Book Title: Dravya Gun Paryay no Ras Ek Darshanik Adhyayan
Author(s): Priyasnehanjanashreeji
Publisher: Priyasnehanjanashreeji
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003974/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI kRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ': eka dArzanika adhyayana labhAratI vizvadyiAlaya janavizvabhA jainavidyA evaM tulanAtmaka dharmadarzana vibhAga pI-eca.DI. upAdhi hetu prastuta zodha-prabandha satra 2011-12 sabhAbhI zodha-nirdezaka DaoN. sAgaramala jaina saMsthApaka, nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) zodhArthI sAdhvI priyasnehAMjanA zrI jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya lADanUM, (rAjasthAna) 341306 For Personal & Private use only www.alibrary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pro. (DaoN.) sAgaramala jaina saMsthApaka nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) pramANa-patra pramANita kiyA jAtA hai ki sAdhvI zrI priyasnehAMjanAzrIjI dvArA prastuta "yazovijayajI kRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' : eka dArzanika adhyayana" nAmaka zodha-prabandha mere nirdezana meM taiyAra kiyA gayA hai| unhoMne yaha kArya lagabhaga 12 mAha mere sAnidhya meM rahakara pUrNa kiyA hai| merI dRSTi meM yaha zodhakArya maulika hai aura ise kisI anya vizvavidyAlaya meM pI-eca.DI kI upAdhi hetu prastuta nahIM kiyA gayA maiM isa zodha-prabandha ko jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM kI pI-eca.DI. kI upAdhi hetu parIkSaNArtha agrasArita karatA huuN| Com\unity pro. (DaoN.) sAgaramala jaina saMsthApaka nidezaka prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) ... pAya For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkakathana jainadarzana ke kSetra meM jo pramukha dArzanika hue haiM, unameM upAdhyAya yazovijayajI eka mahattvapUrNa hastAkSara haiN| unhoMne jainadarzana se sambandhita aneka granthoM kI racanA kI hai| unake nimnalikhita dArzanika grantha prasiddha haiM : anekAntavyavasthAprakaraNam, nayopadeza, nayarahasya, nayapradIpa, nyAyAloka, anekAntavAdamahatmyaviMzikA, AtmakhyAti, dravyaguNaparyAyanorAsa ityaadi| unhoMne na kevala svataMtra dArzanika granthoM kA praNayana kiyA, apitu aneka dArzanika granthoM para vyAkhyAe~ bhI likhI haiN| jaina dArzanikoM meM unakI vizeSatA yaha hai ki unhoMne jahA~ navya nyAya zailI kA jaina darzana meM sarvaprathama prayoga kiyA, vahIM haribhadra ke samAna udAra aura samanvayAtmaka dRSTi kA paricaya diyaa| darzana ke kSetra meM unake grantha jJAna mImAMsA, tattvamImAMsA aura jaina sAdhanAvidhi sabhI para upalabdha hote haiN| phira bhI aisA lagatA hai ki unhoMne mukhya rUpa se jaina jJAnamImAMsA ko evaM jaina bhASA-darzana ko vizeSa mahattva diyA thaa| yahI kAraNa hai ki unhoMne isa sambandha meM nyopadeza, nayarahasya, nayapradIpa, jaina tarkabhASA, bhASArahasya Adi granthoM kI racanA kI aura ina granthoM meM jainoM ke anekAntavAda ko na kevala puSTa karane kA kAma kiyA, apitu nayavAda Adi ke mAdhyama se vibhinna dArzanika matavAdoM ko kaise samanvita kiyA jA sakatA hai, isakI bhI vistRta carcA kI hai| jaina tattvamImAMsA para vaise to unake aneka grantha upalabdha haiM, kintu unakA prAcIna marUgurjara bhASA meM racita 'dravyaguNapayathinorAsa' eka mahattvapUrNa kRti hai| isa grantha kI vizeSatA yaha hai ki isameM dravya, guNa aura paryAya ke sahasambandha ko jainoM kI anekAntadRSTi ke AdhAra para spaSTa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki unake isa grantha meM jaina tattvamImAMsA ke sAtha-sAtha naya, nikSepa aura anekAnta kI bhI vistRta carcA huI hai| isa grantha para unakA svopajJa TabbA bhI hai, jo prAcIna marUgurjara bhASA meM hI racita hai| isa marUgurjara bhASA kA vikAsa mahArASTrI prAkRta evaM For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ marahaTTa apabhraMza se hI huA hai| Aja taka isa grantha kA na to hindI yA aMgrejI bhASA meM koI anuvAda huA hai aura na vyAkhyA hI likhI gaI hai| mAtra gurjara bhASA meM hI isakI do vyAkhyAe~ milatI haiN| unameM bhI eka vyAkhyA dhIrajalAla DAyAlAla mahetA kI hai jo do bhAgoM meM prakAzita hai| dUsarI vyAkhyA abhayazekhara sUri ne likhI hai / kintu abhI taka usakA eka hI bhAga prakAzita huA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' para digambara vidvAna bhojasAgara kavi ne 'dravyAnuyogatarkaNA' nAmaka saMskRta TIkA banAI hai / 2 prastuta grantha jaina jJAnamImAMsA aura tattva - mImAMsA ke vikAsa kI dRSTi se ati mahattvapUrNa hai| yahI kAraNa hai ki hamane upAdhyAya yazovijaya jI ke isa grantha ke dArzanika adhyayana ko apane zodha viSaya ke rUpa meM cayanita kiyA / yadyapi jaina darzana ke kSetra meM dravya, guNa, paryAya kI sAmAnya carcA aneka granthoM meM upalabdha ho jAtI hai, kintu dravya, guNa paryAya ke pArasparika sambandha aura dravya, guNa paryAya ke viziSTa prArUpoM aura prakAroM kI vistRta carcA sAmAnyatayA jaina granthoM meM prAyaH kama hI upalabdha hotI hai| dravya, guNa, paryAya kA pArasparika sambandha sadA hI jaina dArzanikoM ke lie gaMbhIra ciMtana kA viSaya rhaa| kintu kisI ne bhI isa viSaya para vistRta carcA kI apekSA se kalama nahIM claaii| jahA~ taka merI jAnakArI hai, yazovijayajI hI aise dArzanika haiM, jinhoMne isa viSaya para gaMbhIra carcA kii| mUlagrantha apekSAkRta choTA hai, phira bhI isameM 17 DhAleM aura lagabhaga 284 dohe haiM / kintu isa para upAdhyAya yazovijayajI ne jo vyAkhyA likhI hai vaha lagabhaga 400 pRSThoM se adhika kI hI hai| isase zodha viSaya kA mahattva spaSTa ho jAtA hai / prastuta kRti meM upAdhyAya yazovijayajI ne na kevala apane aneka pUrvavartI dArzanikoM aura unake granthoM evaM matoM kA ullekha kiyA hai, apitu aneka Agama granthoM evaM Agamika vyAkhyAoM kA bhI ullekha kiyA hai| isameM unhoMne na kevala zvetAmbara paraMparA ke dArzanikoM evaM unakI kRtiyoM kA nirdeza kiyA hai, apitu digambara aura jainetara paramparAoM ke granthoM aura unake mantavyoM kA bhI ullekha kiyA For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai aura jahA~ AvazyakatA huI vahA~ unakI samIkSA bhI prastuta kI hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne dravya, guNa, paryAya ke svarUpa, prakAra aura saha sambandha ko lekara na kevala jaina mantavyoM kI puSTi kI hai, apitu unakA anya dArzanikoM kI kyA mata - vaibhinya rahA hai, usako bhI spaSTa kiyA hai| maine usakI bhI carcA evaM samIkSA prastuta zodhaprabandha meM kI hai| 3 isa dRSTi se yazovijayajI ne isa grantha meM aneka jaina aura jainetara granthoM kA paryAvalocana kara unake mantavyoM se yA to apane mata kI puSTi kI hai yA to phira una mantavyoM kI samIkSA kI hai jo isa zodha kA mahattvapUrNa pakSa hai / isa carcA meM unakA mukhya vivecya viSaya dravya, guNa evaM paryAya kA pArasparika bhedAbheda sambandha hI rahA hai aura hamane bhI prastuta zodhaprabandha meM use hI ubhArane kA prayatna kiyA hai / jaisA hama pUrva meM nirdeza kara cuke haiM ki jaina darzana jagata ke paravartI madhyayuga ke yazasvI cintakoM meM upAdhyAya yazovijayajI eka mahattvapUrNa nakSatra ke rUpa meM ubhara kara sAmane A rahe haiN| jainavidyA ke kSetra meM abhI taka jo bhI zodha kArya hue haiM, unameM upAdhyAya yazovijayajI kI upekSA hI dekhI jA rahI hai| unake aneka praur3ha dArzanika grantha hone para bhI unake vyaktitva evaM kRtitva kA dArzanika dRSTi se adhyayana upekSita hI rahA hai / upAdhyAya yazovijayajI na kevala jaina darzana ke gaMbhIra adhyetA rahe haiM, apitu ve anya bhAratIya darzanoM evaM sAdhanA vidhiyoM ke bhI gaMbhIra adhyetA mAne jA sakate haiN| unake adhyAtmopaniSad, adhyAtmasAra, jJAnasAra Adi AdhyAtma kSetra kI bahuta hI mahattvapUrNa kRtiyA~ haiM / isI prakAra nayapraveza, nayapradIpa, nayarahasya Adi grantha anekAntavAda ke poSaka pramukha grantha haiN| unakA prastuta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' bhI dravya, guNa aura paryAya ke sahasambandha ko lekara anekAnta dRSTi se jaina tattvamImAMsA para likhA gayA mahattvapUrNa grantha hai / abhI taka upAdhyAya yazovijayajI ke adhyAtmopaniSad, jJAnasAra aura adhyAtmasAra ke atirikta kisI bhI grantha para samIkSAtmaka dRSTi se koI kArya nahIM huA hai| upAdhyAya yazovijayajI kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne na kevala jaina For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zvetAmbara paramparA ke granthoM para hI TIkAe~ yA vyAkhyAeM likhI, apitu digambara paraMparA ke kundakundAcArya ke 'samayasAra', sarvamAnya jaina dArzanika umAsvAti ke 'tattvArthasUtra tathA pataMjalI ke 'yogasUtra' para bhI tathA kucha bauddha granthoM para bhI TIkAe~ likhI haiN| isa prakAra upAdhyAya yazovijayajI kA jaina darzana ke kSetra meM mahattvapUrNa yogadAna hote hue bhI ve aura unake grantha prAyaH upekSita hI rhe| isa dRSTi se prastuta zodha kArya kA mahattva aura aucitya siddha ho jAtA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' eka aisI kRti hai jisameM zatAdhika jaina aura jainetara granthoM aura dArzanikoM kA ullekha hai| sAmAnyatayA merI jAnakArI meM saMdarbha sahita vividha dArzanika mantavyoM, unake granthoM aura granthakAroM ke ullekha prastuta kRti ko bhI eka zodha grantha hI banA detI hai| jaina darzana meM aisA grantha durlabha hI hai aura yahI bAta hamArI zodha ke aucitya ko spaSTa kara detI hai| upAdhyAya yazovijayajI ke 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke adhyayana kA mukhya uddezya isa kRti ko aura isa kRti ke vivecya viSaya ko dArzanika jagata ke samakSa prastuta karanA hI hai| jaisA ki hamane pUrva meM bhI nirdeza kiyA hai ki yaha kRti mUlataH prAcIna marUgurjara meM likhita hone ke sAtha-sAtha bhAratIya dArzanikoM aura jaina dArzanika vidvAnoM ke lie prAyaH aparicita hI rahI hai| ve isa kRti se paricita hoM aura isake dArzanika viSayoM ko samajheM yahI prastuta adhyayana kA uddezya hai| darzana ke kSetra meM yadyapi vaizeSika darzana ne dravya, guNa aura karma kI carcA kI hai| kintu vaha carcA bhI saMkSepa hI rhii| paryAya kI avadhAraNA jainoM kI apanI vizeSa avadhAraNA rahI hai| usakI kucha saMgati vaizeSika darzana ke karma se biThAI jA sakatI hai, kintu jainoM kI paryAya kI avadhAraNA unakI apanI maulika avadhAraNA hai| yaha bhAratIya darzana ke kSetra meM eka maulika cintana prastuta karatI hai| isI prakAra yaha bauddhoM ke tattva-svarUpa ke nikaTa hokara bhI, usase bhI bhinna hI hai| jaina darzana jahA~ paryAya kI avadhAraNA ko lekara apane ko bauddha darzana ke samIpa khar3A pAtA hai, vahIM vaha dravya kI avadhAraNA ko lekara vedAnta ke nikaTa bhI apane ko khar3A pAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta zodhakArya kA eka uddezya yaha bhI thA ki jainadarzana ne bauddhadarzana aura vedAntadarzana, jo do virodhI chora haiM, unake madhya kaise samanvaya prastuta kiyA gayA hai| 5 isI prakAra prastuta adhyayana kA eka uddezya yaha bhI thA ki anekAMta dRSTi se jainoM ne darzana ke kSetra meM paraspara virodhI matavAdoM ko kaise samanvita kiyA hai| bhAratIya cintana meM anekAnta aura nayavAda ke mAdhyama se virodhI dArzanikoM ke mantavyoM ke samAhAra aura samanvaya kA, jo prayatna jaina darzana meM kiyA gayA hai, usako prastuta karanA bhI hamArI prastuta zodha kA eka uddezya thA / prastuta gaveSaNA kA mukhya prazna to jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNAoM kA vikAsa kaise aura kisa krama meM huA aura kAlakrama meM unakI vyAkhyAoM meM kyA parivartana AyA, yaha dikhAnA thaa| isake sAtha hI prastuta gaveSaNA meM dUsarA mukhya vivecya bindu dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika sambandha ko anekAMtika dRSTi se spaSTa karanA thA / yadyapi jainadarzana ke atirikta nyAyadarzana meM dravya, guNa aura karma kI avadhAraNA prastuta hai / kintu jahA~ nyAyadarzana dravya, guNa aura karma ko eka dUsare se bhinna mAnatA hai, vahA~ jainadarzana unheM apekSA vizeSa ke AdhAra para kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna mAnatA hai| prastuta zodha-prabandha meM dravya, guNa aura paryAya kI aura unake sahasambandha kI vistRta carcA hameM upalabdha hotI hai| jahA~ jainadarzana meM sattA ko dravya ke rUpa meM nitya aura paryAya ke rUpa meM anitya mAnA gayA hai, vahA~ bauddhadarzana sattA ko ekAntataH parivartanazIla mAnakara paryAya rUpa hI mAnatA hai, isake ThIka viparIta vedAntadarzana sattA ko dravya rUpa mAnakara ekAntataH kUTastha nitya mAna letA hai| prastuta zodha kI isa parikalpanA meM isa ekAnta bhedavAda aura ekAnta abhedavAda ke madhya upAdhyAya yazovijayajI ne tathA unake pUrvavartI aura paravartI jaina dArzanikoM ne kisa prakAra samanvaya kiyA hai, yaha dikhAnA thA / jahA~ taka merI jAnakArI hai, upAdhyAya yazovijayajI ne prastuta grantha meM jainadarzana ke nayasiddhAnta aura anekAntavAda ko mAdhyama banAkara ina virodhI For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhAraNAoM ke madhya samanvaya karane kA prayatna kiyA hai| isa prakAra prastuta zodha-prabandha kA mukhya viSaya dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNAoM meM aitihAsika vikAsakrama tathA tadsambandhI anya dArzanika mAnyatAoM se unakI vibhinnatA dikhAkara virodhI avadhAraNAoM ke madhya samanvaya dikhAnA hI rahA hai| prastuta gaveSaNA meM hamane prathama adhyAya meM grantha, aura grantha kI viSayavastu tathA granthakAra aura unake vyaktitva evaM kRtitva kI carcA kI hai| grantha ke dvitIya adhyAya meM hamane jainadarzana meM anekAntavAda evaM nayasiddhAnta kI carcA kI hai| prastuta adhyayana meM isa carcA ke sAtha-sAtha vibhinna nayoM ke AdhAra para dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika sambandha ko spaSTa kiyA gayA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne apane grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke pAMcavI, chaThI evaM saptamI DhAloM meM nayoM kI aura unake upa-prakAroM kI vistRta carcA kI hai| yadyapi isa saMdarbha meM unhoMne devasena ke nayacakra ko AdhAra banAyA hai| kintu AvazyakatA hone para unake naya vibhAjanoM kI samIcIna samIkSA bhI kI hai| zvetAmbara paramparA meM nayoM kI itanI vistRta aura tArkika carcA upAdhyAya yazovijayajI ke atirikta anya kisI ne nahIM kI hai| ___zodhagrantha kA tIsarA adhyAya mukhya rUpa se dravya kI avadhAraNA se sambandhita hai| isameM yaha dikhAne kA prayAsa kiyA gayA hai ki paMcAstikAya kI avadhAraNA se Sadravya kI avadhAraNA kisa rUpa se aura kaise vikasita huI ? isI adhyAya meM samAlocya grantha evaM anya granthoM ke AdhAra para vibhinna dravyoM ke svarUpa Adi kI bhI carcA kI gaI hai| caturtha adhyAya meM jainadarzana kI guNoM kI avadhAraNA kI carcA kI gaI hai| isameM guNa kI paribhASA, jainadarzana meM guNa zabda ke vibhinna arthoM kA vikAsa, guNoM kI saMkhyA tathA unake prakAra Adi kI carcA kI hai| jahA~ taka merI jAnakArI hai, guNoM ke saMdarbha meM jitanI suvyasthita vyAkhyA upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dI hai, utanI anyatra anupalabdha hai| isI adhyAya meM jainadarzana For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM guNoM kI avadhAraNA se anya darzanoM, vizeSa rUpa se nyAyadarzana kI guNoM kI avadhAraNA se usakA kitanA sAmya aura kitanA vaiSamya hai, yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai| jahA~ dravya kI avadhAraNA meM hamArI dRSTi mukhya rUpa se samIkSAtmaka rahI, vahIM guNoM kI avadhAraNA ke saMdarbha meM samIkSA ke sAtha-sAtha tulanA kI gaI hai| isa zodhagrantha kA paMcama adhyAya mukhya rUpa se paryAya kI avadhAraNA se sambandhita hai| paryAya kI avadhAraNA jainadarzana kI mukhya avadhAraNA hai| isakI carcA anya dArzanika granthoM meM prAyaH anupalabdha hI hai| ataH isa adhyAya meM paryAya kA artha, paribhASA aura svarUpa kI carcA hai, kintu isake sAtha yaha dekhane kA prayatna bhI kiyA gayA hai ki paryAya kI avadhAraNA kI kyA AvazyakatA thI aura jainadarzana ne isa avadhAraNA ko kyoM svIkAra kiyA ? vaise to jainadarzana isa bAta ko mAnakara calatA hai ki jahA~ dravyoM kI saMkhyA sImita hai, vahA~ paryAya kI saMkhyA ananta hai| yazovijayajI ne samIkSya grantha meM sAmAnya aura vizeSa guNoM kI dRSTi se na kevala guNoM ke prakAroM ko batAne kA prayatna kiyA, apitu unhoMne prastuta grantha kI 14 vIM DhAla meM paryAyoM ke vibhinna prakAroM kI vistRta carcA kI hai, jisakA ullekha prastuta zodha-prabandha meM kiyA hai| zodhaprabandha kA chaThA~ adhyAya dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika sambandhoM ko spaSTa karatA hai| yaha dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika bhinnatva aura abhinnatva kI avadhAraNA jainadarzana ke anekAnta siddhAnta aura nayasiddhAnta ke AdhAra para khar3I huI hai| yazovijayajI ne ise anekAntavAda aura nayavAda ke AdhAra para hI spaSTa kiyA hai| isakI vistRta carcA hamane isa zodhagrantha meM kI hai| zodhaprabandha kA antima adhyAya upasaMhAra rUpa hai| jisameM vibhinna adhyAyoM ke carcA ke sAra ke sAtha-sAtha isa sambandha meM hamane apane maMtavyoM ko bhI prastuta kiyA For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA jJApana "yazovijayajIkRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' : eka dArzanika adhyayana" nAmaka isa zodha-prabandha ke gurU-gaMbhIra kArya kI pUrNAhuti prasaMga para pratyakSa-parokSa rUpa se sahayogI janoM ke prati kRtajJatA jJApita karane ke lie mere hRdaya meM jitane saghana bhAva haiM, utane zabda nahIM hai| phira bhI maiM sarvaprathama una parama vItarAgI, zuddhAtmasvarUpI, anaMta upakArI tIrthaMkara paramAtmA pArzvamaNi pArzvanAtha ke caraNoM meM zraddhApraNata hU~ jinakI pAvana vANI zruta rUpa meM upakArI banakara Aja bhI prANI mAtra ke lie niHzreyasa kA patha pradarzita kara rahI hai| maiM una zAsana upakArI, yugaprabhAvI cAroM dAdA gurUdevoM ke pAda-padmoM meM zraddhAyukta namana karatI hU~ jinakI nirantara barasatI huI kRpAdRSTi ne isa gurUttara kArya ko saMpanna karane meM mujhe UrjA pradAna kI hai| jinakI adRzya preraNA ne merI cetanA ko jAgRta karake mere mastiSka ke taraMgoM ko taraMgita kiyA hai, jinake pratyeka zabda ne jijJAsA ko jAgRta karake dravyAnuyoga ke prati Antarika rUci utpanna kI hai, jinakI grantha-racanA kI zailI ne samanvaya kA pATha par3hAyA hai, aise jinazAsana ke bahuzruta dArzanika, kAvya-mImAMsaka, pratibhA saMpanna, yuga prabhAvaka upAdhyAya yazovijayajI ke prati apanI kRtajJatA ko zabdoM meM vyakta nahIM kara sakatI huuN| unake caraNoM ke anaMta-AsthA kA arghya hI samarpita karake kRtArthatA kA anubhava kara rahI huuN| kharataragaccha nabhomaNi gaNanAyaka pa.pU. sukhasAgarajI ma.sA. ke divyAzISa ke Aloka meM hI prastuta zodha kArya nirvighna aura sAnaMda sampanna huA hai| jinakI divyakRpA va tejasvI zakti se mujhe zodha kArya niSpAdana kI pAtratA prApta huI, una asIma AsthA kendra prajJApurUSa pa.pU. zrImajinakAntisAgarasUrIzvarajI ma.sA. ko maiM asIma AsthA ke sAtha abhivaMdana karatI huuN| For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa zodha kArya kI sAnaMda sampannatA meM AcArya bhagavaMta pa.pU. kailAzasAgarasUri jI ma.sA. kI pratyakSa kRpA rahI hai| ataH grantha kI pUrNAhuti kI pAvana belA meM unake caraNoM meM sAdara savinaya namana karatI huuN| jinhoMne adhyayana ke prati sadaiva jAgarUka rahane evaM pragati patha para Age bar3hane kI preraNA dekara pAtheya pradAna kiyA tathA jinakI preraNA isa zodha prabandha kA nimitta kAraNa banI, aise bahumukhI pratibhA ke dhanI, jyotirvida, marUdhara maNi gurUdeva, upAdhyAyapravara maNiprabhasAgarajI ma.sA. ke caraNoM meM bhI antazcetanApUrvaka namana karatI prAtaHsmaraNIyA, pa.pU.pra. mahodayA premazrIjI ma.sA. kI asIma kRpAmRta rUpa suprasAda se hI prastuta zodha kArya yathocita rUpa se sampanna huA hai| unake caraNoM meM bhI mere zraddhA ke sumana sAdara samarpita haiN| isa zodha-prabandha ke praNayana meM jinakA AzIrvAda aham sthAna rakhatA hai, jinake varadahasta kA sparza pAkara maiM isa zodhakArya meM saMlagna ho pAI, jinakI pAvana preraNA isa lakSya ko pUrNa karane ke lie preraka rahI hai, jinake samyak sujhAvoM ke pariNAmasvarUpa isa kalevara ko taiyAra karane meM maiM sakSama bana sakI una saMyamapradAtrI, mahAkRpAdAtrI, snehagaMgotrI dvaya gurUvaryA pArzvamaNi tIrthaprerikA pa.pU. sulocanAzrIjI ma. sA. evaM vardhamAna tapArAdhikA pa.pU. sulakSaNAzrIjI ma.sA. ke pAda-prasUnoM meM kRtajJatA ke puSpa lie sadaiva natamastaka huuN| Apane na kevala mere hRdaya meM zrutasAdhanA kA bIjAropaNa kiyA, apitu zrutopAsanA ke lie mujhe sAmAjika evaM sAmudAyika jimmedAriyoM se mukta rakhakara samaya va sthAna kI sampUrNa suvidhA pradAna kii| ataH ve hI isa samagra kRtitva kI prANa haiN| grantha kI pUrNAhuti ke ina kSaNoM meM pU.prItisudhAzrIjI, pU.prItiyazAzrIjI, pU.priyasmitAzrIjI, pU.priyalatAzrIjI, pU.priyavaMdanAzrIjI, pU.priyakalpanAzrIjI, pU.priyaraMjanAzrIjI, pU.priyazraddhAMjanAzrIjI, priyasaumyAMjanAzrIjI, priyadivyAMjanAzrIjI, priyasvarNAMjanAzrIjI, priyaprekSAMjanAzrIjI, priyazrutAMjanAzrIjI, priyazubhAMjanAzrIjI, For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ priyadarzAMjanAzrIjI, priyajJAnAMjanAzrIjI, priyadakSAMjanAzrIjI, priyazreSThAMjanAzrIjI, priyavarSAMjanAzrIjI, priyameghAMjanAzrIjI, priyavinayAMjanAzrIjI, priyakRtAMjanAzrIjI Adi sabhI gurUbhaginiyoM ke prati kRtajJatA jJApita karatI hU~ jinakI pratyakSa yA parokSa preraNA evaM sneha nirantara saMprApta hotA rahA / 10 maiM vizeSa rUpa se AbhArI hU~ saralamanA sAdhvI priyameghAMjanAzrIjI ke prati jinhoMne isa grantha ke lekhana kAla meM vyavahArika aupacArikatAoM se mukta rakhakara mujhe hara taraha kI sevAeM pradAna karane meM viziSTa bhUmikA nibhAI hai| maiM sarvAtmanA bhAvena kRtajJatA abhivyakta karatI hU~ jainavidyA ke niSNAta vidvAna, mUrdhanya manISI, prAcya vidyApITha ke saMsthApaka mAnanIya DaoN. sAgaramalajI jaina ke prati jinakA isa zodha-prabandha ko mUrtarUpa dene meM amUlya yogadAna rahA hai| unhoMne apanI zArIrika asvasthatA aura atyanta vyastatA ke bAvajUda bhI na kevala isa zodhakArya ko atha se iti taka pahuMcAne meM kuzala nirdezana evaM mArgadarzana ke sAtha-sAtha gahana dArzanika viSayoM ko spaSTa karake isa zodhakArya ko sarala aura sugama banAyA hai, apitu Apane pitRtulya vAtsalya rakhate hue 'prAcya vidyApITha, zAjApura meM granthAlaya Adi kI sabhI Avazyaka suvidhAeM pradAna kI hai| yadi maiM yaha kahUM ki isa zodhagrantha ke nirmANa kA saMpUrNa zreya unhIM ko hai, to isameM koI atizyokti nahIM hai| sarala, sahaja aura udAramanA DaoN. sAgaramalajI jaina kA mArgadarzana aura sahayoga sadaiva avismaraNIya rahegA / maiM kRtajJatA jJApita karatI hU~ dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA ke prati jinhoMne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kA gujarAtI vivecana likhakara Tabbe ke eka-eka zabda kA rahasyodghATana karake upAdhyAya yazovijayajI ke bhAvoM ko AtmasAta karavAyA / Apake dvArA likhita gujarAtI bhASA kA yaha vivecana zodhakArya ko gati dene meM atyanta sahAyaka rahA / dravyAnuyoga ke gahana viSayoM ke spaSTIkaraNa meM satIzajI kAsIvAla se prApta sahayoga bhI avismaraNIya hai| For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake atirikta una sabhI mahApurUSoM, jaina-jainetara graMthakAroM, vicArakoM, lekhakoM, gurUjanoM ke prati bhI hArdika AbhAra vyakta karatI hU~ jinake dvArA racita graMthoM kA adhyayana aura manana karake maiMne apane zodha grantha ko navIna AkAra diyA hai| ____ maiM ina sukhada kSaNoM meM mInAkSI baraDiyA kA zraddhAsamarpaNa aura samaya-samaya para diyA gayA apUrva sahayoga ko bhI vismaraNa nahIM kara sakatI huuN| rAjA 'jI'. grAphiksa, zAjApura ke zrI zirISa sonI ke prati bhI AbhAra jJApita karatI hU~, jinhoMne prastuta grantha kA kampyUTarAIjDa TaMkaNa kara ise pUrNatA pradAna karane meM sahayoga pradAna kiyaa| anta meM isa zodha-grantha praNayana meM jinakA bhI pratyakSa yA parokSa rUpa se sahayoga prApta huA hai, una sabhI AtmAoM ke prati maMgalakAmanA jJApita karatI huuN| jigara nahojanA -sAdhvI priyasnehAMjanA zrI For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya sUcI 1 - 79 prathama adhyAya - viSaya praveza 1. grantha kA svarUpa 2. dravyaguNaparyAyanorAsa kA dArzanika svarUpa 3. jaina dArzanika sAhitya meM prastuta grantha kA sthAna aura mahattva 4. grantha kI viSayavastu aura usakI upAdeyatA 5. granthakAra upAdhyAya yazovijayajI kA vyaktitva 6. granthakAra upAdhyAya yazovijayajI kA kRtitva 7. yazovijayajI ke dArzanika kRtiyoM meM prastuta kRti kI vizeSatA 80-223 dvitIya adhyAya - vastu tattva ke vivecana kI jaina zailI - anekAMtavAda aura nayavAda (a) jainadarzana kA AdhAra anekAMtavAda anekAntavAda kA vikAsa veda aura upaniSadoM meM anekAntadRSTi ke saMketa bauddha sAhitya meM anekAntadRSTi jainAgama meM anekAntadRSTi vastu kI ananta dharmAtmakatA vastu anekAntika hai jJAna aura abhivyakti kI sImitatA bhASA kI sImitatA aura sApekSatA anekAnta kI aparihAryatA (ba) syAdvAda aura saptabhaMgI - 1. prathama bhaMga : syAd asti 2. dvitIya bhaMga : syAd nAsti For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 106 3. tRtIya bhaMga syAdavaktavya : syAd avaktavyo ghaTa: 4. caturtha bhaMga : syAd asti nAsti 5. paMcam bhaMga : syAd asti avaktavya 6. SaSTam bhaMga : syAd nAsti avaktavya 7. saptam bhaMga : syAdasti nAsti avaktavya 106 107 107 108 (sa) anekAntavAda aura naya vAda anekAntavAda aura nayavAda kA sahasambandha 109 110-197 110 113 (da) jainadarzana meM naya-svarUpa aura naya-vibhAjana (1) naya kA svarUpa naya kI nirUktiparaka vyAkhyA 1. naya pramANa parigRhIta vastu kA eka aMza 2. zrutajJAna kA vikalpa naya 3. jJAtA yA vaktA kA abhiprAya naya 4. naya ekadezavastugrAhI 114 116 117 118 120 (2) nayavibhAjana AgamakAla meM naya vibhAjana dArzanika yuga meM naya kA vibhAjana 121 122 125 (3) nayoM ke prakAroM kA vivecana dravyArthika naya ke bheda 1. karmopAdhi zuddha dravyArthikanaya 2. utpAda-vyaya-nirapekSa zuddha dravyArthikanaya 3. bhedakalpanA-nirapekSa zuddha dravyArthikanaya 127 128 129 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 131 132 4. karmopAdhi-sApekSa azuddha dravyArthikanaya 5. utpAda-vyaya-sApekSa azuddha dravyArthikanaya 6. bhedakalpanA-sApekSa azuddha dravyArthikanaya 7. anvaya dravyArthikanaya 8. svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 9. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 10.paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya 134 135 136 137 138 139 140 paryAyArthikanaya ke bheda 1. anAdi nitya paryAyArthikanaya 2. sAdi nitya paryAyArthikanaya 3. anitya zuddha paryAyArthikanaya 4. nitya azuddha paryAyArthikanaya 5. karmopAdhirahita nitya zuddha paryAyArthikanaya 6. karmopAdhi-sApekSa anitya azuddha paryAyArthikanaya 142 143 144 145 146 146 147 naigamAdi saptanaya 1. naigamanaya dvaitagrAhI naigamanaya saMkalpagrAhI naigamanaya lokArtha kA bodhagrAhI naigamanaya 1. bhUtanaigamanaya 2. bhAvinaigamanaya 3. vartamAnanaigamanaya 148 149 150 151 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 2. saMgrahanaya 1. oghasaMgrahanaya 2. vizeSasaMgrahanaya 154 155 156 160 3. vyavahAranaya 4. RjusUtranaya sUkSma RjusUtranaya aura sthUla RjusUtranaya 5. zabdanaya 163 164 165 166 166 (1) kAlabheda (2) kArakabheda (3) liMgabheda (4) saMkhyAbheda (5) purUSabheda (6) upasargabheda 167 167 168 170 6. samabhirUr3hanaya 7. evaMbhUtanaya 174 upanaya 178 179 180 180 (1) sadbhUta vyavahAra upanaya (a) zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya (ba) azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya (2) asadbhUta vyavahAra upanaya (1) dravya meM dravya kA upacAra (2) guNa meM guNa kA upacAra 182 182 183 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) paryAya meM paryAya kA upacAra (4) dravya meM guNa kA upacAra (5) dravya meM paryAya kA upacAra (6) guNa meM dravya kA upacAra (7) paryAya meM dravya kA upacAra (8) guNa meM paryAya kA upacAra ( 9 ) paryAya meM guNa kA upacAra 1. svajAti asadbhUta vyavahAra upanaya 2. vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya 3. svajAti vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya 3. upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya a. svajAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya ba. vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya sa. svajAti - vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya nizcayanaya aura vyavahAranaya 1. zuddhanizcayanaya 2. azuddha nizcayanaya 1. sadbhUta vyavahAranaya 2. asadbhUta vyavahAranaya nayasiddhAnta kA aitihAsika vikAsakrama yazovijayajI dvArA devasenakRta naya vibhAgoM kI samIkSA nayoM ke AdhAra para dravya, guNa aura paryAya kA sahasambandha For Personal & Private Use Only 183 184 184 184 185 185 186 186 187 188 188 189 189 189 191 193 193 194 195 198 200 220 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224-344 230 240 282 tRtIya adhyAya - jaina darzana meM dravya kI avadhAraNA kA vikAsa 1. dravya kI vibhinna paribhASAe~ 2. yazovijayajI kI dRSTi meM dravya kA svarUpa 3. dravya ke guNa 4. dravya kI paryAya 5. dravya ke prakAra 6. paMcAstikAya aura SaDdravya kI avadhAraNA kA pArasparika sambandha 7. SaDdravyoM kA pArasparika sahasambandha yA upakAra 8. anya darzanoM se jainadarzana ke dravya kI samAnatA aura viSamatA 284 286 334 337 339 345-409 345 346 347 349 354 caturtha adhyAya - guNa kI avadhAraNA evaM prakAra 1. guNa zabda ke vibhinna artha 2. prAcIna granthoM meM guNa zabda kA artha 3. paravartI granthoM meM guNa zabda kA artha 4. yazovijayajI kI dRSTi meM guNa kA svarUpa 5. guNa ke prakAra - sAmAnya guNa aura vizeSa guNa 6. yazovijayajI ke anusAra sAmAnya guNoM ke prakAra 7. yazovijayajI ke anusAra vizeSa guNoM ke prakAra 8. sabhI dravyoM ke sAmAnya guNa aura kisI eka dravya ke vizeSa guNa 9. svabhAva 10. sAmAnya svabhAva 11.vizeSa svabhAva 12. nayoM ke AdhAra para sAmAnya-vizeSa svabhAva 356 367 373 376 377 389 399 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409-445 410 paMcama adhyAya - paryAya kI avadhAraNA evaM prakAra 1. jainadarzana meM paryAya kI avadhAraNA 2. paryAya kI avadhAraNA kI AvazyakatA 3. yazovijayajI kI dRSTi meM paryAya kA svarUpa 4. paryAya ke prakAra : vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya 415 417 419 446-502 446 SaSTama adhyAya - dravya, guNa aura paryAyoM kA pArasparika sambandha a) 1. eka dravya kA dUsare dravya se sambandha 2. dravya kA guNa se sambandha 3. dravya aura guNa meM bhedAbheda rUpa pArasparika sambandha 4. guNa ke sambandha meM naiyAki aura jainamata kA antara 447 449 451 ba) 455 460 461 1. dravya aura paryAya kA bhedAbheda 2. dravya kA paryAya se bheda aura abheda kI mAnyatA kI AvazyakatA 3. kyA guNoM kI bhI paryAyeM hotI hai ? 4. dravya, guNa aura paryAyoM ke pArasparika sambandha ko lekara anya darzanoM kI dRSTi aura jainadRSTi meM antara 5. upAdhyAya yazovijayajI dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika sambandha ko kaise spaSTa karate haiM ? 470 474 saptama adhyAya - 503-524 upasaMhAra sandarbha graMtha sUcI - For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama adhyAya grantha kA svarUpa : kevalajJAna ke nirmala prakAza meM SaDdravyAtmaka loka ke svarUpa ko jAna karake tIrthakara paramAtmA ne gaNadharabhagavaMtoM ko "upaneI vA, vigamei vA, dhuveI vA" rUpa isa tripadI kA upadeza dekara unheM SaDdravyAtmaka loka ke yathArtha svarUpa kA darzana karAte haiN| gaNadharabhagavaMta paramAtmA pradatta isa tripadI ke mAdhyama se mAtra antarmuhUrta meM hI caudahapUrva sahita samasta dvAdazAMgI kI racanA karate haiN| isa saMpUrNa zrutasAgara ke cAra anuyoga yA vibhAga haiN| - 1. dravyAnuyoga, 2. caraNakaraNAnuyoga, 3. gaNitAnuyoga aura 4.dharmakathAnuyoga / anuyoga se tAtparya hai - vyAkhyAna paddhati yA viSaya vivecana karane kI shailiivishess| prathama dravyAnuyoga meM paMcAstikAya, SaDdravya, navatattva, loka kA svarUpa, karma, yoga, lezyA dhyAna, Adi-Adi viSayoM kA samAveza hotA hai| jisa anuyoga meM mukhya rUpa se AcAramArga yA kriyAmArga kI carcA hotI hai, vaha caraNakaraNAnuyoga kahalAtA hai| gaNitAnuyoga meM kSetra Adi kA mApa, saMkhyA, kAla kA svarUpa Adi gaNita se sambandhita viSayoM kI jAnakArI hotI hai| dharmakathAnuyoga meM kathAoM, prasaMgoM, udAharaNoM, upamAoM Adi ke mAdhyama se dharmopadeza kiyA jAtA hai| ina cAroM anuyogoM meM dravyAnuyoga mahattvapUrNa hone ke sAtha-sAtha durUha bhI hai| nyAyavizArada mahopAdhyAya yazovijayajI praNIta-'dravyaguNaparyAyanorAsa' dravyAnuyoga kA adbhuta grantha ratna hai, jo dravyAnuyoga meM praveza karane ke lie dvAra samAna hai| yazovijayajI saMskRta-prAkRta bhASA ke prakANDa vidvAna hone para bhI prastuta grantha ko janabhogya banAne ke lie apanI mAtRbhASA gujarAtI (marUgurjara) meM geyasvarUpa meM arthAta rAsa ke rUpa meM racanA kI hai| rAsa ke rUpa meM hote hue bhI isa grantha meM kisI caritranAyaka kA guNagAna na hokara dravya, guNa, paryAya jaise gahana padArthoM kA gurjara kAvya meM sacoTa aura sarala nirUpaNa hai| nyUna se nyUna zabdoM meM adhika se adhika bodha ho, isa dRSTi se dravya, guNa aura paryAya kI isa dArzanika carcA ko DhAla meM For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DhAlane kA anupama prayAsa kiyA gayA hai| isa grantha ke racanAkAla ke viSaya meM 'upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya smRti grantha meM dalasukha mAlavaNiyA ne likhA hai ki isa grantha kI prAcInatama hastaprati vi.saM. 1729 (I. san 1673) kI upalabdha huI hai| isa dRSTi se vi.saM. 1729 ke pUrva hI yazovijayajI ne isa grantha kI racanA kI hogii| dhIrajabhAI DAhyAlAla ke anusAra vi.saM. 1709/1710 ke AsapAsa 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI racanA huI hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' 17 DhAloM aura 284 dohe / gAthAoM meM varNita hai| isakA mukhya vivecya viSaya dravya, guNa, aura paryAya haiN| isameM tripadI kA rahasya, SaDdravyoM ke svarUpa, lakSaNa Adi kA tathA unake sAmAnya guNa, vizeSa guNa, sAmAnya svabhAva, vizeSa svabhAva evaM vyaMjanaparyAya, arthaparyAya Adi kA vistAra se varNana hai| dravya se guNa aura paryAya kathaMcit bhinna hai, kathaMcit abhinna hai arthAt bhinnAbhinna haiN| isa bAta ko aneka yuktiyoM aura tarkasaMgata dalIloM se siddha kiyA gayA hai| dravya-guNa-paryAya ke pArasparika saMbandha ko anekAMtavAda, syAdvAda, saptabhaMgI, nayavAda ke AdhAra para samajhAyA gayA hai| isameM nayoM kI carcA ke prasaMga meM digambara AcArya devasenakRta 'nayacakra' grantha kI samIcIna samIkSA kI gaI hai| isameM devasena AcArya ke dvArA naya, upanaya aura adhyAtma naya ke vibhAjana ke anucita aMzoM kI tarkayuktiyoM se samIkSA kI gaI hai| anta meM AtmasvarUpa ko pragaTa karane ke lie dravyAnuyoga ke granthoM kA adhyayana, ciMtana, manana, parizIlana hI mukhya mArga hai aisA balapUrvaka nirdeza kiyA hai| saMkSepa meM yaha kahA jA sakatA hai ki prastuta grantha meM yazovijayajI ne dravya-guNa-paryAya ke vizada vivecana ke sAtha-sAtha sarvanayAtmaka, pramANa puraskRta zvetAmbara jaina mata mAnya siddhAntoM ke maMDana kA pUrNarUpa se prayAsa kiyA hai| isake lie zvetAmbara Agama granthoM, Agamika vyAkhyA granthoM, pUrvAcAryoM dvArA racita / upAdhyAya yazovijaya smRti grantha, pR. 284 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, pR. 26 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammatitarka, pramANanayatattvAloka, vizeSAvazyakabhASya, tattvArthasUtra Adi ko AdhAra banAyA hai| svamata maMDana aura paramata khaMDana ke lie naya, nikSepa nyAya kI prAcIna zailI aura navyanyAya kI Adhunika zailI kA pracura upayoga kiyA gayA hai| prastuta rAsa vividha darzanoM ke padArtha ke svarUpa aura udAharaNoM se bhI sabhara hai| ___upAdhyAya yazovijayajI kI prastuta rAsAtmaka kRti bhASA kI dRSTi se sarala hote hue bhI viSaya vastu kI dRSTi se kaThina bhI hai| ataH svayaM yazovijayajI ne gahana padArthoM ke rahasyArtha ko udghATita karane ke lie isa para svopajJa TabA kI racanA bhI kI hai| isa grantha para digambara vidvAna bhojasAgara kavi ne 'dravyAnuyoga tarkaNA' nAmaka saMskRta TIkA kI racanA bhI kI hai| isa prakAra prastuta grantha kI bhinna-bhinna DhAloM meM dravyArthika aura paryAyArthikanaya kI dRSTi se dravya-guNa aura paryAya kA sundara nirUpaNa hai| For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyano rAsa kA dArzanika svarUpa - sarasvatI ke varadaputra nyAya vizArada mahopAdhyAya yazovijayajI praNIta 'dravyaguNaparyAyanorAsa eka zreSTha dArzanika racanA hai| isa kRti ko marUgurjara bhASA meM racita eka viziSTa dArzanika grantha kA gaurava prApta hai| sabhI dArzanika granthoM kI taraha prastuta grantha kA mukhya vivecya viSaya bhI 'sat' hai jise jaina pAribhASika zabda meM 'dravya' kahA jAtA hai| yazovijayajI ne prastuta grantha meM bhagavAna mahAvIra se lekara 17 vIM zatAbdI taka ke dravya viSayaka sabhI vicAradhArAoM kI sUkSmadRSTi se samIkSA karake una virodhI vicAradhArAoM ke madhya samanvaya karane kA prayatna kiyA hai| isa hetu se upAdhyAyajI ne jina-jina dArzanika binduoM para mukhyarUpa se vizada carcA kI hai, ve mukhya bindu isa prakAra haiM : 1. dravya, guNa, paryAya kA lakSaNa va svarUpa 2. sat kA svarUpa (utpAda-vyaya-dhovyAtmaka) 3. dravya-guNa-paryAya kA pArasparika sambandha 4. digambarAcArya devasena kRta nayavibhAjana kA samIkSAtmaka vivecana 1. dravya, guNa paryAya kA lakSaNa va svarUpa : prastuta grantha kI viSayavastu ko dekhakara yaha spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki dravyaguNaparyAyanorAsa' kI racanA kA mukhya uddezya dravya, guNa, paryAya kA sAMgopAMga vivecana prastuta karanA hai| utpAda-vyaya-dhrauvya ko dravya (sat) kA lakSaNa mAnA hai| guNa aura paryAya kA astitva dravya se bhinna nahIM hai| guNa, dravya kA sahabhAvI dharma hai, jabaki paryAya dravya kA kramabhAvI dharma hai| jainadarzana mAnya paMcAstikAya ke svarUpa ke varNana ke sAtha paMcAstikAya kI avadhAraNA ko mAnane ke pIche nihita kAraNoM ko bhI yazovijayajI ne sundara tarkoM ke sAtha spaSTa kiyA hai| SaDdravya kI avadhAraNA kaba se aura kaise prArambha huI ? tathA kAla viSayaka digambara aura zvetAmbara paraMparA ke vibhinna For Personal & Private Use Only Jain Education Interational Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavyoM ko samajhAkara unakI Agamika ullekhoM ke AdhAra para samIkSA kI hai| tatpazcAt sAmAnya aura vizeSa guNoM ko aura vyaMjana aura artha paryAya Adi ko bhI sUkSma rUpa se vizleSita kiyA hai| 2. utpAdavyayadhrauvyAtmaka sat kA svarUpa - vizva kA mUlabhUta ghaTaka sat ke viSaya meM vibhinna dArzanika paraMparAoM meM paraspara matabheda rahe haiN| vedAnta darzana meM sat ko eka, nitya, nirvikAra, aparivartazIla nirapekSa tatva ke rUpa meM mAnA hai| unake anusAra sat vahI hai jisameM trikAla meM koI parivartana ghaTita nahIM hotA ho| jisameM utpAda evaM vyaya kI prakriyA ho tathA jo avasthAntara ko prApta hotA ho, vaha kadApi sat nahIM ho sakatA hai| isa prakAra vedAntiyoM ne ekAnta nityavAda ko puSTa kiyA hai| isa mAnyatA ke ThIka virodha meM bauddhadarzana ne sat ko parivartanazIla ke rUpa meM svIkAra kiyaa| unake matAnusAra sat kA lakSaNa hI arthakriyAkAritva arthAt pariNamanazIlatA hai| sat meM satata rUpa se utpatti aura vinAza kI prakriyA calatI rahatI hai| utpatti aura vinAza se atirikta sat kA koI astitva nahIM hai| bauddha dArzanikoM kI isa mAnyatA ne kSaNikavAda ko janma diyaa| prastuta grantha meM yazovijayajI ne ina paraspara virodhI vicAradhArAoM ke madhya samanvaya sthApita karane ke lie prayAsa kie haiN| sat ko ekAnta nitya mAnane para anubhava siddha jagata kI parivartanazIlatA mithyA ho jaaegii| isI prakAra sat ko ekAnta anitya mAnane para prazna khar3A hotA hai ki vaha parivartana kisameM ghaTita hotA hai? ataH jaina dArzanikoM ne sat kA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya ke rUpa meM diyA hai| dravya kI pUrva avasthA kA vinAza honA vyaya hai aura dravya meM navIna avasthA kA udbhava honA utpAda hai| ina utpatti aura vinAza ke madhya bhI dravya kA vahI kA vahI banA rahanA dhrauvya hai| utpatti-vyaya-dhrauvya ko yazovijayajI ne hemaghaTa, hemamukuTa aura hema ke udAharaNa se spaSTa kiyA hai| utpatti ke binA vinAza aura vinAza ke binA utpatti For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMbhava nahIM ho sakatI hai / punaH ina donoM ko ghaTita hone ke lie koI sthAyI tattva cAhie aura vahI dhrauvya hai / dravya kI avasthAeM parivartita hotI rahatI hai / mUladravya dhruva hI rahatA hai| pUrva avasthA naSTa hotI hai aura uttara avasthA utpanna hotI hai| parantu mUladravya ke mUla guNoM aura svabhAva meM koI parivartana nahIM AtA hai / ataH isa prakAra parivartanazIla avasthAoM kI apekSA se sat anitya hai aura apane mUla svabhAva kI apekSA se nitya hai| isa prakAra yazovijayajI ne prastuta grantha meM jainadarzana ke dvArA svIkRta pariNAmInityavAda kI sthApanA kI hai| 3. dravya - guNa - paryAya kA pArasparika sambandha dravya, guNa, paryAya ke pArasparika sambandha ko lekara dArzanika jagata meM sadaiva hI matabheda rahe haiN| vedAntadarzana kA jhukAva abhedavAda kI ora rahA hai| unake anusAra ekamAtra brahma hI sat hai / vaha dik, deza, kAla, guNa gati, Adi sarva se pare hai| brahma nirguNa, nirvizeSa aura bhedazUnya hai| usameM svajAtIya, vijAtIya aura svagata kisI prakAra kA bheda nahIM hai| dUsarI ora vaizeSika aura naiyAyikoM ne bhedabhAva kA samarthana karate hue dravya se guNa ko ekAnta bhinna mAnakara ina donoM ke madhya sambandha sthApita karane ke lie 'samavAya' nAmaka tRtIya padArtha ko svIkAra kiyA hai / - 6 yazovijayajI ne prastuta grantha meM dravya - guNa - paryAya ke pArasparika sambandha ko kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna arthAt bhinnAbhinna mAnA hai aura syAdvAda ke Aloka meM isa bhinnAbhinna sambandha ko aneka yuktiyoM se siddha karake darzAyA hai| lakSaNa, saMjJA, saMkhyA, AdhAra - Adheya sambandha Adi kI dRSTi se dravya-guNa- paryAya paraspara bhinna hai / kintu inheM sarvathA abhinna mAnane para guNa - guNIbhAva kA uccheda ho jAyegA ; avayava-avayavI ke bhinna hone para duguNI gurUtA kA doSa utpanna ho jAyegA ; samavAya sambandha svIkAra karane para anavasthA kA doSa utpanna hotA hai / dravya ko guNoM se samavAya ke AdhAra para jor3ane ke lie kisI anya padArtha ko svIkAra karanA par3atA hai / dravya se paryAya ko abhinna nahIM mAnane para paryAyAtmaka kArya asat ho jaayeNge| guNa dravya kA vyAvartaka lakSaNa hone se dravya kA svabhAva hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isalie guNa dravya se sarvathA bhinna nahIM hai| phira bhI guNa ko isalie bhinna mAnA gayA hai ki dravya dhruvazIla hai| aura guNa parivartanazIla hai| guNa aura paryAya pAramArthika dRSTi se eka hI haiN| guNa dravya kA sahabhAvI dharma hai aura paryAya kramabhAvI dharma hai| ataH kisI apekSA se dravya-guNa-paryAya paraspara abhinna bhI hai| upAdhyAya yazovijayajI ne isa bhinnAbhinna sambandha ko samajhAne ke saMdarbha meM syAdavAda, saptabhaMgI aura nayavAda Adi kI vistRta carcA kI hai| . ___dravya-guNa-paryAya ke pArasparika sambandha ko spaSTa karate hue unhoMne kArya-kAraNavAda kI bhI saMkSepa meM carcA kI hai| naiyAyikoM ne kAraNa meM kArya ko sarvathA avidyamAna mAnakara asatkAryavAda ko aura sAMkhya Adi abhedavAdI darzanoM ne kAraNa meM kArya ko vidyamAna mAnakara satkAryavAda ko svIkAra kiyA hai| upAdhyAyajI ne dravya meM paryAya kI utpatti asatkArya hai yA satkArya hai ? isa prazna ke uttara meM satAsat kAryavAda kI sthApanA kI hai| kAraNa meM kArya avyakta rUpa se vidyamAna hone se sat hai tathA kAraNa meM kArya vyakta rUpa se vidyamAna nahIM hai, isa apekSA se asat hai| 4. digambara AcArya devasenakRta nayavibhAjana kI samIkSA - nayavAda jainadarzana kA viziSTa siddhAnta hai| vartamAna kAla meM naigama Adi sAta naya digambara aura zvetAmbara Adi donoM hI paraMparA meM pracalita hai| parantu prAcIna samaya meM sAta sau nayoM kI paraMparA bhI pracalita thI, aisA ullekha Avazyaka niyukti aura vizeSAvazyaka bhASya meM milatA hai| dvAdazAranayacakra meM vidhi niyama Adi 12 nayoM kI anya paraMparA kA bhI ullekha milatA hai| parantu digambara AcArya devasena ne pracalita paraMparA se bhinna svakalpanA se navIna paraMparA ko khar3I kI hai| tarkazAstra kI dRSTi se dravyArthika Adi nau naya evaM tIna upanaya tathA adhyAtmadRSTi se nizcaya aura vyavahAranaya, aise devasenakRta naya ke vibhAjana kA tArkika samAlocanA karake digambara sammata nayavibhAjana ko sApekSa rUpa meM asvIkAra kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanika sAhitya meM prastuta grantha kA sthAna aura mahattva : __ kisI bhI dharma ke AcAra kA AdhAra usakI tattvamImAMsA hotI hai| yaha satya hai ki kabhI tAtvika mAnyatAoM ke AdhAra para AcAra mArga kA prasthApana kiyA jAtA hai to kabhI AcAra mArga ke anukUla tattvamImAMsA ko prastuta karane kA prayatna hotA hai| vidvAnoM kI aisI mAnyatA hai ki jainadarzana kI tattvamImAMsA AcArazAstra para khar3I hai| yahI kAraNa thA ki jainoM ne kUTastha nitya AtmavAda aura AtmocchedavAda donoM ko asvIkAra karake apanI mUlabhUta mAnyatA utpAdavyayadhrauvyAtmaka sat ko AdhAra banAkara tattvamImAMsA ke kSetra meM pariNAmInityatAvAda kI sthApanA kI aura isake AdhAra para sattA kI dravya rUpa apariNamanazIlatA aura paryAyarUpa pariNamanazIlatA ko mahattva diyaa| upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' nAmaka isa kRti meM bhI pariNAmI nityavAda ko sthAna diyA aura unhoMne yaha mAnA ki dravya kabhI bhI apane svarUpa se cyuta nahIM hotA hai| phira bhI paryAyarUpa parivartana ko prApta hotA rahatA hai| saMkSepa meM kaheM to prastuta kRti bhI isI tattva ko sthApita karatI hai ki sat parivartanazIla hokara bhI nitya hai| sattA dravya ke rUpa meM vahI rahatI hai, kintu paryAya ke rUpa meM parivartita hotI rahatI hai| dravya sattA kA zAzvata pakSa hai aura paryAya azAzvata pakSa hai| isa prakAra prastuta kRti sattA ke aparivartanazIla aura parivartanazIla donoM pakSoM ko svIkAra karatI hai| saMkSepa meM kaheM to prastuta kRti ke lekhana kA mukhya AdhAra bhI yahI rahA hai ki dravya badalakara bhI vahI rahatA hai| paryAya palaTatI hai aura dravya ina palaTatI huI paryAyoM meM bhI apane svarUpa se cyuta nahIM hotA hai| yahI isa grantha kI mUlabhUta sthApanA hai| isa prakAra prastuta kRti darzana ke kSetra meM kUTastha nityatAvAda aura satata parivartanazIla sattAvAda ke madhya samanvaya sthApita karatI hai| jainadarzana sammata pariNAmI nityatAvAda ko prastuta karatI hai| isa kRti meM jainadarzana kI mUlabhUta For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnyatA ke anurUpa hI anekAntika dRSTi se sattA ke parivartanazIla aura aparivartanazIla pakSa ko samanvita kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki prastuta kRti darzana aura vizeSa rUpa se jainadarzana ke kSetra meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| grantha kI viSayavastu evaM usakI upAdeyatA prathama DhAla - mahopAdhyAya yazovijayajIkRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke prathama DhAla meM cAra prakAra ke anuyogoM kA kathana karane ke pazcAt caraNakaraNAnuyoga evaM dravyAnuyoga ko mukhya anuyogoM ke rUpa meM mahatva diyA gayA hai| ina donoM anuyogoM meM bhI dravyAnuyoga, jo moha aura ajJAna ko vinaSTa karane meM rAmabANa auSadhi ke samAna haisako atizaya mukhyatA dI gaI hai| isa hetu se yazovijayajI ne dravyAnuyoga ke abhyAsa ko paramAvazyaka batAyA hai| isa yoga ke abhyAsa ke abhAva meM caraNakaraNanuyoga bhI vizeSa lAbhakArI siddha nahIM hotA hai| __ataH dravyAnuyoga ke jJAna kI prApti hetu caraNakaraNAnuyoga ko gauNa karanA par3e arthAt AdhAkarmI AhAra Adi doSoM kA sevana karanA bhI par3e to bhI tattvataH doSa nahIM lagatA haiM, kyoMki dravyAnuyoga zreSTha hai, sAdhya hai, jabaki caraNakaraNAnuyoga dravyAnuyoga ko sAdhane ke lie sAdhana hai| isa prakAra dravyAnuyoga kI mahattA para prakAza DAlakara satata dravyAnuyoga ke abhyAsa ke lie preraNA dI hai| dravyAnuyoga kA abhyAsa zukladhyAna ke dvArA kevala jJAna ko pradAna karane vAlA hone se sAdhaka ko cAhie ki vaha svayaM dravyAnuyoga ke adhyayana ke mAdhyama se gItArtha bane aura aisA saMbhava nahIM hone para gItArthagurU kI nizrA meM vicaraNa kre| dravyAnuyoga ke granthoM ke adhyayana kI paramAvazyakatA ko sUcita karane ke lie yazovijayajI ne sanmatitarka, upadezapada, paMcakalpabhASya Adi granthoM ke sAkSI pATha bhI For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 diye haiN| isa prakAra yazovijayajI ne prathama DhAla meM dravyAnuyoga ke abhyAsa hetu vizeSa bala diyA hai| dvitIya DhAla - upAdhyAya yazovijayajI ne dUsarI DhAla meM dravya, guNa, paryAya kI paribhASA ko samajhAkara rAsa ke viSayavastu kI ora saMketa kiyA hai ki prastuta rAsa meM - 1.dravya-guNa-paryAya kA kathaMcitbheda, 2. dravya-guNa-paryAya kA kathaMcita abheda, 3. dravya-guNa-paryAya ke svarUpa kI vividhatA, 4. utpAda-vyaya-dhruva rUpa tIna lakSaNa aura unake bheda, 5. dravya ke bheda, 6. guNa ke bheda, 7. paryAya ke bheda, Adi kI vistRta carcA kI hai| motI, motI kI mAlA aura usakI ujjvalatA ke dRSTAnta se dravya-guNa-paryAya ke. kathaMcita bhinnatva aura kathaMcit abhinnatva ko samajhAyA gayA hai| UrdhvasAmAnya aura tiryak sAmAnya ko spaSTa karake UrdhvasAmAnya ke oghazakti aura samuccita zakti aise do bheda bhI kiye gaye haiN| tRNa evaM acaramAvarta aura caramAvartavartI bhavyajIva ke mAdhyama se oghazakti aura samuccitazakti kA vivecana prastuta kiyA hai| digambara paramparA kI isa mAnyatA ki 'guNa meM paryAya ko prApta karane kI zakti hai, isakI sundara samIkSA bhI isI DhAla ke anta meM kI gii| guNa paryAya se bhinna koI vastu nahIM hai| dravya meM guNoM ke Azraya se parivartana hotA hai| guNa yadi tIsarA padArtha rUpa mAnya hotA to dravyArthika aura paryAyArthikanaya kI taraha guNArthika naya bhI hotaa| parantu aisA nahIM hotA hai| DhAla ke antima gAthAoM meM pA~ca yuktiyoM ke dvArA dravya-guNa-paryAya meM kathaMcit bheda darzAyA gayA hai| tRtIya DhAla - tRtIya DhAla meM mukhya rUpa se dravya-guNa-paryAya ke kathaMcit abhedatA ko samajhAyA gayA hai| abhedatA ko siddha karane ke lie kucha yuktiyA~ bhI dI haiM, jaise - abheda sambandha ko na mAyane para guNa-guNIbhAva hI nahIM rhegaa| 'suvarNa kA kuMDala' For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi vyavahAra bhI abheda ko mAne binA nahIM ho sakatA hai| dravya aura guNa meM samavAyasambandha ko mAnane para anavasthA doSa utpanna ho jAtA hai / avayava - avayavI meM abheda ko nahIM svIkAra karane para gurUtA duguNI ho jaayegii| dravya - paryAya meM abheda ko nahIM svIkAra karane para paryAyAtmaka kArya zazazRMgavat asat ho jAyegeM ityaadi| isa saMdarbha meM naiyAyikoM ke isa mata kI, ki 'bhUtakAlIna padArtha asat haiM aura asat kA smaraNa hotA hai, ataH asat se kArya utpatti bhI ho sakatI hai' samIkSA kI gaI hai / bhUtakAlIna padArtha sarvathA asat nahIM hotA hai| paryAyArthikanaya kI dRSTi se asat hone parabhIdravyArthika naya kI apekSA se sat hai / sarvathA asat vastu jJAna meM pratibhAsita I hotI hai, aisA mAnane para bauddhoM kA (yogAcAra ) yaha mata hI siddha hogA ki saMpUrNa saMsAra ke padArtha jJAnAkAra rUpa haiM / pratyeka padArtha jJAna meM mAtra AkAra ke rUpa meM pratibimbita hotA hai| usase bhinna padArtha kI koI vAstavika sattA nahIM hai| ghaTapaTAdi koI bhI jJeya padArtha jJAna se bhinna nahIM hai| atIta kAla ke ghaTa kA jJAna bhI sarvathA asat kA jJAna nahIM hai / paryAyArthikanaya kI dRSTi se ghaTa asat hone para dravyArthika dRSTi se sat hai, ityAdi ko samajhAkara naiyAyikoM ke ekAnta bhedabhAva aura sAMkhya ke ekAnta abhedavAda ko ayuktisaMgata batAyA hai| jainoM kA bhedAbhedavAda hI tarkasaMgata hai, aisA pratipAdana kiyA gayA hai I 4. caturtha caturtha DhAla meM upAdhyAyajI ne dravya - guNa - paryAya kI bhedAbhedatA ko spaSTa karane ke lie prayAsa kie haiN| jisa prakAra prakAza aura aMdhakAra eka sAtha nahIM raha sakate haiM, usI prakAra bheda aura abheda bhI do paraspara virodhI dharma hone se eka hI sthAna meM kaise raha sakate haiM ? isa prakAra zaMkA uThAkara usake samAdhAna meM kahA hai ki pudgaladravya ke varNa- gandha-rasa - sparza kA grahana alaga indriyoM ke dvArA hone se bhinna-bhinna hai aura eka hI kSetrAvagAhI hone se abhinna hai| isI prakAra dravya-guNa- paryAya kisI vizeSa apekSA se bhinna aura kisI apekSA se abhinna, donoM 11 - For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI ho sakate haiN| kaccA ghar3A aura pakkA ghar3A zyAma aura lAla varNa kI apekSA se bhinna haiM parantu ghaTatva kI apekSA se abhinna hai| devadatta nAma kA purUSa, bAla, yuvA, vRddha Adi avasthAoM kI apekSA se bhinna-bhinna hai, parantu devadatta nAmaka vyakti kI apekSA se abhinna hai| isa prakAra avirodha rUpa ubhaya svarUpa kI vidyamAnatA sarvatra dekhI jA sakatI hai| pratyeka kathana apekSA vizeSa para AdhArita hone se unameM paraspara virodha kI saMbhAvanA samApta ho jAtI hai| ataH hRdaya meM syAdvAda siddhAnta ko sthApita karake kathana karanA caahie| isI dravya-guNa-paryAya ke bhinnAbhinnatA ko samajhAne ke lie yazovijayajI ne prathama saptabhaMgI ke svarUpa ko samajhAkara bAda meM usI saptabhaMgI ke AdhAra para dravya-guNa-paryAya kI bhinnAbhinnatA ko siddha karake batAyA hai| dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se vastu ke svarUpa ko samajhAne vAle vibhinna vikalpa hone para bhI bhASAyI abhivyakti kI dRSTi se saptabhaMgI hI kahI jAtI hai| dravyArthika aura paryAyArthika naya kI apekSA se yazovijayajI ne dravya-guNa-paryAya kI bhinnAbhinnatA ke viSaya meM nimna saptabhaMgI nirmita kI hai : 1. syAdbhinnameva 2. syAd abhinnameva 3. syAd bhinnAbhinnameva 4. syAd avaktavyameva 5. syAd bhinnamavaktavyameva 6. syAd abhinnamavaktavyameva 7. syAd bhinnAbhinnam avaktavyameva For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 5. pAMcavI DhAla - isa DhAla meM yazovijayajI ne mukhya rUpa se vastu svarUpa ko jAnane ke lie pramukha sAdhana pramANa aura naya kA gaharAI se vizleSaNa kiyA hai| vastu ke paripUrNa svarUpa ko samajhAnevAlI jJAnadRSTi pramANa hai aura naya usI jJAna kA eka aMzarUpa kathana hai| pramANa aura naya donoM hI dravya-guNa-paryAya ke bhedAbhedAtmaka svarUpa ko samajhAte haiN| parantu antara itanA hai ki jahAM pramANa sarvAMza rUpa se samajhAtA hai vahA~ naya vastu ke eka svarUpa ko mukhya vRtti se dUsare svarUpa ko gauNa rUpa se samajhAtA hai| isalie naya pramANa kA eka aMga hai| udAharaNArtha dravyArthikanaya mukhyavRtti se abheda ko aura gauNavRtti se bheda ko apane dRSTikoNa meM letA hai, jabaki paryAyArthika naya mukhyavRtti se bheda ko aura gauNa rUpa se abheda ko grahaNa karatA hai| isa prakAra nayadRSTi bhI mukhya aura gauNavRtti se vastu ke saMpUrNa svarUpa ko grahaNa karatI hai| pratyeka naya apane viSaya ke atirikta anya nayoM ke viSaya ko gauNa rUpa se grahaNa karatA hI hai| anyathA vaha naya, sunaya na hokara dunarya bana jaayegaa| kyoMki anya nayoM ke pratipAdya viSayoM ko asvIkAra karane para vivakSita naya ekAnta kathana kA AgrahI banakara mithyA ho jAtA hai| isa saMdarbha meM yazovijayajI ne vizeSavAzyakabhASya, sanmati prakaraNa Adi ke sAkSI pATha isa DhAla meM diye haiN| isa prakAra mukhya rUpa se do naya haiM - dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya / inake uttara bhedoM ke rUpa meM naigama Adi sAta naya haiN| naya vargIkaraNa kI yaha zAstrasiddha praNAlI hai| upAdhyAyajI ne isI DhAla meM digambara AcArya devasenakRta 'nayacakra' ke vargIkaraNa ko zAstra aura yukti ke virUddha darzAyA hai| 'nayacakra' meM tarkazAstra kI dRSTi se dravyArthika aura paryAyArthika naya ke sAtha meM naigama Adi sAta nayoM ko jor3akara kula nau naya aura tIna upanaya kA varNana hai| adhyAtmadRSTi se nizcayanaya aura vyavahAranaya ke rUpa meM do nayoM kI bhI vistRta carcA hai| isa DhAla meM yazovijayajI ne batAyA hai ki devasena AcArya ne zAstrIya mArga ko chor3akara svamati For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kalpanA se nayoM kA jo navIna vargIkaraNa kiyA hai, vaha ucita nahIM hai| yazovijayajI ne sarvaprathama devasena AcArya ke matAnusAra nayoM ke lakSaNa, svarUpa, bheda Adi kI vyAkhyA karake pazcAt unake naya vargIkaraNa ke aucitya kI samIkSA kI hai| yazovijayajI ne isa DhAla meM 'nayacakra' ke anusAra dravyArthika naya ke dasa bhedoM kA artha, udAharaNa, Adi para vistRta prakAza DAlA hai| ve dasa bheda isa prakAra 1. karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthikanaya 3. bheda kalpanA rahita zuddha dravyArthikanaya 5. utpAdavyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya 7. anvaya dravyArthikanaya 9. paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya 2. utpAdavyayagauNa sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya 4. karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthikanaya 6. bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya 8. svadravyAdi grAhaka dravyArthikanaya 10. paramabhAva grAhaka dravyArthikanaya 6. chaThI DhAla - devasena AcArya dvArA racita 'nayacakra' nAmaka grantha ke anusAra naya ke 28 bhedoM kI carcA prastuta DhAla meM kI gaI hai| dravyArthika naya ke 10 bhedoM kI vyAkhyA pAMcavI DhAla meM karane ke pazcAt isa chaThI DhAla ke prArambha meM paryAyArthika naya ke nimna chaha bhedoM kA pratipAdana kiyA gayA hai :1. anAdi nitya zuddha paryAyArthikanaya 2. sAdi nitya zuddha paryAyArthikanaya 3. anitya zuddha paryAyArthikanaya 4. nitya azuddha paryAyArthikanaya 5. karmopAdhi rahita nitya zuddha paryAyArthikanaya 6. karmopAdhi sApekSa anityazuddha paryAyArthikanaya tatpazcAt naigamanaya ke tIna bheda, saMgrahanaya ke do bheda, vyavahAranaya ke do bheda, RjusUtranaya ke do bheda, zabda, samamirUr3ha aura evaMbhUtanaya ina 12 bhedoM kI vistArayukta carcA udAharaNa sahita kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. sAtavIM DhAla prastuta DhAla kA pratipAdya viSaya devasenAcArya mAnya tIna upanaya aura unake bheda, prabheda haiM / sadbhUtavyavahAra upanaya ke do bheda asadbhUta vyavahAra upanaya ke eka vivakSA se tIna bheda aura dUsarI vivakSA se nau bheda, upacarita asadbhUtavyavahAra upanaya ke tIna bhedoM ke svarUpa Adi kA vizleSaNa digambarazAstra 'nayacakra' aura 'AlApapaddhati' ke anusAra udAharaNa ke sAtha kiyA gayA hai| 8. AThavIM DhAla - 15 isa DhAla ke prArambha meM upAdhyAya yazovijayajI ne devasena ke nayacakra ke AdhAra para nizcayanaya aura vyavahAranaya ko vyAkhyAyita kiyA hai| isa DhAla kI AThavIM vIM gAthA se nau naya, tIna upanaya, nizcayanaya aura vyavahAranaya kI samIcIna samIkSA kI hai / yazovijayajI ne apanI sUkSma tarkazakti aura tIkSNa buddhi kI zakti se aneka yuktiyoM aura prayuktiyoM se devasenakRta naya vargIkaraNa ke satyAMza ko prastuta karane kA prayatna kiyA hai| jaise yazovijayajI ne prathama tarka yaha rakhA hai ki naigama Adi 7 yA 5 nayoM ke pratyeka ke 100-100 bheda karane para zAstroM meM 700 yA 500 nayoM kI bAta hI kahI gaI hai| yadi nau naya hote to 900 nayoM kI bAta hotI / dravyArthika aura paryAyArthikanaya ko milAkara naya kI saMkhyA nau kI gaI hai to arpita aura arpita ko milAkara nayoM kI saMkhyA 11 kyoM nahIM kI gaI ? naigama Adi sAta naya, dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ina mUla naya ke hI uttarabheda hone se (2+7= 9) nau naya karane meM vibhakta kA vibhAjana nAmaka doSa lagatA hai / AgamazAstra meM jIva ke saMsArI aura mukta, ye do bheda karane ke pazcAt punaH jIva ko milAkara saMsArI, mukta aura jIva aise tIna bhedoM kA ullekha kahIM para bhI nahIM milatA hai / pradezArthika naya aura naigamanaya ke zuddha Adi tIna bhedoM kA samAveza nahIM hone ke kAraNa devasenakRta dravyArthikanaya ke 10 bheda apUrNa aura adhUre haiM / For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAra naya meM upacAra kA samAveza hone se tathA nizcaya naya meM gauNavRtti se upacAra kA grahaNa hone se upanayoM kI kalpanA anAvazyaka hai| isa prakAra samIkSA karane ke bAda anta meM nizcayanaya aura vyavahAranaya ke zAstrasiddha arthoM kI vyAkhyA karake devasenakRta nizcayanaya aura vyavahAranaya ke arthoM kA nirasana kiyA gayA hai| 9. navamIM DhAla - prastuta DhAla meM upAdhyAya yazovijayajI ne utpAda, vyaya, dhrauvya ina tIna lakSaNoM kA vistAra se pratipAdana kiyA hai| pratyeka dravya yA padArtha, utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna lakSaNoM se yukta hai| sabhI padArtha pratisamaya pUrva paryAya kI apekSA naSTa hotA rahatA hai, uttara paryAya kI apekSA utpanna hotA rahatA hai aura dravya kI apekSA se sadA dhruva rahatA hai| SaDdravya meM koI bhI dravya aisA nahIM hai jo kisI samaya utpAda-vyaya-dhrovya se rahita hotA ho| hemaghaTa nAza, hemamukuTa utpAda aura hema se utpanna zoka, harSa aura madhyastha bhAvoM ke AdhAra para utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa tripadI ko vistAra se samajhAyA hai| isI saMdarbha meM bauddha aura naiyAyikoM ke ekAntavAda kI udAharaNoM ke mAdhyama se samIkSA karake padArtha ko vilakSaNoM se yukta siddha kiyA hai| vyavahAranaya bhedagrAhI hone se pUrva samaya meM vyaya aura uttara samaya meM utpAda ko mAnatA hai| udAharaNa ke lie vyavahAranaya kI dRSTi se bArahaveM guNasthAnaka ke antima samaya meM ghAtikarmoM kA kSaya hone se aura terahaveM guNasthAnaka ke prathama samaya meM kevalajJAna kI upalabdhi hotI hai| parantu nizcayanaya abhedagrAhI hone se utpAda-vyaya kA samaya eka hI mAnatA hai| bArahaveM guNasthAnaka kA antima samaya hI terahaveM guNasthAnaka kA prathama samaya hai| ataH jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA kSaya aura kevalajJAna kI utpatti eka hI samaya meM hotI hai| jisa samaya meM vastu kA vyaya hotA hai, usI samaya meM vastu naSTa, nazyamAna aura nakSyate bhI kahalAtI hai| usI prakAra jisa samaya meM vastu utpanna hotI hai, usI samaya meM vastu utpanna, utpadyamAna, aura For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpatsyate bhI kahalAtI hai| isa prakAra ekaika samaya meM ananta - ananta paryAyoM ke AdhAra para ananta vyaya, ananta utpAda aura ananta dhrauvyatA ko samajhAyA hai / tatpazcAt utpAda ke prayatnajanya aura vizrasA aise do prakAroM ko, vyaya ke rUpAntaranAza aura arthAtAntaranAza aise do prakAroM ke aura dhruvatva ke parimitakAla kA dhruvatva aura trekAlikadhuvatva aise do bhedoM ko samyag rUpa se samajhAyA hai / 10. dasavIM DhAla 17 - dasavIM DhAla meM SaDdravyoM ke svarUpa, lakSaNa Adi ko vibhinna yuktiyoM ke dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| dharma, adharma, AkAza, kAla, jIva aura pudgala ina chaha dravyoM meM prathama tIna dravya eka aura niSkriya haiM jisako asvIkRta karane para siddhajIvoM kI gati viramita nahIM ho skegii| kyoMki lokAgra ke bAhara dharmadravya kA astitva nahIM hone se siddhajIva lokAgra para sthita ho jAtA hai / adharma dravya ke, jo sthiti meM sahAyatA karatA hai, astitva ko nakArane para jIva aura pudgala kI gati nirantara hotI hI rhegii| ve kabhI eka sthAna para sthira nahIM ho sakate haiM aura adharmadravya ke abhAva meM bhI sthiti hotI hai to alokAza meM bhI jIva aura pudgala kI nitya sthiti honI cAhie / AkAzadravya ke do bheda kiye haiM / jahA~ jIva aura pudgala Adi haiM, vaha lokAza hai| isase bhinna jahA~ jIva aura pudgala Adi kA astitva nahIM hai, vaha alokAza hai| alokAkAza aparimita aura asIma hai| yadi usako sImita mAneMge to alokAkAza ke anta meM punaH koI AkAza honA cAhie, yaha mAnanA hogA, jo ki zAstra virUddha hai, kyoMki isameM anavasthAdoSa AvegA / yazovijayajI ne kAla ke varNana meM zvetAmbara aura digambara paraMparAoM ke matoM kI carcA karane ke pazcAt digambara mata kI samIcIna samIkSA kI hai| zvetAmbara paraMparA meM bhI kAladravya ke viSaya meM do vicAradhArAeM rahI haiM / prathama vicAradhArA ke anusAra kAla svataMtra dravya nahIM hai apitu aupacArika dravya hai / kAla jIva, pudgala For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyoM ke vartanA, pariNAma, rUpa paryAya mAtra hI hai| ataH kAla jIva evaM pudgala kI paryAya rUpa hai| dUsarI vicAradhArA yaha hai ki kAla aDhAIdvIpa vyApI hai, kyoMki yaha varSa, mAsa, divasa Adi kAla gaNanA kA AdhAra hai, kintu yaha vyavahAra kAla hai| aDhAIdvIpa pramANa manuSya loka ke sUrya, candra Adi merUparvata ke cAroM ora ghUmate rahate haiN| isake pariNAmasvarUpa rAta, dina, pakSa, mAsa, varSa Adi kAla ke vibhAga banate haiN| yazovijayajI ne isa saMdarbha meM bhagavatIsUtra, tatvArthasUtra, siddhasena divAkara kI dvAtriMzikA Adi granthoM ke sAkSI pATha bhI diye haiN| __ digambara matAnusAra lokAza ke eka-eka pradeza para ekaika kAlANu hai, jo kisI Dibbe meM bhare reta ke dAnoM ke samAna hai| ye kAlANu paraspara piMDIbhUta nahIM ho sakate haiN| isa kAraNa se kAla astikAya nahIM hai| donoM matoM ko prastuta karane ke pazcAt unhoMne digambara mata kI samIkSA kI hai| DhAla ke anta meM jIva aura pudgaladravya kA saMkSepa me varNana hai| 11. gyArahavIM DhAla - isa DhAla meM yazovijayajI ne chahoM dravyoM ke guNa aura svabhAvoM kI vizada carcA kI hai| guNa sAmAnya aura vizeSa rUpa se do prakAroM ke hote haiN| jo guNa chahoM dravyoM meM sAmAnya rUpa se pAye jAte haiM ve sAmAnya guNa kahalAte haiM aura jo guNa vizeSa-vizeSa dravyoM meM hI pAye jAte haiM, ve vizeSa guNa kahalAte haiN| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, cetanatva, acetanatva, mUrttatva aura amUrtatva, ye 10 guNa sAmAnya guNa haiN| isake atirikta jJAna, darzana, sukha, vIrya, sparza, rasa, gandha, varNa, gatihetutA, sthiti hetutA, avagAhanahetutA, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ye kula 16 guNa vizeSa guNa haiN| paramArthadRSTi se svabhAva aura guNa donoM eka hI haiM jaba anuvRti aura vyAvRti saMbaMdha ke dvArA dharma-dharmIbhAva kI pradhAnarUpa se vivakSA kI jAtI hai, taba vaha svabhAva kahalAtA hai| jaba sva-sva svarUpa kI pradhAnatA kI jAtI hai, taba vaha guNa kahalAtA For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| astitva, Adi gyAraha sAmAnya svabhAva hai aura cetanatA Adi dasa vizeSa svabhAva haiN| cetanatA guNa sabhI jIvoM meM pAye jAne ke kAraNa sAmAnya hai tathA pudgala Adi meM nahIM pAye jAne ke kAraNa vizeSaguNa haiN| anta meM astitva Adi gyAraha sAmAnya svabhAvoM meM kisI eka svabhAva ko nahIM mAnane para kauna-kauna se doSa utpanna ho sakate haiM ? ityAdi bAtoM ko samajhAyA gayA hai| 12. bArahavIM DhAla - prastuta DhAla meM cetanA Adi dasa vizeSa svabhAvoM yA guNoM para pUrNa rUpa se prakAza DAlA gayA hai| dharmastikAya, adharmAstikAya aura AkAzastikAya meM 16-16 guNa hai tathA jIva-pudgala meM 21-21 guNa haiM evaM kAla meM 15 sAmAnya guNoM ko vivecita karane ke pazcAt cetanatA Adi 10 vizeSa guNoM ko svIkAra nahIM karane para kauna se doSa utpanna hote haiM ? isakI samIkSA kI hai| 13. terahavIM DhAla - yazovijayajI ne prastuta DhAla meM gyAraha sAmAnya guNoM va dasa vizeSa guNoM para nayoM ko ghaTAyA hai| eka guNa kauna se naya kI apekSA se saMbhava ho sakatA hai, isa prakAra sAmAnya rUpa se nayoM kI vivakSA karake DhAla ko samApta kiyA gayA hai| 14. caudahavIM DhAla - isa DhAla meM mukhya rUpa se paryAya ke lakSaNa, svarUpa aura bheda, prabhedoM para prakAza DAlA gayA haiM mUlabhUta dravyoM meM jo parivartana, rUpAntaraNa, avasthAntaraNa hotA hai, use paryAya ke nAma se abhivyaMjita kiyA gayA haiM paryAya ke mukhya rUpa se do bheda hote haiM - vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya / jo paryAya dIrghakAlavartI hai vaha vyaMjanaparyAya For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahalAtI hai| isa paryAya ko zabdoM meM udghoSita kiyA jA sakatA hai, jaise jIva kI manuSya paryAya / isake viparIta jo paryAya vartamAnakAla sparzI hai, arthAt prati kSaNa eka samayavartI hai, vaha arthaparyAya hai / yaha paryAya zabdoM dvArA grahaNa nahIM hotI hai| vyaMjanaparyAya sthUla RjusUtra naya kA viSaya hai jabaki arthaparyAya sUkSmaRjusUtranaya kA viSaya hai| ina donoM arthAt vyaMjana aura artha paryAya ke punaH do-do bheda kie gae haiM dravyaparyAya aura guNaparyAya / dravya aura guNa paryAya ke bhI zuddha evaM azuddha rUpa se do-do bheda haiN| udAharaNArtha 'siddhatva' zuddha dravya vyaMjana paryAya hai aura manuSyatva Adi azuddha dravya vyaMjanaparyAya hai / kSAyikabhAvajanya kevalajJAnAdi guNAtmaka paryAya zuddhavyaMjanaparyAya hai aura kSayopazama yA upazamabhAvajanya matijJAna Adi guNAtmaka paryAya azuddha guNa vyaMjanaparyAya hai| vyaMjana paryAya ke ukta cAroM udAharaNa ko sUkSma RjusUtra naya kI dRSTi se vicAra karane para eka samayavartI siddhatva paryAya, manuSyatva paryAya, kevalajJAna paryAya aura matijJAna paryAya cAroM arthaparyAya ke udAharaNa bana jAte haiN| -- 20 - For Personal & Private Use Only vyavahAranaya kI dRSTi se dharma-adharma - AkAza ye tInoM dravya vyavahAra kI apekSA apariNAmI mAne jAte haiM / parantu nizcayanaya kI dRSTi se to ye tInoM hI dravya pariNAmI nitya haiM, kyoMki pratyeka dravya tripadI ( utpAda - dravya - dhrauvya) se yukta hone se pariNAmI nitya hai aura isI kAraNa se dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya bhI aSTavidha paryAyoM se yukta hai / inameM bhI svapratyayajanya aura parapratyayajanya zuddhAzuddha vyaMjanaparyAyAeM aura arthaparyAyAeM haiN| dharmAstikAya Adi tInoM dravyoM kI svayaM kI jo AkRtivizeSa hai vaha zuddhavyaMjana paryAya hai| lokAzavartI jIva pudgala ke saMyoga se banI jo AkRtivizeSa hai, vaha azuddhadravyavyaMjana paryAya hai| gati, sthiti, avagAhanA meM jIva - pudgala ko sahayoga karane se bhI ye tInoM dravya pariNAmI hai / - Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI ne dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzastikAya dravya ke paryAyoM ko siddha karane ke lie uttarAdhyayanasUtra, sanmatiprakaraNa Adi ke sAkSI pATha diye haiN| isI saMdarbha meM digambara paraMparA ke mantavyoM kI samIkSA bhI kI hai / 15. pandrahavIM DhAla -- 21 prastuta DhAla meM yazovijayajI ne jJAna kI advitIya mahimA kA varNana kiyA hai| DhAla ke prArambha meM gurUupadeza, zAstrAbhyAsa aura abhyAsa se prApta sAmarthyayoga (anubhava) ke AdhAra para prastuta dravyAnuyoga ko samajhAyA hai, aisA likhA hai| isa dravyAnuyoga ke abhyAsa meM jo purUSa satatarata rahatA hai, vahI paMDitapurUSa hai / bAlabuddhivAlA bAhyaliMga meM tathA madhyamabuddhivAlA kriyA meM rata rahate haiM, parantu paMDita purUSa to jJAna meM lIna rahate haiM / jJAna binA kI kriyA juganu ke prakAza ke samAna hai| aura kriyA binA kA jJAna sUrya ke samAna hai| isa prakAra donoM meM atyadhika antara batAyA hai / kriyA ke dvArA jo karmakSaya hotA hai, vaha meMDaka ke cUrNa ke samAna hone se punaH Azrava prArambha ho jAtA hai| dUsarI ora jJAnakRta karmakSaya meMDaka kI rAkha ke samAna hone se punaH Azrava nahIM hotA hai / mahAnizithasUtra, uttarAdhyayanasUtra kA sAkSI pATha dekara yazovijayajI ne jJAnaguNa kI mahimA ko samajhAte hue kahA hai ki jJAnI samyagdarzana rahita hone para bhI mithyAtva Adi karmoM kI utkRSTa sthiti kA bandha nahIM karatA hai| vRhatkalpabhASya meM zrutajJAnI ko bhI vyavahAra se kevalajJAnI ke samAna batAyA hai / ataH jJAna mithyAtvarUpa tama ko naSTa karane ke lie prakAza hai evaM bhavasAgara meM jahAja ke samAna hai| isalie jJAnaguNayukta kriyA saMpanna munivara hI dhanyatA ke pAtra haiM / parantu jo muni nikAcita jJAnAvaraNIya karmodaya ke kAraNa jJAna prApta karane meM asamartha hone para bhI yadi gItArtha bhagavaMtoM ke nizrA meM vicaraNa karate haiM to ve bhI ArAdhaka hI haiM / parantu jo jJAnamArga kI upekSA karake ajJAna dazA meM mAtra mAyApUrvaka kriyA karake apane ahaMkAra kA vardhana karate haiM, ve nirdoSa mArga ke pathika nahIM hai| yazovijayajI ne For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadazA kI upekSA karake bAhyabhAvoM meM magna rahane vAle muniyoM ko isa DhAla meM bahuta upAlamba diye haiN| 16. solahavIM DhAla - isa DhAla meM niSkarSa ke rUpa meM dravyAnuyoga kI amulyavatA, usake adhyayana kA phala, grantha ke mahattva aura usakI upayogitA kI carcA kI hai| 'dravyAnuyoga' kA jJAna koI sAmAnya jJAna nahIM hai, apitu jinezvara paramAtmA kI sAkSAt pavitra vANI hai| AdhyAtmika tattva rUparatnoM kI khadAna hai , zuddha aura sadbuddhi ko janma dene vAlI mAtAtulya , durmatirUpI latA ko bhedane ke lie kulhAr3I ke samAna hai| zivasukha rUpI kalpavRkSa ke phaloM ke AsvAdana ke samAna hai| aisI vANI kI kRpA jisa para hotI hai, usake caraNoM meM suranara Adi sabhI natamastaka ho jAte haiM aura usakI samyaktva rUpI latA bhI navapallavita ho jAtI hai| ataH aise amulya aura durbodha dravyAnuyoga ke jJAna kA abhyAsa tapAnuSThANapUrvaka vinaya-vivekAdi guNoM se yukta hokara gItArtha gurUoM ke sAnnidhya meM hI karanA caahie| gItArtha gurUoM ko bhI tucchabuddhivAle, kadAgrahI vyakti ko aise gaMbhIra dravyAnuyoga kA jJAna nahIM denA cAhie, aisA nirdeza kiyA hai| dravyAnuyoga ke jJAna ke lie uttama pAtratA kI AvazyakatA hai| anyathA jaise sAmAnya vyakti ko mUlyavAna vastu dene para usakI mUlyavattA kSINa ho jAtI hai, usI prakAra ayogya vyakti ko dravyAnuyoga kA jJAna dene para jJAna kI mUlyavattA bhI samApta ho jAtI hai| gaMbhIra arthavAle dravyAnuyoga ke saMpUrNa bhAvoM kA to kevalIjJAnI hI sAkSAtkAra kara sakate haiN| phira bhI saMkSepa meM bahuta se bhAvoM ko isa rAsa meM gurUgama aura anubhavabala ke AdhAra para varNana karane ke lie prayatna kiyA gayA hai| aise grantha ke adhyayana aura abhyAsa se pApoM kA nAza hotA hai| durjana vyaktiyoM ke dvArA TIkA-TippaNI karane para bhI jJAna kI abhirUci vAle sajjana vyaktiyoM ke kAraNa prastuta grantha (dravyaguNaparyAyAnorAsa) jinazAsana meM avazyameva pratiSThA ko prApta For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kregaa| isa prakAra yazovijayajI ne dravyAnuyoga ke mahattva ko samajhAkara prastuta DhAla ko samApta kI hai| 17. satrahavIM DhAla - upAdhyAya yazovijayajI ne isa antima DhAla meM apanI yazasvI gurU paraMparA kA ullekha kiyA hai| 16 vIM zatAbdI ke akbara pratibodhaka jagadgurU zrI hIrasUrIzvarajI aura unake ziSyoM meM hue AcAryoM kA nAmollekha karake pUjya zrI kalyANavijayajI se lekara upAdhyAyoM kI nAmAvalI bhI batAI hai| inhIM upAdhyAyoM kI paraMparA meM hue jItavijayajI ke laghu gurUbandhu nayavijayajI ke vinIta ziSya yazovijayajI vAcaka ne isa grantha kI racanA kI hai| isa prakAra gurUparaMparA ke paricaya ke pazcAt yaha ullekha kiyA hai ki gurUkRpA se hI kAzI meM nyAyazAstra kA adhyayana evaM nyAyaciMtAmaNi jaise durbodha graMtha kA abhyAsa saMbhava ho pAyA aisA kahakara gurU paMraparA ke upakAra ko smaraNa karate hue isa 'dravyaguNaparyAyanorAsa' nAmaka grantha ko pUrNa kiyA gayA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dravyaguNaparyAyanorAsa kI upAdeyatA - anAdi-anantakAla se saMsAra meM paribhramaNa karane vAle jIva ko puNyayoga se atidurlabha mAnava jIvana prApta hotA hai| isa durlabha mAnava jIvana meM AtmA ke zuddha svarUpa ko prApta karane ke lie hI saMpUrNa purUSArtha honA caahie| purUSArtha ke saMdarbha meM prathama caraNa hai - jJAna prApti kA prytn| kyoMki jJAna ke prakAza meM hI AtmA ke zuddha svarUpa aura azuddha svarUpa kA spaSTa antara ko samajhA jA sakatA hai| Atma pradezoM meM kSIranIravat sammilita paradravya (karma) se avagata huA jA sakatA hai| vyavahAra dRSTi se bhI kUr3e-kacare ke upasthiti kI jAnakArI prakAza kI vidyamAnatA meM hI hotI hai| prakAza ke dvArA kacare ko dekhane ke pazcAt hI usakI saphAI ke lie prayatna kiyA jAtA hai| isI prakAra paradravya ke saMyogajanya vibhAva dazA ko dUra karake zuddha-svabhAva ko prApta karane ke lie jJAna kI paramAvazyakatA hai| jJAna-prApti ke lie vizeSa bala dete hue dazavaikAlikasUtra meM kahA gayA hai -'paDhamaM NANaM tao dayA', tAtparya yahI hai ki jJAna se yukta kriyA hI sArthaka hotI hai| jainazAsana meM tattva prApti ke lie dravyAnuyoga Adi cAra anuyoga batAye gaye haiN| ye cAroM hI anuyoga upakArI hone para bhI dravyAnuyoga dravya ke jJAna ke lie aura caraNakaraNAnuyoga kriyA ke lie vizeSa upayogI haiN| ina donoM meM bhI bahirmukhadazA se antaramukhadazA ko prApta karane ke lie vibhAva se svabhAva meM Ane ke lie, sva aura para ke bhedajJAna ko prApta karane ke lie dravyAnuyoga atyadhika mahattvapUrNa hai| dravyAnuyoga se samyagdarzana kI viziSTa rUpa se zuddhi hotI hai| dravyAnuyoga meM jagata ke samasta padArthoM (dravyoM) kA naya, nikSepa aura pramANa ke pariprekSya meM sAMgopAMga yathArtha aura pUrNa jJAna hotA hai jo sva-para ke bhedavijJAna ke lie mahattvapUrNa bhUmikA nibhAtA hai| anya dravyoM ke lakSaNa, svarUpa aura bheda Adi ke cintana se svasvarUpa kI pratIti sarala ho jAtI hai|sv-svruup ke bhAna ke binA, para ko para ke rUpa meM pahacAne binA cAhe kitanI hI nirmala kriyAoM kA saMpAdana kyoM na kara le ve karmakSaya kA kAraNa nahIM bana sakatI hai| siddhasena divAkara kA kathana hai - For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "caraNa karaNappahANA, sasamaya-parasamayamukkavArA caraNa karaNassa sAraM, nicchayasuddhaM na jANati / / " tattva cintana kI upekSA karake kevala mahAvrata Adi dharmakriyAoM se vyakti zivapatha kA rAhI nahIM bana sakatA hai / dravyAnuyoga ke cintana aura manana ke binA vAstavika tattvarUci nahIM ho sakatI hai / tattvarUci ke binA samyagdarzana aura samyagdarzana ke abhAva meM zuddhAtmasvarUpa kI anubhUti saMbhava nahIM hai| prastuta nyAyavizArada mahopAdhyAya yazovijayajIkRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' dravyAnuyoga kA anamola grantha batalAyA gayA hai aura isI kAraNa se isa grantha kI upayogitA atyadhika hai| isa grantha meM dravya, guNa aura paryAya ke yathArtha svarUpa ke viSaya meM gaharI mImAMsA kI gaI hai / dravya kyA hai ? dravya kA lakSaNa, dravya kA svarUpa, kauna-kauna se dravya haiM ? Adi kA tathA dravya-guNa- paryAya ke pArasparika saMbandha Adi kA Agama aura Agamika vyAkhyA sAhitya evaM aneka anya granthoM ke ullekhoM aura sAkSIpAThoM ke AdhAra para tarkasaMgata yuktiyoM ke sAtha vizada vivecana kiyA gayA hai| aise vivecana ke abhyAsa se dravya, guNa, paryAya kA vAstavika svarUpa kA jJAna hokara Atma-anAtma kA viveka jAgRta ho sakatA hai| jagata ke vAstavika parivartanazIla svarUpa ko jAnakara jagata aura jagata ke viSayoM ke prati vairAgya jAgRta hokara sva meM kendrita huA jA sakatA hai| svayaM yazovijayajI ne navapada kI pUjA ke DhAla meM kahA "arihaMta pada dhyAto thako, dravvaha-guNa-pajjAyo re bheda - cheda karI AtmA, arihaMtarUpI thAyo re / " 3 sanmatiprakaraNa, gA. 3 / 67 25 - isameM dravya - guNa - paryAya ke dhyAna aura cintana kI upayogitA ko spaSTa kiyA hai| arihaMta meM dravya kyA hai ? unake guNa kaunase haiM ? kauna - kaunasI paryAyAeM hotI haiM ? Adi kA dhyAna evaM cintana se arihaMta kI AtmA ke bheda ko jAnakara, usa bheda ko chedakara AtmA svayaM arihaMta svarUpa ko prApta kara letI hai / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyanorAsa kI dUsarI vizeSa upayogitA yaha hai ki isa grantha kA sAMgopAMga adhyayana karane vAloM ke lie sanmatitarka jaise durUha dArzanika granthoM ke dvAra udghATita ho jAte haiN| kyoMki yazovijayajI ne prastuta grantha meM dravya, guNa, paryAya ke pArasparika sambandhoM kA spaSTIkaraNa syAdvAda aura nayavAda ke AdhAra para hI kiyA hai| syAdvAda aura nayavAda anekAntavAda ke do stambha hai aura anekAntavAda saMpUrNa jainadarzana kI AdhArazilA hai| jainadarzana kA eka bhI siddhAnta anekAntavAda ke binA apanA astitva nahIM rakhatA hai| ataH anekAntavAda, syAdvAda aura nayavAda ko samajhe binA jainadarzana jagata meM praveza nahIM ho sakatA hai| yazovijayajI ne prastuta grantha meM anekAntavAda, syAdvAda, nayavAda aura saptabhaMgI Adi kA bahuta hI sundara, sarala aura spaSTa vivecana kiyA hai, jisake abhyAsa se dArzanika granthoM kA abhyAsa sarala evaM sugama bana jAtA hai| prastuta grantha kI sarvAdhika upayogitA isa dRSTi se hai ki yazovijayajI ne isa grantha kI racanA marUgurjara bhASA meM geyasvarUpa meM kI hai| isa kAraNa se saMskRta aura prAkRta bhASA se anabhijJa vyakti bhI isa rAsa kA abhyAsa karake apane dravyAnuyoga ke jJAna meM abhivRddhi kara sakatA hai| isa grantha kI upayogitA ko dekhate hue isa grantha ko bahUmUlya tattva rUpI ratnoM kI maMjUSA kI upamA se alaMkRta kiyA gayA hai| -000 For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya yazovijayajI kA vyaktitva bhArata kI bhUmi sadaiva hI saMta puruSoM evaM yogI mahAtmAoM kI caraNa-raja se pAvana hone ke kAraNa pavitra bhUmi rahI hai aura hamezA rhegii| yahI vaha punIta bhUmi hai, jahA~ dharma-mArga ko batAne vAle evaM janma-jarA-maraNa rUpa saMsAra se tAranevAle tIrthaMkaroM ne janma liyA, jinakI kalyANakArI dezanA se aneka bhavyAtmAoM ne samyagjJAna, samyagdarzana aura samyagcaritra kI samyak sAdhanA kara apane Atma kalyANa ko sAdhA hai| aise tIrthakaroM ke virahakAla meM unhIM kI pAvana vANI se pratibodha ko prApta hue gaNadhara bhagavaMtoM, zrutakevalI bhagavaMtoM caudaha pUrvadhara muni bhagavaMtoM evaM bahuzruta AcAryoM ne jJAna kI gaMgA nirantara pravAhita kara jinazAsana kI apUrva sevA kI hai| pUrva manISiyoM ne ina AcAryoM kI pAvana vANI ko jana-jana taka pahuMcAne ke lie use saMskRta aura prAkRta bhASA meM lipibaddha karake aneka granthoM kA sRjana kiyaa| inameM kundakunda jinabhadra, umAsvAti, pUjyapAda, akalaMka, siddhasena divAkara, haribhrada hemacandra Adi pramukha rahe haiN| isI dhArA meM 17 vIM zatAbdI meM upAdhyAya yazovijayajI hue jo eka vilakSaNa evaM bahumukhI pratibhA ke dhanI the, tathA jinhone apane samasta jIvana ko zAstroM ke adhyayana, cintana aura sRjana ke lie samarpita kara diyA | 27 jaina paraMparA ke itihAsa meM upAdhyAya yazovijayajI kI chApa eka prakhara naiyAyika, bahuzruta zAstrajJa, samartha sAhityakAra aura pratibhA saMpanna samanvayakAra ke rUpa meM rahI hai| sarvazAstra pAraMgata evaM sUkSmadraSTA mahopAdhyAya yazovijayajI hI eka aise antima vidvAna hue haiM, jinheM haribhadrasUri, hemacandrAcArya jaise alaukika prajJApurUSoM kI paMkti meM baiThane kA saubhAgya prApta huA / yazovijayajI jinazAsana ke una mahAna prabhAvaka mahApurUSoM meM eka haiM jinake vacanoM ko pramANabhUta mAnA jAtA hai, kyoMki inameM tArkika ziromaNi siddhasena divAkara jaisI tarkazakti thI to haribhadrasUri jaisI tIkSNa prajJA aura sarvagrAhI samanvayAtmaka dRSTi bhI thii| yahI kAraNa hai ki yazovijayajI ko 'haribhadrasUri kA laghubAMdhava' bhI kahA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUripurandara haribhadrasUri ke lagabhaga 900 varSa pazcAt hue upAdhyAya yazovijayajI ne dArzanika virodhiyoM kA AkramaNa tathA caityavAsiyoM kA zithilAcAra Adi apane yuga kI samasyAoM kA dRr3hatA se sAmanA karake zAstrIya aura satyamArga kA prarUpaNa kiyaa| jainadarzana ke kSetra meM yazovijayajI prathama dArzanika haiM, jinhoMne sarvaprathama jainadarzana meM navya nyAyazailI kA prayoga karake jainadarzana ko nyAya ke kSetra meM zikhara para virAjamAna karane kA yazasvI kArya kiyaa| paM. sukhalAlajI likhate haiM - "mAtra hamArI dRSTi se hI nahIM parantu hara kisI taTastha vidvAna kI dRSTi se jaina saMpradAya meM upAdhyAya jI kA sthAna vaidika paraMparA meM zaMkarAcArya ke samAna hai|" hama sarvaprathama unake jIvana vRtAntoM evaM vyaktitva ko prastuta kreNge| gRhastha jIvana - pUrva sAhityakAra yaza, kIrti evaM nAma se dUra rahakara nirlipta bhAvanA se loka kalyANa ke lie zAstra-sarjana kiyA karate the| phalataH unakI racanAoM meM unake jIvana sambandhI tathyoM kA prAyaH abhAva hI dekhA jAtA hai| upAdhyAya yazovijayajI bhI yaza aura kIrti kI AkAMkSA se rahita nirmala sAdhu jIvana jIne vAle yogI purUSa the| isI kAraNa se unake svaracita zatAdhika granthoM ke hone para bhI kahIM para bhI unake jIvana sambandhI jAnakArI dRSTigocara nahIM hotI hai| kahIM-kahIM gurU paraMparA kA ullekha avazya dekhane meM AtA hai| unake samakAlIna evaM nikaTavartI jaina lekhakoM ne unake viSaya meM jo grantha evaM prazastiyA~ likhI hai, ve isa prakAra haiM - 1. samakAlIna muni kAntivijayajI kRta 'sujasavelIbhAsa' | 2. vi.sa. 1663 meM vastra para Alekhita merUparvata ke citrapaTa kI prshsti| 3. hemadhAtupATha kI pratilipi kI prazasti / +upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha se uddhRta, pR. 38 For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janmasthala bhAratavarSa ke pazcimI bhAga meM zatruMjaya, giranAra, zaMkhezvara Adi tIrthoM se suzobhita, hemacandra jaise jina zAsana prabhAvaka aura vidvAna AcAryoM ke caraNaraja se pAvana evaM 18 dezoM meM ahiMsA kA pravartana karAne vAle kumArapAla jaise rAjezvaroM se zAsita gujarAta pradeza hai| isI gujarAta kI dharmabhUmi para gaganacumbI jinAlayoM se susajjita pATaNa nAmaka zahara hai| isI pATana nagara ke samIpa dhINoja nAma kA gAMva hai, vahA~ se kucha dUra 'kanoDA' nAma kA choTA sA gAMva hai, jahA~ Aja jainoM kI bastI nahIMvat hai| saMbhavataH 16 vIM evaM 17 vIM sadI meM yahA~ jainoM kI bastI adhika rahI hogii| upAsakadazAMgasUtra kI eka prati (pATaNa hemacandrAcArya jaina jJAna maMdira kramAMka 133) meM isa prakAra kI puSpikA milatI hai - "zrI aMcala gacche zrI zrI bhavasAgarasUri sakSa vA jinavardhanagaNi zrI upAsakadazAMgasUtraM zrI kaNuDA grAme saMvata 1600 varSe bhAdravA sudi 6 zvau lakSataM / 29 ataH isa puSpikA se yaha phalita hotA hai ki saM. 1600 meM 'kanoDA' jaina sAdhu-sAdhvI ke cAturmAsa yogya jaina bastIvAlA samRddha gAMva thA / isI kanoDA gAMva meM dharmaniSTha nArAyaNa nAma ke eka jaina vaNika aura unakI dharmapatnI saubhAgyadevI rahate the| saubhAgyadevI ne yathAsamaya yazasvI putraratna ko janma diyaa| bAlaka kA nAma 'jasavaMtakumAra' rakhA gayA jo Age jAkara jinazAsana meM upAdhyAya pada se alaMkRta hokara nyAya vizArada mahopAdhyAya yazovijayajI ke nAma se prasiddha huA / 5 sujasavelIbhAsa meM yazovijayajI kA janmasthAna kanoDA gAMva thA, aisA spaSTa ullekha nahIM milatA hai / parantu nayavijayajI kuNagera meM cAturmAsa pUrNa karake saM. 1688 meM kanoDA padhAre the| isI samaya bAlaka jasavaMta ne apanI mAtA ke sAtha nayavijayajI upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha, saM. pradyumnavijayagaNi, jayanta koThArI, kAntibhAI bI. zAha, pR. 2 For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA sarvaprathamabAra darzana kiyA thaa| aisA vivaraNa prApta hotA hai / ataH yaha anumAna lagAyA jA sakatA hai ki yazovijayajI ke mAtA-pitA kanoDA ke rahavAsI the aura yahIM yazovijayajI kA janma huA hogA aura ApakA bacapana bhI yahIM vyatIta huA hogA / janmakAla -- 'sujasavelIbhAsa' meM yazovijayajI kA janma varSa nizcita rUpa se nahIM diyA gayA hai / parantu dIkSA varSa saM. 1688 diyA gayA hai / ' yazovijayajI baccapana meM dIkSita hokara bAlamuni bane the| isa bAta kI puSTi to sujasavelIbhAsa se hotI hai / yathA "laghutA paNa buddhi AgalojI nAme kuMvara jayavaMta' isa paMkti se jJAta hotA hai ki dIkSA ke samaya inakI umra kama se kama 8 varSa yA 9 varSa honI caahie| isa AdhAra para inakA janma saM. 1679-80 meM honA caahie| inakA kAladharma saM. 1743-44 meM DabhoI meM huA thaa| isa tathya ke AdhAra para yazovijayajI kA pUrNa AyuSya 64-65 varSa kA honA cAhie / yazovijayajI ke janmavarSa se avagata hone ke lie hamAre pAsa dUsarA AdhAra aitihAsika citrapaTa hai / isa citrapaTa kI puSpikA ke anusAra nayavijayajI ne AcArya vijayasenasUri ke kaNasAgara nAmaka gAMva meM rahakara saM. 1663 meM apane ziSya jayavijayajI (yazovijayajI) ke lie isa citrapaTa kA Alekhana kiyA / puSpikA ke anusAra kalyANavijayajI ke ziSya nayavijayajI usa samaya panyAsa pada para the aura yazovijayajI ko bhI usameM gaNi batAyA gayA hai| aba aitihAsika citrapaTAnusAra saM. 1663 meM yazovijayajI gaNi the / sAmAnya rUpa se gaNi padavI dIkSA ke kama se kama pAMca se dasa varSa pazcAt dI jAtI hai| ataH ' saMvata sola aThayAsiyejI, rahI kuNagera caumAsI zrI nayavijaya paMDita varajI, AvyA kanhoDe ullAsI mAta putra syuM sAdhunAjI, vAMdicaraNa savilAsa sugurU- dharma - upadezathIjI pAmI vayarAga prakAza " vijayadeva gurU hAthanIjI baDa dIkSA huI khAsa bihune sola aThayAsiyejI, karatA yoga abhyAsa - 10 - 30 9 sujasavelIbhAsa, gA. 1 / 9,10 sujasavelI bhAsa, gA. 1 / 13 For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____31 hama aisA mAna sakate haiM ki saM. 1663 meM yazovijayajI ko gaNipada se alaMkRta kiyA gayA hogA to unakI dIkSA saM. 1653 meM huI hogii| yazovijayajI laghuvaya meM dIkSita hone se dIkSA ke samaya inakI umra 8-9 varSa kI rahI hogii| ina tathyoM ke AdhAra para hama yaha kaha sakate haiM ki yazovijayajI kA janma saM. 1645 ke AsapAsa huA hogaa| inakA svargavAsa saM. 1743-44 meM huA thaa| ataH saM. 1645 se 1744 taka kA lagabhaga sau varSa kA AyuSya honA caahie| aba samasyA yaha khar3I hotI hai ki ina do pramANoM meM se kisa pramANa ko mahattva diyA jaay| pradyumnavijayagaNi, jayaMta koThArI aura kAntibhAI bI zAha dvArA saMyukta rUpa se saMpAdita 'upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha' meM citrapaTa ke lekha ko yathAvata uddhRta karake tathA anya tathyoM kA ullekha karake citrapaTa meM ullekhita nayavijayajI aura yazovijayajI ko anya koI nayavijayajI aura yazovijayajI ThaharAyA hai| isameM saM. 1645 ko yazovijayajI kA janmavarSa nahIM mAnane ke lie eka aura Thosa AdhAra diyA gayA hai ki jaba 'sujasavelIbhAsa' meM diye gaye ATha avadhAna varSa saM. 1699, upAdhyAyapadavI varSa saM. 1718 evaM svargavAsa varSa 1743 Adi kA samarthana karake svIkAra kiyA gayA hai to mAtra dIkSA varSa saM. 1688 ke prati hI azraddhA darzAne ke lie hamAre pAsa kyA AdhAra hai| isa dRSTi se 'sujasavelIbhAsa' kI mAhitiyA~ adhika vizvasanIya pratIta hotI haiN| jahA~ taka citrapaTa ke saMvata kA prazna hai, DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra vaha 1663 na hokara 1693 honA caahie| kyoMki usa kAla ke hastalekhana meM 6 tathA 6 meM bahuta kama antara hotA thaa| isa dRSTi se unakI dIkSA 1688 meM tathA gaNipada 1693 meM huA hogaa| ataH unakA janma 1660-1679 ke madhya huA hogaa| aisA mAnane para donoM meM saMgati baiTha jAtI hai| upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha, saM. pradyumnavijayagaNi, jayanta koThArI, kAntibhAI bI. zAha, pR. 5 ' vahI, pR. 6 10 DaoN. sAgaramala jaina se vaiyaktika carcA ke AdhAra pr| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA bAlaka jasavaMtakumAra kA samagra parivAra hI taba tyAga, vairAgya aura svAdhyAya ke raMgoM se raMgA huA thA / pUjya zrI nayavijayajI kuNagera (kumAragiri) gAMva meM cAturmAsa sampanna karake vi.saM. 1688 meM kanoDA pdhaare| saubhAgyadevI apane putra ke jIvana ko dharma saMskAroM se siMcita karane kI bhAvanA se pratidina putra jasavaMta ko sAtha lekara devadarzana aura gurUvaMdanArtha jAtI thI / gurUmukha se 'bhaktAmara stotra' kA zravaNa karanA saubhAgyadevI kA niyama bana gayA thA / yahA~ taka ki 'bhaktAmara stotra' ko zravaNa kie binA kucha khAnA-pInA nahIM karatI thii| eka bAra zrAvaNa mAha meM lagAtAra tIna dina taka varSA hotI rahI aura upAzraya taka nahIM pahuMca pAne ke kAraNa saubhAgyadevI ne apane niyamAnusAra aTThama kI tapazcaryA kara lii| jaba cauthe dina subaha bhI saubhAgyadevI ne kucha na khAyA to jasavaMta ne na khAne kA kAraNa puuchaa| mAtA ne apane niyama kI bAta btaaii| mAtA ke niyama ko jAnakara jasavaMta kahane lagA ki - "mA~ mujhe 'bhaktAmarastotra' AtA hai / " "maiM Apako sunAU~", itanA kahakara 'bhaktAmara stotra' sunAne laga gyaa| apane putra ke mukha se zuddha 'bhaktAmara stotra' kA pATha sunakara saubhAgyadevI ke harSa kI sImA nahIM rhii| jaba gurU mahArAja isa bAta se avagata hue to ve bhI bAlaka kI adbhuta smaraNa zakti se Azcaryacakita aura AnaMdita hue / 32 zrI nayavijayajI ne apanI pArakhI dRSTi se jasavaMta kI buddhimattA, caturatA aura vinayazIlatA Adi uttama guNoM ko dekhakara bAlaka meM chipe mahAna zAsana prabhAvaka guNa ko pahacAna liyA / yathA avasara dekhakara saubhAgyadevI aura jasavaMta ko vairAgyavardhaka dharmopadeza diyA tathA mAtA se bAlaka jasavaMta ko jinazAsana ke caraNoM meM samarpita karane ke lie Agraha kiyA / "merA putra kuladIpaka banegA to kevala mere ghara kI cAra dIvAroM ko hI prakAzita karegA aura yadi putra ko jinazAsana ke lie samarpita kara dUM to mere putra kI alaukika jJAna - AbhA se saMpUrNa jainAkAza prakAzita hogA', aise dhArmika vicAroM se prerita hokara saubhAgyadevI ne apane putra jasavaMta ko nayavijayajI ke caraNoM meM arpita kara diyaa| bAlaka jasavaMta ne bhI pUrvabhava ke For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskAroM, mAtA ke dharmamaya saMskAroM evaM nayavijayajI kI vairAgyamayI vANI se vairAgyavAsita hokara aNahilapura pATaNa meM gurU nayavijayajI ke pAsa dIkSA grahaNa kara lii|" bAlamuni kA nAma - 'jazavijaya' rakhA gyaa| saubhAgyadevI ke dUsare putra padmasiMha ne bhI dIkSA lii| unakA nAmakaraNa 'padmavijaya' kiyA gyaa| donoM muniyoM kI bar3I dIkSA saM. 1688 meM tapAgacchAcArya vijayadevasUri ke karakamaloM se sampanna huii| yathA - padamasIha bIjo valIjI, tasa bAMdhava guNavaMta teha prasaMge preriyojI, te paNi thayo vratavaMta - 12 vijayadeva-gurU-hAthanIjI, valI dIkSA huI khAsa bihune sola aThayAsiyejI, karatA yoga abhyAsa - 13 vidyAbhyAsa - zrI nayavijayajI yazovijayajI ke dIkSAgurU hI nahIM apitu zikSAgurU bhI the| svayaM yazovijayajI ne nayavijayajI ko 'prAjJa' aura 'vidyApradA' kahA hai| dIkSA ke pazcAt yazovijayajI ne apane gurU nayavijayajIgaNi ke sAnnidhya meM gyAraha varSa taka dhArmika zikSaNa ke sAtha-sAtha saMskRta, prAkRta bhASA ke vyAkaraNa, chaMda, alaMkAra tathA koza granthoM kA bhI satat abhyAsa kiyaa| yazovijayajI apanI tIvra buddhi aura ajor3a smaraNa zakti se alpa samaya meM hI aneka zAstroM meM pAraMgata bana gye| inhone svaracita upadezarahasyaprakaraNa, aindrastuticaturvizatikA Adi grantha meM nayavijayajI ke gurUbhrAtA jItavijayajI ko bhI vidyAgurU ke rUpa meM ullekha kiyA hai| yazovijayajI ke vidyAbhyAsa meM gacchanAyaka vijayadevasUri ke paTTadhara vijayasiMhasUri kI vAtsalyamayI preraNA rahI tathA unakI hI hitazikSA evaM satat prayatnoM se inakA jJAnayoga kA // aNahilapura pATaNi jaijI, lyo gurU pAse cAritra yazovijaya ahavI karIjI., thApanA nAmanI tatra ....................... sujasavelIbhAsa, gA. 1/11 12 'yazodohana' meM isa dIkSA kA samaya vi.saM. 1688 diyA hai tathA yaha dIkSA hIravijayajI ke praziSya evaM vijayasena sUrijI ke ziSya vijayadevasUri ne dI thI, aisA ullekha hai| ....... ....... pR.7 13 bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyApradA - jainatarkabhASA kI prazasti For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ja abhyAsa pUrNa huaa| isa bAta kA ullekha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM svayaM yazovijayajI ne AdarapUrvaka kiyA hai| yathA - tAsa pATi vijaya devasUrIsvara mahimAvaMta nirIho tAsa pATi vijaya siMha sUrIsara, sakala sUrimAM lIho te gurUnA uttama udyamayI, gItAratha guNa vAdhyo re tasa hita sIkhataNai anusArai, jJAnayoga se sAdhyo re|| 17.4 isase yaha pratIta hotA hai ki yazovijayajI kI prakhara pratibhA se prabhAvita hokara unake gurUoM ne unake vidyAbhyAsa meM gaharA rasa liyA tathA yazovijayajI bhI apane gurUoM kI sAnnidhyatA evaM preraNA se alpa samaya meM hI aneka vidyAoM meM pravINatA prApta kii| vi.saM. 1699 meM yazovijayajI ne ahamadAbAda saMgha ke samakSa evaM apane gurU nayavijayajI kI upasthiti meM ATha bar3e avadhAnoM kA prayoga karake dikhaayaa| inhoMne ATha sabhAjanoM dvArA kahI huI ATha-ATha vastuoM ko yAda rakhakara phira krama se una 64 vastuoM ko kahakara btaayaa| isa adbhuta prayoga ke mAdhyama se yazovijayajI kI anUThI dhAraNAzakti evaM prakhara buddhi ko dekhakara saMpUrNa ahamadAbAda saMgha maMtramugdha bana gyaa| zrIsaMgha ne bAlamuni jasavijaya meM ojhala bhaviSya kI mahAna sAdhutA aura vidvatA ko dekhakara khUba prazaMsA kii| inakI buddhi cAturyatA aura uttara dene kI vilakSaNatA se prabhAvita hokara dhanajI-sUrA nAma ke zreSThI ne nayavijayajI se prArthanA karate hue kahA- "gurUdeva ! yazovijayajI jJAna ke lie suyogya pAtra haiN| parantu yahA~ uttama paNDitoM kI vyavasthA nahIM hai| yadi ApazrI inako vidyAdhAma kAzI le jAkara SaDadarzanoM kA abhyAsa karAyeMge to ye bhaviSya meM jinazAsana ke mahAna prabhAvaka bana sakate haiN|" itanA nivedana karake zreSThI ne isa vidyAbhyAsa hetu hone vAle samasta vyaya aura paNDitoM kA satkAra karane kI jimmedArI bhI apane Upara le lii| 'zubhasya 14 saMvata sola navANuojI, rAjanagaramA sugyAna sAdhi sAkhI saMghanIjI, aSTha mahA avadhAna ....................... sujasavelIbhAsa, gA. 1/15 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIghrama' kI kahAvata ke anusAra dhanajI sUrA ne zIghra hI do hajAra cAMdI ke dInAroM kI huNDI likhakara kAzI bheja dii|15 kAzIgamana aura nyAyavizArada kI viruda - nayavijayajI yazovijayajI ko lekara ugra vihAra karake kAzI phuNce| kAzI meM SaDdarzanoM ke sarvocca paMDita aura navyanyAya ke prakANDa vidvAna eka maTTAcArya rahate the| unake pAsa yazovijayajI adhyayana karane lge| vaise to nyAya-mImAMsA aura SaDdarzanoM kA adhyayana karane ke lie ATha varSa caahie| parantu yazovijayajIneadbhuta apanI grahaNazakti tathA AzcaryapUrNa kaNThasthIkaraNa zakti ke kAraNa mAtra tIna varSoM meM hI vyAkaraNa, tarka, nyAya, SaDdarzana Adi ke sAtha-sAtha anyAnya zAstroM meM pAraMgata vidvAna bana gye| vidyAgurU bhaTTAcArya se navyanyAya jaise gaMbhIra viSaya evaM 'tattvacintAmaNi' nAmaka durbodha grantha kA bhI gaharA abhyAsa karake navyanyAya ke bejor3a vidvAna bane tathA SaDdarzana vettA ke rUpa meM prasiddha hue| yazovijayajI kI vAda-vivAda kI zakti bhI akATya aura advitIya thii| una dinoM meM kazmIra bhI kAzI ke samAna vidyAdhAma thaa| aise kazmIra kA eka sanyAsI anya sthAnoM para vAda-vivAda meM vijaya prApta karake kAzI meM AyA aura kAzIvAsiyoM se vAda ke lie ghoSaNA karane lgaa| durbhAgya se kAzI jaisI nagarI se koI bhI paMDita, usa kazmIra ke paMDita se vAda-vivAda karane ke lie sAhasa nahIM dikhA paayaa| kyoMki vAda-vivAda meM kevala pAMDitya se hI kAryasiddhi nahIM hotI apitu smRti, tarkazakti aura pratyutpannamati Adi kI bhI AvazyakatA rahatI hai| kAzI kI pratiSThA para A~ca Ate dekhakara bhaTTAcArya ke yuvA ziSya yazovijayajI, kazmIra ke paMDita se vAda-vivAda karane ke lie Age aaye| vAdasabhA kA Ayojana kiyA gyaa| vAda-vivAda meM yazovijayajI ke tarkasaMgata akATya uttaroM ko sunakara kazmIra 15 dhanajI sUrA sAha, vacana gurUnuM suNI ho lAla ANI mana ucchAha, kahai ina te guNI ho lAla doI sahasa dInAra, rajatanA kharacasyuM ho lAla .............. sujasavelIbhAsa, gA. 2/1 For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDitajI ke pairoM tale jamIna khisakane laga gii| yazovijayajI ke dvArA pUche gaye praznoM ke uttara bhI vAdI paMDita na de paayaa| aMta meM parAjaya svIkAra karake kAzI se bhAga gyaa| isa prakAra upAdhyAya jI ne aneka vidvajjana tathA adhikArI varga ke samakSa kazmIra ke paMDita jI se zAstrArtha karake vijaya kI varamAlA pahanI / hindU paMDitoM ne evaM kAzI nareza ne inake agAdha pANDitya se mugdha hokara 'nyAyavizArada' aura tArkika ziromaNi aisI do padaviyoM se alaMkRta kiyA aura inakI zobhAyAtrA nikAlI / isakA ullekha svayaM upAdhyAyajI ne 'pratimAzataka' nAmaka grantha meM kiyA hai / " 16 sarasvatI maMtra sAdhanA kAzI meM gaMgA nadI ke kinAre yazovijayajI ne aiDa-kAra mantra kA jApa karake mA~ zAradA ko prasanna kara unase varadAna prApta kiyaa| isa varadAna ke prabhAva se yazovijayajI kI prajJA nyAya, tarka, kAvya aura bhASA Adi ke kSetra meM kalpavRkSa kI taraha phalavatI banatI gaI / sarasvatI maMtra sAdhanA aura unase prApta varadAna ke sambandha meM svayaM yazovijayajI ne svaracita jaMbUsvAmIrAsa meM ullekha kiyA hai| 17 zAradAdevI kI kRpA se hI yazovijayajI siddhasena divAkara Adi ke sakalanaya pUrNa zAstroM kA svayaM AloDana karake una para TIkA Adi kA nirmANa tathA zatAdhika granthoM kA praNayana kara sake / 16 'pUrva nyAyavizAradatva virUda kAzyAM pradattaM budhaiH nyAyacArya padaM tataH kRta zatagranthasya yasyArpitam yazovijayajI kRta 'pratimAzataka' grantha, pR. 1 36 zloka - 2 17 zAradA sAra dayA karo, ApI vacana suraMga tU tuTI mujha Upare, jApa karata upagaMga tarka kAvyoM te sadA, dIdho vara abhirAma bhASA paNa karI kalpatarU zAkhasama pariNAma - jaMbUsvAmIrAsa For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AgarA meM viziSTa adhyayana - tIna varSa kAzI meM rahakara tArkika ke rUpa meM prasiddhi prApta karake yazovijayajI AgarA pdhaare| vahAM nyAyAcArya ke pAsa cAra varSa taka abhyAsa karake kaThina tarka siddhAnta aura pramANa Adi viSaya meM nipuNatA prApta kii| inhoMne AgarA tathA anya sthAnoM para Ayojita vAdasabhAoM meM zAstrArtha karake vijayazrI kA varaNa kiyaa| yazovijayajI ke AgarA gamana kI bAta 'sujasavelIbhAsa' ke atirikta anyatra kahIM para bhI dekhane meM nahIM AtI hai| parantu kAzIvAsa kA ullekha to svayaM yazovijayajI ne bahuta bAra kiyA hai| ahamadAbAda meM aThAraha avadhAnoM kA prayoga - nayavijayajI yazovijayajI Adi ziSyamaMDala ke sAtha AgarA se vihAra karake ahamadAbAda pdhaare| usa samaya ahamadAbAda meM mohabbatakhAna kA zAsana cala rahA thaa| yazovijayajI kI kIrti mohabbatakhAna ke kAnoM taka phuNcii| unakI prakhara vidvatA ke viSaya meM sunakara mohabbatakhAna ke mana meM yazovijayajI se milane kI tIvra utkaMThA jAgRta huii| usane jainasaMgha dvArA yazovijayajI ko rAjasabhA meM padhArane ke lie AmaMtraNa bhejaa| sUbe kI prArthanA svIkAra kara yazovijayajI gurUmahArAja, anya sAdhuoM aura agragaNya zrAvakoM ke sAtha rAjasabhA meM padhAre aura vahA~ vizAla sabhA ke samakSa aThAraha avadhAna kA prayoga karake dikhaayaa| isameM alaga-alaga aThAraha vyaktiyoM dvArA kahI bAta ko sunakara bAda meM usI kramAnusAra kahanA, pAdapUrti karanA, zabdoM kA jamAkara vAkya banAnA tathA turaMta saMskRta meM zloka racanA karanI hotI hai| yazovijayajI kI AzcaryakArI smaraNazakti aura kavitvazakti se khUba AkarSita hokara mohabbatakhAna ne yazovijayajI kA bhavya sammAna kiyA, jisase jinazAsana kI bahuta prabhAvanA huii| 18 kAzIyI budharAya, trihu varaSAMtare ho lAla tArkika nAma dharAya, AvyA pura Agare ho lAla - sujasavelIbhAsa, gA. 2/8 19 upAdhyAya yazovijayajI kA adhyAtmavAda, lekhikA - DaoN. prItidarzanAzrI, pR. 28 For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 upAdhyAya pada kI prApti - hIravijayajI ke samudAya meM gacchAdhipati vijayadevasUri ke pazcAt gaccha kA bhAra vijayaprabhasUri para aayaa| usa samaya agAdha pAMDitya, aneka vAdoM meM vijaya prApta karanA, aThAraha avadhAna kA prayoga Adi se yazovijayajI kI khyAti vaTavRkSa kI taraha cAroM ora phaila cukI thii| yazovijayajI ke ina mahAna zAsana prabhAvaka kAryoM se prabhAvita hokara ahamadAbAda zrIsaMgha ne vijayaprabhasUri se prArthanA kI -"yazovijayajI mahArAja bahuzruta vidvAna hone ke sAtha upAdhyAya pada ke lie sarvadA suyogya pAtra haiN| ataH unheM upAdhyAya pada se vibhUSita kiyA jaay|" saMgha kI Agraha bharI vinatI aura yazovijayajI kI yogyatA ko dekhakara vijayaprabhasUri ne saMvat 1718 meM unako upAdhyAya pada se suzobhita kiyaa| AcArya padavI ke lie sarvathA yogya yazovijayajI jaise prakANDa vidvAna aura gItArtha purUSa ko AcArya padavI kyoM nahIM pradAna kI gaI aura upAdhyAya padavI bhI bahuta vilamba se kyoM milI ? yaha eka mananIya aura cintanIya prazna hai| paMcaparameSThiyoM meM caturtha sthAna para virAjita hokara yazovijayajI ne prApta upAdhyAya pada ke gaurava ko isa prakAra bar3hAyA ki upAdhyAya padavI unake nAma kI paryAya bana gyii| mahopAdhyAyajI arthAt yazovijayajI aisA pracalana ho gyaa| jainasaMgha meM Apa mahopAdhyAyajI ke nAma se hI prasiddha hai| gurU paraMparA - mahopAdhyAya yazovijayajI ne svopajJa pratimAzataka, adhyAtmopaniSada vRtti evaM dravyaguNaparyAyanorAsa meM apanI gurU paraMparA kA paricaya diyA hai| 20 olI tapa ArAdhya vidhi thakIjI, tasa phala karatali kIdha vAcaka padavI sattara aThAramAMjI, zrI vijayaprabha dIdha ...... sujasavelIbhAsa, gA. 3/12 For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI 17 vIM DhAla ke anusAra ApakI gurU paMraparA isa prakAra hai| tapAgaccha meM jagadgurU virUda ke dhAraka evaM akabara pratibodhaka hIrasUrijI ke pATa para paTTaprabhAvaka vijayasenasUrIzvarajI nAmaka AcArya hue| unake pATa para atizayamahimA vAle evaM niHspRha vijayadevasUrIzvarajI hue aura unake pATa para agragaNya zrI vijayasiMhasUrIzvara hue| isa prakAra yazasvI AcAryoM kI pATaparaMparA batAne ke bAda upAdhyAyajI ne hIravijayasUrIzvarajI se kramazaH hue upAdhyAyoM kI pATa paraMparA batAI hai| hIravijayasUrIzvara jI ke ziSyaratna mahopAdhyAya padavI se vibhUSita kalyANavijayagaNi hue| Apake ziSya mahApaMDita evaM saubhAgyazAlI lAbhavijayagaNi hue| Apake ziSya paMDita ziromaNi jitavijayajI gaNi hue| unake gurUbhrAtA jJAna, darzana, cAritra ke guNoM yukta paMDita nayavijayajI the| unhIM nayavijayajI kI caraNasevA aura kRpA se svapara zAstroM meM pAraMgata mahopAdhyAya yazovijayajI hue| AnaMdaghanajI aura yazovijayajI kA milana - jainazAsana meM AnaMda dhanajI kA nAma yogIrAja ke rUpa meM vikhyAta hai| AnaMdaghanajI kA mUla nAma lAbhAnaMdajI thA aura saMbhavataH Apa rAjasthAna ke ho sakate haiN| masta avadhUta ke rUpa meM vicaranevAle isa jaina sAdhu ke viSaya meM anya koI jAnakArI nahIM milatI hai| hama aisA anumAna lagA sakate haiM ki AnaMda dhanajI saM. 1650 se 1710 taka avazya vidyamAna rahe hoNge| inhoMne 24 tIrthaMkaroM ke AtmAnubhUti 21 tapagacchanaMdana suratarU, prakaTio hIravijaya suuriNdo| sakala sUrimAM je sobhAgI, jima tArAmAM caMdo re || 17/1 tAsa pAMTi vijayasenasUrIsara, jJAna rayaNano driyo| sAhi sabhAmA je jasa pAmio, vijavaMta guNa bhriyo|| 17/2 tAsa pATi vijayadevasUrIsara, mahimAvaMta niriiho| tAsa pATi vijayasiMhasUrIsara, sakalasUriyAM liiho|| 17/3 zrI kalyANavijaya baDavAcaka, hIravijaya gurU siikho| udayo jasa guNa saMtati gAvai, surakinnara nizadizo re|| 17/6 gurUzrI lAbhavijaya vaDa paMDita, tAsa sIsa sobhaagii| zruta vyAkaraNadika bahugranthI, nivyai jasa mati laagii|| 17/7 zrIgurU jitavijaya tasa sIso, mahimAvaMta mhNto| zrInayavijaya vibudha gurUbhrAtA, tAsa mahA guNavaMto re|| 17/8 jasa sevA supasAyaiM sahaNiM, ciMtAmaNi meM lhiuN| tasa guNa gAI zakuM kima saghalA, gAvAnaI gaha gahiyo re|| 17/20 For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___40 se yukta evaM bhaktirasa se otaprota stavanoM kI racanA kI hai jo Aja bhI jainasaMgha meM parama bhaktibhAva se gAye jAte haiN| Apake kucha padaracanAe~ bhI upalabdha haiM jinameM anubhavaniSTha AdhyAtmika vicAroM ke darzana hote haiN| yogIrAja AnaMdaghanajI se yazovijayajI kaba aura kaise mile ? isakA koI ullekha nahIM milatA hai| parantu ina donoM ke milane kA nirdeza svayaM yazovijayajI ne 'AnaMdadhana aSTapadI' meM spaSTa rUpa se kiyA hai| yathA - "jazavijaya kahe suno ho AnaMdadhana, hama tuma mile hujura o rI Aja AnaMda bhayo, mere tero mukha nIrakha nIrakha AnaMdadhana ke saMga sujasa hI mile jaba, taba AnaMda sama bhayo sujasa" isI prakAra AnaMdaghanajI ke eka pada meM bhI yazovijayajI kA saMbodhana milatA AnaMdadhana kahe, jasa suno bhrAta yahI mile to merA pherA Tale ......... yazovijayajI ne 'AnaMdaghana aSTapadI' meM AnaMdadhanajI ke prati gAr3ha prIti abhivyakta kI hai| lokaniMdA ke prasaMgoM meM AnaMdadhanajI to apane mastI meM rahate hI the| parantu yazovijayajI bhI unake pakSa meM rahakara AnaMdaghanajI ke prati apane snehabhAva darzAte the| AnaMdadhanajI ke isa mastI kA prabhAva yazovijayajI para bhI par3A aura unake saMparka se yazovijayajI ko adhyAtma sAdhanA kA adbhuta mArga milaa| yazovijayajI ke padoM meM parilakSita AtmAnubhAva AnaMdadhanajI ke milana kA hI pariNAma ho sakatA hai| svayaM yazovijaya kahate haiM ki mere lie AnaMdaghanajI pArasamaNi ke samAna the, jinake sparza se maiM lohe se kaMcana bnaa| 22 koI AnaMdaghana chidra hI pekhata, jasarAya saMga caDI jAya AnaMdadhana AnaMdarasa jhIlata, dekhata hI jasa guNa gAya ...... AnaMdaghana aSTapadI V AnaMdadhana ke saMga sujasa hI mile jaba, taba AnaMda sama bhayo sujasa pArasa saMga lohA jo pharasata, kaMcana hota hI tAke kasa ................. AnaMdadhana aSTapadI For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI kA anya samakAlIna muniyoM ke sAtha sambandha - 1. upAdhyAya vinayavijayajI : vinayavijayajI, hIravijayasUri ke praziSya evaM kIrtivijayajI ke ziSyaratna the| vinayavijayajI tarka aura kAvya ke sudRr3ha abhyAsI the| saMskRta tathA gujarAtI bhASA meM zAntasudhArasa, zrIpAlarAsa Adi aneka kRtiyoM kI racanA kI hai| 'vinayavilAsa' kabIra Adi ke paraMparA ke hindI padoM kA saMcaya hai| saM. 1738 meM ApakA devalokagamana ho jAne se 'zrIpAlarAsa' adhUrA hI raha gayA thaa| yazovijayajI ne isa zrIpAlarAsa ko pUrNa kiyA aura isa rAsa ke kalaza meM apane sAtha vinayavijayajI ke sneha sambandha kA bhAvapUrNa ullekha kiyA hai| vinayavijayajI kI sahAyatA se hI 'dharmaparIkSAprakaraNa' meM nikhAra aura utkRSTatA AI, aisA ullekha bhI kiyA hai| 2. jayasomagaNi : yazovijayajI ne jaba bIsasthAnaka padoM kI olI kI thI, usa samaya jayasomagaNi ne ApakI tana aura mana se sevAzuzruSA kI thii|24 jayasomagaNi ne 'nayacakravRtti ke lekhana meM bhI yazovijayajI kI sahAyatA kI thii| Apane karmagranthoM para bAlAvabodhoM kI aura neminAtha lekha Adi gujarAtI kRtiyoM kI bhI racanA kii| inakI kRtiyoM meM saM. 1703 se 1723 taka kA racanAvarSa milatA hai| 3. mAnavijayagaNi : mAnavijayajI, zAntivijayajI ke medhAvI ziSyaratna the, jinhoMne saMskRta bhASA meM 'dharmasaMgraha' nAmaka grantha kA praNayana kiyaa| inhoMne gujarAtI bhASA meM bhI kucha bAlAvabodhoM, stavanoM Adi kI racanA kii| upAdhyAyajI ne Apake 'dharmasaMgraha' grantha kA sUkSmadRSTi se saMzodhana karake grantha kI prAmANikatA meM vRddhi kI, aisA svayaM 24 paMDitajI thAnakatapa vidhisya AdarejI, cchadena bhavasaMtApa bhInA mAraga zuddha saMveganejI, cA~Dhe saMyama cASe jaya somArika paMDita maMDalIjI. seve caraNa adoSa .......... sujasavelIbhAsa, gA. 3/10, 11 For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnavijayajI ne ullekha kiyA hai| mAnavijayajI, yazovijayajI kI bahuzrutatA se prabhAvita hokara likhate haiM ki tarkapramANanayamukhyavivecanena prodbodhitAdimamunizrutakevalitvAH cakruryaza vijayavAcakarAjimukhyA granthetra mathyupakRti parizodhanAdyaiH / / 25 mAnavijayajI kahate haiM ki yazovijayajI Agama ke anupama jJAtA tathA kumati ke utthApaka zrutakevalI the / tarka aura pramANa - naya granthoM ke mukhya vivecaka the| isase yaha jJAta hotA hai ki zraddheya upAdhyAya yazovijayajI kA jJAna kitanA pariSkRta aura talasparzI thA / 25 4. satyavijayagaNi : vijayasiMhasUri ke ziSya satyavijayagaNi kA jIvanakAla saMvata 1680 se 1756 hai / kriyoddhAraka ke rUpa meM prasiddha satyavijayagaNi ne AcArya pada ko asvIkAra karake chaTTha-chaTTa kI tapazcaryApUrvaka mevAr3a aura mAravAr3a kSetroM meM ekAkI vihAra karate the| vijayaprabhasUri dvArA prArambha kI huI yati paraMparA se saMvegI sAdhuoM kI pRthak pahacAna ke lie Apane pIle vastroM kI paraMparA zurU kI / zithilAcAroM ko dUra karane ke lie Apane jo athaka prayAsa kiyA thA usameM yazovijayajI ne bhI apanA yogadAna aura sahAyatA pradAna kI thI / 42 - 5. vRddhivijayagaNi Apa satyavijayagaNi ke ziSya the| inhone saM. 1733 meM jo 'upadezamAlA bAlAvabodha' nAmaka grantha kI racanA kI thI, usameM upAdhyAya yazovijayajI kI preraNA mArgadarzana evaM madada prApta huI, aisA svayaM vRddhivijayagaNi ne ullekha kiyA hai| : upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha se uddhRta, saMpAdaka pradyumnavijayajI, jayaMta koThArI, kAMtibhAI bI. zAha, pR. 39 For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta munivaroM ke atirikta RddhivimalagaNi, vIravijayaRSi aura maNicaMdra RSi bhI yazovijayajI ke samakAlIna the| inake viSaya meM vizeSa jAnakArI upalabdha nahIM hotI hai| parantu yazovijayajI ne jo saMvegI sAdhuoM ke lie vyavahAra maryAdA ke 42 bola kA eka lekha likhA thA, unameM hastAkSara karane vAle jayasomagaNi, satyavijayagaNi ke sAtha RddhivimalagaNi, vIravijayaRSi aura maNicaMdraRSi bhI the, aisA ullekha avazya milatA hai| kAladharma (svargavAsa) - zAsana samarpita mahopAdhyAya yazovijayajI saM. 1743 meM bar3odarA ke samIpavartI gAMva DabhoI meM 11 divasa ke anazana aura samAdhipUrvaka svargagAmI bne|" agnisaMskAra ke sthAna para smAraka nirmita karake caraNa-pAdukA sthApita kI gaI hai| pAdukAoM meM vi.saM. 1745 kA ullekha milatA hai| pahale isa ullekha ke AdhAra para svargavAsa kI tithi saM. 1745 mArgazIrSa zuklA 11 (mauna ekAdazI) hI mAnI jAtI thii| parantu yaha tithi svargavAsa kI nahIM hokara caraNa-pAdukA kI pratiSThA tithi hai| pAdukA para lekha spaSTa hai -"saMvata 1745 varSe pravartamAne mAgazIrSamAse zuklapakSe ekAdazI tithau zrI jasavijayagaNinAM pAdukA kArApitA pratiSThita'treyaM, tattvaraNasevaka ....... vijayagaNinA rAjanagare"28 isa prakAra pAdukA ke nirmANa aura usake pratiSThA meM samaya to lagA hI hogaa| upAdhyAya yazovijayajI kI sabase aMtima racanA varSa 1739 vAlI kRti 'jaMbUsvAmIrAsa' hai jo khaMbhAta bhaNDAra se prApta huI hai| surata cAturmAsa meM racita pratikramaNa hetu sAragarbhita sajjhAya, aura gyAraha aMga ke sajjhAya meM racanA varSa "yuga yuga muni vidhuvata sarAI" isa prakAra sUcita kiyA hai| isameM 'yuga' zabda kA artha do 26 upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha. saMpAdaka pradyumnavijayajI, jayaMta koThArI, kAMtibhAI bI. zAha, pR. 18 27 satara trayAlI comAsu rahayA, pAThaka nagara DamoI re / tihAM surapadavI aNusarI, aNasaNa kari pAtaka dhoI re sujasavelI, gA. 4/5 28 upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha se uddhRta, pR. 29 saMpAdakoM - pradyumnavijayajI, jayaMta koThArI, kAMtibhAI bI.zAha For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na lekara cAra lete haiM to saM. 1744 hotA hai aura yahI saM. 1744 susaMgata lagatA hai, kyoMki ve 1739 taka grantha racanA karate rahe aura sujasavelIbhAsa ke anusAra yazovijayajI kA antima cAturmAsa saMvat 1743 meM DabhoI gAMva meM thaa| yahIM para unhoMne saM. 1744 meM apane pArthiva deha ko chor3A thaa| saMvat nizcita hone para bhI yazovijayajI ke svargavAsa kI nizcita mAha aura tithi jAnane ko nahIM milatI hai| upAdhyAya yazovijayajI ke vyaktitva ke viziSTa guNa - mahAmahima mahopAdhyAya yazovijayajI jinazAsana ke aise anupama svarNahAra the jo tyAga, vairAgya, saralatA, laghutA, guNAnurAga, dhIra-gaMbhIratA, tarkazIlatA, dArzanikatA, zAsanabhakti, gurubhakti, tIrthabhakti, zrutabhakti Adi aneka guNa rUpI amUlya ratnoM se maMDita the / 44 1. tyAga - vairAgya : 'sujasavelIbhAsa' ke AdhAra para yaha bAta sunizcita hai ki yazovijayajI ne alpavaya meM dIkSA lI thii| bacapana kI haMsI-ThiTholI kI umra meM saMyama - sAdhanA ke patha para ArUr3ha honA koI sAmAnya bAta nahIM hai / mA~ ke uttama saMskAra aura gurU nayavijayajI kA pAvana sAnnidhya to prApta huA hI thA / parantu aisA pratIta hotA hai ki Apane pUrva bhava kI adhUrI yoga sAdhanA ko pUrNa karane hetu hI janma liyA / anyathA bhoga kI umra meM tyAga ke prati Atmika rUci ho pAnA bahuta hI muzkila hai / Age bhI Apane zithilAcAra kA virodha karake kaThora sAdhvAcAra para bala diyA | jJAna yoga ke prabala samarthaka hone para bhI inhoMne apane jIvana meM tyAga aura vairAgya ko mahattvapUrNa sthAna diyA hai / 2. vinayazIlatA aura gurU samarpaNa 'vinayaM dadAti vidyA' yaha ukti upAdhyAyajI ke jIvana meM pUrNa rUpa se caritArtha huI hai| inameM jitanA ucca koTI kA pANDitya thA, utanI hI ucca koTI kI -- For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinayazIlatA aura samarpaNa bhAva bhI the| inakI pratyeka choTI se choTI kRti meM bhI gurU nayavijayajI kA nAma paramAdara ke sAtha sUcita kiyA gayA hai| yazovijayajI ne 'adhyAtmasAra' ke sajjanastuti adhikAra meM jisa bhaktibhAva aura manohara kalpanA ke sAtha nayavijayajI kA guNagAna kiyA hai, vaha anupama aura advitIya hai| 29 isase ApakI parAkASThA kI gurUbhakti parilakSita hotI hai / yazovijayajI ko apane gurU ke prati saMpUrNa samarpaNa bhAva thA to nayavijayajI ko bhI apane suyogya ziSyaratna ke prati pUrNa vAtsalya bhAva thaa| yahI kAraNa hai ki yazovijayajI ne apane jIvana kAla meM zatAdhika mahAna granthoM kI racanA karake jaina sAhitya ke itihAsa meM apane nAma ko svarNAkSaroM meM aMkita kara pAye / ziSya ke hRdaya meM gurU kA vAsa honA svAbhAvika hai / parantu gurU ke hRdaya meM ziSya ke lie sthAna honA, ziSya ke lie bahuta gaurava kI bAta hai| nayavijayajI ko yazovijayajI ke prati itanA agAdha vAtsalya thA ki svayaM inhoneM yazovijayajI kI kitanI hI kRtiyoM kI hastapratiyA~ taiyAra kii| aisA udAharaNa anyatra kahIM para bhI nahIM mila sakatA hai, jahA~ ziSya kI kRtiyoM kI hastapratiyA~ gurU ne taiyAra kI hoM / utkRSTa gurubhakti ke kAraNa hI yazovijayajI apane jJAna ko pacA pAye, aisA yazovijayajI ne ullekha kiyA hai | 30 paramazrubhak upAdhyAyajI kI zrutasAdhanA ko dekhate hue aisA lagatA hai ki inhoMne apane saMpUrNa jIvana ko hI vibhinna sAhityoM ke adhyayana aura sarjana ke lie samarpita kara diyaa| Apa nirantara zrutasAgara kI athAha gaharAI meM gote lagAte rahe aura amUlya 29 yatkIrtisphUrtigAnA bahitasuravadhuvRnda kolAhalena / prakSubdhasvargasiMdhoH patita jala bharaiH kSAlitaH zetyameti / / azrAnta bhrAntakAnta grahagaNa kiraNaistApavAn svarNazailo / bhrAjante te munIndrA nayavijaya budhA sajjana vrAtadhuryAH | 15 || 30 yatkIrtisphUrtigAnA bahitasuravadhuvRnda kolAhalena / prakSubdhasvargasiMdhoH patita jala bharaiH kSAlitaH zetyameti / / azrAnta bhrAntakAnta grahagaNa kiraNaistApavAn svarNazailo / bhrAjante te munIndrA nayavijaya budhA sajjana vrAtadhuryAH / / 5 / / 45 For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnoM ko prApta karate rhe| yazovijayajI ke samaya meM mallavAdIsUri kRta 'dvAdazAranayacakra' jaisA grantha mila pAnA to durlabha thA hI, sAtha meM nayacakravRtti kI prati bhI virala hI thI / saM. 1710 meM yazovijayajI jaba pATaNa nagara meM the, usa samaya nayacakra para 18000 zlokoM pramANa siMhavAdIgaNa dvArA likhI TIkA kI eka hastaprati Apake hAtha lgii| yazovijayajI ko yaha prati bhI prAyaH jIrNa-zIrNa hAlata meM aura thor3e dinoM ke lie hI milI thI / yazovijayajI ne mUla grantha kI durlabhatA aura TIkA kI jIrNa-zIrNa hAlata ko dekhakara naI prati taiyAra kara lenA cAhie, aisA socakara anya samaya meM 18000 zloka pramANa isa mahAkAya grantha kI 309 pRSThoM kI naI nakala taiyAra kara lii| saM. 1710 ke pauSabada 10 ko nayacakravRtti kI naI prati taiyAra ho gii| isa kArya meM nayavijayajI, jayasomagaNi, lAbhavijayagaNi, kIrtiratna, tattvavijaya aura ravivijaya kA sahayoga to prApta huA thA hI / parantu 4800 zloka pramANa 73 pRSThoM ko svayaM yazovijayajI ne taiyAra kiyaa| isase yazovijayajI kA gaharA vidyAprema aura zrutabhakti parijJAta hotI hai / yazovijayajI mahArAja ke granthoM kI hastalikhita tIsa se bhI adhika hastapratiyA~ alaga-alaga bhaNDAroM se prApta huI haiN| itanI bar3I saMkhyA meM svahastalikhita pratiyA~ anya kisI sAhityakAra kI abhI taka upalabdha nahIM huI haiN| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki yazovijayajI kA jIvana niSpramAdI aura zrutasAdhanA meM tallIna thA / 46 . dArzanika pratibhA yazovijayajI kI kRtiyoM ke sUkSma vizleSaNoM ke avalokana se yaha bAta spaSTa rUpa se jJAta ho jAtI hai ki Apa suMdara, sacoTa aura satarka dArzanika vizleSaNoM kA pratipAdana karane vAle prakhara dArzanika pratibhA ke dhanI the| upAdhyAyajI kI yaha vizeSatA rahI ki Apa saMpUrNa jIvana ke sarjanakAla meM Agama paraMparA kA anusaraNa karane vAle tathA anekAntavAda dRSTi ke prabala poSaka, eka prakhara susaMgata jaina cintaka - For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke rUpa meM ubhara kara aaye| jainadarzana vastu ko ananta dharmAtmaka mAnatA hai| jainadarzana kI yaha anekAnta dRSTi usake syAdvAda aura nayavAda ke siddhAntoM se hI spaSTa ho sakatI hai| isa anekAnta dRSTi kI puSTi ke lie yazovijayajI ne jainatarkabhASA, nayapradIpa, nayarahasya, nayopadeza, nyAyAloka, syAdvAdakalpalatAAdi aneka jaina nyAya granthoM kI racanA karake jaina dArzanika sAhitya ko samRddha kiyaa| paraspara virodhI mantavyoM meM anekAntavAda ke AdhAra para samanvaya karanA yazovijayajI kI vizeSa zailI rhii| jaise- jaina paraMparA meM jJAna, darzana kI utpatti ko lekara kramavAda, sahavAda aura abhedavAda aise tIna matabheda haiN| yazovijayajI ne apane 'jJAnabindu' nAmaka grantha meM isa samasyA kA samAdhAna samanvayAtmaka dRSTi se prastuta kiyA hai| RjusUtra naya kI apekSA se kramavAda kA vyavahAranaya kI apekSA se sahavAda kA, aura saMgrahanaya kI apekSA se abhedavAda kA pratipAdana kiyA hai| ataH nayabheda kI apekSA se ina tInoM matoM meM koI paraspara virodha nahIM hai, aisA kahakara apanI tArkika aura samanvayazakti kA paricaya diyA hai| isa prakAra yazovijayajI meM eka dArzanika ke rUpa meM adbhuta samanvayazakti, sundara samIkSikaraNa, nirbhayatA, vidvatApUrNa arthaghaTana, navyanyAya kI zailI meM jaina siddhAntoM kA nirUpaNa Adi pramukha vizeSatAe~ rahI haiN| "zrImad yazovijayajI ke atirikta anya kisI vidvAna dvArA navyanyAya zailI meM jaina dArzanika tatvoM kA vistRta vivecana dekhane meM nahIM AtA hai| jainadarzana ke kSetra meM abhedavAda, nikSepa, navyanyAya Adi yazovijayajI ke viziSTa yogadAnoM se unakI prakhara dArzanika prajJA spaSTa parilakSita hotI hai| udAra dRSTi - upAdhyAya yazovijayajI kadAgrahoM aura durAgrahoM se dUra rahakara sadaiva hI satya ke upAsaka rhe| isa satyaniSThatA ke kAraNa unakA dRSTikoNa udAravAdI rhaa| 31 upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya grantha, pR. 47 32 jaina tarkabhASA, saM. Izvaracandra zarmA (hindI) pR. 12 For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI zrutasAdhanA paMtha aura saMpradAyoM se pare thii| yahI kAraNa hai ki inhoMne digambarAcArya samaMtabhadrakRta aSTasahastrI, pataMjalIkRta yogasUtra, mammaTakRta kAvyaprakAza, jAnakInAthazarmA kRta nyAyasiddhAnta maMjarI ityAdi granthoM para vRttiyA~ likhI tathA unameM upaniSadoM, yogavasaSThi, bhagavatagItA Adi ke uddharaNa die haiN| isase yazovijayajI kI udAratA kA paricaya milatA hai| tarkazIlatA - yazovijayajI kI kRtiyoM meM sUkSma tarkazIlatA kA darzana hotA hai| inhoMne apanI tArkika samarthatA kA upayoga mukhya rUpa se zvetAmbara paraMparA kI mAnyatAoM ko dRr3harUpa se pratiSThita karane meM kiyA hai| zvetAmbara paraMparA se viparIta mAnyatA rakhane vAle digambara mata ke samakSa 'adhyAtmaparIkSA' aura 'jJAnArNava' nAmaka saMskRta granthoM kA praNayana kiyaa| mUrtipUjana kA niSedha karane vAlI matoM kA pratikAra karake unako hitazikSA dene ke lie 'pratimAzataka' nAmaka grantha kI racanA kii| digambarAcArya devasenakRta 'nayacakra' meM jainadarzana meM pracalita sAta nayoM kI paraMparA se alaga svamati kalpanA se saptAdhika nayoM kA vibhAjana karake dikhAyA hai| yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM sanmatitarka prakaraNa Adi aneka granthoM kA AdhAra lekara akATya yuktisaMgata tarkoM dvArA digambara sammata naya vibhAjana kI samAlocanA karake use doSapUrNa ThaharAyA hai| adhyAtmavAdI - AnaMdadhanajI jaise yoganiSTha anubhavI ke samAgama se yazovijayajI ne adhyAtmavAda meM adhika rasa lenA prArambha kiyA aura uttarottara inakI adhyAtma bhAvanA prabala banatI gii| adhyAtma kI sAkSAt anubhUti ke binA adhyAtmasAra', 'adhyAtmopaniSada' aura 'jJAnasAra' jaise adhyAtmasAragarbhita granthoM kI racanA saMbhava nahIM For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatI thii| inakI adhyAtma bhAvanA itanI prabala thI ki -"eka jaina sAdhu se apekSita saMpUrNa AcAra kA pAlana karane meM maiM asamartha huuN|" aisA sAhasapUrvaka svIkAra kiyA hai| adhyAtmasAra ke anubhava adhikAra meM Apane spaSTa rUpa se likhA hai ki - avalaMbyecchAyogaM pUrNAcarAsahiSNuvazca vayam bhaktyA paramamuninAM tadIya padavImanusarAyaH (29) guNAnurAgatA - AnaMdadhanajI aura yazovijayajI donoM samakAlIna the| parantu prArambha ke varSoM meM ve eka-dUsare se mila nahIM paaye| mahAna adhyAtmayogI aura jJAnavRddha AnaMdadhanajI se milane ke lie yazovijayajI bahuta hI utsuka aura Atura the| inako jaba AnaMdadhanajI ke darzana hue taba apAra harSAnubhUti huI aura AnaMda kI sImA nahIM rhii| yazovijayajI ke zabdoM meM - ai hI Aja AnaMda bhayo mere tero mukha nirakha, roma roma zItala bhayo aMgo aMga isase yaha bhI pratIta hotA hai ki yazovijayajI pracaNDa tejasvI vidvAna hote hue svayaM se guNAdhikoM ke prati tIvra guNAnurAga rakhate the| AnaMdadhanajI ke prati itanA adhika guNAnurAgatA aura bahumAna ke bhAva the ki inakI stuti rUpa meM 'aSTapadI nAmaka kRti hI raca ddaalii| _isa prakAra pracaNDa pAMDitya ke sAtha tIvra guNAnurAgatA ke darzana ho pAnA parama durlabha saMyoga hai| -----000----- 33 mAhare to gurUcaraNapasAye anubhava dilamAMhI peTho RddhivRddhi pragaTI gharamAhe Atamarati huI baiTho re. zrIpAlarAsa For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya yazovijaya jI kA kRtitva yazovijayajI jaina paraMparA meM bahuzruta dArzanika, prakhara nyAyAcArya, kAvyamImAMsaka aura sarjakakavi Adi zatamukha pratibhA saMpanna yuga prabhAvaka upAdhyAya hue haiN| jisa prakAra kisAna varSARtu ke Agamana ke pUrva bhUmi ko komala karake bIjoM kA vapana karatA hai aura varSAkAla ke samApti ke pazcAt lahalahAtI phasala ko prApta karatA hai, usI prakAra yazovijayajI ne bAlavaya meM gurUmahArAja se, kAzI ke bhaTTAcArya se evaM AgarA ke nyAyAcArya se jo vidyA sIkhI thI, usake phalasvarUpa saMskRta, prAkRta, gujarAtI mizrita rAjasthAnI bhASA meM vipula sAhitya kA sarjana karake jaina vAGmaya ko na kevala samRddha kiyA,apitu use tArkika sudRr3hatA bhI pradAna kii| darzana, nyAya, adhyAtma aura sAhitya se sambandhita koI bhI viSaya aisA nahIM hai jisa para upAdhyAya yazovijayajI kI kalama nahIM calI ho| tarka, nyAya, pramANa, navyanyAya, adhyAtma, tattvajJAna, AcAra, kAvya, kathA, vyAkaraNa Adi aneka viSayoM para unhoneM mUla evaM TIkA granthoM kI racanA karake apane maulika gaMbhIra cintana ko prastuta kiyA hai| inakI kRtiyoM meM sUkSmatA, spaSTatA aura samanvayazIlatA ke saMyojana ke spaSTa darzana hote haiN| inakI racanAoM meM sAmAnya vyakti bhI saralatA se samajha sake aura adhyAtma bhaktirasa meM DUba sake, aisA sAmarthya hai| kathApradhAna rAsa, stavana, sajjhAya Adi sAmAnya janopayogI unakI sarasa racanAe~ haiM, to dUsarI ora prakhara vidvAnoM kI vidvatA ko bhI cunautI de, aise tarkazAstra ke kaThina granthoM kA praNayana bhI unhoMne kiyA hai| yaha yazovijayajI kI anUThI vizeSatA hai ki jahA~ eka ora unhoMne svayaM ko tArkika, dArzanika ke rUpa meM prastuta kiyA hai, vahIM dUsarI ora eka sahRdaya kavi ke rUpa meM bhI svayaM ko prastuta kiyA hai| 'upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha meM jitendra desAI ke mantavyAnusAra yadi hama yazovijayajI ko sAMpradAyika durAgrahoM se mukta samanvayavAdI tattvAnveSI kaheM, to For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atizyokti nahIM hogii| kyoMki yazovijayajI ne jainayoga ke sUkSma aura rocaka nirUpaNa ke sAtha una saMdarbho meM bhagavadgItA aura pataMjalI ke yogasUtra kA upayoga karake jainayoga aura dhyAna viSayaka vicAroM meM donoM dhArAoM kA samanvaya kiyA hai| yazovijayajI kI aneka kRtiyA~ svatantra rUpa se racita haiM to aneka kRtiyA~ prasiddha pUrvAcAryoM ke granthoM kI vyAkhyA yA TIkA rUpa bhI haiN| durbhAgya kI bAta yaha hai, ki upAdhyAyajI dvArA praNIta saMpUrNa sAhitya upalabdha nahIM hotA hai| phira bhI jo sAhitya upalabdha hai, unameM yazovijayajI kA prakhara pANDitya, maulikatA, tarkazIlatA, dArzanikatA aura cintana kI gaharAI kA digdarzana hotA hai| 'upAdhyAya yazovijayajI kA adhyAtmavAda' nAmaka zodha-prabandha ke AdhAra para yazovijayajI ke dvArA racita granthoM kA sAmAnya paricaya isa prakAra hai| yazovijayajI ke vipula sAhitya racanAoM ko mukhya rUpa se tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai| __ zAstrAbhyAsa evaM gurU paraMparA se prApta anubhava ke AdhAra para svaracita saMskRta aura prAkRta bhASA ke svopajJaTIkA sahita tathA svopajJa TIkA rahita grnth| pUrvAcAryoM ke granthoM para saMskRta bhASA meM racita grantha / gujarAtI bhASA meM sarala aura rasaprada kAvyamaya racanAe~ svopajJa TIkA sahita prAkRta tathA saMskRta ke maulika grantha - 1. adhyAtmamataparIkSA : adhyAtmamata parIkSA 184 gAthA parimANa prAkRta bhASA meM racita grantha hai| isa grantha para hajAra zloka parimANa TIkA bhI racI gaI hai| mUla grantha tathA TIkA meM yazovijayajI ne mukhya rUpa se digambara AcAryoM dvArA kevalIbhukti, strImukti ke 34 upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya graMtha, saMpAdako-pradyumnavijaya, jayaMta koThAra, kAMtibhAI bI. zAha, pR. 42 35 upAdhyAya yazovijayajI kA adhyAtmavAda, DaoN. prItidarzanAzrI, pR. 34 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDana tathA karapAtra bhojana aura nAgnya dhAraNa ke samarthana meM jo yuktiyA~ prastuta kI gaI hai, unakI samIkSA kI gaI hai| zvetAmbara paraMparA ke viparIta digambaroM kI dUsarI mAnyatA yaha hai ki tIrthakaroM kA paramaudArika zarIra rakta, mAMsa, malamUtra Adi se rahita hotA hai| isakA bhI khaNDana kiyA gayA hai| isa prakAra isa grantha meM digambara mAnyatAoM kA khaNDana karake zvetAmbara mAnyatAoM kI puSTi kI gaI hai| 2. gurUtattvavinizcaya : prastuta grantha prAkRta bhASA meM 905 gAthAoM se racita mahattvapUrNa grantha hai| isakI viSayavastu ko spaSTa karane ke lie svayaM yazovijayajI ne 7000 zloka parimANa saMskRta bhASA meM gadyAtmaka TIkA likhI haiM isa grantha ke cAra ullAsoM meM gurUtattva ke yathArtha svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| 3. dvAtriMzad dvAtriMzikA : dvAtriMzad dvAtriMzikA 1024 zloka pramANa padyamaya kAvya hai| vastutaH yaha 32-32 zlokoM meM 32 battIsa viSayoM para likhe gaye 32 laghugranthoM kA saMgraha hai| inameM dAna, dezanA, mArga, jinamahattva, bhakti, sAdhusAmagya, dharmavyavasthA, vAdakathA, yogalakSaNa, pAtaMjalayogalakSaNa, pUrvasevA, mukti adveSaprAdhAnya, apunarbandhaka, samyagdRSTi, IzAnagraha, daivapurUSakAra, yogabheda, yogaviveka, yogAvatAra, mitrA, tArAditraya, kutarkagrahanivRti, sadRSTi, klezahAnopAya, yoga mahAtmaya, bhikSu, dIkSA, vinaya, kevalIbhuktivyavasthApana, mukti, sajjanastuti ityAdi 32 viSayoM kA yathArtha svarUpa pratipAdana karane ke lie 32 vibhAga karake pratyeka vibhAga meM 32-32 zlokoM kI racanA kI gaI hai| mukhyarUpa se haribhadra ke aSTakaprakaraNa, SoDazakaprakaraNa, yogadRSTisamuccaya, yogabindu evaM upadezapada evaM pAtaMjala yogadarzana ina granthoM meM pratipAdita viSayoM kA prastuta grantha meM pratipAdana kiyA gayA hai aura ina viSayoM ko spaSTa kiyA gayA hai| prastuta grantha kI yaha vizeSatA hai ki pratyeka battIsI ke aMtima zloka meM 'paramAnaMda' zabda AyA hai| For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 isa grantha para upAdhyAyajI ne 'tattvArthadIpikA' nAma kI svopajJa vRtti kI racanA kI hai| isa vRtti kA nAma tattvArthadIpikA hai aisA prazasti ke zloka se jJAta hotA hai, yathA - "yazovijayanAmnA taccaraNAMbhojasevinA dvAtriMzikAnAM vivRtizcakre tttvaarthdiipikaa||" 4. nayopadeza : isa grantha meM yazovijayajI ne sAta nayoM kA svarUpa samajhAyA hai aura prasthaka-pradeza Adi kA udAharaNa diyA hai| isa grantha ke pratipAdya viSaya ke spaSTIkaraNa ke lie TIkA kI bhI racanA kI gaI hai jisakA nAma taraMgiNI hai| 5. pratimAzataka : upAdhyAya yazovijayajI ne mUrtipUjA kA virodha karane vAle sthAnakavAsI paraMparA kI samIkSA karane hetu evaM unheM mUlabhUta jaina siddhAntoM se avagata karAne hetu 'pratimAzataka' nAmaka kAvyamaya grantha kI racanA kii| mUla grantha meM zloka saMkhyA 100 haiN| isa grantha meM mukhya cAra vAdasthAna hai - 1. pratimA kI pUjyatA, 2. kyA vidhi kArita pratimAkIhI pUjyatA hai ?, 3. kyA dravyastava meM zubhAzubha mizratA hai ? 4. dravyastava puNyasvarUpa hai yA dharmarUpa haiN| yazovijayajI ne isa grantha para svopajJa TIkA bhI likhI hai| isa grantha meM pratimAlopakoM kI mAnyatA ke viparIta dravyapUjA aura stava ko pramANita karane ke lie Agama evaM prakaraNa granthoM ke pAThoM ke pramANa die gae haiN| jaise mahAnizItha kA pATha, bhagavatIsUtragata camara utpAda kA pATha, jJAtAsUtragata sudharmAsabhA viSayaka pATha, Avazyakaniyuktigata arihaMta ceiyANaM kA pATha, AcArAMga sUtragata parivaMdana viSayaka pATha, praznavyAkaraNagata suvarNagulikA kA udAharaNa, jJAtAdharma For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathA kA dropadIcaritra kA pATha, jIvAbhigama sUtragata zAzvata pratimA kA pATha, Avazyakaniyuktigata pratimA aura dravyaliMgI kA pATha, sUtrakRtAMga sUtragata purUSavijaya viSayaka pATha tathA Agama pAThoM ke atirikta lagabhaga sau granthoM se cAra sau se bhI adhika sAkSIpATha die gae haiN| 6. ArAdhaka virAdhaka caturbhagI : prastuta grantha meM yazovijayajI ne dezataH ArAdhaka aura dezataH virAdhaka tathA sarvataH ArAdhaka aura sarvataH virAdhaka ina cAra viSayoM para prakAza DAlA hai| 7. upadeza rahasya : ___1444 grantha praNetA zrI haribhadrasUrikRta 'upadezapada' nAmaka grantha ke AdhAra para upAdhyAyajI ne prAkRta bhASA meM 'upadezarahasya' nAmaka grantha kA praNayana kiyaa| parantu prastuta grantha upadezapada kA anuvAda na hokara upAdhyAyajI kA svataMtra sarjana haiN| isa grantha ke viSaya meM pa.pU.paM.zrI pradyumnavijayajI ne likhA hai -"pUjyapAda upAdhyAyajI ne 'upadezapada' ke viSayoM ko adhika suvAcya zailI meM isa grantha ko prastuta kiyA hai| 'upadezarahasya' upadezapada ke sAroddhAra ke rUpa meM pratIta hone para bhI isa grantha nirUpaNa kI dRSTi se maulika aura svataMtra hai| isa grantha kI yaha vizeSatA hai ki mAtra 203 gAthAoM meM dravyacaritra, dravyAjJApAlana, dezavirati, sarvavirati tathA inake prabhedoM dravyastava, bhAvastava kI AvazyakatA, vinaya ke bAvana bhedoM, vaiyAvacca Adi 450 se bhI adhika viSayoM kI mImAMsA kI gaI hai| sAmAnyatayA isa bAta ko samajha pAnA kaThina ho jAtA hai ki 406 paMktiyoM meM 450 se bhI adhika viSayoM kA pratipAdana kaise saMbhava ho sakatA hai| yaha upAdhyAyajI kI lAghava zailI kA viziSTa guNa hai| yazovijayajI ne pratyeka paMkti ko ucita zabda cayana dvArA arthasabhara banAyA hai aura usakA arthavistAra TIkA meM kiyA hai| 36 upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya grantha, saMpAdako - pradyumnavijayagaNi, jayaMta koThArI, kAMtibhAI bI. zAha, pR. 121 For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. aindrastuticaturviMzatikA : yaha grantha nyAyazAstra niSNAta upAdhyAya yazovijayajI dvArA praNIta eka rasaprada svopajJa vRtti sahita bhakti kAvyagrantha hai / prastuta kAvya meM avasarpiNI kAla ke prathama tIrthapati RSabhadeva prabhu se lekara caubIsaveM tIrthaMkara zrI mahAvIrasvAmI paryanta 24 tIrthaMkara devoM kI sadguNasaMkIrtana, vaMdanA, prazaMsA aura saMstuti kI gaI hai| prathama zloka meM adhikRta jina kI stuti, dUsare zloka meM sarvajina kI stuti, tIsare zloka meM zrutajJAna kI stuti, caturtha zloka meM adhikRta tIrthaMkara ke adhiSThAyaka zAsana deva - devI kI stuti kI gaI hai| 55 isa 'stuticaturviMzatikA' kA prArambha 'aindravAta nataH isa pada se hone se isa grantha kA nAma 'aindrastuti aisA pracalita ho gayA / yazovijayajI ne zrI zobhanamuni dvArA racita 'stuticaturviMzatikA' ke anukaraNarUpa ina stutiyoM kI racanA kI hai| eka mahAkavi kI racanA meM jina-jina sAhitya guNoM kI apekSA kI jAtI hai, ve sabhI guNa isa stuticaturviMzatikA meM dekhe jA sakate haiN| 96 zloka meM racita isa kRti meM yamaka--- anuprAsa Adi vividha alaMkAroM kA prayoga itane sundara rUpa se kiyA gayA hai ki koI bhI sahRdaya vyakti AkarSita ho jAtA hai| isameM vibhinna prakAra ke 7 chandoM kA upayoga kiyA gayA hai| 9. kUpadRSTAnta vizadIkaraNa : isa grantha meM kUpa dRSTAnta ke mAdhyama se gRhasthoM ke lie vihita dravyapUjA kI nirdoSitA para prakAra DAlA gayA hai| 10. jJAnArNava : jJAnArNava upAdhyAya yazovijayajI dvArA navyanyAya zailI meM racI gaI mahattvapUrNa kRti hai / yaha zubhacandra ke jJAnArNava se bhinna hai| isameM jaina matAnusAra matijJAna, For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna aura kevalajJAna ina pAMca jJAnoM kI sUkSmatA, gahanatA aura jaTilatA ke sAtha mImAMsA kI gaI hai| grantha ke tarka-vitarka kI gahanatA, agAdhatA aura arthagaMbhIratA Adi kA dhyAna rakhate hue svayaM upAdhyAyajI ne isa grantha para svopajJa vivaraNa bhI likhA thA, aisA ullekha milatA hai| 11. dharmaparIkSA : upAdhyAya yazovijayajI ne 'dharmaparIkSA meM utsUtraprarUpaNa kA nirAkaraNa kiyA hai| svapakSa ke prabala tarkoM ke sAtha svapakSamAnya sUtroM ke arthoM kA jisa gaharAI se cintana aura carcA kI gaI, isa dRSTi se yaha grantha bahuta hI mahattvapUrNa hai| isa grantha meM upAdhyAyajI dvArA carcita viSaya prAyaH apUrva hai aura isameM inhoMne viSayoM ke spaSTIkaraNa ke lie aneka granthoM ke saMdarbha diye haiN| 12. mahAvIrastava : isa grantha meM mukhyarUpa se bauddha aura naiyAyika ke ekAntavAda kA khaNDana kiyA gayA hai| 13. bhASArahasya : 'bhASArahasya' yazovijayajI dvArA racita prakaraNa grantha haiN| yaha grantha prAkRta gAthAoM meM racita hai aura isa para upAdhyAyajI ne saMskRta bhASA meM svopajJa vivaraNa bhI likhA haiN| isameM prajJApanA Adi sUtra meM pratipAdita bhASA ke aneka bheda aura prabhedoM para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| bhASA ko mukhya rUpa se cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA hai| - . nAmabhASA, 2. sthApanA bhASA, 3. dravyabhASA aura 4. bhaavbhaassaa| ye bheda dazavaikAlika Adi granthoM meM varNita satyabhASA, asatyabhASA, mizrabhASA aura na satya na asatya bhASA se bhinna hai| For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. samAcArIprakaraNa : isa grantha meM icchA, mithyAdi daza prakAra kI sAdhu samAcArI kA tArkika rUpa meM pratipAdana kiyA gayA hai| svaracita kintu svopajJa TIkA rahita grantha - 1. jJAnasAra : jJAnasAra upAdhyAya yazovijayajI kI eka praur3ha AdhyAtmika kRti hai| isa grantha kI racanA pU. upAdhyAyajI ne saM. 1711 meM siddhapura ke cAturmAsa ke samaya meM kI thii| mUla saMskRta bhASA meM racita isa grantha meM 32 aSTaka haiM aura pratyeka aSTaka meM anuSTupa chanda meM racita ATha-ATha zloka haiN| isake bAda upasaMhAra ke 12 zloka, grantha ke prazasti ke pAMca zloka aura bAlAvabodha ke tIna zloka haiN| isa prakAra kula 276 zlokoM meM praNIta isa grantha meM upAdhyAyajI ne na kevala gaMbhIra cintana ko prastuta kiyA hai, apitu kavi sulabha kalpanAoM, kAvyAlaMkAroM, laukika dRSTAntoM Adi se grantha ko rocaka bhI banAyA hai| prastuta grantha meM pUrNa magana, sthiratA, mohatyAga, jJAna, zama, indriyajaya, tyAga, kriyA, tRpti, nirlepa, niHspRha, mauna, vidyA, viveka, madhyastha, nirbhaya, anAtmaprazaMsA, tattvadRSTi, sarvasamRddhi, karmavipAka cintana, bhavodvega, lokasaMjJAtyAga, zAstradRSTi, parigraha, anubhava, yoga, niyAga, pUjA, dhyAna, tapa aura sarvanayAzraya ityAdi 32 aSTakoM meM AtmasvarUpa kI prApti ke icchuka sAdhaka ko paramArthadRSTi se jina-jina guNoM kI AvazyakatA hai, unakA vizada pratipAdana kiyA hai| dUsare zabdoM meM aisA kaha sakate haiM ki 'jJAnasAra' jIvana meM uccasthiti ko prApta karane hetu utsuka sAdhaka ke lie mArgadarzikA ke samAna hai| kucha samartha vidvAnoM ne 'jJAnasAra' ko 'jainadharma kI gItA' For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 aisA upanAma bhI diyA hai| isa grantha para pUjya devacaMdrajI aura pUjya gaMbhIravijayajI ne saMskRta TIkA likhI hai| 2. adhyAtmasAra : adhyAtmasAra grantha yazovijayajI kA anuSTupa chaMdoM me baddha 949 zloka parimANa mahattvapUrNa adhyAtmika kRti hai| saMskRta bhASA meM racita isa grantha meM 7 prabandha aura adhyAtma prazaMsA, adhyAtmasvarupa, daMbhatyAga, bhavasvarUpa, vairAgyasaMbhava, vairAgyabheda, vairAgya viSaya, mamatAtyAga, samatA, sadAnuSThAna, manaHzuddhi, samayaktva, mithyAtvatyAga, kadAgrahatyAga, yoga, dhyAna, dhyAnastuti, Atmanizcaya, jainamatastuti, anubhava aura sajjatastuti ityAdi 21 adhikAra haiN| prastuta grantha yoga aura dhyAna sAdhanA kI dRSTi se bhI jaina vAMgmaya kA amUlya grantha hai| 3. adhyAtmopaniSad : adhyAtmopaniSad jaina sAhitya kA amUlya grantha ratna hai| saMskRta bhASA meM racita isa grantha meM 231 anuSTupa chaMda ke zloka haiN| grantha praNetA ne isa grantha ko mukhya rUpa se cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| 1. zAstrayogazuddhi adhikAra - isa adhikAra meM nizcaya aura vyavahAra dRSTi se adhyAtma kI vibhinna vyAkhyAeM kI gaI haiN| 2. jJAnayogazuddhi adhikAra - isa meM Atmatattva kI vizeSopalabdhi ke lie jJAna yoga para vizeSa prakAza DAlA gayA hai| 3. kriyAyogazuddhi adhikAra - prastuta adhikAra meM kriyA para bala dete hue unhoMne spaSTa kahA hai ki jo jJAna kA abhimAna karake kriyA ko chor3a dete haiM, ve jJAna kriyA ubhaya se bhraSTa nAstika haiN| 4. samyagyogazuddhi - isa vibhAga meM samatArasa meM jhilane vAle sAdhaka kI ucca dazA kA hRdayaMgama varNana kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra upAdhyAyajI ne adhyAtmapremiyoM ke lie prastuta grantha meM bahuta sundara sAmagriyoM ko parosA hai| 4. devadharma parIkSA : yaha grantha 425 zlokoM meM racA gayA hai| bhinna-bhinna 17 mudrAoM dvArA devoM ko dharmI, samakitadhArI Adi batAkara deva-devI dvArA kI jAne vAlI prabhupratimA kI pUjA kA vizeSa pratipAdana karake prabhu-pUjA ko zAstra sammata ThaharAyA hai| isa prakAra isameM pratimA pUjA kA khaNDana karane vAlI sthAnakavAsI mAnyatA kI samIkSA kI gaI hai| 5. jainatarkabhASA : yazovijayajI ne isa grantha kI racanA navyanyAya zailI meM kI hai| saMskRta bhASA meM racita isa grantha meM kula 800 zloka haiN| grantha ko parimANa, naya, aura nikSepa ina tIna paricchedoM meM vibhAjita karake pramANa, naya aura nikSepa kA yuktisaMgata nirUpaNa kiyA gayA hai| 6. yatilakSaNasamuccya : yaha grantha prAkRtabhASA kI padyaracanA hai, jisameM kula 263 gaMbhIra haiN| isa grantha meM sAdhu mahAtmAoM ke sAta lakSaNoM kA savistAra vivecana kiyA gayA hai| 7. nayarahasya : isa grantha meM yazovijayajI ne naya ke naigamAdi sapta bhedoM kA nirUpaNa, nayoM kA utarottara sUkSmatva, vibhinna nayoM ke lakSaNa evaM svarUpa Adi kA dArzanika zailI meM vizada vivecana kiyA hai aura sAtha meM kauna-kauna se naya ke ekAntavAda se kauna-kauna se darzana kA prAdurbhAva huA ityAdi kA bhI varNana kiyA hai| 8. nayapradIpa : yaha grantha 800 zloka parimANa saMskRta-gadyAtmaka racanA hai| grantha ko saptabhaMgI samarthana aura nayasamarthana aise do sargoM meM vibhakta kiyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. jJAnabindu : isa gantha kI zloka saMkhyA 1250 hai| isameM jJAna kA sAmAnya lakSaNa, jJAna kI pUrNa aura apUrNa abasthAoM, jJAnAvaraNIya karma kA svarUpa, AvRtatva, anAvRtatva ke virodha kA parihAra, parantu advaita vedAnta meM AvRtatva-anAvRtatva kI anutpatti, apUrNa jJAnoM kA tAratamya evaM unake kSayopazama kI prakriyA Adi kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| 10. nyAyakhaNDanakhaNDa khAdya : yaha navyanyAya zailI meM praNIta viziSTa grantha hai| 5500 zloka pariNAma yaha grantha bahuta jaTila aura arthagAMbhIrya se yukta hai| isameM upAdhyAyajI ke prakhara pAMDitya kA digdarzana hotA hai| isa grantha para nemisUrijI tathA vijayadarzanasUrijI ne TIkA likhI hai| 11. nyAyAloka : 'nyAya' zabda kA artha hai, pramANoM ke dvArA prameya kA parIkSaNa karanA aura 'Aloka' zabda kA artha hai prkaash| isa prakAra nyAyAloka kA artha prameyoM ko prakAzita karane vAlA grnth| vivaraNAtmaka yA prakaraNAtmaka zailI meM racita isa grantha meM tIna prakAza haiN| prathama prakAza meM muktivAda, AtmavAda, jJAnavAda kI carcA haiM dvitIya prakAza meM bauddha (yogAcAra) sammata bAhyArtha ke abhAva ke khaNDana ke sAtha-sAtha samavAya sambandha, cakSu ke prApyakAritva, bhedAbheda aura abhAvavAda kI samIkSA kI gaI hai| tRtIya prakAza meM SaDdravyoM kA vistRta vivecana hai| isa grantha meM mukhyatayA gautamI nyAyazAstra tathA bauddha nyAyazAstra ke sarvathA ekAnta siddhAntoM kI AlocanA aura samIkSA bhI kI gaI hai| kula zlokoM kI saMkhyA 1200 hai| 12. vAdamAlA : vAdamAlA grantha tIna bhAgoM meM vibhakta hai - prathamavAdamAlA meM svatvavAda, sannikarSavAda, viSayatAvAda Adi kA pratipAdana hai| For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 dvitIya vAdamAlA meM vastulakSaNa, sAmAnyavAda, vizeSavAda, indriyavAda, zaktipadArthavAda, adRSTa siddhivAda, ina chaha vAdasthaloM kA nirUpaNa hai| tRtIya vAdamAlA meM citrarUpavAda, liMgopahita-laiMgika-bhAnavAda, dravyanyAyahetutA-vicAravAda, suvarNataijasatvAtaijasavAda, aMdhakArabhAvavAda, vAyusparzana-pratyakSavAda aura zabdanityatvAnityatvavAda - ina sAta vAdasthaloM kA samAveza hai| 13. anekAnta vyavasthA : isa grantha meM naigama Adi sAta nayoM ke tarkasaMgata pratipAdana ke sAtha-sAtha vastu ke anekAntika svarUpa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 14. aspRzadgativAda : / isameM muktAtmA kA tiryagloka se lokAnta paryanta ke madhyavartI AkAza pradezoM ke sparza binA kaise gamana hotA hai, isakA spaSTIkaraNa hai| 15. AtmakhyAti : isa grantha meM upAdhyAyajI ne AtmA ke vibhu aura aNu parimANa kA nirAkaraNa kiyA hai| 16. ArSamIya cAritra : yaha upAdhyAya yazovijayajI dvArA racita ArSamIya cAritra zAntarasa pradhAna mahAkAvya hai| vartamAna meM isa kAvya ke mAtra cAra sarga hI upalabdha hue haiN| saMbhavataH aisA ho sakatA hai ki upAdhyAyajI ne RSabhadeva bhagavAna ke caritra kA AdhAra banAkara isa kAvya ko likhane kA purUSArtha prArambha kiyA ho aura kisI aparihArya kAraNa se mahAkAvya kI racanA adhUrI raha gaI ho| isa mahAkAvya meM citrita vRtAntoM se aisA pratIta hotA hai ki kavi ne mahAkAvya kI viSayavastu aura prastuti donoM ke lie 'triSaSTizalAkApurUSacaritra' ko mukhya AdhAra banAyA hai| isa mahAkAvya ke nAyaka RSabhadeva hai| prApta cAra sargoM ke 459 zlokoM meM avizayokti, arthAntaranyAsa, For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuprAsa, utprekSA, udAttA, upamA, ekAvalI, rUpaka, yamaka, zleSa, dRSTAnta, nidarzanA, pradIpa, pariNAma Adi aneka alaMkAroM kA sundara aura saTIka prayoga kiyA gayA hai| 17. tiGanvayokti : isa grantha meM tiDa.ntapadoM ke zabdabodha kA spaSTIkaraNa hai| 18. saptabhaMgInayapradIpa : isameM saptabhaMgI aura nayoM kA pratipAdana hai| 19. nizAbhuktiprakaraNa : isa grantha meM rAtribhojana ko adharma batAyA gayA hai| 20. paramajyoti paMcaviMzikA : __ isameM paramAtmA kI stuti kI gaI hai| 21. paramAtma paMcaviMzikA : isameM bhI paramAtmA kI stuti kI gaI hai| 22. pratimAsthApanAnyAya : isa grantha meM pratimA pUjyatva ke aucitya kA pratipAdana hai| 23. prameyamAlA : isa grantha meM vividha vAdoM kA saMgraha kiyA gayA hai| 24. mArgaparizuddhi : isa grantha meM haribhadrasUri ke paMcavastu zAstra ke AdhAra para mokSamArga kI vizuddhatA kA sundara nirUpaNa hai| 25. yatidinacaryA : isa grantha meM jaina muniyoM ke dainika kRtyoM kA nirUpaNa hai| For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 26. vijayaprabhasUrisvAdhyAya : isameM gacchanAyaka vijayaprabhasUrijI kI stuti kI gaI hai| 27. viSayatAvAda : isa grantha meM viSayatA, uddezyatA, upAdyatA Adi kA pratipAdana hai| 28. siddhasahastranAma koza : paramAtmA ke 1008 nAmoM kA saMgraha isa grantha meM kiyA gayA hai| 29. syAdvAdarahasya : khaMbhAta nagara ke paNDitoM ke lie preSita patroM kA saMgraha hai jisameM syAdvAda kI samarthaka yuktiyoM kA pratipAdana hai| 30. stotrAvalI : stotrAvalI meM RSabhadeva, pArzvanAtha aura mahAvIrasvAmI ke ATha stotroM kA saMgraha hai| upAdhyAya yazovijayajIkRta TIkAgrantha - 1. aSTasahastrItAtparyavivaraNa : isa vivaraNa kA mUla grantha digambarAcArya samaMtabhadra racita 'AptamImAMsA' hai| isa AptamImAMsA grantha para akalaMka ne bhASya likhA thA aura usa para vidyAnaMdI ne aSTasahastrI nAmaka TIkA kI racanA kii| isa TIkA para yazovijayajI ne 8000 zloka parimANa vivaraNa likhakara aneka dArzanika viSayoM para vizada carcA kI hai| For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. kammapayaDIbRhaTTIkA : prAkRta bhASA kI padyAtmaka zailI meM racita mUla grantha kammapayaDI ke kartA zrI zivazarmasUrIzvarajI hai| isa kammapayaDI para upAdhyAyajI ne 13000 zloka parimANa gadyazailI meM nyAya kI paribhASAoM se yukta kaThina TIkA likhI hai / 3. kammapayaDI laghuTIkA : yaha jainakarma siddhAnta kA mUla grantha kammapayaDI para racita yazovijayajI kI adhUrI kRti hai / isa TIkA kA prArambhikapatra mAtra upalabdha huA hai / 4. tattvArthavRtti = 64 sarvamAnya dArzanika umAsvAtijI dvArA saMskRta bhASA meM praNIta 'tattvArthasUtra' para yazovijayajI ne eka TIkA likhI thI, jisakI mAtra prathama adhyAya kI TIkA hI milI hai| 5. dharmasaMgraha TippaNa : upAdhyAya yazovijayajI ke samakAlIna mAnavijayajI dvArA praNIta 'dharmasaMgraha' grantha para pUjya upAdhyAyajI ne TippaNa likhe / 6. utpAdAdisiddhi :- candrasUrikRta 'utpAdAdisiddhi' grantha meM jainadarzana ke anusAra sat ke utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka' lakSaNa para vizeSa vivecana kiyA gayA hai| isa para yazovijayajI ne eka TIkA likhI thI jo pUrNa rUpa se upalabdha nahIM hai / 7. pAtaMjalayogasUtravRtti pataMjaliRSi ke yogasUtra ke sUtroM para jainadRSTi se vivecana aura samIkSA kI gaI hai| : For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. kAvyaprakAzaTIkA : mammaTa dvArA racita 'kAvyaprakAza' para upAdhyAyajI ne TIkA likhI jo kevala ullAsa 2 aura 3 para hI upalabdha hai| 9. nyAyasiddhAnta maMjarI : prastuta TIkA zrI malliSeNasUrikRta syAdvAdamaMjarI grantha para racI gaI hai| 10. yogaviMzikAprakaraNa : zrI haribhadrasUri ne yogaviMzikA nAmaka yoga viSayaka sundara kRti kI racanA kii| isa grantha meM haribhadrasUri ne mAtra 20 zlokoM meM yoga ke bheda, prabheda, adhikArI, kriyA kI AvazyakatA Adi vibhinna viSayoM kA biMdu meM siMdhu ke samAna pratipAdana kiyA hai| yazovijayajI ne isa laghugrantha para svayaM vRtti likhakara yoga-viSayaka tathyoM ko udghATita kiyA hai| 11. syAdvAdakalpalatA : mUlagrantha 'zAstravArtAsamuccaya' ke praNetA yAkinImahattarAsUnu haribhadrasUri haiN| zaMkarabhASya para vAcaspati kI TIkA ke samAna yazovijayajI ne isa dArzanika grantha para praur3ha TIkA likhI hai, jisakA nAma syAdvAdakalpalatA hai| 13000 zloka parimANa isa TIkA grantha meM upAdhyAyajI ne mUla grantha ko 11 vibhAgoM meM vibhAjita karake pratyeka vibhAga meM alaga-alaga darzanoM ko pUrvapakSa ke rUpa meM prastuta karake akATya yuktiyoM aura tarkoM se unake uttarapakSa ko rakhA hai| prathama stavaka meM bhUtacatuSyAtmavAdI (cArvAka) kA khaNDana; dUsare stavaka meM kAla, svabhAva niyati aura karma, ina kAraNa catuSTayoM ke ekAnta-kAraNatA kA khaNDana; tIsare stavaka meM nyAya-vaizeSika ke IzvarakartRtva aura sAMkhya ke prakRti-purUSavAda kA khaNDana; caturtha stavaka meM bauddhoM ke kSaNikavAda kA khaNDana; pAMcaveM stavaka meM yogAcAra ke kSaNika vijJAnavAda kA khaNDana; chaThe meM kSaNikatva ke hetuoM kA khaNDana; sAtaveM meM jainadarzana ke syAdvAda kA nirUpaNa; AThaveM meM advaitavedAnta ke advaitavAda kA khaNDana; For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naveM meM jainAgama prarUpita mokSamArga kI carcA; dasaveM meM sarvajJa ke astitva kA samarthana aura gyArahaveM meM zAstrapramANa ko sthira karane hetu zabda aura artha ke madhya sambandha nahIM mAnanevAle bauddhamata kA khaNDana kiyA gayA hai 1 isa prakAra jainetara darzanoM ke matoM kI gaharI samIkSA ke sAtha strImukti kA niSedha karane vAle digambara mata kI bhI kaTu AlocanA kI hai / dArzanika matoM kI navyanyAya zailI meM kI gaI vistRta carcA ko dekhate hue isa vyAkhyA grantha ko svatantra grantha kI saMjJA bhI dI jA sakatI hai| 12. SoDazakavRtti haribhadrasUri dvArA viracita ' SoDazakaprakaraNa' grantha meM dharmasAdhanA ke prArambha se lekara mokSaprApti taka kA sAdhanA mArga batAyA gayA hai| isa meM 16 adhikAra haiM aura pratyeka adhikAra meM 16-16 zloka haiN| isa grantha para yazovijayajI ne 1600 zloka pramANa saMskRta meM TIkA racakara zlokoM meM chipe gUr3hArthoM ko kholakara grantha kI upayogitA ko to bar3hAyA hI hai, sAtha meM grantha ko sarala aura sarvagrAhI bhI banAyA hai| hai / 66 : saddharbhaparIkSaka nAmaka adhikAra meM bAla, madhyama aura paMDita, aisI sAdhaka kI tIna avasthA batAI hai| dharmalakSaNa adhikAra meM praNidhAna Adi pAMca AzayoM kA varNana hai / dharmaliMga adhikAra meM zama, saMvega Adi samyaktva ke pAMca lakSaNoM kA nirUpaNa lokottara tattva prApti adhikAra meM samyaktva kI siddhi se lokottara tattva kI prApti kA ullekha hai / jinabhavana adhikAra meM maMdira kI bhUmi, lakar3I Adi sAmagrI tathA maMdira banAnevAlA vyakti Adi kaise hone cAhie, ityAdi kA pratipAdana hai / jinabimba adhikAra meM bimba bharAne kI vidhi, phalAdi kI carcA hai / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSThA adhikAra meM paramAtmA kI pUjAvidhi, paMcopacAra, aSTopacAra Adi kA vivecana kiyA gayA hai / sadanuSThAna adhikAra meM prIti, bhakti, vacana aura asaMga ina cAra anuSThAnoM kI vyAkhyA kI gaI hai| 67 gyAraveM adhikAra meM zrutAjJAna kA liMga, zuzruSA, cintA, bhAvanA, jJAna kA svarUpa Adi batAyA gayA hai / bArahaveM adhikAra meM dIkSA adhikArI, nAmanyAsa Adi viSayoM ko samajhAyA gayA hai| terahaveM adhikAra meM gurUvinaya Adi sAdha kriyAoM kI prarUpaNA kI gaI hai| caudahaveM adhikAra meM sAlambana aura nirAlaMbana dhyAna yogI kA mahattvapUrNa pakSa prastuta kiyA gayA hai I pandrahaveM adhikAra meM dhyeya kA yathArtha svarUpa citrita kiyA gayA hai 1 solaveM adhikAra meM advaitavAda kI samIkSA kI gaI hai| gujarAtI bhASA kI racanAe~ - 1. jaMbUsvAmI kA rAsa : 'jaMbUsvAmIkArAsa' yazovijayajI kI gujarAtI bhASA meM racita mahattvapUrNa kRti upAdhyAyajI ne isa rAsa kI racanA khaMbhAta nagara meM vi.saM. 1739 meM kii| isameM pAMca adhikAra aura 37 DhAla haiN| saMpUrNa jaMbUsvAmI kathA ko vividha DhAla, dezI, duhA aura caupAiyoM me sundara rUpa se DhAlI hai| isa prakAra kathA kA nirmANa aura abhivyakti, tarkapUrNa dalIloM, dRSTAntakathAoM kA dRSTipUta viniyoga, kathanakalA, pAtroM kA alaMkArayukta saTIka mArmika nirUpaNa Adi jaMbUsvAmI rAsa ko rAsakRtiyoM meM mahattvapUrNa rAsa ke rUpa meM pratiSThita kara dete haiN| For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 2. dravyaguNaparyAyanorAsa : 'dravyaguNaparyAyanorAsa' nAmaka kRti rAsarUpa hone para bhI atyanta gUr3ha aura kaThina dArzanika graMtha hai| isa grantha kI racanA vi.saM. 1709-10 ke AsapAsa huI hogii| isakI vi.saM. 1711 meM siddhapura meM likhI huI nayavijayajI ke hAtha kI eka hastaprati milI hai| isa grantha meM upAdhyAyajI ne jaina tattvajJAna ko lokabhASA gujarAtI meM rAsa ke rUpa meM DhAlane kA adbhuta kArya kiyA hai| yaha ekamAtra gujarAtI bhASA meM praNIta dArzanika grantha hai, jisameM 17 DhAla aura 284 gAthAe~ haiN| isameM dravya, guNa, paryAya ke lakSaNa, svarUpa, prakAra aura inake pArasparika sambandha, saptabhaMgI, nayavAda Adi kA tarkasaMgata yuktiyoM aura dRSTAntoM se vivecana kiyA gayA hai| upAdhyAyajI ne apane pakSa kI puSTi ke lie aneka matamatAntara aura AdhAragranthoM kA ullekha kiyA hai| digambara mAnya naya, upanaya, adhyAtma nayoM tathA digambarAcArya devasenakRta 'nayacakra' grantha kI samicIna samIkSA kI hai| gujarAtI bhASA meM racita isa rAsa para digambara kavi bhojasAgarajI ne 'dravyAnuyogatarkaNA' nAmaka saMskRta TIkA likhI hai, jisase isa rAsakRti kA mahattva svataH siddha ho jAtA hai| 3. zrIpAlarAsa : vinayavijayajI kRta 'zrIpAlarAsa' ko pUrNa karane meM yazovijayajI ne mahattvapUrNa yogadAna diyaa| vi.saM. 1738 ke cAturmAsa ko vinayavijayajI ne rAMdera nagara meM kiyaa| rAMdera saMgha ne vayovRddha vinayavijayajI se 'zrIpAlarAjA' kA rAsa racane ke lie Agraha bharI vinatI kii| vinayavijayajI ne apanI zArIrika sthiti aura avasthA ko dekhakara zrIsaMgha se kahA ki yadi rAsa adhUrA raha jAya aura adhUre rAsa ko pUrNa karane ke lie yazovijayajI sammati pradAna karate hoM, to maiM rAsa kI racanA prArambha kara sakatA huuN| rAMdera saMgha kI vinatI para upAdhyAyajI ne adhUre rAsa ko pUrNa karane kA dAyitva apane Upara lekara sahamati pradAna kii| vinayavijayajI ne zrIpAlarAjA kA rAsa likhanA prArambha kiyaa| caturtha khaNDa ke kucha bhAga ko arthAt lagabhaga 750 gAthAe~ racakara kAladharma ko prApta ho gye| yazovijayajI ne zrIpAlarAsa kI zeSa 551 gAthAe~ For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhakara use pUrNa kiyaa| yaha rAsa madhyakAlIna jaina sAhitya meM samartha do kaviyoM dvArA racita ekamAtra kRti hai| 4. savAsau gAthA kA stavana : yazovijayajI ne savAsau gAthAoM meM sImaMdhara svAmI kA stavana racA hai, jisameM sImaMdhara svAmI se vinaMtI karake kugurU ke AcaraNoM kA tiraskAra kiyA hai| AtmA ke zuddhasvarUpa, satyajJAna kA mahattva, nizcaya aura vyavahAra kI AvazyakatA Adi viSayoM para prakAza DAlA hai| dravya aura bhAva stavanA aura jinapUjA ke mahattva ko samajhAkara stavana ko pUrNa kiyA hai| 5. Der3hasau gAthA kA stavana : vIrastutirUpa huMDIstavana meM jinapratimApUjana kA niSedha karane vAloM para prabala prahAra karake jinapratimA kI pUjA ko zAstra sammata batAne ke lie aneka prAcIna samartha dRSTAnta diye haiN| ahamadAbAda (iMgalapura) cAturmAsa meM dozI mUlA kA putra dozImethA ko upadeza dene ke lie (sthAnakavAsI se mUrtipUjaka banAne ke lie) vi.saM. 1733 meM isa stavana kI racanA kii| 6. sAr3hetInasau gAthA kA stavana : yazovijayajI ne isa stavana kI 350 gAthAoM meM sImaMdhara svAmI se zuddhamArga batAne ke lie vinatI kI hai| kyoMki isa kaliyuga meM loga aMdhazraddhA ke jAla meM phaMsakara sUtra se virUddha AcaraNa kara rahe haiM aura mAtra kaSTa sahana karane vAloM ko sAdhu mAna rahe haiN| isa prakAra kugurU aura unakA anusaraNa karane vAloM para prahAra 37 saMvata sattara aDatIsa varase, rahI rAMdera caumAsejI saMghataNA AgrahathI bhAiyo, rAsa adhika ullAsejI (9) sArdhasaptazata gAthA viracI, te pahoMcyA suralokajI tehanA guNa gAve che gorI, milI-milI thoke-thokejI (10) tAsa vizvAsa bhAjana tasa pUraNa, prema pavitra kahAyAjI zrI nayavijaya vibudha pathasevaka, sujasa vinaya uvajjhAyAjI (11) bhAga thAkato pUraNa kIdho, tAsa vacana saMketajI valI samyaga dRSTi jo nara, tAsa taNe hita hitejI (12) Jain Education International For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyA hai| isa stavana meM sAdhu jIvana aura zrAvaka jIvana ke upayogI bhAvoM ko bhI samajhAyA gayA hai| 7. maunaekAdazI kA stavana : yaha mRgasara sudI ekAdazI ke dina hue bharata, airAvata aura mahAvideha kSetra ke paramAtmAoM ke 150 kalyANakoM kA stavana hai, jisake 12 DhAla aura 63 gAthAe~ hai| 8. tIna caubIsI : yazovijayajI ne jainadharma ke caubIsa tIrthaMkaroM kI stutirUpa stavanoM kI racanA kI hai| prathama caubIsI meM 24 tIrthaMkaroM ke mAtA, pitA, nagara, lAMchana, AyuSya kA varNana hai| dvitIya caubIsI meM aura tRtIya caubIsI meM tIrthaMkaroM ke guNoM ko upamA Adi alaMkAroM se varNita kiyA hai aura unase kRpAdRSTi rakhane ke lie vinatI kI hai| ina bhaktisabhara stavanoM meM tIrthaMkaroM kI mahimA aura stuti hI nahIM hai, parantu ullAsa, marma, namratA, bhakti kI mastI, dhanyatA aura kalpanAzIlatA bhI hai| 9. viharamAna jina vIzI : isameM mahAvideha kSetra meM vicaraNa karane vAle sImaMdhara, yugamaMdhara Adi tIrthaMkaroM (viharamAnoM) ke prati bhaktibhAvoM kA Alekhana kiyA gayA hai| alpa se alpa pAMca kar3iyAM aura adhikatama sAta kar3iyoM vAle ina laghu stavanoM ke prArambha yA anta meM viharamAnoM kA paricaya dete hue janmasthAna, nagara, mAtA-pitA lAMchana Adi kI carcA kI gaI hai| ina stavanoM meM yazovijayajI ne utkRSTa bhakti ke bhAvoM ko pragaTa kiyA hai| yathA - tuja zuM muja mana nehalo re, caMdana gaMdha samAna ___ mela huA ye mUlago re sahaja svabhAva nidAna re (stavana-2) inake atirikta unhoMne Avazyaka stavana, kumatikhaMDana stavana, zrI zAntinAtha jina stavana, pArzvanAtha ke do stavana, mahAvIra svAmI kA stavana kI bhI racanA kI hai| For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. sajjhAya : yazovijayajI ne sAmAnya logoM ke lie sAragarbhita, tattvajJAnayukta, gaMbhIra cintanazIla sajjhAyoM kI sundara racanA kI hai| isa viSaya meM yaha daMtakathA pracalita hai kiyazovijayajI abhyAsa pUrNa hone ke pazcAt apane gurU nayavijayajI ke sAtha kAzI se vihAra karake eka gAMva meM aae| vahA~ saMdhyAkAlIna pratikramaNa ke samaya meM gAMva ke kisI zrAvaka ne yazovijayajI se sajjhAya bolane ke lie khaa| yazovijayajI ne kahA ki - abhI unheM koI sajjhAya yAda nahIM hai| yaha sunakara uttejita hue usa zrAvaka ne yazovijayajI ko upAlamba dete hue kahA ki kAzI meM tIna-tIna varSa rahakara kyA ghAsa kATA ? usa samaya to yazovijayajI mauna rahe parantu bAda meM unhoMne vicAra kiyA ki sAmAnya loga saMskRta aura prAkRta bhASA meM racita granthoM ko samajha nahIM sakate haiN| jaina tattvajJAna ko lokabhASA gujarAtI meM sajAkara parosA jAya jo sAdhAraNa loga lAbhAnvita ho sakate haiM aura unheM bodha prApta ho sakatA hai| turanta samakita ke 67 boloM kI sajjhAya racakara, use kaMThastha karake dUsare dina pratikramaNa meM bolane lge| sajjhAya bahuta lambI hone se zrAvakoM ne adhIra hokara pUchA - sajjhAya aura kitanI zeSa hai ? taba yazovijayajI ne kahA ki tIna varSa taka kAzI meM rahakara jo ghAsa kATA thA, usake pUle bAMdha rahA huuN| itane pUle bAMdhane meM samaya to lagegA hii| zrAvaka bAta ko samajha gaye aura yazovijayajI se kSamA yAcanA kii| gurjara sAhitya saMgraha ke anusAra nimnalikhita sajjhAyoM kI racanA yazovijayajI ne kI hai - 1. aThAra pApasthAnaka kI sajjhAya 3. gyAraha upAMga kI sajjhAya 5. Atmaprabodha kI sajjhAya 7. caDatA paDatA kI sajjhAya 9. pratikramaNagarbhahetu kI sajjhAya 11. pratimA sthApanA kI sajjhAya 2. gyAraha aMga kI sajjhAya 4. ATha dRSTi kI sajjhAya 6. upazama zreNI kI sajjhAya 8. cAra prakAra ke AhAra kI sajjhAya 10. pAMca mahAvrata kI sajjhAya 12. yatidharma batrIzI kI sajjhAya For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. sthApanA kalpa kI sajjhAya 15. jJAna-kriyA kI sajjhAya 17. sugurU kI sajjhAya 19. hariyAlI kI sajjhAya 14. samakita ke 67 bola kI sajjhAya 16. pAMca kugurU kI sajjhAya 18. saMyamazreNI kI sajjhAya 20. hitazikSA kI sajjhAya gujarAtI bhASA meM gadya aura padya meM likhita anya kRtiyA~ - 1. samudra-vAha saMvAda : yaha saMvAda yazovijayajI kI dIrgha rasaprada rUpakAtmaka kRti hai| mUla saMvAda to sAgara aura vAhana ke madhya hai| parantu zikSA mAnava ko dI gaI hai| kAvyakuzalatA, tarkazIlatA aura vAkpaTutA ke kAraNa vAdI-prativAdI ke bIca jina dalIloM kI kalpanA kavi ne kI hai, ve bahuta hI sundara aura sacoTa haiN| isa meM 17 khaNDa aura kula 700 kAvya paMktiyA~ haiN| yazovijayajI ne saM. 1717 meM ghoghA baMdara meM isa saMvAda kI racanA kI thii| 2. samatAzataka : kaSAyoM aura viSaya vAsanAoM ko jIta karake samatA kI sAdhanA kisa prakAra kI jA sakatI hai, isakA varNana 105 dohoM meM kiyA gayA hai| 3. samAdhizataka : isa kRti meM 104 dohe haiN| saMsAra kI mAyA jIvAtmAoM kaise nacAtI hai, AtmajJAnI usa mAyA se kaise mukta rahatA hai, AtmajJAnI kI udAsInatA, AtmajJAnI kI antaradRSTi, samAdhi Adi sAdhanA paraka viSayoM para prakAza DAlA gayA hai| isa prakAra yazovijayajI ne 1444 granthapraNetA haribhadrasUri Adi pUrvAcAryoM dvArA racita saMskRta aura prAkRta granthoM ko lokabhASA gujarAtI meM kAvya kA rUpa dekara na kevala una granthoM ko vidvadabhogya se janayogya banAyA, apitu bAla jIvoM para mahAna upakAra bhI kiyA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM unakI mAtRbhASA gujarAtI ke prati For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyadhika prema aura bhakti vyakta karate hue likhA hai ki ziSTa purUSoM kI saMskAravAlI saMskRta bhASA hone para bhI, maiM to gujarAtI bhASA ke rasa meM hI AnaMda letA huuN| jisa prakAra deva amRtapAna ko chor3akara devAMganAoM ke adharapAna meM adhikAnaMda kA anubhava karate haiM, usI prakAra mujhe gujarAtI bhASA meM sAhitya sarjana karane meM adhika AnaMda kI anubhUti hotI hai|38 isa prakAra yazovijayajI ke sAhitya sarjana ke ukta saMkSipta vivaraNa se yaha spaSTa rUpa se vidita hotA hai ki mahopAdhyAya yazovijayajI kA saMpUrNa jIvana zrutajJAna kI upAsanA ke gahare raMga se raMgA huA thaa| upAdhyAyajI ke sAhitya-sarjana kI sudIrgha yAtrA ko dekhakara yaha svataH hI siddha ho jAtA hai ki unhoMne samasta sukha-suvidhAoM ko tyAgakara jIvana ke aMtima kSaNa taka zrutasAdhanA ke lie apane ko samarpita kara diyA thaa| vi.saM. 1743 meM suratanagara meM racita gyAraha aMgoM kI sajjhAya meM svayaM upAdhyAyajI kahate haiM - "khAMDa galI, sAkara galI, amRta galyuM kahevAya mAhare to manazruta Agale te koI na Ave dAya" isase yaha parilakSita hotA hai ki yazovijayajI ko zruta upAsanA ke prati agAdha prema aura tIvra rUci thii| anyathA AyuSya kI sImA, sAdhujIvana ke kaThora sAdhanA ke niyama, tyAga-tapamaya-udAtta cAritra aura sAmAjika baMdhana ityAdi ke kAraNa vipula graMtha racanA saMbhava hI nahIM ho sktii| upAdhyAya yazovijayajI ne jaina aura jenetara dharmazAstra, tarkazAstra aura darzana zAstro ke gahana aura talasparzI adhyayana meM sUkSma aura tIkSNa banI buddhi kA sadupayoga karake na kevala darzana, tarka, nyAya, yoga, AcAra, adhyAtma Adi vibhinna viSayoM para vibhinna bhASAoM meM maulika grantha racanA aura TIkAeM likhI, apitu svapakSa kA maMDana aura parapakSa ke khaNDana ke sAtha-sAtha parapakSa meM rahe hue acchAiyoM kA udAradRSTi se 38 gIrvANabhASAsu vizeSabuddhihasthApi bhASArasalampaTo'ham yathA suraNAmamatUM pradhAnaM divyAMnAnAmadharAsave rUci : ....... ............... dravyaguNapayoyanorAsa kA mbA, gA. 16/1 3deg dravyaguNaparyAyanorAsa, prastAvanA, vivecaka, dhIrajalAla, DAhyAlAla mahetA, pR. 21 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 samanvaya bhI kiyA hai| vividha dArzanika pakSoM ke madhya samanvaya karane ke lie unhoMne anekAntadRSTi ko AdhAra bnaayaa| vastutaH anekAntavAda para upAdhyAyajI kI gaharI niSThA thI aura yahI kAraNa hai ki hameM unakI pratyeka kRti meM anekAntavAda kA darzana hotA hai| paMDita sukhalAjI ke zabdoM meM : "yazovijaya jaise samanvayazakti rakhane vAle, jaina-jainatara maulika granthoM kA gaharAI se dohana karanevAle, pratyeka viSaya ke anta taka pahuMcakara usa para samabhAvapUrvaka apane spaSTa mantavya ko prakAzita karane vAle, zAstrIya aura laukika bhASA meM vividha sAhitya racakara apane vicAroM ko sarva jijJAsuoM taka paMhucAne kI ceSTA karanevAle aura saMpradAya meM rahakara bhI saMpradAya ke baMdhanoM kI paravAha nahIM karanevAle, jo bhI ucita lagA use nirbhayatA pUrvaka likhanevAle, kevala zvetAmbara aura digambara samAja meM hI nahIM, apitu jainetara samAja meM bhI unake jaisA koI viziSTa vidvAna abhI taka hamAre dhyAna meM nahIM AtA hai| upAdhyAyajI ke jaina hone ke kAraNa jainazAstroM kA gaharA jJAna to unake lie sahaja thA hI, parantu upaniSadoM, gItA, bauddha dArzanika granthoM Adi kA bhI unheM jJAna thaa| yaha saba unakI apUrva pratibhA aura kAzI yAtrA kA pariNAma thaa|10 yazovijayajI ne navyanyAya zailI meM nyAya viSayaka advitIya granthoM kI racanA karake jaina darzana ko 'navyanyAyazailI' kI anupama bheMTa dI hai| yazovijayajI ke tattvajJAna, yogasAdhanA, adhyAtma, bhASA, alaMkAra, chaMda Adi viSayoM ko anadekhA karake mAtra nyAyaviSayaka granthoM para hI dRSTipAta kareM to hama spaSTa rUpa se kaha sakate haiM ki siddhasena divAkara, samantabhadra, akalaMkadeva, vAdidevasUri, hemacandra Adi ne tarkagranthoM kA praNayana karake jisa jaina nyAya ko pallavita haura puSpita kiyA thA, usI jaina nyAya meM yazovijayajI ne tarkagranthoM kI racanA karake phaladarzana krvaayaa| "prathama tIna yuga ke donoM (digambara aura zvetAmbara) saMpradAya ke jaina nyAya viSayaka sAhitya kadAcita na bhI hoM aura upAdhyAya 40 upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya grantha se udadhRta, pR. 40 For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI ke jaina nyAya viSayaka saMpUrNa sAhitya upalabdha hoM to bhI jaina vAGmaya kRtakRtya hai|"41 yazovijayajI ke upalabdha racanAoM ke vizleSaNa se yaha bAta bhI siddha ho jAtI hai ki ve kevala dArzanika aura tArkika hI na hokara Agama ke vettA aura Agamika paraMparA ke saMvAhaka bhI the| unhoMne apanI racanAoM meM pratyeka viSaya kA samarthana aura puSTi ke liye AgamoM kA ullekha kiyaa| pU. muni jaMbUvijayajI ne likhA hai -"yazovijayajI ne saiMkar3oM varSoM se nahIM ukarita aneka jaTila praznoM ko ukera karake samAdhAna kiyA hai| samasta Agamika sAhitya unake jivhAna para khelatA hai| unakI carcAeM itanI talasparzI aura yukti, upapatti se paripUrNa thI ki adhyayana karane vAloM kA varSoM purAne bhramoM aura saMzayoM kSaNa meM hI dUra ho jAte haiN|"42 yazovijayajI ke adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad aura jJAnasAra Adi grantha isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki yazovijayajI buddhivAdI aura tarkavAdI hI nahIM the, parantu adhyAtmavAdI banakara adhyAtma anubhUtiyoM ko pragaTa karane kA saphala prayAsa bhI kiyA hai| ina adhyAtmika granthoM meM likhita ekaika zabda svAnubhuti ke agni meM tapakara, svAnubhUti ke mArga se gujarakara prApta satyoM ko prakaTa karate haiM jo sAdhanA mArga ke pathika ke lie pathapradarzaka banate haiN| taduparAnta bAla jIvoM ko tattva kA bodha saralatA se ho sake isa bhAvanA se lokabhASA gujarAtI meM bhI rAsa-caupAI-stavana-pada-sajjhAya Adi kAvya sAhitya kI racanA karake mahattama upakAra kiyA hai| "jaga jIvana jaga vAla ho', "aba mohe aisI Aya banI," Adi bhaktoM ke jihvA para nRtya karane vAle aise stavanoM ne yazovijayajI ko amara banA diyA hai| isa prakAra prakANDa vidvAna banakara bhI yazovijayajI prabhubhaktoM ke samakSa sahRdaya bhakta kavi ke rUpa meM bhI Ae haiN| " paMDita sukhalAlajI, 'jaina nyAyano kRmika vikAsa', (upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya graMtha se uddhRta, pR. 158) 4. jaMbUvijayajI, 'zrutAMjalI' ( upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya graMtha se udhRta, pR. 250) For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra yazovijayajI kI adbhuta grantharacanA zakti, smaraNa zakti, dhAraNAzakti, kavitvazakti aura tarkazakti Adi ko dekhakara jaina samAja ne unheM tArkikaziromaNi, laghuharibhadrasUri, dvitIya hemacandra, yogavizArada, satyagaveSaka, samayavicAraka, kurcAlIzArada, mahAna samanvayakAraka, prakhara naiyAyika, vAdimAnabhaMjaka, zuddhAcAra-kriyApAlaka Adi aneka virUdoM se alaMkRta kiyA hai|43 unake samAna nAmadhAraka vartamAna kAlika muni yazovijayajI likhate haiM ki -"antima varSa taka sAhityasarjana, zAsanasevA aura dharmarakSA ke lie zvAsa lene vAle isa vIra purUSa ne hamAre samakSa sevA, samarpaNa aura purUSArtha kA Adarza udAharaNa prastuta kiyA hai|"44 jinazAsana kI goda meM aneka buddhimAna purUSoM ne janma liyA hai, parantu navyasarjaka, krAntikArI aura kartavyaparAyaNa yazovijayajI ke jaise to virale hI hote -000---- / 43 "dravyaguNaparyAyanorAsa' bhAga-1 kI prastAvanA, lekhaka dhIrajalAla DAyAlAla mahetA, pR. 25 " zrI yazovijayajI, zrI yazovijayajI smRti graMtha (upAdhyAya yazovijayajI svAdhyAya graMtha se uddhRta, pR. 254) For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 yazovijayajI ke dArzanika kRtiyoM meM prastuta kRti kI vizeSatA - sAmAnyatayA jaina AgamoM meM jainadarzana ke vividha pakSoM kA prastutikaraNa huA hai| ataH jainadarzana ke mUlabhUta AdhAra to jainAgama hI haiM, kintu jahA~ taka AgamoM kA prazna hai, unameM jaina tattvamImAMsIya avadhAraNAoM kA sAmAnyatayA hI pratipAdana huA hai| jaise loka kI carcA karate hue loka ko paMcAstikAyarUpa batAyA gayA hai athavA kahIM-kahIM SadravyoM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| astikAya aura SadravyoM ke isa vivecana meM mukhya rUpa se unake sAmAnya svarUpa aura unake sAmAnya prakAroM kI hI carcA huI hai| dArzanika aura tattvamImAMsA kI dRSTi se unakA vivecana darzanayuga ke granthoM meM hI pAyA jAtA hai| isa dRSTi se jaina dArzanika granthoM ke kSetra meM 'sanmatitarkaprakaraNa' eka aisA grantha hai jo anekAntika dRSTi se tattva ke svarUpa ko prastuta karatA hai| yadyapi jaina dArzanika sAhitya ke kSetra meM 'sanmatitarkaprakaraNa' aura 'tattvArthasUtra' kI racanA ke pazcAt dravya ke dArzanika yA tattvamImAMsIya svarUpa kA pratipAdana kiyA jAne lagA thA aura sattA ke isa anekAntika svarUpa ko prakaTa karane ke lie ina donoM granthoM ke pazcAt bhI aneka grantha likhe gye| una granthoM meM tattvamImAMsIya carcA vistAra se prApta hone para bhI ve sabhI grantha mUlataH yA to prAkRta meM yA saMskRta meM hI likhe gye| siddhasena divAkara ke kAla se lekara yazovijayajI ke kAla taka lagabhaga 1300 varSa kI dIrgha avadhi meM jainadarzana sambandhI aneka granthoM kA lekhana huA aura ina granthoM meM pUrvapakSa ke rUpa meM vibhinna dArzanikoM ke udAharaNoM yA matavAdoM kI samIkSA karake vastu ke anekAntika aura tAtvika svarUpa ko prakaTa karane kA prayatna bhI huA hai| yadyapi darzanayuga ke vibhinna granthoM meM jJAna mImAMsIya aura AcAra mImAMsIya pakSoM ko adhika ubhArA gayA hai| ina granthoM meM jaina tattvamImAMsA kI carcA anya dArzanika matoM kI samIkSA ke rUpa meM hI adhika huI hai| siddhasena se lekara upAdhyAya yazovijayajI taka jo jo aneka dArzanika grantha likhe gaye haiM ve vastutaH For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parapakSa ke khaNDana evaM svapakSa ke maNDana ke rUpa meM hI likhe gye| jabaki yazovijayajI kA prastuta grantha jainatattvamImAMsA ke pratipAdana ke rUpa meM hI hai| isa grantha kI vizeSatAeM nimna prakAra haiM : jahA~ taka merI jAnakArI hai, jaina tattvamImAMsA para svatantra rUpa se lokabhASA meM arthAt marUgurjara bhASA meM likhe gaye granthoM meM upAdhyAya yazovijayajI kA 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kA prathama sthAna hai| isa grantha kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki yaha grantha vidvAnoM ke lie na likhA jAkara jana-sAdhAraNa ko jaina tattvamImAMsIya kA bodha karAne ke lie likhA gayA hai| isa grantha kI zailI anya matoM kI khaNDanamaNDanarUpa na hokara jainadRSTi se svarUpa ke pratipAdanAtmaka hI hai| isa grantha ke pUrva jaina dArzanika sAhitya ke pramukha grantha mUlataH parapakSa ke khaNDana aura svapakSa ke maNDana ke rUpa meM hI likhe gye| jabaki yaha grantha mukhya rUpa se dravya, guNa aura paryAya ke svarUpa pratipAdana ke lie hI likhA gayA hai| yadyapi kahIM-kahIM parapakSa kI tattva sambandhI mAnyatAoM kI samIkSA mila jAtI hai, phira bhI yahA~ lekhaka kA uddezya parapakSa kI samIkSA nahIM rahI hai| jahA~ tattvArthasUtra aura 'sammatitarkaprakaraNa' jaina tattvamImAMsA ke prArambhika grantha haiM, vahA~ yaha grantha darzanayuga ke granthoM meM antima grantha kahA jA sakatA hai| jahA~ tattvamImAMsIya granthoM meM dravya, guNa aura paryAya kI carcA huI hai, vahA~ vaha dArzanika gutthiyoM meM ulajhatI huI najara AtI hai| jabaki yazovijayajI ke isa 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya, guNa aura For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya ke pratipAdana ko dArzanika ulajhanoM se bacAkara sahaja aura sarala DhaMga se prastuta kiyA gayA hai| saMkSepa meM kaheM to yazovijayajI kI navyanyAya kI zailI meM likhI gaI dArzanika kRtiyoM se yaha kRti bilkula bhinna hai| isa kRti meM dArzanika matavAdoM kI gaharAI meM jAkara unakI samIkSA kA prayatna unhoMne nahIM kiyA hai| jainadarzana ke kSetra meM navyanyAya kI zailI meM yazovijayajI dvArA racita dArzanika kRtiyoM se yaha kRti bilkula bhinna hai| isakI pratipAdana zailI itanI sarala aura subodha hai ki sAmAnyajana bhI isakI bAta ko sahajatA se samajha sakatA hai| jainadarzana kI aura vizeSa rUpa se yazovijayajI kI dArzanika kRtiyoM meM prastuta kRti kI mukhya vizeSatA yaha hai ki prastuta grantha meM tattvamImAMsIya avadhAraNAoM ko sarala aura spaSTa rUpa se pratipAdita kiyA gayA hai| - ---000- - -- Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya adhyAya vastu tattva ke vivecana kI jaina zailI - anekAntavAda aura nayavAda (a) jainadarzana kA AdhAra anekAMtavAda saMsAra ke samasta darzanoM kA mukhya uddezya vastutattva ke yathArtha svarUpa kA pratipAdana rahA hai / vastu ke pUrNa aura yathArtha svarUpa ko jAna pAnA itanA sarala kArya nahIM / yadi kisI sarvajJa ko vastu kA yathArtha jJAna ho bhI jAye to, usake yathArtha svarUpa ko zabdoM meM vyakta kara pAnA bahuta kaThina kArya hai| 15 vastu kA svarUpa hI kucha isa prakAra hai ki vyakta rUpa se jitanA dikhAI detA hai, usakI apekSA bahuta kucha avyakta hI rahatA hai| isa kAraNa se vibhinna darzanoM ne vastu ko vibhinna dRSTiyoM se pratipAdana karane ke lie prayAsa kie haiN| kisI ne bhedavAdI dRSTi se to kisI ne abhedavAdI dRSTi se vastu ko paribhASita kiyA / vastu ke yathArtha svarUpa ke nirUpaNa ke lie kisI darzana ne dvaitavAda kA Alambana liyA to kisI anya darzana ne advaitavAda kA / kucha darzanoM ne ekAntavAda ke AdhAra para to kucha darzanoM ne anekAntavAda ke AdhAra para vastu ke yathArtha svarUpa ko smjhaayaa| jainadarzana vastuvAdI aura bahutattvavAdI darzana hone se na kevala jagata meM aneka vastuoM (dravyoM) kI sattA ko svIkAra karatA hai, apitu pratyeka vastu ko anantadharmoM, anantaguNoM aura anantaparyAyoM se yukta bhI mAnatA hai| isalie jainadarzana ke anusAra sattA yA vastu kA svarUpa anantadharmAtmaka hai| 7 aisI anantadharmAtmaka vastu meM paraspara virodhI dharmayugala bhI pAye jAte haiM / pratyeka guNa yA dharma apane virodhI guNa yA dharma se jur3A huA hotA hai| AcArya mahAprajJa ne bhI isa bAta kI puSTi kI hai ki samUcI prakRti meM virodhI yugaloM kI sattA hai| janma hai to maraNa bhI hai, zubha hai to azubha bhI 45 darzana aura cintana, paM. sukhalAlajI, pR. 151 46 syAdvAda aura saptabhaMgInaya, bhikhArIrAma yAdava, pR. 42 47 "ananta dharmAtmakaM vastu" - syAdvAda maMjarI, zloka 22 kI TIkA 80 For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, U~cA hai to nIcA bhI hai| yadi jIvana meM aise virodhI yugala nahIM rahe to jIvana kI saMbhAvanA hI khatare meM par3a jaayegii|18 isI prakAra vastu kA svarUpa bhAvAtmaka (sadbhUta) evaM abhAvAtmaka (asadbhUta) dharmoM se yukta hai| aisI aneka virodhI aura avirodhI dharmAtmaka vastu cAhe cetana ho yA acetana, usake yathArtha svarUpa ke pratipAdana ke lie anekAntadRSTi hI Avazyaka hai| anekAntadRSTi ke binA ananta dharmAtmaka vastu kA svarUpa-nirUpaNa saMbhava nahIM ho sakatA hai| ekAnta dRSTi se kisI eka dharma ke AdhAra para vastu kA nirNaya kiyA jAyegA to apekSita dharma ke atirikta aneka pratidvandI yA paraspara virodhI dharmoM kA niSedha ho jAne se vastu kA vaha svarUpa pratipAdana apUrNa aura ayathArtha hI rhegaa| kyoMki vastu meM kucha guNa dharma asti rUpa meM hote haiM to kucha guNa dharma nAsti rUpa meM bhI hote haiN| ghaTa meM ghaTarUpatA kA astitva hai, kintu paTarUpatA kA nAstitva bhI hai| isa satya ko nakArA nahIM jA sakatA hai| vastu ke aneka pakSa aura pahalU hote haiN| udAharaNArtha alaga-alaga parvatArohI himAlaya parvata para alaga-alaga dizA se car3hege to pratyeka parvatArohI ko himAlaya kA alaga-alaga dRSya dikhAI degaa| apane-apane dRSTikoNa ke AdhAra para cAroM parvatArohI yadi aisA kaheM ki "maineM jaisA dekhA hai vaisA hI himAlaya hai" to vaha himAlaya kA pUrNa svarUpa nahIM ho sakatA hai| himAlaya kA pUrNa svarUpa cAroM dizAoM kA sammilita rUpa hai| yaha svarUpa anekAnta dRSTi se hI dekhA jA sakatA hai| isa prakAra pUrNa satyatA aura yathArthatA kA dvArodghATana anekAntavAda hI kara sakatA hai| anekAntavAda kA mukhya uddezya yathArthatA ko bhinna-bhinna pahaluoM se dekhanA, samajhanA evaM samajhAne kA prayAsa karanA hai| ataH yaha eka aisI vyAvahArika paddhati hai jo satya kI vibhinna dRSTiyoM se khoja karatI hai|50 anekAnta zabda 'aneka' aura 'anta' ina do zabdoM se banA hai, jisakA artha haianeka antAH dharmAH yasyAsau anekAntaH / jisameM aneka anta arthAt dharma pAye jAte haiM 48 anekAnta hai tIsarA netra, AcArya mahAprajJa, pR. 12 49 jIvana pAtheya, sAdhvI yugala nidhi-kRpA, pR. 32 50 anekAntavAda, syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR.1 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ use anekAnta kahA jAtA hai| 1 dhavalA 2 meM anekAnta zabda kA artha 'jAtyantara' batalAyA gayA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki aneka dharmoM ko milAne para jJapta hotA hai, vaha anekAnta hai| dUsare zabdoM meM aisA kahA jA sakatA hai ki vastu meM jo aneka sAmAnya aura vizeSa guNa aura paryAyeM haiM, unako svIkAra karanA anekAnta hai / " sureza muni ke anusAra padArtha meM aneka paraspara virodhI vizeSatAe~ hone ke kAraNa padArtha anekAnta rUpa hai| jo padArtha kI isa anekarUpatA ko pratipAdana karatA hai, vahI anekAntavAda hai | 54 anekAntavAda kA vikAsa anekAntavAda yA syAdvAda zabda ko sunakara bar3e-bar3e vidvAna bhI yahI samajhate haiM ki anekAntavAda jainoM kA vAda hai| isakA pramukha kAraNa yaha hai ki jaina vidvAnoM ne isa para na kevala aneka granthoM kI racanA karake anekAntavAda kI puSTi kI, apitu saMpUrNa zakti se anekAntavAda kA samarthana kiyA aura anekAntavAdarUpI zastra ko dhAraNa karake hI anya dArzanikoM kA sAmanA kiyA hai| paM. sukhalAlajI kahate haiM ki anekAnta dRSTi kA mUla bhagavAna mahAvIra se bhI purAnA hai / yaha ThIka hai ki mahAvIra ke pUrvavartI jaina aura jainetara granthoM meM anekAnta kA vyavasthita aura vikasita rUpa nahIM milatA hai, parantu mahAvIra ke pUrvavartI vaidika sAhitya aura samakAlIna bauddha sAhitya meM anekAnta dRSTi ke poSaka vicAra mila hI jAte haiN| isI bAta kA samarthana karate hue DaoN. sAgaramala jaina ne bhI likhA hai ki anekAntadRSTi kevala jaina dArzanikoM kI ekamAtra bapautI nahIM hai / anekAnta dRSTi ke saMketa vaidika aura 51 jaina tattvamImAMsA, paM. phUlacandra zAstrI, pR. 339 52 dhavalA, 15/25/1 53 aneke antAH dharmAH sAmAnya vizeSa paryAya / guNA sasyeti siddhe'nekAntaH, saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 30 54 muni zrI hajArImala smRti grantha, pR. 350 55 darzana aura cintana, paM. sukhalAla jI, pR. 149 82 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ opaniSadika sAhitya meM bhI upalabdha hote haiN| aisA kahakara unhoMne veda aura upaniSadoM ke aneka uddharaNa bhI diye haiN| veda aura upaniSadoM meM anekAntadRSTi ke saMketa - vedoM aura upaniSadoM meM tatkAlIna vibhinna paraspara virodhI vicAradhArAoM meM samanvaya ke prayAsa dRSTigocara hote haiN| prAcInatama sAhitya Rgveda" meM kahA gayA hai ki sat eka hI hai kintu manISIgaNa usako aneka prakAra se varNana karate haiN| isI prakAra bhagavadgItA meM kahA gayA hai ki anAdimAna brahma na sat haiM aura na asat hai| IzAvAsyopaniSada meM sarvatra anekAnta jIvana dRSTi ke saMketa milate haiN| isameM bhI paramezvara ko sat aura asat donoM kahA gayA hai| parama tattva calatA bhI hai, nahIM bhI calatA hai, vaha dUra aura samIpa dono hai| vaha samasta jagata ke bhItara bhI hai aura bAhara bhI hai| upaniSadkAroM ne parama tattva kI vyAkhyA meM na kevala ekAnta kA niSedha kiyA, parantu virodhI dharma ko svIkAra bhI kiyA hai, gItA meM paramatattva ko carAcara bhUtoM ke bAhara aura bhItara donoM mAnA gayA hai| isase upaniSadoM aura gItA meM anekAnta kI zailI spaSTa rUpa se dikhAI detI hai| uparokta vivecana se yaha bAta spaSTa parilakSita hotI hai ki samanvayavAdI vyAvahArika jIvana dRSTi ke bIja buddha aura mahAvIra se pUrva bhI the, jo kAlAntara meM anekAntavAda kA AdhAra bana gaye hoN| bauddha sAhitya meM anekAnta dRSTi - saMyuktanikAya meM kahA gayA hai ki 'jIva aura zarIra eka hai' yA 'yaha donoM alaga-alaga haiM aisA kahanA mithyAdRSTi hai| isalie ina donoM ko chor3akara buddha 56 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR.3 57 eka sada viprA bahudhA vadanti - Rgveda, 1/164/46 58 anAdimatvaraM brahma na sattAnnAsaducyate - bhagavadgItA, 13/12 " tadejati tannajati tadUre tdvntike| tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya baahyytH|| -IzAvAsyopaniSada, 5 70 bahistazca bhUtAnAmacaraM carameva ca - bhagavadgItA, 13/16 For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyamamArga se upadeza karate haiM,61 "kyoMki ye donoM vicAra ekAnta rUpa hone se mAtra satyAMza haiM, pUrNa satya nahIM hai| AtmA zarIra se na to ekAntaH bhinna hai aura nahIM abhinna hI haiM buddha ne tatkAlIna sabhI zAzvatavAdI-ucchedavAdI, AtmavAdI-anAtmavAdI Adi mantavyoM ko ekAMgI hone ke kAraNa tyAjya mAnA hai| buddha, yahI satya hai, aisA nahIM kahate the| unhoMne kahA ki 'saba kucha vidyamAna hai' aura 'saba kucha zUnya hai ye donoM hI anta haiN| isalie ve madhyama mArga kA upadeza dete the| buddha sabhI praznoM kA uttara lagabhaga niSedha rUpa se hI dete the| unako bhaya thA ki vidheya rUpa se kahane para nizcita hI kisI matavAda meM ulajha jaayeNge| ekAntika mAnyatAoM se bacane ke lie tattmamImAMsA sambandhI praznoM ke uttara meM yA to mauna rahate yA unheM avyAkRta kahakara TAla dete the| jaise unase pUchA gayA ki- maraNottara tathAgata kI sattA rahatI hai yA nahIM ? buddha ne kahA jaise gaMgA kI bAlU aura samudra kI gaharAI ko nahIM nApA jA sakatA hai| usI prakAra maraNottara tathAgata bhI aprameya aura gaMbhIra hai| isalie avyAkRta hai| buddha ne apane yuga meM pracalita ekAnta ucchedavAdI aura zAzvatavAdiyoM ke mantavyoM kA niSedhakara azAzvatanucchedavAda kA samarthana kiyaa| isase yahI parilakSita hotA hai ki buddha ne sadaiva hI ekAntika mAnyatAoM se dUra rahane ke lie prayatna kiyA aura isake lie vibhajyavAda kA sahArA liyaa| zubha mANavaka ke yaha pUchane para ki -brAhmaNa gRhastha ko hI ArAdhaka mAnate haiM to isa viSaya meM ApakA kyA mata hai? buddha ne kahA-maiM yahA~ ekAMzavAdI nahIM, vibhajyavAdI huuN| mithyAtva se grasita gRhastha bhI nirvANa mArga kA ArAdhaka nahIM ho sakatA aura usI prakAra mithyAtvI tyAgI bhI ArAdhaka nahIM ho sakatA hai| 6 taM jIvaM taM zarIraM ........... saMyuktanikAya pAlibhAga- 2, 12-36 62 na cAhametaM tathiya'nti brUmi .............. sutranipAta ......... 50, 5 63 sabbamatthI ti kho, kaccAna ayameko anto, ................ saMyuktanikAya, bhAga-2, 12:15 64 saMyuta nikAya pAli bhAga-3 44.1(avyAkRta saMyutta) 65 majjhimanikAya bhAga-2, 49.1 (sumasutta) For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 jainAgama meM anekAnta dRSTi - jaina paramparA kA prAcInatama grantha AcArAMga hai| isa Agama meM bhI anekAnta dRSTi ke saMketa milate haiN| udAharaNArtha -"je AsavA te parisavA, je parisavA te AsavA aisA kahA gayA hai| isa paMkti kA artha hai ki jina kAraNoM se Azrava ho jAtA hai, unhIM kAraNoM se nirjarA bhI ho jAtI hai aura jina kAraNoM se nirjarA hotI hai, unhIM kAraNoM se Azrava bhI ho jAtA hai| Azrava aura nirjarA bhAvoM para nirbhara rahate haiN| bhAva nirjarA ke haiM to Azrava kI kriyA bhI nirjarA kA kAraNa bana sakatI hai tathA bhAva Azrava ke haiM to nirjarA kI kriyA bhI Azrava kA kAraNa bana sakatI hai| yahA~ eka hI kriyA se Azrava aura nirjarA donoM ho sakate haiM, aisA kahakara anekAnta dRSTi kA hI paricaya diyA hai| sUtrakRtAMgasUtra" meM zramaNoM ko kisa prakAra kI bhASA ko upayoga meM lAnI cAhie ? isa saMdarbha meM bhagavAna mahAvIra ne kahA ki zramaNoM ko vibhajyavAda kA prayoga karanA caahie| vibhajyavAda kA artha hai - kisI bhI prazna kA samAdhAna bhinna-bhinna dRSTiyoM se bhinna-bhinna rUpa se denaa| bhagavAna mahAvIra ne apane samaya meM pracalita zAzvatavAdI aura ucchedavAdI Adi ke paraspara virodhI vicAradhArAoM kA samanvaya anekAntavAda ke AdhAra para hI kiyaa| bhagavatIsUtra meM isa prakAra ke aneka praznottara saMkalita haiN| tathAgata buddha ne loka kI zAzvatatA azAzvatatA, jIva kI nityAnityatA, jIva aura zarIra ke bhinnAbhinnatA Adi tattva sambandhI sabhI praznoM ko avyAkRta aura anupayogI batAkara una praznoM kA uttara dene kI apekSA mauna dhAraNa kiyaa| kintu isakA tAtparya yahI hai ki buddha ne bhI vastu ke anekAntika svarUpa ko svIkArA hai| jaba virodhI dharmayugala jaise- nityAnityatA, sAntatA-anantatA ityAdi vastu meM sApekSa rUpa se vidyamAna haiM to ekAntavAda se vastu svarUpa kA pratipAdana saMbhava nahIM ho sakatA hai| ekAntavAda se kiyA gayA vastu kA pratipAdana asatya ho jaayegaa| aisA 66 AcArAMga, 1/4/2 67 bhikkhu vibhajjvAyaM ca viyAgarejjAM, sUtrakRtAMgasUtra, 1/1/14/22 68 anekAnta syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 21 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ socakara hI tathAgata buddha ne ina praznoM ke uttara meM mauna dhAraNa karanA adhika ucita smjhaa| yadi uttara denA bhI par3A to niSedhAtmaka rUpa se uttara diyA / parantu bhagavAna mahAvIra kI zailI inase bhinna thii| unhoMne pratyeka prazna ko vyAkRta batAkara usakA uttara dene ke lie prayAsa kiyaa| mahAvIra ne anekAntika vastu kA eka pakSIya pratipAdana nahIM kiyA, apitu samasta paraspara virodhI dharmayugaloM ko svIkAra karake samanvayAtmaka rUpa se vastu kA pratipAdana kiyaa| bhagavAna mahAvIra kA kahanA thA ki jaba vastu ke svarUpa meM hI nityatA, anityatA, ekatA anekatA, bheda abheda Adi aneka paraspara virodhI pakSa vidyamAna haiM, to vastu ke yathArtha svarUpa ke pratipAdana ke lie anekAnta dRSTi se upayukta ho sakatI hai| isI anekAnta dRSTi ke AdhAra para una sabhI praznoM kA uttara diyA jinako buddha ne avyAkRta aura anupayogI batAkara TAla diyA thaa| jaise - jamAlI ne jaba yaha prazna kiyA - "bhagavana! loka zAzvata hai yA azAzvat ?" bhagavAna ne kahA - "loka zAzvata bhI hai aura azAzvata bhI hai" kyoMki loka kabhI nahIM thA, nahIM hai, aura nahIM rahegA, aisA nahIM hai / isalie loka dhruva aura zAzvata hai| loka azAzvata bhI hai| avasarpiNI aura utsarpiNI kAla meM loka kA vikAsa aura hrAsa hotA rahatA hai / isa dRSTi se loka zAzvata aura azAzvata donoM hai| 9 jIva ke zAzvata yA azAzvata ke viSaya bhagavatI sUtra meM kahA gayA hai ki jIva zAzvata hai| kyoMki jIva kabhI nahIM thA, jIva kabhI nahIM hai, aura kabhI nahIM rahegA - aisA saMbhava nahIM hai| isalie jIva zAzvata hai| jIva azAzvata bhI hai, kyoMki jIva nairayika se tiryaMca, tiryaMca se manuSya aura manuSya se deva ho jAtA hai|" isa prakAra jIva yA AtmA dravya dRSTi se nitya aura paryAya dRSTi se anitya hai| 71 jIva aura zarIra paraspara bhinna hai, yA abhinna ? isa prazna kA samAdhAna karate hue bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki kAyA AtmA bhI hai aura AtmA se bhinna bhI hai| zarIra rUpI bhI hai aura arUpI bhI hai, kAyA sacita bhI hai aura acita bhI hai, kAyA 69 bhagavatI sUtra, bhAga 4, 70 bhagavatI sUtra, bhAga 4, 71 bhagavatI sUtra, bhAga 3, 86 9/33/34 9/33/34 7/3/5 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___87 jIva rUpa bhI hai aura ajIva rUpa bhI hai| 72 isa prakAra jainadarzana meM zarIra aura AtmA ko bhinnAbhinna ke rUpa meM mAnA gayA hai| AtmA zarIra se bhinna isalie hai ki vaha apane prayAsoM se zarIra se mukta ho jAtI hai| AtmA zarIra se abhinna isalie hai ki indriya, kaSAya, yoga, upayoga Adi pariNAma zarIrayukta jIva ke hI hote haiN| isa prakAra jainAgama, bhagavatIsUtra, prajJApanA aura anuyogadvArasUtra Adi meM anekAntavAda kI prAthamikatA dekhI jAtI hai| parantu anekAntavAda ko dArzanika kSetra meM pratiSThita karane kA zreya AcArya siddhasena divAkara aura mallavAdI ko jAtA hai| inake bAda meM AptamImAMsA ke praNetA AcArya samantabhadra ne syAdvAda kA sUkSma vizleSaNa kiyA hai| AptamImAMsA para AcArya akalaMka aura vidyAnaMdI ne vivaraNa likhakara use sarala banAne ke lie prayatna kiyA hai| 1444 grantha ke praNetA AcArya haribhadrasUri ne 'anekAntajayapatAkA' Adi aneka graMthoM kI racanA karake anekAntavAda ke vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| AcArya hemacandra ne anyayogAvacchedaka dvAtriMzikA Adi granthoM meM evaM upAdhyAya yazovijayajI ne 'anekAntavyavasthA' prabhRti granthoM meM anekAntavAda kI puSTi ke lie zlAghanIya prayAsa kiye haiN| vastu kI ananta dharmAtmakatA : jainadarzana ke anusAra vastu anantadharmAtmaka hai| vastu ke anantadharma, anantaguNa aura ananta paryAyeM hotI hai| ananta dharmAtmaka vastu ke kucha guNa dharma hI hamAre anubhUti meM Ate haiN| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki vastu meM utane hI guNa dharma hai, jitane hamAre anubhUti ke viSaya banate haiN| parantu vastu meM aise aneka guNa dharma hai jo hamArI sAmAnya anubhUti ke pare haiN| AcArya mahAprajJajI kahate haiM, - vastu meM ananta paryAya haiN| kucha vyakta paryAya haiM to bahuta kucha avyakta paryAya haiN| vyakta yA sthUla paryAyoM kA jagata bahuta saMkIrNa hai, jabaki sUkSma yA avyakta paryAyoM kA jagata bahuta 72 bhagavatI sUtra, bhAga, 5 13/7/13, 14 73 "jaina darzana meM naya kI avadhAraNA" kI prastAvanA, suvratamuni zAstrI For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhika vistRta hai| vyakti avyakta paryAyoM ke jagata meM praveza kie binA hI arthAta kevala vyakta paryAyoM ke AdhAra para hI vastu svarUpa kA nirNaya kara letA hai, to usakA vaha nirNaya ekAMgI aura apUrNa hotA hai| kacce Amraphala meM vyakta rUpa se khaTTA svAda (rasa) hotA hai| parantu avyakta rUpa se usameM amla, madhura kaSailA, Adi sabhI rasa vidyamAna hote haiN| yadi aisA nahIM hotA to phira usake pakane para bhI madhuratA Adi guNoM kI koI saMbhAvanA nahIM rhtii| hamAre bhItara rAga, dveSa, Adi vyakta paryAyAeM haiM to anantajJAna, anantadarzana, anantasukha Adi kI avyakta paryAyAeM bhI haiN| anyathA dhyAna, sAdhanA Adi upakrama kA koI artha nahIM rhtaa| isa prakAra vastu meM vyaktAvyakta rUpa se anantadharma hai| jaise- kaccA Amraphala varNa kI dRSTi se harA yA ekAdhika varSoM se yukta hai, gandha kI dRSTi se sugandhita hai, rasa kI dRSTi se amla, madhura Adi rasoM se yukta hai; sparza kI dRSTi se bhItara se komala hai to bAhara se kaThora hai, aadi| punaH vastu meM bhAvAtmaka dharma hI nahIM, ananta abhAvAtmaka dharma bhI haiN| Amraphala ko Amraphala hone ke lie Amraphalatva dharma to cAhie hI, sAtha-sAtha drAkSatva, kadalItva Adi kI anupasthiti bhI anivArya hai| 'yaha Amraphala hai', aisA nizcaya tabhI hogA jaba usameM drAkSa, kadalI Adi ke guNa dharmoM kA abhAva hogaa| vastu ke svarUpa nirdhAraNa meM vidhi aura niSedha donoM kI apekSA rahatI hai| kisI eka ke abhAva meM vastu kA svarUpa nahIM bana pAtA hai| svayaMbhUstotra meM likhA gayA hai ki vidhi aura niSedha dono kathaMcit iSTa haiN| vivakSA meM unameM mukhya aura gauNa kI vyavasthA hotI hai| prakRti kI bhI yahI vyavasthA hai| vyakti jaba calatA hai taba donoM paira eka sAtha nahIM uThate haiN| donoM eka sAtha uTheM to calanA saMbhava nahIM ho sakatA hai| calate samaya eka paira Age bar3hatA hai to dUsarA paira pIche khisaka jAtA hai| isI prakAra vivakSita samaya meM vastu ke ananta dharmoM meM se eka dharma mukhya hotA hai, zeSa sAre dharma gauNa ho jAte haiN| DaoN. sAgaramalajI jaina kahate haiM -vastu meM aneka bhAvAtmaka 74 anekAnta hai tIsarA netra, mahAprajJajI, pR. 66 75 vidhiniSedhazca kthNcitdissdau| vivakSayA mukhya guNa vyvsthaa|| ....................... svayaMbhUstotra, kA. 25 16 anekAnta hai tIsarA netra, AcArya mahAprajJajI, pR.46 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma haiM to usase kaI gunA adhika abhAvAtmaka dharma hai| bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka donoM dharma milakara hI vastu ke svarUpa kA nirNaya karate haiN| 'vastu kyA hai aura 'kyA - kyA nahI hai', isI se vastu svarUpa kA yathArtha pratipAdana hotA hai / " ataH vastu ke nirNaya ke lie vidheyAtmaka pakSa ke sAtha niSedhAtmaka pakSa ko bhI svIkAranA par3atA hai, anyathA vastu sarvAtmaka ho jaayegii| 78 vastu anekAntika hai jJAtavya hai ki vastu anantadharmAtmaka hone ke sAtha-sAtha anekAntika bhI hai| isakA abhiprAya yaha hai ki vastu meM na kevala vibhinna guNa dharma hote haiM, apitu usameM aneka virodhI dharmayugala bhI pAye jAte haiN| udAharaNArtha eka hI Amraphala jaba kaccA rahatA hai, taba harA aura pakane ke bAda pIlA ho jAtA hai / vahI Amraphala kAlAntara meM sar3akara kAlA bhI ho jAtA hai| AcArya amRtacandra ke anusAra jo tat hai vahI atat bhI hai; jo ekAnta hai vaha anekAnta bhI hai; jo sat hai vaha asat bhI hai / " eka hI vastu meM astitva-nAsitva, ekatva - anekatva, nityatA - anityatA Adi aneka pakSa apekSA bheda se vidyamAna rahate haiM / koI bhI vastu sarvathA nitya yA sarvathA anitya nahIM hotI hai| isI prakAra vastu sarvathA eka yA aneka bhI nahIM hai| nityatA, anityatA Adi paraspara nirapekSa nahIM hai| nityatA ke binA anityatA aura anityatA ke binA nityatA arthahIna ho jAtI hai| DaoN. sAgaramala jaina ke anusAra astitva, nAstitva Adi paraspara virodhI dharma eka dUsare ke pUraka hote haiN| ekatA aura anekatA paraspara anusyUta rahate haiN| utpatti aura vinAza bhI eka dUsare ke binA saMbhava nahIM hai| 1 paMcAstikAya meM bhI kahA gayA hai ki bhAva (sattva) kA kabhI abhAva nahIM hotA aura "" anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 8 78 syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. bhikhArIrAma yAdava, pR. 36,37 * 79 tatra yadeva tattvAtat yadaivaikaM tadevAnekaM yadeva sattadevAsavayadeva nityaMtadevAnityamityevavastu / 80 syAdavAda aura saptabhaMgI naya, DaoN. bhikhArIrAma yAdava, pR. 38 1 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 11 89 For Personal & Private Use Only samayasAra, gA. 247 kI TIkA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva (asattva) kA kabhI sadbhAva nahIM hotA hai| 2 yadyapi aisA prazna uThanA svAbhAvika hai ki nityatA aura anityatA donoM paraspara virodhI dharma hone se eka hI vastu meM eka hI sAtha kaise raha sakate haiM ? vAstavikatA to yaha hai ki jinheM hama paraspara sarvathA virodhI dharma mAnate haiM, ve sarvathA virodhI dharma nahIM hote haiN| do virodhI dharma apekSA bheda se vastu meM eka sAtha vidyamAna raha sakate haiN| hama apane dainika jIvana meM bhI dekha sakate haiM ki eka hI vyakti apanI patnI kI apekSA se pati hai to bahana kI apekSA se bhAI hai| isa prakAra eka hI vyakti pati aura bhAI donoM hai / eka hI bhojana svastha vyakti kI apekSA se pathya hai to asvastha athavA rUgNa vyakti ke lie apathya bana jAtA hai| bhinna-bhinna apekSAoM se eka hI vastu choTI-bar3I, zIta-uSNa, komala-kaThora bana jAtI hai| isa prakAra sAmAnyatayA mAnava buddhi jinheM paraspara virodhI guNadharma mAna letI hai, ve bhI eka hI vastu meM apekSA bheda se pAye jAte haiM / 3 isI kAraNa se jainAcAryoM ne sattA ko sarvathA nitya yA sarvathA anitya na kahakara pariNAmI nitya mAnA hai / sattA pratisamaya nimittoM ke AdhAra para parivartita hote hue bhI apane mUla svabhAva kA parityAga nahIM karatI hai| jaise - eka hI vyakti bAlaka, yuvA aura vRddha ke rUpa meM badalatA rahatA hai| isa badalAva ke pariNAmasvarUpa usake zarIra, buddhi, zakti Adi bhI badalate rahate haiM / phira bhI vyakti 'vahI rahatA hai|' isakA tAtparya hai ki vyakti kI vibhinna avasthAeM badalatI rahatI haiM, parantu vyakti to vahI rahatA hai| vyakti badalakara bhI nahIM badalatA hai| 84 dUsare zabdoM meM kaheM to paryAyeM badalatI rahatI haiN| vyakti arthAta dRSTA nahIM badalatA hai / bAlyAvasthA naSTa hokara yuvAvasthA prakaTa hotI hai, parantu ina donoM hI avasthAoM meM vyakti nahIM badalatA hai| vyakti to 'vahI' rahatA hai / isa prakAra eka hI vastu meM utpatti, vinAza aura dhauvya, ye tInoM yugapat rahate haiN| utpAda evaM nAzarUpa paryAyoM ke binA dravya kA astitva nahIM hotA hai aura dravya (dhruvAMza) ke binA paryAyeM nahIM hotI hai| ataH dravya utpAda, vyaya 82 'bhAvassa Natthi NAso NAtthi bhAvassa caiva utpAdo / guNapajjayesu bhAvA utapAdavae pakuvvaMti / / 83 kIdRza vastu ? nAnA dharmeyuktaM vividhasvabhAvai 84 anekAntavAda, syAdavAda aura saptabhaMgI, 90 paMcAstikAya, gA. 15 svAmI kArtikeyanuprekSA TIkA, gA. 253 DaoN. sAgaramala jaina, pR. 10 For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura dhrauvya se yukta hai| isa prakAra dravya kI dRSTi se sattA nitya hai aura paryAya kI dRSTi se anitya hai| bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA ki jIva nitya hai, yA anitya ? bhagavAna kA uttara thA -jIva apekSA se bheda se nitya bhI hai aura anitya bhI hai| dravyadRSTi se jIva nitya aura paryAya dRSTi se jIva anitya hai| nitya aura anitya ke samAna aise ananta paraspara virodhI dharma vastu meM sApekSa rUpa se vidyamAna rahate haiN| ataH vastu meM svIkArAtmaka, niSedhAtmaka, paraspara virodhI, paraspara-avirodhI Adi aneka guNadharma hone se vastu kA svarUpa anantadharmAtmaka aura anaikAntika hai| jJAna aura abhivyakti kI sImitatA - jaba pratyeka vastu ananta dharmAtmaka siddha hotI hai taba vastu ke aneka guNadharmoM kI ora dRSTi ko ojhala karake kisI eka guNa dharma kA sarvathA vidhAna karanA ekAntika kathana hai, jo asatya kA pratipAdaka ho jaayegaa| ananta dharmAtmaka vastu ke kisI bhI dharma kA niSedha nahIM karate hue sabhI dharmoM kA vidhAyaka kathana hI vastutattva kA satya pratipAdana kara sakatA hai| isa dRSTi se dekhA jAya to ananta dharmAtmaka vastu tattva ke yathArtha svarUpa kA jJAna karanA sahaja nahIM hai| hara vastu meM itane adhika dharma, guNa, paryAya Adi maujUda rahate haiM ki unako batA pAnA asaMbhava nahIM hone para bhI kaThina avazya ho jAtA hai| eka ora vastu kA svarUpa virATa hai, to dUsarI ora isa virATa svarUpa ko jAnane ke hamAre sAdhana sImita haiN| mAnava ke pAsa satyagaveSaNA ke lie do hI sAdhana haiM - indriyA~ aura tarka buddhi / indriyA~ vastu ke pUrNa jJAna ko prApta karane ke lie asakSama hai| isakA mukhya kAraNa hai indriyA~ paudgalika hone se vyakta guNadharma ko hI jAna pAtI hai| avyakta guNadharmoM ko jAnane ke lie indriyA~ asamartha hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki indriyoM kI kSamatA vyakti ke kSayopazama para bhI nirbhara rahatI haiN| dUra sthita 85 davaM pajjaviuyaM davva viutA yA pajjavANatthi appAya-TTii-bhaMgA haMdi daviyalakkakhaNaM evaM ................ sanmatiprakaraNa, 1/12 86 goymaa| jIvA siya sAsayA siya asAsayA dabyAe sAsayA bhAvaTTayAe asAsayA / .. ................ bhagavatIsUtra, 7/3/273 For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI sUkhe vRkSa ko dekhakara eka vyakti use DhUMTha kahatA hai aura dUsare vyakti ko vahI DhUMTha manuSya ke rUpa meM dikhAI detA hai| isa kAraNa se hama vastu ko vastu ke yathArtha svarUpa se nahIM jAnakara, vastu ko usa rUpa meM jAnate haiM, jisa rUpa meM indriyA~ hamAre samakSa vastu ko upasthita karatI haiN| ataH hamArA jJAna svatantra na hokara indriyA~ sApekSa hai| DaoN. sAgaramala jaina kA kathana hai ki hamArA jJAna indriyA~ sApekSa hone ke sAtha-sAtha una koNoM para bhI nirbhara rahatA hai jisa koNa se vastu dekhI jAtI hai| dUra se vastu choTI aura samIpa se bar3I dikhAI detI hai| bhinna-bhinna koNa se liyA gayA Tebala kA phoTo bhinna-bhinna dikhAI degaa| ataH indriyoM ke mAdhyama se prApta anubhavika jJAna dizA, kAla aura vyakti sApekSa hotA hai| mAnava apane indriyAnubhUta jJAna kI satyatA kI pramANikatA ko jAnane ke lie apanI tarkabuddhi kA sahArA letA hai, parantu tarkabuddhi bhI kAraNa-kArya, eka-aneka, asti-nAsti Adi vicAroM se ghirI huI hone se bauddhika jJAna bhI sApekSa hI hotA hai| manuSya ina apUrNa indriyA~ aura tarkabuddhi pUrNa satya kA sAkSAtkAra nahIM kara sakatA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vastu utanI nahIM hai, jitanI vyakti use jAna pAtA hai| isalie vyakti apane AMzika, apUrNa aura sApekSika jJAna se nirapekSa satyatA kA dAvA nahIM kara sakatA hai| vastu kA svarUpa itanA guhya hai ki sAdhAraNa manuSya ke lie usakA pUrNataH jJAna prApta karanA asaMbhava hai| bhASA kI sImitatA aura sApekSatA : yadi koI pUrNa jJAnI vastu ke yathArtha svarUpa kA sAkSAtkAra kara bhI le to bhI satya ko nirapekSa rUpa se abhivyakta nahIM kara sakatA hai| satya ko nirapekSa rUpa se jAnA jA sakatA hai, parantu use abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA haiM kyoMki 7 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 12-13 vahI, pR. 13 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhivyakti ke lie bhASA hI ekamAtra sAdhana hai, jo apUrNa, sImita aura sApekSa hai| eka ora vastu ke dharmoM kI saMkhyA ananta hai aura dUsarI ora bhASA ke zabdoM kI saMkhyA sImita hai| isa kAraNa se vastu ke aneka dharma akathita hI raha jAte haiN| bhASA meM koI bhI zabda aisA nahIM hai jo vastu ke pUrNa svarUpa ko prakaTa kara ske| eka zabda vastu ke eka nizcita dharma kA hI pratipAdana kara sakatA hai| punaH vastu meM aise ananta dharma haiM jinake prakAzana ke lie bhASA ke pAsa koI zabda nahIM hai| udAharaNa ke lie- koyalA, koyala aura bhaMvarA sabhI kAle hone para bhI unake kAlepana meM bhinnatA hai| parantu bhASA ke mAdhyama se inake alaga-alaga kAlepana ko abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA hai| itanA hI kahA jA sakatA hai ki 'kAlA hai| 90 mAnava kI bhinna-bhinna anubhUtiyoM ko vyakta karane ke lie bhASA meM bhinna-bhinna zabda nahIM hai| _ jinabhadragaNi ne kahA hai ki saMsAra ke ananta vastue~ anabhilapya hai, jinakA varNana zabdoM dvArA nahIM ho sakatA hai| jo abhilapya padArtha hai, unakA bhI anantavA~ bhAga hI prajJApanIya hai aura jo prajJApanIya padArtha haiM, unakA bhI anantavA~ bhAga hI sUtrabaddha hai| isalie vastu ke saMdarbha meM sApekSa kathana hI usake yathArtha svarUpa kA pratipAdana kara sakatA hai| kyoMki nirapekSa kathana meM vastu ke aneka dharma anukta raha jAne ke kAraNa yA una dharmoM kA niSedha ho jAne se vaha kathana asatya ho jAtA hai| isalie kathana kI pUrNa satyatA ko banAye rakhane ke lie evaM vastu ke pUrNa jJAna ke lie sApekSa kathana paddhati hI samIcIna ho sakatI hai| anekAnta kI aparihAryatA - sAmAnya rUpa se saMsAra ke pratyeka vyakti, pratyeka samAja, pratyeka dharma aura pratyeka darzana yahI dAvA karate haiM ki unake mAnya vicAra, mArga aura siddhAnta hI satya " anekAnta, syAdavAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 63 syAvAda aura saptabhaMgInaya, DaoN. bhikhArIrAma yAdava, pR. 63 "paNNavaNijjA bhAvA, anaMtabhAgo tu annnnbhilppnnN| paNNavaNijjANaM paNa, anaMtabhAgo sudvibddhoN| ... ................. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 35 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| pariNAmasvarUpa virodhI pravRttiyoM aura virodhI matabhedoM kA janma hotA hai| ina virodhI yA ekAntika matabhedoM ne jIvana ko sulajhAne ke apekSA aura adhika ulajhAkara saMgharSa aura nirAzAoM ko utpanna karane kA hI kAma kiyA / jaba koI jijJAsu jagata, jIvana aura jIvana sambandhI praznoM ke samAdhAna ke lie saMsAra ke vibhinna dArzanika paraMparAoM kA adhyayana karatA hai to ghora nirAzA meM par3a jAtA hai aura usakI dRSTi aura adhika ulajha jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki vibhinna dArzanika paraMparAoM meM jIva, jagata aura jIvana ke viSayaka itane paraspara virodhI vicAroM ko prastuta kiyA gayA hai jisase unameM AkAza-pAtAla kA antara spaSTa rUpa se parilakSita hotA hai| udAharaNArtha Atmatattva ke viSaya meM hI vibhinna paraspara virodhI vicAroM ko rakhA gayA hai| koI darzana AtmA ko nitya mAnatA hai, koI use anitya mAnatA hai / koI AtmA ko eka kahatA hai to koI aneka kahatA hai| kisI darzana ke anusAra AtmA vibhu hai to anya kisI darzana ke anusAra AtmA aNu hai| AtmA jaise viSaya para bhI dArzanika ekamata nahIM ho paaye| aisI sthiti meM jijJAsu ko nirAza honA svAbhAvika hI hai ki Akhira satya kyA hai ? I 92 anekAnta, syAdavAda aura saptabhaMgI, jaina dArzanikoM ne anekAntavAda ke AdhAra para isa samasyA kA samAdhAna kiyA hai| anekAntika dRSTi ke mAdhyama se paraspara virodhI dArzanika avadhAraNAoM ke virodhoM kA parihAra karake samanvaya sthApita karane ke prayAsa kiye gaye haiN| 2 anekAntavAda samasta dArzanika samasyAoM aura ulajhanoM kI gutthiyoM ko sulajhAne ke lie mArga prastuta karatA hai / samantabhadra, siddhasena, akalaMka, haribhadra, yazovijayajI Adi aneka dArzanikoM ne anekAntavAda ke bala para hI nitya - anitya, bheda - abheda, dvaita-advaita, astitva-nAsitva Adi virodhI vicAroM kA yuktisaMgata samanvaya kiyA hai| 'zAstravArtA- samuccaya' nAmaka grantha meM haribhadrasUri ne virodhI pratIta hone vAle vicAroM kA sundara samanvaya prastuta kiyA hai| devendramuni ke zabdoM meM anekAntavAda rUpI 94 - pR. 8 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAdhIza paraspara virodhI dAvedAroM kA nirNaya bahuta hI samIcIna rUpa se karatA hai aura usameM vAdI aura prativAdI donoM ke sAtha nyAya kiyA jAtA hai| anekAntavAda ke AdhAra para apekSA bheda se pitA ko putra aura putra ko pitA kahA jA sakatA hai / AtmA ko bhI apekSA bheda se nitya aura anitya donoM kahA jA sakatA hai| AtmA dravyadRSTi se nitya aura paryAya dRSTi se anitya haiN| nizcayadRSTi yA tattvadRSTi se AtmA eka hai, parantu vyavahAra dRSTi se AtmA aneka hai| isa prakAra dArzanikoM ke samastavAda (dvaitvAda, advaitavAda, bhedavAda, abhedavAda Adi) anekAntavAda meM usI prakAra mila jAte haiM jisa prakAra sabhI nadiyA~ mahAsAgara meM milakara tadrUpa ho jAtI haiN| 4 vastu ke svarUpa kA vivecana karane vAlA koI bhI ekAMgI mata taba taka hI apUrNa aura asatya hotA hai, jaba taka vaha anaikAntika dRSTi se nahIM dekhA jAtA hai arthAt jaba taka vaha nirapekSa kathana karatA hai| jaise kisI ghar3I ke vibhinna purje alaga-alaga bikhare par3eM haiM to una alaga-alaga purjoM ko ghar3I nahI kahA jAtA hai| parantu vahI purje jaba eka sAtha mila jAte haiM taba ve ghar3I banakara upayogI siddha ho jAte haiN| usI prakAra jaba alaga-alaga bikhare ekAntavAda milakara eka ho jAte haiM yA paraspara sApekSa bana jAte haiM taba ve anekAntavAda banakara vastu svarUpa ke sarvAMza ke bodhaka bana jAte haiN| 5 AcArya mahAprajJajI ke kathanAnusAra jisa vyakti kI anekAnta rUpI tIsarI A~kha khula jAtI hai usake lie koI bhI mata mithyA nahIM hotA hai| vaha vyakti sApekSatA kI kasauTI para hI satya aura asatya kI parIkSA karatA hai| usake lie jo kathana sApekSa hai, vaha satya hai aura jo kathana nirapekSa hai, vaha asatya hai / haribhadrasUri ne kahA- mahAvIra ke prati merA pakSapAta nahIM hai aura kapilAdi ke prati merA dveSa bhI nahIM hai| jinakA vacana yuktisaMgata hai, ve hI mujhe mAnya haiN| aisI bAta anekAnta ke 93 jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, devendramuni, pR. 234 94 udadhAviva sarvasindhava samudIrNAstvayidraSTayaH / na ca tAsu bhagavan pradRzyate avibhaktAsu saritsivavAdedhiH / / 95 siddhasena jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, devendramuni, pR. 234 se uddhRta 95 dharmadarzana manana aura mUlyAMkana, devendramuni, pR. 163 96 anekAnta hai tIsarA netra, mahAprajJajI, pR. 82 For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aloka meM hI kahI jA sakatI hai| kyoMki jo ekAnta ke prati AgrahazIla hotA hai vaha anya satyAMza ko svIkAra karane ke lie taiyAra nahIM hotA hai aura aisI sthiti meM pUrNa satya se anabhijJa hI rahatA hai| pUrNa satya kI prApti anekAnta se hI hotI hai| gopI ko navanIta kI prApti tabhI hotI hai, jaba vaha mathAnI kI eka rassI ke chora ko khIMcatI hai aura dUsare chora ko DhIlA chor3atI hai| isI prakAra eka dRSTikoNa ko gauNa karake dUsare dRSTikoNa ko mukhya banAne para hI satya kA amRta hAtha lagatA anekAntavAda rUpI sUrya ke udita hone para sAre ekAntavAda ke ghanaghora bAdala titara-bitara hokara astitvahIna ho jAte haiN| anekAnta kI upasthiti meM sAre saMgharSa, matabheda aura vaimanasya kA astitva hI nahIM raha sakatA hai| ekAMgI aura durAgrahI dRSTikoNa kI pakar3a kamajora par3ate hI saMgharSa samApta ho jAtA hai| samasyA cAhe vyavahAra kI ho yA adhyAtma kI, darzana kI ho yA rAjanIti kI, sArI samasyAe~ anekAnta ke AdhAra para sulajhAI jA sakatI haiN| saMsAra ke sthUla aura sUkSma donoM paryAyoM (parivartanoM) ko jAnane ke lie anekAnta zreSTha dArzanika paddhati hai| isase saMgharSa kI ciMgAriyAM svataH samApta ho jAyeMgI aura antataH vizvazAnti kA mArga prazasta ho sakatA hai|99 DaoN. sAgaramala jaina ne bhI anekAnta ko dArzanika siddhAnta kI apekSA eka vyAvahArika paddhati hI adhika kahA hai|99 isa prakAra anekAntavAda saba darzanoM kI dhurI ke rUpa meM hai| dArzanika samasyAoM kI bAta to dUra rahI dainika jIvana kA vyavahAra, arthAt samAja aura parivAra ke sambandhoM kA nirvAha bhI anekAnta ke binA nahIM hotA hai| AcArya siddhasena kA kathana hai ki jisake binA loka-vyavahAra kA nirvAha bhI nahIM hotA, usa jagata ke ekamAtra gurU anekAntavAda ko namaskAra hai|100 97 ekenAkarSanti zlayayanti vastutattvamitareNa antena jayati jainI nitirmanthAnanetramIva gopI .. .............. purUSArthasiddhayupAya, zlo. 225 9 anekAnta hai tIsarA netra, A. mahAprajJa, prastuti 99 anekAnta, syAvAda aura saptabhaMgI, DaoN. sAgaramala jaina, pR. 1 100 jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA Na NivaDai tassa bhuvaNekka gurUNoM Namo aNegaMta vAyassa .... .............. sanmati tarka prakaraNa, 3/70 For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdvAda aura saptabhaMgI : anekAntavAda jainadarzana kA eka mahattvapUrNa siddhAnta hai| saMpUrNa jainadarzana rUpI imArata anekAntavAda kI nIMva para hI AdhArita hai| devendra muni kA kathana hai ki "anekAntavAda jainadarzana kA hRdaya hai| jaina vAD.maya ke pratyeka zabda meM anekAntavAda kA prANatattva samAhita hai|101" isa anekAntavAda kI vyAkhyA jainAcAryoM ne isa prakAra kI hai -"vastu meM nihita paraspara virodhI pratIta hone vAle guNadharmoM ko spaSTa karanA anekAnta hai|102." yaha anekAnta dRSTi jaba siddhAnta kA rUpa le letI hai taba use anekAntavAda kahA jAtA hai| jainadRSTi ke anusAra vastu meM ananta dharma haiN| ina bhAvAtmaka aura abhAvAtmaka ananta guNa dharmoM se kucha dharma vyakta aura anya kucha dharma avyakta hote haiN| sAdhAraNa manuSya kA jJAna indriya aura buddhi sApekSa hone ke kAraNa sImita aura apUrNa hai| isa sImita jJAna se vastu ke avyakta guNa dharmoM ko jAnanA asaMbhava ho jAtA hai| dUsarI ora jo kucha jAnA gayA hai, use samagrarUpa se eka hI kathana meM abhivyakta karanA bhI asaMbhava hai, kyoMki bhASA kI sImA, jJAna kI sImA se bhI nyUna hai| udAharaNArtha kisI pustaka ko dekhate hI usake rUpa, raMga, moTAI, lambAI, caur3AI, vajana, nAma Adi aneka pahaluoM kA jJAna to ho jAtA hai, parantu ina samasta pahaluoM ko eka vAkya meM abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA hai|03 jJAna aura bhASA kI sImA ko anadekhA karake ananta dharmAtmaka vastu kA pratipAdana kiyA jAya to vastu ke kisI eka guNa dharma kA vidhAna aura anya guNadharmoM kA niSedha ho jAne se vaha ekAntika kathana mithyA ho jaaegaa| kyoMki vastu na sarvathA sat hai aura na sarvathA asat hai| na sarvathA nitya / hai aura na sarvathA anitya hai, na apane guNadharmoM se sarvathA bhinna hai aura na hI sarvathA abhinna hai| kintu apane bhAvAtmaka guNa dharmoM kI dRSTi se jo sat hai, vahI to apane 101 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 252 102 nyAyadIpikA ' zlo. 3/76 100 syAdvAda aura saptabhaMgInaya, pR. 50 For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane abhAvAtmaka guNadharmoM kI dRSTi se asat hai| jo kisI dRSTi se nitya hai, vahI to kisI anya dRSTi se anitya hai| ataH bhASA kI koI aisI paddhati cAhie jo vastu ke samagra guNa dharmoM ko abhivyakta kara sake aura sAtha hI kisI bhI guNadharma kA niSedha na kre| aisI bhASA paddhati hI syAdvAda hai jo ananta dharmAtmaka aura anekAntika vastu kA yathArtha svarUpa ko pratipAdana karatI hai| sarvathA sat aura asat, sarvathA nitya aura anitya ityAdi ekAnta kathanoM kA nirAkaraNa karake vastu ko kathaMcit sat, kathaMcit asat, kathaMcit nitya, kathaMcit anitya Adi kahanA anekAntavAda hai aura isa anekAntAtmaka svarUpa ko prakAzita karane kI vidhi syAdvAda hai|104 anekAntavAda sattA ke vAstavika svarUpa kA sAkSAtkAra karatA hai aura syAdvAda anekAntAtmaka vastu ke pratipAdana kA siddhAnta hai|105 anekAntavAda kI bhASAtmaka abhivyakti ke prArUpa hI syAdvAda aura saptabhaMgI hai|06 syAdvAda bhinna-bhinna apekSA se vastu ke bhinna-bhinna dharmoM kA sApekSa rUpa se nirUpaNa karatA hai| syAta kA abhiprAya hai - kathaMcit yA vivakSita dRSTi se anekAnta rUpa se kathana karanA, pratipAdana karanA hI syAdvAda hai| AptamImAMsA'08 ke anusAra jo kiMcit kathaMcit, kathaMcana, Adi zabdoM ke dvArA ekAnta kA nirAkaraNa karake saptabhaMgInaya ke mAdhyama se vivekSita kA vidhAna aura avivekSita kA niSedha karatA hai, vaha syAdvAda hai| DaoN. sAgaramalajI kA kathana hai ki -"syAdvAda siddhAnta vastu ko vibhinna dRSTiyoM se vizleSita karake una vizleSita nirNayoM ko eka aisI bhASA meM prastuta karatA hai, jo apane pakSa kA pratipAdana karate hue bhI vastu ke anya anekAneka anukta 104 anekAntAtmakArtha kathanaM syAdvAda :- laghIyastraya TIkA - nyAyakumudacandra, tRtIyaH pravacanaM pravezaH, zlo. 62 kI TIkA 105 jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa - pR. 231 106 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI - pR. 22 107 sa.sA./tA.va. syAdvAda adhikAra/513/17 syAtkathaMcita vivakSita prakAreNAnekAnta rUpeNa vadanaM vAdo jalpaH kathanaM pratipAdanamiti syaadvaadH| - jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, pR. 498 108 syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAt nivRttacidvidhiH - AptamImAMsA, zlo. 104 For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmoM evaM paryAyoM kA niSedha nahIM karatA hai| 109" syAdvAda sApekSa siddhAnta hai jo vastu tattva meM paraspara virodhI pratIta hone vAle nityAnityatA, satAsat, bhedAbheda ityAdi dharmoM kA sApekSika pratipAdana karake unameM samanvaya prastuta karatA hai| saMkSepa meM syAdvAda vastu ke anya dharmoM kA vidhAna yA niSedha nahIM karate hue vastu ke kisI eka dharma vizeSa kA vidhAna karatA hai| syAdvAda meM do zabda haiM - syAt aura vAda / syAt zabda tiGanta pada na hokara avyaya hai| jisakA artha hai - kathaMcit, apekSA vizeSa, dRSTi vishess| vAda kA artha hai siddhAnta, pratipAdana yA mt| isa prakAra syAdvAda kA artha hogA - syAtpUrvaka vAda karanA yA sApekSika rUpa se pratipAdana krnaa| jainadarzana ke anusAra vahI kathana satya hai jo sApekSa hotA hai| Adhunika sApekSavAda ke janaka pro. alabarTa AiMsTIna kA bhI yaha mantavya thA ki hama sirpha ApekSika satya ko hI jJAta kara sakate haiM, saMpUrNa satya ko to sarvajJa hI jAna saktA hai|110 AcArya mahAprajJa ke anusAra syAt zabda apekSA kI ora saMketa karatA hai| jo kucha kahA gayA hai aura jo kucha kahA jA rahA hai, vaha kisI apekSA se hI kahA jAtA hai| apekSA ko nahIM samajhane para artha kA anartha ho jAtA hai|111 isa vivecana se yaha jJAta hotA hai ki syAdvAda meM nihita 'syAta' zabda, eka ora vastu meM vidyamAna aneka guNadharmoM kA apekSAvizeSa se bodhaka banakara anekAnta kA dyotana karatA hai to dUsarI ora vastu ke sabhI guNa dharmoM ke apekSita vivakSAoM kA vAcaka bana jAtA hai| 12 syAdvAda maMjarI ke anusAra syAt eka avyaya hai jo ekAnta kA nirAkaraNa aura anekAnta kA pratipAdana karatA hai| 13 isa prakAra 'syAt' zabda kA 109 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, pra. 23 110 We can only know the relative truth. The obsolute truth is known only to the universal observer. - Cosmology: Old and New. P. 201 // anekAnta hai tIsarA netra - pR. 44 im AptamImAMsA, kA. 14 113 syAdityavyayaanekAntadyotakaM tataH syAdvAdaH - syAdvAdamaMjarI, zlo. 25 kI TIkA For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 artha zAyada, saMbhavataH, kadAcit nahIM hai| 'syAta' zabda sunizcita sApekSa dRSTikoNa kA dyotaka hai| ataeva anantadharmAtmaka aura anekAntika vastu svarUpa ke pratipAdana ke lie aura anya ko vastusvarUpa kA yathArtha bodha karAne ke lie syAdvAda hI zreSTha bhASA praNAlI hai| anekAnta vastu svarUpa hai aura syAdvAda usa anekAntika vastu svarUpa ke kathana kI zailI hai| anekAnta vAcya hai aura syAdvAda vAcaka hai| vastutattva ke saMpUrNa dharmoM kA yugapat kathana saMbhava nahIM hone ke kAraNa vaktA apanI vivakSA ke anusAra kisI vizeSa dharma ko mukhya banAkara tathA anya sabhI dharmoM ko gauNa banAkara kathana karatA hai| parantu zrotA ko mukhya dharma ke sAtha anya gauNa dharmoM kA bhI bodha ho, isa dRSTi se 'syAt' zabda kA prayoga karake hI anekAntavAdI apanA kathana prastuta karatA hai| 14 isa dRSTi se hI DaoN. padmarAje ne kahA hai ki -'anekAntavAda kA sthAna jainadarza meM hRdaya kA hai to nayavAda aura syAdvAda kA sthAna usake raktavAhinI dhamaniyoM kA hai| anekAntavAda rUpI pakSI nayavAda aura syAdvAda rUpI paMkhoM se ur3atA hai|115 upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya, guNa, paryAya ke pArasparika bhedAbheda sambandha ko saptabhaMgI aura nayavAda ke AdhAra para hI siddha kiyA hai| rAsa kI caturtha DhAla meM dravya, guNa, paryAya ke bhedAbheda sambandha ko saptabhaMgI ke AdhAra para samajhAyA hai aura 5, 6, 7, 8 DhAloM meM nayavAda kI vistRta carcA prastuta kI hai| jisakI carcA hama SaSTham adhyAya meM kreNge| 114 jainendra siddhAnta koza, bhAga 4, pR. 497 115 Anekanta is the heart of Jain Metaphysics and Nayavada and Syadvada (or Saptbhangi) are its main arteries. or to use a happier metaphor, the bird of Anekantavada flies on tis two wings of Nayavada and Syadavada. - late Dr. Y.J. Padmarajiah - A comparative study of the Jain Theories of Reality and Knowledge. P. 273 For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaMgI vastu anekAntAtmaka hai aura usake isa anekAntika svarUpa ko prakAzita karane vAlI nirdoSa bhASA paddhati syAdvAda hai / bhASAyI abhivyakti ke 'haiM', 'nahIM hai', 'kucha kahA nahIM jA sakatA hai' Adi mukhya tIna vikalpoM ko prastuta karane vAlI saptabhaMgI hai| vastu ke ananta dharmoM meM se pratyeka dharma kI sunizcita saMgati biThAne ke lie vidhi, niSedha Adi kI vivakSA se jo sAta bhaMga hote haiM, vahI saptabhaMgI hai / 116 anekAntavAdI ke samakSa sabase bar3I kaThinAI yaha hai ki ananta dharmAtmaka vastu ke samagra svarUpa ko eka sAtha spaSTa kaise kareM ? jisase vastu ke anaMta dharmoM kA pratipAdana ho ske| aisA saMbhava nahIM hone ke kAraNa sAre dharmoM kA kramika vivecana hI kiyA jAtA hai| ina kramika vivecanoM meM paraspara samanvaya banAye rakhane ke lie 'syAt' ( apekSA vizeSa) zabda ko jor3akara hI kathana kiyA jAtA hai| yaha kathana bhI kisI na kisI vidhi yA niSedha rUpa meM hI kiyA jA sakatA hai| isa prakAra saptabhaMgI kA mukhya lakSya hai vibhinna apekSAoM ke AdhAra para vastu ke bhinna-bhinna dharmoM kA vidhi niSedha karake, kisI eka apekSita dharma kA vidhAna karanA / 117 AcArya akalaMka ke anusAra saptabhaMgI kI paribhASA isa prakAra hai 'prazna ke AdhAra para vastu meM avirUddha rUpa se jo vidhi aura niSedha kI parikalpanA kI jAtI hai, vaha saptabhaMgI hai | 118 101 -- DaoN. sAgaramalajI jaina ke anusAra saptabhaMgI anaMtadharmAtmaka vastu ke pUrNa svarUpa ko dRSTi meM rakhakara, usake anukta dharmoM kI saMbhAvanA kA niSedha na karate hue sApekSika kintu nizcayAtmaka rUpa se vastu tattva ke kisI eka dharma kA mukhya rUpa se 116 saptabhiH prakArairvacana - vinyAsaH saptabhaMgItigIyate / syAdavAdamaMjarI kA. 23 kI TIkA 117 dharmadarzanaH manana aura mUlyAMkana, pR. 182 18 praznavazAdekasmin vastunyavirodhena vidhi - pratiSedha vikalpanA saptabhaMgI / tattvArtharAjavArtika 1/6/5 For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pratipAdana karane vAlI kathana paddhati hai|19 vastu ke kisI bhI dharma ke svarUpa sambandhI sAta prakAra ke vacanoM kA prayoga kiyA jAnA hI saptabhaMgI hai|120 anantabhaMgI nahIM ho sakatI hai : bhaMga sAta hI ho sakate haiN| na sAta se adhika bhaMga kI saMbhAvanA hai aura na hI sAta se nyUna bhaMga hI ho sakate haiN| eka tattva pipAsu vyakti tattvasvarUpa ko jAnane kI abhilASA se apanI jijJAsA, zaMkA ko adhika se adhika sAta praznoM ke dvArA hI prakaTa kara sakatA hai| kyoMki vastu ke eka dharma-svarUpa sambandhI jijJAsAeM athavA zaMkAeM sAta hI ho sakatI hai| isa dRSTi se jaina dArzanikoM ne sAta prakAra ke praznoM ke samAdhAna hetu sAta bhaMgoM kI parikalpanA kI hai| ataH saptabhaMgI, tattvajijJAsu ke praznoM ke uttara ke rUpa meM hai|121 gaNita zAstra ke anusAra bhI tIna mUla vacanoM ke saMyogI, asaMyogI aura apunarUkta ye sAta hI bhaMga ho sakate haiN| isI niyama ke AdhAra para vidhi, niSedha aura avyaktatA se sAta prakAra kA vacana vinyAsa banatA hai, yahI saptabhaMgI hai|122 sAmAnya rUpa se vastu ke kisI eka dharma ke viSaya meM vidhipUrvaka 'hai' kahA jA sakatA hai yA niSedhapUrvaka 'nahIM' kahA jA sakatA hai aura kabhI-kabhI aisI sthiti nirmita hotI hai ki 'hai' aura 'nahIM' donoM ko hI spaSTatayA nahIM kahA jAtA hai| aisI sthiti meM kucha kahA nahIM jA sakatA hai' aisA vAkya kA prayoga hotA hai| kyoMki isa madhyama anubhUti ko vyakta karane ke lie bhASA ke pAsa koI zabdAvalI nahIM hai| isa kAraNa se mUla bhaMga tIna haiN| saptabhaMgI meM syAt asti, syAt nAsti, syAt avaktavya ye prathama tIna bhaMga maulika bhaMga hai; syAt asti-nAsti, syAt asti-avaktavya, syAt 119 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, pR. 23 120 saptAnAM - bhaMGgAnAM-vAkyAnAM, samAhAraH samUhaH saptabhaMgIti - saptabhaMgItaraMgiNI, pR. 1 2 dharmadarzanaH manana aura mUlyAMkana, pR. 170 122 anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI, pR. 24 For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAsti - avaktavya asti-nAsti-avaktavya ye trisaMyogI bhaMga haiM (3+3+1=7) | 123 ye tIna dvisaMyogI bhaMga hai aura antima syAt upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI caturtha DhAla meM saptabhaMgI kA vivecana karate hue likhA hai dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke saMyoga se karor3oM bhaMga bana sakate haiN| 124 isakA tAtparya yaha hai ki vastu ke kisI eka dharma kI svadravyAdi catuSka ke vidhAna yA para dravyAdi catuSka ke niSedha meM se kisI eka kI apekSA se to eka saptabhaMgI hI bana sakatI hai| jaise miTTI kA ghar3A svadravya (miTTI) kI apekSA se asti rUpa hai / paradravya suvarNa kI apekSA se nahIM hai (nAsti ) / kyoMki usameM svarNattva kA abhAva hai| donoM ke yugapat kathana kI apekSA se avaktavya hai, ityAdi ghaTa ke astitva dharma ke sAta bhaMga hI bana sakate haiN| ghaTa ke isa eka astitva dharma ke ananta bhaMga nahIM bana sakate haiM / vastu meM kevala astitva dharma hI nahIM hai, apitu ananta dharma haiM / ataH jisa prakAra svadravya kI apekSA se vastu ke eka dharma kI eka saptabhaMgI banatI hai, usI prakAra vastu ke sva para catuSka kI apekSA se yA ananta dharmoM kI ananta saptabhaMgiyAM bana sakatI haiN| 125 vastu ke anantadharmAtmaka hone ke kAraNa svadravya, svakAla, svakSetra, svabhAva tathA paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva kI apekSA se anaMta saptabhaMgiyAM nirmita hotI haiN| DaoN. sAgaramalajI jaina ke zabdoM meM jaise vastu ke eka guNadharma kI apekSA se eka saptabhaMgI nirmita hotI hai usI prakAra vastu ke ananta guNa dharmoM kI apekSA se ananta saptabhaMgiyAM bana sakatI haiN| isa dRSTi se hI yazovijayajI ne karor3oM bhaMgoM kI bAta kahI hai| isa bAta ko samajhAne ke lie unhoMne ghaTa meM saptabhaMgI ko ghaTAyA hai / ghaTa eka vastu hone se anantadharmAtmaka hai / ghaTa ke ina ananta dharmoM meM se astitva bhI eka guNadharma hai| ghaTa meM astitva dharma ke svacatuSTaya aura paracatuSTaya kI apekSA se vidhi aura niSedha ke AdhAra para nirmita saptabhaMgI ko yazovijayajI ne isa prakAra samajhAyA hai - 123 anekAnta, syAdavAda aura saptabhaMgI, pR. 24 124 kSetra kAla bhAvAdika yogai, thAI bhaMganI kor3I re saMkhepai a ThAmi kahii, saptabhaMganI jor3I re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/9 125 tima kSetrAdika vizeSaNaiM paNi aneka bhaMga thAI - dravyaguNapayAryanorAsa kA TabA gA. 4/9 103 For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 1. prathama bhaMga : syAd asti - prathama bhaMga kA Azaya hai, svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se vastuvizeSa astitvayukta hai| yahAM svacatuSTaya kI apekSA se vidhi kI vivakSA kI gaI hai|126 jaise- syAd asti ghaTaH / vivakSita miTTI kA ghaTa apane dravya kI apekSA se miTTI kA hai, kSetra kI apekSA se zAjApura kA hai, kAla kI apekSA se zarada Rtu kA hai, bhAva kI apekSA se, vartamAna paryAya kI apekSA se lAla raMga kA hai| isa prakAra vastu ke svadravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA se vastu ke bhAvAtmaka guNoM kA vidhAna karanA prathama bhaMga kA kArya hai| 'syAt' zabda kA artha hai 'vivakSita dravyAdi kI apekSA se', ataH prathama bhaMga kA tAtparya yaha huA ki kathaMcit svacatuSTaya kI apekSA se ghaTa kA astitv|127 2. dvitIya bhaMga : syAd nAsti - dvitIya bhaMga kA tAtparya hai, para dravya-kSetra-kAla-bhAva kA abhaav| yahAM paracatuSTaya ke niSedha kI vivakSA hai|128 jaise- syAd nAsti ghtt| vivakSita miTTI kA ghaTa paradravyakI apekSA se suvarNa kA nahIM hai| para kSetra kI apekSA se indaura kA banA huA nahIM hai, para kAla kI apekSA se grISma Rtu kA nahIM hai, para bhAva kI apekSA se zyAma varNa kA nahIM hai| isa prakAra paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se vastu ke abhAvAtmaka guNoM kA niSedha karanA dvitIya bhaMga kA kArya hai| pratyeka vastu meM vidhi-niSedha donoM hote haiN| astitva dharma ke sAtha nAstitva bhI rahatA hai| isa bhaMga meM ghaTa ke nAstitva dharma kA vidhAna pradhAna rUpa se hone para bhI vaha nAstitva ekAntarUpa se nahIM hai| gauNa rUpa se astitva ko samajhAne ke lie 'syAt' 126 jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, pR. 263 127 svadravya-kSetra-kAla-bhAvapekSAI ghaTa chAi j| dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 4/9 128 jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, pR. 263 For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda rakhA gayA hai arthAt nAstitva dharma para dravyAdi catuSTaya kI apekSA se hai / isa prakAra dvitIya bhaMga kA Azaya hai ki kathaMcit paracatuSTaya kI apekSA se ghaTa kA nAstitva hai / ' 129 3. syAdavaktavya :- syAd avaktavyo ghaTaH isa saptabhaMgI ke tRtIya bhaMga meM svacatuSTaya aura paracatuSTaya, donoM kI yugapat apekSA se vastu vizeSa meM astitva aura nAstitva dharma kI abhivyakti kI asamarthatA batAI gaI hai| - zabdazakti kI sImitatA ke kAraNa vastu ke kisI eka dharma ke vidhi ullekha meM usakA niSedha raha jAtA hai aura niSedha ke ullekha meM vidhi raha jAtI hai| vidhi niSedha kI yugapad vaktavyatA saMbhava nahIM hai / 130 padArtha meM svadravya Adi se astitva dharma aura paradravya Adi se nAstitva dharma donoM eka sAtha hI vidyamAna rahate haiM / parantu ina donoM dharmoM ko eka sAtha aura eka hI zabda dvArA abhivyakta karane ke lie bhASA meM aisA koI pAribhASika zabda nahIM hai / astitva, nAstitva rUpa ghaTa kI donoM paryAyoM kI yugapad abhivyakti saMbhava nahIM hone se ghaTa kathaMcit avaktavya hai / 131 arthAt ghaTa kI vaktavyatA yugapad meM nahIM hai| tRtIya bhaMga isa bAta kA spaSTIkaraNa prastuta karatA hai ki astitva - nAstitva kA yugapad vAcaka zabda nahIM hone se vidhi-niSedha kA yugapatva avaktavya hai / 132 ekAnta avaktavyatA kA nirAkaraNa ke lie syAt - gayA hai, kyoMki kramazaH kathana to saMbhava hai / - zabda rakhA 129 paradravya kSetra kAla bhAvA pekSAiM nathI jA / 130 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 264 131 ekavAraiM - ubhayavivakSAiM avaktavya ja, 2 paryAya eka zabdai mukhyarUpai nakahavAija dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 4 / 9 132 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 265 105 dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 4/9 For Personal & Private Use Only - Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 4. syAd asti-nAstiH syAd astinAsti ca ghaTa : caturtha bhaMga yaha sUcita karatA hai ki svadravyAdi catuSTaya aura paradravyAdi catuSTaya, ina donoM kI kramika apekSA se vastuvizeSa meM astitva aura nAstitva donoM dharma hai| isa bhaMga meM pahale vidhi aura bAda meM niSedha kI kramazaH vivakSA kI jAtI hai|33 jaise- syAd asti nAsti ca ghttH| yazovijayajI ke kathanAnusAra vivakSita miTTI ke ghaTa kA svarUpa svadravyAdicatuSka kI dRSTi se astitvAtmaka hai evaM paradravyAdicatuSka kI dRSTi se nAstitvAtmaka hai| parantu kramazaH vicAra karane para ghaTa kA svarUpa kathaMcit asti-nAsti ubhayarUpa hai|34 syAt zabda isa bAta ko spaSTa karatA hai ki vastu ekAntaH asti-nAsti rUpa nahIM parantu pRthak-pRthak rUpa se asti, nAsti Adi rUpa meM bhI hai| 5. syAd asti-avaktavya :- syAd asti avaktavyo ghaTa: - isameM prathama aura tRtIya bhaMga (syAd asti aura syAdavaktavya) kI kramika apekSA se vastuvizeSa kA yugapat vivecana hai| yahAM prathama vidhi aura bAda meM yugapat vidhi-niSedha kI vivakSA hai|35 jaise - syAd asti avaktavyo ghttH| prathama svadravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se ghaTa hai, aisA vicAra kiyA jAtA hai aura bAda meM svacatuSTaya aura paracatuSTaya -donoM kI yugapad apekSA se ghaTa kA yugapat astitva aura nAstitva avaktavya hai, aisA vicAra kiyA jAtA hai|136 ataH paMcama bhaMga kA tAtparya hai - kathaMcit ghaTa hai aura avaktavya bhI hai| 133 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 264 134 eka aMza svarUpaI, eka aMza pararUpaiM, vivakSaiM, tivAraiM "chai naI nathI - - dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 4/9 135 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 265 136 eka aMza svarUpai, eka aMza yugapat ubhaya rUpai vivakSIi, tivArai, "chai anadaM avAcya - - dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA.4/9 For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 6. syAd nAsti avaktavyaH syAd nAsti avaktavyo ghaTa : isa bhaMga meM dvitIya aura tRtIya bhaMga kI kramika apekSA se vastu vizeSa kI yugapata vivecana hai| yahAM prathama niSedha karake bAda meM yugapat vidhi-niSedha kI vivakSA kI gaI hai|137 jaise - syAd nAsti avaktavyo ghttH| prathama paradravya Adi se ghaTa ke nAstitva dharma kI vivakSA karake pazcAt yugapata astitva-nAstitva dharma ke kathana kI apekSA se ghaTa kI avaktavyatA kI vivakSA kI gaI hai| isa bhaMga kA tAtparya hai ki kathaMcit ghaTa nahIM hai aura kathaMcit avaktavya bhI hai|138 7. syAd asti nAsti avaktavyaH - syAdasti nAsti avaktavyo ghaTa: isa antima bhaMga meM tRtIya aura caturtha bhaMga kI yugapat apekSA se vastuvizeSa ko vivecita kiyA hai| yahAM para pahale vidhi, dUsare niSedha aura tIsare yugapat vidhi niSedha kI vivakSA kI gaI hai|139 jaise -syAdasti nAsti avaktavyo ghttH| ghaTa ke svadravyAdi catuSka apekSA se astitvasvarUpa kI, paradravyAdi kI apekSA se nAstitva svarUpa kI aura donoM kI yugapat kathana kI apekSA se avAcyAtmaka svarUpa kI vivakSA karane para kathaMcit ghaTa hai, ghaTa nahIM hai, ghaTa avaktavya hai, isa prakAra kahA jAtA hai| 140 yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke caturtha DhAla kI 9 vI gAthA ke Tabe meM saptabhaMgI ko samajhAne ke upakrama meM tIsare bhaMga ke rUpa meM syAd avaktavya aura caturtha bhaMga ke rUpa meM syAd asti-nAsti ko mAnA hai jabaki isI DhAla kI Age ke gAthAoM meM dravya, guNa, paryAya ke bhedAbheda sambandha ko samajhAne ke saMdarbha meM tIsare bhaMga ke rUpa meM syAdbhinnAbhinnameva ko aura caturtha bhaMga ke rUpa meM syAdavaktavya ko mAnA hai| 137 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 265 138 eka aMza pararUpai, eka aMza yugapat ubhayarUpai vivakSIi, ti vAraiM "nathInaI avAcya" 139 jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa, pR. 265 140 eka aMza svarUpaI, eka (aMza) pararUpaI, eka (aMza) yugapat, ubhaya rUpai vivakSIi tivArai "chai, nathI, naI avAcya" - ..............dravyaguNaparyAyanorAsa, TabA, gA. 4/9 For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 2. anekAntavAda aura nayavAda : jainadarzana ke maulika siddhAntoM meM anekAntavAda aura nayavAda pramukha haiN| jainadarzana meM vastu tattva ke vivecana kI zailI mUlataH anekAntavAda aura nayavAda para AdhArita hai| vastu kI anaMtadharmAtmakatA kI sthApanA anekAntavAda hai aura vastu tattva ke svarUpa kA vivecana kisa AdhAra para kiyA gayA hai, vaha dRSTi nayavAda kahalAtI hai| anaMta dharmAtmaka vastu ko apekSA bheda se jisa AdhAra para samajhA jAtA hai, use nayavAda kahA jAtA hai| vaktA ke kathana ko usakI vivakSA sahita samajhane kI jo zailI hai, use hI jaina dArzanikoM ne naya ke rUpa meM vivecita kiyA hai| vastutaH sattA ke vivecana kI do zailI rahI huI hai| eka saMzleSaNAtmaka aura dUsarI vizleSaNAtmaka hai| vastu tattva ke sambandha meM vibhinna ekAntavAdoM kA nirAkaraNa karake unako samanvita karate hue jo saMzleSaNAtmaka vivecana hotA hai, use anekAntavAda kahate haiN| isake viparIta vastu tattva ke eka pakSa ko pramukha karake jo dRSTivizeSa para AdhArita vivecana zailI hotI hai, use nayavAda kahA jAtA hai| anekAntavAda vastu tattva ke vibhinna pakSoM ko saMzleSita karake pratipAdana karatA hai, jabaki nayavAda vastu tattva ke vibhinna pakSoM meM kisI eka pakSa ko mukhya aura anya pakSa ko gauNa karake vizleSaNapUrvaka vivecana karatA hai| anekAntavAda aura nayavAda donoM hI vastu tattva ke vivecana kI zailI hai| anekAntavAda samagragrAhI aura nayavAda aMzagrAhI hai| jaina dArzanikoM ne vastu tattva ke vivecana meM inhIM do zailI kA Azraya liyA hai| saMzleSaNAtmaka zailI ko anekAntavAda aura vizleSaNAtmaka zailI ko nayavAda kahA gayA hai| Age hama ina donoM hI zailiyoM kA vistAra se vivecana kreNge| For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 anekAntavAda aura nayavAda kA sahasambandha : yadi anekAntavAda ke AdhAra para yaha mAnA jAtA hai ki vastu anaMta dharmAtmaka hai to bhASAzAstra kI dRSTi se vastu ke una anaMta dharmoM kA kathana eka sAtha saMbhava nahIM hai| kyoMki kisI vastu ke saMdarbha meM koI bhI kathana kisI eka guNa-dharma ko lekara hI saMbhava hai, cAhe usa guNa-dharma kA vidhAna yA niSedha kiyA jaay| na to anaMta dharmoM kA kathana, na kisI eka guNa-dharma kA vidhi aura niSedha kA kathana yugapat rUpa se saMbhava hai| koI bhI kathana nirapekSa nahIM hotA hai| jisa prakAra yadi hama kisI vastu kA phoTo khIMcanA cAhe aura yaha kaheM ki hama kisI bhI eMgala se phoTo nahIM leMge to phoTo khIMca pAnA hI saMbhava nahIM hogaa| isI prakAra koI bhI kathana kisI na kisI vivakSA se hI hotA hai| vivakSA ke AdhAra para kisI guNa dharma ko mukhya banAkara kathana kiyA jAtA hai| zeSa guNa-dharmoM ko gauNa mAnakara unakI vivakSA nahIM rakhI jAtI hai| ataH anekAntavAda ko svIkAra karane para nayavAda ko svIkAra karanA hI par3atA hai| nayavAda isa bAta ko svIkAra karatA hai ki anaMta dharmAtmaka vastu ke kisI eka guNa-dharma kA vidhAna yA niSedha kisa apekSA se kiyA gayA hai| nayavAda kA mukhya uddezya vastu tattva ke kisI eka guNa-dharma vizeSa kA kisI apekSA vizeSa ke AdhAra para pratipAdana yA niSedha karanA hotA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki anekAntavAda aura nayavAda donoM eka dUsare kI apekSA rakhate haiN| anaMta dharmAtmaka vastu ke dharmavizeSa kA pratipAdana naya-vizeSa ke AdhAra para hI hotA hai| eka anya dRSTi se dekheM to vastu sAmAnya-vizeSAtmaka hai| anekAntikadRSTi vastu ko vibhinna dRSTikoNoM se dekhatI hai, kintu usa anubhUta vastu ke vividha pakSoM kA yugapat rUpa se pratipAdana to saMbhava nahIM hotA hai| ataH use kahane ke lie naya kA Azraya lenA hI par3atA hai| yadi anaMta dharmAtmaka vastu ke saMdarbha meM nayavAda ko svIkAra nahIM kareM to vaha vastu anukta hI raha jaaegii| jisa prakAra phoTo khIMcane meM eMgala Avazyaka hai, usI prakAra vastu ke pratipAdana ke saMdarbha meM nayavAda Avazyaka hai| For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___110 jainadarzana meM kahA gayA hai ki sarvajJa saba kucha jAnane para bhI, use kahanA cAhe to sApekSa rUpa se, nayavAda se hI kaha sakatA hai| anekAntavAda mUka hai aura nayavAda use vANI pradAna karatA hai| sattA anaMta dharmAtmaka hote hue bhI nayadRSTi ke abhAva meM vaha alupta yA avAcya hI raha jAtI hai, kyoMki binA nayavAda kA sahArA lie anekAntavAda ko samajhanA bhI muzkila hotA hai| anekAnvAda vastu ke tAttvika svarUpa kA pratipAdana karatA hai| kintu yaha pratipAdana nayavAda ke binA saMbhava nahIM ho pAtA hai| vastutaH anekAntavAda aura nayavAda eka dUsare ke pUraka haiN| isIlie vastu ke samyak svarUpa ke pratipAdana meM donoM kI ahama bhUmikA rahI huI hai| anekAntavAda pratipAdya hai jabaki nayavAda pratipAdana hai| anekAntavAda ke binA vastu tattva ko samyak rUpa se nahIM jAnA jA sakatA hai, ThIka isI prakAra binA nayavAda ke vastu svarUpa ko bhI nahIM batAyA jA sakatA hai| jainadarzana meM naya-svarUpa aura naya-vibhAjana naya-svarUpa : jainadarzana anekAntavAda kA poSaka darzana hone se vastu ko anantadharmAtmaka mAnatA hai| usake anusAra do virodhI guNa dharma yadi ve eka dUsare ke vyAghAtaka na ho jaise jIva meM cetana acetana guNa to vastu meM eka sAtha yA sahabhAvI hokara rahate haiN| jaise - AtmA nitya bhI hai, anitya bhI hai, zuddha bhI hai, azuddha bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai, mUrta bhI hai, amUrta bhI hai| vastu ke aneka dharma hone para bhI jJAtA kisI eka dharma kI mukhyatA se hI vastu kA kathana karatA hai| jaise- vyakti meM aneka sambandhoM ke hote hue bhI pratyeka vyakti (sambandhI) use apanI dRSTi se hI sambodhita karatA hai| usakA putra use pitA kahakara pukAratA hai, to usakA pitA use putra kahakara pukAratA hai| kintu vyakti na kevala pitA hI hai aura na kevala putra hI hai, / apitu anya aneka sambandha bhI vyakti ke sAtha lage hue rahate haiN| aisI Jaindication International For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantadharmAtmaka vastu ko jAnA to jA sakatA hai, parantu use nirapekSa rUpa se vANI ke dvArA kahA jAnA athavA usakA varNana karanA atyanta kaThina hai| vastu ke kisa dharma ko pahale kahA jAe aura usake kauna se dharma ko bAda meM kahA jAe, isakA koI paurvAparya niyama bhI nahIM bana pAtA hai| isaliye jainadarzana meM vastu ke eka-eka dharma ko kramapUrvaka nirUpaNa kiyA jAtA hai| vastu ke isa sApekSa nirUpaNa kI prakriyA hI naya athavA nayamArga hai|141 saMkSepa meM kisI viSaya ke sApekSa nirUpaNa ko naya kahate jo darzana ekAnvAdI haiM, ve vastu ko eka dharmAtmaka hI mAnate haiN| isalie unameM pramANa ke sivAya aMzagrAhI ke jJAna ke rUpa meM naya kI koI carcA hI nahIM hai| kintu anekAntavAdI jainadarzana kA kAma naya ke binA nahIM cala sakatA hai, kyoMki anekAnta kA mUla naya hai| kahA bhI hai - NayamUlo aNeyaMto42 arthAt anekAnta nayamUlaka hai| naya kA siddhAnta jainadarzana kA apanA viziSTa siddhAnta hai| jar3a aura cetana ke yathArtha svarUpa ko spaSTa karane ke lie yaha siddhAnta eka sarvAMgINa dRSTi prastuta karatA hai| yaha siddhAnta vibhinna ekAMgI dRSTiyoM meM sundara va sAdhAra samanvaya sthApita karatA hai| naya kisI vastu ko samajhane ke lie dRSTikoNa vizeSa hai| kisI eka hI vastu ke sambandha meM bhinna-bhinna manuSyoM ke bhinna-bhinna dRSTikoNa ho sakate haiN| jaise- udyAna meM jAne ke aneka mArga hote haiN| koI pUrva se jAtA hai to koI pazcima se jAtA hai, to koI uttara se to koI dakSiNa mArga se jAtA hai| kintu andara jAkara ve sabhI mArga paraspara mila jAte haiN| isI prakAra eka hI vastu ke svarUpa ke sambandha meM vibhinna dRSTikoNa ho sakate haiM aura una sabakA paraspara samanvaya bhI hotA hai| yaha vibhinna dRSTikoNoM ke samanvaya kA mArga hI nayamArga hai| 143 14 / jainadarzana meM naya kI avadhAraNA, DaoN. dharmacandra jaina, pR.1 12jasa satthANaM mAI ................... nayacakra, gA. 175 13 nayavAda, muni phUlacandra, pR. 15 For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 naya pramAtA kA eka dRSTiAkoNa vizeSa hai jisameM kisI vastu ke anya pakSoM ko chor3akara eka vizeSa pakSa ko samajhAne kA saMkalpa chipA rahatA hai|44 Agama meM naya ko netra kI upamA dI gaI hai, jisase spaSTa hotA hai ki naya vastu ke pakSa vizeSa ko jAnane kA sAdhana hai| AcArya mAilladhavala kA kathana hai -"apane-apane pratiniyata svabhAva se yukta jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ko naya aura pramANa rUpI netroM se dekhanA caahie|145 unhone yaha bhI kahA hai ki - jo nayarUpI dRSTi se rahita haiM unheM vastu ke svarUpa kA samyagjJAna nahIM ho sakatA aura vastusvarUpa ke samyagjJAna se rahita jIva samyag dRSTi nahIM ho sakatA hai| bhagavAna mahAvIra ke pazcAt vibhinna yugoM meM hone vAle jaina AcAryoM ne samaya-samaya para anekAntavAda, syAdvAda aura nayavAda kI yugAnukUla vyAkhyA karake use pallavita aura puSpita kiyA hai| isa kSetra meM sabase adhika aura sabase pahale anekAntavAda aura nayavAda ko vizada rUpa dene kA prayatna AcArya siddhasena divAkara tathA AcArya samantabhadra ne kiyaa| AcArya siddhasena ne apane 'sanmatitarka prakaraNa nAmaka graMtha meM nayoM kA vaijJAnika vizleSaNa kiyA haiM madhyayuga meM isa kArya ko AcArya haribhadra aura AcArya akalaMkadeva ne Age bddh'aayaa| navyanyAya yuga meM vAcaka yazovijayajI ne anekAntavAda, syAdvAda aura nayavAda ko navyanyAya kI zailI meM nayarahasya, nayopadezAdi tarka grantha likhakara ina siddhAntoM ko ajeya banAne kA saphala prayatna kiyaa| bhAratIya darzana, yadunAtha sinhA, pR. 51 5 jIvA puggalakAlo .............. nayacakra, gA. 3 For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 naya kI nirUktiparaka vyAkhyA : NIn prApaNe dhAtu meM ac pratyaya lagane para naya pada siddha hotA hai| isakA ekamAtra artha hai - le jAnA yA prApta krnaa| jJAna ke kSetra meM vastu kA bodha karanA va karAnA hI naya hai| jo vastu ke jJAna kI ora le jAtA hai arthAt usakA samyak bodha karAtA hai vaha naya hai - nayanti gamayanti prApnuvanti vastu ye te nayaH146 umAsvAtijI kI dRSTi meM jIvAdi padArthoM ko jo lAte haiM, prApta karAte haiM, batAte haiM, avabhAsa karAte haiM, upalabdha karAte haiM, pragaTa karAte haiM, ve naya haiN|147 isakA tAtparya hai, vastu ke nAnA svabhAvoM yA guNoM ko haTAkara vastu ke eka svabhAva yA guNa ko jo prApta karAye vaha naya hai|148 saMsAra meM vyavasthita padArthoM kA jaisA svarUpa hai, usakA vaisA hI bodha athavA jJAna jisase karAyA jAtA hai, vaha naya hai|149 'syAdavAdamaMjarI' meM jisa nIti ke dvArA ekadeza se arthAt AMzika rUpa se vastu ke viziSTa guNadharma ko lAyA jAtA hai arthAt pratIti ke viSaya ko prApta karAyA jAtA hai, use naya kahA gayA hai| __ naya jainadarzana kA eka dRr3hatama AdhAra stambha rahA hai| anuyogadvArasUtra, Avazyaka niyukti, tatvArthAdhigamasUtra, sanmatitarka, nayacakra AptamImAMsA, AlApapaddhati, anekAntajayapatAkA, nyAyAvatAra, nayarahasya, nayopadeza, dravya-guNa-paryAyanorAsa Adi aneka granthoM meM naya kA vizada varNana upalabdha hai| ina granthoM meM Agamika paraMparA kA anusaraNa karate hue apane-apane dRSTikoNa se naya ko paribhASita kiyA gayA hai| ina sabhI granthoM ke lekhakoM ne naya ke svarUpa para cAra prakAra se prakAza DAlA hai - 1. pramANa ke dvArA gRhIta vastu ke eka aMza ko grahaNa karanA naya hai| 1% uttarAdhyayana cUrNi, pR. 138 17 jIvAdIn padArthAn .............. tattvArthAdhigama bhASya, 1/35 nAnAsvabhAvebhyo .............. AlApa paddhati, sU. 181 nayacakra pariziSTa, pR. 224 For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 2. zrutajJAna kA vikalpa vizeSa naya hai| 3. jJAtA kA abhiprAya naya hai| 4. vastu ke nAnA svabhAvoM arthAt guNoM ko gauNa karake kisI eka svabhAva yA guNa ke dvArA vastu kA kathana karanA naya hai| 1. nayapramANa parigRhIta vastu kA eka aMza : jisase vastu tattva kA nirNaya kiyA jAtA hai, use samyakrUpa se jAnA jAtA hai, use pramANa kahate haiN| pramANa vastu ke saMpUrNa aMzoM ko grahaNa karatA hai| aneka dharmoM se viziSTa vastu pramANa rUpa jJAna kA viSaya hai aura kisI eka dharma se viziSTa usa vastu kA jJAna naya kA viSaya hai|150 vastu ko pramANa se jAnakara anantara kisI eka apekSA vizeSa dvArA padArtha kA nizcaya karanA naya hai|51 samantabhadrAcArya ne apanI AptamImAMsA meM naya ke hetuparaka svarUpa ko dikhalAte hue kahA hai ki sAdhya kA sadharmA hone se jo binA kisI prakAra ke virodha ke syAdvAdarUpa nIti se vibhakta artha vizeSa kA vyaMjaka hotA hai, vaha naya kahalAtA hai|152 pramANa dvArA prakAzita kiye gaye padArtha kI vizeSa prarUpaNA karanevAlA naya hai|153 pramANa ke dvArA gRhIta vastu ke jJAna yA kathana ke eka aMza ko naya kahate haiN|154 naya vaktA kA vaha abhiprAya hai jo zrutajJAna pramANa se jJAta padArtha ke eka aMza ko jAnakara anya aMzoM ke prati udAsIna rahatA hai|155 naya usa vastu kA ekAMza jJAna hai jo pramANa se nizcita hai| arthAt pramANa dvArA nizcaya ho jAne para usake uttarakAlabhAvI parAmarza hI naya haiN|157 150 anekAntAtmakavastu gocara ................ nyAyavatAra, kArikA, 29 151 evaM hayuktaM pragrahya pramANataH tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, 1/6 152 sadharmaNaiva sAdhyasya .................... AptamImAMsA, zlo. 106 153 pramANaprakAzitArtha vizeSa prarUpako nayaH .... ... rAjavArtika, 1/33 154 pramANena vastu saMgRhItArthekAMzo nayaH ................. AlApapaddhati, sU. 181 155 nIyate yena zrutAratthAnapramANa ................ pramANanayatattvAlaMkAra, 7/1 156 pramANapratipannAyaikadezaparAmarzo nayaH ............ .. syAdvAdamaMjarI, zlo. 28 157 jainendra siddhAnta koza, pR. 514 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 pramANa parigRhIta vastu kA ekAMza naya kisa prakAra hai, isa bAta ko spaSTa karate hue yazovijayajI kahate haiM - pramANa ananta dharmAtmaka samasta vastu kA grAhaka hotA hai, jabaki naya kevala usake eka dharma ko grahaNa karatA hai| isa kAraNa naya, pramANa kA eka aMza haiM yahI pramANa aura naya meM antara hai| jaise samudra kA eka aMza na samudra kahA jA sakatA hai aura na asamudra hii| isI prakAra naya na pramANa hai aura na apramANa hai| vaha pramANa kA eka aMza hai|158 mahopAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM vastu ke trayAtmaka svarUpa ko samajhAte hue naya ko ekAMzagrAhI batAyA hai|159 ghaTa-paTAdi laukika padArtha tathA jIva, ajIva Adi lokottara padArtha dravya, guNa, paryAya rUpa se trayAtmaka haiN| ghaTa miTTI se abhinna hone se dravyAtmaka, ghaTarUpa miTTI kI avasthA vizeSa hone se paryAyAtmaka tathA zyAmAdi rUpa-raMgAdi guNoM se abhinna hone se guNAtmaka hai| jIva bhI jIvarUpa se dravyAtmaka, manuSyAdi rUpa se paryAyAtmaka jJAnAdi rUpa se guNAtmaka Age yazovijayajI 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM likhate haiM - trayAtmaka padArtha kA jJAna pramANa aura naya se hotA hai| pramANa dravyAdi trayAtmaka (dravya, guNa, paryAya) vastu ko mukhyavRtti se jAnatA hai| 60 pramANa padArtha kA sarvAMzagrAhI bodha hai| jaise pramANa ghaTa ko guNa paryAya se abhinna mRdadravya mAnatA hai| naya ananta paryAyoM aura guNa se yukta padArtha ke kisI eka dharma kA nizcaya karatA hai yA aneka dRSTikoNoM se pariSkRta vastu tattva ke ekAMza ko grahaNa karatA hai| jaise - dravyArthika naya padArtha ko dravyAtmaka mAnatA hai to paryAyArthika naya vastu ko paryAyAtmaka mAnatA hai| parantu ye 158 pramANaikadezatvAt ........... jainatarkabhASA, pR. 59 159 nayavAdI je ekAMzavAdI ..................... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 5/1 160 eka aratha trayarUpa chAI, dekhayo bhalai pramANai re mukhyavRtti upacArathI, nayavAdI paNa jANai re .. ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/1 For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 donoM hI naya vastu ke itara aMza ko gauNarUpa se svIkAra karate haiN| nayavAdI vastu ke dravya, guNa, paryAya meM se eka ko mukhyavRtti se mAnate haiM to zeSa do ko lakSNArUpa upacAra se mAnate haiN|161 2. zrutajJAna kA vikalpa naya : AcArya pUjyapAda ne pramANa ke do bheda kie haiM - eka svArtha pramANa aura dUsarA parArtha prmaann| zrutajJAna ko chor3akara zeSa saba jJAna svArthapramANa haiN|162 sarvArthasiddhi meM zrutajJAna ke bhI do bheda kiye gaye haiM - eka svArthazrutajJAna aura dUsarA parArthazrutajJAna / svArthazrutajJAna jJAnAtmaka hotA hai aura vacanAtmaka zrutajJAna parArtha pramANarUpa hai tathA isI zrutajJAna kA vikalpa bheda naya kahalAtA hai| 183 zrutapramANa ke dvArA jAne gae artha ke kisI eka dharma kA kathana karanA naya hai|164 naya sarvadeza aura kAlavartI padArthoM ko jAnane meM samartha hai| jabaki matijJAna Adi jJAnoM kA viSaya parimita hai|165 kevalajJAna pratyakSa rUpa se trikAlavartI samasta padArthoM ko yugapat jAnatA hai| kintu naya parokSa hone se unheM parokSarUpa se jAnatA hai| ataH zrutajJAna ke binA mati Adi cAroM jJAnoM meM naya kA abhAva hI hai| zrutajJAna meM hI nayoM kA samavatAra ho sakatA hai| zrutajJAna ko jJAna kA mUlakAraNa mAnakara hI nayajJAnoM kI pravRtti honA siddha mAnA gayA hai| zrutajJAna kA Azraya liye hue vahI 161 yadyapi nayavAdI naI ekAMza vacanaI ............... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 5/1 162 tatra pramANaM dvividha ............ .......... . tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi, 1/6 13 zrutaM punaH svArtha .............. - nIyate gamyate yena zrutAyo nayo hi saH .... tattvArthazlokavArtika, 1/88/6 hts jainadarzana meM naya kI avadhAraNA, DaoN. dharmacandra jaina, pR. 7 9 nayavAda, muni phUlacandra, pR. 13 7 zrutamUlA nayA siddho tattvArthazlokavArtika, 2/1/6 For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jJAna kA, jo vikalpa vastu ke aMza ko grahaNa karatA hai, vahI naya kahalAtA hai / ' 169 isalie zrutajJAna ke vikalpa ko naya kahate haiM / ' 3. jJAtA yA vaktA kA abhiprAya naya : pramANa kA viSaya aneka dharmAtmaka vastu hai / pramANa vastu ke saMpUrNa aMgoM ke samasta dharmoM ko grahaNa karatA hai| kintu ananta dharmAtmaka vastu ke kisI eka dharma kI mukhyatA se jaba vaktA apane abhiprAya ke anusAra kathana karatA hai, taba vaha naya kA viSaya bana jAtA hai| jaise eka hI strI kisI kI patnI hai to kisI kI mAtA bhI hai / aneka sambandhoM kI apekSA se usake aneka sambandhI bhI hai / kintu mAtRtva dharma kI vivakSA se putra use mA~ kahegA tathA patnItva dharma kI vivakSA se pati use apanI patnI btaayegaa| isa prakAra samyagjJAna ko pramANa aura jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| 170 lagabhaga yahI abhiprAya AlApapaddhati 171 meM nirdiSTa naya ke lakSaNa meM dekhA jAtA hai / 172 AcArya prabhAcandra ne pratipakSI dharmoM kA nirAkaraNa na karate hue vastu ke ekAMza ko grahaNa karane vAle jJAtA ke abhiprAya ko naya batAyA hai / 17 isa vyAkhyA meM anirAkRta pratipakSa pada rakhakara gauNa zabda ko spaSTa kiyA hai| jina dharmoM ko pratipakSa mAnakara gauNa kiyA gayA hai, unakA nirAkaraNa yA niSedha nahIM kiyA gayA hai| apitu una dharmoM ke viSaya meM mauna rakhA gayA hai| yahI gauNatA hai| ataeva mukhyatA aura gauNatA vastu meM vidyamAna dharmoM kI apekSA se nahIM, balki vaktA yA jJAtA ke abhiprAya ke anusAra hotI hai / 173 isa prakAra anya dharmoM ko gauNa karake jisa abhiprAya se 168 jaM NANINaviyappaM 169 zrutavikalpo vA 170 jJAnaM pramANamAderUpAyA 71 jJAtubhiprAya vA nayaH 12 tatrA'nirAkRtapratipakSo 173 jainadarzana meM naya kI avadhAraNA 117 nayacakra, gA. 173 AlApapaddhati, sU. 181 laghIyastraya, kA.52 AlApapaddhati, sU. 181 prameyakamalamArtaNDa, pR. 657 DaoN. dharmacandra jaina, pR. 10 For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jAnA jAtA hai, vaktA kA vaha abhiprAya naya kahalAtA hai|74 abhiprAya se tAtparya hai - vaktA kI vaha icchA jo anantadharmAtmaka vastu ke kisI eka dharma ko mukhya banAkara anya dharmoM ko gauNa banAtI hai| AcArya jayasena kI dRSTi meM pramANa se parigRhIta vastu ke ekadeza meM vastu kA nizcaya kiyA jAnA hI naya ke viSaya kA abhiprAya hai|175 4. naya ekadeza vastugrAhI : __ vastu meM nityatA, anityatA Adi paraspara virUddha pratIta hone vAle anantadharma hote haiN| ina ananta dharmoM meM se kisI eka dharma vizeSa ko grahaNa karake kathana karanA naya kA viSaya hai| anekAnta vastu meM virodha ke binA hetu kI mukhyatA se sAdhya vizeSa kI yathArthatA ko prApta karAne meM samartha prayoga ko naya kahate haiN|76 tatvArthazlokavArtika'7 meM pramANa ke viSayabhUta padArtha ke eka deza ke nirNaya ko naya kA lakSaNa batAyA gayA hai| paraspara virUddha pratIta hone vAle do dharmoM meM se eka dharma ko hI jo viSaya karatA hai yA do virUddha dharma vAle tattvoM meM se jo kisI eka dharma kA vAcaka hai, vaha naya kahalAtA hai|78 isa taraha naya vastu ke eka dharma ko hI apanA viSaya banAtA hai, kyoMki usa samaya use usa dharma kI hI vivakSA apekSita rahatI hai, anya dharmoM kI nahIM79 isa prakAra naya loka vyavahAra ko vastu ke eka dharma kI vivakSA se siddha karatA hai|180 jJAtavya hai ki naya eka dharma/paryAya ko vivakSA bheda se grahaNa karane para 174 pratipatturabhiprAyavizeSonayaH .... syAdvAdamaMjarI, 28 175 jainadarzana meM naya kI avadhAraNA ..................... DaoN. dharmacandra jaina, pR. 10 176 tAvadRstunyanekAntAtma tattvArtha-sarvAthasiddhi, 1/33 177 svArthekadezavyavasAyAtmakatvAdityaktaM zlokavArtika, 1/33/2 17 virUddha dharma dvayAtmake tatve .... ............... paMcAdhyAyI, pUrvArddhazloka, 504 WNANAdhammajudaMpiya ....................................... kArtikeyAnuprekSA, gA. 264 loyANaM vavahAraM ........... vahI, gA. 263 yukta ............... Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 bhI vastu ke anya dharmoM kA niSedha nahIM karatA hai| naya ananta dharmAtmaka vastu ke anya dharmoM kA niSedha kiye binA eka dharma kI prarUpaNA karatA hai|181 upAdhyAya yazovijayajI ne bhI lagabhaga isI bAta kA samarthana apane grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM kiyA hai| naya anaMta dharmAtmaka vastu ko jAnatA hai| parantu una ananta dharmoM ko mukhya aura amukhya rUpa se jAnatA hai|12 jaba nityatA dharma kI vivakSA se vastu ke nitya dharma ko mukhya rUpa se jAnatA hai taba anityatA Adi ananta dharmoM ko amukhya rUpa se (upacAra se) jAnatA hai| 181 egeNa vathuNo'Nega dhammuNo .............. vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2180 182 ihAM paNi mukhya amukhyapAI, anaMta dharmAtmaka vastu ....... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA gA. 5/1 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 naya-vibhAjana jainadarzana ke anusAra vastu meM ananta dharma nihita haiN| ina sabhI dharmoM kA eka sAtha eka hI vAkya meM kathana karanA asaMbhava hai| koI bhI vyakti eka vAkya meM vastu ke kisI eka hI dharma kA hI kathana kara sakatA hai, kintu jaba vyakti ekAnta rUpa se vastu ke kisI eka dharma kA kathana karatA hai to anya guNadharmoM kA niSedha ho jAtA hai| ataH ananta dharmAtmaka vastu kI abhivyakti ke lie isa prakAra ke vAkya ke prayoga kI AvazyakatA hotI hai, jo vastu ke vivakSita guNadharma ko kathana karane para bhI anya avivakSita guNadharmoM kA niSedha yA nirAkaraNa nahIM kre| isa prakAra vastutattva ke kisI vizeSa guNadharma ke sambandha meM vaktA ke nihita abhiprAya vizeSa hI naya hai| vastu ke vibhinna pakSoM ko vibhinna dRSTiyoM se abhivyakta kiyA jA sakatA hai| vibhinna dRSTikoNa yA vibhinna nayoM kA AdhAra vastu tattva kI bahuAyAmitA hai| sarvArthasiddhi meM naya ko ananta prakAra kA batAyA gayA hai| kyoMki pratyeka vastu kI ananta zaktiyA~ haiN|183 siddhasena divAkara ke mata meM vastugata dharmoM kI abhivyakti ke lie kathana ke jitane prakAra ho sakate haiM utane hI nayavAda haiM tathA jitane nayavAda haiM utane hI para samaya hai| 84 ataH spaSTa hai ki kathana ke jitane vacanamArga haiM utane hI naya hote haiM aura usa kathana ko nirapekSa se satya mAnane vAle utane hI para samaya arthAt dArzanika siddhAnta ho sakate haiN| prAcIna Agama granthoM meM mukhya rUpa se dravyArthikanaya evaM paryAyArthika naya yA nizcayanaya evaM vyavahAra naya, inhIM do prakAra ke nayoM kI carcA upalabdha hai| jaina dArzanika granthoM meM naya ke eka, saMkSepa meM do, vistAra se sAta aura ativistAra se saMkhyAta bheda bhI kiye gaye haiN|185 dravyasthAnantazaktai pratizakti vibhadyamAnA bahuvikalpA jAyante ......... tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi 1/33 jAvaiyA vayaNavahA tAvaiyA ceva hoMti nnyvaayaa| jAvaiyA NayavAyA tAvaiyA ceva prsmyaa|| .......... . sanmatisUtra, gA. 3/47 "sAmAnya dezatastAcadeka eva nayasthitiH ................. zlokavArtika, 1/33/2 For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 Agama kAla meM naya vibhAjana - prAcIna ardhamAgadhI Agama sAhitya meM nayoM kI carcA sarvaprathama bhagavatIsUtra meM huI hai| bhagavatIsUtra meM spaSTa rUpa se dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya kA ullekha nahIM hai, kintu usake sthAna para dravyAdeza, bhAvAdeza ke AdhAra para vivecana kiyA gayA hai| yaha vivecana bhagavatIsUtra ke pAMcave zataka ke aSTama uddezaka ke 202 se 205 taka ke sUtroM meM milatA hai| vahAM dravyAdeza, kSetrAdeza, kAlAdeza, bhAvAdeza ina cAra AdezoM se carcA kI gaI hai|186 isI prakAra bhagavatIsUtra ke 25 veM zataka meM bhI dravya kI apekSA aura pradeza kI apekSA se carcA milatI hai|187 parantu kahIM bhI dravyArthika aura paryAyArthika naya kA ullekha nahIM hai| abhidhAna rAjendrakoSa meM bhI dravyArthika aura paryAyArthikanayoM kI carcA sanmatisUtra ke AdhAra para hI kI gaI hai| isase aisA lagatA hai ki dravyArthika aura paryAyArthika naya kI carcA Agamika nahIM hai| saMbhavataH yaha carcA sarvaprathama sanmatisUtra se hI prArambha hotI hai| sanmatisUtra ke anusAra dravyArthika naya vastu ke sAmAnya yA nitya pakSa ko apanA viSaya banAtA hai,188 jabaki paryAyArthika naya vastu ke vizeSa yA anitya pakSa ko apanA viSaya banAtA hai|189 saMkSepa meM dravyArthika naya kA viSaya dravya hai evaM paryAyArthika naya kA viSaya paryAya arthAt dravya kA parivartanazIla pakSa hai| bhagavatIsUtra meM nizcayanaya aura vyavahAranaya ke rUpa meM spaSTa ullekha milatA hai|190 dravya ke AdhAra para vastusvarUpa kA vivecana karanevAlI jJAtA kI dRSTi ko nizcayanaya tathA paryAya ke AdhAra para vivecana karane vAlI dRSTi ko vyavahAra naya kI 186 bhagavatIsUtra - 5/8/202 se 205 187 bhagavatIsUtra - 25/3/34, 35 188 davvaTThiyaNayapayaDI suddhA ......... sanmatisUtra, gA. 1/3 189 mUlaNibheNaM paNNavaNassa ........... vahI, gA. 1/4 190 goyamA ettha do nayA bhavaMti taM jahA-necchaiyanae ya vAvahAriyAeya.......... bhagavatIsUtra, bhAga 2 pR.814 For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 saMjJA dI gaI hai|191 nizcayanaya vastu ke yathArtha svarUpa ko grahaNa karatA hai, jabaki vyavahAra naya usake sopAdhika svarUpa ko grahaNa karatA hai| bhagavatIsUtra meM ina donoM naya kA udAharaNa milatA hai - gautama ke dvArA yaha pUchane para ki bhagavan! pravAhI gur3a kA svAda kaisA hotA hai ? bhagavAna ne uttara diyA - pravAhI gur3a vyavahAra se mIThA kahA jAtA hai, kintu nizcayanaya se pAMcoM prakAra ke svAda vAlA hai| 192 uttarAdhyayanasUtra meM nayoM kA ullekha to kiyA gayA hai, parantu vahAM bhedoM kI koI carcA nahIM milatI hai| sthAnAMgasUtra'3 tathA anuyogadvArasUtra'94 meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha tathA evaMbhUta ina sAta nayoM kA ullekha milatA dArzanika yuga meM naya kA vibhAjana : jaina dArzanika granthoM meM sarvAdhika prAcIna grantha tattvArthasUtra hai| isa sUtra ke prathama adhyAya ke antima do sUtroM meM nayoM ke bheda-prabheda kI carcA kI gaI hai| prathama sUtra meM nayoM ke naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra evaM zabda, aise pAMca bheda kiye gaye haiN|195 usake agale sUtra meM naigamanaya ke do bhedoM tathA zabda naya ke tIna bhedoM kA bhI ullekha milatA hai|196 jabaki usake sarvArthasiddhi mAnya pATha meM sAta nayoM kA hI ullekha hai| siddhasena divAkara ne mUla rUpa se dravyArthika aura paryAyArthika nayoM kA ........... VTT1 7 191 nizcayanayastu dravyAzritatvAta .. vyavahAranayaH kila paryAyAzrita vAjjIvasya .............. samayasAra/AtmakhyAti/gA. 56 192 vAvahAriyanayassa goDDe, phAliyagulo necchaiyanayassa paMcavaNNe dugaMdhe, paMcarase, aTThaphAsepannato, .............. bhagavatIsUtra bhAga 2 pR. 813 193 satta mUla nayA pannatA, taM jahA Negame, saMgahe vavahAre ujjusutte, sadde, samabhirUDhe evaMbhUte / . sthAnAMgasUtra/pR. 582 194 satta mUla nayA pannatA, taM jahA Negame, saMgahe vavahAre ujjusutte, sadde, samabhirUDhe evNbhuute| .... anuyogadvAra/pR. 167 195 naigama saMgraha .............. tattvArthasUtra, 1/34 19 Adyazabdaudvitribhedau ... tattvArthasUtra 1/35 For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 hI pratipAdana karake saMgraha Adi nayoM ko, ina do nayoM meM samAveza kiyA hai|197 jJAtavya hai ki siddhasena divAkara naigama naya kA niSedha karake chaha nayoM ko hI svIkAra karate haiN| kyoMki naigama naya sAmAnya grAhaka hai to saMgrahanaya meM tathA vizeSagrAhaka hai, to vyavahAranaya meM antarnihita ho jAtA hai| dvAdazAranayacakra meM mUla do nayoM aura darzanayuga ke sAta nayoM ke sAtha-sAtha anyatra anupalabdha -aise vidhi, niyama Adi bAraha nayoM kA ullekha kiyA gayA hai|198 ina bAraha nayoM kA dravyArthikanaya, paryAyArthikanaya tathA sAta nayoM meM samAveza ho jAtA hai, yathA99vidhi - vyavahAra naya 2. vidhi vidhiH - saMgraha naya - - dravyArthikanaya vidyubhayam vidhi niyamaH umayama - naigama naya umayavidhiH ubhayobhayam - RjusUtranaya ubhayaniyamaH niyamaH - zabdanaya - paryAyArthikanaya niyamavidhi - samabhirUDhanaya niyamobhayam 12. niyamaniyamaH - evaMbhUtanaya 197 davvadviyaNayapayaDI sanmatisUtra 1/3 mUlaNibheNaM sanmatisUtra 1/4 198 tayorbhaD.gA ................................ dvAdazAraMnayacakra, pR. 10 199 dvAdazAra nayacakra kA dArzanika adhyayana .............. jitendra bAbulAla zAha, pR. 222 For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 Agamika paraMparA ko mAnyatA dete hue yazovijayajI unake samIkSya grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM mUla rUpa se dravyArthikanaya aura paryAyArthika naya ko hI svIkAra karate haiN| unake anusAra jo naya dravya, guNa, paryAya ke paraspara abheda ko mukhya rUpa se grahaNa karatA hai, vaha dravyArthika naya hai|200 jaise- 'ghaTa' ko mRdravya, raktavarNAdi guNa, kaMbugrIvAdi paryAya se abhinna maannaa| dravyArthikanaya abhedagrAhI hai| isake viparIta paryAyArthika naya mRdAdidravya, rUpAdiguNa tathA ghaTAdi paryAya ke paraspara bheda ko mukhya rUpa se svIkAra karatA hai|201 paryAyArthika naya bhedagrAhI hai| isa prakAra dravyArthika naya dravyaguNaparyAya ke paraspara abheda ko mukhyataH aura bheda ko upacAra se grahaNa karatA hai, jabaki paryAyArthika naya bheda ko mukhyataH aura abheda ko upacAra se grahaNa karatA hai| yadi ye donoM hI naya svamAnya mukhyArtha se bhinna viSaya yA anya naya mAnya mukhyArtha ko upacAra se svIkAra nahIM karate haiM to sunaya na hokara durnaya bana jAte haiN|202 dUsare zabdoM meM ekAnta pakSa ko grahaNa karane se mithyAtva ke poSaka bana jAte haiN| upAdhyAya yazovijayajI ne apane sunaya, durnaya sambandhI isa vicAra kA samarthana vizeSAvazyakabhASya03 aura sanmatitarka ke AdhAra para kiyA hai| siddhasena divAkara ke anusAra vahI naya sunaya hai jo anya nayoM ke mantavya kA niSedha nahIM karatA hai| isake viparIta jo naya apane atirikta anya nayoM ke mantavya ko mithyA mAnatA hai vaha durnaya hai|204 200 mukhyavRttiM dravyAratho, tAsa abheda vakhANai dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/2 201 mukhyavRttiM savi lekhavaI, paryAyaratha bhedaI ........ ...... vahI, gA. 5/3 202 bhinna viSaya nayajJAnamA jo sarvathA na bhAsaI .............. .... vahI, gA. 5/5 203 dohi vi NyehiM NIaM, satthamUlaeNa taha vimicchataM ..................... vizeSAvazyakabhASya, gA. 2/95 204 NiyayavayaNijjasaccA satvaNayA para viyAlaNemohA ................... sanmatisUtra, gA. 1/28 For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 yazovijayajI ne jainatarkabhASA grantha meM naya ke jJAnanaya aura kriyAnaya ke rUpa meM bhI bheda kiyA hai| jJAna kI pradhAnatA svIkAra karanevAlA jJAnanaya evaM kriyA kI pradhAnatA svIkAra karane vAlA kriyAnaya hai|205 _ digambara mata ke devasenakRta 'nayacakra' Adi granthoM meM tarkazAstra ke anusAra dravyArthika naya, paryAyArthikanaya, naigamanaya, saMgrahanaya, vyavahAranaya, RjusUtranaya, zabdanaya, samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya ye nau naya evaM sadbhUta vyavahAra, asadbhUta vyavahAra aura upacarita asadbhUta vyavahAra ye tIna upanaya tathA adhyAtmadRSTi ke anusAra nizcayanaya aura vyavahAranaya ye do upanaya mAne gaye haiM jisakA vistRta varNana yazovijayajI ke dravya-guNa-paryAyanorAsa meM upalabdha hotA hai|206 nayoM ke prakAroM kA vivecana - 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI pAMcavI DhAla meM upAdhyAya yazovijayajI ne dravyArthika naya aura usake dasa bhedoM kA varNana vistAra se kiyA hai| pratyeka vastu dravyaparyAyAtmaka yA sAmAnyavizeSAtmaka hotI hai| eka hI vastu eka apekSA se sAmAnya rUpa hai to vahI vastu dUsarI apekSA se vizeSarUpa hai| vastu ke sAmAnya aura vizeSarUpa ko athavA dravya aura paryAya ko dekhanevAlI do A~khe haiM - dravyArthikanaya aura pryaayaarthikny| vastu ke vizeSa rUpa ko yA paryAyarUpa ko gauNa karake sAmAnya yA dravyarUpa ko mukhyatA se dekhanevAlI dRSTi dravyArthika naya hai| dravya hI jisakA viSaya yA artha hai vaha dravyArthika naya hai|207 isa naya kA viSaya dravya hI hotA hai|208 205 jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH kriyAmAtraprAdhAnyabhyupagamaparAzcaya kriyA nayAH 206 navanaya, upanaya tIna chAI 207 dravyamevArthaH prayojanamasyeti dravyArthikaH - jainatarkabhASA, pR. 64 dravya-guNa-paryAyanorAsa, gA. 8/8 AlApapaddhati, sUtra 184 nayacakra, gA. 189 208 pajjaya gauNaM kiccA davvaMpi ya jo ha gihaNai loe. ... For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 vastu ke vizeSa pakSa meM anusyUta sAmAnya pakSa ko aneka yuktiyoM se siddha karanA hI dravyArthikanaya kA viSaya hai|09 yaha naya vastu ke dravya pakSa ko hI dekhatA hai| parivartanazIla guNoM evaM paryAyoM ko mahattva nahIM dene se yaha mukhyataH abhedagrAhI hai|210 isa naya ke anusAra miTTI kA ghaTarUpa meM pariNamana hone para bhI ghaTa miTTI se alaga nahIM hai| yaha naya miTTI ke ghaTa aura miTTI meM abheda sambandha ko svIkAra karatA hai| isa prakAra dravyArthikanaya meM sAmAnya athavA abheda mUlaka sabhI dRSTiyoM kA samAveza ho jAtA hai| yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM 'nayacakra', 'AlApapaddhati' prabhRti digambara granthoM meM varNita 'dravyArthikanaya' ke dasa bhedoM kI carcA vistAra se kI dravyArthika naya ke dasa bheda isa prakAra haiM : 1. karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika ny| 2. utpAdavyaya nirapekSa zuddha dravyArthika naya / 3. bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika ny| 4. karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika ny| 5. utpAdavyaya sApekSa azuddha dravyArthika naya / 6. bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthika naya / 7. anvayarUpa dravyArthika ny| 8. svadravyAdi grAhaka dravyArthika ny| 9. paradravyAdi grAhaka dravyArthika ny| 10. paramabhAvagrAhI dravyArthika ny| 209 jo sAhedi sAmaNNaM aviNAMda, visesarUvehi NANAjuttivalAdo, davvatho so Nao hodI ........... kArtikeyAnuprekSA, gA. 269 210 te tAsa kahatAM dravya-guNa-paryAyanai abheda vakhANai ........... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA gA. 5/2 For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. karmopAdhi zuddha dravyArthika naya : apane nAmAnusAra jo naya karmoM kI upAdhi se nirapekSa jIva (AtmA) ke zuddha svarUpa ko apanA viSaya banAtA hai, vaha karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya kahalAtA hai / 211 jaise saMsArI jIva bhI siddha-bhagavAna ke samAna zuddha hai| naraka, tiryaca, manuSya aura deva, ina cAroM gatiyoM meM janmamaraNa karanA saMsAra hai| jina jIvoM ke pUrvokta cAroM gatiyoM meM se kisI eka gati kA udaya hai ve saMsArI jIva haiN| ina saMsArI jIvoM ke manuSyAdi paryAya ko gauNa karake sahajabhAvarUpa zuddha AtmasvarUpa ko Age karanA karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya hai / 212 saMsArI jIva karmopAdhi se mukta nahIM hai| pratyeka saMsArI jIva ke sAtha jJAnAvaraNIyAdi AThoM karma lage hue haiM / kintu dravya se yA pAramArthika dRSTi se saMsArI jIva bhI siddhoM ke jIva ke samAna paramazuddha hI hai| kyoMki unakA eka bhI Atmapradeza karmapudgala rUpa nahIM huA hai| isa prakAra dravya kI vartamAna paryAya ko bhI gauNa karake zuddha dravya mAtra ko grahaNa karanA isa dravyArthika naya kA viSaya hone se yaha naya karmoM ke madhya meM sthita saMsArI jIva ko siddha ke samAna zuddha rUpa se grahaNa karatA hai 213 yazovijayajI ke 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke anusAra bhava paryAya ko gauNa karake jIva ke karmopAdhi rahita sahaja svarUpa ko grahaNa karane vAlA naya karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthika naya hai / 214 yaha naya karmoM kI upAdhi aura unake vibhinna prabhAva hone para bhI una sabakI upekSA karake saMsArI jIva ke antaraMga zuddha svarUpa ko hI dekhatA hai / jaise X-Ray kI mazIna vastra, vastra kA maila, camar3I Adi ko bIMdha karake sIdhe 211 karmopAdhi nirapekSaH zuddha dravyArthikaH yathA saMsArI jIva siddha sadRza zuddhAtmA 212 yathA saMsAriNaH santi prANinaH siddhasabhA 5/10 213 kammANaM majjhagadaM jIvaM jo 214 jima saMsArI prANIyA, siddha samo vaDI gaNIi 127 AlApapaddhati, sU. 47 dravyAnuyogatarkaNA, nayacakra, gA. 190 . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5 / 10 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 haDDiyoM kA hI phoTo letI hai, usI prakAra yaha naya karmajanya saMsArI bhAvoM jaisedeva, manuSya, krodhI, mAnI, sundara, asundara Adi ko bIMdha karake sIdhe zuddhAtma svarUpa ko hI dekhatA hai15 aura saMsArI jIva ko bhI siddha samAna grahaNa karatA hai| ___ azuddha naya kI dRSTi se jIva, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke AdhAra para caudaha bhedavAlA hotA hai| parantu zuddha naya kI dRSTi se to sarvajIva zuddha hI hai|16 Atmatattva jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna se rahita hai| dravyasaMgraha kA yaha kathana karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthikanaya dRSTi se kiyA gayA hai| 2. utpAdavyaya nirapekSa zuddha dravyArthika naya : dravyArthika naya ke dUsare bheda meM utpAda-vyaya kI gauNatA aura sattA ke dhrauvya pakSa kI mukhyatA hotI hai| jaise- dravya nitya hai| paryAyoM kI utpatti evaM vinAza ko gauNa karake dhruva sattA kI mukhyatA se vivakSA karanA utpAda vyayanirapekSa zuddha dravyArthika naya kA viSaya hai|217 isameM dravya ke nitya svarUpa kA grahaNa hotA hai| utpAda-vyaya-dhrauvya sat kA lakSaNa hai| utpAda-vyaya paryAyArthikanaya kA viSaya hai tathA dhrauvyatA dravyArthikanaya kA viSaya hai| utpAda-vyaya ko gauNa karake mAtra sattA ko grahaNa karanevAlA naya sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya hai|18 devasenAcArya ne isa naya ko sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya kahA hai| jIva, pudagala Adi kI paryAye to kSaNa-kSaNa badalatI rahatI hai| parantu sattA trikAla meM avicalita rahatI hai| aisI avicalita sattA hI jisakA viSaya hai, use sattAgrAhaka zuddha dravyArthikanaya kahate haiN|19 215 dravyaguNaparyAnorAsa bhAga-2, vivecana- abhayazekharasUri, pR. 190 216 maggaNa guNa ThANehiM ya cau dasahiM. .... dravyasaMgraha, gA. 1/13 217 utpAdavyayagauNa sattAmukhyatayA paraH ...... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/11 218 utpAdavayaM gauNo kiccA jo gahai kevalaM sattA ............. nayacakra, gA. 191 219 utpAda-vyaya gauNatvena sattA grAhakaH .. AlApapaddhati, sU. 48 For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 upAdhyAya yazovijayajI ne bhI apanI prastuta kRti meM utpAda-vyaya ko gauNa karake sattA ko grahaNa karane vAle naya ko hI utpAda vyayanirapekSa zuddha dravyArthika naya kahA hai|220 yaha naya piMDa-sthAsa-koza-ghaTa Adi paryAya ke rUpa meM hone vAle utpAda aura vinAza kI ora dRSTi na rakhakara mAtra mRdravya ko hI dekhatA hai| mRdravya bhI pudgaladravya kI eka avasthA vizeSa hone se, usako bhI gauNa karake mAtra pudgaladravya ko hI grahaNa karatA hai| jIva ko manuSya rUpa me, paMcendriya rUpa me, trasarUpa meM, saMsArI rUpa meM dekhane kI apekSA 'jIva' rUpa meM dekhane vAlI dRSTi utpAda vyayanirapekSa zuddha dravyArthika naya hai| saMkSepa meM dravya kA avicalita astitva hI isa naya kA viSaya hai| utpAda-vyaya nirapekSa zuddha dravyArthika naya meM jo 'zuddha' vizeSaNa hai, vaha dravyArthika naya kA vizeSaNa hai na ki dravya kaa| kyoMki yaha naya abhedagrAhaka hai|21 3. bhedakalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika naya : bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthikanaya vaha hai jo apane guNa evaM paryAyoM se pRthak dravya ko nahIM dekhatA hai|22 yazovijayajI ne prastuta grantha kI caturtha DhAla meM likhA hai ki pratyeka dravya apane guNa-paryAyoM se bhinnAbhinna hotA hai|23 isameM bhedAMza ko gauNa karake abhedAMza ko mukhyatA denevAlI dRSTi bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika naya hai|24 jJAnAdi guNoM se evaM manuSyAdi paryAyoM se abhinna jIva ko tathA rUpAdi se abhinna pudgala ko mAnanA isa naya kA viSaya hai| 220 utpAda vyaya gauNatA, sattA mukhya ja bIjai ................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/4 221 dravyaguNaparyAyanorAsa bhAga 1 - vivecana, abhayazekharasUri , pR. 193 / 222 bheda kalpanA nirapekSaH zuddhodravyArthiko AlApapaddhati, sU. 49 223 bhedAbhedA tihAM paNa kahatAM, vijaya jaina mata pAvaI ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/7 224 trijo zuddha dravyAratho, bhedakalpanA hIno re ....................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/12 For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jo naya guNa aura guNI ko, svabhAva aura svabhAvavAna ko, paryAya aura paryAyI ko athavA dharma aura dharmI ko abheda rUpa se grahaNa karatA hai, vaha bheda kalpanA nirapekSa zuddha dravyArthika naya hai|25 yaha naya dravya-guNa-paryAya meM bheda kI kalpanA nahIM karatA hai, apitu yaha dravya ko apane guNa aura paryAyoM se tathA guNa-paryAya ko apane dravya se abhinna mAnatA hai| AtmA na jJAna svarUpa hai, na darzanasvarUpa hai aura na hI cAritra svarUpa hai, apitu AtmA to zuddha jJAyaka svarUpa hai|226 4. karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya : jo naya karmoM kI upAdhi se yukta azuddha dravya ko apanA viSaya karatA hai, vaha karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya hai|227 saMsArI jIva mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ina pA~ca kAraNoM se karmoM ko grahaNa karatA hai|28 jIva kI yogazakti se AkRSTa hokara tathA rAgadveSarUpa bhAvoM kA nimitta pAkara karmapudgala AtmapradezoM ke sAtha kSIranIravat ekameva hokara jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM meM pariNata ho AtmA se baddha ho jAte haiN| jaba ye karma apanA kAla paripakva hone para udaya meM Ate hai taba jIva usa karma ke svabhAvAnusAra vyavahAra karane laga jAtA hai| krodhAdi karmoM ke udaya se apane upazama svabhAva ko vismRta kara krodhAdi karatA hai| dUsare zabdoM meM krodhAdi ke udaya meM tanmaya hokara tadrUpa AcaraNa karane laga jAtA hai| isa prakAra krodha ke udaya se jIva ko krodhI, mAna ke udaya meM mAnI ityAdi kahA jAtA hai| nayacakra, gA. 192 225 guNaguNiyAicaukke ................. 226 vavahAreNuvadissadi ................ 227 bheda-kalpanA-sApekSaH azuddha dravyArthiko 228 mithyAdarzanA-virati-pramAda ........ .......................... AlA samayasAra, gA. 7 AlApapaddhati, sU. 50 .......... tattvArthasUtra, 8/1 For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 karmopAdhi sApekSa dravyArthika naya karma prakRtiyoM ke udaya se azuddha bane jIva ko mahattva dekara use krodhI, mAnI Adi kahatA hai|29 jo naya karmajanya sabhI bhAvoM ko jIva kahatA hai, vaha karmopAdhi sApekSa dravyArthika naya hai|230 'dravyaguNaparyAyanorAsa meM yazovijayajI ne karmopAdhi se azuddha dravyArthika naya ko dravyArthika naya kA caturtha bheda batAyA hai| jaise - karmabhAvamaya AtmA ko krodhAtmA khnaa|31 jo dravya jisa samaya jisa rUpa meM pariNata hotA hai taba use usa rUpa meM (tanmaya) jAnane vAlI dRSTi karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthika naya hai| udAharaNa ke lie jaba lohakhaNDa agnirUpa meM pariNata hotA hai, taba use agni kA golA kahA jAtA hai| usI prakAra yaha naya mohanIya Adi karmodaya meM tanmaya banI AtmA ko krodhAtmA Adi kahatA hai|32 bhagavatIsUtra meM AtmA ke ATha prakAra batAye gaye haiM -dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, caritrAtmA aura viiryaatmaa|33 inameM se jo kaSAyAtmA aura yogAtmA hai, ve karmopAdhi sApekSa dravyArthikanaya kA viSaya haiN| 5. utpAdavyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya : utpatti aura nAza kI apekSA rakhanevAlA naya utpAda vyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya hai|234 jaise pratisamaya dravya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| ataH sattA ko 29 karmopAdhi zuddhAkhyazcaturtho bheda IritaH ... 230 bhAvesarAyamAdi savve 23 azuddhakarmopAdhi thI cotho ahano bhedo re .... 232 jima loha agnipaNaI dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/13 ..... nayacakra, gA. 193 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/13 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/13 kA paNa ..... TabbA 233 bhagavatIsUtra, 12/10/200 234 utpAdavyaya sApekSo azuddha dravyArthiko . AlApapaddhati, sU. 51 For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpAda-vyaya se yukta grahaNa karake dravya ko utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka mAnanA, isa naya kA viSaya hai|235 devasena AcArya36 ne bhI aisI hI paribhASA dI hai| yazovijayajI ke anusAra jo dravyArthikanaya utpatti-vyaya sApekSa padArtha ko dekhatA hai, vaha utpAda-vyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya hai|237 yaha naya dravya ko yugapada rUpa se utpAdavyayadhrauvyAtmaka mAnatA hai| jo samaya suvarNamukuTanAza kA hai vahI samaya suvarNaghaTa kI utpAda kA hai tathA vahI samaya sattA kI vidyamAnatA kA hai|238 vivakSita samaya meM yaha naya suvarNadravya ko mukuTanAza rUpa ghaTa utpatti rUpa tathA suvarNasattArUpa mAnatA hai| yahA~ dravyArthika naya ke azuddhatA ke do hI kAraNa haiN| prathama kAraNa hai dravya ko azuddha rUpa se grahaNa krnaa| jaise jIva kI karmamalayukta avasthA ko grahaNa krnaa| dUsarA kAraNa hai akhaNDa vastu meM bheda kI kalpanA krnaa| kyoMki dravyArthikanaya kI dRSTi abhedagrAhI hai| utpAda-vyaya kI apekSA rakhane se sApekSa tathA eka samaya meM dravya ke utpAda, vyaya aura dhrauvya pakSa ko bhedadRSTi se grahaNa karane se azuddha hai| isa prakAra kA naya utpAda-vyaya sApekSa azuddha dravyArthika naya hotA hai| 6. bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya : jo naya bhedakalpanA sApekSa azuddha dravya ko apanA viSaya karatA hai vaha bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya hai|239 jaise AtmA ke darzana, jJAnAdi guNa rUpa maannaa| 235 utpAdavyayasApekSo'zuddha dravyArthiko'grima 236 utpAdavayavimissA sattA 237 te azuddha valI pA~camo vyaya utpatti sApekho re. 238 jima eka samayaI .... 239 bhedakalpanA sApekSa : azuddha dravyArthiko .... ..... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/4 nayacakra, gA. 194 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/14 vahI, TabbA, ....... AlApapaddhati, sU. 52 .. For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 dravya aura guNa paraspara abhinna hai| dravya guNamaya hai aura guNa dravyamaya hai| guNoM se bhinna na to dravya kA astitva hai aura na hI dravya se bhinna guNoM kA astitva siddha hotA hai| dravya guNoM kA akhaNDa piNDa yA samudAya hai|240 dravya meM se sabhI guNoM ko alaga kara diyA jAya to dravya ke nAma para kucha bhI nahIM bcegaa| dravya kA kathana guNoM ke mAdhyama se hI saMbhava hai| jaise- jo jJAnAdi guNoM se yukta hai, vaha Atmadravya hai| guNI Atmadravya aura usake jJAnAdi guNe meM vastutaH bheda nahIM hone para bhI bheda kathana karanA dravyArthikanaya kI dRSTi se azuddha hai tathA yaha bheda kathana svAbhAvika nahIM hone se kAlpanika bhI hai, kyoMki guNa, guNI se bhinna nahIM hotA hai| isa prakAra jo naya dravya meM guNa-guNI ke bheda kI kalpanA karatA hai, vaha bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya hai|41 bhedakalpanA ko grahaNa karanevAlA naya dravyArthikanaya kA chaThA bheda hai| jaise AtmA ke jJAnAdi zuddha guNoM kI kalpanA karanA bheda kI hI kalpanA hai|242 mahopAdhyAya yazovijayajI ke anusAra bhedakalpanA ko grahaNa karanevAlI dravyArthika dRSTi bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya hai| jaise AtmA ke jJAnAdi guNa haiN| 243 AtmA aura guNa ke bIca jo SaSThi vibhakti kA prayoga hai vaha 'bhikSu kA pAtra' ke samAna bheda sambandha ko hI darzAtA hai| parantu AtmA aura jJAna, bhikSu aura usake pAtra ke samAna sarvathA bhinna nahIM hai| AtmA aura jJAna meM mukhyavRtti se bheda nahIM hone se yaha bheda kalpanA sApekSa dravyArthikanaya hai|244 isa naya meM bhedakalpanA kI apekSA jarUra hai, parantu mukhya rUpa se to yaha abhedagrAhaka hai| kyoMki mukhya rUpa se 240 guNa-guNI Adi abhedasvabhAtvAt ......... vahI, sUtra 113 241 bhae sAdi saMbaMdha guNaguNiyAihiM kuNaI jo davve ... nayacakra, gA. 195 242 bhedasya kalpanAM grahaNannazuddha SaSTha iSyate .. ......... .............. . dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/5 243 gahata bhedanI kalpanA, chaTTho teha azuddho .. ......................................... dravya dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/15 gupacApa 244 ihAM SaSThI vibhakti bheda kahii ch| .............. vahI, TabbA For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhedagrAhaka to paryAyArthikanaya hai| isa naya kA udAharaNa aisA honA cAhie - AtmA ke zuddha jJAnAdi guNoM se AtmA abhinna hai|245 7. anvaya dravyArthika naya : saMpUrNataH guNa-paryAya svabhAvavAle sApekSa dravya ko grahaNa karane vAlA anvaya sApekSa zuddha dravyArthika naya hai| jaise-dravya, guNa paryAya svabhAvavAna haiM46 yahA~ dravya, guNa aura paryAya meM anvaya dekhA gayA hai| dravya, guNa-paryAya svabhAvavAlA hai| ataH guNa, paryAya aura svabhAva meM 'yaha dravya hai', 'yaha dravya hai aisA bodha karAne vAlA naya anvaya dravyArthika naya hai| anvaya kA artha hai - yaha 'yaha' hai| isa prakAra kI anUsyUta pravRtti jisakA viSaya hai vaha anvaya dravyArthika naya hai|47 guNa tathA paryAyoM kA dravya se anvaya (sahaastitva) mAnanA anvaya dravyArthikanaya hai|248 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke anusAra yaha naya dravya ko anvita svabhAvavAlA arthAt guNa-paryAyayukta svabhAvavAle ke rUpa meM grahaNa karatA hai|249 sthAsa, koza, kuzUla, ghaTa, kapAla Adi avasthAyeM badalatI rahatI hai| parantu ina sabhI avasthAoM meM mRdravya anusyUta rahatA hai| guNa-paryAyoM ke badalane para bhI unameM dravya anvita rahatA hai| dravya kA guNa paryAyoM meM anvaya (saha-astitva) hone ke kAraNa guNa-paryAyoM kA bhI dravya ke rUpa meM ullekha karanA isa naya kA viSaya hai| udAharaNa ke lie -bAlaka miTTI kI vividha vastuoM kA banAkara unase khelatA hai| usa samaya aisA kahanA ki bAlaka 245 dravyaguNaparyAyanorAsa, vivecana bhAga-1, abhayazekharasUri, pR. 202 246 anvayasApekSa dravyArthiko AlApapaddhati, sU. 53 247 nayacakra kA vizeSa vivecana, saM.paM. kailAzacandra zAstrI pR. 108 248 anvayI saptamazcai .... ..... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/16 249 anvaya dravyArthika kahio .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/16 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ miTTI se khelatA hai|250 saMpUrNa dravya kA guNa - paryAyoM meM anvaya yA saha-astitva hai / jaba vyakti dravyasvarUpa ko jAnatA hai taba dravyArtha ke Adeza se usa dravya ke sAtha jitane guNa aura paryAya anugata hai unako bhI jAnatA hai| jaise- sAmAnya kI pratyAsti se kisI eka kA jJAna hone para bhI usa jAti ke sabhI vyaktiyoM kA jJAna hotA hai| 251 8. svadravyAdigrAhaka dravyArthika naya : svacatuSTaya arthAt svadravya, svakSetra, svakAla, svabhAva kI apekSA se dravya ke astitva ko grahaNa karane vAlA naya svadravyAdigrAhaka dravyArthika naya hai / 252 jo sva dravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva meM rahanevAle dravya ko apanA viSaya banAtA hai, vaha svadravyAdigrAhaka dravyArthika naya hai / 253 dravyAnuyogatarkaNA 254 meM bhI isI prakAra kI vyAkhyA dI gaI hai / pratyeka ghaTAdi padArtha svadravyAdi kI apekSA se sat hai / svayaM dravya svadravya hai, usa svadravya ke jo akhaNDa pradeza haiM, vahI usakA svakSetra hai / pratyeka dravya meM rahane vAle guNa, usakA svabhAva hai, kyoMki kAla kA matalaba hai, samaya, pravAha / guNa bhI pravAhI hote haiN|255 ataH ve svakAla hai aura svabhAva to vastu kA paryAyarUpa svabhAva hI hai / yazovijayajI ne svadravyAdi ke grAhaka ko dravyArthikanaya kA AThavAM prakAra batAyA hai| jaise-- padArtha svacatuSTaya se sat hai / ghaTAdi padArtha svadravya, svakSetra, 250 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga - 1 vivecana, abhayazekharasUri, pR. 203 251 jima sAmAnya pratyAsti 252 svadravyAdigrAhaka dravyArthiko 253 sadatvAdi cakke sataM davvaM 254 svadravyAdi saMgrAhI 255 nayacakra - 135 paM. kailAzacaMdra zAstrI, pR. 108 . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5 / 16 kA TabbA kArtikeyAnuprekSA kI saMskRta chAyA, pR. 270 nayacakra, gA. 197 dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 5/17 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 svakAla aura svabhAva, ina cAroM kI apekSA se vidyamAna (sat) hai| svadravya se ghaTa miTTIrUpa hai| svakSetra se pATalIputrAdi meM nirmita hai| svakAla se vivakSitakAla arthAt zItaRtu meM banA huA hai| svabhAva se raktatA Adi bhAva hai|256 isa prakAra svadravyAdi catuSTaya se hI usa ghaTa kI sattA siddha hotI hai| 9. paradravyAdigrAhaka dravyArthika naya : vastu meM paradravyAdi catuSTaya ke nAstitva ko grahaNa karanevAlA naya paradravyAdi grAhaka dravyArthika naya hai| nayacakra aura dravyAnuyogatarkaNA'59 meM bhI isI paribhASA ko spaSTa karate hue kahA hai - jo paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva rUpa asat pakSa kA dravya meM grahaNa karatA hai, vaha paradravyAdigrAhaka dravyArthika naya hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne bhI digambara paramparA ke anusAra vastu meM paradravyAdi ke abhAva ke grAhaka ko dravyArthikanaya kA nauvAM bheda kahA hai| jaise vastu meM paradravyAdi catuSTaya kA abhAva hai|260 pratyeka ghaTAdi padArtha meM svadravyAdi catuSTya kA sadbhAva tathA paradravyAdi catuSTaya kA abhAva hotA hai| ghaTa meM paradravya taMtu kA, parakSetra-kAzI Adi meM nirmita hone kA, parakAla-atIta, anAgatakAla kI paryAyoM kA, parabhAva-zyAmatva Adi kA abhAva (asat) kahanA isa naya kA viSaya hai|261 256 svadravyathI-mRttikAI, svakSetrathI dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/17 kA TabbA 257 paradravyAdi-grAhaka dravyArthiko AlApapaddhati, sU. 54 258 sadavvAdicaukke saMtaM nayacakra. gA. 197 259 paradravyAdika grAhI navamo bheda .. ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/18 260 paradravyAdigrAhako navama bheda temAhI re ................................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/18 261 paradravya - taMtu pramukha .. .................... vahI, TabbA For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 10. paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya : paramabhAva ko grahaNa karanevAlA naya paramabhAvagrAhaka dravyArthika naya hai| jaise jJAnasvarUpa aatmaa|262 jIva ke pAMca bhAva hote haiM - aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audAyika aura pAriNamika haiN|263 aupazamika Adi cAra bhAva karmajanya yA karmakSayajanya hai| pAriNAmikabhAva jIva kA sahaja-zuddhabhAva hai| isa zuddha-sahaja pAriNAmikabhAva ko apanA viSaya banAnevAlA naya paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya hai| jo dravya ke azuddha, zuddha aura upacarita svabhAva ko chor3akara parama svabhAva ko hI grahaNa karatA hai, vaha paramabhAvagrAhaka dravyArthika naya hai|284 dravyAnuyogatarkaNA85 meM bhI paramabhAva saMgrAhI ko dravyArthika naya kA dasavAM bheda batAyA gayA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM yazovijayajI ne paramabhAva ke grAhaka ko paramabhAvagrAhaka dravyArthika naya kahA hai| jaise- jJAna svarUpI aatmaa| AtmA meM anaMtaguNadharma haiN| jaise- darzana, jJAna, cAritra, vIrya lezyAdi ...... | parantu ina sabhI guNoM meM jJAna guNa utkRSTa-sArabhUta asAdhAraNa guNa hai| kyoMki jJAna guNa hI jIva ko anya dravyoM se pRthak karatA hai|267 akSara kA anantavA~ bhAga jitanA jJAnaguNa to anAvRta rahatA hI hai| isa prakAra jJAnaguNa AtmA kA paramabhAvaguNa hone se AtmA ko jJAna svarUpI kahanA isa naya kA viSaya hai| yaha naya dravyoM ke paramabhAva ko grahaNa karatA hai| ye dravya, guNa aura paryAya ke sambandha meM dravyArthika naya ke dasa bheda hue haiN| AlApapaddhati, sU. 56 262 parama-bhAvagrAhaka-dravyArthiko .. 263 tattvArtha sUtra, 2/1 264 geNhai davvasahAva asuddhasuddhovayAraparicataM . 265 paramabhAva saMgrAhI asuddha suddhovayAraparicataM 266 paramabhAvagrAhaka kahio, dazamo bheda ....... ........ nayacakra, gA. 198 dravyAnuyoga tarkaNA, zlo. 5/19 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 5/19 vahI, ttbbaa| 267 darzana, cAritra, vIrya ............ For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paryAyArthika naya - granthakAra mahopAdhyAya yazovijayajI ne digambara paraMparAnusAra paryAyArthika naya ke chaha bhedoM kA varNana apane grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI chaThI DhAla meM vistAra se kiyA hai| paryAya hI jisakA prayojana hai, vaha paryAyArthika naya hai| dUsare zabdoM meM paryAyArthikanaya kA viSaya paryAya hai|269 vastu utpatti, vinAza aura dhruvatA se yukta hone se trayAtmaka hai| paryAyArthikanaya vastu ke utpAda evaM vinAzarUpa paryAyoM ko pradhAnarUpa se kathana karake usake dhruvatA ke kathana ko gauNa kara detA hai|270 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM paryAyArthikanaya ko bhedagrAhI batAyA hai| vastu ke vizeSa pakSoM ko unake sAdhaka liMga (hetu) se siddha karanevAlA naya paryAyArthika naya hai| jisameM vizeSa yA bhedamUlaka samasta dRSTiyoM kA samAveza ho jAtA hai, vaha paryAyArthikanaya hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa meM ullikhita paryAyArthika naya ke chaha bhedoM ke nAma meM tathA AlApapaddhati aura nayacakra meM varNita nAmoM meM kiMcita antara bhI hai| yathA - dravyaguNaparyAyanorAsa nayacakra | 1. | anAdi nitya zuddha paryAyArthika naya | anAdi nitya paryAyArthika naya | 2. sAdi nitya zuddha paryAyArthika naya sAdi nitya paryAyArthika naya | 3. | anitya zuddha paryAyArthika naya anitya zuddha paryAyArthika naya nitya azuddha paryAyArthika naya | anitya azuddha paryAyArthika naya | nitya zuddha (karmopAdhi rahita) paryAyArthika naya karmopAdhi nirapekSa anitya zuddha paryAyArthikanaya | 6. | anitya azuddha (karmopAdhi sahita) paryAyArthikanaya | karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya ............ 268 paryAyA evArthaH prayojanamasyeti .......................... .... AlApapaddhati, sU. 191 AlA. 269 davvatthiesu davaM pajjAyaM pajjayatthievisayaM ....... .... nayacakra, gA. 188 270 pajjaya gauNa kiccA davvapi ...... ..................................... vahI, gA. 189 271 mukhyavRttiM savi lekhavaI paryAyAratha bhedai re .......................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.5/3 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. anAdi nitya paryAyArthika naya - jinezvara bhagavAna ne paramparA se candra, sUrya Adi kI anidhana aura anAdi pravAharUpa paryAyoM ko viSaya karane vAle naya ko anAdi nitya paryAyArthika naya kahA hai| 272 pudgala dravya ke anAdi - nitya paryAyoM ko grahaNa karanevAlA naya anAdi nitya paryAyArthika naya hai|273 jisakA Adi nahIM hotA, use anAdi kahA jAtA hai tathA jo sadA banA rahatA hai, use nitya kahA jAtA hai| pudgala dravya ke ananta paryAyoM meM jo anAdi-nitya paryAyeM haiM, unako hI apanA viSaya banAnevAlA naya anAdi nitya paryAyArthika naya hai, jaise merUparvata | 274 pudgala dravya meM caya - apacaya nirantara calatA rahatA hai| koI bhI pudgala adhika se adhika asaMkhyAtakAla meM to avasthAntara ko prApta karatA hI hai / merUparvata bhI pudgaladravya kI hI eka paryAya vizeSa hone se badalatA rahatA hai / usameM bhI kucha pudgaloM kA vyaya to kucha pudgaloM kA Agamana nirantara calatA rahatA hai| isa prakriyA ke madhya bhI merUparvata kA saMsthAna to vahI hai / sthAna, varNa, parimANa Adi jyoM kA tyoM rahane se merUparvata anAdi nitya parvata hai / 139 nirantara badalatI paryAyeM kSaNika hone se chadmastha dRSTi meM eka samAna pratIta hotI hai| parantu vastutaH ve eka samAna nahIM hotI haiN| paryAyoM kA pravAha satat gatizIla rahatA hai| isa prakAra merUparvata bhI pravAha kI apekSA se hI anAdi-nitya ke rUpa meM pahacAnA jAtA hai| ataH ratnaprabhAdi pRthvI zAzvata jina pratimAeM Adi jo kucha bhI zAzvat hai unako apanA viSaya banAne vAlA naya anAdi nitya paryAyArthika naya hai / 275 272 akkiTTimA aNihaNA sasisUrAiya pajjayAgAhI 273 anAdi nitya-paryAyArthiko yathA pudgala paryAyo nityaH mevadiH 274 paryAyArthika Sar3abhedastatrAdyA 275 jima pudgalo merU pramukha, pravAha thI nayacakra, gA. 199 AlApapaddhati, sU. 58 dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6 / 2 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/1 kA b For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prastuta grantha meM bhI pudgala ke anAdi nitya paryAyoM ko viSaya banAnevAlI dRSTi ko anAdi nitya paryAyArthika naya kahA gayA hai|276 yahA~ eka bAta dRSTavya hai ki nayacakra, AlApapaddhati yA dravyaguNaparyAyanorAsa meM 'zuddha' zabda nahIM hai| parantu yazovijayajI kRta svopajJa Tabbe meM 'zuddha' zabda pAyA jAtA hai| svopajJa TabbAkAra pUjya upAdhyAyajI ne 'zuddha' zabda kA prayoga isa naya ke vizeSaNa ke rUpa meM hI kiyA hogaa| kyoMki zuddha paryAyArthika naya to vahI ho sakatA hai jo mAtra kSaNikatva ko grahaNa karatA hai aura nityAMza ko gauNa karatA hai| ataH yazovijayajI ke anusAra kSaNa-kSaNa merU Adi ke rUpa meM pariNata kSaNika pudgala paryAyoM ko apanA viSaya banAne se paryAyArthika naya kA prathama bheda anAdi-nitya zuddha paryAyArthika naya hai| yaha naya kSaNika paryAyagrAhI hone para bhI pravAha kI dRSTi se anAdi nitya pudgala paryAyoM ko bhI grahaNa karatA hai| - yaha naya pratikSaNa parivartanazIla, kintu samAna prakAra kI nirantara calane vAlI paryAyoM ko grahaNa karatA hai| anAdikAla se calate rahane ke kAraNa ye anAdi aura nirantara pravAharUpa calatI rahane se nitya kahI jAtI hai| jaise- gaMgA nadI anAdikAla se pravAhazIla hai| ataH anAdi hai tathA apanI nirantara bahatI rahanevAlI avicchinna dhArA kI apekSA nitya kahI jAtI hai| 2. sAdi nitya paryAyArthika naya - sAdi nitya paryAya hI jisakA viSaya hai, vaha sAdi nitya paryAyArthika naya hai| jaise siddha paryAya / siddha paryAya karmakSaya se utpanna hone se sAdi tathA kabhI vinaSTa 276 Sar3a bheda naya paryAya aratho pahilo anAdika nitya re, ........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/1 277 tihAM pahilo anAdi nitya zuddha paryAyArthika, ............. vahI, TabbA 278 sAdi-nitya-paryAyArthiko yathA siddhaparyAyo nityaH ...................... AlApapaddhati, sU. 59 For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na hone ke kAraNa avinAzI kahI jAtI hai| aisI sAdi - nitya paryAya ko grahaNa karanevAlA naya sAdinitya paryAyArthika naya hai / 279 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM sAdi nitya paryAya ko apanA viSaya banAne vAlI dRSTi ko paryAyArthika naya kA tIsarA bheda batAyA gayA hai / jaise siddhAvasthA 280 dravyAnuyogatarkaNA281 meM bhI isa naya kA viSaya siddhAvasthA hI batAI gaI hai| jIva kI siddhaparyAya kI Adi hai, kintu anta nahIM hai / jaba jIva sarva karmoM ko kSaya karatA hai, taba siddhAvasthA prArambha hotI hai| ataH sAdi hai aura tatpazcAt sadAkAla avasthita rahane se nitya hai| kyoMki muktajIva antaraMga aura bahiraMga karmakalaMka se mukta hote haiN| unameM punaH vikAra utpanna hone kA koI kAraNa hI nahIM hotA hai| jaise - rAjakumAra eka bAra rAjA bana jAne ke bAda, phira se rAjakumAra kabhI nahIM bana sktaa| usI prakAra saMsArI jIva ekabAra siddha bana jAne ke bAda punaH kabhI saMsArI nahIM bana sakatA hai| 282 siddhAvasthA jIva kI sAdi nitya paryAya hai, anya kisI dravya kI koI bhI paryAya isa naya kA viSaya nahIM ho sakatI hai| kyoMki anya dravyoM kI koI bhI avasthA sAdinitya nahIM ho sakatI hai| yA to ve anAdinitya hotI haiM yA sAdisAnta hotI haiN| 283 isa dUsare paryAyArthikanaya meM bhI mAtra svopajJa TabbA meM hI 'zuddha' zabda rakhA gayA hai / anyatra kahIM bhI zuddha zabda kA ullekha nahIM hai| siddhAvasthA jIva kI zuddhAvasthA hone se yazovijayajI ne 'zuddha' zabda ko paryAya kA vizeSaNa banAyA hogA / yahA~ zuddha zabda paryAyArthika naya kA vizeSaNa to kadApi nahIM ho sakatA hai / paryAyArthika naya nityatA kI ora dRSTi karatA hI nahIM hai| ataH paryAya hI zuddha aura 1279 kammakhayAduppo aviNAsI jo hu kAraNabhAve 280 sAdi nitya paryAya aratho jima siddhano pajjAu re 281 paryAyArthikaH sAdinityaH siddhasvarUpavat 1282 je rAjaparyAya sarakho siddhaparyAya bhAvavo 283 dravyaguNaparyAyanorAsa- bhAga 1 141 abhayazekharasUri, pR. 214 nayacakra, gA. 200 . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6 / 3 dravyAnuyogatarkaNA, pR. 79 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/3 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 azuddha donoM prakAra kI hone se yahA~ zuddha paryAya yahI artha karanA hogaa| kyoMki siddhoM kI paryAya zuddha hotI hai| 3. anitya zuddha paryAyArthika naya - ___sattA ko gauNa karake utpAda-vyaya ko grahaNa karane vAlA naya anitya zuddha paryAyArthika naya hai| jaise pratisamaya paryAya kA parivartana hotA hai|284 jo bhI vastu hai, vaha pratisamaya utpanna hotI hai, naSTa hotI hai aura dhruva bhI rahatI hai| kyoMki sat kA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya hai| ina utpAda, vyaya aura dhrauvya meM se utpAda aura vyaya ko pradhAnatA se aura dhrauvya ko gauNa rUpa se grahaNa karane vAlA naya anitya zuddha paryAyArthika naya hai|285 yazovijayajI ne bhI utpAda-vyaya ko mukhya rUpa se tathA sattA ko gauNa rUpa se grahaNa karane vAle naya ko hI paryAyArthika naya kA tIsarA bheda batAyA hai|286 eka paryAya pratisamaya nAza bhI hotI hai tathA dUsarI paryAya usI samaya utpanna bhI hotI hai| aisI utpAda-vinAzazIla paryAyeM isa naya kA viSaya hai| merU yA siddhAvasthA meM bhI yaha naya sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatama parivartanoM ko apane dRSTikoNa meM letA hai| saMsthAnAdi bAhya pakSa ko jo mukhyarUpa se viSaya banAtA hai, vaha pahalA va dUsarA paryAyArthika naya hai|287 dravya meM pratisamaya ghaTita hone vAle utpAda-vyaya ko hI grahaNa karanA paryAyArthika naya kA mukhya dRSTikoNa hai| kSaNika yA anitya ko apanA viSaya banAne se yaha anitya zuddha paryAyArthika naya hai| saMkSepa meM pratikSaNa pUrva paryAyanAza, uttaraparyAya 284 a) sattA-gauNatvena utpAda-vyaya-grAhaka ba) sattA amukkherUve utpAdavayaM hi giNhae jo hu ..... 25 sattA gauNatayotpAda vyayayuk sadanityakaH 286 sAdi nitya paryAya aratho ............. ............... 27 dravyaguNaparyAyanorAsa-bhAga 1 - abhayazekharasUri, pR. 216 AlApapaddhati, sUtra.60 nayacakra, gA.201 dravyAnuyogatarkaNA, zlo.6/3 ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/3 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 utpAda ko apanI dRSTi meM lekara sattA kI ora dRSTi nahIM karanevAlA naya paryAyArthika naya kA tIsarA bheda hai| 4. nitya azuddha paryAyArthika naya - { anitya azuddha payAryAthika naya] jo eka samaya meM hI utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta paryAya ko grahaNa karatA hai, vaha anitya azuddha paryAyArthikanaya hai|288 AlApapaddhati meM utpAda aura vyaya ke sAtha dhrauvyayukta paryAya ko grahaNa karanevAle naya ko sattA sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya kahA hai|289 yazovijayajI ne sattA ko bhI utpAda-vyaya ke sAtha grahaNa karane vAle naya ko nitya azuddha paryAyArthika naya kahA hai| jaise ki pratisamaya paryAya utpAda-vyaya-dhrauvya, ina tIno lakSaNa se yukta hai|90 yaha naya usa-usa samaya meM rahI huI paryAyoM ko utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta dekhatA hai| yahA~ vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki AlApapaddhati aura nayacakra meM paryAyArthika naya ke caturtha prakAra ko anitya azuddha paryAyArthika naya kahA hai| utpAda-vyaya rUpa paryAya ko grahaNa karane se anitya hai tathA dhrauvya yukta sattA se yukta paryAya ko grahaNa karane se vaha azuddha hai| anitya azuddha paryAyArthika naya kA yahI svarUpa hai| anitya mAnakara bhI dhrauvya mAnanA yahI isa naya kI azuddhatA hai| isI kAraNa se ise anitya azuddha payAryArthika naya kahate haiN| yazovijayajI ne isa naya ko nitya azuddha paryAyArthika naya kahA hai|291 jisakA samarthana dravyAnuyogatarkaNA292 se bhI hotA hai| dhrauvyAMza ko grahaNa karane se 288 jo gehai eka samaye uppAdavayadhuvattasaMjuttaM .. nayacakra, gA. 202 289 sattA sApekSa svabhAvo'nitya-azuddhaparyAyArthiko ... AlApapaddhati, sU.61 290 jima samayamai paryAya nAzI chatiM gahata nitya azuddha re. ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/4 291 vahI, gA. 6/4 192 sattAM gRhaNan caturthAkhyo nityo'zuddha udIsvaH ...................... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/4 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nitya tathA yaha dhrauvyatA paryAyArthika naya kA viSaya nahIM hone para bhI dhrauvyatA ko viSaya banAne se yaha azuddha hai| yahI kAraNa hai ki ise nitya azuddha paryAyArthika naya kahA gayA hai| 5. karmopAdhi rahita nitya zuddha paryAyArthika naya [karmopAdhi nirapekSa anitya zuddha paryAyArthika naya 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne paryAyArthika naya ke pAMcave bheda ko nitya zuddha paryAyArthika naya kahA hai|293 jabaki AlApapaddhati aura nayacakra meM ise anitya zuddha paryAyArthika naya kahA hai| (siddhAtmAoM kI zuddha paryAyoM ke samAna hI) saMsArI jIvoM kI paryAyoM ko bhI zuddha mAnanA, karmopAdhi nirapekSa anitya zuddha paryAyArthika naya hai|294 yazovijayajI ne saMsArI jIvoM ke paryAyoM ko siddha ke paryAyoM ke samAna dekhane vAlI dRSTi ko nitya zuddha paryAyArthika naya kahA hai|295 dravyAnuyogatarkaNA meM bhI lagabhaga yahI paribhASA dI gaI hai tathA isa naya ko nitya-zuddha hI mAnA gayA hai|296 karmoM kI upAdhiyoM se yukta hone se saMsArI jIva kI paryAya azuddha hai| karmopAdhiyoM se mukta hue binA saMsArI jIva kI paryAya zuddha nahIM ho sakatI hai| kintu yaha naya karmajanya upAdhiyoM kI upekSA karake saMsArI jIva kI AtmA meM rahI huI kevalajJAna, darzana-cAritra Adi kI paryAyoM ko, jo ki siddhoM kI paryAyoM ke samAna hai, unakA hI vivakSA karatA hai| ataH isa naya ko karmopAdhi rahita nitya zuddha paryAyArthika naya kahA hai|297 jIva kI karmopAdhi rahita zuddha avasthA ko mAnane ke kAraNa hI ise karmopAdhi rahita nitya zuddha paryAyArthikanaya kahA hai| 293 paryAya aratho nitya zuddho rahita karmopAdhi dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/5 294 a) karmopAdhi nirapekSa svabhAvo'nitya zuddha paryAyArthiko .................. AlApapaddhati, sU.62 ba) dehINa pajjAyA suddhA siddhANa bhaNai sAricchA ...................... nayacakra, gA. 203 295 paryAya aratho nitya zuddho ...... ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/5 296 karmopAdhi vinirmukto nityaH zuddhaH prakIrtita ............................. dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/6 297 karmopAdhi bhAva chatAM chai . pAyanorAsa, gA.6/5 kA TabbA ........................................... ............... dravyagaNapayAyagArAta, nA.0/. paNa ma For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 cUMki jIva kI saMsArI avasthA anitya hone se saMsArI avasthA kI karmopAdhi rahita zuddha paryAya ko apanA viSaya karane vAle isa naya ko AlApapaddhati meM karmopAdhi nirapekSa anitya zuddha paryAyArthika naya kahA hai| 6. karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya - cAroM gatiyoM ke jIvoM kI anitya azuddha paryAya ko grahaNa karane vAlA naya karmopAdhi sApekSa anitya azuddha paryAyArthika naya hai|298 jaise saMsArI prANI kA janma-maraNa / AlApapaddhati aura dravyAnuyogatarkaNA meM bhI yahI paribhASA dI hai|299 upAdhyAya yazovijayajI ne bhI anitya azuddha paryAya kA kathana karane vAle naya ko hI paryAyArthika naya ke chaThe bheda ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| jaise saMsAravAsI jIvoM ko janma-maraNa rUpa vyAdhi lagI huI hai|300 janma-maraNa rUpa vyAdhi se yukta jIva kI paryAyeM karmasaMyogajanita hone se karmopAdhi sApekSa aura azuddha hai| karmoM kA udaya pratikSaNa badalatA rahane se tajjanya paryAyeM bhI badalatI rahatI haiN| isa kAraNa se saMsArI paryAyeM kSaNika (anitya) haiN| etadartha karmopAdhi sApekSa anitya azuddha saMsArika paryAyoM ko apanA viSaya banAnevAlA naya paryAyArthika naya kA antima bheda hai| yahA~ bhI 'azuddha' zabda naya kA vizeSaNa na hokara paryAya kA vizeSaNa hai| kyoMki yaha paryAyArthika naya svayaM to kSaNika saMsArika paryAyoM ko apane dRSTikoNa meM lene se zuddha hai| kintu isa naya ke viSayabhUta paryAyeM kSaNika-anitya-vibhAvarUpa hone se azuddha hai| 298 bhaNai aNiccAsuddhA caugai jIvANa...... nayacakra, gA. 204 299 a) karmopAdhi sApekSa svabhAvo'nitya-azuddha paryAyArthika ........ AlApapaddhati, sUtra 63 ba) azuddhasya tathA nitya paryAyArthika'ntima . dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/7 ___300 paryAya artho anitya azuddho ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/6 301 ihAM janmAdika paryAya jIvanA ... .................. vahI, gA. 6/6 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 naigamAdi saptanaya - 'dravyaguNaparyAyanorAsa ke kartA nyAyavizArada upAdhyAya yazovijayajI kA naya sambandhI jJAna atisUkSma aura atyanta gaharA thaa| unhoMne apane svaracita granthoM yathA nayarahasya, nayapradIpa, nayopadeza Adi meM nayoM kI talasparzI carcA kI hai| prastuta grantha meM bhI digambarAcArya devasena Adi ko mAnya nau nayoM ke vivecana ke krama meM naigamanaya Adi ko isa prakAra paribhASita kiyA hai| naigamanaya - anuyogadvAra sUtra meM naigamanaya kI nirUkti kI gaI hai| usake anusAra jo aneka rUpoM arthAt prakAroM se vastu tattva kA nizcaya karatA hai, aneka bhAvoM se vastu svarUpa kA nirNaya karatA hai, vaha naigamanaya hai|02 nigama kA artha hai viklp| jisameM vikalpa ho vaha naigama kahalAtA hai| Avazyakaniyukti meM aneka nigamoM se padArtha kA mAna (jJAna) karane vAle naya ko naigamanaya kahA hai|303 aneka jaina AcAryoM ne naigamanaya ko vibhinna dRSTikoNoM se paribhASita kiyA hai| yathA - dvaitagrAhI - jisake dvArA sAmAnya evaM vizeSa-grAhaka vikalpoM se vastu ke svarUpa ko jAnA jAtA hai, vaha naigamanaya kahalAtA hai|04 padArtha ko sAmAnya, vizeSa aura ubhayAtmaka mAnakara, aneka vikalpoM ke dvArA vastusvarUpa ko samajhAne vAlA naya naigamanaya hai|05 jo eka ko viSaya nahIM karatA hai tathA mukhya-gauNarUpa se do dharmoM ko do dharmiyoM ko 302 NegehiM mANehiM miNai tti Negamassa ya nirUkti ......... anuyogadvArasUtra-zrImadhukaramuni, sU.136, pR.467 303 NegehiM mANehiM miNati ttI negamassa nerUtti ............... Avazyakaniyukti, gA. 468 3304 nainaM gacchatItiH nigamo vikalpastatra bhavo naigamaH .............. AlApapaddhati, sU. 196 305 NegAI mANAiM sAmannomaya visesanANAI ............ ..... vizeSAvazyakabhASya, gA. 2186 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 athavA dharma va dharmI donoM ko viSaya karatA hai, vaha naigamanaya hai|06 naigamanaya mahAsAmAnya sattA, avAntara sAmAnya sattA dravyatva, guNatva, karmatva ko asAdhAraNa vizeSa tathA sAmAnya se bhinna avAntara vizeSa ko jAnatA hai|307 yaha naya sAmAnya aura vizeSa donoM ko grahaNa karatA hai| udAharaNa - zAstroM meM naigamanaya kA dRSTAnta 'nilayana' diyA gayA hai| 'nilayana' zabda kA artha hai nivaassthaan| jaise kisI ne kisI se pUchA Apa kahA~ rahate ho ? javAba milA ki maiM loka meM rahatA huuN| loka meM bhI jambUdvIpa-bharatakSetra-madhyakhaNDa-amukadeza-amukanagara-amukaghara meM rahatA huuN| naigamanaya ina saba vikalpoM ko grahaNa karatA hai|308 saMkalpagrAhI - jo nigama ko viSaya kare, vaha naigamanaya hai| nigama kA eka artha saMkalpa bhI hai| jaise koI vyakti bAtacIta ke prasaMga meM kahatA hai ki 'maiM cainnai jA rahA hUM' arthAt usane calanA prArambha nahIM kiyA, mAtra jAne kA saMkalpa hI kiyA hai| phira bhI vaha vyakti kahatA hai, 'cainnai jA rahA huuN|' isI AdhAra para naigamanaya ko saMkalpagrAhI kahA gayA hai| sarvArthasiddhi09 aura zlokavArtika 10 meM naigamanaya ko aniSpanna artha meM bhI saMkalpamAtra ko grahaNa karanevAlA kahA hai aura aneka udAharaNoM se samajhAyA gayA hai| jaise koI vyakti hAtha meM kuThAra lekara vana kI ora jAtA hai| use dekhakara koI anya vyakti pUchatA hai- Apa kisa kArya ke lie jA rahe ho ? vaha uttara detA hai - 906 zlokavArtika, 1/33/21, jainatarkabhASA, pR. 59 107 tatra naigamaH satAlakSaNa mahAsAmAnyama .... .................... syAdavAdamaMjarI, zlo. 28 pR. 243 108 pravacanaprasiddha nilayana prasthadRSTAnta dvaya .... 309 anabhinirvRttArtha saMkalpa mAtragrAhI naigamaH ............. sarvAthasiddhi, 1/33 iii tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nayaH ................... zlokavArtika, 1/33/17 vahI. For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prastha (anAja mApane ke lie lakar3I kA pAtra) lene jA rahA huuN| usa samaya prastha banA nahIM hai| prastha banAne kA saMkalpa hone se usameM prastha kA vyavahAra kiyA gayA gayA hai| isalie atIta aura anAgata kAla kI paryAyoM meM vartamAna kI taraha evaM vartamAna kI aniSpanna paryAyoM meM niSpanna kI taraha saMkalpa karane vAlA naigama naya hai|311 lokArtha kA bodhagrAhI - lokArtha bodha bhI 'nigama' zabda kA eka artha hai| loka se Azaya laukika hai| laukika darzanakAroM ne jIvAdi padArthoM ke sambandha meM apanI-apanI mAnyatAnusAra jo vicAra vyakta kiye haiM, use nigama kahate haiN| usako samajhAne meM jo kuzala hai vaha naigama naya hai|312 isa taraha jo vicAra laukikarUr3hi yA saMskAra ke anusaraNa karane meM utpanna hotA hai, vaha naigamanaya hai|13 jaise - 1. kalama lene jA rahA huuN| 2. gAMva A gayA hai| 3. hindustAna lar3a rahA hai| tattvArthadhigamasUtra meM umAsvAtijI ne nigama kA artha janapada yA deza kiyA hai| deza meM jina zabdoM kA prayoga hotA hai, ve zabda, unakA artha tathA zabdArtha kA parijJAna naigamanaya hai| vaha deza aura samagragrAhI hai|314 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM yazovijayajI ne naigamanaya ko bahumAnagrAhI kahA hai, jisakA tAtparya hai sAmAnya-vizeSa jJAnarUpa aneka pramANoM se jo vastu ko apane dRSTikoNa meM letA hai, vaha naigamanaya hai|15 yazovijayajI kI yaha paribhASA ........... kArtikeyAnuprekSA, gA.271 vizeSavazyakabhASya, gA. 2187 31| jo sAhedi adIdaM viyappa 312 logatthanivohA vA nigamA .. 13 tattvArthasUtra-paM. sukhalAlajI, pR.40 11 nigameSuyo'bhihitAH zabdAsteSAmarthA 315 bahumAnagrAhI kahiyo naigama ............. ........... tatvArthadhigamasUtra, 1/35 para bhASya dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/7 For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 anuyogadvArasUtra, Avazyakaniyukti, vizeSAvazyaka bhASya Adi kA anusaraNa karatI hai| Age unhoMne naigamanaya ke tIna bheda batAye haiN| yathA 1. bhUtanaigamanaya 2. bhAvinaigamanaya, aura 3. vartamAnanaigamanaya 1. bhUtanaigamanaya - jo naya bhUtakAla meM vartamAna kA Aropa kara 'Aja arthAt dIpAvalI ko mahAvIra svAmI nirvANa ko prApta hue| aisA kathana karatA hai, vaha bhUtanaigamanaya hai|16 yahA~ bhUtakAla meM vartamAna kA AropaNa kiyA gayA hai| jo paryAya vyatIta ho cukI hai, usameM vartamAnakAla kA saMkalpa karanA bhUtanaigamanaya hai| jaise- Aja ke dina bhagavAna mahAvIra kA nirvANa huA thaa| yaha kathana vartamAnakAla meM atIta kA AropaNa karatA hai|17 yazovijayajI ne bhI bhUtakAlIna ghaTanAoM meM vartamAna kI taraha vyavahAra karane vAle naya ko bhUtanaigamanaya kahA hai|18 Aja se lagabhaga 2535 varSa pUrva jo dIpAvalI kA dina thA, usa dina prabhu mahAvIra kA nirvANa huA thaa| isa vAstavikatA se sabhI avagata hone para bhI 'Aja bhagavAna mahAvIra kA nirvANa dina hai aisA kahane para sabhI saharSa svIkAra kara lete haiN| koI isa vAkya ko asatya nahIM ThaharAtA hai| ataH spaSTa hai vartamAna dIpAvalI ke dina meM bhUtakAlIna dIpAvalI kA AropaNa kiyA gayA hai| mahopAdhyAya yazovijayajI ne dravyaguNaparyAyanorAsa ke svopajJa TabA meM atIta meM vartamAna kA aura vartamAna meM atIta kA Aropa donoM kA ullekha kiyA hai|19 yathA1. atIta meM vartamAna kA Aropa - prabhu mahAvIra Aja dIpotsava ke dina nirvANa ko prApta hue haiN| 2. vartamAna meM atIta kA Aropa - Aja vardhamAnasvAmI kA nirvANa kalyANaka hai| 316 atIte vartamAna AropaNaM 317 Nitvata atthakiriyA vadRNakAle 318 bahumAnagrAhI kahio naigama 319 ihAM-atIta dIvAlI dinanai AlApapaddhati, sU. 65 nayacakra, gA. 206 ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/7 vahI, TabA, gA. 6/7 For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 isa prakAra bhUtanaigamanaya bhUtakAlIna ghaTanAoM meM vartamAna kA Aropa karane ke lie tatpara hai| 2. bhAvinaigamanaya - ___ bhAvi paryAya meM bhUtakAlIna paryAya ke samAna vyavahAra karanA bhAvinaigamanaya hai| jaise vartamAna meM rahe hue arihaMta paramAtmA ko siddha khnaa|20 isa naya meM bhaviSya meM saMpanna hone vAlI kriyA ko Aja kI mAnakara vyavahAra kiyA jAtA hai| jaise jo prastha banA hI nahIM hai, lakar3I meM prastha kA vyavahAra karate hue 'maiM prastha lene jA rahA hU~' aisA kahanA bhAvI naigamanaya kA viSaya hai| ataH aniSpanna ko niSpanna kI taraha mAnanA bhI naigamanaya hai|21 adhyAtma kalpadruma meM jisa muni kA mana viSaya kaSAyoM se virakta ho gayA hai, vaha muni bhavasAgara se tira gayA hai, aisA jo ullekha kiyA hai vaha bhAvinaigamanaya kA hI viSaya hai|322 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM bhAvi ghaTanA ko bhUtakAlIna ghaTanA kI taraha kathana karanevAle naya ko bhAvi naigama naya kahA hai| jaise ki bhaviSya meM siddha hone vAle kevalI ko arthAt bhavastha kevalI ko siddha khnaa| 23 vartamAna meM jinhoMne ghAtikarmoM ko hI kSaya kiyA hai, parantu isI bhava meM aghAtikarmacatuSka ko bhI kSaya karake siddhAvasthA ko prApta kareMge, aise bhavasthakevalI ko siddha kahanA bhAvi naigamanaya kA viSaya hai| kyoMki jo carama haiM, ve arhan hai aura jo arhan hai ve siddha hI haiN| 320 a) bhAvini bhUtavat kathanaM yatra sa ..... AlApapaddhati, sU. 66 ba) bhUtavannaigamo bhAvi jinaHsiddho yathocyate ........................ dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/10 321 NippaNamiva payaMpadi bhAvipadatthaM nayacakra, gA. 205 32 te tIrNA bhavavAridhiM munivarAstebhyo namaskurmahe, yeSAM no viSayeSu gRthyati mano no vA kaSAyaiH plutam / ......... adhyAtmakalpadruma, zlo. 13/1 kA pUrvArdha 9 bhUtavat kahaI bhAvinaigama ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/9 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 3. vartamAnanaigamanaya - kisI adhUre kArya ko jo Age niSpanna honevAlA ho use vartamAna meM niSpanna kahanA vartamAnanaigamanaya hai|24 prArambha kI gaI kisI kriyA ko niSpanna nahIM hone para bhI niSpanna sA vyavahAra karanA vartamAnanaigamanaya hai|25 kucha aMza meM pUrNa tathA kucha aMza meM apUrNa kriyA meM vartamAna kA ullekha karane vAle naya ko yazovijayajI ne vartamAna naigamanaya kahA hai| jaise bhAta pakA rahA huuN|26 jaise koI purUSa cAvala ko pakAne kI kriyA kara rahA ho, usa samaya kisI anya purUSa ke dvArA yaha pUchane para ki kyA kara rahe ho ? to vaha vyakti uttara detA hai- bhAta pakAtA huuN| usa samaya bhAta banA nahIM hai, kyoMki cAvala pUrNa rUpa se paka jAne para hI bhAta kahe jAte haiN| abhI to bhAta ke kucha avayava hI (hisse) sIjhe haiM aura zeSa avayavoM kA sIjhanA bAkI hai| parantu ullekha to aisA hI kiyA jAtA hai ki 'bhAta pakAtA hU~ odanaM pacati na ki 'bhAta pakAyA hai, aisA ullekh|27 yaha vartamAna naigamanaya kA viSaya hai| kAraNa ko kAryarUpa meM pariNata karane ke lie prayatna prArambha ho jAne para usa apUrNa kArya ko pUrNa hI kahA jAtA hai| phira bhale kArya pUrNa hone meM vilamba ho|328 udAharaNa ke lie bhRgu purohita ke donoM putroM ne dIkSA kA dRr3ha saMkalpa hI kiyA thaa| kintu dIkSita nahIM hue the, phira bhI purohita ne unheM muni khaa|29 isI prakAra dIkSA ke pUrva hI namirAja ko rAjarSi kahA gyaa| yaha vartamAna naigamanaya ke anusAra kahA gayA hai| 324 kartumArabdhaM, ISat niSpanna AlApapaddhati, sUtra 67 325 a) pAraddA jA kiriyA pacaNavihANAdi ......... nayacakra, gA. 207 ba) AropAddhartamAnazca yathAbhaktaM pacatyasau ........................... .... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/11 326 bhUtavat kahai bhAvi naigama .... .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/9 327 e Aropa sAmagrI .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/9 kA TabbA 328 nayavAda, muni phUlacandra, pR. 53 329 aha tAyago tatthe muNINa tesiM uttarAdhyayana sUtra, 14/8 For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __152 vastu dravya, guNa, paryAyoM se yukta hotI hai| naigamanaya jaba kisI vastu ko apanA viSaya banAtA hai taba usa vastu ke dravya-guNa-paryAya bhI naigamanaya ke viSaya bana jAte haiN| isa prakAra dravya-guNa-paryAya ko apanA viSaya banAnevAle isa naigamanaya ke mukhya rUpa se tIna bhedoM kA tathA unake prabhedoM kA ullekha tattvArthazlokavArtika ke naya vivaraNa meM kiyA gayA hai|330 jaise - 1. dravyanaigamanaya 2. paryAyanaigamanaya 3. dravya-paryAya naigamanaya dravyanaigamanaya ke do bheda / paryAyanaigamanaya ke tIna bheda dravya-paryAya naigamanaya ke cAra bheda zuddhadravyanaigamanaya 1. arthaparyAyanaigamanaya zuddhadravyaarthaparyAyanaigamanaya azuddhadravyanaigamanaya | 2. vyaMjanaparyAyanaigamanaya 2. zuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigamanaya 3. artha-vyaMjanaparyAyanaigamanaya 3. azuddhadravyaarthaparyAyanaigamanaya | 4. azuddhadravyavyaMjanaparyAyanaigamanaya dravyaguNaparyAyanorAsa meM bhUta, bhAvi aura vartamAna ina tIna naigamanaya kA hI ullekha hai| saMgrahanaya - purAnI gujarAtI bhASA meM racita dravyaguNaparyAyanorAsa meM granthakAra yazovijayajI ne nau nayoM ke krama meM sarvagrAhI saMgrahanaya kI vyAkhyA bhI bhedoM ke sAtha prastuta kI hai| jo 'sabhI (sarva) ko samyak rUpa se grahaNa karatA hai, vaha saMgrahanaya hai| jisa naya kA viSaya samyak prakAra se gRhIta jAti hai, vaha saMgrahanaya kahalAtA hai|331 jo 330 trividhastAvannaigamaH paryAyanaigamaH, dravyanaigamaH, dravyaparyAyanaigamazceti / ............ tattvArthazlokavArtika, nayavivaraNa, pR.270 331 saMgahiyapiMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao viti ........... ........... anuyogadvAra, gA.137, pR. 467 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( anekoM kA ekIbhAva karake piMDitArtha kA saMkSepa kathana karatA hai, vaha saMgrahanaya hai | 332 piNDita kA artha hai - sAmAnya - vizeSa / isa naya kI dRSTi meM sabhI padArtha paraspara abhinna hai| kyoMki sAmAnya dharma sabhI meM vidyamAna rahatA hai / sAmAnya dharma sarva vyApI hai / jaise ki dravyatva, astitva, prameyatva, Adi dharma sabhI padArthoM meM samAna rUpa se vidyamAna hai| ataH isa AdhAra para yaha kahanA ki 'sarva sat' yA vedAnta kA yaha kathana 'sarva khalu idaM brahma' saMgrahanaya kA viSaya hai / 'sarve'pi bhedAH sAmAnyarUpatayA saMgRhayate'neneti saMgraha' - jisake dvArA sabhI bheda aura ubhabhedoM kA saMgraha kiyA jAe vaha saMgrahanaya kahalAtA hai / 333 yaha naya vibhinna prakAra ke vastuoM yA vyaktiyoM ko kisI eka sAmAnya tattva ke AdhAra para saMgrahita kara letA hai| svajAti ke bhedarahita sabhI paryAyoM ko eka mAnakara sAmAnyatayA sabako grahaNa karanevAlA naya saMgrahanaya hai| jaise sat dravya Adi / 334 sat kahane para astitvavAna sabhI padArthoM kA grahaNa ho jAtA hai / dravya zabda se dharmAstikAya Adi sabhI dravyoM ke dravyatvanAmaka sAmAnya dharma se yukta sabhI dravyoM kA grahaNa bheda - prabhedoM sahita ho jAtA hai| isa prakAra saMgrahanaya kA abhiprAya padArtha ke saMpUrNa vizeSoM ke prati udAsIna hokara sattAmAtra zuddha dravya ko svIkAra karanA hai| 335 ataH yaha zuddha dravyArthikanaya ,336 hai padArthoM ke sAmAnya aura vizeSa dharmo ko grahaNa karake sAmAnya ko hI dRSTikoNa meM lenA saMgrahanaya kA abhiprAya hai / sAmAnya se bhinna vizeSa kA astitva AkAzapuSpa kI taraha nahIM hone se saMgrahanaya vastu ke sAmAnya mAtra ko hI grahaNa 1332 saMgahatipiMDitatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti 333 nayavAda - muni phUlacandra, pR. 62 se uddhRta 334 a) svajAtyavirodhanaikadhyamupAnIya ba) svajAtyavirodhanaikadhyamupAnIyayArthAnAkrAntabhedAt 335 'zuddha dravyamabhipreti sanmAtraM saMgrahaH 336 davvadiThayanaya payaDI suddhAsaMgahaya - rUvaNA visao 153 For Personal & Private Use Only Avazyaka niryukti, gA. 469 sarvArthasiddhi, 1/33 prameyakamalamArtaNDa, 6/74 para bhASya bhAga - 3 tattvArthazlokavArtika, 1/33/51 sanmatiprakaraNa, gA. 1/4 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 karatA hai|37 nizcita rUpa se saMgrahanaya sAmAnya grAhaka hai| jahA~-jahA~ sAmAnya hai, vahA~-vahA~ saMgrahanaya kA viSaya hai| yazovijayajI ne eka samAna dharmavAle padArthoM ko saMgrahita karane vAle naya ko saMgrahanaya kahA hai|38 sarva padArthoM ko yadi sAmAnya dRSTi se dekhA jAya to ve sabhI samAna rUpa se dikhAI deNge| pratyeka padArtha meM koI na koI sAdRzya, samAnadharma yA samAnatA avazyameva hotI hai| koI bhI padArtha anya padArtha se sarvathA vilakSaNa nahIM hotA hai| isI sAmAnya dharma ke AdhAra para sabhI padArthoM kA saMgraha ho jAtA hai| jaise puSpa jAti meM gulAba, camelI, caMpA, kamala, sUryamukhI Adi sabhI puSpoM kA saMgraha ho jAtA hai| yazovijayajI ne saMgrahanaya ke do bhedoM kA nirdeza kiyA hai - 1. ogha saMgrahanaya (sAmAnya saMgrahanaya) 2. vizeSa saMgrahanaya 1. oghasaMgrahanaya : 'ogha' se tAtparya hai saamaany| dravyaguNaparyAyanorAsa' ke anusAra sarva dravyoM ko sat-sAmAnya kI apekSA se saMgrahita karane vAlA oghasaMgrahanaya hai| jaise- sarvadravya paraspara avirodhI haiN|39 sabhI dravyoM meM dravyatva, vastutva, astitva Adi sAmAnya guNa samAnarUpa se pAye jAte haiN| isa udAharaNa se sat rUpa sAmAnya meM sabhI dravyoM ko saMgrahita kiyA gayA hai| 337 a) arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saMgrahaH .......... tattvArthAdhigama sUtra,1/35 para bhASya ba) sAmAnyasaMgraha bhedaka vyavahAra dravyAnuyogatarkaNA, 6/13 para bhASya sa) sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgraha jainatarkabhASA, pR.60 da) sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgaha . pramANanayatattvAloka, sU. 7/13 sa) saMgraho manyate vastu sAmAnyAtmakamevahi .......... nayakarNikA, zlo. 6 338 saMgrahai naya saMgraho te dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/11 339 saMgrahai naya saMgraho te ..... ........................ dravya dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/11 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 yazovijayajI ne 'jainatarkabhASA' meM sAmAnya saMgrahanaya ko para - sAmAnya bhI kahA hai| jo saMgrahanaya samasta vizeSoM ke prati udAsIna hokara sattA mAtra ko svIkAra karatA hai, vaha parasaMgrahanaya hai| jaise vizva eka rUpa hai, kyoMki sarvapadArtha sat hai| 'prameyakamalamArtaNDa' Adi granthoM meM bhI saMgrahanaya ke para aura apara rUpa se do bheda kiye gaye haiM / 341 nayacakra meM zuddha aura azuddha rUpa se saMgrahanaya ke do bheda kiye gaye hai| padArthoM ke paraspara virodha ko gauNa karake sat rUpa se sabako saMgrahita karanA parasaMgrahanaya kA viSaya hai / 342 parasaMgrahanaya zuddha sattAmAtra ko viSaya banAkara samasta vizeSoM ke prati udAsIna rahatA hai| yaha naya para - sAmAnya ko hI viSaya banAtA hai / 343 isa prakAra abhedagrAhI aura zuddha sanmAtra ko apanI dRSTi meM lene vAle saMgrahanaya ko sAmAnya yA para yA zuddha saMgrahanaya kahA hai / 2. vizeSa saMgrahanaya : saMgrahanaya sabhI padArthoM ko evaM unake bhedoM ko tathA dravya ko guNa evaM paryAya sahita saMgrahita karatA hai| 344 kisI eka ke antargata bhedoM kA saMgraha karanevAlA vizeSa saMgrahanaya kahalAtA hai / sAmAnyasaMgrahanaya sattA yA mahAsAmAnya ko apanA viSaya banAtA hai| kintu usakI eka jAti vizeSa ko grahaNa karanevAlA azuddhasaMgrahanaya hai / 345 340 sadvedhA paro'parazca 341 sa ca paro'parazca 342 aparopparamavirohe savvaM atthitti suddha saMgaha 343 azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddha dravyaM 344 jo saMgahadi davvaM, desaM vA viviha davvapajjAyaM 345 avaropparamavirohe savvaM atthitti 155 jainatarkabhASA, pR. 60 prameyakamalamArtaNDa, bhAga - 3, sU. 6 / 74 para bhASya nayacakra, gA. 208 pramANanayatattvAloka, sU. 7/15 kArtikeyAnuprekSA, gA. 270 nayacakra, gA. 208 For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apara saMgrahanaya dravyatva, paryAyatva Adi apara sAmAnya ko grahaNa karake unake bhedoM ke prati udAsInatA rakhatA hai| 346 isa naya ke anusAra dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIvadravya saba eka haiN| kyoMki sabame dravyatva rUpa sAmAnya vidyamAna hai| chahoM dravyoM meM dravyatva kA sadbhAva hai| parasaMgrahanaya meM sat rUpa se samasta padArthoM kA saMgraha kiyA jAtA hai tathA aparasaMgrahanaya dravyarUpa se samasta dravyoM kA, guNarUpa se samasta guNoM kA, gautva rUpa se samasta gauoM kA saMgraha karatA hai | 347 dravyaguNaparyAyanorAsa meM jIvatva sAmAnya kI dRSTi se samasta jIvoM ko saMgrahita karane vAle naya ko vizeSasaMgrahanaya yA aparasaMgrahanaya kahA hai| 348 dravya vizeSa 'jIva' kA saMgraha karane se vizeSa saMgrahanaya hai| jIvadravya ke bheda hai| jaise saMsArI aura mukta | mukta ke bhI 15 bheda haiM to saMsArI ke deva, nArakI, manuSya aura tiryaMca ye cAra bheda haiN| tiryaMca ke aindriyAdi pAMca bheda haiN| isa prakAra jIvoM meM paraspara bheda hone para bhI jIvatva yA jIvanadhAraNa karane meM koI bheda nahIM hai| jIva ke sahacArI bhAvaprANa sabhI jIvoM meM hote haiN| ataH dravyavizeSa 'jIva' kA saMgraha karane se yaha naya vizeSasaMgrahanaya hai| isameM jisako pahale sAmAnya dravya ke rUpa se grahaNa kiyA gayA thA, usI kA avAntara bheda jIvarUpa se grahaNa kiyA gayA hai| 3. vyavahAranaya mahopAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM sarvagrAhI saMgrahanaya ke pazcAt vizeSagrAhI vyavahAranaya kI vyAkhyA sUkSmadRSTi se kI hai| jo vyavahAra karatA hai yA jo sAmAnya kA tiraskAra karatA hai, vaha vyavahAranaya hai / 349 156 * 346 dravyatvAdIni avAntara sAmAnyAni 347 akalaMkagranthatrayam saM. paM. mahendrakumAra zAstrI, prastAvanA, pR. 96 1348 saMgrahai naya saMgraho te, dvividha ogha vizeSa re 349 vavaharaNaM vavaharae sa teNa va'vahIrAe va sAmannaM pramANanayatattvAloka, sU. 7/19 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6 / 11 vizeSAvazyakabhASya, gA. 2212 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 vyavahAra kA artha hai -bhedaka yA bheda karane vaalaa| saMgrahanaya ke dvArA saMgrahita zuddha-azuddha artha meM jo bheda karatA hai, vahI vyavahAranaya hai|50 jaise -sadvastu ke do 'bheda haiM- cetana aura acetana / acetana tattva ke dharmAstikAya Adi pAMca bheda haiN| inake bhI rUpI aura arUpI rUpa se do bheda haiN| cetana tattva ke saMsArI aura siddha rUpa se do bheda hai| punaH saMsArI ke pAMca sau taresaTha bheda haiM to siddha ke bhI pandraha bheda hai| kevala jIva aura ajIva kahane se vyavahAra naya nahIM cala sakatA hai| vyavahAra ke lie sadaiva bheda-buddhi kA Alambana lenA par3atA hai| vastra kahane mAtra se bhinna-bhinna prakAra ke vastroM kA alaga-alaga bodha nahIM hotA hai| jo kevala khAdI hI cAhatA hai, vaha vastroM kA vibhAga kiye binA khAdI nahIM pA sakatA haiM ataH khAdI kA kapar3A, mila kA kapar3A ityAdi bheda bhI karane par3ate haiN|51 vyavahAranaya yahA~ taka bheda karatA jAtA hai jisake Age bheda kI kalpanA saMbhava hI nahIM ho| ... isalie vyavahAranaya saMgrahanaya ke dvArA saMkalita padArthoM meM vidhipUrvaka bheda karatA hai|52 sat to mAtra sattA hai| sAmAnya se bhinna vizeSa kA AkAza puSpa ke samAna koI vyavahAra nahIM ho sakatA hai tathA vizeSa se atirikta sAmAnya kA bhI koI astitva nahIM hotA hai|53 ghaTa-paTa Adi vizeSoM se hI vyavahAra hotA hai| kyoMki jala - dhAraNa karanA, tana-AvaraNa Adi kriyA vizeSa ghaTa-paTa se hI hotI hai| saMgrahanaya ke dvArA gRhIta artha kA vizeSa bodha karane ke lie usakA pRthakkaraNa vyavahAranaya hI karatA hai|354 kisI vaidya ke dvArA 'kaSAyarasa' ko auSadha ke rUpa meM batAne mAtra se auSadha grahaNa nahIM ho sakatA haiM A~valA Adi kisI vizeSa kaSAyale 350 jaM saMgaheNa gahiyaM bheyai atthaM asuddhasuddhaM vA nayacakra, gA. 209 351 tattvArthasUtra- sukhalAlajI, pR. 41 352 a) saMgrahanayakSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH ............. tattvArthasUtra, sarvArthasiddhi 1/33 ba) saMgrahagRhItArthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM ................... .............. prameyakamalamArtaNDa, 6/74 para bhASya sa) saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvaka .. ............... jainatarkabhASA, pR. 61 da) saMgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM .. pramANanayatattvAloka, sU. 7/23 353 uvalaMbhavyavahArAbhAvAo nitvisesabhAvAo vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2214 354 vidhipUrvakamavaharaNaM ...... tattvArtharAjavArtika, 1/33 For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 phala ke rasa kA bheda karanA hI par3atA hai| anyathA saMsAra ke samasta kaSAyarasoM kA saMgrahaNa karanA samrATa ke lie bhI saMbhava nahIM hai|355 ataH sarvasaMgrahanaya ke dvArA gRhIta vastu apane uttara bhedoM ke binA vyavahAra karAne meM asamartha hai| isalie vyavahAranaya kA Azraya liyA jAtA hai| anuyogadvArasUtra meM dravyoM meM vizeSa bheda karane ke lie jo pravRtta hotA hai, use vyavahAranaya kahA hai| jisa vastu ko saMgrahanaya ne abhedarUpa se apanA viSaya banAyA thA, usI vastu kA vyavahAranaya paramANu paryanta nirantara bheda karatA hai|57 vastuoM ko eka rUpa se saMgrahita karane ke bAda unakA alaga-alaga bodha karAne ke lie yA unakA loka-vyavahAra meM upayoga karane ke lie vizeSa rUpa se bheda karanevAlI dRSTi vyavahAranaya hai|58 / loka prasiddha aura prAyaH adhikatara upacAra ke AzrayIbhUta artha ko vistAra karanevAlA vyavahAranaya hai|359 jaise ki loka vyavahAra meM bhramara tathA koyala kAlI hai, totA harA hai, haMsa zveta hai| kintu nizcayadRSTi se inameM pAMcoM hI varNa hai|360 yaha naya loka vyavahAra meM jo jaisA prasiddha hai, use usI rUpa meM svIkAra karatA hai| jaisA ki 'rAstA calatA hai' vastutaH vyakti calatA hai, na ki raastaa| kintu vyavahAra meM yahI kahA jAtA hai ki rAstA calatA hai| ghar3A cUtA hai, parvata jalatA hai, ityaadi| vyavahAranaya loka vyavahAra kA anusaraNa karane se aupacArika rUpa se bheda kA kathana karatA hai|361 mahopAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM saMgrahanaya ke viSayabhUta padArthoM meM bheda karane vAlI dRSTi ko vyavahAranaya kahA hai| saMgrahanaya ke samAna hI ............. 355 kaSAyo bhaiSajyam ..... tattvArtharAjavArtika, 1/33 356 vaccai viNicchiyatthaM vavahAro savva davvesu ............................ anuyogadvArasUtra, gA. 137 357 jo saMgaheNa gahida, visesarahidaM kArtikeyAnuprekSA, gA. 273 358 loka-vyavahAraparo vA vizeSato yasmAt iti vyavahAra. ....... nayarahasya niyavAda-muni phUlacaMda, pR.73 se uddhRta 359 laukika-sama upacAra prAyo vistRtArtho vyavahAra: ..................... tattvArthabhASA, 1/35 360 nayavAda- muni phUlacaMda 'zramaNa', pR. 75 361 bhedopacAratathA vastu vyavahiyate iti vyavahAra: AlApapaddhati, sU. 205 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 vyavahAranaya ke bhI sAmAnya aura vizeSa rUpa se do bheda kiye haiN|362 pratyeka vastu jaise sAmAnyarUpa hai, vaise hI vizeSa rUpa bhI hai| sAmAnya rUpatA vastu ko samAna banAtI hai| jabaki vizeSarUpatA vastu ko vizeSa yA asamAna banAtI hai arthAt paraspara bheda karatI hai| saMgrahanaya kI dRSTi sAmAnya hone se koI bheda nahIM karatI hai| parantu vyavahAranaya kI dRSTi vizeSa kI ora hone se bheda karatI hai|383 'sabhI dravya paraspara avirodhI haiM isa sAmAnya saMgrahanaya ke viSaya kA bhedaka prathama vyavahAranaya hai| jaise dravya do prakAra kA hai - jIva aura ajIva 64 'sabhI jIva samAna haiM isa dUsare saMgrahanaya ke viSaya kA bhedaka dUsarA vyavahAranaya arthAt vizeSa saMgrahanaya kA bhedaka vizeSa vyavahAranaya hai| jaise- jIva ke do prakAra haiM - saMsArI aura siddha65 dravyAnuyogatarkaNA66 meM bhI uparokta sAmAnya saMgraha bhedaka aura vizeSa saMgraha bhedaka rUpa se vyavahAranaya ke do bheda kiye gaye haiN| parantu nayacakra 67 meM saMgrahanaya ke dvArA gRhita zuddha artha ke bhedaka ko zuddha vyavahAranaya aura azuddha artha ke bhedaka ko azuddha vyavahAranaya kahA gayA hai| isa prakAra vyavahAranaya kA mukhya prayojana hai loka vyavahAra / sAmAnya saMgraha se loka vyavahAra nahIM calatA hai| 'dravya lAo aisA kahane se prazna uThatA hai - kaunasA dravya jIva yA ajIva ? jIvadravya meM kaunasA jIva ? saMsArI yA mukta ? saMsArI jIva 362 vyavahAra saMgraha viSaya bhedaka dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/12 36 dravyaguNaparyAyanorAsa -bhAga 1 vivecana, abhayazekharasUri, pR. 232 364 dravyaM jIvAjIvau ............ ......... .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/12 kA TabbA 365 jIvAH saMsArINaH siddhAzca ......... ............ ... vahI 366 saMgraha bhedaka vyavahAro'pi dvividhaH smRtaH ........... dravyAnuyogatarkaNA, zlo. 6/13 367 jaM saMgaheNa gahiyaM bheyai atthaM asuddhaM suddhaM vA .................... nayacakra, gA. 209 ......... For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM kaunasA saMsArI ? manuSya yA tiryaMca ? ataH sabhI sthAnoM para vyavahAra karane ke lie vizeSa kI AvazyakatA hotI hai | 368 4. RjusUtranaya prastuta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM granthakAra ne RjusUtranaya evaM usake bhedoM kI carcA kI hai| Rju kA artha hai sahajatama arthAt vartamAnakAlIna paryAya anulakSI; sUtra kA artha hai shrutjnyaan| jo zrutajJAna vartamAna paryAya anulakSI hai, use RjusUtranaya kahate haiN| 309 yaha naya pUrva aura pazcAtavartI kAloM ke viSayoM ko apane dRSTikoNa meM na lekara vartamAna kAla kI paryAya ke viSayabhUta padArthoM ko hI grahaNa karatA hai 370 bhUtakAlika aura bhaviSyakAlIna paryAyoM ke AdhAra para vacana vyavahAra karane hetu yaha naya taiyAra nahIM hai / kyoMki padArtha kI bhUta - paryAya naSTa ho gaI aura bhAvIparyAya abhI utpanna nahIM hai| ataH bhUta aura bhAvI se kAma nahIM cala sakatA hai| vastutaH vartamAna kAla kI paryAya se hI kArya hotA hai / jaise - vartamAna samRddhi hI sukha kA sAdhana hone se samRddhi kahI jA sakatI hai| bhUta kAlika samRddhi kA smaraNa yA bhAvIsamRddhi kI kalpanA vartamAna meM sukhadAyaka na hone se samRddhi nahIM kahI jA sakatI hai| isI taraha putra maujUda ho aura vaha mAtA - pitA kI sevA kare taba to vaha putra hai / kintu jo putra atIta ho yA bhAvI ho, yA vartamAna meM maujUda nahIM hai, vaha putra hI nahIM hai| 371 isalie RjusUtranaya atIta aura anAgata kI apekSA na rakhakara vartamAnakAlIna paryAya mAtra ko hI grahaNa karatA hai| 372 eka vyakti jo abhI taka nirakSara hai| parantu bhaviSya meM vidvAna banegA aura dUsarA vyakti anabhyAsa ke kAraNa kaNThastha vidyA ko bilkula bhUla gyaa| vartamAna meM donoM se kArya - siddhi nahIM ho 368 dravyAnuyogatarkaNA - ThAkura prasAda zarmA, pR. 92 369 jainadarzana meM naya kI avadhAraNA, - DaoN. dharmacandra jaina, pR. 76 370 Rju praguNaM sUtrayati 371 tattvArthasUtra - sukhalAlajI, pR. 42 372 satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAna parijJAnaM RjusUtraH 160 For Personal & Private Use Only sarvArthasiddhi, 1/33 tattvArthabhASya, 1/35 para bhASya Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 sakatI hai| phalataH unheM vidvAna nahIM kahA jA sakatA hai| jisake mastiSka meM dRSTavya viSaya reDiyama kI taraha vartamAna meM pratibhAsita ho rahA ho, use hI vidvAna kahA jAtA hai|373 isalie RjusUtranaya pratyutpannagrAhI hai|74 jo adhyavasAya bhUta aura bhaviSyat kI upekSA karake vartamAna ko hI grahaNa karatA hai, vaha RjusUtranaya kahalAtA hai|75 vastutaH jo vartamAnakAlIna paryAya hai, vahI vastu hai| bhUta aura bhaviSyakAlIna paryAya kramazaH vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa asat hai aura asat ko svIkAra karanA kuTilatA hai| jo zrutajJAna vizeSa sIdhe DhaMga se vastu ko muktAphala kI taraha eka sUtra meM piroe, vaha RjusUtranaya hai| bhagna motI yA aviddha motIpiroyA nahIM jA sakatA hai| viddha motI hI vartamAna kSaNa meM eka lar3I meM piroye jA sakate haiN| atIta aura anAgata paryAyabhagna aura aviddha motI ke sadRza hone se agrAhya hai| vartamAna paryAya viddha motI kI bhAMti grAhya hai| ataH vartamAna paryAya hI RjusUtranaya kA grAhya viSaya hai| ___ RjusUtranaya kSaNikavAda kA samarthana karatA hai| pratyeka paryAya apane-apane kSaNa taka hI sImita hai| isa naya ke anusAra 'kAlA kauA aisA vAkya prayoga nahIM ho sakatA hai| kAlA, kAlA hai aura kauA, kauA hai| kyoMki kAlA aura kauA donoM bhinna-bhinna do avasthAeM haiN| yadi kAlA kAka rUpa ho jAye to koyala Adi samasta kAle pakSI kAka ho jAyeMge aura yadi sabhI kAle kAka ho jAye to kAka kA astitva hI nahIM rhegaa| ataH RjusUtranaya vartamAnakAla meM arthaparyAya ke rUpa meM pariNata vastu ko hI sat rUpa meM siddha karatA hai, anya ko nhiiN|78 " nayavAda, - muni phUlacaMda 'zramaNa', pR.91 * paccutpannagrAhI ujjusuo Nayavihi muNeyavvo ..... ... anuyogadvAra, gA. 138 Avazyakaniyukti, gA. 470, vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2223, jainatarkabhASA, pR. 61 FRju avakraM vastu sUtrayatIti RjusUtraH -nayapradIpa, nayavAda-muni phUlacaMdra, pR.88 se uddhRta na kRSNaH kAkaH ubhayorUpi svAtmakatvAt ........................ tattvArthavArtika, 1/33/7 jo vaTTamANe kAle, atthapajjAyapariNadaM atthaM ................... kArtikeyAnuprekSA, gA. 274 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 mahopAdhyAya yazovijayajI ke 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM vidyamAna (vartamAna) aura apane vartamAna artha ko hI padArtha ke rUpa meM svIkAra karane vAle naya ko RjusUtranaya kahA hai|79 yaha naya bhUtakAla aura bhAvikAla kA vicAra nahIM karake mukhyarUpa se vartamAnakAla kA hI vicAra karatA hai| kyoMki atIta aura anAgata padArtha arthakriyA karane meM samartha nahIM hai| arthakriyAhIna padArtha se koI prayojana siddha nahIM hone se, use padArtha ke rUpa meM nahIM mAnA jA sakatA hai|380 yazovijayajI ne chaThI DhAla meM RjusUtranaya kI vyAkhyA meM 'vartatA' ke sAtha 'nija anukUla' vizeSaNa bhI diyA hai| yathA vartato RjusUtra bhAsaI, artha nija anukUla re' RjusUtranaya vartamAnakAla ke sAtha apane anukUla arthAt jisase apane kArya siddha ho, use hI padArtha ke rUpa meM svIkAra karatA hai| jaise ki apane pitA, bhAI yA putra kI saMpatti ke AdhAra para svayaM ko dhanavAna nahIM mAnA jAtA hai| kyoMki usa saMpatti kA upayoga apanI icchAnusAra nahIM kara sakatA hai| paravastu apane kAryasAdhaka meM upayogI nahIM hone se mithyA hai| apanI icchAnusAra jisa vastu kA upayoga kiyA jA sake, usI vastu kI apane lie sattA hai| isalie RjusUtranaya vartamAna kAla meM bhI nijAnukUla arthAt apane kArya kI sAdhaka vastu ko hI vAstavika mAnatA hai|91 RjusUtranaya dravya nikSepa meM vartamAnakAlika paryAya yA aMza ko svIkAra karatA hai| bhUta, bhAvI paryAya ko svIkAra nahIM karatA hai| vastutaH yaha naya dravyArthika hai, paryAyArthika to kathaMcit hI hai| anuyogadvArasUtra aura vizeSAvazyakabhASya kA anusaraNa karane vAle vidvAna dravyArthikanaya ke cAra bheda mAnate haiN| ve naigama se lekara RjusUtra naya taka ke cAra nayoM ko dravyArthika mAnate haiN| cAhe RjusUtranaya vartamAnakAlika paryAya ko grahaNa karatA ho, kintu paryAya dravya se na to alaga yA bhinna hai aura na 379 vartato RjusUtra bhAsaI artha jina anukUla re .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/13 380 dravyaguNaparyAyanorAsa, -bhAga 1 - abhayazekhara sUri, pR. 234 381 dravya-guNa-paryAyanorAsa-bhAga 1 - dhIrajalAla DAhyAlAla mehatA, pR. 270 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 dravya ke abhAva meM usakI koI sattA hai| paryAyArthika naya kevala bhAvanikSepa ko svIkAra karatA hai| jabaki dravyArthikanaya cAroM hI nikSepa ko mAnatA hai| parantu siddhasena divAkara Adi dravyArthika ke tIna aura paryAyArthikanaya ke cAra bheda mAnate haiM aura RjusUtranaya ko paryAyArthika mAnate haiN| RjusUtranaya vartamAnakAla meM hone vAlI paryAya ko hI mAnatA hai aura bauddhadarzana bhI kSaNikavAda kA hI samarthana karatA hai| parantu donoM meM antara hai| kSaNikavAdI bauddhadarzana dravya kI sattA ko bilkula nahIM mAnakara kevala paryAya ko hI mahattva detA hai| jabaki prastuta naya vastu kI sattA ko nakAratA nahIM hai| apitu use gauNa rUpa se svIkAra karake paryAya ko mukhyatA pradAna karatA hai| nayacakra aura AlApapaddhati kA anusaraNa karake prastuta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM RjusUtranaya ke sUkSma aura sthUla rUpa se do bheda kiye gaye haiN| sUkSma RjusUtranaya aura sthUla RjusUtranaya - jo dravya kI eka samayavartI kSaNika paryAya ko grahaNa karatA hai vaha sUkSma RjusUtranaya hai aura jo apanI Ayuparyanta rahanevAlI manuSya Adi paryAya ko utane samaya taka manuSya rUpa meM svIkAra karatA hai,382 vaha sthUla RjusUtranaya hai| sUkSma RjusUtranaya kSaNika viSayoM ko apanA viSaya krtaahai| jaise- zabda kSaNika hai, vaiSayika sukha kSaNika hai, dIpaka kI zikSA kSaNika hai Adi| jabaki sthUla RjusUtranaya asaMkhyAta samayoM meM bhI vidyamAna rahane vAlI paryAya ko grahaNa karatA hai| jaise -yuvAvasthA, vRddhAvasthA aadi| ....................... 382 a) jo eyasamayavaTTI geNhai dave dhuvttpjjaayN| ___ so riusutto suhumo savvaMpisadaM jahA khaNiyaM / / ..nayacakra, gA. 210 ba) sUkSma RjusUtro yathA ekasamayavasthAyI paryAyaH sthUla RjusUtro yathA manuSyAdi paryAyAH tadAnuH pramANakAla tiSThanti .... AlApapaddhati, sUtra 74,75 sa) svAnukUlaM vartamAna RjusUtro hI bhASate .............. dravyAnuyogatarkaNA, 6/14 For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 vastu pariNamanazIla hone se satata parivartana calatA rahatA hai| eka paryAya eka samaya taka hI rahatI hai| dUsare samaya meM vaha paryAya naSTa ho jAtI hai aura dUsarI paryAya utpanna ho jAtI hai| isa eka samayavartI paryAya ko arthaparyAya kahA jAtA hai| ataH jo arthaparyAya ko hI apane dRSTikoNa meM letA hai, vaha naya sUkSma RjusUtranaya hai| parantu loka vyavahAra meM koI bhI paryAya (avasthA) jaba taka calatI rahatI hai, taba taka use vartamAna paryAya hI kahA jAtA hai| jaise-manuSya paryAya Ayu paryanta rahatI hai| aisI asaMkhya samayavAlI sthUlaparyAya sthUla RjusUtranaya kA viSaya hai| mahopAdhyAya yazovijayajI ne prastuta kRti meM kSaNika paryAya ko grahaNa karanevAlI dRSTi ko sUkSmaRjusUtranaya tathA manuSya Adi dIrghakAlIna paryAya ko svIkAra karane vAlI dRSTi ko sthUla RjusUtranaya kahA hai|83 sUkSma RjusUtranaya 'eka samaya' ko hI vartamAna ke rUpa meM svIkAra karatA hai| kyoMki pUrvasamaya naSTa ho jAne se atIta aura paravartI samaya utpanna nahIM hone se anAgata hai| sthUla RjusUtranaya dIrgha vartamAna kAla ko bhI vartamAna paryAya ke rUpa meM svIkAra kara letA hai| 5. zabdanaya - 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI chaThI DhAla meM yazovijayajI ne zabdanaya ko paribhASita kiyA hai| jisake dvArA vastu-tattva kA kathana kiyA jAe, use zabda kahate haiN|84 atizayajJAnI atisUkSma aura atidUrastha padArthoM ko bhI hastAmalavat pratyakSa hI jAnate haiM, kintu alpajJa jIva ko padArthoM kA bodha zabda ke dvArA hI ho sakatA hai| dUsarI ora zabda hI eka aisA sAdhana hai jisase prANI apane vicAroM, cintanoM evaM anubhavoM ko abhivyakti de sakatA hai| vastu zabda ke dvArA hI kahI jAtI hai aura buddhi usI artha ko mukhyarUpa se mAna letI hai| isa prakAra jisa naya meM zabda mukhya ho aura 383 kSaNika paryAya kahaiM sUSima, manuSyAdika thUla re ..................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/13 384 zapatIti zabdo nayaH zabdapradhAnanatvAt ....... prameyakamalamArtaNDa, pR. 663 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 artha gauNa ho, vahI zabda naya hai| zabda ke AdhAra para arthagrahaNa karanevAlA naya zabda naya hai| yaha naya zabda para nirbhara rahatA hai| vastu-tattva ke yathArtha svarUpa kA zabda se pratipAdana karanA tathA kartA, karma Adi kArakoM kI apekSA se artha kA nirUpana karanA zabdanaya hai|385 zabdoM meM kAla Adi ke bheda se artha bheda kA pratipAdana karanevAlA naya zabdanaya hai|386 kAla Adi se tAtparya hai, kAla ke atirikta kAraka, liMga, saMkhyA aura upasarga haiN|387 yaha naya kAla, kAraka Adi ke bheda se zabdoM ke artha meM bheda karatA hai, kintu paryAyavAcI zabdoM ko eka artha kA vAcaka mAnatA hai| 1. kAlabheda : parivartana kAla kA svabhAva hone se pratyeka dravya kI paryAya pratipala badalatI rahatI hai| bhUta, bhaviSya aura vartamAna kAla ke bheda se padArthoM meM bhI parivartana AtA hai| tInoM kAla meM padArtha kI sthiti eka samAna nahIM hotI hai| isalie yaha naya kAlabheda se arthabheda karatA hai| jaise 'sumerU thA', 'sumerU hai' aura 'sumerU hogaa| tInoM kAloM kI apekSA se yaha naya sumerU ko bhinna-bhinna mAnatA hai|388 "teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihaM nAmaM nayarI hotthaa|" AgamoM meM aise ullekha Ate haiN| isakA sthUlArtha hai rAjagRha nAma kI nagarI bhUtakAla meM thI aura vartamAnakAla meM nahIM hai| jabaki lekhaka ke samaya meM bhI rAjagRha nagarI thii| aba prazna yaha uThatA hai ki lekhaka ke samaya meM rAjagRha nagarI vidyamAna thI to lekhaka ne 'thI' aisA prayoga kyoM kiyA ? isakA uttara zabdanaya se milatA hai| vartamAna (lekhaka ke 385 yathArthAbhidhAnA zabdaH ............ 386 a) kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipAdyamAnaH zabdanayaH ba) kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipAdyamAnaH zabdaH sa) kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipAdyamAnaH zabdaH ......... 387 kAlakAraka liMga saMkhyApurUSopasargAH kAlAdayaH 38 tatra babhUva bhavati bhaviSyati sumerUrityatrA tattvArthAdhigama bhASya, 1/35 pramANanayatattvAloka, 7/32 jainatarkabhASA, pR. 61 syAdvAdamaMjarI, pR. 249 jainatarkabhASA, pR. 61 .......... vahI, pR.61 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya) meM vidyamAna rAjagRha nagarI se bhUtakAla kI rAjagRha nagarI bhinna hai / ataH usI kA varNana prastuta hone se 'rAjagRha nagarI thI' aisA kahA gayA hai| 389 yahA~ para kAlabheda se arthabheda kiyA gayA hai| 2. kAraka bheda : karttA, karma, karaNa, saMpradAna, apAdAna evaM adhikaraNa ye chaha kAraka haiN| zabdanaya 390 ina kArakoM ke bheda se zabdoM meM arthabheda karatA hai / yathA - 3 karttAkAraka dharma jIva ko sadgati meM pahuMcA detA hai dharma ko upalabdha jIva sukhI hotA hai dharma ke mAdhyama se hI karmoM kA nAza hotA hai dharma ke lie prayatna karanA cAhie dharma se vimukha jIva duHkhI hotA hai svadharma meM dRr3ha honA cAhie - adhikaraNa kAraka karmakAraka = sampradAna kAraka karaNakAraka apAdAnakAraka yahA~ sabhI kArakoM meM dharma zabda kA prayoga hai, kintu usakA artha alaga-alaga pratiphalita hotA hai / 166 3. liMgabheda liMga tIna prakAra ke hote haiM - pulliMga, strIliMga aura napuMsakaliMga / zabdanaya ina tIna liMga ke bheda se vAcyArtha meM bheda karatA hai / strIliMga ke sAtha pulliMga kA prayoga karanA jaise 'tArakA svAtiH' pulliMga ke sAtha strIliMga kA prayoga jaise 'avagamo vidyA, strIliMga ke sAtha napuMsakaliMga kA prayoga jaise - vINA Atodyam' zabdanaya isa prakAra eka liMga ke sthAna para dUsare liMga ke prayoga ko vyAbhicAra 389 tattvArthasUtra - paM. sukhalAlajI, pR. 43 muni phUlacanda 'zramaNa, pR. 129 390 nayavAda 391 tadyathA liMgavyAbhicArastAvat strIliMgo pulliMgAdhisthAnaM For Personal & Private Use Only 391 tattvArthavArtika, 1/33/15 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnatA hai| taTa, taTI meM pulliMga aura strIliMga ke bheda se bheda mAnatA hai| 392 'kamala' yaha mRga kA vAcaka hai; kamalA kA artha lakSmIdevI hai, kamalaM se tAtparya kamala kA phUla hai| sumanaH (napuMsakaliMgI) sundara mana kA vAcaka hai|, sumanas (pulliMgI) devapada kA paryAyavAcI hai / sumanas (strIliMgI) se tAtparya puSpa se hai / 393 4. saMkhyAbheda : zabdanaya zabdoM meM vacanAnta se vAcyArtha meM bheda karatA hai / jalaM Apa; varSAH RtuH AmrAH vanam Adi meM ekavacana ke sthAna para bahuvacana yA bahuvacana ke sthAna para ekavacana kA prayoga karanA athavA vizeSaNa - vizeSya ke rUpa meM prayoga karanA zabda naya ko mAnya nahIM hai / 394 zabdanaya kI dRSTi meM yaha saMkhyA vyAbhicAra hai / yaha naya ekArtha vAcaka paryAyavAcI zabdoM meM vacana ke AdhAra para bheda karatA hai| jaise jalaM aura ApaH / jalaM yaha napuMsakaliMga meM ekavacanAnta pada hai| jabaki ApaH strIliMga meM bahuvacanAnta pada hai| ataH jala ke eka bUMda ke lie ApaH zabda kA prayoga nahIM kiyA jA sakatA hai| isI prakAra bAlakaH kA artha hai eka bAlaka ; bAlakau kA artha hai do bAlaka; bAlakAH kA artha hai bahuta se bAlaka / dArA aura kalatra kramazaH bahuvacanAnta aura ekavacanAnta hai| yadyapi dono zabda patnI ke hI vAcaka haiM | parantu vacanabheda se donoM kA artha bhinna-bhinna hai | 395 5. purUSabheda purUSa tIna prakAra ke hote haiM - prathamapurUSa, madhyamapurUSa aura uttamapurUSa / zabdanaya purUSabheda se bhI vAcyArtha meM bheda karatA hai / 'ehi, manye rathena yAsyasi nAhi jainatarkabhASA, pR. 61 - 1392 taTastaTItaTamityAdau liMga bhedena muni phUlacandra 'zramaNa, pR. 130 131 393 nayavAda 394 saMkhyAbhicAraH - jalamApaH varSARtuH AmrAvanam 395 dArAH kalatramityAdau saMkhyA bhedena :- 167 For Personal & Private Use Only sarvArthasiddhi, 1/33 jainatarkabhASA, pR. 61 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 yAsyasi yAtaste pitA' yaha purUSa yA sAdhana vyAbhicAra hai|96 yathArtha meM 'tvam ehi, tvaMmanyase yat ahaM rathena yAsyAmi tvaM nahi yAsyasite pitA age yAtaH' aisA prayoga honA caahie| yaha naya pAThaM paThati; pAThaM paThasi; pAThaM paThAmi- ina tInoM meM purUSa bheda ke kAraNa vAcyArtha meM bheda karatA hai| . 6. upasargabheda : upasarga kA artha hai upagrahaNa parA, pra, apa, samAdizabdanaya upasarga ke prayoga ke AdhAra para vAcyArtha meM bheda karatA hai| jaise saMtiSThate, pratiSThate, viramati, uparamati meM parasmaipada aura Atmanepada kA prayoga upagrahaNa vyAbhicAra hai|397 saMtiSThate, avatiSThate meM mUla dhAtu (sthA) eka hone para bhI 'sama' aura 'ava' upasarga ke AdhAra para vAcyArtha meM bheda kiyA jAtA hai| isI prakAra prahAra, upahAra, saMhAra, vihAra, nihAra, parihAra, AhAra, apahAra, vyavahAra Adi ke vAcyArtha meM bhI bheda hai| isa prakAra liMga, saMkhyA, aura sAdhana Adi ke vyabhicAra kA nirAkaraNa karanevAlA zabdanaya hai|398 isI bAta ko nayacakra meM isa prakAra samajhAyA gayA hai - zabdanaya ekArtha bhinna liMgAdi vAle zabdoM kI pravRti ko svIkAra nahIM karatA hai|99 zabdanaya aise zuddha zabdoM ko hI svIkAra karatA hai jo zuddha vyAkaraNa se prakRti, pratyaya ke dvArA siddha hoN|100 zabdanaya liMga Adi se zabdoM ke artha meM bheda karane para bhI aneka paryAyavAcI zabdoM dvArA 396 sAdhana vyabhicAraH ehi manye rathenayAsyasi ........ tattvArthavArtika, 1/33/20 397 a) saMtiSThate pratiSThate viramatyuparamatIti upagrahavyabhicAra vahI, 1/33/20 ba) santiSThate, avatiSThate ityAdAvupasargabhedena ..... jainatarkabhASA, pR.61 398 a) liMga, saMkhyAsAdhanAdivyabhicAra nivRtiparaH zabdanayaH sarvArthasiddhi, 1/33 ba) savvesi vatthUNaM saMkhAliMgAdi bahupayAdehiM . kArtikeyAnuprekSA, gA.275 399 jo vaTTaNaM Na maNNaI eyatthe bhinnaliMgAiNaM ........... nayacakra, gA. 212 400 zabdAt vyAkaraNAt prakRti pratyayadvAreNa siddhaH zabdaH .................. AlApapaddhati, sU. 200 ........... For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 sUcita vAcyArtha ko eka hI padArtha mAnatA hai| jaise kumbha, kalaza aura ghaTa Adi eka hI padArtha ke vAcaka haiN|101 yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa meM zabdanaya ko isa prakAra paribhASita kiyA hai -prakRti, pratyaya Adi vyAkaraNa ke niyamoM se vyutpatti siddha zabdoM ko hI svIkAra karanevAlA tathA liMga aura vacanabheda se, arthabheda ko mAnyatA dene vAlA naya, zabdanaya kahalAtA hai|402 zabdanaya mUla dhAtu kaunasI hai ? kaunasA pratyaya kisa artha meM lagA hai ? kauna sA kAla va kAraka lagA hai? ityAdi kA nirIkSaNa karake hI zabda ke vAcyArtha ko mAnatA hai| jaise pAcaka aura paacikaa| isameM pac prakRti hai jisakA artha hai pkaanaa| 'ak' pratyaya hai jisakA artha hai krtaa| ataH pAcaka zabda se pAk kartRtva-pulliMga kA jJAna hotA hai| kyoMki yadi pAk kartRtva-strIliMga hotA to usakA vAcaka zabda 'pAcikA' banatA jo 'ina' pratyaya lagakara banatA hai|03 isa prakAra prakRti-pratyaya Adi vyAkaraNa niyamoM se siddha zabdoM kA hI eka nizcitArtha hotA hai| parantu jo zabda vyAkaraNa niyamoM kA ullaMghana karake banatA hai, usakA saTIka artha dRSTigocara nahIM ho sakatA hai| yazovijayajI ke anusAra zabdanaya vyAkaraNa siddha zabdoM meM bhI liMga aura vacana Adi bheda se artha ke bheda ko svIkAra karatA hai|404 jaise taTa, taTI, taTam / ina tInoM zabdoM kA artha to 'kinArA' hI hai| parantu liMga bheda se taTaM, taTI, taTam kA artha bhinna-bhinna hai| samudra kA kinArA taTa: hai| taTI nadI kA kinArA hai aura sAmAnya rUpa se bahane vAle jala jharaNAdi) ke kinAre ko taTam kahA jAtA hai| isa prakAra 401 arthazabdanayonaike paryAyaikemeva ca . nayakarNikA, zlo.14 402 zabda prakRti pratyayAdika, siddha maNai zabda re ........................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/14 4403 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, - abhayazekharasUri, pR. 236 404 paNi liMga vacanAdi ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/14 kA TabbA 405 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1 - dhIrajalAla DAhyAlAla mehatA, pR. 274 For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanaya jina-jina zabdoM ke liMgAdi bhinna-bhinna hote haiM, una-una zabdoM kA bhinna-bhinna artha karatA hai| 6. samabhirUr3hanaya : yazovijayajI ne dravyaguNaparyAyanorAsa meM digambara jainAcAryoM ke mantavya ke anusAra dravyArthika Adi nau nayoM ke krama meM samabhirUr3hanaya kA bhI pratipAdana kiyA hai| yahA~ yazovijayajI ke pahale anya jainAcAryoM ne apanI racanAoM meM samabhirUr3hanaya ko kisa prakAra paribhASita kiyA hai, isakA avalokana kara lenA bhI Avazyaka hai I liMga, vacana, kAla Adi ke AdhAra para zabdoM ke artha meM bheda karanevAlI bhedagrAhI buddhi jaba aura gaharAI meM utarakara jhAMkane laga jAtI hai taba paryAyavAcI zabdoM meM bhI unakI vyutpatti ke AdhAra para arthabheda karane ke lie taiyAra ho jAtI hai| isI sUkSma bhedagrAhI buddhi se samabhirUr3ha naya kA avataraNa hotA hai| samabhirUr3ha naya kahatA hai kevala liMga Adi ke bheda se artha kA bheda svIkAra karanA hI paryApta nahIM hai, apitu vyutpatti mUlaka zabdoM ke bheda se bhI arthabheda mAnanA cAhie / - 170 zabda ke paryAyavAcI zabdoM meM vyutpatti kI dRSTi se arthabheda kA AropaNa karane vAlA naya samabhirUr3ha naya hai| 406 paryAyavAcI zabdoM meM arthabheda karanA isa naya kA mukhya viSaya hai / yaha naya zabdoM meM unakI vyutpatti ke AdhAra para arthabheda mAnakara pratyeka zabda kA artha bhinna-bhinna hI karatA hai / ghaTa zabda bhinna arthavAcaka hai aura kumbha zabda bhinnArthavAcaka hai| jaise ghaTanAt ghaTa iti viziSTa ceSTAvAn" vAcyArtha ko ghaTa kahate haiN| kUTakauTilye kUTanAt kauTilyayogAt kUTaH yaha vyutpatti kUTaH zabda kI hai| ubha-ubha pUraNo kumbhanAt kutsitapUrNAt kumbhaH yaha vyutpatti kumbhaH zabda kI hai / ghaTa, kUTa aura kumbha meM zabda bheda se arthabheda kiyA gayA hai | 407 406 paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt naya samabhirUr3ha nayavAda - muni phUlacandra 'zramaNa', pR. 138 407 For Personal & Private Use Only tattvArthazlokavArtika, 1/33/76 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 isa prakAra paryAyavAcI zabdoM meM nirUkti (vyutpatti) ke bheda se arthabheda ko ArUr3ha karanevAla naya samabhirUr3ha naya hai|408 yaha naya kAla Adi bheda nahIM hone para bhI mAtra paryAyavAcI zabdoM ke bheda se hI padArtha meM bheda mAna letA hai| jaise indra, purandara aura zakra / ye tInoM zabda svarga ke svAmI 'indra' ke vAcaka haiM aura eka hI liMga aura vacana ke haiN| kintu samabhirUr3ha naya ke anusAra ye tInoM zabda indra ke bhinna dharmoM ko kahate haiN| indranAta indraH -yaha indra zabda kI vyutpatti hai, jisakA artha hai parama aizvaryamAna / pudariNAt purandaraH-yaha purandara zabda kI vyutpatti hai| purandara kA artha hai nagaroM kA vidAraNa krnevaalaa| 'zakanAt zakraH -yaha zakra zabda kI vyutpatti hai, jisakA artha hai sAmarthyavAn / 09 jina zabdoM kI vyutpatti bhinna-bhinna hotI hai, ve zabda bhinna arthoM ke dyotaka hote haiN| ataH indra na to zaka ho sakatA hai aura nahIM zakra purandara ho sakatA hai| isI prakAra purandara bhI zakra yA indra nahIM ho sakatA hai| prastuta naya jisa zabda kA jo vyutpattilabhya arthayogya ho, usa zabda kA vahI artha svIkAra karatA hai| isa naya ke mata se 'indra' zabda se 'zakra' zabda utanA hI bhinna hai, jitanA ghaTa se paTa zabda pRthak hai| yaha naya ghaTAdi sat padArthoM ke viSaya meM saMkramaNa ko aMgIkAra nahIM karatA hai| dUsare zabdoM meM sat arthoM meM saMkramaNa na honA hI samabhirUr3hanaya hai|410 samabhirUr3ha nayAnusAra liMga, vacana Adi ke prayoga se jaise vastu meM bhinnatA AtI hai, vaise hI saMjJA-bheda se bhI vibhinnatA AtI hai| eka artha ke vAcaka aneka saMjJA zabda nahIM ho sakate haiM aura eka hI saMjJA zabda aneka vastuoM kA vAcya nahIM ho sakatA hai| jo jisa vAcya kA vAcaka hotA hai, usakA paryAyavAcI dUsarA nahIM ho 408 a) paryAyazabdeSu nirUktibhedena bhinnamartha samabhirohan samabhirUr3ha ............ pramANanayatattvAloka, 7/36 ba) paryAyazabdeSu nirUktibhedene bhinnamartha .... ............................. jainatarkabhASA, pR. 62 sa) bhinnaM samabhirUDhAkhya zabdArtha tathaiva ca dravyAnuyogatarkaNA, 6/15 da) samibharUDhasta paryAyazabdAnAM pravibhaktamevArthamabhimanyate syAdvAdamaMjarI, pR. 246 ca) paraspareNAbhirUDhaH samabhirUr3ha: .. AlApapaddhati, sU. 201 409 tadyathA indranAt indraH ........... syAdvAdamaMjarI, pR.246 410 satsvartheSvasaMkramaH samabhirUDhaH tattvArthabhASya, 1/33 para bhASya For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 sakatA hai|11 isa prakAra jahA~ zabdanaya indra, purandara aura zakra meM ekArtha svIkAra karatA hai vahA~ samabhirUr3ha naya unake pRthak-pRthak artha ko mahattva detA hai| nandIsUtra aura tattvArthasUtra13 meM mati, smRti, saMjJA, cintA aura abhinibodha ko matijJAna ke paryAyavAcaka zabda mAne gaye haiN| zabdanaya ke anusAra pUrvokta mati Adi zabda eka liMgI hone se ekArtha ke bodhaka ho sakate haiM parantu samabhirUr3ha naya saMjJA bheda se mati Adi zabdoM ke arthabheda ko mAnyatA detA hai| isa taraha eka vastu ke vAcya zabda kA anya vastu ke vAcyArtha ke rUpa meM saMkramaNa zakya nahIM ho sakatA hai| yadi eka vastu meM anya zabda kA Aropa kiyA jAe to vaha avastu rUpa ho jAtI hai|414 kahane vAle ke zabda kA jo artha aura abhiprAya hotA hai, use 'vastu' mAnA jAtA hai aura anya ko 'avstu'| jaise dharma zabda kA vAcyArtha dharmAstikAya, zrutadharma aura cAritradharma Adi haiN| samabhirUr3hanaya bolanevAle ke abhiprAya ko mukhyatA dekara prasaMga anusAra jo artha ucita lagatA hai, kevala use hI dharma zabda kA artha mAnatA hai|415 sarvArthasiddhi meM samabhirUr3hanaya kI vyAkhyA bhinna prakAra se kI gaI hai| jo zabda ke vibhinna vAcyArthoM ko chor3akara kisI eka artha ko pradhAnatA se aMgIkAra karatA hai, vaha samabhirUr3ha naya kahalAtA hai|16 'gau' zabda ke vANI, pRthvI Adi 11 artha hote haiN| parantu samabhirUr3hanaya sAsnAdivAlI 'gAya' isa eka artha meM hI 'gau' zabda ko rUr3ha 411 a) jaM jaM saNNaM bhAsai taM taM ...... samApana satyApita .............. 412 IhA apoha vImAMsA maggaNA 413 matiH smRtiH saMjJA cintA ... 414 a) vatthuo saMkamaNaM hoI avatthu Naye samabhirUr3he ba) vatthuo saMkamaNaM hoti avatthu nae samabhirUr3he ... 415 nayavAda, -muni phUlacandra 'zramaNa', pR. 146 416 nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUr3ha ........... vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2236 ............ syAdvAda maMjarI, zloka saMgraha, pR. 247 naMdIsUtra, sU 79 tattvArthasUtra, 1/13 anuyogadvAra gA. 139 Avazyakaniryakti yA yukti , gA. 471 sarvArthasiddhi, 1/33 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 karake, zeSa gyAraha arthoM ko chor3a detA hai|417 AlApapaddhati meM bhI lagabhaga isI kA anusaraNa karake kahA gayA - jo ekArtha para ArUr3ha hokara anya arthoM ko gauNa kara detA hai, vahI samabhirUr3ha naya hai| 18 mAilladhavala ne samabhirUr3ha naya ke do artha kiye haiN| yathA - ___ 1. anekArtha ko chor3akara kisI eka artha meM pradhAnatA se rUr3ha ho jAnA jaise 'gau' zabda gAya ke artha meM rUr3ha hai| 2. zabdabheda se arthabheda ko mAnyatA denA - jaise, indra, zakra aura purandara / 419 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM yazovijayajI ne bhinna-bhinna zabdoM ke artha ko bhI bhinna-bhinna mAnanevAle naya ko samabhirUr3ha naya kahA hai| unhoMne bhI pUrvAcAryoM ke kathana ko mahattva dete hue zabda bheda se artha bheda karanevAle naya ko hI samabhirUr3ha kahA hai|120 jaise 'ghaTa' zabda aura 'paTa' zabda pRthak-pRthak hone se ghaTa zabda kA vAcyArtha aura paTa zabda ke vAcyArtha pRthak-pRthak haiN| usI prakAra 'kumbha' zabda bhI ghaTa zabda se bhinna hone se kumbha kA vAcyArtha aura ghaTa kA vAcyArtha bhI eka nahIM ho sakatA hai| 'kumbha' kumbha hai aura 'ghaTa' ghaTa hai| zabdoM meM bheda hone para aneka vAcyArtha bheda honA nizcita hai- ise hI samabhirUr3ha naya kahate haiN| loka vyavahAra meM ghaTa aura kumbha zabda ko ekArtha ke mAnA jAtA hai| yazovijayajI isa ekArthaka pratIti kA kAraNa zabdanayAdi kI vAsanA mAnate haiN|421 kyoMki zabdanaya, RjusUtranaya, vyavahAranaya ke dvArA ghaTa, kumbha Adi zabdoM ko ekArthaka mAnane se logoM ke mana meM yahI artha rUr3ha ho jAtA hai| 417 yato nAnArthAn samatItyaikamarthamAbhi ...... tattvArthavArtika, 1/33 para vRtti, 30 418 samabhirUr3ho yathA - gauH pazuH ........ .. AlApapaddhati, sU. 78 41 saddArUr3ho attho atthArUr3ho taheva puna saddo .... nayacakra, gA. 214 (mAilladhavalakRta) 420-samabhirUr3ha vibhinna arthaka, kahai bhinna ja zabda re ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/14 421 ekArthapaNuM prasiddha chaI ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.6/14 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 7. evaMbhUtanaya : nyAyavizArada yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM nayoM ke varNana ke krama meM evaMbhUtanaya ko jisakA viSaya atyanta gaMbhIra aura kaThina hai, sarala marUgurjara bhASA meM vizleSita karane kA prayatna kiyA hai| evaM-isa prakAra, bhuut-tuly| jo padArtha apanI vyutpatti ke artha ke samAna tulya kriyA karatA hai, usI kriyA meM usake pariNAma ho, usI meM lagA ho, use evaMbhUta kahate haiN| isa evaMbhUta rUpa padArtha ko hI pradhAnatA denevAlI dRSTi evaMbhUtanaya hai| jaise ghaTa pAnI se bharA ho, ghaTa-ghaTa zabda kara rahA ho, usI samaya evaMbhUtanaya use ghaTa khegaa| ghara meM par3e rikta ghaTa ko ghaTa nahIM khegaa|422 vastu svarUpa ke tala taka pahuMcane vAlI buddhi vicAra karatI hai ki jaba kAlabheda se, vyutpatti bheda se artha bheda ho sakatA hai, to vyutpatti siddha kriyA ke bheda se bhI arthabheda mAnanA caahie| samabhirUr3hanaya vyutpattibheda se arthabheda taka hI sImita rahatA hai| jabaki evaMbhUtanaya vyutpatti siddha artha jaba usa vastu meM ghaTita hotA hai, tabhI usa zabda kA vaha artha mAnatA hai| jo vastu jisa paryAya se yukta ho, usa vastu kA usa paryAya ke rUpa meM pariNamitArtha ko hI nizcita karanevAlA evaMbhUtanaya hai|23 Azaya yaha hai ki jisa zabda kA jo kriyArtha hai, usa kriyA ke pariNamanakAla meM hI usake lie usa zabda kA prayoga karanA evaMbhUtanaya kA mukhya lakSya hai| jaise 'indra' kA artha hai zobhita honaa| isa vyutpatti siddhakriyA ke artha ke anusAra jisa samaya indra indrAsana para zobhita ho rahe hoM, usI samaya unheM 'indra' ke nAma se sambodhita karanA caahie| parantu jisa 422 nayavAda, - muni phUlacandra 'zramaNa', pR. 263 429 a) yenAtmA bhatastenaivAdhyavasAyayatIti evaMbhUtaH ................................... tattvArthasUtra, savAthAsAddha, 1/33 ba) ekasthApi dhvanevaciyaM sadA tannopapadyate ............ syAdvAdamaMjarI, pR. 247 Jah Education International For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 samaya pUjA karate ho, abhiSeka karate hoM, usa samaya unheM 'indra' kahanA ucita nahIM hai|124 zakti kA prayoga karate samaye unheM 'zakra' kahanA cAhie, indra nhiiN| evaMbhUtanaya zabda se dhvanita hone vAlI kriyA kA artha ghaTita hone para hI usa vastu ko usa rUpa meM mAnatA hai| anyakAla meM usake lie usa zabda kA prayoga karanA evaMbhUtanaya kI dRSTi meM ucita nahIM hai| jaise gacchatIti gau' - jo cale use gau kahate haiN| jaba vaha khar3I ho yA baiThI ho to use 'gau' nahIM kaha sakate hai| dIpana-kriyAhIna dIpa ko dIpa nahIM kahA jA sakatA hai| isa naya meM upayogayukta kriyA kI hI pradhAnatA hai| jaise tapa karate hue ko hI tapasvI, manana karate hue ko hI muni, bhikSA lete samaya hI bhikSu, sAdhanA meM rata ko hI sAdhu aura zrama karanevAle ko hI zramaNa kahanA caahie| prastuta naya ke mata se sAdhu, muni nahIM ho sakatA aura muni, bhikSu nahIM ho sakatA hai| jo zabda jisa kriyArUpa artha kA dyotaka hai, vaha anya kriyArUpa artha kA vAcaka nahIM ho sakatA hai|425 jisa samaya meM jo kriyA ho rahI hai, usa samaya meM usa kriyA se sambaddha vizeSaNa kA yA vizeSya ke nAma kA vyavahAra karAne vAlA abhiprAya evaMbhUtanaya kahalAtA hai|426 evaMbhUtanaya kriyA artha ko zabda se aura zabda ko kriyA-artha se vizeSita karatA hai| jaise ghaTa zabda kA artha hai jo jaladhAraNa karake ghaTa-ghaTa zabda karatA hai| ataH isa naya ke anusAra jo jaladhAraNa kara ghaTa-ghaTa kriyA kI ceSTA karatA hai, vaha ghaTa hai| jaladhAraNa kara ghaTa-ghaTa zabda karanA, ghaTa vizeSya kA vizeSaNa hai|427 sarvArthasiddhi, 1/33 zlokavArtika, 1/33/78 424 yadaivendati tadaivendro nAbhiSeko na pUjaka iti .................. 42 tat kriyA pariNAmorthastathaiveti vinizcayAt .. 426 a) kriyA pariNatArtha cedevaMbhUto nayo vadet ... ba) evaMbhUtatsu sarvatraM vyaMjanArtha vizeSaNaH ... 427nayavAda, - muni phUlacandra, pR. 161 dravyAnuyogatarkaNA, 6/16 nayopadeza, kA. 39 For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 anuyogadvAra 28 aura Avazyakaniyukti 29 meM vyaMjita-artha ko vizeSa rUpa se pratiSThita karanevAle naya ko evaMbhUtanaya ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| jisake dvArA artha vyakta kiyA jAe, use vyaMjana kahate haiN| vaha vyaMjana jisa abhidheya vastu ko batalAtA hai, use artha kahate haiN| zabdArtha ko tadubhaya kahate haiN| ataH jo zabda artha ko vizeSita karatA hai, vahI evaMbhUtanaya hai|430 prastuta naya vyaMjana (zabda) aura abhidheya (artha) kA vAstavika rUpa se kathana karatA hai| isa zabda kA yaha vAcyArtha hai aura isa vAcyArtha kA pratipAdaka yaha zabda hai| isa prakAra vAcaka tathA vAcya ke sambandha kI kasauTI para kharI utarane vAlI vastu ko grahaNa karanA hI evaMbhUtanaya kA mukhya dhyeya hai| kisI vyakti ke lie rAjA yA nRpa zabda kA prayoga karanA tabhI ThIka hai jaba usameM usa zabda kI vyutpatti siddha artha ghaTita ho rahA ho|31 rAjA jaba rAjadaNDa ko dhAraNa karatA hai, usI samaya vaha 'rAjA' hotA hai aura jaba vaha prajA kA pAlana karatA hai usa samaya nRpa hotA hai| jaba adhyApaka par3hA rahA ho, tabhI use adhyApaka kahA jA sakatA hai| jaba rasoIyA, rasoI banAtA ho tabhI vaha rasoIyA kahA jA sakatA hai| isa prakAra evaMbhUtanaya saMpUrNa guNoM se yukta vastu ko hI usa zabda se vAcya vastu mAnatA hai| vyakti mana, vacana aura kAyA se jo-jo kriyA karatA hai, usa-usa nAma se yukta hotA hai| yahI evaMbhUtanaya kA abhiprAya hai|432 428 vaMjana-attha-tadubhayaM-evaMbhUo visesei ................ anuyogadvAra, gA. 139 Avazyakaniyukti, gA. 471 tattvArthabhASya, 1/34 para bhASya vizeSAvazyakabhASya, gA. 2252 429 a) vaMjana-attha-tadubhayaM evaMbhUo visesei ba) vyaMjanArthayorevambhUta iti sa) vaMjanamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesai ............ ................... 43deg nayavAda, - muni phUlacandra 'zramaNa', pR. 163 431 tattvArthasUtra - paM. sukhalAla jI, pR. 44 432 jaM na karei kammaM dehI maNapayaNakAyaceTTAdo nayacakra, gA. 215 For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 AcArya pUjyapAda ne jisa jJAna rUpa meM AtmA pariNata hotI hai, usI rUpa meM AtmA kA nizcaya karanevAle naya ko bhI evaMbhUtanaya kahA hai| jaise indrarUpa meM pariNata AtmA indra hai| agnirUpa meM pariNata AtmA agni hai|433 yazovijayajI ke anusAra evaMbhUtanaya kriyA pariNata artha ko artha ke rUpa meM aMgIkAra karatA hai|434 jisa zabda kA jo kriyArUpa vAcyArtha hai, usa kriyArUpa meM pariNita padArtha ko hI usa zabda kA vAcyArtha mAnanevAlA abhiprAya evaMbhUtanaya hai| koI bhI sArthaka zabda kisI na kisI kriyA ko dhvanita avazya karatA hai| padArtha kA apane vAcaka zabda ke dvArA dhvanita kriyA ke rUpa meM pariNata hone para hI evaMbhUtanaya usa zabda kA jo vAcyArtha hai use hI usa padArtha artha svIkAra karatA hai| anyathA nhiiN| jaise 'rAjA' zabda hai| isakA vyutpattilabhya artha hai jo chatra, cAmara Adi se zobhatA hai, vaha rAjA hai| evaMbhUtanaya ke mantavyAnusAra jaba rAjA sabhA meM baiThA huA chatra, cAmara Adi se yukta ho, usI samaya vaha rAjA hai| snAnAdi karate samaya rAjA nahIM hai|435 kyoMki chatra, cAmara Adi ke abhAva meM bhI kisI ko rAjA mAna liyA jAye to kisI sAmAnya vyakti ko bhI 'rAjA' kahane kI Apatti A sakatI hai| ataH yaha nizcita hai ki kriyA pariNata kAla meM hI padArtha apane zabda kA vAcyArtha hotA hai anya samaya meM kadApi nhiiN| 433 yenAtmA yena jJAnena bhataH pariNataH tenevAdhyavasAyayatoti sarvArthasiddhi, 1/33 434 kriyA pariNata artha mAnai sarva evaMbhUta re ............................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/15 433 jima rAjai - chatracAmarAdi kaI zomaiM te rAjA ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 6/15 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 upanaya 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne devasenAcArya kRta AlApapaddhati ke anusAra naya ke vivaraNa ke bAda upanayoM kI carcA unake bheda-prabhedoM ke sAtha vistRta rUpa se kI hai| mAilladhavala viracita Nayacakko (nayacakra) ke saMpAdaka siddhAntAcArya paM. kailAzacandra zAstrI ne likhA hai ki - samantabhadra ne AptamImAMsA kI 107 vIM kArikA meM naya ke sAtha upanaya kA ullekha kiyA hai|36 akalaMkadeva ne aSTazati meM saMgraha Adi nayoM ke bheda aura prabhedoM ko upanaya ke rUpa meM ullekhita kiyA hai| AlApapaddhati ke kartA devasena ne naya ke nikaTavartI ko upanaya kahA aura usake tIna bheda bhI kiye haiN| devasena ke pUrva upanayoM kI carcA dekhane meM nahIM AtI hai| upanaya kA ullekha devasena ke samakAlIna amRtacandra ke granthoM meM nahIM hai, kintu devasena ke paravartI jayasenAcArya ne apanI samayasAra Adi granthoM kI TIkAoM meM upanayoM kI carcA kI hai|437 upanayaH nayAnAM samIpe upanayAH jisa prakAra nagara ke samIpavartI kSetra ko upanagara kahA jAtA hai, vana ke nikaTavartI kSetra ko upavana kahA jAtA hai, nagara Adi ke anta ke samIpavartI sthAna ko upAnta kahA jAtA hai, usI prakAra nayoM se samIpatA rakhanevAle tathA nayoM ke samAna hI eka kI mukhyatA aura eka kI gauNatA karake vyavahAra karane ko upanaya kahA jAtA hai|438 436 nayopanayaikAntAnAM trikAlAnAM samuccya AptamImAMsA, kA. 107 437 Nayacakko - saMpAdaka siddhAntAcArya kailAzacandra zAstrI, pR. 105 438 nayAnAMmupanayAstrastriyasaMkhyAkAH ................ dravyAnuyogatarkaNA, vyAkhyA, pR. 98 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 upanaya ke mukhyataH tIna bheda hote haiM - 1. sadbhUta vyavahAra upanaya 2. asadbhUta vyavahAra upanaya 3. upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya 1. sadbhUta vyavahAra upanaya : yazovijayajI ne dravyaguNaparyAyanorAsa meM sadbhUta vyavahAra ko isa prakAra paribhASita kiyA hai - vastu meM vidyamAna vAstavika guNa yA dharma, asadbhUta guNadharma kahalAte haiN| jo guNadharma eka dravyAzrita haiM jisameM anya dravya ke saMyoga kI apekSA nahIM rahatI hai ve sadbhUta guNadharma kahalAte haiN|439 isa prakAra guNa-guNI meM aura paryAya-paryAyI meM bheda karanA sadbhUta vyavahAra upanaya hai|40 dharma aura dharmI ina donoM meM jo asAdhAraNa kAraNa hai, use dharma kahate haiM tathA vaha asAdhAraNa dharma jisameM vidyamAna hai vaha dharmI kahalAtA hai| ataH jo dharma aura dharmI ke madhya bheda dikhAtA hai, vaha sadbhUta vyavahAra upanaya hai|41 dharma dharmI meM kathaMcid bheda aura kathaMcid abheda donoM hone para bhI bhedAbheda kI upekSA karake sadbhUta vyavahAra upanaya mAtra bheda kI ora hI dRSTipAta karatA hai|142 sadbhUta vyavahAra upanaya ke do bheda haiM43 - 1. zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya 2. azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya 439 sadbhUta te mATiM, je-eka dravya ja chai . .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/1 kA TabbA 440 nayacakra, pariziSTa, pR. 217 441 te dharma anaiM dharmI tehanA bheda dekhADavAthI hoI . ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, TabbA, gA. 7/1 442 dravyaguNaparyAyanorAsa, vivecana - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 281 443 sadbhUtavyavahAro dvidhA - AlApapaddhati, sU. 81 For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya : jo guNadharma dravya ke mUlabhUta svAbhAvika guNa hai tathA jo anAdi-ananta kAla taka dravya meM sahaja rUpa se nihita rahate haiM, ve guNa-dharma dravya ke zuddha guNadharma hote haiN| jaise Atmadravya kA jJAna gunn| upAdhi rahita zuddha svAbhAvika guNa aura zuddha guNI evaM upAdhi rahita zuddha paryAya aura zuddha paryAyavAn meM abheda hote hue bhI saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi ke AdhAra para bheda karanevAlA upanaya sadbhUta vyavahAra upanaya hai|445 upAdhyAya yazovijayajI ne zuddha dharmoM evaM zuddha dharmiyoM meM bheda darzAne vAle upanaya kI hI sadbhUta vyavahAra upanaya kahA hai| jaise Atmadravya meM kevalajJAna kA honaa| isameM SaSTI vibhakti dvArA bheda batAyA gayA hai| kevalajJAna Atmadravya ke sAtha anAdikAla se hone se mUlaguNa hai aura kSAyika bhAva kA guNa hone se zuddhaguNa hai| kevalajJAnI kI AtmA bhI karmopAdhirahita hone se zuddha hai| isa prakAra yaha udAharaNa zuddha guNa aura guNI meM bheda karanevAlA zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya kA hai| isI prakAra rasAdi pudgala dravya ke guNa hai, gati sahAyakatA, sthiti sahAyakatA, avagAha sahAyakatA aura vartanA sahAyakatA ityAdi guNadharma dharmAstikAya Adi zeSa cAra dravyoM ke hai| isa prakAra kahanA bhI zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya ke udAharaNa haiN| azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya : jo guNadharma dravyoM ke uttarabheda rUpa ho aura kSayopazamAdi ke kAraNa nizcita kAla sthiti vAle haiM,ve azuddha guNadharma kahalAte haiN|447 ............... 4444 dravyaguNaparyAyanorAsa, vivecana - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 282 445 zuddha sadbhUta vyavahAro yathA zuddhaguNa guNino AlApapaddhati, sU. 82 446 zuddha dharma-dharmInA bhedadhI .. ... dravyaguNaparyAyanorAsa, TabbA, gA.7/2 447 TAgaganogasa lekhaka-zIganalAla TAhAAlAla mahetA 220 For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saupAdhika, vaibhAvika azuddha guNa aura saupAdhika guNI (azuddha) meM evaM azuddha paryAya aura azuddha paryAyavAn meM saMjJA, lakSaNa, prayojanAdi kI dRSTi se bheda karanA azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya hai / 448 upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra azuddha dharma aura azuddha dharmI meM bheda karanA azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya hai| 449 jaise matijJAnAdi Atma dravya kA guNa hai / matijJAna kSayopazamika jJAna hone se azuddha guNa hai aura matijJAna ko dhAraNa karane vAlI AtmA bhI karmopAdhi sApekSa hone se azuddha dravya hai / isa prakAra isa udAharaNa meM azuddha dharma aura azuddha dharmI ke madhya bheda kiyA gayA hai| isa prakAra jIvadravya ke kSayopazamika matijJAnAdi guNa, pudgala ke kRSNanIlAdi guNa, dharmAstikAyAdi ke anya dravyoM ke Azraya se hone vAle gati sahAyakatAdi sadbhUta azuddha guNa hai, unheM isa prakAra kahanA azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya kA viSaya hai / vyavahAranaya aura upanaya meM nihita antara ko spaSTa karate hue yazovijayajI kahate haiM jo padArtha- padArtha ke madhya jo bheda karatA hai vaha vyavahAra naya hai aura jo eka dravyAnugata guNa-guNI, paryAya aura paryAyavaMta, svabhAva aura svabhAvavaMta aura kAraka - karttA meM jo bheda karatA hai vaha upanaya hai / 450 jaise- ghaTastha guNa aura guNavAn ke madhya bheda batAyA gayA hai| ghaTasya raktatAparyAya aura paryAyavAn ke bIca bheda kiyA gayA hai| ghaTasya svabhAva svabhAvavAna ke madhya bheda darzAyA hai| mRdA ghaTo niSpAditaH rUpam svabhAva aura kAraka aura kartA meM bheda kiyA hai| 448 azuddha sadbhUta vyavahAro yathA 449 'azuddha dharma dharmInA bhedacI azuddha sadbhUta vyavahAra, 450 0 guNa - guNIne, paryAya- paryAyavanta -- 181 - For Personal & Private Use Only - . AlApapaddhati, sU. 83 dravyaguNaparyAyanorAsa, TabbA, 7/2 vahI, 7/4 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 asadbhUta vyavahAra upanaya : anya prasiddha guNadharma ko anyatra Aropita karanA asadbhUta vyavahAra upanaya hai|451 __koI bhI dravya aura usake guNa-paryAya sva kI apekSA se sadbhUta hote haiN| parantu anya dravya meM ve guNa-paryAya asadbhUta hote haiN| phira bhI eka dravya aura usake guNa paryAya kA anya dravya aura unake guNa paryAya meM samAropaNa karane kA vyavahAra kiyA jAtA hai| aise AropaNa ko hI asadbhUta vyavahAra upanaya kahA jAtA hai| para dravya, guNa,paryAya ke pariNati (svarUpa) kA vivakSita dravya guNa aura paryAya meM mila jAne se mUla dravya, guNa aura paryAya anya dravyAdi ke rUpa meM pratIta hone laga jAtA hai, ise yazovijayajI ne asadbhUta vyavahAra upanaya kahA hai|152 udAharaNa ke lie "tapta lohe kA golA hAtha jalAtA hai" aisA khnaa| isa udAharaNa meM jalAnA agni kA guNa yA dharma hai| lohe kA golA kabhI hAtha Adi ko nahIM jalAtA hai,phira bhI para dravya (agni) kI pariNati ko lohe ke gole meM Aropita karake 'lohe kA golA hAtha jalAtA hai aisA kahanA asadbhUta vyavahAra upanaya hai|453 upAdhyAya yazovijayajI ne isa asadbhUta vyavahAra upanaya ke eka dravya, guNa aura paryAya meM anya dravya guNa aura paryAya kA Aropana karake kula nau bheda kiye haiM154 - 1. dravya meM dravya kA upacAra karanA :- jIva pudgala hai|455 vivakSita dravya meM anya dravya kA upacAra karake vivakSita dravya ko anya dravya svarUpa kahanA dravya meM dravya kA upacAra rUpa asadbhUta vyavahAra upanaya kA prathama bheda hai| jaise ki jIva pudgala hai| jIva dravya aura karma pudgala kSIra-nIra ke samAna 451 nayacakra kA pariziSTa, pR. 218, saM.-kailAzacandra zAstrI 452 asadbhUtavyavahAra parapariNati bhalayai .... dravyaguNa paryAyanorAsa gA. 7/5 493 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 286 454 je dravyAdika navavidha upacAra thI kahiiM . ..... .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, TabA, gA.7/5 455 dravyai dravya upacAra pudagala jIvanaiM ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/6 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 ekameva mila jAne se 'jIva' ko jinAgama meM 'pudgala' kahA hai| jaise dUdha meM mizrita pAnI ko bhI dUdha hI kahA jAtA hai, usI prakAra zarIra, karma Adi pudgala ke sAtha mile hue jIva ko bhI pudgala kahA jA sakatA hai| yahA~ para jIva dravya meM pudgala dravya kA upacAra karane se dravya meM dravya kA upacAra rUpa prathama bheda kA udAharaNa hai| 2. guNa meM guNa kA upacAra : bhAvalezyA ko kRSNa Adi varNavAlI kahanA 56 - guNa meM guNa kA upacAra hai| AtmA kI pariNati rUpa vicAroM kI dhArAoM ko bhAva lezyA kahate haiN| AtmA varNa, gandha, rasa aura sparza se rahita arUpI hone se AtmA ke guNa bhI arUpI hote haiN| ataH bhAvalezyA bhI arUpI hai| parantu bhAva lezyA meM nimitabhUta dravyalezyA (karma) pudgala rUpa hone se rUpI aura varNa-gandha-rasa-sparza sahita hai| rUpI hone se dravya lezyA kRSNAdi varNa vAlI hotI hai jabaki bhAva lezyA arUpI hone se kRSNAdi varNa se rahita hotI hai| phira bhI nimitabhUta pudgala dravya ke kRSNAdi guNoM ko arUpI bhAvalezyA nAmaka AtmA ke guNa meM Aropita karake bhAva lezyA ko kRSNAdi varNavAlI kahA jAtA hai| isa prakAra yahAM AtmA ke guNa meM pudgala ke guNa ko upacarita kiyA gayA hai| 3. paryAya meM paryAya kA upacAra : azva, hastI ko skandha khnaa|57 eka dravya kI paryAyoM meM dUsare dravya kI paryAyoM ko upacarita karanA paryAya meM paryAya ke upacAra rUpa tIsarA bheda hai| jaise ki azva, hastI Adi ko skandha (senA) khnaa| jIva AyuSya karma aura nAmakarma ke udaya se azva, hAthI Adi rUpa ko dhAraNa karatA hai| zeSa pudgalAstikAya Adi dravyoM ko AyuSya nAma Adi karmoM kA udaya 456 kAlI lezyA bhAva, zyAmaguNaI bhalI, ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/7 457 paryAyaI paryAya, upacarii valI, haya gaya khaMdha ................... vahI, gA. 7/8 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nahIM hone se azvAdi paryAya ko prApta nahIM hote haiN| ataH azva hastI Adi jIva dravya ke hI asamAna jAtIya paryAya haiN| skandha Adi pudgalAstikAya ke paryAya haiM parantu anuyogadvArasUtra meM jIva ke azva, hastI Adi paryAya ko skandha kahA gayA hai| isa prakAra yahAM jIvadravya ke paryAya meM (azva Adi) pudgala dravya kI paryAya (skandha) kA upacAra kiyA gayA hai| 4. dravya meM guNa kA upacAra : vivakSita dravya meM anya dravya ke guNoM kA upacAra karanA eka dravya meM dUsare dravya ke upacAra rUpa caturtha bheda hai| jaise ki maiM gorA huuN| isa udAharaNa meM maiM pada se tAtparya caitanyaguNa vAle Atmadravya se hai| AtmA gore Adi vargoM se rahita arUpI hai| gauravarNa zarIra kA hai jo pudgalasvarUpa hai| isa prakAra 'maiM gorA hUM' isa vAkya prayoga meM Atma dravya (maiM) meM pudgala ke guNa (gaurA) kA Aropa kiyA gayA hai| 5. dravya meM paryAya kA upacAra : vivakSita dravya meM anya dravya kI paryAya kA upacAra krnaa| dravya meM paryAya kA upacAra rUpa pAMcavA bheda hai| jaise -'maiM deha huuN|459 vastutaH maiM Atma dravya hai| deha pudgala dravya kI eka paryAya vizeSa hai| yahA~ para 'deha' meM merepana kI buddhi hone se Atmadravya meM pudgala dravya kI paryAya kA Aropa kiyA gayA hai| 6. guNa meM dravya kA upacAra : yahI jo gauravarNa rUpa hai, vahI AtmA hai|460 aise kisI vivakSita guNa meM anya dravya kA Aropa karanA guNa meM dravya ke upacAra rUpa asadbhUta vyavahAra upanaya kA bheda hai| gauravarNa pudgalAstikAya dravya kA 45% dravyaiM guNa upacAra valI paryAyano vahI, gA. 7/9 49deg dravye paryAyopacAraH jima hU~ deha ima voliI .......................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/9 460 guNe dravyopacAraH - "e gora dIsaI chai te AtmA" ................ vahI, gA. 7/9 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 guNa hai, kyoMki zarIra hI gaura, kRSNAdi varNa kA hotA hai| AtmA to varNAdi se rahita arUpI aura amUrta dravya hai| 'jo vyakti gauravarNI hai, vahI AtmA hai|' isa vAkya ke prayoga meM gauravarNa ko uddezya karake AtmA kA vidhAna kiyA gayA hai| isa prakAra gauravarNa rUpa pudgala ke guNa meM AtmA dravya kA upacAra kiyA gayA hai| 7. paryAya meM dravya kA upacAra : 'zarIra hI AtmA hai 461 vivakSita anya dravya ke paryAya meM anya dravya kA upacAra karanA paryAya meM dravya ke upacAra rUpa sAtavAM bheda hai| jaise ki yaha zarIra hI AtmA hai| prastuta udAharaNa meM deha ko hI AtmA kahA gayA hai| deha pudgalAstikAya kI eka paryAya vizeSa hai| jabaki AtmA svatantra dravya hai| isa prakAra deha ko AtmA kahakara anya dravya kI paryAya meM anya dravya kA upacAra kiyA gayA hai| 8. guNa meM paryAya kA upacAra : kisI dravya ke guNa meM anya dravya kI paryAya kA Aropana karanA asadbhUta vyavahAra upanaya kA AThavAM bheda hai| jaise ki matijJAna zarIra rUpa hai|62 prastuta udAharaNa meM kAraNa meM kArya kA upacAra karake matijJAna ko zarIrajanya batAyA gayA hai| matijJAna zarIravartI indriyA~ aura mana ke dvArA utpanna hone se matijJAna zarIrajanya hai, aisA kahA jAtA hai| yahA~ para matijJAna AtmA kA guNa hai| zarIra pudgalAstikAya kI paryAya hai| yahA~ Atma dravya ke guNa meM pudgala dravya kI paryAya rUpa zarIra kA AropaNa kiyA gayA hai| 461 paryAye dravyopacAraH jima kahiiM deha te AtmA .... vahI, gA. 7/10 vahI, gA. 7/11 462 guNeparyAyopacAraH "matijJAna te zarIraja" For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 9. paryAya meM guNa kA upacAra : vivakSita eka dravya kI paryAya meM anya dravya ke guNa kA samAropa karanA paryAya meM guNa kA upacAra karane rUpa asadbhUta vyavahAra upanaya kA nauvAM bheda hai| udAharaNa ke lie "zarIra matijJAna rUpa guNa hai|' aisA khnaa| yahA~ para kAraNa meM kArya kA upacAra karake zarIra ko matijJAnarUpa kahA gayA hai|463 yahA~ dehAtmaka pudgalAstikAya kI paryAya meM matijJAna rUpa AtmaguNa kA upacAra kiyA gayA hai| isa prakAra upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM uparokta asadbhUta vyavahAra upanaya ke nau bhedoM kI carcA upacAra ke AdhAra para kI hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki AlApapaddhati4 aura mAilladhavalakRta nayacakra65 meM asadbhUta vyavahAra upanaya ke uparokta 'dravya meM dravya kA upacAra' Adi nau bhedoM kA ullekha nahIM karake ina nau bhedoM kA ullekha vyavahAranaya ke hI bhedoM ke rUpa meM kiyA gayA hai| AlApapaddhati meM asadbhUta vyavahAra upanaya ke antargata svajAti, vijAti aura svajAti-vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya ina tIna bhedoM kI carcA udAharaNa sahita kI gaI hai|466 ina tIna bhedoM kI carcA upAdhyAya yazovijayajI ne bhI nau bhedoM kI carcA ke pazcAt kI hai| 1. svajAti asadbhUta vyavahAra upanaya - vivakSita kisI dravya kI vartamAna paryAya meM usI dravya kI bhAvI paryAya kI yogyatA dekhakara usa paryAya kA upacAra karanA, svajAti asadbhUta vyavahAra upanaya kA viSaya hai| jaise ki paramANu ko bahupradezI skandha khnaa| vastutaH paramANu 463 paryAyaguNopacAra : jima pUrvaprayogaja anyathA kariiM ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, TabbA. gA. 7/11 464 dravye dravyopacAraH ............ .................. AlApapaddhati, sUtra 210 465 dravyaguNapajjayANaM uvayAraM tANa hoI tattheva nayacakra, gA. 223 466 asadbhUtavyavahAra nayaH tredhA ........ AlApapaddhati, sUtra 84 467 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka-dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 296 4468 svajAti asadbhUta vyavahAro yathA paramANu bahupradezI iti kathanaM ....... AlApapaddhati, sU. 85 For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 apradezI hai, parantu anya paramANuoM se milakara bahupradezI kahalAne kI kSamatA rakhatA hai| paramANu meM vyakti rUpa se bahupradezitva nahIM parantu zaktirUpa se bahupradezitva hai|169 paramANu aura bahupradezI skandha donoM kI pudgalAstikAya dravya kI paryAye haiM arthAt svajAtIya paryAyeM hai| paramANu meM bahupradezitva kA Aropa karanA svajAtIya asadbhUta vyavahAra upanaya hai| 2. vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya : vivakSita kisI dravya ke guNa yA paryAya meM anya dravya ke guNa yA paryAya kA samAropa karanA vijAtIya asadbhUta vyavahAra upanaya hai| udAharaNa ke lie- matijJAna mUrta hai,470 aisA khnaa| yazovijayajI vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya ko spaSTa karate hue kahA ki matijJAna kI mUrtatA meM mUrtatva pudgalAstikAya kA guNa hai aura matijJAna to AtmA kA guNa hone se amUrta hai| parantu yahAM amUrta matijJAna meM mUrttatva guNa kA upacAra kiyA gayA hai, kyoMki matijJAna meM ghaTAdi viSayoM kA bodha jo pudgala ke Alambana se utpanna hotA hai| ataH kAraNa meM kArya kA upacAra karake matijJAna ko mUrta kahA gayA hai| isa prakAra Atma guNa (matijJAna) meM pudgala kA guNa (mUrttatva) kA upacAra karane se yaha vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya hai|71 469 bahupradezI thAvAnI jAti chai, te maTi. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/13 470 a) vijAti asadbhUta vyavahAro yathA mUrta matijJAnaM .............. AlApapaddhati, sUtra 86 ba) teha vijAti jANo jima mUrata matI ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/14 471 mUrta je viSayAloka manaskArAdika ... vahI, TabbA, gA. 7/14 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. svajAti vijAti asadbhUtavyavahAra upanaya : anya kisI ke prasiddha dharma kA AropaNa jaba svajAtIya aura vijAtIya donoM meM kiyA jAtA hai to vaha svajAti vijAti upanaya hai| jaise ki jJAna jIvAjIva viSayaka hai / 472 upAdhyAya yazovijayajI ne asadbhUta vyavahAra upanaya ke isa tIsare bheda kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai mati Adi kisI bhI jJAna dvArA jIva aura ajIva ke svarUpa ko jAnA jAtA hai yA usakA jJAna kiyA jAtA hai / jaba matijJAna ke dvArA jIva ke dvArA jIva ke svarUpa kA jJAna hotA hai to yahAM jJAna jIva kI svajAti hai / kyoMki jIva viSayaka jJAna jIva kA apanA guNa hai / parantu jaba ajIva viSayaka jJAna kiyA jAtA hai to vaha jJAna kI vijAti hai / ajIva jJAna kI vijAti hai, kyoMki jJAna ajIva kA guNa nahIM hai / -- isa prakAra jIva aura ajIva donoM ke sAtha jJAna kA viSaya-viSayI bhAva rUpa kathana eka upacArita sambandha hone se svajAti - vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya hai 1473 upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya : jo upacAra meM upacAra karatA hai, vaha upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya hai / 474 usake tIna bheda haiM / 475 188 472 a) svajAti-vijAti asadbhUtavyavahAro yathA jIve - ajIve jJAnamiti kathanaM ba) asadbhUta dou bhAMti, jIva- ajIvanaI 473 e 2 no viSayaviSayibhAva nAmadaM upacarita saMbaMdha chai 474 ' upacaritAsadbhUta kariiM upacAro jeha ane upacAra thI re 475 upacarita asadbhUta vyavahAraH tredhA AlApapaddhati, sU. 87 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/5 dravyaguNaparyAyanorAsa, TabbA, gA. 7/15 For Personal & Private Use Only vahI, gA. 7/6 AlApapaddhati, sUtra - 88 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 1. svajAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya : ___ putra Adi ke prati tIvra mamatva buddhi ke kAraNa 'putrAdi maiM hI hUM' yA 'putrAdi mere haiM' isa prakAra tAdAtmya karanA isa upanaya kA viSaya hai|76 putrAdi upacarita padArtha haiN| putrAdi aura AtmA donoM hI bhinna jIvadravya haiN| parantu AtmA kA sambandha zarIra se aura zarIra (zArIrikavarga) kA sambandha putrAdi ke sAtha jor3akara yahAM upacAra para upacAra kiyA gayA hai arthAt eka upacAra se dUsarA upacAra kiyA gayA hai| AtmA bhI cetana hai aura putra bhI cetana hai| isa prakAra donoM kI AtmaparyAya hone se svajAtIya haiN| ataH 'putrAdi mere haiM isa prakAra kahane meM upacAra meM upacAra kiyA gayA hai| 2. vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya : 'vastrAdi mere haiN| isa prakAra kahanA vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya hai| vastrAdi sabhI padArtha pudgalAstikAya kI paryAye hone para bhI tantu nirmita padArtha vizeSa ko vastra, miTTI se nirmita padArtha vizeSa ko ghaTa nAma dekara aisI kalpanA (upacAra) kI jAtI hai|78 vastrAdi paudgalika padArtha hone se Atmadravya ke lie vijAtIya padArtha hai| isa prakAra acetana padArthoM meM mamatva buddhi kA upacAra karanA vijAti asadbhUta vyavahAra upanaya hai| 3. svajAti-vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya : 476 a) teha svajAti jANo re hUM putrAdika ... ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/7 ba) svajAti-upacarita-asadbhUta vyavahAre yathA putra dArAdiH mamaH ........ AlApapaddhati, sUtra 89 477 a) vijAti upacarita asadabhUta vyavahAro yathA vastra .......... .... vahI, sUtra 90 ba) vijAtithI te jANo re vastrAdika mujha dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/18 478 ihAM-vastrAdika pudgala paryAya nAmAdi bheda kalpita chaiM .............. vahI. gA. 7/18 For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'deza yA durga Adi mere haiN| 479 isa prakAra kahanA ubhaya upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya hai| gar3ha - nagara dezAdi meM nivAsa karane vAle strI, purUSa jIva hone se svajAti hai tathA ghara-dukAna Adi ajIva - padArtha kI hone se vijAti hai| isa prakAra gar3ha deza Adi cetana sahita acetana padArthoM meM mamatva buddhi kA upacAra karanA svajAti vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya hai| 479 a) svajAti vijAti upacarita asadbhUta ba) vijAtithI te jANo re 190 For Personal & Private Use Only AlApapaddhati, sU. 91 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 7/18 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 nizcayanaya aura vyavahAranaya upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM digambara mantavyAnusAra tarkazAstra kI dRSTi se nau naya aura upanaya ko samajhAne ke pazcAt adhyAtmika dRSTi se nizcayanaya aura vyavahAranaya ina do mUla nayoM kI carcA kI hai| vibhinna dRSTikoNoM se AtmA aura AtmA se sambandhita viSayoM kA vicAra karake adhyAtma kA poSaNa karane vAle naya adhyAtmanaya hai|480 adhyAtma kI apekSA se mUlabhUta do naya haiM - nizcayanaya aura vyavahAranaya / nizcayanaya aura vyavahAranaya - vastu ke abhinna, svAzrita aura paranirapekSa pariNamana ko pradhAnarUpa se pratipAdana karane vAlA naya nizcayanaya hai aura ThIka isase viparIta bhedarUpa, parAzrita aura parasApekSa pariNamana ko mukhyatA dene vAlA naya vyavahAranaya hai|481 vyavahAranaya bheda aura upacAra se vastu kA pratipAdana karatA hai| jabaki nizcayanaya abheda aura anupacArarUpa se vastu kA nirNaya karatA hai|482 eka vastu meM nihita vibhinna dharmoM meM kathaMcit bheda kA upacAra karanA vyavahAranaya kA viSaya hai aura isase viparIta nizcayanaya kA viSaya hai| nizcayanaya abheda kA kathana karatA hai|483 eka dravya ke pariNamana ko anya dravya meM samAropaNa karanA upacAra hai| jaise- saMgrAma bhUmi meM zUravIra yoddhA yuddha karate haiN| parantu loka vyavahAra meM yahI kahA jAtA hai ki rAjA yuddha karatA hai| usI prakAra jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA karmarUpa meM pariNamana pudgala dravya meM hI hotA hai| parantu usake kartRtva 480 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka- abhayazekharasUri, pR. 245 481 AtmAzrito nizcayanayaH parAzrito vyavahAranayaH - ......... samayasAra, gA. 272 para AtmakhyAti TIkA 482 a) abhedAnupacAratayA vastu nizciyata iti nizcayaH ........... AlApapaddhati, sUtra 204 ba) bhedopacAratayA vastu vyavahiyata iti vyavahAraH ............. vahI. sUtra 205 483 jo siyabheduvayAraM dhammANaM kuNai egavasthussa .................. nayacakra, gA. 264 For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 kA Aropana jIvadravya meM kiyA jAtA hai| yahI vyavahAranaya hai|184 nizcayanaya abheda aura niyatasvalakSaNa ke AdhAra para arthAt anupacAra ke AdhAra para vastu kA nizcaya karatA hai|485 nizcayanaya ke anusAra kAma krodhAdi vikAra AtmA ke nahIM haiN| vikArabhAva pudgala ke nimitta se utpanna hote haiM, isalie ve paudgalika haiN| isa prakAra dravya ke AdhAra para vastusvarUpa ko kathana karanevAlI dRSTi nizcayanaya hai aura paryAya ke AdhAra vastusvarUpa ko nizcita karanevAlI dRSTi vyavahAranaya hai| "nizcayavastu dravyAzritatvAt ...... | vyavahAranayaH kila paryAyAzritatvAt-486 saMkSepa meM jisa vastu kI jaisI pariNati hai, use usa rUpa meM kathana karanA nizcayanaya hai|87 isalie isa naya ko zuddha naya bhI kahA jAtA hai188 aura vastu kI pariNati ko anya rUpa se kathana karanA vyavahAranaya hai| AtmA ke guNa do prakAra ke hote haiM - nirUpAdhika guNa aura sopAdhika gunn| karmopAdhi se saMpUrNa rUpa se dUra hone se tathA kSAyikabhAva janya svabhAvika guNa nirUpAdhika guNa hai| karmopAdhi ke rahane para kSayopazama janya guNa sopAdhika guNa hai|189 ina do prakAra ke guNoM ke sAtha AtmA (guNI) kA abheda kathana karanevAlA nizcayanaya bhI do prakAra kA hai| zuddha nizcayanaya aura azuddha nizcayanaya / 490 484 jodhehiM kare juddhe rAyaNa kadaM ti jaMpade logo taha vavahAreNa kadaM NANAvaraNadi jIveNa samayasAra, gA. 106 485 nizcayanayo'bhedaviSayo, vyavahAro bheda viSaya AlApapaddhati, sU. 214 486 samayasAra, gA. 56 para AtmakhyAti TIkA 487 jainadarzana meM naya kI avadhAraNA, lekhaka-DaoN. dharmacandra jaina, pR. 21 488 Na vi hodi appamato na pamaNo jANao du bhAvo evaM bhaNaMti suddha Nao jo so u so ceva samayasAra, gA. 6 489 dravyaguNaparyAyanorAsa, lekhaka-dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. .......... 490 a) zuddhAzuddhanizcayo ..... AlApapaddhati, sUtra 203 ba) nizcaya dvividha tihAM kahiyo re zuddha aura azuddha prakAra re ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/1 sa) nizcayo dvividhastatra zuddhAzuddha vibhedataH ... dravyAnuyogatarkaNA. zloka 8/1 For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 1. zuddha nizcayanaya : AlApapaddhati91 meM upAdhirahita guNa aura guNI meM abheda ko viSaya karanevAle naya ko zuddha nizcayanaya kahA hai| yazovijayajI ne bhI Atmadravya aura usake nirUpAdhika zuddha guNoM ke madhya abheda darzAne vAle naya ko zuddha nizcayanaya kahA hai| jaise- jIva kevalajJAnAdirUpa hai|192 jIva kevalajJAnAtmaka hai, kevala darzanAtmaka hai, anaMta vIryAtmaka hai, Adi kathana zuddha nizcayanaya kA viSaya hai| kevalajJAnAdi jIva ke nirUpAdhika arthAt karmarUpa upAdhi se sahita sahaja zuddha guNa hai| ataH ina zuddha guNoM se AtmA kA abheda sambandha ko mukhya rUpa se apane dRSTikoNa meM lenevAlA naya zuddhanizcayanaya hai| 2. azuddha nizcayanaya : AlApapaddhati:93 ke anusAra sopAdhika guNa aura guNI meM bheda ko viSaya karane vAle naya ko azuddha nizcayanaya kahA hai| Atmadravya aura usake kSayopazamika bhAvajanya azuddha guNoM ke bIca abheda batAne vAle naya ko hI yazovijayajI ne azuddha nizcayanaya kahA hai| jaise-jIva matijJAnAdi rUpa hai|194 jIva matijJAnarUpa hai, zrutajJAnarUpa hai, cakSudarzanarUpa hai ityAdi kathana azuddha nizcayanaya kA viSaya haiN| kyoMki matijJAna Adi AtmaguNa karmopAdhi sahita hone se azuddha guNa hai aura ina azuddha guNa aura jIvadravya ke madhya abheda kA pratipAdana karane se prastuta naya azuddha nizcayanaya hai| isa prakAra guNoM kI zuddhatA aura azuddhatA ke AdhAra para nizcayanaya ke do bheda kiye gaye haiN| 491 tatra nirUpAdhika guNa guNyabheda viSayakaH 492 jIva kevalAdika yathA re, zuddha viSaya nirUpAdhi ...... 493 sopAdhika guNa guNya bheda ................ 494 mainANAdika AtmA re, azuddha sopAdhi re AlApapaddhati, sUtra 216 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/2 AlApapaddhati, sU. 217 vahI, gA. 8/2 For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 nizcayanaya meM abheda kI pradhAnatA rahatI hai to vyavahAranaya meM bheda kI pradhAnatA rahatI hai| vyavahAranaya ke bhI do prakAra haiM195 - 1. sadbhUta vyavahAranaya aura 2. asadbhUta vyvhaarny| 1. sadbhUta vyavahAranaya vastu ke vAstavika guNa yA dharma ko sadbhUta kahA jAtA hai aura usameM pravRtti karanA vyavahAra hai|196 abhiprAya yaha hai ki sadbhUta vyavahAra meM vastu ke sAdhAraNa guNa avivakSita rahate haiN|197 anAgAradharmAmRta 98 meM abheda rUpa guNa-guNI meM bheda karanevAle naya ko sadbhUta vyavahAranaya kahA hai| AlApapaddhati 99 ke kartA devasena ke anusAra jo naya eka hI (abhinna) vastu meM bheda vyavahAra karatA hai, vaha sadbhUta vyavahAranaya hai| upAdhyAya yazovijayajI ne lagabhaga aisI hI paribhASA dI hai| unake anusAra ekaviSaya arthAt eka dravyAzrita guNoM aura guNI meM bheda karanA sadbhUta vyavahAranaya hai|500 'AlApapaddhati' aura 'dravyaguNaparyAyanorAsa' donoM meM sadbhUta vyavahAra naya ke mukhya do bheda kiye gaye haiM - 1.upacarita sadbhUta vyavahAranaya aura 2. anupacarita sadbhUta vyvhaarny| 1. upacarita sadbhUta vyavahAranaya : jahAM karmajanya upAdhi kI sApekSatA hotI hai, vahAM upacAra hotA hai| karmarUpa upAdhi sahita guNa aura guNI meM bheda vyavahAra karanA upacarita sadabhUta vyavahAranaya kA 495 vyavahAro dvividhaH sadbhUta AlApapaddhati, sU. 218 496 sadbhUtasadguNa iti vyavahArastatpravRti maatraatvaat| ................... paMcAdhyAyI, zlo. 1/525 497 atha nidAnaM ca yathA sadsAdhAraNaguNo vivakSyaH syAt / ........... vahI, zloka 1/526 498 guNaguNinorabhidAyamapi sadbhUto vipryyaaditrH| ......... anagAradharmAmRta, 1/104 49 tatraika vastu viSayaH sadbhUta vyavahAraH .. .............. AlApapaddhati, sUtra 219 500 doi bheda vyavahAranA jI ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/3 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 viSaya hai|501 yazovijayajI ne bhI sopAdhika guNa-guNI meM bheda karanevAle naya ko upacarita sadbhUta vyavahAranaya kahA hai| jaise ki jIva kA mtijnyaan| 02 isa udAharaNa meM jIva aura matijJAna meM SaSThI vibhakti ke dvArA bheda kiyA gayA hai| matijJAna jIva kA guNa (sadbhUta guNa) hote hue bhI kSayopazamika janya hai, arthAt karmopAdhi sahita hai| ataH jIva aura jIva ke karmopAdhisahita nijaguNa matijJAna meM bheda vyavahAra karanA prastuta naya kA viSaya hai| 2. anupacarita sadbhUta vyavahAranaya :___isa naya meM karmarUpa upAdhi kI apekSA nahIM hone se anupacarita hai| prastuta naya upAdhi rahita guNa aura guNI meM bheda vyavahAra karatA hai|503 yazovijayajI ne bhI nirUpAdhika arthAt kSAyika guNa aura guNI meM bheda karanevAle naya ko anupacarita sadbhUta vyavahAra naya kahA hai| jaise ki jIva kA kevalajJAna / 04 yahAM SaSThI vibhakti dvArA jIva aura usake kSAyika guNa kevalajJAna meM bheda darzAyA gayA hai| kevalajJAna jIva kA karmopAdhirahita sadbhUtaguNa hai| isa prakAra 'jIva kA kevalajJAna' yaha kathana anuparita sadbhUta vyavahAra naya kA viSaya hai| 2. asadbhUta vyavahAra naya : jo vyavahAranaya bhinna vastuoM meM bheda karatA hai, vaha asadbhUta vyavahAranaya hai|505 upAdhyAya yazovijayajI ne para-dravyAzrita guNa aura guNI meM bheda vyavahAra karane vAle naya ko asadbhUta vyavahAranaya kahA hai|506 para se tAtparya jIva se bhinna dravya se hai| 501 tatra sopAdhi guNaguNi bheda viSaya upacarita sadbhUta vyavahAro ........... AlApapaddhati, sUtra 221 502 sopAdhika guNa-guNI bhedai re, jianI mati upacAra re ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gAtra 8/4 503 nirUpAdhi guNa guNi bheda viSayo'nupacarita sadbhUta vyavahAro ....... AlApapaddhati, sU. 222 504 nirUpAdhika guNa-guNi bhedaI re, anupacarita sadbhUta .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/5 505 bhinnavastu viSayo'sadbhUta vyavahAraH ...... . AlApapaddhati, sU. 219 506 doi bheda vyavahAranAjI, sadbhUtAsadbhUtaH ........................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/3 ...... For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 asadbhUta vyavahAranaya ke bhI do bheda kiye gaye haiM507 -1. upacarita asadbhUta vyavahAra naya, 2. anupacarita asadbhUta vyavahAranaya 1. upacarita asadbhUta vyavahAranaya : prastuta naya bhedayukta vastuoM meM sambandha ko mAnatA hai|500 yazovijayajI ne bhI asaMzleSita yoga se kalpita sambandha ko viSaya banAne vAle naya ko upacarita asadbhUta vyavahAranaya kahA hai| jaise- devadatta kA dhn|09 yahA~ devadatta aura dhana meM asaMzleSita saMyoga hai| do dravyoM kA loha aura agni kI taraha tAdAtmya sambandha ho jAnA arthAt ekameva bana jAnA saMzleSita yoga hai| isake viparIta do dravyoM kA paraspara ekameva na honA asaMzleSita yoga hai| 'devadatta kA dhana' meM devadatta aura dhana meM lohagni kI taraha tAdAtmya sambandha nahIM hai apitu svasvAmIbhAva rUpa kalpita sambandha hai| isa prakAra asaMzleSita yoga hone se upacAra hai| devadatta aura dhana donoM bhinna dravya hone se asadbhUta haiN| SaSThI vibhakti ke dvArA bheda batAyA gayA hai| isalie vyavahAranaya hai| 2. anupacarita asadbhUta vyavahAranaya : jo paraspara saMyogajanya vastuoM ke sambandha ko apanA viSaya banAtA hai, vaha anupacarita asadbhUta vyavahAranaya hai|10 yazovijayajI ne bhI prastuta naya kA viSaya saMzleSita yoga se bane sambandha ko batAyA hai| jaise 'AtmA kA zarIra 511 yahA~ AtmA 507 asadbhUta vyavahAro dvividha .. .. AlApapaddhati, sU. 223 508 tatra saMzleSarahita vastu sambandha viSaya AlApapaddhati, sU. 224 50' asadbhUta vyavahAranA jI, ima ja bheda chai hoI prathama asaMzleSitayogaIjI devadatta dhana joI re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/6 510 saMzleSasahita vastu saMbaMdha viSayo'nupacaritA sadbhUta vyavahAro .... AlApapaddhati, sUtra. 225 511 saMzleSita yogai bIjo re, jima Atamano deha ................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/7 For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 aura zarIra meM lohagni kI taraha tAdAtmya sambandha hai| yaha sambandha yAvajjIva taka rahatA hai| AtmA aura deha kA sambandha dhana ke samAna kalpita sambandha nahIM hai| isalie yaha sambandha anupacarita hai| phira bhI AtmA aura zarIra donoM hI bhinna-bhinna dravya haiM aura isalie asadbhUta haiN| 'AtmA kA zarIra' aisA bhedarUpa kathana karane se vyavahAra naya hai| adhyAtmanaya nizcayanaya vyavahAranaya zuddha azuddha sadbhuta asadbhUta upacarita anupacarita upacarita anupacarita For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayasiddhAnta kA aitihAsika vikAsa krama - naya vaktA ke abhiprAya ko samyag prakAra se samajhane kA eka upakrama hai| kyoMki jo kathana jisa dRSTikoNa ke AdhAra para kiyA jAtA hai, usakI satyatA usI dRSTikoNa taka rahatI hai| sAmAnyatayA koI bhI darzana dRSTi nirapekSa nahIM hai| sabhI darzanoM ne tathyAtmaka kathana apekSAoM ke AdhAra para hI kiyA hai| isalie yaha kahA jAtA hai ki vaktA ke abhiprAya ko samyag prakAra se samajhane ke lie jo dRSTikoNa usa kathana ke pIche nihita hai, use samajhanA naya hai| bhAratIya aura pAzcAtya sabhI darzanoM meM kahIM na kahIM yaha nayadRSTi upasthita rahI hai| DaoN.candradhara zarmA ke zabdoM meM- "vyavahAra aura paramArtha dRSTikoNoM kA } yaha antara sadaiva hI rakhA jAtA rahA hai| vizva ke sabhI dArzanikoM ne ise kisI na kisI rUpa meM svIkAra kiyA hai / herAkliTasa ke Kato aura Ane pAramenIDIja ke mata aura satya, sukarAta ke rUpa aura AkAra (World and Form ), pleTo ke saMvedanA (Sense) aura pratyaya (Idea), arastu ke padArtha aura cAlaka ( Mover), spinojA ke dravya (Substance) aura paryAya (Modes), kaoNTa ke prapaMca ( Phenomenal) aura tattva (noumerial), hegala ke viparyaya ( Illusion ) aura nirapekSa (absolute) tathA breDale ke AbhAsa (Appearance) aura sat (Reality) kisI na kisI rUpa meM usI vyavahAra aura paramArtha kI dhAraNA ko spaSTa karate haiN| bhale hI inameM nAmoM kI bhinnatA ho, lekina unake vicAra inhIM do dRSTikoNoM kI ora saMketa karate haiM / 12 198 bhAratIya darzanoM meM prAcIna kAla meM mukhyatA do dRSTikoNa pramukha rahe jinheM paramArtha aura vyavahAra ke rUpa meM jAnA jAtA hai| jainadarzana meM bhI AgamarUpa meM hameM mukhya rUpa se nizcaya aura vyavahAra ina do dRSTiyoM yA nayoM kA ullekha milatA hai tathA sAtha meM dravyArthika aura paryAyArthika nayoM kA bhI ullekha milatA hai / isa prakAra prArambha meM nizcaya evaM vyavahAra yA dravyArthika yA paryAyArthika nayoM kA hI ullekha 512 A Critical Survey of Indian Philosophy, Page. 59 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 milate haiN| vahA~ nayoM ke prabhedoM kI carcA nahIM hai| sarvaprathama tattvArthasUtra13, SaTakhaNDAgama meM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda aise pAMca nayoM kA ullekha milatA hai| isI AdhAra para kAlAntara meM zvetAmbara paramparA ke anuyogadvArasUtra14 meM tathA digambara paramparA ke sarvArthasiddhi15 mAnya pATha meM sAta nayoM kA ullekha hai| AcArya siddhasena divAkara ne naigamanaya ko asvIkAra karake chaha nayoM kI carcA kI hai| phira bhI sAmAnyatayA kAlAntara meM bhI ye sAta naya hI jaina dArzanikoM meM prasiddha rhe| dUsarI ora AdhyAtmika dRSTi se zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparA meM nizcaya aura vyavahAra, aise do naya hI prasiddha rhe| kintu kAlAntara meM nizcaya ke zuddhanizcaya aura azuddhanizcaya aura vyavahAra aise tIna naya mAne gye| samayasAra16 meM inhIM tIna nayoM ke AdhAra para AtmA Adi kI carcA huI hai| zvetAmbara paraMparA meM bhagavatIsUtra meM nizcayanaya aura vyavahAranaya ko AdhAra banAkara tattva svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai| kintu nizcaya aura vyavahAra tathA dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ke vistRta bheda-prabhedoM kI carcA pandrahavIM zatAbdI ke bAda hI dekhI gaI hai| digambara paraMparA meM devasena ne hI mUla sAta nayoM meM dravyArthika aura paryAyArthika ko jor3akara nau nayoM kI carcA kii| pazcAt dravyArthika ke dasa aura paryAyArthika ke chaha bheda bhI kiye haiN| nayoM kI yaha gaMbhIra carcA digambara paraMparA meM hI adhika pracalita hai| zvetAmbara paramparA meM yazovijayajI hI aise prathama vyakti haiM, jinhoMne ina nayoM ke bheda-prabhedoM kI vistRta carcA kI hai| yahI nahIM unhoMne devasena kRta nayoM ke isa vargIkaraNa kI samIcIna samIkSA bhI kI hai| 513 naigamasaMgrahavyavahArarjasUtrazabdA nayAH tattvArthasUtra, 1/34 514 sattamUla nayA pannatA, taM jahA naigame ........ anuyogadvAra, pR. 467 515 naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabda samabhirUdvaivaMbhUtA nayAH .......... sarvArthasiddhi, 1/33 516 vavahAro'bhUdattho mUdavyo desido du suddhaNao ................ samayasAra, gA. 11 517 goyamA ettha do nayA bhavaMti, taM jahA necchAiyanae ya vAvAhAriyanae ya ........... vyAkhyAprajJapti, bhAga-2, pR.814 For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM yazovijayajI eka ora devasena kRta nayoM ke vibhAjana aura unake prakAroM kI gaMbhIra samIkSA karate haiM, vahIM dUsarI ora ve devasena ke isa vargIkaraNa ko Agama sammata na dikhAkara apanI Agamika niSThA ko bhI prakaTa karate haiN| Age isakI vistRta carcA kreNge| . yazovijayajI dvArA devasena kRta naya vibhAgoM kI samIkSA : digambara paraMparA ke vidvAna devesena kRta 'nayacakra' aura AlApapaddhati meM tarkazAstra kI dRSTi se nau nayoM aura tIna upanayoM tathA AdhyAtmadRSTi se nizcayanaya aura vyavahAranaya kI carcA jisa prakAra kI gaI hai, usI prakAra kI yathAvat carcA upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke pAMcavI, chaThI, sAtavIM aura AThavIM DhAla meM kI hai| AThavIM DhAla meM adhyAtma nayoM ko samajhAne ke pazcAt devasena kRta nayoM ke ina prakAroM kI sundara tArkika zailI se samIkSA bhI kI hai| yazovijayajI kA dRSTikoNa prArambha se hI udAra aura samanvayAtmaka rhaa| ataH inhoMne devasena ke naya prakAroM kA virodha yA khaNDana nahIM kiyA hai, apitu unake satyAMza aura asatyAMza ko jAnane ke lie unakI samIkSA kI hai| zvetAmbara aura digambara donoM paramparAoM kA mUlabhUta siddhAnta eka aura samAna hone se AcArya devasena kRta vibhAgoM meM sthUla rUpa se koI viSayabheda nahIM hai| kintu kheda isa bAta kA hai ki unhoMne zAstra praNAlI kA tyAga karake bhinna paribhASAoM dvArA navIna rUpa se nayoM kA pratipAdana kiyaa|18 jisa zailI se pUrvAcAryoM ne AgamoM aura anya granthoM meM nayoM ko upadarzita kiyA, usa zailI kA binA kisI prayojana se tyAga karake svakalpita bheda aura prabhedoM kI jo carcA kI hai, vaha yazovijayajI kI dRSTi meM anucita hai| 518 viSaya bheda yadyapi nahIM re, ihAM ahamarAI sthUla ulTI paribhASA isI re, to paNi dAjhai mUla re .. ...... dravyaguNapayoyanorAsa, gA. 8/8 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAta yA pA~ca naya zvetAmbara aura digambara donoM saMpradAya ko mAnya umAsvAti kRta tattvArthAdhigama sUtra ke bhASyamAnya pATha meM pAMca mUlanayoM kA ullekha hai, jabaki usI ke sarvArthasiddhi mAnya pATha meM sAta nayoM kA ullekha hai| mUlataH naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ke sAtha zabdanaya ko jor3ane se kula pAMca naya ho jAte haiM / sAMprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta ina tIna nayoM kI 'zabdanaya' aisI saMjJA kI gaI hai| dUsarI ora naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, sAMprata, samabhirUr3ha aura evaMbhUta aise sAta naya ginAye gaye haiN| vizeSAvazyakabhASya 19 meM jinabhadragaNi ne eka-eka naya ke sau-sau prakAra batAkara kula sAta mUla nayoM ke sAta sau bheda kiye haiM tathA matAntara se pA~ca mUla nayoM ke pratyeka ke sau-sau bheda karake pA~ca sau bheda kiye haiM / yadi nayoM ke mUlataH nau bheda hote to zAstrakAra nau nayoM ke 900 bheda karate / parantu aisA vidhAna zAstroM meM kahIM para dRSTigocara nahIM hotA hai| ataH devasena ne zvetAmbara - digambara AcAryoM dvArA svIkRta pA~ca yA sAta nayoM kI praNAlI ko chor3akara sAta nayoM meM hI samAviSTa dravyArthika naya aura paryAyArthika naya ko unase alaga mAna karake jo nau nayoM kI kalpanA kI hai, vaha mAtra prapaMca ke atirikta aura kucha nahIM hai| isa prakAra yazovijayajI ne pAMca yA sAta nayoM ke samarthana meM zAstrIya saMdarbha dekara devasena kI nau nayoM kI kalpanA ko anucita ThaharAyA hai| kyoMki yaha mUla Agamika paramparA ke virUddha hai| arpitanaya aura anarpitanaya ko milAkara 11 naya kyoM nahIM ? upAdhyAya yazovijayajI ne digambarAcArya devasena kI nau nayoM kI kalpanA ke samakSa dUsarA tarka yaha diyA ki yadi sAta nayoM meM antaranihita dravyArthika aura paryAyArthika nayoM ko alaga karake yadi nau nayoM ko mAnate haiM to inhIM meM samAviSTa 519 ikkikko ca sayaviho satta NayA havaMti emeva / aNNo vi hu Aeso, paMceva sayA NayANaM tu / / 201 For Personal & Private Use Only vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2264 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpitanaya aura anarpitanaya ko alaga karake gyAraha nayoM kI kalpanA kyoM nahIM karate haiM / 520 vastu ananta dharmAtmaka hone se pratyeka vastu aneka prakAra se vyavahArya yA kathya hai|521 apekSA bheda se aneka dharmoM meM se kabhI kisI eka dharma kI mukhyatA se to kabhI kisI anya dharma yA dUsare dharma kI pradhAnatA se vastu kA kathana kiyA jAtA hai| jisa dharma se vastu kA kathana kiyA jAtA hai, usa samaya vaha dharma arpita aura anya sabhI dharma anarpita dharma hote haiM / eka dRSTi se arpita vizeSa dharma aura anya anarpita sAmAnya dharma hai| vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM dharma hone para bhI sAmAnya dharma ke dvArA kisI bhI kArya meM pravRtti - nivRtti rUpa vyavahAra nahIM hotA hai / ataH sAmAnya anarpita hai jabaki vastu ke vizeSa dharma dvArA pravRtti aura nivRtti rUpa vyavahAra hone se vizeSa arpita haiN|522 isa prakAra yazovijayajI ke anusAra devasena ko arpita aura anarpita naya ko bhI svIkAra karake nayoM ke gyAraha bhedoM kI kalpanA karanI thI / 202 anarpita sAmAnyagrAhI hone se saMgrahanaya meM evaM arpita vizeSagrAhI hone se vyavahArAdi meM samAviSTa ho jAne se nau naya hI yuktisaMgata hai, aisA devasena kA tarka hai to dravyArthikanaya dravyagrAhI hone se naigama Adi prathama tIna nayoM {jinabhadragaNi ke mata meM naigama Adi cAra nayoM } meM tathA paryAyArthikanaya paryAyagrAhI hone se RjusUtrAdi cAra nayoM {jinabhadragaNi ke mata meM zabdAdi tIna nayoM } meM samAviSTa ho jAne se zAstra prasiddha sAta nayoM ko hI svIkAra kara lenA cAhie | 523 digambara AcArya devasena apane pakSa kI rakSA ke lie yadi aisA kaheM ki jisa prakAra zvetAmbara saMpradAya meM pA~ca nayoM meM antarbhUta hone vAle samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya ko vibhakta karake sAta nayoM kA upadeza diyA gayA hai, usI prakAra hamaneM 520 pajjayattha dravyAratho re, jo tujhe alagA diTTha | appiya Nappiya bheda thI re, kima imyAra na iTTha re / / 521 arpitAnarpitasiddheH 522 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1 - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 316 523 te arpita kahatAM vizeSa kahiiM For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa gA. 8 / 10 tattvArthasUtra, 5/ dravyaguNaparyAyanorAsa, dabA, gA. 8 / 11 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 sAta nayoM meM samAhita dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ko alaga karake nau nayoM kA upadeza diyA hai to vahA~ aMtarbhAvita ko vibhakta karane kA doSa nahIM lagatA hai|524 mahopAdhyAya yazovijayajI digambara AcArya devasena ko tarkasaMgata uttara dete hue kahate haiM -zvetAmbara saMpradAya meM zabdanaya (sAMpratanaya) samabhirUr3hanaya aura evaMbhUtanaya ina tInoM ko 'zabdanaya' aisA kahakara eka saMjJA meM saMgrahita kiyA gayA hai| tInoM nayoM kA eka nAma hone para bhI tInoM nayoM meM viSayabheda hai|25 jahA~ viSayabheda hotA hai vahA~ nayabheda avazya hotA hai isalie eka saMjJA meM saMgrahita nayoM meM bheda kiyA jA sakatA hai| __ 1. sAMpratanaya - liMgabheda, vacanabheda, kArakabheda Adi ke AdhAra para arthabheda karatA hai| 2. samabhirUr3hanaya - paryAyavAcI zabdoM meM bhI vyutpattiparaka vAcyArtha ke bheda se arthabheda karatA hai| 3. evaMbhUtanaya - zabda ke artha ke anusAra kriyA pariNata artha ko svIkAra karatA hai| - isa prakAra pratyeka naya meM viSaya bheda haiN| sAMpratanaya meM liMgAdibheda, samabhirUr3ha meM vyutpattibheda, evaMbhUtanaya meM kriyApariNatabheda rUpa viSayabheda hai| parantu dravyArthikanaya aura paryAyArthika naya meM sAta nayoM se bhinna koI viSayabheda nahIM hai| 26 ataH devasena kA nau nayoM kA upadeza bilakula zobhAspada nahIM hai| 524 jo ima kahasyo-matArai- 5naya kahiiM chaiM ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/14 kA TabbA 525 3 nayanaiM eka saMjJAiM saMgrahI 5naya kahiyA chaiM paNi-viSaya bhinna chaiM ....... vahI, gA.8/14 kA TabbA 526 ima aMtarbhAvita taNo re, kima alago updesh| ___ pA~ca thakI jima sAtamAM re, viSayabheda nahIM leza re|| ................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/14 For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 28 bhedoM kA nirasana - ___mahopAdhyAya yazovijayajI ne devasena kalpita nau nayoM kI kalpanA kA aneka yuktiyoM se nirasana karane ke bAda unake 28 uttarabhedoM kI avadhAraNA kI bhI samIcIna samIkSA kI hai| nayacakra meM dravyArthikanaya ke dasa bheda aura paryAyArthika ke chaha bhedoM kI vistRta carcA kI gaI hai isakA varNana yazovijayajI ne bhI 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI pA~cavI aura chaThI DhAla meM kiyA hai| phira bhI ve usase sahamata nahIM haiN| yazovijayajI ne dravyArthikanaya ke dasa bhedoM kI anAvazyakatA ko spaSTa karate hue kahA hai ki - dravyArthikanaya ke prathama tIna bheda (karmopAdhi nirapekSa zuddha dravyArthikanaya, utpAdavyayanirapekSa zuddha dravyArthikanaya aura bhedakalpanA nirapekSa zuddha dravyArthikanaya] zuddhasaMgrahanaya meM samAhita ho jAte haiN| kyoMki zuddha saMgrahanaya kA viSaya zuddha dravya ko sat-sAmAnya kI apekSA se saMgraha karanA hai| isa naya ke anya caturtha evaM paMcama karmopAdhi sApekSa azuddha dravyArthikanaya aura utpAdavyaya sApekSa azuddha dravyArthikanaya} bheda azuddha saMgrahanaya meM aMtarbhAvita ho jAte haiN| kyoMki azuddha saMgrahanaya kA viSaya guNa-paryAya sahita azuddha dravya hai| isI prakAra chaThe bheda (bheda kalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya) kA samAveza bhedagrAhI vyavahAranaya meM, sAtaveM bheda anvita dravyArthikanaya} kA saMgrahanaya meM tathA AThaveM, naveM aura dasaveM yathA svadravyAdigrAhaka, paradravyAdigrAhaka aura paramabhAvagrAhaka naya kA samAveza vyavahAranaya meM ho jAtA hai| isI prakAra paryAyArthikanaya ke prathama cAra bhedoM anAdinitya, sAdinitya, anityazuddha aura nityazuddha paryAyArthikanaya} kA antarbhAva zuddha yA azuddha RjusUtranaya meM ho jAtA hai| kyoMki RjusUtranaya kSaNika aura dIrghakAlina donoM paryAyoM ko apanA viSaya karatA haiM paryAyArthikanaya ke pAMcavA aura chaThA bheda karmopAdhi rahita nityazuddha aura karmopAdhi sahita anitya azuddha paryAyArthikanaya} anukrama se anupacarita aura upacarita vyavahAranaya meM antarnihita ho jAte haiN| isa prakAra dravyArthikanaya ke dasa For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 bheda aura paryAyArthikanaya ke chaha bheda naigamAdi sAta nayoM meM samAhita ho jAne se nau nayoM aura unake bhedoM kI kalpanA vyartha hai|527 yadi digambara pakSa apane bacAva ke lie aisA kahe ki 'gobalivarda' nyAya { go zabda ke strIliMga aura pulliMga donoM hone se usameM gAya aura baila donoM kA bodha ho jAtA hai| phira bhI 'balivarda' zabda ko buddhi kalpanA se 'go' zabda ke Age jor3akara 'gobalivarda' zabda kA prayoga karanA baila kA alaga se bodha karavAne kA hetu hotA hai|) ke anusAra zuddhAzuddha saMgrahanaya meM samAviSTa dravyArthikanaya ke dasa bhedoM aura RjusUtranaya aura vyavahAranaya meM samAviSTa paryAyArthikanaya ke chaha bhedoM ko bhinnanaya kI taraha upadeza karanA doSayukta nahIM hai|528 kintu yazovijayajI ke anusAra isameM gatArtha ko alaga karane kA doSa lagatA hai| gatArtha ko alaga karane para jainazAsana meM prasiddha saptabhaMgI kI aura sapta nayoM kI kalpanA hI bhaMga ho jAtI hai| jaise -'syAdastieva' isa prathama bhaMga meM svadravyAdi kI apekSA se sattvagrAhakatA kA arpaNa hai aura paradravyAdi kI apekSA se asattvagrAhakatA kA anarpaNa hai| isa prakAra eka hI bhaMga meM cAra sattvagrAhaka arpita aura cAra asatvagrAhaka anarpita bhAva gatArtha hone para bhI inako alaga karake bhinna-bhinna naya ke rUpa meM varNana kareMge to karor3oM bhAMge aura naya ho sakate haiN| karor3o bhaMga aura naya ho jAyeMge to saptabhaMgI aura sAta naya kI bAta mithyA ho jaayegii| isalie viSayabheda ke binA gatArtha ko alaga kamA sarvathA anucita hai|529 parantu sAmAnya-vizeSagrAhI hone para naigamanaya kA gatArtha saMgraha aura vyavahAranaya meM nahIM hai| isakA spaSTa kAraNa yaha hai ki naigamanaya kevala sAmAnya aura vizeSagrAhI hI nahIM hai, apitu upacAra AropagrAhI bhI haiM isakA spaSTIkaraNa prasthaka ke udAharaNa, 527 je dravyArthikanA 10 bheda dekhADyA, te sarva zuddhAzuddha saMgrahAdika ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/14 kA TabbA 528 'gobalivarda' nyAyaiM viSayabhedaI bhinna naya kahiiM .................... vahI, gA. 8/14 kA TabbA 29 syAdasatyeva, syAnnastveya ityAdi saptabhaMgI madhye koTi prakAraiM .... dravyaguNaparyAyanorAsa, kA TabbA, gA.8/14 For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vasati ke udAharaNa, pradeza ke udAharaNa se ho jAtA hai| samaya para hone vAlI varSA ko 'sonA barasatA hai, yaha rAstA indaura jAtA hai, ityAdi vAkya prayoga upacAragrAhI naigamanaya ke hI udAharaNa haiN| isa prakAra naigamanaya saMgraha aura vyavahAra naya se bhinna viSayaka hone ke kAraNa hI bhinna naya hai |530 vibhakta kA vibhAga digambaroM kI nau nayoM kI kalpanA meM vibhakta kA vibhAga' nAmaka doSa lagatA hai / 31 isakA abhiprAya yaha hai ki mUlavastu ko uttarabhedoM meM vibhAjita karake mUlavastu kA bhI eka vibhAga karanA / jaise manuSyoM ke brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra aise cAra bheda karake manuSya ko bhI pA~cave bheda ke rUpa meM svIkAranA vibhakta kA vibhAga nAmaka doSa hai |532 yadi vibhakta kA vibhAga hotA to jaina zAstroM meM nimnalikhita rUpa se pATha hone cAhie 1. saMsArI, siddha aura jIva, aise jIva ke tIna bheda haiM / 2. pRthvI, ap, teu, vAu, vanaspati, trasa aura saMsArI aise saMsArI jIva ke 7 bheda haiM / 3. jina siddhAdi 15 +1 siddha aise siddha ke 16 bheda haiM / 533 -- parantu isa prakAra ke pATha Agama meM kahIM para bhI upalabdha nahIM hote haiM / jaina zAstroM meM nimnarUpa se pATha milate haiM : 1. jIva do prakAra ke haiM saMsArI aura siddha 2. saMsArI jIva ke pRthvIkAyAdi chaha prakAra haiN| 3. siddha jIvoM ke jinasiddha Adi 15 bheda haiN| 530 saMgraha naI vyavahArathI re, naigama kihAMika bhinna tiNa te alago tehathI re, e to doI abhinna re, 531 'ima karatAM o pAmIi re 532 - dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 336 533 ima kahiuM joii, paNi "navanayA" 206 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8 / 15 vahI, gA. 8 / 16 For Personal & Private Use Only * dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 8/16 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. naya ke do prakAra haiM - dravyArthika aura paryAyArthika 2. dravyArthika naya ke naigama Adi tIna prakAra haiM / 3. paryAyArthikanaya ke RjusUtra Adi cAra prakAra haiM / 534 isa prakAra se digambarAcArya devasena ne dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ke hI uttarabheda ke sAtha alaga se dravyArthika aura paryAyArthikanaya ko milAkara jo vibhakta kA vibhAga kiyA hai, vaha kisI bhI prakAra se zobhanIya nahIM hai / jaina zAstroM meM vibhakta kA vibhAga kahIM para bhI upalabdha nahIM hotA hai / bhinna prayojana svapakSa kI puSTi ke lie digambara devasena yA unake samarthaka aisA kaheM ki jisa prakAra saMvara, nirjarA, mokSa jIva ke hI svarUpa hone se jIva tattva meM tathA puNya, pApa, Azrava aura baMdha pudgala svarUpa hone se ajIva tattva meM antarbhAvita ho jAne para bhI jIva aura ajIva ke sAtha puNya Adi sAta tattvoM ko milAkara nau tattva kA upadeza kiyA gayA hai, usI prakAra hamane dravyArthika aura paryAyArthika naya meM samAhita sapta nayoM ko alaga karake nau nayoM kA pratipAdana kiyA hai| ataH nau nayoM ke pratipAdana meM koI doSa dRSTigocara nahIM hotA hai | 35 ,535 isakA saTIka uttara dete hue yazovijayajI kahate haiM nau tattvoM ke bhinna-bhinna tattvavyavahAra meM bhinna prayojana hai / parantu do nayoM ke nau naya karane meM aisA koI vizeSa bhinna prayojana dRSTigata nahIM hotA hai| jIva aura ajIva meM samAhita puNya Adi sAta tattvoM ko bhinna tattva ke rUpa meM pratipAdana karane meM mUla uddezya bhinna-bhinna tattvoM ke bhinna-bhinna vizeSa prayojanoM ko samajhAnA hai / kintu 'itara vyAvRtti' arthAt eka tattva se dUsare tattva meM kyA antara hai? kisa prakAra bhinna hai? 534 ima karatAM 9 naya dekhAitAM, vibhaktato vibhAga thAI 535 hivai koI kahasyai, je jIvAjIvau tattvam 207 vahI, For Personal & Private Use Only - dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 8/17 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ityAdi ko samajhAnA uddezya nahIM hai| 36 jaise jIva aura ajIva padArthAtmaka hai, jabaki puNya, pApa Adi svarUpAtmaka hai| do mUla tattva jIva aura ajIva dravya hai to zeSa sAta tattva unakI zubhAzubha paryAyeM haiN| ataH kevala jIva aura ajIva jAnane yogya jJeya tattva haiN| baMdha jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAne ke kAraNa heya hai| mokSa mukhya sAdhya hone se upAdeya hai| Azrava tattva baMdha kA hetu hone se vaha bhI heya hai| mokSa upAdeya hai to usakI prApti meM asAdhAraNa kAraNa saMvara aura nirjarA bhI upAdeya hai| puNya aura pApa baMdha tattva ke hI bheda haiN| zubhaphala kI prApti puNya se evaM azubha phala kI prApti pApa se hotI hai|537 isa prakAra heya, jJeya, upAdeya kA viveka karane ke prayojana se nau tattvoM kA bhinna-bhinna pratipAdana kiyA gayA hai| parantu dravyArthika aura paryAyArthikanaya ke bhinna upadeza meM aisA koI bhinna prayojana nahIM hai| nayavibhAga meM itaravyAvRti hI sAdhya hai| dUsare zabdoM meM naya vibhAjana meM mUla uddezya eka naya dUsare naya se kisa prakAra bhinna hai ? nayoM ke viSayoM meM kyA bheda hai ? yahI batAnA hotA hai| ataH bhinna-bhinna viSayagrAhI hone se hI bhinna-bhinna nayoM kA upadeza diyA jAtA hai| bhinna viSaya ke binA hI nayoM meM bheda kA praveza karanA yuktisaMgata nahIM hai| dravyArthika aura paryAyArthika naya kA viSaya sapta nayoM ke viSayoM se bhinna nahIM hone ke kAraNa nau nayoM kA pratipAdana utsUtra bhASaNa hai|538 dravyArthika naya ke dasa bheda apUrNa haiM - nayacakra meM digambarAcArya devasena ne eka-eka udAharaNa ko dRSTi samakSa rakhakara dravyArthika naya ke 10 aura paryAyArthika naya ke 6 jo niyata saMkhyA meM bheda kiye haiM, ve bheda bhI apUrNa aura adhUre haiN| kyoMki ye bheda anya aneka bhedoM kA 536 tehanaI kahiiM je-tihAM dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/17 5937 jIva ajIe e do mukhya padArtha ... vahI, 8/17 538 te mATi "satamUlanayo pannatA" ehavU sUtraI ............. vahI, 8/17 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalakSaNa mAtra haiM arthAt 10 bheda to digdarzana mAtra haiM, anya aneka bhedoM ko adhyAhAra se samajha lenA hai| isa prakAra dravyArthika aura paryAyArthika naya ke 10-6 bheda karane para bhI nayoM kA pUrNa vivecana unameM samAviSTa nahIM ho pAyA hai| yadi adhyAhara se anya bhedoM ko nahIM lenA hai to prazna uThatA hai ki 'pradezArthakanaya' ina 10 bhedoM meM se kauna se bheda meM antaranihita hogA ? 539 jisa prakAra dravya ko mukhyatA pradAna karake vivakSA karane vAlA dravyArthika naya hotA hai, usI prakAra pradeza ko pradhAnatA se vivakSA karane vAlA pradezArthakanaya hotA hai / naigama naya dravyArthikanaya kA hI uttarabhedarUpa hai aura pradeza dravya kA hI avibhAjya aMza hone se zAstroM meM pradeza ko dravyArthikanaya naigamanaya } kA viSaya mAnA gayA hai| anuyogadvArasUtra *" meM "davvaTTayAe, pasaTTayAe, davvaTTha - pasaTTayAe" aisA kahA gayA hai| 209 isa kAraNa se yadi pradezArthakanaya ko dravyArthikanaya meM samAviSTa nahIM karate haiM to utsUtra prarUpaNa ho jaaegaa| isa dRSTi se dekhA jAya to devasenakRta dravyArthikanaya ke 10 bhedoM meM se kisI bhI bheda meM pradezArthakanaya samAviSTa nahIM hotA hai| pradezArthakanaya kA to eka udAharaNa diyA hai, parantu aise kaI udAharaNa ho sakate haiM, jo dravyArthika naya ke viSaya hoN| kyoMki devasena ne eka-eka udAharaNa ko samakSa rakhakara bhinna-bhinna bhedoM kI kalpanA kI hai| isakA tAtparya yaha hai ki jitane udAharaNa utane hI naya ho sakate haiM to phira devasena ne jo dravyArthika aura paryAyArthika naya ke kramazaH dasa aura chaha bheda hI kyoM kiye ? ataH devasenakRta nayabheda apUrNa hai| devasena ke vargIkaraNa meM eka anya doSa yaha AtA hai ki karmopAdhi sahita jIva ke svarUpa ko samajhAne ke lie arthAt krodhI, mAnI ityAdi jIva ke svarUpa ko lakSa meM rakhakara karmopAdhisApekSa dravyArthika naya aisA bheda kiyA hai to zarIra, ghaTa, paTa Adi pudgala ke svarUpa ko samajhAne ke lie 'jIva saMyoga sApekSa' dravyArthika naya 539 dazabhedAdika paNi ihAM re upalakSaNa karI jANI 540 anuyogadvArasUtra, sUtra - 114 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8 / 18 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 aisA dravyArthika naya kA bheda bhI karanA caahie| isakA kAraNa spaSTa hai ki jaise karma rUpa pudgala ke saMyoga se jIva krodhI, mAnI hotA hai to pudgala bhI jIva dvArA grahita hokara aneka rUpa meM (zarIra, karma Adi) pariNata hotA hai| isa dRSTi se yadi eka-eka udAharaNa kI apekSA se eka-eka naya kA bheda karate jAyeMge to anaMta naya ho jaayeNge|541 tIsarA doSa yaha hai ki prasthaka Adi udAharaNa se naigama naya ke zuddha, azuddha aura azuddhatara aise bheda kiye gaye haiN|542 prasthaka Adi udAharaNa meM dUravartI kAraNa se lekara nikaTatama kAraNa taka "maiM prasthaka banAtA hUM' aisA upacAra ho jAne se yaha naigamanaya ke hI azuddha Adi bheda meM antaranihita hote haiN| parantu dravyArthika naya ke jo dasa bheda kiye gaye haiM, una kisI bhI bheda meM naigamanaya ke zuddha, azuddha Adi bheda samAveza nahIM hone se devasena kRta naya bheda apUrNa hai| ___yadi digambara AcArya apanI bAta ko rakhane ke lie aisA kahate haiM ki "prasthakAdi kA udAharaNa" upacAra vizeSa hone se naigamanaya kA viSaya na hokara, upanaya kA viSaya hai to sUtra virUddha parUpaNA karane se utsUtra bhASaNa kA doSa lagatA hai| kyoMki anuyogadvArasUtra meM prasthaka Adi udAharaNoM ko naigama naya ke bhedoM ke rUpa meM hI darzAyA hai, na ki upanaya ke bhedoM ke rUpa meN| mahopAdhyAya yazovijayajI ne devasena AcArya dvArA svIkRta dravyArthika naya ke dasa bheda tathA paryAyArthika naya ke chaha bhedoM kI nirarthakatA ko aneka susaMgata dalIloM ke dvArA siddha karane ke pazcAt inake dvArA upadiSTa upanayoM kI kalpanA ko bhI zAstrIya saMdarbho dvArA samIkSA kI hai| 541 tathA karmopAdhisApekSa jIvabhAva grAhaka dravyArthikanaya ..... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 8/18 542 tathA prasthakAdi dRSTAntaI naigamAdikanA azuddha azuddhatara ............ dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 8/18 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upanaya vyavahAra aura naigamanaya meM arntabhAvita hai 'jo nayoM ke samIpa rahatA hai tathA jisameM upacAra kI mukhyatA hai vaha upanaya hai' yadi upanaya kI aisI paribhASA mAne hai to upanaya ke sadbhUta vyavahAra, asadbhUta vyavahAra aura upacarita asadbhUta vyavahAra ina tInoM bhedoM kA samAveza naigamanaya aura vyavahAranaya meM ho jAtA hai| kyoMki naigamanaya aura vyavahAranaya kA viSaya upacAra bheda bhI hai| isa viSaya meM yazovijayajI ne tattvArthasUtra kA saMdarbha diyA hai - -- eha ja daDhai chai, upanaya paNi kahayA, te naya vyavahAra naigamAdikartha / alaga nthii| uktaM ca tattvArthasUtre 'upacArabahulo vistRtArtho laukikaprAyo vyavahAra: 1543 jJAtavya yazovijayajI dvArA ullekhita yaha pATha tattvArthAdhigama sUtra meM nimnarUpa se milatA hai laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH " e:544 jahAM taka hamArI -- 211 jAnakArI hai hameM aisA hI pratIta ho rahA hai ki 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke TabbA meM uddhRta pATha aura tattvArthAdhigamasUtra ke pATha meM zabda bheda hone para bhI vizeSa koI arthabheda nahIM hai| vyavahAranaya loka vyavahAra kA anusaraNa karane vAlA arthAt upacAra ko mAnanevAlA aura vistRta arthavAlA hotA hai| isa prakAra jo viSaya nayoM meM hI samA jAtA hai, phira usake lie upanaya kI kalpanA anAvazyaka hai| 546 isa prakAra nayoM ke bhedoM ko hI upanaya ke rUpa meM kalpanA karake upanaya ko mAnate haiM to pramANajJAna ke ekadeza ko upapramANa ke rUpa meM svIkAranA cAhie 45 'svaparavyavasAyi jJAnaM pramANaM isakA abhiprAya hai jo sva aura para arthAt jJAna aura jJeya kA nirNaya karatA hai, vaha pramANa hai | 546 isa vyAkhyA ke anusAra pramANajJAna ke ekadeza matijJAnAdi yA unake avagraha, IhA, upAya, dhAraNA Adi sabhI ko upapramANa 543 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/19 kA TabbA 544 tattvArthAdhigamasUtra, 1 / 35 para bhASya 545 e lakSaNaI lakSita jJAnarUpa pramANano ekadezamatijJAnAdika dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka - dhIrajalAlA DAhyAlAla mahetA, pR. 345 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 8/19 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 kahanA caahie|47 kyoMki naya ke samIpavartI upanaya hai to pramANa ke nikaTavartI upapramANa hogaa| matijJAnAdi uttarabheda aura avagraha Adi unake uttarabheda pramANa ke hI aMza-pratyAMza hone ke kAraNa pramANa ke pAsavartI haiN| isa kAraNa se matijJAnAdi ko upapramANa kahanA caahie| parantu jaina zAstroM (Agama) meM upanaya aura upapramANa jaise zabda tathA inakA artha aura udAharaNa kahIM bhI dekhane meM nahIM AtA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne nizcaya aura vyavahAra naya ke digambara AcArya devasena mAnya lakSaNa, svarUpa Adi kI madhyastha bhAvoM se sundara samIkSA kI hai| ___ adhyAtma naya ke upacAra aura anupacAra ke AdhAra para nizcayanaya aura vyavahAranaya aise do bheda kiye gaye haiN| digambara vidvAnoM ne upacAra kA artha avAstavika, mithyA, abhUtArtha, kAlpanika ityAdi karake nizcayanaya ko vAstavika naya aura vyavahAranaya ko mithyAnaya mAnA hai| nizcayanaya ke udAharaNoM meM upacAra vinA ke udAharaNa aura vyavahAranaya ke lie upacAra vAle dRSTAnta die haiN| parantu nizcayanaya kI dRSTi upacAra rahita aura vyavahAranaya kI dRSTi upacAra vAlI hai, aise kahane ke lie koI AdhAra nahIM hai| kyoMki upacAra kA artha kAlpanika yA mithyA nahIM apitu gauNa-amukhya-apradhAna hai|48 koI bhI naya tabhI sunaya hotA hai jaba apane viSaya ko mukhya rUpa se pratipAdana karane para bhI anya naya ke viSayoM ko asvIkAra yA virodha na kre| anyathA ekAnta pratipAdana karane ke kAraNa kunaya athavA mithyA naya ho jaayegaa| zAstroM meM kahA gayA hai ki naya vahI hai jo pratIpakSI dharmoM kA nirAkaraNa na karate hue vastu ke aMza ko grahaNa karane vAle jJAtA kA abhiprAya hai|549 isa kathanAnusAra jaba eka naya kI mukhyavRtti rahatI hai to anya naya kI gauNa vRtti (upacAravRtti) rahatI hai| ataH kisI viSaya ke pratipAdana meM nizcayanaya kI mukhyavRtti hotI hai to vyavahAranaya kI bhI upacAravRtti avazya hotI hai| usI prakAra jaba 547 pramANanayatattvalokAlaMkAra, sUtra-2 548 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka-dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 347 549 tatrA'nirAkRtapatipakSo ............... prameyakamalamArtaNDa, pR. 657 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 vyavahAranaya kI mukhyavRtti hotI hai taba nizcayanaya kI upacAravRtti bhI avazya hotI hai| jaise- nizcayanaya ke anusAra jIva karma se Abaddha aura aspRSTa hai arthAt niraMjana, nirAkAra, siddha aura buddha hai| parantu vyavahAra naya kI dRSTi se jIva karma se baddha aura spRSTa hai arthAt sadehI, strI-purUSa, deva tiryaMca, sukhI, dukhI ityAdi hai|50 isakA Azaya yaha hai ki nizcayadRSTi mukhya rUpa jIva ko niraMjana nirAkAra Adi ke rUpa meM svIkAra karatI hai to upacAra rUpa se (gauNatA) jIva ko sadehI Adi ke rUpa meM bhI svIkAra karatI hai| isI prakAra vyavahAradRSTi pradhAna rUpa se jIva ko sadehI Adi ke rUpa meM svIkRta karatI hai to gauNa rUpa se (upacAra) jIva ko niraMjana, nirAkAra Adi bhI mAnatI hai| pratyeka naya mukhyavRtti aura upacAravRtti se hI viSaya kA pratipAdana karatA hai| isa dRSTi se vyavahAranaya meM upacAra hone ke kAraNa vyavahAranaya ke sadbhUta vyavahAra Adi upanaya hote haiM aura nizcayanaya meM upacAra nahIM hone ke kAraNa upanaya nahIM hote haiM, ityAdi kathana mithyA aura anucita haiN|551 yaha zAstra siddha bAta hai ki jahAM eka naya kI mukhyatA hotI hai, vahAM anya sabhI naya gauNa (upacarita) hote haiN| "syAdastyeva" ghaTa paTAdi sabhI vastueM kathaMcid asti hai| isa prakAra ke naya vAkya meM 'astitva' ko pratipAdita karane vAle nizcayanaya kI vivakSA hai to kAlAdi ATha dvAroM ke dvArA astitva ke sAtha sambandha rakhanevAle anya sabhI nAstitva dharmoM ko bhI abhedavRtti se upacAra karake liyA gayA hai| jisa prakAra astitvavAdI dharmoM ko mukhyatA se nirUpaNa kiyA gayA hai usI prakAra ke nAstitvavAdI dharmoM ko bhI upacAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| aisA hone para hI nayavAkya, nayarUpa meM hote hue sakalAdeza (astitva, nAstitva) rUpa banakara pramANarUpa banatA hai|552 kyoMki naya 550 jIve kammaM baddhaM puddhaM cedI vvhaarnnybhnnide| suddhaNassa du jIve abaddhapuddhaM havai kammaM / / ....... samayasAra, gA. 141 551 vyavahArai nizcaya thakI re, syo upacAra vizeSa ? mukhyavRtti jo aikanI re, to upacArI zeSa re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/20 552 ata eva "syAdastyeva" e naya vAkyaiM astitvagrAhaka .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, kA TabbA, gA.8/20 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANa kA hI eka aMza hai / yadi naya vAkya astitva dharmoM ke sAtha nAstitva dharmoM ko gauNa rUpa se aMgIkAra nahIM karatA hai to vikalAdeza hokara mAtra naya hI raha jAyegA, kintu pramANarUpa nahIM ho sakatA hai| astitva, nAstitva Adi sabhI dharmoM ko mukhya aura gauNa rUpa se pratipAdana karane vAlA naya hI sunaya hokara pramANarUpa banatA hai| isa prakAra nizcaya naya kI vivakSA meM bhI anya dharmoM kA upacAra avazya hotA hai / pratyeka naya ko apane apane pratipAdya viSaya hI satya hai, aisA garva avazya hotA hai, parantu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki ve anya naya kI bAta ko mithyA mAnate haiN| isa dRSTi se vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki jahAM nizcayanaya kI pradhAnatA hotI hai vahAM vyavahAranaya kI gauNatA (upacAra) hotI hai, aura jahAM vyavahAranaya kI pradhAnatA hotI hai vahAM nizcayanaya kI gauNatA (upacAra) hotI hai| ataH nizcayanaya meM upacAra nahIM hone se upanaya nahIM hote haiM aura vyavahAranaya meM upacAra hone se upanaya hote haiM aisA digambarAcArya kA kathana zAstra virUddha mArga kA puSTi karane vAlA banatA hai / 214 kAlpanika hone se vyavahAranaya mithyA hai aura akAlpanika hone se ( upacAra nahIM hone se) nizcayanaya satya hai / nizcaya aura vyavahAranaya kI devasena kRta prastuta vyAkhyA zAstra saMgata nahIM hai aisA kahakara yazovijayajI ne vizeSAvazyakabhASya meM jinabhadragaNi kRta nizcaya aura vyavahAranaya ke lakSaNa ko vistAra se samajhAyA hai| jinabhadragaNi ne "tattvArthagrAhI nayo nizcaya', lokAbhimatArthagrAhI vyavahAraH " aisA nizcaya aura vyavahAranaya kA lakSaNa diyA hai| 554 jo naya tattvabhUta artha ko grahaNa karatA hai, vaha nizcayanaya evaM jo laukika vyavahAra meM prayukta artha ko grahaNa karatA hai vaha vyavahAranaya hai| 'tattvabhUta artha kA tAtparya hai yuktiyoM se siddha hone vAlA artha yA pAramArthika artha hai 555 jaise bhaMvarA paMca varNa vAlA hai| bhaMvare kA zarIra anaMta - 553 svasvArthai satyapaNAno abhimata to sarvanayaiM vahI, 554 te mATaiM nizcaya vyavahAranuM lakSaNa bhASyai - vizeSAvazyakaiM kahiiM chaI, tima niradhAro tattvArthagrAhI nayo nizcayaH, lokAbhimatArthagrAhI vyavahAraH / ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.8/21 kA TabbA SSS tattva arthate yuktisiddha artha jANava dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 8 / 21 For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 paramANuoM ke skandha se nirmita hai| paramANu bhinna-bhinna varNa vAle hote haiN| ataH bhaMvare kA zarIra bhI anaMta paramANuoM se nirmita hone se usameM kRSNAdi pAMcoM hI vargoM kI saMbhAvanA ho sakatI hai| isa prakAra yuktiyoM se siddha artha ko tAttvika artha kahA jAtA hai|556 loka vyavahAra meM rUr3ha artha ko viSaya banAnevAle naya ko vyavahAra naya kahA jAtA hai| jaise bhaMvarA kAlA hai| yahAM pA~coM varNa ke hone para bhI kRSNavarNa kI adhikatA ke kAraNa loka vyavahAra meM 'bhaMvarA kAlA hai aisA prasiddha hai|557 uparokta jinabhadrakRta nizcayanaya ke lakSaNa ke virodha meM digambara AcAryoM ne yaha prazna uThAyA hai ki yadi tAttvika arthagrAhI nizcayanaya hai to phira nizcayanaya aura pramANa kI paribhASA meM koI antara na rahakara donoM eka ho jaayeNge| isakA kAraNa yaha hai ki pramANa bhI saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se rahita yathArtha svaparavyavasAyI jJAna hone se tattvArthagrAhI hai| upAdhyAya yazovijayajI isa prazna kA sUkSmadRSTi se samAdhAna karate hue kahate haiM - digambarAcAryoM kI uparokta bAta pUrNataH satya nahIM hai| nizcayanaya aura pramANa donoM hI tattvArthagrAhI hai| phira bhI donoM meM antara hai| nizcayanaya 'naya' hone se ekadezatattvArthagrAhI hai, jabaki pramANa 'pramANa' hone se sakalAdezatattvArthagrAhI hai|558 __ yazovijayajI ne isI bAta ko aura adhika spaSTa kiyA hai| jaise - naiyAyika aura vaizeSika darzanakAroM ne pratyakSajJAna ke do bheda kiye haiN| 1. nirvikalpaka aura 2. sviklpk| nirvikalpaka meM vikalpoM kA abhAva hone se 'yaha kucha hai' mAtra aisA hI jJAna hone ke kAraNa koI bheda nahIM hotA hai| parantu savikalpakajJAna meM vikalpoM ke kAraNa prakAratA, vizeSyatA, saMsargatA Adi bhI hote haiN|559 isa prakAra savikalpakajJAna 556 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, lekhaka-dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 351 557 vahI 558 yadyapi pramANe tattvArthagrAhI chai, tathApI pramANa sakalatattvArthagrAhI, ..................dravyaguNaparyAyanorAsa 559 jima savikalpajJAnaniSTha prakAratAdika anyavAdI bhinna mAnaI chai ......... dravyaguNaparyAyanorAsa kA khbA, gA.21 For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 vastu ke eka-eka aMza ko jJAta karAne para bhI pUrNa aMza kA grAhI nahIM hone se viSaya kA pUrNa jJAna nahIM hotA hai| isa prakAra nizcayanaya tattvArthagrAhI hone para bhI aMzagrAhI hai| parantu pUrNajJAna rUpa nahIM hai| isa prakAra mahopAdhyAya yazovijayajI ne devasenakRta nizcaya aura vyavahAranaya kI vyAkhyA ko asaMgata batAne ke bAda nizcayanaya aura vyavahAranaya ke yathArtha svarUpa ko spaSTa kiyA hai| nizcayanaya - nizcayana naya abhyantarabhAvoM ko upacAra se bAhyaartha ke sAtha jor3atA hai, sarva vyaktiyoM meM abheda karatA hai aura dravya kI nirmala pariNati ko pradhAnatA se mAnatA hai| nizcayanaya bAhya bhautika padArthoM kI avAstavikatA (upacAra) ko samajhAkara abhyantara bhAvoM ko hI vAstavika batAtA hai|560 isakA artha yaha nahIM hai ki bAhyapadArtha mAtra kAlpanika aura mithyA haiN| parantu bAhya dhana, dhAnya, putra, kalatra Adi padArthoM kI sattA vAstavika hone para bhI unase AtmA kA koI hita nahIM hotA hai| ina padArthoM se Atma sukha kI prApti nahIM hotI hai| isa dRSTi se nizcayanaya bAhyapadArthoM kI upAdeyatA ko aupacArika rUpa se svIkRta karake Antarika bhAvoM ko hI sukha kA vAstavika sAdhana mAnatA hai| isa bAta ko samajhAne ke lie yazovijayajI ne 'jJAnasAra' ke eka zloka ko uddhRta kiyA hai|561 jaise indra mahArAja ke lie naMdanavana, vajraratna, paTarAnI, mahAvimAna Adi bhoga vilAsa ke sAdhana hai| vaise hI uccatama vaibhava aura zreSTha saMpatti muni ke pAsa bhI haiN| muni ke pAsa samAdhi rUpI naMdanavana, dhairyarUpI vajra, samatArUpI indrANI aura jJAnarUpI mahAvimAna hai| indra kA naMdanavana Adi bAhya vaibhava anta meM duHkha kA hI nimitta banatA hai| parantu samAdhi, dhairya, 560 jo bAhyaarthanaI upacAraiM abhyaMtarapaNu kariiM ............. dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA.8/22 561 samAdhirnandanaM dhairya dambholiH samatA shcii| jJAnaM mahAvimAnaM ca vAsavazrIrIyaM muneH / / ....... jJAnasAra, zloka 20/2 For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 samatA aura jJAna ityAdi muni mahAtmA ke Abhyantara vaibhava haiM jo parama Atmika sukha kA kAraNa hai| bAhya padArtha kI upamA dvArA AMtarika pariNati ko pahacAnA nizcayanaya kA viSaya hai| nizcayanaya kA dUsarA artha yazovijayajI ne yaha kiyA hai ki - nizcayanaya vyaktiyoM meM abheda dikhAtA hai|562 jaise- 'ege AyA 53 | dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1 meM lekhaka dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA ne 'ege AyA' ke sthAna para 'No AyA' isa pATha ko mAnya rakhakara vyAkhyA kI hai| parantu dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1 lekhaka abhayazekharasUri ne 'ege AyA aise pAThAnusAra vyAkhyA kI hai| hameM AgamoM meM bhI yahI pATha milatA hai aura hamArI dRSTi meM yahI ucita pratIta hotA hai| saMsArika jIvoM meM karmodaya ke kAraNa sukhI, duHkhI, rogI, nirogI, pazu, manuSya, deva, nArakI, strI, purUSa Adi vibhinna bheda hote hue bhI ina sabhI bhedoM ko audAyika bhAvajanya mAnakara nizcayanaya zuddhAtma svarUpa kI dRSTi se sabhI jIvAtmAoM ko eka, abhinna aura samAna mAnatA hai| vedAntadarzana meM bhI 'brahmasatyaM jaganmithyA' aisA kahakara 'AtmA eka hai aisA mAnA gayA hai| yaha zuddha saMgrahanaya kA viSaya hokara nizcayanaya kA hI viSaya banatA hai| parantu ekAnta kathana hone se vedAntamAnya uparokta vAkya sunaya kA vAkya na hokara durnaya kA vAkya bana jAtA hai| nizcayanaya ke tIsare artha ko spaSTa karate hue yazovijayajI kahate haiMbAhyakriyA Adi se nirapekSa dravya ke Antarika pariNAma nizcayanaya kA viSaya haiN|564 dravya se Azaya yahAM saMsArI jIva haiN| kyoMki nizcayanaya adhyAtmanaya kA bheda hai aura adhyAtma pariNati jIva dravya kI hI hotI hai| jaise- 'AyA sAmAie, AyA samAissa 562 jo ghaNI vyaktino abheda dekhADii te paNi nizcayanayArtha jANavo, jima 'ego AyA' ...... ....................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/22 kA TabbA 563 sthAnAMgasUtra, 1 564 tathA dravyanI je nirmala pariNati, bAhyanirapekSa je pariNAma . dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA.8/22 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 aTTe 65 sAmAyika kI kriyA vyavahAradRSTi se sAmAyika hai| nizcaya dRSTi se AtmA ko samabhAva meM tallIna rakhanA athavA samatArUpa Atma kI pariNati hI sAmAyika hai| nizcaya naya jIva ke bAhya kriyAkalApoM kI upekSA karake nirmala Antarika pariNati ko hI apane dRSTikoNa meM letA hai| bAhya kriyA sAmAyika rUpa na hone para bhI yadi antara kI pariNati samatArasa meM magna hai to nizcayanaya kI dRSTi se vaha sAmAyika hai| jaise- bAhyarUpa se guNasAgara lagna maMDapa meM baiThe the, pRthvIcaMdra rAjA rAjasabhA meM siMhAsana para suzobhita ho rahe the, bharata cakravartI chaha khaNDa ke svAmipaNe se abhibhUta the| parantu usa samaya meM ina sabakI antara kI pariNati kartRtva-bhoktRtva-mamatva buddhi se rahita svasvarUpa meM ramaNa kara rahI thii| yaha Atma dravya kI zuddha pariNati hI nizcayanaya kI dRSTi se sAmAyika hai| isa prakAra samAdhi ko naMdanavana mAnanA, 'eka hI AtmA hai' aisA kahanA, lagnakriyA ko sAmAyika kahanA ityAdi loka vyavahAra kI dRSTi se ucita nahIM hai| ye sabhI lokAtikrAnta artha hai jo nizcayanaya ke viSaya hai|566 vyavahAranaya: ___jo bhedagrAhI hai, vastu ke utkaTa paryAya ko pradhAnatA detA hai aura kArya aura kAraNa (nimitta) kI abhinnatA ko svIkAra karatA hai, vaha vyavahAranaya hai|67 vyavahAranaya, saMgrahita vyaktiyoM meM bheda karatA hai| jaise dravya aneka haiM, jIva aneka haiM, ityAdi / 68 vyavahAranaya lokAbhibhUtagrAhI hone se bAhyadRSTi se pratyeka vastu kA vizleSaNa karatA hai| jaise- yaha jar3a hai, yaha cetana hai, yaha deva hai, yaha manuSya hai, 565 bhagavatIsUtra, 1/9 566 ima je je rItiM lokAtikrAnta artha pAmiiM ................ dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA.8/22 567 jeha bheda chaI vigatino re. ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8/23 568 jeha vyaktino bheda dekhADii,"anekAni dravyANi, aneke jIvA' ... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA.8/23 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 yaha purUSa hai, yaha strI hai, yaha sukhI hai, yaha duHkhI hai, ityaadi| isa prakAra vyavahAranaya kA viSaya bheda hai| vyavahAranaya kA dUsarA svarUpa hai, utkaTa paryAya kA pratipAdana krnaa|569 utkaTa paryAya grahaNa kA artha hai vastu meM ananta guNa dharma hone para bhI loka meM prasiddha viziSTa paryAya ko grahaNa krnaa| jaise bhramara kA zarIra paudgalika hone se pudgala ke varNa Adi guNoM ke 20 bheda usameM hote haiN| phira bhI kRSNa varNa kI adhikatA ko dRSTi meM lekara bhramara ko kAlA khnaa| isa prakAra utkaTa paryAya vyavahAra naya kA viSaya hai| jaise zakkara mIThI hai, agni uSNa hai, jala zItala hai, gulAba sugandhita hai aadi| vyavahAranaya ke isa tIsare svarUpa ko spaSTa karate hue yazovijayajI kahate haiM - kArya aura nimitta kAraNa ko abheda dRSTi se svIkAranA vyavahAranaya kA viSaya hai| jaise - Ayurghatama | vyavahAranaya kArya meM kAraNa athavA kAraNa meM kArya kA Aropa karake abhedarUpa se vyavahAra karatA hai| 'ghI hI jIvana hai' isa udAharaNa meM ghI meM jIvana nahIM hai,apitu jIvana kA nimitta kAraNa hai| kAraNa meM kArya kA Aropa karake vyavahAradRSTi se Ayurghatama, giridahyate, kuNDikA stravati ityAdi kahA jAtA hai| uparokta nizcayanaya aura vyavahAranaya ke tIna-tIna arthoM ko samajhAkara granthakAra kahate haiM ki - isa prakAra nizcaya aura vyavahAranaya kA viSaya bahuta vizAla hone se unake bheda-prabheda bhI aneka ho sakate haiN| parantu digambara AcArya devesena ne apane 'nayacakra' grantha meM nizcaya aura vyavahAranaya ke aneka marmagrAhI viSayoM ko chor3akara kevala kucha viSayoM ko lekara hI UparI taura para nayoM kA svarUpa aura bheda-prabhedoM kA kathana kiyA hai| isase yaha spaSTa rUpa se phalita hotA hai ki devasena ne pratipAdya viSayoM vyAkhyAoM aura bheda-prabhedoM ko spaSTa karane ke lie nahIM, apitu apane jaise bAlajIvoM ke madhya apanI vidvatA batAne ke lie grantha kI racanA kI 569 tathA utkaTaparyAya jANIiM, te paNi vyavahArano artha .......... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA.8/23 570 tathA kAryanaiM nimitta kahatAM kAraNa, ehonaiM abhinnapaNukahiiM .............. vahI, For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai|571 ataH nayoM ke svarUpa aura bheda-prabhedoM ke paripUrNa sundara aura saTIka vivecana yazovijayajI dvArA praNIta granthoM meM samIcIna rUpa se upalabdha hai| 572 yazovijayajI kA abhiprAya yaha hai ki nayoM ke yathArtha-bodha kI prApti ke hetu jinabhadrakRta vizeSAvazyakabhASya, siddhasena divAkara kRta sammatitarkaprakaraNa, umAsvAtikRta tattvArthAdhigamasUtra, isa para siddhasenagaNi kRta TIkA, anuyogasUtragata naya kA varNana Adi kA abhyAsa karane yogya hai / siddhasena divAkara kA yaha kathana samIcIna hai ki kathana ke jitane prArUpa ho sakate haiM utane hI nayoM ke bheda ho sakate haiM / vizeSAvazyakabhASya meM bhI kahA gayA hai - I jAvanto vayaNapahA tAvanto vA nayAvisaddAo te ceva ya parasamayA sammattaM samudiyA savve 73 vizeSAvazyakabhASya ke isa kathana ke anusAra jitane vacana ke prakAra hote haiM utane hI naya ke prakAra ho sakate haiN| naya kA sAmAnya artha dRSTi hai / ataH vibhinna dRSTiyoM ke anusAra vibhinna naya kI saMbhAvanA ho sakatI hai| isa vizAla, gahana aura gaMbhIra nayavAda ke yathArtha svarUpa ko samajhane ke lie dhairya aura buddhi kI sthiratA tathA gaharA anubhava caahie| isa kAraNa se devesenakRta naya svarUpa ko mithyA na mAnakara upAdhyAya yazovijayajI ne unake naya pratipAdana meM nihita satyAMza ko svIkAra karake unakI ekAntavAditA ko dUra karane hetu usakI tarkasaMgata samIcIna samIkSA kI hai| 574 nayoM ke AdhAra para dravya, guNa aura paryAya kA sahasambandha - - - paM. sukhalAlajI ne 'sanmatitarkaprakaraNa' ke vivecana meM likhA hai - "jagat kisI bhI prakAra ke aikya se rahita kevala alaga-alaga kar3iyoM kI bhAMti bhedarUpa bhI nahIM 571 ima bahu viSaya nirAkarI re karatA tasa saMkoca 572 zuddhanArtha te zvetAmbara saMpradAya zuddha nayagraMthanaiM abhyAsaiM ja jANai 573 vizeSAvazyakabhASya, gA. 2265 574 e prakriyAmAhiM paNi je yuktisiddha artha chai te azuddha TAlina upapAdiuM chai dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8 / 24 vahI, gA. 8 / 24 220 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 8 / 24 For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 hai aura tanika bhI bheda ke sparza se rahita akhaNDa abhedarUpa bhI nahIM hai| parantu usameM bheda aura abheda donoM kA anubhava hotA hai|75" jagat kA vAstavika svarUpa bhedAbhedarUpa hai| aise bhedAbhedarUpa yA sAmAnya vizeSa rUpa jagata kA mUla ghaTaka dravya hai| ataH dravya kA svarUpa bhI bhedAbhedarUpa hai| jainAcAryoM ne dravya ko guNa aura paryAya ke AdhAra ke rUpa meM paribhASita kiyA hai tathA dravya, guNa aura paryAya ke paraspara sahasambandha ko bhinnAbhinna ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA hai| mahopAdhyAya yazovijayajI ne inhIM pUrva AcAryoM kI paramparA ko akSuNNa rakhate hue apanI dArzanika kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya-guNa-paryAya ke kathaMcit bhinna, kathaMcit abhinna aura kathaMcit bhinnAbhinna rUpa pArasparika sambandha kI sUkSmadRSTi se vistArapUrvaka carcA kI hai| yazovijayajI ne dravya, guNa aura paryAya ke pArasparika sambandha ke vivecana ke lie jaina dArzanikoM kI viziSTa vivecana zailI nayavAda ko AdhAra banAyA hai aura isI saMdarbha meM unhoMne nayavAda kI vistRta vyAkhyA bhI kI hai| kyoMki nayavAda ke abhAva meM dravya ke anekAntika svarUpa kA vizleSaNa asaMbhava hai| dravya ke sambandha meM koI bhI kathana kisI na kisI apekSA ke AdhAra para hI kiyA jAtA hai nirapekSa rUpa se kiyA huA kathana ekAnta hone se vastu ke vAstavika svarUpa ko prakAzita nahIM kara sakatA hai| dravya, guNa aura paryAya kA pArasparika sambandha bhinna rUpa bhI hai aura abhinna rUpa bhI hai| kisI apekSA se dravya, guNa aura paryAya paraspara bhinna hai aura kisI apekSA se dravya, guNa aura paryAya kA paraspara abhinna bhI hai| yaha apekSA vizeSa hI naya hai| yazovijayajI ne mUlanaya ke rUpa meM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya ko svIkAra kiyA hai| ataH dravyArthikanaya kI apekSA se dravya se guNa aura paryAya evaM guNa aura paryAya se dravya abhinna hai|76 dravyArthikanaya kI dRSTi abhedagAmI yA 575 sanmatiprakaraNa - paM. sukhalAlajI, pR.3 576 dravyArthanayathI kathaMcid abhinna ja chai je mATi guNa paryAya dravyanA jA AvirbhAva tirobhAva chai .................dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/10 kA TabbA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 sAmAnyamUlaka hone se yaha naya abheda kA avalambana lekara pravRta hotA hai| isa naya ke anusAra dravya apane guNa, paryAya se bhinna koI alaga vastu nahIM hai| jo guNa aura paryAyavAlA hai, vahI dravya hai| aneka guNoM kA piNDa hI dravya hai| guNoM se pRthak dravya kI koI svatantra sattA nahIM hai| yadi dravya se eka-eka karake sabhI guNoM ko alaga kara diyA jAya to dravya ke nAma para kucha bhI zeSa nahIM rhegaa| jIva dravya se usake astitva, pradezatva, vastutva Adi sAmAnya guNoM ko tathA cetanatva, jJAna, sukha, duHkha, vIrya Adi vizeSa guNoM ko alaga kara diyA jAya to jIvadravya kA hI abhAva ho jaayegaa| isI prakAra ghaTa (pudgaladravya) se usake dravyatva, astitva Adi sAmAnya guNoM ko evaM jaladhAraNa, raktatA, pUraNa-galana Adi vizeSa guNoM se rikta kara diyA jAya to ghaTa ke nAma para kucha bhI avazeSa nahIM rhegaa| dravya se guNa isalie abhinna hai ki guNa, dravya kA sahabhAvI dharma hai| dharmI apane sahabhAvI dharmoM se kadApi bhinna nahIM hotA hai| ataH dravyArthikanaya ke anusAra dravya apane guNa se abhinna hai| jahA~ taka dravya kI paryAya se abhinnatA kA prazna hai, paryAya dravya kA hI avasthAntara hai| jainadarzana meM dravya ko pariNAmInitya mAnA hai arthAt dravya meM pratikSaNa parivartana ghaTita hotA rahatA hai| dravya nirantara eka avasthA ke bAda dUsarI avasthA ko prApta hotA rahatA hai| isa prakAra dravya kA avasthAntara hI paryAya hai aura yaha dravya kA kramabhAvI dharma hai| jaise- jIvadravya manuSya, deva, siddha Adi dIrghakAlIna paryAya ko prApta hotA hai| mRdravya (pudgala) bhI ghaTa, zikorA, mUrti Adi paryAya ko prApta hotA hai| parantu jIvadravya apanI manuSya Adi paryAyoM se evaM mRdravya apanI ghaTa Adi paryAyoM se bhinna nahIM hai| dravya kisI na kisI paryAya ke rUpa meM hI rahatA hai aura dravya kA svarUpa usa saMpUrNa paryAya meM vyApta rahatA hai| ataH dravya, guNa aura paryAya eka kSetrAvagrAhI hai| isa prakAra yazovijayajI ne dravyArthikanaya ke AdhAra para dravya, guNa aura paryAya ke paraspara abhinna sambandha ko bhI siddha kiyA hai| __ paryAyArthikanaya kI dRSTi bhedagrAhI yA vizeSamUlaka hone se bheda ke avalambana se pravRta hotA hai| isa naya ke anusAra dravya, guNa aura paryAyoM kA Azraya hai| guNa For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 evaM paryAya dravya ke Azrita haiN| jaise jIva dravya meM jJAna Adi guNa Azrita hokara rahate haiN| manuSya Adi paryAya jIva dravya meM ghaTita hotI hai| varNa, gandha, rasa, sparzAdi guNa pudgala meM rahate haiN| ghaTa, mukuTa Adi pudgaladravya kI vibhinna paryAya haiN| dravya, guNa aura paryAya meM paraspara Adheya AdhAra sambandha hone se ye tInoM paraspara bhinna hai| punaH dravya kA lakSaNa sat hai| guNa kA lakSaNa sahabhAvI aura paryAya kA lakSaNa kramabhAvI hai| dravya, guNa aura paryAya ke nApa aura prakAroM kI saMkhyA bhI bhinna-bhinna hai|77 punaH sahabhAvitva aura kramabhAvitva lakSaNa ke AdhAra para guNa aura paryAya bhI paraspara bhinna hai parantu dravyArthikanaya kI dRSTi meM guNa, paryAya se bhinna nahIM hai| jIva ke jJAnAdiguNa, matijJAna Adi paryAya se bhinna nahIM hote haiM, usI prakAra rUpAdi guNa, rakta, pIta, nIla Adi vargoM se bhinna nahIM hote haiN| eka ora abhedagrAhI-dravyArthikanaya kI apekSA se dravya-guNa-paryAya kA pArasparika sambandha kathaMcit abhinna hai| dUsarI ora bhedagrAhI paryAyArthikanaya ke anusAra inakA pArasparika sambandha kathaMcit bhinna hai| vibhinna nayoM ke AdhAra para dravya guNa aura paryAya kathaMcit bhinna, kathaMcit abhinna donoM hone se inakA pArasparika sambandha kathaMcit bhinnAbhinna rUpa hai|578 -----000 577 paryAyArthanayathI sarva vastu dravyaguNaparyAya, lakSaNaiM kathaMcid bhinna ja chai . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/10 kA TabbA 578 paryAyAratha bhinna vastu chai, dravyArathai abhinno re kramai ubhaya naya jo apIjai, to bhinna naiM abhinno re ............ dravyaguNapayAryanorAsa, gA. 4/10 For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhyAya-3 jainadarzana meM dravya kI avadhAraNA kA vikAsa (kyoM aura kaise ) dravya kA svarUpa, lakSaNa evaM prakAra mAnava sRSTi kA sarvocca cintanazIla aura vivekazIla prANI hai| apane irdagirda ghaTita hone vAlI vicitra ghaTanAoM evaM vibhinna dRzyoM ko dekhakara usake mana meM aneka praznoM ne janma liyA yaha vizva kyA hai ? sUrya pUrva dizA meM hI udita kyoM hotA hai ? cAMda rAta meM hI apane prakAza ko kyoM bikheratA hai ? sAgara kA pAnI khArA aura nadiyoM kA pAnI madhura kyoM hai ? manuSya, pazu aura pakSiyoM meM ekarUpatA kA abhAva kyoM hai ? yaha vicitra sRSTi kisI kI racanA hai yA svataH saMcAlita hai ? vibhinna ghaTanAoM ke pIche sUtradhAra kauna hai ? isa dRzyamAna jagata kA mUla kAraNa kyA hai ? yaha dRzyamAna jagata hI sabakucha hai yA usase pare bhI kucha hai ? - 224 mAnava kI inhIM jijJAsAoM se vibhinna darzanoM kA udbhava huA / aneka darzanoM aura dArzanikoM ne ina jijJAsAoM ko samAdhAna dene ke lie athavA sRSTi kI prakriyA ko samajhAne ke lie athaka prayAsa kie haiN| bhAratIya dArzanika cintana dhArA ne mukhya rUpa se chaha Astika aura tIna nAstika darzanoM ko janma diyaa| nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrva mImAMsA aura vedAnta ye chaha darzana Astika darzana mAne jAte haiM tathA bauddha, jaina aura cArvAka, ye tIna darzana nAstika darzanoM ke antargata Ate haiN| yadyapi jaina evaM bauddha dArzanikoM ko Astika-nAstika kA yaha vargIkaraNa mAnya nahIM hai| ina darzanoM meM jagata ke mUlabhUta kAraNoM tathA unake kAryoM kA vivecana vibhinna dRSTikoNoM se kiyA gayA hai| sRSTi kI vyAkhyA ko samajhAne ke prayAsoM meM ina-ina darzanoM kI tattva-mImAMsAoM kA prAdurbhAva huA jinameM vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ko For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 tattva, dravya, sat, paramArtha, zuddha, parama, padArtha, vAstavika, satya ityAdi aneka rUpoM meM vyAkhyAyita kiyA gayA hai|79 vedAnta darzana kI vibhinna dArzanika dhArAoM meM vizva ke maulika tattva ke rUpa meM 'sat' zabda ko pradhAnatA dI gaI hai| prAcInatama grantha Rgveda80 meM ullekhita hai - "ekaM sad viprA bahudhA vadanti / " sat eka hai, kintu manISIgaNa use aneka rUpa se kahate haiN| isa darzana ke anusAra dRzya-adRzya ke rUpa meM jo kucha bhI vidyamAna hai, vaha saba brahma hai| brahma hI pAramArthika sattA hai|581 svatantra cintana ke AdhAra para vikasita darzana paramparAoM meM vizeSa rUpa se vaizeSika darzana meM dravya, guNa, karma Adi sapta padArthoM ko mahattva diyA gayA hai, jabaki naiyAyikoM ne isake lie 'tattva' zabda kA prayoga kiyA hai| nyAyadarzana ke 16 tattvoM meM dravya kA ullekha prameya ke antargata kiyA hai| sAMkhya darzana bhI prakRti aura purUSa ina donoM ko tathA inase utpanna buddhi, ahaMkAra, pAMca jJAnendriyoM, pAMca karmendriyoM, pAMca tanmAtrAoM aura paMca mahAbhUtoM ko 'tattva' hI kahatA hai| jahAM taka bauddhadarzana kA prazna hai, unakI dRSTi meM vizva mAtra eka 'prakriyA' yA 'dhArA' hai| unake anusAra isa prakriyA se alaga koI sattA nahIM hai| jainadarzana meM vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ke lie 'sat' athavA 'dravya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jainadarzana ke anusAra vizva akRtrima hai|82 anAdikAla se hai aura anAdikAla taka calatA rhegaa| jJAtavya hai ki yahAM vizva ko akRtrima kahane kA jaina cintakoM kA tAtparya kathamapi yaha nahIM hai ki vizva kUTastha nitya hai aura usameM koI parivartana hI nahIM hotaa| parantu akRtrima se Azaya hai ki loka yA vizva kisI kI sRSTi yA racanA nahIM hai| loka kA svabhAva to parivartanazIla hai| kevala pravAha yA prakriyA kI 579 jainendra siddhAnta koza, bhAga-3, pR. 352 580 Rgve da, 1/164/46 581 sarva khalu idaM brahma - chAMdogya upaniSada 3/14/1 582 logo akiTTimo khalu - mUlAcAra, gA. 7/2 For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA se hI loka ko zAzvata yA nitya kahA jAtA hai| jainAgama bhagavatIsUtra meM loka ko zAzvata aura azAzvata donoM kahA gayA hai| loka anantabhUtakAla meM thA, vartamAna hai aura ananta bhaviSya meM rahegA / isalie zAzvata hai tathA utsarpiNI aura avasarpiNI kAla meM loka kA vikAsa aura hAsa hotA rahane se loka azAzvata bhI hai| hama sabakA pratyakSa anubhava bhI yahI hai ki dRzya jagata pariNamanazIla hai| yahAM pratipala kucha navIna utpanna hotA rahatA hai to kucha purAnA naSTa bhI hotA rahatA hai / kucha avasthAyeM banatI haiM to kucha avasthAeM miTatI bhI haiN| isa utpatti - vinAza kI prakriyA ke bIca koI sthAyI tattva bhI hai jisake kAraNa yaha jagata anAdikAla se cala rahA hai| udAharaNa ke lie prabhu mahAvIra ke samaya kI jo rAjagRhI nagarI thI, usameM aura vartamAna rAjagRhI nagarI meM bahuta kucha parivartana dRSTigocara hone para bhI rAjagRhI nagarI to vahI hai| isa prakAra loka pravAha yA prakriyA kI apekSA se hI nitya hai, kintu svabhAvataH parivartanazIla hai| jaba jagata rUpI kArya kA svabhAva / svarUpa isa prakAra kA pariNamanazIla hai to usakA kAraNa bhI vaisA hI honA cAhie, kyoMki kAryakAraNa siddhAnta kA eka sAmAnya niyama yaha hai ki jaise guNadharma kAraNa meM hote haiM vaise hI guNadharma kArya meM parilakSita hote haiN| isalie jainadarzana meM vizva ke mUlabhUta ghaTakoM ke svarUpa ko pariNamanazIla yA pariNAmI nitya mAnA gayA hai arthAt apekSA bheda se nitya aura anitya donoM ko svIkRta kiyA gayA hai / aise pariNAmI - nitya tattva ko hI jainadarzana meM 'dravya' yA 'sat' zabda se abhihita kiyA gayA hai jo apane Apa meM pUrNa, svatantra aura vizva kA maulika ghaTaka hai| mahopAdhyAya yazovijayajI kRta prastuta grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kA mukhya vivecya viSaya dravya aura usake guNa evaM paryAya hai / isa grantha meM dravya ke lakSaNa, svarUpa, prakAra tathA dravya ke guNa aura paryAyoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| prastuta adhyAya meM yazovijayajI ne dravyaguNaparyAyanorAsa meM dravya ke lakSaNa, svarUpa aura bheda kI carcA kisa prakAra kI hai ? isa vizleSaNa ke pUrva AgamoM aura paravartI 583 bhagavatIsUtra, bhAga - 4, 9 / 33 / 34 226 For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 jaina vyAkhyA sAhitya meM dravya kI avadhAraNA kA vikAsa kisa prakAra huA ? isa ora dRSTipAta karanA bhI Avazyaka hai| jainadarzana meM dravya kI avadhAraNA kA vikAsa -(kyoM aura kaise) jainAgamoM meM vizva vyavasthA ke AdhArabhUta ghaTakoM ke lie astikAya, tattva aura dravya zabdoM kA prayoga upalabdha hotA hai| sthAnAMgasUtra meM dravya aura astikAya zabda ko prayukta kiyA gayA hai| isa sUtra ke dUsare zataka84 meM dravya ke pariNata aura pariNata ke rUpa meM do prakAra kiye haiN| pAMcave zataka85 meM dharma, adharma, AkAza, jIva aura pudgala ina pAMca astikAyoM kA dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI apekSA se vistAra se vivecana upalabdha hai, jabaki samavAyAMgasUtra meM pAMca astikAya kA nAma nirdeza karake saMkSipta vivecana kiyA gayA hai| RSibhAsitasUtra87 meM bhI astikAya kA ullekha milatA hai| saMvAdazailI meM guMphita bhagavatIsUtra meM dravya aura astikAya ina donoM kI mImAMsA vistAra se kI gaI hai| prathama zataka ke nauve uddezaka ke sAta sUtroM meM bhArahIna aura bhArayukta guNa kI apekSA se dravya kI carcA kI gaI hai|88 isI sUtra ke dvitIya zataka ke dasaveM uddezaka meM paMcAstikAya kA sAMgopAMga vivecana dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI dRSTi se kiyA gayA hai|589 inake atirikta bhI bhagavatIsUtra90 ke aneka sthaloM para SaDdravya viSayaka vistRta varNana upalabdha hotA hai| 584 sthAnAMgasUtra - 2/1/138 585 sthAnAMgasUtra - 3/3/169 586 samavAyAMgasUtra - 5/8 587 RSibhASitasUtra, 23 vAM pArzvanAyaka adhyayana 588 bhagavai - 1/400, 406 589 bhagavai - 2/124, 129 590 bhagavai - 7/213, 216, 218, 11/103, 13/55-60 For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vizva vyAkhyA kI dRSTi se dravya kI prathama paribhASA uttarAdhyayanasUtra meM upalabdha hotI hai| isa sUtra meM tattva aura dravya donoM kI mImAMsA huI hai| mokSamArgagati nAmaka adhyayana meM prameya ke rUpa meM SaDdravyoM ke lakSaNa, bheda, guNa, aura paryAya ke lakSaNa Adi kI vizada vyAkhyA prastuta kI gaI hai|91 yahAM dravya ko guNoM kA Azraya kahA gayA hai| isI sUtra ke chattIsaveM jIvAjIvavibhakti nAmaka adhyayana meM jIva aura ajIva tattva kA nirUpaNa ativistAra aura sUkSma rUpa se kiyA gayA hai| vahA~ dharmAdharma Adi SaDdravyoM kA deza, pradeza Adi sahita gahana carcA upalabdha hotI hai|592 mUlataH tattva do haiM, 1. jIva aura 2. ajiiv| zeSa paMcAstikAya unakA vistAra hai| paMcAstikAya ke sAtha kAla kA samAveza karane se dravya chaha kahe jAte haiN| yaha SaDdravya paMcAstikAya kA hI uttarakAlIna vikAsa hai| uparyukta vivecana ke niSkarSa ke rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki Agama yuga meM loka ke AdhArabhUta mUla ghaTakoM ke lie astikAya dravya aura tattva zabdoM kA hI prayoga huA hai| Agama yuga meM sat zabda kA prayoga nahIM milatA hai| yadyapi astikAya aura sat donoM hI astitva lakSaNa ke hI sUcaka zabda haiN| phira bhI astikAya jainadarzana kA viziSTa pAribhASika zabda hai|593 paravartI yuga meM dravya kI avadhAraNA kA vikAsa - umAsvAtijI ne hI sarvaprathama Agamika tattvoM ko sUtrabaddha zailI meM guMphita karake Agamika astikAya, dravya, tattva ke sAtha-sAtha dravya ke lakSaNa ke rUpa meM sarvaprathama 'sat' zabda kA prayoga kiyA hai| 'sat dravya lakSaNam' kahakara dravya aura sat meM abheda sthApita kiyA aura sat ko hI dravya kahA hai|594 sat ko 591 uttarAdhyayana - 28/5-13 592 uttarAdhyayana - 36 593 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - pro. sAgaramala jaina, pR.3 594 tattvArthabhASya For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta batAkara sattA ke pariNAmI nityatA ko sUcita kiyA hai|95 pratyeka vastu meM do aMza hote haiM, - sthira aura asthir| sthira aMza ke kAraNa vastu dhaivyarUpa hotI hai aura asthira aMza ke kAraNa vastu utpAda-vyayarUpa hotI hai| isa prakAra sat (dravya) utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta hotA hai| umAsvAtijI dvArA pradatta prastuta sat kA lakSaNa anya darzanoM ke sat svarUpa se jainadarzana sammata satsvarUpa ke vailakSNaya ko pratipAdita karatA hai| dhrauvyAMza dravya kA guNa hai aura utpAda-vyayAMza dravya ke paryAya hai| isa prakAra dravya, guNa aura paryAya se yukta hone se umAsvAtijI ne guNa ke sAtha paryAya zabda kI saMyojanA karake agalA sUtra 'guNaparyAyavad dravyam'596 diyA hai| ___ AcArya kundakunda ne dravya kA lakSaNa aura satlakSaNa kI pRthaka vivakSA na karake eka hI sthAna para donoM kA samanvita lakSaNa pradAna kiyA hai| inake anusAra jaba dravya sat hai aura sat hI dravya hai to ina donoM ke lakSaNa meM bhI bheda nahIM honA caahie| ataH umAsvAtijIkRta sat, nitya va dravya tInoM kI paribhASAoM kA sammilita nidarzana dravya ke lakSaNa meM kiyA hai| AcArya kundakunda kI dRSTi meM dravya sat lakSaNa vAlA, utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta, guNa paryAyoM kA Azraya hai|597 isa prakAra kundakunda hI prathama jaina dArzanika haiM, jinhone apane paMcAstikAya aura pravacanasAra meM dravya kI avadhAraNA kI vyAkhyA vistAra se prastuta kI hai| ____ AcArya siddhasena ke anusAra jisameM utpAda-sthiti-bhaMga ho vaha dravya hai| dravya paryAya se yukta hai|98 sat ko sAmAnya aura vizeSa ubhayarUpa mAnA hai| sarvArthasiddhi meM svaparyAyoM ko prApta hone vAlA athavA unheM prApta karane vAle ko dravya kahA hai|99 595 tatvArthasUtra - 5/29 596 vahI, 5/37 597 pravacanasAra - 2/3 598 sanmatisUtra - 1/12 599 sarvArthasiddhi, 5/2 pR. 529 For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 AcArya samantabhadra ne nayopanaya ke viSayabhUta trikAlavartI paryAyoM kA abhinna saMbaMdha rUpa samuccaya ko dravya zabda se abhivyaMjita kiyA hai|800 isa prakAra AcArya akalaMkadeva, vidyAnaMdI, amRtacaMdra, amitagati, prabhAcaMdra, abhayadeva, haribhadrasUri, hemacandrAcArya, upAdhyAya yazovijayajI Adi-Adi ne dravyoM ke vyAkhyA prasaMga meM unake lakSaNoM kA nirdeza kiyA hai| ina sabhI jaina dArzanikoM ne prAyaH sat, tattva aura dravya ko paryAyavAcI mAnakara hI vyAkhyA kI hai| kintu zAbdika artha kI dRSTi se ina tInoM meM antara spaSTa parilakSita hotA hai| sat sabhI dravyoM aura tattvoM meM vidyamAna sAmAnya lakSaNa hai| sat sAmAnyAtmaka hai, tattva zabda sAmAnya vizeSAtmaka hai aura dravya vizeSAtmaka hai| sat zabda sattA ke aparivartanazIla pakSa kA, dravya zabda parivartanazIla pakSa kA aura tattva ubhayapakSa kA sUcaka hai| sat zabda dravya ke bhedoM meM bhI abheda ko grahaNa karatA hai, tattva bhedAbheda ko grahaNa karatA hai aura dravya zabda dravyoM ke lakSaNagat vizeSatAoM ke AdhAra para unameM bheda karatA hai|601 dravya kA nirUktyArtha evaM vibhinna paribhASAeM - nirUktyArtha : 'dravyaM bhavye' isa vyAkaraNa sUtrAnusAra 'dru' kI taraha jo ho vaha dravya hai| jisa prakAra binA gAMTha kI sIdhI 'dru' arthAt lakar3I bar3haI Adi ke nimitta se Tebala, kursI Adi aneka AkAra ko prApta hotI hai| usI taraha dravya bhI bAhya va Abhyantara kAraNoM se una-una avasthAoM yA paryAyoM ko prApta hotA rahatA hai|602 ___ AcArya kundakunda ke mantavya meM jo una-una kramabhAvI aura sahabhAvI svabhAva paryAyoM ko prApta hotA hai, vaha dravya hai yA jo sattA se ananyabhUtahai,vaha dravya hai|603 600 AptamImAMsA, zlo. 107 601 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA, pro. sAgaramala jaina, pR.7 602 jainendra vyAkaraNa - 4/1/158 (rAjavArtika se uddhRta) 603 daviyadi gacchadi tAI tAI - paMcAstikAya, gA. 9 For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya pUjyapAda ne dravya ko isa prakAra vyAkhyAyita kiyA hai jo guNoM ke dvArA prApta huA thA yA guNoM ko prApta huA thA, athavA jo guNoM ke dvArA prApta kiyA jAyegA yA guNoM ko prApta hogA, use dravya kahate haiN| 004 yaha dravya kA guNa pradhAna artha hai| kintu sarvArthasiddhi ke paMcama adhyAya meM unhoMne dravya kI paryAya ke AdhAra vyAkhyAyita kiyA hai| jo yathAyogya apanI-apanI paryAyoM ke dvArA prApta hotA hai yA paryAyoM ko prApta hotA hai, vaha dravya kahalAtA hai 105 1. jaina dArzanikoM ne vibhinna dRSTiyoM se pRthak-pRthak rUpa se dravya ko paribhASita kiyA hai| cUMki dravya kA svarUpa pariNamanazIna aura dhruvazIla rUpa se ubhayarUpa hone se kucha dArzanikoM ne dravya kI pariNamanazIlatA ko mukhya mAnakara dravya ko vyAkhyAyita kiyA hai to kucha dArzanikoM ne dhruvapakSa ke AdhAra para dravya ko paribhASita kiyA hai| anya kucha dArzanikoM ne astitva ko hI dravya kA lakSaNa batAyA hai / ataH jainAgama aura paravartI jaina sAhitya meM upalabdha dravya kI vibhinna paribhASAoM ko hama isa prakAra vargIkaraNa kara sakate haiM : 2. 3. 4. 5. sat yA astitva guNa ke AdhAra para guNoM ke AdhAra para paryAya ke AdhAra para guNa aura paryAya ke AdhAra para utpAda, vyaya, dhrauvya ke AdhAra para 604 'guNaiguNAnvA drutaM gataM sarvAthasiddhi, 1/5 605 yathAsvaM paryAyairdruyante dravanti vA tAni iti dravyANi / 1606 davvaM sallakkhaNayaM utpAdavyaya paMcAstikAya, gA. 10 1. sat ke AdhAra para : paMcAstikAya meM AcArya kundakunda ne 'davvaM sallakkhaNayaM' kahakara sat ko dravya kA lakSaNa batAyA hai| sAmAnya rUpa se 'sat' ke aneka artha ho sakate haiN| parantu 231 - For Personal & Private Use Only vahI, 5 / 2 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I yahAM sat se 'astitva' artha hI abhilaSita hai / astitva ko dravya kA lakSaNa batAyA gayA hai| dravya kA astitva trikAlavartI hai| aisA kabhI nahIM huA ki dravya kA astitva nahIM rahA ho yA nahIM ho yA nahIM hogaa| isI bAta ko puSTa karate hue pravacanasAra kI tAtparyavRtti meM likhA hai nizcit rUpa se astitva hI dravya kA lakSaNa hai, kyoMki astitva kisI anya nimitta se utpanna nahIM hotA hai| vaha svatantra aura anAdi anaMta ekarUpa pravRtti se avinAzI hotA hai| 607 paMcAdhyAyI meM 'tattvaM sallAkSaNikaM' aura 'sanmAtraM vA' isa taraha dravya ke do lakSaNa diye haiN| 08 prathama lakSaNa meM tattva ko 'sat lakSaNa vAlA batAkara sat aura tattva meM lakSya - lakSaNakRta kathaMcit bheda kiyA hai| dvitIya lakSaNa ke anusAra sat svarUpa hI tattva hai| isameM sat aura tattva meM kathaMcit abheda parilakSita hotA hai| vedAnta aura vaizeSika mata kA samanvaya ina donoM lakSaNoM ke dvArA kiyA gayA hai / vedAntadarzana sat ko eka aura abhinna mAnatA hai, jabaki vaizeSika darzana sAmAnya aura vizeSa ko pRthaka-pRthaka mAnakara sat aura tattva meM bheda karatA hai / yadyapi guNa, guNI ke bheda se astitvaguNa dravya se pRthak kahA jAtA hai, parantu pradeza bheda ke binA dravya meM ekarUpa hokara rahatA hai| isI kAraNa se tattvArthabhASya meM umAsvAtijI ne sat dravya lakSaNaM kahakara donoM meM abheda sthApita kiyA hai| hameM yaha smaraNa rakhanA cAhie ki 'sat' zabda sAmAnya yA aparivartazIla sattA kA aura 'dravya' zabda vizeSa yA parivartanazIla sattA kA sUcaka hai / donoM meM astitva yA sattA kI apekSA se bheda nahIM hai parantu vyutpattiparaka artha kI apekSA se hI bheda hai| kevala vicAra ke stara para hI bheda kara sakate haiM, kintu sattA kI apekSA se nahIM / sat aura dravya anyonyAzrita haiN| 09 astitva (sat ) ke binA dravya aura dravya ke binA astitva kA saMbhAvya nahIM hai / lakSaNa aura lakSita bhinna nahIM ho sakate haiN| 607 astitva hI kila dravyasya - pravacanasAra tAtparyavRtti, pR. 115 608 tattvaM sallAkSaNikaM sanmAtrevA yataH svataH siddham - paMcAdhyAyI, zlo. 1/8 609 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA DaoN. sAgaramala jaina, pR. 5 232 For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 sat ko dravya kA lakSaNa kahane se kevala astitva guNa kA hI grahaNa nahIM hotA apitu astitva, vastutva, prameyatva Adi ananta guNoM se yukta saMpUrNa vastu (dravya) kA grahaNa hotA hai| kyoMki vastu ke astitva Adi sabhI guNa abhinna hai| ataH sat kahane mAtra se guNa samudAyarUpa saMpUrNa vastu kA grahaNa hotA hai| isaliye vastu satsvarUpa hai|610 2. guNoM ke AdhAra para : uttarAdhyayanasUtra meM 'guNANamAsao davvaM' kahakara dravya ko paribhASita kiyA hai| dravya guNoM kA Azrayasthala hai| jisameM guNa rahate haiM, vaha dravya kahalAtA hai| guNa zabda ke lokabhASA meM vibhinna artha milate haiM, para yahA~ guNa se tAtparya dharma se hai| jJAna Adi anaMtaguNa jisa dravya ke Azrita hokara rahate haiM vaha jIva dravya hai| rUpAdi anaMta guNoM kA Azraya pudgaladravya hai| yadyapi yaha paribhASA AdhAra-Adheya yA Azraya-Azrita sambandha ke AdhAra para dI gaI hai, parantu dravya aura guNa sarvathA bhinna nahIM hai| guNa, dravya se abhinna hokara hI usameM Azrita rahate haiN| yaha AdhAra aura Adheya sambandha caukI aura pustaka ke samAna nahIM hai apitu pustaka aura akSara ke samAna hai| jaise akSaroM ke binA pustaka kA koI astitva nahIM hai, usI prakAra guNa ke binA dravya kI koI sattA nahIM hai| rAjakumAra chAbar3A ne apane zodha-prabandha meM likhA hai ki dravya aura guNa ke abhinna se tAtparya hai unakA Azraya yA pradeza eka hI hai jahA~ vastu pAyI jAtI hai, vaha usa vastu kA pradeza hai| isa dRSTi se dravya kA pradeza usake guNa haiN| kyoMki guNoM se dravya racita hai| guNa kA pradeza dravya hai| kyoMki guNa, dravya meM hI vyApta rahate haiN|11 dravya aura guNa donoM anyonyAzrita haiN| svalakSaNa se bhinna hote hue bhI ekakSetrAvagrAhI hone se abhinna bhI haiN| 610 paMcAdhyAyI - hindI TIkAntara, paM. makkhanalAlajI zAstrI, pR. 4 611 jainadarzana meM dravya kA avadhAraNA aura kArya-kAraNa sambandha - rAjakumAra chAbar3A, pR. 64 For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 guNoM ke atirikta dravya kI koI sattA nahIM hai| jaise- suvarNa ke pItatva, komalatA, ujjvalatA Adi aneka guNa haiN| suvarNa ina sabhI guNoM kA samUha hai| yadi suvarNa se pItatva Adi guNoM ko eka-eka karake nikAla diyA jAya to suvarNa kA astitva hI nahIM rhegaa| isI kAraNa se pUjyapAda ne guNoM ke samudAya ko hI dravya kahA hai|612 nyAyadarzana dravya aura guNa ko sarvathA bhinna-bhinna mAnakara unameM 'samavAya' ke mAdhyama se paraspara sambandha ko sthApita karatA hai| unake anusAra jaise divAla meM citra hotA hai, vaise hI guNa dravya meM rahate haiN| samavAya sambandha se hI guNoM kA Azraya dravya hai|613 parantu jainadarzana ke anusAra pratyeka dravya apane-apane guNoM kA akhaNDa piNDa hai| jaise - mUla, skandha, zAkhAeM, patte, phUla, gucche aura phala ye saba milakara hI vRkSa kahalAtA hai| usI prakAra deza-dezAMza, guNa-guNAMza saba milakara hI dravya kahalAtA hai|614 dravya guNoM kI eka vizeSa prakAra kI saMracanA kA hI nAma hai| guNa dravya se pRthak nahIM ho sakate haiN| jIva se astitva Adi sAmAnya guNa tathA jJAna Adi vizeSa guNoM ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai| jIvadravya sAmAnya aura vizeSa guNoM kA akhaNDa samudAya hai| ataH dravya guNoM kA samudAya hai| yahI paribhASA paMcAstikAya ke vRtti15 aura paMcAdhyAyI16 meM dI gaI hai| 3. paryAya ke AdhAra para : jinabhadragaNi ne dravya kA nivarcana karate hue kahA hai ki jo dravatA hai arthAt jo svaparyAyoM ko prApta hotA hai athavA unheM prApta karAtA hai, vaha dravya hai| jo rUpAntara aura avasthAntara ko prApta hotA rahatA hai vaha dravya hai| sarvArthasiddhakAra ne bhI 612 guNasamudAyo drvymiti| - sarvArthasiddhi, 5/2 613 athavApi yathA bhitau citraM - paMcAdhyAyI, zlo. 1/76 614 idamasti yathA mUlaM skandhaH - vahI, zlo. 1/77 615 dravyaM hI guNAnAM samudAyaH - paMcAstikAya, gA. 44 kI vRtti 616 guNa samudAyo dravyaM - paMcAdhyAyI, zlo. 1/73 For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 lagabhaga dravya kI aisI hI paribhASA dI hai|17 padArthoM meM pratikSaNa parivartana ghaTita hotA rahatA hai| purAnI avasthAeM miTatI rahatI haiM aura navIna avasthAeM banatI rahatI haiN| avasthAoM ko hI paryAyAeM kahA jAtA hai| padArtha meM vibhinna paryAyoM kI utpatti aura vinAza kA krama pratikSaNa aura satat calatA rahatA hai| kucha paryAyeM utpanna ho cukI rahatI haiM, kucha utpanna hotI rahatI haiM aura kucha paryAyeM utpanna hone vAlI rahatI haiN| isI prakAra paryAyoM kA nAza bhI calatA rahatA hai| jaise sAgara meM laharoM kA uThanA aura giranA satat calatA rahatA hai, usI prakAra dravya meM paryAyeM uThatI aura giratI rahatI haiN| ataH jaise sAgara laharoM kA samUha hai, vaise hI dravya trikAla paryAyoM kA samudAya hai| jo bhinna avasthAoM ko prApta huA thA, ho rahA hai aura hogA vaha dravya hai| vidyAnaMdI ke zabdoM meM tInoM kAla meM krama se hone vAlI paryAyoM kA Azraya dravya hai|618 dhavalAkAra ne bhI isI bAta kI puSTi karate hue kahA hai ki atIta, vartamAna aura bhaviSya paryAyarUpa jitanI arthaparyAya va vyaMjanaparyAyeM hotI haiM, tadnurUpa hI dravya hotA hai|619 AptamImAMsA meM trikAlavartI paryAyoM kA abhinna sambandha rUpa jo samudAya hai, use dravya kahA gayA hai|20 utpAda, sthiti aura bhaMga, ina tIna paryAyoM kA samudAya hI dravya kahalAtA hai|621 4. guNa aura paryAya ke AdhAra para : umAsvAti ne dravya kI Agamika paribhASA ke sAtha meM paryAya zabda kI saMyojanA karake dravya kA lakSaNa 'guNaparyAyavad dravyam 22 diyA hai| guNa aura paryAya 617 yathAsvaM paryAyairduyante - sarvArthasiddhi, sU. 5/2, pR. 529 618 paryayavadravyamiti .. zlokavArtika, 1/5/63 619 dhavalA, 1/1/199 620 nayopanayaikAntAnAM - AptamImAMsA, kA. 107 621 utpAdasthiti bhaMgAH paryAyANAM - paMcAdhyAyI, zlo. 1/200 622 "guNaparyAyavad dravyam" - tattvArthasUtra, 5/38 For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vAlA dravya hai| guNa, dravya meM rahane vAle usa aMga kA nAma hai jo dravya meM sadA aura sarvAMza meM vyApta hokara rahatA hai| jaise - jIvadravya meM jJAna guNa sarvadA aura sarvAMza meM vyApta rahatA hai| Amraphala meM sparza, rasAdi guNa saMpUrNa Amraphala meM vyApta aura sadA rahate haiN| guNoM meM hone vAle parivartana ko paryAya kahA jAtA hai| jaise - jJAna guNa ke matijJAna, zrutajJAna Adi avasthAeM tathA komala, karkaza Adi sparza kI evaM rakta, pItAdi varNa kI avasthAeM haiM vahI paryAya hai| guNa anvayI yA sahabhAvI hote haiM aura sadA dravya ke sAtha hI rahate haiN| paryAya vyatirekI yA kramabhAvI hote haiM aura dravya ke andara inakA udaya krama se hotA rahatA hai| eka dravya ko dUsare dravya se bheda karane vAle ko guNa aura dravya ke vikAra ko paryAya kahA jAtA hai|623 saMkSepa meM jinase 'yaha vahI hai' aisI dhArA ke rUpa meM ekarUpatA banI rahatI hai ve guNa kahalAte haiM aura jinase bheda parilakSita hotA hai, ve paryAyAeM kahalAtI haiN| guNa aura paryAya kA sammilita rUpa hI dravya hai|824 pravacanasAra meM dravya ko guNa aura paryAyoM kI AtmA yA sattva kahA hai| 25 jJAna, darzana, vIrya Adi jIva ke guNa haiM tathA matijJAna Adi evaM manuSyatva, devatva Adi jIva kI paryAyeM haiN| isa prakAra jJAnAdi guNa aura matijJAna Adi paryAyeM milakara hI jIvadravya hai| guNa aura paryAya se bhinna dravya kA koI astitva nahIM hai| dravya ke binA guNa nahIM hote haiM aura guNa ke binA dravya nahIM ho sakatA hai|26 isI prakAra paryAyoM se rahita dravya kA aura dravya se rahita paryAyoM kA koI astitva nahIM hotA hai|27 isI dRSTi se paMcAstikAya meM guNa aura paryAyoM ke Azraya athavA AdhAra ko dravya kahA hai| 28 isakA tAtparya yaha nahIM hai ki guNa aura paryAya koI dUsare padArtha haiM jo dravya meM rahate haiN| parantu isakA Azaya 623 guNa iti datvavihANaM .... aNupadasiddha have NicaM ........ sarvArthasiddhi, pR. 237 para uddhRta 624 a) nAnAguNaparyAyaiH saMyuktAH .. ....... niyamasAra, gA. 9 ba) AlApapaddhati, sUtra 6 625 davvANi guNA tesiM pajjAyA .............. pravacanasAra, gA. 2/87 626 davveNa viNA na guNA guNehi davvaM ......... paMcAstikAya, gA. 15 627 pajjaya-vijudaM davvaM .............. vahI gA. 12 628 davvaM sallakkhaNayaM paMcAstikAya, gA. 10 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 hai, guNa aura paryAya jisameM pAye jAte haiM vahI dravya hai| isI bAta ko spaSTa karane ke lie paMcAdhyAyIkAra ne 'guNaparyAyavadrvyaM' ke bAda 'guNaparyAyasamudAyodravyaM' aisA lakSaNa karake guNa aura paryAyoM ke samUha ko dravya nAma se abhihita kiyA hai| 29 dUsare zabdoM meM aisA kahA jA sakatA hai ki trikAlavartI paryAyoM se yukta guNoM kA akhaNDa piNDa hI dravya hai| AcArya tulasI ne bhI guNa aura paryAya ke Azraya ko dravya kahA hai|930 yadyapi dravya ko guNa aura paryAyavAlA kahA gayA hai aura unameM lakSaNAdi se paraspara bheda bhI batAye gaye haiN| kintu dravya, guNa aura paryAya ye tInoM pRthak-pRthak nahIM haiN| inameM sattAgata bheda nahIM hai| eka sattAtmaka hai| tInoM kA ekatva hI paramArtha dRSTi se vastu hai|631 yazovijayajI ne bhI guNa aura paryAya ke bhAjana ko dravya kahA hai| jo guNa aura paryAya kA AdhAra yA sthAna hai, vahI dravya hai|932 guNa aparivartanazIla hone se dravya ke dhrauvya pakSa ko tathA paryAya parivartanazIla hone se dravya ke utpAda-vyaya pakSa ko banAye rakhate haiN| isa dRSTi se aneka jaina dArzanikoM ne dravya ko utpAda-vyaya-dhrauvya ke AdhAra para hI paribhASita kiyA hai| umAsvAti ne bhI dravya kA lakSaNa 'sat' batAkara sat ko utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka kahA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne prastuta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI nauMvI DhAla meM dravya yA sat ke utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka trilakSaNa kI carcA vistAra se kI hai, jisakI carcA hama yahAM kreNge| kintu usake pUrva aneka jaina dArzanikoM ke dravya ke lakSaNa ke rUpa meM utpAda-vyaya-dhrauvya kI carcA kisa prakAra kI hai, isakA saMkSipta varNana yahA~ apekSita 629 guNaparyayavadravyaM lakSaNam ............. paMcAdhyAyI, kA. 1/72 630 guNaparyAyAzrayo dravyam' ................ . jainasiddhAntadIpikA, 1/8 631 so vi viNassadi jAyadi ................. kArtikeyAnuprekSA, gA. 242 632 guNa paryAyataNu je bhAjana, ekarUpa trihuM kAliM re ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/1 For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 utpAda, vyaya aura dhrauvya ke AdhAra para - tattvArthasUtra33 meM 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat' kahakara sat ko utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta svIkAra kiyA gayA hai aura sat ko dravya ke lakSaNa ke rUpa meM pratipAdita kiyA hai| AcArya kundakunda ne paMcAstikAya34 aura pravacanasAra 35 meM dravya ko sat lakSaNavAlA tathA utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta batAyA hai| bAhya aura AMtarika donoM nimittoM ko pAkara apane svabhAva kA tyAga kiye binA navIna avasthA kI prApti utpAda hai aura pUrva avasthA kA tyAga vyaya hai|636 anAdi pAriNAmika svabhAva kA banA rahanA dhrauvya hai| 37 pUjyapAda ne utpAda-vyaya aura dhrauvya ko ghaTa ke udAharaNa se samajhAyA hai| miTTI ke piNDa kA ghaTa paryAya ke rUpa meM utpanna honA utpAda hai| miTTI ke piNDarUpa pUrva paryAya kA nAza honA vyaya hai| piNDaparyAya aura ghaTaparyAya donoM hI avasthAoM meM miTTI kA anvaya banA rahanA dhrauvya hai| paMDita sukhalAlajI ke kathanAnusAra svajAti ko na chor3anA hI dravya kA dhrauvya hai tathA pratikSaNa alaga-alaga pariNAmoM se utpanna aura naSTa honA usakA utpAda aura vyaya hai| utpAda-vyaya-dhrauvya kA yaha cakra dravya meM calatA rahatA hai|638 pratyeka padArtha meM utpAda-vyaya rUpa parivartana pratisamaya ghaTita hotA rahatA hai| isa pariNamana ke madhya kucha aisA pariNamanazIla tattva avazya hotA hai jo sarvadA sthAyI rahatA hai| utpatti aura vinAza rUpa pariNamana ke madhya bhI dravya apane anAdi pAriNAmika svabhAva kA ullaMghana nahIM karatA hai| dravya kI eka paryAya kA vyaya hotA rahatA hai, dUsarI paryAya kA utpAda bhI hotA rahatA hai, parantu dravya kI dhruvatA banI ........... 633 tattvArtha sUtra - 5/29 634 davvaM sallakkhaNayaM ................ paMcAstikAya, gA. 10635 apariccasahAveNuppAdatvayadhuvatasaMjutaM .............. pravacanasAra, 2/3 636 sarvArthasiddhi, 5/30/584 637 sarvArthasiddhi, 5/30/584 638 tattvArthasUtra, paM. sukhalAlajI, pR. 136 For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 rahatI hai|639 koyale ke jala kara rAkha bana jAne para bhI usake pudgalatva rUpa mUla svarUpa kI hAni nahIM hotI hai| upacaya aura apacaya hone para bhI dravya kI sattA banI rahatI hai| isa prakAra utpAda-vyaya-dhrauvya ina tInoM avasthAoM se yukta sat hI dravya kA lakSaNa hai|640 AcArya siddhasena divAkara ne bhI jisameM utpAda sthiti aura bhaMga ho use hI dravya ke rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai| 41 utpAda, vyaya aura dhrauvya meM avinAbhAva sambandha hai| utpAda ke binA vyaya aura vyaya ke binA utpAda saMbhava nahIM hai| dhrauvya ke abhAva meM utpAda aura vyaya bhI ghaTita nahIM ho sakate haiN|42 kyoMki utpAda aura vyaya ko ghaTita hone ke lie koI AdhAra cAhie aura va AdhAra hI dhrauvya hai| cetana aura acetana sabhI dravya utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa trilakSaNa se yukta haiN| akalaMka ne bhI utpAda vyaya aura dhrauvya se yukta astitva ko hI dravya kahA hai|643 samantabhadra ne dravya ko trayAtmaka rUpa se paribhASita karake usa trayAtmaka dravya ke svarUpa ko suvarNa, suvarNa ghaTa aura suvarNamukuTa ke udAharaNa se spaSTa kiyA hai|44 suvarNa ghaTa kA icchuka vyakti suvarNaghaTa ke dhvaMsa ho jAne para duHkhI hotA hai| suvarNamukuTa kA icchuka suvarNamukuTa ke taiyAra hone para harSita hotA hai, jabaki suvarNArthI vyakti suvarNaghaTa ke nAza aura suvarNamukuTa ke utpAda dono hI sthiti meM madhyastha bhAva se rahatA hai, kyoMki suvarNatva kA astitva donoM hI avasthAoM meM banA rahatA hai| isa prakAra eka hI samaya meM duHkha, harSa aura madhyastha bhAva hone se spaSTa ho jAtA hai ki vastu trayAtmaka hai| ......... 639 pADubbhavadi ca aNNo pajjAo ... pravacanasAra, gA. 2/11 640 utpAdasthitibhaMgairyuktaM ........... paMcAdhyAyI, kA. 1/86 641 davvaM pajjavaviuyaM ............. sanmatisUtra, gA. 1/2 642 Na bhavo bhaMgavihiNo bhaMgo vA patthi saMbhavavihaNo utpAdo vi bhaMgo na viNA dhovveNa avyeNa .......... pravacanasAra, gA. 1/8 643 rAjavArtika, sU. 5/29 644 ghaTa-maulI-suvarNArthI ............. AptamImAMsA, kA. 59 For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 upAdhyAya yazovijayajI kI dRSTi meM dravya kA svarUpa : jainadarzana ke anusAra jo sat hai vahI dravya hai aura jo dravya hai vahI sat hai| punaH sat ko utpAda-vyaya-dhrauvya ina tIna lakSaNoM se yukta mAnA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne bhI pUrva jaina dArzanikoM kA anusaraNa karake dravya ko utpAda-vyaya-dhrauvya ke rUpa meM trilakSaNAtmaka hI mAnA hai tathA guNa aura paryAya ke bhAjana ke rUpa meM bhI paribhASita kiyA hai| vastutaH dravya ke ina donoM paribhASAoM meM pAramArthika dRSTi se koI antara nahIM hai| dravya meM do pakSa haiM, guNa aura paryAya / guNa sadA dhruva rahate haiN| guNoM kI isa dhruvazIlatA ke kAraNa dravya kI dhrauvyatA banI rahatI hai| paryAyoM kI pariNamanazIlatA ke kAraNa dravya meM avasthAoM kA utpAda aura vyaya calatA rahatA hai| dravya, guNa aura paryAyavAlA hone se hI utpAd vyaya-dhrauvyAtmaka svarUpa vAlA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya ko paribhASita karate hue yahI kahA hai ki - jo guNa evaM paryAya kA bhAjana hai tathA tInoM kAla meM ekarUpa rahatA hai, vaha dravya hai arthAt guNa aura paryAyoM kA sthAna yA AdhAradravya hai jo bhUta, bhAvI aura vartamAna tInoM kAla meM eka sA rahatA hai|645 jaise jIvadravya jJAnAdi guNoM kA tathA devAdi paryAyoM kA AdhArabhUta hai| jIvadravya ke manuSyatva, devatva Adi avasthAoM arthAt paryAyoM ke badalane para bhI jIvatva tInoM kAla meM nahIM badalatA hai| jIvadravya jIvatva se cyuta hokara kabhI jar3a nahIM banatA hai| dravya pratisamaya navIna-navIna avasthAoM ko prApta hone para bhI apane mUlabhUta svarUpa (jIvatva, pudgalatva Adi) kA tyAga nahIM karatA hai| apane asalI svarUpa ko banAye rakhatA hai| dravya meM nihita guNa hI dravya kA svarUpa hAni nahIM hone dete haiN| guNa, dravya ke asalI svarUpa arthAt dhrauvyapakSa ko banAye rakhate haiN| kyoMki dravya ke mUla guNoM kA 645 guNaparyAyataNu je bhAjana, ekarUpa trihuM kAliM re .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/1 For Personal & Private Use Only For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI viccheda nahIM hotA hai| svarNa ke pItAdi guNoM kA tathA jIva ke jJAnAdi guNoM kA kabhI viccheda nahIM hotA hai| paryAya, dravya ke parivartanazIla arthAt utpAda-vayaya pakSa ko banAye rakhate haiM / suvarNa ke kaMkaNa, kuMDala Adi paryAyeM banatI aura miTatI rahatI haiN| jIva bhI kabhI manuSya ke rUpa meM to kabhI devAdi ke rUpa meM parivartita hotA rahatA hai| paryAyoM yA avasthAoM kA hI utpAda aura vinAza calatA rahatA hai| ataH hama kaha sakate haiM ki guNa, dravya kI nityatA kI aura paryAya anityatA kI sUcaka hai / etadartha guNa aura paryAya yA nityapakSa aura anityapakSa yA aparivartanazIlapakSa aura parivartanazIlapakSa yA dhrauvya aura utpAda - vyaya kI ekatA meM hI dravya kI sattA hai / dUsare zabdoM meM dravya nityAnityAtmaka, parivartanAaparivartanazIlAtmaka, guNaparyAyAtmaka aura utpAda - vyaya - dhrauvyAtmaka hai / utpAda Adi trilakSaNAtmaka dravya kA svarUpa : upAdhyAya yazovijayajI 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke nauMvI DhAla meM dravya ke svarUpa kA vistAra se vizleSaNa kiyA hai| vizva kA ekaika padArtha (dravya) utpAda - vyaya - dhrauvya rUpa tIna lakSaNoM se yukta hai / 46 samasta dravya cAhe ve jIva, paramANu jaise sUkSma hoM athavA ghaTa-paTa jaise sthUla hoM, utpAdi tIna lakSaNoM se sahita hote haiN| 647 saMsAra meM vidyamAna koI bhI dravya ina tIna lakSaNoM se rahita nahIM ho sakatA hai| sabhI padArtha pUrva avasthAoM se naSTa hote rahate haiM aura navIna avasthAoM ke rUpa meM utpanna hote rahate haiN| paryAyoM ke rUpa meM utpanna aura naSTa hone para bhI dravya ke rUpa meM sadA dhruva rahate haiN| udAharaNArtha jIvadravya deva, naraka, tIryaMca aura manuSya ke rUpa meM janma-maraNa karane para eka bhava (pUrvabhava) ke rUpa meM vyaya ko prApta hotA hai to dUsare bhava ke rUpa meM utpAda ko prApta hotA hai aura jIva ke rUpa meM sadA dhruva rahatA hai| eka bhava meM bhI bAlAvasthA ke rUpa meM naSTa hotA hai to yuvAvasthA ke rUpa meM utpanna hotA hai / parantu 646 eka aratha tihuM lakSaNa, jima sahita kahai jinarAja / ekaja artha 647 -- 241 * jIva pudgalAdika-ghaTapaTAdika jisa 3 lakSaNoM For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/1 vahI, TabbA, gA. 9/1 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 devAdattAdi ke rUpa meM sadA dhruva rahatA hai| suvarNa Adi pudgaladravya ghaTAdi ke rUpa meM naSTa hotA hai, mukuTa Adi ke rUpa meM utpanna hotA hai to suvarNa ke rUpa meM dhruva rahatA hai| ghaTa Adi padArtha bhI ghaTa ke rUpa meM vyaya, kapAla ke rUpa meM utpAda aura miTTI ke rUpa meM sthira rahatA hai| isa prakAra utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta dravya hI sat hai| anaMta jinezvara bhagavaMtoM ne kevala jJAna ke prakAza meM samasta loka kA avalokana karake padArtha ke yathArtha svarUpa kA pratipAdana kiyA hai| saMsAra kA pratyeka padArtha tripadImaya hai| 'utpanne i vA' arthAt pratyeka padArtha navIna-navIna avasthAoM ke rUpa meM utpanna hotA hai, 'vigame i vA' arthAt pratyeka padArtha pUrva-pUrva avasthAoM ke rUpa meM naSTa hotA hai, 'dhruve i vA' arthAt dravya ke rUpa meM apane mUla svabhAva ke rUpa meM dhruva rahatA hai| yaha tripadI sarva padArthoM meM vyApta hai|648 sarvakAlika aura sArvabhaumika samasta padArtha utpAdAdi tripadI se yukta haiN| jainadarzana pratyeka padArtha ko nityAnitya athavA pariNAmI nitya mAnatA hai| parantu naiyAyika Adi kucha dArzanikoM ne saMsAra ke kucha padArthoM ko ekAnta nitya aura kucha padArthoM ko ekAnta anitya mAnA hai| ghaTa-paTa Adi sthUla padArthoM ko anitya tathA jIva, paramANu, AkAzAdi sUkSma padArthoM ko nitya padArthoM ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA hai| parantu paramArtha dRSTi se vicAra karane para dIpaka se lekara AkAza taka ke samasta padArtha utpAdAdi tInoM lakSaNoM se yukta haiN| koI bhI padArtha syAdvAda kI AjJA kA ullaMghana nahIM karatA hai|649 ghaTa ke phUTane para bhI ghaTa ke rUpa meM vyaya, kapAla ke rUpa meM utpAda aura miTTI ke rUpa meM dhruvatA to rahatI hai| ataH ghaTa ko ekAnta rUpa se anitya nahIM kahA jA sakatA hai| samasta padArtha nityAnitya rUpa (pariNAmInitya) haiM, arthAt utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka haiN| loka meM anantAnanta padArtha haiN| ina padArthoM ko dravya bhI kahate haiN| dravya mukhyataH jIva aura ajIva rUpa se do haiM aura inake uttara bheda chaha haiM- dharmAstikAya, 648 e tripadInaiM sarva artha vyApakapaNuM dhAraNuM 649 AdipamAvyoma samasvabhAvaM ............ vahI, TabbA, gA. 9/1 .. anyayogavyavacchedikA, zloka 5 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kaal| saMpUrNa loka ina chaha dravyoM kA samUha hai| yaha chahoM dravya pariNamanazIla haiN| inameM pratisamaya nayI-nayI avasthAoM kI utpatti hotI rahatI hai, nayI-nayI avasthAoM kI utpatti ke sAtha hI pUrva-pUrva kI avasthAoM kA vinAza bhI hotA hai| yaha inakA utpAda aura vyaya hai| pUrvAvasthA ke vinAza aura nayI avasthA kI utpatti ke bAvajUda padArtha meM sthAyitva banA rahatA hai| yaha avasthiti hI dhrauvya haiM jaise - pudgala dUdha se dahI bnaa| dUdha kA vinAza aura dahI kA utpAda huaa| parantu gorasa dhrauvya rhaa| SaDdravyoM meM pratisamaya utpAdAdi tInoM lakSaNa ghaTita hote haiN|850 chahoM dravyoM meM se koI bhI dravya, kisI bhI samaya utpAdAdi lakSaNoM se rahita nahIM hotA hai| pratyeka dravya, pratisamaya utpAdAdi lakSaNoM se yukta rahatA hai| utpAdAdi tInoM lakSaNoM meM se koI ekAdha lakSaNa ho aura ekAdha lakSaNa na ho, aisA bhI nahIM hotA hai| pratyeka dravya pUrva paryAyoM se vyaya aura uttara paryAyoM se utpAda ko prApta hote hue dravyatva kI apekSA se dhruva rahatA hai| prazna uTha sakatA hai ki eka hI padArtha meM eka sAtha utpAda, vyaya aura dhrauvya kI saMgati kaise bana sakatI hai, kyoMki ye tInoM paraspara virodhI lakSaNa haiM utpAda ke sAtha vyaya aura utpAda-vyaya ke sAtha sthAyitva kaise ghaTita ho sakatA hai? upAdhyAya yazovijayajI isa virodha kA parihAra karate hue kahate haiM - Upara-Upara se dekhane para hI isa visaMgati kI pratIti hotI hai, parantu paramArtha dRSTi se dekhane para utpAda-vyaya-dhrauvya meM koI virodha parilakSita nahIM hotA hai| jala meM zItalatA hai, uSNatA nahIM hai tathA agni meM uSNatA hai, zItalatA nahIM hai| zItalatA aura uSNatA eka dUsare ke abhAva meM hI vidyamAna rahate haiM, aisA pratyakSa rUpa se dikhAI detaa| isa prakAra ke paraspara virodhI do guNa yA vastu eka sAtha vidyamAna rahate haiM, aisA kahane para virodha A sakatA hai| parantu utpAdAdi tInoM lakSaNa eka sthAna para eka hI sAtha vidyamAna rahate hue pratyakSa dikhAI dete haiN| utpAda ke binA vyaya, vyaya ke binA 650 utpAda vyaya dhrava paNaI, chaI samaya samaya pariNAma re| Sar3adravyataNo pratyakSathI, na virodhataNo o ThAma re|| ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/2 For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 utpAda evaM utpAda-vyaya ke binA dhrauvya kA astitva kisI bhI padArtha meM kahIM para bhI pratyakSa pramANa se siddha nahIM hotA hai| sarvatra sabhI padArtha meM utpAdAdi tInoM lakSaNa eka sAtha hI dikhAI dete haiN| utpAdAdi tInoM lakSaNoM ke binA kisI padArtha kI saMgati nahIM baiTha sakatI hai| udAharaNArtha aneka padArthoM ko upasthita kiyA jA sakatA hai| jaise - sonA, dUdha, pAnI aadi| sonA, dUdha aura pAnI dhruva tattva haiN| sone se ghaTa, mukuTa Adi, dUdha se khIra, dahI Adi, pAnI se barpha, bhApa Adi banAye jAte haiN| yaha utpAda aura vinAza kI prakriyA hai| sAtha hI ghaTa ke nAza ke binA mukuTa kI utpatti nahIM hai, na hI mukuTa ke utpatti ke binA ghaTa kA vinAza hai| isa prakAra ghaTanAza aura mukuTautpatti bhI binA sone ke astitva ke saMbhava nahIM hai| utpAda aura vinAza (parivartanazIlatA) tathA dhrauvya (nityatA) tInoM sAtha rahakara hI dravya ko paripUrNatA pradAna karate haiN| kevala utpAda, kevala vyaya athavA kevala dhrauvya dravya kA lakSaNa nahIM ho sakatA hai| - pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa se trayAtmaka hai| suvarNa ghaTa kA arthI suvarNaghaTa ke nAza hone para duHkhI hotA hai| suvarNamukuTa kA arthI suvarNamukuTa ke utpanna hone para harSita hotA hai| parantu suvarNa mAtra kA arthI usa suvarNaghaTa se suvarNa mukuTa banane para na duHkhI hotA hai aura na harSita hotA hai, apitu madhyasthabhAva meM rahatA hai| kyoMki suvarNatva donoM avasthAoM meM sthita rahatA hai| eka hI samaya meM duHkha, harSa aura madhyasthabhAva binA kAraNa nahIM ho sakate haiN| jaba suvarNa ghaTa se, suvarNa mukuTa banAyA jAtA hai, usa samaya ghaTAkAra rUpa suvarNa kA nAza hone se ghaTArthI vyakti ko duHkha hotA hai| yadi ghaTAkAra rUpa suvarNa kA nAza nahIM hotA hai to suvarNa ghaTa ke arthI ko duHkha kyoM hotA ? ataH ghaTAkAra rUpa suvarNa kA nAza vAstavika hai|652 isI prakAra suvarNa kA mukuTAkAra rUpa meM utpAda bhI hai, kyoMki yadi suvarNadravya kA mukuTAkAra ke rUpa meM utpatti nahIM hotI to mukuTArthI vyakti ko harSita hone kA koI 651 ghaTa mukuTa suvarNaha arthiA, vyaya utapati thiti pekhaMta re| nija rUpai hovaiM hemathI, duHkha harSa upekSAvaMta re / ..... ................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/3 652 je mATi hemaghaTa bhAMjI, hemamukuTa thAi chai, tivAraiM hemaghaTArthI duHkhavaMta thAi, ..... vahI,TabbA 9/3 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 245 kAraNa hI nahIM rahatA hai| ataH mukuTAkAra ke rUpa meM suvarNa kI utpatti bhI vAstavika hai| 53 suvaNArthI vyakti ko ghaTa kA nAza aura mukuTa kA utpAda hote hue dikhAI dene para bhI na to duHkhI hotA hai aura na hI sukhI hotA hai| parantu taTasthabuddhi se rahatA hai| kyoMki vaha mAtra suvarNArthI hone se use suvarNa kI dhruvatA hI dikhAI detA hai|854 yadi usI samaya suvarNatva ke rUpa meM dhruvatA nahIM hotI to suvarNArthI vyakti ko suvarNa ghaTanAza se duHkhI yA mukuTa utpAda se sukhI honA cAhie thaa| parantu donoM hI sthiti (ghaTanAza, mukuTa utpAda) meM suvarNatva ke dhruva rahane se vaha madhyasthabhAva se rahatA hai| isase yahI jJAta hotA hai ki eka hI suvarNa dravya meM eka hI samaya meM ghaTAkAra ke rUpa meM vyaya, mukuTAkAra ke rUpa meM utpAda aura suvarNatva ke rUpa meM dhrauvya, ye tInoM lakSaNa vidyamAna rahate haiN| etadartha sarvadravya utpAdAdi tInoM lakSaNoM se yukta haiN| jahAM vaidikadarzana sat ko kUTasthanitya mAnatA hai, vahAM bauddhadarzana sat ko sarvathA anitya mAnatA hai| sAMkhyadarzana nityAnityavAda ko svIkAra karate hue purUSa ko nitya aura prakRti ko pariNAmI nitya mAnatA hai| jahAM taka naiyAyika aura vaizeSika darzana kA prazna hai, ve paramANu, AtmA Adi ko nitya aura ghaTapaTAdi ko anitya mAnate haiN| kintu jainadarzana dravya mAtra ko pariNAmI nitya mAnatA hai arthAt dravya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| kevala utpatti aura vyaya kA hI AdhAra ho, kintu sthiti kA AdhAra na ho, (jaise ghaTapaTAdi) tathA kevala sthiti kA hI AdhAra ho, kintu utpAda aura vyaya kA AdhAra na ho (jaise paramANu, jIva, AkAza) aisA koI bhI dravya loka meM dikhAI nahIM detA hai, kyoMki ghaTapaTAdi sthUla padArthoM meM utpAda-vyaya hone para bhI mUla padArtha ke rUpa meM dhruvatA avazya rahatI hai| paramANu jaise nitya padArthoM meM bhI varNAdi ke rUpAntara rUpa meM evaM bhinna-bhinna skandhoM ke rUpa meM pariNamana avazya hotA hai| isalie ghaTAkAra aura mukuTAkAra Adi AkAroM ko na sparza karane vAlA kevala suvarNa dravya 653 je mATi hemamukuTArthI harSavaMta thAi, te mATi mukuTAkArAiM hemotpatti satya thAI ............ vahI, 7/3 654 ima hemamAtrArthI te kAle na sukhavaMta, na duHkhavaMta thAI chai sthitapariNAmAiM rahai chai, ......vahI 9/3 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 hI hotA to mAtra dhruvatA kI hI siddhi hotii| parantu aisA hotA nahIM hai| suvarNadravya kisI na kisI ghaTAdi AkAra ke rUpa meM hI hotA hai aura AkAra badalate rahane se utpAda-vyaya avazya hote haiM aura sAtha hI suvarNa ke rUpa meM dhrauvyatA bhI rahatI hai|655 dravya kI yaha dhrauvyatA utpAda-vyaya sApekSa hotI hai| tatvArthasUtrakAra:56 ne nitya kA yahI lakSaNa diyA hai| jo apane bhAva ko na vartamAna meM chor3atA hai aura na hI bhaviSya meM chor3egA, vaha nitya hai|57 utpAda-vyaya-dhrauvya se jo yukta hai, vaha sat kahalAtA hai| isa sat ke bhAva se jo kadApi calita nahIM hotA hai, vahI nitya hai| isa prakAra utpAda, vyaya aura dhrauvya meM paraspara virodha nahIM hai| utpAda, vyaya aura dhrauvyatA meM bhinnatA aura abhinnatA - svAbhAvika rUpa se eka prazna uThatA hai ki utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara bhinna hai athavA abhinna haiM ? kyoMki yadi utpAda, vyaya aura dhrauvya paraspara bhinna haiM to vastu trayAtmaka nahIM ho sakatI hai aura yadi ye tInoM paraspara abhinna haiM to vastu ko eka rUpa hI mAnanA cAhie ? sabhI jaina dArzanikoM kI taraha upAdhyAya yazovijayajI ne bhI syAdvAda ke AdhAra para hI samasta samasyAoM kA samAdhAna kiyA hai| isa dRSTi se utpAda, vyaya aura dhrauvya bhI paraspara kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna donoM haiN| zokAdi trividha kArya karane kI zakti svarUpa kI dRSTi se utpAdAdi tInoM paraspara bhinna-bhinna hai| parantu eka hI dravya meM pratyeka samaya meM eka sAtha rahane se utpAdAdi tInoM paraspara abhinna bhI haiN|58 utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM bhinnakAlavartI nahIM hai| jo suvarNa ghaTa kA vyaya hai, vahI suvarNa mukuTa kA utpAda hai tathA suvarNa kI dhruvatA bhI vahI hai| kyoMki 655 ihAM utpAdavyayabhAgI bhinnadravya, anaiM sthitibhAgI bhinnadravya ....... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/8 66 tadbhAvAvyayaM nityam ................ tattvArthasUtra, 5/30 657 yat sato bhAvAnna vyeti na vyeSyati tannityam . ...... tattvArthabhASya, 5/30 658 ghaTavyaya te utapati mukuTanI, dhruvatA kaMcananI te oka re, dala okai vartai okadA, nijakArathazakti aneka re ............................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/4 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 pUrva paryAya (ghaTAkAra) ke vyaya kA jo samaya hai, vahI navIna paryAya (mukuTAkAra) ke utpAda kA samaya hai| usI samaya kaMcana ke rUpa meM dhruvatA bhI hai| utpAda, vyaya aura dhrauvya kA paraspara avinAbhAva sambandha hai| eka ke binA dUsarA nahIM raha sakatA hai| dravya kI siddhi ke lie ina tInoM kA eka sAtha honA Avazyaka hai|659 isa prakAra ekakSetrAvagahitva aura ekadravyavyApitva kI apekSA se utpAdAdi tInoM lakSaNa kathaMcit abhinna haiN| utpAdAdi tInoM lakSaNa zoka, pramoda aura mAdhyastha rUpa bhinna-bhinna kAryoM ko karane vAle zakti svarUpa kI apekSA se bhinna-bhinna bhI pratIta hote haiN|60 suvarNaghaTa ke vyaya se ghaTaicchuka vyakti ko zoka, mukuTa ke utpAda se mukuTa icchuka vyakti ko pramoda aura suvarNa icchuka vyakti ko mAdhyasthabhAva hotA hai| isa prakAra trividha kArya pratyakSa dikhAI dete haiN| ataH trividha kArya karane kI zakti svarUpa se vyAyAdi tInoM lakSaNa kathaMcit bhinna hai| isI bAta ko AcArya samantabhadra ne dUdha, dahI aura gorasa ke udAharaNa se samajhAyA hai| dUdha nahIM khAne kA saMkalpa karanevAlA dahI ke gorasa hone para bhI dUdha se bhinna mAnakara khA letA hai| usI prakAra dahI nahIM khAne kA saMkalpa karane vAlA dUdha ke gorasa hone para bhI dahI se bhinna mAnakara khA letA hai| parantu gorasa nahIM khAne kI pratijJA vAlA dUdha aura dahI donoM ko nahIM khAtA hai| gorasa, dUdha aura dahI paraspara bhinna aura abhinna donoM haiN|661 punaH 'yaha suvarNa hai' aisA sAmAnya dRSTi se dekhane para dhrauvyatA dikhAI detI hai aura ghaTa, mukuTa ityAdi vizeSa rUpa se dekhane para vyaya-utpAda dRSTigocara hote haiN|62 tInoM lakSaNa apane-apane svarUpa kI dRSTi se bhinna-bhinna hone para bhI ekakSetrAvagAhI aura ekakAlavartI hone se unameM paraspara virodha nahIM hotA hai| jaise 659 tamna yadavinAbhAvaH prAdurbhAvadhuvavyayAnAM hi yasmAdekena vinA na syAditaradvayaM tu tanniyamAta paMcAdhyAyI, kA. 1/249 660 paNi zoka pramoda mAdhyasthya rUpa ............................... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/4 661 payovrato na dadhyati .. AptamImAMsA, 3/60 662 sAmAnya rUpaI dhrauvya anaiM dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/4 For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Amraphala meM varNa, gandha, rasa, sparza Adi eka hI samaya meM, eka sAtha, sarvapradezoM meM vyApta rahane se paraspara abhinna haiM parantu cAkSuSa pratyakSa, ghrANaja pratyakSa, rAsanapratyakSa, spArzana pratyakSa jJAna ke rUpa meM bhinna-bhinna kArya utpanna karane se varNAdi paraspara bhinna-bhinna bhI hai| usI prakAra utpAda, Adi ekakSetra aura eka kAlavartI hone abhinna tathA bhinna-bhinna kAryotpatti meM zaktisvarUpa honesebhinna-bhinna bhI hai| isalie upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra utpAda-vyaya-dhrauvya paraspara bhinnAbhinna hone se, ina tInoM meM se kisI eka ke vyavahAra karane ke prasaMga meM 'syAda- zabda kA upayoga karanA caahie| 'syAdutpadyate' kahane para vyaya aura dhrauvya kA niSedha nahIM hotA hai| kAryabheda se kAraNa bheda - ghaTavyaya zokajanaka hai, mukuTa utpAda pramodajanaka hai aura tadubhayabhinna suvarNa mAdhyasthabhAvajanaka hai| zoka, pramoda aura mAdhyasthabhAva ke rUpa meM tIna prakAra ke kArya hone se kAryotpAdaka zaktirUpa kAraNa bhI tIna prakAra ke hone caahie| zokAdi tIna kAryoM ko utpanna karane vAle utpAda Adi kAraNa bhI tIna hote haiN| isalie suvarNadravya utpAda vyaya dhrauvya ke rUpa meM trayAtmaka hai| dravya bhinna-bhinna kAryoM ko utpanna karanevAlA eka hI zakti ke rUpa meM avikArI nahIM ho sakatA hai| dravya ko avikArI aura ekazakti svabhAva vAlA mAnane para kAryotpAdaka zakti rUpa bhinna-bhinna kAraNoM ke abhAva meM zoka Adi bhinna-bhinna kAryoM kI bhI saMbhAvanA nahIM rhegii|163 kAraNabhedoM ke abhAva meM kAryabheda kA bhI abhAva ho jAtA hai| eka hI kAraNa bhinna-bhinna kAryoM ko karatA hai, aisA mAnane para vizva-vyavasthA meM saMgati nahIM baiTha sakatI hai, kyoMki kisI bhI kAraNa se koI bhI kArya utpanna ho jaayegaa| miTTI se ghaTa-paTa Adi sabhI kArya tathA tantu se 663 bahu kAraya kAraNa eka jo kahiiM te dravyasvabhAva / to kAraNabhedAbhAvathI haI kaarybhedaabhaav|| ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/5 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI ghaTa, paTa Adi kArya banane laga jaayeNge| parantu aisA hotA nahIM hai| miTTI se ghaTa kArya aura tantu se paTa kArya hI utpanna hotA hai| jina-jina kAraNoM se jo-jo kArya zakti niyata rUpa se rahatI hai, una-una kAryoM kI utpatti unhIM kAraNoM se hotI hai| anyathA jaise agni meM dAhazakti hai, usI prakAra agni ke samIpavartI jala meM bhI dAhazakti honI caahie|84 isI prakAra eka hI kAraNa se aneka kAryoM kI utpatti hotI hai to miTTI rUpa eka kAraNa se aneka kAryoM kI utpatti honI caahie| ataH jisa prakAra ghaTotpAda kI zakti miTTI meM aura paTotpAda kI zakti tantu meM hai, usI prakAra zokAdi trividha kAryotpAdaka zakti suvarNa dravya meM hone se suvarNa meM utpAda Adi tInoM lakSaNa vAstavika haiN| isa prakAra eka zakti (kAraNa) rUpa svabhAvavAle dravya se aneka kArya utpanna nahIM ho sakate haiN| parantu bhinna-bhinna kAryoM ko karane kI bhinna-bhinna zaktiyAM eka hI kAraNa dravya meM hotI haiM tathA kAryabheda ke anusAra kAraNa (zakti) meM bheda avazya hotA hai| jahA~ kArya bheda haiM, vahA~ kAraNa bheda hotA hI hai| pramoda, zoka aura mAdhyastha rUpa kAryabheda hone se utpAda, vyaya aura dhrauvya aise trividha zaktirUpa kAraNa bheda bhI avazya hai| utpAdAdi trividhazaktirUpa kAraNa bheda svarNa meM hone se svarNa trividha rUpavAlA hai| vastu utpAda-vyaya-dhauvya rUpa se trayAtmaka hai - sotrAntika aura vaibhAsika bauddhadarzana ke anusAra ghaTa-paTa Adi samasta sthUla aura cetana Adi samasta sUkSma padArtha kSaNika haiN| sabhI padArtha mAtra utpAda aura vinAzazIla hI haiN| jaise tarAjU ke palar3e pratikSaNa namana aura unnamana ko prApta hote rahate haiM, usI prakAra sabhI padArtha pratikSaNa utpAda aura vinAza svabhAva vAle hI hote haiN| koI bhI dravya dhruva nahIM hai| kSaNikatva hI padArtha (dravya) kA lakSaNa hai| hemAdi 664 zakti paNi dRSTAnusAraI kalpiI chaI ... vahI, TabbA, gA. 9/5 665 tasmAt zaktibhede kAraNabheda, kArya bhedAnusArai avazya anusaravo, ......... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA,gA.9/57 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 dravyoM meM utpAdAdi tIna lakSaNa nahIM hai| parantu mAtra utpAda aura vyaya hI hai| isalie zokAdi kAryoM kA kAraNa utpAda Adi tIna lakSaNa nahIM haiN| hema, hemaghaTa aura hemamukuTa ko dekhakara jo zokAdi kArya utpanna hote hue dikhAI dete haiM, unakA kAraNa utpAda vyaya aura dhrauvya nahIM hai, apitu dekhane vAle vyakti ke mana meM rahI huI vAsanA hI zokAdi kA kAraNa hai|666 sveSTasAdhanatA, svAniSTasAdhanatA, tadubhayabhinnatA isa prakAra kI dekhanevAle vyaktiyoM ke mana meM rahI huI bhinna-bhinna vAsanA hI harSAdi kA kAraNa hai| bhinna-bhinna vAsanA ke kAraNa hI vastu ko dekhakara bhinna-bhinna bhAva utpanna hote haiN| ataH vastu to jaisI hai, vaisI hI hai, vastu meM trividhA yA vividhatA nahIM hai, kyoMki eka hI vastu vyakti ke mana meM rahI huI vAsanA ke bheda se kisI ko iSTa aura kisI ko aniSTa lagatI hai| Ikha Adi vastueM jahA~ manuSya ko iSTa lagatI hai vahI karabha (UMTa, rAsabha) Adi ko aniSTa lagatI hai| isase vastu meM koI parivartana nahIM AtA hai| isalie dravya meM utpAdAdi trividhatA nahIM hai| jainadarzana ke anusAra kAryotpatti meM upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM kA apanA-apanA mahattva hai| kAryotpatti meM donoM kAraNoM kI upasthiti Avazyaka hai| isalie yazovijayajI kahate haiM -nimitta bheda ke binA vAsanA rUpa mana kI bhinnatA ghaTita nahIM ho sakatI hai| jisa prakAra zoka, harSa aura mAdhyasthabhAva rUpa kAryoM ke lie tIna bhinna-bhinna vyakti rUpa bhinna-bhinna upAdAna kAraNa hai, usI prakAra zokAdi kAryoM ke lie nimita kAraNa bhI bhinna-bhinna avazya hote haiN| 67 iSTatAbuddhi, aniSTatAbuddhi aura tadubhaya bhinna buddhi rUpa mana kI ina vAsanAoM meM bhinna-bhinna bheda nimita ke kAraNa hI hotA hai| yadi sAmane sthita bAhya vastu ke prati iSTatAbuddhi Adi vAsanA meM nimitta nahIM banate hoM aura kevala upAdAnabhUta AtmA se hI iSTatAbuddhi Adi dvArA tIna 666 zokAdi Nananai vAsanA, bhedai koi bolai buddha re| tasa manasakAranI bhinnatA, viNa nimita bheda kima zuddha re| ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/6 667 te bauddhane nimittabheda vinA vAsanArUpa manaskAranI bhinnatA kima zuddha thAI ? ........ dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/6 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 bhinna-bhinna vAsanAeM, tIna bhinna-bhinna vyaktiyoM meM utpanna hotI hai, to iSTatAbuddhi vAsanAvAle vyakti ko ganne Adi kI taraha ghAsa, kAdava Adi sarvatra iSTatA buddhi hI honI caahie| aniSTatAbuddhi vAsanA vAle vyakti ko ganne Adi sabhI padArthoM meM sarvatra aniSTatA buddhi aura mAdhyasthabuddhi vAsanA vAle vyakti ko sarvatra mAdhyastha buddhi hI honI caahie| parantu saMsAra meM aisA hotA nahIM hai| isalie vibhinna vAsanAoM kI utpatti meM sAmane sthita bAhyavastu aura usakI utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa bhinna-bhinna zaktiyA~ avazya nimitta banatI haiN| gannA Adi dravyoM meM manuSya kI apekSA se iSTabuddhi rUpa vAsanA meM nimittatA - rUpa paryAya hai aura unhIM gannA Adi dravyoM meM UMTa kI apekSA se aniSTatAbuddhi rUpa vAsanA meM nimittatA - rUpa paryAya bhI hai| isa prakAra bAhyavastu meM zokAdi ke kAraNabhUta vAsanAoM ke bheda meM bhinna-bhinna nimitta rUpa anaMta paryAyeM haiN| padArthoM meM bhinna-bhinna zaktisvarUpa nimitta bheda ko mAne binA iSTatAbuddhi, aniSTatAbuddhi aura tadubhayabhinnabuddhi ityAdi vAsanAoM kA janma hI nahIM ho sakatA hai| ataH pramAtA ke bheda se eka hI bAhya vastu (dravya) meM iSTatAjJAna jananazaktirUpa, aniSTatAjJAnajanana zaktirUpa aura mAdhyasthatAjananazaktirUpa bhinna-bhinna paryAyeM haiM aura ve paryAyeM hI utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa haiN|688 isa prakAra bAhyavastu kI utpAda Adi bhinna-bhinna nimitta bhUta paryAyoM se hI pramAtA meM iSTatAbuddhi Adi vAsanAoM kA janma hotA hai aura ina bhinna vAsanAoM se hI zokAdi bhinna-bhinna kAryoM kI utpatti hotI hai| isalie bauddhadarzana ke mantavya ke anusAra dravya utpAda-vyaya rUpa kSaNika nahIM hotA, apitu utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa trayAtmaka hai| yadi mana kI vAsanA mAtra se hI jJAna utpanna ho jAtA hai, to kisI ko ghaTa meM paTa kA, jala meM agni kA, ghaTa meM sarovara kA jJAna hone laga jaayegaa| eka hI vastu meM kisI ko ghaTa kA to kisI ko paTa kA jJAna hone laga jaayegaa| parantu yaha 668 eka vastunI pramAtRbhedaI iSTAniSTatA cha ................... vahI, For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta pratyakSa siddha nahIM hotI hai| isalie padArthoM aura tadgata utpAda Adi ko avAstavika mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / yogAcAra bauddhadarzana kA kathana hai ki na to suvarNa, suvarNaghaTa, suvarNamukuTa Adi padArthoM kI koI vAstavika sattA hai aura na hI unameM mana kI bhinna-bhinna vAsanAoM meM nimitta banane vAle utpAdAdi paryAyoM ke rUpa meM bhinna-bhinna nimitta bheda haiN| kyoMki saMsAra meM ghaTapaTAdi samasta padArtha vAstavika padArtha nahIM hai / mAtra unakA jJAnAkAra hI hai / jJAnAkAra hI padArtha haiM / vAsanA se jJAnAkAra kA janma hotA hai aura jJAnAkAra se harSa, zokAdi bhAva utpanna hote haiN| padArtha aura padArthagata utpAda Adi nimitta kAraNoM ke bheda ke binA hI jJAnAkAra se hI zoka - pramoda Adi saMkalpa mana meM uTha jAte haiN| isalie padArtha aura harSa - zokAdi kAryoM ko Age karake unameM utpAdAdi nimitta bheda ko mAnanA nitAMta mUrkhatA hai| kyoMki saMsAra meM padArtha aura padArtha ke utpAda Adi tInoM lakSaNa mRgamarIcikA ke jala kI taraha zUnya hai / saMsAra meM mAtra jJAna hI hai| kucha bhI jJeya nahIM hai| 252 yogAcAra ke isa mata kA khaNDana karate hue upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM - jJeya kI vAstavika sattA ko asvIkAra karake mAtra jJAnAkAra ko mAnane para ghaTa-paTa Adi paudgalika padArthoM ke astitva ke binA hI kevala vAsanA vizeSa se hI ghaTapaTAdi kA AkAravAlA jJAna utpanna ho jAyegA / aisI sthiti meM ghaTa-paTa Adi bAhya padArthoM kA lopa ho jAne se una-una vivakSita kAraNoM ke abhAva meM una-una vivakSita AkAravAle jJAna kI utpatti bhI saMbhava nahIM ho pAyegI / 669 ghaTa paTAdi padArthoM ke abhAva meM yaha jJAna ghaTAkAra rUpa hai aura yaha jJAna paTAkAra rUpa hai, aisA spaSTa bodha bhI nahIM ho sakatA hai / jJeya ke binA jJAna utpanna nahIM ho sakatA hai / mRgamarIcikA meM jala nahIM hai, parantu isakA artha yaha nahIM hai ki saMsAra meM hI jala nahIM hai| samudra, sarovara Adi meM jala hai aura usI sadRzyatA kI pratIti se hI 669 ghaTa paTAdi nimitta vinA ja vAsanA vizeSai ghaTa paTAkAra jJAna hoi tivAraiM- bAhya vastu sarva lopAiM anaiM niSkAraNa tattadAkAra jJAna paNiM na saMbhavai dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/7 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 mRgamarIcikA meM jala kA bhrama hotA hai| jJAna cAhe bhramAtmaka ho athAvA pramAtmaka, donoM hI sthiti meM viSayabhUta padArtha kA astitva avazya hotA hai| ataH jJAna meM nimitta banane vAle bAhya padArtha aura unake utpAda Adi vilakSaNa vAstavika haiN| punaH bAhyavastu ke abhAva meM jJAna utpanna hotA hai to sukha ke sAdhanoM kI upasthiti meM sukhAkAra jJAna kI taraha duHkha ke sAdhanoM kI vidyamAnatA meM bhI sukhAkAra jJAna honA caahie| nIla-pItAdi vastu ke binA hI kAlI aura zveta vastuoM ke yoga meM bhI nIla-pItAdi AkAra kA jJAna honA caahie| parantu aisA hotA nahIM hai| yaha anubhava siddha bAta hai ki sukha ke sAdhanoM se sukha aura duHkha ke sAdhanoM se hI duHkha kA jJAna hotA hai| nIla-pItAdi vastu ke yoga meM hI nIla-pItAdi AkAra kA jJAna hotA hai| isalie bAhyapadArthoM ko jJAna aura vAsanA meM nimittabhUta mAnanA hI pdd'egaa| anyathA jJeya padArtha ke binA pratiniyata jJAna kA bhI abhAva ho jAne se yaha saMsAra sarvathA zUnyarUpa ho jaayegaa| isa prakAra bAhyapadArthoM ke apalApa se to sarvazUnyavAdI mAdhyamika bauddhoM kA mata hI siddha hotA hai, parantu yogAcAra kA mata siddha nahIM hotA hai| isalie padArtha aura iSTAniSTasAdhanatA ke jJAna kI viSayatA rUpa utpAdAdi paryAyeM-donoM hI vAstavika haiN| eka hI bAhyavastu ko dekhakara bhinna-bhinna pramAtAoM meM bhinna-bhinna jJAna utpanna hotA hai| rUpavatI aura susajjita yuvatI ko dekhakara bhogI ke mana kAmavAsanA ke bhAva (jJAna) aura yogI ke mana meM vairAgya ke bhAva jAgRta hote haiN| kyoMki kAmukatA ke jJAna kI viSayatArUpa paryAya aura vairAgya ke jJAna kI viSayatArUpa paryAya donoM hI usa yuvatI rUpa jJeya meM vidyamAna hai| jJeya meM bhinna-bhinna jJAna kA viSaya banane vAlI anaMta paryAyeM hotI haiN| mAdhyamika bauddhoM kA sarvazUnyavAda pramANapUrvaka hai, to saMsAra meM pratyakSa Adi pramANa kI sattA hone se sarvazUnyavAda kA khaNDana svataH ho jAtA hai aura yadi ve For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 pramANa rahita hai to pramANa vinA kI bAta vidvatasabhA meM mAnya nahIM hotI hai| isa prakAra jJeya (dravya) aura usake utpAda Adi trilakSaNa vAstavika haiN|70 ___ utpAda ko utpAda ke rUpa meM, vyaya ko vyaya ke rUpa meM aura dhrauvya ko dhrauvya ke rUpa meM dekhane para utpAda Adi tInoM lakSaNa bhinna-bhinna dikhAI dete haiM aura ye tInoM harSa, zoka aura mAdhyastha rUpa bhinna-bhinna kAryoM ke lie bhinna-bhinna kAraNa banate bhI haiN| parantu ekAzrayavRtti se dekhane para utpAda Adi tInoM abhinna bhI haiN|71 kyoMki ye tInoM lakSaNa eka hI suvarNa Adi dravyoM meM ghaTita hote haiN| bhedapradhAna vyavahAranaya se kAryabheda se kAraNabheda hotA hai| parantu abhedapradhAna nizcayanaya se dekhane para kArya aneka hone para bhI kAraNa eka hI hai| zokAdi bhinna-bhinna kAryoM ko dekhakara padArtha meM utpAda Adi tInoM lakSaNoM ko bhinna-bhinna kAraNoM ke rUpa meM mAnA jAtA hai parantu avibhAgI dravya ke rUpa meM vicAra karane para utpAda Adi tInoM abhinna na sthUladRSTi athavA vyavahAra dRSTi se aisA pratIta hotA hai ki ghaTa kA nAza hokara mukuTa kA utpAda huA hai arthAt ghaTa ke nAza se mukuTa kA utpAda hotA hai| ghaTanAza kAraNa hai aura pUrva samayavartI hai aura mukuTautpAda kArya hai aura uttara samayavartI hai| paramArthadRSTi se to ghaTa kA nAza hI mukuTa kA utpAda hai| ghaTanAza aura mukuTotpAda meM samayabheda nahIM hai| jisa samaya ghaTa kA jitanA nAza hotA hai, usa samaya mukuTa kA utanA hI utpAda hotA hai| ghaTanAza aura mukuTotpAda meM samaya bheda karane para suvarNa (dravya) meM pratisamaya utpAda Adi tripadI ghaTita nahIM hoNge| kyoMki nAzakAla meM utpAda aura utpAdakAla meM nAza nahIM rahegA, jabaki vastu pratisamaya trilakSaNoM se yukta hotI hai| ataH vAstavikatA yaha hai ki utpAda aura nAza donoM bhinna-bhinna samaya meM nahIM hai, apitu rUpAntara mAtra hai| isI rUpAntaratA ko pUrva 670 zUnyavAda paNi pramANa siddhi-asiddhi vyAhata chaiM te ......... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA gA. 9/7 671 ima-zokAdika kAryatrayanai bhedaiM-utpAda-vyaya dhrauvyae 3 lakSaNa vastumAMhi sAdhyAM paNi avibhaktadravyapaNai abhinna chaiM ................... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/8 For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 paryAya kI dRSTi se dekhane para nazyamAnatA (vyaya) aura uttara paryAya kI dRSTi se dekhane para utpadyamAnatA (utpAda) dikhAI detI hai| isaliye pUrva paryAya ko kAraNa aura uttara paryAya ko kArya nahIM kaha sakate haiN| rUpAntaratA rUpa paryAyAntaratA hI kArya hai aura avibhakta suvarNa dravya kAraNa hai| dUsare zabdoM meM ghaTanAza aura mukuTotpAda rUpa paryAyAntaratA kArya hai aura usakA AdhArabhUta mUladravya {suvarNa} kAraNa hai jisameM dhrauvya samAviSTa hai| isa kAraNa se suvarNaghaTa ke nAza se abhinna suvarNamukuTa ke utpatti meM suvarNa ghaTa ke avayavoM kA vibhAga Adi kAraNa hai|72 utpatti aura vinAza donoM abhinna haiM aura ekarUpa hai| pUrva paryAya (ghaTa) kA nAza hI uttaraparyAya (mukuTa) kI utpatti hai aura isameM avayavI rUpa meM rahA huA dravya hI hetu hai, parantu pUrvaparyAya kA nAza hetu nahIM hai| - hemaghaTanAza aura hemamukuTautpAda donoM hI paryAyoM meM hemaghaTa hI kAraNa hai| parantu ekAnta bhedavAdI naiyAyikoM ne nAza aura utpAda ko bhinna-bhinna mAnakara unameM kAryakAraNa sambandha sthApita karate haiN|73 ghaTanAza ko kAraNa mAnakara use pUrvasamayavartI aura mukuTotpAda ko kArya mAnakara use uttarasamayavartI mAnate haiN| unake anusAra nAza aura utpAda samakAlIna nahIM hai, apitu bhinna samayavartI haiN| sadaiva kAraNa pUrvasamaya meM aura kArya uttara samaya meM hI vidyamAna rahatA hai| isI AdhAra para kAraNa ko kArya kA niyata pUrvavartI mAnA jAtA hai- 'kAryaniyatapUrvavRttikAraNam nyAyadarzana ke isa ekAnta bhedavAda kA khaNDana karake anekAntavAda ke AdhAra para dravya ko utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka siddha karate hue upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM ki ghaTanAza aura mukuTotpatti donoM kI kAryarUpa haiM, kintu kAraNa aura kArya ke rUpa meM nahIM hai| kyoMki utpAda kI taraha nAza bhI utpadyamAna hai| isa bAta ko 672 ataeva hemaghaTa nAzAbhinna-hemamukuTotpatinaiM viSaiM hema ghaTAvayavavibhAgAdika hetu chai ..... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 9/8 673 ghaTanAza mukuTa utpattino, ghaTa hema ekaja hetu re| okAntabhedanI vAsanA, naiyAyika paNi kima deta re|| ...vahI, gA. 9/8 For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI ne mahApaTa aura khaMDapaTa ke udAharaNa se samajhAyA hai| 674 mahApaTa ko phAr3akara khaNDa-khaNDa ke rUpa Tukar3e karane kI kriyA meM mahApaTa kA nAza bhI hai aura khaNDapaTa kI utpatti bhI hai| donoM abhinna hai / jaise-jaise aura jitane aMza meM mahApaTa I kA nAza hotA hai, vaise-vaise aura utane hI aMza meM khaNDapaTa kA utpAda hotA hai| mahApaTa ke nAza se abhinna khaMDapaTa kI utpatti meM ekAdi tantuoM ke saMyoga kA upagama (nAza) hI vAstavika kAraNa hai / parantu mahApaTa kA nAza khaMDapaTa kI utpatti kA kAraNa nahIM hai| kyoMki khaMDapaTa kI taraha mahApaTa kA nAza bhI utpanna hone se mahApaTa nAza kAraNAtmaka na hokara kAryAtmaka hai| mahApaTanAza rUpa uttaraparyAya kI utpatti hone se vaha kArya svarUpa hai na ki kAraNa svarUpa / isa prakAra mahApaTa nAza aura khaMDapaTotpatti kI taraha ghaTanAza aura mukuTotpatti bhI rUpAntara rUpa kArya hI hai aura isameM avayava vibhAga kAraNa hai / punaH nAza aura utpAda ko bhinna mAnane para kAraNa ke abhAva meM kAryotpatti ko mAnanA pdd'egaa| kyoMki jaba uttarasamaya meM kAryotpatti hotI hai to usa samaya kAraNa rahatA nahIM hai| bartana kA giranA aura phUTanA, vakra aMgulI ko sIdhA karanA, miTTI ke piNDa se ghaTa bananA Adi-Adi udAharaNoM meM hama spaSTa rUpa se dekha sakate haiM ki pUrva evaM uttara paryAyoM meM nAza aura utpatti na to bhinna-bhinna hai aura na hIM unameM kAraNa-kArya bhAva hai| donoM kI sthiti meM eka prakAra kA rUpAntara mAtra hai aura usameM avayava vibhAga hI kAraNa hai| 675 padArtha kA svarUpa isa prakAra hone se jainoM kI naiyAyikoM ke ekAnta bhedavAda se saMgati baiThatI nahIM hai / 256 pratisamaya vastu tInoM lakSaNoM se yukta hai pratisamaya pratyeka padArtha meM utpAda - vyaya - dhrauvya rUpa tripadI rahatI hai, isa bAta ko yazovijayajI ne eka pracalita udAharaNa se puSTa kiyA hai| dugdhavratI purUSa dahI 674 mahApaTanAzAbhinnakhaMDapaTotpattiM pratiM akAdi taMtu saMyogApagama hetu cha ... 'dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga - 2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 401 675 For Personal & Private Use Only vahI, gA. 9/8 kA TabbA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 ko nahIM khAtA hai aura dahIvratI purUSa dugdha ko nahIM khAtA hai| parantu agorasavatI purUSa dugdha aura dahI donoM ko nahIM khAtA hai| isakA tAtparya hai ki dUdha kA nAza, dahI kA utpAda aura gorasa kA dhrauvya vAstavika hai| isalie jagata kA pratyeka padArtha ina tInoM lakSaNoM se yukta hai|76 . jo vyakti saMpUrNa divasa dUdha khAne kA hI vrata yA pratijJA letA hai, vaha dugdhavratI purUSa saMpUrNa divasa dUdha ko hI khAtA hai| parantu dahI ko dUdha se bhinna mAnakara use nahIM khAtA hai| vAstavikatA yaha hai ki dUdha meM khaTAsa DAlane para dUdha hI dahI ke rUpa meM rUpAntaratA ko prApta hotA hai| dahI, dUdha kA hI pariNAma hai| avasthAntara yA prakArAntara ko prApta dUdha hI dahI kahalAtA hai| phira bhI saMsAra kA koI bhI dugdhavratI purUSa dahI aura dUdha ko abhinna mAnakara dahI ko nahIM khAtA hai aura yadi khAtA hai to dugdhavrata kI pratijJA bhaMga ho jAtI hai| kyoMki aba dahI meM dUdhapanA nahIM rahA arthAt dUdha kA nAza huA hai| isa prakAra dahI kAla meM dUdha kA nAza ho jAne se dugdhavratI dahI ko nahIM khAtA hai| isI prakAra jisa vyakti ne saMpUrNa divasa dadhi mAtra khAne kI pratijJA le rakhI hai, vaha dahIvratI purUSa dUdha aura dahI ko abhinna mAnakara dUdha kA sevana nahIM karatA hai aura dUdha ke sevana se dahIvrata kA bhaMga ho jAyegA, aisA mAnatA hai| yadyapi dahI dUdha se bhinna koI navIna dravya nahIM hai; dUdha kA hI pariNAma aura rUpAntara hai| phira bhI dUdha ko dahI nahIM kahA jAtA hai| dUdha aura dahI donoM bhinna-bhinna haiN| dUdhakAla meM dahI banA nahIM hai| jaba kAlAntara meM dUdha se dahI banatA hai, usa samaya hI dahI kA utpAda hotA hai| isa prakAra dahI kA utpAda nahIM hone se dahIvratIpurUSa dUdha kA sevana nahIM karatA hai|678 676 dugdhavrata dadhi bhuMjai nahIM navi dUdha dadhivrata khAi re navi doi agorasavata jimai, tiNi tiya lakSaNa jaga thAi re, .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/9 677 dadhi dravya te dugdhadravya nahIM, je mAhiM jehanaiM dUdhanuM vrata chaiM ........... vahI, TabbA, gA. 9/9 678 ima dUdha te dadhidravya nahIM, pariNAmI mATaiM abheda kahiiM ................... vahI, TabbA, gA. 9/9 For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jisa vyakti ko agorasa khAne kI pratijJA hotI hai, vaha purUSa dUdha aura dahI donoM ko nahIM khAtA hai| kyoMki dUdha kA nAza aura dahI kA utpAda hone para bhI gorasapanA to jyoM kA tyoM banA rahatA hai| gorasa ke rUpa meM dUdha aura dahI kA abheda hai|79 dahI bhI gorasa hai aura dUdha bhI gorasa hI hone se agorasavatI purUSa dUdha aura dahI donoM kA sevana nahIM karatA hai| prastuta udAharaNa meM dUdhakAla meM dahI ko nahIM mAnA gayA hai| parantu dahIkAla meM dUdha kA nAza aura dahI kA utpAda donoM eka hI sAtha mAnA gayA hai aura dUdha aura dahI meM gorasapane kI dhruvatA bhI siddha kI gaI hai| isa prakAra dahI ke rUpa meM utpAda, dUdha ke rUpa meM nAza aura gorasa ke rUpa meM dhrauvyatA, ye tInoM lakSaNa pratyakSa pramANa se anubhava siddha hone se saMsAra kA pratyeka padArtha trayAtmaka hai| upAdhyAya yazovijayajI ne padArtha ko trayAtmaka rUpa se siddha karane ke lie haribhadrasUrikRta 'zAstravArtAsamuccaya' nAmaka grantha kA eka zloka bhI uddhRta kiyA hai| yathA - payovratI na dadhyati, na payotti ddhivrtH| agorasavatI nobhe, tasmAd vastu trayAtmakam / / 880 isI bhAvArthavAlA samAna zloka samantabhadra praNIta 'AptamImAMsA' nAmaka grantha meM bhI upalabdha hotA hai| yathA - payovrato na dadhyati na payotti ddhivrtH| agorasato nobhe tasmAttatvaM tryaatmkm||681 anvayI aura vyatirekI svarUpa ke AdhAra para samasta padArtha trilakSaNa se yukta haiN| dravyadRSTi se padArtha anvayIsvarUpavAlA arthAt dhrauvyasvarUpavAlA aura paryAyadRSTi se vyatirekI svarUpavAlA arthAt utpAda-vyaya svarUpa vAlA hotA hai|82 parantu 67' tathA agorasa ja jimuM, ehavA vratavaMta dUdha-dahI-2 na jimaI. ..... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabA, gA. 9/9 680 zAstravArtAsamuccaya, zloka 9/3 68l AptamImAMsA, zloka. 60 682 anvayIrUpa anai, vyatirekIrUpa, dravya paryAyadhI siddhAntavirodhaiM sarvatra avatArInai 3 lakSaNa kahavAM .... ............... dravyaguNaparyAnorAsa kA TabbA, gA. 9/9 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 ekAntavAdI darzanakAroM ne ekAnta paryAyadRSTi ke AdhAra para kucha padArthoM ko mAtra vyatirekI aura ekAnta dravyadRSTi ke AdhAra para kucha padArthoM ko mAtra anvayI hI svIkAra kiyA hai| jaise- naiyAyika evaM vaizeSika darzana ne ghaTapaTAdi sthUla padArthoM ko vyatirekI yA utpAda-vyaya svarUpavAlA yA anitya mAnA hai tathA pRthvI, jala, agni aura vAyu ke paramANuoM ko aura AkAza ko anvayI yA dhrauvyasvarUpavAlA yA nitya hI pratipAdana kiyA hai| paryAyadRSTi ke AdhAra para bauddha dArzanika samasta padArthoM ko vyatirekI dRSTi ke AdhAra para anitya mAnate haiM aura dravyadRSTivAle vaidAntika padArtha mAtra ke anvayI svarUpa ko hI svIkAra kara use nitya mAnate haiM, kyoMki ekAntadRSTi se vastusvarUpa kA eka pahalu hI dikhAI detA hai dUsarA pakSa anadekhA hI raha jAtA hai| pratyakSa Adi pramANa se padArtha kI vilakSaNatA ko siddha karate hue yazovijayajI kahate haiM- padArthoM kI sattA kA pratyakSadarzana hI padArtha ko trilakSaNAtmaka siddha karate haiN|683 jahA~-jahA~ sattA kA darzana hotA hai, vahA~-vahA~ utpAdAdi lakSaNa avazya hote haiM tathA jahA~-jahA~ utpAda Adi lakSaNa hote haiM, vahA~-vahA~ sattA avazya hotI hai| tattvArthasUtrakAra kA bhI yahI kathana hai ki utpAda, vyaya, dhrauvya ina tIna lakSaNoM se yukta padArtha hI sat kahalAtA hai|684 padArtha sattA ke samavAya se sat nahIM hai jaisA ki naiyAyika mAnate haiN| parantu svayaM padArtha trilakSaNa se yukta hone se sat hai| anyathA svayaM asat padArtha sattA ke yoga se sat banate hoM to zazazRMgAdi asat padArtha bhI sattA ke samavAya se sat banane caahie| parantu aisA hotA huA anubhava gocara nahIM hotA haiN| ataH trilakSaNayuktatA hI sat kA vAstavika lakSaNa hai| isa prakAra pratyakSa pramANa se siddha trilakSaNa ko anubhava Adi pramANa se siddha 683 sattA pratyakSa teha ja trilakSaNa sAkSI chai ....................... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/9 684 utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat ... .................. tattvArthasUtra, 5/29 For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 karane kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| phira bhI adhika spaSTa karane ke lie anubhava Adi pramANa se bhI siddha kiyA jAtA hai|685 __ padArtha meM utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa trilakSaNa pratisamaya hotA hai| eka bhI samaya aisA nahIM hotA hai jaba padArtha meM trilakSaNa nahIM ho yA nyUnAdhika ho| yahA~ eka prazna uTha sakatA hai ki jisa samaya mRtpiNDa se ghaTa, tantu se paTa, suvarNaghaTa se suvarNamukuTa, dUdha se dahI, ityAdi koI bhI padArtha utpanna hote haiM yA banate haiM usa samaya meM hI utpAda aura nAza hotA hai| zeSa samaya meM dhrauvya nAmaka eka lakSaNa hI dikhAI detA hai| jaise mRtpiNDa se ghaTa banane para prathama samaya meM hI mRtpiNDanAza aura ghaTotpAda dikhAI detA hai, usake bAda dvitIya samaya se lekara jaba taka ghaTa phUTatA nahIM hai, taba taka ghaTa sarvasamaya meM jaisA kA taisA hI rhtaa| usameM na koI badalAva yA parivartana hotA hai aura nahIM koI utpAda aura vyaya parilakSita hote haiN| aise meM ghaTa Adi padArtha meM pratisamaya dhrauvya lakSaNa hI ghaTita hotA hai| utpAda Adi trilakSaNa kaise ghaTita hote haiM ? padArtha meM pratisamaya trilakSaNa ko siddha karate hue upAdhyAya yazovijayajI kahate hai -prathama kSaNa meM jo utpAda aura nAza hotA hai, vaha AvirbhAva (pragaTa) rUpa se hotA hai aura dUsare Adi samaya meM jo utpAda aura nAza hotA hai vaha padArtha meM anugamazakti se arthAt ekatAzakti se rahate haiN|686 prathama kSaNavartI utpAda aura nAza dvitIya Adi kSaNa meM AvirbhAva ke rUpa meM avidyamAna hone para bhI upalakSaNa se arthAt tirobhAva rUpa se avazya vidyamAna rahate haiN| prathama kSaNa meM jisa mRdravya meM mRtpiNDanAza aura ghaTotpAda huA thA vahI mRdravya dvitIyAdi samaya meM bhI vidyamAna rahatA hai| isa prakAra dravya kI pUrvApara samaya meM ekatA hone se tathA sabhI samaya meM 685 tathA rUpai sadvyavahAra sAdhavA anumAnAdika pramANa anusariiM chai ........ .... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/9 686 utpannaghaTai nijadravyanA, utpatti nAza kima hoi re| suNi dhruvatAmA pahilA bhaliyA, chai anugatazakti hoi / / ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/10 For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 dravya kA anvaya hone se dravya ke rUpa meM una utpAdoM aura vyayoM kA sambandha tirobhAvarUpa se anya samaya meM bhI rahatA hai| prathamakSaNavartI utpAda aura vyaya dvitIyAdi kSaNa meM tirobhAva rUpa se vidyamAna rahane se hI 'yaha ghaTa utpanna huA hai', 'yaha ghaTa naSTa huA hai' aisA dikhAI detA hai aura vyavahAra bhI kiyA jAtA hai|687 prathamakSaNavartI utpAda-vyaya kA dvitIya Adi samaya meM tirobhAva ke rUpa meM nahIM hone para to arthAt utpatti aura nAza ke binA to utpanna aura naSTa kA vyavahAra hI nahIM ho sakatA hai| parantu 'yaha ghaTa utpanna huA hai', 'yaha naSTa huA hai' aisA vyavahAra hote dikhAI detA hai| isalie prathama samaya sambandhI utpAda-vyaya, dvitIyAdi samaya meM bhI avazya vidyamAna rahate haiN| parantu isameM vizeSatA itanI hai ki prathamasamayAvacchiAnna vizeSaNavAlA utpAda-vyaya prathamakSaNa meM hI AvirbhAva rahate haiN| dvitIyAdi samaya meM unakA AvirbhAva nahIM rahatA hai| dvitIyAdi kSaNa meM to dvitIyAdi kSaNa viziSTa utpAda-vyaya kA hI AvirbhAva rahatA hai| isalie dvitIyAdi kSaNa meM idAnImutpannaH, idAnIM naSTaH aisA prayoga nahIM ho sakatA hai|688 jisa samaya meM mRtpiNDa se ghaTa nirmita hotA hai, usI samaya mRtpiNDa kA nAza aura ghaTa kA utpAda hotA hai| paryAyArthika naya se prathamakSaNavartI ina utpAda aura nAza kA astitva mAtra prathamakSaNavartI hone para bhI dravyArthika naya kI apekSA se ye (prathamakSaNavartI) utpAda aura nAza tirobhAvarUpa se dvitIyAdi zeSa samaya meM bhI anvaya rUpa se rahate haiN| yadi prathamakSaNavartI utpAda aura vyaya dvitIyAdi kSaNa meM tirobhAva ke rUpa meM nahIM rahate haiM to dvitIyAdi kSaNa meM 'ghaTa utpanna huA', 'mRtpiNDa kA nAza huA aisA bhUtakAla viSayaka bodha hogA hI nhiiN|689 687 pahilA-prathamakSaNaiM yathA, je utpatti-nAza, te dhruvatAmAMhi bhalyA ...... ..............dravyaguNaparyAnorAsa kA TabbA, gA. 9/10 688 'idAnImutpannaH naSTaH" ima kahiiM, tivAraiM-etatkSaNa-viziSTatA .... vahI, 689 utpattinAzanai anugamai, bhUtAdika pratyaya bhAna re paryAyArathathI savi ghaTai, te mAnai samaya pramANa re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/11 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pratisamaya ghaTadravya pudgaloM kI parAvRtti se arthAt unakA puraNa evaM galana hone se badalatA rahatA hai| isa kAraNa se ghaTa apUrva-apUrva avasthA ke rUpa meM utpanna hotA rahatA hai aura pUrva-pUrva avasthA ke rUpa meM naSTa hotA rahatA hai| isa rUpa meM hone vAlA utpAda aura vyaya kA AvirbhAva pratyeka samaya meM rahatA hai| isa prakAra pratyeka samaya meM anaMta-anaMta utpAda-vyaya hote rahate haiN| bhUta aura bhAvI ke utpAda vyaya tirobhAva ke rUpa meM aura vartamAna ke utpAda-vyaya AvirbhAva ke rUpa meM vidyamAna rahate nizcayanaya aura vyavahAranaya se utpAda aura vyaya kA svarUpa - 'kayamANe kaDe' vacana ke AdhAra para nizcayanaya eka hI samaya meM vastu ko utpanna, utpatsyamAna aura utpadyamAna ke rUpa meM svIkAra karatA hai| jisa samaya vastu utpanna hotI hai, usa samaya vastu kucha aMza se bana jAne se 'utpanna', kucha banane vAlI hone se utpatsyamAna aura utpattiprakriyA cAlU rahane se utpadyamAna hai| isa prakAra nizcaya naya eka hI samaya meM (utpadyamAna samaya meM) tInoM kAla kA anvaya karatA hai| isI prakAra abhedapradhAna dRSTi ke kAraNa naSTa hotI huI eka hI vastu meM vivakSita samaya meM nazyati, naSTam aura naziSyati isa prakAra abhedapradhAna dRSTi ke kAraNa tInoM kAloM kA prayoga karatA hai|690 parantu vyavahAranaya bhedapradhAna dRSTivAlA hone se 'kaDameva kaDam' vacana ke AdhAra para kAlabheda karake vastu ke pUrvasamaya meM 'utpatsyamAna', vartamAna samaya meM 'utpadyamAna' aura bhAvIsamaya meM 'utpanna' hogI, aise vibhakta svarUpa ko svIkAra karatA hai|91 isI prakAra naSTa hotI huI vastu ko vartamAnakAlIna samaya meM 'nazyati', pUrvakAlIna zeSa samaya meM 'nazSyiti' aura uttarakAlIna samayoM meM 'naSTam' mAnatA hai| yaha naya bhedagrAhI hone se bhinna-bhinna samaya meM kAlatraya kA vyavahAra karatA hai| utpadyamAna samaya meM 690 nizcayanayathI 'kayamANe kaDe' eva vacana anasarInaI utpadyamAnaM utpannaM ima kahiI............dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/11 691 paNi vyavahAranayaiM "utpadyate, utpannama, utpatsyate, nazyati, naSTam, naGakSyati" evibhakti kAlatrayaprayoga hoi .... vahI, gAtra 9/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 mAtra utpatti kA hI vyavahAra karatA hai, parantu utpatsyamAna aura utpanna hogI kA vyavahAra nahIM karatA hai| yadyapi sAmAnya rUpa se vyavahAranaya nikaTavartI bhUta-bhAvI paryAyoM ko mAnatA hai, kintu yahA~ vyavahAranaya eka samayavartI paryAyamAtra ko grahaNa karane vAle sUkSma RjusUtranaya se prabhAvita hokara arthAt RjusUtra nayAnugRhIta hokara vivakSita samaya meM vastu ko 'utpadyate' yA 'nazyati' hI mAnatA hai|692 abhedagrAhI nizcayanaya ke anusAra pUrvaparyAya kA nAza aura uttaraparyAya kI utpatti donoM eka sAtha aura eka hI samaya meM hotA hai tathA utpAda aura nAza bhinna-bhinna na hokara rUpAntara mAtra hai jabaki vyavahAranaya pUrvasamaya meM nAza aura uttarasamaya meM utpAda ko mAnatA hai| jaise bArahaveM guNasthAna meM caramasamaya meM jJAnAvaraNIyAdi karmoM kA nAza hotA hai evaM teharaveM guNasthAna ke prathamasamaya meM kevalajJAna kI utpatti hotI hai| mahApaTa ke phaTane ke pazcAt hI khaMDapaTa kI utpatti hotI hai| vakratA ke nAza ke bAda hI aMgulI meM saralatA AtI hai| isa naya ke mata meM kriyAkAla ke sarvasamayoM meM kArya anutpanna hI rahatA hai| niSThAkAla meM hI kArya kI utpatti hotI hai| udAharaNa ke lie - mRtpiNDa se ghaTa kA nirmANa karane meM cAra ghaMTe lagate haiM to cAra ghaMTe ke carama samaya ke pUrva samaya taka mRtpiNDa kA nAza hI mAnatA hai| caturthaghaMTe ke carama samaya meM hI ghaTotpatti ko mAnatA hai| ekAnta bhedavAdI naiyAyika Adi darzana kriyAkAla aura niSThAkAla ko ekAnta rUpa se bhinna-bhinna mAnate haiN| sthUladRSTi se dekhane se vyavahAranaya ko kriyAkAla lambA dikhAI detA hai aura niSThAkAla antima eka samaya meM hI dikhAI detA hai| jo vastu jisa samaya jitanI prArambha hotI hai, vaha vastu usa samaya utanI samApta bhI hotI hai| jisa samaya paTa kA nAza prArambha hotA hai usa samaya paTa kA utanA nAza bhI ho jAtA hai| jisa samaya mahApaTa ko phAr3ane kI kriyA prArambha hotI hai, usI samaya utane mahApaTa ko phAr3ane kI kriyA samApta bhI hotI hai| isa prakAra kriyAkAla aura niSThAkAla ko abhinna mAnane para kriyAkAla ke pariNAmasvarUpa jo hai, 692 te pratikSaNaparyAya-utpatti nAzavAdI je RjusUtranaya, teNai anugRhIta je vyavahArana..... .... vahI, gA.9/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha vartamAnatA hai aura niSThAkAla ke pariNAmasvarUpa jo hai, vaha atItatA hai| ina vartamAnatA aura atItatA kI eka sAtha vivakSA karane para 'nazyati naSTaH' arthAt eka samaya meM vastu nAza bhI ho rahI hai aura naSTa bhI hai / 'utpadyate utpannaH' vivakSita samaya meM vastu utpanna bhI hai aura utpanna ho bhI rahI hai| ataH nizcayanaya kI dRSTi se kriyAkAla aura niSThAkAla eka hone se athavA prAraMbha aura samApti eka sAtha hone se vartamAnatA aura atItatA kI bhI eka sAtha vivakSA ho sakatI hai| isa prakAra utpanna hotI huI vastu ko utpanna aura naSTa hotI huI vastu ko naSTa kahane para koI visaMgati nahIM AtI hai| 693 nAza aura nAza kI utpatti meM bheda nahIM hai / kyoMki jisa samaya meM nAza hotA hai usI samaya meM nAza kI kucha utpatti bhI hotI hai| isake pUrva samaya taka nAza nahIM hone se nAza kA prAgbhAva hotA hai aura nAza hote hI nAza ke prAgbhAva kA dhvaMsa ho jAtA hai arthAt nAza kI utpatti ho jAtI hai| 694 jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA nAza bArahaveM guNasthAna ke carama samaya meM prArambha hotA hai aura usI carama samaya meM samApta bhI ho jAtA hai arthAt nAza aura nAza kI utpatti donoM bArahaveM guNasthAna ke caramasamaya meM hI hotA hai| itanA hI nahIM kevalajJAna kI prApti bhI bArahaveM guNasthAna ke carama samaya meM hI hotA hai tathA vahI teharaveM guNasthAna kA prathama samaya bhI hai ,695 kriyAkAla aura niSThAkAla kI abhinnatA ko aisA samajhAte hue yazovijayajI kahate haiM ki - mRtpiNDa ke nAza se lekara ghaTa kI utpatti taka ke sarva samayoM meM jisa prakAra pUrvaparyAya ( mRtpiNDa ) kA nAza pAramArthika hai usI prakAra pratisamaya uttaraparyAya (ghaTa) kI utpatti bhI aMza - aMza rUpa se pAramArthika hai| anyathA pratisamaya kevalanAza ko mAnakara utpatti ko nahIM mAnane para to kabhI bhI kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai / kriyAkAla meM mAtra nAza aura kArya kI utpatti ko niSThAkAla meM hI 264 1693 kriyA niSThApariNArUpa vartamAnatva - atItva lei dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/12 694 to vyavahAraM - utpattikSaNasaMbaMdhamAtra kaho tihAM prAgabhAvadhaMsanA kAlatrayathI kAlatrayaNo anvaya kaho .. vahI, gA 9 / 12 kA TabbA 695 dravyaguNaparyAyanorAsa - dhIrajabhAi DAhyAlAla mahetA, pR. 423 For Personal & Private Use Only .... Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 (carama samaya meM hI) mAnane para pUrvaparyAya kA nAza ho jAne se tathA navIna paryAya kI utpatti nahIM hone se dravya asat ho jAyegA aura kArya sadA anutpanna hI rhegaa|96 kyoMki pratisamaya meM ghaTapaTAdi kArya kI utpatti kucha-kucha aMza meM nahIM hotI hai to mAtra carama samaya meM saMpUrNa kArya kaise utpanna ho sakatA hai ? kArya to anutpanna hI rhegaa| isalie pratisamaya jaise-jaise pUrvaparyAya kA nAza hotA hai, vaise-vaise aMza-aMza ke rUpa meM ghaTapaTAdikArya kI utpatti bhI hotI hai| dravya ke pAriNAmika svabhAva ke kAraNa pratisamaya utpAda aura nAza hotA hai| dhruvatA pratyakSarUpa se anubhavasiddha hai| ataH utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka sat hI dravya kA vAstavika lakSaNa hai| upAdhyAya yazovijayajI ne apane isa mata ke samarthana ke lie sanmatiprakaraNa sUtra kI nimna gAthA ko uddhRta kiyA hai| yathA97 uppajjamANakAlaM, uppaNNaM ti vigayaM vigcchNtN| daviyaM paNNavayaMto, tikAlavisayaM visesi|| utpadyamAna dravya ko utpanna huA aura nazyamAna dravya ko naSTa aura naSTa ho rahA hai- isa prakAra kahane vAlA purUSa dravya ko eka hI samaya meM trikAla ke viSaya rUpa se viziSTa banAtA hai arthAt pratyeka dravya meM pratisamaya utpAda-vyaya aura dhrauvya kI trikAlika sthiti ghaTita hotI hai| isa gAthe ke bhAvArtha ko paM. sukhalAlajI ne makAna ke udAharaNa se samajhAyA hai| jaba makAna kI nirmANa kriyA cala rahI hotI hai, usa samaya makAna saMpUrNa makAna ke rUpa meM utpadyamAna hai| usa makAna kA jitanA bhAga bana gayA hai, utane bhAga kI apekSA se makAna utpanna hai aura jitanA bhAga bananA zeSa hai utane zeSa bhAga kI apekSA se makAna utpatsyamAna hai| isI taraha IMTa Adi nirmANa ke avayavoM kI svatantra sattA kA nAza bhI ho rahA hai| makAna kA jitanA bhAga nirmita ho cukA hai usameM IMTa Adi avayavoM kI svatantra sattA kA nAza ho gayA 696 utpatti nahIM jo AgaliM, to anutpanna te thAi re jima nAza vinA aniSTa chai, pahilAM tujha kima na suhAI ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/18 697 sanmatiprakaraNasUtra, gA. 3/37 For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 hai aura jitanA bhAga bananA zeSa hai, usameM avayavoM kI vaiyaktika sattA kA nAza hone vAlA bhI hai|698 upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra kisI bhI kSaNa dravya utpAda Adi se rahita nahIM hotA hai, isa bAta ko sanmatiprakaraNasUtra ke gA. 2/35, 36 ke AdhAra para samajhAyA hai|999 jaba AtmA zarIra aura zarIragata saMghayaNa, saMsthAna, aMgopAMga Adi kA tyAga karake siddhAvasthA ko prApta karatI hai, usa samaya bhavasthakevalajJAna bhI saMghayaNa Adi kI taraha naSTa ho jAtA hai| kyoMki dehastha avasthA meM deha aura AtmapradezoM meM kSIra-nIravata saMbaMndha hone se deha Adi paryAya ke naSTa hone se usa rUpa AtmA kA bhI nAza ho jAtA hai aura AtmA kevalajJAna rUpa hone se usa daihika avasthAvAlA kevalajJAna bhI naSTa hotA jAtA hai|} siddhAvasthA sambandhI azarIrabhAvanA kevalajJAna utpanna hotA hai| isakA artha yaha huA ki muktigamana ke samaya meM bhI jIvadravya utpAda Adi trilakSaNoM se yukta hotA hai| saMsArAvasthA sambandhI zarIrabhAvavAlA kevalajJAna arthAt bhavastha kevalajJAna naSTa ho jAtA hai tathA siddhAvasthA sambandhI azarIrabhAva vAlA arthAt siddhastha kevalajJAna utpanna hotA hai evaM sAmAnya rUpa se kevalajJAna donoM hI sthiti meM dhrauvya rahatA hai| 01 isI Azaya se (kevalajJAna meM bhI utpAda-vyaya-dhrauvya ghaTita hone se} AgamazAstroM meM kevalajJAna ke do bheda kiye haiM - bhavastha kevalajJAna aura siddhastha 698 sanmatiprakaraNa, paM. sukhalAlajI, pR. 82 699 je saMghayaNaIA, bhavatthakevali visespjjaayaa| te sijjhamANasamaye, Na hoti vigayaM tao hoii|| sijjhattaNeNa ya puNo, uppaNNo esa atthpjjaao| kevalabhAvaM tu paDucca, kevalaM dAiaM sutte sanmatiprakaraNa, gA. 2/35,36 700 eNai bhAvaiM bhAsiuM sammatimAMhi e bhAva re saMghayaNAdika bhavabhAvathI, sIjhaMtA kevala jAI re ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/14 701 te siddhapaNaiM valI upajai, kevalabhAvai chai teha re .................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/15 For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 kevalajJAna / anyathA kSAyikabhAvavAlA aura sAdi anaMta hone se kevalajJAna ke pratibheda ho hI nahIM sakate haiN|'02 jisa samaya AtmA sarva karmoM ko kSaya karake nirvANa ko prApta karatI hai, usa samaya sazarIra ke rUpa meM vyaya aura azarIra ke rUpa meM utpAda lokagamya hai| parantu siddha, buddha aura mukta hone ke pazcAt janma-maraNa rUpa kriyAeM, deva nAraka rUpa paryAyeM, bAla-yuvArUpa avasthAeM, gurU-laghu ke rUpa meM rUpa Adi bAhya koI bhI parivartana nahIM dikhAI dene se tathA kSAyika bhAva janya kevalajJAnAdi guNa bhI pUrNa hone se unameM bhI hAni-vRddhi nahIM hone se muktAtmA meM utpAda Adi lakSaNa kaise ghaTita hote haiM ? isa prazna kA samAdhAna karate hue yazovijayajI kahate haiM -dravya kisI bhI avasthA meM kyoM na ho pratikSaNa unameM utpAda Adi lakSaNa nihita hote haiN| aisA nahIM hone para to dravya kA astitva guNa (satpana) hI khatare meM par3a jaayegaa| __siddhAtmAoM ke kevalajJAna-darzana rUpa guNAtmaka paryAyoM meM jagatavartI samasta jJeya padArthoM kA pratibimba par3atA hai| pratisamaya jagat ke jJeya padArtha jaise-jaise pariNamita hote haiM, vaise-vaise una jJeya padArthoM ko jAnane-dekhane rUpa siddhAtmAoM ke kevalajJAnadarzana bhI pratisamaya badalatA rahatA hai| isa taraha siddhAtmAoM meM bhI pratisamaya utpAda-vyaya hotA rahatA hai|03 vartamAnakAlIna, atItakAlIna aura bhaviSyakAlIna jJAna-paryAya ke rUpa meM utpAda aura vyaya hotA rahatA hai, kyoMki pratikSaNa upayoga ke Azraya se parivartana AtA hai| yazovijayajI ne isake lie vyatireka zabda kA prayoga kiyA hai arthAt kevalajJAna aura kevaladarzana rUpa upayoga anya-anya ke avasthAoM meM bheda ko prApta hotA hai| ataH unameM bhI bheda aura abheda donoM hI eka sAtha haiN| ....................... dravyaguNaparyAnorAsa kA TabbA, gA.9/15 702 e bhAva leinaiM "kevalanANe duvihe pannate, 703 je jJeyakArai pariNamai, jJAnAdika nijaparyAya vyatirekai tehathI siddhanai, tiyalakSaNa ima paNithAi re .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/16 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 siddhAtmAoM meM utpAda-vyaya-dhrauvya - muktigamana ke prathamasamaya siddhAtmA kA kevalajJAna-darzana jagatavartI samasta padArthoM ko jAnatA aura dekhatA hai| usa samaya vaha jAnane-dekhane rUpa paryAya kA vartamAna AkAra ke rUpa meM utpAda hotA hai| jaba dvitIyakSaNa AtA hai taba jAnane-dekhane rUpa prathamakSaNa kI usa paryAya kA vartamAna AkAra ke rUpa meM nAza hotA hai aura atItAkAra ke rUpa meM utpAda hotA hai| kyoMki dvitIya samaya meM jAnane-dekhane rUpa jo prathamakSaNa kI paryAya thI, vaha vartamAna na rahakara atIta bana jAtI hai| isalie usa paryAya kA atItAkAra ke rUpa meM utpAda aura vartamAna AkAra ke rUpa meM nAza hotA hai| tRtIyakSaNa meM dvitIyakSaNa kI jAnane-dekhane rUpa paryAya kA vartamAnAkAra ke rUpa meM nAza hogA aura atItAkAra ke rUpa meM utpAda hogA tathA prathamakSaNavartI jAnane-dekhane rUpa paryAya kA eka samaya pUrva atIta paryAya ke rUpa meM nAza hogA aura do samaya pUrva atIta paryAya ke rUpa meM utpAda hogaa| tRtIya kSaNa meM jAnane-dekhane rUpa vartamAna paryAya banatI hai| isa prakAra siddhAtmAoM meM bhI unake kevalajJAna aura kevaladarzana meM pratisamaya utpAda Adi tInoM lakSaNa hote haiN| udAharaNArtha siddha paramAtmA kevalajJAna-darzana meM kulAla ke dvArA mRtpiNDa ko ghaTa ke rUpa meM antima AkAra dete hue jAnate-dekhate haiN| dvitIya kSaNa meM jaba pUrNa ghaTa nirmita ho jAtA hai, usa samaya prathamakSaNa kI paryAya arthAta ghaTa ko antima AkAra dete hue jAnane-dekhane rUpa paryAya kA vartamAna paryAya ke rUpa meM nAza aura atIta paryAya ke rUpa meM utpAda ho jAtA hai| tRtIyakSaNa meM pUrNa ghaTa kulAla ke hAtha se gira jAne se usakA punaH mRtpiNDa bana jAtA hai| isa tRtIya kSaNa meM dvitIya kSaNa kI paryAya arthAt pUrNaghaTa ko dekhane-jAnane rUpa paryAya kA atIta paryAya ke rUpa meM utpAda aura vartamAna paryAya ke rUpa meM nAza hotA hai| mRtpiNDa ko jAnane-dekhane rUpa tRtIya kSaNa kI paryAya kA vartamAna paryAya ke rUpa meM utpAda hotA hai| prathama kSaNa meM jo vartamAna ke rUpa meM jAnane-dekhane kI paryAya thI, vahI dvitIya kSaNa meM vartamAna paryAya ke rUpa naSTa hotI hai aura atItaparyAya ke rUpa meM utpanna hotI hai| vartamAna For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 AkAra ke rUpa meM nAza aura atItAkAra ke rUpa meM utpAda hone para bhI AkArI arthAt kevalajJAna-darzana dhrauvya hI rahate haiN| isa prakAra siddhoM kA kevalajJAna aura kevala darzana jagatavartI jJeya ke AkAroM meM pratisamaya parivartita hotA rahane se sUkSma RjusUtra naya (eka samayavartI paryAyagrAhI) se siddha paramAtmAoM meM bhI pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvya ghaTita hote rahate haiN| 05 siddhAtmAoM ke nirAkAra guNoM jinameM jJeya kA pratibimba nahIM par3atA hai kSAyikabhAvajanya hone se jinameM hAni-vRddhi nahIM hotI hai jo sadA sthira aura eka samAna dikhAI dete haiM aise samyakatva, anaMtavIrya, anaMtacAritra ityAdi meM bhI utpAda Adi vilakSaNa samaya-samaya ke sambandha se ghaTita hote haiN|06 prathamasamayAvacchinnaguNa, dvisamayAvacchinnaguNa, trisamayAvacchinnaguNa ityAdi ke rUpa meM ina guNoM meM bhI kAla ke sambandha se pratisamaya parivartana hotA rahatA hai| siddhAvasthA prApti ke prathamasamaya meM jo kSAyika samyaktva Adi guNa hote haiM, unakA astitva usa samaya prathamasamayAvacchinna ke rUpa meM hotA hai| dvitIya samaya meM kSAyika samyaktva Adi guNoM kA astitva prathamasamayAvachinna nahIM rahatA hai| kyoMki dvitIya samaya meM prathamasamayAvacchinna guNoM ko siddhAtmA meM rahate hue eka samaya vyatIta ho jAne se ve kSAyika samyaktva Adi guNa dvitIya samaya meM dvitIyasamayAvacchinna bana jAte haiN| isakA artha yaha huA ki siddhAvasthA prApti ke dvitIya samaya meM kSAyika samyaktva Adi guNoM kA prathamasamayAvacchinna ke rUpa meM vyaya aura dvitIyasamayAvacchinna ke rUpa meM utpAda hotA hai| prathamasamayAvacchinna aura dvitIyasamayAvacchinna aisA vizeSaNa rahita vicAra karane para kSAyika samyakatva Adi 704 prathamAdisamaiM-vartamAnakAra chaiM, tehano dvitIyAdikSaNaiM nAza, atItAkArAiM utpAda, AkArabhAvaI kevalajJAna, kevaladarzanabhAvaiM kevala mAtra bhAvaiM dhruva, ima bhAvanA karavI .......... .......................... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA.9/16 705 je jJAnAdika-kevalajJAna kevaladarzana, nija paryAyaiM, jJeyAkArAI vartamAnAdiviSayAkAraiM pariNamai ... ....... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA.9/16 706 ima je paryAya pariNamai, kSaNasaMbaMdha chaDa paNi bhAva re tIthI tiyalakSaNa saMbhavai, nahIM to te thAi abhAva re ......................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/17 For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 guNa sadA dhrauvyarUpa meM hI rahate haiN| isa prakAra kSAyika samyaktva, anaMtavIrya, anaMtacAritra Adi guNAtmaka paryAyoM meM bhI pratisamaya utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa trilakSaNa ghaTita hote haiN| kisI bhI padArtha yA usake guNoM meM trilakSaNa ko asvIkAra karane para vastu zazazRMga, AkAzakusuma yA vaMdhyAputra kI taraha abhAva rUpa hI ho jaayegii| kyoMki utpAda Adi trilakSaNa ke yoga se hI vastu sat banatI hai| 08 jIvAdi Sar3adravyoM meM utpAda-vyaya-dhrauvya - jIva, pudgala, dharma, adharma aura AkAza ye pAMca dravya paramArthika dravya haiM tathA kAla aupacArika dravya hai| ina chaoM dravyoM meM pratisamaya aneka prakAra se utpAda-vyaya-dhrauvya ghaTita hote rahate haiN| vyavahAra naya kI apekSA se jIva aura pudgala pariNAmI haiN| bhinna-bhinna dravya kSetra, kAla aura bhAva ke saMyoga se ina donoM dravyoM meM usa-usa rUpa meM pariNamana hotA hai| udAharaNArtha - manuSya marakara deva banane para usakA deha hI nahIM badalatA apitu jIvadravya bhI usa rUpa meM pariNamita hotA hai| annabhakSI, vyaktavANIvAlA aura vivekazIla manuSya marakara deva banane para lomAhArI, avyaktavANIvAlA, avadhijJAnI bana jAtA hai| devAyuSya pUrNa kara pazu banane para tRNabhakSI, aspaSTavANIvAlA, avivekazIla bana jAtA hai| isI prakAra pudgala dravya bhI anya dravyAdi kA nimitta pAkara usa rUpa meM pariNamita hotA hai| kIcar3a meM girA huA halavA bhI kIcar3a kI taraha ho jAtA hai| svaparyAyoM se hI utpAda-vyaya vAle hote haiN| 707 dvitIya kSaNaiM bhAva-AdyakSaNaiM saMbaMdha-pariNAmaiM nAza pAmyo .......... vahI, gA. 9/17 kA TabbA 708 nahI to te vastu abhAva thai jai, utpAda, vyaya, dhrauvya yoga ja bhAva lakSaNa cha........... vahI, gA. 9/17 kA TabbA 709 ima nijaparyAyai jIva pudgalanaiM ........................ dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/18 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 dharma, adharma, AkAza Adi dravya vyavahAra naya se apariNAmI aura nizcaya naya se pariNAmI hai| isakA tAtparya yaha hai ki dharmAstikAya Adi tIna dravya jIva, pudgala kI taraha paradravyoM kA saMyoga pAkara parabhAva meM pariNamita nahIM hote haiN| parantu avagAhanA, gati, sthiti Adi karane vAle jIva, pudgala ke pariNamana ke AdhAra para unameM sahAyaka banane ke rUpa meM dharma Adi tIna dravyoM meM bhI pariNamana hotA hai| AkAza meM cAhe sugandhita padArtha ho cAhe asugandhita padArtha ho, cAhe manuSya nivAsa kare yA pazu, parantu AkAza jaise kA jaisA rahatA hai| AkAza una-una bhAvoM meM pariNamita nahIM hotA hai| parantu AkAza meM avakAza lene vAle jIva, pudgala Adi jaise-jaise badalate haiM, vaise-vaise AkAza bhI unako avakAza dene meM sahAyaka banane ke rUpa meM badalatA hai| isa prakAra dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAza paradravya ke saMyoga se utpAda-vyaya vAle banate haiN| eka hI samaya meM gati, sthiti aura avakAza karane vAle anaMta jIva aura anaMta pudgala dravyoM ke AdhAra para ina tInoM dravyoM meM bhI una jIva, pudgala dravyoM ke gati, sthiti aura avakAza meM sahAyaka banane ke rUpa meM arthAt parapratyAyika ke rUpa meM utpAda aura vyaya hote haiN|10 ___ isa prakAra jIva aura pudgala dravya ke vyavahAranaya se pariNArmI hone se pratisamaya pariNamita hone ke rUpa meM svadravyanimittaka jitanI paryAyeM hotI haiM, utane utpAda aura vyaya hote haiM tathA dharma, adharma aura AkAza vyavahAranaya se apariNAmI hone para bhI paradravyanimittaka jitanI paryAyeM hotI haiM utane hI utpAda aura vyaya unameM bhI hote haiN| saMkSepa meM pAMcoM dravyoM meM svadravya aura paranimittaka ananta paryAyeM hone se utpAda aura vyaya bhI anaMta hote haiN| utpAda aura vyaya ke anaMta hone para pUrvApara paryAyoM meM anvaya ke rUpa meM athavA AdhArAMza banane ke rUpa meM dhrauvya bhI anaMta haiN|11 710 tathA paraparyAyaiM AkAza dharmAstikAya, adharmAstikAya ye 3 dravayanaiM aikakAlaI ghaNAI saMbaMdhai-bahuprakAra utpatti nAza saMbhavai ... .. vahI. 711 nija para paryAya ekadA. bahasaMbaMdhaDa baha rUpa re utpatti nAza ima saMbhavai, niyamai tihAM dhrauvya svarUpa re .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/18 For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH pratisamaya pratyeka jIvAdi dravya meM anaMta utpAda, vyaya aura dhrauvya haiN| isa saMdarbha meM yazovijayajI ne sanmatiprakaraNasUtra kI eka gAthA bhI uddhRta kI hai| egasamayammi egadaviyassa, bahuA vi hoMti uppAyA uppAyasamA vigamA, Thii u ussaggao NiyamA 712 -- utpAda, vyaya ke bheda aura prabheda mahopAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya ke utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tIna lakSaNoM ko atyadhika vistAra se pratipAdana karane ke bAda utpAda aura vyaya ke bhedoM kI carcA bhI sanmati sUtra ke AdhAra para sUkSmadRSTi se kI hai| naiyAyika Adi IzvaravAdI darzanoM ke anusAra prANI ke prayatna se athavA aprayatna se hone vAle samasta utpAda aura vyaya IzvarAdhIna hone se Izvaraprayatnajanya hai / IzvaravAdiyoM kI ina mAnyatAoM ke viparIta jainadarzana kI mAnyatAoM ko sUcita karate hue granthakAra kahate haiM sabhI utpAda aura vinAza prayatnajanya nahIM hote haiM / utpAda do prakAra kA hotA hai / prayatnajanya arthAt prayogaja tathA aprayatnajanya arthAt visrsaa| 713 712 sanmatiprakaraNa sUtra, gA. 3 / 41 713 dvividha prayogaja vIsasA, utpAda prathama avizuddha re thA 272 -- a. prayogaja utpAda : prANI ke prayatna se hone vAle utpAda ko prayogaja utpAda kahA jAtA hai| miTTI se ghaTa tathA tantu se paTa kA utpAda kuMbhakAra Adi ke prayatna se hotA hai| yaha prayogaja utpAda hai| yaha utpAda niyama se samudAya meM hI hotA hai| miTTI ke aneka bikhare hue kaNoM ke ekatra hone para hI ghaTa kA nirmANa hotA hai| jahA~ aneka pradeza (kaNa) kAraNa hote haiM vahA~ isa niyata pradeza kA hI yaha kArya (ghaTa) hai, aisA nahIM For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9 / 19 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA jAtA hai| isa prakAra aneka pradezajanya utpAda hone se ise azuddha utpAda kahA jAtA hai| 714 sanmatisUtra meM bhI prayogaja utpAda ko lagabhaga aisA hI vyAkhyAyita kiyA gayA hai | 715 ba. visrasA : kisI ke prayatna ke binA svAbhAvika rUpa se hone vAle utpAda ko visrasA utpAda kahA jAtA hai| jaise baadl| yaha visrasA utpAda samudAyajanita visrasA utpAda aura aikatvika visrasA utpAda ke rUpa meM do prakAra kA hotA hai | 716 sanmatiprakaraNa meM bhI visrasA utpAda ke yahI do bheda kiye haiN|717 1. samudAyajanita visA utpAda pA~ca, paccIsa, saMkhyAta, asaMkhyAt aura anaMtapradezoM kA svataH saMyoga hone se jo utpAda hotA hai, vaha samudAyajanita visrasA utpAda hai| jaise- bAdala, indradhanuSa, parvata Adi / kisI bhI karttA ke kisI bhI prakAra ke prayatna ke binA sahajarUpa se pudgala skandhoM ke piMDIbhUta hone se arthAt alaga-alaga rahanevAle avayavoM ke mila jAne se ina padArthoM kA utpAda hotA hai / ataH yaha utpAda samudAyajanita visrasA utpAda hai| punaH isa utpAda ko yazovijayajI ne tIna prakAra kA batAyA hai - - 714 pahilo utpAda te vyavahArano chai te mATaiM avizuddha kahiiM, te nirddhAra samudAyavAdano tathA yatana karI avayava saMyogaiM siddha kahiiM 715 upAo duviappo, paogajaNio a vIsasA ceva tatva ya paogajaNio, samudayavAo aparibhuddhe 716 sahajai thAi, te vIsasA, samudaya ekatva prakAra re 717 sAhAviovi samudAyakaovva egattiovva hojAhi 273 dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/19 sanmatiprakaraNa sUtra gA. 3 / 32 * dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/20 sanmatiprakaraNa sUtra, gA. 3 / 33 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 (i) acita samudAyajanita vinasA utpAda : bAdala, bijalI Adi acitaskandhoM kA jo utpAda hai, vaha acita samudAyajanita visrasA utpAda hai| ye utpAda binA kisI prayatna se svataH hone se visrasA utpAda kahalAtA hai| (ii) sacita samudAyajanita visasA utpAda : zarIra kI racanA sacita samudAyajanita visrasA utpAda hai| jIvakRta racanA hone se tathA aprayatnajanya hone se yaha utpAda sacita samudAya janita visrasA utpAda kahalAtA hai| (ii) mizra samudAyajanita vinasA utpAda : zarIra ke varNAdi kI utpatti mizra samudAyajanita vinasA utpAda hai| jIva sambandhI nAmakarma kA udaya evaM zarIra sambandhI pudgaloM kA pAriNAmika svabhAva ina do ubhaya kAraNoM se janita hone se varNAdi kA utpAda mizra samudAyajanita visrasA utpAda kahalAtA hai| 2. aikatvika vinasA utpAda - jo utpAda do dravyoM ke vibhAga se hotA hai, vaha aikatvika samudAyajanita visrasA utpAda kahalAtA hai| binA kisI saMyoga se arthAt svatantra dravya meM hone vAlA utpAda aikatvika vinasA utpAda hai| ise yazovijayajI ne udAharaNoM se samajhAyA hai|18 pudgalAstikAya dravya ke dvipradezI, tripradezI, catuSpradezI skandhoM kA vighaTana hone se ekaika pradeza alaga-alaga hokara paramANusvarUpa bana jAte haiN| yaha aikatvika 718 saMyoga vinA ekatvano, te dravya vibhAgai siddha re jima khaMdha vibhAgai aNu paNu, valI karma vibhAgai siddha re .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/21 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 vinasA utpAda kA udAharaNa hai|19 isI prakAra kA~ca kA pyAlA TUTa jAne para eka-eka khaMDa ke rUpa meM kA~ca khaNDoM kA utpAda honA bhI aikatvika vizrasA utpAda hai| pradeza vibhAgajanya yaha aikatvika utpAda pudgala dravyoM meM hI hotA hai| kyoMki skandha, pradeza kA vighaTana pudgalAstikAya meM hI saMbhava ho sakatA hai| anya jIvAdi dravya akhaNDa dravya hone se unake pradezoM kA vighaTana kadApi saMbhava nahIM hai| jIva aura karma ke anAdi saMyoga kA viyoga hone se siddhAvasthA kA utpAda bhI aikatvika visrasA utpAda hai| 20 anAdikAlIna saMyoga ke kAraNa jIva aura karma lohAgni kI taraha ekameva bana jAte haiN| parantu jIva jaba muktAvasthA ko prApta hotA hai, usa samaya jIva aura karma ke anAdikAlIna saMyoga kA viyoga hokara donoM alaga-alaga ho jAte haiM tathA jIva kI siddhAvasthA kA utpAda hotA hai| jIvadravya kA siddha ke rUpa meM arthAt karma se svatantra avasthA ke rUpa utpAda hone se yaha aikatvika vinasA utpAda hai| _isa prakAra avayavoM ke saMyoga se hone vAlA aprayatnajanya utpAda samudAyajanita visrasA utpAda hai tathA avayavoM ke viyoga se hone vAlA aprayatnajanya utpAda aikatvika visrasA utpAda hai arthAt alaga-alaga hokara eka-eka ke rUpa meM utpAda honA aikatvika visrasA utpAda hai| naiyAyika darzanakAroM ne avayavoM ke saMyoga se hone vAle utpAda ko hI mAnyatA dI hai| unake anusAra vibhAga se utpatti hotI nahIM hai, apitu kisI bhI mahAskandha kA pahale AparamANvanta bhaMga hotA hai| usake pazcAt aNuoM ke saMyoga se mahAdravya kI utpatti hotI hai| parantu sIdhe vibhAga se utpAda nahIM hotA hai| saMyoga ke kAraNa hI dravya kI sattA hotI hai| mahApaTa ke vibhAga se khaMDapaTa hone para khaMDapaTa kI sattA vibhAga ke kAraNa nahIM hai, kintu tantuoM ke saMyoga ke kAraNa hai| punaH vibhAga hone meM 719 jima dvipradezAdika skandha vibhAgaI aNupaNu kahatAM paramANu dravyano utpAda dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/21 720 tathA karmavibhAgaDaM siddhaparyAyano utpAda ............... vahI. For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 bhI nimitta ke rUpa meM koI na koI saMyoga avazya rahatA hai| parantu siddhasena Adi jaina dArzanikoM kA kahanA hai ki utpAda saMyoga aura viyoga donoM se hotA hai| jaise dvayaNuka aura eka paramANu ke saMyoga se tryaNuka kA utpAda hotA hai vaise hI tryaNuka ke vibhakta hone se paramANu kA utpAda hotA hai| 21 jIva aura pudgala dravyoM meM utpAda ke prakAroM kA spaSTIkaraNa karane ke pazcAt yazovijayajI ne dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzastikAya meM utpAda ke prakAroM kI carcA kI hai| kyoMki dharma Adi bhI dravya (sat) hone se utpAda Adi lakSaNa to hoMge hI aura utpAda Adi lakSaNa hone se unake prakAra bhI avazya hoMge hii| dharma, adharma aura AkAza ina dravyoM meM gati, sthiti aura avakAza karane vAle jIva tathA pudgaloM ko sahAyaka banane ke rUpa meM jo utpAda hotA hai vaha aikatvika vinasA utpAda hai| ina dravyoM meM gatibhAva ke rUpa meM, sthitibhAva ke rUpa meM tathA avagAhakabhAva ke rUpa meM pariNata jIva aura pudgaloM kA saMyoga rUpa utpAda hotA hai| yaha saMyoga pUrvakAla meM nahIM thaa| jaise hI jIva-pudagala dravyoM gati Adi bhAva ke rUpa meM pariNata hone para dharma Adi kA jIva-pudgala ke gati Adi meM sahAyaka banane ke rUpa meM saMyoga hotA hai| isa prakAra dharma Adi dravyoM ke sAtha jIva-pudgala dravyoM kA asaMyuktAvasthA ke nAzapUrvaka saMyuktAvasthA ke rUpa meM utpAda hotA hai| yahA~ draSTavya hai ki dharma Adi akhaNDa aura eka dravyoM ke sAtha jIva-pudgaloM kA (ina dravyoM ke gati Adi meM sahAyaka banane se) jo saMyoga hotA hai, vaha saMyoga mRtpiNDa kI taraha skandha rUpa na hokara rAidAnoM ke samUha kI taraha mAtra saMyoga rUpa hI hotA hai|723 isa prakAra dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzastikAya ke sAtha jIva-pudgala 721 davvaMtarasaMjogahi, keI daviyassa viMtI uppAyaM uppAyatthA'kusalA, vibhAgajAyaM Na icchanti aNu duaNuehiM davve Araddhe ti aNuaM ti vavaeso tatto a pUNa vibhatto, 'aNu' ti jAo aNU hoI ... 722 viNa khaMdha hetu saMyoga ja, para saMyogaiM utpAda re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.9/22 723 jima paramANuno utpAda ekatvaja, tima jeNaiM saMyogaIM skaMdha na nIpajaiM ............. dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/22 sanmatisUtra gA. 3/38,39 3 ....... For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyoM kA saMyoga pUrva-pUrva samaya meM nahIM hone se evaM uttara - uttara samaya meM saMyoga hone se dharmAdi ke sAtha jIva- pudgaloM kI saMyuktAvasthA rUpa utpAda aikatvika utpAda hai| yaha aikatvika utpAda aprayatnajanya hone se visrasA utpAda hai| RjusUtranaya mAnya pratikSaNavartI paryAyoM ke AdhAra para jo utpAda hotA hai, vaha bhI aikatvika utpAda hai| jaise ki jIvadravya meM kSayopazamika, audAyika aura pAriNamika bhAva pratisamaya badalate rahate haiM / etadartha jIvadravya prathama samaya meM jaise jJAnAdi guNa aura rAgAdi doSa bhAvavAlA thA, vaise bhAvavAlA dvitIya samaya meM nahIM rahatA hai| isa prakAra prathamasamayAvacchinna, dvitIyasamayAvacchinna dravya ityAdi vyavahAra karane meM kAraNabhUta paryAyoM ke AdhAra para jo utpAda hotA hai vaha bhI aikatvika utpAda hai | 724 kevala jIvadravya ke utpAda hI nahIM, apitu dharmAstikAya Adi pAMcoM dravyoM ke kSaNavartI paryAyoM kA utpAda bhI aikatvika utpAda hI hai / prayogaja (niyama se samudAyajanita aura azuddha ) utpAda sacita samudAyajanita acita visrasA 724 tathA RjusUtranayAbhimata je kSaNikaparyAya, prathama dvitIyasamayAdi dravya vyavahAra hetu, taddvAraI utpAda, te sarva ekatva ja jANavo For Personal & Private Use Only mizra 277 aikatvika vahI, gA. 9/22 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nAza ke prakAra : vastu pratisamaya pariNamanazIla hai| pratisamaya pUrva-pUrva paryAyoM kA nAza hotA rahatA hai aura navIna-navIna paryAyoM kA utpAda hotA rahatA hai| isa kAraNa se utpAda kI taraha nAza bhI rUpAntaranAza aura arthAntaranAza ke rUpa meM do prakAra kA hotA hai| 25 1. rUpAntaranAza : dravya ke pUrva avasthA kA nAza hokara navIna avasthA ko prApta karanA rUpAntaranAza hai| dravyArthika naya ke anusAra jIva, pudgala Adi kisI bhI dravya kA sarvathAnAza nahIM hotA hai, apitu kathaMcit rUpAntara mAtra hotA hai|26 dravya kI eka avasthA kA dUsarI avasthA ke rUpa meM rUpAntaramAtra hotA hai| yazovijayajI ne isa rUpAntara nAza ko samajhAne ke lie aMdhakAra aura prakAza kA udAharaNa diyA hai| 27 sUryodaya hone para aMdhakAra, udyota ke rUpa meM badala jAtA hai| isa prakAra aMdhakAra, udyota ke rUpa rUpAntara avasthA ko prApta ho jAne se aMdhakAra kA nAza, rUpAntara nAza kahalAtA hai| kyoMki aMdhakAramaya pudgala dravya, udyotamaya pudgaladravya ke rUpa meM parivartita ho jAte haiN| dUsare zabdoM meM ve pudgala kaNa sUrya ke prakAza se parAvartita hokara camakane lagate haiN| jaise reDiyama prakAza kA saMyoga hone para svayaM prakAzita ho camakatA hai| parantu pudgala dravya to vahI kA vahI rahatA hai| kevala pudgala dravya ke aMdhakAra rUpa paryAya kA udyota rUpa paryAya ke rUpa meM rUpAntara hotA hai| pudgala dravya kA sarvathA nAza nahIM hotA hai| ghaTa ke phUTane para kapAla, akhaNDa paTa ko phAr3ane para khaNDapaTa, dUdha meM khaTAza DAlane se dahI kA bananA, ityAdi rUpAntara nAza ke hI udAharaNa haiN| 725 dvividha nAza paNi jANiiM, eka rUpAMtara pariNAma re arthAntarabhAvagamanavalI, bIjo prakAra abhirAma re .... .............................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/24 726 kathaMcit 'sat' rUpAntara pAmaiM, sarvathA viNasaI nahIM .... .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/24 .... 727 aMdhakAranai udyotatA, rUpAntarano pariNAma re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/25 For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 2. arthAntaranAza : saMyoga yA vibhAga ke dvArA mUlabhUta dravya kA hI badala jAnA arthAntaranAza kahalAtA hai| paryAyArthikanaya ke anusAra paryAya hI badalatI hai parantu dravya to vaisA kA vaisA dhruva rahatA hai, aisA nahIM hai| paryAya ke badalane para dravya bhI pUrva paryAya ke rUpa meM naSTa hotA hai aura uttara paryAya ke rUpa meM utpanna hotA hai|28 isa arthAntaranAza ko samajhAne ke lie yazovijayajI ne aNu kA udAharaNa diyA hai| 29 eka paramANu kA dUsare paramANu se saMyoga hone para dvipradezI skandha kA utpAda hotA hai| jaba dvayaNuka banatA hai usa samaya aNu kA aNudravyatva hI nahIM rahatA hai| aNu rUpa mUla dravya kA hI nAza ho jAne se yaha arthAntaranAza kahalAtA hai| isakA Azaya kadApi yaha nahIM hai ki dravya kA sarvathA nAza ho jAtA hai yA eka dravya anya dravya ke rUpa meM badala jAtA hai| jIva, ajIva ke rUpa meM kabhI bhI nahIM badalatA hai| kisI bhI dravya kA arthAntara nahI hotA haiM eka aNu kA dUsare aNu ke sAtha saMyoga hone para aNutA kA nAza hotA hai aura skandha kA utpAda hotA hai| yaha bhI pudgala dravya kA aNu se skandha ke rUpa meM rUpAntara hI hai| parantu saMyogajanya, vibhAgajanya yA ubhayajanya nAza Adi rUpAntaranAza hone para bhI vyavahAra se yA sthUladRSTi se aisA lagatA hai ki jaise koI navIna dravya kA utpAda huA ho aura pUrva dravya kA nAza huA ho| isI bAta ko samajhAne ke lie hI nAza ke rUpAntaranAza aura arthAntaranAza do bheda kiye haiN|30 devadatta ke bAla, yuvA aura vRddhAvasthA svarUpa paryAyoM kA badalanA rUpAntara nAza kahA jAtA hai aura devadatta kI mRtyu ke bAda devaparyAya ko prApta karanA arthAntara nAza kahalAtA hai| yahA~ devadatta kA manuSya paryAya se devaparyAya ke rUpa meM paryAyAntara hone para bhI jaise dravya badala gayA 728 pUrva sat paryAyaI viNasai, uttara asat paryAyaiM upajai te paryAyArthika nayano pariNAma kahio .. ...... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/24 729 aNunai aNu aMtara saMkramai, arthAntaragatino ThAma re .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/25 730 aNanai chaiM yadyapi khaMdhatA, rUpAntara aNu saMbaMdha re saMyoga vibhAgAdika thakI, to paNi ai ai bheda prabaMdha re|| ........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/26 For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho aisA pratIta hotA hai / isalie yaha arthAntara nAza hai | 731 pudgala dravya meM varNAdi guNadharma kA badalanA rUpAntaranAza hai aura aNuoM kA saMyoga-viyoga honA arthAntaranAza hai| nAza ke ye do bheda dravyArthika aura paryAyArthika naya ke AdhAra para kiye gaye haiM parantu vAstavikatA yaha hai ki sabhI dravya apanI-apanI paryAyoM meM rUpAntarita mAtra hote haiM / upAdhyAya yazovijayajI ne 'sanmatiprakaraNasUtra' ke AdhAra para nAza ke anya prakAra se bhI do bheda kiye haiM / samudAyajanita nAza, samudAyavibhAga aura arthAntaragamana ke rUpa meM do prakAra kA hotA hai| 732 1. samudAyavibhAga nAza : samudAya ke bhaMga ho jAne se aMzoM kA alaga-alaga ho jAnA sAmudAyika vibhAga nAza hai| isakA prAyogika dRSTAnta hai paTa se tantuoM kA alaga ho jaanaa| 733 aneka tantuoM se nirmita paTa se eka - eka tantu ko khIMcane para paTa kA nAza ho jAtA hai arthAt samudAyarUpa tantuoM kA vibhAga hone se paTa kA nAza ho jAnA sAmudAyika vibhAga nAza hai| isakA vaisrasika dRSTAnta hai binA prayatna se bAdaloM kA bikhara jAnA / 2. arthAntaragamana : avayavoM kA vibhAga hue binA hI dravya kA eka svarUpa se anya svarUpa meM isa prakAra badala jAnA jaise dravya hI badala gayA ho, yaha arthAntaragamana vinAza hai| isakA 'dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 463 732 vigamassa vi esa vihI, samudayajaNiyammi so 3 duviappo samudayavibhAgamittaM, atyaMtarabhAvagamaNaM ca 731 280 733 te samudaya vibhAga anaiM athantiragamana e 2 prakAra ThaharAi, pahalo taMtuparyanta paTanAza sanmatiprakaraNa sUtra, gA. 3 / 34 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/26 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyogika udAharaNa hai- mRtpiNDa se ghaTa kI utpatti / miTTI ke mRtpiNDa svarUpa AkAra kA nAza hone para hI ghaTa svarUpa AkAra kA utpAda hotA hai| 734 yahA~ mRtpiNDa kA nAza arthAntaragamana nAza hai| isakA vaisrasika dRSTAnta hai - binA prayatna se barapha kA pAnI bana jAnA / utpAda aura nAza kI taraha dhruvabhAva bhI sthUladhruvabhAva aura sUkSmadhuvabhAva ke rUpa meM do prakAra kA hotA hai| 735 1. sthUla dhruvabhAva : 736 sthAyI dhruvabhAva sthUla dhruvabhAva kahalAtA hai| jo paryAya jitane kAla taka sthira rahatI hai utane kAla pramANa dhruvabhAva, sthUladhruvabhAva hotA hai| jaise janma se lekara mRtyuparyanta taka manuSyAdi paryAya kA sthira rahanA sthUla dhruvabhAva hai| yadyapi manuSya Adi bhAva bhI paryAyarUpa hone se pratisamaya badalate rahate haiM arthAt utpAda-nAza vAle hote haiM, phira bhI sthUlabuddhi se eka nizcita samaya taka manuSyAdi paryAya sthira rahatI hai, aisA jJAta hotA hai| yaha niyatakAla pramANa dhruvatA hI sthUladhruvabhAva kahalAtI hai| RjusUtra naya vartamAnagrAhI hotA hai| manuSya, pazu, pakSI ke rUpa meM jIva kI vartamAnakAlIna paryAyoM kI dhruvatA ko mAnatA hai / ataH parimita kAlasthAyI paryAyoM ke kAlapramANa kA dhruvabhAva sthUla dhruvabhAva hotA hai / 281 2. sUkSmadhuvabhAva : dhruvabhAva ke isa bheda kI vyAkhyA saMgrahanaya ke anusAra kI gaI hai / dravya kA jo dhruvabhAva tInoM kAla meM vyApta rahatA hai, vaha sUkSma dhruvabhAva kahalAtA hai| jaise 734 bIjo ghaTotpattiM mRtpiMDanAza jANavo, 735 dhruvabhAva thUla RjusUtrano, paryAyasamaya anusAra re, saMgrahano teha trikAlano, nija dravya jAti niradhAra re, 736 pahalo - sthUla RjusUtra nayanaiM anusAraiM manuSyAdika paryAya, samaya mAna jANavo, dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 9/27 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/27 dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA.9/27 For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jIvadravya kA jIvadravya ke rUpa meM dhruvabhAva, pudgala dravya kA pudgaladravya ke rUpa meM dhruvabhAva, traikAlika dhruvabhAva hone se sUkSma dhruvabhAva kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM yAvatkAlasthAyI dhruvatva sUkSmadhruvabhAva hai| dravya kA traikAlika dhruvabhAva apanI-apanI jAti ke AdhAra para hotA hai| jIvadravya ke guNa-paryAyoM meM jIvadravya kA anvaya hI traikAlika dhrauvya hai| isa prakAra pA~coM dravya anAdi-dravya hone se sadA sUkSma dhruvabhAva vAle hote haiN| dravya ke guNa : dravya kI paribhASA meM dravya ko guNa aura paryAyavAlA kahA gayA hai| 38 upAdhyAya yazovijayajI ne dravya ke sahabhAvI dharma ko guNa kahA hai| 39 sahabhAvI se tAtparya hai sadA dravya ke sAtha rahane vAle dhrm| jaba taka dravya rahatA hai, taba taka sadA dravya ke sAtha hI rahane vAle dharma ko guNa ke nAma se abhihita kiyA gayA hai|40 guNa kA sAmAnya artha hai-zakti / pratyeka dravya meM cetanAdi aneka zaktiyA~ hotI haiN| bAhya kAryoM se hama una zaktiyoM kA anumAna lagAte haiN| ina zaktiyoM ko hI guNa saMjJA dI gaI hai| jaise jIvadravya kA guNa upayoga hai, pudgaladravya kA guNa pUraNa-galana hai| dharmAstikAya kA gatihetutA, adharmAstikAya kA sthiti hetutA, AkAzadravya kA avagAhanahetutA aura kAladravya kA vartanAhetutA guNa hai|41 bhinna-bhinna dravya ke bhinna-bhinna vizeSa guNa haiN| astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezatva aura agurUlaghutva ye chaha guNa sabhI dravyoM ke sAmAnya guNa hai| isa prakAra pratyeka dravya 737 bIjo-saMgraha RjusUtra nayanaI saMmata, te trikAla vyApaka jANavo paNi jIva-pudgalAdika nija dravyajAti ... vahI. 738 guNaparyAyavat dravyam .................. .... tatvArthasUtra, 5/37 739 dharama kahIjai guNa sahabhAvI ............................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/2 740 jaina tattvavidyA, - muni pramANasAgara, pR. 226 741 jima-jIvano upayogaguNa, pudgalanograhaNaguNa .......... dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 2/2 For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 sAmAnya aura vizeSa guNoM kA piNDa yA samudAya hai|42 jaise jIva dravya astitva, prameyatva Adi sAmAnya guNoM kA tathA jJAna, darzana, sukha, vIrya Adi vizeSa guNoM kA akhaNDa piNDa hai| dravya ke binA guNa kA astitva nahIM hotA hai| usI prakAra guNa ke abhAva meM dravya kI bhI koI sattA nahIM raha sakatI hai| koI bhI guNa apane dravya se pRthak upalabdha nahIM hotA hai| guNa sadaiva apane se avinAbhAvI dravya se abhinna rahatA __guNa anvayI hote haiN| dravya ke mUlazakti (guNa) kA nAza kabhI nahIM hotA hai| jaise jIva kA jJAna guNa sadA jJAna hI banA rahatA hai, vaha kabhI ajJAna meM nahIM badalatA hai| parantu jo jJAna prathama samaya meM rahatA hai vahI dUsare samaya meM nahIM rahatA hai| dUsare samaya meM vaha anya prakAra kA ho jAtA hai arthAt avasthAntara ho jAtA hai| dravya kA pratyeka guNa apane svarUpa meM sthita rahate hue bhI pratikSaNa anya anya avasthAoM ko prApta hotA rahatA hai| guNoM kI ina avasthAoM kA nAma hI paryAya hai| udAharaNArtha rUpa, rasa, gandha aura sparza Amraphala ke guNa haiN| ye guNa Amraphala meM sadA pAye jAte haiN| parantu ye rUpAdi guNa sadA eka se nahIM rahate haiN| pratisamaya badalate rahate haiN| Amraphala kA raMga badalakara hare se pIlA yA kAlA ho jAtA hai| usakA svAda khaTTe se mIThA athavA kasailA ho jAtA hai| gaMdha meM bhI parivartana hotA hai| sparza badalakara kaThora se mRdu ho jAtA hai| isa taraha pratyeka dravya ke guNoM kI avasthA meM pratikSaNa prativartana hotA rahatA hai| yaha parivartana hI paryAya kahalAtA hai| guNa parivartita hote hue bhI apane mUla svarUpa se naSTa nahIM hote haiN| unakI dhArA avicchinna rahatI hai| yahI guNa kI sthiratA hai jo nityatA kI sUcaka hai| guNa hI dravya ke dhrauvya pakSa ko banAye rakhatA hai| isalie guNa ko anvayI kahA jAtA hai| 43 isa prakAra pratyeka dravya meM ananta guNa rahate haiN| ve sabhI dravya meM Azrita hokara rahate haiN| umAsvAti ne guNa ko paribhASita karate hue yahI kahA hai - jo dravya ke 742 guNa samudAyo dravyamiti / ........ sarvArthasiddhi,5/2 743 anekAntAvmasya vastuno'nvayino vizeSa guNAH ............... paMcAstikAya, gA. 10 kI TIkA For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 Azraya meM rahate haiM tathA guNarahita hote haiM, ve guNa haiN|44 guNoM meM punaH guNoM ko svIkAra karane para anavasthA doSa utpanna ho jaayegaa| isalie dravyaniSTha guNa nirguNa hI hote haiN| ___ dravya ke samasta guNa sadA bhinna-bhinna rahate haiN| unakI apanI-apanI pRthak sattA hai| eka guNa apane se bhinna anya guNa ke rUpa meM kabhI parivartita nahIM hotA hai| cetanA guNa rUpAdi ke rUpa meM yA jJAnaguNa darzanAdiguNoM ke rUpa meM parivartita nahIM hotA hai| 45 cetanAguNa, cetanAguNa hI rhegaa| isa prakAra dravya kI koI bhI zakti (guNa) anya zakti ke rUpa meM badalatI nahIM hai| 46 ina ananta zaktiyoM kA piNDa hI dravya hai| ina guNoM ke atirikta dravya koI svataMtra padArtha nahIM hai| guNoM kA Azraya dravya hai aura guNa dravya ke Azrita hai| dravya ke paryAya - jaina dArzanikoM ne dravya ko utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNa vAlA athavA guNa aura paryAyavAlA kahA hai| pratyeka dravya meM pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai| dravya kI eka avasthA kA utpAda hotA hai to vahIM pUrva avasthA kA vyaya hotA hai| jaise- kacce Amraphala kA paka jAnA, suvarNaghaTa se suvarNamukuTa bananA, bAlaka se yuvA bananA, jIva kA manuSya se deva bananA yA sukhI-duHkhI bnnaa| dravya kI ina pariNamanazIla avasthAoM kA nAma hI paryAya hai| dravya kA vikAra hI paryAya hai| 48 utpAda aura vyaya hI paryAya hai| 744 dravyAzrayA nirguNA guNA : tattvArthasUtra, 5/40 745 dezasyaikA zaktiryA kAcit .. ............. paMcAdhyAyI, 1/49 746 evaM yaH kopi guNa ........... vahI, 1/52 747 sanmati sUtra, 1/12 748 guNa iti davvavihANaM sarvArthasiddhi, pR. 237 para uddhRta For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya kA vikAra athavA dravya meM pariNamana kA tAtparya hai, dravya ke guNoM meM privrtn| kyoMki guNoM se bhinna dravya kI koI sattA nahIM hai / dravya anaMta guNoM kA samudAyarUpa yA akhaNDa piNDa hai / dravya ke guNoM kA sAmudAyika parivartana hI dravya kA parivartana hai| 749 jaise Amraphala meM parivartana hone para vaha kaccA na rahakara paka jAtA hai| paka jAne kA sIdhA artha hai Amraphala ke rUpa, rasa, gaMdha aura sparza Adi guNoM meM parivartana honA / Amraphala kA raMga hare se pIlA ho jAtA hai| usakA svAda (rasa) khaTTe se madhura ho jAtA hai| usake gaMdha meM bhI parivartana hotA hai| usakA sparza kaThora se komala bana jAtA hai / Amraphala ke ina sabhI guNoM meM parilakSita parivartana hI Amraphala (dravya) kA parivartana hai| isa prakAra dravya ke guNoM meM hone vAle parivartana ko paryAya kahA jAtA hai| 750 upAdhyAya yazovijayajI ne dravya ke kramabhAvI guNa-dharma ko paryAya kahA hai| 751 dravya meM eka ke pazcAt eka aise krama se jo avasthAntara hotA hai vaha paryAya ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| jaise jIva meM manuSya, deva, tiryaMca ityAdi avasthAoM kA honA jIvadravya kI paryAyeM haiN| rUpAdi kA kRSNa, zveta Adi ke rUpa meM badalanA pudgala dravya kI paryAya hai| isI prakAra dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya meM kramazaH gamanAgamana karane vAle, sthita rahane vAle niyata kSetra meM avagAhanA lene vAle jIva aura pudgala dravya kI apekSA se jo parivartana hotA hai, vaha una-una dravya kI paryAyeM haiN| 752 dravya kI paryAyeM dravya meM sadA nahIM rahatI haiM / krama se badalatI rahatI haiN| 749 jaina tattvavidyA muni pramANasAgara, pR. 228 750 sAmaNNa visesA vi ya 751 dharama kahIjai guNa sahabhAvI, kramabhAvI paryAyo re / 752 kramabhAvI kahatAM ayAvadbhavyabhAvI te paryAya kahiiM / jima jIvanaI naranarakAdika 285 nayacakra, gA. 17 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/2 dravyaguNaparyAyanorAsa kA TabbA, gA. 2/2 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dravya ke prakAra - upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke nauvI DhAla meM dravya ke utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa lakSaNa kI vistAra se vyAkhyA karane ke pazcAt dasavIM DhAla meM dravya ke prakAroM ke rUpa meM SaDdravyoM kA vistRta pratipAdana kiyA hai| dravya ke kitane prakAra ho sakate haiM ? isa prazna kA uttara aneka taraha se diyA jA sakatA hai| caitanyadharma kI apekSA se, rUpI guNa kI apekSA se, astikAya kI apekSA se ityaadi| sattA kI apekSA se dravya kA eka hI prakAra hai| jo sat hai, vahI dravya hai aura vahI tattva hai| sattA sAmAnya kI apekSA se jar3a aura cetana, eka aura aneka, sAmAnya aura vizeSa, guNa aura paryAya saba eka haiN| cUMki saMgrahanaya bheda ke rahate hue bhI bheda ko gauNa karake abheda kA darzana karatA hai, anekatA meM ekatA ko dekhatA hai| ataH isa saMgrahanaya kI dRSTi se dravya eka hai| dvaitadRSTi se yA vyavahAranaya kI apekSA se saMkSepataH dravya ke do prakAra hote haiM - jIva aura ajIva / '53 caitanya lakSaNavAle samasta dravya vizeSa kA samAveza jIvadravya meM tathA jinameM caitanyalakSaNa nahIM hai, aise sabhI dravyoM kA samAveza ajIvadravya meM ho jAtA haiN| jIva dravya arUpI hai| ajIva dravya rUpI aura arUpI ke rUpa se do prakAra ke hote haiN| sAdhAraNatayA jisakA anubhava jJAnendriyoM ke mAdhyama se ho sakatA hai, vaha rUpI kahalAtA hai| dUsare zabdoM meM sparza, rasa, gandha, varNa ina cAroM se jo yukta hai, vaha rUpI hai|54 pudgala rUpI hai|55 jo jJAnendriyoM kA viSaya nahIM banate haiM, jinakA jJAna hamArI indriyoM ke sAmarthya se bAhara hai tathA kisI asAdhAraNa zakti se hI jinakI sAkSAt anubhUti ho sakatI hai, ve arUpI padArtha haiN| arUpI padArtha sparza Adi guNoM se rahita hote haiN| dharma, adharma aura AkAza -ye tIna astikAya aura kAla arUpI 753 visesie jIvadavve ajIvadavve ya - 754 sparzarasagandhavarNavanta : pudagalA 755 rUpiNa : pudgalA - tattvArthasUtra, 5/4 anuyogadvAra, sU. 123 vahI, 5/23 For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padArtha haiN| adharma, AkAza aura kAla 1756 isa prakAra dravya ke kula chaha bheda ho jAte haiM jIva, pudgala, dharma, -- ina chaha dravyoM meM se prathama pA~ca dravya astikAya haiM aura kAla astikAya nahIM hai| jaina dArzanikoM ne kAla ke astitva ko to mAnA hai, kintu usake pRthak kAyatva ko svIkAra nahIM kiyA hai| isI kAraNa se kAla ko anastikAya kahA gayA hai / 756 bhagavatIsUtra, 2/10/117 757 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA 287 astikAya kA tAtparya 'asti' aura 'kAya' ina donoM zabdoM se astikAya banatA hai / 'asti' zabda kA artha hai sattA yA astitva tathA 'kAya' zabda kA artha hai zarIra arthAt jo zarIra rUpa se astitvavAlA hai, vaha astikAya hai| yahAM 'kAya' (zarIra) zabda kA prayoga bhautika zarIra ke artha meM na hokara lAkSaNika artha meM huA hai| paMcAstikAya kI TIkA meM kAyatva zabda kA artha sAvayavatva kiyA gayA hai / yathA - "kAyatvabhAkhyaM sAvayavatvam" / isakA tAtparya hai jo dravya avayavoM se yukta hai, ve astikAya haiM tathA jo niravayavI haiM, ve anastikAya hai / saMkSepa meM jisameM vibhinna aMga, aMza yA hisse haiM, ve astikAya hai | 757 dharma aura adharma avibhAjya, akhaNDa evaM lokavyApI dravya hone para bhI kSetra kI dRSTi se inameM bauddhika stara para avayava yA vibhAga kI kalpanA kI jA sakatI hai| lokAlokavyApI AkAza meM bhI kSetra kI apekSA se hI vibhAga kI kalpanA ho sakatI hai| jaise bhArata eka akhaNDa deza hone para bhI rAjyavyavasthA ke lie kSetra kI dRSTi se prAntoM kI kalpanA kI jAtI hai| vAstavika dRSTi se to ye prAnta bhArata se bhinna Tukar3e-Tukar3e ke rUpa meM nahIM haiN| akhaNDa bhArata ke hI avibhAjya hisse haiN| ina sabhI kA sammilita rUpa hI bhArata hai / usI prakAra dharmAstikAya Adi meM bhI vaicArika stara para hI vibhAgoM kI yA avayavoM kI kalpanA kI gaI hai| paramANu svayaM niraMza yA niravayava hone para bhI skandha banakara kAyatva yA sAvayatva ko dhAraNa kara letA hai| DaoN. sAgaramala jaina, pR. 14 For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dArzanikoM ne astikAya kA artha bahupradezatva bhI mAnA hai / ' asti' kA artha hai vidyamAnatA aura kAya kA artha hai pradezoM kA smuuh| jo aneka pradezoM kA samUha hotA hai, vaha astikAya kahalAtA hai| 78 eka pudgala paramANu AkAza ke jitane sthAna ko gheratA hai, use pradeza kahA jAtA hai| 759 yaha eka pradeza kA parimANa hai / isa prakAra aneka pradeza jisa dravya meM pAye jAte haiM, vaha astikAya hai / dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva astikAya haiN| dharma, adharma aura AkAza kA bahupradezatva kSetra kI apekSA se hai na ki dravya kI apekSA se / pudgala dravya kA bahupradezatva paramANu kI apekSA na hokara skandha kI apekSA se hai / punaH jisa AkAza pradeza meM eka pudgala paramANu rahatA hai, usI meM ananta pudgala paramANu samAhita ho jAne se paramANu ko bhI astikAya kahA jA sakatA hai| 70 jahA~ taka kAladravya kA prazna hai, vaha aneka pradezoM kA akhaNDa dravya nahIM hai| kintu kAla ke aneka svatantra pradeza haiM / ve paraspara nirapekSa haiM / unameM skandha yA eka avayavI kI kalpanA nahIM kI jA sakatI hai| lokAza ke pratyeka pradeza para kAlA sthita haiM isa prakAra kAladravya eka dravya na hokara aneka svatantra dravya rUpa hone se anastikAya hai arthAt pradezoM kA samUha nahIM hai / dravya ke bheda - prabheda kA spaSTa vivaraNa isa prakAra hai (1) cetanA lakSaNa ke AdhAra para - dravya jIva dharma adharma 758 saMti jado teNede, atthiti bhaNati jiNavarA jamhA / kAyA iva bahudesA, tamhA kAyA ya atthikAyA / / 759 jAvadiyaM AyAsaM, avibhAgI puggalANu vaTTaddhaM / ta khuM padesaM jANe, savvANudvANadANarihaM / / 760 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA ajIva AkAza For Personal & Private Use Only - pudgala dravyasaMgraha, 24 288 kAla 27 DaoN. sAgaramala jaina, pR. 14 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 (2) rUpI-arUpI ke AdhAra para - dravya rUpI arUpI 2. jIva 1. pudgala 3. dharma 4. adharma 5. AkAza 6. kAla (3) astikAya-anAstikAya ke AdhAra para - dravya anAstikAya 6. kAla astikAya 1. jIva 2. pudgala 3. dharma 4. adharma 5. AkAza granthakAra ne prastuta grantha meM dravya ke dharmAstikAya Adi Sar3adravya ke rUpa meM vargIkaraNa ke pazcAt ina SaDdravyoM ke svarUpa aura lakSaNa para bhI vicAra vyakta kiye haiN| 1. dharmAstikAya : pA~ca astikAya meM prathama dharmAstikAya dravya hai| dharmAstikAya jainadarzana sammata viziSTa dravya hai| anya kisI bhI darzana meM dharmAstikAya kI avadhAraNA upalabdha nahIM hotI hai| prAyaH sabhI darzanoM meM dharma aura adharma zabdoM kA prayoga AcArazAstra, nItizAstra evaM kartavya ke pariprekSya meM kiyA gayA hai| yadyapi jaina AcArazAstra aura For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nItizAstra meM svabhAva yA kartavya ke vAcaka artha meM, sAdhanA aura upAsanA ke vizeSa prakAra ke rUpa meM 'dharma' zabda kA prayoga kiyA hai, phira bhI jaina tattvamImAMsIya kSetra meM 'dharma' zabda kA prayoga vizvavyavasthA ke maulika tattva ke rUpa meM huA hai| ise jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka tattva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai| pradeza kA saMghAta yA pracaya hone se use astikAya kahA jAtA hai I lakSaNa aura svarUpa bhagavatIsUtra tathA sthAnAMgasUtra meM dharmAstikAya ko dravya kI apekSA se eka hai, kSetra kI apekSA se lokavyApI hai, kAla kI apekSA se atIta meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSya meM rhegaa| ataH yaha dhruva, nizcita, zAzvata, akSaya, avasthita aura nitya hai| bhAva kI apekSA se sparza, rasa, gandha, varNa aura zabda se rahita hai / guNa kI apekSA seM gamana guNa hai | 761 290 tattvArthasUtrakAra ne dharmAstikAya ko jIva - pudgala kI gati meM upakArI mAnA hai762 arthAt ise jIva - pudgala ke gamana meM apekSita nimitta kAraNa mAnA hai| svayaM kriyA karane vAle jIva aura pudgala kI kriyA (gati) meM jo sahAyatA karatA hai, vaha dharmAstikAya hai | 763 paMcAstikAya meM dharmadravya ko asparza, arasa, agaMdha, avarNa, azabda, lokavyApaka, akhaNDa, vizAla aura asaMkhya pradezI mAnA gayA hai| 764 dharmAstikAya sparza Adi guNoM se rahita hone ke kAraNa amUrta haiN| amUrta yA arUpI sattA hone se agurulaghu bhI hai| dharmAstikAya ke viSaya meM bhagavAna mahAvIra ne 761 bhagavatIsUtra - 2/10/1 evaM ThANAMga 5 / 170 762 tattvArthasUtra, - 5/17 1763 tattvArtharAjavartika 5/1/19 764 paMcAstikAya, gA. 83 For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 kahA - vaha na bhArI hai, na hI halakA hai, na halakAbhArI hai| vaha agurUlaghu arthAt bhArahIna hai| 65 tila meM tela kI taraha saMpUrNa lokAza meM vyApta rahane ke kAraNa dharmAstikAya lokavyApI hai| 66 anaMta AkAza ke jitane bhAga meM dharmadravya avasthita hai, vahI bhAga lokAkAza kahalAtA hai| jIvAdi kI taraha dharmadravya bhinna-bhinna rUpa se na hokara akhaNDa eka skandharUpa hai| isake asaMkhyAta pradeza skandha se alaga nahIM ho sakate haiN| ataH ayuta siddha pradezI hone ke kAraNa akhaNDa hai| 67 isakA prasAra kSetra saMpUrNa lokAza hone se vizAla hai| dharmAstikAya nizcayanaya kI dRSTi se eka pradezI hai| kyoMki yaha eka, akhaNDa aura lokavyApI dravya hai| kevala kSetra kI apekSA se asaMkhya pradezoM kI kalpanA bauddhika stara para hI kI jA sakatI hai| ataH vyavahAranaya kI dRSTi se asaMkhyAt pradezI hai|68 gati meM sahAyatA dene rUpa apane svabhAva se cyuta nahIM hone ke kAraNa nitya hai| kyoMki nitya kA artha hai, tadbhAvAvyaya / 69 dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM meM eka bhI hAni-vRddhi nahIM hotI hai| anAdikAla se jitane pradeza haiM, utane hI rahate haiN| hamezA asaMkhyAta pradezI hI rahatA hai| isalie avasthita hai|70 dharmAstikAya gati upagrAhaka dravya hote hue bhI svayaM niSkriya hai|1 gatizUnya hai| svayaM gatizIla jIva-pudgala dravyoM kI gati meM mAtra udAsIna rUpa se sahAyaka hai ............. tattvArthasAra, 3/23 765 bhagavatIsUtra, - 1/9/401 766 lokAkAze samaste'pi dharmAdharmastikAyayoH / tileSu tailavat prAhuravagAhaM maharSayaH / / 767 paMcAstikAya, TI. 83 768 vahI, 5/3 769 tattvArthasUtra, 5/3 770 vahI 771 tatvArthasUtra, 5/6 For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 kintu preraka yA nimittakAraNa nahIM hai| niSkriya kA artha kadApi yaha nahIM hai ki dharmAstikAya utpAda-vyaya-dhrauvya se rahita hai| anyathA utpAda-vyaya se zUnya hone para dharmAstikAya kA dravya ke rUpa meM astitva hI nahIM rhegaa| dharmAstikAya meM bhI pratikSaNa utpAda-vyaya avazya hotA hai| antara kevala itanA hI hai ki ve utpAda-vyaya svanimittaka na hokara paradravyAzrita utpAda-vyaya haiN|72 isa bAta kI carcA hamane pahale vistAra se kI hai| dharmAstikAya svayaM gatizUnya hai aura kisI ko gati ke lie prerita bhI nahIM karatA hai| kintu jo jIva-pudgala Adi svayaM gati karate haiM, unako gati mAdhyama banakara sahArA detA hai| dUsare zabdoM meM aisA kahA jA sakatA hai ki dharmadravya na to svayaM calatA hai aura na hI kisI ko preraNA karake calAtA hai, apitu gatizIladravyoM kI gati meM udAsIna rUpa se sahayoga karatA hai| dharmAstikAya ke gati sahAyakatA svarUpa ko samajhAne ke lie AcArya kundakunda ne jala va matsya kA udAharaNa diyA hai|73 macchaliyoM kI gati meM jaise jala anugrahazIla hai, usI prakAra jIva-pudgaloM kI gati meM dharmadravya sahAyaka hai| jala svayaM sthira rahakara gatizIla matsyoM ke lie unake tairane meM sahAyaka banatA hai, usI prakAra dharmadravya bhI svayaM gatirahita hokara, gatizIla dravyoM ko unake gati meM sahayoga detA hai| AcArya nemicandra,74 amRtacandra, AcArya tulasI prabhRti kI taraha upAdhyAya yazovijayajI ne bhI gati upakAraka dravya kI vyAkhyA karate hue salila-jhaSa udAharaNa hI prastuta kiyA hai|" gatipariNAmI jIva aura pudgala lokAkAza svarUpa 772 sarvArthasiddhi - 5/7/539 773 udayaM jaha macchANaM gamaNA-Nuggaha karaM havadi loe / taha jIva-puggalANaM dhamma davvaM viyaannaahi|| paMcAstikAya, gA. 85 774 dravyasaMgraha - gA. 17 775 tattvArthasAra - 7/33 776 jaina siddhAnta dIpikA - 1/32 777 gati pariNAmI re padagala jIvanai, jhaSanai jala jima hoI tAsa apekSA re kAraNa lokamAM, dharamadravya gai re soi ...... ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, 10/4 For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 AkAzakhaNDa meM svataH gamanAgamana karate haiN| aise gamanAgamana svabhAvavAle jIva aura pudgala kI gati meM jo kAraNabhUta dravya hai, use yazovijayajI ne dharmAstikAya ke rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai| unhone usa kAraNa ko apekSAkAraNa kahA hai jo adhikaraNasvarUpa aura udAsIna prakRtivAlA hotA hai| isakA artha yaha hai ki jo kAraNa, kartA ko kArya ke lie prerita to nahIM karatA hai| parantu jaba bhI vaha kArya kiyA jAtA hai, usa samaya sahAyatA karane ke lie taiyAra rahatA hai, vaha apekSA kAraNa hai| matsya meM svayaM tairane kI zakti hote hue bhI tAlAba Adi meM salila ke sUkha jAne para matsya taira nahIM sakatI hai arthAt salila usake tairane meM sahAyaka banatA hai| jisa samaya machalI tairanA cAhatI hai, usa samaya jala usake tairane meM sahAyatA karatA hai| na tairanA cAhe to pAnI usake sAtha balaprayoga yA preraNA nahIM karatA hai| isI prakAra dharmAstikAya bhI gatizIla dravyoM ke gati karane para sahAyatA karatA hai| parantu unheM gati ke lie prerita nahIM karatA hai| dharmAstikAya ko gati sahAyaka ke rUpa meM vivecita karane ke lie aMdhA aura yaSTi tathA rela evaM paTarI kA udAharaNa bhI Adhunika jaina dArzanikoM ne prastuta kiyA hai| rela aura paTarI ke udAharaNa se dharmAstikAya kI gati sahAyakatA kA saralatA se bodha ho jAtA hai| jahA~ paTarI hai, rela vahIM calatI hai| binA paTarI ke rela kI gati avarUddha ho jAtI hai| vaise hI dharmadravya ke binA jIva-pudgala kI gati aloka meM rUka jAtI hai| DaoN. sAgaramala jaina ne vidyutadhArA aura tAra kA dRSTAnta prastuta kiyA hai| jaise vidyutadhArA ko pravAhita hone meM tAra sahAyaka banatA hai, vaise hI dharmadravya gatizIla dravyoM kI gati meM sahAyaka banatA hai|79 778 adhikaraNa rUpa, udAsInakAraNa, jima gamanAgamanAdi kriyA pariNata jhaSa ka matsya ............ vahI, TabbA 779 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 45 For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dharmAstikAya kI upayogitA - dharmAstikAya dravya kI upayogitA do rUpoM meM hai| 1. gati kA sahayogI kaarnn| 2. loka, aloka kI vibhAjaka shkti|80 gautama ke eka prazna kA samAdhAna karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA -dharmAstikAya se jIvoM ke Agamana, gamana, bolanA, unmeSa, mana, vacana, kAyA kI kriyAeM Adi samasta bhAva niSpanna hote haiN| 81 vizva ke sabhI calabhAva dharmAstikAya kI sahAyatA se hote haiN| dharmadravya ke abhAva meM vizva acala hI hotaa| gati se tAtparya kevala eka sthAna se dUsare sthAna para jAnA hI nahIM, apitu kaMpana, spandana, dhar3akana, jhapakanA, phailanA Adi bhI haiN| isa dRSTi se dharmAstikAya ke abhAva meM kisI bhI prakAra kI halacala nahIM ho sakatI hai| sabhI prakAra kI gati dharmAstikAya kI sahAyatA se hI ho rahI hai| dharmAstikAya kI dUsarI upayogitA yaha hai ki vaha loka aura aloka ko vibhAjita karatA hai| anaMta AkAza meM amUka AkAza ko loka ke rUpa meM nizcita karane ke lie eka vibhAjaka tattva kA honA Avazyaka hai aura vahI dharmAstikAya aura adharmAstikAya hai| AkAza ke jitane bhAga meM dharmAdharma dravya avasthita hai, vahI lokAkAza kahalAtA hai| isI kAraNa se jIva aura pudgala dravyoM kA gamanAgamana bhI lokAkAza taka hI hotA hai| ataH jahA~ dharma, adharma, jIva, pudgala dravyoM kI avasthiti ho vaha lokAkAza hai aura jahA~ inakA abhAva ho vaha alokAkAza hai| paMcAstikAya, gA. 87 780 jAdo aloga-logo .. 781 bhagavatIsUtra - 13/4/56 For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 dharmAstikAya kI siddhi - upAdhyAya yazovijayajI ne dharmAstikAya dravya ko anumAna pramANa se siddha kiyA hai| sahaja rUpa se UrdhvagAmI mukta jIva eka samaya meM loka ke agrabhAga taka pahuMcakara siddhazilA para Thahara jAte haiN| usake Age unakI gati nahIM hotI hai, kyoMki vahA~ unake gati meM sahAyaka banane vAle tattva kA abhAva hai| dharmAstikAya kI avasthiti lokAkAza pramANa hai| isalie muktajIva loka ke agrabhAga meM Thahara jAte haiN| 82 yadi dharmAstikAya nahIM hotA to eka samaya meM 7 rajjupramANa tIvra gati karane vAle mukta jIva anaMta AkAza meM paribhramaNa karate hI rheNge| unakI gati kabhI viramita nahIM ho paayegii| punaH jIva aura pudgala bhI svabhAva se gatizIla hone se anaMtAkAza meM idhara se udhara gati karate hue hI pAye jAyeMge jisase saMpUrNa vizva vyavasthA hI bhaMga ho jAne kA prasaMga upasthita ho jaayegaa| ataH dharmAstikAya nAmaka gati sahAyaka dravya hai jo lokAkAza pramANa hai aura jIva aura pudgala kI gati ko lokAkAza taka sImita rakhatA hai| ___ anya bhAratIya aura pAzcAtya darzanakAroM ne gati ko vAstavika mAnate hue bhI usake lie sahAyaka tattva ke rUpa meM 'dharmadravya' jaise kisI dravya kI parikalpanA nahIM kI hai| Adhunika bhautika vijJAna meM gati sahAyaka eka aise tattva ko svIkAra kiyA hai jo saMpUrNa jagata meM vyApta, tarala aura atyanta sUkSma hai| use 'itthara' ke nAma se jAnA jAtA hai|83 isakA kArya jainadarzana sammata dharmadravya se milatA julatA hai| 2. adharmAstikAya - vizvavyavasthA ke AdhArabhUta maulika dravyoM meM adharmAstikAya dUsarA dravya hai| yahA~ 'adharma' zabda kA artha pApa yA anaitika kArya nahIM hai| yadyapi jaina AcAramImAMsA 782 sahaja urdhvagatigAmI muktanaiM, vinA dharma pratibaMdha, gaganiM anaMtai re kahii navi Talai, phiravA rasano re dhaMdha ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/6 783 jainadharma aura darzana - DaoN. mohanalAla mehatA, pR. 210 For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kSetra meM 'adharma' zabda kA prayoga AtmavikAsa meM avarodhaka tattva ke rUpa meM huA hai, kintu jaina tattvamImAMsIya kSetra meM 'adharma' zabda eka vizeSa pAribhASika zabda hai jo sthitisahAyaka dravya ke artha meM prayukta huA hai I adharmAstikAya gatipUrvaka sthiti karanevAle jIva- pudgala dravyoM kI sthiti meM sahAyaka dravya hai| adharmAstikAya kA svarUpa evaM lakSaNa praznottara zailI meM gumphita jainAgama bhagavatIsUtra 84 ke anusAra sthiti sahAyaka adharmAstikAya kA svarUpa isa prakAra hai : dravyata : kSetrata : kAlataH bhAvataH guNataH 296 785 -- adharmAstikAya eka dravya hai 1 saMpUrNa lokAkAza meM adharmAstikAya vyApta hai| lokAkAza ke eka-eka pradeza meM adharmAstikAya nihita hai| isake pradezoM kI saMkhyA bhI lokAkAza ke pradezoM ke samAna hai, arthAt asaMkhyAta pradezI hai / adharmAstikAya bhUtakAla meM thA, vartamAna meM hai aura bhaviSyakAla meM rahegA / yaha trikAlavartI anAdi anaMta dravya hai| ataH dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya dravya hai / 784 bhagavatIsUtra, 2/10/2 tatvArthasUtra, 5/17 adharmAstikAya arUpI dravya hai| yaha varNarahita, gandharahita, rasarahita, sparzarahita, amUrta sattA hai / bhArahIna ajIva dravya hai / tattvArthasUtra meM bhI adharmAstikAya ko gatizIla jIva aura pudgaloM kI sthiti meM sahAyatA rUpa upakAra karane vAle dravya ke rUpa meM upadarzita kiyA gayA hai / 785 adharmAstikAya jIva- pudgaloM ke Thaharane meM udAsInarUpa se sahAyatA karatA hai| For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297 jisa prakAra gati meM dharmAstikAya kAraNa hai, usI prakAra sthiti meM adharmAstikAya kAraNa hai|86 jisa prakAra dharmAstikAya ke binA gati saMbhava nahIM hai, usI prakAra adharmAstikAya ke binA sthiti kI bhI saMbhAvanA nahIM ho sakatI hai| Sar3adarzana samuccaya kI TIkA meM bhI adharmAstikAya ke isI lakSaNa ko mahattva diyA hai| yahA~ draSTavya hai adharmAstikAya una dravyoM ke sthiti meM hI sahayoga karatA hai jo gatizIla haiN| jo calate-phirate ThaharatA hai, use hI sahAyatA karatA hai| jo calatA hI nahIM hai to vaha ThaharegA kaise ? jaise aakaash| 88 AcArya kundakunda kA kathana hai - na dharmAstikAya gati karatA hai aura na hI adharmAstikAya sthira karatA hai| jIva aura pudgala apane svabhAva se gati evaM sthiti karate haiN| ye donoM dravya mAtra unake gati-sthiti meM udAsIna rUpa se sahayoga karate haiN| 89 saMkSepa meM dharmAstikAya kI taraha adharmAstikAya bhI niSkriya, nitya, avasthita aura arUpI hai| adharmAstikAya bhI asaMkhya pradezI hone para bhI akhaNDa eka skandha ke rUpa meM hai| pradezoM kI kalpanA vaicArika stara para hI ho sakatI hai| dharmAstikAya ke samAna adharmAstikAya bhI lokavyApI hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya eka kSetrAvagrAhI hone para bhI gatihetutva aura sthitihetutva Adi lakSaNa se bhinna-bhinna dravya haiN| 90 adharmAstikAya jIva aura pudgaloM kI sthiti meM kisa prakAra sahAyatA karatA hai ? isako pratipAdita karate hue AcArya kundakunda ne azva aura pRthvI kA udAharaNa diyA hai| jisa prakAra pRthvI svayaM pUrva se sthira rahatI huI tathA para ko sthiti ke prerita nahIM karatI huI, azvAdi kI taraha svataH sthiti ke liye taiyAra dravyoM ko 786 niyamasAra, gA. 30 787 SaDadarzanasamuccaya kI TIkA, 49/169 788 vijjadi jaisiM gamaNaM ThANaM gaNa... paMcAstikAya, gA. 89 vahI, gA. 88 789 Na ya gacchadi dhammatthI 790 dhammA-dhammA-gAsA ....................... ....................... paMcAstikAya, gA. 96 For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI sthiti meM udAsInatApUrvaka sahAyatArUpa anugraha karatI hai| 791 vaha kisI ko ThaharAtI nahIM, mAtra unake Thaharane meM sahayoga karatI hai / usI taraha adharmAstikAya bhI jIva aura pudgaloM kI sthiti meM udAsIna hetu mAtra hai| kisI ko prerita karake nahIM ThaharAtA hai| I AcArya nemIcandra 2, AcArya tulasI Adi aneka AcAryoM ne adharmAstikAya janya sahAyatA ko samajhAne ke lie tapta pathika ke lie chAyA kA udAharaNa prastuta kiyA hai| jaise - vRkSa kI chAyA tapta pathika ke vizrAma meM sahAyatA karatI hai / kintu pathika ko Thaharane ke lie prerita nahIM karatI hai / koI pathika apanI icchA se ThaharatA hai, to usameM sahAyatA karatI hai| isI prakAra adharmAstikAya bhI svataH sthitizIla dravyoM kI sthiti meM sahAyaka mAtra hai / upAdhyAya yazovijayajI ne bhI adharmAstikAya ke lakSaNa ko nidarzita karate hue use svataH sthiti svabhAvavAle jIva - pudgaloM kI avasthiti meM apekSA kAraNa mAnA hai| 794 adharmAstikAya apekSA kAraNa hone para bhI anivArya hai| anyathA adharma dravya ke abhAva meM jIva aura pudgala sadAkAla gati hI karate raha jaayeNge| parantu ve dravya jaise gati karate haiM vaise gati prayojana ke samApta hone para sthiti bhI karate haiN| isa prakAra svataH sthiti rUpa meM pariNamita dravyoM kI sthiti meM sAdhAraNa kAraNa ke rUpa meM jo anivArya haiM, vahI adharmAstikAya nAmaka dravya hai / 791 jaha havadi dhamma- davvaM taha taM jANeha davva - mahAmakkhaM / Thidi-kiriyA-jutANaM kAraNa-bhUdaM tU puDhavIva 792 dravyasaMgraha, gA. 18 1793 jaina siddhAnta dIpikA 1/5 794 sthiti pariNAmI je pudgalajIvadravya, tehonI sthitino hetu kahiiM- apekSAkAraNa je dravya paMcAstikAya, gA. 86 - 298 dravyaguNaparyAnorAsa, gA. 10 / 5 kA TabbA. For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 vaijJAnikoM ke anusAra jisa prakAra gurutvAkarSaNa AkAza meM sthita pudgaloM ko niyaMtrita karatA hai, usI prakAra adharmAstikAya bhI jIva aura pudgala kI gati kA niyamana karatA hai|95 adharmAstikAya kI upayogitA - adharmAstikAya ke upakAra ko darzAte hue bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai ki sthiti ke lie koI apekSAkAraNa nahIM hotA to jIva khar3A kaise rahatA ? sotA kaise?, baiThatA kaise ? mana ekAgra kaise hotA ? A~khoM ko mUMdatA kaise ? mauna kaise rahatA ? nispaMdana kaise hotA ? jitane bhI sthirabhAva haiM, ve adharmAstikAya ke kAraNa adharmAskiAya kI siddhi - dharma aura adharma donoM dravya indragamya nahIM hone se inakI siddhi pratyakSa pramANa ke dvArA nahIM ho sakatI hai| Agama pramANa se hI inakI siddhi ho sakatI hai| upAdhyAya yazovijayajI ne Agama poSaka yuktiyA~ dekara adharma ke astitva ko siddha karane ke lie prayatna kiyA hai| pratyeka kArya kI niSpatti meM kAraNoM kA apanA mahattva rahatA hai| gatizIla aura gatipUrvaka sthitizIla jIva aura pudgaladravya kI gati aura sthiti saMpUrNa lokAkAza meM hotI rahatI hai| gati-sthiti meM upAdAnakAraNa to svayaM jIva aura pudgala haiM, phira bhI inako eka aise nimittakAraNa kI apekSA rahatI hai jo gati-sthiti meM sahAyaka bana sake, saMpUrNa lokAkAza meM vyApta rahe aura svayaM gatizUnya rhe| ve nimittakAraNa hI dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya haiN| donoM kA kArya bhinna-bhinna hai| eka gati meM sahAyaka hai to dUsarA sthiti meM sahAyaka tattva ......... DaoN. sAgaramala jaina, pR. 46 795 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA ... 796 bhagavatI sUtra - 13/4/25 For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 hai| jitanI AvazyakatA dharmadravya kI hai, utanI hI AvazyakatA adharmadravya kI hai| dharmadravya ke abhAva meM gati nahIM hone se sthiti svataH ho jAtI hai| ataH adharmAstikAya kI AvazyakatA nahIM hai, aisA tarka yuktisaMgata nahIM hai| upAdhyAya yazovijayajI kahate haiM - gati aura sthiti donoM zItalatA-uSNatA, gurUtva-laghutva kI taraha svatantra paryAya hai| gati kA abhAva sthiti athavA sthiti kA abhAva gati nahIM hai| donoM kI bhAvAtmaka paryAya haiN| ataH gati aura sthiti paryAyarUpa kAryabheda hone se apekSA kAraNa rUpa dravya bhI do aura svatantra haiN|97 dUsarI yukti yaha hai ki adharmAstikAya ko nahIM mAnane para anAdi anaMtakAla kI sthiti karane vAle jIva-pudgala dravya kI niyata sthiti aloka meM hone kA prasaMga A jaayegaa| 98 kyoMki dharmAstikAya ke abhAva meM aloka meM gati bhale na ho, parantu sthiti sahAyaka dravya kI apekSA nahIM rahane se aloka meM jIva-pudagala kI niyata sthiti honI caahie| parantu zAstroM meM aloka meM jIva-pudgala dravya kI niyata sthiti kI bAta nahIM AtI hai| ataH adharmAstikAya dravya kA astitva hai aura aloka meM isake abhAva ke kAraNa hI jIva-pudgala kI sthiti nahIM hotI hai| adharmAstikAya kA apalApa karane para dharmAstikAya kA bhI apalApa ho jaayegaa|'99 kyoMki dharmAstikAya ke abhAva meM gati nahIM hone se sthiti svataH siddha ho jAtI hai to adharmAstikAya ke abhAva meM sthiti nahIM hone ke kAraNa gati bhI svataH siddha ho jaayegii| phira dharmAstikAya ko mAnane kI AvazyakatA bhI kahA~ rahegI? 797 gati-sthiti svataMtra paryAya rUpa chaiM, jima gurUtva ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/7 kA TabbA 798 jo thiti hetu adharma na bhAkhii, to niyatathiti koI tthaanni| gati viNa hovai re pudgala jaMtunI, saMbhAlo jina vaannii| ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/7 799 dharmAstikAyabhAvaM rUpa kahatAM-dharmAstikAyAbhAva prayuktagatyabhAvaiM sthitibhAva kahI, adharmAstikAya apalapiI ............ dravyaguNaparyAnorAsa, gA. 10/7 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 3. AkAzAstikAya - ___ granthakAra ne SaDdravyoM ke vivecana ke krama meM tIsare sthAna para AkAzAstikAya dravya kA sAMgopAMga vivecana prastuta kiyA hai| AkAza se tAtparya AsamAna se nahIM hai, jo nIlavarNa kA dikhAI detA hai| jo hameM AsamAna ke rUpa meM dikhAI detA hai, vaha vAyumaMDala hai tathA nIlA-pIlA raMga vAyumaMDala meM tairane vAle una sUkSma aNuoM kA hai jo sUrya kI kiraNoM ko prApta karake una raMgoM meM raMga jAte haiN| AkAza kA artha hai rikta sthAna jise aMgrejI bhASA meM space kahA jAtA hai| AkAza kA koI rUpa, raMga aura AkAra nahIM hai| yaha amUrta aura sarvavyApaka dravya hai jo jIva, pudgala tathA anya dravyoM ko sthAna (avagAhana) detA hai|800 AkAzAstikAya kA lakSaNa aura svarUpa - bhagavAna mahAvIra ne AkAzAstikAya ke svarUpa kA nidarzana dravya, kSetra, kAla, bhAva aura guNa kI apekSA se isa prakAra kiyA hai:01 - dravyataH - AkAzAstikAya dravya kI apekSA se eka hai| kSetrataH - lokAlokavyApI hai, isalie anaMtapradezI hai| kAlataH - atIta, anAgata aura vartamAna tInoM kAlavartI zAzvata dravya hai isalie dhruva, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| bhAvataH - avarNa, agaMdha, arasa aura asparza hai arthAt amUrta aura ajIva dravya hai| guNaH - avagAha lakSaNa vAlA hai| uttarAdhyayana sUtra meM AkAza ko jIva aura ajIva kA bhAjana mAnA hai|902 sarvamAnya dArzanika umAsvAti ne tattvArthasUtra ke paMcama adhyAya ke chaha sUtroM meM AkAzAstikAya dravya ke svarUpa ko upadarzita karate hue kahA hai - AkAzAstikAya 800 lokAze'vagAha: - tattvArthasUtra, 5/12 801 bhagavatIsUtra, 2/10/127 802 uttarAdhyayanasUtra, 28/9 For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkriya, nitya, avasthita aura arUpI hai| 803 AkAzAstikAya utpAda-vyaya rUpa se parinamanazIla hone para bhI gatizUnya hone se niSkriya hai / yaha apane sAmAnya - vizeSa svarUpa se cyuta nahIM hone se arthAt svasvarUpa se cyuta nahIM hone se nitya hai| jIva, pudgala, dharma-adharma aura kAla ina dravyoM ke sAtha eka kSetrAvagAhI hokara rahate hue bhI AkAzAstikAya una dravyoM ke svarUpa ko prApta nahIM karatA hai / apane svarUpa meM sthira rahatA hai| ataH avasthita hai / varNa Adi nahIM hone se amUrta hai| paMcAstikAya meM AkAza dravya ke svarUpa ko pratipAdita karate hue AcArya kundakunda ne likhA hai - jo jIva, pudgala tathA anya dravyoM ko avakAza detA hai, vaha AkAzastikAya hai| 804 kintu saMpUrNa AkAza anya dravyoM se avagahita nahIM hai| alokAkAza meM jIvAdi dravyoM kI avasthiti nahIM hone se vahAM unako avakAza dene kA prazna hI nahIM utthtaa| tathApi avagahita AkAza anaMta AkAza kA hI eka bhAga hone se AkAza dravya ko avagAhana lakSaNa vAlA kahA jAtA hai| sarvArthasiddhi805, rAjavArtika", dravyasaMgraha 07, nayacakra prabhRti granthoM meM AkAza ke Agama sammata svarUpa ko svIkAra karate hue avagAhana lakSaNa ke AdhAra para hI AkAzAstikAya ko paribhASita kiyA gayA hai| 803 ' tattvArthasUtra, 5 / 3, 6 yazovijayajI ne AkAzAstikAya dravya para vimarza karate hue kahA hai jIva, pudgala, dharma, adharma aura kAla ina pAMcoM dravyoM ko sadA sAdhAraNa rUpa se (pakSapAtarahita hokara) avakAza detA hai, vaha AkAzAstikAya dravya hai / yaha dravya lokAloka sarvatra anugata hokara rahatA hai| sarva dravyoM ko apane meM sthAna dene ke 804 jIvA - puggala - kAyA, 805 sarvArthasiddhi, 5/18 806 rAjavArtika, 5/1 807 dravyasaMgraha, gA. 5 / 19 808 808 'ceyaNarahiyamamuttaM avagAhalakkhaNaM ca savvagayaM paMcAstikAya, gA. 91 302 For Personal & Private Use Only nayacakra, gA.97 - Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 kAraNa yaha sarvAdhAra hai|309 parantu AkAza kA koI AdhAra nahIM hai| vaha svapratiSThita hai| AkAza ko kisI anya dravya dvArA avagAhita mAnane para usakA bhI AdhAra mAnanA par3egA, kintu aisI sthiti meM anavasthA doSa utpanna ho jaayegaa|310 yadyapi AkAza, jIva aura pudgala kI taraha dharma aura adharma ko sthAna detA hai, parantu donoM meM antara hai| dharma aura adharma dravya bhI AkAza meM avagAhita hote haiM, phira bhI inameM jala meM haMsa kI taraha paurvAparya sambandha yA AdhAra-Adheya sambandha nahIM hai, apitu saMpUrNa zarIra meM AtmA kI bhAMti yA tila meM tela kI taraha dharma, adharma dravya saMpUrNa lokAkAza ko vyApta karake rahate haiN|11 jIva aura pudgala jala meM haMsa kI taraha alpakSetra aura asaMkhyeya bhAga ko avagAhita karake rahate haiN| ye gatizIla dravya hone se eka sthAna se dUsare sthAna para jAte haiN| ataH AkAza unake avagAha meM saMyoga aura vibhAga dvArA upakAra karatA hai|912 AkAzAstikAya ke do bheda - ___yazovijayajI ne bhagavatIsUtra tathA ThANAMgasUtra kI "duvihe Agese paNNate taM jahA- loyAgAseya aloyAgAse ya" isa paMkti ko uddhRta karake Agamika paraMparA ke anusAra AkAzAstikAya ke lokAkAza aura alokAkAza ke rUpa meM do bheda kiye haiN|13 AkAzAstikAya sarvavyApI akhaMDa dravya hone ke bAvajUda bhI anya dravyoM kI vidyamAnatA yA avidyamAnatA ke AdhAra para lokAkAza aura alokAkAza ke rUpa meM vibhakta kiyA gayA hai| yaha vibhAga kisI dIvAra kI taraha nahIM hai jo loka-aloka ke rUpa meM bheda karatI hai| loka aura aloka kA mukhya vibhAjaka tattva hai - 809 sarva dravyanaiMje sarvadA sAdhAraNa avakAza diiM, te anugata eka AkAzAstikAya sarvAdhAra kahiMiM .................. dravyaguNaparyAyanorAsa gA.10/8 kA TabbA 810 tattvArtha rAjavArtika, 5/12/ 8 / / sabhASya tattvArthAdhigama sUtra 5/13/257 812 vahI, 5/18/262 813 sarva dravyanaiM re je dii sarvadA .. dravyagaNapayAyenorAsa, gA. 10/8 For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAstikAya aura adharmAstikAya / jahAM ina do dravyoM kI upasthiti rahegI, vahAM gati - sthiti hogii| jahAM gati- sthiti hogI vahAM gati- sthiti karane vAle jIva, pudgala dravyoM kI avasthiti rahegI / 'luka' dhAtu kA artha hai dekhnaa| jahAM taka jIvAdi padArtha dekhe jAte haiM, vaha loka hai| 814 dharmAstikAya Adi pAMcoM dravyoM se saMyukta AkAza lokAkAza ke nAma se abhivyaMjita kiyA jAtA hai evaM inase viyukta AkAza alokAkAza kahalAtA hai| 815 lokAkAza cAroM ora se avadhivAlA hai / adhaH madhya aura Urdhva rUpa se tIna vibhAgoM meM vibhakta hai / caudaha rajju UMcA aura sAta rajju caur3A hai yaha lokAkAza paira phailAkara kamara para donoM hAtha rakhakara khar3e hue manuSya ke AkAra kA hai| paira kI AkRtivAle nIce ke bhAga meM sAta naraka haiN| kaTipradeza meM martyaloka hai| isake Upara devaloka hai| loka ke agrabhAga para siddhazilA hai, jahAM pahuMcakara mukta AtmAeM Thahara jAtI hai| kyoMki usake Age dharmAstikAya nahIM hone se unakI gati saMbhava nahIM hai / alokAkAza niravadhika hai arthAt asIma hai| AkAzAstikAya kI upayogitA bhagavAna mahAvIra ne AkAzAstikAya dravya ke upakAra ko upadarzita karate hue kahA ki AkAza jIva aura ajIva kA bhAjana hai / yadi AkAza AdhAra ke rUpa meM nahIM hotA to jIva aura ajIva kahAM rahate ? kAla kisako apanA AdhAra banAtA ? pudgala apanA khela kahAM khelatA ? yaha vizva hI nirAdhAra ho jAtA 1 816 304 814 jainadharma aura darzana munizrI pramANasAgara, pR. 114 815 a) dharmAdikasyuM re saMyuta loka chai tAsa viyoga aloka te niravadhi chAi re avadhi abhAvanai, valagI lAgai re phoka, dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/9 ba) dravyasaMgraha, gA. 20 816 bhagavatIsUtra, - 13/4/58 For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzAstikAya dravya kI siddhi bhagavatIsUtra 17 meM madduka zramaNopAsaka ne dharmAdi astikAyoM ke astitva ko siddha karate hue kahA ki havA meM gaMdha ke pudgala, araNI meM nihita agni Adi dRSTi ke viSaya nahIM hone para bhI inakA nAstiva siddha nahIM hotA hai| kyoMki havA, gaMdha Adi ko hama anubhava karate haiN| isI prakAra chadmastha ko dikhAI nahIM dene mAtra se inake astitva ko nakArA nahIM jA sakatA hai| kArya ke AdhAra para kAraNa kI sattA siddha hotI hai| ataH avagAhana kArya meM kAraNabhUta AkAzAstikAya kI sattA hai / AkAzAstikAya kI siddhi yuktipUrvaka karate hue paM. sukhalAlajI ne likhA hai 818 - vizva pAMca astikAya svarUpa hai| inakI kahIM na kahIM sthiti avazya hotI hai| vaha sthiti kSetra AkAza hai| AkAza AdhAra hai aura anya dravya Adheya hai| AkAza anya dravyoM kA AdhAra isalie hai ki vaha anya jIvAdi dravyoM se mahAna hai / AkAza kA koI anya AdhAra nahIM hai| kyoMki usase bar3A yA usake tulya parimANa kA anya koI AdhAra tattva nahIM hai| - DaoN. sAgaramala jaina ne paramparAgata lakar3I - kIla tathA dUdha yA jala se bharI glAsa meM zakkara yA namaka DAlane ke udAharaNa se AkAzadravya ko siddha karane kA prayAsa kiyA hai| 19 lakar3I meM kIla ThoMkane para vaha usameM samAhita ho jAtI hai| dUdha yA pAnI kI bharI glAsa meM zakkara yA namaka ko DAlane para vaha usameM samAviSTa ho jAtA hai| isakA tAtparya yaha hai ki vahAM riktasthAna yA AkAza hai| vaijJAnikoM ne bhI yahI mAnA hai ki pratyeka paramANu meM paryApta rUpa se riktasthAna hotA haiM ataH AkAza lokavyApI aura akhaNDa dravya hai I upAdhyAya yazovijayajI ne vyAvahArika yukti se AkAza dravya kI sattA ko siddha karate hue kahA hai 'yahAM pakSI haiM, vahAM pakSI nahIM hai, aisA vyavahAra kSetrabheda ke 817 305 - 'bhagavatIsUtra, 18/7/142 818 tattvArthasUtra - paM. sukhalAlajI, pR. 120 819 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA, .......DaoN. sAgaramala jaina, pR. 47 For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAra para hI hotA hai| yahA~, vahA~ rUpa kSetrabheda kA jo AdhAra hai yA ina kSetroM meM jo anvayarUpa se akhaNDa rahatA hai vahI AkAzadravya hai / AdhArabhUta AkAzadravya ke abhAva meM iha = asmin (yahA~) zabda kA artha hI zaMkAspada ho jAtA hai| ataH pakSI kA AdhArabhUta evaM 'iha' zabda kA vAcya dravya hI AkAza hai | 820 4. kAla mahopAdhyAya yazovijayajI ne 'kAla' kA vivecana digambara evaM zvetAmbara mantavyoM ke madhya samanvaya sthApita karate hue samIkSAtmaka rUpa se kiyA hai| jainadarzana meM kAla ko bhI SaDdravyoM meM parigaNita kiyA gayA hai / parantu kAla ke svarUpa ko lekara prArambha se hIdomatabheda rahe haiM 1. kAla svatantra dravya nahIM hai / 2. kAla svatantra dravya hai / DaoN. sAgaramala jaina ne likhA hai ki AvazyakacUrNi meM kAla ke svarUpa ke saMdarbha meM nimna tIna matoM kA ullekha milatA hai 306 820 ' iha pakSI, neha pakSI ityAdi vyavahAra ja yaddezabhedaM huI, taddezI anugata AkAza ja paryavasana hoI -- 1. kucha vicAraka kAla ko svatantra dravya na mAnakara paryAya rUpa mAnate haiN| 2. kucha vicAraka kAla ko guNa mAnate haiN| 3. kucha vidvAna kAla ko svatantra dravya ke rUpa meM svIkAra karate haiM / zvetAmbara paramparA meM cUrNikAla taka arthAt IsA kI sAtavIM zatI taka kAla sambandhI uparokta tInoM mata pracalita rahe aura zvetAmbara AcAryoM ne apane-apane mantavya ke anusAra ukta tInoM matoM meM se kisI eka mata kI puSTi kii| jahA~ taka . dravyaguNaparyAyanorAsa gA. 10/8 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 digambara paramparA kA prazna hai, sabhI AcAryoM ne eka mata se kAla ko svatantra dravya ke rUpa meM hI pratipAdita kiyaa|921 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI dasavIM DhAla meM granthakAra yazovijayajI ne pahale zvetAmbara AcAryoM ke mantavyoM kI carcA prastuta kI hai| sthAnAMgasUtra, jIvAbhigamasUtra Adi granthoM meM tathA umAsvAti, siddhasena divAkara, jinabhadragaNi prabhRti AcAryoM ne kAla ko svatantra dravya nahIM mAnA hai| sthAnAMgasUtra22 meM samaya aura AvalikA ko jIvarUpa aura ajIvarUpa-donoM kahA gayA hai| vastutaH vaha jIva aura ajIva kI paryAya hai, isalie use jIvarUpa aura ajIvarUpa donoM kahA gayA hai| jIvAjIvAbhigama:23 meM bhI jIva aura ajIva ko hI kAla kahA hai, kyoMki kAla unakI paryAyoM se pRthak nahIM hai| isI AgamasUtra kA anusaraNa karate hue vizeSAvazyaka bhASya meM dravya kI vartanA (pariNamana) ko dravyakAla kahA gayA hai arthAt dravya kI avasthAe~ hI dravyakAla hai, kyoMki pariNamana (utpAda-vyaya) se bhinna dravya nahIM hai|924 isa prakAra jIvAjIvAdi dravyoM kI paryAyoM kA pravAha hI kAla hai| ataH kAla svatantra dravya nahIM hai| jIva aura ajIva dravyoM kI vartanA paryAya hI kAla hai| kisI bhI dravya kI kisI bhI paryAya ke rUpa meM jo vartanA hai (paryAya meM rahanA) vahI kAla hai|925 jaise- koI jIva manuSya ke rUpa meM janma lekara 100 varSa taka jItA hai| usa jIva kA manuSya ke rUpa meM yA manuSya paryAya meM rahanA hI usa jIva kA kAla hai|826 makAna ke banane ke bAda makAna ke rUpa meM vidyamAna rahanA hI usa makAna kI kAla 821 jainadarzana meM dravya,guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR.53 822 sthAnAMgasUtra, 2/387 823 jIvAjIvAbhigama, dvitIya pratipadi, 48 se 83 824 davvassa vattaNA jA sa davvakAlo tadeva vA davvaM na hi vattaNAvibhinnaM davvaM jamhA jao'bhihiaM ... vizeSAvazyaka bhASya, gA. 2032 825 vartana lakSaNa sarva dravyaha taNo, paNNava dravya na kAla / dravya anaMtanI re dravya abhedathI, uttarAdhyayanai re bhAla / / ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.10/10 826 dravyaguNaparyAyanorAsa-bhAga 2, - dhIrajabhAI DAhyAlAla mahetA, pR. 503 For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 paryAya hai| paryAya meM vartana karanA hI kAla hai| isalie kAla dravyarUpa na hokara paryAyarUpa hai| isa mata kI pramANikatA ke lie yazovijayajI ne jIvAbhigama sUtra kA sAkSI pATha diyA hai - 'kimayaM bhNte| kAlotti pavuccai ? goymaa| jIvA ceva ajIvA ceva ti' - he gautama kAla jIvarUpa aura ajIvarUpa hai arthAt jIva kI paryAya rUpa aura ajIva kI paryAya rUpa hai| isa prakAra nizcayanaya ke AdhAra para kucha AcAryoM ne kAla ko svatantra dravyarUpa na mAnakara jIva aura ajIva kI bhinna-bhinna paryAyoM ke rUpa meM mAnA hai| kyoMki paryAya pariNamana dravya kI apanI hI kriyA yA svabhAva hai| isa kriyA meM tattvAntara dravya kI preraNA kI AvazyakatA nahIM rahatI hai| ___kAla paramArtha se dravya nahIM hone para bhI bhagavatIsUtra27 tathA uttarAdhyayana sUtra.28 meM dravyoM kI saMkhyA chaha kahane se usa saMkhyA kI pUrti ke lie paryAya meM dravya kA upacAra karake kAla ko aupacArika dravya mAnA hai|929 jaise - kaMgana aura kuMDala Adi paryAya meM vAstavika dravya to pudgala hai| parantu suvarNa, pudgalAstikAya dravya kA paryAya hone para suvarNa paryAya meM dravya kA upacAra karake suvarNa ko dravya hI kahA jAtA hai|30 isI prakAra jIvAjIva rUpa samasta dravyoM kI bhinna-bhinna paryAyoM meM jo vartanA hai, vahI kAla hai| vartanA paryAyarUpa hone se kAla bhI paryAyAtmaka hI hai| phira bhI paryAya meM dravya kA upacAra karake kAla ko (upacarita) dravya kahA jAtA hai| vartanA lakSaNavAlI paryAyoM meM dravya kA abhedopacAra karane se kAla anaMta hai|931 kyoMki jIva aura ajIva anaMta hai aura unakI paryAyeM bhI anaMta haiN| una sabhI paryAyoM kA pariNamana (parivartana) bhI anaMta hai| cUMki jIva aura ajIva lokAkAza meM sarvatra vyApta hone se kAla dravya bhI saMpUrNa lokAkAzavyApI hai| 827 a) bhagavatIsUtra, 25/2/9 se 11, 828 uttarAdhyayana sUtra, 28/8 829 upacAraprakAra ja dekhADaiM -'SaDeva dravyANi e saMkhyA puraNanaI - ......dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.10/19 kA TabbA 830 dravyaguNaparyAyanorAsa-bhAga 2, -dhIrajabhAI DAhyAlAla mahetA, pR. 504 831 uttarAdhyayana sUtra, 28/8 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 zvetAmbara paramparA sammata kAla sambandhI dUsarI mAnyatA kI carcA karate hue yazovijayajI kahate haiM - kucha zvetAmbara AcAryoM ne kAla ko anya dravyoM kI paryAyoM se pRthak svatantra aura pAramArthika yA nirUpacarita dravya ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| kyoMki kisI bhI padArtha meM anya dravya ke upakAra ke binA svataH pariNamana nahIM hotA hai| yadyapi parivartana meM dravya svayaM upAdAnakAraNa hai, phira bhI paryAya parivartana meM nimitta kAraNa kI apekSA rahatI hai| ataH jisa prakAra svayaM gatizIla, sthitizIla aura avakAzazIla jIva aura pudgala dravyoM kI gati, sthiti aura avagAhana meM apekSA kAraNa ke rUpa meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya dravyoM kI sattA ko svIkAra kiyA gayA hai, usI prakAra jIva aura pudgala ke paratva, aparatva, purAnatva, navInatva Adi paryAyoM ke lie bhI koI apekSA kAraNa cAhie aura vahI kAladravya hai| yahI nizcayakAla hai| isakI siddhi jyotiSkacakra kI gati se hotI hai|832 sUrya, candra Adi jyotiSkacakra jaMbUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM sthita merUparvata ke cAroM ora bhramaNa karate rahate haiN|833 inakI viziSTa gati para hI dina, rAta, pakSa, mAsa, varSa Adi kAla vibhAga kiyA jAtA hai|334 sUrya ke udaya se lekara asta taka kI gati kriyA meM jitanA kAla lagatA hai, usase hI dina kA vyavahAra hotA hai| dina ke AdhAra para pakSa, mAsa, varSa Adi-Adi kAla vibhAga kiyA jAtA hai| dina, rAtri Adi sthUla kAla hai| dUsare zabdoM meM inheM vyavahArakAla bhI kahA jA sakatA hai| saMsAra meM vastu ke paratva (jyeSTha) aparatva (kaniSTha), prAcInatA, navInatA Adi paryAyoM kA vyavahAra hotA hai| vastu kI paratva Adi paryAyeM sthUla yA vyaMjana paryAya haiN| vastu meM acAnaka paratva Adi paryAyoM kA udgama nahIM hotA hai| vastu pratikSaNa parivartanazIla hai| baccA acAnaka bar3A nahIM hotA hai| sAr3I acAnaka purAnI nahIM hotI hai| bacce ke zarIra, mana, buddhi Adi meM kSaNa-kSaNa parivartana hote-hote hI baccA ...... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/12 832 bIjA bhASai re joisacakranaiM cAraI je thiti tAsa / kAla apekSA re kAraNa dravya chaiM, SaTanI bhagavai bhaas|| ... 833 nityagatonRloke ................ tattvArthasUtra, 4/14 834 tatakRtaH kAlavibhAga .......... tatvArthasUtra, 4/5 For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bar3A hotA hai| parantu vaha kSaNavartI paryAya yA parivartana sUkSma hone ke kAraNa indriyagrAhya nahIM banatI hai| una kSaNavartI parivartanoM ke samUha ko hI hama grahaNa kara pAte haiM arthAt dinavartI, mAsavartI, varSavartI parivartana (paryAya) ko hI hama grahaNa kara pAte haiN| ataH dina, mAsa, varSa ke AdhAra para hI kahA jAtA hai ki baccA 7 dina kA, 7 mAsa kA yA 7 varSa kA hai| isI prakAra sAr3I meM ghaTita kSaNa-kSaNa parivartana ke samUha ke AdhAra para hI sAr3I ko 2 dina, 2 mAsa yA 2 varSa purAnI batAI jAtI hai| isa prakAra dina, mAsa, varSa Adi vyavahAra kAla ke AdhAra para paratva, aparatva, prAcInatA, navInatA Adi paryAyoM kA yA parivartanoM kA anumAna lagAyA jAtA hai tathA ina parivartanoM ke AdhAra para ina parivartanoM meM hetubhUta (apekSAkAraNa) kAla kA anumAna lagAyA jAtA hai|835 saMkSepa meM dina Adi vyavahArakAla ke dvArA hI nizcayakAla anumAnita kiyA jAtA hai| prAcInatA, navInatA Adi paryAyoM meM apekSAkAraNa rUpa kAladravya cArakSetrapramANa arthAt ar3hAIdvIpa pramANa hI hai| sahAyatA lenevAle jIva-pudgala dravyoM ke samasta lokavyApI hone para bhI sahAyaka kAraNa rUpa kAla dravya cArakSetra pramANa hai|936 kAladravya ko svatantra dravya ke rUpa meM svIkAra karane para hI bhagavatIsUtra ke isa pATha "kaiNaM bhaMte! davvA pannatA ? goyamA! chaddavvA paNNatA-dhammAtyikAe jAe addAsamae" ke sAtha saMgati baiTha sakatI hai| ataH kAla bhI eka svatantra dravya hai|837 kAla ko vartanA paryAyoM meM apekSAkAraNa nahIM mAnane para to gati, sthiti avagAhana Adi meM apekSAkAraNa ke rUpa meM svIkRta dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ko bhI svatantradravya ke rUpa meM asvIkRta karane kA prasaMga upasthita ho jaayegaa|838 835 bIjA AcArya ima bhASaiM chaiM-je jyotizcakranaiM cAraiM paratva, aparatva nava purANAdi bhavasthiti chaiM, tehay apekSAkAraNa manuSya lokayAM kAladravya chaiM. ...........dravyaguNaparyAyanorAsa gA. 10/12 kA ttbbaa| 836 arthanaI viSaiM sUryakriyopanAyakadravya cArakSetrapramANa ja kalpaq ghaTaiM. ....... vahI, gA.10/12 kA TabbA 837 to ja zrI bhagavatIsUtramAhi ................ vahI, gA. 10/12 kA TabbA. 1838 anaiM vartanApayArya- sAdhAraNa apekSAdravya na kahIiM, to gatisthityAvagAhanA, ............... For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 isa prakAra prathama matAnusAra jIva aura ajIva kI bhinna paryAyoM meM jo vartanA hai, vaha vartanA paryAyarUpa kAla hai| usameM dravya kA upacAra karane se kAla aupacArika dravya hai| parantu vAstavika dravya nahIM hai| dUsare matAnusAra vartanA paryAya meM apekSAkAraNa rUpa svatantra aura vAstavika kAladravya hai| yaha sUrya, caMdra kI gati se jAnA jAtA hai| uparokta zvetAmbara mAnya donoM matoM kA ullekha kahA~-kahA~ upalabdha hotA hai ? isa bAta ke spaSTIkaraNa ke lie upAdhyAya yazovijayajI ne sUripurandara haribhadra dvArA racita dharmasaMgrahaNI graMtha kA sAkSIpATha diyA hai|939 jaM vattaNAirUpo kAlo, davvassa ceva pnnnnaao| so ceva vUto dhammo, kAlassa va jassa jo loe / / 32 / / tathA tatvArthasUtra kA 'kAlazcetyeke ke pATha ko bhI sAkSI pATha ke rUpa meM diyA hai upAdhyAya yazovijayajI ne zvetAmbara AcAryoM ke mantavyoM kI carcA ke bAda digambara AcAryoM ke mantavyoM kA ullekha kiyA hai| ___ AkAza ke eka pradeza para sthita pudgala aNu mandagati se calate hue usase lage pradeza para jitanI dera meM paMhucatA hai, utane kAla kA nAma samaya hai| yaha paryAyarUpa samaya hai| isa paryAya kA jo bhAjana yA AdhAra hai vaha kAladravya hai|840 yaha kAladravya aNurUpa hai| eka-eka AkAza pradeza meM eka-eka kAlANu hai| isalie jitane lokAkAza ke pradeza haiM utane hI kAlANu haiM arthAt asaMkhya kAlANu hai| kAlANu paraspara piNDIbhUta nahIM hote hai| kAla ke atIta samaya naSTa ho jAte haiN| anAgata samaya anutpanna hai| usakA kevala vartamAna samaya hI astitva meM rahatA hai| isalie kAla kA skandha yA tiryak pracaya nahIM hotA hai| jaise- ratnoM kA Dhera lagA dene para bhI pratyeka ratna alaga-alaga rahatA hai| usI prakAra lokAkAza ke pratyeka ...........................dravya ..dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/12 kA TabbA 839 dharmasaMgrahaNI re ai doi mata kahiyA, tattvArathamAM re jANi anapekSita dravyArthikanaI mate, bIju tAsa vakhANi ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, 10/13 840 maMdagatiM aNu yAvata saMcarai, nahapradeza ika tthor| teha samayano re bhAjana kAlANa, ima bhASai koI or|| .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/14 For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradeza para eka-eka kAlANu alaga-alaga rahatA hai| pratyeka kAlANu svatantra dravya hai / isI kAraNa se kAla astikAya nahIM hai / ataH dharmAdi dravyoM kI taraha kAla bhI svatantra dravya hai| granthakAra ne isa prakAra jo digambara mata kA ullekha kiyA hai, usake sAkSI pATha ke rUpa meM "rayaNANaM rAsI iva, te kAlANU asaMkhadavvANI" isa paMkti ko rakhA hai| yaha paMkti siddhAntacakravartI nemicandrAcAryakRta 'dravyasaMgraha' nAmaka grantha kI hai| ve gAthAeM isa prakAra haiM841 : davva-pariTTarUvo, jo so kAlo havei vavahAro pariNAmAdI lakkho, vaTTaNalakkho ya paramTaTho (21) loyAyAsa-padese, ikkekke je ThiyA hu ikkekkA rayaNANaM rAsImiva te kAlANu asaMkha davvANi ( 22 ) 312 lagabhaga isI bhAvoM ko vyakta karanevAlI do gAthAeM mAilladhavalakRta 'nayacakra' nAmaka grantha meM bhI upalabdha hotI haiN| 842 inameM kAla ke do bheda darzAye gaye haiM - nizcayakAla aura vyavahArakAla / dravyoM kA parivartana rUpa jo kAla hai vaha vyavahArakAla hai| vyavahArakAla pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva Adi se lakSita hotA hai / vartanA jisakA lakSaNa hai, vaha paramArtha yA nizcayakAla hai| yaha nizcayakAla lokAkAza ke pratyeka pradeza meM eka-eka kAlANu ke rUpa meM sthita hai aura yaha jIvAdi sarvadravyoM ke pariNamana meM nimittabhUta hai / 1. vartanA : 841 dravyasaMgraha, gA. 21, 22 842 epaesa amutto aceyaNo vaTTANAguNo kAlo / loyAyAsapaese thakkA te rayaNarAsivva / / paramattho jo kAlo so ciya heU havaI pariNAme / pajjayaThidi upayario vavahArAdo ya NAyavvo / / 843 pratidravyaparyAyamantarnItaikasamayA svasattAnubhUtirvartanA pratyeka dravya pratyeka paryAya meM pratisamaya jo svasattA kI anubhUti karatA hai use vartanA kahate haiN| 843 pratyeka padArtha pratikSaNa utpAda, vyaya aura dhrauvya kA anubhava karatA hai| dUsare zabdoM meM pratyeka dravya meM pratisamaya For Personal & Private Use Only nayacakra, gA. 135, 136 tatvArtharAjavArtika, 5/22/4 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 jo utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa sattA kA vartana ho rahA hai, usI kA nAma vartanA hai| yaha vartanA dravyoM kA svabhAva hai| kAla usakA mukhya kAraNa nahIM hai, vaha to nimitta mAtra hai| 2. pariNAma : apanI jAti ko na chor3ate hue dravya meM jo parivartana hotA hai arthAt dravya meM jo pUrva paryAya kA nAza aura uttaraparyAya kA utpAda, vaha pariNAma hai|944 3. kriyA : eka sthAna se dUsare sthAna meM gamana karane ko yA parispandAtmaka pariNamana ko kriyA kahA jAtA hai|845 4. paratva : paratva se tAtparya hai pahale honaa| jyeSTha yA bdd'aa|46 5. aparatva : aparatva kA artha hai bAda meM honA, kaniSTha yA choTA / 947 ye saba kAladravya kI sahAyatA se hotA hai| inakA vyavahAra kAla ke AdhAra para hI kiyA jAtA hai| ataH inheM dekhakara amUrtika nizcayakAla aura vyavahArakAla kA anumAna hotA hai| vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatva ye pAMca kAla ke upakAra haiN|848 samIkSA : granthakAra yazovijayajI ne digambara paraMparA sammata kAladravya kI samIkSA karate hue eka prazna uThAyA ki gati, sthiti aura avagAhanA kriyA meM samasta dharmAstikAya, samasta adharmAstikAya, samasta AkAzAstikAya sAdhAraNa rUpa se apekSAkAraNa hote haiM to vartanAhetutA meM bhI samasta kAladravya sahAyaka honA cAhie tathA kAladravya ko bhI 844 dravyasya svajAtyaparityAgena prayogavisrasAlakSaNo vikAraH pariNAma ....... vahI, 5/22/10 845 kriyA parispandAtmikA dvividhA, ............ . vahI, 5/22/19 846 jaina siddhAnta dIpikA, 2/23(vRtti) 847 vahI, 1/23 848 tattvArthasUtra, 5/22 For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 lokapramANa mAnakara astikAya ke rUpa meM svIkAra karanA caahie| dUsarI ora vartanA hetutA meM eka-eka kAlANu ko hI sahAyaka mAnate ho to gatihetutA, sthitihetutA, avagAhahetutA meM bhI eka-eka dharmANu, adharmANu aura AkAzANu ko apekSAkAraNa yA sahAyaka ke rUpa meM svIkAra kiyA jAnA caahie|949 zAstra meM kAla ko 'apradezI' kahane se use (kAla ko) pradezoM kA piNDAtmaka skandha rUpa nahIM mAnakara 'aNu' rUpa meM kalpanA karanA ucita nahIM hai| kyoMki 'apradezI' isa sUtrapATha ke sAtha saMgati biThAne ke lie hI 'aNu' rUpa meM kAla ko svIkAra karate ho to kAla 'jIva aura ajIva ke paryAya rUpa haiM, isa jIvAbhigamasUtra ke pATha ko bhI svIkAra karake kAla ko paryAyarUpa bhI mAnanA caahie| ataH 'apradezatA' vAle zAstravacana tathA lokAkAza pramANa kAlANu svarUpa kAla hai, isa zAstra . vacana ko upacAra se jor3anA caahie|850 vartanAparyAyarUpa upacarita kAladravya lokAkAza pramANa hone se lokAkAza pradezoM meM nihita vartanA paryAyAtmaka apacarita kAladravya meM 'aNupane' ko bhI upacAra se mAnane se donoM zAstrIya vacana meM paraspara virodha nahIM rahatA hai| ataH kAla ko mukhyavRtti se paryAyarUpa mAnakara upacAra se dravya mAnanA hI sUtrakAroM ko adhika sammata lagatI hai| tattvArthAdhigama sUtra meM jo 'kAlazcetyeka' arthAt kucha AcArya kAla ko dravya mAnate haiM, aisA kahA gayA hai, usake pIche bhI yahI Azaya nihita hai|851 sUrya, candra kI gati ke AdhAra para mAtra manuSya kSetra meM rAta-divasa rUpa meM kAladravya ko svIkAra karane vAle AcAryoM ko bhI manuSya kSetrAvacchinna AkAza dravya meM hI kAladravya kA upacAra karanA par3atA hai| kyoMki rAta, divasa Adi zabdoM se vAcya aisA kAla nAma kA koI vAstavika padArtha nahIM hai| manuSyakSetrAvacchinna AkAza jaba sUrya ke prakAza se yukta hotA hai, taba usa AkAza ko divasa tathA jaba vaha 849 dharmAstikAyAdikanaiM adhikAraiM sAdhAraNahetutAdyupasthiti ja kalpaka chaI. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.10/17 kA TabbA 850 apradezatA re sutriM anusarI, jo aNu kahiiM re teh| to paryAyavacanathI joDiiM, upacAraiM savi eha / / .................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/18 851 ataeva "kAlazcetyeke" (5-38) ihA~ "eka" vacanaiM sarva sammatvAbhAva sUciuM................. vahI, TabbA For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 AkAza sUrya ke prakAza se rahita hotA hai, usa samaya usa AkAza ko rAtri kahA jAtA hai| ataH vyavahArakAla ko mAnanevAloM ko bhI AkAza meM hI kAla kA upacAra karanA par3atA hai| ataH upacAra hI zaraNa hai|852 5. pudgalAstikAya : sAmAnyatayA jisa tattva ko jar3a yA bhautika kahA jAtA hai, use hI jainadarzana meM 'pudgala' zabda se abhihita kiyA jAtA hai| Adhunika vijJAna meM ise 'meTara' ke nAma se jAnA jAtA hai| 'pudgala' zabda jainadarzana kA viziSTa pAribhASika zabda hai| pudgala zabda 'pud' aura 'gala' ke yoga se banA hai| pud kA artha hotA hai-pUrNa honA/milanA/jur3anA aura gala kA artha hotA hai - galanA/TUTanA/alaga honaa| jo dravya pUraNa aura galana dvArA aneka rUpoM meM badalatA rahatA hai, vaha pudgala hai|853 pudgala paramANu skandha avasthA meM paraspara milakara alaga hote rahate haiM tathA alaga-alaga hokara paraspara milate-jur3ate rahate haiN| isa prakAra TUTatA-jur3atA rahane se yA pUraNa-galana svabhAvI hone se ise pudgala kahA jAtA hai| pudgala dravya sapradezI hone se astikAya ke antargata AtA hai| yaha acetana aura mUrtarUpa dravya hai| chaha dravyoM meM yahI ekamAtra rUpI dravya hai|954 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne isa pudgala dravya ko saMkSepa meM hI varNita kiyA hai| lakSaNa evaM svarUpa - sthAnAMgasUtra aura bhagavatIsUtra56 meM pudgalAstikAya ko paMcavarNa (nIla, pIta, zukla, kRSNa aura lohita), paMcarasa (tikta, kaTu, Amla, madhura aura kasailA), do gandha 852 ataeva manuSyakSetramAtravRtti kAladravyaM ye varNayanti tessaamti-mnussykssetraa| vicchinnAkAzAdau kAladravyopacAra eva zaraNam / ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.10/19 kA TabbA 853 pUraNagalanAnvarthasaMjJatvAt pudgalAH ...................... tattvArtharAjavArtika, 5/1/24 354 rUpINaH pudgalAH ........ .... tattvArthasUtra, 5/5 855 sthAnAMga, 5/3/174 856 bhagavatIsUtra, 2/10/129 For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 (surabhigandha, durabhigandha) evaM aSTasparza (mRdu, kaThina, gurU, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa) se yukta tathA rUpI, ajIva, zAzvata, avasthita aura loka kA eka aMzabhUta dravya kahA hai| ina AgamoM meM pudgalAstikAya dravya ke svarUpa kA vizleSaNa dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se kiyA gayA hai| dravyataH pudagalAstikAya anantadravya hai| pratyeka paramANu eka svaMtatra ikAI hai| kSetrataH pudgalAstikAya loka parimANa hai| kAlataH sadA thA, hai aura rhegaa| ataH dhruva, niyata, zAzvata, akSaya, avyaya, avasthita aura nitya hai| bhAvataH pudgalAstikAya varNa, gandha, rasa aura sparzayukta hai| rUpI hai| guNataH pudgalAstikAya grahaNa guNavAlA hai arthAt audArika Adi zarIra rUpa se grahaNa kiyA jAtA hai tathA svayaM indriya grAhya bhI hai| uttarAdhyayana sUtra meM pudgala ko varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna se yukta batAyA gayA hai| vAcaka umAsvAti ke anusAra pudgala vaha hai jo sparza, rasa, gaMdha aura varNavAlA hai|258 pudgala ke ye cAroM guNa eka sAtha rahate haiN| kisI bhI samaya ina sparzAdi meM se eka guNa kA bhI abhAva nahIM rahatA hai| AcArya kundakunda kA kathana hai kipudgala ke sUkSma paramANu se lekara mahAskandha taka meM ye cAroM guNa vidyamAna rahate haiN|859 sparza, rasa, gandha aura sparza pudgala ke lakSaNa haiN| inake binA pudgala kA astitva hI ho nahIM sakatA hai| 857 uttarAdhyayana sUtra - 36/15 858 sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH - tattvArthasUtra, 5/23 859 vaNNarasagaMdhaphAsA - pravacanasAra, gA. 2/40 For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAdhyAya yazovijayajI ne pudgala dravya ko upadarzita karate hue kahA hai ki varNa, gandha, rasa, sparza Adi se sahita hone se pudgala dravya zeSa dharma Adi dravyoM se bhinna dravya hai | 860 pudgala ke cAra bheda 1. skandha paramANuoM kA samUha 2. deza skandha kA apRthakbhUta kalpita vibhAga 3. pradeza skandha se apRthakbhUta avibhAjya aMza - skandha se pRthak niraMza aMza - 4. paramANu - -- skandha : do yA do se adhika paramANuoM kI saMyukta avasthA skandha kahalAtI hai / aneka paramANuoM ke saMyoga se skandha nirmita hotA hai| 861 AcArya pUjyapAda ke anusAra jo sthUla rUpa se grahaNa aura nikSepaNa kI prakriyA se jur3A huA hai, vaha skandha hai / 802 kama se kama do paramANuoM kA skandha hotA hai| do paramANu se dvipradezI, tIna paramANu se tripradezI yAvat saMkhyAt, asaMkhyAt aura anaMtapradezI skandha banate haiN| hamAre dRSTipatha meM Ane vAle samasta padArtha paudgalika skandha haiM / 1 DaoN. sAgaramala jaina ne likhA hai "pudgala dravya samasta dRzya jagata kA mUlabhUta ghaTaka hai| yaha dRzya jagata pudgala dravya ke hI vibhinna saMyoMgoM kA vistAra hai / aneka pudgala paramANu milakara skandha aura skandhoM se milakara dRzya jagata kI sabhI vastueM nirmita hotI haiN| navIna skandhoM ke nirmANa aura pUrva nirmita skandhoM ke saMgaThana aura vighaTana kI prakriyA ke mAdhyama se hI dRzya jagata meM parivartana ghaTita dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 10/20 860 varNagaMdharasa phAsAdika guNe 861 uttarAdhyayanasUtra, 36/10 862 sarvArthasiddhi, 5/25/574 317 For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 hote haiM aura vibhinna vastueM astitva meM AtI haiN|"863 zarIra, indriya aura mana Adi bhI pudgala skandhoM kA hI khela hai| skandhoM ke bheda - skandhoM kI sthUlatA aura sUkSmatA ke AdhAra para inake chaha bheda kiye gaye haiN|864 1. sthUla-sthUla :- jo skandha chinna-bhinna karane para svataH nahIM mila sakate haiM evaM jinheM eka sthAna se dUsare sthAna para le jAyA jA sakatA hai| isa varga ke antargata patthara, lakar3I, dhAtu Adi vizva ke samasta Thosa padArtha Ate haiN| 2. sthUla :- jo skandha chinna-bhinna hone para svayaM jur3a jAte haiM tathA jinheM ___ sthAnAntara kiyA jA sakatA hai| jaise-dUdha, pAnI, tela Adi tarala pdaarth| 3. sthUla-sUkSma :- jo pudgala skandha chinna-bhinna nahIM kiye jA sakate haiM tathA jinakA grahaNa yA lAnA-le jAnA saMbhava nahIM hai| jaise- prakAza, chAyA, andhakAra aadi| 4. sUkSma-sthUla :- jo skandha netroM se dikhAI na dene para bhI zeSa indriyoM ke dvArA anubhava kiye jA sakate haiN| jaise-havA, gandha, rasa, zabda Adi / 5. sUkSma :- jo skandha indriyoM kA viSaya nahIM banate haiM, kintu jinakA pariNAma yA kArya anubhUti kA viSaya banate haiN| jaise-kArmaNa vargaNA, manovargaNA, bhASAvargaNA aadi| 6. sUkSma-sUkSma :- dvayaNuka Adi se nirmita choTe skandha / 863 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 148 864 niyamasAra - gA. 21-24 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 skandhotpatti :- skandhoM kI utpatti tIna prakAra se hotI hai|885 1. bheda se :- bheda kA artha hotA hai- ttuuttnaa| bar3e-bar3e skandhoM ke TUTane para choTe-choTe skandhoM kI utpatti hotI hai| jaise - IMTa, patthara Adi ko tor3ane para do yA do se adhika Tukar3e hote haiN| ye bhedajanya skandha hai| 2. saMghAta se :- saMghAta kA artha hai- judd'naa| do yA do se adhika paramANu yA skandhoM ke paraspara milane se skandhoM kI utpatti hotI hai| ye saMghAta janya skandha hai| 3. bheda saMghAta se :- bheda-saMghAta kA artha hai - TUTakara aura judd'kr| eka sAtha kisI skandha se TUTakara anya skandhoM se jur3ane se utpanna skandha bheda-saMghAtajanya skandha kahalAte haiN| pudgala paramANuoM meM svabhAva se snigdhatA yA rUkSatA hotI hai| jinake kAraNa inakA paraspara bandha hotA hai|886 pA~ca astikAyoM meM kevala pudgalAstikAya meM hI saMghAta aura saMghAta ke pazcAt bheda kI zakti hai| yadi isameM saMghAta aura bheda kI zakti nahIM hotI to yaha vizva yA to piNDa ke rUpa meM hotA yA paramANu ke rUpa meM hI najara aataa|287 vizva-vyavasthA kI dRSTi se pudgalAstikAya ke vikhaNDana (Fission) aura saMlagna (Fussion) guNa kI mahattvapUrNa bhUmikA hai| 2. deza : skandha se apRthakbhUta buddhi kalpita bhAga ko deza kahA jAtA hai|868 jaisesAr3I kA kinaaraa| yaha sAr3IrUpa skandha kA eka deza kahalAtA hai| deza apane skandha se apRthakbhUta hotA hai| pRthak hone para to vaha svayaM eka skandha khlaayegaa| 865 saMghAtabhedebhya utpadyante ........... tattvArthasUtra - 5/26 866 snigdharUkSatvAd bandha - ............ sUtra, 5/32 867 jainadarzana meM dravya kI avadhAraNA kA samIkSAtmaka adhyayana-zodhaprabandha-sAdhvI.yogakSemaprabhA, pR.85 868 jaina siddhAnta dIpikA - 1/30 For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 3. pradeza : skandha se apRthak buddhi kalpita avibhAjya yA niraMza aMza pradeza hai|869 dUsare zabdoM meM paramANu jaba taka skandha se saMlagna rahatA hai, taba taka vaha pradeza kahalAtA hai aura skandha se alaga ho jAne para paramANu kahalAtA hai| 4. paramANu : skandha se pRthak hue avibhAgI aMza ko paramANu kahate haiN|37deg pudgala paramANu abaddha-asamudAyarUpa hote haiN| paramANu svataMtra ikAI hai aura skandhoM kA antima rUpa hai| isake bAda isakA koI Tukar3A nahIM kiyA jA sakatA hai| jaise kisI bindu kA koI ora-chora nahIM hotA hai, vaise hI paramANu kA koI Adi, anta bindu nahIM hai| isakA Adi, madhya aura anta yaha svayaM hai|972 pratyeka pudgala paramANu meM snigdha, rUkSa, zIta aura uSNa ina cAra sparzoM meM se koI do sparza, pAMca rasoM meM koI eka rasa, pAMca varSoM meM se koI eka varNa, do gandha meM se koI eka gandha anivArya rUpa se pAye jAte haiN|973 saMkSepa meM paramANu eka varNa, eka rasa, eka gandha aura do sparza vAlA hotA hai|974 jainAgama bhagavatIsUtra meM paramANu ko achedya, abhedya, agrAhya, adAhya aura nirvibhAgI kahA hai|75 bhagavAna mahAvIra ne hajAroM varSoM ke pUrva hI paramANu ke saMdarbha meM sUkSma vivecana prastuta kara diyA thaa| vaijJAnika jisa paramANu ke anveSaNa meM rata hai, vaha mahAvIra ke anusAra aneka paramANuoM se saMghaTita koI skandha hai| kyoMki usameM ilekTraoNna, proTaoNna, nyUTrAna, alphA, gAmA, bITA, nyUTrino, pAMjiTrAna, mezA~na Adi aneka kaNa 869 vahI - 1/31 870 paMcAstikAya - gA. 75 871 paMcAstikAya - gA. 77 872 niyamasAra - gA. 36 873 paMcAstikAya - gA. 82 874 bhagavatIsUtra - 20/5/1 875 vahI - 5/7/154 For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAye jAte haiN| aba to ina kaNoM kI saMkhyA sau se bhI adhika ho gaI hai| inameM se koI bhI kaNa paramANu nahIM hai| jainadRSTi se paramANu vaha mUla kaNa hai jisameM koI bheda yA vibhAga saMbhava nahIM hai|976 yahI kAraNa hai ki vijJAna kA tathAkathita paramANu khaNDita ho cukA hai jabaki jainadarzana kA paramANu abhI vaijJAnikoM kI pakar3a meM A hI nahIM pAyA hai| vastutaH jainadarzana meM jise paramANu kahA gayA hai, use Adhunika vaijJAnikoM ne kvArka kA nAma dekara usakI khoja meM rata haiN| parantu Aja bhI kvArka kA vizleSaNa karane meM Adhunika vaijJAnika asaphala hI rahe haiN| jainadarzana ke anusAra paramANu atyanta sUkSma hone ke kAraNa mUrta hote hue bhI indriyoM evaM prayoga ke viSaya se atIta hai| isa prakAra jainadarzana meM paramANu kI sUkSmAtisUkSma vyAkhyA kI gaI hai| paramANu eka pradezI hotA hai78 arthAt AkAza kI sUkSmatama IkAI ko gheratA hai| AkAza ke isI eka pradeza meM eka se lekara yAvat ananta pudgala paramANu svatantra rUpa se yA skandha ke rUpa meM raha sakate haiN|979 paramANu ke sUkSma pariNamana kSamatA ke kAraNa eka pradeza meM hI aneka paramANu avagAhita ho jAte haiN|880 jaise bijalI ke Thosa tAra meM bhI vidyuta pravAhita ho jAtI hai| dUdha se labAlaba bhare pAtra meM zakkara Adi Thosa padArtha samA jAte haiN| paramANu kI gatikriyA - paramANu jar3a hote hue bhI gatizIla aura kriyAzIla hai| bhagavatIsUtra meM paramANu kI kriyAzIlatA ke saMdarbha meM kahA gayA hai - paramANu kabhI kaMpana karatA hai, kabhI 876 jainadharma aura darzana - munipramANasAgara, pR. 104 877 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 52 878 nANoH - tattvArthasUtra, 5/11 879 sarvArthasiddhi - pR. 212 880 jainadharma aura darzana - muni pramANasAgara, dekheM pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 vividha kaMpana karatA hai yAvat pariNamana karatA hai| usameM na to niraMtara kaMpabhAva hotA hai aura na niraMtara akaMpabhAva hotA hai|81 paramANu kI svAbhAvika gati sarala rekhA meM hotI hai| usakI utkRSTa gati eka samaya meM caudaha rajju hai| paramANu apanI utkRSTa gati se eka samaya meM loka ke eka sire se dUsare sire taka pahuMca jAtA hai|982 paramANu kI utpatti - yadyapi paramANu zAzvata aura nitya hai phira bhI aneka paramANuoM kA piNDa rUpa skandhoM ke TUTane para, usake antima rUpa paramANu kI utpatti hotI hai| isa prakAra skandha kA bheda hI paramANu kI utpatti kA kAraNa hai|983 pudgala ke paryAya - zabda, bandha, sUkSmatA, sthUlatA, saMsthAna, bheda, tama, chAyA, Atapa aura udyota -ye saba pudgala skandhoM kI dasa avasthAeM yA paryAya haiN|884 1. zabda - ___ jainadarzana ke anusAra zabda paudgalika, mUrta aura anitya hai| vaizeSika darzana zabda ko AkAza kA guNa mAnakara use AkAza kI taraha amUrta mAnate haiN| kintu zabda AkAza kA guNa nahIM ho sakatA hai| yadi vaha AkAza kA guNa hotA to AkAza kI taraha vyApaka aura amUrta hone se kisI bhI indriya kA viSaya nahIM bana sakatA hai, jabaki zabda zrotrendriya kA viSaya banatA hai| yadi zabda amUrtika hotA hai 881 bhagavatIsUtra - 16/116 882 jainadarzana aura Adhunika vijJAna - pR. 37 883 bhedAdaNuH - tattvArthasUtra, 5/27 1884 tattvArthasUtra - 5/24 For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to Tepa, reDiyo, TelIphona Adi Adhunika sAdhanoM ke mAdhyama se pakar3a meM nahIM AtA / isalie zabda paudgalika aura mUrta hai / saMghAta aura bheda ko prApta hone vAle pudgala skandhoM se zabda utpanna hotA hai| 885 zabda kA kAraNa pudgala - skandhoM kA paraspara TakarAnA hai| eka skandha se dUsare skandha ke TakarAne se yA kisI skandha ke TUTane se jIva, utpanna dhvanirUpa pariNAma zabda hai / zabda ke mukhya rUpa se tIna bheda haiM ajIva aura mizra | jIva jIva ke dvArA uccarita zabda / ajIva avyakta dhvani Atmaka zabda / mizra jIva aura ajIva ke saMyoga se janita zabda / tattvArtharAjavArtika meM zabda ke bhASAtmaka aura abhASAtmaka Adi dasa bheda kiye haiN| 886 -- - 885 sthAnAMgasUtra - 2/3/220 886 tattvArtharAjavArtika - 5 / 24 887 vahI - 5/24/13 323 -- 2. bandha - jo bandhe yA jisake dvArA bAMdhA jAya vaha bandha hai / 887 do yA do se adhika paramANuoM kA yA skandhoM kA paraspara bandha hotA hai / isI prakAra eka yA eka se adhika paramANuoM kA eka yA eka se adhika skandhoM ke sAtha bandha hotA hai| pudgala paramANuoM (kArmaNa varganA) kA jIva ke sAtha bhI bandha hotA hai / prAyogika aura vainasika rUpa se bandha ke do mukhya bheda haiM / prAyogika bandha ke punaH do bheda hote haiM / lAkha lakar3I kA bandha ajIva viSayaka bandha hai tathA jIva aura pudgalakarmoM kA bandha jIvAjIvaviSaya bandha hai / vaisrasika bandha svAbhAvika bandha hai / jaise indradhanuSa, megha ulkA Adi / For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 3. saukSmya - saukSmya do prakAra hai|88- antya aura aapekssik| paramANu kI sUkSmatA antya hai| anya padArthoM kI sUkSmatA ApekSika hai| jaise - AMvale se aMgUra choTA hai| 4. sthaulya - sthaulya bhI antya aura ApekSika rUpa se do prakAra kA hai|989 mahAskandha antya sthaulya hai tathA anya padArthoM kI sthUlatA sApekSika hai| 5. saMsthAna - saMsthAna itthaMlakSaNa aura anitthaMlakSaNa rUpa se do prakAra kA hai|990 vyavasthita AkRti itthaMlakSaNa hai jaise gola, trikoNa, caurasa Adi aura avyavasthita AkRti anitthaMlakSaNa hai| jaise meghaadi| 6. bheda - bheda ke chaha prakAra haiM391- 1. utkara-kASThAdi kA cirana, 2. cUrNa-gehUM Adi kA ATA, 3. khaNDa-ghaTa Adi ke Tukar3e, 4. cUrNikA- cAvala, dAla Adi ke chilake nikAlanA, 5. pratara-abhrapaTalAdi kA alaga honA, 6. aNucaTana-taptaloha piNDa ko pITane para sphuliMga kA niklnaa| 7. aMdhakAra - jo vastuoM ko dikhAI nahIM dene meM kAraNa hai tathA jo prakAza kA virodhI hai vaha aMdhakAra hai|992 naiyAyikAdi aMdhakAra ko prakAza kA abhAva mAnate haiN| kintu jainadarzana ke anusAra yaha bhI sadbhAvAtmaka padArtha hai| kyoMki tama bhI dikhAI detA hai| jaise prakAza meM rUpa hai usI prakAra tama meM bhI rUpa hai| jisa prakAra prakAza kA 888 vahI - 5/24/14 889 vahI - 5/24/15 890 vahI - 5/24/16 891 vahI - 5/24/18 892 sarvArthasiddhi - 5/24/572 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAsUra rUpa aura uSNa sparza prasiddha hai, usI prakAra andhakAra kA kRSNa rUpa aura zItasparza prasiddha hai| pudgaloM kA saghana kRSNavarNa ke rUpa meM pariNamana hI aMdhakAra hai| aMdhakAra bhI pudgaladravya hai| kyoMki usameM guNa hai| jo guNavAna hotA hai vaha dravya hotA hai| 893 aMdhakAra meM kRSNa varNa hai| ataH yaha paudgalika hai / bhagavatIsUtra aMdhakAra ko spaSTa karate hue kahA hai ki- rAtri meM azubha pudgaloM kA azubha rUpa se pariNamana hone se aMdhakAra hotA hai| 894 8. chAyA - 9. Atapa chAyA prakAza ko rokanevAle padArtha ke nimitta se utpanna hotI hai| 895 chAyA pudgaloM kA pratibimba rUpa pariNamana hai / pratyeka sthUla padArtha se pratisamaya tadAkAra razmiyA~ nikalatI rahatI haiN| ve anukUla sAmagrI ke prApta hone para usI rUpa meM pariNata ho jAtI hai| isa pratibimba ko chAyA kahA jAtA hai / chAyA do prakAra kI hotI haiN| 897 1. tadvarNAdi vikAra :- darpaNa Adi meM AkAra Adi kA jyoM kA tyoM dikhAI denaa| 2. pratibimba :- anya dravyoM para aspaSTa pratibimba mAtra par3anA / - sUrya, agni Adi kA uSNa prakAza Atapa hai| 898 10. udyo - candra, maNi, khadyota Adi kA zIta prakAza udyota hai| 899 1893 jaina dharmadarzana DaoN. mohanalAla mahetA, pR. 201 894 bhagavatIsUtra 5/9/238 895 sarvArthasiddhi - 5/24/572 - 1896 jaina siddhAnta dIpikA 897 tattvArtharAjavArtika 898 sarvArthasiddhi 899 vahI - 5/24/512 -- - 1/15 5/24/20,21 1 325 5/24/572 For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pudgala kA upakAra - bhagavatIsUtra meM pudgala ke upakAroM ko batAte hue kahA hai ki -jIva pudgalAstikAya ke dvArA hI audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa, kArmaNa zarIra, zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, rasanendriya aura sparzendriya, manoyoga, vacanayoga, kAyayoga aura AnapAna ko grahaNa karatA hai|900 saMsArI jIva pudgala ke binA eka kSaNa bhI nahIM raha sakatA hai| saMsArI jIva ke upayoga meM Ane vAlI sabhI vastueM paudgalika hai| zarIra, indriyA~, zvAsocchavAsa, bhASA, mana Adi sabhI padArtha paudgalika haiN| khAdyapadArtha, vastra, makAna Adi bhI paudgalika haiN| yaha samasta dRzya jagata paudgalika hai| tattvArthasUtrakAra ne pudgala dravya ke upakAra ko isa prakAra mImAMsita kiyA hai- zarIra, vANI, mana, ucchavAsa aura niHzvAsa ye pudgala ke upakAra haiN| sukha, duHkha, jIvana aura maraNa bhI pudgala ke hI upakAra haiN|901 audArika Adi pAMcoM prakAra ke zarIra audArika Adi pudgala vargaNA se nirmita hote haiN| bhASA vargaNA hI vANI ke rUpa meM pariNata hote haiN| manovargaNA se nirmita dravyamana ke binA mAnasika cintana saMbhava nahIM hai| cintana ke pUrva manovargaNA ke skandhoM ko grahaNa kiyA jAtA hai| jIva dvArA peTa ke bhItara pahuMcAyA jAnevAlA ucchavAsavAyu aura peTa se bAhara nikAle jAne vAlI niHzvAsa vAyu bhI paudgalika hai| isI prakAra sukha aura duHkha, sAtA aura asAtA vedanIya karmarUpa antaraMga aura dravya, kSetra Adi bAhya nimittoM se utpanna hotA hai| AyuSyakarma ke udaya se ucchavAsa aura niHzvAsa kA calate rahanA jIvana aura inakA uccheda maraNa hai|902 isa prakAra pudgalAstikAya dravya jIvAstikAya dravya ke lie anugrahakArI hai| 900 bhagavatIsUtra - 13/4/60 901 tattvArthasUtra - 5/19, 20 902 tattvArthasUtra - paM. sukhalAlajI, pR. 125, 126 For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 jIvAstikAya - 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM Sar3adravyoM ke vivecana ke krama meM upAdhyAya yazovijayajI ne jIvadravya kA atisaMkSepa vyAkhyA prastuta kI hai| jIvadravya ko astikAya ke antargata rakhA jAtA hai| jIvadravya bhI asaMkhya pradezoM kA samUha hai| Sar3adravyoM meM tathA navatattvoM meM 'jIva' pradhAna dravya aura tattva hai| Agama sAhityoM meM jIva aura usake lakSaNa, svarUpa, bheda-prabheda-bandhana-mukti Adi viSayoM para vistRta carcA upalabdha hai| jIva kI vyutpatti karate hue kahA gayA hai ki jIvatva tathA AyuSya karma kA bhoga karanevAlA jIva hai|903 jo dravya prANa aura bhAvaprANoM se jIyA thA, jItA hai, aura jiegA, vaha jIva hai|04 prANa vaha zakti vizeSa hai, jisake AdhAra para jIva jItA hai| saMsArI jIva indriya, zvAsocchavAsa, Ayu aura bala (mana, vacana aura kAyA} ina prANoM ke AdhAra para jIte haiM jabaki siddhajIvoM ke lie cetanArUpa " bhAvaprANa hotA hai| jIva kA lakSaNa aura svarUpa - jIva kA mukhya lakSaNa upayoga yA cetanA hai|905 uttarAdhyayanasUtra meM jIva ke lakSaNa ko mImAMsita karate hue kahA hai ki jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye jIva ke lakSaNa hai|06 upAdhyAya yazovijayajI ne jIva kA mukhya lakSaNa cetanA batAyA hai jisake AdhAra para jIva kI anya jar3a dravyoM se alaga pahacAna banatI hai| bhagavatIsUtra aura sthAnAMgasUtra meM jIvAstikAya ke svarUpa kI mImAMsA isa prakAra kI hai007 - 903 jIva-jIvaMta AuyaM ca kammaM uvajIvitaM tamhA jIve - bhagavatIsUtra-2/1/15 904 pANehiM caduhiM jIvadi jIvassadi jo hi jIvido puvvaM - pravacanasAra, 2/55 905 bhagavatIsUtra - 2/10/128, uttarAdhyayana sUtra - 28/10 906 uttarAdhyayanasUtra - 28/11 907 sthAnAMga-5/3/173, bhagavatIsUtra-2/3/128 For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dravyataH - jIvAstikAya anaMta jIvadravya hai| kSetrataH - saMpUrNa lokavyApI hai| kAlataH - jIvadravya anAdi anaMta hai| akSaya, nitya, zAzvata aura avasthita hai| bhAvataH - avarNa, agandha, arasa, asparza tathA arUpI dravya hai| guNataH - upayoga lakSaNa vAlA hai| AcArya kundakunda08 tathA AcArya nemicandra ne jIva ke svarUpa ko anekAntika DhaMga se vyAkhyAyita kiyA hai| unake anusAra jIva astitvamAna, upayogayukta, amUrtika, kartA, bhoktA, svadehaparimANavAlA, saMsArI, siddha evaM urdhvagativAlA hai| jIva kA astitva - cArvAka darzana ko chor3akara prAyaH samasta AtmavAdI darzanoM ne jIva yA AtmA ke astitva ko svIkAra kiyA hai| jainadarzana ke anusAra bhI jIva kA svatantra astitva hai| jIva ke astitva ko siddha karate hue prAcInatama Agama AcArAMgasUtra meM kahA gayA hai ki jo jAnatA hai, vahI AtmA hai|910 vizeSAvazyakabhASya911 meM AtmA ke astitva ke saMdarbha meM nimna tarka diye gaye haiM - 'stambha hai yA purUSa hai? kI taraha 'jIva hai yA nahIM ? yaha saMzaya hI jIva kI sattA ko siddha karatA hai| kyoMki jisa vastu ke sambandha meM saMzaya hotA hai, vaha vastu kahIM na kahIM avazyameva vidyamAna rahatI hai| dUsarA saMzaya eka vicAra paMcAstikAya, gA. 27 908 jIvotti havadi cedA ..... 909 jIvo uvaosamo ayatti kattA sadeha primaanno| bhottA saMsArattho siddho so vissor3haDha gii|| ...... dravyasaMgraha, gA. 2 91deg AcArAMga - 1/5/5/166 911 vizeSAvazyakabhASya - gA. 1571 se 1575 For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. 3. hai, yaha vicAra binA vicAraka ke nahIM hotA hai / ataH AtmA ke sambandha meM saMzaya hI AtmA kI sattA ko siddha kara detA hai / I jaise aghaTa kA pratipakSI ghaTa hai, usI prakAra ajIva kA pratipakSI jIva hai 'jIva nahIM hai' aisA kahane se bhI jIva kI sattA siddha hotI hai| kyoMki saMsAra meM avidyamAna vastu kA niSedha nahIM ho sakatA hai| 'jIva' yaha sArthaka saMjJA hone se 'jIva' zabda se hI jIva kI siddhi ho jAtI hai| kyoMki asat kI koI sArthaka saMjJA nahIM ho sakatI hai / AcArya pUjyapAda kA kathana hai ki prANa, apAna Adi kriyAeM jIva ke astitva ko vaise hI siddha karatI haiM jaise yaMtrapratimA kI ceSTAeM usake prayoktA ke astitva ko siddha karatI hai / 12 isa prakAra AtmA kA astitva svayaM-siddha hai / jIva upayogayukta hai jo pariNAma AtmA ke caitanyaguNa kA anusaraNa karate haiM vaha upayoga hai| 13 jisake dvArA jIva vastu ke bodha ke lie vyApAra karatA hai, vaha upayoga hai| 914 bhagavatIsUtra, uttarAdhyayanasUtra Adi AgamoM meM jIva kA lakSaNa upayoga kiyA hai jabaki AcArya kundakunda AcArya haribhadra Adi ne jIva kA lakSaNa 'cetanA' kiyA hai| isase yahI pratIta hotA hai ki upayoga aura cetanA zabda ekArthaka hai / upayoga do prakAra kA hotA hai darzanopayoga aura jJAnopayoga 17 - 912 yathA yantrapratimAceSTitaM prayokturastitvaM sAdhayati 913 ubhayanimittavazAdutpadyamAnazcaitanyAnuvidhAyI pariNAma upayogaH 914 jainalakSaNAvalI, 1/276 1915 samayasAra 916 SaDdarzanasamuccaya, 49 917 upaogo duviyappo daMsaNaNANaMca - 329 TT. 48 - For Personal & Private Use Only sarvArthasiddhi, 5/19/563 sarvArthasiddhi, 2/8/271 dravyasaMgraha, gA. 4 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 darzanopayoga : yaha nirAkAropayoga hai| isameM padArthoM kA sAmAnya pratibhAsa mAtra hotA hai arthAt yaha upayoga vastu-vizeSa ke sAmAnya svarUpa ko grahaNa karatA hai| darzanopayoga ke cAra prakAra hote haiM - cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn| jJAnopayoga : yaha sAkAropayoga hai| isameM vizeSa rUpa se jJeya kA pratibodha hotA hai arthAt yaha upayoga vastu ke viziSTa svarUpa ko grahaNa karatA hai| vastu ko raMga, rUpa, AkAra, prakAra sahita grahaNa karatA hai| jJAnopayoga ke ATha prakAra hote haiM- matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaparyavajJAna aura kevalajJAna tathA matiajJAna, zruta-ajJAna, aura vibhNgjnyaan| uparyukta cAra prakAra kA darzana aura ATha prakAra kA jJAna rUpa upayoga hI jIva kA sAmAnya lakSaNa hai| jaise uSNatA guNa ke binA agni nahIM hotI hai, vaise hI upayoga lakSaNa ke binA jIva nahIM hotA hai| jIva amUrtika hai - jIvadravya apane zuddha svarUpa se amUrtika hai| kyoMki usameM rUpa, rasa, gandha aura sparza nahIM hote haiN| para saMsAra avasthA meM pudgala karmoM se baddha hone ke kAraNa zarIradhArI hokara mUrtika ho jAtA hai| pudgala karmoM kA prabhAva saMsArI jIva para par3atA hai| ina pudgala karmoM ke nimitta se saMsArI jIva meM mUrtika guNa utpanna hotA hai| parantu ina pudgala karmoM ke prabhAva se mukta, muktAtmA amUrtika hai| isa prakAra nizcaya se jIva amUrtika hone para bhI vyavahAra se mUrtika hai18 arthAt kathaMcit mUrta hai| jIva kartA - jainadarzana ke anusAra jIva apane zubhAzubha pariNAmoM kA kartA hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki - eka jIva svayaM apane sukhoM-duHkhoM kA kartA hai|919 dravyasaMgraha, gA. 7 918 vaNNarasa paMca gaMdhA do phAsA 919 uttarAdhyayana sUtra, 20/37 For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 nizcayanaya se ina sukha, duHkha meM kAraNabhUta apane bhAvoM kA aura vyavahAranaya se pudgala karmoM kA kartA hai|920 ina karmoM ko tor3anevAlA bhI vaha svayaM hI hai| Age isI uttarAdhyayanasUtra meM zarIra ko nAva aura jIva ko nAvika kI upamA dekara jIva ko samasta kAryoM kA uttaradAyI mAnA gayA hai|921 jIva bhoktA hai - jisa prakAra jIva apane pariNAmoM kA kartA hai, usI prakAra vaha apane pariNAmoM kA bhoktA bhI hai| kyoMki jo karmoM kA kartA hai vaha hI unake phaloM kA bhoktA honA caahie| anyathA jIva ko bhoktA na mAnane para karma karane vAle ko usakA phala nahIM milakara usa phala kA bhoktA koI anya ho jaayegaa| aisI sthiti meM puNya yA pApa kI koI sArthakatA nahIM rhegii|922 nizcayanaya se jIva apane bhAvoM kA bhoktA hai tathA vyavahAranaya se karmoM ke phalarUpa sukha-duHkhoM kA bhoktA hai|923 kartRtva aura bhoktRtva donoM jIva kI saMsArAvasthA meM hI saMbhava hai| muktAtmA to mAtra sAkSIsvarUpa hai|924 jIva svadeha parimANa hai - ___jainadarzana ke anusAra jIva kA AkAra vibhu yA aNurUpa na hokara svadeha parimANa hai|925 karmoM ke anusAra choTA yA bar3A jaisA bhI zarIra milatA hai, jIva usa zarIra ke AkAra vAlA ho jAtA hai| jIva meM saMkoca-vistAra rUpa zakti hai| jisa prakAra dIpaka kA prakAza sthAna ke anusAra saMkucita aura vistRta ho jAtA hai, usI prakAra jIva ke pradeza bhI cIMTI jaisA choTA zarIra milane para saMkucita aura hAthI jaisA bar3A zarIra milane para vistRta ho jAte haiN|926 jIva saMkucita hokara AkAza ke 920 samayasAra - gA. 83, 84 921 uttarAdhyayana sUtra - gA. 23/73 922 vavahArA suhudukkhaM - dravyasaMgraha, gA. 9 923 samayasAra, gA. 83, 84 924 jainadarzana meM dravya,guNa, paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR.30 925 aNu-gurU-deha-pamANo, -dravyasaMgraha, gA.10 926 pradeza-saMhAra visargAbhyAm pradIpavat - tattvArthasUtra, 5/16 For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 eka pradeza ke anantaveM bhAga meM bhI samA sakatA hai (nigoda kI apekSA se) tathA vistRta hokara saMpUrNa loka meM bhI vyApta ho sakatA hai| (kevalI samuddhAt kI apekSA se)27 parantu AtmA sarvavyApaka nahIM hai| jitane parimANa meM hamArA zarIra hai utane hI parimANa meM hamArA jIva hai| zarIra ke bAhara jIva kA astitva nahIM hai| jIva aneka haiM - jainadarzana ke anusAra jIva aneka haiN| pratyeka zarIra meM bhinna-bhinna AtmA hai| pratyeka prANI kA AdhyAtmika aura naitika vikAsa kA stara bhI bhinna-bhinna hai| sukha, duHkha Adi kI anubhUti bhI pratyeka jIva ko alaga-alaga hotI hai| yadi jIva eka hI hotA to sabakI mukti aura bandhana bhI eka sAtha hI hotaa| parantu aisA dekhane meM nahIM AtA hai| ataH sukha, duHkha, janma, maraNa, bandhana, mukti Adi kI samyak vyAkhyA ke lie pratyeka jIva kI svatantra sattA ko svIkAranA anivArya hai|928 jIvoM kA vargIkaraNa - jIva mukhya rUpa se do prakAra ke haiM- saMsArI aura mukt|29 karmoM se baddha jIva saMsArI hai| jisa prakAra svarNa-pASANa ko khAna se nikAlane para miTTI Adi vikRti se yukta hotA hai, usI prakAra jIva bhI anAdikAla se karmoM se saMyukta hai| ina karmoM ke udaya se rAga, dveSa, moha Adi viSaya vikAroM se grasita hokara navIna karmoM kA bandhana karatA rahatA hai| pariNAmasvarUpa eka gati se dUsarI gati meM janma-maraNa karatA rahatA hai| isa prakAra vibhinna gatiyoM meM saMcaraNa karanevAle karma sahita jIva saMsArI kahalAtA hai| saMsArI jIva ke punaH do prakAra hote haiM -trasa aura sthAvara 90veindriya 927 jainadarzana meM dravya, guNa, paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 30 928 vizeSAvazyakabhASya, gA. 1582 929 saMsAriNo muktAzca, - tatvArthasUtra, 2/10 930 saMsAriNastrasasthAvarAH - vahI, 2/12 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 teindriya, caurindriya aura paMcendriya jIva trasa haiN| deva, manuSya, tiryaMca aura nArakI ye cAra bheda paMcendriyajIvoM ke haiN| sthAvara ke pRthvIkAya, apkAya, teukAya, vAyukAya aura vanaspatikAya aise pAMca bheda haiN| jisa prakAra svarNa-pASANa ko vizeSa prakriyA se zuddha kiyA jA sakatA hai, usI prakAra jaba jIva sAdhanA aura tapazcaryA Adi purUSArtha ke bala para karmoM se rahita yA karmoM se mukta ho jAtA hai, taba vaha jIva mukta kahalAtA hai| mukta jIva anaMtasukha se yukta siddhAvasthA ko prApta karake apane urdhvagamana svabhAva ke dvArA loka ke agrabhAga meM sthira ho jAte haiN| jIva saMsArI mukta trasa sthAvara dvIndriya indriya caturindriya paMcendriya pRthvIkAya apkAya teukAya vAyukAya vanaspatikAya deva manuSya tiryaMca nArakI Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 paMcAstikAya aura SaT dravyoM kI avadhAraNA kA pArasparika sambandha - ___ jaina darzana meM dravyoM kA vargIkaraNa astikAya aura anastikAya ke rUpa meM bhI kiyA gayA hai| pUrvokta chaha dravyoM meM kAla ke atirikta zeSa dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva astikAya kahalAte haiN|931 prAyaH jaina dArzanikoM ne kAla ke astitva ko svIkAra karane para bhI usameM kAyatva ko svIkAra nahIM kiyA hai| kAla dravya hai, kintu astikAya nahIM hai| astikAya kA artha - asti zabda astitva kA vAcaka hai| utpAda, vyaya, dhrauvya se yukta hone se dharma Adi pAMca dravya sat hai| inakA astitva sunizcita hai| kAya kA artha hai-zarIra | yahA~ zarIra se tAtparya bhautika zarIra se nahIM hai| jaise zarIra bahuta se pudgala paramANuoM kA samUha hotA hai, vaise hI ye dravya bhI bahuta se pradeza vAle hote haiN| ataH inheM 'kAya' (zarIra) zabda se kahA hai| astitvAna aura bahupradezI hone se dharma Adi dravyoM ko astikAya ke rUpa se abhivyaMjita kiyA jAtA hai| yahI bAta 'dravyasaMgraha' meM kahI hai - saMti jado teNede atthitti bhaNaMti jiNavarA jmhaa| kAyA iva bahudesA, tamhA kAyA ya atthikAyA y||932 ___ ataH jo bahupradezI dravya hai, ve astikAya haiM aura jo apradezI yA eka pradezI dravya hai, vaha anastikAya dravya haiN| astikAya aura anastikAya ke isa avadhAraNA ko svIkAra kara lene para yaha prazna uThanA svAbhAvika hai ki jainadarzana ke anusAra pAMca astikAyoM meM dharma, adharma aura AkAza ye tInoM eka, avibhAjya evaM akhaNDa dravya haiM to ye tInoM pradezoM kA samUha (bahupradezI) yA astikAya kaise ho sakate haiM ? DaoN. sAgaramala jaina ne isa prazna kA samAdhAna karate hue kahA hai ki dharma, adharma aura 931 evaM chabya midaM ..... dravyasaMgraha, gA. 23, paMcAstikAya, gA.4 932 vahI, gA. 24 For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 AkAza meM bahupradezatva dravya kI apekSA se na hokara kSetra kI apekSA se hai|933 pudgala kA eka paramANu jitane AkAza ko rokatA hai, use eka pradeza kahA jAtA hai arthAt pradeza AkAza kI vaha antima ikAI hai jo eka pudgala paramANu gheratA hai|934 isa dRSTi se kAyatva (bahupradezatva) kA artha hai vistArayukta honaa| jo dravya vistAravAn hai vaha astikAya hai tathA jo vistAra rahita hai vaha anastikAya hai| vistAravAn kA tAtparya hai - kSetra kA avgaahn| jo dravya jitane kSetra kA avagAhana karatA hai, vahI usakA vistAra, pradeza pracayatva yA kAyatva hai|35 dharma aura adharma donoM astikAya loka taka sImita hone se asaMkhya pradezI haiM jabaki AkAzAstikAya lokAlokavyApI hone se anaMtapradezI haiN| pudgala kA bahupradezapana paramANu kI apekSA se na hokara skandha kI apekSA se hai| yadyapi paramANu pudgala kA eka aMza mAtra hai| phira bhI usameM (pratyeka paramANu meM) ananta pudgala paramANuoM ko samAhita (avagAhita) karane kI zakti hai arthAt pradeza-pracayatva hai|96 ataH paramANu ko bhI upacAra se astikAya mAnA jA sakatA hai| jIvadravya svazarIra ke barAbara haiM aura pradezoM kI apekSA se lokAkAza ke barAbara hai| kAla astikAya kyoM nahIM ? - yahA~ yaha prazna uThatA hai ki kAla bhI lokavyApI hai to astikAya kyoM nahIM hai ? DaoN. sAgaramala jaina ne isa prazna kA samAdhAna isa prakAra kiyA hai - astikAya kI avadhAraNA meM pracaya yA vistAra kA artha hai, bahuAyAmIvistAra {Multi dimensional Extension} na ki Urdhva-ekarekhIya vistAra [Longitudinal Extension} jaina dArzanikoM ne kevala unhIM dravyoM ko astikAya kahA hai jinakA dravyasaMgraha, gA. 27 933 DaoN. sAgaramala jaina abhinandana graMtha - pR.106 934 jAvadiyaM AyAsaM 935 DaoN. sAgaramala jaina abhinandana graMtha, pR. 107 936 sarvArthasiddhi, pR. 212 For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 tiryaka pracaya yA bahuAyAmI pracaya saMbhava ho| kAla meM kevala Urdhva-pracaya yA eka-AyAmI vistAra hI hone se, use astikAya nahIM kahA jA sakatA hai|937 punaH lokAkAza ke pratyeka pradeza para kAlANu sthita hone para bhI pratyeka kAlANu eka svatantra dravya hai| snigdha aura rUkSa guNa ke abhAva ke kAraNa unameM skandha ke rUpa meM bandha nahIM ho sakatA hai| skandha rUpa nahIM hone se pradezapracayatva bhI nahIM ho sakatA hai| ataH kAladravya upacAra se bhI kAya nahIM hai|938 paMcAstikAya kI TIkA meM 'kAyatva' zabda kA artha 'sAvayavatva' kiyA gayA hai| jo avayavI dravya haiM, ve astikAya tathA jo niravayavI dravya haiM, ve anastikAya dravya haiN| dharma, adharma aura AkAza ina tIna dravyoM ke eka, akhaNDa aura avibhAjya hone para bhI inameM kSetra kI dRSTi se sAvayavatva yA vibhAga kI kalpanA kI jAtI hai| yaha vibhAjana kevala vaicArika stara para hI kiyA jAtA hai| akhaNDa AkAza meM bhI 'yaha ghaTAkAza hai' aura 'yaha paTAkAza hai' aisI vibhAga kI kalpanA kI jAtI hai|939 anyathA jisa AkAza meM vArANasI basI hai, jisa AkAza meM kalakattA basA hai, ve donoM eka ho jaayeNge| paramANu nirayava hone para bhI snigdha aura rUkSatva guNa ke kAraNa paraspara skandha banakara kAyatva yA sAvayatva ko dhAraNa kara lete haiN|940 ataH kAlANu ke sivAya anya sabhI dravya kAya yA sAvayava hai| DaoN. sAgaramala jaina1 ne likhA hai "vastutaH kAyatva ke artha ke spaSTIkaraNa meM sAvayavatva evaM sapradezatva kI jo avadhAraNAeM prastuta kI gaI haiM, ve sabhI kSetra ke avagAhana kI saMkalpanA se sambandhita haiN|" isa AdhAra para niSkarSa rUpa se yahI kahA jA sakatA hai ki vistAra yA prasAra hI kAyatva hai| jina dravyoM meM vistAra yA 937 DaoN. sAgaramalajaina abhinaMdana graMtha, pR. 107 938 paMcAstikAya, gA.-4 kI tAtparyavRtti 939 paMcAstikAya, gA.-5 kI tAtparyavRtti 940 eyapadeso vi aNu NANA, - dravyasaMgraha, gA. 26 941 DaoN. sAgaramalajaina abhinaMdana graMtha, pR. 106 For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 prasAraNa kI kSamatA hai, ve astikAya dravya haiM aura jina meM yaha kSamatA nahIM hai, ve anastikAya haiN| isa apekSA se dharma, adharma, AkAza, pudgala aura jIva astikAya dravya haiN| inheM paMcAstikAya kahA jAtA hai| kAladravya meM vistAra yA pradeza pracayatva kI kSamatA nahIM hone se vaha anastikAya dravya hai| paMcAstikAya kI avadhAraNA Sar3adravya kI avadhAraNA se bhinna nahIM hai| paMcAstikAya dravyoM ke sAtha anastikAya kAladravya ko sammilita karane para Sar3adravya kI avadhAraNA banatI hai| dharma, adharma, AkAza, pudgala, jIva aura kAla ina dravyoM kA saMyojana astikAya ke AdhAra para karane se paMcAstikAya kI avadhAraNA aura dravya-sAmAnya kI apekSA se karane para Sar3adravya kI avadhAraNA sAmane AtI hai| astikAya kI avadhAraNA aura Sar3adravya kI avadhAraNA kA pratipAdya viSaya eka hai| SaT dravyoM kA pArasparika saha sambandha yA upakAra - ___ dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya, jIvAstikAya aura kAla ina SaT dravyoM meM paraspara sambandha hai| ye eka-dUsare ke kArya meM sahayoga karate haiN| dharma, adharma aura AkAzadravya niSkriya hone para bhI sakriya jIva aura pudgala ko sahayoga karate haiN| dharmAstikAya dravya gatizIla jIva aura pudgala kI gati meM sahAyatA karatA hai| jIva aura pudgala saMpUrNa loka meM icchAnusAra gati karate haiN| isakA mukhya kAraNa yahI hai ki lokavyApI dharmAstikAya unako sahayoga detA hai| isI prakAra adharmAstikAya jIva aura pudgala dravyoM kI avasthiti meM sahAyaka banatA hai| yadi adharmAstikAya sthiti meM jIva aura pudgala ko sahayoga nahIM kare to jIva, pudgala saMpUrNa loka meM nirantara gatizIla hI hoNge| kahIM para sthira nahIM ho paayeNge| AkAzAstikAya dravya anya samasta dravyoM ke avakAza meM sahAyaka banatA hai| AkAzAstikAya dravya lokAlokavyApI aura vibhu hone se anya dravyoM ko apane meM avakAza dene kA kArya karatA hai| pudgalAstikAya kA mukhya kArya bhautika jagata kI For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ racanA hai| pudgalAstikAya dravya, jIvadravya se prabhAvita bhI hotA hai aura prabhAvita bhI karatA hai| ina do dravyoM ke paraspara sambandha se tathA eka-dUsare ke sarjanAtmaka kAryoM meM sahayoga karane se sRSTi kI prakriyA calatI hai| sattA kI apekSA se ye donoM nirapekSa hone para bhI saMsArika avasthA meM ve paraspara sApekSa haiM / jIva ke saMsArika avasthA meM zarIra aura AtmA, dravyakarma aura bhAvakarma, dravyamana aura bhAvamana, dravyendriya aura bhAvendriya Adi paraspara prabhAvita hote haiM aura paraspara prabhAvita bhI karate haiN| 942 jIva kA zarIra cAhe koI bhI prakAra kA kyoM na ho paudgalika racanA hai| jisa mana ke mAdhyama se jIva cintana karatA hai tathA jina indriyoM ke mAdhyama se viSayoM kA Asevana karatA hai, vaha mana aura indriyA~ bhI paudgalika haiN| ye jIva ke manobhAvoM ko prabhAvita karate haiN| pariNAmasvarUpa jIva kaSAyabhAvoM se saMliSTa hokara naye karmoM kA bandha karatA hai| phira una dravyakarmoM ke vipAka meM manobhAva banate haiN| isa prakAra jIva kA saMsAra bar3hatA rahatA hai| jaba jIva apane purUSArtha se pudgala ke sAtha rahe hue apane sambandha ko viccheda kara detA hai, taba vaha mukta bana jAtA hai / kintu jIvoM ke upakAra kA prazna hai jIva paraspara eka dUsare kA upakAra karate haiN| pitA, putra kA pAlana-poSaNa karatA hai to putra bur3hApe meM pitA kI sevA karake prati upakAra karatA hai / isa prakAra jIva jagata pArasparika sahayoga para Azrita hai ( parasparopagraho jIvAnAm - tattvArthasUtra ) ataH jIvana pArasparika sahayoga para nirbhara hai| jo paryAvaraNa saMrakSaNa kA mUla AdhAra hai / 942 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramalajaina, pR. 115 338 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 anya darzanoM se jainadarzana ke dravya kI samAnatA aura viSamatA : jainadarzana ke anusAra sat kA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya hai|943 jo sadA utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hotA hai, vahI dravya hai| akhaNDa dravya meM uttara paryAya kA prAdurbhAva utpAda hai| jaise - miTTI se ghaTa kA bnnaa| pUrva paryAya kA vinAza vyaya hai| jaise- miTTI ke piNDAkAra kA naash| isa prakAra pUrva paryAya kA vinAza tathA uttara paryAya kA utpAda hone para bhI apanI jAti ko na chor3anA dhrauvya hai| jaise piNDa AkAra aura ghaTa donoM hI avasthAoM meM miTTIpanA dhruva hai| pratyeka dravya pratisamaya uttara avasthA se utpanna, pUrva avasthA se vyaya aura dravyatva se dhrauvya rahatA hai| isa prakAra dravya parivartita hokara bhI aparivartanazIla hai athavA badalakara bhI nahIM badalatA hai| asthAntaraNa yA paryAyAntaraNa rUpa meM pratikSaNa parivartita hone para bhI vastu vahI kI vahI rahatI hai| utpAdavyAtmaka hone se jo parivartanazIla hai vaha paryAyarUpa hai tathA dhrauvyarUpa hone se jo aparivartanazIla hai vaha dravyarUpa hai| dUsare zabdoM meM pratyeka sattA dravyarUpa se nitya hai aura paryAyarUpa se anitya hai| yahI jainadarzana kA pariNAmInityavAda hai| vedAnta aura jainadarzana - jainadarzana sammata dravya ekAnta rUpa se na to nitya hai aura na hI kSaNika hai, apitu nityAnitya hai| jainadarzana dravya ke nityapakSa kI apekSA se vedAntadarzana ke nikaTa hai| donoM darzana sat ko nitya mAnane para bhI donoM kI nityatA meM antara hai| vedAntadarzana44 sat ko kUTasthanitya, paramArthika dRSTi se nirvikAra aura avyaya mAnatA hai arthAt trikAla meM usameM koI parivartana ghaTita nahIM ho sakatA hai| jabaki jainadarzana sat ko pariNAmInitya mAnatA hai arthAt dravya ke rUpa meM nitya hote hue bhI 943 tattvArthasUtra - 5/29 944 bhAratIyadarzana, -je.ena. sinhA, pR. 314 For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 paryAya ke rUpa meM parivartita hotA rahatA hai| parivartita hote hue nitya rahatA hai| sattA apane anAdi svabhAva se na to utpanna hotI hai aura nahIM vyaya hotI hai, kintu usakI avasthAoM kA utpAda-vyaya hotA rahatA hai| jahA~ brahmavAdI sat ke utpAda-vyaya pakSa yA paryAya ko avAstavika mAnate haiM aura dhrauvyapakSa yA dravya ko vAstavika mAnate hai, vahA~ jainadarzana utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM ke sammilita rUpa ko hI sata ke rUpa meM vyAkhyAyita karatA hai| kyoMki sarvathAnitya yA paryAya nirapekSa dravya meM arthakriyA saMbhava nahIM ho sakatI hai aura jo arthakriyA se rahita hai usakI sattA hI nahIM hai|945 ___ ekAnta nitya mAnane para vastu jisa rUpa meM hai usI rUpa meM sadA rhegii| usameM kucha bhI parivartana saMbhava nahIM hogaa| miTTI sadA miTTI hI rhegii| usase kabhI bhI ghaTa nahIM bana sakatA hai| bAlaka sadA bAlaka hI rahegA, vaha yuvA na ho paayegaa| yuvA yuvA hI rahegA, vaha kabhI vRddha nahIM ho paayegaa| vRddha sadA vRddha hI banA rahegA, vaha mara na paavegaa| jo jaisA hai, vaha vaisA hI rhegaa| aisI sthiti meM jagata ko mithyA yA asat hI mAnanA pdd'egaa| kyoMki hamAre anubhUti meM Ane vAlA jagata to parivartanazIla hai| jagata kI eka bhI vastu aisI nahIM hai jo sarvathA parivartana se rahita ho|946 isI prakAra sarvathA nitya AtmA dAna, pUjA, hiMsA Adi zubhAzubha karmoM kA kartA bhI nahIM ho sakatI hai|947 sarvathA nitya AtmA to vahI ho sakatI hai jisake svabhAva meM bhI parivartana nahIM hotA hai| punaH AtmA nitya yA aparivartanazIla hai yA to vaha sadA saMsArI rUpa meM rahegI yA mokSAvasthA meM hI rhegii| na usakA baMdhana ho sakatA hai aura nahIM mukti ho sakatI hai|948 aisI sthiti meM baMdhana aura mukti kI vyAkhyA, dharmasAdhanA Adi saba kucha arthahIna ho jaayeNge| 945 nayacakra, gA. 45 946 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA, -DaoN. sAgaramala jaina, pR. 9 947 nayacakra, gA. 46 948 yogabindu, zlo. 483 For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 bauddhadarzana aura jainadarzana - jainadarzana vastu ko parivartanazIla mAnakara bhI use sarvathA kSaNika nahIM mAnatA hai, jaisA ki bauddhadarzana mAnatA hai| bauddhadarzana ke anusAra saMsAra kI pratyeka vastu pratikSaNa naSTa ho rahI hai| saba kucha kSaNika hai ; kucha bhI sthAyI nahIM hai|949 jainadarzana bhI vastu ko pratikSaNa parivartanazIla mAnatA hai, kintu usakA sarvathA nAza nahIM mAnatA hai| paryAyoM ke utpAda aura vyayarUpa pariNamana ke bAvajUda bhI dravya kA nAza nahIM hotA hai| udAharaNArtha miTTI meM piNDAkAra kA nAza aura ghaTAkAra kA utpAda rUpa pariNamana hone para bhI miTTI kA sarvathA nAza nahIM hotA hai| miTTI ke piNDAkAra ke nAza ke sAtha hI miTTI kA sarvathA nAza mAnane para to ghaTa kI utpatti asat se mAnanI par3egI parantu yaha sarvamAnya niyama hai ki sat kA nAza aura asat kI utpatti kabhI nahIM hotI hai| yadi vyakti yA vastu apane pUrva kSaNa kI apekSA uttara kSaNa meM sarvathA badala jAte haiM to karmaphala aura naitikatA Adi kI vyAkhyA bhI nahIM ho skegii|950 dAna dene vAlA yA pApa karanevAlA naSTa ho gayA to dAna yA pApa kA phala kise milegA? pApaphala kA bhoga kauna karegA ? isI prakAra jisane karmabandha kiyA, vaha sarvathA naSTa ho gayA to mokSa kisakA hogA ? pUrva meM kiye hue corI Adi ke lie bhI vyakti ko uttaradAyI nahIM mAnA jA sakatA hai| kyoMki jisane corI kI, vaha to naSTa ho gyaa| punaH RNa denevAlA apane RNI ko pahacAnakara RNa ko vasUla bhI nahIM kara sakatA hai| 'yaha vahI hai jisane RNa liyA thA, aisA pratyabhijJAna kSaNikavAda meM saMbhava nahIM ho sakatA hai| parimANasvarUpa parivartana ke isa daur3a meM eka dUsare ko pahacAna nahIM paate| isa prakAra kSaNikavAda meM pratyabhijJAna, dAna kA phala, pApoM kA bhoga, bandha aura mokSa Adi ghaTita nahIM hote haiN|951 949 bhAratIyadarzana, -je. ena. sinhA, pR. 27 950 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA, pR. 9 951 pratyabhijJA punardAnaM bhogopArjitainasAm For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 yahI kAraNa hai ki jainadarzana vastu kA sarvathA nAza nahIM mAnatA hai, apitu kevala usakA rUpAntaraNa yA avasthAntaraNa hI svIkAra karatA hai| cUMki avasthAeM yA paryAyeM dravya se abhinna hone se aisA kahA jAtA hai ki dravya meM utpAda aura vyaya hotA hai| parantu paramArtha se dravya kA na to utpAda hotA hai aura na hI vyaya hotA hai| dravya to trikAla sthAyI aura anAdinidhana hai| dravya ke paryAyoM kA hI utpAda aura vyaya hotA hai| dravya kA dravyatva to sadA dhruva rahatA hai| bauddhadarzana dravya ke isa dhruvatA ko asvIkAra karake kevala utpAda aura vinAza ko hI mAnatA hai| isa darzana ke matAnusAra paryAya hI vAstavika hai| dravya vAstavika nahIM hai| jainadarzana aura nyAya-vaizeSikadarzana - jainadarzana guNa ko dravya ke Azrita aura dravya ko guNoM kA samudAya mAnatA hai| dravya aura guNa paraspara bhinna bhI haiM aura abhinna bhI haiN| nyAya-vaizeSikadarzana bhI dravya ko guNa aura kriyA kA AdhAra to mAnate haiM, parantu unake abhimata meM guNa aura dravya sarvathA bhinna hai| prathama kSaNa meM dravya guNoM se rahita hotA hai, tadanaMtara samavAya nAmaka padArtha se donoM meM sambandha sthApita hotA hai|952 parantu samavAya sambandha se anavasthA kA dUSaNa AtA hai| yadi guNa dravya meM samavAya sambandha se rahatA to punaH prazna uThatA hai ki samavAya sambandha guNa aura dravya meM kisa sambandha se rahatA hai ? yadi samavAya sambandha anya samavAya sambandha se guNa aura dravya meM rahatA hai to usa samavAya ke lie bhI dUsare samavAya sambandha ko mAnanA pdd'egaa| isa taraha anavasthA doSa AtA hai|953 yadi samavAya sambandha binA kisI sambandha se dravya aura guNa meM rahatA hai to samavAya kI taraha guNa bhI binA kisI sambandha se dravya meM raha sakate haiN| ataH jainadarzana ke abhimata meM dravya aura guNa paraspara bhinnAbhinna hai| bandhamokSAdikaM sarva kSaNabhaMgAd virUdhyate - nayacakra, pR. 23 para uddhRta 952 bhAratIya darzana, - je. ena. sinhA, pR. 113 953 nayacakra, gA. 47 For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 dravya aura guNa ko ekAnta bhinna mAnane para dravya kA abhAva aura dravya kA anaMtatA kA doSa utpanna hotA hai|954 guNa kisI na kisI dravya ke Azraya se hI rahate haiN| yadi vaha dravya guNa se bhinna hai to guNa dUsare kisI dravya ke Azraya se rheNge| isa prakAra dravya kI anantatA kA prasaMga AtA hai| dravya guNoM kA samudAya hai| yadi guNa samudAya (dravya) se bhinna hai to phira samudAya hI nahIM rhegaa| isa taraha guNoM ko dravya se sarvathA bhinna mAnane para to dravya kA hI abhAva ho jaayegaa| isalie guNa-guNI kA astitva bhinna-bhinna nahIM hai| jo guNa ke pradeza haiM vahI guNI arthAt dravya ke pradeza haiN| guNa aura dravya meM pradeza bheda nahIM hone para saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA se bheda bhI hai|955 jainadarzana aura sAMkhya yogadarzana jainadarzana bhI sAMkhyadarzana kI taraha jar3a aura cetana tattva ko mAnanevAlA dvaitavAdI darzana hai, parantu vaha sAMkhyadarzana kI taraha purUSa ko nitya aura prakRti ko pariNAmI nitya nahIM mAnatA hai, apitu vastumAtra ko pariNAmInitya mAnatA hai phira cAhe vaha jar3a ho yA cetana tttv| sAMkhyadarzana ke abhimata meM prakRti pariNAmInitya hai aura purUSa kUTasthanitya hai|956 jabaki jainadarzana meM jar3a aura cetana donoM hI pariNAmInitya haiN| purUSa ko kUTasthanitya mAnane para usake bandhana evaM mukti kI avadhAraNA nahIM banegI tathA jar3a prakRti kA baMdhana aura mukti mAnanA yuktisaMgata nahIM hogaa| jabaki sAMkhya evaM yogadarzana baMdhana aura mukti ko mAnakara mukti kA mArga bhI prastuta karate 954 paMcAstikAya, gA. 44 955 saMjJA saMkhyA lakSaNathI paNi bheda ehoro jANI re - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/16 kA pUrvArdha 956 bhAratIyadarzana, -je. ena. sinhA, pR. 190 For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jainadarzana aura mImAMsA - yadyapi jainadarzana aura mImAMsA donoM hI sattA ko pariNAmInitya mAnate haiM, phira bhI mImAMsA AtmA kI nitya mukti ko nahIM mAnatA hai| vaha svarga prApti taka hI apane ko sImita rakhatA hai| usakA kahanA hai ki yadi mukti nitya hai to phira AtmA kA pariNAmI nityatva khaNDita hogaa| ---000--- For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha adhyAya jainadarzana meM guNa kA svarUpa evaM prakAra 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kA mukhya pratipAdya viSaya dravya, guNa aura paryAya haiN| upAdhyAya yazovijayajI ne dravyoM ke svarUpa, lakSaNa evaM bheda-prabhedoM ke vivecana ke pazcAt guNoM ke svarUpa, lakSaNa evaM bheda - prabhedoM kI carcA bhI vistAra se kI hai| yadyapi dravya ko guNa - paryAyayukta athavA guNa aura paryAya ke bhAjana rUpa meM paribhASita karane se dravya ke svarUpa, lakSaNa Adi kI carcA meM guNa kI carcA bhI sAmAnyarUpa se samAhita ho hI jAtI hai, tathApi guNa kyA hai ? guNa kitane prakAra ke aura kauna-kauna se haiM ? guNa kA dravya aura paryAya se kyA sambandha hai ? kisa dravya ke kitane aura kauna-kauna se guNa hote haiM ? kyA eka guNa anya guNoM ke rUpa meM pariNamita ho sakatA hai yA nahIM ? guNa aura svabhAva meM kyA antara hai ? ityAdi prazna anuttarita hI raha jAte haiN| guNa ke svarUpa ko samIcIna rUpa se avagata hue binA dravya ke sarvAMgINa svarUpa ko jAna pAnA bhI saMbhava nahIM hai / isa dRSTi se yazovijayajI ne isa grantha meM guNa kA bhI vizada vizleSaNa prastuta kiyA hai| I 1. guNa zabda ke vibhinna artha - 345 jaina vAGmaya meM guNa zabda vibhinna artha meM prayukta huA hai| jaina AcAryoM dvArA AcAramImAMsA evaM tattvamImAMsA ke kSetra meM saMdarbha ke anusAra 'guNa' zabda kA prayoga vividha arthoM meM kiyA jAtA rahA hai| jaise - indriyoM ke bhoga ke viSaya, saMsAra ( Avarta), sadguNa (acchAiyA~), zakti yA zakti ke aMza yA bhAga, svabhAva, lakSaNa, dravyAzrita guNadharma ityAdi / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 prAcIna granthoM meM guNa zabda kA artha - __prAcInatama Agama 'AcArAMgasUtra'7 meM 'guNa' zabda kA prayoga saMsAra (Avarta) yA indriyoM ke viSaya ke artha meM kiyA gayA hai| isa sUtra ke prathama zrutaskandha meM kahA gayA hai ki "je guNe se AvaTe, je AvaTTe se gunne|" indriyoM ke viSaya bhoga kI AkAMkSA ke kAraNa saMsAra hai aura saMsAra ke pariNAma svarUpa indriyoM ke viSaya hai| 'sUtrakRtAMgasUtra958 meM prativAdakartA sAdhu ko 'bahuguNaprakalpa' honA cAhie, aisA ullekha hai arthAt prativAdI sAdhu pratipakSI ke hRdaya meM sneha, sadbhAvanA, AtmIyatA, sAdhu saMsthA ke prati zraddhA, dharma ke prati AkarSaNa, vItarAga devoM ke prati bahumAna Adi aneka guNa utpanna karane vAlA honA caahie| isI sUtra meM anyatra mada, nindA, Asakti ityAdi tathA sukhazIlatA, kAmabhoga, pramAda ke tyAga ko evaM samatA Adi guNoM ko mokSa ke sAdhana mAnA gayA haiN| yahA~ donoM hI saMdarbha meM 'guNa' zabda acchAiyA~ (Virtues) ke artha meM prayukta huA hai| sthAnAMgasUtra meM 'aMza' ke artha meM guNa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| pudgaladravya meM kitane aMzavAle varNa, gandha, rasa aura sparza vAle pudgaloM kI eka vargaNA hotI hai, isa saMdarbha meM guNa zabda kA aMza ke artha meM prayoga kiyA hai| isI sUtra meM Age jIvadravya ko upayoga guNavAlA batAyA hai| yahA~ guNa zabda 'lakSaNa' ke rUpa meM prayukta huA hai| upayoga jIva kA lakSaNa hai| __bhagavatIsUtra meM yadyapi guNa zabda kA upayoga sAmAnya rUpa se acchAiyAM yA sadguNoM ke artha meM prayoga kiyA gayA hai, parantu 'svabhAva' ke artha meM bhI 'guNa' ko prayukta kiyA gayA hai| agurUlaghu ko dravyoM kA guNa kahA hai| dravya ke jisa svabhAva ke kAraNa usake guNa bikhara kara alaga nahIM hote haiM usa svabhAva ko agurUlaghuguNa kahA jAtA hai| 957 AcArAMgasUtra, 1/1/5/40, 1/2/1/65, 1/5/3/200 958 a) bahuguNappagAyaiM kajjA attsmaahie| jeNa'NNo Na virUjjhejjA teNa taM taM smaayre|| ................... sUtrakRtAMga, 1/3/3/22 ba) abhaviMsu purA vi .. sUtrakRtAMga, 1/2/3/162 959 a) sthAnAMgasUtra, 1/243 se 247, ba) guNao uvaogaguNe - sthAnAMga, 5/3/173 960 a) bhagavai, 7/9/12 ba) bhagavai, 11/107, 108 For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 paravartI granthoM meM guNa zabda kA artha - ___ uttarAdhyayanasUtra meM dravya ke Azrita rahanevAle dharma yA zakti ke aMza (vizeSa) ke lie 'guNa' zabda kA prayoga huA hai| dazavaikAlikasUtra62 meM guNa zabda kA prayoga aneka sthAnoM para huA hai| isa sUtra meM prAya: karake sarvatra guNa zabda kA artha acchAiyAM yA sadguNa hI kiyA gayA hai| isameM jJAna, darzana, saMyama, tapa, Arjava bhAva ityAdi ko guNa zabda se abhihita kiyA gayA hai| tattvArthasUtra63 meM guNa zabda kA prayoga alaga-alaga adhyAya meM alaga-alaga artha meM kiyA hai| dUsare adhyAya meM guNIta ke artha meM, paMcama adhyAya meM dravya ke Azrita rahane vAle dravya ke hI svabhAva yA dharma ke lie tathA aMza ke lie guNa zabda AyA hai| parantu isI sUtra ke saptama adhyAya meM sadguNa (Virtues) ke lie guNa zabda prayukta hai| umAsvAti viracita dUsare grantha 'prazamaratiprakaraNa964 meM guNa zabda kA prayoga sadguNa ke artha meM to huA hI hai sAtha meM kAla ke vartanA evaM paratvAparatva Adi lakSaNa ke lie tathA pudgala ke varNAdi lakSaNa ke lie bhI guNa zabda prayukta huA hai| isI prakaraNa meM 'asaMkhyAtaguNahIna' aisA zabda prayoga karake yahA~ guNa se tAtparya bhAga kiyA gayA hai|965 AcArya kundakunda ne jahA~ 'samayasAra986 meM guNa kA prayoga jJAna, darzana Adi ke lie evaM cetanA Adi ke lakSaNa ke rUpa meM kiyA hai, vahIM paMcAstikAya aura 'pravacanasAra' meM guNa kA artha dravya ke dharma yA svabhAva yA zakti-aMza (vizeSa) ke lie 961 uttarAdhyayanasUtra, 28/6 962 dazavaikAlikasUtra, 6/68, 7/49 963 tattvArthasUtra, 2/40, 5/37, 50, 33, 35, 7/6 964 prazamaratiprakaraNa, kA. 208 965 vahI, kA. 218 966 samayasAra, gA. 30,41 For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhI kiyA hai|67 sanmatiprakaraNa88 meM guNa zabda ke anya artha ke sAtha uparokta artha bhI kiyA gayA hai| rAjavArtika.69 meM guNa zabda ke vibhinna arthoM ko udAharaNa se spaSTa kiyA gayA hai| jaise rUpAdi guNa meM guNa kA artha rUpAdi indriyoM ke viSaya hai, doguNAvayava, triguNAvayava meM guNa kA artha bhAga hai, guNajJa sAdhu meM guNa kA artha upakAra hai, guNavAnadeza meM guNa se tAtparya dhAnya Adi dravya hai| jisa deza meM dhAnya kI utpatti acchI hotI hai, vaha guNavAnadeza kahalAtA hai| AcArya haribhadra', AcArya hemacandra prabhRti ne prAyaH karake guNa zabda kA prayoga sadguNa (Virtues) yA acchAiyA~ ke artha meM hI kiyA hai| aNimA, mahimA Adi siddhiyoM ke lie bhI guNa zabda ko prayukta kiyA gayA hai|972 isa prakAra saMkSepa meM aisA kahA jA sakatA hai ki AcAramImAMsA ke saMdarbha meM guNa zabda kA prayoga prAyaH samyak jJAna, darzana, saMyama, tapa Adi sadguNoM yA acchAiyoM ke lie huA hai| jabaki tattvamImAMsA ke kSetra meM, prAyaH guNa zabda kA prayoga bhAga, aMza aura dravya kA dharma yA svabhAva yA zakti aMza ke rUpa meM kiyA gayA hai| prastuta vivecana ke sandarbha meM 'guNa' zabda se dravya ke dharma, svabhAva yA zakti (vizeSa) hI apekSita hai| ba) pravacanasAra, 21, 5 967 a) paMcAstikAya, 3-4, 968 sanmatiprakaraNa, 3/12 969 rAjavArtika, 5/34/2 970 yogazataka, 15, 37, 45 971 yogazAstra, 2/83 972 vasunandizrAvakAcAra, gA. 513 For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 yazovijayajI kI dRSTi meM guNa kA svarUpa - Agama sAhitya meM sarvaprathama 'uttarAdhyayanasUtra meM dravya guNa aura paryAya ke svarUpa kI carcA huI hai| usameM dravya ko guNoM kA Azrayasthala aura guNa ko dravya ke Azrita rahanevAle dharmoM ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA hai| vastutaH dravya, guNa aura paryAya kA AdhAra hai| yahA~ dravya ko AdhAra aura guNa evaM paryAya ko Adheya ke rUpa meM mAnA hai| tattvArthasUtra meM bhI guNa ko paribhASita karate hue 'dravyAzrayAnirguNA guNA974 hI kahA gayA hai| isa sUtra meM vizeSarUpa se yaha batAyA gayA hai ki guNa dravya meM rahate haiM, parantu unake koI guNa nahIM hote haiN| ve guNarahita hote haiN| yadi guNa kA bhI guNa mAneMge to phira anavasthAdoSa kA prasaMga upasthita ho jaayegaa| dravya kA jo avinAzI lakSaNa hai yA dravya jisa lakSaNa kA tyAga kadApi nahIM karatA hai, vaha guNa hai| guNa dravya kA vidhAna hai arthAt usakA svalakSaNa hai| eka dravya apane svalakSaNa ke kAraNa hI anya dravya se pRthak astitva rakhatA hai| udAharaNArtha jIva dravya apane jJAnAdi guNoM ke kAraNa pudgala Adi dravyoM se bhinna hai tathA isI prakAra pudgala dravya bhI rUpa, rasa, gandha, sparza ina guNoM ke kAraNa jIva Adi anya dravyoM se bhinna apanI pahacAna rakhatA hai| yadi jJAnAdi bhedakaguNa na ho to dravyoM meM sAMkarya ho jaayegaa| ataH dravya meM bheda karanevAlA dharma bhI guNa hai|75 AcArya devasena ne bhI lagabhaga isI rUpa meM guNa ko spaSTa kiyA hai| unake anusAra jo vivakSita dravya ko dravyAntara se pRthak karate haiM, ve guNa haiN|976 guNa kI uparokta paribhASA jJAnAdi vizeSa guNoM ko hI parilakSita karatI hai, parantu dravya meM vizeSa guNoM ke atirikta dravyatva, astitva Adi sAmAnya guNa bhI pAye jAte haiM, jo sabhI dravyoM meM samAna rUpa se vidyamAna rahate haiN| upAdhyAya yazovijayajI ne apane 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM guNa uttarAdhyayanasUtra, 28/6 973 guNANamAsao davvaM 974 tattvArthasUtra, 5/40 975 dravyaM dravyAntarAd yena viziSyate sa guNaH / .... 976 guNyate pRthaka kriyate dravyaM dravyAdyaiH te guNAH sarvArthasiddhi, 5/38/600 AlApapaddhati, 1/93 For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ko bhinna rUpa se paribhASita karate hue sAmAnya aura vizeSa donoM guNoM kI vyAkhyA kI hai| inakI carcA hama Age kregeN| sAmAnyatayA vastu kI viziSTatA hI usakA guNa hotA hai| jaise-candra kI viziSTatA zItalatA hai aura vahI usakA guNa hai| sAdhu kI viziSTatA samatA hai aura samatA hI sAdhu kA guNa hai| jisase vastu kI pahacAna banatI hai, vaha usa vastu kA guNa hai| isa dRSTi se guNa aura vizeSatA- ye donoM hI ekArtha vAcaka hai| paMcAstikAya ke tAtparyavRtti meM anekAntAtmaka vastu ke anvayI vizeSa ko hI guNa kahA hai|' dravya ko anvaya aura guNa ko anvayI kahA jAtA hai| dravya kA binA kisI rUkAvaTa se pravAharUpa se calate rahane se aisA anugata artha ghaTita hone se use anvaya kahA jAtA hai|78 ye anvaya jinake haiM ve anvayI kahalAte haiN| isakA Azaya yaha hai ki jisameM 'yaha vahI hai aisI buddhi ho, vaha anvayI kahalAtA hai| dravya meM anvayatA yA 'yaha vahI hai' aisI pahacAna guNoM ke kAraNa hI hotI hai| kyoMki dravya ke samasta avasthAoM meM (paryAyoM meM) guNa kI anuvRtti barAbara pAyI jAtI hai| isalie guNa anvayI kahalAte haiN| ataH ananta guNoM ke samudAya rUpa dravya meM jina vizeSoM (viziSTatAoM) kI anuvRti pAyI jAtI hai, ve anvayI vizeSa hI guNa hai| guNa ko vistAra vizeSa bhI kahA jAtA hai|980 jo vizeSa sadaiva guNa ke Azrita rahate haiM aura jo nirguNa yA nirvizeSa hote haiM aise jitane bhI 'vizeSa' haiM, ve saba guNa kahalAte haiN|981 dravya kA jo anAdi-anidhana sadRza pariNAma hai, vahI guNa hai|92 dravya ke sabhI paryAyoM meM jo eka samAnatA yA sadRztA dikhAI detI hai, use hI guNa nAma se abhivyaMjita kiyA gayA hai| pariNamanazIla dravya meM do prakAra ke pariNAma hote haiM 977 anekAntAtmakasya vastuno'nyayino vizeSA guNAH .................. paMcAstikAya-tAtparyavRtti, gA. 10 978 anuritvyucchinnpravAharUpeNa vartate ydvaa| ... paMcAdhyAyI, zlo. 1/142 979 ayamanvayosti yeSAmanvayaniste bhavanti guNavAcyA .... vahI, zlo. 1/144 980 guNAH vistAra vizeSAH pravacanasAra-tAtparyavRtti, gA. 2/3 981 dravyAzrayA guNAH syurvizeSamAtrAstu nirvizozca ... paMcAdhyAyI, zlo. 1/104 982 sariso jo pariNAmo aNAi-NihaNo have guNo so hi| ............. kArtikeyAnuprekSA, gA. 241 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 sadRzapariNAma aura vidRshprinnaam| jisake kAraNa 'yaha vahI hai' aisI sadRzatA dekhI jAtI hai, vaha sadRza pariNAma hI guNa hai| caitanya kI apekSA se mAnava, pazu, nArakI, deva Adi saba eka samAna dikhAI dete haiN| jIva marakara cAhe deva, dAnava, mAnava, pazu ho jAye, parantu caitanya guNa sabameM parilakSita hotA hai| caitanyatA ke kAraNa hI deva, dAnava Adi jIva kI paryAya meM sadRzatA dikhAI detI hai| jIva kA caitanyaguNa jIva ke pratyeka pradeza meM vyApta rahatA hai| jIva kA caitanya guNa anAdi-anidhana hai| na utpanna hotA hai aura nahIM naSTa hotA hai| kisI jIva kA caitanyaguNa naSTa nahIM hotA hai| usI prakAra kisI bhI pudgaladravya meM caitanyaguNa utpanna nahIM hotA hai| jisa dravya ke jitane aura jo-jo guNa hote haiM ve tInoM kAla meM utane aura ve hI rahate haiM, badalate nahIM hai| guNa sadA dravya ke sahavartI hote haiN|983 guNa se pRthak dravya kA aura dravya se pRthak guNa kA astitva nahIM hotA hai| eka dravya ke sabhI guNa yugapad yA eka sAtha rahate haiN| ina guNoM kA samudAya hI dravya hai| ataH nayacakra meM jo dravya ke sahabhAvI ho unheM guNa kahA gayA hai| AlApapaddhati85 meM bhI guNa unheM hI kahA gayA hai jo dravya meM yugapad rUpa se sadAkAla rahate hoN| guNa ko jaise anvayI kahA jAtA hai, vaise hI 'sahabhU' (sAtha-sAtha rahane vAle) bhI kahA jAtA hai| kyoMki dravya ke sabhI guNa eka sAtha rahate haiN| paryAya kI taraha krama-krama se nahIM hote haiN|986 guNa ke zakti, lakSya, dharma, rUpa, svabhAva, prakRti, zIla aura AkRti ye saba paryAyavAcI zabda haiN|87 inako ekArthavAcI kahane se guNa ke vAstavika svarUpa ko samajhanA sulabha ho jAtA hai| 983 sahavartino guNAH ....... ... Avazyakaniyukti, hari.vR, pR. 445 984 davvANaM sahabhUdA sAmaNNavisesado guNA nneyaa| ..... nayacakra, gA. 11 985 saha bhUvo guNAH AlApapaddhati, sU. 92 986 tadvAkyAntaramatedyathA guNAH sahamUvopi cAnvayinaH / ....... paMcAdhyAyI, zlo. 1/138 987 zaktirlakSya vizeSo dharmo rUpaM guNaH svabhAvazca / prakRtiH zIlaM cAkRtirekArthavAcakA amI shbdaaH|| .......... vahI, zlo. 1/48 For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 uparokta samasta carcA ke niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai yazovijayajI ke pUrva jaina dArzanikoM ne nimna cAra binduoM ke AdhAra para guNa ke svarUpa ko nirdezita kiyA hai - 1. jo dravya ke Azrita rahate haiM- ve guNa haiN| 2. dravya kA bhedaka dharma guNa hai| 3. dravya kI anvayI vizeSatAe~ guNa haiN| 4. dravya ke sahavartI yA sahabhAvI tattva hI guNa haiN| prathama paribhASA dravya aura guNa meM Azraya-AzrayI sambandha ke dvArA donoM ke madhya bheda kA saMketa karatI hai aura bhedavAdI nyAya aura vaizeSikadarzana ke nikaTa hai|988 dUsarI paribhASA dravya ke vizeSa bhedaka guNa batAtI hai, kyoMki eka dravya ko anya dravya se pRthak karanevAle usa dravya ke jJAnAdi vizeSa guNa hI ho sakate haiN| tIsarI aura cauthI paribhASA meM vizeSa rUpa se antara nahIM hai| guNa vahI hotA hai, jo dravya kI sahabhAvI viziSTatAoM ko sUcita karatA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne guNa ko paribhASita karane ke lie haribhadra kI TIkAoM ke sAtha-sAtha nayacakra aura AlApapaddhati kA anusaraNa kiyA hai| unhoMne vastu ke sahabhAvI dharma ko hI guNa ke nAma se abhihita kiyA hai|989 jaba se dravya hai aura jaba taka dravya rahegA taba taka rahane vAle dharma sahabhAvI dharma hai aura dravya ke ye sahabhAvI dharma hI guNa kahe jAte haiN| jaise - jIva kA upayogaguNa, pudgala kA grahaNaguNa, dharmAstikAya kA gatihetutvaguNa, adharmAstikAya kA sthitihetutvaguNa, AkAzAstikAya kA avagAhanAhetutvaguNa, kAla kA vartanAhetutvaguNa990 aadi| ye guNa dravya kI zaktirUpa se, sadA vidyamAna rahate haiN| 988 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA - DaoN. sAgaramala jaina, pR. 61 98 dharama kahIjai guNa-sahabhAvI, kramabhAvI paryAyo re .. ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/2 990 sahabhAvI kahatAM-yAvadravyabhAvI je dharma, te guNa kahiIM jisa jIvano upayoga guNa ... ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/2 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___353 vastutaH guNa se dravya kA aura dravya se guNa kA astitva bhinna nahIM hai| ataH donoM meM ekadravyapanA hai| dravya aura guNa donoM ke pradeza bhinna nahIM hone se unameM eka kSetrapanA bhI hai| donoM ke sadA sAtha rahane se unameM eka kAlapanA bhI hai| donoM kA eka svabhAva (dhruvapanA) hone se ekabhAvapanA bhI hai| isa kAraNa se guNa dravya ke sahabhAvI dharma kahe jAte haiN|991 yazovijayajI ke prAyaH samakAlIna paM. rAjamalla kavirAjakRta paMcAdhyAyI meM 'sahabhAvI' zabda kA artha bhinna rUpa se kiyA gayA hai| guNa dravya ke sadA sAtha-sAtha rahane se sahabhAvI hai aisA artha karane para guNa bhinna padArtha aura dravya bhinna padArtha ho jaayegaa| jabaki jainadarzana ke anusAra guNa se bhinna dravya koI padArtha nahIM hai| dravya ananta guNoM kA akhaNDa piNDa hai| isalie sahabhAvI zabda kA artha yaha karanA cAhie ki dravya ke sabhI guNa sAtha-sAtha rahate haiN|992 guNoM ke jitane bhI pariNamana hote haiM, una sabhI meM tat-tat guNa sAtha-sAtha rahate haiN| guNoM kA paraspara viyoga nahIM hotA hai| jo guNa prathama samaya meM haiM, ve hI guNa dvitIya samaya meM bhI rahate haiN| paryAyoM meM yaha bAta nahIM hai| jo paryAyeM pUrva samaya meM haiM, ve uttara samaya meM vidyamAna nahIM rahatI 991 nayacakra kA vivecana -paM. kailAzacandra zAstrI, pR.6 922 nanu saha samaM militvA dravyeNa ca sahabhuvo bhavantviti cet / tanna yato hi guNebhyo dravyaM pRrthagiti yathA niSidvatvAt / / ..... paMcAdhyAyI, 1/140 For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 guNa ke prakAra : sAmAnyaguNa aura vizeSaguNa - __mukhya rUpa se guNa ke do prakAra haiM -sAmAnyaguNa aura vizeSaguNa / 993 Sar3adravyoM ke samasta guNa guNatva sAmAnya kI apekSA se samAna hai| parantu inameM kucha guNa dravya ko dravyAntara se pRthak karane se vizeSa bhI haiN|994 vizeSa guNoM ke abhAva meM dravyoM meM paraspara bheda karanA saMbhava nahIM hogaa| jIvadravya aura pudgaladravya meM koI antara hI nahIM rhegaa| jo sAdhAraNa guNa hai ve sAmAnya guNa kahalAte haiM tathA jo asAdhAraNa guNa haiM, ve vizeSa guNa kahalAte haiN| jo guNa sAmAnya rUpa se sabhI dravyoM meM pAye jAte haiM, ve sAmAnya guNa haiN| jo guNa kisI dravya vizeSa meM hI pAye jAte haiM, ve vizeSa guNa haiN|995 jaise astitvaguNa dravya mAtra meM pAye jAne se sAmAnyaguNa ke antargata AtA hai jabaki jJAnaguNa mAtra jIvadravya meM pAye jAne se vizeSaguNoM ke antargata AtA hai| astitva Adi sAmAnya guNoM se dravyasAmAnya kI siddhi hotI hai tathA jJAna Adi vizeSa guNoM se dravyavizeSa kI siddhi hotI hai|996 paramAtmaprakAza kI TIkA meM guNoM ke tIna bheda kiye gaye haiM97 -sAdhAraNaguNa, asAdhAraNaguNa aura sAdhAraNAsAdhAraNa gunn| astitva, vastutva, prameyatva Adi guNa samasta dravyoM meM pAye jAne se sAdhAraNaguNa hai, jabaki jJAna, sukha Adi guNa umuka dravya meM hI hone se asAdhAraNaguNa hai tathA amUrtatva, pradezatva Adi guNa sAdhAraNAsAdhAraNaguNa hai| pudgaladravya meM amUrtatvaguNa kA abhAva hotA hai| ataH amUrtatvaguNa dharmAstikAya Adi pA~ca dravyoM kI apekSA sAdhAraNaguNa hai| jabaki ....... 993 a) guNA vistAravizeSAH te dvividhAH sAmAnyavizeSAtmakatvAt .......... pravacanasAra-tAtparyavRtti gA. 2/3 ba) davvANaM sahabhUdA sAmaNNavisesado guNA NeyA . nayacakra, gA. 11 994 asti vizeSasteSAM sati ca samAne yathA guNatvepi ................. paMcAdhyAyI, gA. 1/160 995 a) sAdhAraNaNAstu yatare tatare nAmnA guNA hi sAmAnyA ............... vahI, gA. 1/161 ba) jainasiddhAntadIpikA, 1/37 996 teSAmiha vaktavye hetu paMcAdhyAyI, gA. 1/162 997 gaNAstrividhA bhvnti| kecana sAdhAraNAH kecana asAdhAraNAH kecana sAdhAraNAsAdharaNA iti ... ... paramAtmaprakAza gA. 1/58 kI TIkA For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 pudgaladravya kI apekSA se asAdhAraNa hai| yazovijayajI ne pravacanasAra, AlApaddhati ke anusAra sAmAnya aura vizeSa ke rUpa se guNoM ke do hI bheda kiye haiN| sAmAnyaguNa dasa haiM -astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva / 998 vizeSaguNa solaha haiM -jJAna, darzana, sukha, vIrya, rUpa, rasa, gandha sparza, gamanahetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva, avagAhanahetutva, mUrtatva, amUrtatva, cetanatva evaM acetntv|99 AcArya amRtacandra ne pravacanasAra kI tAtparyavRtti meM guNa aura svabhAva meM bheda kiye binA astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatva, asarvagatva, sapradezatva, apradezatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, cetanatva, acetanatva, kartRtva, akartRtva, bhoktRtva, abhoktRtva aura agurUlaghutva ina ikkIsa guNoM ko sAmAnyaguNa kahA hai| parantu AlApapaddhati ke kartA devasena ne guNa aura svabhAva ko alaga-alaga karake sAmAnya guNoM ke antargata astitva Adi dasa guNoM ko hI ginAyA hai|1000 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM bhI AlApapaddhati kA anusaraNa karake astitva Adi dasa guNoMkosAmAnyaguNa ke rUpa meM tathA jJAnAdi solaha guNoM ko vizeSaguNoM ke rUpa meM vyAkhyAyita kiyA gayA hai| 1001 998 a) nayacakra ........ gA. 12 ba) AlApapaddhati - sU. 9 999 a) nayacakra ...... gA. 13 ba) AlApapaddhati -sU. 11 1000 pravacanasAra, gA. 2/3 kI tAtparyavRtti 1001 dravyaguNaparyAyanorAsa kI gyArahavIM DhAla, gA. 1, 2, 3 For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 yazovijayajI ke anusAra sAmAnya guNa - 1. astitva - asti arthAt hone kA bhAva astitva hai| astitva kA artha hai st| dravya ke sadbhAvarUpa yA satrupa svabhAva ko astitvaguNa kahate haiN|002 jisa zakti ke kAraNa dravya kA kabhI nAza nahIM hotA hai, vaha zakti astitvaguNa hai| 003 isa guNa ke kAraNa hI dravya apanI sabhI paryAyoM meM anvitarUpa se vidyamAna rahatA hai| yazovijayajI ke anusAra jisase vastu kI sadrUpatA kA vyavahAra hotA hai, vaha astitvaguNa hai|1004 vastu hai, vastu sat hai, vastu vidyamAna hai, isa jagata meM vastu kI upasthiti hai, ityAdi ko sadrUpatA kahA jAtA hai| 1005 isa sadrUpatA kA vyavahAra arthAt 'vastu hai' isa kathana kA vyavahAra jisa guNa ke kAraNa hotA hai, vaha astitvaguNa hai| yadi dravya meM astitvaguNa nahIM hotA to asadrUtatA kA vyavahAra hotaa| parantu SaDdravyoM meM sadrUpatA (hai, sat hai, ityAdi) kA vyavahAra hotA hai| ataH astitvaguNa chahoM dravyoM meM pAyA jAtA hai| AcArya tulasI ne bhI dravya ke vidyamAnatA ko hI astitva kahA hai| 1006 astitvaguNa ke kAraNa hI jIva-ajIva Adi chahoM dravya kAla kI apekSA anAdi-anaMta aura svayaMsiddha hai| isalie unheM kisI ne banAyA nahIM hai| isI apekSA se chahoM dravyoM kA samUharUpa vizva bhI Izvara Adi kI racanA nahIM hai|1007 .................... 1002 asti iti etasya bhAvaH astitvaM sadrUpatvaM AlApapaddhati, sU. 94 1003 nayacakra kA vivecana - paM. kailAzacandra zAstrI, pR.7 1004 tihAM astitvaguNa te kahiiM, jehathI sadpatAno vyavahAra thAiM ................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/1 kA TabbA 1005 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 536 1006 jainasiddhAntadIpikA, 1/38 1007 jinAgamasAra, pR. 316 For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 2. vastutva - vastu ke bhAva ko vastutva kahate haiM, arthAt vastu ke sAmAnya-vizeSAtmaka svabhAva ko vastutva kahate haiN|1008 jisa zakti ke sadbhAva se dravya meM arthakriyA hotI hai, use vastutvaguNa kahA jAtA hai| 1000 arthakriyA se tAtparya hai pryojnbhuutkriyaa| pratyeka dravya kA apane-apane svabhAva ke anusAra kArya karanA prayojanabhUtakriyA hai| jaise ghaTa jala dhAraNa karatA hai| pratyeka dravya sAmAnya-vizeSarUpa hone se apanA-apanA prayojanabhUta kArya karatA hai| yazovijayajI ne usa guNa ko vastutvaguNa kahA hai jisase jAti-vyaktirUpatA kA jJAna hotA hai| jaise kisI vyakti ko eka ghaTa dikhAkara yaha samajhAyA jAtA hai ki isa-isa AkAra kA jo hotA hai, vaha ghaTa kahalAtA hai| isa prakAra pratiniyata ghaTa ko dikhAne para bhI samasta ghaTa jAti kA jJAna ho jAtA hai| parantu jaba 'imaM ghaTamAnaya' aisA kahane para jisa ghaTa kI AvazyakatA hotI hai, usI pratiniyata ghaTa kA jJAna hotA hai, arthAt ghaTa ko vyaktirUpa se jAnA jAtA hai| isa prakAra jisa guNa ke kAraNa dravya sAmAnya yA jAtirUpa se tathA vizeSa yA vyaktirUpa se jAnA jAtA hai, vaha vastutvaguNa hai|010 sAdhu niSparigrahI hotA hai, sAdhu nirgrantha hotA hai, sAdhu sAdhaka hotA hai ....... aisA kahane para sAmAnya rUpa se sAdhu jAti kA bodha hotA hai aura yaha sAdhu samatA kI mUrti hai, yaha sAdhu tapasvI hai, yaha sAdhu dhyAnI hai .... aisA kahane para sAdhu vizeSa kI arthAt vyakti kA bodha hotA hai| vastu kA yaha jAtirUpa aura vyaktirUpa -donoM prakAra kA jJAna vastutvaguNa ke kAraNa hotA hai| ___jo avagrahakAla meM vastu kA sAmAnyarUpa se, apAya kAla meM usI vastu kA vizeSarUpa se tathA avagraha se lekara apAya taka ke pUrNa upayoga meM sAmAnyAtmaka aura 1008 vastunobhAvaH vastutvaM, sAmAnya vizeSAtmakaM vastu .... AlApapaddhati, sUtra 95 1009 nayacakra -vivecana, paM. kailAzacandrazAstrI, pR. 7 1010 vastutva te kahiiM, jehathI jAti-vyaktirUpapaNuM jANiiM, jimaghaTa ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 kA TabbA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 vizeSAtmaka saMpUrNa vastu kA jo jJAna hotA hai, vaha vastu ke vastutvaguNa ke kAraNa hI hotA hai|1011 3. dravyatva - dravya kA jo bhAva hai, vaha dravyatva hai| apane-apane pradezoM ke samUhoM ke dvArA akhaNDavRtti se jo svAbhAvika aura vaibhAvika paryAyoM ko prApta (dravaNa) karatA hai, prApta karegA aura bhUtakAla meM prApta karatA AyA hai, vaha dravya hai|012 isakA artha yaha huA ki dravya trikAla nitya hote hue bhI vibhinna paryAyoM ko prApta karate rahane se pariNamanazIla hai| dravya ke rUpa meM sadA dhruva hone para bhI paryAyoM ke rUpa meM usameM utpAda aura vyaya calatA rahatA hai| yaha utpAdavyayadhrauvyarUpa sat hI dravya kA lakSaNa hai, jo guNa aura paryAyoM meM vyApta rahatA hai|013 sat dhrauvyarUpa se guNa meM aura utpAda-vyaya ke rUpa meM paryAya meM vyApta rahatA hai| jisa zakti ke nimitta se dravya ekasA na rahatA hai aura usakI paryAyeM badalatI rahatI haiM, vaha dravyatva guNa hai| 1014 dravyatva guNa ke kAraNa hI dravya vibhinna paryAyoM ke rUpa meM dravita hotA rahatA hai, arthAt dravya meM utpAda-vyaya hotA rahatA hai| dravyatvaguNa yahI sUcita karatA hai ki dravya trikAla astirUpa hone para bhI sadA eka sadRza nahIM rahatA hai| parantu pratisamaya badalanevAlA pariNamanazIla hai| upAdhyAya yazovijayajI ne 'dravyatva' guNa ko paribhASita karate hue likhA hai ki dravyatva kA artha hai -dravIbhAva honA arthAt eka avasthA se dUsarI avasthA meM dravita honaa| guNa aura paryAya ke AdhAra para abhivyakta honevAlI eka prakAra kI jAti 1011 ata eva avagrahaiM-sAmAnyarUpa sarvatra bhAsaI chaiM .................... vahI, gA. 11/1 kA TabbA 1012 dravyasya bhAvaH dravyatvaM, nijanijapradezasamUhai akhaNDavRtyA svabhAva-vibhAva paryAyAn dravati . ...... AlApapaddhati, sUtra 96 1013 sadravyalakSaNam / / sIdati svakIyAn guNaparyAyAv vyApnoti iti sat ........ AlApapaddhati, sU. 97 1014 kArtikeyAnuprekSA kA vivecana- paM. kailAzacandra zAstrI, pR. 172 For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 vizeSa athavA guNoM ko hI parivartana ke AdhAra para abhihita hone vAlI eka prakAra kI jAti vizeSa dravyatvaguNa kahalAtA hai|1015 naiyAyikoM ke anusAra guNa aura jAti bhinna-bhinna padArtha hai| ataH dravyatva yadi jAti vizeSa hai to vaha guNa nahIM ho sakatA hai|1016 kyoMki 'guNatvajAtimatvaM' ke AdhAra para jisameM guNatva jAti hai vaha guNa hai| dravyatva yadi guNa hai to, isameM bhI guNatva nAma kI jAti honI caahie| parantu jAti meM jAti mAnane para anavasthA doSa lagatA hai| isalie dravyatva meM jAti nahIM mAna sakate aura jAti rahita hone se dravyatva guNa nahIM ho sakatA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne uparokta zaMkA ko nirarthaka batAkara kahA hai ki jainadarzana ke anusAra sahabhAvIdharma guNa aura kramabhAvI dharma paryAya haiN| isa vyAkhyA ke anusAra dravyatva dravya kA sahabhAvI dharma hone se guNa hai aura guNa svayaM nirguNa hote haiN| 'dravyAzrayA nirguNA guNAH' isa vacanAnusAra dravyatva guNarUpa hone se tathA guNatva jAtirUpa hone se guNa aura dravya bhinna-bhinna nahIM hai|1017 guNa hone se usameM 'guNatva jAtirUpa' guNa nahIM rahatA hai, ataH vaha nirguNa bhI hai aura nirguNa hone se vaha 'guNa' hI hai, 'jAti nahIM hai| ___punaH jo-jo guNa hote haiM ve-ve utkarSa apakarSa vAle hote haiN| aisI vyApti bhI ghaTita nahIM hotI hai| naiyAyikoM ke mAnya saMkhyA parimANa, pRthkatva, saMyoga Adi guNa hone para bhI unameM utkarSa, apakarSa nahIM hotA hai| guNa meM utkarSa aura apakarSa kA honA anivArya nahIM hai|1018 ataH dravyatva sAmAnya guNa hai, jo chahoM dravyoM meM pAyA 1015 dravyamAva je guNaparyAyAdhAratA mi'vyaGagyajAtivizeSa te dravyatva ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/1 kA TabbA 1016 e jAtirUpa mATaiM guNa na hoii| vahI, gA. 11/1 kA TabbA 1017 ehavI naiyAyikAdi vAsanAI AzaMkA na karavI, je mATaiM "sahabhUvo guNAH, kramabhUvaH paryAyAH" ehavI ja jainazAstra vyavasthA chai ......... vahI, gA. 11/1 kA TabbA 1018 dravyatvaM ced guNaH syAt rUpAdivadutkarSApakarSamAgi syAt ................ vahI, gA. 11/1 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jAtA hai| yadi dravyoM meM dravyatva guNa nahIM mAnegeM to sabhI dravya sarvathA pariNamanarahita hokara kUTastha nitya ho jaayeNge| 4. prameyatva - prameya ke bhAva ko prameyatva kahA jAtA hai aura jo pratyakSa Adi pramANa-jJAna ke dvArA jAnA jAtA hai, vaha prameya hai|019 jisa zakti ke nimitta se dravya kisI na kisI jJAna kA viSaya banatA hai, vaha prameyatva hai| dravya apanI samasta bhUta, bhaviSya aura vartamAnakAlIna paryAyoM sahita kisI na kisI pramANa jJAna kA viSaya banatA hai| prameyatva guNa ke kAraNa hI dravya ko prameya yA jJeya kahate haiN| prameyatva guNa sabhI dravyoM meM pAye jAne para bhI sva aura para ko jAnane kA sAmarthya jIvadravya ke atirikta anya kisI dravya meM nahIM hai| jIvadravya jJAtA aura jJeya (prameya) donoM hai| yazovijayajI ke zabdoM meM aisA kahA jA sakatA hai ki pratyakSa, anumAna Adi pramANoM ke dvArA jo pramA (jJAna) kA viSaya banatA hai, vaha prameyatvaguNa hai| 1020 yaha prameyatva guNa kathaMcid anvita hokara sabhI dravyoM meM sAdhAraNa rUpa se pAyA jAtA hai| 1021 isakA tAtparya yaha hai ki chahoM dravyoM pratyakSAdi sabhI pramANoM ke dvArA paricchedya nahIM hote haiN| koI dravya eka pramANa kA viSaya banatA hai to dUsarA koI dravya do pramANoM ke dvArA jAnA jAtA hai| jaise dharma, adharma, AkAza aura kAla dravya chadmasthoM ke lie anumAna aura Agama pramANa ke dvArA paricchedya hai| chadmastha jIva ke lie dharma Adi cAra dravya atIndriya hone se pratyakSa pramANa kA viSaya nahIM bana sakate haiN| parantu kevalI inhIM cAra dravyoM ko pratyakSapramANa se jAnate haiN| yadyapi chadmastha prANI ke lie ghaTa, paTa Adi sthUla pudgalaskandha pratyakSa pramANa ke dvArA grAhya hone para bhI paramANu, dvayaNuka, tryaNuka Adi rUpa pudgaladravya anumAna aura Agama pramANa se grAhya hai| parantu kevalI bhagavAna ke 1019 prameyasyabhAvaH prameyatvaM, pramANena sva-pararUpaM paricchedyaM prameyam ... 1020 pramANanaiM paricchedya je rUpa -pramAviSayatva, te prameyatva kahiiM AlApapaddhati, sU. 98 yaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/1 kA ........... .... dravyaguNapaNA TabbA 1021 te paNi kathaMcida anugata sarvasAdhAraNa guNa chai ..... vahI. gA. 11/1 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 361 lie sthUla skandha aura sUkSma paramANu-dvayaNuka Adi pudgala dravya pratyakSa pramANa se hI grAhya hai| zarIradhArI jIva ko chadmastha prANI pratyakSa pramANa se jAnatA hai to zarIrarahita jIva ko anumAna aura AgamapramANa se jAnatA hai| sarvajJa ko donoM pratyakSapramANa se grAhya hai| isa prakAra kisI-kisI jIva kI apekSA se alaga-alaga dravya alaga-alaga pramANa ke viSaya banate haiN| isalie prameyatvaguNa sabhI dravyoM meM sarvasAdhAraNa rUpa se pAye jAne para bhI kathaMcit rUpa se hI anugata hai| chahoM dravyoM meM prameyazakti hone se hI jJAna chahoM dravyoM ke svarUpa kA nirNaya kara sakatA hai| prameyatvaguNa ko nahIM mAnane para sabhI dravya ajJAta hI rheNge| ve kisI bhI pramANa kA viSaya nahIM bana skegeN| 5. agurUlaghutva - pAMcavA~ sAmAnyaguNa agurUlaghutva hai| AlApapaddhati ke anusAra agurUlaghutva kA jo bhAva hai, vahI agurUlaghutva guNa hai| yaha guNa sUkSma aura vacana se agocara hai| yaha pratisamaya pratyeka dravya meM vidyamAna rahatA hai aura AgamapramANa se hI jJAta hotA hai| 1022 jinopadiSTa sUkSma tattva jo yuktiyoM se siddha nahIM hote haiM, unheM Agamasiddha mAnakara svIkAra kara lenA caahie| kyoMki kevalI bhagavAn anyathAvAdI nahIM hote haiN|1023 yazovijayajI ne bhI agurUlaghuguNa ke viSaya meM adhika kucha spaSTIkaraNa nahIM karake saMkSepa meM itanA hI kahA hai ki agurUlaghutvaguNa sUkSma hai arthAt samajhane ke lie durbodha hai| zabdoM ke mAdhyama se isa guNa kI vyAkhyA karanA saMbhava nahIM hone ke kAraNa yaha AgamagrAhya hai| 1024 1022 agurUlaghoH bhAvaH agurUlaghutvaM / sUkSmAH avAggocarA : ... ......... AlApapaddhati, sU. 99 1023 sUkSma jinoditaM tattvaM hetubhinaiva hanyate AlApapaddhati, zlo. 4 1024 agurUlaghutvaguNa sUkSma, AjJAgrAhya chaiM .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/1 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 paM. dhIrajabhAI DAhyAlAla ne agurUlaghutvaguNa ko spaSTa karane ke prayatna meM AlApapaddhati025 kI paMktiyoM ko uddhRta karake usake AdhAra para kahA hai- jisa zakti ke nimitta se dravyoM meM pratisamaya anaMtabhAgavRddhi Adi chaha prakAra kI hAni-vRddhi ke rUpa meM pariNamana karane kI yogyatA hai, vaha agurUlaghutvaguNa hai| isa guNa ke kAraNa pratyeka dravya meM pratisamaya chahoM prakAra kI hAni-vRddhi meM se kisI bhI eka prakAra meM avazya pariNamana hotA rahatA hai| dravya kisI eka hI svarUpa meM sthira nahIM rahatA hai| 1026 isa prakAra pratisamaya SaTsthAna hAni-vRddhi hone para bhI eka dravya kA pariNamana dUsare dravya ke rUpa meM, eka guNa kA pariNamana dUsare guNa ke rUpa meM nahIM honA, dravya ke guNoM kA bikharakara pRthak nahIM honA tathA unakA nyUnAdhika nahIM honA agurUlaghutvaguNa hai|1027 AcArya tulasI ke anusAra dravya kA sva svarUpa se vicalita nahIM honA tathA usake anaMtaguNoM ko bikharakara alaga-alaga nahIM honA agurUlaghutvaguNa hai| 1028 isa guNa ke kAraNa paryAya meM hAni-vRddhi hone para bhI guNa kabhI kama yA adhika nahIM hote haiM, traikAlika dravyaguNa ekarUpa jyoM ke tyoM sthita rahate haiN| 6. pradezatva - pradeza ke bhAva ko pradezatva kahate haiN| jisakA do bhAga nahIM ho sakatA hai aisA avibhAjya pudgala paramANu jitane AkAza yA kSetra ko gheratA hai, vaha pradeza hai| 1029 ataH pradezatva kA artha hotA hai kssetrtv| dravya kA kSetravyApIpanA hI pradezatva guNa hai| 1025 AlApapaddhati, sUtra 15, 16, 17 1026 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 541 1027 nayacakra vivecana -paM. kailAzacandra zAstrI, pR.7 1028 svasvarUpamavicalatvaM -agurUlaghutvaM .................... jainasiddhAntadIpikA, sU. 1/38 1029 pradezasya bhAvaH pradezatvaM .... .............................................. AlApapaddhati, sU. 100 For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 jisa zakti ke kAraNa dravya kA koI na koI AkAra avazya rahatA hai, vaha pradezatva guNa hai|030 pradezatvaguNa ke kAraNa pratyeka dravya apane pradezarUpa AkAra meM arthAt svakSetra meM sthita rahatA hai| dharma, adharma aura jIvadravya kA AkAra asaMkhyAtapradezI hai| alokAkAzadravya kA AkAra anaMtapradezI hai| lokAkAza kA AkAra asaMkhyAtapradezI hai| pudgala paramANu kA AkAra ekapradezI hai, parantu skandha kA AkAra saMkhyAta asaMkhyAt yAvat anaMtapradezI hai| kAlANu kA AkAra ekapradezI hai|1031 upAdhyAya yazovijayajI ne bhI eka pudgala paramANu jitane AkAzakSetra meM vyApta rahatA utane kSetra meM vyAptapane ko pradezatvaguNa kahA hai| paramANu eka AkAza pradeza meM vyApta rahatA hai| ataH usa pudgala paramANu kA eka AkAzapradeza meM sthita rahanA pradezatvaguNa hai|1032 7. cetanatva - ___cetanA ke bhAva ko caitanya kahA jAtA hai| caitanya kA artha hai anubhavana, caitanya anubhUtirUpa hai, anubhUti kriyArUpa hai aura kriyA mana, vacana aura kAya meM anvita hai|1093 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM bhI AtmA ke anubhavAtmaka guNa ko caitanyaguNa kahA hai| isa guNa ke kAraNa hI 'maiM sukha-duHkhAdi kA anubhava karatA hU~, aisA vyavahAra hotA hai| 034 AtmA ko sukha-duHkha, AnaMda-pramoda, harSa-zoka kI anubhUti hotI hai| vaha sukha-duHkhAdi ko usa-usa rUpa meM jAnatI aura mAnatI hai| yahI AtmA kA caitanyaguNa hai| isa caitanyaguNa se hI janma honA, bar3hanA, bhagna asthiyoM kA jur3anA 1030 nayacakra-vivecana, paM. kailAzacandra zAstrI, pR.7 1031 niyamasAra, gA. 35, 36 1032 avibhAgI pudgala yAvat kSetraiM rahaiM, tAvat kSetravyApIpaNuM, te pradezatvaguNa, ....dravyaguNaparyAyanorAsa gA.11/2 kA TabbA 1033 cetanasya bhAvaH cetntvN| caitanyaM anubhavanaM AlApapaddhati, sUtra 101 1034 cetanatva, te AtmAno anubhavarUpa guNa kahiiM jehathI ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 Adi jIvanadharma hote haiN|1035 zarIra meM cetanA nahIM rahane para bar3hanA, jur3anA, AhAra Adi kA pAcana, rUdhira kA daur3anA, nAr3iyoM kA calanA, ghAva kA sUkhanA Adi jaivika kriyAe~ bhI nahIM hotI hai| jaba taka zarIra meM cetanatvaguNa rahatA hai taba taka hI prANI jItA hai| ataH sukha-duHkha rUpa saMvedana yA anubhUti hI cetanatva guNa hai| kevala jIvadravya meM hI caitanyaguNa hotA hai| dharmAstikAya Adi zeSa pAMca dravyoM meM caitanya nahIM hotA hai| 8. acetanatva - acetana ke bhAva ko acetanatva kahA jAtA hai|1096 acetanatva kA artha hai anubhUti kA abhaav| caitanyaguNa kA viparIta guNa acaitanyaguNa hai| 1037 jisa zakti ke nimitta se sukha-duHkha kA saMvedana nahIM hotA hai, AnaMda-pramoda, harSa-zoka, pIr3A Adi kA anubhava nahIM hotA hai, vaha acetanatvaguNa hai| jar3apanA acetanatvaguNa hai| yaha guNa jIvadravya ko chor3akara zeSa dharmAstikAya Adi pA~coM dravyoM meM pAyA jAtA hai| 9. mUrtatva - mUrtatA kA jo bhAva hai, vaha mUrtatva hai| rUpa rasAdi kA sadbhAva mUrtatva guNa hai| 1038 yazovijayajI ne mUrtatA ko paribhASita karate hue kahA hai ki jo guNa rUpa, rasa, gandha aura sparza ke saMniveza se abhivyakta hotA hai tathA kevala pudgalAstikAya dravya meM hI rahatA hai, vaha mUrtatA guNa hai|1039 dUsare zabdoM meM eka prakAra kA rUpa yukta 1035 jehathI jAti-vRddhi-bhagnakSata saMrohaNAdi jIvanadharma hoI chai .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/2 kA TabbA 1036 acetanastha bhAvaH acetanatvaM acaitanya ananubhavanaM ................. AlApapaddhati, sUtra 102 1037 ehathI viparIta acetanatva-ajIvamAtrano guNa chaiM ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/2 kA TabbA 1038 mUrtasyabhAvaH mUrtatvaM / rUpAdimatvaM ...... AlApapaddhati, sU. 103 1039 mUrtatAguNa- rUpAdisaMnivezAbhivyaGagya pudgaladravyAmAtravRtti chaI..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 AkAravizeSa, rUpIpanA, indriyagocarapanA, dRzyAkArapanA mUrtatva guNa hai| 1040 mUrtatva guNa ekamAtra pudgaladravya meM hI pAyA jAtA hai, zeSa dharmAstikAya Adi dravyoM meM mUrtatvaguNa nahIM hotA hai| 10. amUrtatva - ____ amUrtatA kA bhAva amUrtatvaguNa hai jisakA artha hai rUpAdi se rahita honaa| 1041 mUrtatAguNa kA viparIta guNa amUrtatA hai| yazovijayajI ke anusAra mUrtatA ke abhAva ke sAtha samAnarUpa se yA nizcitarUpa se vidyamAna rahanevAlA guNa amUrtatvaguNa hai|1042 isakA tAtparya hai, varNAdirahitapanA, dRzyAkArarahitapanA, indriyagocararahitapanA, arUpIpanA hai aura yahI amUrtatvaguNa hai| jahA~-jahA~ mUrtatA kA abhAva hotA hai, vahA~-vahA~ sarvatra amUrtatAguNa vyApaka rUpa se vidyamAna rahatA hai| yaha guNa pudgalAstikAya ke atirikta zeSa sabhI dravyoM meM pAyA jAtA hai| acetanatva aura amUrtatva donoM guNa bhAvAtmaka yA vidhAnarUpa vAle guNa haiM - acetanatvaguNa cetanatva kA abhAvasvarUpa aura amUrtatvaguNa mUrtatva kA abhAva svarUpa nahIM haiN| donoM bhAvAtmaka yA vidhAnarUpavAle guNa haiN| kyoMki amUrta dravyoM meM rahe hue kAryoM kI janakatA ke avacchedaka ke rUpa meM aura acetanadravyoM meM rahe hue kAryoM kI janakatA ke avacchedaka ke rUpa meM amUrtatva aura acetanatva donoM guNa siddha hote haiN| apane-apane vyavahAravizeSa ke niyAmaka ke rUpa meM ye donoM guNa bhinna-bhinna rUpa meM siddha hote haiN| 1043 1040 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 554 10 amUtasya bhAvaH amUtatva rUpAdi rahitatva ........................................ AlApapaddhati, sU. 104 1042 amUrtatatAguNa-mUrtatvAbhAvasamaniyata chaiM .................. dravyaguNaparyAyanorAsa gA.11/2 kA TabbA 1043 "acetanatvAmUrtatvayozcetanatvamUrtatvAbhAvarUpatvAnna guNatvam" iti nAzaGkanIyam, acetananAmUrtadravyavRtti kAryajanakatAvacchedakatvena, vyavahAravizeSaniyAmakatvena ca ... ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 koI bhI kArya utpanna hotA hai to usake pIche koI na koI janaka kAraNa avazya rahatA hai| vaha kAraNa kisI na kisI dharma se yukta hotA hai aura bhAvAtmaka hotA hai| kyoMki abhAva se kAryotpatti saMbhava nahIM hotI hai| isI prakAra 'yaha acetana hai', 'yaha acetana hai', 'yaha amUrta hai', 'yaha amUrta hai', isa prakAra kA jo bodhAtmaka kArya hai, usakA janaka kAraNa acetanatva aura amUrtatva guNa vAle padArtha hai| ina padArthoM meM aisA koI dharma vidyamAna hai jisake kAraNa 'yaha acetana hai', 'yaha amUrta hai' aisA bodha hotA hai| acetanatva aura amUrtatva guNa hI vaha dharma hai, jisake kAraNa 'yaha acetana hai', 'yaha amUrta hai' aisA bodha hotA hai| ataH 'yaha acetana hai', 'yaha amUrta hai' aise bodha rUpa kArya kA janaka kAraNa acetana aura amUrta padArtha ke avacchedaka dharma ke rUpa meM acetanatva aura amUrtatva guNa kI siddhi hotI hai| dUsarI bAta yaha hai ki vyavahAra vizeSa ke niyAmaka rUpa se bhI donoM guNoM kI siddhi hotI hai| jahA~ abhAvAtmakatA hotI hai, vahA~ yaha acetana hai, yaha amUrta hai, aisA vyavahAra nahIM hotA hai| jaise jahA~ ghaTa kA yA zazazRMga kA abhAva hotA hai, vahA~ 'yaha aghaTa hai' yaha azazazRMga hai aisA vyavahAra nahIM hotA hai, apitu ghaTAbhAva, zazazRMgAbhAva aise vAkya prayoga hI hote haiN| isI prakAra yadi acetanatva, aura amUrtatva guNa cetanatva aura mUrtatva kA abhAva svarUpa hI hote to 'yaha acetana hai', 'yaha amUrta hai aisA vidhimukha prayoga na hokara 'yaha cetana nahIM hai' aura 'yaha mUrta nahIM hai' aisA niSedhamukha vyavahAra hI hotaa| parantu 'yaha acetana hai aura 'yaha amUrta hai' aisA anvayAbhimukha rUpa vyavahAravizeSa hI prasiddha hai| yadi aisA vyavahAravizeSa hotA hai to isa kA niyAmaka kAraNa bhI avazya honA cAhie aura vaha niyAmaka kAraNa hI acetanatva aura amUrtatvaguNa hai| tIsarI bAta yaha hai ki jahA~ naJ pada hotA hai, vahA~ kevala abhAvAtmaka artha hI nahIM hotA hai| vyAkaraNa zAstra ke anusAra 'naJa' do prakAra kA hotA hai - prasahyanaJ aura paryudAsa naJ / jo naJ kevala niSedha ko hI sUcita karatA hai, vaha prasahya naJ hai, jaise- anarthakaM vcH| isa udAharaNa meM artha (prayojana) kA niSedha huA hai| jo naJ For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 jisakA niSedha karatA hai, vahI usake viparIta kA vidhAna bhI karatA hai, vaha paryudAsa naJ hai| jaise yaha adharmI hai| yahA~ adharmI kA artha dharma ke virUddha pApa kA AcaraNa karane vAlA pApI vyakti hai| isa prakAra paryudAsa naJ viparIta kA vidhAna karatA hai| acetanatva aura amUrtatva zabdoM ke prArambha meM jo naJ hai vaha paryudAsa naJ hone se cetanatva aura amUrtatva kA niSedha yA abhAva na hokara cetanatva aura mUrtatva ke viparIta guNoM acetanatva aura amUrtatva kA bhAva hai|1044 ataH ina kAraNoM se acetanatva aura amUrtatvaguNa abhAvAtmaka guNa na hokara donoM svataMtra sadrUpa guNa hai| yazovijayajI ke anusAra vizeSa guNa - ____ jo guNa chahoM dravyoM meM na hokara kisI pratiniyata dravyamAtra meM pAye jAte haiM, ve vizeSaguNa kahalAte haiN| AlApapaddhati ke anusAra upAdhyAya yazovijayajI ne bhI ina solaha vizeSa guNoM ko isa prakAra ginAyA hai - jJAna, darzana, sukha, vIrya, rUpa, rasa, gandha, sparza, gamanahetutva, sthitihetutva, vartanAhetutva, avagAhanahetutva, mUrtatva, amUrtatva, cetanatva aura acetanatva / 1045 'AlApapaddhati' aura 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM ina solaha vizeSa guNoM kA artha prasiddha hone se vizeSa vyAkhyA kI nahIM kI gaI hai| parantu mAilladhavalakRta nayacakra meM jJAnAdi vizeSa guNoM ke avAntara bhedoM kI carcA huI hai| yathA "aTTha cadu NANadaMsaNabheyA sattisuhassa iha do do / vaNNa rasa paMca gaMdhA do phAsA aTTha nnaayvvaa||"1046 jJAnaguNa ke ATha, darzanaguNa ke cAra, vIrya aura sukha ke do, rUpa aura rasa ke pA~ca, gandha ke do aura sparza ke ATha bheda haiN| inakA sAmAnya vivecana isa prakAra hai: 1044 naJaH paryudAsasArthakatvAt naJpadavAcyatAyAzcaH ..... 1045 jJAnadRSTi sukha vIrya pharasa rasa 1046 nayacakra, gA. 14 (mAilla dhavalakRta) dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 TabbA . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/3 For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 1. jJAna - vastu kA vizeSa bodha jJAna hai| jisase vastu kA vAstavika svarUpa prakAzita hotA hai, vaha jJAna hai athavA jisase sva aura para ko jAnA jAtA hai, vaha jJAna hai| 1047 dUsare zabdoM meM jisa zakti ke mAdhyama se jIva vastu ko usake guNa, jAti, rUpa ityAdi sahita vizeSa rUpa se jAnatA hai, vaha jJAna guNa hai| jJAna guNa ke avAntara bheda ATha haiN| matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaparyavajJAna, kevalajJAna, mati-ajJAna, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna / 1048 1. matijJAna - pA~ca indriyoM aura mana ke sahayoga se hone vAlA jJAna matijJAna kahalAtA hai|1049 2. zrutajJAna - zAstroM ke vAcana athavA zravaNa se jo jJAna hotA hai, vaha zrutajJAna kahalAtA hai, jo matipUrvaka hotA hai|1050 3. avadhijJAna - indriya aura mana kI sahAyatA ke binA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI maryAdA sahita mUrta padArthoM ko pratyakSa jAnanevAlA jJAna avadhijJAna hai| 051 4. manaHparyavajJAna - indriya aura mana ke sahayoga ke binA samanaska jIvoM ke mana kA sAkSAtkAra karanevAlA jJAna manaHparyavajJAna hai| 052 5. kevalajJAna - sAkSAt AtmA se samasta dravyoM aura unakI traikAlika paryAyoM ke eka sAtha jAnanevAlA jJAna kevalajJAna hai| 1053 6. mati-ajJAna - mithyAtva se saMyukta matijJAna, mati-ajJAna hai| 1047 mUlAcAra, 12/1199 kI vRtti 1048 karmagrantha, 4/11 1049 tattvArthasUtra, 1/13 1050 sabhASyatattvArthAdhigamasUtra, 1/20 kA bhASya 1051 nayacakra-vivecana, paM. kailAzacandra zAstrI, pR.8 1052 manomAtrasAkSAtkAri manaH paryavajJAna 1053 jainatarkabhASA, pR. 23 tattvArthasUtra, 1/30 jainatarkabhASA, pR. 23 For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 369 7. zruta-ajJAna - mithyAtva se saMyukta zrutajJAna, zruta-ajJAna hai| 8. vibhaMgajJAna - mithyAtva se saMyukta avadhijJAna, vibhaMgajJAna hai| 2. darzanaguNa - jisa zakti ke kAraNa jIva ko padArtha kA sAmAnya pratibhAsa hotA hai, vaha darzanaguNa hai| jAti, kriyA, guNa Adi vikalpoM se rahita vastu ke sattAmAtra kA bodha darzana kahalAtA hai|1054 darzana cAra prakAra kA hotA hai -cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevldrshn| 1. cakSudarzana - cakSu indriya se honevAlA nirvikalpakabodha cakSudarzana hai| 2. acakSudarzana - cakSu indriya ke atirikta zeSa indriyoM se hone vAlA nirvikalpaka bodha acakSudarzana hai|1055 3. avadhijJAna ke pUrva honevAlA darzana arthAt indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA sabhI rUpI padArthoM kA sAmAnyabodha avadhidarzana hai|1056 4. kevaladarzana - samasta rUpI aura arUpI padArthoM kA nirvikalpaka bodha kevaladarzana hai| 1057 3. vIrya - jIva kI zakti vIrya kahalAtI hai| vIrya do prakAra kA hotA hai1058 1. kSAyika vIrya - jo zakti vIryAntarAyakarma ke kSaya se utpanna hotI hai, vaha kSAyikavIrya hai| 2. 1054 gommaTasAra jIvakANDa, 482 1055 gommaTasAra jIvakANDa 484 1056 paMcasaMgraha, 1/140 1057 gommaTasAra jIvakANDa, 486 1058 nayacakra kA vivecana- paM. kailAzacandra zAstrI, pR.8 For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSayopazamika vIrya jo vIrya vIryAntarAyakarma ke kSayopazama se utpanna hotA hai, vaha kSayopazamikavIrya hai / 5. rUpa 4. sukha jIva ko jo sAtArUpa saMvedana hotA hai, vaha sukha hai, jisake do bheda haiM1059 1. indriyajanyasukha - cakSu Adi indriyoM se utpanna honevAlA sukha indriyajanyasukha hai| 2. atIndriyasukha sAkSAt AtmAnubhUti ke saMvedana se hone vAlA sukha atIndriyasukha hai| 6. rasa jo viSaya cakSu indriya ke dvArA grAhya hai, vaha rUpa yA varNa hai / varNa ke zukla, kRSNa, nIla, lAla aura pIta ye pAMca bheda hote haiM / - 7. gandha rasanendriya ke dvArA grAhya viSaya rasa haiM, jisake madhura tikta, kaTuka, kasailA aura amla ye pAMca bheda hote haiM / -- 1059 vahI - 370 jisa viSaya kI anubhUti ghrANendriya dvArA kI jAtI hai vaha gandha hai / gandha ke do bheda sugandha aura durgandha hai / 8. sparza jisa viSaya kA grahaNa sparzanendriya dvArA hotA hai, vaha sparza hai| sparza ke ATha bheda isa prakAra haiM :- kaThora, komala, gurU, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / - pR. 8 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 9. gatihetutva - jIva aura pudgala kI gati meM apekSA kAraNa ke rUpa meM sahAyaka bananA gatihetutvaguNa hai| 10. sthitihetutva - jIva aura pudgala kI sthiti meM apekSA kAraNa ke rUpa meM sahayoga karanA sthitihetutva guNa hai| 11. avagAhanahetutva - dravyoM ke avagAhana meM apekSA kAraNa ke rUpa meM sahayoga karanA avagAhanahetutva guNa hai| 12. vartanAhetutva - sabhI dravyoM ke vartanA meM nimitta bananA vartanA hetutvaguNa hai|| isake atirikta 13. cetanatva, 14. acetanatva, 15. mUrtatva aura 16. amUrtatva, -ina cAra guNoM ke svarUpa kI vyAkhyA hamane sAmAnya guNoM ke antargata kI hai| cetanatva, acetanatva, mUrtatva, amUrtatva ye cAra guNa svajAti kI apekSA se sAmAnyaguNa bhIaura 'parajAti kI apekSA se vizeSaguNa bhI haiN|1060 ye guNa svajAti kI apekSA se anugata vyavahAra karate haiM, arthAt 'yaha bhI cetana hai', 'yaha bhI cetana hai' isa prakAra sabhI cetanadravyoM (svajAtIya dravyoM meM) cetanatva guNa kI vidyamAnatA ko sUcita karatA hai| eka cetanadravya meM cetanatA ho aura kisI anya cetanadravya meM cetanatA na ho aisA nahIM hotA hai| parantu sabhI cetanadravyoM meM samAna rUpa se rahe hue cetanatvaguNa ko sAmAnya guNa kahA gayA hai| saMkSepa meM jitane bhI cetanadravya haiM, una sabhI meM cetanatvaguNa sarva sAdhAraNa rUpa se vidyamAna hone se cetanatvaguNa ko sAmAnyaguNoM ke antargata liyA gayA hai| isI prakAra acenatva, mUrtatva aura amUrtatva guNa ke viSaya meM bhI samajha lenA caahie| 1060 cetanAdika cyAra svajAti guNa sAmAnya kahAI jI ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/4 For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 yahI cetanatva Adi cAra guNa parajAti kI apekSA se vyAvRta-vyavahAra karane se vizeSaguNa bhI kahe jAte haiN|1061 cetanatva nAma kA guNa svAzrayabhUta cetana dravya ko anya acetanadravya Adi se vyAvRtta karatA hai| isI prakAra acetana dravya meM rahA huA acetanatvaguNa svAzrayabhUta acetanadravya ko anya cetanAdi dravyoM se vyAvRta karatA hai| isalie ye vizeSaguNa bhI hai| isa prakAra yahI cAra guNa apekSA bheda se sAmAnyaguNa aura vizeSaguNa donoM hI haiN| anvaya-vyavahAra kI apekSA se sAmAnyaguNa aura vyAvRtavyavahArakaapekSA se vizeSaguNa haiN| 1061 parajAtinI apekSAiM cetanatvAdika, acetanAdika dravyathI svAzrayavyAvRtti karaiM chaiM ........... ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/4 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 sabhI dravyoM ke sAmAnyaguNa aura kisI eka dravya ke vizeSaguNa : dravyoM ke astitva Adi kula dasa guNa haiN| ina dasa guNoM meM se cetanatva Adi cAra guNa paraspara parihArarUpa se rahate haiM arthAt jahA~ cetanatva guNa rahatA hai vahA~ acetanatva kA abhAva hotA hai aura jahA~ acetanatvaguNa vidyamAna rahatA hai, vahA~ cetanatvaguNa nahIM pAyA jAtA hai| isI prakAra jahA~ mUrtatvaguNa rahatA hai, vahA~ amUrtatva aura jahA~ amUrtatva guNa vidyamAna rahatA hai, vahA~ mUrtatvaguNa nahIM rahatA hai| isa kAraNa se dharmAstikAya Adi pratyeka dravya meM dasa sAmAnya guNoM meM se ATha-ATha guNa hI pAye jAte haiN| 062 pratyeka dravya meM pAye jAne vAle sAmAnya guNa isa prakAra haiM - 1. dharmAstikAya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, acetanatva aura amUrtatva-8 2. adharmAstikAya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, acetanatva aura amUrtatva-8 3. AkAzAstikAya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, acetanatva aura amUrtatva-8 4. kAladravya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, acetanatva aura amUrtatva-8 5. pudgalAstikAya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, acetanatva aura mUrtatva-8 6. jIvAstikAya - astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, agurUlaghutva, pradezatva, cetanatva aura amUrtatva-8 1062 a) e 10 sAmAnya guNa chai mUrtatva, amUrtatva, cetanatva, acetanatva paraspara parihAraiM rahaiM - ......... ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/2 kA TabbA ... AlApapaddhati, sU.10 ba) pratyekaM aSTau aSTau sarveSAm ...... For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 10 sAmAnya guNa kA yantra ka sAmAnya guNoM ke nAma dharmAstikAya kAladravya jIvAstikAya kula dravya 2. 1 / 1. astitvaguNa vastutvaguNa 3. | dravyatvaguNa prameyatvaguNa 1 | 5. agurUlaghutvaguNa 1 pradezatvaguNa | 1 cetanatvaguNa x acetanatvaguNa | 9. mUrtatvaguNa 10| amUrtatvaguNa | 1 1 / ___ 888 | |- |- |-- |------| adharmAstikAya x/-/-/-/-/----- pudgalAstikAya | |- - - - - - - - - - AkAzAstikAya 4. 6. / 6 dravya 16 dravya 1 6 dravya 1 6 dravya 1 6 dravya 1 6 dravya 1 1 dravya x 5 dravya x 1 dravya 1 5 dravya 8 x 8. 1 | 1 | 8 pratyeka dravya meM pAye jAne vAle vizeSa guNa isa prakAra haiM 10631. dharmAstikAya - gatihetutva, amUrtatva aura acetanatva - 3 2. adharmAstikAya - sthitihetutva, amUrtatva aura acetanatva - 3 3. AkAzAstikAya - avagAhanahetutva, amUrtatva aura acetanatva - 3 4. kAladravya - vartanAhetutva, amUrtatva aura acetanatva - 3 5. pudgalAstikAya - varNa, gandha, rasa, sparza, mUrtatva aura acetanatva - 6 6. jIvAstikAya - jJAna, darzana, sukha, vIrya, amUrtatva aura cetanatva - 6 1063 te madhya pudagaladravyanaiM varNa, gaMdha, rasa, sparza dravyagaNapayoyanorAsa, gA. 11/3 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 788 7. 8. 9. vizeSa guNoM ke nAma jJAna darzana sukha vIrya sparza rasa gandha varNa gatihetutA sthiti 10 11 avagAhanahetutA vartanA 12 13 14 15 16 cetanatva ava mUrta amUrtatva kula vizeSa guNa dharmAstika X X X X X X X X 1 X X X X 1 X 1 3 16 vizeSa guNoM kA yaMtra adharmAstikA X X X X X X X X X 1 X X X 1 X 1 3 AkAzAstikAya X X X X X X X X X X 1 X X 1 X 1 3 kAladravya For Personal & Private Use Only X X X X X X X X X X X 1 X 1 X 1 3 pudgalAstikAya X | x x X X X 1 1 1 1 X X X X X 1 1 X 6 jIvAstikAya 1 1 1 1 X X X X X X X X 1 X X 1 6 375 kula dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya 1 dravya pratyeka dravya meM uparokta guNoM kI gaNanA sthUla vyavahAranaya kI apekSA se kI gaI hai| kyoMki jIva meM jJAna Adi cAra hI vizeSaguNa haiM yA pudgala Adi meM varNa Adi cAra hI vizeSaguNa haiM aisA ekAntarUpa se svIkAra kara lene para 'aSTausiddhaguNAH, ekatriMzat siddhAdiguNAH ityAdi sUtrapAThoM ke sAtha saMgati nahIM baiTha sakatI hai| zAstroM meM siddha paramAtmA ke aSTakarmoM ke kSaya se kevalajJAna, kevaladarzana, avyAvAdhasukha, kSAyikacAritra, akSayasthiti, arUpI, agurulaghu aura anaMtavIrya aise ATha guNa tathA sparzarahita rUparahita, gaMdharahita ityAdi 31 guNa bhI batAye gaye haiM / pudgala 1 dravya 5 dravya 1 dravya 5 dravya Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bhI ekaguNakAlA, dviguNakAlA, triguNakAlA yAvat anaMtaguNakAlA aise anaMta bheda kahe gaye haiM ataH sUtrapAThoM ke arthAnusAra vivakSA bheda se vizeSaguNa anaMta hai / parantu chadmastha una anaMta guNoM kI gaNanA nahIM kara sakatA hai / " 11064 isalie dharmAstikAya Adi ke gatihetutva, sthitihetutva, avagAhanahetutva, vartanAhetutva, upayoga aura grahaNa Adi eka-eka vizeSaguNa batAyA gayA hai| 1065 anyatra jIva ke jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga ye chaha lakSaNa tathA zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, varNa, gandha, rasa aura sparza ko pudgala dravya ke lakSaNa batAye gaye haiM / ' isa prakAra zAstroM meM apekSAvizeSa se guNoM kI saMkhyA bhinna-bhinna rUpa se batAI gaI hai| paramArtha se dravyoM meM anaMta-anaMtaguNa hone para bhI sthUla vyavahAranaya kI apekSA se dasa sAmAnyaguNa aura solaha vizeSa guNoM kA vidhAna kiyA gayA hai| 1067 1066 svabhAva - upAdhyAya yazovijayajI ne 'AlApapaddhati' kA anusaraNa karate hue guNoM ke vivecana ke bAda svabhAva kI bhI vizada carcA kI hai| vastutaH guNa aura svabhAva donoM eka hI haiN| jo guNa hai vahI svabhAva hai aura jo svabhAva hai vahI guNa hai| eka hI svarUpa ko do alaga-alaga vivakSAoM se alaga-alaga rUpa se kahA jAtA hai| dharma-dharmI bhAva kI pradhAna rUpa se vivakSA karane para ve dharma svabhAva kahalAte haiM tathA apane-apane svarUpa kI pradhAna rUpa se vivakSA karane para ve dharma guNa kahalAte haiN| jaise 'caitanyasvabhAvojIvaH', 'caitanyaguNojIva' donoM hI rUpa se vAkya kA prayoga hotA hai| caitanya jIva kA svabhAva bhI hai aura guNa bhI hai| 1064 jJAna, darzana, sukha, vIrya ye 4 AtmavizeSaguNa, sparza 1065 tasmAd "dharmAstikAyAdinAM gatisthityavagAha 1066 nANaM ca rasaNaM ceva, caritaM ca tavo tahA vIriyaM uvaogo ya, eyaM jIvassa lakkhaNaM sadaMdhayAraujjoA 1067 vizeSaguNa chaisUtraiM bhAkhyA, bahusvabhAva AdhArojI arthateha kima gaNiyA jAI, eha thUla vyavahArojI 376 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/4 kA TabbA vahI, gA. 11/4 kA TabbA navatattva prakaraNa, gA. 5 vahI, gA. 11 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/4 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 jahA~-jahA~ caitanya hai, vahA~-vahA~ jIvadravya hai aura jahA~ jIvadravya nahIM hai, vahA~ caitanya bhI nahIM hai| caitanya aura jIva donoM dharma-dharmI bhAva vAle haiN| caitanya jIva ke sAtha anvaya-vyatireka donoM prakAra se jur3A huA hai| isa prakAra anuvRti aura vyAvRti ina donoM hI vyApti sambandha ke dvArA dharmamAtra kI vivakSA karane para arthAt dharma aura dharmIbhAva kI pradhAnarUpa se vivakSA karane para vaha dharma svabhAva kahalAtA hai|1068 parantu caitanya jIva kA pradhAnadharma hai| kyoMki caitanyadharma se hI jIva kI pahacAna hotI hai aura yahI jIvadravya ko anya dravya se vyAvRta karatA hai| isa prakAra kevala anuvRti saMbaMdha kA anusaraNa karake dravya ke sva svarUpa ko pradhAnarUpa se vivakSA karane para, vaha dharma guNa kahalAtA hai| 1069 svabhAva aura guNa meM yaha bhI antara hai ki svabhAva apane pratipakSIdharma ke sAtha rahatA hai| jaise jIvadravya meM asti svabhAva bhI hai aura nAsti svabhAva bhI hai, vahIM eka svabhAva aura aneka svabhAva bhI hai| kintu guNa apane pratipakSIguNa ke sAtha nahIM rahatA hai| jaise jIva meM jJAnaguNa hI rahatA hai| usakA pratipakSI ajJAnaguNa nahIM hotA hai| svabhAva naSTa bhI ho jAte haiN| jaise aupazamika, kSayopazamika, audAyika aura bhavyatva nAmaka pAriNAmikabhAva bhI muktAvasthA meM naSTa ho jAte haiN| parantu astitva Adi guNoM kA kabhI bhI anta nahIM AtA hai| svabhAva bhI guNoM kI taraha sAmAnya aura vizeSa rUpa se do prakAra ke hote haiN| yathA - sAmAnya svabhAva - 1. asti svabhAva : jIvAdi sabhI dravyoM kA apane-apane svarUpa kI apekSA se arthAt svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva svarUpa se bhAvAtmaka honA astisvabhAva hai| 070 jaise 1068 anuvRti-vyAvRti saMbaMdhai dharmamAtrayI vivakSA karInaiM ihAM svabhAva guNathI alagA paMDite bhAkhyA - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/5 kA TabbA 1069 Apa-ApaNA mukhyatA lei anuvRti saMbaMdhamAtra anusarInaI svabhAva chai - vahI, gA. 11/5 kA TabbA 1070 tihAM prathama astisvabhAva, te nijarUpaiM-svadravya, kSetra kAla ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/5 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 mRtikA se nirmita ghaTapadArtha mRtikAdravya se nirmita ghaTa ke rUpa meM asti hai, indaura meM banA huA hai to indaura kSetra kI apekSA se asti hai, zaradaRtu meM nirmita hai to kAla kI apekSA se asti hai, choTA, bar3A, rakta, zyAma Adi jisa bhAva se bhI banA huA hai to usa bhAva kI apekSA se astisvarUpa hai| isa prakAra sabhI padArtha apane-apane svadravyAdi kI apekSA se asti svabhAva vAle hote haiN| sabhI dravyoM meM satsvarUpa hai, isalie sabhI meM asti svabhAva pAyA jAtA hai| 1071 jaise sabhI padArthoM kA nAstisvabhAva parapadArtha ke abhAvarUpa meM anubhava meM AtA hai vaise hI sabhI padArthoM kA astisvabhAva bhI apane-apane svarUpa ke rUpa meM anubhava meM AtA hai -jaise yaha paTa nahIM hai, yaha maTha nahIM hai, yaha ghaTa hai| dravyoM ke astisvabhAva ko nahIM mAnane para sakala zUnyatA kA prasaMga A jaayegaa|'072 kyoMki jaise vastu parabhAva kI apekSA se asat hai vaise hI sva svarUpa kI apekSA se bhI asat ho jaayegii| ghaTa-paTa rUpa, maTha rUpa, vyakti rUpa to nahIM hai parantu yadi aisA na ho to ghaTa rUpa bhI nahIM rhegaa| isa prakAra yadi pararUpa se aura svarUpa se arthAt donoM apekSA se vastu nahIM hai to saMsAra meM ghaTa, paTa, jIva, pudgala Adi kucha bhI sat nahIM ho sakatA hai| ataH sarva zUnyatA kA prasaMga upasthita ho jaayegaa|073 isalie vastu ko astitva svabhAvavAlI to mAnanA hogaa| 2. nAstisvabhAva : jagatavartI samasta padArthoM kA paradravya, parakSetra, parakAla, parabhAva kI apekSA se abhAvAtmaka honA nAstisvabhAva hai|074 jaise ghaTa, paTarUpa se nAstisvabhAvavAlA hai, cetanadravya acetanadravya ke rUpa meM nAstisvarUpa hai, indaura meM banA huA ghaTa 1071 asthisahAve sattA ............. nayacakra, gA. 60 1072 tathA sadupastha sakala zUnyatA prasaMgAt ....... AlApapaddhati, sU. 127 1073 nahIM to sakala zUnyatA hovai .................................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/6 1074 nAsti svabhAva para bhAvai jI ................................................... vahI, gA. 11/6 For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 379 ahamadAbAda meM nirmita hone kI apekSA nAstirUpa hai, vasaMtaRtu meM nirmita ghaTa zarada Rtu kI apekSA nirmita nahIM hai| kaccA ghaTa, pakke ghaTa ke rUpa meM nahIM hai| jaise padArtha sva svarUpa kI apekSA se sat hai vaise hI para svarUpa kI apekSA se asat arthAt nahIM hai| 1075 yahI dravyoM kA nAstisvabhAva hai| vastu meM paradravyoM ke nAstisvarUpa ko nahIM mAnane para eka vastu anya vastusvarUpa ho jAne se saMkara doSa upasthita ho jaayegaa|'076 kyoMki vastu meM nAstisvabhAva kA abhAva hone para vastu sva-svarUpa kI apekSA se sat kI taraha para-svarUpa kI apekSA se bhI sat ho jaayegii| taba ghaTa, ghaTa hI nahIM rahakara paTarUpa, maTharUpa, mAnavarUpa, pazurUpa bhI ho jAne se 'yaha ghaTa hai', paTa nahIM hai aura 'yaha paTa hai', ghaTa nahIM hai aise pratiniyata artha kI vyavasthA nahIM bana skegii| isase jagata kI eka-eka vastu sarvamaya aura ekasamAna svarUpavAlI ho jAyegI, jo ki sarvazAstra aura sarvavyavahAra kI virodhI haiN| 07 ataH jaise sabhI padArthoM kA svabhAva asti rUpatA hai, vaise hI nAsti rUpatA svabhAva bhI hai| ataH astisvabhAva aura nAstisvabhAva donoM milakara hI padArtha ke pratiniyata svarUpa ko nizcita karate haiN| 3. nityasvabhAva : nityasvabhAva bhI sabhI dravyoM meM sAmAnyarUpa se pAyA jAtA hai| yadyapi sabhI padArthoM meM pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai, tathApi una pariNamanoM ke madhya bhI eka aisA ekatvabhAva rahatA hai jise dekhakara hama kahate haiM, 'yaha vahI hai|' yahI nityasvabhAva hai|1078 dravya ke apanI-apanI kAlakrama se utpanna hone vAlI vibhinna paryAyoM meM 'yaha vahI hai' aisA jo anubhava hotA hai, vaha nityasvabhAva hai| jaise eka hI ghaTa jaba kaccA 1075 atthisahAve sattA asaMtarUvA hu aNNamaNNeNa .... nayacakra, gA. 60 1076 sarvathaikAntena sadrupastha na niyatArtha saMkarAdidoSatvAt ..................... AlApapaddhati, sU. 127 1077 parabhAvaiM paNi sattA astisvabhAva kahatAM sarvasarvasvarUpaiM astithayu .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/6 kA TabbA 1078 soyaM idi taM NiccA ............ nayacakra, 60 For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 hotA hai taba zyAma hotA hai aura jaladhAraNa kArya nahIM karatA hai| vahI ghaTa kAlAntara meM jaba paka jAtA hai, taba rakta hokara jaladhAraNa kA kArya karane laga jAtA hai| isa prakAra ghaTa meM zyAmAvasthA (paryAya) aura raktAvasthA (paryAya) rUpa avasthAntara hone para bhI donoM hI avasthA meM 'yaha vahI ghaTa hai aisA jo samanvayAtmaka bodha hotA hai, vahI ghaTa kA nityasvabhAva hai|1079 isI prakAra isa nityasvabhAva ke kAraNa hI devadatta kI bAla-yuvA-vRddhAvasthA badalane para bhI devadatta vahI kA vahI rahatA hai| ataH pratisamaya badalane vAlI paryAyoM meM bhI 'yaha vahI dravya hai' aisI jo buddhi hotI hai, vahI dravya kA nitya svabhAva hai| tattvArthasUtra ke anusAra bhI apane astitva ke bhAva se cyuta na honA hI nitya hai|1080 dravyoM kA nityasvabhAva nahIM mAnane para ekAnta kSaNikatA hI dravya kA lakSaNa bana jaayegaa| yadi kSaNikatA vastu kA svabhAva hai, to vastu utpanna hote hI naSTa ho jAne se arthakriyAkArI nahIM ho sakegI aura arthakriyAkAritva ke nahIM rahane para vastu, vastu hI nahIM rahegI arthAt vastu kA hI abhAva ho jaayegaa|081 punaH vastu yadi utpanna hone ke sAtha hI naSTa ho jAtI hai to pratisamaya navIna-navIna rUpa se utpanna .. paryAyarUpa kAryoM meM 'kAraNa kI anvayatA nahIM rahane se kArya kI utpatti hI saMbhava nahIM hogii|1082 jaise dUdha-dahI-makkhana-ghI Adi krama se honevAlI paryAyoM meM anvayIbhUta gorasa ko nitya nahIM mAneMge to dUdha se dahI ke banate samaya meM yadi dUdha sarvathA naSTa ho jAtA hai to dahI banegA kaise ? sArAMza yahI hai ki kAryotpatti ke kAla meM kAraNAtmaka padArtha kA sarvathA nAza ho jAtA hai to kArya kI utpatti hI nahIM ho sakatI hai| ataH vastu meM nityasvabhAva hai, jisake kAraNa hI vastu kI vibhinna paryAyoM meM vastu kA anvaya banA rahatA hai| vastu kA avasthAntara hone para bhI vastu sarvathA naSTa nahIM hotI hai| 1079 nija ka ApaNA, je kramabhAvI nAnA paryAya, zyAmatva-raktavAdika...... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/7 kA TabbA 1080 tadbhAvAvyayaM nityam ... ... tattvArthasUtra, 5/31 1081 anitya pakSe'pi niranvayatvAt arthakriyA kAritvAbhAvaH ................ AlApapaddhati, sUtra 130 1082 jo nityatA na chai to, anvaya vinA na kAraya hovai .................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/8 For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. anityasvabhAva : 1084 dravya kA apanI-apanI paryAyoM ke rUpa meM pratisamaya pariNamana hone ke kAraNa hI dravya ko anityasvabhAvavAlA kahA gayA hai| 1083 pratisamaya parivartita hone vAlI paryAyoM kI apekSA se dravya anitya svabhAvavAlA hai / ' dravya, dravya ke rUpa meM sadA nitya hone para bhI pratisamaya unameM paryAyoM kA parivartana avazya hotA hai| paryAyoM kI pariNati hI anitya svabhAva hai| 1085 dravya meM nirantara pUrva paryAya kA nAza aura uttaraparyAya kA utpAda calatA rahatA hai / dravya ke anitya isa svabhAva ke kAraNa hI nAza aura utpAda hotA hai| anyathA anityasvabhAva ke abhAva meM vastu sadA kUTasthanitya hI rahatI / isalie anityasvabhAva kA astitva avazya hai / vastu sat hai| vastu ke sat svarUpa kA kabhI nAza nahIM hone se vastu nitya hai| parantu sadrupavastu kA vibhinna paryAyoM ke rUpa meM nAza aura utpAda hone se vaha anitya bhI hai| dravya ke rUpa meM nityatA aura paryAya ke rUpa meM anityatA - ye donoM hI svabhAva vastu meM rahate haiM / dravyArthikanaya kI dRSTi meM vastu nitya hai, jabaki paryAyArthika naya kI dRSTi se vastu anitya hai / isa prakAra vastu nityAnitya rUpa siddha hotI hai| 381 I anityasvabhAva ko nahIM mAnane para vastu sadA aura sarvathA ekarUpa hI hogI / sarvathA ekarUpa vastu kucha bhI kArya nahIM kara sakatI hai| usameM utpAda vyaya rUpa arthakriyA hI nahIM hogI / arthakriyA ke abhAva meM vastu kA hI abhAva ho jAyegA / 1086 kadAcit upAdAna kAraNa svayaM hI kAryasvarUpa meM pariNamita hotA hai arthAt bIja hI aMkura ke rUpa meM pariNamita hotA hai to upAdAnakAraNa meM bhI kucha 'utpannapanA' hotA hai yaha mAnanA par3egA / isalie mUla dravya kA anvaya rahane se nitya hone para bhI 1083 tasyApi aneka paryAya pariNamitatvAt anitya svabhAvaH 1084 aNiccarUvA hu pajjAyA 1085 nityasvabhAva, anitya svabhAvai, pajjaya pariNati lahIijI 1086 nityasya eka rUpatvAt eka rUpasya artha kriyAkAritvabhAva For Personal & Private Use Only AlApapaddhati, sUtra 109 nayacakra, gA. 60 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/7 AlApapaddhati, sU. 129 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 kAraNa kI kArya ke rUpa meM pariNati hone se anityatA bhI hai| isa prakAra padArtha ubhayasvabhAvI hai| anyathA kAraNa kArya meM abheda sambandha kA vyavahAra hI nahIM hogaa| kyoMki yadi pUrvavartI kAraNa sadA nitya hI hai, usameM rUpAntara nahIM hotA hai to pUrvavartI kAraNa kA rUpAntaraNa nahIM hone se to uttaravartI kArya kI utpatti bhI saMbhava nahIM hogii|1087 5. ekasvabhAva : dravya aneka svabhAvoM kA AdhAra hone se ekasvabhAvavAlA hai|1088 svabhAva kabhI bhI apane dravya se pRthak nahIM hote haiN| dravya meM sabhI svabhAva eka akhaNDarUpa se rahane se dravya eka svabhAvavAlA hai|1089 yahAM svabhAva kA tAtparya dravya meM sahabhAvI rUpa se rahanevAle dharmoM se hai| ina aneka dharmoM kA AdhAra eka dravya hai| jisa svabhAva ke kAraNa dravya aneka dharmoM kA eka AdhAra banatA hai, vaha svabhAva arthAt svabhAva kI eka AdhAratA hI eka svabhAva hai| jaise varNa, gandha, rasa, sparza ye cAroM pudgaladravya ke sahabhAvI dharma haiN| ina aneka dharmoM ke AdhAra jo ghaTAdi dravya haiM ve eka haiM 1090 arthAt ghaTa rUpa kA bhI AdhAra hai, rasa kA bhI AdhAra hai, isa prakAra vaha anaMtaguNoM kA AdhAra hai| AtmA bhI caitanya Adi aneka guNoM kA AdhAra hai| eka svabhAva ko nahIM mAnane para dravya ke guNa bikhara jAne se dravya kA hI abhAva ho jaayegaa| dravya ke abhAva se AdhAra-AdheyabhAva kA bhI abhAva ho jaayegaa| aisI sthiti meM aneka guNa aura paryAya bhI nirAdhAra nahIM Thahara sakate haiN| isa prakAra sabhI padArthoM kA abhAva mAnane kA prasaMga khar3A ho jaayegaa|1091 yazovijayajI ke 1087 anityatA jo nahIM sarvathA, arthakriyA to hATaijI dalani kArayarUpa pariNati, anutpanna to vighaTai jI .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/8 1088 (aneka) svabhAvanAM ekAdhAratvAna eka svabhAva AlApapaddhati, sU. 110 1089 ekako ajuda sahAvo nayacakra, gA. 61 1090 svabhAvanai ekAdhAratvai, ekasvabhAva vilAsojI .. .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/9 1091 anekapakSe'pi tathA dravyAbhAvaH, nirAdhAratvAt / AdhAra-Adheya-abhAvAt ca, ..... AlApapaddhati, sU. 132 For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 anusAra ekasvabhAva ke binA sAmAnya kA hI abhAva ho jaayegaa| jaise ki akhaNDa Amra vRkSa meM eka svabhAva ke binA 'yaha vRkSa hai' aise sAmAnya kA abhAva hotA hai| sAmAnya ke nahIM rahane para zAkhA, prazAkhA, phala, phUla Adi vizeSoM kA bhI abhAva ho jAyegA, kyoMki jahAM sAmAnya hotA hai vahAM hI vizeSa rahate haiN| sAmAnya ke binA ke vizeSa AkAzapuSpa kI taraha asat hai|1092 ataH sAmAnya kI apekSA vastu eka svabhAvavAlI bhI hai| 6. anekasvabhAva - dravya apane aneka guNa-paryAyoM meM anvayasambandha se rahane ke kAraNa aneka svabhAvavAlA bhI hai|1093 dUsare zabdoM meM dravya ke aneka rUpa hone se dravya aneka svabhAvavAlA hai| 094 yazovijayajI ke kathanAnusAra miTTI Adi dravyoM kA sthAsa, koza, kuzUlAdi aneka paryAyoM meM jo dravya pravAha hai, vaha aneka svabhAva hai|1095 pratisamaya parivartita hone vAlI paryAyoM ke sAtha-sAtha una paryAyoM ke rUpa meM dravya bhI badalatA hai| sthAsa rUpa miTTI hI sthAsa rUpa ko chor3akara kozarUpa ko prApta karatI hai| vahI kozarUpa miTTI kAlAntara meM kuzUlarUpa ko prApta karatI hai| isa prakAra dravya vibhinnarUpoM sthAsa, koza, kuzUlI meM badalatA huA aneka rUpa ko prApta karatA hai, arthAt dravya ke vibhinna rUpoM meM dravya kA pravAha rahatA hai| isalie dravya eka hone para bhI bhinna-bhinna paryAyoM ke rUpa meM anekadravya bhI hai, arthAt bhinna-bhinna dravyoM (rUpoM) ke pravAharUpa hone se eka dravya meM aneka svabhAvatA hai| navIna-navIna paryAyoM ke rUpa meM pratIta hone vAlA vivakSita dravya AkArabheda, kSetrabheda, kAlabheda Adi kI vivakSA se aneka svabhAvatA ke kAraNa vibhinna 1092 viNa ekatA vizeSa na lahiiM, sAmAnyanaiM abhAvaiM .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/9 1093 ekasya aneka svabhAvovapalaMbhAt aneka svabhAvaH .. ............... AlApapaddhati, sU. 111 1094 nayacakra, gA. 61 1095 aneka dravya pravAha ehanai, aneka svabhAva prakArojI ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/9 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 rUpavAlA bhI hotA hai| AkAzadravya apanI ekasvabhAvatA ke kAraNa akhaNDa aura ekadravya hone para bhI ghaTadravya ke saMyoga se ghaTAkAza, maTha ke saMyoga se maThAkAza aise saMyogI bhAva ke kAraNa dravya aneka svabhAvavAlA bhI ghaTita hotA hai| isI prakAra mAlavabhUmi, mevAr3abhUmi ityAdi ke rUpa meM kSetrabheda se bhI AkAza meM aneka svabhAva hote haiN|1096 saMkSepa meM akhaNDa dravya kI dRSTi se dravya eka svabhAvavAlA aura yathArtha yA kalpita bhedoM kI dRSTi se dravya anekasvabhAvavAlA hai| jaise AmravRkSa ko eka akhaNDa vRkSa kI dRSTi se vicAra karane para 'yaha vRkSa hai' aisA kahA jAtA hai| 'yaha vRkSa hai, aisA kahanA eka svabhAvatA hai| isI prakAra bhedadRSTi se yaha AmravakSa kI zAkhA hai, yaha prazAkhA hai, yaha pattA hai, yaha phUla hai, yaha phala hai' aisA vicAra karane para vRkSa meM aneka svabhAvatA yA aneka rUpatA bhI hotI hai|1097 anekasvabhAva ko asvIkAra karane para yaha tanA hai, yaha zAkhA hai ityAdi bheda nahIM hone para vizeSoM kA abhAva ho jAyegA aura vizeSoM ke abhAva se vRkSAtmaka sattA yA sAmAnya kA hI abhAva ho jaayegaa| 1098 kyoMki vizeSoM ke binA sAmAnya kI sattA bhI zazazRMga kI taraha asat hogii| aneka svabhAva kA nirAkaraNa karane se vastu sarvathA ekarUpa hokara usameM vizeSoM kA abhAva ho jAyegA tathA vizeSoM ke abhAva meM sAmAnya kI bhI sattA nahIM rhegii|1099 ataH vastu eka rUpa aura aneka rUpa donoM hI 7. bhedasvabhAva - guNa-guNI meM saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi bheda kI apekSA se dravya bheda svabhAvavAlA hai|1100 yazovijayajI ne dravya ke bhedasvabhAva ko isa prakAra spaSTa kiyA 1096 paryAya paNi AdiSTadravya karaiM, tivAraiM AkAzAdidravyamAMhi paNi-ghaTAkAzAdi bhedaI e (anekatva) svabhAva durlabha nahIM ........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/9 kA TabbA 1097 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 kA vivecana, -dhIrajabhAI DAhyAlAla bhAI, pR. 578 1098 anekatva viNa sattA na ghaTai, tima ja vizeSa abhAvajI ........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/9 1099 eka svarUpasya ekAntena vizeSAbhAvaH sarvathA ekarUpatvAt ... AlApapaddhati, sU. 131 1100 guNa-guNI Adi saMjJAtibhedAt bhedasvabhAvaH / AlApapaddhati, sU. 112 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 385 hai ki guNa-guNI ke madhya, paryAya aura paryAyavAn ke madhya, kAraka aura kArakI ke madhya saMjJA (nAmakaraNa) se, lakSaNa se, AdhAra Adheya sambandha se, bheda honA hI bhedasvabhAva hai|1101 saMjJA kI apekSA se dravya, guNa, paryAya aise bhinna-bhinna nAma hai| lakSaNa kI apekSA se jo guNa evaM paryAya vAlA hai, vaha dravya hai tathA jo dravya kA sahabhAvIdharma hai, vahI guNa hai aura jo kramabhAvI avasthAe~ haiM ve paryAya haiN| dravya AdhAra hai aura guNa tathA paryAya Adheya hai| isa prakAra unameM paraspara bheda kA honA hI dravya kA bheda svabhAva hai| vacana bheda se bhI dravya meM bheda kI pratIti hotI hai| jaise jIva jJAna, darzana Adi guNavAlA hai, vaha astitvayukta hai, usameM para dravya Adi nAstirUpa hai| vaha nitya hai, isa prakAra ke vacana bheda se vastu bheda svabhAvavAlI hai| 1102 vastu ko bhedasvabhAvavAlI nahIM mAnane para abhedapakSa meM vastu sarvathA ekarUpa ho jAne se arthakriyA ghaTita nahIM hogI aura binA arthakriyA ke vastu kA bhI nizcita abhAva hogaa|103 punaH dravya, guNa, paryAya ko ekAnta abheda svabhAva vAlA mAnane para tInoM ekarUpa ho jAyeMge aura sarvathA eka rUpa hone para yaha dravya hai, yaha guNa hai, yaha paryAya hai, aisA bheda vyavahAra nahIM ho skegaa| bheda svabhAva ko svIkAra kiye binA AdhAra-Adheya sambandha bhI ghaTita nahIM hogaa|1104 isalie vastu ko bheda svabhAvavAlI mAnanA Avazyaka hai| 8. abhedasvabhAva - guNa aura guNI meM saMjJAdi bheda hone para bhI vastubheda nahIM hai| isalie vastu akhaNDa, eka aura abhedasvabhAvavAlI bhI hai|105 dravya, guNa aura paryAya paraspara eka hokara vartate haiN| dravyaguNaparyAyanorAsa' ke anusAra abhedabhAva se rahane ke lie jo-jo 1101 guNa guNinaI saMjJA saMkhyAdika bhedai bhedasvabhAvojI ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/10 1102 bhiNNa hu vayaNabhede ....... nayacakra, gA. 61 1103 abhedapakSe'pi (sarvathA) sarveSA ekatvaM ........................... AlApapaddhati, sU. 134 1104 bhedasvabhAva na mAniiM, to sarva dravya guNa paryAyanaI ekapaNu hoi..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/10 kA TabbA 1105 guNa-guNI Adi abhedasvabhAvatvAt abheda svabhAvaH ................. AlApapaddhati, sU. 113 For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 lakSaNa haiM arthAt guNa-guNI kA paraspara abhinna sambandha, avayava-avayavI kA abhinna sambandha Adi hI vastu kA abheda svabhAva haiN| 106 abhedasvabhAva ko nahIM mAnane para guNa guNI se sarvathA bhinna hokara nirAdhAra ho jaayeNge| nirAdhAra ho jAne para unameM pariNamanarUpa arthakriyA nahIM hogii| aisI sthiti meM guNI dravya kA bhI abhAva ho jaayegaa|107 yazovijayajI ne vastu ke isa abhedasvabhAva ko siddha karane ke lie tarkasaMgata yukti dete hue kahA hai ki abhedasvabhAva ke abhAva meM dravya, guNa aura paryAya meM ekAntabheda ho jAne se guNa aura paryAya, dravya se atyanta bhinna ho jaayeNge| aisI sthiti meM AdhArabhUta dravya ke binA guNa aura paryAya nahIM ho sakate haiM aura unakA bodha bhI saMbhava nahIM hai| 108 isI abhedasvabhAva ke spaSTIkaraNa ke lie pravacanasAra meM kahA hai guNa aura guNI ke pradeza bhinna-bhinna nahIM hone ke kAraNa unameM pRthakatva nahIM hai, parantu anyatva to hai| tadrUpatA (sarvathA ekatA) nahIM hone ke kAraNa guNa aura guNI meM anyatva hai arthAt bhedasvabhAva bhI hai aura unake apRthak hone se abheda svabhAva bhI hai|1109 isa prakAra vastu meM bheda aura abheda donoM svabhAva hai| 9. bhavyasvabhAva - yahAM bhavya kA artha hai- hone yogya / bhAvikAla meM hone yogya kA honA bhavya svabhAva hai|1110 pratyeka dravya pratisamaya anya-anya rUpoM meM hotA rahatA hai, yahI dravya kA bhavya svabhAva hai| avasthita sabhI dravya kAlakrama se honevAlI apanI vibhinna 1106 abhedavRtti sulakSaNa dhArI, jANo abheda svabhAvojI ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/10 1107 bhedapakSe'pi vizeSa svabhAvAnAM nirAdhAratvAt arthakriyAkAritvAbhAvaH ...... AlApapaddhati, sU. 133 1108 abheda svabhAva na kahiiM to nirAdhAraguNa-paryAyano bodha nathayo joii AdhArAdheyano abheda binA bIjo sambandha ja na ghaTai .... ............... dravyaguNapoyanorAsa, gA. 11/10 kA TabbA 1109 pavimattapadesattaM pudhattamadI sAsaNaM hi viirss| aNNattamatabbhAvo, Na tabbhavaM hodi kadhamegaM / / pravacanasAra, gA. 2/4 1110 bhAvikAle sva svabhAva bhavanAt bhavya svabhAvaH AlApapaddhati, sU. 114 ........... For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 paryAyoM meM pariNamana karate rahate haiN| yahI bhavya svabhAva hai|111 saMkSepa meM dravya meM una-una bhAvI paryAyoM ko prApta karane kI yogyatA honA hI bhavya svabhAva hai| bhavya svabhAva kI anivAryatA ko samajhAte hue yazovijayajI kahate haiM ki bhavyasvabhAva ke abhAva meM dravya jo pratisamaya navIna-navIna paryAyoM ko prApta karatA hai, ve paryAyeM hI mithyA siddha ho jaayegii| jaise mRtpiNDa se sthAsa, koza, kuzUla ghaTAdi jo kArya hote hue dikhAI dete haiM, ve sabhI mithyA ho jaayeNge| kyoMki dravya meM una-una bhAvoM ke rUpa meM pariNamana karane kI yogyatA kA hI abhAva hai to paryAyeM hogI hI nhiiN| isa kAraNa se jo bhI parivartana hogA, vaha bhI kAlpanika hI hogaa| dravya ke abhavyasvabhAvarUpa hone se to pararUpa pariNamana bhI nahIM hogaa| ataH svarUpa pariNamana aura pararUpa pariNamana donoM nahIM hone se paryAyoM kI utpatti nahIM hogI aura paryAyoM ke mithyA siddha hone para paryAyavAn dravya bhI nahIM rhegaa| isa prakAra sarvazUnyatA kA prasaMga A jaayegaa| 112 10. abhavyasvabhAva - dravya tInoM kAla meM paradravya svarUpavAlA nahIM hone se abhavya svabhAvavAlA bhI hai|113 yazovijayajI ke kathanAnusAra trikAla meM paradravya ke sAtha rahane para bhI vivakSitadravya kA paradravya ke svabhAva meM pariNamana nahIM honA, yahI abhavyasvabhAva hai|114 pratyeka dravya apane-apane svarUpa meM hI pariNamana karatA hai, usase bAhara nhiiN| cetana, cetanarUpa hone se yogya hai, acetanarUpa se nhiiN| isa prakAra dravya kI pararUpa meM pariNamana nahIM karane kI asamarthatA hI abhavya svabhAva hai| 1111 aneka kAryakaraNazaktika je avasthita dravya chai ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/11 kA TabbA 1112 bhavya svabhAva vinA, khoTAkAryanaiM yogaI zUnyapanu thAI ................. vahI, gA. 11/11 kA TabbA III kAlatraye api parasvarUpAkAra abhavanAt abhavya svabhAvaH AlApapaddhati, sU. 115 1114 trihu kAliM paradravyamAMhi milatAM paNa parabhAvaiM na pariNamanu te ........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 abhavyasvabhAva kI AvazyakatA para bala dete hue yazovijayajI kahate haiM1115isa svabhAva ke abhAva meM vivakSita dravya kA anya dravya ke saMyoga se dravyAntara ho jaayegaa| jaise jIva kA anAdikAla se zarIra aura karmarUpa meM pariNata pudgaloM ke sAtha rahane se usakA pudgala ke rUpa meM dravyAntara ho jaayegaa| parantu aisA nahIM hotA hai| abhavyasvabhAva ke kAraNa eka kSetra meM avagAhita rahane para bhI dravyoM kA dravyAntara nahIM hotA hai| jaise dharma, adharma eka hI AkAzakSetra meM vyApta rahane para bhI dharmadravya adharmadravya ke rUpa meM aura adharmadravya dharmadravya ke rUpa meM trikAla meM nahIM badalate haiN| isI prakAra abhavyasvabhAva ke kAraNa se dharmadravya meM sthiti sahAyakatA, adharmadravya meM gati sahAyakatA, AkAza meM avagAhana sahAyakatA Adi kAryasaMkarana nahIM hotA hai| isa kAraNa se pratyeka dravya bhavya svabhAva bhI hai aura abhavyasvabhAva bhI hai| 11. paramasvabhAva - pratyeka dravya meM rahanevAlA svataH siddha pAriNAmikasvabhAva paramabhAva hai|116 vastu ke anaMtadharmoM meM se jisa dharma ko pradhAnadharma ke rUpa meM liyA jAtA hai, vahI usakA paramabhAvasvabhAva hai|117 vastu ke anaMtadharmAtmaka hone para bhI una sabhI dharmoM ke dvArA vastu nahIM samajhI jA sakatI hai| parantu ananta dharmoM meM se jo prasiddha dharma hai, unhIM ke dvArA vastu saralatA se samajhI jAtI hai aura vaha prasiddhadharma hI vastu kA lakSaNa bana jAtA hai| yahI prasiddha lakSaNa yA mUlasvabhAva yA paramasvabhAva hai| dravya kA lakSaNa rUpa jo pAriNAmika bhAva hai, vaha usake anaMtadharmoM meM se pradhAna dharma hone se paramasvabhAva kahalAtA hai| jaise ki AtmA ke anaMtaguNadharmoM se yukta hone para bhI jJAnarUpa pradhAna 1115 anaiM abhavyasvabhAva na mAniiM to dravyanaiM saMyogaI dravyAntarapaNu thayuM joiiM .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/11 kA TabbA 1116 pAriNAmika svabhAvatvena paramasvabhAvaH AlApapaddhati, sU. 116 1117 paramabhAva pAriNAmikabhAva, pradhAnatAi lijai jI ........... .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 11/12 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389 aura mUladharma ke kAraNa hI 'jJAnasvarUpI AtmA' aisA kahA jAtA hai|1118 paramasvabhAva ko nahIM svIkAra karane para anaMtadharmAtmaka vastu kI pahacAna nahIM ho pAyegI aura anaMtadharmoM meM se kisI eka dharma ko prasiddha dharma ke rUpa meM nizcita karanA bhI asaMbhava ho jaayegaa| 1119 vizeSa svabhAva : jo svabhAva pratiniyata dravya meM hI pAye jAte haiM, ve vizeSa svabhAva kahalAte haiN| vizeSa svabhAva dasa haiM jinake svarUpa kI carcA upAdhyAya yazovijayajI ne dravyaguNaparyAyanorAsa kI bArahavIM DhAla meM isa prakAra kI hai : 1. cetana aura acetana svabhAva - anubhavanarUpa bodha ko cetana svabhAva kahate haiN|1120 cetana svabhAva ke kAraNa hI sukha, duHkha, harSa, zokAdi kI anubhUti hotI hai| jisa svabhAva ke kAraNa 'yaha cetanadravya hai' aisA jIva meM cetanapane kA vyavahAra kiyA jAtA hai, usa svabhAva ko yazovijayajI ne cetanasvabhAva kahA hai|1121 yaha svabhAva jIvadravya meM pAyA jAtA hai aura jIva ke saMyoga se zarIra aura kArmaNavargaNA meM bhI pAyA jAtA hai| jIva meM cetanasvabhAva sahaja rUpa se hai jabaki zarIra evaM karma meM cetana svabhAva upacarita rUpa se hai| jIva aura zarIra tathA jIva aura karma donoM kSIranIravat ekameva hokara mile hue hone ke kAraNa acetanasvabhAva vAle zarIra aura karma bhI jIva ke saMyoga se cetana svabhAvavAle kahe jAte haiN| jaise kSIra aura nIra donoM ekameva hokara mizrita ho jAne para kSIra to kSIra kahalAtA hI hai parantu usake sAtha milA huA nIra bhI kSIra hI 1118 svalakSaNIbhUta pAriNAmikabhAva, pradhAnatAi paramabhAva svabhAva kahiiM jima jJAnasvarUpa aatmaa| .....dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.11/12 kA TabbA 1119 paramasvabhAva na kahiiM to dravyanaiM viSaiM prasiddharUpa kima dIjaiM ..... vahI, gA. 11/12 kA TabbA 1120 aNuhavabhAvo ceyaNamaceyaNaM hoI tassa vivariyaM ...... ................. nayacakra, gA. 63 1121 jehathI cetanapaNAno vyavahAra thAiM te cetanasvabhAva dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/1 .......... For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 kahalAtA hai| usI prakAra zarIra aura karma bhI jIva ke sAtha saMyuktAvasthA meM cetanasvabhAva vAle kahalAte haiN| jIva kA saMyoga chUTate hI zarIra aura karma cetanasvabhAva kA tyAga kara dete haiM, parantu acetanasvabhAva kA tyAga kadApi nahIM karate haiN| 1122 cetana svabhAva ke viparIta bhAva acetanasvabhAva hai jo ananubhUtirUpa hai|123 yadyapi yaha acetanasvabhAva mukhyarUpa se jIva ko chor3akara zeSa dharmAdi dravyoM meM pAyA jAtA hai tathApi yaha jIvadravya meM bhI pAyA jAtA hai| jIvadravya kI cetanA jitane-jitane aMzoM meM karmoM ke dvArA AvRta hai, utanA-utanA acetanasvabhAva jIva meM bhI pAyA jAtA hai| isa prakAra jIva meM cetana aura acetana donoM hI svabhAva pAye jAte haiN| parantu cetana svabhAva sahaja aura sadA banA rahatA hai, jabaki acetana svabhAva chadmastha kAla taka hI taratamabhAva se rahatA hai| kevalajJAna ke samaya usakA acetanasvabhAva calA jAtA hai| pudgaladravya meM bhI donoM svabhAva haiN| parantu jIva kA saMyoga chUTate hI cetanasvabhAva calA jAtA hai, jabaki acetanasvabhAva pudgala kA viziSTa aura pradhAna svabhAva hone se sadAkAla rahatA hai| jIva meM cetanAsvabhAva nahIM mAnane para caitanya (jJAna) ke binA ghaTa-paTa kI taraha jIva bhI sarvathA ajIva bana jaayegaa| dUsarA kAraNa yaha hai ki yadi jIva meM cetanA nahIM hai to prIti aura aprIti rUpa rAga-dveSa bhI nahIM hoMge tathA rAgavAlI cetanA aura dveSavAlI cetanA rUpa karmabaMdhana ke kAraNoM ke abhAva meM jJAnAvaraNIyAdi aSTakarmoM kA baMdhana bhI ghaTita nahIM hogaa| 124 prazamarati meM kahA gayA hai ki jisa prakAra tela se siMcita zarIra dhUla ke rajakaNoM se lipta ho jAtA hai, usI prakAra rAga-dveSa se yukta jIva bhI karma ke rajakaNoM se lipta hotA hai| ataH jIva cetana svabhAva se yukta hai| 125 1122 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 kA vivecana, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 592, 593 1123 jI ho cetanabhAva te cetanA, lAlA ulTa acetanabhAva . .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/1 1124 jI ho cetanatA viNa jIvanai, lAlA thAI karma abhAva .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.12/1 kA uttarArdha 1125 snehAbhyaktazarIrasya prazamaratiprakaraNa, zlo. 55 For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 jIva meM acetanasvabhAva kI anivAryatA para prakAza DAlate hue yazovijayajI kahate haiM - yadi jIva meM ekAnta rUpa se cetanasvabhAva hI hai to sabhI jIva karmodaya ke upazleSa se utpanna rAga-dveSa-viSaya-vAsanA Adi vikAroM se rahita hokara siddha ke samAna zuddha ho jaayeNge| yadi sabhI jIva sattArUpa hI nahIM, apitu pragaTa rUpa meM bhI siddha sadRza zuddha hI haiM to karmakSaya ke nimitta kI jAne vAlI dhyAna sAdhanA karanA, dhyeya kA lakSya rakhanA, gurU kA upadeza denA, ziSya kA upadeza zravaNa karanA, Adi samasta sAdhanA ke upakrama hI anAvazyaka ho jaayegeN| aisI sthiti meM sAdhanA-ArAdhanA kA jJAna karAne vAle zAstroM kA vyavahAra bhI nirarthaka siddha hogaa| ataH jisa prakAra yavAgU (rAkhar3I) meM alpa lavaNa hone para bhI 'alavaNA yavAgu' arthAt yavAgu meM lavaNa nahIM hai, aisA kahA jAtA hai| usI prakAra cetanA ke karmoM se AvRta hone para use 'acetana AtmA' bhI kahA jAtA hai| etadartha AtmA meM kathaMcita acetana svabhAva bhI hai|1126 2. mUrtatA aura amUrtatA svabhAva - rUpa, rasa Adi guNoM ke piNDa ko mUrtika aura usase viparIta ko amUrtika kahate haiN|1127 yazovijayajI ne jo rUpa rasAdika guNAtmaka mUrtatA ko dhAraNa karatA hai, use mUrtasvabhAva aura usase viparIta ko amUrtasvabhAva kahA hai| 1128 mUrtatA rUpa, rasa, gaMdha aura sparza Adi guNoM kA Azraya hai arthAt rUpAdi guNoM se yukta AkRti ko dhAraNa karane kI yogyatA mUrta svabhAva hai| isake viparIta rUpAdi guNoM ko dhAraNa nahIM karanA amUrtasvabhAva hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAra dravyoM meM rUpa, rasa, gaMdha aura sparza nahIM hone se ye amUrtasvabhAvavAle haiN| parantu jIva aura pudgala mUrta aura amUrta donoM hI svabhAvavAle haiN| 1126 jo jIvanaiM sarvathA cetanasvabhAva kahiiM, acetanasvabhAva na kahiiM to ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/12 kA TabbA 1127 rUvAipiMDa mUtta vivarie tANa vivariyaM ... nayacakra, gA. 63 kA uttarArdha 1128 jI ho mUrtabhAva mUrati dharai, lAlA ulaTa amUrtasvabhAva .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/3 For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 rUpa rasAdi guNa se rahita hone ke kAraNa jIva meM amUrtatA sahaja aura suprasiddha hone para bhI zarIrarUpa aura karmarUpa pudgala ke gAr3hasambandha se jIva bhI kathaMcita mUrtasvabhAvavAlA ho jAtA hai| parantu yaha paradravya saMyogajanya mUrtasvabhAva paradravya ke viyoga hote hI arthAt muktidazA meM calA jAtA hai, kintu amUrtasvabhAva hI sadAkAla rahatA hai| jIva ko kathaMcita mUrtasvabhAvavAlA nahIM mAneMge to saMsAra kA lopa ho jaayegaa| 129 kyoMki mUrtasvabhAva ke binA jIva aura zarIra kA sambandha, gatyAntaragamana usake AdhAra para sundara-asundara, kAlA-gorA, nIlA-pIlA Adi ke AdhAra para hone vAle rAga-dveSa, rAgadveSa se hone vAlA karmabandhana aura karmabandhana ke pariNAmasvarUpa janmamaraNAdi rUpa saMsAra Adi sabhI vastuoM kA abhAva ho jaayegaa|130 punaH jIva ko ekAnta mUrtasvabhAvavAlA hI mAneMge to jIva kA kabhI mokSa nahIM hogaa|131 kyoMki zarIra Adi se rahita amUrta jIva hI mokSa prApta kara sakatA hai| ataH mUrtatA ko dhAraNa karane vAle jIva meM bhI paramArtha se amUrta svabhAva rahatA hai| pudgaladravya svAbhAvika rUpa se mUrtasvabhAvavAlA hone para bhI sUkSmaskandha, tryaNuka, dvayaNuka aura paramANu cakSu se agocara hone se vyavahAranaya kI apekSA se ve bhI amUrta kahe jAte haiN| parantu jo rUpAdi guNa se rahita hotA hai, vaha amUrta aisI nizcayanaya kI paribhASA ke anusAra pudgaladravya kadApi amUrtasvabhAvavAlA nahIM hotA hai|132 eka paramANu meM bhIrUpa, rasa, gandha, sparza Adi avyakta rUpa se avazya rahate 1129 sarvathA amUrtasya api tathA AtmanaH saMsAra vilopaH syAt ..... AlApapaddhati, sU. 143 1130 jo jIvanaiM kathaMcita mUrtatA svabhAva nahIM to zarIrAdibandhabinA .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/3 kA TabbA 1131 a) mUrtasya ekAntena AtmanaH mokSasya na avAptiH syAt .......... AlApapaddhati, sU. 142 ba) jI ho amUrtatA viNa sarvathA, lAlA mokSa ghaTaiM nahIM ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/4 1132 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 kA vivecana, dhIrajabhAI DAhyAlAla mahetA, pR. 597 For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 393 3. ekapradeza svabhAvatA aura aneka pradezasvabhAvatA - dravyoM kI ekAkArarUpa pariNati yA akhaMDAkAra rUpa racanA (baMdha) eka pradeza svabhAvatA hai|1133 dUsare zabdoM meM asaMkhya aura anaMta pradezavAle dravyoM kI ekAkAratA aura akhaNDapiNDarUpatA ekapradeza svabhAvatA hai| jaise aneka buMdioM se nirmita laDDU meM ekAkAratA aura akhaNDatA hai usI prakAra dharma, adharma Adi pAMcoM dravyoM ke asaMkhya yA anaMta pradezI hone para bhI unakA akhaNDa aura eka dravya rUpa honA ekapradeza svabhAvatA hai| dravya meM jo bhinna-bhinna pradezapanA hai, vaha anekapradeza svabhAvatA hai 1134 arthAt aneka avayavoM se yukta honA yA aneka aMzavAlA honA aneka svabhAvatA hai| modaka meM jo agaNita dAne dikhAI dete haiM, eka ghaTa meM jo aneka paramANu dikhAI dete haiM, eka paTa meM jo aneka tantu dikhAI dete haiM, ve vastu ke anekapradezasvabhAvatA ke sUcaka hai| isI prakAra kAla ke atirikta zeSa pAMcoM dravyoM meM jo bhinna-bhinna pradeza dikhAI dete haiM, vahI unakI aneka pradezasvabhAvatA hai| dravya meM ekapradeza svabhAvatA ko asvIkAra karake sarvathA bhinna-bhinna pRthak-pRthak pradeza mAnane para akhaNDa paripUrNa asaMkhyAt pradezoM meM jo ekarUpa arthakriyA hotI hai, usakA abhAva ho jaayegaa| 135 kyoMki sarvathA anekapradezI mAnane para asaMkhyapradezI dharma, adharma aura jIva ke tathA anaMtapradezI AkAza ke eka-eka pradeza, eka-eka dravya bana jAne se 'yaha dharmAstikAya hai, 'yaha adharmAstikAya hai' isa prakAra unake ekatva kA vyavahAra na hokara asaMkhya dharmAstikAya, asaMkhya adharmAstikAya, aura anaMta AkAzAstikAya aisA vyavahAra hone laga jaayegaa|1136 parantu aisA vyavahAra hotA nahIM hai| sarvatra dharmAstikAya Adi ko akhaNDa eka dravya hI 1133 ekapradeza svabhAva te, te kahiiM, je ekatvapariNati akhaMDAkAra baMdha .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/4 kA TabbA 1134 jI ho anekapradeza svabhAvatA, lAlA bhinna pradeza svabhAva ............ vahI, gA. 12/5 1135 sarvathA aneka pradezatve api tathAtasya anarthakAryakAritvaM svasvabhAvazUnyatA prasaMgA........ AlApapaddhati, sU. 145 1136 jo eka pradeza svabhAva na hoI to asaMkhyAta pradezAdiyogaI bahu vacana pravRti "eka dharmAstikAya" e vyavahAra na hoI .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/5 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 kahA jAtA hai| isalie dravyoM meM ekapradeza svabhAvatA bhI hai| punaH dravya meM anekapradezasvabhAvatA ko nahIM mAnane para asaMkhyapradeza vAlA, anaMtapradezavAlA aisA zAstra vyavahAra nahIM hogaa| kAladravya kI taraha dharmAdidravya bhI eka hai aura ve asaMkhya yA anaMtapradezI nahIM hai aisA artha ho jAne se paMcAstikAya kI avadhAraNA hI vyartha siddha hogii|1137 aneka pradeza svabhAvatA ko nahIM mAnakara kevala ekapradezasvabhAvatA ko svIkAra karane para bhinna-bhinna bhAga nahIM hone se bhAgAzrita saMkaMpa-niSkaMpa aisA ubhayasvarUpa ghaTita nahIM hogaa| 138 parantu yaha cAkSuSa pratyakSa hai ki ghaTa-paTa Adi padArthoM kA pavana calane para eka bhAga calita aura dUsarA bhAga acalita rahatA hai| punaH paramANu ke sAtha dharma Adi tIna dravyoM kA saMyoga anekapradezasvabhAvatA mAnya binA ghaTita nahIM hogaa| kyoMki ekAnta ekapradezasvabhAvatA ko mAnane para yA to paramANu ko dharma, adharma aura AkAza kI taraha bar3A honA par3egA yA dharmAstakAya Adi ko paramANu jitanA choTA honA pdd'egaa| parantu aisA nahIM hotA hai| koI bhI paramANu ina tInoM dravyoM ke eka bhAga ke sAtha spRSTa rahatA hai aura anya pradezoM ke sAtha aspRSTa rahatA hai| isa prakAra ina tIna dravyoM ke sAtha paramANu kI spRSTatA aura aspRSTatA hI unameM aneka pradezatA ko siddha karatI hai|1139 4. vibhAva svabhAva - svabhAvAtmaka bhAva se jo viparIta bhAva hai, vaha vibhAva svabhAva kahalAtA hai|1140 mUla svabhAva kA anyathAbhAva vibhAvasvabhAva kahalAtA hai| jaise jIvadravya apane svabhAva se siddha paramAtmA kI taraha doSoM se rahita zuddha, buddha, niraMjana aura nirAkAra hai| parantu pUrvabaddha karmoM ke udaya se audAyikabhAva ke rUpa meM jIva krodha, mAna-mAyA, 1137 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 kA vivecana -dhIrajabhAI DAhyAlAla mahetA, pR. 600 1138 jI ho kima saMkapa-niHkaMpatA, lAlA jo na aneka pradeza ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.12/6 1139 jI ho aNu saMgati paNi kima ghaTai, lAlA deza sakala Adeza ........ vahI, gA. 12/6 kA uttarArdha 1140 a) svabhAvAta anthA bhavana vibhAvaH .......... ...... AlApapaddhati, sU. 121 ba) jI ho bhAva svabhAvaha anyathA, lAlA chai vibhAva vaDavyAdhi ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/8 For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 lobha, rAga dveSa, viSayavikAra vAsanAdi doSoM se yukta banatA hai| isa prakAra jIva kA zuddha buddha rUpa yathAjAta svabhAva kA rAgadveSa ke rUpa meM rUpAntara honA hI vibhAvasvabhAva hai| 141 jIva kA yaha. vibhAvasvabhAva hI usake janma-maraNAdi kA mukhya kAraNa hai| vibhAvasvabhAva ko nahIM mAnane para AtmA siddha paramAtmA kI taraha zuddha buddha ho jAyegA aura aise nirvikArI AtmA ko karmabaMdha rUpa upAdhi bhI nahIM hogii| parantu yaha karmamaya upAdhi bhinna-bhinna jIva ko bhinna-bhinna rUpa meM hotI hai| karma kA baMdhana karanevAle jIvoM meM kASAyika pariNAma isa vibhAva svabhAva kI tIvratA ke AdhAra para hote haiN| tIvra karmabaMdhana una jIvoM ke tIvra vaibhAvika pariNAmoM se hotA hai| isa prakAra pUrvabaddha karmoM ke vipAkodayarUpa upAdhi kA kAraNa bhI vibhAva svabhAva hai jo rAgAdirUpa hotA hai|1142 vibhAvasvabhAva ke abhAva meM karmabandhana nahIM hogA aura karmabandhana ke binA saMsAra aura saMsAra ke binA mokSa kA bhI abhAva ho jaayegaa| kyoMki mokSa kI avasthA bhI saMsArapUrvaka hI hotI hai| 1143 pudgala dravya jIva ke saMyoga se jIva ke karmodaya ke anurUpa vibhinna AkAroM ke rUpa meM pariNamana karatA hai| isalie pudgala dravya meM bhI vibhAva svabhAva hai| 5. zuddha svabhAva aura azuddha svabhAva - upAdhibhUta paradravya ke binA dravya kI kevala svataH siddha pariNamana kI yogyatA zuddha svabhAva hai tathA upAdhibhUta paradravya janya bahirbhAva rUpa pariNamana karane kI yogyatA azuddha svabhAva hai 1144 arthAt paradravya ke saMyoga ke binA dravya ke svayaM ke guNoM meM honevAle pariNamanapane ko zuddha svabhAva tathA paradravya ke saMyoga se honevAle ....... 1141 jahajAdo rUvaMtarAhaNaM jo so hu vibhAvo ....... nayacakra, gA. 64 kA uttarArdha 1142 vibhAvasvabhAva mAnya vinA jIvanaiM aniyata kahatAM nAnA dezakAlAdi vipAkI karmaupAdhi na lAgo joiI ..............dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/8 kA TabbA 1143 svabhAva svarUpasya ekAntena saMsAra bhAvaH ........................... AlApapaddhati, sU. 137 1144 jI ho zuddhabhAva kevalapaNuM, lAlA upAdhika ja azuddha ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/9 For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariNamanapane ko azuddha svabhAva kahA jAtA hai| jIva aura pudgala donoM meM zuddha aura azuddha donoM svabhAva pAye jAte haiN| apane svAbhAvika guNoM meM sahaja pariNamana karane se jIvadravya zuddha svabhAva vAlA bhI hai aura karmarUpa paradravya ke saMyoga se ( audAyikabhAva se) deva, nArakI, ekendriya, beindriya, rAjA, raMka, rogI, nirogI Adi paryAya ke rUpa meM pariNamana karane se jIva azuddhasvabhAvavAlA bhI hai| isI prakAra pudgaladravya ke apane varNa, gandha, rasa, sparzAdi guNoM meM pariNamana karanA zuddha svabhAva tathA jIva ke saMyoga se pudgala kA zarIrAdi ke rUpa meM pariNamana karanA azuddha svabhAva hai / 396 dharmAdi cAra dravya ko vyavahAranaya se hI apariNAmI kahA jAtA hai| isalie ina dravyoM kA jIva aura pudgaladravya ke sAtha gatisahAyaka, sthitisahAyaka, avagAhanasahAyaka, vartanAsahAyaka ke rUpa meM saMyoga hone para bhI bhinna-bhinna rUpa se pariNamana nahIM hotA hai| isa kAraNa se ina dravyoM meM azuddha svabhAva nahIM hai tathA azuddhasvabhAva ke abhAva meM usakA pratipakSI zuddha svabhAva bhI nahIM hai / jIvadravya meM zuddha svabhAva nahIM mAnane para saMsArI jIva kabhI bhI zuddha svabhAvavAlA nahIM ho sakegA arthAt saMsArI azuddha svabhAvavAle jIva kA kadApi mokSa nahIM hogaa| punaH jIva meM azuddhasvabhAva ko nahIM mAnane para jIva ekAntarUpa se zuddha buddha ho jAne se karmabandhana aura usake vipAkodaya ke pariNAmasvarUpa jIva kA vibhinna rUpoM meM pariNamana Adi ghaTita nahIM hogA / 1145 isI prakAra jIva meM zuddha aura azuddha svabhAva ko mAnane se vedAntiyoM kA yaha mata ki "brahma sat hone se kabhI azuddha nahIM ho sakatA hai tathA jagata mithyA hone se kabhI bhI zuddha nahIM ho sakatA hai|" - svataH nirAkRta ho jAtA hai| kyoMki koI bhI padArtha ekAntarUpa se zuddha yA azuddha nahIM ho sakatA hai| ekAnta zuddha svabhAva ko mAnane para saMsAra aura ekAnta 1145 a) AlApapaddhati, sU. 146, 147 ba) jI ho viNa zuddhatA, na mukti chai, lAlA lepa vagara na azuddha For Personal & Private Use Only . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12 / 9 kA uttarArdha Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 397 azuddha svabhAva ko mAnane para mokSa ghaTita nahIM hoNge| ataH ubhayasvarUpa ko mAnane se koI dUSaNa nahIM AtA hai|1146 pudgala dravya meM zuddha svabhAva ko nahIM svIkAra karane para pudgaladravya ke rUpa rasa Adi guNoM meM hone vAle svataH pariNamana aura dvayaNuka, tryaNukAdi rUpa pariNamana kI yogyatA hI nahIM rahegI tathA azuddha svabhAva ko nahIM mAnane para jIvadravya ke saMyoga se pudgala kA audAyikabhAva rUpa jo pariNamana hotA hai, vaha bhI ghaTita nahIM hogaa|147 isalie jIva aura pudgala donoM dravyoM meM ye donoM svabhAva pAye jAte haiN| 6. upacarita svabhAva - eka dravya ke svabhAva kA anya dravya meM upacAra karanA upacarita svabhAva kahalAtA hai|1148 yazovijayajI ne bhI jo svabhAva eka sthAna meM (dravya meM) niyamita rUpa se hotA hai, usakA anya sthAna (anya dravya) meM upacAra karane ko upacarita svabhAva kahA hai|1149 mAilladhavala ke abhimata meM bhI vyavahAranaya ke anusAra dravya kA jo svabhAva kahA jAtA hai use upacaritasvabhAva kahA hai|1150 jaise ki mUrtatA svabhAva pudgaladravya kA nizcita svabhAva hai| AtmA kA svabhAva mUrtatA (rUpIpana) nahIM hai| parantu pudgaladravya ke saMyoga ke kAraNa AtmA ko bhI kathaMcit mUrta mAnanA upacarita svabhAva hai| isI prakAra zarIra aura karma ke gAr3hasambandha ke kAraNa AtmA meM acetanatA ko aura AtmA ke sambandha se zarIra meM sacetanatA ko mAnanA upacarita svabhAva hai| isI upacarita svabhAva ke kAraNa amUrtatA aura acetanatA dharmAdi cAra dravyoM kA 1146 e vedAntyAdi mata nirAkariuM, ubhayasvabhAva mAniiM, koI duSaNa nahIM hoI te vatI, ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/9 kA TabbA 1147 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 kA vivecana -dhIrajabhAI DAhyAlAla mahetA, pR. 608 1148 svabhAvasya api anyatra upacArAt upacarita svabhAvaH .................. AlApapaddhati, sU. 123 1149 jI ho niyamita eka svabhAva je lAlA upacariu paraThANa ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/10 1150 jaM viya davvasahAvaM uvayAraM taM pi vavahAraM .............. nayacakra, gA, 65 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 svAbhAvika svabhAva hone para bhI unameM sahAyatA lene vAle paradravyoM kI apekSA se ghaTAkAza, paTAkAza Adi vyavahAra kiyA jAtA hai| ___ jIva meM upacarita svabhAva nahIM mAnane para arthAt use sarvathA anupacarita svabhAvavAlA mAnane para usameM para vyavasAyitA nahIM banegI arthAt usa para kA jJAna nahIM hogA, parantu "svaparavyavasAyi jJAnavaMta AtmA" aisA kahA jAtA hai| kyoMki svayaM kA nirNaya (svaviSayatva) karanA yaha AtmA kA svabhAva hai, parantu vyavahAranaya se indriyoM ke mAdhyama se vaha para padArthoM ko bhI jAnatA hai| kyoMki para kA nirNaya (paraviSayatva) para kI apekSA rakhakara pratIyamAna hotA hai| isalie AtmA ke jJAnaguNa meM jo svavyavasAyitva hai, vaha anupacarita hai, parantu paravyavasAyitva upacarita hai|151 upacarita svabhAva do prakAra kA hotA hai - karmajanita upacarita svabhAva aura svAbhAvika upacarita svbhaav| pUrvabaddha karmoM ke udaya se honevAlA svabhAva karmajanita upacarita svabhAva kahalAtA hai| zarIra Adi pudgaloM ke sambandha se jIva ko jo mUrta aura acetana kahA jAtA hai, vaha zarIra -aMgopAMga Adi nAma karma ke udaya ke kAraNa hone se yaha karmajanita upacarita svabhAva hai| vastu ke sahaja svabhAva se hI para-paryAya kA upacAra apane meM karanA svAbhAvika upacaritasvabhAva hai| jaise siddha paramAtmA kA para ke jJAtA rUpa svabhAva / 1152 siddha paramAtmA lokAlokavartI samasta dravyoM aura unake anaMtAnaMta paryAyoM ko jAnate haiN| ve sabhI dravya siddha paramAtmA se bhinna hone para bhI siddha paramAtmA ke jJAna meM pratibimbita hote haiN| yaha siddha paramAtmA ke jJAna kA svabhAva hai, jo svabhAvika upacarita svabhAva hai| pratyeka dravya ke sAmAnya aura vizeSa svabhAva - jIva aura pudgala dravya meM asti, nAsti Adi 11 sAmAnya svabhAva tathA cetanatA Adi dasa vizeSa svabhAva pAye jAte haiN| ina do dravya meM sabhI sAmAnya aura 1151 te upacaritasvabhAva na mAniiM, svaparavyavasAyi jJAnavaMta AtmA kima kahi iM. ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/10 kA TabbA 1152 te upacaritasvabhAva do prakAra chaiM ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 vizeSa svabhAva arthAt kula ikkIsa svabhAva pAye jAte haiN| kAladravya meM bahupradezatA, cetanatA, mUrtatA, vibhAva, zuddha aura azuddha ina chaha svabhAvoM ko chor3akara zeSa pandraha pAye jAte haiN|1153 kAladravya eka samayAtmaka hone se pradezoM kA piNDAtmaka nahIM hai| isa kAraNa se kAla meM bahupradezatA nahIM hai| usakA acetana hone se cetanatA tathA varNa, gandha, rasa aura sparzaguNa nahIM hone se mUrtatA svabhAva nahIM haiM pararUpa pariNamana karane kI yogyatA nahIM hone se vibhAva-svabhAva evaM karmamaya upAdhi kA sambandha hI nahIM honesezuddha aura azuddha donoM svabhAva nahIM hai| dharma, adharma aura AkAzadravya meM cetanatA, mUrtatA, vibhAva, zuddha aura azuddha ina pAMcoM svabhAva ke atirikta zeSa sabhI arthAt solaha svabhAva pAye jAte haiN| 1154 nayoM ke AdhAra para sAmAnya vizeSasvabhAva - uparokta ikkIsa svabhAvoM meM se asti-nAsti, nitya-anitya, eka-aneka, bhinna-abhinna, bhavya-abhavya Adi svabhAva sAmAnya dRSTi se vicAra karane para paraspara virUddha dikhAI detA hai| bhrama utpanna ho sakatA hai ki eka hI vastu meM asti-nAsti Adi kaise ho sakate haiM, kintu vastu kA svarUpa jaisA hai vaisA hI hai arthAt anekAntika hI hai| isa anekAntika vastu ke svarUpa ko samajhane ke lie athavA eka hI vastu meM pAye jAne vAle paraspara virUddha svabhAvoM ko samajhane ke lie naya kI apekSA rahatI hai| naya kI dRSTi se vicAra karane para sabhI bhrAntiyA~ svataH palAyana kara jAtI hai| etadartha upAdhyAya yazovijayajI ne sAmAnya-vizeSa svabhAvoM kI carcA ke bAda kisa naya kI apekSA se kauna sA svabhAva vastu meM ghaTita hotA hai, isa bAta kA vivecana 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kI terahavIM DhAla meM kiyA hai| vaha isa prakAra hai : 1153 jI ho dasai vizeSa svabhAva e 1154 jI ho bahupradeza citamUrtatA vahI, gA. 12/12 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 12/13 For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 asti-nAsti svabhAva - svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kI apekSA se vastu meM asti svabhAva hai aura paradravyAdigrAhakadravyArthikanaya kI apekSA se vastu meM nAsti svabhAva hai| eka hI vastu ko jaba svadravya, svakSetra, svakAla aura svabhAva kI dRSTi se vicAra kiyA jAtA hai taba vaha vastu astisvarUpa pratIta hotI hai aura usI vastu kA jaba paradravya, parakSetra, parakAla aura parabhAva ke rUpa meM vicAra kiyA jAtA hai to vastu nAstisvarUpa pratIta hotI hai| kyoMki vastu meM unakA abhAva hotA hai| pratyeka vastu sva svarUpa kI dRSTi se astisvabhAvavAlI aura parasvarUpa kI dRSTi se nAsti svabhAvavAlI hotI hai| svadravyAdigrAhakadravyArthikanaya vastu ko svadravyAdi kI apekSA se hI pradhAna rUpa se grahaNa karatI hai| ataH isa naya kI apekSA se vastu asti svabhAvavAlI hai1155 jabaki paradravyAdigrAhakadravyArthikanaya paradravya Adi ko mukhya rUpa se grahaNa karatI hai ataH isa naya kI apekSA se vastu nAstisvabhAvavAlI hai| 156 nitya-anityasvabhAva - vastu kA svarUpa utpAdavyayadhrauvyAtmaka yA sthirAsthira hotA hai| dravyArthikanaya vastu ke utpAda-vyaya yA parivartanazIla svarUpa ko gauNa karake usake dhruvAMza yA sattA ko pradhAnarUpa se grahaNa karatA hai| yaha naya miTTI ke ghaTa-sthAsa-kuzula Adi vibhinna parivartanoM yA paryAyoM ko gauNa karake ina sabhI meM pAye jAne vAle sthAyI tattva miTTI ko hI grahaNa karatA hai| ataH isa naya kI dRSTi se vastu nitya hai|157 isake viparIta paryAyArthikanaya dhravAMza ko gauNa karake utpAda-vyaya yA asthira aMza ko mukhya rUpa se grahaNa karatA hai, ataH isa naya ke 1155 a) svadravyAdi grAhakeNa astisvabhAva AlApapaddhati, sU. 150 ba) svadravyAdi grAhakai re, astisvabhAva vakhANI ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/1 pUrvArdha 1156 a) paradravyAdi grAhakena nAstisvabhAvaH .......... .............. AlApapaddhati, sU. 151 ba) paradravyAdika grAhakai re, nAstisvabhAva bhani ANio ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.13/1 kA uttarArdha 1157 a) utpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakeNa nityasvabhAvaH .............. AlApapaddhati, sU. 152 ba) utpAda vyaya gauNatA re, sattAgrAhaki nitya ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/2 For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 anusAra koI vastu nitya nahIM rahatI hai| pratikSaNa pUrva paryAya ke rUpa meM nAza aura uttaraparyAya ke rUpa meM utpAda hotA rahatA hai| ataH isa naya kI apekSA se vastu anitya svabhAvavAlI hai|1158 eka aura aneka svabhAva - ___pratyeka vastu meM samAnatA aura asamAnatA donoM hI hote haiM arthAt vastu sAmAnyavizeSAtmaka hotI hai| jaise jIvadravya anaMta jJAnAdi guNoM kI apekSA se sAmAnyarUpa bhI hai aura karmavipAkodaya ke pariNAmasvarUpa ekendriya, vikalendriya, strI-purUSa, sukhI-duHkhI, rAjA, raMka Adi rUpa se vizeSa bhI hai| parantu bhedakalpanA nirapekSa zuddha dravyArthikanaya vastu ke guNabheda, paryAyabheda, svabhAvabheda kI vivakSA ko gauNa karake abheda kI vivakSA ko pradhAnatA se grahaNa karatA hai| ataH isa naya kI dRSTi meM dravya eka hai arthAt guNa aura paryAyoM kI sattA dravya se pRthak nahIM hone se ananta guNa aura ananta paryAyoM kA AdhArabhUta dravya eka hai|1159 jaise jIva jJAnasvarUpa vAlA, darzanasvarUpavAlA, cAritrasvarUpavAlA tathA ekendriya, bendriya, sukhI, duHkhI, rAjA, raMka Adi ke rUpa meM aneka nahIM hai, parantu ina sabhI guNa aura paryAyoM kA AdhArabhUta eka dravya hai| pratyeka dravya sAmAnya kI taraha vizeSa bhI hotA hai, kyoMki kisI bhI padArtha kA vyavahAra usake vizeSa se hI hotA hai| sabhI vizeSa rUpoM meM dravya kA anvaya avazya pAyA jAtA hai| jisake hone para jo hotA hai vaha anvaya hai| isa dRSTi se dravya ke aneka guNa tathA usake aneka paryAyoMrUpa vizeSoM meM yaha vahI hai, yaha vahI hai aisA eka dravyakA anvaya pAyA jAtA hai| anvayadravyArthikanaya kI dRSTi se dravya, guNa aura paryAyoM meM anvita (saha-astitva) hone ke kAraNa yaha guNa-paryAya kA bhI dravya ke 1158 a) kenacit paryAyArthikanayena anitya svabhAvaH ................. AlApapaddhati, sU. 153 ba) koIka paryAyArthikai re, jANo svabhAva anityo re ................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/2 uttarArdha 1159 a) bhedakalpanA nirapekSeNa ekasvabhAvaH .... AlApapaddhati, sU. 154 ba) bhedakalpanA rahitathI re dhAro eka svabhAva ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/3 pAepanA padANa pApanApa. ............................................... mAlAcA For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa meM hI ullekha karatA hai| ataH isa naya kI dRSTi se anvayarUpa eka dravya aneka svabhAvarUpa pratIta hotA hai|1160 bheda aura abheda svabhAva - vastu kA vyavahAra karane ke lie bheda Avazyaka hai| jaise Amra aura nIma donoM vRkSa ke rUpa meM samAna hone para bhI Amra ke sthAna para nIma aura nIma ke sthAna para Amra kA prayoga nahIM kiyA jAtA hai| isalie vyavahAranaya vastu meM bheda karatA hai| ataH sadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se guNa-guNI, paryAya-paryAyI (dravya), AdhAra-Adheya Adi abhedavastu meM saMkhyA, saMjJA, lakSaNa, prayojana, indriyagrAhyatA Adi ke AdhAra para bheda hai| isa prakAra sadbhUtavyavahAranaya se vastu meM bhedasvabhAva hai|1161 guNa-guNI Adi meM ekAntabheda na ho jAya, isa kAraNa se bhedakalpanA nirapekSa zuddhadravyArthikanaya guNa-guNI Adi meM bheda kI kalpanA nahIM karake zuddha dravya mAtra ko hI apanA viSaya banAtA hai| kyoMki guNa-guNI Adi eka kSetrAvagAhI hone se tathA guNa-guNI Adi meM tAdAtmya sambandha hone se inameM vastubheda nahIM hotA hai| ataH bhedakalpanA nirapekSa zuddha dravyArthikanaya kI apekSA se vastu meM abheda-svabhAva bhI hai|162 bhavya aura abhavya svabhAva - dravya kA apane-apane paryAyoM ke rUpa meM pariNamana karanA bhavya svabhAva tathA dravya kA anya dravya ke rUpa meM yA usakI paryAyoM ke rUpa meM pariNamana na karanA abhavya svabhAva hai| svacatuSTaya rUpa se pariNamana karane kI yogyatA (bhavya) aura 1160 a) anvaya dravyArthikena ekasya api aneka dravya svabhAvatvaM ......... AlApapaddhati, sU. 155 1161 a) sadbhUta vyavahAreNa guNa-guNyadibhiH bhedasvabhAva ........................ AlApapaddhati, sU. 156 ba) sadbhUta vyavahArathI re, guNa guNyAdika bheda / ..... . ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.13/4 1162 a) bheda kalpanA nirapekSa guNa-guNyAdibhiH abheda svabhAvaH ............ AlApapaddhati, sU. 157 ba) bheda kalpanA rahitathI re, jANo tAsa abhedo re dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/4 kA uttarArca For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 paracatuSTaya rUpa se pariNamana nahIM karane kI yogyatA (abhavya) -ye donoM hI vastu ke nisargasiddha pradhAna pariNAmika bhAva hai| jaise ki jIva apane jJAnAdi guNoM meM pratikSaNa pariNamita hone para bhI paradravya ke sAtha rahane mAtra se paradravya arthAt ajIva ke rUpa meM pariNamita nahIM hotA hai| paramabhAvagrAhakadravyArthikanaya dravya ke svataH siddha pAriNAmika svabhAva ko hI pradhAnarUpa se grahaNa karatA hai| ataH isa naya ke anusAra vastu meM bhavya aura abhavya donoM svabhAva hai|1163 paramasvabhAva - pratyeka dravya kA apanA-apanA svataH siddha pAriNAmika bhAva hotA hai, vahI usakA paramabhAva hai| jaise AtmA kA pAriNAmika bhAva cetanatA hai| paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya mukhya rUpa se dravya ke paramasvarUpa yA pradhAnasvarUpa ko hI apanA viSaya banAtA hai| ataH isa naya kI apekSA se vastu meM paramabhAvasvabhAva hai|164 paramabhAva svabhAva meM sAmAnya kI tathA paramabhAvagrAhakadravyArthikanaya nAmaka eka naya kI hI pravRti hotI hai| cetana aura acetana svabhAva - ___jIva meM zuddha rUpa se cetana svabhAva aura jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke udaya se acetanasvabhAva hai| saMsArI jIvoM meM kSAyopazamika bhAva hone se ye donoM svabhAva mizrita rUpa se pAye jAte haiN| dravya ke mUlabhUta sahaja svabhAva ko apanA viSaya banAne vAlA zuddhAzuddha mizrita paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya jIva ke mUla svabhAva cetana svabhAva ke sAtha mizrita acetana svabhAva ko bhI grahaNa karatA hai|1165 1163 a) paramabhAva grAhakeNa bhavya-abhavya-pAriNAmika svabhAvaH AlApapaddhati, sU. 158 ba) paramabhAva grAhaka nayai re, bhavya abhavya pariNAma ................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/5 1164 ihAM asti-nAsti svabhAvanI pariiM svapara dravyAdi grAhaka naya-2 pravRti na hoI / 1165 a) zuddha-azuddha paramabhAva grAhakeNa cetanasvabhAvo jIvasya ...... AlApapaddhati, sU. 159 For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se jJAnAvaraNIya Adi karma meM tathA mana, vacana, kAyA kI zubhAzubha ceSTA rUpa nokarma arthAt zarIra meM bhI cetanatA pAyI jAtI hai| kyoMki jIva ke saMyoga se hI kArmaNa vargaNA jJAnAvaraNIya Adi ke rUpa meM pariNamita hote haiM aura mana, vacana aura kAyA kI zubhAzubhapravRti bhI jIva ke saMyoga se hotI hai| isalie anya prasiddha guNa-dharma ko anyatra Aropita karanevAlA asadbhUta vyavahAranaya karma aura nokarma meM bhI cetanatA kA upacAra karatA hai|166 acetanatA dharma Adi pAMcoM dravya kA mUla aura sahaja svabhAva hone se mUlasvabhAvagrAhI paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya kI apekSA se dharmAdi meM acetanatA svabhAva hai| karma-nokarma pudgala dravya ke hI paryAya hone se paramabhAvagrAhaka naya kI apekSA se acetana svabhAvavAle haiM,1167 parantu jIva meM yaha acetanasvabhAva mUla yA sahajasvabhAva rUpa meM na hokara upacarita svabhAva ke rUpa meM pAyA jAtA hai| jaise tapta lohe ke gole ko agni kA golA kahA jAtA hai, usI prakAra karma aura nokarma Adi acetanapadArthoM ke saMyoga se jIva meM bhI asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se acetanatA svabhAva bhI hai|168 isa prakAra paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya kI apekSA se jIva meM cetana tathA anya dharmAdi zeSa pAMca dravyoM meM acetanasvabhAva hai, kintu asadbhUtavyavahAranaya kI apekSA se jIva meM acetanasvabhAva tathA karma aura nokarma meM cetanasvabhAva bhI hai| mUrta aura amUrta svabhAva - varNa, gandha, rasa aura sparza pudgala dravya kA lakSaNa hone se mUrta svabhAva pudgaladravya kA sahaja svabhAva hai| ataH paramabhAvagrAhaka naya kI apekSA se pudgaladravya ba) zuddha-azuddha tehathI re, cetana AtmArAmo re ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/5 kA uttarArdha 1166 a) asadabhUtavyavahAreNa karma-nokarmaNorapicetana svabhAva ............. AlApapaddhati, sU. 160 ba) asadabhUtavyavahArathI re, cetana karma nokrm| ................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/6 1167 a) paramabhAva grAhakeNa karmanokarmaNoracetana svabhAvaH . AlApapaddhati, sU. 161 ba) paramabhAva grAhakanayai re, teha acetana dharmo re .... ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/6 kA uttarArdha 1168 a) jIvasyApyasabhUta vyavahAreNa acetana svabhAva ...................... AlApapaddhati, sU. 162 ba) asadbhUta vyavahArathI re, jIva acetana dharma .................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/7pUrvArdha For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM mUrtatA svabhAva hai / parantu asadbhUtavyavahAranaya kI dRSTi zarIrAdi mUrta dravya ke sambandha se jIva meM bhI upacarita mUrtatA svabhAva hai| varNa Adi guNa se rahita hone se svabhAvataH AtmA amUrta hone para bhI kSIranIra kI taraha AtmA aura zarIra mizrita hone se vyavahAranaya se jIva bhI mUrta kahA jAtA hai| jaise padmaprabhu aura vAsupUjya rakta varNa ke haiM, ityAdi / pudgala vinA ke zeSa pAMca dravyoM meM amUrtatA sahaja rUpa se hone se paramabhAvagrAhakanaya kI apekSA se ina dharmAdi dravyoM kA amUrtatA svabhAva hai| 1169 parantu pudgaladravya meM amUrtatAsvabhAva asadbhUta vyavahAranaya se bhI nahIM hotA hai| yadyapi pudgala aura jIva kSIranIra kI taraha paraspara mile hue hone para bhI jIva ke saMyoga se pudgala ke mUrtasvabhAva kA nirasana nahIM hotA hai, phira bhI pudgaladravya meM amUrtatA svabhAva ko milAkara jo 21 svabhAva kA varNana kiyA gayA hai, vaha paramANu kI apekSA se hI hai| kyoMki adbhUtavyavahAranaya kI apekSA se paramANu indriya gocara nahIM hone se vaha amUrta hai | 1170 ekapradeza aura bahupradeza svabhAva dharmAstikAya, adharmAstikAya donoM asaMkhyapradezI tathA AkAzAstikAya anantapradezI dravya hone para bhI eka aura akhaNDa dravya haiN| jIvadravya ananta haiM aura pratyeka jIva asaMkhyapradezI aura akhaNDa dravya hai / ina dravyoM meM kabhI vibhAga nahIM hotA hai / phira bhI prayojanavaza unameM Urdhvaloka kA dharmAstikAya, adholoka kA adharmAstikAya, ghaTAkAza, paTAkAza, hastabhAgAvacchinna jIvapradeza, pAdabhAgAvacchinna jIvapradeza aisI bhedakalpanA bhI kI jAtI hai| bhedakalpanA rahita zuddha dravyArthikanaya dravya meM bheda kalpanA ko gauNa karake akhaNDa dravya ko pradhAna rUpa se grahaNa karatA hai / asadbhUta vyavahArathI re, jIva mUtta paNi hoI paramanayai pudgala vinA re, dravya amUrta tuM joyo re 1169 1170 pudgalanai akavIsamo re, ima to bhAva vilupta NI asadbhUta nayai re, parokSa aNua amUtto 405 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/8 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13 / 12 For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ataH isa naya ke anusAra dharmAdi cAra dravyoM kA ekapradezasvabhAva hai|171 pudgalAstikAya paramANu aura skandha rUpa se do prakAra kA hotA hai| paramANu kI ekapradezatA vAstavika hone se paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya kI apekSA se paramANu ekapradeza svabhAvavAlA hai jabaki skandha anekapradezAtmaka hone se anekapradeza svabhAvavAlA hai| kAladravya eka samayAtmaka hai| samayoM kA kabhI piNDa nahIM banane se paramabhAvagrAhakanaya kI dRSTi se kAladravya kA ekapradezasvabhAva hai| 172 dharmAdi cAroM dravya akhaNDa hone paramIprayojanavaza inameM bheda kI kalpanA kI jAtI hai| parantu yaha bheda ina dravyoM kA vAstavika svarUpa nahIM hai, apitu kAlpanika svarUpa hai| isa prakAra bhedakalpanA ko pradhAnatA denevAle bhedakalpanA sApekSa azuddha dravyArthikanaya ke anusAra ina cAroM dravya meM tathA pudgala skandhoM meM anekapradezatA svabhAva hai| paramANu meM anya paramANuoM ke sAtha milakara anekapradezI banane kI yogyatA hone se upacAra se paramANu bhI anekapradezI hai|1173 vibhAvasvabhAva - jIva meM jJAnAvaraNIya Adi kA kSAyika bhAva hone se zuddha svabhAva hai tathA kAmakrodhAdi pUrvabaddha karma ke udayarUpa aura navIna karmabadha ke hetubhUta hone se azuddhasvabhAvarUpa hai| isI taraha pudgaladravya meM varNAdi guNa hone se zuddha svabhAva tathA jIva ke saMyoga se zarIrAdirUpa pudgaladravya meM cetanatA kA upacAra karane se pudgala meM paradravya ke saMyogajanya azuddhasvabhAva bhI hai| ina jIva aura pudgaladravya ke zuddha 1171 a) paramanayai paradravyanai re, bheda kalpanA abhAvo re ............. vahI, gA. 13/13 kA uttarArdha ba) bheda kalpanA nirapekSeNetaSAMcAkhaNDatvAdekapradezasvabhAvatvama ......... AlApapaddhati, sU. 168 1172 a) paramabhAva grAhakeNa kAlapudgalANunAmepradezasvabhAvatvam ............ vahI, sU. 167 ba) kAla pudgalANu taNo re, ekapradeza svabhAva .. .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/13 1173 bhedakalpanAyuta nayai re, aneka pradeza svabhAva / aNu vinA, pudgala aNu taNo re upacArai teha bhAvo re|| ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/14 For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 aura azuddha donoM svabhAva ko milAkara zuddhAzuddha dravyArthikanaya kI dRSTi se vicAra karane para ina donoM dravya meM vibhAvasvabhAva bhI hai| 174 zuddhasvabhAva aura azuddhasvabhAva - jIva meM jJAnAdi guNoM kA AvirbhAva kSayopazamAdi bhAva ke kAraNa aMzataH yA kSAyikabhAva ke kAraNa pUrNataH honA jIva kA zuddhasvabhAva hai| isa zuddha svabhAva ko apanA viSaya banAnevAle zuddha dravyArthikanaya kI apekSA se jIva meM zuddhasvabhAva hai| isI prakAra kAma, krodhAdi audAyika bhAva jIva kA azuddhasvabhAva hai| azuddha dravyArthika naya kI apekSA se jIva meM azuddhasvabhAva pAyA jAtA hai| pudgala dravya meM zuddha dravyArthikanaya kI apekSA se varNAdi zuddha svabhAva aura azuddha dravyArthikanaya ke anusAra jIva ke saMyoga se zarIra Adi rUpa azuddhasvabhAva bhI pAyA jAtA hai| 175 upacarita svabhAva - jo svabhAva dravya kA vAstavika svabhAva nahIM hone para bhI anyadravya ke saMyoga se hai,vaha svabhAva usa dravya meM pratibhAsita hotA hai to usa svabhAva ko upacAra se svIkAra kiyA jAtA hai| jaise mUrtatA svabhAva jIva kA vAstavika svabhAva nahIM hone para bhI zarIra Adi pudgala ke saMyoga se jIva meM mUrtatA svabhAva ko mAnA gayA hai| upacAra karanevAle asadbhUta vyavahAranaya kI apekSA se sabhI dravyoM meM upacArasvabhAva hai| 176 isa prakAra digambara paramparA ke anusAra dravya ke sAmAnya vizeSa guNa tathA sAmAnya vizeSa svabhAva ko bhinna-bhinnarUpa se vizleSita karane ke pazcAt upAdhyAya 1174 a) zuddhAzuddha dravyArthikena vibhAva svabhAvatvam ................. AlApapaddhati, sU. 173 ba) zuddhAzuddha dravyArthikaI re, jANi vibhAva svabhAva .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/15pUrvArdha 1175 a) AlApapaddhati, sU. 174, 175 ba) zuddhaiM zuddhasvabhAva chai re, azuddhai azuddha svabhAvo re .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/15 kA uttarArdha 1176 a) asadbhUta vyavahAreNopacarita svabhAvaH . AlApapaddhati, sU. 176 ba) asadbhUtavyavahArathI re, chai upacarita svabhAva . .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/16 mAvaH ........... For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 yazovijayajI ne unakI samIkSA ke rUpa meM kahA hai -svabhAva dravya ke guNa aura paryAya se bhinna nahIM hai| jaise cetanatA jIva kA svabhAva hai aura vahI cetanatA jIva kA guNa bhI hai, kyoMki jo sahabhAvI hotA hai vahI guNa kahalAtA hai aura jo svabhAvabhUta svarUpa hai, vahI sahabhAvI hotA hai| vastu kA upacAra rahita jo sahaja svabhAva hotA hai vahI dravya ke sAtha sadA rahatA hai, jo sahabhAvI hotA hai, vahI guNa hai| ataH svabhAva guNa se pRthaka nahIM hai| svabhAva meM hone vAlI hAni-vRddhi yA rUpAntara ko hI paryAya kahA jAtA hai| isalie paryAya, dravya aura guNoM donoM ke Azrita haiM jabaki guNa mAtra dravya ke hI Azrita rahatA hai| isa dRSTi se vicAra karane para svabhAva guNa-paryAya se bhinna nahIM hai| 17 isa prakAra yazovijayajI ne apane isa grantha meM guNa aura svabhAva kA alaga-alaga nirdeza karake bhI unheM abhinna hI mAnA hai aura yahI unake cintana kI vizeSatA hai| 1177 anupacarita nija bhAva je re, te to guNa kahavAya ika dravyAzrita guNa kahiyA, ubhayAzrita pajjAyo re ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 13/17 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 krama | svabhAva ke nAma dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya jIva pudagala kAla naya - - ARTHI astisvabhAva 2 | nAstisvabhAva 3 | nityasvabhAva | anityasvabhAva | ekasvabhAva | anekasvabhAva | bhedasvabhAva | abhedasvabhAva | bhavyasvabhAva abhavyasvabhAva 11 | paramabhAvasvabhAva 6 | | cetanasvabhAva 13 | acetanasvabhAva | svadravyAdi grAhaka dravyArthika naya se paradravyAdi grAhaka dravyArthika naya se / 1 1 | | sattAgrAhaka dravyArthika naya se 1 | 1 | 1 | 1 | paryAyArthika naya se| 1 | 1 1 1 | 1 | | bhedakalpanA rahita dravyArthika naya se bhedakalpanA sahita dravyArthika naya se bhedakalpanA sApekSa dravyArthika naya se 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | abhedakalpanA sApekSa dravyArthika naya se paramabhAva grAhaka naya se | 1 | 1 | 1 1 | 1 | 1 | paramabhAva grAhaka naya se 11 paramabhAva grAhaka naya se paramabhAva grAhaka naya se jIva meM aura asadbhUtavyavahAra naya se pudgala meM dharmAdi pAMcoM meM paramabhAva grAhaka naya se, jIva meM asadbhUtavyavahAranaya se / paramabhAva grAhaka naya se pudgala meM, asadbhUtavyavahAra naya se jIva meM paramabhAva grAhaka naya se dharmAdi pAMcoM meM, asadbhUta vyavahAranaya se paramANu meM paramabhAvagrAhaka naya se kAla aura paramANumeM bhedakalpanArahita zuddha dravyArthikanaya se dharmAdi cAra meM 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | bhedakalpanA sApekSa dravyArthika naya se dharmAdi pAMcoM meM upacAra se paramANu meM | 1 | 1 | x | zuddhAzu zuddhAzuddha dravyArthika naya se x | x | 1 | 1 | x zuddha dravyArthika naya se | azuddha dravyArthika naya se | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | asadbhUta vyavahAranaya se 16_16_ 18 21 21 15 14 | mUrtatvasvabhAva 15. | amUrtatvasvabhAva 1 / 1 16. ekapradezasvabhAva 17. | anekapradezasvabhAva 19. 18. | vibhAvasvabhAva | zuddha svabhAva azuddha svabhAva upacarita svabhAva kula svabhAva For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 paMcama adhyAya jainadarzana meM paryAya kA svarUpa evaM prakAra upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM paryAya kA sAMgopAMga vivecana prastuta kiyA hai| paryAya kI avadhAraNA jainadarzana kI eka viziSTa avadhAraNA hai| sAmAnyatayA sabhI bhAratIya darzanoM meM dravya aura guNa kI carcA upalabdha hotI hai, parantu jainadarzana ke atirikta anya kisI darzana meM paryAya kI carcA upalabdha nahIM hotI hai| jainadarzana ke anusAra sat pariNAmInitya yA utpAdavyayadhrauvyAtmaka hai| dravya apane sva jAti ke guNoM kA tyAga kiye binA pratikSaNa pUrva avasthA kA tyAga karatA rahatA hai aura navIna avasthA ko prApta hotA rahatA hai| vastu meM navIna avasthA kA utpAda aura pUrva avasthA kA vyaya satat calatA rahatA hai| utpAda-vyaya kA yaha satat pravAha hI paryAya hai| AcArya akalaMka ne jo samagrataH bheda arthAt navInatA ko prApta hotI hai, use hI paryAya ke rUpa meM nirUpaNa kiyA hai| 178 vastu kA aparivartanazIla pakSa dravya hai tathA parivartanazIla pakSa paryAya hai| dUsare zabdoM meM vastu kI pratyeka dazA meM barAbara anusyUta rahanevAlA jo anvayIrUpa hai, vaha dravya hai tathA jo badalate rahane vAlA vizeSa rUpa hai, vaha paryAya hai| 179 jIva nara, nAraka rUpa meM badalatA rahatA hai aura jIvatva una sabameM barAbara anusyUta rahatA hai| isa udAharaNa meM jIva ke nara, nAraka Adi vizeSa rUpa paryAya haiM tathA jIvatva dravya hai| paryAya kA svarUpa evaM paribhASA - jisa prakAra jalatI huI dIpazikhA meM jalanevAlA tela pratikSaNa badalatA rahatA hai, parantu dIpaka yathAvat jalatA rahatA hai| usI prakAra pratyeka dravya pratisamaya 1178 rAjavArtika, 1/33/1/95/6 1179 kArtikeyAnuprekSA, gA. 240 For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 bhinna-bhinna parivartana yA pariNamana ko prApta hote rahane para bhI dravyatva yathAvat rahatA hai| dravya meM honevAlA yaha parivartana yA pariNamana hI paryAya hai|1180 umAsvAti ne tadabhAvaH pariNAmaH kahakara pariNamana ko athavA pratisamaya badalate rahane ko hI paryAya ke rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai|1181 pUjyapAda ke anusAra bhI dravya kA vikAra arthAt pariNamana hI paryAya hai|1182 dravya meM eka avasthA kA utpAda aura pUrva avasthA kA vyaya rUpa pariNamana satata calatA rahatA hai| nyAyAloka kI vRtti meM jo bhI utpanna hotI hai aura vinaSTa hotI hai tathA samagra dravya ko vyApta karatI hai, use paryAya kahA gayA hai|183 jayasenAcArya ne paryAya kA lakSaNa vyatirekI aura kramabhAvI diyA hai| 184 eka paryAya dUsarI paryAyarUpa nahIM hone se paryAyoM meM paraspara vyatireka hai| paryAya eka ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsarI aise krama se hotI haiN| udAharaNArtha miTTI meM piNDa, koza, kuzUla, ghaTa Adi paryAyeM yugapat nahIM pAyI jAtI haiM, kintu krama se hotI haiN| isalie paryAyeM kramavartI kahalAtI haiN| Azaya yaha hai ki jo pariNati prathama samaya meM rahatI hai, vaha dUsare samaya meM nahIM hotI hai| pratisamaya kramazaH parivartana hotA rahatA hai| eka paryAya kA sthAna dUsarI paryAya letI rahatI hai| isalie paryAya ko kramavartI kahA hai|1185 vAdidevasUri ne bhI dravya ke kramabhAvI dharma ko hI paryAya ke rUpa meM paribhASita kiyA hai|1186 1180 sAgarajaina vidyAbhAratI, bhAga-5 - pro. sAgaramala jaina, pR. 111 1181 tattvArthasUtra - 5/41 182 guNa iti davvavihANaM davvavikAro hi pajjavo bhaNido ...... sarvArthasiddhi, pR. 237 para uddhRta 1183 paryeti utpatti-vipattiM-cApnoti paryavati vA vyApnoti samastamapi dravyamiti paryAyaH paryavo vaa| ........................ nyAyAloka tattvaprabhAvRtti, pR. 203 1184 vyatirekiNaH paryAyA athavA kramabhUvaH paryAya iti paryAya lakSaNam ...... pravacanasAra, gA. 93 kI jayasenAcArya kI TIkA 1185 paramAtmaprakAza, gA. 1/57 1186 pramANanayatattvAloka, sU. 5/8 For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcAdhyAyI meM kathita paryAya ke lakSaNa meM paryAya ke uparokta sabhI lakSaNoM kA samAveza ho jAtA hai| isameM jo kramavartI, anitya, vyatirekI, utpAda-vyayarUpa aura kathaMcit dhrauvyAtmaka hotI hai use paryAya kahA hai|1187 kramavartI : krama se honA jinakA svabhAva hai unheM kramavartI kahA jAtA hai| dravya aura guNa meM ananta paryAyeM hotI haiN| parantu sabhI paryAya eka sAtha nahIM hotI haiN| eka paryAya kA nAza hone para dUsarI paryAya utpanna hotI hai| phira usa dUsarI paryAya kA nAza hone para tIsarI paryAya utpanna hotI hai| 188 isa prakAra pUrva-pUrva paryAyoM kA nAza hone para uttarottara paryAyeM krama se hotI rahatI haiN| pratyeka samaya kI paryAyoM meM eka krama pAyA jAne se paryAyoM ko kramavartI kahate haiN| paryAyoM kA aisA krama cAlU rahane para bhI dravya ke svabhAva kA parityAga nahIM hotA hai| anitya : paryAya kSaNavartI hone se anitya haiN| prathama samaya meM jo paryAya rahatI hai, vaha dUsare samaya meM nahIM rahatI hai| jo jJAna, vartamAna samaya meM hai,vahI jJAna dUsare samaya meM nahIM rahatA hai| isa prakAra nirantara paryAyeM parivartita hone se anitya hai| vyatirekI : vyatireka = bheda ; anya-anya samaya meM honaa| eka paryAya dUsarI paryAya rUpa nahIM hotI hai| dravya kI jo prathama samaya kI paryAya hai, vaha dUsare samaya meM nahIM rahatI hai| kintu dUsare samaya meM dUsarI hI paryAya hotI hai| jo prathama samaya kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva hai, vahI dUsare samaya meM nahIM rahate haiN| isa prakAra pratisamaya 1187 kramavartino hyanityA atha ca vyatirekiNazca paryAyAH utpAdavyayarUpA api ca dhrauvyAtmakAH kathaMcicacca paMcAdhyAyI, 1/165 1188 paMcAdhyAyI, 1/167, 168, 169 For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya-anya rUpa hone se paryAya ko vyatirekI kahA jAtA hai| saMkSepa meM yaha paryAya 'vaha nahIM hai, aisI buddhi hone se vyatirekI hai / 1189 utpAda - vyayarUpa aura kathaMcit dhrauvyAtmaka : utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM paryAya ke bheda haiM na ki sat ke / pariNamanazIla sat kI jo navIna avasthA hai, vaha utpAda hai tathA usI sat kI pUrva avasthA kA nAza, vyaya kahalAtA hai| ina sabhI pariNAmoM meM ekapravAhapanA hone se pratyeka pariNAma utpAda - vinAza se rahita ekarUpa yA dhruva rahatA hai / dhruva bhI sarvAMza rUpa na hokara eka aMza rUpa hone se paryAya hai| ataH paryAya kA lakSaNa utpAda-vyaya aura kathaMcit dhrauvyAtmaka kahA hai| 1190 1191 yadyapi AcarAMgasUtra'' meM bhI paryAya zabda prayukta huA, kintu AgamoM meM paryAya kI sarvaprathama paribhASA uttarAdhyayanasUtra meM prApta hotI hai| isa sUtra ke anusAra jo dravya aura guNa donoM ke Azrita rahate haiM, ve paryAyeM haiM / 1192 kyoMki dravya ke AzrayabhUta guNoM kI hAni - vRddhi yA rUpAntaratA hI paryAya hai / isalie paryAya ubhayAzrita haiM / suvarNa dravya hai, suvarNa ke rUpa - rasAdi guNa hai aura kuMDala hAra Adi paryAya haiN| kuMDala, hAra Adi AkAra svarUpa paryAya suvarNa ke Azrita to rahate haiM, kintu suvarNa dravya meM rahe hue rUpa, rasAdi guNa bhI usa AkAra rUpa pariNamita hone se paryAya guNoM ke Azrita bhI hote haiM / ' vastutaH dravya aura guNa kI pRthak sattA nahIM hai| sAmAnya aura vizeSa guNoM se bhinna dravya kI koI sattA nahIM hai| ataH guNoM kA pariNamana yA rUpAntaraNa dravya kA bhI pariNamana aura rUpAntaraNa hai| isI prakAra dravya ka pariNamana 1193 1189 paMcAdhyAyI, 1/152 1190 vahI, 1/200 se 203 1191 je pajjavajjAyasatthassa kheyaNNe se asatyassa kheyanne 1192 lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assyiA bhave / 'dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2 - paM. dhIrajalAla DAhyAlAla bhAI, pR. 653 1193 413 AcArAMgasUtra, 3/1/140 For Personal & Private Use Only uttarAdhyayanasUtra, 28/6 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 yA rUpAntaraNa guNa bhI pariNamana aura rUpAntaraNa hai| isI kAraNa se paryAya ko dravya aura guNa donoM ke Azrita batAyA gayA hai| yahA~ dravya aura guNa meM hone vAle avasthAntara ko hI paryAya kahA hai| uttarAdhyayanasUtra meM ekatva, pRthakatva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga aura vibhAga ko paryAya kA lakSaNa kahA hai|1194 vastu sAmAnyavizeSAtmaka hai| ataH sAmAnya kI apekSA se ekatva paryAya aura vizeSa kI apekSA se pRthkatvaparyAya hai| eka paryAya kA dUsare paryAya ke sAtha dravya kI dRSTi se ekatva hotA hai| yahI ekatva paryAya hai| eka paryAya dUsarI paryAya se tathA eka dravya dUsare dravya se pRthak hotA hai| yaha pRthakatva bhI una-una dravyoM kI paryAya hai| eka, do Adi saMkhyA kI pratIti bhI paryAya hai| isI prakAra do dravyoM kA saMyoga aura viyoga (alaga honA) bhI paryAya hai| prajJApanAsUtra ke paryAyapada meM jIva aura ajIva dravya ke vibhinna avasthAoM ko paryAya kahA hai| isa sUtra meM jIva aura ajIva ke vibhinna paryAyoM kA vistArapUrvaka vivecana upalabdha hotA hai| sAtha hI ina dravyoM kI sAmAnya apekSA se kitanI paryAyeM ho sakatI haiM, isakI bhI carcA hai| isa prakAra Agama sAhitya meM 'paryAya' zabda kA prayoga dArzanika granthoM se kiMcit bhinna artha meM kiyA gayA hai| paryAya kA sAmAnya artha avasthA vizeSa hai| isa dRSTi se Agama meM eka padArtha jitanI avasthAoM ko prApta hotA hai, una avasthAoM ko, usa padArtha kI paryAyeM kahA gayA hai| jaise nAraka, deva, tiryaMca, manuSya, siddha Adi jIva kI paryAyeM haiN| skandha, deza, pradeza, paramANu Adi pudgala kI paryAyeM haiN| jahA~ dArzanika granthoM meM pratikSaNa kramazaH hone vAle parivartana yA pariNamana ko paryAya kahA gayA hai, vahA~ Agama meM ina pratikSaNa hone vAle pariNamana ke dvArA vastu jina bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta hotA hai, una-una vizeSa avasthAoM ko paryAya kahA gayA hai| udAharaNa ke lie janma se lekara mRtyu paryanta taka vyakti ke zArIrika, mAnasika aura vaicArika stara para pratikSaNa parivartana ghaTita hotA rahatA hai| ina 1194 uttarAdhyayanasUtra, 28/13 For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 parivartanoM ke pariNAmasvarUpa vyakti bAlyAvasthA, kizorAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi vibhinna avasthAoM ko prApta hotA hai| Agama meM ina avasthA vizeSa ko hI paryAya kahA hai| jabaki dArzanika granthoM meM pratikSaNa hone vAle zArIrika Adi parivartana ko paryAya kahA hai| saMkSepa meM dArzanikoM ne jisa dIrghakAlavartI paryAya ko vyaMjanaparyAya kahA hai, use hI Agama meM paryAya kahA gayA hai| paryAya kI Agamika aura dArzanika paribhASA kA yahI antara hai| paryAya kI avadhAraNA kI AvazyakatA - ___ jainadarzana kA kendrIya siddhAnta anekAnta hai| isa siddhAnta ke anusAra vastu kA svarUpa anekAntAtmaka hai| vastu nitya bhI hai, anitya bhI hai, eka bhI hai, aneka bhI hai, sat bhI hai aura asat bhI hai|195 vastu ke isa anekAntika svarUpa kI vyAkhyA paryAya kI avadhAraNA para hI ho sakatI hai| vastu ke do pakSa hote haiM, eka dhruvapakSa jo pratyeka dazA meM jyoM kA tyoM rahatA hai tathA dUsarA pariNamanazIla pakSa jo pratyeka kSaNa avasthAntara ko prApta hotA rahatA hai| udAharaNArtha miTTI kA ghaTa, dIpaka, sikorA Adi vibhinna rUpoM meM rUpAntaraNa hone para bhI miTTIpanA vahI kA vahI rahatA hai| dUsare zabdoM meM miTTI vibhinna rUpoM meM badalakara bhI vahI rahatI hai| vastu ke isa dhruvapakSa ko dravya aura parivartanazIla pakSa ko paryAya kahA jAtA hai| dravya trikAla meM dhruva arthAt ekarUpa hotA hai| jabaki paryAya pratikSaNa badalatI rahatI hai| pUrva paryAya kA nAza aura uttaraparyAya kA utpAda satat calatA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki vastu dravya ke rUpa meM nitya, eka aura sat hone para bhI paryAya ke rUpa meM aneka, anitya aura asat hai| dravya aura paryAya kA sammilita rUpa hI vastu kA samagra svarUpa hai| ataH vastu nityAnitya, ekAneka aura satAsat hai| sat kA utpAdavyayadhrauvyAtmaka lakSaNa bhI paryAya kI avadhAraNA para hI ghaTita ho sakatI hai| yadi dravya kA hI utpAda, dravya kA hI vyaya aura dravya kA hI dhrauvya 1195 yatra yadeva tattdevAtata samayasAra, gA. 247 kI TIkA Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnA jAya to saMgati baiTha nahIM sakatI hai| miTTI kA hI utpAda, miTTI kA hI vyaya aura miTTI kA hI dhrauvya rahe, yaha asaMbhava hai| miTTI kI piNDarUpa paryAya kA nAza, miTTI kI ghaTa rUpa paryAya kA utpAda hotA hai aura miTTIpanA sthira yA dhruva rahatA hai / utpAda aura vyaya paryAya meM hotA hai aura paryAya dravya meM hotI hai jo sadA dhruva rahatA hai| isalie utpAda, vyaya aura dhrauvya ko milAkara sat kA lakSaNa kiyA gayA hai / 1196 paryAya kI kalpanA ke binA utpAda aura vyaya kI vyAkhyA hI saMbhava nahIM ho pAyegI / kyoMki dravya ke dhruva rahate hue usakA utpAda - vyaya nahIM ho sakatA hai| 1197 dravya kI avasthAntaratA yA rUpAntaratA ko nahIM mAnane para arthAt paryAya kI sattA ko nahIM svIkArane para vastu ekAnta rUpa se pariNamana se rahita hokara kUTastha nitya bana jAyegI / kUTastha nitya vastu meM arthakriyA nahIM ho sakatI hai aura arthakriyA ke abhAva meM vastu kA hI abhAva ho jAyegA / ' paryAya ke binA vyavahAra jagata kI vyAkhyA bhI nahIM ho skegii| kyoMki paryAya kI avadhAraNA ke binA isa jagata meM cala rahe utpatti aura vinAza ke krama ko samajhAyA nahIM jA skegaa| yadi vastu meM paryAyAntara nahIM hotA hai to vaha jisa rUpa meM hai, usI rUpa meM sadA rhegii| usameM kisI bhI prakAra ke pariNamana kI guMjAiza nahIM rhegii| jabaki hamAre anubhava meM Ane vAlA jagata to parivartanazIla hai| avasthAvihina avasthAvAna aura avasthAvAnavihIna avasthAeM - ye donoM tathya ghaTita nahIM ho sakate haiN| 1198 jIva ko aparivartanazIla yA apariNamanazIla yA paryAya rahita mAnane para vaha bhI ekAnta nitya ho jaayegaa| vaha sadA ekarUpa hI rhegaa| pariNAmasvarUpa yA to karttA hogA yA bhoktA tathA yA to sadA saMsArika rUpa meM hI rahegA yA mokSAvasthA meM 1196 tattvArthasUtra, 5/29 1197 nayacakra, gA. 45 1198 jainadarzana ke mUla sUtra 416 - AcArya mahAprajJa, pR. 78 For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 hI rhegaa| usakI bandhana aura mukti donoM saMbhava nahIM hogii| ataeva jIva ko pariNamanazIla mAnanA hI yuktisaMgata hai|1199 dUsarI mahattvapUrNa bAta yaha hai ki paryAya ke AdhAra para hI dravya kA bodha karatA hai| vyakti zuddha dravya ko dekha nahIM sakatA hai| usakI paryAyoM ko hI dekhatA hai| Ama ko usakI rUpaparyAya, gandhaparyAya, rasaparyAya Adi ke mAdhyama se hI jAnA jA sakatA hai| kintu sabhI paryAyoM ko arthAt dravya ko ekasAtha jAnane ke koI sAdhana nahI hai|1200 isalie dravya ke bodha ke lie paryAya kI avadhAraNA Avazyaka hai| ataH jainadarzana kA prasiddha maMtra yaha hai ki dravya zUnya paryAya aura paryAyazUnya dravya nahIM hotA hai| yazovijayajI kI dRSTi meM paryAya kA svarUpa - upAdhyAya yazovijayajI ne dravya ke kramabhAvI dharmoM ko paryAya kahA hai|1201 eka ke bAda eka, aise krama se Ane vAle dharma paryAya haiN| dravya kA vaha dharma jo dravya ke sAtha sadA nahIM rahatA hai aura jo krama se badalatA rahatA hai, vaha paryAya hai| haribhadra sUri ne dravya ke kramavartI dharma ko hI paryAya ke rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai|1202 pramANanayatattvAloka meM bhI lagabhaga paryAya ko kramabhAvI hI kahA hai| eka dravya meM krama se hone vAle pariNamana ko paryAya kahA jAtA hai| jaise - AtmA ke sukha-duHkha Adi / 203 dravya kI eka paryAya (avasthA) kA nAza hone para usake sthAna para dUsarI paryAya (avasthA) utpanna ho jAtI hai| isalie paryAya kramabhAvI haiN| syAdvAdamaMjarI'204 meM jIva, ajIva Adi paramArtha vastuoM ke anantadharmoM meM se jo dharma sahabhAvI aura 1199 yogabindu, zlo. 480 se 482 1200 jainadarzana ke mUla sUtra, -AcArya mahAprajJa, pR. 79 1201 dharama kahIjai guNa-sahabhAvI, kramabhAvI paryAyo re ............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/2 1202 Avazyaka niyukti - haribhadra vRtti, 978 1203 paryAyastu kramabhAvI, yathA tatraiva sukhaduHkhAdi - pramANayatattvAloka, sU. 5/8 1204 syAdvAdamaMjarI, gA. 22 kI TIkA, pR. 200 For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 traikAlika haiM, unheM guNa aura jo dharma kramabhAvI haiM, unheM paryAya ke rUpa meM nirdiSTa kiyA hai| isa prakAra granthakAra ne haribhadrasUri, vAdidevasUri, malliSeNasUri prabhRti AcAryoM kA anusaraNa karate hue dravya ke kramabhAvI, kintu ayAvaddavyabhAvI dharmoM ko paryAya kahA hai| jaise nara, nAraka Adi jIva kI paryAyeM haiM aura pudgaladravya ke rUpa meM rasAdi meM parAvartana arthAt rUpa meM nIlA, pIlA Adi aura rasa meM madhura, Amla Adi kA badalanA pudgala dravya kI paryAyeM haiN| 205 dharma, adharma aura AkAza meM gamanAgamana karanevAle, sthiti karanevAle, niyatakSetra ko avagAhana lene vAle dravya jaise-jaise badalate rahate haiM, vaise-vaise ina dharmAdi tInoM dravyoM meM bhinna-bhinna dravyoM kI gati, sthiti aura avagAhana meM sahAyaka banane rUpa dharma bhI badalatA rahatA hai| ye dharmAdi dravyoM kI paryAya hai| jIva, pudagalAdi dravyoM kI vivakSita paryAyoM ke badalane para una-una paryAyoM kI vartanA bhI badalatI hai| yaha kAladravya kI paryAya hai| digambara paramparA ke devasena AcAryakRta nayacakra aura AlApapaddhati meM 'guNavikArAH paryAyAH' aisA paryAya kA lakSaNa diyA hai|1206 guNoM kA vikAra paryAya hai, arthAt guNoM kI hAni-vRddhi athavA guNoM kA rUpAntaraNa paryAya hai| kintu yazovijayajI devasena kI isa paryAya lakSaNa se sahamata nahIM hai| kyoMki isa lakSaNa se yahI parilakSita hotA hai ki paryAya guNa kI hI hotI hai, dravya kI nhiiN| parantu devasena ne paryAya ke bhedoM ke rUpa meM dravyaparyAya aura guNaparyAya donoM ko mAnA hai| yadi guNoM kA vikAra hI paryAya hai to dravyaparyAya aisA bheda nahIM ho sakatA hai aura yadi dravyaparyAya hai to 'guNa kA vikAra paryAya hai' aisI vyAkhyA ghaTita nahIM ho sakatI hai| paryAya kI vyAkhyA meM guNoM ke vikAra ko paryAya kahanA aura paryAya ke bhedoM meM dravya paryAya kA mAnanA, paraspara virUddha pratIta hotA hai| isalie devasenakRta paryAya kA lakSaNa sadlakSaNa nahIM hai|1207 1205 kramabhAvI kahatAM - athAvadravyabhAvI, te paryAya kahiiM ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, kI gA. 2/2 kA TabbA 1206 a) AlApapaddhati, sU. 15 ba) mAilladhavala kRta nayacakra, gA. 17 1207 guNavikAra pajjava kahI, dravyAdi kahataM sya jANai manamAhi. te devasena mahaMta .. . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/17 For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAya ke prakAra vastu meM hone vAle parivartana yA pariNamana ko paryAya kahA jAtA hai / upAdhyAya yazovijayajI ne sanmatiprakaraNa 1208 Adi granthoM ke AdhAra para paryAya ke saMkSepa meM do bheda kiye haiM vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya / 1209 AcArya devasena ne bhI AlApapaddhati meM paryAya ko vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya ke rUpa vibhAjita kiyA hai| 1210 yazovijayajI ne vyaMjanaparyAya kI vimarzanA meM jina dravyoM kI jo-jo paryAyeM trikAla ko sparza karanevAlI hotI hai, unheM vyaMjanaparyAya kahA hai| 1211 jo dIrghakAlavartI paryAya hai, vaha vyaMjanaparyAya hai / yahA~ trikAlasparzI kA tAtparya anAdiananta nahIM hai| kyoMki paryAya parivartanAtmaka hone se sAdisAnta hotI hai / dravya hI anAdiananta hotA hai| jo paryAya pragaTa hone ke bAda nyUna se nyUna tIna samaya aura usase adhika samaya taka rahatI, vaha bhUtakAla, vartamAnakAla aura bhaviSyakAla ina tInoM kAloM ko sparza karanevAlI dIrghakAlavartI paryAya hai / vahI vyaMjanaparyAya hai| jaise ghaTAdi meM rahA huA mRnmayatva (miTTIpanA) vyaMjanaparyAya hai / mRtpiNDa, zyAsa, koza, kuzUla, ghaTa aura kapAla Adi sabhI avasthAoM jo mRnmayatva, kaThInatva, pRthvItva Adi jo-jo paryAyeM haiM, ve dIrghakAlavartI aura trikAlasparzI hone se vyaMjanaparyAya haiM / pudgaladravya anAdi ananta hai| isa pudgala dravya meM kAlakrama se utpanna mRnmayatva paryAya sAdisAnta hone para bhI tInoM kAloM ko sparza karanevAlI dIrghakAlavartI paryAya hai| isI prakAra pudgalAstikAya kI suvarNatva, patthara, makAna, dukAna Adi tathA jIva kI nara, nAraka, deva, tiryaMca Adi paryAyeM vyaMjana paryAyeM haiM / I 419 -- 1208 sanmatiprakaraNa, gA. 1 / 30 1209 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/1 1210 AlApapaddhati, sU. 15 - 1211 je jehano trikAlasparzI paryAya, te tehano vyaMjanaparyAya kahiiM / jima ghaTAdikanaiM mRdAdiparyAya - ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/2 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 dravya kI vartamAna kAlasparzI arthAt kSaNavartI paryAya ko arthaparyAya kahA hai| 212 jaise - ghaTAdi kI tatkSaNavartI paryAyeM, arthaparyAya hai| pudgalAstikAya dravya kA svabhAva pUraNa-galana hone se prathama kSaNa ghaTa meM jo mRnmayatva hai, vaha dvitIya kSaNa meM nahIM rahatA hai aura dvitIya kSaNa meM jo mRnmayatva hai, vaha tIsare samaya meM nahIM rahatA hai| pratikSaNa kaNa badalate rahate haiN| ataH ghaTAdi kI tat-tat kSaNavartI mRnmayatva Adi paryAya artha paryAya hai| jayasenAcArya ne paryAya ke do mukhya bheda kiye haiM - dravyaparyAya aura guNaparyAya athavA vyaMjanaparyAya aura arthpryaay| jisa paryAya se dravya kI ekatA kA jJAna hotA hai, vaha dravya paryAya hai aura jisase guNa ke dvArA anvayarUpa ekatA kA jJAna hotA hai, vaha guNaparyAya hai| pratyeka ke punaH samAnajAtIya aura asamAnajAtIya ke bheda se do bheda kiye haiN| yahA~ dravya ke pradezatva guNa ke pariNAma yA dravya ke AkAra (saMsthAna sambandhI paryAya) ko dravyaparyAya aura anya guNoM ke pariNamana ko guNaparyAya ke rUpa meM paribhASita kiyA hai| 1213 jaise - nara-nArakAdi AkArarUpa yA siddha ke AkArarUpa paryAya, dravyaparyAya haiM aura jJAnAdi guNoM kI hAni-vRddhirUpa svabhAva paryAya yA vibhAvaparyAya pariNamana guNaparyAya hai|1214 nayadarpaNa meM dravyaparyAya aura guNaparyAya ko bhinna prakAra se paribhASita kiyA hai| eka guNa kI pratisamaya jo avasthA hotI hai, vaha guNaparyAya hai tathA aneka guNoM kI pratisamaya hone vAlI avasthAoM kA samUha dravya paryAya hai arthAt ina avasthAoM ke samUha se phalita hone vAlI dravya kI avasthA, dravyaparyAya hai|1215 jaise Ama kA khaTTApana aura mIThApana guNaparyAya hai, kyoMki isameM Ama ke rasa guNa kI pramukhatA hai| 1212 tehamAM sUkSma vartamAna kAlavartI arthaparyAya, jima ghaTanaiM tatakSaNavartI paryAya - vahI, TabbA 1213 paMcAstikAya, gA. 16 kI tAtparyavRtti 1214 purUSArthasiddhiupAya, gA. 9 1215 nayadarpaNa - 85 For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 Ama kA kaccApana aura pakkApana yA choTA yA bar3A donoM dravyaparyAya haiM, kyoMki ye Ama ke sabhI guNoM ke sAmudAyika pariNamana kA phala hai|1216 - jayasenAcArya ne paryAya ke arthaparyAya aura vyaMjanaparyAya ke bheda se do bhinna prakAra ke bheda bhI kiye haiN| jo paryAya atyanta sUkSma, kSaNavartI aura vANI se agocara hai, vaha arthaparyAya hai tathA sthUla, cirakAlavyApI, vacana-gocara aura dRSTi ke gocara haiM, vaha vyaMjanaparyAya hai| saMkSepa meM dravya meM honevAle pratikSaNavartI parivartana arthaparyAya hai| 217 donoM prakAra kI paryAyeM zuddha aura azuddha ke bheda se do prakAra kI hotI haiN| yazovijayajIkRta paryAya ke bheda aura unake lakSaNa lagabhaga inhIM jayasenAcAryakRta lakSaNa aura bheda ke sadRza haiN| - paM. sukhalAla jI ke anusAra ananta bhedoM kI paramparA meM jitanA sadRza pariNAma kA pravAha kisI eka zabda kA pratipAdya banatA hai, vaha pravAha vyaMjanaparyAya kahalAtI hai aura isa anaMta bhedoM kI paramparA meM jo anabhilApya hai, vaha arthaparyAya hai| jaise jIvadravya kI saMsAritva, manuSyatva, purUSatva, bAlatva Adi ananta bheda kI paramparA hai| unameM 'yaha purUSa hai', 'yaha purUSa hai' isa prakAra kA jo sadRza paryAyapravAha hai, vaha vyaMjanaparyAya hai aura isa purUSa rUpa sadRza paryAyapravAha ke jo bAla Adi tathA anya sUkSma bheda haiM, ve arthaparyAya haiN| 218 DaoN. sAgaramala jaina ne vastu ke pratikSaNavartI kramabhAvI paryAya ko arthaparyAya aura vastu ke prakAroM aura bhedoM kI paryAya ko vyaMjanaparyAya ke rUpa meM nirdiSTa kiyA hai| 1219 paryAya ke ina prakAroM ke saMdarbha meM jinendravarNI kA TippaNa ullekhanIya hai| 220 "paryAya bhI do prakAra kI hotI hai - artha va vyNjn| arthaparyAya to chahoM dravyoM meM samAnarUpa se honevAle kSaNasthAyI sUkSma pariNamana ko kahate haiN| vyaMjanaparyAya jIva va 1210 jainadharma aura darzana, muni pramANasAgarajI, pR. 72 1217 paMcAstikAya, gA.16 kI tAtparyavRtti 1218 sanmatiprakaraNa, gA. 1/30 kA vivecana - paM. sukhalAlajI, pR.17 1219 sAgara vidyAbhAratI, bhAga-5 - DaoN. sAgaramala jaina, pR.114 1220 jainendrasiddhAntakoza, bhAga-3, pR.44 For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pudgala kI saMyogI avasthAoM ko kahate haiM athavA bhAvAtmaka paryAyoM ko arthaparyAya aura pradezAtmaka AkAroM ko vyaMjanaparyAya kahate haiN| donoM hI svabhAva aura vibhAva ke bheda se do-do prakAra kI hotI haiN|" AlApapaddhati 21 meM vyaMjana aura arthaparyAya ke svabhAva aura vibhAva rUpa se do bheda kiye haiN| jabaki paramAtmaprakAza222 aura mAilladhavalakRta nayacakra1223 prabhRti granthoM meM sAmAnyatayA paryAya ke svabhAva aura vibhArUpa se do hI bheda kiye haiN| paradravyanirapekSa paryAya ko svabhAvaparyAya tathA paradravya sApekSa paryAya ko vibhAvaparyAya kahA jAtA hai| AcArya kundakunda ne anya rUpa se paryAya ke do bheda kiye haiM -svaparasApekSaparyAya aura nirapekSaparyAya / 224 paradravyoM ke nimitta se hone vAlI sva-parasApekSaparyAya tathA kisI anya dravya ke nimitta se hone vAlI paryAya nirapekSaparyAya kahalAtI hai| ataH svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya kA hI dUsarA nAma nirapekSaparyAya aura svaparasApekSaparyAya hai| inhIM svabhAva aura vibhAvaparyAya ko yazovijayajI ne zuddha au azuddha paryAya ke nAma se abhihita kiyA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM vyaMjanaparyAya aura arthaparyAya donoM ke do-do bheda kiye haiM- 1. dravyasambandhI aura 2. guNasambandhI / dravya guNamaya hone se guNa se dravya kI sattA aura dravya se guNoM kI sattA pRthak nahIM hai| ataH dravya meM pariNamana hone se guNoM meM aura guNoM meM pariNamana hone se dravya meM pariNamana honA svAbhAvika hai| isalie guNAtmaka dravya meM hone vAlI artha aura vyaMjana paryAya bhI dravyaparyAya aura guNaparyAya se do prakAra kI haiN| punaH dravya aura guNa donoM paryAya ke zuddha aura azuddha ke bheda se do bheda kiye haiN| isa prakAra kula ATha prakAra kI paryAyeM haiN| 1225 1221 AlApapaddhati, sU. 16, 19 1222 paramAtmaprakAza, gA. 57 kI TIkA 1223 mAilladhavala nayacakra, gA. 19 1224 niyamasAra, gA. 14 1225 dravyaguNaiM bihuM bheda te, valI zuddha azuddha - ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/3 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 paryAya vyaMjana artha dravya vyaMjanaparyAya guNa vyaMjanaparyAya dravya arthaparyAya guNa arthaparyAya zuddha azuddha zuddha azuddha zuddha azuddha zuddha azuddha ye ATha prakAra kI paryAyeM nimna haiM :1. zuddha dravya vyaMjana paryAya 5. zuddha dravya artha paryAya 2. azuddha dravya vyaMjana paryAya 6. azuddha dravya artha paryAya 3. zuddha guNa vyaMjana paryAya 7. zuddha guNa artha paryAya 4. azuddha guNa vyaMjana paryAya 8. azuddha guNa artha paryAya For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jIvadravya kI ATha prakAra kI paryAyeM - 1. zuddha dravya vyaMjana paryAya : granthakAra ne dravya kI para nimitta ke binA honevAlI sthAyI paryAya ko zuddha dravya vyaMjana paryAya kahA hai| jaise - jIva kI siddhatva paryAya / siddhatva jIva dravya kI paryAya hone se dravya paryAya hai| kAlasthAyI hone se vyaMjanaparyAya hai tathA karma yA zarIra Adi pudgala dravyoM ke nimitta ke binA kSAyikabhAvajanya svabhAvika paryAya hone se zuddha paryAya hai| 226 digambara paramparA meM zuddha dravya vyaMjanaparyAya kI paribhASA kiMcit bhinna prakAra se kI gaI hai| siddha jIvoM kA carama zarIra se kiMcit nyUnAkAra, svabhAva dravya vyaMjana paryAya hai|1227 karmoM se mukta bane jIva ke pradezoM kA, antima zarIra se nyUna AkAra meM nizcala rUpa se sthita honA jIva kI zuddha dravya paryAya hai|1228 jIva kI isa siddha avasthA meM koI paranimitta nahIM hotA hai| isalie yaha zuddha dravya vyaMjana paryAya hai|1229 jJAtavya hai ki pudgala paramANu ko chor3akara zeSa dravyoM meM paryAya pariNamana anya dravyoM ke nimitta se evaM kSaNika hI hotA hai| ataH unakI zuddha dravya vyaMjana paryAya nahIM hotI hai| zuddha vyaMjana paryAya mAtra pudgala paramANu evaM mukta AtmA kI hotI hai| 2. azuddha dravya vyaMjana paryAya : dravya kI paranimitta se honevAlI dIrghakAlavartI paryAya ko azuddha dravya vyaMjana paryAya kahA hai| isa paryAya ko spaSTa karane ke lie granthakAra ne manuSya, deva, tiryaMca, nAraka Adi ke udAharaNa diye haiN| jIva kI ukta paryAyeM karma-zarIra rUpa pudgala 1226 zuddha dravya vyaMjana tihAM, cetanaiM siddha / ...... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/3 uttarArdha 1227 svabhAva dravya vyaMjana paryAyAH carama zarIrAt kiMcit nyUna siddha paryAyaH ........... AlApapaddhati, sU. 22 1228 mAilladhavala kRta nayacakra, gA. 24 1229 paramAtmaprakAza, gA. 57 kI TIkA For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 dravya ke saMyoga se utpanna hone se arthAt paradravya sApekSa hone se azuddha paryAya hai tathA dIrghakAlavartI hone se vyaMjana paryAya hai| yaha azuddha vyaMjana paryAya ekendriya, vikalendriya, paMcendriya, pRthvIkAya Adi sukhI-duHkhI, rAjA-raMka Adi aneka prakAra kI hotI hai|1230 AcArya devasena ne jIva kI vibhAva vyaMjana paryAya ke saMkSepa meM nara, nAraka Adi cAra prakAra aura vistAra se 84 lAkha yoni bheda kiye haiN|1231 nayacakra ke anusAra cAra gati ke jIvoM ke tathA vigraha gati vAle jIvoM ke Atma-pradezoM kA zarIrAkArarUpa pariNAma azuddha dravya vyaMjanaparyAya hai| saMsArI jIva ke AtmapradezoM kA AkAra usake zarIra ke AkAra kA hotA hai aura zarIra karmajanya hotA hai| isalie jIva pradezoM kA sva zarIra parimANa honA azuddha dravya vyaMjana paryAya hai| yadyapi vigraha gati meM gamana karane vAle jIva kA AhAraka, audAyika evaM vaikriya zarIra nahIM hote haiM, phira bhI unake AtmapradezoM kA AkAra vahI hotA hai, jisa zarIra ko chor3akara ve Aye haiN| 1232 siddha jIvoM ko chor3akara anya jIvoM ke bhavAntara meM Rjugati se gamana karane para bhI unake Atma pradezoM kA AkAra pUrva zarIra ke anurUpa hotA hai, siddhoM kA kucha nyUna hotA hai| 3. zuddha guNa vyaMjana paryAya : guNoM kI zuddha avasthA hI zuddha guNa vyaMjana paryAya hai| granthakAra yazovijayajI ne isa paryAya ko kevalajJAna ke udAharaNa se spaSTa kiyA hai| 1233 kevalajJAna kSAyika bhAvajanya guNAtmaka paryAya hone se zuddha guNa paryAya hai| kyoMki kevalajJAna rUpa guNa paryAya paranimitta ke binA (karma Adi ke kSayopazama, upazama Adi ke binA) svataH hotI hai| isa prakAra kevalajJAna dIrghakAlavartI aura jJAna guNa kI paryAya hone se zuddha 1230 azuddha dravyavyaMjanaparyAya manuSya, deva, nAkara, tiryagAdi bahu bheda jANavA, je mATi te dravya bheda pudgala saMyogajanita ch| .................. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/4 kA TabbA 1231 azuddha guNa vyaMjana paryAya matijJAnAdirUpa jANavA ....... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/4 kA TabbA 1232 mAilladhavala kRta nayacakra, gA. 22 1233 guNadhI vyaMjana ima dvidhA, kevala mai bheda ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/4 uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa vyaMjana paryAya hai| isI taraha kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyikasamyaktva, kSAyikacAritra Adi sarva kSAyika bhAvajanya guNAtmaka paryAyeM zuddha guNa vyaMjana paryAya haiN| 1234 AlApapaddhati1235 meM jIva ke ananta catuSTaya ko svabhAva guNa vyaMjana paryAya kahA hai| jIva meM jJAnAvaraNIya karma ke kSaya se anantajJAna, darzanAvaraNIyakarma ke kSaya se anantadarzana, mohanIya karma ke kSaya se ananta sukha, antarAyakarma ke kSaya se ananta vIrya paryAya utpanna hotI hai| ye karmopAdhi rahita aura kAla kI apekSA se sthAyI paryAya hone se svabhAva guNa vyaMjanaparyAya hai / saMkSepa meM dravyakarma aura bhAvakarma se rahita cetana dravya ke jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi guNoM kI paryAyeM zuddha guNa vyaMjanaparyAya haiN|1236 4. azuddha guNa vyaMjana paryAya : guNoM kI azuddha avasthA azuddhaguNa vyaMjanaparyAya hai / dravyaguNaparyAyanorAsa' aura AlApapaddhati1238 donoM meM matijJAna Adi ko jIva kI azuddha guNa vyaMjana paryAya kahA hai| kyoMki matijJAnAdi kSayopazamabhAva janya bheda haiM arthAt karma sApekSa haiM / isalie azuddha haiM tathA dIrghakAlavartI aura jIva ke guNa rUpa hone se vyaMjana guNa paryAya haiN| jIvadravya ke samasta kSayopazamabhAva aura upazama bhAva janya guNoM kI sabhI paryAya azuddha vyaMjana guNa paryAya haiM jaise matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyavajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna aura kuavadhijJAna ye sAtoM jIva ke jJAna guNa kI azuddha vyaMjana paryAya haiN| isI prakAra cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, darzana guNa kI 1234 paramAtmaprakAza, gA. 57 kI TIkA 1235 svabhAva guNa vyaMjana paryAyAH anaMtacatuSTaya rUpAH jIvasya 1236 mAilladhavala kRta nayacakra, gA. 25 1237 guNathI vyaMjana ima dvidhA, kevala mai bheda uttarArdha 1238 vibhAva guNa vyaMjana paryAyAH matyAdayaH / For Personal & Private Use Only 426 AlApapaddhati, sU. 23 AlApapaddhati, sU. 21 -1237 dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/4 kA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azuddha vyaMjana paryAya hai tathA kSayopazamika yA upazamika samayaktva, mithyAtva zraddhA guNa kI azuddha yA vibhAva vyaMjana paryAya hai| 1239 pratyeka dIrghakAlavartI paryAya ( vyaMjanaparyAya) meM asaMkhya kSaNika paryAyeM hotI haiN| 1240 ina asaMkhya kSaNika paryAyoM kA samUha hI dIrghakAlavartI vyaMjana paryAya hai / kaccA Ama eka hI kSaNa meM pakkA Ama nahIM banatA hai| kacce Ama meM pratikSaNa pariNamana hotA rahatA hai| usake rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi guNa pratikSaNa navIna-navIna avasthAoM ko dhAraNa karate rahate haiM / vaha parivartana itanA sUkSma aura kSaNika (eka samayavartI) hotA hai ki usako na to A~kha dekha pAtI hai aura na nahIM zabda use apanA viSaya banA sakatA hai| yahI kSaNavartI parivartana artha paryAya hai| inhIM sUkSma pariNamanoM yA arthaparyAyoM kA pariNAma pakkA Ama hai| pakkA Ama kacce Ama meM pratikSaNa ghaTita hue sUkSma pariNamanoM kA samUha hai jo sthUla aura dIrghakAlavartI pariNamana hai| yaha dIrghakAlavartI pariNamana vyakta hone se zabda Adi kA vAcya bana sakatA hai| isI sthUla, dIrghakAlavartI aura zabdagocara pariNamana ko vyaMjanaparyAya kahA gayA hai| isa prakAra pratyeka sthUla pariNamana kinhIM sUkSma pariNamanoM kA hI pratiphala hai / yahI kAraNa hai ki upAdhyAya yazovijayajI ne dIrghakAlavartI vyaMjanaparyAya kI AbhyaMtaravartI kSaNika paryAyoM jo sUkSma RjusUtranaya kA viSaya hai, unheM arthaparyAya ke rUpa meM abhivyaMjita kiyA hai| 1241 etadartha zuddha dravya, azuddha dravya, zuddha guNa aura azuddha guNa ina cAroM prakAra ke vyaMjanaparyAyoM kI AbhyantaravartI tathA ekasamayavartI paryAyeM ukta cAroM prakAra kI artha paryAya hai / 5. zuddha dravya artha paryAya : paM. bhuvanendrakumAra zAstrI, pR. 16 1239 AlApapaddhati vivecana 1240 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga - 2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 664 ima RjusUtrAdezaiM kSaNapariNata je abhyaMtaraparyAya, te zuddha artha paryAya 1241 TabbA 427 - For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/5 kA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha dravya vyaMjana paryAya meM honevAlI eka samayavartI paryAya zuddha dravya artha paryAya hai| jaise ekasamayavartI siddhtvpryaay| siddhatva paryAya cetanadravya kI karmanirapekSa zuddha dIrghakAlavartI vyaMjana paryAya hai| yaha siddhatvaparyAya bhI pratisamaya parivartanazIla hai| udAharaNArtha eka samaya kA siddhatva, do samaya kA siddhatva ityAdi / tIsare samaya meM do samayavAlI siddhatva paryAya naSTa hogI aura tIna samayavAlI siddhatva paryAya utpanna hogii| 1242 isa prakAra siddhatva meM pratyeka samaya honevAlI eka samayavartI paryAya jIva kI zuddha dravya artha paryAya hai / 6. azuddha dravya artha paryAya : azuddha dravya vyaMjanaparyAya meM pratisamaya honevAlA pariNamana azuddha dravya artha paryAya kahalAtI hai / jaise eka samayavartI manuSyatva / sthUla dRSTi se eka rUpa pratIta hone vAlI manuSyatva paryAya bhI pratikSaNa badalatI rahatI hai| manuSyatva paryAya meM pratisamaya ekasamayavartI sUkSma pariNamana nirantara calatA rahatA hai| cUMki manuSya paryAya karmasApekSa hone se isakI ekasamaya kI paryAya jIvadravya kI azuddha artha paryAya hai| - 7. zuddha guNa artha paryAya : zuddha guNa kI prati samayavartI paryAya arthaparyAya hai / jaise jJeya ke parAvRti ke AdhAra para pratisamaya hone vAlA kevalajJAna, jIva dravya ke zuddha jJAna guNa kI arthaparyAya hai| digambara paramparA ke abhimata meM kevalajJAnAdi zuddha guNa vyaMjana paryAya meM arthaparyAya nahIM hotI hai| 1243 kevalajJAnAdi zuddha guNa kSAyika bhAvajanya hone se kSayopazamika bhAvajanya matijJAna Adi kI taraha unameM hAni - vRddhi nahIM hotI hai| isa kAraNa se kevalajJAnAdi zuddha guNa meM pratisamaya koI pariNamana nahIM hotA hai| ataH 1242 ' dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga - 2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 664 428 1243 SaDguNa hANi - vuDiyI, jima agurulahutta nava nava tima khiNa bheda thI, kevala paNi vRtta For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/7 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 unake anusAra zuddha guNa meM artha paryAya nahIM hotI hai| isa mata kA khaNDana karane hue granthakAra yazovijayajI kahate haiM -yadyapi kevalajJAna jIva kA kSAyikabhAvajanya zuddha guNa hone se usameM SaTguNa hAni-vRddhirUpa artha paryAya nahIM hotI hai phira bhI jagatavartI samasta padArthoM meM pratisamaya agurUlaghuguNa ke kAraNa apane hI svabhAva meM SaTguNa, hAni-vRddhi ke rUpa meM ghaTita honevAle rUpAntaraNa yA arthaparyAya ko jAnane ke rUpa meM kevalajJAna meM bhI arthaparyAya hotI hai| 1244 SaTguNa hAni-vRddhi ke rUpa meM parivartanazIla jJeya ko jAnane ke rUpa meM jJAna bhI tadAnusAra avazya parivartita hotA hai| isalie parivartanazIla jJeya ko jAnanevAle kevalajJAna kI pratisamayavartI paryAya bhI paryAyArthikanaya kI apekSA se bhinna-bhinna hai| punaH kAla kI apekSA se bhI kevalajJAna pratisamaya badalatA hai| jaise jisa samaya AtmA ko kevalajJAna hotA hai, usa samayavAlA, vaha kevalajJAna prathamasamayAvacchinna sayogIbhavastha kevalajJAna kahalAtA hai| dvitIya samaya meM vahI kevalajJAna aprathamasamayAvacchinna, dvitIyasamayAvacchinna khlaayegaa| isa prakAra tRtIya, caturthasamayAvachinna ke rUpa meM kevalajJAna pratisamaya badalatA hai| etadartha sUkSmaRjusUtranaya kI apekSA se kevalajJAnAdi zuddha guNoM meM bhI arthaparyAya ghaTita hotI hai| 1245 8. azuddha guNa artha paryAya : _ azuddha guNa kI kSaNavartI paryAya, azuddha guNa artha paryAya kahalAtI hai| kSayopazama bhAva ke AdhAra para pratisamaya matijJAnAdi guNoM meM hone vAle hAni-vRddhi rUpa rUpAntaraNa azuddha guNa arthaparyAya hai|1246 matijJAna Adi jIva dravya ke jJAnaguNa kI 1244 "kevalajJAnAdika zuddhaguNa vyaMjana paryAya ja hoi, tihAM arthaparyAya nayI" ehavI koika dikpaTAbhAsanI __ zaMkA TAlai ch| ..... .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/7 kA TabbA 1245 paDhamasamaya sajogibhavastha kevalanANe, apaDhamasamayasajogibhavasthakevalaNANe" ityAdi vcnaat| te mATi RjusUtradezaiM zuddhaguNanA paNiM arthaparyAya mAnavA.......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/7 kA TabbA 1246 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 664 For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 karma sApekSa paryAya hone se azuddha guNa paryAya hai| isa dIrghakAlavartI paryAya meM honevAlI eka samayavartI paryAya azuddha guNa artha paryAya hai| yazovijayajI ne zuddhAzuddha arthaparyAya ko sammatiprakaraNa grantha ke AdhAra para bhinna prakAra se bhI paribhASita kiyA hai| dravya aura guNoM kI dIrghakAlavartI paryAyoM kI abhyaMtara ekasamayavartI aura sUkSma RjusUtranaya kI viSayabhUta kSaNika paryAya ko zuddha artha paryAya kahA hai| 247 dUsare zabdoM meM kSaNa-kSaNavartI paryAya ko zuddha artha paryAya ke rUpa meM abhihita kiyA hai tathA eka samayavartI paryAya nahIM hone para bhI jo dIrghakAlavartI paryAya kI apekSA se alpakAlIna paryAya hai, use azuddha arthaparyAya kahA hai| 248 jaise manuSyatva rUpa dIrghakAlavartI paryAya kI apekSA se bAlatva paryAya alpakAlavartI hai| yadyapi yaha bAlatva paryAya ekasamayavartI nahIM hai, phira bhI 'alpakAlatva' kI vivakSA se arthaparyAya bhI kahI jAtI hai| parantu eka samayavartI nahIM hone se yaha azuddha arthaparyAya hai| isakI sAkSI ke lie sammatiprakaraNa kIgAna /32 ko uddhRta kiyA hai| purisammi purisasaddo jammAI mrnnkaalpjjto| tassa 3 bAlAIyA pajjavajoyA bhuviyppaa|| jo janma se lekara maraNakAla paryanta taka purUSa, 'purUSa', 'purUSa' aise samAna zabda kA vAcya banatA hai tathA 'purUSa', 'purUSa' aisI samAna pratIti kA viSaya banatA hai, jIva kI vaha purUSa rUpa sadRzaparyAya pravAha vyaMjanaparyAya hai| isa purUSa rUpa vyaMjanaparyAya meM bAlatva, yauvanatva, vRddhatva Adi jo alpakAlavartI (eka samaya se adhika kAlavartI) paryAyeM haiM ve sabhI purUSarUpa vyaMjanaparyAya kI avAntara paryAya haiN| 249 1247 ima RjusUtrAdezAiM kSaNapariNata je abhyaMtaraparyAya, te zuddha arthaparyAya ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/5 kA TabbA 1248 anaiM je jehathI alpakAlavartI paryAya, te tehathI alpatvavivakSAiM azuddha arthaparyAya kahavA ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/5 kA TabbA 1249 sammatiprakaraNa, gA. 1/32 kA vivecana, -paM.sukhalAlajI, pR. 18 For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 mAnava bhava meM purUSa rUpa janma lenevAlA jIva mRtyuparyanta strI, napuMsaka, deva, tiryaMca Adi nahIM kahalAkara purUSa hI kahalAtA hai| isalie purUSa zabda se vAcya, janma se mRtyuparyanta rahanevAlI zArIrika purUSAkRti rUpa se anugat aura dIrghakAlavartI yaha purUSarUpa paryAya jIva kI vyaMjana paryAya hai tathApi isI purUSa meM kAlakrama se AnevAlI bAlyAvasthArUpa paryAya, tarUNAvasthArUpa paryAya, vRddhAvasthArUpa paryAya Adi ekasamayavartI nahIM hone para bhI, purUSa rUpa paryAya kI apekSA se alpakAlavartI hone se upacAra se arthaparyAya kahI jAtI hai| ye paryAyeM eka samayavartI nahIM hone se azuddha arthaparyAya haiN| 1250 isa prakAra granthakAra ne jIva kI ATha prakAra kI paryAyoM ko vyAkhyAyita kiyA bhAratIya jJAnapITha se prakAzita 'nayacakko' (mAilladhavalakRta) ke pariziSTa-1 meM dI gaI devasena AcArya viracita 'AlApapaddhati' meM paryAya ke svabhAvaparyAya aura vibhAvaparyAya ke bheda se do bheda kiye gaye haiN|251, jabaki zrImAna zeTha araviMdarAvajI se prakAzita 'AlApapaddhati' meM paryAya ke vyaMjana aura arthaparyAya ke rUpa meM do bheda karake punaH vyaMjanaparyAya ke svabhAva vyaMjanaparyAya aura vibhAva vyaMjanaparyAya ke rUpa meM do bheda tathA artha paryAya ke svabhAva arthaparyAya aura vibhAva arthaparyAya ke rUpa meM do bheda kiye haiN| 252 pratyeka dravya aura guNa meM agurUlaghuguNa kI SaTguNa hAnivRddhi se utpanna honevAlI paryAyoM ko svabhAva arthaparyAya kahA gayA hai| 253 SaTguNI vRddhi hAni kA saMkSipta svarUpa isa prakAra hai1254. 1250 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 665, 666 1251 guNavikArAH paryAyAste dvedhA svabhAvavibhAvaparyAyabhedAt -............ nayacakko, pariziSTa-1, pR.211 1252 guNa vikArAH paryAyAH / te dvadhA / artha-vyaMjana-paryAya-bhedAt arthaparyAyaH dvividhAH svabhAva vibhAva bhedAt vyaMjanaparyAyaH te dvividhAH svabhAva vibhAva bhedAt - AlApapaddhati, sU. 15, 16, 19 1253 agurUlaghu vikArAH svabhAvaparyAyaH te dvaadshdhaa| SaTsthAna patita hAnivRddhirUpAH ....AlApapaddhati, sU.17 1254 zrIdhavalAsAra, prazna 1215, pR. 285 Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 1. anantabhAgavRddhiH - anaMta guNoM meM seeka guNa kI paryAya kA jo utpAda hai, vaha anaMtabhAgavRddhi hai| 2. asaMkhyAtabhAgavRddhiH - jo asaMkhyAta guNoM kI apekSA eka guNa kI paryAya kA utpAda hai, vaha asaMkhyAtabhAga vRddhi hai| 3. saMkhyAtabhAgavRddhiH - jo saMkhyAta guNoM kI apekSA eka guNa kI paryAya kA ___ utpAda hai, vaha saMkhyAta bhAgavRddhi hai| 4. saMkhyAtaguNavRddhiH - saMkhyAta guNoM meM saMkhyAta paryAya kA utpAda honA, saMkhyAta guNavRddhi hai| 5. asaMkhyAtaguNavRddhiH - asaMkhyAta guNoM meM asaMkhyAta paryAya kA utpAda honA, asaMkhyAta guNavRddhi hai| 6. anaMtaguNavRddhiH - anaMta guNoM meM ananta paryAyoM kA utpAda honA, anaMtaguNavRddhi hai| isI vRddhi ke samaya SaDsthAna hAni bhI hotI hai| yathA - anaMtabhAgahAniH - anaMta guNoM kI apekSA eka-eka guNa kI paryAya kA vyaya / asaMkhyAtabhAgahAniH - asaMkhyAta guNoM kI eka-eka paryAya kA vyaya / 3. saMkhyAtabhAgahAniH - saMkhyAta guNoM kI eka-eka paryAya kA vyaya / ___saMkhyAtaguNahAniH - saMkhyAta guNoM kI saMkhyAta paryAyoM kA vyaya / ___ asaMkhyAtaguNahAniH - eka guNa kI paryAya ke vyaya kI apekSA asaMkhyAta guNoM kI asaMkhyAta paryAya kA vyaya / 6. anaMtaguNahAniH - eka guNa kI paryAya ke vyaya kI apekSA ananta guNoM kI paryAya kA vyy| For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 jo paryAyeM paranimitta se SaTsthAna hAnivRddhi rUpa una guNoM ke lakSaNoM ke virUddha pariNamita hotI haiM, ve vibhAva arthaparyAya haiN| 1255 AlApaddhati meM jIva ke vibhAva arthaparyAya ke chaha bheda batAye haiM - mithyAtva, kaSAya, rAga, dveSa, puNya aura pApa rUpa adhyavasAna |1256 paMcAstikAya kI TIkA meM jIva meM kaSAyoM kI SaTsthAna hAni-vRddhi ke pariNAmasvarUpa hone vAle zubhAzubha lezyAoM ke sthAna ko azuddha arthaparyAya kahA hai|1257 pudagaladravya kI ATha prakAra kI paryAyaH - 1. zuddhadravyavyaMjanaparyAya : eka zuddha paramANu pudgalAstikAya kI zuddha dravya vyaMjana paryAya hai|1258 paramANurUpa paryAya pUrNataH paranirapekSa hai| paramANu do-cAra paramANuoM ke saMyogajanya skandharUpa kRtrima dravya nahIM hai, apitu svatantra dravya hai| skandhoM kA utpAda aura nAza hotA hai| parantu paramANuoM kA sAmAnyatayA utpAda aura nAza nahIM hotA hai| paramANurUpa yaha paryAya paradravya ke saMyogajanya bhI nahIM hai| isalie pudgaladravya kI zuddha dravya vyaMjanaparyAya hai| pudgala dravya kA avibhAjya aura antima aMza arthAt jisakA punaH vibhAga nahIM hotA hai, aisA paramANu hI pudgala kI zuddhaparyAya hai|1259 paramANu kA Adi, madhya aura anta svayaM paramANu hI hai aura vaha indriya gocara nahIM 1255 AlApapaddhati vivecana,- paM.bhuvanezakumAra zAstrI, pR. 14 1256 vibhAva arthaparyAyaH SaDvidhAH / ... ......... AlApapaddhati, sU. 18 1257 azuddha arthaparyAyAH jIvasya SaTsthAna gata kaSAya hAni-vRddhi-vizuddhi saMklezarUpa-zubha-azubhalezyAsthAneSu jJAtavyAH / ...................... paMcAstikAya, gA. 16 kI TIkA 1258 pudgaladravyano zuddhadravyavyaMjanaparyAya, aNu ka paramANuo jANavo, te paramANuno kahiiM nAza nahIM, te bhaNi ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/8 kA TabbA 1259 avibhAgI pudgala paramANuH svabhAvadravyaH vyaMjanaparyAya ............ AlApapaddhati, sU. 26 Jain Education Interational For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 hai|1260 nayacakra'261 meM anAdinidhana kAraNarUpa aura kAryarUpa paramANu ko pudgaloM kI svabhAvaparyAya ke rUpa meM pratipAdita kiyA hai| paramANuoM ke saMyoga se skandhoM kI utpatti hone se, paramANu kAraNa rUpa bhI hai tathA skandhoM ke TUTane se paramANu apane paramANu svarUpa ko prApta karane se paramANu kAryarUpa bhI hai| paramAtmaprakAza kI TIkA meM paramANu ke AkAra ko svabhAvadravyavyaMjanaparyAya kahA hai| 1262 2. azuddhadravya vyaMjanaparyAya : dvayaNuka, tryaNuka, caturyuka ....... ityAdi skandha, pudgaladravya kI azuddhadravya vyaMjanaparyAya hai| kyoMki ye skandha rUpa paryAyeM aneka paramANuoM ke saMyoga se banatI hai aura paramANuoM ke TUTane yA viyoga hone para naSTa bhI ho jAtI hai| isalie skandha dravya kA mUlabhUta svatantra svarUpa nahIM hone se azuddha dravyasvarUpa hai|1263 yahI kAraNa hai ki dvayaNuka Adi skandha ko pudgala dravya kI azuddha dravya vyaMjanaparyAya kahA hai|1264 nayacakra meM pRthvI, chAyA, jala, cakSu ke atirikta zeSa cAra indriyoM kA viSaya, karmavargaNA ke yogya skandha aura karmavargaNA ke ayogya skandha ko pudgala kI vibhAva paryAya kahA hai tathA inheM krama se atisthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSmasthUla, sUkSma aura atisUkSma kahA hai| 1265 niyamasAra meM bhI skandha ke inhIM chaha bhedoM kI carcA upalabdha hai jisakI carcA hamane pUrva meM kI hai| 3. zuddhaguNavyaMjana paryAya : 1260 niyamasAra, gA. 36 1261 nayacakra (mAilladhavalakRta), gA. 29 1262 paramAtmaprakAza, gA. 57 kI TIkA 1263 dvayaNukAdikadravya te pudgaladravyanA azuddhavyaMjanaparyAya, saMyoga janita chai te mATi......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/8 kA TabbA 1264 a) AlApapaddhati, sU. 24 ba) nayacakra, gA. 32 sa) paramAtmaprakAza, gA. 37 kI TIkA 1265 pRthvI jalaM ca chAyA, cauriMdriya visayakammaparamANU aithUla thUla thUlA suhamaM suhamaM ca aisUhamaM ............ nayacakra (mAilladhavalakRta) gA. 31 For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 paramANu ke varNa, gandha, rasa aura sparza Adi guNoM kI paryAya ko granthakAra ne pudgala dravya kI zuddhaguNavyaMjana paryAya kahA hai|1266 paramANu svataMtra dravya aura paranirapekSa hone se usakI varNAdi guNa paryAya zuddha guNa vyaMjanaparyAya hai| paramANu atisUkSma hone para bhI usameM do sparza { snigdha-rUkSa meM se koI eka sparza tathA zIta-uSNa meM se koI eka sparza) eka rasa, eka gandha aura eka varNa avazya hote haiN| 1267 inhIM do sparza, ekarasa, ekagaMdha, aura eka varNa kI paryAya ko pudgala kI zuddha guNa vyaMjanaparyAya kahA hai| 1288 kyoMki paramANu pudgala dravya kI svabhAvaparyAya hone se paramANu meM pAye jAne vAle guNoM kI avasthA zuddhaguNavyaMjanaparyAya hai|1269 4. azuddhaguNa vyaMjanaparyAya : dvayaNukAdi saMyogajanya skandhoM meM pAye jAne vAle rUpa, rasa, gandha aura sparza Adi guNoM ke pariNamana ko granthakAra ne azuddhaguNavyaMjanaparyAya ke nAma se abhihita kiyA hai|1270 dvayaNukAdi skandhoM meM hone vAlA varNAntara, rasAntara, gandhAntara, sparzAntara rUpa pariNamana vibhAva guNa vyaMjana paryAya hai|1271 dravya ke vaibhAvika rUpa se pariNamana hone para usake guNoM meM bhI vaibhAvika pariNamana honA nizcita hai| kyoMki guNoM ke samudAya ko bhI dravya kahA gayA hai| ataH skandharUpa pudgaloM kI vibhAva dazA meM pAye jAne vAle rUpAdi guNoM kI paryAya hI vibhAva yA azuddha guNavyaMjana paryAya hai|1272 1266 ima guNa kahatAM-pudgaladravyanA zuddha guNa vyaMjanaparyAya, azuddhaguNa vyaMjanaparyAya te nijanija guNAzrita jANavA ..... dravyaguNapayAryanorAsa, gA. 14/8 kA TabbA 1267 eyarasa vaNNa gaMdha do phAsaM sadda kAraNamasadaM ............................ paMcAstikAya, gA. 1268 varNa-gaMdha-rasaikaika-avirUddha sparzadvayaM svabhAva guNavyaMjanaparyAyAH ....... AlApapaddhati, sU. 27 1269 nayacakra (mAilladhavalakRta), gA. 30 1270 ima guNa kahatAM ............................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/8 kA TabbA 1271 rasa-rasAntara-gandha-gandhAntarAdiH vibhAva guNavyaMjanaparyAyAH ............... AlApapaddhati, sU. 25 1272 nayacakra (mAilladhavalakRta), gA. 33 For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AlApapaddhati meM agurulaghuguNa kI hAnivRddhi se utpanna hone vAlI paryAya ko arthaparyAya ke rUpa meM paribhASita karake, paranirapekSa aura parasApekSa ke AdhAra para sAmAnyatayA svabhAva arthaparyAya aura vibhAva arthaparyAya ke rUpa do bheda kiye haiM / kintu jIvadravya ke atirikta anya dravya aura guNa ke bhinna-bhinna svabhAva arthaparyAya aura vibhAva arthaparyAya kI vyAkhyA upalabdha nahIM hai / AlApapaddhati ke kartA AcArya devasena ke ziSya mAilladhavala kRta nayacakra meM bhI dravya aura guNoM kI svabhAva aura vibhAva paryAyoM kI hI carcA hai, kintu vyaMjana yA arthaparyAya kI koI carcA nahIM kI hai / parantu yazovijayajI kRta 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM jIvadravya kI taraha pudgaladravya ke bhI cAra vyaMjanaparyAya aura cAra arthaparyAya kI vyAkhyA kI gaI hai / granthakAra ke anusAra pudgala dravya kI zuddhadravyavyaMjanaparyAya, azuddha vyaMjanaparyAya, zuddhaguNavyaMjanaparyAya aura azuddhaguNavyaMjanaparyAya ina cAroM dIrghakAlavartI paryAyoM meM pratisamaya hone vAlA sUkSma abhyaMtara pariNamana hI zuddhadravya arthaparyAya Adi cAra prakAra kI arthaparyAya hai| 1273 jaise paramANu kI ekasamayavartI paryAya zuddhadravyArthaparyAya hai, dvayaNukAdi skandhoM kI ekasamayavartI paryAya azuddhadravyArthaparyAya hai, paramANu ke varNa Adi guNoM kI eka samayavartI paryAya zuddhaguNArthaparyAya hai tathA dvayaNukAdi skandhoM ke varNa Adi guNoM kI ekasamayavartI paryAya azuddhaguNaarthaparyAya hai| saMkSepa meM zuddhAzuddha dravya aura guNa meM honevAlA pratikSaNavartI sUkSma pariNamana hI zuddhAzuddha dravya aura guNa kI arthaparyAya hai / dharmAdi cAroM dravyoM meM AThoM paryAya dharma, adharma, AkAza aura kAla ina cAroM akhaNDa aura kAla kI apekSA anAdi anaMta dravyoM kA jo AkAra hai, vaha dravya vyaMjanaparyAya hai| dharmAstikAya kA AkAra lokAkAza sadRza hai / adharmAstikAya kA AkAra bhI lokAkAza ke samAna hai| lokAkAza kA AkAra do paira phailAkara aura kamara para hAtha rakhakara khar3e purUSa ke AkAra kA hai| lokAloka rUpa AkAza kA AkAra gola hai tathA kAladravya kA 1273 sUkSma arthaparyAya te - 436 .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14 / 9 kA pUrvArdha For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 AkAra DhAIdvIpa paryanta hai| yahI AkAra nijapratyaya kI apekSA se zuddhadravyavyaMjana paryAya hai aura parapratyaya kI apekSA se azuddhadravyavyaMjanaparyAya hai|1274 dharmAstikAya Adi dravyoM kI svapratyayajanya arthAt apanI svayaM kI jo AkRti hai, vaha zuddhadravyavyaMjana paryAya hai| isI AkAra ko lokAzavartI AkAzarUpa anya dravya ke saMyoga se nirmita arthAt parapratyayajanya hai, isa dRSTi se vicAra karane para azuddhadravyavyaMjanaparyAya hai| jaise ghaTa meM rahe hue jala ke svayaM kA AkAra zuddhadravyavyaMjanaparyAya hai| parantu jala kA AkAra ghaTa se banA hai, aisA mAnane para vaha AkAra azuddhadravyavyaMjanaparyAya hai| isI prakAra dharmAdi dravyoM kI una-una AkRti ko svayaM se banI mAnane para, vaha zuddha dravyavyaMjana paryAya hai tathA AdhArabhUta lokaAkAzavartI para dravya ke saMyoga se banI mAnane para, vaha azuddhadravyavyaMjanaparyAya hai| 1275 dharmAdi dravyoM kI gatihetutA, sthitihetutA, avagAhanahetutA aura vartanA hetutA Adi guNoM kI paryAya zuddhAzuddha guNavyaMjanaparyAya hai| ina dharmAdi dravyoM kI cAroM prakAra kI vyaMjanaparyAya meM honevAlA ekasamaya kA sUkSma pariNamana, una-una zuddhAzuddha dravya aura guNa kI arthaparyAya hai| dharma, adharma, AkAza aura kAla vyavahAranaya se jIva aura pudgala kI taraha pariNAmI nahIM hone se digambara paramparA ke abhimata meM ina dravyoM meM kevala vyaMjanaparyAya hI hotI hai, kintu arthaparyAya nahIM hotI hai| unake anusAra inameM pratisamaya kisI prakAra kI hAnivRddhi yA parivartana nahIM hotA hai| isa mata ke vipakSa meM granthakAra kA kathana hai ki sUkSma RjusUtranaya kI apekSA se ina dharmAdi cAroM dravyoM meM bhI pratisamaya pariNamana hotA hai| jaise kevalajJAna meM hAni-vRddhi nahIM hone para bhI jJeyapadArthoM ke pratikSaNavartI pariNamanoM ko jAnane ke rUpa meM kevalajJAna meM bhI pratisamaya pariNamana yA arthaparyAya hotI hai| punaH kevalajJAna meM kAlakRta bheda kI apekSA se ekasamayAvacchinna, dvisamayAvacchinna, trisamayAvacchinna ityAdi ke rUpa meM bhI 1274 nija para pratyayathI laho, chAMDI haTha prema .... vahI, gA. 14/9 kA uttarArdha 1275 jima AkRti dharmAdikanI, vyaMjana chai zuddha / loka dravya saMyogathI, tima jANi azuddha / / .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/10 For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 arthaparyAya hotI hai| isI prakAra dharmAdi cAra dravyoM meM bhI pratisamaya bhinna-bhinna rUpa se arthaparyAya hotI hai| aisA yazovijayajI kA mAnanA hai| granthakAra ke abhimata meM dharmAdi cAroM dravyoM meM zuddha vyaMjana paryAya kI taraha azuddhavyaMjanaparyAya bhI hotI hai| jisa prakAra nijapratyaya kI apekSA se zuddha vyaMjana paryAya hotI hai, usI prakAra parapratyaya kI apekSA se azuddhavyaMjanaparyAya bhI hotI hai|1276 dharmAdi dravyoM meM jIva, pudgala, AkAza Adi paradravyoM ke saMyogajanya azuddha vyaMjanaparyAya ko nahIM mAnane para to dvayaNukAdi pudgala skandhoM ko bhI pudgaladravya kI azuddha vyaMjanaparyAya ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA jA sakatA hai|127 isakA kAraNa yaha hai ki dvayaNu Adi skandha koI apUrva tattva nahIM hai, apitu paramANuoM kA samUha yA paramANuoM kI saMyukta avasthA mAtra hai| vastutaH dvayaNu Adi skandha bhI paramANurUpa hI hone se, inheM bhI pudgala dravya kI zuddha paryAya hI kahanA caahie| parantu aisA nahIM hotA hai| svatantra paramANu kI vivakSA karane para paramANu pudgaladravya kI zuddha vyaMjana paryAya hai tathA eka paramANu yA eka se adhika paramANuo kA dUsare eka paramANu yA eka se paramANuoM ke sAtha saMyogika bhAva kI vivakSA karane para dvayaNuka Adi skandha, pudgaladravya kI azuddha vyaMjanaparyAya hai| isI prakAra paradravyoM ke sAMyogikabhAva ke vivakSA ke binA dharmAdi dravyoM kI lokAkAza parimANa saMsthAnamaya jo svayaM kI AkRti hai, vaha zuddha vyaMjanaparyAya hai aura paradravya ke sAMyogika bhAva kI vivakSA karane para lokAkAzavartI jIva, pudgala dravyoM ke saMyogajanya dharmAdi dravyoM kI jo AkRti hai, vaha azuddhavyaMjanaparyAya hai| 1278 udAharaNArtha ghaTa meM nihita dharmAstikAya, ghaTadharmAstikAya hai aura paTa meM rahanevAlA dharmAstikAya, paTadharmAstikAya hai athavA ghaTa 1276 nija para pratyayathI laho, chAMDI haTha prema ..... ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/9, uttarArdha 1277 te dharmAstikAyAdika mAMhI apekSAiM azuddha paryAya paNi hoI, nahIM to paramANuparyanta vizrAmaiM pudgaladravyaiM paNi na hoI . ...... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/9 kA TabbA 1278 jima AkRti dharmAdikanI, vyaMjana chai zuddha loka dravya saMyogathI, tima jANi azuddha .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/10 For Personal & Private Use Only Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 439 ko sahayoga karanevAlA ghaTadharmAstikAya aura paTa ko sahayoga karanevAlA paTadharmAstikAya hai| isI prakAra ghaTAdharmAstikAya, paTAdharmAstikAya, ghaTAkAza, paTAkAza, ghaTakAla, paTakAla ityAdi paradravyasApekSa dharmAdi kI AkRti azuddhavyaMjana paryAya hai|1279 anekAntavAda ke AdhAra para vivakSA bheda se jaise eka hI vyakti bar3e bhAI kI apekSA se choTA hai aura choTe bhAI kI apekSA se bar3A hai| usI prakAra dharmAdi dravyoM kI eka hI AkRti para dravya kI anapekSA se zuddha vyaMjanaparyAya aura paradravya kI apekSA se azuddha vyaMjanaparyAya hai| AkRti kI taraha saMyoga bhI eka prakAra kI paryAya hai|1280 jisa taraha ghaTAkR ti, zarIrAkRti lokAkAza parimANa dharmAstikAya kI AkRti Adi paryAya hai, usI taraha do-tIna paramANuoM ke saMyoga se bane dvayaNuka-tryaNukAdi skandhoM tathA ghaTa-paTAdi anya padArthoM ke saMyoga se banI dharmAstikAya Adi kI avasthA vizeSa bhI paryAya hai| nyAyavaizeSikadarzana ne 'saMyoga' ko 24 guNoM meM se eka guNa mAnA hai| parantu 'saMyoga' meM guNa kA lakSaNa 'sahabhAvitva' ghaTita nahIM hotA hai| saMyoga sadA dravya ke sAtha nahIM rahatA hai| kabhI rahatA hai to kabhI nahIM bhI rahatA hai| dvayaNuka-tryaNukAdi meM Aja saMyoga hai to kala saMyoga nahIM bhI ho sakatA hai tathA bhaviSya meM saMyoga bana bhI sakatA hai| isa prakAra saMyoga utpAda vinAzavAlA hone se dravya kA sahabhAvI guNa nahIM hai|1281 punaH saMyoga sadA do dravyoM ke madhya hI hone se prazna ubharatA hai ki saMyoga do dravyoM meM se kisa dravya kA guNa hai ? ghaTa aura AkAza ke saMyoga meM saMyoga ghaTa kA 1279 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR.674 1280 saMyogai AkRti pari, pajjAya khvaay| uttarAdhyayanai bhAkhiyAM, lakSaNa pjjaay|| dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/11 1281 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 675 ....... praya For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 guNa hai ? yA AkAza kA guNa hai ? kyoMki do dravyoM ke madhya eka guNa nahIM raha sakatA hai|1282 pratyeka guNa apane-apane dravya ke Azrita hI rahatA hai| ataH saMyoga guNa na hokara paryAya hai| isI kAraNa se uttarAdhyayanasUtra meM saMyoga ko ekatva, pRthkatva, saMkhyA, saMsthAna, viyoga kI taraha paryAya ke lakSaNa ke bheda ke rUpa meM hI pratipAdita kiyA hai|1283 dravya kA anya rUpa meM rUpAntaraNa (dravyAnyathAtva) hone para hI use azuddha paryAya kahanA caahie| parantu ghaTa, paTa, lokAza Adi paradravyoM ke saMyoga se honevAlI paryAyoM ko azuddha paryAya kaise kaha sakate haiM ? unheM to upacarita paryAya hI kahanA caahie|1284 zarIrAdi mUrtadravyoM ke saMyoga se jIva kA mUrtarUpa meM pariNamita honA yA viSa ke saMyoga se dUdha kA viSa rUpa meM pariNamita honA ityAdi ko to azuddha paryAya kahA jA sakatA hai| parantu dharmAdi dravyoM kA ghaTa, paTa Adi parapadArthoM se saMyoga hone para bhI, ve dharmAdi dravya apariNAmI hone se anyathA rUpa se pariNamita nahIM hote haiN| ataH ghaTapaTAdi paradravya ke saMyogajanya ghaTadharmAstikAya, paTadharmAstikAya, ghaTAkAza, paTAkAza Adi vAstavika nahIM hone se unheM upacarita paryAya hI kahanA caahie| isa zaMkA kA samAdhAna prastuta karate hue yazovijayajI kahate haiM -paradravya ke saMyogajanya paryAya ko azuddha paryAya ke rUpa meM nahIM mAnane para to asadbhUta vyavahAranaya se grAhya manuSya Adi jIva kI paryAyoM ko bhI azuddha paryAya nahIM kahA jA sakatA hai|1285 kyoMki manuSya Adi paryAyeM bhI karma nAmaka paradravya ke saMyoga se hI prakaTa hote haiN| ataH manuSya Adi ko bhI upacarita paryAya hI kahanA caahie| yadi manuSya Adi paryAya asadbhUta vyavahAranaya se grAhya hone se azuddha paryAya haiM to dharmAdi 1282 vahI, pR. 676 1283 ekata pRthkata timavalI, saMkhyA sNtthaanni| valI saMyoga vibhAga e, manamAM tuM aanni|| . dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/12 1284 "havai jo ima kahasyo, je" dharmAstikAyadikanaiM paradravya saMyoga chaiM, te upacarita paryAya kahii, paNi azuddhaparyAya na kahiiM, dravyAnyathAtva hetunaiM viSaiM ja azuddhatvavyavahAra chaiM" ......................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/13 kA TabbA 1285 upacAri na azuddha te, jo prsNyog| asadbhUta manujAdikA, to na azuddha joga / / ............ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/13 For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 dravyoM meM pragaTa hone vAlI paradravya ke saMyogajanya ghaTadharmAstikAya, paTadharmAstikAya, ghaTAdharmAstikAya, paTAdharmAstikAya, ghaTAkAza, paTAkAza ityAdi paryAyeM bhI asadbhUta vyavahAranaya se hI grAhya hone se azuddha paryAyeM hI kahI jaayegii| dvitaMtu Adi ke samAna kevala sajAtIya dravyoM ke aMzoM ke saMyogajanya (kevala svadravya se svadravya ke saMyogajanya) paryAyoM ko hI azuddha paryAya mAnane para to jIva dravya meM pragaTa honevAlI pudgala (karma) rUpa vijAtIya dravya ke saMyogajanya manuSya Adi paryAyoM ko bhI azuddha paryAya nahIM kahakara upacarita paryAya hI mAnanA pdd'egaa| 1286 punaH sajAtIya dravyoM ke saMyogajanya paryAyeM kevala pudgalAstikAya dravya meM hI hone se jIva meM honevAlI manuSya Adi paryAyeM, dharma Adi cAroM dravyoM meM hone vAlI ghaTadharmAstikAya Adi paryAyoM ko azuddha paryAya nahIM kahA jA sakegA, kyoMki ye paryAyeM saMyogajanya hai| parantu zAstroM meM manuSya Adi paryAyoM ko azuddha paryAya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai|1287 etadartha do dravyoM ke saMyogajanya cAhe vaha dravya sajAtIya hoM athavA vijAtIya ho, paryAya ko azuddhaparyAya kahA jAtA hai| kyoMki vaha paryAya svatantra dravyajanya na hokara ubhayajanya paryAya hotI hai| upacarita paryAya vahAM hotI hai jahA~ kalpanA kI jAtI hai arthAt vAstavika svarUpa anyatra ho aura usakI kalpanA anyatra ho vahA~ upacarita paryAya hotI hai| jaise jJAnaguNa AtmA meM hotA hai| kintu pustaka Adi jJAna kA kAraNa hone se pustaka meM jJAna kA Aropana kiyA jAtA hai|1288 ghaTadharmAstikAya Adi paryAyoM meM isa prakAra kA upacAra, kalpanA yA Aropana nahIM hone se ve upacarita paryAya nahIM haiM, apitu azuddha paryAya haiN| jisa prakAra jIva aura pudgala dravya kI manuSyAdi tathA dvayaNukAdi paryAyoM ko paradravya ke saMyoga kI vivakSA se azuddhaparyAya kahA jAtA hai, usI prakAra dharmAdi dravyoM kI AkRtiyoM ko bhI paradravya ke saMyoga kI vivakSA se azuddha paryAya kahA jAtA hai| 1286 dvitantukAdi paryAyanI pari ekadravyajanakAvayavasaMghAtanaiMja azuddha dravya vyaMjana paryAyapaNaM ja kahatAM __ rUDU lAgai ................ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/13 kA TabbA 1287 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-2, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 698 1288 vahI, pR. 698 For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'parApekSA' ke samAna hone para dharmAstikAya Adi kI AkRti ko azuddha paryAya kahane meM koI Apatti nahIM AtI hai| 1289 isa prakAra dharma Adi cAroM dravyoM kI AkRti ko paradravya-nirapekSa yA svadravya kI paryAyarUpa meM mAnane para vaha zuddhavyaMjanaparyAya hai tathA unhIM AkRtiyoM ko paradravya - sApekSa yA paradravya ke saMyogajanya mAnane para azuddhavyaMjanaparyAya hai| eka hI paryAya ko paradravya kI apekSA ke AdhAra para azuddha yA svadravya ke AdhAra para zuddhaparyAya kahA jAtA hai| svaparyAya ke rUpa meM vivakSA karane para paradravya ke saMyoga kI apekSA nahIM rahatI hai / parApekSA kI vivakSA karane para paradravya ke saMyoga kI apekSA rahatI hai| yahI zuddha aura azuddha paryAya kI vilakSaNatA hai| 1290 upAdhyAya yazovijayajI ne apane grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM devasena AcArya kRta nayacakra meM varNita cAra prakAra kI paryAyoM kA bhI ullekha kiyA hai| 1291 nayacakra ke anusAra paryAya ke mukhya do bheda haiM dravyaparyAya aura guNaparyAya / prathama dravya paryAya ke sajAtIya aura vijAtIya ke rUpa meM do prakAra haiM / guNaparyAya ke bhI svabhAva aura vibhAva ke bheda se do bheda haiN| dravyaparyAya sajAtIya dravya paryAya 1289 dharmAdika parapajjai, visamAi em| azuddhatA avizeSathI, jia pudgali jema / / -- paryAya vijAtIya dravyaparyAya 442 paryA svAbhAvika guNaparyAya vibhAvika guNaparyAya dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14 / 14 1290 tasmAdapekSAnapekSAbhyAM zuddhAzuddhAnekAntavyApakatvameva zreyaH dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/13 kA TabbA havai prakArAntarai caturvidha paryAya nayacakraI kahiyA te dekhADai chai 1291 ima sajAtIyadravyaparyAya, vijAtIyadravyaparyAya, svabhAvaguNaparyAya, vibhAvaguNaparyAya, 4bhedaparyAyanA kahavA dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14/16 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 1. sajAtIya dravya paryAya : samAna jAtIya dravyoM ke saMyoga se utpanna hone vAlI paryAya ko sajAtIya dravyaparyAya kahA gayA hai| jaise - dvayaNuka, tryaNuka, caturaNuka Adi pudgalaskandhoM kI sajAtIya dravya paryAya hotI hai| dvipradezI Adi skandha do-tIna-cAra paramANuoM ke saMyoga se utpanna hote haiN| 1292 ye sabhI paramANu pudgalAstikAya nAmaka eka hI dravya ke hone se ina paramANuoM ke saMyoga se bane dvipradezI skandha Adi sajAtIyadravya paryAya hai| 2. vijAtIya dravyaparyAya : paraspara bhinna jAti ke do dravyoM ke saMyoga se pragaTa honevAlI paryAya vijAtIya dravya paryAya hai| jaise - manuSya, tiryaca Adi paryAya vijAtIya dravya paryAya ke udAharaNa haiN| 1293 manuSya Adi paryAyeM jIvadravya aura karma (pudgaladravya), ina do dravyoM ke saMyoga se utpanna hotI hai| ye donoM dravya bhinna-bhinna jAti ke dravya haiN| eka cetana dravya hai to dUsarA acetana dravya hai| ataH manuSya Adi paryAya vijAtIya dravya ke saMyogajanya hone se, inheM vijAtIya dravya paryAya kahA jAtA hai| svabhAvika guNaparyAya : jisa guNaparyAya meM paradravya kI apekSA nahIM rahatI hai, use svabhAvika guNaparyAya kahA jAtA hai| jaise- kevljnyaan| yaha jIvadravya kA svataMtra aura svabhAvabhUta guNa hai| 1292 dvayaNuka dvipradezikAdi skandha, te sajAtIya dravyaparyAya kahiiM, 2 milI eka dravya upanuM te mATi. ....... vahI, gA. 14/16 kA TabbA 1293 manajAdiparyAya te vijAtIya dravyaparyAyamAMhI, 2 milI paraspara bhinna jAtIya dravya paryAya upavo te vatI .......... vahI, gA. 14/16 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM karmarUpa paradravya kI apekSA nahIM hai| isalie kevalajJAna svabhAvika guNaparyAya hai| 1294 vibhAvaguNaparyAya : I paradravya ke saMyoga se pragaTa honevAlI paryAya ko vibhAvaguNaparyAya kahA gayA hai / udAharaNArtha matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAnaAdi / ye jIva ke jJAnaguNa kI paryAyeM hone para bhI karma nAmaka paradravya kI parataMtratA vAle haiN| isalie ina paryAyoM ko vibhAva guNaparyAya kahA gayA hai| 1295 1296 yazovijayajI ne uparokta bhedoM kI samIkSA karate hue kahA hai ki ina cAra prakAroM kI paryAyoM meM sabhI paryAyoM kA samAveza nahIM hone se ye bheda apUrNa haiM / paramANurUpa paryAya kA samAveza ina cAra prakAra kI paryAyoM meM nahIM hotA hai|' paramANurUpa paryAya vijAtIya yA sajAtIya dravya ke saMyogajanya nahIM hone se prathama aura dvitIya donoM prakAroM meM antarnihita nahIM ho sakatI hai tathA paramANu dravyarUpa hone se vaha tIsare aura caturtha prakAra meM bhI antarbhUta nahIM ho sakatA hai / kadAcit koI aisI dalIla kare ki 'paramANu' paryAya nahIM hai, apitu dravya hai / isakA kAraNa yaha hai ki paryAya kAryarUpa hotA hai tathA jo kAryarUpa hotA hai vaha sadaiva saMyogajanya hI hotA hai| jisa prakAra taMtuoM ke saMyoga se paTa rUpa kArya saMpanna hotA hai, usI prakAra paramANu kisI aMzoM kA saMyogasvarUpa nahIM hai / etadartha paramANu paryAya hI nahIM hai| isa samasyA kA samAdhAna prastuta karate hue yazovijayajI kahate haiM - zAstroM meM 'paramANu' ko vibhAgajAta kArya kahA gayA hai| 1297 jisa prakAra sajAtIya 1294 kevalajJAna te svabhAvaguNaparyAya, karmarahitapaNA mATaiM 1295 matijJAnAdika- te vibhAvaguNaparyAya, karma parataMtrapaNA mATiM 444 1297 paryAyapaNuM tehanaiM vibhAgajAta zAstri kahiuM chai. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14 / 16 kA TabbA vahI. gA. 14/16 kA TabbA 1296 e cAra bheda paNi prAyika jANavA, je mATaiM paramANurUpa dravyaparyAya te e cAramAhi na antarbhAvai vahI, gA. 14 / 16 kA TabbA dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 14 / 16 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 yA vijAtIya dravyoM ke saMyoga se ghaTa-paTa Adi tathA manuSya, tithaMca Adi kAryoM (paryAyoM) hote haiM, usI prakAra akhaNDa vastuoM se avayavoM kA vibhAga hone se bhI jo khaMDita vastu banatI hai, vaha bhI kAryasvarUpa hI hai| jisa prakAra akhaMDapaTa ko phAr3ane se khaMDapaTa, ghaTa ke phUTane para kapAla Adi vibhAgajanya paryAya (apUrvakArya) hai usI prakAra dvayaNuka-tryaNuka-caturaNuka Adi skandhoM ke bikharane (vibhAga) se paramANu rUpa kArya (paryAya) kI utpatti hotI hai| isalie paramANu bhI paryAya hai| sanmatiprakaraNa meM bhI kahA gayA hai ki saMyoga kI taraha vibhAga se bhI kArya niSpanna hote haiN| yathA aNuduaNuehiM dave Araddha, 'tiaNuyaM' ti tassa vveso| tatto a pUva vibhatto, aNutti jAo aNu hoI / / 1298 jisa prakAra eka aNu aura dvayaNu donoM ke saMyoga se bane navIna skandha ko tryaNuka kahA jAtA hai, usI prakAra tryaNuka ke vibhakta hone se alaga hue aNu ko bhI 'yaha paramANu hai' aisA kahA jAtA hai| ataH jaise avayavoM ke saMyoga se paryAya paidA hotI hai, vaise hI avayavoM ke alaga hone para bhI navIna paryAya kI utpatti hotI hai| paryAya saMyoga aura vibhAga ubhayajanya hone se paramANu vibhAgajanya paryAya -yaha mAnA jA sakatA hai| yaha paramANu rUpa paryAya nayacakrakRta paryAyoM ke cAroM prakAroM meM se kisI bhI prakAra meM samAviSTa nahIM hotA hai| ataH yazovijayajI kI dRSTi meM paryAyoM ke ukta bheda apUrNa hai| 1298 sanmatiprakaraNa, gA. 3/39 For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 SaSTam adhyAya dravya, guNa evaM paryAya kA pArasparika sambandha eka dravya kA dUsare dravya se sambandha - jainadarzana ke abhimata meM vizva dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya aura kAla ina chaha dravyoM kA samUha hai| ina chahoM dravyoM meM paraspara kathaMcit bhinnatA kA aura kathaMcit abhinnatA kA donoM sambandha haiN| 1299 yadyapi pratyeka dravya svataMtra aura svapratiSThita hai tathA eka dravya kA dUsare dravya se koI vAstavika sambandha nahIM hai, phira bhI chahoM dravyoM kA avagAhana kSetra lokAkAza hone se ye chahoM dravya ekakSetrAvagAhI hai| jina AkAza pradezoM meM dharmadravya aura adharmadravya kA astitva hai, unhIM AkAza pradezoM meM jIvAstikAya, pudgalAstikAya Adi dravyoM kA bhI astitva hai| AcArya kundakunda ke zabdoM meM kaheM to chahoM dravya anyonya praviSTa haiN| eka dUsare ko avakAza dete haiN| 1300 isa prakAra ekakSetrAvagAhana kI dRSTi se chahoM dravyoM meM paraspara abhinnatA hai| dUsarI ora jisa prakAra cetana eka dravya aura padArtha hai, usI prakAra dharma Adi dravya bhI eka dravya aura padArtha hai| ataH dravyatva yA padArthatva sAmAnya kI apekSA se chahoM dravyoM meM abhinnatA hai|1301 ___ draSTavya hai ina chahoM dravyoM kA paraspara atyanta saMkara hone para bhI unameM ekatA nahIM ho sakatI hai|1302 kyoMki ve apane-apane pratiniyata svabhAva se cyuta nahIM hote haiN| anAdikAla se jIvadravya aura karmarUpa pudgaladavya eka dUsare ko prabhAvita karake kSIra-nIra kI taraha mila jAne para bhI na to jIvadravya ke pradeza, pudgaladravya ke pradezoM ke rUpa meM parivartita hote haiM aura na hI pudgaladravya, jIvadravya ke guNoM ko 1299 tihAM-jar3a cetana mAMhi, paNi bhedAbheda kahatAM jaina- mata vijaya pAmai - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/7 kA ttbbaa| 1300 aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsa-maNNa-maNNssa ........... paMcAstikAya, gA. 7 kA pUrvArdha / 1301 bhinna rUpa je jIvAjIvAdika tehamAM, rUpAntara dravyatva padArthatvAdika, tehathI jagamAMhi abheda paNi Avai - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/7 kA TabbA 1302 melaMtA vi ya NiccaM sagaM sabhAvaM Na vijahati .......... -paMcAstikAya, gA. 7 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 apanAtA hai| isa prakAra svarUpAcyuti kI apekSA se chahoM dravyoM meM paraspara bhinnatA bhI hai| dUsarI bAta yaha hai ki chahoM dravya paraspara eka dUsare kA upakAra karate haiN| jaise dharmadravya jIvAdi kI gati meM aura adharmadravya jIvAdi ke sthiti meM sahAyaka banatA hai| AkAzadravya lokavyApI aura vibhu hone se apane meM anya samasta dravyoM ko avakAza (sthAna) detA hai| pudgalAstikAya samasta bhautika racanAoM kA mUla kAraNa hai| jIva bhI paraspara eka dUsare kA upakAra karate haiN|1303 isa taraha upakAra aura upakRta kI apekSA se bhI dravyoM meM paraspara bhinnatA kA bhI sambandha hai| astittva kI apekSA chahoM dravyoM meM ekattva hai| apane-apane nijaguNoM kI apekSA bhinnatva bhI hai, yahI jainadarzana kA niSkarSa hai| dravya kA guNa se sambandha dravya aura guNa ke sambandha meM nimna cAra binduoM ke AdhAra para vicAra kiyA jA sakatA hai - 1. jo dravya ke Azrita rahate haiM ve guNa aura jo guNoM kA Azraya hai vaha dravya hai uttarAdhyayanasUtra'304 meM dravya ko guNoM kA Azrayasthala aura guNa ko dravya ke Azrita rahanevAle dharmoM ke rUpa meM paribhASita kiyA hai| yahA~ dravya ko AdhAra aura guNa evaM paryAya ko Adheya ke rUpa meM varNita kiyA hai| tattvArthasUtra meM bhI "dravyAzrayAnirguNA guNAH1305." kahakara vizeSa rUpa se yaha batAyA gayA hai ki yadyapi guNa dravya ke Azrita rahate haiM, parantu una guNoM ke Azrita rahane vAle anya koI guNa yA vizeSa nahIM hai| 1303 parasparopagraho jIvAnAm .... -tattvArthasUtra, 5/21 1304 guNANamAsao davvaM -uttarAdhyayanasUtra, 28/6 1305 tattvArthasUtra, 5/40 For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 2. dravya kA bhedaka dharma guNa hai - dravya kA svalakSaNa guNa hai| vivakSita dravya ko dravyAntara se pRthak karane vAle usa dravya ke svalakSaNa rUpa guNa hI hote haiN| 1306 jaise jJAnAdiguNoM ke kAraNa jIvadravya pudgala Adi dravyoM se bhinna astitva rakhatA hai aura pudgaladravya bhI rUpa, rasa Adi guNoM ke kAraNa anya dravyoM se apanA svataMtra astitva rakhatA hai| yadi dravyoM meM bhedaka guNa na ho to dravyoM meM sAMkarya ho jaayegaa| ataH dravya meM bheda karanevAlA dharma guNa hai|1307 dravya ke anvayI vizeSa guNa hai - dravya ko anvaya aura guNoM ko anvayI kahA jAtA hai|1308 dravya kA pravAha anavarat rUpa se calatA rahatA hai, isalie vaha anvaya hai aura yaha anvaya jinake haiM ve anvayI kahalAte haiN| dravya meM anvayatA yA 'yaha vahI hai aisI pahacAna guNoM ke kAraNa hI hotI hai| kyoMki dravya ke samasta avasthAoM meM guNa kI anuvRtti barAbara pAyI jAtI hai| ataH ananta guNoM ke samudAya rUpa dravya meM jina vizeSoM kI anuvRtti pAI jAtI hai, ve anvayI vizeSa hI guNa haiN|1309 4. dravya ke sahavartI yA sahabhAvI guNa haiM - jisa dravya ke jitane aura jo-jo guNa hote haiM, ve tInoM kAla meM utane aura ve hI rahate haiN| jo dravya meM yugapat sadAkAla rahate haiM ve hI guNa haiN| 1310 guNa sadA 1306 AlApapaddhati, 1/93 1307 sarvArthasiddhi,5/38/600 1308 paMcAdhyAyI, zlo. 1/42, 44 1309 dravyAzrayA guNAH syurvizeSamAtrAstu nirvizeSAzca, ....................... paMcAdhyAyI, zloka -1/104 1310 saha bhavo guNAH ............. ............................. AlApapaddhati, sU. 92 For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 dravya ke sahavartI hote haiN|1311 ve paryAya kI taraha krama-krama se nahIM hote haiN| guNa se pRthak dravya kA aura dravya se pRthak guNa kA astitva nahIM hotA hai| dravya aura guNa kA bhedAbheda sambandha :___jaina paramparA meM dravya aura guNa ke pArasparika sambandha ko lekara mukhya rUpa se tIna prakAra kI vicAradhArA prApta hotI hai| __dravya guNoM kA Azrayasthala hai| 2- dravya guNoM kA saMghAta hai| 3- dravya guNa aura paryAyavAlA hai| Agama meM dravya ko guNoM kA AzrayasthAna aura dravya ke Azrita rahanevAle ko guNa kahA hai| 1312 yahA~ dravya aura guNa meM Azraya-Azrita athavA AdhAra-Adheya sambandha kI parikalpanA kI gaI hai| kintu AdhAra-Adheya sambandha pRthak-pRthaka astitva rakhanevAle do padArtha ke madhya meM hI ho sakatA hai| jaba dravya aura guNa kI bhinna-bhinna sattA hI nahIM hai to unameM AdhAra-Adheya sambandha kaise ho sakatA hai ? guNa se rahita hokara na dravya kI sattA hai aura na dravya se rahita hokara guNa kI koI sattA hai|1313 udAharaNa ke lie vastra dravya hai aura usameM pAye jAne vAle rUpa Adi usake guNa haiN| yadi vastra meM se rUpAdi guNoM ko alaga kara diyA jAye to vastra nAmaka koI padArtha hI zeSa nahIM rhegaa| dravya nahIM hai to guNa nahIM hai aura guNa nahIM hai to dravya nahIM hai| isalie dravya aura guNa kA Azraya aura AzrayIbhAva aisA nahIM hai jaisA ki pustaka kI caukI ke sAtha hotI hai| yahA~ pustaka ko caukI se alaga kiyA jA sakatA hai| parantu guNa ko dravya se alaga nahIM kiyA jA sakatA hai| dravya aura 1311 sahavartino guNA' Avazyakaniyukti, hari. vR. pR. 445 1312 uttarAdhyayanasUtra, 28/6 1313 Natthi guNo tti va koI pajjAo tIha vA viNA davvaM ........... pravacanasAra, gA. 2/18 For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 guNa kA Azraya-AzrayIbhAva pustaka aura akSaroM kA jaisA hotA hai| pustaka akSaroM se bhinna nahIM hai tathApi use akSaroM kA AdhAra mAnA jAtA hai| 314 akSaroM ko pustaka se nikAla dene para to pustaka nAma kI koI vastu hI zeSa nahIM rhegii| etadartha dravya aura guNa meM kathaMcid abhinnatA bhI hai| isI tathya ko dhyAna meM rakhakara sarvArthasiddhikAra'315, paMcAdhyAyIkAra1316 Adi ne dravya ko guNoM kA samudAya mAnA hai| parantu dravya aura guNa kI pRthak-pRthak sattA nahIM mAnane para to unameM ekamAtra tAdAtmaya sambandha hI raha jaayegaa| dravya, guNoM kA akhaNDa piNDa hai, isa dRSTi se donoM meM bheda nahIM hone para bhI samudAya aura samudAyI meM kathaMcid bhinnatA bhI hotI hai| jaise anna ke dAne aura anna ke dAnoM ke Dhera meM bheda aura abheda donoM kahA jA sakatA hai| dAnoM ko Dhera se alaga kara diyA jAya to Dhera kucha rahegA hI nhiiN| dAnoM kA samUha hI Dhera kahalAtA hai| usI prakAra guNoM ko dravya se alaga kara dene para dravya kI koI sattA hI nahIM bcegii| ataH guNoM kA samUha hI dravya kahalAtA hai| phira jisa prakAra dAne aura Dhera eka nahIM hai usI prakAra guNa aura dravya bhI eka nahIM hai| jaise eka dAne ko Dhera nahIM kahA jAtA hai, usI prakAra eka guNa ko bhI dravya nahIM kahA jAtA hai, apitu guNoM ke samUha ko hI dravya kahA jAtA hai| isa dRSTi se dravya aura guNa bhinna-bhinna bhI haiN| dravya samudAya hai, guNa samudAyI hai, dravya aMzI hai aura guNa aMza hai, dravya AdhAra hai aura guNa Adheya hai|1377 isalie jo dravya hai vaha guNa nahIM hai aura jo guNa hai vaha dravya nahIM hai| 318 vAcaka umAsvAti ne 'guNaparyAyavad dravyam' kahakara dravya kI jo paribhASA dI hai usameM dravya aura guNa-paryAya meM kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA donoM hI parilakSita hotI hai| vatup pratyaya ko jor3akara dravya ko guNa aura paryAyavAlA batAyA 1314 paMcAdhyAyI kA vivecana, -paM. makkhanalAlajI zAstrI, pR. 38 1315 tebhyo'nyatvaM kathaMcidApadyamAnaH samudAyo dravyavyapadezabhAk ............. sarvArthasiddhi, 5/30/600 1316 guNa samudAyo dravyaM lakSaNametAvatApyuzanti budhAH ..................... paMcAdhyAyI, gA. 73, pUrvArdha 1317 jyotipuMja - jaina divAkara, pR.1 1318 jaM davvaM taM Na guNo jo vi guNo so Na taccamatyAdo - pravacanasAra, gA. 2/16 For Personal & Private Use Only Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 hai| isakA Azaya kadApi yaha nahI hai ki guNa-paryAya koI dUsare padArtha haiM, jo dravya meM rahate haiM aura dravya unakA AdhArabhUta koI dUsarA padArtha hai| parantu trikAlavartI paryAyoM kA samUha hI dravya hai| jaise suvarNa se usakA guNa pIlApanA aura kuNDalAdi paryAya bhinna nahIM hai, vaise hI dravya se bhinna guNa aura paryAya nahIM hai| parantu jaise pIlApanA yA kuNDalAdi dravya nahIM hai usI prakAra guNa yA paryAya bhI dravya nahIM hai| guNa aura guNI meM pradeza bheda nahIM hai| jo pradeza pIlApana aura kuNDalAdi ke haiM ve hI pradeza suvarNa dravya ke haiN| isa prakAra upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra dravya aura guNa meM pradeza bheda nahIM hone para bhI saMjJA, lakSaNa, prayojana, indriyagrAhyayatA Adi kI dRSTi se bheda bhI hai|1319 saMkSepa meM DaoN. sAgaramala jaina ke zabdoM meM kaheM to sattA ke stara para guNa aura dravya meM abheda hai, kintu vaicArika stara para donoM meM bheda bhI hai|1320 gaNa ke sambandha meM naiyAyika aura jainamata kA antara : naiyAyikoM ke abhimata meM dravya aura guNa meM atyanta bhinnatA hai| kyoMki dravya prathama kSaNa meM nirguNa aura niSkriya hotA hai| dravya ke utpanna hone ke pazcAt dvitIya kSaNa meM dravya meM usase atyanta bhinna guNa aura paryAya (kArya) utpanna hote haiN| dravya meM guNa samavAya sambandha se rahatA hai| jainadarzana ke anusAra dravya guNoM kA samudAya hai1321 aura guNa dravya ke Azrita rahane vAle dharma haiN| 1322 dravya aura guNa meM sarvathA bheda nahIM hai, apitu kathaMcit hI bheda haiN| yadi samudAya (dravya) se samudAyI (guNa) bhinna hai to phira samudAya hI nahIM rhegaa| isalie jainoM kA kahanA hai ki dravya aura guNa 1319 saMjJA saMkhyA lakSaNayI paNi, bheda ehono jANI re - .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/16 1320 jainadarzana meM dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA, - pR. 65 1321 guNa samudAyo dravyaM ........... paMcAdhyAyI, gA. 1/73, pUrvArdha 1322 dravyAzrayA nirguNA guNAH .... tattvArthasUtra, 5/40 For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 avibhakta pradezI haiN| 1323 guNa aura guNI kA astitva bhinna-bhinna nahIM hai| jo pradeza guNI vastra ke haiM, ve hI zuklAdi guNoM ke pradeza haiN| jo zuklAdi guNa ke pradeza haiM, ve hI guNI vastra ke pradeza haiN| isa prakAra unameM pradeza bheda nahIM hone se abhinnatA hai| kintu guNa aura guNI meM nAmabheda, lakSaNabheda, saMkhyAbheda bhI pAyA jAtA hai| 1324 yahA~ dRSTavya hai ki saMjJA, saMkhyA kI dRSTi se dravya aura guNa meM bheda hone para bhI vasturUpa se bheda nahIM hai| vasturUpa se bheda aura vasturUpa se abheda ko paM. kailAzacandra zAstrI ne do udAharaNoM se samajhAyA hai|1325 - prathama dhana ke yoga se dhanI vyavahAra hotA hai| yahA~ dhana aura dhanI purUSa ke astitva Adi bhinna-bhinna haiN| yahA~ vastu rUpa se bheda hai| dUsarA jJAna ke yoga se jJAnI vyavahAra hotA hai| yahA~ jJAna aura jJAnI kA astitva alaga-alaga nahIM hai| yadi donoM ko sarvathA bhinna mAna lane para to donoM hI acetana avasthA ko prApta ho jaayeNgeN| jJAna aura jJAnI vastu rUpa se bheda nahIM hai| jJAnI ke binA jJAna aura jJAna ke binA jJAnI donoM hI nahIM ho sakate haiN| isalie dravya aura guNa meM abheda bhI hai| punaH jainadarzana ke anusAra dravya aura guNa ko sarvathA bhinna mAna lene para yA to dravya kI anaMtatA hogI yA dravya kA abhAva hogaa|1326 guNa niyama se kisI ke Azraya se rahate haiM aura ve jisake Azraya se rahate haiM vaha dravya hai| yadi guNa aura dravya bhinna hai to guNa anya kisa ke Azraya se raheMge aura ve jisake Azrita rahegeM vahI dravya hai| isa prakAra dravya kI anaMtatA kA prasaMga upasthita ho jaayegaa| punaH guNa ko usake AzrayabhUta dravya se bhinna mAnane para guNa nirAdhAra ho jAyegeM aura guNarahita dravya niHsvarUpa ho jaayegeN|1327 isalie jainadarzana dravya aura guNa meM kathaMcit abheda ko bhI mAnatA hai| 1323 avibhatta-maNaNNattaM davaM guNANaM. paMcAstikAya, gA. 45 1324 saMjJA saMkhyA lakSaNayI paNi bheda dravyagaNaparyAyanorAsa, gA. 2/16 1325 nayacakra kA vivecana - paM. kailAzacandra zAstrI, pR. 25 1326 NiccaM guNa-guNibheye davvAbhAvaM aNaMtiyaM ahavA, - nayacakra, gA. 47 1327 paMcAstikAya, gA. 44, 45 For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 nyAyadarzana ke anusAra dravya utpatti ke samaya meM nirguNa hotA hai aura bAda meM samavAya sambandha se dravya aura guNa meM sambandha sthApita hotA hai| parantu yadi dravya nirguNa hai to guNa ke sambandha se bhI guNavAna nahIM bana sakatA hai| kyoMki kisI bhI padArtha meM asat zakti kA utpAdana nahIM hotA hai| yadi aisA hotA hai to jJAna guNa ke sambandha se ghaTa bhI cetana ho jAyegA aura yadi dravya guNavAna hai to samavAya sambandha kI AvazyakatA hI nahIM rhegii|1328 samavAya sambandha ko mAnane para to anavasthA doSa kA prasaMga AtA hai|329 kyoMki yaha prazna ubharanA svAbhAvika hai ki yadi guNa dravya meM samavAya sambandha se rahatA to samavAya sambandha guNa aura guNI meM kisa sambandha se rahatA hai ? isalie jainadarzana ke abhimata meM guNa dravya kA sahabhAvI dharma hai| guNa se pRthak dravya nahIM hotA hai| upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra dravya aura guNa meM abheda nahIM mAnane para to kAraNa-kArya sambandha hI ghaTita nahIM hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki sarvathA asat vastu kI utpatti kharaviSANa kI taraha kadApi nahIM ho sakatI hai| 1330 dravya kAraNa hai aura usase pragaTa hone vAlI paryAyeM kArya haiN| jaise ki miTTI-ghaTa aura tantu-paTa ina donoM udAharaNoM meM miTTI aura tantu dravya aura kAraNa haiM aura unase utpanna hone vAle ghaTa aura paTa kArya haiN| yadi miTTI aura tantu meM abheda rUpa se ghaTa-paTa vidyamAna nahIM hai to sarvathA asat vastu kI utpatti kaise ho sakatI hai ? isalie kAraNa (dravya) meM kArya (paryAya) pragaTa hone kI zakti vidyamAna rahatI hai| ataH dravya meM guNa aura paryAya abhedabhAva se sat haiN| dravya meM apane apane kArya (paryAya) pragaTa hone kI zakti tirobhAva se avazyameva rahatI hai jo kAlAdi sAmagrI ke prApta hone para AvirbhUta hotI hai|1331 1328 vahI, gA. 48, 49 1329 aNavatthA samavAe kiha eyattaM psaahedi| -nayacakra, gA. 47 kA uttarArdha 1330 jo abheda nahIM ehano jI, to kAraya kima hoI ? achatI vastu na nIpajaijI, zazaviSANa pari joI re|| ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/7 1331 dravyarUpa chatI kAryanIjI, tirobhAvanI re shkti| AvirbhAvai nIpajaijI, guNa paryAyanI, vyakti re|| ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/8 For Personal & Private Use Only Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 asatkAryavAdI naiyAyikoM ke anusAra dravya-guNa-paryAya meM abheda mAnane para to kArya-kAraNa sambandha nahIM ghttegaa| kyoMki kAraNa sadA pUrvasamayavartI aura kArya sadA pazcAt samayavartI hotA hai| jahA~ pUrvApara samayavartitA hotI hai, vahA~ hI kAryakAraNabhAva hotA hai| isalie kArya-kAraNa yA dravya aura guNa-paryAya meM bheda mAnanA hI upayukta hai| kAryakAraNa meM bheda hone se hI kAraNakAla meM arthAt miTTI meM kArya arthAt ghaTa asat hai aura bAda meM daMDAdi sAmagrI ke prApta hone para hI ghaTa kI utpatti hotI hai| mRtpiNDa aura kapAla anukrama se ghaTa kI pUrvAvasthA aura pazcAdavasthA hai| jisa prakAra pazcAt avasthA kapAla ko dekhakara atIta viSayaka asat ghaTa kA smaraNAtmaka jJAna hotA hai usI prakAra pUrvAvasthA miTTI meM se asat ghaTa kI bhI utpatti hotI hai|1332 aisI naiyAyikoM kI mAnyatA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne naiyAyikoM kI uparokta mAnyatA ko mithyA ThaharAyA hai|1333 kyoMki kapAla meM atItakAlIna ghaTa sarvathA asat nahIM hai| yadi kapAla meM ghaTa sarvathA asat hai aura asat vastu kA jJAna hotA hai to kapAla ko dekhakara ghaTa kA hI jJAna kyoM hotA hai ? paTa, gAya, bhaiMsa Adi padArthoM kA jJAna kyoM nahIM hotA hai| ataH dravyArthikanaya se kapAla meM ghaTa sat hone se usakA smaraNAtmaka jJAna hotA hai aura isI prakAra pUrvAvasthA mRtpiNDa meM bhI dravyArthika naya se ghaTa sat hone se hI usakI utpatti hotI hai| parantu mRtpiNDakAla meM paryAyArthikanaya se ghaTa asat hone se sAmagriyoM kA yoga prApta hone para utpanna hotA hai| saMkSapa meM mRtpiNDakAla aura kapAlakAla meM paryAyArthikanaya se ghaTa asat hone para bhI dravyArthikanaya se donoM hI avasthA meM sat hai|1334 isa prakAra miTTI meM ghaTa sat-asat rUpa ubhayAtmaka hai| sarvathA asat vastu kA bodha aura utpatti donoM nahIM hone se kAryakAraNa bhAva meM 1332 naiyAyika bhASai isyuM jI, "jima achatArnu re jnyaan| viSaya atAtanujA, tima kAraya sahI nANa re|| ................ vahI, gA. 3/9 1333 achatAnI jJaptinI pari achatAnI utpatti hoi" ima kahiuM, te mata mithyA, - vahI. gA. 3/10 kA TabbA 1334 paryAyAratha te nahIM jI, dravyAratha chai nitya re - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/10 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 kathaMcit bheda aura abheda donoM sambandha haiN| ataH dravya aura guNa-paryAyoM meM bhI kathaMcid bheda aura abheda sambandha hai| isa vivecana kA phalitArtha yahI hai ki nyAyadarzana dravya aura guNa meM ekAnta bheda ko svIkAra karane se asatkAryavAda kA samarthaka hai| jabaki jainadarzana dravya aura guNa-paryAyoM meM bhedAbheda ko svIkAra karane se, kAryakAraNa sambandhI satAsatkAryavAda kA poSaka hai| nyAyadarzana aura jainadarzana ke guNa sambandhI avadhAraNA meM dUsarA antara yaha hai ki nyAyadarzana rUpa, rasa, gandha, sparza, saMkhyA, parimANa, pRthkatva, saMyoga, vibhAga, paratva, aparatva, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa prayatna, gurUtva, dravatva, sneha, saMskAra, dharma, adharma aura zabda ina caubIsa guNoM ko mAnatA hai| jainadarzana astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezatva, agurUlaghutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ina dasa sAmAnya guNoM ko evaM gatihetutva, sthitihetutva, avagAhahetutva, vartanAhetutva, rUpa, rasa, gandha, sparza, jJAna, darzana, sukha, vIrya, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ina solaha vizeSa guNoM ko mAnatA hai| ataH jainadarzana meM guNoM kI saMkhyA chabbIsa hai| dravya aura paryAya kA bhedAbheda : darzana jagata meM dravya aura paryAya ke paraspara sambandha ko lekara bhinna-bhinna vicAradhArAoM kA prAdurbhAva huaa| pariNAmasvarUpa kucha dArzanikoM ne dravya aura paryAya meM ekAntabheda ko svIkAra kiyA to kucha anya dArzanikoM ne ekAnta abheda ko apanI sahamati pradAna kii| jainadarzana dravya aura paryAya meM paraspara ekAntabheda athavA ekAnta abheda ko svIkAra nahIM karatA hai, kintu vaha bhedAbheda kA samarthaka hai| bhedavAda aura abhedavAda kA sundara samanvaya jainadarzana kI viziSTa dena hai| jainadarzana ke anusAra bheda aura abheda isa prakAra mile hue haiM ki eka ke binA dUsare kI upalabdhi saMbhava nahIM ho sakatI hai| jahA~ bheda hai vahAM apekSA vizeSa se abheda bhI hai tathA jahAM abheda For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 hai vahIM apekSA vizeSa se bheda bhI avazyameva vidyamAna rahatA hai|1335 yaha bheda aura abheda mAtra jJAna meM nahIM hai, apitu svayaM vastu meM hai| pratyeka padArtha svabhAva se hI bhedAbhedAtmaka hai|1396 ataH dravya aura paryAya meM paraspara bheda aura abheda donoM haiN| ___jainadarzana ke abhimata meM vastu dravyaparyAyAtmaka hai|1337 sthiti aura parivartana eka hI vastu ke do aMga hai| vastu kA aparivartanazIla (nitya) pakSa dravya hai aura parivartanazIla (anitya) pakSa paryAya hai| bhagavatIsUtra 398 meM kahA gayA hai -davaTThAe siyA sAsayA bhAvaTThayAe siyA asAsayA" arthAt dravya kI dRSTi se sat zAzvat hai aura paryAya kI dRSTi se sat azAzvat hai| 'sanmatitarka1339 meM bhI yahI mata vyakta kiyA huA hai - upajjati cayaMti A bhAvA niyameNa pjjvnyss| davaTThiyassa savvaM sayA aNuppanna avinnttuN|| paryAya kI apekSA se vastu utpanna hotI hai aura vinaSTa hotI hai, kintu dravya kI apekSA se vastu na to utpanna hotI hai aura na hI vinaSTa hotI hai| isakA phalitArtha yahI hai ki vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai| pariNamana vastu kA AdhArabhUta lakSaNa hai| isa pariNamana ke pariNAmasvarUpa vastu pratikSaNa jina bhinna-bhinna avasthAoM ko prApta hotI hai, ve paryAya kahalAtI haiM tathA ina pratikSaNa utpanna hone vAlI aura vinaSTa honevAlI paryAyoM ke madhya bhI jo apane mUlasvarUpa kA pUrNataH parityAga nahIM karatA hai, vaha dravya hai| udAharaNArtha mRtikA kI piMDa-sthAsa-kozakuzUla-ghaTa Adi paryAyeM badalatI rahatI haiM, kintu mRdravya apane sva-jAtIya dharma kA parityAga nahIM karatA hai| yadi dravya aura paryAya meM sarvathA abheda hotA to paryAya ke naSTa hone para dravya bhI naSTa ho jAtA kintu piMDa Adi paryAyoM ke naSTa hone para bhI 1335 jehano bheda abheda ja tehano, rUpAntara saMyutano re ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/8 kA pUrvArdha 1336 jainadharma-darzana, - DaoN mohanalAla mehatA, pR. 136 1337 pramANasya viSayaH dravyaparyAyAtmakaM vastu .............. pramANamImAMsA, 1/1/30 1338 bhagavai, 7/59 1339 upajjati cayaMti sanmatitarka, gA. 1/11 For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 mRttikA kA nAza nahIM hotA hai| isakA tAtparya yahI huA ki paryAya dravya nahIM hai| dravya aura paryAya meM kathaMcit bheda hai| yadi dravya aura paryAya meM kathaMcit bheda nahIM hotA to arthAt suvarNa dravya aura suvarNaghaTa, suvarNamukuTa Adi meM kathaMcit bheda nahIM hotA to suvarNaghaTa ke icchuka vyakti ko suvarNaghaTa ke nAza hone para zoka aura suvarNamukuTa ke icchuka vyakti ko suvarNamukuTa kI utpatti hone para harSa nahIM honA caahie|1340 usI prakAra suvarNa aura suvarNamukuTa, suvarNaghaTa Adi meM kathaMcit abheda sambandha nahIM hotA to suvarNa mAtra ke icchuka vyakti suvarNamukuTa ke nAza aura suvarNaghaTa ke utpanna hone para madhyasthabhAva meM nahIM raha sktaa| etadartha dravya aura paryAya meM paraspara kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA donoM hai| __dravya aura paryAya kA yaha bhedAbheda sambandha Agama sammata hai| Agama sAhitya meM kahIM para dravya aura paryAya meM bhinnatA kA pratipAdana huA hai to anyatra kahI abhinnatA ko bhI mukhyatA dI gaI hai| yathA- bhagavatIsUtra'341 meM kahA gayA hai ki 'athire paloTThai No thire paloTTai' - asthira paryAya parivartita hotI hai aura sthira dravya aparivartita rahatA hai| yahAM para spaSTa rUpa se dravya aura paryAya meM bheda parilakSita hotA hai| anyatra jaba yaha kahA gayA ki AtmA hI sAmAyika hai aura AtmA hI sAmAyika kA artha hai to vahA~ dravya aura paryAya meM abheda samarthita hai|1342 AtmA dravya hai aura sAmAyika AtmA kI eka paryAya hai| phira bhI AtmA ko sAmAyika se bhinna nahIM mAnA gayA hai arthAt Atmadravya hI sAmAyika aura usakA artha hai| aisA hI eka prasaMga AcArAMga1343 meM draSTavya hai - 'je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se AyA yahA~ para bhI Atma dravya se rahita paryAya kA astitva aura paryAya se rahita dravya ke astitva nahIM mAnA gayA hai| 1340 ghaTa mukuTa suvarNahi arthiyA, vyaya utapati thiti pekhaMta re| nija rUpaI hovai hemathI, duHkha harSa upekSAvaMta re|| .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 9/3 1341 bhagavaI, 1/440 1342 vahI, 1/427 1343 AyAro, 1/5/104 For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 yahA~ Atmadravya aura vijJAna rUpa AtmaparyAya meM abheda darzAyA gayA hai| parantu bhagavatI meM AyA siya NANe siya aNNANe' kahakara Atmadravya aura jJAna meM bhinnatA kA pratipAdana kiyA gayA hai|1344 isa prakAra AgamoM meM bheda aura abheda ubhaya kA svIkaraNa hai| AgamoM meM vastu svarUpa kA vivecana vibhinna nayoM se kiyA gayA hai| jaba dravyArthikanaya kI pradhAnatA se vivakSA kI jAtI hai taba dravya aura paryAya meM abheda pratIta hotA hai aura jaba paryAyArthika naya ko pradhAnatA dI jAtI hai taba dravya aura paryAya meM bheda parijJAta hotA hai| bhagavatI1345 meM jo AtmA ke ATha bheda darzAye gaye haiM unameM dravyAtmA kA varNana dravya dRSTi se aura anya kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, cAritrAtmA aura vIryAtmA kA varNana paryAya dRSTi se kiyA gayA isa prakAra dravya aura paryAya paraspara mile hue bhI haiN| eka ke binA dUsare kA astitva nahIM raha sakatA hai| dravya rahita paryAya aura paryAya rahita dravya kI sattA saMbhava nahIM hai|1346 kahA bhI gayA hai - dalaM pajjava viuaM davva viuttA pajjavA ntthi| uppAdaTThii bhaMgA hadi daviya lakkhaNaM eyaM / / 1347 dravya, guNa aura paryAya meM tAdAtmaya hai, kintu isakA tAtparya yaha nahIM ki dravya, guNa aura paryAya kI apanI sattA nahIM hai| astitva kI apekSA se unameM tAdAtmaya hone para bhI vicAra kI apekSA se ve pRthak-pRthak bhI haiN| bAlyAvasthA, yuvAvasthA, vRddhAvasthA Adi se vyakti pRthak nahIM hai, phira bhI tInoM avasthAeM paraspara bhinna-bhinna haiN| 1348 upAdhyAya yazovijayajI ke zabdoM meM bAla, tarUNa Adi avasthAoM 1344 bhagavai, 12/206 1345 bhagavatIsUtra - 12/10/466 1346 jainadharma darzana - DaoN. mohanalAla mehatA, pR. 129 1347 sanmatitarka - gA. 1/12 1348 sAgara jaina vidyAbhAratI, bhAga-5 - pro. sAgaramala jaina, pR. 108 For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1349 1350 kI dRSTi se vyakti meM bheda hai, kintu devadatta nAmaka manuSya kI apekSA se abheda haiN| 1 isa prakAra dravya aura paryAya eka hI vasturUpa hai / parantu donoM kA svabhAva, saMjJA, saMkhyA, aura prayojana Adi bhinna-bhinna hone se kathaMcit bheda bhI hai| dravya trikAlavartI hai, paryAya vartamAna kAla kI hotI hai / dravya kI dravya saMjJA hai aura paryAya kI paryAya saMjJA hai / dravya eka hai aura paryAya aneka hai| saMkSepa meM lakSaNa kI apekSA dravya aura paryAya meM bheda hone para bhI paryAya dravya se pRthak nahIM pAyI jAtI hai| isalie donoM meM abheda bhI hai / 1351 donoM eka kSetrAvagAhI hai / dravya dharmI hai aura paryAya dharma hai| isalie dharma aura dharmI kI vivakSAseto dravya aura paryAya meM bheda kiyA jA sakatA hai / parantu vastutva rUpa se bheda nahIM kiyA jA sakatA hai| 1352 kyoMki eka kSetrAvagAhI hone se donoM abhinna bhI haiN| isa taraha dravya aura paryAya meM kathaMcit bheda aura kathaMcit abheda hai / niSkarSa yaha hai ki dravya aura paryAya paraspara abhinna bhI haiM aura bhinna bhI haiM / 1349 bAlabhAva je prANI dIsai, tarUNa bhAva te nyAro re / devadatta bhAvai te eka ja, avirodhai niradhAro re / / 1350 AtmamImAMsA, kArikA, 71, 72 1351 jainendra siddhAnta koza bhAga-2, pR. 459 1352 davvANapajjayANaM, dhammavivakkhAi kIrai bheo vatthusarUveNa puNo Na hi bheo sakkade kAuM 459 kArtikeyAnuprekSA, gA. 245 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/5 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 dravya aura paryAya meM bheda aura abheda kI AvazyakatA : jaisA ki hamane pUrva meM ullekha kiyA thA ki dravya kI anubhUti hameM guNa aura paryAya ke mAdhyama se hI hotI hai| dravya vastu kA sattA pakSa hai evaM guNa aura paryAya usake abhivyakti ke pakSa haiN| sAmAnya vyakti ke lie vizuddha dravya ko jAnanA aura batA pAnA donoM hI saMbhava nahIM hai| guNa aura paryAyoM ke mAdhyama se hI dravya ko jAnA jAtA hai| guNa aura paryAya se rahita dravya kI koI sattA hI nahIM hai| dravya kI abhivyakti guNa aura aura paryAya ke mAdhyama se hI hone se dravya ke bodha ke lie guNa aura paryAya kI AvazyakatA hai| saMsAra meM jo bhI pratIti kA viSaya hai vaha guNa aura paryAya hI hai| ataH dravya kI pratIti ke lie guNa aura paryAya kI AvazyakatA hai| yaha satya hai ki dravya ke abhAva meM guNa aura paryAya nahIM hote haiN| kintu loka vyavahAra amUrta dravya ke AdhAra para nahIM hotA hai| apitu usake guNa aura paryAya ke AdhAra para hI hotA hai| saMjJA yA nAmakaraNa ke lie bhI dravya ke guNa aura paryAya ko mAnanA Avazyaka hai| kyoMki nAmakaraNa guNa yA paryAya ke AdhAra para hI hotA hai| mAtra yahI nahIM dravya indriyagrAhya nahIM hotA hai| usake guNaparyAya hI indriyagrAhya hote haiN| ataH dravya guNa evaM paryAya rahita hogA to vaha nirapekSa hogaa| nirapekSa sattA avAcya hogI, jabaki loka vyavahAra vAcya ke AdhAra para hI hotA hai| dravya kA pratyakSa usake guNa aura paryAya ke mAdhyama se hI hotA hai| yadi dravya kI guNa aura paryAya ko chor3a diyA jAya to dravya kA pratyakSIkaraNa saMbhava nahIM hai| kyoMki guNa aura paryAya hI hamAre indriyoM ke viSaya banate haiM aura unake AdhAra para hI hama dravya kI kalpanA karate haiN| jaise bijalI ke tAroM meM rahe hue vidyutAveza ko dekhA nahIM jA sakatA hai, lekina usakI gatividhiyoM ke mAdhyama se usakA bodha ho sakatA hai| usI taraha guNa aura paryAya ke mAdhyama se hI dravya kA bodha hotA hai aura dravya apanI abhivyakti guNa aura paryAya ke mAdhyama se hI hotA hai| dravya sAmAnya hai aura guNa vizeSa hai| sAmAnya kI anubhUti vizeSoM meM rahI huI ekarUpatA ke kAraNa hI hotI hai aura yaha ekarUpatA guNa aura paryAya ke kAraNa hotI For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| ataH dravya ke bodha, anubhUti aura abhivyakti ke lie guNa aura paryAyoM kI AvazyakatA hai| pratyeka dravya ke apane-apane viziSTa guNa aura unakI viziSTa avasthAeM (paryAyeM) hotI haiM aura vahI dravya kA bodha karAtI haiM / ataH dravya kI anubhUti, bodha, abhivyakti aura usakA arthakriyAkAritva guNa aura paryAya ke mAdhyama se hI saMbhava hai| isase yaha siddha hotA hai ki dravya kI sattA ko siddha karane ke lie aura use mAnane ke lie athavA usakI zakti ke abhivyakti ke lie guNa aura paryAyoM kI avadhAraNA Avazyaka hai / 461 jahA~ vedAnta ne dravya ( advayabrahma) ko svIkAra karake jagata ko mithyA kahA vahIM usake virodha meM bauddhadarzana ne paryAya (avasthAntaraNa) ko hI svIkAra karake dravya kI sattA kA hI niSedha kara diyA hai / upAdhyAya yazovijayajI ke mata meM ye donoM hI ekAMgI haiN| dravya kI sattA ke lie guNa aura paryAya aura guNa evaM paryAya kI sattA ke lie dravya kI AvazyakatA hai| yahI jainadarzana kA mUlamaMtra hai / isI AdhAra para hama kaha sakate haiM ki dravya kA guNa aura paryAyoM se ekAntabheda aura ekAnta abheda mAnanA saMbhava nahIM hai / dravya kA guNa aura paryAyoM se ekAnta bheda mAnane para dravya nirapekSa ho jAvegA aura unameM ekAnta abheda mAnane para dravya se bhinna guNa aura paryAya kI sattA kA hI niSedha ho jaavegaa| ataH dravya guNa aura paryAya meM paraspara sApekSa rUpa se bheda aura abheda donoM mAnanA Avazyaka hai| kyA guNa kI bhI paryAya hotI hai ? digambara saMpradAya ke anusAra jisa prakAra paryAyoM ko prApta karane kI zakti dravya meM hai, usI prakAra paryAyoM ko prApta karane kI zakti guNa meM bhI haiM dravya kI taraha guNa bhI zakti rUpa hai / isa dRSTi se paryAya ke dravyaparyAya aura guNaparyAya ke rUpa meM do bheda haiN| dravya kA rUpAntara - parivartana dravyaparyAya hai aura guNoM kA For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 rUpAntaraNa-parivartana guNaparyAya hai|1353 jisa prakAra jIvadravya ke nara, nAraka, Adi paryAyeM dravyaparyAya haiM, usI prakAra eka paramANu meM do, tIna ityAdi aneka paramANu milakara skandharUpa honA bhI pudgaladravya kI dravya paryAya hai|kintu matijJAna, zrutajJAna Adi jJAnaguNa kI paryAya hai| rakta, pIta Adi rUpa guNa kI paryAya haiN|1954 isI prakAra surabhi, durabhi Adi gandha guNa kI, madhura, lavaNa Adi rasa guNa kI, karkaza, snigdha Adi sparza guNa kI paryAya haiN| zrI kuMdakuMdAcArya viracita 'pravacanasAra' nAmaka grantha ke jJeyatattvAdhikAra ke 13vI gAthA aura usa para amRtacaMdrAcAryakRta TIkA meM nimnAnusAra dravyaparyAya aura guNaparyAya kA vivecana upalabdha hotA hai| 1355 ___padArtha dravyamaya hotA hai aura dravya guNamaya hotA hai| dravya aura guNa donoM kI paryAya hotI hai| dravyaparyAya ke samAnajAtIya aura asamAnajAtIya ke rUpa meM do bheda haiN| dvayaNuka-tryaNuka Adi skandha mAtra pudgala dravyajanya hone se samAnajAtIya paryAya haiN| jIva aura pudgala milakara bane nara-nArakAdi paryAya asamAnajAtIya paryAya hai| isI prakAra guNa paryAya ke bhI svabhAva aura vibhAva rUpa do bheda haiN| dravya ke agurUlaghuguNa kI SaTguNa hAni-vRddhi se utpanna honevAlI paryAyeM svabhAvaguNa paryAya haiN| jJAnAdi aura rUpAdi guNoM kI taratamatA se utpanna honevAlI paryAyeM vibhAvaguNaparyAya haiN| upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra Agama meM guNaparyAya ko paryAya se bhinna tattva ke rUpa meM pratipAdita nahIM kiyA gayA hai| isalie paryAya ke do bheda karake guNa ko bhI dravya kI taraha paryAyoM ko prApta karane vAlI zakti ke rUpa meM vyAkhyAyita karanA nirdoSamArga nahIM hai| vastutaH guNaparyAya se bhinna tattva nahIM hai jisase use dravya 1353 koIka digambarAnusArI-zaktirUpa guNa bhASai chai, je mATaiM-te ima kahai chai. je "jima dravyaparyAyanu kAraNa dravya, tima guNaparyAyarnu kAraNa guNa, dravyaparyAya dravyano anyathAbhAva, ... guNaparyAya = guNano anyathAbhAva..........dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/10 kA TabbA 1354 AlApapaddhati, sU. 20, 24, 21, 25 1355 attho khalu davvamao, davvANi guNappagArANi bhaNidANi / tehiM puNo pajjAyA, pajjayamUDhA hI parasamaya / .......... - pravacanasAra, gA. 93 aura usakI amRtacaMdrAcAryakRta ttiikaa| For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 kI taraha AdhAra banAkara zaktirUpa maaneN| yazovijayajI ne sanmatiprakaraNa ke tRtIya khaNDa kI 10 vIM, 11 vI, 12 vIM, 13 vIM 14 vIM aura 15 vIM gAthAoM ko uddhRta karake kahA hai ki guNa paryAya se pRthak anya tattva nahIM hai| jo guNa hai vahI paryAya hai aura jo paryAya hai vahI guNa hai| kevala sahabhAvI aura kramabhAvI lakSaNa kI apekSA se kathaMcita bheda parilakSita hotA hai|356 siddhasena divAkara ke anusAra parigamana, paryAya, anekakaraNa aura guNa samAnArthaka paryAyavAcI zabda haiN| vastu ko bhinna-bhinna rUpa meM pariNata karane vAlI paryAya hai aura vastu ko anekarUpa karane vAlA guNa hai| isa taraha guNa aura paryAya donoM tulyArthaka hI haiN| 'guNakosvatantratattva nahIM kahA jAtA hai| bhagavAna kI dezanA paryAyArthikanaya kI hai| guNArthikanaya kI nahIM hai|1357 isI bAta ko adhika spaSTa karate hue yazovijayajI1358 likhate haiM 'anekakaraNa' paryAya aura guNa donoM kA lakSaNa hai| kramabhAvitva kI taraha anekakaraNa bhI paryAya kA lakSaNa hai| nara-nAraka Adi paryAyeM jIva ko aneka karatI hai| yathAyaha jIva nara hai, yaha jIva nAraka hai, yaha jIva deva hai ityaadi| vivakSita jIvadravya to eka hI hotA hai| isI prakAra paryAya kI taraha guNa bhI jIva ko aneka karatA hai| yathA- jJAnAtmA, darzanAtmA, cAritrAtmA ityaadi| isalie jo guNa hai vaha paryAya hI hai tathA jo paryAya hai vaha guNa hI hai| punaH vyavahAra meM aura Agama meM jisa prakAra paryAya kI prasiddhi hai usa prakAra guNa kI prasiddhi nahIM hai| kyoMki bhagavAna kI dezanA dravya-paryAya kI hai, na ki dravyaguNa kii| sattA kA vivecana guNArthika naya se nahIM hotA hai apitu dravyArthika aura paryAyArthika naya se hotA hai| 1356 paryAyathI guNa bhinna na bhAkhIo, sammati graMthi vigati re| jehano bheda vivakSAvazathI, te kima kahii zaktiM re|| .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/11 1357 parigamaNaM pajjAo, anegakaraNaM guNatti egtttthaa| taha vi Na guNatti bhaNNaI, pajjavaNayadesaNA jmhaa|| ......... sanmatiprakaraNa, gA. 3/12 1358 jima kramabhavipaNu paryAya- lakSaNa chai, tima aneka karavU, te paNi paryAya- lakSaNa chai, dravya to eka ja chai, jJAna-darzanAdika bheda kahai chai, te paryAyaja chai, paNi guNa na kahiiM - .. ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 yadyapi guNa aura paryAya meM vAstavika bheda nahIM hai, tathApi bhedadRSTi kI kalpanA ke AdhAra para dravya-guNa-paryAya aisA alaga-alaga vyavahAra kiyA jAtA hai| jaise 'tela kI dhArA giratI hai' aisA SaSThyanta zabda jor3akara bhedadRSTi se vyavahAra kiyA jAtA hai| parantu tela aura tela kI dhArA meM vAstavika bheda nahIM hotA hai| tela svayaM hI dhArA rUpa hokara giratA hai| usI prakAra ghaTa kA jo rUpa pahale kRSNa thA vahI rUpa agni meM tapakara rakta banatA hai| AtmA kA jo jJAnaguNa pahale matirUpa thA, vahI zrutarUpa, avadhirUpa banatA hai| ataH paramArtha kI dRSTi se rUpa Adi guNa meM aura usake kRSNa, rakta Adi paryAyoM meM tathA jJAnAdi guNa aura usake mati, zruta Adi paryAyoM meM koI bheda nahIM hai| parantu rUpAdi, jJAnAdi apane-apane dravyoM meM sadA rahane se guNa kahe jAte haiN| jabaki kRSNa, rakta, mati, zruta Adi badalate rahane se paryAya kahalAte haiN| isa prakAra dravya ke eka hI dharma ko sahabhAvI kI apekSA se guNa aura kramabhAvI kI apekSA se paryAya kahakara upacAra se bheda kiyA jAtA hai| parantu guNa aura paryAya meM vAstavika athavA pAramArthika bheda nahIM hai|1359 isa saMsAra meM chaha dravya haiN| pratisamaya dravya kA parivartana athavA rUpAntaraNa honA athavA navIna-navIna svarUpa meM badalanA paryAya hai| dravya aura paryAya ye do hI tattva haiN| dravya badalatA nahIM hai| vaha dravyasvarUpa se sadA dhruva hI rahatA hai| phira prazna uThatA hai ki parivartana kisakA hotA hai ? jabAba meM kahA jAtA hai ki guNoM kA parivartana hotA hai| isa prakAra guNa aura guNoM kA parivartana ye do bhinna-bhinna padArtha nahIM hai| parantu guNa aura guNoM ke parivartana (paryAya) meM SaSThI vibhakti lagAkara upacAra se bheda kiyA jAtA hai| yadi saMsAra meM dravya aura paryAya se bhinna tIsarA 'guNa' nAmaka koI vAstavika padArtha hotA to sarvajJa vItarAga bhagavaMto dvArA upadiSTha AgamoM meM dravyArthikanaya aura 1359 tima sahabhAvI-kramabhAvI kahInaiM guNaparyAya bhinna kahI dekhADayA, paNi paramArthaiM bhinna nathI' ima jehano bheda upacarita chaI, te zakti kima kahiiM ..................-dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/11 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 paryAyArthikanaya kI taraha guNArthikanaya kA bhI pratipAdana prApta honA cAhie thaa| 360 parantu jainazAstroM meM guNArthikanaya kA ullekha sarvathA anupalabdha hai| etadartha jaise guNArthika nAmaka tIsarA naya nahIM hai usI prakAra guNa nAmaka tIsarA padArtha bhI paramArtha se nahIM hai| kevala upacAra se guNa aura paryAya aisA bheda kiyA jAtA hai| sanmatiprakaraNa meM bhI isI bAta kI puSTi kI gaI hai ki yadi bhagavAna kI dRSTi meM guNa, paryAya se bhinna dravya kA koI dharma hotA hai to ve paryAyAstikanaya ke bhAMti guNAstikanaya kI bhI prarUpaNA krte|1381 isalie guNa nAmaka koI svataMtra vastu nahIM bhagavAna ne Agama sUtroM meM gautama Adi gaNadharoM ke samakSa guNa ko 'paryAya' aisI saMjJA se hI sambodhita kiyA hai| kahIM bhI rUpaguNa, rasaguNa, gaMdhaguNa aura sparzaguNa kahakara varNa Adi ke sAtha guNa zabda ko nahIM lagAyA apitu varNa Adi ke sAtha 'paryAya' zabda lagAkara vaNNapajjavA, gaMdhapajjavA Adi zabdoM kA hI prayoga kiyA hai| isalie rUpAdi guNoM ko guNa na kahakara paryAya hI kahanA caahie|362_ yahA~ koI vyakti aisI zaMkA upasthita kara sakatA hai ki AgamoM meM 'ekaguNakAlae' Adi kahakara kAlA Adi vargoM ke viSaya meM ekaguNa kAlA, dviguNa kAlA, anantaguNa kAlA Adi jo vyavahAra hai, usameM 'guNa' kA pratipAdana huA hai jo paryAya ke artha se bhinna hai| yazovijayajI isa zaMkA kA samAdhAna prastuta karate hue kahate haiM ekaguNakAlA, dviguNakAlA Adi meM jo 'guNa' zabda prayukta huA hai vaha gaNitazAstra ke guNAkAra, bhAgAkAra Adi viSaya sambandhI guNAkAra ko sUcita karatA 1360 jo guNa trIjo hoi padAratha, to trIjo naya lahii re| dravyAratha paryAyAratha naya, doi ja sutriM kahiiM re|| ..... .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/12 1361 do uNa NayA bhagavayA davvaTThiya-pajjavaTThiyA niyyaa| etto ya guNavisese guNadviyaNao vi jujjto|| .................. sanmatiprakaraNa, gA. 3/10 1362 a) jaM ca puNa bhagavayA, tesu tesu suttesu goymaaiinnN| pajjavasaNNA NiyayA, vAgariyA teNa pjjaayaa|| ................... sanmatiprakaraNa, gA. 3/11 ba) rUpAdikanaI guNa kahI sUtriM bolyA nathI, paNi vaNNapajjavA, gaMdhapajjavA ityAdika payAryazabdaI bolAvyA chai, te mATiM-te paryAya kahiiM, paNi guNa nakahiI ...........-dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/12 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 hai| yahA~ guNa zabda kRSNAdi vargoM kI taratamatA ko arthAt guNAkAra rUpa paryAya vizeSa ko sUcita karanevAlA saMkhyAvAcI zabda hai na ki guNa nAmaka kisI svataMtra padArtha ko sUcita karanevAlA zabda hai|1363 yazovijayajI ne sanmatiprakaraNa kI gAthA 3/14 ko uddhRta kiyA hai| tadAnusAra bhI rUpAdi ke bodhaka guNa zabda ke atirikta jo bhI ekaguNakAlA Adi meM guNa zabda hai vaha 'guNa' nAmaka jJeyaviSaya kA bodhaka na hokara paryAyoM rUpa vizeSoM kI saMkhyA kA bodhaka hI siddha hotA hai|1364 ataeva guNAkAra artha jisako sUcita karatA hai vaha taramatArUpa paryAya hI siddha hone se paryAya se bhinna koI guNarUpa dravyadharma siddha nahIM hotA hai| isI sanmatiprakaraNa'365 meM Age vyavahArika udAharaNa ke mAdhyama se samajhAyA hai ki guNa aura paryAya donoM bhinnArthaka nahIM haiN| 'ye dasa vastueM haiM' 'yaha dasaguNI hai' aisA sAmAnyatayA vyavahAra kiyA jAtA hai| yahA~ vyavahAra meM guNa zabda AtA hai kintu yahAM yaha 'dasa' kI saMkhyA kA vAcaka hai| jahA~ pahale vyavahAra meM dasatva saMkhyA ke lie dasa zabda kA prayoga huA hai vahA~ dUsare vyavahAra meM eka hI dharmI ke parimANa kA tAratamya batAne ke lie guNa zabda ke sAtha dasa zabda AyA hai| isI prakAra ekaguNakAlA, dviguNakAlA ityAdi meM prayukta guNa zabda bhI dharmIgata dharma ke parimANa kA tAratamya hI batAne se paryAya zabda ke artha kA bodhaka hone ke atirikta anya kisI artha kA bodhaka nahIM hai| isa prakAra tArkika pratibhA ke dhanI AcArya siddhasena ne tarka aura Agama donoM se guNa aura paryAya kI abhinnatA ko siddha kiyA hai| sammatiprakaraNa ke tRtIya khaNDa ke 10 se 15 taka kI gAthAoM (jinako yazovijayajI ne 'dravyaguNaparyAyanorAsa' ke gAthA 2/12 ke Tabbe meM uddhRta kiyA hai} ke vivecana ke bAda paM. sukhalAlajI ne niSkarSa ke rUpa meM yahI likhA hai -Upara ke 1363 anaiM -"ekagaNakAlae" ityAdika ThAmi je gaNa zabda chaiM. te gaNitazAstrasiddha paryAya vizeSa saMkhyAvAcI chaiM, paNi te vacana guNAstikanaya viSayavAcI nathI, .......... vahI, gA. 2/12 kA TabbA 1364 guNasaddamantareNa vi taM tu pjjvvisessNkhaannN| sijjhai navaraM saMkhANa-satthadhammo Na ya gunnoti|| . ........................ sanmatiprakaraNa, gA. 3/14 1365 jaha dasasu dasaguNammi ya ekammi dasattaNaM samaM ceva ahiyammi vi guNasadde, taheva eyaMpi daTThavvaM - ........ vahI, gA. 3/15 For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 vivecana se yaha siddha huA ki dravyagata sabhI dharmoM ko jainazAstra meM paryAya kahA hai aura ye paryAyeM bhI guNa zabda kI hI pratipAdaka haiN| 360 isaprakAra paramArtha dRSTi se guNa paryAya se bhinna tattva nahIM hai| parantu sahabhAvI aura kramabhAvI lakSaNa ke AdhAra para 'guNa aura paryAya' aisA aupacArika bheda kiyA jAtA hai| guNa hI paryAyarUpa banatA hai| ataH guNa meM dravya kI taraha paryAyoM ko prApta karane kI zakti nahIM hai| 'paryAyAn prApnoti iti dravyam' -yaha vyAkhyA dravya meM hI ghaTita hotI hai| guNa paryAyoM kA AdhArarUpa svataMtra padArtha nahIM hai balki guNa svayaM hI paryAya ke rUpa meM badalatA hai| isalie guNa paryAyoM ko prApta karanevAlA zaktirUpa padArtha nahIM hai| punaH tattvArthasUtra meM kahA gayA hai -'dravyAzrayA nirguNA guNAH" guNa dravya ke Azrita rahate haiM aura svayaM nirguNa hote haiN| yadi guNa meM paryAyoM ko prApta karane kI zakti vidyamAna hai to guNa bhI dravya kI taraha zaktirUpa guNavAlA padArtha ho jAyegA tathA donoM zaktirUpa padArtha haiM to dravya kA lakSaNa 'guNaparyAyavat' aura guNa kA lakSaNa 'nirguNa' ghaTita nahIM hogaa|367 isI bAta ko aura adhika spaSTa karate hue upAdhyAya yazovijayajI ne likhA hai -guNa paryAyoM kA dala arthAt paryAyoM ko prApta karane vAlA tattva ho to dravya kyA karegA ? paryAyoM ko prApta karane kA kArya yadi guNa hI kara legA to phira dravya nirarthaka siddha ho jaayegaa| isa prakAra guNa aura paryAya ye do tattva hI siddha hoMge aura dravya nAmaka tIsare tattva kI siddhi hI nahIM hogii| isalie guNoM ke pariNamana ko guNaparyAya kahanA kevala kAlpanika hai, vAstavika nahIM hai| 1368 1366 sanmatiprakAraNa kA vivecana -paM. sukhalAlajI, pR. 66 1367 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 91 1368 jo guNa, dala paryavarnu hovai, to dravyai syuM kIjai re| guNa-pariNAma paTaMtara kevala, guNa-paryAya kahI jai re / / ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/13 For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 yadi koI digambara mata kA anuyAyI aisA kahe ki paryAyAtmaka kArya dravya paryAya aura guNa-paryAya ke rUpa meM bhinna-bhinna hai| miTTI se jo piMDa-sthAsa-koza Adi banate haiM ve dravyaparyAya hai aura rUpa ke zyAma, rakta Adi guNaparyAya haiN| isa prakAra paryAya rUpa kArya kI dvividhatA hone se kAraNa kI bhI dravya aura guNa ke rUpa meM dvividhatA svataH siddha ho jAtI hai| ataH dravya aura guNa ye do zaktirUpa tattva haiN| granthakAra yazovijayajI isa bAta kA nirasana karate hue kahate haiM -kAryabheda ke siddha hone para hI kAraNa bheda siddha hotA hai| dravyaparyAya aura guNaparyAya nAmaka kAryabheda ke siddha hone para hI dravya-guNa nAmaka kAraNabheda siddha hogaa| kArya ke bheda kA nizcita hue binA kAraNa ke bheda mAnya nahIM hote haiM tathA kAraNabheda ko siddha hone ke lie pahale kAryabheda kA siddha honA jarUrI hai| isa prakAra donoM anyonya hai| kAryabheda aura kAraNabheda donoM kI siddhi eka dUsare para nirbhara hone se vastusthiti siddha nahIM hotI hai| ataH yahA~ anyonyAzraya dUSaNa lagatA hai|1389 isa prakAra upAdhyAya yazovijayajI bhI siddhasenadivAkara kA anusaraNa karate hue guNa aura paryAya meM abheda kA hI samarthana kiyA hai| ullekhanIya hai ki prAcIna AgamoM meM vizeSatA ke artha meM 'guNa' zabda kA prayoga nahIM milatA hai| AcArya madhukaramunijI dvArA saMpAdita uttarAdhyayanasUtra meM likhA hai -"prAcIna yuga meM dravya aura paryAya, ye do zabda hI pracalita the| guNa zabda dArzanika yuga meM paryAya se kucha bhinna artha meM prayukta huA jAna par3atA hai, kaI Agama granthoM meM guNa ko paryAya kA hI eka bheda mAnA gayA hai, isalie katipaya uttaravartI dArzanika vidvAnoM ne guNa aura paryAya kI abhinnatA kA samarthana kiyA hai| jo bhI ho, uttarAdhyayana meM guNa kA lakSaNa paryAya se pRthak kiyA hai|1370" jaise jo kisI dravya ke Azrita rahate haiM, ve guNa haiM tathA dravya aura guNa donoM ke Azrita rahane vAle paryAya 1369 je mATiM-kAryamAMhi kAraNazabdano praveza chai, teNai-kAraNabhedaiM kAryabheda siddha thAi, anaiM kAryabheda siddha thayo hoi, to kAraNabheda siddha thAi, e anyonyAzraya nAmaiM dUSaNa upajai ...... ... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/13 kA TabbA 1370 uttarAdhyayanasUtra - saM. madhukaramunijI, pR. 468 ................ drava For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 469 haiN| parantu dravya kI paribhASA "guNANamAsao davvaM meM paryAya kA ullekha hI nahIM kiyA hai| 1371 umAsvAti1372 aura kundakunda373 ne dravya ke lakSaNa meM guNa aura paryAya donoM ko sammilita karake guNa aura paryAya meM bheda ko mAnA hai| sarvArthasiddhikAra ne bhI 'anvayino guNAH vyatirekinaH paryAyAH' kahakara guNa aura paryAya meM bheda svIkAra kiyA hai|1374 jabaki AcArya akalaMka guNa aura paryAya meM bhedAbheda ko svIkAra karate haiN| unake anusAra 'guNa' jainamata kI saMjJA nahIM hai| guNasaMjJA anyamata vAloM kI hai| jainamata meM to dravya aura paryAya ye do hI prasiddha haiN| isalie guNArthika nAmaka naya bhI nahIM hai| :... vaizeSika darzana guNa ko dravya se ekAnta bhinna mAnate haiN| parantu dravya se bhinna koI guNa nAmaka padArtha upalabdha nahIM hotA hai| etadartha matAntara kI nivRtti ke lie dravya ke lakSaNa meM paryAya ke sAtha guNa yaha vizeSaNa diyA hai|1375 pudgala dravya hai| sparza, rUpAdi usake guNa hai| snigdha, karkaza, nIla, pIlA Adi pudgaladravya kI rUpa athavA sparza rUpa paryAyeM haiN| eka hI vastu jaba sparzendriya kA viSaya banatI hai taba sparza bana jAtI hai aura vahI vastu jaba cakSurindriya kA viSaya banatI hai to rUpa bana jAtI hai| yadi sparzAdi guNoM se usake snigdha Adi paryAyeM bhinna hotI to saMbhinnasrotopalabdhi ke samaya eka hI indriya se saMpUrNa viSayoM kA jJAna kaise saMbhava ho pAtA hai tathA ekendriya Adi jIva apanA vyavahAra kaise calAte haiM ? ataH guNa aura paryAya ko vyavahAra ke stara para bhinna mAnA jA sakatA hai| nizcayataH ve donoM abhinna haiN|1376 aisA Agamika mata hI yazovijayajI ne prastuta kRti 1371 guNANamAsao davaM egadavvassyiA gunnaa| lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhavo - uttarAdhyayanasUtra, 28/6 1372 guNaparyAyavat dravyam - tattvArthasUtra, 5/38 1373 davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavyayadhuvasaMjutaM / guNapajjayAsayaM vA jaM taM bhaNNaMti savvaNhU / ...........paMcAstikAya, gA. 10 1374 sarvArthasiddhi, sUtra 28/600 1375 rAjavArtika, sUtra 5/38/2, 3, 4 1376 ArhatIdRSTi, samaNI maMgalaprajJA, pR. 105 For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM mAnya kiyA hai| unake anusAra guNa kI paryAya nahIM hotI hai, guNa svayaM paryAya rUpa hI hai| dravya, guNa aura paryAya kA pArasparika sambandha ko lekara anya darzanoM kI dRSTi aura jainadRSTi meM aMtara - naiyAyika aura vaizeSika darzana bhedavAdI haiN| ve kArya-kAraNa meM guNa-guNI meM aura dravya-paryAya (karma) meM ekAnta bheda ko svIkAra karate haiN| unakI mAnyatAnusAra dravya prathama samaya meM nirguNa aura niSkriya hotA hai|1377 dravya AdhAra hai aura guNa Adheya haiN| AdhArabhUta dravya ke utpanna hone ke pazcAt dvitIya samaya meM 'dravya se atyanta bhinna guNa aura paryAya (kArya) utpanna hote haiN| samavAya sambandha nAmaka padArtha guNa aura guNI (dravya) ko jor3ane kA kArya karatA hai| guNa aura paryAya (karma) dravya meM samavAya sambandha se rahate haiN| dravya-guNa-paryAya kI utpatti yugapat mAna lene para kArya-kAraNabhAva ghaTita nahIM hogaa| isakA kAraNa yaha hai ki kAraNa sadA pUrvasamayavartI hotA hai aura kArya sadA pazcAtasamayavartI hotA hai|1378 jaise miTTI-ghaTa aura tantu-paTa meM pUrvApara samayavartitA hone para hI kArya-kAraNabhAva ghaTita hogaa| kAraNakAla meM kArya avidyamAna rahatA hai tathA bAda meM sAmagrI kA yoga prApta hone para kArya utpanna hotA hai| yadi miTTI meM ghaTa rUpa kArya sat hai to phira use utpanna karane kI aura daMDAdi sAmagriyoM kI AvazyakatA kyoM hotI hai ? isalie kAraNa meM kArya asat hai| isa prakAra naiyAyika vaizeSika darzana asatkAryavAda ke samarthaka hai aura isI AdhAra para dravya aura guNa meM yA dravya aura karma meM bheda siddha karate hai| jainadarzana dravya-guNa-paryAya meM ekAnta bhinnatA ko asvIkAra karake kathaMcit bhinnatA kA samarthana karatA hai| dravya guNa aura paryAyoMvAlA hai| dravya ke sahabhAvIdharma 1377 utpannakSaNAvacchinnaM dravyaM nirguNaM niSkriya tiSTati - dravyaguNaparyAyanorAsa, vivecaka-dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 144 1378 kAryaniyatapUrvavRtti kAraNam - vahI, pR. 144 For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 guNa hai tathA kramabhAvI dharma paryAya haiN| isa prakAra lakSaNa rUpa bheda hone para bhI vastu svarUpa se guNa aura guNI meM abheda haiN| 1379 jo guNa ke pradeza haiM, ve hI guNI ke pradeza hai aura jo guNI ke pradeza haiM ve hI guNa ke pradeza hai|1380 'dravya' aura 'guNa' aisI saMjJA kI apekSA se bheda parilakSita hone para bhI dravya-guNa meM sattAgata bheda nahIM hai| yadi dravya aura guNa ko ekAnta bhinna mAnA jAya to jaina matAnusAra dravya ke abhAva kA doSa AtA hai|1381 guNa dravya ke Azrita hote haiN| yadi dravya guNa se sarvathA bhinna hai to guNa kisI aura ke Azrita hoMge aura vaha bhI yadi guNa se ekAMta bhinna hogA to dravya aura guNa donoM asambandhita hoNge| punaH ekAnta bhedavAda ko svIkAra karane para binA guNoM ke dravya kI zUnya tathA nirAdhAra hone se guNoM kI zUnyatA kA prasaMga upasthita hogaa| jainadarzana kArya-kAraNa ke viSaya meM satAsatkAryavAdI hai| kAraNa meM kArya ko sarvathA asat mAnane para kharaviSANa kI taraha kAraNa se kArya kI utpatti kadApi nahIM ho sakatI hai|1382 isalie dravyArthikanaya kI apekSA se kAraNa meM kArya sat aura kAraNa se abhinna hai| sAMkhyadarzana abhedavAda kA poSaka hai| isa darzana ke abhimata meM kArya-kAraNa meM tathA dravya, guNa evaM paryAyoM meM pUrvAparabhAva nahIM hotA hai| dravya apane guNa-paryAyoM ke sAtha hI utpanna hotA hai| yadyapi mRttikA se ghaTaparyAya bAda meM utpanna hotA hai parantu piMDAkAra rUpa paryAya aura zyAmatA rUpa guNa to sadA mRdravya ke sAtha hI hote haiN| 1383 isalie miTTI aura usake AkAra aura guNoM meM koI pUrvAparabhAva dRSTigocara 1379 dravyaM ca lakSyalakSaNa bhAvAdibhya ......... bhUtameveti maMtavyam .... - paMcAstikAya, gA.9 kI TIkA 1380 pravacanasAra, tAtparyavRtti, gA. 98 1381 NiccaM guNaguNibheye davvAbhAvaM aNaMtiyaM ahavA. .............. mAilladhavalakRta nayacakra, gA. 47 kA pUrvArdha 1382 jo abheda nahIM ehono jI, to kAraya kima hoi ? achatI vastu na nIpajaijI, zazaviSANa pari joii| .............. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/7 1383 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 145 For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 nahIM hone se kArya-kAraNa meM pahale se hI vidyamAna rahatA hai arthAt kAraNa meM kArya sat hai| kArya abhivyakta kAraNa hai|1384 isalie kArya-kAraNa meM sadA bheda hai| kArya-kAraNa bhAva meM donoM kA saha astitva bhI apekSAbheda se jainoM kA mAnya hai| zAMkara vedAnta darzana - brahmAdvaitavAda sarvathA abhedavAdI darzana hai| sRSTi meM ekamAtra brahma hI satya hai, anya saba kucha mithyA hai| "brahma satyaM jaganmithyA" -yaha isa darzana kI prasiddha ukti hai| saMsAra brahma kI hI paryAya hai| parantu logoM kI dRSTi meM brahma dikhAI nahIM dekara usakI paryAya (saMsAra) hI dikhAI detA hai|1385 jabaki saMsAra pratIti kA viSaya hone se mithyA hai| yaha darzana bhI sAMkhya kI taraha satkAryavAda ko mAnatA hai, arthAt kArya-kAraNa meM pahale se hI vidyamAna rahatA hai| ataH kAryakAraNa meM abhinnatA bhI hai| ataH dravya guNa aura paryAya abhinna hai| zAMkara vedAnta mUlataH advaitvAdI darzana hai aura advaitvAdI darzana hone se dravya se pRthak na koI guNa hai aura na paryAya hai| vyavahAra kI apekSA cAhe hama dravya ke guNa evaM paryAya kI kalpanA kreN| lekina usake anusAra dravya hI sat hai tathA guNa aura paryAya kI dravya se pRthak koI vAstavika sattA hai hI nhiiN| pArasparika sambandha do svatantra sattA meM hI ho sakatA hai| yadi dravya se pRthak guNa aura paryAya kI sattA hI nahIM ho to unameM pArasparika sambandha kA prazna hI khar3A nahIM ho sakatA hai| jainadarzana ko dravya-guNa-paryAya meM sarvathA bheda kI taraha sarvathA abheda bhI mAnya nahIM hai| apitu kathaMcit abheda kA samarthaka hai| jainamatAnusAra dravya AzrayadAtA hai aura guNa dravya ke Azrita hai| inameM paraspara AdhAraAdheya sambandha hai| punaH sattA kI 1384 bhAratIya darzana, pR. 175 1385 sarva vai khalviMda ..... tatpazyati kazcana - chAndogya, 3.14 For Personal & Private Use Only Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 apekSA se bheda nahIM hone para bhI saMjJA, saMkhyA, lakSaNa kI apekSA dravyAdi tInoM padArtha paraspara bhinna haiN| 1386 anyathA dravya, guNa, paryAya aisA bheda vyavahAra hI saMbhava nahIM hogA aura aisI sthiti meM guNa-guNI meM se koI eka hI raha paayegaa| yadi kevala guNI (dravya) hI rahatA hai to vaha guNoM ke abhAva meM niHsvabhAvI hokara astitvahIna ho jAyegA tathA guNa bhI guNI ke abhAva meM nirAdhAra hokara kahA~ Azraya legaa|1387 isalie dravya mAtra guNa aura paryAya rUpa nahIM hai tathA guNa-paryAya bhI mAtra dravya nahIM hai|1388 jainadarzana satkAryavAda ko nahIM mAnatA hai| kAraNa meM kArya pahale se hI vidyamAna hai to phira usakI utpatti kaise ho sakatI hai ? isalie kAraNa meM kArya paryAyArthikanaya se asat hai tathA kAraNa se bhinna hai| isalie kArya utpanna hotA hai| jainadarzana asatkAryavAda aura satkAryavAda ke madhya samanvaya prastuta karatA hai| dravyArthikanaya se kArya kAraNa meM rahatA hai aura paryAyArthikanaya se kArya kAraNa meM nahI rahatA hai| kAraNa meM kArya avyakta rUpa se hone se sat hai aura vyakta nahIM hone se asat hai| bauddhadarzana - - bauddhadarzana kSaNikavAdI darzana hai aura apane kSaNikavAda ke AdhAra para bhedavAda ko svIkAra karatA hai| usake anusAra jagata eka pravAhamAtra hai| usameM pratikSaNa parivartana ghaTita ho rahA hai| isa parivartanazIla pravAha meM ekatva aura nityatA kI kalpanA karanA usake anusAra eka bhrAmaka kalpanA hai| ataH jainadarzana kI bhASA meM kaheM to bauddhadarzana ke anusAra koI nitya dravya sma vastu tattva nahIM hai| mAtra paryAyeM hI paryAyeM hai| jainadarzana jisa dravya, guNa aura paryAya kI avadhAraNA ko svIkAra 1386 saMjJA, saMkhyA lakSaNayI paNi, bheda ehano jANI re .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/16 1387 yadi guNA eva dravyAbhAve nirAdhAratvAdabhAvaH syAt ............. rA.vA 5/2/9/439 1388 teSAmeva guNAnAM taiH pradezaiH viziSTA bhinn . pravacanasAra tAtparyavRtti, gA. 130 For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 karatA hai vahA~ bauddhadarzana ke anusAra paryAya ke atirikta na koI dravya hai aura na koI guNa hai| vaha paryAya se pRthak kisI dravya yA guNa ko svIkAra nahIM karatA hai| saMsAra paryAyoM ke pravAha ke atirikta anya kucha nahIM hai| usake anusAra paryAya se pRthaka koI dravya aura guNa nahIM hone se unameM pArasparika sambandha kA prazna hI nahIM uTha sakatA hai| lekina paryAya bhI kSaNika hone se eka paryAya kA paravartikAlIna dUsarI paryAya se bhI sambandha siddha nahIM hotA hai| yadyapi bauddhadarzana apane saMtativAda ke AdhAra para pUrva paryAya kA uttaraparyAya meM rUpAntaraNa mAnatA hai| kintu yadi donoM hI pRthaka-pRthak kSaNa kI avasthAeM haiM to unameM isa prakAra kA sambandha ghaTita nahI hotA hai| jainAcAryoM ne usake kSaNikavAda ke AdhAra para hI usake saMtativAda kI samAlocanA kI hai aura yaha batAyA hai ki pUrva kSaNa kA uttara kSaNa se koI sambandha hI nahIM ho sakatA hai| ataH pratyeka paryAya apane Apa meM svataMtra sattA hai| lekina vaha kSaNika hai aura isalie bauddhadarzana meM dravya aura guNa kI koI avadhAraNA hI nahIM bana pAyI hai| unameM mAtra paryAya kI hI avadhAraNA ho sakatI hai aura jaisA ki hama pUrva meM kaha cuke haiM yadi usameM dravya aura guNa kI koI sattA hI nahIM banatI hai to phira unameM koI sambandha hI nahIM bana sakatA hai| upAdhyAya yazovijayajI dvArA dravya-guNa-paryAya ke pArasparika sambandha kA spaSTIkaraNa jainadarzana anekAntavAdI darzana hone se dravya-guNa-paryAya meM ekAnta bhinnatA yA ekAnta abhinnatA ko svIkAra nahIM karatA hai| isa darzana ke abhimata meM dravya-guNa-paryAya meM kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA donoM vidyamAna hai| upAdhyAya yazovijayajI ne bhI prastuta dravyaguNaparyAyanorAsa meM jainadarzana mAnya dravya-guNa-paryAya ke pArasparika bhedAbheda sambandha ko aneka yuktiyoM se siddha karane ke lie prayAsa kiyA hai| sarvaprathama dravyAdi ke kathaMcit bhinna svarUpa ko samajhAne ke lie motImAlA kA sundara aura saTIka udAharaNa prastuta kiyA hai| Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 108 manakoM ko eka sUtra meM pirokara banAI gaI vastu ko mAlA kahA jAtA hai| usake eka-eka manake ko motI kahA jAtA hai| usa motI meM nihita ujjvalatA, komalatA, vartulAkAra Adi usake guNa (dharma) haiN| mAlA, motI aura ujjvalAdiguNa bhinna-bhinna haiN| yadi tInoM eka aura abhinna hote to eka-eka motI ko mAlA kahanA caahie| aneka manakoM ke eka sUtrabaddha viziSTa svarUpa ko hI mAlA ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai| etadartha motI se mAlA kathaMcit bhinna hai| ujjvalatA Adi dharma hai aura mAlA dharmI hai| ina donoM ke madhya AdhAra-Adheya sambandha hai| ujjavalatA Adi guNa anaMta hai jabaki mAlA eka hai| isalie ujjavalatA Adi guNoM se bhI mAlA bhinna hai| mAlA-motI-ujjvalatA Adi kI taraha hI dravya-guNa-paryAya bhI paraspara kathaMcit bhinna hai| dravyAtmaka zakti viziSTa guNa evaM paryAyoM se kathaMcit bhinna hai|1389 mRtikA dravya hai, piMDa-sthAsa-koza Adi vibhinna avasthAeM usakI paryAya hai| zyAmavarNa Adi usake guNa hai| sthAsa-koza Adi paryAyoM kA nAza hone para bhI mRtikAdravya kA nAza nahIM hotA hai| ataH mRdadravya sthAsa Adi paryAyoM se bhinna hai| isI prakAra zyAma varNa Adi guNa Adheya hai aura mRdravya usakA AdhAra hai| isa AdhAra-Adheya sambandha ke kAraNa mRdravya zyAmavarNa Adi se bhinna hai| jisa prakAra motI kI mAlA, motI aura ujjavalatA Adi se kathaMcit bhinna hai usI prakAra dravya (sattA) apane guNa evaM paryAyoM se kathaMcid bhinna hotI hai|390 dravya sAmAnya hai aura guNa evaM paryAya vizeSa hai| piMDa-sthAsa Adi paryAya aura zyAmavarNa Adi guNa mRdravya se pRthak-pRthak AkAza pradezoM meM dikhAI nahIM dete haiN| jahAM mRdravya hai vahAM hI sthAsa Adi paryAyeM tathA zyAmatva Adi varNa dikhAI dete haiN| jaise motI kI mAlA, motI aura ujjavalatA ekapradezAvagAhI hai usI prakAra dravya apane 1389 jima motI ujjavalatAdirUpathI, motImAlA alagI re| guNa-paryAyavyaktithI jANo, dravyazakti tima alagI re / / - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/3 1390 jima-motInI mAlA, motI thakI tathA ujjavalatAdika dharmathI alagI chaiMtima dravyazakti guNa paryAya vyaktithI alagI chai - vahI gA. 2/3 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa- paryAyoM meM vyApta aura anugata rahane se tInoM ekakSetrAvagAhI hai| ataH paraspara kathaMcit abhinna bhI hai| 1391 ghaTAdi samasta dravya sAmAnya - vizeSa rUpa arthAt ubhayAtmaka hai / sAmAnya dRSTi se piMDAdi vibhinna AkAroM meM 'miTTIrUpa' sAmAnya hI dikhAI detA hai tathA vizeSa dRSTi se dekhane para vahI dravya piMDa - sthAsa - koza- kuzUla - ghaTa-kapAla Adi bhinna-bhinna AkAroM (vizeSoM) ke rUpa meM dikhAI detA hai| isa prakAra jo sAmAnya hai vaha dravya hai aura jo vizeSa hai ve guNa - paryAyeM haiN| 1392 saMkSepa meM padArtha ko sAmAnyatmaka dRSTi se dekhane para dravyAtmaka aura vizeSAtmaka dRSTi se dekhane para guNaparyAyAtmaka parilakSita hotA hai| padArtha ko jisa dRSTi se athavA jisa vivakSA se dekhA jAtA hai padArtha vaisA hI parijJAta hotA hai| eka vivakSA se zarAva, ghaTa, kuMbha, kalaza Adi meM miTTI sAmAnya hone se vaha dravya hai evaM zarAva Adi vizeSa hone se ve paryAya haiM / anya vivakSA se sone kA ghaTa, cAMdI kA ghaTa, miTTI kA ghaTa Adi aneka prakAroM ke ghaTa meM nihita ghaTatva sAmAnya hone se vaha dravya hai aura sonA, cAMdI Adi vizeSa hone se ve paryAya haiN| bhinna-bhinna apekSA se padArtha kA svarUpa bhinna-bhinna hotA hai / avasthAoM ke badalane para bhI jo ekarUpatA kI buddhi hai, vaha sAmAnya hai / mUladravya ke eka hone para bhI jo badalane vAlI avasthAe~ haiM, ve vizeSa haiN| 1393 unheMparyAya kahA jAtA haiM / 1391 tathA ekapradeza saMbaMdhaI valagI chaiM, ima jANo dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/3 kA TabbA mRttikAdi sAmAnya ja bhAsaiM chaiM, vizeSa upayogaiM ghaTAdi vizeSa ja bhAsaiM chaiM, tihAM sAmAnya te dravyarUpa jANavuM vizeSa te guNaparyAyarUpa jANavAM .. vahI, gA. 2/3 kA TabbA dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, - dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 51 1392 1393 476 - - For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 sAmAnya bhI do prakAra kA hotA haiM1394 - 1. UrdhvatAsAmAnya 2. tiryaksAmAnya UrdhvatAsAmAnya - padArthagata vaha zakti jo kramazaH ho cukI aura honevAlI samasta paryAyoM meM ekarUpa se vidyamAna rahatI hai, vaha UrdhvatAsAmAnya zakti hai| dUsare zabdoM meM kAlakRta vibhinna avasthAoM meM samAhita dravyavizeSa kA ekatva yA dhruvatva UrdhvatAsAmAnya hai| isa UrdhvatAsAmAnya ko samajhAne ke lie granthakAra ne ghaTa kA udAharaNa prastuta kiyA hai| jaise miTTI se piMDa-sthAsa (rakAbI jaisA golAkAra) koza ( UMcI dIvAra se yukta golAkAra) kuzUla (koThI jaisA AkAra) ghaTa (nIce se bar3A aura Upara se choTA AkAravAlA) kapAla (ghaTa ke phUTa jAne se bane Tukar3e) Adi vibhinna navIna-navIna paryAyoM ke kAlakrama se utpanna hone para bhI miTTI badalatI nahIM hai| miTTI vahI kI vahI rahatI hai| yahI piMDAdi AkAroM kA UrdhvatAsAmAnya hai|1395 isa UrdhvatAsAmAnya meM dravya eka hotA hai aura usakI kAlakrama se utpanna honevAlI paryAyeM aneka hotI hai| ina paryAyoM ke badalane para bhI dravya kA svarUpa badalatA nahIM hai| na badalanevAle dravya kA yaha svarUpa hI UrdhvatAsAmAnya hai| manuSya kI avasthAe~ bAlyAvasthA, yuvAvasthA Adi ke rUpa meM badalane para bhI manuSyapanA nahIM badalatA hai| jIva bAra-bAra marakara ke deva-nArakI-tiryaMca-manuSya Adi vibhinna avasthAoM ko aneka bAra prApta karane para bhI jIvadravya kA nAza nahIM hotA hai| jIva kadApi ajIva ke rUpa meM parivartita nahIM hotA hai| jIvatva sadA vaisA kA vaisA rahatA hai| isa prakAra apanI vibhinna paryAyoM meM anugata rahane vAlA dravyatva hI 1394 te sAmAnya 2 prakAraiM chaiM, dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/4 kA TabbA 1395 uradhatA sAmAnya zakti te, pUrava apara guNa karatI re| piMDakuzUlAdika AkAriM, jima mATI aNaphiratI re|| .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/4 For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 UrdhvatAsAmAnya hai| 'vahI kA vahI hai' aisA anugata AkAra (anvayapana) kI pratIti jisase hotI hai, vaha yazovijayajI kI dRSTi meM UrdhvatAsAmAnya hai|1396 binA UrdhvatAsAmAnya ke anugatAkAra (anvayapana) arthAt 'yaha vahI miTTI hai, 'yaha vahI jIva hai' Adi kI pratIti hI nahIM hogii| mRtpiNDa -sthAsa, koza, kuzUla, ghaTa, kapAla Adi kA paraspara koI pUrvApara sambandha na rahakara pratyeka paryAya svatantra paryAya ho jaayegii| ghaTa meM pUraNa-galana rUpa paryAyeM pratikSaNa badalatI rahane se pratisamaya kA ghaTa navIna-navIna rUpa hI pratIta hone laga jaaegaa| isase 'yaha vahI ghaTa hai aisA vyavahAra bhI saMbhava nahIM ho paayegaa| isa prakAra sabhI vizeSa hI ho jAne se to kSaNikavAdI bauddhoM kA mata hI siddha hogaa| 1997 parantu yaha mata yukti aura anubhava donoM se virUddha hai| jisa prakAra eka sUtra ke binA maNakoM kI dhArA sthAyI nahIM raha sakatI hai, vRkSatva ke binA mUla zAkhA, prazAkhA, phala, patra Adi ghaTita nahIM hote haiM, usI prakAra anvayI dravya ke binA kevala vizeSa paryAyoM kA bhI koI astitva nahIM ho sakatA hai| isalie ghaTa meM pratikSaNa utpanna honevAlI vizeSa-vizeSa paryAyoM meM 'yaha eka hI ghaTa hai aisA ghaTAtmaka anvayI dravya ko tathA piMDa-sthAsa Adi vibhinna avasthAoM meM 'yaha eka hI miTTI hai aise mRdAtmaka anvayI dravya ko svIkAranA Avazyaka hai| ina donoM anvayI dravya meM kevala itanA hI antara hai ki ghaTadravya kA jIvanakAla alpa hone se mRdravya kI apekSA se alpaparyAyoM meM vyApta hai, jabaki mRdravya kA jIvanakAla apekSAkRta adhika hone se mRdravya adhika paryAyoM meM vyApta hai|1398 isalie mRdravya ko paraUrdhvatAsAmAnya aura ghaTadravya ko aparaUrdhvatAsAmAnya kahA gayA hai| manuSya aura jIva meM jIva para sAmAnya hai aura manuSya apara sAmAnya hai| 1396 jihAM kAlabhedaiM-anugatAkAra pratIti upajai, tihAM urdhvatAsAmAnya kahiiM - vahI. gA.2/5 kA TabbA 1397 sarva vizeSarUpa thatAM kSaNikavAdI bauddhanuM mata AvaiM . - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/4 kA TabbA 1398 te mATiM ghaTAdidravya, anaiM tehanAM sAmAnya mRdAdi dravya anubhavaiM anusAraiM paraspara UrdhvatAsAmAnya avazya mAnavAM, .................. .............. vahI, gA. 2/4 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ {bAla, yuvA, vRddhAvasthA kI apekSA se } upacAra pradhAna naigamanaya kI apekSA se jo sAmAnya hai, vahI anya apekSA se vizeSa aura jo vizeSa hai vahI anya apekSA se sAmAnya ho jAtA hai| parantu abhedapradhAna zuddha saMgrahanaya kI dRSTi se sat rUpa antima parasAmAnya hI sAmAnya hai arthAt sattA dharma kI apekSA se sadadvaitvAda rUpa eka hI prakAra kA dravya hai | 1399 tiryaksAmAnya bhinna-bhinna vyaktiyoM (vastuoM) meM ekarUpatA yA ekAkAratA rUpa jo dravyazakti hai, vaha tiryaksAmAnya hai / jaise 'yaha bhI ghaTa hai, 'yaha bhI ghaTa hai' ityAdi / 1400 jo zakti samakAlIna aura samAna AkAravAle, kintu bhinna-bhinna dravyoM se bane padArthoM meM ekAkAratA kI samAna pratIti karAtI hai, vaha dravyazakti hI tiryaksAmAnya hai / udAharaNArtha sone se, cA~dI se, tAmbe se, sTIla se, pItala se miTTI se nirmita aneka ghaToM meM ghaTAkAratA ke rUpa meM 'yaha bhI ghaTa hai', 'yaha bhI ghaTa hai' aisI samAna ghaTatva pratIti jisa zakti se hotI hai, usa zakti ko hI tiryaksAmAnya kahA gayA hai| isa sAmAnya meM eka sAtha dRSTi meM Ane vAle hajAroM ghaToM ko ghaTatva ke AdhAra para samAna rUpa se dekhA jAtA hai| yahA~ kAlabheda nahIM hai, kintu kSetrabheda haiN| kyoMki hajAroM ghaToM kA kSetra bhinna-bhinna hai / tiryak sAmAnya ko nahIM mAnane para eka ghaTa dUsare ghaTa se utanA hI atyanta bhinna ho jAyegA jitanA paTa se bhinna hai / jisa prakAra ghaTa kI jaladhAraNa kriyA paTa se nahIM hotI hai, usI prakAra anya ghaTa se bhI jaladhAraNa kriyA nahIM ho skegii| parantu ghaTatva sAmAnya ke kAraNa eka ghaTa kI taraha anya - anya ghaTa bhI jaladhAraNa 479 1399 1 ina nara-nArakAdi dravya jIvadravyano paNi vizeSa jANavo, e sarva naimaganayanuM mata zuddha saMgrahanayanaiM mataiM to sadadvaitavAdahaM eka ja dravya AvaiM te jANavuM vahI, gA. 2/4 kA TabbA / 1400 bhinna vigatimAM rUpa eka jo, dravyazakti jaga dAkhai re / tiryak sAmAnya kahijai, jima ghaTa-ghaTa paNa rAkhai re / / For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.2/5 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 Adi kriyAoM ko karatA huA pratyakSa dikhAI detA hai|1407 isalie eka dUsare ghaTa se kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna donoM haiN| bhinna-bhinna paramANuoM se nirmita hone ke kAraNa kathaMcit bhinna hai aura samAna jAti ke padArtha hone ke kAraNa kathaMcit abhinna hai| ___upAdhyAya yazovijayajI ne UrdhvatAsAmAnya aura tiryaksAmAnya meM nihita antara ko spaSTa kiyA hai| jisa sAmAnya meM dezabheda (kSetrabheda) se bhinnatAkintu AkAra kI apekSA se ekAkAra kI pratIti hotI hai, vaha tiryakasAmAnya hai aura jisa sAmAnya meM kAlabheda se anugata AkAra kI pratIti hotI hai, vaha UrdhvatAsAmAnya hai| 402 tiryaksAmAnya vibhinna kSetra meM rahe hue samakAlIna hajAroM ghaToM meM eka samAna AkAroM kI pratIti karAtA hai, jabaki UrdhvatAsAmAnya kAlakrama se honevAlI eka mRdravya kI piMDa-sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa-kapAla Adi bhinna-bhinna paryAyoM meM mRdravya ke anvaya kI pratIti karAtA hai| sAmAnya tiryaksAmAnya ekAkArapratIti UrdhvatAsAmAnya anugatAkArapratIti eka hI dravya kI kAlakrama se honevAlI aneka paryAyoM meM upara-upara sAmAnyapane kI dRSTi bhinna-bhinna dravyoM se nirmita eka AkAra 1401 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 59 1402 dezabhedaiM jihAM ekAkAra pratIti upajai, tihAM tiryakasAmAnya kahii jihAM kAla bhedaI anugatAkAra pratIti upajai tihAM UrdhvatAsAmAnya kahiiM .... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/5 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazovijayajI ne prastuta kRti meM UrdhvatAsAmAnya ke bhI punaH do bheda kie haiM 1403 samucitaUrdhvatAsAmAnya oghaUrdhvatAsAmAnya ogha UrdhvatAsAmAnya yazovijayajI ne dravya meM nihita apane - apane sarva guNa - paryAyoM ko prApta karane kI sattAgata zakti ko oghazakti kahA hai 1404 ogha se tAtparya hai sAmAnya rUpa se rahanevAlI UrdhvatAsAmAnya nAmaka zakti / pratyeka dravya meM traikAlika guNa paryAyoM ko prApta karane kI jo yogyatArUpa sAmAnya zakti hai, vaha oghaUrdhvatAsAmAnya hai| mRddravya meM rahI huI piMDa - sthAsa - koza- kuzUla - ghaTa - kapAla Adi paryAyoM ko prApta karane kI yogyatA oghaUrdhvatAsAmAnya hai / isI prakAra tila meM tela kI, kapAsa meM paTa kI, bIja meM vRkSa kI jo yogyatArUpa zakti hai, vaha oghazakti hai| 1403 hivai urdhvatAsAmAnyazaktinA 2 bheda dekhADai chai 1404 zaktimAtra te dravya sarvanI, guNa paryAyanI lIjaiM re ! piMDa-sthAsa Adi paryAyoM meM mRttatva spaSTa rUpa se dikhAI detA hai / kintu kucha dravyoM meM kAlakrama se badalane vAlI paryAyoM meM (bhUta - bhAvI paryAyoM meM ) mUlabhUta dravyazakti spaSTa rUpa se parijJAta nahIM hotI hai| jaise tRNa meM ghRta kI zakti spaSTa rUpa se dikhAI nahIM detI hai| yadi gobhuktatRNapuMja meM ghRta kI zakti nahIM hotI to kAlAntara meM kramazaH utpanna honevAlI dUdha-dahI - makkhana Adi paryAyoM meM bhI ghRta nahIM hotA / parantu dUdha-dahI-makkhana Adi se ghRta banatA hai| isalie tRNa meM ghRta kI zakti tirobhAva rUpa se avazyameva vidyamAna rahatI hai| 481 For Personal & Private Use Only dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/6 kA TabbA dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/6 kA TabbA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 samucitaUrdhvatAsAmAnya - kAraNabhUta dravya meM kArya kA atizaya nikaTasvarUpa pragaTa hone kI jo vizeSa prakAra kI zakti pAI jAtI hai, vaha samucita zakti kahalAtI hai|1405 samucita kA artha hai vyavahAra karane yogya / 1406 jaba dravya meM kArya pragaTa hone ke lakSaNa pragaTa rUpa se dikhAI dene laga jAte haiM, taba dravya meM rahI huI kArya pragaTa karane kI zakti samucita zakti kahalAtI hai| tRNa meM rahI huI ghRtazakti oghazakti hai aura dUdha-dahI Adi meM rahI huI ghRta kI zakti samucita zakti hai| tRNa meM ghRta ke koI bAhya cinha pragaTa rUpa se dikhAI nahIM dene se vaha vyavahAra karane yogya nahIM hai| parantu dUdha-dahI Adi meM ghRta ke bAhya cinha dikhAI dene se vaha vyavahAra karane yogya haiN| isI prakAra kapAsa meM paTa kI zakti oghazakti hai aura tantu meM paTa kI zakti samucita zakti hai| marIci ke bhava meM tIrthaMkara hone kI yogyatA oghazakti hai aura mahAvIra ke bhava meM janma se 42 varSa taka tIrthakara hone kI yogyatA samucitazakti hai| niSkarSa ke rUpa meM kahA jA sakatA hai ki dUra-dUra kAraNoM meM arthAt paraMparA kAraNoM meM rahI huI kArya kI zakti jisameM kArya pragaTa hone ke cinha dikhAI nahIM dete haiM, vaha oghazakti hai evaM nikaTavartI kAraNoM meM arthAt anantara kAraNoM meM rahI huI kAryazakti jisameM kArya pragaTa hone ke cinha spaSTa dikhAI dete haiM, vaha samucitazakti hai| 1407 isa oghazakti aura samucitazakti ko samajhAne ke lie yazovijayajI ne laukika dRSTAnta prastuta kiyA hai| tRNa meM ghRta kI zakti vidyamAna hai| anyathA tRNa bhakSaNa karake gAya jo dUdha detI hai, usameM ghRta kahA~ se A sakatA hai ? isa prakAra anumAna pramANa se tRNa meM ghRta kI zakti siddha hone para bhI 'tRNa meM ghRta hai' aisA 1405 kAraNarUpa nikaTa dekhInaiM, samucita zakti kahIjai re .. ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/6 kA uttarArdha 1406 samucita kahatAM-vyavahArayogya ............. vahI gA. 2/6 kA TabbA 1407 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 65 For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 vyavahAra nahIM kiyA jAtA hai| parantu yahI tRNa jaba gAya kI khurAka banakara dUdha ke rUpa meM pariNata hotA hai, taba 'dUdha meM ghRta kI zakti hai' aisA loka vyavahAra hotA hai| ataH dUdha meM ghRta kI samucita zakti hai|1408 isI prakAra bhavyajIva meM acaramAvartakAla meM rahI huI mokSa prApti kI zakti oghazakti hai aura caramAvartakAla meM rahI huI mokSa prApti kI zakti samucita zakti hai|1409 yadi acaramAvarta meM ogha rUpa se mokSaprApti kI zakti nahIM hotI to caramAvarta meM bhI mokSa prApti kI zakti kA AvirbhAva nahIM ho sakatA thaa| kyoMki sarvathA asat padArtha kA AvirbhAva kadApi nahIM hotA hai| 1410 isa prakAra pratyeka dravya apane-apane guNa aura paryAyoM ko prApta karane kI oghazakti aura samucitazakti se yukta hotA hai| suvarNa dravya meM kuMDala-kaMgana Adi paryAyoM ko, mRdravya meM piMDa-sthAsa Adi paryAyoM ko aura jIvadravya meM nara-nArakAdi paryAyoM ko prApta karane kI zakti rahI huI hai| dravya una-una paryAyoM kA upAdAna kAraNa hai| upAdAna kAraNabhUta dravya meM hI apane-apane guNa-paryAyoM ko prApta karane kI zakti vidyamAna rahatI hai| dUratara kAraNabhUta upAdAna meM sAmAnyazakti (oghazakti) rUpa yogyatA aura nikaTatama kAraNabhUta upAdAna meM paripakvazaktirUpa (samucitazaktirUpa) yogyatA rahI huI hai| isa prakAra dravya apane guNa-paryAyoM ko prApta karane vAlA zaktirUpa hai aura guNa-paryAya dravya meM pragaTa athavA vyakta hone se vyaktisvarUpa haiN|1411 1408 pRtanI zakti yathA taNa bhAvaI jANI piNa na kahAI re| dugdhAdika bhAvai te jananaiM, bhASI citta suhAi re|| ............... vahI, gA. 2/7 1409 dharama zakti prANInaiM, pUrava pudgalanaiM Avartai re| oghai, samucita jima valI kahii, chehaliM Avartai re|| ........... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/8 1410 nahIM to chehalaI pudgalaparAvartai te zakti na Avai. "nAsto vidyate bhAva" / ityAdi vacanAt .............. vahI, gA. 2/8 kA TabbA 1411 ima zaktirUpaiM dravya vakhANiuM, havai-vyaktirUpa guNaparyAya vakhAnaI chaI - .vahI, gA. 2/10 kA TabbA For Personal & Private Use Only .......... Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcita bhinna hai : dravya, guNa aura paryAya ke madhya kathaMcita bheda aura kathaMcita abheda donoM haiN| dravya se guNa aura dravya se paryAya ekAnta rUpa se bhinna yA abhinna nahIM hai, apitu donoM ke madhya sApekSa bheda aura abheda haiN| jJAtavya hai ki yaha sApekSa bheda aura abheda kAlpanika nahIM hokara pAramArthikarUpa se vidyamAna hai| upAdhyAya yazovijayajI ne aneka yuktiyoM se sarvaprathama isI bheda-abheda ko spaSTa kiyA hai| yathA - eka aura aneka : AdhArabhUta dravya eka hotA hai aura AdheyarUpa guNa aura paryAya aneka hote haiN|1412 jaise jIvadravya eka hai, kintu usake jJAna, darzana, cAritra, vIrya Adi guNa aura una guNoM kI hAni-vRddhi rUpa kSayopazamika bhAva ke matijJAna, zrutajJAna Adi paryAyeM aura audAyikabhAva ke nara-nArakAdi paryAyeM aneka haiN| vivakSita eka ghaTa meM ghaTasvarUpa dravya eka hai aura varNa-gaMdha-rasa-sparza-saMsthAna Adi guNa aneka haiM tathA unhIM guNoM ke parivartanarUpa nIla-pItAdi paryAya aneka haiN| AdhAra-Adheya : AdhAra aura Adheya sambandha ke AdhAra para bhI dravya aura guNa-paryAya meM bheda hai|1413 dravya, guNa aura paryAyoM ko rakhane vAlA AdhAra tattva hai jabaki guNa-paryAya dravya meM rahanevAle Adheya tattva haiN| yadi dravya aura guNa-paryAya meM AdhAra Adheya sambandha ke AdhAra para kathaMcita bheda nahIM hai to samAnAdhikaraNa ke dvArA bodha honA cAhie aura vyadhikaraNa se bodha nahIM honA caahie| AtmA meM jJAna, ghaTa meM rUpa, 1412 eka aneka rUpathI iNi pari, bheda paraspara bhAvo re ...... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/14 kA pUrvArdha 1413 AdhAradheyAdika bhAviM, imaja bheda mani lhAvo re ............ vahI, gA. 2/14 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 zakkara meM miThAsa ityAdi meM prathama zabda meM saptamI vibhakti aura dvitIya pada meM prathamA vibhakti hai| vyadhikaraNa rUpa se bodha hone se kathaMcita bheda hai| yaha bheda nahIM hotA to AtmA hI jJAna rUpa, ghaTa hI ghaTAkAra rUpa hai| aisA samAnAdhikaraNa rUpa se bodha honA caahie| parantu aisA bodha nahIM hotA hai| isalie kathaMcita bheda avazya hai|1414 ghaTa-paTAdi dravyAtmaka padArtha AdhAra ke rUpa meM pratIta hote haiM aura guNa-paryAya Adheya ke rUpa meM pratIta hote haiN| 1415 nIla-pItAdi hai aise vAkyoccAraNa meM ghaTa-paTa dravya saptamyanta hone se AdhArarUpa parilakSita hote haiN| ataH AdhAra-Adheya bhAva ke dvArA bhI dravya se guNa-paryAyoM kA kathaMcit bheda siddha hotA hai| ekendriyagocara aura eka se adhika indriyagocara : ___rUpa-rasa-gandha-sparzAdi guNa aura unake nIla, pIta Adi 20 uttarabhedarUpa paryAya eka-eka indriya se grAhya hai| jaise rUpa aura usake uttarabheda nIla, pItAdi eka cakSurindriya se hI grAhya haiN| rasa aura usake uttarabheda tikta, kaTu Adi eka rasanendriya se, gandha aura usake surabhi Adi bheda ghrANendriya se aura sparza tathA usake snigdha rUkSa Adi bheda sparzanendriya se grAhya hai| ghaTa-paTa Adi dravya cakSurindriya aura sparzanendriya ina do indriyoM dvArA grAhya haiN|1416 aMdhakAra meM ghaTAdi sparzanendriya se aura prakAza meM cakSurindriya se grAhya hai| isa prakAra guNa-paryAya eka indriya gocara aura dravya dvIndriyagocara hai| dravya ko dvIndriyagocara naiyAyikoM-vaizeSikoM ke abhimata anusAra kahA hai| jainadarzana ke anusAra to ghrANendriya Adi dvArA bhI dravya grAhya hai| anyathA 'maiM phUla sUMghatA hUM', yaha pratIti hI bhrAntapUrNa ho jaayegii|1417 ghrANendriya dvArA 1414 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 96 1415 dravya AdhAra ghaTAdika dIsai, guNa paryAya Adheyo re| ............... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/15 kA TabbA 1416 rUpAdika gaNa paryAya eka indriya gocara ka. viSaya chai. jima rUpa cakSurindriyaiM ja jaNAiM, rasa te rasanendriyaiM ja, ityAdika. anaI ghaTAdika dravya chai, te dohiM cakSurindriya anaiM sparzenendriyaH e 2 indriyaiM karInaiM jANo che ......... ........ vahI gA. 2/15 kA TabbA 1417 svamataI gaMdhAdika paryAya dvAraiM ghrANendriyAdikaI paNidravya pratyakSa chaiM, nahI to "kusuma gaMdhu chu" ityAdi jJAnanaiM bhrAntapaNuM thAi te jANavU. For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 sUMghakara phUla kA pratyakSa kiyA jAtA hai| jainadarzana ke abhimata meM vyavahAranaya se dravya (dravya aura guNaparyAyoM meM kathaMcit abheda mAnane para) pA~coM indriyoM se agocara hai aura nizcayanaya se (kathaMcit bheda mAnane para dravya atIndriya hai| isa prakAra naya ke bheda se dravya indriyagocara aura indriya agocara donoM hai| saMjJAbheda : prastuta meM saMjJA zabda se tAtparya nAma abhipsita hai| dravya-guNa-paryAya isa prakAra tInoM kA nAma bhinna-bhinna hai|1418 jahA~ nAma yA saMjJA bheda hotA hai vahA~ kucha aMza meM vastubheda (yadi paryAyavAcI nahIM ho to) bhI avazya hotA hai| isalie jisa prakAra ghaTa nAmaka vastu se paTa nAmaka vastu bhinna hai usI prakAra dravya se guNa-paryAya kA aura guNa-paryAya se dravya kA kathaMcit bheda avazyameva hai| saMkhyA bheda : saMkhyA kI apekSA se dravya aura guNa-paryAyoM meM bheda dRSTigocara hotA hai| yahA~ saMkhyA zabda kA artha gaNanA hai|1419 jAti ke Azraya se jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAla ke rUpa meM mUla dravya chaha hai| chaha se adhika dravyoM kA astitva nahIM hai| parantu guNa aura paryAya anaMta hai| eka-eka dravya ke anaMta-anaMta guNa aura paryAyeM hai| jaise koI bhI vivakSita jIvadravya eka hone para bhI usake astitva, vastutva, pradezatva Adi sAmAnya guNa aura jJAna, darzana, cAritra, vIrya, AnaMda Adi vizeSa guNa anaMta hai| punaH inhIM guNoM kI SaTguNa hAnivRddhi rUpa kSayopazama bhAvajanya matijJAna Adi paryAyeM tathA audAyika bhAvajanya naranArakAdi paryAyeM anaMta hai| isa prakAra saMkhyA kI dRSTi se bhI dravyAdi meM paraspara bheda hai| 1418 saMjJA ka nAma, tehathI bheda, -'dravya' nAma 1 'guNa' nAma 2, 'paryAya' nAma 3 ....... vahI. gA. 2/16 kA TabbA 1419 saMkhyA-gaNanA, tehathI bheda, "dravya 6 guNa aneka paryAya aneka"..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.2/16 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 lakSaNa bheda : dravya-guNa-paryAya kA bhinna-bhinna lakSaNa hone se bhI inameM paraspara bheda parilakSita hotA hai| dravya kA lakSaNa dravaNa hai| guNa kA lakSaNa guNana hai aura paryAya kA lakSaNa parigamana-sarvatovyapti hai|1420 dravaNa arthAt eka rUpa se dUsare rUpa meM rUpAntaraNa honA athavA bhinna-bhinna avasthAoM (paryAyoM) ko prApta karanA hai| yaha dravya kA lakSaNa hai| guNana se tAtparya bhinnIkaraNa karanA athavA pRthakkaraNa karanA hai| eka vastu kA dUsarI vastu se alaga karanA guNa kA lakSaNa hai| jaise jIvadravya kA jJAnaguNa use anya pudgalAdi dravyoM se pRthak karatA hai| rUpAdiguNa pudgaladravya ko anya jIvAdi dravyoM se alaga karate haiN| parigamana kA artha hai vivakSita dravya kA sarvataH eka rUpa se dUsare rUpa meM vyApta ho jAnA yA rUpAntaraNa honA hai| yaha paryAya kA lakSaNa hai| jaise kisI jIva kA manuSya rUpa se marakara devarUpa honA paryAya hai| kyoMki yaha rUpAntara saMpUrNa jIvadravya kA hotA hai| isa prakAra lakSaNa ke AdhAra para bhI dravya aura guNa-paryAya meM bheda hai| isa prakAra AdhAraAdheyatA, indriyagocaratA, ekaanekatA, saMjJA, saMkhyA, lakSaNa Adi kI apekSA se dravya ora guNa-paryAya meM paraspara bheda hai| kyoMki paraspara vyAvRti dharma paraspara kA bheda karatA hai| 1421 dravya meM jo AdhAratA Adi dharma hai ve guNa-paryAya meM nahIM hai| parantu yaha bheda bhI naiyAyika, vaizeSika aura sAMkhya kI taraha ekAntabheda nahIM hokara sApekSa yA kathaMcit bheda hai| 1420 lakSaNathI bheda-dravaNa-anekaparyAyagamana dravyalakSaNa, guNana-ekathI anyanaiM bhinnakaraNa te gaNa lakSaNa, parigamana-sarvatovyApti, te paryAya lakSaNa ............. - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/16 kA TabbA 1421 je mATiM parasparAvRtidharma parasparamAMhi bheda jaNAvaI .................. - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 2/14 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 dravya, guNa aura paryAya kA pArasparika sambandha kathaMcit abhinnatA kA bhI hai - jIvAdi chahoM dravyoM ke apane-apane guNa aura paryAya haiN| sabhI guNa evaM paryAyeM apane-apane vivakSita dravya meM hI rahate haiN| eka dravya ke guNa aura paryAyeM dUsare dravya ke guNa aura paryAyoM ke rUpa meM pariNamita nahIM hote haiN| jaise jIva dravya kA caitanyaguNa, jIvadravya ko chor3akara ajIvadravya meM kadApi nahI jAtA hai tathA pudgaladravya ke rUpa, rasAdi guNa bhI svadravya pudgala kA tyAga karake anya dravyoM meM nahIM jAte haiN| isI prakAra paryAyeM bhI apane-apane vivakSita dravya meM hI utpanna hote haiN| jaise nara, nAraka Adi paryAyeM jIvadravya meM tathA nIla, raktAdi paryAyeM pudgaladravya meM hI utpanna hotI hai| yahI kAraNa hai ki jaise pratyeka dravya aura usake guNa-paryAyoM meM kathaMcit bhinnatA hai vaise hI dravya, guNa aura paryAya tInoM meM kathaMcit abhinnatA bhI hai| upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra dravya, guNa aura paryAya meM paraspara kathaMcit abheda ko svIkAra nahIM karane para nimna ApattiyA~ A sakatI hai - 1. guNa-guNIbhAva kA uccheda : pratyeka dravya aura usake guNa-paryAyoM meM paraspara ekAnta bheda sambandha hI mAna lene para paradravya kI taraha svadravya ke viSaya meM bhI guNa-guNIbhAva kA uccheda ho jaayegaa| 422 jIvadravya ke guNa jJAnAdi hai aura jJAnAdika guNoM kA guNI (svAmI) jIvadravya hai| pudgaladravya ke guNa varNa-gaMdha-rasa-sparzAdika hai ora varNAdi guNoM kA guNI pudgaladavya hai| aisI guNa-guNIbhAva kI vyavasthA zAstroM prasiddha hai| 1423 kyoMki guNa-guNI meM abheda athavA tAdAtmaya sambandha hai| isa abheda sambandha ko asvIkAra karane para koI bhI vivakSita guNa jisa prakAra paradravya se bhinna hone se paradravya ke sAtha usakA guNa-guNI bhAva ghaTita nahIM hotA hai, usI prakAra svadravya se bhI vivakSita 1422 ekAntiM jo bhASiijI, dravyAdikano re bhed| to paradravya pariM huIjI, guNa-guNibhAva uccheda re / / .. ..... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/1 1423 jIvadravyanA guNa jJAnAdika, tehano guNI jIvadravya, pudgala dravyanA guNa rUpAdika, guNI pudgaladravya, e vyavasthA chaI, zAstra prasiddha ......... vahI gA.3/1 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 489 guNa ekAnta bhinna hokara usakA sva-dravya ke sAtha bhI guNa-guNI bhAva ghaTita nahIM hogaa| udAharaNArtha jJAnAdika guNa pudgaladravya se bhinna hone se jJAnAdika guNoM meM aura pudgaladravya meM guNa-guNIbhAva saMbhava nahIM ho sakatA hai| usI prakAra yadi jJAnAdika guNa svadravya jIva se bhI ekAnta bhinna hai to jJAnAdika guNoM meM tathA jIvadravya ke madhya bhI guNa-guNI bhAva kA abhAva ho jaayegaa| isa prakAra dravya aura usake guNoM ke madhya guNa-guNI bhAva ke vilupta ho jAne para to 'isa dravya kA yaha guNa hai', 'yaha guNa isa dravya kA hai' aisA sarvajanAnubhava siddha kA bhI lopa ho jaayegaa| 424 'jIvadravya ke ye jJAnAdika guNa haiM tathA 'ina jJAnAdika guNoM kA guNI jIvadravya hai' aisA prasiddha vyavahAra hI nahIM ho skegaa| etadartha dravya-guNa-paryAya meM kathaMcita abheda sambandha avazya hai| 2. anavasthA doSa :___dravya aura guNa-paryAyoM ko ekAnta bhinna mAnane para anavasthA doSa lagatA hai| 1425 naiyAyika aura vaizeSika darzanakAra dravya aura guNa meM ekAnta bhinnatA ke samarthaka haiN| unake abhimata meM guNa dravya (guNI) meM samavAya sambandha se rahatA hai| samavAya sambandha caitanyaguNa ko Atmadravya se aura rUpAdika guNoM ko ghaTapadAdi dravyoM se jor3atA hai| yahA~ yaha prazna ubharatA hai ki yadi guNa guNI meM samavAya sambandha se rahatA hai to yaha samavAya sambandha guNa aura guNI meM kisa sambandha se rahatA hai ? yadi anya samavAya sambandha se rahatA hai to vaha samavAya sambandha guNa, guNI aura prathama samavAya sambandha meM kisa sambandha se rahatA hai ? isa prakAra yaha zrRMkhalA calatI hI rhegii| isa prakAra anavasthA doSa AtA hai| anavasthA doSa se bacane ke lie aisA kahA jAye ki samavAya sambandha kA svarUpa hI aisA hai ki vaha guNa-guNI ko jor3atA 1424 "ehano eha guNI", "ehanA eha guNa' e vyavahArano vilopa thai AvaiM, te mATaiM "dravya guNa paryAyano abheda ja saMbhavai." .. ..........- dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/1 kA TabbA 1425 dravyai guNa paryAyanojI, chai abheda saMbaMdha / bhinna teha jo kalpiijI, to anavasthA doss|| ........... ......... -dravyaguNaparyAyanorAsa gA.3/2 For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 hai aura svayaM binA kisI anya sambandha ke guNa aura guNI meM rahatA hai to samavAya sambandha kI taraha guNa svayaM hI binA kisI anya sambandha se dravya meM kyoM nahIM raha sakatA hai| ataH dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcit abheda yA abhinnatA kA bhI hai|1426 3. anubhavasiddha lokavyavahAra nahIM ghaTegA : dravya-paryAya aura dravya-guNa ke madhya abheda sambandha nahIM svIkArane para 'suvarNa kuMDalAdi alaMkAra rUpa banA hai' tathA 'ghaTa raktarUpa banA hai aisA loka vyavahAra ghaTita nahIM hogaa|1427 suvarNa pudgalAstikAya dravya hai aura kuMDalAdi usake vibhinna paryAya haiN| suvarNadravya aura kuMDalAdi kA kSetra alaga-alaga nahIM hai| suvarNa dravya hI kuMDalAdika ke rUpa meM pariNamita hotA hai| suvarNa kahIM anyatra hai aura kuMDalAdi anyatra haiM, aisA nahIM hotA hai| jahAM suvarNa hai vahA~ kuMDalAdi haiM aura jahA~ kuMDalAdi haiM vahIM suvarNa hai| isalie donoM meM kathaMcita abhedabhAva hai| isI prakAra jo ghaTa pahale zyAmarUpa thA vahI ghaTa pakane ke bAda raktarUpa banatA hai| ghaTadravya aura usake raktatA Adi guNa alaga-alaga upalabdha nahIM hote haiN| dravya aura guNa meM kathaMcita abheda sambandha rahatA hai| isIlie suvarNa kuMDalAdi rUpa banA hai, ghaTa raktarUpa banA hai| aisA ziSTa vyavahAra hotA hai| 4. dviguNita gurUtA kA doSa : yadi dravya se paryAya ekAnta rUpa se bhinna hai to miTTI aura ghaTa tathA tantu aura paTa ekAnta bhinna ho jaayegeN| jainadarzana kI bhASA meM ghaTa-paTa Adi ko skandha aura 1426 te mATiiM guNa-gaNathI alago samavAya saMbaMdha kahiiM to te paNi anero saMbandha joii tehanai paNa anero, ima karatAM kihAI ThairAva na thAI. ...................... vahI, gA. 3/2 kA TabbA 1427 "svarNa kuMDalAdika huuM jI" "ghaTa raktAdika bhAva" e vyavahAra na saMbhavaijI, jo na abhedasvabhAva re|| ............. -dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/3 For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___491 unakA mUlakAraNabhUta miTTI, taMtu ko pradeza kahA jAtA hai| nyAyadarzana kI bhASA meM ghaTa-paTa ko avayavI aura miTTI-tantu ko avayava kahA jAtA hai| nyAyadarzana ke anusAra avayava aura avayavI ekAnta bhinna haiN| parantu yazovijayajI ke abhimata meM pradeza aura skandha (avayavI) ko ekAnta bhinna mAnane para skandha (avayavI) meM duguNI gurUtA A jaayegii| 1428 kyoMki skandha (avayavI) pradeza (avayava) se nirmita hone se pradezI (avayava) kI gurUtA to rahegI hI, sAtha meM navIna rUpa se utpanna skandha kI gurUtA bhI rhegii| udAharaNArtha kumhAra miTTI ke ghaTa banAne ke lie do kilA miTTI lekara AtA hai aura usase ghaTa nirmita karatA hai| miTTI se ghaTa banane se miTTI kA do kilo vajana to rahegA hI sAtha meM navIna rUpa se utpanna ghaTa (miTTI se ekAnta bhinna hone se) kA vajana bhI do kilA rhegaa| avayava aura avayavI arthAt miTTI aura ghaTa donoM ekAnta bhinna hone se ghaTakAla meM miTTI aura ghaTa donoM ko milAkara cAra kilA vajana arthAt duguNI gurUtA rhegii| yadi koI navya naiyAyika aisA kahe ki avayava kI apekSA se avayavI atyanta gurUtAhIna hotA hai| 1429 isalie duguNI gurUtA kA doSa nahI lagatA hai| isakA tAtparya yaha huA ki avayavoM meM hI gurUtA adhika hotI hai| isa dRSTi se paramANu meM hI utkRSTa gurUtA pAI jaayegii| kyoMki dvayaNuka-tryaNuka ityAdi paramANuoM se nirmita hone se paramANu avayava hai aura dvayaNuka Adi avayavI haiN| isa prakAra dvayaNuka Adi avayaviyoM meM atyanta hIna gurUtA aura paramANu meM utkRSTa gurUtA pAI jaayegii| 1430 puna: paramANu meM utkRSTa gurUtA mAnane para to rUpAdi cAroM guNoM bhI adhika parimANa meM paramANu meM hI pAye jAyegeM 1431 arthAt paramANu meM (nyAyamatAnusAra) rUpa ke sAtoM prakAra, gaMdha ke donoM prakAra, rasa ke chahoM prakAra aura sparza ke tInoM prakAra pAye jaayegeN| jabaki avayavIbhUta skandhoM meM eka rUpa, eka rasa, eka gandha aura 1428 khaMgha deza bhedai huI jI, bimaNI gurUtA re khaMdhi . ...............- vahI, gA. 3/4 kA pUrvArdha 1429 "je avayavanA bhArathI avayavIno bhAra atyanta hIna chai ............-dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/4 kA TabbA 1430 dvipradezAdika skaMdhamAMhi kihAiM utkRSTa gurUtA na thai joii ......-vahI gA. 3/4 kA TabbA 1431 anaiM paramANumAMhi ja utkRSTagurUtva mAniiM, to rUpAdika vizeSa paNi paramANumAMhi mAnyA jAIiM, dvipradezAdikamAMhi na mAnyA joiiM ...... .......... -vahI, gA. 3/4 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 eka sparza hI rhegaa| parantu yaha bAta lokavirUddha, zAstravirUddha aura yuktivirUddha hone se anucita hai| isalie dravya-paryAya yA pradeza-skandha yA avayava-avayavI meM abheda sambandha ko svIkAra karane para koI doSa nahIM rhegaa| isakA kAraNa yaha hai ki pradezoM (avayavoM) kI gurUtA hI skandha (avayavI) ke rUpa meM pariNamita hotA hai| 1432 makAna kI taraha dravya-guNa-paryAya meM ekarUpatA hai : loka vyavahAra meM patthara, lakar3I, miTTI, pAnI, sImenTa, lohA, cUnA Adi vibhinna padArthoM se bane makAna ko eka hI padArtha kahA jAtA hai| jaba aneka dravyoM se banI paryAya ko 'yaha eka makAna hai' aisA kahA jA sakatA hai to eka hI dravya ke guNa-paryAyoM kA apane dravya ke sAtha ekarUpatA kyoM nahIM ho sakatI hai ?1433 isalie jo Atmadravya hai, vahI Atmadravya guNamaya bhI hai aura vahI paryAyamaya bhI hai| aisA vyavahAra anAdikAla se svayaMsiddha hai| dravya kA pratiniyata vyavahAra nahIM hogA : jIvAdi chahoM dravyoM aura unake guNa-paryAya meM kathaMcid abheda sambandha ko svIkAra karane para hI 'yaha jIva hai', 'yaha pudagala hai, yaha ghaTa hai, yaha paTa hai' ityAdi pratiniyata vyavahAra ho sakatA hai|1434 dravya-guNa-paryAya meM ekAnta bhedabhAva mAnane para jJAnaguNa jisa prakAra pudgala se bhinna hai, usI prakAra jIvadravya se bhI bhinna ho jAyegA tathA rUpAdiguNa jisa prakAra jIva dravya se bhinna hai usI prakAra pudagaladravya se bhI bhinna ho jaayeNge| aisI sthiti meM jJAnAdiguNoM kA jIvadravya ke sAtha tathA rUpAdiguNoM kA pudgaladravya ke sAtha koI sambandha nahIM rahane se jJAnAdi guNoM se 1432 pradeza gurUtA pariNamaijI, khaMdha abhedaha baMdha re ...............- vahI, gA. 3/4 kA uttarArdha 1433 bhinna dravyaparyAyanai jI, bhavanAdika re ek| bhASai, kima dAkhai nahI jI, eka dravyamAM vivekre|| ...........-dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/5 1434 guNa paryAya abhedathIjI, dravya niyata vyavahAra -vahI, gA. 3/6 kA pUrvArdha For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 yukta dravya jIva hai tathA jJAnAdi guNoM se rahita dravya ajIva hai aisA pratiniyata vyavahAra hI saMbhava nahIM hogaa| isalie anAdikAla se svayaMsiddha dravyAdi ke paraspara abheda sambandha ko svIkAra karane para hI jJAnAdi guNoM aura paryAyoM se abhinna dravya jIva hai tathA rUpAdi guNa-paryAyoM se abhinna dravya pudgala hai aisA vyavahAra ho sakatA hai| anyathA chahoM dravyoM kI 'dravya' aisI sAmAnya saMjJA hI rahegI, kintu yaha jIvadravya hai, yaha pudgaladravya hai aisI vizeSa saMjJA nahIM rhegii|1435 chahoM dravyoM kI vizeSa saMjJA apane-apane guNa paryAyoM ke sAtha abhinna sambandha ke kAraNa hI hai| jisa prakAra ratna (dravya), ratna kI kAnti (guNa) aura jvarApahAra zakti (paryAya) ina tInoM meM ekatva parimANa hai, usI prakAra dravya-guNa-paryAya aise bhinna-bhinna tIna nAma hone para bhI ina tInoM arthAt dravya-guNa-paryAya meM ekatva pariNAma hai|1436 udAharaNa ke lie jIvadravya, usake jJAnAdika guNa, kSayopazamika bhAvajanya jJAna kI hAni-vRddhi rUpa matijJAna Adi paryAyeM tathA audAyika bhAvajanya nara-nArakAdirUpa paryAya meM ekatvapariNAma hai| isalie dravyAdi paraspara kathaMcit abhinna hai| kAraNa-kArya meM abheda sambandha nahIM rahegA : dravya-guNa-paryAya meM paraspara kathaMcit abheda sambandha ko asvIkRta karane para kArya kI utpatti nahIM hogI, kyoMki asat vastu kharaviSANa kI taraha kadApi utpanna nahIM hotI hai|1437 dravya kAraNa hai tathA paryAya pragaTa hone se kArya hai| ina kAraNa-kArya meM abheda sambandha nahIM mAnane kA artha to yaha huA ki mRttikA Adi kAraNa meM ghaTAdi kArya asat hai| parantu saMsAra meM asat kArya kI utpatti kharaviSANa 1435 jJAnAdika guNa paryAyathI abhinna dravya te jIvadravya, rUpAdika-guNaparyAyathI abhinna te ajIvadravya nahI to sAmAnyathI vizeSa saMjJA na thAi .... ........ - vahI gA. 3/6 kA TabbA 1436 jima ratna 1 kAnti 2, jvarApaharAzakti 3 paryAyanaiM e 3 naI ekaja pariNAma ch| tima dravya-guNa-paryAyanaiM ima jANavU ............................... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/6 kA TabbA 1437 jo abheda nahIM ehanojI, to kAraya kima hoi ? achatI vastu na nIpajaijI, zazaviSANa pari joi re|| ............. vahI gA. 3/7 For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 kI taraha nahIM hone se mRttikA Adi se ghaTAdi kArya kadApi utpanna nahIM hogeN| kyoMki kAraNadravya meM kAryazakti hone para hI usa kAraNa se vaha kArya utpanna ho sakatA hai tathA kAraNadravya meM jisa kArya ko pragaTa karane kI zakti nahIM hai, vaha kArya usa kAraNa se kadApi utpanna nahIM ho sakatA hai|1438 parantu yaha hamArA pratyakSa anubhava hai ki mRttikA Adi kAraNa dravyoM se ghaTAdi kArya pragaTa hote haiN| kAraNadravya meM kArya kI sattA tirobhAva rUpa se athavA avyakta rUpa se vidyamAna rahatI hai aura kAlAdi sAmagriyoM kA yoga prApta hone para kArya kA AvirbhAva hotA hai|1439 isalie dravya meM guNa aura paryAya abhedabhAva se sat hai| anyathA una dravyoM se una-una paryAyoM kA pragaTIkaraNa hI nahIM hogaa| dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha bhedAbheda rUpa hai - jahA~ kucha darzanakAroM jaise naiyAyika aura vaizeSika Adi ne ekAnta bhedavAda ko aura anya kucha darzanakAroM jaise sAMkhya, advaita ne ekAnta abhedavAda ko svIkAra kiyA hai, vahIM jaina dArzanika sadA bhedAbhedavAda yA ubhayavAda ke samarthaka rahe haiN| 1440 jaina dArzanikoM ne kevala kalpanA ke AdhAra para bhedAbhedavAda ko svIkAra nahIM kiyA, apitu yathArthatA kI kasauTI para kasakara hI use svIkAra kiyA hai| jainadarzana ke mUla upadezaka sarvajJa paramAtmA rAgadveSa se mukta hone ke kAraNa sarvadravyoM kI traikAlika paryAyoM ko jAnanevAle yathArthajJAtA the aura jo jaisA thA, use vaisA hI prakAzita karanevAle yathArthavAdI the| unake anusAra vizva ke samasta padArtha bheda aura abhedasvarUpa vAle haiN| padArthoM kA yaha bhedAbhedasvarUpa anAdi aura svayaMsiddha hai| 1438 kAraNamAMhi kAryanI zakti hoi, to ja kArya nIpajaiM, kAraNamAMhi achatI kArya vastunI pariNati na nIpajai j| ......... - vahI, gA. 3/7 kA TabbA 1439 dravyarUpa chatI kAryanI tirobhAvanI re shkti| AvirbhAvai nIpajai, guNa paryAyanI vyakti re| .... - vahI, gA. 3/8 1440 bheda bhaNai naiyAyikojI, sAMkhya abheda prkaash| jaina ubhaya vistArojI, pAmai sajaza vilAsa / / ....- dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 3/5 ............. For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 yahA~ aisA prazna uThanA svAbhAvika hai ki jisa prakAra prakAza aura aMdhakAra paraspara virodhI hone se eka sAtha aura eka hI sthAna para nahIM hote haiM, usI prakAra bheda aura abheda paraspara virodhI hone se ekasAtha aura eka sthAna para kaise pAye jA sakate haiM ?1441 sarvaprathama yahA~ prakAza aura aMdhakAra kA dRSTAnta hI saTIka nahIM hai| kyoMki prakAza aura aMdhakAra kI taratamatA asaMkhya prakAra kI hotI hai| jaise madhyAnha ke samaya meM ghara meM phailA huA prakAza bAhara ke prakAza kI apekSA se aMdhakAra hai aura bhItara ke kakSa kI apekSA se prakAza hai| bhItara ke kakSa meM rahA huA prakAza bhI bAhara ke kakSa kI apekSA se aMdhakAra hai aura usase adhika bhItaravAle kakSa kI apekSA se prakAza hai| jo prakAza hai vaha usase adhika prakAza kI apekSA se aMdhakAra hai aura jo aMdhakAra hai vaha usase gAr3ha aMdhakAra kI apekSA se prakAza hai| isa prakAra syAdvAda kI dRSTi meM koI virodha nahIM AtA hai| apekSAbheda se prakAza aura aMdhakAra bhI ekasAtha aura eka hI sthAna para ho sakate haiN|1442 yazovijayajI ne vastu ke bhedAbheda svarUpa ko aneka dRSTAnta se siddha karane ke lie prayatna kiyA hai| yadyapi 'ghaTa' evaM 'ghaTAbhAva' meM paramArtha se koI virodha nahIM hone para bhI upacAra se unameM virodha parilakSita ho sakatA hai| parantu bheda aura abheda meM to kisI prakAra kA virodha nahIM hai|1443 kyoMki bheda aura abheda ye donoM dharma sarvatra samAna rUpa se pratyakSa dikhAI dete haiN| jaise rUpa-rasa-gaMdha-sparza meM indriyagrAhyatA kI apekSA se bheda hai tathA guNa kI apekSA se abheda hai|1444 rUpa-rasa-gandha-sparza kramazaH cakSu-rasanA-ghrANa-sparzana rUpa eka-eka indriya se grAhya hai| isa prakAra rUpAdi bhinnendriya grAhya hone se paraspara bhinna-bhinna hai tathApi apane AzrayabhUta skandhoM yA paramANuoM meM eka sAtha hI rahane se 'ekAzrayavRttitva' anubhava ke AdhAra para paraspara 1441 bheda abheda ubhaya kima mAno, jihAM virodha nirdhaaro| eka ThAmi kaho kima kare rahavai, AtapanaiM aNdhyaaro|| ...- vahI, gA. 4/1 1442 dravyaguNaparyAyanorAsa, bhAga-1, -dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA, pR. 156 1443 je ghaTa-ghaTAbhAvanaiM yadyapi virodha chai, to paNi bhedAbhedanaI virodha nathI - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/2 kA TabbA 1444 eka ThAmi savi jananI sAkhiM, pratyakSaiM je lahIi re| rUpa rasAdikano pari tehano, kaho virodha kima kahii re|| ............. - vahI, gA. 4/3 For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 abheda bhI hai| isI prakAra bhedAbheda ko bhI eka hI sthAna para apekSA vizeSa se mAnane para koI virodha nahIM AtA hai|1445 miTTI kA ghaTa jaba taka pakatA nahIM hai taba taka zyAmavarNavAlA hotA hai tathA pakane ke bAda raktavarNavAlA ho jAtA hai| zyAmAvasthAvAlA ghaTa kaccA hone se jalAdhAra Adi kArya karane meM asamartha hai, jabaki raktAvasthA vAlA ghaTa paripakva hone se jalAdhAra Adi kArya kara sakatA hai| zyAmavasthA aura raktAvasthA kI apekSA se ghaTa bhinna hai| parantu avasthAoM ke badalane para bhI ghaTatva nahIM badalatA hai| donoM hI avasthAoM meM vahI ghaTatva rahane se ghaTa abhinna bhI hai| 446 bAlyavasthA, yuvAvasthA Adi avasthAoM kI apekSA se vyakti meM bheda hai| parantu devadatta nAmaka usa manuSya paryAya kI apekSA se usameM bheda nahIM bhI hai| 447 koI bhI vyakti janma se lekara mRtyuparyanta taka 'yaha vahI purUSa hai, 'yaha vahI purUSa hai' aisA kahA jAtA hai| yaha abheda hai| bAlyavasthA, tarUNAvasthA, vRddhAvasthA rUpa jitanI bhI paryAyeM hai, vaha bheda hai|1448 isa prakAra bhedAbheda ko eka sAtha aura eka hI sthAna para rahane meM koI virodha nahIM AtA hai| jahA~ bheda hotA hai vahAM apekSAbheda se abheda aura jahA~ abheda hotA hai vahA~ apekSAbheda se bheda avazya rahatA hai| prAcIna naiyAyikoM kA kahanA hai - bheda vyApyavRtti hone se jahA~ bheda hai vahA~ abheda ho hI nahIM sakatA hai| bheda apane adhikaraNa meM saMpUrNa rUpa se vyApta hokara rahane se abheda ko nahIM rahane detA hai|1449 1445 jima-rUpa-rasAdikano ekAzrayavRttitvAnubhavathI virodha na kahiiM, tima bhedAbhedano paNa jANavo, - vahI, gA. 4/3 kA TabbA 1446 zyAmabhAva je ghaTa chai pahilA, pachai bhinna re rAto re| ............ - vahI, gA. 4/4 1447 bAlabhAva je prANI dIsai, tarUNa bhAva te nyAro re| devadatta bhAvaiM te eka ja, avirodhai niradhAro re|| ..... - vahI gA. 4/5 1448 sanmatiprakaraNa, gA. 1/32 1449 bheda hoi, tihAM abheda na hoi ja, bheda vyApyavRtti chai, te mATi........ dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/6 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497 'jo zyAma hai vaha rakta nahIM hai' (zyAmo na raktaH) isa udAharaNa meM zyAmatva aura raktatva nAmaka dharmoM meM hI bheda parilakSita hotA hai na ki ghaTa nAmaka dharmI meN| isakA artha yaha huA ki vividha dharmoM meM hI bheda hotA hai| kintu dharmI meM koI bheda nahIM hotA hai| aisA mAna lene para to ghaTo na paTaH, jar3o na cetanaH ityAdi prasaMgoM meM bhI ghaTatva-paTatva, jar3atva-cetanatva Adi dharmoM meM hI bheda ko mAnanA par3egA aura ghaTadravya, paTadravya, jar3adravya, cetanadravya meM koI bheda hI nahIM hokara ghaTa, paTAdi sabhI dravya eka ho jaayegeN| yahA~ pratyakSa se virodha hai|1450 kyoMki jagata meM ghaTa, paTAdi bhinna-bhinna dravya ke rUpa meM prasiddha hai| punaH atyanta bhinna dravyoM ko eka rUpa mAna lene se to ghaTa kA kArya jaladhAraNa paTa se aura paTa kA kArya zarIrAcchAdana ghaTa se, jar3a kA kArya cetana se aura cetana kA kArya jar3a se ho jAyegA jisase saMsAra meM avyavasthA khar3I ho jaayegii| isalie jahA~ dharma meM bheda hotA hai vahA~ dharmI meM bhI bheda avazya hotA hai| parantu abheda kI koI saMbhAvanA nahIM rahatI hai| ataH jagata meM kisI bhI vastu kA svarUpa bhedAbhedAtmaka yA ubhayAtmaka nahIM hotA hai| aisI naiyAyika Adi kI mAnyatA hai| __ "zyAmo, na raktaghaTaH", "rakto, na zyAmaghaTaH" isa udAharaNa meM jisa prakAra zyAmaghaTakAla meM raktaghaTa kA aura raktaghaTakAla meM zyAmaghaTa kA pratiyogI ke rUpa meM ullekha milatA hai usI prakAra "ghaTo, na paTa:" aura "paTo, na ghaTa" tathA "yo jar3a: saH na cetanaH, aura yazcetanaH, sa na jar3aH" ina udAharaNoM meM bhI pratiyogI ke rUpa meM dharmiyoM kA ullekha samAna rUpa se hI milatA hai|1451 yadi dharma hI parivartita ho aura dharmI vaisA kA vaisA rahatA ho to pratiyogI ke rUpa meM dharmI kA ullekha hI nahIM honA caahie| kyoMki dharmI aparivartanazIla hone se donoM hI avasthAoM meM vidyamAna hI hogaa| isalie use apratiyogI honA caahie| parantu dharmI kA pratiyogI ke rUpa meM 1450 "zyAmo na raktaH" ihAM zyAmatva raktatva dharmano bheda bhAsai chaiM, paNi dharmi ghaTano bheda na bhAsaI" ima jo kahiI to jar3a cetanano bheda bhAsai chaiM, tihAM jar3atva cetanatva dharmano ja bheda, paNi jar3a cetana dravyano bheda nahIM ? ima-avayavasthA thAi 1451 dharmIno pratiyogipaNaiM ullekha to me sarakho chai .. dravyaguNaparyAyanorAsa, gA.4/6 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 ullekha hone se yaha spaSTa ho jAtA hai ki dharmI meM bhI abheda na hokara bheda hI hotA hai| jahA~ dharma meM bheda hotA hai vahA~ dharmI meM bhI bheda avazya hotA hai| yaha pratyakSa siddha isa prakAra jahA~ naiyAyika Adi ekAnta bhedavAdI ghaTa-paTa, jar3a-cetana meM ekAnta bheda ko svIkAra karate haiM vahA~ jainadarzana ghaTa-paTa Adi meM bhI bhedAbheda ko hI mAnatA hai|452 dunyavI logoM ko jIva-ajIva meM arthAt ghaTa-paTa meM, gAya-ghor3e meM hAthI-cIMTI Adi sarvatra ekAnta bhinnatA hI dRSTigocara hotI hai parantu rUpAntara se arthAt dravyatva, padArthatva Adi kI apekSA se jIva-ajIva meM bhI abhinnatA hai|1453 jar3atva-cetanatva dharma kI apekSA se jIva aura ajIva meM bheda hone para bhI donoM jIva-ajIva meM pAye jAne vAle dravyatva, padArthatva, kI apekSA se abheda bhI hai| kyoMki jIva bhI dravya aura padArtha hai tathA ajIva bhI dravya aura padArtha hai| isI prakAra ghaTa-paTa meM pudgala dravya kI apekSA se, gAya-ghor3e meM pazutva kI apekSA se, hAthI-cIMTI meM jIvatva kI apekSA se abheda hai| ghaTa apane avAntara paryAyoM zyAmatva aura raktatva kI apekSA se bhinna hai aura paryAyoM ko gauNa kara dene para eka dharmI kI apekSA se abhinna bhI hai| saMkSepa meM pratyeka vastu sAmAnya svarUpa kI vivakSA karane para abhedarUpa aura vizeSasvarUpa kI vivakSA karane para bheda rUpa pratIta hotI hai| isalie bheda vyApyavRtti nahIM hai, apitu bhedAbheda hI sarvatra vyApaka hai| 454 padArthoM ke madhya kevala bheda pratIta hone para bhI rUpAntara (anya svarUpa kI apekSA) se unameM abheda bhI avazyameva hotA hai tathA kevala abheda pratIta hone para bhI rUpAntara se unameM bheda bhI avazyameva hotA hai|1455 jaise sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa Adi meM bhinna-bhinna AkRtiyoM (paryAyoM) kI apekSA se bheda hai| parantu mRdravya se 1452 bhedAbheda tihAM paNi kahatAM, vijaya jaina mata pAvai .............. vahI, gA. 4/7 pUrvArdha 1453 bhinna rUpa je jIvAjIvAdika tehamAM, rUpAntara dravyatva padArthatvAdika, tehathI jagamAMhi abheda paNi Avai ......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/7 kA TabbA 1454 eTalaiM-bhedAbhedanaiM sarvatra vyApakapaNuM kahiuM ... .......... vahI, gA. 4/7 kA TabbA 1455 jehano bheda abheda ja tehano, rUpAntara saMyutano re| .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/8 For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 499 viziSTa karane para arthAt mRdravya ko arpita (mukhya) karake tathA sthAsa-koza Adi pratiniyata AkRti rUpa svaparyAyoM ko anarpita (gauNa) karake vicAra karane para sthAsa Adi meM abheda bhI parilakSita hotA hai| jaise mRdravya kI apekSA se sthAsa-koza-kuzUla-ghaTa Adi meM abheda hai| parantu bhinna-bhinna AkRtiyoM se viziSTa hone para arthAt paryAyoM ko arpita karake tathA mRdravya ko anarpita karake vicAra karane para sthAsa Adi meM bheda bhI avazyameva vidyamAna hai| yaha bheda aura abheda hI saikar3oM nayoM kA mUla kAraNa hai| dravya aura paryAya kI arpaNA aura anarpaNA karane se sAta mUla nayoM ke 700 bheda banate haiM, jinakA ullekha vartamAna meM anupalabdha 'zatAranayacakrAdhyayana' meM thA, vartamAna meM 'dvAdazAranayacakra' nAmaka grantha meM naigama Adi pratyeka naya ke vidhi, vidhividhi Adi bAraha-bAraha bheda varNita hai|1456 isa prakAra pratyeka padArtha meM jahA~ kisI eka apekSA se eka svarUpa hotA hai, vahA~ usI padArtha meM anya apekSA se usase viparIta dUsarA svarUpa bhI ho sakatA hai| isalie bhedAbheda ko bhI eka sAtha apekSA bheda se rahane meM koI virodha nahIM AtA hai| jainadarzana ke anusAra vastu kA svarUpa anekAntAtmaka hai| vastu ekAnta rUpa se na bhedarUpa hai aura na abheda rUpa hai, na nitya hai aura na anitya hai, na sAmAnyarUpa hai aura na vizeSarUpa hai, apitu bhedAbhedarUpa, nityAnityarUpa, sAmAnyavizeSarUpa hai| vastu ke isa anekAntika svarUpa ko prakAzita karanevAlI nirdoSa bhASA paddhati hI syAdvAda hai| syAdvAda meM ekAnta kathanoM kA nirAkaraNa karake, apekSA vizeSa ke AdhAra para vastu ko kathaMcit bhedarUpa kathaMcit abhedarUpa, kathaMcit nitya, kathaMcit anitya Adi batAyA jAtA hai| isa bhASA praNAlI meM vastu ke kisI bhI dharma ke svarUpa ko spaSTa karane ke lie vidhi, niSedha ke AdhAra para sAta prakAra ke vacanoM kA prayoga kiyA jAtA hai| yahI saptabhaMgI hai jisakI carcA hamane dUsare adhyAya meM anekAntavAda aura syAdvAda ke sAtha vistAra se kI hai| anekAntavAda ke prabala samarthaka yazovijayajI 1456 e bheda naI abheda chai, te saigame nayano mUlahetu chai, sAta nayanA je sAtasaMi bheda chaiM, te ai rIte dravya-paryAyanI arpaNA-anarpaNAI thAiM For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ne bhI prastuta rAsa meM dravya-guNa-paryAya ke paraspara bhedAbheda sambandha ko saptabhaMgI ke AdhAra para nimna rUpa se spaSTa kiyA hai : 1. syAdbhinnameva : paryAyArthikanaya kI pradhAnatA se dravya se guNa-paryAya aura guNa-paryAya se dravya kathaMcit bhinna hai|1457 jaise- jo guNa-paryAyoM kA AdhAra hai, vaha dravya hai tathA jo dravya meM Adheya rUpa se rahate haiM, ve guNa-paryAya haiN| dravya kA sahabhAvI dharma guNa aura kramabhAvI dharma paryAya kahalAte haiN| isa prakAra lakSaNa, saMkhyA, saMjJA, AdhAraAdheyabhAva aura indriyagrAhyatA Adi se dravya aura guNa-paryAya meM bheda hai| sAtha hI sahabhAvitva aura kramabhAvitva kI apekSA se guNa aura paryAya meM bheda hai| 2. syAd abhinnameva : dravyArthikanaya kI pradhAnatA karane para dravya se guNa-paryAyoM aura guNa-paryAyoM se dravya kathaMcit abhinna hai|1458 jaise sarpa kI avasthA vizeSa hai utphaNA aura viphaNA aura sarpa apanI avasthAoM se bhinna nahIM hai| usI prakAra guNa aura paryAyeM dravya se bhinna svatantra padArtha nahIM hai, apitu dravya kA hI AvirbhAva aura tirobhAva svarUpa mAtra 3. syAd bhinnAbhinnameva : kramazaH dravyArthika aura paryAyArthikanaya kI arpaNA karane para dravya se guNa-paryAya aura guNa-paryAya se dravya kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna donoM 1457 paryAyArthanayathI sarva vastu dravyaguNaparyAya, lakSaNaiM kathaMcid bhinna ja chai - dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/10 kA TabbA 1458 dravyArthanayathI kathaMcid abhinna ja chai ......... - vahI, gA, 4/10 kA TabbA For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 501 haiN| 459 ghaTadravya kI ghaTa ke raktAdivarNa aura ghaTAkAratA Adi meM AdhAraAdheya Adi lakSaNoM kI dRSTi se vicAra karane para abhinnatA bhI parilakSita hotI hai| kyoMki ghaTadravya svayaM hI zyAma, raktAdi ke rUpa meM pariNata hotA hai| mRdravya svayaM hI ghaTakAratA rUpa meM pariNata hotA hai| 4. syAd avaktavyameva : donoM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya kI eka sAtha vivakSA karane para dravya-guNa-paryAya ko paraspara bhinna bhI nahIM kaha sakate haiM aura unheM paraspara abhinna bhI nahIM kaha sakate haiN| dUsare zabdoM meM donoM nayoM ke AdhAra para yugapad rUpa se vicAra karane para dravya-guNa-paryAya ka paraspara sambandha avAcya bana jAtA hai| kyoMki eka zabda ke dvArA paraspara do virodhI arthoM ko ekasAtha nahIM kahA jA sakatA hai|1460 dravya-guNa-paryAya kA yaha paraspara sambandha bhI syAd arthAt kathaMcit hI avAcya hai| sarvathA avAcya hone para to 'avAcya' zabda se bhI vAcya nahIM bana sakatA hai| 5. syAdbhinnamavaktavyameva : prathama paryAyArthikanaya kI kalpanA karane ke pazcAt eka sAtha dravyArthika aura paryAyArthikanayoM kI pradhAnatA se vivakSA karane para dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha syAt bhinna aura syAt avaktavya hai|481 isakA mukhya kAraNa yaha hai ki paryAyArthikanaya bhedagrAhI hone se pradhAnarUpa se bheda ko parijJAta karAtA hai tathA donoM dravyArthika aura paryAyArthikanaya kI yugapat pradhAnatA se vivakSA karane para ubhayasvarUpa 1459 anukramai jo 2 naya dravyArthika paryAyArthika apIi, to kathaMcit bhinna kathaMcit abhinno kahiiM .... ...........- dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/10 kA TabbA 1460 jo ekadA ubhaya naya gahiiM, to avAcya te lahiiM re| ekaI zabda eka ja vAraI, doi artha navi kahiiM re|| .....-dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/11 1461 paryAyAratha kalpanA uttara-ubhaya vivakSA saMdhi re| bhinna avAcya vastu te kahIiM syAtkAranaiM baMdhI re|| ........ vahI, gA. 4/12 For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 kA pradhAna rUpa se kathana karanevAlA koI zabda nahIM hone se dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcit avaktavya bana jAtA hai| 6. syAd abhinnamavaktavyameva : prathama kevala dravyArthikanaya kI arpaNA karake bAda meM dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya kI yugapat arpaNA karane se dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcit abhinnatvarUpa aura kathaMcit avaktavyarUpa hai|1462 dravyArthikanaya pradhAna rUpa se abhedagrAhI hone se abhinnatA ko mukhya rUpa se apane dRSTipatha meM letA hai tathA ubhayanayoM kI yugapat vivakSA karane para ubhayasvarUpa ko ekasAtha kathana karanevAlA zabda nahIM hone se dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcid avaktavya bana jAtA 7. syAdbhinnAbhinnamavaktavyameva : kramazaH paryAyArthikanaya aura dravyArthikanaya kI pradhAnarUpa se vivakSA karane ke pazcAt ubhayanayoM kI yugapat pradhAnarUpa se vivakSA karane para dravya-guNa-paryAya kA paraspara sambandha kathaMcid bhinna, kathaMcid abhinna aura kathaMcid avaktavya hotA hai|463 isa prakAra hama dekhate haiM uparokta sabhI AdhAroM para dravya, guNa evaM paryAya meM pArasparika sambandha ekAntabhedarUpa aura ekAnta abhedarUpa na hokara bheda-abheda rUpa hI siddha hotA hai| 1462 dravyAratha naiM ubhaya grahiyAthI, abhinna teha avAcyo re| .......... dravyaguNaparyAyanorAsa, gA. 4/13 kA pUrvArdha 1463 krama yugapat naya ubhaya grahiyAthI, bhinna abhinna avAcyo re..... vahI, gA. 4/13 kA uttarArdha For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptam adhyAya upasaMhAra jaina dArzanikoM kI paramparA meM uttara - madhyakAla meM upAdhyAya yazovijayajI kA vyaktitva aura kRtitva atyanta mahatvapUrNa haiM unhoMne tattvamImAMsA, jJAnamImAMsA aura AcAramImAMsA yA yogasAdhanA kI dRSTi se aneka granthoM kA praNayana kiyA aura tatsambandhI pUrvAcAryo ke granthoM para aneka TIkAe~ likhIM haiN| unhoMne na kevala zvetAmbara AcAryoM kI kRtiyoM para TIkAe~ likhI, apitu digambara evaM hindU paramparA ke AcAryoM kI kRtiyoM para bhI TIkAe~ likhI hai| unhoMne maulika evaM TIkAgranthoM ko milAkara lagabhaga zatAdhika kRtiyoM kI racanA kI / zvetAmbara paramparA kI dRSTi se AcArya haribhadra aura hemacandra ke bAda yadi koI apane vyaktitva aura kRtitva kI dRSTi se bahuAyAmI vyaktitva hai to vaha upAdhyAya yazovijayajI hai / inakA sAhitya bhASA aura viSayavastu donoM kI dRSTi se viziSTa hai| unhone aneka viSayoM para aneka bhASAoM meM sAhitya kI racanA kI / maulika granthoM aura TIkA granthoM kI dRSTi se vicAra kareM to unake granthoM kI saMkhyA zatAdhika hai| aise bahuAyAmI vyaktitva aura kRtitva ke dhanI ke 'dravyaguNaparyAyanorAsa' nAmaka grantha kA adhyayana evaM zodhakArya nizcita hI mere jIvana kA sukhada saMyoga hI hai / 503 yadyapi upAdhyAya yazovijayajI ne dharma aura darzana ke vividha pakSoM para vividha granthoM kI racanA kI thI, kintu unameM se unake tattvamImAMsIya grantha 'dravyaguNaparyAyanorAsa' kA zodha kI dRSTi se cayana karane kA eka vizeSa kAraNa thA / Agamayuga ke pazcAt madhyakAla meM jainadharma-darzana ke kSetra meM jo sAhitya likhA gayA. vaha AcAra aura sAdhanA pradhAna thaa| bAda meM jJAnamImAMsIya yA nyAya ko lekara jainAcAryoM ne grantha racanA kI thI / jaina tattvamImAMsA ke kSetra meM prAyaH kama hI likhA gayA aura jaina nyAyagranthoM meM bhI jo jaina tattvamImAMsIya ullekha milate haiM ve prameya ke svarUpa aura lakSaNa se sambandhita hI hai / dravya, guNa aura paryAya evaM unake pArasparika For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambandha ko lekara racA gayA koI gambhIra evaM svataMtra grantha hamAre dRSTi meM nahIM AtA hai / yadyapi, Adi AgamoM meM dravya, guNa, paryAya aura unake pArasparika sambandhoM ko lekara bhagavatIsUtra, prajJApanAsUtra Adi AgamoM meM kiMcit vivecana upalabdha hai, kintu vahA~ naya Adi ke AdhAra para gaMbhIra tArkika vivecana kA prAyaH abhAva hI hai / digambara paramparA meM AcArya kundakunda kA paMcAstikAya sAra tathA AcArya nemIcandra kA 'dravyasaMgraha' tattvamImAMsA kI apekSA mahattvapUrNa grantha mAne jA sakate haiM / kintu ye grantha bhI atyadhika choTA hai| paMcAstikAyasAra meM mAtra 173 gAthAoM, dravyasaMgraha meM mAtra 37 gAthAoM meM saMpUrNa viSayoM kA vivecana kara diyA gayA hai| jabaki upAdhyAya yazovijayajI ne lagabhaga 17 DhAloM aura 284 gAthAoM meM dravya, guNa aura paryAya ke sambandha meM eka svataMtra grantha ke rUpa meM itanA vizAla aura mahatvapUrNa grantha hamArI jAnakArI meM yahI thA / 504 yadyapi upAdhyAya yazovijayajI ne jainadarzana ke kSetra meM navya nyAya kI padyati ko sarvaprathama sthAna diyA hai, phira bhI isa mUlagrantha meM unake navya nyAya zailI kA darzana nahIM hotA hai| kintu isakI svopajJa TIkA meM mAtra kahIM-kahIM kvacit rUpa meM navya nyAya zailI kA darzana hotA hai| dUsare isa grantha ke adhyayana meM hameM yaha lagA ki jahAM eka ora unhoMne apane pUrvavartI zvetAmbara - digambara AcAryoM ke cintana ko sthAna diyA vahIM dUsarI ora jahA~ unheM Avazyaka lagA vahA~ unakI samIkSA bhI kI hai / isa prakAra samanvaya aura samIkSA kI dRSTi se yaha grantha atyanta mahatvapUrNa bana gayA hai / yadyapi mUla grantha dravya, guNa, paryAya aura unake sambandhoM kI dRSTi se mahatvapUrNa hai / parantu isameM nayoM ke vivecana evaM vibhAjana kI jo zailI apanAI gaI hai, vaha bhI mahatvapUrNa hai| zvetAmbara paramparA meM upAdhyAya yazovijayajI hI eka aise vyaktitva haiM jinhoMne isa grantha meM nayoM kI gaMbhIra carcA kI hai / yadyapi nayapraveza, nayarahasya, anekAnta vyavasthA Adi unake nayoM ke sambandha meM aneka gaMbhIra grantha haiM, phira bhI isa grantha meM jana-sAdhAraNa ko dravya guNa evaM paryAya kA svarUpa evaM sahasambandha batAne ke lie udAharaNa sahita nayoM kI jo gaMbhIra carcA huI hai, vaha ati mahatvapUrNa hai| For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti ke prathama adhyAya ko hamane tIna bhAgoM meM vibhakta karake sarvaprathama prastuta kRti ke svarUpa aura mahattva kI carcA kI hai, vahIM isa kRti ke granthakAra ke rUpa meM upAdhyAya yazovijayajI ke vyaktitva aura kRtitva kI bhI vistRta carcA kI hai / pRSTha vRddhi ke bhaya se vaha saba carcA yahAM punaH nahIM kreNge| kintu grantha ke vividha adhyAyoM meM kina-kina tathyoM para bala diyA gayA hai aura unako ubhArA gayA hai, isakI carcA agrima pRSThoM meM avazya kreNge| prastuta kRti kA dvitIya adhyAya naya - vivecana se sambandhita hai| pahale hamane socA thA ki naya - vivecana ko sabase anta meM rakhA jAya / lekina adhyayana ke daurAna jJAta huA ki nayoM ke svarUpa ko samajhe binA dravya - guNa - paryAya aura unake pArasparika sambandha ko nahIM samajhAyA jA sakatA hai| ataH ina tInoM ke sambandha ko spaSTa karane ke lie yazovijayajI ne jainadarzana kI prAcIna paramparA ke anusAra hI naya yojanA kI hai| ataH naya ko samajhe binA dravya, guNa, paryAya aura unake sambandha ko samyak prakAra se nahIM samajhA jA sakatA hai| yahI kAraNa hai ki prastuta kRti ke dvitIya adhyAya meM nayoM ko samajhAne kA prayatna kiyA hai| vastutaH 'naya' zabda se tAtparya hai jo hameM kathana ke samyak artha ke nikaTa le jAtA hai| jisa prakAra kisI eMgala ke binA koI citra lenA saMbhava nahIM hotA hai, usI prakAra naya ke binA bhI kisI padArtha ko nahIM samajhAyA jA sakatA hai| jaina paraMparA ke anusAra tIrthaMkara bahuAyAmI vastu ke vibhinna pakSoM kA samyak prakAra se anubhava to karate haiM, kintu ve bhI naya ke binA usakI abhivyakti nahIM kara sakate haiN| isalie jaina zAstroM meM kahA gayA hai " Na Naya vihuNaM kiMci jina vayaNaM" -- 505 sarvajJa bhI vastu tattva ko nirapekSa rUpa se anubhava karatA hai, kintu usakI bhI yaha zakti nahIM hai ki naya ke binA kucha kaha ske| nayavAda anekAntavAda aura syAdvAda kI abhivyakti kA hI eka rUpa hai| isalie dvitIya adhyAya meM mukhya rUpa se anekAntavAda, syAdvAda aura saptabhaMgI kI carcA bhI hamane kI hai / anekAntavAda vastu tattva ke bahuAyAmitatA ko spaSTa karatA hai, jabaki syAdvAda kA kAma usa For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bahuAyAmI vastu kI samyak evaM sApekSa zAbdika abhivyakti karanA hai| anekAntavAda aura syAdvAda eka dUsare ke pUraka haiN| jahAM anekAntavAda vastu ke bahuAyAmitA ko spaSTa karatA hai vahIM syAdvAda usa bahuAyAmitA vastu ko abhivyakta karane ke lie nirdoSa bhASA zailI prastuta karatA hai| parantu kina apekSAoM se vastu kI bahuAyAmIyatA ko spaSTa kiyA jAtA hai, unakA spaSTIkaraNa to nayavAda ke dvArA hI saMbhava hai| nayavAda yaha batAtA hai ki kisa vastu ke kina guNa-dharmoM ko kisa dRSTi se kahA gayA hai| prastuta kRti meM upAdhyAya yazovijayajI ne na kevala nayoM kI carcA kI hai, kintu sAtha meM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki vastu ke kisa pakSa ko kisa apekSA se spaSTa kiyA jaave| prastuta kRti meM maine nayasvarUpa aura naya vibhAjana ko lekara vistRta carcA kI hai jo lagabhaga 80 pRSThoM meM samApta huI hai| kyoMki upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM aura usakI svopajJa TIkA meM naya aura naya ke prakAroM tathA upaprakAroM kI vistRta carcA kI hai vahAM yaha bhI batAyA hai ki kisa naya kI apekSA se dravya, guNa aura paryAya kA kauna sA sambandha spaSTa hogaa| isI prasaMga meM unhoMne jahAM eka ora digambara AcArya devasena kI naya vibhAjana paddhati ko apanAte hue usakI vistRta carcA kI hai, vahIM dUsarI ora unake naya vibhAjana meM kahAM aura kaunasI kamI rahI hai, usako bhI iMgita kiyA hai| yaha spaSTa hai ki zvetAmbara paramparA ke kisI tattvamImAMsIya grantha meM nayoM aura unake prakAroM evaM upaprakAroM kA varNana sarvaprathama 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dekhA jA sakatA hai| isase yaha bAta aura spaSTa hotI hai ki upAdhyAya yazovijayajI samIkSAtmaka dRSTi ko rakhate hue bhI samIkSA meM virodhI ke satpakSa ko apanAne meM nahIM hicakicAte the| nayoM ke isa vibhAjana meM jahAM unhoMne Agamika paramparA ke anusAra dravyArthikanaya aura paryAyArthikanayoM kI carcA kI hai, vahIM nizcayanaya aura vyavahAranaya kI bhI vistRta carcA kI hai| isake atirikta isI prasaMga meM jaina paramparA ke darzanayuga ke naigama Adi nayoM kA samAhAra bhI kiyA hai tathA yaha batAyA hai ki ina For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 nayoM ke mAdhyama se dravya-guNa-paryAya ke pArasparika saMbaMdhoM ko kisa prakAra samyak rUpa se samajhAyA jA sakatA hai| prastuta kRti ke tRtIya adhyAya meM hamane sarvaprathama dravya ke svarUpa, lakSaNa aura prakAroM kI carcA kI hai| isa carcA meM hamane yaha spaSTa kiyA hai ki jainadarzana meM paMcAstikAya kI avadhAraNA se SadravyoM kI avadhAraNA kisa prakAra vikasita huii| yaha satya hai ki tattvamImAMsA kA janma dRzyamAna jagata ke ina mUlabhUta ghaTakoM ke svarUpa ko jAnane ke prayAsa meM hI huA hai| lekina jagat ke isa mUlabhUta ghaTaka ko kyA kahA jAya, isa bAta ko lekara dArzanikoM meM matabheda rahA hai| vaidAnta meM mUlabhUta ghaTaka ko sat yA brahma kahA gayA hai to vahIM mAdhyamika bauddhadarzana meM use zUnya kahA gayA hai| jabaki naiyAyikoM aura vaizeSikoM ne isa mUlabhUta ghaTaka ko dravya kahA hai| lekina hama gaharAI meM jAyeM to lagatA hai ki kUTastha nityavAdiyoM kI dRSTi se usake lie sat nAma upayukta rahA hai to sattA ke parivartanazIla pakSa ko mAnanevAloM ne use dravya ke rUpa meM abhivyakta kiyA hai| jabaki bauddhoM ne use parivartanazIla yA aparivartanazIla na kahakara 'zUnya' ke nAma se sambodhita kiyA hai| jaina dArzanika umAsvAti ne jahAM eka ora utpAda vyaya aura dhrauvya ko sat kA lakSaNa kahA hai, vahIM dUsarI ora 'satadravyalakSaNaM' kahakara sat aura dravya ke madhya samanvaya kiyA hai| upAdhyAya yazovijayajI kI dRSTi bhI yahI samanvayavAdI rahI hai| isalie unhoMne bhI dravya ke lakSaNa kI carcA karate hue usameM na kevala utpAda, vyaya aura dhrauvya ko siddha kiyA hai, apitu yaha bhI spaSTa kiyA ki yaha utpatti, vinAza aura dhrauvya vibhinna kAloM meM ghaTita na hokara sattA meM samakAla meM ghaTita hote haiN| jisa samaya utpatti hai usI samaya vinAza aura dhrauvya bhI hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki vibhinna dArzanika paraMparA meM vizva ke maulika tattva ke svarUpa ko lekara vibhinna darzanoM kI sthApanA huii| Rgveda meM kahA bhI gayA hai 'ekaM sat viprAH bahudhA vadanti' sat eka hai, kintu manISIgaNa usako aneka rUpoM meM vyAkhyA karate haiN| yahI kAraNa hai ki svataMtra cintana ke AdhAra para vikasita dArzanika paraMparAoM meM jagata ke mUla ghaTaka ko lekara vibhinna mata dikhAI dete haiN| upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra bhI vizva akRtrima Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 hai| vaha anAdikAla se hai aura anAdikAla taka calatA rhegaa| kintu yahAM vizva ko akRtrima mAnane kA tAtparya yaha nahIM hai ki vizva kUTastha nitya hai| usako akRtrima kahane kA Azaya mAtra itanA hai ki yaha sRSTi kisI kI racanA nahIM hai| vaise to yaha loka svabhAva se hI parivartanazIla yA pravAha rUpa hai| pravAha ke apekSA se vaha anAdi anaMta hai, kintu isa pravAha meM parivartanazIlatA bhI samAviSTa hai| jainadarzana kI mUlabhUta mAnyatA yahI haiM ki vastu kAlakrama meM badalatI hai, lekina badalakara bhI vahI rahatI hai| jainadarzana meM sarvaprathama paMcAstikAya kI avadhAraNA rahI aura usI meM Age kAladravya ko jor3akara SaDdravya kI avadhAraNA banI hai| jaisA ki hamane pUrva meM saMketa kiyA thA ki jaina paramparA meM chaThI zatAbdI taka bhI kucha vicAraka kAla ko svataMtra dravya mAnate the to kucha vicAraka kAla ko svataMtra dravya nahIM mAnate the| upAdhyAya yazovijayajI ne prastuta grantha meM ina donoM avadhAraNAoM ko samanvita karate hue yaha mAnA ki sattA parivartanazIla hokara bhI nitya hai| vastu ke pariNamana hone para bhI vastu kA apanA mUla svabhAva vinaSTa nahIM hotA hai| suvarNa se vibhinna AbhUSaNa banane para bhI unameM suvarNatva naSTa nahIM hotA hai| isa prakAra prastuta kRti meM dravya ke svarUpa ko lekara apane pUrva AcAryoM kA anusaraNa karate hue upAdhyAya yazovijayajI ne use samanvita rUpa se prastuta kiyA tAki usameM utpAda-vyaya ke sAtha-sAtha dhrauvyatA bhI banI rhe| upAdhyAya yazovijayajI kI prastuta kRti kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne vaicArika stara para dravya aura guNa kI svataMtra sattA mAnate hue bhI AcArya siddhasena ke samAna yaha svIkAra kiyA hai ki dravya se pRthak guNa kA aura guNa se pRthak dravya kA koI astitva nahIM hai| dravya aura guNa ke madhya sambandhoM ko lekara dArzanikoM meM vibhinna mata pracalita rahe haiN| dravya aura guNa ke sambandha ko lekara upAdhyAya yazovijayajI ke sAmane bhI tIna prakAra kI avadhAraNAeM upasthita thii| eka paramparA yaha mAna rahI thI ki dravya aura guNa kI apanI-apanI pRthaka-pRthaka sattA hai aura dravya guNa kA Azrayasthala hai| dUsarI paramparA isake viparIta yaha mAna rahI thI ki For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 509 dravya aura guNa meM Azraya-AzrayI bhAva na hokara unameM tAdAtmya sambandha haiN| kintu yaha donoM hI paramparA samucita nahIM hai| upAdhyAya yazovijayajI ne dravya aura guNa ke pArasparika sambandha ko lekara eka bhinna dRSTikoNa prastuta kiyA hai| ve yaha mAnate haiM ki yadyapi ina donoM meM Azraya-AzrayI sambandha hai, parantu vaha isa prakAra kA nahIM hai jaise devadatta ghara meM rahatA hai, isa kathana meM hai| vastutaH yahAM dravya-guNa kI svataMtra sattA ko svIkAra karate hue unameM bhedarUpa Azraya-AzrayI bhAva vyakta kiyA gayA hai| upAdhyAya yazovijayajI Azraya-AzrayIbhAva to mAnate haiM, kintu ve use ekAnta bhedarUpa nahIM mAnate haiN| ve yaha bhI nahIM kahate haiM ki vastu mAtra guNoM kA samUha hai| vastutaH unakI dRSTi dravya aura guNa ke sambandha ko lekara na to ekAnta bheda kI aura na ekAnta abheda kI hai| ve yaha avazya kahate haiM ki dravya ke binA guNa aura guNa ke binA dravya nahIM hotA hai| kintu yahAM unake kathana kA tAtparya yaha hai ki dravya aura guNa meM sattA ke stara para paraspara abheda hai aura vaicArika ke stara para bheda bhI parilakSita hotA hai| dravya aura guNa meM na tAdAtmya sambandha hai aura na tadutpatti sambandha hai| vastutaH unameM bhedAbhedarUpa sambandha hai| astitva kI dRSTi se eka kSetrAvagAhI hone se unameM abheda sambandha hai to vaicArika stara para kisI bhI guNa vizeSa kI sattA sarvathA ekarUpa nahIM hone se unameM bheda bhI hai| ataH dravya aura guNa ke sambandha ko lekara ve bhI bhedAbhedavAdI hI haiN| vaicArika stara para unameM bheda kiyA jAtA hai| kintu sattA ke stara para unameM abheda hI rahA huA hai| unake anusAra jisa prakAra dIvAra aura usameM aMkita citra meM paraspara sambandha hai, usI prakAra dravya aura guNa meM bhI paraspara sambandha hai| jisa prakAra mUla, skandha, zAkhAeM, patte, phUla aura phala Adi milakara vRkSa kahalAte haiM vaise hI guNa bhI paraspara samanvita hokara dravya kahalAte haiN| upAdhyAya yazovijayajI kI dRSTi paryAya ke sambandha meM bhI bhedAbheda rUpa hI rahI hai| ve eka ora dravya se pRthak paryAya kI aura paryAya se pRthak dravya kI sattA ko nahIM mAnate haiM, kintu dUsarI ora ve yaha bhI mAnate haiM ki paryAya utpanna hotI hai aura naSTa bhI hotI hai| ataH koI bhI paryAya dravya ke sAtha trikAla meM nahIM rahatI hai| isalie paryAya dravya se pRthak bhI hai aura dravya kA eka aMza bhI hai| jisa prakAra vyaya For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 aura dhrauvya meM avinAbhAva sambandha hai usI prakAra dravya aura paryAya meM bhI avinAbhAva sambandha hai| sattA ke stara para unameM bheda nahIM hotA hai| parantu vicAra ke stara para unameM bheda kiyA jA sakatA hai| jo paryAya jisa kAla kI hotI hai, usI kAla meM abhinna hotI hai, kAlAntara meM vaha alaga ho jAtI hai| pUrvakAlIna paryAyeM dravya se abhinna hokara nahIM rahatI haiN| ata: unakA bheda hotA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne yahAM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki jahA~ dravya ke guNa trikAla meM usake sAtha abhinna hokara hI rahate haiN| vahAM paryAya apane svakAla meM hI dravya se abhinna hotI hai, anyakAla meM vaha dravya se alaga hI rahatI hai| ataH jahAM dravya nitya hai, vahAM paryAya anitya hai| kintu dravya kA paryAya ke sAtha avinAbhAva sambandha hone se itanA to kahA jA sakatA hai ki dravya ke abhAva meM guNa evaM paryAya kucha bhI nahIM hai| ina sabakI carcA hamane prastuta zodha grantha ke tRtIya adhyAya evaM SaSTam adhyAya meM vistAra se kI hai| dravya, guNa aura paryAya meM nimitta aura upAdAna donoM kAraNoM kI AvazyakatA hai| isa adhyAya meM upAdhyAya ne dravya, guNa, paryAya aura unake pArasparika sambandhoM ko lekara bauddhoM aura jainoM meM kyA antara hai ? ise bhI spaSTa kiyA hai| jahAM eka ora bauddha dArzanika paryAya se pRthak dravya kI sattA hI nahIM mAnate haiM vahAM yazovijayajI ne unake mata kA nirasana karate hue kahA hai ki jJeya kI vAstavika sattA ko asvIkAra karake mAtra jJAnAkAra ko hI sat mAnane para ghaTa, paTa Adi paudgalika padArthoM ke astitva ke binA hI kevala vAsanA vizeSa se hI ghaTa paTa kA jJAna ho jaayegaa| ghaTa-paTa Adi ke abhAva meM yaha jJAna ghaTAkAra rUpa hai, yaha jJAna paTAkAra rUpa hai, aisA spaSTa bodha bhI nahIM hogaa| isalie yazovijayajI kA bauddhoM ke virodha meM yaha kahanA hai ki dravya aura paryAya kI svataMtra sattA ko svIkAra karanA Avazyaka hai| upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa tripadI pratisamaya pratipadArtha meM rahatI hai| jaisA hamane pUrva meM bhI saMketa kiyA hai ki upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra utpAda, vyaya aura dhrauvya ye tInoM hI vastu meM samakAla meM rahate haiN| utpAda ke binA vyaya aura vyaya ke binA utpAda saMbhava nahIM For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 hotA hai| ataH jahAM utpAda hai vahAM vyaya bhI aura vahIM dhrauvya bhI hai| isakI carcA maine prastuta zodhagrantha ke isa adhyAya meM vistAra se kI hai| utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa tripadI kahAM aura kisa rUpa meM ghaTita hotI hai, isakI carcA bhI isI adhyAya meM vizeSa rUpa se kI hai| prastuta adhyAya meM hamane upAdhyAya yazovijayajI ke dvArA utpAda Adi ke jo vibhinna rUpa batAe gaye haiM, unakI bhI carcA kI hai| sarvaprathama upAdhyAya yazovijayajI ne utpAda ke prayogaja utpAda aura vinasAutpAda do bheda karake punaH vinasA utpAda ke samudAyajanita vimrasA utpAda ke tIna bheda karate hue acita samudAyajanita vinasA utpAda, sacita samudAyajanita vinasA utpAda aura mizra samudAyajanita vinasA utpAda aise bheda kiye haiN| isI prakAra unhoMne vyaya ke bhI aneka bheda karate hue unakI carcA kI hai| jaise rUpAntaraNa nAzarUpa vyaya, arthAntaraNanAzarUpa vyaya, samudAyavibhAganAzarUpa vyaya, arthAntaraNa gamananAzarUpa vyaya / yahAM yaha bhI jJAtavya hai ki upAdhyAyajI ne apanI isa kRti meM utpAda aura vyaya ke sAtha-sAtha dhrauvya kI bhI carcA karake usake bhI bheda batAyeM haiM, eka sthUla dhruvabhAva aura dUsarA sUkSma dhruvbhaav| isI tRtIya adhyAya meM dravya ke guNoM kI carcA karate hue upAdhyAya yazovijayajI ne yaha dikhAyA hai ki eka dravya se dUsare dravya ko pRthaka karane ke lie kucha viziSTa guNa hote haiN| jIva meM cetanA, pudgala meM varNa Adi, dharmadravya meM gatisahAyakatA, adharmadravya meM sthiti sahAyakatA, AkAza meM dUsare dravyoM ko sthAna denA aura kAla meM dUsare dravyoM ke vartanA meM sahAyaka bananA viziSTa guNa hai| isa prakAra SaDdravyoM ke apane-apane viziSTa guNa hote haiM jo eka dravya ko dUsare dravya se pRthak karate haiN| kintu dUsarI ora dravyatva, astitva, vastutva, prameyatva, pradezatva aura agurUlaghutva ye chaha guNa sAmAnya hote haiM jo sabhI dravyoM meM pAye jAte hai| isa prakAra dravya guNoM kA samUha hai| hameM yahAM eka bAta ko samajha lenA hai ki dravya mAtra pRthak-pRthak guNoM kA samUha nahIM hai, apitu sAmAnya guNoM ke sAtha kisI eka viziSTa guNa yukta yathArtha sattA ko hI dravya kahate haiM sAmAnyatayA upAdhyAya yazovijayajI isa bAta ko svIkAra karate haiM ki vaise to pratyeka dravya meM anaMta guNa For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 hote haiM, kintu sAmAnya guNoM kI apekSA se bhI kucha viziSTa guNa hote haiM jo dravya ke svarUpa kA nirdhAraNa karate haiN| guNa, dravya ke svarUpa ke niyAmaka haiN| isI prakAra koI bhI dravya paryAyoM se bhI pRthak nahIM hai| paryAyeM dravya aura guNoM kI vibhinna avasthAoM kI sUcaka hai| isa prakAra dravya, guNa aura paryAyoM kA eka samanvita svarUpa hai| sAmAnya vyavahAra kI apekSA se hama dravya, guNa aura paryAya ko alaga-alaga mAnate haiN| kintu ye tInoM eka aisI saMracanA hai jise vizleSaNapUrvaka jAnA to jA sakatA hai, lekina inheM eka dUsare se pRthak nahIM kiyA jA sakatA hai| sAmAnyatayA jainadarzana meM apane viziSTa guNoM aura paryAyoM ke AdhAra para dravyoM kI alaga-alaga pahacAna kI jAtI hai| ataH yaha hameM spaSTa rUpa se jAna lenA cAhie ki dravya, guNa aura paryAya ko hama cAhe vaicArika stara para bhinna-bhinna karake dekheM, kintu sattA ke stara para ve tInoM eka haiN| dravya ko usake guNa-paryAyoM se alaga karake dekhA bhI jAye to bhI inheM alaga nahIM kiyA jA sakatA hai| prastuta adhyAya meM hamane dravya, guNa aura paryAya kA pRthaka-pRthak vivecana to kiyA hai, kintu yaha vivecana sattA ke AdhAra para na hokara vicAra ke stara para hI hai| isa adhyAya ke anta meM hamane yaha bhI dikhAne kA prayAsa kiyA hai ki dharmAstikAya Adi SaDdravyoM kI kyA upayogitA hai| ataH adhyAya ke anta meM pratyeka dravya kI sAmAnya aura vizeSa upayogitA ko spaSTa karane kA prayAsa bhI kiyA hai| vastutaH chahoM dravya alaga-alaga hokara bhI eka dUsare ke sahayogI haiM aura unake pArasparika sahayoga se hI isa vizva kA astitva hai| prastuta adhyAya meM sabase mahattvapUrNa carcA jo upAdhyAya yazovijayajI ne kI hai vaha kAladravya ke astitva ko lekara kI hai| upAdhyAya yazovijayajI ne kAladravya kI samIkSA karate hue kahA hai ki jisa prakAra gati, sthiti Adi ke mAdhyama ke rUpa meM dharma, adharma dravyoM kI kalpanA kI jAtI hai, usI prakAra vartanA ke mAdhyama ke rUpa meM kAladravya kI kalpanA kI jAtI hai| hamane vistAra se isa bAta kI carcA kI hai ki cAhe pariNamanazIlatA ke mAdhyama ke rUpa meM kAla ko svataMtra dravya mAnA jAye kintu For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___513 kAla ko paryAya saMpRthak karake nahIM dekhA jA sakatA hai| kyoMki paryAya pariNamanazIlatA se pRthak nahIM hai| kAla paryAya rUpa hai aura paryAya kAlarUpa hai| isa adhyAya ke anta meM hamane jIva aura pudgala ke pArasparika sambandha ko siddha karate hue yaha batAyA hai ki cAhe pratyeka dravya upAdAna ke rUpa se eka dUsare se svataMtra aura pRthak hoM, kintu kArya-kAraNa kI vyavasthA meM nimitta kA mahattva sarvavidita hai| nimitta ke binA upAdAna sakriya nahIM hotA hai| kAryakAraNa kI vyavasthA meM nimitta aura upAdAna donoM hI samatulya hote haiN| sAmAnyatayA nizcayavAdiyoM kI yaha avadhAraNA kI koI bhI dravya svaparyAyoM meM hI pariNamana karatA hai, satya hai| kintu vaha para paryAyoM se bhI prabhAvita bhI hotA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to saMsAra avasthA meM eka dravya dUsare dravya se prabhAvita hotA bhI hai aura prabhAvita karatA bhI hai| sattA ke stara para pratyeka dravya eka dUsare se svataMtra hai, kintu jaisA ki tattvArthasUtra meM batAyA gayA hai, pratyeka dravya eka dUsare se upakRta bhI hotA hai aura upakAra karatA bhI hai| yahAM taka ki jIvadravya bhI pArasparika upakAra upakRta bhAvoM se rahita nahIM hai| yahI bAta dravya ke sambandha meM samyak samajha kI paricAyaka hai| anya darzanoM se jainadarzana ke dravya kI samAnatA aura viSamatA : jainadarzana ke anusAra sat kA lakSaNa utpAda-vyaya-dhrauvya hai| jo sadA utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hotA hai, vahI dravya hai| akhaNDa dravya meM uttara paryAya kA prAdurbhAva utpAda hai| jaise - miTTI se ghaTa kA bnnaa| pUrva paryAya kA vinAza vyaya hai| jaise- miTTI ke piNDAkAra kA naash| isa prakAra pUrva paryAya kA vinAza tathA uttara paryAya kA utpAda hone para bhI apanI jAti ko na chor3anA dhrauvya hai| jaise piNDa AkAra aura ghaTa donoM hI avasthAoM meM miTTIpanA dhruva hai| pratyeka dravya pratisamaya uttara avasthA se utpanna, pUrva avasthA se vyaya aura dravyatva se dhrauvya rahatA hai| isa prakAra dravya parivartita hokara bhI aparivartanazIla hai athavA badalakara bhI nahIM badalatA hai| avsthAntaraNa yA paryAyAntaraNa rUpa meM pratikSaNa parivartita hone para bhI vastu vahI For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 kI vahI rahatI hai| utpAdavyAtmaka hone se jo parivartanazIla hai vaha paryAyarUpa hai tathA dhrauvyarUpa hone se jo aparivartanazIla hai vaha dravyarUpa hai| dUsare zabdoM meM pratyeka sattA dravyarUpa se nitya hai aura paryAyarUpa se anitya hai| yahI jainadarzana kA pariNAmInityavAda hai| vedAnta aura jainadarzana - jainadarzana sammata dravya ekAnta rUpa se na to nitya hai aura na hI kSaNika hai, apitu nityAnitya hai| jainadarzana dravya ke nityapakSa kI apekSA se vedAntadarzana ke nikaTa hai| donoM darzana sat ko nitya mAnane para bhI donoM kI nityatA meM antara hai| vedAntadarzana sat ko kUTasthanitya, paramArthika dRSTi se nirvikAra aura avyaya mAnatA hai arthAt trikAla meM usameM koI parivartana ghaTita nahIM ho sakatA hai| jabaki jainadarzana sat ko pariNAmInitya mAnatA hai arthAt dravya ke rUpa meM nitya hote hue bhI paryAya ke rUpa meM parivartita hotA rahatA hai| parivartita hote hue bhI dravya ke rUpa meM nitya rahatA hai| sattA apane anAdi svabhAva se na to utpanna hotI hai aura nahIM vyaya hotI hai, kintu usakI avasthAoM kA utpAda-vyaya hotA rahatA hai| jahA~ brahmavAdI sat ke utpAda-vyaya pakSa yA paryAya ko avAstavika mAnate haiM aura dhrauvyapakSa yA dravya ko vAstavika mAnate hai, vahA~ jainadarzana utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM ke sammilita rUpa ko hI sat ke rUpa meM vyAkhyAyita karatA hai| kyoMki sarvathAnitya yA paryAya nirapekSa dravya meM arthakriyA saMbhava nahIM ho sakatI hai aura jo arthakriyA se rahita hai usakI sattA hI nahIM hai| . ekAnta nitya mAnane para vastu jisa rUpa meM hai usI rUpa meM sadA rhegii| usameM kucha bhI parivartana saMbhava nahIM hogaa| miTTI sadA miTTI hI rhegii| usase kabhI bhI ghaTa nahIM bana sakatA hai| bAlaka sadA bAlaka hI rahegA, vaha yuvA na ho paayegaa| yuvA yuvA hI rahegA, vaha kabhI vRddha nahIM ho paayegaa| vRddha sadA vRddha hI banA rahegA, vaha mara na paavegaa| jo jaisA hai, vaha vaisA hI rhegaa| aisI sthiti meM jagata ko mithyA yA asat For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 hI mAnanA pdd'egaa| kyoMki hamAre anubhUti meM Ane vAlA jagata to parivartanazIla hai| jagata kI eka bhI vastu aisI nahIM hai jo sarvathA parivartana se rahita ho| isI prakAra sarvathA nitya AtmA dAna, pUjA, hiMsA Adi zubhAzubha karmoM kA kartA bhI nahIM ho sakatI hai| sarvathA nitya AtmA to vahI ho sakatI hai jisake svabhAva meM bhI parivartana nahIM hotA hai| punaH AtmA nitya yA aparivartanazIla hI hai to vaha sadA saMsArI rUpa meM rahegI yA mokSAvasthA meM hI rhegii| na usakA baMdhana ho sakatA hai aura nahIM mukti ho sakatI hai| aisI sthiti meM baMdhana aura mukti kI vyAkhyA, dharmasAdhanA Adi saba kucha arthahIna ho jaayeNge| bauddhadarzana aura jainadarzana - jainadarzana vastu ko parivartanazIla mAnakara bhI use sarvathA kSaNika nahIM mAnatA hai, jaisA ki bauddhadarzana mAnatA hai| bauddhadarzana ke anusAra saMsAra kI pratyeka vastu pratikSaNa naSTa ho rahI hai| saba kucha kSaNika hai| kucha bhI sthAyI nahIM hai| jainadarzana bhI vastu ko pratikSaNa parivartanazIla mAnatA hai, kintu usakA sarvathA nAza nahIM mAnatA hai| paryAyoM ke utpAda aura vyayarUpa pariNamana ke bAvajUda bhI dravya kA nAza nahIM hotA hai| udAharaNArtha miTTI meM piNDAkAra kA nAza aura ghaTAkAra kA utpAda rUpa pariNamana hone para bhI miTTI kA sarvathA nAza nahIM hotA hai| miTTI ke piNDAkAra ke nAza ke sAtha hI miTTI kA sarvathA nAza mAnane para to ghaTa kI utpatti asat se mAnanI par3egI parantu yaha sarvamAnya niyama hai ki sat kA nAza aura asat kI utpatti kabhI nahIM hotI hai| yadi vyakti yA vastu apane pUrva kSaNa kI apekSA uttara kSaNa meM sarvathA badala jAte haiM to karmaphala aura naitikatA Adi kI vyAkhyA bhI nahIM ho skegii| dAna dene vAlA yA pApa karanevAlA naSTa ho gayA to dAna yA pApa kA phala kise milegA ? pApaphala kA bhoga kauna karegA ? isI prakAra jisane karmabandha kiyA, vaha sarvathA naSTa For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 ho gayA to mokSa kisakA hogA ? pUrva meM kiye hue corI Adi ke lie bhI vyakti ko uttaradAyI nahIM mAnA jA sakatA hai| kyoMki jisane corI kI, vaha to naSTa ho gyaa| punaH RNa denevAlA apane RNI ko pahacAnakara RNa ko vasUla bhI nahIM kara sakatA hai| 'yaha vahI hai jisane RNa liyA thA, aisA pratyabhijJAna kSaNikavAda meM saMbhava nahIM ho sakatA hai| parimANasvarUpa parivartana ke isa daur3a meM eka dUsare ko pahacAna nahIM paate| isa prakAra kSaNikavAda meM pratyabhijJAna, dAna kA phala, pApoM kA bhoga, bandha aura mokSa Adi ghaTita nahIM hote haiN| yahI kAraNa hai ki jainadarzana vastu kA sarvathA nAza nahIM mAnatA hai, apitu kevala usakA rUpAntaraNa yA avasthAntaraNa hI svIkAra karatA hai| cUMki avasthAeM yA paryAyeM dravya se abhinna hone se aisA kahA jAtA hai ki dravya meM utpAda aura vyaya hotA hai| parantu paramArtha se dravya kA na to utpAda hotA hai aura na hI vyaya hotA hai| dravya to trikAla sthAyI aura anAdinidhana hai| dravya ke paryAyoM kA hI utpAda aura vyaya hotA hai| dravya kA dravyatva to sadA dhruva rahatA hai| bauddhadarzana dravya ke isa dhruvatA ko asvIkAra karake kevala utpAda aura vinAza ko hI mAnatA hai| isa darzana ke matAnusAra paryAya hI vAstavika hai| dravya vAstavika nahIM hai| jainadarzana aura nyAya-vaizeSikadarzana - jainadarzana guNa ko dravya ke Azrita aura dravya ko guNoM kA samudAya mAnatA hai| dravya aura guNa paraspara bhinna bhI haiM aura abhinna bhI haiN| nyAya-vaizeSikadarzana bhI dravya ko guNa aura kriyA kA AdhAra to mAnate haiM, parantu unake abhimata meM guNa aura dravya sarvathA bhinna hai| prathama kSaNa meM dravya guNoM se rahita hotA hai, tadanaMtara samavAya nAmaka padArtha se donoM meM sambandha sthApita hotA hai| parantu samavAya sambandha se anavasthA kA dUSaNa AtA hai| yadi guNa dravya meM samavAya sambandha se rahatA to punaH prazna uThatA hai ki samavAya sambandha guNa aura dravya meM kisa sambandha se rahatA hai ? yadi samavAya sambandha anya samavAya sambandha se guNa aura dravya meM rahatA hai to usa samavAya ke lie For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 bhI dUsare samavAya sambandha ko mAnanA pdd'egaa| isa taraha anavasthA doSa AtA hai| yadi samavAya sambandha binA kisI sambandha se dravya aura guNa meM rahatA hai to samavAya kI taraha guNa bhI binA kisI sambandha se dravya meM raha sakate haiN| ataH jainadarzana ke abhimata meM dravya aura guNa paraspara bhinnAbhinna hai| dravya aura guNa ko ekAnta bhinna mAnane para dravya kA abhAva aura dravya kA anaMtatA kA doSa utpanna hotA hai| guNa kisI na kisI dravya ke Azraya se hI rahate haiN| yadi vaha dravya guNa se bhinna hai to guNa dUsare kisI dravya ke Azraya se rheNge| isa prakAra dravya kI anantatA kA prasaMga AtA hai| dravya guNoM kA samudAya hai| yadi guNa samudAya (dravya) se bhinna hai to phira samudAya hI nahIM rhegaa| isa taraha guNoM ko dravya se sarvathA bhinna mAnane para to dravya kA hI abhAva ho jaayegaa| isalie guNa-guNI kA astitva bhinna-bhinna nahIM hai| jo guNa ke pradeza haiM vahI guNI arthAt dravya ke pradeza haiN| guNa aura dravya meM pradeza bheda nahIM hone para saMjJA, lakSaNa, prayojana Adi kI apekSA se bheda bhI hai| jainadarzana aura sAMkhya yogadarzana jainadarzana bhI sAMkhyadarzana kI taraha jar3a aura cetana tattva ko mAnanevAlA dvaitavAdI darzana hai, parantu vaha sAMkhyadarzana kI taraha purUSa ko nitya aura prakRti ko pariNAmI nitya nahIM mAnatA hai, apitu vastumAtra ko pariNAmInitya mAnatA hai, phira cAhe vaha jar3a ho yA cetana tttv| sAMkhyadarzana ke abhimata meM prakRti pariNAmInitya hai aura purUSa kUTasthanitya hai| jabaki jainadarzana meM jar3a aura cetana donoM hI pariNAmInitya haiN| purUSa ko kUTasthanitya mAnane para usake bandhana evaM mukti kI avadhAraNA nahIM banegI tathA jar3a prakRti kA baMdhana aura mukti mAnanA yuktisaMgata nahIM hogaa| jabaki Jain Education Intemational For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya evaM yogadarzana baMdhana aura mukti ko mAnakara mukti kA mArga bhI prastuta karate haiM / 518 jainadarzana aura mImAMsA yadyapi jainadarzana aura mImAMsA donoM hI sattA ko pariNAmInitya mAnate haiM, phira bhI mImAMsA AtmA kI nitya mukti ko nahIM mAnatA hai / vaha svarga prApti taka hI apane ko sImita rakhatA hai| usakA kahanA hai ki yadi mukti nitya hai to phira AtmA kA pariNAmI nityatva khaNDita hogA / prastuta zodha grantha kA caturtha adhyAya guNa kI avadhAraNA se sambandhita hai| jahAM nyAya-vaizeSikadarzana dravya se guNoM ko pRthak mAnatA hai, vahAM jainadarzana dravya ko guNaparyAya yukta kahakara unameM bhedAbheda kI kalpanA karatA hai / upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM guNa kyA hai, kitane prakAra kA hai ? unakA dravya aura paryAya se kyA sambandha hai ? kisa dravya ke kauna-kaunase dravya haiM ? guNa aura svabhAva meM kyA antara hai ? Adi praznoM ko uThAkara gaMbhIra carcA kI hai / yadyapi tattvamImAMsA kI dRSTi se guNa ko dravya kA lakSaNa batAyA gayA hai| tathApi jaina vAGmaya meM guNa zabda kA prayoga vibhinna arthoM meM huA hai / AcArAMga meM vaha indriyoM ke bhoga ke viSaya ke rUpa meM to nIti sambandhI carcA meM sadguNa ke rUpa meM tathA tattvamImAMsIya dRSTi se dravya ke Azrita rahane vAle dharma yA zakti ke rUpa meM prayukta huA hai| tattvArthasUtra Adi meM kahIM-kahIM guNa zabda aMza yA anupAta ke rUpa meM bhI prayukta huA hai| phira bhI jahAM taka jaina tattvamImAMsA kA prazna hai vahAM guNa dravya ke svabhAva, zakti yA dharma ke rUpa meM hI prayukta huA hai / upAdhyAya yazovijayajI ne apane 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM dravya ke sahavartI dharmoM ko guNa kahA hai aura unake sAmAnya aura vizeSa aise do vibhAga kiye haiM / upAdhyAya yazovijayajI ke pUrva jainadArzanikoM ne dravya ke Azrita rahanevAle viziSTa dharmoM ko guNa kahA hai vahIM unheM eka dravya ke dUsare dravya se pRthak karanevAloM ko bhI guNa kahA hai| vastutaH dravya ke sahabhAvI tattva hI For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 guNa kahalAtA hai| kintu jo guNa yA dharma sabhI dravyoM meM samAna rUpa se pAye jAte haiM unheM sAmAnya guNa aura jo guNa sabhI dravyoM meM samAna rUpa se nahIM pAyA jAkara eka dravya kA dUsare dravya se antara batAte haiM ve vizeSa guNa kahalAte haiN| upAdhyAya yazovijayajI ne apanI kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM AlApapaddhati, pravacanasAra Adi ke anusAra hI sAmAnya aura vizeSa rUpa meM guNa ko vibhAjita kiyA hai| prastuta kRti 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM upAdhyAya yazovijayajI ne AlApapaddhati kA anusaraNa karate hue dasa sAmAnyaguNa aura solaha vizeSa guNoM kI carcA vistAra se kI hai| unhoMne dravyatva, astitva, vastutva, prameyatva, pradezatva, agurUlaghutva, cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva aise dasa guNoM kI vistAra se carcA kI hai| vizeSa guNoM kI carcA ke prasaMga meM unhoMne jJAna, darzana, vIrya, sukha, varNa, gandha, rasa, sparza, gatihetutva, sthitihetutva, avagAhanahetutva, vartanAhetutva, ina viziSTa guNoM ke sAtha cetanatva, acetanatva, mUrtatva aura amUrtatva ko svajAti kI apekSA se sAmAnyaguNa aura parajAti kI apekSA se vizeSa guNa batAyA hai| ye cAra guNa kisI dravya meM bhAva rUpa se aura kisI dravya meM abhAvarUpa se hote haiN| isa prakAra vizeSa guNoM kA vistAra se ullekha kiyA hai| 'dravyaguNaparyAyanorAsa' meM yaha bhI spaSTa kiyA gayA hai ki kauna se dravya meM kitane sAmAnyaguNa aura kitane vizeSa guNa pAye jAte haiN| yahAM hama vizeSa carcA meM na jAkara mAtra itanA kahanA cAheMge ki upAdhyAya yazovijayajI ne paramArtha se dravya meM anaMta guNa hone para bhI sthUla vyavahAra kI apekSA se dasa sAmAnya aura solaha vizeSa guNoM kI carcA kI hai| unakI dRSTi meM isa mAnyatA se vastu meM anaMta dharmAtmakatA meM koI antara nahIM AtA hai| jainadarzana meM vastu ko jo anaMtadharmAtmaka kahA gayA hai usameM na kevala bhAvAtmaka guNoM kA samAveza hai, apitu abhAvAtmaka guNoM kA bhI samAveza hai| upAdhyAya yazovijayajI ne guNoM kI carcA ke sAtha-sAtha svabhAva kI bhI carcA kI hai| ve kahate haiM ki dravya anaMta svabhAvoM kA AdhAra hokara bhI eka svabhAvavAlA hai| dravya ko eka svabhAvavAlA nahIM mAnane para dravya ke guNa bikhara kara dravya kA hI For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhAva ho jAyegA / dravya kA abhAva hone se AdhAra - Adheya sambandha kA bhI abhAva hokara guNa aura paryAya nirAdhAra ho jaayeNge| jahAM dravya eka ora eka svabhAvavAlA hai vahIM aneka guNa-paryAyoM meM anvaya sambandha se rahane ke kAraNa aneka svabhAvavAlA bhI hai| upAdhyAya yazovijayajI ne gyAraha sAmAnya svabhAva aura kucha vizeSa svabhAvoM kI carcA kI hai, jise hamane isa caturtha adhyAya meM vistAra se carcA kI hai| svabhAva-svabhAva, vibhAva svabhAva, upacarita aura anupacarita svabhAva, asti aura nAsti svabhAva, eka aura aneka svabhAva, bheda svabhAva aura abheda svabhAva, bhavyatva svabhAva aura abhavyatva svabhAva, cetana svabhAva aura acetana svabhAva, mUrta svabhAva aura amUrtasvabhAva Adi aneka prakAroM ke svabhAva kI carcA kI hai| isa prakAra prastuta adhyAya guNa aura svabhAva ke sambandha ko bhI spaSTa karatA hai / vistArabhaya se hamane yahAM sAra rUpa hI prastuta kiyA hai| 520 prastuta zodhagrantha kA paMcama adhyAya paryAya se sambandhita hai / dravya meM rahanevAle sahabhAvI dharma guNa aura kramabhAvI dharma paryAya kahalAte haiN| jisa prakAra jalatI huI dIpazikhA meM tela pratikSaNa jalane para bhI dIpazikSA yathAvata rahatI hai, usI prakAra dravya ke pratisamaya pariNamanazIla hote hue bhI dravyatva yathAvata rahatA hai / dravya kA yaha pariNamana hI paryAya hai| umAsvAti ne tattvArthasUtra meM pariNamana ko hI paryAya kahA hai jisakI puSTi aneka AcAryoM ne kI hai| jisa prakAra dravya aura guNa meM bhedAbheda sambandha hai, usI prakAra dravya aura paryAya meM bhI bhedAbheda sambandha haiN| vartamAna samayavartI paryAya dravya meM abheda rUpa se rahI huI hai, vahAM bhUtakAlIna aura bhaviSyakAlIna paryAya dravya se pRthak hotI hai| paryAya kI vizeSatA ko batAte hue upAdhyAya yazovijayajI ne use kramavartI batAyA hai / dravya aura guNa kI anaMta paryAya hotI haiM, parantu sabhI paryAya eka sAtha nahIM hotI hai / eka paryAya ke nAza hone para hI dUsarI paryAya utpanna hotI hai| isalie yaha kahA jAtA hai ki jahAM guNa sahabhAvI dharma hai, vahAM paryAya kramabhAva paryAya hai| For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH upAdhyAya yazovijayajI kI dRSTi meM vastu ko utpAda - vyaya - dhrauvyAtmaka mAnane ke lie athavA vastu kA svarUpa anaMtadharmAtmaka hai yaha batAne ke lie paryAya kI avadhAraNA Avazyaka hai / bhAratIya cintana meM jahAM vedAnta aura kisI sImA taka sAMkhya ne dravya ke aparivartanazIlatA ko mahattva diyA vahIM dUsarI ora bauddhoM ne paryAya yA pariNamanazIlatA ko hI svIkAra karate hue dravya kI sattA kA hI niSedha kara diyaa| jaina dArzanikoM ne donoM meM samanvaya karate hue vastu ko dravya kI apekSA se nitya aura paryAya kI apekSA se anitya batAyA hai| AlApapaddhati meM 'guNa vikArAH paryAya' kahakara paryAya ko sattA kA parivartanazIla pakSa hI batAyA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne paryAyoM kI vibhinna prakAroM kI vistAra se carcA karate hue paryAyoM ke ATha prakAroM kI carcA kI hai, jaise zuddha vyaMjana paryAya, azuddha vyaMjana paryAya, zuddha dravya artha paryAya, azuddha dravya artha paryAya, zuddha guNa vyaMjana paryAya, azuddha guNa vyaMjana paryAya, zuddha guNa artha paryAya aura azuddha guNa artha pryaay| isake atirikta bhI paryAyoM ke aneka bheda kiye gaye haiM / jaise sajAtIya dravya paryAya, vijAtIyadravyaparyAya, svAbhAvika guNaparyAya, vaibhAvika guNaparyAya / prastuta adhyAya meM upAdhyAya yazovijayajI ne paryAyoM ke uparokta bhedoM kI carcA karate hue yaha bhI batAyA hai ki vastutaH paryAyoM ke ye bheda apUrNa hI haiN| kyoMki pratyeka dravya kI anaMta paryAya bhUtakAla meM ho cukI hai aura anaMta paryAya bhaviSyakAla meM hogI / ataH paryAyoM ko sImita karake nahIM batAyA jA sakatA hai| paryAyoM ke bhedoM kA koI bhI vargIkaraNa sImita hI hogaa| jabaki paryAyeM eka dravya kI apekSA se bhI anaMta haiM aura dravya samUha aura unake pArasparika sambandhoM ke AdhAra para bhI anaMta hai / upAdhyAya yazovijayajI ke anusAra aisI anaMta paryAyoM ko sImita bhASA meM bAMdhakara vivecita nahI kiyA jA sakatA hai| - 521 dravya, guNa, paryAya ke isa carcA ke uparAnta hamane SaSTam adhyAya meM yaha batAne kA prayAsa kiyA hai ki vibhinna nayoM ke AdhAra para dravya, guNa aura paryAya kA pArasparika sambandha kaise ghaTita hotA hai / yadyapi pUrva meM dravya nAmaka tRtIya adhyAya meM guNa aura paryAyoM ke sAtha dravya kA kyA sambandha hai isakI carcA kara cuke haiM / kintu I For Personal & Private Use Only Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 inakA pArasparika sambandha kI carcA naya ke AdhAra para viziSTa hone se isa SaSTam adhyAya meM usakI vistRta carcA kI hai| prastuta zodha prabandha kA SaSTam adhyAya dravya, guNa evaM paryAya ke pArasparika sambandha kI vivecanA karatA hai| isameM hamaneM eka dravya kA dUsare dravya se, dravya kA guNa se, guNa kA dUsare guNoM se tathA dravya aura guNa kA paryAya se kyA sambandha hai ? ise spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai| upAdhyAya yazovijayajI anekAntavAda ke poSaka dArzanika rhe| ataH unhoMne ina sambandhoM ko sApekSa rUpa se abhivyakta karane kA prayatna kiyA hai| jahAM taka eka dravya kA dUsare dravya se sambandha kA prazna hai, jainadarzana kI yaha mAnyatA hai ki pratyeka dravya svataMtra aura svapratiSThita hai| nizcayanaya kI dRSTi se eka dravya kA dUsare dravya se koI sambandha nahIM hai| kintu dUsarI ora chahoM dravyoM kA avagAhana kSetra eka hone se ye chahoM dravya ekakSetrAvagAhI haiN| ataH yaha kahanA hogA ki sabhI dravya svataMtra hokara bhI ekakSetrAvagAhI hone se vyAvahArika dRSTi se paraspara sambandhita hai| dUsarI ora chahoM dravya ko eka dUsare kA upakArI bhI kahA gayA hai| jaise dharmadravya jIva aura pudgala ke gati meM sahAyaka hai to adharmadravya unakI sthiti meM sahAyaka hai| AkAza zeSa pAMcoM dravyoM ko sthAna dekara unakA upakAra karatA hai| usI prakAra pudgala jIva ke zarIra saMracanA Adi meM sahAyaka banatA hai| kAladravya vartanA lakSaNavAlA hone se sabhI dravyoM ke pariNamana meM sahAyaka banatA hai| jIva yadyapi anya dravyoM kA koI upakAra to nahIM karatA hai, phira bhI unase upakRta avazya hai| dUsarA jIvoM kA lakSaNa 'parasparagraho jIvAnAma' mAnA gayA hai| isa AdhAra para chahoM dravya svataMtra hokara bhI paraspara upakArI aura upakRta bhAva se rahe hue haiN| ataH unameM kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA hai| upAdhyAya yazovijayajI ke anekAnta dRSTi isa tathya kI samarthaka pratIta hotI hai| jahAM taka dravya aura guNa ke pArasparika sambandhoM kA prazna hai guNoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai -sAmAnyaguNa aura vishessgunn| sAmAnyaguNa sabhI For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 dravyoM meM samAna rUpa se pAye jAte haiM, jabaki vizeSaguNa kisI vizeSa dravya kI viziSTatA kA vAcaka hote haiN| kintu jahAM taka inake pArasparika sambandhoM kA prazna hai, koI bhI dravya guNa se rahita nahIM hotA hai| kyoMki guNoM ko dravya kA sahabhAvI mAnA gayA hai| ataH guNa aura dravya paraspara sambandhita haiN| guNoM se pRthaka dravya kA aura dravya se pRthak guNoM kA koI astitva nahIM hai| ataH dravya aura guNa meM abheda sambandha hai| phira bhI jahAM taka vizeSa guNoM kA prazna hai, ve kisI dravya meM bhAva rUpa se to anya kisI dravya meM abhAvarUpa hote haiN| kinhIM dravyoM meM kinhIM vizeSa guNoM kA abhAva dravya aura guNoM ke bheda ko sUcita karatA hai| yahI kAraNa hai ki upAdhyAya yazovijayajI ne eka ora dravya aura guNa meM Azraya-AzrayI sambandha mAnakara bheda sambandha ko mAnA hai to dUsarI ora dravya aura guNa meM paraspara bheda sambandha ko bhI svIkAra kiyA hai| vizeSa guNoM kA kisI dravya meM anvaya aura kisI dravya meM vyatireka pAyA jAtA hai| ye vizeSa guNa eka dUsare dravya ke bhedaka haiN| isa apekSA se bheda sambandha bhI siddha hotA hai| upAdhyAya yazovijayajI yaha mAnate haiM ki dravya aura guNa meM bhI bhedAbheda sambandha hai| unake anusAra dravya samudAya hai, guNa samudAyI hai| dravya aMza hai, guNa aMzI hai| dravya AdhAra hai aura guNa Adheya hai| punaH jo guNa hai vaha dravya nahIM hai aura jo dravya hai vaha guNa nahIM hai| isa prakAra dravya aura guNa ke bheda sambandha ko spaSTa kiyA hai| vAcaka umAsvAti ne 'guNaparyAyavat dravyam' kahakara kathaMcit bhinnatA aura kathaMcit abhinnatA ko pratipAdita kiyA hai| jahAM taka guNoM kA pArasparika sambandha hai, pratyeka guNa svataMtra hai| umAsvAti ne nirguNA guNAH kahakara yaha spaSTa kiyA hai ki guNa eka dUsare se svataMtra haiN| phira bhI eka dravyAzrita hone se kucha sambandha to avazya haiN| prastuta adhyAya meM hamane yaha bhI spaSTa kiyA hai ki jahAM jainadarzana dravya aura guNa ke pArasparika sambandha ko lekara bhedAbhedavAdI hai vahAM naiyAyika ekAnta bhedavAdI haiN| jahAM taka dravya aura paryAyoM ke sambandha kA prazna hai upAdhyAya yazovijayajI yaha mAnate haiM ki koI bhI dravya paryAya se rahita aura koI bhI paryAya dravya se rahita For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nahIM hotA hai| sattA meM jo utpAda aura vyaya rUpa pariNamana hai vaha paryAya Azrita hai aura jo dhruva hai vaha dravyAzrita hai| utpAda ke binA vyaya aura vyaya ke binA utpAda saMbhava nahIM hai, kintu utpAda aura vyaya kisI dhruva meM hI saMbhava hai| ataH dravya aura paryAya meM paraspara sambandha hai| dUsare zabdoM meM dravya aura paryAya kA pArasparika sambandha bhedAbheda rUpa hai| ve kathaMcit bhinna hai aura kathaMcit abhinna hai| kyoMki jainoM kI anekAnta dRSTi isI tathya kI samarthaka hai| isI adhyAya meM hamane dravya ko sAmAnya vizeSAtmaka batAte hue yaha siddha kiyA hai ki dravya apanI sattA kI apekSA se sAmAnya hote hue bhI paryAya kI apekSA se vizeSa bhI hai| kyoMki dravya ko sAmAnya vizeSAtmaka mAnane para hI dravya, guNa, paryAya ke pArasparika sambandha ko kathaMcit bhedarUpa hai aura kathaMcit abheda rUpa samajhA jA sakatA hai| ataH anta meM yaha bhI siddha hotA hai ki upAdhyAya yazovijayajI ne prastuta kRti meM dravya-guNa-paryAya ke sambandha ko bhedAbheda hI mAnA hai| isI carcA ke prasaMga meM dravya-guNa-paryAya ke pArasparika sambandhoM ko lekara naiyAyikoM kI samIkSA bhI kI hai aura jaina sammata bhedAbheda sambandha ko siddha bhI kiyA hai aura anta meM yaha batAyA hai ki upAdhyAya yazovijayajI dravya, guNa, paryAya ke pArasparika bhedAbhedAtmaka sambandha ko kisa prakAra se siddha karate haiN| isase yaha siddha hotA hai ki upAdhyAya yazovijayajI dravya, guNa aura paryAya kI isa carcA meM jainadarzana kI anekAnta dRSTi ko lekara hI unake pArasparika sambandha ko siddha kiyA hai| yahI unakA vaiziSTya hai| -----000---- For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sandarbha grantha sUcI (a) Agama aura Agamika vyAkhyA sAhitya - 1. anuyogadvArasUtra saMpA. madhukaramunijI 2. AcArAMgasUtra saMpA. madhukaramunijI 3. AvazyakasUtra saMpA. madhukaramunijI 4. Avazyakaniyukti saMpA. DaoN. samaNI kusumaprajJA 5. vyAkhyAprajJaptisUtra saMpA. madhukaramunijI 6. uttarAdhyayanasUtra saMpA. madhukaramunijI 7. gacchAcArapayannA anu.DaoN. sureza sisodiyA 8. jIvAjIvAbhigama sUtra saMpA. madhukaramunijI 9. prajJApanAsUtra saMpA. madhukaramunijI 10. bRhatkalpabhASya saMpA. muni dulaharAjajI 11. vizeSAvazyakabhASya paM. nyAsa zrI vajrasena vijyjii| gaNivarya 12. vyavahArabhASya saMpA. DaoN. samaNI kusumaprajJA 13. vyavahArabhASyasAnuvAda ___saMpA. muni dulaharAjajI zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI Agama prakAzana samiti, byAvara jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanU zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI Agama prakAzana samiti, byAvara ahiMsA Agama saMsthAna, udayapura zrI Agama prakAzana samiti, byAvara zrI Agama prakAzana samiti, byAvara jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM bhadraMkara prakAzana, mahAlakSmI sosAyaTI, sujAtA phlaiTa ke pAsa, zAhIbAga, ahamadAbAda jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (ba) mahopAdhyAya yazovijayajI ke dArzanika grantha - 1. maho. yazovijayajI 2. maho. yazovijayajI 3. maho. yazovijayajI 4. maho. yazovijayajI 5. maho. yazovijayajI 6. maho. yazovijayajI adhyAtmasAra ___ 1. jaina dharmapracAraka sabhA, bhAvanagara I.sa. 1919 2. prAcya vidyApITha, zAjApura I.sa. 200 adhyAtmopaniSadaprakaraNa 1. jaina sAhitya sadana, chANI 2. jaina dharmapracAraka sabhA, bhAvanagara vi.saM. 1965 anekAntavyavasthAprakaraNam jaina grantha prakAzaka sabhA, amadAbAda I.sa. 1943 jJAnasAra vizvaprakAzana TrasTa, mahesANA, vi.saM. 2003 nayapradIpa jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 1965 nayarahasyaprakaraNa jaina grantha prakAzaka sabhA, amadAbAda, I.sa. 1947 For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. maho. yazovijayajI 8. maho. yazovijayajI 9. maho. yazovijayajI 10. maho. yazovijayajI 11. maho. yazovijayajI 12. maho. yazovijayajI 13. maho. yazovijayajI 14. maho. yazovijayajI 15. maho. yazovijayajI 1. akalaMka deva 2. akalaMka deva 3. umAsvAti 4. umAsvAti 5. umAsvAti 6. umAsvAti 7. kundakundAcArya 8. kundakundAcArya 9. kundakundAcArya 10. kundakundAcArya 11. devasenAcArya 12. nemIcaMdrAcArya nayopadeza nayopadezaprakaraNam nyAyAloka jaina tarkabhASA (sa) anya jaina dArzanikoM ke mUla grantha . dravyaguNaparyAyanosa bhAga-1 vivecana, A. niyamasAra abhayazekharasUri dravyaguNaparyAyanorAsa bhAga -1 va 2, saMpA. dhIrajalAla DAhyAlAla mahetA syAdvAda kalpalatA zrI yazovijayajI jaina granthamAlA saptabhaMgInayapradIpaprakaraNa jaina prakAzaka sabhA, amadAbAda, vi.saM. 1996 syAdvAda rahasya aMkalaka granthatrayam rAjavArtika tattvArthasUtra tattvArthadhigama sUtra tatvArtha bhA prazamarati samayasAra pravacanasAra paMcAstikAya jaina dharma prasAraka sabhA, bhAvanagara, vi.saM. 1965 zrAvaka hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, I. sa. 1912 jaina graMtha prakAzaka sabhA, amadAbAda, I.saM. 1918 zrI trilokaratna sthAnakavAsI jaina dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI (ahamadanagara) divyadarzana TrasTa, 38, kalikuMDa sosAyaTI, dholakA vi.saM. 2061 zrI jainadharma prasAraNa TrasTa - surata san 2005 AlApa paddhati dravya saMgraha - bhAratIya prAcyatattva prakAzana samiti, piMDavAr3A, vi.saM. 2032 sarasvatI pustaka bhaNDAra, ahamadAbAda, san 1996 bhAratIya jJAnapITha, san 1993 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 2007 zAradAbena, cImanabhAI ejukezanala risarca senTara zrImad rAjacandra Azrama, agAsa, san 1932 zrI mahAvIra jaina vidyAlaya AgasTa krAnti mArga, mubaMI vi.saM. 2042 zrImatI sonIdevI pATanI, kalyANamala rAjamala pATanI, siddhacetana TrasTa kalakattA evaM ToDaramala sarvodaya TrasTa, jayapura sAhitya prakAzana evaM pracAra vibhAga, zrI kundakunda kahAna digambara jaina tIrtha surakSA TrasTa, jayapura, san 1984 zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa 1984 bhAratavarSIya anekAnta vidvata pariSada, san 1998 zrImAna seTha araviMdarAvajI, san 1989 siddha sarasvatI prakAzana vArANasI For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. nemIcaMdrAcArya 14. pUjyapAda 15. prabhAcArya 16. bhojasAgara kavi dravyAnuyogatarkaNA Nayacakko (nayacakra) syAdvAda manjarI paramAtmaprakAza paMcAdhyAyI . 17. mAilla dhavala 18. malliSeNasUri 19. yogIndradeva 20. rAjamalla 21. A. vaTTakeri 22. vAdidevasUri gommaTasAra sarvArthasiddhi prameyakamalamArtaNDa 23. vinayavijayajI nayakarNikA upAdhyAya 24. vidyAnaMdI 25. vimaladAsa 31. haribhadrasUri 32. haribhadrasUri 33. hemacandrAcArya mUlAcAra pramANanayatattvAloka zlokavArtika saptabhaMgItaraMginI 26. samantabhadra AptamImAMsA 27. siddhasenadivAkara nyAyAvatAra 28. siddhasenadivAkara sanmatitarkaprakaraNa 29. svAmI kArtikeya svAmikArtikeyAnuprekSA 30. hemacandrAcArya yogazAstra haribhadrayogabhAratI jainayogagranthacatuSTaya - pramANa mImAMsA bhAratIya jJAnapITha, dillI, tRtIya saMskaraNa san 2000 bhAratIya jJAnapITha, 1999 zrI lAla musaddIlAla jaina cerITebala TrasTa, dariyAgaMja, dehalI, vI.ni.saM. 2504 zrI paramaMzruta prabhAvaka maMDala, zrImada rAjacaMdra Azrama, agAsa sana 1997 bhAratIya jJAnapITha san 1999 zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImada rAjacaMdra Azrama agAsa san 1979 zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImada rAjacaMdra Azrama agAsa san 2000 cAvalI nivAsI lAlarAma jaina mAlika graMthaprakAza kAryAlaya, indaura vI. ni. 2444 bhAratIya jJAnapITha, caturtha saMskaraNa - 1999 maMtrI pustaka prakAzana vibhAga, zrI trilokaratna sthAnakavAsI jaina dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI, ahamadanagara san 1972 zAradAbena cImanabhAI ejukezanala risarca senTara, ahamadAbAda san 1995 gAMdhI nAthAraMga jaina granthamAlA, san 1998 zrImada rAyacaMdrAzrama, agAsa san 1977 akhila bhAratavarSIya di. jaina zAstrI pariSada, bar3auta, san 1998 zrI paramazruta prabhAvaka maMDala, zrImada rAjacaMdra Azrama, agAsa san 1976 ratilAla dIpacaMda desAImaMtrI jJAnodaya TrasTa, ahamadAbAda-9 san 1963 zrI digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonAgar3ha vI. saM. 2505 zrI mukticaMdra zramaNa ArAdhanA TrasTa, girivihAra taleTI roDa, pAlItANA, san 1977 divyadarzana TrasTa, 39 kalikuMDa sosAyaTI, dholakA - 387810 visaM. 2055 muni zrI hajArImala smRti prakAzana, byAvara, san 1982 zrI trilokaratna sthA. jaina dhArmika parIkSA borDa, pAtharDI, ahamadanagara, vI. saM. 2493 (da) samakAlIna jaina cintakoM ke grantha 1. upAdhyAya amaramuni adhyAtma pravacana zrI sanmati jJAnapITha, AgarA, san 1966 For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANDeya 2. cothamalajI jainadivAkara jyotipuMja bhAga 3 jaina divAkara sAhitya prakAzana samiti, cittaur3agar3ha san 1998 3. jinendra varNI jainendrasiddhAntakoza bhAratIya vidyApITha, san 1983 bhAga 1,2,3,4 4. AcArya tulasI jaina siddhAnta dIpikA Adarza sAhitya saMgha prakAzana, san 1983 5. devendramuni zAstrI jainadarzanasvarUpa aura vizleSaNa zrI tArakagurU jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura san 1975 6. devendramuni zAstrI dharmadarzanamanana aura mUlyAMkana zrI tArakagurU jaina granthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura san 1985 * 7. DaoN. dharmacandra jaina jainadarzana meM naya kI avadhAraNA 25 vI mahAvIra nirvANa zatAbdI saMyojikA samiti pajAba, mAlarakoTalA, san 1992 8. sA.DaoN.prItidarzanAzrI upAdhyAya yazovijayajI kA zrI rAjendrasUri jaina zodha saMsthAna, san 2009 adhyAtmavAda 9. pramANasAgara jI jainadharma aura darzana jJAnacaMdra imaliyA, sana 1999 10. saM. pradyumnavijayagaNi upAdhyAya yazovijayajI dhIrajalAla mohanalAlazAha zrIkAMtabhAI sAkaracaMda svAdhyAya grantha vasA dinezabhAI maMtrIgaNa, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya muMbaI-400006, san 1993 11. prabandha saM. zrI prakAza DaoN. sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 1998 abhinaMdanagraMtha 12. paM. phUlacandra siddhAMtAcArya jaina tattvamImAMsA siddhAntAcArya paM.phUlacandra zAstrI phAuNDezana, rUr3akI-247667, vI.ni.saM. 2522 13. muni phUlacandra 'zramaNa' nayavAda sanmati jJAnapITha, AgarA, 1958 14. bhikhArIrAma yAdava syAdvAda aura saptabhaMgInaya pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, san 1974 15. mahendrakumAra nyAyAcArya jainadarzana zrI gaNezaprasAda varNI jaina granthamAlA, san 1974 16. mohanalAla jaina jainadharmadarzana eka samIkSAtmaka seTha mUthA chaganalAla phANDezana, begalUra, san 1999 paricaya 17. manoramA jaina paMcAdhyAyI meM pratipAdita pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 1998 jainadarzana 18. samaNI maMgalaprajJA ArhatIdRSTi Adarza sAhitya saMgha prakAzana, san 2003 19. AcArya mahAprajJa anekAnta hai tIsarA netra jaina vizvabhAratI, lADanU, san 1997 20. AcArya mahAprajJa jainadarzana ke mUla sUtra Adarza sAhitya saMgha, curU, san 2002 21. AcArya mahAprajJa Agamakoza jaina vizvabhAratI lADanU, san 1980 22. AcArya mahAprajJa jainadarzana manana aura mImAMsA Adarza sAhitya saMgha prakAzana, san 2008 23. sA. yogakSemaprabhA jainadarzana meM dravya kI jaina vizvabhAratI lADanU, san 2001 avadhAraNA kA samIkSAtmaka adhyayana (zodhaprabandha) For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. yadunAtha sinhA 25. sA. DaoN. vidyutaprabhAzrI 26. rAjakumAra chAbar3A 27. DaoN. ratanacaMdra jaina 28. paM. sukhalAla jI 29. DaoN. sAgaramala jaina 30: DaoN. sAgaramala jaina 31. DaoN. sAgaramala jaina (i) patra-patrikAeM 1. zramaNa 2. tulasIprajJA 3. sambodhi 4. nirgrantha 5. jaina janarala 6. titthayara 1 bhAratIya darzana dravya vijJAna (zodha prabandha) avadhAraNA aura kAraNa dravya kArya sambandha (zodha prabandha) jainadarzana meM nizcaya aura vyavahAranaya eka anuzIlana darzana aura cintana anekAntavAda syAdvAda aura saptabhaMgI sAgara jaina vidyAbhAratI, bhAga-5 lakSmInArAyaNa agravAla pustaka prakAzaka, AgarA-3 san 1968 prAkRta bhAratI akAdamI, jayapura, san 1994 san 1989 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 1997 paM. sukhalAla sanmAna samiti, san 1956 pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 1988 DaoN. zrI prakAza pANDe DaoN. vijayakumAra DaoN. zAMtA jaina DaoN. je.bI. zAha DaoN. je.bI. zAha satyAraMjana banarjI DaoN. latA botharA pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, san 2002 lA.da. jainadarzana meM dravya guNa aura paryAya kI avadhAraNA (presakApI) (prakAzanAdhIna) bhAratIya vidyA mandira, ahamadAbAda pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI jaina vizva bhAratI, lADanUM elaDI insTITyUTa oNpha iNDolaoNjI, ahamadAbAda zAradAbena cIkubhAI bhAratIya saMskRti saMsthAna jaina bhavana, kolakAtA jaina bhavana kolakAtA, (pI-25 kalAkAra sTrITa, kolakAtA 700007) For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only