Book Title: Gyansara
Author(s): Bhadraguptavijay
Publisher: Chintamani Parshwanath Jain Shwetambar Tirth
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022297/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakSepi nyAyAcArya nyAyavizArada rekhAbhiAmalA mahopAdhyAya zrI yazovijayajI - viracita kataH jJAnasAra tman mUla zloka, zlokArtha aura vivecana sahita rAmazratA nA yathA / namirA rekhA bhAti tathA'tmanya samidhA yathA viveka japi vyoni mizratakathA ramitA bhAti vivecanakAra yA // 15 // __paMnyAsapravarazrI bhadraguptavijayajI gaNivara prakAzaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha jitathA'tmanyavi haridvAra * dillI yA vikArAmaH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI - viracita jJAnasAra mUla zloka, zlokArtha aura vivecana sahita vivecanakAra AcArya zrI vijaya bhadragupta sUrijI ma. sA. prakAzaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha haridvAra * dillI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya-nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI-viracita jJAnasAra mUla zloka, zlokArtha aura vivecana sahita vivecanakAra AcArya zrI vijaya bhadragupta sUrijI ma. sA. prakAzaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha (mu. kA. : 41 yU. e. baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-110007) bhUpatavAlA, RSikeza rAjamArga, haridvAra 249 410 (uttarAkhaMDa) ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha, haridvAra . vi. saM. 2065 IsvI san : 2009 . mUlya : 300/- rupaye Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Arthika sahayoga kalyANa mitra parivAra, cennaI esa. devarAja jaina, cennaI saMghavI bhaMvaralAla raghunAthamalajI dozI, (maNDAra) dillI saMghavI muthA dIpacaMda jaina, (mANDavalA) dillI zrI sumeracanda jaina parivAra, ambAlA motIlAla banArasIdAsa, dillI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA upAdhyAya yazovijayajI viracita jJAnasAra eka atyanta mahattvapUrNa I grantha hai / isako vidvAnoM ne jaina gItA bhI kahA hai / isameM samagra jJAnasAgara kA sAra-amRta prApta hotA hai / aneka bhavyAtmAoM ne isakA anupAna karake amaratva kI anubhUti kI hai| mUla grantha saMskRta bhASA meM hai| isa para AcArya bhadraguptasUrijI ne sarala evaM subodha hindI meM artha evaM vivecana likhA hai / yaha anuvAda atyanta Adara ke sAtha sammAnita huA aura kucha hI samaya meM aprApya ho gayA thA / tatpazcAt aneka jijJAsuoM ke dvArA isake punaH prakAzana kI bAra-bAra vinatI hotI rhii| isa bIca haridvAra meM jJAnasAra para eka zivira kA Ayojana kiyA gayA / usameM isa grantha ke punaH prakAzana ke bIja boe gae / haridvAra tIrthamaNDala kA saubhAgya hai ki ise jJAnasAra graMtha ke vivecana ke prakAzana kI anupama lAbha mila rahA hai / AzA hai ki yaha grantha sabhI jijJAsuoM ke lie upayogI siddha hogA / TrasTIgaNa zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha, haridvAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTaka 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. viSayAnukrama viSaya pUrNatA magnatA sthiratA amoha jJAna zama indriyajaya tyAga kriyA tRpti nirlepatA niHspRhatA mauna vidyA viveka madhyasthatA nirbhayatA anAtmazaMsA tattvaddaSTi peja v 13 24 36 47 58 69 81 92 110 129 144 162 177 193 210 228 244 259 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309 sarvasamRddhi karmavipAka-ciMtana bhavodvega lokasaMjJAtyAga zAstra parigrahatyAga anubhava 324 34 361 380 yoga 398 niyAga 416 428 444 457 bhAvapUjA dhyAna tapa sarvanayAzraya viSayakrama nirdeza upasaMhAra 474 483 490 504 506 507 511 OM 3 jJAnasAra-pariziSTa kRSNapakSa-zuklapakSa granthibheda adhyAtmAdi yoga caturvidha sadanuSThAna dhyAna dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsa samAdhi pAMca AcAra AyojikAkaraNa, samudghAta, yoganirodha ) ii 122 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 2 m x 2 w 2 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. caudaha guNasthAnaka nayavicAra jJaparijJA - pratyAkhyAnaparijJA paMcAstikAya karmasvarupa jinakalpa - sthavirakalpa upasarga - parisaha pA~ca zarIra bIsa sthAnaka tapa upazama zreNI caudaha pUrva pudgala parAvartakAla kAraNavAda caudaha rAjaloka yatidharma sAmAcArI gocarI ke 42 doSa cAra nikSepa cAra anuyoga brahma adhyayana paiMtAlIsa Agama tejolezyA 526 532 539 540 545 547 553 555 556 559 565 566 569 571 573 574 575 578 581 582 583 585 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha, haridvAra (uttarAkhaNDa) saMkSipta paricaya AdhyAtmika sAdhanA meM maMdiroM-tIrthoM kA viziSTa mahattva hai| tIrthoM se niHsRta hone vAlI vItarAgatA kI jyoti sAMsArika karmoM meM lipta manuSya ko sadaiva apanI ora AkarSita karatI rahatI haiM / yahI kAraNa hai ki bhArata meM prAcInatama samaya se tIrtha-yAtrA ko jIvana kA pavitratama anuSThAna mAnA jAtA hai| tIrthapati tIrthaMkara paramAtmA kI pratyakSataH anupasthiti meM ye sthApanA tIrtha hI hamAre liye bhavasAgara se pAra utarane ke sAdhana haiM / samasta bhArata meM jaina tIrtha apanI anUThI sthAtapya-kalA, vaibhava, kalAkauzala evaM apratima nirmANa-sauMdarya ke liya atyanta prasiddha haiM / ina tIrthoM meM pAlitANA, sammeta-sikhara, AbU-delavADA, tAraMgA, giranAra, mANDavagar3ha, pAvApurI, kSatriyakuNDa, rAjagRhI, rANakapura, hastinApura, kAMgar3A, zaMkhezvara, ayodhyA jaise tIrtha vizeSa prasiddha haiM / jaina tIrtho kI isI zrRMkhalA meM eka tIrtha hai- zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha zvetAmbara tIrtha, haridvAra (uttarAkhaNDa) jisa ke prati samasta jaina samAja kI AsthA aura niSThA samarpita hai| vartamAna caubIsI ke prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadeva kA nirvANa aSTApada parvata para huA thA / aSTApada tIrtha vartamAna meM aprApya hai| bhagavAna jaba apane nirvANa samaya para ayodhyA se aSTApada kI aura padhAre hoMge to haridvAra unake nirvANa mArga kI samatala bhUmi para aMtima paDAva rahA hogaa| prabhu ke pAvana aNu haridvAra ke vAtAvaraNa ke kaNa-kaNa meM vyApta haiM aura ananta kAla taka bane rheNge| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAvana bhUmi haridvAra meM varSoM se koI zvetAmbara jaina maMdira nahIM thA / motIlAla banArasIdAsa prakAzana saMsthAna ke svargIya lAlA suMdaralAlajI jaina ko yaha abhAva sadaiva khaTakatA rahatA thaa| zeTha kastUrabhAI lAlabhAI kI bhI yahI bhAvanA thI ki isa puNyabhUmi para eka bhavya jaina maMdira ke sAtha-sAtha dharmazAlA, bhojanazAlA va upAzraya kA nirmANa honA cAhie, kintu donoM mahAnubhAvo kA yaha svapna unake jIvanakAla meM purA na ho sakA / lAla suMdaralAlajI ke bhatIje padma zrI sva. zAMtilAlajI jaina ne apanI bhAvanA suzrAvaka sva. zrI zorIlAlajI jaina nAhara (mUla byAvara nivAsI) ke samakSa rakhI / antaH preraNA se prerita hokara zrIyut zorIlAla jI ne svayaM ko isa sampUrNa parijoyanA ke sAtha tana-mana-dhana se jor3A va tIrtha nirmANa kA samasta kAryabhAra apane dhoM para liyA / tIrtha hetu sarvaprathama bhUmi kA kraya lAlA zAMtilAlajI ne apane mitra zrI jJAnacaMdajI jaina (bI. pI. bI. pablikezana) ke sahayoga se kiyA padmazrI jJAnacaMdajI jaina vartamAna meM tIrthamaNDala ke adhyakSa haiN| daivayoga se cennaI nivAsI sva. zrI amaracaMdajI vaida, jinheM apane divaMgata pitAzrI kA daiva sAnidhya prApta thA, bhI isa pariyojanA kI mahattvapUrNa kar3I bane aura isa prakAra maMdira nirmANa kA svapna sAkAra huA / jaisalamera ke svarNima prastara yukta deva vimAna tulya isa maMdira kA nirmANa do khaNDoM meM huA hai| bhUtala para garbhagRha meM prathama tIrthaMkara zrI AdinAtha bhagavAna kI zvetavarNa kI 51" kI bhavya pratimA sthApita hai evaM raMgamaNDapa meM zrI sImaMdhara svAmIjI va zrI mahAvIra svAmIjI kI pratimAyeM pratiSThita haiN| mukhya khaNDa ke garbhagRha meM mUlanAyaka zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jI kI pratimA virAjamAna hai aura raMgamaNDapa meM zrI zAMtinAthajI evaM zrI neminAthajI kI pratimAyeM pratiSThita haiN| maMdira ke pArzvanAga meM AdinAtha bhagavAna kI caraNa pAdukAeM rAyaNa vRkSa ke nice virAjamAna haiM jo zatrujaya tIrtha para sthApita rAyaNa pagaloM kI prati ti hai / mUla maMdira ke sammukha maNibhadra deva kI deharI sthApita hai| --- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUre uttarI bhArata meM apanI taraha ke anupama isa tIrtha ke zilpa kA saMyojana suprasiddha somapurA zrI amRtabhAI trivedI ke saMyojana meM sampanna huA hai / tIrtha sthApanA ke caudaha varSa bAda bhI zilpa ke sauMdaryIkaraNa kA kArya anavarata cAlu hai / tIrtha kI aMjanazalAkA - pratiSThA samAroha parama vaMdanIya AcArya bhagavaMta zrImad padmasAgara sUrIzvarajI mahArAja Adi ThANA evaM munirAja ( vartamAna meM AcArya) zrI dharmadhuraMdhara vijayajI ma. sA. kI pAvana nizrA meM mAgha zuklA 6, ravivAra, dinAMka 5 pharavarI 1995 ko bhArata bhara se upasthita sahastroM sAdharmikoM ke sAnnidhya meM saMpanna huA / maMdira ke sannikaTa, tIrtha parasara ke timaMjile bhavana, meM upAzraya, sAdharmika bhaktigRha, AyaMbila khAtA evaM atithigRha kI suvidhAyeM upalabdha haiM / tIrtha parisara meM hI 600 se 800 yAtriyoM ki nivAsa hetu 'nAhara bhavana' dharmazAlA avasthita hai / sammeta zikharajI yAtrA saMghoM evaM anya mahotsavoM meM bhojana vyavasthA hetu parisara ke madhya bhAga meM bhavya 'jagannAtha saradhI - devI utsava paMDAla' nirmita hai| vartamAna meM tIrthadvAra evaM tIrtha per3hI kA nirmANa kArya hai / suzrAvaka zrI zorIlAlajI ke antarmana kI bhAvanA prArambha se hI yaha rahI thI ki tIrtha parisara meM navakAra pITha kI sthApanA ho / vartamAna samaya meM isa vRhad yojanA ke prArambha meM upAzraya bhavana meM navakAra pITha sthApita hai aura tIrthayAtriyoM ke dhyAna - smaraNa hetu suvidhA upalabdha hai / kAlAMtara meM bhavya navakAra pITha ke nirmANa kI yojanA hai / navakAra - pITha ke anya sopAna ke rUpa meM pustaka prakAzanakI yojanA kA prathama puSpa adhyAtmayogI AcArya kalApUrNa sUrijI ma. sA. kI gujarAtI pustaka 'dhyAna- vicAra' kA hindI anuvAda prakAzita huA thA / isa prakAzana saritA meM aba taka 'dhyAna vicAra' ke uparAMta 'paMcapratikramaNa evaM navasmaraNa prabodha TIkAnusArI (artha sahita)', 'mile mana bhItara bhagavAna', 'namaskAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cintAmaNi', 'mahAmaMtra kI anuprekSA' evaM 'jinavANI kA nirjhara' kA prakAzana kiyA jA cukA hai| isI kar3I meM 'jJAnasAra' rUpI puSpa Apake samakSa prastuta hai| pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI viracita 'jJAnasAra' kI vivecanA pUjya AcArya pravara zrI vijaya bhadragupta sUrijI dvArA kI gaI hai / 'jJAnasAra' AdhyAtmika sAhitya jagata meM eka advitIya racanA hai| yaha pUjya mahopAdhyAya zrI yazovijayajI kI zreSTha kRtiyoM meM se eka hai| zrI ciMtAmaNi tIrtha haridvAra ke tIrthamaNDala kI bhAvanA hai ki aisA anupama sAhitya hara ghara meM pahuMce va guNIjanoM ke hRdaya ko cira AnaMda pradAna kare / astu / ___ basaMta paMcamI TrasTIgaNa 23 agasta, 2009 ciMtAmaNi pArzvanAtha tIrtha, haridvAra Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jJAnasAra grantha ke racayitA nyAyAcArya nyAyavizArada upAdhyAya zrImad yazovijayajI bhAratIya saMskRti sadaiva dharmapradhAna rahI huI hai| cUMki dharma se hI jIvamAtra kA kalyANa ho sakatA hai aura dharma se hI jIvana meM saccI zAnti evaM prasannatA prApta hotI hai / jIvoM kI bhinna-bhinna yogyatAyeM dekhate hue jJAnIpuruSoM ne dharma kA pAlana karane ke aneka prakAra batAye haiM / jIvoM kI pAtratA ke anusAra dharmamArga batAne kA evaM usa dharmamArga para calane kI preraNA dene kA pavitra kArya, karUNAvanta sAdhupuruSa prAcInakAla se karate A rahe haiM aura Aja... vartamAnakAla meM bhI kara rahe haiM / niSpApa jIvana jInA, AtmasAdhanA meM jAgrata rahanA aura karUNA se prerita ho, vizva kA kalyANa karane hetu dharmopadeza denA, sundara dharmagranthoM kA nirmANa karanA-yahI hai sAdhujIvana kI pramukha pravRtti aura yahI hai unakI vizvasevA / vizvavatsala bhagavAn mahAvIra svAmI ke dharmazAsana meM aise dharmaprabhAvaka aneka mahAn AcArya evaM sAdhupuruSa ho gaye haiM aura abhI isa samaya taka hote rahe haiM / parantu una sabhI mahApuruSoM meM apanI asAdhAraNa pratibhA se, viziSTa zAsanaprabhAvanA kI dRSTi se aura vipula sAhityasarjana kI dRSTi se apanA viziSTa sthAna banAnevAle zrI bhadrabAhusvAmI, zrI siddhasena divAkara, zrI haribhadrasUri, zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa, zrI hemacandrasUri jaise samartha AcAryoM kI paMkti meM jinakA zubha nAma AdarabhAva se liyA jAtA hai ve haiM nyAyAcArya nyAyavizArada upAdhyAya zrImad yazovijayajI ! jo isa grantharatna-'jJAnasAra' ke racayitA haiM / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - vikrama kI satrahavIM zatAbdI meM yaha mahApuruSa ho gaye / inake jIvana ke viSaya meM aneka dantakathAyeM evaM kiMvadantiyAM pracalita haiN| parantu satrahavIM zatAbdI meM jisakI racanA huI hai usa 'sujasavelI bhAsa' nAma kI choTI sI kRti meM upAdhyAyajI kA yathArtha jIvanavRttAnta saMkSepa meM prApta hotA hai / upAdhyAyajI ke jIvana ke viSaya meM yahI kRti pramANabhUta mAna sakate haiM / saMkSipta jIvanaparicaya : uttara gujarAta meM pATana zahara ke pAsa 'kanor3A' gA~va Aja bhI maujUda hai| usa gA~va meM nArAyaNa nAma ke zreSThi rahate the| unakI patnI kA nAma thA saubhaagydevii| pati-patnI sadAcArI evaM dharmaniSTha the| unake do putra the : jazavanta aura pdmsiNh| jazavanta bacapana se buddhimAn thaa| bacapana meM bhI usakI samajhadArI bahuta acchI thI / aura usameM aneka guNa dRSTigocara hote the| usa samaya ke prakhara vidvAn munirAja zrI nayavijayajI vihAra karate karate vi. saM. 1688 meM kanor3A padhAre / kanor3A kI janatA zrI nayavijayajI kI jJAnavairAgya bharapUra dezanA sunakara mugdha ho gii| zreSThi nArAyaNa bhI parivAra sahita gurudeva kA upadeza sunane gaye / upadeza to sabhI ne sunA, parantu bAlaka jazavata ke mana para upadeza kA gaharA prabhAva par3A / jazavanta kI AtmA meM par3e hue tyAga-vairAgya ke saMskAra jAgrata ho gaye / saMsAra kA tyAgakara cAritradharma aMgIkAra karane kI bhAvanA mAtA-pitA ke sAmane vyakta kI / gurudevazrI nayavijayajI ne bhI jazavata kI buddhipratibhA evaM saMskAritA dekha, nArAyaNa zreSThi evaM saubhAgyadevI ko kahA : 'bhAgyazAlI, tumhArA mahAn bhAgya hai ki aise putraratna kI tumheM prApti huI hai| bhale hI umra meM jazavanta choTA ho, usakI AtmA choTI nahIM hai| usakI AtmA mahAn hai| yadi tuma putra-moha ko miTA sako aura jazavanta ko cAritradharma svIkAra karane kI anumati de do, to yaha lar3akA bhaviSya meM bhArata kI bhavya vibhUti bana sakatA hai| lAkhoM logoM kA uddhAraka bana sakatA hai / aisA merA antaHkaraNa kahatA hai|' gurudeva kI bAta sunakara nArAyaNa aura saubhAgyadevI kI A~kheM cUne lgii| ve A~sU harSa ke the aura zoka ke bhii| 'hamArA putra mahAn sAdhu bana, aneka jIvoM kA kalyANa karegA... zramaNa bhagavAn mahAvIrasvAmI ke dharmazAsana ko ujjvala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karegA' yaha kalpanA unako harSavibhora banAtI hai to 'aisA vinIta buddhimAna aura prasannamukha putra gRhatyAga kara, mAtA-pitA evaM snehI - svajanAdi ko chor3akara calA jAyegA kyA ?' yaha vicAra unako udAsa bhI banA detA hai / unakA mana dvidhA meM par3a gayA / gurudeva zrI nayavijayajI vahA~ se bihAra kara pATaNa padhAre / cAturmAsa pATaNa meM kiyA / 1 kanor3A meM jazavanta becaina thA / gurudeva kI saumya aura vAtsalyamayI mukhamudrA usakI dRSTi meM tairatI rahatI hai / usakA mana gurudeva kA sAnnidhya pAne ko tarasatA hai / khAne-pIne meM aura khelane-kUdane meM usakI koI ruci nahIM rahI / usakA mana udAsa ho gayA / bArabAra usakI A~kheM bhara AtI thIM / apane pyAre putra kI utkaTa dharmabhAvanA dekha mAtA-pitA ke hRdaya meM bhI parivartana AyA / jazavanta ko lekara ve pATaNa gaye / gurudeva zrI nayavijayajI ke caraNoM meM jazavanta ko samarpita kara diyA / I zubha muhUrta meM jazavanta kI dIkSA huI / jazavanta 'muni jazavijaya' bana gayA / bAda meM jazavijayajI 'yazovijayajI' nAma se prasiddha hue / choTA bhAI padmasiMha bhI saMsAra tyAgakara zramaNa bnaa| unakA nAma padmavijaya rakhA gayA / yazovijaya aura padmavijaya kI joDI zramaNa-saMgha meM zobhAyamAna banI rahI / jaise rAma aura lakSmaNa ! 1 sAdhu banakara donoM bhAI gurusevA meM aura jJAnAbhyAsa meM lIna ho gaye / dina-rAta unakA sAdhanAyajJa calatA rahA / vi0 saM0 1699 meM ve ahamadAbAda pdhaare| vahA~ unhoMne guru AjJA se apanI apUrva smRtizakti kA paricaya denevAle 'avadhAna prayoga' kara dikhAye / yazovijayajI kI tejasvI pratibhA dekhakara, zreSThiratna dhanajI sUrA atyanta prabhAvita hue / unhoMne gurudeva zrI nayavijayajI ke pAsa Akara vinatI kI : 'gurudeva, zrI yazovijayajI suyogya pAtra haiN| buddhimAn haiM aura guNavAna haiM / ye dUsare hemacandrasUri bana sakate haiN| Apa unako kAzI bhejeM aura SaDdarzana kA adhyayana karAyeM / ' Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva ne kahA : 'mahAnubhAva, ApakI bAta sahI hai / maiM bhI cAhatA hU~ ki yazovijayajI, vidyAdhAma kAzI meM jAkara adhyayana kareM, parantu vahA~ ke paNDita paise liye binA adhyayana nahIM karAte haiM / ' dhanajI sUrA ne kahA : 'gurudeva, Apa usakI jarA bhI cintA nahI kreN| yazovijayajI ke adhyayana meM jitanA bhI kharca karanA par3egA, vaha maiM karU~gA / merI sampatti kA sadupayoga hogA / aisA puNyalAbha mere bhAgya meM kahA~ ?' eka dina yazovijayajI aura vinayavijayajI ne, gurudeva se AzIrvAda lekara, kAzI kI ora prayANa kara diyA / kAzI pahu~cakara, SaDdarzana ke prakANDa vidvAn bhaTTAcArya ke pAsa adhyayana prArambha kara diyA / bhaTTAcArya ke pAsa dUsare 700 chAtra vividha darzanoM kA evaM dharmazAstroM kA adhyayana karate the| tejasvI buddhipratibhA ke dhanI zrI yazovijayajI ne zIdhragati se nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, mImAMsA, vedAnta aura bauddhadarzana Adi kA talasparzI jJAna prApta kiyA / 'nyAyaciMtAmaNI' jaise nyAyadarzana ke mahAn grantha kA bhI avagAhana kiyA / jainadarzana ke siddhAntoM kA parizIlana to cala hI rahA thA / syAdavAda-dRSTi se sabhI darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana bhI ve karate rahe / kAzI ke zreSTha vidvAnoM meM unakI khyAti phailane lgii| vaha jamAnA thA vAda-vivAda kA / eka bAra eka vidvAn saMnyAsI ne bar3e ADambara ke sAtha kAzI meM Akara vidvAnoM ke sAmane zAstravAda karane kA elAna kara diyA / usa saMnyAsI ke sAtha zAstravAda karane ke liye jaba koI bhI paNDita yA vidvAn taiyAra nahIM hue taba zrI yazovijayajI taiyAra hue / vAda-vivAda meM unhoMne usa saMnyAsI ko parAjita kara diyA / vidvatsabhA vismita ho gaI / kAzI ke vidvAnoM ne aura janatA ne milakara vijayayAtrA nikAlI / bAda meM yazovijayajI ko sanmAna ke sAtha 'nyAyavizArada' kI gauravapUrNa upAdhi pradAna kI / kAzI ke vidvAnoM ne jaina muni kA sammAna kiyA ho, aisA yaha pahalA hI prasaMga thA / kAzI meM tIna varSa rahakara, yazovijayajI AgrA padhAre / vahA~ eka samartha vidvAn ke pAsa cAra varSa rahakara vividha zAstroM kA evaM darzanoM kA vizeSa gaharAI se adhyayana kiyA / bAda meM vihAra kara ve gujarAta padhAre / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI ujjvala yazogAthA sarvatra phailane lagI / aneka vidvAn, paNDita, jijJAsu, vAdI, bhojaka... yAcaka... unake pAsa Ane lage / yazovijayajI ke darzana kara, unakA satsaMga kara ve apane Apako dhanya mAnane lge| ahamadAbAda meM nAgorI dharmazAlA meM jaba ve padhAre to dharmazAlA jIvanta tIrthadhAma bana gayI ! gujarAta kA mugala sUbA mahobbatakhAna bhI, yazovijayajI kI prazaMsA sunakara unake darzana karane gayA / khAna kI prArthanA se yazovijayajI ne 18 adbhuta avadhAna-prayoga kara dikhAye / khAna bahuta hI prasanna aura prabhAvita huA / jinazAsana kA prabhAva vistRta huA / usa samaya jinazAsana ke adhinAyaka the AcArya deva zrI vijydevsuurijii| zrI jaina saMgha ne AcArya zrI ko vinatI kI : 'gurudeva, jJAna ke sAgara aura mahAn, dharmaprabhAvaka zrI yazovijayajI ko upAdhyAya pada para sthApita kareM, aisI saMgha kI bhAvanA hai| AcAryazrI ne apanI anumati pradAna kI / zrI yazovijayajI ne jJAnadhyAna ke sAtha sAtha 20 sthAnaka tapa kI bhI ArAdhanA kI / saMyamazuddhi aura Atmavizuddhi ke mArga para ve vizeSa rUpa se agrasara hue / vi. saM. 1718 meM ve mahApuruSa upAdhyAya pada se alaMkRta hue / aneka varSoM kI akhaNDa jJAnasAdhanA evaM jIvana ke vividha anubhavoM ke paripAka svarupa aneka grantharatnoM kA sarjana ve karate rahe / una grantharatnoM kA prakAza aneka jijJAsuoM ke hRdaya ko prakAzita karane lagA / aneka mumukSuoM ko spaSTa mArgadarzana detA rahA / akhaNDa jJAnopAsanA aura vipula sAhitya sarjana ke kAraNa upAdhyAya zrI yazovijayajI, vidvAnoM meM 'laghuharibhadra' ke nAma se prasiddha hue / jIvanaparyanta lokakalyANa kA aura sAhityasarjana kA kArya calatA hI rhaa| karIban 25 varSa taka upAdhyAyapada ko zobhAyamAna karate hue jinazAsana kI apUrva sevA karate rahe / vi0 saM0 1743 kA cAturmAsa unhoMne DabhoI (gujarAta) meM kiyA aura vahA~ anazana kara ve samAdhimRtyu ko prApta hue / svargavAsa-bhUmi para stUpa (samAdhi-mandira) banAyA gayA / Aja bhI vaha stUpa vidyamAna hai| aisA kahA jAtA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai ki svargavAsa ke dina vahA~ stUpa meM se nyAya kI dhvani nikalatI hai aura logoM ko sunAI detI hai kabhI kabhI / zrImad yazovijayajI ke sAhitya kA paricaya upAdhyAya zrI yazovijayajI ne cAra bhASAoM meM sAhityaracanA kI hai : 1. saMskRta, 2. prAkRta, 3. gujarAtI, 4. rAjasthAnI / viSaya kI dRSTi se dekhA jAya to unhoMne kAvya, kathA, caritra, AcAra, tattvajJAna, nyAya-tarka, darzanazAstra, yoga, adhyAtma, vairAgya Adi aneka viSayoM para vistAra se evaM gaharAI se likhA hai / unhoMne jisa prakAra vidvAnoM ko camatkRta karanevAle gahana aura gambhIra grantha likhe hai vaise sAmAnya manuSya bhI saralatA se samajha sake vaisA lokabhogya sAhitya bhI likhA hai / unhoMne jaise gadya likhA hai vaise padyAtmaka racanAyeM bhI likhI haiM / unhoMne jisa prakAra maulikagranthoM kI racanA kI hai vaise prAcIna AcAryoM ke mahattvapUrNa saMskRta - prAkRta bhASA ke granthoM para vivecana evaM TIkAyeM bhI likhI haiM / ve mahApuruSa jaise jainadharma-darzana ke pAraMgata vidvAna the vaise anya dharma evaM darzanoM ke bhI talasparzI jJAtA the / unake sAhitya meM unakI vyApaka vidvatA evaM samanvayAtmaka udAra dRSTi kA subhaga darzana hotA hai / ve prakhara tArkika hone se, svasampradAya meM yA para sampradAya meM jahA~ jahA~ bhI tarkahInatA aura siddhAntoM kA visaMvAda dikhAyI diyA vahA~ unhoMne nirbhayatA se spaSTa zabdoM meM AlocanA kI hai I aise alocanAtmaka grantha nimna prakAra haiM adhyAtmamataparIkSA, devadharmaparIkSA, dikpaTa 84 bola, pratimAzataka, mahAvIra jina stavana vagairaha / unake likhe hue jainatarkabhASA, syAdvAdakalpalatA, jJAnabindu, nayapradIpa, nayarahasya, nayAmRtataraMgiNI, nayopadeza, nyAyAloka, khaNDanakhAdyakhaNDa, aSTasahastrI vagairaha aneka dArzanika grantha unakI vilakSaNa pratibhA kA sundara paricaya dete haiM / navyanyAya kI tarkapracura zailI meM jaina tattvajJAna ko pratipAdita karane kA bhagIratha kArya sarvaprathama unhoMne hI saphalatApUrvaka sampanna kiyA hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtI bhASA meM unhoMne likhe hue savAsau gAthA kA stavana, der3hasau gAthA kA stavana, sAr3he tIna sau gAthA kA stavana, yogadRSTi kI ATha sajjhAyeM, dravyaguNa-paryAya kA rAsa... jaisI gambhIra racanAyeM bhI punaH punaH manana karane jaisI haiN| __ aura, unakI samagra sAhitya sAdhanA ke zikhara para svarNa kalaza sadRza zobhate haiM yoga aura adhyAtma ke unake anubhavapUrNa zreSTha grantha jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad, pAtaJjalayogasUtravRtti, yogaviMzikAvRtti aura dvAtriMzadvAtriMzikA vagairaha / upAdhyAyajI kI nirmala prajJA aura Antara vaibhava kA AhlAdaka paricaya pAne ke lie unake ina grantharatnoM kA avagAhana avazya karanA cAhiye / unake prasiddha-aprasiddha granthoM kI sUcI bahuta bar3I hai / vizeSa jAnakArI pAne kI jijJAsA vAloM ko 'zrI yazovijaya smRtigrantha' aura "yazodohana" vagairaha grantha dekhane cAhiye / aise mahAn jJAnI, ucca koTi ke AtmasAdhaka, saMtapuruSa pratibhAsampanna upAdhyAya zrI yazovijayajI kI, unake samakAlIna vidvAnoM ne 'kalikAla kevalI' ke rupa meM prazaMsA kI hai| apana bhI una mahAn zrutadhara maharSi ko bhAvapUrNa hRdaya se vaMdanA kara, unakI bahAyI huI jJAnagaMgA meM snAna kara nirmala baneM aura jIvana saphala banAyeM / -bhadraguptavijaya Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAcArya nyAyavizArada mahopAdhyAya zrI yazovijayajI- viracita jJAnasAra mUla zloka, zlokArtha aura vivecana sahita Page #25 -------------------------------------------------------------------------- Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. pUrNatA jIva apUrNa hai, ziva pUrNa hai / ataH apUrNatA ke ghora andhakAra se pUrNatA ke ujjvala prakAza kI ora jAne kA upakrama kreN| kyoMki samagra dharmapuruSArtha kA dhyeya pUrNatA kI prApti hai / yahI aMtima dhyeya hai, AkhirI maMjila hai / I phalasvarupa, AtmA kI aisI paripUrNatA prApta kara leM ki kabhI apUrNa hone kA avasara hI na Aye / apUrNatA kA prAdurbhAva hone kI sambhAvanA hI na rahe ! yuga-yugAMtara se moha aura ajJAna kI gaharI khAI meM dabI cetanA ko, pUrNatA kI prakAza-kiraNa AkarSita karatI rahatI hai / apUrNa: pUrNatAmeti - apUrNa pUrNatA pAye ! granthakAra mahAtmA ne kaisI gahanagaMbhIra phira bhI mRdu bAta kA sUtrapAta kiyA hai ! eka hI paMkti meM, gAgara meM sAgara bhara diyA hai| AtmA kI pUrNatA prApta karane hetu karmajanya padArthoM se rikta ho jAe~ ! aindra zrIsukhamagnena, lIlAlagnamivAkhilam / saccidAnandapUrNena, pUrNaM jagadavekSyate // 1 // artha : svargIya sukha evaM aizvarya meM nimagna devendra jisa taraha pUre vizva ko sukhI zraura aizvaryazAlI dekhatA hai, ThIka usI taraha sat-cit-Ananda se paripUrNa yogI puruSa vizva ko jJAna - darzana - cAritra se yukta, paripUrNa dekhatA hai / vivecana : jisa taraha sukhI prANI apanI hI taraha anya prANiyoM ko bhI sukhI mAnatA hai, ThIka usI taraha jo pUrNAtmA hai, vaha anyoM ko svayaM kI Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra taraha pUrNa samajhatA hai aura usI bhA~ti sat-cit-Ananda se paripUrNa AtmA nikhilA vizva ke jIvAtmAoM meM sat-cit-Ananda-yukta pUrNatA kA darzana karatA yaha zAzvata satya, pUrNa sukha kI parizodha-anveSaNa karane hetu kAryarata AtmA ko do mahattvapUrNa bAtoM ke nirdeza detA hai : 1. samagra cetana-sRSTi meM sat-cit-Ananda kI paripUrNatA kA anubhava karane ke liye dRSTA puruSa ke lie sat-cit-Ananda yukta pUrNatA kI prApti Avazyaka hai| 2. yadi samagra cetana-sRSTi meM se rAga-dveSAdi kaSAyoM ko jaDamUla se ukhADa pheMkanA ho to usameM pUrNatA kA anubhava karane hetu puruSArtha (prayatna) karanA zuru kara denA cAhiye / ___jaba taka jIvAtmA apUrNa hai, paripUrNa nahIM hai, taba taka vaha nikhila vizva kI cetana-sRSTi meM pUrNatA ke darzana karane meM sarvathA asamartha hai / lekina isake liye vaha prayatna avazya kara sakatA hai / matalaba yaha ki vaha apane prayatna bala se pUrNatA kA alpAMza meM hI kyoM na ho, darzana avazya kara sakatA hai| pUrNatA ke aMza ke darzana kA hI artha hai-guNadarzana / hara prANI meM thoDe-bahuta pramANa meM hI bhale kyoM na hoM, lekina guNa avazya hote haiM / jaise-jaise hamArI guNa-dRSTi antarmukha hotI jAegI vaise-vaise hameM usameM guNoM ke darzana hote jaayeNge| jahA~ guNa-dRSTi nahIM, vahA~ guNa-darzana nahIM / kyoMki yaha kahAvata hai ki "jaisI dRSTi vaisI sRSTi" / svarga ke aizvarya meM AkaNTha DUbA devendra jisa taraha samasta sRSTi ko hI sukhamaya, aizvaryamaya mAnatA hai, usI taraha guNadRSTi yukta mahApuruSa (AtmA) sakala vizva ko guNamaya hI samajhatA hai| prANI meM rahI guNa-dRSTi kA jisa gati se vikAsa hotA jAtA hai, usI pramANa meM usameM rahI rAga-dveSAdi dRSTi kA lopa hotA rahatA hai / phalataH jIvana meM rahI azAnti, asukha, kleza, saMtApAdi naSTa hote jAte haiM aura usake sthAna para parama zAnti, manaHsvasthatA, sthiratA aura paramAnanda kA AvirbhAva hotA hai| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA pUrNatA yA paropAdheH sA yAcitakamaNDanam / yA tu svAbhAvikI saiva, jAtyaratnavibhAnibhA // 2 // artha : parAyI vastu ke nimitta se prApta pUrNatA, kisI se udhAra mA~gakara lAye gaye AbhUSaNa ke samAna hai, jabaki vAstavika pUrNatA amUlya ratna kI cakAcauMdha kara denevAlI alaukika krAnti ke samAna hai| vivecana : mAna lo tumhAre yahA~ zAdI-vivAha kA prasaMga hai, lekina tumhAre pAsa Avazyaka AbhUSaNa-alaMkAroM kA abhAva hai| use pUrA karane ke liye tuma apane kisI mitra athavA riztedAra se AbhUSaNAdi mUlyavAna vastue~ mA~ga lAye / pariNAmata: bar3I sajadhaja va dhUmadhAma se zAdI kA prasaMga pUrA ho gyaa| logoM meM bar3I / vAha-vAha huI tumhAre aizvarya aura baDappana kI / jahA~ dekho vahA~, tumhArI aura tumhAre parivAra kI prazaMsA huI / tumhArI manokAmanA pUrI huI / tuma pUrNa rUpa se saMtuSTa ho gaye / lekina vAstavikatA kyA hai ? kyA tuma isa ghaTanA se sacamuca saMtuSTa hue, AnaMdita hue ? jo zobhA huI aura baDappana milA, vahI sahI hai ? jina AbhUSaNoM ke dikhAve se logoM meM nAma huA, kyA ve apane haiM ? tuma aura tumhArA mana isa tathya se bhalI-bhA~ti paricita hai ki alaMkAra parAye-udhAra lAye hue haiM aura sArA dikhAvA jhUThA hai / prasaMga pUrA hote hI logoM kI amAnata (AbhUSaNAdi vastue~) lauTAnI hai| ataH hama bAhya rupa meM bhale hI prasanna hoM, lekina Antara mana se to duHkhI hote haiM, vyathita hI hote haiN| ____ ThIka usI taraha pUrva bhava ke karmodaya se mAnava-bhava meM prApta saundarya, kalA, vidyA, zAnti aura sukhAdi Rddhi-siddhi bhI parAye gahanoM kI taraha alpa kAla ke liye rahanevAlI asthAyI hai / yaha saba to puNya-karma se udhAra meM pAyA huA hai| ataH samaya ke rahate isa udhAra kI pU~jI ko vApisa lauTA do to behatara hai| isI meM tumhArI ijjata aura bar3appana hai| phira bhI tuma saceta nahIM hue, khuda hI svecchA se isakA tyAga nahIM kiyA to samaya Ane para karmarupI khalapuruSa ise tumase chInate dera nahIM karegA aura taba paristhiti bar3I durbhara aura bhayaMkara hogI / karma ko jarA bhI zarma nahIM AegI apanI amAnata vasUla karane meM, jagata meM tumheM naMgA karane meM / vaha kadApi yaha nahIM socegA ki 'isa samaya ise (tumheM) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra dhanadhAnyAdi kI atyanta AvazyakatA hai, ataH chor3a diyA jAe, kisI anya prasaMga para dekheMge... / ' vaha to nirdhArita samaya para apanI vastu lekara hI rahegA / phira bhale hI tuma lAkha apanA sara pITo, cillAo, cIkho athavA Akrandana karo / ataH karmodaya se prAptaRddhi-siddhi, sukha-samRddhi ko hI pUrNatA na mAno, yathArtha na samajho / usake prati Asakta na raho ki bAda meM pazcAttApa ke A~sU bahAne par3eM / I AtmA kI jo apanI samRddhi hai, vahI sahI pUrNatA hai, vahI vAstavika hai | use koI mA~ganevAlA nahIM hai / mANeka - muktAdi ratnoM kI camaka- kAMti kA kabhI lopa nahIM hotA / use koI le nahIM sakatA, chIna nahIM sakatA aura nA hI curA sakatA hai / 1 : yaha nirvivAda tathya hai ki AtmA kI vAstavika sampatti-samRddhi hai jJAna, darzana, cAritra, kSamA, namratA, saralatA, nirlobhitA, parama zAnti Adi / use prApta karane hetu aura prApta sampatti-samRddhi ko surakSita rakhane ke liye hameM bhagIratha puruSArtha karanA hai / avAstavI vikalpaiH syAt, pUrNatAbdherivormibhiH / pUrNAnandastu bhagavAn, stimitodadhisannibhaH // 3 // artha : taraMgita laharoM ke kAraNa jaise samudra kI pUrNatA mAnI jAtI hai, ThIka usI taraha vikalpoM ke kAraNa AtmA kI pUrNatA mAnI jAtI hai| lekina vaha avAstavika hai | jabaki pUrNAnandasvarupa bhagavAna svayaM meM athAha samudra sadRza sthira-nizcala hai / I vivecana : athAha samudra kI pUrNatA usakI laharoM se mAnI jAtI hai, ThIka usI bhA~ti AtmA kI pUrNatA usake vikalpoM kI vajaha se mAnI jAtI hai| lekina donoM kI pUrNatA avAstavika hai, kSaNabhaMgura, asthAyI alpakAlIna hai, jo samaya ke sAtha apUrNatA meM pariNata honevAlI hai / dhana, bala, pratiSThA, ucca kula aura saundarya ke bala para jo yaha samajhatA hai ki 'maiM dhanavAna hU~, kulavAna hU~, balavAna hU~ aura anupama saundarya kA ghanI huuN|' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA yaha sarAsara galata hai / yahI nahIM, balki vaha isI ko paripUrNatA mAna bhrama- jAla meM ulajha gayA hai, vaha sarvathA matimaMda bana gayA hai / use yaha jJAna hI kahA~ hai ki dhana, saundarya, zakti, sampatti aura pratiSThA Adi aneka vikalpa nIrI lahareM haiM, taraMge haiM, jo alpajIvI haiM sAtha hI kSaNabhaMgura bhI / thor3e samaya ke liye uchalatI haiM, Upara uThatI haiM, apanI lIlA se darzaka ko khuza karatI haiM aura dekhate hI dekhate samudra ke garbha meM kho jAtI haiM, vilIna ho jAtI haiM / 5 samudra kI laharoM ko Apane nirantara khalabalAte dekhA hai ? tUphAna aura AMdhI ko Apane lambe samaya taka calate pAyA hai ? lahara kA matalaba hI haialpajIvI / jaba lahareM uThatI haiM, uchalatI hai, taba samudra avazya tUphAnI rUpa dhAraNa kara letA hai aura usameM bhArI khalabalI maca jAtI hai| usakA pAnI maTamailA bana jAtA hai / I dhana-dhAnyAdi se paripUrNa banane kI cAha rakhanevAle manuSyoM kI sthiti isase alaga nahIM hai, balki eka hI hai / ve iSTa-prApti hetu bhAgate najara Ate haiM, to kabhI thakAvaTa se cUra, susta ! lekina cUpa baiThanA to unhoMne sIkhA hI kahA~ hai ? jarA sI bhanaka par3I nahIM kAna meM svArtha - siddhi kI, dubArA dugunI tAkata se, utsAha se, uchalate, bhAgate najara Ate haiM / prayatnoM kI parAkASThA se jaba thaka jAte haiM, taba pala do pala ke lie ThiThaka jAte haiM-ruka jAte haiM aura bAda meM phira zuru ho jAte haiM / manuSya ke mana meM jaba bAhya vastu (sukha, zAnti, sampatti Adi) kI prApti aura prApta vastu saMjoye rakhane ke vicAra - vikalpa paidA hote haiM, taba usakI AtmA kSubdha ho uThatI hai aura azAnti, kleza saMtApa, vyathA aura vedanA kA vaha mUrtimAna svarUpa dhAraNa kara letI hai / jabaki pUrNAnandI AtmA prazAnta, sthira - mahodadhi sadRza sthitaprajJa aura sthira hotI hai / usameM na kahIM vikalpa ke darzana hote haiM aura na hI azAnti kA nAmo-nizAna / nA kleza hotA hai aura nA hI kisI prakAra kA saMtApa ! na vahA~ anIti -- anyAya ke liye koI sthAna hai, nA hI durAcAra, corI athavA rAgadveSa kA sthAna / pUrNAnandI AtmA ke athAha samudra meM ananya, amUlya, jJAnAdi guNaratnoM ke bhaNDAra, akSaya koSa bhare par3e haiN| usI meM vaha svayaM kI pUrNatA samajhatA hai / guNa - garimA usake aMga-aMga se prasphuTita hotI hai, dRSTigocara hotI hai / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra jAgarti jJAnadRSTizcet, tRSNA-kRSNAhijAGgulI / pUrNAnandasya tat kiM syAd, dainyavRzcikavedanA ? // 4 // artha : yadi tRSNA rUpa kRSNasarpa ke viSa ko naSTa karanevAlI gAruDI mantra ke samAna jJAnadRSTi khulatI hai, taba dInatArUpa bicchu kI pIr3A kaise ho sakatI hai ? vivecana : tumhAre pAsa apAra sampatti, bahumUlya AbhUSaNa, kImatI vastra, anupama rUpa-saundarya, sarvocca sattA aura Rddhi-siddhi ke bhaNDAra nahIM, ataH tuma vilApa karate ho, dara-dara bhaTakate ho / hara daravAje para apanA ronA rokara pradarzana karate ho / dIna-hIna banakara cItkAra karate ho / saundaryamayI patnI jIvana-sahacarI na hone ke kAraNa vyagra banakara galI-galI phirate ho / yaha dInatA, vyathA, cItkAra, rudana, lAcArI aura nirAzA bhalA kyoM ? Akhira isase kyA milanevAlA hai ? dIna na bano, nirAzA ko jhaTaka do aura lAcAra-vRtti chor3a do / icchita pAne ke liye, icchita padArtha va vastuoM ko hastagata karane ke liye spRhA (abhilASA)-tRSNA rakhate hue, usakI prApti ke liye logoM ke sAmane hAtha phailAte ho... bhIkha mA~gate ho... khuzAmadeM karate ho, yaha saba chor3a do / usa padArtha kI ora to tanika dekho / apanI dRSTi to DAlo ! kyA tuma samajhate ho ki unakI prApti se tumheM zAnti milegI ? saMtoSa hogA? tumhArA samAdhAna hogA ? balki isase jIvana meM azAnti, aprasannatA, parezAnI kA hI prAdurbhAva honevAlA hai / ThIka usI taraha prApta vastue~, jaise tuma cAhate ho, vaise tumhAre pAsa sthAyI rUpa se rahanevAlI nahIM haiM, isameM tumheM vAstavika pUrNatA ke darzana nahIM hoMge, AzAtIta pUrNatA nahIM milegii| isake bajAya apane antarmana ke paTa kholo, jJAna-cakSu kholo aura soco : "jagata kI bAhya jar3a vastuoM se merA koI prayojana nahIM hai / jo bhI milegA, mujhe apane karma se milegA, usase mujhe pUrNatva kI prApti honevAlI nahIM hai / maiM apanI Atmika kSamA, vinamratA, jJAna, darzana, cAritrAdi guNoM se hI pUrNa huuN| inhI guNoM kI prApti se merI pUrNatA hai|" hamArI yahI dRSTi honI cAhie / yadi isameM koI bAdhA avarodha paidA hote hoM, to unheM pUrI zakti se dUra karane Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA kI ceSTA karo / jisa taraha hamArI A~kha jhapaka jAe, phira bhI hama use kholane kA bArabAra prayAsa karate haiM, ThIka usI bhA~ti yahA~ bhI saceSTa aura jAgrata rahanA Avazyaka hai / pariNAma yaha hogA ki spRhA - tRSNA ke kAraNa utpanna honevAlI vedanA, saMtApa aura vyathA tumhArA vAla bhI bA~kA nahIM kara skegii| kAraNa ki taba tuma jJAna-dRSTi kA mahAmantra pA jAoge aura vaha mahAmantra kRtAntakAla sadRza viSadhara sarpa ko bhI niyaMtrita karane kA rAmabANa upAya hai / usameM parama camatkArI zakti hai / isakI tulanA meM bhalA bicchu ke DaMka ke viSa kI kyA visAta ? "maiM apane meM rahe hue guNa - ratnoM se paripUrNa hU~", yaha vicAradhArA aisI sphoTaka aura amogha zakti hai ki Anana-phAnana meM tRSNA - abhilASA ke meruparvata ko cakanAcUra kara degI / usakA nAmonizAna miTA degI / cakravartiyoM kI tRSNA ko dhUla meM milAnevAlI apUrva zaktizAlI jJAnadRSTi, palaka jhapakate na jhapakate sAmAnya janoM kI tRSNA naSTa karane kI zakti rakhatI hai / pUryante yena kRpaNAstadupekSaiva pUrNatA / pUrNAnandasudhAsnigdhA, dRSTireSA manISiNAm // 5 // artha : jisase (dhana-dhAnyAdi parigrahoM se ) lobhI - lAlacI jIva pUrNa hote haiM, usakI upekSA karanA hI svAbhAvika pUrNatA hai / tattvajJAniyoM kI yahI tattvajJAna ke pUrNAnandarUpa amRta se gIlI dRSTi hai / 1 vivecana : jaba tumhArA dhyAna saMsAra ke paudgalika sukhoM se virakta hokara AtmA ke ananta guNoM ke kAraNa Ananda anubhava karane lage, tabhI tumhAre jIvanavyavahAra meM aura AcAra-vicAra meM AmUla parivartana A jaaegaa| tumheM eka nayI duniyA ke darzana hoMge / lekina isake liye tumheM apane antarAtmA ke guNoM ke Ananda kI anubhUti karanI hogI / isake binA koI cArA nahIM aura yaha tabhI sambhava hai jaba tuma dUsaroM ke AtmaguNoM ko nihArakara prasannatA kA anubhava kareMge, Anandita hoMge / isake liye tumheM sAmanevAle meM rahe hue sirpha guNoM ko hI dekhanA hai, parakhanA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 jJAnasAra hai, na ki unakI truTiyoM ko athavA doSoM ko / matalaba, Atma-saMyama kiye binA yaha sambhava nahIM hai| jaba bhI tumhArI dRSTi dUsare jIva ke prati AkarSita ho, tumheM usameM rahe anaMta guNoM ko hI grahaNa karanA hai| usake guNoM ko AtmasAt kara jyoM-jyoM tuma AnaMdita banoge, apUrva Ananda kA anubhava karoge, tyoM-tyoM usake guNa tumhArI AtmA meM bhI prakaTa hote jAyeMge / pariNAma yaha hogA ki ina guNoM kI pUrNatA kA jo svargIya Ananda tumheM milegA / aise Ananda kI anubhUti isake pahale tumane kabhI nahIM kI hogii| tumhArA mana isa prakAra ke AnandAmRta meM AkaNTha DUba jAegA aura taba tumheM apane jIvana ke AcAra-vicAra tathA vyavahAra meM eka prakAra ke adbhuta parivartana kA sAkSAtkAra hogaa| ___ masalana, jagata meM rahe ananta jIva jina sAMsArika sukhoM ko pAne ke liye rAta-dina mehanata karate haiM, lAkhoM kI sampatti luTAte haiM, asaMkhya pApa karate haiM, unake prati tumhAre mana meM koI cAha, koI icchA nahIM rahegI / tuma unheM pAne ke liye tanika bhI prayatna nahIM karoge, nA hI pApa bhI karoge / isa taraha tumameM ina sukhoM ke prati pUrNa rUpa se udAsInatA A jAyegI / phala yaha hogA ki phira pApa karane kA savAla hI paidA nahIM hogaa| tuma ina sukhoM kI prApti se kosoM dUra nikala gaye hoNge| inake prati virAga kI bhAvanA tumameM paidA ho jaaegii| kyoMki yahI sAMsArika sukha tumhAre guNAnanda meM bAdhArUpa jo hai| jaba taka isa prakAra kA parivartana jIvana meM nahIM Aye, taba taka tumheM cupa nahIM baiThanA hai, hAtha para hAtha dhare niSkriya nahIM rahanA hai| balki apanI guNadRSTi ko adhika se adhika mAtrA meM vikasita-vikasvara banAte rahanA hai / apUrNaH pUrNatAmeti, pUryamANastu hIyate / pUrNAnandasvabhAvo'yaM, jagadadbhutadAyakaH // 6 // artha : apUrNa pUrNatA prApta karatA hai aura pUrNa apUrNatA ko pAtA hai / samasta sRSTi ke liye AzcaryakAra Ananda se paripUrNa yaha AtmA kA svabhAva hai| vivecana : 'bAhya dhana-dhAnyAdi kI saMgata kareM, usameM paripUrNa banane ke Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA liye, pUrNatA prApta karane ke liye puruSArtha kareM aura sAtha hI sAtha Antarika Atma- guNoM se bhI yukta baneM, ' - yaha vicAra anupayukta, anucita nahIM to kyA hai ? kyA paraspara virodhI do vicAradhArAe~ eka sthAna para honA sambhava hai ? vibhAvadazA aura svabhAvadazA- donoM sthitiyoM meM Anandopabhoga karanA kitanA vicitra aura AzcaryakAraka hai ? eka tarapha eka sau cAra DigrI jvara meM uphanatA ho aura dUsarI ora miSTAnna - svAda kA gudagudAnevAlA anubhava honA jisa taraha sambhava nahIM hai, ThIka usI taraha jaba taka bAhya (paudgalika) sukha lUTane kI kriyA satata zurU ho, tRSNA aura lAlasA kI bhUkha miTI na ho, taba taka pUrNAnanda kA anubhava bhI pUrNatayA asambhava hai, asamIcIna hai, sAtha hI anucita hai / jaise-jaise hamArI indriyajanya sukhoM kI spRhA naSTa hotI jAegI, upabhoga kI bhAvanA kama hotI jAegI, vaise-vaise AtmaguNoM kA Ananda dviguNita hotA huA nirantara bar3hatA jAegA / matalaba, indriyajanya sukhoM kI apUrNatA hI AtmaguNoM kI pUrNatA kA pramukha kAraNa hai / binA kAraNa koI bAta nahIM banatI / yadi hameM AtmaguNoM meM pUrNAnanda kA anubhava karanA ho to apanI tRSNA, spRhA aura indriyajanya sukhoM kI lAlasA kA tyAga kiye binA koI cArA nahIM hai| miThAI ke svAda kA majA lUTanA ho to viSama jvara se mukti pAnI hI hogii| bImArI ke kAraNa mu~ha meM eka prakAra kI jo kaDavAhaTa A gayI hai, use khatma karanA hI hogA / AtmaguNa ke pUrNAnanda kA yaha mUlabhUta svabhAva hai ki vaha indriya-janya sukhoM ke sAtha raha nahIM sktaa| ThIka usI prakAra indriyajanya sukha kA bhI svabhAva hai ki vaha AtmaguNa ke pUrNAnanda kI saMgati nahIM kara sakatA / na jAne yaha kaisA paraspara virodhI svabhAva hai ? bAhya sukhoM kA parityAga kara jaba AtmA nija guNoM ke pUrNAnanda meM kho jAtI hai, taba sRSTi digmUr3ha bana jAtI hai| jina sukhoM ke binA prANImAtra kA jIvana apUrNa hai, asambhava hai, aise sukha kA tyAga kara apUrva Ananda meM AkaNTha DUbA pUrNAnandI jIva, vizva ke liye adbhuta, mahAn bana jAtA hai / parasvatvakRtonmAthA, bhUnAthA nyUnatekSiNaH / svasvatvasukhapUrNasya, nyUnatA na harerapi // 7 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra __ artha : jinhoMne paravastu meM apanatva kI buddhi se vyAkulatA prApta kI hai, vaise rAjA alpatA kA anubhava karanevAle haiM, jabaki AtmA meM hI apanatva ke sukha se pUrNa AtmA ko, indra se bhI nyUnatA nahIM hai| vivecana : bAhya viSaya tumheM lAkha mila jAyeMge, lekina isase tumheM saMtoSa nahIM hogA / tumheM tRpti nahIM milegI / ve tumheM prAyaH kama hI lageMge / jo padArtha tumhAre nahIM haiM, nA hI tumhArI AtmA se upaje haiM, balki parAye haiM, dUsaroM se udhAra liye hue haiM, karmodaya ke kAraNa mile haiM, tisa para bhI manuSya jaba usake moha meM bAvarA bana : 'ye mere haiM / yaha parivAra merA hai / dhana-dhAnyAdi sampatti merI hai| maiM hI isakA ekamAtra mAlika huuN|" kahate hue sadaiva lAlAyita, lalacAyA rahatA hai, taba usameM eka prakAra kI adhIratA, vihvalatA A jAtI hai aura yahI vihvalatA usameM viparyAsa kI bhAvanA paidA karatI hai / 'sAvana ke andhe ko sarvatra harA hI harA naz2ara AtA hai,' isa kahAvata ke anusAra viparyastadRSTi manuSya meM moha ke bIja botI hai / phala yaha hotA hai ki usake pAsa jo kucha hotA hai, vaha kama najara AtA hai aura adhika pAne kI tRSNAvaza vaha nAnAvidha harakateM karatA rahatA hai / rahane ke liye eka ghara hai, lekina kama lagegA aura dUsarA pAne kI spRhA jagegI / dhana-dhAnyAdi sampatti bharapUra hone para bhI usase adhika pAne kA mamatva paidA hogA / masalana, jo usake pAsa hai, usase saMtoSa nahIM, zAnti nahIM, sukha nahIM aura samAdhAna bhI nahIM / nita nayA pAne kI vihvalatA Aga kI taraha bar3hatI hI jAegI / phalataH usakA sArA jIvana zoka-saMtApa aura atRpti kI cintA meM hI naSTa ho jAegA / pariNAma yaha hogA ki lAkhoM zubha karma aura puNyodaya se prApta mAnava jIvana tIvra lAlasA meM, spRhA meM maTiyAmeTa ho jaaegaa| jo AtmA kA hai, yAnI hamArA apanA hai, usI ke prati mamatvabhAva paidA kara hameM Atma-nirIkSaNa karanA cAhie / 'yaha jJAna, buddhi merI hai| merA cAritra hai| merI apanI zraddhA hai / kSamA, vinaya, viveka, namratA evaM saralatA Adi saba mere apane haiM / maiM isakA eka mAtra mAlika hU~ / ' aisI bhAvanA kA prAdurbhAva hote hI tumhArA mana alaukika pUrNAnanda se sarAbora hokara eka naye dRSTikoNa/navasarjana kI rAha khola degA / taba tumhAre meM nyUnatA kA aMza bhI nahIM rahegA / tuma kisI bAta kI kamI mahasUsa nahIM karoge / yadi tumhAre pAsa bAhya padArthoM kA abhAva Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNatA 11 hogA, phira bhI tuma nyUnatA kA anubhava nahIM karoge / aisI paristhiti meM agara tumhAre sAmane ekAdha rAjA-mahArAjA athavA sakala Rddhi-siddha se yukta svayaM devendra A jAyeM to bhI tumheM kisI bAta kA gama-dukha nahIM hogaa| hA~, taba tumhAre pUrNAnandasvarUpa kA anumAna kara vaha svayaM meM hI zUnyatA kA anubhava kare to alaga bAta hai ! kRSNe pakSe parikSINe, zukle ca samudaJcati / dyotante sakalAdhyakSAH pUrNAnandavidhoH kalAH // 8 // artha : kRSNapakSa ke kSaya hone para jaba zuklapakSa kA udaya hotA hai taba pUrNAnanda rupI candra kI kalA vikasita hotI hai / khilatI hai aura sArI sRSTi prakAzamaya banA detI hai / vivecana : yaha zAzvat satya hai ki kRSNapakSa ke kSaya hote hI zuklapakSa kA Arambha hotA hai, udaya hotA hai / phalataH candrakalA dina-ba-dina adhika aura adhika prakAzita ho, vikasita hotI jAtI hai aura sArA saMsAra usase Alokita ho uThatA hai / candra kI pUrNakalA kA darzana kara eka prakAra ke romAMcakArI Ananda va apUrva zAnti kA anubhava karatA hai / ThIka isI taraha jaba AtmA zuklapakSa meM praveza karatI hai, taba pUrNAnanda kI kalA solaha siMgAra kara uThatI hai| dina-ba-dina usameM paripUrNatA AtI rahatI hai / phalata: jaise-jaise vaha pUrNa rUpa se vikasita ho uThatI hai, vaise-vaise mithyAtva ke duSTa jAla kA, rAhu kI zaitAnI zakti kA lopa hotA rahatA hai / kAla-cakra kI dRSTi se yahA~ 'zuklapakSa' aura 'kRSNapakSa' kI kalpanA kI gayI hai aura anaMta pudgala parAvartakAla se saMsAra meM bhaTakate jIva ko kRSNa pakSa ke candra kI upamA dI gayI hai / jabaki AvAgamana ke phere lagAtA, janmamaraNa ke cakra meM DUbatA - itarAtA jIva saMsAra paribhramaNa ke ardha pudgala parAvartakAla se bhI kama samaya bAkI rakhatA hai, use zuklapakSa ke candra kI saMjJA dI gayI hai / AtmA kI caitanya - avasthA pUrNAnanda kI kalA se jaba suzobhita hotI hai, taba vaha zuklapakSa meM praveza karatA hai / hamArI AtmA ne zuklapakSa meM praveza Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra kiyA hai yA nahIM ise jAnane ke liye mahApuruSoM ne pA~ca prakAra kI kasauTI batAyI hai : 1. zraddhA, 2. anukaMpA, 3. nirveda (janma se anAsakti), 4. saMvega (mokSaprIti), 5. prazama / uparyukta pA~ca lakSaNa kama yA adhika mAtrA meM jIvAtmA meM pAye jAne para samajha lenA cAhie ki usane zuklapakSa meM praveza kara liyA hai| zrI dazAzrutaskandha cUrNi meM saMsAra-paribhramaNa kA eka pudgala parAvartakAla zeSa raha jAe, taba se zuklapakSa batAyA gayA hai / 'kiriyAvAdI NiyamA bhavvao, niyamA sukkapakkhio, aMto puggalapariyaTTassa niyamA sijjhihiti, sammadiTThA vA micchadiTThA vA hojja / ' isake anusAra samyaktva na ho, phira bhI AtmavAdI hai, to vaha zuklapakSa meM kahalAtA hai aura eka pudgala parAvartakAla meM hI vaha mokSaprApti kA adhikArI banatA hai| matalaba, mokSagAmI banatA hai / jIvAtmA ke astitva para aTUTa zraddhA rakhe binA AtmaguNoM kI pUrNatA kA romAMcaka Ananda aura apUrva zAnti kA anubhava ho hI nahIM sakatA / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. magnatA magnatA ! tanmayatA ! samagratayA lInatA, tallInatA ! aura usameM bhI jJAna - magnatA ! matalaba, jJAnArjana, jJAna - carcA, jJAna- prabodhana meM apane Apako / svayaM ko pUrNa rUpa se lIna kara denA / pUrNatA ke zikhara para pahu~cane kA ekameva sAdhana / prathama sopAna hai-jJAna magnatA / Aja taka viSayavAsanA, moha - lobha aura parigraha... saba kucha prApta karane kI lalaka meM sadA-sarvadA khoye rahe / lekina kyA milA ? apAra azAnti, saMtApa, kleza aura kalaha... sAtha meM udvega aura udAsInatA ! phalata: hameM dubArA socanA hogA, cintana va manana karanA hogA ki jisake kAraNa paramAnanda kA 'pina poiMTa' prApta ho jAye, akSaya prasannatA aura apUrva zAnti ke dvAra khula jAe~, divya ciMtana kI pagadaMr3I mila jAya aura mokSamArga spaSTa rUpa se najara Ane lage / aisI magnatA / tallInatA pAne ke lie hameM bhagIratha prayatna karane hoMge / sAtha hI ina prayatnoM ke AdhArabhUta prastuta aSTaka kA bArabAra, nirantara parizIlana karanA hogA / ataH eka bAra to paThana-manana kara dekheM / pratyAhRtyendriyavyUhaM samAdhAya mano nijam / dadhaccinmAtravizrAMtirmagna ityabhidhIyate // 2 // 1 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jJAnasAra artha : jo AtmA indriyasamUha ko viSayoM se nivRtta kara, apane mana ko Atma-dravya meM ekAgra / lIna banA, caitanya svarupa AtmA meM vizrAma karatI hai, vaha magna kahalAtI hai / vivecana : pUrNatA ke meruzikhara para car3hane se pUrva jJAnAnanda kI talahaTI meM jarA ruka jAo / apanI A~khe banda karo / apanI caitanyAvasthA kA jAyakA lo / bAhya padArthoM meM ramaNa karanevAlI apanI indriyoM ko nigrahita - saMyamita kara, unameM rahI zaktiyoM ko caitanya darzana ke mahat kArya meM lagA do / usakI ora pravRtta kara do / parabhAva meM bhaTakate mana kI gati ko roka do aura use svabhAva meM ramaNa karane kA / lIna hone kA nirdeza do / cinmAtra meM vizrAnti ! matalaba jJAnAnandamaya vizrAMti ! kaisA prazasta, adbhuta aura zreSTha vizrAma gRha ! anaMtakAlIna bhava - paribhramaNa ke daurAna aisA anokhA vizrAmagRha kahIM dekhane ko nahIM milA ! balki vahA~ to aise vizrAmagRha mile ki unako vizrAmagRha kahane ke bajAya azAntigRha athavA utpAtagRha kI saMjJA deM, to bhI atizayokti na hogI sAtha hI vahA~ kalaha, arAjakatA, saMtApa aura zoka ke atirikta aura kucha hai hI nahIM / A Aja taka jIvAtmA ne parabhAva ko, saMsAra ke paudgalika viSayoM ko hI vizrAmagRha kA lubhAvanA nAma dekara vahA~ Azraya liyA hai| apane bAhya rUparaMga se AkarSaka bane ye vizrAmagRha sRSTi ke prANI mAtra para anokhA jAdU kara gaye haiN| apanI rUpa-sajjA ke bala para inhoMne sabako apanI muThThI meM kara liyA hai| phalataH Ananda kI parikalpanA karate hue jo jIva usameM praveza karate haiM, ve cIkhate-cillAte, Akrandana karate bAhara Ate najara Ate haiM / vahA~ sarvasva lUTa liyA jAtA hai aura dhakiyAte hue unheM bAhara nikAla diyA jAtA hai / jJAnAnanda kA vizrAMtigRha apUrva hI nahIM, apitu anupama hai / hAlAMki usameM praveza pAne ke liye jIvAtmA ko prayatnoM kI parAkASThA karanI par3atI hai / bhagIratha prayatna karane hote haiN| usake liye paudgalika viSayoM se yukta vizrAMtigRhoM kA kSaNabhaMgura sukha -aizvarya aura Ananda bhUla jAnA par3atA hai| eka bAra praveza mila jAe, phira to Ananda hI Ananda ! sarvatra paramAnanda kI zItala chAyA hI milegii| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnatA asIma zAnti kI anubhUti hogI / eka bAra praveza karane ke pazcAd bAhara Ane kI bhAvanA nahIM hogI aura yadi nikalanA bhI par3e to zIghrAtizIghra dubArA praveza karane kI Antarika lagana jaga par3egI / jahA~ jJAnAnanda meM hI pUrNa vizrAma pratIta hotA hai aura pudgalAnanda nIrI veTha-majadUrI kI taraha betukA lagatA hai, vahI to jJAnamagnatA, jJAnatallInatA hai| yasya jJAnasudhAsindhau, parabrahmaNi magnatA / viSayAntarasaMcArastasya hAlAhalopamaH // 2 // 2 // artha : jJAna rUpI amRta ke anaMta, athAha samudra aise paramAtmA meM jo lIna hai, use anya viSayoM meM pravRtta honA halAhala z2ahara lagatA hai / vivecana : jalakrIDA karane ke liye tumane kabhI tUphAnI dariye meM chalA~ga lagAyI hai ? tairane ke irAde se kisI jalapravAha / nadI meM kUde ho ? svImIMga bAtha (Swimming bath) meM praveza kiyA hai ? tairane ke zaukIna athavA jalakrIDA ke rasiye ko samudra, sarovara, nadI yA svImIMga bAtha meM nahAne kA Ananda lUTate samaya yadi koI AkAra bIca meM hI roka de athavA usakI kriyA meM bAdhA DAla de, taba jaise use jahara-sA lagatA hai, ThIka usI bhA~ti jaba jIvAtmA apane svAbhAvika jJAnAnanda meM sarAbora ho, pUrNa rUpa se lIna banakara Ananda meM AkaNTha DUbA aThakheliyAM karatA ho, aise prasaMga para yadi bIca meM hI paudgalika viSaya ghusapaiTha kara leM, taba use ve viSaya z2ahara se lagate haiN| kyoMki jJAnAnanda kI tulanA meM usake (jIvAtmA ke) liye paudgalika AkarSaNa, sukha-samRddhi Adi viSaya koI visAta nahIM rakhate / paudgalika sukha use mohapAza meM bA~dha nahIM sakate / usakA rasabhInA vyavahAra jIvAtmA ke liye nIrasa aura betukA hotA hai / pudgala kA mRdu sparza usameM romAMca kI lahara paidA nahIM kara sakatA / usake mohaka sUra use harSa vihvala karane meM pUrNatayA asamartha hote haiN| matalaba, paudgalika zabda rUpa, rasa, gandha aura sparza ke Tapaka par3ane para, TakarAne se vaha kaMpita ho uThatA hai / jisa taraha kI sthiti viSadhara sApa ko ghara meM Ate dekhakara hotI hai / isa taraha svAbhAvika Ananda meM tallIna AtmA, bhalA kyoM kara khuda hI mAyA ke bAjAra meM paudgalika viSayoM kI prApti hetu jAegI ? kyoM viSayasukha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra ke abhAva meM dIna bana bhaTakatI phiregI? kyoM zoka-vihvala hogI? aura vaiSayika sukha milane para saMtuSTa bhI kyoM hogI ? hameM samajha lenA cAhiye ki yadi hama paudgalika sukha kI Toha meM ghUma rahe haiM, use pAne ke bhrama meM saMsAra meM bhaTaka rahe haiM aura usake na milane para mAyUsa bana jAte haiM, hatAza ho jAte haiM, Akrandana kara uThate haiM, jabaki pAne para Anandavibhora bana nAca uThate haiM, to niHsandeha hama apanI svAbhAvika jJAnAnanda-vRtti ke sAtha tAdAtmya sAdhane meM asamartha rahe haiM aura para brahma kA Ananda anubhava nahIM kara pAye haiM / avazya hamAre meM koI kamI, truTI raha gayI hai| svabhAvasukhamagnasya, jagattatvAvalokinaH / kartRtvaM nAnyabhAvAnAM, sAkSitvamavaziSyate // 2 // 3 // artha : svAbhAvika Ananda meM tallIna hue aura syAdvAda ke mAdhyama se jagatatattva kA parIkSaNa kara avalokana karanevAle jIvAtmA ko anya pravRttiyoM (bhAvoM)kA kartRtva nahIM hotA hai, parantu sAkSIbhAva zeSa rahatA hai| vivecana : kisI bhale sajjana manuSya ko duSToM kI TolI ne apane jAla meM phaMsA diyA / use pUrI taraha se apane khAke meM DhAla diyaa| usameM aura usakI pravRttiyoM meM AmUla parivartana kara diyA / apane manapasaMda sabhI kukarma usase karA diye / varSoM bIta gaye isa ghaTanA ko / eka bAra jAne-anajAne vaha eka paramopakArI mahApuruSa ke hAtha laga gayA / unhoMne use duSTa logoM kA rahasya btaayaa| unake caMgula se use AjAda karA diyA aura acche sajjana logoM ke hAtha sauMpa diyaa| taba vaha pIche muDakara apane bhUtakAla ko dekhatA hai / vedanA aura pazcAttApa se bhara jAtA hai| vaha mana hI mana socatA hai : "saca meM to ina duSkAryo kA maiM kartA nahIM huuN| maiM bhalA sajjana hokara aise aghorI kRtya kyA kara sakatA hU~? yaha sarvathA asambhava hai, balki ye duSkArya to unhIM duSToM ke hI haiM / maiM to sirpha usakA nimitta banA huuN|" vaha bhUlakara bhI apane bhUtakAlIna kAryoM ko lekara abhimAna nahIM karegA, bar3I-bar3I bAteM nahIM kregaa| isI taraha jIvAtmA bhI yuga-yugAntara se bure karmoM ke caMgula meM pha~sA huA hai / duSkarmoM ne usameM AmUla parivartana kara diyA hai| svabhAva ko choDakara Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnatA 17 vibhAva meM jAne ke liye ukasAyA hai / sAtha hI usake hAthoM nAnAvidha gaira kAma karavAye haiM / itanA hI nahIM, balki una gaira-kAmoM ke saMbandha meM usameM mithyA abhimAna kI bhAvanA bhI kUTa-kUTa kara bhara dI hai / jaise 'yaha imArata maiMne banavAyI hai... sArI daulata maiMne kamAyI hai... yaha graMtha maiMne taiyAra kiyA hai.... mere hI balabUte para sabakI jindagI gulajAra hai... / ' ityAdi / * lekina paramopakArI vizvoddhAraka tIrthaMkara bhagavanta ke kAraNa Aja use ( jIvAtmA ko) bure karmoM kI sahI parakha ho gayI hai / unhoMne hamArI AtmA ko caturvidha saMgha ke hAtha sauMpa diyA hai / phalataH jIvAtmA ko gurudevoM kI apUrva kRpA se svabhAvadazA - jJAna, darzana, cAritramaya AtmasvarUpa kI pratIti ho gayI / usameM rahe asIma Ananda kI anubhUti huI / paramAtmA tIrthaMkara devoM ke dvArA nirdiSTa jagad-vyavasthA aura racanA samajha meM A gayI / aba bhalA, vaha vibhAvadazA meM kiye gaye kAryoM ko kisa dRSTi se dekhegA ? vartamAna meM bhI kaI bAra use vibhAvadazA ke vazIbhUta hokara kArya karane par3ate haiM / lekina yaha karane meM vaha kyA apanA kartRtva samajhegA ? nahIM, kabhI nahIM / balki vaha hamezA yaha socegA, 'maiM to apane zuddha guNaparyAya kA kartA hU~, nA ki parapudgala ke guNaparyAya kA / usameM to maiM sirpha nimitta mAtra hU~, jJAtA aura dRSTA hU~ / parabrahmaNi magnasya, zlathA paudgalikI kathA / kvAmI cAmIkaronmAdAH, sphArA dArAdarAH kva ca // 2 // 4 // artha : paramAtmasvarupa meM lIna manuSya ko pudgala - sambandhI bAta nIrasa lagatI hai, taba bhalA use dhana kA unmAda aura parama sundarI ke madahoza kara denevAle AliMganAdirupa AkarSaNa kyoM hogA ? vivecana : parama AtmasvarUpa meM lIna jIvAtmA kI dazA mAyAvI saMsAra ke prAkRta jIvoM se - prANiyoM se bilkula alaga hotI hai / vaha prAyaH AtmA ke anaMta guNa- pradeza para vicaraNa karane meM, usa adbhuta / anokhe pradeza ke sambandha meM sahI jAnakArI prApta karane meM, usakI ajIbo garIba dAstA~ sunane aura usake anAdikAla se cale A rahe itihAsa ko AtmasAt karane meM magna rahatA hai / pArthiva/asAra saMsAra meM Aja taka usane na dekhA ho, na sunA ho aura na jAnA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra ho, aisA AzcaryakAraka khelatamAzA nihArane meM/nikaTa se dekhane meM vaha isa kadara kho jAtA hai ki bAhya jaDa pudgaloM kA zoragula aura kolAhala use AkulavyAkula kara detA hai / saMgIta ke madhura svara aura saroda usake liye sirpha harSaviSAda kA kolAhala banakara raha jAtA hai / navayauvanAoM ke aMga-pratyaMga kA nikhAra usake lie dhadhakatA jvAlAmukhI banakara raha jAtA hai / manohArI puSpa aura itra Adi kI sugaMdhita saurabha meM use sar3e-gale zvAna-phalevara kI badabU kA AbhAsa hotA hai / battIsa vyaMjanoM se yukta bhojya-padArtha usake liye 'riphAIna' kI gayI viSTA se adhika kucha nahIM hote / rUpasundariyoM ke dila gudagudAnevAle mohaka sparza aura jaMgalI bhAlU ke khuradare sparza meM use koI antara naz2ara nahIM AtA / aisI jIvAtmA bhUlakara bhI kabhI zabda, saundarya, saMgIta, rasa aura gandha kI kyA prazaMsA karegI ? hargija nahIM karegI, nA hI kabhI sunegI / usake lie donoM nIrasa jo haiN| taba bhalA vaha sone-cAMdI ke Dhera ko dekhakara mugdha ho jAegA kyA ? are ! sone-cAMdI kI camaka to use AkarSita kara sakatI hai, jo zabda, sauMdarya, saMgIta, rasa aura gandha kA rasiyA ho, lAlacI aura lampaTa ho / aisI sthiti meM pUrNa yauvanA nArI ko apane bAhupAza meM lekara AliMgana baddha karane kI ceSTA karanA to dUra rahA, aisI kalpanA karanA bhI usake lie asambhava hai| kaMcana aura kAminI ke prati nIrasatA / upekSAbhAva, yaha brahmamagna AtmA kA lakSaNa hai aura yahI brahmamastI kA mUla kAraNa hai / tejolezyA-vivRddhiryA sAdhoH paryAyavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau, setthaMbhUtasya yujyate // 2 // 5 // artha : 'bhagavatI sUtrAdi' granthoM meM sAdhu / zramaNa saMbaMdhita jisa tejolezyA kI vRddhi kA ullekha, mAsAdi cAritra-paryAya kI vRddhi ko lekara kiyA gayA hai, vaha aise hI svanAmadhanya jJAnamagna jIvAtmA meM sambhava hai| vivecana : jJAnamUlaka vairAgya se prerita hokara jo jIvAtmA saMsAra kA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnatA 19 tyAga kara sAdhu-jIvana / zramaNa-jIvana aMgIkAra karatI hai, jisane jJAna-darzana cAritramaya jIvana jIne kA saMkalpa kara liyA hai, use usI samaya se, jabase vaha sAdhu banA hai, jJAna-darzana-cAritra ke kSetra meM apUrva Ananda kA anubhava karane kA maukA milatA hai| jabaki dUsare dina usameM aura vRddhi hotI hai / isa taraha tIsare dina, cauthe dina aura eka mAha taka usameM nirantara adhika se adhikatara vRddhi hotI rahatI hai| yahA~ taka ki vaha prAyaH daivI sukhoM meM AkaNTha DUbe vyaMtara devadeviyoM kI Ananda-parighi ko bhI lAMghakara Age bar3ha jAtA hai| aisI hAlata meM, usakA mana mRtyuloka ke gaMde aura kSaNabhaMgura sukha aura samRddhi kI ora AkarSita hone kA savAla hI nahIM utthtaa| isa taraha dina-pratidina jJAna-darzana-cAritra meM / pUrNatA ke Ananda meM sAdhaka itanA to lIna / tallIna ho jAtA hai ki bAraha mAha arthAt eka varSa meM anuttaradeva ke sukha bhI usake liye koI kiMmata nahIM rkhte| matalaba, vaha pUrNa rUpa se jJAna-darzana-cAritra ke Ananda meM sarAbora ho uThatA hai| cittasukha ko tejolezyA kahA jAtA hai| yahI cittasukha eka varSa ke bAda asIma | amaryAdita bana jAtA hai| . ___'zrI bhagavatI sUtra' meM kahA gayA hai ki AtmAnanda / pUrNAnanda kI aisI kramazaH vRddhi kevala zramaNa hI karane meM samartha ho sakatA hai / lekina isa taraha kI pUrNAnanda kI kramazaH vRddhi karane ke liye zramaNa ko kaisI sAdhanA karanI par3atI hai, isakA mArgadarzana parama ArAdhya upAdhyAyajI mahArAja ne kiyA hai : indriya aura mana, jJAna-darzana-cAritrya ke vizrAMti gRha meM hai ? paudgalika viSayoM ke darzana mAtra se athavA Asakti ke samaya aisA anubhava huA jaise ki viSa-pAna kara liyA ho ? parabhAva saMbaMdhita kartRtva kA mithyAbhimAna naSTa huA ? dhanadhAnyAdi sampatti kA unmAda aura rUpasundariyoM ke prati moha kI bhAvanA khatma ho gayI ? __ jo sAdhaka ina cAra praznoM kA uttara 'hA~' meM detA hai, yahI pUrNAnanda kI kramazaH vRddhi karane meM pUrNatayA samartha hai / ina cAra bAtoM ko pUrI karane ke liye jIvAtmA ko nirantara prayAsa karanA cAhie / eka bAra tumheM saphalatA mila gayI Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra to samajha lo ki pUrNAnanda meM nirantara vRddhi hote dera nahIM lagegI / jJAnamagnasya yaccharma, tadvaktuM naiva zakyate / nopameyaM priyAzleSairnApi taccandanadravaiH // 2 // 6 // artha : jJAna-sarovara meM AkaNTha DUbI jIvAtmA ko jo apUrva sukha aura asIma zAnti milatI hai, usakA varNana zabdoM meM athavA likhakara nahIM kiyA jA sakatA / ThIka isI taraha usakI tulanA nArI ke AliMgana se prApta sukha ke sAtha athavA candana-vilepana ke sAtha nahIM kara sakate / / vivecana : AkAza kI bhI koI upamA ho sakatI hai kyA? athAha samudra ko bhalA koI upamA dI jA sakatI hai kyA ? samasta sRSTi aura samaSTi meM jo ekameva, advitIya hai, use mahAkavi, manISI bhI koI upamA dene meM sarvathA asamartha hote haiN| jJAna-magnatA se upajA sukha bhI aisA hI ekameva aura advitIya hai| yadi tuma yaha prazna karo kI, "jJAna-magna jIvAtmA ko bhalA kaisA sukha milatA hai ?" to isakA hama sahI zabdoM meM uttara nahIM de sakeMge, nA hI koI nizcita upamA de paayeNge| -"kyA yaha sukha rUpayauvanA ke mAdaka AliMgana se prApta sukha jaisA "nahIM, kadApi nahIM / " -"kyA yaha candana-vilepana se milate sukha jaisA hai ?" "vaha bhI nahIM !" -"taba bhalA kaisA hai ?" usako samajhAne ke lie saMsAra meM koI upamA nahIM milatI ! balki use samajhAne ke liye, sivAya usakA khuda anubhava kiye, dUsarA koI upAya nahIM hai| bAhya padArthoM se prApta samasta sukhoM meM advitIya, ekadama vilakSaNa, jisakA jiMdagI meM kabhI kahIM koI anubhava nahIM kiyA ho, aise jJAna-magnatA ke apUrva sukha kA yadi eka bAra bhI svAda cakha liyA, taba niHsandeha bAra-bAra usakA anubhava karane / 'TesTa' karane ke lie svabhAva dazA, guNasRSTi aura AtmasvarUpa kI ora Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnatA 21 dauDe cale Aoge / anAdikAla se prANI mAtra kA yaha svabhAva rahA hai ki yadi vaha eka bAra kisI cIja kA upabhoga karegA, svAda cakhegA aura vaha use 'apUrva rasa se bharapUra / tarabatara laga jAyegA to usakA svAda lene / upabhoga karane ke pIche pAgala bana jAegA / hAlA~ki jagata ke bhautika sukha prApta karanA jIvAtmA ke hAtha kI bAta nahIM hai / ve usake liye sarvathA aprApya sadRza hI haiM / ataH usako pAne ke liye adhIra / Atura / Akula-vyAkula hone ke uparAnta koI dUsarA mArga nahIM hai / jabaki jJAna magnatA kA sukha apane hAtha kI bAta hai / jaba ise pAne kI icchA mana meM paidA ho jAe, taba AsAnI se pA sakate haiM / sabhI bAtoM kA sAra yaha hai ki jJAna-magnatA kA sukha, zAbdika varNana par3hakara / sunakara anubhava nahIM kiyA jA sakatA, balki isake liye svayaM ko anubhava karanA par3atA hai / zamazaityapruSo yasya, vipruSo'pi mahAkathA / kiM stumo jJAnapIyuSe, tatra sarvAGgamagnatA ? // 2 // 7 // artha : jJAnAmRta ke eka bindu kI bhI upazamarUpI zItalatA ko puSTa karanevAlI anekAneka kathAyeM milatI haiM, taba jJAnAmRta meM sarvAMga magnatA / lIna avasthA kI stuti bhalA kina zabdoM meM kI jAe ? vivecana : kevala eka bUMda ! jJAna - pIyUSa kI eka bUMda ! lekina usake asara kI / prabhAva kI na jAne kitanI kathAe~ kaheM ! kina zabdoM meM usakA varNana kareM ! eka-eka bUMda ke pIche citta ko / mana ko upazama (indriya - nigraha) rasa meM sarAbora kara denevAle agaNita AkhyAna aura mahAkAvyoM kI racanA kI gayI hai / jJAnAmRta kI sirpha eka akelI bUMda meM moha, mAna, krodha, mAyA aura lobha ke dhadhakate jvAlAmukhI ko zAnta karane kI asIma zakti nihita hai / AhAra, bhaya, maithuna aura parigraha kI bADha ko vaha loTA sakatI hai / pApa ke pralaya ko miTA sakatI hai / saundarya aura yauvana kI pratimUrti sI nRtyAMganA kozA kI citrazAlA meM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jJAnasAra nivAsa kara Arya sthUlibhadra ne kAmavijetA banakara sAre saMsAra ko Azcarya cakita kara diyA / bhalA usake pIche kauna sI zakti / tattva kAma kara rahA thA ? sirpha jJAnAmRta kI eka bUMda / pUrNAnanda kI ekamAtra bUMda / nirdoSa-niSpApa madanabrahma munirAja ko pakaDakara aura guDDhe meM pheMka kara krUra rAjA ne ThaMDe kaleje se unakA ziraccheda kara dharatI ko khUna se raMga diyaa| lekina dhIra - gambhIra munirAja ne krodha para vijaya pAkara AtmasvarUpa kI pUrNatA prApta kara lI / usake pIche kauna sA parama rahasya kAma kara rahA thA ? vahI jJAnAmRta kI eka bUMda ! pUrNAnanda kI ekamAtra bUMda ! rAjasI Rddhi-siddhiyoM kA tyAga kara rAjakumAra se munirAja bane lalitAMga ke AhAra pAtra meM cAra tapasvI munirAjoM ne thUka diyA / phira bhI karuNAvatAra, dayAsAgara lalitAMga muni ke hRdaya - mandira meM upazama rasa kI bAMsurI bajatI hI rhii| phalataH ve zivapurI ke svAmI bane / soco, jarA usa upazama-rasabhInI bAMsurI ke madhurasura choDanevAlA kauna thA ? vahI jJAnAmRta kI eka bUMda ! pUrNAnanda kI ekamAtra bUMda / aisI agaNita AkhyAyikAoM kA sarjana kara jJAna-biMduo ne anAdikAla se isa dharatI para upazamarasa kA jharanA nirantara pravAhita rakhA hai aura usameM plAvita hokara asaMkhya AtmAoM ne apanI saMtapta antarAtmAoM ko prazAnta kiyA hai / jJAnAmRta meM sarvAMga / sampUrNa snAna karanevAle mahApuruSoM kI stuti bhalA kina zabdoM meM kI jAe ? yaha saba zabda se pare hai| balki inheM A~khe mU~dakara antarmana se dekhate hI raheM / sirfa dekhakara anubhava karane se vizeSa hama kucha nahIM kara sakate / yasya dRSTiH kRpAvRSTirgiraH zamasudhAkiraH / tasmai namaH zubhajJAnadhyAnamagnAya yogine // 2 // 8 // artha : jinakI dRSTi kRpA kI vRSTi hai aura jina kI vANI upazamarUpI amRta kA chir3akAva karanevAlI hai, una prazasta - jJAnadhyAna meM sadA-sarvadA lIna rahanevAle mahAna yogIzvara ko namaskAra ho / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magnatA vivecana : eka najara dekho to, unakI dRSTi se karuNA kI dhArA baha rahI hai ! sirpha karuNA...... sadaiva karuNA ! samasta bhUmaNDala para karuNA kI varSA ho rahI hai / 'samasta jIvAtmAoM ke duHkha dUra hoM, sabhI jIvoM ke karma-kleza miTa jAe~ / ' jAnate ho yaha varSA kisa bAdala meM se ho rahI hai ? yaha jJAna-dhyAna kI magnatA kA bAdala hai / isameM se karuNA kI avirata dhArA baha rahI hai / kaisA yaha apUrva bAdala aura kaisI anupama varSA ! jo koI isameM snAna karegA, nahAyegA, kSaNArdha meM usake tana mana ke sAre saMtApa, kleza aura darda dUra ho jAeMge / mana kA maila aura tana kA tApa miTa jAegA / unakI vANI kaisI madhura, maMjula aura mIThI hai ? mAno amRta ! jo koI isakA zravaNa-manana karegA, usake krodha, mAna, mAyA aura lobha ke unmAda / vikSiptatA Anana-phAnana meM miTa jAegI aura upazama rasa kA srota phUTa pdd'egaa| unakI vANI se roSa, kopa aura moha kA lAvArasa nahIM bahegA, nA hI kabhI sAMsArika sukhoM kI lAlasA ke pralApa / bakavAsa sunAyI deMge / jaba bhI sunoge, Atmahita kI carcA hI kAnoM se TakarAegI aura vaha bhI zahada-sI svAdiSTa, ekadama miitthii| . aise mahAna dhuraMdhara yogIrAja ko hama tana-mana se naskAra kareM / bhaktibhAvapUrvaka unake caraNoM meM vandana kreN| isake liye unake sanmukha khar3e raheM / unakI asIma kRpA ke pAtra baneM ! unakI vANI zravaNa karane ke adhikArI bneN| sAdhaka jIvAtmA ko yahA~ para mahattvapUrNa do bAtoM kA sAkSAtkAra hotA hai / jaise-jaise jJAna-dhyAnAdi prakriyA meM usakI magnatA / lIna avasthA meM vRddhi hotI rahatI hai, usI anupAta meM usakI dRSTi aura vANI meM yathocita parivartana honA paramAvazyaka hai| karuNA-dRSTi se vizva kA avalokana karanA cAhie aura prANimAtra ke sAtha upazamarasa-bharapUra vANI se vyavahAra karanA cAhie / isake liye jagata ke prANiyoM ke prati jo doSadRSTi hai, usake bajAya guNa-dRSTi kA AviSkAra karanA Avazyaka hai / kyoMki jJAna-dhyAnAdi kI magnatA / lInatA meM se hI guNadRSTi pragaTa hotI hai aura guNa-dRSTi ke kAraNa hI samasta jIvoM ke sAtha ke saMbandha prazasta aura madhura banate haiN| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. sthiratA sadaiva sthira raho / nirantara...... sadA sarvadA ! - sthiratA mAnava kA sthAyI bhAva honA cAhie / - jJAnamagna banane ke lie mAnasika sthiratA / mana kI sthiratA honA Avazyaka hai| usameM caMcalatA, asthiratA aura vikSiptatA ke lie koI sthAna nahIM hai| __ - "maiM sthira nahIM raha sakatA" kahane se koI lAbha nahIM hai / bArabAra yahI zikAyata karate rahoge ki isakA hala khojanA hai ? zikAyata ko dUra karane kA koI mArga nikAlanA hai ? yadi hala khojanA hai, mArga nikAlanA hai to isa aSTaka meM batAye / nirdiSTa upAyoM kA AdhAra lenA jarurI hai| yojanA ko kAryAnvita karanA paramAvazyaka hai| - yadi apane Apa meM AtmavizvAsa jagAoge ki 'sthira raha sakate haiM, taba sthira banane ke upAya khoja nikAloge-use amala meM lAoge / sthiratA ke ratna-dIpaka ke zItala prakAza meM AdhyAtmika mArga kA anusaraNa jArI rakho, pUrNatA kI maMjila avazya milegI aura tuma apane uddezyoM me saphala banoge / vatsa ! kiM caMcalasvAnto bhrAntvA bhrAntvA viSIdasi ? nidhi svasannighAveva sthiratA darzayiSyati // 3 // 1 // artha : he vatsa ! tU caMcala pravRtti ke bana ke bhaTaka-bhaTaka kara kyoM viSAda karatA hai ? tere pAsa rahe hue nidhAna ko sthiratA batAyegI / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 vivecana : tumhArA tana aura mana kyA caMcala bana gayA hai ? tuma apane Apa meM kyA agaNita ciMtAo aura soca-vicAroM meM phaMsa gaye ho ? taba bhalA kyoM idhara-udhara bhaTaka rahe ho ? gA~va-gA~va aura dara-dara kyoM phira rahe ho ? parvata guphAyeM aura ghane jaMgaloM kI khAka kyoM chAna rahe ho ? niSprayojana bhaTakAva acchA nahIM / usase tumheM kauna sA gaDA khajAnA mila jAnevAlA hai ? vaha Aja taka kisIko milA nahIM aura bhaviSya meM bhI milanevAlA nahIM hai / yaha zAzvat saMtya hai / yadi tumheM vizvAsa na ho to tumhAre sAtha nirantara bhaTakatI tuma jaisI anya AtmAoM ko pUcha dekho ! ve bhI tumhArI taraha hI saMtapta aura azAnta haiM / apane Apa se pUcho ki isa kadara bhaTakane se kahIM khajAnA milA hai so mila jAegA ? aura phira tuma jise khajAnA samajha baiThe ho, vaha khajAnA nahIM, asIma sukha aura parama zAnti denevAlI apUrva sampadA nahIM, balki eka chalAvA hai, mRgajala hai ! sthiratA I hama tumheM roka nahIM rahe haiM, sAtha hI yaha bhI nahIM kahate ki tuma khajAne kI khoja na karo / use pAne ke lie prayatnazIla na bno| apitu hama yaha kahanA cAhate haiM ki vahA~ khojo, jahA~ sacamuca khajAnA hai / usake hone kI pUrI sambhAvanA hai / nAhaka cintA na karo, zoka se vihvala na bano, hatAza na ho| hama tumheM khajAnA batAte haiM / tuma ekAgra mana se use khojane kA prayatna kro| adhIra aura asthira hone se kAma nahIM calegA, balki pUrNa manoyoga se prayAsa karo / khajAnA milate dera nahIM lagegI aura vaha bhI aisA milegA ki jisase tumhArA tana-mana Ananda se thiraka uThegA / tumhAre sAre saMtApa aura duHkha kSaNa bhara meM khatma ho jAe~ge / phalataH tumheM parama zAnti kA anubhava hogA / aura isake lie eka hI upAya hai, 'sthira bano' ! Atma-nigrahI bano ! matalaba, apane mana meM rahI paudgalika padArthoM kI spRhA ko naSTa karanA / bAhara nikAla pheMkanA aura jIvAtmA ke jJAnAdi guNoM kI tarapha gatizIla honA / bAhya dhana-dhAnyAdi-sampatti aura kIrti hAsila karane ke lie lagAtAra dauDadhUpa karane ke 'bAvajUda jIvAtmA ke hAtha hatAzA, kheda aura kleza ke sivAya kucha nahIM AtA / vaha Akula-vyAkula aura bAvarA bana jAtA hai| mana kI vyAkulatA jIvamAtra ko jJAna meM / parabrahma meM lIna nahIM hone detI / phalataH vaha pUrNAnanda ke meruzikhara kI ora gatizIla nahIM bana sakatA aura yadi gatizIla bana bhI jAe to Adhe Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra rAste meM ruka jAtA hai, ThiThaka jAtA hai, vApisa lauTa AtA hai / ataH sthira bananA atyanta Avazyaka hai / yahI sthiratA tumheM khajAne kI ora le jAegI aura dilAegI bhI ! isIlie jJAnI puruSoM kA kahanA hai ki bAhya paudgalika padArthoM ke pIche pAgala bane mana ko roko / mana ke rukate hI vANI aura kAyA ko rukate dera nahIM lagegI / mana ko apane Apa meM kendrita karane ke lie use AtmA kI sarvottama, akSaya, ananta samRddhi kA darzana karAo / jJAnadugdhaM vinazyeta, lobhavikSobhakurcakaiH / amladravyAdivAsthairyAditi matvA sthiro bhava // 3 // 2 // artha : jJAnarUpI dUdha asthiratA rupI khaTTe padArtha se (lobha ke vikAroM se) bigar3a jAtA hai / aisA jAnakara sthira bana / . .vivecana : kaI sarala prakRti ke loga yaha kahate pAye jAte haiM ki hama AtmajJAna prApta kareM aura bAhya paudgalika padArthoM kI prApti hetu puruSArtha bhI kreN| aise patha-bhraSTa sarala cittavAle logoM ko parama zraddheya yazovijayajI mahArAja unake mArga meM rahe avarodha, bAdhAe~ aura burAIyoM ke prati sajaga kara sAvadhAna karate haiN| yadi dUdha se chalachalAte bartana meM khaTTA padArtha DAla diyA jAe, to use phaTate dera nahIM lagegI / vaha bigaDa jAegA aura usakA mUla svarUpa kAyama nahIM rahegA / phalataH usako pInevAlA nAka-mauM sikoDegA / pIne ke liye taiyAra nahIM hogA aura pI bhI jAe, to use kisI prakAra kA saMtoSa, bala aura samAdhAna nahIM milegaa| balki roga kA bhoga bana bImAra ho jAegA, nAnAvidha vyAdhiyoM kA zikAra ho jaaegaa| yahI dazA jJAnAmRta se chalachalAte AtmabhAjana meM paudgalika sukhoM kI spRhA ke mila jAne se hotI hai / pariNAma yaha hotA hai ki vaha jJAna svarUpa meM na rahakara usameM vikAra kI bhara paDa jAtI hai aura taba vaha Atmonnati athavA Atma-vizuddhi nahIM kara sakatA apitu apane kriyA-karmoM se AtmA ko vimohita kara patana ke gahare gaDDhe meM dhakela detA hai / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratA 27 bartana dUdha se bharA huA ho aura usameM thor3I sI khaTTAI bhI milA dI jAe, taba bhI vaha bigaDa jAtA hai| manuSya ke kisI kAma kA nahIM rahatA / jabaki hamAre pAsa to dUdha kama hai aura khaTTAI kA pramANa adhika hai| phira to dUdha bigaDate bhalA kauna sI dera lagegI ? ThIka isI taraha hamAre pAsa jJAna kI mAtrA alpa hai aura paudgalika sukhoM kI spRhA adhika hai / usakA koI pArAvAra nahIM hai / taba bhalA vaha jJAna, jJAnarUpa meM raha sakatA hai kyA? isIliye yadi jJAnAmRta ko, apane AtmajJAna ko surakSita rakhanA ho, anta taka use usake mUla svarUpa meM kAyama rakhanA ho to niHsandeha hameM paudgalika AkarSaNa / Asakti kA tyAga karanA hI hogA / hameM caMcalatA, vikSiptatA aura asthiratA ko tilAMjali denI hI hogii| kyoMki vaha khaTTe padArtha jaisI ghAtaka, mAraka aura bAdhaka hai| mathurA ke AcArya maMgu ke pAsa jJAnAmRta se bharA kumbha thaa| lekina usameM rasanendriya se tarabatara viSayoM kI spRhA kI khaTAI mila gayI / pariNAmataH usameM asthiratA aura caMcalatA kI bhara par3a gayI / jJAna, viSa meM parivartita ho gayA aura AcAryazrI ko mokSa-prApti ke bajAya durgati kI rAha meM bhaTakanA par3A / yadi tumheM isa mArga meM nahIM jAnA hai to 'sthira bano, dRr3ha bano / ' asthire hRdaye citrA, vADnetrAkAragopanA / puMzcalyA iva kalyANakAriNI na prakIrtitA // 3 // 3 // artha : yadi citta sarvatra bhaTakatA hai, to vicitra vANI, netra, AkRti aura veSAdi kA gopana karane rupa kriyA (dharmakriyAyeM) kuTanI strI kI taraha kalyANakAriNI nahIM kahI gayI haiM / - vivecana : jisa nArI ke mana meM parAye puruSa ke lie prema ho, snehabhAva bharA par3A ho aura UparI taura para vaha pativratA hone kI DIMga mAratI hai, patibhakti pradarzita karatI hai, dila ko lubhAnevAlI bAteM karatI hai aura pati-sevA kA mithyA pradarzana karatI hai, use kulaTa / chinAla nArI kahA jAtA hai| pariNAma svarUpa usakI mIThI vANI, sevA-bhAva aura bhakti, usakA kalyANa nahIM kara sakatI, nA hI jIvana saphala banAtI hai / -- . Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jJAnasAra ThIka usI bhA~ti jaba taka jIvAtmA meM parapudgala / bAhya padArthoM ke prati ananya AkarSaNa-aura Asakti (lagana) vidyamAna hai, ihalaukika aura pAralaukika paudgalika sukhoM kI spRhA hai, tabataka vaha (manuSya) tana-mana se kitanI bhI dharmakriyAyeM kyoM na kare, ve kriyAyeM use kataI lAbha nahIM pahu~cAtI, usakA kalyANa nahIM karatIM / mana meM sAMsArika viSayoM kI lAlasA (vAsanA) aura AcaraNa meM dharma hai, aisA manuSya kulaTA nArI ke samAna hI hai / vaha nAnAvidha dhArmika kriyAoM ke mAdhyama se hamezA apanI paudgalika sukhoM kI abhilASA pUrI karane kI AzA rakhatA hai / phalataH usakI maunAvasthA athavA kAyA kA yoga-dhyAnAdi saba kucha Atma-vizuddhi ko sahaja - sulabha banAne ke bajAya avarodha hI paidA karatA hai / usakI mAnasika azAnti, saMtApa aura klezoM meM nirantara vRddhi hotI rahatI hai I hama paramAtmA kI pUjA-arcanA karate haiM, pratikramaNa - sAmAyikAdi anuSThAna karate haiM, niyamita rUpa se tapa - japa karate haiM, dharmadhyAna karate haiM; phira bhI hameM mAnasika zAnti kyoM nahIM milatI ? hamArI azAnti dUra kyoM nahIM hotI ?" aise asaMkhya prazna, dhArmika pravRtti ke vyakti meM aura logoM meM Ama carcA ke viSaya bane hue haiM / isakA mUla kAraNa yaha hai ki hRdaya paudgalika sukhoM ke pIche pAgala ho gayA hai| asthira, caMcala aura vikSipta bana gayA hai| hama dharmAcaraNa avazya karanA cAhate haiM, lekina hamArI paudgalika sukhoM kI lAlasA / Asakti kama karanA nahIM cAhate / aisI viSama paristhiti meM hamArI dharmakriyAyeM bhalA kalyANakArI kaise bana sakatI haiM ? kisa taraha zubha aura zuddha adhyavasAya paidA kara sakatI hai ? arthAt yaha saba asambhava ... ekadama asambhava hai / yAda rakho, jaba taka hamArA mana vibhAvadazA meM anurakta rahegA, taba taka uttamottama dharmakriyAoM ke mAdhyama se bhI AtmakalyANa / Atmasiddhi honA sarvathA muzkila hai| antargataM mahAzalyamasthairya yadi noddhRtam / kriyauSadhasya ko doSastadA guNamayacchataH // 3 // 4 // Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratA 29 artha : yadi mana meM rahI mahAzalya rupI asthiratA dUra nahIM kI hai, (use jar3amUla se ukhAr3a nahIM pheMkA hai) to phira guNa nahIM karanevAlI kriyArUpa auSadhi kA kyA doSa ? vivecana : yaha tathya kisI se chipA huA nahIM hai ki jaba taka hamAre peTa meM mala jama gayA hai, taba taka devaloka se sAkSAt dhanvaMtarI bhI utara kara kyoM na A jAe, jvara utarane kA nAma nahIM legA / isameM bhalA vaidya kI davA kA kyA doSa hai ? kyoMki peTa meM jame hue mala ko jaba taka sApha nahIM kareMge, taba taka davA apanA kAma nahIM kara paaegii| jinezvara deva dvArA pratipAdita zrAvakadharma aura sAdhudharma kI anekavidha kriyAyeM anamola auSadhiyA~ haiM / inake sevana se asaMkhya AtmAoM ne sarvottama Arogya aura mAnasika svasthatA prApta kI hai| lekina jinhoMne ise (ArogyaAtma vizuddhi) prApta kiyA hai, ve saba sAMsArika, bhautika, paudgalika sukhoM kI spRhA ko pahale hI tilAMjali de cuke the| tabhI ve Atmavizuddhi aura akSaya Arogya ke dhanI bane the| paudgalika sukhoM kI spRhA, anAdikAla se AtmA meM jamA mala hai| yaha nirantara cubhanevAlA zalya nahIM to aura kyA hai ? taba sahasA eka prazna mana meM kauMdha uThatA hai : "vItarAga deva dvArA pratipAdita dharmakriyA rupI auSadhi, kyA paudgalika sukhoM kI spRhA ko naSTa nahIM kara sakatI ?" __ avazya kara sakatI hai| eka bAra nahIM, sau bAra naSTa kara sakatI hai| lekina yaha tabhI sambhava hai, jaba jIvAtmA kA apanA dRr3ha saMkalpa ho ki 'mujhe paudgalika sukhoM kI spRhA kA nAza karanA hai| aisI sthiti meM jo dharmakriyA kI jAe, vaha bhI sirpha vANI aura kAyA se nahIM, balki antarmana se kI jAnI caahie| taba paudgalika sukhoM kI spRhA avazya dUra hogI aura kriyArupI auSadhi AtmaArogya ke saMvardhana meM gati pradAna kregii| isa taraha eka ora dharmakriyAoM ko aMjAma dene ke sAtha-sAtha isa bAta kI bhI pUrI sAvadhAnI baratanI hogI ki 'merI bAhya praudgalika sukhoM kI spRhA meM kyA AzAtIta kamI huI hai ?' sAtha hI pUrA dhyAna rakhA jAe ki isa kAlAvadhi Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 jJAnasAra meM bAhya sukhoM kA khayAla taka mana meM uThane na paae| varnA 'namAja par3hate, roje gale paDe !' vAlI kahAvata caritArtha hote dera nahIM lgegii| eka tarapha mala naSTa karane kI auSadi kA sevana aura usameM vRddhi karanevAlI auSadhi kA sevana ! phira to jo honA hogA, so hokara hI rhegaa| lekina isase bar3I mUrkhatA aura kauna sI ho sakatI hai ? apane mana ko sthira kiye binA athavA karane kI icchA nahIM rakhane ke uparAnta sirpha dharmakriyA karate rahane se agara Atmasukha kA lAbha na mile to isameM kriyA kA doSa mata nikAlo / yadi doSa nikAlanA hai to apanI vaiSayika sukhoM kI ananta lAlasAoM kA, spRhA kA aura apanI mAnasika asthiratA kA nikAleM / sthiratA vAGmanaHkAyairyeSAmaGgAGigatAM gatA / yoginaH samazIlAste grAme'raNye divA nizi // 3 // 5 // artha : jisa mahApuruSa ko sthiratA, vANI, mana evaM kAyA se ekAtmabhAva ko prApta huI hai, aise mahAyogI grAma, nagara aura araNya meM, rAta-dina sama svabhAvavAle hote haiM 1 vivecana : jo vyakti manohara nagara meM nivAsa karate hoM athavA ghane jaMgala meM, sAtha hI jinheM nagara ke prati Asakti-lagana nahIM aura araNya ke prati udvega / aruci nahIM, unheM A~khoM ko cakAcauMdha karanevAlA dina kA prakAza ho athavA amAvasa kI gaharI aMdhiyArI rAta ho, ve sadA-sarvadA aisI dazA meM nirlipta bhAva se yukta hote haiN| dina kA ujAlA unheM harSavihvala karane meM asamartha hotA hai aura rAta kA andhakAra zokAtura banAne meM ! kAraNa unake vANI - vyavahAra aura tanamana meM sthiratA samarasa jo ho gayI hai / unake mana meM AtmasvarUpa kI ... pUrNAnanda kI... jJAnAmRta kI ramaNatA, vANI meM pUrNAnanda kI saritA aura kAyA meM pUrNAnanda kI prabhA pragaTa hotI hai / bAhya jagata se saMbandhaviccheda kiye binA aura Antara jagata ke sAtha, antarmana se sambandha joDe binA mana, vacana aura kAyA meM sthiratA kA prAdurbhAva Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratA 31 nahIM ho sakatA / jo manuSya apane parivAra meM hI khoyA rahatA hai, saMbandha bar3hAtA hai aura snehabhAva kA AdAna-pradAna karatA hai, use parivAra meM se hI prema, sukha, sneha aura Ananda kI prApti hotI hai / use sukha - zAnti aura Ananda kI khoja hetu bAharI jagata meM dUsare logoM ke pIche bhaTakanA nahIM par3atA / apanI khuzInAkhuzI ke lie use dUsaroM kI kRpA / meharabAnI para avalaMbita nahIM rahanA par3atA / phalataH use bAhya jagata kI tanika bhI paravAha nahIM hotI / mAlavanareza madanavarmA eka aisA hI vyakti thA, jise bAhya jagata kI koI paravAha nahIM thI / vaha apane antaHpura meM hI prApta Rddhi-siddhiyoM meM pUrNa rUpa se kho gayA thA, eka rUpa ho gayA thA / usane kisI se yuddha nahIM kiyA aura nA hI kisI ke sAtha laDAI ! isI taraha kAkaMdI ke dhanyakumAra ne battIsa karor3a suvarNa mudrA aura battIsa nava yauvanAoM kA moha tyAga kara Antara jagata se nAtA joDA aura svaAtmasvarUpa meM lIna hokara svargIya sukha prApta kiyA / unakA tana-mana aura vANI-vyavahAra pUrNAnanda meM sarAbora ho gayA / rUkhA-sUkhA AhAra aura vaibhAragiri ke nirjana bana kA una para tila mAtra bhI asara nahIM huA / sthiratA ke kAraNa unhoMne akSaya sukha, asIma zAnti aura apUrva Ananda kA khajAnA sahajatA se pA liyA / taba bhalA unheM dravya, kSetra, kAla aura bhAva se jhagaDane kI, laDAI mola lene kI jarUrata hI kyA thI ? dhanya hai aise tyAgI sAdhu - zramaNoM ko / sthairyaratnapradIpazced dIpraH saMkalpadIpajaiH / tadvikalpairalaM dhUmairalaM dhUmaistathA''zravaiH // 3 // 6 // artha : yadi sthiratA rUpI ratnadIpa sadA-sarvadA dedIpyamAna ho to bhalA saMkalpa rUpI dIpazikhA se utpanna vikalpa ke dhUmravalaya kA kyA kAma ? ThIka vaise hI atyanta malIna aise prANAtipAta Adika AzravoM kI bhI kyA jarUrata hai ? vivecana :: " maiM dhanavAna banU~ / Rddhi-siddhiyA~ mere pA~va chue ....!" yaha hai saMkalpa dIpa ! miTTI kA dIyA ! miTTI se banA huA ! aura nAnAvidha vicAravyApAra se paidA hue : "amuka mArkeTa / bAjAra meM Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra jAU~, AlIzAna dukAna banAU~, dhUma-dhaDalle se vyApAra karU~ ! kisI bar3e prabhAvazAlI dhanI vyakti ko vyApAra meM sAjhedAra banAU~ ! aklamaMdI aura cAturya se vyApAra karU~ ! Dhera sArI sampatti baTora lU~ / bhavya baMgalA aura aTTAlikA banA lU~ ! empAlA kAra kharIda lU~ aura duniyA meM iThalAtA phirU~ !" Adi haiM vikalpa ke dhUmra-valaya ! saMkalpa dIpa meM se prAyaH vikalpa kA dhuA~ phailatA hI rahatA hai| jabaki saMkalpa-dIpa kI jyoti kSaNabhaMgura hai / vaha prajvalita hotA hai aura bujha bhI jAtA hai / lekina pIche choDa jAtA hai dhue~ kI parte ! eka nahIM aneka aura usase managRha maTamailA, dhumila bana jAtA hai| dhanI banane kI eka bhAvanA apane pIche hiMsAdi anekAneka AzravoM ke vicAroM kI katAra lagA detI hai| lekina isase bhalA kyA lAbha ? sivAya thakAvaTa, kleza, kheda aura anadikhe Antarika dardo kI paraMparA, nIrA karmabandhana ! dhanikatA kI bhAvanA paidA hotI hai aura pAnI ke bulabule kI taraha kSaNArdha meM lupta ho jAtI hai / lekina manuSya isake vyAmoha meM pAgala bana nAnAvidha vikalpoM kI jhaMkhanA kara apane mana ko ArtadhyAna, raudradhyAna meM pirokara bigADa detA hai aura usI taraha vikalpoM ke dhue~ meM burI taraha pha~sakara ghuTana anubhava karane lagatA hai, ghabarA uThatA hai aura pariNAma yaha hotA hai ki hiMsAdi AzravoM kA sevana kara anta meM mRtyu kA zikAra bana, durgati ko pAtA hai|| dhanI banane kI tIvra lAlasA kI taraha kIrti kI lAlasA paidA honA bhI bhayaMkara bAta hai| "maiM mantrI banU~ athavA rASTra kA garimAmaya sarvocca pada mujhe mila jAe !" saMkalpa jagate hI vikalpoM kI phauja binA kahe pIche par3a jAegI / vikalpa bhI kaise... kaise ?' 'cunAva lar3eM, paisoM kA pAnI karU~... anya dala ke ummIdavAra ko parAjita karane ke lie vividha dA~vapeMca laDAne kI yojanA banAU~...' Adi vikalpoM kI pUrti hetu hiMsA, asatyAdi AzravoM / pApoM kA AdhAra lete jarA bhI nahIM hicakicAtA / lekina yaha saba karane ke bAvajUda bhI vaha mantrI athavA sarvoccapada para AsIna ho hI jAtA hai, so bAta nahIM / balki pAgala avazya bana jAtA hai ! nAnAvidha pApoM kA bhAjana jarUra ho jAtA hai / jabaki sthiratA vaha ratnadIpa hai / jahA~ dhumravalaya kA kahIM nAmo-nizAna taka nahIM hai / 'maiM sadaiva apane AtmaguNoM meM tallIna rahu~... !' nimagna rahu~... !' yaha Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratA 2 bhAvanA hai ratnadIpa ! 'ataH isake liye maiM para padArthoM kI Asakti se kosoM dUra rahu~ / bAhya jagatako dekhanA, sunanA aura bhoganA... jaisI kriyAoM ko pUrI taraha se tyAga duuN| deva, guru aura dharmAcaraNa meM apane Apa ko lIna kara dU~ / tana-mana se dharmazravaNa aura dharmopAsanA meM kho jaauuN...|' yaha ratnadIpa kI prakhara jyoti hai / isase manomandira dedIpyamAna ho uThatA hai aura vikalpa-AzravAdi kA aMdhiyArA chinnabhinna ho jAtA hai| udIrayiSyasi svAntAdasthairya pavanaM yadi / samAdherdharmameghasya ghaTAM vighaTayiSyasi // 3 // 7 // artha : yadi anta:karaNa se asthiratA rUpI A~dhI paidA karoge, to niHsandeha dharmamegha-samAdhi kI zreNI ko bikhera doge| vivecana : jisa taraha sanasanAtI havA ke jhoMke aura AkAza meM uThI bhayaMkara A~dhI meghaghaTAoM ko chinna-bhinna kara detI hai, bikhera detI hai, ThIka usI taraha mAnasika asthiratA / caMcalatA bhI samAdhI-rUpI dharmamegha kI ghaTAoM ko bikhera detI hai| prakaTa honevAle kevalajJAna ko titara-bitara kara detI hai| 'dharmamegha' samAdhi (yoga) AtmA kI aisI zreSTha-sarvocca dazA avasthA ko kahA jAtA hai, jahA~ citta kI sabhI bhAvanAe~, vRttiyA~ zAnta bana jAtI haiM / taba vahA~ kisI zubha vicAra athavA azubha vicAra ke lie koI sthAna nahIM hotA / sAtha hI aisI koI caMcalatA aura asthiratA paidA hI nahIM hotI ki jisake kAraNa kevalajJAna prakaTa na ho ske| yaha to tuma bhalI bhA~ti jAnate hI ho ki mana ke paudgalika padArthoM meM pha~sane mAtra se hI AtmasvarUpa sambandhita zubha vicAra paidA hone se rahe ! dAna, zIla, paramArtha, paropakArAdi AtmakalyANakAraka zubha vicAra bhI Tika nahIM skte| isase eka kadama Age calakara yadi hama yaha vidhAna kareM to atizayokti na hogI ki, 'jahA~ koI zubha vicAra kAma kara rahA ho, vahA~ paudgalika sukha kI spRhA agara bIca meM A jAe to saba kucha maTiyAmeTa ho jAtA hai| jIvAtmA kA Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jJAnasAra patana hote dera nahIM lagegI / isa jagata meM jo bhI zubha vicAra evaM zuddha AcaraNa se cyuta huA hai, usake pIche isI paudgalika sukha kI spRhA se paidA huI asthiratA kA hI hAtha rahA hai / isake mUla meM paudgalika sukhoM kI spRhA hI rahI hai| 1 eka samaya kI bAta hai / yuvaka muni araNika AhAra - grahaNa hetu bAhara nikale / madhyAhna kA sUrya tapa rahA thA / mAre garmI ke loga bAga vyAkula ho rahe the| yuvaka muni bhI prakhara tApa se baca nahIM pAye / unakA mana udvigna aura udAsa thA / tabhI sAmane rahI prazasta aTTAlikA ke gavAkSa meM khar3I SoDazI para unakI najara pdd'ii| yuvatI kI bA~kI citavana aura dRSTikSepa se ve ghAyala ho gaye / unake saMyama jIvana meM vikSepa par3a gyaa| varSoM kI sAdhAnA khAka meM mila gayI / saMyamasAdhanA ko zubha vicAramAlA chinna-bhinna ho gayI / asthiratA ne apanA raMga dikhAyA | / puMDarika nareza kI pauSaghazAlA meM auSadhopacAra hetu Thahare kaMDarika muni citta pradeza para viSayavAsanA kI AdhI kyA uThI ? unakA tyAgI jIvana rasAtala meM calA gayA / zivapurI kA sAdhaka durgati ke dvAra para bhikSuka bana bhaTaka gayA / kyA tumheM aisA anubhava nahIM huA aba taka ? paramapitA paramAtmA kI ArAdhanA meM tuma AkaNTha DUbe hue ho ? tumhArA tana-mana aura roma-roma prabhubhakti meM otaprota ho uThA ho, vahIM kisI navayauvanA nArI para acAnaka tumhArI naz2ara paDa jAe... vaha tumhAre roma-roma meM basa jAe... / taba kyA hotA hai ? asthiratA kA udgama aura prabhu-bhakti meM vikSepa ! raMga meM bhaMga! zubhavicAradhArA cUrNa - vicUrNa ! cAritraM sthiratArupamataH siddheSvapISyate // yatantAM yatayo'vazyamasyA eva prasiddhaye // 3 // 8 // artha : yoga kI sthiratA hI cAritra hai aura isI hetu se siddhi ke bAre meM bhI kahA gayA hai / ataH he yatijanoM, yogiyoM ! isI sthiratA kI paripUrNa siddhi ke liye samucita prayatna kreN| (sadA prayatnazIla raheM) vivecana : asaMkhya AtmapradezoM kI sthiratA... sUkSma spandana bhI nhiiN...| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiratA 35 yahI siddha bhagavantoM kA cAritra hai| siddhoM meM kriyAtmaka cAritra kA pUrNatayA abhAva hotA hai / kyoMki kriyAtmaka cAritra meM Atmapradeza asthira hote haiN| jabaki siddha bhagavantoM kA eka bhI Atmapradeza asthira nahIM, apitu pUrNa rUpa se sthira hotA jisa AtmA kA antima lakSya 'siddha' bananA hai, use apanI samagra sAdhanA kA kendrasthAna 'sthiratA' ko, 'sthira vRtti' ko hI banAnA hogA / usakI pUrva taiyArI ke lie tIna yogoM ko sthira karane kA bharasaka prayAsa karanA pdd'egaa| usameM bhI sarva prathama kAyA, vANI aura mana ko pApa-pravRttiyoM se mukta kara aura usakI asthiratA ko dUra kara unheM puNyapravRttiyoM kI ora gatizIla banAnA hogaa| alabattA, puNyapravRtti meM bhI svAbhAvika AtmasvarUpa kI ramaNatA rUpI sthiratA kA abhAva hI hai| yahA~ bhI ise pAne ke liye kAyA ke mAdhyama se, puNyakarmopArjana karane ke liye dauDadhUpa, vANI ke mAdhyama se upadezadAna aura mana se puNyavRttiyoM ke manoratha aura yojanAyeM jArI rakhanI par3atI haiM / isake bAvajUda bhI Atmapradeza sadA asthira hote haiM / phira bhI yaha saba anivArya hai| pApakriyAoM se mukti pAne hetu puNyakriyAyeM Avazyaka haiM / 'puNyapravRtti meM bhI asthiratA kA bhAva kAyama hai, bAhya bhAva kA samAveza hai / ataH vaha tyAjya hai|' yadi isa vicAra ko mana meM banAye rakhoge to anAdi kAla se pApavRtti meM sarAbora banI AtmA kyA cuTakI bajAte hI pApapravRtti ko tyAga degI? kyA vaha AtmasvarUpa kI ramaNatA meM aharniza kho jAegI ? usase tAdAtmya sAdha legI ? isakA pariNAma kalpanA se viparIta hI yaha AegA ki 'puNya pravRtti meM bhI asthiratA hai| ata: vaha puNyapravRtti se mu~ha moDa legaa| dubArA usakI ora bhUlakara bhI nahIM dekhegA aura sirpha pApa-pravRttiyoM meM AkaNTha DUba jAegA! ataH sAdhaka ko cAhie ki vaha pApa-pravRttiyoM se mukta hokara apane mana ko sadA puNya-pravRttiyoM meM piroye rakha, vizuddha AtmasvarUpa meM ramaNatA rupI sthiratA kA apanA aMtima dhyeya-bindu mAnakara apanA jIvana vyatIta kare / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. amoha tana aura mana sthira bana, AtmabhAva meM pUrNarUpa se layalIna bana gaye to samajha lo moha kA nAza... moha kI mRtyu niHsaMdigdha hai| mana-vacana aura kAyA kI sthiratA meM se a-moha (nirmohI-vRtti) sahaja paidA hotA hai ! ataH moha ke mAyAvI AkramaNoM kI tilamAtra bhI ciMtA na karo ! - prastuta aSTaka meM se tumheM nirmohI banane kA adbhuta upAya milegA aura tamhArI prasannatA kI avadhi na rahegI / tumhArA dila mAre khuzI ke bAga-bAga ho utthegaa| isameM tumheM amUDha bana, sirpha jJAtA aura draSTA banakara, jiMdagI basara karane kA, apUrva Ananda prApta karane kA eka nayA adbhuta mArga dikhAyI degA ! ahaM-mameti mantro'yaM mohasya jagadAnthyakRt / ayameva hI najyUrvaH pratimantro'pi mohajit // 4 // 1 // artha : moharAjA kA mUlamantra hai : 'maiM aura merA / jo sAre jagata ko andhA ajJAnI banAnevAlA hai| jabaki isakA pratirodhaka mantra bhI hai, jo moha para vijaya hAsila karAnevAlA hai ! vivecana : jo andhA hai, use pathabhraSTa hote-bhaTakate dera nahIM lagatI / usameM jo bAhyarUpa se andhA hai vaha abhyAsa ke bala para prayatna karane para sIdhI rAha calatA hai, binA kisI roka-Toka ke gantavya sthAna para pahu~ca jAtA hai / lekina jisa ke Antara-cakSuoM para andhepana kI parte jama gayI haiM, vaha lAkha koziza ke bAvajUda bhI sanmArga para cala nahIM sakatA ! jaise sAMpa hamezA Ter3hAmer3hA hI calatA hai / sIdhA calanA usake svabhAva meM hI nahIM hotA / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amoha 37 jIvAtmA ke Antas-cakSu yoM hI bandha nahIM haiM, balki usa para mantra prayoga kiyA huA hai / AtmA svayaM apane para hI isa prakAra kA mantra prayoga karatA hai, jo use mohadevatA se virAsata meM milA huA hai / mantradAna karate samaya mohadevatA ne use bhalI-bhAMti samajhA diyA hai ki: 'jaba taka tuma isa mantra kA prayoga karate rahoge taba taka nirbAdha rUpa se svargasukha kA Ananda lUTate rahoge ! nAnAvidha riddhisiddhiyA~ tumhAre kadamoM meM AloDana karatI raheMgI / ' aura bAhya paudgalika sukha suvidhAoM ke lAlacI jIva ko yaha bAta bhA gayI, antara kI gaharAiyoM meM utara gayI ! phalataH usane avilamba mantra ko grahaNa kara liyAH 'ahaM-mam' aura Aja vaha vana-nagara, ghara-bAhara, masjida-mandira, dukAna-upAzraya-sarvatra isI mahAmantra kA jApa karatA bhaTaka rahA hai| Aja se nahIM anAdi kAla se bhaTaka rahA hai / moha ke kAraNa usakI divyadRSTi ke dvAra bilkula bandha haiN| vaha mokSa-mArga dekha nahIM paataa| isI taraha bhaTakatA huA vaha cAritrarUpI mahArAjA ke dvAra pahu~ca jAtA hai| vinIta bhAva se unakI zaraNa grahaNa kara apane tana-mana ke kaSTa, duHkha dUra karane kA anunaya karatA hai| "yadi tumheM apane tana-mana ke samasta duHkha, yAtanAoM se mukti pAnI ho to eka kAma karanA hogA !" prabhu "kahie !" moha dvArA pradatta mantra 'ahaM-mam'-maiM aura merA ko sadA ke lie tajanA hogA, bhulA denA pdd'egaa| "lekina yaha bhalA kaise sambhava hai ? anAdi kAla se aharniza maiM isa mantra kA jApa karatA AyA hU~, vaha mere roma-roma meM samAyA huA hai / ise bhUlanA mere balabUte kI bAta nahIM hai / lAkha cAhane para bhI maiM bhUla nahIM sakatA / " "koI bAta nahIM / lo yaha dUsarA mantra / Aja se hamezA isa kA jApa karate raho" aura cAritra-mahArAja ne use dUsarA mantra diyA: "nAhaM na mam (maiM nahIM.... merA nahIM) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jJAnasAra 'zuddhAtmadravyamevAhaM' 'zuddhajJAnaM' guNo mama' / 'nAnyo'haM na mamAnye' cetyaho mohAstramulbaNam // 4 // 2 // artha : moha kA hanana karanevAlA eka hI amogha zastra hai aura vaha hai : 'maiM zuddha Atma- dravya hU~ / kevalajJAna merA sthAyI guNa hai / maiM usase alaga nahIM aura anya padArtha mere nahIM haiN|' aisA ciMtana karanA / vivecana : "maiM dhanavAna nahIM, saundaryavAna nahIM, pitA nahIM, mAtA nahIM, manuSya nahIM, guru nahIM, laghu nahIM, zarIrI nahIM, zaktizAlI nahIM, sattAdhArI nahIM, vakIla nahIM, DaoNkTara nahIM, abhinetA nahIM ! to phira maiM kona hU~ ? 'maiM sirpha eka zuddha Atmadravya hU~ / ' saMsAra ke dhana-dhAnyAdi mere nahIM, mAtA-pitA mere nahIM, putra-putriyA~ mere nahIM, sattA merI nahIM, zakti merI nahIM, svajana mere nahIM, riddhi-siddhiyA~ merI nahIM / ' to phira merA kyA hai ! 'zuddha - jJAna kevalajJAna merA hai / meM usase alaga nahIM, balki sabhI dRSTi se abhinna hU~ / ' yaha bhAvanA / vicAra mohapAza ko chinna-bhinna karanevAlA amogha zastra hai, aNubama hai| matalaba yaha hai ki zuddha Atma- dravya kA prItibhAva, Atma- dravya se alaga pudgalAstikAya ke prItibhAva ko tahasa-nahasa karane meM sarvazaktimAna hai| sabhI taraha se samartha hai| jIvana kA uddezya honA cAhie Atma-tattva se prema karanA aura pudgala - tattva se kosoM dUra rahanA / isakA pariNAma yaha hogA ki jIvAtmA meM jaise-jaise Atma-tattva kA prItibhAva baDhatA jAyegA usa anupAta se pudgala-prIti ke bandhana TUTate jaayeNge| lekina usa bAta kI pUrI taraha se sAvadhAnI baratanI hogI ki Atma-tattva se premabhAva baDhAte hue kahIM pudgala athavA usake guNa ke prati hamAre mana meM prIti kI bhAvanA ruDha na ho jAeM ! hameM Atmadravya ke sAtha prema karanA hai / ata: sabase pahale hamArA dhyAna zuddha Atma- dravya para hI kendrita karanA hogA / isake lie hameM 'maiM zuddha Atma- dravya hU~,' kI bhAvanA se tarabatara hokara paraparyAyoM meM nihita 'ahaM - maiM' ke bhAva ko sadA ke lie miTA denA hogA / sAtha hI zarIra ke aMga- upAMga ke rupa-raMga se AkarSita ho mantramugdha hone kI vRtti ko hamezA ke lie tilAMjali denI hogI / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amoha moha ko parAjita karane ke lie paramArAdhya upAdhyAyajI mahArAja hameM zastra aura mantra-do zaktiyA~ pradAna kara rahe haiM / hameM ina donoM mahAzaktiyoM ko grahaNa kara moha para TUTa par3anA hai, AkramaNa karanA hai| usake sAtha yuddha ke lie sajaga, sannaddha honA hai aura jaba yuddha hI karanA hai to zatru ke vAra bhI jhelane hoMge / balki unake prahAroM kA, AghAtoM kA DaTakara sAmanA karanA par3egA / aisI sthiti meM zaraNAgati ke lie koI sthAna nahIM / usakA eka prahAra to hamAre dasa prahAra ! yuddha meM eka hI saMkalpa ho, bhAvanA ho : 'antima vijaya hamArA hai|' manuSya kI jiMdagI hI yuddha kA medAna hai| isameM kaI naravIra yuddha khelakara mohavijetA bane haiM / taba bhalA, hama kyoM na baneMge? jabaki hamAre pAsa to pUjyaupAdhyAyajI dvArA prasAdarUpa mile zastra aura mantra jaise do varadAna haiN| yo na muhyati lagneSu bhAveSvaudayikAdiSu / AkAzamiva paGkena, nA'sau pApena lipyate // 4 // 3 // artha : jo jIva lage hue audAyikAdi bhAvoM meM mohamUDha nahIM hotA hai vaha jIva jisa taraha kIcaDa se AkAza potA nahIM jA sakatA, ThIka vaise hI vaha pApoM se lipta nahIM hotA hai| vivecana : moha kI mAyA kA koI pAra nahIM hai / jise moha ke sAtha yuddha meM utaranA hai use usakI mAyAjAla se bhI bacakara rahanA hogA / jo usake mAyAjAla ko pUrI taraha samajha gayA hai, jAna gayA hai, vaha bhUlakara bhI usameM nahIM pha~segA / zatru kI mAyAjAla ekabAra samajha lene para bhalA, usake prati moha kaisA? moharAjA ne audAyikabhAva kI mAyAjAla samasta vizva para sAvadhAnI ke sAtha phailA dI hai / ajJAna, asaMyama, asiddhatA, chaha lezyAe~, cAra kaSAya, tIna veda, cAra gati aura mithyAtva, ityAdi audayika bhAva ke ikkIsa pradhAna aMga haiM / isa taraha kSAyopazamika-bhAva ke sabhI aMga jIvAtmA ko phaMde meM DAlanevAle, vazIbhUta karanevAle nahI haiM / lekina yadi vaha apane Apa meM aceta besudha rahe to vahA~ bhI usake lie phaMdA taiyAra hI hai ! ata: dAna, lAbha, bhogopabhoga, vIrya kI labdhiyA~ mati-ajJAna, zruta-ajJAna, vibhaMgajJAnAdi meM bandhate dera nahI lagatI, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vaha kSaNArdha meM phaMsa jAtA hai / jo AtmA azubha- bhAva ke bandhana ke vazIbhUta nahIM hotA, moharAjA use azubha bhAva meM phaMsAne ke lie sadA prayatnazIla rahatA hai / matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, dezavirati, sarvavirati, upazama - samakita cAritrAdi meM gatizIla hone ke uparAnta bhI yadi jIvAtmA ne Asakti kI, rAga-dveSa kiyA to samajhie mohajAla usakA zikAra karake hI rahegI ! usa jAla ko chinna-bhinna, nestanAbUda karane ke lie sUkSma mati aura yuddha - kauzalya kI pUrNarupa se AvazyakatA hai / tabhI usakA sarvadRSTi se uccATana ho sakatA hai / jJAnasAra kahane kA tAtparya yaha hai ki moharAjA bhale anekavidha bAhya - Abhyantara AkarSaNa paidA kare, apanI jAla phailAye, jIvAtmA ko usake vazIbhUta nahIM honA cAhie, balki usase dUra rahanA cAhie / taba moha kA kucha nahIM calegA / bAra-- bAra prayatna kara hAra jAyegA / jisa taraha koI vyakti AkAza ko malina karane ke liye kIcaDa uchAle to AkAza malina nahIM hotA, ThIka usI taraha moha dvArA uchAle gaye kIcaDa se AtmA malina nahIM hogI, nA hI pApa ke adhIna banegI ! kahA gayA hai ki arAga- adveSa ke kavaca ko moha ke tIkSNa tIra bhI bhedane meM pUrNatayA asamartha haiM ! pazyanneva paradravya-nATakaM pratipATakam / bhavacakrapurastho'pi, nAmUDhaH parikhidyate // 4 // 4 // artha : anAdi anaMta karma - pariNAmarupa rAjA kI rAjadhAnI - svarupa bhavacakra nAmaka nagara meM vAsa karate hue bhI ekendriyAdi nagara kI galI-galI meM nitya khele jAnevAle paradravya ke janma- jarA aura mRtyurupI nATaka ko dekhatI huI mohavimukta AtmA duHkhI nahIM hotI ! vivecana : moharAjA ne bhava-nagara kI galI-galI meM aura rAjamArgoM para apanI audayika bhAva kI majabUta jAla phailA rakhA hai aura galI-galI meM vAsa karatI ananta - jIvAtmAe~ usake suhAne jAla meM pha~sakara nirantara vividha ceSTAe~ karatI rahatI haiM / kAraNa, ve saba moharAjA ke mAyA - jAla ko kataI samajha nahIM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 amoha pAye haiN| ve isa sthiti se bilkula bekhabara jo haiM / janma, yauvana, jarA aura mRtyu meM zoka-harSa karatI huI AtmAe~ tIvra duHkha aura kleza kA anubhava karatI chaTapaTA rahI haiN| lekina bhavacakra nagara meM avasthita jIvAtmA, jo mUDhatA se mukta bana gayI hai, audayikabhAva jise apanI ora AkarSita nahIM kara sakate 'phira bhI moha kI nATyabhUmi para use niHsahAya, dIna bana kara aba bhI rahanA paDA hai, lekina sva aura para ke jIvana meM ghaTita vividha ghaTanAoM ko dekhane kI pravRtti meM AmUla parivartana A jAne ke kAraNa, vaha use sirpha 'mohaprerita mohaka nATaka' samajha, usake prati anAsakta, udAsIna ho gayI hai| use yaha dekhakara na kheda hai nA koI Ananda ! vaha sthitaprajJa jo bana gayI hai ! samagra sRSTi ko yahA~ eka nagara kI saMjJA dI gaI hai aura naraka gati, manuSya gati, tiryaMca gati aura devagati usake pradhAna rAjamArga haiN| inhIM rAja-mArgoM ke bhAgarupa avAntas-galiyoM ke rupa meM cAra gatiyoM ke avAntara bheda haiM / ina galiyoM meM aura rAjamArga para rahe asaMkhya, anaMta jIva isa nATaka ke vibhinna pAtra haiM, jinakI vividha ceSTAe~ nATaka kA abhinaya haiM ! jabaki samasta nATya-bhUmiraMgabhUmi kA sUtra-saMcAlana, digdarzana svayaM moharAjA karatA rahatA hai ! jisa taraha raMgabhUmi para janma kA dRzya hUbahU khaDA kara diyA jAtA hai, mRtyu kA sAkSAt abhinaya kiyA jAtA hai, lekina vaha vAstavika nahIM hotA ! kevala pAtroM ke abhinaya kauzalya kA kamAla hotA hai / dRSTA svayaM isa tathya ko bhalibhAMti jAnate haiM, samajhate haiM ! ata: janma hone para prasanna nahIM hote aura mRtyu ko lekara zoka-vihvala nahIM banate ! ThIka usI taraha sRSTi kI raMgabhUmi para janma, jarA aura mRtyu ke prasaMga upasthita hone para, jJAnIpuruSa katai vicalita nahIM hote / kyoMki ve isa tathya se avagata haiM ki AtmA kabhI janma nahIM letI, nahI mRtyu pAtI hai / vaha sahaja hI janma-maraNa kA abhinaya karatI hai| ataH vyartha hI zoka karane se kyA lAbha ? vikalpacaSakairAtmA, pItamohA''savo hyayam / bhavoccatAlamuttAla-prapaJcamadhitiSThati // 4 // 5 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra artha : vikalpa rupI madirA-pAtroM se sadA moha-madirA kA pAna karanevAlA jIvAtmA, sacamuca jahA~ hAtha U~ce kara, tAliyAM bajAne kI ceSTA kI jAtI hai vaise saMsAra rupI madirAlaya kA Azraya letA hai| vivecana : saMsAra yaha eka madirAlaya hai / subhaga, sundara aura sukhada moha-mAdaka madirA hai| vikalpa madirA-pAna kA pAtra hai ! anAdikAla se jIvAtmA saMsAra kI galiyoM kI khAka chAna rahA hai ! paudgalikasukha aura moha-mAyA ke vikalpoM meM AkaNTha DUba madonmatta bana gayA hai, naze meM dhutta hai| vaha kSaNArdha meM tAliyAM bajAtA nAcane lagatA hai to palaka jhapakate na jhapakate karatala dhvani karatA sudha-budha kho detA hai ! kSaNArdha meM khuzI se pAgala ho uThatA hai to kSaNArdha meM zoka-magna bana kraMdana karane lagatA hai ! kSaNArdha meM kImatI vastra paridhAna kara bAjAra ghUmatA najara AtA hai to kSaNArdha meM vastra-vihIna naMga-ghaDaMga bana dhUla cATatA dikhAyI detA hai ! abhI kucha samaya pahale 'pitA-pitA' kahate unakA galA bhara AtA hai to kucha samaya ke bAda hAtha meM DaMDA le, usa para TUTa par3atA hai ! eka-do kSaNa pahale jo mAtA 'merA putra merA putra'... kahate hue vAtsalya se ota-prota ho jAtI hai, to kSaNa meM hI zeranI bana usakI boTI-boTI nocane ke lie pAgala ho jAtI hai ! subaha meM 'mere prANapriya hRdayamandira ke devatA,' kahanevAlI nArI zAma Dhalate na Dhalate 'duSTa, cAMDAla' zabdoccAraNa karatI eka ajIba haMgAmA karate dera nahIM karatI ! moha-madirA kA nazA... vaiSayika sukhoM kI tamannA ! usameM aTakA jIva na jAne kaisA unmatta, pAgala bana maTaragastI karatA najara AtA hai ? jaba taka mohamadirA ke caMgula se AjAda na huA jAe, vikalpa ke madirA-pAtra pheMka na diye jAe taba taka nivikAra jJAnAnanda meM sthira-bhAva asambhava hai| jaba taka jJAnAnanda meM sthira na ho taba taka parama brahma meM magna honA to dUra rahA, usakA sparza taka kaThina hai / jabaki parama brahma meM magnatA sAdhe binA pUrNatA, Atma-svarUpa kI paripUrNatA aura anaMta guNoM kI samRddhi pAnA asambhava hai| sthiratA ke pAtra se jJAnAmRta kA pAna karanevAlI jIvAtmA hI vivekA, Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amoha vizuddha-vyavahArI bana sakatI hai| nirmalaM sphaTikasyeva sahaja rupamAtmanaH / adhyastopAdhisambandho jaDastatra vimuhyati // 4 // 6 // artha : AtmA kA vAstavika siddha svarupa sphaTika kI taraha vimala, nirmala aura vizuddha hai ! usameM upAdhi kA sambandha Aropita kara avivekI jIva Akula-vyAkula hotA hai| vivecana : yadi sphaTika-ratna ke pIche lAla kAgaja lagA huA hai, to vaha sphaTika lAla dikhAyI detA hai, taba agara koI tumheM pUche : "sphaTika kaisA hai ?" tuma kyA javAba doge? 'sphaTika lAla hai !' yU~ kahoge athavA 'sphaTika lAla dikhAyI detA hai !' Akhira javAba kyA doge? kyoMki lAlimA to usakI upAdhi hai, vaha mUla rUpa meM to lAla hai hI nahIM ! ThIka usI taraha hama AtmA ko leM / kyA vaha mUla rUpa meM ekendriya hai ? dvi-indriya hai ? yA paMcendriya hai ? usakA mUla raMga kyA zyAma, pIta, lAla athavA gorA hai ? moTApA, patalApana, charaharApana, U~cAI, cauDAI usakA vAstavika rUpa hai ? kyA vaha svAbhAvika rUpa meM zoka, harSa, viSAda, rAga dveSa ityAdi se yukta hai ? ina saba kA uttara inkAra meM hI aaegaa| sphaTika kI zyAmalatA, lAlimA aura gauratA ko parilakSita kara use lAla pIlA athavA gorA kahanevAlA manuSya mUrkha hai-eka nambara kA zekhacillo hai| usI bhA~ti jIvAtmA ke ekeMdriya, dvi-indriya, paMcendriya svarUpa ko dekhakara use ekendriya, dvi-indriya athavA paMceMdriya mAnanevAlA bhI nIrA matimaMda aura ajJAnI hai| usakI zyAmalatA, gauratA aura pItatA ko nirakha, use zyAma, pIta aura gaura samajhanevAlA bhI nipaTa mUrkha ke alAvA bhalA, kyA hai ? AtmA kA zyAma svarupa, usakI badasuratI, usake TeDhe vakra aMgopAMga ko dekhakara mana meM napharata paidA hotI hai, ThIka vaise hI usakI gauratA, sughaDatA saundarya ke darzana kara prIti-bhAva utpanna hotA hai / vaha eka prakAra kI jaDatA nahIM to aura kyA hai ? kyoMki vaha jarA bhI nahIM socatA ki yaha to AtmA ke Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra zarIra kA bAhya raMga-rupa, guNa mAtra hai / vAstava meM to AtmA sphaTika-ratna kI taraha nirmala, vimala aura vizuddha hai / na to usakA svarUpa kAlA athavA gorA hai, nA hI usakI AkRti sundara athavA beDola hai| yaha saba karmoM kA khela hai| AtmA karma kI chAyA se DhakI huI hai aura ye saba usake vibhinna pratibimba hai| mohadRSTi ko cUra-cUra karanevAlA yaha ciMtana, vizuddha AtmasvarUpa kA ciMtana-manana, kitanA to alaukika aura prabhAvazAlI hai ? zakti sampanna hai ? isakI pratIti tabhI ho sakatI hai jaba isakA sahI rUpa meM prayoga kiyA jAe / korI bAteM karane se kAma nahIM banegA / pUrNatA pAne ke lie hameM tana-mana se pravRtta hokara isakA amala karanA hogA / tabhI parAye ko apanA mAnane kI jaDatA dUra hogI aura anta:cakSu ke dvAra khula jaaeNge| anAropasukhaM mohatyAgAdanubhavannapi / / AropapriyalokeSu vaktumAzcaryavAn bhavet // 4 // 7 // artha : yogI, moha-tyAga se (kSayopazama se) Aroparahita svAbhAvikasukha anubhava karate hue bhI rAta-dina asatyAcaraNa meM khoye mithyAtvI jIvoM ko, apanA anubhava kahane meM Azcarya karatA hai / vivecana : vItarAga sarvajJa bhagavata dvArA pratipAdita yogamArga para niraMtara gatizIla yogI puruSa, devAdhideva kI ananya kRpA se jaba moha kA kSaya-upazama karanevAlA banatA hai aura usa para chAye mohAdi-AvaraNa ke prabhAva ko nahIvat banA detA hai, taba AtmA ke svAbhAvika (karmodaya se amizrita) sukhoM kA anubhava karatA hai| aise naisargika AtmIya sukha ke anubhavI mahAtmA ke samakSa jaba sAmAnyajanoM kI bhIDa ubhara Ae, jisa para mohanIya karma kA ananya prabhAva ho, taba unheM kyA upadeza diyA jAe, yaha eka yakSa prazna hotA hai / nA to ve apane svAbhAvika sukha ke anubhava kI bAta kaha sakate haiM nahIM jisakI vaha sukha mAna rahe haiM, use 'sukha' kI saMjJA de sakate haiM / taba ve asamaMjasa meM par3a jAte haiM / ajIba kazamakaza me phaMsa jAte haiM ki, 'isa prajA ko kyA kahA jAe ?' Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amoha jo jIvAtmAe~ niraMtara bAhya paudgalika sukha meM hI ota-prota haiM, nimagna haiM, unake samakSa svAbhAvika sukha ke anubhava kI bAta hAsyAspada bana jAtI hai| aise samaya Atmika sukha kI anubhavI AtmA, paudgalika sukha ko 'vAstavika sukha' ke rUpa meM usakA varNana karane meM asamartha hotA hai| kyoMki jJAnIpuruSa kI dRSTi meM paudgalika sukha, karmodaya se utpanna riddhi-siddhi aura sukha-saMpadA mAtra duHkha hI duHkha, anaMta pIDAoM kA kendra-sthAna jo hai / ... taba kucha mahattvapUrNa bAtoM kA patA. lagatA hai, jo jIvAtmA ke lie mahattvapUrNa mArgadarzana haiM : * mohanIya karma kA kSayopazama kiye binA AtmA ke svAbhAvika sukha kA anubhava milanA asambhava hai| aise svAbhAvika sukha kA anubhavI vaibhAvika sukha meM bhI duHkha kA hI darzana karatA hai, use vaha 'sukha' nahIM lagatA / bAhya jagata ke sukha meM sarobAra jIva Atmasukha kI bAta samajhane se inkAra kare, taba bhI usa para gussA karane ke bajAya mana meM karuNA bhAva hI rkheN| Atmasukha ko anubhavI jIvAtmA kA sambandha bAhya sukhoM meM khoye jIva ke sAtha kadApi TIka nahIM sakatA / yazcirpaNavinyasta-samastA''cAracArudhIH / kva nAma sa paradravye-'nupayogini muhyati ? // 4 // 8 // artha : jo jJAnarUpI darpaNa meM pratibiMbita samasta jJAnAdi pA~ca AcAra se yukta sundara buddhimAna hai-aisA yogI, bhalA, anupayogI aise paradravya meM kyoM mohamUr3ha banegA? vivecana : darpaNa meM apane samasta avayavoM kI sundaratA ko nihAra manuSya apane Apa meM Anandita hokara jhuma uThatA hai aura use adhika sundara evaM AkarSaka banAne ke lie sadA pravRttimaya rahatA hai / usakA sukha lUTane, sundaratA meM adhikAdhika vRddhi karane hetu bAjAra meM jAtA hai, bAhya jagata meM bAvarA bana prAyaH bhaTakatA rahatA hai aura samaya samaya mohita ho uThatA hai / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jJAnasAra jabaki jo AtmA apane samasta abhyaMtara avayavoM ko jJAna ke darpaNa meM nirakhanija sundaratA ko AtmasAt karatA hai, usakA kRtrima pradarzana karane, bAhya dikhAve ke lie use bAharI duniyA meM kabhI bhaTakanA nahIM par3atA / kyoMki yaha saundarya, bAhya sApekSa jo nahIM hai| isake sukhoM kA anubhava karane ke lie duniyA ke bAjAra kI khAka nahIM chAnanI par3atI / taba bhalA, vaha bAhya padArthoM ke prati mohita kyoM hogI ? usake dila meM unake prati Asakti kyoM kara paidA hogI ? jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra evaM vIryAcAra, ye pA~ca AcAra AtmA ke abhyaMtara ramaNIya avayava haiM ! darpaNa meM dekhe binA vaha apanI sundaratA aura ramaNIyatA kA vAstavika darzana nahIM kara sakatI / jJAna - AtmasvarUpa yaha darpaNa hai| isameM jaba jJAnAcArAdi pA~ca AcAroM ke anupama saundarya kA darzana hotA hai taba jIvAtmA jhUma uThatI hai, parama Ananda kA anubhava karatI hai / usameM AkaNTha DUba jAtI hai, unmatta ho gote lagAne lagatI hai / vaha eka prakAra ke anirvacanIya sukhAnubhUti meM kho jAtI hai / pariNAmasvarUpa use bAhya padArtha, paradravya nIrasa nisteja aura AkarSaNavihIna lagate haiM aura phira jo padArtha nIrasa svAdahIna, phIkA aura anAkarSaka lage, usake prati bhalA, kyA mohabhAvanA paidA ho sakatI hai ? yaha asambhava hai ! paradravya taba taka hI mana ko malina, mohita karane meM samartha hotA hai jaba taka zIze ke darpaNa meM manuSya apanA saundarya aura vyaktitva ko dekhane kA prayatna hai / vaha jaise jaise AtmasvarUpa ke darpaNa meM apane vyaktitva ko (jJAna... darzana.... cAritra Adi) sundaratA ko gaura se dekhane kA prayatna karatA hai, vaise vaise para dravyoM ke prati rahI Asakti, prIti-bhAva kama hone lagatA hai / karatA kahane kA tAtparya yaha hai ki jyoM-jyoM jJAnAcArAdi pA~ca AcAroM ke pAlana kI gati bar3hatI jAegI tyoM-tyoM Atma-svarUpa kI sundaratA meM baDhotarI hone se para-dravya ke sambandha meM jIvAtmA kI Asakti kama hone lagatI hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. jJAna amohI bananA matalaba jJAnI bananA / AtmA para se moha kA AvaraNa dUra hote hI jJAna kA prakAza dedIpyamAna ho uThatA hai / jJAnajyoti prajvalita ho uThatI hai| a-mohI kA jJAna bhale hI eka zAstra, eka zloka athavA eka zabda kA kyoM na ho, vaha jIvAtmA ko nirvANapada kI ora baDhAne meM aura prApti meM pUrNatayA zaktimAna hotA hai| jisa jJAna ke mAdhyama se AtmasvabhAva kA bodha hotA hai, usako hI vAstavika jJAna kahA gayA hai| vAda-vivAda aura visaMvAda nirmANa karanevAlA jJAna, jJAna nahIM hai| a-mohI AtmA prAyaH vAdavivAda aura visaMvAda se pare rahatA hai| dhyAna meM rakhiye ! thor3A bhI amohI bana, isa aSTaka kA adhyayana-manana aura cintana karanA / tabhI jJAna ke vAstavika rahasya ko Apa AtmasAt kara skeNge| majjatyajJaH kilAjJAne, viSTAyAmiva zUkaraH / / jJAnI nimajjati jJAne, marAla iva mAnase // 5 // 1 // artha : jaise sUara hamezA viSTA meM magna hotA hai, vaise hI ajJAnI sadA ajJAna meM hI magna rahatA hai / jaise rAjahaMsa mAnasarovara meM nimagna hotA hai, ThIka usI taraha jJAnI puruSa jJAna meM nimagna hotA hai| vivecana : manuSya bAra-bAra kahA~ jAtA hai, punaH punaH use kyA yAda AtA hai, vaha kisakI saMgata meM apanA adhikAdhika samaya vyatIta karatA hai, kyA sunanA usako priya hai, kyA jAnanA vaha pasanda karatA hai ? yadi isakA sAvadhAnI ke Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra sAtha sUkSmAvalokana kiyA jAya, to jIvAtmA kI Antarika bhAvanA kI thAha pAyI jA sakatI hai / usakI sahI ruci, anurAga kA patA laga sakatA hai / jahA~ sirpha bhautika aura vaiSayika sukha-duHkha kI carcA hotI ho, padgalAnandI jIvoM kA sahavAsa hI priya ho, kupadArthoM kI carcA calatI ho, mithyAtvI kisse-kahAniyA~ kahI jAtI hoM aura indriyoM ko tRpta karanevAlI bAteM sunanA hI priya ho, isase usakI parakha hotI hai ki usakA sahI AkarSaNa bhautika, vaiSayika padArthoM kI ora hai / usakA anurAga kAma-vAsanAdi sukhoM ke prati hI hai| hAlA~ki yaha saba AkarSaNa, anurAga, cAha, bhAvanAdi vRttiyA~ jIvAtmA kI ajJAnatA hai, mohAndhatA hai aura usakI avasthA mala-mUtra se bhare gaMde nAle meM gotA lagAte ekAdha sUara jaisI hai| jabaki jo jJAnI haiM, vAstavadarzI-satyadarzI haiM, unakA dhyAna sadaiva jahA~ Atmonnati va AtmakalyANa kI carcA hotI ho, usa tarapha hI jAegA / use AtmajJAnI-janoM kA satata samAgama hI pasanda AegA / usake hRdaya meM AtmasvarUpa aura usase tAdAtmya sAdhane kI bhAvanA hI banI rhegii| usake mu~ha se AtmA, mahAtmA evaM paramAtmA kI kathAyeM hI sunane ko mileMgI aura inhIM kathAoM ke paThana-pAThana meM vaha sadA khoyA dikhAyI degA / jisa taraha rAjahaMsa mAnasarovara meM mukta mana se krIDA karatA dRSTigocara hotA hai| usakI vaha sthiti sabhI dRSTi se pragatiparaka aura unnatizIla hotI hai| sAdhaka AtmA kA pharja hai ki vaha apanA Atma-nirIkSaNa karate samaya sadaiva yaha prazna uThAye ki "maiM jJAnI hU~ athavA ajJAnI ?" aura isakA nirAkaraNa bhI apane Apa antarmana kI gaharAIyoM meM jAkara kareM / satya kisI se chipA nahIM rahegA / yadi use apanI sthiti ajJAnatA se paripUrNa lage, to phaurana use jJAnakSetra ko vistRta aura vikasita karane meM juTa jAnA cAhie / yaha prakriyA jaba taka kevalajJAna kI prApti na ho, taba taka abAdha rUpa se, nirantara calanI cAhie / nirvANapadamapyekaM, bhASyate yanmuhurmuhuH / tadaiva jJAnamutkRSTaM, nirbandho nAsti bhUyasA // 5 // 2 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 artha : eka bhI nirvANasAdhaka pada jo ki bAra-bAra AtmA ke sAtha bhASita kiyA jAtA hai, vahI zreSTha jJAna hai / jyAdA jJAna-prApti yAnI jyAdA par3hAI kA Agraha nahIM hai / jJAna vivecana : hamArA yaha kataI Agraha nahIM hai ki tuma anekavidha granthoM ko par3ho, unakA paThana-pAThana aura avagAhana karo / nA hI yaha Agraha hai ki vistRta jAnakArI kA acchA-khAsA bhaNDAra khar3A kara do| balki hamArA sirpha itanA hI Agraha hai ki nirvANasAdhaka pada, grantha athavA zloka kA sUkSma abhyAsa kara leM / usameM ekarUpa ho jAyeM, satata usakA hI raTana aura cintana-manana karate raheM, to ber3A pAra lagate dera nahIM lagegI / mokSa kI maMjila kI tarapha gatizIla karanevAlA ekAdha cintana bhI tumheM AloDita, plAbita kara gayA, to vaha saccA jJAna hai| jJAna ko utkRSTa banAne ke liye nimnAMkita cAra sUtra atyanta mahattvapUrNa haiM : * hAtha meM rahA grantha banda kara dene ke bAda bhI granthokta vicAroM kA cintanaparizIlana satata calate rahanA cAhiye / jaise-jaise granthokta vicAroM ke parizIlana meM vRddhi hotI jAe, vaise-vaise tattvopadezaka parama kRpAlu vItarAga bhagavanta ke prati prIti - bhAvanA aura gurujanoM ke prati zraddhA-bhAvanA, kRtajJa - bhAva, tattvamArga ke prati utkaTa AkarSaNa Adi hamAre hRdayapradeza meM paidA hone cAhie / 1 * tattva kA vivecana hamezA zAstrokta paddhati aura yuktiyoM ke mAdhyama se karanA cAhie | Agamokta zailI ke anusAra honA caahie| matalaba, hamAre dvArA kiyA gayA vivecana zAstrapaddhati ke anusAra honA cAhie / AgamavirodhI bhAvanA se yukta nahIM honA cAhie / * jisa taraha tattvacintana kI gati bar3hatI jAegI, usI taraha kaSAyoM kA unmAda zAnta hotA jAegA / saMjJAoM kI burI AdateM kama hotI jAyeMgI aura gAravoM ( rasa - Rddhi - zAtA) kA unmAda manda hotA jAegA / ekabAra gurudeva ne apane ziSya 'mASatuSa muni' ko nirvANasAdhaka aisA eka pada diyA : 'mA ruSa... mA tuSa / ' arthAt 'na kabhI dveSa karo, na kabhI rAga Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 50 karo' / lagAtAra bAraha varSa taka mahAmuni ne isI pada kA satata cintana-manana kiyA, usakA sUkSmatA se parizIlana kiyA / phala yaha huA ki bAraha varSa kI avadhi ke bAda ve mokSa - pada ke adhikArI bane / sirpha eka hI pada ke cintanamanana se unheM siddhi milI : 'mA ruSa, mA tuSa' kyoMki unake lie yaha pada eka prakAra kA utkRSTa jAdU bana gayA aura unheM mukti - pada kI prApti huI / - tattvacintana meM apane Apa ko vilIna kara denA, layalIna kara denA hI ucca koTi kA jJAna hai / svabhAvalAbhasaMskArakAraNaM jJAnamiSyate / dhyAndhyamAtramatastvanyat, tathA coktaM mahAtmanA // 5 // 3 // artha : aise jJAna kI icchA karate haiM, jo Atma-svarupa kI prApti kA kAraNa ho / isase adhika sIkhanA / abhyAsa karanA, buddhi kA andhApana hai / isI prakAra mahAtmA pataMjali ne bhI kahA hai / vivecana : jJAna vahI hai, jo Atmasvarupa kI prApti hetu jIvAtmA ko nirantara baDhAvA detA rahatA hai| AtmasvarUpa ko jAnane kI mana meM vAsanA jagAtA hai / vAsanA vaha hai, jo kisI viSaya ko gaharAI se jAnane kI pravRtti mana meM paidA karatI hai| use pAne ke liye athaka parizrama karane kI preraNA detI hai, usake pIche hAtha dhokara par3ane ke liye ukasAtI rahatI hai / jaise, yadi kisIko kisI yuvatI ke prati vAsanA jagI, masalana vaha use vazIbhUta karane ke liye satata kAryazIla rhegaa| usake mana meM sote-jAgate, uThate-baiThate, ghUmate-ghAmate kevala eka hI vicAra rahegA' : 'usa yuvatI ko kaise prApta kiyA jAya ? aura usakI hara pravRtti use pAne kI rhegii| yaha vAsanA paidA kisane kI ? usake pIche kaunasI zakti kAma kara rahI hai ? yaha vAsanA yuvatI ke manohara darzana se paidA huI / matalaba, yuvatI - viSayaka jJAna ke kAraNa hI vAsanA usake mana meM jagI / 1 yahI zAzvat satya hai, jo yahA~ bhI lAgu par3atA hai / AtmasvarUpa kA jJAna hote hI vaha jJAna jIvAtmA ko avirata rUpa se AtmasvarUpa ke vicAroM meM hI mana kara detA hai aura usakI prApti ke liye Avazyaka puruSArtha / pravRttiyA~ karane Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 ke liye uttejita karatA rahatA hai aura, aise hI jJAna kI hameM AvazyakatA hai| hameM aise jJAna kI katai garaja nahIM, jisase jaise-jaise granthAbhyAsa baDhatA jAe, adhyayana kI pravRtti bar3hatI jAe, vaise-vaise pudgala-viSayaka Asakti / cAha kI gati meM bhI baDhotarI hotI jAe / isase to rAgavRddhi aura dveSavRddhi ke alAvA aura kucha nahIM hogA / phalata: mana meM asat aisI rasa-Rddhi aura zAtA kI lolupatA nirbAdha gati se baDhatI jaaegii| . bhagavAna sudharmAsvAmI ne jaMbukumAra ko pratibodha / jJAna-dAna diyA aura ve saMsAra-sAgara se taira gaye / pAra laga gaye / khaMdhakasUrijI ne apane pA~ca sau ziSyoM ko jJAna (pratibodha) diyA / pA~ca sau ziSyoM meM isI jJAna ke bala se AtmasvarUpa prApti kI vAsanA jagI / phalasvarUpa, ise hAsila karane ke liye unhoMne kolhU meM pIsa jAnA behatara samajhA / are, vAsanA ke khAtira manuSya kyAkyA nahIM karatA? eka bAra vAsanA paidA honI cAhiye / phira kolhU meM pIsa jAnA duSkara nahIM hai, nA hI agni meM jala jAnA kaThina hai| usake lie parvata se chalAMga lagAnA, bhUkha aura pyAsa se asthi-piMjara bananA, boTI-boTI kaTavAnA... Adi bAteM asAdhyAya nahIM balki sAdhya haiN| hA~, aisI tIvra vAsanA jIvAtmA meM paidA honI cAhiye / vAsanA ko tIvra banAnevAlI, bar3hAvA denevAlI, use uttejita karanevAlI eka hI zakti hai aura vaha hai jJAna / hameM aise hI jJAna kI jarUrata hai / yahI jJAna upAdeya hai| isake alAvA jo jJAna hogA, vaha to sirpha chalAvA hai| mahAtmA pataMjali ne yahI kahA hai aura yaha bAta sarvasammata hai| . vAdAMzca prativAdAMzca vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau // 5 // 4 // artha : nirarthaka vAda (pUrvapakSa) aura prativAda (uttarapakSa) meM phaMse jIva kolhU ke baila kI taraha tattva kA pAra pAne meM pUrNatayA asamartha hote haiN| .. vivecana : jisa zAstra jJAna se antarzatruoM para vijaya pAnA hai, bAhya pArthiva jagata se anta: cetanA kI ora gatimAna honA hai, are jIva ! usI zAstra ke sahAre tU nirarthaka vAda-vivAda meM ulajhakara raha gayA? jo iSTa hai, use chor3a diyA aura jo aniSTa hai, usake pIche laga gayA ? rAga aura dveSa kA zaraNAgata Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ho gayA aura apane Apa ko, apane AtmasvarUpa ko bhUla - bhAlakara saMsAra ke yaza-apayaza meM AkaNTha DUba gayA ! jJAnasAra yaha saba karane ke pahale bhale AdamI, itanA to soca ki tere pAsa jo zAstra haiM, grantha haiM aura jJAna kI apUrva nidhi hai, use acchI taraha jAna pAyA hai kyA ? usakA sahI artha - nirNaya kara sakA hai kyA ? Aja isa jagata meM kevalajJAnI parama puruSoM kA vAsa nahIM hai, nA hI manaH paryavajJAnI athavA avadhijJAna ke adhikArI mahAtmA yahA~ vidyamAna haiM / taba bhalA, anaMtajJAna ke svAmI parama manISiyoM dvArA racita aura pratipAdita zAstroM ko tU alpamati se samajhane kA, AtmasAt karane kA dAvA karatA hai ? yaha kaisI viDaMbanA hai ? aura phira tere dvArA lagAyA gayA artha hI sahI hai; sare-Ama kahane kI ghRSTatA karatA hai ? dUsaroM ke artha - nirNaya ko bebuniyAda karAra dekara vAda-vivAda karane kI nAhaka ceSTA karatA hai ? tU bhalI-bhA~ti samajha le ki terI mati alpa hai, zrutajJAnAvaraNa kA kSayopazama ati manda hai / aisI sthiti meM tere pAsa jo zAstrajJAna hai, vaha anizcita artha se yukta hai| isake balabUte para tU varSoM taka vAda-vivAda karatA rahegA, phira bhI usakA pAra nahIM pA sakegA / usake vAstavika artha ko samajhane meM asaphala siddha hogA / jJAna ke paramAnanda kA mukta mana se upabhoga nahIM kara skegaa| sambhava hai ki vAda-vivAda aura vitaMDAvAda meM tU vijayI hogA aura usakA Ananda tere roma-roma ko pulakita kara degA / lekina yaha na bhUlo ki vaha Ananda kSaNika hai, kSaNabhaMgura hai aura vaibhAvika hai| ke vAda-vivAda kara tattva ke sAkSAtkAra kI apekSA rakhanA, dina meM tAre dekhane kA dAvA karane jaisI bAta hai / jisa taraha kolhU kA baila lagAtAra bAraha ghaMTe taka avizrAma zrama karane ke bAvajUda apanI jagaha se eka kadama bhI, tilamAtra bhI Age nahIM bar3hatA | ataH he Atman ! tU apanI A~khoM para yaza - prApti, kIrti - prApti, sampatti aura saMpadA pAne kI paTTI bA~dhakara andhI dauDa to lagA rahA hai, lekina kSaNArdha ke liye Thahara kara, apanI A~kha kI paTTI haTAkara to jarA dekha ki tU AtmasvarUpa kI maMjila taka pahu~cA bhI hai ? karmarAjA ne apane mAyA - jAla meM pha~sAkara terI A~kha para paTTI bA~dha dI hai aura tU hai ki bhramita bana, usI karma Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna nirdhArita bhava-cakra ke phere lagA rahA hai, cakkara kATa rahA hai / _matalaba yaha ki vAda-vivAda se alipta rahakara zAstrajJAna ke mAdhyama se AtmasvarUpa kI ora gatizIla honA hI hitAvaha hai / svadravyaguNa-paryAyacaryA varyA parA'nyathA / iti dattAtmasaMtuSTirmuSThijJAnasthitimuneH // 5 // 5 // artha : apane dravya, guNa aura paryAya meM pariNati zreSTha hai / para-dravya, guNa aura paryAya meM pariNati ThIka nahIM / ' isa taraha jisane AtmA ko saMtuSTa kiyA hai, aisA saMkSipta rahasyajJAna, munijana kI maryAdA mAnI gayI hai| vivecana : he munivarya ! tumane apane lie samasta jJAna kA kauna sA rahasya pA liyA hai ? kyA ukta rahasyajJAna se tuma apane Apa ko saMtuSTa kara paaye| ho ? 'para dravya, paraguNa aura para paryAya meM paribhramaNa kara, tuma parizrAnta bana gaye ho, thaka gaye ho / anAdi kAla se 'para' meM paribhramaNa kara tuma saMtuSTa nahIM ho, balki uttarottara tumhAre asaMtoSa meM vRddhi hI hotI rahI hai| aba use saMtuSTa karanA jarUrI hai| sAtha hI yaha kadApi na bhUlo ki paradravya, guNa aura paryAya meM abhI varSoM bhaTakane ke bAvajUda AtmA ko saMtoSa nahIM hogA, balki usake asaMtoSa meM baDhotarI hI honevAlI hai| 'he Atman ! tuma apane meM hI pariNati kro| tuma svayaM vizuddha Atmadravya ho / ataH usameM ramaNa karo / tU apane meM nihita jJAna, darzana, cAritrAdi guNoM meM tanmaya ho jA / tU apanI vartamAna tInoM avasthA kA dRSTA bana / tere traikAlika paryAya vizuddha haiM / ataH una vizuddha paryAyoM meM pariNati kara le / kyoMki yahI pariNati sarvazreSTha hai|' ___he Atman, paradravya-guNa-paryAya ke prati Asakti rakhanA mithyA hai, galata hai| ata: usakA tana-mana se tyAga kara do / phalataH apane zarIra, bhavana, dhana-dhAnyAdi saMpadA, rasa-rUpa, gandha, sparza, zabda Adi kA moha na kara, nA hI zarIra, sampatti, rUpa-rasAdi para-padArthoM kI parivartanazIla avasthAoM meM bhI Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra rAga-dveSa ko jIvana meM sthAna de / isa taraha pratyeka muni kA kartavya hotA hai ki vaha apane Apa ko, apanI AtmA ko saMtuSTa kare... karate rahanA cAhie aura yahI usakA rahasyajJAna hai / arthAt yaha mAna kara ki muni kA darzana-jJAna-cAritra se bhinna astitva hI nahIM hai| use sadaiva jJAna, darzana cAritramaya AtmA meM kho jAnA cAhie aura yahI usakA parama kartavya hai / ataH isake liye upayukta bhAvanA kA sadA-sarvadA apane mana meM cintana-manana karate rahanA atyanta Avazyaka hai| sAtha hI, jahA~ kahIM usake citta kI parapudgala ke prati Asakta hone kI sambhAvanA paidA ho, use isa saMkSipta rahasyajJAna kA AdhAra le, khuza kara, turanta roka lenA cAhie / moha ko ukhAr3a pheMkane ke liye 'rahasyajJAna' eka amogha zastra hai| asti ced granthibhijjJAnaM, kiM citraistaMtrayaMtraNaiH / ... pradIpA: kvopayujyante, tamojI dRSTireva cet // 56 // artha : granthibheda se milA jJAna jaba tumhAre pAsa hai, taba bhalA, anekavidha zAstroM ke bandhanoM kI AvazyakatA hI kyA hai ? yadi andhakAra kA ucchedana karanevAlI A~kha tumhAre pAsa hai, to dIpamAlA tumhAre kisa upayoga meM AyegI? vivecana : jisa manuSya kI A~khoM meM hI itanI tejasvitA hai ki jo ghane andhere ko chinna-bhinna karane meM zaktimAna hai, taba use dIpazikhA kI kyA garaja? ThIka usI taraha jisa AtmA ne moha-mAyA kI granthiyoM ko vidIrNa kara liyA hai aura AtmasvarUpa kA sAkSAtkAra ho gayA hai, usake liye bhalA anekavidha zAstroM kA jJAna kisa kAma kA ? prabala rAga-dveSa kI pariNatimaya granthi ke bhedane se AtmA meM samyaktva kA prAdurbhAva hotA hai, usakA prakhara prakAza AtmA meM phaila jAtA hai / lekina granthibheda kI bhI kucha zarte haiM / 1. saMsAra-paribhramaNa kI avadhi sirpha 'ardha pudgala parAvarta' bAkI ho / 2. AtmA bhavya ho aura 3. AtmA paryApta saMjJI paMcendriya ho / taba vaha granthibheda karane ke liye zaktimAna hai / granthibheda ke pazcAt samyakatva kI bhUmikA para avasthita AtmA meM pratibhAsa jJAna Tika nahIM sktaa| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna 55 arthAt ihaloka-paraloka ke bhautika padArthoM ke prati jaba-jaba vaha AkarSita hotA hai, taba unheM tAttvika dRSTi se dekhatA hai, jJAnI janoM kI najara se dekhatA hai| matalaba, kyA AtmA ko hitakArI hai aura kyA ahitakArI hai, isakA use pUrA AbhAsa hotA hai / jaba taka AtmA ko ihaloka - paraloka meM vAstavika hita-ahita kA pratibhAsa / sahI jJAna nahIM hotA, taba taka yaha samajhanA cAhie ki usakA granthibheda nahIM huA hai, balki vaha mithyAtva kI bhUmikA para hi sthita hai / saMsAra meM rahe kisI rUpa, rasa, gandha, sparza athavA zabda kA sAkSAtkAra hone para 'yaha merI AtmA ke liye hitakArI hai athavA ahitakArI ?' samajhane kI kalA yadi hameM hastagata ho jAe, taba ni:saMdeha hamAre bhAva cAritra aura tattvapariNati kI maMjila dUra nahIM hai / Atma-pariNati ke avirata abhyAsa, cintanamanana se tattva - pariNati yukta jJAnopArjana hotA hai / agara hameM Atma- pariNati yukta jJAna (granthibheda se utpanna ) prApta ho gayA hai, to phira vividha zAstroM ke bandhanoM kA prayojana hI kyA hai ? zAstrAbhyAsa aura paThana, cintana granthibheda ke liye hI kiyA jAtA hai / ataH granthibheda ke hote hI AtmA meM se jJAnaprakAza prakaTa hotA hai / mithyAtvazailapakSacchid, jJAnadambholizobhitaH / nirbhayaH zakravad yogI, nandatyAnandanandane // 5 // 7 // artha : mithyAtva rupI parvata kI coTiyoM ko chedanevAle aura jJAnarUpI vajra se suzobhita sarvazaktimAna indra kI taraha nirbhaya yogI sadaiva AnandarupI nandanavana meM keli-krIr3A karatA hai, sukhoM kA anubhava karatA hai / vivecana : devarAja indra ko bhalA bhaya kaisA ? jisake pAsa asIma AkAza kI kSitijoM ko pAra karanevAlA, uttuMga parvata zikharoM ko cUra-cUra karane meM zaktizAlI vajra jaisA sarvocca zastra hai, use bhalA kisa bAta kA Dara ? vaha to sadA sarvadA svargIya Ananda ke nandana-vana meM keli karatA rahatA hai / usakA citta prAyaH nirbhaya aura abhrAnta hotA hai / isI bhA~ti yogIrAja ko bhaya kaisA ? jisake pAsa mithyAtva ke hima zikharoM ko Anana-phAnana meM chedanevAlA ekameva zastra 'jJAna' jo hai / jJAna vajra Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra ke samAna apane Apa meM sarvazaktimAna hai / use Dara kisa bAta kA ? vaha to suhAne Atmapradeza ke svarga meM... AtmAnanda ke nandanavana meM nirbhaya bana hamezA ramaNa karatA apUrva sukha kA upabhoga karatA hai / yahA~ munijanoM ko devarAja-indra kI upamA dI gayI hai| jaise kSaNArdha ke liye bhI indra vajra ko apane se dUra nahIM karatA, ThIka usI taraha munijanoM ko bhI sadaiva Atma-pariNati rUpa jJAna ko apane pAsa banAye rakhanA cAhie / tabhI ve nirbhaya / nirdhAnta raha sakate haiM aura Atmasukha kA vAstavika Ananda pA sakate haiM / bhagavAna mahAvIra ne gautama se eka bAra kahA thA : samayaM goyama ! mA pmaaye|' isa vacana kA rahasya-sphoTa yahA~ hotA hai| unhoMne kahA thA : "he gautama ! tumhAre pAsa rahe jJAna vajra ko kSaNArdha ke lie bhI apane se dUra rakhane kI bhUla mata krnaa|" isa sUkti ke mAdhyama se devAdhideva mahAvIra prabhu ne sabhI sAdhu-munirAjoM ko AtmapariNatirUpa jJAna ko sadA-sarvadA apane pAsa saMjoye rakhane kA upadeza diyA hai / jahA~ Atma-pariNatirUpa jJAna kA vichoha huA nahIM ki tatkSaNa rAga-dveSAdi asuroM kA prabala AkramaNa tuma para huA nahIM / ye asura, munijanoM ko AtmAnanda ke svarga se dhakiyAte hue bAhara nikAla pudgalAnanda ke narakAgAra meM AsAnI se dhakela deMge / phalataH munijana apanI 'muni-pravRtti' se bhraSTa ho jAte haiM aura cAroM ora bhaya, azAnti, klezAdi ariyoM se ghira jAte haiN| jaba taka muni AtmapariNati meM sthita rahatA hai, taba taka rAga-dveSa mohamAyAdi durguNa usake pAsa bhaTakane kA nAma nahIM lete aura vaha kisI bhI prakAra ke bAhya vyavadhAna se nirbhaya bana, AtmAnanda kA anubhava karatA rahatA hai / pIyUSamasamudrothaM, rasAyanamanauSadham / ananyApekSamaizvaryaM, jJAnamAhurmanISiNaH // 5 // 8 // artha : paNDitoM ne aisA kahA hai ki jJAna amRta hote hue bhI samudra meM se paidA nahIM huA hai, rasAyana hote hue bhI auSadhi nahIM hai aura aizvarya hote hue bhI hAthI-ghoDe Adi kI apekSA se rahita hai| vivecana : loga kahate haiM ki amRta samudra maMthana se paidA huA hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna 7 rasAyana-zAstriyoM kA mata hai ki rasAyana auSadhijanita hotA hai| rAjA-mahArAjAoM kI mAnyatA hai ki aizvarya hAthI-ghoDe aura sonA-cAMdI Adi saMpadA meM samAyA huA hai| jabaki jJAnI puruSoM kA kahanA hai ki, "jJAna 'amRta' hote hue bhI samudramaMthana se nahIM nikalA, rasAyana hote hue bhI auSadhi-janya nahIM aura aizvarya hote hue bhI hAthI-ghoDe athavA sone-cAMdI kI apekSA nahIM rakhatA / " samudra-maMthana se prakaTa amRta, mAnava ko mRtyu se bacA nahIM sakatA / lekina jJAnAmRta use ajarAmara banAtA hai / auSadhijanya rasAyana use zArIrika vyAdhiyoM tathA vRddhAvasthA se surakSita rakhane meM asamartha hai, jabaki jJAna-rasAyana se vaha anaMta yauvana kA adhipati banatA hai / sone cAMdI aura hAthI-ghoDevAlA aizvarya, jIvAtmA ko nirbhaya / nirdhAnta banAne kI zakti nahIM rakhatA, lekina jJAna kA aizvarya usake jIvana meM sadaiva akSaya zAnti, parama Ananda aura asIma nirbhayatA bhara detA hai| taba bhalA kyoM bhautika amRta, rasAyana evaM aizvarya kI spRhA kareM ? nAhaka usake pIche dIvAne bana, tana-mana-dhana kI zaktiyA~ kyoM naSTa kareM ? vyartha meM hI kyoM IrSyA, moha, roSa, matsara, mUrchAdi pApoM kA arjana kareM ? kyA kAraNa hai ki usake khAtira anya jIvoM se zatrutA mola leM ? amUlya aise mAnava jIvana ko kyoM nestanAbuda kareM ? kyoMki yaha jIvana jJAnAmRta, jJAna-rasAyaNa aura jJAna aizvarya kI prApti se unnata banAne ke lie hai| hameM sadA sarvadA isakI hI spRhA karanI cAhie / ise prApta karane hetu tana-mana-dhana kI samasta zaktiyoM kA upayoga karanA cAhiye / isa taraha kA bhAvanAjJAna AtmA meM se prakaTa hotA hai aura use prakaTa karane ke sAdhana haiM-deva, guru aura dharma kI ArAdhanA / deva-guru-dharma kI upAsanA se hI AtmA meM se jJAna-amRta, jJAna-rasAyaNa aura jJAna-aizvarya kI jyoti prajvalita hotI hai / phalataH jIvAtmA ko parama tRpti kA adbhuta Ananda milatA hai| vaha uttama Arogya kI adhikArI banatI hai aura parama zobhA ko dhAraNa karatI hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.zama jJAnIjanoM ko zAnti hI hotI hai| nirmohI-amohI aisI AtmA ko nahIM hote haiM viSaya-vikAra aura nahIM hote haiM vikalpa / use inase koI matalaba nahIM hotA / jyAdA samaya AtmA kI svabhAvadazA meM tallIna rahanevAle jIvAtmA ko jJAna kA sahI phala mila jAtA hai / karmajanya viSamatA jJAnIjanoM ke dhyAna meM kabhI nahIM AtI hai| unheM samasta jIvasRSTi prAyaH brahmarupa meM hI dikhatI hai / aisI sabhI AtmAeM nirantara zamarasa kA amRtapAna kara kRtArtha hotI haiM / ___ Aie, zama aura prazama ke vAstavika mUlyAMkana aura usake prabhAva se paricita ho jAyeM / yakIna kIjie, isase jIvanamArga ko eka nayI dizA milegI, apane Apa ko jAnane kI aura usake prabhAva ko samajhane kI ! vikalpaviSayottIrNaH, svabhAvAlambanaH sadA / jJAnasya paripAko yaH, sa zamaH parikIrtitaH // 6 // 1 // artha : viSaya-vikalpa se rahita aura nirantara zuddha svabhAvadazA kA Alambana lenevAlI AtmA kA jJAnapariNAma hI svabhAva hai| vivecana : koI vikalpa nahIM ! jaise ki azubha vikalpa nahIM-'maiM dhanavAna banU~, maiM sarvocca sattA kA svAmI banU~, sarvazaktimAna banU~... / ' ThIka usI taraha 'maiM dAna DhU~, tapasyA karU~, mandira-upAzrayoM kA nirmANa karAU~, Adi vikalpa bhI nahIM / sirpha eka dhyeya ! vaha hai AtmA ke ananta, asIma saundarya meM hI ahaniza rata rahane kA, AkaNTha DUbe rahane kA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama 59 jJAna kA yahI paripAka hai, AtmapariNati-svarupa jJAna kA paripAka ! yahI AtmA ke vizuddha, ananta guNoM se yukta svarUpa kA pariNAma hai / yahI zama hai; matalaba samatAyoga hai / jIvAtmA zama-samatA kI bhUmikA para tabhI pahu~ca sakatA hai, jaba vaha adhyAtma-yoga, bhAvanA-yoga aura dhyAna-yoga kI ArAdhanA se pAra utaratA hai| arthAt vaha ucita vRttivAlA vratadhArI bana gayA ho / usane maitrI, pramoda, karuNA aura mAdhyastha bhAva se ota-prota bana tattvacintana kiyA ho, parizramapUrvaka zAstra-parizIlana kiyA ho aura pratidina sva-vRttiyoM kA nirodha karate hue adhyAtma kA nirantara abhyAsa kara, kisI eka prazasta viSaya meM tanmaya ho gayA ho / sthira dIpaka kI taraha nizcala evaM utpAt, vyaya aura ghauvyaviSayaka sUkSma upayogavAlA citta banA sakA ho / tabhI vaha samatAyoga kI prApti kA adhikArI bana sakatA hai| samatAyogI zubha viSaya ke prati iSTa buddhi nahIM rakhatA, nA hI azubha viSaya ke prati aniSTa buddhi / balki usakI dRSTi meM to zubha aura azubha donoM viSaya samAna hI hote haiN| usake mana meM 'yaha mujhe iSTa hai aura yaha aniSTa hai,' jaisA koI vikalpa nahIM hotA / ThIka usI taraha 'yaha padArtha mere liye hitakArI hai aura vaha padArtha ahitakArI', aise vicAra bhI nahIM hote / vaha to sadA sarvadA AtmA ke parama zuddha svarupa meM hI DUbA rahatA hai / samatAyogI / zamaparAyaNa jIvAtmA 'AmaSaiSidhi' vagairaha kA istemAla nahIM karatA / kevalajJAnAvaraNa Adi karmoM kA kSaya karatA hai / vaha apekSA-taMtuoM kA viccheda-karatA hai| matalaba, bAhya padArtha kI use kabhI apekSA nahIM rahatI / kyoMki bAhya padArtha kI apekSA hI bandhana kA mUla kAraNa hai| anicchan karmavaiSamyaM, brahmAMzena samaM jagat / AtmAbhedena yaH pazyedasau mokSaMgamI zamI // 6 // 2 // artha : karmakRta vividha bhedoM ko nahIM cAhatA huA aura brahmAMza ke dvArA eka svarUpavAle jagata ko AtmA se abhinna dekhatA huA, aisA upazamavAlA jIvAtmA mokSagAmI hotA hai| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra vivecana : 'yaha brAhmaNa hai..., yaha zudra hai..., yaha jaina hai.., yaha vidvAna hai..., yaha azikSita hai..., yaha badasUrata hai..., Adi bheda zamarasa meM otaprota yogI anubhava nahIM karatA / vaha to nikhila brahmAMDa ko brahmasvarUpa mAnatA hai / cit svarUpa AtmA meM abheda bhAva se dekhatA hai| zamarasa meM lIna yogI carmacakSu se saMsAra kA avalokana nahIM karatA / use usakA (saMsAra kA) avalokana karane kI AvazyakatA bhI nahIM hotI / vaha to darzana AtmA ke zuddha svarUpa kA hI karatA hai / AtmA ke alAvA vizva ko vaha jAnatA hI nahIM / brahma ke do aMza mAne jAte haiM : dravya aura paryAya / yogI brahma ke dravyAMza ko parilakSita kara tattvasvarUpa samasta jagata kA avalokana karatA hai / AtmA kI vibhinna sAMsArika avasthAyeM paryAyAMza haiM / mAnavatA, pazutA, devatva, naraka, svarga, dhanADhyatA, garIbI Adi saba AtmA ke paryAya haiM / paryAyAMza meM bheda hai, jabaki dravyAMza meM abheda hai| isa taraha dravyAstika naya se kiye gaye darzana meM rAga kA koI sthAna nahIM hai, nA hI dveSa, IrSyA-matsarAdi vRttiyoM kA / rAgadveSa kI kaMTIlI paridhiyoM se Upara uThakara zamarasa-sarovara meM gote lagAtA yogI, alpAvadhi meM hI mokSa pAtA hai / __ zrI 'bhagavad gItA' meM kahA hai ki : vidyAvivekasampanne, brAhmaNe gavi hastini / zuni caiva zvapAke ca paMDitAH samadarzinaH // a. 5. zloka 18 // samadarzI yogIjana vidyA-vivekasampanna brAhmaNa, gAya, hAthI, kutte aura cANDAla meM koI bheda nahIM karate / balki ve ina saba meM samAna rupa meM sthita Atmadravya ko hI parilakSita karate haiM / unake mana meM na to kisI brAhmaNa ke prati prItibhAva hotA hai, nA hI kisI cAMDAla ke prati ghRNA / nA hI gAya ke prati dayA bhAva hotA hai, nA hI kutte ke liye dveSa bhAva / jIvAtmA ke dRSTikoNa meM jahA~ 'paryAya' pradhAna bana jAtA hai, vahA~ viSamatA dabe pA~va A hI jAtI hai aura phira vaha akelI nahIM AtI, balki apane sAtha rAga-dveSa, matsarAdi ko bhI le AtI hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 ArurukSurmuniryogaM, zrayed bAhyakriyAmapi / yogAruDhaH zamAdeva, zuddhatyantargatakriyaH // 6 // 3 // artha : samAdhi lagAne kA icchuka sAdhu bAhyAcAra kA bhI sevana kare, Abhyantara kriyAoM se yukta yogArUDha yogI samabhAva se zuddha hotA hai / vivecana : jisa AtmA ke antara meM samAdhiyoga grahaNa karane kI bhAvanA paidA huI ho, vaha prIti anuSThAna, bhakti anuSThAna aura vacanAnuSThAna dvArA apane meM rahe azubha saMkalpa-vikalpoM ko dUra kara, zubha saMkalpamaya ArAdhaka-bhAva se siddhi prApta karatA hai| paramAtma-bhakti, pratikramaNa, zAstra-paThana, pratilekhana Adi paramAtmadarzita nAnAvidha kriyA-kalApoM meM jIvAtmA ko na jAne kaisA svargIya Ananda milatA hai ! himAlaya kI uttuMga parvata zreNiyoM para vijaya pAne kA parvatArohakoM meM rahA adamya utsAha, 'evaresTa' ArohaNa kI sUkSmatApUrvaka kI gayI bhArI taiyAriyA~, ArohaNa ke liye Avazyaka sAja-sAmAna ikaTThA karane kI sAvadhAnI ! ina sabameM mahattvapUrNa hai eka mAtra, 'evaresTa' ArohaNa kI pravRtti ! mana meM jagI tIvra lAlasA ! isameM hameM kauna sI bAta ke darzana hote haiM ? kauna sI pravRtti dekhane ko nahIM milatI? ThIka yahI bAta yahA~ bhI hai / samAdhiyoga ke uttaMga zikhara para ArohaNa karane uttejita sAdhaka AtmA kA ullAsa, anuSThAnoM ke prati parama prIti, utkaTa bhakti evaM paudgalika krIDA ko tajakara sirpha 'samAdhiyoga' ke zikhara para car3hane kI tIvra pravRtti Adi honA sahaja hai / sAtha hI dharmagranthoM meM digdarzita mArga kA anusaraNa karane ke usake sAre prayatna bhI svAbhAvika hI haiM / parama ArAdhya tArkika ziromaNi upAdhyAyajI mahArAja ne bhI 'yogaviMzikA' meM 'vacanAnuSThAna' kI vyAkhyA isa taraha kI hai, 'zAstrArtha-pratisaMdhAnapUrvA sAdhoH sarvatrocitapravRttiH / ' kyA evaresTa Arohaka, ArohaNa-gAiDa kA zata pratizata anusaraNa nahIM karate ? apanI pravRtti meM kriyAzIla nahIM rahate ? pravRtti karate hue AnaMdita nahIM hote ? gAIDa (mArgadarzaka) ke prati unake mana meM prItibhAva aura bhakti nahIM hotI? yahI bAta samAdhi-zikhara ke Arohaka ke liye bhI atyanta Avazyaka hai| __samAdhi zikhara ke vijetA banate hI munijana / yogI mahApuruSa antaraMga Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra kriyAyukta banatA hai / vaha upazama dvArA hI vizuddha banatA hai / taba use 'asaMga anuSThAna' kI bhUmikA prApta hotI hai / jise sAMkhya darzana meM 'prazAnta vAhitA,' bauddha darzana meM 'visabhAparikSaya' zaivadarzana meM 'zivavartma' aura jainadarzana meM 'asaMga anuSThAna' kI saMjJA dI gayI hai| ise sampanna karane ke liye zAstra ke AdhAra kI AvazyakatA nahIM hotI / balki jisa taraha candana meM saurabha milI hai, usI taraha unameM (muni / yogI meM) anuSThAna AtmasAt hotA hai aura yaha anuSThAna jinakalpI mahAtmA vagairaha meM sadA sarvadA hotA hai| dhyAnavRSTerdayAnadyAH zamapUre prasarpati / vikAratIvRkSANAM, mUlAdunmUlanaM bhavet // 6 // 4 // artha : dhyAna rUpI satata vRSTi se dayA rUpI saritA meM jaba upazama rUpI uttAla taraMge uchalane lagatI haiM, taba taTa para rahe vikAra-vRkSa jar3a-mUla se ukhaDa jAte hai vivecana : gaMgA-yamunA athavA brahmaputra nadI meM AyI pralayaMkArI bAr3ha ko dekhane kA kabhI maukA milA hai ? taTa para laharAte-iThalAte unnata vRkSoM ko kSaNArdha meM bADha kA bhoga bana, dharAzAyI hote dekhA hai ? dayA karUNA kI siMdhu sadRza sarayu meM jaba zamajala kI pralayaMkArI bAr3ha AtI hai, taba anAdi kAla se taTa para rahe phalate-phUlate bhautika / paudgalika viSaya-vAsanA ke garvonnata vRkSa, gaganabhedI AvAja ke sAtha Dhahate dera nahIM lgtii| lekina kisI saritA meM bAr3ha kaba AtI hai ? jaba nirantara mUsalAdhAra bAriza hotI hai ! ThIka usI bhA~ti Atmapradeza para dayA kI nadI maMthara gati se bahatI ho aura tisa para avirata rUpa se dharma-dhyAna kI vRSTi bhI hotI ho, taba zamarasa kI bADha Ate dera nahIM lagatI aura bAr3ha ke prabala pravAha meM vAsanA ke vRkSa ukhar3ate vilamba nahIM lagatA / jaba karuNA kI / jIvadayA kI nadI meM zamarasa rUpI bAr3ha AtI hai, taba sarva prathama jIvAtmA ke mana meM prANI mAtra ke liye 'savve jIvA na haMtavvA''saMsAra ke sabhI jIvoM kI hatyA nahIM karanI cAhiye, kisI taraha kI pIDA nahIM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama pahu~cAnI cAhiye', aisI karUNA prakaTa honI cAhiye / karUNA ke sAtha-sAtha dhyAna-dhArA kA pravAhita honA bhI jarUrI hai / matalaba, tIsarA dhyAna - yoga hai, jisakA anusaraNa jIvAtmA ke liye atyanta jarurI hai / 'dhyAnaM sthiro'dhyavasAya : ' ' zrI dhyAna vicAra' grantha meM, sthira adhyavasAya ko 'dhyAna' kahA gayA hai| Arta- raudra yaha dravyadhyAna hai, jabaki AjJA vicaya, apAya vicaya, vipAka vicaya aura saMsthAna vicaya rUpI dharmadhyAna bhAvadhyAna hai / 'pRthaktva vitarka savicAra' rUpI zukladhyAna kA pahalA bheda 'paramadhyAna' hai / parama AdaraNIya zrI malayagiri mahArAja ne zrI Avazyaka sUtra meM dharmadhyAnI ke nimnAMkita lakSaNoM kA varNana kiyA hai : suvidiyajagarasabhAvo nissaMgo nibbhao nirAso a / arrbhAviyamaNo jJANammi suniccalo hoi // 63 'jo jagat-svabhAva se paricita hai, nirlipta hai, nirbhaya hai, spRhA - rahita hai aura vairAgya bhAvanA se otaprota hai, vahI AtmA dhyAna meM nizcala / tallIna raha sakatI hai / ' aisI mahAna AtmA jisa vega se dharmadhyAna kI ora agrasara hotI jAtI hai, usI anupAta se usake hRdayavAridhi meM upazama- taraMgeM uThatI jAtI haiM, zamarasa kI pralayaMkArI bADha AtI hai aura vikAsa-vAsanA ke vRkSa Anana-phAnana meM dharAzAyI ho jAte haiM / jJAna-dhyAna - tapaH zIla- samyaktvasahito'pyaho / taM nApnoti guNaM sAdhuryamApnoti zamAnvitaH // 6 // 5 // , artha : jo guNa, jJAna-dhyAna, tapa, zIla aura samakitadhArI sAdhu bhI prApta nahIM kara sakatA, vaha guNa zamayukta sAdhu AsAnI se prApta kara letA hai / vivecana : bhale hI nau tattvoM kA bodha ho, kisI eka prazasta viSaya meM sajAtIya pariNAma kI dhArA pravAhita ho, anAdikAlIna aprazasta viSayavAsanAoM ke nirodha svarupa ugra tapazcaryA ho, nau prakAra ke brahmacarya kA pAlana ho, jina-praNIta vacana aura siddhAntoM ke prati aTUTa zraddhA ho, phira bhI yadi jIvAtmA ke jIvana meM 'zama' ke liye sthAna nahIM hai, usameM samatA nAmaka vastu Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra kA nAmonizAna nahIM hai, samasta vizva ko dravyAstika naya se rAga-dveSarahita pUrNa caitanyasvarupa samajhane kI kalA kA abhAva hai, dRSTi nahIM hai, to saba vyartha hai / isase AtmA kA vizuddha ananta asIma jJAnamaya svarupa prakaTa nahIM hotA / use samagra dRSTi se pUrNatva prApta nahIM hotaa| bhagavAna umAsvAti ne zrI 'prazamarati' meM kahA haisamyagdRSTiAnI viratitapobalayuto'pyanupazAntaH / taM na labhate guNaM yaM prazamaguNamupAzrito labhate // 243 // jo svayaM samakitadhArI hote hue bhI anyoM ko mithyAtvI samajhatA hai, khuda jJAnI hote hue bhI dUsaroM ko mUrkha samajhatA hai, svayaM zrAvaka yA zramaNa hote hue dUsaroM ko mohAndha mAnatA hai, tapasvI hote hae dUsaroM ko tapasvI nahIM samajhatA aura unake prati dhikkAra kI dRSTi se dekhatA hai, aise manuSya kA citta krodha, mAna, mAyA aura spRhA se AkaNTha bharA hotA hai / vaha kevalajJAna se kosoM dUra hotA hai / cAra-cAra mAha ke nirjala-nirAharA upavAsa kI ghora tapazcaryA ke bAvajUda cAra muniyoM ne saMvatsarI ke dina khAnevAle 'kuragaDu-muni' ke prati ghRNA-bhAva prakaTa kiyA, anupazAnta bane... pariNAma yaha huA ki kevalajJAna kI maMjila unase dUra hotI calI gyii| jabaki upazamarupI zAnta jalAzaya meM gote lagAte 'kuragaDu muni' kevalajJAna ke adhikArI bana gaye / ____lagAtAra avizrAnta tapazcaryA karanevAle aura bIhaDa jaMgala meM nAnAvidha kaSTa-aniSToM kA samatApUrvaka sAmanA karanevAle bAhubalI meM kisa jJAna kI kamI thI? kyA dharmadhyAna nahIM thA? kyA ve tapa athavA zIla se yukta na the ? unameM saba kucha thA / na thI to sirpha upazamavRtti / upazamarasa kA unameM abhAva thaa| phalataH kevalajJAna kI jyoti prajvalita na huI / lekina upazama-vRtti kA prAdurbhAva hote hI kevala-jJAna-pradyota prakaTa hote vilamba na lagA / svayaMbhUramaNaspaddhi vardhiSNusamatArasaH / muniryenopamayeta, ko'pi nAsau carAcare // 6 // 6 // artha : svayaMbhUramaNa samudra kI spardhA karanevAlA aura jo nirantara vRddhigata Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama hotI samatA se yukta haiM, aise munizreSTha kI tulanA isa carAcara jagata meM kisI ke sAtha nahIM kI jAtI hai| vivecana : carAcara sRSTi meM aisA koI jaGa-cetana padArtha nahIM hai, jisakI tulanA samatA-yogI ke sAtha kI jA sake / samatA-yogI ke Atmapradeza para samatArasa kA jo mahodadhi hilore le rahA hai, vaha 'svayaMbhUramaNa' nAmaka virATa, athAha vAridhi ke sAtha niraMtara spardhA karatA rahatA hai| samatA-mahodadhi kA vistAra ananta apAra hai, jabaki usakI gaharAI bhI asIma athAha ! taba bhalA svayaMbhUramaNa samudra usakI tulanA meM kaisA hogA ? .. sAtha hI, samatA-mahodadhi avirata rupa se vRddhigata hotA rahatA hai| isI taraha jyoM-jyoM samatArasa meM uttarottara vRddhi hotI jAtI hai, tyoM-tyoM muni agamaagocara sukhapradAyI kaivalyazrI ke sannikaTa gatizIla hotA jAtA hai / vaha isa pArthiva vizva meM rahate hue svacchandatApUrvaka mokSa-sukha kA AsvAda letA rahatA hai| jo nijAnanda meM AkaNTha DUba gayA, paravRttAnta ke liye andhA, baharA aura guMgA ho gayA, mada-madana-moha-matsara-roSa-lobha aura viSAda kA jo vijetA bana gayA, eka mAtra avyAbAdha-ananta sukha kA abhilASI bana gayA, aise jIvAtmA ko bhalA, isa duniyA meM kyA upamA dI jAya ? aise munizreSTha ke liye yahA~ hI mokSa hai| zrI 'prazamarati' meM ThIka hI kahA hai : nirjita madamadanAnAM, vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suviditAnAm // 238 // 'jo jIvAtmA mada-madana se ajeya hai, mana-vacana-kAyA ke vikAroM se rahita hai aura para kI AzA se vinivRtta hai, usake liye isa sRSTi para hI mokSa hai / ' tAtparya yaha hai ki samatArasa ke srota meM plAvita ho, svargIya Ananda ke AsvAda kA anubhava karane aura mada-madana vijetA banane ke liye ghora puruSArtha karanA cAhiye / mana-vacana-kAyA ke samasta azubha vikAroM ko tilAMjali denI cAhiye / sAtha hI, para-padArtha kI spRhA se pUrNarUpeNa nivRtta honA cAhiye / pariNAmasvarupa, mAnava isI jIvana meM mokSa-sukha kA adhikArI bana sakatA hai ! Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra zamasUktasudhAsiktaM yeSAM naktaM dinaM manaH / kadApi te na dahyante, rAgoragaviSormibhiH // 6 // 7 // artha : zama ke subhASita rUpI amRta se jinakA mana rAta-dina siMcita hai, ve rAga-rUpI sarpa kI viSailI phuSkAra se dagdha nahIM hote / (nahIM jalate) vivecana : zamarasa se yukta vividha zAstra-grantha, dharmakathA aura subhASitoM se jisakI AtmA siMcita hai, usameM bhUlakara bhI kabhI rAga-phaNidhara kI viSailI lahara phaila nahIM sktii| jo nitya prati upazama se bharapUra aise granthoM kA adhyayanamanana karatA ho, usake mana meM pArthiva / bhautika viSayoM ke prati Asakti, rati aura sneha kI vihvalatA ubhara nahIM sktii| mahAmuni sthUlibhadrajI ke samakSa eka hI kakSa aura ekAnta meM nagaravadhu kozA solaha siMgAra saja, nRtya karatI rahI / apane nayana-bANa aura kamanIya kAyA kI bhAva-bhaMgimA se rijhAtI rahI / lekina sthUlibhadrajI kSaNArdha ke liye bhI vicalita nahIM hue, balki anta taka dhyAna yoga meM aTala-acala-aDiga rahe . / yaha bhalA kaise sambhava huA ? kevala upazamarasa se yukta zAstra-parizIlana meM unakI tatlInatA ke kAraNa ! mahInoM taka SaDrasayukta bhojana grahaNa karane ke uparAnta bhI unheM mada-madana kA eka bhI bANa bheda nahIM sakA / bhalA kisa kAraNa ? vaha isa lie ki unake hAtha aura mu~ha khAne kA kAma kara rahe the, lekina mana-mastiSka samatA-yoga ke sAgara meM gote jo lagA rahA thA ! indriyA~ jaba apane-apane viSayoM meM vyApta rahatI haiM, taba usameM mana nahIM jur3e aura upazamarasa kI paribhAvanA meM lIna rahe, to saba kAma sulabha bana jaaegaa| rAga-dveSa tumhArA bAla bhI bAMkA nahIM kara skeNge| ataH hameM sarvaprathama apane mana ko, upazamapoSaka dharmagrantho ke adhyayana-manana ora bAra-bAra usake parizIlana meM jor3anA cAhie / ThIka isa bIca, indriyoM ko atipriya ho aise viSaya-vikAroM se usakA samparka toDa denA cAhie / bhale phira jora-jabaradastI kyoM na karanI par3e ! kyoMki pIchehaTa karanA vinipAta ko nyautA denA hogaa| jaba AtmA alipta bana jAtI hai, taba hara bAta sambhava aura sugama hotI hai| isa taraha saMsarga ke TUTa jAne se aura upazamapoSaka granthoM ke nirantara paThana-pAThana se upazamarasa kI bAr3ha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zama 67 Ate dera nahIM lagegI aura jIvAtmA usameM gote lagAyegI / tatpazcAt AvazyakatAnusAra jo viSaya - saMparka rakheMge, usameM rAga-dveSa kA kucha nahIM calegA, balki uttarottara usakA kSaya hotA jAegA / rAga ke khela meM bhI samatA kA AbhAsa milatA hai, lekina dekhanA ki usake jAla meM kahIM pha~sa na jAo ! kyoMki vaha samatA nahIM hai, balki sirpha samatAbhAsa hai / Amataura para bAhya padArthoM kI anukulatA meM mAnava zAnti aura samatA samajha lene kI gaMbhIra bhUla kara baiThatA hai / jabaki vaha samatA kRtrima hotI hai, use bhaMga hote dera nahIM lagatI / 1 garjajjJAnagajottuM - garaMgaddhayAnaturaMgamAH / jayanti munirAjasya, zamasAmrAjyasaMpadaH // 6 // 8 // artha : jahA~ garjana karate jJAna rUpI gajarAja aura iThalAte itarAte dhyAna rUpI azvoM kI bharamAra hai, aise munirUpa nareza ke zamarUpa sAmrAjya meM sadA-sarvadA sukha-zAnti aura saMpadA kI jayapatAkA nirantara phaharAtI rahatI hai I vivecana : 'munirAjA' ! kaisA sundara nAma hai ! karNapriya aura parama manohara / unake vizAla sAmrAjya kA kabhI avalokana / darzana kiyA hai ? are, zama... upazama... samatA hI to unakA nayanaramya, parama manohara vizAla sAmrAjya hai ! ve bar3I sAvadhAnI se usakA saMcAlana aura saMrakSaNa karate haiM / usakI sImA para aisI to kaDI surakSA-vyavasthA hai ki rAga-dveSa jaise mahAvikarAla zatru lAkha prayatnoM ke bAvajUda bhI use bhaMga nahIM kara skte| aisI unakI jabaradasta dhAka aura bar3A dabadabA hai / jaisA unake nAma kA prabhAva hai vaisA unakA zastra bhaNDAra aura senAyeM bhI jabaradasta atula balazAlI haiM / unake pAsa do prakAra kI senAyeM haiM : hayadala aura azvadala / ina para ve pUrNa rUpa se Azrita haiM aura mustAka bhI / jJAna unakA hayadala hai aura dhyAna unakA azvadala / jJAna rUpI hayadala kI digaMta - vyApI garjanA aura dhyAna rUpI azvadala kI hinahinAhaTa ke bala para unake sampUrNa sAmrAjya meM parama zAnti, sukha-samRddhi aura saMpadA kI relapela hai / zama - sAmrAjya kI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra vijayapatAkA AkAza meM unnata ho sadaiva laharAtI rahatI hai| munijIvana kA na jAne kaisA suramya, sundara citra parama zraddheya upAdhyAyajI mahArAja ne hamAre sAmane prastuta kiyA hai ki barabasa mana mugdha ho uThatA hai / muni kA unhoMne rAjasiMhAsana para abhiSeka kara 'munirAjA kA sAmrAjya sadA-sarvadA vijayavanta ho !' kI lalakAra lagAyI hai / taba snehasnigdha bhAva se dabe svara meM unheM ajarAmara saMdeza diyA hai : "munirAja ! aba tuma rAjA bana gaye ho ! apane upazama-sAmrAjya ke ekameva balazAlI, zaktizAlI samrATa ! sAvadhAnI ke sAtha isakA saMcAlana aura saMrakSaNa karanA, isameM jarA bhI bhUla na ho jaae|" aura jaba munirAja ko parezAna, udvigna-mana, ghabarAte dekhate haiM, taba apane mukha para madhura muskAna lAkara kahate haiM : "mere rAjA ! isa taraha ghabarAne se, parezAna hone se kAma nahIM calegA / tumhAre pAsa sarva zaktizAlI senAyeM aura akSaya zastrabhaNDAra hai| phira bhaya aura udvignatA kisa bAta kI ? tuma hayadala aura azvadala / jJAna aura dhyAna ke ekamAtra adhipati ho, zaktimAna saMcAlaka !- hayadala kI gaganabhedI ciMghADa se samasta zatruoM ke... rAga-dveSa ke chakke chUTa jAyeMge aura taba abhedya morcAbandI ko bhedakara ve eka kadama bhI Age bar3ha nahIM pAyeMge-phalataH azvadala ke uttuMga azvoM para ArUDha ho, nizcinta bana krIDA karate rahanA / " samatAyoga kI rakSA munizreSTha jJAna-dhyAna ke bala para saralatA se kara sakate haiM aura jJAna-dhyAna ke mAdhyama se hI yogIz2ana samatAyoga kI bhUmikA nibhA sakate Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. indriya-jaya yaha eka aisA bhayasthAna hai, jahA~ jIvAtmA ke liye sadaiva sAvadhAna / saceta rahanA Avazyaka hai / jahA~ nirmohI -bhAva zithila bana jAtA hai aura kSaNArdha ke liye zamasarovara meM se jIvAtmA bAhara nikala AtA hai, vahA~ indriyA~ barabasa apane priya viSaya ke prati AkarSita ho jAtI haiM / jIva para moha aura ajJAna apanA mAyAvI jAla bichAne lagatA hai / I sAvadhAna ! jaba taka tuma zarIradhArI ho, taba taka tumhArI indriyA~ viSayavAsanAdi vikAroM ke saMparka meM AtI rheNgii| aisI durbhara sthiti meM kyA tuma nirmohI aura jJAnI bane raha sakoge ? zabra kI sampatti ko samhAla sakoge ? usakI rakSA kara sakoge ? usake liye tumheM isa aSTaka ke eka eka zloka para niraMtara cintanamanana karanA cAhiye / isase tumheM indriya-vijaya kI amogha zakti aura samucita mArgadarzana milegA / bibheSi yadi saMsArAnmokSaprApti ca kAGakSasi / tadendriyajayaM kartuM, sphoraya sphArapauruSam // 7 // 1 // artha : yadi tU saMsAra se bhayabhIta hai aura mokSa - prApti cAhatA hai, to apanI indriyoM para vijaya pAne ke liye prakhara parAkrama kA vikAsa kara / vivecana : vAkaI tuma saMsAra se bhayakrAnta ho, bhayabhIta ho ? cAra gati meM hotI jIva mAtra kI ghora viDaMbanAoM se trasta ho, parezAna ho ? saMsAra ke Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra nAnAvidha mohasambandha karake ajIba ghuTana mahasUsa ho rahI hai ? viSaya vivazatA aura kaSAya parAdhInatA meM tumheM apanA vinipAta najara A rahA hai ? tuma aise bhayAvane saMsAra se mukta honA cAhate ho ? lekina yoM mukta hone kI nIrI bhAvanA se kyA hogA ? tumhAre meM usakI vAsanA paidA honI cAhiye / taba kAma bnegaa| piMjare meM banda siMha kI, usase mukta hone kI vAsanA tumane dekhI hogI aura sAtha hI usakI taDapa aura prayatnoM kI parAkASThA bhI ? 70 saMsAra ke bandhanoM se mukta hokara tuma mokSa jAnA cAhate ho ? mokSa kI antahIna svataMtratA cAhate ho ? usakI anaMta guNa-samRddhi ke adhikArI bananA cAhate ho ? usakA ananta jJAna aura ananta darzana pAne kI tIvra lAlasA tuma meM hai ? taba tumheM eka puruSArtha karanA hogA... mahApuruSArtha kA bigula bajAnA hogA / bhAgya ke bharose nahIM raha sakate / kAla kA bahAnA karane se kAma nahIM clegaa| bhAvI ke kalpanAloka meM kho jAne se nahIM calegA / balki bhagIratha puruSArtha aura parAkrama karane se hI sambhava hai / mana vacana - kAyA se usameM juTa jAnA hogA / ' ArAma harAma hai'- sUkti ko jIvana meM kAryAnvita karanA hogA / tabhI sambhava hai / 1 tumheM apanI pA~ca indriyoM ko vazIbhUta karanA hogaa| una para vijaya pAnI hogI / zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kI lolupa indriyoM ko niyaMtrita karanA hogA / amaryAdita icchAoM kA nigraha karanA paDegA / zabda, rUpa, rasAdi kI jo bhI icchAyeM paidA hoM, unakI pUrti na kro| unheM pUrI nahIM karane kA mana hI mana dRr3ha saMkalpa karo aura yadi saba karate hue asaMkhya duHkhoM kA sAmanA karanA par3e, to ha~sate hue sahanA sIkho / duHkha-darda sahane kI Atma-zakti ko vikasita karo / zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparzajanya sukhoM kA upabhoga karane kI, unake mAdhyama se Amoda-pramoda prApta karane kI varSoM purAnI Adata kA uccATana karane kI nizcita yojanA banAkara tapa-tyAga - jJAna - bhakti Adi ke puruSArtha meM laga jAo / naye sire se apane jIvana meM usakA Arambha kara do / saMsAra - tyAga aura mokSa - prApti ke liye indriya-vijaya kA abhiyAna sarvathA anivArya hai / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jaya 71 vRddhAstRSNAjalApUrNairAlavAlaiH kilendriyaiH / murcchAmatucchAM yacchanti, vikAraviSapAdapAH // 7 // 2 // artha : lAlasA rupI jala se labAlaba bharI indriya rupI kyAriyoM se phale-phUle viSaya-vikAra rupI viSavRkSa, jIvAtmA ko tIvra moha-mUrcchA dete haiN| vivecana : indriyA~ kheta kI kyAriyoM jaisI haiM / unameM lAlasA aura viSaya - spRhA kA jala labAlaba bharA jAtA hai / sAtha hI ina kyAriyoM meM bIjasvarUpa par3e viSaya-vikAra panapate rahate haiM aura kAlAntara se vaTavRkSa kA rUpa dhAraNa kara lete haiM / vikAra - vikalpa ke ina viSavRkSoM kI ghaTAoM kI lapeTa meM jo jIva A jAtA hai, vaha vivaza bana usake abhedya bandhanoM meM pha~sa jAtA hai aura mohavaza apane hoza kho baiThatA hai / jabaki kyArI meM bIja bhale hI par3A ho, lekina agara use sIMcA na jAe athavA pAnI na diyA jAya, to vaha phalatA-phUlatA nahIM, aMkurita nahIM hotA / phira vRkSarUpa meM prakaTa hone kA savAla hI nahIM rahatA / jIvAtmA pA~ca indriya aura mana lekara janma dhAraNa karatA hai / taba se hI usakI indriyarUpI kyAriyoM meM managhaTa se viSaya - spRhA kA jala - siMcana avirata rUpa se hotA hI rahatA hai / phalataH jaise-jaise vaha baDA hotA jAtA hai, vaise-vaise indriyoM kI kyAriyoM meM viSayavAsanA kA paudhA aMkurita hotA rahatA hai aura jaba taka vaha yauvanAvasthA ko pahu~catA hai, taba viSaya - paudhA bhI ghaTAdAra vRkSa kA rUpa dhAraNa kara letA hai / jIva isI viSaya-vikAra ke ghaTAdAra vRkSa kI ghanI chAyA meM sustAtA rahatA hai / moha kA gADhA jAdU usa para savAra ho jAtA hai / usakA citta bhramita hotA jAtA hai aura mana mAyAjAla meM ulajhakara mucchita bana jAtA hai / apane hoza ga~vA baiThatA hai, aMTazaMTa bakata rahatA hai / usameM markaTa- ceSTAoM kA saMcAra hotA hai aura vaha parAdhIna bana saMsAra ke bAjAra meM idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai / jIva jisa anupAta se icchita viSayoM kA khAdya dekara apanI indriyoM kA poSaNa karatA rahatA hai, usI gati se AtmA meM duSTa, malIna aura nikRSTa vikAra abAdha rUpa se paripuSTa hote rahate haiM / jIvAtmA para moha-mUrcchA kA zikaMjA kasa jAtA hai / pariNAma svarUpa vaha mana-vacana kAyA se vivekabhraSTa bana asIma duHkha 1 I Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 aura apAra azAnti kA zikAra bana jAtA hai / taba isa duHkha aura azAnti ko dUra karane ke lie kisI juArI kI taraha dubArA dAMva lagAtA hai / phira se indriyoM ko khuza karane kA bharasaka prayatna karatA hai / lekina Akhira meM pariNAma zUnya hI AtA hai / usakI hara koziza bekAra siddha hotI hai aura Antarika duHkha azAnti ghaTane ke bajAya usameM uttarottara vRddhi hotI jAtI hai / pariNAma yaha hotA hai ki dAruNa duHkha aura ghora azAnti ke prahAra sahana na kara pAne ke kAraNa mRtyubhAjana bana jAtA hai / nAnA prakAra kI durgatiyoM meM pha~sa kara naraka ke gahare ku~e meM dhakela diyA jAtA hai / I jJAnasAra ataH jisako vikAroM ke viSa vRkSa se apane Apa ko bacAnA ho, use viSaya lAlasA aura vikAroM ko puSTa karane kI vRtti para roka lagAnI cAhie aura mana hI mana dRr3ha saMkalpa dhAraNa kara, viSaya-poSaNa ke bajAya jIvana ke liye parama sanjIvanIsvarUpa samyagjJAna, samyagdarzana, samyak cAritra ko puSTa karane kI pravRtti meM dattacitta honA cAhie / saritsahastraduSpUrasamudrodarasodaraH / tRptimAnnendriyagrAmo bhava tRpto'ntarAtmanA // 7 // 3 // , samudra artha : yaha jAnakara ki asaMkhya nadiyoM ke dvArA bhI ke udara samAna indriya-samUha ko tRpta nahIM kara sakate, he vatsa ! antarAtmA se samyak zraddhA kA mArga apanAkara apane Apa ko tRpta kara / vivecana : gaMgA-yamunA aura brahmaputrA 'jaisI asaMkhya nadiyA~ nirantara samudra ke udara meM samAtI rahatI haiM, apanI athAha jalarAzi uMDelatI haiN| phira bhI samudra kabhI tRpta huA ? usane anamane bhAva se nadiyoM ko kyA kaha diyA ki - " basa ho gayA, tumane mujhe tRpta kara diyA / aba tumhArI jarUrata nahIM hai / " matalaba, vaha tRpta nahIM huA aura nA hI anta samaya taka hogaa| kyoMki tRpta honA usakA mUla svabhAva hI nahIM hai / ThIka isI taraha pA~coM indriyoM ke svabhAva meM bhI saMtuSTa hone jaisI bAta nahIM hai / I indriyoM kA udara bhI sAgara kI gaharAI jaisA atala aura gaharA hai / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jaya anaMtakAla se, jIva apanI indriyoM ko tRpta karane ke liye paudgalika viSayoM kA bhoga detA AyA hai, lekina unhoMne use grahaNa karane se kabhI inkAra nahIM kiyaa| jarA vartamAna jIvana kI tarapha to dRSTipAta karo / abhI pichale mahIne hI use tRpta karane ke liye kyA tumane manohara zabda, anupama rUpa, svAdiSTa bhojana (rasa) lubhAvanI mahaka (gandha) aura mRdu/komala sparza kA bhoga nahIM caDhAyA ? phira bhI vaha to sadA sarvadA ke liye bhUkhI jo ThaharI ! usakA usa para koI asara na huA / isa mAha dubArA kSudhA-zAnti ke liye usakI vahI mAMga, vahI bhUkha aura atRpti / pichale dina, pichale mAha aura pichale varSa jaisI atRpti thI, bhUkha thI, vaisI hI Aja bhI hai / usameM koI parivartana nahIM huA, balki vigata kI taraha Aja bhI unakI vahI avasthA hai / isakA kAraNa unakA mUla svabhAva hai| tRpta honA to unhoMne svapna meM bhI nahIM sIkhA / jaise-jaise unako anukUla vAtAvaraNa milatA jAtA hai, vaise-vaise ve anukUla viSayoM kI adhikAdhika spRhA karatI rahatI haiN| kSaNika tRpti kI TekarI / TIle meM atRpti kA khadabadAtA lAvArasa bharA huA rahatA hai| vAkaI kyA tRpta honA hai ? aisI tRpti kI garaja hai ki dubArA garama lAvArasa kA bhoga na bananA paDe ? taba tuma dRr3ha nizcayI bana apanI indriyoM ko viSaya-khAdya kI pUrti kara tRpta karane ke bajAya, antarAtmA dvArA tRpta karane kA prayoga kara dekho / samyag viveka ke mAdhyama se aprazasta viSayoM se indriyoM ko alaga kara unheM deva-guru-dharma kI ArAdhanA meM saMlagna kara do / deva-guru ke darzana, samyak granthoM kA zravaNa, paramAtmapUjana aura mahApuruSoM ke guNAnuvAda meM apanI indriyoM ko lagA do, tanmaya kara do / dIrghakAla taka sat kAryo meM jur3e rahane se unameM parivartana Ate dera nahIM lagegI aura taba taka eka kSaNa aisA AegA ki ve parama tRpti kA anubhava avazya kreNgii| AtmAnaM viSayaiH pAzairbhavavAsaparAGmukham / indriyANi nibajanti, moharAjasya kiMkarAH // 7 // 4 // artha : moha rAjA kI dAsa indriyA~ sAMsArika kriyA-kalApoM se sarvathA udvigna bane AtmA ko viSaya rUpI bandhanoM meM jakar3a rakhatI haiM / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jJAnasAra vivecana : indriyoM ko koI sAmAnya vastu samajhane kI galatI na kara baiThanA / ve dikhane meM bhale hI sIdhI-sAdI, bholI lagatI hoM, lekina apane Apa meM asAmAnya haiM / ve tumhArI bhakta nahIM hai, sarala nahIM haiM, balki moharAjA kI ananya AjJAMkita sevikAyeM haiM / moharAjA ne apanI ina svAmI-niSTha sevikAoM ke mAdhyama se anaMta jIvarAzi para apanA sAmrAjya phailA rakhA hai ! jo jIvAtmA saMsAravAsa se, moharAjA ke aTUTa bandhana se trasta hokara dharmarAjA kI ora Age bar3hatA hai, use ye bIca meM hI roka letI haiM aura punaH moha ke sAmrAjya meM khIMca lAtI haiM / ve apane jAduI-pAza meM jIva ko aisI to kuzalatA se gumarAha kara detI haiM ki jIva ko kataI patA nahIM lagatA ki vaha indriyoM ke jAduI pAza meM burI taraha se pha~sa gayA hai / anta taka vaha isI bhrama meM hotA hai ki 'vaha dharmarAjA ke sAmrAjya meM hai / ' viSayAbhilASa--yaha indriyoM kA jAduI pAza hai, anokhA jAla hai| indriyA~ jIva se viSayAbhilASa karAtI haiM, use nAnA taraha se samajhA-bujhAkara viSayAbhilASa karane ke liye prerita karatI haiM / 'svAsthya acchA hogA, to dharmadhyAna acchI taraha kara paaegaa| ata: apane svAsthya aura zarIra kA barAbara khayAla kara !' pAgala jIva usakI cikanI-cupar3I bAtoM meM A jAtA hai aura zarIra-saMvardhana ke liye bAhya-padArthoM kI nirantara spRhA karane lagatA hai / 'tumhAre tapasvI hone se kyA ho jAtA hai ? yadi pAraNe meM ghI, dUdha, sUkhAmevA, miSTAnnoM kA upayoga nahIM karoge to ThIka se tapasyA nahIM kara paaoge|' bholA mana indriyoM kI isa salAha ke bahakAve meM A jAtA hai aura vaha rasanA kA abhilASI bana jAtA hai / 'tuma jJAnI ho isase kyA ? svaccha vastra paridhAna karo / zarIra ko nirmala rakho / ghora tapasyA na kro| isase duniyA meM tumhArI dhAka jamegI, sarvatra bolabAlA hogaa|' sarala prakRti ke jIva ko indriya kI yaha salAha sahaja hI pasanda A jAtI hai aura vaha viSayoM kI spRhA meM tanmaya bana jAtA hai| isa taraha jIvAtmA moha ke bandhanoM meM jakar3a jAtA hai / phalataH bAhyarUpa se dharma-kriyA meM sadA tatpara hotA hai, lekina Antarika rUpa se moha-mAyA ke jaMgala meM bhaTaka jAtA hai| ataH saMsAra se mukti cAhanevAlI AtmA ko hamezA indriyoM ke viSaya-pAza se kAphI saceta rahanA cAhiye / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jaya girimRtsnAM dhanaM pazyan, dhAvatIndriyamohitaH / anAdinidhanaM jJAnaM dhanaM pArve na pazyati // 7 // 5 // artha : indriya ke viSayoM meM nimagna mUrkha jIva parvata kI miTTI ko bhI sonA-cA~dI vagairaha samajha, atula saMpadA svarUpa mAnatA hai, use pAne ke liye bAvarA bana cAroM tarapha bhAgatA hai, parantu apane pAsa rahI anAdi-ananta jJAnasaMpadA ko dekhatA nahIM hai| vivecana : indriyoM ke viSayoM meM Asakta jIva na jAne kaisA mUrkha hai, pAgala ! jo dhana nahIM hai, usake pIche nirantara bhAgatA rahatA hai aura vAstava meM jo dhana hai, usase bilkula anajAna, bekhabara hai / use pAne kI tanika bhI ceSTA nahIM karatA / vaha usake bilkula pAsa meM hote hue bhI isakA use jarA bhI dhyAna nahIM / sonAcA~dI athavA dhana-dhAnyAdi jo kevala parvata kI miTTI ke samAna haiM, use vaha sampatti mAna baiThA hai aura use pAne ke lie dina-rAta athaka prayatna karatA rahatA hai| kahate haiM na 'dUra ke Dhola suhAvane / ' dUra se jo sampatti dikhAyI detI hai, vAkaI vaha mRga-marIcikA hai| use pAne ke liye vaha apane citta kI zAnti aura svAsthya ko ga~vA baiThatA hai aura miTTI jaisI badatara vastu ko hathiyAne ke liye, usake saMrakSaNa aura saMvardhana ke liye nitya prati azAnta, udvigna banA rahatA hai| isase behatara to yaha hai ki tuma apanA rUkha jJAna-dhana jor3ane kI ora moDa do / ise pAne ke liye tumheM kahIM bAhara nahIM jAnA hogA; balki vaha to anAdikAla se tumhAre pAsa meM hI hai / tumhArI AtmA kI gaharAIyoM meM dabA huA paDA hai aura usa para karmoM kI anaginata parateM jama gayI haiN| phalataH ina paratoM ko dUra kara, akSaya khajAne ko prApta karane ke liye mahApuruSArtha karanA hI hitakAraka hai / jaise-jaise tuma eka ke bAda eka ina paratoM ko haTAte jAoge, vaise-vaise jJAna-koSa kI upalabdhi hotI jAyegI aura tumheM apUrva sukha-zAnti kA mana hI mana anubhava ho jAegA / lekina aisA mahApuruSArtha karane ke liye tuma tabhI samartha hoMge, jaba tumhAre meM indriya-viSayaka Asakti kA pUrNa rUpa se abhAva hogA / tuma indriya-pAzoM se bilakula mukta ho jAoge / sAvadhAna ! Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jJAnasAra viSayAsakti tumheM jJAna-dhana hA~sila nahIM hone degii| apanI ora se vaha tumhAre mArga meM hara sambhava roDA aTakAyegI, bAdhAyeM paidA karegI aura aisA bhagIratha puruSArtha karane nahIM degI / yaha nirvivAda satya hai ki Aja taka tumane jJAna-dhana pAne kA puruSArtha nahIM kiyA, usake pIche indriya-paravazatA hI mUla karANa hai / zrutajJAna (jJAnadhana) pAne ke pazcAt bhI agara jIva indriya- parataMtratA kA zikAra bana jAe to prApta jJAnadhana lupta hote dera nahIM lagatI / tabhI zrI bhAvadevasUrijI ne kahA hai : 1 : " jaI caudaza puvvadharo, niddAIpamAyAo vasai nigoe anaMtayaM kAlaM / " caudaha pUrvadhara maharSi bhI yadi nidrA, vikathA, gArava meM anurakta / lIna ho jAe, to ve bhI anantakAla taka nigoda meM bhaTakate haiM / arthAt jaba taka kevalajJAna kA nidhAna prApta na ho, taba taka kSaNArdha ke liye bhI indriya- lolupa banane se kAma nahIM calatA / nirantara jAgRti aura jJAnadhana kI prApti hetu sadaiva puruSArtha karate hI rahanA hai / puraH puraH sphurattRSNA, mRgatRSNAnukAriSu / indriyArtheSu dhAvanti, tyaktvA jJAnAmRtaM jaDA: // 7 // 6 // artha : jisako uttarottara bar3hatI huI tRSNA hai, aise mUrkhajana jJAna rUpI amRta rasa kA tyAga kara mRgajala samAna indriyoM ke viSayoM meM daur3ate haiM / vivecana : hiraNa ko bhalA kauna samajhAye ? na jAne vaha kisa khuzI meM kulAMce bharatA dauDA jA rahA hai ? yahA~ kahA~ pAnI hai ? yaha to nIrI sUrya kiraNa kI jagamagAhaTa hai ! use kahA~ pAnI milanevAlA hai ? milegA... kleza, kheda aura athaka thakAna ! lekina hiraNa kahA~ kisI kI sunanevAlA hai ? vaha to nipaTa mUrkha... matimanda ! lAkha samajhAne ke bAvajUda kulAMce bharatA, kilakArI mAratA bhAgatA hI rahA aura jA pahu~cA registAna meM ! jahA~ dekho vahA~ reta hI reta ! jise usane pAnI se labAlaba bharA jalAzaya samajhA, vaha nikalI reta, sirpha dhUla ke jagamagAte agaNita kaNa ! lekina utsAha kama na huA, joza meM oTa na AyI / kSaNArdha ke liye rUkA aura dUra- sudUra taka dekhatA rahA / dubArA jalAzaya ke darzana hue| phira dauDa lagAyI / jalAzaya ke pAsa jA phuNcaa| lekina jalAzaya kahA~ ? Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jaya 77 vaha to sirpha mRgajala thA, eka chalAvA ! magara hiraNa ko kauna samajhAye ki registAna meM kahIM pAnI milA hai, jo use milegA ... ? ThIka isI taraha saMsAra ke registAna meM indriya- lolupatA ke vazIbhUta ho, kulAMce bharate jIvoM ko kauna samajhAye ? jisa vega se jIva indriyasakti kA dAsa banA bhAgatA rahatA hai, usI anupAta meM usakI vaiSayika - tRSNA bar3hatI hI jAtI hai| kleza, kheda, asaMtoSa aura azAnti meM uttarottara vRddhi hotI rahatI hai| isake bAvajUda bhI vaha, samajhane ko kataI taiyAra nahIM ki indriyajanya sukha se use tRpti milanevAlI nahIM hai / yahI to usakI mAnasika jaDatA hai, nipaTa mUrkhatA aura avvala darje kI anabhijJatA / ajJAnatA ! 1 zrI umAsvAtijI ne apanI kRti 'prazamarati' meM ise lekara tIkhA upAlaMbha diyA hai : yeSAM viSayeSu ratirbhavati na tAn mAnuSAn gaNayet / jise viSayoM meM tIvra Asakti hai, usakI gaNanA manuSya meM nahIM karanI cAhiye / ' arthAt jo jIva manuSyatva se alaMkRta hai, use indriyoM ke viSayoM se kyA matalaba ? use viSayoM se lagAva kyoM, prema-bhAva kyoM ? yadi indriyoM ke vyApAra se tanmayatA sAdhanI hai, to isake liye manuSya-bhava nahIM / mAnava-jIvana meM to jJAnAmRta kA hI pAna karanA hai / usameM hI parema tRpti kA anubhava karanA hai| jaise- jaise tuma jJAnAmRta kA pAna karate jAoge, vaise-vaise nikRSTa, tuccha, azucimaya aura asAra aise vaiSayika sukhoM ke pIche daur3anA kama hotA jAyegA / indriyoM ke viSayoM kI Asakti khatma hotI jAegI / 1 se pataGgAmRGgAmInebha- sAraMgA yAnti durdazAm / ekaikendriya doSAcced, duSTaistaiH kiM na paMcabhiH // 7 // 7 // artha : pataMgA, bhramara, matsya, hAthI aura hiraNa eka - eka indriya ke doSa ko pAte haiM, taba duSTa aisI pA~ca indriyoM se kyA kyA na hogA ? mRtyu vivecana : eka-eka indriya kI gulAmI ne jIvAtmA kI kaisI durdazA kI hai ? pataMgA dIpa- zikhA ke neha meM nirantara usake irda-girda cakkara lagAtA rahatA hai / use pAne ke liye prANoM kI bAjI lagA detA hai / usake rUpa aura Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra raMga ko nirakhakara mana hI mana sapanoM ke mahala sajAtA abAdha rUpa se ghUmatA hI rahatA hai / eka pala ke liye bhI rukane kA nAma nahIM letA / cakSurindriya dvArA utpanna rUpa-prIti ke vazIbhUta ho, apane Apa para se niyaMtraNa kho baiThatA hai / vaha barabasa prajvalita dIpazikhA ko AliMgana kara baiThatA hai / lekina use kyA milA ? AliMgana se pyAra milA ? utsAha aura josa meM vRddhi huI ? amRtavarSA huI ? nahIM, kucha bhI nahIM milA / milI sirpha Aga, ciMgArI kI tapana aura vaha kSaNArdha meM jala kara khAka ho gayA / are, usa bhAvuka bhramara ko to tanika dekho ! mRdu sugandha kA bar3A rasiyA ! jahA~ sugandha AyI nahIM ki bar3e miyA bhAga khar3e hue / hoza khokara behoza hokara ! lekina sUryAsta ke samaya jaba kamala-puSpa saMpuTita hotA hai, taba yahI rasiyA bhramara usameM anajAne banda ho jAtA hai / phalata: usakI vedanA kA pArAvAra nahIM rhtaa| usakI vedanA ko dekhane aura samajhanevAlA vahA~ koI nahIM hotA aura jaba dUsare dina kamala-puSpa punaH khilatA hai, taba usameM se isa abhAge premI kA nirjIva zarIra dharatI para luDhaka jAtA hai / lekina kamala-dala ko isakI kahA~ paravAha hotI hai ? 'tU nahIM aura sahI', sUkti ke anusAra vaha niSkriya, niSThura banA rahatA hai| jabaki idhara pUrva-premI kA sthAna dUsarA grahaNa kara letA hai aura kamAla isa bAta kA hai ki vaha pUrva-premI kI ora dRSTipAta taka nahIM krtaa| yahI to laMpaTatA hai, jisakI bhoga banI jIvAtmA apane Apa ko bacA nahIM sakatI aura dUsare kI ora naz2ara nahIM DAlatI / rasa meM ota-prota machalI kI dazA bhI koI alaga nahIM hai, balki vahI hotI hai, jo bhole hiraNa aura bhAvuka bhramara kI hotI hai| jaba macchImAra kAMTe meM bIMdha, pAnI se Upara nikAlatA hai athavA apane jAla ko patthara para pachADatA hai dhAradAra cAku se chIlatA hai yA ubalate tela meM talatA hai, taba machalI kI kaisI durgati hotI hai ? sparzendriya ke sukha maiM matta bane gajendra ko bhI mRtyu kI zaraNa lene ko vivaza bananA par3atA hai| madhura svara kA premI hiraNa bhI zikArI ke tIkSNa tIra kA zikAra bana jAtA hai / ina bicAre jIvoM ko to eka-eka indriya kI paravazatA hotI hai, jabaki manuSya to pA~coM indriyoM ke paravaza hotA hai| usakI durdazA kaisI ? Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriya-jaya vivekadvIpaharyakSaiH, samAdhidhanataskaraiH / indriyairyo na jito'sau dhIrANAM dhuri gaNyate // 7 // 8 // ____ artha : jo viveka rUpI gajendra kA vadha karane ke liye siMha samAna aura nirvikalpa dhyAna rUpI samAdhi-dhana ko lUTanevAle luTere rupI indriyoM se jItA nahIM gayA hai, vaha ghIra narapuMgavoM meM agragaNya mAnA jAtA hai| vivecana : jo dhIra-gaMbhIra meM bhI dhIra-gaMbhIra aura zreSTha puruSoM meM bhI sarvazreSTha / gaganabhedI garjanA ke sAtha Age baDhate kAla-karAla kesarI ko dekhakara bhI jisameM bhaya kA saMcAra taka na ho, aisI aTUTa dhIratA ! sAkSAt mRtyu sadRza bana-kesarI bhI jisake mukhamaNDala kI advitIya AbhA nirakha apanA mArga badala de-aisI usakI vIratA ! .. eka-eka indriya eka-eka vanakesarI kI bhA~ti balazAlI aura zaktimAna hai, kuTila nizAcAra hai| sAvadhAna ! tumhAre AtmAMgaNa meM jhulate gajendra kA zikAra karane ke liye paMcendriya ke pA~ca 'narabhakSI kesarI' Atma-mahala ke AsapAsa ghAta lagAye baiThe haiN| tumhAre Atma-mahala ke kaNa-kaNa meM dabe samAdhidhana ko lUTane ke liye duSTa nizAcara mArga khoja rahe haiM / ___ kahIM aisA na ho ki tumhArI A~khoM meM dhUla jhoMka kara indriya rUpI vanakesarI aura cora apanA ullU sIdhA na kara deM / ataH ina para vijaya phanI ho to dRr3ha saMkalpa kIjie : "indriyajanya sukha kA, vaibhava kA mujhe upabhoga nahIM karanA hai|" aura phira dekhie, kyA camatkAra hotA hai| varnA aneka viSaya lubhAvanA rUpa dhAraNa kara tumhAre sAmane upasthita hoMge / indriyA~ sahaja hI usake prati AkarSita hoMgI aura manavA hoza ga~vA baiThegA / basa, tumhArI parAjaya hote pala kA bhI vilamba nahIM hogaa| tumhAre viveka-jJAna kA yahIM anta ho jaaegaa| phalasvarupa tumhAre pAsa anAdikAla se dabe par3e nirvikalpa samAdhi-nidhi kI corI hote dera nahIM lagegI aura tuma pazcAtApa ke A~sU bahAte, hAtha malate raha jAoge / yadi cAhate ho ki aisA na ho, pazcAtApa karane kI bArI na Aye, to apane Apa ko kaThora AtmanigrahI banAnA hogA / jaba viSaya nAnAvidha rupa se saja-dhaja kara sAmane A jAyeM, taba tumhAre meM usakI ora naz2ara uThAkara dekhane kI bhAvanA hI paidA na Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra ho / indriyA~ usake prati AkarSita hI na hoM / aisI sthiti meM 'na rahegA bAMsa, nA bajegI bAMsurI' / tuma vijetA bana jAoge, svAzrayI bana jAoge / phira bhalA duniyA meM kisakI tAkata hai jo tumheM apane saMkalpa se vicalita kara sake ? viSayAdi ke viyoga meM jaba indriyA~ Akula-vyAkula na hoM, paramAtmaparAyaNa bana viSayoM ko sadA-sarvadA ke lie vismRta kara de aura caMcala mana sthira bana paramAtma-dhyAna kI sAdhanA meM apanA sakriya sahayoga pradAna kara de, taba dhIra-gaMbhIra puruSoM meM bhI dhIra-gaMbhIra aura zreSTha meM tumheM zreSThatama banate tanika bhI dera nahIM hogii| hAlAMki isa saMsAra meM usa vyakti ko bhI dhIra-gaMbhIra mAnA jAtA hai, jo anukUla viSayoM ke saMyoga se prAyaH paramAtma dhyAna... dharma-dhyAna jaisI bAhya kriyAoM meM apane Apa ko jur3A rakhatA hai, lekina viSayoM kI anukUlatA samApta hote hI unakI dhIra-gaMbhIra vRtti havA ho jAtI hai, samApta ho jAtI hai| ata: apane Apa ko bhava-pheroM se bacAne ke liye viSaya-vAsanAoM kA parityAga karate hue indriyoM ko savikalpa nirvikalpa samAdhi meM layalIna karanA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. tyAga tuma ekAdha vyakti athavA vastu kA parityAga karate ho, yaha mahattvapUrNa nahIM hai| balki tuma use kisa paddhati se, athavA kisa dRSTi se tyAga karate ho, yaha mahattvapUrNa hai / mAtA-pitA, pati-patnI, bhAI-bahana aura asaMkhya snehI - svajanoM kA parityAga karane kI hamezA preraNA denevAle jJAnI mahAtmA yahA~ tumheM abhinava mAtApitA, pati-patnI, bhAI- bahana, priyA tathA snehI - svajanoM se paricita karAte hue unake sAtha naye sire se sambandha sthApita karane kI preraNA dete haiM 1 indriya-vijetA ke liye sAMsArika, sthUla jagata ke priya pAtroM kA parityAga karanA sarala hai / ataH naye divya snehI - svajanoM se paricaya kara leM / saMyatAtmA zraye zuddhopayogaM pitaraM nijam / dhRtimambAM ca pitarau, tanmAM visRjataM dhruvam // 8 // 1 // artha : saMyamAbhimukha hokara maiM zuddha upayoga svarupa pitA evaM Atmarati rupa mAtA kI zaraNa grahaNa karatA hU~ / " o mAtA-pitA ! mujhe avazya mukta kIjiye / " vivecana : kisI uttama pada athavA sthAna ko pAne ke liye hameM apane pUrva pada athavA sthAna kA parityAga karanA par3atA hai / lokottara mAtA - pitA kI abhautika vAtsalyamayI goda meM khelane ke liye laukika mAtA - pitAdi AptajanoM kA parityAga kiye binA bhalA kaise calegA ? hA~, vaha tyAga, rAga yA dveSa para AdhArita na ho, balki lokottara mAtA pitA ke prati tIvra AkarSaNa, AdarabhAva Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra ko lekara honA cAhiye / ataH mamatAmaya mAtA-pitA se prArthanA kareM / unake snehabandhanoM se mukti hetu unake caraNoM meM gira, namra nivedana kareM / "o mAtA aura pitA ! hama mAnate haiM ki Apake hama para ananta upakAra haiM, apAra prema hai aura asIma mamatA hai| lekina Apake sneha vAtsalya kA pratyuttara sneha se dene meM hama pUrNatayA asamartha haiM / hamAre hRdaya-giri se prasphuTita snehasrota, zraddheya pitA svarUpa zuddha AtmajJAna kI dizA meM pravAhita ho gayA hai| hamArI prasannatA 'Atma-rati'-svarUpa mAtA ke darzana meM, usake utsaMga meM samAviSTa hai| unakI caraNaraja mAthe para lagAne ke liye hamArA hRdaya adhIra ho uThA hai aura manavacana-kAyA ke samasta yoga usI dizA meM nirantara gatizIla haiM / ata: unake zaraNAgata bana kRta-kRtya hone kI anumati dIjiye / " 'zuddha-AtmajJAna' pitA hai aura 'Atmarati' mAtA hai / inakA Azraya hI abhISTa hai / inake prati pyAra, sneha aura mamatA kI bhAvanA rakhanA mahattvapUrNa hai| kisI vizeSa tattva ko mAtA-pitA mAnanA, matalaba kyA ? tanika soco aura nirNaya kro| unheM sirpha mAnyatA dene se kAma nahIM banegA / vastutaH aharniza unakI sevA-suzrUSA aura upAsanA meM lage rahanA cAhiye / unake prati sadA-sarvadA ekaniSTha / vaphAdAra hue binA saba nirupayogI hai / arthAt zuddha AtmajJAna kA parityAga kara azuddha anAtmajJAna kI goda meM samA jAne kI burI Adata ko jaDamUla se ukhAr3a pheMkanA hai| Atmarati / jJAnarati jaisI mahAmAtA ko taja kara pudgalarativezyA ke AliMgana meM Abaddha hone kI kuvRtti ko choDe binA chuTakArA nahIM hai| yuSmAkaM saMgamo'nAdirbandhavo'niyatAtmanAm / dhruvaikarupAn zIlAdibandhUnityadhunA zraye // 8 // 2 // artha : he bandhugaNa ! anizcita AtmaparyAya se yukta aisA tumhArA saMgama pravAha se anAdi hai / ataH nizcita eka svarupa se yukta aise zIla, satya, zamadamAdi bandhuoM kA aba maiM Azraya letA huuN| . vivecana : jisa taraha abhinava mAtA-pitA banAye, ThIka isI taraha naye bandhu bhI banAne hI hoMge / bAhya sthUla bhUmikA para AdhArita bandhujana se nAtA toDane Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 hetu Antara sUkSma bhUmikA para rahe hue bandhuoM ke sAtha sambandha - saMparka banAnA hI hogA / tyAga tumane dekhA hogA aura anubhava kiyA hogA ki bAhya jagata meM bandhutva kA sambandha kaisA asthira hai ! jo Aja hamAre bandhu haiM, ve hI kala zatru bana jAte haiM aura jo zatru haiM, ve bandhu bana jAte haiN| isa saMsAra meM kisI sambandha kI koI sthiratA nahIM hai| aise sambandhoM se ghire rahakara jIvAtmA ne na jAne kaise gADhe rAgadveSa ke bIja boye / pApa - bandhana kiye aura durgati kI capeTa meM pha~sa gaye ? lekina aba to sAvadhAna bana prApta mAnavabhava meM jJAna ke ujjvala prakAza kI prakhara jyoti meM Antara-bandhuoM ke sAtha aTUTa sambandha bA~dhanA jarUrI hai / ThIka usI taraha anAdikAla se cale A rahe sambandhoM kA viccheda karanA bhI Avazyaka hai / "he bandhugaNa ! anAdikAla se maiMne tumhAre sAtha sneha-sambandha rakhe / lekina usameM niHsvArtha bhAvanA kA prAya: abhAva hI thA, nA hI usameM pavitra dRSTi thI / kevala bhautika svArtha ke vazIbhUta hokara bAra-bAra use doharAtA rahA / lekina jaise hI svArtha kA prazna AyA, tumheM apanA zatru hI mAnA aura zatru kI taraha hI vyavahAra karatA rahA / svArtha lolupatA meM andhA bana, tumhArI hatyA kI, tumhAre ghara bAra lUTe / yahA~ taka ki apane svArthavaza tumheM rasAtala meM pahu~cAte, tanika bhI na hicakicAyA / sacamuca isa jagata meM manuSya apane svArtha ke khAtira dUsare ke sAtha niHsvArtha sneha, prIti ke sambandha bA~dha nahIM sakatA / ataH he bhAIyoM ! aba maiMne Apake sAtha ke pUrva-sambandho ko tilAMjali dekara, parama zAzvat, anaMta - asIma aise zIla, satya, zama-upazama, saMtoSAdi guNoM ko hI bandhu ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / AtmA ke zIla-satyAdi guNoM ke sAtha bandhutva kA riztA joDe binA jIvAtmA bAhya jagat ke sambandhoM kA viccheda nahIM kara sakatA / bAhya jagata kA parityAga yAnI hiMsA, asatya, caurya, mithyAtva, parigraha, durAcAra, krodha, mAna, mAyA, lobha Adi vRttiyoM kA tyAga aura vaha tyAga karane ke liye ahiMsA, satya, acaurya, zIla, niSparigrahatA, kSamA, namratA, saralatA, vivekAdi guNoM kA jIvana meM svIkAra ! unhIM ko kendrabindu mAna jIvana vyatIta karanA hogA / aisI sthiti meM jIvana viSayaka dainaMdina praznoM ko hala karane ke liye krodhAdi kaSAyoM kA Azraya Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jJAnasAra nahIM le sakate / hiMsAdi pApa-bandhanoM kI zaraNa nahIM grahaNa kara sakate / kAntA me samataivaikA, jJAtayo me samakriyAH bAhyavargamiti tyaktvA, dharmasaMnyAsavAn bhavet // 8 // 3 // artha : 'samatA hI merI priya patnI hai aura samAna AcaraNa se yukta sAdhu mere svajana - snehI haiN|' isa taraha bAhya dharma kA parityAga kara, dharma-saMnyAsa yukta banatA hai / vivecana : samatA hI merI ekamAtra priyatamA hai / aba maiM usake prati hI ekaniSTha rahuMgA / jIvana meM kabhI usase chala-kapaTa nahIM karUMgA / Aja taka maiM usase bevaphAI karatA AyA huuN| aisI parama suzIla pativratA nArI ko taja kara maiM mamatA - vezyA ke pAsa cakkara kATatA rahA, bAra-bAra vahA~ bhaTakatA rahA / mamatA, spRhA, kumati vagairaha vezyAoM ke sAtha varSoM taka Amoda-pramoda karatA rahA aura behoza bana, mohamadirA ke jAma para jAma car3hAtA AyA huuN| vaha bhI isa kadara ki, usameM DUba apanA saba kucha kho baiThA huuN| lekina samaya Ane para unhoMne milakara mujhe lUTa liyA, mujhe beijjata kara ghara se khadeDa diyA / phira bhI nirlajja bana aba bhI unakI galiyoM ke cakkara kATanA bhUla nahIM pAyA / punaH jarA saMbhalate hI dugune vega se vezyAoM ke dvAra khaTakhaTAne lagA huuN| meM unheM bhUla nahI pAyA huuN| phira vahI moha-madirA ke chalachalAte jAma, pyAra-dulAra bhare nakhare, ajIba behozI, punaH mUrcchA aura punaH unakA DaNDA lekara pila par3anA / lekina hoza kahA~ ? unake mAdaka rUpa, raMga aura gandha kA AkarSaNa mujhe pAgala jo banAe hue hai ! " lekina aba bahuta ho cukaa| maiMne sadA ke liye ina mamatA, mAyA rupI vezyAoM ko tilAMjali de dI hai| samatA ko apanI priyatamA banA liyA hai / usake sahavAsa aura saMgati meM mujhe apUrva zAnti, aparaMpAra sukha aura asIma prasannatA kA anubhava ho rahA hai / " " isI bhA~ti saMsAra ke snehI svajanoM ko bhI maiMne parakha liyA hai, nikaTa se jAna liyA hai| aba meM kyA kahU~ ? kSaNa meM roSa aura kSaNa meM toSa ! sabhI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAMga 85 svArtha ke sage haiM / jahA~ dekho vahA~ svArtha ! jahA~ jAo vahA~ svArtha ! basa, svArtha, svArtha aura svArtha ! ataH maiMne unheM snehI-svajana banA liyA hai, jo hamezA roSatoSa se rahita haiN| unake pAsameM sirpha eka hI vastu hai, sarvajIvoM ke liye maitrIbhAva aura apAra karuNA aura ve haiM-nirgrantha sAdhu-zramaNa ! ve hI mere vAstavika snehI svajana haiN|" isa taraha bAhya parivAra kA parityAga kara AtmA audayika bhAvoM kA tyAgI aura kSAyopazamika bhAvoM ko prApta karanevAlA banatA hai| audayika bhAva meM nirantara DUbe rahane kI vRtti ko hI saMsAra kahA gayA hai| jahA~ taka hama isa vRtti kA parityAga karane meM asamartha raheMge, vahA~ taka saMsAra-tyAgI nahIM khlaayeNge| dharmAstyAjyAH, susaMgotthAH, kSAyopazamikA api / prApya candanagandhAbhaM, dharmasaMnyAsamuttamam // 8 // 4 // artha : candana kI gandha-samAna zreSTha dharma-saMnyAsa kI prApti kara, usake satsaMga se utpanna aura kSayopazama se prApta pavitra dharma bhI tyAjya hai / vivecana : satsaMga se jIvAtmA meM 'kSAyopazamika' dharmoM kA udaya hotA hai| paramAtmA ke anugraha aura sadaguru kI kRpA se matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyayajJAna prakaTa hotA hai / dezavirati aura sarvavirati kI prApti hotI hai| dAna-lAbha-bhogopabhoga aura vIryAdi zreSTha labdhiyoM kA AvirbhAva hotA hai / na jAne prazasta nimitta-Alambo kA jIvAtmA para kaisA to adbhuta prabhAva hai ! pArasamaNi ke sparza mAtra se lohA suvarNa bana jAtA hai| usI taraha deva-guru ke samAgama se mithyAtva, kaSAya, ajJAna, asaMyama Adi audayika bhAvoM se malIna AtmA samakita, samyagjJAna, saMyama Adi guNoM se yukta, svaccha / suzobhita bana jAtI hai / kSAyopazamika dharma bhI taba taka hI Avazyaka haiM, jaba taka kSAyika guNoM kI prApti na ho ! kSAyika guNa AtmA kA mUla svarupa hai| isake prakaTa hote hI kSAyopazamika guNoM kI bhalA AvazyakatA hI kyA hai ? UparI maMjila para pahu~ca jAne ke bAda sIr3hI kI kyA garaja hai ? audayika bhAva ke bhUgarbha se kSAyika bhAva ke raMgamahala meM pahu~cane ke liye kSAyopazamika bhAva sir3hI samAna Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jJAnasAra jisa taraha candana kI saurabha usakA sthAyI bhAva hai, usI taraha kSAyika dharma bhI AtmA kA sthAyI bhAva hai / hara jIvAtmA meM kSAyika jJAna, darzana aura cAritra sahaja svarUpa meM vidyamAna hai / kSAyopazamika kSamAdi guNoM ke parityAga kA nAma hI dharmasaMnyAsa hai| ukta tAttvika dharmasaMnyAsa, sAmarthya yoga kA dharma-saMnyAsa mAnA jAtA hai / 'dvitIyApUrvakaraNe prathamastAttviko bhavet' 'yoga dRSTi samuccaya' nAmaka grantha meM kahA gayA hai ki kSAyopazamika dharma ke tyAga svarUpa dharma-saMnyAsa AThaveM guNasthAna para dvitIya apUrvakaraNa karate samaya hotA hai / samyagdarzana kI prApti ke pahale jisa apUrvakaraNa kA anusaraNa kiyA jAtA hai, vaha atAttvika dharmasaMnyAsa kahalAtA hai| gurutvaM svasya nodeti, zikSAsAtmyena yAvatA / AtmatattvaprakAzena, tAvat sevyo guruttamaH // 8 // 5 // artha : jaba taka zikSA ke samyak pariNAma se Atmasvarupa ke jJAna se gurutva prakaTa na ho, taba taka uttama guru kA Azraya letA cAhiye (ArAdhanA karanI cAhiye ) / vivecana : jisa taraha sAMsArika snehI-svajanoM kA tyAga karanA hai usI taraha abhyaMtara-AMtarika svajanoM ke sAtha aTUTa nAtA jor3anA hai, sambandha prasthApita karanA hai| yaha sambandha / nAtA kahIM bIca meM hI TUTa na jAe, viccheda na ho jAe, isake liye sadaiva sadaguru kI upAsanA karanI cAhiye / - jaba taka dhanavAna na banA jAe, taba taka usakI sevA nahIM chor3anI caahiye| jaba taka uttama svAsthya kA lAbha na ho, kAyA nirogI na bane, taba taka DaoNkTara athavA vaidya kA tyAga na kiyA jAe / ThIka usI bhA~ti jaba taka saMzayaviparyAsarahita jJAna-prakAza kI prApti na ho, vizuddha Atma-svarupa kI jhalaka na dikhe, taba taka parama saMyamI aura jJAnI guru kA parityAga nahIM karanA hai| arthAt, jaba taka gurUdeva ke gurUtva kA viniyoga hamameM na ho, taba taka nirantara vinIta bana unakI zraddhAbhAva se ArAdhanA / upAsanA meM lage rahanA cAhiye / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga 87 gurUdeva kI parama kRpA aura zubhAzIrvAda se hI hamameM jJAna - gurUtA paidA honevAlI hai aura jJAna - gurutA kA udaya tabhI sambhava hai, jaba unase vinIta bhAva se 'grahaNa zikSA' aura 'Asevana - zikSA grahaNa kI jAe aura use samyag bhAva se AtmapariNata kI jAye / pA~ca mahAvratoM kA sUkSma rUpa avagata karanA, kSamA, Arjava, mArdavAdi dasa yatidharmoM kI vyApakatA samajhanA, pRthvIkAyAdi SaTkAya-jIvoM kA svarUpa AtmasAt karanA, yaha saba grahaNa - zikSA ke antargata AtA hai / sadguru kI parama kRpA se jIvAtmA ko grahaNa - zikSA kI upalabdhi hotI hai aura isI grahaNa - zikSA ko sva-jIvana meM kAryAnvita karanA use Asevana - zikSA kahA gayA hai / Asevana - zikSA kI prApti sadguru ke binA asambhava hai aura isakI prApti ke binA jJAna- gurutA kA udaya nahIM hotA / ThIka usI taraha binA jJAna - gurutA ke kevalajJAna asambhava hai aura mokSa-prApti bhI asambhava hai / ataH sadguru ke samakSa upasthita ho, mana hI mana saMkalpa kareM "gurudeva, ApakI parama kRpA se hI mujha meM gurutA A sakatI hai / ataH jaba taka mujha meM gurutA kA prAdurbhAva na ho, taba taka maiM zAstrokta paddhati kA avalamba karate hue, sAdara, zraddhApUrvaka ApakI upAsanA meM rata rahU~gA / ' jJAnacArAdayo'pISTAH, zuddhasvasvapadAvadhi / nirvikalpe punastyAge, na vikalpo na vA kriyA // 8 // 6 // artha : jJAnAcArAdi AcAra bhI apane-apane zuddha pada kI maryAdA taka hI iSTa haiM / lekina vikalpa - virahita tyAga kI avasthA meM na to koI vikalpa hai, nA hI koI kriyA / vivecana : zuddha saMkalpapUrvaka kI gayI kriyA phaladAyI siddha hotI hai| sadgurU ke pAsa 'grahaNa' aura 'Asevana' zikSA prApta karane kI hai| khAsa taura se jJAnAcArAdi AcAroM kA pAlana karanA hotA hai aura vaha bhI zuddha saMkalpapUrvaka karanA cAhiye / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra * jJAnAcAra kI ArAdhanA taba taka karanI hai, jaba taka jJAnAcAra kA zuddha pada kevalajJAna prApta na ho jAe / hamezA ArAdhanA karate samaya isa bAta kI gAMTha bAMdha lenI cAhiye ki, 'jJAnAcAra ke prasAda se kevalajJAna avazya prApta hogaa|' darzanAcAra kI ArAdhanA taba taka karanI cAhiye, jaba taka hameM kSAyika samakita kI upalabdhi na ho jAye / cAritrAcAra kI upAsanA usa hada taka karanI cAhiye, jaba taka 'yathAkhyAta cAritra' kI prApti na ho jAye / tapAcAra kA sevana taba taka kiyA jAe, jaba taka 'zukladhyAna' kI mastI sarvAMga rUpa se AtmA meM ota-prota na ho jAye / vIryAcAra kA pAlana taba taka hI kiyA jAya, jaba taka AtmA meM anaMta vizuddha vIrya kA nirbodha saMcAra na ho jAye / isa taraha kA nizcaya aura saMkalpa zakti, jIvAtmA ke liye parama phaladAyI aura zubha siddha hotI hai| jabaki saMkalpavihIna kriyA prAyaH niSphala siddha hotI hai / kevalajJAna, kSAyika darzana, yathAkhyAta cAritra, zukla-dhyAna aura anaMta vizuddha vIryollAsa kI prApti kA dRr3ha saMkalpa rakha, jJAnAcArAdi meM sadAsarvadA puruSArthazIla bananA hai / jJAnAcArAdi ke liye taba taka hI puruSArtha karanA cAhiye, jaba taka unake-unake zuddha pada kI prApti na ho jAe / jaba taka hamArI avasthA zubhopayogavAlI hai aura savikalpa hai, taba taka nirantara jJAnAcArAdi paMcAcAra kA pAlana karanA ati Avazyaka hai| matalaba yaha ki hameM jJAnAcArAdi kA pAlana pUrI lagana se karanA cAhiye, jabaki antima lakSya, saMbandhita pada-prApti kA honA cAhiye / lekina nirvikalpa avasthA prApta hote hI usameM kisI saMkalpa aura kriyA kA sthAna nahIM rahatA / kyoMki nirvikalpa yoga meM ucca kakSA ke dhyeya-dhyAna-dhyAtA kI abheda avasthA hotI hai| jaba taka yaha avasthA prApta na ho jAe, jaba taka jJAnAcArAdi AcAroM ke Alambana se zubhopayoga meM dattacitta ho jAnA cAhiye / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga yogasaMnyAsataetyAgI, yogAnapyakhilAMstyajet / ityevaM nirguNaM brahma, paroktamupapadyate // 8 // 7 // 89 artha : yoga kA nirodha kara tyAgI bana, jIvAtmA sabhI yogoM kA bhI tyAga karatI hai / isa taraha anya darzanoM kI 'nirguNa brahma' kI bAta ghaTita hotI hai / vivecana : sarvatyAga kI parAkASThA ! kaisA apUrva darzana karAne kA saphala prayatna kiyA gayA hai ? audayika bhAva kA parityAga ( dharmasaMnyAsa) kara jIvAtmA ko kSAyopazamika bhAva meM pratiSThita karanA aura kAlAntara meM dvitIya apUrvakaraNa sAdhane ke liye kSAyopazamika bhAva kA bhI tyAga kara denA ! 'kSapakazreNiyoginaH kSAyopazamikakSAntyAdi - dharmanivRtteH / ' 'yogadRSTi samuccaya' grantha meM ThIka hI kahA gayA hai - jina mahAtmAoM ne kSapaka - zreNI para ArohaNa kiyA hai, unake kSamAdi kSAyopazamika dharma bhI antardhAna ho jAte haiM aura tadanantara jo prakaTa hote haiM, ve kSAyika guNa hote haiM / lekina jaise hI jIvAtmA ne caudahave guNasthAnaka para ArohaNa kiyA ki 'yoganirodha' ke mAdhyama se vaha sarva yogoM kA bhI parityAga kara detA hai / isa kriyA ko 'yoga - saMnyAsa' bhI kahA jAtA hai / yaha yoga - saMnyAsa, 'Ayojya karaNa' karane ke pazcAt kiyA jAtA hai / 'yoga - dRSTi - samuccaya' grantha meM Age kahA gayA hai ki 'dvitIyo yoga-saMnyAsa AyojyakaraNAdUrdhva jIvati' / sayogI kevalajJAnI samudghAta karane ke pUrva 'AyojyakaraNa' kA Arambha karatA hai / kevalajJAna ke mAdhyama se acintya vIryazakti dvArA bhavopagrAhI karma (aghAtI karma) ko aisI sthiti meM lAkara kSaya karane kI kriyA ko 'Ayojya karaNa' kahA jAtA hai / kAyAdi yoga ke tyAga se prakaTita zailezI avasthA meM 'ayoga' nAmaka sarvasaMnyAsa - svarUpa sarvottama yoga kI prApti hotI hai / isa taraha 'nirguNa brahma' ghaTita hotA hai / aupAdhika dharmayoga kA abhAva hI 'nirguNatA' kahalAtI hai / anAdikAla se AtmA meM avasthita svAbhAvika - kSAyika guNoM kA kabhI nirmUlana nahIM hotA / yadi unakA nirmUlana ho jAe to, guNAbhAva meM guNIjanoM kA bhI abhAva ho jaae| lekina 'na bhUto Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 jJAnasAra na bhaviSyati' / saMsAra meM aisA honA sarvathA asambhava hai / audayika aura kSAyopazamika guNoM kA jaba abhAva ho jAe, nAza ho jAe, taba jIvAtmA una guNoM se rahita bana jAtI hai / usIkA nAma 'nirguNa' hai| isa taraha anyAnyaya darzanakAroM kI 'nirguNa brahma' kI kalpanA yathArtha banatI hai / lekina unameM kSAyika guNa hone se 'saguNa' bhI hai / I ataH hameM isI sarvatyAga ko parilakSita kara nirantara audayika bhAvoM ke parityAga ke puruSArtha meM laga jAnA cAhiye / vastutastu guNaiH pUrNamanantairbhAsate svataH / rUpaM tyaktAtmanaH sAdhornirabhrasya vidhoriva // 8 // 8 // artha : bAdala rahita candra kI taraha parama tyAgI sAdhu / yogI svarUpa paramArtha samRddha aura anaMta guNoM se dedIpyamAna hotA hai / vivecana : kahIM bAdala kA nAmo-nizAna nahIM / svaccha, nirabhra AkAza ! pUrNimA kI dhavala rajanI aura solaha kalAoM se pUrNa - vikasita candra ! kaisA manohArI dRzya ! mAnava-mana ko pulakita kara de ! carAcara sRSTi meM navacetana kA saMcAra kara de ! nirnimeSa dRSTi TikI hI raha jaae| aise apUrva saundarya - kSaNoM kA kabhI anubhava kiyA hai ? sambhava hai, jAne-anajAne kabhI kara liyA ho ! phira bhI tana aura mana atRpta hI rahA hogA ? punaH punaH usI dRzya kA avalokana karane kI tIvra lAlasA jagI hogI ? lekina prayatnoM kI parAkASThA ke bAvajUda nirAzA hI hAtha lagI hogI / to lIjiye, parama AdaraNIya upAdhyAyajI yazovijayajI mahArAja hameM isI taraha eka alaukika candra kA abhinava avalokana karAte haiM "jarA dhyAna se dekho; yahA~ eka bhI karma rUpI bAdala nahIM hai / tumhAre sAmane zuddha sphaTikamaya siddhazilA kA ananta AkAza phailA huA hai ! 'zuklapakSa' kI anupama, dhavala rajanI sarvatra vyApta hai / anaMta guNoM se yukta AtmA kA candra pUrNa kalAoM se vikasita hai / pala do pala - nirantara - nirnimeSa netroM se basa, dekhate hI raho usakA alaukika saundarya, rUpa aura raMga / " Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAga 91 AtmA ke vizuddha svarUpa kA anaMta guNamaya svarUpa kA dhyAna, kaThora karmoM ke marma kA chedana kara detA hai / vaha tIvra se tIvra karma-bandhanoM ko tor3ane meM, use jar3amUla se ukhAr3a pheMkane meM samartha hai| jaba taka hameM vAstavika anaMta guNamaya Atmasvarupa kI prApti na ho jAe, taba taka ekAgra citta se usakA dhyAna aura use prApta karane kA puruSArtha nirantara karanA cAhiye aura eka bAra isakI prApti hote hI 'saccidAnanda' kI prApti hote dera nahIM lagegI / phalataH, samasta sRSTi, nikhila bhUmaNDala pUrNa rUpa se dikhAyI degaa| pUrNatA kI alaukika sacetana sRSTi kA darzana hogaa| isI pUrNatA kA parama darzana karAne hetu pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne Avazyaka puruSArtha kA varNana apane ATha aSTakoM meM kramaza: isa prakAra kiyA hai : pUrNatAmaya dRSTi, jJAnAnanda meM lInatA, svasampatti meM citta kI sthiratA, mohatyAga, tattvajJatA, kaSAyoM kA upazama, indriya-jaya aura sarvasva tyAga / isa taraha jIvAtmA kramazaH sarvocca pada prApta karatI hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. kriyA "yadi dhArmika kriyAyeM sampanna na kI jAye to kyA nukasAna hai ?" yaha prazna varSoM se kiyA jA rahA hai / lekina koI bhUlakara bhI yaha prazna nahIM karatA ki 'yadi pApa-kriyA na kareM, to kyA harja hai ?' sacamuca aisA prazna koI nahIM uThAtA aura usakA bhI kAraNa hai ! kyoMki pApa-kriyAyeM sabako pasanda haiN| yadi dharma pasanda hai, to dhArmika kriyAyeM bhI pasanda honI hI cAhiye / mokSa iSTa hai, to mokSa prApti ke liye Avazyaka kriyAyeM iSTa honI hI cAhiye / granthakAra ne yahA~ jIvana meM dhArmika kriyAoM kI AvazyakatA aura anivAryatA ko samajhAne kA saphala prayatna kiyA hai| unakI bAteM kitanI sArthaka aura akATya haiM, yaha samajhane ke liye prastuta aSTaka kA abhyAsa avazya kreN| jJAnI kriyAparaH zAnto, bhAvitAtmA jitendriyaH / svayaM tIrthoM bhavAmbhogheH parAMstArayituM kSamaH // 9 // 1 // artha : samyagjJAna se yukta, kriyA meM tatpara, upazama yukta, bhAvita aura jitendriya (jIva) saMsAra rupI samudra se svayaM pAra laga gaye haiM aura anyoM ko pAra lagAne meM samartha haiN| vivecana : mAnava-jIvana kA zreSThatama puruSArtha hai-bhavasAgara se svayaM pAra utaranA aura anyoM ko pAra lagAnA / yadi gaMgA-yamunA-brahmaputrA sadRza bhautika nadiyoM ko pAra karane ke liye jJAna aura kriyA kI AvazyakatA hai, taba bhava ke bhISaNa, raudra aura tUphAnI samudra ko pAra karane ke liye bhalA jJAna aura kriyA kI AvazyakatA kyA nahIM hai ? Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 93 AvazyakatA hai aura sau bAra hai / lekina usakI AvazyakatA tabhI mahasUsa hotI hai, jaba bhavasAgara bhISaNa, raudra aura tUphAnI lagatA ho / jaba taka bhavasAgara prazAnta, sukhadAyaka evaM sundara, ati sundara dikhAyI detA hai, taba taka jIvAtmA ko jJAna aura kriyA kA mahattva samajha meM nahIM AtA / jIvana meM usakI AvazyakatA kA yathArtha jJAna nahIM hotaa| ___ bhavasAgara se pAra lagane aura anya jIvoM ko pAra lagAne hetu yahA~ nimnAMkita pA~ca bAteM kahI gayI haiM - (1) jJAnI : jisa bhavasAgara ko pAra karanA hai, usakI bhISaNatA kI jAnakArI liye binA pAra utaranA sambhava nahIM hai / sAtha hI, jinake AdhAra se tiranA hai, una kRpAnidhi paramAtmA aura karuNAmaya gurudeva kA vAstavika paricaya prApta kiye binA kaise calegA ? jisameM savAra hokara pAra utaranA hai, usa saMyama-naukA kI sampUrNa jAnakArI bhI hA~sila karanA jarurI hai| sAtha hI sAgara-pravAsa ke daurAna AnevAlI nAnAvidha bAdhAyeM, vighna aura saMkaTa, usa samaya apekSita sAvadhAnI, surakSAvyavasthA aura Avazyaka sAdhana-sAmagrI kA jJAna bhI hameM honA cAhie / 2. kriyApara : bhavasAgara pAra utarane ke liye devAdhideva jinezvara bhagavanta ne jo kriyAyeM darzAyI haiM, unheM aMjAma dene ke liye sadA sarvadA tatpara honA jarUrI hai| tatparatA kA matalaba hai-kAla-sthAna aura bhAva kA aucitya samajha, hara sambhava kriyA karanA / use karate hue tanika bhI Alasya, beTha, avidhi athavA udAsInatA na ho, balki sadaiva adamya utsAha aura asIma ullAsa honA cAhiye / jJAna, darzana, tapa, cAritrAdi ke AcAroM kA yathAvidhi paripAlana honA cAhiye / hAlA~ki bhavasAgara se pAra utaranevAlI bhavyAtmAoM meM yaha svAbhAvika rUpa se hotA hai / 3. zAnta : zAnti... samatA... upazama kI to atyanta AvazyakatA hai| bhale hI jJAna ho, kriyA ho, parantu upazama kA pUrNa rUpa se abhAva hai, to pAra laganA asambhava Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra hai| kyoMki krodha aura roSa kI bhAvanA jagate hI jJAna evaM kriyA niSprANa aura nirjIva ho jAtI hai| bhavasAgara meM bhramaNa karatI naukA vahIM ruka jAtI hai, ThiThaka jAtI hai| agalA pravAsa avarodhoM ke kAraNa bhaMga ho jAtA hai / yadi hamane krodha, roSa, IrSyA rupI bhayaMkara jalacaroM ko dUra nahIM kiyA to ve naukA meM cheda kara deMge use jala-samAdhi dene kA hara sambhava prayatna kareMge / naukA meM cheda hone bhara kI dera hai ki samudra-jala usameM bhara AegA aura pariNAma yaha hogA ki vaha sadA ke liye samudra ke garbha meM antardhAna ho jaayegii| isI tathya ko parilakSita kara upAdhyAyajI mahArAja ne batAyA hai ki bhavasAgara pAra lagane kI icchuka AtmA zAnta-prazAnta, kSamAzIla aura parama upazamayukta honI cAhiye / 4. bhAvitAtmA : jJAna, darzana aura cAritra se AtmA bhAvita bananI cAhiye / jisa taraha kastUrI se vAsita bane vastra meM se usakI mAdaka sugandha vAtAvaraNa ko prasanna aura AhlAdaka banAtI hai, ThIka usI taraha jJAna-darzana-cAritra se surabhita banI AtmA meM se jJAna-darzana-cAritra kI saurabha nirantara prasArita hotI rahatI hai| usameM se moha-ajJAna kI durgandha nikalane kA savAla hI paidA nahIM hotA / 5. jitendriya : bhavasAgara se pAra lagane ke icchuka jIvAtmA ko apanI indriyA~ vaza meM rakhanI cAhiye / aniyaMtrita banI indriyA~ jIva ko naukA meM se samudra meM pheMkate vilamba nahIM karatI haiN| ina pA~ca bAtoM ko jisane apane jIvana meM pUrI niSThA ke sAtha kAryAnvita kiyA hai, use bhavasAgara se pAra lagate dera nahIM lgegii| anya jIvoM ko pAralagAne kI yogyatA bhI tabhI sambhava hai, jaba ukta pA~ca bAtoM ko sAdha liyA ho aura jisane isakI katai paravAha nahIM kI ho / vaha yadi kisIko pAra lagAne kI ceSTA karegA to khuda to DUbegA hI, apitu dUsare ko bhI DuboegA / kriyAvirahitaM hanta, jJAnamAtramanarthakam / gati vinA pathajJo'pi, nApnoti puramIpsitam // 9 // 2 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 95 artha : kriyArahita mAtra jJAna sacamuca kisI kAma kA nahIM / calane kI kriyA ke prati udAsIna, mArga jAnanevAlA vyakti bhI icchita nagara nahIM pahu~ca sakatA vivecana : dillI se baMbaI kI dUrI tuma bhalIbhAMti jAnate ho| tumheM yaha bhI mAlUma hai ki dillI se baMbaI kisa mArga se jAyA jAtA hai| rAjamArga tuma jAnate ho aura relve--mArga kI jAnakArI bhI tumheM hai / tumase yaha bhI chipA nahIM hai ki dillI - baMbaI kA kitanA kirAyA hai| yaha to ThIka, havAI mArga kI sahI jAnakArI bhI tumheM hai / 1 lekina yadi tuma pravAsa kI pUrva taiyArI na karo, padayAtrA Arambha na karo athavA relve se pravAsa karane kI kriyArUpa TikaTa kharIda kara rela meM baiThane kA kaSTa na karo to bhalA, dillI pahu~ca pAoge kyA ? nahIM pahu~coMge / ataH hameM gantavya sthAna para bhale hI vaha baMbaI ho athavA dillI, kriyA to karanI hI hogii| sirpha mArga kI jAnakArI prApta karane mAtra se iSTa sthAna para pahu~cA nahIM jAtA / jJAna ke AdhAra para gati - kriyA karanI hI hogI / tumane mokSa - mArga kI jAnakArI hA~sila kara lii| AtmA para chAye aSTakarmoM ko jAna liyA, una karmoM ke vicchedana kI kriyA bhI avagata kara lI, lekina agara samucita puruSArtha, parizrama na karo to jAnakArI hA~sila karane kA koI mahattva nahIM hai| isase samasyA hala honevAlI nahIM hai, nA hI bAta bananevAlI hai / isase viparIta adhikAdhika hAni / nukasAna hone kI hI sambhAvanA hai / mokSa - mArga ke liye Avazyaka kriyA kA tyAga kara yadi koI jIvAtmA jJAna ke bala para hI mokSa prApti karanA cAhatA ho to yaha usakA nirA bhrama hai| eka prakAra kI kapola-kalpanA hai| mokSa-mArga ke anukUla kriyAoM kI upekSA karanevAlA manuSya jJAna - bala se mithyAbhimAnI / ghamaMDI bana jAtA hai, saMsAravardhaka kriyA-kalApoM meM nirantara otaprota rahatA hai aura sva AtmA ko malina / kalaMkita banAtA bhavasAgara kI ananta gaharAIyoM meM asamaya hI kho jAtA hai / phalata: mauta kI goda meM sadA ke liye so jAtA hai / mahattvapUrNa tathya to yaha hai ki jIvAtmA ke roma-roma meM AtmA kI sat Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jJAnasAra cit - Anandamaya avasthA prApta karane kI bhAvanA jAgrata honI cAhiye / yadi ho gayI hai, to usake jIvana meM jJAna aura kriyA kA Agamana hote vilamba nahIM lagegA / anAdi kAla se prakRti kA yaha sanAtana niyama hai ki jo vastu pAne kI tamannA mana meM paidA hotI hai, usakI sahI pahacAna, pAne ke upAya aura usake liye kiyA jAnevAlA Avazyaka puruSArtha hotA hI hai / jisake mana meM atula saMpadA pAne kI AkAMkSA jagI ho, vaha use prApta karane ke liye Avazyaka jJAna - prApti hetu puruSArtha kyA nahIM karatA ? avazya karatA hai| kisI vaijJAnika ke mana meM adbhuta AviSkAra kI mahattvAkAMkSA udita ho jAe, to vaha usake liye kyA athaka parizrama nahIM karegA ? karegA hI / ThIka usI taraha apanI AtmA ko parama vizuddha banAne kI tIvra bhAvanA jinameM utpanna ho gayI thI unakI, tapta zilAoM para Asanastha hokara, ghora tapasyA karane kI AkhyAyikAyeM kyA nahIM sunI haiM ? mokSamArga kA jJAna ho jAne ke uparAnta bhI agara anukUla puruSArtha karane meM koI jIva udAsIna rahatA ho to usakA mUla kAraNa prApta sukhasamRddhi meM khoye rahane kI kupravRtti hai, sAtha hI nAnAvidha pApa - kriyAoM kA sahavAsa / jinheM vaha chor3atA nahIM hai, unase apanA chuTakAra pAtA nahIM hai / paramAtmAbhakti, pratikramaNa, sAmAyika, sUtra- svAdhyAya, dhyAna, gurubhakti, glAnavaiyAvRtya, pratilekhana, tapa-tyAgAdi vimala kriyAoM ko sadAsarvadA vinIta bhAva se apane jIvana meM kAryAnvita karanevAlI AtmA, niHsandeha Atmavizuddhi ke prazasta rAjamArga para cala kara use siddha karake hI rahatI hai jo yaha kahatA hai ki, 'kriyAoM kA rahasya... paramArtha samajhe binA unheM karanA arthahIna hai, vyartha hai / ' yadi vaha svayaM unakA rahasya aura paramArtha samajhakara kriyAnvita karatA ho to usakI bAta avazya gaura karane jaisI hai| lekina Amataura para Atma-vizuddhi ke liye jo kriyAyeM karanI par3atI haiM, una kriyAoM meM AnevAlI aneka bAdhAyeM sahane meM jo sarvathA asamartha aura bhayabhIta hote haiM, ve loga pavitra kriyAoM kA apalApa karate haiM aura una kriyAoM kA parityAga kara pApa-kriyAoM kI galiyoM meM bhaTakate hue patana kI gaharI khAI meM gira jAte haiM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA svAnukUlAM kriyAM kAle, jJAnapUrNo'pyapekSate / pradIpa : svaprakAzo'pi, tailapUrtyAdikaM yathA // 9 // 3 // artha : jisa taraha dIpa svayaM prakAzasvarupa hote hue bhI usameM (prajvalita rakhane ke liye) tela-vagairaha kI jarUrata hotI hai| ThIka usI taraha prasaMgopAta pUrNajJAnI ke liye bhI svabhAva svarUpa kArya ke anukUla kriyA kI apekSA hotI vivecana : jaba taka siddhi prApta na ho aura sAdhaka-dazA vidyamAna hai taba taka kriyA kI AvazyakatA hotI hai / alabatta, sAdhanA kI vibhinna avasthAoM meM unake liye anukUla aisI bhinna-bhinna kriyAoM kI apekSA hotI hai / arthAt kevalajJAnI RSi-maharSiyoM ko bhI kriyA kI AvazyakatA rahatI hI hai| svabhAva ko puSTa karane ke liye samAnyataH kriyA kI AvazyakatA rahatI hai / ucita samaya meM ucita kriyA jarUrI hai| samyaktva kI bhUmikA meM rahI vivekI AtmA samakita ke liye paramAvazyaka 67 prakAra ke vyavahAra kA vizuddha pAlana karatI hai| usakA Adarza hotA hai dezavirati aura sarvavirati kA / dezavirati rUpa zrAvakajIvana kI kakSA taka pahu~ce jIva ko bAraha vrata kI pavitra kriyAoM kA AcaraNa karanA hotA hai| kyoMki usakA antima lakSya sarvaviratimaya zramaNajIvana prApta kara karmoM kI pUrNa nirjarA karanA hotA hai / / sarvaviratimaya sAdhujIvana meM rahI sAdhaka AtmA ko jJAnAcArAdi AcAroM kA paripAlana aura dazavidha yatidharma, bAhya-Abhyantara bAraha prakAra ke tapAdi kriyAoM kA Azraya grahaNa karanA par3atA hai| kSapakazreNI para car3hate samaya zukladhyAna kI kriyA karanI par3atI hai / tatrASTame guNasthAne, zuklasaddhayAnamAdimam / dhyAtuM prakramate sAdhu rAdyasaMhananAnvitaH // 51 // - guNasthAna kramaNa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jJAnasAra AThaveM guNasthAnaka para prathama vajraRSabha - nArAca saMghayaNavAlA sAdhu prathama zukladhyAna karanA prArambha karatA hai / tAtparya yaha hai ki use dhyAna karane kI kriyA karanI hI par3atI hai / ghAtI karmoM kA kSaya kara jo AtmA pUrNajJAnI bana gayI, usebhI sarvasaMvara aura pUrNAnandaprApti ke avasara para yoganirodha kI kriyA karanI par3atI hai, samudghAta kI kriyA karanI par3atI hai / pUrNatA ke sarvocca zikhara para pahu~cane ke liye hara bhUmikA para Avazyaka kriyA karanI par3atI hai / isa tathya se vahI inkAra kara sakatA hai, jise jainadarzanapraNIta mokSa - mArga kA jJAna na ho, jAnakArI na ho / 1 tarka se bhI kriyA kA mahattva samajhA jA sakatA hai / anAdikAla se jIvAtmA pApa - kriyA meM AkaNTha DUbI rahakara nirantara saMsAra - paribhramaNa karatI rahI hai / hamArI pApa-kriyAyeM hI bhava-bhramaNa kI mUla kAraNa haiM / yadi bhava-bhramaNa kI kriyA ko rokanA hai, to pahale usake kAraNoM kA saMzodhana kara use rokanA hogA, naSTa karanA par3egA / pApa - kriyAoM kI pratipakSI dhArmika kriyAoM ke dvArA pApa - kriyAoM kA nivAraNa hotA hai / jahA~ taka jIva saMsAra-bhramaNa karatA hai, use kucha na kucha karma athavA koI na koI kriyA karanI hI par3atI hai, phira bhale hI vaha pApakriyA ho yA dhArmika kriyA / jisakI dRSTi sat-cit-Ananda svarupa pUrNatA kI carama coTI taka pahu~ca gayI ho, jo AtmA usa maMjila taka pahu~cane ke liye prayatnoM kI parAkASThA kara rahI ho, vaha AtmA una pavitra kriyAoM ko karane ke liye sadaiva tatpara rahatI hai / ghI athavA tela se bharA dIpaka svayaM jyoti svarupa hote hue bhI yadi usameM samaya para ghI yA tela na pUrA jAya, to kyA hogA ? matalaba vahA~ ghI - tela pUrane kI kriyA sarvathA apekSita hai| bijalI khuda hI prakAza - svarupa hote hue bhI 'svica oNna' karane kI aura pAvara hAusa se vidyuta pravAhita karane kI kriyA apekSita hI hai / saMsAra kA bhalA aisA kauna sA kSetra hai, jahA~ mana-vacanakAyA kI kriyAyeM apekSita nahIM haiM ? kauna sA aisA kArya hai ki jo kriyA na 1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 99 karane ke bAvajUda bhI sampanna hotA hai ? tAtparya kevala itanA hI hai ki pratyeka sAdhaka ko, nija pramAda, Alasya, udAsInatA aura mithyAbhimAna ko dUra kara niraMtara apanI bhUmikA ke anukUla kriyA karanI hI cAhiye, jo devAdhideva jinezvara bhagavanta dvArA nirdezita hai / kriyA ko hameM vidhipUrvaka, kAlocita aura prItibhakti ke sAtha kAryAnvita karanA paramAvazyaka hai / I bAhyabhAvaM puraskRtya, ye kriyAM vyavahArataH / vadane kavalakSepaM vinA te tRptikAMkSiNaH // 9 // 4 // artha : jo bAhya kriyA ke bhAva ko Age kara vyavahAra se usI kriyA kA niSedha karate haiM, ve mu~ha meM kaura DAle binA hI tRpti kI apekSA rakhate haiM / vivecana : kyA tumhArI yaha mAnyatA hai ki 'pauSadha, pratikramaNa, prabhudarzana, pUjana-arcana, gurubhakti, pratilekhana, sevA aura tapazcaryA Adi vyavahAra- kriyAyeM sirpha bAhya bhAva hai, isase AtmA kA kalyANa sambhava nahIM / kyA tumhArA yaha mantavya hai ki hiMsA, asatya, durAcAra, krUratA, corI aura parigraha kI kriyAoM meM tuma dina-rAta khoye raho aura tuma ahiMsA, satya, acaurya, sadAcAra, aparigraha Adi kI siddhi prApta kara loge ? kyA yaha sambhava hai ki tuma ramaNIrUpa ke darzana, madAndha zrImantoM kI sevA, AkarSaka vezabhUSA aura svAdiSTa bhojana kI vividha kriyA meM sadaiva itarAte - iThalAte raho, keli-krir3A karate raho, phira bhI tuma AtmA kI zuddha, buddha, niraMjana, nirAkAra dazA / avasthA pA loge ? to yaha tumhArA nirA bhrama hai / are bhAI, jarA zAnti se soco / svastha mana se vicAra karo / nirAgrahI buddhi kA avalambana lekara soco | hamAre pUrvaja, RSi-muni, maharSiyoM ke anubhavasiddha vacanoM ko smaraNa kara unheM samajhane kA prayatna karo / 1 bAhya bhAva ke do bheda haiM : eka zubha aura dUsarA ashubh| jisameM sarAsara AtmA kI vismRti hai aura jo sirpha viSayAnanda kI prApti ke heta hI kI jAe, vaha kriyA azubha bAhyabhAva kahalAtI hai aura jisameM AtmA kI madhura smRti vAsa karatI hai, eka mAtra AtmAnanda kI prApti kA lakSya hai, karuNAsAgara paramadayAlu jinezvara bhagavAna ke prati zraddhAbhAva hai aura pApakriyA se mukta hone kI pavitra bhAvanA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jJAnasAra hai, aisI koI bhI kriyA zubha bAhya bhAva hai / azubha pApa-kriyAoM kI anAdikAlIna Adata se chuTakArA pAne ke liye dharma-kriyAoM kA Azraya liye binA aura koI cArA nahIM hai / usake binA saba vyartha hai / agara tumhArA putra tumase kahe ki 'pitAjI, mujhe zAlA meM dAkhila kyoM karate ho? vizeSa prakAra kI vezabhUSA karane kA Agraha kyoM kara rahe ho? amuka pustakoM kA hI manana-paThana karane kA Adeza kyoM dete ho ? adhyApaka ke pAsa jAkara zikSA grahaNa karane kA upadeza kyoM dete ho ? kyoMki yaha saba vyartha hai, nirarthaka hai, balki kisI kAma kA nahIM / jJAna to AtmA kA guNa hai aura AtmA se hI jJAna kA pragaTIkaraNa hotA hai / taba nAhaka zAlA meM jAkara vidyAdhyayana karane kA kaSTa kyoM uThAnA ? ataH maiM zAlA meM nahIM jAU~gA, ghara para hI rahU~gA, khUba mauja-mastI karU~gA aura TI. vI.-vIDiyo dekhuMgA / ' taba kyA tuma usakI bAta ko mAna loge, svIkAra kara loge? usakA zAlA meM jAnA banda kara doge? ghara para biThA doge? ekAdha sainika apane nAyaka se jAkara kahe : "Apa kavAyada kyoM karavAte haiM ? kisaliye mIloM taka daur3a lagavAte haiM ? nAnA prakAra kI kasarata karavAte haiM ? zastra-saMcAlana kA prazikSaNa kyoM dete haiM ? bala aura zakti AtmA kA guNa hai aura AtmA meM se hI paidA hotA hai| ata: yaha saba nirarthaka hai. sArI kriyAyeM nirI bakavAsa haiN|" kyA nAyaka aise sainika ko pala bhara ke liye bhI saha legA ? use senA meM se bhagA nahIM degA ? AtmaguNa ke liye Avazyaka kriyA anuSThAna karanA hI par3egA / tabhI sahI AtmaguNoM kA pragaTIkaraNa sambhava hai / ananta jJAnI jinezvaradeva ne Atmavizuddhi ke liye jina kAyika, vAcika evaM mAnasika prakriyAoM ko mahattvapUrNa batAyA hai, unheM zraddhA-bhAva se karanA hI pdd'egaa| pU~ha meM kaura DAle binA kahIM udaratRpti huI hai ? yadi hameM parama tRpti kA sukha cakhanA hai to mu~ha meM kaura DAlane kI kriyA ni:saMdigdha bhAva se karanI hI par3egI / ThIka usI taraha yadi parama Atma-sukha kA anubhava karanA hai, to usake liye Avazyaka kriyAoM ko karanA hI par3egA / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA guNavabahumAnAdernityasmRtyA ca satkriyA / jAtaM na pAtayed bhAvamajAtaM janayedapi // 9 // 5 // artha : adhika guNavanta ke bahumAnAdi se tathA aMgIkRta niyamoM ko niyamita sambhAlane se zubha kriyA, pragaTa hue zubha bhAva ko na miTAye, na naSTa kare, sAtha hI jo bhAva abhI pragaTa nahIM hue haiM, unheM utpanna karatI hai / vivecana : antarAtmA se pragaTa zubha... pavitra...unnata... mokSAnukUla bhAva to hamArI amUlya nidhi hai, sarvazreSTha sampatti hai / isakA saMrakSaNa karanA hamArA parama kartavya hai| prastuta bhAva kI saMpadA ke mAdhyama se hI hama paramapada kI prApti kara skeNge| bhAva kI bhI apanI vizeSatA hai| yadi prati samaya sAvadhAnI se usakA saMrakSaNa na kareM, to ise khatma hote dera nahIM lagatI / aise zubha, lekina caMcala bhAvoM kA saMrakSaNa karane ke liye sAta upAya batAye haiM, jo sarala haiM aura sundara haiM / lekina ina upAyoM kA avalambana tabhI kiyA jA sakatA hai jaba zubha bhAvoM kA samucita mUlyAMkana kiyA gayA ho, bAhya bhautika sampatti se bhI bar3hakara anaMta gunA mahattva use diyA gayA ho / zubha bhAvoM kI rakSA ke liye kucha bhI karane kI taiyArI honI cAhiye / usake liye jo bhoga denA Avazyaka hai, dene ke liye hameM sadaiva tatpara rahanA cAhiye / satya ke pavitra bhAva kA saMrakSaNa karane hetu rAjA harizcandra ne apanA saba kucha tyAga diyA thA / rAjasI ThATha-bATha, vaibhava-vilAsa, yahA~ takakI sarvasva tyAga kara, caMDAla ke hAtha khuda bika jAne taka kA jvalanta balidAna kiyA thaa| ahiMsA ke unnata bhAva kI rakSA hetu mahArAjA kumArapAla ne apane paira kI camar3I kATakara makor3e ko bacA liyA thA / satItva ke sarvottama bhAva ke jatana ke liye sItA ne laMkApati rAvaNa kI azoka vATikA meM kaSTa sahana kiye the| pitR-vacana kI rakSA hetu zrI rAma ne ha~sate-ha~sate ayodhyA kA rAjA-tyAga kara vanavAsa kI rAha pakaDanA pasanda Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jJAnasAra kiyA thA / 1. vrata kA smaraNa : jaba hamAre zubha bhAvoM para azubha bhAvoM kA AkramaNa hotA haiM, taba hameM aMgIkRta vrata / pratijJA kA satata smaraNa karanA cAhiye / phalataH AtmA meM aisI ajeya zakti kA prAdurbhAva hotA hai ki jisake bala se, AdhAra se, azubha bhAvoM ko bhagAne meM kSaNa kA bhI vilamba nahIM lagatA / jhAMjhariyA muni para jaba kAmonmatta sundarI ne AkramaNa kiyA thA, taba munivara ne zAnta-citta se yahI kahA thA : mana-vacana-kAyA se grahita, liyA vrata nahIM bhaMga kruuN| avicala rahu~ dhruva sA nija tapa meM punaH saMsAra kA na moha dharU~ // 2. guNazAliyoM kA sammAna : guNazAlI kA matalaba hai zubha bhAvanAoM ke zastrAstroM se sajja sainika ! inake prati agAdha zraddhA, parama bhakti aura apAra prIti-bhAva rakhane se saMkaTa kAla meM ve hamArI sahAyatArtha daur3e Ate haiM aura hamAre Atmadhana kI rakSA karate haiN| 3. pApa-jugupsA : hamane jina pApoM kA parityAga kara diyA hai, unake prati kabhI kisI prakAra kA AkarSaNa paidA na ho / moha kI supta bhAvanA utpanna na ho jAe, ata: sadaiva una pApoM se ghRNA karanI caahie| unake sambandha meM hamAre mana meM napharata kI ciMgArI sulaganI caahie| jisa taraha brahmacArI ke dila meM abrahma pApa-kriyA se napharata hotI hai| 4. pariNAma-Alocana : pApa-kriyA se honevAle pariNAma aura dharmakriyA ke pariNAma para hameM nirantara vicAra karanA cAhaye, cintana-manana karanA cAhiye / 'duHkhaM pApAt sukhaM dharmAt' sUtra smRti meM rahanA cAhie / 5. tIrthaMkara bhakti : devAdhideva tIrthaMkara bhagavAna kA nAmasmaraNa darzanapUjana aura unake ananta upakAroM kA satata smaraNa-cintana jarUrI hai| sAtha hI unake prati ananya prIti-bhAva dhAraNa karane se hamAre zubha bhAvoM meM nirantara vRddhi hotI rahatI hai| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 103 6. susAdhu-sevA : mokSamArga ke anukUla AcaraNa rakhanevAle sAdhu puruSoM kI AhAra, vastra, jala, pAtra, auSadhAdi se utkaTa sevA aura bhakti karanI caahie| 7. uttara guNa zraddhA : paccakkhANa, guruvandana, pratikramaNa, tapa-tyAga, vinaya-viveka Adi vibhinna zubha-kriyAoM meM sadA sarvadA pravRttizIla rahanA cAhiye / isa taraha kI pravRtti se samyagjJAnAdi, saMvega-nirveda Adi bhAva naSTa nahIM hote aura jinameM ye pragaTa nahIM hue haiM, unameM ve bhAva paidA hote haiM aura antima dhyeya svarUpa paramAnanda kI prApti hotI hai / kSAyopazamike bhAve, yA kriyA kriyate tayA / patitasyApi tadbhAvapravRddhirjAyate punaH // 9 // 6 // artha : kSAyopazamika bhAva meM jo tapasaMyama yukta kriyA kI jAtI hai, usake mAdhyama se girI huI jIvAtmA meM puna: usa bhAva kI vRddhi hotI hai| - vivecana : Atmavizuddhi kI sAdhanA yAnI nagAdhirAja himAlaya kI U~cI parvata zreNiyoM kA ArohaNa ! yaha kArya atyanta kaThina aura duSkara hai ! sajaga Arohaka bhI yadi sAvadhAnI na barate aura sUjha-bUjha se kAma na le to kabhIkabhAra phisalate dera nahIM lagatI / isameM Azcarya karane jaisI koI bAta nahIM hai, balki Azcarya aura acaraja taba hotA hai, jaba gaharI khAI meM girA Arohaka punaH dugune utsAha se aura apUrva joza se giri ArohaNa karane kA sAhasa karatA hai, puruSArtha karatA hai| ___ aise Atmavizuddhi ke bhAvazikhara para ArohaNa karate hue phisalakara gire, patana kI gaharI khAI meM dabe ArAdhaka kI nirAzA ko paramArAdhya upAdhyAyajI mahArAja pUrI taraha dUra karake use punaH ArohaNa ke liye sannaddha karate haiM / usakA spaSTa zabdoM meM mArga-darzana karate haiN| ___ yadi jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya evaM antarAya karmoM ke kSayopazama se tapa aura saMyama ke anukUla kriyA karane lage, taba ni:saMdeha tumhAre Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jJAnasAra antara kI gaharAIyoM meM tapa evaM saMyama, jJAna aura vairAgya, dAna aura zIla ke bhAvoM kI vRddhi hone lagegI / tapa aura saMyama ke anukUla jo bhI anuSThAna karo, vaha nirvivAda rUpa se sudRDha aura ugra puruSArtha rupa honA cAhie / ___ yaha bAta usa patita ArAdhaka ko parilakSita kara kahI gayI hai, jo sAdhu-veSa meM hai, jisakA dainandina AcaraNa aura dinacaryA bhI sAdhu jaisI hI hai, lekina jo bhAva-sAdhutA ke bhAva se kosoM dUra calA gayA hai| jisameM saMyamabhAva kA aMza taka nahIM haiM / ThIka usI taraha veza zrAvaka kI hai, lekina jisameM zrAvakajIvana ke liye Avazyaka tapa-saMyama-bhAva kA pUrNatayA abhAva hai / aisI viSama paristhiti meM yadi use sAdhu / zrAvaka ko punaH zubha bhAva meM sthira honA hai, apane mUla svarupa ko prApta karanA hai, to use dRr3ha saMkalpa ke sAtha jJAnadarzana cAritra ke liye poSaka kriyAyeM karane kA puruSArtha karanA cAhiye / mAna lo, kisI sAdhu kA mana viSaya vAsanA se uddIpta ho gyaa| usakA brahmacarya kA bhAva bhaMga ho gayA / taba vaha socane lage ki "maiM viSaya-vAsanA se parAjita ho gayA huuN| maiM cauthe vrata kA pAlana karane meM pUrNa rupa se asamartha ha~ / ataH aba sAdhutA meM kyA rakhA hai ? kyoM na isakA (sAdhu-jIvana kA) parityAga kara gRhastha bana jAU~... ?" taba usakA utkarSa aura utthAna prAyaH asambhava hai / punaH vaha saMyama-mArgI hargija nahIM bana sakatA / lekina isase viparIta, use yoM socanA cAhie ki "are, yaha merI kaisI durbalatA hai ? mujhameM kaisI kamI raha gayI hai ki sAdhutA grahaNa karane ke bAvajUda bhI maiM sAdhu-jIvana ke mUlAdhAra aise brahmacarya vrata ke bhAva se cyuta ho gayA hU~, niHsattva aura paMgu bana gayA hU~, aba merI AtmA kA kyA hogA? maiM parama vizuddhi kI maMjila kaise pA sakU~gA? phira eka bAra maiM saMsAra-sAgara meM DUba jAU~gA ? merA satyAnAza ho jAyegA yaha mujhe kisI bhI kImata para maMjUra nahIM / svIkAra nahIM / ataH maiM prayatnoM kI parAkASThA kara khoye hue brahmacarya ke bhAva ko dubArA pAye binA caina kI sA~sa na luuNgaa| maiM brahmacarya kA dRr3hatA se pAlana karU~gA / unmAda aura pAgalapana ko chor3a dUMgA / ghora tapa karU~gA, mana ko jJAna kI zrRMkhalA se jakar3e rakhUgA / cAritra kI hara kriyA meM apramatta bana duSTa AcAra-vicAroM ko dubArA ghusane na duuNgaa| mujhe apane saMkalpa meM parAjita hokara pIche nahIM haTanA hai / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 105 aise samaya meM pUjya upAdhyAyajI mahArAja vizvAsa dilAte haiM ki agara isa taraha dRr3ha saMkalpa se vaha sAdhujIvana kI sAdhanA meM laga jAe, to alpAvadhi meM hI punaH vrata ke pavitra bhAva se plAvita hote dera nahIM lagegI / zubha kriyA to zubha bhAva kI bAr3a hai, kaMTIlI aura majabUta / yadi usameM koI cheda kara de, to azubha bhAva rupI pazuoM ko ghusate dera nahIM lagegI aura zubhabhAva kI harI-bharI phasala ko pala bhara meM caTa kara jAyeMge / ga~vAra kisAna bhI yaha bhalI-bhA~ti jAnatA hai ki bAr3a ke binA phasala kI rakSA nahIM ho sktii| taba bhalA buddhimAna sAdhaka isa tathya aura satya ko kyA nahIM samajha sakatA ? vaha jarUra samajhatA hai / lekina kyA kare, rAha jo bhaTaka gayA hai / mahAvrata / aNuvratAdi ke bhAva aura darzana-jJAna-cAritra ke bhAvoM kI surakSA tathA saMrakSaNa ke liye hI anaMtajJAnI paramAtmA jinezvaradeva ne tapa-saMyamAdi anekavidha kriyAoM kA nirUpaNa kiyA hai| ataH kriyAoM kA parityAga kara zubha-bhAva meM vRddhi aura rakSA kI bAta karanA sarAsara mUrkhatA hai| yaha zAzvata satya hai ki azubha bhAvoM kI janmadAtrI azubha kriyAyeM hI haiM, jise koI jhuThalA nahIM sktaa| ata: inakA sadantara tyAga hI mokSa-mArga kA sunaharA sopAna hai, jisakA ArohaNa karanA hara sAdhaka kA parama kartavya hai| guNavRddhayai tataH kuryAt kriyAmaskhalanAya vA / ekaM tu saMyamasthAnaM, jinAnAmavatiSThate // 9 // 7 // artha : ataH guNa kI vRddhi hetu athavA usameM se skhalana na ho jAyeM isaliye kriyA karanA Avazyaka hai / eka saMyama sthAnaka to kevalajJAnI ko hI hotA hai| vivecana : jIvAtmA kA sAdhanA ke samaya kevala eka hI lakSya, eka hI dhyeya aura eka hI Adarza rahanA cAhiye aura vaha hai, 'guNavRddhi' / pratyeka zubha/ zuddha kriyA kA lakSya / dhyeya aura Adarza eka mAtra AtmaguNoM kI abhivRddhi hI honA cAhiye / vyApArI dukAna ke jariye sirpha eka hI makasada pUrA karane meM hamezA juTA rahatA hai aura vaha makasada hai dhanavRddhi / dhana baTorane ke liye, sampatti ikaTThI karane ke liye vaha hara sambhava mArga apanAtA hai, upAya aura yojanAoM ko Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra kAryAnvita karatA rahatA hai / bhale hI usakA prayAsa, apanAyA huA mArga apAra kaSTa aura athaka parizramavAlA kyoM na ho? lekina vaha lakSya - pUrti ke liye sadA-sarvadA saceta, sajaga aura sannaddha rahatA hai aura jaise-jaise dhana-vRddhi hotI jAtI hai, usake puruSArtha meM bar3hotarI hotI jAtI hai / usakA puruSArtha dIrghakAlIna hotA jAtA hai aura yaha saba karate hue usake utsAha kA ThikAnA nahIM rahatA / 106 ThIka usI taraha dhArmika kriyAtmaka sAdhanA, guNavRddhi hetu kholI gayI dukAna hI hai aura kriyAtmaka vyApArI kI pratyeka kriyA kA lakSya / dhyeya guNoM kI vRddhi hI honA cAhie / jina-jina kriyAoM ke mAdhyama se guNavRddhi hone kI sambhAvanA hai, bhale hI ve kriyAyeM kaSTaprada aura parizrama se paripUrNa kyoM na hoM, guNavRddhi ke abhilASI ko ha~sate-ha~sate karanI cAhiyeM aura jaise-jaise guNavRddhi hotI jAyegI, vaise-vaise usake puruSArtha meM eka prakAra kI sthiratA aura dIrghakAlInatA kA AvirbhAva hotA jAegA / phalataH ukta kriyA kA Ananda brahmAnanda-cidAnanda meM parivartita hote vilamba nahIM hogA / yahA~ hama kucha mahattvapUrNa kriyAoM para vicAra karate haiM / sAmAyika : isakA dhyeya / lakSya samatAguNa kI vRddhi honA cAhiye / jaise-jaise sAmAyika kI kriyA kAryAnvita hotI jAye, vaise-vaise Atma-koSa meM samatAguNa kI vRddhi honI cAhiye aura sukha-dukha ke prasaMga para unmAda - zoka kI vRttiyA~ manda honI cAhiyeM / sAtha hI pratidina, pratimAha aura prativarSa hameM AtmanirIkSaNa karanA cAhiye ki sAmAyika kriyA ke mAdhyama se hamane kyA pAyA ? rAga-dveSa kama hue haiM yA nahIM ? krodha - vRtti meM kamI huI hai athavA nahIM ? vaise sAmAyika kI kriyA nirantara guNavRddhi karanevAlI aura samatAguNa kI ekameva saMrakSaNa-zakti hai / pratikramaNa : pApajugupsA, pApanindA, pApa-tyAga ke guNa kI vRddhi ke liye kriyA kI jAtI hai / isake mAdhyama se guNavRddhi ke sAtha-sAtha jIvAtmA pApa - skhalana se baca jAtA hai / tapazcaryA : AtmA ke anAhArIpana ke guNa kI vRddhi ke liye aura AhArasaMjJA ke doSa ke kSaya hetu prastuta kriyA anivArya hai / isake binA doSa Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 107 kSaya athavA anAhArItva guNa kI vRddhi prAyaH asambhava hai| gurusevA : vinaya, viveka, AjJAMkitA, laghutA, namratAdi, guNoM kI abhivRddhi ke liye gurusevA aura gurubhakti jaisI kriyAyeM ananya sAdhana haiM / sAvadhAnI ke sAtha yadi isakA avalambana liyA jAya, to guNa-vRddhi dUra nahIM hai / anyathA jo guNa haiM, unakA lopa hote dera nahIM lgtii| tIrthayAtrA : paramAtmA ke prati prIti, bhakti aura zraddhAbhAva pradarzita karane ke liye aura sva-guNavRddhi hetu tIrthayAtrA eka mahattvapUrNa Alambana hai / vividha tIrthoM kI yAtrA, jIvAtmA meM paramezvara ke prati agAdha bhakti anupama prIti aura anivarcanIya zraddhAbhAva paidA karatI hai aura guNavRddhi karane meM sahAyaka siddha hotI hai / lekina prastuta guNoM ko vikasita karane kI tamannA honA Avazyaka hai| guNoM ke binA sArA jIvana sUnA laganA cAhiye / isa taraha dAna, zIla, tapa, svAdhyAya, saMlekhanA, anazana ityAdi vividha abhigraha vagairaha kriyAyeM nita naye guNoM ke vikAsa aura vRddhi ke liye karanI cAhiye / isake abhAva meM guNaprApti, guNavRddhi aura guNarakSA prAyaH asambhava hai| kyoMki chadmastha jIvoM ke saMyama-sthAna, adhyavasAya-sthAna caMcala hone ke sAthasAtha lopa hone ke svabhAvavAle haiM / kevalajJAnI samasta guNoM se yukta hote haiM / ataH unake liye guNakSaya athavA guNoM ke patana jaisA koI bhaya nahIM hai / sAtha hI unakA saMyamasthAna apratipAtI-sthira hotA hai / vaco'nuSThAnato'saMgAkriyAsaMgatimaMgati / seyaM jJAna kriyA'bhedabhUmirAnandapicchalA // 9 // 8 // artha : vacanAnuSThAna se asaMga kriyA kI yogyatA prApta hotI hai| yaha jJAna aura kriyA kI abheda bhUmi hai, sAtha hI AtmA ke abheda se AplAvita - vivecana : jaba devAdhideva jinezvara bhagavanta kI prIti-bhakti meM jIvAtmA pUrNarUpa se AplAvita ho jAe,- AtmA kA eka-eka pradeza bhaktibhAva ke sugaMdhita jala se abhiSikta ho jAtA hai, taba usameM aisA vizuddha vIrya ullasita Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jJAnasAra ho uThatA hai ki jisake mAdhyama se apane priyatama paramAtmA ke gahana vacanoM ko yathArtha rupa meM samajhane meM zaktimAna bana jAtA hai aura tadanusAra yazAsambhava puruSArtha karane ke liye kaTibaddha banatA hai / phalataH utsarga aura apavAda, nizcaya aura vyavahAra, naya aura pramANAdi ke vAstavika jJAna ke sAtha-sAtha sarvatra vaha AtmA ke liye anakala pravatti karane ke liye tatpara bana jAtA hai / taba vaha 'asaMga-anuSThAna' kI sarvottama yogyatA prApta karatA hai| aisI sthiti meM jJAna aura kriyA ke bIca rahA antara / bheda apane Apa dUra ho jAtA hai aura donoM paraspara eka dUsare ke bhAva meM samarasa ho jAte asaMga-anuSThAna kI bhUmi meM bhAva svarupa kriyA, zuddha upayoga aura zuddha vIryollAsa meM ekAkAra ho jAtI hai| tInoM kA svarupa bhinna nahIM rahatA, balki subhaga-sundara triveNI saMgama bana jAtA hai / ve apane alaga astitva ko tilAMjali dekara paraspara tAdAtmya sAdha lete haiM / taba AtmA svAbhAvika Ananda ke amRtarasa meM tarabatara ho jAtI hai / phalataH isase parama tRpti kA anubhava karate hue 'jinakalpI' 'parihAra vizuddhi' sAdhu / mahAtmA isa jIvana meM parama sukha kA rasAsvAdana karate rahate haiN| aisI sarvocca avasthA prApta karane ke liye nimnAMkita cAra bAteM batAyI 1. paramAtmA jinezvara deva ke prati. ananya prIti / 2. paramAtmA jinezvara deva ke prati zraddhA-bhakti / 3. paramAtmA jinezvara deva ke vacanoM kA sarvAMgINa jJAna / 4. ukta jJAna ke mAdhyama se jinavacanAnusAra jIvana pAvana karane hetu mahApuruSArtha / jaba paramAtmA jinezvara deva ke prati prIti-bhakti kA bhAva ho jAtA hai, taba saMsAra ke bhautika / paudgalika padArthoM ke sAtha sneha-sambandha nahIM raha paataa| zabda, rUpa, rasa aura gandha ke bandhana TUTane lagate haiN| mohAndha kAmAndha jIvoM kA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kriyA 109 Adara-satkAra karane kI pravRtti banda ho jAtI hai / saMsAra viSayaka, bAtoM ko jAnane kI, samajhane kI, avalokana karane kI aura sunane kI vRtti apriya lagane lagatI hai| jIvana meM se pApamaya puruSArtha lupta hone lagatA hai aura eka dina aisA AtA hai, jaba ina samasta kupravRttiyoM se pIchA chur3Akara paramAtmA ke madhura-milanArtha jIvAtmA saMyama-mArga kI ora agrasara hotA hai, daur3a lagA detA hai / usa samaya use kisI bAta kI paravAha nahIM hotii| bhale phira mArga kaMTakAkIrNa aura Ubar3akhAbar3a kyoM na ho? mUsalAdhAra varSA aura deha ko kaMpAyamAna karanevAlI sarda rAta kyoM na ho ? use inakA kataI anubhava nahIM hotA / apitu usakI kalpanAdRSTi meM sirpha eka 'paramAtmA' ke atirikta, kucha nahIM hotA / vaha nirantara bar3hatA hI jAtA hai| gati meM bAdhA nahIM paDane detA aura jaise-jaise Age bar3hatA hai, vaisevaise usake Ananda, utsAha aura ullAsa kA pAra nahIM rahatA hai / tAtparya yaha hai ki jaba taka guNoM kI pUrNatA prApta na ho taba taka jIvAtmA ko cAhiye ki vaha jinezvara deva dvArA nirUpita kriyAoM ko nirantara karatA hI rahe / una kriyAoM kI jAnakArI prApta kara kevala kRtakRtya honA nahIM hai / yadi kriyA ko tyAga diyA, tilAMjali de dI, to jJAna eka tarapha dharA raha jAegA aura jIvana nAnAvidha pApa-kriyAoM se sarAbora ho jAegA / taba tumhAre jJAna kA upayoga unheM jaDamUla se ukhAr3a pheMkane ke bajAya unako puSTa karane ke liye hogA aura taba pariNAma yaha hogA ki AtmA kI unnati ke bajAya avanati / patana hote pala kA bhI vilamba na hogA / AtmA kI aisI durdazA na ho, ataH upAdhyAyajI mahArAja dharmakriyAoM ko kAryAnvita karane meM mana-vacana-kAyA se laga jAne kI / juTa jAne kI preraNA dete haiM / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. tRpti atRpta mAnava saMsAra kI galiyoM meM bhaTaka-bhaTaka kara tRpti kI parizodha kara rahA hai| uttarottara usakI atRpti evaM tRSNA bar3hatI hI jA rahI hai| atizaya zrama, saMtApa, becainI aura udvignatA se thakA-hArA vaha nirUddezya, jahA~ AzA kI dhuMdhalI kiraNa dekhI, vahA~ anAyAsa Age bar3ha jAtA hai| aise tana-mana se bAvare bane mAnava ko yahA~ parama tRpti kA mArga batAyA gAyA hai| isa para calakara aisI tRpti prApta kara lo ki phira jIvana meM dubArA atRpti kI tar3apa aura becainI paidA hone kA savAla hI na uThe / amRta-siMcana se jIvana-bagiyA punaH mahaka utthegii| jahA~ najara DAloge, sarvatra tRpti hI tRpti ke darzana hoNge| sAtha hI kabhI na anubhava kiyA ho, aise paramAnanda kI prApti hogii| atRpti kI dhadhakatI jvAlAoM ko zAnta kara jIvana ko harA-bharA banAne hetu prastuta aSTaka kA paThana-manana karanA atyAvazyaka hai / pItvA jJAnAmRtaM bhuktvA, kriyAsuralatAphalam / sAmyatAmbUlamAsvAdya, tRpti yAti parAM muniH // 10 // 1 // artha : jJAna rupI amRta kA pAnakara aura kriyA rupI kalpavRkSa ke phala khAkara samatA rupI tAMbUla cakhakara sAdhu parama tRpti kA anubhava karatA hai / vivecana : parama tRpti, jisako pAne ke bAda kabhI atRpti kI Aga pradIpta na ho, vaha pAne kA kaisA to sugama / sarala aura nirbhaya mArga batAyA hai ! hamezA jJAnAmRta kA madhura pAna karo, kriyA-suralatA ke phaloM kA rasAsvAdana karo aura tatpazcAt uttama mukhavAsa se mu~ha ko suvAsita karo / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 111 aise alaukika jJAnAmRta ko chor3akara bhalA, kisaliye jagata ke bhautika peya kA pAna karane ke liye lalacAnA ? apane Apa meM malina, parAdhIna aura kSaNArdha meM vilIna ho jAnevAle bhautika peya padArthoM kA pAna karane se jIvAtmA kA mana rAga-dveSa se malina banatA hai / sAtha hI ina peya padArthoM kI prApti hetu prAyaH anya jIvoM kI gulAmI, apekSA aura khuzAmadakhorI karanI par3atI hai / avAMchita logoM kA mu~ha dekhanA par3atA hai aura yadi mila bhI jAye to unakA sevana kSaNika siddha hotA hai / punaH ina kI prApti ke liye pahale jaisI hI gulAmI aura cATukAritA ! taba kahIM ghaMTe do ghaMTe kA Ananda ! aisI paristhiti meM saMsAra ke viSacakra meM phaMsA jIva bhalA, kisa taraha antaraMga / Antarika Ananda - mahodadhi meM gote lagA sakatA hai ? usake liye prAyaH yaha saba asambhava hai / isake bajAya behatara hai ki bhautika peya padArthoM kA pAna karane kI lata ko hI chor3a diyA jAya / kSaNika moha ko tyAga diyA jaae| mere AtmadevatA ! jAgo, kumbhakarNI nIMda kA tyAga karo aura jJAna se chalakate amRtakumbha kI tarapha najara kro| ise apanAne ke liye tatpara bano / prastuta amRta- kumbha ko nirantara apane pAsa rakho aura jaba kabhI tRSA lage, taba jI bhara kara isakA pAna karo / yaha karane se nA hI rAgadveSa se malina banoge, nA hI svArthI logoM kI khuzAmada karanI par3egI aura nA hI isa saMsAra meM dara-dara bhaTakane kI bArI AegI / taba yaha prazna khar3A hogA ki bhojana kauna sA kiyA jAe ? lekina yoM ghabarAne se kAma nahIM calegA / zAnti se vicAra karoge, to usakA mArga bhI nikala AegA / sarva rasoM se paripUrNa, ajeya zaktidAyI aura yauvana ko akhaMDa rakhanevAlA bhojana bhI tumhAre liye taiyAra hai / tuma ise grahaNa karane ke liye apanA bhojana - pAtra jarA kholo / upha, tumhArA pAtra to gaMdA hai / usameM na jAne kaisI gaMdagI hai ? durgandha uTha rahI hai ! pahale apane pAtra ko svaccha karo / asvaccha aura gaMde pAtra meM bhalA aisA uttama aura svAdiSTa bhojana kaise parosA jAye ? gaMde pAtra meM grahaNa kiyA gayA sarvottama bhojana bhI gandA, asvaccha aura durgandhamaya hote dera nahIM lagatI / vaha asAdhya bImArI aura rogoM kA mUla bana jAtA hai / are bhAI, tumhAre sAmane aisA sarasa, svAdiSTa aura sarvottama bhojana taiyAra hone para bhI bhalA tumheM jUThe bhojana kA moha kyoM hai ? kyA tuma jUThana kA moha chor3a nahIM sakate ? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jJAnasAra Aja taka bahuta khAlI jUThana ! aba to jUThana khAne kA durAgraha chor3o / kyA tuma nahIM jAnate ki jUThana khA-khAkara tumhArA zarIra na jAne kaisI bhayaMkara bImArI aura asAdhya rogoM kA ghara bana gayA hai ? ___ zrAvaka-jIvana aura sAdhu-jIvana kI pavitra kriyAyeM hI yathArtha meM kalpavRkSa ke madhura phala haiM, uttama khAdya hai / lekina bhojana karane ke pUrva AtmA rupI bhAjana meM rahI pApa-kriyAoM kI jUThana ko bAhara pheMka, kara bhAjana ko svaccha karanA Avazyaka hai| matalaba yaha hai ki pApakriyAoM kA pUrNarUpa se tyAga kara dharmakriyAoM kA Alambana grahaNa kiyA jAe, tabhI bhojana ke apUrva svAda kA anubhava ho sakatA hai| bhojanoparAnta mukhavAsa kI bhI garaja hotI hai na ? svargIya suvAsa se yukta samatA hI mukhavAsa hai / jJAna kA amRta-rasa pIkara aura samyak-kriyA ke svAdiSTa bhojana kA sevana karane ke pazcAt yadi samatA kA mukhavAsa grahaNa na kiyA, to sArA majA kirakirA ho jAegA / bhojana kA apUrva Ananda adhUrA hI raha jAegA aura tRpti kI DakAreM nahIM AyeMgI / gahana / gaMbhIra cintana-manana ke pazcAt prApta para tRpti ke mArga ko parilakSita kara, jaba hRdayabhAva-saMcAra kI ora pravRtta hotA hai tabhI mArmika prabhAva kA udbhava hotA hai / yahA~ upAdhyAyajI mahArAja ke tarka kI koI karAmAta nahIM hai, balki unakI apanI bhAvaprerita pratIti hai / jaba hameM bhI isakI pratIti ho jAegI, taba hama bhI sotsAha ukta parama tRpti ke mArga para daur3a lagAyeMge / phalasvarUpa jagata ke jar3a bhojana kI aura gaMde peya padArthoM kI mohamUrchA mRtaprAya: bana jAegI / jJAna-kriyA aura samatA-bhAva kA jIvAtmA meM prAdurbhAva hogA aura taduparAnta munijIvana kI utkaTa mastI prakaTa hogI, pUrNAnanda kI dizA meM mahAbhiniSkramaNa hogA / vaha sAre saMsAra ke liye eka camatkArapUrNa adbhuta ghaTanA hogii| pariNAma yaha hogA ki asaMkhya jIva, munijIvana ke prati AkarSita hoMge, usase utkaTa prema karane lageMge aura use apanAne ke liye utsuka bana kara sotsAha Age bddh'eNge| ataH he jIva ! kSaNika tRpti kA pUrNarUpa se parityAga kara parama / zAzvat Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 113 tRpti kI prApti hetu maMgala puruSArtha kA zrI gaNeza karo / svaguNaireva tRptizcedAkAlamavinazvarI / jJAnino viSayaiH kiM tairbhavet tRptiritvarI // 10 // 2 // artha : yadi jJAnI ko apane jJAnAdi guNoM se kAlAntara meM kabhI vinAza na ho, aisI pUrNa tRpti kA anubhava ho to jina viSayoM kI sahAyatA se alpakAlIna tRpti hai, aise viSayoM kA kyA prayojana ? vivecana : pA~ca indriyoM ke priya viSayoM kA AkarSaNa taba taka hI sambhava hai, jaba taka AtmA ne svayaM meM jhAMka kara nahIM dekhA hai, vaha antarmukha nahIM huI hai| usake jJAna-nayana khola kara apanI ora dekhane bhara kI dera hai ki use aise abhautika rUpa, raMga, gandha, sparza aura rasAdi ke darzana hoMge ki usakI anAdikAla-purAnI atRpti kSaNArdha meM hI khatma ho jAyegI / sadA sarvadA ke liye usake pAsa rahanevAlI anupama tRpti kI jhAMkI hogI ! aisI adbhuta tRpti kI prApti ke pazcAt bhalA, kauna jagata ke parAdhIna, vinAzI aura alpajIvI viSayoM kI ora AkarSita hogA ? hRdaya-mandira kI devI-prANapriyA ke maMjula svaroM kI mRdutA aura prItirasa se AplAvita bhaktagaNoM kI mIThI bolI sunakara jo tRpti hotI hai, mAno yA na mAno vaha alpajIvI hI hai, alpAvadhi ke liye hai| kyoMki samaya ke sAtha preyasI ke svabhAva meM bhI parivartana kI sambhAvanA hai aura taba usake hRdaya-bhedI zabdabANoM se tumhArA mana chinna-bhinna hote dera nahIM lagatI / ThIka vaise hI bhaktizUnya bane bhaktoM kI viSailI bAteM jaba tumhArA apavAda phailAtI haiM, taba kahA~ jAtI hai vaha tRpti ? taba kyA mAdaka saundarya kA darzana kara tRpti milatI hai ? nahIM, yaha bhI asambhava hai| bhale hI svargaloka kI anupama sundarI urvazI-sA mAdaka rUpa kyoM na ho ? eka-sA rUpa kabhI kisI kA TikA hai ? eka hI vastu yA vyAsa ko bAra-bAra dekhane se mana kabhI bharA hai ? matalaba yaha ki eka hI vastu nirantara Ananda nahIM detI sukha kA anubhava nahIM karAtI / jJAnIjanoM ko isakI sahI parakha Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jJAnasAra hotI hai / jJAnadRSTi, zarIra ke saundarya ke nIce rahI haDDI - mAMsa ke asthi - piMjara ko bhalI bhAMti dekhatI hai / usakI bIbhatsatA ko jAnatI hai / ataH rUpa-raMga unheM AkarSita nahIM kara sakate / balki unheM to Atma- - devatA ke mandira meM pratiSThita paramAtmA ke kamanIya bimba kI sundaratA isa kadara praphullita kara detI hai ki nirnimeSa netroM se usakI ora dekhate nahIM aghAte / usake darzana meM layalIna ho jAte haiM, sAtha hI isameM hI parama - tRpti kA anubhava karate haiM / vizva meM aisA kauna sA rasa hai, jisakA varSo taka kaI janma meM upabhoga karane ke pazcAt bhI mAnava ko tRpti huI hai ? tumane janma se lekara Aja taka kyA kama rasoM kA anubhava kiyA hai ? tRpta ho gaye ? mila gayI tRpti ? nahIM, kadApi nahIM aura milI bhI to kSaNika ! pala do pala ke liye, ghaMTe do ghaMTe ke liye / isI taraha dina, mAsa aura ekAdha varSa ke liye / bAda meM vahI atRpti ! aba to tumhAre mana meM kisI vizeSa phUla kI suvAsa aura vizeSa prakAra ke itra kI sugandha kI cAha nahIM rahI na ? tRpti ho gayI ? aba to usa suvAsa aura sugandha ke liye kabhI Akula-vyAkula, adhIra nahIM banoge na ? jaba taka svaguNa kI suvAsa ke bhramara nahIM baneMge, taba taka jar3a padArthoM kI parivartanazIla suvAsa ke liye isa saMsAra meM niruddezya bhaTakate hI raheMge / yaha satya aura spaSTa hai ki svaguNoM meM (jJAna - darzana - cAritra) tallIna / tanmaya banate hI bhautika padArthoM kI mAdaka saurabha bhI tumhAre liye durgandha bana jAegI / komala, kamanIya aura mohaka kAyA kA sparza bhale tuma AjIvana karate raho / usameM ota-prota hokara svargIya sukha nirantara lUTate raho, lekina yaha zAzvat satya hai ki usase tRpti milanA asambhava hai / " aba basa ho gayA / viSayabhoga bahuta kara liye, aba to tRpti mila gayI / " aise udgAra bhI tumhAre mukha se prakaTa nahIM hoMge / jahA~ svaguNa meM sat... cid... Ananda kI mastI chA gayI, vahA~ parama brahma ke zabda, parama brahma kA saundarya, parama brahma kA rasa, parama brahma kI sugandha aura parama brahma ke sparza kI anokhI, avinAzI, alaukika sRSTi meM pahu~ca gaye, taba bhalA jar3a padArthoM ke zabda, rUpa, rasa, gandha, sparzAdi viSayoM kI kSaNika tRpti Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tRpti kA prayojana hI kyA hai ? nandanavana meM pahu~cane ke bAda pRthvI ke bagIce kI kyA garaja hai ? kinnariyoM kI mAdaka surAvali kI tulanA meM gardabha-rAga kI kyA AvazyakatA? advitIya rUpa-yauvanA apsarAoM kI kamanIyatA ke mukAbale bhIlaniyoM kI sundaratA kisa kAma kI ? kalpavRkSa ke madhura phala cakhane ke bAda nIma ke rasa kA kyA prayojana ? devAMganAoM ke mAdaka sparza-sukha kI visAta meM, haDDI-mA~sa ke bane mAnava kI saMgati kA kyA moha ? jJAnI vahI hai, jisake mana meM zabdAdi viSayoM kI apekSA na rahI ho, AkarSaNa khatma ho gayA ho, saMga-vyAsaMga kI vRtti naSTaprAyaH ho gayI ho / kyoMki jJAnI banane ke liye bhI yahI upAya sarvazreSTha hai| yA zAntaikarasAsvAdAd bhavet tRptiratIndriyA / sA na jihvendriyadvArA SaDrasAsvAdanAdapi // 10 // 3 // artha : zAntarasa ke advitIya anubhava se (AtmA ko jo atIndrIya agocara tRpti hotI hai, vaha jihvendriya ke mAdhyama se SaDsabhojana se bhI nahIM hotii| vivecana : nA hI iSTa-viyoga kA duHkha, nA hI iSTa-saMyoga kA sukha ! na koI cintA-santApa, nA hI kisI pudgala-vizeSa ke prati rAga-dveSa / na koI icchA-apekSAe~, nA hI koI abhilASA-mahattvAkAMkSAe~ ! jagata ke sabhI bhAvoM ke prati samadRSTi, vahI zAntarasa kahalAtA hai / na yatra duHkhaM na sukhaM na cintA, na rAga-dveSo na ca kAcidicchA / rasaH sa zAntaH kathito munIndraiH, sarveSu bhAveSu samapramANaH // - sAhitya darpaNa aise zAntarasa kA janma 'zama' ke sthAyI bhAva se hotA hai aura yaha bhI satya hai ki binA puruSArtha kiye apane Apa hI zAnta rasa paidA nahIM hotaa| usake liye anitya, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsArAdi bhAvanAoM kA satata cintanamanana karate hue vizva ke padArthoM kI niHsAratA, nirguNatA kA khyAla mana meM dRr3hasudRr3ha banAnA par3atA hai| sAtha hI paramAtmA svarUpa ke saMga prIti-bhAva pragaTa karanA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jJAnasAra Avazyaka hai / kyoMki zAntarasa kA yahI ekameva 'Alambana - vibhAva' hai / 1 yaha saba karane ke bAvajUda bhI 'rasa' kA uddIpana tabhI aura usa sthAna para sambhava hai, jahA~ yogI puruSoM kA puNya - sAnnidhya ho / ekAdha pavitra, zAnta aura sAdA Azrama ho / koI ramya aura pavitra tIrthasthAna ho / vahA~ - harIbharI dUba ora cAroM aura hariyAlI ho / jahA~ kala kala nAda kI madhura dhvani ke sAtha zItala jharane nirantara pravAhita hoM / saMta - zramaNa zreSThoM kI zAstrapATha aura svAdhyAya kI dhUnI mI ho / nikaTastha parvatamAlA para sthita manorama mandiroM para dedIpyamAna kalaza hoM aura dharmadhvaja pUrI zAna se iThalAtA huA gagana meM phaharAtA ho / sAtha hI madhura ghaMTanAda se AsapAsa kA vAtAvaraNa Ananda kI lahariyoM se bharA ho| kyoMki zAnta rasa ke ye saba uddipana - vibhAva jo haiM / 1 aise manohArI vAtAvaraNa meM 'zAntarasa' kA prAdurbhAva hotA hai aura tabhI isakA jI bharakara AsvAdana karanevAle munirAja parama sukha kA / pUrNAnanda kA anubhava karate haiM / aise AhlAdaka sukha kI parama tRpti kI anubhUti to kyA, balki isakI zatAMza anubhUti bhI becArI indriyoM ko nahIM hotI / SaDsa bhojana kA rasa bhI zAntarasa kI tulanA meM nIrasa aura svAdahIna hotA hai / taba bhalA jihyendriya ko aise zAntarasa kI advitIya anubhUti kaise aura kahA~ se sambhava hai ? matalaba, sarvathA asambhava hai / isake liye parama pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'zAntarasa kA AsvAda' zIrSaka kA prayoga kiyA hai / 'sAhitya darpaNa' meM zAntarasa ke lie vividha chaha vizeSaNoM kA upayoga kiyA gayA hai| : sattvodreka : bAhya viSayoM se vimukha karAnevAlA koI AMtarika dharma arthAt sattva / sattva kA udgama raja aura tama bhAva ke parAbhava ke pazcAt hotA hai aura isI meM se sattva ke utkaTa bhAva kA pragaTIkaraNa hotA hai / tathAvidha alaukika kAvyArtha kA parizIlana sattvodreka kA mukhya hetu banatA hai / akhaMDa : vibhAva, anubhAva, saMcArI aura sthAyI ye cAroM bhAva ekAtmaka (jJAna aura sukha svarUpa) rUpa dhAraNa kara lete haiM, jo parama AhlAdaka aura camatkArika siddha hote haiM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti svaprakAzatva : rasa svayaM meM hI jJAna svarUpa svaprakAzita hai / Ananda : rasa sarvathA Ananda rUpa hai / I cinmaya : rasa svayaM sukhamaya hai lokottaracamatkAraprANa : vismaya kA prANa hI rasa hai / 117 'svAda' kI paribhASA karate hue svayaM 'sAhityadarpaNa' kAra ne likhA hai ki 'svAdaH kAvyArthasambhedAdAtmAnandasamudbhavaH' kAvyArtha ke parizIlana se honevAle AtmAnanda ke samudbhava kA artha hI svAda hai / zAntarasa ke mahAkAvyoM ke parizIlana se paidA huA svAda aura usase utpanna mahAn atIndriya tRpti, SaDsayukta miSTAnna - bhojana se prApta kSaNika tRpti se bar3hakara hotI hai / yahA~ SaDsa kI tRpti upamA hai aura jJAna - tRpti upameya / prastuta meM 'vyatirekAlaMkAra' rahA huA hai / 'vyatirekAlaMkAra' kA varNana 'vAgbhaTAlaMkAra' grantha meM nimnAnusAra kiyA gayA hai kenacidyatra dharmeNa dvayo saMsiddhasAmyayoH / bhavatyekatarAdhikyaM vyatirekaH sa ucyate // kisI bhI dharma meM upamAna athavA upameya kI vizeSatA hotI hai, taba isa alaMkAra kA sRjana ho jAtA hai / prastuta meM upameya 'jJAna - tRpti' meM vizeSatA kA nirupaNa kiyA gayA hai / I jJAna-tRpti anubhavagamya hai / yaha kisI vANI vizeSa kA viSaya nahIM hai / tRpti ke anubhava - hetu AtmA ko apane hI guNoM kA anurAgI bananA hotA hai 1 saMsAre svapnavanmithyA tRptiH syAdAbhimAnikI / tathyA tu bhrAntizUnyasya, sA''tmavIryavipAkakRt // 10 // 4 // artha : sapane kI taraha saMsAra meM tRpti hotI hai, abhimAna - mAnyatA se yukta ! (lekina) vAstavika tRpti to mithyAjJAna- rahita ko hotI hai / vaha AtmA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 jJAnasAra ke vIrya kI puSTi karanevAlI hotI hai / vivecana : saMsAra meM tuma vividha prakAra kI tRpti kA anubhava karate ho na? vaiSayika sukhoM meM tumheM tRpti kI DakAra AtI hai na ? lekina yaha nirA bhrama hai... hamArI bhrAnti ! kevala mRgajala, jo vAstavikatA se paripUrNa nahIM / yaha bhalIbhA~ti samajha lo ki sAMsArika tRpti asAra hai, mithyA hai aura mAtra bhrama hai| sapane meM SaDrasayukta miSTAnnoM kA bhara-peTa bhojana kara liyA, suvAsita zarbata kA pAna kara liyA aura Upara se tAMbUla-pAna kA sevana ! basa, tRpta ho gaye ! isImeM jIva ne alaukika tRpti kA anubhava kara liyA / lekina svapnabhaMga hote hI, nidrA-tyAga karate hI, tRpti kA kahIM atA-patA nahIM / surA-sundarI aura svarNa ke svapnaloka meM nirantara vicaraNa karanevAlI jIvAtmA, jise tRpti samajhane kI galtI kara baiThI hai, vaha to sirpha kalpanAloka meM bharI eka uDAna hai jo vAstavikatA se pare aura paramatapti se kosoM dUra hai| usase jarUra kSaNika manoraMjana aura mauja-mastI kA anubhava hogA, lekina sthAyitva bilkula nahIM / saMsAra ke ezo-ArAma aura bhoga-vilAsa kI dhadhakatI jvAlAoM ko pala, do pala zAnta karane ke pIche bhaTakatA jIva yaha nahIM samajha pAtA ki pala-do pala ke bAda jvAlA zAnta hote hI, jo akathya vedanA, asahya yAtanA, ThaMDe nizvAsa, dInatA, hInatA aura udAsInatA usake jIvana meM chA jAtI hai, vaha hamezA ke liye becaina, nirjIva, udvigna banakara azAnti ke gahare sAgara meM DUba jAtA hai| pA~ca indriyoM ke bhogya viSayoM kA aizvarya prApta karane aura vilAsitA meM svacchandatApUrvaka keli-krIDA karane ke liye jIvAtmA na jAne kaisA pAmara... dIna... ni:sattva aura durbala bana jAtA hai ki pUcho mata ! 'sa' para zAnta citta se vicAra karanA paramAvazyaka hai / uddIpta vAsanAoM ke nagna nRtya meM hI paramAnanda kI kalpanA kara AkaNTha DUbe mAnava ko kAla aura karma ke krUra thaper3eM meM pha~sakara kaisA karUNA rUdana, Akrandana karanA par3atA hai ! usakI kalpanA mAtra se romaroma sihara uThatA hai ! isakI vAstavikatA aura saMdarbha ko jAnanA hara jIva ke liye jarUrI hai ! Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 119 tabhI bhrama kA jAla phaTegA ora bhrAMti dUra hogI, tabhI vAstavika tRpti kA mArga sukhada banegA / mithyA tRpti ke anAdi AkarSaNa kA vega kama hotA jaaegaa| isa taraha AtmA ke nirdhAnta hote hI samakita ko divya dRSTi prApta hogii| isase AtmA, mahAtmA aura paramAtmA ke manorama svarUpa kA darzana hogA, vAstavika darzana hogA aura taba svAbhimukha banI AtmA ko sahI AtmaguNoM kA anubhava hotA hai / isI anubhava kI parama tRpti AtmA ke ananta vIrya ko puSTa karatI hai| isa prakAra jaba vIrya-puSTi hone lage, taba samajha lenA cAhiye ki parama tRpti kI maMjila mila gayI hai| kyoMki parama tRpti kA lakSaNa hI vIrya-puSTi hai / __adhyAtmamArga ke yogI zrImad devacandrajI ne nirdhAnta bana, AtmAnubhava kI parama tRpti karane ke liye Avazyaka tIna upAya batAye haiM guru-caraNa kA zaraNa, jina-vacana kA zravaNa, samyak tattva kA grahaNa ina zaraNa, zravaNa aura grahaNa meM jitanA puruSArtha hotA hai, utanA hI jIvAtmA anAdi bhrAMti se mukta hotA hai / Atmatattva ke prati prIti-bhAva utpanna hotA hai| anuttara dharma-zraddhA jAgRta hotI hai| anantAnubandhI kaSAyAdi vikAroM kA kSayopazama hotA hai, gADha karma-bandhana kama hote haiN| devoM evaM sAMsArika kAma-lipsA aura bhogopabhoga ke prati anAsakti paidA hotI hai| Arambha-samArambha kA tyAga karatA hai| saMsAra-mArga kA viccheda hotA rahatA hai aura mokSa-mArga ke prayANa kI gati meM svayaM sphUrta bana, gatimAna hotA jAtA hai / isa taraha gRhasthAzrama kA parityAga kara aNagAra-dharma aMgIkAra karatA hai aura kAlAntara se zArIrika, mAnasika aparaMpAra duHkhoM kA kSaya kara ajarAmara, akSaya pada ko prApta karatA hai| parantu paramapada kI prApti ke liye mUlabhUta mithyA tRpti ke abhimAna ko chor3anA paramAvazyaka hai| sAMsArika padArthoM kI vAstavikatA se paricita ho, usameM se tRpti prApta karane kI pravRtti ko tilAMjali denA hai| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jJAnasAra tabhI bhaviSya kA vikAsa aura pUrNAnanda-parama pada sambhava hai / pudgalaiH pudgalAstRpti, yAntyAtmA punarAtmanA / paratRptisamAropo, jJAninastanna yujyate // 10 // 5 // artha : pudgaloM ke mAdhyama se pudgala, pudgala ke upacayarUpa tRpti prApta karate haiM / AtmA ke guNoM ke kAraNa AtmA tRptI pAtI hai / ataH samyagjJAnI ko pudgala kI tRpti meM AtmA kA upacAra karanA anucita hai / vivecana : kisa se bhalA, kisako tRpti milatI hai ? jaDa pudgala dravyoM se bhalA cetanA AtmA ko kyA tRpti milatI hai ? kisI dravya ke dharma . kA AropaNa kisI anya dravya meM kaise kara sakate haiM ? jar3a vastu ke guNadharma alaga hote haiM, jabaki cetana ke alaga / jar3a ke guNadharma se cetana kI tRpti sarvathA asambhava hai / AtmA apane guNoM se hI tRpti pAtI hai| sundara svAdiSTa bhojana se kyA AtmA ko tRpti milatI hai ? nahIM, zarIra ke jar3a pudgaloM kA upacaya hotA hai / jIvAtmA usa tRpti kA Aropa svayaM meM kara rahA hai| lekina yaha usakA bhrama hai, nirI bhrAnti aura vaha mithyAtva ke prabhAva ke kAraNa dRr3ha se dRr3hatama bana gayI hai / paudgalika tRpti meM AtmA kI tRpti mAnane kI bhayaMkara bhUla ke kAraNa jIvAtmA pudgalapremI bana gayA hai| paudgalika guNadoSoM ko dekha, rAga-dveSa meM kho gayA hai / rAga-dveSa ke kAraNa mohanIyAdi karmoM ke nita naye karma-bandhanoM kA zikAra bana, cAra gati meM bhaTaka rahI hai / apAra duHkha, nArakIya yAtanA aura bhISaNa darda kA yahI to mUlabhUta kAraNa hai / jIva kI isa bhUla kA unmUlana karane hetu pUjya upAdhyAyajI mahArAja 'nizcaya naya' kI dRSTi kA aMjana lagAkara usake mAdhyama se pudgala evaM AtmA kA mUlyAMkana karane kA vidhAna karate haiN| . "madhura zabda-rUpa-raMga-rasa-gandha aura sparza kitane hI sukhada, mohaka, madhura kyoM na hoM, lekina haiM to jar3a hI / inake upabhoga se merI jJAna-darzanacAritramaya AtmA kI paramatRpti honA asambhava hai / to phira una zabdAdi paribhoga kA prayojana hI kyA hai ? aisI kAlpanika mithyA tRpti ke pIche pAgala bana, Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 121 pudgala - prema ke prati protsAhita ho, maiM apanI AtmA kI kadarthanA (durdazA) kyoM karUM ? isake bajAya meM apanI AtmatRpti hetu zreSTha puruSArtha karUMgA / " yaha hai jJAnI puruSa kI jJAna - dRSTi aura jJAna-vANI / isI dRSTi ko jIvana meM apanAkara jar3a padArthoM ke prati rahI Asakti kA mUlocchedana karane kA udyama karanA cAhiye / lekina sAvadhAna ! kahIM tumase bhUla na ho jAe... aura artha kA anartha na ho jAya ! tuma asalI mArga se bhaTaka na jaao| "jar3a jar3a kA upabhoga karatA hai, isase bhalA AtmA kA kyA sambandha ? usase AtmA ko kyA lenA-denA ?" isa taraha kA vicAra kara yadi mati bhrama ho gayA aura jar3a padArthoM ke upabhoga kho gaye to yaha tumhArI sabase bar3I bhUla hogI, bhayaMkara bhUla - nirI AtmavaMcanA / phalataH punaH ekabAra tuma usI cakra meM pha~sa jaaoge| kyoMki isase jar3a pudgaloM kI tRpti meM Atma - tRpti mAnane kI anAdikAla se calI A rahI mithyA mAnyatA dubArA dRr3ha bana jAyegI / bhogAsakti kA bhAva gAr3ha bana jAegA / "jar3a jar3a kA upabhoga karatA hai, merI AtmA bhalA kahA~ upabhoga karatI hai ?" Adi vicAra yadi tumheM jar3a padArthoM ke upabhoga ke liye ukasAyeM, pudgala kI sagati karane ke liye prerita kareM, to samajha lo ki tuma abhI jinezvara bhagavanta ke vacanoM se koMso dUra ho, balki jinavacanoM ko kataI samajha nahIM pAye ho / tumhAre liye samyagjJAna kI maMjila abhI kAphI dUra hai, tuma samyagdarzana pAne meM sarvathA asamartha siddha hue ho / vAstava meM to tumheM aharniza isa bAta kA vicAra karanA cAhiye ki 'yadi jar3a pudgaloM ke paribhoga se merI AtmA ko ciraMtana tRpti kA lAbha nahIM milatA to bhalA, jar3a pudgaloM ke upabhoga se kyA lAbha ? unakA prayojana kisa liye ? isake bajAya usakA parityAga hI kyoM na kara lU~ ? na rahegA bAMsa, na bajegI bAMsurI / phira jJAna-dhyAna meM laga jAU~ / AtmaguNoM kI prApti, vRddhi aura saMrakSaNa ke liye puruSArtha karU~ / ' isa taraha kA dRr3ha saMkalpa kara AtmA ke Antarika utsAha ko ullasita karanA cAhiye / ThIka vaise hI vividha prakAra kI tapazcaryA, vrataniyamAdi ko aMgIkAra kara kAmalipsA evaM bhogavilAsa ke vividha prasaMgoM kA parityAga kara pudgaloM se tRpta hone kI Adata ko sadA-sarvadA ke liye bhulA denA cAhaye / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jJAnasAra hamezA yAda rahe ki anAdi kAla se jisake sAtha sneha-sambandha aura prItibhAva ke bandhana aTUTa haiM, ve tabhI TUTa sakate haiM, khatma ho sakate haiM, jaba hama usakI saMgati, sahavAsa aura upabhoga lenA sadA ke liye banda kara deM / pudgala - prIti ke sneha-rajjuoM ko tor3ane ke liye pudgalopabhoga se muMha mor3e binA koI cArA nahIM hai / isI tathya ko dRSTigata kara, jJAnI mahApuruSoM ne tapa-tyAga kA mArga batAyA 1 hai / AtmaguNoM ke anubhava se prApta tRpti cirasthAyI hotI hai / usameM nirbhayatA aura mukti kA subhaga saMgama hai / jabaki jar3a padArthoM ke upabhoga se milI tRpti kSaNabhaMgura hai / usameM bhaya aura gulAmI kI badabU hai / ataH jJAnI mahApuruSoM ko AtmaguNoM ke anubhava se prApta tRpti ke liye hI sadA-sarvadA prayatnazIla rahanA cAhiye, jo lAbhaprada hai aura hitakAraka bhI / madhurAjyamahAzAkA grAhye bAhye ca gorasAt / parabrahmaNi tRptiryA jAnAstAM jAnate'pi na // 10 // 6 // artha : jinako manohara rAjya meM utkaTa AzA aura apekSA hai, vaise puruSoM se, prApta na ho aisI vANI se agocara paramAtmA ke sambandha meM jo utkaTa tRpti milatI hai, usako sAmAnya janatA nahIM jAnatI hai / vivecana : parama brahmAnandasvarUpa atala udadhi kI agAdhatA ko sparza karane kI kalpanA taka una pAmara/ nAcIja jIvoM ke liye svapnavat hai, jo manohara aura niraMkuza rAjasattA kI ananta AzA, apekSA aura mahattvAkAMkSA apane hRdaya meM saMjoye, saMsAra meM dara-dara kI ThokareM khAte bhaTaka rahe haiM / sattA aura zAsana ke lAla karU~bala madirA ke pAtra meM hI jisane tRpti kI mithyA kalpanA kara rakhI ho, use bhalA, parama brahma kI tRpti kA ehasAsa kaise ho sakatA hai ? ThIka vaise hI mRdu vANI ke maMjula svaroM meM bhI parama brahma kI tRpti kA anubhava asambhava hai| kyoMki vaha tRpti to agama agocara hai, pUrNatayA kalpanAtIta hai / vaha vacanAtIta hai, Antarika hai aura mana ke anubhavoM se alaga-thalaga hai| ise prApta karane ke liye caMcala mana aura viSayAsakta indriyoM ko nirAza hokara Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti lauTa jAnA par3atA hai / 'taba bhalA, parama brahma kI tRpti kaisI hai ? isakA' pratyuttara kisI pada se denA asambhava hai / 'apayassa payaM natthi' padavirahita AtmA ke svarupa kA, kisI pada-vacana se varNana karanA sambhava nahIM aura to kyA, svayaM bRhaspati athavA kevalajJAnI mahApuruSa bhI usakA varNana karane meM asamartha haiN| kyoMki vaha kathana kI sImA se sarvathA pare jo hai / isakA kevala anubhava kiyA jA sakatA hai yadi koI pUche, 'zakkara kA svAda kaisA ?' isakA kyA javAba ho sakatA hai ? kyoMki zakkara kA svAda varNanAtIta hokara anubhava lene kI bAta hai / 123 acAra, vaise jagata ke sAmAnya jIva bhojanatRpti se bhalIbhA~ti paricita haiM / kyoMki usakA anubhava madhura ghI, mevA-miThAI aura svAdiSTa sabjiyoM ke sevana se prApta hotA hai / usameM gorasa (dUdha-dahI), mIThe phala, caTapaTI caTanI, 1 murabboM kA samAveza hotA hai| aise uttamottama bhojana se tRpti kA anubhava karanevAle sAMsArika jIva parama tRpti kA anubhava to kyA, balki use ThIka se samajhane meM bhI sarvathA asamartha haiM / parama brahma kI tRpti kA vAstavika svarUpa jAnane aura samajhane ke liye ghora tapazcaryA karanI par3atI hai / jabaki parama brahma meM tRpta banI AtmA isa tRpti meM aisI kho jAtI hai ki jagata ke anyAnyeya padArtha use apanI ora AkarSita nahIM karate, rijhA nahIM sakate / koTizilA para zrI rAmacandrajI ne kSapaka - zreNI kI samAdhi lagA dI / AtmAnanda... pUrNAnanda ke sAtha tAdAtmya sAdha liyA / isakI jAnakArI bArahaveM devaloka ke indra sItendra ko prApta huI, taba vaha vihvala ho utthaa| kyoMki pUrvabhava kA adbhuta snehabhAva usake roma-roma meM aba bhI vyApta thA / phalasvarUpa usane zrI rAmacandrajI kI samAdhi ko bhaMga karane ke liye nAnAvidha upasarga Arambha kara unheM dhyAnayoga se vicalita karane kA mana hI mana saMkalpa kiyA / rAmacandrajI kA mokSagamana sItendra ko tanika bhI na bhAyA / use to unake sahavAsa kI bhUkha thI aura thI tIvra cAha / Anana- phAnana meM vaha devaloka se nIce utara AyA / usane apanI daivI zakti se ramaNIya udyAna, kalakala nAda karate srota, hariyAlI se yukta pradeza... yahA~ taka ki sAkSAt vasaMta Rtu ko dharatI para utAra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 diyA / koyala kI manabhAvana kUka, malayAcala kI maMthara gati se bahatI havA, krIDArasika bhramararAja kA mRdu guMjana Adi manohArI dRzyoM kI bAr3ha A gayI / sarvatra kAmottejaka vAtAvaraNa kA samA bandha gayA aura taba indra svayaM navoDhA sItA bana gayA / sAtha hI asaMkhya sakhiyoM ke sAtha gIta-saMgIta kI dhuneM jagA dIM / vaha vinIta bhAva se rAmacandrajI ke sAmane khar3A ho gayA / natamastaka ho saundarya kA ananya pratIka bana, usane gadgad kaNTha se kahA - " nAtha ! hamArA svIkAra kara divya sukha kA upabhoga kIjiye aura parama tRpti pAIye / mere sAtha rahI merI ina asaMkhya vidyAdhara yuvatiyoM ke unmatta yauvana kA rasAsvAdana kara hameM kRtakRtya kIjiye / " nUpura ke maMjula svara ke sAtha smaradeva keli - krIDA meM kho gaye / jJAnasAra 1 lekina sItendra ke mRdu vacana, divya saundarya kI pratIka asaMkhya vidyAdhara yuvatI adbhuta gIta-saMgIta aura kAmottejaka vAtAvaraNa se mahAmuni rAmacandrajI tanika bhI vicalita na hue, nA hI caMcala bane / kyoMki ve to pahale se hI parama brahma ke rasAsvAdana meM parama tRpti kA anubhava kara rahe the| phira to kyA, alpAvadhi meM hI unheM kevalajJAna huA / phalataH vivaza ho, sItendra ne apane mAyA-jAla ko sameTa liyA / usane bhaktibhAva se zrI rAmacandrajI kI vandanA, unakI stuti kI aura kevalajJAna kA mahotsava Arambha kara bhaktibhAva meM lIna ho gayA / viSayormiviSodgAraH syAdatRptasya pudgalaiH / jJAnatRptasya tu dhyAnasudhodgAra - paramparA // 10 // 7 // artha : jo pudgaloM se tRpta nahIM haiM, unheM viSayoM ke taraMgarUpa jahara kI DakAra AtI hai / ThIka usI taraha jo jJAna se tRpta haiM, unheM dhyAna rUpa amRta kI DakAroM kI paraMparA hotI hai / vivecana : pudgala ke paribhoga meM tRpti ? eka nahIM, sau bAra asambhava bAta hai / tuma cAhe lAkha pudgaloM kA paribhoga karo, usameM lipta raho, atRpti kI jvAlA prajvalita hI rahegI / vaha bujhane / zAnta hone kA nAma nahIM legI / pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'adhyAtma sAra' grantha meM kaisI yuktipUrNa bAta kahI hai / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 125 viSayaiH kSIyate kAmo nendhanairiva pAvakaH / pratyuta prollasacchakti-bhUyaH evopavardhate / 'Aga meM indhana DAlane se Aga zAnta hone ke bajAya adhikAdhika bhar3aka uThatI hai aura usameM se sphoTa hI hotA hai / ThIka usI taraha sAMsArika pudgaloM ke bhogopabhoga se tRpti to dUra rahI, balki atRpti kI jvAlAyeM AkAza ko chUne lagatI haiM: jisakA anta sarvanAza meM hotA hai|' isI taraha pudgaloM ke ati sevana se, (jo pudgalabhojana viSabhojana hai) aisA ajIrNa hotA hai ki usake asaMkhya vikalpa svarUpa DakAroM kI paraMparA nirantara calatI rahatI hai vaha, banda nahIM hotI / kaMDarika ne pudgalasevana kI ati lAlasA ke vazIbhUta hokara sAdhu jIvana kA parityAga kiyA / vaha bhAgatA huA rAjamahala pahu~cA aura adhIra bana usane manabhAvana svAdiSTa bhojana kA sevana kiyA / peTa bhara kara khAyA / tatpazcAt makhamalI, mulAyama gaddoM para girakara loTane lgaa| becainI se karavaTeM badalane lgaa| rAja karmacArI evaM sevakagaNa asaMtoSa se viSabhojI kaMDarika ko heya-dRSTi se dekhane lge| mAre ajIrNa ke vaha bAvarA bana gayA / use bhayaMkara hiMsaka vicAroM ke DakAra para DakAra Ane lage / pariNAma yaha huA ki viSabhojana se use apane prANoM se hAtha dhonA paDA aura vaha sAtavIM naraka meM calA gayA / 'viSayeSu pravRttAnAM vairAgyaH khalu durlabham', jo pudgalaparibhoga meM lipta haiM, unameM vairAgya durlabha hotA hai aura jaba vairAgya hI nahIM, taba samyag jJAnI kaisA? samyag jJAna ke abhAva meM jJAnAnanda kI tRpti kaisI? aura jJAnAnanda meM tRpti mile binA dhyAna-amRta kI DakAreM kaise sambhava hai ? jabaki jJAnatRpta AtmA ko nirantara dhyAnAmRta kI DakAra AtI hI rahatI haiN| AtmAnubhava meM tAdAtmya sAdhane ke pazcAt AtmaguNoM meM tanmayatA rUpI dhyAna calatA hI rahatA hai| pariNAmasvarUpa aise divya Ananda ki anubhUti hotI hai ki vaha saMsAra ke jaGa-cetana, kisI bhI padArtha ke prati AkarSita nahIM hotaa| nirmama bhAva se cale jA rahe khaMdhakamuni jJAnAmRta kA pAna kara paritRpta Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jJAnasAra the / dhyAna kI sAdhanA kA Avega unake roma-roma meM saMcArita thA / sahasA rAjasainikoM ne unheM daboca liyA / unakI cAmar3I udher3ane para utArU ho gaye / khUna kI pyAsI churI lekara taiyAra ho gaye / khaMdhaka muni tanika bhI vicalita na hue / Tasa se masa na hue| ve dhyAnasudhA kI DakAreM khA rahe the / unakA prazAnta mukhamaNDala pUrvavat jJAna-sAdhanA se dedIpyamAna thA / nayanoM meM zAnti aura samatA ke bhAva the| sainikoM ne camar3I udher3anA Arambha kiyA / raktadhArA pravAhita ho utthii| jamIna rudhirAbhiSeka se sana gayI / mAMsa ke katare idhara-udhara ur3ane lage / phira bhI yaha saba mahAmuni kI jJAnasudhA kI DakAroM kI paramparA ko nahIM tor3a skaa| ve pUrvavat jJAna-samAdhi lagAye sthitaprajJa bane rahe / unakI avicalatA ne, uccakoTi kI dhyAna-sAdhanA ne unheM dharmadhyAna se zukladhyAna maMjila kI aura gatimAna kara diyA / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya evaM antarAya - ina ghAtI karmoM kA kSaya karake ve kevalajJAna ke adhikArI bana gaye / unake sAre karmabandhana TUTa gaye aura bhava-bhavAntara ke phere khatma ho gaye / 1 1 tAtparya yaha hai ki jJAna-prApti ke pazcAt jJAnI ke mana meM usake mUlabhUta guNa, tattva avirata saMcArita rahane cAhiye / use usakA bAra-bAra avagAhana karate rahanA cAhiye / tabhI jJAna-amRta meM parivartita hotA hai aura usakA sahI anubhava milatA hai / tatpazcAt sAMsArika sukha, bhogopabhoga apriya lagate haiM, unake prati ghRNA kI bhAvanA apane Apa paidA ho jAtI hai| zAstrArjana aura zAstra - parizIlana se AtmA aisI bhAvita bana jAtI hai ki usake liye jJAna - jJAnI kA bheda nahIM rahatA / aisI sthiti prApta karane ke liye prastuta aSTaka meM batAye gaye upAyoM kA jIvana meM kramazaH prayoga karanA jarurI hai 1 sukhino viSayAtRptA, nendropendrAdayo'pyo / bhikSurekaH sukhI loke, jJAnatRpto niraMjanaH // 10 // 8 // artha : yaha Azcarya hai ki viSayoM se atRpta devarAja indra evaM kRSNa bhI sukhI nahIM haiN| saMsAra meM rahA, jJAna se tRpta evaM karmamala rahita sAdhu, zramaNa hI sukhI hai| vivecana : saMsAra meM koI sukhI nahIM hai / viSayavAsanA ke viSa pyAle Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRpti 127 gaTagaTAnevAlA indra athavA mahendra, koI sukhI nahIM hai / niraMtara atRpti kI jvAlA meM prajvalita rAjA-mahArAjA athavA seTha-sAhukAra koI sukhI nahIM hai| bhale tuma unheM sukhI mAna lo / lekina tumhArI kalpanA kitanI galata hai, yaha to jaba kisI seTha-sAhUkAra se jAkara pUchoge, tabhI jJAta hogA / vizvavikhyAta dhanI vyakti henarI phorDa se eka bAra kisI patrakAra ne pUchA thA... "saMsAra meM sabhI dRSTi se Apa sukhI aura sampanna vyakti haiM, lekina aisI koI cIja hai, jo Apa pAnA cAhate haiM phira bhI pA nahIM sake haiM ?" / "Apa kA kathana satya hai| mere pAsa dhana hai, kIrti hai aura apAra vaibhava hai| phira bhI mAnasika zAnti kA abhAva hai / lAkha khojane para bhI aisA koI saMgI-sAthI nahIM milA, jisake kAraNa mujhe zAnti aura mAnasika svasthatA mile|" henarI ne gaMbhIra bana, pratyuttara meM kahA / vizva ke dhanADhya aura sampanna vyaktiyoM ko dekhakara aisA kabhI na mAno ki 've kitane sukhI aura sampanna haiM !' bhautika padArthoM ke saMyoga se zAnti nahIM milatI / bhale indriyajanya sukha se tuma prasanna hoMge, lekina kadApi na bhUlo ki ve sukha kSaNabhaMgura haiM aura duHkhaprada haiM / jaba tuma unakI antarvedanA kI kahAnI sunoge, taba tumheM apanI ghAsa-phUsa kI choTI jhoMpaDI / kuTiyA lAkha darje acchI lagegI, bajAya unake vizAla baMgale aura vaibhavazAlI bhavya raMgamahala ke / unakI dhanikatA ke bajAya tumheM apanI daridratA saugunI behatara mahasUsa hogii| dhana, kIrti, vaibhava, dhikkAra ke pAtra lageMge / taba kyA isa saMsAra meM koI sukhI nahIM hai ? nahIM bhAI, yaha bhI galata hai| isa saMsAra meM sukhI bhI haiM aura ve haiM-muni / "bhikSurekaH sukhI loke" ekamAtra bhikSuka / aNagAra / muni saMsAra meM sarvAdhika sukhI aura sampanna vyakti haiM / lekana jAnate ho unake sukha kA rahasya kyA hai ? kyA unheM dravyArjana karanA nahIM par3atA, ataH sukhI haiM ? nahIM, yaha bAta nahIM hai / jisa viSaya-tRSNA ke poSaNa hetu tumheM dravyArjana karanA par3atA hai, vaha (viSaya-tRSNA) unameM nahIM hai / ataH ve parama sukhI haiM / zrI umAsvAtijI ne unheM 'nitya sukhI' saMjJA se saMbodhita kiyA hai / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jJAnasAra nirjitamadamadanAnAM, vAkkAyamanovikArarahitAnAm / vinivRttaparAzAnAmihaiva mokSaH suvihitAnAm // 238 // svazarIre'pi na rajyati zaMtrAvapi na pradoSamupayAti / rogajarAmaraNabhayairavyathito yaH sa nityasukhI // 240 // aise mahAtmAoM ke liye yahIM isI dharatI para sAkSAt mokSa hai, jinhoMne pracaMDa mada aura kAmadevatA-madana ko parAjita kiyA hai| jinake mana-vacanakAyA meM se vikAroM kA viSa naSTa ho gayA hai / jinakI para-pudgala-viSayaka AzA aura apekSAyeM nAmazeSa ho gayI haiM aura jo svayaM parama tyAgI va saMyamI haiN| aise mahApuruSa zabdAdi viSayoM ke dAruNa pariNAma ko soca, usakI anityatA evaM duHkhada phala ko antara kI gaharAI se samajha aura sAMsArika rAga-dveSamaya bhayaMkara vinAzalIlA kA khayAla kara, apane zarIra ke prati rAga nahIM karate, zatru para roSa nahIM karate, asAdhya rogoM se vyathita nahIM hote, vRddhAvasthA kI durdazA se udvigna nahIM banate aura mRtyu se bhayabhIta nahIM hote / ve sadA-sarvadA 'nitya sukhI' hai, parama tRpta haiN| paramArAdhya upAdhyAyajI ne ina saba bAtoM kA samAveza kevala do zartoM meM kara diyA hai| jJAnatRpta aura niraMjana mahAtmA sadA sukhI haiM / mahA sukhI banane ke liye upAdhyAyajI dvArA anivArya zarte batAyI gayI haiM / ina do zartoM ko jIvana meM kriyAtmaka svarUpa pradAna karane ke liye zrI umAsvAtijI bhagavanta kA mArgadarzana zata-pratizata vAstavika hai / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. nirlepatA jIva kA nirlepa honA jarurI hai / hRdaya ko nirlipta - alipta rakhanA Avazyaka hai / rAga aura dveSa se lipta hRdaya kI vyathA aura vedanA kahA~ taka rahegI ? nirlipta hRdaya saMsAra meM rahakara bhI mukti kA paramAnanda uThA sakatA hai / aura aliptatA kA ekamAtra upAya hai - bhAvanAjJAna prastuta aSTaka meM tumheM bhAvanAjJAna kI pagadaNDI mila jaaegii| vilamba na karo, kisI kI pratIkSA kiye binA isa pagadaNDI para Age bar3ho / rAga-dveSa se hRdaya ko lipta na hone do / isake liye Avazyaka upAya aura mArga tumheM isa aSTaka meM se mila jAyeMge / ataH isakA ekacitta ho, adhyayana-manana aura cintana karo / saMsAre nivasan svArthasajjaH kajjalavezmani / lipyate nikhilo lokaH jJAnasiddho na lipyate // 11 // 1 // artha : kajjalagRha samAna saMsAra meM rahatA, svArtha meM tatpara (jIva) samasta loka, karma se lipta rahatA hai, jabaki jJAna se paripUrNa jIva kabhI bhI lipta nahIM hotA hai / vivecana : saMsAra yAnI kajjala gRha / usakI dIvAreM kAjala se putI huI haiM; chata kAjala se sanI huI hai aura usakA bhU-bhAga bhI kAjala se lipta hai / jahA~ sparza karo, vahA~ kAjala / pA~va bhI kAjala se sana jAte haiM aura hAtha bhii| sInA bhI kAjala se kAlA aura pITha bhI kAlI ho jAtI hai / jahA~ dekho, vahA~ kAjala hI kAjala ! matalaba, jaba taka usameM rahoge, taba taka kAle banakara hI rahanA hogA / 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jJAnasAra sambhavataH tuma yaha kahoge ki yadi usameM sAvadhAnI se satarka banakara rahA jAe to kAlA banane kA savAla hI kahA~ uThatA hai ? lekina kaisI sAvadhAnI kA AdhAra loge? jabaki kajjala-gRha meM vAsa karanevAlA hara jIva apane svArtha ke prati hI jAgarUka hai, sAvadhAna hai| kyoMki svArtha-siddhi ke naze meM dhutta unheM kahA~ patA hai ki ve pahale se hI bhUta jaise kAle bana gaye haiM ! unheM tabhI jJAna hogA, jaba ve darpaNa meM apanA rUpa nihAreMge aura taba to ve anAyAsa cIkha uTheMge : 'are, yaha maiM nahI hU~, koI dUsarA hai !' lekina darpaNa meM apanA rUpa dekhane taka ke liye bhI unheM samaya kahA~ hai ? ve to nirantara dUsaroM kA rUpa-raMga aura saundarya dekhane ke liye pAgala kutte kI taraha ghidhiyA rahe haiM aura vaha bhI svArthAndha bana kara / yadi paramArtha-dRSTi se kisI kA saundarya, rUpa raMga dekheMge to tatkSaNa ghabarA uttheNge| unakI saMgata chor3a deMge aura kajjala-gRha ke daravAje tor3a kara bAhara nikala aayeNge| saMsAra meM aisA kauna sA kSetra hai, jahA~ jIvAtmA karma-kAjala se lipta nahIM hotA ? jahA~ mRdu-madhura svaroM kA pAna karane jAtA hai... lipta ho jAtA hai| manohara rupa-raMga aura kamanIya saundarya kA avalokana karane ke liye AkarSita hotA hai... lipta ho jAtA hai / gandha-sugandha kA sukha lUTane ke liye Age bar3hatA hai... lipta ho jAtA hai| svAdiSTa bhojana kI tRpti hetu lalaka uThatI hai... lipta ho jAtA hai| komala kAyA kA upabhoga karane ke liye uttejita hotA hai, lipta ho jAtA hai| phira bhale hI use zabda, rupa, rasa, gandha, sparza Adi ke sukha ke pIche dara-dara bhaTakate samaya yaha bhAna na ho ki vaha karma-kAjala se putA jA rahA hai / lekina yaha nirvivAda hai ki vaha putA avazya jAtA hai aura yaha prakriyA jJAnI-puruSoM se ajJAta nahIM hai / ve saba jAnate haiM / jIva janAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, antarAya, nAma, gotra aura vedanIya, ina sAta karmoM se lipta banatA rahatA hai / yaha kAjala-lepa carmacakSu dekha nahIM pAte / ise dekhane ke liye jarurata hai-jJAnadRSTi kI, kevalajJAna kI dRSTi kii| taba kyA caturgatimaya saMsAra meM raheMge taba taka karma-kAjala se lipta hI rahanA hogA ? aisA koI upAya nahIM hai ki saMsAra meM rahate hue bhI isase alipta raha sakeM ? kyoM nahIM ? isakA bhI upAya hai / pUjya upAdhyAyajI mahArAja pharamAte Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 131 haiM : 'jJAnasiddho na lipyate', jJAnasiddha AtmA, kajjala - gRha samAna isa saMsAra meM rahate hue bhI nirantara alipta rahatI hai / yadi AtmA ke aMga-pratyaMga ko jJAnarasAyana ke lepa se pota diyA jAya, to phira karma rupI kAjala use sparza karane meM pUrNatayA asamartha haiM / aisI AtmA karma-kAjala se potI nahIM jA sakatI / jisa taraha kamala-dala para jala-bindu Tika nahIM sakate, jala-binduoM se kamala-patra lIpA nahIM jAtA, ThIka usI taraha karma-kAjala se AtmA bhI lipta nahIM hotI / lekina yaha atyanta Avazyaka hai ki aisI sthiti meM AtmA ko jJAna-rasAyana se bhAvita kara denA caahiye| jJAna-rasAyana se AtmA meM aisA adbhuta parivartana A jAtA hai ki karma kAjala lAkha cAhane para bhI use lepa nahIM sktaa| 1 jJAna - rasAyana siddha karanA paramAvazyaka hai aura isake liye ekAdha vaijJAnika kI taraha anusandhAna meM laga jAnA cAhiye / bhale isake anveSaNa meM, prayoga meM kucha varSa kyoM na laga jAe~ ! kyoMki bhayaMkara saMsAra meM jJAna - rasAyana ke AdhAra kI atyanta AvazyakatA hai / ise siddha karane ke liye isa grantha meM vividha prayoga sujhAye gaye haiN| hameM una prayogoM ko AjamAnA hai aura AjamA kara prayoga siddha karanA hai| phira bhaya nAma kI vastu nahIM rhegii| jJAna rasAyana siddha hote hI nirbhayatA kA Agamana hogA aura paramAnanda pAne meM kSaNArdha kA bhI bilamba nahIM hogA / nAhaM pudgalabhAvAnAM kartA kAracitA'pi ca / bhAnumantA'pi cetyAtmajJAnavAn lipyate katham ? // 11 // 2 // artha : maiM paudgalika bhAvoM kA kartA, preraka aura anumodaka nahI hU~, aise bicAravAlA AtmajJAnI lipta ho sakatA hai ? vivecana : jJAna-rasAyana kI siddhi kA prayoga batAyA jAtA hai / "maiM paudgalika bhAvoM kA kartA nahIM hU~, preraka nahIM huuN| sAtha hI paudgalika bhAvoM kA anumodaka bhI nahIM hU~ / " isI vicAra se Atmatattva ko sadA sarAbora rakhanA hogA / eka bAra nahIM, balki bAra-bAra / eka hI vicAra aura eka hI cintana ! nirantara paudgalika-bhAva meM anurakta jIvAtmA usake rUpa-raMga aura kamanIyatA meM khokara, paudgalika bhAva dvArA sarjita hRdaya - vidAraka vyathA-vedanA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jJAnasAra aura nArakIya yAtanAoM ko bhUla jAtA hai, vismaraNa kara detA hai / vAstava meM paudgalika sukha to duHkha para AcchAdita kSaNajIvI mahIna parta jo hai aura krUra karmoM ke AkramaNa ke sAmane vaha kataI Tika nahIM sakatI / kSaNArdha meM hI cIrate, phaTate dera nahIM lagatI aura jIvAtmA rudhira barasatA karuNa krandana karane lagatA hai| paudgalika sukha ke sapanoM meM khoyA jIvAtmA bhale hI aizvarya aura vilAsitA se unmatta ho phUlA na samAtA ho, lekina halAhala se bhI adhika ghAtaka aizvarya aura vilAsitA kA jahara jaba usake aMga-pratyaMga meM vyApta ho jAegA, taba usakA karuNa krandana sunanevAlA isa dharatI para koI nahI hogaa| vaha phUTa-phUTa kara royegA aura use zAnta karanevAle kA kahIM atA-patA na hogA / "maiM khAtA hU~... maiM kamAtA hU~... maiM bhogopabhoga karatA hU~... maiM makAna banAtA hU~ / " Adi kartRtva kA mithyAbhimAna, jIvAtmA ko pudgala-premI banAtA hai / pudgalaprema hI karma-bandhana kA ananya kAraNa hai| pudgala-premI jIva anAdi se karma-kAjala se lipta hotA AyA hai / phalataH aparampAra du:kha aura vedanAoM kA pahAr3a usa para TUTa par3atA hai| vaha vyathAoM kI ber3iyoM meM hamezA jakar3A jAtA hai| yadi usa dAruNa du:kha ke AdhAra ko hI jar3a-mUla se ukhAr3akara pheMka diyA jAye, to kitanA subhaga aura sundara kArya ho jAya ? aura yaha mata bhUlo ki isa prakAra kI viSamatA kA mUla hai - pudgalabhAva ke pIche rahI duSTa-buddhi usako parivartita karane ke liye jIva ko vicAra karanA par3egA ki 'maiM paudgalika bhAva kA kartA, preraka aura anumodaka nahIM huuN|'... dUsarI vAsanA hai - pudgalabhAvoM ke prerakatva kI / "maiMne dAna dilAyA, maiMne ghara dilavAyA, maiMne dukAna krvaayii|" isa taraha kI bhAvanA apane mana meM nirantara saMjokara jIva svayaM ko pudgalabhAva kA preraka mAna kara mithyAbhimAnI banatA hai / phalasvarUpa vaha karma-kIcar3a meM pha~satA hI jAtA hai| ata: "maiM pudgalabhAva kA preraka nahIM hU~," isa bhAvanA ko dRr3ha-sudRr3ha banAnA cAhiye / isI bhAMti tIsarI vAsanA hai pudgalabhAva kI anumodanA ! pudgalabhAva kA anumodana matalaba Antarika aura vAcika rUpa se usakI prazaMsA karanA / "yaha bhavana sundara hai ! yaha rUpa/sauMdarya anupama hai ! yaha zabda madhura, maMjula hai ! yaha rasa mIThA hai ! yaha sparza sukhada hai|" Adi cintana se jIva pudgalabhAva kA anumodaka bana, karmalepa Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 133 se lipta hotA rahatA hai aura asahya yAtanA kA zikAra banatA hai / ataH "maiM pudgala-bhAva kA anumodaka nahIM / " isa bhAva ke vazIbhUta ho, bhAvanA - jJAna kI zaraNa lenI cAhiye / prastuta bhAvanA ko hajAra nahIM lAkha bAra apane mana meM sthira kara usakA rasAyana banAnA caahiye| tabhI bhAvanA - jJAna kI pariNati siddha-rasAyana meM hogI / phalataH kaisA bhI zaktizAlI karma - lepa AtmA ko laga nahI sakegA / AtmA svayaM apane mUla svarUpa meM svaguNoM kI kartA aura bhoktA hai / pudgalabhAva kA kartRtva- bhoktRtva AtmA ke vizuddha svarUpa meM hai hI nahIM / 'taba bhalA, jIva pudgala-bhAva meM kyoM kara kartRtva kA abhimAna karatA hai ?' isa prazna ke pratyuttara meM yoM kaha sakate haiM ki jIva aura karma kA anAdi saMbandha hai / karmoM se prabhAvita hokara jIva pudgalabhAva ke sAtha anta kAla se kartRtva - bhoktRtva Adi bhAva dhAraNa karatA rahA hai / AtmA ke zuddha svarupa ke anurAga se karmoM kA prabhAva uttarottara kSINa hotA jAtA hai / pariNAmasvarupa pudgalabhAva ke prati rahI kartRtva bhoktRtvAdi mithyA bhrAnti bhI kSINa hotI jAtI hai / jyoM-jyoM AtmA ke zuddha svarUpa kA rAga vRddhiMgata hotA jAtA hai, tyoM-tyoM jar3a pudgala - bhAva ke prati vairAgya vRtti kA udaya hotA jAtA hai aura jIva tyAga - mArga kI ora gatimAna hotA rahatA hai / 1 lipyate pudgalaskandho, na lipye pudgalairaham / citravyomAMjanenaiva dhyAyanniti na lipyate // 11 // 3 // artha : 'pudgaloM kA skAndha pudgaloM ke dvArA hI lipta hotA hai, nA ki maiM / jisa taraha aMjana dvArA vicitra AkAza / ' isa prakAra dhyAna karatI huI AtmA lipta nahIM hotI / 1 vivecana : AtmA kI nirliptAvasthA kA dhyAna bhI na jAne kaisA asarakAraka / prabhAvazAlI hotA hai ! dhyAna karo ! jaba taka dhyAna kI dhArA avirata rUpa se pravAhita hai, taba taka AtmA karma - malina nahIM bana sakatI / yadi yaha dRr3ha praNidhAna kara diyA jAe ki 'mujhe karma-kIcar3a meM pha~sanA hI nahIM hai, tabhI karma se nirlipta rahane kI pravRtti hogI / tumhArA praNidhAna jitanA majabUta aura dRr3ha hogA, pravRtti usI anupAta meM vegavatI aura prabala hogI / ataH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra jIva kA prathama kArya hai-praNidhAna ko dRr3ha-sudRr3ha banAnA aura usake liye karma ke citra-vicitra vipAkoM kA cintana karanA / karmoM se mukta hone kI cAha paidA hote hI karmajanya sukha-suvidhAoM ke prati napharata / ghRNA paidA hogI / ati Avazyaka sukha-suvidhA meM bhI anAsaktibhAva honA jarUrI hai aura usI anAsakti-bhAva ko svAbhAvika rUpa dene ke liye pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'pudgala-vijJAna' kA cintana-manana karane kA prabhAvazAlI upAya sujhAyA hai| "jisa taraha aMjana se vividha varNa yukta AkAza lipta nahIM hotA, ThIka usI taraha pudgalasamudAya se caitanya lipta nahIM banatA / " __ yadi jIva ati Avazyaka pudgala-paribhoga ke samaya yaha cintana avirata karatA rahe to pudgala-paribhoga kI kriyA ke bAvajUda bhI vaha lipta nahIM banatA / sAtha hI pudgala-paribhoga meM sukhagRddhi athavA rasagRddhi paidA nahIM hotI aura yadi sukha-gRddhi yA rasa-gRddhi paidA hotI ho to samajha lenA cAhiye ki dhyAna prabala nahIM hai, nA hI dhyAna kI pUrva bhUmikA meM praNidhAna dRr3ha hai / aisI paristhiti meM jIva kabhI bhaTaka jAtA hai, apanA nirdiSTa mArga chor3a detA hai aura mAna baiThatA hai ki 'pudgaloM se pudgala upacaya pAtA hai, balki merI AtmA usameM lipta nahIM hotI / phalata: pUrvavat manamaujI bana pudgalaparibhoga meM AkaNTha DUba jAtA hai / usameM hI nirbhayatA kA anubhava karatA hai| yaha eka prakAra kI bhayaMkara AtmavaMcanA hI hai| isa vicAra se ki 'pudgaloM se pudgala ba~dhatA hai / ' jIva meM rahA yaha ajJAna ki 'pudgaloM se mujhe lAbha hotA hai... pudgaloM se meM tRpta hotA hU~', sarvathA naSTa ho jAtA hai aura phira pudgala ke prati rahA huA AkarSaNa tathA paribhogavRtti zanaiH zanaiH kSINa hotI jAtI hai| eka pudgala dUsare pudgala se kaise Abaddha hotA hai, jur3atA hai, isakA varNana zrI jinAgamoM meM sUkSmatApUrvaka kiyA gayA hai| pudgala meM snigdhatA evaM rukSatA donoM guNoM kA samAveza hai / snigdha pariNAmavAle aura rukSa pariNAmavAle pudgaloM kA Apasa meM bandha hotA hai, ve paraspara jur3ate haiM / lekina isameM bhI apavAda hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 135 jaghanya guNadhAraka snigdha pudgala aura jaghanya guNadhAraka rukSa pudgaloM kA paraspara bandha nahIM hotA / ve Apasa meM nahIM jur3a pAte / jaba guNa kI viSamatA hotI hai, taba sajAtIya pudgaloM kA bhI paraspara bandha hotA hai| arthAt samAna guNavAle snigdha pudgaloM kA, ThIka vaise hI tulya guNavAle rukSa pudgaloM kA sama-dharmI pudgaloM ke sAtha Apasa meM bandha nahIM hotA / AtmA ke sAtha pudgaloM kA jo saMbandha hai, vaha ' tAdAtmya saMbandha' nahIM ' balki 'saMyoga-saMbandha' hai / AtmA aura pudgala ke guNadharma paraspara virodhI, eka-dUsare se bilkula bhinna haiM / ataH ye donoM ekarUpa nahIM bana sakate / ThIka isI taraha pudgala aura AtmA kA bhedajJAna paripakva ho jAne ke pazcAt karmapudgaloM se lipta hone kA prazna hI nahIM uThatA / bhedajJAna ko paripakva karane ke liye nimnAMkita paMktiyoM ko AtmasAt karanA paramAvazyaka hai / lipta hote pudgala sabhI, pudgaloM se maiM nahIM / aMjana sparze na AkAza, hai zAzvata satya yahI // liptA jJAna saMpAta - pratighAtAya kevalam / nirle - pajJAnamagnasya kriyA sarvopayujyate // 11 // 4 // > artha : " AtmA nirlipta hai" aise nirlepa bhAva ke jJAna meM magna bane jIva ko AvazyakAdi sabhI kriyAyeM, kevala 'AtmA karmabaddha hai, aise liptatA ke jJAnAgamana ko rokane ke liye upayogI hotI hai / vivecana : jisa ke Atma - pradeza para 'maiM nirlipta hU~, aise nirlepatA jJAna kI dhArA askhalita gati se pravAhita hotI ho, aise yogI mahApuruSa ke liye Avazyaka pratilekhanAdi kriyAoM kA koI prayojana nahIM rahatA / kyoMki AvazyakAdi kriyAoM kA prayojana to sirpha vibhAvadazA meM yAnI liptatA - jJAna meM gamana karatI cittavRttiyoM ko avaruddha karane ke liye hai / isakA tAtparya yaha hai ki AtmA jaba taka avirata rUpa se pramAda - kendroM kI tarapha AkarSita hotI hai, taba taka AvazyakAdi kriyAyeM jIva ke liye mahAna upakAraka aura hitakArI haiM / ina kriyAoM ke mAdhyama se jIva viSaya - kaSAyAdi Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 pramAdoM se bAla-bAla baca jAtA hai / prastuta pramAda - avasthA chaThe guNasthAnaka * taka hI sImita hai / jabaki 'pramatta - saMyatta' guNasthAna taka pratikramaNapratilekhanAdi bAhya dharmakriyAyeM karane kA vidhAna hai| jaba taka jIva pramAdasaMyukta hogA, taba taka nirAlamba (Alambana - rahita) dharma- dhyAna Tika nahIM sakatA / ukta tathya kA ullekha 'guNasthAna - kramAroha meM kiyA gayA hai : jJAnasAra yAvat pramAdasaMyuktastAvattasya na tiSThati / dharmadhyAnaM nirAlambamityUcurjina bhAskarAH // - guNasthAna kramArohe arthAt jaba taka viSaya-kaSAyAdi pramAda kA jora hai, taba taka nirlepa- jJAna meM tallIna hone kI vRtti paidA nahIM hotii| aisI paristhiti meM yadi AvazyakAdi ko tajakara nizcala dhyAna kI zaraNa le leM, to 'ato bhraSTaH tato bhraSTaH ' sadRza bhayaMkara sthiti paidA hote vilamba nahIM lagatA / kucha loga pratikramaNAdi kriyAoM se Ubakara nizcala dhyAna kI ora AkarSita hote haiM, lekina isa taraha karane se na to unakI viSaya--kaSAyAdi kI vRtti-- pravRtti kSINa banatI hai, nA hI ve agale guNasthAna para ArUDha ho sakate haiN| aise loga jaina darzana kI sUkSmatA samajhane meM pUrNatayA asamartha haiM, aisA kaheM to atizayokti na hogii| ve kapola-kalpanAoM ke AgrahI bana vAstavika Atmonnati ke mArga se hamezA ke liye vimukha bana jAte haiM / phalasvarUpa, jaba taka apramatta dazA prApta na ho taba taka avirata rUpa se AvazyakAdi kriyAoM ko karate rahanA caahiye| ina kriyAoM ke Alambana se AtmA pramAda kI gaharI khAI meM girane se baca jAtI hai| vibhAvadazA ke prati rahA ajJAna usake manomandira meM praveza nahIM kara sktaa| 'zrI guNasthAna kramAroha' meM kahA hai :. tasmAdAvazyakaiH kuryAt prAptadoSanikRntanam / yAvannApnoti saddhayAnamapramattaguNAzritam // 31 // .. sAtaveM guNasthAna ke samyag dhyAna meM yAnI nirlepa - jJAna meM jaba taka tallInatA kA abhAva ho, taba taka AvazyakAdi kriyAoM ke mAdhyama se viSaya - kaSAyoM kI bAr3ha ko bIca meM hI avarUddha karake hamezA ke liye usakA nAmonizAna miTA do / guNasthAnaka ke svarupa ko jAnane ke liye pariziSTa dekhiye / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 137 liptatA-jJAna arthAt vibhAva dazA / karmajanya bhAvoM ke prati mohita hone kI avasthA / usI liptatA-jJAna ko naSTaprAyaH banAne hetu paramArAdhya upAdhyAyajI mahArAja ne Avazyaka kriyAoM kA ekameva upAya batAyA hai| 'bAhya kriyAkAMDa se kabhI AtmajJAna kI prApti nahIM hotii|' kahanevAle mahAnubhAva jarA apanI buddhi kI mArmikatA ko kasauTI para parakhakara to dekheM / ve pAyeMge ki utsAhI vRtti se viSaya-kaSAyoM se yukta sAMsArika kriyAyeM sampanna kara, anAtmajJAna ko kisa kadara dRr3ha-sudRr3ha kara diyA hai ? kyA usI DhaMga se pApa-niMdAgarbhita, prabhubhaktiyukta, abhinava guNoM kI prAptisvarUpa AvazyakAdi kriyAyeM karate hue AtmajJAna dRr3ha-prabala nahIM ho sakatA ? avazya ho sakatA hai / yaha asambhava nahIM, balki sau bAra sambhava hai ! jinhoM ne tarka aura vividha yuktiyoM se maMDita anekavidha uttamottama granthoM ke adhyayana-manana-cintana aura parizIlana meM samasta jIvana vyatIta kara diyA thA, aise mahApuruSa, tArkika-ziromaNi upAdhyAyajI mahArAja ke dhIra-gaMbhIra vacana para gaMbhIratA se vicAra karanA cAhiye / ThIka usI taraha AvazyakAdi kriyAoM ke mahattva ko samajhanA bhI paramAvazyaka hai / varnA pramAda-vRtti unmatta banate dera nahIM lagegI / tapaH zrutAdinA mattaH kriyAvAnapi lipyate / bhAvanAjJAnasampanno, niSkriyo'pi na lipyate // 11 // 5 // artha : zruta aura tapAdi ke abhimAna se yukta, kriyAzIla hone para bhI karma-lipta banatA hai, jabaki kriyAvirahita jIva yadi bhAvanA-jJAnI ho to vaha lipta nahIM hotaa| vivecana : pratikramaNa-pratilekhanAdi vividha kriyAoM meM rAta-dina khoyA, tapa-japa aura jJAna-dhyAna kA abhilASI ho, phira bhI apanI kriyA kA abhimAna karatA ho to use karma-lipta huA hI smjho| 'maiM tapasvI... maiM vidvAn... maiM vidyAvAn...maiM buddhimAna... maiM kriyAvAna hU~-' isa taraha apane utkarSa kA khayAla athavA abhiprAya, mithyAbhimAna hai| eka tarapha tapa-tyAga aura zAstrAdhyayana calatA rahe aura dUsarI taraha apanI kriyA ke liye mana meM abhimAna kI dhArA joroM se pravAhita rakhatA ho / yaha nihAyata anicchanIya bAta hai| sAdhaka ko abhimAna kI paridhi se bAhara AnA cAhiye / mithyAbhimAna ke ghere ko tor3a denA cAhiye / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jJAnasAra apanA utkarSa aura dUsare kA apakarSa karate hue jIva, AtmA ke zuddhavizuddha adhyavasAyoM ko maTiyAmeTa kara dete haiM / pariNAmasvarUpa AtmA vizuddha adhyavasAyoM kA smazAna banakara raha jAtA hai| jisa smazAna meM krodha, abhimAna, moha, mAyA, lobha, lAlaca ke bhUta pizAca nirbAdha rUpa se tAMDava nRtya karane lagate haiM aura AhAra, bhaya, maithuna evaM parigraha kI DAkiniyAM nirantara aTTahAsa karatI naz2ara AtI haiN| sAtha hI sarvatra viSaya-vikAra ke giddha bebAka ur3ate rahate haiN| pUjya umAsvAtijI 'prazamarati' meM sAdhaka-AtmA se prazna karate haiM'labdhvA sarva madaharaM tenaiva madaH kathaM kAryaH ?' tapa-tyAga--jJAnAdi ke Alambana se jahA~ madaharaNa hotA hai, vahA~ unhIM kI sahAyatA se bhalA abhimAna kaise kiyA jAye ? yAda rakho aura jIvana meM AtmasAt kara lo ki abhimAna karanA burI bAta hai aura usake duSpariNAma prAyaH bhayaMkara hote haiN| _ 'kevalamunmAdaH svahadayasya saMsAravRddhizca / ' mada se do taraha kA nukasAna hotA hai-hRdaya kA unmAda aura saMsAraparibhramaNa meM vRddhi / isase tumheM koI nahIM bacA sakatA / tapa, tyAga aura zrutajJAna ke mAdhyama se 'bhAvanAjJAna' kI bhUmikA taka pahu~canA hai| samasta satkriyAoM ke dvArA AtmA ko bhAvanAjJAna se bhAvita karanA hai aura yadi eka bAra bhAvanAjJAna se bhAvita ho jAoge, to duniyA kI koI tAkata, kisI prakAra kI koI kriyA na karane para bhI tumheM karmalipta nahIM kara sktii| zrutajJAna aura cintAjJAna ke pazcAt bhAvanAjJAna kI kakSA prApta hotI hai| taba dhyAtA, dhyeya aura dhyAna meM kisI prakAra kA bheda nahIM raha pAtA / balki vahA~ sadA sarvadA hotI hai dhyAtA, dhyeya aura dhyAna ke abheda kI adbhuta mastI ! lekina usakI avadhi kevala antarmuhUrta kI hotI hai| usa samaya bAhya dharmakriyA kI AvazyakatA nahIM hotI / phira bhI vaha karma-lipta nahIM hotA / lekina jisake zratajJAna kA koI Thaura-ThikAnA nahIM hai, aisA jIva yadi AvazyakAdi kriyAoM ko sadantara tyAga de aura manamAne dharmadhyAna kA Azraya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 139 grahaNa kara nirantara usameM AkaNTha DUbA rahe to vaha karma - bandhana se baca nahIM sktaa| ThIka usI taraha zrutajJAnaprApti ke pazcAt kisI prakAra ke pramAda athavA mithyAbhimAna kA zikAra bana jAe to bhAvanAjJAna kI maMjila taka pahu~ca nahIM pAtA / ataH tapa aura jJAna rUpI akSayanidhi prApta karane ke pazcAt usase padacyutaM na hone pAye, isIliye nimnAMkita bhAvanAoM se bhAvita honA nitAnta Avazyaka hai / pUrva puruSasiMhoM ke apUrvajJAna kI tulanA meM maiM tuccha / pAmara jIva mAtra hU~... bhalA kisa bAta kA abhimAna karU~ ? jisa tapa aura jJAna ke sahAre mujhe bhavasAgara se tiranA hai, usIke sahayoga se mujhe apanI jIvana - naukA ko DUbAnA nahIM hai / zrutajJAna ke bAda cintAjJAna aura bhAvanAjJAna kI maMjila taka pahu~canA hai, ataH maiM mithyAbhimAna se kosoM dUra rahU~gA / bhAvanAjJAna taka pahu~cane ke liye AvazyakAdi kriyAoM kA sammAnasahita Adara karU~gA / alipto nizcayenAtmA, liptazca vyavahArataH / zuddhayatyaliptayA jJAnI, kriyAvAn liptayA dazA // 11 // 6 // artha : nizcayanaya ke anusAra jIva karma-bandhanoM se jakaDA huA nahIM hai, lekina vyavahAra naya ke anusAra vaha jakar3A huA hai| jJAnIjana nirlipta dRSTi se zuddha hote haiM aura kriyAzIla lipta dRSTi se vivecana : "maiM apane zuddha svabhAva meM ajJAnI nahIM... pUrNarUpeNa jJAnI hU~... pUrNadarzI hU~... akrodhI hU~... nirabhimAnI hU~... mAyArahita hU~... nirlobhI hU~.... nirmohI hU~... anaMta vIryazAlI hU~... anAmI aura agurulaghu hU~ / anAhArI aura avedI hU~ | mere svabhAva meM na to nidrA hai nA hI vikathA, nA rUpa hai, nA raMga / merA svarUpa saccidAnandamaya hai / " AtmA kI isI svabhAva dazA ke cintanamanana se jJAnIjana zuddha - vizuddha banate haiM / 'nizcayanaya, * nayakI yahI mAnyatA hai / nizcayanaya kA vistRta svarupa pariziSTa meM dekhie / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jJAnasAra nizcayanaya ke anusAra AtmA alipta hai / jabaki liptatA 'vyavahAra naya' * ke anusAra hai / " maiM jaghanya / azuddha pravRttiyoM ke kAraNa karma - bandhanoM se jakar3A huA hU~ / karma - lipta hU~ / lekina aba satpravRttiyoM ko apane jIvana meM apanAkara karma - bandhanoM ko tor3ane kA, usase mukta hone kA yatheSTa prayAsa karU~gA / sAtha hI aisA koI kArya nahIM karU~gA ki jisase naye sire se karma - bandhana hone kI jarA bhI sambhAvanA ho / isa sadbhAvanA aura sat-pravRtti ke mAdhyama se maiM apanI AtmA ko zuddha banAU~gA / " isa taraha ke vicAroM ke sAtha yaha lipta - dRSTi se AvazyakAdi kriyAoM ko jIvana meM AtmasAt karatA huA AtmA ko zuddha banAtA hai / zuddha banane ke liye jJAnIjanoM ko, yogI puruSoM ko 'nizcaya naya' kA mArga hI apanAnA hai | jabaki rAta-dina aharniza pApI duniyA meM khoye jIvAtmA ke liye 'vyavahAranaya' kA kriyAmArga hI sabhI dRSTi se ucita hai / use apanI karmamalina azuddha avasthA kA khayAla kara usakI sarvAMgINa zuddhi hetu jinokta samyak - kriyA kA sammAna karate hue AtmazuddhikaraNa kA prayoga karanA cAhiye / jyoM-jyoM pApa-kriyAoM se mukta hote jAoge, tyoM-tyoM nizcayanaya kI alipta dRSTi kA avalambana lekara zuddha-dhyAna kI tarapha nirantara pragati karate rahoge / jJAna- kriyAsamAvezaH sadaivonmIlane dvayoH / bhUmikAbhedatastvatra, bhavedekaika - mukhyatA // 11 // 7 // artha : donoM dRSTiyoM ke sAtha khulane se jJAna-kriyA kI ekatA hotI hai| yahA~ jJAna-kriyA meM guNasthAnaka - svarUpa avasthA ke bheda se pratyeka kI mahattA hai| vivecana : zuddhi ke liye do dRSTiyA~ khulanI cAhiyeM / lipta dRSTi aura alipta dRSTi / jaba donoM dRSTiyA~ eka sAtha khulatI haiM, taba jJAna aura kriyA kI ekAtmatA sadhatI hai| guNasthAnaka kI bhUmikA ke anusAra jJAna-kriyA kA prAdhAnya rahatA hai / vyavahAranaya kI jAnakArI ke lie pariziSTa dekhie / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 141 isameM bhI sarva prathama bAta hai zuddhi kI / mana meM zuddhikaraNa kI bhAvanA paidA honI caahiye| eka bAra eka manuSya kisI yogI ke pAsa gayA / unheM praNipAta vandana kara vinayabhAva se kahA / "gurudeva, maiM paramAtmA ke darzana karanA cAhatA huuN| Apa karAyeMge to bar3I meharabAnI hogI / " yogIrAja ne najara uThAkara use dekhA / kSaNa do kSaNa use nirnimeSa dRSTi se dekhate rahe / taba usakA hAtha apane hAtha meM lekara cala pdd'e| gA~va ke bAhara bar3A tAlAba thA / yogIrAja ne usake sAtha zItala jala meM praveza kiyA / jaisejaise ve Age bar3hate gaye, jala kA stara baDhatA gyaa| ve donoM kamara se Upara taka gahare jala meM cale gaye / phira bhI Age bar3hate rahe / pAnI sIne taka pahuMca gyaa| lekina ruke nahIM / dADhI taka pahu~ca gayA, phira bhI Age bar3hate rahe aura jaba nAka taka pahu~ca gayA, taba yogIrAja ne vidyuta vega se avilamba use pAnI ke bhItara pUrI tAkata ke sAtha daboca liyA / vaha chaTapaTane lgaa| tar3apane lagA / Upara Ane ke liye hAtha pA~va mArane lagA / lekina yogIrAja ne use daboce hI rkhaa| usane lAkha koziza kI bAhara nikalane kI, lekina vaha apane prayatna meM kAragAra na huA / isa taraha pA~ca-dasa sekaNDa vyatIta ho gaye / taba yogIrAja ne use Upara uThAyA aura tAlAba se bAhara nikala Aye / yogIrAja kI kriyA se hairAnaparezAna vaha sakate meM Akara unakA mu~ha tAkane lgaa| ___ vAtAvaraNa meM nIrava zAnti chA gayI / eka-dUsare kI dhar3akaneM sApha sunAyI de rahIM thIM / pAnI meM rahane ke kAraNa manuSya adhamarA ho gayA thA phira bhI kucha nahIM bolA / taba zAnti bhaMga karate hue yogIrAja ne gaMbhIra svara meM prazna kiyA :" maiMne jaba tumheM pAnI meM DUbA diyA thA, taba tuma kisaliye chaTapaTA rahe the?" "havA ke liye / " "aura chaTapaTAhaTa kaisI thI ?" "yadi jyAdA samaya lagatA to mere prANa-paMkherU ur3a jAte / maiM mara jAtA / " Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jJAnasAra "kyA aisI chaTapaTAhaTa paramAtmA ke darzana kI hai ? jisa pala aisI chaTapaTahaTa, tar3apa kA anubhava hogA, usI pala paramAtmA ke darzana ho jaayeNge|" zuddhikaraNa hetu aisI tIvra lAlasA paidA hote hI, khuda jisa bhUmikA para haiM, usIke anurupa vaha jJAna athavA kriyA para bhAra deM aura zuddha hone ke puruSArtha meM laga jAyeM / donoM meM se kisIko bhI bhUmikA ke anusAra prAdhAnya denA cAhiye / jJAna ko prAdhAnya do athavA kriyA ko, donoM hI barAbara haiN| chaThe guNasthAnaka taka (pramattayati kA guNasthAnaka) kriyA ko hI prAdhAnya denA cAhiye / lekina usameM bhI jJAna kI sApekSatA honA paramAvazyaka hai / jJAna kI sApekSatA kA matalaba hai, jo bhI kriyA kI jAe, usake pIche jJAna-dRSTi honI cAhiye / jJAna kI upekSA athavA avajJA nahIM honI cAhiye / jabaki vyavahAradazA meM kriyA kA hI prAdhAnya hotA hai, lekina yadi jIba ekAnta kriyA-jar3a bana jAe, to Atmazuddhi asambhava hai| ata: usameM bhI jJAna dRSTi kI AvazyakatA hai| ThIka isI prakAra dhyAnAvasthA meM jJAna kA prAdhAnya rahe, lekina bhUlakara bhI yadi jIva ekAnta jJAnajar3a bana jAe, to Atmazuddhi nahIM hotI / ataH vahA~ Avazyaka kriyAoM ke prati sajagatA aura samAdara honA caahiye| vyavahAra se tIrtha (pravacana) kI rakSA hotI hai, jabaki nizcaya se satyarakSA / jinamata kA ratha, nizcaya aura vyavahAra ke do pahiyoM para avasthita hai / ataH jinamata dvArA Atmavizuddhi kA prayoga karanevAle sAdhaka ko hamezA vyavahAra aura nizcaya ke prati sApekSa dRSTi rakhanI cAhiye / sApekSa dRSTi eka prakAra se samyag dRSTi hI hai jabaki nirapekSadRSTi mithyAdRSTi hai / sApekSadRSTi udghATita hote hI jIvAtmA meM jJAna-kriyA kA adbhuta saMgama hotA hai / phalasvarUpa AtmA nirantara vizuddha banatI jAtI hai aura usakI guNasamRddhi prakaTa hotI hai| sApekSa dRSTi ke megha se barasatA Ananda-amRta AtmA ko ajarAmara-akSaya banAne ke liye pUrNa rUpa se samartha hotA hai / jabaki nirapekSa dRSTi se risatA rahatA hai kleza, azAnti aura asaMtoSa kA jahara ! Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirlepatA 143 sajJAnaM yadanuSThAnaM, na liptaM doSapaMkataH / zuddhabuddhasvabhAvAya, tasmai bhagavate namaH // 11 // 8 // artha : jinakA jJAnasahita kriyArUpa anuSThAna doSarUpI maila se lipta nahIM hai aura jo zuddha-buddha jJAna svarUpa svabhAva ke dhAraka haiM, aise bhagavAna ko merA namaskAra ho / vivecana : jo bhI kriyA ho, jJAnasahita honI cAhiye / ThIka usI taraha jJAnayukta kriyAnuSThAna doSa ke kIcar3a se sanA huA na ho / jJAnayukta (sajJAna) kriyAnuSThAna kyA hotA hai aura kise kahA jAtA hai ? matalaba, jo bhI kriyA hama karate hoM, usakA svarUpa, vidhi aura phala kI jAnakArI hameM honI cAhiye / sirpha Atmazuddhi ke ekameva pavitra phala kI AkAMkSA se hameM pratyeka kriyAnuSThAna karanA cAhiye / yaha Adarza sadA-sarvadA hamAre AcAra-vicAra se prakaTa honA cAhiye ki 'mujhe apanI AtmA kI zuddha-buddha avasthA ko prApta karanA hai|' kriyA meM pravRtta hote hI usakI vidhi jAna lenI cAhiye aura vidhipUrvaka kriyAnuSThAna karanA cAhiye / kriyAnuSThAna ke vidhi-niSedha ke sAthasAtha jinamatapraNIta mokSamArga kA yathArtha jJAna mumukSu AtmA ko honA nihAyata jarUrI hai| kriyAnuSThAna karate samaya isa bAta se satarka rahanA cAhiye ki vaha aticAroM se dUSita na ho jaaye| moha, ajJAna, rasa, Rddhi aura zAtA gArava, kaSAya, upasarga-bhIrutA, viSayoM kA AkarSaNAdi se anuSThAna dUSita nahIM honA cAhiye / isakI pratipala sAvadhAnI baratanI cAhiye / isa taraha doSa-rahita samyag jJAnayukta, kriyAnuSThAna ke kartA aura zuddha-buddha svabhAva ke dhanI bhagavAna ko merA namaskAra ho / kahane kA tAtparya sirpha itanA hai ki doSa-rahita kriyAnuSThAna karane se AtmA kA zuddha-buddha svarUpa apane Apa hI prakaTa hotA hai / jabaki doSayukta aura jJAnavihIna kriyAyeM karate rahane se AtmA kA zuddha-buddha sahaja svarUpa prakaTa nahIM hotaa| lekina usase viparIta mithyAbhimAna kA hI poSaNa hotA hai| phalataH bhavacakra ke pheroM meM dina-dugunI rAta cauguna vRddhi ho jAtI hai| karma-nirlepa hone ke liye jJAna-kriyA kA vivekapUrNa tAdAtmya sAdhanA jarUrI hai| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. niHspRhatA spRhAe~ kAmanAe~ aura asaMkhya abhilASAoM ke bandhana se aba to mukta banoge ? binA inase mukta hue, bandhana kATe, tuma nirlepa nahI bana sakate ! priya Atman ! jarA to apanA aura apane bhaviSya kA khyAla karo ! Aja taka tumane spRhAoM kI dhUM-dhUM prajvalita agnizikhAoM kI asahya jalana meM na jAne kitanI yAtanAe~ sahI haiM ? yugayugAntara se spRhA ke viSa kA pyAlA gale meM U~Delate rahe ho, pIte rahe ho / kyA aba bhI tRpta nahIM hue ? aura bhI pInA bAkI hai ? nahIM, nahIM, aba to ni:spRha bananA hI zreyaskara hai ! mana kI gaharAyI meM dabI spRhAoM ko jar3amUla se ukheDa kara pheMkade aura phira dekha, jIvana meM kyA parivartana AtA hai ? akalpita sukha, zAnti aura samRddhi kA tU dhanI bana jAegA ! sAtha hI Aja taka anubhava nahIM kiyA ho aise divyAnanda se terI AtmA AkaNTha bhara jAyegI ! tU paripUrNa bana jAyegA / 1 svabhAvalAbhAt kimapi prAptavyaM nAvaziSyate / ityAtmazvayasampanno niHspRho jAyate muniH // 12 // 1 // artha : AtmasvabhAva kI prApti ke pazcAt pAne yogya kucha bhI zeSa nahIM rahatA hai ! isa taraha AtmA ke aizvarya se yukta sAdhu spRhArahita banatA hai / vivecana : he Atman ! tumheM kyA cAhiye ? kisa cIja kI cAha hai tere mana meM ? kina aramAna aura umaMgo ke AdhIna hokara tU rAta-dina bhaTakatA rahatA hai, daur3a-dhUpa karatA rahatA hai ? kaisI zaMkhanAe~ tere hRdaya ko vidIrNa kara rahIM haiM ? kyA tumheM sone-cA~dI aura motI - muktAoM kI cAha hai ? kyA tumheM gaganacumbI mahala aura AlizAna bhavanoM kI abhilASA hai ? kyA tumheM rupa - rasa Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 145 kI ambAra devAMganAoM sI vRnda meM kho jAnA hai ? kyA tumheM yaza-kIrti kI uttuMga coTiyAM sara karanI hai ? are bhAI, jarA soca, samajha aura ye saba aramAna chor3a de ! isa meM khuza hone jaisI koI bAta nahIM hai / na to zAnti hai, nA hI svasthatA! mAna lo kI tumheM yaha saba mila gayA, tumhArI sArI abhilASAe~ pUrI ho gayIM ! lekina AkAMkSApUrti ho jAne ke pazcAt bhI kyA tuma sukhI ho jAoge? tumheM parama zAnti aura divyAnanda mila jAegA ? sAtha hI, eka bAra mila jAne para bhI vaha saba sadaiva tumhAre pAsa hI rahanevAlA hai ? tuma use dIrghAvadhi taka bhoga sakoge? yaha tumhArA mithyA bhrama hai, jisake dhokhe meM kabhI na AnA ! are pAgala, yaha saba to kSaNika, caMcala aura asthira hai| bhUtakAla meM kaI bAra ise pAyA hai... phira bhI hamezA daridra hI rahA hai, bhikhArI kA bhikhArI / aba to kucha aisA pAne kA bhagIratha puruSArtha kara ki eka bAra mila jAne ke bAda kabhI jAe~ nahIM! jo avinAzI hai, akSaya hai, acala hai use prApta kara ! yahI svabhAva hai. AtmA kA svabhAva ! .. - mana hI mana tuma dRr3ha saMkalpa karalo ki 'mujhe Atma-svabhAva kI prApti karanA hai aura karake hI rahU~gA ! isake alAvA mujhe aura kucha nahIM cAhie ! vizvasAmrAjya kA aizvarya nahIM cAhie, nA hI AkAza se bAteM karatI AlizAna aTTAlikAoM kI garaja hai ! agara kisI kI AvazyakatA hai to sirpha AtmasvabhAva ke aizvarya kI aura paramAnanda kI ! munirAja isa taraha kA dRr3ha nizcaya kara ni:spRha bane / niHspRhatA kI zakti se vaha vizvavijetA banatA hai ! phalataH saMsAra kA koi aizvarya athavA saundarya use AkarSita karane meM asaphala rahegA, use lubhA nahIM sakegA / dina-rAta eka hI tamannA honI cAhie : mujhe to AtmasvabhAva cAhie, usake alAvA kucha nahIM !" jisameM AtmasvabhAva ke atirikta dUsarI koI spRhA nahIM hai, usakA aizvarya advitIya aura anUThA hotA hai ! zreSThivarya dhanAvaha ne mahAzramaNa vajrasvAmI ke caraNoM meM svarNamudrAoM kA koSa rakha diyA ! usakI putrI rupa-raMbhA rUkmiNI ne apanA rUpa-yauvana samarpita kara diyA ! lekina vajrasvAmI jarA bhI vicalita na hue ! ve to Atma-svabhAva ke AkAMkSI the ! unheM suvarNamudrA aura motI-muktAoM kI spRhA na thI, nA hI Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jJAnasAra rupa - yauvana kI kAmanA ! dhanAvaha aura rUkmiNI unake antaHkaraNa ko apanI ora AkarSita nahIM kara sake ! lekina mahAzramaNa ne AtmasvabhAva ke aizvarya kA aisA to rUkmiNI ko raMga dikhAyA ki rUkmiNI mAyAvI - aizvarya se hI alipta bana gayI, virakta ho gaI ! Atma-svabhAva ke anUThe aizvarya kI prApti hetu puruSArthazIla ho gaI ! AtmasvabhAva kA aizvarya jisa munirAja ko AkarSita karane meM asamartha hai, ve (munirAja) hI pudgalajanya adhama aizvarya kI ora AkarSita ho jAte haiM aura apane zramaNatva, sAdhutA ko kalaMkita kara baiThate haiN| dInatA kI dardanAka cIkhapukAra, Atmapatana ke vidhvaMsakArI AghAta aura vaiSayika - bhogopabhoga ke prahAroM se lur3haka jAte haiM, kSata-vikSata ho jAte haiM ! naTI ke pIche pAgala aSADhAbhUti kI vivazatA, araNika muni kA navayauvanA ke kAraNa uddIpta vAsanA nRtya, siMhaguphAvAsI munI kI kozA gaNikA ke moha meM saMyama - vismRti... yaha saba kyA dhvanita karatA hai ? sirpha AtmasvabhAva ke aizvarya kI sarAsara vismRti aura bhautika pArthiva aizvarya pAne kI utkaTa mahattvAkAMkSA ! vaiSayika - aizvarya kI agaNita vAsanAe~ aura vilAsI - vRtti ne unheM azakta kara diyA / azakta hokara ve da dara kI ThokareM khAne ke lie vizva ke gulAma bana gaye ! kAlAntara se unheM dubArA AtmasvabhAva ke aizvarya kA bhAna huA aura niHspRhatA kI dIpa - jyoti punaH unameM prajvalita ho uThI ! divyazakti kA apane Apa saMcAra huA ! phalasvarUpa unhoMne Anana-phAnana meM spRhA kI ber3iyA~ tor3a dIM aura pAmara se mahAn bana gaye, nirbala se sabala bana gaye ! paraspRhA mahAduHkhaM, niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // pudgala kI spRhA karanA saMsAra kA mahAduHkha hai, jabaki ni:spRhatA meM kI akSaya-nidhi chipI huI hai ! zramaNa jitanA ni:spRha hogA utanA hI sukhI sukha hogA / saMyojitakaraiH ke ke prArthyante na spRhAvahaiH | amAtrajJAnapAtrasya niHspRhasya tRNaM jagat // 12 // 2 // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 147 artha : jo karabaddha haiM, natamastaka haiM, aise manuSya bhalA, kisa kisa kI prArthanA nahIM karate ? jabaki aparimita jJAna ke pAtra aise ni:spRha munivara ke liye to samasta vizva tRNa-tulya hai ! vivecana : spRhA ke sAtha dInatA kI sagAI hai ! jahA~ kisI pudgalajanya spRhA mana meM jagI nahIM ki dInatA ne usake pIche-pIche dabe pA~va praveza kiyA nahIM ! spRhA aura dInatA, anaMta zaktizAlI AtmA kI tejasvitA hara letI haiM aura use bhavobhava kI sUnI- nirjana sar3akoM para bhaTakate bhogopabhoga kA bhikhArI banA detI haiM ! mahAparAkramI rAvaNa ke mana meM parastrI kI spRhA aMkurita ho gaI thI ! sItA ke pAsa jAkara kyA kama dInatA kI thI usane ? karabaddha ho, dIna-vANI meM gir3agir3Ate hue sItA se bhoga kI bhIkha mAMgI thI / dIrghakAla taka sItA kI spRhA meM vaha chaTapaTAtA rahA, tar3apatA rahA aura anta meM apane parivAra, putra, niSThAvAn sAthI aura rAjasiMhAsana se hAtha dho baiThA ! apane hAthoM hI apanA satyAnAza kara diyA ! spRhA kA yaha mUla svabhAva hai : jIva ke pAsa dInatA kA pradarzana karAnA ! gir3agir3Ane ke liye jIva ko vivaza karanA aura prArthanA yAcanA karavAnA ! ataH muni ko cAhiye ki vaha bhUlakara bhI kabhI para padArtha kI spRhA ke pIche dIvAnA na ho jAe aura yaha tathya kisI se chipA nahIM hai ki jo-jo loga usake zikAra bane, unheM sarvasva kA bhoga dekara dIna-hIna yAcaka bananA par3A hai ! mahIna vastra, uttama pAtra, upadhi, mAna-sammAna, khAna-pAna, stuti-svAgata kisI kI bhI spRhA nahIM karanI cAhie ! spRhA kI tIvratA hote hI bhale bhale apanA sthAna- bhUmikA aura AcAra-vicAra ko tilAMjali de dete haiM! "maiM kauna ? maiM bhalA aisI yAcanA karU~... ? ... karabaddha aura natamastaka ho dIna - svara meM bhIkha mA~gu ? yaha sarvathA ucita nahIM hai !" ni:spRha munirAja hI anaMtajJAna ke, kevalajJAna ke pAtra haiM ? jo anaMtajJAna kA adhikArI hai vaha bhUle bhaTake bhI kabhI pudgaloM kI spRhA nahIM karegA ! sonA aura cA~dI usake lie miTTI samAna hai ! gaganacumbI imArateM IMTa-patthara se adhika kImata nahIM rakhatI aura rUpa-saundarya kA samUha kevala asthipaMjara hai ! sAre saMsAra ko tRNavat samajha, niHspRha banA rahanevAlA yogI / muni paramabrahma kA Ananda Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 anubhava karatA hai ! asIma AtmasvAtaMtrya kI mastI meM khoyA rahatA hai ! aisI utkaTa niHspRha-vRtti pAne ke lie jIvana meM nimnAMkita upAyoM kA avalambana karanA cAhie ! * "mere pAsa saba kucha hai / merI AtmA sukha aura zAnti se paripUrNa hai / mujhe kisI bAta kI kamI nahIM / merI AtmA meM jo sarvottama sukha bharA huA hai, duniyA meM aisA sukha kahIM nahIM / taba bhalA, maiM isakI spahA kyoM karU~? aisI bhAvanA se nija AtmA ko bhAvita rakhanI cAhie / "maiM jisa padArtha kI spRhA karatA hU~, jisake pIche dIvAnA bana, rAta-dina bhaTakatA rahatA hU~, jisakI vajaha se paramAtmA dhyAna athavA zAstra-svAdhyAya meM mana nahIM lagatA, vaha milanA sarvathA puNyAdhIna hai ! puNyodaya na hogA to nahIM milegA ! jabaki usakI niraMtara spRhA karane se mana malina banatA hai! pApa kA bandhana aura adhika kasatA jAtA hai ! ataH aisI parapadArtha kI spRhA se kyoM na mukha mor3a lU~ ?" aise vicAroM kA ciMtana-manana karate hue, jIvana kI dizA ko hI badala denA caahie| "yadi maiM parapadArthoM kI spRhA karU~gA to niHsaMdeha jinake pAsa ye haiM, unakI mujhe gulAmI karanI par3egI, dIrghakAla taba usakA gulAma bana kara rahanA hogA ! usake Age dIna bana yAcanA karanI par3egI / yadi yAcanA ke bAvajUda bhI nahIM mile ve padArtha to roSa athavA rUdana kA AdhAra lenA par3egA ! prApta ho gaye to rAga aura rati hogI ! pariNAmasvarUpa duHkha hI duHkha milegA ! sAtha hI yaha saba karate hue AtmA-paramAtmA kI vismRti hote dera nahIM lagegI / saMyama-ArAdhanA meM zithilatA A jAegI aura phira punaH punaH bhava cakkara meM pha~sanA hogA!" isa taraha jIvana meM honevAle agaNita nukasAna kA khayAlakara spRhA ke bhAvoM kA nirmUlana karanA hogA ! - jaise bhI sambhava ho, jIvana meM parapadArthoM kI AvazyakatA ko kama karanA cAhie ! para-padArthoM kI vipulatA ke bala para apanI mahattA athavA mUlyAMkana nahIM karanA cAhie, balki unakI alpatA meM hI apanA mahattva samajhanA cAhie ! * sadA-sarvadA ni:spRha AtmAoM se paricaya baDhAkara use adhikAdhika dRr3ha Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 149 karanA cAhie ! ni:spRha mahApuruSoM ke jIvana-caritroM kA punaH punaH parizIlana karanA cAhie ! Avazyaka padArthoM (gaucarI, pAnI, pAtra, upadhi, vastrAdi) kI bhI kabhI itanI spRhA na kareM ki jisake kAraNa kisI ke Age dIna bananA par3e, hAtha jor3anA par3e aura gir3agir3AnA par3e ! samaya para koI padArtha na bhI mile to usake binA kAma calAne kI vRtti honI cAhie / tapobala aura sahanazakti prApta karanI cAhiye ! chindanti jJAnadAtreNa spRhAviSalatAM budhAH ! mukhazoSaM ca mUrcchA ca dainyaM yacchati yatphalam // 12 // 3 // artha : adhyAtma- jJAnI paNDita puruSa spRhA rUpI viSa - latA ko jJAnarUpI ha~siye se kATate haiM, jo spRhA viSa-latA ke phalarupa, mukha kA sUkhanA, mUrcchA pAnA aura dInatA pradAna karate haiM / vivecana : yahA~-spRhA ko viSa-vallarI kI upamA dI gayI hai ! spRhA yAni viSa-vallarI ! yaha viSavallarI anAdikAla se - AtmabhUmi para nirbAdha rupa se phalatI-phUlatI aura vikasita hotI rahI hai ! AtmabhUmi ke hara pradeza meM vaha vibhinna rUpa-raMga se chAyI huI hai / usa para bhinna-bhinna svAda aura raMga-biraMge phala-phUla lagate haiM ! lekina una phaloM kI khAsiyata yaha hai ki unakA prabhAva hara kahIM, kisI bhI mausama meM eka sA hotA hai ! hameM yahA~ paudgalika-spRhA abhipreta hai ! jaba anukUla padArthoM kI spRhA jaga par3e taba samajha lenA cAhie ki viSa-vallarI pUra-bahAra meM prasphuTita ho uThI hai ! isake tIvra hote hI manuSya mUcchita ho jAtA hai, usakA ceharA nisteja par3atA hai, mukha sUkha jAtA hai aura eka prakAra kA pIlApana tana-badana para chA jAtA hai ! usakI vANI meM dInatA hotI hai aura jIvana kA AMtarika prasanna saMvedana lupta hotA dRSTigocara hotA hai ! spRhA ! are bhAI, spRhA kI bhI koI maryAdA hai, sImA hai ? nahIM, usakI koI maryAdA, sImA nahIM hai ! spRhA kA viSa AtmA ke pradeza-pradeza meM vyApta Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jJAnasAra ho gayA hai ! Upara se nIce taka AtmA jaharIlI bana gayI hai ! usane vikarAla sarpa kA rupa dhAraNa kara liyA hai ! mAnavadehadhArI jaharIle sarpo kA viSa nikhila bhUmaNDala ko, vizva ko mUchita, niHsatva aura pAmara banA rahA hai / dhana-dhAnya kI spRhA, gandha-sugandha kI spRhA, raMga-rUpa kI spRhA, kamanIya SoDasI ramaNiyoM kI spRhA, mAna-sanmAna aura Adara-pratiSThA kI spRhA ! na jAne kisa-kisa kI spRhA ke viSa ke phuhAre niraMtara ur3ate rahate haiM ! taba bhalA, svasthatA, sAtvikatA aura zaurya kahA~ se prakaTa hogA ? phira bhI mAnava pAgalapana doharAtA huA dinarAta spRhA karatA hI rahatA hai ! duHkha, kaSTa, kalaha, kheda, azAnti Adi asaMkhya burAiyoM ke bAvajUda bhI vaha spRhA karatA nahIM thakatA ! mAna lo, usane samajha liyA hai ki 'spRhA kiye binA jI hI nahIM sakate; jiMdagI basara karane ke lie spRhA kA sahArA liye binA koI cArA nahIM !' sambhava hai ki amuka aMza meM yaha bAta saca ho ! ___ lekina kyA spRhA kI koI maryAdA nirdhArita nahIM ho sakatI ? tIvra spRhA ke bandhana se kyA jIva mukta nahIM ho sakatA ? avazya mukta ho sakatA hai, yadi jJAna kA mArga apanAye to ! usake bala para vaha viSaya-vAsanA kI lAlasA ko niyaMtrita kara sakatA hai ! jJAna-mArga kA sahayoga lenA matalaba jar3a aura cetana ke bheda kA yathArtha jJAna honA ! spRhAjanya azAnti kI akulAhaTa honA aura spRhA kI pUrti se prApta sukha ke prati mana meM pUrNarUpeNa udAsInatA honA ! __"maiM AtmA hU~... caitanyasvarUpa hU~... sukha se paripUrNa hU~ ! jar3a paudgalika padArthoM ke sAtha merA koI sambandha nahIM hai ! phira bhalA, mujhe usakI spRhA kyoM karanI cAhiye ?" . 'jar3a-padArthoM kI spRhA karane se citta azAnta hotA hai ! svabhAva meM se parabhAva meM gamana hotA hai aura spRhA karane ke uparAnta bhI icchita padArthoM kI prApti nahIM hotI, taba hiMsA, asatya, corI Adi pApoM ke mAdhyama se use pUrA karane kA adhyavasAya paidA hotA hai ! azAnti... asukha meM tIvratA A jAtI hai ! ataH aise jar3a padArthoM kI spRhA se dUra hI bhale ! __ yadi spRhA pUrNa ho jAe to prApta padArthoM ke prati Asakti bar3ha jAtI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 151 hai; usakI surakSA ki ciMtA paidA hotI hai... AtmA ke jJAnAdi guNoM ko saMrakSita rakhane kI vismRti ho jAtI hai ! taba nobata yahA~ taka A jAtI hai ki vyavahAra ke lie Avazyaka aise nyAya-nIti, sadAcAra, udAratAdi guNa bhI lupta ho jAte haiM ! sAtha hI, eka spRhA pUrI hote hI dUsarI aneka spRhAoM kA punarjanma hotA hai aura unheM pUrI karane ke lie prayatna karate samaya prApta sukha-zAnti kA anubhava nahIM pA sakate ! isa taraha nitya kaI spRhA kA janma hotA rahe aura use pUrNa karane ke bhagIratha prayAsa niraMtara calate rahate haiM ! phalataH jIvana meM zAnti, prasannatA kA savAla hI nahIM uThatA / aise samaya yadi hamArI jJAnadRSTi khula jAya to spRhA kI viSa-vallarI sUkhate dera nahIM lagegI ! isIlie kahA gayA hai ki jJAna rUpI ha~siye se spRhA rUpI viSa-vallarioM ko kATa do / niSkAsanIyA viduSA spRhA cittagRhAd bahiH / anAtmaraticANDAlI saMgamaGgIkaroti yA // 12 // 4 // artha : vidvAna ke lie apane mana-ghara se tRSNA ko bAhara nikAla denA hI yogya hai, jo tRSNA AtmA se bhinna pudgala meM rati-rUpa cAMDAlanI kA saMga svIkAra karatI hai| vivecana : spRhA aura anAtma-rati gAr3ha sambandha hai ! donoM eka-dUsare se ghula-milakara rahatI haiM ! spRhA anAtma-rati ke binA raha nahIM sakatI aura anAtma-rati spRhA ke sivAya nahIM rahatI ! yahA~ pUjya upAdhyAyajI mahArAja tRSNA ko ghara se bAhara karane kI salAha dete hue kahate haiM ki spRhA anAtma-rati kI saMgata karatI rahatI hai / arthAt use ghara-bAhara kara denA cAhie ! kyoMki vaha anAtma-rati kA saMga karatI rahatI hai ! spRhA kahatI hai : 'merA aisA kauna sA aparAdha hai ki mujhe ghara bAhara karane ke lie tatpara haiM ? upAdhyAyajI : tuma anAtma-rati kI saMgata jo karatI ho / spRhA : "isase bhalA, ApakA kyA nukasAna hotA hai ?" upAdhyAyajI : 'bahuta bar3A nukasAna, jisakI pUrti karanA prAyaH asambhava Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 152 hai ! tuma donoM sAtha meM milakara hamArI gRhalakSmI jaisI 'Atmarati' ko hI hairAnaparezAna aura niraMtara vyathita karatI ho ! jabaki vaha hamAre ghara kI suzIla rAnI hai aura hamAre ghara kI eka mAtra AdhArastaMbha hai ! usakA astitva hI maTiyAmeTa karane ke lie tuma donoM tulI huI ho ! yadi tuma mahAbhayaMkara anAtma-rati kA sAtha chor3akara suMdara, subhaga, kamanIya aisI Atma-rati kA hAtha pakaDa lo to hama prasannatApUrvaka tumheM hamAre mana-mandira meM rahane kI anumati de sakate haiM ! bazarte ki tumheM usa cAMDAlinI (anAtma-rati) kA sAtha chor3a denA hogA ! taba savAla yaha uThatA hai ki 'anAtma-rati' kyA hai, jise chor3ane kA upAdhyAyajI mahArAja ne bAra-bAra Agraha kiyA hai ! anAtma-rati matalaba jar3arati... pudgalAnanda ! jar3a padArtho ke prati eka bAra AkarSaNa ho jAne para usase jisa sukha kI kalpanA kI jAtI hai aura usa kalpanA ke jariye jo vividha prakAra kI mRdutA-madhuratA kA AbhAsa hotA hai, usehI anAtma-rati kahA gayA hai| yadi anAtma-rati ko samaya rahate sadvicAra, tattvaciMtana aura adhyavasAya se rokA na jAe, usakA mArga avaruddha na kiyA jAya to vaha jina padArthoM ko lekara jAgRta hotI hai, unhIM padArthoM ke pIche spRhA utAvalI bana daur3ane lagatI hai aura usakI gati itanI to tIvra vegavatI hotI hai ki kAlAntara se vahI spRhA kA rUpa dhAraNa kara letI hai ! aisI sthiti meM spRhA Atma-pradeza meM visphoTa kara detI hai ! lekina upAdhyAyajI mahArAja sarvathA usakA niSedha nahIM karate, balki usakA gauravapUrNa ullekha bhI karate haiM ! ve spRhA kI ekAMta heyatA kA inkAra kara usakI upAdeyatA kA bhI varNana karate nahIM aghAte ! ve kahate haiM : anAtmarati se sphurita spRhA heya hotI hai, jabaki Atma-rati se sphurita spRhA upAdeya hotI hai ! vyakti ke jIvana meM aneka prakAra kI spRhAoM ke dvandva niraMtara calate rahate haiM ! jaba usake mana meM AtmotthAna kI abhilASA jagatI hai taba use sadguNa kI spRhA hotI hai, samyagajJAna kI spRhA hotI hai, saMyama ke lie Avazyaka upakaraNoM kI spRhA hotI hai aura hotI hai saMyama meM sahAyaka sAdhu / saMtoM kI kAmanA... ! ... zAsanasaMrakSaNa kI tIvra icchA, samagra jIvoM kI kalyANa-bhAvanA ! sAtha hI mokSaprApti kI utkaTa cAhanA hotI hai ! prastuta sabhI spRhAe~ upAdeya mAnI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 153 jAtI haiM ! kyoMki ina saba AkAMkSAoM ke mUla meM 'Atmarati' jo hotI hai ! aisI spRhAe~, kAmanAe~, abhilASAe~ ki jinake mUla meM anAtmarati hai, vaha dikhAve meM bhale hI tapa, tyAga aura saMyamamaya ho, jJAna aura dhyAna kI ho, bhakti aura sevAbhAva kI ho, lekina sabhI heya haiM, sarvathA tyAjya haiM ! " maiM tapArAdhanA karU~gA to mAna-sanmAna milegA ! maiM jJAnI - dhyAnI banU~gA to sarvatra merA pUjAsatkAra hogA ! maiM bhakti-sevAvratI hU~gA to loka meM vAha-vAha hogI !" ina spRhAoM ke mUla meM 'anAtmarati' kAryazIla haiM ! ataH aisI spRhAoM ko pAsa bhI Ane nahIM denA cAhie ! balki unheM hamezA ke liye nikAla bAhara karanA cAhie ! phalasvarUpa, kisI bhI prakAra kI spRhA paidA hote hI sAdhakavarga ko vicAra karanA cAhie ki ukta spRhAoM se kahIM anAtmarati kA poSaNa to nahIM ho rahA hai ? antarmukha hokara isake bAre meM sabhI dRSTi se vicAra karanA paramAvazyaka hai ! jaba taba isake sambandha meM antara kI gaharAI se vicAra nahIM hogA, taba taka anAtmarati se yukta spRhAe~, hamAre Atma- gRha ko bhagnAvazeSa meM parivartita karate vilamba nahIM kareMgI ! bhUlo bhUmata, bhUtakAla meM bhI isI ke kAraNa hamArA satyAnAza huA hai / aise avasara para tumhArI vidvattA, ArAdhakatA aura sAdhakatA kA dAromadAra isa bAta para avalambita hai ki tuma anAtma - rati sameta spRhA ko apane Atma-gRha se nikAla bAhara karate ho athavA nahIM ! yadi unheM nikAla bAhara karate ho taba to tuma sahI artha meM sAdhaka, ArAdhaka aura vidvAn ho, varnA kataI nahIM ! spRhAvanto vilokyaMte, laghavastRNatUlavat ! mahAzcaryaM tathApyete, majjanti bhavavAridhau // 12 // 5 // artha : spRhAvAle tinake aura Aka ke kapAsa ke roe~ kI taraha halake dikhate haiM, phira bhI ve saMsAra - samudra meM DUba jAte haiM ! yaha Azcarya kI bAta hai ! vivecana : yAcanA aura bhIkha, manuSya kA naitika patana karatI hai ! kisI eka viSaya kI spRhA jagate hI usakI prApti ke lie yAcanA karanA, bhIkha mA~ganA aura cApalUsI karanA sAdhanAsampanna munirAja ke lie kisI bhI rUpa meM ucita Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jJAnasAra nahIM hai ! sAdhu ko bhUlakara bhI kabhI spRhAvanta nahIM bananA cAhie ! mahA sAmarthyazAlI sthUlibhadrajI kI spardhA karane ke lie kozA gaNikA ke AvAsa meM jAnevAle siMhaguphAvAsI munivara kI kalaMka-kathA kyA tumheM vidita nahIM hai ? 'magadha-nRtyAMganA kozA kI citrazAlA maiM bhI cAturmAsa karU~gA,' aise mithyA AtmavizvAsa aura saMkalpa ke sAtha ve usake dvAra para gaye aura kozA kI kamanIya kAyA ke prathama darzana se aura usake madhura svara se prasphurita zabdoM kA zravaNa karate hI siMha-guphAvAsI munivara kA siMhatva kSaNArdha meM hirana ho gayA ! ve galitagAtra ho gaye ! anAtma-rati purajora se jaga par3I ! spRhA ne usako sakriya sAtha diyA ! phalataH siMhaguphavAsI munivara nRtyAMganA kozA ke sukomala kAyA kI spahA ke viSa se vyApta ho gae ! pragADha araNya, ghane jaMgala aura asaMkhya vanacara pazu-pakSiyoM para adhipatya rakhanevAle vanarAjoM ke bIca cAra-cAra mAha taka ekAgracitta dhyAnastha rahanevAle mahAna sAttvika aura merU sadRza niSprakampa banakara, cAturmAsa karanevAle mahA puruSArthI, mahAtapasvI munivara krozA ke sAmane tinake se bhI halake durbala bana gae ! Aka kI rUI se bhI tuccha bana gae ! kozA gaNikA kI bA~kI bhaMgimA, netra-kaTAkSa kI jhapaTa se ve nepAla jA paha~ce! kozA ke kaTAkSa kA vAyu unheM nepAla uDA le gayA ! kyoMki vaiSayika spRhA ne unameM rahI saMyamadRDhatA, saMkalpazakti kI dRDhatA ko kSaNArdha meM chinna-bhinna kara munivara ko ekAdha tinakA aura Aka kI rUI kI bhA~ti halakA jo kara diyA thA ! ASADhAbhUti ke patana meM bhI spRhA kI karUNa karAmata kAma kara gayI ! 'modaka' kI spRhA ! jihvendriya ke viSaya kI spRhA... yahI spRhA unheM bAra-bAra abhinetA ke ghara khIMca gayI... abhinetriyoM ke gAr3ha paricaya meM Ane kI hikamata lar3A gayI... / spRhA ne apane kArya kSetra kA vistAra kiyA... modaka kI spRhA kA vistAra huA... madanAkSI mAniniyoM kI spRhA raMga jamA gayI... spRhA kI tUphAnI havA jora zora se Atma-pradeza para sarvatra chA gayI / cAroM dizAoM meM tahalakA maca gayA / spRhA se halakA banA ASADhAbhUti kA pAmara jIva usa cakravAta / A~dhI meM ur3A aura saundaryamayI nAriyoM / abhinetriyoM ke prAMgaNa meM jA girA ! ekAdha tinake kI taraha tuccha bana vaha spRhA kI AMdhI kA zikAra bana gayA ! jisa taraha vegavAna tUphAna aura teja AMdhI merUparvata ko prakampita nahIM Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 155 kara sakatI, hilA nahIM sakatI, himAdri kI uttuMga coTiyoM ko apanI garimA aura asmitA se calita nahIM kara sakatI, ThIka usI taraha yogIzvara / mahApuruSoM kI AtmA merUparvata kI taraha aTala-acala hotI hai ! spRhA kA tUphAna use vicalita nahIM kara sakatA, nA hI asthira kara sakatA hai ! are, spRhA usake antaHsthala meM praveza karane meM hI asamartha hai ! lekina yadi spRhA praveza karane meM samartha bana jAe to sambhava hai ki usameM rahI loha-zakti sadRza AtmapariNati naSTa hote vilamba nahIM lagatA ! jahA~ vaha zakti naSTa ho jAtI hai, vahA~ vAyu ke vegavAna prahAra use tor3a-phor3akara bhUmizAyI banA dete haiN| prAyaH dekhA gayA hai ki spRhAvanta vyakti halakA bana jAtA hai aura vaha saMsAra-samudra meM DUba jAtA hai| jabaki vAstavikatA hai ki halakA (vajana meM kama) vyakti samudra taira kara pAra kara letA hai ! sAtha hI halakI vastu ko havA kA jhoMkA ur3A le jAtA hai, jaba spRhAvanta ko vaha apane sthAna se hilA taka nahIM sakatA ! kyoMkI spRhAvanta vyakti vajana meM halakA nahIM banatA, balki sva-vyaktitva se halakA banatA hai ! taba bhalA spRhAvanta ko vAyu kyoM uDA le jAegA? vAyu bhI socatA hai !" "yadi isa bhikhArI ko le jAU~gA to bAra-bAra yaha bhIkha mA~gegA aura vividha padArthoM kI yAcanA karegA !' ata: vaha bhI use le jAne meM utsuka nahIM rahatA ! yaha kabhI na bhUlo ki spRhA karane se tuma duniyA kI najara meM halake banate ho / tumhArI gaNanA tuccha aura oche logoM meM hotI hai ! sAtha hI tumheM bhavasAgara kI uttAla taraMgo kA bhoga banate pala kI dera nahIM lagegI ! gauravaM pauravandyatvAt prakRSTatvaM pratiSThayA ! khyAti jAtiguNAt svasyaprAduSkuryAnna nispRhaH // 12 // 6 // artha : spRhArahita muni, nagarajanoM dvArA vaMdana karane yogya hone ke kAraNa apane bar3appana ko, pratiSThA se prApta sarvottamatA ko, apane uttama jAtiguNa se prApta prasiddhi ko prakaTa nahIM karatA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jJAnasAra vivecana : jIvana meM vyApta anAtmarati / pudgalarati ko jisa zramaNa ne tilAMjali de dI hai, vaha bhalA paudgalika bhAvoM para AdhArita gaurava, prasiddhi aura pratiSThA kI kyA lAlasA karegA ? vaha khuda hokara kyA usakA bhoMr3A pradarzana karegA ? nagarajanoM dvArA kiye gaye bhAvabhIne abhinandana... rAjA-mahArAjAdi sattAdhIza aura sajjanoM dvArA dI gayI vyApaka mAnyatA.... uccakula.... mahAn jAti aura vizAla parivAra dvArA prakaTa prasiddhi... Adi saba mahAmanA muni kI dRSTi meM koI mola / mahattva nahIM rakhate ! brahmonmatta mahAtmA kI dRSTi- najara ina sabake prati nirmama aura ni:spRha hotI hai / nAgarikoM ke dvArA kI gayI prazaMsA - stavanA aura arcana - pUjana ke mAdhyama se muni apanA gaurava nahIM maantaa| usake mana para isakA koI prabhAva nahIM par3atA / rAjA-mahArAjA aura sarvasattAdhIza vyaktiyoM dvArA duniyA meM gAyI jAnevAlI yazakathA ke bala kara niHspRha yogI apanI uccatA, sarvoparitA kI kalpanA nahIM karatA / deza-paradeza meM AbAla-vRddha ke mukhapara rahe apane nAma se usake hRdaya ko khuzI nahIM hotI / usake mana meM yaha saba 'parabhAva - pudgalabhAva' hotA hai ! jaba pudgala para se usakA jI pahale hI ucaTa gayA hai, taba bhalA vaha Ananda kaise mAnegA ? are, itanA hI nahIM balki nikhila vizva meM phailI usakI kIrti, yaza, prasiddhi aura pratiSThA kA vaha jAne-anajAne svasukha, svasaMrakSaNa ke lie bhUlakara bhI kabhI upayoga nahIM karegA ! kyoMki vaha zarIra aura zArIrika sukha se sarvathA ni:spRha hotA hai ! jaba kaMcanapura - nareza krodhita ho, naMgI talavAra liye, uttejita bana jhA~jhariyA muni kI hatyA karane jhapaTa par3A, jAnate ho, taba munivara ne kyA kiyA ? unhoMne kyA yaha batAyA ki 'rAjan ! tuma kisakI hatyA karane Aye ho ? kyA tuma mujhe jAnate ho ? pratiSThAnapura ke madanabrahmakumAra ko tuma nahIM jAnate ? kyA tumheM nahIM mAlUma ki kumAra ne rAjapada kA parityAga kara zramaNa - jIvana svIkAra kara liyA hai ? zAyada Apa nahIM jAnate ki maiM ApakA sAlA hU~ ? yadi vaha apanA rAjakula, apanI tyAga-tapasyA, rAja - parivAra ke sAtha rahe sambandha Adi kA pradarzana karate, sApha-sApha zabdoM meM batA dete taba sambhava thA ki rAjA zastra tyAga kara aura krodha ko thUka kara mahAmuni ke caraNoM meM jhuka Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 157 jAtA ! natamastaka hote pala kA bhI vilamba na lagatA ! lekina ve to pUrNatayA ni:spRha, tyAgI aura tapasvI the ! ata: unhoMne apanA paricaya parapudgalabhAva ke vazIbhUta ho kara denA pasaMda na kiyA ! balki unake lie khode gaye gaDDe meM zAnta bhAva se dhyAnastha ho, rAjA ke zastra prahAra ko jhelanA adhika pasaMda kiyA aura siddhi-pada prApta kara liyA ! apane hI mukha se apane bar3appana kI DiMga hAMkanA, khuda ho kara apanA gaurava-gAna gAnA, apanI jabAna se khuda kI sAmAjika pratiSThA ke kisse gar3hakara sunAnA aura apane kula, vaMza, pAMDitya tathA variSThatA kI stavanA karanA... yaha niHspRha muni ke liye sarvathA anucita evaM ayogya hai / yadi muni svaprazaMsA karatA hai to samajha lenA cAhie ki muni-jIvana meM rahI niHspRhatA nAma kI vastu sadAsarvadA ke lie naSTa ho gayI hai ! usameM usakA nAmonizAna taka nahIM bacA hai ! pratiSThA aura prasiddhi kI spRhA sAdhaka ko AtmabhAva kI prApti nahIM hone detI ! taba sAdhaka nAmamAtra ke lie hI raha jAtA hai, balki asala meM vaha AtmasAdhaka nahIM rahatA ! usakI sAdhakatA lupta ho jAtI hai aura pIche rahate haiM sirpha usake bhagnAvazeSa ! yaha zAzvat satya hai ki pratiSThA-prasiddhi kI spRhA kabhI tRpta nahIM hotI, balki samaya ke sAtha vaha bar3hatI hI jAtI hai aura jindagI kI AkhirI sA~sa taka use pUrA karane kI koziza abAdha rUpa se jArI rahatI hai ! pariNAmasvarUpa anAtma-rati dRr3ha banatI hai aura AtmA, anAtmarati kI vAsanA ko mana meM saMjoye paraloka sidhAra jAtI hai ! ___ ataH isake lie acchA upAya yahI hai ki ni:spRha banane ke lie, muni apane mukha se sva-pratiSThA aura Atmagaurava kI prastAvanA hI nahIM kare / bhUzayyA bhaikSamazanaM jIrNa vAso gRhaM vanam / tathA'pi niHspRhasyA'ho cakriNo'pyadhikaM sukham // 12 // 7 // artha : Azcarya isa bAta kA hai ki spRhArahita muni ke lie pRthvI rUpI zayyA hai, bhikSA se milA bhojana hai, jIrNa-zIrNa vastra haiM aura araNya svarUpa ghara hai, phira bhI vaha cakravartI se adhika sukhI hai ! Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jJAnasAra vivecana : niHspRha mahAtmA isa saMsAra meM sarvAdhika sukhI hai ! phira bhale hI vaha bhUmi para zayana karatA ho, bhikSAvRtti kA avalambana kara bhojana pAtA ho, jIrNazIrNa jarjarita vastra dhAraNa karatA ho aura araNya meM nivAsa karatA ho ! vaha una logoM se adhika bhAgyazAlI aura mahAn sukhI hai, jo suvarNamaMDita palaMga para biche makhamala ke gaddoM para zayana karate haiM, pratidina svAdiSTa SaDsa kA bhojana karate haiM, nitya naye vastra paridhAna karate haiM aura Adhunika sAdhana-suvidhAoM se sajja gaganacumbI mahaloM meM nivAsa karate haiN| niHspRha yogI prAya : aisA jIvana pasaMda karate haiM, jisameM unheM kama se kama para-padArthoM kI AvazyakatA rahatI ho !' para-padArthoM kI spRhA jitanI kama utanA hI sukha adhika ! sone ke lie patthara kI zilA, khAne ke lie rukhAsUkhA bhojana, zarIra DhaMkane ke lie kapar3e kA ekAdha Tukar3A aura rahane ke lie khule AkAza ke tale bichAvana ! yahI siddha yogI kI dhana-saMpadA hai / yadi unameM spRhA hai to sirpha itanI aura duHkha kleza kA prasaMga kabhI A bhI jAe to itanI spRhA kI vajaha se hI ! isase adhika kucha bhI nahIM ! bicAre cakravartI kA to kahanA hI kyA ? mUDha aura pAgala duniyA bhale hI use vizva kA sarvAdhika sukhI karAra de de, lekina spRhA kI dhadhakatI jvAlAoM se dagdha cakravartI antarAtmA ke sukha se prAyaH kosoM dUra hotA hai ! usake nasIba meM sukha hai kahA~ ? agara kisI sukha aizvarya kI garaja hai to use kisI na kisI kA garajamaMda honA hI par3atA hai| jaise bhojana ke lie pAkazAstrI kA, vastrAbhUSaNa ke liye naukara-cAkara kA, manoraMjana ke lie nRtyAMganAoM kA athavA kalAkAroM kA aura bhogapabhoga ke lie rAnI-mahArAniyoM kA mu~ha tAkanA par3atA hai| unakI khuzIpara nirbhara rahanA par3atA hai / nahIM to puNyakarma ke AdhIna to sahI! paranirapekSa sukha kA anubhava hI vAstavika sukhAnubhava hai / jabaki parasApekSa sukha kA anubhava bhrAmaka sukhAnubhava hai ! kyoMki para-sApekSa sukha jaba cAhoM taba milatA nahIM aura mila jAe to TikatA nahIM ! hamAre mana meM sukha-tyAga kI icchA lAkha na ho, phira bhI samaya Ane para jaba calA jAtA hai taba jIva ko apAra duHkha aura vedanAe~ hotI haiM aura usakI puna:prApti ke lie prayatna karane Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 159 meM vaha koI kasara nahIM rkhtaa| sAtha hI jaba parAdhIna sukha kI spRhA jaga par3atI hai taba pApa-puNya ke bheda ko bhI vaha bhUla jAte haiM / isakI prApti hetu vaha ghora pApAcaraNa karate nahIM aghAte ! sItA kA saMbhogasukha pAne kI tIvra spRhA mahAbalI rAvaNa ke mana meM paidA hote hI sItA haraNa kI durghaTanA ghaTita huI aura usI spRhA kI bhayaMkara Aga meM laMkA kA patana huA ! asaMkhya logoM ko prANotsarga karanA par3A ! rAvaNa-rAjya kI mahattA, sundaratA aura samRddhi maTiyAmeTa ho gayI aura mahAparAkramI rAvaNa ko naraka meM jAnA par3A ! - mAlavapati muMja ko hAthI ke pairoM tale kulacavAyA gayA, rauMdA gayA, kisa lie ? sirpha eka nArI mRNAlinI ke lie ! isa saMsAra meM manuSya jo bhI anucita kara rahA hai, dina-rAta pApAcaraNa meM DUbA huA hai, usake mUla meM para padArtha kI spRhA hI kAma kara rahI hai ! jaba jIvAtmA parAdhIna - sukha kI spRhA se Upara uThegA taba hI usake duHkha-darda aura azAnti kA nirmUlana hogA / ThIka vaise hI prApta paudgalika sukha bhI parAdhIna hI hai, svAdhIna nahIM / ataH usake prati bhI mana meM isa kadara mamatva nahIM honA cAhie ki jisa ke kAphUra hote hI manuSya vilApa kara uThe, AkraMdana karane lage / 1 isIlie ni:spRha mahAtmA mahAna sukhI mAne gaye haiN| kyoMki parAdhIna sukhoM kI spRhA se Upara uTha cUke hote hai| jaise kIcar3a bIca kamala ! yadi koI unheM bhogopabhoga kA Agraha kare taba bhI ve svIkAra nahIM karate / ThIka usI unake pAsa rahe ati alpa parAdhIna padArthoM ke prati bhI ve mamatva nahIM rakhate / bhale hI ve (parAdhInapadArtha) cale jAe~, zarIra kA bhI visarjana ho jAye, yogI puruSoM ko usakI tanika bhI paravAha nahIM hotI, ataH ve sukhI haiM ! paraspRhA mahAduHkhaM niHspRhatvaM mahAsukham / etaduktaM samAsena lakSaNaM sukhaduHkhayoH // 12 // 8 // artha : parAyI AzA - lAlasA rakhanA mahAduHkha hai, jabaki niHspRhatva mahAn sukha hai ! saMkSepa meM duHkha aura sukha kA yahI lakSaNa batAyA hai / vivecana : yadi sukha aura duHkha kI vAstavika paribhASA karane meM bhUla Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 jJAnasAra ho jAe to manuSya sukha ko duHkha aura duHkha ko sukha mAna letA hai ! phalataH azAnti, kalaha aura saMtApa se duHkhI bana jAtA hai ! sAmAnya taura para manuSya bAhya padArthoM ke saMyoga-viyoga ko sukha-duHkha mAna letA hai ! ThIka vaise hI bAhya duniyA ke jar3a-cetana padArtha ko vaha sukha-duHkha kA dAtA mAna letA hai ! ataH usakA kabhI samAdhAna nahIM hotaa| jabaki sakha-daHkha to mana kI koi dhAraNA, kalpanA mAtra haiN| bAhya duniyA ke kisI padArtha kI prApti na huI ho, phira bhI usakI spRhA paidA ho jAe~ to duHkhAraMbha ho jAtA hai ! jahA~ 'jahA~ pas-spRhA vahA~-vahA~ duHkha' jahA~ paraspRhA kA abhAva vahA~ duHkha kA nAmonizAna nahIM !' prastuta siddhAnta meM na to ativyApti hai, na avyApti hai aura nA hI asambhava doSa hai ! hara vyakti ko apane jIvana para dRSTipAta karanA cAhie ! yadi usake jIvana meM kahIM koI duHkha hai to nirIkSaNa karanA cAhie ki vaha kahA~ se utpanna huA aura kisa kAraNa huA ? taba use jJAta hote vilamba na lagegA ki kisI jar3a-cetana padArtha kI spRhA vahA~ vidyamAna hai, jisake kAraNa usake jIvana meM duHkha kA prAdurbhAva huA hai ! bhogI ho yA yogI, para-padArtha kI spRhA paidA hote hI vaha duHkha kA zikAra bana jAtA hai| jabaki para-padArtha kI spRhA dUra hote hI anAyAsa sukha kA Agamana hotA hai ! jaba taka rAjakula kA bhojana priya, svAdiSTa na lagA taba taka kaMDarika muni parama sukhI thA ! lekina rAjakula kA bhojana iSTa lagate hI spRhA jaga par3I ! pariNAmataH zIdhra hI ve duHkhI bana gye| unhoMne sAdhu-jIvana kI maryAdAoM kA ullaMghana kriyA, zramaNa-jIvana kA tyAga kiyA aura apanI spRhA ko pUrI karane ke prayAsa meM kAlakavalita ho gaye ! sAtavI naraka ke mahAduHkha ke bha~vara meM pha~sa gaye ! jIvana meM jAne-anajAne kahI para-padArtha kI spRhA jAga na par3e, ataH para-padArthoM se jahA~ taka ho sake kama paricaya karanA cAhie ! para-padArthoM ke mAdhyama se prApta sukha kI kAmanA kA parityAga karanA cAhie ! kyoMki yahI vaha sthAna hai, jahA~ jIva ko phisalate dera nahIM lagatI ! 'para-padArtha sukha kA dyotaka hai, yaha kalpanA mAnavajIvana meM itanI to rUDha ho gayI hai ki jIva niraMtara usakI jhaMkhanA karatA rahatA hai aura jaise jaise para padArthoM kI prApti hotI jAtI hai, vaise Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHspRhatA 161 vaise lAlasA, spRhA, AzAtIta bar3hatI hI jAtI hai / usI anupAta se duHkha bhI bar3hatA jAtA hai ! phira bhI samaya rahate vaha samajha nahIM pAtA ki usake duHkha kA mUla kAraNa para-padArtha kI spRhA hI hai ! vaha to yahI mAna baiThA hai ki 'mujhe icchita padArtha nahIM milate isalie maiM duHkhI hU~ usakI yaha kalpanA use manapasaMda padArtha kI prApti hetu, puruSArtha karane ke lie prerita karatI hai ! phalasvarUpa usakA duHkha dUra honA to dUra rahA, balki apanA jIvana pUrA kara vaha anaMta vizva kI jIvasRSTi meM kho jAtA hai ! pUjya upAdhyAyajI kI 'niHspRhatvaM mahAsukham' sUkti ke sAtha bhaktaparijJA payannA' sUtra kA niravekkho tara duttarabhavo'yaM, vacana bhI jor3a deM / 'nirapekSa AtmA prAyaH duSkara dustara bhava-samudra se taira jAtI hai|' hamezA niHspRhatA se prApta mahAsukha kA anubhava karanevAlI AtmA duHkhamaya bhavodadhi ko pAra kara parama sukha... anaMta sukha kI adhikArI banatI hai ! niHspRhatA kI yaha aMtima siddhi hai ! athavA yoM kahe to atizayokti na hogI kI aMtima siddhi kA prazasta rAjamArga niHspRhatA hai ! .. _ 'niraMtara spRhA ke vazIbhUta ho, prApta sukha ke bajAya usa spRhA ke tyAga se prApta kiyA huA sukha cirasthAyI, anupama aura nirvikAra hai !' prastuta tathya meM AsthA rakhakara niHspRhatA ke mahAmArga para jIva ko gatimAna honA cAhie / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. mauna mauna dhAraNa kara ! niHspRha banate hI apane Apa mauna kA Agamana ho jAegA ! mauna dhAraNa karane se anekavidha spRhAe~ zAnta ho jAyeMgI ! mauna kI vAstavika paribhASA yahA~ granthakAra ne Alekhita kI hai ! vyakti ko aisA hI mauna dhAraNa karanA cAhie ! he zramaNa zreSTha ! tumhArA cAritra hI eka taraha se mauna hai ! mauna-rahita bhalA cAritra kaisA ? pudgalabhAva meM mana kA mauna dhAraNa kara ! yahA~ taka ki paudgalika vicAroM ko bhI tilAMjali de denI cAhie ! uttamottama mAnasika sthiti kA sRjana karane meM prastRta aSTaka spaSTa rupa se hamArA mArgadarzana karegA / manyate yo jagat tattvaM sa muniH parikIrtitaH / samyaktvameva tanmaunaM maunaM samyaktvameva vA // 13 // 1 // artha : jo jagat ke svarupa kA jJAtA hai, use muni kahA gayA hai ! ataH samyaktva hI zramaNatva hai aura zramaNatva hI samyaktva hai ! muni - jIvana kI zramaNa - jIvana kI vivecana : maukSamArga kI ArAdhanA kA artha hI hai ArAdhanA / ataH mokSamArga ke abhilASI ArAdhakoM ko prAyaH ArAdhanA karanI cAhie ! sAtha hI ArAdhanA karane ke pUrva zramaNa - jIvana kI vAstavikatA ko yathArtha svarUpa meM AtmasAt karanA cAhie, samajhanA cAhie ! jisakA digdarzana / vivecana sarvajJa - sarvadarzI paramAtmA ne kiyA hai ! zramaNatva ke yathArtha svarUpa ko jAnakara zraddhAbhAva se usakA AcaraNa karanA cAhie ! Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna 163 yahA~ muni-jIvana kA svarUpa 'evaMbhUta' nayadRSTi se batAyA gayA hai, vizva meM rahA pratyeka jar3a-cetana padArtha anaMta dharmAtmaka hotA hai, arthAt eka vastu meM aneka dharmoM kA samAveza hotA hai ! hara vastu kA apanA alaga viziSTa dharma hotA 1 hai ! matalaba eka-eka dharma, vastu kA eka-eka svarUpa hai ! vastu bhale hI eka ho, lekina usakA svarUpa anaMta hai, vividha hai ! jabaki vastu kI pUrNatA usake anaMta svarUpa ke samUharUpa meM hotI hai ! vastu ke kisI eka svarUpa ko lekara jaba vicAra kiyA jAtA hai, taba use 'nayavicAra' kahate haiM ! prastuta meM 'muni' jo svayaM meM eka cetana padArtha hai, usake anaMta svarUpoM meM se kisI eka svarUpa kA vicAra kiyA jAtA hai ! ataH yaha vicAra 'evaMbhUta' naya kA vicAra hai ! ' evaMbhUta' naya zabda aura artha donoM kA viziSTa svarUpa batAtA hai ! udAharaNa ke liye hama 'ghar3A' zabda ko hI leM ! yahA~ 'ghar3A' zabda aura 'ghar3A' padArtha-donoM ke sambandha meM 'evaMbhUta' naya kI vizeSa dRSTi hai ! zabdazAstra ke niyamAnusAra zabda kI jo vyutpatti hotI hai, vaha vyutpatti- saMdarzita padArtha hI vAstavika padArtha mAnA gayA hai ! sAtha hI zabda bhI vaha tAttvika hai, jo usakI niyata kriyA meM padArtha ko sthApita karatA hai ! isa taraha nayadRSTi se ghar3e ko tabhI ghar3A mAnA jAtA hai, jaba vaha kisI nArI athavA anya ke sira para ho aura usakA upayoga pAnI lAne-le jAne ke liye kiyA jAtA ho ! eka sthAna se dUsare sthAna para pAnI lAne-le jAne kI kriyA ke svarUpa meM 'evaMbhUta' naya ghar3e ko dekhatA hai aura vaha prasiddha kriyA meM' rahe hue ghar3e kA bodha karAnevAle rUpa meM 'ghar3A' zabda, isa naya ko sahamata hai ! 'muni' zabda kI vyutpatti hai : 'manyate jagattatvaM so muniH / ' arthAt jo jagat ke tattva kA jJAtA hai, vaha muni kahalAtA hai / aise hI muni ke anaMta svarUpoM meM eka svarUpa kA 'evaMbhUta' nayadRSTi se vicAra kiyA gayA hai ! jagattattva ko jAnane ke svabhAva - svarUpa muni kA ullekha kiyA gayA hai ! matalaba, jagat-tattva kA parijJAna hI muni-svarupa kA mAdhyama banA hai / jina svarUpa meM jagat kA astitva hai usI svarUpa meM jAnanA yahI dekhie pariziSTa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jJAnasAra zramaNatva hai... aura vahI samyakatva hai ! kyoMki jagat-svarUpa kA yathArtha jJAna hI samakita hai| jagat-tattva kA jJAna = samyaktva samyaktva = zramaNatva jagat-tattva kA jJAna = zramaNatva muNI moNaM samAyAe ghUNe kammasarIragaM / paMtaM lUhaM ca sevanti vIza samattadaMsiNo // uttarAdhyayane aisI sAdhutA ko aMgIkAra kara zramaNa, kArmaNa zarIra ko samApta karatA hai, arthAt AThoM karmoM kA vidhvaMsa karatA hai, kSaya karatA hai / jaba jagat tattva ke jJAnarUpa zramaNatva kA prAdurbhAva hotA hai, taba vaha samyaktvadarzI nas-puMgava rUkhesUkhe bhojana kA sevana karatA hai ! kyoMki iSTa, miSTa aura puSTa bhojana ke sambandha meM usake mana meM koI mamatva nahIM hotA, spRhA nahIM hotii| jagat-tattva kA jJAna, dravyArthika-paryAyArthika nayadRSTi se, dravya-guNa* evaM paryAya kI zailI se tathA nimitta-upAdAna kI paddhati se tathA utsarga-apavAda ke niyamoM se honA caahie| AtmA''tmanyeva yacchuddhaM jAnAtyAtmAnamAtmanA / seyaM ratnatraye jJaptirucyAcAraikatA muneH // 13 // 2 // - artha : AtmA ke viSaya meM hI AtmA sirpha karmarahita AtmA ko AtmA se jAnatI hai ! vaha jJAna, darzana, evaM cAritra rUpI tIna ratnoM meM jJAna, zraddhA aura AcAra kI abheda pariNati muni meM hotI hai / vivecana : Atmasukha kI svAbhAvika saMvedanA hetu jJAna, zraddhA evaM AcAra kI 'abheda pariNati' honA Avazyaka hai| isa 'abheda pariNati' saMbaMdhita dekhie pariziSTa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna upAya evaM usakA svarUpa yahA~ batAyA gayA hai / AtmA* AtmA meM hI AtmA dvArA vizuddha AtmA ko jAneM ! 165 jAnanevAlI AtmA, AtmA meM jAne, AtmA dvArA vizuddha AtmA ko jAne / aisI sthiti meM jJAna, zraddhA aura AcAra eka rUpa ho jAte haiM ! AtmA sahaja / svAbhAvika Ananda se sarAbora ho jAtI hai ! parapudgala se bilkula alaga ho .... nirlepa ! nirapekSa banakara AtmA ko jAnane kI kriyA karanI par3atI hai aura AtmA ko hI jAnanA hai ! taba sahaja hI manameM prazna uThatA hai : 'kaisI AtmA ko jAnanA hai ?' hameM karmoM ke kAjala se mukta AtmA ko jAnanA hai / aisI AtmA ko, jisa para jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya - mohanIya antarAya, nAma, gotra, vedanIya aura AyuSya - ina ATha karmoM kA bilakula prabhAva na ho, balki ina saba karma - bandhanoM se vaha pUrNatayA nirlipta ho / hameM eka svataMtra AtmA ko jAnanA hai / usakA darzana karanA hai / prastuta tathya ko jAnane ke lie yadi kisI kI sahAyatA kI AvazyakatA ho to AtmA kI hI sahAyatA lenI cAhie ! AtmaguNoM kA sahayoga prApta karanA cAhie ! hA~ eka bAta hai aura vaha yaha ki jAnane kI kriyA karate samaya do bAtoM kI ora dhyAna denA z2arurI hai : jJaparijJA aura pratyAkhyAna parijJA0 ina do parijJAoM se hameM AtmA ko jAnanA hai, pahacAnanA hai | Ama taura para jJaparijJA AtmA kA svarupa darzAtI hai aura pratyAkhyAna- parijJA usake anurupa puruSArtha karAtI hai ! AtmA ko jAnane ke lie kahIM aura bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai, AtmA meM hI jAnanA hai ! anaMta guNayukta aura paryAyayukta AtmA meM hI vizuddha AtmA kI khoja karanI hai, jAnanA hai| lekina jAnane kI abhilASA rakhanevAlI AtmA ko moha kA tyAga karanA hogA; tabhI vaha ise sahI svarUpa meM jAna skegii| dekhie pariziSTa Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 AtmAnamAtmanA vetti mohatyAgAd yadAtmani / 5 tadeva tasya cAritraM tajjJAnaM tacca darzanam // jJAnasAra na jAne kaisI rocaka / AkarSaka dila - lubhAvanI bAta kahI hai ! moha kA tyAga karo aura AtmA meM hI AtmA ko dekho ! sacamuca yahI jJAna hai, zraddhA hai aura cAritra hai aura isakA honA nihAyata jarUrI hai ! phalataH zrutajJAna dvArA jahA~ AtmA ne AtmA ko pahacAna liyA vahA~ 'abhedanaya' ke anusAra zrutakevalajJAnI bana gayA ! kyoMki AtmA svayaM meM hI sarvajJAnamaya hai / AtmA ( mohatyAga kara ) AtmA ko (sarvajJAnamaya ) AtmA dvArA ( zrutajJAna) AtmA meM (sarvaguNa - paryAyamaya jAne) jo hi suSNAbhigacchai appANamaNaM tu kevalaM zuddhaM / taM suakevalimisiNo bhAMti logappadIvayarA // - samayaprAbhRte "jisa zrutajJAna ke dvArA kevala zuddha AtmA ko jAnate haiM, unheM lokAloka meM prakhara jyoti phailAnevAle zrutakevalI kahate haiM !" jaba aisA dRr3ha nizcaya ho jAya ki AtmA anAdi-anaMta, kevalajJAna-- darzanamaya hai, karmoM se alipta aura amUrta hai,' taba 'maiM sAdhya - sAdhaka aura siddhasvarUpa hU~! jJAna-darzana aura cAritrAdi guNoM se yukta hU~, aisI jJAna - dRSTi apane Apa prakaTa ho jAtI hai / vaha ratnatrayI kI abheda pariNati hai / usameM hI Atamasukha kI anupama saMvedanA kA yathArtha anubhava hotA hai / cAritramAtmacaraNAd jJAnaM vA darzanaM muneH / zuddhajJAnanaye sAdhyaM kriyAlAbhAt kriyAnaye // 13 // 3 // artha : Atmo ke sambandha meM calanA cAritra hai aura jJAnanaya kI dRSTi se muni ke lie jJAna aura darzana sAdhya hai / jabaki kriyAnaya ke anusAra jJAna ke phalasvarUpa kriyA ke lAbha se sAdhyarupa hai / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna 167 vivecana : AtmA ke sambandha meM anugamana karanA matalaba cAritra ! muni kA dhyeya... sAdhya yahI cAritra hai ! isI cAritra kA svarUpa zuddha jJAnanaya evaM kriyAnaya ke mAdhyama se yahA~ tolA gayA hai / zuddhajJAna - naya (jJAnAdvaita) kA kahanA hai ki 'cAritra bodhasvarUpa hai / Atma-svarUpa kA avabodha hI cAritra hai / usakA vizleSaNa nimnAnusAra haiM ! cAritra : = AtmA meM anugamana karanA / paudgalika bhAvoM se nivRtta honA / Atma-svarupa meM ramaNatA karanA / = = = = AtmA, jo ki anaMtajJAnarupa hai, usameM AkaNTha DUba jAnA / AtmA ke jJAnasvarUpa meM ramaNatA / tAtparya yahI hai ki AtmajJAna meM sthiratA yahI cAritra hai aura cAritra kA matalaba Atma-jJAna meM ramaNatA ! jJAna aura cAritra meM abheda hai ! jJAnanaya (jJAnAdvaita) AtmA ke do guNa mAnatA hai : jJAnopayoga aura darzanopayoga ! cAritra jJAnopayogarUpa aura darzanopayogarUpa hai ! usakA abheda hai / isa vyApAra ke bheda se jJAna trirupa bhI hai ! jaba taka viSayapratibhAsa kA vyApAra hotA ho taba taka jJAna hai aura jaba Atma- pariNAma kA vyApAra ho taba samyaktva hai ! jaba Azrava-nirodha hotA hai taba tattvajJAna meM vyApAra hotA hai, taba vahI jJAna aura vahI cAritra ! kriyAnaya kA maMtavya hai ki sirpha AtmasvarUpa kA jJAna hI cAritra aura sAdhya hai, aisA nahIM hai ! jIva ko AtmA kA jJAna hone ke bAda tadanurUpa kriyA usake jIvana meM ghula-mila jAnI cAhie ! Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jJAnasya phalaM viratiH viratiphalaM AstravanirodhaH saMvaraphalaM tapobalam tapaso nirjarAphala dRSTam / ' jJAnasAra zramaNa ke lie jo cAritra sAdhya hai, vaha jJAnasvarupa nahIM, balki jJAna ke phalasvarUpa hai| jJAna kA phala hai viratirupa kriyA, Azrava-nirodhAtmaka kriyA, tapazcaryA kI kriyA aura nirjarA kI kriyA / yaha kriyA kI prApti ke phalasvarupa cAritra muni ko sAdhya hotA hai / aise sAdhya ko siddha karane ke lie kaThora puruSArtha kI AvazyakatA hai | isa taraha puruSArtha karate hue Atmatattva nirAvaraNa-karmarahita prakaTa hotA hai, taba AtmA jJAnanaya se sAdhya banatI hai / " jo bhI karanA hai AtmA ke lie kara / he jIva, mana-vacana aura . kAyA kA viniyoga AtmA meM hI kara de / tuma apanI AtmA ko kendra meM rakha usake vizuddha AtmasvarUpa ko parilakSita kara, vANI, vicAra aura vyavahAra ko rakha," isIko cAritra kahate haiN| sAtha hI jJAnanaya / jJAnAdvaita ko mAnya aise AtmajJAna ko ghara meM basA kara vizuddha AtmajJAna ke prakaTIkaraNa hetu nirantara puruSArtha karate rahanA cAhie / yahI to donoM nayoM kA upadeza hai / paudgalika bhAva ke niyaMtraNa ko chinna-bhinna karane ke lie AtmabhAva kI ramaNatA avirata rUpa se vRddhigata hotI rahe, usI ramaNatA ke lie jJAna-darzana aura cAritra kI ArAdhanA muni ke lie sAdhya hai / yataH pravRttirna maNau, labhyate vA na tatphalam / atAtvikI maNijJapti - maNizraddhA ca sA yathA // 13 // 4 // tathA yato na zuddhAtmasvabhAvA''caraNaM bhavet / phalaM doSanivRttirvA na tad jJAnaM na darzanam // 13 // 5 // artha : jisa taraha maNi (ratna) ke sambandha meM koI pravRtti na kI jAya athavA ukta pravRtti kA phala niSpanna na ho, vaha maNi kA jJAna aura maNi kI zraddhA avAstavika (kRtrima) hai, Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna 169 ThIka vaise hI zuddha Atma-svabhAva kA AcaraNa athavA doSa kI nivRtti-svarupa koI phala prApta na ho, vaha jJAna nahIM aura nA hI zraddhA hai| vivecana : vAstava meM jo maNi nahIM hai, balki nirA kAMca kA TukaDA hai, use apanI kalpanA ke bala para ratna mAnakara, 'vaha ratna hai, kahane se, kyA hamArA mAnA huA ratna, asalI ratna kI pravRtti karegA? vAstavika ratna kA kAma degA kyA ? sAtha hI, asalI maNi-muktA se prApta honevAlA phala ukta kalpita vastu se prApta ho jAegA kyA ? arthAt jisameM maNi-muktA ke guNoM kA sarvathA abhAva hai, usase koI phala milanevAlA nahIM hai| usake prati 'yaha ratna hai, kaha kara zraddhA rakhanA atAtvika hai, asatya hai / vAstavika maNi bhayaMkara se bhayaMkara viSadhara kA viSa utArane kA sarvottama kArya karatI hai / taba kyA kAMca kA Tukar3A (kRtrima maNi) viSa utArane kA kArya karegA ? asalI maNi yadi kisI jauharI ke hAtha becA jAe to lAkhoM kI sampatti degA, lekina kAMca ke Tukar3e ke lAkha rUpaye prApta hoMge kyA ? - ThIka usI taraha, jisase AtmasvabhAva meM kisI prakAra kI koI pravRtti na ho aura zuddha AtmA kA phala-'doSanivRtti' kA bhI prApta na hotA ho, aisA jJAna, jJAna nahIM aura nA hI aisI zraddhA zraddhA hai| jJAna aura zraddhA ko nApane kA na jAne kaisA adbhuta yaMtra yahA~ batAyA gayA hai ! kyA zuddha AtmasvabhAva kI nikaTatA sAdhanevAlA... AtmA svabhAva kA sahI anusaraNa karanevAlA AcaraNa hai ? kyA tumhAre bhItara varSoM se ghara kara gae rAga-dveSa aura moha, samaya ke sAtha kama hote jA rahe haiM ? yadi ina praznoM kA uttara hakAra meM hai to tumhArA AtmajJAna aura tumhArI AtmazraddhA zata-pratizata yathArtha hai / tumhAre AcaraNa meM vizuddha AtmA kI ojasvitA honI cAhae, karmoM ke kalaMka-paMka kI gaharI kAlimA nahIM, nA hI karmoM ke vicitra prabhAva ! jIvAtmA kA AtmajJAna evaM AtmazraddhA prAyaH mAnasika, vAcika aura kAyika AcaraNa ko prabhAvita karatI hai / 'maiM vizuddha AtmA hU~... saccidAnandasvarupa huuN|' pariNAmasvarupa usake manoratha kalpanAe~, spRhAe~ kAmanAe~ aura anaMta abhilASAe~ paudgalika bhAvoM se parAGmukha bana AtmabhAvoM ke prati Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jJAnasAra I abhimukha ho jAtI haiM / usakI vANI vibhavoM kI niMdA - prazaMsA se nivRtta ho, AtmabhAva kI agama - agocara rahasya vArtAoM ko prakaTa karane kA sarvottama sAdhana bana jAtI haiN| usakA indriya vyApAra zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke sukhaduHkha se nivRtta ho AtmAbhivyakti ke puruSArtha meM lIna ho jAtA hai 1 aise kisI jJAna athavA zraddhA ke sahAre hAtha para hAtha dhare baiThe na rahanA cAhie ki jisa jJAna - zraddhA dvArA vizuddha Atmasvarupa prakaTa karane kA puruSArtha na hotA ho / AtmA ke jJAnAdi guNo meM ramaNatA na hotI ho / paudgalika prema kI dhArA avirata rUpa se pravAhita ho, dArUNa dveSa kI jvAlA tana-badana ko jhulasA rahI ho aura moha-mAyA kA ghanA andherA AtmA para AcchAdita hotA ho / jJAna ke tIkSNa zastra se pudgala - prema kI viSa-vallarI kA chedana karanA cAhie / jJAna ke zItala jala se dAruNa dveSa kI jvAlA ko bujhAnA / zAnta karanA cAhie / jJAna kI divya-jyoti se moha-mAyA ke andhakAra ko dUra bhagAnA cAhie / yahI to jJAna - zraddhA kA pariNAma hai, phala hai / hRdaya kI pavitra vRtti aura vacana kAyA ke vizuddha kArya-kalApa, donoM kI vizuddhi dina dugunI rAta caugunI vRddhigata honI cAhie / phalasvarUpa AtmA Antarika sukha kA anubhava karatI jAtI hai| madhuratama zAnti aura adbhuta Ananda meM kho jAtI hai| tAtparya yahI ki hameM aise jJAna aura zraddhA ko AtmasAt karanA cAhie ki jisase vRtti evaM pravRtti donoM AtmAbhimukha bana jAe~ / phalataH doSa kSINa hote jAyeMge aura guNoM kA vikAsa hotA jAegA / yathA zophasya puSTatvaM yathA vA vadhyamaNDanam / tathA jAnanbhavonmAdamAtmatRpto munirbhavet // 13 // 6 // artha : jisa taraha nitya bar3hate sUjana athavA vadha karane yogya puruSa (bali) ko karNa - puSpoM (karana - phUla) kI mAlA pahanA kara suzobhita karate hai, ThIka usI taraha saMsAra ke unmAda ko jAnanevAlA muni-zramaNa sva- AtmA ko lekara hI saMtuSTa hotA hai / vivecana : eka adanA - sA insAna | sAmAnya dehayaSTi, dubalA patalA, Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 mauna kamajora tinake jaisA / phUMka mAre to ur3a jAe ! vaha apane tana-badana ko puSTa zaktizAlI banAne kI icchA karatA hai ! tabhI eka dina sUjana ke mAre hAtha pA~va, gAla, ceharA phUla gayA ! eka bAra kisI paricita se bheMTa ho gyii| kaI dinoM kI jAna pahacAna thI / usane use gaura se dekhA aura tapAka se kaha diyA : "dosta, kyA bAta hai ? bar3e tandurUsta najara A rahe ho !" aba Apa hI kahie, vaha apane dosta ko kyA javAba de ? 4 kyA vaha dosta ke kahane se sUje hue zarIra ko tandurusta mAna legA ? apane ko puSTa mAna legA ? vAstava meM dekhA jAe to vaha nirogI to nahIM, roga se paripUrNa mAnatA hai aura use aisI kRtrima puSTatA kI kataI cAha nahIM hai 1 ThIka isI taraha karmodaya se, puNyakarma ke udaya se prApta bhautika sampatti ke prati muni kA yaha rUkha hotA hai ! karmajanya sauMdarya, rUpa, raMga, Arogya, suDaulatA, paripuSTatAdi paudgalika bhAvoM ke prati muni kI yaha dRSTi hotI hai ki 'yaha vAstavika puSTatA nahIM hai, balki karmajanya bhayaMkara vyAdhi hai !' jaise zarIra ke prati mamatva rakhanevAle ko 'sUjana' roga lagatA hai, ThIka usI taraha jise AtmA para mamatva hai usake lie pUrA zarIra hI roga pratIta hotA hai / zArIrika puSTatA ko vAstavika puSTatA nahIM mAnatA 1 prAcInakAla meM aisI paramparA thI ki jisakA vadha karanA ho, bali car3hAnI ho, balidAna ke pUrva usakA zRMgAra kiyA jAtA thA ! naye vastra aura puSpa - mAlAe~ pahanAyI jAtI thI / Dhola, turahI aura jayaghoSa ke bIca usakI zobhA yAtrA nikAlI jAtI ! aise samaya vadyastambha kI ora le jAye jAnevAle manuSya ko zrRMgAra aura vAdya-vRnda kyA AhlAdaka lagate ? kyA vaha jaya jayakAra aura zrRMgAra se prasanna hotA ? nahIM, bilkula nahIM / zRMgAra, jaya jayakAra aura turahI ghoSa usake lie mRtyughoSa se kama nahIM hotA / vaha Akula-vyAkula aura adhIra hotA hai / bahumUlya vastrAlaMkAra aura mAna-sanmAnAdi paudgalika bhAvoM ke prati muni prAyaH udAsIna hotA hai / mRtyu kI nirdhArita sajA bhugatane ke lie niraMtara Age Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jJAnasAra bar3hatA manuSya, kyA paudgalika bhAva meM kabhI sukha kA anubhava kara sakatA hai ? yadi vaha paudgalika bhAva ke vAstavika rUpa se paricita hai to usake lie saMsAra kI paudgalika bhAva meM ramaNatA ekAdha unmAda se jyAdA kucha nahIM hai| aise samaya usakA eka mAtra lakSya nirmala, niSkalaMka... parama caitanya svarUpa... niraMjana... nirAkAra aisA Atmadravya hotA hai ! mana-mandira meM prasthApita anaMtajJAnI paramAtmA kA yogIpuruSa niraMtara dhyAna dharate haiM, usake Age natamastaka hote haiM aura usakI stuti karate haiN| sAtha hI ukta dhyAna, vaMdana aura stavana meM ve aise alaukika Ananda kA rasAsvAdana karate haiM ki usakI tulanA meM pudgaladravya kA upabhoga unake lie tuccha aura nIrasa hotA hai| ___Atma-dhyAna meM hamezA saMtuSTi kA puTa honA cAhie / kyoMki binA saMtuSTi ke paudgalika bhAvoM kI ramaNatA naSTa nahIM hogii| mana saMtuSTi cAhatA hai aura yaha usakA mUlabhUta svabhAva hai| yadi AtmabhAva meM saMtuSTi nahIM milI to pudgalabhAva meM tRpti prApta karane ke lie vaha khUTe se chuTe sAMDa kI taraha bhAga khar3A hogaa| bAlaka ko yadi pauSTika AhAra na diyA jAe to vaha miTTI khAe binA caina nahIM legA / 'AtmatRpto munirbhavet' muni ko sva-AtmA meM hI tRpta honA cAhie aura vaha bhI isa hada taka kI, usameM pudgalabhAva ke prati koI AsthA, spRhA athavA AkarSaNa nahIM rahanA cAhie / dIkSita hone ke pazcAt zrI rAmacandrajI AtmabhAva meM isa kadara tRpta ho gaye the ki sItendra ne unake Age divya-gIta / saMgIta kI duniyA racA dI ! nRtya-nATaka kI mahaphila sajA dI / phira bhI ve unheM atRpta na kara sakI / itanA hI nahIM balki ghAtI-karmoM kA kSaya kara rAmacandrajI vahIM kevalajJAna ke adhikArI bana gaye ! sulabhaM vAganuccAraM maunamekendriyeSvapi / pudgaleSu apravRttistu yogInAM maunamuttamam // 13 // 7 // artha : vANI kA anuccAra rUpa mauna ekeMdriya jIvoM meM bhI AsAnI se prApta kara sake / vaisA hai, lekina pudgaloM meM mana, vacana, kAyA kI koI pravRtti Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna 173 na ho, yahI yogI puruSoM kA sarvazreSTha mauna hai ! vivecana : mauna kI paribhASA sirpha yahA~ taka hI sImita athavA paryApta nahIM hai, ki mu~ha se bolanA nahIM, zabdoccAra bhI nahIM karanA / prAyaH 'mauna' zabda isa artha meM pracalita hai| loga samajhate haiM ki mu~ha se na bolanA matalaba mauna aura Amataura se loga aisA hI mauna dhAraNa karate dikhAyI dete haiM / lekina yahA~ para aise mauna kI mahattA nahIM batAyI gaI hai| sarva sAdhAraNa taura para manuSya kI bhUmikA ko parilakSita kara, mauna kI sarvAMgasundara aura mahattvapUrNa paribhASa kI gayI hai| mu~ha se zabdoccAra nahIM karane jaisA mauna to pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya jaise ekendriya jIvoM meM bhI pAyA jAtA hai, dikhAI par3atA hai| lekina prazna yaha hai ki kyA aisA mauna mokSamArga kI ArAdhanA kA ananya sAdhana / aMga bana sakatA hai ? kyA aise mauna se ekendriya jIva karmamukta avasthA kI nikaTatA sAdhane meM saphala banate haiM ? sirpha 'zabdoccAra nahIM karanA', isako hI mauna mAnakara yadi manuSya mauna dhAraNa karatA ho aura aise mauna ko mukti kA sopAna samajhakara pravRttizIla ho, to yaha usakA bhrama hai| * mana kA mauna : mAnasika mauna vacana kA mauna : vAcika mauna * kAyA kA mauna : kAyika mauna AtmA se bhinna aise anAtmabhAvapoSaka padArthoM kA ciMtana-manana nahIM karanA / svapna meM bhI usakA vicAra nahIM karanA / ise mana kA mauna arthAt mAnasika mauna kahA jAtA hai| hiMsA, corI, jhUTha, durAcAra, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobhAdi azubha pApavicAroM kA parityAga karane kI pravRtti rakhanA hI mana kA mauna hai| priya padArtha kA milana ho aura apriya kA viyoga ho, priya kA kabhI viraha na ho aura apriya kA milana... !' aise saMkalpa-vikalpoM ke mAdhyama se utpanna vicAroM ke tyAga kA hI dUsarA nAma mana kA mauna hai| mithyA vacana na boleM, apriya aura ahitakArI zabdocAra na kareM, kar3ave aura dila ko Ahata karanevAlI vANI kA jIvana meM kabhI avalambana na leN| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jJAnasAra krodhajanya, abhimAnajanya, kAmajanya, mAyAjanya, mohajanya aura lobhajanya bAta jabAna para na lAnA, yAnI vacana kA mauna / vAcika mauna kahA jAtA hai| paudgalika bhAva kI niMdA aura prazaMsA na karanA vAcika mauna hai ! kAyA se pudgala-bhAvapoSaka pravRtti kA parityAga karanA, yaha kAyA kA mauna kahalAtA hai ! isa taraha mana, vacana, kAyA ke mauna ko hI yathArtha mauna kI saMjJA dI gaI hai / jisa taraha mauna kA yaha niSedhAtmaka svarUpa hai, usI taraha vidheyAtmaka svarUpa bhI hai : niraMtara apane mana meM AtmabhAvapoSaka vicAroM kA saMcAra kara kSamA, namratA, vinaya, viveka, saralatA evaM nirlobhatA ke bhAvoM meM sadA sarvadA khoye rahanA / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha ke manoratha racAnA ! AtmA ke vAstavika svarUpa kA dhyAna dharanA Adi kriyAe~ mAnasika mauna hI haiM / isI taraha vANI se AtmabhAvapoSaka kathA karanA... zAstrAbhyAsa aura zAstra-parizIlana karanA, paramAtma-stuti meM satata lage rahanA... jaise kArya vAcika mauna ke hI dyotaka haiM / vacana kA mauna kahalAtA hai| jabaki kAyA ke mAdhyama se AtmabhAva kI ora prerita aura protsAhita karatI pravRttiyA~ karanA, kAyika mauna hai| mana, vacana, kAyA ke yogoM kI pudgalabhAvoM se nivRtti aura AtmabhAva meM pravRtti, yaha muni kA mauna kahalAtA hai| aise mauna ko dhAraNa kara muni mokSamArga para Age bar3hatA jAtA hai / isa taraha ke mauna se AtmA ko pUrNAnanda kI anubhUti hotI hai| isI mauna ke kAraNa AtmA kI anAdikAlIna azubha vRtti-pravRttioM kA anta AtA hai aura vaha zuddha evaM zubha pravRttioM kI ora gatimAna hotI hai| aise mauna kA Adara kiyA jAe, aise mauna ko jIvana meM AtmasAt kara ke mokSamArga kA anugAmI banA jAe, aisA anurodha pUjanIya upAdhyAyajI mahArAja karate haiM ! jyotirmayIva dIpasya kriyA sarvA'pi cinmayI / yasyAnanyasvabhAvasya tasya maunamanuttaram // 13 // 8 // artha : jisa taraha dIpaka kI samasta kriyAe~ (jyoti kA U~cA-nIcA honA vakra honA aura kama-jyAdA honA) prakAzamaya hotI haiM, ThIka usI taraha AtmA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mauna 175 kI sabhI kriyAe~ jJAnamaya hotI haiM-usa ananya svabhAvavAle muni kA mauna anuttara hotA hai| vivecana : mauna kI sarvotkRSTa avasthA batAte hue dIpaka kI jyoti kA udAharaNa diyA gayA hai| jisa taraha dIpaka kI jyoti U~cI-nIcI vakra athavA kama-jyAdA hote hue bhI dIpaka prakAzamaya hotA hai, ThIka usI taraha yogI puruSoM ke yoga pudgala-bhAva se nivRtta hote haiN| usake A~tara-bAhya sAre vyavahAra jJAna se paripUrNa hote haiM / unakI AhAra-kriyA, paropadeza-kriyA, sabhI jJAnamaya hotI __ Azrava kriyA ko bhI jJAnadRSTi nirjarA-kriyA meM parivartita kara detI hai| vaha pratyeka kriyA meM caitanya kA saMcAra karatI hai| kuragaDu muni AhAra-grahaNa kI kriyA kara rahe thA usa para jJAnadRSTi kA pUrA prabhAva thA / phalataH kriyA caitanyamayI ho gayI / pariNAma svarUpa AhAra grahaNa karate hue ve kevalajJAnI bana gaye / guNasAgara vivAha maMDapa meM pariNaya kI vedI para baiThe the| vivAha kI rasma pUrI kara rahe the, ki sahasA kriyA meM caitanya kA saMcAra ho gayA aura vaha pariNaya kI kriyA karate hue vItarAga, nirmohI bana gye| ASADhAbhUti raMgabhUmi para abhinya kriyA. paropadeza-kriyA, meM khoye hue the| unakI kriyA jJAnadRSTi se prabhAvita ho gaI aura phalataH bharata kA abhinaya karanevAle ASADhAbhUti kI AtmA kevalajJAna kI adhikArI bana gyii| yahA~ hameM jJAnadRSTi ke ajIbogarIba camatkAroM kI duniyA meM paribhramaNa kara ukta camatkAroM kA vaijJAnika mUlyAMkana aura mahattva samajhane kA prayatna karane kI AvazyakatA hai| jJAnadRSTi ke yathArtha svarUpa ko AtmasAt kara jJAnadRSTi prApta karane kI jarUrata hai| jJAna honA alaga bAta hai aura jJAnadRSTi honA alaga ! sambhava hai jJAna ho aura jJAnadRSTi kA abhAva ho ! lekina jJAnadRSTivAle meM jJAna avazya hotA hai| Aja hama jJAnaprApti ke lie jarura prayatna karate haiM, lekina jJAnadRSTi ke mAmale meM pUrNatayA anabhijJa haiM / jJAnI kA patana sambhava hai, lekina jJAnadRSTivAle kA nahIM / vastutaH jJAnadRSTi khuLI honI cAhie / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jJAnasAra 1 jaba taka sirpha itanA jJAna ki 'meM zuddha Atma dravya hU~... para - pudgaloM se sarvathA bhinna hU~' tatra taka purapudgaloM kA AkarSaNa, grahaNa aura upabhoga Adi pudgalabhAva kI kriyA jIvana meM nistara hotI hai| pudgala - nimittaka rAga- -dveSa aura moha ke kIr3e abAdha rupa se dila ko kacoTate rahate haiM / lekina jJAnadRSTi kA dvAra khulane bhara kI dera hai ki pudgala ke manapasanda rupa raMga, gandha - sparzAdi kA vyApAra AtmA meM rAga- - dveSa aura moha-mAyA ko paidA karane meM asamartha hote haiM ! sAtha hI rAga ke sthAna para virAga, dveSa ke badale karuNA aura moha ke sthAna para yathArthadarzitA kA udbhava hotA hai / jJAnadRSTi kA dvAra banda rahane para pudgalabhAva jIvana meM rAga-dveSa paidA karate the, lekina jJAnadRSTi kA dvAra khulate hI vaha pudgalabhAva hote hue bhI rAga-dveSa aura moha paidA karane meM sarvathA asamartha banate haiM ! yaha jJAnadRSTi ke dvAra khulane kA nizAna hai, saMketa hai ! jJAnadRSTi se yukta AtmA meM viSayoM kA AkarSaNa aura kaSAyoM kA unmAda nahIM hogA ! unakI pratyeka kriyA eka hI prakAra kI hotI hai, lekina mohadRSTi kA prabhAva use vinipAta kI aura khiMca jAtA hai ! jabaki jJAnadRSTi kA prabhAva use bhavavisarjana kI aura le jAtA hai | jJAnadRSTi se yukta aura pudgalaparAnmukha svabhAvavAlI AtmA kA mauna anuttara hotA hai I Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. vidyA avidyA ke prabhAva se prabhAvita jIva "vidyA" ke parama tattva ko samajha bhI pAe~ge? bhavabhavAntara se avidyA kI vAsanA se yukta jIvAtmA na jAne kaise dArUNa duHkhoM kA anubhava letI hai ! aisI sthiti meM karuNAsAgara parama dayAlu granthakAra, paudgalika sukha ke sAdhanoM ke prati abhinava dRSTi se dekhane kI, avalokana karane kI preraNA unheM pradAna karate haiN| sAtha hI AtmA kA yathArtha darzana karane kI anokhI sUjha dete 'vidyA' prApta karo aura avidyA se dUra raho / nityazucyAtmatAkhyAtiranityAzucyanAtmasu / avidyA tattvadhIvidhA, yogAcAryaiH prakIrtitA // 14 // 1 // artha : yogAcAryoM ne batAyA hai ki anitya, azuci aura AtmA se bhinna pudgalAdi meM nityatva, zucitva aura Atmatva (mamatva) kI buddhi avidyA kahalAtI hai / tAttvika buddhi vidyA kahalAtI hai| vivecana : jo pudgala anitya haiM, azuci-apavitra haiM aura Atmatattva se bhinna haiM, unheM tuma nitya, pavitra aura Atmatattva se abhinna mAna rahe ho, taba samajha lenA cAhie ki tuma para 'avidyA' kA prabala prabhAva hai aura jaba taka pudgala-dravyoM ko nitya pavitra evaM Atmatattva se abhinna mAnate rahoge taba taka tuma tattvajJAnI nahIM, AtmajJAnI nahIM, balki avidyA se AvRtta ajJAna se abhibhUta, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 jJAnasAra sAtha hI vivekabhraSTa aisI eka pAmara jIvAtmA ho / na jAne pAmara jIvAtmA kI yaha kaisI durdazA - karUNAjanaka sthiti hai ? parasaMyoga ko nitya samajhatA hai ! apavitra zarIra ko pavitra samajhatA hai ! jaDa- pudgala dravyoM ko apanA samajhatA hai ! yahI ahaMbuddhi aura mamabuddhi avidyA kahalAtI hai ! mauna meM yahI avidyA bAdhaka hai / sAdhutA kI sAdhanA meM avidyA eka vighna hai / jaba taka tuma isa para vijaya prApta nahIM karoge, taba taka sAdhutA kI siddhi asambhava hai / yugayugAntara se jo karmoM kA sitama aura nArakIya yaMtraNAeM sahana karanI par3I haiM, isakA mUla yahI avidyA hai / anitya ko nitya, apavitra ko pavitra aura bhinna ko abhinna mAnane kI vRtti anAdikAla se calI A rahI hai / usa vRtti kA vinAza karanA, use naSTa-bhraSTa karanA sarala kAma nahIM hai, ThIka vaise dRr3ha saMkalpa ho to asambhava bhI nahIM hai / AtmA ko hamezA nitya samajho, AtmA ko pavitra samajho, Atma meM hI 'ahaM' buddhi kA prAdurbhAva karo / isI tattvabuddhi se yAnI vidyA se avidyA kA vinAza sambhava hai / parasaMyoga ko nitya mAnakara usameM rAta-dina khoyA rahanevAlA rAgI jIva usakA viyoga hote hI na jAne kaisA citkAra / vilApa karatA hai ? yaha tathya samajha meM na AtA ho to zrI rAmacandrajI ke viraha meM vyAkula sItA kI ora dRSTipAta karo / samajhate dera nahIM lagegI ! gaMdagI aura asAdhya rogoM ke ghara meM aise zarIra ko pavitra / zuddha mAnakara usa para behada prema, pyAra aura mamatA rakhanevAle manuSya ko jaba usake asaliyata kA patA calatA hai, taba vaha kaisA digmUDha / sambhrAnta bana jAtA hai ? kSaNArdha meM hI usakI siTTI piTTI guma ho jAtI hai / yadi isa tathya para vizvAsa na ho to sanatkumAra cakravartI kI aitihAsika jIvanagAthA kA avagAhana avazya kareM | jar3a-cetana meM rahe bheda ko na samajhanevAle manuSya kI ulajhana kA mUrtimaMta udAharaNa tuma svayaM hI ho / jar3a pudgala ke bigar3ane yA sudharane para tuma svayaM 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 179 hI kitane rAga-dveSa grasta ho jAte ho ? na jAne kitanI ciMtAe~ anAyAsa tumheM satAne lagatI haiM ? "jaDa se maiM alaga hU~, bhinna hU~ / jaDa se merA kyA nAtA ? vaha bigar3e yA sudhare, usase mujhe koI sarokAra nhiiN"| prastuta vRtti rAga-dveSa kI bhayaMkara samasyA ko sulajhA sakatI hai aura AtmA samabhAva meM raha sakatI hai| "pudgala kA saMyoga anitya hai| usake bala para meM sukha kA bhavana khar3A nahIM karUMgA... suhAne sapane nahIM sajAU~gA / aise saMyoga ko bhUlakara bhI kabhI nitya nahIM mAnU~gA, balki merI apanI AtmA hI nitya hai|" isa tattva-vRtti ke aMgIkAra karane para saMyoga-viyoga ke vikalpa se utpanna vikalatA / vihvalatA ko dUra kiyA jA sakatA hai aura phalasvarUpa AtmA prazama-sukha kA anubhava kara sakatI hai| "sirpha merI AtmA hI pavitra hai / vaha pUrNatayA zuddha / vizuddha aura saccidAnanda se yukta hai / " aisA yathArtha darzana hote hI apane zarIra ko pavitra evaM nirogI banAye rakhane kA puruSArtha rUka jaaegaa| sAtha hI puruSArtha karate hue prApta niSphalatA / asaphalatA ke kAraNa utpanna azAnti dUra ho jaaegii| taba pariNAma yaha hogA ki zarIra sAdhya nahIM lagegA, balki sAdhana pratIta hogaa| usake sAtha kA vyavahAra kevala eka sAdhana rupa meM raha jAegA / phalataH zarIs-saMbaMdhita anekavidha pApoM se sadA ke lie baca jAoge, mukta ho jAoge / ata: avidyA ke gAr3ha AvaraNa ko chinna-bhinna / vidIrNa karane kA bhagIratha puruSArtha praNidhAnapUrvaka zuru kara denA cAhie / yaha saba karate hue yadi koI bAdhA athavA rukAvaTa Aye to use dUra kara siddhi prApta karanI cAhie / yaH pazyed nityamAtmAnamanityaM parasaMgamam / / chalaM labdhuM na zaknoti tasya mohamalimlucaH // 14 // 2 // artha : jo AtmA ko sadA-avinAzI dekhatA hai aura parapadArtha ke sambandha ko vinazvara samajhatA hai, usake chidra pAne meM moha rupI cora kabhI samartha nahIM hotaa| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 jJAnasAra vivecana : jo muni apanI AtmA ko avinAzI mAnatA hai aura para padArtha ke sambandha ko vinAzI dekhatA hai, usake Atmapradeza meM ghusane ke lie moha rUpI cora ko koI rAha nahIM milatI ! usakI skhalanA dekhane ke lie use koI jagaha upalabdha nahIM hotii| yahA~ nimnAMkita tIna bAtoM kI aura hamArA dhyAna AkarSita karane kA prayAsa kiyA gayA hai : AtmA kA avinAzIrUpa meM darzana / parapudgala-saMyoga kA vinAzI rUpa meM darzana / Atmapradeza meM moha kA praveza niSedha / yadi mAraka moha kI asahya viDambanAoM se mana udvigna ho gayA ho aura usase mukta hone kI kAmanA tIvra rUpa se utpanna ho gayI ho, to ye tIna upAya isa kAmanA ko saphala banAne meM pUrNatayA samartha haiM / lekina isake pUrva moha ko Atmapradeza para pA~va na rakhane dene kA dRr3ha saMkalpa avazya honA cAhie / moha ke sahAre Amoda-pramoda aura bhogavilAsa karane kI vRttiyoM kA asAdhAraNa damana honA cAhie / tabhI AtmA kI ora dekhane kI pravRtti paidA hogI aura AtmA kA avinAzI svarupa avalokana karane kI AnandAnubhUti hogii| phalataH para-pudgaloM kA saMyoga vyartha pratIta hogA / . hameM AtmA ke avinAzI svarupa kA darzana kevala ekAdha pala, ghaMTA, mAha athavA varSa ke lie nahIM karanA hai, apitu jaba-jaba sva-AtmA athavA anya AtmA kI ora dRSTipAta kareM taba-taba 'AtmA avinAzI hai,' kA saMvedana honA cAhie / avinAzI AtmA kA darzana jaba sukhada saMvedana paidA karegA taba nazvara zarIra aura bhautika saMpadA ke darzana / anubhava ke prati nIrasatA evaM anAkarSaNa-vRtti kA janma hogA / avinAzI AtmA ke sAtha sneha-sambandha jur3ate hI 'parapudgala-saMyoga anitya hai aura jo anitya haiM unake samAgama se merA kyA vAstA ?' isa divyadRSTi kA AvirbhAva hotA hai / para-saMyoga kI anityatA kA darzana mana para aisA prabhAva DAlatA hai ki para-saMyoga karane-karAne aura usakA sukhada anubhava karane meM yA usake viraha-viyoga meM... na Ananda... na pramoda aura Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 181 nA hI kisI prakAra kA viSAda ! parasaMyoga kI avasthA meM moha ko Atmapradeza meM praveza karane kA mArga mila jAtA hai / ise mata bhUlo ki jahA~ para-saMyoga se sukha suvidhA pAne kI kalpanA kI nahIM ki moha-mahArAjA kA dabe pAMva binA kisI AhaTa ke, AtmabhUmi meM praveza huA samajho / ataH para-saMyoga meM sukha kI kalpanA kA ucchedana karane hetu 'para-saMyoga anitya hai,' aisI jJAnaSTi apalaka khulI rakhane kA Adeza diyA gayA hai| AtmA ne svayaM sukha kI kalpanA nahIM kI hai| anAdi kAla se usane svayaM meM sukha kA darzana nahIM kiyA hai ! ataH AtmA ko svayaM meM sukha kA darzana ho, isalie "maiM nitya, avinAzI, avinazvara hU~", aisI tattvadRSTi dI gayI hai ! jaba taka ye donoM dRSTiyA~ khula nahIM jAtI taba taka moha Atma-bhUmi meM praveza pAne meM saphala bana jAtA hai aura bhayaMkara vinAza karatA hai / alabattA, barbAdI ke sAtha vaha moha AtmabhUmi ke mAlika ko kucha sukha-suvidhAe~ avazya pradAna karatA hai| tAki sukha-suvidhAoM kA cAhaka lAlacI mAlika usake khilApha bagAvata na kara de / jehAda kA nArA bulanda na kara de ! jisa taraha aMgrejoM dvArA pradatta AMzika mAna-sanmAna aura sarvocca padoM ke inAma-ikarAma ke lAlacI kucha bhAratIya loga bhArata-bhUmi para unake rAjya zAsana kI AkhirI dama taka dezadrohI himAyata karate rahe ! ThIka usI taraha jaba taka hama moha-mahArAja dvArA pradatta AMzika sukha-suvidhAe~ bhogate raheMge taba taka Atma-droha karate nahIM aghaaeNge| balki samaya par3ane para apanI isa kaluSita vRtti ko naSTa karane ke bajAya baDhAte hI jAe~ge! kyA aise ghRNita AtmadrohI bane rahakara, hama apanI AtmabhUmi para moha-mahArAja kA rAjya-zAsana cirakAla taka banA rahe, isameM khuza haiM ? taraMgataralAM lakSmImAyurvAyuvadasthiram / adabhradhIranudhyAyedabhravad bhaMguraM vapuH // 14 // 3 // artha : nipuNa vyakti lakSmI ko samudra-taraMga kI taraha capala, AyuSya ko vAyu ke jhoMke kI taraha asthira aura zarIra ko bAdala kI taraha vinazvara mAnatA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 : vivecana lakSmI AyuSya zarIra ina tIna tattvoM ke prati jIvAtmA kA jo anAdi - anaMtakAla se dRSTikoNa rahA hai, usako miTAkara eka nayA lekina yathArtha dRSTikoNa apanAne kA Agraha pUjya upAdhyAyajI kara rahe haiM aura 'avidyA' ke AvaraNa ko chinna-bhinna, tAratAra karane ke lie aise navya dRSTikoNa kI nitAnta AvazyakatA hai - yaha bAta samajhane ke lie 'abhrabuddhi, nipuNa - buddhi kA AdhAra lene kI sUcanA dI hai / - jJAnasAra lakSmI kI lAlasA, jIvana kI cAhanA aura zarIra kI spRhA ne jIvAtmA kI buddhi ko kuMThita kara diyA hai, dizAhIna banA diyA hai| sAtha hI sAtha usakI vicArazakti ko sImita banA diyA hai ! jIva kI antaH cetanA ko miTTI ke Dhera ke nIce dabA diyA hai ! vastutaH lakSmI, jIvana aura zarIra ke 'trikoNa' ke vyAmoha para samagra saMsAra kA bRhad upanyAsa racA gayA hai ! isa upanyAsa kA koI bhI pannA kholakara paDho, yaha trikoNa dikhAyI degA ! rAga aura dveSa, harSa aura viSAda, puNya aura pApa, sthiti aura gati, Ananda aura udvega... Adi asaMkhya dvaMdvoM ke mUla meM lakSmI, jIvana aura zarIra kA trikoNa hI kAryarata hai ! AzA kI mInAreM aura nirAzAoM ke kabrastAna isI trikoNa para khar3e haiM / yadi yoM kaheM to atizayokti na hogI kI pavitra, udAtta, AtmAnulakSI evaM sarvocca bhAvanAoM kA smazAna eka mAtra yahI trikoNa hai ! ukta 'avidyA trikoNa' ko usake vAstavika svarUpa meM dekhane ke lie yathArthadarzI dRSTikoNa kI AvazyakatA hai| isake binA AtmA kI pUrNatA kI ora prayANa asambhava hai| sAtha hI pUrNAnanda kI anubhUti bhI azakya hai / isako jAnane parakhane ke yathArtha dRSTikoNa ye haiM : lakSmI samudra - taraMga jaisI capala hai / jIvana vAyu ke jhoMke kI taraha asthira hai ! zarIra bAdala kI bhA~ti kSaNabhaMgura hai ! pUrNimA kI suhAnI rAtri meM kisI samudra ke zAnta kinAre Asana jamAkara sAgara kI keli-krIr3A karatI uttAla taraMgoM meM lakSmI kI capalatA ke darzana kara usakI lAlasA ko sadA ke lie tilAMjali de denA ! kisI parvatamAlA kI Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 183 U~cI coTI para caDhakara dRSTi anaMta AkAza kI ora sthirakara, sanasanAte vAyu ke jhoMkoM meM jIvana kI asthiratA kA karUNa saMgIta zravaNa karanA... aura taba jIvana kI cAhanA se nivRtta hone kA dRr3ha saMkalpa kara lenA / varSARtu ke manohara mausama meM vana-nikuMja meM aDDA jamA kara akAza meM AMkhamicaulI khelate bAdaloM me kAyA kI kSaNabhaMguratA kI gaMbhIra dhvani suna lenA aura kAyA kI spRhA ko tajane kA mana hI mana nirNaya kara lenA ! pariNAma yaha hogA ki avidyA kA anAdi AvaraNa vidIrNa ho jAegA aura 'vidyA' kA dedIpyamAna saundarya solaha kalAoM se vikasita ho jAyegA / taba tuma isa duSTa 'trikoNa' se mukta ho jAoge ! pariNAma yaha hogA ki tuma sahaja / svAdhIna jJAnAdi lakSmI, AtmA kA svataMtra anaMta jIvana aura akSaya Atmadravya kI agama / agocara sRSTi meM pahu~ca jAoge / jahA~ pUrNAnanda aura saccidAnanda kI sukhada anubhUti hotI hai / lakSmI, jIvana aura zarIra-viSayaka yaha nUtana vicAra-praNAli kaisI AhlAdaka, anupama aura antaHsparzI hai ! kaisA mRdu AtmasaMvedana aura roma-roma ko vikasvara karanevAlA mohaka spaMdana paidA hotA hai ! jIrNa-zIrNa prAcInaanAdikAlIna vicAradhArA kI vikSubdhatA vivazatA aura viveka-vikalatA kA tanika mAtra sparza nahIM ! kaisI sukhada paramAnandamaya avasthA... ! zucInyapyazucIkartuM samarthe'zucIsambhave / dehe jalAdinA zaucabhramo mUDhasya dAruNaH // 14 // 4 // artha : pavitra padArtha ko bhI apavitra karane meM samartha aura apavitra padArtha se utpanna hue isa zarIra ko pAnI vagairaha se pavitra karane kI kalpanA dAruNa bhrama hai| vivecana : zarIrazuddhi kI tarapha jhuke hue manuSya ko tanika to socanA cAhie ki zarIra kI utpatti kaise huI hai, vaha kahA~ se utpanna huA hai aura usakA mUla svabhAva kaisA hai| sukkaM piuNo mAue soNiyaM tadubhayaM pi saMsaTuM / tappar3hamAe jIvo AhAra tattha utpanno // -bhavabhAvanA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jJAnasAra pitA kA zukra aura mAtA kA rUdhira, ina donoM ke saMsarga se zarIra kI utpatti hotI hai / jIvAtmA vahA~ praveza kara prathama bAra zukra - rudhira ke pudgaloM kA AhAra grahaNa kara, zarIra kA nirmANa karatA hai / yaha huI usakI utpatti kI I bAta / bhalA, usa zarIra kA svabhAva kaisA hai ? pavitra ko apavitra karane kA, zuddha ko azuddha banAne kA, sugandha ko durgaMdha meM badalane kA aura suDaula ko beDhaMgA banAne kA / tuma lAkha kapUra, kasturI aura caMdana kA vilepana karo, zarIra usa vilepana ko alpAvadhi meM hI azuddha, apavitra aura durgaMdhamaya banA degA | garma / zItala para phavvAre ke nIce baiThakara sugaMdhita sAbuna mala-malakara lAkha snAna kara lo, U~ce itra kA upayoga kara bhale mahakA do... lekina do tIna ghaMTe bIte na bIte, zarIra apane mUla svabhAva para gaye binA nahIM rahegA / pasIne se tarabatara, mala se gaMdA aura nAnAvidha roga-vyAdhi se grasta bana jAte dera nahIM lagegI / isa taraha zarIra ko jala aura miTTI se pavitra banAne meM jIva kI kalpanA na jAne kaisI bhrAmaka aura asaMgata hai ? zArIrika pavitratA ko hI apanI pavitratA mAnane kI mAnyatA kaisI hAnikAraka hai ? yaha socanA cAhie / ataH zarIra ko sAdhya mAnakara usake sAtha jo vyavahAra kiyA jAtA hai usameM AmUla parivartana honA jarurI hai / lekina pravRtti ke parivartana meM vRtti kA parivartana pahale honA caahie| zarIra to sAdhana hai, nA ki sAdhya / ataH zarIra ke sAtha sambandha sirpha eka sAdhana ke rUpa meM hI honA caahie| ThIka vaise vyavahAra bhI sAdhana ke rupa meM hI honA cAhie / mAnava-zarIra mokSamArga kI ArAdhanA kA sarvottama sAdhana hai / ataH zarIra kI eka-eka dhAtu, eka - eka indriya aura eka - eka spaMdana kA upayoga mokSamArga kI ArAdhanA ke lie karanA caahie| zarIra ke mAdhyama se AtmA ko pavitra, zuddha aura ujjvala banAnA hai| lekina kheda aura Azcarya kI bAta to yaha hai ki bhrAnta manuSya AtmA ko hI sAdhana banAkara zarIra ko zuddha aura pavitra banAne kI ceSTA karatA hai / use pavitra banAne hetu vaha aise ajIbogarIba upAyoM kA avalambana karatA hai ki jisase AtmA adhikAdhika karma-malina hotI jAtI hai / sAdhana / sAdhya kA nirNaya karane meM gaphalata kara sAdhya ko sAdhana aura sAdhana I Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 185 ko sAdhya mAna letA hai| yaha kabhI na bhUleM ki AtmA sAdhya hai / ataH sAdhya ko jarA bhI kSati na pahu~ce isa taraha sAdhana ke sAtha vyavahAra rakhanA cAhie / lekina avidyA yaha karane nahIM detI ! avidyA ke prabhAva meM rahA jIvAtmA zarIra ke liye eka prakAra kA mamatva dhAraNa kara letA hai| usakA sArA dhyAna, pUrA lakSa zarIra hI hotA hai| vaha hamezA zarIra ko pAnI se nahalAegA / usa para jarA bhI dhabbA na raha jAe isakI khabaradArI barategA / vaha gaMdA na ho jAe isakI sAvadhAnI rakhegA / yaha saba karate hue vaha AtmA ko sApha karanA to bhUla hI jAtA hai| use usakA (AtmA kA) tanika bhI khayAla nahIM rahatA ! are bhAI, koyale ko hajAra bAra dUdha athavA pAnI se dhoyA jAe to bhI kyA vaha sapheda hogA? ThIka usI taraha kAyA, jo pUrNarUpa se apavitra tattvoM se banI hai aura dUsare ko apavitra banAnA hI jisa kA mUla svabhAva hai, use tuma svaccha, zuddha aura pavitra banAne kI lAkha koziza karo... tumhArA hara prayatna niSphala hogaa| yaH snAtvA samatAkuNDe hitvA kazmalajaM malam / punarna yAti mAlinyaM so'ntarAtmA paraH zuciH // 14 // 5 // artha : jo samatA rUpI kuMr3a meM snAna kara pApa se utpanna mala ko dUra karatI hai, dubArA malina nahIM banatI, aisI antarAtmA vizva meM atyanta pavitra hai| vivecana : to kyA tumheM snAna karanA hI hai ? pavitra bananA hI hai ? Ao, tumheM snAna karane kA suramya sthAna batAtA hU~, snAna ke lie upayukta jala batAtA hU~... / ekabAra snAna kiyA nahIM ki punaH snAna karane kI icchA kabhI nahIM hogii| isakI AvazyakatA bhI nahIM lagegI / tuma aise pavitra bana jAoge ki vaha pavitratA kAlAntara taka cirasthAyI bana jAegI / lo yaha rahA samatA kA kuMDa ! yaha upazama ke athAha jala se bharA paDA hai| isameM praveza kara tuma sarvAMgINa snAna karo / svacchaMda banakara isakI uttAla taraMgoM ke sAtha jI bharakara keli-krIDA karo / tumhArI AtmA para lagA huA pApapaMka dhula jAegA aura AtmA pavitra bana jAte vilamba nahIM lagegA / sAtha hI Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 samakita kI parama pavitratA prApta hogI / ekabAra jisa AtmA ne samyagdarzana kI amogha zakti pA lI, vaha AtmA karma ke samarAMgaNa meM kabhI parAjita nahIM hogI / aisI samakitI AtmA karmoM kI utkRSTa sthiti nahIM bA~dhatI hai / jJAnasAra antaH koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti se jyAdA sthiti nahIM bAMdhatI hai / yaha usakI sahaja pavitratA hai / manuSya ko samatA kA snAna karate rahanA cAhie / samatA se samakita kI ujjvalatA milatI hai, jo svayaM meM hI AtmA kI ujjvalatA aura pavitratA hai / samatArasa meM nimajjita AtmA ke tIna prakAra ke mala kA nAza hotA hai / dRzAM smaraviSaM zuSyet, krodhatApaH kSayaM vrajet / auddhatyamalanAzaH : syAt samatAmRtamajjanAt // - adhyAtmasAra dRSTi meM se viSaya-vAsanA kA jahara dUra hotA hai, krodha kA Atapa zAnta ho jAtA hai aura svacchandatA kI gandagI dhula jAtI hai / basa, samatA - kuNDa meM snAna karane bhara kI derI hai / samatA - kuMDa kI mahimA tuma kyA jAno ? vaha kaisA camatkArika aura alaukika hai ! tuma kaisI bhI asAdhya vyAdhi se grasta ho, bhayaMkara roga se pIDita ho, usameM snAna kara lo / kSaNArdha meM saba vyAdhi aura roga dUra ho jaayeNge| tumhArA zarIra kaMcana sA nirogI bana jaaegaa| jIvana meM kaise bhI AMtarika doSa hoM, samatAkuMr3a meM snAna kara lo ! doSa kahIM najara nahIM AyeMge / jAnate ho bharata cakravartI ne apane jIvana meM kauna sA duSkara tapa kiyA thA ? kauna sA bar3A tyAga kiyA thA ? kina mahAvratoM kA pAlana kiyA thA ? kucha bhI nahIM ! phira bhI unhoMne AtmA ke anaMta doSa kSaNArdha meM dUra kara diye / jaDa - mUla se ukhADa diye / kisa taraha ? sirpha samatA - kuMr3a meM snAna karake ! pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne svaracita grantha 'adhyAtmasAra' meM isakA rahasya anUThI zailI meM Alekhita kiyA hai / Azritya samatAmekAM nivRttA bharatAdayaH / na hi kaSTamanuSThAnamabhUtteSAM tu kiMcana // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 187 bAhya zarIra ko pAnI aura miTTI se pavitra karane kA pAgalapana dUra kara aura samatA-jala se AtmA ko pavitra banAne kA mArgadarzana kara, pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne na jAne kaisA mahAn upakAra kiyA hai ! samatA dvArA samakita kI prApti hote hI samajha lenA cAhie ki 'maiM pavitra ho gayA... maiM pavitra hU~ / ' yadi yaha bhAvanA aharniza banI rahe to phira zarIrAdi ko pavitra karane kA vicAra hI nahIM AegA / jaba hamAre mana meM : 'maiM apavitra hU~... gaMdA hU~ !' bhAvanA kAma karatI hai, taba pavitra banane kI pravRtti paidA hotI hai ! samatA ko sthira banAye rakhane ke lie bhUla kara bhI kabhI jIvoM meM karmanirmita vaividhya kA darzana nahIM karanA cAhie / jaise-jaise vizuddha Atma-darzana dRDha hotA jAtA hai, taise-taise samatA kI nIMva dRDha aura sthira banatI jAtI hai| samatA kA anupama sukha aura Ananda kA anubhava vahI le sakatA hai, jisane use apane jIvana meM AtmasAt kI ho / zarIrAdi pudagaloM meM avirata Asakta jIvAtmA bhalA, usakA vacanAtIta sukha kA kyA anubhava kara sakegA ? jisake sira para zarIra ko pavitra banAne kI dhuna savAra ho, vaha bhUlakara bhI kabhI samatA ke kuMr3a meM nimajjita ho kara anupama pavitratA prApta nahIM kara sakatA / Atmabodho navaH pAzo, dehagehadhanAdiSu / yaHkSipto'nAtmanA teSu svasya bandhAya jAyate // 14 // 6 // artha : zarIra, ghara aura dhanAdi meM Atmabuddhi, yAnI eka naye pAza kA bandhana ! AtmA dvArA zarIrAdi para pheMkA gayA pAza, zarIra ke lie nahIM balki Atmabandhana ke lie hotA hai ! vivecana : zarIra ghara dhana ina saba meM Atmabuddhi yAnI eka abhinava... alaukika pAza ! bhale hI AtmA, zarIra, dhana, ghara Adi para pAza pheMkatI hai, lekina usa pAza se khada (AtmA) hI bandhana meM bandhatI hai| jabaki vAstavikatA yaha hai ki jisa para pAza DAlA jAe vahIM bandhana meM AnA cAhie / lekina yahA~ ThIka usake viparIta ghaTanA ghaTita hotI hai / pAza DAlanevAlA svayaM hI usameM bandhatA hai / isIlie vaha alaukika aura abhinava pAza hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jJAnasAra 'maiM aura merA' - isI avidyA se AtmA bandhanayukta banatI hai / ise parilakSita kara pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne saMsAra ke tIna tattvoM kI ora nirdeza kiyA hai / zarIra meM 'maiM' ! ghara aura dhana meM 'merA' ! yahI 'maiM aura merA' - kA anAdikAlIna ahaMkAra aura mamakAra (avidyA), jIva ko saMsAra kI bhUlabhulaiyA meM bhaTakA rahA hai| karma ke bandhanoM meM jakar3a rahA hai / naraka - nigoda ke duHkhoM meM sar3A rahA hai / duHkha-sukha ke dvaMdva meM jhulA rahA I 1 zarIra ke prati maiM-ne kI buddhi bahirAtmabhAva hai / 'kAyAdi bahirAtmA'zarIra meM AtmIyatA kI buddhi bahirAtma - dazA hai / aisI avasthA meM prAyaH viSayalolupatA aura kaSAyoM kA kadAgraha svacchaMdatA se panapatA hai / ukta avasthA ke lakSaNa haiM : tattva ke prati azraddhA aura guNoM meM pradveSa / Atmatva kA ajJAna bahirAtmabhAva kA dyotaka hai / tabhI pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'adhyAtmasAra' meM kahA hai : 1 viSayakaSAyAvezaH tatvAzraddhA guNeSu dveSaH / AtmA'jJAnaM ca yadA bAhyAtmA syAt tathA vyaktaH // isa taraha zarIra meM ahaMtva kI buddhi rakhanevAlA viSaya - kaSAya ke Avezavaza apanI hI AtmA ko karma-bandhana meM Abaddha karatA hai / tattva ke prati azraddhA aura guNoM meM dveSabhAva banAye rakhatI AtmA ko karmalipta karatA hai, jo khuda duHkha ke lie hI hotA hai / khuda karma-bandhana meM jakar3atA jAtA hai| phira bhI use hoza nahIM rahatA ki 'maiM bandhana meM pha~sa rahA huuN|' yahI to Azcaryacakita karanevAlI bAta hai / jaba taka isakA ahasAsa na hogA, taba taka karma-bandhana asahya nahIM lageMge / jaba taka karma-bandhana-prerita trAsa aura sIta kA anubhava na ho, taba taka karmabandhanoM ko tor3ane kA puruSArtha nahIM hotA / puruSArtha meM utsAha, vega aura vijaya kA lakSa Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 189 nahIM hotA / mohamadirA ke jAma para jAma car3hAkara naze meM dhutta bahirAtmA ke sAmane darpaNa dhara diyA jAtA hai : "tU apane Apako pahacAna ! " yadi usa darpaNa meM dhyAnapUrvaka dekhA jAe to hama khuda ko kaise lageMge ? anantAnaMta karma - bandhanoM se jakar3e, zramita, nisteja, parAdhIna, parataMtra aura sarvasva ga~vAkara hAre hue dara-dara ke bhikhArI se / ghara aura dhana ke prati mamatA kI buddhi, parAdhInatA aura paratantratA meM vRddhi karatI hai / jJAnAdi sva-sampatti ko dekhane nahIM detI aura bAhyabhAva ke raMgamaMca para nAnAvidha nAca nacAtI hai| 'ahaM' aura 'mama' ke mArga para gatimAna jIva kI na jAne kaisI durdazA hotI hai, ise jAnane ke lie bhUtakAlIna puruSoM kI ora dRSTipAta karanA jarUrI hai / subhUma cakravartI aura brahmadatta cakravartI ke dila dahalAnevAle vRttAntoM ko jAnanA Avasyaka hai / magadhasamrATa koNika aura vartamAna meM jarmanI ke bhUtapUrva tAnAzAha hiTalara ke karUNa anta kA itihAsa jAnanA paramAvazyaka hai ! ' seMTa helo' dvIpa para jIvana-saMdhyA kI antima kiraNoM meM sAMsa lete mahAbalI nepoliyana kI kahAnI kA jarA avagAhana karo / ahaMkAra aura mamakAra ke mahA bhayaMkara pAza kI pAzavikatA aura krUratA ko jAnakara, usa pAza se mukta hone kA mahAn puruSArtha karanA cAhie / mithoyuktapadArthAnAmasaMkramacamatkriyA / cinmAtrapariNAmena viduSaivA'nubhUyate // 14 // 7 // artha : Apasa meM paraspara mizrita jIva- pudgalAdi padArthoM kA bhinnatArupa camatkAra, jJAnamAtra pariNAma ke dvArA vidvAna puruSa anubhava karate haiM / 1 vivecana : jaDa-cetana tattvoM kA yaha anAdi-anaMta vizva hai ! hara jaDacetana tattva kA astitva svataMtra hai / usakA svarupa bhI svataMtra hai / lekina jar3a cetana kSIra-nIra kI taraha eka-dUsare me ghula-milakara rahe hue haiM / ukta tattvoM kI bhinnatA ko mAtra jJAna - prakAza se dekha sakate haiM / : pradhAnatayA pA~ca dravya ( jaDa-cetana) isa vizva meM vidyamAna haiN| 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya, 3. AkAzAstikAya, 4. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 190 pudgalAstikAya aura 5. jIvAstikAya* / inameM AkAza dravya AdhAra hai aura zeSa cAra dravya Adheya haiM, yAnI AkAza meM sthita haiN| phira bhI hara eka kA apanA svataMtra astitva hai, svarupa hai aura kArya hai / eka dravya kA astitva bhUla kara bhI dUsare meM vilIna nahIM hotA / ThIka vaise hI eka dravya kA kArya dUsarA dravya kabhI nahIM karatA / bhinnatA kA yaha camatkAra, manuSya binA jJAna ke dekha nahIM pAtA / _pratyeka dravya apanA astitva banAye rakhatA hai, apane svarupa ko nirAbAdha / abAdha rakhatA hai aura apane-apane kArya meM sadA magna rahanA hai / dharmAstikAya-dravya arupI hai / usakA astitva anAdi-anaMtakAla hai aura usakA kArya hai jIva ko gati karane meM sahAyatA karane kA / arthAt pratyeka jIva gati kara sakatA hai, usake pIche adRzya sahayoga / madada 'dharmAstikAya' nAmaka arUpI, vizvavyApI aura jaDa aise dravya kI hotI hai| 'adharmAstikAya' sthiti meM sahAyatA detA hai| arthAt jIva kisI eka sthAna para sthira baiTha sakatA hai, khar3A raha sakatA hai aura zayana kara sakatA hai, isake pIche arupI vizvavyApI aura jar3a aise 'adharmAstikAya' kI madada hotI hai ! 'AkAzAstikAya' kA kAma hai avakAza-sthAna dene kA / jabaki 'pudgalAstastikAya' kA kArya to sarvavidita hI hai| jo kucha hameM dikhatA hai vaha saba pudgalamaya hai / ina pA~ca dravyoM meM sirpha pudgala hI rupI hai / hAni, vRddhi aura niraMtara parivartana yahI pudgala kA svarupa hai| 'jIvAstikAya' kA svarupa hai caitanya / jJAnAdi svaparyAya meM ramaNatA usakA kArya hai| pudgala dravya meM AtmaguNoM kA praveza nahIM hotA hai| AtmA meM pudgalaguNoM kA praveza nahIM hotA / arthAt AtmA ke jJAnAdi guNa pudgala ke guNa kabhI nahIM hote ! pudgala kA svabhAva AtmA kA svabhAva nahIM bana sakatA ! isI taraha hara dravya ke paryAya bhI svadharma ke pariNAmasvarupa bhinna-bhinna hai / hAlA~ki ve paraspara itane ota-prota hote haiM ki unakA bheda karanA, vargIkaraNa karanA azakya hai| lekina jJAnI puruSa apane zrutajJAna ke mAdhyama se unheM bhalI-bhAMti jAnate haiM aura parakha sakate haiN| siddhasena divAkarajI ne apane grantha 'sammatitarka' meM kahA hai : dekhie pariziSTa 'paJcAstikAya' Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyA 191 annonnANurAyANaM imaM taM ca tti vibhayaNamasakkaM / jaha dUddhapANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA // 'dUdha aura pAnI kI taraha Apasa meM ota-prota, samarasa bane jIva aura pudgala ke vizeSa paryAya meM 'yaha jIva hai aura yaha pudgala hai, aisA vargIkaraNa karanA asambhava hai| ata: una donoM ke avibhakta paryAyoM ko samajhanA cAhie !' isa taraha zruta-jJAna ke mAdhyama se jIva aura pudgala kA bheda-jJAna hI 'vidyA' hai| avidyAtimiradhvaMse hazA vidyAJjanaspRzA / pazyanti paramAtmAnaM AtmAnyeva hi yoginaH // 14 // 8 // artha : yogIpuruSa, ajJAna rUpI andhakAra kA nAza hote hI vidyA-aMjana ko sparza karanevAlI dRSTi se AtmA meM hI paramAtmA ko dekhate haiM ! vivecana : anAdikAla se calA A rahA avidyA kA andhakAra naSTa hote hI yogIjanoM kI dRSTi meM tattvajJAna ke aMjana kA darzana hotA hai / isa aMjanaaMcita dRSTi se vaha antarAtmA meM dRSTipAta karatA hai / taba unheM vahA~ kisake darzana hote haiM ? saccidAnandamaya paramapitA paramezvara ke ! phalasvarUpa mahAyogI saccidAnanda kI pUrNa mastI meM Dola uThatA hai aura janma-janmAMtara ke duSkara saMgharSa ke pazcAt prApta apUrva, adbhuta aura kalpanAtIta saphalatA se abhibhUta ho, unakA hRdaya pUrNAnanda se bhara jAtA hai / ve pUrNAnandI bana jAte haiN| . avidyA kA nAza ! tattvadRSTi kA aMjana ! antarAtmA meM paramAtma-darzana ! paramAtma-darzana kI pArzvabhUmi meM do pramukha bAteM rahI huI haiM, jinakA prastuta aSTaka meM samagra dRSTi se vivecana kiyA gayA hai / vaha hai, avidyA kA nAza aura tattvabuddhi kA aMjana ! aba hama guNasthAnaka* ke mAdhyama se prastuta vikAsakrama kA vicAra kareM! avidyA kA andhakAra prathama guNasthAnaka para hotA hai ! andhakAra se AvRtta jIvAtmA * * dekhie pariziSTa meM : guNasthAnaka kA svarUpa Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jJAnasAra 'bAhyAtmA' kahalAtI hai / caturtha guNasthAnaka para avidyA ke andhakAra kA nAza hotA hai aura 'tattvabuddhi' (vidyA) kA udaya ! bArahaveM guNasthAnaka taka tattvabuddhi vikasita hotI rahatI hai ! aise tatvabuddhi-dhAraka jIvAtmA ko 'antarAtmA' kahI gayI hai| jabaki yahI 'antarAtmA' terahaveM aura caudahaveM guNasthAnaka para pahu~cakara paramAtmA kA rupa dhAraNa kara letI hai, paramAtmA bana jAtI hai| taba yaha prazna upasthita hogA ki bhalA, hama kaise jAna sakate haiM ki hama bAhyAtmA haiM ? antarAtmA haiM ? athavA paramAtmA haiM ? isakA uttara hai / hama spaSTa rUpa meM jAna sakate haiM ki hama kyA haiM / use jAnane kI paddhati nimnAnusAra hai / yadi hamameM viSaya aura kaSAyoM kI pracuratA hai, tattvoM ke prati azraddhA hai, guNoM ke prati dveSa hai aura AtmajJAna nahIM hai, to samajha lenA cAhie ki hama 'bAhyAtmA' hai| yadi hama meM tattvazraddhA jagI hai, aNuvrata-mahAvratoM se jIvana saMyamita hai, kama-jyAdA pramANa meM moha para vijayazrI prApta kI hai, vijayazrI pAne kA puruSArtha cAlU hai, taba samajha lenA cAhie ki hama 'antarAtmA hai aura caturtha guNasthAnaka se lekara bArahaveM guNasthAnaka taka kahIM na kahIM avazya hai / ___ kevalajJAna prApta ho gayA ho, yoginirodha kara diyA ho, samagra karmoM kA kSaya ho gayA ho, siddhazilA para Arur3ha ho gaye hoM, taba samajha lenA cAhie ki hama 'paramAtmA' haiM / terahaveM yA caudahaveM guNasthAnaka para adhiSThita ho gaye haiM / mAnasika zAnti ke binA yAnI zoka, mada, madana, matsara, kalaha, kadAgraha, viSAda aura vairavRtti zAnta hue binA avidyA bhasmIbhUta nahIM hotii| mohAndhatA dUra nahIM hotI / ataH mana ko zAnta karanA cAhie, tabhI paramAtmadarzana sambhava hai| paramAtma'nudhyeyaH sannihito dhyAnato bhavati' ! - adhyAtmasAra saMsAra ke sabhI Ala-paMpAla ko chor3achAr3a kara, mana ko zubha Alambana meM sthira kara, yadi dhyAna dharA jAya to mana zAnta hotA hai| zokAdi vikAra upazAnta ho jAte haiM / taba AtmA kI jyoti sahaja prakAzita ho uThegI / 'zAnte manasi jyotiH prakAzate zAntamAtmanaH sahajam'-AdhyAtmasAre Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. viveka yahA~ saMsAra ke vyavahAra meM upayogI "viveka" kI bAta nahIM hai, balki bheda-jJAna ke viveka kI bAta hai| karma aura jIva kI judAI / bhinnatA kA jJAna karAe vaha viveka / anAdikAla se aviveka ke prAgar3ha andhakAra meM khoye jIva ko yadi viveka kA prakAza prApta ho jAe to usakA kAma bana jAe ! parama vizuddha AtmA meM azuddhiyA~ nihAranA yaha bhI eka prakAra se aviveka hI hai| viveka ke prakhara prakAza meM to sirpha AtmA kI parama vizuddha avasthA kA hI darzana hotA hai / isake apUrva Ananda kA anubhava karane ke lie prastuta aSTaka ko dhyAnapUrvaka do-tIna bAra avazya par3hanA cAhie aura usakA ciMtanamanana karanA caahie| karma jIvaM ca saMzliSTaM sarvadA kSIranIravat / / vibhinnIkurute yo'sau munihaMso vivekavAn // 15 // 1 // artha : dUdha aura pAnI kI taraha ota-prota bane jIva aura karma ko jo muni rUpI rAjahaMsa sadaiva alaga karatA hai, vaha vivekavanta hai| vivecana : jIva aura ajIva kA jo bheda-jJAna, vaha hai viveka / karma aura jIva eka dUsare meM isa taraha ota-prota haiM, jisa taraha dUdha aura pAnI ! Aja hI nahIM balki anAdikAla se paraspara ota-prota haiM / unheM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jJAnasAra unake lakSaNa dvArA bhinna samajhane kA artha hI viveka hai| kyoMki anAdikAla se AtmA karma aura jIva ko abhinna mAnatI AyI hai aura usI ke phalasvarUpa anaMtakAla se saMsAra meM bhaTakatI rahI hai / usakA bhava-bhramaNa tabhI miTa sakatA hai jaba vaha jIva aura ajIva kA viveka pA le / ahamiko khalu suddho saNa-NANamaio sadAbI / Navi asthi majjha kiJci viaNNaM paramANumittaMvi // 38 // samayasAra avidyA se mukta AtmA apane Apako pudgala se bhinna samajhate hue : 'vAstava meM eka hU~, zuddha hU~, darzana-jJAnamaya hU~ aura nirAkAra hU~ ! dUsarA koI paramANu bhI merA nahIM hai|' aisA socatA hai| jisa taraha kisI manuSya kI muTThI meM sone kA sikkA ho... lekina vaha bhUla gayA ho ki usakI muTThI meM sone kA sikkA hai aura yAda Ate hI acAnaka mahasUsa karatA hai ki usakI muTThI meM sone kA sikkA hai| ThIka usI taraha manuSya anAdikAlIna moharUpI ajJAna kI unmattatA ke vazIbhUta hokara apane paramezvara svarUpa AtmA ko bhUla gayA thA ! lekina use bhak-virakta sadguru kA samAgama hote hI aura unake niraMtara upadeza se sahasA anubhava huA ki 'maiM to caitanyasvarupa parama jyotirmaya AtmA hU~... mere apane anubhava se mujhe lagatA hai ki maiM cinmAtra AkAra kI vajaha se samasta krama evaM akrama svarupa pravartamAna vyavahArika bhAvoM se bhinna nahIM hU~ ! ata: maiM eka hU~-akelA hU~ ! nara-nArakAdi jIva ke vizeSa paryAya ajIva, puNya, pApa, Astraka-saMvara, nirjarA bandha aura mokSa, ina vyavahArika nau tattvoM ke jJAyaka-svabhAvarupa bhAva ke kAraNa atyanta bhinna huuN| isIlie maiM pUrNatayA vizuddha huuN| maiM cimAtra hU~ ! sAmpranya-vizeSAtmakatA kA atikramaNa nahIM karatA / ata: darzana-jJAnamaya hU~ ! sparza, rasa, gandha aura varNa se maiM bhinna hone kI vajaha se paramArtha se sadA arupI huuN| AtmA ke asAdhAraNa lakSaNoM se sarvathA ajJAta / aparicita atyanta vimUDha manuSya tAttvika AtmA ko samajha nahIM pAtA aura para ko hI AtmA mAna baiThatA hai ! karma ko AtmA mAnatA hai ! karma-saMyoga ko AtmA mAna letA hai ! karma-janya adhyavasAyoM ko AtmA mAnatA hai ! taba karmavipAka ko hI AtmA Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 195 mAna letA hai ! lekina yaha satya bhUla jAtA hai ki prastuta sabhI bhAva pudgaladravya ke pariNAma se niSpanna haiM, ataH use jIva kaise kahA jAe ? zrI jinezvara bhagavAna ne kahA hai ki ukta ATha prakAra ke karma pudgalamaya haiM ! avavihaM pi ya kammaM savvaM puggalamayaM jiNA biti' / -samayasAra karma aura karmajanita prabhAvoM se AtmA kI bhinnatA jAnane ke lie muni ko haMsavRtti kA anusaraNa karanA cAhie / jisa taraha haMsa dUdha pAnI ke mizraNa meM se sirpha dUdha ko grahaNa kara pAnI ko chor3a detA hai, ThIka usI taraha muni ko bhI karma-jIva ke mizraNa meM se jIva ko grahaNa kara karma ko chor3a denA caahie| usake lie yaha Avazyaka hai ki, jIva ke asAdhAraNa lakSaNoM ko vaha bhalIbhAMti jAna leM, avagata kara leM aura tadanusAra jIva kA zraddhAna kareM / isa taraha kA viveka jaba muni meM panapatA hai, jAgRta hotA hai, taba vaha apane Apa meM pUrNAnanda kA anubhava karatA hai ! usake rAgAdi doSoM kA upazama ho jAtA hai aura citta prasanna / praphullita ho jAtA hai / / ... dehAtmAdhaviveko'yaM sarvadA sulabho bhave / bhavakoTyApi tadbheda-vivekastvati durlabhaH ||15||shaa artha : saMsAra meM prAyaH zarIra aura AtmA vagairaha kA aviveka AsAnI se prApta ho sake vaisA hai| lekina karoDoM janmoM ke uparAnta bhI usakA bhedajJAna atyanta durlabha hai| vivecana : isa saMsAra meM rahe jIva, zarIra aura AtmA ke abheda kI vAsanA se vAsita haiM aura abheda-vAsanA kA aviveka durlabha nahIM, balki sulabha hai| yadi koI durlabha hai to sirpha bheda-parijJAna ! lAkhoM-karor3oM janmoM ke bAvajUda bhI bheda-jJAnarUpI viveka sarvathA durlabha hai ! sAMsArika jIva isa zAzvat satya se pUrNatayA anabhijJa haiM ki zarIra se bhinna aisA 'Atmatattva' nAmaka koI tattva bhI hai| ve to AtmA ke svataMtra astitva taka ko nahIM jAnate, taba AtmA kA zuddha jJAnamaya svarupa jAnane kA prazna hI kahA~ uThatA hai ? hara eka ke lie AtmA kA svataMtra astitva samajhanA aura usake Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jJAnasAra prati pUrI zraddhA rakhanA ki 'mana se bhinna, vacana se bhinna aura kAyA se bhinna aisI caitanya svarUpa AtmA hai !' sulabha nahIM hai ! koI mahAtmA hI aise bhedajJAna ke jJAtA ho sakate haiN| sudaparicitANubhUtA, savvassa vi kAmabhogabaMdhakahA / egattassuvalaMbho NavariNa sUlabho vibhattassa // 4 // -samayasAra "kAma bhoga kI kathA kisane nahIM sunI ? kauna usase paricita nahIM hai ? kisake anubhava meM vaha nahIM AyI ? matalaba, kAma-bhoga kI kathA sabane sunI hai, saba usase paricita haiM aura sabane usakA anubhava kiyA hai ! kyoMki vaha sarvathA sulabha hai| jabaki zarIrAdi se bhinna AtmA kI ekatA sunane meM nahIM AyI, usase koI paricita nahIM hai aura nA hI usakA kisI ne anubhava kiyA hai, kyoMki vaha durlabha hai| asaliyata yaha hai ki kAma-bhoga kI kathA to asaMkhya bAra sunI hai, hRdaya meM saMjokara jIvana meM usakA jI bhara kara anubhava kiyA hai| vizva vijetA samrATa moha ke rAjya meM yahI sulabha aura sambhava thA, jabaki durlabha thA sirpha bhedajJAna ! vizuddha AtmA ke ekatva kA saMgIta vahA~ kahIM sunAyI nahIM par3a rahA thA ! bheda-jJAna ke rahasyoM ko jAnane ke lie antarAtmadazA prApta karanA jarurI hai| usake lie paMcendriya ke viSayoM ke prati virakti, upekSAbhAva aura tatsaMbaMdhita viSayoM kA tyAga karate rahanA cAhie / usake prati tyAgavRtti kA avalambana karate rahanA Avazyaka hai| jaba taka hamAre meM viSayoM ke prati anurAga rahegA, taba taka hamArA mana bAhya bhAvoM se ota-prota rahegA, vaha AtmA kI ora kabhI unmukha nahIM hogA / viSayoM ke tyAga ke sAtha hI kaSAyoM kA upazama karanA bhI utanA hI anivArya hai| kaSAyoM se saMtapta mana jaGa-cetana kA bheda samajhane aura anubhava karane meM pUrNatayA samartha nahIM hotA / kaSAyoM kA Avega jisa gati se kSINa hotA jAegA, usI gati se usakA (kaSAya) tApa kama hotA jAtA hai| kaSAya-bandha zithila hote hI sahaja hI tattva kI ora AkarSaNa bar3hatA hai aura zraddhA paidA hotI hai| jIva-ajIvAdi nau tattvoM meM niSThA aura zraddhA bar3hate hI vizeSa rUpa se jIvAtmA ke svarUpa ke prati anurAga utpanna hotA hai / pariNAma svarUpa, jIva ke kSamAdi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 197 guNoM ke bAre meM dveSa bhAvanA nahIM rahatI aura usase jIvana ujjvala banAne kI tamannA paidA hotI hai ! phalasvarUpa, aNuvrata evaM mahAvratoM ko aMgIkAra karane kI tathA Asevana karane kI vRtti aura pravRtti kA AvirbhAva hotA hai| yaha vRtti aura pravRtti jyoM-jyoM baDhatI jAtI hai tyoM-tyoM moha-vAsanA naSTa prAyaH hotI jAtI hai ! phalataH mohajanya pramAda kI vRtti-pravRttiyA~ naSTa ho jAtI haiM / aisA vAtAvaraNa nirmANa hone para 'bheda-jJAna' karane kI yogyatA prApta hotI hai / bheda-jJAna kI kathA priya lagatI hai / bheda-jJAna kI preraNA aura nirUpaNa karanevAle sadgurUoM kA samAgama karane ko jI cAhatA hai ! jo bheda-jJAnI nahIM haiM, unake prati adveSa rahatA hai| isa taraha, use jaba bheda-jJAna kA anubhava karane kA prasaMga AtA hai, taba use eka alabhya vastu kI prApti kA antaraMga Ananda hotA hai| ata: bheda-jJAna kI vAsanA se vAsita hone kI jarUrata hai| isase mana ke kaI kleza aura vikSepa miTa jAe~ge / jIvana kI agaNita samasyAe~ kSaNArdha meM hala ho jAe~gI aura apUrva Ananda kA anubhava hogA / zuddhe'pi vyomni timirAd rekhAbhirmizratA yathA / vikArairmizratA bhAti tathA'tmanyavivekataH // 15 // 3 // artha : jisa taraha svaccha AkAza meM bhI timira-roga se nIla pItAdi rekhAoM ke kAraNa saMmizratA dRSTigocara hotI haiM, ThIka usI taraha AtmA meM aviveka se vikAroM ke kAraNa saMmizratA pratIta hotI hai / (AbhAsita hotI hai)| vivecana : AkAza svaccha aura suMdara hai / lekina usako dekhanevAle kI A~khe timis-roga se grasita hone ke kAraNa use AkAza meM lAla-pIlI vividha prakAra kI rekhAe~ dikhAyI par3atI haiM aura vaha bola uThatA hai : "AkAza kaisA citra-vicitra lagatA hai|" _ 'nizcayanaya' se AtmA nirvikAra, nirmoha, vItarAga aura caitanya svarUpa hai ! lekina use dekhanevAle kI dRSTi meM krodhAdi vikAroM kA roga hai| ataH krodhAdi vikAroM se yukta avivekI dRSTi ke kAraNa use kAma, krodha, lobha, mada, moha, Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra matsarAdi rekhAe~ dikhAyI detI haiM aura vaha cIkha par3atA hai, "dekho, jarA dRSTipAta karo / AtmA to krodhI, kAmI, vikArI aura viSaya-vAsanAgrasta lagatI hai / ' 198 isa taraha nizcayanaya hameM apane mUlasvarUpa kA vAstavika darzana karAte hue anAdikAla se ghara kara baiThI apanI hI hIna bhAvanA ko ukhAr3a pheMkane ke lie prerita karatA hai| vAkaI meM hamane apane Apako dIna-hIna, apaMga-apAhija aura parAzrita - parAjita samajha liyA hai / jisa taraha kisI paradezI - zAsana ke nRzaMsa atyAcAra aura damanacakra se pratAr3ita, kucalI gayI dehAtI janatA meM dInatA, hInatA aura parAdhInabhAva dekhane meM Ate haiN| mAnoM ve usI sthiti meM jiMdagI basara karane meM hI pUrA saMtoSa mAnate haiM / lekina jaba ekAdha krAMtikArI unameM pahu~catA hai aura unheM unakI dArUNa avasthA kA sahI jJAna detA huA uttejita svara meM kahatA hai : " are kaise tuma loga ho ? tuma yaha na samajho ki yahI tumhArI vAstavika jindagI hai aura tumhAre karmoM meM aisA jIvana bitAne kA likhA hai ! tumheM bhI eka nAgarika ke rUpa meM pUre adhikAra haiM / tuma bhI Az2Ada banakara apanI jiMdagI basara karane ke pUre hakadAra ho aura vahI tumhArA vAstavika jIvana hai| yaha paradezI zAsana / rAjasattA dvArA tuma para lAdA gayA jIvana hai / ataH use ukhAr3a pheMko aura khuzahAla jIvana jIne ke lie tatpara bano... / " karmoM kI julmI sattA ke tale dabe-kucale jAnevAle jIva, unake dvArA lAde gaye svarUpa ko hI apanA vAstavika svarUpa samajha baiThe haiN| karmAnuzAsana ko apanA anuzAsana mAna liyA hai| phalataH dInatA, hInatA aura parAdhInatA kI bhAvanA usake roma-roma meM basa gayI hai| aise meM parama krAMtikArI paramAtmA jinezvara bhagavanta AhvAna karate haiM ! "jIvAtmAoM, yaha tumhArA vAstavika jIvana nahIM hai / pUrNa svataMtra, svAdhIna jIvana jIne kA tumhArA pUrA adhikAra hai| tuma apane Apa meM zuddha ho, buddha ho, niraMjana - nirAkAra ho / akSaya aura avyaya ho, ajarAmara ho.... / tuma apane mUla svarupa ko samajho / karmAdhInatA ke kAraNa utpanna dInatA, hInatA aura nyUnatA ke bandhana tor3a do / tumheM padapada para jo roga, zoka, jarA aura mRtyu kA darzana hotA hai, vaha to karma dvArA tumhArI dRSTi meM kiye gaye vikAra - aMjana ke kAraNa hotA hai / tumhArI mRtyu nahIM, tumhArA janma nahIM, tuma roga - grasta nahIM, nAhI koI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 199 duHkha hai / tuma ajJAnI nahIM, mohAndha bhI nahIM, sAtha hI zarIradhArI nahIM / " aisA AtmajJAna prApta hote hI mukti kI maMjila zanaiH zanaiH nikaTa AtI jAtI hai / AtmajJAnaphalaM dhyAnamAtmajJAnaM ca muktidam / / AtmajJAnAya tannityaM yatnaH kAryoM mahAtmanA // - adhyAtmasAra AtmajJAna hetu niraMtara prayatnazIla rahanA cAhie / sirpha AtmA ko jAna lo| zeSa kucha jAnane kI AvazyakatA nahIM hai| AtmajJAna ke lie hI nau tattvoM kA jJAna hAsila karanA jarUrI hai| jo AtmA ko na jAna pAyA, vaha kucha bhI na jAna pAyA / karmajanya vikRti ko AtmA meM Aropita kara hI ajJAnI jIva bhavasAgara meM prAyaH bhaTakate rahate haiN| ataH bheda-jJAna, Atma-jJAna prApta karanA paramAvazyaka hai| yathA yodhaiH kRtaM yuddhaM svAminyevopacaryate / zuddhAtmanyavivekena karmaskandhojitaM tathA // 15 // 4 // artha : jisa taraha yoddhAoM dvArA khele gaye yuddha kA zreya rAjA ko milatA hai, ThIka usI taraha aviveka ke kAraNa karmaskandha kA puNya-pApa rupa phala, zuddha AtmA meM Aropita hai| vivecana : sainika yuddha karate haiM aura sainika hI jaya-parAjaya pAte haiN| lekina prajA yahI kahatI hai : "rAjA kI jaya huI athavA parAjaya huI" arthAt sainikoM dvArA prApta vijaya kA zreya unake rAjA ko milatA hai| usI taraha senA kI parAjaya bhI rAjA kI parAjaya kahI jAtI hai| isI taraha karma-pudgala rupa pApa-puNya kA upacaya-apacaya aviveka karatA hai, phira bhI usakA upacAra zuddha AtmA meM kiyA jAtA hai| arthAt 'AtmA ne puNya kiyA aura AtmA ne pApa kiyA / ' karma-janya bhAvoM kA kartA AtmA nahIM balki AtmA to svabhAva kA kartA hai / lekina AtmA aura karma paraspara isa taraha ota-prota ho gaye haiM ki karmajanya bhAvoM kA kartRtva AtmA meM bhAsita hotA hai| yahI hamArI ajJAnAvasthA hai, jo jIva ke bhavabhramaNa kA kAraNa hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jJAnasAra janmAdiko'pi niyataH pariNAmo hi karmaNAm / na ca karma kRto bhedaH syAdAtmanyavikAriNi // 15 // Arogya kevalaM karma-kRtAM vikRtimAtmani / bhramanti bhraSTavijJAnA bhIme saMsArasAgare // 16 // upAdhibhedajaM bhedaM vetyajJaH sphaTike yathA / tathA karmakRtaM bheda-mAtmanyevAbhimanyate // 17 // -adhyAtmasAre-AtmanazcayAdhikAre "janma jarA mRtyu Adi saba karmoM kA pariNAma hai / ve karma janya bhAva avikArI AtmA ke nahIM haiM, phira bhI avikArI AtmA meM karmajanya vikRti ko Aropita karanevAle jJAnabhraSTa jIva bhavana meM bhaTakate rahate haiN| isa taraha karmajanya vikRti ko avikArI AtmA meM Aropita karanevAle loga sphaTika ratna ko lAla-pIlA samajhanevAloM kI taraha ajJAnI haiM / ve isa tathya se sarvathA anabhijJa hote haiM ki jisa sphaTika ko ve lAla-pIlA samajhate haiM vaha to usake pIche rahe lAla-pIle vastra ke kAraNa dikhAyI par3atA hai| usI taraha AtmA meM jo janmAdi vikRti ke darzana hote haiM, vaha karmajanya haiM, karmakRta hai, nA ki AtmA ke hai, lekina ajJAnadazA isa tathya ko samajhane nahIM detI, balki vaha to mithyA Aropa karake hI rahatI hai| AtmA aura karma bhale hI eka AkAzakSetra meM rahate hoM, lekina karma ke guNa AtmA meM saMkramaNa nahIM kara pAte / AtmA apane bhavya svabhAva ke kAraNa sadaiva zuddha-vizuddha hai / jisa taraha dharmAstikAya hai / arthAt dharmAstikAya bhI AkAzakSetra meM hI hai, phira bhI karmajanya vikRti dharmAstikAya meM saMkramaNa nahIM kara pAtI ! dharmAstikAya apane zuddha svarUpa meM nirbAdha rahatA hai, usI taraha AtmA bhI zuddha-vizuddha svarUpa meM rahI huI hai| karmajanya vikRtioM ko AtmA meM Aropita kara hI jIva rAga-dveSa meM sar3a-gala rahA hai, nArakIya yaMtraNAe~ saha rahA hai / du:kha meM vaha cIkhatA cillAtA hai, vilApa karatA hai / sukha meM AnaMdita ho, nRtya kara uThatA hai / taduparAMta bhI apane ko jJAnI aura vivekazIla hone kA mithyADambara racAtA hai| usI taraha anya Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 201 jIvoM ke prati bhI vaha isI ajJAna-dRSTi kA avalambana karatA hai / karmajanya vikRti ko AtmA kI vikRti mAnatA hai| apanI isI samajha aura mAnyatA ke AdhAra para prAyaH vaha AcaraNa karatA hai / phalataH usakA vyavahAra bhI malina ho gayA hai| ____ Ajataka vaha, karmajanya vikRtioM ko AtmA meM Aropita kara niraMtara mithyAtva ko dRr3ha karatA rahA hai / lekina aba usI mithyAtva ko nestanAbUda karane ke lie bheda-jJAna kI rAha calane kI AvazyakatA hai / Atma-jJAna prApta karane kI atyanta AvazyakatA hai| tabhI hRdaya zuddha hogA, dRSTi pavitra hogI aura mokSa-mArga sugama bana jAegA / sadA sarvadA apane hRdaya meM nizcayanaya kI dRSTi ko akhaMDa jyoti kI taraha jyotirmaya rakhane kI nitAnta AvazyakatA hai| prastuta upadeza ko hRdayastha kara tadanusAra kadama uThAnA jarUrI hai| iSTakAdyapi hi svarNaM pItonmato yathekSate / AtmA'bhedabhramastadvad dehAdAvavivekinaH // 15 // 5 // artha : jisa taraha jisane dhatUre kA rasa piyA ho vaha IMTa-patthara vagairaha ko sonA dekhatA hai, ThIka usI taraha avivekI-jar3amati ko bhI zarIrAdi meM AtmA kA bhrama hotA hai| vivecana : dhatUre kA peya manuSya kI dRSTi meM viparyAsa paidA karatA hai| jo bhI vaha dekhatA hai, use sarvatra sonA hI sonA dikhatA hai / avidyA aviveka kA prabhAva dhatUre ke peya se kama nahIM hotA / zarIra indriya... mana... Adi meM vaha AtmA kA abheda mAnatA hai... aura use hI AtmA samajha letA hai| punaH punaH jar3a tattvoM se AtmA kI bhinnatA samajhAne ke lie anekavidha dRSTAMtoM kA AdhAra liyA jAtA hai, AtmA ke guNa alaga haiM aura jar3a-pudgala ke alaga / jar3a-pudgala mUrta haiM, rUpI haiM jabaki AtmA pUrNatayA arupI / nirAkArI hai / vyavahAranaya bhale hI zarIra ke sAtha AtmA ke ekatva ko mAnya karatA ho, lekina nizcayanaya ko yaha mAnya nahIM hai| vaha zarIra ke sAtha AtmA kI ekatA mAnya nahIM karatA / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 jJAnasAra tannizcayo na sahate yamUrto na mUrtatAm / aMzenApyavagAheta pAvakaH zItatAmiva // 35 // uSNasyAgneryathA yogAd dhRtamuSNamiti bhramaH / tathA mUrtAGgasaMbandhAdAtmA mUrta iti bhramaH // 36 // na rupaM na raso gandho na sparzo na cAkRtiH / yasya dharmo na zabdo vA tasya kA nAma mUrtatA // 37 // amUrta AtmA kyA amuka aMza meM bhI mUrtatA dhAraNa karatA hai ? kyA agni aMzamAtra bhI zItalatA dhAraNa karatI hai ? AtmA meM mUrtatA kI nirI bhramaNA hai| jisa taraha uSNa agni ke kAraNa 'ghI uSNa hai' kA bhrama hotA hai, ThIka usI taraha mUrta zarIra ke saMyoga se 'AtmA mUrta hai' kA bhrama mAtra hotA hai| jisakA dharma rUpa nahIM. rasa nahIM, gandha nahIM, sparza nahIM, AkRti nahIM, nA hI zabda hai...'aisI AtmA bhalA, mUrta kaisI aura kisa taraha ? rupa, rasa, gandha, sparza, AkRti aura zabda ye saba jar3a ke guNadharma hai, nA ki AtmA ke / taba bhalA, zarIrAdi pudgala meM AtmA kI ekatA kaise mAna leM ? vAstava meM AtmA to saccidAnanda svarUpa hai| use mUrtatA sparza taka nahIM kara sktii| indriyANi parANyAhurindriyebhyaH paraM manaH / manaso'pi para buddhiryo buddhaH paratastu saH // "indriyoM" ko 'para-anya' kahA jAtA hai, indriyoM se mana 'para' hai, mana se buddhi "para" hai aura buddhi se AtmA 'para' hai| aisI amUrta AtmA meM mUrtatA Aropita kara, ajJAnI manuSya bhava-bhramaNa meM bhaTaka jAtA hai| * pudgala dravya kA dharma mUrtatA hai aura AtmA kA guNa jJAna hai / ataH pudgaloM se Atma-dravya bhinna hai| dharmAstikAya kA dharma gatihetutA hai aura AtmA kA guNa jJAna hai, ataH dharmAstikAya se Atmadravya bhinna hai / * adharmAstikAya kA dharma sthitihetutA hai aura AtmA kA guNa jJAna hai / ataH Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 203 adharmAstastikAya se Atma-dravya bhinna hai / AkAzAstikAya kA dharma 'avakAza' hai aura AtmA kA guNa jJAna hai| ataH AkAzAstikAya se bhI Atma-dravya bhinna hai| indriya, bala, zvAsozvAsa, AyuSyAdi dravya-prANa pudgala ke hI paryAya haiM aura AtmA se bilakula bhinna haiM / ata: dravya-prANa meM AtmA kI bhrAMti varjanIya hai / AtmA dravya-prANa ke binA bhI jiMdA hai jIvita hai / jIvo jIvati na prANaivinA taireva jIvati / isa taraha zarIrAdi pudagala-dravyoM meM AtmA kI bhedabuddhi vivekazIla ko honI cAhie, yahI paramArtha hai| icchan na paramAn bhAvAn vivekAdreH patatyadhaH / paramaM bhAvamanvicchan nAviveke nimajjati // 15 // 6 // artha : paramocca bhAvoM kI icchA na rakhanevAlA jIva viveka rUpI parvata se nIce gira jAtA hai aura parama bhAva ko khojanevAlA aviveka meM kabhI nimagna nahIM hotaa| . vivecana : zuddha caitanyabhAva sarva vizuddha AtmabhAva kA anveSaNa jIva ko viveka kI sarvocya yo hI para pahu~cA detA hai| jabaki zuddha caitanyabhAva kI upekSA, viveka ke himagiri para se jIva ko gaharI khAI meM paTaka detI hai| jahA~ vivekarUpI pazuoM ke rAkSasI jabar3e meM cabA jAtA hai| viveka-girirAja kA zikhara hai apramattabhAva / girirAja ke zikhara para apramatta AtmA ko durlabha siddhiyoM kI, labdhiyoM kI prApti hotI hai, lekina vizuddha AtmabhAvayukta jIva una siddhiyoM aura labdhiyoM ke prati udAsIna hotA hai / vaha pUrNatayA anAsakta hotA hai / vAcakavara zrI umAsvAtijI ne kahA hai : sAtaddhiraseSvagurUH prAvyaddhivibhUtimasulabhAmanyai / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 jJAnasAra saktaH prazamaratisukhe na bhajati tasyAM muniH saMgam // 256 // yA sarvasukharaddhiH vismayanIyApi sAtvanagAraddheH / nAdhaMti sahastrabhArga koTizatasahastraguNitA'pi ||257|-prshmrti "vizva meM anya jIvoM ko durlabha vaisI Rddhi-labdhi kI vibhUti pAkara aura rasa-Rddhi-zAtA-gArava-rahita aNagAra bhUlakara bhI kabhI ukta labdhi ke sukha meM AsaktibhAva nahIM rakhatA / vaha to prazamarati ke sukha meM nimagna hotA hai|" _ "samasta devatAoM kI adbhuta samRddhi kI gaNanA asaMkhya bAra kI jAya phira bhI usakI tulanA muni kI AdhyAtmika-sampatti ke hajAraveM bhAga ke sAtha bhI nahIM kI jA sakatI / " viveka-bhedajJAna kI garimAmaya parvatamAlAoM para anupama sukha bikharA par3A hai aura anuttara Atma-samRddhi ke akSaya bhaNDAra bhare par3e haiM / lekina isa parvatamAlA para ArohaNa karane ke pUrva jIva ko katipaya mahattva kI bAteM dhyAna meM rakhanA atyanta Avazyaka hai| 1. dharma-dhyAna meM nimagnatA 2. bhavodvega 3. kSamApradhAnatA 4. nirabhimAna, 5. mAyArahita nirmalatA 6. tRSNAvijaya 7. zatru-mitra ke prati samabhAva 8. AtmArAma 9. tRNa-maNi ke prati samadRSTi 10. svAdhyAya-dhyAnaparAyaNatA 11. dRr3ha apramattatA 12. adhyavasAya vizuddhi 13. vRddhiMgata vizuddhi Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 14. zreSTha cAritrazuddhi 15. lezyA - vizuddhi tabhI 'apUrvakaraNa' rUpI zikhara para pahu~cA jA sakatA hai / mana meM kiyA gayA aisA dRr3ha saMkalpa ki 'mujhe viveka - girirAja para ArohaNa karanA hai' uparyukta pandraha bAtoM ko AtmasAt karane kI ananya zakti pradAna karatA hai / sAtha hI zikhara para pahu~cane ke pazcAt bhI bheda- jJAna ke apramatta bhAva ko jAgRta rakhanA hotA hai / yadi vahA~ pramAda kA avarodha upasthita ho jAe, zuddha caitanyabhAva se tanika bhI vicalita ho jAe, taba patana hue binA nahIM rahegA / 1 bheda - jJAna kI isI sarvotkRSTa bhUmikA para vipula pramANa meM karmakSaya hotA hai | AtmA sva-svabhAva meM apUrva satcidAnanda kA anubhava karatI hai, sAtha hI prazama - rati meM keli-krIr3A karatI hai / AtmanyevAtmanaH kuryAt yaH SaTakArakasaMgatim / kvAvivekajvarasyAsya, vaiSamyaM jaDamajjanAt // 15 // 7 // 205 artha: jo AtmA AtmA meM hI chaha kAraka kA sambandha prasthApita karatI hai, use bhalA jar3a - pudgala meM nimagna hone se utpanna aviveka rupI jvara kI viSamatA kaise sambhava hai ? vivecana : vyAkaraNa kI dRSTi se kAraka ke chaha prakAra hote haiM : (1) kartA (2) karma (3) karaNa (4) saMpradAna (5) apAdAna (6) AdhAra - adhikaraNa jagata meM vidyamAna saba sambandhoM kA samAveza prAyaH ina chaha kArakoM meM ho jAtA hai / ukta chaha kArakoM kA sambandha AtmA ke sAtha jor3a dene se eka Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 jJAnasAra AtmAdvaita kI duniyA kA sarjana hotA hai / jisameM AtmA kartA hai aura karma bhI AtmA hI hai| kAraNa rUpa se AtmA kA darzana hotA hai aura saMpradAna ke rUpa meM bhI AtmA kA hI darzana hotA hai ! apAdAna meM bhI AtmA nihita hai aura adhikaraNa meM bhI AtmA ! isa taraha AtmA ke atirikta anya kisI kA pratibhAsa nahIM hotA / jahA~ dekho vahA~ AtmA ! taba kaisI AtmAnanda se paripUrNa avasthA hotI hai ? pudgaloM ke sAtha rahe sambandhoM se aviveka paidA hotA hai, jo AtmA meM eka prakAra kI viSamatA kA sarjana karatA hai / lekina 'mUlaM nAsti kutaH zAkhA?' pudgala ke sAtha rahA sambandha hI tor3a diyA jAe, taba akveika kA prazna hI nahIM uThatA aura viSamatA paidA hone kA avasara hI nahIM aataa| AtmA svataMtra rUpa se jJAna-darzana meM keli krIja karatI hai ! jAnanesamajhane aura dekhane-parakhane kA kAma karatI hai ! ata: svayaM AtmA 'kartA' jJAnasahita pariNAma kA AtmA Azraya sthAna hai| ata: AtmA 'karma' hai| upabhoga ke mAdhyama se jJaptikriyA (jAnane kI kriyA) meM upakAraka hotI hai ! ata: AtmA hI 'karaNa' hai| AtmA svayaM hI zubha pariNAma kA dAnapAtra hai ! ataH AtmA 'saMpradAna' hai| vahI jJAnAdi paryAyoM meM pUrva paryAyoM ke vinaSTa hone se aura AtmA se usakA viyoga ho jAne ke kAraNa, AtmA hI 'apAdAna' hai| samasta guNa-paryAyoM ke AzrayabhUta AtmA ke asaMkhya pradeza rUpI kSetra hone kI vajaha se AtmA hI 'adhikaraNa' hai / AtmaciMtana kI aisI anamola dRSTi khola dI gayI hai, ki jisameM AtmA AtmA ke hI pradeza meM nizciMta hokara paribhramaNa karatI rahe / jaGa-pudgaloM ke sAtha kA sambandha vicchinna ho jAe aura AtmA ke sAtha aTUTa bandhana meM jur3a jaae| kartRtva AtmapariNAma kA dikhAyI de aura kArya Atma-guNoM kI niSpatti kA ! sahAyaka bhI AtmA aura saMyoga-viyoga bhI AtmA ke paryAyoM meM dikhAyI de / sAtha hI sabakA AdhAra bhI AtmA hI lage ! basa, isakA hI nAma hai viveka / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 207 jaba taka isa viveka kA abhAva hotA hai taba taka jar3a-pudgaloM ke kartA ke rupa meM AtmA kA bhAsa hotA hai| kAryarupa jar3a-pudgala dikhAyI dete haiM / karuNarupa jar3a-indriyA~ aura mana, evaM saMpradAna, apAdAna, adhikaraNa ke rUpa meM bhI jar3a-pudgala hI dikhAyI dete haiM / AtmA aura pudgaloM ke abheda kI kalpanA para hI samasta sambandha kAyama kie jAte haiM / ata: sArI duniyA viSamatAoM se paripUrNa najara AtI hai| viSamatAoM se paripUrNa vizva ko dekhanevAlA bhI viSamatA se ghira jAtA hai / jar3a-cetana ke abheda kA aviveka ananta yAtanAoM se yukta saMsAra meM jIva ko gumarAha aura bhaTakate rahane ke lie prerita kara detA hai| tAtparya yaha hai ki jagata meM jo nAte-rizte hote haiM, una sabakA AtmA ke sAtha viniyoga kara denA cAhie / AtmA, AtmaguNa aura AtmA ke paryAyoM kI sRSTi meM, unameM paraspara rahe sambandha aura riztoM ko bhalI-bhA~ti samajhanA cAhiye ! tabhI bheda-jJAna adhikAdhika dRr3ha hotA hai| saMyamAtra vivekana zANonottejitaM muneH / dhRtidhArolbaNaM karmazatrucchedakSama bhavet // 15 // 8 // artha : vivekarUpI sAna para atyanta tIkSNa kiyA huA aura saMtoSa rUpI dhAra se ugra, muni kA saMyamarUpI zastra, karmarUpI zatru kA nAza karane meM samartha hotA hai| vivecana : karma-zatru ke ucchedana hetu zastra cAhie nA ? vaha zastra tIkSNa / nukIlA honA cAhie / zastra kI dhAra ko tIkSNa karane ke lie sAna bhI jarurI hai / yahA~ zastra aura sAna, donoM batAe gae haiN| saMyama ke zastra kI saMtoSarupI dhAra ko vivekarupI sAna para tIkSNa kro| tIkSNa dhAravAle zastrAstroM se sajja hokara zatru para TUTa par3o aura usakA ucchedana kara vijayazrI hAsila kara lo / karma kSaya karane hetu yahA~ tIna bAtoM kA nirdeza kiyA gayA hai : * saMyama * saMtoSa * viveka Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jJAnasAra yadi saMyama ke zastra ko bheda -jJAna se tIkSNa banAyA jAya to karmazatru kA vinAza karane meM vaha samartha siddha hogA / parama saMyamI mahAtmA khaMdhaka muni ke samakSa jaba camar3I chilavAne kA prasaMga AyA, taba munirAja ne apUrva dhairya dhAraNa kara saMyamazAstra kI dhRtidhAra ko viveka rupI sAna para car3hA diyA / rAjasevaka bar3I krUratA se muni kI camaDI chilane lage aura idhara ve muni svayaM saMyama - zastra se karma kI khAla utArane meM tallIna ho gae / arthAt zarIra aura AtmA ke bhedajJAna kI pariNati ne maraNAMta upasarga meM bhI dhRti ko barAbara TikAye rakha, saMyama - vRtti ko abhaMga rakhA / phalataH kSaNArdha meM hI anaMta karmoM kA kSaya ho gayA aura AtmA pudgala - niyaMtraNoM se mukta ho gayI / zarIra para kI camar3I utaratI ho, asahya vedanA aura kaSTa hotA ho, khUna ke phavvAre phUTa rahe hoM, phira bhI jarA sI halacala nahIM, kataI asaMyama nahIM, tanika bhI adhRti kI bhAvanA nahIM ! yaha kaise sambhava hai ? itanI sahanazIlatA, dhairya aura dRr3ha mana ! isake pIche kaisI adbhuta zakti kAma kara rahI hogI ? kauna sA rahasya chipA hogA ? yaha prazna uThanA svAbhivaka hai / jAnate ho vaha adbhuta zakti aura rahasya kyA thA ? vaha thA bhedajJAna ! apUrva viveka zakti | zarIra se AtmA kI bhinnatA isa taraha samajha meM A jAnI cAhiye aura phalasvarupa usakI vAsanA isa taraha bana jAnI cAhie ki zarIra kI vedanA, pIr3A, vyAdhi, rogAdi vikRtiyA~ hamAre dhRti-bhAva ko vicalita karane meM samartha na hoM ! hameM saMyamabhAva se jarA bhI calita na kara skeN| bhale hI phira hama para talavAra kA vAra ho yA chUre kA prahAra ho / cAhe koI 'sTenagana' kI goliyoM se zarIra ko chalanI - chalanI kara deM / zarIra... AtmA ke bheda - jJAna kI bhAvanA agara jAgRta ho gayI hai to phira hama meM aghRti aura asaMyama kI bhAvanA kataI paidA nahIM hogii| I jhAMjhariyA munivara para talavAra kA prahAra kiyA gayA, khaMdhakasUrijI ke pA~ca sau ziSyoM ko kolhU meM pIlA gayA, gajasukumAla muni ke sira para aMgAroM se bharA miTTI kA pAtra rakhA gayA, are ! ayavantI - sukumAra munivara ke zarIra ko siyAranI ne phAr3a khAyA, phira bhI ina mahAtmAoM ne isakA kiMcit bhI virodha yA pratikAra na kiyA, balki adbhuta dhairya, sthiratA, apramattatA kA paricaya dete hue, dharmadhyAna aura zukladhyAna meM lIna rahe, mokSa - mArga kI aMtima maMjila pAra Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka 209 kara gaye / ina saba ghaTanAoM ke pIche koI adRzya zakti athavA rahasya hai, to vahI bheda - jJAna aura viveka hai / yadi bhedajJAna kA abhyAsa, ciMtana, manana aura prayoga jIvana meM niraMtara cAlu rahegA, tabhI mRtyu ke samaya vaha (bhedajJAna) hamArI rakSA karegA ! bhedajJAna kevala bAtoM meM na ho, vyavahAra meM bhI honA Avazyaka hai / satata ciMtana aura manana dvArA use AtmasAt karanA cAhiye / phalasvarupa, jIvana ke vividha prasaMgoM meM zArIrikaArthika-pArivArika saMkaTa kAla meM vaha hamArI surakSA karegA / hamArI dhRti aura saMyama ko tIkSNa zastra kA rupa pradAna kara anantAnaMta karmoM kA kSaya karegA / jIva mAtra ko aise bheda - jJAna kA zAzvata viveka prApta ho... / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. madhyasthatA tuma kisI eka vicAradhArA ke AgrahI mata bano / balki madhyastha bano kutarka aura kuvicAroM kA sarvathA tyAga karo / yaha tabhI sambhava hai, jaba tumhArI rAga-dveSayukta vRtti zithila ho gayI ho aura tuma antarAtma-bhAva meM AkaNTha DUba gaye ho, pUrI taraha nimagna ho gaye ho / 'vibhinnA api panthAnaH samudraM saritAmiva' . granthakAra maharSi ne kaisI utkRSTa bAta kahI hai ! nadiyA~ bhale hI vividha mArgoM se, pradezoM se pravAhita hotI hoM, lekina anta meM samudra meM hI jAkara milatI haiN| ThIka usI taraha, saMsAra meM rahe madhyastha puruSoM ke mArga bhale hI alaga-alaga hoM, lekina AkhirakAra vaha saba akSaya paramAtma-svarUpa meM vilIna ho jAte haiN| madhyastha-bhAva ko pAne ke lie ina ATha zlokoM kA bAra-bAra maMthana karanA Avazyaka hai| sthIyatAmanupAlambhaM madhyasthenAntarAtmanA / kutarkakarkarakSapaistyajyatAM bAlacApalam // 16 // 1 // artha : zuddha Antarika pariNAma se madhyastha ho kara, upAlaMbha nahIM Aye isa taraha raho / kutarkarUpa kaMkara phekanerUpa bAlyAvasthA kI caMcalatA kA tyAga karo / vivecana : AtmasvabhAva meM nimagna rahanA, na kisI ke prati rAga, nA hi dveSa, yahI madhyasthatA hai / isa taraha madhyasthatA kI adhikArI hamArI antarAtmA bane, yaha pUrNa saubhAgya kI bAta hai / sacamuca, jIvana kA vAstavika Ananda Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 211 harSollAsa isI madhyastha-dRSTi meM samAyA huA hai / jar3a-cetana dravyoM ke prati rAgadveSa karane se aura vikRta Ananda se mana bahirmukha banatA hai, bhavAbhinandI banatA hai| taduparAnta rAga-dveSayukta bAhyAtmA apane kutsita kAryoM ko prAmANika siddha karane ke lie bAlasulabha krIr3A kI taraha kutarka kA AdhAra letA hai / phalasvarUpa aise jIvoM ko nAnAvidha ulAhanAoM kA sAmanA karanA par3atA hai| loka niMdA kA bhoga bananA bar3atA hai... / ___ madhyasthatA ko siddha karane ke lie nimnAMkita bAtoM kA pAlana karanA par3atA hai : rAga aura dveSa kA tyAga, antarAtma-bhAva kI sAdhanA, kutarka kA tyAga ina tIna bAtoM ko jIvana meM AtmasAt karanI cAhie ! rAga-dveSa ke parityAga hetu hameM unakI pUrvabhUmikA kA samucita mUlyAMkana kara vicAra karanA cAhie / prAkRta manuSya meM rAga-dveSa kI jo pracuratA dikhAyI detI hai, usake pIche do tattva kAma kara rahe haiM : sukhAsakti aura bhogopabhoga kI pravRtti / jaba use sukha milatA hai aura vAsanA-pUrti yatheSTa mAtrA meM hotI hai, taba vaha rAgI banatA hai| lekina jaba sukha nahIM milatA aura vAsanApUrti nahIM hotI taba vaha dveSI banatA hai| aisI hAlata meM jar3a-cetana donoM ke prati usake mana meM asIma rAga aura anahada dveSa niraMtara uphanatA rahatA hai / isa taraha rAgI aura dveSI aisA prAkRta manuSya sukha saMpadA aura kAma-vAsanA kA pakSapAtI banatA hai aura usake vazIbhUta hokara nAnA prakAra ke niMdanIya kArya karatA bhaTakatA rahatA hai ! taTastha puruSa indriya-janya sukhoM ke prati virakta aura bhogopabhoga vRtti se vimukha hotA hai| vaha sukha-bhoga kA kabhI pakSaghara nahIM hotA ! phalataH vaha sukha-bhogajanya rAga-dveSa se sarvathA para hotA hai / lekina isakA artha yaha nahIM ki vaha pUrNarUpa se rAga-dveSa se mukta ho jAtA hai / virakta bana jAne ke bAvajUda bhI usameM rahe asat tattvoM ke prati anurAga aura sat tattvoM ke prati dveSa, use Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 jJAnasAra taTastha nahIM hone dete / ataH asat tattva ko sat aura sat tattva ko asat siddha karane ke lie rAta-dina prayatna karatA rahatA hai / isake lie vaha kutarka aura dalIloM kA Azraya letA hai / taba phira taTasthatA kaisI ? ___ kyA jamAli meM sukha ke prati virakti aura kAma-vAsanA ke prati udAsInatA nahIM thI ? avazya thI, lekina phira bhI vaha rAga-dveSa se alipta na raha sakA / kyoMki vaha asat tattvoM ke prati rAga aura sat tattvoM ke prati dveSa se Upara na uTha sakA / use na jAne kitane logoM ke upAlambha aura loka-niMdA kA bhoga bananA par3A ! khuda bhagavAna mahAvIra kA ulAhanA bhI usako sunanA pdd'aa| jIvana-saMginI AryA priyadarzanA ne usakA tyAga kiyA / hajAroM ziSyoM ne use choDa diyA ! are, use sare-Ama apamAna, ghRNA aura badanAmI jhelanI par3I ! phira bhI vaha taTastha na bana sakA so na bana sakA ! asat tattva ko sat siddha karane ke lie usane asaMkhya kaMkara uchAle, yahA~ taka ki usakI varSA hI kara dI aura dIrgha kAla taka asat tattvoM kA kaTTara pakSaghara banA rahA ! jabaki kumbhakAra-zrAvaka Dhaka ke kAraNa AryA priyadarzanA taTasthatA prApta kara gayI ! usane kutarka kA tyAga kiyA ! mahAvIra deva ke pAsa pahu~ca gayI aura saMyamArAdhanA karatI huI, rAga-dveSa se mukta ho parama madhyastha bhAva meM sthira ho gayI ! isIlie kahA gayA hai ki jaba taka karmajanya bhAvoM ke prati tIvra Asakti hai, taba taka taTasthatA kosoM dUra hai| apanI AtmA ke svAbhAvika guNoM meM ramaNatA / nimagnatA yahI vAstavika madhyasthatA hai / svabhAva kA parityAga yahI saba se bar3A upAlambha ! ulAhanA hai / ina saba bAtoM kA tAtparya yaha hai ki rAgadveSa se pare rahane ke lie kutarka kA tyAga karanA cAhie ! manovatso yuktigavIM madhyasthasyAnudhAvati ! tAmAkarSati pucchena tucchAgrahamanaH kapiH // 16 // 2 // artha : madhyastha puruSa kA mana rupI bachar3A yuktirupI gAya ke pIche dauDatA hai, jabaki dIna-hIna vRttivAle puruSa kA manarUpI baMdara yukti rupI gAya kI pUMcha pakaDa kara pIche khiMcatA hai ! Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 vivecana : madhyastha puruSa kA mana bachar3A hai aura yukti gAya hai ! bachar3A gAya ke pIche daur3atA hai / madhyasthatA mithyAgrahI puruSa kA mana baMdara jaisA hai| vaha hamezA yuktirUpI gAya kI pU~cha pakaDa kara use pIche khIMcatA hai / madhyastha- vRttivAlA vyakti nityaprati yukti kI aura AkarSita hotA hai, jabaki durAgrahI use (yukti ko ) apanI ora khiMcatA hai / apanI mAnyatA, vicAradhArA kI ora yukti ko jor3a-tor3a kara mor3a detA hai / zrI hAribhadrI - aSTaka meM kahA gayA hai : 1 ' AgrahI bata ninISati yuktiM tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti nivezam ' // " AgrahI puruSa kI jaisI apanI samajha, buddhi (mati) hotI hai, vaha yukti ko usI ora mor3a letA hai / yaha usakA lakSaNa hai, jabaki pakSapAtarahita vyakti jahA~ yukti hogI, usa ora buddhi ko mor3atA hai ! kyoMki pakSa, guTa, saMpradAya, gaccha athavA paMthavizeSa kA Agraha - pakSapAta dimAga meM kisI yukti ko praveza hI nahIM karane detA ! yuktihIna svapakSa kI bAtoM kA durAgraha manuSya ko lAkha cAhane para bhI madhyastha nahIM hone detA / are vaha to yahA~ taka socatA rahatA hai ki 'yadi maiM anya paMtha saMpradAya, yA gaccha kI sayuktika bAteM sunU~gA aura mujhe ja~ca gayI to merA samakita calA jAegA, phalataH meM samakitavihIna bana jAU~gA / ' kisI bhI yukti kI yathArthatA kA parikSaNa karane kI samajha hama meM avazya honI cAhie / tarka do prakAra ke hote haiM : sutarka aura kutarka ! sutarka kise kahA jAe aura kutarka kise, yaha samajhane kI sUkSma buddhi hamameM honA jarUrI hai / I isa bhUtala para jo jo mata, paMtha, saMpradAya athavA gacchoM kA prAdurbhAva huA hai, vaha kisI na kisI tarka ke sahAre huA hai / apane kisI vicAra yA mAnyatA ke poSaka aise tarka aura udAharaNa mila jAne para ekAdha paMtha athavA saMpradAya kA janma hotA hai aura usa yukti aura udAharaNoM kI yathArthatA - ayathArthatA kA sahI Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jJAnasAra mUlyAMkana karane meM asamartha jIva usa paMtha yA mata meM zAmila ho jAtA hai| lekina sirpha kutarka ke AdhAra para sthita kapola kalpita mata-matAMtara, paMtha aura saMpradAya varSA Rtu meM janme kukuramutte kI taraha alpa jIvI siddha hote haiM ! athavA ajJAna aura matimaMda jIvoM ke kSetra meM vaha paMtha yA saMpradAya phala-phUla kara vRkSa kA rUpa dhAraNa kara letA hai ! sIdhA-sAdA jIva, kutarka ko hI sutarka samajhakara nAdAnI meM usakI ora AkarSita ho jAtA hai| jabaki kabhI-kabhI sutarka ko kutarka samajha usase kosoM dUra nikala jAtA hai / sutarka ko sutarka aura kutarka ko kutarka samajhane kI kSamatA rakhanevAlA manuSya hI madhyastha-dRSTi prApta kara sakatA hai / yathArtha vastu-svarUpa kI jAnakArI hAsila karane hetu yukti kA AdhAra lenA atyanta Avazyaka hai / ThIka usI taraha yukti ko yathArtha rUpa meM samajhane ke lie usakI paribhASA ko samajhanA jarUrI hai| varnA mithyA bhrama kI bhUla bhulaiyA meM bhaTakate dera nahIM lagatI / jAnate ho, zivabhUti kI kaisI durdazA huI ? rathavIra- pura nAmaka nagara meM sthita AcAryazrI AryakRSNa kA parama bhakta aura ananya ziSya zivabhUti, matibhraSTa ho gayA / AcAryazrI dvArA vivecita 'jinakalpa' ke zAstrIya vivecana ko vaha apanI kalpanA kI ur3Ana para ur3A le gayA / AcArya zrI ne apane ziSya ko bhrama ke cakravyUha meM pha~sane se bacAne het 'jinakalpa' kA yathArtha vivecana karane ke lAkha prayatna kiye ! akATya tarka dekara use samajhAne kA prayatna kiyA / lekina saba vyartha gayA ! zivabhUti ke mana:kapi ne yukti rUpa gAya kI pUMcha pakaDa,. harabAra apanI aura khIMcane kA prayatna kiyA ! yahA~ taka ki svayaM vastratyAga kara diyA ! vastrahIna nagara meM sare Ama nikala par3A aura jo bhI tarka usako apane mata ke poSaka pratIta hue, anukUla lage, unheM grahaNa kara ekAMgI bana gayA / yaha saba karate hue usane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA vicAra nahIM kiyA / usane utsarga aura apavAda kA vicAra nahIM kiyA / vaha apane mata kA aisA durAgrahI bana gayA ki sApekSavAda kA bhI vicAra nahIM kiyA / 'vastradhArI mokSa nahIM pA sakatA,' isI eka haThAgraha ke kAraNa vaha yathArtha vastu svarUpa ke bodha se sarvathA vaMcita raha gayA / matalaba, hamezA Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 215 yukti ko parakha kara usakA anusaraNa karate raho / *nayeSu svArthasatyeSu mogheSu paracAlane / samazIlaM manoyasya sa madhyastho mahAmuniH // 16 // 3 // artha : apane-apane abhiprAya meM sacce aura anya nayoM ke vaktavya kA nirAkaraNa karane meM sarvathA niSphala nayoM meM jinakA mana sama-svabhAvI hai, aise munivara bAkaI meM madhyastha haiN| vivecana : pratyeka naya apane-Apa meM satya hotA hai, vAstavika hotA hai, lekina jaba vaha eka-dUsare ke dRSTibindu kA khaNDana karate haiM taba asatya hote haiN| 'svAbhipretenaiva dharmeNAvadhAraNapUrvakaM vastu paricchetumabhipreti sa nayaH / jisakA abhiprAya, apane abhilaSita dharma ke nirNayapUrvaka vastu kA jJAna pAne kA hai, use naya kahA jAtA hai / jaba eka naya kisI vastu ke sAmAnya aMza kA pratipAdana kara, vastu ko usa svarupa meM dekhane / samajhane kA Agraha rakhatA hai aura dUsarA naya vastu ke vizeSa aMza kA pratipAdana kara use usa svarUpa meM jAnane kI ceSTA karatA hai, taba jo manuSya madhyastha nahIM hai, vaha kisI eka naya kI yukti ko satya mAna, dUsare naya ke vaktavya ko asatya karAra de baiThatA hai| phalataH vaha eka naya kA pakSaghara bana jAtA hai| lekina madhyastha-vRttivAlA, samabhAvavAlA muni sabhI nayoM ko sApekSa mAnatA hai| matalaba yaha ki vaha pratyeka naya ke vaktavya kA sApekSadRSTi se mUlyAMkana karatA hai| ata: vaha bhUlakara bhI kabhI aisA vidhAna nahIM karatA ki 'yaha naya satya hai aura vaha naya asatya hai|' niyaniyavayaNijjasaccA, savva nayA paraviyAlage mohA / te pUNa Na diTThasamazro vibhayai sacce va alie vA' // 28 // - sammatitarka nayavAda : pariziSTa dekhie Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 jJAnasAra sarva naya apane-apane vaktavya meM satya haiM, sahI haiM / parantu dUsare naya ke vaktavya kA khaNDana karate samaya galata haiM / mithyA haiM / anekAnta-siddhAnta ke jJAtA puruSa, ukta nayoM kA kabhI 'yaha naya satya hai aura vaha naya asatya hai, aisA vibhAga nahIM karate / ' yadi hama pAramArthika dRSTi se vicAra kareM to jo naya, nayAntara sApekSa hotA hai, vaha vastu ke ekAdha aMza ko nahIM, apitu sampUrNa vastu ko hI grahaNa karatA hai| ata: vaha "naya" nahIM balki "pramANa" bana jAtA hai| naya vaha hai jo nayAntara-nirapekSa hotA hai / arthAt anya nayoM ke vaktavya se nirapekSa apane abhiprAya kA vaktavya karanevAlA 'naya' kahalAtA hai aura isIlie naya mithyAdRSTi hI hotA hai| tabhI zAstroM meM kahA gayA hai, 'savve nayA micchAvAiNo' sabhI naya mithyAvAdI haiM / zrI malayagirisUrIzvarajI ne 'zrI AvazyakasUtra' meM kahA hai : 'nayavAda mithyAvAda hai / ataH jinapravacana kA rahasya jAnanevAle vivekazIla puruSa mithyAvAda kA parihAra karane hetu jo bhI boleM usameM 'syAt' pada kA prayoga karate hue boleM / anajAna meM bhI kabhI syAtkAra rahita na boleN| hAlAMki Ama taura se dekhA gayA hai ki lokavyavahAra meM sarvatra sarvadA pratyakSa rUpa meM 'syAt' pada kA prayoga nahIM kiyA jAtA / phira bhI parokSarupa meM usake prayoga ko mana hI mana samajha lenA cAhie / madhyastha vRttivAle mahAmuni, pratyeka naya meM nihita usake vAstavika abhiprAya ko bhalI-bhAMti samajhate haiM aura tabhI ve use usa rupa meM satya mAnate haiM / 'prastuta abhiprAya ke kAraNa isa naya kA vaktavya satya hai|' isa taraha ve kisI naya ke vaktavya ko mithyA nahIM mAnate ! vastu eka hai, lekina pratyeka naya isakA vivecana / vaktavya apane apane DhaMga se karatA hai| udAharaNArtha hAthI aura sAta andhe ! eka kahatA hai "hAthI khaMbhe jaisA hai|" dUsarA kahatA hai hAthI sUpar3e jaisA hai|" tIsarA kahatA hai hAthI rasse jaisA hai| cauthA kahatA hai "hAthI Dhola jaisA hai" pA~cavA kahatA hai "hAthI ajagara jaisA hai / " chaThA kahatA hai "hAthI lakar3I jaisA hai" aura sAtavAM sabako jhUThA karAra de, kahatA hai "hAthI ghar3e jaisA hai|" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 sAtoM andhoM kI bAta aura paraspara ho rahe vAda-vivAda ko samIpa hI khar3A eka sajjana cupacApa suna rahA hai| kyA vaha kisI ke prati pakSapAta karegA / kisI kA pakSaghara bana kara kyA yoM kahegA : "amuka sahI kaha rahA hai aura amuka jhUTha bola rahA hai ?" tanika socie, apane dimAga ko kasie, kyA vaha yoM kaha sakegA ? nahIM, hargija nahIM kahegA / apitu madhyastha bhAva se kahegA to yaha kahegA "bhAiyoM, tuma saba apane-apane vicAra, mata ke anusAra saca kaha rahe ho / kyoMki tumhAre hAtha meM hAthI kA jo avayava AyA, usIkA tuma apane-apane hisAba se varNana kara rahe ho ! lekina tuma sabhI ke kathana kA sAmUhika rupa hai hAthI !' : 1 madhyasthatA svasvakarmakRtAvezaH svasvakarmabhujo narAH / na rAgaM nApi ca dveSaM madhyasthasteSu gacchati // 16 // 4 // artha : jinhoMne apane-apane karmoM kA Agraha kiyA hai, vaise apane apane karmo ko bhoganevAle manuSya haiM ! isameM madhyastha puruSa rAga nahIM karatA hai / vivecana: rAga-dveSa kI zithilatA - svarupa madhyastha dRSTi prApta karane ke lie jagat ke jar3a-cetana dravyoM ko aura unake paryAyoM ko sahI rupa meM dekhanA cAhie / yadi pratyeka paristhiti ko, hara eka prasaMga ko aura eka eka kArya ko yathArtha svarUpa meM dekhA jAe, yAnI usake kArya-kAraNa bhAva ko samajhA jAe to ni:saMdeha rAga-dveSa kI utpatti nahIM hogI / isa dRSTi se kevalajJAna ke sAtha vItarAgatA kA sambandha yathArtha hai / kevalajJAna meM vizva ke pratyeka dravya... paryAya, saMyoga, paristhiti aura hara kArya, yathArtha svarupa meM vAstavika kArya-kAraNabhAva ke rupa meM dikhAyI detA hai / phalataH, rAga-dveSa kA prazna hI nahIM utthtaa| tAtparya yahI hai ki jaise-jaise vizva ke padArthoM kA yathArtha-darzana hotA jAyegA, vaise-vaise rAga-dveSa kSINa hote jAe~ge / rAga-dveSa kI tIvratA meM yathArtha-darzana honA azakya hai / vAstava meM rAga-dveSa kI utpatti vizva ke aspaSTa evaM auMdhe darzana se hotI hai / yahA~ para saMsArI jIvoM ke prati dekhane kA eka aisA yathArtha dRSTikoNa apanAyA gayA hai ki rAga-dveSa naSTa hue binA koI cArA nahIM / jisa jIva ke prati Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jJAnasAra jina-jina kArya, saMyoga aura paristhiti ke sandarbha meM rAga dveSa utpanna hote haiM, vaha kArya, saMyoga aura paristhiti vagairaha, usa jIva ke pUrvakRta karmoM ke kAraNa hote haiM / karmoM ko upArjita karanevAlA vaha jIva hai aura unako rote-ha~sate, cIkhate bhoganevAlA bhI vaha khuda hai 1 jaba hama anya jIvoM kI aisI kisI pravRtti ke sAtha apane Apako jor3a dete haiM, taba rAga-dveSa kA janma hotA hai / anya jIvoM ke samagra jIvana aura vyaktitva ke pIche usake karma hI kAraNa haiM / upAdAna kAraNa usakI AtmA hai aura nimitta kAraNa usake apane hI karma haiM / yadi yaha vAstavikatA hamAre gale utara jAe taba rAga-dveSa paidA hone kA koi prayojana hI nahIM rahatA / kisI eka naya ke AgrahI manuSya ke prati bhI hameM yahI dRSTikoNa apanAnA cAhie | 'mithyAtva - mohanIya' karma kA phala yaha bicArA bhoga rahA hai / karmabandhana khuda karatA hai aura khuda hI use bhogatA hai / ataH hameM bhalA kyoM kara rAga-dveSa karanA cAhie ? adhamAdhama vyakti ke prati bhI sadA yahI dRSTi apanAnI cAhie ki 'becArA na jAne kina janmoM kA pApa bhoga rahA hai ? yaha saMsAra hI aisA hai / pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAja ne 'adhyAtmasAra' meM kahA hai / 'nindyo na ko'pi loke pApiSTheSvapi bhavasthitizcintyA / ' "vizva meM kisI kI niMdA na karo / pApI vyakti bhI niMdanIya nahIM hai| bhavasthiti kA hamezA vicAra karo / " pUjyapAda zrI kA 'bhavasthiti' ciMtana kA Adeza sacamuca sundara hai / bhavasthiti kA ciMtana arthAt caturgatiyukta saMsAra meM niraMtara cala rahe pratyeka jar3acetana dravya ke paryAyoM ke parivartana kA yathArtha - ciMtana / sAtha hI vizuddha Atmadravya kA bhI satata ciMtana karanA cAhie / ' stutyA smayo na kAryaH kopo'pi ca nindayA janaiH / yadi koi hamArI stuti karatA hai to svayaM apane karma se prerita hokara karatA hai / hama bhalA usameM anurAga kyoM kareM ? ThIka usI taraha, agara koI niMdA 1 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 219 karatA hai, to vaha bhI apane karma se prerita hokara / usake prati dveSa kyoM rakheM ? hameM to sirpha yaha tattvajJAna prApta karanA cAhie ki jIvoM para kina karmoM kA kaisA prabhAva par3atA hai, kisa-kisa kArya ke pIche kauna se karma kAryarata haiM ?' isase madhyastha dRSTi kA vikAsa avazya hotA hai| lekina prastuta dRSTikoNa to anya jaGa-cetana dravyoM kI tarapha apanAnA hai| manaH syAd vyApRtaM yAvat paradoSaguNagrahe / kArya vyagraM varaM tAvan madhyasthenAtmabhAvane // 16 // 5 // artha : jaba taka mana parAye doSa aura guNagrahaNa karane meM pravartita hai, taba taka madhyastha puruSa ko apanA mana Atma-dhyAna meM anurakta karanA zreSTha hai / vivecana : pas-dravya ke guNa-doSoM kA vicAra karane kI AvazyakatA hI kyA hai ? aise guNa-doSa ke vicAra se hI mana rAgI aura dveSI hotA hai| rAgIdveSI mana samabhAva kA AsvAda nahIM le sakatA / kisI bhI hAlata meM apane mana ko para-dravya kI ora AkarSita hI nahIM hone denA cAhie / mana ko AtmasvarUpa meM nimagna karane se vaha bhUla kara bhI para-dravya kI ora nahIM bhaTakatA! hameM Atma-svarUpa meM anuraktatA kA vyavahArika mArga khoja nikAlanA cAhie / jise sAdhaka AtmA prayoga meM lA sakeM aura AtmAnubhava kA AMzika svAda bhI cakha skeN| sadAgamoM kA adhyayana-ciMtana, parizIlana, anityAdi bhAvanAoM kA manana (bhAvana), AtmA ke svAbhAvika-vaibhAvika svarupa kA ciMtana, naya-nikSepa aura syAdvAdazailI kA paThana-pAThana, AvaraNarahita AtmA ke svarupa kA dhyAna, AtmabhAva meM tallIna sAdhuoM kA samAgama-sevA aura samyagjJAna kI prApti, anubhava jJAna kI prApti, sva-kartavyoM ke prati niSThA aura sarvatra aucitya kA pAlana, ye haiM AtmabhAva meM tallIna hone ke vividha upAya / inakA avalambana lekara mana ko samAdhistha kiyA jA sakatA hai ! anavarata abhyAsa ke kAraNa samAdhi meM tanmayatA siddha ho sakatI hai| phira bhI kabhI-kabhAra mana para-dravya ke prati AkarSita hone kI sambhAvanA hai| aise prasaMga para para-padArthoM ko dekhane kI viziSTa dRSTi kA AdhAra Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 jJAnasAra lenA cAhie / jIvoM ke prati maitrI, pramoda, karuNA aura madhyastha dRSTi rakhanA paramAvazyaka hai| jabaki jar3a-padArtha ke sambandha meM anityAdi bhAvoM kA Azraya lenA cAhie / isa taraha madhyasthatA ko barakarAra rakhI jAe, tabhI mana prazama kA sukhAnubhava kara sakatA hai| parAye guNa-doSa dekhane kI becainI kA anubhava kie binA aisI gaMdI Adata se mukta honA sarala nahIM hai / parAye guNa-dekhane kI gaMdI Adata par3a gayI hai, jisase dRSTi madhyastha ho hI nahIM sakatI / phala-svarUpa niSkAraNa hI mana kisI kA pakSapAtI aura kisI kA kaTTara duzmana banakara raha jAtA hai / kisI kA anurAgI to kisI kA dveSI ! isase mana ko duHkha hotA hai so bAta nahIM, balki isameM bhI use eka prakAra kA anokhA Ananda milatA hai ! vaha apanA kartavya samajha baiThatA hai aura khAsiyata yaha hai ki isake bAvajUda bhI vaha apane Apako munidharma kA ananya ArAdhaka samajhatA hai ! prAyaH pratyeka jIva meM cetana-dravya ke doSa aura jar3a-dravya ke guNa dekhane kI Adata hotI hai / vaha cetana (jIva) ke doSa dekha usake prati dveSa rakhatA hai aura jar3a ke guNa dekha usakA anurAga karatA hai| jar3a mAdhyama se jIva ke prati bhI vaha rAga-dveSa se grasta banatA hai taduparAMta bhI yaha nahIM samajha pAtA ki vaha koI gaMbhIra bhUla kara rahA hai / vaha to sirpha guNa-dveSa dekhane ke haThAgraha ko mana meM saMjoye rakhatA hai aura vividha yuktiyoM se use puSTa karatA rahatA hai / ___ isa taraha asat tattvoM kA Agraha bhI dUsaroM ke guNadoSa dekhane ke lie nirantara prerita karatA hai| apanI sthUla buddhi kI samajha meM na Ane ke kAraNa vaha mokSamArga ko bhI guNa-doSa kI dRSTi se dekhatA hai ! phalataH rAga-dveSa se grasita ho jAtA hai / ina sabhI viSamatAoM se mukta hone kA rAjamArga hai : 'sadA sarvadA AtmabhAva meM tanmaya honA aura parAyI paMcAyata ko tilAMjali denA / ' 'sva' ke prati ekAgracita honA / jaba taka 'para' kA vicAra dilo-dimAga meM rAga-dveSa kI holI sulagAtA ho tabataka 'sva' meM lIna honA sabhI dRSTi se zreyaskara hai| 'jaba taka 'para' kA vicAra mujhe rAgI-dveSI aura pakSapAtI banAtA hai, taba taka meM apanI Atma-sAdhanA... AtmabhAva meM tallIna rhuuNgaa|' aisA mana hI mana Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 221 dRr3ha saMkalpa kara, jIvana jIne kA prayAsa kiyA jAe to ni:saMdeha madhyasthadRSTi ke paTa khula jAe~ge aura samabhAva kA manabhAvana saMvedana pA sakeMge / vibhinnA api panthAnaH samudraM saritAmiva ! madhyasthAnAM paraM brahma prApnuvantyekamakSayam // 16 // 6 // artha : madhyastho (taTastha) ke vibhinna bhI mArga, eka hI akSaya, utkRSTa paramAtma-svarupa meM milate haiM ! jisa taraha nadiyoM ke alaga-alaga pravAha samudra meM milate haiM ! vivecana : nadiyoM ke pravAha bhinna-bhinna hote haiM / nadiyA~ alaga-alaga mArgoM se pravAhita hotI haiM, lekina AkhirakAra usake vibhinna pravAha eka hI samudra meM A milate haiM, vaha samudra se ekAkAra ho jAte haiN| yaha eka aisA udAharaNa hai ki yadi isake rahasya ko samajhA jAe, gaharAyI se isa para vicAra kiyA jAe to sabhI jIvoM ke prati aTUTa mitratA evaM sadbhAva prasthApita hote dera nahIM lagatI / koI nadI uttara meM bahatI hai, to koI nadI dakSiNAMcala ko apane pravAha se phaladrupa banAtI hai, to koI pUrvAMcala ko siMcate hue upajAU bhUpradeza ke rUpa meM parivartita karatI hai / to kisI nadI kA pravAha pazcima kinAre ko hariyAlI aura ghanI vanarAzi se suzobhita karatA, samudra kI ora baDhatA rahatA hai| isa taraha bhinna-bhinna mArga aura vividha pradezoM meM nadiyA~ pravAhita hote hue bhI unakI gati samudra kI ora hotI hai| sambhava hai, kisI nadI kA paTa vizAla hotA hai to kisI kA sImita, kisIkI gaharAyI vizeSa hotI hai, to kisIkI sAmAnya ! kisI kA pravAha tIvra hotA hai to kisIkA maMda ! lekina una sabakI maMjila eka hotI hai aura vaha hai atala, athAha samudra kI manabhAvana goda ! ve apane astitva ko bhulA kara samudra meM pUrNarUpa se ekAkAra ho jAtI haiM / ThIka usI taraha samasta sAdhanAoM meM, ArAdhanAoM meM, unakI paddhati meM bhale hI vibhinnatA hoM, lekina AkhirakAra ve sabhI mokSa-mArga kI ora jIva ko gatizIla banAtI haiM / phira bhale hI vaha apuna-baMdhaka, mArgAbhimukha, samakitadhArI, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jJAnasAra I dezavirati athavA sarvavirati kyoM na hoM / kyoMki ve saba paramabrahma kI ora gatizIla haiM / phalasvarUpa, kisI ke prati rAga-dveSa kI bhAvanA rakhane kA prazna hI nahIM uThatA / jo madhyastha dRSTivAle hote haiM, unakI madhyasthatA unheM parama brahmasvarUpa mahodadhi meM milA detI hai / taba anAyAsa hI AtmA aura paramAtmA kA saMgama ho jAtA hai / I jo jIva tIvra bhAva se pApa nahIM karatA, vaha kSudratA, lAbharati, dInatA, hInatA, tucchatA, bhaya, zaThatA, ajJAna, niSphala Arambha Adi bhavAbhinandI ke doSoM se rahita hotA hai / zukla-pakSa ke candra kI taraha satata tejasvI aura vRddhiMgata aise guNoM kA svAmI hotA hai| eka 'pudgala - parAvarta' kAla se adhika jisakA bhava-bhramaNa nahIM hai, aise jIva ko zAstroM meM 'apunarbadhaka, kahA gayA hai / ThIka usI taraha, mArgapatita aura 'mArgAbhimukha' isI apunarbaMdhaka, kI hI avasthAe~ haiM / mArga kA artha hai citta kA sarala pravartana / matalaba, viziSTa guNasthAnaka kI prApti hetu yogya svAbhAvika kSayopazama / kSayopazama pAnevAle ko 'mArgapatita' kI saMjJA dI gayI hai, jabaki mArga meM praveza yogya bhAva ko pAnevAlI AtmA ko 'mArgAbhimukha' kahA gayA hai / ye sabhI jIva prAyaH madhyastha dRSTivAle hote haiM / ThIka vaise hI samakitadhArI, dezavirati aura sarvaviratidhara jIva bhI madhyastha dRSTivAle hote haiM ! sarvaviratidhArI ke do bheda haiM ! sthavirakalpI' aura jinakalpI / ve bhI taTastha dRSTivAle hote haiM / uparyukta sabhI taTastha dRSTivAle jIvoM kA eka hI lakSya, eka hI sAdhya parama brahmasvarupa hai aura ye saba apanA vibhinna astitva, parama brahmasvarupa meM vilIna kara dete haiM / koi bhI jIva ArAdhanA kI kIsI bhI bhUmikA para bhale hI sthita ho, sthira ho, yadi madhyastha dRSTivAlA hai to vaha nirvANa - pada kA adhikArI hai / usake lie tumhAre mana meM hamezA mitratA aura pramoda kI bhAvanA honA Avazyaka hai / AcAra meM rahI bhinnatA madhyastha dRSTi meM bAdhaka nahIM hotI / ThIka vaise hI pozAka aura vastra kI vividhatA meM madhyasthatA bAdhaka nahIM hai / vastra aura 1. sthavirakalpI jinakalpI kA svarupa dekhie pariziSTa meM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 223 AcAra ke mAdhyama se kisI jIva kI yogyatA ayogyatA kA mUlyAMkana doSapUrNa hotA hai, jabaki madhyastha dRSTi ke mAdhyama se hara kisI kI yogyatA-ayogyatA apane Apa siddha ho jAtI hai| kevalajJAna ke athAha, atala mahodadhi meM madhyasthatA kI vibhinna dhArAe~ mila jAtI haiM aura kevalajJAna kA svarupa dhAraNa kara letI haiN| svAgamaM rAgamAtreNa dveSamAtrAt parAgamam / na zrayAmaH tyajAmo vA kintu madhyasthayA dRzA // 16 // 7 // artha : apane zAstra ko anurAgavaza svIkAra nahIM karate aura nA hI dUsaroM ke zAstra ko dveSavaza tyAga dete haiM / apitu zAstra kA madhyasthatA kI dRSTi se svIkAra athavA tyAga karate haiN| vivecana : yahA~ parama zraddheya upAdhyAyajI mahArAja eka AkSepa kA pratyuttara dete haiM / AkSepa hai : "Apa pakSapAta kA tyAga kara madhyastha-vRtti apanAne kA upadeza anya jIvoM ko dete haiM / taba bhalA, Apa anya dArzanikoM ke zAstroM ko svIkRti pradAna kyoM nahIM karate ? apane hI zAstroM kA svIkAra kyoM karate haiM? kyA yaha rAga-dveSa nahIM hai ?" pUjya upAdhyAyajI mahArAja isa AkSepa kA pratyuttara dekara samAdhAna karate haiM : "sva-siddhAnta kA svIkAra hama sirpha anurAgavaza nahIM karate, balki isakI svIkRti ke pIche pradIrgha ciMtana evaM vizeSa kAraNa hai| ThIka vaise hI, anya darzanoM kA tyAga hama kisI dveSa ke vazIbhUta hokara nahIM karate, apitu isake pIche bhI hamArI viziSTa dRSTi hai / tAtparya yaha ki kisI cIja kA svIkAra athavA tyAga karane se rAga-dveSa siddha nahIM hote / balki usakA svIkAra athavA tyAga kisa viziSTa dRSTi se kiyA gayA hai, usa para pakSapAta athavA madhyasthatA kA nirNaya ho sakatA hai| madhyastha dRSTi se usakA sahI mUlyAMkana kara kisI siddhAMta kA svIkAra athavA tyAga kiyA jAtA hai| vaise madhyastha-dRSTi hamezA yukti kA anusaraNa karatI hai / jahA~ yukti-saMgata lagA vahA~ jhukAva hotA hai / yuktihIna vacanoM ko hamezA taja diyA jAtA hai| hamArA yaha spaSTa mata hai ki Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jJAnasAra pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // prabhu mahAvIra ke prati hamAre mana meM koI pakSapAta nahIM hai, nA hI kapilAdi muniyoM ke prati koi dveSabhAva hai| lekina jinakA vacana yuktisaMgata hai, vaha hamAre lie grAhya hai, aMgIkAra karane yogya hai / " hamAre samakSa do vacana rakhe jAte haiN| hama unheM zAnti se sunate haiM, usakA sahI DhaMga se ciMtana-manana karate haiM aura taba jo yuktisaMgata lage usakA sAdara svIkAra karate haiN| kyA ise Apa pakSapAta kaheMge? aura jo vacana vAjiba na lage, usakA parityAga kara dete haiM / kyA ise Apa hamArA dveSa kaheMge ? kisI bhI vacana kI yuktiyuktatA jAnane ke lie trividha parIkSA karanI par3atI hai| jisa taraha sone ko sonA mAnane ke lie usakI kasauTI karate haiM! parikSante kaSacchedatApaiH svarNaM yathA janAH / zAstre'pi varNikAzuddhiH parIkSantAM tadA budhAH // 17 // -adhyAtmopaniSat kaSa-ccheda aura tApa, ina tIna prakAra kI parIkSA se zAstravacana kA yathocita mUlyAMkana karanA cAhIe / jisa zAstra meM vidhi evaM pratiSedhoM kA varNana kiyA gayA ho aura ve paraspara aviruddha hoM, to vaha 'kaSa' parIkSA meM uttIrNa kahA jAtA hai| vidhi aura niSedha ke pAlana kA yoga-kSema karanevAlI kriyAyeM batAyI gayI hoM to ukta zAstra 'ccheda' parIkSA meM uttIrNa mAnA jAtA haiM aura usake anurupa siddhAntoM kA pratipAdana kiyA gayA ho to use 'tApa' parIkSA meM uttIrNa kahA jAtA "na zraddhayaiva tvayi pakSapAto na dveSamAtrAdaruciH pareSu / / yathAvadAptatvaparIkSayA tu tvAmeva vIraprabhumAzritAH smaH // " he devAdhideva mahAvIra prabhu ! sirpha zraddhAvaza hameM Apake prati koi pakSapAta nahIM hai / ThIka usI taraha sirpha dveSa ke kAraNa dUsaroM ke prati arUci nahIM hai| lekina yathArtha Aptatva kI parIkSA se hama ApazrI kA Azraya grahaNa karate haiN|" Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 225 jisa taraha yukti ke anusaraNa meM madhyasthatA rahI hai, ThIka usI taraha siddhAntoM ke dRSTA mahApuruSa kI AptatA kA bhI madhyastha dRSTi vicAra karatI hai| jo vaktA AptapuruSa-vItarAga hai, usakA vacana / upadeza hamezA svIkArya hotA hai, sarvamAnya hotA hai| ThIka vaise hI jo vaktA vItarAga nahIM hotA, usakA kathana aura vacana prAya: rAga-dveSayukta hotA hai, ataH tyAjya hai| isa taraha madhyastha dRSTi kI AlIzAna imArata AtmA ke tyAga aura svIkAra nAma ke do stambhoM para TikI huI hai| 'madhyasthayA dRzA sarveSvapunarbadhakAdiSu / cArisaMjIvinIcAranyAyAdAzAsmahe hitam // 16 // 8 // artha : apunarbaMdhakAdi samasta meM madhyastha dRSTi se saMjIvanI kA cArA carAne ke dRSTAMta dvArA kalyANa kI kAmanA karate haiN| vivecana : svastimatI nAma kA nagara thA / vahA~ do brAhmaNa-kanyAe~ vAsa karatI thii| donoM meM pragADha mitratA aura ananya snehabhAva thA / kAlAntara se donoM vivAhita hokara alaga-alaga sthAna para calI gayIM / kisI samaya donoM kA Agamana svastimatI nagara meM svagRha meM huA / pradIrgha samaya ke pazcAt bheMTa hone para donoM Ananda se pulakita ho uThIM / lagI Apasa meM apanI apanI sunAne / batiyAte hue eka sahelI ne sahaja hI kahA : "sacamuca maiM bahuta duHkhI hU~, sakhI, lAkha prayatna ke bAvajUda bhI merA pati merI eka bAta bhI nahIM sunatA / hamezA apanI manamAnI karatA hai|' "sakhI, tuma nizciMta raho / maiM tumheM aisI jaDI-buTTI dUMgI ki usake sevanamAtra se vaha terA ho jAegA / ' dUsarI ne kucha soca vicAra kara kahA aura use jaDI-buTTI dekara vaha calI gayI / sasurAla jAkara usane vaha jaDI-buTTI pIsakara apane pati ko khilA dii| jaDI-buTTI khAte hI usakA pati baila rUpa meM parivartita ho gayA ! pati ko baila ke rupa meM dekha, patnI ko atyanta duHkha huaa| vaha mana mAra kara raha gayI / aba vaha hamezA use jaMgala meM carAne jAtI-usakI sevA karatI jiMdagI kA bojha Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 226 Dhone lagI / eka dina kI bAta hai ! brAhmaNa - kanyA nityAnusAra baila ko lekara jaMgala meM gayI aura eka vRkSa ke nIce carane ke lie use choDa diyA ! usa vRkSa para vidyAdhara- yugala baiThA huA thA ! baila ko nihAra kara vidyAdhara ne apanI patnI se kahA : "yaha svabhAva se baila nahIM hai| lekina jaDI-buTTI khilAne se manuSya kA baila bana gayA hai / " vidyAdhara kI patnI vicalita ho gayI / use behada duHkha huA / usameM karuNA bhAvanA jaga par3I ! usane dayArdra hokara vidyAdhara se kahA : " bahuta burA huA / kyA yaha dubArA manuSya nahIM bana sakatA ?" "yadi ise 'saMjIvanI' nAmaka jar3I khilA dI jAe to yaha punaH puruSa ho sakatA hai aura saMjIvanI isI vaTa vRkSa ke nIce hI hai|" vidyAdhara ne zAnta svara meM kahA / jamIna para baiThI brAhmaNa- kanyA vidyAdhara pati-patnI kI bAta suna atyanta prasanna ho uThI! usane apane pati 'baila' ko saMjIvanI khilAne kA mana hI mana nizcaya kiyA ! lekina badanasIba jo ThaharI ! vaha 'saMjIvanI' jaDI-buTTI se pUrNatayA aparicita thI ! vRkSa ke nIce bhArI mAtrA meM ghAsa ugI huI thI ! usameM se amuka jaDI-buTTI hI 'saMjIvanI' hai, yaha kaise samajhe ? ajIba ulajhana meM pha~sa gayI vaha / kucha kSaNa vicAra karatI rahI aura taba usane mana hI mana kucha nizcaya kara, vRkSa tale ugI banaspati carane ke lie baila ko choDa diyA ! pariNAma yaha huA ki vanaspati carate hI baila punaH manuSya meM parivartita ho gayA ! apane pati ko sAmane khar3A dekha, usakI khuzI kI koI sImA na rahI ! tAtparya yaha hai ki jIva bhale hI apunarbaMdhaka ho, mArga - patita yA mArgAbhimukha, samakita dhArI, dezavirati yA sarvavirati sAdhu ho ! yadi use madhyastha bhAva - AtmAnukUla samabhAva kI jaDI-buTTI khilAdI jAe~, to anAdi parabhAva kI pariNatirupa pazutA khatma ho jAe~ aura vaha svarupaviSayaka jJAna meM kuzala bhedajJAnI puruSa bana jAe / madhyastha vRtti isa prakAra hitakArI siddha hotI hai| lekina usake Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyasthatA 227 lie kadAgraha kA tyAga kiye binA koI cArA nahIM / vAstavikatA yaha hai ki asad Agraha jIva ko patana kI gaharI khAI meM pheMka detA hai / vratAni cIrNAni tapo'pi taptaM kRtA prayatnena ca piNDavizuddhiH / amUtphalaM yasu ma nihalavAnAM, asadgrahasyaiva hi so'parAdhaH / "vrata, tapa, vizuddha, bhikSAvRtti... kyA nahIM thA ? saba thA ? parantu vaha nihnavoM ke liye niSphala gayA / kyoM bhalA ? asad Agraha ke aparAdha ke kAraNa!" ataH asad Agraha kA parityAga kara madhyastha dRSTivAle bananA caahie| Ame ghaTe vAri bhRtaM yathA sad, vinAzayetsvaM ca ghaTaM ca sadyaH / asadgrahagrastamatestathaiva, zrutapradattAdubhayovinAzaH // "yadi miTTI ke kacce ghaDe meM pAnI bhara diyA jAe to? ghaDA aura pAnI donoM kA nAza hotA hai ! ThIka usI bhA~ti asad AgrahI jIva ko zrutajJAna diyA jAe to ? niHsaMdeha jJAna aura use grahaNa karanevAlA-donoM kA vinAza hote dera nahIM lgegii| asad Agraha kA parityAga kara, madhyastha dRSTivAle bana, parama tattva kA anveSaNa karanA cAhie / tabhI parama hita hogaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. nirbhayatA jahA~ bhaya vahA~ azAnti cirasthAyI hai ! ata: nirbhaya bano / nirbhayatA meM asIma zAnti hai aura anirvacanIya Ananda bhI ! bhayabhItatA kI dhU-dhU jalatI agni se bAhara nikalane ke lie tumheM prastuta prakaraNa avazya paDhanA cAhie / tumhArA mukhamaNDala, nirbhayatA kI adbhuta AbhA se dedIpyamAna, parama tejasvI dRSTigocara to hogA hI, sAtha hI jIvana se nirAzA chU-maMtara ho jAegI ! sukha ke aneka sAdhana upalabdha hone para bhI, yadi tumhAre mana meM bhaya hogA to tuma duHkhI hI rahoge / sukha ke sAdhana koI kAma ke nahIM raheMge / nirbhayatA hI sacce sukha kI jananI hai / yasya nAsti parApekSA svabhAvAdvetagAminaH / tasya kiM na bhayabhrAnti-klAnti, santAnatAnavam ? // 17 // 1 // artha : jise dUsare kI apekSA nahIM hai aura jo svabhAva kI ekatA ko prApta karanevAlA hai, use bhaya kI bhrAnti se hue kheda kI paramparA kI alpatA kyoM na hogI? vivecana : kyA tumane kabhI socA hai ki tumhAre jIvana-gagana meM bhaya ke bAdala kisa kAraNa ghira Aye haiM ? kyA kabhI vicAra kiyA hai ki bhaya kA bhrama kisa taraha paidA hotA hai ? aneka prakAra ke bhaya se tuma dina-rAta... azAnta aura saMtapta ho, phira bhI kabhI yaha socane kA kaSTa nahIM uThAte ki vaha kyA hai, jisakI vajaha se tuma bhayAgni meM dhUM-dhUM jala rahe ho / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 229 kyA tumhArI yaha Antarika icchA hai ki sadA ke lie tuma bhayamukta ho jAo? tumhAre nirabhra jIvana-gagana meM nirbhayatA kA sUrya prakAzita ho aura tuma usI prakAza-puMja ke sahAre nirvighnarUpa se mokSamArga para cala paDo ! aisI jhaMkhanA, AkAMkSA hai kyA tumhAre mana meM ? pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAja ne bhayamukta hone ke lie do upAya sujhAye haiM : pas-padArthoM kI upekSA sva-bhAva / advaita kI apekSA ! bhaya-bhrAnta avasthA kA nidAna bhI pUjyazrI ke isI kathana se spaSTa hotA hai para-padArthoM kI apekSA ! svabhAva-advaita kI upekSA ! Aie, hama isa nidAna ko vistAra se samajhane kA prayatna kareM ! "para-padArtha yAni AtmA se bhinna... dUsarI vastu ! jagata meM aise parapadArtha anaMta haiM ! anAdikAla se jIva inhIM para-padArthoM ke sahAre jIvita rahane kA abhyasta ho gayA hai| are, usakI aisI dRDha mAnyatA bana gaI hai ki, 'parapadArthoM kI apekSA se hI jIvita raha sakate haiM ! zarIra vaibhava, sampatti, snehIsvajana, mitra-parivAra, mAna-sanmAna aura inase sambandhita padArthoM kI spRhA, mamatva aura rAgAdi se vaha bAra-bAra bhayAkAnta bana jAtA hai| .. "inakI prApti kaise hogI? aura nahIM huI to ? maiM kyA karU~gA ? merA kyA hogA? mujhe kauna pUchegA ? yaha... nahIM sudharegA to ? yadi bigaDa gayA taba kyA hogA... ?" Adi asaMkhya vicAra unake mastiSka meM tUphAna paidA karate rahate para-padArthoM ke abhAva meM athavA unake bigar3a jAne kI kalpanA mAtra se jIva ko duHkha ke pahAr3a TUTa paDane jaisA AbhAsa hotA hai / vaha bhayAkula ho kA~pa uThatA hai ! usakA mana nirAzA kI garta meM phaMsa jAtA hai ! vaha khinna ho uThatA hai ! mukha-maNDala nisteja ho jAtA hai ! para-padArthoM ke Asa-pAsa cakkara Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 jJAnasAra kATane meM vaha apane Atma svabhAva ko pUrNatayA bhUla jAtA hai| AtmA kI sarAsara upekSA karatA rahatA hai| pariNAma yaha hotA hai ki vaha Atma-svabhAva aura usakI lInatA kI ghora upekSA kara baiThatA hai ! aisI avasthA meM bhayAkrAMta nahIM hogA to bhalA kyA hogA? isIlie jJAnI puruSoM ne Adeza diyA hai ki para-padArthoM kI apekSA vRtti ko hamezA ke lie tilAMjali de do ! Atma-svabhAva ke prati rahe upekSAbhAva ko tyAga do ! bhayabhrAnta avasthA kI vivazatA, vyAkulatA aura viSAda ko nAmazeSa kara do ! itanA karane se hamezA ke lie tumhAre mana meM ghara kara baiThI pas-padArthoM kI-apekSAvRtti khatma ho jAegI / parapadArthoM ke abhAva meM tuma duHkhI nahIM banoge, nirAza nahIM hoMge ! phala yaha hogA ki tumhAre rikta mana meM Atma-svabhAva kI mastI jAga par3egI ! bhaya ke paritApa se dagdha mastiSka zAnta ho jAegA ! nirbhayatA kI khumArI aura viSayavirAga kI prabhAvI abhivyakti ho jAegI ! bhaya kI A~dhI thama jAegI aura jIvana meM zAradIya rAta kI zItalatA evaM dhavala jyoti rUpa nirbhayatA kA avirata chir3akAva hone lagegA / bhavasaukhyena kiM bhUribhayajvalanabhasmanA / sadA bhayojjhitajJAna-sukhameva viziSyate // 17 // 2 // artha : asaMkhya bhayarupI agni-jvAlAoM se jalakara rAkha ho gayA hai, aise sAMsArika sukha se bhalA kyA lAbha ? prAyaH bhayamukta jJAnasukha hI zreSTha hai| vivecana : sAMsArika sukha ? bhasma se adhika kucha nahIM, rAkha hai rAkha ! bhaya kI pracaMDa agni-jvAlAoM se pragaTI rAkha hai ! aise tuccha aura hIna sAMsArika sukha se, rAkha jaise saMsAra-sukha se bhalA, tumheM kyA lenA-denA ? / saMsAra kA sukha yAnI zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA sukha ! ye saba saMsAra-sukha ke anekavidha rUpa haiM / isake asaMkhya prakAra ke rupoM ko tumhArI apanI carma-cakSuoM se nihArate hue rAkha kahIM najara nahIM AegI ! valki rAkha ko rAkha samajhane-dekhane ke lie sukhoM kA pRthakkaraNa karanA hogaa| tabhI tuma use vAstavika svarupa meM dekha pAoge, samajha pAoge / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 231 . bhaya, sacamuca kyA Aga lagatI hai ? yadi tuma bhaya ko jvAlAmukhI samajhoge tabhI 'saMsAra-sukha rAkha hai', yaha bAta samajha pAoge / ataH sarvaprathama bhaya ko agni samajhanA, mAnanA aura anubhava karanA hogaa| bhaya kA kSaNika sparza bhI hRdaya ko jhulasA detA hai / jAnate ho na, jhulasane se jo asahya vedanA hotI hai, usako sahanA ati kaThina hotA hai| bhaya kA sparza kaba hotA hai, bhayAgni kaba dhadhaka uThatI hai, isase kyA tuma bhali-bhAMti paricita ho ? jahA~ saMsAra-sukha kI abhilASA kA udaya huA, usakA upabhoga karane kI adhIratA paidA huI ki bhayAgni sahasA dhadhaka uThatI hai| pariNAmataH upabhoga ke pUrva hI saMsAra-sukha jalakara rAkha ho jAtA hai aura taba, jisa taraha choTe bacce zarIra para rAkha malakara magana ho nAcate haiM killola karate haiM, usI taraha tuma bhale hI saMsAra-sukha kI bhasma badana para malakara khuza ho jAo! lekina milanevAlA kucha bhI nahIM ! milegI to sirpha rAkha hI milegI ! saMsAra ke hara sukha ke Upara asaMkhya bhayoM ke bhUta maMDarA rahe haiM / roga kA bhaya, lUTe jAne kA bhaya, vinAza aura vinipAta kA bhaya, cora kA bhaya, mAnaapamAna kA bhaya, samAja kA bhaya, sarakAra kA bhaya ! yahA~ taka kI bhava-bhramaNa kA bhI bhaya / bhaya ke sivAya isa duniyA meM hai hI kyA ? ataH sujJa vyakti ko bhUlakara bhI kabhI ese sukha kI apekSA, kAmanA nahIM karanI cAhie, ki jahA~ bhayAgni kA bhAjana banane kI sambhAvanA hai / ____ vizva meM sukha ke anaMta prakAra haiN| lekina sirpha 'jJAnasukha' aisA ekameva sukha hai, jise bhayAgni kabhI sparza nahIM kara sakatI ! taba use jalAne kA savAla hI nahIM uThatA hai / jJAnasukha ko bhayAgni bhasmIbhUta nahIM kara sakatI ! bhaya ke bhUta usakA kucha bigAr3a nahIM sakate aura nA hI bhaya kI A~dhI use apane giraphta meM le sakatI hai| jJAna kI vizva-maMgalA vRSTi se Atmapradeza para satata prajvalita viSayaviSAda kI bhISaNa agni zAnta ho jAtI hai aura sukha-Ananda ke amara puSpa prasphuTita ho uThate haiM ! apane manohara rUpa-raMga se prANI mAtra kA mana moha lete haiM ! una puSpoM kI divya saurabha se mana meM brahmonmattatA, kaNTha meM alakha kA kUjana Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jJAnasAra aura yauvana meM alakha kI bahAra A jAtI hai| sArA vAtAvaraNa adbhuta-ramya bana jAtA hai aura alakha kI dhaDakana se hRdaya sarAbora ho uThatA hai / pAmara jIva ko paramocca aura raMka ko vaibhavazAlI banAne kI abhUtapUrva zakti 'jJAnasukha' meM hai / AtmA ke atala udadhi kI agAdhatA ko sparza karane kI anokhI kalA 'jJAnasukha' meM hai / jabaki aisI agamya zakti aura kalA saMsAra-sukha meM katai nahIM hai / ata: saMsAra-sukha kI tulanA meM jJAnasukha zatapratizata prabhAvazAlI aura advitIya hai| matalaba, jJAna se hI jaba parama sukha aura avarNanIya Ananda kI prApti ho jAegI, taba saMsArasukha apaneApa hI bhasmasA lgegaa| na gopyaM kvApi nAropyaM heyaM deyaM ca na kvacit / kva bhayena muneH stheyaM jJeyaM jJAnena pazyataH ? // 17 // 3 // artha : jAnane yogya tattva ko svAnubhava se samajhate muni ko koI kahIM chipAne jaisA athavA rakhane jaisA nahIM hai| nA hI kahIM choDane yogya hai ! taba phira bhaya se kahA~ rahanA hai ? arthAt muni ke lie kahIM para bhI bhaya nahIM hai / vivecana : he munivara ! kyA Apane kucha chipA rakhA hai ? kyA Apane koI vastu kahA~ rakha choDI hai ? kyA Apane koI cIja jamIna meM dabA rakhI hai? kyA Apa ko kucha chor3anA par3e aisA hai ? kyA Apako kucha denA paDe aisA hai ? phira bhalA, bhaya kisa bAta kA ? ___munizreSTha ! Apa nirbhaya haiM ! Apako nirbhaya banAnevAlI jJAnadRSTi hai ! jJAnadRSTi se vizvAvalokana karate hue tuma nirbhayatA kI jiMdagI basara kara rahe ho? ___ jahA~ jJAnadRSTi vahIM nirbhayatA ! samasta sRSTi ko jAnanA hai rAga-dveSa kiye binA ! jagata kI utpatti, vinAza aura sthiti ko jAnanA-dekhanA yahI jJAnadRSTi kahalAtI hai| jaba tuma jJAnadRSTi ke sahAre sAre saMsAra ko dekhoge taba rAga-dveSa aura moha kA kahIM nAmonizAna nahI hogA / yadi vizvAvalokana meM kiMcit bhI rAgadveSa aura moha kA aMza A gayA to samajha lenA cAhie ki jo avalokana kara rahe haiM vaha jJAnadRSTi se yukta nahIM hai, balki jJAnadRSTi-vihina hai aura hai ajJAna se Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 233 paripUrNa / mAre krodha se rAjA kI A~kheM lAla-surkha ho rahI thIM, nathUne phUla rahe the, hAtha kA~pa rahe the aura mukhamaNDala kopa se khiMcA huA thA / pA~va pachADatA rAjA jhAMjhariyA munivara kI ora lapaka paDA thA, munivara kI hatyA karane ke lie! lekina kSamAzIla jhaMjhariyA munivara ne isa ghaTanA ko kisa rUpa meM liyA aura kisa rUpa meM usakA mUlyAMkana kiyA ? nahIM jAnate, to jAna lo / unhoMne isa ghaTanA ko sahaja meM hI liyA aura jJAnadRSTi se usakA mUlyAMkana kiyaa| unake mana meM rAjA ke prati na roSa thA, nA kopa ! unheM apane tana-badana para moha hI nahIM thA ! unhoMne isa ghaTanA para vicAra karate hue mana hI mana socA : "rAjA bhalA, merA kyA lUTanevAlA hai ? usakI talavAra kA aura roSa kA Dara kisa liye ? maiMne kucha chipA nahIM rakhA hai| jo hai sabake sAmane hai aura phira zarIra kA moha kaisA? vaha to vinAzI hai / kabhI na kabhI naSTa hogA hI ! talavAra kA prahAra jaba zarIra para hogA taba maiM paramAtmadhyAna meM magna ho jAU~gA, samatA-samAdhistha bana jAU~gA ! taba mere lUTe jAne kA prazna hI upasthita nahIM hotA!" phalata: munivara nirbhayatA kI parama jyoti ke sahAre parama jyotirmaya bana gaye / jaba taka tuma kucha chipAnA cAhate ho, saude bAjI karane meM khoye rahate ho, kisI bAta ko gopanIya rakhanA cAhate ho, taba taka tumhAre mana meM sadaiva bhaya kI bhAvanA, bhayAkAntatA banI rahegI aura yahI bhAvanA tumhArI mokSArAdhanA ke mArga meM ror3A banakara nAnAvidha mAnasika bAdhAe~ avarodha paidA karatI haiM ! ataH ise miTAne ke lie jJAnadRSTi kA amRta-siMcana karanA caahie| tabhI mokSa-patha kI ArAdhanA sugama aura sundara bana sakatI hai / vizva meM kucha chipAne jaisA nahIM hai ! vizva meM lena-dena karane jaisA kucha nahIM hai ! vizva meM saMgraha karane jaisA kucha nahIM hai ! ina tIna bAtoM para gaharAI se ciMtana-manana kara gale utAranA hai, hRdayastha karanA hai| pariNAmasvarUpa bhaya kA kahIM nAmonizAna nahIM rahegA / sarvatra abhaya kA madhuranAda sunAyI degaa| munimArga nirbhayatA kA rAjapatha hai| kyoMki vahA~ chipAne Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 jJAnasAra jaisA, gupta rakhane jaisA kucha bhI nahIM hai| jar3a padArthoM kA nA hI vahA~ lena-dena karanA hai, nA hI bhautika padArthoM kA saMgraha karanA hai / he munivara ! ApakI AtmA ke pradeza-pradeza para nirbhayatA kI mastI ullasita hai ! usakI tulanA meM svargIya mastI bhI tuccha hai I ekaM brahmAstramAdAya nighnan mohacamUM muniH ! bibheti naiva saMgrAmazIrSastha iva nAgarAT // 17 // 4 // artha : brahmajJAna rUpI eka zastra dhAraNa kara, moharUpI senA kA saMhAra karatA muni, saMgrAma ke agrabhAga meM airAvata hAthI kI bhAMti bhayabhIta nahIM hotA hai| vivecana : bhaya kaisA aura kisa bAta kA ? muni aura bhaya ? anahonI bAta hai ! muni ke pAsa to 'brahmajJAna' kA zastra hai ! isase vaha sadA-sarvadA nirbhaya hotA hai / muni yAnI ghanaghora yuddha meM ajeya zaktizAlI madonmatta hAthI ! use bhalA parAjaya kA bhaya kaisA ? use zatru kA koi huMkAra yA lalakAra bhayAkrAnta nahIM kara sakatA / moha-ripu se satata saMgharSarata rahate hue bhI muni nirbhaya aura nizcala hotA hai / brahmAstra ke kAraNa vaha nityaprati Azvasta aura nizcita hai ! moha-senA kI lalakAra aura utsAha ko kSaNArdha meM hI maTiyAmeTa karane kI munirAja kI yojanA 'brahmAstra'kI sahAyatA se sAMgopAMga saphala hotI hai / madonmatta moha - senA, munirAja ke samakSa tRNavat pratIta hotI hai| phira bhI usakI halacala, prayatna aura Avega kucha kama nahIM hote / mahAvrata - pAlana meM sAMgopAMga saphalatA, sArvatrika samatA, vizvamaitrI kI bhavya bhAvanA aura ina sabakI siramaura - - sadRza paramAtma-bhakti ! sAtha hI AjJApAlana, munirAja kI zakti meM niraMtara vidyuta saMcAra karate rahate haiM / unake mukhamaNDala para eka adbhuta khumArI dRSTigocara hotI hai / vaha khumArI hotI hai nirbhayatA kI, zatru para vijayazrI prApta karane kI asIma zraddhA kI / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 235 munivara do prakAra ke yuddha meM sAvadhAna hote haiM ! 'ophansiva' aura Diphensiva' (OFFENSIVE AND DIFFENSIVE) ! zatru para AkramaNa kara use dharAzAyI karane ke sAtha-sAtha vaha sva-sampatti kA saMrakSaNa bhI karate haiM / ThIka usI taraha kisI anya mArga se zatru ghusapaiTha kara lUTa-mAra na macA de, isakI pUrI sAvadhanI bhI baratate haiN| muni upavAsa, chaThTha aTThamAdi ugra tapazcaryA karate haiM / yaha bhI moharipu ke khilApha eka jaMga hai, jo samaya-samaya para khelate rahate haiM / lekina phira bhI munirAja ko apane jAla meM phaMsAne ke prayatnoM meM moharAjA bhI koI kasara nahIM rakhatA ! 'AhAra saMjJA' ke morce para munirAja ko laDatA choDa dUsarI ora se vaha unake kSetra meM abhimAna aura krodha ke subhaToM ko chadmaveza meM ghusA detA hai ! lekina muni bhI itane sIdhe sAde aura bhole nahIM haiM ! moharAjA sera haiM to munivara savvAsera jo Thahare ! ve 'Diphensiva' jaMga meM bhI nipuNa hote haiM / ataH tapazcaryA karate samaya vo krodha ora abhimAna se hamezA dUra rahate haiM / moharAja ke ina subhaTa-dvaya ko ve apane pAsa phaTakane nahIM dete ! brahmAstra kI sahAyatA se mahAmuni raNakSetra meM raNasiMghA phuka moharipu kI virATa senA ko mAra-kATa karate hue, lAzoM ko rauMdate hue Age baDha jAte haiM ! becArA moha ! sArI duniyA ko apanI aMgulI ke izAre para nacAtA hai, lekina munivara kA vaha bAla bhI bA~kA nahIM kara sakatA ! vaha nisteja, azakta aura nirjIva siddha hotA hai ! muni rAja kI nirbhayatA aura ajeyatA ke Age usakA kucha nahIM calatA ! hamezA eka bAta yAda rakho ! zatru kI kaisI bhI gherebandI kyoM na ho ? tuma sadA nirbhaya bane raho ! brahmajJAna kA hathiyAra hAtha meM rahane do ! use apane se alaga na karo ! use chInane ke lie zatru lAkha prayatna karegA, zAma, dAma, daNDa aura bheda kA AdhAra legA, tumheM pralobhana dikhAkara bahakAne kA prayatna kregaa| lekina sAvadhAna ! hathiyAra hAtha se calA na jAe ! muni ko isakI pUrI sAvadhAnI baratanI cAhie / phira bhaya kA prazna hI nahIM uThegA. ! Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jJAnasAra mayUrI jJAnadRSTizcet prasarpati manovane / veSTanaM bhayasarpANAM na tadAnandacandane // 17 // 5 // artha : yadi jJAnadRSTi rUpI mayUrI manarUpI upavana meM svacchaMda rUpa se keli krIDA karatI hai to Ananda rupI bAvanA-caMdana ke vRkSa para bhayarupI sA~pa lipaTe nahIM rahate / vivecana : 'mana' bAvanA-caMdana kA upavana hai| 'Ananda' bAvanA-caMdana kA vRkSa hai| 'bhaya' bhayaMkara sarpa hai| 'jJAnadRSTi' upavana meM killola karatI, mIThI kUka se saba ke citta-pradeza ko harSotphulla karatI mayUrI hai ! munivara kA mana yAnI bAvanA caMdana kA alabelA upavana ! bahA~ sarvatra saurabha hI saurabha ! jahA~ dRSTi paDe vahA~ sarvatra caMdana ke vRkSa ! eka nahIM aneka ! aura vaha bhI sAmAnya caMdana ke nahIM, balki bAvanA caMdana ke vRkSa ! jahA~ najara paDe vahA~ Ananda hI Ananda ! ___ munivara kA mana yAnI Ananda-vana ! usa Ananda vana meM mayUrI kI mIThI kUka hotI hai / usa mayUrI kA nAma hai jJAnadRSTi ! phira bhalA, ve bhaya-sarpa caMdanavRkSa se kaise lipaTa sakate haiM ? muni-jIvana ke lie jJAna-dRSTi mahattvapUrNa hai| jJAnadRSTi ke bala para hI muni nirbhaya raha sakatA hai| sAtha hI usake sAnnidhya meM AtmAnanda kI anubhUti ho sakatI hai| jJAnadRSTi kA matalaba hai jJAna kI dRSTi... samyagjJAna kI dRSTi / jagat ke padArtha aura usake prasaMgoM ko jJAna-paripUrNa dRSTi se dekhanA hai, parakhanA hai aura avalokana karanA hai| isa taraha kI divya-dRSTi jIva ko anAdi kAla se Aja taka nahIM milI hai ! ata: vaha jo kucha dekhatA hai, parakhatA hai, samajhatA hai aura jisake sambandha meM ciMtana-manana karatA hai, vaha saba rAgadRSTi se yA dveSadRSTi se karatA Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 237 hai / phalata: karma-bandhanoM ke majabUta jAla meM khuda hokara pha~sa jAtA hai / jabaki jJAna-dRSTi meM rAga aura dveSa kA sarvathA abhAva hotA hai / jJAnadRSTi yAnI madhyastha dRSTi ! jJAnadRSTi yAnI yathArtha dRSTi ! anAdikAlIna ajJAnapUrNa kalpanA, malina paddhati aura mithyA vAsanA kA avalambana kara sRSTi ko nirakhane aura parakhane meM bhaya rahatA hI hai| phalataH nirbhayatA nahIM milatI hai| eka udAharaNa se samajheM isa bAta ko / zarIra rogagrasta ho gayA, ajJAnI manuSya isase bhayabhIta ho uThegA / malina vicAravAlA roga ko miTAne ke lie galata upAyoM kA avalambana karegA / mithyAvAsanAvAlA zarIra meM rahe roga kI ciMtA meM apanI zAnti kho baiThegA aura taba bhaya-sarpa usake Ananda-vRkSoM se lipaTa jAe~ge / mana-vana meM bhaya-soM kI bharamAra ho jAegI ! .... lekina jJAnadRSTi-mayUrI kI surIlI kUka sunAyI paDate hI bhaya-soM ko chaThI kA dUdha yAda A jAegA aura jahA~ rAha dekheMge vahA~ bhAgate dera nahIM lagegI ! rogagrasta zarIra kI nazvaratA, usameM rahI roga-pracuratA aura jJAnadRSTi hI karAtI hai / sAtha hI, AtmA aura zarIra kA bheda bhI samajhAtI hai| jabaki AtmA kI zAzvatatA, usakI sampUrNa nirogitA aura zuddha svarUpa kI ora hamArA dhyAna bhI kendrita karatI hai / 'roga kA kAraNa pApa-karma haiM,' kA nirdaza kara, pApa-karmoM ko naSTa karane hetu puruSArtha karAtI hai / sanatkumAra cakravartI kA zarIra eka sAtha solaha rogoM (matAntara se sAta mahAroga) kA zikAra bana gayA ! lekina unakA mana-upavana nityaprati jJAna-dRSTi rupI mayUrI kI mIThI kUka se guMjArita thA ! ata: usane samasta rogoM ke mUla karma-bandhanoM ko kATane kA bhagIratha puruSArtha kiyA / sAta sau varSa taka karmoM ke sAtha bhiDate rahe, unakA saphala sAmanA karate rahe / usakA kAraNa thA jJAnadRSTi se unheM milI nirbhayatA aura abhaya-dRSTi ! ve apane uddezya meM saphala hue / hamAre prayatna aise hoM ki sadA-sarvadA hamAre mana-vana meM jJAna-dRSTi rupI mayUrI kI surIlI dhvani gUMjatI rahe / . kRtamohAstravaiphalyaM jJAnavarma bibharti yaH ! . kva bhIstasya kva vA bhaMga karmasaMgarakeliSu // 17 // 6 // artha : jisa ne moharupI zastra ko niSphala banA diyA hai, aisA jJAnarUpa Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 jJAnasAra kavaca dhAraNa kiyA hai, usako karma-saMgrAma kI krIDA meM bhaya kaisA aura parAjaya bhI kaise sambhava hai ? vivecana : karmoM ke khilApha saMgrAma ! saMgrAma khelanevAle haiM munirAja ! munirAja isa saMgrAma meM pUrNatayA nirbhaya aura ajeya haiM ! bhaya kA kahIM nAmonizAna nahIM aura parAjaya kI gandha taka nahIM ! karma ke sanasanAte mohAstroM kI bauchAra hone para bhI munivara ke mukhAraviMda para bhaya kI rekhA taka nahIM, balki maMda-maMda smita bikharA hai / mana meM adamya mastI hai aura yuddha kA apUrva ullAsa hai / / jina mohAstroM kA sAmanA karate hue tismArakhoM kI bhI dhigdhI bandha jAe~, bar3e-bar3e rAjA-mahArAjAoM ke cakke chUTa jAe~ aura bar3e bar3e pahalavAnoM ke dila dahala jAe~, dharatI ko kampAyamAna karanevAle rathI-mahArathI sudha-budha kho baiThe, aise tIkSNa mohAstroM kI mAra ke bAvajUda munivara aTala-acala aura dhIra-gaMbhIra khaDe rahate haiM ! Azcarya kI bAta hI hai ! yadi unakI isa aDiga vRtti aura nizcalatA kA rahasya jAnanA ho to, tanika nikaTa jAie ! unheM eka najara dekhie ! taba tumhArI zaMkA kuzaMkAoM kA nirAkaraNa hote vilamba nahIM lagegA ! munirAja kA kavaca to dekho ! vaha lohe kA nahIM, kachue kI khAla kA nahIM aura nA hI kisI rAsAyanika athavA 'plesTika' kA hai| vaha kavaca hai jJAna kA ! jJAna-kavaca ! hA~, unhoMne jJAna kavaca dhAraNa kara rakhA hai| karma lAkha prayatna kareM, apane pAsa rahe mohAstroM kA bhaNDAra khAlI kara deM, lekina jJAna kavaca ke Age saba niSphala hai ! vaizAlI kI nagaravadhu rUpasuMdarI kozA ke yahA~ mahAyogI sthulabhadrajI isI jJAna-kavaca ko dhAraNa kara baiThe the ! dIrghAvadhi taka mohAstroM kI bauchAra... zas-saMdhAna hotA rahA, lekina koI asara nahIM huA / munirAja nirbhaya the / pariNAmasvarupa unheM parAjaya kA sAmanA na karanA paDA / balki vijayazrI kI bherI bajAte ve bahAra nikala Aye / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 239 ataH hamezA jJAna - kavaca samhAla kara rakhanA cAhie / bhUlakara bhI kabhI dIvAra para TAMgane kI mUrkhatA kI, alamArI meM bandha kara diyA aura idhara ekAdha mohAstra kahIM se A TapakA to kAma tamAma hote dera nahIM lagegI ! jJAna - kavaca kasa kara bAMdhe rakhie ! jAnabUjha kara jJAna - kavaca dUra mata karo ! vaha dUra saraka nahIM jAye - isaliye sAvadhAna rheN| cUMki kabhI-kabhI vaha kavaca saraka kara gira jAtA hai ! * indriyAdhInatA * gArava ( rasAdi) * kaSAya (krodhAdi) * pariSaha - bhIrutA ina cAroM meM se ekAdha ke prati bhI tumhAre mana meM prema paidA hone bhara kI dera hai ! ki jJAna - kavaca saraka hI jAegA aura mohAstra kA jabaradasta vAra tumhAre sIne ko chinna bhinna kara degA ! tuma parAjita ho, dharAzAyI ho jAoge / saMvega-vairAgya aura madhyasthadRSTi ko vikasita - vistArita karanevAle zAstra-granthoM kA niyamita rUpa se paThana-pAThana, ciMtana-manana aura parizIlana karate raho ! tumhArI jIvana-dRSTi ko usake raMga meM raMga do ! tUlavalaghavo mUDhA bhramantya bhayAnilaiH / naikaM romApi taijJanagariSThAnAM tu kampate // 17 // 7 // artha : Aka kI rUI kI taraha halake aura mUDha aise loga bhaya rupI vAyu ke pracaMDa jhoMke ke sAtha AkAza meM uDate haiM, jabaki jJAna kI zakti se paripuSTa aise sazakta mahApuruSoM kA ekAdha roMgaTA bhI nahIM phaDakatA / vivecana : pracaMDa A~dhI Ane para tumane AkAza meM dhUla ke gubbAre uDate dekhe hoMge ? kapar3e aura ghAsa-phUMsa ke tinake uDate dekhe hoMge ? lekina kabhI manuSya ko ur3ate dekhA hai ? hA~, bar3e-bar3e, bhArI-bharakama manuSya jaise manuSya bhI uDa jAte haiM ! vAyu ke jhaMjhAvAtI jhoMke unheM AkAza meM ur3A le jAte haiM aura Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jJAnasAra jamIna para paTaka dete haiN| acchI taraha pahacAna lo isa pracaNDa pavana ko / isakA nAma bhaya hai ! jisa taraha A~dhI kI tIvra gati meM Aka kI rUI uDakara AkAza meM nirAdhAra uDatI rahatI hai, ThIka usI taraha bhaya ke bhayaMkara tUphAna kA bhoga bana manuSya bhI Upara uDakara yahA~-vahA~ bhaTakatA rahatA hai| Azraya ke lie AkulavyAkula ho jAtA hai / vikalpoM kI duniyA meM nirarthaka cakkara kATatA rahatA hai, binA kisI AdhAra, nirAdhAra nirAzraya banakara ! bhaya kI AhaTa mAtra se manuSya uDane lagatA hai ! ___ aura bhaya bhI eka prakAra kA nahIM balki aneka prakAra ke haiM : roga kA bhaya, beijjata hone kA bhaya, dhana-sampatti cale jAne kA bhaya, samAja meM lAMchitaapamAnita hone kA bhaya aura parivAra bigar3a jAne kA bhaya ! aise kaI prakAra ke bhaya kA pavana sanasanAne lagatA hai aura mUDha manuSya apanI sArI sudha-budha khokara bAvarA bana, uDatA calA jAtA hai ! usake mana meM na sthairya hotA hai aura nA hI zAnti ! . jabaki munirAja jJAna ke bhAra se prabala bhArI hote haiM ! sattvaguNa kA bhAra bar3hatA jAtA hai aura tabhI rajoguNa kA bhAra nahivat ho jAtA hai / himAdri sadRza jJAnI pUrUSoM kA roMgaTa taka nahIM phaDakatA, bhale hI phira pracaMDa A~dhI aura tUphAna se sArI sRSTi meM hI kyoM na uthala-puthala ho jAeM ! jJAnI puruSa nagAdhirAja himAlaya kI bhA~ti saMkaTakAla meM sadA ajeya, aTala, acala aura sadA niSprakampita hI rahate haiN| jhAMjhariyA mani ko lAMchita karane heta nirlajja nArI ne unake pA~va meM paiMjana pahanA diyA aura unake pIche hAtha dhokara par3a gayI ! jaba apanI manokAmanA pUrI hote na dekhI taba sare Ama cillA par3I : "daur3o-daur3o, isa sAdhu ne merI ijjata lUTa lI !" parantu munivara ke mukha para athAha zAnti ke bhAva the / ve tanika bhI vicalita na hue aura baMbAvaTI nagarI ke rAjamArga para bar3hate hI rahe ! vahA~ na bhaya thA, na koI vikalpa ! "aba merA kyA hogA ? merI ijjata calI jAegI ? nagarajana mere bAre meM kyA anargala bAteM Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA 241 kareMge?" kyoMki vaha apane Apa meM paramajJAnI the, parvata-se ajeya-aDiga the| __ hama jJAnI baneMge tabhI bhaya para vijaya pA sakeMge / use apane niyaMtraNa meM rakha sakeMge / sacamuca, jisane bhaya ko bhayabhIta kara diyA, usa para vijayazrI prApta kara lI, usakA Ananda anirvacanIya hotA hai| usakA varNana karane meM lekhanI asamartha hai| sirpha usakA anubhava kiyA jA sakatA hai ! zabdoM meM varNana nahIM kiyA jA sakatA ! bhayAkrAMta manuSya ukta Ananda aura asIma prasannatA kI kalpanA taka nahIM kara sakatA ! . jJAnI banane kA artha sirpha jAnakAra bananA nahIM hai, sau-pacAsa bar3ebar3e grantha paDha lenA mAtra nahIM hai / jJAnI kA matalaba hai jJAna-samRddha honA, niraMtara AsapAsa meM ghaTita ghaTanAoM kA jJAnadRSTi se sAMgopAMga abhyAsa karanA, ciMtanamanana karanA hai / jJAnadRSTi se hara prasaMga kA avalokana karanA / jisake dekhane mAtra se hI ajJAnI thara-thara kA~patA ho vahA~ jJAnI nizcala aura niSprakampa rahatA hai| jina prasaMgoM ke kAraNa ajJAnI vilApa karatA hai, ThaMDI Ahe bharatA hai aura nizvAsa chor3a apane karmoM ko kosatA hai, vahA~ jJAnI puruSa atala athAha jalarAzi sA dhIra-gambhIra aura madhyastha banA rahatA hai ! jisa ghaTanA ko nihAra ajJAnI bhAga khar3A hotA hai, vahA~ jJAnI usakA dhairya ke sAtha sAmanA karatA hai ! aise jJAna-samRddha banane ke lie puruSArtha karanA cAhie / phala svarUpa, bhaya ke jhaMjhAvAta meM bhI tana-mana kI svasthatA-nizcalatA ko banAye rakha sakeMge, ziva nagarI kI ora prayANa karane hetu samartha baneMge / tAtparya yaha hai ki nirbhayatA kA mArga jJAnI-puruSa hI prApta karate haiM / citte pariNataM yasya cAritramakutobhayam / akhaNDajJAnarAjyasya tasya sAdho kuto bhayam // 17 // 8 // artha : jisake citta meM jisako kisI se koI bhaya nahIM hai, aisA cAritra pariNata hai, usa akhaNDa jJAnarUpI rAjya ke adhipati sAdhu ko bhalA, bhaya kaisA? vivecana : cAritra ! Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jJAnasAra abhaya cAritra ! abhaya kA bhAva prasphurita karanevAlA cAritra jisaki akSaya-nidhi hai aura jo usake pAsa hai, use bhalA, bhaya kaisA ? kisa bAta kA bhaya ? kAraNa vaha to akhaNDa, akSaya jJAna rUpI-rAjya kA ekameva adhipati hai, mahArAjAdhirAja hai ! akhaNDa jJAna kA sAmrAjya ! aura usakA samrATa hai muni svayaM ! aise sAmrAjya kA alabelA samrATa kyA bhayAkAnta ho ? Akula-vyAkula ho ? are use bhayaprerita vyathAe~ zata-pratizata asambhava hotI haiM / cAritra kI utkRSTa bhAvanA se usakI mati bhAvita hotI hai / samasta saMsAra ke bAhya bhautika padArtha evaM karmajanya bhAvoM kI ora muni isa dRSTi se dekhatA hai 'kSaNavipariNAmadharmA mAnAmRddhisamudayAH sarve / / * sarve ca zokajanakAH saMyogA viprayogAntAH // -prazamarati manuSya kI Rddhi aura sampatti kA svabhAva kSaNArdha meM hI parivartita hone kA rahA hai aura samasta Rddhi-siddhi ke samudAya zaukaprada haiM ! saMyoga viyoga meM pariNamita hote. haiM ! jise isa zAzvat satya kA pUrNa jJAna hai ki 'Rddhi siddhi aura dhanasaMpadA kSaNika hai, 'vaha kabhI zokagrasta athavA bhayAtura nahIM hotA ! ___ cAritra meM sthiratA aura abhaya pradAna karanevAlI dUsarI bhI bhAvanAoM kA muni bAra-bAra ciMtana karatA rahatA hai : bhogasukhaiH kimanityairbhayabahule: kAMkSitaiH parAyattaiH / nityamabhayamAtmasthaM prazamasukhaM tatra yatitavyam // -prazamarati jo anitya bhayamukta aura parAdhIna haiM aise bhoga sukhoM se kyA matalaba? apitu muni ko nitya abhaya aura Atmastha prazamasukha ke lie hI sadaiva puruSArtha Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhayatA karanA cAhie / vAsanAvRtti ko jisane pratibaMdhita kara diyA hai, kaSAyoM ke utpAta ko jisane niyaMtrita kara diyA hai, hAsya-rati- arati evaM zoka udvega kI jvAlAoM ko zAnta - prazAnta kara diyA hai, sAtha hI apanI dRSTi ko samyak banA diyA hai, jJAna-dhyAna aura tapazcaryA kA atula bala jisane prApta kara liyA hai, loka- vyApAra aura AcAra-vicAroM ko hamezA ke lie tilAMjali de dI hai, aise mahAmuni ko bhalA bhaya kaisA ? use kisI bAta kA Dara nahIM hotaa| balki vaha to nirbhaya aura nityAnandI hotA hai ! 243 akSaya jJAna - sAmrAjya meM bhaya kA nAmonizAna taka nahIM hotA hai ! jJAnasAmrAjya ke usa pAra bhaya, zoka aura udvega hotA hai ! munirAja ko sirpha eka bAta kI sAvadhAnI / dakSatA rakhanI cAhie ki bhUlakara bhI kabhI vaha jJAna - sAmrAjya kI sImAoM ke usa pAra na calA jAe ! vaha apane rAjya meM sadA nirbhaya hotA hai| sAtha hI ukta sAmrAjya ke nAgarikoM kA vaha ekameva abhayadAtA hai / vAstava meM dekhA jAe to abhaya kA Ananda hI sahI Ananda hai / bhayabhIta avasthA meM Ananda nahIM hotA, balki usakA aspaSTa AbhAsa mAtra hotA hai, kRtrima Ananda hotA hai| akhaMDa jJAna- sAmrAjya meM hI abhaya kA Ananda prApta hotA hai / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. anAtmazaMsA Aja jaba svaprazaMsA ke Dhola sarvatra baja rahe haiM aura para-niMdA karanA hara eka ke lie eka zauka/phaizana bana gayI hai, aise meM prastuta adhyAya tumheM eka abhinava dRSTi, nayA dRSTikoNa pradAna kregaa| sva ke prati aura anya ke prati dekhane kI eka anokhI kalA sikhAegA / yadi svaprazaMsA meM AkaNTha aharniza DUbe manuSya ko pUjyapAda upAdhyAyI kI yaha dRSTi pasanda A jAe, use AtmasAt karane kI buddhi paidA ho jAe, to niHsandeha usameM mAnavatA kI mIThI mahaka phaila jaayegii| guNairyadi na pUrNo'si, kRtamAtmaprazaMsayA / guNairevAsi pUrNazceta, kRtamAtmaprazaMsayA // 18 // 1 // artha : yadi tuma sva-guNoM se paripUrNa nahIM ho, taba Atma-prazaMsA kA kyA matalaba ? ThIka vaise hI, yadi tuma sva-guNoM se paripUrNa ho, to phira AtmaprazaMsA kI jarurata hI nahIM hai| . vivecana : prazaMsA ! sva-prazaMsA ! manuSya mAtra meM yaha vRtti janmataH hotI hai / use apanI prazaMsA sunanA acchA lagatA hai / jI-bharakara sva-prazaMsA karanA bhI acchA lagatA hai| lekina yahI vRtti adhyAtmamArga meM bAdhaka hotI hai / mokSamArga kI ArAdhanA meM 'sva-prazaMsA' sabase bar3A avarodha hai / ataH vaha tyAjya niHsaMdeha tumhAre andara anaMta guNoM se yukta AtmA vAsa kara rahI hai| tuma jJAnI ho, tuma dAnavIra ho, tuma tapasvI ho, tuma paropakArI ho, tuma brahmacArI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA 245 ho, phira bhI tumheM apanI prazaMsA nahIM karanI cAhie aura nA hI sunanI caahiye| kyoMki sva-prazaMsA se utpanna Ananda tumheM unmatta aura madahoza banA degaa| pariNAma svarupa adhyAtma-mArga se tuma bhraSTa ho jAoge / tumhArA adha:pAta hote vilamba nahIM hogaa| yadi tuma apane-Apa meM guNI ho, taba bhalA tumheM 'Atma-prazaMsA' kI garaja hI kyA hai ? AtmaprazaMsA ke kAraNa tumhAre guNoM meM vRddhi honevAlI nahIM, balki unake nAmazeSa ho jAne kA Dara hai / 'mere satkAryoM se loga paricita hoM, mere meM rahe guNoM kI jAnakArI dUsaroM ko ho..., loga mujhe saccaritra, sajjana samajheM..." Adi icchA, abhilASA ke kAraNa hI manuSya Atma-prazaMsA karane ke lie prerita hotA hai| isameM use apanI bhUla nahIM lagatI, nA hI vaha kisI prakAra kA pApa samajhatA hai| bhale hI vaha na samajhe ! sambhava hai sAdhanA, upAsanA aura ArAdhanA-mArga kA jo pathika na ho, vaha use pApa athavA bhUla na bhI samajhe ! lekina jise mokSa-mArga kI sAdhanA se AnandAmRta kI prApti hotI hai, Atma-svarupa kI upAsanA mAtra se Ananda kI DakAreM AtI haiM, use 'sva-prazaMsA, Atma-prazaMsA' kI mithyAvRtti apanAne kA kabhI vicAra taka nahIM AtA / 'sva-prazaMsA' 'sva-prazaMsA' usake lie pApa hI nahIM balki mahApApa hai aura usase prApta Ananda kRtrima aura kSaNika hotA hai / lekina dharatI para aise kaI loga haiM, jinameM ina guNoM kA abhAva hotA hai; satkArya karane kI zakti nahIM hotI; ve bhI apanI prazaMsA karate nahIM aghaate| are, tumheM bhalA kisa bAta kI prazaMsA karanI hai ? gAMTha meM kucha nahIM aura cAhie saba kucha ! guNoM kA patA nahIM, phira bhI prazaMsA cAhie ? jo samaya tuma AtmaprazaMsA meM barabAda karate ho, yadi utanA hI samaya guNa-saMcaya karane meM lagAo to ? parantu yaha sambhava nahIM / kyoMki guNaprApti kI sAdhanA kaThina aura duSkara hai, jabaki binA guNoM ke hI Adara satkAra aura prazaMsA pAne kI sAdhanA bAvare mana ko, mUr3ha jIva ko sarala aura sugama lagatI hai ! yaha na bhUlo ki svaprazaMsA ke sAtha paranindA kA nAtA colI-dAmana jaisA hai| isIliye aise kaI loga paraniMdA ke mAdhyama se sva-prazaMsA karanA pasaMda karate haiM, jinameM AtmaguNa kA pUrNatayA abhAva hai, sAtha hI jo svaprazaMsA ke bhUkhe hote haiM / 'anya kI tucchatA sAbita karane se khuda kI uccatA apane Apa siddha ho Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jJAnasAra jAtI hai|' isa saMsAra meM aise jIvoM kI bhI kamI nahIM hai| AtmotkarSAcca badhyate karma nicairgotraM / pratibhavamanekabhavakoTidurmocam // bhagavAna umAsvAtijI pharamAte haiM, "AtmaprazaMsA ke kAraNa aisA nIcagotra karma kA bandhana hotA hai ki jo karor3oM bhavoM meM bhI chUTa nahIM sakatA / " sAtha hI, yaha bhI zAzvat satya hai ki yadi hama sahI artha meM dharmArAdhaka haiM, to hameM apane mu~ha apanI hI prazaMsA karanA katai zobhA nahIM detA / zreyodmasya mUlAni, svotkarSAmbhaHpravAhataH / puNyAni prakaTIkurvan, phalaM kiM samavApsyasi ? // 18 // 2 // artha : kalyANarupI vRkSa ke puNyarupI mUla ko apane utkarSavAda rupI jala ke pravAha se prakaTa karatA huA tU kauna sA phala pAyegA ? vivecana : kalyANa vRkSa hai| usakA mUla puNya hai, jar3a hai| jisakI jar3a majabUta hai, mUla nIce taka bhItara utarA hai, vaha vRkSa majabUta / yadi jar3eM hI kamajora haiM, to vRkSa ke Dhahate dera nahIM lagegI / vaha dharAzAyI huA hI samajho / sukha kA vizAla vaTavRkSa puNya rUpI ghanI jar3oM para hI khar3A hai / - kyA tuma jAnate hI ki vaTavRkSa kI jar3a meM pAnI kA pravAha pahu~ca gayA hai aura usake mUla bAhara dikhAyI dene lage haiN| usake AsapAsa kI miTTI pAnI kI dhArA meM baha gaI hai| kyA tumheM patA hai ? pAnI kI vajaha se mUla kamajora ho gaye haiM aura vakSa khataranAka DhaMga se hilane-ilane lagA hai| jarA A~kheM kholo, hoza meM Ao aura dhyAna se dekho / vRkSa kaDAke kI AvAja ke sAtha jamIna para A giregA / upha, itanI upekSA karane se bhalA, kaise calegA ? kyA tuma pAnI ke pravAha ko nahIM dekha rahe ho ? are, tumane khuda hI to nala khola diyA hai| kyA tuma apanI prazaMsA nahIM karate ? apanI acchAIyoM aura acche kAmoM kA bakhAna nahIM karate ? apane guNa aura pravRttiyoM kI 'rikArDa Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 anAtmazaMsA bajAte nahIM thakate ? are mere bhAI ! usI sva-prazaMsA kA nala tumane purajoza meM khola diyA hai aura pAnI 'kalyANa-vRkSa' kI jar3oM taka pahu~ca gayA hai / lo, ye mUla dikhane lage aura vRkSa dharAzAyI hone kI taiyArI meM hai| agara eka bAra 'kalyANa vRkSa' Dhaha gayA ki phira tumhAre nasIba kA sitArA DUba gayA samajho / pIche duHkha bhogane ke sivAya kucha nahIM bacegA / saba miTTI meM mila jAegA aura taba sva-prazaMsA karane kI ghRSTatA hI nAmazeSa ho jAegI / alabattA, svaprazaMsA kara tumheM kucha na kucha khuzI to hotI hI hogI aura sukha kA AsvAda bhI milatA hogaa| lekina sva-prazaMsA se prApta Ananda kSaNabhaMgura hotA hai| sAtha hI usakA aMjAma burA hI hotA hai| kyA tuma aise duHkhadAyI sukha aura Ananda kA tyAga nahIM kara sakate ? yadi kara loge, to ni:saMdeha 'kalyANavRkSa' sthira, majabUta aura dIrghajIvI sAbita hogaa| phalataH usakI DAla para sukha ke mIThe phala lageMge aura una phaloM kA AsvAda tumheM ajarAmara banA degA / bezaka, taba taka tumheM dhairya rakhanA hogA / dUsaroM ko sva-prazaMsA kA Ananda lUTate dekha bhUlakara bhI tuma unakA anusaraNa na karanA / bhale hI dUsare sva-prazaMsA ke Ananda meM AkaNTha DUba jAe~, lekina tumhAre mana meM to vaha Ananda akalpya aura abhogya hI hai| hama apanI prazaMsA khuda kareM, to acchA nahIM lagatA / ArAdhaka AtmA ke lie yaha sarvathA anucita aura ayogya hai ki vaha nityaprati apanA mUlyAMkana khuda hI kare, apane mahattva kA raTana / jApa khuda hI kare aura khuda hI logoM ko apane guNa batAye / ArAdhaka ko cAhie ki vaha 'sva-vijJApana' ko ghora pApa samajhe / mokSa-mArga kA anugAmI apane doSa aura dUsaroM ke guNa dekhatA hai / jaba vaha apane guNoM se hI anabhijJa hotA hai, taba usakI prazaMsA (stuti) karane kA prasaMga hI kahA~ AtA hai ? sva-prazaMsA se kalyANa-vRkSa kI jar3eM ukhar3a jAtI haiM / usakA tAtparya yaha hai ki svaprazaMsA karane se puNyabala kSINa ho jAtA hai aura puNya kSINa hote hI sukha khatma ho jAtA hai| yaha nirvivAda satya hai ki svaprazaMsA sukhoM kA nAza Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jJAnasAra karanevAlI hai| AlaMbitA hitAya syuH paraiH svaguNarazmayaH / aho svayaM gRhItAstu, pAtayanti bhavodadhau // 18 // 3 // artha : yadi dUsare vyakti ne tumhAre guNa rupI rassI ko thAma liyA, to vaha usake lie hitAvaha hai, lekina Azcarya isa bAta kA hai ki yadi svayaM guNarUpI rassI ko thAma liyA to bhava-samudra meM DUbA detI hai| vivecana : tumhAre meM guNa haiM ? una guNoM ko dUsaroM ko dekhane do / dUsaroM ko unakA guNAnuvAda karane do / ve ukta guNadarzana, guNAnuvAda aura guNa-prazaMsA kI rassI ko pakar3a kara bhava-sAgara se pAra ho jAyeMge / lekina tuma apane guNoM kI prazaMsA athavA darzana karane kI koziza bhUlakara bhI na karo / yadi tuma apanI prazaMsA khuda karane kI burI lata meM pha~sa gaye, to tumhArA beDA saMsAra-sAgara meM garka hote dera nahIM lgegii| tumhArI yaha lata, Adata tumheM bhavodadhi kI athAha jalarAzi me DubAkara hI rhegii| vaise dekhA jAe to guNa-prazaMsA aisI zakti hai, jo bhavodadhi se tirA sakatI hai aura DubA bhI sakatI hai| hA~, kauna kisake guNoM kI prazaMsA karatA hai, yaha saba usa para nirbhara hai| khuda hI apanI prazaMsA karane bhara kI dera hai ki Duba gaye samajho / jabaki anya jIva ke guNoM kI prazaMsA kI, to pAra lagate dera nahIM / jaba-jaba tumhAre mana meM guNAnuvAda karane kI icchA jage, taba-taba dUsaroM ke guNoM kI prazaMsA karanI cAhiye aura sva-prazaMsA kI burI lata se kosoM dUra rahanA cAhiye / hAlA~ki sva-prazaMsA kI burAI manuSya meM Aja se nahIM, balki anAdikAla se calI A rahI hai aura jIva mAtra usakA bhoga banatA rahA hai| jo isase mukta ho gayA, ni:saMdeha vaha mahAn bana gayA / svaprazaMsA karane se guNavRddhi kA kArya bIca meM hI sthagita ho jAtA hai| * sva-doSoM ke prati upekSAbhAva paidA hotA hai| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA dUsaroM ke guNa dekhane kI vRtti nahIM rahatI / dUsaroM ke guNa sunakara dveSa paidA hotA hai / ghora karma - bandhana ke zikAra banate haiM / 249 dUsaroM kI najara meM apane Apa ko guNavAna, buddhizAlI, sarvottama, sajjana dikhAI dene kI icchA, jIva ko 'sva-prazaMsA' karane ke lie prerita karatI hai / aisI icchA sarvajana sAdhAraNa hai| isase dUra rahe binA jIva pApa ke abhedya parakoTe ko bheda nahIM sakatA / lekina isake mUla meM jo bhAvanA kAma kara rahI hai, vaha to sau phIsadI galata aura anicchanIya hai| maiM apanI prazaMsA karU~gA taba dUsare mujhe sajjana, guNavAna smjheNge|' kyA yaha rIta acchI hai ? saca to yaha hai ki isa taraha sva-prazaMsA se sarvatra apanA vijJApana karanA koI acchI bAta nahIM hai, nA hI prabhAvazAlI bhii| alabattA, lokataMtra ke yuga meM cunAva meM khar3e pratyAzI / ummIdavAra ko jI bharakara apanI prazaMsA kA rAga AlApanA par3atA hai / vidyamAna paristhiti meM dharmakSetra, sAmAjika kSetra, zaikSaNika kSetra aura rAjanaitika kSetra meM sattA aura svAmitva prApta karane ke lie svaprazaMsA eka rAmabANa upAya mAnA gayA hai| I I hAlA~ki sAMsArika kSetra meM 'sva-prazaMsA', bhale hI Avazyaka mAnI gayI ho, lekina dharma-kSetra meM yaha sabase bar3A avarodha hai / yadi hama mokSamArga ke pathika haiM athavA usa mArga para calane ke abhilASI haiM, to 'sva-prazaMsA' kA parityAga karane kI hameM pratijJA karanI cAhie / sambhava hai ki sva-prazaMsA' se dUra rahane para tumheM lagegA ki duniyA meM tumhArI sahI pahacAna, vAstavika mUlyAMkana nahIM ho rahA hai / lekina eka samaya aisA A jAegA, jaba tumhAre guNa samasta vizva ke lie ekameva Alambana siddha hoNge| duniyA ke samasta prANI tumhAre guNoM kI rassI thAmakara pApakuMDa se bAhara nikala jaayeNge| dhIraja kA phala mIThA hotA hai / jaldabAjI karanevAle vyakti ke lie nukasAnadeha hai aura hA~, dUsaroM kA guNAnuvAda karane kI pravRtti nirantara jArI rakhanA, bIca meM hI sthagita nahIM kara denA / uccatvadRSTidoSotthasvotkarSajvarazAntikam / pUrvapuruSasiMhebhyo, bhRzaM nIcatvabhAvanam // 18 // 4 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jJAnasAra artha : sarvoccatA kI dRSTi ke doSa se utpanna svAbhimAna rupI jvara ko zAnta karanevAle pUrvapuruSa rupI siMha se atyanta nyUnatA kI bhAvanA karane jaisI hai| vivecana : uccatA kA khayAla ! khataranAka khayAla hai ! "maiM sarvocca huuN| maiM dUsaroM ke mukAbale mahAn huuN| tapa aura cAritra se baDA hU~ / jJAna se zreSTha hU~ / sevA-sAdagI ke kSetra meM paramocca huuN|" yadi isa taraha kI nAnAvidha vaicArika taraMgeM kisI ke dimAga meM nirantara uThatI hoM, to nihAyata khataranAka aura bhayAnaka hai / yAda rakhanA, inhIM vicAra-taraMgoM se eka prakAra kA aisA viSama jvara paidA hogA ki jAna ke lAle par3a jaaeNge| aisI jvara, ki jo maleriyA, nyUmoniyA aura TAyaphAiDa se bhI bhayaMkara hotA hai aura vaha hai-abhimAna... mithyAbhimAna ! sambhava hai, jvara kA yaha nAma tumane jiMdagI meM pahalI bAra hI sunA hogaa| teja bukhAra meM manuSya ko miThAI kaDavI lagatI hai| vaha nirantara anargala bakavAsa aura pAgalapana ke pralApa karatA rahatA hai| apanI sudha-budha aura hozo-havAsa kho baiThatA hai / abhimAna... mithyAbhimAna ke viSama jvara meM bhI ye hI sArI pratikriyAyeM hotI rahatI haiM / lekina abhimAnI vyakti ise dekha nahIM pAtA aura nA hI samajha pAtA hai| ___ abhimAna ke teja bukhAra meM namratA, vinaya viveka, laghutA kI mevA-miThAI kabhI nahIM bhAtI, balki kaDavI lagatI hai| ThIka vaise hI usa para 'para-apakarSa' ke pAgalapana kI dhuna savAra ho jAtI hai / phalataH vaha kyA bakatA hai, usa hAlata meM kaisA lagatA hai, Adi bAtoM kA use bhAna nahIM rahatA / vaha usI daura meM pUjya mAtA-pitA kA apamAna karatA hai / parama AdaraNIya gurudevoM kA upahAsa karatA hai| anya guNIjanoM ko tuccha samajhatA hai / unake doSoM ko saMbodhita kara unheM apamAnita karane kI ceSTA karatA hai| kyA aise viSama jvara ko utAranA hai, zAnta karanA hai ? yadi abhimAna ko 'jvara' svarUpa meM mAna leM tabhI yaha sambhava hai| use dUra karane ke prayatna kiye jA sakate haiN| abhimAna ke viSama jvara se pIDita jIva AtmakalyANa ke mArga para cala nahIM sakatA / zAyada vaha yoM kaha de ki, "maiM mokSamArga para hI hU~' to kyA esa Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA 251 yaha usakA mithyA pralApa hI hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne prastuta viSama jvara ko nestanAbUda karane kA upAya bhI sujhAyA hai : "jisa viSaya kA tumheM abhimAna hai jisa para tumheM nAja hai, usa viSaya meM niSNAta / pAraMgata bane prAcIna mahApuruSoM ke sambandha meM soco, vicAra karo aura unakI sarvottama siddhi ke sAtha apanI tulanA karo / " / sacamuca prastuta vicAra auSadhi camatkArika evaM anUThI hai / jaba tuma apane ko una mahApuruSoM ke mukAbale khar3A pAoge to svayaM ko baune se kama nahIM paaoge| tumheM apanA astitva nahIMvat pratIta hogA aura kSaNArdha meM hI tumhArA abhimAnajvara 'naoNramala' ho jAegA ! jJAna, vijJAna, buddhi, bala, kalA, tyAga, vrata, tapAdi viSayoM meM pAraMgata, siddha mahApuruSoM ke smaraNa mAtra se tuma Azcaryacakita raha jAoge / tumhArA abhimAna-jvara zIdhra utara jAyegA / ThIka vaise hI Aja ke yuga meM bhI hama se adhika vidvAn aura pAraMgata kaI mahApuruSoM kA vicAra karanA jarUrI hai : "ina sabakI tulanA meM bhalA, mujha meM adhika kyA hai ? yadi kucha nahIM, taba yoM hI abhimAna karanA kahA~ taka ucita hai ?" zarIra-rUpa-lAvaNya-grAmArAmadhanAdibhiH / utkarSaH paraparyAyazcidAnandadhanasya kaH ? // 18 // 5 // artha : zarIra ke rUpa-lAvaNya, gA~va, bAga-bagIce, dhana-dhAnyAdi aura putra-pautrAdi samRddhi rUpa paradravya ke paryAyoM se bhalA jJAnAnanda se paripUrNa AtmA ko abhimAna kaisA? vivecana : paraparyAya ! AtmA se jo para hai, bhinna hai, usake paryAya / zArIrika saundarya, rUpa-lAvaNya, grAma-jagara, udyAna, dhana-dhAnyAdi saMpadA aura putra-pautrAdi... ye saba para-paryAya hai / AtmA se bhinna jo pudgala Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jJAnasAra haiM yaha usakI sRSTi hai / pudgala kI ye parivartanazIla avasthAyeM haiN| Atman ! pudgala kI ina racanAoM se bhalA, tujhe kyA lenA-denA? jarA, dhyAna se suna / ye koI terI apanI avasthAyeM nahIM haiM, nA hI terI sRSTi ! ye to 'para' haiM, parAyI haiM / matalaba, jo kucha bhI hai, dUsaroM kA hai| inakI samRddhi se tU apane Apako zrImaMta-samRddha na mAna / nA hI ina para mithyA abhimAna kr| isake abhimAna se utpanna Ananda tumhAre kisI kAma kA nahIM hai| ata: behatara yahI hai ki tuma isase sarvathA alipta raho / he cidAnandaghana ! tuma jJAnAnanda se paripUrNa ho / pudgalAnanda kA sArA viSa naSTa ho gayA hai / jJAnAnanda kI mastI kI tulanA meM tumheM ina pudgaloM kI parivartanazIla avasthAoM se prApta Ananda tuccha pratIta hotA hai / vaha Ananda nahIM, balki nirA pAgalapana lagatA hai / sArI duniyA bhale hI tujhe pudgala-paryAya kI samRddhi ke kAraNa sundara samajhe, saundaryazAlI mAne, nagarapati samajhe, putra-putrI aura patnI ke kAraNa puNyazAlI karAra de, alaukika saMpadA kA svAmI mAne / lekina duniyA ke isa para-paryAya-darzana se utpanna kIrti tumhArA eka roma bhI khar3A nahIM kara sakatI, tumheM romAMcita nahIM kara sktii| kyoMki tumane mana hI mana dRDha saMkalpa kara liyA hai : "zarIra kA rUpa aura lAvaNya, dhana-dhAnyAdi saMpadA, putra-pautrAdi parivAra... ye saba pudgalajanya haiM, nA ki merA hai| mere sAtha inakA koI sambandha nahIM / " taba bhalA, usa para abhimAna karane kA prazna hI kahA~ khar3A hotA hai ? jaba para-paryAya kA mUlyAMkana nahIM rahA, taba usa para abhimAna karane se kyA matalaba? para-pudgala ke paryAyoM kA mUlyAMkana banda karo / jJAnAnanda ko akhaMDa rkho| AtmaprazaMsA ke mithyAbhimAna se bacane ke liye jJAnI puruSoM ne do upAya sujhAye haiM / mokSa-mArga kI ora jisane prayANa zarU kara diyA hai, vrata-mahAvratamaya jIvana jIne kA jisa ne saMkalpa kara liyA hai aura jo tapazcaryA tathA tyAga kA ucca mUlyAMkana karate haiM, aisI mumukSu AtmAoM ko cAhie ki ve hamezA svaprazaMsA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA 253 ke pApa se bacane kA puruSArtha kareM / usake liye unheM pudgala-paryAyoM kA guNagAna karanA banda karanA cAhiye / sadA sarvadA jJAnAnanda ke atala sarovara meM nimagna ho jAnA cAhiye / sAvadhAna ! sva-prazaMsA ke sAtha para-nindA prAyaH jur3I huI hotI hai / eka bAra sva-prazaMsA evaM paranindA kA Ananda prApta hone lagAki jJAnAnanda kA pravAha maMda hone lagegA, vaise-vaise Atma-tattva kA vismaraNa hotA jAegA aura tumhAre jIvana meM pudgala-tattva pradhAna bana jAegA / -muni to cidAnandaghana hotA hai| -use para-paryAya kA abhimAna nahIM hotA / --vaha jJAnAnanda-mahodadhi meM vilasita rahatA hai / -muni ko nirabhimAnatA isIliye hotI hai| . zuddhAH pratyAtmasAmyena, paryAyAH paribhAvitAH / -azuddhAzcApakRSTatvAd, notkarSAya mahAmuneH // 18 // 6 // artha : pratyeka AtmA meM zuddha tapa kI dRSTi se pramANita zuddha-paryAya samAna rupa se vidyamAna hote haiM aura azuddha-vibhAvaparyAya tuccha hone se mahAmuni (sabhI nayoM meM madhyastha pariNativAle) usa para kabhI abhimAna nahIM karate / vivecana : mahAmuni tattvacintana ke mAdhyama se abhimAna para vijayazrI prApta karate haiM / na jAne yaha cintana kaisA to adbhuta, apUrva aura satya hai, yahI to dekhanA hai| mahAmuni zuddha naya kI dRSTi se Atma-darzana karate haiM / pahale apanI AtmA ko dekhate haiM, bAda meM anya AtmAoM ko dekhate haiM / unako kisI prakAra kA bheda... antara... ucca-nIcatA... bhArI-halkApana kA darzana nahIM hotA / hara AtmA ke zuddha paryAya samAna dikhAyI dete haiM / anya AtmA ke bajAya apanI AtmA meM koI vizeSatA athavA adhikatA dRSTigocara nahIM hotI / taba abhimAna kyoM aura kisa liye kiyA jAe ? dUsaroM ke mukAbale hamAre meM koI vizeSatA Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jJAnasAra athavA kinhIM guNoM kI pracuratA ho, tabhI abhimAna jage na ? AtmA ke zuddha paryAyoM kA vicAra zuddha naya kI dRSTi se hI kiyA jAtA hai| aisI sthiti meM sabhI AtmAyeM jJAnAdi ananta guNoM se yukta, arUpI... doSavirahita aura samAna pratIta hotI haiM / dUsarI AtmA kI tulanA meM hamArI AtmA meM ekAdha guNa bhI adhika nahIM hotA... | kisI AtmA meM doSa ke darzana nahIM hote / phira bhalA, utkarSa kisa bAta para karanA cAhiye ? sambhava hai, zuddha svarUpa ke cintana meM to abhimAna ke azva para savAra honA sarvathA duSkara hai, lekina zuddha paryAyoM ke sAtha-sAtha azuddha paryAya bhI vidyamAna hote haiM / azuddha paryAyoM meM samAnatA nahIM hotI hai / taba abhimAna kA TaTU resa ke ghor3e kA rupa dhAraNa karane meM vilamba nahIM karatA aura pAgala jIva usa para savAra ho jAtA hai ! . lekina mahAmuni azuddha paryAyoM se kosoM dUra rahate haiN| apane Atmapradeza se azuddha paryAyoM ko deza-nikAlA de dete haiM / taba ve abhimAna kaise kareMge? bhale hI dUsaroM ke mukAbale alaukika rupa-saundarya ho, viziSTa prakAra kA lAvaNya ho, zAstra jJAna aura parizIlana meM mahApaNDita ho, adhika prajJA ho, anya AtmAoM se bar3ha-car3hakara ziSya-saMpadA ho, athavA mAna-sammAna kA jayaghoSa sAre Alama meM gUMjatA ho, unake (mahAmuni ke) liye yaha saba tuccha aura kSaNika hotA hai / sarvottama mahAmuni bhUlakara bhI kabhI kSaNika vastu para abhimAna nahIM karate / - yadi par3ausI ke bajAya tumhAre ghara meM adhika gaMdagI ho, tumhArA ghara jyAdA gaMdA aura maTamailA ho, to kyA abhimAna karoge ? 'tumhAre makAna se mere makAna meM jyAdA kacarA hai !' kahate hue kyA tumhArA sInA phUlakara kuppA ho jAtA hai ? nahIM, hargija nahIM / kyoMki kacare ko tuma tuccha samajhate ho / kacare kI adhikatA para abhimAna nahIM hotA ! taba bhalA, jo mahAmuni samasta vaibhAvika paryAyoM ko tuccha samajhate haiM, eka prakAra kI gaMdagI samajhate haiM, usa para aura usakI adhikatA para bhUlakara bhI kyA ve abhimAna kareMge ? - zuddha paryAyoM meM samAnatA kA darzana, - azuddha paryAyoM meM tucchatA kA darzana Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA 255 mahAmuni ko sadA madhyastha bhAva meM banAye rakhane meM AdhArabhUta siddha hotA hai| yaha darzana use Atma-utkarSa ke gahare samudra meM girane nahIM detA aura phalasvarupa AtmA kI svabhAvadazA aura vibhAvadazA kA cintana, mahAmuni kA amogha zastra bana jAtA hai| amogha zastra ke sahAre vaha abhimAna kI uttuMga coTiyoM ko cakanAcUra kara detA hai| yadi hara eka muni isI cintana-patha ke pathika bana, sAdhanA ke kSetra meM Age bar3hate raheM, to abhimAna ko kyA tAkata hai ki vaha unake mArga kA ror3A bana sake ? kSobhaM gacchan samudro'pi, svotkarSapavaneritaH / guNaudhAn bubudIkRtya, vinAzayasi kiM mughA ? // 18 // 7 // artha : maryAdA sahita hone ke bAvajUda bhI, apane abhimAna rupI vAyu se prerita evaM vyAkulatA ko prApta huA, apanI guNa-rAzi ko pAnI ke budabude kA rupa dekara vyartha meM naSTa kyoM karatA hai ? vivecana : ... - vaha sAdhu hai| - sAdhu-veza kI maryAdA meM hai| abhimAna vAyu ke pracaMDa jhoMke uTha rahe haiM / Atma-samudra meM tUphAna A gayA hai / guNa-rAzi kA apAra jala budabudA bana naSTa ho rahA hai, khatma ho rahA hai / kyA tumheM yaha zobhA detA hai ? tuma apanI maryAdA to samajho ! yadi yaha tathya samajha meM A jAye ki 'abhimAna kI vAyu guNoM kA nAza karatI hai, to guNoM ke nAza kI prakriyA ruka jaayegii| pUjya upAdhyAyajI mahArAja kA Adeza hai ki guNoM kA saMrakSaNa aura saMvardhana karate hue bhI abhimAna nahIM kreN| tU sAdhu kA svAMga racakara, sAdhu-veza dhAraNa kara, abhimAna karatA hai ? vyartha hI gaNoM kA nAza kyoM karatA hai? kyA terI samajha meM kataI nahIM AtA ki abhimAna ke kAraNa guNoM kA nAza hotA hai ? jAnate nahIM ki abhimAnavaza jamAli Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jJAnasAra bhava-bhavara meM pha~sa gayA / vaha mithyAbhimAna ke kAraNa apanI sudha-budha kho baitthaa| saMskAra aura zikSAdIkSA bhulA beThA / paramopakArI paramAtmA mahAvIra deva ke ananta upakAroM ko vismRta kara diyaa| vinaya- viveka se bhraSTa bana gyaa| sAtha hI apanI alpajJatA kA khyAla kho baiThA / na jAne usane kitane guNa kho diye / guNoM kA 'nAza kara baiThA / are, abhimAna ke pracaMDa vAyu ke jhoMkoM kI lapeTa meM Akara asaMkhya guNarupI mahala dhvasta ho jAte haiM / abhimAna-vAyu ke udgama-sthAna para hI kyoM na 'sIla' mAra dI jAe ? kula, rupa, bala, buddhi yauvana vagairaha anya jIvoM se tumhAre pAsa bar3ha-car3hakara hoNge| yadi isa para tumane utkarSa kiyA to kutsita havA ke jhoMke uThate vilamba nahIM hogA / yadi tuma zramaNa ho to zAstrajJAna, zAstrAbhyAsa, zAsana - prabhAvakatA, vaktRtvazakti lekhana-kalA, ziSya - parivAra, bhakta - samudAya aura gacchAbhimAna... Adi choTI-moTI bAtoM kA vyAmoha paidA hote dera nahIM lgegii| aise samaya yadi tumane tAttvika cintana dvArA una saba bAtoM ko 'tuccha' na mAnA aura zuddha naya kI dRSTi se 'samAnatA' kA vicAra na kiyA, to mithyAbhimAna kI bhUta - lIlA se tuma AkrAnta ho jAoge / phalataH tumhAre me rahe guNa, pAnI ke buda bude kI taraha naSTa hote pala kI bhI dera nahIM lgegii| usameM eka naye aniSTa kA janma hogA / guNarahita hone ke uparAnta bhI 'maiM guNI hU~' aisA batAne hetu aura apanI ijjata bacAne ke liye daMbha karanA paDegA / tumheM daMbhI bananA hogA ! tuma jaise nahIM ho, vaisA pradarzana karane ke liye prayatna karoge / tanika soco, AtmA kA yaha kaisA adha:patana ? kyA yaha bhI naye sire se samajhAnA hogA ? 1 prAyaH aisA dekhA gayA hai ki duSkara prayatna aura ghora tapazcaryA ke phalasvarupa AtmA meM guNoM kA prAdurbhAva hotA hai / yadi unakA yathocita saMrakSaNa aura saMvardhana na kiyA jAe, to samajha lenA cAhiye ki guNoM kA sahI mUlyAMkana karanA hama bhUla gaye haiM / jo manuSya guNoM kA mUlyAMkana karanA bhUla jAe, usake guNa naSTa hote samaya nahIM lagatA / guNoM ke mAraka hamezA isI tAka meM rahate haiM / unako to kevala avasara milanA cAhie / ve apanI pUrI zakti ke sAtha jIva para pIla par3ege, TUTa par3ege aura guNoM kA saMhAra karake hI dama leMge / ataH svaparyAya athavA para-paryAya kA abhimAna nahIM karanA hai / sadA-sarvadA, nirabhimAnI Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anAtmazaMsA bane rahanA hai| kyoMki hama sAdhu-veSa kI maryAdA ke bandha meM jo haiM / he mahAtman ! bhUlakara bhI guNoM kA nAza na karo aura nA hI abhimAna ... mithyAbhimAna kI saMgata karo ! nirapekSAnavacchinnAnanta cinmAtramUrtayaH / yogino galitotkarSApakarSAnalpakalpanA : // 18 // 8 // 257 artha : yogI kA svarUpa apekSArahita, deza kI maryAdA se mukta, kAla kI maryAdA se rahita, jJAnamaya hotA hai / unakI utkarSa kI kalpanAyeM galita ho gayI hotI haiM / vivecana : yogI ! jo AtmasvarUpa meM lIna aura paramAtma-svarUpa kI jhaMkhanA karanevAlA hotA hai use deza-kAla ke bandhana nahIM hote haiM / vaha svautkarSa se aura para- apakarSa se pare hotA hai / AtmA ke atala mahodadhi meM anaMta jJAna meM yogI sadA ramaNa karatA hai / para-bhAva, para-paryAya athavA paudgalika vividha racanAoM meM yogI kI cetanA jAtI nahIM, lubdha nahIM hotI, AkarSita nahIM hotI / usake mana meM kisI prakAra kI koI jhaMkhanA, kAmanA athavA abhilASA ke liye sthAna nahIM hotA / vaha nirantara paramAtma-svarUpa kI antima maMjila pAne hetu pravRttizIla rahe / use kisI kI paravAha nahIM hotI, nA hI koI apekSA / vaha pUrNatayA nirapekSa bhAva kA pratIka hotA hai / usameM bhava-sAgara pAra utarane ke liye Avazyaka utkaTa nirapekSatA hotI hai / 'niravikkho tara duttara bhavoyaM / 'nirapekSa tire dustara bhavasAgara ko !' kisI rASTra, nagara athavA gAMva - vizeSa kA unheM Agraha nahIM / kisI mausama kA unheM bandhana nahIM / zaradaRtu ho yA varSAkAla, yA phira grISma Rtu, unakI nirvANayAtrA para koI prabhAva nahIM ! are, kisI bhAva - vizeSa kI bhI unheM apekSA nahIM / 'koI mujhe yogI mAne', mahAtmA mAne yA mahAzramaNa mAne / ' aisA Agraha nahIM / kahane kA tAtparya yaha hai ki unheM kisI bAta kI koI apekSA nahIM hotI / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 jJAnasAra kisI ke AdhAra para, parabhAva para jindagI basara karatA hI nahIM / taba phira svautkarSa aura parApakarSa kI kalpanAyeM becArI himakhaMDa kI taraha pighala hI jAyeM na ? deza, kAla aura para-dravya ke AdhAra para jIvana vyatIta karanevAlA svotkarSa ko, svAbhimAna ko naSTa nahIM kara sakatA / parApakarSa paranindA kI burI Adata ko niyaMtrita nahIM kara sakatA abhimAna ko nestanAbUda karane ke liye ananta icchAe~ aura kAmanAoM ko nirapekSatA kI Aga meM DAla denA hogA / sAtha hI, apekSArahita, paradravyoM kI apekSA se mukta jIvana bitAne kA dRDha saMkalpa karanA hogA / tabhI svamahattA kI zahanAI bajanI banda hogI aura para-nindA ke bigula kI AvAja zamate dera nahIM lagegI / . -yogI bananA hai ? yogI kA jIvana bAhara se kaThora, lekina bhItara meM zAnta, prazAnta aura komala hotA hai| aise jIvana kI kyA cAha jaga par3I hai ? vidyamAna paradravyasApekSa jIvana ke prati kyA ghRNA utpanna huI hai ? rAta-dina paranindA meM magna jIvana se kyA ghabarA gaye ho ? para-pariNati ke prAMgaNa meM satata sampanna premAlApa aura kAmuka ceSTAoM se kyA napharata ho gayI hai ? aura kyA, yogI kA Antarika prasannatA se sarAbora aura AtmasvarUpa kI ramaNatAvAlA jIvana lalacAtA hai ? tumheM apanI ora AkarSita karatA hai ? -- taba niHsandeha tuma 'yogI' banane lAyaka ho / tumhe kadama-kadama para yogI-jIvana ke paramAnanda kA anubhava hogaa| abhimAna kA nazA kAphUra ho jAegA aura AtmA ke anaMtaguNa prakaTa ho jAyeMge / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. tattva-dRSTi _ 'jaisI dRSTi vesI sRSTi !' yaha kahanA sahaja hai ! hara koI saralatA ke sAtha isakA uccAraNa kara sakatA hai ! lekina sva-dRSTi ko parivartita kara sRSTi kA nava sarjana karane kauna taiyAra hai ? kisa dRSTi ke kAraNa hameM bhava-bhramaNAoM meM ulajhanA par3atA hai aura kisa dRSTi kI patavAra thAma kara hama bhava-sAgara kI uttAla taraMgoM ko mAta kara, mokSa kI ora nirvighna prasthAna kara sakate haiM ? kisa dRSTi se hameM paramAnanda kI prApti hotI hai aura kisa dRSTi ke kAraNa viSayAnanda kI lolupatA bar3hatI hai ? isakA rahasya jAnane ke liye prastuta aSTaka ko khUba dhyAnapUrvaka paDho aura usakA ciMtana-manana karo / rUpe rUpadhatI dRSTidRSTavA rUpaM vimuhyati / majjaSyAtmani nIrUpe tattvadRSTistvarUpiNI // 19 // 1 // artha : rUpI dRSTI rUpa ko nihArakara mohita ho jAtI hai, jabaki rupa rahita tattvadRSTi rUparahita AtmA meM lIna ho jAtI hai| vivecana : tattvadRSTi ! vAsanAoM kA nirmUlana karanevAlI tIkSNa dRSTi ! hameM apanI dRSTi ko tAtvika banAnA hai, arthAt vizva ke padArthoM kA darzana tAttvika dRSTi se karanA hai ! tAttvika dRSTi se kiye gaye padArtha-darzana meM rAgadveSa nahIM hote, asatya nahIM hotA / carmacakSu camar3e kA saundarya nihAra kara mohita hotI hai, mugdha hotI hai / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jJAnasAra | rAgadveSa kA kAraNa banatI hai / carma - cakSu se saMsAra mArga kA darzana hotA hai| usase mokSamArga kA darzana nahIM hotA / mokSa mArga ke darzana hetu tAttvika dRSTi kI AvazyakatA hai / isI tAttvika dRSTi ko AnandaghanajI mahArAja 'divya- vicAra' kahate haiM / I carama nayaNe karI mAraga jovatAM bhulyo sayala saMsAra jeNe nayane karI mAraga joie nayana te divya vicAra paMthaso nihAluM re bIjA jina taNo... arupI tAttvika dRSTi se hI arupI AtmA kA darzana kara sakate haiM / kyoMki tAttvika dRSTi aura AtmA donoM arupI haiN| yAnI arupI kA arupI se hI darzana sambhava hai / jaise paudgalika - dRSTi se pudgala kA darzana ! carmadRSTi... pudgaladRSTi... carama nayana... ye saba zabdaparyAya haiM ! Atmadarzana hetu ina dRSTiyoM kA upayoga nahIM hotA, usake lie arupI aisI tAttvika dRSTi hI upayogI hai | isake khulate hI Atma-prazaMsA athavA parinandA jaisI burI lateM chUTa jAtI haiM / tattvadRSTi sirpha khulatI hai samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra kI upAsanA evaM ArAdhanA se ! 1 1 hamezA khayAla rakho ki tattvabhUta padArtha eka mAtra AtmA hI hai / zeSa saba pAramArthika dRSTi se asat hai / lekina yaha jIva anAdikAla se tattvabhUta AtmA kA vismaraNa kara atattvabhUta padArthoM ke pIche bAvarA banA bhaTakatA rahA hai, duHkhI huA hai, nArakIya yaMtraNAe~ sahatA rahA hai aura nAnAvidha viDambanAoM kA zikAra banA hai / phira bhI jinezvara bhagavanta kI tattvadRSTi use milI nahIM / I jisa dRSTi se AtmA ke prati anurAga kI bhAvanA panapatI hai, vaha tAttvika dRSTi kahalAtI hai, jabaki jisase jar3a - pudgala ke prati anurAga paidA hotA hai vaha carmadRSTi hai / kevalajJAnI bhagavanta kI dRSTi pUrNa tattvadRSTi hotI hai| usase sakala vizva ke carAcara padArthoM kA vaikAlika darzana hotA hai / vaha darzana dveSarahita hotA hai, Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-dRSTi 261 harSa-zoka se mukta hotA hai / Ananda-viSAda se rahita hotA hai / arupI AtmA kA bhI pratyakSa darzana hotA hai| kevalajJAnI bhagavanto ne jisa mArga kA avalambana kara aisA pUrNa tattva-dRSTi se yukta kevalajJAna prApta kiyA hai usI mArga para cala kara hI kevalajJAna prApta kiyA jA sakatA hai aura vaha mArga hai samyag darzana, samyagjJAna tathA samyakcAritra kaa|| bhUla kara bhI kabhI zabda, rupa, rasa, gandha aura sparza ke moha se grasta na bano ! Atmasvarupa meM sadA-sarvadA lIna raho ! tabhI pUrNatA prApta hogI / sabhI upadezoM kA yahI sArAMza hai / tAtparya hai / anAdikAlIna burI AdatoM ko, mana ko samajhA kara choDane kA puruSArtha karo / naye sire se nayI AdatoM kA zrIgaNeza karo / Atma-smaraNa, Atmarati aura AtmasvarUpa meM lInatA ke lie samyak zrutajJAna meM lIna raho; sAtha hI samyak cAritra se jIvana ko saMyamI banAo / bhramavATI bahirdRSTibhraMmacchAyA tadIkSaNam / abhrAntastattvadRSTistu nAsyAM zete sukhAzayA // 19 // 2 // artha : bAhya dRSTi bhrAnti kI vATikA hai aura bAhya dRSTi kA prakAza bhrAnti kI chAyA hai| lekina bhrAntivihIna tattva dRSTivAlA jIva bhUlakara bhI bhrama kI chAyA meM nahI sotA / vivecana : bAhyadRSTi, -bhrAnti ke viSavRkSoM se yukta vATikA ! -bhrAnti ke vRkSoM kI chAyA bhI bhrAnti hI hai ! kyoMki viSavRkSoM kI chAyA bhI Akhira viSa hI hotA hai / -bAhyadRSTi bhrAntirupa aura bAhyadRSTi kA darzana bhI bhrAnti-svarupa hI hotA phalataH bhrAnti ke viSavRkSoM kI chAyA meM tattvadRSTi AtmA ArAma se nahIM sotI, nirbhaya banakara vizrAma nahIM karatI / kyoMki bhalibhAMti mAluma hai ki yahA~ sone meM, vizrAma karane meM jAna kA jokhima hai| sambhava hai kabhI-kabhAra use viSavRkSoM Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 jJAnasAra kI ghaTAoM se gujaranA paDe, lekina usakI tarapha usakA AkarSaNa kataI nahIM hotaa| bAhyadRSTi meM 'ahaM' aura 'mama' ke vikalpa hote haiM, vaha upAdeya ko heya aura heya ko upAdeya siddha karane kI koziza karatI hai / vAstavika sukha ke sAdhanoM meM duHkha kA darzana aura durgati ke kAraNabhUta sAdhanoM me sukha kA AbhAsa paidA karatI hai| sAtha hI vaha indriyoM ke viSayoM meM aura mana ke kaSAyoM ke prati kartavya buddhi kA jJAna karAtI hai aura zama-dama-titikSA meM, kSamA, namratA, nirlobhitA, saralatAdi meM niHsAratA batAtI hai / ataH bAhyadRSTi ke prakAza meM jo bhI dikhAI de use bhrama kA hI svarUpa samajhanA / tattvadRSTi mahAtmA bAhyadRSTi ke prakAza ko bhrAnti hI samajhatA hai| usakI sahAyatA se vizva ke padArthoM ko samajhane kA prayatna hI nahIM karatA hai| bAhyadRSTi kI apanI yaha vizeSatA hai ki vaha viSayopabhoga meM duHkha kI pratIti nahIM karAtI / indriyoM ke unmAda meM azAnti mahasUsa nahIM hone detI / kaSAyoM ke dAvAnala meM jalate jIva ko 'maiM jala rahA hU~,' kA AbhAsa nahIM hone detI ! pariNAma svarUpa bAhyadRSTi kI vATikA ke viSavRkSoM ko dekha jo lalacA gayA, usake suMdara mohaka rUpavAle phaloM ko nihAra lubdha ho gayA, vaha alpa samaya meM hI apanA hoza khokara ghora vedanAoM kA anubhava karatA hai ! tattvadRSTi AtmA apanI antarAtmA ke. sukha se hI paripUrNa hotA hai ! use kisI anya sukha kI kAmanA-spRhA nahIM hotI ! ataH vaha kabhI bahirdRSTi kI vATikA meM praveza nahIM karatA ! kabhI-kabhAra use usa vATikA meM se gujaranA paDe to vaha bhUla kara bhI kabhI vahA~ ke viSavRkSoM kI sundaratA ko dekhakara mugdha nahIM hotA, nA hI usase prabhAvita ho kSaNArdha ke lie unakI ghanI zItala chAyA meM baiThane kA nAma letA hai ! sthUlibhadrajI svayaM antaHsukha se, tattvadRSTi ke sukha se paripUrNa the / lekina parama saundaryavatI kozA ne unheM viSavRkSayukta vATikA meM hI cAturmAsa hetu ThaharAyA thA / vaha nityaprati viSaphaloM se bhare thAla lekara unakI sevA meM svayaM upasthita rahatI aura magadha kI yaha suprasiddha nRtyAMganA unheM bAhyadRSTi kI sukha Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-dRSTi 263 sAmagrI se mohita karane kA yatheSTa prayatna karatI thii| lekina lAkha prayatnoM ke bAvajUda bhI tattvadRSTiyukta sthUlabhadrajI ke Age usakI dAla na galI / vaha unheM mohita karane ke bajAya svayaM unake raMga meM raMga gayI ! sthUlabhadrajI ne tattvadRSTi kA aMjana kara aura tattvadRSTi kA amRtapAna karA kara use aisI banAdI ki usameM AmUla parivartana kI utkaTa bhAvanA paidA ho gaI / bahirdRSTi kI vATikA meM rahate hue bhI kozA asAra saMsAra se nirlipta bana gayI / tAtparya yaha hai ki tattvadRSTi ke binA koI jIva bahirdRSTi kI vATikA se sahI-salAmata bAhara nahIM nikala sakatA / grAmArAmAdimohAya yad dRSTaM bAhyayA dRzA ! tattvadRSTyA tadevAnta taM, vairAgyasaMpade // 19 // 3 // artha : bAhyadRSTi se dekhe gaye gA~va aura bAga-bagIce, moha ke kAraNa banate haiM ! jabaki tattvadRSTi se AtmA meM utArA huA yaha saba vairAgya prApti ke lie hotA hai| vivecana : vahI cira-paricita gAMva aura nagara, vahI kuMja-nikuMja aura udyAna......nandanavana -vahI parama saundaryamayI lalanAe~, apsarAe~, kinnariyA~ ! -bAhyadRSTi se inakI ora dekhane para prIti hotI hai / lekina inheM hI tattvadRSTi se dekhA jAe to mana meM vairAgya kI bhAvanA jAgRta hotI hai| ataH he mahAmArga ke ananya ArAdhaka ! tumheM rAgI bananA hai yA virAgI? tuma zramaNa bana gaye, virAgI ho gaye, viratighara bana gaye, lekina phira bhI vairAgyamArga para vijayazrI prApta karanA zeSa hai / tyAga karane mAtra se vairAgya kI prApti nahIM hotI ! virAgI banane kI AMtarika icchA se tumane tyAga kiyA hai, yaha sauTakkA saca hai, lekina vairAgya meM mastI prApta karane kA duSkara kArya abhI tumheM tyAgI jIvana meM zuru karanA hai aura vairAgya kI agocara duniyA meM dhUma macAnA Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 jJAnasAra parama tyAgI zramaNa kA veza tumane dhAraNa kara liyA, arthAt rAga-mahodadhi se pAra utarane ke pratIka svarupa gaNaveza dhAraNa kara liyA hai... aura athAha mahodadhi meM tumane chalAMga lagA dI hai ! tyAgI banane mAtra se rAga-sAgara se tuma tira gaye, pAra utara gaye, yaha samajhane kI gaMbhIra bhUla na kara baiThanA / vastutaH tairanA tumane aba zurU kiyA hai| lekina tabhI tumhArI jIvana naukA ko tuma pAra kara sakoge jaba rAga samudra meM AnevAle avarodhoM ko tattvadRSTi se dekhakara apanI naukA ko bacA le jAoge ! unake prati kataI lalacAoge nahIM balki uttarottara vairAgyabhAvanA ko puSTa karate rhoge| tyAgI bhI usI duniyA meM jIte haiM jisa duniyA meM rAgI aura bhogI jIte haiN| lekina rAgI aura bhogI loga duniyA ko bahirdRSTi se dekhate haiM / usake vartamAna paryAyoM ko hI dekhate haiM, jabaki tyAgI, duniyA ke traikAlika paryAyoM kA nirIkSaNa karatA hai / paudgalika paryAyoM ke sambandha meM ciMtana-manana karatA hai : "kSaNavipariNAmadharmA martyAnAM RddhisamudayAH sarve !" ___ 'manuSya kI Rddhi, siddhi, sampatti-vaibhava saba kSaNArdha meM hI parivartita honevAlA hai.... viparIta pariNAma me pariNata honevAlA hai| bAhyadRSTi AtmA kisI vaibhavazAlI, samRddha nagara ko dekha, Ananda vibhora ho uThatA hai / vahA~ antardRSTi mahAtmA socatA hai ki, 'eka dina yaha saba smazAna meM badala jAegA, dhvasta ho jAegA / manuSyoM kI mahatI bhIDa se mahakatI galI aura sar3akoM para eka dina gIdar3a aura siyAra ke jhaMDa utara AeMge ! yaha niyati kA aTala niyama hai / sadana smazAna meM aura smazAna sadana meM badala jAtA hai| kisI kI Ananda bharI killola meM kisI kA karuNa-kraMdana aura kisI ke vilApa meM kisI kA AlApa / yaha isa duniyA kI purAnI rIta aura paramparA hai, jise koI badala nahIM sakatA / * Aja ke vana kala ke nandanavana ! Aja kA nandanavana kala kA vana ! Aja kI rupasundarI navayauvanA-kala kI durbala asahAya vRddhA ! Aja kI rupahIna dUrbalikA-kala kI yauvanonmatta SoDasI ! Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 aba tumahI kaho, tattvadRSTi jIva isa parivartanazIla duniyA ke prati kyA anurakta banegA ? use moha hogA yA vairAgya ? vastutaH tattvadRSTi dhAraka manuSya ke mana meM saMsAra ke padArthoM ke prati moha hogA hI nahIM ! kyoMki tattvadRSTi apane Apa meM moha - janaka nahIM, balki mohamAraka jo hai / tattvadRSTi kA ciMtana nityaprati vairAgya - preraka hotA hai ! yahA~ pUjya upAdhyAyajI mahArAja saMsAra ke mohottejaka padArthoM kA, tattvadRSTi se ciMtana karAte haiM / Aie, hama bhI usa ciMtana meM praveza kareM ! tattva-dRSTi bAhyayadRSTeH sudhAsAraghaTitA bhAti sundarI / tattvadRSTestu sAkSAt sA viNmutrapiTharodarI // 19 // 4 // artha : bAhyadRSTi ko nArI amRta ke sAra se banI lagatI hai, jabaki tattvadRSTi ko vaha strI malamUtra kI haMDiyA jaisI udaravAlI pratIta hotI hai / vivecana : suMdarI ! jagata-nirmAtA brahmA ne amRta ke sAra se suMdara nArI ko banAyA hai ! 'naiSadhIya carita' ke racayitA kavi harSa kahate haiM: "draupadI aisI asIma sundarI thI ki jisakI kAyA kA gaThana brahmA ne candra ke garbhabhAga se kiyA thA / ataH candra kA madhya bhAga kAlA dikhAyI detA hai / " sabhI vikhyAta kaviyoM ne nArIdeha kA varNana karane meM apanI lekhanI aura kalpanA kI kasauTI kara dI hai.... asAra saMsAra meM yadi koI sArabhUta hai to sirpha sAraMgalocanA ! mRganayanA sundarI hai / 'nArI' kA yaha manohArI darzana, bAhyadRSTivAle manuSyoM kA darzana hai ! usI nArI kA avalokana antadRSTi mahAtmA kisa rUpa meM karate haiM, jAnate ho ? mUtra kI sirpha eka haMDiyA ! -- viSTa - naraka kA diyA ! -kapaTa kI kAla-koTharI ! kyoMki ve nArI-deha kI sukomala dhavala tvacA ke bhItara jhAMkate haiM aura Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jJAnasAra unheM vahA~ viSTA, mUtra, rUdhira, mAMsa evaM haDDiyoM ke alAvA kucha dikhAyI nahIM detA ! usako dekhane mAtra se unheM rAga nahIM balki vairAgya paidA hotA hai ! tattvadRSTi mahAtmA, nArIsamAgama meM naraka ke darzana karate haiM ! naraka kI bhayaMkara yAtanAoM ke darzana mAtra se moha kA nAza hotA hai ! nArI ke aMgavikSepa aura premAlApa ke bhItara kapaTa-lIlA kA darzana hotA hai aura vairAgya jaga jAtA hai ! bahirdRSTi manuSya, nArI ko mAtra zArIrika upabhoga kA sAdhana mAna, usake sAtha bIbhatsa vyavahAra karatA hai, jabaki tattvadRSTi jIva nArI kI AtmA bhI mokSamArga kI ArAdhanA kara sakeM itanI pavitra aura uttama hai !' aisI pavitra dRSTi rakhate hue usake zArIrika kamanIya avayavoM kA mamatva choDane ke Azaya se, use (nArI ko) viSTA, mUtra kI haMDiyA, naraka kA diyA aura kapaTa kI kAla koTharI ke rupa meM dekhatA hai aura yaha ayogya bhI nahIM hai ! strI ke sauMdarya kA aura usakI bhAva-bhaMgimA kI alaukikatA kA varNana una logoM ne kiyA hai, ki jo sarvathA kAmI, vikArI aura zArIrika vAsanA ke bhUkhe bheDiye the ! Aja bhI bahirdRSTi manuSya nArI ke bAhya saundarya ke rUpa aura raMga tathA phezanaparastI kI prazaMsA karate nahIM adhAtA ! isameM nArI jAti kA mAna-sammAna nahIM balki ghora apamAna hai / nArI - darzana se utpanna sahaja vAsanAvRtti ko jaDamUla se ukhAr3a pheMkane ke lie usakI zArIrika bIbhatsatA kA vicAra karanA atyanta Avazyaka aura mahattvapUrNa mAnA gayA hai ! lekina sAtha hI yaha na bhUlo ki nArI - deha meM bhI anaMta guNamaya AtmA vAsa karatI hai / nArI ko 'ratnakukSI' bhI kahI gayI hai / yaha koI galata bAta nahIM hai / ataH usakA samucita Adara karanA bhI utanA hI jarurI hai / isIlie nArIdarzana ke bAvajUda usake prati mana meM moha Asakti paidA na ho, aisA darzana karane ko kahA gayA hai aura yaha antardRSTi ke binA asambhava hai / saMsAra meM 'nArI' - tattva mahAmoha kA nimitta hai / lekina vaha vairAgya kA nimitta bhI bana sakatA hai / isake lie paramAvazyaka hai antardRSTi... tattvadRSTi... ! Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-dRSTi 267 lAvaNyalaharIpuNyaM vapuH pazyati bAhyadRg / / tattvadRSTiH zvakAkAnAM bhakSyaM kRmikulAkulam // 19 // 5 // artha : bAhyadRSTi manuSya sauMdarya-taraMga ke mAdhyama se zarIra ko pavitra dekhatA hai, jabaki tattvadRSTi manuSya use hI kuttoM ke khAne yogya kRmi se bharA huA khAdya dekhatA hai| vivecana : zarIra ! nArI se bhI bar3hakara priya zarIra ! tuma bhalA, zarIra ko kisa dRSTi se dekhate ho ! bAhyadRSTi se zarIra, saundarya se suzobhita, svaccha aura nirmala pratIta hotA hai ! jabaki tattvadRSTi ko yahI zarIra kaue-kuttoM ke khAne yogya kRmioM se bharA bhakSya mAtra lagatA hai| koI eka zarIra ko dekha rAgI banatA hai, jabaki dUsarA use dekha birAgI/rAgahIna banatA hai ! eka zarIra kI sevA karatA hai, hiphAjata karatA hai, jabaki dUsarA usake prati bilakula udAsIna beparavAha hotA hai ! eka zarIra ke mAdhyama se apanI mahattA samajhatA hai, jabaki dUsarA svayaM ko usake bandhanoM meM jakar3A mahattvahIna / tuccha mAnatA hai ! zArIrika saundarya usakI zakti, usakA lAvaNya aura usake Arogya ko mahattva denevAlA bAhyadRSTi jIva... zarIra meM sarvatra vyApta AtmA ke saundarya ko dekha nahIM sakatA, nA hI AtmA kI apAra zakti ko samajha pAtA hai ! sAtha hI, AtmA ke avyAbAdha Arogya kI use tanika mAtra kalpanA nahIM hotii| are, mulAyama, mohaka tvacA ke tale rahI bibhatsatA ko vaha dekha nahIM sakatA ! usakI dRSTi to sirpha bAhya tvacA para hI kendrita hotI hai / vaha rUkhI tvacA ko mulAyama banAne meM, AkarSaka banAne meM prayatnazIla rahatA hai ! gaMdI camaDI ko sApha sutharI banAne ke lie AkAza-pAtAla eka kara detA hai ! bahirAtmadazA meM aisA hI hotA hai ! lekina antarAtmA... tattvadRSTi puruSa hamezA zarIra ke bhItara jhAMkatA hai aura kA~pa uThatA hai| usameM rahA mAMsa aura rUdhira, mala aura mUtra... yadi bAhara nikala kara risane lage to dekhA na jAe aisA bIbhatsa dRzya khaDA ho jAtA hai| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra vaha zarIra kI rogI avasthA kA vicAra karatA hai ! vRddhAvasthA kI kalpanA karatA hai... aura anta meM nizceSTa deha ke kalevara kA darzana karatA hai...! usake AsapAsa ikaTThe hue kaue aura kuttoM ko dekhatA hai : 've zarIra kI boTI-boTI nocakhacoTa rahe haiM !' anAyAsa vaha A~khe mUMda letA hai : 'jisa zarIra ko nityaprati mevA-miSTAnna khilApilAkara puSTa kiyA, niyamita rupa se nahalAyA - sajAyA aura suzobhita kiyA, kyA Akhira vaha kauoM kI tIkSNa coMcoM kA prahAra sahane ke lie ? kutte kI dADha tale kucala jAne ke lie ? chiH chiH ! 268 vaha zarIra ko lakar3I kI citA para lAcAra, majabUra, niSprANa hAlata meM par3A dekhatA hai ! kSaNArdha meM vaha agni kI jvAlA kA bhAjana bana jAtA hai aura lakar3iyoM ke sAtha jalakara rAkha ho jAtA hai / sirpha ghaMTe, do ghaMTe kI avadhi meM varSoM purAnA sarjana rAkha kI DherI banakara raha jAtA hai aura vAyu ke teja jhoMke use pala do pala meM idhara-udhara ur3A le jAkara nAmazeSa kara dete haiM / zarIra kI ina avasthAoM kA vAstavika kalpanAcitra tattvadRSTi hI banA sakatA hai ! isase zarIra kA mamatva TUTatA jAtA hai ! usakA mana avinAzI AtmA ke prati barabasa AkarSita hone lagatA hai / AtmA se bheMTa karane hetu vaha apane bhautika sukha-caina ko tilAMjali de detA hai / zarIra ko durbala aura kRza banA detA hai ! zArIrika saundarya kI use paravAha nahIM hotI / zArIrika saundarya ke balidAna se AtmA ke saundarya kA prakaTIkaraNa sambhava ho to vaha use (zArIrika saundarya ko ) ha~sate ha~sate tyAga detA hai / pApoM ke sahAre vaha bhUla kara bhI zarIra ko puSTa karanA athavA TikAnA nahIM cAhatA / vaha niSprANa vRtti dhAraNa kara zarIra TikAtA hai... vaha bhI AtmA ke hitArtha ! tattvadRSTi kA yahI vAstavika zarIra darzana hai / gajAzcairbhUpabhavanaM vismayAya bahirdazaH / tatrAzvebhavanAt ko'pi bhedastattvadRzastu na // 19 // 6 // artha : bAhyadRSTi ko gajarAja aura uttuMga azvoM se sajja rAjabhavana ko dekha vismaya hotA hai, jabaki tattvadRSTi ko usI rAjabhavana meM aura hAthI aura ghor3e Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-dRSTi ke astabala meM vizeSa kucha nahIM lagatA / vivecana : aizvarya ! rAjabhavana kA vaibhava ! Aja ke rASTrapati bhavana kA vaibhava athavA vividha rAjyoM ke rAjapAla, pradhAnamantrI, evaM mukhyamaMtriyoM ke AlizAna baMgale kA vaibhava aura sukha sAmagrI kA darzana kara tumhArI A~khe kyA Azcarya se cakita raha jAtI haiM ? tiraMgA laharAte unake rAjakIya bhavana, rAjA-mahArAjAoM ke rathAdi vAhanoM se adhika mUlyavAna videzI kAreM, moTara sAikila aura skUTara Adi dekha kara kyA tuma mugdha ho jAte ho ? isakA artha yahI hai ki tuma bAhyadRSTi ke vazIbhUta ho ! vizva-darzana karane meM tallIna ho / aba bhI tumhArI A~khe khulI nahIM haiM, tuma vAstavikatA se ThIka-ThIka dUra ho aura tumhArA tattvAMjana honA zeSa hai ! 'mere pAsa itanI sArI sampatti kaba ho aura maiM bhI AlizAna bhavana, manabhAvana vAhana aura niraMkuza sattA kA svAmI kaise banuM ?' Adi ciMtana meM sadA sarvadA khoye rahate ho to ni:saMdeha tumhArI antardRSTi ke paTa khule nahIM haiM ! phira bhale hI tuma dharmArAdhanA karate ho, rAta-dina prabhubhajana karate ho ! yadi tuma zramaNa ho to rAjasI ThATha-bATha aura bhavana - vAhana dekhakara kyA vicAra karoge ? 'paraloka meM bhI itane hI aizvarya aura vaibhava kA svAmI banUM !' aise aramAna to dilodimAga meM nahI basA rakhe haiM na ? aizvaryasampanna rAjA-mahArAjA, rASTrapati-pradhAnamantrI - rAjyapAla, mila-mAlika athavA udyogapatioM se prabhAvita ho, svayaM aisA banane ke sapane to nahIM dekhate na ? yadi tumhArI antardRSTi-tattvadRSTi jAgRta hai to tuma ina bAtoM se prabhAvita nahIM banoge ! unake jaise aizvaryadhAraka banane ke aramAna nahIM rakhoge ! balki ina saba paudgalika padArthoM kI anityatA, asAratA aura kSaNabhaMguratA kA vicAra karoge, ciMtana manana karoge ! 'indrajAlopamAH svajanadhanasaMgamAH / ' svajana, dhana, vaibhava... inakA saMyoga indrajAla - sA hai ! 'teSu rajyanti mUDhasvabhAvAH ! ' isameM mUDha... vivekabhraSTa loga hI AkaNTha DUbe rahate haiM ! antardRSTi mahAtmA 269 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jJAnasAra aizvaryazAlI ko, balazAlI ko aura udyamavIroM ko anta meM asahAya sthiti meM dekhate haiM : turagarathebhanarAvRtikalitaM dadhataM balamaskhalitam / harati yamo narapatimapi dInaM mainika iva laghumInam // vinaya vidhIyatAM re zrI jinadharmaH zaraNam jinake pAsa hinahinAtA azvadala thA, madonmatta hAthiyoM kA pracaMDa sainya thA aura thA apUrva zakti kA abhimAna ! aise rathI-mahArathI mahAn zaktizAlI rAjAmahArAjAoM ko yamarAja cuTakI meM uThA le gae ! jaise machuArA ekAdha machalI ko le jAtA hai ! usa samaya una rAjA-mahArAjAoM kI kaisI dayanIya dazA hotI hogI? kSaNika, bhayayukta aura parAdhIna pudgala-janya aizvarya, tattvadRSTi uttama puruSa ko vismita nahIM kara sakatA ! kyoMki unake lie aisA aizvarya koi mUlya nahIM rakhatA / unheM sirpha cidAnandamaya Atmasvarupa kA mUlyAMkana hotA hai| ve AtmA ke avinAzI, akSaya, anaMta, agocara, abhaya evaM svAdhIna aizvarya ke lie dinarAta prayatnazIla rahate haiN| jisa aizvarya ko bahirdRSTi manuSya zirodhArya karane meM svayaM ko gauravAnvita samajhatA hai, use antadRSTi mahAtmA pairoM tale kucalane meM hI apanA hita, paramahita mAnatA hai| bhasmanA kezalocena vapurdhatamalena vA / mahAntaM bAhyag vetti citsAmrAjyena tattvavit // 19 // 7 // artha : bAhyadRSTi manuSya zarIra para rAkha malanevAle ko, kezaloca karanevAle ko athavA zarIra para mala dhAraNa karanevAle ko mahAtmA samajhatA hai, jabaki tattvadRSTi manuSya jJAna kI garImAvAle ko mahAna mAnatA hai / vivecana : mahAtmA ! kauna mahAtmA ? bAhyadRSTi jIva to zarIra para bhasma malanevAle ko, sira para jaTA baDhAnevAle ko, vastra ke nAma se kevala laMgoTI dhAraNa karanevAle ko Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva - dRSTi mahAtmA mAnatA hai / mastaka para muMDana nahIM balki luMcana kiyA ho, zveta vastra dhAraNa kiye ho, hAtha meM rajoharaNa aura daNDa lie hue ho, aise vyaktivizeSa ko 'mahAtmA' ke rUpa meM pahacAnatA hai / 271 aura jise zarIra kI kataI paravAha nahIM, tana-badana para maila kI parta jama gayI ho, kapaDe maile-kucaile hoM, beDhaMge vastra dhAraNa kiye ho, use bhI bahirdRSTi manuSya mahAtmA kahatA haiM / jAnate ho ? tattvadRSTi manuSya 'mahAtmA' ko kisa kasauTI se jAnatA hai ? pahacAnatA hai ? jJAna ke prabhutva ke mAdhyama se pahacAnatA hai / jJAna - sAmrAjya kA jo adhipati vaha mahAtmA ! jJAna kI prabhutA kA prabhu yAni mahAtmA ! tattvadRSTi jIva, kasauTI karate hue dekhatA hai : "isameM kyA jJAna kI prabhutA hai ? sAtha hI, isake jJAna sAmrAjya kA vistAra kitanA aura kaisA hai ?" binA jJAna, mahAnatA asambhava hai| jJAna ke binA jIva vAstavika 'mahAtmA' nahIM bana sakatA ! jJAna kI prabhutA se yukta mahApuruSoM ko sirpha tattvadRSTi manuSya hI pahacAna sakatA hai / sambhava hai ki ve jJAnI mahAtmA zarIra para bhasma na lagAte hoM, apanI deha ko aura vastroM ko maile kucaile nahIM rakhate hoM, nA hI keza kA luMcana karAte ho| aisI sthiti meM bAhyadRSTi jIva unako mahAtmA ke rUpa meM nahIM dekha sakatA hai| lekina jahA~ jJAna kA sarvathA abhAva ho, phira bhI zarIra para bhasma kA lepana hogA, tana-badana gaMdA hogA, keza- luMcana hogA... vahA~ bAhyadRSTi jIva ko AkarSita hoteM dera nahIM lagegI ! hAlA~ki use vahA~ jJAna kA prakAza nahIM milegA / vaha ( bAhyadRSTi jIva) jJAnArjana ke lie mahAtmAoM kI khoja karatA hI kahA~ hai ? vaha mahAtmAoM ke pAsa, saMta caraNoM meM sara avazya jhukAtA hai, parantu bhautika sukha pAne ke sAdhana juTAne ke lie ! jAnate hoM, vaha kauna se sAdhana haiM ? 'sampatti kaise ikaTThI karanA ? eka rAta meM sulatAna kaise bananA ! sonA-cA~dI kisa taraha, baToranA aura putra-pautrAdi kaise prApta karanA !' aisI ajIbogarIba paudgalika vAsanAo kI tRpti ke lie vaha saMta caraNa meM jhukatA hai ! usakI yaha dRr3ha mAnyatA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jJAnasAra hotI hai ki maile-kucaile, gaMde aura naMga-dhaDaMga bAbA, jogI aura aghorI ke pAsa Rddhi-siddhiyoM kA bhaNDAra bharapUra hotA hai ! ve kSaNArdha meM hI garIba ko amIra aura bA~jhI ko putravatI banAne kI adbhuta kSamatA rakhate haiM !' bAhyadRSTi jIva ko mokSamArga ke lie upayogI aura karma-bandhana toDane meM ananya sahAyaka aise jJAna kI AvazyakatA nahIM hotI hai / lekina jo aise jJAna ke dhanI haiM ve vizva ke lie anaMta upakArI aura hitakArI hote haiM / tattvadRSTiyukta jIva aise mahApuruSoM ko hI 'mahAtmA' ke rUpa meM sambodhita karate haiM / sAtha hI nityaprati unakI sevA-bhakti aura upAsanA karate haiM / mahAtmA banane ke abhilASI jIva ko jJAnadRSTi se yukta honA atyanta jarUrI hai| kyoMki jJAna-dRSTi ke binA mahAn nahIM bana sakate ! isa tattva ko jAnanevAlA manuSya tattvajJAna ko pAne kA prayatna karegA hii| ___ sirpha koI svAMga racakara athavA bAhya pradarzana kara kathita mahAtmA bananA, use rUcikara nahIM hotA hai ! vaha sadA-sarvadA niSpApa aura jJAnapUrNa jIvana meM hI mahAnatA ke darzana kara, usa mArga para calatA rahatA hai / na vikArAya vizvasyopakArayaiva nirmitAH / sphuratkAruNyapIyUSavRSTayastattvadRSTayaH // 19 // 8 // artha : sphUrita karUNA rUpa amRta-dhArA kI vRSTi karanevAle tattvadRSTi dhAraka mahApuruSoM kI utpatti vikAra ke lie nahIM, apitu vizva kalyANa hetu hI vivecana : -tattvadRSTivAle mAhapuruSa yAnI -karuNAmRta kA abhiSeka karanevAle ! -vizva para niraMtara upakAra karanevAle ! -rAga-dveSAdi vikAroM kA ucchedana karanevAle ! grahaNa aura Asevana zikSA ke mAdhyama se aura sva-para Agama granthoM ke sUkSmAtisUkSma rahasyoM kI prApti dvArA hI tattvadRSTi mahApuruSoM kI utpatti hotI hai ! Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva-dRSTi 273 jinazAsana ke AcArya, evaM upAdhyAya aise tattvadRSTi mahApuruSoM ko prazikSita karane meM rata rahate haiM / vizva meM rAga dveSAdi vikAroM ko vikasita evaM vistRta karane kA kArya tattvadRSTivAle mahApuruSa nahIM karate, balki usako vinaSTa karane kA bhagiratha kArya karate haiM / viSaya-kaSAya ke vazIbhUta bane bhavasAgara meM DUbate jIvoM ko dekha tattvadRSTidhAraka mahApuruSoM kA hRdaya karuNAmRta se AkaNTha bhara jAtA hai ! prAyaH ve DUbate jIvoM ko saMyama kI naukA meM biThAkara bhava-sAgara se pAra lagA dete haiN| mahA bhayaMkara bhavavana meM bhUle par3e jIvoM ko dekhakara tattvadRSTivAle mahAtmAoM ke mana meM asIma karuNA kA sphUraNa hotA hai / phalasvarupa ve dayArdra hokara jIvoM ko abhayadAna dete haiM, sahI mArga iMgita karate haiM, usameM sAtha dene kA .. AzvAsana dete haiM aura mokSamArga kI zraddhA pradAna karate haiM / anekAneka jIvoM ke nAnA prakAra ke saMdeha, zaMkA-kuzaMkAoM kA nirAkaraNa kara, niHzaMka bana, mokSamArga kI ArAdhanA meM unheM prerita - protsAhita karate 1 haiM / ve samudravat gaMbhIra aura meruvat acala aDiga hote haiM / upasarga - pariSaha se unheM bhaya nahIM hotA, nA hI dIna-hIna vRtti rakhate haiM / nityaprati mokSamArga kI sAdhanA meM khoye rahate haiM / vAstava meM aise mahAtmA hI mahAhitakArI aura kalyANakArI hote haiN| isa duniyA meM unake binA anya koI AzvAsana, AzrayasthAna athavA AdhAra nahIM hai / karuNAsabhara hRdaya se aura tattvadRSTi ke mAdhyama se kiye gaye vizvadarzana se ye vicAra pragaTa hote haiM : " are ! isa pRthvI para dharma kI aisI divyajyoti bikharI huI hone para bhI ye pAmara jIva apanI A~khoM para ajJAna kI paTTI bAMdhakara saMsAra kI caurAsI lAkha jIvayoni meM niruddezya bhaTaka raheM haiM / Atmatattva kA vismaraNa kara, vyartha meM hI jar3a tattvoM se sukha prApta karane kA mithyA prayAsa kara rahe haiM / nArakIya duHkha, kaSTa aura nAnA prakAra kI viDambanAoM se grasta ho gaye haiM / na jAne kaise Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jJAnasAra dIna-hIna aura dayanIya sthiti ke bhoga bana gaye haiM ? kaisA karuNa kraMdana kara rahe haiM ! kyoM na becAroM ko ina yAtanAoM se bacA lUM? unheM dharma kA sahI mArga batAkara unake bhava-pheroM kA anta kara dU~ ! unheM dharma kA marma aura rahasya samajhA dUM, tAki ve anaMta duHkha, saMtApa aura paritApa se mukta ho jAe~... bhISaNa bhavasAgara se pAra uttara jAe~ / " ___ sAMsArika jIva unheM upakArI mAne yA na mAne, lekina ve niraMtara upakAra karate hI rahate haiM / unake mana meM jIva mAtra ke kalyANa kI bhAvanA hI basI huI hotI hai / prakhara prakAza ke dAtA sUrya ko bhale hI koI upakArI mAne yA nahIM mAne, sUrya prakAza detA hI rahatA hai / kyoMki yaha usakA mUla svabhAva hai ! ThIka usI taraha, tattvadRSTi mahAtmAoM kA mUla svabhAva hI dIna-hIna dayanIya jIvoM ke prati dayArdra ho, upakAra karane kA hai| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. sarvasamRddhi AhA ! 'vaibhava' aura 'samRddhi, zabda hI kaise AkarSaka haiM ? jisa vaibhava aura samRddhi kI coTIpara se phisala jAne ke kAraNa jIva kI haDDIpasalI khoje kahIM nahIM milatI hai, usa zikhara para pahu~cane ke lie na jAne kitane loga adhIra / Akula-vyAkula ho rahe haiM ! prastuta adhyAya meM apUrva aura adbhuta samRddhi ke suhAne gaganacumbI zikharoM kA darzana karAyA gayA hai ! - Apa isa aSTaka meM AdhyAtmika vaibhava-sampatti kA rasapUrNa bhASA meM varNana par3hoge / bhautika vaibhavoM kA AkarSaNa miTa jAyegA aura AdhyAtmika sampatti pAne ke lie lAlAyita ho uThege ! bAhyadRSTipracAreNa mudriteSu mahAtmanaH / antarevAvabhAsante sphuTAH sarvAH samRddhayaH // 20 // 1 // artha : jaba bAhyadRSTi kI pravRtti bandha paDatI hai taba mahAtmA ko antara meM upajI sarvasamRddhi kA darzana hotA hai| vivecana : apAra.... anaMta samRddhi... ! bhalA bAhara khojane kI AvazyakatA hI kyA hai ? anyatra bhaTakane se kyA matalaba ? jarA soco aura eka bAta para gaura karo / tuma apanI bAhya dRSTi bandha kara do| karalI ? aba antardRSTi ke peTa kholakara antarAtmA meM jhAMkI ! ekAgra banakara dekho / andhakAra hai na ? kucha dikhAI nahI par3atA ? lekina hatAza na ho / bhUlakara bhI antardRSTi bandha na kara denA / usake prakAza ko aura prakhara banAkara dekho / bAhara ke prakAza se A~khe cauMdhiyA gaI haiM, ata: kucha dera aura Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jJAnasAra ghanA andherA dikhAyI degA aura taba zanaiH zanaiH vahA~ sthita akhaNDa bhaNDAra dRSTigocara hone lgegaa...| kucha dikhA ? nahIM ? taba tumhArI samasta indriyoM kI zakti ko kendrita kara, antarAtmA meM rahI samRddhi ke bhaNDAra ko dekhane ke kAma meM lagA do / vizvAsa rakho, vahA~ vizva kA zreSTha aura akSaya bhaNDAra dabA par3A hai... aura tuma usa bhaNDAra ke bilakula karIba ho... dhairya rakhakara use dekhane kA prayatna karo / usameM kyA hai aura kyA nahIM, ise jAnane ke lie itane Akula-vyAkula na bano / tuma svayaM hI bhaNDAra meM kyA hai use dhyAna pUrvaka dekha lenA / phira bhI kaha detA hU~ ki bhaNDAra kI samRddhi se tuma deva-devendroM ke sAmrAjya kharIda sakate ho... / devaloka aura mRtyuloka kI samasta Rddhi-siddhiyA~ mola le sakate ho sAtha hI, jAnakArI ke lie ukta samRddhi kI eka vizeSa khAsiyata batA dU~ / ise prApta karane ke bAda vaha kadApi kama nahIM hogI...! kyA aba bhI dRSTigocara nahIM huI vaha samRddhi ? bAhyadRSTi to bandha kara rakhI hai na ? usa para 'sIla' mAra do / vaha tanika bhI khulI na rahane pAe~, varanA bhaNDAra najara nahIM AegA / bAhyadRSTi ke pApavaza hI kaI bAra jIva isake (samRddhi kA bhaNDAra) bilakula karIba Akara hAtha malate raha jAte haiM ! arthAt unheM nirAzA hI gale lagAnI par3atI hai / ataH bAhyadRSTi ko to cUra-cUra kara do| hA~, aba bhaNDAra ke darzana hue ! aspaSTa aura kSaNika darzana ! paravAha nahIM aspaSTa hI sahI, Akhira dRSTigocara to huA na ? aba apane hAtha tanika lambe kara Age baDho, uttarottara prakAza kI jyota bar3I hotI jAegI... ho gayI na? aba to bhaNDAra ke spaSTa darzana ho gaye na? pUrI zakti se use khola do / na jAne kaisI adbhuta samRddhi se vaha bharA paDA hai ! aba batAie, tumheM deza-paradeza meM bhaTakane kI garaja hai ? seTha-zAhukAroM kI gulAmI karane kI jarUrata hai ? vANijya, vyApAra karane kI AvazyakatA hai? putra-pautrAdi parivAra ke pAsa jAne kI icchA hai ? una saba kA smaraNa bhI ho AtA hai kyA ? jo bhI hai, bhavya aura adbhuta hai na ? lekina sAvadhAna ! bAhyadRSTi ke Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi 277 khulate hI yaha saba alopa hote dera na lagegI aura pariNAmataH punaH gA~va-nagara kI galI kUcoM meM bhaTakate bhikhArI bana jAoge / samAdhirnandanaM dhairya dambholiH samatAzaciH / jJAnaM mahAvimAnaM ca vAsavazrIriyaM muneH // 20 // 2 // artha : samAdhirUpI nandanavana, dhairya rUpI vajra, samatA rUpI indrANI aura svarUpa-avabodha rUpI vizAla vimAna, indra kI yaha lakSmI muni ko hotI hai ! vivecana : munirAja Apa svayaM indra haiM ! ApakI samRddhi aura zobhA kA pAra nahIM, aparampAra hai ! Apako kisI bAta kI kamI nahIM, nA hI Apa dIna hIna aura dayanIya haiM ! devarAja indra kI samasta samRddhi ke Apa svAmI haiM / Aie, tanika alaukika samRddhi ke darzana karIye / yaha rahA ApakA nandanavana... ! nandanavana kaisA suramya, hariyAlI se yukta, AhlAdaka aura manohArI hai ! dhyAtA, dhyAna aura dhyeya ke milana svarupa samAdhi ke nandanavana meM Apako nityaprati vizrAma karanA hai| isa meM praveza karane ke pazcAt Apako anya kisI cIja kI yAda nahIM aaegii| pratidina nayA, nUtana laganevAlA yaha nandanavana ApakA apanA hai... ? acchA lagA na ? Apako kyA zatruoM kA bhaya hai ? hamezA nirbhaya rahie / ati durgama parvatamAlAoM ko kSaNArdha meM cakanAcUra kara de, kSata-vikSata kara de aisA zaktizAlI vajra Apa ke pAsa hai| phira bhalA, Dara kisa bAta kA? indra isa vajra ko prAyaH apane pAsa rakhatA hai, vaise Apa ko bhI he munindra ! dhairya rupI vajra ko sadAsarvadA apane pAsa rakhanA hai| yadi pariSahoM kI parvatamAlA ApakA mArga avaruddha kara de to dhairya-vajra se unheM cakanAcUra kara niraMtara Age bar3hate rahanA hai / kSudhA yA pIpAsA, zIta yA uSNa, DA~sa yA macchara, nArI yA sammAna... Adi kisI bhI pariSaha se Apako dInatA yA unmAda nahIM karanA hai / dhairya-vajra se use parAjita kara sadA vijayazrI varaNa karate rahanA hai| -- -- Apako akelApana, ekAMta khalatA hai na ? Apa ke mana ko sneha se Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jJAnasAra plAvita karanevAlA aura premadRSTi se ghAyala karanevAle sahayogI kI AvazyakatA hai na ? yaha rahI vaha suyogya, rupasampanna, navayauvanA indrANI samatA - zaci ! ApakI kAyamI sahayoginI hai ! isI samatA - zaci ke hAtha amRtapAna karate rahanA, usake aniMdya saundarya kA upabhoga karate rahanA ! Apako kabhI akelApana mahasUsa nahIM hogA ! ApakA mana sadA-sarvadA prema kI mastI meM khoyA rahegA / samatAzaci madhyasthadRSTi hai | ataH ise kSaNArdha ke lie bhI apane se alaga nahIM karanA / 'lekina vAsa-sthAna kahA~ ?' are munirAja, Apako vizAla vimAna meM hI nivAsa karanA hai| IMTa - cUne aura miTTI-patthara se banI imArateM isake mukAbale tuccha haiM ! ghAsa phUsa kI jhoMpar3I yA miTTI ke kacce makAna Apake lie nahIM ! Apako apane parivAra ke sAtha vimAna meM hI nivAsa karanA hai / jJAna - rupI mahAvimAna ke Apa khuda eka mAtra mAlika haiM / jJAna / Atmasvarupa ke avabodha rUpI jJAna... yahI mahAvimAna hai / batAie, isameM nivAsa karate hue Apako kisI kaThinAI kA sAmanA to nahIM karanA paDegA na ? sabhI prakAra kI suvidhAe~ aura sukha sAmagrI se yukta yaha vizAla vimAna hai... ! vastutaH ApakA nandanavana bhI isI vimAna meM hai aura ApakI ananya sahayoginI indrANI tathA vajra bhI isI vimAna meM raheMge ! kahie, koI nyUnatA raha gayI hai ? munindra, Apake pAsa vizva kI zreSTha sampatti uccatama vaibhava aura amogha zakti hai / aisI divyAvasthA meM Apa ke dina rAta kaise gujara jAeMge, usakA patA taka nahIM calegA / ataH he munizvara ! Apa apanI zakti, sampatti aura alaukika samRddhi ko pahacAnie / sAtha hI, isake atirikta tuccha evaM asAra aisI paudgalika sampatti kI kAmanAyeM choDa deM / vistAritakriyAjJAnacarmacchatro nivArayan / mohamlecchamahAvRSTiM cakravarti na kiM muniH ? // 20 // 3 // artha : kriyA aura jJAna rUpI carmaratna evaM chatraratna se jo yukta hai aura mohamleccho dvArA mahAvRSTi kA jo nivAraNa karate haiM, kyA aise mahAmuni cakravarti nahI hai ? Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi 279 vivecana : he munIzvara, kyA Apa cakravartI nahIM haiM ? are, Apa to bhAvacakravartI haiM / cakravartI kI apAra samRddhi tathA zakti ke Apa AgAra haiM / yaha kyA Apa jAnate haiM ? Apake pAsa carmaratna hai / samyak-kriyA kA carmaratna hai ! Apake pAsa chatraratna hai / samyag jJAna kA chatraratna hai ! bhale hI phira moharUpI mleccha, mithyAtva ke daityadala bhejakara tuma para kuvAsanAoM kA zas-saMdhAna kara deM ! carmaratna aura chatraratna ApakA bAla bhI bA~kA nahIM hone deNge| ApameM yaha khumArI avazya honI cAhie ki, 'meM cakravartI huuN|' sAtha hI, isa bAta kA garva honA cAhie ki "mere pAsa carmaratna aura chatraratna haiN|" isa prakAra ke garva aura khumArI se Apa dIna nahIM baneMge, kabhI hatAza nahIM hoMge, kAyara nahIM hoNge| phira bhale hI mohamleccha kaisA bhI jAla bichAe~, jaisA cAheM vaisI vyUharacanA kara deM, tumhAre irda-girda mithyAtva ke bhayaMkara daityoM kA paharA biThA deM aura tumheM ulajhAnevAlI vividha vAsanAoM kI bauchAra kara deM, lekina Apa nirbhaya banakara pUrI zakti se usakA sAmanA karanA / yadi tuma samyak kriyAoM meM nimagna hoMge to vAsanA ke tIra ApakA kucha nahIM bigADeMge ! yadi tuma samyag-jJAna meM magna hoMge to vAsanA ke tIra tumhArI pradakSiNA kara punaH lauTa jAeMge aura usI daitya kA vakSa-sthala bhedate hue Ara-pAra ho jAe~ge / jAnate nahIM ? sthUlIbhadrajI para moha-maleccha ne kaisA to gajaba kA AkramaNa kiyA thA ? vAsanA kI kaisI ati-vRSTi kI thI ? lekina ve cakravartI munIndra the ! moha ne nagaravadhu kozA ke hRdaya meM mithyAtva kA AropaNa kiyA thA, mithyAtva ne una para vAsanAoM kI jabaradasta muTha mArI thii| kozA nityaprati nava-zRMgAra kara vAsanAoM ke tIra para tIra choDane lagI, vAsanAoM kI tumula varSA karane lagI, unheM vaza meM karane ke lie nAnAvidha netra-kaTAkSa aura premAlApa kI zataraMja bichAne lagI, aMgavinyAsa kiye aura madottejaka bhojana purase ! gIta-saMgIta aura nartana-kIrtana se jAduI zamA~ bAMdha diyA / lekina usakI yukti sthUlibhadrajI para kAragara siddha na huI / nA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra hI usakA manovAMchita pUrA kara skii| kAma-vRSTi kA ekAdha bU~da bhI unheM bhIgA nahIM sakA ! kyoMki usa cakravartI ke pAsa satkriyAoM ke carmaratna aura samyag - jJAna ke chatraratna jo the / yaha do ratna sadA-sarvadA cakravartI kI, unake zatruoM se rakSA karate haiM / bazarte ki cakravartI ina donoM ko aharniza apane pAsa hI rkhe| yadi unheM apane pAsa nahIM rakhA to ghaDI ke sauve bhAga meM hI cakravartI ko nAmazeSa hote dera nahIM lagegI / 280 munirAja ! Apako to sabhI AzravoM kA parityAga kara sarvasaMvara meM svayaM ko niyaMtrita karanA hai, yAnI kriyA aura jJAna meM pariNati prApta karanA hai / manavacana kAyA ke yogoM ko cAritra kI kriyAoM meM piro lenA hai aura jJAna kA akhaNr3a upayoga rakhanA hai / bhUlakara bhI kabhI jJAna - jyoti bujha na jAe, isakA pUrI sAvadhAnI se dhyAna rakhanA hai / yadi kSAyopazamika jJAna, zAstrajJAna kI maMda dIpikA bhI bujha gayI to vAsanAoM kI DAMkiniyA~ tumhArA khUna cUsa leNgii| vAsanAoM kI mUsalAdhAra bAriza tumheM bhIgA kara hI chor3egI aura phalataH tuma asvastha ho, bhAva mRtyu kI goda meM samA jAoge / pratidina smaraNa rakhie ki Apa cakravartI haiN| cakravartI kI adA se jIvana vyatIta karanA siikhie| do ratnoM ko aharniza apane pAsa rakhie ! mohamleccha para vijayazrI pA loge ! navabrahmasudhAkuNDa-niSThAdhiSThAyako muniH / nAgalokezavad bhAti kSamAM rakSan prayatnataH // 20 // 4 // artha : nau prakAra ke brahmacarya rUpI amRta-kuNDa kI sthiti ke sAmarthya se svAmI aura prayatna se sahiSNu vRtti ke dhAraka munirAja hUbahU nAgaloka ke svAmIvat zobhAyamAna haiM / vivecana : munizvara ! Apa zeSa bhAga haiM, nAgaloka ke adhipati haiM / Azcaryacakita na hoM | sAtha hI ina bAtoM ko nIrI kalpanA na samajheM ! sacamuca Apa nAgendra haiM / brahmacarya kA amRta-kuNDa ApakA nivAsa sthAna hai / kSamA- pRthvI ko - Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi ... 281 Apa apane Upara dhAraNa kiye hue haiN| vaha Apa ke sahAre TikI huI hai| aba batAie Apa nAgendra haiM yA nahIM ? saca mAnie, hama ApakI khuzAmada athavA cApalUsI nahIM kara raheM haiM / vyartha kI prazaMsA kara hama rijhAnA nahIM cAhate / balki jo vAstavikatA hai, yathArtha hai, vaha bAta kara rahe haiM / vAkaI Apa brahmacarya ke nau niyamoM kA pAlana kara, mana-vacana aura kAyA ke yoga se brahmacarya ke amRta kuNDa meM ramaNa karate haiM, kelikrIDA karate haiM / 1. strI, puruSa aura napuMsaka kA jahA~ vAsa hai vahA~ Apa nahIM rahate / 2. strI kathA nahIM karate / ... 3. jahA~ strI samudAya baiThA ho, vahA~ Apa nahIM baiThate / 4. dIvAra kI dUsarI ora ho rahI strI-puruSa kI rAga-carcA athavA premAlApa Apa nahIM sunate aura aise sthAna ko chor3a dete haiM / 5. sAMsArika avasthA meM kI huI kAmakrIDA kA kabhI smaraNa nahIM karate / 6. vikArottejaka padArtha : ghI, dUdha, dahI, malAI, miSTAnna Adi kA kabhI sevana nahIM karate / 7. ati AhAra nahIM karate, yAnI ThUsa ThUsa kara khAnA nahIM khAte / 8. zarIra ko suzobhita nahIM karate / 9. strI ke aMgopAMga ko ekaTaka nahIM nihArate / brahmacarya ke amRta-kuNDa meM Apa kaise apUrva AhlAda kA anubhava kara rahe haiM / isa AhlAda kA varNana kaise kiyA jAe aura kina zabdoM meM kiyA jAe? sAtha hI yaha bAta varNanayogya hI kahA~ hai ? apitu gotA lagAkara anubhava karane kI bAta hai ! sacamuca, Apa brahmacarya ke amRtakuNDa ke adhipati haiM, adhinAyaka haiM aura haiM svAmI ! isa Ananda kI tulanA meM viSayasukha kI keli-krIDA kA Ananda tuccha hai, nahIMvat hai, asAra hai / kSamA yAnI pRthvI... ! sAre bhUtala para yaha lokokti sarvavidita hai : 'zeSanAga pRthvI ko dhAraNa kiye hue haiM !' sambhava hai yaha lokokti satya na ho, lekina he munindra, Apane Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jJAnasAra to sacamuca kSamA-pRthvI ko dhAraNa kara rakhA hai ! kSamA Apake sahAre hI TikI kaisI Apa kI kSamA aura sahanazIlatA ! vAstava meM varNanAtIta hai| gurudeva caMDarUdrAcArya apane navadIkSita ziSya zramaNa ke luMcita mastaka para daNDaprahAra karate haiM, lekina navadIkSita muni zeSanAga jo Thahare ! unhoMne kSamA dhAraNa kara rakhI thii| daNDa-prahAra kI mArmika pIDA ke bAvajUda unhoMne kSamA-pRthvI ko jarA bhI hilane nahIM diyA / unhoMne sahanazIlatA kI parAkASThA kara dI / zeSanAga agara yoM daNDaprahAra se bhayabhIta ho jAe, vicalita ho jAe, to bhalA pRthvI ko kaise dhAraNa kara sakegA ? phalataH navadIkSita munirAja alpAvadhi meM hI kevalajJAnI bana gye| brahmacarya aura sahanazIlatA ! inake pAlana aura rakSA ke kAraNa muni zeSanAga haiM / "meM zeSanAga hU~, nAgendra huuN|" kI sagarva smRti-mAtra se brahmacarya meM dRDhatA aura sahanazIlatA meM paripakvatA kA prAdurbhAva hotA hai / muniradhyAtmakailAse vivekavRSabhasthitaH / zobhate viratijJaptigaMgAgaurIyutaH zivaH // 20 // 5 // artha : muni adhyAtmarupI kailAza ke upara aura viveka (sad-asad ke nirNayasvarupa)rupI vRSabha para baiTha, cAritra kalA evaM jJAna kalA svarupa gaMgAgaurI sahita mahAdeva kI bhA~ti suzobhita haiN| . vivecana : mahAdeva zaMkara ! munizrI Apa hI zaMkara haiM ! kyA Apa jAnate haiM ? yaha koI ha~sI majAka kI bAta nahIM, balki hakIkata hai| mahAdeva zaMkara kI zobhA... unakA mahApratApa... advitIya prabhAva... saba kucha Apake pAsa hai| Apa sakala samRddhi aura siddhiyoM ke ekameva svAmI haiN| hA~, ApakA nivAsa sthAna bhI kailAza parvata hai| adhyAtma ke kailAza para Apa adhiSTita haiM na ? nire pattharoM kI parvatamAlA Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi 283 se yaha adhyAtma kA parvata anekAneka vizeSatAe~ lie hue hai / kailAza parvata se adhyAtma kA parvata sacamuca divya aura bhavya hai| ___vRSabha-baila kA vAhana Apake pAsa hai na ? Apa viveka-rupI vRSabha para arUDha haiM / Apa sat-asat ke bhedAbheda se avagata haiM, heya-upAdeya se bhalI bhA~ti paricita haiM ! zubhAzubha meM rahe antara kA Apako jJAna hai / yahI ApakA viveka vRSabha hai| kyA Apa jAnanA cAhate haiM ki gaMgA-pArvatI kahA~ para haiM ? are ApakI donoM ora gaMgA-pArvatI baiThI huI haiM / tanika dRSTipAta to kIjie usa ora ! kaisA manohArI rUpa hai unakA aura ApakI premadRSTi ke liye donoM lAlAyita haiM / cAritra-kalA ApakI gaMgA hai aura jJAna-kalA pArvatI / una gaMgA-pArvatI se ye gaMgA aura pArvatI Apako apUrva adbhuta evaM asIma sukha pradAna karatI haiM ! ye donoM deviyAM dina-rAta Apake sAtha hI rahatI haiM aura Apa ko jarA bhI kaSTa paDane nahIM detI ! Apa se alaga unakA apanA astitva hI nahIM hai...| Apa ke astitva evaM vyaktitva meM donoM ne apanA astitva aura vyaktitva vilIna kara diyA hai| aise ananya, adbhuta prema ke pratIka jaisI cAritra-kalA aura jJAna kalA samAna deviyA~ Apake sAtha haiM / aba bhalA batAie, Apako vizva se kyA lenA-denA ? usakI paravAha hI kyoM ? / kahie munirAja, niHsaMkoca batAie / samRddhi meM koI kasara raha gayI hai ? AvAsa ke lie uttuMga parvata, vAhana ke rUpa meM baliSTha vRSabha aura gaMgA-gaurI jaisI priyatamAe~ aura Apa ko kisa cIja kI AvazyakatA hai ? Apa apanI dhuna meM raha sArI duniyA ko premadIvAnI banAte rahie / kahane kA tAtparya yaha hai ki munizvara ko nityaprati adhyAtma-samAdhistha hI rahanA hai| unheM adhyAtma ko hI apanA AvAsa mAnanA cAhie / jaba-jaba bAhara nikalane kA prasaMga Ae taba vivekArUDha hokara hI jAnA cAhie / binA viveka ke kahIM na jAe~ aura nA hI kucha dekhane kA prayatna kareM / jJAna aura cAritra ke Ae sAtha hI jInA aura maranA hai| jIvana kA Ananda sukha evaM zAnti, jJAna tathA cAritra ke sahavAsa meM hI prApta kreN| inakA saMga choDA kinhI dUsaro meM khokara, Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jJAnasAra sukha zAnti prApta karane kA vyartha prayatna na kare / jJAna aura cAritra prati pUrI niSThA ho / yadi ina para imAnadArI se amala kiyA jAe to kabhI kisI cIja kI kamI mahasUsa na hogI aura kIti-patAkA sarvatra phaharatI rhegii| zaMkara mahArAja ! Apa apanA vairAgya-DamarU bajAkara rAga-dveSa se bharI duniyA ko niraMtara sunAte rahie ! jJAnadarzanacandrArkanetrasya narakacchidaH / sukhasAgaramagnasya kiM nyunaM yogino hareH // 20 // 6 // artha : jJAna-darzana rupI sUrya aura candra jinake netra haiM, jo narakagati (narakAsura-hantA) kA vinAza karanevAle haiM, aise sukha rUpI samudra meM nimagna yogI ko kRSNa se bhalA kyA nyUna hai ? vivecana : zrI kRSNa ! -candra aura sUrya jina kI do AMkhe haiM, -jinhoMne ne narakAsura kA vadha kiyA hai, -athAha sAgara meM jo nimagna rahate haiM, yogIrAja ! tumheM zrI kRSNa se bhalA kyA kamI hai ? kyA ApakI do A~khe candra-sUrya nahIM hai ? kyA Apane narakAsura kA vadha nahIM kiyA hai ? kyA Apa sukhasAgara meM soye nahIM haiM ? phira bhalA, Apa apane meM kisa bAta kI nyUnatA kA anubhava karate haiM ? Apa svayaM hI to zrIkRSNa haiM / ApakI do A~khe haiM : jJAna aura darzana ! ye candra-sUrya samAna hI tejasvI aura vizva prakAzaka haiN| ___ kyA Apane naraka gati kA ucchedana nahIM kiyA hai ? narakAsura kA matalaba narakagati ! cAritra ke amogha zastra se Apane narakagati kA viccheda kiyA hai, nAza kiyA hai| Atmasukha ke samudra meM Apa soye hue haiN| aba Apa hI batAie zrIkRSNa kI vizeSatAoM se Apa kI vizeSatA kauna sI kama haiM ? Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 sarvasamRddhi kisI vastu ko sAmAnya rUpa se dekhanA yAnI darzana aura vizeSa rupa se dekhanA yAnI jJAna / vizva kI jar3a-cetana vastuoM ko muni sAmAnya aura vizeSadonoM dRSTi se parakhatA hai| hara vastu meM sAmAnya aura vizeSa donoM svarUpa samAviSTa haiM / jaba usake sAmAnya svarUpa ko dekhA jAe taba darzana aura viziSTa rUpa meM dekhA jAe taba jJAna kahA jAtA hai / yogI kA jIvana mahAvratoM se yukta hotA hai / ataH vaha mRtyu ke bAda naraka meM nahIM jAtA, ataH usane narakAsura kA vadha kiyA, aisA kahA jAtA hai| kyoMki naraka kA bhaya yaha apane Apa meM ekAdha asura se kama nahIM hai| pavitra pAparahita jIvana vyatIta karane se hI yaha bhaya dUra hotA hai| ___AdhyAtmika sukha ke mahodadhi meM muni masta hokara zayana karatA hai / bhale arebIyana mahAsAgara sUkha jAe, jala kA thala ho jAya aura athAha jalarAzi raNapradeza meM badala jAe, lekina adhyAtma-mahodadhi kabhI nahIM sUkhatA ! pUjya upAdhyAyajI mahArAja muni ko akSaya, abhaya aura svAdhIna samRddhi kA sukha batAne hetu AtmabhUmi para le jAkara, eka ke bAda eka uttamottama samRddhi kA darzana karAte jAte haiN| - saMsAra meM zreSTha samajhI jAnevAlI samRddhi ke vividha svarUpoM kA nikaTa se darzana karAte hue kahA hai : "tuma to aisI sampatti ke svayaM adhipati ho... tuma duniyA ke sarvazreSTha samRddhivAna aura vaibhavazAlI ho / tuma dIna na bano / bhautika saMpadA ke prati bhUla kara bhI AkarSita na ho / tuma devendra ho, tuma cakravartI ho, tuma mahAdeva zaMkara ho aura zrIkRSNa bhI tuma hI ho / sirpha apane Apako pahacAno (Know your self) jaba tuma apane Apako pahacAna loge taba duniyA ke zreSTha sukhI jIva banate tumheM vilamba nahIM lagegA !" yogI hI bananA paDe to hari se kisI bAta meM nyUnatA nahIM lagegI ! jaba taka yogI nahIM baneMge taba taka galI-bAjAroM meM bhaTakate bhikhArI se bhI nyUnatA mahasUsa hogI ! ata: tumheM nityaprati jJAna aura cAritra kI yogasAdhanA karanI hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jJAnasAra yA sRSTibrahmaNo bAhyA bAhyApekSAvalambinI / muneH parAnapekSA'ntarguNasRSTiH tato'dhikA // 20 // 7 // artha : jo brahmA kI sRSTi hai, vaha sirpha bAhya jagatarUpa hai, sAtha hI bAhya kAraNa kI apekSA rakhanevAlI hai / jabaki munivara kI antaraMga guNa-sRSTi anyApekSArahita hone se adhika zreSTha hai / vivecana : brahmA sRSTi ke janaka haiM ! kahA jAtA hai ki brahmA ne sRSTi kA sarjana kiyA hai, lekina unakA sarjana kaisA hai ? samasta jagata kA sarjana para-sApekSa ! anya ke avalambana para hI sArA dAra-madAra ! isa prazna kA nirAkaraNa kahIM nahIM milatA ki Akhira brahmA ne aisI sRSTi kA sarjana kyoM kiyA? kisI ne nanhe-munnoM ko samajhAne kI dRSTi se kahA pratIta hotA hai ki brahmA ke mana meM saSTisarjana kA vicAra AyA aura sarjana kara diyaa| lekina ekAdha bacce ne kahIM pUcha liyA hotA : 'brahmA ko kisane paidA kiyA ?' taba ni:saMdeha yaha bAta pracalita na hone pAtI ki brahmA ne sRSTi kI racanA kI hai| kisI ke gale na utare aisI yaha bAta buddhijIviyoM ne svIkAra kara lI hai aura zAstroM ne ise siddha karane ke prayatna kiye haiN| 'brahmA kI utpatti kaise huI ?' prazna kA javAba agara koI de deM ki 'brahmA to anAdi hai !' taba hameM yaha mAnane meM kyA harja hai ki 'sRSTi bhI anAdi hai !' jAne dIjie isa carcA ko ! hameM sirpha vicAra karanA hai muni brahmA ke sambandha meM / muni-brahmA antaraMga guNoM kI racanA karate haiM, guNa-sRSTi kA sarjana karate haiM... ! ukta racanA se bAhya racanA kaI gunI zreSTha aura mahattvapUrNa hai / guNasRSTi ke sarjana meM kisI bAhya kAraNa kI apekSA hI nahIM rahatI / bAhya daniyA ke sarjana meM na jAne kitanA parAzrayapana ! eka makAna khar3A karane meM, nArI kI sneha-dRSTi prApta karane meM, dhana-sampatti saMcaya karane meM, sagesambandhI tathA mitra-parivAra ke sAtha sambandha bAMdhane meM... AtmA se bhinna aise jar3acetana padArthoM ke binA bhalA, cala sakatA hai kyA ? ina padArthoM ke lie kitane rAga-dveSa aura asatya ke phAga khelane par3ate haiM ? jo bhI jhagar3e aura kleza hote haiM ina para-padArthoM ke kAraNa hI hote haiM / ThIka vaise hI, jIvamAtra kI sukha-zAnti Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi aura vaibhava kI sArI kalpanAe~ isI para - padArthoM ko lekara hI haiM aura hamAre jIvana meM para-padArthoM kI apekSA aisI to rUDha bana gaI hai ki usake binA saMsAra meM jIva jI nahIM sakatA, vastutaH usakA jInA asambhava hai / 287 munirAja jisa anupAta meM sAdhanA-ArAdhanA ke mArga meM Age baDhate haiM, ThIka usI anupAta meM para-padArtha kI sahAyatA ke binA jIvana vyatIta karane kA prayatna karate haiM / jaise bhI sambhava ho kama se kama parapadArthoM kI sahAyatA lete haiN| sAtha hI, AMtarika guNasRSTi kA isa taraha sarjana karate haiM ki jisake bala para nitya svataMtra aura nirbhaya jIvana jI skeN| unakI sRSTi meM pralaya ke lie koI sthAna nahIM, jabaki brahmA dvArA racita sRSTi meM pralaya aura ulkApAta kI pUrI sambhAvanA hai| pralaya arthAt sarvanAza ! AtmaguNamaya sRSTi meM jaba jIvana kA prArambha hotA hai taba kisI prakAra kI koI apekSA nahIM hotI, balki sarvathA nirapekSa jIvana ! matalaba koI rAga-dveSa nahIM, jhagar3e-phasAda nahIM ! sukha-duHkha kA dvaMdva nahIM / brahmAjI kI sRSTa kI tulanA meM munirAja kI sRSTi kitanI bhavya, divya aura alaukika hotI hai / isa sRSTi meM sukha, zAnti, nirbhayatA aura vizAla samRddhi kA bhaNDAra hotA hai ki jIva ko pUrNa tRpti ho jAya ! ataH he munirAja ! Apa to sRSTi ke sarjanahAra brahmAjI se bhI mahAn haiM ! kaSTa, duHkha, vedanA aura nArakIya yAtanAoM se yukta brahmA kI duniyA ke bajAya Apa kaisI anupama, alaukika, anaMta sukha, Ananda aura pUrNa rUpa se svAyatta, guNasRSTi kA sRjana karate haiM ! aba to Apako apanI mahattA, sthAna aura zakti kA ahasAsa huA yA nahIM ? aba to Apako kisI bAta kI nyUnatA kA anubhava nahIM hogA na ? vaha koI kAlpanika bAta nahIM hai, balki vAstavika hakIkata hai / Apa isa para gaMbhIratA se vicAra kara isa bAta ko AtmasAt karanA / pariNAmataH guNasRSTi kA sarjana karane ke lie Apa protsAhita hoMge aura kalpita sRSTi kI racanA se mukta ho jAeMge / ratnaistribhiH pavitrA yA zrotobhiriva jAhnavI / siddhayogasya sA'pyarhatpadavI na davIyasI // 20 // 8 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jJAnasAra artha : jisa taraha tIna pravAhoM ke saMgamasvarupa pavitra gaMgA nadI hai, ThIka usI taraha, tIna ratnoM se yukta pavitra aisA tIrthaMkara pada bhI siddhayogI sAdhu se adhika dUra nahIM / vivecana : khaira, Apa brahmA zaMkara athavA zrI kRSNa bananA nahIM cAhate, devendra banane kA yA cakravartItva kA zauka nahIM, lekina tIrthaMkara-pada kI to cAha hai na ? tIrthaMkara-pada ! samyag jJAna, samyag darzana aura samyak cAritra : ina tIna ratnoM se pavitra pada ! kyA Apa isa pada ke cAhaka haiM ? yaha bhI mila sakatA hai ! lekina isake lie Apako Dhera sArI prAthamika taiyAriyA~ karanI par3eMgI aura usake lie do bAteM mukhya haiM : (1) bhAvanA aura (2) ArAdhanA / mana meM hamezA aisI bhAvanA honI cAhie ki, 'mohAndhakAra meM bhaTakate aura duHkhI-pIDita jIvoM ko maiM parama sukha kA mArga batAU~, unheM duHkha se mukti dilAU~... samasta jIvoM ko bhava-bandhana se AjAda karU~ !' isa bhAvanA ke sAtha vIsa sthAnaka tapa kI kaThora ArAdhanA honI cAhie / ina do bAtoM se tIrthaMkarapada kI nIMva rakhI jAtI hai aura tIsare bhava meM usa para vizAla imArata khaDI ho jAtI hai| tIrthaMkara nAmakarma nikAcita karate hI Apa tIrthaMkara bana gaye samajho ! isa bhAvanA aura ArAdhanA meM pragati hone para; gurubhakti aura dhyAna yoga ke prabhAva se Apa svapna meM tIrthaMkara bhagavAna kA darzana karoge ! vizva kA sarvottama zreSTha pada ! tIrthaMkaratva kI divyAtidivya samRddhi ! samavasaraNa kI adbhuta racanA, aSTa mahApratihArI kI zobhA, vANI ke paiMtIsa guNa aura cauMtIsa atizaya... vItarAga dazA aura sarvajJatA, carAcara vizva ko dekhanA aura jAnanA... zatru-mitra ke prati samadRSTi ! aisI avasthA Apako pasaMda hai na ? aura kArya kyA hai ApakA ? sirpha dharmopadeza dvArA vizva meM sukha-zAnti kI saurabha phailAnA ! samasta vizva ko sukhI karane kA upadeza denA ! Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvasamRddhi 289 arihaMta-pada kahie yA phira tIrthaMkara - pada, gaMgA kI taraha pavitra hai ! padavI zreSTha hone para bhI usakA lezamAtra abhimAna nahIM ! padavI sarvottama, lekina katai durupayoga nahIM ! aisI yaha pavitra padavI hai ! tIna ratnoM kI pavitratA jaisI / jisa taraha tIna pravAhoM se gaMgA pavitra hai na ? Apa tIrthaMkara pada kI kAmanA kareM, antara meM abhilASA rakheM, yaha sarvathA ucita hai / lekina isake lie jagata ke samasta jIvoM ke prati karuNA bhAva dhAraNa kareM ! sabakA hita kA vicAra kreN| kisI jIva ke lie aniSTa ciMtana na kareM / sAMsArika jIvoM ke doSa athavA avaguNa dikhAyI deM to unheM jaDa- - mUla se ukhAr3a ne kI bhAvanA rakheM ! ThIka vaise hI, usake lie sakriya prayatna kreN| nA ki unake doSa dekha kara unase mu~ha phera leM / unake prati tiraskAra athavA ghRNA kA bhAva na rakheM / svahita ke bajAya parahita ko apane vicAroM kA kendra bindU banAnA / 1 tIrthaMkara - pada kI prApti ke manoratha bhAvanA aura tamannA taba paidA hotI hai jaba AtmA yoga - bhUmikA meM sthira ho gayI ho / jJAnadRSTi se saMsAra kA avalokana kiyA ho ! usakI bAhya samRddhi ko tuccha, asAra samajha kara parityAga kara diyA ho athavA use tyAgane kA dRr3ha saMkalpa janmA ho ! sarva prakAra se zreSTha... sarvottama samRddhi meM tIrthaMkara - pada kI samRddhi sarvocca mAnI jAtI hai aura vaha vAstavikatA se paripUrNa hai / prastuta 'sarvasamRddhi' aSTaka meM aMtima samRddhi 'tIrthaMkara - pada' kI batAkara pUjya upAdhyAyajI mahArAja aSTaka pUrA karate hue AtmA ko tIrthaMkara - pada - prApti hetu Avazyaka upAyoM kI ora unmukha hone kA nirdeza karate haiM / tIrthaMkara - pada kA pradhAna kArya hai : duHkha trAsa aura saMkaToM se duniyA ko uvArane kA / ataH vaha zreSTha - pada kahalAtA hai ! Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. karmavipAka-cintana tumhAre apane sukha aura duHkha ke kAraNa jAnane ke lie tumheM karma ke tattvajJAna kA abhyAsa karanA hI hogaa| samasta vizva para jina karmoM kA jabaradasta prabhAva hai, unheM (karmoM ko) pahacAne binA nahIM calegA / hamAre samasta sukha aura duHkha kA mUla AdhAra karma hI hai / yaha sanAtana satya jAna lene ke pazcAt hameM apane sukha-duHkha kA nimitta, bhUla kara bhI anya jIvoM ko nahIM banAnA cAhiye ! . prastuta ciMtana gaharAyI se aura ekAgra citta se karanA ! bIca meM hI ruka na jAnA, balki punaH punaH ciMtana karanA ! niHsaMdeha tumheM abhinava jJAnadRSTi prApta hogii| dukhaM prApya na dInaM syAt sukhaM prApya ca vismitaH ! muniH karmavipAkasya jAnan paravazaM jagat // 21 // 1 // artha : karmavipAkAdhIna jagata se paricita hokara sAdhu duHkha pAkara dIna nahIM hotA, nA hI sukha pAkara vismita ! vivecana : sampUrNa jagata ! .. karmoM kI adhInatA ! karma ke adhIna koI dIna hai, koI hIna hai ! koI mithyAbhimAnI hai ! koI dara-dara bhaTakatA hai to koI ghara-ghara bhIkha mA~gatA hai / koI gagana-cumbI aTTAlikAoM meM iThalAtA-itarAtA hai to koI priya-parijana ke viyoga meM karUNa kraMdana karatA hai| koI iSTa ke saMyoga meM sneha kA saMvAhana karatA hai to koI putraparivAra kI virahAgni meM niraMtara dhU-dhU jalatA hai / koI roga-bImArI se trasta ho chaTapaTAtA hai, vilApa karatA hai to koI nirogI kAyA ke unmAda meM pralApa karatA hai ! Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 291 1 karma ke ye kaise kaThora vipAka haiM ? jJAnAvaraNIya karma ke vipAka se ajJAna, mUrkhatA aura mUDhatA kA janma hotA hai / darzanAvaraNIya karma ke udaya se ghora nidrA, andhApana, mithyA - pratibhAsa kA zikAra banatA hai ! jabaki mohanIya karma ke vipAka to atyanta bhayaMkara aura asahanIya hote haiM ki bAta hI na pUcho ! bilakula viparIta samajha hotI hai ! paramAtmA, sadaguru aura saddharma ke sambandha meM ekadama ulaTI kalpanA ! vaha hitaiSI ko duzmana mAnatA hai aura duzmana ko gaharA dosta ! krodha se lAla-pIlA ho jAe~ aura abhimAna ke zikhara para ArUDha ho, phisala par3atA hai! sAtha hI, moha- jAla bichAtA hai| lobha- phaNidhara ke sAtha khelatA hai ! na jAne mohanIya karma ke vipAka kaise bhayAnaka haiM ! bAta-bAta meM bhaya aura nArAjagI ! kSaNa meM harSa aura kSaNa meM zoka ! haradama Dara aura haradama jugupsA ! puruSa ko strI samAgama kI tIvra lAlasA aura strI ko puruSa - deha kI abhilASA ! jabaki napuMsaka ko strI - puruSa - donoM kA AkarSaNa ! antarAya karma ke vipAka bhI jaTila aura nizcita haiM! pAsa meM vastu ho, lenevAlA suyogya - supAtra vyakti ho, lekina dene kI icchA nahIM hotI ! sAmane vastu ho, mana pasanda ho, phira bhI prApta nahIM hotI / lADI (nArI) gADI (vAhana) aura vADI (baMgalA) hote hue bhI usakA upabhoga na kara sake / iSTa bhojana sAmane hote hue khA na sake ! tapazcaryA karane kI bhAvanA na ho ! muni kisIko U~ce kula meM aura kisIko nIca kula meM janmA dekha, yaha socate hue samAdhAna karatA hai ki, 'yaha saba gotra - karma kA vipAka hai|' muni jaba kisIko nirogI, pUrNa svastha dekhatA hai aura kisIko rugNa... bImAra ... sar3atA... galatA huA dekhatA hai taba yaha samAdhAna karatA hai ki yaha sabalatAdurbalatA vedanIya karma kA vipAka hai ! muni kisIko manuSya rupa meM, kisIko pazu rupa meM to kisIko deva rupa meM aura kisIko naraka rupa meM jAnatA hai taba yoM soca kara samAdhAna karatA hai ki, 'yaha usake AyuSya karma aura gatinAma karma kA vipAka hai| muni jaba kisIko bAlyAvasthA meM marate hue dekhatA hai, kisIko yuvAvasthA meM to kisIko vRddhAvasthA meM, taba use kisI prakAra kA duHkha, zoka athavA Azcarya nahIM hotA / vaha use sirpha AyuSya karma kA pariNAma samajhatA hai Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jJAnasAra . muni kisIko saubhAgyazAlI, kisIko durbhAgI, kisIko saphala, kisIko asaphala, kisIko mRdubhASI, kisIko karkazabhASI, kisIko khUbasUrata, kisIko badasUrata, kisIko haMsagativAlA to kisIko U~Ta gativAlA dekhatA hai, taba use isase koI harSa-viSAda nahIM hotA ! balki vaha ise nAmakarma kA vipAka samajhatA hai| jaba muni ke apane jIvana meM bhI aisI viSamatAoM kA prAdurbhAva hotA hai taba 'yaha kaise huA? yaha kisa taraha sambhava hai ?' Adi prazna upasthita kara udvigna nahIM hote / kyoMki ve 'karma vipAka ke vijJAna' se bhalI-bhA~ti paricita hote haiM / usake pIche rahe 'karma-bandhana-vijJAna' ke bhI ve jAnakAra hote haiM / ataH ve dInatA nahIM karate aura sukha-duHkha ke dvaMdva unheM sparza taka nahIM kara paate| ukta mahAvaijJAnika muni ke antara meM harSa-zoka kI lahariyA~ / bha~vara paidA nahIM ho pAte / ve svayaM ko sukhI athavA duHkhI nahIM mAnate / karmodaya bhale zubha ho yA azubha, ve usameM kho kara kisI prakAra kI sukha-duHkha kI kalpanA nahIM krte| dInatA-hInatA aura harSonmAda ke cakravAta meM se bacane kA yaha eka vaijJAnika mArga hai; 'jagat ko karmAdhIna samajho / saMsAra kI pratyeka ghaTanA ke pIche rahe karma tattva kI gaharI aura vAstavika jAnakArI hAsila karo / yahI jAnakArI tumheM kabhI dIna nahIM banane degI, nA hI vismita hone degI / phalataH, dInatA aura vismaya naSTa hote hI tuma antaraMga AtmasamRddhi kI dizA meM gatizIla banoge / yeSAM bhRbhaMgamAtreNa, bhajyante parvatA api / tairaho karmavaiSamye bhUpaibhikSA'pi nA''pyate // 21 // 2 // artha : jinakI bhRkuTi tanane mAtra se bhI bar3e bar3e parvata chinna bhinna ho jAte haiM, aise mahArathI rAjA bhI karma-viSamatA paidA hone para bhikSA bhI nahIM pAte, yaha Azcarya hai ! vivecana : karmoM kI yaha na jAne kaisI viSamatA hai ? bar3e se bar3e rAjA bhikhArI bana jAte haiM ! bhIkha mA~gane para bhI anAja kA dAnA nahIM milatA ! jina kI bhrukuTi tanate hI himAdri kI parvatamAlAe~ kampAyamAna Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 293 ho jAe~... jinake AkramaNa mAtra se giri- kandarAe~ miTTI meM mila jAe~... zatruoM ke chakke chUTa jAe~... dharatI kA konA konA vinAza kA pratIka bana jAe~... lekina karmoM kI bhayAnakatA prakaTa hote hI vahI rAjA, mahArAjA aura samrATa... palabhara meM raMka, dIna, garIba banakara dAne-dAne ke mu~hatAja ho jAte haiM / aise anekAneka rAjA-mahArAjAoM ke patana kI karUNa kahAniyA~ itihAsa ke jharokhe se jhAMkane meM tumheM avazya dRSTigocara hogI / unake adha: patana kI kahAniyoM se itihAsa ke panne bhare paDe haiM / sambhava hai yaha saba par3hakara tumhArA mana sahAnubhUti se dravita ho uThA hogA athavA 've isa ke kAbila the,' socakara tumheM saMtoSa huA hogA ! lekina kisI kA akasmAta isa taraha kA patana kaise sambhava hai ? dIrghAvadhi se vizva ke darabAroM meM jinakA nAma guMjArita thA, unakA yoM yakAyaka patana kyoM kara ? isakI saccAI kI gaharAI meM jAne kA, satya - zodhana karane kA kabhI kyA tumane prayatna kiyA hai ? kyA bhUla gaye rUsa ke lohapuruSa kuzceva ko ? amarikI tAnAzAha aura dhanADhya hastiyA~ bhI usase tharrAtI thIM ! usake zAbdika agnibANoM se vizva kA hara nAgarika dagdha thA ! jisane sTelIna, lenIna aura bulgAlIna jaise rusa ke mahArathiyoM ko jana-mAnasa meM se ukhAr3a pheMkA thA ! itanA hI nahIM balki rusa ke bhAgyavidhAtA-nirmAtA lenIna - sTelIna kI kabroM ko tor3a-phor3a kara unakA nAmo-nizAna taka miTA diyA ! usa mahAbalI kruzceva kA patana hote dera na lagI ! eka hI rAta meM vaha aura usakA nAma miTa gayA ! Aja rusa meM rusI use jAnate taka nahIM ! sirpha kruzceva hI nahIM, amarikana rASTrAdhyakSa keneDI ko hI lIjie ! usakA prabhAva aura dabadabA vizva ke hara kone meM chAyA huA thA ! amarikana prajA abrAhama liMkana ke bAda use hI mahApuruSa mAnatI thI ! vaha unakA eka mAtra bhAgyavidhAtA thA ! lekina dekhate hI dekhate vaha golI kA nizAnA bana gayA ! use koI nahIM bacA sakA ! aise kaI kisse kiMvadaMtiyoM se vizva kA itihAsa bharA par3A hai ! isa patana aura vinAza ke pIche eka adRzya phira bhI Thosa satya, kaThora phira bhI ciraMtana tattva kAma kara rahA hai ! jAnate ho, vaha kyA hai ! Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jAnasAra vaha hai karma tattva... ! yaza, kIrti, saubhAgya, saphalatA, sattA aura zakti yaha saba 'zubha karma' ke pariNAma haiM / unakI apanI samayamaryAdA hotI hai| lekina alpamati manuSya isase pUrNatayA anabhijJa hotA hai| vaha usakI kAlamaryAdA ko jAnatA nhiiN| ata: use dIrghakAlIna samajha letA hai / lekina jaba kalpita aise alpakAlIna zubha karmoM kA asta ho, acAnaka azubha karmoM kA udaya hotA hai, taba patana, adha:patana aura vinAza kI durghaTanAyeM ghaTatI haiM ! apayaza, durbhAgya, apakIrti, nirbalatA aura sattAbhraSTatA, ye azubha karmoM ke phala haiM / sUramAoM ke saradAra ijipta ke rASTrAdhyakSa nAsira ko ijarAIla jaise choTe rASTra ke hAthoM hAra khAnI par3I, jIte-jI kalaMka kA dhabbA apane dAmana para lagA, eka 'durbala zAsaka' ke rupa meM prasiddha huA... bhalA kyoM ? sirpha eka hI kAraNa ! usake zubha karmoM kA asta ho gayA thA aura azubha karmoM ne usa para adhikAra kara liyA thA / lekina yoM ghabarAne se kAma nahIM calatA / azubha karma kI kAlamaryAdA pUrI ho jAne para, zubha karma kA puna: udaya hotA hai / dUsarI bhI eka vicitratA hai ki jaba katipaya azubha karmoM kA udaya cala rahA ho taba kucha zubha karmoM kA udaya bhI usake sAtha-sAtha ho sakatA hai| lekina pratipakSI nahIM / udAharaNa ke lie : yaza kA udaya ho taba usake pratipakSI apayaza, yAnI azubha karma kA udaya nahIM hotA, lekina bImArI, jo svayaM hI eka azubha karma haiM, kA udaya sambhava hai ! kyoMki bImArI yaha yaza kA pratipakSI karma nahIM hai| jaba taka karma hamAre anukUla haiM, tabataka jIva jo cAhe utpAta, Udhama aura AMdolana kareM aura hU~kAra bhareM, lekina jaise hI azubha karmoM kA udaya huA nahIM ki jIva kA utpAta, udyama aura unmAda palaka-jhapakate na jhapakate khatma ho jAte haiM / garvaharaNa hotA hai aura vaha apamAnita ho duniyA ke majAka kA viSaya bana jAtA hai / ata: karma kA vijJAna jAnanA Avazyaka hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 karmavipAka-cintana jAticAturyahIno'pi krmnnynyudyaavhe| kSaNAd ro'pi rAjA syAt chatrachannadigantaraH // 21 // 3 // artha : jaba abhyudayapreraka karmoM kA udaya hotA hai taba jAti aura cAturya se hIna aura raMka hone para bhI, kSaNArdha meM dizAoM ko chatra se ThakanevAlA rAjA bana jAtA hai| vivecana : vaha nIca jAti meM janmA hai, caturAI aura aklamaMdI nAma kI koI cIja usameM nahIM hai, phira bhI cunAva meM pracaNDa mata se cuna AtA hai, vijayI banatA hai, mantrI yA mukhya mantrI ke sarvocca sthAna para ArUr3ha hotA hai / Aja ke yuga meM rAjA koI bana nahIM sakatA / rAjA-mahArAjAoM ke rAjya aura sattA per3a se gire sUkhe patte kI taraha naSTa ho gaI hai| phira bhI cunAva meM vijayI jAtihIna manuSya rAjAoM kA rAjA bana jAtA hai / Aja sAre deza meM 'jAtivihIna samAja-racanA' kI havA pUre jora se baha rahI hai ! 'manuSyamAtra samAna', sukti ke anusAra hara jagaha nIca jAti ke logoM ko ucca sthAnoM para biThA diye gaye haiM aura kuzAgra buddhivAle paramatejasvI ucca jAti aura varNa ke vyaktiyoM ko sareAma heyadRSTi se dekhA jAtA hai... ! AntarajAtIya vivAha kA sarvatra bolabAlA hai... aura aise vivAha racAnevAle vyakti tathA parivAroM ko puraskRta kara prazAsakIya stara para sammAnita kiyA jAtA hai / bhale hI nimna jAti ke logoM ko ucca sthAna pradAna kiye jAte ho, lekina yaha na bhUlie ki 'jaisI jAta vaisI pAta !' socanA yaha hai ki Akhira isa utthAna aura patana ke pIche kyA rAja chipA hai ? jAtivihIna aura matimaMda vyakti ucca sthAna para ArUDha kaise ho gaye? yahA~ para isakA samAdhAna / nirAkaraNa yoM kiyA gayA hai : "abhyudaya karanevAle karmoM ke udaya se !" zubha karma kA udaya vyakti kA abhyudaya karatA hai / zubha karma kA udaya, jAti vihIna aura matimaMda ke lie bhI lAgu hai ! buddhihIna vyakti bhI zubha karma ke udaya se sarvasattAdhIza bana jAtA hai ! lagatA hai Aja ke yuga meM una tamAma nIca jAti ke aura buddhihIna logoM ke sAmudAyika zubha karmoM kA udaya A gayA hai / phalata: nimna jAtivAlA 'bosa' Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jJAnasAra bana baiThA hai aura ucca jAtivAlA kuzAgra buddhi kA dhanI daphtara aura kAryAlaya meM caparAsI, cAkara aura paharedAra bana kara raha gayA hai / nIca jAti ke loga 'bar3e' bana gaye haiM ! jabaki ucca jAti meM janmA hara taraha se kuzala, usakI aTecI uThAkara Age-Age calatA najara AtA hai / prAyaH yaha dekhA gayA hai ki yaza, kIrti, sattA, saubhAgya, susvara, AdeyatA Adi karma, ucca aura nIca jAti meM bhedAbheda nahIM karate, ThIka vaise hI apayaza, apakIrti, durbhAgya, karkaza svara anAdeyatA Adi kI ucca jAti se na koI duzmanI hai athavA na paraheja hai| jAnate ho, hamAre svataMtra bhArata ke saMvidhAna kartA kauna the ? DA. AmbeDakara ! unakA janma nIca jAti meM hI huA thA / kA~gresAdhyakSa kAmarAja, jo hamAre sva. pradhAnamantrI paNDita javAharalAla neharU ke yuga kI eka jAnI mAnI hastI aura 'kAmarAja - yojana' ke janaka the ve bhI nIca kula meM hI janme the / donoM hastiyA~ harijana thIM ! bhArata ke bhUtapUrva rASTrAdhyakSa DaoN. jAkIra husaina eka muslima parivAra meM janme the ! jabaki tatkAlIna kA~gresa pramukha dAmodara saMjIvaiyA bhI harijana parivAra se hI the ! bhArata ke sarvocca sthAnoM para hInajAti ke loga baiThe the ! usake pIche kauna sI adRzya zakti kAma kara rahI thI ? Akhira usakA rAja kyA thA ? sirpha eka, unake zubha karmoM kA udaya ! jabaki ucca kula meM paidA hue logoM kI kIrti- patAkA tAra-tAra ho gayI ! unakA saubhAgya aura AdeyatA mAno lupta ho gayI ! tIsa karor3a hinduoM ke sarvamAnya dharmaguru zaMkarAcArya ko akasmAt jela kA Atithya grahaNa karanA par3A, unakI go-rakSA kI mA~ga sarakAra ne nahIM sunI aura unheM zAsakIya stara para anAdara kA bhAjana bananA par3A ! yaha saba karmoM kA khela hai ! usameM harSa - zoka kA prazna hI nahIM utthtaa| kisI kavi ne ThIka hI kahA hai / kabahIka kAjI kabahIka pAjI kabahIka huA apabhrAjI; kabahIka kIrti jagameM gAjI saba pudgala kI hai bAjI... ! Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 297 arthAt kabhI-kabhAra tumheM 'kAjI' ke bahumAna se sambodhita kara duniyA tumheM sammAnita karatI hai, to kabhI 'pAjI' kahakara tumhArA sareAma apamAna karatI hai ! kabhI tumhArI kIrti-patAkA sarvatra phaharAtI hai to kabhI tumhArI kalaMkagAthA duniyA meM phaila jAtI hai / yaha saba karma kI bAjI hai / kisI ne ThIka kahA hai, 'na jAnA jAnakI nAthe kala kyA honevAlA hai,' kAmarAja ko kauna jAnatA thA ? lekina kA~gresAdhyakSa banate hI ve bhAratIya rAjanIti ke betAja bAdazAha bana gaye aura vaha dina bhI AyA ki jaba unako koI jAnatA hI nahIM ! yaha saba zubha karmoM ke udaya aura aura azubha karmoM ke udaya kA khela hai| karma kI gati sadA nirAlI, anokhI aura anuThI rahI hai / isakA rahasya sirpha kevalajJAnI jAna sake haiM / 'karmana kI lakha lIlA meM lAkhoM haiM kaMgAla / caDhatI - par3atI ha~satI - rotI- TeDhI isakI cAla // viSamA karmaNaH sRSTidRSTA karabhapRSTavat / jAtyAdibhUtivaiSabhyAt kA ratistatra yoginaH ? // 21 // 4 // artha : U~Ta kI pITha kI taraha karma kI racanA vakra hai jo jAti Adi kI utpatti kI viSamatA se samAna honevAlI nahIM hai / usameM yogI ko prema kaise ho sakatA hai ? vivecana : U~Ta ke aThThAraha vakra / karma ke anaMta vakra / 1 sarvatra viSamatA ! jahA~ dekho vahA~ viSamatA ! kahIM bhI samAnatA ke darzana nahIM ! samAnatA jaise mRgajala bana gaI hai ! matalaba karmoM meM sarjita duniyA viSamatA se labAlaba bharI huI hai / jahA~ namUne ke lie bhI samAnatA nahIM ! jAti kI viSamatA... kula kI viSamatA... zarIra, vijJAna, AyuSya, bala, upabhogAdi sabhI meM viSamatA / aisI karma sarjita ghinaunI duniyA se tyAgI-yogI ko bhalA prIti kaisI ? * vizva meM viSamatA ke darzana karo / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jJAnasAra * viSamatA ke darzana se vizva ke prati rahI prIti aura AsthA chinna-bhinna hote dera na lgegii| * phalataH, Asakti kA pramANa kama hogA ! * usase hiMsA, jhUTha, corI, vAmAcAra, balAtkAra aura parigraha ke asaMkhya pApa naSTa ho jaaeNge| * taba mokSamArga kI ora dRSTi jAyegI / * karmabandhana toDane kA puruSArtha hogA / * kisI bhI jIva ke duHkha ke tuma nimitta nahIM banoge / * aura tuma yogI bana jaaoge| paramAdaraNIya umAsvAtijI ne apane grantha 'prazamarati' meM kahA hai : jAtikuladehavijJAnAyurbala-bhoga-bhUtivaiSamyam / dRSTvA kathamiha videSAM bhavasaMsAre ratirbhavati ? "jAti, kula, zarIra, vijJAna, AyuSya, bala evaM bhoga kI viSamatAoM ko dekhate hue, janma-mRtyu rUpI saMsAra ke prati bhalA, vidvadjanoM kA sneha-bhAva kaise sambhava hai ?" ___ yadi Apako apanI jAta-pAta kI uccatA meM khuzI hotI hai, kula kI mahattA gAne meM Ananda milatA hai, sva-zarIra ko dekha-dekha kara harSa ke phavvAre phUTate haiM, apane kalA-vijJAna kA ahasAsa kara mana praphullita hotA hai, khuda kI Ayu para dRDha vizvAsa hai, apane dravya-bala, zarIra-bala aura svajana-bala para gaurava hai, bhoga-sukha kI lalaka hai, to mAna lenA cAhiye ki jIvana meM rahI viSamatAoM ke sambandha meM tuma pUrNatayA anabhijJa haiM / tumane viSamatAoM ko dekhA nahIM aura parakhA taka nahIM ! kyoMki jahA~ viSamatA hotI hai vahA~ rati nahIM hotI, khuzI nahIM hotii| lekina jahA~ rati-khuzI kA bolabAlA hotA hai vahA~ viSamatA nahIM dikhtii| * sAMsArika viSayoM meM viSamatA nahIM dikhatI ataH usake prati adhikAdhika AkarSaNa paidA hotA hai, Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana tatpazcAt abhilASA paidA hotI hai, * rati- Asakti kA jora bar3hatA hai, * ve viSaya pAne kA prayatna hotA hai, * prayatna karate hue pApAcaraNa bhI hogA, aura viSaya prApta hote hI jIvana meM viSamatA chA jAyegI / 299 isa prakAra kI mAnasika evaM zArIrika vedanAoM ke hama bhUla kara bhI zikAra na bana jAe~, ataH upAdhyAyajI mahArAja ne 'vizva - viSamatA' kA sukSmAvalokana karane kA Adeza diyA hai / kisI vyakti kI uccatA-nIcatA kA pramANa hamezA eka-sA nahIM rahatA / kisI parivAra kI vizAlatA aura bhavyatA sadA eka sI nahIM rahatI / zArIrika Arogya hamezA eka tarapha nahIM rahatA / kalA - vijJAna sadA ke lie barAbara banA nahIM rahatA ! AyuSya kisI ke dhAraNAnusAra eka jaisA nahIM hotA ! bala aura zakti kA pramANa eka sA nahIM rahatA, nA hI Avazyaka bhoga-sAmagrI niraMtara prApta hotI hai ! are bhAI, isIkA nAma to viSamatA hai ! isakA janma hamAre acche-bure karmoM se hotA hai, nA ki izvara ne viSamatA bhare vizva kI racanA kI hai ! unhoMne to hameM viSamatAyukta vizva ke darzana karAye haiM, hamAre sAmane vaiSamya kA naMgA svarUpa khaDA kara diyA hai| vizva izvara kA sRjana nahIM, balki acche-bure karmoM kA sRjana hai / jIva apane karmoM ke anurUpa vizva kI racanA karatA hai / pragati aura patana, AbAdI aura barbAdI, sukha aura duHkha, zoka aura harSa, Ananda aura viSAda Adi saba karmoM kA utpAdana hai ! yogI aura tyAgI aisI duniyA se prIti nahIM karate ! ArUDhAH prazamazreNi zrutakevalino'pi ca ! bhrAmyante 'nantasaMsAramaho duSTena karmaNA // 21 // 5 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jJAnasAra artha : Azcarya to isa bAta kA hai ki upazama-zreNI para AruDha evaM caudaha pUrvadharoM ko bhI duSTa karma anaMta saMsAra meM bhaTakAte haiM / vivecana : upazama zreNI ! pahale... dUsare... tIsare... cauthe... pA~came... chaThaveM... sAtaveM... AThaveM... nauveM... dasaveM... gyArahaveM guNasthAna para pahu~ca jAte haiM, mohonmAda zAnta... prazAnta... upazAnta ho gayA hotA hai| jisa gati se moha kA pramANa kama hotA hai, usI anupAta meM AtmA kramazaH ucca guNasthAna para adhiSThita hotA jAtA hai| kSapakazreNI para caDhatA jIva gyArahaveM guNasthAna para kabhI jAtA hI nahIM ! vaha sIdhA dasaveM guNasthAna se chalAMga mAra... bArahaveM guNasthAna para pahu~ca jAtA hai| jahA~ moha bilakula khatma(kSaya) ho jAtA hai| bArahaveM sthAna para pahu~cA jIva sIdhA terahaveM guNasthAna para pahu~ca, vItarAga bana jAtA hai aura taba AyuSya pUrNa hone para, caudahaveM sthAna para pahu~ca kara mokSagati pAtA hai| .. lekina gyArahavA~ guNasthAnaka apanI phisalana-vRtti ke lie sarvavidita hai ! isa sthAna para mohanIya karma kA bolabAlA hai / usakI giraphta se bar3e-bar3e vIra-mahAvIra baca nahIM sakate / matalaba, gyArahavA~ guNasthAnaka, karma kA prAbalya, usakI ajeyatA aura sarvoparitA kA zaktizAlI kendra hai| koi bhI asAmAnya vyaktitva phira bhale hI use* dazapUrvo kA jJAna ho, vaha satcAritra kA dhanI ho, vIryollAsa se yukta ho, gyArahaveM guNa sthAna para pahu~cate hI Anana-phAnana meM karma-cakravyuha meM pha~sa jAegA ! saMsAra meM bhaTaka jAyegA / karma ko caudaha pUrvadharoM kI bhI zarma nahIM, uttama saMyama kI bhI katai lAja nahIM, nA hI utkRSTa jJAna kI paravAha ! yahI to karma kI nirlajjatA hai ! 'karma' kI isI krUra lIlA se kupita ho, pUjya upAdhyAyajI mahArAja sahasA : 'daSTena karmaNA !' kaha uThate haiM ! jaba be upazama-zreNI para ArUDha aura gyArahaveM guNasthAna para pahu~ce maharSi ko dhakkA mAra kara khaDDe meM girAte hue karma ko dekhate haiM, taba krodhAgni se unakA roma... roma vyApta ho jAtA hai ! bhRkuTI tana dekhie pariziSTa Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 301 jAtI hai aura mAre Aveza ke 'he duSTa karma !' kaha kara cIkha par3ate haiM ! karma ke bandhana toDane ke liye ve pukArate haiM ! gyArahavA~ 'upazAnta moha' guNasthAna, karma dvArA racita aMtima rakSApaMkti (morcA) hai aura sadA-sarvadA sarva ke lie vaha aparAjeya hai ! jo sIdhe dasaveM se bArahaveM guNasthAna para chalAMga mAra kara pahu~ca jAte haiM, ve isake zikAra nahIM banate / 'upazAnta- moha' kA artha jAnate ho ? to suno : 1 pAnI se labAlaba bharA eka pyAlA hai / lekina pAnI svaccha nahIM hai, maTiyAlA hai ! usameM miTTI, kaMkara saba milA huA hai| tumheM vaha pAnI pInA hai / jora kI pyAsa lagI hai| sivAya usa pAnI ke koI cArA nahIM ! tuma use mahIna kapar3e se chAna loge / phira bhI pAnI svaccha nahIM hotA / taba thoDI dera ke lie pyAlA nIce rakha doge / pAnI meM rahI miTTI dhIre-dhIre nIce baiTha jAegI ! maila pyAle ke taha meM jama jAegA aura dhIraja rakhoge to svaccha pAnI Upara taira AegA ! isase yahI dhvanita hotA hai ki pAnI meM miTTI avazya hai, lekina upazAnta hai ! ThIka usI taraha AtmA meM moha jarura hai, lekina nIce taha jamA huA hai ! ataH AtmA nirmala... moha rahita dRSTigocara hotI hai ! lekina jisa taraha pyAle ko hilAte hI taha meM jamI miTTI aura maila Upara ubhara AegA aura pAnI dubArA gandA ho jAegA / usI taraha upazAnta mohavAlI AtmA koI doSa se Andolita huI to moha AtmA meM vyApta ho, use gandA kara malIna banA degA ! upazAnta moha meM nirbhayatA nahIM hotI / hA~, moha kSINa ho jAya, 1 arthAt pAnI ko kaMkara - miTTI binA kA svaccha banA diyA jAe, bAda meM pyAle ko bhale hI hilAie, kaMkara - miTTI ke ubhara Ane kA savAla hI paidA nahIM hogA ! usI bhA~ti moha kA sarvathA kSaya hone para koI ciMtA nahIM / duniyA kA koI nimitta kAraNa use mohAdhIna nahIM kara sakegA ! karmoM kI krUra - lIlA bhalA kahA~ taka sambhava hai ? sirpha gyArahaveM. guNasthAna taka ! vahA~ caudaha pUrva ke jJAnI zrutakevaliyoM kI parAjaya bhI avazyaMbhAvI hai / arthAt caudaha pUrvaghara - zrutakevalI bhI pramAda ke vazIbhUta ho, anAdikAla taka nigoda meM rahate haiM / na jAne karmoM kI yaha kaisI bhISaNatA - Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 jJAnasAra bhayAnakatA hai ! aise karma vipAkoM kA satata ciMtana manana kara, usake kSayahetu kamara kasanI cAhie | arvAk sarvA'pi sAmagrI zrAnteva paritiSThati / vipAkaH karmaNaH kAryaparyantamanudhAvati // 21 // 6 // artha : hamAre nikaTa rahI sabhI sAmagrI / kAraNa, ekAdha thake hue prANI kI taraha susta rahatI hai| jabaki karma vipAka kArya ke anta taka hamArA pIchA karatA hai I vivecana : karma vipAka kA artha hai karma kA pariNAma / phala ! koI kArya binA kisI kAraNa ke nahIM banatA aura hara kArya ke pIche pA~ca kAraNa hote hai : 1. kAla, 2. svabhAva, 3. bhavitavyatA, 4. karma aura 5. puruSArtha I lekina ina sabameM 'karma' pradhAna kAraNa hai ! karma - vipAka kArya ke anta taka hamArA pIchA nahIM choDatA, balki satata chAyA kI taraha sAtha rahatA hai / zeSa sabhI kAraNa thoDA-bahuta calakara idhara-udhara ho jAte haiM, lekina yaha niraMtara pIche hI lagA rahatA hai / koi kisI kArya kI bhUmikA taiyAra karatA hai, koI kAryArambha karAtA hai, koI kArya ke bIca hI thaka kara eka ora ho jAtA hai| lekina karma kabhI thakatA nahIM hai| jaba taka koI kArya paidA hotA hai aura khatma - ( nAza) hotA hai, taba taka karma sAtha hI calatA hai / ise kabhI vizrAma nahIM, virAma nahIM aura ArAma nahIM / vyakti ko jitanA bhaya anya kAraNoM se nahIM, utanA bhaya karma kA hotA / karma-kSaya hote hI anya cAra kAraNa apane Apa lopa ho jAte haiM / unheM dUra karane ke lie kisI prakAra kI mehanata nahIM karanI par3atI ! ye saba karma ke pIche hote haiM / isI vajaha se karma ke anuciMtana aura kSaya hetu jIva ko puruSArtha karanA hotA hai / karmakSaya hetu karma ne hI manuSya ko anukUla sAmagrI pradAna kI hai I Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 karmavipAka-cintana khuda ko miTAne ke lie karma svayaM Age baDhakara jIva ko sAmagrI pradAna kara rahA hai| * tumheM manuSyagati prApta hai ? * tumane Arya-bhUmi meM janma dhAraNa kiyA hai ? tumheM tana-badana kA Arogya milA hai ? tumhArI pA~coM indriyA~ paripUrNa haiM ? * tumheM cintana-manana ke lie mana milA hai ? * tumheM sudeva, suguru aura saddharma kA saMyoga milA hai ? karma-kSaya hetu aura bhalA, kisa sAmagrI kI AvazyakatA hai ? isase bar3hiyA aura vizeSa sAmagrI ko aba bhI kyA garaja hai ? to kyA karma-kSaya kI bhAvanA bhI karmoM ko hI jagAnI par3egI, paidA karanI hogI? sacamuca kitanI behaMdI bAta hai ? sambhavata: tuma aba bhI karma kI pizAcalIlA se paricita nahIM ho / yadi tumane anukUla paristhiti aura sAmagrI kA samaya rahate sadupayoga na kiyA to vaha use dubArA chIna legA aura phira tumhArI aisI burI hAlata karegA ki tuma phUTa-phUTa kara rooge / lekina usake sikaMje se chUTa nahIM pAoge / taba eka kSaNa aisA AegA ki tuma karmoM ke gulAma bana jAoge / yadi tuma prApta sAmagrI kA yogya upayoga karoge to vaha (karma) tumheM isase bhI baDhakara aura amUlya sAmagrI pradAna karegA / phalata: usase tuma apane sabhI karmoM kA saralatA se nAza kara sakoge / jisa taraha karmoM ko tuma pratyakSa meM dekha nahIM sakate, ThIka usI taraha tumheM usakA kSaya bhI pratyakSa meM nahIM dikhanevAle dharma se hI karanA hogA / yaha sanAtana satya hai ki dharma se karma naSTa hote haiM / dharma AtmA kA hai, lekina AtmA taka pahu~cane ke lie tumheM apanI pA~coM indriyA~ aura mana kA sadupayoga karanA par3egA / saMsAra ke tuccha sukha aura suvidhA meM bhUlakara bhI apanI indriyoM ko aura mana ko na lgaao| tabhI tuma AtmA kI gaharAI ko sparza kara pAoge aura Atmadharma prApta kara sakoge / Atmadharma kI prApti hone para karma-kSaya hote vilamba Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jJAnasAra nahIM hogA / jaise jaise karmakSaya hotA jAegA vaise-vaise dharmatattva ke sAtha tumhArA 1 nAtA jur3atA jAegA / I phalasvarUpa kAla, svabhAva, bhavitavyatA Adi ke doSoM ko najara aMdAja kara kisa paddhati se karma-kSaya kiyA jAe~ isakA sadA-sarvadA ciMtana-manana karate raho / karma ko bhUlakara yadi 'kAla burA hai, bhavitavyatA acchI nahIM hai, bahAnebAjI kI, to yAda rakho, karma tumhAre sIne para caDha baiTheMge / tumheM samaya - besamaya pAgala banA deMge / phalasvarUpa tum azAnti... duHkha ... pazcAttApa... kalaha aura saMtApa ke homa - -kuNDa meM burI taraha jhulasa jAoge / ataH dharma meM puruSArtha karo / karmoM ke bhaya kA gAMbhIrya samajho / pramAda, moha aura Asakti kI zrRMkhalAe~ toDa do aura karmakSaya hetu kaTibaddha ho jAo / asAvacaramAvarte dharma harati pazyataH / caramAvartisAdhostu chalamanviSya hRSyati // 21 // 7 // artha : yaha karma - vipAka aMtima 'pudgalaparAvarta' ke atirikta anya kisI bhI pudgalaparAvarta meM hamArI A~khoM ke sAmane dharma kA nAza karatA hai, parantu carama pudgulAvarta meM rahe hue sAdhu kA chidrAnveSaNa kara khuza hotA hai / vivecana : carama pudgalAvarta-kAla ! acarama pudgalAvarta - kAla ! 'pudgalaparAvarta' kise kahA jAe~ isakI jAnakArI tuma pariziSTa meM se prApta kara lenA / yahA~ to sirpha karma kA kAla ke sAtha aura kAla ke mAdhyama se AtmA ke sAtha kaisA sambandha hai, yahA~ batAyA gayA hai| jaba taka AtmA aMtima pudgalAvarta kAla meM praviSTa na ho jAe~ taba taka lAkha prayatna karane ke bAvajUda bhI karma Atmadharma ko samajhane nahIM detA, nA hI use aMgIkAra karane detA hai / manuSya, bhagavAna ke mandira avazya jAegA, nitya pUjA-pATha karegA, lekina paramAtma-svarUpa kI prApti kI icchA se nahIM, varanU sAMsArika sukha aura saMpadA kI abhilASA lekara jaaegaa| gurU mahArAja ko vaMdana karegA, bhikSA degA, bhakti karegA, vaiyAvacca aura sevA karegA, lekina samyag darzana, jJAna aura cAritra ke Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 305 lie nahIM, apitu svargaloka kI Rddhi-siddhi prApta karane ke lie ! are, vaha pravrajyA grahaNa kara sAdhu bhI bana jAegA ! lekina mokSaprApti aura Atmavizuddhi ke lie ArAdhanA nahIM karegA, parantu devaloka ke divya sukha aura ucca pada pAne ke lie ArAdhanA karegA / zAstroM meM ullekha hai ki 'zuddha cAritrapAlana se devagati prApta hotI hai| aisA jAna kara vaha dIkSita hogA / cAritrapAlana karegA ! kaThora tapasyA aura niraticAra cAritra kA pAlana karegA ! lekina karma-bandhanoM se mukti pAne kI bhAvanA paidA hI nahIM hogI / vaha use aise bhUla-bhulaiye meM pha~sA degA ki mukti hone ke vicAra hI usameM na jage ! ... karma-bandhana kI zrRMkhalA se AtmA ko mukta karane kA vicAra taka acaramAvarta kAla meM nahIM AtA / vaha dharmAcaraNa karatA avazya dikhAI detA hai, lekina Atmazuddhi aura mukti ke lie nahIM, balki saMsAra-vRddhi ke lie karatA caramAvarta kAla meM avazya Atmadharma kA jJAna hotA hai| Atma-dharma kI ArAdhanA aura upAsanA bhI hotI hai| lekina aisI paristhiti meM bhI karmabandhana se mukti kI icchA rakhanevAle sAdhu-munirAja ke irda-girda 'karma' niraMtara cakkara lagAte rahate haiM ! chidrAnveSaNa karate haiM aura yadi ekAdha chidra dRSTigocara ho jAe to Anana-phAnana meM ghusa-paiTha kara muni ke mukti-puruSArtha ko zithila banAne para tula jAtA hai / unake mArga meM nAnA prakAra kI rUkAvaTeM aura avarodha paidA karate vilamba nahIM karatA / ataH muni ko sadA sAvadhAna rahanA Avazyaka hai| vaha koI chidra na rahane de apanI ArAdhanA-upAsanA kI rakSApaMkti meM ! tabhI saphalatA sambhava hai| pramAda ke chidroM meM se karma AtmA meM praveza karatA hai / mAnava jIvana ke nidrA, viSaya, kaSAya, vikathA aura madyapAna-ye pA~ca pradhAna pramAda haiM / ataH muni ko apanI nidrA para saMyama rakhanA cAhie / unheM rAtri ke do prahara arthAt chaha ghaMTe hI zayana karanA cAhie / vaha bhI gADha nidrA meM nahIM / dina meM nidrA kA tyAga unake lie zreyaskara hai / pA~ca indriyoM ke viSayoM meM se kisI bhI viSaya ke prati kabhI Asakti na honI cAhiye / krodha, mAna, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jJAnasAra mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoM ke parAdhIna nahIM honA cAhie / vikathAoM meM kabhI lipta nahIM honA cAhie / nArI ke sambandha meM bhUlakara bhI sAdhu carcA na kareM / bhojanAdi viSayaka vAtacIta se dUra rahanA cAhiye / desa-paradesa kI aura rAjA mahArAjAoM kI kapaTapUrNa carcA meM dilacaspI nahIM lenI cAhie / madyapAna se sAdhu ko bacanA cAhie / yadi sAdhu ko ina pA~ca pramAdoM se alipta rahanA A jAe to majAla hai ki usake Atmapradeza para karma-zatru AkramaNa kara deM ! phira bhale hI vaha usake irda-girda cakkara kyoM na lagAtA ho ! kahane kA tAtparya yaha hai ki yadi munirAja karma-ghusapaiThiyoM ko ghusapaiTha kA avasara hI na de to unake satAne kA, hairAna/parezAna karane kA savAla hI na uThe / hA~, use ghusapaiTha karane kA maukA denA na denA, sAdhu para nirbhara hai / yadi pramAda ke AcaraNa ko 'karmakRta' saMjJA pradAna kara, usakA anuzaraNa kareM to adha:patana huA hI samajho ! phira use patana kI gaharI khAI meM girate koI bacA nahIM skegaa| yaha tathya bhali bhA~ti samajha lenA cAhiye ki 'caramAvarta kAla' meM pramAda-sevana meM karma kA hAtha nahIM hotA aura yaha bAta tabhI gale utaregI jaba hama kuTila karma kI lIlA ko acchI taraha samajha leMge / isalie karma kA anuciMtana karanA Avazyaka hai| karma-vipAka kA vicAra Ate hI jIva kA~pa uThatA hai / sAmyaM bibharti yaH karmavipAkaM hRdi cintayan / sa eva syAccidAnandamakarandamaghavrataH // 21 // 8 // artha : hRdaya meM karma-vipAka kA cintana-manana karate hue jo samabhAva dhAraNa karatA hai, vahI yogI jJAnAnanda rupI parAga kA bhogI bhramara hotA hai / vivecana : he yogIrAja ! Apato bhogI bhramara haiM, jJAnAnanda-parAga kA jI bhara kara upabhoga karanevAle hai, Apake hRdaya meM sadA karma-vipAka kA ciMtana aura mukha para samatA kA saMvedana hai ! binA karma vipAka-ciMtana ke samabhAva kA vedana nahIM hotA aura samabhAva ke vedana binA jJAnAnanda kA amRtapAna asambhava hai| matalaba uparokta zloka se tIna bAteM spaSTa hotI haiM : Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavipAka-cintana 307 * karma - vipAka ciMtana samabhAva * jJAnAnanda kA anubhava... ! 1 karmavipAka ke ciMtana-manana se samabhAva hI prakaTa honA cAhie / arthAt saMsAra meM vidyamAna prANI mAtra ke lie samatva kI bhAvanA paidA honI cAhie ! kisI ke prati dveSa, nA hI kisI ke prati rAga / zatru ke prati dveSa nahIM, mitra ke lie rAga nahIM / karma kRta bhAvoM ke prati harSa aura zoka nahIM honA cAhie / yaha saba karma-vipAka ke ciMtana-manana se hI sambhava hai / yadi hameM rAga-dveSa aura harSa - zoka hote haiM to samajha lenA cAhie ki hamArA ciMtana karma vipAka kA ciMtana nahIM balki kucha aura hai / harSa - zoka, rAga-dveSa aura rati- arati Adi bhAvoM ke lie sirpha karmoM ko hI nahIM kosanA cAhie, usake bajAya hameM niraMtara yaha vicAra karanA cAhae ki 'karma - vipAka, kA ciMtana-manana na karane se yaha saba ho rahA hai / ' hameM smaraNa rakhanA cAhie ki karma - vipAka kA ciMtana kiye binA rAga-dveSa aura harSa - zoka kabhI kama nahIM hoNge| are, maraNAnta upasargoM ke samaya bhI jo mahAtmA tanika bhI vicalita nahIM hue, Akhira usakA rahasya kyA thA ? 1 isake pratyuttara meM yaha kahakara apane manakA samAdhAna kara lenA ki 'vaha saba unake pUrva bhavoM kI ArAdhanA kA phala thA, ' hama sabase bar3I bhUlakara rahe haiM / usake bajAya yaha mAnanA - samajhanA cAhie ki 'usake mUla meM unakA apanA karma - vipAka kA ciMtana-manana ananya, asAdhAraNa thA; jisakI vajaha se saMtulana khoye binA ve samabhAva meM anta taka aTala - acala bane rahe / ' yahI vicAradhArA hameM AtmasAt kara lenI cAhie / jIvana meM banate prasaMgoM ke samaya yadi karmavipAka ke vijJAna kA upayoga kiyA jAe to samatA - samabhAva meM sthira rahanA sarala bana jAe~ / aura samabhAva ke binA jJAnAnanda kahA~ ? jJAnAnanda samabhAva se sambhava hai ! rAga-dveSa aura harSa - zoka kA tUphAna thamate hI jJAna kA Ananda - AtmAnanda pragaTa hotA hai / jabaki rAga-dveSa se sphUrita Ananda, Ananda na hokara viSayAnanda hotA hai / jJAnAnanda ke niraMtara upabhoga ke lie samabhAva kI jyota akhaNDita rakhanI 1 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 jJAnasAra cAhiye ! use chinna- bhinna nahIM hone dene ke lie karma vipAka kA ciMtanaanuciMtana sadA-sarvadA zuru rahanA caahie| na jAne pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne kaisI alaukika vyavasthA kA mArgadarzana kiyA hai ! saMsAra meM rahI viSamatAoM kA samAdhAna 'karma - vipAka' ke vijJAna dvArA na kiyA jAe~ to ? taba kyA hogA ? saMsAra ke jIvoM ke prati rAga aura dveSa kI bhAvanA tIvra banegI / rAgadveSa ke kAraNa anekavidha aniSTa paidA hoNge| hiMsA, jhUTha, corI, durAcAra, parigraha, krodha - mAna, mAyA, lobhAdi asaMkhya doSoM kA prAdurbhAva hogA / phalataH jIvoM kA jIvana jIvoM ke hAtha hI asurakSita bana jAte dera nahIM lagegI / paraspara zaMkAkuzaMkA, ghRNA, dveSa aura vaira bhAvanA meM, kramazaH baDhotarI hogI / pariNAma svarupa viSamatA baDhegI / aisI sthiti meM mokSa mArga kI ArAdhanA sambhava nahIM / Aja bhI hama dekhate haiM ki jo prastuta karma - vijJAna se anabhijJa haiM, unakI kyA hAlata hai ? ve apanI jiMdagI badatara sthiti meM gujAra rahe haiM . vahA~ azAnti, ciMtA aura duHkha kA sAmrAjya chAyA huA hai / na jAne AtmA-paramAtmA aura dharmadhyAna se ve kitane dUra - sudUra nikala gaye haiM / taba Apa to munirAja haiM ! mokSa mArga ke pathika bana Apako karma-bandhana toDane haiM aura zuddha buddha avasthA prApta karanI hai | ataH Apako 'karma vijJAna' kA manana kara use pacAnA cAhie / usake AdhAra para samabhAva ke dhanI bananA cAhie / phalataH Apa jJAnAnanda - parAga ke bhogI bhramara bana jAyeMge ! dhyAna rahe, jahA~ bhI samabhAva khaNDita hotA dRSTi gocara ho, zIghrAti zIghra " karma vipAka" kA Alambana grahaNa kara lenA / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. bhavodvega he bhava-paribhramaNa ke rasika jIva ! tanika isa saMsAra-samudra kI ora to dRSTipAta kara / isakI bibhISikA aura bhISaNatA kA to darzana kara / isakI niHsAratA evaM bhayAnakatA kA to khyAla kara / kyA tU yahA~ sukhI hai ? zAnta hai ? saMtuSTa hai ? pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne yahA~ bhava-samudra kI bhayaMkaratA ko samajhAne kA prayatna kiyA hai... / tuma isa adhyAya ko UparI taura se par3ha mata jAnA, balki pUre gAMbhIrya se par3hakara yathAyogya cintana karanA / bhava-badhanoM kI viSamatA aura asAratA se mukti pAne hetu jisa adamya utsAha, zakti aura jijJAsA kI AvazyakatA hai, vaha saba tumheM prastuta aSTaka ke cintana manana se ni:saMdeha prApta hogA / yasya gaMbhIramadhyasyAjJAnavajramayaM talam / ruddhavyasanazailodhaiH, panthAno yatra durgamAH // 22 // 1 // pAtAlakalazA yatra bhRtAstRSNAmahAnilaiH / kaSAyAzcittasaMkalpavelAvRddhi vitanvate // 22 // 2 // smaraurvAgnivalatyantaryatra snehendhanaH sadA / yo ghorarogazokAdimatsyakacchapasaMkulaH // 22 // 3 // durbuddhimatsaradrohaividyudvAtagajitaiH / yatra saMyAtrikA lokAH, patantyutpAtasaMkaTe // 22 // 4 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jJAnasAra jJAnI tasmAd bhavAMbhodhenityodvigno'tidAruNAt / tasya saMtaraNopAyaM, sarvayatnena kAGkSati // 22 // 5 // artha : jisakA madhyabhAga gaMbhIra hai, jisakA (bhava samudra kA) peMdA (talabhAga) ajJAna rupI vajra se banA huA hai, jahA~ saMkaTa aura aniSTa rUpI parvatamAlAoM se ghire durgama mArga haiM / jahA~ (saMsAra-samudra meM) tRSNA svarUpa pracaMDa vAyu se yukta pAtAla kalaza rUpI cAra kaSAya, mana ke saMkalpa rupI jvArabhATe ko adhikAdhika vistIrNa karate jisake madhya meM hamezA sneha svarupa indhana se kAmarupa vaDavAnala prajvalita hai aura jA bhayAnaka roga-zokAdi matsya aura kachuoM se bharA par3A hai| durbuddhi, IrSyA aura droha-svarupa bijalI, tUphAna aura garjana se jahA~ samudrI vyApArI tUphAna rupI saMkaTa meM par3ate haiM / aise bhISaNa saMsAra-samudra se bhayabhIta jJAnI puruSa usase pAra utarane ke prayatno kI icchA rakhate haiN| vivecana : saMsAra ! jisa saMsAra ke moha meM asaMkhya jIva andhe bana gaye haiM, jAnate ho vaha saMsAra kaisA hai ? mokSagati-prApta parama-AtmAyeM saMsAra ko kisa dRSTi se dekhatI haiM ? tuma bhI usake vAstavika svarUpa kA darzana karoge, taba udvigna ho utthoge| tumhAre mana meM usake prati aprIti ke bhAva paidA hoMge / eka prakAra kI napharata paidA ho jAegI aura yahI to honA cAhiye / mokSa ke icchuka ke lie isake sivAya aura koI cArA nahIM hai / saMsAra kI Asakti... prItibhAva chinna-bhinna hue binA zAzvat... ananta... pradIrgha...... avyAbAdha sukha sambhava nahIM / saMsAra ke yathArtha svarUpa kA tanika jAyajA lo / saMsAra ko samudra smjho| 1. saMsAra-samudra kA madhyabhAga agAdha hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvega 2. saMsAra - samudra kI sataha ajJAna - vajra kI banI huI hai / 3. saMsAra - samudra meM saMkaToM ke pahAr3a haiM / 4. saMsAra - samudra kA mArga vikaTa - viSama hai / saMsAra-sa meM viSayAbhilASA kI pracaMDa vAyu vaha rahI hai / 311 5. - samudra 6. saMsAra samudra meM krodhAdi kaSAyoM ke pAtAla - kalaza haiM / 7. saMsAra - samudra meM vikalpoM kA jvAra AtA hai / 8. saMsAra - samudra meM rAgayukta indhana se yukta kaMdarpa kA dAvAnala prajvalita hai / 9. saMsAra - samudra meM roga ke maccha aura zoka ke kachue svacchaMda vihAra kara rahe haiM / 13. saMsAra / 10. saMsAra - samudra para durbuddhi kI bijalI raha-rahakara kauMdhatI hai / 11. saMsAra - samudra para mAyA - matsara kA bhISaNa tUphAna gaharA rahA hai / 12. saMsAra - ra - samudra meM droha kA bhayaMkara garjana ho rahA hai / - samudra meM nAvikoM para saMkaTa ke pahAr3a TUTa par3e haiM / ataH saMsAra-samudra sarvathA dAruNa hai aura viSamatA se bharA par3A hai saMsArasamudra : 'vAkaI saMsAra eka tUphAnI sAgara hai' - isa vicAra ko hameM apane hRdaya meM bhAvita karanA cAhiye aura tadanusAra jIvana kA bhAvI kAryakrama nizcita karanA cAhiye / sAgara meM rahA pravAsI use pAra karane ke nAnAvidha prayatna karatA hai, nA ki usameM saira-sapATA athavA dila bahalAva kA prayatna karatA hai / usameM bhI yadi sAgara tUphAnI ho to, pAra karane kI use hamezA jaldI rahatI hai ! ata: hameM yaha saMkalpa dRr3ha se dRDhatara banAnA cAhiye ki 'mujhe saMsAra - samudra pAra karanA hI hai / ' madhyabhAga : samudra kA madhya bhAga (bIcoM-bIca ) agAdha hotA hai ki usakI sataha khoje bhI nahIM milatI / yahA~ saMsAra kA madhya bhAga yAnI manuSya kI yuvAvasthA/ yauvanakAla / jIva kI yaha avasthA vAkaI agAdha hotI hai, jisakA ora-chora pAnA muzkila hotA hai| usakI yuvAvasthA kI agAdhatA ko sUrya kiraNa bhI bhedane meM asamartha haiN| acche-khAse tairAka bhI samudra kI atala gaharAI meM kho jAte haiM, jinakA atA-patA nahIM lagatA / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jJAnasAra I tala-bhAga (sataha) : saMsAra - samudra kI sataha ( tala bhAga) kisI miTTI, patthara athavA kIcar3a kI banI huI nahIM hai, balki vajra kI banI huI hai / jIva kI ajJAnatA vajra se kama nahIM / yaha sArA saMsAra ajJAnatA kI sataha para TikA huA hai / matalaba saMsAra kA mUla ajJAnatA hI hai / T 1 parvatamAlAyeM : samudra meM sthAna-sthAna para choTe-bar3e parvata, kahIM para pUrNa rUpa se to kahIM-kahIM para Adhe pAnI meM DUbe hue rahate haiM / nAvika dala hamezA ina samudrI TIloM aura caTTAnoM se sAvadhAna rahatA hai / jabaki saMsAra - samudra meM to aisI parvatamAlAe~ sarvatra bikharI par3I haiM / jAnate ho, ye parvata kauna-se haiM ? saMkaTa, Apatti - vipatti, Adhi-vyAdhi, duHkha, azAnti... ye saba sAMsArika parvata hI to haiM / eka do nahIM, balki pUrI hAramAlA / parvatamAlA ! arAvalI kI parvatamAlAyeM tumane dekhI haiM ? sahyAMdri kI parvata zrRMkhalAoM ke kabhI darzana kiye haiM ? inase bhI ye parvatamAlAyeM adhikAdhika durgama aura vikaTa haiM, jo saMsAra - samudra meM phailI huI haiM / kahIM-kahIM ve pUrI taraha pAnI ke nIce haiM, jo sidhe-sAde nAvika ke dhyAna meM kabhI nahIM AtI / yadi inase tumhArI jIvana- naukA TakarA jAe, to cakanAcUra hote eka kSaNa kA bhI vilamba nahIM ! mArga : aise saMsAra-samudra kA mArga kyA sarala hotA hai ? nahIM, kataI nhiiN| aise Ubar3a-khAbar3a, durgama mArga para calate hue kitanI sAvadhAnI baratanI par3egI, kitanI samajhadArI aura saMtulita - vRtti kA avalambana karanA hogA ? hamArI tanika lAparavAhI, caMcalatA, nidrA, Alasya athavA vinoda sarvanAza ko nyautA dete dera nahIM kareMge / aise vikaTa samaya meM kisI anubhavI paripakva mArgadarzaka kI zaraNa hI lenI hogI / usakA anusaraNa karanA par3egA yA nahIM ? suyogya sukAnI ke netRtva para vizvAsa karanA hI hogA tabhI hama sahI-salAmata / surakSita apanI maMjila taka pahu~ca pAyeMge / pracaMDa vAyu : tRSNA... pA~ca indriyoM ke viSayoM kI kAmanA kI pracaMDa vAyu mahAsAgara meM pUrI zakti ke sAtha tANDava nRtya kara rahI hai / tRSNA ... kitanI tRSNA ! usakI bhI koI hada hotI hai / mAre tRSNA ke jIva idhara-udhara niruddezya bhaTaka rahA hai / viSaya sukha kI lAlasA ke vazIbhUta ho jIva kaisA ghira gayA hai ? jAnate ho, yaha pracaMDa vAyu kahA~ se paidA hotI hai ? pAtAla - kalazoM se / 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 bhavodvega vahI usakA udgama sthAna hai / pAtAla-kalaza : saMsAra-sAgara meM cAra prakAra ke pAtAla-kalaza vidyamAna haiM : krodha, mAna, mAyA aura lobha ! inameM se pracaMDa vAyu utpanna hotI hai aura sAgara meM tUphAna paidA karatI hai... / jvAra bhATA : mana ke vibhinna vikalpoM kA jvAra-bhATA saMsAra sAgara meM AtA rahatA hai / kaSAyoM meM se viSaya-tRSNA jAgRta hotI hai aura viSaya tRSNA meM se mAnasika vikalpa paidA hote haiM / jAnate ho, mAnasika vikalpoM kA jvAra kitanA jabaradasta hotA hai... ? pUre samudra meM tUphAna A jAtA hai... ! pAnI kI taraMgeM kinAre ko tor3atI huI bhayAnaka daitya-sA rUpa dhAraNa kara letI haiM / Ama taura para samudra meM pUrNimA kI rAtri ko hI jvAra AtA hai / lekina saMsArasAgara meM to niraMtara jvAra AtA rahatA hai| kyA tumane kabhI jvAra ke samaya tUphAnI svarupa dhAraNa karate sAgara ko nikaTa se dekhA hai ? zAyada nahIM dekhA ho ! lekina aba mAnasika vikalpoM ke jvAra ko avazya dekhanA ! use dekhate hI tuma ghabarAhaTa se bhara jaaoge| . vaDavAnala : kaisA dArUNa vaDavAnala bhabhaka rahA hai ! kaMdarpa ke vaDavAnala meM saMsArasamudra kA kauna-sA pravAsI pha~sA nahIM hai? isa duniyA meM kauna mAI kA lAla hai, jo ukta vaDavAnala kI ugra jvAlAoM se baca pAyA hai ? usameM rAga kA indhana DAlA jAtA hai| rAga ke indhana se vaDavAnala sadA-sarvadA prajvalita rahatA hai| vAkai, kaMdarpa kA vaDavAnala Azcaryajanaka hai! vaDavAnala meM jIva nirbhaya banakara kUda par3ate haiM ! bhar3akate vaDavAnala ke bAvajada ve usameM se nikalane kA nAma nahIM lete... balki rAga kA indhana DAla-DAlakara use nirantara pradIpta rakhate haiM ! kaMdarpa yAnI kAma vAsanA / bhoga-sambhoga kI tIvra lAlasA / nara nArI ke sambhoga kI vAsanA meM ghU-ghU jalatA hai aura nArI nara ke sambhoga meM / jabaki napuMsaka, nara va nArI, donoM ke sambhoga kI vAsanA meM jalatA hai| vAstava meM dekhA jAe to saMsArasAgararUpI vaDavAnala, bhayaMkara, bhISaNa aura sarvabhakSI hai... / sAmAnyataH saMsAra-sAgara ke sAre pravAsI isa (vaDavAnala) meM pha~se najara Ate haiM, Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jJAnasAra jabaki kucha usakI ora lapakate dikhAyI dete haiM / ___ maccha aura kacchapa : saMsAra-samudra meM bar3e-bar3e magaramaccha aura machaliyA~ bhI haiM / choTe-bar3e sAdhya-asAdhya rogoM ke maccha bhI musAphiroM ke lie Aphata bane rahate haiM... / unheM hairAna-parezAna karate haiM / ekAdha magaramaccha kA khAdya banatA dikhAyI detA hai, to koI ina machaliyoM kI giraphta meM pha~sA najara AtA hai / ina roga rupI macchoM se pravAsI sadaiva bhayabhIta hote haiM / ThIka usI taraha zoka-kachuoM kI bhI isa saMsAra-sAgara meM kamI nahIM hai, jo pravAsiyoM ko koI kama hairAna-parezAna nahIM karate / caMcalA : jarA AkAza kI ora dRSTipAta karo / raha-rahakara caMcalA kauMdhatI najara AtI hai| usakI camaka-damaka ina A~khoM se dekhI na jAe, aisI cakAcauMdha karanevAlI ajIbo-garIba hotI hai / kabhI-kabhAra vaha hameM chUte hue vidyuta-vega se nikala jAtI hai / durbuddhi hI caMcalA hai / hiMsAmayI buddhi jhUThacorI kI buddhi, durAcAra-vyabhicAra kI buddhi, mAyA-moha kI buddhi aura rAga-dveSa kI buddhi / caMcalA kI camaka-damaka meM jIva cakAcauMdha ho jAtA hai| tUphAna : matsara kI AMdhI kitane jora-zora se jIvoM ko apanI capeTa meM le letI hai ! guNavAna vyakti ke prati roSa yAnI matsara ! saMsAra-sAgara meM aisI AMdhI AtI hI rahatI hai| kyA tumane kabhI nahIM dekhI ? tumheM usakI Adata par3a gayI hai| ata: tuma usakI bhayaMkaratA... bhISaNatA ko samajha nahIM pAoge / lekina guNavAna vyakti ke prati tumhAre mana meM roSa kI bhAvanA kyA paidA nahIM hotI ? aise samaya tumhAre mana meM kaisA tUphAna paidA hotA hai ? jo isa tUphAna meM pha~sa gayA... usakI guNa-saMpadA naSTa hote dera nahIM lagatI / vaha guNa-saMpadA se dUrasudUra nikala jAtA hai| garjana-tarjana : droha-vidroha kA garjana-tarjana saMsAra-samudra meM nirantara sunAyI detA hai / pitA putra kA droha karatA hai, to putra pitA kA droha karatA hai| prajA rAjA kA droha karatI hai, to rAjA prajA kA droha karatA hai| patnI pati kA droha karatI najara AtI hai, to pati patnI kA droha karatA dRSTigocara hotA hai| ziSya guru kA droha karatA hai aura guru ziSya kA droha karatA hai / jahA~ dekho, vahA~ droha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvega kI yaha paraMparA aura garjana-tarjana abAdhita rUpa se cala rahA hai / avizvAsa aura zaMkA-kuzaMkA ke vAtAvaraNa meM saMsAra-samudra ke pravAsI kA dama ghuTa rahA hai / musAphira : saMsAra-sAgara meM asaMkhya AtmAyeM vidyamAna haiM / lekina mahAsAgara ke sIne para laharAtI itarAtI naukAoM meM pravAsa karanevAlA eka mAtra prANI manuSya hai / ye loga saMsAra-sAgara kA pravAsa khete hue burI paristhiti ke phaMde meM pha~sa jAte haiM aura pariNAma svarUpa jAne-anajAne ghora saMkaTa meM par3a jAte haiM / unameM se bar3I saMkhyA meM to parvatamAlAoM se TakarA kara samudra kI atala anta gaharAI meM kho jAte haiM / bace-khuce loga saphara jArI rakhate hue, madhya bhAga meM prajvalita vaDavAnala ke kopa-bhAjana bana mara jAte haiM... / kucha to AkAza meM satata kauMdhatI bijalI ke girane se khatma ho jAte haiM... / kaI tUphAna kI bibhISikA meM apanA sarvasva kho baiThate haiM ! zeSa rahe thor3e se musAphira, jinheM bhavasAgara kA yathArtha jJAna hai aura jo jJAna samRddha dhIra-gaMbhIra mahApuruSoM kA anusaraNa karate haiM, baca pAte haiM... bhava-sAgara ko pAra karane meM saphala ho jAte haiM / jJAnI puruSoM kI dRSTi meM prastuta saMsAra-sAgara ananta viSamatAoM se bharA atyanta dAruNa hai| jaba taka ve yahA~ sadeha hote haiM, taba taka adhikAdhika udvigna rahate haiN| kisI bhI sukha ke prati ve AkarSita nahIM hote, nA hI svayaM lalacAte haiN| unakA sadA-sarvadA sirpha eka hI lakSya hotA hai; 'kaba isa bhavasAgara se pAra utarUM' ! unake sAre prayatna aura prayAsa bhavasAgara se pAra utarane ke liye hote haiM, mukti ke hote haiN| mana, vacana, kAyA se ve saMtaraNa hetu hI prayatnazIla rahate haiN| hameM bhI Atma-saMzodhana karanA cAhiye / socanA cAhiye ki yaha bhavasAgara hamAre Thaharane ke kAbila hai kyA ? hameM yahA~ sthira honA cAhiye kyA ? kahIM bhI koI sugama patha hai kyA ? kahIM nirbhayatA hai ? azAntirahita asIma sukha hai ? nahIM hai| jo hai vaha sirpha mRgajala hai / to bhava sAgara meM sthira hone kA savAla hI kahA~ uThatA hai ? jahA~ svasthatA nahIM, zAnti nahIM, sukha nahIM aura nirbhayatA nahIM, vahA~ rahane kI kalpanA se hI hRdaya kA~pa uThatA hai ? jaba deza kA vibhAjana huA aura bhArata va pAkistAna do rASTra bane, taba pAkistAna meM hindu parivAroM kI sthiti kaisI thI? unakA jIvana kaisA thA? vahA~ se lAkhoM hindU parivAra hijarata kara bhArata cale Aye / jAna hathelI para rakhakara sukha zAnti aura saMpadA ga~vA kr| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jJAnasAra kyoMki unheM vahA~ apanI surakSA, nirbhayatA aura salAmatI kA vizvAsa na rahA / isI taraha jaba bhavasAgara se hijarata karane kI icchA paidA ho jAe, taba mAyA-mamatA ke bandhana TUTate eka kSaNa bhI na lagegA / isaliye yahA~ bhavasAgara kI bhISaNatA kA yathArtha varNana kiyA gayA hai / ataH zAnti se akele meM isa para cintana karanA, ekAgra banakara pratidina isa para vicAra karanA / jaba tumhArI AtmA bhava-sAgara kI bhayAnakatA aura viSamatA se bhayabhIta ho uThe, taba use pAra karane kI tIvra lAlasA jAga paDegI aura tuma mana, vacana, kAyA se pAra hone ke lie udyata ho jAoge / aisI sthiti meM vizva kI koI zakti tumheM bhavasAgara pAra karate roka na paaegii| tailapAtradharo yadvat, rAdhAvedhodyato yathA / kriyAsvananyacittaH syAd, bhavabhItastathA muniH // 22 // 6 // artha : jisa taraha taila-pAtra dhAraNa karanevAlA aura rAdhAvedha sAdhanevAlA, apanI kriyA meM ananya ekAgra citta hotA hai / ThIka usI taraha saMsAra-sAgara se bhayabhIta sAdhu apanI cAritra-kriyA meM ekAgracitta hotA hai / vivecana : kisI eka nagara kA eka nAgarika ! usakI yaha dRr3ha mAnyatA thI ki lAkha prayatnoM ke bAvajUda bhI mana niyaMtrita nahIM hotA / ataH vaha prAyaH manakI asthira vRtti aura caMcalatA kA sarvatra DaMkA pITatA rahatA thA / apanI mAnyatA se viparIta mantavya rakhanevAle ke sAtha vAda-vivAda karatA rahatA / vaha muniyoM ke sAtha bhI carcA karatA rahatA / na kisI kI sunatA, nA hI samajhane kI koziza karatA / manakI sthiratA ko mAnane ke liye kataI taiyAra nhiiN| vAyu vega se nagara meM bAta phaila gyii| rAjA ne bhI sunI, lekina rAjA vicalita na huA / vaha svayaM darzana-zAstra kA jJAtA aura vidvAn thA / manako niyaMtrita karane kI vidyA se vaha bhalI-bhA~ti paricita thaa| usane mana hI mana use sabaka sikhAne kA nizcaya kiyaa| pAnI kI taraha samaya bItatA gyaa| eka bAra bhAI sAhaba rAjA ke jAla meM pha~sa gaye / rAjA ne use phA~sI kI sajA sunA dii| Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvega 317 sunate hI usakA er3I kA pasInA coTI taka A gayA / vaha AkulavyAkula ho uThA / 'mRtyu' ke nAma se hI vaha kA~pa uThA / vaha rAjA ke Age giDagir3Ane lagA / "prabhu ! mujhe phA~sI na do" vaha bolaa| "lekina aparAdhI ko daNDa denA rAjA kA kartavya hai / " "prabho ! jo daNDa detA hai, vaha kSamA bhI kara sakatA hai|" rAjA ne kucha socate hue kahA : "eka zarta para tumheM kSamA kara sakatA ___"eka nahIM, mujhe, sau zarte maMjUra haiM lekina phA~sI maMjUra nahIM / " usane betAba hokara kahA / "tela se labAlaba bharA pAtra hAtha meM liye nagara kI hATa-havelI aura bajAroM kI pradakSiNA karate hue rAjamahala meM sakuzala pahu~canA hogA / yadi mArga meM kahIM tela kI eka bUMda bhI gira gayI athavA tela-pAtra tanika bhI chalaka gayA to mRtyudaNDa se tumheM koI bacA nahIM pAegA / bolo svIkAra hai ?" / ... - usane svIkAra kiyaa| rAja-pariSad samApta hone para vaha apane AvAsa gyaa| usake sAtha rAja karmacArI bhI the| idhara rAjA ne hATa-haveliyA~ aura bajAra sajAne kA Adeza diyaa| nirdhArita mArga para ruparaMga kI aMbAra-sundariyoM ko tainAta kara diyA / kalAkAroM ko apanI kalA sare-Ama pradarzita karane kI AjJAyeM jArI kii| sAre nagara kA najArA hI badala gayA / nirdhArita samaya para vaha labAlaba bharA taila-pAtra liye apane AvAsa se nikalA / rAja-karmacArI bhI usake sAtha hI the| vaha hATa-havelI aura bAjAra se gujaratA hai, lekina usakA sArA dhyAna taila-pAtra ke atirikta kahIM nahIM / dukAnoM kI sajAvaTa usakA dhyAnAkarSaNa nahIM karatI / nATya-prasaMga usake manako lalacAne meM asaphala banate haiM / rUpasiyoM kA deha-lAlitya aura netra-kaTAkSa use katai vicalita nahIM kara pAte / usakI dRSTi kevala apane taila-pAtra para hI hai| isa taraha vaha sakuzala rAjamahala pahu~catA hai| mahArAjA ko vinIta bhAva se vandana kara eka ora natamastaka khar3A ho jAtA hai| "taila kI bUMda to kahIM girI nahIM nA ?" Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jJAnasAra "jI nahIM !" 1 rAjA ne rAjakarmacAriyoM kI ora praznasUcaka dRSTi se dekhA / unhoMne bhI mauna rahakara usake kathana kI puSTi kii| taba rAjA ne kahA : "lekina yaha kaise sambhava hai ? sarAsara asambhava bAta hai / Aja taka vizva meM jo banI nahIM, aisI anahonI bAta hai / mana caMcala hai / vaha idhara-udhara dekhe binA raha hI nahIM sakatA aura idhara-udhara dekhane bhara kI dera hai ki taila- pAtra chalake binA rahegA nahIM / " "rAjan ! maiM saca kahatA hU~ / merA mana sivAya taila - pAtra ke kahIM nahIM gayA... dUsarA koI vicAra dimAga meM AyA hI nahIM / " usane maMda, lekina dRr3ha svara meM kahA / "kyA mana kisI eka vastu meM ekAgra bana sakatA hai ? " "kyoM nahIM ? yaha zata-pratizata sambhava hai / mere sira para jaba sAkSAt mRtyu jhUla rahI thI, taba mana bhalA ekAgra kyoM nahIM hotA ?" "taba phira jo sAdhu / muni aura sAdhaka nirantara mRtyu ke bhaya ko apanI A~khoM ke Age sAkSAt dekhate hoM, unakA mana cAritra meM sthira ho sakatA hai athavA nahIM ?" tabase vaha manakI sthiratA kA upAya AtmasAt kara gayA / ananta janmamRtyu ke bhaya se sAdhu apanI cAritra- kriyA meM nirantara ekAgracitta hotA hai / hA~, use asAra saMsAra kA bhaya avazya ho / rAdhAvegha sAdhanevAlA kaisI ekAgratA kA ghanI hotA hai ! use nIce pAnI se labAlaba bhare kuNDa meM dekhanA hotA hai aura Upara staMbha ke sira para nirantara ghUmatI putalI kI, kuNDa meM paDatI chAyA kI dizA meM, nizAnA tAka, usakI eka A~kha biMdhanI hotI hai / isake liye kaisA ekAgratA cAhiye ? rAjakumAriyoM kA pANigrahaNa karane ke icchuka nara- puMgavoM ko aise rAdhAvegha kI kasauTI para apanI buddhi, bala aura ekAgratA kI parIkSA denI par3atI thI ! isI taraha kA Adeza, zrI jinezvara bhagavAna ne zivasundarI kA pANigrahaNa karane ke liye, Avazyaka Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvega 319 saMyama-ArAdhanA meM ekAgratA lAne hetu diyA hai| ekAgra-citta hue binA saMyama kI maMjila pAnA asambhava hai| viSaM viSasya vanezca vahnireva yadauSadham / tatsatyaM bhavabhItAnAmupasarge'pi yanna bhIH // 22 // 7 // artha : viSa kI davA viSa aura agni kI auSadhi agni hI hai / isIlie saMsAra se bhayabhIta jIvoM ko upasargoM ke kAraNa kisI bAta kA Dara nahIM hotaa| vivecana : yaha kahAvata sau phIsadI saca hai : 'viSa kI davA viSa aura agni kI auSadhi agni' / viSa yAnI jahara / jahara kA bhaya dUra karane ke liye jaharIlI davA dI jAtI hai| usase tanika bhI Dara nahIM lagatA / ThIka usI taraha agni-zamana ke lie agna kI auSadhi dene meM bhaya nahIM lagatA / taba bhalA saMsAra kA bhaya dUra karane ke liye upasargoM kI auSadhi sevana karane meM kisa bAta kA bhaya ? - ataH dhIra-vIra munivara upasarga sahane ke liye apane-Apa taiyAra hote haiM, unheM gale lagAne ke liye khuda kadama Age bar3hAte hue nahIM ghabarAte / bhagavAn mahAvIra ne zramaNa-jIvana meM nAnAvidha upasarga sahane hetu anArya deza kA bhramaNa kiyA thaa| kyoMki unake mana meM karma-ripuoM kA bhaya dUra karane kI utkaTa bhAvanA thii| unhoMne zikArI kuttoM kA upasarga sahana kiyA... gvAloM ne uneka caraNAMbuja ko culhA banAkara khIra pakAyI, lekina ve mauna rahakara saba sahate rahe... / anArya puruSoM ke prahAra aura asahya vedanA, kaSTa aura yAtanAyeM sahate hue upha taka nahIM kI / aise to anekAneka upasarga zAnta raha, sahate rahe / unheM kisI taraha kA bhaya mahasUsa na huA / are, auSadhi ke sevana meM bhalA, bhaya kisa bAta kA ? zArIrika rogoM ke upacAra hetu loga baMbaI-kalakattA nahIM jAte ? vahA~ DAkTara zalya-cikitsA karatA hai, hAtha-pA~va kATatA hai, A~kha nikAlatA hai, peTa cIratA hai... aura bhI bahuta kucha karatA hai / lekina rogI ko usakI isa kriyA / vidhi se katai Dara nahIM lgtaa| vaha khuda svecchA se cIra-phADa karAtA hai| kyoMki Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jJAnasAra vaha bakhUbI jAnatA hai ki isase usakA darda aura bImArI dUra honevAlI hai: roganivAraNa kA yahI eka sarala, sugama mArga hai / taba bhalA khaMdhaka muni rAjakarmacAriyoM dvArA apanI camar3I chilate dekha bhayabhIta kyoM hote ? una para roSa kisaliye karate ? unheM to yaha mahaja eka zalyakriyA lagI / usa kriyA se bhava ke bhaya kA nivAraNa jo ho rahA thA / ___ avaMti sukumAla ne khuda hI siyAra ko apanA zarIra cIrane-phAr3ane diyA, use bharapeTa khAne diyA, khUna kA pAna karane diyA / Akhira kyoM ? vaha isalie ki usase unakA bhavaroga jo miTanevAlA thA / metAraja muni ne sunAra ko apane sira para camar3e kI paTTI cupacApa bA~dhane dI... jarA bhI virodha nahIM kiyaa| kyoMki usase unake bhavaroga ke bhaya kA nivAraNa honevAlA thA / bhagavAna mahAvIra ne gvAle ko kAna meM kIla Thokane diyA, saMgama ko kAla-cakra rakhane diyA,... gozAlaka kI anApa-zanApa bakavAsa sahana kI / isake pIche eka hI kAraNa thA : ye sArI kriyAyeM unake bhavaroga ko miTanevAlI rAmabANa auSadhiyA~ jo thiiN| / ___ bhagavanta ne muniyoM ko upasarga sahane kA upadeza diyA, bhalA kisa lie? munigaNa saMsAra kA bhaya dUra karane ke liye ArAdhanA-sAdhanA karate haiN| upasargoM ke mAdhyama se usakA 'oNparezana' hotA hai aura saMsAra kA bhaya sadA ke liye miTa jAtA hai| sAtha hI oNparezana karanevAle rogI ke mana meM DaoNkTara ke prati roSa kI bhAvanA paidA nahIM hotI / usake lie vaha DaoNkTara paramopakArI siddha hotA hai| tabhI khaMdhakamuni ko rAjakarmacArI upakArI pratIta hue / avaMti sukumAla ko siyAra upakArI lagA aura metAraja muni ko sunAra / ThIka isake viparIta oNparezana karanevAlA DaoNkTara bImAra ko duSTa pratIta ho... anupakArI lage to oNparezana bigar3ate dera nahIM lgtii| isI taraha upasargakartA duSTa lage, to mAnasika saMtulana Dhalate vilamba nahIM hogaa| sAtha hI saMsAra ke bhaya meM ekAeka vRddhi ho jaaegii| khaMdhakasUrijI ko mantrI pAlaka 'DaoNkTara' na lagA, balki koI duSTa lagA / phalataH unakA saMsAra bhaya dUra na huaa| unake ziSyoM ke liye mantrI pAlaka mukti pAne meM ananya sahAyaka bana gayA / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 bhavodvega jIva ko samatAbhAva se upasarga sahane haiM... / usase bhavaroga turaMta dUra ho jAte haiM / hama svecchayA upasarga sahana nahIM kareM, lekina karma-prerita upasarga ko bhI haMsate-haMsate saha leM to kAma bana jAya / bAlaka Aparezana-kakSa meM jAne se DaratA hai ! apane samakSa Aparezana ke lie Avazyaka zastra lie DAkTara ko dekha cIkha par3atA hai bhalA, kyoM ? use apane roga kI bhayAnakatA avagata nahIM hai / vaha DAkTara ko roganivAraka nahIM maantaa| isI taraha jIva bhI bAlaka kI taraha yadi avikasita buddhivAlA hotA hai, to vaha upasarga ke sAye se bhI cItkAra kara uThatA hai| upasarga kI upakAritA se vaha pUrNatayA anabhijJa jo ThaharA / tAtparya yahI hai ki upasarga sahane Avazyaka haiM / isase bhava kA bhaya hamezA ke lie dUra hotA hai / sthairyaM bhavabhayAdeva, vyavahAre munivrajet / svAtmArAmasamAdhau tu, tadapyantarnimajjati // 22 // 8 // artha : vyavahAra naya se saMsAra ke bhaya se hI sAdhu sthiratA pAtA hai / parantu apanI Atma kI ratirupa samAdhi-dhyAna meM vaha bhaya apane-Apa hI vilIna ho jAtA hai| vivecana : saMsAra kA bhaya ? kyA munivarya ko saMsAra kA bhaya rakhanA cAhiye ? kyA bhaya unakI cAritrasthiratA kI nIMva hai ? cAra gati ke paribhramaNa svarUpa saMsAra kA bhaya muni ko honA cAhiye / tabhI vaha nija cAritra meM sthira ho sakatA hai| "yadi maiM cAritra-pAlana kI ArAdhanA meM pramAda karU~gA, to majhe barabasa saMsAra kI naraka aura tiryaMcAdi gati meM ananta kAla taka bhaTakanA pddegaa|" muni meM yaha bhAvanA avazya honI cAhiye / uparokta bhAvanA use : icchAkArAdi samAcArI* meM apramatta rakhatI hai / dekhie pariziSTa Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jJAnasAra kSamAdi dasavidha* yatidharma meM unnata rakhatI hai / nirdISa* bhikSAcaryA ke prati jAgRta rakhatI hai / mahAvratoM ke pAlana meM aticAramukta karatI hai / samiti-gupti ke pAlana meM upayogazIla banAtI hai / AtmarakSA, saMyama-rakSA aura pravacanarakSA meM udyamazIla banAtI hai / saMsAra ke bhaya se prApta saMyama-pAlana kI apramattatA upAdeya hai| 'saMsAra meM mujhe bhaTakanA par3egA'-aisA bhaya ArtadhyAna nahIM, balki dharmadhyAna hai| ___ jaba muni AtmA kI nirvikalpa samAdhi meM lIna ho jAtA hai, taba saMsArabhaya svayaM apanA astitva usameM vilIna kara detA hai / vaha apanA astitva svataMtra nahIM rakhatA / vaha mokSa aura saMsAra donoM meM sadA niHspRha hotA hai / use na mokSaprApti kA vicAra aura nA hI saMsArabhaya kI akulAhaTa / . 'mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH' ... jaba aisI ucca koTi kI nirvikalpa samAdhi kisI prakAra ke mAnasika vicAra binA hI prApta hotI hai, taba saMsAra kA bhaya nahIM rahatA / jaba taka aisI Atma-dazA prApta na ho jAye, taba taka saMsAra kA bhaya rahamA cAhiye aura mani ko bhI aisA bhaya sadA-sarvadA apane mana meM rakhanA caahie| . pravrajyAgrahaNa karane mAtra se hI durgati para vijayazrI prApta kara lI hai, aisI mAnyatA muni ke mana meM nahIM honI cAhie / vaha lAparavAha aura nizcinta na bne| yadi munivara bhava-bhramaNa kA bhaya taja deM, to zAstra-svAdhyAya meM pramAda kregaa| vikathA (strI, bhojana, deza, rAjakathA) karatA rhegaa| doSita bhikSA laaegaa| kadama-kadama para rAga-dveSa kA anusaraNa karegA / mahAvrata-pAlana meM aticAra lagAegA / dekhie pariziSTa dekhie pariziSTa Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavodvega 323 samiti-gupti kA pAlana nahIM karegA / mAna-sammAna aura kIrti-yaza kA moha jagegA / jana-raMjana ke liye sadaiva prayatnazIla rahegA / saMyama-kriyA meM zithila bnegaa| isa taraha aneka prakAra ke aniSToM kA zikAra banegA / ataH bhava kA bhaya... durgati-patana kA bhaya, muni ko honA hI cAhie / - pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne to saMsAra ko sirpha samudra kI saMjJA hI dI hai| lekina 'adhyAtma sAra' meM unhoMne ise aneka prakAra ke rUpa aura upamAoM se ullekhita kiyA hai| udAharaNArtha : saMsAra eka ghanA vana hai, bhayaMkara kArAgRha hai, vIrAna zmazAna hai, andherA ku~A hai Adi / isa taraha bhavasvarUpa kI vividha kalpanAyeM kara usa para gaharA cintana-manana karanA cAhiye / saMsAra asAra hai, isakI anubhUti hue binA isake vaiSayika sukhoM kI Asakti kA pAza kabhI nahIM TUTatA / sAtha hI, bhava ke prati rahe rAga kI Dora TUTe binA bhava-bandhana tor3ane kA puruSArtha sambhava nahIM / lekina isake lie bhavasvarUpa ke cintana meM kho jAnA cAhiye, tanmaya honA cAhiye / bhavasAgara ke kinAre khar3e rahakara usakI bhISaNatA kA anubhava krnaa| bhava-zmazAna ke eka kone para khar3e ho, usakI vIrAnI aura bhayAnakatA dekhanA / bhava-kArAgRha meM praveza kara usakI vedamA aura yAtanAyeM samajhanA / bhava kUpa kI kagAra para khaDe ho, usakI bhayaMkaratA ko nihAranA / anAyAsa tuma cItkAra kara uThoge... tumhArA tana-badana pasIne se tara ho jAegA... tuma thara-thara kAMpane lagoge aura taba 'he arihaMta ! kRpAnAtha...' pukArate hue mahAmahima jinezvara bhagavanta kI zaraNa meM cale jaaoge| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. lokasaMjJA - tyAga jJAniyoM ko ajJAniyoM kI paddhati pasaMda nahIM ! ajJAnAMdhakAra meM AkaNTha DUbI duniyA meM rahe jJAnIpuruSa duniyA ke pravAha meM nahIM bahate ! ve to apane jJAna-nirdhArita nizcita mArga para calate rahate haiM ! duniyA se ve sadA nizcita-bephikra hote haiM ! loka kI prasannatA - aprasannatA ko lekara koI vicAra nahIM karate ! unakA ciMtana-manana jJAna - nirdhArita hotA hai / lokapravAha... loka-saMjJA aura loka mArga se tattvajJAnI - dArzanika kisa taraha alipta hote haiMyaha tuma prastuta aSTaka paDhane se samajha pAoge / prAptaH SaSThaM guNasthAnaM bhavadurgAdrilaGghanam / lokasaMjJArato na syAnmunirlokottarasthitiH // 23 // 1 // artha : jisameM saMsAra rUpI viSama parvata kA ullaMghana hai, aise chaThThe guNasthAnaka ko prApta aura lokottara mArga meM jo rahA huA hai aisA sAdhu, mana meM lokasaMjJA meM prItivAlA nahIM hotA hai / vivecana : munivarya, Apa kauna haiM ? yadi Apa apane vyaktitva ko dekhoge to ni:saMdeha 'lokasaMjJA' meM prItibhAva nahIM hogA / yahA~ Apa kI ucca Atma-sthiti kA yathArtha varNana kiyA gayA hai : 1 (1) Apa chaThe guNasthAn para sthita haiM I (2) lokottara - mArga ke pathika haiM / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA- - tyAga 325 1 ataH sadaiva Apake smRti - paTa para yaha tathya aMkita honA cAhie ki, 'maiM chaThe guNasthAna para sthita hU~ / isake pahale ke pA~ca guNasthAna maiMne saphalatApUrvaka pAra kara liye haiM / ataH mujhe kudeva, kuguru aura kudharma ke prati zraddhAbhAva se nahIM dekhanA cAhie / maiM dUdha-dahI meM pA~va nahIM rakha sakatA / meM mizra - guNasthAna para nahI hU~ / ApakI dRr3ha zraddhA honI cAhie ki, 'jinokta tattva hI satya haiM / ' meM gRhastha nahIM hU~... ataH gRhastha kI bhAMti merI vRtti aura bartAva nahIM honA cAhiye / maiM aNuvratadhArI nahIM apitu mahAvratadhArI hU~ / jina pApoM ko bAraha vratadhArI zrAvaka taja nahIM sakatA, maiM ne unheM trividha - trividha ( mana-vacana kAyA se karAnA aura anumodana karanA) taja diyA hai / ataH mere lie aisI AtmAoM kA samparkasambandha hitakAraka hai, jinhoMne merI taraha pApoM ko trividha-trividha chor3a die haiN| apane pApoM ke parityAga ke sAtha hI maiMne deva - guru aura saMgha kI sAkSI, samyag jJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA karane kI AtmA kI anubhUti se kaThora pratijJA kI hai / phalasvarUpa mujhe aisI hI sarvottama AtmAoM kA sahavAsa pasaMda karanA cAhiye jo samyagjJAna, darzana aura cAritra kI ArAdhanA meM ota-prota hoM / " he munirAja ! Apako isa taraha kA ciMtana-manana karanA cAhiye, tAki Apa pApAsakta aura mithyA kalpanAoM meM khoye jIvoM ke sahavAsa, paricaya aura unheM khuza karane kI vRtti se baca jAo / maiM lokamArga kA nahIM, balki lokottara mArga kA yAtrI hU~ / loka mArga aura lokottara mArga (jina mArga) meM jamIna - AkAza kA antara hai ! lokamArga mithyA dhAraNAoM para calatA hai, jabaki lokottara - mArga kevalajJAnI vItarAga bhagavanta dvArA nirdezita nirbhaya-mArga hai | ataH lokottara - mArga kA parityAga kara mujhe laukika mArga kI ora hargija nahIM jAnA cAhie ! mujhe logoM se bhalA kyA lenA-denA ? merA unase koI sambandha nahIM hai ! laukika mArga meM sthita jIvoM se maiMne tamAma rizte-nAtoM kA viccheda kara diyA hai ! unakA sahavAsa nahIM, nA hI unakA kisI prakAra kA anukaraNa ! kyoMki unakI kalpanAe~, vicAra, vyavahAra, dhAraNA aura Adarza alaga hote haiM ! jabaki merI kalpanA - sRSTi, dhAraNAe~ aura Adarza alaga hote haiM ! jindagIparyaMta lokottara mArga - jinamArga kA anusaraNa karU~gA, na ki lokamArga kA ! hara prasaMga aura hara ghaTanA meM maiM devAdhideva jinezvara bhagavanta ko Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jJAnasAra prasanna karane kA prayatna karU~gA, nA ki duniyA ke logoM ko ! sAmAnya jIvoM ko prasanna karane kA merA prayojana hI kyA hai ?" "saMsAra kI viSama parvatamAlAoM ko lAMghakara maiM chaThe guNasthAna para pahu~cA hU~ ! maiM lokottara mArga meM sthita hU~, phira bhalA loka-saMjJA se prIti kyoM rakhU~ ? kyoMki loka-saMjJA meM dubArA saMsAra ke viSama pahAr3oM para car3hAI karanA par3atA hai| anekavidha mAnasika viSamatAe~ usa mArga meM avarodha utpanna karatI haiM / isake bajAya maiM lokottara mArga ke AdarzoM kA hI avalambana karU~gA / una AdarzoM ke pIche mere mana, vacana, kAyA kI samasta zakti lagA dU~gA / mujhe logoM se koI matalaba nahIM ! ve dina-rAta vaiSayika sukha meM AkaNTha DUbe rahate haiM, jabaki mujhe pUrNatayA niSkAma yogI bananA hai / saMsAra ke jIva, jaDa sampatti ke mAdhyama se apane vaibhava aura mahattA kA mithyA pradarzana karate haiM, jabaki mujhe sacce dila se jJAna, darzana - cAritra kI anUThI saMpadA se Atmonnati kI sAdhanA karanA hai| loka bahirdRSTi hote haiM, jabaki mujhe jJAnadRSTi se apanA vikAsa karanA hai / jIva ajJAna aura azAnti kI ora andhI dauDa lagA rahe haiM / jabaki mujhe kevalajJAna kI aura niraMtara gatizIla honA hai / aisI sthiti meM jIva aura mujha meM sAmya kaisA ? maiM to apanA chaThA guNa - sthAna hI kAyama rakhU~gA aura sAtaveM ... AThaveM guNasthAna para pahu~cane ke lie prayatna karatA rahU~gA / aba pIchehaTha nahIM ! kisI kImata para aura kisI hAlata meM bhI pIchehaTha nahIM ! loka-saMjJA meM maiM apanA patana kadApi nahIM hone dU~gA / 1 1 yathA ciMtAmaNi datte baTharo badarIphalaiH / hA jahAti saddharmaM tathaiva janaraMjanaiH // 23 // 2 // artha : jisa taraha koI mUrkha vera ke badale meM cintAmaNi ratna detA hai, ThIka usI taraha koI mUDha loka- raMjanArtha apane dharma ko taja detA hai / vivecana : eka thA gaDariyA / vaha pratidina Dhora carAne jaMgala meM jAtA thA / acAnaka eka dina use cintAmaNi - ratna mila gayA / use vaha raMgabiraMgI Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 327 patthara pasanda A gyaa| usane use bakarI ke gale meM bA~dha diyA ! zAma ko gaDariyA gA~va lauTA ! gA~va ke bAhara koI eka AdamI bera beca rahA thA / pake aura rasIle bera dekhakara anAyAsa usake mu~ha meM pAnI bhara AyA / / usane usake pAsa jAkara kahA : "do-cAra bera mujhe bhI de de !" 'bera yoM muphta meM nahIM milate ! jeba meM paise haiM ?' gaDariyA ke pAsa phUTI kauDI bhI na thI ! vaha soca meM par3a gayA ! bera khAne the, lekina paise kahA~ se lAye ! use eka upAya sUjhA ! usane bakarI ke gale meM bandhA ciMtAmaNi-ratna dekara badale meM bera kharIda lie / beravAle ne camakate patthara ko dekhA aura vaha bhI lalacA gyaa| usane kabhI aisA patthara dekhA na thA ! usI samaya vahA~ se eka mahAjana gujarA / unakI teja najara beravAle ke hAtha meM rahe camakIle patthara para paDI / vaha vahIM ThiThaka gayA / vaha jauharI hone ke kAraNa ciMtAmaNi-ratna pahacAnate use dera na lagI / idhara-udhara kI bAtoM meM ulajhAkara usane beravAle ko kucha paise dekara, ciMtAmaNi-ratna kharIda liyA / / dharma dekara loka-prazaMsA kharIdanevAlA bhI usa gaDariye jaisA hI hai / jabaki dharma ciMtAmaNi-ratna se adhika kImatI aura vizeSa hai / vaha aciMtya ciMtAmaNi hai... / jIva kabhI kalpanA bhI na kara sake, vaisI divya aura apUrva bheMTa, saddharma-ciMtAmaNi pradAna karatA hai / ukta saddharma ko lokaprazaMsA ke liye athavA lokaraMjanArtha denevAle, gaDariye se bhI bar3hakara mUrkha haiM / kyA tuma jAnate ho ki tumhAre pAsa jo saddharma hai, vaha aciMtya ciMtAmaNi hai ? Akhira saddharma ko tuma kyA samajha baiThe ho ? jisa saddharma se tuma AtmA kI anaMta saMpadA aura Dhera sArI sampatti prApta kara sakate ho, use tuma lokaprazaMsA ke khAtira koDI ke mUlya beca rahe ho? loga bhale hI tumheM tyAgI, vidvAn tapasvI, brahmacArI, paropakArI aura buddhimAna kaheM, lekina jJAniyoM kI dRSTi meM tuma mUrkha ho| tumane dharma kA upayoga loka-raMjana hetu kiyA, yahI tumhArI mUrkhatA hai| are, tumhArI mUrkhatA kI koI hada hai ? kisIko tuma saddharma ke dvArA loka-prazaMsA pAte dekhate ho, taba usase prabhAvita ho jAte ho ? vaha tumheM mahAn pratIta hotA hai aura khuda ko kaniSTa, tuccha aura choTA samajhate ho ! phalataH tumhAre Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jJAnasAra mana meM bhI loka-prazaMsA aura lokAbhinandana pAne kI tIvra lAlasA paidA hotI hai! saddharma-prApti se, saddharma kI ArAdhanA se tumheM tanika bhI saMtoSa, Ananda aura tRpti nahIM hotii| tuma tapazcaryA karate ho / lekina jAnate ho ki tapa saddharma hI hai ! kyA tuma tapazcaryA ke mAdhyama se loka-prazaMsA ke icchuka nahIM haiM na? tuma apanI tapazcaryA ke vijJApana dvAra 'loga merI prazaMsA kreNge|' bhAvanA nahIM rakhate ho na ? tuma dAna dete ho ! dAna saddharma hai / tuma dAna ke bala para loka-prazaMsA pAne kI cAha nahIM rakhate ho na? dAna dekara mana hI mana harakhAte haiM ? nahIM, tumhAre dAna kI dUsare loga prazaMsA karate haiM, taba hI sukha hotA hai na ? jJAnaprApti se asIma Ananda milatA hai kyA ? dUsare loga jaba tumheM jJAnI vidvAna kaheM, taba hI Anandita hote haiM na ? . brahmacaryapAlana se prasannatA milatI hai kyA ? dUsare tumheM brahmacArI kahakara sambodhita kareM, taba hI prasanna hote ho na ? yadi saddharma ke mAdhyama se tuma loka-prazaMsA pAnA cAhate ho, taba ciMtAmaNi-ratna ke badale bera kharIdanevAle usa gaDariye se adhika buddhizAlI kaise ho sakate haiM ? hA~, vaha bAta sambhava hai ki tuma saddharma se loka-prazaMsA pAnA nahIM cAhate, phira bhI tumhAre zubha karmoM ke kAraNa loga-vAha-vAha kiye binA nahIM aghAte, usameM tumhArA koI aparAdha nahIM / taduparAMta bhI, tumheM yaha Adarza to banAye rakhanA hai ki 'yaha prazaMsA-stuti sirpha puNya janya hai|' isase khuzI nahIM honA hai| kyoMki puNya kA prabhAva khatma hote hI prazaMsaka niMdaka bana jAyeMge / yadi prazaMsA se phUla jAoge to niMdA se duHkhI honA paDegA / tuma saddharma kI mana-vacana kAyA se ArAdhanA karate ho, tumheM lokaprazaMsA nahIM milatI, mAna-sanmAna nahIM milatA, isase nirAza hone kI AvazyakatA nhiiN| hamezA yAda rakho saddharma kA phala loka-prazaMsA nahIM hai| bhUla kara bhI kabhI anya prANiyoM se apane saddharma kI kadara karavAne kI bhAvanA nahIM rakhanA / kyoMki saddharma kI ArAdhanA se tumheM apanI AtmA ko niHspRha mahAtmA banAnA hai| karma-bandhanoM ko chinna-bhinna karanA hai| AtmA ko paramAtmA banAnA hai / yadi loka-prazaMsA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 329 ke vyAmoha meM jarA bhI pha~sa gaye to tumhAre bhavya aura udAtta Adarzo kI kabra khudate dera nahIM lagegI / ataH sadaiva sAvadhAna raha saddharma kI ArAdhanA karanI caahie| lokasaMjJAmahAnadyAmanRstroto'nugA na ke| pratistroto'nugastveko rAjahaMso mahAmuniH // 23 // 3 // artha : lokasaMjJA rupI mahAnadI meM loka-pravAha kA anusaraNa karanevAle bhalA kauna nahIM haiM ? pravAha-viruddha calanevAlA rAjahaMsa jaise mAtra munIzvara hI haiN| vivecana : koI eka baDI nadI hai / gaMgA, yamunA, godAvarI, narmadA, brahmaputrA se bhI baDI ! jisa dizA meM nadI bahatI hai usake pravAha meM anukUla dizA meM sabhI pravAhita hote haiM, prayAsa karate haiM ! lekina pravAha viruddha pratikUla dizA meM koI pravAsa nahIM kara sakatA / uphanate, vidyutavega se Age bar3hate pravAha kI pratikUla dizA meM tairanA baccoM kA khela nahIM haiM ! ____loka-saMjJA rUpI nadI ke pravAha meM bahanA, pravAsa karanA koI bar3I bAta nahIM haiM / khAnA-pInA, or3hanA-pahananA, vikathAe~ karanA, parigraha ikaTThA karanA, bhogopabhoga kA Ananda lUTanA, gaganacumbI bhavana nirmANa karanA aura kImatI vAhana rakhanA, putra-patnI aura parivAra meM khoye rahanA, tana-ko sApha-sutharA rakhanA, sajAnAsa~vAranA, vastrAbhUSaNa dhAraNa karanA... Adi samasta kriyA sahaja svabhAvika haiM / isameM koI vizeSatA nahIM aura nA hI Azcarya karane jaisI bAta hai| ajJAna, moha aura dveSa meM phasI duniyA ke buddhimAna kahalAte vidvAn loga, laukika Adarza aura paramparAe~ sAtha hI vivekahIna rIti-rivAja ke bojha ko Dhote phirate haiM ! muni ko cAhie ki vaha ina Adarza, paddhati, paramparA aura rIti-rivAja ke caMgula meM bhUlakara bhI na pha~se ! lokapravAha dvArA mAnya kucha mata nimnAnusAra haiM : Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jJAnasAra (1) zramaNa-samAja ko samAja-sevA karanI cAhie~ : aspatAla, zAlA, mahAvidyAlaya aura dharmazAlAe~ nirmANa karAnI cAhie~ / (2) zramaNa ko asvaccha, phaTe-purAne vastra dhAraNa nahIM karanA cAhie balki svaccha aura acche vastra paridhAna karane cAhie~ ! (3) dharma ke pracAra aura prasAra hetu zramaNoM ko kAra, vAyu-yAna, relve kA pravAsa aura samudra-pravAsa karanA cAhie ! (4) zramaNagaNa logoM ko adhikAdhika pratijJAe~ na deM ! (5) zramaNa adhika dIkSAe~ na deM ! (6) zramaNa bAla-dIkSA na deM ! yaha Adhunika lokamata hai ! jisakI AtmA jAgRta na ho aura jJAnadRSTi khulI nahIM ho, prAyaH aise sAdhu loka-pravAha ke bhoga bane binA nahIM rahate... / isa prakAra ke lokapravAha ziSTa aura sadAcArI samAja-racanA kA aMga-bhaMga karane hetu pracalita haiM / suzikSA aura samAja sudhAra ke nAma para kaI gaMdI, bIbhatsa aura samAja ko patanonmukhI banAnevAlI yojanAe~ kAryAnvita hotI najara A rahI haiN| 1. 'AbAdI baDha rahI hai, anAja nahIM milegA, ataH saMtati-niyamana karo ! adhika bAlaka na hoM, isalie oNparezana karavAo / nirodha kA upayoga karo !' Adi vicAroM kA sareAma rASTravyApI pracAra kara manuSya ko durAcArI, vyabhicArI banAne kI yojanAe~ dina-dahADe kAryAnvita ho rahI haiM aura loka pravAha ke bahAva meM sdaiva bahanevAle isameM pha~se binA nahIM rahate ! 2. vidhavAoM ko punarvivAha kI suvidhA milanI cAhie / 3. saha-zikSA avazya ho, usakA virodha kyoM ? 4. sinemA se manoraMjana hotA hai... ! 5. saMsAra meM bhI dharmArAdhanA kara sakate haiM ! mokSa-prApti hotI hai ! aisI mAnyatA aura matoM kA samAveza loka-pravAha meM hai / munirAja ko cAhie ki vaha ina mAnyatAoM kA zikAra na baneM, balki isakI virUddha dizA meM apanA jIvana-krama niraMtara jArI rakheM / nirbhayatA aura niDaratA ke sAtha calate Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 331 rahe, vaha kisIke bahakAva meM na AyeM / vaha sadA-sarvadA jinezvara bhagavAna dvArA nirUpita mArga kA hI niSThApUrvaka avalambana karatA rahe / bhagavanta kI vANI aura siddhAnta se bar3hakara apane siddhAnta aura jIvana-darzana ko mahattva na deM ! vaha lokapravAha ke tIvravega ke bIca raha, jIvoM kI ajJAnatA ko miTAne kA prayatna kareM, unheM moha-vyAmoha ke jAla se dUra rakhane kI koziza kareM / unheM satya aise mokSamArga kI ora prerita karane kA puruSArtha kareM / muni to rAjahaMsa hai / vaha sirpha motI hI cugatA hai / ghAsa usakA khAdya nahIM aura kIcaDa vaha nahIM uchAlatA / ghAsa khAte aura kIcaDa meM sane jIva ke lie usake mana meM karuNA aura dayArdratA ubhara Aye ! unheM mukti dilAne kA prayatna kare, nA ki svayaM unameM ekarupa ho jAe~ / ajJAniyoM kI bAtoM meM Akara unake avivekapUrNa mata aura mAnyatAoM ko svIkRti dene kI burI Adata se apane ko bAla-bAla bacAe~ / tabhI munijIvana kI maryAdA aura paramparA meM raha mokSa-mArga kI ArAdhanA meM Age baDha skegaa| loka-saMjJA ke parityAga hetu usameM niHspRhatA, niDaratA aura nirbhayatA honA paramAvazyaka hai aura isake mUla meM rahI jJAnadRSTi honA isase bhI jyAdA Avazyaka hai| lokamAlambya kartavyaM kRtaM bahubhireva cet ! tathA mithyAvazAM dharmo na tyAjyaH syAt kadAcana // 23 // 4 // artha : yadi lokAvalambana ke AdhAra se bahusaMkhya manuSyoM dvArA kI jAtI kriyA karane yogya ho to phira mithyAdRSTi kA dharma kadApi tyAga karane yogya nahIM hai| vivecana : jina kI dRSTi svaccha na ho, jina kI dRSTi nirAgrahI na ho, jinake pAsa 'kevala jJAna' kA prakAza na ho, jinake rAga-dveSAdi bandhana abhI TUTe na hoM, aise vyakti-vizeSa ne hI apanI buddhimattA ke bala para jo mile unheM . sAtha lekara vibhinna matoM aura paMthoM kI sthApanA kI hai| unheM 'mithyAmata' athavA Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jJAnasAra 'mithyApaMtha' kahA gayA hai| mithyAdRSTi se vAstavika vizva-darzana nahIM hotA / saba kucha galata-salata dikhAyI detA hai / jo use dikhatA hai, vaha saca mAnatA hai / vizva meM aise kaI mata aura saMpradAya haiM aura unake anuyAyiyoM kI saMkhyA bhI kama nahIM hai| matalaba vibhinna matoM ke vividha anuyAyI duniyA meM atra-tatra phaile hue haiN| __yadi kisI kI yaha mAnyatA ho ki 'bahuta loga jisa mata kA anusaraNa karate haiM, vaha saccA hai / ' to galata bAta hai / kyoMki saccAI kA anusaraNa karanevAle logoM kA pramANa prAyaH alpa hotA hai / jabaki asatya aura avAstavikatA kA anusaraNa karanevAle asaMkhya mila jAe~ge / satya aura vAstavika mArga kA anugamana karane kI zakti bahuta kama logoM meM pAyI jAtI hai| ataH agara yaha mAna liyA jAe ki 'bahumata jo karatA hai, use hameM bhI karanA cAhie / ' to vaha satya hogA yA asatya ? vizva ke jyAdAtara jIvoM ko kyA pasaMda hai, bRhat samAja kI abhiruci aura abhilASA kyA hai ?' isa bAta ko parilakSita kara jo loga dharma ke siddhAnta aura mata pravartana karate haiM, aise loga satya se dUra bhAgate haiM / ve sacce ho hI nahIM sakate / Amataura se sAmAnya jIvoM ko bhogapabhoga meM ruci hotI hai| unheM hiMsA, jhUTha, corI, durAcAra vyabhicAra aura parigraha meM dilacaspI hotI hai / ve gIta-saMgIta sunanA, suMdara rUpa dekhanA, priya rasa kA sevana karanA, gandha-sugandha kA AsvAda lenA aura mulAyama zarIra-sparza karanA pasaMda karate haiM / yadi tuma unakI supta icchA-abhilASA aura kAmanA pUrNa karane kI anumati do, ekAdha AkarSaka jAla una para pheMka do aura use dharma kI saMjJA de do, to ve use khuzI-khuzI svIkAra leNge| aisA tathAkathita dharma athavA siddhAnta vizva ke bahusaMkhya jIva sotsAha grahaNa kara anuyAyI bana jAege / lekina prazna yaha hai ki isase kyA Atma-kalyANa sambhava hai ? aisA dharma jIvoM ko duHkhoM se mukta kara sakegA ? kyA aisA dharma tumheM mokSa kA sukha pradAna kara sakegA? jo durgati meM jAte jIvoM ko bacA na sake, vaha bhalA dharma kaisA ? AtmA para rahe karmoM ke bandhanoM ko chinna-bhinna na kara sake use dharma kaise kahA jAya? vizva kA bRhat mAnava-samAja ajJAnI hI hotA hai| bhagavAna mahAvIra ke samaya meM Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 333 bhI gozAlaka kA apanA anuyAyI-varga bahuta bar3A thA ! usase kyA gozAlaka kA mata svIkArya ho sakatA hai ? vAstava meM 'bahumata se jo AcaraNa kiyA jAe usakA hI AcaraNa karanA cAhie, 'yaha mAnyatA ajJAnamUlaka hai|' Ajakala vyAkhyAna meM bhI kaI vyAkhyAtA isa bAta kA dhyAna rakhate haiM bRhat samAja, zrotAvRnda kyA sunanA cAhatA hai ? usakA anuzIlana kara bolo...!' lokarUci kA anusaraNa karane se lokahita kI bhAvanA siddha nahIM hotI ! kyoMki Ama samAja kI rUci prAyaH Atmavimukha hotI hai jaDamUlaka hotI hai / usakA andhAnukaraNa karane se kyA loka-hita sambhava hai ? nahIM isaliye to loka -saMjJA ke anusaraNa kA bhagavAna ne niSedha kiyA hai ! sirpha usI bAta kA anusaraNa karanA zreyaskara hai, jisase Atmahita aura lokahita donoM sambhava hoM / jo Atmahita athavA lokahita kI vyAkhyA se hI anabhijJa haiM, unheM avazya yaha apriya lagegA! lekina kevala muTThIbhara logoM ke lie Atmahita kA upadeza badala nahIM skte| __ alabattA prANI mAtra kI ruci Atmonmukha banAne ke prayatna avazya karane cAhie aura usake lie lokaruci kA jJAna honA jarUrI hai| yaha jJAna prApta karane meM lokasaMjJA kA anusaraNa nahIM hai| ThIka usI taraha kabhI-kabhAra zrI jinavacana kI niMdA ke nivAraNa hetu lokAbhiprAya kA anusaraNa kiyA jAe to usameM lokasaMjJA kA savAla nahIM uThatA / prasaMgopAta saMyama-rakSA evaM AtmarakSA hetu lokaabhiprAya kA AdhAra liyA jAe to vaha lokasaMjJA nahIM kahalAtI / lekina pravacana, saMyama aura AtmA kI vismRti kara lokaraMjanArtha, loka-prazaMsA prApta karane hetu lokarUci kA anusaraNa kiyA jAe to vaha lokasaMjJA hai| loka -abhirUci kA anusaraNa karanevAle kaI mithyAmatoM kA vizva meM udaya hotA hai aura kAlAntara se asta bhI / lekina unake mata ke anusaraNa se mokSa-prApti kadApi sambhava nahIM / zreyo'rthino hi bhUyAMso loke lokottare na ca ! stokA hi ratnavaNijaH stokAzca svAtmasAdhakA // 23 // 5 // artha : vAstava meM dekhA jAe to loka-mArga aura lokottara-mArga meM Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 jJAnasAra mokSArthiyoM kI saMkhyA nagaNya hI hai| kyoMki jaise ratna kI parakha karanevAle bahuta kama hote haiM, vaise Atmonnati hetu prayatna karanevAloM kI saMkhyA nyUna hI hotI hai / vivecana : mokSArthI - mokSa ke arthI / yAnI sarva karmakSaya ke icchuka ! AtmA kI parama vizuddha avasthA kI prApti ke abhilASI...! aise jIva bhalA lokamArga meM aura lokottaramArga meM kitane hoMge ? nyUna hI hote haiM, nahIvat / jisakI gaNanA aMgulI para kI jA sakatI hai / duniyA meM ratna kI parakha rakhanevAle jauharI bhalA kitane hoMge ? bahuta kama / usI taraha Atmasiddhi ke sAdhaka kitane ? nahIvat ! - mokSa ! jahA~ zarIra nahIM, indriyA~ nahIM, indriyAnukUla bhogopabhoga nahIM aura viSayasukha kI abhilASA meM se utpanna honevAle kaSAya nahIM ! vyApAra vANijya nahIM, saMsAra ke bahuta bar3e varga ke mana meM yaha ulajhana ghara kara gaI hai ki, Akhira mokSa meM kyA hai ? vahA~ jAkara kyA kareM ? kyoMki unake pAsa mokSa ke svarUpa kA yathArtha jJAna nahIM aura nA hI mokSa sukha kI koI vAstavika kalpanA hai / taba bhalA mokSArthI kaise ho sakate ? ThIka vaise hI lokottara... jinezvaradeva-praNIta mokSa - mArga meM bhI kaI jIva mokSArthI nahIM hote| ve saba bIca ke sTezana - svarga para utara jAnevAle hote haiN| jinako mokSa kI kalpanA bhI na ho, aise loga kyA mokSamArga para cala sakate haiM ? Atmavizuddhi ke abhilASI lokottara mArga para calanevAle jIvoM kI saMkhyA maryAdita hI hotI hai / lokottara - jinabhASita mArga meM bhI lokasaMjJA sajAne se bAta nahIM aatii| anya saMjJAoM para niyaMtraNa rakhanevAloM ko bhI yaha anAdikAlIna saMjJA satA sakatI T hai / AhArasaMjJA para kAbU rakhanevAlA tapasvI jo mAsakSamaNa, aThThAI, anuma... chaThTha upavAsa athavA vardhamAna AyaMbila tapa kA ArAdhana karatA ho... usake bhI yaha lokasaMjJA ADe Aye binA nahIM rahatI / maithuna-saMjJA ko vaza meM rakha pUrI niSThA ke sAtha brahmacarya kA pAlana karanevAle ko bhI lokasaMjJA pIDA pahu~cA ke rahatI hai / parigraha saMjJA ko vazIbhUta karanevAle aparigrahI mahAtmAoM ko yaha saMjJA izAroM para nacAtI hai / aise kaI udAharaNa itihAsa ke pRSToM para aMkita haiM, jo lokasaMjJA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 335 kI kahAnI Apa hI kahate najara Ate haiM / are, purAne jamAne kI bAta chor3a do, Aja ke yuga meM bhI aise kaI prasaMga pratyakSa dekhane meM Ate haiM / "merI tapa-tyAga kI ArAdhanA, dAna-zIla kI upAsanA, paramArtha paropakAra ke kAryoM se anya jIvoM ko avagata karU~... Ama janatA kI dRSTi meM 'maiM bar3A AdamI banUM / '... lokajihvA para merI prazaMsA ke gIta ho... / " yaha lokasaMjJA kA eka rupaka hai| isa taraha loka-prazaMsA ke icchuka dharmArAdhaka jIva apanI truTiyA~, kSatiyA~ aura doSoM ke chipAne kA hetupUrvaka prayatna karatA hai / Amataura se vaha bhayasaMjJA se pIDita hotA hai ! "yadi loga mere doSa jAna leMge to bar3I badanAmI hogI ! sadaiva yaha ciMtA use khAye rahatI hai| vaha dina-rota udvignaanyamanaska aura azAnta dRSTigocara hotA hai| vAstava meM dekhA Ae to lokasaMjJA kI yaha khataranAka kAryavAhI hai| laukika mArga meM to usakA ekachatrI prabhAva hai hI, lokotsara-mArga meM bhI koI kama prabhAva nahIM hai / lokasaMjJA ke nAgapAza meM phaiMsI AtmA mokSa-mArga kI ArAdhanA karanA bhUla jAtI hai aura apane lakSya ko tilAMjali de detI hai| isIlie to aisI mahAvinAzakArI loka-saMjJA kA parityAga karane ke lie bhArapUrvaka kahA gayA hai| . ataH jIva ko hamezA samajhanA cAhie : 'he Atman ! aisA sAMga sampUrNa satya mokSamArga pAkara tumheM apanI AtmA ko karma-bandhanoM se mukta karane ke liye prayatna karanA caahiye|' yaha hakIkata hai ki lokaraMjana karane se tumhArI Atmazuddhi asambhava hai / zAyada tumhArI yaha dhAraNA hai ki 'ArAdhamA ke kAraNa vizva ke jIva merI jI bharakara prazaMsA karate haiM !' vaha tumhArA nirA ajJAna hai / kyoMki puNyakarmoM ke udaya se lokaprazaMsA prApta hotI hai / jaba taka tumhAre pUrvabhava ke karma sabala hai taba taka hI hara koI tumhArI stuti kareMge / eka bAra azubha karmoM kA udaya huA nahIM ki ye hI loga tumhArI tarapha dekheMge taka nahIM ! tumase baDhakara puNyazAlI AtmA milate hI ve saba eka svara se usakI prazaMsA karane meM kho jAeMge aura tumheM hamezA ke liye bhUla jaaeNge| tumhArI ArAdhanA se kyA mokSavimukha loga khuza hoMge? nahIM, isake bajAya to ArAdhanA ke balapara tuma apanI AtmA ko hI prasanna kro| paramAtmA kA prema prApta kro| mana meM aura koI apekSA Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jJAnasAra na rakho ! varnA tuma kabhI ArAdhanA se vimukha ho jAoge / jaba tumhArI ArAdhanAsAdhanA kI koI prazaMsA nahIM karegA, taba tumhArA mana ArAdhanA se ucaTa jAegA / lokasaMjJAhatA hanta nIcairgamanadarzanaiH / zaMsayati svasatyAMgamarmaghAtamahAvyathAm // 23 // 6 // artha : kheda hai ki lokasaMjJA se Ahata jIva, natamastaka manthara gati se calate hue apane satya - vratarupa aMga meM hue marma prahAroM kI mahAvedanA hI pragaTa karatA hai / vivecana : aphasosa... ! tuma manthara gati se natamastaka ho calate ho... ! bhalA, kisalie ? isake pIche Akhira kyA hetu hai ? kyA tuma logoM ko yaha dikhAnA cAhate ho ki, 'bhUlakara bhI kisI jIva kI hiMsA na ho jAe, ataH hama yoM calate haiN| dharmagranthoM meM pradarzita vidhi kA pAlana kara rahe haiM ! dRSTi para hamArA saMyama hai... idhara... udhara kabhI tAkatejhA~kate nahIM aura hama ucca koTi ke ArAdhaka haiM / ' lekina yaha DhoMga kyoM ? nire dikhAve se kyA lAbha ? tumhArA daMbha khula gayA hai ! loga tumheM jaba ucca koTi kA ArAdhaka nahIM kahate taba tumhArA caharA kaisA hataprabha aura nisteja ho uThatA hai ? dUsare ArAdhakoM kI prazaMsA tumheM acchI nahIM lagatI ! prasaMgopAta unakI niMdA aura TIkA-TippaNI karate ho ! tuma sadA-sarvadA apanI hI guNAgAthA sunanA pasaMda karate ho / zAyada lokaprasaMzA pAne ke lie tumane kamara kasa rakhI hai / tapa, vyAkhyAna, ziSya, parivAra, malinavastraM aura apane vANI- vilAsa se kise AkarSita karanA cAhate ho ? zivaramaNI ko ? nahIM, tuma sirpha logoM ko apane bhakta banAnA cAhate ho aura yena-kena prakAreNa unheM khuza rakhanA cAhate ho / tuma dhIre - dhIre manthara gati se kyoM cala rahe ho ? tumhAre satya... saMyama Adi aMga para mArmika prahAroM kI mAra paDI hai| usase asahya vedanA huI hai..! lokasaMjJA ne tumhAre marmasthAna meM prahAra kiyA hai ! ina prahAroM kI vedanA se gati dhImI na ho jAe~ to aura kyA ho ? tuma natamastaka ho calate ho ? kyA kareM ? zAyada lokasaMjJA kI cakAcauMdha Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 337 se tumhArI dRSTi cauMdhiyA gaI ho aura tumheM Upara dekhane meM kaSTa hotA hai ! vAkaI, duHkha kI bAta hai ! aphasosa hai, tumhArA vaha dambha dekhA nahIM jAtA; lekina isase tumheM mukti kaise dilAyeM ? sivAya kheda prakaTa karane ke atirikta koI upAya hI nahIM ! dharma kI ArAdhanA aura prabhAvanA karate samaya kabhI AtmA kI viSayakaSAyoM se nivatti smaraNa meM rahI hai? paramAtmA kA zAsana yAda rahA hai? nahIM to phira kyA yAda rakhA hai ? 'maiM... ahaM !' tumheM sadA apanI hI par3I rahatI hai ! tuma kaThora tapazcaryA karate ho, jamakara kriyA karate ho... ! agara usameM mokSa aura AtmA ko kendra-biMdU banA lo to? ber3A pAra hote dera nahIM lagegI ! ataH kahatA hU~, apanI AtmA ko pahacAno, usakI svAbhAvika aura vaibhAvika avasthAoM ko jAnane kI koziza karo / mokSa ke anaMta sukha aura asIma zAnti-hetu hamezA gatizIla raho / yadi tuma apanA yaha aMtima lakSya, uddezya aura Adarza nahIM rakhoge to viSaya-kaSAyoM meM niraMtara vRddhi hotI rahegI / saMjJAe~ dina-ba-dina puSTa banatI jaayeNgii| lokasaMjJA anaMta bhavabhramaNa meM pha~sA degii| kIrti kI lAlasA dina dugunI aura rAta cauganI baDhatI jAegI... aura jaba 'yazakIti' nAmakarma tumhAre pAsa zeSa nahIM rahegA, taba kyA karoge? - Ajakala lokottara-mArga meM bhI loka saMjJA-premI atra-tatra dRSTigocara hote haiM / yaha khedajanaka nahIM to kyA hai ? anAdi-kAla se cale A rahe jinazAsana kI dhurA vahana karanevAle hI jaba lokasaMjJA ke mohaka jAla meM pha~sa jAte haiM, taba dUsarA mArga hI kyA rahA ? ata: upAdhyAyajI mahArAja marma-prahAra kara rahe haiN| Amataura para lokasaMjJA-grasta jIva 'lokahita'kA bahAnA karate haiN| yaha bhI kabhI sambhava hai ki lokahita, logoM kI AtmA ko samajhe binA hI kara sakeM? kyoMki lokasaMjJAgrasta jIva hitAhita kA nirNaya karane meM kabhI sakSama-samartha nahIM hotA / vaha hita ko ahita aura ahita ko hita kA karAra dete vilamba nahIM kregaa| usake mana meM jIva-mAtra ke Atma-kalyANa kI bhAvanA kA sarvathA abhAva hotA hai| vaha prAyaH aisI hI pravRttiyA~ karegA ki jisameM usako yaza milatA hogA aura use 'lokahita' kA suhAnA levala lagA degA / aisI paristhiti meM ekAdha jauharI Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jJAnasAra sadRza mahAmuni hI apane Apako bacA letA hai / ataH samagra dRSTi se lokasaMjJA . kA parityAga karanA hI hitAvaha hai| AtmasAkSikasaddharmasiddhau kiM lokayAtrayA ! tatra prasannacandrazca bharatazca nidarzane // 23 // 7 // artha : aisA saddharma ki jisameM sAkSAt AtmA hI sAkSI ho, ke prApta hone para bhalA loka-vyavahAra kA kyA kAma hai ? isake lie prasannacandra rAjarSi aura samrATa bharata ke udAharaNa yathocita haiM / vivecana : cakravarti bharatadeva ! prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke jyeSTha putra ! kyA tuma jAnate ho, unheM kevalajJAna kaise prApta huA ? eka bAra ve : snAnAdi AvAzyaka kriyAoM se nivRtta ho, zreSTha vasrAbhUSaNa dhAraNa kara, svanirmita darpaNa-mahala meM gae the| sirpha yaha dekhane ke liye ki, "maiM kitanA sundara aura suzobhita lagatA hU~, isa rUpa meM !' darpaNa meM apanA mohaka mukha-maNDala aura sugaThita aMga-pratyaMgoM ko abhI dekha hI rahe the ki sahasA aMgulI meM se suvarNamudrikA nIce gira gayI ! mudrikAvihIna aMgulI se zArIrika zobhA meM antara par3a gyaa| unhoMne eka eka kara sabhI alaMkAra utAra diye aura punaH darpaNa meM jhaaNkaa| alaMkAravihIna zarIra kA rUpa-raMga hI badala gayA ! ve pala, do pala mana hI mana socate rahe : "kyA merI suMdaratA, zobhA sirpha parapudgala aise vastrAlaMkAro se hI hai ?" aura ve dharma-dhyAna meM kho gaye / phalasvarUpa usI darpaNa mahala meM ve zukladhyAna aura kevalajJAna ke adhikArI bana gaye / gRhastha ke rUpa meM hI kevalajJAnI bana gaye / idhara darpaNa-mahala ke bAhara rAjakarmacArI aura darabArI cakravartI bharata kI utsukatA se pratIkSA kara rahe the| lekina darpaNa mahala se bAhara nikale kevalajJAnI bharata ! unheM AtmasAkSI hI kevalajJAna prApta ho gayA thA ! prasannacandra rAjarSi ! bhayAnaka aura vIrAna smazAna meM ve dhyAnastha khaDe the / sirpha eka pA~va para dhyAnastha / sUrya kI ora sthira dRSTi kiye... aMga... pratyaMga ko Atma-niyaMtrita Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga 339 kiye hue| lekina rAjamArga para se gujarate sainikoM kI vANI sahasA unake kAnoM para A TakarAyI : " rAjA prasannacandra ke putra kA rAjya usake cAcA hathiyAne kI tAka meM haiM... / " basa, itanI sI bAta ! lekina prasannacandra rAjarSi kA dhyAna bhaMga ho gayA ! ve vaicArika saMgharSa meM ulajha gaye / rAjarSi mAnasika yuddha meM kUda paDe / unakA yuddhonmAda kA jvara utarane ke bajAya niraMtara bar3hatA hI gayA / idhara zreNika mahArAja rAjarSi kI ghora tapasyA aura abhaMga dhyAnAvasthA para mugdha ho uThe ! unhoMne unheM bAra-bAra vaMdana kiyA lekina bAhyadRSTi se ghora tapazcaryA meM rata prasannacandra rAjarSi, Atma-sAkSI se kyA tapasvI the ? nahIM, bilakula nahIM ! vAstava meM ve tapasvI na the, balki sAtavIM naraka meM jAne ke karma ikaTThA kara rahe the ! ye donoM udAharaNa kaise haiM ? paraspara virodhI ! cakravarti bharata bAhya dRSTi se Arambha - samArambha se yukta saMsAra - rasika dRSTigocara hote the ! lekina AtmasAkSI se nirlipta pUrNa yogIzvara the / kisI ne ThIka hI kahA hai : 'bharata jI mana meM hI vairAgI... !' jabaki prasannacandra rAjarSi bAhyadRSTi se ghora tapasvI, ArambhasamArambha rahita, mokSamArga ke pathika the... lekina Atma- sAkSI se yuddhapriya... bAhya bhAvoM meM lipta the / zrI 'mahAnizItha sUtra' meM kahA gayA hai : I - dhammo appasakkhio / dharma Atma-sAkSika hai| yadi hama AtmasAkSI se dhArmika vRtti ke haiM to phira loka-vyavahAra se kyA matalaba ? khuda hI apane mu~ha se 'maiM dhArmika hU~, maiM AdhyAtmika hU~... / " ghoSaNA karane kI kyA AvazyakatA hai ? apitu AtmasAkSI se ciMtana-manana karanA cAhie : "maiM dhArmika hU~ ? arthAt zIlavAna hU~ ? nyAyI hU~ ? ni:spRha hU~ ? nirvikAra hU~ ?" isakA nyAya AtmA se lenA caahie| bhUlakara bhI kabhI logoM ke 'pramANa patra' para nirNaya mata karo / mahArAja zreNika ne prasannacandra rAjarSi ko kaisA 'pramANa patra' diyA thA ! "ugra tapasvI ... mahAna yogI.... sacce mahAtmA" Adi / lekina ukta pramANapatra ke AdhAra para prasannacandra rAjarSi ko kyA kevalajJAna prApta huA ? nahIM, kataI nahIM ! hA~, mana hI mana apane bhAI ke sAtha yuddharata prasannacandra ke pAsa jaba usake hanana hetu koI zastrAstra na rahA, taba mastaka para rahe mukuTa kA upayoga zastrarUpa meM karane ke lie unhoMne apane hAtha Upara uThAye... lekina mastaka para mukuTa kahA~ thA ? mastaka para eka bAla Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jJAnasAra bhI na thA... ! ataH Upara uThe donoM hAtha ke sAtha-sAtha ve khuda bhI mAnasika yuddhabhUmi se svasthAna lauTa Aye ! Anana-phAnana meM unheM apanI bhUla samaja meM A gayI / pazcAttApa kI bhAvanA ugra hotI gayI / isa taraha ve dharma- dhyAna aura zukladhyAna meM dubArA sthira ho gaye aura kevalajJAnI bane ! dharmopAsanA ke kArya meM lokasAkSI ko pramANabhUta na mAno ! Atma- sAkSI ko pramANabhUta mAno ! yadi lokasAkSI ko pramANabhUta mAnane kI bhUla karoge to jAhira meM apanI dharma-bhAvanA pradarzita karane kI kubuddhi sujhegI... ! phalasvarUpa tumhArA sArA dAra-madAra saMsAra aura saMsArI-jIvoM para rahegA ! AtmA ko vismRta kara jAoge ! usakI upekSA karane lagoge / taba Atmonnati ke lie dharmadhyAna karane kI bhAvanA vilupta ho, loka-prasannatA ke lie hI dharmArAdhanA hogI... / isa taraha Atma-kalyANa kA mahAn kArya bIca meM sthagita ho jAegA aura tuma janma - mRtyu ke pheroM meM bhaTaka jAoge / mokSa kA suhAnA sapanA chinna-bhinna ho jAegA... zivapurI kA kalpanAmahala dhvasta hote dera nahIM lagegI / punaH caurAsI lAkha jIva-yoni kA paribhramaNa anivArya ho jAegA / taba bhalA, loka-sAkSI se dharma - dhyAna karane se kyA matalaba ? isake bAvajUda dharmakArya meM sadaiva AtmasAkSI ko pradhAna mAna, mokSa - patha para gatizIla honA cAhie / lokasaMjJojjhitaH sAdhuH parabrahmasamAdhimAn / sukhamAste gatadrohamamatAmatsarajvaraH // 23 // 8 // artha : jisake droha-mamatA aura guNa-dveSa rUpI jvara utara gayA hai aura jo loka saMjJA-rahita parabrahma meM samAdhistha haiM, aise muni sadA-sarvadA sukhI rahate haiM / vivecana : pUjya gurudeva ! Apa sukhapUrvaka raheM ! Apake mana meM bhalA, kisa bAta kA duHkha hai ? ApakI to parabrahma meM samAdhi hotI hai | Apake sukha ko upamA bhI kauna sI dI jAe~ ? mana ke duHkha to hote haiM pAmara jIva ko ! jo droha se dagdha hai, jisake marmasthAnoM meM mamatA daMza mAratI hai aura jise matsara kA dAhajvara AkUla - vyAkUla banAtA hai / Apake mana meM to droha, mamatA aura matsara ke lie koI sthAna hI nahIM ! Apake sukha aura Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasaMjJA-tyAga zAnti kI koI sImA nahIM ! | zramaNa ko sukha-prApti ke cAra upAya sujhAye haiM : 1. parabrahma meM samAdhi 2. droha-tyAga 3. mamatA-tyAga 4. matsara-tyAga brahma kA matalaba hai saMyama / saMyama meM pUrNa lInatA ! saMyama ke sataraha prakAra jAnate ho... ? paJcAzravAn viramaNaM paMcendriyanigrahaH kaSAyajayaH / daNDanayabiratizceti saMyamaH saptadaza bhedaH // -zrI prazamarati mithyAtva, avirati, kaSAya, yoga aura pramAda, ina, pA~ca AzravoM se mukta bano / apanI pA~ca indriyoM para sadaiva saMyama rakho / krodha, mAna, mAyA, lobha-ina kaSAyoM para vijayazrI prApta karo / mana, vacana, kAyA ko azubha pravRttiyoM ko lagAma do / yahI tumhArI sarva-zreSTha samAdhi hai| droha ko tyAga do, kisIko dhokhA mata denaa| zrI jinezvara bhagavanta ke zAsana ke sAtha bhUlakara bhI kabhI dagAbAjI na karanA / sadaiva niSThAvAna bane rhnaa| apane zArIrika sukha aura zAnti ke lie bhagavAna ke zAsana kA kadApi parityAga na krnaa| unake siddhAnta aura niyamoM kA ullaMghana na karanA / tumheM bhagavAna mahAvIra kA veza prApta hai / tumane use paridhAna kara rakhA hai| dhyAna rahe, usakI ijjata na jAne pAe / isa veza ke kAraNa tumheM anna, vastra, pAtra, pustakAdi sAmagrI prApta hotI hai| loga tumhAre samakSa natamastaka hote haiM / tumhArA mAna-sanmAna karate haiN| ataH jIvana meM sAdhuveza kA kabhI droha na karanA / mamatA ko tyAga denA / sAMsArika svajana-parijanoM ke prati rahI mamatA kA parityAga karanA / bhaktajanoM para bhUlakara bhI mamatva mata rakhanA / tana-badana upadhi upAzrayAdi bAhya padArthoM ke lie mana meM rahI mamatA kA tyAga karanA hI iSTa hai / jaba taka anya padArthoM ke prati mamatva bhAvanA jAgRta rahegI, taba taka Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jJAnasAra AtmA ke prati mamatva-bhAva kA sadaiva abhAva rahegA aura anya padArthoM kI prApti kA mamatva tumheM zAnta aura svastha nahIM rahane degaa| ___guNa ke prati dveSa-bhAva nahIM rakhanA / matsara arthAt guNa-dveSa / guNa dveSa TAlane ke lie guNIjanoM kA dveSa na karanA / sadaiva dhyAna rahe, chadmastha AtmAe~ bhI guNa-zAlI hotI haiM / anaMta doSoM ke uparAnta bhI sirpha guNa hI dekhane ke haiN| guNAnurAgI avazya bananA, guNa-dveSI nahIM / guNavAna ke doSa dekhane para bhI usake dveSI na bananA / dveSI banoge to tuma svayaM azAnta bana jAoge / hA~, jina guNoM kA tuma meM pUrNatayA abhAva hai, una guNoM kA darzana yadi anya AtmAoM meM ho to tumheM vinamra bhAva se usakA anumodana karanA hai| yadi guNadveSI bana kisI ke doSoM kA anuvAda karoge to tuma kadApi sukha se raha nahIM sakoge / tumhArA mana hamezA ke lie azAnta, udvigna aura klezayukta bana jaaegaa| ___ yadi tuma guNavAn, jIvoM kI niMdA, TIkA, TippaNI na karo to nahIM calegA? kyA niMdA karane se tumhArI mahattA baDha jAegI? kyA doSAnuvAda karane se tuma apanA AtmokarSa kara pAoge? isase tumhAre adhyavasAya zuddha-vizuddha ho jAyeMge ? kyoM vyartha meM hI azAnta aura udvigna banane kA kAma kara rahe ho? isase koI lAbha honevAlA nahIM hai| isase to behatara hai ki tuma sadA-sarvadA sataraha prakAra ke saMyama se yukta jIvana meM masta bane raho / droha, mamatA aura matsara ko gaharI khAI meM pheMka do / loga bhale hI usameM masta bana, AkaNTha DUba kara, apane Apako kRtakRtya mAnate ho, lekina tumheM usakA zikAra nahIM bananA hai| kIcar3a meM, gaMde-pAnI ke pravAha meM suara loTatA hai, haMsa nahIM / sadA khayAla rahe, tuma haMsa ho ! rAjahaMsa ! aisI loka saMjJA ke bhoga tumheM kadApi nahIM honA hai ! ataH tumhAre lie loka saMjJA kA parityAga zreyaskara hai / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. zAstra - bhautika sukha kI vivazatA aura asaMkhya duHkhoM ke bhAra se mukta aise RSi, muni aura mahAtmAoM ne zAstra likhe haiM / ___ suyogya jIvoM ko zikSita-prazikSita kiye aura unhoMne (jIvoM ne) nirvANa mArga kA avalambana kiyA ! aise zAstroM kA adhyayana, manana aura parizIlana hI mAnasika zAnti aura sukha pradAna karatA hai ! zAstroM kA svAdhyAya hI sarva duHkhoM ke bhaya se aura sarva sukhoM kI kAmanA se jIva ko mukta karatA hai / ataH zAstroM, granthoM ko apanA jIvanasAthI aura jIvanAdhAra banAo / usake mArgadarzana ko hI zirodhArya kro| carmacakSubhRtaH sarve devAzcavadhicakSuSaH / sarvatazcakSuSaH siddhAH sAdhavaH zAstracakSuSaH // 24 // 1 // artha : sabhI manuSya carmacakSu ko dhAraNa karanevAle haiM / deva avadhijJAna rUpI cakSuvAle haiN| siddha kevalajJAna-kevaladarzanarUpa cakSuoM se yukta, jabaki sAdhujana zAstrarUpI cakSuvAle haiM ! / vivecana : sabhI prANiyoM ko bhale carma-cakSu hoM, ve bhale hI usase sRSTi ke samasta padArthoM kA nirIkSaNa kareM... lekina tuma to munirAja ho ! tumhAre cakSu sAkSAt zAstra haiM ! tumheM jo vizvadarzana aura padArthadarzana karanA hai, vaha zAstra-cakSuoM ke mAdhyama se hI karanA hai| devI-devatA avadhijJAna rUpI cakSuoM ke dhanI hote haiM / ve jo kucha jAnate athavA dekhate haiM, vaha avadhijJAna rUpI A~khoM se hI / munivarya, tuma avadhijJAnI Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 jJAnasAra nahIM ho, apitu zAstrajJAnI ho... / tumheM jo kucha jAnanA aura dekhanA hai, vaha zAstra kI A~kho se hI dekhanA aura jAnanA hai ! siddha bhagavantoM kA eka netra kevalajJAna hai aura dUsarA kevala darzana ! ve ina nayanoM ke mAdhyama se hI carAcara vizva ko dekhate haiM aura jAnate haiM ! jabaki munirAjoM kA zAstra hI cakSu hai / ataH sadaiva apanI A~khoM ko khulI rakhakara hI vizva-darzana karanA, duniyA dArI ko jAnanA ! yadi A~khe bandha kara dekhane jAoge to bhaTaka jAoge... 1 muni kI dinacaryA meM 24 ghaMTe meM se 15 ghaMTe zAstra -svAdhyAya ke lie hai ! 6 ghaMTe nidrA ke lie rakhe gaye haiM, jabaki 3 ghaMTe AhAra-vihAra aura nihAra ke liye nizcita haiM / zAstrAdhyayana ke binA zAstracakSu khulatI nahIM / zAstracakSu nayI kholane kI hai| usake lie vinayapUrvaka sadgurudeva ke caraNoM meM sthira ho, zAstrAbhyAsa karanA par3atA hai aura abhyAsa karate hue yadi kisI prakAra kI zaMkA-kuzaMkA mana meM janme to unake pAsa vinamra bana apanI zaMkA kA nirAkaraNa karanA cAhie / ni:zaMka bane zAstra - padArthoM kA vismaraNa na ho jAe~ ataH bAra-bAra unakA parAvartana karanA caahie| parAvartana se smRti sthira bana jAtI hai / taba una para ciMtana, manana karanA caahie| zAstrokta zabdoM kA artha-nirNaya karanA hai / vibhinna 'nayoM' se usakA vizleSaNa karanA hai aura rahasya taka pahu~canA hai / aisA bhI hotA hai ki eka hI zabda alaga-alaga sthAna para artha-bheda pradarzita karatA hai, use pUrI taraha se samajhanA cAhiye ! ThIka vaise hI eka hI artha sarvatra kAma nahIM AtA ! usakA nirNaya, tatkAlIna dravya, kSetra aura kAla ke mAdhyama se karanA cAhie aura tatpazcAt anya jIvoM ko usakA artha-bodha karAne kA kArya Arambha karanA cAhie ... I paramAtmA jinezvaradeva ke dharmazAsana meM kisI eka grantha athavA zAstra kA paThana-pAThana karane se tattvabodha nahIM hotA, nA hI koI kAma calatA hai / anya dharmoM meM, sArAMza ekAdha dharmagrantha meM upalabdha hotA hai, jaise : gItA, bAibala aura kurAna / lekina jainadharma kA sAra eka hI grantha taka sImita ho jAe~ itanA vaha saMkSipta nahIM hai / jainadharmapraNita padArthajJAna, jIvavijJAna, khagola aura bhUgola, I Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 345 mokSamArga, zilpa aura sAhitya, jyotiSAdi jJAna-vijJAna itanA to vistRta aura vizAla-virATa hai ki usakA saMkSepa kisI eka grantha meM samAviSTa honA asambhava hai| kaI loga, jAnanA cAhate haiM ki bhagavad gItA, bAibala aura kurAna kI taraha kyA jainadharma kA bhI koI eka pramANabhUta grantha hai ? pratyuttara meM unheM kahanA par3atA hai ki jainadharma sambaMdhita aisA koI grantha upalabdha nahIM hai| jainadharma kA adhyayana, manana aura ciMtana karane ke lie vyakti apane jIvana kA bahuta bar3A bhAga kharca kare, vyatIta kare, tabhI isakI garimA, jJAna aura siddhAMto ko samajha skegaa| sAdhu-munirAja ke pIche dhanopArjana, bhavana-nirmANa, parivAra-parijanoM kI dekha bhAla Adi kisI prakAra kI koI samasyA nahIM hotI / bhArata kI prajA... usameM bhI vizeSa rUpa se jainasaMgha, muni kI sArI AvazyakatAoM kI pUrti bhaktibhAva se karatA hai / ataH zramaNoM kA eka hI kArya raha jAtA haiM paMcamahAvratamaya pavitra jIvana jInA aura zAstrAbhyAsa karanA / isake atirikta unheM kisI bhI bAta kI ciMtA nahIM, parezAnI nahIM / carmacakSu kI mahattA se baDhakara zAstra-cakSu kI tejavasvitA kA mUlyAMkana karanA cAhie / jitanI ciMtA aura sAvadhAnI carmacakSu ke sambandha meM baratI jAtI hai, usase adhika ciMtA aura sAvadhAnI zAstracakSu ke sambandha meM lenI Avazyaka hai| zAstra-dRSTi ke prakAza meM vizva ke padArtha svarupa kA darzana hogA, bhrAMtiyoM ke bAdala bikhara jAe~ge aura viSaya kaSAyoM ke vicAroM se lipta citta ko parama mukti kA sAkSAtkAra hogaa| isalie zAstracakSu prApta kara usakA jatana karo / puraHsthitAnivodhistirthagalokavivartinaH ! sarvAn bhAvAnavekSante jJAninaH zAstracakSuSA // 24 // 2 // artha : Urdhva adho evaM tichAloka meM pariNata sarva bhAvoM ko sAkSAt sammukha ho isa taraha, apane zAstrarupI cakSu se jJAnI puruSa pratyakSa dekhate haiM / vivecana : caudaha rAjaloka kA zAstradRSTi se sAkSAtkAra ! mAno caudaha rAjaloka pratyakSa sAmane hI na ho ! zAstradRSTi kI jyotikiraNa aisI to prakhara, prakAzamaya aura vyApaka hai ! usameM sarva bhAvoM kA darzana hotA hai| Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jJAnasAra zAstradRSTi Upara uThatI hai to samagra Urdhvaloka kA darzana hotA hai / yaha sUrya-candra, graha, nakSatra aura tArAgaNa... asaMkhya devI-devatA aura devendroM kA jyotiSacakra ! usase Upara saudharma aura izAna, sanatkumAra aura mAhendra devaloka, tatpazcAt brahma, lAMtaka, mahAzukra sahastrAra devaloka / usake upara Anata aura prANata, phira AraNa aura acyuta devaloka ! kyA tumane ye bAraha devaloka dekhe haiM ? usase bhI Upara eka ke bAda eka navagraiveyaka devaloka ko dekho ! adhIra na hokara, tanika dhIraja rakho / aba tuma lokAMta ke nikaTa hI sthita ramaNIya pradeza kA darzana karoge / dekho use, yaha 'pA~ca anuttara' ke nAma se suvikhyAta hai! yahA~ se siddhazilA, jahA~ anaMta siddha bhagavanta birAjamAna haiM, sirpha bAraha yojana dUra hai / siddha bhagavanto ko kaisA sukha hai ? akSaya, anaMta aura avyAbAdha ! khaira, abhI to isake darzana se hI saMtuSTa hoie, isakA anubhava karane ke lie to tumheM azarIrI honA hogaa| aba jarA nIce dekhie ! samhalanA, kampAyamAna na honA ! sabase pahale nIce rahe asaMkhya vyantaroM ke bhavanoM kA darzana karo... aura vana-upavana meM ramaNIya udyAnoM meM keli-krIDA karate vANavyantaroM ko dekho / ye sabhI deva haiM, inheM 'bhavanavAsI' kahA jAtA hai| isase bhI nIce utarie ! yaha rahI pahalI naraka / ise 'ratnaprabhA' ke nAma se pahacAnA jAtA hai / isake nIce zarkarAprabhA hai ! tIsarI naraka vAlukAprabhA hai| cauthI naraka ko dekhA? uph ! kaisI bhayAnaka, khauphanAka hai ? use paMkaprabhA kahate haiM / pA~camI naraka kA nAma hai ghUmaprabhA / jabaki chaThavIM tama:prabhA aura sAtavIM mahAtamaHprabhA hai| gADhA andhakAra hai sarvatra / kucha bhI dRSTigocara nahIM hotA / jIva Apasa meM mAra-kATa aura khUna kI nadiyA~ bahAte najara Ate haiM / na jAne kaisI ghora vedanA... cIkha... citkAra... ! sira phaTa jAe-aisA kolAhala ! tumane acchI taraha dekhA na ? naraka ke jIva maranA cAhate haiM, lekina mara nahIM sakate / hA~, kaTa jAe~ge, pA~voM ke tale kucala jAege, lekina mareMge nahIM ! jaba taka AyuSya pUrA na ho taba taka mRtyu kaisI ? kisI taraha saDate-galate bhI nirdhArita avadhi pUrI karanA hai / ise agholoka kahA jAtA hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 347 aba tuma jahA~ ho, usIko dhyAna se dekho| ise 'madhyaloka' kahate haiN| zAstracakSu ke mAdhyama se ise bhalIbhA~ti dekhA jA sakatA hai| eka lAkha yojana kA jambudvIpa.... usake Asa-pAsa dUra sudUra taka do lAkha yojana paridhi meM phaile 'lavaNa samudra' ke irda-girda hai 'ghAtakI khaMDa!' isakA kSetraphala cAra lAkha yojana hai| usake bAda kAlodadhi samudra... puSkara dvIpa... phira samudra, phira dvipa, isa taraha madhyaloka meM asaMkhya samudra aura dvIpa phaile hue haiN| anta meM 'svayaMbhUramaNa samudra' hai| caudaha rAjaloka kI adbhuta aura anokhI racanA dekhI ? usake sAmane khaDe hokara yadi tuma use dekho to usakA AkAra kaisA lagegA / jisa taraha koI mAnava apane do pA~va phailAkara aura do hAtha kamara para rakhakara adaba se cupacApa khaDA ho ! kyoM hUbahU aisA lagatA hai na ? yaha caudaha 'rAjaloka' hai / * 'rAjaloka' kSetra kA eka mApa hai ! dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya, ye pA~ca dravya zAstradRSTi se acchI taraha dekhe jAte haiN| ___ jaba zrutajJAna ke kSayopazama ke sAtha acakSu darzanAvaraNa kA kSayopazama juDatA hai, taba zAstracakSu khulate haiM aura vizvadarzana hotA hai / vizvaracanA, vizva ke padArtha aura padArthoM ke paryAyoM kA parivartana Adi kA ciMtana-manana hI 'dravyAnuyoga'* kA ciMtana hai| dravyAnuyoga ke ciMtana-manana se karma-nirjarA (kSaya) bahuta bar3e paimAne para hotI hai| mAnasika azubha vicAra aura saMkalpa Thappa ho jAte haiM / pariNAmasvarupa vizva meM ghaTita adbhuta ghaTanAe~, akasmAta evaM prasaMgopAta utpanna honevAle Azcarya, kutUhala Adi bhAva ruka jAte haiM / AtmA sthitaprajJa bana jAtI hai| ataH he munirAja ! tuma apane zAstracakSu kholo / sAtha hI ye muMda na jAe~, bandha na ho jAe~ isakI sadaiva sAvadhAnI rakho / zAstra cakSu kA darzana apUrva Ananda se bhara degA / zAsanAt trANazaktezca budhaiH zAstraM nirucyate / vacanaM vItarAgasya tattu nAnyasya kasyacit // 24 // 3 // dekhie pariziSTa ..... Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 jJAnasAra artha : hitopadeza karane ke sAtha sAtha usakI rakSA ke sAmarthya se paDitagaNa 'zAstra' zabda kI vyutpatti karate haiM / ata: ukta zAstra ko vItarAga kA vacana kahA jAtA hai| anya kisIkA nahIM / vivecana : vItarAga kA vacana arthAt zAstra ! rAgI aura dveSI vyakti ke vacana 'zAstra' nahIM kahalAte / aisA vyakti kitanA bhI diggaja vidvAn ho, kuzAgra buddhi kA dhanI ho, lekina vItarAga-vANI kI avahelanA kara svayaM kI kalpanA evaM mAnyatAnusAra granthoM kA Alekhana karatA ho, use zAstra nahIM kahate / kyoMki koI bhI zAstra kyoM na ho, vaha Atma-hita kA upadeza karatA hai / sabhI jIvoM kI rakSA-surakSA kA Adeza detA hai / zabdazAstra ke anusAra 'zAstra' zabda ke nimnAMkita do artha dhvanita hote zAsanasAmarthyena ca saMtrANabalenAnavadyena ! yuktaM yat tacchAstraM taccaitat sarvavidvacanam // - prazamarati / 'zAstra vahI hai, jisameM hitopadeza dene kA sAmarthya aura nirdoSa jIvoM kI rakSA kI apUrva zakti ho aura vahI sarvajJa kA vacana hai, vANI hai / sarvajJa vItarAga kI vANI meM uparokta donoM tathyoM kA samAveza hai| unakI maMgalavANI Atma-hita kA upadeza pradAna karatI hai aura nirdoSa jIvoM kI niraMtara rakSA karatI hai| rAga-dveSa se udaMDa cittavAle jIvoM kA samyag anuzAsana karanevAle zAstra ko nahIM mAnanevAle manuSya ko jarA pUchie : * "AtmA ko carmacakSu se dekhane kA AgrahI pradezI rAjA jIvita jIvoM ko cIra kara AtmA kI khoja kara rahA thA, sajIva jIvoM ko lohe kI peTI (bakse) meM bandha kara.. mauta ke ghATa utAratA thaa| aise krUra aura paizAcika prayoga karanevAle pradezI rAjA ko bhalA kisane dayAlu banAyA ? kezI gaNadhara ne ! jina vacanoM / zAstroM kA AdhAra lekara pradezI kA hRdayaparivartana kara jIvarakSaka bnaayaa| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 349 abhimAna ke madonmatta gajarAja para savAra indrabhUti ko kisa ne paramavinayI, dvAdazAMgI ke praNetA evaM anaMta labdhiyukta banAyA ? bhogopabhoga evaM duniyA ke rAga-raMga meM khoye... parama vaibhavazAlI zAlIbhadra ko patthara kI garma zilA para sokara anazana karane kA sAmarthya kisane pradAna kiyA ? dRSTi meM se viSa kA lAvArasa chir3akate caMDakauzika ko kisa ne zAnta, prazAnta aura mahAtmA banAyA ? aneka hatyAoM ko karanevAle arjunamAlI ko kisa ne parama sahiSNu aura mahAtmA banane kI preraNA dI ? P jinazAsana ke ina aitihAsika camatkAroM ko kyA tuma akasmAta kahoge ? AtmA ko mahAtmA aura paramAtmA banAnevAlI jinavANI ke zAstroM kI tuma avahelanA kara sakoge ? aura avajJA kara tuma kyA apane duHkha dUra kara sakoge ? yasmAd rAga-dveSoddhatacittAn samanuzAsti saddhameM / santrAyate ca dukhAcchAstramiti nirucyate sadbhiH // - prazamarati jisa itihAsa meM zAstra dvArA sarjita anekavidha camatkAroM kI bAteM saMgrahita haiM, usakA adhyayana-adhyApana Aja ke yuga meM bhalA kauna karatA hai ? usake bajAya hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra, balAtkAra, parigraha aura azAnti se chalakate itihAsa kA paThana-pAThana Aja ke vidyArthiyoM ko karAyA jAtA hai / lekina ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha kI gaMgA-jamunA bahAnevAloM ke itihAsa kA sparza taka karane meM zarma AtI hai ! asaMkhya duHkhoM ko dUra kara, rAga aura dveSa ke auddhatya ko niyaMtrita karanevAle, sAtha hI AtmA kA vAstavika hita karanevAle zAstroM ke prati sanmAna kI bhAvanA apanAne se hI mAnava mAtra kA AtmakalyANa sambhava hai / zAstra evaM zAstrakAroM para gAliyoM kI bauchAra kara mAnava samAja kA sudhAra karane kI DiMgeM hA~kanA Adhunika sudhArakoM kA eka-sutrI kAryakrama bana gayA hai| ThIka vaise hI, zAstra aura zAstrapraNetA vItarAga mahApuruSoM ke prati ghRNA aura apamAna Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 jJAnasAra kI bhAvanA paidA kara kyA netA abhinetAoM ke prati sanmAna kI dRSTi prasthApita kara, mAnavasamAja ko sudhAra rahe ho ? yaha tumhArI kaisI ajJAnadazA hai ? vAstava meM vItarAga bhagavanta ke vacana / vANI rUpI zAstroM ko svadRSTi banAnevAlA mAnava hI Atmahita aura parahita sAdhane meM samartha hai| zAstre puraskRte tasmAd vItarAgaH puraskRtaH / puraskRte punastasmin niyamAt sarvasiddhayaH // 24 // 4 // artha : zAstra kA puraskAra karanA matalaba vItarAga kA puraskAra karanA aura vItarAga kA puraskAra yAnI nizcita hI sarva siddhi prApta karanA / vivecana : zAstra-vItarAga / jisane zAstra mAnA usane vItarAga kA svIkAra kiyA ! jisane vItarAga kI hRdaya-mandira meM pratiSThA kI usake sAtha sarva kArya siddha ho gaye ! yaha kaisI viDambanA hai ki zAstra kA smaraNa ho aura usake kartA kA vismaraNa? sarAsara jhUTha hai / kartA kA smaraNa avazya hogA / eka bAra vItarAga ko smRti patha meM le Aye ki samajha lo unakI sArI zakti tumhArI khuda kI ho gyii| taba bhalA, aisA kauna sA kArya hai, jo vItarAga kI ananta zakti ke sAmane asAdhya hai ? pUjyapAd haribhadrasUrijI ne apane 'SoDazaka' grantha meM kahA hai : asmina hRdayasthe sati hRdayasthastattvato munindra iti / hRdayasthite ca tasmin niyamAta sarvArthasiddhayaH // "jaba tIrthaMkara praNIta Agama hRdaya meM ho taba paramArtha meM tIrthaMkara bhagavanta svayaM hRdaya meM virAjamAna haiM, kyoMki ve usake svataMtra praNetA haiM / isI taraha tIrthaMkara bhagavanta sAkSAt hRdaya meM haiM taba sakala artha kI siddhi hotI hI hai / jo kucha bolanA, socanA, samajhanA aura ciMtana karanA vaha jina praNIta Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 351 Agama ke AdhAra para / "mere prabhu ne isa taraha se socane, samajhane aura ciMtana karane kA Adeza diyA hai / " yaha vicAra roma-roma meM samA jAnA cAhie / kSaNArdha ke lie bhI jinezvara bhagavAna kA vismaraNa na ho... ! ve (bhagavanta) aciMtya ciMtAmaNi-ratna haiM / bhavasAgara ke zaktizAlI jalayAna haiM ! ekameva zaraNya haiN| aise paramakRpAlu, dayAsiMdhu, karUNAnidhi paramAtmA kA niraMtara smaraNa zAstrasvAdhyAya ke mAdhyama se satata rahe / zAstra kA smaraNa hote hI anAyAsa zAstra ke upadezaka paramAtmA kA smaraNa honA hI cAhie / jinezvara bhagavAna kA prabhAva adbhuta hai| rAga aura dveSa se rahita paramAtmA, unakA smaraNa karanevAle AtmA ko duHkha kI dAhaka jvAlA se bacAte haiM ! cintAmaNi ratna meM bhalA kahA~ rAgadveSa hotA hai ? phira bhI vidhipUrvaka pUjApATha aura upAsanA kara dhyAna karanevAle kI manokAmanA pUrI hotI hai / paramAtmA kA Atma-dravya hI itanA prabala prabhAvI aura zaktizAlI hai ki unakA nAma, sthApanAdravya aura bhAva se smaraNa kareM to niHsaMdeha sarva kArya kI siddhi hotI hai ! jinezvara bhagavAna ke sumarana kA utkaTa upAya zAstrAdhyayana aura zAstrasvAdhyAya hai ! zAstra-svAdhyAya ke mAdhyama se jinezvara bhagavanta kA jo smaraNa hotA hai, unakI jo smRti jAgRta hotI hai, eka prakAra se vaha apUrva aura adbhuta hI nahIM, usameM gajaba kI rasAnubhUti hotI hai / "AgamaM AyarateNa attaNo hiykNkhinno|" titthanAho sayaMbuddho savve te bahumanniyA // "tuma ne Agama kA yathocita Adara-satkAra kiyA matalaba Atmahita sAdhane ke icchuka evaM svayaMbuddha tIrthaMkarAdi sabhI kA sanmAna-bahumAna kiyA hai|" vaise Agama kA yathocita mAna sanmAna karane kA sarvatra kahA gayA hai / parantu zAstra ko sarvoparI mAnanA / samajhanA tabhI sambhava hai jaba AtmA hita sAdhane ke lie tatpara ho / jaba taka vaha indriyoM ke viSaya sukhoM ke prati Asakta ho, kaSAyoM ke vazIbhUta ho aura saMjJAoM se burI taraha prabhAvita ho, taba taka zAstra cAra nikSepoM kA svarupa pariziSTa meM dekhie| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 jJAnasAra ke prati abhirUci nahIM hotI, nA hI zAstroM kA yathocita AdarasatkAra sambhava Aja ke vaijJAnika yuga aura bhautikavAda ke jhaMjhAvAta meM zAstrAdhyayana kI pravRtti eka taraha se Thappa sI ho gaI hai| zAstra ke atirikta Dhera sArA sAhitya upalabdha hai ki jIva meM zAstrAdhyayana aura vAMcana kI ruci hI nahIM rahatI / AbAla-vRddha sabhI ke samakSa deza-paradeza kI kathA, rAja kathA, rahasya kathA, taMtramantra kathA, bhojana kathA, nArI kathA, kAma kathA, ityAdi se saMbaMdhita Dhera sArI paThanIya sAmagrI prakAzita hotI jAtI hai ki zAstra kathAe~ unheM nIrasa aura dakiyAnUsI khayAlAta kI lagatI haiM / zAstra kathAe~ sarvadRSTi se nirUpayogI aura bakavAsa mAlUma hotI haiN| lekina jo sAdhu hai zramaNa hai aura muni hai, use to zAstrAdhyayana dvArA paramAtmA jinezvaradeva kI aciMtya kRpAdRSTi kA pAtra bananA hI cAhie / adRSTArthe'nudhAvantaH zAstradIpaM vinA jaDAH / prApnuvanti paraM khedaM praskhalantaH pade-pade // 24 // 5 // artha : zAstra rupI dIpaka ke binA parokSa artha ke pIche dauDate avivekI mAnava, kadama-kadama para Thokara khAte atyadhika pIr3A aura duHkha (kleza) pAte vivecana : jo pratyakSa nahIM hai, kAna se sunA nahIM jAtA, A~khoM se dekhA nahIM jAtA, nAka se suMghA nahIM jAtA, jihva se cakhA nahIM jAtA aura sparza se anubhava nahIM kiyA jAtA... aise parokSa padArthoM kA jJAna bhalA, tuma kaise pA sakate ho ? na jAne kaba se tuma bhaTaka rahe ho ? kitanI ThokareM khAyI hai ? kitanI pIDA aura kleza sahanA par3A hai ? are bhAgyazAlI aura kitanA bhaTakoge ? aise parokSa padArthoM meM mukhya padArtha hai AtmA / parokSa padArthoM meM mahattvapUrNa padArtha hai mokSa / ThIka vaise hI parokSa padArthoM meM naraka, svarga, puNya, pApa, mahAvidehAdi aneka kSetra... Adi aneka padArthoM kA samAveza hotA hai / ina parokSa padArthoM kI adbhuta sRSTi kA ekameva mArga darzaka (Guide) hai zAstra / parokSa padArthoM ko Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 353 sahI artha meM batAnevAlA dIpaka hai zAstra / binA zAstrarUpI 'gAiDa' ke tuma ina parokSa padArthoM kI sRSTi meM bhaTaka jAoge aura herAna-parezAna ho jAoge / tuma isa tathya ko acchI taraha jAnate ho ki andhA manuSya anajAne pradeza meM bhaTaka jAtA hai aura taba tuma udvigna hokara kaha uThoge ki 'yaha saba nirI kalpanA hai ! ' zAstroM kA sparza kiye binA pAzcAtya dezoM kI uccatama DigriyA~ prApta kara vidvAn kahalAnevAle aura svayaM ko kuzAgra buddhi ke dhanI samajhanevAle manuSya, parokSa vizva ko mAtra kalpanA mAna kara usa ora dRSTipAta bhI nahIM karate ! lekina he mahAmuni ! tuma to parokSa vizva ke adbhuta rahasya jAnane-samajhane ke lie pratibaddha ho / tumheM to ina agama agocara ke rahasyoM ko jAnanA hI hogA / usake lie zAstrajJAna kA dIpaka apanAnA hI hogA, apane pAsa rakhanA hI hogA / andhakAra yukta pradeza meM vicaraNa karanevAlA apane pAsa 'beTarI' rakhatA hI hai na ! kisI gaDDhe meM pA~va na par3a jAe, koI kAMTA paira meM cubha na jAe, kisI patthara se TakarA na jAe, ataH beTarI ko mahattvapUrNa sAdhana samajha kara sAtha meM rakhatA hI hai| ThIka usI taraha parokSa-padArthoM kI duniyA meM zAstra - dIpa kA prakAza phailAtI 'beTarI' kI garaja hai hI, varnA ajJAna ke gaDDhe meM pA~va paDa jAegA, rAga kA kAMTA pA~va ko Ara-pAra vIMdha degA aura mithyAtva kI caTTAnoM se anAyAsa hI TakarAne kI naubata A jAegI ! ataH sadA-sarvadA zAstrajJAna kA dIpa sAtha meM rakho / parokSa vizva ke rahasyoM kA patA lagAnA hai na ? AtmA, paramAtmA aura mokSa kI apUrva aura adbhuta sRSTi kA darzana karanA hai na ? taba AtmA para AcchAdita anaMta karmoM ke AvaraNa ko unakI jAnakArI pAye binA bhalA, kaise haTA pAoge ? karma - bandhanoM ko chinna-bhinna kaise kara sakoge ? zAstra - jJAna ke dIpa ke binA anAyAsa hI karma - bandhanoM kI timirAcchanna duniyA meM kho jAnA paDegA / hA~, sambhava hai ki parokSa-padArthoM kI parizodha meM tumheM jarA bhI dilacaspI na ho, unakI prApti ke lie tumhAre meM utsAha na ho aura parokSa-padArthoM ke bhaNDAra ko pAne ke lie Avazyaka himmata tuma juTA na pAte hoM, taba zAstrajJAna pAne kI abhirUci tumhAre meM kabhI paidA nahIM hogI / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra vAstavikatA to yaha hai ki parokSa-padArthoM ko jAnane, samajhane aura parakhane ke lie rasa- pracuratA cAhie / adamya utsAha cAhie, prANoM para dAva lagAkara durdhaSa saMgharSa karane kA sAhasa caahie| tabhI zAstrarUpa dIpaka prApta karane kI icchA jagegI na ? parokSa-padArthoM kA pramANa, sthAna, mArga, parvata-mAlAe~, nadiyAM, vana, upavana... sAtha hI Avazyaka sAdhana aura sAvadhAnI ke binA, parokSa-duniyA kA pravAsa bhalA kaise sambhava hai ? 354 1 isake lie Avazyaka hai zAstrajJAna ! hA~, zAstrajJAna kI prApti kA kSayopazama sambhava na ho to zAstrajJAnI mahApuruSoM kA anusaraNa karanA hitakara hai| unake Adeza aura vANI ko zirodhArya karanA / tabhI tuma parokSa artha ke bhaNDAra ke nikaTa pahu~ca pAoge / are, drAviDa, vArikhilla aura pAMDavoM ke sAtha lAkhoM, karoMr3o muni parokSa artha ke uccatama sthAna para jA pahu~ce / kisa taraha, jAnate ho ? jJAnI mahApuruSoM kI sahAyatA se ! ataH muni ke lie zAstrajJAna Avazyaka mAnA hai, vaha sarvathA hetupUrvaka hI hai ! kyoMki muni to parokSa- vizva ke ananya pathika jo tthhre| zuddhoJchAdyapi zAstrA''jJAnirapekSasya no hitam ! bhautahanturyathA tasya padasparzanivAraNam // 24 // 6 // artha : zAstrA kI AjJA kI, apekSA se rahita svacchaMdamati sAdhu ke lie zuddha bhikSA vagairaha bAhyAcAra bhI hitakArI nahIM haiM, jaise bhautamati kI hatyA karanevAle ko unake pA~vo ko sparza na karane kI AjJA denA hai / vivecana : eka ghanA jaMgala ! jaMgala meM bhIloM kI choTI-bar3I vastiyA~ / unakA rAjA bhIllarAja / bhIllarAja ne eka guru banAye / unakA nAma bhautamati / bhautamati bAbA ke pAsa eka sundara chatra thA / vaha mayurapiccha kA banA huA thaa| dekhate hI mana ko moha le aisA / uttama kArIgirI kA vaha ekameva adbhuta namunA thA / eka bAra bhIllarAja kI patnI guru- darzana karane AyI, to usane bAbAjI kA chatra dekhA ! mana hI mana vaha use bhA gayA / usane bhIllarAja se vaha chatra lA dene ke lie kahA / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra patnI - prema meM raMgA bhIllarAja, bAvAjI ke pAsa gayA / 355 "gurudeva ! ApakA yaha chatra bhIlla - rAnI ke mana bhA gayA hai ! ataH Apa mujhe dIjie !" usane vinIta bhAva se kahA ! " are pagale, yaha kaise sambhava hai ?" "kyoM nahIM gurUdeva ?" "yaha chatra sAdhu-saMto ke kAma kA hai ! tumhAre koI kAma kA nahIM ! phira dekara kyA lAbha ?" "nahIM gurudeva, Apako denA to par3egA hI ! bhIlla-rAnI ke mana bhA jo gayA hai / " bAbAjI ne sApha manA kara diyA ! bhIllarAja nArAja ho uThA / vaha pA~va paTakatA bastI meM gayA aura apane anya bhIla sAthiyoM ko ikaThThA kara bolA : "jAo bhautamati bAbA kA vadha kara chatra chIna lo !" sAthI bAbAjI ke mandira kI dizA meM vega se nikala pdd'e| ve abhI thor3e dUra gaye hoMge ki bhIllarAja ne unheM AvAja dekara vApisa bulAyA aura kahA : "dhyAna rahe, bAbAjI ke pA~va caraNa pUjya haiM, ataH una para vAra na karanA / " sAthI, bhIllarAja kI AjJA zirodhArya kara nikale paDe ! bAbAjI vizrAma kara rahe the / unhoMne dUra se hI unheM lakSya banAkara tIroM kI bauchAra kara dI / gurudeva ko chalanI - chalanI kara diyA aura chatra lekara bhIllarAja ke pAsa lauTa Aye ! I "gurudeva kA caraNasparza nahIM kiyA na ?" "nahIM, hamane unheM dUra se hI tIroM kI bauchAra kara bIMdha diyA / caraNoM para vAra karane kA prasaMga hI na AyA / " jarA soco to, bhIllarAja kI yaha kaisI gurubhakti ? zAstrAjJA kA ullaMghana kara, bhale hI tuma 42 doSoM se rahita bhikSA grahaNa Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 jJAnasAra karo, athavA kisI nirdoSa vastI meM vAsa karo / pA~ca mahAvratoM kA kaThoratApUrvaka pAlana karo, lekina jinAjJA kA ullaMghana kiyA, yAnI AtmA kI hI hatyA kara dI / AtmA kA hI hanana kara dene para bAhyAcAroM kA pAlana karane kA kyA artha ? jinAjJA-nirapekSa raha, pAlana kiye gaye bAhyAcAra AtmA kA hita sAdhane ke bajAya ahita hI karate haiM / ataH jinAjJA kA parijJAna honA jarUrI hai| isakA artha yadi koi muni yU~ le leM ki, "hameM zAstra-svAdhyAya karane kI kyA AvazyakatA hai ? hama to bayAlIsa' doSarahita bhikSA grahaNa kareMge ! mahAvratoM kA niSThApUrvaka pAlana kreNge| pratikramaNa, pratilekhana Adi kriyAe~ niyamita rUpa se karate raheMge / AyaMbila, upavAsAdi tapasyA kareMge / " to vaha sarAsara galata aura sarvathA anucita hai| aisI mAnyatA rakhanevAle aura tadanusAra AcaraNa karanevAle muniyoM ko sambodhita kara yahA~ kahA gayA hai : 'he munirAja ! bAhya-AcAra kabhI Atmahita nahIM kareMge / jinAjJAnusAra tumhArA vyavahAra nahIM hai, AcaraNa nahIM hai, yaha sabase bar3A doSa hai, aparAdha hai|" vartamAnakAla meM jinAjJA kula 45 AgamoM meM saMkalita aura saMgrahita hai|' vaha isa taraha: 11 aMga + 12 upAMga + 6 cheda + 4 mUla + 10 payannA + 2 nandIsUtra aura anuyogadvAra = kula 45 mUla sUtra haiN| una para likhI gayIM cUrNiyAM, bhASya, niyuktiyA~ aura TIkAe~ ! isa taraha paMcAMgI AgamoM kA adhyayana-manana aura ciMtana karane se jinAjJA kA bodha ho sakatA hai| mAtra mUla sUtroM ko kendra-bindu banAkara sva-matAnusAra usakA artha nikAlanevAlA jinAjJA ko hargija samajha nahIM sakatA ! ThIka vaise hI, 45 AgamoM meM kucha Agama mAneM aura kucha nahIM mAne, usase bhI jinAjJA kA parijJAna nahIM ho sakatA / ___paMcAMgI Agama ke alAvA zrI siddhasena divAkarasUri, zrI umAsvAti vAcaka, zrI haribhadrasUrihyajI, zrI hemacandrasUrijI, zrI vAdideva sUrijI, zrI zAntisUrijI, zrI vimalAcArya, zrI yazodevasUrijI, upAdhyAya zrI yazovijayajI Adi maharSiyoM ke maulika zAstra-granthoM kA adhyayana paThana aura ciMtana-manana 1. bayAlIza doSa pariziSTa meM dekhie ! 2. 45 Agama pariziSTa meM dekhie ! Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra 357 karanA paramAvazyaka hai / Ina pUrvAcAryoM ne jinAjJA ko apanI anUThI zailI aura tArkika vANI ke mAdhyama se usameM rahe rahasyoM ko adhikAdhika mAtrA meM ujAgara karane kA prayatna kiyA hai / jinAjJA kI jJAna prApti kara kiyA huA AcArapAlana sadA-sarvadA AtmahitakArI hai| jinAjJA-sApekSatA sadaiva karma-bandhanoM kA nAza karatI hai / 'maiM apanI hara pravRtti jinAjJAnusAra kruuNgaa|' yaha bhAva pratyeka muni / zramaNa ke mana meM dRDha honA jarurI hai| ajJAnA'himahAmaMtraM svAcchandyajvaralaGganam ! dharmArAmasudhAkulyAM zAstramAhurmaharSaya : // 24 // 7 // artha : RSizreSThoM ne, zAstra ko ajJAna rupI sarpa kA viSa utArane meM mahAmantra samAna, svacchandatA rupI jvara ko utArane meM upavAsa samAna aura dharma rupI udyAna meM amRta kI nIMka samAna kahai hai| vivecana : kahA gayA hai ki - - sarpa kA viSa mahAmantra utAra detA hai| - upavAsa karane se jvara / bukhAra utara jAtA hai| - pAnI ke satata chiDakAva se udyAna harAbharA rahatA hai / kisI sA~pa kA jahara tumhAre aMga-aMga meM phaila gayA hai, yaha tuma jAnate ho ? tuma viSama jvara se pIDita ho, isakA tumheM patA hai ? tumhArA udyAna jala binA ujaDa gayA hai, isakA tumheM tanika bhI khayAla hai ? ___ aura isake lie tuma kisI mahAmantra kI khoja meM ho ? kisI auSadhi kI talAza meM ho ? koI pAnI kI nIMka apane udyAna meM pravAhita karanA cAhate "ho ? taba tumheM nAhaka hAtha-pA~va mArane kI jarUrata nahIM / idhara-udhara bhaTakane kI AvazyakatA nahIM,... ciMtA aura zoka se bhayAkula hone kA koI kAraNa nahIM ! to kyA tuma nidAna karAnA cAhate ho? koI bAta nahIM ? Ao idhara baiTho aura zAnta citta se suno : .... Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 jJAnasAra "tumheM ajJAna nAmaka 'sarpa' kA viSa caDha gayA hai / tumheM svacchandatA kA jvara ho AyA hai... aura pichale kaI dinoM se A rahA hai| saca hai nA ? tumhArA 'dharma' nAmaka udyAna ujaDa rahA hai na ? yadi tumheM nidAna saca lage to hI auSadhi lenA / khayAla rahe, jaisA nidAna sahI hai vaise usake upacAra bhI jabaradasta haiM, akasIra aura rAmabANa haiM / zAstrarUpI mahAmantra kA jApa karie, zidhra hI ajJAna-sarpa kA jahara utara jAegA ! 'zAstra' nAmakA upavAsa kIjie, bukhAra duma dabAkara bhAga khar3A hogA aura 'zAstra' nAma kI nIMka ko khulA chor3a dIjie, dharmodyAna navapallavita hote dera nahIM lgegii| lekina sAvadhAna ! ekAdha dina, ekAdha mAha... ekAdha varSa taka zAstra kA svAdhyAya-jApa karane mAtra se ajJAna rUpI sA~pa kA jahara nahIM utaregA / AjIvana... aharniza zAstra-jApa karate rahanA cAhie / svacchaMdatA kA jvara dUra karane ke lie niyamita rUpa se zAstra-svAdhyAya rUpa upavAsa karane hoMge / yaha koI mAmUlI jvara nahIM hai, tumhAre aMga-pratyaMga meM vaha burI taraha se samA gayA hai ! ataH use dUra karane ke lie agaNita upavAsa aura kaThora tapazcaryA kA AdhAra lenA hogA / usI taraha ujar3ate dharmodyAna ko harA-bharA rakhane ke lie sadaiva 'zAstra' kI nIka ko niraMtara khulA rakhanA hogA, varnA use sUkhate / vIrAna hote pala kI bhI derI nahIM lgegii| zAstrAdhyayana kyoM Avazyaka hai, ise tumane acchI taraha samajha liyA na ? yadi ina tathyoM ko parilakSita kara zAstrAdhyayana aura zAstra-svAdhyAya zuru rakhoge to niHsaMdeha tumhArI AtmA kA kAyAkalpa hI ho jAegA / jahara ke utara ne, jvara ke kama hone aura dharmodyAna ko phUlA-phalA dekhakara tumheM jo AhlAda aura Ananda hogA, usakI kalpanA kareM ! udyAna ke navapallavita hone se tumhArA dilo-dimAga bAga-bAga ho uThegA, sArA samA~ ha~satA-khelatA najara AegA! jaba tuma viSa rahita nirogI bana dharmodyAna meM vizrAma karoge taba tumheM devendra se bhI adhika Ananda prApta hogA ! hA~, jaba jahara sAre zarIra meM phaila gayA ho, jvara se tana-badana uphana rahA ho, taba tumheM udyAna meM sukha aura zAnti nahIM milegI / phalasvarUpa, usakI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstra . 359 ramaNIyatA bhI tumheM prasanna nahIM karegI, sugaMdhita puSpa tumheM suvAsita nahIM kara sakeMge, nA hI udyAna tumheM AhlAdita kara skegaa| isIlie 'zAstra' ki jisakA artha svayaM tIrthaMkara bhagavantoM ne batAyA hai, jise zrI gaNadhara bhagavantoM ne lipibaddha kiyA hai aura pUrvAcAryoM ne jisake artha ko lokabhogya banAyA hai, kA niraMtaraniyamita rupa se ciMtana-manana karanA cAhie / zAstra-svAdhyAya apane Apa meM vyasana rUpa bana jAnA cAhie / usake binA sA~sa lenA muzkila ho jAe / saba kucha mila jAe, lekina jaba taka zAstrasvAdhyAya nahIM hogA taba taka kucha nahIM / ThIka usI taraha jaise-jaise zAstrasvAdhyAya bar3hatA jAya vaise-vaise ajJAna, svacchandatA aura dharmahInatA kI vRtti naSTa hotI jaayegii| ataH tumheM sadA khayAla rahe ki isI hetuvaza zAstra-svAdhyAya karanA paramAvazyaka hai| zAstroktAcArakartA ca zAstrajJaH zAstradezakaH ! zAstraikadRg mahAyogI prApnoti paramaM padam // 24 // 8 // artha : zAstrapraNIta AcAra kA pAlanakartA, zAstroM kA jJAtA, zAstroM kA upadezaka aura zAstroM meM ekaniSTha mahAyogI paramapada pAte haiM / vivecana : mahAyogI ! zAstroM ke jJAtA hote haiM, usakA upadeza denevAle hote haiM aura usameM pratipAdita AcAroM ko sva-jIvana meM kAryAnvita karanevAle hote haiN| jisake jIvana meM isa prakAra kI triveNI kA saMgama hai, vaha mahAyogI kahalAtA hai aura ina tIna bAtoM kI ekameva kuMjI hai zAstradRSTi / binA isake, zAstroM ko samajhanA aura jAnanA asambhava hai ! phalataH upadeza denA aura zAstrIya jIvana jIne kA puruSArtha kadApi nahIM hogA / ___mahAyogI banane kI pahalI zarta hai zAstradRSTi / najara zAstroM kI ora hI lagI rahanI cAhie / svayaM AcAra-vicAra vRtti aura vyavahAra kA vilInIkaraNa zAstroM meM hI kara denA cAhie / zAstra se bhinna unakI vANI nahIM aura vicAra nahIM / zAstrIya bAtoM se apanI vRtti aura pravRttiyoM ko bhAvita kara dI ho, vicAra Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 jJAnasAra mAtra zAstrIya DhA~ce meM Dhala gaye hoM aura mana hI mana dRDhasaMkalpa ho gayA ho ki "zAstra se hI sva aura para kA Atmahita sambhava hai / " arthAt mahAyogI aisI hitakArI zAstrIya bAtoM kA hI upadeza kareM / zAstra nirapekSa hokara jana-mana ko bhAnevAle zAstra-virodhI upadeza dene kI ceSTA na kreN| Amataura se sAmAnya janatA kI abhirUci zAstraviparIta hI hotI hai, phira bhI mahAyogI / mahAtmA janAbhirucipoSaka zAstra-viruddha upadeza dene kA upakrama na kareM / ahitakArI upadeza zramaNazreSTha kadApi na deN| __ vaha khuda kA hita bhI zAstroM ke mArgadarzana ke anusAra hI sAdhane kA prayatna kareM / jIvana kI vRtti aura pravRtti ke lie zAstroM kA mArgadarzana upalabdha hai| choTI-baDI pravRttiyA~ kisa taraha kI jAe isake sambandha meM zAstra meM spaSTa nirdeza diye gaye haiM / sAtha hI, sarala sugama aura sundara vidhi kA bhI niyojana kiyA gayA hai| munirAja use acchI taraha AtmasAt kareM aura tadanusAra apanA jIvana jIyeM / prasaMgopAta supAtra ko isakA upadeza bhI deM ! ___ jise mokSa-mArga kI ArAdhanA karanI ho, AtmA ke vAstavika svarupa ko jise pragaTa karanA ho, use zAstra kA yathocita Adara karanA hI hogA / zAstra bhale hI prAcIna ho, lekina ve arvAcIna kI bhA~ti nitya nayA saMdeza dete haiM / jise Atmahita sAdhanA hai, usake lie sivAya zAstra, dUsarA koI mArga nahIM hai| lekina, jise laukika jIvana hI jInA hai aura AtmA, mokSa, paraloka Adi se koI sarokAra nahIM hai, aise vidvAna, buddhimAn, kalAkauzalya ke svAmi aura rASTranetA bhale hI zAstra kI tanika bhI paravAha na kara ! zAstroM kI sareAma avahelanA kreN| unake aura tumhAre Adarza bhinna hai, usameM jamIna-AsamAna kA antara hai / ___ he munivara, tumheM to zAstrAdhAra lenA hI hogA / yahI tumhAre lie sarvathA zreyaskara aura upayukta hai| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. parigraha-tyAga parigraha ! bAkai isa 'graha' kA prabhAva sakala vizva para chAyA huA hai ! Azcarya isa bAta kA hai ki mAnava anya grahoM ke zikaMje se mukta hone ke lie Akula-vyAkula hai, jabaki isakI prApti ke lie jamIna-AsamAna eka kara detA hai| mAnava-mAtra para isakA kitanA jabaradasta asara hai - yaha tumheM jAnanA hI hogA / dila ko kampAyamAna karanevAlI aura dhana-murchA ko kampAyamAna karanevAlI parigraha kI ajIbo garIba bAteM par3hakara tumheM eka nayI divya dRSTi prApta hogii| na parAvartate rAzervakratAM jAtu nojjhati / parigrahagrahaH ko'yaM viDambitajagattrayaH // 25 // 1 // .. artha : na jAne parigraharUpI yaha graha kaisA hai, jo rAzi se dubArA lauTa nahIM AtA, kabhI vakratA kA parityAga nahIM karatA aura jisane triloka ko viDaMbita kiyA hai ? vivecana :-sau... do sau, hajAra... do hajAra, lAkha... do lAkha, koTi... do koTi, araba... dasa araba ? aMka ke bAda aMka bar3hate hI jAte haiM / palaTakara dekhane kA kAma nhiiN| vAkaI 'parigraha' nAmaka graha ne prANI mAtra ke janma-nakSatra ko cAroM ora se ghera liyA hai| usake utpAta, tRSNA aura vyAkulatA ko kabhI dekhA hai ? yadi tuma isa pApI graha ke asara tale hoMge to ni:saMdeha una utpAtoM ko, tRSNA ko aura vyAkulatA ko samajha nahIM pAoge / nadI ke tIvra pravAha meM DUbatA mAnava anya Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 jJAnasAra ko DUbate nahIM dekha sakatA, balki taTa para khar3e loga hI usakI vedanA, vihvalatA aura asahAya sthiti samajha sakate hai / 'parigraha' graha se mukta mahApuruSa hI use dekha sakate haiM ki isa graha ke sarvabhakSI jAla meM pha~se jIva kisa kadara taDapate haiM, chaTapaTAte haiM / dhana sampatti evaM vaibhava ke uttuMga zikharoM para ArohaNa karane ke lie prayatnazIla mAnava ko saMbodhita kara pUjya upAdhyayajI mahArAja kahate haiM : 'he jIva ! tuma isa nirarthaka prayatna kA parityAga kara do / Aja taka koI mAnava athavA deva-devendra bhautika sampatti ke zikhara para lAkha prayatnoM ke bAvajUda bhI pahu~ca nahIM pAyA hai / koI usake zikhara para pahu~ca hI nahIM pAtA... vaha ananta hai| dUra ke Dhola hamezA suhAvane hote haiN| ataH tuma usakI bulaMdI para pahu~cane ke aramAna dila se nikAla do / vyartha kI viDaMbanA kyoM mola lete ho ? are, tuma usakI vakratA to dekho| vaha hamezA jIva kI icchA ke viparIta hI calatA hai / jisake hRdaya meM vaibhava kA jarA bhI moha nahIM, usake irda-girda zrI aura sampatti kI abhinava duniyA khaDI ho jAtI hai| jabaki jo yaza aura saMpadA ke lie niraMtara chaTapaTAtA hai adhIra aura Atura hai, usase vaha lAkhoM yojana dUra rahatI hai / parigraha hI mAnava kI udAtta bhAvanAoM ko bhasmIbhUta karatA hai .... viveka kA vilInIkaraNa karatA hai / phalataH mAnava vakragati kA pathika bana jAtA hai... sarala cAla kabhI calatA nahIM / triloka ko sadA-sarvadA azAnta aura udvigna karanevAle parigraha nAmaka graha kA Ajataka kisI khagolazAstrI ne saMzodhana kiyA hI nahIM / usake vyApaka prabhAvoM kA vijJAna khojA nahIM gayA hai| alabattA, isakI vAstavikatA ko Aja taka sirpha sarvajJa paramAtmA hI jAna pAye haiM / ataH unhoMne isakI bhISaNatA / bhayAnakatA kA varNana kiyA hai / I asaMtoSamavizvAsamAraMbhaM duHkhakAraNam / matvA mUrcchAphalaM kuryAt, parigrahaniyaMtraNam // - yogazAstra parigraha arthAt mUrcchA... gRddhi... Asakti | isakA phala hai : asaMtoSa, avizvAsa aura Arambha-samArambha / matalaba, duHkha, kaSTa aura azAnti / ataH sadaiva Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 363 parigraha kA niyaMtraNa karanA Avazyaka hai| tribhuvana ko apanI aMguliyoM ke izAre para nacAnevAle isa duSTa graha ko upazAnta kie binA jIva ke lie sukha-zAnti asambhava hai / sagara cakravartI ke kitane putra the ? kucikarNa ke yahA~ kitanI gAyeM thI ? tilaka zreSThi ke bhaNDAra meM kitanA anAja thA ? magadha samrATa nandarAjA ke pAsa kitanA sonA thA ? phira bhI unheM tRpti kahA~ thI ? mAnasika zAnti kahA~ thI? vaise parigraha kI vRtti dravyopArjana, usakA yathocita saMrakSaNa aura saMvardhana karAne kI pravRttiyA~ karAtI haiM / isase parapadArthoM ke prati mamatva dRr3ha hotA jAtA hai| pariNAma svarUpa eka ora dhArmika kriyAyeM sampanna karane ke bAvajUda bhI AtmabhAva nirmala... pavitra nahIM ho pAtA / tAmasabhAva aura rAjasabhAva meM prAyaH bADha AtI hI rahatI hai / kalikAla sarvajJa zrI hemacandrAcAryajI ne batAyA hai ki 'doSAstu parvatasthUlAH prAduSyanti parigrahe / ' parigraha ke kAraNa pahAr3a jaise bar3e aura gaMbhIra doSa paidA hote haiM / usase Avarjita mAnava pitA kI bhI hatyA karate nahIM hicakicAtA, sadguru aura paramAtmA kI avahelanA karate pIche nahIM haTatA, muni-hatyA karate nahIM ghabarAtA / ThIka vaise hI asatya bolate, corI karate nahIM rukatA / dhana-dhAnya, sampatti-vaibhava, parivAra, bhavana aura vAhana Adi saba parigraha hai| AtmA se bhinna padArthoM ke lie mUrchA-mamatva parigraha kahalAtA hai| ataH parigrahaparityAga kie binA AtmA prazAnta nahIM banatI / parigrahagrahAvezAd, durbhASitarajaH kirAm / zruyante vikRtAH kiM na pralApA liGginAmapi // 25 // 2 // artha : parigraha rupI graha ke praveza ke kAraNa utsUtrabhASaNa rupI dhUla sareAma uDAnevAle vezadhArI logoM kI vikArayukta bakavAsa kyA tumheM sunAyI nahIM de rahI haiM ? vivecana : dhana-sampatti aura baMgalA-moTara Adi atula vaibhava meM gale Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 jJAnasAra * taka DUbe aura parigraha ke raMga meM raMge hue sAmAnya gRhasthoM kI bAta to chor3a dIjie, lekina jinhoMne sarvadRSTi se bAhya parigraha kA parityAga kara diyA hai, jo tyAgI, tapasvI, munivezadhArI haiM aura AtmAnanda kI pUrNatA ke rAjamArga kA avalambana liyA hai aise mahApuruSa parigraha ke raMga meM raMge dRSTigocara hoM, taba bhalA jJAnI puruSoM ko kheda nahIM hogA to kyA hogA? muni aura parigraha ? parigraha ke bojha ko Ananda se DhotA muni, munijIvana ke kartavyoM se bhraSTa hotA hai| mahAvratAdi ke punIta pAlana meM zithila banatA hai aura jinamArga kI ArAdhanA ke Adarza ko kalaMkita karatA hai / jJAna aura cAritra ke vipula sAdhanoM kA saMgraha karane ke uparAnta bhI jisa muni ko yaha mAnyatA hai ki 'maiM jo bhI kara rahA hU~, sarvathA ayogya hai aura maiM parigraha ke pApamaya bahAva meM bahA jA rahA huuN|' aisA muni bhUlakara bhI kabhI dUsaroM ko parigraha ke mArga para calane kA protsAhana nahIM degA / ThIka vaise hI 'parigraha ke mAdhyama se apanA gaurava nahIM bddhegaa|' aisA mAnanevAlA muni, usakA anukaraNa evaM anusaraNa karanevAle anya muniyoM ke kAna meM dhIre se kahegA : "munijana, opa isa jhaMjhaTa meM kabhI na pha~sanA / mArga-bhraSTa na honA / maiM to isake kIcaDa meM sara se pA~va taka sana gayA hU~, lekina tuma hargija na sananA, balki sadA-sarvadA nirlepa raha ArAdhanA ke mArga para gatizIla raho / " lekina jo sAdhu apanA AtmanirIkSaNa nahIM karatA hai, nA hI apanI truTiyoM ko samajhatA hai... vaha niHsandeha khuda to parigraha kA bojha DhonevAlA kulI banegA hI, sAtha meM anya muniyoM ko bhI parigrahI banane ke lie ukasAyegA / usakA upadeza mArgAnusArI nahIM, apitu unmArga poSaka hogaa| vaha kahegA : "hama to sadA apane pAsa samyagjJAna ke sAdhana rakhate haiM... samyakcAritra ke upakaraNoM se yukta haiM / hama bhalA kahA~ kaMcana-kAminI kA saMga karate haiM ? phira pApa kaisA ? sAtha hI, jo hamAre pAsa hai, usake prati hama meM mamatva kI bhAvanA kahA~ hai ? mamatva hogA, tabhI parigraha !" isa taraha apanA bacAva karate hue, 'aisA parigraha to rakhanA cAhie,' kA ni:zaMka upadeza degA / upadeza dvArA lAkhoM kI sampatti ikaTThI kara aura usa para apanA adhikAra Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 365 prasthApita kara ukta rakama kisI bhakta kI tijorI meM banda rakhanA, kyA parigraha nahIM hai ? upAzraya, jJAnamandira, pauSadhazAlA aura dharmazAlA nirmANa hetu upadeza ke mAdhyama se karor3oM rUpaye kharca karavAkara unakI vyavasthA / prabandha ke sAre sUtra apane hAtha meM rakhanA, kyA parigraha nahIM hai ? sahastrAvadhi pustakoM kI kharIdI karavAkara usa para apane nAma kA ThappA mArakara usakA mAlika bananA, kyA parigraha nahIM hai ? itanA hI nahIM, balki isase eka kadama Age, ina kAryoM ke prati abhimAna dhAraNa kara usase apane bar3appana kA DaMkA piTavAnA, kyA sAdhutA kA lakSaNa hai ? aise parigrahI logoM ko pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'veSadhArI' kI saMjJA pradAna kI hai| sirpha veza muni kA, lekina AcaraNa gRhastha kA / aparigraha kA jayaghoSa karanevAle jaba parigraha ke zikhara para ArohaNa hetu pratispardhA karane laga jAe~, taba aisA kauna-sA jJAnI puruSa hai, jisakA hRdaya Arta nAda se cIkha na paDegA? eka samaya kI bAta hai| kisI tyAgI puruSa ke pAsa eka dhanika gyaa| vandana-stavana kara usane vinIta bhAva se pUchA "gurUvara, mujhe haz2Ara rupaye garIba, dIna-daridra aura mohatAja logoM meM bA~Tane haiM... Apako ThIka lage-vaise bAMTavA deM to bar3I kRpA hogii|" aura bhakta ne sau-sau kI dasa noTa unake sAmane rakha dI / tyAgI puruSa pala-do pala ke lie mauna rahe / unhoMne tIkSNa najara se eka bAra usakI ora dekhA aura taba bole : "bhAgyazAlI, yaha kAma tuma apane munIma ko sauMpa do / maiM tumhArA munIma nahIM huuN|" dhanika kSaNArdha ke liye stabdha raha gyaa| usane cupacApa noTa uThA liye aura kSamAyAcanA kara natamastaka ho, calA gayA / vaha mana hI mana tyAgI puruSa kI mahAnatA aura virATa vyaktitva se gad gad ho utthaa| parigraha isI taraha AhistA-AhistA muni jIvana meM praveza karatA hai| yadi aise samaya jarA bhI sAvadhAnI na baratI gayI to samajha lo ki parigraha kI duSTa cAla meM pha~sa gaye / zrImad hemacandrAcAryajI ne ThIka hI kahA hai : tapaHzrutaparivArAM zamasAmrAjyasaMpadam / .. parigrahagrastAstyajeyuryogino'pi hi // - yogazAstra Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 jJAnasAra parigraha kA pApa-graha jaba yogI puruSoM ko grasita karatA hai, taba ve tyAga, tapa, dhyAna, jJAna, kSamA, namratAdi Abhyantara lakSmI kA sadA ke liye tyAga kara dete haiM / itanA hI nahIM, balki jinamata ke aparigrahavAda kA vikRta DhaMga se pratipAdana karate haiM / kyA tumane kabhI veSadhAriyoM ko apane parigraha kA bacAva karate dekhA nahIM hai ? "upamiti" grantha meM kahA gayA hai ki, 'aise jIva anaMta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiN|' yastyaktvA tRNavad bAhyamAntaraM ca parigraham / / udAste tatpadAMbhojaM paryupAste jagattrayI // 25 // 3 // * artha : jo tRNa ke samAna bAhya-Abhyantara parigraha kA parityAga kara, sadA udAsIna rahate haiM, unake caraNakamaloM kI tIna loka sevA karate haiN| vivecana : ve mahApuruSa sadA vandanIya aura pUjanIya haiM jo dhana-saMpadA putra-parivAra, sonA-cA~dI, hIre-motI Adi kA svecchA se tyAga karate haiM / ve mahAtmA sadaiva pUjana-arcana yogya haiM, jo mithyAtva, avirati, kaSAya gArava aura pramAdAdi kA sarvathA tyAga karate haiM aura nirmama, nirahaMkAra banakara saMsAra meM vicaraNa karate haiM / aise parama tyAgI yogI hI aharniza vandanIya haiM, jinake vandana-stavana se ananta karmo kA kSaya hotA hai, asaMkhya doSa naSTa ho jAte haiM aura gauravamaya guNoM kA niraMtara prAdurbhAva hotA hai| ___ - dhana-saMpadA Adi bAhya parigraha haiM / - mithyAtva-avirati Adi Abhyantara parigraha haiM / ina donoM parigrahoM kA muni tRNavat tyAga kareM, malabe kI taraha uThAkara bAhara pheMka deN| khayAla rahe, ghara meM rahe kUr3e ko bAhara pheMkanevAle ko kabhI usakA (kacare kA) abhimAna nahIM hotA / are bhAI, pheMkane lAyaka vastu pheMka dI, usameM abhimAna kaisA ? jisa taraha kUDA aura malavA saMgraha karane kI vastu nahIM hai, vaise hI parigraha bhI saMgraha karane yogya nahIM, apitu tyAga karane jaisI vastu hai / kisI jIca ko kUr3A samajhakara pheMka dene ke bAda usake prati tilamAtra bhI AkarSaNa nahIM hotA, jabaki vastu ko mUlyavAna samajha kara usakA tyAga karane Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 parigraha-tyAga para usakA AkarSaNa sadA banA rahatA hai / "maiMne lAkhoM-karoDoM kA vaibhava kSaNamAtra meM tyAga diyA... maiMne vizAla parivAra kA sukha sadA ke liye chor3a diyA, maiMne mahAn tyAga kiyA hai|" bArabAra aise vicAra mana meM uThate raheM, to samajha lo ki tyAga tRNavat nahIM kiyA hai| isa taraha tyAga karane se usake prati udAsanItA paidA nahIM hotI / tyAgI bhUlakara bhI apane tyAga kI gAthA na gAye / are, apane mana meM bhI tyAga kA mUlyAMkana na kreN| zAlibhadra ne 32 patniyoM ke sAtha-sAtha nitya prApta daivI 99 peTiyoM kA tyAga kiyA... mamatAmayI mAtA kA tyAga kiyA... vaha tyAga niHsandeha tRNavat tyAga thA / vaibhAragiri para unake darzanArtha AyI vAtsalyamayI mAtA aura premAtura patniyoM kI ora A~kha uThAkara dekhA taka nahIM / udAsInatA aura mohatyAga kI pratimUrti sanatkumAra ne cakravartItva kA tyAga kiyA... sarvocca pada kA tyAga ! lagAtAra 6 mAha taka sAtha calanevAle mAtA-pitA aura patnI-parivAra kI ora dekhA taka nahIM, apitu virakta bhAva aura udAsInatA dhAraNa kara nirantara Age bar3hate rhe| saca to yaha hai ki bAhya parigraha ke sAtha-sAtha Abhyantara parigraha kA bhI tyAga honA cAhiye / tabhI virakti aura udAsInatA kA AvirbhAva sambhava hai| yadi Abhyantara parigraha rupa mithyAtva aura kaSAyoM kA tyAga nahIM kiyA, to punaH bAhya parigraha kI lAlasA jAgate vilamba nahIM lgegaa| sambhava hai ki jIva mAnava-jIvana ke sukhoM kA parityAga kara svargIya sukhoM kI prApti hetu saMyama bhI grahaNa kara le, phira bhI vaha aparigrahI nahIM bntaa| kyoMki Abhyantara parigraha kI usakI bhAvanA pUrvavat banI rahatI hai / jabaki bAhya-Abhyantara parigraha kA tyAgI puruSa, nirmama-nirahaMkArI bana, AtmAnanda kI pUrNatA meM svayaM ko pUrNa samajhatA hai / vaha bhUlakara bhI kabhI bAhya padArthoM ke mAdhyama se apane ko pUrNa nahIM samajhatA, nA hI pUrNa hone kA prayatna karatA hai| apitu bAhya padArthoM ke saMyoga meM apaneApa ko sadaiva apUrNa hI samajhatA hai| ata: vaha bAhya padArthoM kA tyAga kara unake prati mana meM rahe anurAga ko sadA ke liye miTA detA hai| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 jJAnasAra battIsa koTi suvarNa mudrAyeM aura battIsa patniyoM kA tRNavat parityAga kara, Abhyantara rAga-dveSa kA tyAga kara, vaibhAragiri para dhyAnastha rahe mahAmuni dhannA aNagAra kI jaba bhagavAna mahAvIra ne dezanA dete hue bhUri-bhUri prazaMsA kI, taba samavasaraNa meM upasthita deva-devI, manuSya-tiryaMca, pazu-pakSI, kauna una bhAgyazAlI dhannA aNagAra ko nata mastaka nahIM huA thA ? are, magadhAdhipati zreNika to vaibhAragiri kI patharIlI, vIrAna aura bhayaMkara pagaDaMDI ko rauMdate hue dhannA aNagAra ke darzanArtha daur3a par3e the aura mahAmuni ke darzana kara zraddhAsikta bhAva se unake caraNoM meM jhuka par3e the / Aja bhI isa aitihAsika ghaTanA kI sAkSI svarupa 'anuttaropapAtika sUtra' vidyamAna hai| bAhya-Abhyantara parigraha ke mahAtyAgI dhannA aNagAra ke caraNoM meM tIna loka zraddhAbhAva se natamastaka hue the aura Aja bhI unakA smaraNa kara hama natamastaka ho jAte haiN| citta kI parama zAnti, AtmA kI pavitratA aura mokSa-mArga kI ArAdhanA kA sArA dAra-madAra parigraha-tyAga kI vRtti para avalaMbita hai / kyoMki parigraha meM nirantara vyAkulatA hai, vedanA hai aura pApa-pracuratA hai / citte'ntargranthagahane, bahirnigranthatA vRthA / tyAgAt kaJcakamAtrasya, bhujago na hi nirviSaH // 25 // 4 // artha : jaba taka mana Abhyantara parigraha se Akula-vyAkula hai taba taka bAhya nirgranthavRtti vyartha hai / kyoMki kaMcukI chor3a dene se viSadhara viSarahita nahIM bana jaataa| vivecana : bhale hI tumane vastra-parivartana kara diyA, nivAsa-sthAna ko tajakara upAzraya athavA dharmazAlA meM beTha gaye, kezamuMDana karAne ke bajAya kezaloca karAne lage, dhotI athavA peMTa ke badale 'cola paTTaka' dhAraNa karanA zuru kara diyA aura jUte pahanane ke bajAya naMge pA~va rahane lage, lekina isase tumhAre mana kI vyAkulatA, vivazatA aura asthiratA kabhI dUra nahIM hogii| taba kyA karanA cAhiye ? eka kAma karo / Abhyantara parigraha kA tyAga karane ke lie kaTibaddha Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 369 ho jaao| jisa parigraha ko tumane taja diyA hai, dubArA usakA smaraNa na kro| tyAga kiye gaye parigraha se bar3hakara parigraha kI prApti ke liye tatpara na bano / tabhI mana prasanna aura pavitra rhegaa| jaba taka antaraMga rAga-dveSa evaM moha kI granthi kA nAza na hogA, bhautika padArthoM kA Antarika AkarSaNa khatma nahIM hogA, taba taka mAnasika svasthatA asambhava hai / atastha malIna bhAvoM kA saMgraha, parigraha mana ko sadaiva rogI hI rakhatA hai| "lekina antaraMga-parigraha kA tyAga sarvathA duSkara jo hai ?" mAnate haiN| lekina usake binA bAhya nigraMthaveza vRthA hai / sA~pa bhale hI keMculI utAra de / lekina jaba taka vaha viSa bAhara nahIM ugalegA, taba taka vaha niviSa nahIM bana sakatA / tumane sirpha bAhya-veza kA parivartana kara diyA aura bAhyAcAra kA parivartana kara diyA / usase bhalA kyA hogA? kyA tuma usa lakSmaNA sAdhvI ke nAma se aparicita, anabhijJa ho ? .. prAcIna samaya kI bAta hai| rAjakumArI lakSmaNA ne samagra saMsAra ke parigraha ko tyAga diyA / vaha saMyamamArga kI pathika bana gayI / bhagavAna ke AryAsaMgha meM sammilita ho, ghora tapazcaryA Arambha kii| kaisI adabhUta tapazcaryA ! jJAna aura dhyAna kA usane apUrva saMyoga sAdha liyA / vinaya aura vaiyAvRtya kI saMvAditA sAdha lI / lekina eka dina kI bAta hai / acAnaka usakI dRSTi eka ciDAciDiyA ke jor3e para pddii| donoM maithuna-kriyA kA Ananda lUTa rahe the / lakSmaNA ke manaHcakSU para yaha dRzya aMkita ho gyaa| vaha digmUDha ho socane lagI : "bhagavAna ne maithuna kA sarvathA niSedha kiyA hai| ve svayaM nirvedI haiM / taba unheM bhalA vedodayavAle jIvoM ke sambhoga-sukha kA anubhava kahA~ se hogA ?" jAtIya saMbhogasukha ke antaraMga parigraha ne lakSmaNA sAdhvI kA galA ghoMTa diyaa| maithuna kriyA ke darzana mAtra se saMbhoga sukha ke parigraha kI vAsanA jaga paDI / parigraha-parityAga ke udghoSaka sAkSAt tIrthaMkara use ajJAnI lge| pala do pala ke pazcAt sAdhvI lakSmaNA sahaja aura svastha ho gai / vaha mana hI mana socane lagI : 'are re, maiMne yaha kyA socA aura samajhA ? bhagavanta to sarvajJa hai| unase koI bAta chipI huI nahIM hai| ve saba jAnate hai aura samajhate Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 jJAnasAra hai| vAkai maiMne kitanI baDI mUrkhatA karatI aura gurudeva ke prati apane mana meM azubha cintana kiyA / " usake mana-maMca para bhagavAna ke samakSa prAyazcita karane kA vicAra ubhara AyA / vaha eka kadama Age bar3hI aura phira ThiThaka gayI... / "prAyazcita karane ke liye mujhe apanA mAnasika pApa prabhu ke samakSa nivedana karanA hogA... / samavasaraNa meM apasthasthita zrotAvRMda mere bAre meM kyA soceMge...? bhagavAna svayaM kyA anubhava kareMge ? 'sAdhvI lakSmaNA aura aise gaMde vicAra ?' isake bajAya to maiM svayaM apane hAthoM prAyazcita kara lU~gI / " avasara pAkara bhagavAna se pUcha lU~gI : "prabhu koI aise gaMde vicAra kare, to usakA prAyazcita kyA hai ?" dUsare antaraMga parigraha ne usake mana ko matha liyA / citta caMcala ho uThA / mAyA bhI antaraMga parigraha hI hai| hAlA~ki usane apanA pApa svamukha se prakaTa nahIM kiyA, lekina Aja sahastrAvadhi varSoM ke pazcAt bhI hama use jAna pAye haiN| bhalA kaise? yaha sahI hai ki nirgrantha bhagavAna se koI bAta chipI nahIM raha sakatI / AryA lakSmaNA Aja bhI janma-maraNa ke cakra meM pha~sI cakkara kATa rahI hai| yaha saba antaraMga parigraha kI lIlA hai / bAhya parigraha kA tyAga karate hue yadi Abhyantara parigraha kI ekAdha gA~Tha bhI raha jAe, to saMsAra-paribhramaNa ke atirikta dUsarA koI cArA nahIM hai / upAdhyAyajI mahArAja ne pharamAyA hai ki, "yadi tumhArA mana antaraMga parigraha se Akula-vyAkula hai, to bAhya muniveza vyartha hai, vaha koI kImata nahIM rakhatA / aisA kahakara ve muniveza kA tyAga karane ko nahIM kahate, parantu antaraMga parigraha ke parityAga kI bhavya preraNA dete haiN| tyakte parigrahe sAdhoH, prayAti sakalaM rajaH / pAlityAge kSaNAdeva, sarasaH salilaM yathA // 25 // 5 // artha : parigraha kA tyAga karate hI sAdhu ke sAre pApa kSaya ho jAte haiN| jisa taraha pAla TUTate hI tAlAba kA sArA pAnI baha jAtA hai| vivecana : pAnI se bhare sarovara ko khAlI kara denA hai ? usake kinAre Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 371 ko tor3a do / sarovara khAlI hote vilamba nahIM lagegA / yaha bhI koI bAta huI ki taTa toDanA nahIM aura sarovara khAlI ho jAe ? taba to asambhava hai / tumhArI manISA Atma-sarovara ko pApa-jala se khAlI karane kI hai na? taba parigraha ke taTa ko toDa do... aura tor3anA hI paDegA / isake sivAya dUsarA koI upAya nahIM hai / mAnatA hU~ ki ukta taTa ko bA~dhane meM / taiyAra karane meM tumane dina-rAta pasInA bahAyA hai, kaThora parizrama kiyA hai / saMyama aura svAdhyAya ko tAka para rakhakara tumane apanA sarvasva dAva para lagA diyA hai| muni-dharma kI maryAdAoM kA ullaMghana kara taTa ko suzobhita... sundara kiyA hai| lekina merI mAno aura taTa ko toDa do / isake binA Atma-sarovara meM rahA pApa-pAnI bAhara nahIM jaaegaa| yaha bhI bhalI bhA~ti jAnatA hU~ parigraha ke taTa para baiTha kara tumheM nArI kathA, bhojana kathA, deza kathA aura rAjakathA vatiyAne meM apUrva Ananda milatA hai| bholebhAle ajJAnI jIvoM se mAna-sammAna svIkAra karane meM lIna ho, parigraha ke taTa para prAyaH tumhArA darabAra lagatA hai aura khuzAmadakhora tathA cApalusoM ke bIca baiThe tuma apane Apako mahAna samajhate ho / lekina yAda rakhanA, taTa para se phisala gaye to phira agAdha pApa-paMka meM samAdhi lenI hogI... aura aise samaya upasthita khuzAmadakhoroM meM se eka bhI tumheM bacAne ke liye pApa-paMka se bhare sarovara meM chalAMga nahIM lgaaegaa| parigraha ke taTa para dhUnI ramAkara baiThe tuma vahA~ ke zAzvat niyamoM ko jAnate ho ? taTa para baiThA yadi taTa toDane kA kArya na kareM, to usakA agAdha pApapaMka meM DUbanA nizcita hai... / bhale hI phira tuma tyAgIveza meM ho, tumhArA upadeza vairAgya-preraka ho, tumhArI kriyAyeM jinamArga kI hoM, lAkhoM bhakta tumhArI jayajayakAra karate hoM, tuma A~khe mu~da, padmAsana lagAye dhyAnastha ho athavA ghora tapazcaryA karate ho / ye sArI kriyA-prakriyAyeM kisI kAma kI nahIM, jaba taka tuma parigraha ke taTa para baiThe hue ho / kyoMki anta meM to tumheM taTa para se luDhaka kara agAdha pApa-jalarAzi meM DUbakara maranA hI hai| parigraha ke taTa para dhUnI ramAkara tuma vizva ko aparigraha kA upadeza dete Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 jJAnasAra ho, yaha kahA~ taka ucita hai ? bajAya isake taTa ko toDa do... / na rahegA bA~sa na bajegI bA~sarI ! pApa kI jalarAzi ko baha jAne do... / kyA tumheM usa pAnI kI durgaMdha nahIM AtI ? khaira, Adata jo par3a gayI hai ! lekina aise sthAna para baiThakara sAdhutA ko kyoM lajA rahe ho ? usakI tanika zAna aura Ana to rahane do / tabhI kahatA hU~ bhAI, uThAo kudAla aura phAvar3A / dera na karo, turanta parigraha ke taTa ko tor3a do| - jaba taTa TUTa jAegA, pApa kA jala bahate dera nahIM lagegI aura taba nirmala Atma-sarovara ke kinAre khar3e koI naI abhinava anubhUti kA anubhava karoge / tumheM mahasUsa hogA ki aba taka parigraha meM saMyama kA amRta suka gayA thA aura antaHkaraNa kI kesara-surabhita mahAvratoM kI vATikA ko kisI ne virAna banA diyA thA / dRSTi para andhakAra kI parata kisI ne jamA dI thii| sAdhanA-ArAdhanA kA suhAvanA udyAna ujar3a gayA thA aura prAMgaNa meM kaMTIlI jhAr3iyA~ hI panapa AyI thiiN| parigraha ke pApavaza sarvavirati-jIvana tahasa-nahasa ho gayA thA aura sarvavirati ke veza meM tumheM Asakti ne ajIba ulajhana meM DAla diyA thA / parigraha ke pApa se hI to sAdhu mahAvratoM kA ullaMghana karane ke lie prerita hotA hai| parigraha kA mamatva hI use krodhAdi kaSAya aura rasa-Rddhi-zAtA gArava kA sevana karane hetu dhakkA mAratA hai / jahA~ parigraha kA parityAga kiyA nahIM ki krodhAdi kaSAya upazAnta hote vilamba nahIM lagatA / gArava ke prati ghRNAbhAva paidA hogA... / mahAvratoM ke pAlana meM aDigatA aura sthiratA aaegii| jabaki tuma dhana-sampatti aura parivAra kA tyAga kara zramaNa bane ho to aba sAdhu-jIvana meM paidA kie hue parigraha kA parityAga karane meM hicakicAhaTa kyoM ? agAdha jala-rAzi taira kara, kinAre lagate samaya bhalA, DUbane kI taiyArI kyoM kara rahe ho ? isIlie to bAra-bAra Agraha kara rahA hU~ ki parigraha ke taTa ko toDa do / pApa-jala baha jAegA aura tuma nirmala, nirmama bana jAoge / tyaktaputrakalatrasya, mUrchA muktasya yoginaH / cinmAtrapratibaddhasya, kA pudgala-niyaMtraNA ? // 25 // 6 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha- tyAga 373 artha : jisane putra aura patnI ko tyAga diyA hai aura jo mamatva rahita hai aura jJAna mAtra meM hI Asakta hai, aise yogI ko pudgala ko bandhana kaisA ? vivecana : alakha ke gIta gAtA... bhautika sukhoM se sarvathA lAparavAha yogI bhalA, kabhI kisI kA bandhana svIkAra karatA hai ? vaha to nirbaMdhana nirmukta ho sadA-sarvadA AtmajJAna kI saMgati meM tallIna hotA hai / jogI ! tere joga ko sambhAla ! joga para bhoga kI zaivAla to jama nahIM gayA hai na ? joga para bhoga ke bhUtoM kA prabhAva to kahIM nahIM chA gayA hai na ? varnA terA tyAga vyartha jAegA / tumane nArI - sukha ko taja diyA... yahA~ taka ki tumane mulAyama makhamalI gadde aura takiyoM kA sukha bhI tyAga diyA ! are bhalA, aba tere lie 'yaha merA' jaisA kyA raha gayA hai ? nune mamatva ke bandhana tor3a die / aba tujha para kisI jaDa-cetana padArtha kA Adhipatya sambhava nahIM / jogI tumhArI cetanA jAgRta ho uThI hai / tumane parigraha kI zilAoM ko ukhAr3a pheMka diyA hai / phira tuma para pudgala kA prabhAva kaise raha sakatA hai... ? dravya, kSetra, kAla aura bhAvAdi kA bandhana kaise zakya hai ? dhyAna rakho, cetanAzakti kisI bandhana ko nahIM mAnatI / sAtha hI jabarana koI usa para niyaMtraNa lAda nahIM sakatA / "mujhe aise hI, amuka prakAra ke vastra cAhiye, aise hI pAtra cAhie aisI hI pena... ghar3I aura leTaraper3a cAhie, aisA hI Asana cAhie, " Adi dravyAgraha jogI ! tumheM zobhA nahIM detA / kyA ina dravyoM ke binA tumheM nahIM calatA ? taba ina dravyoM ko apekSA tumhAre mana ko niraMtara kSubdha rakhegI / "mujhe to dehAta meM athavA nagara meM hI rahanA hai, mujhe nirjana sthAna pasaMda nahIM... logoM kA silasilA, mujhe acchA lagatA hai... unakA nirantara AvAgamana bhAtA hai| mujhe sundara sukha-suvidhAoM se yukta upAzraya pasaMda hai / maiM aise dehAta meM rahanA pasaMda karatA hU~, jahA~ adhika garmI na par3atI ho, yaha hai kSetrAgraha | kSetra kA niyaMtraNa jogI para ? yA jogI kA niyaMtraNa kSetra para ? are bhAgyazAlI ! tumheM kahA~ eka hI kSetra meM vAsa karanA hai? tuma kSetra nirapekSa bana vicaraNa karate raho / dehAta ho yA ghanA jaMgala, kaThinAI ho yA sulabhatA, tumheM sadaiva jJAnAnanda meM masta Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 jJAnasAra rahanA hai / tuma apane Apako kadApi apUrNa na mAno / jJAnI kI paripUrNatA kA AbhAsa hote hI pudgala se pUrNa athavA sukhI banane kI kalpanA / AkAMkSAyeM mApa banakara ur3a jAyeMgI / "mujhe to zarada-Rtu hI bhAtI hai / grISma Rtu meM to bAraha baja jAtI hai aura varSA meM lagAtAra bAriza hotI hai-aise sthAna para rahanA mere lie pUrNatayA asambhava hai|" kyA aisA kAla-pratibandha tumheM aharniza satAtA hai ? aise kAlasApekSa vikalpoM kI pracaNDa lahareM raha-rahakara gaharAtI rahatI haiM ? taba yaha niHsaMdigdha satya hai ki tuma "cinmaya' nahIM bana pAye ! aba bhI pudgalaniyaMtraNa ke kArAvAsa meM tuma banda ho / tumheM bhAva-sApekSatA kI pIr3A to nahIM satAtI na ? "merA nitya prati guNAnuvAda ho, loga sadA merI jayajayakAra karate raheM, prazaMsA-gIta kI jhar3A lama gaI ho aura mAna-sanmAna ke kAryakramo kA lambA sila-silA calatA ho / sugandhayukta surabhita vAtAvaraNa ho / " arthAt jIvoM ko acchI-burI bhAvanAoM kA asara tuma para par3atA hai aura acchI-burI bhAvanAoM ke anusAra rAga-dveSa kI bhI utpatti hotI hai / taba bhalA tumheM yogI kauna kahegA? kahane kA tAtparya yahI hai ki dravya, kSetra, kAla aura bhAva se tuma nirapekSa bano / pudgalanirapekSa bane binA bhavasAgara pAra nahIM kara sakoge; tumhArI mAnasika pavitratA nahIM banI rahegI, citta kI svasthatA TikegI nahIM aura samyagjJAna-darzanacAritra kI ArAdhanA meM tallIna nahIM raha skoge| tuma saMsAra tajakara sAdhu bane, moha chor3akara muni bane aura aMganA tajakara aNagAra bane / tumane kyA nahIM kiyA? kaI apekSAyeM tumane pahale hI tyAga dI haiM, phira bhI aba tumheM mAnasika bhUmikA para bahuta kucha tyAga karanA hai / sthUla tyAga se sUkSma tyAga kI ora gati karanA hai / tumane Aja taka jo tyAga kiyA hai, usameM hI saMtuSTa na raho aura nA hI ise apanI kalpanA-sRSTi meM kAyama rakho / abhI maMjila bahuta dUra hai / ataH pudgalaniyaMtraNa meM se tamheM sarvathA mukta honA hai| yaha na bhUlo ki yaha zarIra bhI paudgalika hai| jahA~ isake Adhipatya se bhI svataMtra bananA hai, to anya paudgalika padArthoM kI bAta hI kahA~ hai ? jina paudgalika padArthoM kA sAtha anivArya hai, unakI saMgati meM bhI, usakA tuma para niyaMtraNa nahIM honA cAhie / pudgala para tumhArA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 375 niyaMtraNa prasthApita kara, usase nirapekSa bane raho, to hI jJAnAnanda meM gote lagA skoge| cinmAtradIpako, gacchet nirvAtasthAnasaMnibhaiH / niSparigrahatAsthairya, dharmopakaraNairapi // 25 // 7 // artha : jJAna mAtra kA dIpaka, pavana rahita sthAna jaise dharma ke upakaraNoM dvArA bhI parigraha-parityAga-svarupa sthiratA dhAraNA karatA hai| vivecana : dIpaka ! dIye meM ghI bharA huA hai aura kapAsa kI battI hai / dIyA Tima-TimAtA hai, usakI lau sthira hai, havA kA koI jhoMkA nahIM aura prakAza meM koI asthiratA nahIM / vaha sthira hai aura prakAzamAna hai| vizva ke tattvacintakoM ne, dArzanikoM ne aura maharSiyoM ne jJAna ko dIpaka kI upamA dI hai / sthUla jagata meM jisa taraha dIpa-prakAza kI AvazyakatA hai, ThIka usI taraha AtmA ke sUkSma jagata meM jJAna-dIpa ke prakAza kI AvazyakatA hotI hai| lekina niMdrA meM jIva jJAnaprakAza pasaMda nahIM karatA / vaise hI moha nidrA meM jIva jJAna prakAza nahIM cAhatA... ajJAnAMdhakAra meM hI moha rupI gaharI nIMda AtI yahi dIpaka sthira hai, to prakAza phailA sakatA hai| bazarte ki vaha ghItela pUrita honA cAhiye aura vAyu rahita sthAna para rakhA gayA ho / jJAnadIpaka ke lie bhI ye zarte anivArya haiN| jJAna-dIpaka kA ghI-tela hai-suyogya bhojana / jJAna-dIpaka kA nirApAda sthAna hai-dharma ke upakaraNa / jJAnopAsanA nirantara calatI rahe aura dharmadhyAna tathA dharma-cintana nirAbAdha gati se hotA rahe, isake liye tuma zveta aura jIrNa-zIrNa vastra dhAraNa karate raho, yaha parigraha nahIM hai / satata svAdhyAya kA madhura-guMjana hotA rahe, isake liye tuma vastra-pAtra grahaNa karo, yaha parigraha nahIM hai / hA~, vastra-pAtra grahaNa karane kI apanI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 jJAnasAra zarte haiM : - niHspRha vRtti se grahaNa karanA, - jJAna-dIpaka ko prajvalita rakhanA / bhale hI digaMbara saMpradAya kI yaha mAnyatA ho ki, "tuma parigrahI ho... jJAna mAtra kI parigativAle zramaNa-samudAya ko vastra dhAraNa nahIM karane cAhiye aura nA hI apane pAsa pAtra rakhane cAhie~ / " yaha kahate hue unakA tarka hai ki, "vastrapAtra kA grahaNa-dhAraNa mUrchA ke binA nahIM ho sakatA / mUrchA parigraha hai|" sirpha unakI mAnyatA ke kAraNa hama parigrahI nahIM bana jAte, yA ve aparigrahI nahIM ho jAte / yadi vastra-pAtra ke dhAraNa karane mAtra se hI mUrchA kA udgama hotA ho to bhojana grahaNa karane meM mUrchA kyoM nahIM ? kyA bhojana rAgadveSa kA nimitta nahIM ? kyA kamaNDala morapaMkha grahaNa karane aura satata apane pAsa rakhane meM parigraha nahIM ? are, zarIra hI eka parigraha jo ThaharA... ! digambara muni bhojana karate haiM aura kamaNDala tathA mora-paMkha apane pAsa rakhate haiM... / dAMta kiTakiTAnevAlI sardI meM ghAsa-phUsa kI zayyA para gaharI nIMda sote haiM... ! ise zarIra para kI mUrchA nahIM to aura kyA kaheMge? asaMyamI saMsArI jIvoM ko auSadhi batAne kI kriyA aparigrahatA kA lakSaNa hai ? he munirAja ! yadi tuma zAstra-maryAdA meM rahakara caudaha prakAra ke dharmopakaraNa dhAraNa karate ho, unakA nitya-prati upayoga karate ho, unase tumhArA jJAna-dIpa akhaMDa aura sthira rahatA hai, to niHsandeha tuma parigrahI nahIM ho / nagna rahane se sarvathA aparigrahI nahIM banA jAtA athavA vastra dhAraNa karane se parigrahI ! rAha meM bhaTakate kutte aura sUara nagna hI hote haiM na ? kyA unheM hama aparigrahI muni kI saMjJA deMge ? ThIka vaise hI vijayAdazamI ke dina ghoDe ko sajAyA jAtA hai, sone aura cAMdI ke kImatI gahane pahanAye jAte haiM, to kyA usa ghoDe ko hama parigrahI kaheMge? kuttA koI mUrchArahita nahIM hai, nA hI ghoDe ko apanI sajAvaTa para mUrchA hai! . yaha lakSya honA cAhie ki kahIM jJAna-dIpaka bujha na jAe / jJAna-dIpaka ko nirantara prajvalita-jyotirmaya banAye rakhane ke liye tuma jo zAstrIya utsarga Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 377 apavAda kA mArga apanAte ho, usameM tuma zata-pratizata nirdoSa ho, lekina tanika bhI Atma-pravaMcanA na ho, isa bAta kI sAvadhAnI baratanA / aisA na ho ki eka tarapha zAstra adhyayana karane hetu vastra-pAtrAdi grahaNa karate ho aura dUsarI tarapha vastra-pAtrAdi grahaNa va dhAraNa karane meM mUrchA-Asakti gAr3ha banatI jAya / jaisejaise jJAnopAsanA bar3hatI jAe, vaise-vaise para-padArtha viSayaka mamatva kSINa hotA jAe. to samajhanA cAhie ki jJAnadIpaka ne tumhAre jIvana-mArga ko vAstava meM jyotirmaya kara diyA hai| sirpha jJAnopAsanA ! anya koI pravRtti nahIM ! mana ko bhaTakane ke liye anya koI sthAna nahIM... / basa, eka jJAnopAsanA meM hI tallInatA ! phira bhale hI kAyA para-padArthoM ko grahaNa kare aura dhAraNa kare / AtmA para isakA kyA asara? mUrchAchannadhiyAM sarvaM, jagadeva parigrahaH / mUrcchayA rahitAnAM tu jagadevAparigrahaH // 25 // 8 // artha : jisakI buddhi mUrchA se AcchAdita hai, usake liye samasta jagata parigraha svarupa hai, jabaki mUrchA-vihIna ke liye yaha jagata aparigraha svarupa hai| vivecana : parigraha aparigraha kI na jAne kaisI mArmika vyAkhyA kI hai| kitanI spaSTa aura nizcita ! gharAtala era aisI kauna sI vastu hai, jise hama parigraha athavA aparigraha kI saMjJA de sakate haiM ? mUrchA yaha parigraha aura amUrcha aprigrh| saMyama-sAdhanA meM sahAyaka padArtha aparigraha aura bAdhaka padArtha prigrhaa| para-padArthoM kA tyAga kiyA / dhana-sampatti, baMgale-moTara bagairaha ko sadA ke liye taja kara saMyama-jIvana aMgIkAra kiyA, zramaNa bane / are, zarIra para vastra nahIM aura bhojana ke liye pAtra... aura tumane samajha liyA ki 'maiM aparigrahI bana gyaa|' ThIka hai, kSaNArdha ke liye tumhArI bAta svIkAra kara, pUchanA cAhatA hU~-"jina parapadArtho kA tumane tyAga kiyA, unake liye tumhAre hRdaya meM rAga-dveSa kI bhAvanA paidA hotI hai yA nahIM ? are, zarIra to para padArtha jo ThaharA ! jaba vaha rogagrasta / bImAra hotA hai, taba usake prati kyA mamatva jAgRta nahIM hotA ? zarIra ko taja to nahIM diyA ? para-bhAva kA tyAga to nahIM kiyA ? tanika gaMbhIratA se soco, vicAra karo ki vAkaI tuma aparigrahI bana gaye ? bhUlakara bhI kabhI sthUla dRSTi Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 jJAnasAra se vicAra na karanA, balki sUkSma dRSTi se cintana karanA... ! tabhI parigraha - aparigraha kI vyAkhyA sApha-sApha samajha meM AegI / munirAja ! o nirmohI... nirlepa munirAja ! parigraha ko sparza karanevAlI vAyu bhI tumheM chU nahIM sakatI... parigraha kI parvatamAlAoM kA bojha Dhote zrImanta / dhanavAna tumhArI pradakSiNA kara chUmaMtara hone meM sadA tatpara hote haiM... tumhAre mana meM parigraha kA Agraha nahIM, nA hI bhautika... sAMsArika padArthoM kI raMca mAtra spRhA ! tumane jisa parigraha kA mana-vacana-kAyA se tyAga kiyA hai, usakA mUlyAMkana bhI tumhAre mana para pratibiMbita nahIM / zarIra ko Dha~kanevAle vastra, bhikSArtha pAtra aura svAdhyAya hetu saMgrahita pustakoM para, 'ye mere haiM,' aisA mamatva bhI nahIM / antaraMga dRSTi se tuma saMyama ke upakaraNoM se bhI nirlepa ho / hA~, rAha bhaTakate, dIna-hIna bana bhIkha mA~gakara jIvana vasara karate... vividha vyasanoM se ghire bhikhAriyoM ko kabhI dekhA hai ? jina ke pAsa 'parigraha' kahA jAe, aisA kucha bhI nahIM hotA aura yadi hai to bhI jIrNa-zIrNa gudaDI aura durgaMdhita colA / hAtha meM eka-do paise ! kyA ise tuma 'parigraha' kaha sakoge aura use parigrahI ? yA phira aparigrahI mahAtmA kahoge yA pahu~ce hue sAdhu-saMta ? nahIM, hargija nahIM / kyoM ? kyoMki unheM to 'jagadeva parigraha' hai / unakI AkAMkSAoM kA kSetra hotA hai, nikhila vizva / sArI duniyA hI unakA parigraha hai / carAcara sRSTi meM vidyamAna samasta sampatti ke prati unameM gaharA mamatva bharA par3A hotA hai tumhAre pAsa kyA hai aura kyA nahIM, usa para parigraha aparigraha kA nirNaya na kro| tuma kyA cAhate ho aura kyA nahIM - usa para parigraha aparigraha kA nirNaya na karo / hA~, tuma apanI tapazcaryA, dAna aura cAritra - pAlana se kyA cAhate ho ? yadi tuma svargaloka kA indrAsana yA phira mRtyuloka kA cakravartI pada cAhate ho, devAMganAoM ke sAtha Amoda-pramoda athavA mRtyuloka kI vArAMganAoM kA snehAliMgana cAhate ho taba tuma aparigrahI kaise ? Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parigraha-tyAga 379 sahastrAvadhi lAvaNyamayI nArI-samudAya ke madhya Asanastha, vaibhava ke zikhara para ArUDha, maNi-muktA jir3acita siMhAsana... ratna jaDita staMbho se yukta bhavya mahala, bahumUlya vastrAbhUSaNa... Adi se ghirA huA hone ke uparAnta bhI jisakA antaHkaraNa 'nAhaM pudgalabhAvAnAMkartA kArayitA'pi ca' isa bhAva se AkaNTha bharA huA hai, jo tyAga aura tapazcaryA ke liye adhira, Akula-vyAkula haiM aura cAra gati ke sukhoM se sarvathA nirlepa haiM, jisakI dRSTi meM kaMcana, kathIra samAna hai, sonA-cAMdI-miTTI samAna hai aura jise ziva, acala, aruja, anaMta, akSaya, avyAbAdha mokSa ke binA grantha kisI cIja kI lAlasA nahIM-kyA use bhI tuma parigrahI kahoge ? jise kisI prakAra kI mUrchA / Asakti nahIM, vaha parigrahI nahIM hai| ThIka vaise hI jo anaMta tRSNA se Akula-vyAkula hai, vaha aparigrahI nhiiN| ataH buddhi para jamI mUrchA kI paratoM ko ukhADakara 'Aparezana' karavAkara buddhi ko mUrcha-mukta karoge, tabhI pUrNatA kA paMtha prazasta hogA / tumhArA antaHkaraNa pUrNAnanda se chalaka uThegA / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. anubhava yaha koI duniyA ke khaTTe-mIThe anubhavoM kI carcA-vArtA nahIM hai, nA hI yaha rAjanaitika-sAmAjika anubhavoM kA abhinava adhyAya hai| yahA~ to prastuta hai AtmA ke agama-agocara anubhava kI bAta ! Aja taka jo anubhava hameM milA nahIM hai, use sAkAra rUpa dene ke lie Avazyaka mArga darzana hai aura hai preraNAprotsAhana / jIvana meM ekAdha bAra bhI yadi AtmA ke paramAnanda kA anubhava ho jAe to kAphI hai| are, mokSa-sukha kA sempala bhI abhAgiye ke mArga meM kahA~ se! sandhyeva dinarAtribhyAM kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH kevalArkAruNodayaH // 26 // 1 // artha : jisa taraha dina aura rAtri se saMdhyA alaga hai, ThIka usI taraha jJAnI puruSoM ko kevalajJAna aura zrutajJAna se bhinna kevalajJAnasvarupa sUrya ke arUNodaya samAna anubhava kI pratIti huI hai. / vivecana : yahA~ usa anubhava kI bAta nahIM hai, jise Amataura se manuSya kahatA hai : "merA yaha anubhava hai ! maiM anubhava kI bAta kahatA hU~ !" kahanevAlA manuSya sAmAnyataH apane jIvana meM ghaTita ghaTanA ko 'anubhava' kI saMjJA pradAna kara kahatA hai| lekina granthakAra ne Ama manuSya nahIM samajha sake vaise 'anubhava' kI bAta kahI hai ! eka samaya kI bAta hai| koI eka sadgRhastha mere pAsa Ae / sAttvika prakRti aura dhArmika vRtti ke the / vaMdana kara unhoMne vinIta bhAva se kahA : Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 anubhava ___ 381 "gurUdeva, dhyAnastha avasthA meM mujhe adbhuta anubhava hote haiM !" "kisa taraha ke anubhavala ?" - "kabhI-kabhI mujhe apane cAroM ora lAla-lAla raMga phaile najara Ate haiN| kabhI bhagavAna zrI pArzvanAtha kI manohArI mUrti ke darzana hote haiM, to kabhI-kabhAra maiM kisI ajJAta aparicita pradeza meM apane Apako bhramaNa karatA mahasUsa karatA hU~... !" isa taraha unhoMne dhyAna meM sphurita vividha vicAra... Adi AtmAnubhava kaha sunAye ! lekina granthakAra ko aise anubhava bhI yahA~ abhipreta nahIM haiM / granthakAra to 'anubhava-jJAna' spaSTa karanA cAhate haiM ! use samajhAne ke lie aura spaSTIkaraNa karate hue kahate haiM : saMdhyA tumane dekhI hai ? kyA use dina kahoge ? yA phira use rAtrI kahoge? nahIM ! yaha sarvavidita hai ki saMdhyA, dina-rAta se ekadama bhinna hai / ThIka usI taraha anubhava bhI zrutajJAna nahIM hai, nA hI kevalajJAna ! vaha ina donoM se bilkula bhinna hai ! hA~, vaha kevalajJAna ke sannikaTa avazya hai ! sUryodaya ke pUrva aruNodaya hotA hai na ? basa, hama anubhava ko, sirpha kevalajJAna rupI sUryodaya ke pUrva kA arUNodaya kaha sakate haiM ! arthAt vahA~ matijJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna camatkAra nahIM hotA ! buddhi-mati kI kalpanAsRSTi nahIM hotI aura zAstrajJAna ke adhyayana... ciMtana... manana se paidA hue rahasyoM kA avabodha nahIM hotA / 'merI buddhi meM yaha AtA hai athavA amuka zAstra meM yoM kahA gayA hai,' yA 'mujhe to amuka zAstra kA yaha rahasya samajha meM AtA hai,' Adi sArI bAteM 'anubhava' se bilakula pare haiM / jabaki vAstavikatA yaha hai ki anubhava tarka se kaI gunA ucca stara para hai| anubhava zAstroM ke jJAna tale dabA huA nahIM hai aura nA hI buddhi athavA zAstra se samajha meM Aye aisA hai| sAvadhAna, kisIko anubhava kI bAta tArkika DhaMga se samajhAne kA prayatna na karanA / hamezA samajhane aura samajhAne ke lie buddhi-mati, jJAna aura tarka... kI AvazyakatA rahatI hai, jabaki 'anubhava' dUsaroM ko samajhAne kI bAta nahIM . 'yathArthavastusvarupopalabdhiparabhAvAramaNatadAsvAdanaikatvamanubhavaH / ' Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 jJAnasAra bhagavAn, haribhadrasUrIzvarajI ne anubhava ke vAstavika svarUpa kI vyAkhyA karate hue kahA hai : (1) yathArtha vastu svarupa kA jJAna, (2) para-bhAva meM aramaNatA, (3) svaruparamaNa meM tanmayatA / sAre jagata ke padArtha jisa svarupa meM haiM, usI svarUpa meM jJAna hotA hai... jJAna meM rAga-dveSa kA mizraNa nahIM hotA ! AtmA se bhinna, anya padArthoM meM ramaNatA nahIM hotI ! yogI ko to Atma-svarUpa kI hI ramaNatA hotI hai / usakA deha isa duniyA kI sthUla bhUmikA para hotA hai aura usakI AtmA duniyA se pare sUkSmAtisUkSma bhUmikA para AruDha hotI hai| ___ anubhavI AtmA kI sthiti kA gambhIra zabdoM meM kiyA gayA yaha saMkSipta lekina vAstavika varNana hai / hama svarupa meM ramaNatA isalie nahIM kara sakate kyoMki parabhAva kI ramaNatA meM sira se pA~va taka sarAbora ho gaye haiM aura parabhAva kI ramaNatA yathArtha vastu-svarUpa ke ajJAna ko AbhArI hai / jisa gati se vastusvarupa--viSayaka ajJAna dUra hotA jAegA, usa gati se Atma-ramaNatA AtI rahegI aura parabhAva meM bhaTakane kI kriyA kramAzaH kama hotI jAegI / phalataH 'anubhava' tarapha kI urdhvagAmI gati zuru hogii| zAzvata... parama jyoti meM vilIna hone kI gaharI tatparatA prakaTa hogI aura taba jIvana-viSayaka jar3atA kA ucchedana kara anubhava ke Ananda ko varaNa karane kA apratima sAhasa prakaTa hogA / aisI sthiti meM ajJAna ke nibir3a andhakAra tale dabI cetanA, jJAnajyoti kI kiraNoM kA prasAda prApta kara parama tRpti kA anubhava karegI / vyApAraH sarvazAstrANAM dikapradarzanameva hi / pAraM tu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // 26 // 2 // artha : vastutaH sarva zAstroM kA udyama dizA-darzana karAne kA hI hai| lekina sirpha eka anubhava hI saMsArasamudra se pAra lagAtA hai / vivecana : na jAne kaisA karkaza kolAhala macA hai ? Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 383 zAstrArtha aura zabdArtha ke ekAMtika Agraha ne halAhala se bhI bhayaMkara viSa ugala diyA hai... aura isake phUtkAra sAkSAt phaNidhara ke phUtkAroM ko bhI lajjita kara rahe haiM... / koI kahatA haiM : "hama 45 Agama mAnate haiM !' koI kahatA hai : "hama 32 Agama hI mAnate haiM !" jabaki kucha kA kahanA hai : "hama Agama hI nahIM mAnate !" kaisA ghora kolAhala ? aura kisaliye ? kyA unake dvArA mAnya zAstra unheM bhava-pAra lagAnevAle haiM ? kyA zAstra unheM nirvANa-pada ke adhikArI banAnevAle haiM ? yadi zAstroM ke bala para hI bhava-sAgara pAra utaranA sambhava hotA to Aja taka hama yoM bhaTakate nahIM ! kyA bhUtakAla meM kabhI hama zAstroM ke jJAtA, nirmAtA aura paNDita nahIM bane hoMge? are, nau 'pUrva' kA jJAna prApta kiyA thA, phira bhI ukta pUrvo kA jJAna, 'zAstrajJAna' hameM bhavapAra nahIM utAra sakA ! bhalA, kyoM? isa para kabhI gaharAyI se socA hai ? ciMtana-manana kiyA kabhI kAraNa jAnane kA? taba zAstra ko lekara zoragula macA, azAnti kyoM phailA rahe ho ? zAstra kA bhAra uThAkara bhava-sAgara meM DUbane kI ceSTA kyoM kara rahe ho ? zAstra tumheM anaMta, avyAbAdha sukha kabhI nahIM degaa| mere isa kathana ko zAstra ke prati arUci athavA usakI pavitratA kA apamAna na samajho... balki usakI maryAdA kA bhAna karAne ke lie maiM yaha saba kaha rahA hU~ ! zAstra para hI dAra-madAra bAMdhe baiThe tumheM, apanI jaDatA ko tilAJjali dene ke lie hI sirpha kaha rahA huuN| zAstra ? isa kA kArya hai mArgadarzana denA, dizA-darzana karAnA / yaha tumheM sahI aura galata dizA kA ahasAsa karAegA ! isase adhika vaha kucha nahIM kregaa| zAstroM ke upadeza hamArI AtmabhUmi para hakAra bharate bhale hI ghAvA bola deM lekina viSaya-kaSAya kA topakhAnA kSaNArdha meM hI Aga ugalate hue unako dharAzAyI kara detA hai / unakA nAmonizAna zeSa nahIM rakhatA ! nigoda meM mUcchita paDe kisI caudaha pUrvaghara ko pUchakara dekho ki unakA sarvotkRSTa zAstrajJAna unheM kyoM nahIM bacA sakA? viSaya-kaSAya ke mithyAbhimAna se chUTA tIra jaba sInA bheda kara Ara-pAra ho jAtA hai taba zAstra kA kavaca tuccha siddha hotA hai| ataH Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 jJAnasAra yUM kaheM to atizayokti nahIM hogI kI aba taka kukarmoM ke sAtha sampanna yuddha meM kevala zAstra ko hI eka mAtra AdhAra mAna aura usa para vizvAsa rakha baiThe rahane se AjIvana pazcAttApa ke A~sU bahAne kI naubata AyI hai| tabhI zAstrakAra prastuta meM spaSTa zabdoM meM kahate haiM : "zAstra to tumheM sirpha dizAjJAna hI deMge !" phira tumheM bhavasAgara se pAra kauna lagAegA ? . nizciMta rahie / 'anubhava' tumheM bhava-pAra lagAegA ! hA~, 'anubhava' taka pahu~cane kA mArga zAstra batAyeMge / yadi bhUlakara kabhI manaHkalpita mArga para nikala paDe to 'anubhava' nAmaka maMjila taka pahu~ca nahIM pAoge ? ThIka vaise hI kisI mAnasika 'bhrama' ko 'anubhava' samajha apane Apako kRtakRtya samajhoge to Atmonnati se vaMcita raha jAoge / ataH hamezA zAstra se hI dizAjJAna prApta karanA ! phalataH jaise-jaise tuma 'anubhava' ke uttuMga zikhara para ArohaNa karate jAoge vaise-vaise tumhArI para-pariNati nivRtta hotI jAegI aura parapudgaloM kA AkarSaNa nAmazeSa hotA jaaegaa| Atma-ramaNatA kI suvAsa sarvatra phaila jaaegii| Atma-pariNati kI mIThI saurabha vAtAvaraNa ko surabhita kara degii| tabhI yathArtha vastu-svarupa ke avabodhaparaka 'anubhava'-zikhara tuma sara kara loge| lekina 'anubhava' zikhara ke ArohaNa kA prazikSaNa liye binA hI yadi bhAvanA se prerita hokara prayatna kiye to ni:saMdeha agamanigama kI kisI pahADI kI gaharI khAI meM paTaka diye jAoge aura taba lAkha khojane ke bAvajUda bhI tumhArA atA-patA nahIM milegA ! ataH prazikSita honA anivArya hai / adhyayana karanA Avazyaka hai| bAda meM 'anubhava' zikhara para ArohaNa karo / saphalatA tumhArA pA~va chuegii| bolo, icchA haiM ? are bhAI, kevala tumhArI icchA se hI nahIM calegA / isake lie AvazyakatA hai dRr3ha saMkalpa kI, nirdhAra-zakti kI / sAdhanA ke mArga para kaThora nirNaya ke binA nahIM calatA / vighnoM ko pA~va tale rauMdane hetu dA~ta pIsa niraMtara Age baDho... ! AbhyaMtara vighnoM kI zrRMkhalAoM ko toDa do... ! usakI kamara hI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 385 toDa do ki dubArA apanI TA~ga aDAkara nirdhArita kAryakrama meM vighna nahIM kreN| itanI nirbhayatA, dRDhatA aura khumArI ke binA anubhava kA zikhara sara karane kI kalpanA karanA nirI mUrkhatA hai / atIndriyaM paraM brahma vizuddhAnubhavaM vinA ! zAstrayuktizatenApi na gamyaM yad budhA jaguH // 26 // 3 // artha : paNDitoM kA kahanA hai ki indriyoM se agocara paramAtma-svarupa vizuddha anubhava ke binA samajhanA asambhava hai, phira bhale hI use samajhane ke lie tuma zAstra kI saiMkaDoM yuktiyoM kA prayoga karo / vivecana : zuddha brahma ! vizuddha AtmA ! indriyoM kI itanI zakti nahIM ki ve zuddha brahma ko samajha sakeM / kisI prakAra ke AvaraNa-rahita vizuddha AtmA kA anubhava karane kI kSamatA becArI indriyoM meM kahA~ sambhava hai ? arthAt kAna zuddha brahma kI dhvani suna na sake, A~kheM usake divya rupa ko dekha na sakeM, nAka usakI madhura surabhi sUMgha na sakeM, jihvA usakA svAda na le sakeM aura camaDI usakA sparza na kara sake ! zAstroM kI yukti-prayuktiyA~ aura tarka bhale hI AtmA kA astitva siddha kareM, bauddhika kuzAgratA bhale hI nAstika-hRdaya meM AtmA kI siddhi prasthApita kara deM, lekina yaha nirvivAda satya hai ki AtmA ko jAnanA yaha zAstra ke basa kI bAta nahIM hai| jAnate ho, zAstra aura buddhi kA AdhAra lekara rAjA pradezI kI sevA meM upasthita mahAnubhAva kaise nisteja, niSprANa bana gaye the? lAkha prayatna ke bAvajUda bhI ve zAstra aura buddhi ke bala para rAjA pradezI ko AtmA kI vAstavika pahacAna nahIM karA sake aura phalasvarupa indriyoM ke mAdhyama se AtmA ko pahacAna ne ke haThAgrahI rAjA pradezI ne kupita ho, na jAne kaisA julma gujArA thA? lekina jaba kezI gaNadhara se usakI bheMTa huI, indriyoM ko agocara, indriyoM se agamya AtmA kA darzana karAyA ki rAjA pradezI, rAjarSi pradezI meM parivartita ho gayA / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra AtmA ko samajhA vizuddha anubhava se / AtmA kA anubhava kiyA indriyoM ke utmAda se mukta ho kara / AtmA ko pA liyA zAstra aura tarka se Upara uThakara! jisa ne AtmA ko jAnane-samajhane aura pAne kA mana hI mana dRr3ha saMkalpa kiyA hai use indriyoM ke karNabhedI kolAhala ko zAnta-prazAnta karanA cAhie / kiyA bhI, indriya ko hastakSepa nahIM karane denA cAhie ! zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kI duniyA se mana ko dUra-sudUra anajAne pradeza meM le jAnA caahie| tabhI vizuddha anubhava kI bhUmikA kA sarjana hotA hai / sAtha hI, AtmA ke atirikta anya kisIko jAnane samajhane kI kAmanA nahIM honI cAhie / AtmA ke alAvA dUsare ko pahacAna ne jijJAsA nahIM honI cAhie, Atma-prApti ke sivAya anya koI prApti kI tamannA nahIM cAhie jaba taka AtmAnubhava kA pAvana kSaNa prakaTa honA durlabha hai| ____ AtmAnubhava karane hetu isa prakAra kA jIvana-parivartana kiye binA anya koI mArga nahIM / isake lie girikandarA athavA Azrama-maThoM meM bhaTakane kI AvazyakatA nahIM hai| balki AvazyakatA hai antaraMga sAdhanA kI, zAstrArtha aura vitaMDAvAda-vAdavivAda se upara uThane kI aura zaMkA-kuzaMkA tathA tarka-kutarka ke bha~vara se bahAra nikalane kii| sAtha hI, AtmAnubhava karane ke lie AtmAnubhaviyoM ke satata saMparka aura saMsarga meM rahane kI jarUrata hai| AsapAsa kI duniyA hI badala jAnI cAhie / sArI AzA-AkAMkSAe~, kAmanAe~ aura abhilASAoM ko jamIna meM gADa denA cAhie! isa taraha kiyA gayA AtmAnubhava niHsaMdeha bhavasAgara se pAra lagAtA hai| hA~, AtmAnubhava kA DhoMga karane se bAta nahIM banegI ! pratidina viSayakaSAya aura pramAda meM lipta mAnava, eka-Adha ghaMTe ke lie ekAMta sthAna meM baiTha, vicArazanya bana aura 'so'haM' kA jApa japa, yaha mAna leM ki use AtmAnubhava ho gayA hai, to vaha nirI Atma-vaMcanA hai| jabaki AtmAnubhavI kA samagra jIvana hI parivartita ho jAtA hai, usameM AmUlAgra parivartana A jAtA hai / usake lie viSaya, viSa kA pyAlA aura kaSAya phaNidhara kI pratikRti pratIta hote haiM / pramAda usase kosoM dUra bhAgegA / AhAra-vihAra meM vaha sAmAnya manuSya se bahuta uMcA uThA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 387 hotA hai / sAtha hI, AtmA kI anubhUti kA use aisA to asIma Ananda hogA, jisa kI tulanA meM dUsare Ananda tuccha lageMge / paramAtma svarupa kI prApti ke liye AtmAnubhava ke binA anya saba prayatna vyartha haiN| jJAyeran hetuvAdena padArthA yadyatIndriyAH / kAlenaitAvatA prAjJaiH kRtaH syAt teSu nizcayaH // 26 // 4 // artha : yadi yukti se indriyoM ko agocara padArthoM kA rahasya jJAna ho sakatA to paNDitoM ne itane samaya meM atIndriya padArthoM ke sambandha meM nirNaya kara liyA hotaa| vivecana : vizva meM do prakAra ke tattva vidyamAna haiM : - indriyoM se agocara - indriyAtIta aura - indriya gocara, - indriya gamya / jisa taraha samasta vizva indriyAtIta nahIM hai, ThIka usI taraha sakala vizva indriyoM dvArA jAnA nahIM jA sakatA ! vizva sambaMdhita aisI kaI bAteM haiM, jinakA sAkSAtkAra hamArI athavA anya kisI kI bhI indriyoM ke dvArA nahI ho sktaa| aise hI tattva aura padArthoM ko 'atIMdriya' kahA gayA hai| aise atIMdriya padArthoM ke vAstavika svarUpa kA nirNaya mAnava kisa taraha kara sakatA hai ? bhale hI vaha vidvAn ho yA atyanta buddhimAna ! vidvattA athavA buddhi, atIndriya padArthoM kA darzana nahIM karA sakatI / taba kyA yaha mAnA jAe~ ki AjaparyaMta isa dharatI para vidvAnoM aura buddhizAliyoM kA janma hI nahIM huA? kyA ve ekAdha atIndriya padArtha kA nirNaya sarva-sammati se nahIM kara sake ? Aja ke yuga meM kisI bhI bAta athavA ghaTanA ko tarka yA buddhi ke mAdhyama se samajhane kA Agraha bar3hatA A rahA hai| buddhi aura tarka se samajhA jAe aura indriyoM se jisa kA anubhava kiyA jA sakeM use hI svIkAra karane kI vatti prabala hotI jA rahI hai| aise samaya pUjya upAdhyAyajI mahArAja kA yaha kathana prakAzita karanA Avazyaka hai ! Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 jJAnasAra buddhi se samajha meM na A sakeM aisA koI tattva kyA isa anaMta vizva meM hai hI nahIM ? kyA isa dharatI para aisI koI samasyA vidyamAna nahIM, jo buddhi se sulajha nasakI ho ? koI prazna nahIM hai ? jabaki saccAI yaha hai ki Adhunika yuga ke vaijJAnikoM ke samakSa aisI kaI samasyAe~ haiM, jisakA hala / nirAkaraNa buddhi athavA tarka ke bala para karane meM asamartha haiM ! sambhavataH tuma yaha kahoge : " jaise buddhi kA vikAsa hotA jAegA, samasyAoM kA nirAkaraNa bhI hotA rahegA / " buddhi apane Apa meM kabhI paripUrNa nahIM hotI / vaha apUrNa hI hotI hai / ataH pUrNa caitanya ke sAkSAtkAra ke binA athavA usa para zraddhA prasthApita kiye binA, kisI samasyA kA hala asambhava hai / AkAza se usa pAra ke saMzodhana - anveSaNa meM rata vijJAna, pRthvI para rahe mAnava-prANI kI samasyAe~ hala karane meM asamartha siddha huA hai / vaha anAja, AvAsa aura roTI-rojI kA prazna hala nahIM kara sakA hai aura mAnasika azAnti dUra nahIM kara sakA hai / phira bhI vijJAna kI paripUrNatA kA gIta gAtA ardhadagdha mAnava usakI sarvoparitA para andhazraddhA rakha, mustAka hai| buddhi kA durAgraha jaba manuSya ko atIndriya padArthoM ke astitva ko hI svIkAra nahIM karane detA taba usake sAkSAtkAra kI bAta hI kahA~ rahI ? AtmA-paramAtmA indriyAtIta tattva haiM ! hAlA~ki tarka evaM buddhi se usakA astitva siddha hai, phira bhI vaha indriyoM se pratyakSa meM anubhava na kiyA jAe aisA tattva hai| isa kA anubhava karane ke lie indriyAtIta zakti aura sAmarthya honA Avazyaka hai / una tattvoM kA sAkSAtkAra niHsaMdeha para zAnti pradAna karanevAlA ekameva upAya hai / vaha mAnava kI samasta samasyAoM kA rAmabANa samAdhAna / nirAkaraNa hai, jo anya kisI sAdhana sAmagrI se azakya hai / isakA sAkSAtkAra hote hI mAnava apane Apako 'duHkhI, pIDIta aura azAnta' nahIM samajhatA / kaSTa, azAnti aura pIDA use sparza taka nahIM kara sakatI / ataH atIMdriya padArthoM kA nirNaya karane hetu buddhi ke jAla meM phaMsa mAnava-jIvana kI amUlya paloM ko vyartha ga~vAne ke bajAya anubhava ke rAjamArga Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 389 para prayANa kara aura AtmAnubhUti kara duHkha azAnti ke gaharAye bAdaloM ko chinnabhinna karanA yahI zreSTha sAra hai aura paramArtha hai / 'atIndriya padArthoM kA nirNaya karane meM Aja taka diggaja paNDita aura buddhimAna saphala nahIM hue haiM !' kahakara granthakAra ne hameM apanA mArga parivartita karane kI preraNA dI hai| sAtha hI suyogya mArgadarzana kiyA hai aura hameM AtmAnubhava ke prazasta-mArga para niraMtara gatizIla hone ke liye protsAhita kiyA hai / zAstra aura vidvAn to mAtra dIpa-stambha haiM ! ataH sirpha unase jur3e rahane se kArya siddha nahIM hotaa| sAtha unake mArgadarzana meM hameM apanA mArga khojanA hai 1 keSAM na kalpanAdava zAstrakSIrAnnagAhinI ! viralAstadrasAsvAdavido'nubhavajihvayA // 26 // 5 // artha : kisa kI kalpanA rupI kalachI zAstra rupI khIra meM praveza nahIM kara sakatI ? lekina anubhava rupI jIbha se zAstrAsvAda ko jAnanevAle virale hI hote haiM / * vivecana : mAna lo ki gRha kArya meM sadaiva khoyI bhAratIya nArI ko anubhava - jJAna kA vijJAna na samajhAte ho, isa taraha pUjya upAdhyAyajI mahArAja rasoIghara ke upakaraNoM ko mAdhyama banAkara samajhAne baiTha jAte haiM ! culhe para uphanatI khIra ko dekho ! usameM kalachI DAla kara tuma khIra ko acchI taraha se hilA sakate ho| use jalane nahIM dete... lekina kalachI se khIra hilAne mAtra se tuma usakA svAda le sakate ho ? nahIM, yaha asambhava hai / khIra kA svAda lene ke lie to use jIbha para rakhanA par3atA hai ! phalataH jIbha aura khIra kA saMyoga hotA hai aura baDe cAva se caTakAre lete haiM, taba usakI rasAnubhUti hotI hai ! -- - zAstra khIra kA bhojana hai, kalpanA (tArkikatA) kalachI hai, aura anubhava jIbha hai ! Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 jJAnasAra upAdhyAyajI mahArAja pharamAte haiM: "tArkika buddhi se zAstroM ko ulaTatepulaTate rahoge, usase koI zAstrajJAna kA rasAsvAda anubhava nahIM kara skoge| itanA hI nahIM, balki zAstroM ko tArkikatA ke paDale meM taulane meM hI jIvana pUrNa ho gayA to aMtima samaya kheda hogA ki "sacamuca maiM durbhAgI - abhAgA hU~ ki kaDI mahenata kara khIra pakAyI, lekina usakA svAda lUTane kA maukA hI na milA !" khIra isaliye pakAyI jAtI hai ki usakA yatheSTa upabhoga le sakeM / jI bharakara rasAsvAdana kara sakeM / kalachI to kevala sAdhana hai khIra pakAne kA / eka sAdhana ke rupa meM vaha avazya mahattvapUrNa hai ! ukta sAdhana se jaba khIra taiyAra ho jAe~, hamArA pUrA lakSya khIra kI ora ho, nA ki kalachI kI aura / yahA~ tArkikatA kI maryAdA spaSTa kara dI gayI hai| zAstroM kA artha nirNaya ho gayA ki bhojana taiyAra ho gayA ! tatpazcAt kalachI ko eka ora rakha denA caahie| tArkikatA ke lie koI sthAna nahIM ! phira to artha nirNaya kA rasAsvAdana karane hetu use anubhava - jIbha para rakha do aura caTakAre lete hue usakA yatheSTa rasAsvAdana karo / granthakAra ne yahA~ zAstrajJAna evaM 'anubhava' kA pArasparika saMbandha batAyA hai| khIra ke binA manuSya usake rasAsvAdana kI mauja nahIM lUTa sakatA / jIbha kitanI bhI acchI ho, lekina yadi khIra hI na ho to ? ThIka usI taraha zAstrajJAna ke abhAva meM anubhava kI jIbha bhalA kyA kara sakatI hai ? ataH zAstrajJAna kI khIra pakAnA nitAMta Avazyaka hai / usakI upekSA karane se kAma nahIM calegA / khIra kI taraha kalachI kA bhI apanA mahattva hai| khIra kI haMDiyA ko culhe para rakha dene se hI khIra taiyAra nahIM hotii| balki vaha jala jAtI hai aura besvAda bhI ho jAtI hai| ataH use kalachI se niraMtara hilAte rahanA cAhie / ThIka usI taraha, binA tArkikatA se zAstra - jJAna kI khIra pakA nahIM skte| jaba taka zAstrArtha ke jJAna kI khIra nahIM pakatI taba taka tArkikatA kI kalachI se use lagAtAra hilAte rahanA cAhie aura khIra ke pakate hI, kalachI ko eka ora rakha do ! taba jIbha ko taiyAra rakho... rasAsvAdana aura rasAnubhUti ke lie ! gharelu bhASA ke mAdhyama se upAdhyAyajI ne 'anubhava kI kaisI spaSTa Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 391 anubhava paribhASA hamAre sAmane rakha dI hai ! 1 unhoMne buddhizAlI paNDitoM ke lie unakI buddhi kI maryAdA spaSTa kara dI hai aura buddhi tathA tarka kI avahelanA karanevAloM ke lie usakI anivAryatA samajhA dI hai / ThIka vaise hI sirpha anubhava ke gIta gAnevAloM ko zAstra aura usake rahasya prApta karane kI bAta gale utAra dI ! jabaki AjIvana zAstroM ke bojha ko sara para Dhokara, vidvattA aura kuzAgra buddhi meM hI kRtakRtyatA samajhanevAloM ko anubhava kI sahI dizA iMgita kara dI / isa taraha sabakA sundara aura mohaka samanvaya sAdhakara, na jAne kaisA apratima avvala darje kA AtmavijJAna pragaTa kiyA hai ! calie, hama bhI jIvana ke pAkagRha meM calakara cUlhe para zAstrajJAna kI khIra pakAye... tArkika buddhi kI kalachI se khIra pakAkara anubhava jihvA dvArA usakA rasAsvAdana kara, jIvana ko sArthaka aura sundara banAyeM / pazyatu brahma nirdvandvaM nirdvandvAnubhavaM vinA ! kathaM lipimayI dRSTirvADmayI vA manomayI // 26 // 6 // artha : klezarahita zuddha anubhava ke binA pustaka rupa, vANI rupa, grantha ke jJAna rupa dRSTi, rAga-dveSAdi se sarvathA rahita vizuddha Atma-svarupa ko kaise dekha sakate haiM ? vivecana : carma - dRSTi, zAstra - dRSTi aura anubhava - dRSTi ! jisa padArtha kA darzana anubhava - dRSTi se hI sambhava hai, usa padArtha ko carma - dRSTi athavA zAstra - dRSTi se dekhane kA prayatna karanA zata-pratizata vyartha hai / karma-kalaMka se mukta vizuddha brahma kA darzana carma - dRSTi se sarvathA asambhava hai aura zAstra - dRSTi se bhI / usake lie Avazyaka hai anubhava - dRSTi ! 1 lipimayI dRSTi, vAGmayI dRSTi, manomayI dRSTi ! ina tIno dRSTi kA samAveza zAstra - dRSTi meM hotA hai| sAtha hI, ye tInoM dRSTi vizuddha Atma-svarupa ko dekhane meM sarvadA asamartha haiM / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 jJAnasAra "lipi' saMjJAkSara rupa hotI hai| bhale vaha lipi hiMdI ho, saMskRta ho, gujarAtI ho athavA aMgrejI ho / kevala akSara-dRSTi se parama brahma kA darzana nahIM hotA hai| vAGmayI-dRSTi vyaMjanAkSara svarUpa hai-arthAt akSaroM kA uccAraNa karane mAtra se parama brahma kA darzana nahIM hotA hai| jabaki manomayI dRSTi artha ke parijJAna rUpa hai,-matalaba, kitanA hI ucca zreNI kA arthajJAna hameM prApta ho jAe, lekina usake mAdhyama se klezarahita vizuddha Atma-svarupa kA pratyakSa meM darzana asambhava hI hai| yadi koI yaha kahatA hai : "pustaka-gaThana se aura granthAdhyayana karane se parama brahma ke darzana hote haiM !" to yaha nirA bhrama hai| koI kahatA hai ki 'zloka, zabda athavA akSaroM kA uccAraNa karane se AtmA kA darzana hotA hai', to yaha bhI yathArtha nahIM / koI kahatA ho ki 'zAstroM ke sUkSmAtisUkSma artha ko samajhane se AtmA kA sAkSAtkAra hotA hai', to yaha bhI sarAsara mithyA hai| ... AtmA kA... karmoM se mukta vizuddha AtmA ke darzana hetu Avazyaka hai kevalajJAna kI dRSTi / anubhava kI dRSTi / jaba taka apanI dRSTi karmoM ke roga se prabhAvita hai taba taka kama-mukta AtmA ke darzana nahIM hoNge| lAla raMga kI ainaka lagAne se sivAya lAla hI lAla raMga ke aura kucha dikhAyI nahIM degaa| vaise hI karmoM ke prabhAva tale rahI dRSTi se saba karma-yukta hI dikhAyI degA, karma-rahita kucha nahIM / rAga-yukta aura dveSa-pracura dRSTi kyA vItarAga ko dekha sakegI? vItarAga ke zarIra ko bhale dekha le, lekina vItarAga kI AtmA ko dekha na paaegii| apanI vItarAga-AtmA kA sAkSAtkAra karane ke lie to dRSTi rAga-dveSarahita hI honI caahie| __ kahane kA tAtparya sirpha itanA hI hai kI apanI dRSTi ko nirmala, vimala karo / dRSTi nirmala karane kA artha hai mAnasika vicAroM ko vimala, vizuddha krnaa| hara pala aura hara ghaDI rAga-dveSa ke dvaMdva meM ulajhe vicAra AtmaciMtana nahIM kara sakate / jaMba taka vaicArika pravAha rAga-dveSa kI giri-kaMdarAoM se abAdha gati se pravAhita hai taba taka kolAhala honA svAbhAvika hai ! AMtarika rAga-dveSa se mukti Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 393 pAne hetu pA~ca indriyoM para saMyama, cAra kaSAyoM para aMkuza, pA~ca AsravoM se virAma aura tIna daNDa se virati - kula sattaraha prakAra ke saMyama kA pAlana karanA hI pddegaa| kevala bAhya saMyama nahIM, apitu AMtarika saMyama ! apanI manaHsthiti kA aisA sarjana kareM ki vicAra viSaya- kaSAya, Asrava aura daNDa kI tarapha mur3e hI nahIM / vizva meM kadama-kadama para upasthita samasyAe~ aura ghaTanAe~, jo anukUlapratikUla hotI haiM, usake prati hamArA mana - rAga-dveSa se bhara na jAe~, balki taTasthatA dhAraNa kareM, tabhI Atma - svarupa kI sannikaTatA sambhava hai / varnA niraMtara krodhAdi kaSAya meM andhe bane, zabdAdi viSaya ke prati AkarSita aura hiMsAdi AsravoM meM lIna hama, vizuddha AtmasvarUpa ke darzana kI bAta karane bhI kyA yogya haiM ? vAstava meM carmadRSTi meM ulajhe hue apana 'Atma darzana' para dhuA~dhAra bhASaNa sunate raheM phira bhI hama para usakA koI prabhAva nahIM par3atA hai / na suSuptiramohatvAnnApi ca svApajAgarau / kalpanAzilpavizrAntesturye vAnubhavo dazA // 26 // 7 // artha : moharahita hone se gADha nidrA rupI suSupti - dazA nahIM hai, ThIka vaise hI svapna aura jAgRta - dazA bhI nahIM hai / vaha kalpanA rupI kalA-kauzalya ke abhAva ke kAraNa, anubhava rUpI caturtha avasthA hai / vivecana : anubhavadazA ! ! ! kyA vaha suSupti- dazA hai ? kyA vaha svapna - dazA hai ? kyA vaha jAgRtadazA hai ? ina tIna dazAoM meM se kyA kisI meM bhI anubhava - dazA kA samAveza ho, aisA nahIM haiM ? kyoM nahIM ? Aie, isa masale para vicAra kareM / (1) suSupti dazA nirvikalpa hai, arthAt suSuptAvasthA meM mAnasika koI vikAra athavA vicAra nahIM hotA / vaha ina saba se nirlipta hotI hai| lekina isa avasthA meM bhI AtmA moha ke bandhano se mukta nahIM hotI / anubhavadazA to moha ke prabhAva se sarvathA mukta hI hotI hai| phalataH anubhava kA samAveza suSupti meM nahIM ho sakatA / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 jJAnasAra (2) svapna ke sAtha anubhava kI tulanA kara sakate haiM ? svapna bhale kitanA hI bhavya, sundara, manamohaka ho... phira bhI sivAya kalpanA ke usameM vAstavikatA kA aMza bhI nahIM hotA / jabaki anubhavadazA meM kalpanA kA aMza bhI nahIM hotA ! ataH svapnAvasthA meM bhI anubhava kA samAveza asambhava hai, nA hI svapnadazA ko anubhavadazA kaha sakate / (3) jAgratAvasthA bhI kalpanA - zilpa kA hI sarjana hai| use anubhava dazA nahIM kaha sakate / anubhavadazA ina tInoM avasthAoM se bhinna cauthI dazA hI hai / vizva meM eka varga aisA bhI hai, jo 'suSupti' ko AtmAnubhava ke rupa meM samajhatA hai / usakA kahanA hai : "zUnya ho jAo, sabhI icchA, AkAMkSA aura abhilASAoM se mukta bana jAo... aura aisI avasthA meM jitanI avadhi taka raha sako taba taka raho ! usa daurAna tumheM AtmAnubhava hogA !" suSuptAvasthA - gADha nidrA meM koI vicAra nahIM hotA, parantu isa avasthA meM tumhArA mana mohazUnya bhI nahIM hotA / alpAvadhi ke lie moha-mAyAdi ke vikalpoM se mukta ho jAne mAtra se mohAvasthA dUra nahIM ho jaatii| ghaMTe, do ghaMTe ke liye zUnyatA ke samudra meM gotA lagA dene se, bhItara meM gharakara gayI mohAvasthA dhula nahIM jAtI / balki 1 zUnya meM se vAstavikatA meM padArpaNa kareta hI punaH nArI, dhana-sampatti, bhojana, parivArAdi ke prati mohajanya vRttiyA~ dugune vega se umar3a AtI haiN| lekina anubhavadazA meM aisI sthiti kabhI nahIM bntii| anubhavadazA meM to dina-rAta... nirjana jaMgala yA nagara - parisara meM hara kahIM sadA-sarvadA eka hI avasthA... ! mohazUnya avasthA ! vahA~ hotA hai kevala vAstavika Atmadarzana kA apUrva Ananda aura eka - sI AtmAnubhUti ! zUnyAvasthA meM Atma-sAkSAtkAra kI DiMgeM hA~kanevAle jaba zUnyatA ke samudra meM gotA lagAkara bAhara nikalate haiM, taba unakA mana saMsAra ke zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA bhogopabhoga karane ke lie, Ananda lUTane ke lie kitane Atura, adhIra evaM AkUla - vyAkUla hote haiM - isakA bIbhatsa dRzya tumheM 'Adhunika bhagavAnoM' ke AzramoM meM dRSTi gocara hogA / tanika vahA~ jAkara dekho ? bhogavilAsa aura kAma-vAsanA- pracura usa jaghanya vizva meM 'AtmAnubhUti' kI khoja meM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 395 nikala paDe una buddhizAlI, diggaja paNDitoM ko dhanyavAda deM yA unakA dhikkAra kareM ? kabhI-kabhAra ukta prAdhyApaka (bhagavAna ?) mahodaya prAkRtika... naisargika kalpanAsRSTi kA sRjana, apanI anUThI prabhAvazAlI sAhityika bhASA meM karate haiM aura ukta kalpanA ke mAdhyama se Atmadarzana... AtmAnubhUti karAne kA ADambara racAte hai / kyA vicAra zUnyatA = AtmAnubhUti ? kyA naisargika mAnasika kalpanAcitra matalaba AtmAnubhUti ? taba to vicArazUnya ekendriya jIvoM ko AtmasAkSAtkAra huA samajhanA cAhie aura sadA-sarvadA nisarga kI goda meM killola / keli karate pazu-pakSiyoM ko AtmAnubhUti ke phiraste samajhane cAhie ! tAtparya yaha hai ki AtmAnubhava suSuptAvasthA, svapnAvasthA aura jAgRtAvasthA nahIM hai, balki isase bilkula bhinna koI cauthI dazA hai| jisakI prApti hetu hameM sahI dizA meM puruSArtha karanA cAhie / adhigatyAkhilaM zabda-brahma zAstrAdRzA muniH / svasaMvedyaM paraM brahmAnubhavenAdhigacchati // 26 // 8 // artha : muni zAstra-dRSTi se samasta zabdabrahma ko avagata kara, svAnubhava se svayaM prakAza aise parabrahma... paramAtmA ko jAnatA hai| vivecana : "yadi anubhava-dRSTi se hI vizuddha Atma-svarupa kA sAkSAtkAra sambhava hai, taba phira zAstroM kA kyA prayojana ? zAstrAdhyayana, ciMtana manana kisI kAma kA nahIM na ?" isa prazna kA yahA~ nirAkaraNa kiyA gayA hai| zAstra-dRSTi se samasta zabdabrahma kA jJAna prApta karanA hai aura usa jJAna se paramAtma-svarupa kA rahasya samajhanA hai ? binA zAstra-dRSTi ke zabda-brahma kA jJAna asambhava hai aura anubhava-dRSTi vikasita nahIM hotii| zAstroM kA adhyayana aura ciMtana-manana anubhava-dRSTi ke lie Avazyaka hai| hA~, zAstrAdhyayana kA dhyeya 'anubhava' honA cAhie zAstroM kI jalameM aTakane se koI lAbha nahIM / yaza-kIrti kI patAkA sarvatra laharAne ke lie zAstrAdhyayana Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 jJAnasAra kara vidvatA arjita karanevAle jIva anubhava dRSTi se vaMcita raha jAte hai / ____zAstroM kA jJAna isa dRSTi se prApta karanA cAhie ki 'zAstra' hI hamArI 'dRSTi' bana jAe~ / 'carmadRSTi' para 'zAstradRSTi' kI ainaka aisI to vyavasthita baiTha jAnI cAhie kI jo kucha dekheM, suneM-samajheM aura ciMtana-manana kareM usakA ekameva AdhAra zAstra hI ho / lagAtAra cAra-cAra mAha ke upavAsa karanevAle muniyoM ne kuragaDu muni ke pAtra meM thUka diyA, taba kuragaDu muni ne use 'zAstradRSTi' meM dekhA thA ! tapasviyoM ke tiraskAra-yukta vANI-zaroM ko zAstradRSTi se zAnta raha jhele the| ghRNAyukta nayanabANoM kA samatA-bhAva se sAmanA kiyA thA ! (1) 'carmadRSTi' ne jise 'thUka' batAyA 'zAstra-dRSTi' ne use 'ghI' samajhA ! 'yaha to rukhe-sUkhe bhojana meM munizrI ne kRpA kara 'ghI' DAla diyA hai ! tapasviyoM ke mukha kA amRta !' (2) carmadRSTi se jo vacana asahya pIDA ke kAraNa the, zAstradRSTi ne unheM 'pavitra preraNA kA pravAha' mAnA ! 'saMvatsarI ke pavitra dina bhI maiM peTa bharanevAlA hU~... mujhe ina tapasviyoM ne anAhArI pada kI preraNA dI hai|' (3) muniyoM ke durvyavahAra aura apamAnAspada pravRtti ko carmadRSTi jahA~ 'krodhI-mithyAbhimAnI' samajhatI thI, vahA~ zAstra dRSTi unheM mokSa-mArga ke ananya yAtrika nirdezita kara rahI thI ! mokSamArga ke patha pradarzana mAna rahI thI ! zAstradRSTi ke bala para kuragaDu muni ne jyoM hI anubhava kA amRta-lAbha prApta kiyA, ki zIdhra anubhava-dRSTi se unhoMne vizuddha parama brahma kA darzana kiyA ! aisA anupama kArya karatI hai zAstradRSTi ! eka pA~va para khar3e, donoM hAtha AkAza kI aura uThAye tathA sUrya kI aura ninimeSa dRSTi se sthira dekhate prasannacandra rAjarSi ke kAna para jaba rAja-mArga se gujarate sainikoM ke ye zabda paDe : "dekho, to vidhi kI kaisI ghora viDambanA? bAla rAjakumAra ko choDa, yahA~ jaMgala meM prasanna candra rAjarSi kaThora tapasyA meM lIna haiM aura vahA~ rAjakumAra ke kAkA usakA rAjya haDapane ke phirAka meM hai !" Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anubhava 397 basa, itanI sI bAta ! lekina prasannacandra rAjarSi ne use zAstradRSTi se nahIM dekhA aura nA hI sunA ! tatkAla unhoMne apanI manobhUmi para zatru ke sAtha saMgharSa cheDa diyA ! yuddhonmAda se rudra rUpa dhAraNa kara diyA / ghora hiMsA kA tAMDava maca gayA... aura sAtavIM narka kI ora le jAnevAle karma-bandhana kA jAla gUMthane meM pravRtta bana gaye ! usI samaya samavasaraNa meM rahe bhagavAna mahAvIra prasannacandra rAjarSi kI ukta carmadRSTi kI aparampAra lIlA zAnta bhAva se dekhate rahe ! usI samavasaraNa meM upasthita samrATa zreNika jaba rAjarSi kI ghora tapasyA kI bhUrI-bhUrI prazaMsA karane lage taba bhagavAna ne kevala itanA hI kahA: "he zreNika! yadi isI kSaNa rAjarSi kA anta ho jAe~ to vaha sAtavIM naraka meM jAegA !" rAjarSi muniveza meM the ! dhyAnastha mudrA meM the| kaThora tapazcaryA ke gajarAja para ArUDha the... ! lekina the zAstra-dRSTi se rahita ! phala svarUpa unakI zramaNazakti adhogamana kA nimitta bana gayI ! lekina jaise hI unheM 'zAstra-dRSTi' prApta huI ki dhyAna meM parivartana AyA ! zatru ko mArane hetu mukuTa lene mastaka kI ora donoM hAtha gaye aura apane muMDita mastaka kA AbhAsa hote hI, avilamba dRSTiparivartana huA / zAstra-dRSTi ne unheM adhogati ke naraka-kuMDa meM girate hue thAma liyA... / yakAyaka pUre vega se... aura kSaNArdha meM hI unheM 'kevalajJAna' kI ramaNIya bhUmi para lA rakhA ! ve kevalajJAna ke adhikArI bana gaye / ataH zAstradRSTi se zAstrAdhyayana aura ciMtana-manana kara, usake dvArA vizvadarzana karane se hI parabrahma paramAtmAvasthA ko prApta kara skeNge| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. yoga yadi tumane kabhI kisI muni, yogI pahu~ce hue sanyAsI athavA vidvAn adhyApaka ke yogaviSayaka pravacana sune hoMge, to prastuta aSTaka niHsandeha tumhArA vAstavika mArgadarzana kregaa| Adhunika yuga meM yoga ke nAma para kaI prakAra kI bhrAmaka bAteM deza-videza meM pracalita-prasArita haiM / yoga-saMbaMdhita vividha prayogoM ko parilakSita kara citra utara rahe haiM / kAmabhogI pAkhaMDI, yogI kA svAMga raca, yoga-kriyAyeM zikhA rahe haiN| ___ise avazya paDho, ekAgra-citta se isakA cintana-manana karo / prastuta prakaraNa ke ATha zloka, zatAbdiyoM pUrva eka niSkAma maharSi kI lekhanI se prasRta haiN| yoga-viSayaka tumhArA yathArtha patha-pradarzana karate hue ananya mArga-darzaka siddha hoNge| mokSeNa yojanAd yogaH sarvo'pyAcAra iSyate / viziSya sthAnavarNAAlimbanaikAgrayagocara : // 27 // 1 // artha : mokSa ke sAtha AtmA ko joDa dene se samasta AcAra yoga kahalAtA hai, vizeSa rupa se sthAna (AsanAdi), varNa (akSara), arthajJAna, Alambana aura ekAgratA viSayaka hai / vivecana : bhoga aura yoga ! bhoga para se dRSTi haTe to yoga para dRSTi jame / jaba taka bhoga ke bhUtapalita jIva ke pIche hAtha dhokara par3e haiM, usa para apanA jabaradasta varcasva jamAye baiThe haiM, taba taka yoga-mArga dRSTigata hogA hI nahIM / sAmAnyataH viSayabhogI yogamArga Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga ko duHkhapUrNa mahasUsa karatA hai / alabatta, vaiSayika sukhoM se sarvathA virakta banA, zAstradRSTiyukta sAdhaka, usameM se bhI aisA mArga khoja nikAlatA hai ki jisa para vicaraNa karate hue saralatA se parama sukha prApta kara sake / mArga meM AnevAlI muzkeliyA~ aura kaThinAIyA~ va bhaya usake mana tuccha hote haiN| usake mana meM nirantara umar3a rahA satvabhAva vighnoM ko kucala kara pragati ke patha para agrasara karatA hai / 399 * mokSa aura saMsAra ko jor3anevAlA mArga hai- yogamArga 'mokSeNa yojanAd yogaH ' mokSa ke sAtha AtmA kA jo sambandha karAtA hai, use yoga kahate haiM / jisa mArga kA avalambana kara AtmA mokSa- ma~jila para pahu~ca jAe, vaha yoga- mArga kahalAtA hai / 'yogaviMzikA' grantha meM AcArya zrI haribhadrasUrIzvarajI ne kahA hai'mukkheNa joyaNAo jogo sabbo vi dhammavAvAro / ' 'mokSa ke sAtha jor3anevAlA hone ke kAraNa samasta dharma - vyApAra yoga hai / ' mokSa ke kAraNabhUta jIva kA puruSArtha yAnI yog| lekina yahA~ vizeSa rUpa se pA~ca prakAra ke yoga kA varNana kiyA gayA hai * (1) sthAna, (2) varNa, (3) artha, (4) Alambana, (5) ekAgratA | (1) sakala zAstra - prasiddha kAyotsarga, paryakabandha, padmAsana Adi Asana, yaha sthAna - yoga hai / (2) dharmakriyA meM prayukta zabda, yaha varNayoga hai / (3) zabdAbhidheya kA vyavasAya, yaha arthayoga hai I (4) bAhya pratimAdi viSayaka dhyAna, yaha Alambana yoga hai / (5) rUpI dravya ke Alambana se rahita nirvikalpa cinmAtra samAdhi, yaha ekAgratA - yoga hai / dekhie pariziSTa meM 'samAdhi' Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 jJAnasAra ina pA~ca yogoM meM pahale cAra yoga 'savikalpa samAdhi'-svarupa haiM jabaki pA~cavA yoga 'nirvikalpa-samAdhi' svarupa hai| ina pA~co prakAra meM pahalA prakAra 'Asana' hai| pratyeka yogAcArya ne yoga kA Arambha Asana se hI nirdiSTa kiyA hai| aSTAMga yoga meM bhI prathama sthAna Asana kA hI hai| 'Asana' ke mAdhyama se zArIrika caMcalatA, asthiratA aura udvignatA dUra karanI hotI hai / jaba taka zArIrika sthiratA nahIM AtI, taba taka mAnasika sthiratA bhI prAyaH asambhava hai| hamArI samasta dhArmika kriyAyeM, udAharaNArtha:sAmAyika, caityavaMdana pratikramaNa Adi meM 'Asana' kA mahattva hai / sAmAyika meM sukhAsana, padmAsana athavA siddhAsana meM baiThA jAya aura svAdhyAya, jApa va dhyAnAdi kriyAyeM sampanna kI jAyeM, to ukta kriyAyeM niHsandeha prabhAvotpAdaka siddha hotI haiM / pratikramaNa meM 'kAyotsarga' kiyA jAtA hai, vaha bhI eka prakAra kA Asana hI hai / ataH kAyotsarga ke doSa TAlane kA lakSya honA cAhiye / ThIka usI taraha mudrAoM kA bhI lakSya honA cAhiye / kisa kriyA meM kisa mudrA kA prayoga kiyA jAe, usakA yatheSTa jJAna honA Avazyaka hai / vaise hI sUtrArtha kA paryApta jJAna aura usakA upayoga cAhie / uccAraNa bhI zuddha honA cAhie / hamAre sAmane pratimA / sthApanAjI Adi jo Alambana ho, usake prati dRSTi sthira honA jarurI hai| isa prakAra yadi dharmakriyA kI jAye, to kriyA hI mahAn yoga bana jAtI hai / yahI yoga AtmA ko mokSa ke sAtha jor3a detA hai| baiThane kA DhaMga nahIM, sUtroccAraNa meM zuddhi nahIM, arthopayoga ke prati upekSAbhAva, mudrAoM kA khyAla nahIM aura Alambana ke saMbandha meM pUrI lAparavAhI ! aisA yoga AtmA ko mokSa ke sAtha nahIM jor3a pAtA ! are, yoga ke bala para bhogaprApti ke nityaprati jo svapna dekhate haiM, aise rajo-tamo guNa se AcchAdita jIva yoga kI kadarthanA karate dekhe jAte haiM / karmayoga dvayaM tatra, jJAnayoga trayaM viduH / virateSveva niyamAd, bIjamAtraM pareSvapi // 27 // 2 // Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 artha : usameM sodo karmayoga aura zeSa tIna jJAnayoga, jAnanevAle virati vantoM meM avazya hote haiM, jabaki anyoM me bhI bIjarUpa haiM / yoga vivecana : 'jJAna- kriyAbhyAM mokSaH ' jJAna aura kriyA ke saMyoga se mokSa hotA hai / ina pA~ca yogoM meM do kriyAyoga haiM aura tIna jJAnayoga / sthAna aura zabda, kriyAyoga haiM / artha, Alambana aura ekAgratA jJAnayoga haiM / kAyotsarga, padmAsanAdi Asana, yoga mudrA, muktAsukti- mudrA evaM jinamudrA Adi mudrAoM kA samAveza kriyAyoga meM hai / yadi hama Asana aura mudrAoM kI sAvadhAnI barate binA pratikramaNa, caityavandanAdi dhArmika kriyAyeM sampanna kareM, to kyA vaha kriyA-yoga kahalAyegA ? kyA hama kriyAyoga kI bhI sAMgopAMga ArAdhanA karate haiM ? pratikramaNAdi meM kAyotsarga karate haiM, kyA vaha niyamAnusAra hotA hai ? kAyotsarga kaise kiyA jAya, isakA prazikSaNa liye binA kAyotsarga karanevAle kyA 'sthAna yoga' kI upekSA nahIM karate ? are, unheM yaha bhI jJAta nahIM ki kAyotsarga bhI eka taraha kA yoga hai ! padmAsanAdi Asana bhI yoga hI haiM / yogamudrAdi mudrAyeM bhI yoga kA hI prakAra hai| kisa samaya kina mudrAoM kA upayoga karanA cAhiye, isakA khyAla kitane jIvoM ko hai ? 'varNa-yoga' kI ArAdhanA bhI kriyA yoga hai / sAmAyikAdi ke sUtro kA uccAraNa kisa paddhati se karate I haiM ? kyA usameM zuddhi kA lakSya hai ? unameM rahI saMpradAyoM (alpavirAma, ardhavirAma aura pUrNavirAma ) kA khyAla hai ? kyA eka navakAramantra kA uccAraNa bhI zuddha hai ? yadi isI taraha sthAnayoga evaM varNayoga kA pAlana na kareM aura kriyAyeM karate raheM, to kyA kriyAyoga ke ArAdhaka kahalAyeMge ? - 'jJAna - yoga' meM pratyeka sUtra kA arthabodha honA nitAnta Avazyaka hai / mAnasika sthiratA aura citta kI prasannatA kriyAyoga meM tabhI sambhava hai, yadi usakA sahI-sahI arthabodha hotA ho / arthajJAna isa taraha prApta karanA cAhiye ki, jisase sUtroM kA Alambana liye binA arthoM kA saMkalana abAdha rUpa se calatA rahe aura usake bhAva - pravAha meM jIva apane Apa pravAhita ho uThe / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 jJAnasAra Amataura para yaha zikAyata sunane meM AtI hai ki 'dharma-kriyAoM meM hameM Ananda nahIM AtA / ' lekina prazna to yaha hai ki AnandaprApti ke liye bhalA kauna dhArmika-kriyAyeM karatA hai ? alabatta, dharma-kriyAyeM asIma Ananda kI kendrabindu bana sakatI haiM, agara unameM se Ananda prApti kI Antarika tamannA hamAre meM ho / sinemA, nATaka, sarkasa Adi meM khokara Anda lUTane kI pravRtti jaba taka prabala hai, taba taka dharmakriyAyeM niSprayojana hI pratIta hoNgii| are bhAI, bhogI bhI kyA kabhI yoga ko pasanda karatA hai ? bhoga meM nIrasatA Ae binA yoga meM sarasatA kahA~ se AyegI ? yogakriyAoM meM jur3e hue bhogI kA mana jaba bhoga kI bhUlabhUlaiyA meM ulajha jAtA hai, taba vaha yaugika kriyAoM meM doSa dekhatA hai| 'Alambana' mAdhyama se yogI apane mana ko sthira rakhatA hai| paramAtmA kI pratimA usakA sarvazreSTha Alambana hai| padmAsanastha madhyastha bhAvadhAraka pratimA, yogI ke mana ko sthira rakhatI hai| yogI ke lie jinapratimA preraNA-srota banI rahatI hai| usakI A~kheM banda hone ke uparAnta bhI usakA mana nirantara ukta pratimA ke darzana karatA rahatA hai| usakI jihvA zAnta hone para bhI mana hI mana vaha paramAtma stati meM lIna rahatA hai| matalaba yaha ki, paramAtmAdazA ke premI jIva ke lie pratimA, snehasaMvanana karane kA zreSTha sAdhana siddha hotI hai| jisake lie mAnava-mana meM rAga-anurAga, sneha aura prIti ho, usake virahakAla meM usakI pratikRti / chabi, usakI mUrti kA kyA mahattva hai-yaha use pUche binA patA nahIM lagegA / ukta chabi / pratikRti ke mAdhyama se paramAtmapremI usakI nikaTatA kA ehasAsa karatA hai / phalataH usakI smRti tarotAjA rakhatA hai aura usake svarUpa kA yatheSTa khyAla rakhatA hai| sAtha hI jaba ukta Alambana dvArA usake prema kI utkaTatA prakaTa hotI hai, taba vaha (premI) pA~cave yoga meM pahu~ca jAtA hai| - 'rahita' yoga meM kisI vikalpa, vicAra athavA kalpanA ke liye sthAna nahIM / vaha pUrNarUpa se ekAkAra bana jAtA hai, taba bhelA, vicAra kisa bAta kA karanA ? isa taraha jJAnayoga evaM kriyAyoga meM pUrNataH samarasa ho, muni usakI Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 403 ArAdhanA karate haiM, jabaki apunarbandhaka, zrAvaka vagairaha meM isakA prAraMbha hone se unameM sirpha yogabIja hI hotA hai / kRpAnirvedasaMvega-prazamotpattikAriNaH / bhedAH pratyekamatrecchA - pravRttisthirasiddhayaH // 27 // 3 // artha : pratyeka yoga kI icchA, pravRtti, sthiratA evaM siddhi - cAra bheda hote / jo kRpA, saMsAra kA bhaya, mokSa kI kAmanA aura prazama kI utpatti karanevAle haiM / vivecana : kula pA~ca yoga haiM / pratyeka yoga ke cAra-cAra bheda arthAt saba milAkara bIsa prakAra hote haiN| hara eka yoga ke icchA, pravRtti, sthiratA aura siddhi-ye cAra bheda haiM / prathama yoga hai - 'sthAna' / isase Asana aura mudrAoM kI icchA jAgRta hotI hai / tatpazcAt usameM pravRtti hotI hai, arthAt jisa dharmakriyA meM jo Asana aura mudrA Avazyaka hai, use kreN| taba usameM sthiratA kA prAdurbhAva hotA hai| matalaba Asana / mudrA ke dvArA caMcalatA, aruci aura udAsInatA dUra hotI hai| isa taraha Asana aura mudrA siddha hotI hai / dvitIya yoga hai -'urNa' | jisa kriyA meM jina sUtroM kA uccAraNa karanA ho, una sUtroM kA paryApta adhyayana karane kI icchA prakaTa hotI hai / tatpazcAt sambandhita kriyAoM meM sUtroM kA uccAraNa karane kI pravRtti kreN| sUtroM ke uccAraNa meM sthiratA AtI hai, yAnI kabhI teja gati to kabhI maMda gati, aisI asthiratA nahIM rahe / isa taraha sUtroccAra kI siddhi prApta hotI hai / 1 tRtIya yoga hai - 'artha' / sambandhita sUtroM ke artha kA jJAna AtmasAt karane kI bhAvanA paidA ho / arthajJAna prApta karane kI pravRtti kare / artha-jJAna sthira bane, yAnI dubArA vaha vismaraNa na ho jAe, isa taraha arthajJAna kI aisI siddhi prApta kareM ki vaha jo-jo dharma kriyAyeM kare, svAbhAvika rupa se usakA arthopayoga hotA rahe / caturtha yoga hai 'Alambana' / Alambana - svarupa jina - pratimAdi ke prati Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 jJAnasAra prItibhAva paidA ho, usakA Alambana grahaNa karane kI pravRtti kareM aura mana niHzaMka, nirbhaya bana usameM sthira ho jAe, sAtha hI aisI sthiratA prApta kareM ki dUsaroM ko bhI usake prati AkarSita kreN| rahita' nirvikalpa samAdhi-svarupa hai / arthAt usameM icchAdi kA prazna hI nahIM paidA hotA / parantu vaise nirvikalpa yogI-puruSoM kI sadaiva prazaMsA kare aura khuda vaisA banane ke upAyoM me pravRtti kareM / isase mana sthiratA prApta karatA rahe aura vaha aisA nirAlambana yogI bana jAe ki anya jIvoM ko bhI apane yoga kI tarapha AkarSita kara de| ina yogoM se AtmA meM anukaMpA, nirveda, saMvega aura prazama bhAva paidA hote haiM; arthAt AtmA kA saMvedana hI aisA bana jAtA hai / dIna-duHkhI jIvoM ko dekhakara, mana hI mana unakA duHkha-darda dUra karane kI utkaTa bhAvanA paidA ho / dravya se duHkhI jIvoM kA duHkha dUra karane kI icchA prakaTa ho jAe ki vaha dIna-duHkhiyoM kI kabhI upekSA na kara sake / sAMsArika sukhoM se virakta bana jaae| use vaha kArAvAsa samajhe / nirjana smazAna samajhe / sadA karma-bandhanoM se mukta hone kI hI pairavI kare / saMsAra ke sukha bhale hI cakravartI yA indra ke hoM, bhUla kara bhI unakI tarapha AkarSita nahIM hotaa| yogI kA mana sadA-sarvadA AtmA kI parizuddha avasthA prApta karane ke liye tarasatA hai / 'maiM kaba mokSa pAUMgA ?' yaha tamannA niraMtara banI rahatI hai| sadaiva vaha mokSa-sukha kI ora hI AkarSita hotA hai / upazama kA vaha zAnta-prazAnta sAgara hotA hai / kaSAyoM kA unmAda usake mana ko sparza taka nahIM kara sakatA aura nA hI use kabhI apane dhyeya se vicalita kara sakatA hai| usakA mukhamaNDala aharniza zAnta nizcala bhAvoM se dedIpyamAna hotA hai / icchAdi yogoM kA yaha phala hai / aNukaMpA nivveo, saMvego hoi taha ya pasamu tti / . eesi aNubhAvA, icchAINaM jahA saMkhaM ||-yogvishikaa Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 405 icchAdi-yogoM ke anubhAva haiM-anukaMpA, nirveda, saMvega aura prazama / ina anubhAvoM ke prakaTIkaraNa hetu yogI ko nirantara puruSArtha karanA cAhie / inase AtmA apUrva Ananda kA anubhava karatI hai / hamezA jJAna aura kriyA dvArA Atma-bhAvoM meM parivartana lAne kA lakSya honA cAhiye / na bhUlo ki hameM laukika bhAva se lokottara bhAvo kI aura jAnA hai| sthUla meM se sUkSma kI ora jAnA hai| icchA tadvat kathAprItiH pravRttiH pAlanaM param / sthairya bAdhakabhIhAniH, siddhiranyArthasAdhanam // 27 // 4 // artha : yogI kI kathA meM prIti honA, yaha icchA-yoga hai| upayoga kA pAlana karanA pravRtti-yoga hai / aticAra ke bhaya se mukti, sthiratA yoga hai aura dUsaroM ke artha kA sAdhana karanA siddhi-yoga hai| vivecana : yahA~ icchAdi cAra yogoM kI svataMtra paribhASA dI gayI hai : 1. icchA yoga yogI puruSoM kI kathAoM meM ruci paidA karatA hai / arthAt yoga aura yogI kI kathAyeM bahuta priya lagatI haiM / nirjana, ujjaDa smazAna meM kAyotsarga-dhyAna meM nimagna avantI sukumAla muni kI kahAnI sunAie, vaha tanmaya / tallIna ho jaaegaa| kRSNa-vAsudeva ke bhrAtA gajasukumAla-muni kI kathA kahie, vaha saba kucha bhUlakara nimagna ho jaaegaa| use Apa khaMdhaka muni athavA jhAMjhariyA muni kI vArtA kahie, vaha khAnA pInA taka chor3a degA / aisA manuSya icchAyogI hotA hai| sAtha hI yaha mata mAnanA ki kathAyeM sabako pasanda haiN| sabako aisI kathAyeM pasanda nahIM hotI, icchAyogI ko hI pasanda hotI haiM / icchAyogI ko Adhunika yuga kI kapola-kalpita kahAniyA~, jAsUsI kathAyeM, sAmAjika zrRMgArika kathAyeM evaM vaijJAnika adbhuta kathAyeM nIrasa lagatI haiM / yaha sAhitya na to unheM rucikara lagatA hai aura nA hI unheM par3hanA pasanda hotA hai| unheM dezavideza kI kathAyeM, rAjA aura mantrI kI sattAlolupatA bharI kapaTa-kathAye, par3hanA katai pasanda nahIM / ThIka vaise hI vibhinna rASTroM kI nArI-kathAyeM phesana-parastI ke kisse-kahAniyA~ aura bhUta-preta kI kathAyeM, mantra-taMtra kI kathAyeM tathA Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra aparAdha-jagata kI abhinava kathAyeM bhI unheM pasanda nahIM hotIM / bhojana kI vividhatA kA varNana karatI bAteM bhI acchI nahIM lagatI / 406 1 2. jise jo pasanda hotA hai, use prApta karane athavA usa jaisA banane ke lie vaha prAyaH prayatnazIla rahatA hai aura icchAyogI aise hara zubha upAya kA pAlana karane meM sadaiva tatpara rahate haiM / aisA karate hue koI 'yogI' unakA Adarza bana jAtA hai, phira bhale hI ve AnandaghanajI hoM athavA upAdhyAya yazovijayajI hoM, una jaisA apane Apako DhAlane ke lie vaha zubha / pavitra upAyoM kA pAlana karatA hai / 3. sambhava hai, pAraMbha ke puruSArtha meM kucha galatiyA~ / truTiyA~ raha jAyeM aura aticAra bhI laga jAyeM / phira bhI sajaga yogI ke lakSya se bAhara se truTiyA~ athavA aticAra nahIM rahate / vaha aticAra TAlane kA hara sambhava prayatna karatA hai aura apanI bhUloM ko samaya para sudhAra letA hai / vaha aisA apramatta bana jAtA hai ki niraticAra AcAra - pAlana karane lagatA hai / phalataH kisI aticAra ke lagane kA use koI bhaya nahIM rahatA / 4. aise mahAn dhuraMdhara yogI ko ahiMsAdi viziSTa guNa siddha ho jAte haiM ki usake sAnnidhya meM rahanevAle anya jIva bhI ina guNoM ko sahaja meM prApta kara lete haiM / mAnava kI vaira - vRtti zAnta ho jAtI hai, pazuoM kI hiMsaka - vRtti zAnta ho jAtI hai I 1 sarva prathama yoga 'kathA-prIti' ananya mahattva rakhatA hai| yogI ko kathAvArtA kA zravaNa karate hue prItibhAva paidA hotA hai, yaha prIti / prema svAbhAvika hotA hai / aise prIti - bhAvayukta mAnava ko sthAnAdi yogoM meM pravRtti karanA pasanda hotA hai / ataH vaha hamezA yogI puruSoM ke sAnnidhya kI khoja meM rahatA hai aura jaba aise yogIzvara kI bheTa ho jAtI hai, taba usake Ananda kI avadhi nahIM rahatI / lekina vartamAna samaya meM prAyaH muni-varga meM sthAnAdi yoga ke prati pravRtti dRSTigocara nahIM hotI aura Amataura para sabakI dhAraNA bana gayI hai ki jaise vaha anya logoM ke liye hI haiN| alabatta, zAstra- svAdhyAya evaM tapazcaryA kI paraMparA kAyama hai, lekina usameM sthAnAdi yogoM kA samAveza nahIM dikhatA / ataH zAstra Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 407 svAdhyAya aura tapazcaryAyeM savikalpa se nirvikalpa meM jIva ko nahIM le jA sktiiN| hAlA~ki mokSa ke sAtha jor3ane kI kSamatA rakhanevAle dharma-yogoM kI ArAdhanA nirvikalpa avasthA taka le jA sakatI hai / lekina jina vidhi-vidhAnoM aura paddhatiyoM se dharmakriyA sampanna honI cAhie, usa tarIke se hI honI caahiye| ThIka usI taraha ukta dharmakriyAoM ko uttarottara vizuddha evaM aticArarahita banAne kI sAvadhAnI honI cAhiye / arthAlaMbanayozcaityavandanAdau vibhAvanam / zreyase yoginaH sthAna varNayoryana eva ca // 27 // 5 // artha : caityavandanAdi kriyA karate samaya artha evaM Alambana kA smaraNa karanA tathA sthAna aura varNa meM udyama karanA yogI ke lie kalyANa-kAraka hai| vivecana : yogI ! UrdhvagAmI gatizIlatA ! parama jyoti meM vilIna hone kI gahana tatparatA ! timirAcchanna vAtAvaraNa meM prakAza kI tejasvI jyoti ko mukharita karanevAle, asatya ko miTAkara satya kI pratiSThA karanevAle aura mRtyu kI jar3atA kA ucchedana kara amaratA kA varaNa karanevAle apratima sAhasI yogI ! - yogI kalyANa kI kAmanA rakhatA hai ! sukha kI cAha rakhatA hai ! lekina vaha jisa kalyANa evaM sukha kA grAhaka hai vaha sukha vizva ke bAjAra meM kahIM bhI prApta nahIM hotA / lekina bAjAra meM sukha-kraya karanevAloM kI bhIr3a avazya juTI huI hai| yogI vahA~ jAtA hai, lekina vahA~ kA kolAhala, zora gula, bhIDa-bhaDakkA aura apAdhApI nihAra, Age nikala jAtA hai / taba usake Azcarya aura nirAzA kI sImA nahIM rahatI / vaha vyathita... duHkhI ho uThatA hai, saMsAra ke naz2Are ko dekhakara / bAjAra meM sajAkara rakhe gaye sukhoM kI vAstavikatA ko usakI tIkSNa najIra parakha letI hai / phalasvarupa usakA hRdaya dravita ho uThatA hai... 'are yaha to halAhala viSa se bhI jyAdA dArUNa hai| usa para sirpha sukha kA mithyA zRMgAra Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 jJAnasAra I kiyA gayA hai, sukha kA mukhauTA pahanAyA gayA hai| kharIdadAra Antarika viSailepana ko samajha nahIM pAte, anabhijJa jo hai / jo kucha bhI camaka-damaka hai, vaha UparI taura para hai | loga-bAga bar3e cAva se kharIdakara jAte haiM, usakA yatheSTa upabhoga karate haiM aura anta meM miTa jAte haiM, maTiyAmeTa ho jAte haiM I / yogI sukha avazya cAhatA hai, lekina use pudgaloM kI Asakti nahIM / vaha Ananda cAhatA hai, lekina mana kA unmAda nahIM / vaha sAgara sA zAnta aura uttuMga zikharoM kI taraha svastha hai / vaha bAhya vizva se sukha zAnti aura AnandaprApti kI kAmanA kA parityAga kara, apane Antara vizva meM jhAMkatA hai aura taba use vahA~ athAha sukha, parama zAnti aura asIma Ananda ke muktA-maNi, hIrA - motI atra tatra bikhare dRSTigocara hote haiM / vaha Antara-sRSTi meM praveza karane kA dRr3ha saMkalpa karatA hai / usake liye vaha sarvajJa ke zAstra - koSa se mArgadarzana khojatA hai / mArgadarzana prApta hote hI usakA dila bAga-bAga ho uThatA hai, hRdaya gadgad ho uThatA hai / usake nayana se harSAzru umar3a Ate haiM / phalataH vaha sthAna, varNa, artha aura Alambana - ina cAra yogoM kI ananya ArAdhanA Arambha kara detA hai / sarva prathama Asana-mudrAoM kA abhyAsa karatA hai / sukhAsana, padmAsana, siddhAsanAdi Asana siddha kara, pradIrgha samaya taka eka Asana para dhyAnastha baiTha, apane zarIra ko niyaMtrita karatA hai / yoga mudrA ke sahayoga se mudrAyeM siddhakara zarIra ko svAdhIna banAtA hai / usake liye Avazyaka AhAra-vihAra aura nIhAra kA custI ke sAtha pAlana karatA hai / pramAda... azakti se apane zarIra ko surakSita skha 'sthAnayoga' ke liye suyoga banAtA hai 1 tatpazcAt apanI dinacaryA se jur3I dhArmika kriyAyeM - caityavandana, pratikramaNa, pratilekhana vagairaha kriyA meM bole jAte sUtroM kA adhyayana isa taraha karatA hai ki jisakA uccAraNa karanevAlA aura sunanevAlA, donoM tanmaya ho jAyeM / usake sazakta aura surIle gale se phUTI svara lahariyA~ bAhya kolAhala, zora gula ko khader3a detI haiM / isa svara-vyaMjanA ke niyamoM kA kaThora pAlana karanevAlA yogI 'varNayoga' ko bhI siddha kara detA hai / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 409 uparyukta paddhati se tana-vacana para asAdhAraNa kAbU pA mana ko niyaMtrita karane kI kriyA (ArAdhanA) meM laga jAtA hai / usake liye vaha Avazyaka kriyAoM ke sUtroM kA arthajJAna prApta karatA hai / arthajJAna meM se ekAdha manohara kalpanA-sRSTi kA sarjana karatA hai aura sUtroccAraNa ke sAtha-sAtha ukta kalpanAsRSTi kA 'rIla' bhI zurU kara detA hai / vaha jo uccAraNa karatA hai, usake pratidhvani kA zravaNa karatA hai aura isa taraha bhAvAloka kA avalokana karatA hai| phalataH usakA mana usameM sadha jAtA hai, usameM pUrNarupeNa ota-prota ho jAtA hai aura usameM use AtmAnanda kI anubhUti hotI hai| sAtha hI sAtha jina-pratimAdi kA Alambana grahaNa kara Ananda meM uttarottara vRddhi karatA hai / jina-pratimA meM usakA mana praveza karatA hai / phalataH vItarAgatA evaM sarvajJatA ke saMga muhabbata ho jAtI hai / isa taraha yogI apanA kalyANa-mArga prazasta banAtA hai / yogI kA Abhyantara sukha yogI khuda hI anubhava karatA hai / bhogI use dekha nahIM sakatA, nA hI kaha sakatA hai aura yadi kabhI kaha bhI de to bhogI ko vaha nIrasa lagatA hai| yogI kA sukha bhogI ko AkarSita nahIM kara sakatA aura nA hI bhogI kA sukha yogI ko kabhI lalacA sakatA hai| AlaMbanamiha jJeyaM, dvividhaM rupyarupi ca / arUpiguNasAyujya yogo'nAlambanaH paraH // 27 // 6 // artha : yahA~ Alambana rupI aura arupI, do prakAra ke haiM / arupI siddha svarupa ke sAtha tanmayatArupa yoga, vaha utkRSTa nirAlambana yoga hai| vivecana : Alambana ke do bheda haiM-rupI Alambana aura arUpI aalmbn| rupI Alambana meM jina-pratimA kA samAveza hai, jabaki arupI Alambana kA matalaba siddha svarupa kA tAdAtmya / vaha Alambana hote hue bhI nirAlambana yoga mAnA jAtA hai| zrI haribhadrasUrIzvarajI ne apane grantha 'yogavizikA' meM kahA hai AlaMbaNaM pi eyaM ruvimaruvi ya ittha paramutti / tagguNa pariNairuvo suhumo aNAlaMbaNo nAma // Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 jJAnasAra yahA~ rupI aura arupI, isa taraha Alambana ke do bheda haiM / usameM bhI arupI paramAtmA ke kevalajJAnAdi guNoM ke tanmayatA svarUpa sUkSma anAlambana (indriyoM se agocara hone ke kAraNa) yoga kahA hai| pA~cavA~ ekAgratA-yoga(rahita) hI anAlambana yoga hai| sthAna, varNa, artha aura Alambana-ye cAra yoga savikalpa-samAdhi svarUpa haiM, jabaki pA~cavA~ anAlambana yoga nirvikalpa samAdhisvarUpa hai / AtmA ko kramazaH isa nirvikalpa dazA meM pahu~canA hai| azubha bhAvoM se zubha bhAva meM jAnA par3atA hai aura zubha se zuddha bhAva meM praveza sambhava hai / azubha bhAva se sIdhA zuddha bhAva meM jAnA asambhava hai / kaMcana aura kAminI, mAnava jIvana ke aise Alambana haiM, jo AtmA ko sadaiva rAga-dveSa aura moha meM pha~sAte haiM / dargatiyoM meM bhaTakAte haiM / ataH unake sthAna para anya zubha AlambanoM ko grahaNa karane se hI una AlambanoM se mukti mila sakatI hai / udAharaNArtha-eka bAlaka hai| miTTI khAne kI use Adata hai| mAtA-pitA usake hAtha se miTTI kA DhelA chInane kA prayatna karate haiM / lekina bAlaka ukta Dhelo chor3ane ke bajAya jora-jora se rone lagatA hai / jaba mAtA usake hAtha meM khilaunA athavA miThAI kA TukaDA detI hai, taba vaha miTTI kA DhelA uThAkara pheMka detA hai| ThIka usI taraha azubha pApavardhaka AlambanoM se mukta hone ke lie zubha puNyavardhaka AlambanoM ko grahaNa karanA cAhiye / ___ eka bAta aura hai, jaisA Alambana sAmane hotA hai, vaise hI vicAra / bhAva hRdaya meM paidA hote haiM / rAga-dveSa-preraka Alambana hamezA rAga-dveSa hI paidA kareMge, jabaki virAga-prazama ke Alambana AtmA meM virAga-prazama kI jyoti phailAte haiN| ataH paramakRpAlu paramAtmA kI vItarAga-mUrti kA Alambana lene se citta meM virAga kI mastI jaga par3egI / zrI AnandaghanajI mahArAja ne gAyA hai : "amIya bharI mUrti racI re, upamA na ghaTe koya, zAnta sudhArasa jhIlatI re, nirakhata tRpta na hoya, vimala-jina dIThAM loyaNa Aja jinamUrti kA Alambana mAnava-mana meM kisa taraha ke adbhuta / abhinava Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 411 spandana prakaTa karate haiM-yaha to anubhava karane se hI jJAta ho sakatA hai / isa taraha nita niyamAnusAra pravRtti karate rahane se anta meM paramAtmA meM sthiratA prApta hogii| dhyAnAvasthA meM paramAtma-darzana hogA / hamArI AtmA paramAtma-svarUpa ke sAtha aisA apUrva tAdAtmya sAgha legI ki AtmA-paramAtmA kA bheda hI miTa jAegA ! abheda bhAva se anirvacanIya milana hogA / taba na koI vikalpa zeSa rahegA aura nA hI koI antara ! bheda meM vikalpa hotA hai jabaki abheda meM nirvikalpAvasthA / __tatpazcAt use rUpI-mUrta Alambana kI koI AvazyakatA nahIM rhegii| sUkSma meM praveza karane para skUla kI apekSA nahIM rahatI / sUkSma AtmAguNoM kA tAdAtmyasAdhaka yogI 'yoga-nirodha' ke sannikaTa pahu~ca jAte haiM / 'yoga nirodha' svarupa sarvottama yoga kA pUrvabhAvI aisA yaha anAlambana yoga hai| arthAt terahaveM guNasthAna para yoga-nirodha hotA hai| usakA pUrvavartI anAlambana yoga 1 se 7 guNasthAnoM meM sambhava nahIM hai / arthAt apane jaise sAdhaka (1 se 7 guNasthAnoM meM) jIvoM ke liye to Arambha ke cAra yoga hI ArAdhanIya haiN| phira bhI anAlambana yoga kA svarupa jAnanA aura samajhanA Avazyaka hai, jisase hamArA Adarza, dhyeya aura uddezya spaSTa ho jaae| yaha anAlambana yoga 'dhArAvAhI prazAntavAhitA' bhI kahalAtA hai / prIti-bhakti-vaco'saMgaiH sthAnAdyapi caturvidham tasmAdayogayogAptermokSayogaH kramAd bhaveta // 27 // 7 // artha : prIti, bhakti, vacana evaM asaMga anuSThAna dvArA sthAnAdi yoga bhI cAra prakAra ke haiN| ata: yoga ke nirodha svarupa yoga kI prApti hone se kramazaH mokSayoga prApta hotA hai| vivecana : 5 yoga (sthAna, varNa, artha, Alambana, anAlambana) x 4 yoga (icchA, pravRtti, sthiratA, siddhi) x 4 (prIti, bhakti, vacana, asaMga) 80 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 412 yaha hai yoga ke bheda-prabhedoM kA gaNita / isa prakAra yoga kA ArAdhaka yogI ayogI ghanatA hai, "zailezI" prApta kara mokSagAmI banatA hai| caityavandanAdi dharmayoga ke prati parama Adara honA cAhiye / bhAva zUnya hRdaya se ArAdhita dharmayoga AtmA kI pragati nahIM kara sakatA, nA hI use prItianuSThAna meM koI sthAna milatA hai| anuSThAna meM aisI prIti ho ki anuSThAna kartA ke hita kA udaya ho jAya / saMsAra ke anya sabhI prayojanoM kA parityAga kara niSThApUrvaka dharmAnuSThAna ArAdhanA kare / sAtha hI sarvatra usake mana meM dharmanuSThAna ke prati prIti bhAva banA rhe| bhakti anuSThAna meM bhI isI prakAra kA Adara, utkaTa prIti aura anya prayojanoM kA parityAga hotA hai| alabatta, yahA~ eka vizeSatA hotI hai ki jisa dharmayoga kI vaha ArAdhanA karatA ho, usakA mahattva sadaiva usake mana para aMkita hotA hai / mana-vacana-kAyA ke yoga vizeSa vizuddha hote haiN| prIti aura bhakti ke pAtra bhinna hote haiM / jaise patnI aura mAtA / jisa taraha kisI yuvaka ko patnI priya hotI hai, ThIka usI taraha parama hitakAriNI mAtA bhI atyanta priya hotI hai / pAlana-poSaNa kA kArya donoM kA bhI eka-sA hI hotA hai| lekina puruSa patnI kArya prItivaza karatA hai, jabaki mAtA kA bhaktibhAva se / tRtIya anuSThAna hai vacanAnuSThAna / sabhI dharmAnuSThAna zAstrAnusAra karate hue aucityapUrvaka kareM / cAritravAna munivara vacanAnuSThAna kI ArAdhanA avazya kareM / ve zAstrAjJA kA bhUlakara bhI ullaMghana na kreN| sAtha hI aucitya kA pAlana bhI na bhUleM / yadi binA aucitya ke zAstrAdeza kA pAlana kiyA jAe, to anya jIvoM kI dRSTi meM zAstra ghRNA ke pAtra bana jAte haiM / . caturtha anuSThAna hai - asaMgAnuSThAna / jisa dharmAnuSThAna kA abhyAsa acchI taraha ho gayA ho, vaha sahaja bhAvase hotA hai, jaise candana se saurabha svAbhAvika rUpa se phailatI hai| vacanAnuSThAna aura asaMgAnuSThAna meM eka bheda hai| kumhAra apanA pahiyA DaMDe se ghumAtA hai, bAda meM binA DaMDe ke Alambana ke bhI pahiyA niraMtara ghUmatA rahatA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 413 hai / ThIka vaise hI vacanAnuSThAna bhI zAstrAjJA se hI sambhava hai / lekina zAstra kI apekSA ke binA sirpha saMskAra mAtra se sahaja bhAva se pravRtti kare, vaha asaMgAnuSThAna kahalAtA hai| gRhasthavarga meM prIti aura bhakti-anuSThAna kA prAdhAnya honA cAhie / bhale hI vaha zAstrAjJA se anabhijJa ho, lekina itanA avazya jJAta kara le ki, 'ukta dharmamArga tIrthaMkaroM dvArA Acarita aura pradarzita hai / isake anusaraNa se hI sarva sukhoM kI prApti hogii| pApa-kriyAoM meM rAta-dina aThakheliyA~ karate ananta bhava bhaTakate rahe, cAra gati kI nArakIya yAtanAe~ aura asahya duHkha sahate rahe / aba mujhe pApakriyA se kosoM dUra rahanA hai, usake bha~vara meM pha~sanA nahIM hai, balki hitakArI kriyAyeM karate hue apane jIvana ko saphala banAnA hai / prIti-bhakti ke bhAva se ArAdhita dharmAnuSThAna to aisA apUrva puNyAnubandhI puNya upArjana karAtA hai ki eka naukara, rAjA kumArapAla bana sakatA hai| usane pA~ca koDI ke puSpoM se jo ananya adbhuta jina pUjA kA anuSThAna kiyA vahI to vAstavika prIti-anuSThAna thA ! usa anuSThAna se hI to usakA abhyudaya sambhava huA / 'abhyudayaphale cAdye, niHzreyasasAdhane tathA carame / ' SoDazake pahale to anuSThAna abhyudayasAdhaka haiM, jabaki anta ke do niHzreyasa ke sAdhaka haiN| sthAnAdhayoginastIrthocchedAdhAlambanAdapi / sUtradAne mahAdoSa ityAcAryAH pracakSate // 27 // 8 // artha : AcAryoM kA kahanA hai ki sthAnAdi yogarahita ko 'tIrtha kA uccheda ho' Adi Alambana se bhI caityavaMdanAdi sUtra sikhAne / paDhAne meM mahAdoSa hai / vivecana : kisI bhI vastu ke AdAna-pradAna meM yogyatA-ayogyatA kA vicAra karanA atyanta Avazyaka hai| lenevAle aura denevAle kI yogyatA para hI lena-dena ke vyavahAra kI zuddhi raha sakatI hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 dAtA yogya ho, lekina lenevAlA ayogya ho; dAtA ayogya ho, lekina grahaNakartA yogya ho; dAtA aura grAhaka donoM ayogya hoM / uparokta tInoM prakAra azuddha haiM aura anupayukta bhI / jJAnasAra dAtA aura grAhaka donoM yogya hoM - yaha prakAra zuddha hai / sAmAyika sUtra, caityavandana sUtra, pratikramaNa sUtrAdi sikhAne kI carcA yahA~ kI gayI hai| sUtra kise sikhAye jAe ? sUtroM kA artha kise samajhAyA jAe ? yaha eka mahattvapUrNa prazna hai / pUjya upAdhyAyajI mahArAja apane pUrvavartI prAmANika - niSThAvanta AcAryoM kI sAkSI ke sAtha ukta praznoM kA nirAkaraNa / samAdhAna karate haiM / jisa vyakti ko sthAna, icchA, prIti Adi viSayaka koI yoga priya nahIM aura jo kisI yoga kI ArAdhanA nahIM karatA, use sUtradAna na kiyA jAe / prazna : Adhunika kAla meM aise yogapriya athavA yogArAdhaka manuSya milane atyanta kaThina haiM, yahA~ taka ki saMgha / samAja meM bhI nahIM ke barAbara hI haiM / sau meM se pA~ca mila jAeM to basa / taba caityavandanAdi sUtra kyA jana ine-gine logoM ko hI sikhAye jAe~ ? anyoM ko nahIM sikhAye jAe~ to kyA dharmazAsana kA viccheda sambhava nahIM hai ? kisI bhI taraha, bhale hI avidhi se kyoM na hI koI dharmArAdhanA karatA ho, parantu dharmakriyA nahIM karanevAloM se to behatara hI hai na ? samAdhAna : sarva prathama dharma-zAsana - tIrtha ko samajha lo ! tIrtha kise kahA jAe ? usakI paribhASA kyA hai ? usakI taha meM pahu~co, tabhI tIrtha kI vAstavika vyAkhyA AtmasAt kara sakoge / jinAjJArahita manuSyoM kA samudAya tIrtha nahIM kahalAtA / jinAjJA kA pakSapAta aura prIti to hara eka manuSya meM honI caahie| zAstrAjJA - jinAjJA ke prati Adara, prIti-bhakti aura niSThA rakhanevAle sAdhu-sAdhvIzrAvaka zrAvikAoM kA samUha hI dharmazAsana hai, tIrtha hai / aisoM ko sUtradAna karane meM koI doSa nahIM / lekina bhUlakara bhI avidhi ko protsAhana na diyA jAe / avidhi-pUrvaka dharmakriyAyeM karanevAloM kI pITha na thapathapAyI jAe / unakI anumodanA na kI jaae| kyoMki avidhi ko uttejana dene se zAstrokta kriyA kA Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga 415 hAsa hotA hai aura tIrtha kA vicchedana / "dharmakriyA na karanevAloM se to avidhipUrvaka dharmakriyA karanevAle behatara / ' yoM kahakara avidhi kA samarthana karanA sarAsara galata aura anucita hai| eka bAra avidhi kI paraMparA cala par3I, to avidhi 'vidhi' meM pariNata hote vilamba nahIM lagatA / taba yadi koI zAstrokta vidhi kA pratipAdana karegA, to bhI vaha 'avidhi' hI pratIta hogI / tumhArI tasallI ke liye pUjya upAdhyAyajI ke hI zabdoM meM pddh'o| "zAstravihita kriyA kA lopa karanA yaha kaDave phala denevAlA hai| svayaM mRtyu ko prApta hue aura khuda ke hAthoM mArane meM koI vizeSatA nahIM, aisI bAta nahIM; lekina itanI vizeSatA hai ki svayaM mRtyu pAtA hai, taba usameM usakA duSTAzaya nimitta rupa nahIM, jabaki apane (usake) hAthoM mAranA isameM dRSTAzaya nimittaM rUpa hai / ThIka usI taraha kriyA meM pravRtti nahIM karanevAle jIva kI apekSA se guru ko koI doSa nahIM / pantu avidhi ke prarUpaNa kA avalambana kara zrotA avidhipUrvaka pravRtti kare, to unmArga meM pravRtti karAne ke pariNAmavaza avazya mahAdoSa hai / isa bAta para (tIrtha-ucchedana) dharmabhIru jIva ko avazya vicAra karanA cAhie / (-'yogASTaka' zloka 8 kA TabbA) tAtparya yaha hai ki sthAnAdi 5 yoga, icchAdi 4 yoga aura prIti Adi 4 yoga kA mArga dikhAkara pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne mokSa mArga ke icchuka jIvoM ko sundara sarasa mArgadarzana diyA hai| bhoga kI bhUlabhUlaiyA se bAhara nikala, yoga ke mArga para prayANa karane ke lie prastuta yogASTaka kA gaMbhIra cintana karanA caahie| sAtha hI sAtha 'yogaviMzikA' grantha kA bhI gaharA adhyayana karanA cAhie, jisase vizeSa avabodha prApta hogA / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. niyAga (yajJa) sambhava hai ki Adhunika yuga meM tUmane yajJa kA anuSThAna nahIM dekhA hogA ! bhUtakAla kI taraha Aja itane bar3e paimAne para, vyApaka rupa meM yajJa kA Ayojana kahIM dekhane meM nahIM AtA / phira bhI jo yajJaniyAga hote haiM, kyA vaha vAstavika haiM ? saccA yajJa kaise hotA hai, unakI kriyAe~ kyA hai ? yahA~ tumheM yajJa meM prayoga kiye jAnevAle zabda paThana hetu mileMge aura tuma svayaM svataMtra rUpa se yajJa kara sakoge binA kisI bAta sAdhanA aura sahAyatA se ! aisI prakriyAe~ isa aSTaka maiM batAyI gayI haiM / aisA mahAkalyANakArI yajJa hama nityaniyama se karane kA saMkalpa kareM to... !!! yaH karma hutavAn dipte brahmAgnau dhyAnadhyAyyyA ! so nizcitena yAgena niyAgapratipattimAn // 28 // 1 // artha : pradIpta bAhya rupI agni meM jisane dhyAna rupI veda kI RcA (mantra) dvArA karmoM kA homa kara diyA hai, aisA muni nirdhArita bhAvayajJa dvArA niyAga ko prApta huA hai| vivecana : yajJa-yAga ! jaina dharma aura yajJa-yAga ? are bhAI ! cauMka na paDo ! yahA~ aise divya yajJa kA varNana kiyA gayA hai ki jise AtmasAt kara tuma mantramugdha ho uThoge ! yahA~ vedoM kI vikRti meM se utpanna yajJa kI bAta nahIM hai| nA hI azvamegha yajJa hai, nA hi pitRmegha yajJa Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAga (yajJa) 417. kI bAta hai ! ThIka vaise hI jar3a hiMsAtmaka kriyAkANDa nahIM hai, ajJAna jIvoM kI bali caDhAne kA koI prapaMca nahIM hai / kalikAlasarvajJa AcArya bhagavanta zrI hemacandrAcArya ne, apane mUlyavAn grantha 'triSaSTIzalAkA puruSa caritra' meM, hiMsaka yajJoM kI utpatti kA rahasya nArada muni ke mukha se laMkeza rAvaNa ko batAyA hai / vaira kA badalA lene kI tIvra lAlasA ke kAraNa utpanna kaSAyoM dvArA hiMsaka yajJoM ke paidA hone kA marmabhedI itihAsa batAyA hai| I jainetara saMpradAyoM meM yajJa kI utpatti ko lekara vividha maMtavya pracalita haiM ! unameM se eka maMtavya yaha bhI hai : pralaya se pRthvI ke baca jAne ke bAda vaidasvid manu ne sarvaprathama yajJa kiyA thA ! taba se Arya prajA meM, pRthvI para sUrya ke pratinidhi agnideva ko prasanna karane hetu Ahuti dene kI prathA cala paDI hai ! sAmAnyataH brAhmaNa-grantha yajJa kI sUkSmAtisUkSma kriyAoM kA vidhAna karate haiM / jisa taraha upaniSadoM meM yajJa ko, jaDa kriyAvidhi ke bajAya adhyAtma kA rUpa pradAna kiyA gAyA hai, ThIka usI taraha pUjya upAdhyAya jI mahArAja bhI yajJa kA eka abhinava rUpaka sabake samakSa upasthita karate haiM ! jAjvalyamAna brahma sAkSAt agni hai ! dhyAna (dharma - zukla) veda kI RcAe~ haiM ! karma (jJAnAvaraNAdi) samigha ( lakaDiyA~) haiM ! brahma rUpI pradIpta agni meM dhyAna rUpI RcAoM ke uccAraNa ke sAtha jJAnAvaraNAdi karmoM kA homa karanA hI niyAga hai ! niyAga yAnI bhAvayajJa ! kevala kriyA - kANDa dravya - yajJa hai ! niyAga (bhAvayajJa) ke kartA muni kaisA ho... usake samagra vyaktitva kA varNana 'uttarAdhyayana' sUtra meM kiyA gayA hai : susaMvuDApaMcarhi saMvarehiM iha jIviyaM aNavakaMkhamANA / vosaTukAyA sucaittadehA jahAjavaM jayai jannaseTTaM // "pA~ca saMvaroM se susaMvRtta, jIvana ke prati anAkAMkSI / udAsIna, zarIra ke prati mamatvahIna, pavitra aura dehAdhyAsa ke tyAgI, karma - vijetA muni sarva zreSTha Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 yajJa karate haiM !" gayA hai jJAnasAra prastuta aSTa meM 'yajJa' ke vAstavika evaM mArmika svarupa kA varNana kiyA 1 pApadhvaMsini niSkAme jJAnayajJe rato bhava ! sAvadyaiH karmayajJaiH kiM bhUtikAmanayA''vilaiH // 28 // 2 // artha : pApoM kA nAza karanevAle aura kAmanArahita aise jJAna-yajJa meM Asakta ho ! sukhecchAoM se malIna pApamaya karma-yajJoM kA kyA prayojana hai ? vivecana : tumhAre jIvana kA lakSya kyA hai ? mana-vacana-kAyA ke puruSArtha kI dizA kauna sI hai ? kauna sI tamannA mana meM saMjoye jIvana basara kara rahe ho ? kyA pApa-kSaya karanA tumhArA uddezya hai ? apanI AtmA ko nirmala / vimala banAne kI utkaTa mahecchA hai ? yadi yaha saca hai to avilamba jJAna-yajJa meM juDa jAo ! aisI paristhiti meM pA~ca indriyoM ko kSaNika tRpti denevAle sukha kI kAmanA hRdaya ke kisIkone meM bhI nahIM honI caahie| 'mujhe paraloka / svargaloka meM divya sukhoM kI prApti hogI !' aisI supta kalpanA taka kahIM chipI nahIM honI cAhie ! yaha kabhI na bhUlo ki samasta sukhoM ke prati ni:spRha - nirAgI banakara hI jJAnayajJa karanA hai // kyA tumheM yaha kahanA hai ki 'pApoM kA nAza karanA, kSaya karanA yaha bhI eka prakAra kI kAmanA hI hai na ?' avazya hai, lekina usameM niSkAma bhAvanA kA tattva akhaMDa rahA huA hai / ataH ukta kAmanA tumheM pApAcaraNa kI dizA meM kabhI agresara nahIM karegI ! niHzaMka, nizcala aura nirbhaya banakara pApa-kSaya ke liye jJAna yajJa Arambha karo / isa dharatI para svarga, putra-parivAra, dhana-saMpadA Adi kSudra kAmanAoM kI pUrti hetu kiye jAnevAle yajJa kI agni meM AtmA ujjvala nahIM banatI apitu jala jAtI hai ? aihika - pAralaukika sukhecchAoM ke vazIbhUta AtmA malina aura pApI banatI hai / bhogaizvarya kI kuTila kAmanA AtmA ko mUDha banAnevAlI hai| aisI Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAga (yajJa) 419 kAmanAoM kI pUrti hetu yajJa mata karo / bhogaizvarya ke tIvra pravAha meM pravAhita jIva ghora hiMsaka yajJa karane ke lie tatpara banatA hai| ghU-ghU jalatI Aga kI pracaMDa jvAlAoM meM nirIha pazuoM kI bali dekara (devI-devatAoM ko prasanna karane kI mithyA kalpanA se) mAnava svargIya sukha kI kAmanA karatA hai| kyoMki 'bhUtikAmaH pazumAlabheta' sadRza mithyA zrutiyoM kA AdhAra jo use upalabdha ho jAtA hai ! yajJa karanevAlA aura karAnevAlA prAyaH mAMsAhAra kA sevana karatA hai ! zarAba ke jAma gale meM uMDelatA hai... aura mithyA zAstroM kA Alambana le, apanA bacAva karatA haiM / paranArI-gamana ko bhI ve dharma ke hI eka AcaraNa kI mithyA saMjJA dete haiM ! isa taraha mahAvinAzakArI raurava naraka meM le jAnevAle pApoM kA, yajJa ke nAma para AcaraNa karate haiM ! hameM aise ghRNita hiMsaka yajJa kA sareAma pratipAdana karanevAle mithyA zAstroM se sadA dUra rahanA cAhie / jJAna-yajJa meM hI sadaiva lIna rahanA cAhie / apanA jIva yajJa kuMDa hai / tapa agni hai| mana-vacana-kAyA kA puruSArtha ghRta uMDelanevAlI kalachI hai ! zarIra agni ko pradIpta / prajvalita karane kA sAdhana hai, jabaki karma lakaDiyA haiM ! saMyama sAdhanA zAnti-stotra hai... 'zrI uttarAdhyayana' sUtra ke 'yajJIya-adhyayana meM jJAna-yajJa kA isa taraha varNana kiyA gayA hai ! vedoktatvAn manaHzuddhayA karmayajJo'pi yoginaH ! brahmayajJa iticchantaH zyenayAgaM tyajantanti kim ? // 28 // 3 // artha : "vedoM meM kahA gayA hone se manaH zuddhi dvArA kiyA gayA karmayajJa bhI jJAnayogI ke lie brahma yajJa-svarupa hai|" aisI mAnyatAvAle bhalA 'zyenayajJa' kA tyAga kyoM karate haiM ? vivecana : 'vedokta hai ata: saccA', yaha mAnyatA kaise svIkAra kI jAe ? bhale hI manaHzuddhi ho aura sattvazuddha bhI ho, phira bhI aisA karma yajJa kadApi upAdeya nahIM hai, jisa meM ghora hiMsA ke atirikta kucha bhI nahIM hai aura jisa meM ajJAnatA kI dRSTi rahI huI hai ! vedokta yajJa ke AyojakoM se koI prazna kareM ki, 'yadi hama mAnasika - Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 jJAnasAra zuddhi saha ' zyenayajJa' kA Ayojana kareM to ?' ve usakA niSedha kareMge ! vAstava meM vedokta yajJoM ke paramArtha ko AtmasAt kiye binA hI sirpha apanI hI mati - kalpanA ke vazIbhUta ho, hiMsAcAra - yukta pApapracura yajJa kadApi svIkArya nahIM ho sakate, nA hI karmayajJa ko brahmayajJa kaha sakate haiM / sarvaprathama dhyeya kI zuddhi karo / kahA~ jAnA hai ? kyA pAnA hai ? isakA spaSTIkaraNa honA Avazyaka hai ! kyA mokSa meM jAnA hai ? mokSa kA dhyeya spaSTa ho . gayA hai ? vizuddha Atma-svarupa prApta karanA hai ? taba pApa - pracura karmayajJa karane kA kyA prayojana ? arthAt aise yajJa kA koI prayojana nahIM hai / apane jIvana kA hara pala, hara kSaNa jJAna yajJa meM lagA do ? basa, dina-rAta aharniza jJAna - yajJa zurU rahanA cAhie / brahmayajJaH paraM karma gRhasthasyAdhikAriNaH / pUjAdi vItarAgasya jJAnameva tu yoginaH // 28 // 4 // artha : adhikArI gRhastha ke lie kevala vItarAga kA pUjana-arjana Adi brahma yajJa hai, jabaki yogI ke lie jJAna hI brahmayajJa hai / vivecana : kyA brahmayajJa karane kA adhikAra sirpha munivaroM ko hI hai ? kyA yogIjana hI brahmayajJa kara sakate haiM ? jo gRhastha haiM, unheM kyA karanA cAhie ? kyA gRhastha brahmayajJa nahIM kara sakate ? avazya kara sakate haiM, lekina isake ve adhikArI hone cAhie, yogyatA prApta karanI cAhie ! yogyatA prApta kiye binA ve brahmayajJa nahIM kara sakate aura vaha yogyatA hai mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM kI / 'nyAyasampanna-vaibhava' se lagAkara 'saumyatA' paryaMta mArgAnusArI ke paiMtIsa guNoM se mAnava-jIvana surabhita honA caahie| tabhI vaha brahmayajJa karane kA adhikArI hai| gRhastha-jIvana meM thor3e-bahuta pramANa meM hiMsAdi pApa anivArya hote haiN| phira bhI agara jIvana mArgAnusArI hai to vaha brahmayajJa kara sakatA hai ! usakA brahmayajJa hai vItarAga kA pUjana-arcana, supAtradAna aura zramaNa- sevA | hAlA~ki isa taraha kA brahmayajJa karane se do prazna upasthita hote haiM ! lekina usakA sarala / sahaja bhAva se samAdhAna karane se aura use mAnya karane se mana niHzaMka banatA hai / 1 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAga (yajJa) 421 prazna : paramAtma-pUjana yA supAtra-dAna, sAtha hI sAdhusevA aura sArmika bhakti meM rAga avazyambhAvI hai jabaki jinezvaradeva ne rAga ko heya kahA hai, taba paramAtma-pUjanAdi svarupa brahmayajJa bhalA upAdeya kaise sambhava hai ? samAdhAna : rAga do prakAra kA hotA hai : prazasta aura aprazasta / nArI, dhanasampadA, yaza-vaibhava aura zarIra jaise padArthoM ke prati jo rAga hotA hai vaha aprazastarAga kahA gayA hai ! jabaki paramAtmA, guru aura dharma viSayaka rAga prazastarAga kahalAtA hai / aprazasta rAga ke mukti pAne hetu prazasta rAga kA avalambana grahaNa karanA hI par3atA hai| prazasta-rAga ke dRr3ha hone para aprazasta-rAga kI zakti uttarottara kSINa hotI jAtI hai| prazasta-rAga meM pApa-bandhana nahIM hotA ! ata: jina jinezvara devane aprazasta rAga ko heya batAyA hai, ve hI jinezvara bhagavanta ne prazasta rAga ko upAdeya kahA hai / yaha sarva sApekSadRSTi kI dena hai ! prazna : mAnA ki prazasta-rAga upAdeya hai, lekina paramAtma-pUjana meM prayojita jala, puSpa, dhUpa, dIpAdi padArthoM ke upayoga se hiMsA jo hotI hai, taba aisI hiMsaka-kriyA kA artha kyA hai ? sAtha hI hiMsaka kriyAoM se yukta anuSThAna ko 'brahmayajJa' kaise mAna leM ? . samAdhAna : hAlA~ki paramAtmA kI dravyapUjA meM 'svarUpahiMsA' sambhavita hai / lekina aneka Arambha-samArambha meM rata gRhastha ke lie dravyapUjA Avazyaka hai / svarUpahiMsA se sampanna karma-bandhana nahIM ke barAbara hote haiM / dravya pUjA ke kAraNa utpanna zubha bhAvoM se ve pApakarma naSTa ho jAte haiM / gRhastha zuddha jJAnadazA meM ramaNa nahIM kara sakatA hai, ataH usake lie dravyakriyA karanA anivArya hai| dravya-pUjA ke mAdhyama se paramAtmA ke prati jIva kA prazasta-rAga kA anubandhana hotA hai / sAtha hI ukta rAgAnubandhana se prerita ho, paramAtmA kI AjJA kA pAlana karane kI zakti prApta hotI hai aura zakti baDhane para, kramazaH vRddhi hone para vaha gRhastha-jIvana kA parityAga kara munijIvana kA svIkAra kara letA hai / taba usake lie dravya-kriyA Avazyaka nahIM hotI, jisase svarUpahiMsA sambhava hai| ... eka pravAsI ! garmI kA mausama ! madhyAhana kA samaya ! satata pravAsa Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 jJAnasAra se zramita / mAre pyAsa ke galA sukha rahA hai| bhISaNa Atapa se aMga-pratyaMga jhulasa rahA hai ! Akula-vyAkula ho cAroM ora dRSTi-pAta karatA hai / najara pahu~ce vahA~ taka na koI per3a hai, nA hI pyAU athavA kuA~ manthara gati se Age bar3hatA hai| yakAyaka nadI dikhAyI detI hai| pravAsI rAhata kI sAMsa letA hai| lekina najadIka jAne para vaha bhI sukhI najara AtI hai| vaha mana hI mana vicAra karatA hai : "thaka gayA hU~ ! pAnI kA kahIM Thora-ThikAnA nahIM / pyAsa kI vedanA sahI nahIM jAtI! yaha nadI bhI sukhI hai| agara gaDDhA khodUM to pAnI mila bhI jAe, lekina thakAvaTa ke kAraNa itanI zakti nahIM rahI / sAtha hI gaDDA khodate hue vastra bhI gande ho jAeMge... taba kyA karU~ ?" kucha kSaNa vaha zUnyamanaska khar3A rahA / vicAra-taraMgeM phira uThane lagIM / "bhale thaka gayA hU~, vastra malina ho jAeMge, lekina gaDr3hA khodane ke pazcAt jaba pAnI milegA taba merI pyAsa bujha jAegI, rAhata kI sAMsa le sakU~gA; zAnti kA anubhava hogA aura malina vastra svaccha bhI kara saku~gA; sahasA usameM adamya utsAha kA saMcAra huA ! usane gaDDhA khodA ! thor3I-sI mehanata se ThaMDA pAnI mila gayA ! jI bhara kara pAnI piyA, aMga-pratyaMga para pAnI chiDaka kara rAhata kI sA~sa lI, dila khola kara nahAyA aura kapar3e dhoye| ThIka vaise hI jinapUjA karate hue svarupahiMsA ke kAraNa bhale hI AtmA tanika mailI ho jAe~ / lekina jinapUjA ke kAraNa jaba zubha aura zuddha adhyavasAya kA pragaTIkaraNa hogA taba niHsandeha AtmA kA sarva mala dhula jAegA ! bhava-bhramaNa kA sArA zrama kSaNArdha meM zAnta ho jAegA aura paramAnanda kI prApti hogii| gRhastha ko yo brahmayajJa karanA hai, jabaki saMsAra-tyAgI aNagAra ko to jJAna kA hI brahmayajJa karanA hai ! usake lie jinapUjA kA dravya-anuSThAna Avazyaka nahIM / bhinnoddezena vihitaM karma karmakSayAkSamam / klRptabhinnAdhikAra ca pureSTayAdivadiSyatAm // 28 // 5 // artha : bhinna uddezya ko lekara zAstra meM ullekhita anuSThAna karma-kSaya karane meM asamartha hai / kalpita hai bhinna adhikAra jisakA, aisA putra prApti ke liye kiyA jAtA yajJa vagairaha kI taraha mAno / vivecana : tumhArA uddezya kyA spaSTa hai ? tumhArA dhyeya nizcita hai ? tumheM Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAga (yajJa) 423 kyA prApta karanA hai ? kyA bananA hai ? kahA~ jAnA hai ? jo tumheM prApta karanA hai aura jisake lie tama puruSArtha kara rahe ho kyA vaha prApta hogA? jo tuma bananA cAhate ho, vaise kyA tumhArI pravRtti se bana pAoge ? jahA~ tumhe jAnA hai, vahA~ tuma pahu~ca sakoge kyA ? vAstava meM dekhA jAe~ to tumhAre sAre kArya-kalApa icchita uddezya / dhyeya se zata-pratizata viparIta haiN| tumheM siddhi prApta karanI hai na? parama Ananda, parama sukha kI prApti hetu tuccha Ananda aura kSaNika sukha se mukti cAhate ho? tumheM paramagati prApta karanI hai kyA ? taba cAra gati ke paribhramaNa se mukta honA cAhate ho? tumheM siddha-svarUpI bananA hai ? taba niraMtara parivartanazIla karma-janya avasthA se chUTane kA puruSArtha karate ho? tumheM zAzvat-zAnti kI maMjila pahu~canA hai na? taba sAMsArika azAnti, santApa aura kleza se paripUrNa sthAnoM kA parityAga karane kI tatparatA rakhate ho na? tumhArA lakSya hai indriyajanya viSaya-bhogoM kA aura puruSArtha karate ho dharma kA ! tumheM cAra gati meM satata paribhramaNa karanA hai aura prayatnazIla ho dharma-dhyAna ke lie ! tumheM AkaNTha DUbe rahanA hai karmajanya prayatnazIla avasthA meM aura mehanata karate ho dharma kI ! uph kaisI viDambanA hai kathanI aura karanI meM ? yadi hamArA dhyeya aura puruSArtha paraspara virodhI hogA to kArya-siddhi asambhava hai| karmakSaya ke puruSArtha aura puNya-bandhana ke puruSArtha meM jamIna-AsamAna kA antara hai / puNya-bandhana hetu Arambhita puruSArtha se karma-kSaya asambhava hai| hAlAMki puNya-bandhana ke vividha upAya zAstroM meM avazya batAye gaye haiM / lekina una upAyoM se karma-kSaya athavA siddhi nahIM hogI, puNya-bandhana avazya hogA ! koI kahatA hai : "hiMsaka yajJa meM bhI vividiSA (jJAna) vidyamAna hai|" lekina yaha satya nahIM hai / hiMsaka yajJa kA uddezya abhyudaya hai, niHzreyas nhiiN| sAtha hI niHzreyasa ke lie hiMsaka yajJa nahIM kiyA jAtA ! putra-prApti ke lie sampanna yajJa meM vividiSA nahIM hotI, ThIka usI taraha sirpha svargIya sukhoM kI kAmanA se sampanna dAnAdi kriyAe~ bhI sukha-prApti hetu nahIM hotii| alabatta, dAnAdi kriyAoM ko yahA~ heya nahIM batAyI gayI haiM, parantu usase Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 jJAnasAra puNya-bandhana hotA hai, yaha batAyA gayA hai| yadi tumhArA dhyeya karmakSaya hI hai, to jJAna-yajJa karo ! lekina aisI bhUla kadApi na karanA kI puNya-bandhana kI kriyAoM kA parityAga kara pApa-bandhana kI kriyAoM meM sudha-budha kho baiTho aura karma-kSaya kA uddezya hI bhUla jAo / brahmArpaNamapi brahmayajJAntarbhAvasAdhanam / brahmAgnau karmaNo yuktaM svakRtatvasmaye hute // 28 // 6 // artha : brahma yajJa meM antarbhAva kA sAdhana, brahma ko samarpita karanA, lekina brahmarUpa agni meM karma kA aura sva-kartRtva ke abhimAna kA yoga karate hue bhI yukta hai| : vivecana : gItA meM zrI kRSNa arjuna se kahate haiM kAMkSataH karmaNAM siddhi yajanta iha devatAH / kSipraM hi mAnuSe loke siddhirbhavati karmaNA // - adhyAya 4 zloka 12 "mAnava-loka meM jo loga karmoM kI phalasiddhi ko cAhate hue devIdevatAoM kA pUjana karate haiM, unheM karma-janya phalasiddhi hI prApta hotI hai / " 1 prAkRta manuSya sadaiva karma karatA rahatA hai aura phala kI icchA saMjoye niraMtara duHkhI rahatA hai / isa durdazA meM se jIvoM ko mukta karane upadeza diyA jAtA hai ki karma ke kartRtva kA mithyAbhimAna hamezA ke lie chor3a do ! 'yaha maiMne kiyA hai, isakA kartA maiM hU~ !' Adi kartRtva ke ahaMkAra ko brahmarUpa agni meM svAhA kara do, homa do aura nitya prati yaha bhAvanA jAgRta rakho ki 'maiM kucha bhI nahIM krtaa|' isI bhAvanA se karmakSaya sambhava hai / yahI karmayajJa brahmayajJa kA mUla sAdhana hai| gItA meM kartRtva ke abhimAna ko tajane ko kahA gayA hai : brahmerpaNaM brahmahavirbrahmAgnau brahmaNA hutam / brahmeva tena gantavyaM brahmakarmasamAdhinA // adhyAya 4, zloka 24. "arpaNa karane kI kriyA brahma hai / homane kI vastu brahma hai / brahmarUpa Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 niyAga (yajJa) agni meM brahmarUpa homanevAle ne jo homA hai vaha bhI brahma hai aura brahmarUpa karmasamAdhivAle kA prApti-sthAna bhI brahma hai| arthAt 'jo kucha hai, vaha brahma hai... brahma ke atirikta kucha bhI nahIM / na maiM hU~ aura nA hI kucha merA hai ! isa taraha 'ahaM' ko bhUlane ke lie hI yajJa karanA hai| jo kacha bhI hai, use brahma meM hI homa denA hai| 'ahaM' ko bhI brahma meM svAhA kara denA hai| yahI vAstavika brahmayajJa hai / 'ahaM' rupI pazu ko brahma meM svAhA kara yajJa karane kA upadeza diyA gayA hai / jo kucha burA huA taba 'meM kyA karU~ bhagavAna kI yahI marjI thii|' kaha kara jIva use bhagavAna ko arpaNa kara detA hai, unake nAma para thopa detA hai / lekina jo acchA hotA hai, icchAnusAra hotA hai aura mana-pasaMda bhI, 'vaha maiMne kiyA hai... mere puNyodaya ke kAraNa huA hai|' kaha kara mithyAbhimAna kA sareAma DhiMDhorA pITanA nirI murkhatA aura mUDhatA hai| jabaki bhagavAna ke astitva ke prati aTUTa zraddhAdhAraka to prAyaH yahI kahatA hai ki 'jo kucha hotA hai bhagavAna kI marjI se hotA hai / ' usake hara vicAra, hara ciMtana aura pratyeka vyavahAra kA sUtra bhagavAna ke sAtha jur3A huA hai ! usameM apanA kucha bhI nahIM hotA, nA hI ahaMkAra kA nAmonizAna ! 'nAhaM pudgalabhAvAnAM kartA kArayitApi ca / ' "maiM pudgalabhAvoM kA kartA nahIM hU~, nA hI preraka bhii|' yaha vicAra granthakAra maharSine hameM pahale hI bahAla kara diyA hai| ataH kartRtva kA mithyAbhimAna brahmayajJa meM naSTa kara do-yahI iSTa hai, icchanIya bhI / brahmaNyarpitasarvasvo brahmaham brahmasAdhanaH / brahmaNA juhvadabrahma brahmaNi brahmaguptimAn // 28 // 7 // brahmAdhyayananiSThAvAn parabrahmasamAhitaH ! . brahmaNo lipyate nA'rniyAgapratipattimAn // 28 // 8 // artha : jisane apanA sarvasva brahmArpaNa kiyA hai, brahma meM hI jisaki Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 jJAnasAra dRSTi hai aura brahmarUpa jJAna hI jisakA ekamAtra sAdhana hai-aisA (brAhmaNa) brahma meM ajJAna (asaMyama) ko naSTa karatA brahmacarya kA gupti dhAraka, 'brahmAdhyayana'* kA maryAdAvAn aura para brahma meM samAdhistha bhAvayajJa ko svIkAra karanevAlA nirgrantha kisI bhI pApa se lipta nahIM hotA / vivecana : khuda kA kucha bhI nahIM ! jo kucha hai saba brahma-samarpita ! dhana-dhAnya, aizvarya-vaibhavAdi to apanA nahIM hI, yahA~ taka ki zarIra bhI apanA nahIM... / are, zarIra to sthUla hai, lekina sUkSma aise mana ke vicAra bhI apane nahIM... / kisI vicAravizeSa ke lie haThAgraha nahIM ! usakI dRSTi sirpha brahma kI ora hI lagI rahatI hai / sivAya brahma ke kucha dRSTigocara nahIM hotA ! bhale hI phira usakI ora anaginata najareM lagI ho... lekina usakI ninimeSa dRSTi sirpha brahma kI ora hI lagI rahatI hai ! sAtha hI usake pAsa jo jJAna hotA hai vaha bhI brahmajJAna hI hotA hai| brahmajJAna arthAt Atma-jJAna ! upayoga sirpha Atma-jJAna kA hI, arthAt sadaiva mAnasika jAgRti ke mAdhyama se brahma meM lInatA-hI anubhava kreN| aura jabataka usake pAsa ajJAna ke iMdhana ho tabataka vaha use brahma meM hI svAhA karatA rahe / jalAkara bhasmIbhUta kara deN| sAtha hI brahma kI lInatA meM bAdhaka aise hara tattva ko brahmAgni meM svAhA karate tanika bhI hicakicAhaTa anubhava na kareM / dRDha saMkalpa ke sAtha Acarita brahmacarya-vrata se yogI ke Atmabala meM vRddhi hotI hai| vaha AtmajJAna kI agni meM karmabali dete jarA bhI nahIM thakatA! koI AcAra-maryAdA ke pAlana meM use apane mana ko niyaMtrita nahIM karanA par3atA, balki vaha sahaja hI usakA pAlana karatA rahatA hai / 'AcArAMgasUtra' ke prathama zrutaskaMdha ke nau adhyayanoM meM ullikhita muni-jIvana kI niSThAe~ vaha apane jIvana meM saralatApUrvaka kAryAnvita karatA hai| kyoMki parabrahma ke sAtha usane ekatA kI kar3I pahale hI jor3a lI hotI hai| vAstava meM aisA hai brahmayajJa aura aisA hai brahmayajJa kA kartA / karanevAlA brAhmaNa ! brAhmaNa bhalA, kyA pApa-lipta hogA? aisA brAhmaNa bhalA karmabandhanoM meM pariziSTa meM dekhie 'brahmAdhyayana' Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyAga (yajJa) 427 jakaDa jAegA kyA ? nahIM, hargija nahIM / kisI brAhmaNI kI kukSI se utpanna huA vaha brAhmaNa ? nahIM nahIM... jo brahmayajJa kare vaha brAhmaNa ! brAhmaNa banane ke lie nire ajJAnatApUrNa yajJa-karma karane se kAma nahIM calatA ! pUjyapAda upAdhyAyajI mahArAja ne brAhmaNa ko hI zramaNa, bhikSu aura nirgrantha kahA hai| phira bhale vaha zramaNa ho bhikSu ho yA nigraMtha ho-vaha sirpha brahmayajJa kA kartA aura karAnevAlA honA Avazyaka hai ! usake jIvana meM sivAya brahma aura koI tattva na ho, padArtha na ho aura nA hI koI vastu ! usakI tanmayatA, tallInatA, prasannatA... jo bhI ho vaha brahma ho / sArAMza : bhAva-yajJa karo ! -niSkAma yajJa karo ! -hiMsaka yajJa varNya ho ! -gRhastha ke lie vItarAga kI pUjA brahmayajJa hai / -karma-kSaya ke uddezya se bhinna Azaya ko lekara kiyA gayA puruSArtha karma-kSaya nahIM krtaa| -sva-kartRtva ke mithyAbhimAna ko brahmayajJa kI agni meM svAhA kara do / -brahmArpaNa kA vAstavika artha samajho ! -brahma kI pariNativAlA brAhmaNa kahalAtA hai| .. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. bhAvapUjA munirAja ! Atmadeva kI Apako pUjA karanI hai / snAna karanA hai aura lalATa-pradeza para tilaka bhI lagAnA hai ! deva ke gale meM puSpamAlA arpita karanI hai aura dhUpa-dIpa bhI karanA hai / kisI prakAra ke bAhya dravya kI apekSA nahIM, nA hI koI bAhya pravRtti ! yaha hai mAnasika bhUmikA kA pUjana-arcanA / vaise, aisA pUjana-arcana karane kA adhikAra sirpha sAdhu-zramaNoM ko hI hai, lekina gRhastha nahIM kara sakate, aisI bAta nahIM hai / gRhastha bhI bezaka kara sakate haiM... | parantu ve sAdhanA-ArAdhanA kI dRSTivAle hoN| kabhI-kabhAra to kara lenA aisI adbhuta bhAvapUjA ! apUrva AhlAda kI anubhUti hogii| dayAmbhasA kRtasnAnaH saMtoSazubhavastrAbhUta / vivekatilakabhrAjI, bhAvanApAvanAzayaH // 29 // 1 // bhaktizraddhAnaghusRNonmizrapATIrajadravaiH / navabrahmAMDa gato devaM, zuddhamAtmAnamarcaya // 29 // 2 // artha : dayA rUpI jala se snAta, saMtoSa ke ujjvala vastra kA dhAraka, viveka, tilaka se suzobhita, bhAvanA se pavitra AzayavAlA aura bhakti tathA zraddhAsvarUpa kesaramizrita candana se zuddha AtmA rupa deva kI, nau prAkara ke brahmacarya rupI nau aMgo kA pUjana kareM / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjA 429 vivecana : pUjana ? tumheM kisa kA pUjana karanA hai ? pUjana kara kyA prApta karanA hai ? isa kA kabhI vicAra bhI kiyA hai ? nahIM kiyA hai na ? tuma pUjana karanA cAhate ho; are, tuma kisI kA pUjana kara bhI rahe ho...! agaNita icchAe~, kAmanAe~ aura abhilASAoM ko jholI phailAkara pUjana kA phala mA~ga rahe ho... saca hai na ? lekina yaha to soco, tuma svayaM pUjaka to ho nA ? pujArI ho na ? pUjaka athavA pujArI bane binA tumhArI pUjA kabhI saphala nahIM hogI, nA hI tumhArI manokAmanAyeM pUrI hoMgI / tumhArI AkAMkSA aura abhilASAyeM saphala nahIM ho sakeMgI / tabhI to kahatA hU~, sarva prathama pUjaka bano, pujArI bano / isake liye pahalA kAma snAnAdi se nivRtta honA hai, nahAnA hai| are bhAI, snAna se pApa nahIM lagegA / maiM bhalI-bhA~ti jAnatA hU~ ki tuma muni ho aura sacita jala ke prayoga se pApa ke bhAgIdAra banoge, yaha bhI ho mere khyAla se bAhara kI bAta nahIM hai| phira bhI kahatA hU~ ki snAna kara lo / hA~, tumhe aisA jala batAU~gA ki jisake upayoga se pApa nahIM lagegA ! 'dayA' ke jala se snAna kara / isase bhI behatara hai-dayA ke svastha, zItala jalAzaya meM gotA lagA le ! yAda rakha, sarovara meM snAna karane kA niSedha karanevAle jJAnI puruSa... bhI tumheM dayAsAgara meM gotA lagAne se rokeMge nahIM aura nA hI tumhArA mArga avaruddha kreNge| hA~, jaba tuma snAna kara dayAsAgara ke kinAre para Aoge, taba tumhArI prasannatA kA ThikAnA na rahegA / krUratA kA mala pUrI taraha dhula gayA hogA aura usake sthAna para karuNA kI komalatA chA gayI ho gyii| tuma hara prakAra se svacchapavitra bana gaye hoNge| he sAdhaka ! snAna ke bAda tumheM naye vastra dhAraNa karane haiM-zuddha aura zveta vastra ! dhAraNa karoge na ? una vastroM meM tuma suzobhita-AkarSaka lagoge aura taba tumheM svayaM hI ehasAsa hogA ki, tuma pUjaka ho / jAnate ho, vastroM kA nAma kyA hai ? vastra kA nAma hai-'saMtoSa' / sacamuca, kitanA pyArA nAma hai ! tumheM pasanda AyA ? pudgalabhAvoM kI tRSNA ke vastra paridhAna kara koI pUjaka nahIM bana sktaa| kyoMki tRSNA meM rati-arati kA dvaMdva hai aura hai Ananda-udvega kI agaNita Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 jJAnasAra taraMgeM / aisI tRSNA ke raMga-biraMge vastra dhAraNa kara tuma pUjaka nahIM bana sakate / ataH tumheM 'saMtoSa' ke vastra paridhAna karane haiN| eka bAra inheM dhAraNa kara tU pUjaka bana jA ! yadi pasanda A jAe~, to dubArA pahananA / arthAt tumheM paudgalika padArthoM kI tRSNA kA tyAga karanA hI hogA, yadi tuma pUjaka bananA cAho to / are bhAI, kahA~ cala diye ? pUjana karane ? jarA ruka jaao| deva mandira meM praveza karane se pUrva tumheM tilaka karanA hogA / lalATa-pradeza para tilaka aMkita kiye binA tuma deva-mandira meM praveza nahIM pA sakate / tumhArI kAyA dayAsAgara meM snAna karane se kaisI sundara aura lubhAvanI ho gayI hai ! saMtoSa-vastra paridhAna karane se tuma kaise mohaka, AkarSaka laga rahe ho ? aba tuma 'viveka' kA tilaka lagAkara dekho / devarAja indra bhI tumhAre saundarya kI stuti karate nahIM thakegA ! 'viveka' kA tilaka ! viveka yAnI bheda-jJAna / jar3a-cetana kA bheda samajha, cetana AtmA kI ora mur3anA / jar3a-padArtha zarIra meM rahI Atmabuddhi kA parityAga kara, 'zarIra se maiM (AtmA) bhinna huuN|' isa taraha kI zraddhA dRr3ha krnaa| 'zuddhAtmadravyamevAham,' 'maiM hI zuddha-vizuddha Atma-dravya huuN|' aise jJAna se AtmA ko bhAvita karane kA nAma hI viveka hai / aise viveka kA tilaka lagAnA pUjaka ke liye paramAvazyaka hai / sadA smaraNa rakhanA, isa viveka-tilaka se tumhArI zobhA / sundaratA ke sAtha-sAtha AtmavizvAsa bhI bar3hegA aura tumheM pratIta hogA ki tuma pUjaka ho| aba tumheM apane vicAroM ko pavitra banAnA hai| jisa parama AtmA kA pUjana karane kI tumhArI utkaTa icchA hai, unakeM (paramAtmA ke) guNoM meM tanmayatA sAdhane kI bhAvanAoM ke dvArA apane vicAroM ko pavitra banAnA hai| arthAt, zeSa sabhI bhautika kAmanAoM kI apavitratA taja kara kevala paramAtmaguNoM kI hI eka abhilASA lekara tumheM paramAtma-mandira ke dvAra para pahu~canA hai| jaba taka paramAtmaguNoM kA hI eka mAtra AkarSaNa aura dhyAna dRr3ha na ho jAe, taba taka AzayapAvitrya kI apekSA karanA vRthA hai... aura devapUjana ke liye Azaya-pavitratA ke binA cala nahIM sktaa| calo, aba kezara kA suvarNapAtra bhara lo / are bhaI, yaha kezara lo aura Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjA 431 yaha candana / zilA para ghisanA zurU kara do / bhakti kA kezara zraddhA ke candana se khUba ghiso, jI bharakara ghiso / bhakti kA lAla raMga aura zraddhA kI mohaka saurabha / kezaramizrita candana se pUrA suvarNa-pAtra bhara do| paramArAdhya paramAtmA kI ArAdhanA ke aMga-pratyaMga meM adamya utsAha aura apUrva Ananda / sAtha hI 'yaha paramAtmA-ArAdhanA hI paramArtha hai, aisA dRr3ha vizvAsa / are, usa prema-dIvAnI mIrA kA to tanika smaraNa karo / kRSNa ke prati usake hRdaya meM rahI apUrva zraddhA aura bhakti ke kAraNa vaha prasiddha ho gayI / usakI duniyA hI kRSNamaya bana gayI thii| -- aba mandira meM clo| mandira ko bAhara kahIM khojane kI AvazyakatA nahIM, nA hI dUra-sudUra usakI khoja meM jAne kI AvazyakatA hai| tuma apanI deha ko hI sthira dRSTi se, ninimeSa najara se nirakho / yahI to vaha mandira hai / jAnate ho, deva isI dehamandira meM birAjamAna haiM, pratiSThita haiM / lo, tuma to Azcarya cakita ho gaye ? vaise, Azcarya karane jaisI hI bAta hai / deha ke mandira meM hI zuddha Atmadeva pratiSThita haiN| unake darzanArtha A~kheM mUMdanI hoMgI... Antara dRSTi kholanI hogI... / divya vicAroM kA AdhAra lenA hogaa| zuddha AtmA kA tumheM navAMga-pUjana karanA hogA / navavidha brahmacarya hI zuddhAtmA ke nau aMga haiN| he pujArI / tuma zuddha Atma-svarUpa kI ora abhimukha ho gaye; dayA, saMtoSa, viveka, bhakti aura zraddhA se tarabatara ho gye| aba to brahmacaryapAlana tumhAre lie sarala ho gyaa| abrahma kI asahya durgandha tuma saha nahIM sakoge / tumhArI dRSTirUpa-paryAya meM sthira honA sambhava nahIM; nA hI zarIra-paryAya meM lubdha / balki tumhArI dRSTi sadA-sarvadA vizuddha Atma-dravya para hI sthira hogii| phira bhalA, nArIkathAyeM sunanA aura sunAnA, unake Asana para baiThanA aura nara-nArI kI kAmakahAniyA~, kAna lagAkara sunane kA tumhAre jIvana meM ho hI nahIM sakatA / mevAmiThAI, chappana prakAra ke bhoga aura rasIle phaloM kA svAda lUTane kI mahephileM jamAnA athavA iSTa bhojana para akAla-pIDitoM kI taraha TUTa par3anA, hAtha mArane Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 432 kA tumhArI kalpanA meM ho hI nahIM sktaa| zarIra kA zrRMgAra kara yA anya jIvoM ko apanI ora AkarSita karane kA khyAla svapna meM bhI kahA~ se ho ? he priya pUjaka ! pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne na jAne hameM kaisA romAMcakArI pUjana batAyA hai ? yaha hai bhAva-pUjana / yadi hama dIrghAvadhi taka sirpha dravya-pUjana hI karate raheM aura ekAdha bAra bhI bhAva-pUjana kI ora dhyAna na diyA, to kyA hama pUrNatA ke zikhara para pahu~ca sakeMge? ataH hameM yaha divya-pUjana nitya prati karanA hai| kisI ekAnta, nirjana bhU-pradeza para baiTha, padmAsana lagAkara aura A~kheM mUMdakara pUjana prAraMbha kro| phira bhale hI isameM kitanA bhI samaya vyatIta ho jAe, tuma isakI tanika bhI cintA na karo / zuddha AtmA-dravya kA ghaMToM taka pUjanaarcana calane do / phalataH tumheM adhyAtma ke apUrva Ananda kA-pUrNAnanda kA anubhava hogaa| sAtha hI tuma sAdhanA-patha kA mahattva aura mUlya samajha paaoge| bhAva-pUjA kI yaha kriyA kapolakalpita nahIM hai, balki rasa se bharapUra kalpanAloka hai / viSaya-vikAroM kA nirAkaraNa karane kA prazasta patha hai| snAna se lagAkara navAMga-pUjana taka kA krama ThIka se jamA lo / kSamApuSpastrajaM dharmayugmakSaumadvayaM tathA / dhyAnAbharaNasAraM ca, tadane vinivezaya // 29 // 3 // artha : kSamA rupI phUloM kI mAlA, nizcaya aura vyavahAra-dharma rupI do vastra aura dhyAnarupa zreSTha alaMkAra AtmA ke aMga para paridhAna kara / vivecana : Atmadeva ke gale meM AropaNa karane kI mAlA gUMtha lI hai? taiyAra kara lI hai ? vaha mAlA tumheM hI gUMthanI hai| kSamA kI mRdu surabhi se yukta praphullita puSpoM kI mAlA gUMthakara taiyAra rakha ! kSamA ke eka-do puSpa nahIM, balki pUrI mAlA ! arthAt ekAdha bAra kSamA karane se kAma nahIM calegA, apitu bAra-bAra kSamA kI saurabha phailAnI hogii| kSamA ko sadaiva hRdaya meM biThAye rakho... / kSamA-puSpa kI mIThI mahaka hI tumhAre aMgapratyaMga se prasphurita hotI rahe ! jisa manuSya ke gale meM gulAba ke puSpoM kI mAlA Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjA 433 ho, usake pAsa yadi koI jAe to bhalA kisa cIja kI suvAsa AegI ? gulAba kI na? isI taraha he sAdhaka ! yadi koI tumhAre nikaTa Ae to vaha kSamA kI saurabha se tarabatara ho jAnA cAhiye / phira bhale hI vaha sAdhu ho yA koI khUkhAra Dakaita, jJAnI ho yA ajJAnI, nirdoSa ho yA doSI ! - dhyAna rakhanA, kahIM kSamA ke puSpa murajhA na jAe~ / unheM sadaiva-tarotAjA, pUrNa vikasita rakhanA / kSamA pradAna karane kA prasaMga bhalA kaba upasthita hotA hai? jaba koI hamAre sAtha vaira-vRttiyukta vyavahAra karatA hai, hama para krodha karatA hai aura sareAma hamArI nindA-apamAna karate nahIM aghAtA / aise samaya hama kisI para krodha na kareM, palaTa kara usa para prahAra na kareM... nA hI usake prati jarA bhI arUci vyakta kareM ! isI kA nAma kSamA hai / jAnate ho na tuma : 'kSamA vIrasya bhUSaNam' kSamA vIra puruSa kA anamola AbhUSaNa hai / yahI to rahasya hai-AtmA ke gale meM kSamA ke sugaMdhita puSpoM kI mAlA Aropita karane kA / AtmA kI yaha puSpapUjA hai... / isI rahasya ke pratIka svarUpa manuSya paramAtmA kI mUrti ko puSpa arpita karatA hai... puSpamAlA pahanAtA hai| - nizcaya dharma aura vyavahAra dharma-ye do sundara vastra haiM, jinheM hameM Atma deva ko paridhAna karAnA hai / kama se kama do vastra to zarIra para hone cAhie na? eka adho vastra aura dUsarA uttarIya aura Atama-deva ke do vastra haiM : nizcaya aura vyavahAra / akele nizcaya se bhI kAma nahIM banatA, nA hI akele vyavahAra se / vyavahAra-dharma Atma deva kA adhovastra hai, jabaki nizcaya dharma uttarIya vastra! donoM kA honA atyAvazyaka hai| mAlA aura vastra paridhAna karAne ke pazcAta alaMkAra pahanAne jarUrI haiN| binA inake Atamadeva kI zobhA meM cAra cA~da nahIM laga sakate / alaMkAra kA nAma hai-'dhyAna' / dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna Atamadeva ke alaMkAra haiM / alaMkAra kImatI hone se dhAraNa karane para cora-DakaitoM kA Dara prAyaH banA rahatA hai / phalasvarUpa hamArA dharmadhyAna koI cora Dakaita lUTa na le jAe, isakI sAvadhAnI baratanA nihAyata jarUrI hai| kahane kA tAtparya yaha hai ki AtmA kI zrI aura zobhA dhyAna se hai| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 jJAnasAra dharma-dhyAna ke cAra Alambana : vAcanA, pRcchanA (pRcchA), parAvartana aura dharmakathAoM meM tanmaya rahanA hai| zrutajJAna meM ramaNatA pAnA hai| cAra prakAra kI anuprekSAoM kA anusaraNa karanA hai / anitya bhAvanA bhAte raho aura azaraNa bhAvanA se bhAvita bano / ekatva bhAvanA aura saMsAra bhAvanA kA cintana-manana karo / sAtha hI AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya kA niraMtara cintana karo / / . . khyAla rahe, hameM AtmA kA pUjana nimnAnusAra karanA hai* kSamA-puSpoM kI mAlA Aropita karanA hai * nizcaya-dharma aura vyavahAra-dharma rUpi do vastra paridhAna karAnA hai, * dharma-dhyAna aura zukladhyAna ke alaMkAroM se sajAnA hai ! Atamadeva kaise to suzobhita dRSTigocara hoMge ! unake darzanamAtra se manamayUra nRtya kara uThegA, jhUma uThegA aura taba anya kisI ke darzana karane kI icchA hI nahIM hogI ! madasthAnabhidAtyAMgailikhAgre cASTamaMgalam / jJAmAgnau zubhasaMkalpakAkatuNDaM ca dhUpaya // 29 // 4 // artha : AtmA ke Age madasthAnaka ke bhedoM kA parityAga karate hue aSTamaMgala (svastikAdi) kA Alekhana kara aura jJAnarUpI agni meM zubhasaMkalpasvarupa kRSNAguru dhUpa kara ! vivecana : vartamAna meM pracalita pUjana-vidhi meM aSTamaMgala kA Alekhana nahIM kiyA jAtA / lekina aSTa maMgala kI paTTI kA pUjana kiyA jAtA hai / ta karanA hai Alekhana aura uddezya hai-ATha madoM ke tyAga kA eka eka maMgala kA Alekhana karate hue eka-eka mada kA tyAga karane kI bhAvanA pradazita karate rahanA / .: karmAdhIna jIvoM kA eka gati se dUsarI gati meM nirantara AvAgamana hotA Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjA 435 . rahatA hai, taba bhalA kisakI jAti zAzvat rahatI hai ? ataH maiM jAti kA abhimAna nahIM kruuNgaa| yadi zIla azuddha hai to kulAbhimAna kisa kAma kA ? sAtha hI agara mere pAsa guNa-vaibhava kA bhaNDAra hai, to bhI kulAbhimAna kisa kAma kA ? haDDI-mAMsa aura rUdhira jaise gaMde padArthoM ke bhaNDArasadRza aura vyAdhi vRddhAvasthA se grasta isa zarIra ke saundarya kA bhalA garva kisaliye ? balazAlI kSaNArdha meM nirbala bana jAtA hai aura nirbala balazAlI ! bala aniyata hai, zAzvata nahIM hai... taba usakA garva kisaliye ? bhautika padArthoM kI prApti-aprApti karmAdhIna hai taba lAbha meM phalakara kuppA kyoM honA ? jaba maiM pUrvadhara mahAn AtmAoM ke ananta vijJAna kI kalpanA karatA hU~, taba unakI tulanA meM apanI buddhi tuccha lagatI hai| ataH buddhi kA abhimAna kisaliye ? aura tapa kA ghamaMDa ? are bAhya-Abhyantara tapazcaryA kI. ghora aura ugra - ArAdhanA karanevAle tapasvI-maharSiyoM kA darzana karatA hU~, taba anAyAsa maiM natamastaka ho jAtA huuN| jJAna kA mada ho hI nahIM sakatA / jisakA AdhAra grahaNa kara pAra utaranA hai, bhalA usakA Alambana lekara DUbanA kauna cAhegA ? zrI sthUlibhadrajI kA jvalanta udAharaNa bhUlakara bhI jJAnamada nahIM karane degaa| patA : yaha hai aSTamaMgala* kA Alekhana ! sundara, sugama aura sarala ! Atamadeva ke pUjana meM isa vidhi kA upayoga sahI artha meM honA cAhie / aba hameM dhUpa-pUjA karanI hai| isake lie aisA-vaisA dhUpa nahIM caahiye| kRSNAgaru dhUpa hI cAhie / vaha hai-zubha saMkalpa / jJAnAgni meM zubha saMkalpasvarUpa aSTa maMgala meM zrIvatsa, svastikaM nandAvarta, matsyayugala, darpaNa, bhadrAsana, sarAvalA aura kumbha kA samAveza hai| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 dhUpa DAlakara Atma mandira meM sugandha phailAnI hai 1 AtmA ke zubha svarUpa kA jJAna ! sirpha Atma- ramaNatA ! azubha kA vahA~ sthAna nahIM aura zubha saMkalpa kI bhI AvazyakatA nahIM / paramAtma-pUjana meM prazasta anurAga hotA hai / paramAtmA ke prati rAga - anurAga... pUjana-kriyA kI abhiruci yahI to zubha saMkalpa hai / ina zubha saMkalpoM kA Atma-ramaNatA meM vilInIkaraNa karane kI kRSNAgarU dhUpa kI mIThI mahaka Atma- mandira meM phaila jAtI hai / kaisI adbhuta, anokhI aura abhinava dhUpa- pUjA batAI hai ! paramAtmA ke mandira meM jAkara dhUpa - pUjA karanevAle bhAvikajana agara prastuta divya dhUpa-pUjA karane lage to ? are, mandira kI bAta to ThIka, lekina Atmamandira meM sthira citta se dhUpa pUjA meM magna ho jAe to ukta sAdhaka ke irda-girda, cAroM ora kaisI manabhAvana sugandha phaila jAe ! jJAnasAra ATha prakAra ke madoM ke tyAga kI bhAvanA hI aSTamaMgala ke Alekhana kI pUjA hai / zubha saMkalpoM kA AtmajJAna meM vilInIkaraNa hI dhUpapUjA hai / na jAne kaba aisA apUrva avasara AegA ki aisI pUjA kara paramAnanda kA AsvAdana kara sakeMge ? prAgdharmalavaNottAraM dharmasanyAsavahninA / kurvan pUraya sAmarthyarAjannIrAjanAvidhim // 29 // 5 // artha : dharmasanyAsa rupI agni dvArA pUrvavartI kSAyopazamika dharmasvarupa lavaNa utArate (usakA parityAga karate ) sAmarthya - yogarUpI AratI kI vidhI pUrI karo / vivecana : dharma-sanyAsa agni hai / audayika dharma aura kSAyopazamika dharma lavaNa hai sAmarthya yoga sundara, suzobhita AratI hai / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 bhAvapUjA pUjana-vidhi meM nimnAMkita do vidhiyA~ atyanta mahattvapUrNa hotI haiM-1. lavaNa utAranA aura 2. AratI utAranA / uparyukta donoM kriyAoM ko yahA~ kaisA tAttvika svarUpa pradAna kiyA gayA hai ! lekina isa taraha kA pUjana kSapakazreNi para caDhanevAlA hI kara sakatA hai ! jaba kSapakazreNI meM jIva dUsarA apUrvakaraNa karatA hai taba tAttvika dRSTi se 'dharmasanyAsa' nAmaka sAmarthyayoga hotA hai, arthAt aise prasaMga para yogIjana kSamA, Arjava aura mArdavAdi kSAyopazamika dharma se pUrNatayA nivRtta hote haiM / lekina jo kSapakazreNi para ArUDha nahIM ho sakate, aise jIvoM ke lie bhI 'dharmasanyAsa' batAyA gayA hai aura vaha hai-audAyika dharmoM kA sanyAsa / sanyAsa kA artha hai-tyAga / ajJAna, asaMyama, kaSAya aura vAsanAoM ke tyAga ko 'dharma-sanyAsa' kahA gayA hai| aisA tyAga karanA yAnI lavaNa utAranA / aisA dharma-sanyAsa pA~caveM-chaThe guNasthAna para rahe zrAvaka-zramaNoM ko hotA hai, jabaki pahale prakAra kA dharma-sanyAsa kevala kSapakazreNi meM hI hotA hai| dharma-sanyAsa kI agni meM kSAyopazamika dharmoM ko svAhA kara nona (lavaNa) utArane ke uparAnta hI kavi kA yaha kathana siddha hotA hai : 'jima jima tar3a tar3a lUNa ja phUTe, tima tima azubha karmabandha ja TUTe' lUNa utArane kI sthUla kriyA, tAttvika mArga kA eka mAtra pratIka hai| aba AratI kIjie / sAmarthyayoga kI AratI utArie / sAmarthyayoga kSapakazreNi meM hotA hai| usake do bheda haiM-dharma-sanyAsa aura yoga-sanyAsa / dharmasanyAsa meM lavaNa utArane kI kriyA kA samanvaya kriyA, jabaki AratI meM 'yogasanyAsa' kA samanvaya kIjie / yoga-sanyAsa kA artha hai-yoga kA tyAga / yAnI kAyAdi ke kAryoM kA tyAga / kAyotsargAdi kriyAoM kA bhI tyAga / alabattA, aisA ucca koTi kA tyAga kevalajJAnI bhagavanta hI karate haiM... / hama to sirpha unake kalpanAloka meM vicaraNa kara kSaNArdha ke liye kevalajJAniyoM kI anokhI duniyA ke darzana kA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 jJAnasAra AsvAda karate haiN| Atamadeva kI AratI karane ke liye bhale hI hama 'sAmarthyayogI' na bana sakeM lekina 'icchAyogI' bana dharma-sanyAsa aura yoga-sanyAsa kI madhuratA kA lAbha to avazya uThA sakate haiN| ni:sandeha yahA~ AtmA kI uccatama avasthA kA pratipAdana hai / pUjA ke mAdhyama se ukta avasthA kA yahA~ darzana karAyA gayA hai / jJAnayogI kisa taraha pUjana karate haiM, isakI jhA~kI batAyI gayI hai / ThIka vaise hI isa prakAra kA pUjana kevala jJAnayogI hI kara sakate haiM, nA ki sAmAnya yogii| vizeSataH prastuta pUjanavidhi jJAnaparAyaNa munizreSThoM ke lie hI pradarzita kI gayI hai / saMyamazIla aura jJAnI mahAtmA hI aisA apUrva pUjana kara anahada aura adbhuta Ananda kA anubhava karate haiN| sphuranmaMgaladIpaM ca, sthApayAnubhavaM puraH / yoganRtyaparastauryatrika-saMyamavAn bhava // 29 // 6 // artha : anubhava rupa sphurAyamAna maMgaladIpa ko samakSa (AtmA ke sAmane) prasthApita kara / saMyamayoga rupI nRtya-pUjA meM tatpara bana, gIta, nRtya aura vAdyaina tIna ke samUha jaisA saMyamazIla bana / (kisI eka viSaya meM dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ko saMyama kahA jAtA hai) vivecana : aba dIpakapUjA kreN| Atamadeva ke samakSa dIpaka prasthApita karanA hai| isa dIpaka kA nAma hai-anubhava / pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne 'anubhava' kI anokhI paribhASA dI hai| 'sandhyeva dinarAtribhyAM, kevalazrutayoH pRthak / budhairanubhavo dRSTaH kevalArkAruNodayaH // ' .... jisa taraha dina aura rAtri se sandhyA alaga hai, ThIka usI taraha 'anubhava' kevalajJAna aura zrutajJAna se sarvathA bhinna, sUrya ke aruNodaya samAna hai| jJAnI / bhagavantoM ne 'anubhava' kI paribhASA / vyAkhyA isa taraha kI hai / kevalajJAna ke atyanta samIpa kI avasthA / isa 'anubhava' ko lekara zrI Atmadeva kI dIpapUjA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvapUjA 439 karanI hai| isa dIpaka ke divya prakAza meM hI Atamadeva kA satya svarupa dekhA jA sakatA hai| atIndriya paramabrahma kA darzana vizuddha anubhava se hI sambhava hai| zAstroM ke mAdhyama se hameM sirpha 'anubhava' kI kalpanA hI karanI rahI ! kevalajJAna ke aruNodaya kI mana ko mugdha karanevAlI lAlimA kI kalpanA kaisI to mohaka aura cittAkarSaka hai| aura aba pUjana karanA hai-gIta, nRtya evaM vAdya se / Atamadeva ke samakSa anUThI dhuna cher3a do / gIta kI aisI lahariyA~ visphArita ho jAe~ ki jisameM mana kI samasta vRttiyA~ kendrIbhUta ho jAe~ / gAte-gAte nRtyAraMbha kara do / hAtha meM sAja lekara nRtya karanA aura karanA bhAvAbhinaya / vAdya-vAdana ke mIThe sura tumhAre kaNThasvaroM ko bahakA deM aura nRtyakalA solaha kalAoM se vikasita ho uThe / dhAraNA, dhyAna aura samAdhi, ina tInoM kI ekatA-svarUpa saMyama, yaha Atamadeva kA sarvazreSTha pUjana hai / eka hI viSaya meM ina tInoM kI ekatA honI cAhiye / hameM apanI AtmA meM dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kI apUrva ekatA sAdhanI hai| saMyama kA yaha uccatama, uttuMga zikhara hai aura yoga kI sarvotkRSTa bhuumikaa| isa taraha AtmA ke pUjana kA yaha anokhA rahasya prakaTa kara diyA gayA hai| jisa taraha mandira ke raMga-maMDapa meM koI svara-samrATa jhUma-jhUma kara advitIya sUrAvaliyA~ bahA rahA ho, koI nRtyAMganA apanI abhinaya kalA kA pradarzana kara rahI ho aura isa gIta-nRtya ko sAtha denevAlA koI mahAn vAdyavAdaka adbhuta vINAvAdana kara rahA ho; aise prasaMga para jisa taraha sarvatra tanmayatA-tAdAtmaya kA vAtAvaraNa nirmita hotA hai, ThIka usI taraha dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ke aikya meM saMyama kA apUrva vAtAvaraNa jama jAtA hai / aise samaya Atamadeva kA mandira kaisA pavitra, prasanna aura praphullita bana jAtA hogA, isakI sthira citta se kalpanA kreN|... isa kalpanAloka meM kho jAne para hI usakI vAstavika jhAMkI sambhava hai| svarupa meM tanmaya hone kA yaha upadeza hai aura svabhAva avasthA meM gamana Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 jJAnasAra karane kI preraNA hai / AtmamastI aura brahma-ramaNatA kI ye anokhI bAteM haiM / yahA~ parama pUjya upAdhyAyajI mahArAja pUjana ke sthUla sAdhanoM ke AdhAra se mokSArthI kA sarvottama mArgadarzana kara rahe haiM / alasanmanasaH satyaghaNTAM vAdayatastva / bhAvapUjAratasyetthaM, karakoDe mahodayaH // 29 // 7 // artha : ullasita manavAlA satya rupI ghaMTa bajAtA aura bhAvapUjA meM tallIna, aise terI hathelI meM hI mokSa hai| vivecana : bhakti aura zraddhA kA kezara gholakara Atama deva kI navAMgI pUjA kI, kSamA kI puSpamAlA gUMthakara unake aMga suzobhita kiye, nizcaya aura vyavahAra ke bahumUlya, sundara vastra paridhAna karavA kara unheM sajAyA aura dhyAna ke alaMkAroM se usa deva ko dedIpyamAna banAyA / ATha mada ke parityAga rupa aSTa maMgala kA Alekhana kiyA / jJAnAgni meM zubha saMkalpoM kA kRSNAgarU dhUpa DAla kara Atamadeva ke mandira ko mRdu saurabha se sugaMdhita kara diyA... / dharma-sanyAsa kI agni se lavaNa utArA aura sAmarthya yoga kI AratI kii| unake samakSa anubhava kA maMgaladIpa prasthApita kara dhAraNA, dhyAna aura samAdhi svarupa gIta, nRtya evaM vAdya kA anokhA ThATha jamAyA / mana ke ullAsa kI avadhi na rahI... mAnasika mastI ne... mandira meM laTakate virATakAya ghaMTa ko bajAyA... aura sArA mandira ghaMTanAda se gUMja uThA... sArA nagara gUMja utthaa| ghaMTanAda kI dhvani ne vizva ko vismita kara diyA / devaloka ke deva aura mahendroM ke Asana taka hila uThe / 'yaha kyA hai ? kaisI dhvani hai? yaha kaisA ghaMTanAda ?" abadhijJAna se dekhaa| ___ oho ! yaha to satya kI dhvani ! parama satya kA guMjArava ! avazya Atamadeva ke mandira meM satya kA sAkSAtkAra huA hai-usakI yaha prati-dhvani hai| Atamadeva Atama para prasanna ho uThe haiN| pUjana-arcana kA satyaM phala prApta ho gayA hai / usakI khuzI kA yaha ghaTanAda hai| carAcara vizva meM satya sirpha eka hI hai aura paramArtha bhI eka hI hai aura Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 bhAvapUjA vaha hai AtmA / anaMta, asIma aura athAha / eka mAtra parama brahma / zeSa saba mithyA hai / parama satya kA vizva hI mokSa hai / pUjya upAdhyAya zrI yazovijayajI mokSa hathelI meM batAte haiM / bhAva pUjA meM kho jAo... mokSa tumhAre basa meM hai| dravya pUjA ke ananya pratIkoM ke mAdhyama se mokSagati taka pahu~cAne ke sAdhanasvarupa yahA~ bhAva pUjA batAyI hai| isI tAttvika pUjA hetu zAstrAdhyayana aura zAstra parizIlana atyAvazyaka hai| zAstra-granthoM meM ullekhita kramika AtmavikAsa ke sAtha kadama milAkara calanA jarUrI hai / ___oha ! Atamadeva ke bhAvapUjana kI kaisI anokhI duniyA hai ! sthUla duniyA se ekadama nirAlI / vahA~ na to saMsAra ke svArthajanya pralApa haiM aura nA hI kaSAyajanya kolAhala / na rAga-dveSa ke davAnala haiM, nA hI ajJAna aura moha ke AMdhI-tuphAna / na vahA~ sthUla vyavahAra kI gutthiyA~ haiM aura nA hI caMcalatAasthiratA ke saMkalpa-vikalpa / mokSagati kI cAhanA rakhanevAlA aura sAdhanA-patha para gatizIla jIva jaba prastuta bhAvapUjA meM pravRtta hotA hai, taba use apanI cAha pUrNa hotI pratIta hotI hai / vaha anAyAsa hathelI meM mokSa ke darzana karatA hai| ___ sArA dAramadAra bhAvapUjA para nirbhara hai / tallInatA-tanmayatA ke liye lakSya kI zuddhi Avazyaka hai| yadi AtmA kI parama vizuddha avasthA ke lakSya ko lekara bhAvapUjA meM pravRtti ho, to tanmayatA kA AvirbhAva hue binA nahIM rhtaa| ataH sAdhaka AtmA kA yahI ekameva lakSya ho aura pravRtti bhI / tabhI sAdhanA ke svargIya Ananda kA anubhava sambhava hai, sAtha hI pragatipatha para agrasara ho sakate haiN| dravyapUjocitA bhedopAsanA gRhamedhinAm / bhAvapUjA tu sAdhUnAM bhedopAsanAtmikA // 29 // 8 // artha : gRhasthoM ke liye bhedapUrvaka upAsanA rupa dravyapUjA yogya mAnI gayI hai| abheda upAsanA svarupa bhAvapUjA sAdhu ke liye yogya hai| (alabatta, gRhasthoM ke lie 'bhAvanopanIta mAnasa' nAmaka bhAvapUjA hotI hai ) Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 jJAnasAra -- bhAvapUjA / jisake vivecana : pUjA ke do prakAra haiM dravyapUjA aura mana meM jaisA Ae, vaise pUjA nahIM karanI hai, apitu yogyatAnusAra pUjA karanI hai| AtmA ke vikAsa ke AdhAra para pUjana-arcana karanA hai / kyoMki yogyatA na hone para bhI agara pUjA kI jAe, to vaha hAnikAraka hai / ghara meM rahe hue aura pApasthAnakoM kA sevana karanevAle gRhasthoM ke lie dravya - pUjA hI yogya hai / ataH unheM sadaiva dravyapUjA karanI cAhiye / dravyapUjA bhedopAsanArupa hai I paramAtmA sadA-sarvadA pUjya haiM, ArAdhya haiM / ve anaMta jJAna, anaMta darzana, vItarAgatA aura anaMta vIrya ke ekameva svAmI haiM, sAtha hI ajara, amara evaM akSaya gati ko prApta haiM / sva AtmA se bhinna aise paramAtmA kA Alambana grahaNa karanA cAhie | ve upAsya haiM aura gRhastha upAsaka hai, ve sevya haiM aura gRhastha sevaka hai / ve ArAdhya haiM aura gRhastha ArAdhaka hai / ve dhyeya haiM aura gRhastha dhyAtA hai / 1 I gRhastha uttama koTi ke dravyo se paramAtmA kI pratimA kA bhakti-bhAva se pUjana kare / isa kArya ke lie yadi use jayaNAyukta Arambha - samArambha karane par3e, to bhI avazya kare ! paramAtmA ke guNoM kI prApti hetu unakI ananya bhakti aura utkaTa upAsanA kareM / prazna : taba kyA gRhastha ke liye bhAvapUjA niSiddha hai ? uttara : nahIM, aisI koI bAta nahIM hai / vaha cAhe to bhAvanopanita mAnasa, nAmaka pUjA kara sakatA hai| arthAt paramAtmA kA guNAnuvAda guNa-smaraNa aura paramatattva kA sammAna, gRhastha kara sakatA hai / yaha eka prakAra kI bhAvapUjA hI hai, lekina 'savikalpa' bhAvapUjA / vaha gIta, saMgIta aura nRtya ke dvArA bhakti meM lIna ho sakatA hai / alabatta, abheda upAsanA rUpa bhAvapUjA to sAdhu hI kara sakatA hai / AtmA kI ucca vikAsa - bhUmikA para sthita nirgrantha paramAtmA ke sAtha abhedabhAva se mila sakatA hai / paramAtmA ke saMga sva- AtmA kA tAdAtmya, tanmayatA prApta kare, yahI hai vAstavika bhAvapUjA ! Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 dravyapUjA aura bhAvapUjA ke bheda yahA~ bhedopAsanA aura abhedopAsanA kI dRSTi se batAye gaye haiN| sAtha ho abhedopAsanA rUpI bhAvapUjA ke ekamAtra adhikArI kevala nirgrantha munizreSThoM ko hI mAnA hai / bhAvapUjA paramAtma-svarUpa ke sAtha AtmaguNoM kI ekatA kI anubhUti karanevAlA muni kaisA paramAnanda anubhava karatA hai, usakA varNana karane meM zabda aura lekhanI donoM asamartha haiM | vastutaH abhedabhAva ke milana kI madhuratA to saMvedana kA hI viSaya hai, nA ki bhASA kA ! prastuta aSTaka meM pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne bhAvapUjA ke sambandha meM utkRSTa mArgadarzana kiyA hai| sAtha hI bhAvapUjA meM prayukta hone kA upadeza munizreSThoM ko diyA hai / abhedabhAva se paramAtmasvarupa ko ananya upAsanA kA mArga batAyA hai / sAtha hI sAtha, gRhastha varga ke liye bhAvapUjA kA prakAra batAkara gRhastha mAtra ko bhI bhedopAsanA kI ucca kakSA batAyI hai| tAki vaha paramAtmopAsanA meM pravRtta ho, Atmahita sAdha sake / are, AtmahitArtha Atma-kalyANArtha hI jo jIvana vyatIta kara rahA hai- use yaha vividha upAsanA kA mArga kAphI pasanda AegA aura isa dizA meM nirantara gatizIla hogA / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. dhyAna muni-jIvana meM dhyAna kA sthAna kaisA mahattvapUrNa hai, yaha bAta prastuta aSTaka meM avazya paDho ! dhyAtA-dhyeya aura dhyAna kI ekatA meM muni ko duHkha nahIM hotA! parantu dhyAtA jitendriya, dhIra-gaMbhIra prazAnta aura sthira honA Avazyaka hai ! Asanasiddha aura prANAyAma-pravINa honA cAhie ! aisA dhyAtA muni, cidAnanda kI mastI kA anubhava karatA hai aura pAtA hai parama brahma-Ananda kA asIma, akSaya sukha ! kalpamA, vikalpa aura vicAroM ke zikaMje se mukta ho jAo ! vicAroM ke bojha se mana ko niyaMtrita na karo ! pArthiva jagata ke jhaMjhAvAta se apane mana ko bacA lo / nibaMdhana bana, dhyeya ke sAtha ekAkAra ho jAo / dhyAna-sambandhita prastuta adhyAya kA ciMtana-manana karate hue gaharAyI se abhyAsa karo ! dhyAtA dhyeyaM tathA dhyAnaM trayaM yasyaikatAM gatam / munirananyacittasya tasya duHkhaM na vidyate // 30 // 1 // artha : jise dhyAna karanevAlA, dhyAna gharana yogya aura dhyAna-tInoM kI ekatA prApta huI hai (sAtha hI) jisakA citta anyatra nahIM hai, aise munivara ko duHkha nahIM hotA! vivecana : munivarya ! Apako bhalA duHkha kaisA ? Apa duHkhI ho hI nahIM sakate / Apa to isa vizva ke zreSTha sukhI mAnava haiM / pA~ca indriyoM kA koI bhI viSaya Apako duHkhI nahIM kara sktaa| Apane Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 445 to vaiSayika sukhoM kI prApti ke bajAya usake tyAga meM hI sukha mAnA hai na? vaiSayika sukhoM kI aprApti ke kAraNa hI sArI duniyA duHkha se citkAra kara rahI hai| jabaki Apane to, apane jIvana kA Adarza hI sukha-tyAga ko banA liyA hai / indriyoM ke Apa svAmI ho.., Apane pA~co indriyoM ko apane vaza meM kara liyA hai... ! ApakI AjJA ke binA unakI koI harakata nahIM ! ThIka vaise hI Apane apane mana ko bhI vaiSayika sukhoM se nivRtta kara diyA hai / sAMsArika bhAvoM se nivRttaM mana sadA-sarvadA dhyAna meM lIna rahatA hai ! dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI apUrva ekatA Apane siddha kara lI hai... phira bhalA, duHkha kaisA aura kisa bAta kA ? munirAja ! ApakI sAdhanA, vaiSayika sukhoM se nivRtta hone kI sAdhanA hai / jaise jaise Apa ina sukhoM se nispRha banate jAyeM vaise vaise kaSAyoM se bhI nivRtti grahaNa karate jAyeM / Apa yaha bhalIbhA~ti jAnate haiM ki vaiSayika sukhoM kI spRhA kI kaSAyotpatti kA prabala kAraNa hai / zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ke sukhoM kI icchA ko hI nAmazeSa karane ke lie ApakI ArAdhanA hai / ataH Apa apane mana ko eka pavitra tattva se bA~dha leM ! dhyeya ke dhyAna meM Apa AkaNTha DUba jAe~ ! sAtha hI apanI mAnasika sRSTi meM isa mahAn dhyeya ke atirikta kisIko ghusa paiTha na karane deN| hA~, yadi ApakA mana apane dhyeya se haTa gayA aura kisI anya viSaya para sthira ho gayA to ApakA sukha chinate dera nahIM lagegI ! jAnate haiM na vizvAmitra RSi kA citta apane dhyeya se cyuta ho kara rupayauvanA menakA para sthira ho gayA; hote hI kyA sthiti huI ? unakI sukha-zAnti aura parama dhyeya hI naSTa ho gayA ! naMdiSeNa muni aura ASADhAbhUti muni ke udAharaNa kahA~ Apase chipe hue haiM ? ___ ataH Apa sirpha eka hI kAma kIjie-bhautika sukhoM kI spRhA ko bahAra khader3a dIjie aura bhUlakara bhI vaiSayika sukhoM kA kabhI vicAra na krie| vaiSayika sukhoM kI saMhArakatA kA aura asAratA kA bhI ciMtana na karie / aba Apa apane nirdhArita 'dhyeya' meM sthira hone kA prayatna kIjie / jisa gati se ApakI dhyeya-tallInatA bar3hatI jAegI, ThIka usI anupAta meM Apake sukha meM vRddhi Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jJAnasAra hotI jAegI aura taba Apa anubhava kareMge ki, 'maiM sukhI hU~, mere sukha meM niraMtara vRddhi hotI jA rahI hai|' Apane jaba muni-pada prApta kara liyA hai taba yaha zikAyata nahIM honI cAhie ki, 'saMkalpita dhyeya meM mana sthira nahIM rahatA / ' jisa dhyeyapUrti ke lie Apane bharA-pUrA saMsAra choDa diyA, Rddhi-siddhiyoM kA parityAga kara pravrajyA grahaNa kI, usa dhyeya meM ApakA mana sthira na ho yaha sarAsara asambhava bAta hai| jisa dhyeya kA anusaraNa karane hetu Apane asaMkhya vaiSayika sukhoM kA tyAga kara diyA, usa dhyeya ke dhyAna meM Apako Ananda na mile, yaha asambhava bAta hai| hA~, sambhava hai ki Apa apane dhyeya ko hI vismaraNa kara gaye ho aura dhyeyahIna jIvana vyatIta karate ho to ApakA mana dhyeya-dhyAna meM sthira honA asambhava hai| sAtha hI, aisI sthiti meM Apa sukhI bhI nahIM raha sakate / Apako apanA mana hI khAtA rahatA hai / phira bhale hI isake lie Apa 'pApodaya' kA vahAnA kareM athavA apanI bhavitavyatA ko doSa deN| - dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekatA kA samaya hI paramAnanda-prApti kI maMgala-belA hai, parama brahma-mastI kA suhAnA samaya hai aura hai munijIvana jIne kA apUrva AhlAda / dhyAtA'ntarAtmA dhyeyastu paramAtmA prakIrtitaH / dhyAnaM caikAgrayasaMvittiH samApattistadekatA // 30 // 2 // artha : dhyAna-kartA antarAtmA hai, dhyAna karane yogya paramAtmA haiM aura dhyAna ekAgratA kI buddhi hai / ina tInoM kI ekatA hI samApatti hai| vivecana : antarAtmA bane binA dhyAna asambhava hai / bahirAtmadazA kA parityAga kara antarAtmA banakara dhyAna karanA cAhie / yadi hama samyagdarzana se yukta haiM to ni:saMdigdharupa se antarAtmA haiM / . jisaki dRSTi samyag ho, vahAM dhyeyarUpI paramAtmA ke darzana kara sakatA hai arthAt ekatA sAgha sakatA hai / isI dRSTi se samyagdRSTi jIva ko hI dhyAna kA adhikAra diyA gayA hai / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna dhyAna karane yogya yadi koI hai, to siddha paramAtmA / ATha karmoM ke kSaya se jina AtmAoM kA zuddha-vizuddha svarupa prakaTa huA hai, aisI zuddhAtmAe~ dhyeya haiM / athavA ve AtmAe~ jo ki ghAtI karmoM ke kSaya se arihaMta bane haiM ve dhyeya haiM / 'pravacanasAra' grantha meM ThIka hI kahA hai : jo jANai arihaMte davvata - guNatta - 1 - pajjavattehiM / so jANai appANaM moho khalu jAi tassa laya // 447 'jo arihaMta ko dravya - guNa evaM paryAya rUpa meM jAnatA hai, vaha AtmA ko jAnatA hai aura usakA moha naSTa hotA hai / ' arihaMta ko lakSya banAkara antarAtmA dhyAna meM lIna hotI hai| dhyAna kA artha hai ekAgratA kI buddhi, sajAtIya jJAna kI dhArA / antarAtmA dhyeya rUpI arihaMta meM ekAgra ho jAe / arihaMta ke dravya, guNa aura paryAya sajAtIya jJAna hai / tAtparya yaha hai ki dravya, guNa aura payIya se arihaMta kA dhyAna karanA caahie| 'dhyAna zataka' meM dhyAna kA svarUpa darzAyA hai : jaM thiramajjhavasANaM taM jhANaM calaM tayaM cittaM / taM hojja bhAvaNA vA aNuppehA vA ahava ciMtA // 'adhyavasAya yAnI mana aura sthira mana yahI dhyAna hai / caMcala mana ko citta kahA jAtA hai | dhyAna kI vaha kriyA bhAvanA, anuprekSA athavA ciMtana svarupa hotI hai / ' he jIva, tU antarAtmA bana / vibhAvAvasthA se sarvathA nivRtta ho jA / svabhAvAvasthA kI ora gamana kara / AtmA se pare... AtmA se bhinna aise dravyoM kI ora dRSTipAta bhI na kara / arthAt jar3a dravya evaM usake vividha paryAyoM ke AdhAra se rAga-dveSa karanA bandhakara / jaba taka tuma bahirAtmadazA meM bhaTakate rahoge, niHsaMdeha taba taka dhyeya rupI paramAtmA ke sAtha ekAkAra nahIM ho sakoge / isIlie kahatA hu~ ki antarAtmA bana / antarAtmA hI ekAgra bana sakatI hai| paramAtmasvarupa kI ekAgratA bahirAtmA ke bhAgya meM nahIM hai / Atman / yadi tuma samyagdRSTi ho to dhyAna meM lIna - tallIna bana sakate Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 jJAnasAra I ho / lekina agara antarAtmA nahIM ho aura kevala samyagdRSTi hone kA hI dAvA karate ho to tuma ekAgra nahIM bana sakate / dhyeya kA dhyAna nahIM kara sakate / samyagdRSTi ke sAtha-sAtha antarAtmadazA honA nihAyata Avazyaka hai / arihaMta ke vizuddha aura parama prabhAvI Atma- dravya kA dhyAna kara / unake anaMta - jJAnAdi guNoM kA ciMtana kara / aSTa prAtihArya Adi paryAya kA niraMtara dhyAna dhara / arihaMta-puSpa ke cAroM aura madhura guMjArava karatA bhramara bana jA / sivAya arihaMta ke, duniyA kI koI cIja acchI na lage / nA hI arihaMta ke sivAya koI dhyeya ho / bhAvArtha yaha ki tumhArI mAnasika - sRSTi meM arihaMta ke atirikta kucha bhI na ho / yahI hai dhyAtA, dhyAna aura samAdhi kI samApatti / maNIviva praticchAyA samApattiH paramAtmanaH / kSINavRttau bhaved dhyAnAdantarAtmani nirmale // 30 // 3 // artha : maNi kI bhA~ti kSINavRttivAle zuddha antarAtmA meM dhyAna se paramAtmA kA pratibimba damaka uThe, use 'samApatti' kahA hai / vivecana : maNi kabhI dekhA hai ? uttama sphaTika meM kabhI pratibimba ubharate dekhA hai ? yadi yaha na dekhA ho to bhI ni:saMdeha, tumane darpaNa meM apanA pratibimba ubharate to avazya dekhA hogA ? - maNi ho, sphaTika ho athavA darpaNa ho vaha gande yA asvaccha nahIM cAhie, balki nirmala-svaccha hone cAhiye / tabhI usameM kisI kA pratibimba ubhara sakatA 1 hai / yadi AtmA asvaccha, gandI aura mailI ho to usameM paramAtmA kA pratibimba kyA ubharegA ? nAhaka hAtha-pA~va mArane se kAma nahIM clegaa| yaha sahI hai ki malIna AtmA meM kabhI paramAtmA kA pratibimba nahIM ubharegA / taba prazna yaha uThatA hai ki hamArI AtmA meM paramAtmA kA pratibimba ubhare - aisI kyA hamArI hArdika iccha hai ? taba hameM apanI AtmA ko ujjvala / dIptimAna banAnI cAhie ! Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 449 ___ hama kSINavRtti bana jAe~ / matalaba, vRttiyoM kA kSaya kara deM ! samagra icchAoM kA kSaya ! kyoMki icchAe~ hI ekAgratA meM sarvAdhika avarodhaka haiM / jyoM jyoM hama malInatA-dhumilatA dUra karate jAe~ge tyoM tyoM hamArI AtmA maNi kI bhA~ti apUrva kAMtimaya aura pAradarzaka hotI calI jAegI aura taba paramAtmA kA pratibimba avazya ubhara aaegaa| antarAtmA nirmala ho aura ekAgratA bhI ho to paramAtmA kA pratibimba avazya ubharegA / yaha 'samApatti' hai| isake lie eka mahattvapUrNa bAta hai kSINavRtti banane kii| samasta icchAAkAMkSAoM se mukti ! ekAgratA meM sabase baDA vighna hai-ye icchAe~ / icchA hI paramAtmA-svarupa ke sAkSAtkAra meM avarodhaka hai / 'maNerivAbhijAtasya kSINavRtterasaMzayam / tAtsthyAtaSTha tadaJjanatvAcca samApattiH prakIrtitA // ' 'sarvottama maNi kI taraha kSINavRtti AtmA meM paramAtmA ke saMsargAropa se aura paramAtmA ke bheda Aropa se ni:saMzaya 'samApti' hotI hai !' tAtsthaya : antarAtmA meM paramAtmaguNoM kA saMsargAropa / tadaJjanatva : antarAtmA meM paramAtmA kA abhedAropa / 'saMsargAropa, kise kahate haiM ? yahI jAnanA cAhate ho na ? Aropa ke do prakAra haiN| saMsarga aura abheda / siddha paramAtmA ke anaMta guNoM meM antarAtmA kA AropI yAnI saMsarga-Aropa / paramAtmA ke anaMta guNoM meM ekAgratA kA prAdurbhAva hote hI samAdhi prApta hotI hai| samAdhi hI dhyAna kA phala hai, yahI abheda-Aropa hai| prazna : ise bhalA, 'Aropa' kI saMjJA kyoM dete ho ? uttara : isakA yahI kAraNa hai ki yaha tAttvika abheda nahIM hai| paramAtmA kA Atma-dravya aura antarAtmA kA Atma-dravya, donoM bhinna haiM / ina donoM ke svataMtra astitva kA vilInIkaraNa asambhava hai| do bhinna dravya eka nahIM bana sakate / ata: bhAvadRSTi se jaba donoM Atma-dravyoM kA saMgama hotA hai, samarasa hokara Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 jJAnasAra paraspara vilIna ho jAte haiM, taba abheda kA Aropa kiyA jAtA hai| hama antarAtmA baneM / samasta icchAoM kA kSaya kreN| paramAtmA kA dhyAna dhareM ! taba maNi sadRza hamArI vizuddha AtmA meM ni:saMzaya paramAtmA kA pratibimba ubharegA... ! na jAne vaha kSaNa kaisA dhanya hogA / kSaNArdha ke lie AtmA anubhava karatI hai, jaise 'maiM paramAtmA huN|' 'ahaM brahmAsmi !' yaha bAta isa bhUmikA para sahI hotI hai| Apatizca tataH puNyatIrtha kRtkarmabandhataH / tadbhAvAbhimukhatvena sampattizca kramAd bhavet // 30 // 4 // artha : ukta samApti se puNya-prakRttisvarupa 'tIrthaMkara-nAmakarma' ke upArjana rupa phala kI prApti hotI hai aura tIrthaMkaratva ke abhimukhatva se kramaza: Atmika sampattirupa phala kI niSpatti hotI hai| vivecana : samApatti ! Apatti ! sampatti ! samApatti se Apatti aura Apatti se sampatti / 'Apatti' kA matalaba Aphata nahIM, koI duHkha yA kaSTa nahIM ! kisI prakAra kI vedanA athavA vyAdhi nahIM, balki kabhI bhI nahIM sunA ho aisA artha hai ! yahA~ 'Apatti' zabda kA prayoga pAribhASika artha meM kiyA gayA hai ! 'tIrthaMkara-nAmakarma' upArjana karanA yaha Apatti hai ! hA~, samApti se tIrthaMkara nAmakarma kA bandhana hotA hai aura vaha 'Apatti' hai| jo AtmA yaha nAmakarma kA upArjana karatI hai, vahI tIrthaMkara banatI hai aura dharmatIrtha kI sthApanA kara vizva meM dharma-prakAza phailAtI hai| karma ATha prakAra ke hote haiM, jinameM se eka 'nAmakarma' hai| yaha nAmakarma 103 prakAra kA hai, jisameM se eka prakAra 'tIrthaMkara nAmakarma' hai / jo AtmA isa karma kA bandhana karatI hai, vaha tIsare bhava meM tIrthaMkara banatI hai / tIsare bhava meM jaba usakA janma hotA hai taba se hI sampatti ! garbhAvasthA meM hI tIna jJAna se yukta ! svAbhAvika vairAgya ! yahI unakI Atmika sampatti Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 451 hai| jabaki bhautika sampatti bhI vipula hotI hai... yaza, kIrti aura prabhAva bhI apUrva hotA hai| itthaM dhyAnaphalAd yuktaM viMzatisthAnakAdyapi / kaSTamAtraM tvabhavyAnAmapi no durlabhaM bhave // 30 // 5 // artha : isa taraha dhyAna ke pariNAmasvarupa 'bIsa-sthAnaka' Adi tapa bhI yogya hai, jabaki kaSTamAtrarupa (tapa) abhavyoM ko bhI isa saMsAra meM durlabha nahIM hai| vivecana : zAstroM meM aisA ullekha hai ki 'bIsa sthAnaka' tapa tIrthaMkara nAmakarma upArjana karane meM mahattvapUrNa bhUmikA adA karatA hai / arthAt tIrthaMkara bhagavAn apane pUrva ke tIsare bhava meM isa tapa kI ArAdhanA sAdhanA kara tIrthaMkara nAmakarma upArjana karate haiM / ___ samApti' kA phala yadi aprApya hai| kaSTa rUpa tapa kI ArAdhanA abhavya bhI karate haiM / lekina unheM samApatti kA phala kahA~ upalabdha hotA hai? arthAt tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana sirpha kaSTaprada kriyAe~ karane se sambhava nahIM hai / usake lie cAhie samApatti ! jisa bIsa sthAnaka kI ArAdhanA karanI hotI hai ve nimnAnusAra hote hai : 1. tIrthakara, 2. siddha, 3. pravacana, 4. guru, 5. sthavira, 6. bahuzruta, 7. tapasvI, 8. darzana, 9. vinaya, 10. Avazyaka, 11. zIla, 12. vrata, 13. kSaNalava-samAdhi, 14. tapa-samAdhi, 15. tyAga (dravya se), 16. tyAga (bhAvapUrvaka), 17. vaiyAvacca, 18. apUrva jJAna-grahaNa, 19. zruta-bhakti, 20. pravacana-prabhAvanA caubIsa tIrthaMkaroM meM se prathama RSabhadeva evaM aMtima mahAvIradeva ne ina bIsa sthAnakoM kI ArAdhanA apane pUrvabhavoM me kI thI, jabaki bIca ke 22 tIrthaMkara-jinezvaroM meM se kisIne do, kisIne tIna isa taraha aniyamita saMkhyA meM ArAdhanA kI thii| alabatta, tamAma ArAdhanA-sAdhanA meM dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekatAsvarupa 'samApti' to thI hI / isake binA 'tIrthaMkara nAmakarma' bAMdha nahIM Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 sakate / jJAnasAra sirpha tapArAdhanA kara saMtoSa karanevAle jIvoM ko avazya socanA cAhie ki bhale hI ve mAsakSamaNa kara eka-eka sthAnaka kI ArAdhanA karate hoM aura navakAravAlI kA jApa japate hoM, lekina jaba taka dhyeya meM lInatA nahIM, taba taka tapa kaSTakriyA se adhika kucha bhI nahIM / devAdhideva mahAvIra deva cAra-cAra mahIne ke upavAsa jaisI ghora tapasyA kara dina-rAta dhyAnAvasthA meM lIna rahate the / dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekatA sAdhate the... / dhannA aNagAra chaThTha tapa ke pAraNe chaThTha tapa kI ArAdhanA karate the.... aura rAjagRha ke vaibhAragiri para dhyAnastha raha, 'samApatti' sAdhate the / aisA bhI dekhA gayA hai ki jina-jinoM ko mokSapad prApta karane kI manISA nahIM hai athavA jo mokSagAmI bananevAle hI nahIM haiM aise jIva bhI bIsa sthAnakAdi tapoM kI ArAdhanA to karate rahate haiM... lekina usase kyA hotA hai ? kyoMki samApatti kA phala jo tIrthaMkara nAmakarma hai, unheM prApta nahIM hotA / yadi tapasyA kI koI phala - niSpatti na hotI ho to akAraNa hI tapazcaryA kA puruSArtha karane se bhalA kyA lAbha... ? tAtparya yahI hai ki tapazcaryA ke sAtha-sAtha dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kI ekatA siddha karanA nitAnta Avazyaka hai / yadi aisI ekatA kA ekameva lakSya ho to eka samaya aisA AtA hai jaba ekatA siddha ho jAtI hai / isa prakAra kA lakSya hI na ho to ekatA asambhava hI hai / - bIsa sthAnaka kI tapazcaryA ke sAtha-sAtha una una padoM kA jApa aura dhyAna dharanA Avazyaka hai ! arthAt una pado meM lInatA prApta karanI cAhie / yaha tabhI sambhava hai jaba icchA-AkAMkSAoM se mukti mila gayI ho| jaba taka hamArA mana bhautika, sAMsArika padArthoM kI cAha se kilabilAtA rahegA taba taka dhyeyalInatA prAyaH asambhava hI hai / ataH 'samApatti' atyanta mahattvapUrNa ArAdhanA hai| jitendriyasya dhIrasya prazAMtasya sthirAtmanaH / sukhAsanasthasya nAsAgranyastanetrasya yoginaH // 30 // 7 // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 453 ruddhabAhyamanovRtterdhAraNAdhArayArayAt ! prasannasyApramattasya cidAnandasudhAlihaH // 30 // 8 // sAmAjyamapratidvandvamantareva vitanvataH / dhyAnino nopamA loke sadevamanuje'pi hi // 30 // 9 // artha : jo jitendriya hai, dhairyayukta hai aura atyanta zAnta hai, jisakI AtmA asthiratArahita hai, jo sukhAsana para birAjamAna hai, jisane nAsikA ke agrabhAga para locana sthApita kiye haiM aura jo yogasahita haiM, dhyeya meM jisane citta kI sthiratA rupa dhArA se vega-pUrvaka bAhya indriyoM kA anusaraNa karanevAlI mAnasikavRtti roka liyA hai, jo prasannacitta haiM, pramAdarahita haiM aura jJAnAnanda rupI amRtAsvAdana karanevAlA hai; jo antaHkaraNa meM hI vipakSarahita cakravartitva kA vistAra karatA hai, aise dhyAtA kI, devasahita manuSyaloka meM bhI sacamuca, upamA nahIM hai ! vivecana : ye tInoM zloka, dhyAtA-dhyAnI mahApuruSa kI lakSaNa-saMhitA kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiM / 1. jitendriya : dhyAna karanevAlA puruSa jitendriya ho / indriyoM kA vijetA ho ! kisI indriya kA vaha gulAma na ho / koI indriya use hairAna-parezAna na kreN| indriyA~ sadA mahAtmA kI AjJAnuvartI banakara raheM / indriya-paravazatA kI dInatA kabhI use sparza na kare / indriyoM kI caMcalatA se utpanna rAga-dveSa kA unameM abhAva ho / aisA jitendriya mahApuruSa dhyAna se dhyeya meM tallIna ho sakatA 2. dhIra : sAttvika mahApuruSa hI dhyAna kI tIkSNa dhAra para cala sakatA hai / satvazAlI hI dIrghAvadhi taka dhyAnAvasthA meM Tika sakatA hai / ThIka vaise hI AMtara-bAhya upadravoM kA sAmanA bhI satvazIla hI kara sakatA hai / jAnate ho na maharSi bane rAmacandrajI ko sItendra ne kaise upadrava kiye the? phira bhI rAmacandrajI dhyAnAvasthA se vicalita nahIM hue ! kAraNa? unake pAsa satva thA aura thI citta kI dRDhatA ! indriya-janya koI mohaka viSaya AkarSita na kara sake, use satva Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 jJAnasAra kahA gayA hai ! koI bhaya, upadrava aura upasarga bhayabhIta na kara sake, use dhIratA kahate haiM ! dhyeya ke sAtha ekAkAra hone ke lie dhIra bananA hI cAhie / 3. prazAnta: samatA kA zItala kuNDa ! dhyAtA kI AtmA arthAt upazama ke kalakala nAda karate jharanoM kA pradeza ! vahA~ sadaiva zItalatA hotI hai / kAma, krodha aura lobha-moha kA vahA~ nAmonizAna nahIM / bhale hI kaSAyoM kI dhadhakatI agni ke zoloM kI bAriza ho, upazama ke kuNDa meM girate hI zAnta ! vaha dRDhaprahArI mahAtmA... dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatA sAdhate khar3e the na ? kyA nAgarikoM ne una para aMgAroM kI vRSTi nahIM kI thI ? lekina parama tapasvI mahAtmA ko ve aMgAre jalA na sake ! bhalA, aisA kyoM huA ? kAraNa sApha hai, dhadhakate aMgAre upazama-rasa ke kuNDa meM bujha jo jAte the ! jaba hama dhyAnI jJAnI puruSoM kA pUrva - itihAsa nihArate haiM, taba upazama-rasa kI advitIya mahimA ke darzana hote haiN| lekina dhyAna ke samaya prazAnta raheM aura tatpazcAt kaSAyoM ko khelane kI svataMtratA de do, yaha anucita hai / aisA mata karanA / isake bajAya jIvana kI pratyeka pala upazamarasa kI gAgara bana jAnI caahie| dina ho yA rAta, jaMgAla ho yA nagara, rogI ho yA nirogI kisI bhI kAla, kSetra aura paristhiti meM dhyAnI puruSa zAnta rasa kA sAgara hotA hai / 4. sthira : dhyeya ke upAsaka meM caMcalatA na ho ! jisa dhyeya ke sAtha dhyAna dvArA ekatva prApta karanA hai, Akhira vaha dhyeya hai kyA ? anantakAlIna sthiratA aura nizcalatA ! vahA~ mana-vacana-kAyA ke koI yoga na ho... ! phira bhalA, dhyAtA caMcala, asthira kaise ho sakatA hai ? asthiratA aura caMcalatA dhyAnamArga ke avarodhaka tattva haiM ! dhyAna meM aisI sahaja sthiratA honI cAhie ki kabhI usameM vikSepa na paDe ! 5. sukhAsanI : dhyAnI mahApuruSa prAyaH sukhAsana para baiThe ! matalaba dhyAnAvasthA meM usakA Asana (baiThane kI paddhati) aisA honA cAhie ki bArabAra U~cA - nIcA hone kA prasaMga na Aye / eka hI Asana para vaha dIrghAvadhi taka baiTha sake / 6. nAsAgranyastadRSTi : dhyAnI kI dRSTi idhara-udhara svacchanda bana na Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 455 bhaTake ! balki nAsikA ke agrabhAga para usakI dRSTi sthira rahanI cAhie ! kAyA kI sthiratA ke sAtha-sAtha dRSTi kI sthiratA bhI honA Avazyaka hai| aisA na hone para duniyA ke anya tattva mana meM ghusapaiTha karane se bAja nahIM AegeM aura dhyAnabhaMga hote vilamba nahIM lagegA ! draupadI kA pUrvabhava isakA sAkSI hai| jaba vaha sAdhvI dhyAna-dhyeya kI pUrti hetu nagara bahAra gayI thI, taba usakI dRSTi sAmanevAle bhavana meM sthita vezyA para paDI ! pA~ca puruSoM ke sAtha vaha vezyA ratikrIDA meM rata thii| sAdhvI kI dRSTi meM yakAyaka vaha dRzya pratibimbita huA / vaha usameM kho gayI aura apane uddezya kA vismaraNa kara gayI / kSaNArdha ke lie vaha mana meM budabudAyI : "yaha kitanI sukhI hai ? eka nahIM, do nahIM, pA~ca-pA~ca premiyoM kI eka mAtra premikA / " dhyeya rUpa paramAtmA ke bajAya vaha dRzya use atyanta priya lagA / phalasvarUpa vahI usakA dhyeya bana gayA ! Age cala kara draupadI ke bhava meM vaha pA~ca pAMDavoM kI patnI banI ! paramAtmA ke sAtha tAdAtmya sAdhane ke lie dRSTi-saMyama anivArya hai| dRSTisaMyama na rakhanevAlA sAdhaka paramAtma-svarUpa kI sAdhanA nahIM kara sakatA ! ataH use hamezA apanI dRSTi nAsikA ke agrabhAga para sthira karanI caahiye| 7. manovRttinirodhaka : mana ke vicAra indriyoM kA anusaraNa karate haiN| nija citta ko dhyeya meM sthira karanevAlA sAdhaka manovRttiyoM kA nirodha karatA hai! tIvra vega se pravAhita vicAra-pravAha meM avarodha paidA karatA hai ! lekina jahA~ dhyeya meM citta lIna ho gayA... indriyoM ke pIche dauDate mana para pratibandha A jAtA hai, vaha bhAganA banda karatA hai| AtmA ke sAtha usakA sambandha juDate hI anAyAsa indriyoM ke sAtha rahe usake sambandha TUTa jAte haiN| aisI paristhiti meM, 'maiM paramAtmA kA dhyAna karU~ !' socate hue, rAha dekhane kI jarUrata nahIM / svayaM paramAtmA-svarupa meM Apako lIna kara do| basa, indriyoM ke sAtha sambandha-viccheda huA hI samajho ! . 8. prasanna : na jAne kaisI advitIya prasannatA ThUsa ThUsa kara bharI hotI hai dhyAnI puruSa ke mana meM / paramAtma-svarupa meM lIna hone kA Adarza dhyeya rakhanevAlA jJAnI-dhyAnI mahApuruSa jaba apanI maMjila para pahu~catA hai aura apane Adarza ko siddha hotA anubhava karatA hai, taba usakI prasannatA kI avadhi nahIM rahatI / vaha eka taraha ke divya Ananda meM DUba jAtA hai| usakA roma-roma vikasvara Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 jJAnasAra ho uThatA hai / hRdaya akathya AnandomiyoM se chalaka uThatA hai aura mukhamaNDala apUrva sImyatA se dedIpyamAna najara AtA hai / taba use viSaya-bhoga kI spRhA nahIM hotI, nA hI kAma-vAsanAoM kA saMtApa / arthAt Ananda hI Ananda kA vAtAvaraNa chAyA rahatA hai sarvatra ! 'bhikSurekaH sukhI loke / ' yaha kaisA satya kA satya aura sanAtana satya hai / jo dhyAnI hai, vaha bhikSu / muni aisA anirvacanIya sukha kA anubhava kara sakatA hai ! 9. apramatta : pramAda ! Alasa ! vyasana ! isa bhUtAvali ko to kosoM dUra rakha, vaha paramAtma-svarupa ke sannikaTa pahu~ca jAtA hai| vaha isakA kabhI zikAra nahIM hotA, balki usake aMga-pratyaMga se sphUrti kI kiraNeM prasphuTita hotI rahatI haiM / niraMtara mana apUrva-asIma utsAha se bharA-bharA rahatA hai| vaha Asanastha ho yA khar3A... bhavya vibhUti mahAmAnava hI pratIta hotA hai| sAtha hI aisA bhAsa hotA hai jaise vaha paramAtmA kI pratikRti na ho ? are, vaibhAragiri para dhyAnastha dhannA aNagAra ke jaba magadhAdhipati zreNika ne darzana kiye the, taba ve aisI hI bhavya vibhUti lage the, sahasA ve unake samakSa natamastaka ho gaye ! unake hRdaya meM sahasA bhakti kA pravAha prakaTa ho uThA ! apramatta dhyAnI mahAtmA ke darzana se zreNika gadgad ho uThe the aura usI kSaNa apramAda kA apUrva pratApa, magadha-nareza zreNika ke bhava-tApa ko dUra karanevAlA sAbita huA / dhyAnI ke Age abhimAnI kA abhimAna pAnI ho jAtA hai aura usakI mauna vANI prANI ke prANoM ko navapallavita kara detI hai| 10. cidAnanda-amRta anubhavI : dhyAnI mahApuruSa ko sarvadA eka hI abhirUci hotI hai jJAnAnanda kA jI bhara rasAsvAdana karane kI / sivAya isake use isa saMsAra se koI dilacaspI nahIM / jJAnAnanda kA amRta ho usakA peya hotA hai / AtmajJAna kA AsvAda lete vaha jarA bhI nahIM aghAtA / aise dhyAnI mahAtmA apane antaraMga-sAmrAjya kA vistAra karate hue na jAne kaisA Atma-tattva banAte haiM ! usake sAmrAjya kA vahI eka mAtra adhikArI aura svAmI ! anya koI bhUla kara bhI unakI irSyA nahIM kara sakatA / sAtha hI ukta sAmrAjya kA nA hI koI vipakSa-zatru pakSa hai ! Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna 457 aise dhyAnI narapuMgava ko bhalA, kisa upamA se alaMkRta kiyA jAe ? usake lie devaloka meM koI upamA nahIM hai, nA hI mRtyuloka meM / aisI koI pUrNopamA upalabdha nahIM tribhuvana meM, jisakA upayoga dhyAnI-jJAnI mahApuruSa ke lie upayukta hoM / ghyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatA sAdhanevAlA yogI carmacakSuoM se dRSTigocara nahIM hotA, nA hI parakhA jAtA hai| aise mahAn dhyAtA mahAtmA, antaraMga Ananda kA anubhava karate haiN| aisI uccatama zreNi prApta karane ke lie jIvAtmA ko Upara nidiSTa vizeSatAoM kA sampAdana karanA Avazyaka hai| ___dhyAtA banane ke lie yaha eka prakAra kI AcAra-saMhitA hI hai / aisA dhyAtA hI dhyeya prApta karane kA suyogya adhikArI bana sakatA hai| he Atman ! tU aisA sarvottama dhyAtA bana jA / prastuta pArthiva jagata se sadA-sarvadA ke lie alipta ho jaa| dhyeyarUpa paramAtma svarUpa kA ananya pUjArI, pUjaka bana jA ! itanA hI nahIM, balki isakA hI premI bana jA / apane jIvana ke hara pala ko tU isameM hI lagA de ! dhyeya meM dhyAna se nimagna ho jA aura anubhava kara le isa apUrva Ananda kA ! Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. tapa vAsanAoM para kupita yogI, apane zarIra para krodha karatA hai, roSa karatA hai aura tapazcaryA ke mAdhyama se zarIra para AkramaNa kara detA hai, TUTa par3atA hai ! are, Atman ! zarIra para TUTa par3ane se kyA lAbha ? kyA tuma nahIM jAnate ki zarIra to dharma-sAdhanA kA ekameva sAdhaka hai ? kAma-vAsanAe~ zaitAna haiM, zarIra nahIM ! ataH tapazcaryA kA lakSya zarIra nahIM, balki kAma-vAsanAe~ honA caahie| prastuta prakaraNa meM granthakAra ne hameM yahI vivekadRSTi pradAna kI hai / indriyoM ko nukasAna ho, aisI tapazcaryA nahIM karane kI hai / bAhya tapa kI upayogitA Abhyantara tapa kI dRSTi se hai aura Abhyantara tapa ko Atmavizuddhi kA ananya sAdhana batAyA hai| he tapasvIgaNa ! tumheM isa adhyAya kA dhyAna-pUrvaka paThana manana karanA hogA! jJAnameva budhAH prAhuH karmaNAM tApanAt tapaH / tadAbhyantarameveSTaM bAhyaM tadupabRMhakam // 31 // 1 // artha : paNDitoM kA kahanA hai ki karmoM ko tapAnevAlA hone se tapa, jJAna hI hai / yaha antaraMga tapa hI iSTa hai, use vRddhiMgata karanevAlA bAhya tapa bhI iSTa hI hai| vivecana : bhalA, aisA kauna bhAratIya hogA, jo 'tapa' zabda se anabhijJa aparicita ho ? tapa karanevAlA to tapa se paricita hai hI, lekina jo tapa nahIM Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 459 karatA hai vaha bhI isase bhalIbhA~ti paricita hai ! vese Ama taura para samAja meM 'tapa' zabda amuka prakAra ke bAhya tapa ke rUpa meM hI prasiddha hai / tapazcaryA kyoM kI jAe ? tapa kaisA kiyA jAya ? tapazcaryA kaba kI jAe ? Adi kaI bAteM haiM, jina para socanA prAyaH bandha ho gayA hai / isa saMsAra meM sukhI logoM kI taraha duHkhI loga bhI pAye jAte haiM ! usameM bhI sukhI kama, duHkhI jyAdA ! vAstavikatA yaha bhI hai ki sukhI sadA ke liya sukhI nahIM, vaise duHkhI sadA ke liye daHkhI nahIM... ! yahI to yakSa-prazna hai| bhalA aisA kyoM ? to kyA AtmA kA svabhAva hI aisA hai ? nahIM, AtmA kA svabhAva to anaMta sukha hai, zAzvata sukha hai ! taba kyA hai ? zAstrakAroM kA kahanA hai ki AtmA para 'karma' kA AvaraNa chAyA huA hai, ata: jIva ke jisa bAhya rUpa ke hameM darzana hote haiM, vaha karmajanya rUpa hai ! AtmA ke isa rUpa-svarUpa kA nirNaya kevalajJAnI vItarAga aise paramAtmA dvArA bahuta pahale hI kiyA gayA hai| parama sukha aura akSaya zAnti prApta karane ke lie AtmA ko karmabandhana se mukta karanA hI par3atA hai| yaha karmabandhana ko tor3ane kA apUrva, ekameva sAdhana tapa hai ! karma-kSaya ke lie tapazcaryA karanI hotI hai| kahA gayA hai : 'karmaNAM tApanAt tapaH' arthAt karmoM ko jo tapAye, vaha tapa hai| tapAne kA artha hai nAza karanA / tapasvI kA lakSya hamezA karma-kSaya hI honA cAhie / tapa ke mukhya do bheda haiM : bAhya aura Abhyantara / vaise karmakSaya karanevAlA tapa Abhyantara hI hotA hai| 'prazamarati' meM bhagavAna umAsvAtijI ne kahA hai : "prAyazcitadhyAne vaiyAvRtyavinayAthotsargaH / svAdhyAya iti tapaH SaTprakAramabhyantaraM bhavati // " prAyazcita, dhyAna, vaiyAvacca, vinaya, kAyotsarga aura svAdhyAya Abhyantara tapa ke chaha mukhya bheda haiM / inameM bhI 'svAdhyAya' ko zreSTha tapa kahA gayA hai / 'sajjhAyasamo tavo natthi / ' .. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 jJAnasAra svAdhyAya ke samAna anya koI tapa nahIM hai / yaha zreSThatA karmakSaya kI apekSA se hai| svAdhyAya se vipula pramANa meM karmakSaya hotA hai jo anya tapoM se nahIM hotaa| 'taba kyA bAhya tapa mahattvapUrNa nahIM hai ?' hai, Abhyantara-tapa kI pragati meM sahAyaka ho-aise bAhya-tapa kI nitAnta AvazyakatA hai| upavAsa karane se yadi svAdhyAya meM pragati hotI ho to upavAsa karanA hI cAhie / kama khAne se yadi svAdhyAyAdi kriyAoM meM sphUrti kA saMcAra hotA ho to avazya kama khAnA cAhie / bhojana meM kama vyaMjano-vastuoM ke upayoga se, svAda kA tyAga karane se, kAyA ko kaSTa dene se aura eka sthAna para sthira baiThane se yadi Abhyantara tapa meM vega AtA ho aura sahAyatA milatI ho to niHsaMdeha aisA bAhya-tapa jarUra karanA caahie| tAtparya yaha hai ki bAhyatapa, Abhyantara tapa kA pUraka bananA caahiye| he mAnava, kevala tuma hI Abhyantara tapa kI ArAdhanA kara karmakSaya karane meM sarvadRSTi samartha ho / ataH karmakSaya kara AtmA kA svarUpa pragaTa karane hetu tapa karane tatpara bana jAo / jaba taka karmakSaya kara Atma-svarupa pragaTa nahIM karoge, taba taka tumhAre duHkhoM kA anta nahIM AyegA / AnuzrotasikI vRtirbAlAnAM sukhazIlatA ! prAtizrotasikI vRtirjAninAM paramaM tapaH // 31 // 2 // artha : lokapravAha kA anusaraNa karane kI ajJAnI kI vRtti, usakI sukhazIlatA hai| jabaki jJAnI puruSoM kI, viruddha pravAha meM calane rupa vRtti utkRSTa tapa hai| vivecana : saMsAra ke tIvra gativAle mahApravAha ! mahApravAha kI pracaMDa bADha meM jo baha gaye, unakA itihAsa nihAyata roMgaTe khaDA kara denevAlA hai / are, rAva-raMka to kyA, apanI hu~kAra se dharatI ko eka chora se dUsare chora taka kaMpAnevAle, bhayabhIta karanevAle rathI-mahArathI, cakravartI, vAsudeva aura prativAsudeva, rAjA-mahArAja isa mahAkAla kI bADha meM baha gaye... | isake bAvajUda bhI pralayakArI mahA pravAha thamA kahA~ hai ? Aja bhI pUrvavat baha Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 rahA hai... aura vaha bhI eka prakAra kA nahIM, balki aneka prakAra kA hai| 'khAnA-pInA aura mauja-mastI mAranA ! aisA hI calatA hai aura calatA rahegA ! hama to saMsArI jo Thahare ! saba calatA hai ! are bhAI, apanA mana zuddha-sApha rakho, tapa karane se aura kyA honA hai ?' saMsAra meM aise kaI lokapravAha haiM aura usake bahAva meM pravAhita hokara tapa kI upekSA karanevAle ajJAnI jIvoM kI isa duniyA meM kamI nahIM hai / mAnava kI sukhazIlatA use aise bahAva meM khIMca le jAtI hai aura vaha hamezA aisI hI pravRtti kA anusaraNa karatA haiM; jisameM adhika kaSTa na ho, dimAgapaccI na ho aura zarIra ko kisI prakAra kI takalIpha na pdd'e| lekina jo vidvAna haiM, vicAraka haiM aura ciMtaka haiM, ve pracalita lokapravAha ke viparIta calanevAle hote haiM ! unhoMne sukhazIlatA kA tyAga kiyA hotA hai / nAnAvidha Apatti, vedanA, yAtanAe~ aura kaSToM ko ha~sate-ha~sate jhelane kI unakI taiyArI hotI hai ! ve dharmabuddhi aura dhArmikavRtti se prerita hokara utkRSTa tapazcaryA karate haiM / ve mana hI mana ciMtana karate haiM : "pravrajyA grahaNa kara tIrthaMkara svayaM bhI tapa karate haiM... alabattA, unheM bhalI-bhA~ti jJAna hai ki ve kevalajJAna ke adhikArI baneMge, phira bhI ghora tapazcaryA kA Alambana grahaNa karate haiM ! taba he jIva! tumheM to tapa karanA hI cAhiye / " ... yahA~ mUla zloka meM 'vRtti' zabda kA prayoga kiyA gayA hai, jisakA artha 'vicAra' hotA hai, arthAt ajJAnI jIvoM kI lokapravAha kA anusaraNa karane kI vRtti (vicAra) sukhazIlatA hai / lekina granthakAra ne svayaM hI 'vRtti' kA artha 'pravRtti' karate hue mAsakSamaNa (eka mahine kA upavAsa) sadRza ugra tapazcaryA kI pravRtti pradarzita kI hai / matalaba, tapazcaryA ko mAtra vicAra rUpa nahIM, balki AcArarupa nirdiSTa kara bAhya tapa para bhAra diyA hai ! ___ 'bAhyaM tadupabaMhakam / ' kA prayoga kara bAhya tapa antaraMga tapa kA sahAyaka hai-aisA AbhAsa paidA kiyA thA ki karmakSaya ke lie antaraMga tapa sarvathA Avazyaka hai ! alabattA, bAhya tapa karanA ho to kareM / lekina turaMta hI dUsare zloka meM apane kathana kA spaSTIkaraNa kiyA hai| lokapravAha... lokasaMjJA ke Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 jJAnasAra adhIna bana agara tapa kI hI upekSA karate ho to yaha tumhArI sukhazIlatA ko AbhArI hai aura tuma ajJAnI ho / antaraMga tapa sudRr3ha banane ke lie bAhyatapa nitAnta jarUrI hai| ataH TIkA meM granthakAra ne tadbhavamokSagAmI tIrthaMkaroM kA udAharaNa dekara kahA hai ki, 've svayaM bAhya tapa kA AcaraNa karate haiN|' taba hama bhalA, yaha bhI nahIM jAnate haiM ki 'kisa bhava meM hamArI mukti hai| hama mokSapada ke adhikArI bananevAle haiM yA nahIM, to tapa kyoM na kareM ? karo, jitanA bhI sambhava hai, avazya bAhya tapa karo... ! zarIra kA moha tyAga kara tapazcaryA karo / ghora, vIra aura ugra tapazcaryA kara apanI ananya Atmazakti kA isa saMsAra ko paricaya karAo / lokapravAha ke viparIta pravAha meM taira kara apanI dhIratA aura vIratA kA pradarzana kara, Age baDhate raho / karmakSaya kA Adarza apane sAmane rakha, tapa karate hI rho| . dhanArthinAM yathA nAsti zItatApAdi dussaham / tathA bhavaviraktAnAM tattvajJAnArthinAmapi // 31 // 3 // artha : jisa taraha dhanArthI ko sardI-garamI Adi kaSTa dussaha nahIM hai, ThIka usI taraha saMsAra se virakta tattvajJAna ke cAhaka ko bhI zItAtapAdi kaSTa sahana karane rupI tapa dussaha nahIM haiM / vivecana : dhana-sampatti ke lAlacI manuSya ko, dAMta kiTakiTanevAlI tIvra sardI aura Aga barasAnevAlI garamI kI bharI dopaharI meM bhaTakate dekhA hogA? usase tanika prazna karanA : "are bhaI, itanI tIvra sardI meM bhalA tuma kyoM bhaTaka rahe ho ? tana-badana ko ThiThurana se bhara de aisI kaDAke kI sardI kyoM sahana kara lete ho ? Aga-ugalatI tIvra garmI ke thaper3e kyoM sahate ho ?" pratyuttara meM vaha kahegA : "kaSTa jhele binA, takalIpha aura yAtanAoM ko sahe binA dhana-sampatti nahIM milatI ! jaba Dhera sArA dhana mila jAtA hai taba sAre kaSTa bhUla jAte haiM / " nA khAne kA ThikAnA, nA pIne kA ! kapar3oM kA ThATha-bATha nahIM ! ezo Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 463 ArAma kA nAma nizAna nahIM ? dhana-saMpadA ke pIche dIvAnA bana, ghUmanevAle ko kaSTa kaSTarUpa nahIM lagatA, nA hI duHkha duHkharUpa lagatA hai ! taba bhalA, jise parama tattva ke binA saba kucha tuccha pratIta ho gayA, aise bhavavirakta paramatyAgI mahAtmA ko zIta-tApAdi kaSTarUpa lageMge kyA? pAdavihAra aura kezaluMcana Adi kaSTadAyI pratIta hoMge kyA ? ___ are, paramatattva kI prApti hetu bhavasukhoM se virakta vana rAjagRha kI pahAr3iyoM meM prasthAna kara... uttapta caTTAna para naMge badana sonevAle dhannAjI aura zAlibhadra ko ve kaSTa kaSTarUpa nahIM lage the ! unake mana meM vaha saba svAbhAvika thA! jo manuSya bhava se virakta nahIM, sAMsArika-sukhoM se virakta nahIM, nA hI paramatattva-Atmasvarupa prApta karane ko hRdaya meM bhAvanA jAgrata huI, aise manuSya ke gale yaha bAta nahIM utaregI / jise bhava-saMsAra ke sukhoM meM hI dina-rAta khoye rahanA hai, bhautika sukhoM kA parityAga nahIM karanA hai aura parama tattva kI anokhI bAteM suna, use prApta karane kI cAha rakhatA hai, vaisA manuSya prAyaH aisA mArga khojatA hai ki kaSTa sahe binA hI AsAnI se parama tattva kI prApti ho jAya / bhava-virakti ke binA parama tattva kI prApti asambhava hI hai| ThIka vaise hI bhava-virakti aura parama tattva kI prApti kI tIvra lAlasA ke binA upasarga aura parisaha sahanA bhI asambhava hai ! itihAsa sAkSI hai ki jina mahApuruSoM ne upasarga aura parisaha sahana kiye the, ve saba bhava virakta the, evaM parama tattva kI prApti ke cAhaka the ! gajasukumAla muni, khaMdhaka muni Adi munizreSTha evaM candrAvataMsaka jaise rAjA-mahArAjAoM ko yAda karo... ! parisaha aura upasarga unako upadrava rupa nahIM lage the| hA~, sabase mahattvapUrNa bAta yaha hai ki dhyeya kA nirNaya ho jAnA cAhiye ! dhana saMpadA kI bhA~ti hI tumhAre mana meM parama tattva kI prApti kI bhAvanA ujAgara ho jAnI cAhiye / jisa taraha dhana ke binA dhanArthI ko koI priya nahIM, ThIka usI taraha mumukSu ko binA paramatattva ke koI priya nahIM, yaha socakara vaha paramatattva Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 jJAnasAra kI prApti ke lie tapazcaryA kareM ! pariNAma yaha hogA ki ekAdha - do upavAsa kyA, mahine - do mahine ke upavAsa bhI use sarala lageMge! ghaMToM taka dhyAnastha rahanA usake lie kaSTaprada nahIM hogA / jisa taraha isa vizva meM saba se priya vastu paisA hai, usI taraha vivekazIla mumukSu ke lie atyadhika priya vastu parama tattva hI hai / use pAne ke lie jo koI kaSTa sahe, eka taraha se vaha tapa hI hai / aisA tapa use sarala, sugama aura upAdeya pratIta hotA hai aura vaha adamya utsAha ke sAtha usakI ArAdhanA karatA hai ! sadupAyapravRttAnAnupeyamadhuratvataH / jJAninAM nityamAnandavRddhireva tapasvinAm // 31 // 4 artha : acche upAya meM pravRtta jJAnI aise tapasviyoM ko mokSa rupI sAdhya kI svAdutA se usake Ananda meM sadaiva abhivRddhi hotI hai / vivecana : jahA~ mIThApana vahA~ Ananda ! jahA~ miSTAnna kA bhojana vahA~ Ananda ! jahA~ mIThe zabdoM kI khairAta vahA~ Ananda ! jahA~ madhura-milana vahA~ Ananda ! are, mIThepana meM hI Ananda kA anubhava hotA hai / lekina jJAniyoM ko miSTAnna Ananda nahIM detA ! mRdu zabdoM ke zravaNa meM unheM rasa nahIM aura nA hI madhura milana kI unheM utkaNThA hotI hai / taba bhalA, unakA jIvana kaisA nIrasa, Ananda vihIna ullAsahIna hogA ? 1 nahIM, nahIM ! unakA jIvana Ananda se bharapUra hota hai ! rasabhInA hotA hai ! ullAsa se paripUrNa hotA hai / jAnate ho ve yaha Ananda kahA~ se prApta karate haiM ? sAdhya kI madhuratA meM se aura unakA ekameva sAdhya hai mokSa ! mokSa prApti ! zivaramaNI ke madhura milana kI kalpanA mAtra se mAdhurya barasatA hai ! yaha mAdhurya tapasvIgaNa ko Ananda se bhara detA hai ! zivaramaNI se milane kA tapasvIjanoM ne eka acchA upAya pakaDa liyA hai tapazcaryA kA, deha-damana kA aura vRttiyoM ke zamana kA / tapasvIjanoM ke pAsa jJAnadRSTi jo hotI hai, ve isa upAya se sAdhya kI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 465 nikaTatA khoja nikAlate haiM / jaise jaise sAdhya sannikaTa hogA, mAdhurya meM bhI uttarottara vRddhi hotI jAtI hai aura ve apUrva Ananda kA anubhava karate haiM / kramazaH vaha Ananda bar3hatA hI jAtA hai| "vairAgyarati" grantha meM kahA gayA hai : rateH samAdhAvaratiH kriyAsu nAtyantatIvrAsvapi yoginAM syAt / anAkulA vahnikaNAzane'pi na kiM sudhApAnaguNAccakorAH // " "yogIjanoM ko samAdhi meM rati-prIti hone se atyanta tIvra kriyA meM bhI arati-aprIti kabhI nahIM hotI ! cakora pakSI sudhArasapAna karane kA cAhaka hone se agni-kaNa bhakSaNa karate hue bhI kyA vyAkulatA-virahita nahIM hotA ?" madhuratA ke binA Ananda nahIM aura binA Ananda ke kaThora dharmakriyA dIrghAvadhi taka TikatI nahIM ! vaise madhuratA aura Ananda, kaThora dharmArAdhanA meM bhI jIva ko gatizIla banAtA hai : pragati karAtA hai / . yahA~ yaha spaSTa kiyA gayA hai ki tapasvI ko jJAnI honA nitAnta Avazyaka hai ! yadi tapasvI ajJAnI aura ga~vAra hogA to use kaThora dharma-kriyA ke prati aprIti hogI, arati hogii| bhale hI vaha dharma-kriyA karatA hogA, lekina vaha madhuratA kA anubhava nahIM karegA / jJAna use sAdhya-mokSa ke sukha kI kalpanA detA hai aura vaha kalpanA use madhuratA pradAna karatI hai| usase vaha Ananda bharapUra bana jAtA hai ! yahI Ananda usakI kaThora tapazcaryA ko jIvana detA hai / jJAnayukta tapasvI kI jIvanadazA kA yahA~ kaisA apUrva darzana karAyA hai| hama aise tapasvI banane kA Adarza rakheM / usake lie sAdhya kI kalpanA spaSTa kareM / vaha itanI spaSTa honI cAhiye ki jisameM se mAdhurya kA sphuraNa hotA rahe ! isake liye tapazcaryA ke ekameva upAya kA avalambana kareM ! basa, nirantara Ananda-vRddhi hotI rahegI aura usa Ananda meM nityaprati kriDA karate rheNge| itthaM ca duHkharUpatvAt tapovyartha mitIcchatAm / bauddhAnAM nihatA buddhibauddhAnandAparikSayAt // 31 // 5 // artha : isa maMtavya ke sAtha ki 'isa taraha duHkharupa hone ke kAraNa tapa Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 jJAnasAra niSphala hai,' aisA kahanevAle bauddhoM kI buddhi kunThita ho gaI hai| kyoMki buddhijanita antaraMga Ananda-dhArA kabhI khaMDita nahIM hotI ! tAtparya yaha ki tapazcaryA meM bhI Atmika Ananda kI dhArA sadaiva akhaMDa rahatI hai / vivecana : 'karma-kSaya hetu, duSTa vAsanAoM ke nirodhArtha tapazcaryA eka Avazyaka kriyA hai / jo karanI hI caahie|' isa zAzvat, sanAtana siddhAnta para bhAratIya dharmoM meM se kevala bauddha dharma ne AkramaNa kiyA hai ! alabatta, cArvAkadarzana bhI isI patha kA pathika hai ! parantu vaha AtmA aura paramAtmA ke siddhAnta meM hI vizvAsa nahIM karatA / ataH vaha tapazcaryA ke siddhAnta ko svIkAra na kareyaha samajha meM Ane jaisI bAta hai| parantu AtmA evaM nirvANa ko mAnyatA pradAna karanevAlA bauddha darzana bhI tapazcaryA kI avahelanA kare, amAnya kare, taba sAmAnya janatA meM saMdeha utpanna hotA hai aura tapazcaryA ke prati azraddhA kA prAdurbhAva hotA phalataH sAmAnya janatA ke hitaciMtaka aura mArgadarzaka mahAtmAoM ko duHkha honA svAbhAvika hai ! tapazcaryA ko lekara bauddha-darzana kA apalApa kaisA hai, yaha jAnane jaisI bAta hai ! vaha kahatA hai : 'duHkhAtmakaM tapaH kecinmanyate tanna yuktimat / karmodayasvarupatvAt balivardAdi-duHkhavat // "kityeka (jainAdi) baila Adi pazu ke duHkha kI taraha azAtA vedanIya ke udaya-svarUpa hone se tapazcaryA ko duHkhaprada mAnate haiM, jo yuktiyukta nahIM hai! bauddha kahate haiM : "tapa kyoM karanA cAhie ? pazuoM kI taraha duHkha sahane se bhalA kyA lAbha ? vaha to azAtA vedanIya karma ke udaya-svarupa jo hai ! haribhadrasUrIjI ne kahA hai ki : viziSTajJAna-saMvegazamasAramatastapaH / / kSayopazamikaM jJeyamavyAbAdhasukhAtmakam // "viziSTajJAna-saMvega-upazamagarbhita tapa kSAyopazamika aura avyAbAdha sukharUpa hai !' arthAt cAritramohanIya karma ke kSayopazama se sampanna pariNati-svarupa hai, nA ki azAtAvedanIya ke udaya-svarupa hai / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 467 pUjya upAdhyAyajI mahArAja kA kathana hai ki tapazcaryA meM antaraMga Ananda kI dhArA akhaMDita rahatI hai, usakA nAza nahIM hotA / ataH tapazcaryA mAtra kaSTaprada nahIM hai / pazupIDA ke sAtha mAnava ke tapa kI tulanA karanA kahA~ taka ucita hai ? pazu ke hRdaya meM kyA kabhI antaraMga Ananda kI dhArA pravAhita hotI hai ? pazu kyA svecchayA kaSTa sahana karatA hai ? kyoMki tapazcaryA kI ArAdhanA meM prAyaH svecchayA kaSTa sahane kA vidhAna hai ! kisI ke bandhana, bhaya athavA parAdhInAvasthA ke kAraNa nahIM ! svecchayA kaSTa sahana karane meM antaraMga Ananda chalakatA hai, uphanatA hai ! isa Ananda ke pravAha ko dRSTigocara nahIM karanevAle mAtra bauddha hI tapa ko duHkharupa mAnate haiM ! unhoMne kevala tapasvI kA bAhya svarupa dekhane kA prayatna kiyA hai / usake kRza deha ko nihAra, socA ki 'becArA kitanA duHkhI hai ? nA khAnA, nA pInA,... sacamuca zarIra kaisA sukhakara kA~TA ho gayA haiM !' isa taraha tapazcaryA ke kAraNa zarIra para honevAle prabhAva ko dekhakara usake prati ghRNA - bhAva paidA karanA AtmavAdI ke lie kahA~ taka ucita haiM ? yogya haiM ? ghora tapazcaryA kI, ananya evaM adbhuta Atma-bala se ArAdhanA karanevAle mahApuruSa ke... AMtarika Ananda kA yathocita mUlyAMkana karane ke lie, unakA ghaniSTa paricaya honA atyAvazyaka hai / are, caMpA sadRza suzrAvikA ke chaha mAsa ke upavAsa ke badaulata paradharmI aura hiMsaka bAdazAha akabara ko Anana-phAnana meM ahiMsaka banA diyA thA ! lekina kaba ? jaba akabara ne khusa hokara caMpA zrAvikA kA paricaya prApta kiyA thA / tapasvinI caMpA ke AMtarika Ananda ko najadIka se dekhA aura samajhA ! tapazcaryA ko kaSTaprada nahIM balki sukhaprada mAnane kI caMpA zrAvikA kI mahAnatA ko parakhA ! phalataH akabara jaisA bAdazAha tapazcaryA kI khidamata meM jhuka paDA ! yatra brahma jinAca ca kaSAyANAM tathA hatiH / sAnubandhA jinAjJA ca tattapaH zuddhamiSyate // 31 // 6 // artha : jahA~ brahmacarya ho, jinapUjA ho, kaSAyoM kA kSaya hotA ho aura Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 jJAnasAra anubandhasahita jina-AjJA pravartita ho, aisA tapa zuddha mAnA jAtA hai ! vivecana : binA soce-samajhe tapa karane se nahIM calatA, nA hI koI lAbha hotA hai / yAnI usake pariNAma ko jAnanA cAhiye ! yaha pariNAma isI jIvana meM AnA cAhie / sirpha paraloka ke ramaNIya sukhoM ko kalpanAloka meM gUMthakara tapa karane se koI lAbha nahIM ! tanika dhyAna se soco / jaise-jaise tuma tapazcaryA karate jAo, vaise-vaise usake nimnAMkita cAra pariNAma Ane cAhiye : (1) brahmacarya meM vRddhi hotI hai ? (2) jina-pUjA meM pragati hotI hai ? (3) kaSAyoM meM kaTautI hotI hai ? (4) sAnubandha jinAjJA kA pAlana hotA hai ? tapazcaryA kA Arambha karate samaya ina cAra AdarzoM ko dRSTi ke samakSa rakhanA paramAvazyaka hai| jisa taraha tapazcaryA karate caleM usI taraha ina cAra bAtoM meM pragati ho rahI hai yA nahIM-isakA nirIkSaNa karate raheM / isI jIvana meM ina cAroM hI bAtoM meM hamArI viziSTa pragati honI cAhie / yahI to tapazcaryA kA teja hai aura adbhuta prabhAva ! jJAnamUlaka tapazcaryA brahmacarya meM dRDhatA pradAna karatI hai ! usase abrahma... maithuna kI vAsanAe~ maMda ho jAtI haiM aura dimAga meM bhUlakara bhI kAmabhoga ke vicAra nahIM Ate / mana-vacana-kAyA se brahmacarya kA pAlana hotA hai ! tapasvI ke lie brahmacarya-mahAvrata ke pAlana meM sugamatA A jAtI hai| maithuna-tyAga tapasvI ke lie AsAna ho jAtA hai ! tapasvI kA eka hI lakSya hotA hai : "mujhe brahmacarya-pAlana meM nirmalatA, vimalatA, pavitratA aura dRDhatA lAnA hai / " / jina-pUjA meM nirantara pragati hotI jAtI hai| jinezvaradeva ke prati usake hRdaya meM zraddhAbhAva aura bhakti kI anUThI vRddhi hotI rahatI hai ! zaraNAgati kA bhAva dRDhatara hotA rahatA hai| samarpaNa-bhAva meM utkaTatA kA AvirbhAva hotA hai| jinezvaradeva kI dravya-pUjA aura bhAva-pUjA meM utsAha kI taraMge chalakatI rahatI Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 469 kaSAyoM kA kSayopazama hotA rahatA hai / krodha, mAna, mAyA aura lobha meM kSINatA AtI hai| kaSAyoM ko udaya meM nahIM Ane detA hai| sAtha hI udita kaSAyoM ko saphala nahIM hone detA hai / 'tapasvI ke lie kaSAya zobhAjanaka nahIM, yaha usakA mudrAlekha bana jAtA hai| kyoMki kaSAya meM khoyA tapasvI, tapazcaryA kI niMdA meM nimitta hotA hai / usase tapazcaryA kI kImata kama hotI hai / ataH kaSAyoM kA kSayopazama, yaha tapazcaryA kA mUla hetu / uddezya honA cAhie ! sAnubandha jinAjJA kA pAlana ! kisI prakAra kI pravRtti karane ke pUrva 'isake liye jinAjJA kyA hai ? kahIM jinAjJA kA bhaMga to nahIM hotA !' Adi vicAroM kI jAgRti jarUrI hai| "AjJA kI ArAdhanA kalyANArtha hotI hai, jabaki usakI virAdhanA saMsAra ke lie hotI hai|' jinAjJA kI sApekSatA ke lie tapasvI sadaiva sajaga-sAvadhAna rahe / yadi ina cAra bAtoM kI sAvadhAnI barata kara tapazcaryA kI jAya to tapazcaryA kA kitanA ucca mUlyAMkana ho ? dhyeyavihIna... dizAzUnya banakara paraloka ke bhautika sukhoM ke lie zarIra ko khapAte rahane meM koI vizeSa artha niSpanna nahIM hogA / sAtha hI kisI janma meM to mokSa-prApti hogI hI,' Adi Azaya se kI gayI kama-jyAdA tapazyaryA se AtmA kA uddhAra asambhava hai ! ata: cAra bAtoM kA honA atyanta Avazyaka hai / brahmacarya kA pAlana, jinezvaradeva kA pUjana, kaSAyoM kA kSaya aura jinAjJA kA pArataMtrya ! vaha bhI aisA alaukika pArataMtrya cAhie ki bhavobhava jinacaraNa kA Azraya / zaraNa prApta ho aura bhavabhramaNa kI zrRMkhalA TUTa jAe~, chinna-bhinna ho jAe~ / tadeva hi tapaH kAryaM durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante kSIyante nendriyANi ca // 31 // 7 // artha : vAstava meM jahA~ durdhyAna ho, jisase mana-vacana-kAyA ke yogoM ko hAni na pahu~ce aura indriyoM kA kSaya na ho (kriyA karane meM azakta na bane) aisA tapa hI karane yogya hai / vivecana : aisI dRr3hatA ki, 'kucha bhI ho jAe, lekina yaha tapa to karanA Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 jJAnasAra hI hai !' kise harSita nahIM karegI ? aisI dRDhatA prakaTa karanevAlA mumukSu sabhI ke Adara kA pAtra aura abhinandanIya hotA hai ! , ___tapasvI ke lie dRDhatA Avazyaka hai ! niyojita tapa ko pUrNa karane kI kSamatA caahie| lekina sirpha tapazcaryA pUrNa karane kI dRDhatA se hI use vIratA prApta nahIM hotI ! usake lie nimnAMkita prakAra kI sAvadhAnI bhI jarUrI hai : durdhyAna nahIM honA caahie| manoyoga-vacanayoga-kAyayoga ko kisI prakAra kI hAnI nahIM pahu~canI cAhie, athavA muni-jIvana ke kartavya-svarUpa kisI yoga ko nukasAna na pahu~ce / indriyoM ko kisI prakAra kI hAnI nahIM pahu~canI cAhie / durdhyAna ke kaI prakAra haiM / kabhI-kabhI durdhyAna karanevAle ko kalpanA taka nahIM hotI ki vaha durdhyAna kara rahA hai / durdhyAna kA matalaba hai duSTa vicAra, anupayukta vicAra / tapasvI ko kaise vicAra nahIM karane cAhie, yaha bhI koI kahane kI bAta hai ? 'yadi maiMne yaha tapa nahIM kiyA hotA to acchA rahatA... merI tapazcaryA kI koI kadara nahIM karatA... kaba pUrNAhUti hogI?' aise vicAra haiM, jo durdhyAna kahalAte haiN| yadi tapazcaraThA karate hue zArIrika azakti-kamajorI A jAe taba koI sevA-bhakti na kare to durdhyAna hote dera nahIM lgtii| lekina yaha nahIM honA caahie| hamezA ArtadhyAna se bacanA cAhie / yogoM kI kisI prakAra kI hAnI na ho / durdhyAna se mana kI, kaSAya se vacana kI aura pramAda se kAyA kI hAni hotI pratikramaNa, pratilekhana, svAdhyAya, gurusevA, glAnasevA, zAsanaprabhAvanAdi sAdhu-jIvana ke yoga haiM / inameM kisI prakAra kI zithilatA paidA nahIM honI cAhie ! aisI tapazcaryA bhUlakara bhI nahIM karanI cAhie ki jisase yogoM kI ArAdhanA meM kisI prakAra kI bAdhA pahu~ce / prAta:kAlIna pratikramaNa ke samaya sAdhu ko jaba tapa-ciMtana kA kAryotsarga karanA hotA hai, taba bhI nirantara yaha ciMtana-manana karanA cAhie ki, 'Aja ke mere viziSTa kartavyoM meM kahIM yaha tapa Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 bAdhaka to siddha nahIM hogA ?' 'Aja merA upavAsa hai... aTTama hai, ataH mujhase svAdhyAya nahIM hogA, maiM glAnasevA... gurusevA Adi nahIM kara pAUMgA !' aisA tapa kisI kAma kA nahIM / tapa indriyoM kI zakti kA hanana nahIM honA caahie| jina indriyoM ke mAdhyama se saMyama kI ArAdhanA karanI hai, unakA hanana ho jAne para saMyama kI ArAdhanA khaMDita ho jAegI / A~kha kI jyoti calI jAe to ? kAna se sunanA bandha ho jAe to ? zarIra ko lakavA mAra jAe to ? kyA hogA ? sAdhu-jIvana to svAzrayI jIvana hai| khuda ke kAma khuda hI karane hote haiM! pAdavihAra karanA, ThIka vaise hI gocarI se jIvana - nirvAha karanA hotA hai ! yadi indriyoM ko kSati pahu~cegI to niHsaMdeha sAdhu ke AcAroM ko bhI kSati pahu~ce binA nahIM rahegI / kartavyapAlana aura indriya- surakSA kA lakSya tapasvI ko cUkanA nahIM cAhie / durdhyAna se manako bacAnA caahie| aisI sAvadhAnI vizeSa rUpa se bAhya tapa kI ArAdhanA (anazana, uNodarI, vRttisaMkSepa, rasa- parityAga, kAyA - kleza aura saMlInatA) karanevAle ko rakhanI cAhie | sAtha hI, sAvadhAnI ke nAma para kahIM pramAda kA poSaNa na ho jAe, isake lie sAvadhAnI varatanA jarUrI hai / mulottaraguNazreNi-prAjyasAmrAjyasiddhaye / bAhyamAbhyantaraM cetthaM tapaH kuryAnmahAmuniH // 31 // 8 // artha : mUlaguNa evaM uttaraguNa kI zreNisvarUpa vizAla sAmrAjya kI siddhi ke liye zreSTha muni bAhya aura antaraMga tapa karate haiM / vivecana : munIzvara bhI sAmrAjya ke cAhaka hote haiM / rAjezvara ke sAmrAjya se vilakSaNa, vizAla evaM vyApaka sAmrAjya ! yaha sAmrAjya hai mUlaguNa evaM uttaraguNoM kA ! samyagjJAna, samyagdarzana aura samyakcaritra mUla guNa haiN| mUla gaNa hai pA~ca prakAra ke mahAvrata / prANAtipAta viramaNa - mahAvrata, mRSAvAda viramaNa mahAvrata, Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 jJAnasAra adattAdAna-viramaNa mahAvrata, maithuna-viramaNa mahAvrata aura parigraha viramaNa mahAvrata / aura uttaraguNa hai : pA~ca samiti evaM tIna gupti / dasa prakara kA zramaNadharma aura bAraha prakAra kA tapa ! saMkSepa meM yaha kahanA upayukta hogA kI siddhi ke liye vaha tapazcaryA karatA hai / bAhya tapa aura Abhyantara tapa karatA hai / vaha chaTTha-aThThama-aTThAI aura mAsakSamaNa jaisA anazana tapa karatA hai| jaba AhAra-grahaNa kare taba kSudhA (bhUkha) se kama grahaNa kare / jahA~ taka sambhava ho kama se kama dravyoM kA upayoga kare / sarasa vyaMjanoM kA parityAga kareM / kAyA ko kaSTa de arthAt ugravihAra kare ! grISmakAla meM madhyAhna ke samaya sUrya kI ora ninimeSa dRSTi lagAkara AtApanA kare ! zaradaRtu meM vastrahIna ho kar3Ake kI sardI meM dhyAnastha rahe ! eka hI sthAnapara nizcala bana ghaMToM taka baiThakara dhyAnAdi kriyA kare ! kiMcit bhI halana-calana na ho, mAnoM sAkSAt pASANamUrti ! ___choTI yA bar3I koI bhUla ho jAe, saMyama ko kisI prakAra kA aticAra laga jAe ki vaha turaMta prAyazcita kare ! parameSThI bhagavanto kA... oMkAra kA dhyAna dhre| koI gurujana ho, bAlamuni ho athavA glAnamuni ho, unakI sevA-suzrUSA aura bhakti meM sadA tatpara banA rahe / aisA koI sevA kA avasara hAtha se na jAne deM! lAkha kAma hoM, vividha prakAra kI vyastatA se ghirA ho, phira bhI use eka ora rakha, sevA vaiyAvacca ke kArya meM avilamba jUDa jAe / glAnamuni kI sevA ko vaha paramAtmA kI sevA samajhe ! vinaya aura viveka to usake prANa ho ! AcAryaupAdhyAdi kA mAna-sanmAna kareM, unake prati vinIta-bhAva apane hRdaya meM saMjoye rakhe / atithi se adaba aura vinaya se peza Ae / usakA samasta kAryakalApa vinayabhAva se suzobhita ho / usameM mRdutA kA aisA puTa ho ki jisase mithyAbhimAna sparza taka na kara ske| rAtri ke samaya.... nidrA kA tyAga kara niraMtara kAyotsarga meM nimagna rhe| dhyAnastha mudrA meM SaDdravyoM kA ciMtana kare aura dina-rAta ke ATha prahara meM pA~ca prahara (24 ghaMToM meM se 15 ghaMTe) svAdhyAya meM rata rahe ! gurudeva ke sAnnidhya evaM mArgadarzana meM zAstrAbhyAsa kare, usa para ciMtana manana kare aura zaMkA-kuzaMkAoM kA samAdhAna prApta kare / paThana kiyA huA vismaraNa na ho jAe, ataH niyamita Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa 473 rUpa se usakI AvRtti kare / sAtha hI usa para anuprekSA (ciMtana-manana) karatA rahe aura ciMtana-manana se spaSTa hue padArthoM kA anya jIvoM ko upadeza de / sadaiva usakA mana svAdhyAya meM khoyA rahe ! isa taraha guNoM ke vizAla sAmrAjya kI prApti ke liye munIzvara bAhyaAbhyantara 12 prakAra ke tapa kI ArAdhanA meM nityaprati udyamazIla banA rahe / karmoM ke aTUTa bandhanoM ko toDane ke lie kaTibaddha banA mahAmuni apane jIvana ko hI tapazcaryA ke adhIna kara de / tapa ke vyApaka svarUpa kI ArAdhanA hI usakA ekameva jIvana-dhyeya bana jaae| unmatta vRttiyoM ke zamana hetu aura utkRSTa vRttioM ko jAgRta karane ke lie tapa, tyAga evaM titikSA kA mArga hI jIvana kA sarvazreSTha mArga hai| ArAdhanAupAsanA kA zreSThatama mArga hai| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. sarvanayAzraya jaba ekAdha vidvAn, kisI eka naya-vAda kI Dora pakar3a, use samajhAne ke lie Ama janatA ke bIca meM AtA hai, taba kisa prakAra kA kolAhala, zoragula aura vAda-vivAda kA samA~ ba~dha jAtA hai ? vizva ke hara kSetra meM ekAntavAda abhizApa svarupa hI siddha huA hai / yahA~ pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne anekAntavAda kA pratipAdana kiyA hai| logoM ko anekAntavAda kA pratipAdana kiyA hai / logoM ko anekAnta dRSTi pradAna kI hai / kisI eka vyakti, vastu athavA prasaMga ko anekAnta dRSTi se dekhane-parakhane kI adbhuta kalA sikhAyI hai / ise prApta kara mana meM uThatI sabhI zaMkA-kuzaMkAoM kA, praznoM kA samAdhAna DhUMDhA jAya, to kaisI apUrva zAnti milegI ! prastuta antima adhyAya atyanta mahattva pUrNa hai| gaMbhIratA ke sAtha usakA parizIlana karanA na cUkanA / dhAvanto'pi nayAH sarve, syurbhAve kRtavizramAH / cAritraguNalInaH syAditi sarvanayAzritaH // 32 // 1 // artha : apane-apane abhiprAyAnusAra gatimAn, lekina vastusvabhAva meM jisakI sthiratA hai, sabhI naya aise hote haiM / cAritra-guNa meM Asakta sAdhu sarva nayoM kA Azraya karanevAlA hotA hai / vivecana : nayavAda ! koI bhI vastu ananta dharmAtmaka hotI hai / usameM se kisI eka dharma Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzraya 475 ko hI naya mAnatA hai, svIkAra karatA hai| vaha anya dharmoM kA svIkAra nahIM krtaa| unakA apalApa karatA hai| ata: nayavAda ko mithyAvAda kI saMjJA dI gayI hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja use 'nayAbhAsa' kahate haiM / naya ke kula sAta prakAra haiM : naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta / . pratyeka naya kA apanA-apanA abhiprAya hotA hai / eka kA abhiprAya dUsare se kadApi mela nahIM khAtA / pratyeka naya kA hara eka padArtha ke sambandha meM apanA pUrva-nirdhArita Thosa mata hotA hai / ataH sAtoM nayoM kA eka-sA abhiprAya-nirNaya honA asambhava hotA hai| hA~, ekAdha samadRSTi cintaka mahApuruSa hI inakA samanvaya sAdha sakatA hai... / aisA mahApuruSa pratyeka naya ko unakI bhUmikA se hI nyAya detA hai| aise mahAmAnava cAritraguNasampanna mahAmuni hI ho sakate haiM / jaba kabhI ekAdha naya ke mantavya kA svIkAra karate haiM, taba anya naya kI upekSA nahIM karate, balki unheM ve kahate haiM ki, 'yathAavasara tumhArA mantavya bhI svIkAra kareMge, philahAla prastuta naya kA hI kAma hai, usakA hI prayojana hai|' pariNAma svarupa vaicArika TakarAhaTa nahIM hotI, pArasparika saMgharSa nahIM hotA / mahAmuni kI cAritra sampatti lUTe jAne kI sambhAvanA paidA nahIM hotI / varnA uttejita Akramaka naya, cAritra-sampatti ko dhUla meM milAte vilamba nahIM karate / pRthagnayAH mithaH pakSapratipakSakadarthitAH / samavRttisukhAsvAdI, jJAnI sarvanayAzritaH // 32 // 2 // artha : vividha naya pArasparika vAda-vivAda se viDaMbita haiM / samabhAva ke sukha kA anubhava karanevAle mahAmuni (jJAnI) sarva nayoM ke Azrita haiM / vivecana : kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryajI ne paramAtmA kI stuti karate hue kahA hai 'paraspara aura pakSa-vipakSa ke bhAva se anya pravAda dveSa se yukta haiM / lekina sabhI nayoM ko samabhAva se cAhanevAlA ApakA siddhAnta pakSapAtI nahIM hai|' Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 jJAnasAra vedAnta meM kahA hai-'AtmA nitya hI hai|' jabaki bauddhadarzana kahatA hai : 'AtmA anitya hai|' yaha bAta huI pakSa-vipakSa kI ! lekina donoM Apasa meM TakarAte haiM, vAgyuddha khelate haiM aura nija kI samaya-zakti kA sarvanAza karate haiM / usameM na to zAnti hai, nA hI kSamatA ! na usameM mitratA hai aura nA hI pramoda ! - jabaki mahAmuni vedAnta aura bauddha kI mAnyatAoM kA samanvaya karate hue kahate haiM : 'AtmA nitya bhI hai aura anitya bhI ! dravya dRSTi ke anusAra nitya hai, jabaki paryAya dRSTi se anitya hai| ataH dravya dRSTi se vedAnta darzana kI mAnyatA ko bauddha darzana mAnya kara le aura paryAya-dRSTi se bauddha darzana kI mAnyatA ko vedAnta darzana svIkAra kara le, to pakSa-pratipakSa kA vAda khatma ho jAe, saMgharSa Tala jAe aura Apasa meM mitratA ho jAya / isI taraha jJAnavanta vyakti, sabhI nayoM kA samucita Adarakara aura unake prati samabhAva prasthApita kara sukhAnubhava karatA hai / sAtha hI kauna sA naya kisa apekSA se tattva kA nirupaNa karatA hai, usa apekSA ko jAnakara yadi satya kA nirNaya kiyA jAya, to samabhAva salAmata raha sakatA hai / ataH Avazyaka hai... sarva nayoM ke abhiprAyoM kA yathArtha jJAna honA tabhI to kahA hai : 'jJAnI srvnyaashritH|' nApramANaM pramANaM vA, sarvamapyavizeSitam / vizeSitaM pramANaM syAditi sarvanayajJatA // 32 // 3 // artha : yadi sarva vacana vizeSarahita hoM to ve sarvathA apramANa nahIM haiM aura pramANa bhI nahIM hai| vizeSasahita hoM to pramANa haiM / isa taraha sabhI nayoM kA jJAna hotA hai| vivecana : vizeSarahita yAnI nirapekSa / vizeSasahita yAnI sApekSa / kisI bhI zAstravacana kI vAstavikatA-prAmANikatA kA nirNaya karane kI yaha saccI paddhati hai / tanika sociye aura samajhane kA prayatna kIjiye / 'yaha Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzraya 477 vacana apekSAyukta hai, anya nayoM ke sApekSa kahA gayA hai, taba saccA aura yadi anya nayoM se nirapekSa kahA gayA hai, to jhUTha aura apramANika hai / ' 'upadezamAlA' meM kahA gayA haiaparicchiyasuyanihasassa, kevalamabhinnasuttacArissa / savvujjameNa vi kayaM annANatave bahuM paDaI // "zruta-siddhAnta ke rahasya ko samajhe binA hI kevala sUtra ke akSaroM kA anusaraNa kara jo apanI pravRtti rakhatA hai, usakA tIvra prayatnoM se kiyA gayA bahuta bhI kriyAnuSThAna, ajJAna tapa mAnA gayA hai|" jo zAstravacana apane sAmane AtA hai, vaha vacana kisa Azaya evaM apekSA se kahA gayA hai-yaha avagata karanA nihAyata jarUrI hai / kyoMki apekSA aura Azaya ko samajhe binA nirapekSa vRtti se usakA anusaraNa karanA nitAnta apramANa hai, mithyA hai| sarva nayoM kA jJAna tabhI kahA jAtA hai, jaba vacana kI apekSA kA jJAna ho, tabhI sAdhaka AtmA ko apUrva samatA kA anubhava hotA hai / jJAnaprakAza solaha kalAoM se khila uThatA hai / loke sarvanayajJAnAM, tATasththaM vA'pyanugrahaH / syAt pRthagnayamUDhAnAM, smayArtirvA'tivigrahaH // 32 // 4 // artha : loka meM sarva nayoM ke jJAtA ko madhyasthatA athavA upakArabuddhi hotI hai, jabaki vibhinna nayoM meM mohagrasta bane vyakti ko abhimAna kI pIr3A athavA atyanta kleza hotA hai| vivecana : madhyasthadRSTi ! upakArabuddhi ! sabhI nayoM ke jJAna ke ye do phala haiM / jaise-jaise nayoM kI apekSA kA jJAna hotA jAtA hai, vaise-vaise usakI ekAnta dRSTi manda hotI calI jAtI hai / pariNAmataH madhyastha dRSTi kI kiraNeM jyotirmaya ho uThatI haiN| vaha kisI pakSavizeSa kI ora jhukatA nahIM, kisIke mata kA durAgrahI nahIM banatA / balki usakI dRSTi Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 jJAnasAra samanvaya kI ho jAtI hai / I vyavahAra pakSa meM vaha apanI madhyasthatA kA paropakAra meM upayoga karatA hai / ThIka vaise hI nayavAda ko lekara jahA~ vAda-vivAdAtmaka vAgyuddha pUre joza se khelA jAtA ho, vahA~ madhyasthadRSTi mahAtmA apanI vivekadRSTi se sambandhita pakSoM ko samajhAne kA prayatna karatA hai / vibhinna nayoM ke AgrahI bane jIva, mithyAbhimAna se pIDita hote haiM, athavA Atmika-kleza se nirantara dagdha hote haiM aura unake liye yaha svAbhAvika bhI hotA hai / indrabhUti gautama kA jaba bhagavAna mahAvIra ke pAsa Agamana huA thA, taba yahI paristhiti thI / ve mithyAbhimAna ke jvara se uphana rahe the / mana meM kleza kitanA thA ? kyoMki ve eka hI naya ke dRr3ha AgrahI the / bhagavanta ne unheM sarva nayoM kI samanvayadRSTi pradAna kI / unheM sabhI nayoM kA Azrita honA sikhAyA / 1 kisI eka mata... eka hI vAda... eka hI mantavya ke prati mohita na bana, sarvanayoM kA Azrita bananA hI jIvana kA ekameva zAnti mArga hai / zreyaH sarvanayajJAnAM vipulaM dharmavAdataH / zuSkavAdAt vivAdAcca pareSAM tu viparyAyaH // 32 // 5 // artha : sarva nayoM ke jJAtAoM kA dharmavAda se bahuta kalyANa hotA hai, jabaki ekAntadRSTivAloM kA to zuSkavAda evaM vivAda se viparIta (akalyANa) hotA hai| vivecana : kisI prakAra kA vAda nahIM cAhiye, nA hI vivAda cAhie / saMvAda hI cAhiye / vAda-vivAda meM akalyANa hai, saMvAda meM kalyANa hai / aise saMvAda kA samAveza sirpha dharmavAda meM hai / tattvajJAna kA arthI manuSya hamezA dharmavAda kI khoja meM rahatA hai / tattvajJAna viSayaka jijJAsA vyakta karatA hai aura tattvavettA kA kartavya hai ki vaha usakI jijJAsA kA nivAraNa kare, use saMtuSTa kre| yahI to dharmavAda hai / sirpha apanA hI mata - abhiprAya dUsare para Aropita karane ke liye zuSka vAda vivAda Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzraya 479 vitaMDAvAda karanA dharmavAda nahIM kahalAtA / nija kI vidvattA kA mithyA pradarzana karanA aura anyoM ko parAjita karane hetu tattvacarcA karanA dharmavAda nahIM hai / aise mahAtmA jo sarva nayoM ke jJAtA haiM, bhUlakara bhI kabhI vitaMDAvAda karate hI nahIM / ve hamezAM mumukSu aise jisAsu kI zaMkA-kuzaMkAoM kA nivAraNa karate haiM / isImeM kalyANa hai aura parama zAnti kA anubhava hotA hai / jinabhaTTasUrijI ne jijJAsu haribhadra purohita ke sAtha dharmavAda kiyA thA, phalataH haribhadra purohita haribhadra sUri bana gaye aura jaina zAsana ko eka mahAn vidvAn, samartha AcArya kI prApti huI... | lekina ve hI haribhadrasUrijI bauddhoM ke sAtha dharmacarcA meM utare, taba ? unameM kitanA roSa aura saMtApa vyApta thA ? phalataH yAkinI mahattarA ko gurudeva ke pAsa jAnA par3A aura gurudeva ne unheM vAda-vivAda se roka diyA / dharmavAda ke saMvAda meM se hI kalyANa kA punIta pravAha pravAhita hotA hai| ataH sarva nayoM kA jJAna prApta kara madhyastha bana dharmavAda meM sadaiva pravRtta rahanA caahie| prakAzitaM jinAnAM yairmataM sarvanayAzritam / citte pariNataM cedaM, yeSAM tebhyo namonamaH // 32 // 6 // artha : jina mahApuruSoM ne sarva nayoM ke mAdhyama se sAmAnya janoM ke lie Azrita pravacana prakAzita kiyA hai aura jinake hRdaya meM pariNata huA haiM, unheM bAra-bAra namaskAra ho| vivecana : pUjya upAdhyAyajI mahArAja una mahApuruSoM para mugdha ho jAte haiM, nichAvara hote haiM, jinhoMne sAmAnya janoM ke liye sarva nayoM se Azrita aisA advitIya pravacana prakAzita kiyA hai, sAtha hI jina puNya puruSoM ne use mAnA hai, bar3e pyAra se use (pravacana) hRdaya meM dhAraNa kiyA hai aura mana hI mana pyAra kiyA hai| aise mahAtmAoM ko bAra-bAra vandana karate hue pUjyazrI gadgad ho uThate haiM / tribhuvanapati zramaNa bhagavAna mahAvIra ko bAra-bAra namaskAra ho ki jinhoMne aisA sarvanayAzrita pravacana prakAzita-abhivyakta kara jIva mAtra para asaMkhya upakAra Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra 1 kiye haiM / ve siddhasena divAkara, jinabhadragaNi, mallavAdI, haribhadrasUrijI Adi mahAn AcAryapravaroM ko punaH punaH vandanA ho ki jinhoMne sarvanayAzrita dharmazAsana kI sundara prabhAvanA kI sAtha hI apane roma-roma meM use pariNata kara adbhuta dRSTi prApta kI hai / 480 'bhavabhAvanA' grantha meM aise mahAn AcAryoM kA isI dRSTi se guNAnuvAda kiyA gayA hai : bhaddaM bahusuyANaM bahujaNasaMdehapucchaNijjANaM / ujjoia bhuvaNANaM jhiNami vi kevalamayaMke // "kevalajJAna rupI candra ke asta hote hI jinhoMne samasta bhUmaNDala ko prakAzita kiyA hai aura bahuta logoM ke saMdeha jinako pUche jA sakeM, aise bahuzrutoM kA bhadra ho / " isa prakAra bahuzruta sarvanayajJa mahApuruSoM ke prati bhakti- bahumAna pradarzita kiyA gayA hai... / unheM bAra- bAra vandana kiyA hai / unakA sarvopari mahattva batAyA gayA hai / ,, nizcaye vyavahAre ca tyaktvA jJAne ca karmaNi / ekapAkSika vizleSamAruDhAH zuddhabhUmikAm // 32 // 7 // amUDhalakSyAH sarvatra pakSapAtavivarjitAH / jayanti paramAnandamayAH sarvanayAzrayAH // 32 // 8 // artha : nizcayanaya meM, vyavahAranaya meM, jJAnanaya meM aura kriyAnaya meM, eka pakSa meM rahe bhrAnti ke sthAna ko choDakara zuddha bhUmikA para AruDha kabhI lakSya nahIM cUkate, aisI sabhI pakSapAtarahita paramAnanda-svarupa sarva nayoM ke AzrayabhUta (jJAnIjana) sadA jayavanta haiM / vivecana : unakA nizcaya naya ke sambandha meM pakSapAta na ho aura nA hI vyavahAra naya ke sambandha meM ! vaha jJAna naya kA kabhI mithyA Agraha na kare aura nA hI kriyAnaya ke viSaya meM / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvanayAzraya 481 nizcayanaya prAya: tAttvika artha ko svIkAra karatA hai, jabaki vyavahAranaya Ama janatA meM pracalita artha ko svIkAra karatA hai / nizcaya naya hamezA sarvanayoM ko abhimata artha kA anusaraNa karatA hai, jabaki vyavahAra naya kisI eka naya ke abhiprAya kA anusaraNa karatA hai| - ataH sarvanayoM ke Azrita jJAnI puruSa ko isameM se kisI eka naya ke pacar3e meM nahIM par3anA cAhie, nA hI kisI bhrama-jAla meM pha~sa jaae| vaha bhUlakara bhI kabhI nizcaya naya kI mAnyatA ko apanI gA~Tha meM bA~dha na rakhe aura vyavahAra kI mAnyatA kA haThAgrahI na bane / vaha pratyeka naya ke tarka avazya zravaNa kare, lekina kisI eka naya ke tarka ko AtmasAt na kare / mAtra jJAna ko prAdhAnya denevAle jJAnanaya kI bhUlabhulaiyA meM vaha aTaka na par3e aura nA hI kriyA kI mahattA svIkAra karanevAle kriyAnaya kA kaTTara samarthaka bana, jJAnanaya kA tiraskAra kare / donoM nayoM kI ora dekhane kI usakI dRSTi madhyasthadRSTi ho aura hara naya kI mAnyatA kA mUlyAMkana vaha unakI apekSA se hI kre| nayoM ke ekAnta Agraha se pare rahe... alipta hue mahAjJAnI, sarvocca AtmA kI vizuddha bhUmikA para Arur3ha ho, apane antima lakSya kI ora nirantara ekAgra ho agresara hote haiM / unake mana meM kisI ke prati pakSapAta nahIM aura nA hI koI durAgraha / ___ mAnoM sAkSAt paramAnanda kI mUrti / unake pAvana darzana karate hI parama Ananda kI utkaTa anubhUti hotI hai| sarvanayoM ke Azrita aise sarvotkRSTa paramAnandI AtmA sadA jayavanta haiN| jina sarvotkRSTa paramAnandI AtmAoM kI hama sotsAha jayajayakAra karate haiM, unake padacihnoM para calane ke liye kRtanizcayI bananA cAhiye / ekAntavAda ke loha-bandhanoM ko toDakara anekAntavAda ke sArvabhauma svataMtra pradeza meM vicaraNa karane kA saubhAgya prApta karanA cAhie / vAstava meM pUrNAnandI hI paramAnandI hai / pUrNAnandI banane ke liye jitane sopAna caDhane kI AvazyakatA hai, utane hI sopAna car3hane para paramAnandI bana jAte Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 jJAnasAra haiM / ataH jIvana kA ekamAtra lakSya pUrNAnandI banane kA banA, dizA-parivartana kara apane lakSya kI ora gatimAna honA cAhie / vicAroM meM sarvanayadRSTi kA AvirbhAva ho jAe, basa ! paramAnanda kI zItala dhArA hamAre Atma-pradeza ko plAvita kara degI aura roga-zoka kI baMjara bhUmi hariyAlI se lada jaaegii| ___'jJAnasAra' grantha ke 32 aSTakoM meM se prastuta antima zlokoM meM ekAntadRSTi kA parityAga kara anekAnta dRSTi apanAne kI sIkha dI gayI hai| kisI prakAra ke vAda-vivAda aura vitaMDAvAda ke jhaMjhaTa meM pha~se binA, saMvAdI dharmavAda kA Azraya grahaNa karane kA upadeza diyA gayA hai| paramAnanda kA yahI parama patha hai| pUrNAnandI banane kA yahI ekameva adbhuta upAya hai / AtmA ko parama zAnti pradAna karane kA yahI eka rAjamArga hai / paramAnandI sadA-sarvadA jayavanta hoM ! Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakrama-nirdeza pUrNo magnaHsthiro'moho jJAnI zAnto jitendriyaH / tyAgI kriyAparastRpto nirlepo niHspRho muniH // 1 // vidyAvivekasampanno madhyastho bhayavarjitaH / anAtmazaMsakastattvadRSTiH sarvasamRddhimAn // 2 // dhyAtA karmavipAkAnAmudvigno bhavavAridheH / lokasaMjJAvinirmuktaH zAstradRg niSparigrahaH // 3 // zuddhAnubhavavAn yogI niyAgapratipattimAn / bhAvArcAdhyAnatapasAM bhUmiH sarvanayAzritaH // 4 // artha : jJAnAdi se paripUrNa, jJAna meM nimagna yogI kI sthiratA se yukta, mohavirahita, tattvavettA, upazamavanta, jitendriya, tyAgI, kriyA-tatpara, Atma-saMtuSTa, nirlepa aura spRhA rahita muni hotA hai| vaha (muni) vidyAvAn, vivekasampanna, pakSapAta se pare, nirbhaya, svaprazaMsA nahIM karanevAlA, paramArtha kI dRSTivAlA aura Atma-sampattivAlA hotA hai| vaha karmaphala kA vicAra karanevAlA, saMsAra-sAgara se bhayabhIta, lokasaMjJA se rahita, zAstradRSTivAlA aura aparigrahI hotA hai / zuddha anubhavavAlA, yogI, mokSa ko prApta karanevAlA, bhAva-pUjA kA Azraya, dhyAna kA Azraya, tapa kA Azraya aura sarva nayoM kA Azraya karanevAlA hotA hai| vivecana : ATha-ATha zlokoM kA eka aSTaka ! Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 jJAnasAra - kula battIsa aSTaka aura battIsa hI viSaya ! - viSayoM kA kramazaH saMyojana kiyA gayA hai / saMyojana meM saMkalana hai ! saMyojana meM sAdhanA kA mArgadarzana hai / ina cAra zlokoM meM battIsa viSayoM kI nAmAvalI dI gayI hai ! granthakAra ne gurjara-TIkA (TabA) meM soddezya krama samajhAne kA prayatna kiyA hai| pahalA aSTaka hai pUrNatA kA / lakSya binA kI pravRtti kI koI kImata nahIM hotI / ataH pahale aSTaka meM hI pUrNatA kA lakSya pradarzita kiyA hai ! Atma-guNoM kI pUrNatA kA lakSya samajhAyA hai / jo jIva isa lakSya se 'mujhe Atma-guNoM kI pUrNatA hAsila karanI hI hai / ' aisA dRDha saMkalpa kare to vaha jJAna meM nimagna ho sakatA hai, ataH dUsarA aSTaka hai magnatA kA / jJAna meM nimagna ! parabrahma meM lIna ! AtmajJAna meM hI magnatA ! aisI paristhiti paidA hone para hI jIva kI caMcalatA-asthiratA dUra hotI hai aura vaha sthira banatA hai / ataH magnatA ke pazcAt * tIsarA aSTaka hai sthiratA kA / mana-vacana-kAyA kI sthiratA / sabase pahale mAnasika sthiratA prApta karanA Avazyaka hai ! tabhI kriyA-auSadhi kA upayoga hai ! sthiratA kA ratnadIyA prajvalita karate hI moha-vAsanAe~ kSINa ho sakatI haiM ! isalie * cauthA aSTaka hai nirmoha kA ! - moharAjA kA ekameva mantra hai 'ahaM' aura 'mam' ! mantra-jApa se caDhe moha ke viSa ko 'nAhaM' 'na mam' ke pratipakSI mantra-jApa se utArane kA upadeza diyA gayA hai| isa taraha moha kA jahara utarane para hI jJAnI bana sakate haiM, usake lie pA~cavA aSTaka hai jJAna kaa| jJAna kI pariNati honA Avazyaka hai| jJAna-prakAza prApta honA cAhie ! jJAna kA amRta, jJAna kA hI rasAyana aura jJAna-aizvarya prApta honA cAhiye ! tabhI Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakrama - nirdeza jIva zAnta hotA hai aura kaSAyoM kA zamana hotA hai ataH chaThavA~ aSTaka hai zama kA / kisI prakAra kA vikalpa nahIM aura niraMtara AtmA ke zuddha svabhAva kA Alambana ! aisI AtmA indriyavijetA bana sakatI hai ataH 485 sAtavA~ aSTaka hai indriya - vijaya kA / viSayoM ke bandhanoM se AtmA ko sadaiva kaida rakhatI indriyoM ke Upara vijaya prApta karanevAle mahAmuni hI sacce tyAgI bana sakate haiM, isaliye AThavA~ aSTaka hai tyAga kA / jaba svajana, dhana aura indriyoM ke viSayoM se mukta banA muni nirbhaya aura kalaha rahita banatA hai aura ahaMkAra tathA mamatva se nAtA toDa detA hai, taba usameM zAstravacana kA anusaraNa karane kI adamya zakti prasphuTita hotI hai, ataH nauvA~ aSTaka hai kriyA kA ! prItipUrvaka kriyA, jinAjJAnusAra evaM niHsaMgatA - pUrvaka kriyA karanevAlA mahAtmA parama tRpti kA anubhava karatA hai-isalie dasavA~ aSTaka hai tRpti kA ! sva-guNoM meM tRpti ! zAntarasa kI tRpti ! dhyAnAmRta kI DakAra ! 'bhikSurekaH sukhI loke jJAnatRpto niraMjana: ' bhikSu... zramaNa .... muni hI jJAnatRpta bana, parama sukha kA anubhava karatA hai ! aisI hI AtmA sadaiva nirlepa raha sakatI hai, ataH gyArahavA~ aSTaka hai nirlepatA kA ! sArA saMsAra bhale hI pApa-paMka kA zikAra bana jAe, usameM lipta ho jAe, lekina jJAnasiddha mahAtmA usase sadA alipta-nirlepa rahatA hai ! aisI hI AtmA ni:spRha bana sakatI hai, ataH bArahavA~ aSTaka hai niHspRhatA kA Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 jJAnasAra ni:spRha mahAtmA ke lie samasta saMsAra tRNasamAna hotA hai ! nA koI bhaya, nA hI koI icchA / phira use kyA bolane kA hotA hai ? saMkalpa-vikalpa bhI kaise ho sakatA hai ! aisI AtmA hI mauna dhAraNa kara sakatI hai, ataH __ * terahavA~ aSTaka hai mauna kA / nahIM bolanerupa mauna to ekendriya jIva bhI pAlatA hai ! lekina yaha to vicAroM kA mauna ! azubha-apavitra vicAra sambaMdhita mauna pAlana karanA hai ! jo AtmA aisA mauna dhAraNa kara sakatI hai, vahI vidyAsampanna bana sakatI hai, isalie * caudahavA~ aSTaka hai vidyA kA / avidyA kI tyAgI aura vidyA kI arthI AtmA, AtmA ko hI sadaiva avinAzI rUpa meM nihAratI hai ! aisI AtmA vivekasampanna banatI hai, ataH pandrahavA~ aSTaka hai viveka kA ! dUdha aura pAnI kI taraha paraspara ota-prota karma aura jIva ko munirupI rAjahaMsa alaga karatA hai ! aisI bhedajJAnI AtmA hI madhyastha bana sakatI hai ! ataH solahavA~ aSTaka hai madhyasthatA kA / kutarka aura rAga-dveSa kA tyAga huA aura antarAtma-bhAva meM ramaNatA zurU huI ki AtmA madhyastha aura nirbhaya hotI hai, ata: satrahavA~ aSTaka hai nirbhayatA kA ! ___ bhaya kI bhrAnti nahIM ! jo Atma-svabhAva ke advaita meM lIna ho gayA, vaha nirbhayatA ke vAstavika Ananda kA majA lUTatA hai ! use sva-prazaMsA karanA pasaMda nahIM, tabhI to ____ aThArahavA~ aSTaka hai anAtmazaMsA kA / jo vyakti sva-guNoM se paripUrNa hai use sva-prazaMsA pasaMda hI nahIM ! apanA guNAnuvAda sunane kI icchA taka nahIM hotI, ataH jJAnAnanda kI mastI meM paraparyAya kA utkarSa kyA sAdhanA.? vaha alaukika tattvadRSTi kA svAmI banatA hai, ata: Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakrama-nirdeza 487 unnIsavA~ aSTaka hai tattvadRSTi kA / ___ tattvadRSTi prAya: rupI ko nahIM, balki arupI ko parilakSita karatI hai| arupI ko nihAra, usameM ota-prota ho jAtI hai, samarasa hotI hai ! aisI AtmA sarvasamRddhi kA svayaM meM hI ahasAsa karatI hai, ataH * bIsavA~ aSTaka hai sarva samRddhi kA / indra, cakravartI, vAsudeva, zeSanAga, mahAdeva, kRSNa Adi sabhI vibhUtioM kI samRddhi... vaibhava... aizvarya kA pratibimba vaha svayaM kI AtmA meM hI nihAratA hai| aisA Atmadarzana niraMtara Tika sake, ata: muni prAyaH karma-vipAka kA ciMtana karatA hai, isalie ikkIsavA~ aSTaka hai karma-vipAka kA / karmoM ke phala kA vicAra / zubhAzubha karmoM ke udaya kA vicAra karanevAlI AtmA apanI hI Atma-samRddhi meM saMtuSTa hotI hai, saMsAra mahodadhi se nitya bhayabhIta hotI hai, ataH bAIsavA~ aSTaka hai bhavodvega kA / saMsAra ke vAstavika svarUpa se anabhijJa AtmA cAritra-kriyA meM ekAgracitta hotI hai / phalataH lokasaMjJA kA use sparza taka nahIM hotA, ataH teIsavA~ aSTaka hai lokasaMjJA-parityAga kA / lokasaMjJA kI mahAnadI meM muni baha na jAe, balki vaha to pravAha kI viparIta dizA meM bhI gatizIla mahAparAkramI hotA hai ! lokottara mArga para calatA huA muni zAstradRSTi se yukta hotA hai, ataH caubIsavA~ aSTaka hai zAstra kA ! usakI dRSTi hI zAstra hai ! 'Agamacakkhu sAhU' zramaNa ke netra hI zAstra haiM ! aisA muni bhI kahIM parigrahI ho sakatA hai ? vaha to sadA-sarvadA aparigrahI hotA hai, ataH Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 jJAnasAra paccIsavA~ aSTaka hai parigrahatyAga kA / bAhya antaraMga parigraha ke tyAgI mahAtmA ke caraNa meM devI-devatA taka natamastaka ho uThate haiM / aise munivara hI zuddha anubhava kara sakate haiM, ataH chabbIsavA~ aSTaka hai anubhava kA / atIMdriya parama brahma kA anubhava karanevAlA mahAtmA na jAne kaisA mahAn yogI bana jAtA hai ! ataH ... sattAisavA~ aSTaka hai yoga kA / . mokSa ke sAtha gaThabandhana karAnevAle yogoM kA ArAdhaka yogI aura sthAnavarNAdi yoga evaM prIti-bhakti Adi anuSThAnoM meM rata yogI, sadaiva jJAnayajJa karane ke liye suyogya hotA hai, ataH * aThThAisavA~ aSTaka hai niyAga kA ! jJAnayajJa meM Asakti ! samasta Adhi-vyAdhi aura upAdhi-rahita zuddha jJAna hI brahma-yajJa hai| brahma meM hI sarvasva samarpaNa karanevAlA muni bhAva-pUjA kI sataha ko sparza kara sakatA hai, ataH / untIsavA~ aSTaka hai bhAvapUjA kA / Atamadeva ke nau aMgo ko brahmacarya kI nau bADoM dvArA pUjana-arcana karanevAlA muni abheda-upAsanA rupa bhAvapUjA meM lIna ho jAtA hai| aisI AtmA hI dhyAnastha banatI hai, ataH tIsavA~ aSTaka hai dhyAna kA ! dhyAtA, dhyAna aura dhyeya kI ekatA prasthApita karanevAlA muni zreSTha kabhI duHkhI nahIM hotA / nirmala antarAtmA meM paramAtmA kA pratibimba par3atA hai / phalasvarUpa tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana karatA hai... aura tapamArga kA pathika banatA hai, ataH * ikatIsavA~ aSTaka hai tapa kA / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayakrama-nirdeza 489 bAhya aura Abhyantara tapa kI ArAdhanA se vaha sarva-karmakSaya rUpI mokSapada kI prApti kI dizA meM gatimAna hotA hai ! usakI sabhI dRSTi se vizuddhi hotI hai ! aisI AtmA parama prazama-parama madhyasthya bhAva ko dhAraNa karatI hai, ata: battIsavA~ aSTaka hai sarvanayAzraya kA ! sarva nayoM kA svIkAra karatA hai / koI pakSapAta nahIM, nA hI bhrAnti ! paramAnanda se bharapUra aisI sarvotkRSTa AtmabhUmikA prApta kara vaha sadA ke lie kRtakRtya bana jAtA hai / __AtmA kI pUrNatA prApta karane ke liye yaha kaisA apUrva mArga hai ! aba to lakSya cAhiye ! hamAre dRr3ha saMkalpa kI AvazyakatA hai ! AtmA kI aisI sarvocca avasthA prApta karane kA bhagIratha puruSArtha cAhiye / 32 viSayoM ko hRdayastha kara aura usa para satata ciMtana-manana kara, usa dizA meM prayANa kA saMkalpa karanA *Atma-tattva kI zraddhA, Atma-tattva kI prIti aura Atma-tattva ke utthAna kI utkaTa bhAvanA... kyA siddhi nahIM kara sakatI ? kAyaratA azakti aura Alasya ko dUra kara adamya utsAha ke sAtha apUrva sphUti se siddhi ke mArga para prasthAna kara do / isake binA duHkha, darda kleza aura saMtApa kA anta AnevAlA nahIM hai / dhyAna rakho, janmamRtyu kA cakra rukanevAlA nahIM hai, vaha to niraMtara nirbAdha gati se calanevAlA hI hai aura karmoM kI zrRMkhalAe~ yoM sahaja meM TUTanevAlI nahIM hai, ataH mAnava-jIvana kA Atmatattva ke utthAna ke liye hI upayoga kreN| * tamevaikaM jAnitha AtmanamanyA vAcI kimUcathAmRtasyaiva setuH| -- muNDakopaniSad Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra spaSTaM niSTaGkitaM tattvamaSTakaiH pratipannavAn / munirmahaudayaM jJAnasAraM samadhigacchati // 1 // artha : aSTakoM se spaSTa aura sunizcita aise tattva ko prApta muni mahAn abhyudaya karanevAlA vizuddha cAritra prApta karatA hai / vivecana : isa grantha meM batAye gaye 32 tattvoM se yukta muni, aisA vizuddha evaM pavitra cAritra prApta karate haiM ki jisase unakA mahAn abhyudaya hotA hai / kyoMki jJAna kA sAra hI cAritra hai ! 'jJAnasya phalaM viratiH ' bhagavAn umAsvAtijI kA yaha sArabhUta vacana hai| pUjya upAdhyAyajI mahArAja bhI kucha isI taraha pharamAte haiM : 'jJAnasya sAraH cAritram' jJAna kA sAra cAritra hai ! Age calakara vaha jJAna kA sAra mukti batAte haiM ! arthAt jJAna kA sAra cAritra aura cAritra kA sAra mukti hai ! sAmAiamAiaM suanANaM jAva biMdusArAo / tassa vi sAro caraNaM sAro caraNassa nivvANaM // 'sAmayika se lekara caudahaveM pUrNa 'biMdusAra' taka zrutajJAna hai aura usakA sAra cAritra hai / jabaki cAritra kA sAra parinirvANa hai / ' 1 32 aSTakoM ko prApta karane kA artha kevala unakA sarasarI nigAha se paThana karanA nahIM hai, balki ina aSTakoM meM varNita viSayoM ko AtmasAt karanA hai / mana-vacana-kAyA ko unake raMga meM raMga denA aura jJAna ke sAra svarUpa cAritra Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 491 ko pAnA yAnI cAritramaya bana jAnA hai| yadi nirvANa ke lakSya ko lekara 32 viSayoM kA ciMtana-manana kiyA jAya to AtmA kI apUrva unnati ho sakatI hai| karma-bandhana se AtmA mukti pA sakatA hai| Atma-sukha kA anubhava karane lagatA hai aura isI lakSya ko nizcita kara yazovijayajI mahArAja ne uparyukta 32 viSayoM kA anUThA saMkalana kara, tattvanirNaya kiyA hai| nirvikAraM nirAbAdhaM jJAnasAramuyeyuSAm ! vinivRttaparAzAnAM mokSo'traiva mahAtmanAm // 2 // artha : vikArarahita aura pIDArahita jJAnasAra ko prApta karanevAlA aura parAyI AzA se nivRtta hue AtmAoM kI mukti isI bhava meM hai / vivecana : jJAnasAra ! kisI prakAra kA koI vikAra nahIM, nA hI pIDA hai... / aise adbhuta jJAnasAra kI jise prApti ho gayI hai, use bhalA, para-padArtha kI AzA-apekSA kyA sambhava hai ? vikArI aura klezayukta para-padArthoM kI icchA honA kyA sambhava hai ? jJAna ke sArabhUta cAritra meM nirvikAra avasthA hai, sAtha hI nirAbAdha bhii| phalataH aise mahAtmA karma-bandhanoM se pare hote haiN| kyoMki karma-bandhana kA mUla hai vikAra / para-padArthoM kI cAha se vikAroM kA janma hotA hai / cAritravanta AtmA ko karma-bandhana nahIM hotA hai aura isIkA nAma mokSa hai| pUrvakarma kA udaya bhale hI ho, lekina naye karma-bandhana nahIM hote / karmodaya ke samaya jJAnasAra ke kAraNa naye karma-bandhana kI sambhAvanA nahIM hotI ! naye karmabandhana na hoM, yahI mokSa hai| para-padArthoM kI spRhA ke kAraNa utpanna vikAra aura vikAroM se paidA hotI pIDA, jisa mahAtmA ko sparza taka na kareM, unheM isI bhava meM mokSasukha kA anubhava hotA hai, arthAt parAzAoM se nivRtta yaha mokSa prApti ke lie mahattvapUrNa zarta bana jAtI hai aura zivAya AtmA, sabhI para hai ! Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 jJAnasAra "anyo'haM svajanAt parijanAd vibhavAt zarIrakAcceti ! yasya niyatA matiriyaM na bAdhate tasya zokakaliH // " isa anyatva bhAvanA ko dRDha karanevAlA mahAtmA sadaiva nirvikAra, nirAbAdha cAritra kA pAlana karatA huA mokSa-gati pAtA hai| cittamAdrIkRtaM jJAnasArasArasvatomibhiH ! nAjotti tIvramohAgniploSazoSakadarthanAm // 3 // artha : jJAnasArarUpa sarasvatI kI taraMgAvali se komala banA mana, prakhara moharUpI agni ke dAha se, zoSa kI pIr3A se pIr3ita nahIM hotA / vivecana : jJAnasAra kI pavitra-pAvana sarayu sarasvatI ! sarasvatI kI pavitra dhArA meM niSprANa haDDiyA~ aura rAkha visarjana karane se sadgati nahIM milatI hai, svarga-prApti nahIM hotI hai ! usake nirmala pavitra pravAha meM hamAre mana ko visarjita karanA hogA! ataH 'jJAnasAra' kI patita pAvanI sarasvatI meM bAra-bAra apane manako DUbokara use komala aura kamanIya hone do ! sarasvatI ke pAvana sparza se use Ardra aura snigdha hone do ! phira bhale hI moha-dAvAnala sampUrNa zakti se prajvalita ho aura usakI lapaTeM manako sparza kareM, usako koI pIDA nahIM, nA hI kisI prakAra kI vednaa| are, pAnI se bhIge kapar3oM ko kabhI Aga jalA sakI hai? taba phira sarasvatI kI taraMgoM se plAvita manako moha-dAvAnala bhalA kaise dagdha kara sakatA hai ? tabhI to kahA hai 'jJAnasAra' grantha pavitra sarasvatI hai| 'jJAnasAra' kI vANItaraMgoM se manako sadaiva tara-batara hone do ! moha-vAsanAoM kA jvAlAmukhI usako jalA nahIM skegaa| moha-dAvAnala se bacane ke lie pUjya upAdhyAyajI mahArAja ne niraMtara 'jJAnasAra' ke rasAmRta kA AsvAda lene kA upadeza diyA hai| kyoMki samasta duHkha, darda vedanA aura vyAdhioM kA mUla moha hai / moha ke prabhAva se mana mukta hote hI kisI prakAra kI azAnti, vedanA aura yAtanAe~ nahIM rheNgii| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 493 acintyA kA'pi sAdhUnAM jJAnasAragariSThatA / / gatiryayordhvameva syAd adhaHpAtaH kadApi na // 4 // artha : jJAnasAra kA bhAra munirAja ke lie kucha samajha meM nahIM Aye vaisA hai / usase usakI urdhvagati hI sambhava hai, adhogati nahIM / vivecana : 'jJAnasAra' avazya bhAra hai ! jo samajha meM na A sake aisA kalpanAtIta bhAra hai ! ise vahana karanevAlA bhArI banatA hai ! sAtha hI 'jJAnasAra ke bojha se bojhila banA mahAmuni jaba adhogapati ke bajAya urdhvagati karatA hai taba hara kisI ke Azcarya kA ThikAnA nahIM rahatA ! _ 'bhArI manuSya urdhvagAmI bana sakatA hai !!' jJAnasAra kA bhAra isa taraha acintya hai, samajha meM na Ae aisA hai ! upAdhyAyajI mahArAja jJAnasAra ke prabhAva kI vyAkhyA isa taraha sarala bhASA meM kaisI sugamatA se karate haiM ! . / 'jJAnasAra se bhArI bano / jJAnasAra kA vajana baDhAte raho ! phalataH tumhArI urdhvagati hI hogI ! adha:patana kabhI nahIM hogA !' granthakAra ne bar3I hI lAkSaNika zailI meM yaha upadeza diyA hai ! ve dRDhatA ke sAtha Azvasta karate haiM ki jJAnasAra prApta zramaNazreSTha kI unnati hI hotI hai / adhaHpatana kabhI sambhava nahIM / ataH jJAnasAra prApta kara tuma nirbhaya bana jAo, durgati kA bhaya choDa do, patana kA Dara hamezA ke lie apane mana se nikAla do ! jJAnasAra ke acintya prabhAva se tuma pragati ke patha para nirantara baDhate hI cale jaaoge| . hAlA~ki yaha sRSTi kA zAzvat niyama hai ki bhArI vastu sadaiva nIce hI jAtI hai, U~cI kabhI nahIM jAtI ! lekina yahA~ usakA adbhuta virodhAbhAsa pradarzita kiyA gayA hai : 'bhArI hone ke uparAnta bhI AtmA Upara uThatI hai, U~cI jAtI hai !' ataH yaha vidhAna karanA atizayokti nahIM hogI ki jJAnasAra kI gariSThatA se bhArI banA muni sadgati mokSapada kA adhikArI banatA hai / klezakSayo hi maNDUkacUrNatulyaH kriyAkRtaH / dagdhataccUrNasadRzo jJAnasArakRtaH punaH // 5 // Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnasAra artha : kriyA dvArA kiyA gayA kleza kA nAza meMDhaka ke zarIra ke cUrNa kI taraha hai / lekina 'jJAnasAra' dvArA kiyA gayA kleza-nAza meMDhaka ke jale hue cUrNa kI taraha hai / 494 vivecana : jisa taraha meMDhaka ke zarIra kA cUrNa ho jAne ke uparAnta bhI vRSTi hote hI usameM se naye meMDhakoM kA janma hotA hai, utpatti hotI haiM, ThIka usI taraha dhArmika-kriyAoM kI vajaha se jisa kleza kA - azubha karmoM kA kSaya hotA hai, ve karma punaH nimitta milate hI paidA ho jAte hai ! yadi meMDhaka ke zarIra ke cUrNa ko jalA diyA jAe to phira kitanI hI ghanaghora bAriza usa para kyoM na par3e, dubArA meMDhaka paidA hone kA kabhI savAla hI nahIM uThatA ! ThIka usI taraha jJAnAgni se bhasmIbhUta hue karma kabhI paidA nahIM hote ! tAtparya yahI hai ki jJAna ke mAdhyama se sadA karma-kSaya karate raho ! zuddha kSayopazama-bhAva se karma-kSaya karo / dubArA karmabandhana kA bhaya nahIM rahegA / jJAnasAra kI yahI to mahattA hai ! jJAnasAra dvArA kiyA gayA karma-kSaya hI vAstava meM sArthaka hai / hA~, sirpha kriyA-kAMDa ke mAdhyama se karma-kSaya karane meM zraddhA rakhanevAloM ke lie yaha tathya avazya vicAraNIya hai ! bhale hI ve azubha karmoM kA kSaya karate hoM, lekina AzravoM kI vRSTi hote hI punaH azubha karma panapa uTheMge ! ataH jJAna ke mAdhyama se karmakSaya karanA sIkho / are bhAI, tuma apane jJAnAnanda meM sadA-sarvadA magna raho ! jJAna kI maujamastI meM khoye raho idhara karma-kSaya nirantara hotA hI rahegA / tuma nAhaka ciMtA na karo ki 'merA karma - kSaya ho rahA hai athavA nahIM ?' isake bajAya nirantara nirbhaya hokara jJAnAnanda ke athAha jalAzaya meM sadA gote lagAte raho / jJAnapUtAM pare'pyAhuH kriyAM hemaghaTopamAm / yuktaM tadapi tadbhAvaM na yad bhagnA'pi sojjhati // 6 // artha : dUsare dArzanika bhI jJAna se pavitra kriyA ko suvarNa- ghaTa kahate haiM, vaha bhI yogya hai / kyoMki khaNDita kriyA bhI, kriyA- bhAva kA tyAga nahIM 1 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 495 karatI ! (suvarNa-ghaTa ke khaNDita ho jAne para bhI suvarNa to usameM rahatA hI hai / ) vivecana : eka suvarNa-ghaTa hai, mAno ki vaha khaNDita ho gayA, to bhI usameM sonA to rahatA hI hai ! sonA kahIM nahIM jAtA / isa taraha suvarNa- ghaTa kI upamA se vidvAn granthakAra hameM jJAnayukta kriyA kA mahattva samajhAte haiM / jJAnayukta kriyA suvarNa-ghaTa ke samAna hai / samajha lo ki kriyA khaMDita ho gayI, usameM kisI prakAra kA vikSepa A gayA, phira bhI suvarNa - samAna jJAna to zeSa rahegA hI / kriyA kA bhAva to banA rahegA hI, jJAnayukta kriyA ke mAdhyama se jina karmoM kA kSaya kiyA, dubArA unake udaya hone kA prazna hI nahIM utthtaa| matalaba, karma-bandhana honA asambhava hai / antaH koDAkoDI sAgaropama se adhika sthitivAle karmo kA bandhana nahIM hogA / suvarNa-ghaTa samAna jJAnayukta kriyA kA mahattva bauddhadarzana Adi bhI svIkAra karate haiM / jJAnahIna kriyA kA vidhAna-samarthana vizva kA koI darzana nahIM karatA / are bhaI, jJAnavihIna yAnI bhAvazUnya kriyA se kyA matalaba ? I jo kriyA kI jAe usake anurUpa bhAva honA nitAnta Avazyaka hai / bhAva se kriyA sajIva aura prANavAna banatI hai, amUlya banatI hai| jabaki jJAnazUnya kriyA miTTI ke ghaDe jaisI hai| eka bAra ghaDA phUTa jAe, phira usakA koI upayoga nahIM aura nA hI usakI koI kiMmata hotI hai / ataH he mahAnubhAva, tuma apanI dharma - kriyAoM ko jJAnayukta banAo, bhAvayukta banAo / karmakSaya kA lakSya rakha kara pratyeka dharma- kriyA karate raho / kriyAzUnyaM ca yajjJAnaM jJAnazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM bhAnukhadyotayoriva // 7 // artha : jo jJAna kriyA rahita hai aura jo kriyA jJAnarahita hai, ina donoM meM antara sUrya aura khadyota (juganu) kI taraha hai / vivecana : kriyAzUnya jJAna sUrya kI taraha hai ! Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 jJAnasAra jJAnavihIna kriyA juganu kI taraha hai / kahA~ to sUrya kA prakAza aura kahA~ juganu kA prakAza ? asaMkhya juganuoM kA samUha bhI sUrya - prakAza kI tulanA meM nahiMvata hI hai / isa taraha jJAnazUnya kriyAe~ kitanI bhI kI jAe~ to bhI sUryasadRza tejasvI jJAna kI tulanA meM koI mahattva nahIM rakhatI / jabaki, bhale hI kriyAzUnya jJAna ho, ( jJAnayukta kriyA usake jIvana meM nahIM hai / ) phira bhI jJAna kA jo anokhA prakAza hai, vaha to sadaiva barakarAra hI rahegA / are, sUrya bhale hI bAdaloM se ghirA ho, lekina saMsAra kI kriyAe~ usake prakAza meM calatI rahatI haiN| jabaki juganu ke prakAza meM tuma koI bhI kArya nahIM kara sakate / sAtha hI kriyArahita jJAna kA artha kriyA- nirapekSa jJAna na lagAnA / arthAt kriyA ke prati aruci athavA usakI avahelanA nahIM, parantu kriyAoM kI upAdeyatA kA svIkAra karanevAlA jJAna ! jJAnayukta kriyA karate hue kriyA chUTa jAe, lekina usakA bhAva anta taka barakarAra rahe - aisA jJAna ! jJAnavihIna kriyA ke khadyota banakara hI saMtuSTa rahanevAle aura AjIvana jJAna kI upekSA karanevAloM ko granthakAra ke ina vacanoM para avazya gaharAyI se ciMtana-manana karanA cAhie aura jJAnopAsaka banakara jJAna - sUrya banane kA prayatna karanA cAhiye / cAritraM viratiH pUrNA jJAnasyotkarSa eva hi / jJAnAdvaitanaye dRSTirdeyA tadyogasiddhaye // 8 // artha : sampUrNa viratirupa cAritra vAstava meM jJAna kA atizaya hI hai ! ataH yoga-siddhi ke lie kevala jJAna - naya meM dRSTipAta karane jaisA hai / vivecana : jJAna kI sarvotkRSTa avasthA yAnI cAritra ! jJAna - nimagnatA yAnI cAritra ! pUrNa viratirupa cAritra kyA hai ? vaha jJAna kA hI eka viziSTa atizaya Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 497 I hai / jJAnAdvaita meM dRSTi prasthApita karanI cAhie / arthAt jJAnAdvaita meM hI lIna ho jAnA cAhie / yadi tumheM yoga-siddhi karanA hai, AtmA kA parama vizuddha svarUpa prApta karanA hai to ! jJAna aura kriyA ke dvaita kA tyAga karo / kyoMki dvaita meM azAnti hai ! jabaki advaita meM parama Ananda hai aura hai asIma zAnti / jJAnAdvaita kA matalaba hI AtmAdvaita / ataH AtmA ke advaita meM apanI dRSTi kendrita karo / sajaga raho ki dRSTi kahIM anyatra bhaTaka na jAe / jJAnasAra kA upasaMhAra karate hue upAdhyAya zrI yazovijayajI jJAnAdvaita kA zikhara batAte haiM ! jJAna - kriyA ke dvaita meM se bAhara nikalane kA, mukta hone kA bhArapUrvaka vidhAna karate haiM ! jJAna kI sarvotkRSTa pariNati yahI pUrNa cAritra hai / ukta cAritra ke suhAne sapanoM kA cAhaka jIva jJAnAdvaita meM tallIna ho jAe, tabhI pUrNatA prApta kara sakatA hai / nizcayanaya ke divya - prakAza ko cAroM dizAoM meM prasArita karanevAle upAdhyAyajI mahArAja ne jJAna meM hI sAdhya, sAdhana aura siddhi nirdezita kara jJAnamaya bana jAne kA Adeza diyA hai ! sAtha hI kriyA-mArga kI jaDatA ko jhaTakakara jJAnamArga kA anusaraNa karane kI preraNA dI hai / 'jJAnadvaita meM lInatA ho !' siddhi siddhapure purandarapuraspardhAvahe labdhavAMzciddIpo'yamudArasAramahasA dIpotsave parvaNi ! etad bhAvanabhAvapAvanamanazcaJcaccamatkAriNAM, taistairdIpazataiH sunizcayamatairnityo'stu dIpotsavaH ! artha : zreSTha evaM sArabhUta parama jyotirmaya prastuta jJAna - dIpa, indra kI rAjadhAnI kI spardhA karanevAle siddhapura nagara meM dIpAvalI parva ke suavasara para samApta huA ! yaha grantha bhAvanAoM ke rahasya se paripUrNa evaM pavitra hue mana meM utpanna vividha camatkArayukta jIvoM ko, vaha vaha uttama nizcayamatarupI zata-zata dIpakoM se niraMtara unake lie dIpAvalI kA mahotsava ho ! Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 jJAnasAra vivecana : yaha 'jJAnasAra' kA dIpaka dIpAvalI ke punita parva meM pUrNarUpeNa prApta huA / gurjara dharA para sthita prAcIna saMskRti ke ananya dhAma 'siddhapura' nagara meM cAturmAsArtha rahe granthakAra ke zubha hAthoM isakI pUrNatA huI / vAstava meM jJAnadIpa kA prakAza zreSTha hai / sarva prakAzoM meM prastuta prakAza sArabhUta hai / jo koI sajjana isa grantha kA adhyayana, manana evaM parizIlana karegA use ni:saMdeha rahasyabhUta jJAna kI prApti hogI / rahasya se mana pavitra hotA hai aura Azcarya se camatkRta ! aise jIvoM ke lie granthakAra kahate haiM : "he mAnava ! tuma nitya prati nizcayanaya ke asaMkhya dIpaka prajvalita karo aura sadaiva dIpAvalI mahotsava manAo !" granthakAra mahodaya kI yahI manISA hai ki, isake paThana-pAThana evaM ciMtana se sAMsArika jIva hamezA AtmajJAna ke dIpa prajvalitakara apUrva Ananda kA anubhava kareM / sAtha sAtha isake adhyayana - parizIlana se mana pavitra banegA aura anupama prasannatA kA anubhava hogA, isakA vizvAsa dilAte haiM / nizcayanaya ke mAdhyama se AtmajJAna pAne ke liye prayatnazIla banane kI preraNA prApta hotI hai / keSAMcidviSayajvarAturamaho cittaM pareSAM viSAvegodarkatarkamUcchitamathAnyeSAM kuvairAgyataH / lagnAlarkamabodhakupapatitaM cAste pareSAmapi, stokAnAM tu vikArabhArarahitaM tajjJAnasArAzritam // artha : uph ! kaiyoM kA mana viSayajvara se pIDita hai, to kaiyoM kA mana viSa-vega jisakA pariNAma hai vaise kutarka se mUcchita ho gayA hai, anya kA mana mithyA vairAgya se haDakAyA jaisA hai, jabaki kucha logoM kA mana ajJAna ke andhere ku meM gire jaisA hai / phira kucha thoDe logoM kA mana vikAra ke bhAra se rahita hai, vaha jJAnasAra se Azrita hai / I vivecana : saMsAra meM vibhinna vRtti ke jIva basate haiN| unakA mana bhinna bhinna prakAra kI vAsanAoM se lipta hai ! yahA~ aise jIvoM kA svarUpa-darzana karAne Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 499 kA granthakAra ne prayAsa kiyA hai, sAtha hI ve yaha bhI batAte haiM ki inameM se kitanoM kA mana jJAnasAra ke raMga se tara-batara hai : kaiyoM kA mana zabdAdi viSayoM kI spRhA evaM bhogopabhoga se pIDita hai / kaI jIva kutarka aura kumati ke sarpoM se Dase hue haiM / kutarka - sarpoM ke tIvra - viSa ke kAraNa mUcchita ho gaye haiM ! kaI loga apane Apako vairAgI ke rUpa meM batAte haiM / lekina yaha eka prakAra kA haDakavA hI hai ! vAstava meM ekAdha pAgala kutte jaisI unakI avasthA hai 1 jabaki kityeka moha-ajJAna ke andhere kUpa meM gire hue haiM ! unakI dRSTi kue ke bAhara bhalA, kahA~ se jA sakatI hai ? hA~, kucha loga, jo saMkhyA meM alpa haiM, aise avazya haiM, jinake mana para vikAra kA bojha nahIM hai ! aisI sarvottama AtmA hI jJAnasAra kA Azraya grahaNa karatI hai ! jAtodrekavivekatoraNatatau dhAvalyamAtanvati, hRdgRhe samayocitaH prasarati sphItazca gItadhvaniH / pUrNAnandaghanasya kiM sahajayA tadbhAgyabhaMgyA'bhavanaitad granthamiSAt karagrahamahazcitraM caritrazriyaH artha : jahA~ adhikAdhika pramANa meM vivekarUpI toraNamAlA bA~dhI gaI haiM aura jahA~ ujvalatA ko vistRta karate hRdayarUpI bhavana meM samayAnukUla madhura gIta kI ucca dhvani prasarita hai ! vahA~ pUrNAnanda se otaprota AtmA kA, usake svAbhAvika saubhAgya kI racanA se prastuta grantha kI racanA ke bahAne kyA cAritrarupa lakSmI ke AzcaryakAraka pANigrahaNa - mahotsava kA zubhAraMbha nahIM huA ? vivecana : kyA tumane pUrNAnandI AtmA kA cAritra - lakSmI ke sAtha lagnotsava kabhI dekhA hai ? yahA~ granthakAra hameM vaha lagnotsava batAte haiM ! dhyAna se usakA nirIkSaNa karo, dekho : Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 jJAnasAra hara jagaha, hara galI aura hATa-havelI meM sarvatra lagAye toraNoM ko dekho| ye saba viveka se toraNa haiM aura yaha rahA lagna-maMDapa ! yaha hRdaya kA vizAla maMDapa hai ! yaha prakAza-puMja sA dedIpyamAna ho jagamagA rahA hai ! yahA~ madhura kaNTha aura rAga-rAgiNI se yukta lagna-gItoM kI cittAkarSaka lahariyA~ vAtAvaraNa meM vyApta haiM ! usameM 32 maMgala gIta haiM aura AtamarAma kaisA AnandAtireka se Dola rahA hai| -- 'jJAnasAra' grantha-racanA kA to eka bahAnA hai| isake mAdhyama se pUrNAnandI AtmA ne cAritrarUpI lakSmI ke sAtha lagna... mahotsava kA suMdara, sukhada Ayojana kiyA hai / devI-devatA taka irSyA kareM aisA usakA adbhuta saubhAgya hai ! isa prasaMga para granthakAra pUjya upAdhyAyajI mahArAja pharatamAte haiM ki isa grantha-racanA ke mahotsava meM maiMne cAritra svarupa sAkSAt lakSmI ke sAtha pANigrahaNa kiyA hai ! sacamuca yaha mahotsava, hara kisIko vismita aura Azcarya cakita kara deM, aisA adbhuta hai ! bhAvastomapavitragomayarasaiH liptaiva bhUH sarvataH, saMsiktA samatodakairatha pathi nyastA vivekasrajaH / adhyAtmAmRtapUrNakAmakalazacakre'tra zAstre puraH / pUrNAnandadhane pure pravizati svIyaM kRtaM maMgalam // artha : prastuta zAstra meM bhAva ke samUhasvarupa gobara se bhUmi potI huI hI hai aura samabhAvarupI zItala jala ke chiDakAva se yukta hai / atra-tatra (mArga meM) vivekarupI puSpamAlAyeM suzobhita hai ! agrabhAga meM adhyAtmarupa amRta se chalakAtA kAma-kumbha rakhA huA hai aura isa taraha pUrNAnanda se bharapUra AtmA nagarapraveza karatA hai, taba apanA svayaM kA mahAmaMgala kiyA hai| vivecana : isa 'jJAnasAra nagara' meM jisa pUrNAnandI AtmA ne praveza kiyA, usakA kalyANa ho gayA ! isa nagara kI bhUmi pavitra bhAvoM ke gobara se potI huI hai ! sarvatra samabhAva Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra 501 ke zItala jala kA chiDakAva kiyA gayA hai ! nagara ke vizAla rAjamArga vivekarUpI puSpamAlAe~, toraNoM se suzobhita haiM aura mahattvapUrNa sthAnoM para adhyAtmAmRta se chalakate kAma-kumbha rakhe gaye haiM ! kaisA bhavya aura ramaNIya nagara hai ! A~kheM thakatI nahIM usakA manohara aura mAMgalika svarupa dekha-dekha kara ! aise vilakSaNa nagara meM hara koI (jIva) praveza nahIM kara sakatA, balki bahuta thor3e kucha loga hI praveza kara sakate haiM ! yadi ina thor3e logoM meM hameM praveza mila gayA, to samajha lijIe ki hamArA to 'sarva maMgala mAMgalyam' ho gayA ! pUrNAnandI AtmA hI 'jJAnasAra' nagara meM praveza pA sakatA hai ! pUrNatA ke Ananda-hetu chaTapaTAtA udvigna jIva hI hamezA aise nagara kI khoja meM rahatA hai / isa taraha granthakAra maharSi hameM 'jJAnasAra' nagara kA anUThA darzana karAte haiM... isa meM praveza kara hama bhI kRtakRtya baneM / / gacche zrIvijayAdidevasuguroH svacche guNAnAM gaNaiH prauDhiM prauDhimadhAmni jItavijayaprAjJAH parAmaiyaruH / tatsAtIrthyabhRtAM nayAdivijayaprAjJottamAnAM zizoH zrImanyAyavizAradasya kRtinAmeSA kRtiH prItaye // artha : sadguru zrI vijayadevasUri ke guNasamUha se pavitra evaM mahAn gaccha meM jitavijaya nAma ke atyanta vidvAn aura mahimAzAlI puruSa hue / unake gurubhAI nayavijaya paNDita ke suziSya zrImad nyAyavizArada (yazovijayajI upAdhyAya) dvArA racita yaha kRti, mahAbhAgyazAlI puruSoM kI prIti ke lie siddha ho / vivecana : granthakAra apanI guru-paramparA kA varNana karate haiM ! zrI vijayadevasUri ke guNa-samUha se alaMkRta vizAla pavitra gaccha meM prakAMDa paNDita jItavijayajI nAmaka atyanta pratibhA ke dhanI mahAtmA puruSa hue| unake guru bhAI zrI nayavijayajI nAmaka munizreSTha the / unhIM zrI nayavijayajI gurudeva ke, granthakAra upAdhyAya zrI yazovijayajI ziSya the / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 jJAnasAra granthakAra ne apanI kRti meM svayaM kA nAma-nirdeza na karate hue kAzI meM prApta 'nyAyavizArada' upAdhi kA ullekha kiyA hai / apanI isa kRti ke lie unhoMne AzA vyakta karate hue kahA hai : 'prastuta kRti mahAbhAgyazAlI aura puNyazAlI puruSoM ke lie prIti kAraka siddha ho / " "jJAnasAra" ke adhyayana, manana aura ciMtana se asIma prIti aura Ananda prApta karanevAlI mahA bhAgyavanta AtmAe~ haiN| _ 'jJAnasAra' meM se jJAnAnanda aura pUrNAnanda prApta karane kA saubhAgya samasta jIvoM ko prApta ho / -sampUrNa Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. kRSNapakSa-zuklapakSa 2. granthibheda 3. adhyAtmAdi yoga 4. cAra prakAra ke sadanuSThAna 5. dhyAna 6. dharmasaMnyAsa-yogasaMnyAsa 7. samAdhi 8. paMcAcAra 9. AyojikA karaNa, samudghAta, yoganirodha 10. caudaha guNasthAnaka 11. sAta naya 12. jJaparijJA-pratyAkhyAnaparijJA 13. paMcAstikAya 14. karmasvarupa 15. jinakalpa-sthavira kalpa 16. upasarga-parisaha 17. pA~ca zarIra 18. bIsa sthAnaka tapa 19. upazama zreNi . 20. caudaha pUrva Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 21. pudgala parAvartakAla 22. kAraNavAda 23. caudaha rAjaloka 24. yatidharma 25. samAcArI 26. gocarI : 42 doSa 27. cAra nikSepa 28. cAra anuyoga 29. brahma adhyayana 30. 45 Agama 31. tejolezyA jJAnasAra 1. kRSNa pakSa - zukla pakSa anantakAla se ananta jIva caturgatimaya saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiN| ve jIva do prakAra ke haiM : bhavya tathA abhavya / jisa jIva meM mokSAvasthA prApta karane kI yogyatA hotI hai use 'bhavya' kahA jAtA hai tathA jisa jIva meM vaha yogyatA nahIM hotI use 'abhavya' kahate haiM / bhavya-jIva kA saMsAraparibhramaNakAla jaba eka 'pudagala parAvarta' bAkI rahatA hai, arthAt mokSadazA prApta karane ke lie eka pudgala - parAvartakAla bAkI rahatA hai taba vaha jIva 'caramAvarta' meM AyA huA kahA jAtA hai / eka pudgala-parAvarta kA Adhe se adhika kAla vyatIta hone para, vaha jIva, 'zuklapAkSika' kahalAtA hai / kintu jo jIva kAlamaryAdA meM nahIM AyA hotA hai vaha 'kRSNapAkSika' kahalAtA hai, arthAt vaha jIva kRSNapakSa meM arthAt moha... ajJAnatA ke pragAr3ha andhakAra meM rahA huA hotA hai / zrI jIvAbhigama sUtra ke TIkAkAra maharSi ne bhI uparokta bAta kA samarthana kiyA :: Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : kRSNa pakSa - zukla pakSa 'iha dvaye jIvAH tadyathA - kRSNapAkSikAH zuklapAkSikAzca / tatra yeSAM kiJcadnArddhapudgala parAvartaH 505 saMsAraste zuklapAkSikAH itare dIrghasaMsArabhAjinaH kRSNapAkSikAH / isI bAta ko pUjya upAdhyAyajI ne 'jJAnasAra' ke 'Tabbe' meM anya zAstrIya pramANoM dvArA puSTa kiyA hai / jesiM avaDhDhapuggalapariyo sesao ya saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu avare puNa kaNhapakkhiyA // uparokta zAstrakAroM kI mAnyatAoM kI apekSA zrI " dazAzrutaskaMdha - sUtra" ke cUrNIkAra kI mAnyatA bhinna hai / unhoMne isa prakAra pratipAdana kiyA hai: 'jo akiriyAvAdI so bhavito abhaviu va niyamA kiNhapakkhio, kiriyAvAdI niyamA bhavvao niyamA sukkapakkhio / aMtopuggalapariyaTTassa niyamA sijjhihiti / sammaddiTThI vA micchAdiTThI vA hojja / ' 'jo jIva akriyAvAdI hai, bhale hI vaha bhavya athavA abhavya ho, vaha avazya kRSNapAkSika hai| jabaki kriyAvAdI bhavya AtmA nizcaya hI zuklapAkSika hai aura vaha eka pudgala - parAvartakAla meM avazya mokSa prApta karatA hai / vartamAna meM vaha jIva bhale hI samyagdRSTi athavA mithyAdRSTi ho / ' cUrNIkAra kI mAnyatAnusAra caramAvarta kAla zuklapakSa hai; yaha mAnyatA tarkasammata bhI lagatI hai / zuklapakSa ke prArambha meM jisa prakAra alpakAlIna candrodaya hotA hai, usI taraha caramAvartakAla meM Ane para jIva ke Atma- AkAza meM katipaya guNoM kA candrodaya hotA hai / pUjanIya AcAryadeva zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAja ne 'yogadRSTisamuccaya' nAmaka grantha meM caramAvartakAlIna jIva ko bhadramUrti - mahAtmA kahA hai| unhoMne isa bhadramUrti mahAtmA ke tIna vizeSa guNa batAe haiM 1 duHkhiteSu dayAtyanta - madveSo guNavatsu ca / aucityAsevanaM caiva sarvatraivAvizeSataH // 32 // duHkhI jIvoM ke prati atyanta karUNA, guNI jIvoM ke prati rAga aura sarvatra avizeSarUpa se aucitya kA pAlana, ina tIna guNoM se suzobhita bhadramUrti mAhAtmA ko 'zuklapAkSika' kahane meM dazAzrutaskaMdha ke cUrNIkAra mahApuruSa kI mAnyatA yogya lagatI pratIta hotI hai / 'tattvaM tu kevalino vidanti / tattva to kevalI bhagavAna jAne / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 jJAnasAra 'zrI paMcAzaka' grantha meM yAkinImahattarAsUnu haribhadrAcArya ne zukla pAkSika zrAvaka kA varNana kiyA hai : paraloyahiyaM sammaM jo jiNavayaNaM suNei uvutto| aitivvakammavigamA sukko so sAvago ettha ||2||-prthm paMcAzaka 'samyak prakAra se upayogapUrvaka jo zrAvaka paraloka hitakArI jina vacana kA zravaNa karatA hai aura ati tIvra pApa karma jisake kSINa ho gaye haiM, vaha zuklapAkSika zrAvaka kahalAtA hai| 2. granthi bheda jisa kisI bhI prakAra se 'tathAbhavyatva' ke paripAka se jIvAtmA 'yathApravRttikaraNa' dvArA AyuSya karma ke atirikta jJAnAvaraNIyAdi sAtoM karmoM kI 'pRthaka palyopama" ke saMkhyAtA bhAga nyUna eka kroDAkroDa sAgaropama pramANa sthiti kara detA hai| __ jaba karmoM kI isa prakAra se maryAdita kAlasthiti ho jAtI hai taba jIva ke samakSa eka abhinna granthi AtI hai / tIvra rAga-dveSa ke pariNAmasvarupa yaha granthi hotI hai| usa granthi kA sarjana anAdi karma-pariNAma dvArA huA hotA hai / ___ abhavyajIva yathApravRttikaraNa se jJAnAvaraNIyAdi sAta karmoM kI dIrghasthiti kA kSaya karake ananta bAra isa 'granthi ke dvAra para Ate haiM, parantu granthi kI bhayaMkaratA dekhakara granthi ko bhedane kI kalpanA bhI nahIM kara sakate... use bhedane kA puruSArtha karanA to dUra rahA ! vahIM se vApasa lauTatA hai-puna: vaha saMkleza meM pha~sa jAtA hai ! saMkleza dvArA punaH karmoM kI utkRSTa sthiti bA~dhatA hai / bhavabhramaNa meM calA jAtA hai| . bhavya jIva bhI anantabAra isa prakAra se granthi pradeza ke dvAra para, Akara hI ghabar3Ate hue vApisa lauTa jAte haiM / parantu jaba isa 'bhavya' mahAtmA ko 'apUrvakaraNa' kI paramasiddhi prApta ho jAtI hai, ki jisa apUrvakaraNa kI paramavizuddhi ko zrI 'pravacanasAroddhAra' grantha ke TIkAkAra ne 'nisitAkuNTha-kuThAradhArA' kI upamA dI hai| vaha tIkSNa kulhADI kI dhAra ke samAna parama vizuddhi dvArA samullasita durnivAra vIryavAlA 1. gurutaragirisarit - pravAhavAhyamAnopalagholanAkalpena adhyavasAyavizeSarUpeNa anAbhoganirvatitena ythaaprvRttikrnnen| - pravacanasAroddhAre 2. Ayurvani jJAnAvaraNAdikarmANi sarvANyapi pRthakpalyopamasaMkhyeyabhAganyUnaikasAgaropamakoTIkoTIsthitikAni karoti / - pravacanasAroddhAre Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 507 pariziSTa : adhyAtmAdi yoga mahAtmA granthi ko bhedakara paramanivRtti ke sukha kA rasAsvAda kara letA hai| ___ aba yaha mahAtmA kisa prakAra se rAga-dveSa kI nibir3a granthi ko bheda DAlatA hai, use eka dRSTAnta dvArA spaSTa karate haiN| kucha pathika yAtrA ke hetu nikale / eka gahana vana meM se gujarate hue unhoMne dUra se DAkuoM ko dekhA / DAkuoM ke raudra svarUpa ko dekhakara kucha pathika to vahIM se pIche bhAga gaye / kucha pathikoM ko DAkuoM ne pakar3a liyaa| jabaki zeSa zUravIra pathikoM ne DAkuoM ko bhUzaraNa kara Age prayANa kiyA / vana ko pAra kara tIrthasthAna para jA phuNce| mohanIya karma kI utkRSTa sthiti bA~dhanevAle ve bhAganevAle pathikoM jaise haiN| jo DAkuoM dvArA pakar3e gaye the ve granthi deza meM rahe hue jIva haiM / jo DAkuoM ko parAsta kara tIrthasthAna para pahu~ce ve granthi ko bhedakara samakita ko prApta karanevAle haiN| 'samyaktvastava' prakaraNakAra isa prakAra se granthibheda kI prakriyA batAte haiM / ardhapudgalaparAvarta kAla jIva kA saMsArakAla bAkI hai, jo jIva bhavya haiM, paryApta-saMjJIpaMcendriya haiM, ve jIva apUrvakaraNarupI mudgara ke prahAra se granthibheda karake, antarmuhUrta meM hI 'anivRttikaraNa' karate haiM aura vahA~ samyaktva prApta karate haiM / 3. adhyAtmAdi yoga - jainadarzana kA yogamArga kitanA spaSTa, sacoTa, tarkasaMgata tathA kAryasAdhaka hai, usakI sUkSma dRSTi se tathA gaMbhIra hRdaya se zodha karane kI AvazyakatA hai| yahA~ krama se adhyAtmayoga, bhAvanAyoga, dhyAnayoga, samatAyoga aura vRttisaMkSayayoga kA vivecana kiyA jAtA hai| 1. adhyAtmayoga 'yoga' zabda kI paribhASA 'mokSeNa yojanAd yogaH / ' isa prakAra se karane meM AI hai| arthAt jisake dvArA jIvAtmA mokSadazA prApta kare, vaha yoga hai / isa yoga kI, sAdhanA kI dRSTi se uttarottara vikAsa kI pA~ca bhUmikAe~ anaMtajJAnI paramapuruSoM ne 3. 'samyaktvastava' prakaraNe 4. mohanIya karma kI utkRSTa sthiti 70 kroDAkor3I sAgaropama hai| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 jJAnasAra dekhI haiM / unameM se prathama bhUmikA adhyAtmayoga kI hai| upAdhyAyajI ne 'adhyAtmasAra' grantharatna meM 'adhyAtma' kI vyAkhyA isa prakAra kI hai : 'gatamohAdhikArANAmAtmAnamadhikRtya' yA / pravartate kriyA zuddhA tadadhyAtmaM jagurjinAH // jina AtmAoM ke Upara se moha kA adhikAra... varcasva uTha gayA hai, ve AtmAe~ sva-para kI AtmA ko anulakSita karake jo vizuddha kriyA karatI haiM (mana, vacana, kAyA se) use zrI jinezvaradeva ne 'adhyAtma' kahA hai| jIvAtmA para se moha kA varcasva TUTa jAne para jIvAtmA kA AMtarika evaM bAhya svarupa kaisA bana jAtA hai, usakA vizada varNana, bhagavanta haribhadrAcArya ne 'yogabindu' grantha meM kiyA hai| . usa jIva kA AcaraNa sarvatra aucitya se ujjvala hotA hai| sva-para ke ucita kartavyoM ko samajhakara tadanusAra apane kartavya kA pAlana karanevAlA vaha hotA hai| usakA eka-eka zabda aucitya kI suvAsa se madhamadhAyamAna hotA hai / __ usake jIvana meM pA~ca aNuvrata yA pA~ca mahAvrata rama gaye hue hote haiM / vratoM kA pratijJAbaddha pAlana karatA huA, yaha mahAmanA yogI loka priya banatA hai| zrI vItarAga sarvajJa bhagavanto ke dvArA nirdezita navatattvoM kI nirantara paryAlocanA maitrI-pramoda-karUNA-mAdhyasthyamUlaka hotI hai, arthAt isake ciMtana meM jIvoM ke prati maitrI kI, pramoda kI, kArUNya kI aura mAdhyasthya kI pradhAnatA hotI hai| isa prakAra aucitya, vratapAlana aura maitryAdi pradhAna navatattvoM kA ciMtana yaha vAstavika 'adhyAtma' hai / isa adhyAtma se jJAnAvaraNIyAdi kliSTa pApoM kA nAza hotA hai / sAdhanA meM AMtaravIrya ullasita hotA hai / citta kI nirmala samAdhi prApta hotI hai, samyagjJAna kA prakAza prApta hotA hai, jo ki jAtyaratna ke prakAza jaisA apratihata hotA hai| adhyAtma 1. adhyAtmasAre - adhyaatmsvrupaadhikaare| 2. aucityAd vRttayuktasya vcnaatttvciNtnm| maitryAdisAramatyantamadhyAtmaM tadvido biduH // 358|| yogabinduH / 3. ataH pApakSayaH sattvaM zIlaM jJAnaM ca shaashvtm| tathAnubhavasaMsiddhamamRtaM hyada eva tu // 359 // yogabinduH / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : adhyAtmAdi yoga 509 kA yaha divya amRta atidArUNa moha rUpI viSa ke vikAroM kA unmUlana kara DAlatA hai / isa AdhyAtmika puruSa kA moha para varcasva jama jAtA hai / 2. bhAvanAyoga : uparyukta' aucityapAlana, vratapAlana aura maitryAdipradhAna nava tattvoM kA pratidina anuvartana-abhyAsa karanA, usakA nAma bhAvanAyoga haiM / jaise-jaise abhyAsa bar3hatA jAtA hai vaise-vaise unameM samutkarSa hotA jAtA hai aura mana kI samAdhi bar3hatI jAtI hai / yaha bhAvanAyoga siddha hone para azubha adhyavasAyoM (vicAroM) se jIva nivRtta hotA hai / jJAna, darzana, cAritra, tapa vagairaha zubha bhAvoM ke abhyAsa ke liye anukUla bhAvanA kI prApti hotI hai aura citta kA samyak samutkarSa hotA hai| ___ bhAvanAyogI ke AMtarika krodhAdikaSAya maMda par3a jAte haiM / indriyoM kA unmAda zAnta ho jAtA hai / mana-vacana-kAyA ke yogoM ko vaha saMyamita rakhatA hai| mokSadazA prApta karane kI abhilASAvAlA banatA hai aura vizva ke jIvoM ke prati vAtsalya dhAraNa karatA hai| aisI AtmA nirdabha hRdaya se jo kriyA karatI hai, usase usake adhyAtmaguNoM kI vRddhi hotI hai| 3. dhyAnayoga : 'prazasta kisI eka artha para citta kI sthiratA honA, usakA nAma 'dhyAna' hai| vaha dhyAna dharmadhyAna yA zukladhyAna ho to vaha dhyAnayoga banatA hai| bhUmigRha ki jahA~ vAyu kA praveza nahIM ho sakatA, vahA~ jalate hue dIpaka kI jyoti ke samAna dhyAna sthira ho arthAta sthira dIpaka ke jaisA ho| citta kA upayoga utpAda, vyaya, ghrauvya vagairaha sUkSma padArthoM meM honA caahie| isa prakAra 'zrI yogabiMdu' grantha meM pratipAdana kiyA huA hai| ___isa dhyAnayoga se pratyeka kArya meM bhAvastaimitya AtmasvAdhIna banatA hai| pUrva 4. abhyAso'syaiva vijJeyaH pratyahaM vRddhisNgtH| ___manaH samAdhisaMyuktaH pauna:punyena bhAvanA // 360 // yogabinduH / 5. nivRttirshubhaabhyaasaacchubhaabhyaasaanukuultaa| tathA sucittavRddhizca bhAvanAyAH phalaM matam // 361 / / yogabinduH / 6. zAnto dAntaH sadA gurUto mokSArthI vishvvtslH| nirdambhAM yAM kriyAM kuryAt sAdhyAtmaguNavRddhaye // 225 / / adhyaatmsaare| 7. vazitA caiva sarvatra bhAvastamityameva c| anubandhavyaccheda udo'syoti tadvidaH // 363 / / yogbinduH| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 jJAnasAra karmo ke bandha kI paramparA kA viccheda ho jAtA hai / 4. samatAyoga : anAdikAlIna tathyahIna vAsanAoM ke dvArA honevAle saMkalpoM se jagat ke jar3acetana padArthoM meM jIva iSTa-aniSTa kI kalpanA karatA hai / iSTa meM sukha mAnatA hai, aniSTa meM duHkha mAnatA hai| samatAyogI mahAtmA jagata ke jar3a-cetana padArthoM para eka divya dRSTi DAlatA hai ! na to usako koI iSTa lagatA hai aura na aniSTa ! vaha parAmarza karatA hai : 'tAnevArthAn dviSataH tAnevArthAn pralIyamAnasya nizcayato'syAniSTaM na vidyate kiJcidiSTaM vA / prazamarati "jina padArthoM ke prati jIva eka bAra dveSa karatA hai, unhIM padArthoM ke prati vaha rAga karatA hai| 'nizcayanaya' se padArtha meM koI iSTatA nahIM hai, koI aniSTatA nahIM hai| vaha to vAsanAvAsita jIva kI bhramita kalpanA mAtra hai| "priyApriyatvayoryAthai vyavahArasya kalpanA / ' -adhyAtmasAre priyApriyatva kI kalpanA 'vyavahAra naya' kI hai| nizcaya se na to koI priya hai aura na koI apriya ! "vikalpakalpitaM tasmAd dvayametanna tAtvikam / ' -adhyAtmasAre vikalpazilpI dvArA banAye gaye ISTa-aniSToM ke mahala tAttvika nahIM, satya nahIM, hakIkata nahIM / isa vivekajJAnavAlA samatAyogI jagata ke sarva padArthoM meM se iSTAniSTa kI kalpanA ko dUrakara samatArasa meM nimagna bana jAtA hai| samatA-zaci kA svAmInAtha yogIndra... samatA-zaci ke utsaMga meM rasalIna banakara brahmAnanda kA anubhava karatA hai| na hI vaha apanI divya zakti kA upayoga karatA hai aura na vaha isa kAraNa se samatA-rAnI ke sAtha ko chor3atA hai| isa paristhiti meM usakA eka mahAn kArya siddha hotA hai / kevalajJAna, kevaladarzana, yathAkhyAta cAritra... Adi ko gherakara rahe hue kukarmoM kA kSaya ho jAtA hai ! apekSAtantuvicchedaH ! apekSA to karmabandha kA mUla hai, vaha mUla ukhar3a jAtA hai| isa samatAyogI ke gale meM koI bhakta Akara puSpamAlA yA caMdana kA lepakara jAya... koI zatru Akara kulhAr3e kA ghAvakara jAya... na to usa bhakta para rAga aura na Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caturvidha sadanuSThAna 511 usa zatru para dveSa ! donoM para samAna dRSTi ! donoM ke zuddha Atmadravya para hI dRSTi ! zrI upAdhyAyajI ne isa 'samatA' ke muktakaNTha se gIta gAye haiM ! 5. vRttisaMkSaya yoga : . nistaraMga mahodadhi samAna AtmA kI vRttiyA~ do prakAra se dRSTi gocara hotI hai; (1) vikalparUpa, (2) parispaMdarUpa / ye donoM prakAra kI vRttiyA~ AtmA kI svAbhAvika nahIM hai parantu anya saMyogajanya haiN| tathAvidha manodravya ke saMyoga se vikalparUpa vRttiyA~ jAgrata hotI hai| zarIra se parispandarUpa vRttiyA~ hotI haiN| jaba kevalajJAna kI prApti hotI hai taba vikalparUpa vRtti kA saMkSaya ho jAtA hai| aisA kSaya ho jAtA hai ki punaH anaMtakAla ke lie AtmA ke sAtha usakA sambandha hI na ho| 'ayogI kevalI' avasthA meM parispaMdarupa vRttiyoM kA bhI vinAza ho jAtA hai| isakA nAma hai vRttisaMkSayayoga / isa yoga kA phala hai kevalajJAna aura mokSaprApti ! ato'pi kevalajJAnaM zailezIsamparigrahaH / mokSaprAptiranAbAdhA sadAnandavidhAyinI // 667 // -yogabinduH 4. caturvidha sadanuSThAna samyagjJAna-darzana aura cAritra ke guNoM kI vRddhi jisa kriyA dvArA hotI hai use sadanuSThAna kahA jAtA hai / satkriyA kaheM athavA sadanuSThAna kaheM, donoM samAna haiM / ___ isa sadanuSThAna ke cAra prakAra 'zrI SoDaSaka' grantha meM zrImad haribhadrasUrIzvarajI ne batAye haiN| usI prakAra 'yogavizikA' grantha kI TIkA meM pUjya upAdhyAyajI ne bhI cAra anuSThAnoM kA vizada varNana kiyA hai| 1. prIti anuSThAna : Atmahitakara anuSThAna ke prati, anuSThAna batAnevAle sadguru ke prati aura sarva 8. dekho : adhyaatmsaar-smtaadhikaare| mAnasika vicAra * zArIrika kriyAe~ + yatrAdaro'sti paramaH prItizca hitodayA bhavati krtH| zeSatyAgena karoti yacca tat prItyanuSThAnam ||-dshm-ssoddshke Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 jJAnasAra jantuvatsala tAraka jinezvarabhagavanta ke prati parama prIti utpanna honI cAhiye / anuSThAna viziSTa prayatnapUrvaka karane meM Ave, arthAt jisa samaya karanA ho usI samaya kiyA jaay| bhale hI dUsare saikar3oM kAma bigaDate hoM / eka vastu ke prati dRr3ha prIti jagane ke bAda, phira usake lie jIva kyA nahIM karatA ? kisakA tyAga nahIM karatA ? uparyukta hakIkata 'zrI yogavizikA' meM darzAyI gaI hai / 'yatrAnuSThAne 1. prayatnAtizayo'sti, 2. paramA ca prItirUtpadyate, 3. zeSatyAgena ca yatkriyate tatprItyanuSThAnam / ' 2. bhakti anuSThAna : bhakti-anuSThAna meM bhI Upara kI hI tIna vastue~ hotI haiM kintu antara AlambanIya ko lekara par3atA hai / bhakti-anuSThAna meM AlambanIya meM viziSTa pUjyabhAva kI buddhi jAgrata hotI hai, usase pravRtti vizuddhatara banatI hai| pUjya upAdhyAyajI ne prIti aura bhakti ke bheda ko batAte hue patnI aura mAtA kA dRSTAnta diyA hai| manuSya meM patnI ke prati prIti hotI hai aura mAtA ke prati bhakti hotI hai / donoM ke prati kartavya samAna hote hue bhI mAtA ke prati pUjyabhAva kI buddhi hone se usake prati kA kartavya ucca mAnA jAtA hai| arthAt anuSThAna ke prati vizeSa gaurava jAgrata ho, usake prati mahAn sadbhAva ullasita ho taba vaha anuSThAna bhaktianuSThAna kahA jAtA hai / mahAyogI zrI AnandaghanajI ne prathama jinezvara kI stavanA- . 'RSama jinezvara prItama mAharo aura na cAhu~ kaMta... isa prakAra kI hai| use hama prIti anuSThAna meM gina sakate haiM / kAraNa ki usameM yogIrAja ne apanI cetanA meM patnIpana kA Aropa kiyA hai aura paramAtmA meM svAmIpana kI kalpanA kI hai / stavanA meM prItirasa kI pracuratA dRSTigocara hotI hai| 3. vacanAnuSThAna : zAstrArthapratisaMghAnapUrvA sAdhoH srvtrocitprvRttiH|-yogviNshikaa 1. atyantavallabhA khalu patnI tadvaddhitA ca jnniiti| tulyamapi kRtyamanayojatiM syAt prItibhaktigatam ||-yogviNshikaa 2. gauravavizeSayogAd buddhimato yad vishuddhtryogm| kriyayetaratulyamapi jJeyaM tadbhaktyanuSThAnam / / -dazama-SoDaSake Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : dhyAna 513 paMca mahAvratadhArI sAdhu isa anuSThAna kI upAsanA kara sakatA hai / pratyeka kAla meM aura pratyeka kSetra meM sAdhu... muni... zramaNa ... zAstra kI AjJAoM ke marma ko samajhakara jo ucita pravRtti kare vaha 'vacanAnuSThAna' kahalAtA hai| zrI ' SoDazaka' meM bhI isI prakAra vacanAnuSThAna bAtalAyA hai / 'vacanAtmikA pravRttiH sarvatraucityayogato yA tu / vacanAnuSThAnamidaM cAritravato niyogena // 4. asaMgAnuSThAna : dIrghakAlaparyanta jinavacana ke lakSa se anuSThAna karanevAle mahAtmA ke jIvana meM jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA aisI AtmasAt ho jAtI hai, ki pIche se usa mahAtmA ko yaha vicAranA nahIM par3atA ki 'yaha kriyA jinavacanAnusAra hai yA nahIM ?' jisa prakAra caMdana meM suvAsa ekI bhUta hotI hai usI prakAra jJAnAdi kI upAsanA usa mahAtmA meM eka rasa bana jAtI hai, taba vaha 'asaMgAnuSThAna' kahalAtA hai / yaha anuSThAna 'jinakalpI ' Adi viziSTa mahApuruSoM ke jIvana meM ho sakatA hai / 3 5. dhyAna 'dhyAna' ke viSaya meM prathama sarvasAdhAraNa vyAkhyA kA nirUpaNa karake usake bheda-prabheda para parAmarza kareMge / ' dhyAnavicAra' grantha meM cintA' - bhAvanApUrvaka sthira adhyavasAya ko 'dhyAna' kahA hai| zrI AvazyakasUtra - pratikramaNa adhyayana meM 'dhyAtirdhyAnam kAlataH antarmuhurtamAtram' / isa prakAra dhyAna kA sAtatya antarmuhurta batAye gaye hai / zrI AvazyakasUtra - prati a0 meM dhyAna ke cAra bheda batAye gaye haiM / (1) Arta, (2) raudra, (3) dharma, (4) zukla 'zrI dhyAnavicAra' meM ina cAroM prakAroM meM se tIna prakAroM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai aura zukladhyAna ko 'paramadhyAna' kahA hai / 3. yattvabhyAsAtizayAt sAtmIbhUtamiva ceSTayate sadbhiH / - tadasaGgAnuSThAnaM bhavati tvetattadAvedhAt // - dazama Sor3azake - dhyAnavicAre 1. cintA - bhAvanApUrvakaH sthiro'dhyavasAyo dhyAnam / - Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 jJAnasAra 'dravyataH Arauidre, bhAvatastu AjJA-apAya-vipAka-saMsthAna vicayabhidaM dhrmdhyaanm'| 1. ArtadhyAna : zoka', Akranda, vilApAdi jisameM ho vaha ArtadhyAna kahalAtA hai / zrI aupapAtika (upAMga) sUtra meM ArtadhyAna ke cAra lakSaNa batAe haiM : (1) kaMdaNayA: joroM kI AvAja karake ronA / (2) soaNayAH dInatA karanI / (3) tippaNayAH AMkha meM se azru nikAlanA / (4) vilavaNayAH bAra-bAra kaThora zabda bolanA / 2. raudra dhyAna : zrI 'opapAtika sUtra' meM raudra dhyAna ke cAra lakSaNa batAye gaye haiM : (1) UsaSNNadose : niraMtara hiMsA, asatya, corI Adi karanA / (2) bahudose : hiMsAdI sarva pApoM meM pravRtti karanI / (3) aNNAdose : ajJAna se kuzAstroM ke saMskAra se hiMsAdi pApoM meM dharmabuddhi se pravRtta karanI / (4) AmaraNaMtadose : AmaraNAMta thor3A sA bhI pazcAttApa kie binA kAlasaukarAdi kI taraha hiMsAdi meM pravRtti karanI / isa Arta-raudra dhyAna ke phala kA vicAra 'zrI Avazyaka sUtra' ke pratikramaNaadhyayana meM kiyA gayA hai / ArtadhyAna kA phala paraloka meM tiryaMcagati aura raudradhyAna kA phala narakagati hotA hai| 3. dharmadhyAna : zrI 'haribhadrI aSTaka' grantha meM dharmadhyAna kI yathArtha evaM sundara stuti kI gaI hai| 2. zokAkrandanavilapanAdilakSaNamArtam / Avazyaka sUtra pratikramaNAdhyayane 3. aTTassa jhANassa cattAri lakkhaNA-kaMdaNayA-soaNayA-tippaNayA vilvnnyaa| -auppaatikopaaNge| 4. kAlasaukarika nAma kA kasAI roja 500 pAr3oM kA vadha karatA thA / 5. bhavazatasamupacitakarmavanagahanajvalanakalpam / akhilatapaHprakArapravaram / AntaratapaHkriyArupam / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : dhyAna 515 * saiMkaDoM bhavoM meM upArjita kiye hue ananta karmoM ke gahana vana ke liye agni samAna hai / * sarvatapa ke bhedoM meM zreSTha hai / * AMtara tapaH kriyArupa hai / dharmadhyAna' ke cAra lakSaNa haiM : (1) AjJAruci, (2) nisargaruci, (3) upadezaruci, (4) sUtraruci / ( 1 ) AjJAruci : zrI jinezvaradeva ke vacana kI anupamatA, kalyANakAritA, sarva sattattvoM kI pratipAdakatA vagairaha ko dekhakara usa para zraddhA karanA / (2) nisargaruci : jJAna- darzana - cAritramaya AtmapariNAma / (3) upadezaruci : jinavacana ke upadeza ko zravaNa kI bhAvanA / ( 4 ) sUtraruci: dvAdazAMgI kA adhyayana evaM adhyApana kI bhAvanA / dharmadhyAna' ke cAra Alambana haiM / (1) vAcanA, (2) pRcchanA, (3) parAvartanA, (4) dharmakathA arthAt sadguru ke pAsa vinayapUrvaka sUtra kA adhyayana karanA / usameM agara zaMkA ho to vidhipUrvaka gurumahArAja ke pAsa jAkara pRcchA karanA / niHzaMka bane hue sUtrArtha bhUla na jAye isalie bAra bAra usakA parAvartana karanA aura isa prakAra AtmasAt hue sUtrArtha kA supAtra ke sAmane upadeza denA / aisA karane se dharmadhyAna meM sthiratA prApta hotI hai / dharmadhyAna' kI cAra anuprekSA hai : (1) anitya bhAvanA, (2) azaraNa bhAvanA, (3) ekatva bhAvanA aura (4) saMsAra bhAvanA | ina cAra bhAvanAoM kA nirantara cintana karane se dharmadhyAna ujjvala banatA hai aura AtmasAt ho jAtA hai / - 1. dhammassa NaM jhANassa cattArI lakkhaNA- AjJArUI - NisaggarUI - uvaesaruI - suttaruI / zrI aupapAtika sUtre / 2. dhammassa NaM jhANassa cattAri AlambaNA-vAyaNA, pucchaNA, pariyaTTaNA dhammakahA / 3. dhammassa NaM jhANassa cattAri aNuppehAo-anityatvAzaraNatvaikatvasaMsArAnuprekSAH |-shrii aupapAtika sUtre / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jJAnasAra zrI umAsvAtI bhagavanta ne 'prazamarati' prakaraNa meM dharmadhyAna kI kramazaH cAra ciMtana dhArAe~ batAI hai : AjJAvicayamapAyavicayaM ca saddhyAnayogamupasRtya / tasmAdvipAkavicayamupayAti saMsthAnavicayaM ca // 247 // 1. AjJAvicaya : 'AptapuruSa' kA vacana hI pravacana hai / yaha hai AjJA / usa AjJA ke artha kA nirNaya karanA vicaya hai| 2. apAyavicaya : mithyAtvAdi AzravoM meM, strIkathAdi vikathAoM meM, rasa-Rddhi-zAtA gAravoM meM, krodhAdi kaSAyoM meM, parISahAdi nahIM sahane meM AtmA kI durdazA hai, nukasAna hai| usakA ciMtana karake vaisA hI dRr3ha nirNaya hRdaya meM sthApita krnaa| 3. vipAkavicaya : azubha aura zubha karmoM ke vipAka (pariNAma) kA ciMtana karake 'pApakarma se duHkha tathA puNyakarma se sukha' aisA nirNaya hRdayastha karanA / 4. saMsthAnavicaya : SaDdravya, Urdhva-adho-madhyaloka ke kSetra, caudaha rAjaloka kI AkRti vagairaha kA ciMtana karake, vizva kI vyavasthA kA nirNaya karanA, use saMsthAnavicaya kahate haiN| dharmadhyAnI : zrI Avazyaka sUtra meM dharmadhyAna karane kI icchuka AtmA kI yogyatA kA pratipAdana isa prakAra kiyA hai : 'jinnsaahuugunnkittnnpsNsnnaavinnydaannsNpnnnno| suasIlasaMjamarao dhammajjhANI muNeyavvo' // 1. AptavacanaM pravacanaM cAjJA, vicayastadarthanirNayanam / 2. aasrvvikthaagaurvpriisshaadyessvpaaystu| 3. azubhazubhakarmavipAkAnu cintanArtho vipAkavicayaH syAt / 4. dravyakSetrAkRtyanugamanaM saMsthAnavicayastu / 248-249 prazamarati prakaraNe / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 517 pariziSTa : dhyAna (1) zrI jinezvaradeva ke guNoM kA kIrtana aura prazaMsA karanevAlA / (2) zrI nirgrantha munijanoM ke guNoM kA kIrtana-prazaMsA karanevAlA / unakA vinaya karanevAlA / unako vastra-AhArAdi kA dAna denevAlA / (3) zrutajJAna kI prApti karane meM nirata / prApta zrutajJAna se AtmA ko bhAvita karane ke lakSavAlA / (4) zIla-sadAcAra ke pAlana meM tatpara / (5) indriyasaMyama, manaHsaMyama karane meM lIna / aisI AtmA dharmadhyAnI bana sakatI hai| zrI prazamarati grantha meM batAyA gayA hai ki vAstavika dharmadhyAna prApta hue bAda hI AtmA vairAgI banatI hai arthAt usa AtmA meM vairAgya kI jyota prajvalita hotI hai| 'dharmadhyAnamupagato vairAgyamApnuyAd yogym'| vAcika dhyAna : sAmAnyataH Ama vicAra aisA hai ki 'dhyAna' mAnasika hI hotA hai| parantu zrI Avazyaka sUtra meM 'vAcika dhyAna' bhI batAyA gayA hai| evaMvihA girA me vattavvA erisI na vasavvA / iya veyAliyavakkassa bhAsao vAigaM jhANaM // 'mujhe isa prakAra kI vANI bolanI cAhiye, aisI nahIM bolanI caahiye|' isa prakAra vicArapUrvaka bolanevAlA vaktA 'vAcika-dhyAnI' hai| dhyAna-kAla : dhyAna ke lie ucita kAla bhI vaha hai ki jisa samaya mana-vacana-kAyA ke yoga svastha hoM / dhyAna ke lie divasa-rAta ke samaya kA niyamana nahIM hai| 'kAlo'pi sa eva dhyAnocitaH yatra kAle manoyogAdisvAsthya pradhAna prApnoti, naiva ca divasanizAvelAdiniyamanaM dhyAyino bhaNitam / ' -zrI haribhadrasUri / Avazyaka sUtre / 4. zukladhyAna : zukladhyAna ke cAra prakAra hai / ve 'zukladhyAna ke cAra pAyA' ke rUpa meM prasiddha Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 jJAnasAra 1. pRthaktva-vitarka-savicAra : *pRthaktvasahita, vitarkasahita aura vicArasahita prathama sunirmala zukladhyAna hai| yaha dhyAna mana-vacana-kAyA ke yogavAle sAdhu ko ho sakatA hai / +pRthaktva = anekatvam / dhyAna ko phirane kI vividhatA / vitarka = zrutaciMtA / caudapUrvagata zrutajJAna kA ciMtana / vicAra = saMkrama / paramANu', AtmA Adi padArtha, inake vAcaka' zabda aura kAyikAdiyoga, ina tIna meM vicaraNa, saMcaraNa, saMkramaNa / 2. ekatva-vitarka-avicAra zukla dhyAna ke dUsare prakAra meM * ekatva * avicAratA * savitarkatA hotI hai| arthAta yahA~ svayaM ke eka Atmadravya kA athavA paryAya kA yA guNa kA nizcala dhyAna hotA hai| artha, zabda aura yogoM meM vicaraNa nahIM hotA hai aura bhAvazruta ke Alambana meM zuddha-Atmasvarupa meM ciMtana hotA rahatA hai / zukladhyAna ke ye do bheda AtmA ko upazama zreNI yA kSapaka zreNI meM car3hAnevAle haiM arthAt mukhya rupa se zreNI meM hote haiN| dUsare prakAra ke dhyAna ke anta meM AtmA vItarAgI banatI hai / kSapakazreNIvAlI dhyAnI AtmA jJAnAvaraNIyAdi karmoM ko khapAkara savitarka savicAraM sapRthakatvamudAhRtaM / triyogayoginaH sAdhorAdyaM zuklaM sunirmalam // 60 // + zrutacintA vitarka: syAt vicAraH saMkrapo mataH / pRthakatvaM syAdanekatva bhavatyetatrayAtmakam // 61 / / -guNasthAna-kramArohe isa dhyAna meM tIna viziSTatA rahI huI hai : 1. svazuddha AtmAnubhUta bhAvanA ke Alambana se antarjalpa calatA hai| 2. zrutopayoga eka artha se dUsare artha para, eka zabda se dUsare zabda para tathA eka yoga se dUsare yoga para vicAra karatA hai| 3. dhyAna eka dravya se dUsare dravya para, eka guNa se dUsare guNa para aura eka paryAya se dUsare paryAya para saMkramaNa karatA hai| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 pariziSTa : dhyAna kevalajJAna prApta karake sarvajJa banatI hai| 3. sUkSmakriyA-apratipAti : yaha dhyAna cintanarupa nahIM hai / sarvajJa AtmA ko saba Atma-pratyakSa hone se, use cintanAtmaka dhyAna kI AvazyakatA rahatI hI nhiiN| isa tIsare prakAra meM mana-vacanakAyA ke bAdara yogoM kA avarodha hotA hai| sUkSma mana-vacana-kAyA ke yogoM ko avaruddha karanevAlA eka mAtra sUkSma kAyayoga bAkI rahatA hai| yaha dhyAna AtmA kI eka viziSTa prakAra kI avasthA hai aura vaha apratipAtI tathA avinAzI hai arthAt yaha avasthA avazya cauthe prakAra ke dhyAnarUpa bana jAtI hai / 4. vyucchinna kriyA-anivRtti : - yahA~ samagra yoga hamezA ke lie virAma prApta kara gae hote haiM / viccheda prApta kara gaye hote haiM / isa avasthA meM aba kabhI bhI parivartana nahIM hotaa| yaha avasthAvizeSa hI dhyAna hai / 'zailezI avasthA' isa dhyAnarUpa hai| chAstha AtmA kA dhyAna : mana' kI sthiratA chadmastha kA dhyAna hai| antarmuhUrtakAlaM yaccittAvasthAnamekasmin vastuni tacchadmasthAnAM dhyAnam / zrI haribhadrasUri, Avazyaka sUtre / 'antarmuhUrta' kAla ke lie eka vastu meM jo citta kI ekAvasthA, vaha chadmastha jIva kA dhyAna hai| jina kA dhyAna yoga nirodha, yaha jina kA dhyAna hai / dUsare kA nahIM / kAyA kI sthiratA, kevalI kA dhyAna hai / 1. 'chadmasthasya... dhyAnaM manasaH sthairyamucyate' // 10 // -guNasthAnaka krmaarohe| 2. yoganirodho jinAnAmeva dhyAnaM nAnyeSAm / -zrI haribhadrasUriH, Avazyaka sUtre 3. bapuSaH sthairya dhyAnaM kevalino bhvet||101||... ___-guNasthAnaka kramArohe -guNasthAnaka Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 6. dharmasaMnyAsa - yogasaMnyAsa 'sAmarthya yoga ke ye do bheda haiM / samArthyayoga kSapakazreNI meM hotA hai / yaha yoga pradhAna phala mokSa kA nikaTatama kAraNa hai / 1. dharmasaMnyAsa : kSapakazreNI' meM jaba jIva dvitIya apUrvakaraNa karatA hai, taba tAttvika rupa meM yaha 'dharmasaMnyAsa' nAma kA sAmarthya yoga hotA hai / yahA~ kSAyopazamika kSamA-ArjavamArdavAdi dharmoM se yogI nivRtta ho jAtA hai / atAttvika' 'dharmasaMnyAsa' meM to kSAyopazamika dharmoM kA bhI saMnyAsa (tyAga) kara diyA jAtA hai arthAt vahA~ jIva ko kSAyika guNoM kI prApti hotI hai / tAtparya yaha hai ki kSAyopazamika dharma hI kSAyika rUpa bana jAte haiM / jJAnasAra 2. yoga saMnyAsa : 'yoga' kA artha kAyAdi ke kArya (kAyotsargAdi) haiM, inakA bhI tyAga (saMnyAsa) sayogI kevalI bhagavanta 'AyojikAkaraNa' ke bAda karate haiM / sayogI kevalI (13veM guNasthAnaka para ) samudghAta karane se pahale 'AyojikAkaraNa' karate haiM / yaha AyojikA sabhI kevalI bhagavanta karate haiM / 1. dvitIye'pUrvakaraNe prathamo dharmasaMnyAsasaMjJitaH sAmarthyayogaH tAttvika bhavet / kSapakazraNiyoginaH kSAyopazamatikakSAntyAdidharmanivRteH / -- yogadRSTisamuccaye 2. - atAttvikastu pravrajyAkAle'pi bhavati / - yogadRSTisamuccaye 3. paJcasaMgrahe- kSapaka zreNi- prakaraNe / samAdhiH savikalpakaH nirvikalpakazca / nirvikalpasya aGgAni - (1) yamA: ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahAH / (2) niyamAH zauca - saMtoSa- tapaH svAdhyAyezvarapraNidhAnAni / - (3) AsanAni karacaraNAdisaMsthAnavizeSalakSaNAni padyasvastikAdIni / (4) prANAyAmAH recakapUrakakumbhakalakSaNA: prANanigrahopAyAH / (5) pratyAhAraH indriyANAM sva-svaviSayebhyaH pratyAharaNam / (6) dhAraNA advitIyavastunyantarindriyadhAraNam / (7) dhyAnaM advitIyavastuni vicchidya vicchidya antarindriyavRttipravAhaH / (8) samAdhistu ukta savikalpa eva / - - vedAntasAra-granthe laya -vikSepa- kaSAya- rasAsvAdalakSaNAzcatvAro vighnAH / - ve. sAre Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : samAdhi 521 7. samAdhi 'vedAnta darzana' ke anusAra samAdhi do prakAra kI hai : (1) savikalpa samAdhi, (2) nirvikalpa samAdhi / nirvikalpa samAdhi ke ATha aMga batAne meM Aye haiM aura ina ATha aMgoM ko hI savikalpa samAdhi kahA gayA hai| nirvikalpa samAdhi ke cAra vighna 'vedAntasAra' grantha meM batAye gaye haiN| zrI jainadarzana donoM prakAra kI samAdhi kA sucArU paddhati se pA~ca yoga dvArA samanvaya karatA hai| zrI 'yogavizikA' meM AcArya zrI haribhadrasUrijI ne yaha samanvaya kiyA hai aura upAdhyAyajI ne use vizeSa spaSTa kiyA hai| yahA~ pA~ca yogoM dvArA savikalpa, nirvikalpa samAdhi batAI gaI hai| *(1) sthAna : sakalazAstraprasiddha kAyotsarga-paryakabandha-padmAsanAdi aasn| (2) UrNa : zabda / kriyAdi meM bole jAnevAle varNasvarupa / (3) artha : zabdAbhidheya kA vyavasAya / (4) Alambana : bAhya pratimAdi viSayaka dhyAna / . uparokta cAra yoga 'savikalpa samAdhi' kahe jA sakate haiM / (5) rahita : rupI dravya ke Alambana se rahita nirvikalpa cinmAtra smaadhirup| yaha yoga nirvikalpa samAdhi svarUpa hai| pA~ca yoga ke adhikArI : sthAnAdiyoga nizcayanaya se dezacAritrI evaM sarvacAritrI ko hI ho sakate haiN| (1) sthAnam-AsanavizeSarupaM kaayotsrgpryngkbndhpdmaasnaadi-sklshaastrprsiddhm| (2) urNaH-zabdaH sa ca kriyAdau uccAryamANasUtravarNalakSaNaH / (3) arth-shbdaabhidheyvyvsaayH| (4) aalmbnm-baahyprtimaadivissydhyaanm| (5) rahita : rUpidravyAlambanarahito nirviklpcinmaatrsmaadhiruupH| -yogaviMzikAyAm Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 jJAnasAra kriyArupa (sthAna-UrNa) aura jJAnarupa (artha, Alambana aura rahita) ye yoga cAritramohanIya ke kSayopazama binA sambhava nahIM ho sakate / 'jo jIva dezacAritrI yA sarvacAritrI nahIM haiM, una jIvoM meM yoga kA mAtra bIja ho sakatA hai / ' kintu yaha kathana nizcaya naya kA hai / vyavahAra naya to yogabIja meM bhI yoga kA upacAra karatA hai / isase vyavahAra naya se apunarbaMdhakAdi jIva bhI yoga ke adhikArI ho sakate haiM / 8. pA~ca AcAra mokSamArga kI ArAdhanA ke mukhya pA~ca mArgoM ko 'paMcAcAra' kahA jAtA hai / yahA~ ' zrI pravacanasAroddhAra' grantha ke AdhAra para usakA saMkSipta vivaraNa diyA jAtA hai| 1. jJAnAcAra 1. kAla : AgamagranthoM ke adhyayana ke lie zAstrakAroM ne kAla-nirNaya kiyA hai, usa samaya meM hI adhyayana karanA / 2. vinaya : jJAnI, jJAna ke sAdhana aura jJAna kA vinaya karate hue jJAnArjana karanA / 3. bahumAna : jJAna - jJAnI ke prati citta meM prIti dhAraNa karanA / 4. upadhAna : jina jina sUtroM ke adhyayana hetu zAstrakAroM ne jo tapa karane kA vidhAna batAyA hai, vaha tapa karake hI zAstra kA adhyayana karanA / usase yathArtha rupa meM sUtra kI zIghra dhAraNA ho jAtI hai / 5. anihnavana : abhimAnAdivaza yA svayaM kI zaMkA se zrutaguru kA yA zruta kA apalApa nahIM karanA / 6. vyaMjana : akSara zabda- vAkya kA zuddha uccAraNa karanA / 7. artha : akSarAdi se abhidheya kA vicAra karanA / 8. Ubhaya : vyaMjana- artha meM pheraphAra kiye binA tathA samyak upayoga rakhakara par3hanA / 2. darzanAcAra 1. niHzaMkita : jinavacana meM saMdeha na rakhanA / 2. ni:kAMkSita : anya mithyAdarzanoM kI AkAMkSA nahIM karanA / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : pA~ca AcAra 523 3. nirvicikitsA : 'sAdhu malIna hai / ' aisI jugupsA nahIM karanA / 4. amUDhatA : tapasvI vidyAvanta kutIrthika kI Rddhi dekhakara calita nahIM honA / 5. upabRMhaNA : sArmika jIvoM ke dAna-zIlAdi sadguNoM kI prazaMsA karake, unake sadguNoM kI vRddhi karanA / 6. sthirIkaraNa : dharma se calacitta jIvoM ko hita-mita-pathya vacanoM ke dvArA punaH sthira karanA / 7. vAtsalya : sArmikoM kI bhojanavastrAdi dvArA bhakti va sanmAna karanA / 8. prabhAvanA : dharmakathA, vAdIvijaya, duSkara tapAdi dvArA jinapravacana kA udyota krnaa| (yadyapi jinapravacana svayaM zAzvat jinabhASita aura surAsuroM se namaskRta hone se udyotIta hI hai, phira bhI svayaM ke darzana kI nirmalatA hetu, khuda ke kisI vizeSa guNa dvArA logoM ko pravacana kI ora AkarSita karanA / ) 3. cAritrAcAra : ____ pA~ca samiti (IryAsamiti, bhASAsamiti, aiSaNAsamiti, AdAnabhaMDamattanikSepaNAsamiti aura pAriSThApanikA samiti) tathA tIna gupti (manogupti, vacanagupti, kAyagupti) dvArA mana-vacana-kAyA ko bhAvita rakhanA / 4. tapAcAra : anazana, uNodarI, vRttisaMkSepa, rasatyAga, kAyakleza aura saMlInatA, ina cha: bAhya tapoM dvArA AtmA ko tapAnA / (yaha chaH prakAra kA tapa bAhya isalie kahA jAtA hai ki (1) bAhya zarIra ko tapAnevAlA hai / (2) bAhya loka meM taparupa prasiddha hai / (3) kutIrthikoM ne svamata se sevana kiyA hai / ) prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya aura dhyAna, ina cha: prakAra ke AbhyaMtara tapa se AtmA ko vizuddha karanA / 5. vIryAcAra : uparokta cAra AcAroM meM mana-vacana-kAyA kA vIrya (zakti) sphurita karake sundara dharmapuruSArtha krnaa| isa prakAra paMcAcAra kA nirmala rupa se pAlana karanevAlI AtmA, mokSamArga kI tarapha pragati karatI hai aura anta meM mokSa prApta karatI hai| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 jJAnasAra 9. AyojikA karaNa samudghAta yoganirodha 'zrI paMcasaMgraha' grantha ke AdhAra para AyojikA-karaNa, samudghAta tathA yoganirodha kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai / 1. AyojikA-karaNa : sayogI kevalI guNasthAna para yaha karaNa kiyA jAtA hai / kevalI kI dRSTirupa maryAdA se atyanta prazasta mana-vacana-kAyA ke vyApAra ko 'AyojikA karaNa' kahA jAtA hai / yaha aisA viziSTa vyApAra hotA hai ki jisake bAda meM samudghAta tathA yoganirodha kI kriyAeM hotI haiM / kucha AcArya isa karaNa ko 'AvarjitakaraNa' bhI kahate haiM / arthAt tathAbhavyatvarupa pariNAma dvArA mokSagamana kI ora sanmukha huI AtmA kA atyanta prazasta yogvyaapaar| kucha dUsare AcArya ise 'AvazyakakaraNa' kahate haiM / arthAt saba kevaliyoM ko yaha 'karaNa' karanA Avazyaka hotA hai / samudghAta kI kriyA sabhI kevaliyoM ke lie Avazyaka nahIM hotii| 2. samudghAta : *kevalI ko vedanIyAdi aghAtI karma vizeSa hoM aura AyuSya kama ho taba una donoM ko barAbara karane ke lie (vedanIyAdi karma AyuSya ke sAtha hI bhogakara pUrNa ho jAveM usake liye) yaha samudghAta kI kriyA kI jAtI hai / __ prazna : bahuta kAla taka bhogane meM A sake aise vedanIyAdi karmoM kA ekadama nAza karane se 'kRtanAza' doSa nahIM AtA ? samAdhAnaH bahuta samaya taka phala dene ke hetu nizcita hue vedanIyAdi karma tathA prakAra ke vizuddha adhyavasAyarUpa upakrama (karmakSaya ke hetu) dvArA jaldI se bhoga liye jAte haiM / usameM 'kRtanAza' doSa nahIM AtA / hA~, karmoM ko bhoge binA hI nAza kara deM taba to doSa lage, yahA~ ye karma jaldI se bhoga liye jAte haiM / karmoM kA bhoga (anubhava) do prakAra se hotA hai| (1) pradezodaya dvArA, (2) rasodaya dvArA / pradezodaya dvArA saba karma bhoge jAte haiN| rasodaya dvArA koI bhogA jAtA hai aura koI nahIM bhI bhogA jAtA hai / rasodaya dvArA bhogane para hI saba karmoM kA * cedAyuSaH sthitithUnA sakAzAdvedhakarmaNaH / tadA tattulyatAM kartuM samudghAtaM karotyasau // -guNasthAna kramArohe Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : AyojikA-karaNa samudghAta yoganirodha 525 moTa kare / kSaya hotA hai, agara aisA mAnA jAya, to asaMkhya bhavoM meM tathA prakAra ke vicitra adhyavasAya dvArA narakAdi gatiyoM meM jo karma upArjita kie haiM, una saba kA manuSyAdi eka bhava meM hI anubhava (bhoga) nahIM ho sktaa| kyoMki jisa-jisa gati yogya karma bA~dhe hoM, unakA vipAkodaya usa gati meM jAne para hI hotA hai, to phira AtmA kA mokSa kisa prakAra ho ? jaba AyuSya antarmuhUrta bAkI ho, taba samudghAta kiyA jAtA hai| 'pahale samaya meM apane zarIra pramANa aura urdhva-adholoka pramANa apane AtmapradezoM kA daNDa kre| dUsare samaya meM AtmapradezoM ko pUrva-pazcima athavA uttara-dakSiNa meM kapATa rupa bnaayeN| tIsare samaya meM ravaiyA (manthAna) rupa banAyeM / cauthe samaya meM AntarAoM ko pUrita karake sampUrNa 14 rAjaloka vyApI bana jaay| pA~caveM samaya meM AntarAoM kA saMharaNa kara le / chaThe samaya meM manthAna kA saMharaNa kara le / sAtaveM samaya meM kapATa kA saMharaNa kara le / AThaveM samaya meM daNDa ko bhI sameTakara AtmA zarIrastha bana jAya / 3. yoganirodha : samudghAta se nivRtta kevalI bhagavAn 'yoganirodha' ke mArga para calate haiN| yoga (mana-vacana-kAyA) ke nimitta honevAle bandha kA nAza karane hetu yoganirodha karane meM AtA hai / yaha kriyA antarmuhUrta kAla meM karane meM AtI hai| sabase pahale bAdara kAyayoga ke bala se bAdara vacanayoga ko rodhe. phira bAdara kAyayoga ke Alambana se bAdara manoyoga ko roghe / usake bAda ucchvAsa-nizvAsa ko rodhe, tatpazcAt sUkSma kAyayoga se bAdara kAyayoga ko rodhe / (kAraNa ki jahA~ taka bAdara yoga ho vahA~ taka sUkSma yoga rodhe nahIM jA sakate / ) 1. daNDaM prathame samaye kapATamatha cottare tathA smye| manthAnamatha tRtIye lokavyApI caturthe tu // 274|| -prazamarati prakaraNe 2. saMharati paJcame tvantarANi manthAnamatha punaH paSThe / saptamake tu kapATaM saMharati tato'STame daNDam // - prazamarati prakaraNe Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 jJAnasAra usake bAda sUkSma kAyayoga se sUkSma vacanayoga ko rodhe aura pIche ke samaya meM sUkSma manoyoga kI rodhe / usake bAda ke samaya meM kAyayoga ko rodhe / sUkSma kAyayoga ke avarodha kI kriyA karatI huI AtmA 'sUkSma kriyA apratipAtI' nAma ke zukla dhyAna ke tIsare bheda para AruDha ho jAya aura 13 veM guNasthAnaka ke carama samayaparyaMta jAya / sayogI kevalI guNasthAnaka ke carama samaya meM (1) sUkSmakriyA apratipAtI dhyAna (2) sarva kiTTiyA~, (3) zAtA kA baMgha (4) nAma gotra kI udIraNA (5) zukla lezyA, (6) sthiti-rasa kA ghAta aura (7) yoga / ina sAtoM padArthoM kA eka sAtha vinAza ho jAtA hai aura AtmA ayogI kevalI bana jAtI hai| 10. caudaha guNasthAnaka AtmaguNoM kI uttarottara vikAsa-avasthAoM ko 'guNasthAnaka' kahA jAtA hai| ye avasthAeM caudaha haiM / caudaha avasthAoM ke anta meM AtmA guNoM se paripUrNa banatI hai, arthAt anaMtaguNamaya Atmasvarupa pragaTa ho jAtA hai| __ *guNavikAsa kI ina avasthAoM ke nAma bhI usa-usa avasthA ke anurUpa rakhe gae haiN| (1) mithyAtva, (2) sAsvAdana, (3) mizra, (4) samyagdarzana, (5) dezavirati, (6) pramatta zramaNa, (7) apramatta zramaNa, (8) apUrvakaraNa, (9) anivRtti, (10) sUkSmalobha, (11) zAntamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogI, (14) ayogI / ___ aba yahA~ eka-eka guNasthAnaka ke svarupa kA saMkSepa meM vicAra karate haiN| 1. mithyAdRSTi guNasthAnaka : .. tAttvika dRSTi se jo paramAtmA nahIM; jo gurU nahIM; jo dharma nahIM, use paramAtmAguru aura dharma mAnanA vaha, mithyAtva kahalAtA hai| parantu yaha vyakta mithyAtva kahalAtA hai| moharUpa anAdi avyakta mithyAtva to jIva meM hamezA rahatA hai| vAstava meM mithyAtva yaha guNa nahIM hai, phira bhI 'guNasthAnaka' vyakta mithyAtva kI buddhi ko anulakSita karake kahA gayA hai / 'vyaktamithyAtvadhIprAptirguNasthAnatayocyate / " 'guNasthAnakramAroha' prakaraNe zloka : 2-3-4-5 1. vyakta mithyAtva kI prApti ko guNasthAna kahA jAtA hai| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caudaha guNasthAnaka 527 mithyAtva kA prabhAva : madirA ke naze meM cakacUra manuSya jisa prakAra hitAhita ko nahIM jAnatA, usI prakAra mithyAtva se mohita jIva dharma yA adharma ko nahIM samajhatA / viveka nahIM kara sakatA / dharma ko adharma tathA adharma ko dharma mAna letA hai| 2. sAsvAdana-guNasthAnaka pahale aupazamika samyaktva prApta karane ke bAda, anantAnubandhI kaSAyoM meM se kisI eka se jIva phisalatA hai parantu mithyAtva dazA ko prApta karane meM use kucha dera lagatI hai / (eka samaya se lekara cha AvalikA taka) vahA~ taka vaha sAsvAdana kahA jAtA hai| 'sAsvAdana' kA prabhAva : yahA~ ati alpakAla meM jIva aupazamika samyaktva kA rahA sahA AsvAdana karatA hai| jisa prakAra khIra kA bhojana karane para ulTI ho jAya, kintu usake bAda bhI usakI DakAreM AtI haiM, usI taraha yahA~ aupazamika samakita se bhraSTa hone para bhI, jahA~ taka mithyAtva dazA ko prApta na kare vahA~ taka aupazamika samyaktva kA AsvAdana rahatA 3. mizra-guNasthAnaka : mithyAtvadazA ke bAda Upara car3hate hue dUsarI dazA mizraguNasthAnaka kI hotI hai / 'sAsvAdana-guNasthAnaka' to nIce girate hue jIva kI eka avasthA hai| 'mizra' kA artha hai samyaktva aura mithyAtva donoM kA mizraNa, yaha mizra-avasthA mAtra eka antarmuhUrta kAla taka rahatI hai| AtmA kI yaha eka vilakSaNa avasthA hai| yahA~ jIva meM dharmaadharma donoM para samabuddhi se zraddhA hotI hai| 'guNasthAnaka-kramAroha' prakaraNa meM kahA hai tathA dharmadvaye zraddhA jAyate samabuddhitaH / mizro'sau bhaNyate tasmAd bhAvo jAtyantarAtmakaH // 15 // mizradRSTi kA prabhAva : yahA~ AtmA atattva kA yA tattva kA pakSapAtI nahIM hotA / isa avasthA meM jIva parabhava kA AyuSya nahIM bA~dhatA hai aura maratA bhI nahIM hai / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 jJAnasAra 4. avirata samyagdRSTi guNasthAnaka : svAbhAvikatA se yA upadeza se yathokta tattvoM meM jIva ko rUci ho, vaha samyaktva kahalAtA hai| yathokteSu ca tattveSu rucirjIvasya jAyate / nisargAdupadezAdvA samyaktvaM hi taducyate // zrI ratnazekharasUri 'samyaktva' kI mahattA batAte hue upAdhyAyajI yazovijayajI ne 'adhyAtmasAra' prakaraNa meM kahA hai : 'kanInikeva netrasya kusumasyeva saurabham / samyaktvamucyate sAraH sarveSAM dharmakarmaNAm // 'A~kha meM jaise putalI, puSpa meM jaise sugandha, usI prakAra saba dharmakAryoM meM 'samyaktva' sArabhUta hai| AtmA kI isa avasthA meM anantAnubandhI kaSAyoM kA udaya nahIM hotA hai parantu apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya hotA hai| usake prabhAva se AtmA koI vrata-niyama nahIM le sakatI / hAlA~ki yathokta tattvoM kI ruci jarura hotI hai| samyaktva kA prabhAva : samyaktva kA guNa AtmA meM pragaTa hone ke bAda prazama, saMvega, nirveda, anukaMpA aura Astikya, ye pA~ca guNa AtmA meM pragaTa ho jAte haiN| kRpA-prazama-saMvega-nirvadAstikya-lakSaNAH / guNA bhavanti yaccitte, saHsyAtsamyaktvabhUSitaH ||-shrii ratnazekharasUri yaha samakitI AtmA paramAtmA, sadguru aura saMgha kI sadbhakti karatA hai tathA paramAtmazAsana kI unnati karatA hai| bhale hI usameM koI vrata-niyama na ho / kahA hai : deve gurau ca saMghe ca sadbhaktiM zAsanonnatim / avrato'pi karotyeva sthitasturye guNAlaye // 5. dezavirati-guNasthAnaka : *'sarvavirati' guNa kA AvAraka pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM ke udaya se yahA~ AtmA, sarva sAvadyayoga se kucha aMza taka virAma pAtI hai| (deza aMza meM, virati - sarvaviratirUpaM hi pratyAkhyAnamAvRNvanti iti prtyaakhyaanaavrnnaaH| --pravacanasAroddhAra Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caudaha guNasthAnaka 529 virAma prApta karanA / ) arthAt pApavyApAroM kA sarvathA tyAga nahIM karatI hai parantu kucha aMza taka tyAga karatI hai I dezavirati kA prabhAva : I yahA~ AtmA aneka guNoM se yukta ho jAtI hai / jinendra - bhakti, gurU - upAsanA, jIvoM para anukampA, supAtradAna, satzAstra - zravaNa, bAraha vratoM kA pAlana, *pratimAdhAraNa...... vagairaha bAhya tathA Abhyantara dharma-ArAdhanA se AtmA kA jIvana zobhAyamAna hotA hai / 6. pramattasaMyata guNasthAnaka : yahA~ anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa tathA pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA udaya nahIM hotA / yahA~ 'saMjvalana' kaSAyoM kA udaya hotA hai| usase nidrA - vikathAdi pramAda kA prabhAva AtmA para par3atA hai / isaliye isa bhUmikA meM rahI huI AtmA ko 'pramattasaMyata' kahA jAtA hai / 'zrI pravacana sAroddhAra' grantha meM 'pramattasaMyata' zabda kI vyutpatti isa prakAra kI gaI hai : 'saMyacchati sma - sarvasAvadyayogebhyaH samyaguparamati smeti saMyataH / pramAdyati sma - mohanIyAdikarmodayaprabhAvataH saMjvalanakaSAyanidrAdyanyatama- pramAdayogataH saMyamayogeSu sIdati smeti pramattaH, sa cAsau saMyatazca pramattasaMyataH / ' sarva sAvadyayogoM se jo virAma pAtA hai, use 'saMyata' kahate haiN| mohanIyAdi karmoM ke udaya se tathA nidrAdi pramAAda ke yoga se saMyamayogoM meM aticAra lagAtA hai, isaliye use pramatta kahate haiM / sarvavirati kA prabhAva : I AtmaguNoM ke vikAsa kI yaha eka ucca bhUmikA hai / yahA~ AtmA kSamAArjava - mArdava- zauca-saMyama-tyAga - satya-tapa- brahmacarya - AkiMcanya, ina dasa yatidharmoM kA pAlana karatI hai / anityAdi bhAvanAoM se bhAvita hokara viSayakaSAyoM ko vaza meM rakhatI hai / sarva pApoM ke tyAgarupa pavitra jIvana jItI hai| kisI bhI jIva ko vaha duHkha nahIM detI hai / 1 - zrAvaka kI 11 pratimAoM kA varNana dekho 'paJcAzaka' prakaraNa meM / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 7. apramattasaMyata-guNasthAnaka : yahA~ saMjvalana kaSAyoM kA udaya maMda ho jAne se nidrAdi pramAda kA prabhAva rahatA nahIM, isase AtmA apramAdI- apramatta, mahAvratI bana jAtI hai / jJAnasAra pramAda kA nAza ho jAne se AtmA vrata - zIla... Adi guNoM se alaMkRta aura jJAna-dhyAna kI sampatti se zobhAyamAna banatI hai / 8. * apUrvakaraNa guNasthAnaka : abhinava pA~ca padArthoM ke nirvartana ko 'apUrvakaraNa' kahA jAtA hai / ye pA~ca padArtha isa prakAra haiM - (1) sthitighAta (2) rasaghAta (3) guNazreNi (4) guNasaMkrama aura (5) apUrva sthitibandha | 1. stitighAta : jJAnAvaraNIyAdi karmoM kI dIrgha sthiti kA apavartanAkaraNa se alpIkaraNa / 2. rasaghAta : karma paramANuoM meM rahI huI snigdhatA kI pracuratA ko apavartanAkaraNa se alpa karanA / yaha sthitighAta aura rasaghAta pahale ke guNasthAnoM meM rahA jIva bhI karatA hai| parantu una guNasthAnoM meM vizuddhi alpa hone se sthitighAta tathA rasaghAta alpa karatA hai / yahA~ vizuddhi kA prakarSa hone se ati vizAla - apUrva karatA hai / 3. guNazreNi: aise karmadalikoM ki jinakA kSaya dIrghakAla meM honA hai, una karmadalikoM ko apavartanAkaraNa se vizuddhi ke prakarSa dvArA nIce lAe, arthAt eka antarmuhUrta meM udayAvalikA ke Upara, jaldI kSaya karane ke liye, pratikSaNa asaMkhya guNavRddhi se vaha dalikoM kI racanA kare / 4. guNasaMkrama : bandhatI huI zubha-azubha karmaprakRti meM abadhyamAna zubhAzubha karmadalikoM ko pratikSaNa asaMkhya guNavRddhi se DAlanA / 5. apUrva sthitibandha : azuddhivaza jIva pahale karmoM kI dIrgha sthiti bA~dhatA thA, aba vizuddhi dvArA karmoM kI sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hIna-hInatarahInatama bA~dhatA hai / - apUrva abhinavaM karaNaM-sthitighAta - guNazreNi-guNasaMkrama sthitibandhAnAM paJcAnAM padArthanAM nirvatanaM yasyAsau apUrvakaraNa: / - pravacanasAroddhAre Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caudaha guNasthAnaka 531 9. anivRtti bAdarasaMparAya-guNasthAnaka : eka samaya meM arthAt samAna samaya meM isa guNasthAnaka para Aye hue sabhI jIvoM ke adhyavasAya-sthAna samAna hote haiM / arthAt AtmA kI yaha eka aisI anupama guNaavasthA hai ki isa avasthA meM rahe hue sabhI jIvoM ke citra kI eka-samAna sthiti hotI hai / adhyavasAyoM kI samAnatA hotI hai| parantu isa avasthA kA kAla mAtra eka antarmuhUrta hotA hai / zabda vyutpatti isa prakAra hai : bAdara kA matalaba sthUla, saMparAya kA artha kaSAyodaya / sthUla kaSAyodaya nivRtta nahIM huA ho, aisI AtmAvasthA kA nAma anivRttibAdarasaMparAya guNasthAnaka hai| isa guNasthAna para prathama samaya se Arambha karake prati samaya anantaguNa vizuddha adhyavasAyasthAna hote haiM, eka antarmuhUrta meM jitanA samaya ho utane adhyavasAya ke sthAna isa guNasthAnaprApta jIvoM ke hote haiM / isa guNasthAna para do prakAra ke jIva hote haiM (1) kSapaka aura (2) upshmk| 10. sUkSmasaMparAya guNasthAnaka : sUkSma lobhakaSAyodaya kA yaha guNasthAnaka hai| arthAt yahA~ lobha kA upazama ho jAtA hai athavA kSaya kara diyA jAtA hai| 11. upazAntakaSAya-vItarAga-chadmastha guNasthAnaka : saMkramaNa-udvartanA-apavartanA vagairaha karaNoM dvArA kaSAyoM ko vipAkodaya-pradezodaya donoM ke lie ayogya banA diyA jAtA hai| arthAt kaSAyoM kA aisA upazama kara diyA jAtA hai / ki yahA~ na to unakA vipAkodaya AtA hai aura na pradezodaya / isa guNasthAna para jIva ke rAga aura dveSa aise zAnta ho gae hote haiM ki vaha vItarAgI kahalAtA hai| upazAntakaSAyI vItarAga hotA hai| 12. kSINakaSAya-vItarAga-chadmastha-guNasthAnaka : 'kSINA:kaSAyA yasya saH kSINakaSAyaH' AtmA meM anAdikAla se rahe hue kaSAyoM kA yahA~ sarvathA kSaya ho jAtA hai| 13. sayogI kevalI-guNasthAnaka : 'kevalaM jJAnaM darzanaM ca vidyate yasya saH kevalI / ' jise kevala-jJAna aura kevala-darzana hoM vaha kevalI hotA hai| --- 'saha yogena vartante te sayogA-manovAkkAyAH te yasya vidyante saH syogii|' Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 jJAnasAra mana-vacana-kAyA ke yogoM se sahita ho vaha sayogI kahalAtA hai / kevalajJAnI ko gamanAgamana, nimeSa-unmeSAdi kAyayoga hote haiM, dezanAdi vacanayoga hotA hai / manaHparyAyajJAnI aura anuttara-devalokavAsI devoM dvArA mana se pUche gaye praznoM kA javAba mana se denerupa manoyoga hotA hai| isa sayogI-kevalI avasthA kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla dezonapUrvakoTi varSa hotA hai| jaba eka antarmuhUrta AyuSya zeSa rahatA hai taba ve 'yoganirodha' karate haiN| ____ yoganirodha karane ke bAda sUkSmakriyA-anivRtti nAmakA zukla dhyAna dhyAte hue zailezI meM praveza karate haiN| 14. ayogI kevalI-guNasthAnaka : zailezIkaraNa kA kAla (samaya) pA~ca husva svara ke uccAraNa kAla jitanA hotA hai aura yahI ayogI-kevalI guNasthAnaka kA kAla hai| zailezIkaraNa ke carama samaya ke pazcAt bhagavanta urdhvagati prApta karate haiN| arthAt RjuzreNi se eka samaya meM hI lokAnta meM cale jAte haiM / .. AtmA kI pUrNatA prApta karane kA yaha guNasthAnakoM kA yathAvasthita vikAsakrama hai| anaMta AtmAoM ne isa vikAsakrama se pUrNatA prApta kI hai aura anya jIva bhI isI vikAsakrama se pUrNatA prApta kreNge| 11. nayavicAra *pramANa se paricchinna anaMtadharmAtmaka vastu ke eka aMza ko grahaNa karanevAle (dUsare aMzoM kA pratikSepa kie binA) adhyavasAya vizeSa ko 'naya' kahA jAtA hai / pratyeka padArtha anaMta dharmAtmaka hotA hai / 'pramANa' eka padArtha ko ananta dharmAtmaka siddha karatA hai| jabaki 'naya' usI padArtha ke ananta dharmoM meM se kisI eka dharma ko grahaNa karatA hai aura siddha karatA hai| parantu eka dharma kA grahaNa karate hue arthAt pratipAdana karate hue dUsare dharmoM kA khaNDana nahIM karatA / pramANaparicchiAsyAnantadharmAtmakasya vastunaH ekadezagrAhiNastaditarAMzApratikSepiNo'dhyavasAyavizeSA nyaaH| -jaina tarkabhASAyAm Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : nayavicAra 533 - 'pramANa' aura 'naya' meM yaha bheda hai| naya pramANa kA eka deza (aMza) hai| jisa taraha se samudra kA eka deza (aMza) samudra nahIM kahalAtA usI taraha asamudra bhI nahIM kahalAtA / isI taraha nayoM ko pramANa nahIM kahA jA sakatA tathA apramANa bhI nahIM kahA jA sktaa| zrI' 'Avazyaka sUtra' kI TIkA meM zrIyuta malayagirijI ne pratipAdana kiyA hai ki 'jo naya nayAntara sApekSatA se 'syAt' padayukta vastu kA svIkAra karatA hai, vaha paramArtha se paripUrNa vastu kA svIkAra karatA hai, isaliye usakA 'pramANa' meM hI antarbhAva ho jAtA hai / jo nayAntara nirapekSatA se svAbhipreta dharma ke Agraha se vastu ko grahaNa karane kA abhiprAya dhAraNa karatA hai vaha 'naya' kahalAtA hai| kyoMki vaha vastu ke eka aMza kA grahaNa karatA hai| 'naya' kI yaha paribhASA nayavAda ko mithyAvAda siddha karatI hai| 'savve nayA micchAvAINo' isa Agama kI ukti se sabhI nayoM kA vAda mithyAvAda hai| nayAntara nirapekSa naya ko mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja ne 'nayAbhAsa' kahA hai| 'zrI sammatitarka' meM siddhasenadivAkarasUrijI nayoM ke mithyAtva tathA samyaktva kA mAdhyama isa prakAra batAte haiM : tamhA savve pi micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA uNa havanti sammattasabbhAvA // 21 // 'svapakSapratibaddha sabhI naya mithyAdRSTi haiM / anyonya sApekSa sabhI naya samakita dRSTi haiN|' dRSTAnta dvArA uparokta kathana ko samajhAte hue unhoMne kahA hai : jahANeyalakkhaNaguNA veruliyAImaNI visNjuttaa| rayaNAbalivavaesaM na lahaMti mahagdhamullA vi // 22 // 1. yathA hi samudrakadezo na samudro nApyasamudrastathA nayA api na pramANaM cA'pramANamiti / - jaina tarkabhASAyAm 2. iha yo nayo nayAntarasApekSatayA syAtpadalAJchitaM vastu pratipadyate sa paramArthataH paripUrNa vastu gRhaNAti iti pramANa evAntarbhavati, yastu nayavAdAntaranirapekSatayA svAbhipretenaiva dharmeNa avadhAraNapUrvaka vastu paricchettumabhipreti sa nyH| -AvazyakasUtra-TIkAyAm Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 jJAnasAra taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi aNNoNNapakkhaniravekkhA / sammaiMsaNasaI savve vi NayA Na pAvaMti // 23 // 'jisa prakAra vividha lakSaNoM se yukta vaiDUryAdi maNi mahAn kiMmatI hone para bhI, alaga-alaga ho vahA~ taka 'ratnAvali' nAma prApta nahIM kara sakate, usI taraha naya bhI svaviSaya kA pratipAdana karane meM sunizcita hone para bhI, jaba taka anyonyanirapekSa pratipAdana kare vahA~ taka 'samyagdarzana' nAma prApta nahIM kara sakate, arthAt sunaya nahIM kahalAte / dravyArthika naya-paryAyArthika naya : pratyeka vastu ke mukhya rupa se do aMza hote haiM (1) dravya aura (2) paryAya / vastu ko jo dravya rupa se hI jAne vaha dravyArthika naya aura jo vastu ko paryAya rUpa se hI jAne vaha paryAyArthika naya kahalAtA hai / mukhya to ye do hI naya haiM / naigamAdi naya ina donoM ke vikalpa haiN| bhagavanta tIrthaMkaradeva ke vacanoM ke mukhya pravaktA rupa meM ye do naya prasiddha hai / 'sammati tarka' meM kahA hai| titthayaravayaNasaMgaha visesptthaarmuulvaagrnnii| davvaTThio ya pajjavaNao ya sesA viyappAsi // 3 // tIrthaMkara vacana ke viSayabhUta (abhidheyabhUta) dravya-paryAya hai| unakA saMgrahAdi nayoM dvArA jo vistAra kiyA jAtA hai, unake mUla vaktA dravyArthika aura paryAyArthika naya haiM / naigamAdi naya unake vikalpa haiM; bheda haiN| . dravyArthika tathA paryAyArthika nayoM ke mantavyoM kA spaSTa pratipAdana karate hue 'sammati-tarka' meM kahA hai : uppajjaMti viyaMti ya bhAvA niyameNa pajjavaNayassa / davvaThThiyassa savvaM sayA aNuppannamaviNaThaM // 21 // paryAyArthika naya kA maMtavya hai ki sarva bhAva utpanna hote haiM aura nAza hote haiM arthAt pratikSaNa bhAva utpAda-vinAza ke svabhAvavAle haiM / dravyArthika naya kahatA hai ki saba vastue~ anutpanna-aviniSTa haiM arthAt pratyeka bhAva sthira svabhAvavAlA hai| ___ dravyArthika naya ke tIna bheda haiM - (1) naigama (2) saMgraha aura (3) vyvhaar| paryAyArthika naya ke cAra bheda haiM (1) RjusUtra (2) zabda (3) samabhirUr3ha (4) evaMbhUta / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa: nayavicAra haiM / naigama : 535 zrI jinabhadragaNi kSamAzramaNa RjusUtra naya ko dravyArthika naya kA bheda kahate sAmAnya- vizeSAdi aneka dharmoM ko yaha naya mAnyatA detA hai arthAt 'sattA' lakSaNa mahAsAmAnya, avAntara sAmAnya - dravyatva - guNatva - karmatva vagairaha tathA samasta vizeSoM ko yaha naya mAnatA hai / 'sAmAnya vizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAya naigamaH ' puSTa : yaha naya apane mantavya ko kara hue kahatA hai 'yadyathA'vabhAsate tattathA'bhyupagantavyam yathA nIlaM nIlatayA / ' jo jaisA dikhAI de use vaisA mAnanA cAhiye / nIle ko nIlA tathA pIle ko pIlA / dharmI aura dharma ko ekAnta rupa se bhinna mAnane para yaha naya mithyAdRSTi hai arthAt naigamAbhAsa hai / nyAyadarzana tathA vaizeSika darzana dharmI - dharma ko ekAnta bhinna mAnate haiM / saMgraha : 'sAmAnyapratipAdanaparaH saMgraha nayaH ' yaha naya kahatA hai sAmAnya hI eka tAttvika hai, vizeSa nahIM / azeSa vizeSa kA apalApa karate hue sAmAnya rUpa se hI samasta vizva ko yaha naya mAnatA hai / ekAnta' se sattA advaita ko svIkAra kara, saphala vizeSa kA nirasana karanevAlA saMgrahAbhAsa hai, isa prakAra mahopAdhyAya zrI yazovijayajI mahArAja kahate haiM / sabhI advaitavAdI darzana aura sAMkhya darzana sattAadvaita ko hI mAnate haiM / vyavahAra : vizeSapratipAdanaparo vyavahAranayaH -- - jaina tarkabhASA - zrImad malayagiri sAmAnya kA nirAsa karate hue vizeSa ko hI yaha naya mAnatA hai / 'sAmAnya' arthakriyA ke sAmarthya se rahita hone ke kAraNa sakala loka vyavahAra ke mArga meM nahIM - 1. sattAdvaitaM svIkurvANaH sakalavizeSAn nirAcakSANaH saMgrahAbhAsaH / - jaina tarkabhASA - Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 jJAnasAra A sakatA / vyavahAra naya kahatA hai ki 'yadevArthakriyAkAri tadeva prmaarthst|' vahI paramArtha-dRSTi se sat hai ki jo arthakriyAkArI hai| sAmAnya arthakriyAkArI nahIM hai ataeva vaha sat nahIM hai| yaha naya lokavyavahAra kA anusaraNa karatA hai| jo loga mAnate haiM use yaha naya mAnatA hai| jaise loga bhramara ko kAlA kahate haiN| vAstava meM bhramara pA~ca raMgoMvAlA hotA hai| phira bhI kAlA varNa spaSTa rUpa se upalabdha hotA hai, isase loga bhramara ko kAlA kahate haiM / vyavahAra naya bhI bhramara ko kAlA kahatA hai / sthUla lokavyavahAra kA anusaraNa karanevAlA yaha naya dravya-paryAya ke vibhAga ko aparamArthika mAnatA hai, taba yaha vyavahArAbhAsa kahalAtA hai / cArvAka darzana isa vyavahArAbhAsa meM se hI utpanna huA hai| RjusUtra : pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhiH / AcArya zrI malayagiri jo atIta hai vaha vinaSTa hone se tathA jo anAgata hai vaha anutpanna hone se na to ve donoM arthakriyA samartha haiM aura na pramANa ke viSaya haiM / jo kucha hai vaha vartamAnakAlIna vastu hI hai| bhale hI usa vartamAnakAlIna vastu ke liMga aura vacana bhinna hoN| jaise atIta-anAgata vastu nahIM hai, usI taraha jo parakIya vastu hai vaha bhI paramArtha se asat hai, kyoMki vaha apane kisI prayojana kI nahIM / RjusUtra naya nikSepoM meM nAma-sthApanA-dravya-bhAva cAroM nikSepa mAnatA hai| mAtra vartamAna paryAya ko mAnanevAlA aura sarvathA dravya kA apalApa karanevAlA 'RjusUtrAbhAsa' naya hai / bauddha darzana RjusUtrAbhAsa meM se prakaTa huA darzana hai| zabda : isa naya kA dUsarA nAma 'sAmprata' naya hai / yaha naya bhI RjusUtra kI taraha vartamAnakAlIna vastu ko hI mAnatA hai / atIta-anAgata vastu ko nahIM maantaa| vartamAnakAlIna parakIya vastu ko bhI nahIM mAnatA / nikSepa meM kevala bhAvanikSepa ko hI mAnatA hai / nAma-sthApanA aura dravyaina tInoM nikSepoM ko nahIM mAnatA / isI taraha liMga aura vacana ke bheda se vastu kA bheda mAnatA hai, arthAt ekavacana Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : nayavicAra 537 vAcya 'guru' kA artha alaga aura bahuvacana vAcya 'guravaH' kA artha alaga ! isI taraha pulliMga artha napuMsakaliMga se vAcya nahIM aura strIliMga se bhI vAcya nahIM / napuMsakaliMgaartha pulliMga-vAcya nahIM aura strIliMgavAcya bhI nahIM / aisA strIliMga ke lie bhI smjhnaa| ___ yaha naya abhinna liMga-vacanavAle paryAya zabdoM kI ekArthatA mAnatA hai| arthAt indra-zakra-purandara vagairaha zabda jinakA ki liMga-vacana samAna hai, una zabdoM kI ekArthatA mAnatA hai / unakA artha bhinna-bhinna nahIM mAnatA / 'zabdAbhidheyArthapnatikSepI zabdanayAbhAsaH / ' zabdAbhidheya artha kA pratikSepa (apalApa) karanevAlA naya zabdanayAbhAsa kahalAtA hai| samabhirUr3ha : zabdanaya tathA samabhirUr3ha naya meM eka bheda hai| zabda naya abhinna liMga vacanavAle paryAya zabdoM kI ekArthatA mAnatA hai, jabaki samabhirUr3ha naya paryAya zabdoM kI bhinnArthatA mAnatA hai / zabda ke vyutpatti-artha ko hI mAnatA hai| 'paryAyazabdeSu nirUktibhedena bhinnamarthaM samabhirohan samabhirUr3haH / ' -jaina tarkabhASA - yaha naya paryAyabheda se arthabheda mAnatA hai / paryAya zabdoM ke artha meM rahe hue abheda kI upekSA karatA hai / indra, zakra, purandara vagairaha zabdoM kA artha bhinna-bhinna karatA hai| udAharaNa : indanAdindraH, zakanAcchakaH, pUrdAraNAt purandaraH / / ekAntata:' paryAya-zabdoM ke artha meM rahe hue abheda kI upekSA karanevAlA naya mithyAnaya, nayAbhAsa kahalAtA hai / evaMbhUta : ____ 'zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAviSTamarthaM vaacytvenaabhyupgcchnnevmbhuutH|' -jaina tarkabhASA kisI bhI zabda ke jisa vyutpatti-artha ke anusAra kriyA meM pariNata padArtha ho vahI usa zabda se vAcya banatA hai| 1.-paryAyadhvanInAmabhidheyanAnAtvameva kakSIkurvANaH smbhiruddh'aabhaasH| jaina tarkabhASA Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 jJAnasAra udAharaNa : gau : (gAya) zabda kA prayoga usa samaya hI satya kahA jA sakatA hai jabaki vaha gamanakriyA meM pravRtta ho, kyoMki gauH zabda kA vyutpatti artha hai-'gacchatIti gauH / ' gAya khar3I ho ki baiThI ho, taba usake liye gauH (gAya) zabda kA prayoga nahIM ho sakatA, aisA yaha naya mAnatA hai / isa prakAra yaha naya kriyA meM apravRtta vastu ko zabda se avAcya mAnatA hone se mithyAdRSTi hai| 'kriyAnAviSTaM vastu zabdavAcyatayA pratikSipannevaMbhUtAbhAsaH / ' -jaina tarkabhASA 'kriyA meM apravRtta vastu zabdavAcya nahIM hai, aisA kahanevAlA yaha naya 'evaMbhUtAbhAsa' hai|' isa prakAra sAta nayoM kA svarUpa saMkSepa se prastuta kiyA gayA hai / vizeSa jijJAsAvAle manuSya ko gurugama se jijJAsA pUrNa karanI cAhiye / nizcayanaya-vyavahAranaya 'tAttvikArthAbhyupagamaparastu nizcaya |'-jain tarkabhASA nizcaya naya tAttvika artha kA svIkAra karatA hai| 'bhramara' ko yaha naya paJcavarNa kA mAnatA hai / pA~ca varNa ke pudgaloM se usakA zarIra banA huA hone se bhramara tAttvika dRSTi se pA~ca varNavAlA hai athavA to nizcaya naya kI paribhASA isa prakAra se bhI kI jAtI hai : 'sarvanayamatArthagrAhI nizcayaH' sarva nayoM ke abhimata artha ko grahaNa karanevAlA nizcaya naya hai| prazna : sarvanaya abhimata artha ko grahaNa karate hue vaha pramANa kaha lAyegA to phira nayatva kA vyAdhAta nahIM hogA ? uttara : nizcaya naya sarvanaya-abhimata artha ko grahaNa karatA hai, phira bhI, unauna nayoM ke abhimata sva-artha kI pradhAnatA ko svIkAra karatA hai, isaliye usakA antarbhAva 'pramANa' meM nahIM hotaa| 'lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyavahAra nayaH' logoM meM prasiddha artha kA anusaraNa karanevAlA vyavahAra naya hI hai| jisa prakAra logoM meM 'bhramara' kAlA kahA jAtA hai, to vyavahAra naya bhI bhramara ko kAlA mAnatA hai athavA 'ekanayamatArthagrAhI vyavahAraH' kisI eka naya ke abhiprAya kA anusaraNa karanevAlA vyavahAra naya kahA jAtA hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 pariziSTa : jJaparijJA-pratyAkhyAnaparijJA jJAnanaya-kriyAnaya : 'jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH / ' mAtra jJAna kI pradhAnatA mAnanevAlA jJAnanaya kahalAtA hai| "kriyAmAtra-prAdhAnyAbhyupagamaparAzca kriyAnayAH / ' mAtra kriyA kI pradhAnatA ko svIkAra karanevAlA kriyAnaya kahalAtA hai / RjusUtrAdi cAra naya cAritrarUpa kriyA kI hI pradhAnatA mAnate haiM, kyoMki kriyA hI mokSa ke prati avyavahita kAraNa hai| 'zailezI' kriyA ke bAda turanta hI AtmA siddhigati ko prApta karatI hai| naigama, saMgraha aura vyavahAra, ye tInoM naya yadyapi jJAnAdi tInoM ko mokSa kA kAraNa mAnate haiM, parantu tInoM ke samudAya ko nahIM, jJAnAdi ko bhinna-bhinna rUpa se mokSa ke kAraNa rUpa svIkAra karate haiN| jJAnAdi tInoM se hI mokSa hotA hai, aisA niyama ye naya nahIM maante| agara aisA mAne to ve naya, naya hI na raheM / nayatva kA vyAghAta ho jaay| yaha jJAnanaya-kriyAnaya kA saMkSipta svarUpa hai / 12. jJaparijJA-pratyAkhyAnaparijJA samyag AcAra kI pUrva bhUmikA meM samyagjJAna kI AvazyakatA nizcita rUpa se mAnI gaI hai / samyagjJAna ke binA AcAra meM pavitratA, vizuddhi aura mArgAnusAritA nahIM A sktii| ___ 'pApoM ko jAnanA aura pariharanA, manuSya kA-sAdhaka manuSya kA yaha Adarza, sAdhaka ko pApamukta banAtA hai| isa Adarza ko zrI 'AcArAMga-sUtra' meM 'jJaparijJA aura pratyAkhyAna parijJA' kI paribhASA meM prastuta kiyA gayA hai| AcArAMga sUtra ke prathama adhyayana meM hI cAra prakAra kI 'parijJA' batAI gaI hai / (1) nAma parijJA, (2) sthApanA parijJA, (3) dravya parijJA', (4) bhAva parijJA / usameM dravya tathA bhAva parijJA ke do do bheda batAe gaye haiM : jJaparijJA tathA pratyAkhyAnaparijJA / pRthvIkAyAdi SaTkAya ke Arambha-samArambha ko karmabandha ke heturUpa meM jAnanA 1. davvaM jANaNa paccakkhANe davie uvgrnne| bhAvapariNNA jANaNapaccakkhANa ca bhAveNa ||37||-aacaaraaNg pra0 adhya0 niyuktigAthA 2. pRthivIviSayAH karmasamArambhAH khananakRSyAdyAtmakA: karmabandhahetutvena parijJAtA bhavanti jJaparijJayA tathA pratyAkhyAnaparijJayA ca parihatA bhavantiA -AcArAMga, pra0 adhya0 dvi0 udde0 sUtra 18 zIlAGkAcAryaTokAyAm Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 jJAnasAra yaha jJaparijJA aura una Arambha-samArambha kA tyAga karanA, usakA nAma pratyAkhyAnaparijJA hai / muni ina donoM parijJAoM se sarva pApa-AcAroM ko jAne aura unakA tyAga kare / bhAvaparijJA kA vizeSa spaSTIkaraNa karate hue zrI zIlAMkAcAryajI ne kahA haibhAvaparijJAH 'Agama' se jJaparijJA kA jJAtA aura usameM upayogavAlA AtmA svayam / 'no Agama' se jJAnakriyA rUpa isa adhyayana athavA jJaparijJA kA jJAtA aura anupyukt| pratyAkhyAnaparijJA bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa meM, 'no Agama' se prANAtipAtanivRtti trividha-trividha samajhane kI hai| 13. paMcAstikAya pA~ca dravyoM kA vizva hai / vizva kA jJAna karane ke lie pA~ca dravyoM kA jJAna karanA par3atA hai / vizva pA~ca dravya / / 'dravya' paribhASA 1. 'sattAlakSaNam dravyam'-sattA jisakA lakSaNa hai, use dravya kahate haiN| yaha paribhASA dravyArthika naya se karane meM AI hai| 2. 'utpAdavyayadhrauvyasaMyuktaM dravyam' jo utpatti, vinAza tathA dhruvatA se saMyukta ho vaha dravya kahalAtA hai / yaha vyAkhyA paryAyArthika naya se karane meM AI hai| 3. 'guNaparyAyavad dravyam' guNa-paryAya kA jo AdhAra hai vaha dravya hai / zrI tattvArtha sUtra meM bhI yaha vyAkhyA kI gaI hai / (adhyAya 5, sUtra 37) prathama vyAkhyA ke AdhAra para bauddhadarzana kI mAnyatA kA khaNDana ho jAtA hai| dUsarI va tIsarI vyAkhyA ke AdhAra para sAMkhya va naiyAyika darzana kA nirasana ho jAtA 1. 'jagacchabdena skldhrmaadhrmaakaashpudglaastikaayprigrhH|' -zrI nandIsUtraTIkAyAm 2. ete dharmAdayazcatvAro jIvAzca paJcadravyANi ca bhavanti / -tattvArtha-bhASye, a05 3. davvaM sallakkhaNiyaM uppAdavyayadhuvattasaMjuttaM / guNapajjayAsayaM vA jaMtaM bhaNNati savvaNhU // 10 // -paJcAstikAye Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : paMcAstikAya 541 anAdinidhana trikAlAvasthAyI dravya kI utpatti yA vinAza nahIM hotA / utpatti aura vinAza dravya ke paryAya haiN| jaise sone ke kar3e ko tor3akara usakA hAra banAyA jAtA hai, usameM sone kA nAza nahIM hotA, parantu sone kA jo kar3e ke rUpa meM paryAya (avasthA ) hai, usakA nAza ho jAtA hai / usI taraha sone kI utpatti nahIM hotI parantu hAra rUpa paryAya utpanna ho jAtA hai / sonA (dravya) to kAyama rahatA hai / paryAya' se bhinna dravya nahIM aura dravya se bhinna paryAya nahIM / donoM ananyabhUta haiM / arthAt paryAya kI utpatti - vinAza, dravya kI utpatti aura dravya kA nAza kahA jAtA hai / paMcAstikAya' : dharmAstikAya adharmAstikAya AkAzAstikAya jIvAstikAya pudgalAstikAya 'asti' arthAt pradeza aura 'kAya' yAnI samUha - astikAya hai / dharmAstikAya : svarUpa : dharmAstikAya rasa, varNa, gandha, zabda aura sparza se rahita hai / ataH vaha amUrta hai / avasthita hai, arUpI hai, niSkriya hai / asaMkhyapradezAtmaka hai / lokAkAzavyApI hai, anAdi-anaMta rupa se vistIrNa hai / dharmAstikAya ke pradeza sAMtara nahIM parantu nirantara 1 1 haiM / 1. davvaM pajjavaviuyaM davvaviuttA ya pajjavA Natthi / uppAyaiibhaMgA hadi daviyalakkhaNaM eyaM // 12 // tulanA - pajjayavijudaM davvaM davvavijuttA ya pajjavA Natthi / do aNabhUdaM bhAvaM samaNA parurviti // 2. paJcAstikAyA dharmA'dharmA''kAza- pudgalajIvAkhyAH / - sammati - tarka -- paJcAstikAya - prakaraNe - tattvArtha- TIkAM, siddhasenagaNi / 3. astayaH-pradezAH teSAM kAyaH = saMghAtaH astikAyaH - anuyogadvArasUtre, hemacandrasUri Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 jJAnasAra dhammatthikAyamarasaM avaNNagaMdhaM asahamapphAsaM / logAgADhaM puTuM pihulamasaMkhyAdiyapadesaM ||43||-pNcaastikaaye kArya : ___ gatipariNata' jIva aura pudgaloM kI gati meM sahakArI kAraNa hai| jisa prakAra sarovara, saritA, samudra meM rahe hue matsyAdi jalacara jaMtuoM ke calane meM jala nimittakAraNa banatA hai / jaladravya gati meM sahAyaka hai, parantu isakA artha yaha nahIM ki matsya ko vaha balapUrvaka gati karAtA hai / siddha bhagavanta udAsIna hone para bhI siddhaguNa ke anurAga meM pariNata bhavya jIvoM kI siddhi meM sahakArI kAraNa banate haiM, usI taraha dharmAstikAya bhI svayaM udAsIna hone para bhI gatipariNata jIva-pudgala kI gati meM sahakArI kAraNa banatA hai| jisa prakAra pAnI svayaM gati kiye binA, matsyoM kI gati meM sahakArI kAraNa banatA hai, usI taraha dharmAstikAya svayaM gati kie binA jIva-pudgaloM kI gati meM sahakArI kAraNa banatA hai| adharmAstikAya : jaisA svarupa dharmAstikAya kA hai vaisA hI svarupa adharmAstikAya kA hai| kArya meM bheda hai| jIva-pudgaloM kI sthiti meM adharmAstikAya sahAyaka hai| jisa prakAra chAyA pathikoM kI sthiratA meM sahAyaka banatI hai athavA jisa prakAra pRthvI svayaM sthira rahI huI azvamanuSyAdi kI sthiratA meM bAhya sahakArI hetu banatI hai| jIva-pudgaloM kI sthiti kA upAdAna kAraNa toM svakIya svarupa hI hai| adharmAstikAya vyavahAra se nimitta kAraNa hai| AkAzAstikAya : lokAlokavyApI ananta pradezAtmaka amUrta dravya hai / AkAzAstikAya se 1. udayaM jaha macchANaM gamaNANugahayaraM havadi loe| taha jIva puggalANaM dhammaM davvaM viyANehi / / 85 / / -paJcAstikAye 2. jaha havadi dhammadavva taha taM jANeha dvvmdhmmkkhN| ThidikiriyAjuttANaM kAraNabhUdaM tu puDhavIva ||--pnycaastikaaye 3. lokAlokavyApyanantapradezAtmako'mUrtadravyavizeSaH / -anuyogadvAraTIkA 4. jIvA puggalakAyA dhammAdhammA ya logadoNaNNA / tatto aNaNNamaNNaM AyAsaM aMtavadirittaM ||11||-pnycaaststikaaye Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : paMcAstikAya 543 vyatirikta dravya mAtra lokAkAzavyApI hai, jabaki AkAzAstikAya loka-aloka donoM meM vyApta hai| dharmAstikAyAdi cAra astikAyoM ko AkAza avakAza detA hai / arthAt dharmAstikAyAdi cAra astikAya lokAkAza ko avagAhita karate hue haiN| 'avagAhinAM dharmapudgalajIvAnAmavagAha AkAzasyopakAraH / ' -tattvArthabhASya, a. 5 sU. 18 jIvAstikAya : jo jItA hai, jiyegA aura jiyA hai, vaha jIva kahalAtA hai / 'jIvanti jIviSyanti, jIvitavanta iti jIvAH' saMsArI jIva dasa prANoM se jItA hai, jiegA aura jiyA hai| pA~ca indriya, mana-vacana aura kAyA, AyuSya aura ucchavAsa, ye dasa prANa haiN| pratyeka jIva asaMkhyapradezAtmaka hotA hai / svadehavyApI hotA hai| arupI aura amUrta hotA hai / anutpanna tathA avinAzI hotA hai / 'parasparopagraho jIvAnAm' (tattvArtha, a. 5, sU. 21)-anyonya upakAra karanA yaha jIvoM kA kArya hai| hita ke pratipAdana dvArA aura ahita ke niSedha dvArA jIva eka dUsare para upakAra kara sakate haiM / pudgala. nahIM kara sakate / jIva kA antaraMga lakSaNa hai : upayoga / 'upayogalakSaNo jIvaH' / pudgalAstikAya : jisakA pUraNa-galana svabhAva ho vaha pudgala hai / arthAt jisameM hAni-vRddhi ho, use pudgala kahA jAtA hai| pudgala paramANu se lagAkara anantANuka skaMdha taka hote haiM / pudagala' ke cAra bheda haiM / skaMdha, deza, pradeza aura paramANu / pudgala rupI haiN| jisameM sparza-rasa-gandha aura varNa ho vaha pudgala kahalAtA hai| 'sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH' (tattvArtha, a. 5. sU. 23) paMcAstikAya meM zrI kundakundAcAryajI ne pudgala ko pahacAnane kI rIti batAte hue kahA hai uvabhojjamidie hi ya iMdiyA kAyA maNo ya kammANi / jaM havadi muttamaNNaM taM savvaM puggalaM jANe // 82 // 1. khaMdhA ya khaMdhadesA khaMdhapadesA ya hoMti paramANu / ... - iti te cadubviyappA puggalakAyA muNeyavvA ||74||-pnycaastikaay-prkrnne Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 jJAnasAra 'indriyoM ke upabhogya viSaya, pA~ca indriyA~, audArikAdi pA~ca zarIra, mana aura ATha prakAra ke jJAnAvaraNIyAdi karma, jo kucha bhI mUrta haiM, vaha saba pudgala samajhanA' / zrI 'tattvArtha sUtra' meM kahA hai : paJcavidhAni zarIrANyaudArikAdIni vAGmanaH prANApAnAviti pudgalAnAmupakAraH / -svopajJa-bhASye, a0 5, sU0 19 audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa-ye pA~ca zarIra, vANI, mana aura zvAsocchavAsa, pudgaloM kA upakAra haiM, arthAt ye pudgalanirmita haiM / isa prakAra paMcAstikAya kA svarupa aura usakA kArya saMkSepa meM batAkara aba paMcAstikAya kI siddhi kI jAtI hai / dharmAstikAya-adharmAstikAya ke binA jIva aura pudgaloM kI gati tathA sthiti nahIM ho sktii| agara dharmAstikAya-adharmAstikAya ke binA bhI jIva-pudgala kI gatisthiti ho sakatI ho to loka kI taraha Aloka meM bhI jIva-pudgala jAne cAhiye / aloka anaMta hai / isa loka meM se nikalakara jIva-pudgala Aloka meM cale jAyeM aura isa prakAra loka jIva-zUnya tathA pudgalazUnya bana jAya ! na to aisA kabhI dekhA gayA hai aura na aisA ISTa hai / isaliye jIva aura pudgala kI gati-sthiti kI upapatti hetu dharmAstikAya-adharmAstikAya kA astittva siddha hotA hai| jIvAdi padArthoM kA AdhAra kauna ? agara AkAzAstikAya ko nahIM mAnate haiM to jIvAdi padArtha nirAdhAra bana jAyeMge | dharmAstikAya-adharmAstikAya jIvAdi ke AdhAra nahIM bana sakate / ve donoM to jIva-pudgala kI gati-sthiti ke niyAmaka haiM aura dUsare se sAdhya kArya tIsarA nahIM kara sktaa| ata: jIvAdikoM ke AdhAra rupa se AkAzAstikAya kI siddhi hotI hai| pratyeka prANI meM jJAnaguNa svasaMvedanasiddha hai / guNI ke bagaira guNa kA astitva kaise ho sakatA hai ? pra0 svasaMvedanasiddha jJAnaguNa kA guNI zarIra ko mAno to ? u0 guNa ke anurupa guNI honA cAhiye / jJAna guNa amUrta aura cidrUpa hai| sadaiva indriyaviSayAtIta hai ! guNI bhI usake anurUpa honA cAhiye / vaha jIva hai, deha nahIM / jo anurUpa na ho, agara use bhI guNI mAnA jAya to anavasthA doSa AtA hai| to phira rupa-rasAdi guNoM ke guNI ke rupa meM AkAza ko bhI mAna lenA cAhiye ! . * ghaTa... paTAdi kAryoM se pudgalAstikAya kA astitva to pratyakSa hI hai| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : karmasvarupa 545 14. karmasvarupa anAdi anaMta kAla se jIva karmoM se bandhA huA hai / jIva aura karma kA sambandha anAdi hai / isase jIva meM ajJAna, moha, indriyavikalatA, kRpaNatA, durbalatA, cAra gatiyoM meM paribhramaNa, ucca-nIcatA, zarIradhAritA vagairaha ananta prakAra kI vicitratA dRSTigocara hotI hai| pratyeka jIva ke karma alaga alaga hote haiN| apane karma ke anusAra jIva sukha-duHkha aura dUsarI vicitratAoM kA anubhava karate haiM / jIvoM ke bIca jJAna, zarIra, buddhi, AyuSya, vaibhava, yaza-kIrti vagairaha saiMkar3oM bAtoM kI viSamatA kA kAraNa karma hai| karma koI kAlpanika vastu nahIM, parantu yathArtha padArtha hai aura usakA pudgalAstikAya meM eka dravyarUpa meM samAveza hai| karma' ke mukhya ATha bheda haiM / zrI prazamaratiprakaraNa meM kahA hai : sa jJAnadarzanAvaraNavedya-mohAyuSAM tathA nAmnaH / gotrAntarAyayozceti karmabandho'STayA maulaH // 34 // nAma avAntara-bheda jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya vedanIya mohanIya AyuSya nAma OM m m h h h h bh m gotra ; i antarAya 1. Adyo jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyAH / tattvArtha a0 8, sUtra 5 2. paJcanavadvayaSTAviMzatikazcatuH SaTkasaptaguNabhedAH / dvipaJcabheda iti saptanavati bhedAstathottarataH ||35||-prshmrtiprkrnne paJcanavadvayaSTAviMzatirdvicatvAriMzadadvipaJcabhedA ythaakrmm| tattvArtha a0 5, sUtra 6 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 jJAnasAra pratyeka karma kA AtmA para bhinna-bhinna prabhAva hotA hai / AvaraNa jJAnAvaraNa antarAya AtmaguNa prabhAva ananta kevalajJAna ajJAnatA ananta darzana darzanAvaraNa andhApana, nidrA... Adi ananta sukha vedanIya sukha-duHkha kSAyika cAritra mohanIya krodhAdi, hAsyAdi puruSavedAdi, mithyAtva akSya sthiti AyuSya cAragati meM bhramaNa amUrtatA zarIra, yaza-apayazAdi tIrthaMkaratvAdi agurulaghutA gotra ucca-nIcatA anantavIrya kRpaNatA, durbalatA vagairaha karmabandha : jJAnAvaraNIyAdi karma pudgaloM se AtmA kA bandhanA arthAt paratantratA prApta karanA use 'bandha' kahate haiN| karmabandha pudagala-pariNAma hai| AtmA kA eka-eka pradeza anantaananta pudgaloM se bandhA huA hai| arthAt Atmapradeza aura karmapudgala anyonya aise mila gaye haiM ki donoM kA ekatva ho gayA hai / jisa prakAra se kSIra aura nIra kA ekatva ho jAtA hai| yaha karmabandha' cAra prakAra se hotA hai : (1) prakRtibandha, (2) sthitibandha, (3) anubhAgabandha, (4) prdeshbndh| (1) karmapudgaloM ko grahaNa karanA, karma aura AtmA kI ekatA 'prakRti bandha' kahalAtA hai / 'pudgalAdAnaM prakRtibandhaH karmAtmanoraikyalakSaNaH / ' (tattvArthaTIkAyAm) (2) karmapudgaloM kA AtmapradezoM meM avasthAna vaha sthiti / arthAt karmoM kA AtmA meM avasthAnakAla kA nirNaya honA vaha 'sthitibandha' kahalAtA hai / karma1. 'badhyate vA yenAtmA-asvAtantryamApAdyate jJAnAvaraNAdinA sa bandhaH pudgala-pariNAmaH / ' -tattvArtha-TIkAyAM, zrI siddhasenagaNi 2. 'prakRtisthityanubhAvapradezAstadvidhayaH / ' -tattvArtha, a08, sUtra 4 3. iti karmaNaH prakRtayo mUlAzca tathottarAzca nirdiSTAH / / tAsAM yaH sthitikAlanibandhaH sthitibandha uktaH sH|| -tattvArtha-TIkAyAm Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : jinakalpa-sthavirakalpa 547 pudgalarAzeH kartA parigRhItasyAtmapradezeSvavasthAnaM sthitiH / ' (tattvArtha-TIkAyAm) (3) zubhAzubha vedanIyakarma ke bandha ke samaya hI rasavizeSa bandhatA hai, jisakA vipAka nAmakarma ke gatyAdi sthAnoM meM rahA huA jIva anubhava karatA hai| (4) karmaskaMdho ko AtmA ke sarva pradezoM se yogavizeSa se (mana-vacana-kAyA ke) grahaNa karanA, vaha pradezabandha hotA hai| arthAt karmapudgaloM kA dravyapariNAma pradezabandha meM hotA hai / 'tasya kartuH svapradezeSu karmapudgaladravyaparimANanirupaNaM pradezabandhaH / ' (tattvArtha-TIkAyAm) isa prakAra saMkSepa meM karma kA svarupa aura karmabandha kA svarUpa batAyA gayA hai / vizeSa jijJAsu ko 'karmagrantha', 'karma prakRti', 'tattvArtha sUtra' Adi granthoM kA avalokana karanA cAhie / 15. jinakalpa-sthavirakalpa zrI 'bRhatkalpasUtra' Adi granthoM meM vistAra se jinakalpa tathA sthavira kalpa kA varNana dekhane meM AtA hai| ye donoM kalpa (AcAra) sAdhu-puruSoM ke liye haiM / gRhasthoM ke liye nhiiN| donoM kalpoM kA pratipAdana zrI tIrthaMkara paramAtmA ne kiyA hai| arthAt jinakalpa kA sAdhujIvana aura sthavirakalpa kA sAdhujIvana donoM prakAra ke jIvana paramAtmA mahAvIradeva ne batAe haiN| donoM prakAra ke jIvana se mokSamArga kI ArAdhanA ho sakatI hai| donoM jIvoM ke bIca kA antara mukhyatayA eka hai| jinakalpa kA sAdhujIvana mAtra utsargamArga kA avalambana letA hai / sthavirakalpa kA sAdhujIvana utsarga mArga aura apavAdamArgadonoM kA avalambana letA hai / arthAt jinakalpI muni apavAda mArga kA anusaraNa nahIM karate / sthavirakalpI muni anusaraNa karate haiN| apavAdamArga kA anusaraNa karanevAle muni bhI ArAdhaka haiM / tAtparya yaha ki mokSamArga kI ArAdhanA ke lie mukhyarUpa se ye do prakAra ke hI jIvana haiN| prastuta meM jinakalpa kA svarUpa zrI bRhatkalpasUtra grantha ke AdhAra para diyA jAtA hai : jinakalpa-svIkAra kI pUrva taiyArI ___ jinakalpa svIkAra karanevAlA muni apanI AtmA ko isa prakAra taiyAra kre| taiyArI meM pA~ca prakAra kI bhAvanAoM se AtmA ko bhAvita kare / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 (1) tapo bhAvanA (2) sattva bhAvanA (3) sUtra bhAvanA (4) ekatva bhAvanA (5) bala bhAvanA na le / tapa bhAvanA : dhAraNa kiyA huA tapa jahA~ taka svabhAvabhUta na ho jAya vahA~ taka usakA abhyAsa na chor3e / eka-eka tapa vahA~ taka kare ki jisase vihita anuSThAna kI hAni na ho / zuddha prAsuka AhAra nahIM mile to chaH mahine taka bhUkhA rahe, parantu doSita AhAra jJAnasAra isa prakAra tapa se vaha alpAhArI bane, indriyoM ko sparzAdi viSayoM se dUra rakhe, madhura AhAra meM niHsaMga bane, indriyavijetA bane / sattva bhAvanA : isa bhAvanA meM muni 'pA~ca pratimAoM' kA pAlana kareM / janazUnya... malina... tathA andhakArapUrNa upAzraya meM nidrA kA tyAgakara kAyotsarga-dhyAna meM khar3A rahakara bhaya ko jItakara nirbhaya bane / upAzraya meM phiranevAle cUhe, billI Adi dvArA honevAle upasargoM se bhaya prApta na kare, bhAga na jAe / upAzraya ke bAhara rAtri ke samaya kAyotsargadhyAna meM khar3A rahakara cUhe, billI, kutte tathA corAdi ke bhaya ko jIte / jahA~ cAra mArga milate hoM, vahA~ jAkara rAtri ke samaya dhyAna meM rahe / pazu, corAdi ke bhaya ko jIte / khaNDahara .... zUnyaghara meM jAkara rAtri ke samaya dhyAna meM sthira rahakara upadravoM se Dare nahIM aura nirbhaya rahe / zmazAna meM jAkara kAyotsarga dhyAna meM khar3A rahe aura savizeSa bhayoM ko jiite| isa prakAra sattva bhAvanA se abhyasta hone se dina meM yA rAta meM, deva-dAnava se bhI nahIM Dare aura jinakalpa kA nirbhayatA se vahana kare / Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : jinakalpa-sthavirakalpa 549 sUtra bhAvanA : kAla kA pramANa jAnane ke liye vaha aisA zrutAbhyAsa kare ki khuda ke nAma jaisA abhyAsa ho jAya / sUtrArtha ke parizIlana dvArA, vaha anya saMyamAnuSThAnoM ke prArambhakAla tathA samAptikAla ko jAna le / dina aura rAta ke samaya ko jAna le / kaba kauna sA prahara aura ghar3I cala rahI hai, vaha jAna le| Avazyaka, bhikSA, vihAra... Adi kA samaya chAyA nApe binA jAna le / sUtra bhAvanA se citta kI ekAgratA, mahAn nirjarA vagairaha aneka guNoM ko vaha siddha karatA hai| 'suyabhAbaNAe nANaM daMsaNaM tavasaMjamaM ca pariNamai' --bRhatkalpa0 gAthA 1344 ekatva bhAvanA : saMsAravAsa kA mamatva to muni pahale hI choDa detA hai, parantu sAdhu jIvana meM AcAryAdi kA mamatva ho jAtA hai / ataH jinakalpa kI taiyArI karanevAlA. mahAtmA AcAryAdi ke sAtha bhI sasnigdha avalokana, AlApa, paraspara gocarIpAnI kA AdAnapradAna, sUtrArtha ke lie pratipRcchA, hAsya, vArtAlApa vagairaha tyAga dai| AhAra, upadhi aura zarIra kA mamatva bhI na kare / isa prakAra ekatva bhAvanA dvArA aisA nirmohI bana jAya ki jinakalpa svIkAra karane ke bAda svajanoM kA vadha hotA huA dekhakara bhI kSobha prApta na kare / bala bhAvanA : * manobala se snehajanita rAga aura guNabahumAnajanita rAga, donoM ko tyAga de| * dhRtibala se AtmA ko samyagbhAvita kare / isa prakAra mahAn sAtvika, dhairyasampanna, autsukyarahita, niSprakaMpita banakara pariSaha-upasarga ko jItakara vaha apanI pratijJA ko pUrNa karatA hai| 'sarva satve pratiSThitam'saba siddhi satva se milatI hai / ___ isa prakAra pA~ca bhAvanAoM se AtmA ko bhAvita karake jina kalpika ke samAna banakara gaccha meM hI rahate hue dvividha parikarma kare / 1. AhAra parikarma 2. upadhi parikarma Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 jJAnasAra sAta piNDaiSaNA meM se pahalI do ko chor3akara bAkI kI pA~ca piNDaiSaNA meM bhikSA grahaNa kre| usameM bhI vividha prakAra ke abhigraha dhAraNa kare / alepakRta AhAra grahaNa kare, antaprAnta aura rUkSa AhAra grahaNa kare / upadhiparikarma meM vastra aura pAtra kI cAra pratimAoM meM se prathama do tyAga de aura aMtima do grahaNa kre| 'utkuTuka' Asana kA abhyAsa kare, kyoMki jinakalpa meM 'aupagrahika' upadhi nahIM rakhI jAtI, isaliye baiThane kA Asana nahIM hotA aura sAdhu Asana bichAye binA sIdhA bhUmi-paribhoga nahIM kara sakatA, isase utkuTaku (ubhar3aka) Asana se hI jinakalpika rahatA hai| ataH isakA abhyAsa pahale kara lenA caahie| jinakalpa-svIkAra : * prazasta dravya-kSetra kAla aura bhAva dekhakara, saMgha ko ikaTThAkara (agara vahA~ saMgha na ho to sva-gaNa ke sAdhuoM ko ikaTThAkara) kSamApanA kare / paramAtmA tIrthaMkara deva ke sAnnidhya meM athavA tIrthaMkara na ho to gaNadhara ke sAnnidhya meM kSamApanA kare / jai kiM ci pamAeNaM na suTu bhe vaTTiyaM mai puTvi / taM bhe khAmemi ahaM nissallo nikkasAo a|| 'nizalya aura niSkaSAya banakara maiM, pUrva ke pramAda se jo koI tumhAre prati duSTa kArya kiyA ho, usakI kSamA mA~gatA hU~ / ' anya sAdhuoM se AnandAzru bahAte hue bhUmi para mastaka lagAkara kSamApanA kre| sAdhu ko dasa prakAra kI samAcArI meM se jinakalpI ko (1) AvazyikI, (2) naiSedhikI, (3) mithyAkAra, (4) ApRcchA aura (5) gRhasthaviSayaka upasaMpat ye pA~ca prakAra kI samAcArI hI hotI hai| jinakalpa svIkAra karanevAle sAdhu ko navaveM pUrva kI tIsarI vastu taka kA jJAna to avazya honA hI cAhie / utkRSTa kucha nyUna dasa pUrva / * pahalA saMghayaNa (vajraRSabhanArAca) honA cAhiye / * binA dInatA ke upasarga sahana kre| 1. sAta piNDaiSaNA : 'asaMsaTThA saMsaTThA uddhar3A, appalevA, uggamahiA, paggahiyA ujjhiyadhammeti / -AcArAMgasUtre 2 zrutaskaMdhe Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : jinakalpa - sthavirakalpa 551 * agara roga- AtaMka paidA hoM to usako sahana kare / auSadhAdi cikitsA na karAve / * loca, AtApanA, tapazcaryA vagairaha kI vedanA sahana kare / jinakalpI akele hI rahe aura vicare / 'anApAta - asaMloka' sthaMDila bhUmi para malotsarga kare / jala se zuddha na kare / jalazuddhi kI jarUrata hI nahIM par3atI hai / mala se bAhya bhAga lipta hI nahIM hotA / jisa sthAna meM rahe vahA~ cUhe vagairaha kA bila ho to bandha na kare / vasati - sthAna ko khAte hue pazuoM ko na roke / dvAra ke kiMvAr3a bandha na kare / sAMkala nahIM gAve / sthAna ( upAzrayAdi) kA mAlika agara kisI prakAra kI zarta karake utarane ke liye sthAna detA ho to usa sthAna meM nahIM rahe / kisIko sUkSma bhI aprIti ho jAya to usa sthAna kA tyAga kara de / jisa sthAna para bali car3hatI ho, dIpaka jalAne meM Ate hoM, aMgAra - jvAlAdi kA prakAza par3atA ho athavA usa sthAna kA mAlika koI kAma batAtA ho, usa sthAna meM jinakalpika na rahe / * tIsarI porasI meM bhikSAcaryA kare / abhigraha dhAraNa kare / * bhikSA alepakRta le : mUMga- cane... vagairaha / jisa kSetra (gA~va) meM rahe, usake chaH vibhAga kare / pratidina eka-eka vibhAga meM bhikSA ke lie jAve / usase AdhAkarmI doSa vagairaha nahIM lagate / eka bastI meM adhika se adhika sAta jinakalpika raheM / parantu paraspara sambhASaNa na kreN| eka dUsare kI bhikSA kI galI kA tyAga kareM / jinakalpa svIkAra karanevAle kA janma karmabhUmi meM honA cAhiye / devAdi dvArA saMharaNa hone para akarmabhUmi meM bhI ho sakatA hai / * avasarpiNI meM tIsare cauthe Are me janmA ho / * sAmAyika - chedopasthAnIya cAritra meM rahA huA muni jinakalpa svIkArakara sakatA hai| * mahAvideha kSetra meM sAmAyika - cAritra meM rahA huA svIkAra karatA hai / * paramAtmA dharmatIrtha kI sthApanA kare, usake bAda hI jinakalpa svIkAra kare / * jinakalpa svIkAra karate samaya kama se kama umra 29 varSa kI honI cAhiye / sAdhutA Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 jJAnasAra kA paryAya kama se kama 20 varSa kA honA cAhiye / utkRSTakAla dezonapUrvakoTI / * nayA zrutAbhyAsa nahIM kare / pUrvopArjita zrutajJAna kA ekAgra mana se smaraNa kare / * jinakalpa puruSa hI svIkArakara sakatA hai / athavA kRtrima napuMsakaliMgI bhI svIkAra kara sakatA hai / * jinakalpI kA veza jinakalpa svIkAra karate samaya sAdhu kA ho / bhAva bhI sAdhu ke hoM / pIche se bAhyaveza caurAdi dvArA le liyA jAya to nagna rahe / * jinakalpa svIkArate samaya tejo- padma zukla tIna zubha lezyA hoM / pIche se cha: oM lezyAai ho sakatI haiM / parantu kRSNa - nIla- kApota lezyA ati saMkliSTa nahIM hotI aura adhika samaya nahIM rahatI / * jinakalpa svIkArate hue pravarddhamAna dharmadhyAna nahIM hotA / pIche se ArttadhyAna - raudradhyAna bhI ho sakatA hai karma kI vicitratA se ! parantu zubha bhAvoM kI prabalatA hone se Artta-raudradhyAna ke anubandha prAyaH nahIM par3ate / eka samaya meM jinakalpa svIkAranevAle adhika se adhika do sau se nau sau ho sakate haiN| * jinakalpiyoM kI utkRSTa saMkhyA do hajAra se nau hajAra taka ho sakatI hai / alpakAlika abhigraha jinakalpI ko nahIM hote / 'jinakalpa' svayaM hI jindagI kA mahAn abhigraha hai / * jinakalpI kisIko dIkSA nahIM detA hai| agara unheM jJAna dvArA dikhAI par3e ki 'yaha dIkSA lenevAlA hai', to upadeza de aura saMvigna gItArtha sAdhuoM ke pAsa bheja deve / * mana se bhI agara sUkSma aticAra laga jAya to prAyazcita 120 upavAsa AtA hai / * aisA koI kAraNa nahIM jisase apavAdapada kA sevana karanA par3atA ho / A~kha kA mela bhI dUra nahIM kare / cikitsAdi nahIM karAve / * tIsarI porasI meM AhAra-vihAra kre| zeSakAla meM kAyotsarga dhyAna meM rahe / janghAbala kSINa ho jAya, vihAra na kara sake to bhI eka kSetra meM rahate hue doSa na lagane deveM aura apane kalpa kA anupAlana kareM / * sthavirakalpI muni puSTAlambana se apavAda-mArga kA bhI Asevana kare / sthavirakalpI muni gurukulavAsa meM raheM aura gacchavAsa kI maryAdAoM kA pAlana kare / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : upasarga-parisaha 16. upasarga - parisaha upasarga kA artha hai kaSTa, Apatti / jaba zramaNa bhagavAna mahAvIra deva ne saMsAratyAga kiyA thA taba indra ne 553 prabhu se prArthanA kI thI : "prabho ! tavopasargAH bhUyAMsaH santi tato dvAdazavarSo yAvat vaiyAvRtyanimittaM tavAntike tiSThAmi !" 1 'he prabho ! Apako aneka upasarga haiM isalie bAraha varSa taka maiM vaiyAvacca (sevA) ke lie Apake pAsa rahatA hU~ / ' bhagavAna' ko upasarga Aye arthAt kaSTa hue| ye upasarga tIna vargoM se Ate haiM / 1. deva, 2. manuSya, 3 tiryaMca / ina tIna kI tarapha se do prakAra ke upasarga hote haiM : 1. anukUla, 2. pratikUla (1) bhoga-saMbhoga kI prArthanA Adi anukUla upasarga haiM / (2) mAranA, lUTanA, taMga karanA Adi pratikUla upasarga haiM / zAstrIya bhASA meM anukUla upasarga ko 'anuloma upasarga' kahate haiM aura pratikUla upasarga ko 'par3iloma upasarga' kahate haiM / jinako antaraMga zatru kAma-krodha-lobha Adi para vijaya prApta karane kI sAdhanA karanI ho unheM ye upasarga samatA bhAva se sahana karane cAhie bhagavAna mahAvIra aise upasarga sahakara hI vItarAga - sarvajJa bane the / parisaha : mokSa mArga meM sthira honA aura karmanirjarA ke lie samyak sahana karane ko parisaha kahate haiM / parantu yaha parisaha jIvana kI svAbhAvika paristhitiyoM meM se utpanna hue kaSTa hote haiM / parisaha meM koI deva, manuSya yA tiryaMca ke anukUla-pratikUla hamale nahIM hote haiM / parisaha kA udbhavasthAna manuSyoM kA svayaM kA mana hotA hai / bAhya nimittoM ko prAptakara mana meM uThatA huA kSobha hai / ye parisaha 22 prakAra ke haiN| 'navatattva prakaraNa ' Adi granthoM meM inakA spaSTa varNana milatA hai / I 1. je keI upasaggA uppajjaMti taM jahA divvA vA mANusA vA, tirikkha - joNiyA vA, aNulomA vA, par3ilomA vA te uppanne sammaM sahai, khamai, titikkhar3a, ahiyAser3a / -kalpasUtra: sUtra 118 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 (1) kSudhA (2) pipAsA (3) zIta (4) USNa (5) daMza (6) acela (7) arati (8) strI (9) caryA (10) naiSedhikI : : : : : : : : : (11) zayyA (12) Akroza (13) vadha (14) yAcanA (15) alAbha (16) roga (17) tRNasparza (18) mala (19) satkAra (20) prajJA (21) ajJAna (22) samyaktva : : U~cI nIcI khaDDe vAlI jamIna para rahanA / dUsaroM kA krodha yA tiraskAra honA / prahAra honA / bhikSA mAMganA | : : C : : : : bhUkha laganA / pyAsa laganA / sardI laganA / garmI laganA / maccharoM Adi se takalIpha / jIrNa vastra pahananA / saMyama meM aruci / strI ko dekhakara vikAra honA / ugra vihAra / ekAnta sthAna meM rahanA / : icchita vastu nahIM milanA / roga kI pIr3A honA / saMthAre para bichAye hue ghAsa kA sparza / zarIra para maila (kacarA) jamanA / mAna-sammAna milanA / : buddhi kA garva / jJAna prApta nahIM honA / jinokta tattva meM sandeha karanA / jJAnasAra ina' parisahoM meM vicalita nahIM honA / samyak bhAva se sahana karanA / sAdhujIvana meM AnevAle ina vighnoM ko samatAbhAva se sahana karanA caahie| isase mokSamArga meM sthiratA prApta hotI hai aura karmoM kI nirjarA hotI hai I 1. mArgAcyavananirjarArthaM pariSoDhavyAH parisahAH // 8 // kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakanAgnyAratistrIcaryA niSadyAzayyA''kroza vadhayAcanAlA --tatvArthasUtra : adhyAya 9 bharogatRNasparzamalasatkArapuraskAraprajJAjJAnAdarzanAni / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : pA~ca zarIra 17. pA~ca zarIra isa vizva meM jIvoM kA zarIra sirpha eka taraha kA hI nahIM hai| cAra gatimaya isa vizva meM pA~ca prakAra ke zarIra hote haiN| ye pA~ca bheda zarIra ke AkAra ke mAdhyama se nahIM haiM parantu zarIra jina pudgaloM se banatA hai, ina pudgaloM ke varNa ke mAdhyama se haiN| yahA~ zarIra ke aMgoM kA vivecana 'vicArapaMcAzikA' nAmaka grantha ke AdhAra se kiyA gayA hai| zarIra ke nAma : (1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijasa (5) kArmaNa zarIra kI banAvaTa : pA~ca prakAra ke dravyoM meM eka dravya hai pudgalAstikAya / ye pudgala caudaha rAjaloka meM vyApta haiM / inakI 26 vargaNAyeM (vibhAga) haiM / isameM jIvanopayogI kevala 8 vargaNAyeM haiN| isameM jo 'audArika vargaNA' hai, usase audArika zarIra banatA hai| 'vaikriya vargaNA' ke pudgaloM se vaikriya zarIra banatA hai| 'AhAraka vargaNA' ke pudgaloM se 'AhAraka zarIra' banatA hai / taijasa vargaNA ke pudgaloM se taijasa zarIra banatA hai aura kArmaNa vargaNA ke pudgaloM se kArmaNa zarIra banatA hai| jaise miTTI ke pudgaloM se miTTI ke ghar3e banate haiM, sone ke pudgaloM se sone kA ghar3A aura cA~dI ke pudgaloM se cA~dI kA ghar3A banatA hai, usI taraha ina pudgaloM se unake anurupa zarIra banatA hai| kisakA kauna sA zarIra hotA hai : * tiryaMca evaM manuSya kA audArika zarIra hotA hai / deva aura nArakIya jIva kA vaikriya zarIra hotA hai| (vakriya labdhivAle tiryaMca aura __ manuSya ko bhI vaikriya zarIra hotA hai 1)... Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 * caudaha pUrva ke jJAnI manuSyoM kA AhAraka zarIra hotA hai / * sarva gati ke sarva jIvoM kA taijasa aura kArmaNa zarIra hotA hai / zarIroM kA prayojana : * audArika zarIra se sukha-duHkha kA anubhava karanA, cAritra dharma kA pAlana karanA . aura nirvANa prApta karane kA kArya hotA hai / * vaikriya zarIravAle jIva apanA sthUla evaM sUkSma aneka rupa kara sakate haiN| zarIra lambA yA choTA banA sakate haiM / AhAraka zarIra, caudaha pUrvadhara jJAnI puruSa AvazyakatA hotI hai taba hI banAte haiN| AhAraka vargaNA ke pudgaloM ko jJAnabala se khIMcakara yaha zarIra banAte haiN| ve isa zarIra ke mAdhyama se mahAvideha kSetra meM jAte haiM, vahA~ tIrthaMkara bhagavantoM se apane saMzayoM kA nirAkaraNa karate haiM, phira zarIra kA visarjana kara dete haiM / jJAnasAra * taijasa zarIra khAye hue AhAra kA paripAka karatA hai| isa zarIra ke mAdhyama se zApa de sakate haiM aura AzIrvAda bhI de sakate haiM / * kArmaNa zarIra dvArA jIva eka bhava se dUsare bhava meM jAtA hai 1 ina pA~co zarIra se AtmA kI mukti ho taba hI AtmA siddha huA aisA kaha / mukta hone kA puruSArtha audArika zarIra se hotA hai / 18. bIsa sthAnaka tapa 'karmaNAM tApanAt tapaH' karmoM ko tapAve naSTa kare use tapa kahate haiM / aise taraha taraha ke tapa zAstroM meM batAye gaye haiN| tIrthaMkara nAmakarma bandhAnevAlA mukhya tapa bIsa sthAnaka kI ArAdhanA kA tapa hai / sakate haiM hotI hai / nIce ke sAta sthAnoM meM anurAga, guNa-stuti aura bhakti - sevA, ye ArAdhanA karanI (1) tIrthaMkara : aSTa prAtihArya kI zobhA ke yogya / (2) siddha : sarva karmarahita, parama sukhI aura kRta-kRtya / (3) pravacana : dvAdazAMgI aura caturvidha saMgha / Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : bIsa sthAnaka tapa 557 (4) guru : yathAvasthita zAstrArtha kahanevAle / dharma-upadeza Adi denevAle / (5) sthavira : vayasthavira (60 varSa se jyAdA), zruta sthavira (samavAyAMga taka ke jJAtA), paryAya sthavira (20 varSa kA dIkSita) (6) bahuzruta : jo mahAna jJAnI ho / (7) tapasvI : aneka prakAra ke tapa karanevAle tapasvI muni / (8) niraMtara jJAnopayoga : hara samaya jJAna kA upayoga / (9) darzana : samyag darzana / - (10) vinaya : jJAna Adi kA vinaya / (11) Avazyaka : pratikramaNAdi dainika dharmakriyA / (12-13) zIla vrata : zIla yAnI uttara guNa, vrata yAnI mUlaguNa / (14) kSaNa-lava-samAdhi : kSaNa, lava Adi kAla ke nAma haiN| amuka samaya nirantara saMvegabhAvita hokara dhyAna karanA / / (15) tyAga samAdhi : tyAga do prakAra ke haiM; dravya tyAga aura bhAva tyaag| ayogya AhAra, upadhi Adi kA tyAga aura suyogya AhAra-upadhi Adi sAdhujanoM ko vitaraNa / yaha dravya tyAga hai / krodha Adi azubha bhAvoM kA tyAga aura jJAna Adi zubha bhAvoM kA sAdhujanoM ko vitaraNa-yaha bhAvatyAga hai / ina donoM taraha ke tyAga meM zakti anusAra nirantara pravRtti karanI cAhie / (16) tapa samAdhi : bAhya-Abhyantara bAraha prakAra ke tapa meM zakti anusAra pravRtti karanI caahie| (17) dasavidha vaiyAvacca : AcArya, upAdhyAya, sthavira, tapasvI, glAna, zaikSaka, kula, guNa, saMgha aura sAdharmika Adi kI 13 prakAra se vaiyAvacca karanI caahie| (1) bhojana, (2) pAnI, (3) Asana, (4) upakaraNa-paDilehaNa, (5) pAda-pramArjana, (6) vastra-pradAna, (7) auSadha pradAna, (8) mArga meM sahAyatA, (9) duSToM se rakSaNa, (10) daNDa (DaMDA) grahaNa, (11) mAtraka-arpaNa, (12) saMjJAmAtraka arpaNa aura (13) zleSmamAtraka arpaNa / (18) apUrva jJAnagrahaNa : nayA nayA jJAna prApta karanA / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 jJAnasAra (19) zrutabhakti : jJAna-bhakti / (20) pravacanaprabhAvanA : jinokta tattvoM kA upadeza Adi denA / pahale aura aMtima tIrthaMkara ne (RSabhadeva aura mahAvIra svAmI) ina bIsa sthAnakoM kI ArAdhanA kI thii| madhya ke 22 tIrthaMkaroM meM se kisI ne do, kisI ne tIna... kisI ne saba sthAnakoM kI ArAdhanA kI thii| (-pravacanasAroddhAraH dvAra : 10 ke anusAra) bIsa sthAnaka tapa kI ArAdhanA kI pracalita vidhi nimna prakAra hai / eka eka sthAnaka kI eka eka olI kI jAtI hai| eka olI 20 aTThama kI hotI hai / aTThama (3 upavAsa) karane kI zakti na ho to 20 cha? (do upavAsa) karake olI ho sakatI hai / agara yaha bhI zakti na ho to 20 upavAsa, 20 AyaMbila yA 20 ekAsaNA karake bhI olI ho sakatI hai / eka olI 6 mahinoM meM pUrNa karanI caahie| olI kI ArAdhanA ke dina pauSadhavrata karanA cAhie / saba padoM kI ArAdhanA meM pauSadhavrata nahIM kara sakate haiM to pahale sAta pada kI olI meM to pauSadhavrata karanA hI cAhie / pauSadha kI anukUlatA na ho to dezAvagAsika vrata (8 sAmAyika aura pratikramaNa) kreN| olI ke dinoM meM pratikramaNa, deva vaMdana, brahmacarya pAlana, bhUmi zayana Adi niyamoM kA pAlana karanA caahie| hiMsAmaya vyApAra kA tyAga, asatya aura corI kA tyAga.... pramAda kA tyAga karanA cAhie / 20 sthAnaka kI 20 olI pUrNa karane para mahotsava kareM; prabhAvanA kareM, ujamaNA karake isa mahAna tapa kI ArAdhanA pUrNa hone kA Ananda vyakta kreN| / agara 6 mahinoM meM eka olI na ho to vApisa olI cAlU karanI par3atI hai| hara eka olI ke dina jinezvara bhagavAna ke samakSa svastika, khamAsamaNa aura kAusagga karanA cAhie / hara eka pada kI 20 navakAravAlI ginanI caahie| ye saba kriyA karake una pada ke guNoM kA smaraNa-ciMtana karake Anandita honA caahie| Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : upazama zreNI 559 jApa kA pada svastika | khamAsamaNa | kAu. lo. navakAravAlI OM namo arihaMtANaM OM namo siddhANaM OM namo pavayaNassa OM namo AyariyANaM OM namo therANaM OM namo uvajjhAyANaM OM namo loe savvasAhUNaM OM namo nANassa OM namo daMsaNassa OM namo viNayasampannassa OM namo cArittassa OM namo baMbhavayadhAriNaM OM namo kiriyANaM OM namo tavassa OM namo goyamassa OM namo jiNANaM OM namo saMyamassa OM namo abhinavanANassa OM namo suyassa OM namo titthassa 38 'bIsa sthAnaka pada pUjA' tathA 'vidhiprapA' Adi granthoM se yaha vidhi-saMkalita kI gaI hai| 19. upazama zreNI _ 'apramattasaMyata' guNasthAnaka meM rahI huI AtmA upazama zreNI kA prAraMbha karatI hai| isa zreNI meM 'mohanIya karma' kI uttara prakRttiyoM kA kramazaH upazama hotA hai, isalie isako 'upazama zreNI' kahA jAtA hai| ...- - - 38 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 jJAnasAra dUsarA mata yaha hai ki anantAnubandhI kaSAya kA upazamana apramatta-saMyata hI nahIM parantu avirata, deza - virata, pramatta-saMyata, apramatta - saMyata bhI kara sakate haiM / parantu dArzanatrika (samyaktva mohanIya, mizramohanIya mithyAtva mohanIya) kA upazamana to saMyata hI kara sakatA hai, yaha sarvasammata niyama hai / anantAnubandhI kaSAya kA upazamana : * 4-5-6-7 guNasthAnakoM meM se kisI eka guNasthAnaka meM rahatA hai / * tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA meM se kisI eka lezyAvAlA / * mana, vacana, kAyA ke yogoM meM se kisI yoga meM vartamAna / * sAkAra upayogavAlA / * antaH kor3Akor3I sAgaropama sthitivAlA / * zreNI ke karaNa - kAla pUrva bhI antarmuhUrta kAla taka vizuddha cittavAlA | * parAvartamAna prakRtiyAM (zubha) bAMdhanevAlA / prati samaya zubha prakRti meM anubhAga kI vRddhi aura azubha prakRti meM anubhAga kI hAni karatA hai / pahale karmoM kI jItanI sthiti bAMdhatA thA aba una karmoM kI pahale ke sthitibandha kI apekSA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sthiti bAMdhatA hai I isa taraha antarmuhUrta pUrNa hone ke bAda yathApravRtti - karaNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa karatA hai / hara eka karaNa kA samaya antarmuhUrta hotA hai / phira AtmA upazamakAla meM praveza karatI hai / yathApravRttikaraNa meM vyavahAra karatI AtmA (prati samaya uttarottara anantaguNa vizuddha hone se) zubha prakRtiyoM ke rasa meM anantagunI vRddhi karate haiM / azubha prakRti ke rasa meM hAni karate haiM, pUrva sthitibandha kI apekSA se palyopama ke asaMkhyAta bhAga nyUna... nyUna... sthitibandha karatA hai / parantu yahA~ sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi yA guNasaMkrama nahIM hotA hai, kyoMki usake lie Avazyaka vizuddhi kA abhAva hotA hai / antarmuhUrta ke bAda apUrvakaraNa karatA hai / yahA~ sthitighAta Adi pA~coM hote haiN| apUrvakaraNakAla samApta hone ke bAda anivRttikaraNa hotA hai, isameM bhI sthitighAtAdi pA~coM hote haiM / isakA kAla bhI antarmuhUrta kA hI hotA hai / isa anivRttikaraNa kA saMkhyAta bhAga bItane para jaba eka bhAga bAkI rahatA hai taba antarakaraNa karatA hai / Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : upazama zreNI 561 anantAnubandhI kaSAya ke eka AvalikA pramANa niSekoM ko chor3akara Upara ke niSekoM kA antarakaraNa karatA hai| antarakaraNa ke dalikoM ko vahA~ se uThA uThAkara badhyamAna anya prakRtiyoM meM DAlatA hai aura nIce kI sthiti jo eka AvalikA pramANa hotI hai usake dalika ko bhogI jA rahI anya prakRti meM 'stibuka saMkrama' dvArA DAlakara bhogakara kSaya karatA hai| antarakaraNa ke dUsare samaya meM antarakaraNa kI Upara kI sthitivAle dalikoM kA upazama karate haiM / pahale samaya meM kucha dalikoM kA upazama karate haiM, dUsare samaya meM asaMkhyAta gunA, tIsare samaya meM usase asaMkhyAtagunA / isa prakAra prati samaya asaMkhyAtagunA-asaMkhyAtagunA dalikoM kA upazama karate haiM / antarmuhUrta pUrNa hote hI sampUrNa anantAnubandhI kaSAyoM kA upazama hotA hai / upazama kI vyAkhyA : dhUla ke Upara pAnI DAlakara ghana ke dvArA kUTane se jaise dhUla jama jAtI hai isI taraha karmoM para vizuddhirUpa jala chIMTakara anivRttikaraNarUpI ghana dvArA kUTane se jama jAtI hai ! yahI upazama kahalAtA hai / upazama hone ke bAda udaya, udIraNA, nidhatti, nikAcanA Adi karaNa nahIM laga sakate haiM arthAt upazama hue karmoM kA udaya... udIraNA Adi nahIM hote haiN| anya mata : kucha AcArya anantAnubandhI kaSAya kA upazamana nahIM mAnate haiM, parantu visaMyojanA yA kSapaNa hI mAnate haiM / darzanatrika kA upazamana : ___ kSAyopazamika samyagdRSTi AtmA (saMyama meM rahate hue) eka antarmuhUrta kAla meM darzanatrika, (samakita mohanIya, mizra mohanIya, mithyAtva mohanIya) kA upazamana karate haiM / upazamana karate hue-pUrvokta tIna karaNa karate hue bar3hatI vizuddhivAlA anivRttikaraNa kAla ke asaMkhya bhAga ke bAda antarakaraNa karatA hai| antarakaraNa meM samyaktva kI prathama sthiti antarmuhUrta pramANa karatA hai aura mithyAtva-mizra kI AvalikA pramANa sthiti karatA hai / isake bAda tInoM prakRti ke antarmuhUrta pramANa antarakaraNa ke dalika ko vahA~ se uThA uThAkara samyaktva kI antarmuhUrta pramANa prathama sthiti meM DAlatA hai| mithyAtva aura mizra kA eka AvalikA pramANa jo prathama sthitigata dalika hai use stibuka saMkrama dvArA Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 jJAnasAra samyakatva kI prathama sthiti meM saMkramaNa karAtA hai| samyaktva ke prathama sthitigata dalikoM ko bhogakara kSaya karatA hai| isa taraha kramazaH darzanatrika kA kSaya hone ke uparAnta upazama samyaktva prApta karatA hai| dArzanatrika kI uparyukta sthiti meM rahe hue dalikoM kA upazamana karatA hai / isa prakAra dArzanatrika kA upazamana karate hue pramatta-apramatta guNasthAnaka meM saikar3oM bAra AvAgamana karatA huA vApisa cAritra mohanIya kA upazamana karane ke lie pravRtta hotA hai| cAritra mohanIya kA upazamana : cAritra mohanIya karma kA upazamana karane ke lie punaH tIna karaNa karane par3ate haiM / usameM yaha vizeSa hai ki yathApravRttikaraNa apramatta guNasthAnaka meM hotA hai| apUrvakaraNa apUrvakaraNa guNasthAnaka meM hotA hai / apUrvakaraNa meM sthitighAtAdi pA~co kArya hone ke bAda anivRttikaraNa guNasthAnaka meM anivRttikaraNa karatA hai| yahA~ bhI pUrvokta pA~coM kArya hote haiN| anivRttikaraNa-kAla ke saMkhyAta bhAga bIta jAne ke bAda mohanIya karma kI 21 prakRtiyoM kA antarakaraNa karatA hai / (darzana saptaka ke alAvA 21 prakRti) vahA~ jo veda aura saMjvalana kaSAya kA udaya ho usake udayakAla pramANa prathama sthiti karatA hai| zeSa 11 kaSAya aura 8 nokaSAya kI AvalikA-pramANa prathama sthiti karatA hai| ___ antarakaraNa karake antarmuhUrta kAla meM napuMsakaveda kA upazamana karatA hai| usake bAda antarmuharta kAla meM strIveda kA upazamana karatA hai| usake bAda antarmuhUrta meM hAsyAdi SaTka kA zamana karatA hai aura usI samaya puruSaveda ke bandha-udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai / isake uparAnta do AvalikA kAla meM (eka samaya kama) sampUrNa puruSaveda kA viccheda karatA hai| phira antarmuhUrta kAla meM eka sAtha hI apratyAkhyAnAvaraNa krodhakaSAya kA upazamana karatA hai| ye upazAnta hote hI usI samaya saMjvalana krodha ke bandha-udayaudIraNA kA viccheda hotA hai / isake bAda AvalikA (eka samaya kama) meM saMjvalana krodha kA upazamana karatA hai| kAla ke isa krama se hI apratyAkhyAna-pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA eka sAtha hI upazamana karatA hai| phira saMjvalana mAna kA upazamana karatA hai| (bandha-udaya-udIraNA kA viccheda karatA hai / ) isake uparAnta vaha lobha kA vedaka banatA hai / lobhavedanakAla ke tIna vibhAga hai : Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : upazama zreNI 563 (1) azvakaraNa - karaNakAla (2) kiTTikaraNa - kAla (3) kiTTivedana - kAla (1) prathama vibhAga meM saMjvalana lobha kI dUsarI sthiti se dalikoM ko grahaNa kara prathama sthiti banatA hai aura vedana karatA hai| azvakarNa-karaNa-kAla meM rahA huA jIva prathama samaya meM hI apratyAkhyAna, pratyAkhyAna aura saMjvalana-ina tInoM lobha kA eka sAtha upazamana prArambha karatA hai / vizuddhi meM caDhatA huA jIva apUrva spardhaka karatA hai| isake bAda saMjvalana mAyA kA samayanyUna do AvalikA kAla meM upazamana karatA hai / isa taraha azvakarNa karaNa samApta hotA hai| (2) kiTTikaraNa - kAla meM pUrva spardhaka aura apUrva spardhakoM meM se dvitIya sthiti meM rahe hue dalikoM ko lekara prati samaya anaMta kiTTiyA~ karatA hai| kiTTIkaraNa kAla ke carama-samaya meM eka sAtha apratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazamana karatA hai / yaha upazamana hote hI saMjvalana lobha ke bandha kA viccheda hotA hai aura bAdara saMjvalana lobha ke udaya-udIraNA kA viccheda hotA hai| isake uparAnta jIva sUkSma samparAyavAlA banatA hai / / - (3) kiTTivedana-kAla dasaveM guNasthAnaka kA kAla hai| (antarmuhUrta pramANa kAla hai|) yahA~ dUsarI sthiti se kucha kiTTiyA grahaNa karake sUkSma samparAya ke kAla jitanI prathama sthiti banAtA hai aura vedana karatA hai / samayanyUna do AvalikA meM bandhe hue dalika kA upazamana karatA hai / sUkSma samparAya ke antima samaya meM sampUrNa saMjvalana lobha upazAnta hotA hai / AtmA upazAntamohI banatI hai / upazAntamoha-guNasthAnaka kA jaghanyakAla eka samaya kA hai aura utkRSTakAla antarmuhUrta kA hai, isake bAda ve avazya girate haiM / patana: upazAntamohI AtmA kA patana do taraha se hotA hai / (1) AyuSya pUrNa hone se mRtyu hotI hai aura anuttara devaloka meM avazya jAte haiM / devaloka meM unheM prathama samaya meM hI cauthA guNasthAnaka prApta hotA hai| (2) upazAntamoha-guNasthAnaka kA kAla pUrNa hone se jo jIva gire-vaha nIce kisI bhI guNasthAnaka meM pahu~ca jAtA hai| dUsare sAsvAdana guNasthAnaka meM hokara pahale Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 jJAnasAra mithyAtva guNasthAnaka meM bhI jAtA hai / upazama zreNI kitanI bAra ? : * eka jIva ko samasta saMsAracakra meM pA~ca vAra upazama zreNI kI prApti hotI hai| eka jIva eka bhava meM jyAdA se jyAdA do bAra upazama zreNI prAptakara sakatA hai| parantu jo do bAra upazama zreNI para car3hatA hai vaha isI bhava meM kSapaka zreNI prApta nahIM kara sakatA hai| yaha maMtavya karmagrantha ke racayitA AcAryoM kA hai| AgamagranthoM kA mata hai ki eka bhava meM eka hI zreNI prApta kara sakatA hai / upazama zreNI prApta karanevAlA kSapaka zreNI usI bhava meM prApta nahIM kara sakatA hai / 'mohopazamo ekasmin bhave dviH syAdasantataH / yasmin bhave tUpazama kSayo mohasya tatra na // " vedodaya aura zreNI : Upara jo upazama zreNI kA varNana kiyA gayA hai vaha puruSaveda ke udaya hone para zreNI prApta karanevAlI AtmA ko lekara kiyA gayA hai / jo AtmA napuMsaka veda ke udaya meM zreNI mAMDatA hai vaha sarvaprathama anantAnubandhI aura dArzanatrika kA to upazamana karatA hI hai / parantu strIveda yA puruSaveda ke udaya meM zreNI mANDanevAlA AtmA jahA~ napuMsaka veda kA upazamana karatA hai, vahA~ napuMsaka veda meM zreNI mANDanevAlA AtmA bhI napuMsaka veda kA hI upazamana karatA hai / isake bAda strIveda aura napuMsakaveda-donoM kA upazamana karatA hai / yaha upazamana napuMsakaveda ke udayakAla ke upAntya samaya taka hotA hai| vahA~ strIveda kA pUrNarUpeNa upazamana hotA hai| Age sirpha napuMsakaveda kI eka samaya kI udaya sthiti zeSa rahatI hai, vaha bhI bhogane para AtmA avedaka banatI hai / isake bAda puruSaveda vagairaha 7 prakRti kA eka sAtha upazamana karanA cAlU karatA hai / * jo AtmA strIveda ke udaya meM zreNI mAMDatA hai vaha darzanatrika ke bAda napuMsakaveda kA upazamana karatA hai, isake bAda carama samaya jitanI udaya sthiti ko chor3akara strIveda ke zeSa dalikoM kA upazamana karatA hai / carama samaya kA dalika bhogakara kSaya hone ke bAda avedI banatA hai| avedaka banane ke bAda puruSaveda Adi 7 prakRti kA upazamana karatA hai| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caudaha pUrva 565 pUrvapada : saMkhyA 1. utpAda 11 koDa pada 2. AgrAyaNIya 96 lAkha pada 3. vIrya pravAda 70 lAkha pada 20. caudaha pUrva vivaraNa jisameM 'utpAda' ke AdhAra para sarva dravya aura sarva paryAyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| jisameM sarva dravya, sarva paryAya aura jIvoM ke . parimANa kA varNana kiyA gayA hai| jisameM jIva aura ajIvoM ke vIrya kA varNana, kiyA gayA hai| (agra-parimANa, ayanam-pariccheda arthAt jJAna) jo kharazRMgAdi padArtha vizva meM nahIM haiM aura jo dharmAstikAyAdi padArtha haiM, unakA varNana isa pUrva meM hai| athavA hara eka padArtha kA sva-rupeNa / astitva aura para-rupeNa nAstitva pratipAdana kiyA hai| isa pUrva meM pA~ca jJAna ke bheda-prabheda, unakA svarupa Adi kA varNana kiyA gayA hai| 4. asti nAsti pravAda 60 lAkha pada 5. jJAna pravAda 1 kroDa pada (eka kama) 6. satya pravAda 1 kroDa 6 pada 7. Atma pravAda 26 kroDa pada 8. karma pravAha 1 kroDa 80 lAkha pada 9. pratyAkhyAna pravAda 84 lAkha pada 10. vidyA pravAda 11 kroDa 15 hajAra pada satya yAnI saMyama, usakA vistRta varNana isa pUrva meM kiyA gayA hai| aneka nayoM dvArA AtmA ke astitva kA aura AtmA ke svarupa kA isa pUrva meM varNana hai| jJAnAvaraNIyAdi ATha karmoM ke bandha, udaya, sattA Adi kA isameM bheda-prabheda ke sAtha varNana hai| pratyAkhyAna (paccakkhANa) kA bheda-prabheda ke sAtha isa pUrva meM varNana kiyA hai| vidyAoM kI sAdhanA kI prakriyAyeM aura usase honevAlI siddhiyoM kA varNana isa pUrva meM hai / Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 jJAnasAra 11. kalyANa pravAda | jJAna, tapa Adi zubha yogoM kI saphalatA aura 26 kroDa pada pramAda, nidrA Adi azubha yogoM ke azubha phala kA varNana / 12. prANAyu isa pUrva meM jIva ke dasa prANoM kA varNana aura 1 kroDa 56 lAkha pada jIvoM ke AyuSya kA varNana kiyA gayA hai / 13. kriyA vizAla isa pUrva meM kAyikI Adi kriyAoM kA unake bheda 9 kroDa pada prabheda ke sAtha varNana kiyA gayA hai / 14. loka bindusAra jaise zrutaloka meM akSara ke Upara rahA huA bindu 12 // kroDa pada zreSTha hai usI taraha 'sarvAkSara sannipAta labdhi' prApta karane | ke icchuka sAdhaka ke lie yaha pUrva sarvottama hai / pUrva kA artha kyA ? ___ yaha pUrva zabda zAstra, grantha jaise artha meM upayoga kiyA gayA zabda hai| tIrthaMkara jaba dharmatIrtha kI sthApanA karate haiM taba pUrva kA upadeza dete haiN| phira gaNadhara ina upadezoM ke AdhAra para 'AcArAMga' Adi sUtroM kI racanA karate haiM / 21. pudgalaparAvarta kAla jahA~ gaNita kA praveza asambhava hai, aise kAla ko jAnane ke lie 'palyopama' 'sAgaropama' 'utsarpiNI' 'avasarpiNI' 'kAlacakra' 'pudgala parAvarta' jaise zabdoM kA sarjana kiyA gayA hai| aise zabdoM kI spaSTa paribhASA granthoM meM dI gaI hai| yahA~ apana 'pravacana sAroddhAra' grantha ke AdhAra para 'pudgala parAvarta' kAla ko samajheMge / 10 koDA koDI (10 x 10 kroDa) sAgaropama = 1 utsarpiNI __ = 1 avasarpiNI aise' anaMta utsarpiNI aura avasarpiNI kA samUha taba eka pudgala parAvarta kahA jAtA hai / atIta kAla ananta pudgalaparAvarta kA hotA hai / 1. 'osappiNI aNaMtA poggala pariyaTTao munneyvvo| te'NaMtA tIyaddhA aNAgayaddhA aNaMtaguNA / ' Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 pariziSTa : pudgalaparAvarta kAla atIta kAla se anaMta gunA jyAdA bhaviSya kAla hai / arthAt anAgata kAla meM jo pudgala parAvarta haiM ve atIta kAla se ananta gunA jyAdA haiM / yaha' 'pudgala parAvarta' cAra taraha kA hai : (1) dravya pudgala parAvarta (2) kSetra pudgala parAvarta (3) kAla pudgala parAvarta - (4) bhAva pudgala parAvarta ____ ye cAroM pudgala parAvarta 2-2 taraha ke haiM : (1) bAdara (2) sUkSma (1) bAdara dravya pudgalaparAvarta : ___ eka jIva saMsAra-aTavI meM bhramaNa karatA huA, anaMta bhavoM meM audArikavaikriya-taijasa-kArmaNa-bhASA-zvAsocchavAsa aura mana rupa sarva pudgaloM ko (14 rAjaloka meM rahe hue) grahaNakara, bhogakara rakha de... isameM jitanA samaya lage utanA kAla bAdara dravya pudgala parAvarta kAla kahalAtA hai / (AhAraka zarIra ko to eka jIva mAtra cAra bAra hI banAtA hai| arthAt pudgalaparAvarta kAla meM vaha upayogI nahIM hone se use nahIM liyA (2) sUkSma dravya pudgalaparAvarta : audArika Adi zarIroM meM se kisI eka zarIra se eka jIva saMsAra meM paribhramaNa karatA huA saba pudgaloM ko pakaDakara, bhogakara chor3a de, usa kAla ko sUkSma dravya pudgala parAvarta kahate haiM / vivakSita zarIra ke alAvA dUsare zarIra se jo pudgala grahaNa kiye jAte haiM aura bhoge jAte haiM ve nahIM gine jAte haiM / (3) bAdara kSetra pudgalaparAvarta : krama se yA utkrama se eka jIva lokAkAza ke saba pradezoM ko mRtyu se sparza karane meM jitanA samaya lagAtA hai usa kAlavizeSa ko bAdara kSetra pudgalaparAvarta kahate haiM / arthAt caudaha rAjaloka ke asaMkhya AkAza pradeza (AkAza kA eka aisA bhAga ki jisakA aura bhAga na ho sake) haiM / ina eka eka AkAzapradeza meM usa jIva kI mRtyu hotI hai| isameM jo samaya lagatA hai use 'bAdara kSetra pudgala parAvarta' kahate haiN| 2. poggalapariyaTTo iha davvAi caThavviho munneyvvo|'-prvcnsaaroddhaar Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 (4) sUkSma kSetra pudgalaparAvarta : jIva kI kama se kama avagAhanA bhI asaMkhya pradezAtmaka hai / phira bhI kalpanA kareM ki jIva kI kisI eka AkAzapradeza meM mRtyu huI hai| isake bAda isake pAsa ke AkAzapradeza meM mRtyu hotI hai| phira isake pAsa ke tIsare AkAzapradeza meM mRtyu hotI hai / isa taraha kramazaH eka ke bAda eka AkAzapradeza ko mRtyu se sparza karatA hai aura isa taraha samasta lokAkAza ko mRtyu dvArA sparza kiyA jAya, taba sUkSma kSetra pudgala - parAvarta kAla kahA jAtA hai | jJAnasAra parantu mAna lo ki jIva kI pahale AkAza pradeza meM marane ke bAda tIsare yA cauthe AkAza pradeza meM mRtyu hotI hai to usakI gaNanA nahIM hogI / agara pahale ke bAda dUsare AkAzapradeza meM mRtyu ho taba hI gaNanA ho sakatI hai / (5) bAdara kAla pudgalaparAvarta : utsarpiNI aura avasarpiNI ke jitane samaya (parama sUkSma kAla vibhAga) haiM, una samayoM ko eka jIva svayaM kI mRtyu dvArA krama se yA utkrama se sparza kare taba bAdara kAla pudgalaparAvarta kahA jAtA hai / (6) sUkSma kAla pudgalaparAvarta : I utsarpiNI aura avasarpiNI ke samayoM ko eka jIva apanI mRtyu dvArA krama se hI sparza kare use sUkSma kAla pudgalaparAvarta kahate haiM / jaise ki avasarpiNI ke prathama samaya meM kisI jIva kI mRtyu huI, usake bAda avasarpiNI aura utsarpiNI bIta gaI aura vApisa avasarpiNI ke dUsare samaya meM mRtyu prApta kI ho to vaha dUsare samaya kA mRtyu dvArA sparza ginA jAegA / (7) bAdara bhAva pudgalaparAvarta : asaMkhya lokAkAza pradezoM ke jitane anubhAga bandha ke adhyavasAya sthAna haiM, una adhyavasAyasthAnoM ko eka jIva mRtyu dvArA krama se yA utkrama se sparza karane meM jitanA samaya lagAtA hai usa kAla ko bAdara bhAva pudgalaparAvarta kahate haiM / (8) sUkSma bhAva pudgalaparAvarta : kramaza:' saba anubhAgabandha ke adhyavasAya sthAnoM ko jitane samaya meM mRtyu dvArA 1. anubhAgabandha sthAna kA varNana 'pravacanasAroddhAra' grantha meM isa prakAra hai : tiSThati asmin jIva iti sthAnaM; ekena kASAyikeNadhyavasAyena gRhItAnAM karmapudgalAnAM Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : kAraNavAda 569 sparza kiyA jAtA hai, usa kAlavizeSa ko sUkSma bhAva pudgalaparAvarta kahate haiM / ___ hAlA~ki Upara ke bAdara pudgala parAvarta kahIM bhI siddhAMta meM upayogI nahIM hai parantu bAdara samajhAne se sUkSma kA jJAna saralatA se ho sakatA hai, isalie bAdara kA varNana kiyA gayA hai / granthoM meM jahA~ jahA~ 'pudgala parAvarta' AtA hai, vahA~ adhikatara 'sUkSma-kSetra-pudgala parAvarta' samajhanA cAhie / 22. kAraNavAda kAraNa ke binA kArya nahIM hotA hai| jitane kArya dikhate haiM unake kAraNa hote hI haiM / jJAniyoM ne vizva meM aise pA~ca kAraNa khoje haiM, jo saMsAra ke kisI bhI kArya ke pIche hote hI haiN| (1) kAla (2) svabhAva (3) bhavitavyatA (4) karma . (5) puruSArtha koI bhI kArya ina pA~ca kAraNoM ke binA nahIM hotA hai| aba apana eka eka kAraNa ko dekhate haiN| kAla : vizva meM aise bhI kaI kArya dikhate haiM jisameM kAla (samaya) hI kArya karatA huA dikhatA hai| parantu vahA~ kAla ko mukhya kAraNa samajhanA cAhie aura zeSa 4 kAraNoM ko gauNa samajhanA caahie| (1) strI garbhavatI hotI hai vaha nizcita samaya meM hI bacce ko janma detI hai| (2) dUdha se amuka samaya meM hI dahI jamatA hai / (3) tIrthaMkara bhI apanA AyuSya bar3hA nahIM sakate haiM aura nizcitasamaya meM unakA bhI nirvANa hotA hai / (4) cha: Rtu apane apane samaya se AtI haiM aura badalatI haiM / ina saba meM kAla pramukha kAraNa hai| vivkssitaiksmybddhrssmudaayprimaannm| . anubhAga bandha sthAnAnAM niSpAdakA ye kaSAyodayarUpA adhyavasAyavizeSA te'pynubhaagbndhsthaanaani| Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 jJAnasAra svabhAva : strI ko mUcha kyoM nahIM AtI haiM ? yaha svabhAva hai| hathelI meM vAla kyoM nahIM ugate? nIma ke vRkSa para Ama kyoM nahIM Ate ? mora ke paMkha aise raMgabiraMge aura kalAyukta kyoM hote haiM ? bera ke kA~Te aise nukIle kyoM hote haiM ? phala phUloM ke aise vividha raMga kyoM ? parvata sthira aura vAyu caMcala kyoM ? ina saba praznoM kA samAdhAna eka hI zabda hai: svabhAva / bhavitavyatA : Ama ke per3a para phUla Ate haiM aura kitane hI jhar3a jAte haiM... kaI Ama mIThe aura kaI khaTTe... aisA kyoM ? jinheM svapna meM bhI AzA na ho vaha vastu unheM mila jAtI hai... aisA kyoM ? eka manuSya yuddha se jIvita AtA hai aura ghara meM mara jAtA hai... aisA kyoM ? ina saba kAryoM meM mukhya bhAga bhavitavyatA kA hai / karma : jIva cAra gati meM paribhramaNa karatA hai / yaha karma ke kAraNa se hI hai| rAma ko vanavAsa meM rahanA par3A aura satI sItA para kalaMka lagA-yaha karma ke kAraNa hI huaa| bhagavAna mahAvIra ke kAnoM meM kIleM ThokI gaIM... aisA saba karma ke kAraNa hI huA / bhUkhA cUhA yekarI ko dekhara kATatA hai... usameM ghusatA hai... andara baiThA huA bhUkhA sA~pa usa cUhe ko nigala jAtA hai... yaha karma ke kAraNa hii| ina saba kAryoM kA mukhya kAraNa karma hai| puruSArtha : rAma ne puruSArtha se laMkA vijaya kI... tila se taila kaise nikalatA hai? latA makAna para kaise car3ha jAtI hai ? puruSArtha se ! kahAvata hai ki, 'bUnda bUnda sarovara bhara jAtA hai...' puruSArtha ke binA vidyA, jJAna, dhana, vaibhava prApta nahIM hotA hai / yahA~ eka bAta mahattvapUrNa hai, ina pA~ca kAraNoM meM se koI eka kAraNa kArya ko paidA nahIM kara sakatA hai| hA~, eka kAraNa mukhya hotA hai aura dUsare cAra gauNa hote haiM / upAdhyAya zrI vinayavijayajI ne kahA hai 'ye pA~coM samudAya mile binA koI bhI kArya pUrNa nahIM hotA hai|' udAharaNArtha-taMtuoM se kapar3A banatA hai, yaha svabhAva hai / kAlakrama se taMtu banate haiN| bhavitavyatA ho to kapar3A taiyAra ho jAtA hai nahIM to vighna Ate haiM aura kAma adhUrA raha jAtA hai / kAtanevAle kA puruSArtha aura bhoganevAle kA karma cAhie / Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : caudaha rAjaloka 571 isI taraha jIva ke vikAsa meM pA~coM kAraNa kAma karate haiM / bhavitavyatA ke yoga se hI jIva nigoda se bAhara nikalatA hai| puNyakarma ke udaya se manuSyabhava prApta karatA hai / bhavasthiti (kAla) paripakva hone se usakA vIrya (puruSArtha) ullasita hotA hai aura bhavya svabhAva ho to vaha mokSa prApta karatA hai| zrI vinayavijayajI upAdhyAya sajjhAya meM kahate haiM : 'niyativaze halu karamI thaIne nigoda thakI nikalIyo, puNye manuSya bhavAdi pAmI sadguru ne jaI maliyo; bhavasthitino paripAka thayo tava paNDita vIrya ullasIyo / bhavya svabhAve zivagati pAmI zivapura jaine vasIyo / prANI ! samakita-mati mana ANo, naya ekAMta na tANo re...' 'kisI eka kAraNa se hI kArya hotA hai'-aisA mAnanevAloM meM se alaga alaga mata-alaga alaga darzana paidA hue haiM / 23. caudaha rAjaloka koI kahatA hai, 'yaha maidAna 40 mITara lambA hai|' koI kahatA hai 'vaha ghara 50 phuTa UMcA hai'-apana ko turaMta kalpanA ho jAtI hai| kyoMki 'mITara', 'phuTa' Adi nApoM se apana paricita haiM / 'rAjaloka' yaha bhI eka nApa hai| sabase nIce 'tamaH tamaH prabhA' naraka se zurU hokara sabase Upara siddhazilA taka vizva 14 rAjaloka UMcA hai| yaha' 14 rAjaloka pramANa vizva kA AkAra kaisA hogA, yaha jijJAsA svAbhAvika hai| eka manuSya apane donoM paira caur3e karake aura donoM hAtha kamara para rakhakara khar3A ho aura jo AkAra banatA hai, aisA AkAra isa 14 rAjaloka pramANa vizva kA hai| vizva ke viSaya meM kucha mUlabhUta bAteM spaSTa karanI cAhie / (1) isa loka (vizva) kI utpatti kisI ne nahIM kI thii| (2) isa loka ko kisI ne uThAyA huA nahIM hai / arthAt yaha kisI ke sahAre para ThaharA huA nahIM hai| . 1. vaizAkhasthAnasyaH puruSa iva kttisthkryugmH|-prshmrtiH Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 jJAnasAra (3) yaha loka anAdi kAla se hai aura anaMta kAla taka rahegA / (4) yaha vizva dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya se paripUrNa hai| loka ke tIna bhAga haiM : (1) uurdhvlok| (2) adholoka / (3) madhyaloka / Urdhvaloka: Urdhvaloka meM vaimAnika deva aura siddha AtmAyeM rahatI haiM / bAraha devaloka : (1) saudharma (2) IzAna (3) sanatkumAra (4) mAhendra (5) brahmaloka (6) lAntaka (7) mahAzukra (8) sahasrAra (9) Anata (10) prANata (11) AraNa (12) acyuta , bAraha devaloka pUre hone ke bAda unake Upara nau graiveyaka devaloka haiM / unake Upara anuttara devaloka haiN| pA~ca anuttara-devaloka : (1) vijaya (2) vijayanta Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : yatidharma (3) jayanta (4) aparAjita (5) sarvArthasiddha adholoka : adholoka meM nArakI, bhavanapati deva, vyantara Adi deva rahate haiM / sAta naraka (1) ratnaprabhA (2) zarkarAprabhA (3) bAlukAprabhA (4) paMkaprabhA (5) dhUmaprabhA (6) tamaH prabhA (7) tamaH tamaH prabhA kramazaH eka ke bAda eka naraka meM jyAdA - jyAdA duHkha - vedanA hotI hai| uMcAI meM sAta naraka sAta rAjyaloka pramANa hai / sAtavIM naraka kI caur3AI sAta rAjaloka jitanI hai / madhyaloka : 573 madhyaloka meM manuSya, jyotiSadeva, tiryaMca jIva rahate haiN| madhyaloka meM asaMkhya dvIpa aura samudra haiM / apana madhyaloka meM haiM / 24. yatidharma hai yati yAnI muni - sAdhu - zramaNa aura inakA jo dharma hai vaha yatidharma kahalAtA / sAdhujIvana kI bhUmikA meM manuSya ko ina dasa prakAra ke dharma kI ArAdhanA karanI par3atI hai / (1) kSAnti : kSamAdharma kA pAlana karanA / (2) mArdava: mada kA tyAga kara namra bananA / (3) Arjava: mAyA kA tyAga kara sarala bananA / Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 jJAnasAra (4) mukti : nirlobhatA / (5) tapa : icchAoM kA nirodha / (6) saMyama : indriyoM kA nigraha / (7) satya : satya kA pAlana karanA / (8) zauca : pavitratA / vrata meM doSa nahIM lagane denA / (9) akiMcanya : bAhya-Abhyantara parigraha kA tyAga / (10) brahma : brahmacarya kA pAlana / ina dasa prakAra ke dharma kI ArAdhanA meM sAdhutA hai| sAdhujIvana ke ye dasavidha dharma prANa haiM / inakA varNana 'navatatva prakaraNa', 'prazamarati', 'pravacana sAroddhAra', 'bRhatkalpasUtra' ityAdi aneka prAcIna granthoM meM upalabdha hotA hai / 25. sAmAcArI sAdhujIvana ke paraspara vyavahAra kI AcArasaMhitA 'dazavidha sAmAcArI' nAma se prasiddha hai| (1) icchAkAra : sAdhu ko apanA kAma dUsaroM se karAnA ho to agara dUsare kI icchA ho to karAnA cAhie, jabaradastI nahIM / isI taraha dUsaroM kA kAma karane kI icchA ho to bhI unheM pUchakara karanA cAhie / hAlA~ki niSprayojana to dUsaroM se apanA kAma karAnA hI nahIM cAhie / parantu azakti, bImArI, apaMgatA Adi kAraNa se dUsaroM se (jo dIkSA paryAya meM apane se choTe hoM unase) pUche : 'merA yaha kAma karoge ?" isI taraha sevAbhAva se karmanirjarA ke hetu se dUsaroM kA kAma svayaM ko karanA ho to bhI pUche 'ApakA yaha kAma maiM kara sakatA hU~ ?' (2) mithyAkAra : sAdhujIvana ke vrataniyamoM kA pAlana karane meM jAgrata hote hue bhI agara koI galatI ho jAye to usakI zuddhi ke lie 'micchAmi dukkaDaM' kahanA caahie| udAharaNa ke lie, chIMka AI aura vastra mu~ha ke Age nahIM rahA, bAda meM dhyAna Ane para turaMta 'micchAmi dukkaDaM' kahanA cAhie / parantu jAna bUjhakara jo doSa karatA hai aura bAra bAra karatA hai to una doSoM kI zuddhi 'micchAmi dukkaDaM' se nahIM hogii| 1. sevyaH kSAntirdivamArjava-zauce ca sNymtyaagau| satyatapo-brahmAkiJcanyAnItyeSa dhrmvidhiH|| -prazamaratiH Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : gocarI ke 42 doSa 575 (3) tathAkAra : svayaM ke svIkAra kiye hue suguru kA vacana binA kisI vikalpa ke 'tahatti' kahakara svIkAra kara lenA cAhie / (4) AvazyakI (AvassahI): jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA ke liye makAna ke bAhara nikalate hI 'AvassahI' bolakara nikalanA cAhie / Avazyaka kArya ke lie bAhara jAnA use AvazyakI kahate haiM / (5) naiSedhikI (nissIhI) : Avazyaka kArya pUrNa karake sAdhu makAna meM Aye taba praveza karate hI 'nissIhI' bolakara praveza kre| . (6) pRcchA : koI kAma karanA ho to gurudeva ko pUche-'bhagavan ! yaha kAma maiM karUM?' (7) pratipRcchA : pahale kisI kAma ke lie gurudeva ne manA kara diyA ho parantu vartamAna meM vaha kAma upasthita ho gayA ho to gurumahArAja ko pUche ki : 'bhagavan ! pahale Apane yaha kAma karane ke lie manA kiyA thA parantu aba isakA prayojana hai, agara ApakI AjJA ho to maiM yaha kArya karUM?' guru mahArAja jaisA kaheM vaisA kare / / ___'pratipRcchA' kA dUsarA artha yaha hai ki kisI kAma ke lie guru-mahArAja ne anumati de dI ho to bhI vaha kArya zurU karate samaya punaH gurumahArAja ko pUchanA caahie| (8) chaMdaNA : sAdhu gocarI lAkara sahavartI sAdhuoM ko kahe, 'maiM gocarI (bhikSA) lekara AyA hU~. jinheM jo upayukta ho vaha icchAnusAra grahaNa kareM / ' (9) nimantraNa : gocarI jAne ke samaya sahavartI sAdhuoM ko pUche (nimantraNa 3) ki maiM Apake lie yogya gocarI lAU~gA / ' (10) usaMpat : viziSTa jJAna-darzana-cAritra kI ArAdhanA ke lie eka gurukula se dUsare gurukula meM jAnA / ina dasa prakAra ke vyavahAra ko sAmAcArI kahate haiN| sAdhu-jIvana meM isa vyavahAra kA pAlana mukhya kartavya hai| 26. gocarI ke 42 doSa sAdhu jIvana kA nirvAha bhikSAvRtti para hotA hai| sAdhu-sAdhvI gRhasthoM ke ghara se bhikSA lAte haiM / parantu gocarI lAne meM satarkatA ke kucha niyama haiM / ina niyamoM kA anusaraNa karake bhikSA lAnI caahie| agara ina niyamoM kA pAlana na kare to sAdhu ko Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 jJAnasAra doSa lagatA hai, usakA unheM prAyazcita karanA par3atA hai| mahAvratoM ko surakSita rakhane ke lie ina doSoM se bacanA par3atA hai / 42 doSoM ko TAlane ke lie ina doSoM kA jJAna Avazyaka hai| yahA~ ina doSoM ke nAma aura unakI saMkSipta jAnakArI dI gaI hai| vistRta jJAna ke jijJAsuoM ko 'pravacana sAroddhAra' 'odhaniyukti' 'piMDaniyukti' Adi granthoM kA adhyayana karanA caahie| (1) AdhAkarma : sAdhu ke lie banAe huA anna pAnI / (2) audezika : vicaraNa karate hue sAdhu saMnyAsiyoM ke lie banAyA huaa| (3) pUtikarma : AdhAkarma se mizra / (4) mizrajAta : jyAdA banAye / (5) sthApanA : alaga nikAlakara rakhe / (6) prAbhRtika : lagna Adi prasaMgoM meM sAdhu ke nimitta dera se yA pahale kre| isI taraha subaha yA zAma ko sAdhu ke nimitta dera se yA jaldI bhojana banAve / / (7) prAduSkaraNa : khir3akI khole; battI kre| . (8) krIta : sAdhu ke lie kharIdakara lAye / (9) prAmitya : sAdhu ke lie udhAra lAye / (10) parAvartita : adala badala kare / (11) abhyAhRta : sAdhu ke sthAna para lAkara denA / (12) udbhinna : sIla tor3akara yA Dhakkana kholakara de / (13) mAlApahRta : chIMke meM rakhA huA utArakara de / (14) Acchedya : putra Adi kI icchA na ho to bhI unake pAsa se lekara (15) anutsRsTa : anumati binA (pati patnI kI, patnI pati kI) deveN| (16) adhvapUraka : bhojana pakAne kI zurUAta apane lie kare phira isameM sAdhu ke lie aura bar3hA deveM / (17) dhAtrIdoSa : sAdhu dhAya mAM kA kAma kare / (18) dUtidoSa : saMdeza le jAnA aura lAnA / (19) nimitta karma : jyotiSa zAstra se nimitta kahe / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : gocarI ke 42 doSa 577 (20) AjIvaka piMDa : apane AcArya kA kula batAnA / (21) vanIpaka piMDa : brAhmaNa, atithi, bhikhArI ke samAna banakara bhikSA mA~ge / (22) cikitsA piMDa : davA batAye yA kare / (23) krodha piMDa : krodha se bhikSA mAMge / (24) mAna piMDa : abhimAna se bhikSA lAye / (25) mAyA piMDa : naye naye veza karake lAye / (26) lobha piMDa : koI khAsa vastu lAne kI icchA se phire / (27) saMstavadoSa : mAtA, pitA aura sasurAla kA paricaya deM / (28) vidyA piMDa : vidyA se bhikSA lAye / (29) mantra piMDa : mantra se bhikSA lAye / (30) cUrNa piMDa : cUrNa se bhikSA lAye / (31) yoga piMDa : yogazakti se bhikSA prApta kare / (32) mUla karma : garbhapAta karane ke upAya batAye / (33) zaMkita : doSa kI zaMkA ho to bhI bhikSA leM / (34) bhrakSita : kAma meM liyA huA jUThA dravya leM / (35) pIhita : sacita yA acita se DhakI huI vastu leM / (36) dAyaka : nIce likhe logoM se bhikSA lene se yaha doSa lagatA hai / (1) beDI se jakar3A huA (2) jUte pahane hue (3) bukhAravAlA (4) bAlaka (5) kubar3A (6) vRddha (7) andhA (8) napuMsaka (9) unmatta (10) laMgar3A (11) khAMDanevAlA (12) pIsanevAlA (13) dhunakanevAlA (14) kAtanevAlA (15) dahI bilonevAlA (16) garbhavatI strI (17) dUdha pIte bacce kI mA~ (18) mAlika kI anupasthiti meM nokara (37) unmizra : sacitta-acitta milAkara deve vaha lenA / (38) apariNata : pUrNa acitta na huA ho vaha lenA athavA do sAdhu meM eka ko nirdoSa lage aura dUsare ko sadoSa lage vaha lenA / (39) lipta : zahada, dahI se lipA huA lenA / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 boharAnA / (40) chardita : bhUmi para girA huA - lenA / ( 41 ) nikSipta: sacitta ke sAtha saMghaTTAvAlA lenA / (42) saMhRta: eka bartana se dUsare bartana meM khAlI karake, khAlI bartana se sAdhu sAdhvI ko ina 42 doSoM kI jAnakArI honI hI caahie| tabhI ve bhikSA lAne ke yogya bana sakate haiM / jJAnasAra 27. cAra nikSepa kisI bhI zabda kA artha nirupaNa karanA ho to vaha 'nikSepa' pUrvaka kiyA jAye to spaSTa rUpa se samajha meM A sakatA hai / 'nikSepaNaM nikSepa:' nirupaNa karane ko nikSepa kahate haiM / yaha nikSepa jaghanya se cAra prakAra kA hai aura utkRSTa se aneka prakAra kA hai / yahA~ hama cAra prakAra ke nikSepa kA vivecana kareMge / (1) nAma / (2) sthApanA / (3) dravya / (4) bhAva / nAma nikSepa : yad vastuno'bhidhAnaM sthitamanyArthe tadartha nirapekSam / paryAyAnabhidheyaM ca nAma yAdRcchikaM ca tathA // (1) yathArtha meM eka nAma sarvatra bahuta prasiddha hotA hai aura vahI nAma dUsare loga bhI rakhate haiM / udAharaNArtha 'indra' yaha nAma devoM ke adhipati ke rupa meM prasiddha hai aura yaha nAma gvAle ke lar3ake kA bhI rakha dete haiM / I (2) 'indra' zabda kA jo 'parama aizvaryavAn' artha hai vaha gvAle ke lar3ake ke lie prayukta nahIM hogA / (3) 'indra' zabda ke jo paryAya 'zakra', 'purandara', 'zaci - pati' Adi haiM ve paryAya gvAle ke putra indra ke liye prayukta nahIM hoMge / 1. anuyoga dvAra - sUtra Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : cAra nikSepa 579 'yAdRcchika' prakAra meM aise nAma Ate haiM ki jinakA vyutpatti artha nahIM hotA hai / isameM to svecchA se hI nAma diye jAte haiM / ye nAma jIva aura ajIva ke ho sakate haiM / sthApanA nikSepa : yattu tadartha viyuktaM tadabhiprAyeNa yacca tatkaraNi / lepyAdikarma tatsthApaneti kriyate'lpakAlaM ca // bhAva indra Adi kA artha rahita (parantu artha ke abhiprAya se) sAkAra yA nirAkAra jo kiyA jAtA hai use sthApanA kahate haiM / bhAva - indrAdi ke sAtha samAnatA ho use sAkAra sthApanA kahate haiM / bhAva - indrAdi ke sAtha asamAnatA ho use nirAkAra sthApanA kahate haiM / kASTha, patthara, hAthIdAMta kI mUrtiyA~, pratimAyeM Adi ko sAkAra sthApanA kahate 1 haiM / ye do taraha kI hotI haiM / (1) zAzvat (2) azAzvat / devaloka Adi meM zAzvat jina pratimAe~ hotI haiM, jabaki dUsarI pratimAyeM zAzvat nahIM bhI hotI haiM / * zaMkha Adi meM jo sthApanA kI jAve use nirAkAra sthApanA kahate haiM / * I zAzvat jina pratimAoM meM 'sthApanA' zabda kI vyutpatti 'sthApyate iti sthApanA' caritArtha nahIM hotI hai / kyoMki ve zAzvat haiM / zAzvat ko koI sthApita nahIM kara sakatA hai / isalie vahA~ 'arhadAdirUpeNa tiSThatIti sthApanA, yAnI ki 'arihaMta Adi rupa se rahate haiM vaha sthApanA' aisA vyutpatti- artha karanA cAhie / nAma nikSepa aura sthApanA nikSepa meM isa taraha bahuta antara haiM / paramAtmA kI sthApanA (mUrti), devoM kI sthApanA, guruvaroM kI sthApanA ke darzana-pUjana se icchita lAbhoM kI prApti pratyakSa dikhatI hai| isake alAvA pratimA ke darzana se viziSTa koTi ke bhAva bhI jAgrata hote haiM / dravya nikSepa : 'bhUtasya bhAvino vA bhAvasya hi kAraNaM tu yalloke / tadddravyaM tatvajJaiH sacetanAcetanaM kathitam // ' 2. anuyoga dvAra - sUtra 3. anuyoga dvAra - sUtra Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 jJAnasAra jo cetana-acetana dravya bhUtakAlIna bhAva kA kAraNa ho yA bhaviSyakAla ke bhAva kA kAraNa ho use dravya nikSepa kahate haiM / udAharaNArtha bhUtakAla meM vakIla yA DAkTara hoM parantu vartamAna meM vakAlata na karate hoM yA davAI nahIM karate hoM to bhI janatA unheM vakIla yA DaoNkTara kahatI hai / yaha dravya nikSepa se vakIla yA DAkTara kahe jAte haiN| isI taraha abhI taka vakAlAta par3ha rahe hoM yA meDikala kaoNleja meM par3ha rahe hoM to bhI loga unheM vakIla yA DaoNkTara kahate haiM kyoMki ve bhaviSya meM vakIla yA DaoNkTara honevAle haiM / isI taraha bhUtakAlIna paryAya kA evaM bhaviSyakAlIna paryAya kA jo kAraNa vartamAna meM ho use dravya nikSepa kahate 1 haiM / dravya nikSepa kI dUsarI paribhASA isa taraha kI jAtI hai- 'aNuvaogo davvaM' anupayoga arthAt bhAvazUnyatA, bodha-: dha-zUnyatA... upayoga zUnyatA / jisa kriyA meM bhAva, bodha, upayoga na ho usa kriyA ko dravya kriyA kahate haiM / lokottara dravya - Avazyaka kI carcA karate hue anuyogadvAra sUtra meM kahA hai ki yadi koI zramaNa guNarahita aura jinAjJArahita banakara, svacchandatA se vicaraNa kara, ubhayakAla pratikramaNa ke lie khar3A ho usa sAdhu vezadhArI kA pratikramaNa vaha lokottara dravya Avazyaka hai / ' dravya nikSepa kI vistRta carcA ke lie 'anuyoga dvAra sUtra' kA adhyayana karanA Avazyaka hai / bhAvanikSepa : tIrthaMkara bhagavanta ko lekara jahA~ bhAva-nikSepa kA vicAra kiyA gayA hai, vahA~ kahA hai--'samavasaraNaThThA bhAva jiNidA' samavasaraNa meM baiThe hue ... dharmadezanA dete hue tIrthaMkara bhagavanta bhAva tIrthaMkara haiM / 'zrI anuyogadvAra sUtra' meM kahA hai : 'vaktRvivakSita pariNAmasya bhavanaM bhAvaH / ' vaktA ke kahe hue pariNAma jAgrata hone ko bhAva kahate haiM / bhAva se pratikramaNa Adi kriyAyeM do prakAra se hotI haiM : (1) Agama se (2) no Agama se / * pratikramaNa ke sUtroM ke artha ke upayoga ko bhAva pratikramaNa kahate haiM / isI taraha jo kriyA kI jAtI hai usa kriyA ke artha ke upayoga ho to vaha kriyA bhAvakriyA kahI jAtI hai / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : cAra anuyoga 581 no Agama se bhAvakriyA tIna prakAra kI hai : (1) laukika (2) kuprAvacanika (3) lokottara (1) laukika : laukika zAstroM ke zravaNa meM upayoga / (2) kuprAvacanika : homa, japa... yogAdi kriyAoM meM upayoga / (3) lokottarika : taccitta Adi ATha vizeSatAoM se yukta dharmakriyA (pratikramaNa Adi) sArAMza yaha hai ki prastuta kriyA chor3akara dUsarI tarapha mana-vacana-kAyA kA upayoga na karate hue jo kriyA kI jAtI hai use bhAvakriyA kahate haiN| 28. cAra anuyoga rAga', dveSa aura moha se abhibhUta saMsArI jIva zArIrika aura mAnasika aneka duHkhoM se pIr3ita haiN| ina samasta duHkhoM ko dUra karane ke lie heya aura upAdeya padArtha ke parijJAna meM yatna karanA cAhie / yaha prayatna viziSTa viveka ke binA nahIM ho sakatA hai| viziSTa viveka ananta atizaya yukta Apta puruSa ke upadeza ke binA nahIM ho sakatA hai| rAga, dveSa aura moha Adi doSoM kA sarvathA kSaya karanevAle ko 'Apta' kahate haiN| aise AptapuruSa 'arihaMta' hI haiM / arihaMta bhagavanta kA upadeza hI rAga-dveSa ke bandha ko tor3ane meM samartha hai| isalie isa arhadvacana kI vyAkhyA karanI cAhie / pUrvAcAryoM ne cAra anuyogoM meM arhadvacana ko vibhAjita kiyA hai| (1) dharmakathA-anuyoga (2) gaNita-anuyoga (3) dravya-anuyoga (4) caraNa-karaNa-anuyoga anuyoga arthAt vyAkhyA / dharmakathAoM kA varNana zrI uttarAdhyayana Adi meM hai| gaNita kA viSaya sUryaprajJapti Adi meM varNita hai| dravyoM kI carcA-vicAraNA caudaha pUrva meM aura sanmatitarka Adi granthoM meM hai| caraNa-karaNa kA vivecana AcArAMga sUtra Adi meM kiyA gayA hai| 1. AcArAMga-sUtra TIkA, zrI shiilaaNkaacaaryjii| Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 jJAnasAra isa taraha vartamAna meM upalabdha 45 AgamoM ko ina cAra anuyogoM meM vibhakta kiyA gayA hai| 29. brahma-adhyayana 'niyAga-aSTaka' meM kahA hai : brahmAdhyayana niSThAvAn parabrahma samAhitaH / brAhmaNo lipyate nAdhaiH niyAgapratipattimAn // isa zloka ke vivecana meM 'brahma-adhyayana' meM niSThA, zraddhA, AsthA rakhane ke lie kahA hai| zrI AcArAMga sUtra kA prathama bhAga yahI brahma adhyayana hai| hAlA~ki yaha zrutaskaMdha hai, parantu zrI yazovijayajI mahArAja ne adhyayana ke rupa meM nirdeza kiyA hai / isa prathama zrutaskaMdha ke nau adhyayana the parantu inakA 'mahAparijJA' nAmaka sAtavA~ adhyayana karIba hajAra varSoM se lupta hai| 'satthapariNNA logavijao ya sIosaNijja sammattaM / taha logasAranAmaM dhuyaM taha mahApariNNA ya // aTThaema ya vimokkho uvahANasuyaM ca navamagaM bhaNiyaM / ' -AcArAMga-niyukti, 31-32 (1) zastra parijJA (2) loka vijaya (3) zItoSNIya (4) samyaktva (5) lokasAra (6) dhUtAdhyayana (7) mahA parijJA (8) vimokSa (9) upadyAnazruta zrI zIlAMkAcAryajI kahate haiM, "ye nau adhyayana saMyamI AtmA ko mUla guNa aura uttara guNoM meM sthira karate haiM, isalie karma nirjarA ke lie ina adhyayanoM kA parizIlana karanA caahie|' Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 583 pariziSTa : paiMtAlIsa Agama 30. paiMtAlIsa Agama Aja se 2500 varSa pahale zramaNa bhagavAna mahAvIra svAmI ne sarvajJatA prApta karake dharmatIrtha kI sthApanA kI thii| unhoMne gyAraha vidvAn brAhmaNoM ko dIkSA dekara unheM 'gaNadhara' kI padavI dii| bhagavanta ne 11 gaNadharoM ko 'tripadI' dii| 'uppannei vA vigamei vA dhuvei vA / ' isa tripadI ke AdhAra para gaNadharoM ne 'dvAdazAMgI' (bAraha zAstroM) kI racanA kii| pA~caveM gaNadhara sudharmA svAmI ne jo dvAdazAMgI kI racanA kI, unameM se bArahavAM aMga 'dRSTivAda' lupta ho gayA hai| jo gyAraha aMga rahe haiM unameM se bhI bahuta sA bhAga naSTa ho gayA hai, phira bhI jo rahA usako AdhAra mAnakara kAlAntara meM anya AgamoM kI racanA kI gaI hai| isa taraha pichale saiMkar3oM varSoM se '45 Agama' prasiddha haiN| ina AgamoM ke 6 vibhAga haiM : 11 aMga 12 upAMga 4 mUlasUtra 6 cheda sUtra 10 prakIrNaka 2 cUlikA sUtra ina 45 AgamoM para jo vivaraNa likhe gaye haiM, ve cAra prakAra ke haiM-(1) niyukti (2) bhASya (3) cUrNI (4) TIkA / ye vivaraNa saMskRta evaM prAkRta bhASA meM likhe gaye Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 aMga 12 upAMga 4 mUla sUtra / 6 cheda sUtra / 10 prakIrNaka 874 Avazyaka AcAra' sUtrakRta aupapAtika rAja praznIya jIvAbhigama | 2 cUlikA sUtra nandI anuyogadvAra uttarAdhyayana devendra stava taMdula vaicArika gaNi vidyA Atura pratyAkhyAna sthAna nizItha dazAzruta bRhatkalpa vyavahAra jItakalpa mahAnizItha dazavaikAlika ogha niyukti samavAya prajJApanA mahApratyAkhyAna gacchAcAra vyAkhyA prajJapti jJAtA dharma kathA upAsaka dazA antakRt dazA anuttaropapAtikadazA prazna vyAkaraNa vipAka zruta sUrya prajJapti candra prajJapti jaMbUdvIpa prajJapti nirayAvalikA kalpAvataMsikA puSpitA puSpa cUlikA vRSNi dazA bhaktaparijJA maraNa samAdhi saMstAraka catuHzaraNa 1. Agama sAhitya kI vizeSa jAnakArI ke lie dekhiye "Arhat AgamonuM avalokana" aura "paiMtAlIsa Agama" (lekhaka pro0 hIrAlAla ra0 kApar3iyA) jJAnasAra Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : tejolezyA gayA hai / 31. tejolezyA 'tejolezyA' zabda kA upayoga jaina Agama sAhitya meM tIna artho meM kiyA 1. jIva kA pariNAma / 2. tapolabdhi se prakaTita zakti / 3. Antara Ananda; Antara sukha / 'jJAnasAra' meM granthakAra ne kahA hai : "tejolezyAvivRddhiya sAdhoH paryAyavRddhitaH / bhASitA bhagavatyAdau setthaMbhUtasya yujyate // " 585 tejolezyA ko Antara sukharUpa samajhanI cAhie / zrI bhagavatI sUtra ke caudahaveM zataka meM devoM kI tejolezyA (sukhAnubhava) ke sAtha zramaNa kI tejolezyA kI tulanA kI gayI hai| TIkAkAra maharSi ne tejolezyA kA artha 'sukhAsikAma' kiyA hai / arthAt sukhAnubhava | eka mAha ke dIkSA paryAyavAlA zramaNa vANavyantara devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara jAtA hai / do mAha ke dIkSA paryAyavAlA zramaNa bhavanapati devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai| tIna mAha ke dIkSA paryAyavAlA asurakumAra devoM kI, cAra mAha ke dIkSA paryAyavAlA jyotiSa devoM kI pA~ca mAha ke dIkSA paryAyavAlA sUrya-candra kI, chaha mAha ke dIkSA paryAyavAlA saudharma izAna devoM kI, sAta mAha ke dIkSA paryAyavAlA sanatkumAra - mAhendra kI, ATha mAha ke dIkSA paryAyavAlA brahma aura lAMtakadevoM kI nau mAha ke dIkSA paryAyavAlA mahAzukra aura sahasrAra kI, dasa mAha ke dIkSA paryAyavAlA Anata, prANata, AraNa aura acyuta kI, gyAraha mAha ke dIkSA paryAyavAlA graiveyaka- devoM kI aura bAraha mAha ke dIkSA paryAyavAlA anuttaravAsI devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara jAtA hai / 1. dvitIya aSTaka 'magnatA' : zloka 5 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoni timirAna khomima HIP vikAratA bhAti tathA'tmanyadive tamisaMda rekhAmizritA ythaa| zuddhemapi te tathA manyavivekataH // 15 // 3 // vikAra mAtra zatA vADhe'pi lomi timirAna kata // 15 // 3 // vikArAta bhAti tathA za'pi vyoNi vimirAda rekhAbhinita / vikAramitA bhAti tathAsyavivekAtI maizratA yathA / rApimAni timirAna vakataH // 12 // vikAramitA bhAti to - zuDhe'pi vyAsti timirAd rekhAmirmizratA vikAramitA bhAti tathA pravakataH / prakAzaka zAba zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha jaina zvetAmbara tIrtha pani tayA'tma haridvAra * dillI raNAzAvA