Agam 04 Ang 04 Samvayang Sutra Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006314/1

Page #1

નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

VANG SUTA
1 SAMVAY
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #4

जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराजविरचितया भावबोधिन्याख्यया व्याख्यया र
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
BLA
(
॥ श्री-समवायाङ्गसूत्रम् ॥ OSAMĀVAYANGA SUTRAM
-PO
नियोजकः-- । संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि-15 पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकःअलवरनिवासी श्रीमान् श्रेष्ठि-श्री-मूलचंदजी जवाहरलालजी सावरडिया तबन्धु-श्री-मिश्रीलालजी श्री-पूनमचंदजी.
तत्प्रदत्तद्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
GAON
प्रथमा-आवृत्तिः वीर संवत् प्रति १००० २४८८
विक्रम संवत्
२०१८
इसवीसन १९६२
मूल्यमू-रू० २५-०-०
LLIRIT
FASHIONARY
.

Page #5

___ Publishedby :
भगवानुआ श्री म. सा. श्वे. स्थान पासी
જેનશાસ્ત્રોદ્ધાર, સમિતિ है. गठिया पा ।3, श्रीन सो पासे,
स , ( सौराष्ट्र ).
Shri Akhila Bharats. s. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां जानन्ति ते किमपि तान्प्रति नैष यत्नः
उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
(हरिगीतिकाछंद) करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये। जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्त्व इससे पायगा है काल निरवधि विपुल पृथ्वी ध्यानमें यह लायगा ॥१॥
પ્રથમ આવૃત્તિ : પ્રત ૧૦૦૦
वीर सवत् : २४८८ વિક્રમ સંવત- ૨૦૧૮ ઇસવીસન : ૧૯૬૨
: मुद्र ; જાદવજી મેહનલાલ શાહ
નીલકમલ પ્રિન્ટરી घो: मा .
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

अनुक्रमाङ्क
श्री. समवाया सूत्रकी विषयानुक्रमणिका विषय
१ मङ्गलाचरण २ अवतरणिका
पहला समवाय
३ बारह प्रकार के गणिपिटक का निरूपण
४ आत्मा अनात्मा के स्वरूप का निरूपण
५ आत्मा के क्रियात्व अथवा अक्रिय आदिका निरूपण
६ लोकालोक का निरूपण
७ धर्माधर्म का निरूपण
८ पापपुण्ण का निरूपण
९ बंधमोक्ष का निरूपण
१० आसव और संवर का निरूपण
११ वेदना और निर्जरा का निरूपण
दूसरा समवाय
१५ दंडादिका निरूपण
१६ दोसंख्या विशिष्ट देवादिको की स्थिति का निरूपणम्
पृष्ठाङ्क
१-२
३-८
१२ सप्तसूत्रीद्वारा आश्रय विशेष का निरूपण
१३ चार गति के आश्रयी रहनेवाले जीवां की स्थिति आदि धर्म का निरूपण
४१-४६
१४ देवों के स्थित्यादि का निरूपण
४७-५०
१८ तीसरा समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण १९ चौथे समवाय में कषायादि का निरूपण
२० चौथे समवायमे नारकियों की स्थित्यादि का निरूपण २१ पांचवे समवाय में क्रियादि का निरूपण
९-११
११-१९
२०-२१
२१-२२
२३-२४
२५-२८
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
२९-३४
३५-३६
३७-३८
३९-४०
५०-५१
५३-५४
१७ तीन संख्याविशिष्ट तीसरा समवाय में तीन प्रकार के दण्डादिका
निरूपण
५५-६०
६१-६४
६५-७०
७१-७२
७३-७७
७८-८०
२२ पांचवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण २३ छट्ठे समवाय में लेश्यादि का निरूपण
८१-८८
८९-९०
२४ छट्ठेसमवाय में नारकियों की स्थित्यादि का निरूपण २५ सातवे समवाय में इहलोकभय परलोकभय का निरूपण ९१-९८

Page #12

२६ सातवे समवाय में नारकियों आदि के स्थित्यादिका निरूपण ९९-१०३ २७ आठवे समवाय में मदस्थानादि का निरूपण १०४-१११ २८ नव वे समवाय में नव ब्रह्मचर्य गुप्ति आदि का निरूपण ११२-११८ २९ नव वे समवाय में नारकिकों की स्थित्यादि का निरूपण ११९-१२४ ३० दशवे समवाय में श्रमणधर्मादि का निरुपणम् १२५-१३२ ३१ दशवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण १३३-१३७ ३२ ग्यारहवे समवाय में ग्यारह उपासक प्रतिमादिका निरूपण १३८-१४६ ३३ ग्यारहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण १४७-१४८ ३४ बारह वे समवाय में भिक्षुपतिमा आदिका निरूपण १४९-१६५ ३५ बारहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण १६५-१६७ ३६ तेरहवे समवाय में तेरह क्रियास्थानादिका निरूपण १६७-१७२ ३७ तेरहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण १७३-१७५ ३८ चोदहवे समवाय में चौदह जीवसमूह का निरुपण १७५-१९० ३९ चौदह वे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूगण १९१-१९३ ४० पंद्रहवे समवाय में पंद्रह परमाधर्मिकों का निरूपण १९३-२०४ ४१ पंद्रहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण २०५-२०७ ४२ सोलहवे समवाय में गाथा षोडषादि का निरुपण २०७-२१५ ४३ सोलहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण २१५-२१७ ४४ सतरहवें समवाय में सतरह असंयमादि का निरूपण २१७-२२० ४५ सतरहवे समवायमें जंधाचारणादि मुनियो के गत्यादिका निरूपण
२२०-२२८ ४६ सतरहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण २२९-२३१ ४७ अठारहवे समवाय अठारह प्रकार के ब्रह्मचर्यादिका निरूपण
२३१-२३६ ४८ अठारहवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिक निरूपण २३६-२३८ ४९ उन्नीसवे समवाय में उन्नीसज्ञाताधर्मकथा आदिका निरूपण
२३९-२४४ ५० उन्नीसवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण २४५-२४६ ५१ वीसवे समवाय में बीस असमाधि स्थानादिका निरूपण २४७-२५१ ५२ वीसवे समवायमें नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण २५१-२५३ ५३ एकवीसवे समवायमें एकवीसशबलादि का निरूपण २५३-२६२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #13

५४ इक्कीस वे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरुपण २६२-२६४ ५५ बाईस वे समवायमें बाईस परीषहादिका निरूपण २६४-२७४ ५६ बाईस वे समवायमें नारकियों केस्थित्यादिका निरूपण २७५-२७७ ५७ तेईस वे समवाय में सूत्रकृताङ्ग के अध्ययनादिका निरूपण २७८-२८० ५८ तेईसवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण २८०-२८१ ५९ चोव्वीसवे समवाय में चोईस तीर्थङ्करों का निरूपण २८२-२८५ ६० चौव्वीसवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण २८५-२८७ ६१ पच्चीसवे समवाय में पांच महाव्रत की पचीस भावना ____ आदि का निरूपण
२८७-२९९ ६२ पच्चीसवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण ३००-३०१ ६३ छन्वीस वे समवायमें दशाश्रुतादि के अध्ययनादिका निरूपण
३०२-३०४ ६४ सत्ताईस वे समवायमें अनगार के गुणों आदिका निरूपण ३०५-३१२ ६५ सत्ताईस वे समवाय में नारकियों के स्थित्यादिका निरूपण ३१३-३१४ ६६ अट्ठाईसवे समवाय में आचारकल्पादिका निरूपण ३१५-३२६ ६७ अट्ठाईसवे समवाय में नैरयिकों की स्थितिका निरूपण ३२७-३२८ ६८ उन्तीसवे समवाय में पापश्रुतका निरूपण
३२९-३३३ ६९ उन्तीसवे समवाय में नारकियोंके स्थित्यादिका निरूपण ३३४-३३६ ७० तीसवे समवाय में मोहनीय स्थान का निरूपण ३३७-३५२ ७१ तीसवे समवाय में तीस मुहूर्त के नाम का निरूपण ३५३-३५६ ७२ इकतीस वे समवाय में सिद्धादिकों के गुणों का निरूपण ३५७-३६२ ७३ इकतीसवे समवाय में नारकियों के स्थित्यादि का निरूपण ३६३-३६५ ७४ बत्तीसवे समवाय में योग संग्रहादिका निरूपण ३६५-३७१ ७५ बत्तीसवे समवायमें नैरयिकों की स्थितिका निरूपण ३७१-३७३ ७६ तेंतीस वे समवाय में तेत्तीस आशातना दोषका निरूपण ३७३-३८२ ७७ तेंतीस वे समवाय में सूर्यमंडलका निरूपण ३८३-३०७ ७८ तेतीस वे समवाय में नारकियों की स्थिति का निरूपण ३८७-३८९ ७९ चौतीस वे समवाय में तीर्थकरों के अतिशय का निरूपण ३८९-३९८ ८० चौतीस वे समवाय में चक्रवर्त्यादि का निरूपण ३९९-४०० ८१ पैंतीस वे समवायमें सत्यवचन के अतिशय का निरूपण ४०१-४०२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #14

४०६-४०८
८२ छत्तीस वे समवाय में उत्तराध्ययन के अध्ययन आदि के नाम का निरूपण
४०३-४०४ ८३ सेंतीस वे समवाय में सत्तरहवे तीर्थकर कुंथुनाथ
भगवान के गण और गणधर आदि का निरूपण ४०५-४०६ ८४ अडतीस वे समवाय मे पार्श्वनाथ अर्हत के गण और
गणधर आदि का निरूपण ८५ उनचालीस वे समवाय में अवधिज्ञानियों की संख्या आदि का निरूपण
४०८-४१० ८६ चालीस वे समवाय में अरिष्टनेमि अर्हत के साध्वि आदि का निरूपणम्
४११-४१२ ८७ इगतालीस वे समवाय में नमिनाथ अर्हत के साचिकायें आदिका निरूपण
४१२-४१३ ८८ बयालीसवे समवाय में श्रमण भगवान् महावीर के श्रामण्य पर्यायादिका निरूपण
४१३-४२३ ८९ तेंतालीस वे समवाय में कर्मविपाकके अध्ययनादि का निरूपण
४२३-४२५ ९० चौवालीस वे समवाय में ऋषिभाषित अध्ययनका निरूपण ४२५-४२६ ९१ पैतालीसवे समवाय में समय क्षेत्रादिका निरूपण ४२७-४२९ ९२ छियालीस वे समवाय में दष्टिवाद के स्वरूपका निरूपण ४२९-४३० ९३ सेंतालीस वे समवाय में प्रवचन मातृका के अक्षरादि का निरूपण
४३१-४३२ ९४ अडतालीस वे समवाय में चक्रवर्ती के नगरादि का निरूपण
४३३-४३४ ९५ उनचास वे समवाय में भिक्षुप्रतिमा आदिका निरूपण ४३४-४३६ ९६ पचासवे समवाय में वीसवे मुनिसुव्रत नाथ के साध्वि आदिका निरूपण
४३६-४३९ ९७ इक्यावन वे समवाय का निरूपण
४३९-४४१ ९८ बावनवे समवाय में मोहनीयकर्म के बावन नामादिका निरूपण
४४२-४४६ ९९ तिरपनवे समवाय में देवकुरु उत्तरकुरुक्षेत्र के जीवा आदिका निरूपण
४४६-४४९
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #15

१०० चौवन संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०१ पचपन संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०२ छप्पन संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०३ सत्तावन संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०४ अठावन संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०५ उनसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०६ साठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०७ इकसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०८ बासठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १०९ तिरसठ संख्याविशिष्ट समवायका निरूपण ११० चौसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १११ पैंसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११२ छासठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११३ सरसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११४ अडसठ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११५ उनहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११६ सत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११७ इकोत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११८ बहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ११९ निहोत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२० चौहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२१ पचहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२२ छियोत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२३ सतहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२४ अठहत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२५ उन्नासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२६ अस्सी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२७ इकासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२८ बयासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १२९ तिरासी संख्या विशिष्ट समवाय का निरूपण
४४९-४५० ४५१-४५५ ४५५-४५६ ४५६-४५९ ४६०-४६२ ४६२-४६४ ४६४-४६६ ४६६-४६९ ४७०-४७५ ४७६-५७८ ४७८-४८२ ३८२-४८३ ४८३-४८५ ४८५-४९३ ४९३-४९७ ४९७-५०१ ५०१-५०५ ५०५-५०९ ५०९-५२३ ५२४-५२५ ५२५-५२८ ५२८-५२९
-५३० ५३०-५३४ ५३५-५३९ ५४०-५४३ ५४४-५४५ ५४६-५४७ ५४८-५५० ५५१-५५२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #16

१३० चौरासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३१ पचासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३२ छियासी संख्याविशिष्ट समवायका निरूपण १३३ सत्तासी संख्या विशिष्ट समवाय का निरूपण १३४ अट्ठासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३५ नवासी संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३६ नम्वे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३७ इकाणवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३८ बानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १३९ तिरानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४० चौराणवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४१ पंचाणवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४२ छयानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४३ सतानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४४ अठानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४५ नन्नानवे संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४६ सौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४७ एकसौ पचास संख्या विशिष्ट समवाय का निरूपण १४८ दो सौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १४९ अढाई सौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५० तीनसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५१ साढे तीनसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५२ चारसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५३ साढे चारसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५४ पांचसौ संख्याविशिष्ट सभवाय का निरूपण १५५ छहसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५६ सातसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५७ आठसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५८ नवसौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण १५९ एक हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
५५३-५६० ५६१-५६४ ५६४-५६५ ५६६-५६९ ५७०-५७३ ५७३-५७५ ५७५-५७८ ५७८-५८६ ५८७-५९० ५९१-५९२ ५९३-५९४ ५९४-५९६ ५९७-५९८ ५९९-६०१ ६०२-६०३ ६०६-६१० ६११-६१४
-६१४ -६१५
-६१६ ६१६-६१८
-६१८ ६१९-६२० ६२०-६२१ ६२१-६२४ ६२५-६२६ ६२७-६२८ ६२९-६३१ ६३२-६३३ ६३४-६३९
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #17

१६० ग्यारह सौ संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६४० १६१ दो हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६४० १६२ तीनहजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ६४१-६४२ १६३ चार हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण -६४२ १६४ पांचहजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६४३ १६५ छह हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६४४ १६६ सात हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ६४४-६४५ १६७ आठ हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ६४५-६४६ १६८ नव हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ६४६-६४७ १६९ दश हजार संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण -६४७ १७० एक लाख संख्याविशिष्ट और दो लाख संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६४८ १७१ तीनलाख और चार लाख संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण -६४९ १७२ पांचलाख संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६५० १७३ छह और सात लाख संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण -६५१ १७४ आठ लाख और दसलाख संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण
-६५२ १७५ एक करोड संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण ६५३-६५४ १७६ सागरोपम कोटाकोटि संख्याविशिष्ट समवाय का निरूपण -६५५ १७७ द्वादशांग के स्वरूप का निरूपण
-६५६ १७८ द्वादशअंगो में प्रथम अंग आचारांग के स्वरूप का निरूपण ६५७-६७६ १७९ दूसरेअंग सूत्रकृतांग के स्वरूप का निरूपण ६७६-७०१ १८० तीसरेअंग स्थानांग के स्वरूप का निरूपण
७०१-७०८ १८१ चतुर्थाङ्ग समवायाङ्ग के स्वरूप का निरूपण ७०९-७२२ १८२ पांचवे अङ्ग व्याख्याप्रज्ञप्ति (भगवती) के स्वरूप का निरूपण
७२३-७३५ १८३ छठवे अङ्ग ज्ञाताधर्मकथाङ्ग के स्वरूप का निरूपण ७३६-७६० १८४ सातवे अङ्ग उपासक दशाङ्ग के स्वरूप का निरूपण ७६१-७७२ १८५ आठवे अङ्ग अन्तकृतदशाग के स्वरूप का निरूपण ७७३-७८२ १८६ नव वे अङ्ग अनुत्तरोपपातिकदशाङ्ग के स्वरूप का निरूपण
७८३-७९५
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #18

१८७ दशवे अङ्ग प्रश्नव्याकरण के स्वरूप का निरूपण ७९६-८०७ १८८ ग्यारह वे अङ्ग विपाकश्रुत का निरूपण
८०७-८३३ १८९ आचारााङ्गादि ग्यारह अंगो के पदसंख्या दर्शक कोष्टक -८३४ १९० बारह वे अंग दृष्टिवाद के स्वरूप का निरूपण ८३५-८७६ १९१ बारह वे अंग की विराधना से और आराधना से क्या फल होता है उनका निरूपण
८७५-८८८ १९२ जीवराशी और अजीवराशी का निरूपण
८८९-९९२ १९३ असुरकुमारादिकों के आवासादिक का निरूपण ८९२-९४२ १९४ नैरयिक जीवों की स्थिति का निरूपण
९४२-९५१ १९५ नारकादि जीवों के अवगाहना का निरूपण ९५१-१००६ १९६ अवधिज्ञान के स्वरूप का निरूपण
१००६-१०२० १९७ जीवों के आयुबन्ध के स्वरूप का निरूपण १०२१-१०३३ १९८ जीवों के संस्थान संहनन वेदादि के स्वरूपका निरूपण १०३४-१०५० १९९ समवसरण के स्वरूप का निरूपण
१०५०-१०५१ २०० कुलकरों के महापुरुषों के नामादि निरूपण १०५२-१०५३ २०१ तीर्थकर के पिता आदि के नामका निरूपण १०५३-१०७६ २०२ तीर्थकर के प्रथम भिक्षा दाताओं के नामका निरूपण १०७६-१०७७ २०३ तीर्थकरों के चैत्यक्ष के नामका निरूपण १०७७-१०८० २०४ तीर्थकरों के प्रथम शिष्य के नामका निरूपण १०८१-१०८३ २०५ तीर्थकरों के प्रथम शिष्यों के नामका निरूपण १०८३-१०८५ २०६ बारह चक्रवर्तियों के नामका निरूपण १०८५-१०८६ २०७ बारह चक्रवर्तियों के माताओं के नामका निरूपण १०८७-१०८८ २०८ चक्रवर्तियों के और उनके स्त्रियों के नामका कथन १०८८-१०९० २०९ बलदेव और वासुदेवों के मातापिताओं के नामका कथन
१०९०-१०९३ २१० गुणनिर्देश पूर्वक बलदेव और वासुदेव के नामका कथन
१०९४--१११० २११ बलदेव और वासुदेव के पूर्वभवीय नामका कथन ११११-१११२ २१२ बलदेव और वासुदेव के ९नव धर्माचार्य के नामका निरूपण
१११३-१११४
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #19

२१३ नव वासुदेवों के निदानभूमिके नाम का निरूपण १११४-१११९ २१४ चौव्वीस तीर्थकरों के नामका निरूपण १११९-११२२ २१५ भविष्य कालके सात कुलकरों के नाम का कथन ११२२-११२४ २१६ भविष्य काल के चौव्वीस तीर्थंकरों के नामका निरूपण११२४-११२६ २१७ भविष्यकाल के चौव्वीस तीर्थकरों के पूर्वभव के चौव्वीस नामका कथन
११२७-११३२ २१८ भविष्य काल के चक्रवत्तियों के नामका निरूपण ११३२-११३४ २१९ भविष्यकाल के बल देल वासुदेव के मातापिता के नामका कथन
११३४-११४० २२० भविष्य काल के तीर्थकरों के होने वाले नामका कथन ११४०-११४३ २२१ भविष्य काल के बारह चक्रवर्तियों के नामका कथन ११४४-११४७ २२२ इस अधिकृतशास्त्र-समवाङ्गसूत्र के गुणनिष्पन्न नामका कथन
११४७-११५२ २२३ शास्त्रप्रशस्ति
११५३-११५४
समाप्त
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #20

|| श्रीवीतरागाय नमः ॥
'जैनाचार्य' -- जैनधर्म दिवाकर' - पूज्यश्री - घासीलालवति - विरचितया भावबोधिन्याख्यया व्याख्यया समल
लङ्कृतम्
श्री - समवायाङ्गसूत्रम् ॥
मङ्गलाचरणम् ।
स्याद्वाद सार्थैश्व नयैः प्रमाणजवादिभावप्रतिबोधको यः ।
यः शोभतेऽनन्तचतुष्टयैश्च,
वन्दे मुनीन्द्रं तमहं जिनेन्द्रम् || १||
कमलको मलमञ्जु पदद्विकं
विमलबोधिदबोधविबोधक म्
मुखलसद्वरदोरक वस्त्रिकं,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
गुरुवरं प्रणमामि विशोधकम् ॥ २॥
समवायानसूत्र का हिन्दी अनुवाद प्रारंभमंगलाचरण
जिन जिनेन्द्रदेव ने स्पादादसिद्धान्त के सार्थभूत नयों और प्रमाणों से जीवादि पदार्थों के वास्तविक स्वरूप का प्रतिपादन कर उन्हें समझाया है और जो स्वयं अनंत चतुष्टयों से विराजमान हैं, ऐसे उन मुनीन्द्र जिनेन्द्र को मैं नमस्कार करता हूं ॥१॥
जिनके दोनों मनोहर चरण कमल के जैसे कोमल हैं, विमलबोधि को प्रदान करने वाले बोध को जो जगाने वाले हैं, तथा मुख पर जिनके सदोरक मुखवस्त्रिका सदा शोभित होती रहती है तथा और जो अपनी और पर की आत्मा के विशोधक हैं ऐसे गुरुवर को मैं प्रणाम करता हूं ||२|| સમવાયાંગ સૂત્રના ગુજરાતી અનુવાદ માર’ભ મંગલાચરણ
―――――
જે જિનેન્દ્ર દેવે સ્યાદ્વાદનાસિદ્ધાંતના સહાયક નયા અને પ્રમાણેા દ્વારા જીવાદિ પદાર્થોના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરીને તેમને સમજાવ્યા છે, અને જે પોતે અનંત ચતુષ્ટચેાથી વિરાજમાન છે, એવાં એ મુનીન્દ્ર જિનેન્દ્રને હું નમન કરૂં છું... ul જેમના બન્ને માહર ચરણ, કમલ સમાન કામળ છે, વિમલ જ્ઞાન અને ખાધના જે દેનાર છે, જેના મુખ પર દ્વારા સહિત મુહપત્તી શેલે છે. અને જે પેાતાના તથા અન્યના આત્માના વિશેાધક (શુદ્ધકરનાર) છે, એવા ગુરુષરને હું પ્રણામ કરૂ' રા

Page #21

समवायाङ्गसूत्रे समवायाङ्गसूत्रस्य, वृत्तिः सरलभाषया ।
घासीलालेन मुनिना, क्रियते भावबोधिनी ॥ ३॥ स्थानाख्यतृतीयाङ्गानन्तरं समवायनामकमिदं चतुर्थमङ्गं क्रमप्राप्तमेवास्ति। अथ कः समवायाङ्गशब्दार्थः ? उच्यते-सम्सम्यक, अवस्वरूपमर्यादया, अयः= अयन-परिच्छेदः संख्यानं जीवाजीवादिपदार्थसमुदायस्य यत्र स समवायः। यद्वा -समवयन्ति संमिलन्ति जीवादयो भावा विषयतया-प्रतिपाद्यतया यत्र स समवाय इति । समवाय एवाङ्गं-समवायाम्। इदं हि प्रवचनरूपस्य पुरुषस्य वामजवास्थानीयं भवति । प्रवचनाङ्गानां सविस्तरवर्णनमुपासकदशाङ्गसूत्रव्याख्यायां
मैं मुमि घासीलाल समवायांग सूत्र के ऊपर सरल भाषा में भावबोधिनी नामकी वृत्ति रचता हूं ॥३॥
स्थानाङ्ग नामक तृतीय अंग के अनन्तर समवायांग नाम का यह चौथा अंग क्रमप्राप्त है। इस समवायांग शब्द का वाच्यार्थ क्या है ? इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार है समवाय पद में सम्' 'अव' 'श्रय' ऐसे ये तीन शब्द हैं सो 'सम्' को अर्थ सम्यक 'अव' का अर्थ स्वरूपमर्यादा और 'अय' का अर्थ परिच्छेद-संख्या है । इससे यह तात्पर्य निकलता है कि इस शास्त्र में जीव अजीव आदि पदार्थ समूह की अच्छी तरह से उन के स्वरूप प्रदर्शन पूर्वक संख्या-गणना की गई है। अथवा जीवादिक पदार्थो का इसमें प्रतिपादन किया गया है । इसलिये प्रतिपाद्यरूप से वे सब इसमें एकत्रित हुए हैं। यह समवायरूप अंग प्रवचनरूप पुरुष को वामजघा के स्थानापन्न है। प्रवचनरूप पुरुष के समस्त अंगों का सविस्तरवर्णन उपासकदशांग सूत्र की अगारधर्म संजीवनी टीका
मुनि घासlana " समवायांग सूत्र" 8५२ स२ लापामा “मामायिनी" નામની વૃત્તિ-ટીકા રચું છું ?
અનુક્રમે લેતા, સ્થાનાંગ નામના ત્રીજા અંગ પછી સમવાયાંગ નામનું આ ચોથું અંગ આવે છે. આ સમવાયાંગ શબ્દને વાગ્યાથી શે છે? આ પ્રશ્નનો જવાબ આ પ્રમાણ છે–
समवाय पहमा 'सम' 'अव भने 'अय' येत्रण शो छ. 'सम्' ने। मथ सम्यक्, 'अव ना मथ २१३५माह। भने 'अय' नो अर्थ पश्छेि -सध्या छ. तेने ભાવાર્થ એ છે કે આ શાસ્ત્રમાં જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થ સમૂહની સારી રીતે, તેમના સ્વરૂપ પ્રદર્શન પૂર્વક સંખ્યા-ગણના કરવામાં આવેલ છે. અથવા આ શાસ્ત્રમાં છવાદિક પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. તેથી તે સૌ પ્રતિપાદ્ય રૂપે આમાં એકત્રિત થયાં છે. આ સમવાયરૂપ અંગ પ્રવચન રૂપ પુરુષની ડાબી જંઘાના જેવું છે. પ્રવચન રૂપ પુરુષનાં સમસ્ત અંગેનું સવિસ્તરવર્ણન ઉપાસક દશાંગ સૂત્રની અગારધર્મ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #22

भावबोधिनी टोका. प्रथम समवायः कृतमस्माभिरतस्तजिज्ञासुभिस्तत्र द्रष्टव्यम् । जीवाजीवादिपदार्थसमुदायस्य संख्यानमस्मिन्नङ्गे प्रतिपाद्यतया वर्तते, अतएवास्य समवायाङ्गमिति संज्ञाऽन्वर्था भवति ।
तत्र-किल श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य श्री वर्धमानस्वामिनः पञ्चमो गणधरः श्री सुधर्मास्वामी श्री जम्बूनामानं स्वान्तेवासिनं समवायाङ्गस्यार्थ विवक्षुः स्वधर्माचार्यस्य तस्य भगवतो महावीरस्य महिमानं प्रदर्शयन् केवलालोकसाक्षास्कृतलोकालोकस्वरूपस्य वीतरागस्य वचनमनुसृत्य प्रवृत्तस्य स्वकीयवचनस्य प्रामाण्यं श्रद्धेयत्वं चापि समुद्भावयन्निदमाचं सूत्रमाहमूलम्--सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं ॥ सू. १॥
टीका-'आउसं' आयुष्मन् ! हे चिरजीविन ! जम्बूः!, आयुष्मन्निति पदं शिष्यस्य जम्बूस्वामिनः कोमलवचनामन्त्रणं विन यित्ववोधनार्थम् । किं च तस्याशेषश्रुतज्ञानीमें मैंने किया है। अतः जिज्ञासु इस विषय को उसमें से जान सकते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि जीव अजीव आदि पदार्थ समूह की गणना इस अंग में प्रतिपाद्यरूप से करने में आई है, इसलिये इसकी समवाय यह संज्ञा सार्थक है।
श्रमण भगवान् महावीर श्री वर्धमान स्वामी के, पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामी, अपने शिष्य जंबूस्वामी के प्रति, समवायांग के अर्थ को कहने की इच्छा से, निज धर्माचार्य उन भगवान् महावीर की महिमा को दिखलाते हुए, अपने वचन में कि जो, केवलज्ञान रूप आलोक (प्रकाश) से लोक और अलोक के स्वरूप को साक्षात् करने वाले एसे वीतराग प्रभु के वचन के अनुसार ही प्रवृत्त हुए अपने वचन में प्रमाणता और श्रद्धयता प्रकट करने के अभिप्राय से इस प्रथम सूत्र को कहते हैं-'सुयं मे इत्यादि । સ જીવની ટીકામાં મેં કરેલ છે તે જિજ્ઞાસુ તે વિષયને ત્યાંથી જાણી શકે છે તાત્પર્ય એ જ છે કે આ અંગમાં જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થ સમૂહની ગણના પ્રતિપાદરૂપે કરવામાં આવી છે તેથી તેની સમવાય” એ સંજ્ઞા સાર્થક છે.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર શ્રી. વર્ધમાન સ્વામીના પાચમાં ગણધર શ્રી, સુધ. મસ્વામી, પિતાના શિષ્ય જંબુસ્વામીને, સમવ યાંગનો અર્થ સમજાવવાની ઈચ્છાથી, પિતાના ધર્માચાર્ય એવા તે મહાવીર પ્રભુનો માહેમા બતાવતા, કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી લોક અને અલકનું સ્વરૂપ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકનારા વીતરાગ પ્રભુના વચનાનુસાર જ પ્રવૃત્ત થયેલ પિતાનાં વચનોમાં પ્રમાણતા અને શ્રધ્ધયતા દર્શાવવાના હેતુથી આ प्रथम सूत्र ४हे ने-"सुयं में" त्या !
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #23

-
___ समवायाङ्गसूत्रे पदेशश्रवण-ग्रहणधारण-रत्नत्रयाराधन-मोक्षसाधनयोग्यताप्राप्त्यर्थमेतद्वचनम् । विनाऽऽयुषा श्रुतश्रवणादिमोक्षपर्यन्तसिद्धि नै कस्यचित् संभवतीति भावः । एतद्ववचनप्रभावादेव जम्बूस्वामी मोक्षपदं तस्मिन्नेव जन्मनि पाप । श्रुतं श्रवणवि. पयीकृतं, 'मे' मया, साक्षाद्भगवन्मुखात् नतु परम्परया, यतो गणधराणामनन्तरागमो भवति । 'मयाश्रुतम्' इत्यनेन 'गुरुसमीपे निवसता मया' इत्यर्थः सुतरां लभ्यते । गुरुसमीपे निवासमन्तरेण हि गुरुचरणसरोजस्पर्शपूर्वकाभिवादनं तन्मुखारविन्दविनिः
टीकार्थ-(आउसं) हे चिरजीविन जंबू ! (मे) मैंने (सुय) सुना है (तेणं भगवया एवमक्खायं) उन भगवान् ने ऐसा कहा है। सूत्र में "आउसं" यह पद शिष्य जंबूस्वामी को कोमलवचन से आमंत्रण करने के लिये प्रयुक्त किया गया है जो उनमें विनीतता प्रकट करता है । "आयुष्मन्” इस संबोधन पद से जो सुधर्मास्वामीने अपने अन्तेवासी जंबूस्वामी को संबोधित किया है उससे यह उनकी इच्छा उनके प्रति जाहिर होती है कि वे अशेष श्रुतज्ञान के उपदेश को श्रवण करने की, उसे ग्रहण करने की, धारण करने की रत्नत्रयको आराधन करने की और मोक्ष के साधने की योग्यता प्राप्त कर लेवें। क्यों कि विना आयु के श्रुतश्रवणादि से लेकर मोक्षपर्यन्त की सिद्धि किसी भी जीव को संभवित नहिं होती है। इस वचन के प्रभावसे ही जम्बूस्वामी ने मोक्षपद उसी भव में प्राप्त कर लिया। "मैंने सुना है" इस वाक्य का तात्पर्य ऐसा है कि मैंने जो सुना है वह साक्षात भगवान् के मुखसे ही सुना है परंपरा से नहीं, कारण गणधरों का आगम अनन्तर आगम होता है। मैंने सुना है" इस तरह के कथन
टा-"पाउस" Elर्धायु यू ! “मे सुयं" सामन्युछे "तेणं भगवया एवमक्खायं" ते लगवाने या प्रमाणे घुछे. सूत्रमा “आउस" शिष्य १४ मू સ્વામીને મૃદુવચનથી સંબોધવાને વપરાયું છે, જે તેમની નમ્રતા દર્શાવે છે "आयुष्मन्" मा समाधनथी सुधर्मा स्वामी पोताना सतवासी स्वाभीन સંબોધ્યા છે, તેથી તેમની એ ઈચ્છા પ્રગટ થાય છે કે તેઓ સમસ્ત શ્રતજ્ઞાનના ઉપદેશને સાંભળવાની, તેને ગ્રહણ કરવાની, ધારણ કરવાની, રત્નત્રયનું આરાધન કરવાની અને મોક્ષ સાધવાની ચેગ્યતા પ્રાપ્ત કરે કારણકે આયુષ્ય વિના શ્રુતશ્રવણ આદિથી લઈને મોક્ષ સુધીની પ્રાપ્તિ કેઈ પણ જીવને માટે શક્ય નથી. આ વચનને પ્રભાવે જ જંબૂસ્વામીએ એજ ભવમાં મોક્ષપદ પ્રાપ્ત કરી લીધું “મેં સાંભળ્યું છે.” આ વાક્યનો ભાવાર્થ એ છે કે મેં જે સાંભળ્યું છે તે પ્રત્યક્ષ ભગવાનને મુખે સાંભળ્યું છે. પરંપરાથી નહીં, કારણકે ગણધરના આગમ ત્યાર પછીના આગમ હોય છે. “મેં સાંભળ્યું છે આ પ્રકારના કથનથી એ વાત આપોઆપ સમજાય છે કે મેં ગુરુની પાસે નિવાસ કર્યો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #24

भावबोधिनी टीका. प्रथमः समवायः
मृतवचनश्रवणं च नोपपद्यते । भगवया भगवता भगः-ज्ञानं सकलपदार्थविषयकम् (१), माहात्म्यम्-अनुपममहनीयमहिमसम्पन्नत्वम् (२), यशः-विविधानुकूलपतिकूलपरीषहोपसर्गसहनसमुद्भूता जगद्रक्षणप्रज्ञासमुत्था वा कीर्तिः (३) वैराग्यं= सर्वथा कामभोगाभिलाषराहित्यम्, यद्वा-क्रोधादिकषायनिग्रहलक्षणम् (४), मुक्तिःसकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः (५), रूपं-सुरासुरनरनिकरहृदयहारि मौन्दर्यम् (६), वीर्यम्-अन्तरायान्तजन्यमनन्तसामर्थ्यम् (७), श्रीः-घनघातिकर्मपटल विघटनजनि तानन्तचतुष्टयलक्ष्मीः (८), धर्मः अपवर्गद्वारकपाटोद्घाटनसाधनं श्रुतचारित्रलक्षणस् से यह बात अपने आप लभ्य हो जाती है कि मैंने गुरु के समीप निवास किया है। क्यों कि गुरु के पासमें निवास किये विना उनके चरणकमलों का स्पर्शपूर्वक अभिवादन करना और उनके मुखारविन्द से निकले हुए वचनों का सुनना बन नहीं सकता है। 'भगवान्' पद में जो भग शब्द है उसके दश अर्थ हैं उनसे युक्त को भगवान् कहते हैं जैसे -ज्ञान-सकल पदार्थों को विषय करने वाले ज्ञान से २, माहात्म्य-अनुपम महनीय महिमा से२, यश-विविध अनुकूल एवं प्रतिकूल परीषह और उपसगों को सहन करने से उत्पन्न हुई कीर्ति से, अथवा जगत को रक्षण करने बाली प्रज्ञा से उत्पन्न हुई कीर्ति से३, वैराग्य-सर्वथा कामभोगों की अभिलाषा के त्याग से, अथवा क्रोधादिकषायों के निग्रह से४, मुक्ति-सकलकर्मक्षयरूप मुक्ति से५, रूप-सुर और असुरों के हृदय को हरण करने वाले सौन्दर्य से६, वीर्य-अन्तरायकर्म के अन्त होने से जनित अनन्त शक्ति से७, श्री-घनघातिक कर्मों क सर्वथा क्षय से जन्य अनतचतुष्टयरूप अन्तरंग लक्ष्मी से८ धर्म-मोक्ष के कपाट को उद्घाटन करने में साधन भूत છે. ગુરુની પાસે નિવાસ કર્યા વિના, તેમના ચરણકમલના સ્પર્શપૂર્વકનું અભિવાદન અને तमना भुमाविमाथी नितां यनानुं श्रवण १४५ सनतु नथी. "भगवान" પદમાં જે “મા” શબ્દ છે તેના દસ અર્થ છે,તે અર્થથી જે યુકત હોય તે ભગવાન કહેવાય छ. ते स स नीय प्रमाणे जे. [१] ज्ञान-सघणा पायाने विषय ४२नार ज्ञान. [२] "माहात्म्य"-अनुपम महनीय भडिमा. [3] यश-विविध अनुण मने प्रति५५ પરીષહ અને ઉપસર્ગો સહન કરવાથી પ્રાપ્ત થયેલી કીર્તિ અથવા જગતનું રક્ષણ १२नार प्रज्ञाथी उत्पन्न येली ति. [४] 'वैराग्य"-स। मलागानी ४२छाने। त्या ५५१पहिषायोनी निड. [५] "मुक्ति'-सस ना ६५३५ भुरित (६) रूप-सु२ ससुराना इयने २नार सोदय (७) वोर्य-२५-तराय माना नाश थवाथी पेही थयेस अनत शति (८) श्री घनघातिक-भनि। तदन क्षय थपाथी पेक्षा थयेस अनत यतु ८५३५ मत सभी (६) धर्म-मोक्षना Inti भार
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #25

६
समवाया
(९). ऐश्वर्य - लोकत्रयाधिपत्यं चास्यास्तीति भगवान (१०), तेन भगवताज्ञानादियुक्तेन, 'तेणं' तेन तीर्थकरेण वक्ष्यमाणार्थस्य तीर्थकर भाषितत्वात् तच्छदेना तीर्थकर परामर्शः । उक्तं च-
"अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथति गणहरा णिउणा ||" इत्यादि, भगवत्तार्थंकरोपदिष्टमर्थरूपमागममुपादाय मेधाविनो गणधरामूलरूपमागमं
निबध्नन्तीत्यर्थः ।
" एवं " वक्ष्यमाणप्रकारेण, 'अक्खायं' आख्यातं कथितं द्वादशपरिषत्सु । भगवतीकर कथितार्थजातमेवानुसृत्य वक्ष्यमाणं वाक्यं वदिष्यामीति श्रुतचारित्ररूप धर्म से९, ऐश्वर्य - तीन लोक के आधिपत्य से १० जो युक्त होते हैं वे भगवान् कहे जाते हैं । तात्पर्य यह है कि भग शब्द के ये जो ज्ञोनादिरूप दश अर्थ प्रकट किये गये हैं, भगवन् उन समस्त अर्थों से संपन्न होते हैं । "तेणं" यह पद भगवान् का विशेषण है जो इस बात को कहता है कि वे भगवान् तीर्थकर थे। जो भी विषय इस शास्त्र में कहा जायगा वह उन तीर्थकर प्रभु भगवान् द्वारा भाषित हो कहा जावेगा कहा भी है- "अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा " इति । अर्थात् - सर्व प्रथम अर्हत प्रभु ही अर्थरूप आगम की प्ररूपणा करते हैं और बाद में निपुण गणधर उस अर्थ को मूल सूत्ररूप में आगमरूप में - ग्रथित करते हैं । भगवान् ने क्या कहा ? वह कहते हैं- भगवान् ने इस रूप से - वक्ष्यमाण प्रकार से बारह प्रकार की परिषद में कहा है अतः उन भगवत् तीथकर कथित अर्थ के अनुसार ही मैं वक्ष्यमाण- आगे कहे भोलवाना साधन३५ श्रुतयारित्र३५ धर्म भने (१०) ऐश्वर्य ऋण साउनु अधिपत्य આ રીતે જ્ઞાન આદિ દસ ગુણાથી જે યુક્ત હોય છે તેમને ભગવાન કહે છે. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે ‘ભગ' શબ્દના આ જે જ્ઞાનાદ્વિરૂપ દેશ અર્થ બતાવ્યા છે, એ સઘળા અર્થોથી ભગવાન યુક્ત હાય છે. “તેમાંં” આ પદ ભગવાનનું વિશેષણ છે જે એ વત બતાવે છે કે ભગવાન તો કર હતા. જે કોઈ વિષય આ શાસ્ત્રમાં કહેવામાં श्यावशे ने विषय तीर्थ ५२ लगवान द्वारा भाषित हशे उधु पशुछे " अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथति गणहरा णिउणा" भेटले डे सौथी पहेलां महत अलु અર્થરૂપ આગમની પ્રરૂપણા કરે છે, અને ત્યાર પછી નિપુણ ગણધર તે અને મૂળ -સૂત્રરૂપે-ગ્રથિત કરે છે. ભગવાને શું કહ્યું છે ? એ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે તેઓ કહે છે કે-ભગવાને આ પ્રમાણે-નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણેi-ખાર પ્રકારની પરિષદોમાં કહેલ છે. તા તે તીર્થંકર ભગવાને કહેલ અથ પ્રમાણે જ હું આગળ દર્શાવવામાં આવતા અ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #26

भावबोपिनी टीका. प्रथमः समवाय वाक्यार्थः। आगमोक्तार्थस्य काल्पनिकत्वाभावाद् द्रव्याथिकनयेनार्थरूपोऽयमागमोऽनादिरिति भावः ।
__ एषा परम्परा परिपाटी वरीवर्ति सर्वेषां गणधराणाम्-यद् विनातैः स्वस्वान्तेवासिभिर्मोक्षमार्ग सविनयं पृष्टा गणधराः 'सुयं मे' इति वाक्यं प्रथम वदन्ति । उक्तं च
निपुणशिष्यगणैविनयान्वितै
विमलभावयुतैः परिसेवितैः । गणधरैरखिलैः प्रथमं वचः,
खलु 'सुयं म' इति प्रतिभाषितम् ।।स. १॥ जाने वाला अर्थ कहूंगा। आगमोक्त अर्थकल्पित नहीं होता है। वह तो तीर्थकर परंपरा से जैसा भाषित होता हुआ चला आता है वैसा ही गणधर आदि द्वारा प्रकाशित किया जाता है-वे अपनी ओर से उस में कुछ भी परिवर्द्धन या परिवर्तन नहीं करते हैं। इसीलिये आगमोक्त अर्थ में काल्पनिकत्व का अभाव होने से वह अर्थरूप आगम द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से अनादि माना जाता है । समस्त गणधरों की परंपरा से ऐसी ही परिपाटी चली जाती है कि जब विनीत अपने २ शिष्य उनसे मोक्षमार्ग को विनय के साथ पूछते हैं-तब वे उनसे सर्व प्रथम "सुयं मे" इस प्रकार से कहते हैं ! कहाभी है
"निपुणशिष्यगणैर्विनयान्वितैः विमलभावयुतैः परिसेवितैः । गणधरैरखिलैः प्रथमं वचः-खल 'सुयं म' इति प्रतिभाषितम्" ॥१॥
भावार्थ-इस सूत्र द्वारा पंचम गणधर श्री सुधर्मास्वामी अपने કહીશ. આગમાક્ત અર્થ કલ્પના છે ! નથી. તે તે તીર્થ કર પરંપરાથી જે પ્રમાણે કહેવાતો આવે છે એ જ પ્રમાણે ગણધર આદિ દ્વારા પ્રકાશિત કરવામાં આવે છેતેઓ પોતાનું કંઈ પણ તેમાં ઉમેરતા નથી કે તેમાં કંઈ પણ પરિવર્તન કરતા નથી. તેથી આગમકત અર્થમાં કાલ પનિકપણાનો અભાવ હોવાથી તે અર્થરૂપ આગમ દ્રવ્યાથિક નયની અપેક્ષાએ અનાદિ મનાય છે. સમસ્ત ગણધરોની પરંપરાથી એવી રૂઢિ ચ લી આવે છે કે જ્યારે તેમના પિતા પિતાના શિષ્ય તેમને મોક્ષમાર્ગ વિષે વિનયથી पूछे त्यारे ते सौथी पडदा भने "सुयं में" (तीथ ४२ प्रभु पासे साल छ એ રીતે તેમના જવાબની શરૂઆત કરે છે કહ્યું પણ છે–
"निपुणशिष्यगणैर्विनयान्वितैः, विमलभावयुतैः परिसेवितैः गणधरैरखिल: प्रथमं वचः, खलु "सुयं म" इति प्रतिभाषितम" ॥१॥ ભાવાર્થ-આ સૂત્રમાં પાંચમાં ગણધર શ્રી સુધર્માસ્વામી પિતાના શિષ્ય શ્રી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #27

समवायाङ्गसूत्रे शिष्य श्री जंबूस्वामी को 'समवायांग में क्या २ विषय प्रतिपादित हुआ है' इस बात को समझाने के लिये सर्वप्रथम उन्हें कहते हैं कि इस अंग में जो भी विषय में प्रतिपादित करूँगा-वह भगवान् के मुखारविन्द से जैसा मैंने सुना है वैसा ही कहूंगा-अपनी तर्फ से उसमें कुछ भी कमी वेशी नहीं करूँगा। 'आयुष्मन्' शब्द से जो सुधर्मा स्वामी ने उन्हें आमंत्रित किया है इससे यह बात जाहिर होती है कि जंबूस्वामी बहुत अधिक विनयी थे। अपजे विनीतशिष्य में प्रत्येक गुरुजन की यही भावना रहा करती है कि हमारा शिष्य अशेष श्रुतज्ञान के उपदेश को श्रवण करने योग्य बन जावे, उसे अपने हृदय में उतारने की शक्ति वाला हो जावे, उसकी स्मृति इतने अधिक विकसित हो जावे कि जिससे वह उस गृहीत उपदेश को विस्मृत न कर सके, सदा उसके अन्तःकरण में उसकी धारणा बनी रहे-निरतिचार रत्नत्रय की आराधना करने में वह पट होजावे और मोक्ष के साधने की उसमें अधिक से अधिक योग्यतो का विकास हो जावे । यह प्राकृतिक नियम है कि सच्चि भावना का असर अवश्य ही होता है-यही हुआ। गुरुमहाराज की सच्ची भावना के प्रभाव ने जंबूस्वामी को इस योग्य बना दिया और उन्होंने उसी भव में मुक्ति प्राप्त करली। भगवान् शब्द का व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ सूत्रकार ने જંબૂવામીને “સમવાયાંગમાં કયા કયા વિષયોનું પ્રતિપાદન કરાયુ છે” એ વાતને સમજાવવાને માટે સૌથી પહેલાં તેમને એ બતાવે છે કે આ અંગમાં જે કોઈ વિષયનું હું પ્રતિપાદન કરીશ. તે ભગવાનના મુખારવિન્દમાંથી મેં જે રીતે સાંભળેલ છે તે પ્રમાણે જ કહીશ. મારૂ પિતાનું તેમાં કંઈ પણ ઉમેરીશ નહીં. સુધર્માસ્વામીએ તેમને “આયુશ્મન' શબ્દથી જે સંધ્યા છે તેથી એ વાત પ્રગટ થાય છે કે જબૂસ્વામી અત્યંત વિનયી હતા. પિતાના વિનીત શિષ્ય પ્રત્યે પ્રત્યેક ગુરુજનની એવી ભાવના રહે છે કે અમારો શિષ્ય અશેષશ્રતજ્ઞાનના ઉપદેશનું શ્રવણ કરવાને
ગ્ય બને, તેને પિતાના હદયમાં ઉતારવાને શકિતમાન બને, તેની સ્મૃતિ એટલી બધી વિકસે કે તે ગ્રહણ કરેલ ઉપદેશને ભૂલી ન જાય, તેના અંતઃકરણમાં હંમેશાં તેની ધારણા કાયમ રહે નિરતિચાર રત્નત્રયની આરાધના કરવામાં તે નિપુણ બને, અને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટેની તેનામાં વધારેમાં વધારે યોગ્યતાનો વિકાસ થાય. કુદરતને એ નિયમ છે કે સાચી ભાવનાની અસર અવશ્ય થાય છે-એવું જ બન્યું ગુરુમહારાજની સાચી ભાવનાના પ્રભાવે જંબુસ્વામીને તેને ગ્ય બનાવી દીધા-તેમણે એ જ ભવમાં મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી લીધી. “મા” શબ્દના દસ અથ બતાવીને સૂત્રકારે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #28

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये द्वादशाह गणिपिटकनिरूपणम् र
मूलम्-इह खल समणेणं भगवया महावीरेणं आइगरेणं तित्थगरेणं सयं संबुद्धेणं पुरिसुत्तमेणं पुरिसलीहेणं पुरिसवरपुंडरीएणं पुरिसवरगंधहथिएणं लोगुत्तमेणं लोगनाहेणं लोगहिएणं लोगपअईवेणं लोगपज्जोगरेणं अभयदएणं चक्खुदएणं मग्गदएणं सरणदएणं जीवदएणं धम्मदएणं धम्मदेसएणं धम्मनायगेणं धम्मसारहिएणं धम्मवरचाउरंतचकवहिएणं अप्पडिहयवरनाणदंसणधरेणं भग शब्द के दश अर्थ कहा है। जो भग शब्द के इन अर्थों से युक्त हैं वे ही भगवान होते हैं । शब्द और उनका अर्थ अनादि है । ये किसी के द्वारा किये हुए नहीं हैं। परन्तु तीर्थकर भगवान् उस अर्थरूप आगम के उपदेष्टा होते है, इस अपेक्षा वे उस अर्थरूप आगम के कर्ता माने जाने हैं। इस तीर्थकरोपदिष्ट अर्थरूप आगम को लेकर ही मेधावी गणधर मूलरूप आगम की रचना करते हैं, अत: पर्यायार्थिक नयकी अपेक्षा आदिमान् होता हुआ भी आगम द्रव्यार्थिक नयकी अपेक्षा से अनादि कहा जाता है। इस सूत्र में जो "सुय मे" ये पद आये है वे इस गणधरों की परंपरा से चली आई परिपोटी के परिचायक हैं, कि जब वे अपने शिष्य जनों को पूछने पर मोक्षमार्ग का उपदेश देते हैं तो सर्व प्रथम वे उस समय उनसे ऐसा ही कहते हैं। इससे उनके वचनों में प्रमाणता और श्रद्धेयता आ जाती है ॥सू. १॥ ભગવાન શબ્દની વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ કરેલ છે. “મા” શબ્દના એ અર્થોથી જે યુકત હોય છે તેઓ જ ભગવાન કહેવાય છે. શબ્દ અને તેમને અર્થ અનાદિ છે. તે કોઈના વડે કરાયેલ નથી પણ તીર્થકર ભગવાન તે અથરૂ૫ આગમના ઉપદેષ્ટા હોય છે, તે અપેક્ષાએ તેમને તે અર્થરૂપ આગમના કર્તા માનવામાં આવે છે. તીર્થ કરે વડે ઉપદેશાવેલ તે અર્થરૂપ આગમને આધારે જ મેધાવી ગણધર મૂલરૂપ આગમની રચના કરે છે. તેથી પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ આદિમાન હોવા છતાં પણ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ આગમને અનાદિ કહેવામાં આવે છે. આ સૂત્રમાં यावेत "मुयं में, यह ते राशनी ५२५राथी यासती पावती ते ३ढिना सूय છે કે જ્યારે તેઓ પોતાના શિષ્યો વડે પૂછાતાં મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ દે છે ત્યારે सौथा पखi तभने तमामे प्रमाणे "सुयं में" ४ ४ छे. तेथी तमना वयनामा પ્રમાણતા અને શ્રધ્ધયતા આવી જાય છે. માસૂ. ૧૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #29

समवायानसूत्रे वियदृच्छउमेणं जिणेणं जावएणं तिन्नेणं तारएणं बुद्धेणं बोहएणं मुत्तेणं मोयगेणं सव्वन्नुणा सव्वदरिसिणो सिव-मयल-मस्यमणंत-मक्खयमव्वाबाहमपुणरावित्ति सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपाविउकामेणं इमे दुवालसंगे गणिपिडगे पन्नत्ते, तं जहा-आयारे १, सूयगडे २, ठाणे ३, समवाए ४, विवाहपन्नत्ती ५, णायाधम्मकहाओ६, उपासगदसाओ ७, अंतगडदसाओ ८, अणुत्तरोववाइदसाओ ९, पण्हावागरणं १०, विवागसुयं ११, दिडिवाए १२, ।तत्थणंजे से चउत्थे अंगे समवाएत्तिआहिए तस्स णं अयमट्टे पन्नत्ते तं जहा ॥ सू. २॥
टीका-"इह खलु समणेणं" इत्यादि । इदं च प्रथमसूत्रसंगृहीतार्थस्यैव सविस्तरपतिपादनपरम् । 'समणेणं' इत्यारभ्य 'संपाविउकामेणं' इत्यन्तस्य व्याख्या ज्ञाताधमकथाङ्गसूत्रे मागेवकृताऽस्माभिरिति विरम्यते । जिज्ञासुभिस्तत्रावलोकनीया । इदं द्वादशाङ्गं गणिपिटकं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा आचारः १,
अब सूत्रकार द्वितीय सूत्र को कहते हैं-'डह खलु' इत्यादि। टीकार्थ-यह सूत्र प्रथम सूत्र द्वारा संगृहीत हुए अर्थ काही विस्तार पूर्वक प्रतिपादन करने के लिये कहा गया है। इस सूत्र में जो "समणेणं" पद से लेकर "संपाविउकामेणं" तक जितने भी पद तृतीयान्त विभक्ति वाले आये हुये हैं इन सबको व्याख्या ज्ञाताधर्मकथांग सूत्र में हमने पहिले ही कर दी है। अतः यहां इनकी व्याख्या नहीं की है। जिन्हें इनके अर्थ को जानने की इच्छा हो वे वहां से जान ले। (इमे दुवालसंगे गणिपिडगे पन्नत्ते) इन पूर्वोक्त विशेषणों से विराजित श्रमण भगवान् महावीर ने यह द्वादशांग रूप गणिपिटक प्ररूपित किया है। (तं जहा) __वे सूत्रा२ थीg सूत्र ४हे थे--"इह खलु" Unile
ટીકાથ– આ સૂત્ર પહેલા સૂત્ર દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલ અર્થનું જ વિસ્તારથી પ્રતિપાદન ४२वाने भाटे वायुछे. मासूम "समणेणं" ५६थी छने "संपाविउकामेणं" સુધીના ત્રીજી વિભક્તિનાં જેટલાં પદે આવ્યાં છે એ બધાં પદેની વ્યાખ્યા જ્ઞાતા ધર્મકથાંગ સૂત્રમાં આ અગાઉ આપી દીધેલ છે. તેથી તેમની વ્યાખ્યા અહીં આપી નથી. તેનો અર્થ જાણવાની જેમને ઈચ્છા હોય તેઓ તેનો અર્થ તે સૂત્રમાંથી पांची से. "इमे दुवालसंगे गणिपिडगे पन्नते" से पूर्वात विशेषणाथी बिरालित श्रम समपान महावीरे Alain३५ पिटनी ५३५॥ ४॥ छे "तं जहा"
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #30

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये आत्मस्वरूपनिरूपणम्
सूत्रकृतम् २, स्थानम् ३, समवायः ४, विवाहप्रज्ञप्तिः ५, ज्ञाताधर्मकथाः ६, उपा सकदशाः ७, अन्तकृद्दशाः ८, अनुत्तरोपपातिकदशाः ९, प्रश्नव्याकरणम् १०, विपाकश्रुतम् ११, दृष्टिवादः १२ । तत्र खलु यत् तत् चतुर्थमङ्गं समवाय' इति 'आहिए' आख्यातम् , तस्य खलु अयमर्थः प्रज्ञप्तः, तद् यथा। सू. २॥
भगवता यदाख्यातं तदाह-'एगे आया' इत्यादि । मूलम्-एगे आया ॥ सू. १॥ ____टीका-'आया' आत्मा-जीवः, 'एगे' एक-एकत्वसंख्यावान् ,कथंचिदिति भावः । यद्यपि जीवस्य सिद्धसंसारिभेदेन द्वैदिध्याद् उभयरूपत्वमस्ति, यथाप्युपयोवह इस प्रकार से है-(आयारे १ सूयगडे २ ठाणे ३ समवाए ४ विवाहपन्नत्ती ५ णायाधम्मकहाओ ६ उवासकदसाओ ७ अंतगडदसाओ८ अणुनरोववाइदसाआ ९ पाहाबागरणं १० विवागसुयं ९१ दिठिवाए १२)
आचोरांग १ सूत्रकृतांग २ स्थानांग३ समवायांग ४ विवाह प्रज्ञप्ति ५ ज्ञाताधर्मकथांग ६ उपासकशांग ७ अंतकृदशांग ८ अनुत्तरोपपातिकदशांग ९ प्रश्नव्याकरण १० विपाकश्रुत ११ और दृष्टिवाद १२ । (तत्थणं)इनमें (जे से) जो यह (चउत्थे अंगे) चौथा अंग (समवाए त्ति) 'समवाय' इस नाम से (आहिए) कहा गया है (तस्सणं) उसका (अयमट्ट) यह अर्थ (पण्णते) कहा है (तं जहा) वह इस प्रकार ॥स. २॥
अब सूत्रकार उसी भगवान् द्वारा कथित प्रकार को प्रकट करते हैं-'एगे आया' इति ।
टीकार्थ--(ोया एगे) कथंचित्-किसी अपेक्षा से-जीव एक है। यद्यपि सिद्ध और संसारी जीव की अपेक्षा से जीव के दो प्रकार हैं तो भी उपयोan प्रमाणे छ- आयारे १, सूयगडे २, ठाणे ३ समवाए ४, विवाहपन्नती ५, णायाधम्मकहाओ ६, उवासकदसाओ ७, अंतगडदसाओ ८ अणुत्तरोववाइ दसाओ ९, पण्हावागरणं १० विवागसुयं ११ दिहिवाए १२) (१) मायाग, (२) सूतin (3) स्थानांग (४) सभवायांग, (५) [ववाहप्रज्ञात, (६) ज्ञाता थांग (७) Gपास४६in, (८) मत६in, (6) मनुत्त।पाति४२२ , (१०) प्रश या४२३१, (११) विपाश्रुत मन (१२) दृष्टिपाह. 'तत्थण तेसोमांथी 'जे से सारे 'चउत्थे अंगे' याथु म 'समवाए ति' 'समवाय' नामनु'आहि ए' डेस छ. 'तस्सणं तेन। 'अयम?' 41 42 'पण्णत्ते' हे छे. 'तं जहा' ते अथ° मा - પ્રમાણે છે કે સૂ. ૨ |
- वे सूत्रा२ लगवान द्वारा अथित ते पथ प्रगट ४२ छ-"एगे आयाति
री:-'आया एगे समुष्टियता छ. सिंद्ध भने संसारी જીવની અપેક્ષાએ જીવના બે પ્રકાર છે, છતાં પણ ઉપયોગની દષ્ટિએ જોતાં તેમનામા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #31

१२
समवायाङ्गसूत्रे गरूपत्वेन तयोर्भेदाऽमद्भावात् । किं च-द्रव्वार्थतयाऽऽत्मन एकत्वम् , एकद्रव्यत्वादात्मनः. द्रव्यार्थता नाम प्रदेशगुणपर्यायाधारता, अवयविद्रव्वनेत्यर्थः, मदेशार्थतया तु अनेकत्वमात्मनः, असंख्यातप्रदेशात्मकत्वात् तस्य । सकलपदार्थानां ज्ञानादिभिर्विषयीकरणादात्मनः स्वेतरपदार्थापेक्षया प्राधान्यमस्तीत्यतः प्रथमंतन्निर्देशः ।।सू.१।। गरूप से उनमें भेद का असद्भाव है अतः वह इस अपेक्षा एक भी है, तथा-द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से आत्मा में एक द्रव्यार्थता होने से एकत्व माना जाता है। प्रदेश, गुण और पर्यायों की आधारता का नाम ही द्रव्यार्थता-द्रव्यार्थिक नय है। यह द्रव्यार्थता मुख्यरूप से एक अखंड द्रव्य को ही विषय करती है। उस विषयभूत द्रव्य में प्रदेश गुण और पर्यायें रहति है। इन पर उसकी दृष्टि नहीं रहती है। इन सब पर दृष्टि रखने वाली प्रदेशार्थता-असंख्यातप्रदेशयुक्तता-पर्यायार्थिकनय है । उसकी अपेक्षाओत्मा में अनेकता मानी जाती है । आत्मा एक प्रदेशवाला नहीं है वह तो असंख्यात प्रदेशों वाला है। आत्मा सकल पदार्थो को ज्ञानादिगुणों द्वारा विषयकरता है इसलिये उसकी अपने से भिन्न पदार्थों की अपेक्षा प्रधानता है। इसीलिये सूत्रकारने यहां सर्व प्रथम उसका निर्देश किया है।
भावार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा आत्मा को जो एक कहा है उसका कारण उपयोग लक्षण की अभिन्नता है। क्यों कि जीव का उपयोग कहा गया है। जीव जिसे आत्मो और चेतन भी कहते ભેદનો અભાવ છે, તેથી એ અપેક્ષાએ તે એક પણ છે. તથા-દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ તે આત્મામાં એક દ્રવ્યાર્થતા હોવાથી એકત્વ મનાય છે. દ્રવ્યર્થતાદ્રવ્યાર્થિક નય એટલે પ્રદેશ, ગુણ અને પર્યાયોનું અવલંબન તે દ્રવ્યાર્થતા મુખ્યત્વે એક અખંડ દ્રવ્યને વિષય કરે છે. તે વિષયભૂત દ્રવ્યમાં પ્રદેશ, ગુણ અને પર્યા રહે છે તેમના પર તેની દષ્ટિ રહેતી નથી. એ બધા પર દૃષ્ટિ રાખનારી પ્રદેશાર્યતાઅસંખ્યાત પ્રદેશયુકતતા-પર્યાયાર્થિક નય છે. તેની અપેક્ષાએ આત્મામાં અનેકતા મનાય છે. આત્મા એક પ્રદેશવાળ નથી. તે તો અનેક પ્રદેશવાળો છે. આત્મા સમસ્ત પદાર્થોને જ્ઞાનાદિ ગુણો દ્વારા વિષય કરે છે, તેથી પિતાના કરતાં ભિન્ન પદાર્થોની અપેક્ષાએ તેની પ્રધાનતા છે. તે કારણે સૂત્રકારે સૌથી પહેલાં અહીં તેને निश यो छे.
ભાવાર્થ-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા આત્માને જે એક બતાવ્યા છે. તેનું કારણ ઉપયોગ લક્ષણની અભિન્નતા છે, કારણકે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ બતાવવામાં આવેલ છે. જીવ કે જેને ખાત્મા તથા ચેતન પણ કહે છે તે અનાદિ સિદ્ધ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #32

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये आत्मस्वरूपनिरूपणम्
१३ हैं वह अनादिसिद्ध स्वतन्त्र द्रव्य है। तात्त्विक दृष्टि से अरूपि होने के कारण उसका ज्ञान इन्द्रियों द्वारा नहीं हो सकता है तथापि साधारण जिज्ञासुओं के लिये एक ऐसा लक्षण कह देना आवश्यक हो जाता है कि जिससे आत्मा की पहिचान की जा सके। उसी अभिप्राय से प्रस्तुत सूत्र में उसके टीकाकार ने उसका लक्षण उपयोग कहा है। और इसी उपयोग लक्षण की एकता से उसमें एकत्व प्रकट किया है । आत्मा लक्ष्य और उपयोग उसका लक्षण-जानने का उपाय है। जगत अनेक चेतन जड पदार्थों का मिश्रण है। उसमें से जड और चेतन का विवेक पूर्वक निश्चय करना हो तो उपयोग के द्वारा ही हो सकता है। क्यों कि यह उपयोग तरतमभाव से सभी जीवों में पाया जाता है । जड में यह उपयोग नहीं पाया जाता । बोधरूप व्यापार का नाम ही उपयोग है। आत्मा में हा बोधरूप क्रिया होती है-जड में नहीं होती-इसका कारण चेतनाशक्ति है। आत्मा जब स्वतंत्रद्रव्य है तो उसमें अनेक गुण होना चाहिये, फिर उपयोग को ही लक्षण क्यो कहा? तो इस शंका को समाधान यह है कि आत्मा में अनंतगुणपर्याये हैं, पर उन सबमें उपयोग ही मख्य है, क्यों कि स्व पर प्रकाश रूप होने से उपयोग ही अपना तथा इतर पर्यायों का ज्ञान करा सकता है । आत्मा जो कुछ भी जानता हैતાત્વિક દષ્ટિથી જોતાં તે અરૂપી હેવાથી ઈન્દ્રિય ઘરા તેનું જ્ઞાન થઈ શકતું નથી, છતાં પણ સાધારણ જિજ્ઞાસુઓ મટિ એક એવું લક્ષણ બતાવી દેવાનું આવશ્યક થઈ પડે છે કે જેનાથી આત્માને ઓળખી શકાય. તે કારણે જ આ સૂત્રના ટીકાકારે તેનું લક્ષણ ઉપયોગ બતાવેલ છે. અને એ જ ઉપયોગ લક્ષણની એકતાથી તેમાં એકત્વ દર્શાવ્યું છે. આત્મા લક્ષ્ય છે અને ઉપયોગ તેનું લક્ષણ જાણવાને ઉપાય છે. જગત અનેક ચેતન અને જડ પદાર્થોનું મિશ્રણ છે. તેમાંથી જડ અને ચેતનનો વિવેકપૂર્વક નિર્ણય કરે હોય તો ઉપગ દ્વારા જ થઈ શકે છે. કારણું તે ઉપયોગ વધુ ઓછા પ્રમાણમાં સમસ્ત જીવોમાં નજરે પડે છે જડમાં તે ઉપયોગ નજરે પડતું નથી. બોધરૂપ વ્યાપારનું નામ જ ઉપગ છે. આત્મામા બેધરૂપ ક્રિયા થાય છે-જડમાં થતી નથી- તેનું કારણ ચેતનાશક્તિ છે. આત્મા જે સ્વતંત્ર દ્રવ્ય હોય તે તેમાં અનેક ગુણ હોવા જોઈએ, તે પછી ઉપગને જ લક્ષણ કેમ કહ્યું? તો તે શંકાનું સમાધાન એ છે કે આત્મામાં અનંતગુણ પર્યાય છે, પણ તે સૌમાં ઉપયોગ જ મુખ્ય છે, કારણ કે સ્વ તથા પર પ્રકાશરૂપ હોવાથી ઉપયોગ જ પિતાનું તથા અન્ય પર્યાનું જ્ઞાન કરાવી શકે છે. આમાં જે કંઈ જાણે છે–અનુભવે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #33

१४
समवायाङ्ग सूत्रे
अनुभव करता है वह सब उपयोग से ही करता है । इसलिये वह ही सब पर्यायों में प्रधान है । द्रव्यार्थिकता का तात्पर्य एक अखंड द्रव्य से है । द्रव्यार्थता में द्रव्य के आधार रहे हुए प्रदेश, गुण और पर्याय, इन पर दृष्टि नहीं जाती है, प्रत्युत केवल एक द्रव्य पर ही दृष्टि रहती है । इसी दृष्टि का नाम द्रव्यार्थिक नय है । द्रव्यार्थिक नय अपने विषय को ग्रहण करते समय उसमें रहे हुए अन्य गुणादिकों का लोप नहीं करता है, परन्तु उन्हें गौण कर देता है और अपने विषय को मुख्य । किन्हीं भी एक या अनेक चीजों के बारे में एक या अनेक व्यक्तियों के विचार अनेक तरह के होते हैं। अर्थात् एक वस्तु के विषय में भिन्न २ विचारों की परिगणना की जावे तो वे अपरिमित प्रतीत होंगे, अतः तद्विषयक प्रत्येक विचार का बोध करना अशक्य हो जाता है । इसलिये उनका अतिसंक्षिप्त और अतिविस्तृत प्रतिपादन छोड करके मध्यममार्ग से प्रतिपादन करना यही नयवाद का काम है। जैन दर्शन में द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक, ऐसे दो नयों का उपदेश हुआ है । यद्यपि द्रव्य को विषय करने वाला द्रव्यार्थिक नय है और पर्याय को विषय करने वाला पर्यायर्थिक नय है, फिर भी गुणों को विषय करने वाला गुणार्थिक नय जो नहीं माना है उसका कारण यही है कि पर्यायार्थिक नय में ही इसका अन्तर्भाव हो जाता है। क्यों कि गुण सहभावी पर्याय हैं । अत्मा તે બધુ' ઉપયાગથી જ કરે છે. તેથી તે જ સઘળી પર્યાયામાં મુખ્ય છે. દ્રષ્યાર્થિ કતા એટલે એક અખંડ દ્રવ્ય, દ્રવ્યા તામાં દ્રવ્યને આધારે રહેલ પ્રદેશ, ગુણ અને પર્યાય પર દૃષ્ટિ જતી થી, પણ કેવળ એક દ્રવ્ય પર જ ષ્ટિ રહે છે. એ સૃષ્ટિનુ નામ જ દ્રવ્યાર્થિક નય છે. દ્રબ્યાર્થિંક નય પેાતાના વિષયને ગ્રહણ કરતી વખતે તેમાં રહેલા અન્ય ગુણાના લાપ કરતા નથી, પણ તેને ગૌણ ગણે છે અને પેાતાના વિષયને મુખ્ય ગણે છે.
કોઈ એક કે અનેક ચીજો વીષે એક અથવા અનેક વ્યક્તિએના વિચાર અનેક જાતના હોય છે. એટલે કે એક જ વસ્તુની ખાખતમાં ભિન્ન ભિન્ન વિચારેની ગણતરી કરવામાં આવે તે તે અપરિચિત લાગશે, તેથી તે ખાખતના દરેક વિચારના એધ કરવા અશકય થઇ જાય છે. તેથી તેમનુ અતિસક્ષિપ્ત કે અતિવિસ્તૃત પ્રતિ પાદન કરવાનુ છેડી દઇને મધ્યમમાગ થી પ્રતિપાદન કરવુ... એ નયવાદનું કામ છે. જૈન દર્શીનમાં દ્રષ્યાર્થિ ક અને પર્યાયાથિક એવા નયના ઉપદેશ અપાયા છે. જો કે દ્રવ્યના વિષય કરનાર દ્રવ્યાર્થિક નય છે અને પર્યાયને વિષય કરનાર પર્યાયાર્થિ ક નથ છે છતાં પણ ગુણાને વિષ્ય કરનાર ગુણાર્થિક નયને નહીં માનવાનુ કારણ એ છે કે પર્યાયાકિનયમાં જ તેના સમાવેશ થઇ જાય છે, કારણકે ગુણ સહભ ૫ પાંન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #34

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये आत्मस्वरूपनिरूपणम्
मूलम् -- एगे अणाया ॥ सू. २ ॥
टीका -- 'अणाया' अनात्मा = आत्मभिन्नः घटादिपदार्थः, 'एगे' एक:एकत्वसंख्यावानस्ति कथंचिदित्यर्थः, अनात्माऽपि यद्यपि प्रदेशार्थतया कश्चित् संख्यात प्रदेशः कश्चिदसंख्यातप्रदेशः कश्चिदनन्त प्रदेशोऽप्यस्ति तथापि परिणाको यहां सूत्रकार ने एक कहा है और कहीं २ पर अनेक भी प्रकट किया है - तो फिर इस प्रकार से यह मान्यताएँ परस्पर में विरुद्ध दिखलाई देती हैं । ऐसी स्थिति में प्रश्न हो सकता है कि इन दोनों मान्यताओं में परस्पर विरुद्धता वास्तविक है या अवास्तविक है। तब नयवाद यह कहता है कि यह ऊपर से दिखनेवाली विरुद्धता वास्तविक नहीं है, क्योंकि द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा आत्मा में एकत्व है और प्रदेशार्थतापर्यायार्थिक नयकी अपेक्षा आत्मा में अनेकत्व है । यही विषय संक्षेप में टीकाकार ने इस सूत्रद्वारा समझाया है || सू० १ ॥
'एगे अणाया' इति ।
टीकार्थ -(अणाया एगे) आत्मा से भिन्न घटपटादिपदार्थ रूप अनात्मद्रव्य किसी अपेक्षा से एकत्वसंख्या विशिष्ट है । जिस अपेक्षा से यह अनात्मor एक है वह अपेक्षा परिणामित्वरूप एक द्रव्यार्थता है। पुद्गलद्रव्य, धर्मद्रव्य, अधर्मद्रव्य, आकाशद्रव्य और काल ये सब अनात्म- अजीवद्रव्य हैं । इनमें यद्यपि कोई द्रव्य संख्यात प्रदेशवाला, कोई द्रव्य असंख्यात प्रदेशवाला और कोई द्रव्य अनंत प्रदेशवाला भी है तौ भी इस
१५
છે. અહીં સૂત્રકારે આત્માને ક બતાવ્યા છે. અને કાઇ કાઈ સ્થળે અનેક પદ્મ ખતાન્યેા છે, તે એ રીતે તે માન્યતા એક બીજાની વિરાધી જણાય છે. આ પરિ સ્થિતિમાં એવા પ્રશ્ન ઉદ્દભવી શકે કે તે માન્યતાઓ વચ્ચેની વિરૂદ્ધતા વસ્તવિક છે કે અવાસ્તવિક છે ? તેા નયાદ એ દર્શાવે છે કે ઉપરથી દેખાતી તે વિરૂદ્ધતા વાસ્તવિક નથી, કારણકે દ્રવ્યાકિનયની અપેક્ષાએ આત્મામાં એકત્વ છે અને પ્રદે શાતા-પર્યાયાધિ કનયની અપેક્ષાએ આત્મામાં અનેકવ છે. એ જ વિષય સીક્ષપ્તમાં टीडाडारे या सूत्र द्वारा समलग्यो छे ॥ सू. १ ॥
"एगे अगाया " इति ।
टीअर्थ- 'अणाया एगे' आत्मा रतां लिन्नघट पट (घडो, पडहो) आहि पहार्थ३५ અનાત્મદ્રવ્ય કી દૃષ્ટિએ એકત્વ છે ? જે અપેક્ષાએ તે અનામદ્રવ્ય એક ते परिणा મિત્વરૂપ એક દ્રવ્યા તા છે. પુદૂગલ દ્રવ્ય, ધદ્રવ્ય, અધદ્રવ્ય, આકાશદ્રવ્ય, અને કાળ એ બધાં અનાત્મ-અજીવદ્રવ્ય છે. તેમનામાં જો કે કોઈ દ્રવ્ય સખ્યાત પ્રદેશવાળુ, કાઈ દ્રવ્ય અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું, અને કાઇ દ્ર અનંત પ્રદેશવાળુ પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #35

समवायाङ्गसूत्रे
मित्वरूपैकद्रव्यार्थतया एक एवेति भावः । धर्मास्तिकायादीनामनात्मनां सदृशप रिणामवन्त्वापेक्षया तु कथंचिद्भिन्नस्वरूपाणामपि अनुपयोगरूपैकस्वभावत्वादेकत्वं बोध्यम् ॥ सू. २॥
१६
परिणामित्वरूप एक द्रव्यार्थता की अपेक्षा ये सबही एक हैं। धर्मास्ति कायादिक अनात्मद्रव्यों में सदृशपरिणमन की अपेक्षा से कथंचित् भिन्नस्वरूपता है तो भी अनुपयोग रूप एक स्वभाव से युक्त होने के कारण एकत्व जानना चाहिये ।
भावार्थ - जीव के लक्षण से जो शून्य होता है वह अजोव है । इसी का नाम अनात्मा है । यह आत्मा - जीव का विरोधी भावात्मक तत्त्व है वह केवल अभावात्मक नहीं है। यह अजीवतत्त्व पांच प्रकार है । पुनलास्तिकाय, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय और काल । अस्तिकाय का तात्पर्य है प्रदेशों का समूह। धर्म, अधर्म, और आकाश ये ३ तीन द्रव्य तो प्रदेश समूह रूप हैं और पुद्गल अवयवरूप तथा अवयव समूहरूप है । काल को अस्तिकाय नहीं कहने का यही तात्पर्य है कि वह प्रदेशसमूह रूप नहीं है । यदि इस प्रकार की मान्यता से उसे अस्तिकाय नहीं कहा जाता है - तो किर पुद्गल परमाणु को अस्तिकाय आप कैसे कह सकते हो ? सो इस प्रकार की शंका करना उचित नहीं है, कारण कि - पुद्गल का परमाणु यद्यपि एक प्रदेशवाला છે. છતા પણ આ પરિણામિત્વરૂપ દ્રવ્યા તાની અપેક્ષાએ તે બધા એક જ ધર્માસ્તિકાય આદિ અનાહ્ન દ્રવ્યેકમાં સમાન પરિણમનની અપેક્ષાએ ભિન્નસ્વરૂપતા છે, છતાં પણ અનુપયેાગરૂપ એક સ્વભાવ (લક્ષણ)થી યુકત હાવાને કારણે એકત્વ ગણવુ જોઇએ.
छे.
ભાવા—જીવના લક્ષણથી જે રહિત હોય તે અજીવ કહેવાય છે. એનુ જ નામ અનાત્મા છે. તે આત્મા—જીવનુ વિરાધી ભાવાત્મક તત્ત્વ છે, તે કેવળ અભાવાત્મક નથી. તે અજીવ તત્વ પાંચ પ્રકારનુ છે-પુદૃગલાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, અને કાળ. આસ્તકાયનુ' તાત્પય પ્રદેશાને સમૂહ થાય છે. ધર્મ, અધમ અને આકાશ એ ત્રણ દ્રવ્ય તે પ્રદેશસમૂહરૂપ છે, અને પુદૂગલ અવયવરૂપ તથા અવયવસમૂહ રૂપ છે, કાળને અસ્તિકાય નહી' કહેવાનુ કારણ એ છે કે તે પ્રદેશસમૂહરૂપ નથી. જો તે પ્રકારની માન્યતાથી તેને અસ્તિકાય કહેવાય નહી તે પુદ્ગલ પરમાણુને આપ કેવી રીતે અસ્તિકાય કહી શકે છે ? તા એ પ્રકારની શકા કરવી એ ઠીક નથી, કારણકે પુદ્ગલનું પરમાણું જો કે એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #36

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये आत्मानात्मस्वरूप निरूपणम्
१७
होता है तो भी वह अनेक स्कंधों का कारण होने से बहुप्रदेशी उपचार से माना गया है। ऐसा काल नहीं है । जितने आकाशक्षेत्र में एक अविभागी पुदगल परमाणु रहता है उस भाग को प्रदेश कहते हैं । एक जीव द्रव्य के धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय के असंख्यप्रदेश हैं । पुल द्रव्य में कोई पुल संख्यात मदेशी, कोई असंख्यातप्रदेशी ओर कोई अनंत प्रदेशी होता है । प्रदेश का दूसरा नाम निरंश अंश भी है । पुल और दूसरे द्रव्यों के बीच इतना अन्तर है कि पुल के प्रदेश अपने स्कंध से अलग २ हो सकते हैं पर अन्य चार ( जीव, धर्म, अधर्मऔर आकाश ) द्रव्यों के प्रदेश अपने २ स्कंघ से भिन्न- अलग - नहीं हों सकते हैं । इसका कारण यह है कि पुल के सिवाय अन्य चारों द्रव्य तथा काल अमूर्त और अप्रदेशी माना गया है। जो अमूर्त होता है उसका स्वभाव खंडित होने का नहीं होता है । मूर्त द्रव्य का ही खंड हो सकता है, क्यो कि संश्लेष और विश्लेष के द्वारा मिलने की तथा अलग होने की शक्ति मूर्तद्रव्य में देखी जाती है। इसी के कारण पुल द्रव्य के छोटे बड़े सभी अंशों को अवयव कहते हैं ।
जिस प्रकार पराणु पुल का अविभाज्य अंश है उसी प्रकार प्रदेश भी एक अविभाज्य अंश भाग है तब परमाणु और પ્રદેશવાળુ હાય છે, તેા પણ અનેક સ્કંધાનું કારણ હોવાથી તેને ઔપચારિક રીતે બહુપ્રદેશી માનવામાં આવ્યે છે કાળ એવા નથી જેટલા અ કાશક્ષેત્રમાં એક આવભાગી પુદ્ગલ પરમાણુ રહે છે તે ભાગને પ્રદેશ કહે છે. એક જીવ દ્રવ્યના ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માંતકાયના અસ ખ્યાત પ્રદેશ છે. પુદ્ગદ્રવ્યમાં કોઇ પુદ્ગલ સખ્યાત પ્રદેશી, કાઇ અસંખ્યાત પ્રદેશી અને કોઇ અનન્ત પ્રદેશી હોય છે. પ્રદેશનું બીજું નામ નિરશ શ’ પણ છે. પુદ્દગલ અને બીજા દ્રવ્યો વચ્ચે એટલુ અંતર છે કે પુગલના પ્રદેશો સ્કે ધથી અલગ અલગ થઈ શકે છે. પણ ખીજા' ચાર (જીવ ધ, અધમ અને આકાશ) દ્રખ્યાના પ્રદેશ પાત પેાતાના ખું ધાથી અલગ થઇ શકતા નથી. તેનુ કારણ એ છે કે પુદ્ગુગલ સિવાય બીજા` ચારે દ્રવ્યે તથા કાળ અમૃત અને અપ્રદેશી મારવામા આવેલ છે. જ અમૃત હોય તેના ખડિત થવાના સ્વભાવ હેતેા નથી મૂત દ્રવ્યના જે ખંડ થઇ શકે છે, કારણ કે સંશ્લેષ અને વિશ્લેષ દ્વારા મળવાની તથા અલગ થવાની શકિત ભૂત દ્રશ્યમાં જ નજરે પડે છે. તે કારણે પુદ્ગલ દ્રવ્યના નાના મોટા બધાજ અંશોને અવયવ કહે છે.
ΟΥ
જેમ પુદૂગલનુ પરમાણું પુદ્ગલને અવિભાજ્ય અંશ છે. એ જ રીતે પ્રદેશ પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #37

समवायाङ्गसूत्रे प्रदेश में अन्तर क्यों माना गया है- तो इस शंका का समाधान इस प्रकार है कि यदि परिमाणु की अपेक्षा विचार किया जावे तो पुलपरमाणु और प्रदेश में कोई अंतर नहीं है, परन्तु जिस प्रकार परमाणु अपने स्कंध से अलक हो सकता है उस प्रकार प्रदेश अपने स्कंध से अलग नहीं हो सकता है। टीकाकार ने जो अनात्मद्रव्यों में परिणामिस्वरूप एक द्रव्यार्थता की अपेक्षा एकत्व प्रकट किया है उसका तात्पर्य इस प्रकार से है
जैनसिद्धान्त की प्रक्रिया के अनुसार सभी सत् कहलानेवाली वस्तुएँ उत्पाद, व्यय और ध्रौव्यरूप वाली हैं। प्रत्येक वस्तु में दो अंश मौजूद रहते हैं। एक अंश वह है जो तीनों कालों में शाश्वत रहता है और दूसरा अंश वह है जो अशाश्वत रहता है। शाश्वत अंश के कारण वस्तु में ध्रौव्य रूप की प्रतीति और अशाश्वत अंश के कारण उत्पाद
और व्ययरूप की संगति होती है। अर्थात् उत्पाद व्यय ये दोनों धर्म वस्तु में अशाश्वत अंश को लेकर होते हैं । ऐसी कोई भी वस्तु नहीं है जो सर्वथा शाश्वत हो या सर्वथा अशाश्वत हो या कुछ अंश उसका सर्वथा नित्य हो या कुछ अंश उसका सर्वथा अनित्य हो। जब वस्तु गत इन दो अंशों में से किसी अंश की तरफ विचारककी दृष्टि जाती है तो वह અવિભાજ્ય અંશ-ભાગ છે. તે પરમાણું અને પ્રદેશમાં ભેદ કેમ પાડવામાં આવ્યું છે ? તે શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે–-જે પરમ શુની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે પુદગલ પરમાણું અને પ્રદેશમાં કઈ તફાવત નથી, પણ જે રીતે પરમાણું પિતાના સકંધથી અલગ થઈ શકે છે તે પ્રમાણે પ્રદેશ પોતાના સ્કંધથી અલગ થઈ શકતો નથી. અનામદ્રવ્યમાં પરિમિતત્વ૫ એક દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ જે એકત્વ પ્રગટ કર્યો છે તેનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે–જૈન સિદ્ધાંતની પ્રક્રિયા પ્રમાણે સઘળી અસ્તિત્વ ધરાવતી વસ્તુઓ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યરૂપ વાળી છે પ્રત્યેક વસ્તુમાં બે અંશ મે જૂદ હોય છે એક અંશ એ છે કે જે ત્રણ કાળમાં શાશ્વત રહે છે અને બીજો અંશ એ છે કે જે અશાશ્વત રહે છે. શાશ્વત અંશને કારણે વસ્તુમાં દ્રવ્ય રૂપની પ્રતીતિ થાય છે અને અશાશ્વત અંશને કારણે ઉત્પાદ અને વ્યય રૂપની સંગતિ થાય છે એટલે કે ઉત્પાદ અને ભય એ બને ધર્મ વસ્તુમાં અશાશ્વત અંશને લીધે થાય છે. એવી કઈ પણ વસ્તુ નથી કે જે તદન શાશ્વત હોય કે તદ્દન અશાશ્વત હોય, કે તેને થોડો અંશ સર્વથા નિત્ય હોય કે થોડે અંશ સવથા અનિત્ય હોય જ્યારે વસ્તુમાં રહેલ એ બને અશોમાંથી કેઈ એક અંશ તરફ વિચારકની દૃષ્ટિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #38

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये आत्माऽनात्मस्वरूप निरूपणम् वस्तु या तो स्थिर रूप प्रतीत होती है या अस्थिर रूप । एतावता इतने मात्र से वस्तु का पूर्ण यथार्थरूप नहीं सध सकता है वह दोनों अंशों की
ओर दृष्टि देने से ही सधता है। इसी का नाम परिणामिनित्य है और यह परिणमन प्रत्येक वस्तु में हरएक समय होता रहता है-इस परिणमन से कोई भी वस्तु किसी भी समय में अछूती नहीं रहती है । अतः इस परिणमन की अपेक्षा समस्त अनात्मा पदार्थ एक हैं। परिणमन दो प्रकार का होता है-एक सदृश परिणमन और एक विसदृश परिणमन,जीव और पुल इन दो द्रव्यों में दोनों प्रकार का परिणमन होता रहता है। पर धर्मास्तिकायादिक द्रव्यों में केवल सदृशपरिणमन ही होता है, विसदृश परिणमन नहीं। इस अपेक्षा धर्मास्तिकायादिक द्रव्य अपने २ सदृश परिणमन की अपेक्षा आपस में भिन्न २ हैं-फिर भी इन सबमें अनुपयोग रूप एक स्वभावता रहने से इस अपेक्षा वे सब एक हैं । यही टीकाकार का अभिप्राय है। इस प्रकार इस भावार्थ द्वारा पदेश, परिणामि नित्यत्व और सदृशपरिणमन के ऊपर यह संक्षिप्त विवेचन किया है। इस तरह अनात्म द्रव्यों में एकत्व के बोधक परिणामिरूप एक द्रव्यत्व
और अनुपयोगरूप एक स्वभाववत्व है, यह बात सध जाती है ॥मू०२॥ જાય છે ત્યારે તે વસ્તુ કાંતે સ્થિર રૂપ લાગે છે અથવા અસ્થિર રૂપ લાગે છે તે એમ કરવા માત્રથી જ તે વસ્તુનું પૂર્ણ યથાર્થ રૂપ જાણી શકાતું નથી તે જાણવા માટે તે બને અંશે તરફ દૃષ્ટિ પડવી જોઈએ. એનું નામ જ પરિણામિનિત્ય છે. અને તે પરિણમન દરેક સમયે ચાલ્યા કરે છે-આ પરિણમનથી કઈ પણ વસ્તુ કઈ પણ સમયે અલિપ્ત રહી શકતી નથી તેથી તે પરિણમનની અપેક્ષાએ સમસ્ત અનાત્મ પદાર્થ એક છે.
પરિણામ બે પ્રકારના હોય છે-સશ પરિણમન (સમાન પરિણમન) અને વિસદૃશ પરિણમન (અસમાન પરિણમન) જીવ અને પુદ્ગલ એ બને દ્રવ્યમાં બને પ્રકારનાં પરિણમન થયા કરે છે. પણ ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યમાં ફકત વિસદૃશ પરિસુમન થતું નથીતે દષ્ટિએ જોતાં ધર્માસ્તિકાયાદિક દ્રવ્ય પોતપોતાના સદશ પરિણામનની અપેક્ષાએ અન્યોન્ય ભિન્ન ભિન્ન છે છતાં પણ તે બધામાં અનુપયોગરૂપ એક સ્વભાવતા હોવાથી તે દષ્ટિએ જોતાં તે બધાં એક જ છે એજ ટીકાકારના કથનનું તાત્પર્ય છે. આ રીતે ભાવાર્થ દ્વારા પ્રદેશ, પરિણામિનિત્યત્વ, અને સદશ પરિણમન ઉપર સંક્ષિપ્ત વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે અનાત્મદ્રવ્યોમાં એકત્વના બેધક પરિણામરૂપ એક દ્રવ્યત્વ અને અનુપયોગરૂપ એક સ્વભાવત્વ છે, તે વાતની પ્રતીતિ થાય છે. સૂ. રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #39

२०
समवायाङ्गसूत्रे आत्मनो निष्क्रियत्वं कैश्चिदगीकृतं, तन्निराकरणायात्मनः क्रियावत्वं वक्ष्यमाण: सूत्रकारः क्रियाजनकत्वेन प्रथम दण्डस्वरूपमाह-- मूलम्-एगे दडे ॥ सू.३॥
टीका-'दंडे, दण्डः-दण्डयते-ज्ञानाद्यपहारेण पीडयते निःसारीक्रियते वा आत्माऽनेनेति दण्डः, स च द्रव्यतो यष्टि र्भावतो दुष्प्रयुक्तमनोवा. कायरूपः, हिंसारूपो वा, स च 'एगे' एकः, एकत्वमस्य सामान्यनयापेक्षया । एवमन्यत्रापि सर्वत्रैकत्वं बोध्यम् ॥ सू. ३॥ मूलम्-ऐगे अदंडे ॥सू.४॥
टीका-'अदंडे' अदण्ड:-प्रशस्तयोगत्रयरूपः, अहिंसारूपो वा । सामान्यनयापेक्षया एकत्वमदण्डस्येति भावः ॥सू. ४॥
आत्मा में सर्वथा निष्क्रियत्व कितनेक वादियों ने अंगीकार किया है परन्तु यह उनकी मान्यता ठीक नहीं है, क्यों कि आत्मा सक्रिय है। इसी बातको दिखलाने के लिये सूत्रकार दंड का स्वरुप कहते हैं-'एगे दंडे' इत्यादि।
ज्ञानादिकों के अपहार से आत्मा जिसके द्वारा पीडित किया जाता है,अथवा साररहित किया जाता है उसका नाम दंड है यह दंड दो प्रकार का होता है एक द्रव्यदंड और दूसरा भावदंड। यष्टिआदिक बाह्य पदार्थ द्रव्यदंड हैं और मन वचन एवं काय की दुष्प्रवृत्ति भावदंड है । अथवा हिंसा रूप व्यापार भावदंड है। यह दंड भी सामान्य की अपेक्षा एक है। इसी तरह से अन्यत्र भी एकत्व की सिद्धि जानना चाहिये ॥सू०३॥
'एगे अदंडे' इति।
प्रशस्त योगत्रयरूप अदंड भी सामान्यनय की अपेक्षा एक है ॥सू० ४॥ કેટલાક એવો મત ધરાવે છે કે આત્મા સર્વથા નિષ્ક્રિય છે, પણ તેમની તે માન્યતા બરાબર નથી, કારણ કે આત્મા સક્રિય છે. તે વાત દર્શાવવાને માટે સૂત્રકાર દંડનું स्व३५ मताव छ-"एगे दंडे" छत्या!
ટીકાર્થ-જ્ઞાનાદિના અપહારથી આત્માને જેના દ્વારા પીડવામાં આવે છે, અથવા સારરહિત કરવામાં આવે છે તેને દંડ કહે છે. તે દંડના બે પ્રકાર છે-(૧) દ્રવ્યદંડ અને (૨) ભાવદંડ. લાકડી વગેરે બાહ્ય પદાર્થ દ્રવ્યદંડ છે અને મન, વચન અને કાયાની
પ્રવૃત્તિ ભાવદંડ છે. અથવા હિંસારૂપ પ્રવૃત્તિ ભાવદંડ છે. તે દંડ પણ સામાન્ય નયની અપેક્ષાએ એક છે એ જ રીતે અન્યત્ર પણ એકત્વ સિદ્ધ થયેલું માનવું. સૂ૩
_ “एगे अदंडे" इति
પ્રશસ્ત ગત્રયરૂપ અથવા અહિંસારૂપ અદંડ પણ સામાન્ય નયની અપેક્ષાએ એક છે સૂ૦ કા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #40

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये क्रियाक्रियादिनिरूपणम् मूलम्--एगा किरिया ॥ सू.५॥
टीका-'किरिया' क्रिया कायिकी प्रभृतयः आस्तिक्यं वा । संग्रहनयाश्रितसामान्यरूपापेक्षया एकत्वमस्ति क्रियाया अपीतिभावः ।। सू. ५।। मूलम्--एगा अकिरिया ॥सू.६॥
टीका--'अकिरिया' अक्रिया योगनिरोधरूपा, नास्तिकत्वं वा ॥ सू. ६।। मूलम्-एगे लोए ॥सू. ७॥
टीका--'लोए' लोकः, 'एगे' एकः, यद्यपि लोकस्य त्रैविध्यम्, असंख्यातप्रदेशकत्वं च, तथापि द्रव्यार्थतया एकत्वमितिभावः ॥सू० ७॥
'एगा किरिया' इति।।
टीकाथ-कायिक आदि क्रियाओं में अथवा अस्तिकाय में संग्रहनय के अश्रित सामान्य रूप की अपेक्षा से एकता है ॥सू० ५॥
'एगा अकिरियाँ' इति ।
योगों को निरोध करने रूप अक्रिया में अथवा नास्तिकत्व में भी इसी तरह से एकता है ॥सू० ६॥ ___ 'एगे लोए' एगे अलोए' इति । टीकार्थ-लोक एक है। अलोक एक है-यद्यपि उर्ध्वलोक,, तिर्यग्लोक और अधोलोक, इस प्रकार से लोक के तीन भेद किये गये हैं। तथा लोकअसंख्य प्रदेशवाला माना गया है। फिर भी द्रव्यार्थिकता की अपेक्षा उसमें एकत्व आ जाता है। इसी तरह अलोक में भी प्रदेशार्थतो को लेकर यद्यपि अनेकता है फिर भी द्रव्यार्थिकता की अपेक्षा उसमें एकता
“एगा किरिया” इति--
કાયિક આદિ ક્રિયાઓમાં અથવા આસ્તિક્યમાં સંગ્રહનયને આશ્રિત સામાન્ય રૂપની અપેક્ષાએ એકતા છે. સૂ. પા
"एगा अकिरिया” इति--
યોગનો નિરોધ કરવારૂપ અક્રિયામાં અથવા નાસ્તિકત્વમાં પણ એજ રીતે એકતા છે પસૂ. દો
"एगे लोए" "एगे अलोए" इतिલેક એક છે. અલેક એક છે-જે કે ઉષ્યલોક, તિર્યગલોક અને અધેલેક, એવા લેકના ત્રણ ભેદ પડાય છે. તથા લેકને અસંખ્યાત પ્રદેશવાળો માનવામાં આવ્યું છે. તે પણ દ્રવ્યાર્થિકતાની અપેક્ષાએ તેમાં એકત્વ રહેલ છે. એ જ પ્રમાણે અલોકમાં પણ પ્રદેશાર્થતાને લીધે જો કે અનેકતા છે, છતાં પણ દ્રવ્યાર્થિકતાની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #41

समवायाङ्गसूत्रे एगे अलोए॥सू. ८॥
टीका-'अलोए' अलोकः, 'एगे' एक: यद्यप्यलोकस्य प्रदेशार्थतयाऽनेक त्वमस्ति,अनन्तप्रदेशकत्वात् , तथापि द्रव्यार्थतया स एक एवास्तीति भावः । यद्वा-ये केचिद् लोका अलोका अपि बहव इति मन्यन्ते, तन्मतनिराकरणार्थमिदं, लोकालोकयोबहुत्वं नास्तीति भावः ॥सू. ८॥ ही है। अथवा जो कोई ‘लोक बहुत हैं अलोक भी बहुत हैं" ऐसा मानते हैं उनकी एकान्तरुपमान्यता का निराकरण करने के लिये यह सूत्र कहा गया है। लोक और अलोक में अनेकता नहीं है।
भावार्थ-आकाश द्रव्य के ही ये दो भेद सिद्धान्तकारों ने कहे हैं, एक लोक और दूसरा अलोक । इनमें लोकाकाश असंख्यातप्रदेशवाला और अलोकाकाश अनंतप्रदेशवाला माना गया है। जिस में जीव पुद्गल आदि द्रव्य रहते हैं वह लोक है और जिसमें केबल आकाश ही आकाश है वह अलोक है। तात्पर्य यह है कि जीव पुद्गल आदि द्रव्य समग्र आकाश में नहीं रहते हैं किन्तु अमुक परिमित भाग में ही रहते है । जितने भागमें इनका निवास है उतना आकाशभाग लोक और इसके बाहर चारों ओर अनंत आकाश विद्यमान है वह अलोक है। यद्यपि देव नारकी और मनुष्यादि के निवास की अपेक्षा लोक के मि उर्ध्वलोकअधोलोक एवं तिर्यग्लोक, इस तरह तीन भेद माने गये हैं परन्तु द्रव्यर्थिकता-द्रव्यरूप लोकाकाश की अपेक्षा से इनमें अभेद-एकत्व आ અપેક્ષાએ તેમાં એકતા જ છે. અથવા જે કઈ “લેક ઘણા છે, અલક પણ ઘણા છે” એવી માન્યતા ધરાવે છે તેમની એકાન્તરૂપ માન્યતાનું નિવારણ કરવાને માટે આ સૂત્ર કહેવામાં આવ્યું છે. લોક અને અલકમાં અનેકતા નથી.
ભાવાર્થ-આકાશ દ્રવ્યના જ આ બે ભેદ સિદ્ધાંતકરાએ બત વ્યા છે-(૧) લેક અને (૨) અલેક તેમાં કાકાશ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું અને અલકાકાશ અનંત પ્રદેશવાળું માનવામાં આવેલ છે. જેમાં જીવ, પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્ય રહે છે તે લેક છે, અને જેમાં ફક્ત આકાશ જ છે તે અલોક છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ, પુદ્ગલ આદિ દ્રવ્ય સમગ્ર આકાશમાં રહેતું નથી, પણ અમુક પરિમિત ભાગમાં જ રહે છે. જેટલા ભાગમાં તેમના નિવાસ છે એટલે આકાશભાગ લોક કહેવાય છે, અને તેની બહાર આસપાસ, મેર જે અનંત આકાશ આવેલું છે તેને અલોક કહે છે. જો કે દેવ, નારકી અને મનુષ્ય આદિના નિવાસની અપેક્ષાએ લેકના પણ ઉર્વલેક અલેક અને તિર્યશ્લેક એ ત્રણ ભેદ માનવામાં આવ્યા છે, તે પણ દ્રવ્યાર્થિક-દ્રવ્યરૂપ કાકાશની અપેક્ષાએ તેમનામાં અભેદ-એકવ આવી જાય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #42

भावबोधनी टीका प्रथमसमवाये धर्माधर्मनिरूपणम्
मूलम्-एगे धम्मे ॥सू. ९॥
टोका--'धम्मे' धमः धर्मास्तिकायः, एकः । जीवपुद्गलाः स्वभावतः सक्रियाः सन्ति, तेषां गतिपरिणामवतां तत्स्वभावं यो धारयति स धर्म इत्युच्यते, स चास्तीनां प्रदेशानां संघातरूपत्वात कायः, अतोऽसावस्तिकाय इति व्यपदिश्यते। धर्मास्तिकायस्यासंख्यातप्रदेशकत्वेऽपि द्रव्यार्थतया स एक एवेतिभावः ॥सु. ९॥
एगे अधम्मे ॥सू. १०॥ टीका--'अधम्म अधर्म-अधर्मास्तिकायः 'एगे' एक द्रव्यत इतिभावः । न धर्म:-अधर्मः, जीवपुद्गलानां गत्युपष्टम्भको धर्मस्तद्विपरीतः स्थित्युपष्टम्भकत्वादधर्म इत्युच्यते ॥सू. १०॥ जाता है। इसी प्रकार अनंतप्रदेशात्मक अलोकाकाश है-अतः अनंतप्रदेशों की अपेक्षा उसमें अनेकता आती है फिर भी अलोकाकाशरूप द्रव्यत्व की अपेक्षा उसमें भी एकत्व बन जाता है। जिस प्रकार ब्राह्मण, क्षत्रिय आदि की अपेक्षा मनुष्यों में अनेकता होने पर भी मनुष्यत्व की अपेक्षा एकता घटित होती है। द्रव्यों को अपने में अवकाश देने रूप कार्य से इस आकाश की सिद्धि होती है ॥७॥८॥ __ 'एगे धम्मे' "एगे अधम्मे' इति ।
धर्मास्तिकाय एक है, अधर्मास्तिकोय एक है। स्वभावतः गतिक्रिया शील जीव और पुद्गलों को चलने में जो निमित्त कारण होता है वह धर्मद्रव्य है। द्रव्य प्रदेशों का संघातरूप है इसलिये इसको अस्तिकाय कहा है। इस तरह धर्मास्तिकाय में असंख्यातप्रदेशात्मकता होने पर भी द्रव्या. थता की अपेक्षा एकत्व माना गया है। स्थिति क्रिया परिणत जीव એ જ પ્રમાણે અનંત પ્રદેશવાળું અકાકાશ છે. તેથી અનંત પ્રદેશોની અપેક્ષએ તેમાં અનેકતા લાગે છે. છતાં પણ અલાકાકાશરૂપ દ્રવ્યવની અપેક્ષાએ તેમાં પણ એકત્વ આવી જાય છે. જેમાં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અદિની અપેક્ષાએ મનુષ્યમાં અનેકતા હોવા છતાં પણ મનુષ્યત્વની અપેક્ષાએ તેમનામાં એકતા ઘટાવી શકાય છે. દ્રવ્યોને પિતાની અંદર સ્થ ન દેવાના કાર્યથી તે આકાશની સિદ્ધિ થાય છે. ૭૮
"एगे धम्मे" "एगे अधम्मे" इति--
ધર્માસ્તિકાય એક છે, અધમસ્તિકાય એક છે. સ્વભવી જ ગતિ ક્રિયાશીલ જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિમાં જે નિમિત્ત કારણરૂપ હોય છે તે ધર્મદ્રવ્ય છે. તે દ્રવ્ય પ્રદેશોના સંઘાતરૂપ છે, તેથી તેને અસ્તિકાય કહેલ છે. એ રીતે ધર્માસ્તિકાયમાં અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મકતા હોવા છતાં પણ દ્રવ્યથતાની અપેક્ષાએ તેમાં એકવા માનવામાં આવ્યું છે. સ્થિતિ કિયા પરિણત જીવ અને પુગલોને થોભવામાં જે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #43

समवायाङ्गसूत्रे और पुद्गलों को जो ठहरने में निमित्त-सहायक होता है वह अधर्मद्रव्यहै। यह अधर्मद्रव्य भी धर्मद्रव्य की तरह असंख्यात प्रदेशवाला है यह भी द्रव्यार्थता की अपेक्षा माना गया है।
भावार्थ-धर्म, अधर्म और आकाश ये तीनों अमूर्त होने से घटपटादि की तरह इन्द्रियगम्य नहीं हैं। इसलिये इनकी सिद्धि लौकिक प्रत्यक्ष से नहीं हो सकती है। यदि कहा जावे कि आगमप्रमाण से इनकी सिद्धि होती हैं सो यह बात ता ठीक है परन्तु आगमाश्रय हेतु उस सिद्धान्त के अनुयायियों में ही अपनी महत्ता का प्रख्यापक हो सकता है। अगमोक्त अर्थ को पोषण करने वाली युक्ति भी तो होनी चाहिये, वही युक्ति यहां टीकाकार ने उपस्थित की है-जगतमें गतिशील और गतिपूर्वक स्थिति शील पदार्थ जीव और पुदगल ये दो ही हैं। धर्मास्तिकाय या अधर्मास्तिकाय इन दोनों द्रव्यों को प्रेरणा करके न चलाते हैं और न ठहराते हैं। यदि ये चलते है तो धर्मास्तिकाय इन्हें चलनेमें मददकर देता है, जैसे चलने के स्वभाववाले मत्स्योको चलनेमें जल सहायक हो जाता है। इसीतरह जीव और पुद्गल यदि ठहरते है तो छाया जिस प्रकार पथिकों को ठहरने में सहायता पहुँचाती है उसी प्रकार उन्हें ठहरने में अधर्मास्तिकाय सहायक हो जाता है इससे यह फलितार्थ निकलता है कि गति और स्थिति का उपाનિમિત્ત-સહાયક હોય છે તે અધર્મ દ્રવ્ય છે. તે અધર્મદ્રવ્ય પણ ધર્મદ્રવ્યની જેમ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળું છે, તેને પણ દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ એક માનવામાં આવ્યું છે.
ભાવાર્થ-ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ ત્રણે અમૂર્ત હોવાથી ઘટ, પટ આદિની જેમ ઈન્દ્રિયગમ્ય નથી. તેથી લૌકિક નજરે તેમને સિદ્ધ કરી શકતાં નથી. જે એમ કહેવામાં આવે કે આગમ પ્રમાણથી તેમનું પ્રતિપાદન કરી શકાય છે, તે તે વાત બરાબર છે. પણ આગમને આધાર તે સિદ્ધાંતના અનુયાયીઓમાં જ તેની મહત્તા ઠસાવી શકે છે. તેથી આગોકત અર્થને પુષ્ટિ આપનાર યુકત પણ હોવી જોઈએ; એ યુકિત જ ટીકાકારે અહીં જ છે—જગતમાં ગતિશીલ અને ગતિપૂર્વક સ્થિતિશીલ પદાર્થ જીવ અને પુદગલ એ બે જ છે ધર્માસ્તિકાય કે અધર્માસ્તિકાય એ બને કાને પ્રેરણા આપીને ચલાવતાં નથી કે અટકાવતાં નથી. જે તે ચાલે તે ધર્માસ્તિકાય તેમને ચાલવામાં મદદ કરે છે. જેમ ચાલવાના સ્વભાવવાળા મસ્યાને ચાલવામાં પાણી સહાયક થાય છે તેમ ધર્માસ્તિકાય તેમને ચાલવામાં સહાયક થાય છે એજ પ્રમાણે જીવ અને પુદ્ગલ જે થોભે તે જેમ મુસાફરોને ભવામાં છાંયડે સહાયકથા ય છે તેમ તેમને ભવામાં અધર્માસ્તિકાય સહાયક થાય છે. તેથી એ સાબિત થાય છે કે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #44

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये पापापण्यनिरूपणम् मूलम्-एगे पुण्णे ॥सू. ११॥
टीका--'पुण्णे' पुण्य--पुण शुभे' इति वचनात् पुणति-शुभं-करोतिआत्मानं पवित्रीकरोतीति पुण्यं-शुभकर्म तच्च 'एगे' एकम् । यद्यपि अन्नपुण्यादिभेदेन नवप्रकारकमस्ति, यद्वा-पुण्यानुबन्धि पापानुवन्धि चेति द्विविधमपि, यद्वादान कारण जीव और पुदगल ही हैं। तथापि निमित्त कारण जो कार्य की उत्पत्ति में अवश्य अपेक्षित है वह उपादान कारण से भिन्न होना ही चाहिये । इसीलिये जीव पुदगल की गति में निमित्तरूप से धर्मास्तिकाय की और स्थिति में अधर्मास्तिकाय की सिद्धि हो जाती है। इसी अभिप्राय से "गतिस्थित्युपग्रहोधर्माधर्मयोरुपकारः” ऐसा कहा गया है। आकाशद्रव्य की सिद्धि के विषय में बतला ही दिया गया है कि
आकाशस्यावगाहः अपने में इन धर्मादिक द्रव्यों को स्थान देना आकश का कार्य है। इस कार्य से उसकी भी अबाध सिद्धि हो जाती है ॥९॥१०॥ ___ 'एगे पुण्णे' 'एगे पावे। _____एक पुण्य है, एक पाप है। पुण धातु से पुण्य बनता है। पुण का अर्थ शुभ होता है। जो आत्मा को पवित्र करे उसका नाम पुण्य है। शुभ कर्म ही आत्मा को पवित्र किया करते हैं, अतः शुभ कर्म ही पुण्य हैं। यह पुण्य भी सामान्य की अपेक्षा एक है। यद्यपि पुण्य प्रकृतियों के भेद से पुण्य नौ प्रकार है, तथा पुण्यानुबंधी पुण्य और पापानुबंधी पुण्य के ગતિ અને સ્થિતિનું ઉપાદાન કારણ જીવ અને પુદ્ગલ જ છે. છતાં પણ નિમિત્ત કારણ કે જે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અવશ્ય અપેક્ષિત છે તે ઉપાદાન કારણથી જુદું હોવું જ જોઈએ. તેથી જીવ, પુદ્ગલની ગતિમાં નિમિત્તરૂપે ધર્માસ્તિકાય અને સ્થિતિમાં निभित्त३५ अस्तिय सिद्ध २४ लय छ. 24 १ २ "गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः युवायु छ. २मा ४श द्र०यनी सिद्धिना विषयमा मतावी हवामा मायुं छे -"आकाशस्यावगाहः" पातानी म४२ मे या द्रव्याने સ્થાન દેવાનું કાર્ય આકાશનું છે. તે કાર્યથી તેની પણ સિદ્ધિમાં મુશ્કેલી નડતી નથી મા
'एगे पुण्णे 'एगे पावे' इति
પુણ્ય એક છે, પાપ એક છે. “પુણ ધાતુમાંથી પુણ્ય બને છે. પુણ એટલે શુભ. આત્માને જે પવિત્ર કરે તેનું નામ પુણ્ય છે. શુભ કર્મો જ આત્માને પવિત્ર કર્યા કરે છે, તેથી શુભ કર્મો જ પુણ્ય છે. તે પુણ્ય પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે. જો કે પુણ્ય પ્રકૃતિના ભેદ પ્રમાણે પુય નવ પ્રકારનું છે. તથા પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને પાપાનુબંધી પુણ્ય એવા બે પ્રકારના પણ ભેદ છે. અથવા પ્રત્યેક જીવમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #45

२६
समवायाङ्गसूत्रे प्रतिजीवं भिन्नभिन्नपकारकं भवति, ततश्चानन्तभेदमप्यस्ति, तथापि सामान्य विपक्षया तदेकमिति भावः ।।सू. ११।।
एगे पावे ॥सू. १२॥
'पावे' पापम्-अशुभकर्म, 'एगे' एकम् अस्ति । तच्च यद्यपि ज्ञानावर णौयादिरूपमनेकप्रकारकम् , पुण्यानुबन्धिपापानुबन्धिभेदाद् द्विविधम् , अनन्तजीवाश्रितत्वादनन्तमपि, अशुभत्वरूपसामान्यविवक्षया एकमितिभावः ॥सू. १२॥ भेद दो प्रकार का भी है। अथवा हरएक जीव में पुण्य प्रकृति का तरतमभाव से सद्भाव होने से उनकी अपेक्षा यह अनेक प्रकार का भी हो सकता है, इस तरह अनन्त जीवों में इसका अस्तित्व पाया जाने के कारण यह अनंत भेद वाला भी हो जाता है। फिर भी पुण्यत्व सामान्य की अपेक्षा यह एक माना गयाहै, क्यों कि सामान्य अपने विशेष व्यक्तियों में रहता है। इसी तरह ज्ञानावरणीय आदि अशुभकर्म भी अनेक प्रकार का होने पर भी अशुभत्वरूप सामान्य की अपेक्षा से एक है ॥११॥
पाप शब्द का अर्थ अशुभ कमें है। यह भी ज्ञानावणीय अदि पापप्रकृतियों की अपेक्षा से अनेक प्रकार का, पुण्यानुबंधी पाप, पापानुबंधी पाप के भेद से दो प्रकार का, और अनंत जीवों में आश्रित होने से अनंत प्रकार का भी होता हैं तो भी सामान्यकी अपेक्षा से एक होने में इसमें कोई बाधा नहीं है।
भावार्थ-शास्त्र में अन्नपुण्य आदि भेद से पुण्य नौ प्रकार का कहा है। तथा जिस पुण्य से पुण्य का बंध हो वह पुण्यानुबंधीपुण्य, और जिससे પુણ્યપ્રકૃતિને ન્યૂન કે અધિક પ્રમાણમાં સદ્ભાવ હોવાથી તેમની અપેક્ષાએ તે અનેક પ્રકારનું પણ હોઈ શકે છે, આ રીતે અનંત જીવોમાં તેનું અસ્તિત્વ હોવાને કારણે તે અનંત ભેદવાળું પણ થાય છે છતાં પણ સામાન્ય પુણ્યત્વની અપેક્ષાએ તેને એક ગણવામાં આવે છે, કારણ કે સામાન્ય પોતાની વિશેષ વ્યકિતમાં રહે છે. એ જ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય આદિ અશુભ કર્મ પણ અનેક પ્રકારના હેવા છતાં પણ અશુભત્વરૂપે સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે. ૧૧
પાપ શબ્દનો અર્થ અશુભકર્મ છે. તે પણ જ્ઞાનાવરણીય આદિ પાપપ્રકૃતિચોની અપેક્ષાએ અનેક પ્રકારનું છે. પુણ્યાનુબંધી પાપ અને પાપાનુબંધી પાપના ભદથી તે બે પ્રકારનું છે, અને અનંત જીવેમાં આશ્રિત હેવાથી તે અનંત પ્રકારનું પણ છે તે પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને એક ગણવામાં કોઈ વાંધો નથી.
ભાવાર્થશાસ્ત્રમાં અન્નપુણ્ય આદિ ભેદથી પુણ્ય નવ પ્રકારનું કહેલ છે. તથા જે પુણ્યથી પુણ્યને બંધ બંધાય તે પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને જેનાથી પાપનો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #46

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये पापपुण्यनिरूपणम् पाप का बंध हो वह पापानुबंधी पुण्य इस प्रकार से पुण्व दो प्रकार का भी होता है। तथा भिन्न २ जोवों में पुण्यकर्म की सता हीनाधिकरूप में पाई ही जाती हैं, अतः इस अपेक्षा वह अनंतभेद वाला भी है। फिर भी यहां पर सूत्रकार ने इन सब भेदों को पुण्यत्वरूप सामान्य में अन्तर्हित कर उसे एक ही माना है, क्यों कि सामान्य में समस्त अपने भेदों का समावेश हो जाता है।
- इसी तरह पाप भी प्राणातिपात ओदि के भेद से अठारह प्रकार का, पुण्यानुबंधी पाप, पापानुबंधी पाप के भेद से दो प्रकार का और अनंतजीवों में रहने की अपेक्षा अनंत प्रकार का है, फिर भी पापत्वरूप अशुभ सामान्य की अपेक्षा ये सब एक है।
जिन २ कर्मों का बंध होता है उन सभी का विपाक केवल शुभ या अशुभ ही नहीं होता बल्कि अध्यवसाय रूप कारण की शुभाशुभता के निमित्त से वे शुभाशुभ दोनों प्रकार के निर्मित होते हैं। शुभ अध्यवसाय से निर्मित विपोक शुभ होता है ब्रोर अशुन अध्यवसाय से निर्मित विपाक अशुभ होता है। जिस परिणाममें संक्लेश जितना ही कम होगा, यह उतना ही अधिक शुभ, और जिस परिणाम में संक्लेस जितना अधिक होगा वह परिणाम उतना ही अशुभ होगा। शुभ परिणाम से पुण्यप्रબં ધ બં ધાય તે પાપાનુબ ધી પુણ્ય, એ પ્રમાણે પુણ્યના બે પ્રકારના ભેદ થાય છે. તથા જુદા જુદા મા પુણ્ય કમની સત્તા ઓછા વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે, તેથી તે દષ્ટિકોણથી જોતાં તે અગત ભેદવાળું પણ છે. છતાં પણ સૂત્રકત્રે અહીં તે બધા ભેદેને પુણ્યત્વરૂપ સામાન્યમાં સમાવી લઈન એક જ માનેલ છે. કારણ કે સામાન્યમાં તેના સઘળા ભેદને સમાવેશ થઈ જાય છે.
એ જ પ્રમાણે પાપ પણ પ્રાણાતિપાત આદિના ભેદથી અઢાર પ્રકારનું છે. પુણ્યાનુબંધી પાપ અને પાપ નુબંધી પાપના ભેદથી બે પ્રકારનું, અને અનંત જીમાં રહેવાની અપેક્ષાએ અનંત પ્રકારનું છે તે પણ પાપત્વરૂપ અશુભ સામાન્ય અપેક્ષાએ તે બધા એક જ છે.
જે જે કર્મોને બંધ પડે છે તે બધાને વિપાક (ફળ) કેવળ શુભ કે અશુભ જ નથી હોતો. પરંતુ અધ્યવસાયરૂપ કારણની શુભાશુભના નિમિત્તથી તે શુભાશુભ બન્ને પ્રકારનું થાય છે. શુભ અધ્યવસાયથી થયેલ વિપાક શુભ હોય છે અને અશુભ અધ્યવસાયથી નિર્મિત વિપાક અશુભ હોય છે. જે પરિણામમાં સંકલેશ જેટલો ઓછો હશે, તે પરિણામ એટલું જ વધારે શુભ હશે. જે પરિણામમાં સં કલેશ વધારે હશે તે પરિણામ એટલું જ અશુભ હશે શુભ પરિણામથી પુણ્યપ્રકૃતિને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #47

समवायाङ्गसूत्रे
कृतियों का बंध होता है, और अशुभ परिणाम से पाप प्रकृतियों का बंध होता है, ऐसा जो शोस्त्रीय विधान है वह आपेक्षिक है। क्यों कि जैसे अशुभ अध्यवसाय के समय प्रथम आदि गुणस्थानों में जोनावरणीय आदि सभी पुण्य पोप प्रकृतियों का यथासंभव बंध होता है वैसे ही छट्टे आदि गुणस्थानों में शुभ अध्यवसाय के समय भी सभी पुण्य पाप प्रकृतियों का यथासंभवबंध होता ही है, अतः शुभ अध्यवसाय से पुण्य का और अशुभ अध्यवसाय से पाप का बंध होता है, यह कथन एकान्ततः संगत कैसे माना जा सकता है, इसलिये यह कथन आपेक्षिक ही मानना चाहिये । और अनुभाग एवं स्थितिबंध की अपेक्षा इसकी संगति कर लेनी चाहिये । कोई भी एक परिणाम एसा नहीं जो एकान्ततः शुभ या अशुभ कहा जा सके । हरएक परिणाम शुभ, अशुभ, अथवा उभयरूप होने पर भी उसमें जो शुभत्व, अशुभत्व का व्यवहार किया जातो है वह गौ 'मुख्यभाव की अपेक्षा से समझना चाहिये, इसी लिये जिस शुभ परिणाम से पुण्य प्रकृतियों में शुभ अनुभागबंधता है उसी परिणाम से पाप प्रकृतियों में अशुभ अनुभाग भी बंधता है । इसके विपरीत जिस परिणाम से अशुभ अनुभोग बंधता है उसी परिणाम से पुण्य प्रकृतियों में शुभ अनुभाग भी बंधता है । अन्तर इतना ही है जैसे प्रकृष्ट शुभ परिणाम से होने वाला બધાં ધાય છે, અને અશુભ પરિણામથી પાપપ્રકૃતિયાના ખંધ બધાય છે, એવું જે શાસ્ત્રીય વિધાન છે તે આપેક્ષિક છે. કારણ કે જેમ અશુલ અધ્યવસાય વખતે પ્રથમ આદિ ગુણસ્થાનામાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ સઘળી પુણ્ય પાપ પ્રકૃતિયાના જે પ્રમાણે અંધ બંધાય છે એ જ પ્રમાણે છઠ્ઠા વગેરે ગુણસ્થાનામાં શુભ અધ્યવસાયને વખતે પણ સઘળી પુણ્ય પાપ પ્રકૃતિયાના સંભવિત બધ ખધાય છે જ. તા શુભ અધ્યવસાયથી પુણ્યને અને અશુભ અધ્યાવસાયથી પાપના બંધ બંધાય છે, તે કથન એકાન્તત: સંગત કેવી રીતે માની શકાય ? તેથી તે કથન આપેક્ષિક જ માનવુ જોઇએ. અને અનુભાગ અને સ્થિતિષધની અપેક્ષાએ તેની સ ગતતા સમજી લેવી જોઈએ. કાઇ પણ એક પરિણામ એવું નથી કે જે એકાન્તત; શુભ કે અશુભ કહી શકાય દરેક પરિણામ શુલ, અશુલ અથવા બન્ને રૂપ હોવાં છતાં પણ તેમાં જે શુભત્વ અશુભવતા વ્યવહાર કરવામાં આવે છે તે ગૌણ મુખ્ય ભાવની અપેક્ષાએ માનવા જોઇએ તેથી જે જીમ પરિણામથી પુણ્યપ્રકૃતિયામાં શુભ અનુભાગ ખંધાય છે. એ જ પરિણામથી પાપપ્રકૃતિયામાં અશુભ અનુભાગ પણ બધાય છે. તેથી ઉલટું જે પિરણામથી અશુભ અનુભાગ બંધાય છે. એજ પરિણામથી પુણ્યપ્રકૃતિયેામાં શુભ અનુભાગ પણ બંધાય છે. તેમાં એટલા જ તફાવત છે કે—જેમ પ્રકૃષ્ટ શુભ
૨૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #48

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये बंधमोक्षनिरूपणम् मूलम्--एगे बंधे ॥सू, १३॥
टीका-'बंधे' बन्धः-बन्धनं बन्धः, यदि जीवः कषायवान् भवति तदा स कषायसद्भावात् कर्मणो योग्यान् पुद्गलान् उपादत्ते गृह्णाति, स कर्मपुद्गलसंश्लेषो बन्ध इत्युच्यते, स 'एगे' एकोऽस्तीत्यर्थः । बन्धस्य प्रकृति. स्थितिप्रदेशानुभावभेदाचातुर्विध्यमस्ति, तथापि सामान्यतः स एक इति भावः । यद्वा-द्रव्यभावभेदाद बन्धो द्विविधः-द्रव्यतो निगडादिभिः, भावतस्तु कर्मणा, तयोश्च बन्धनसामान्यविवक्षया एको बन्ध इति भावः ।।. १३।। शुभ अनुभाग प्रकृष्ट होता है और अशुभ अनुभाग निकृष्ट होता है वैसे ही प्रकृष्ट अशुभ परिणाम से बँधने वाला अशुभ अनुभाग प्रकृष्ट होता है और शुभ अनुभाग निकृष्ट होता है। इसी तरह स्थितिबंध में भी यही बात समझना चाहिये। इस तरह पुण्य पाप प्रकृतियों भिन्नता आने पर भी उनमें जो शास्त्रकार ने एकता का कथन किया है वह पुण्यत्व और पापत्वरूप सामान्य को अपेक्षा से किया है ॥११॥१२॥
'एगे बंधे' 'एगे मोक्खे' इति।
बंध एक है मोक्ष एक है। यदि जीव कषाय युक्त होता है तो वह कषाय के सद्भाव से कर्म के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है वह बंध कहलाता है। यह बंध एक है। यद्यपि प्रकृतिबंध, प्रदेशबंध और अनु-- भागबंध, इस तरह से बंध के चार भेद है तो भी वह सामान्य की अपेक्षा एक है। अथवा द्रव्यबंध और भावबंध इस प्रकार से भी बंध પરિણામથી થનાર અનુભાગ પ્રકૃણ (બળવાન હોય છે અને અશુભ અનુભાગ નિકૃષ્ટ (નબળ) હોય છે એ જ પ્રમાણે પ્રકૃષ્ટ અશુભ પરિણામથી બંધાનાર અશુભ અનુભાગ પ્રકૃષ્ટ હોય છે અને શુભ અનુભાગ નિકૃષ્ટ હોય છે. એ જ પ્રમાણે સ્થિતિબંધમાં પણ એ જ વાત સમજવાની છે. આ રીતે પુણ્ય પાપ પ્રકૃતિમાં ભિન્નતા હોવા છતાં પણ શાસકારે જે એકતા દર્શાવી છે તે પુણ્યત્વ અને પાપત્વ રૂપ સામાન્યની અપેક્ષાએ દર્શાવેલ છે.૧૧૧૨ ___ 'एगे बंधे,' 'एगे मोक्खे' इति
બંધ એક છે, મોક્ષ એક છે. જીવ કષાય યુક્ત થાય છે તો કષાયના સદ્ભાવથી કર્મનાં યોગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, તેને બંધ કહે છે. તે બંધ એક છે. જો કે પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, પ્રદેશબ ધ અને અનુભાગબંધ, એ રીતે બંધના ચાર ભેદ પડે છે, છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક છે. અથવા દ્રવ્યબંધ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #49

३०
समवायाङ्गसूत्रे एगे मोक्खे ॥सू. १४॥ 'मोक्खे' मोक्षः-मोचनम्-आत्मनः कमपाशाद् वियोजनं मोक्षः, 'एगे' एकः, ज्ञानावरणीयादिकर्मापेक्षया तत्तत्कर्मतो मोक्षोऽप्यष्टविधः, तथापि मोचनसामान्यापेक्षया स चैक इतिभावः । यद्वा द्रव्यभावभेदाद द्वविध्येऽपि मोक्षसामान्यापेक्षया एक इति भावः । यद्वा जीवस्य मोक्षः सकृदेव भवति, तथा चकैकस्य जीवस्य एकैक एव मोक्षः, मुक्तस्य पुनर्मोक्षाभावात, तदपेक्षया एको मोक्ष इति भावः ॥सू. १४॥ दो प्रकार का है। निगड आदि से जो बंधन होता है वह द्रव्य बंध है। तथा कर्म पुदगलों का और आत्मप्रदेशों का एकक्षेत्रावगाहरूप संश्लेष होता है बह भावबंध है। इस प्रकार से बंध दो प्रकार का होकर भी बंधन सामान्य की विवक्षा से एक ही है ॥१३॥
आत्मा का कर्मरूप पाश से अलग होना इसका नाम मोक्ष है। यह मोक्ष यद्यपि ज्ञानावरणीय आदि आठ कमों में से तत्कौं छूटने से आठ प्रकार का है, फिर भी मोचन सामान्य की अपेक्षा से वह एक प्रकार का ही है। अथवा द्रव्य और भाव के भेद से यह मोक्ष दो प्रकार का भी है तो भी मोक्षसामान्य की अपेक्षा यह एक ही है। इसमें भेद नहीं है। अथवा जीव की मुक्ति एक ही बार होती है, बार २ नहीं होती। इसलिये एक एक जीव का एक एक ही मोक्ष है। मुक्त हुए जीव को पुनः मोक्ष का अभाव है। इस अपेक्षासे मोक्ष एक है। ॥१४॥
भोवार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा बंध और मोक्ष में सामान्य ભાવબંધ નામના પણ તેના બે ભેદ છે. નિગડ આદિથી જે બંધ બંધાય છે. તે દ્રવ્યબંધ છે, તથા કર્મપુદ્ગલેને અને આત્મપ્રદેશને જે એક ક્ષેત્રાવહાગ રૂપે સંશ્લેષ થાય છે તે ભાવબંધ છે. આ પ્રમાણે બે પ્રકારના બંધ હોવા છતાં પણ સમાન્યની અપેક્ષાએ ખંધ એક જ છે ૧૩
કર્મરૂપી બંધનથી આત્માનું અલગ થવું તે મોક્ષ કહેવાય છે, તે મોક્ષ પણ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મોમાંથી તે તે કર્મોના છૂટવાને લીધે આઠ પ્રકાર છે. પણ મુકત થવા રૂપ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક પ્રકારનો જ છે. અથવા દ્રવ્ય અને ભાવ, એ બે ભેદથી મેક્ષ બે પ્રકારને પણ છે, છતાં મોક્ષ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક પ્રકારનો જ છે. તેમાં ભેદ નથી. અથવા જીવની મુકિત એક વાર જ થાય છે. વારં વાર નહીં તેથી પ્રત્યેક જીવને એક એક જ મેક્ષ છે. મુકત થયેલ જીવને ફરી મોક્ષને અભાવ હોય છે. તે અપેક્ષાએ મોક્ષ એક જ છે. ૧૪
ભાવાર્થ સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા બંધ અને મેક્ષમાં સામાન્યની અપેક્ષાએ એકતા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #50

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये बंधमोक्ष निरूपणम्
-
की अपेक्षा एकत्व भेदाभाव - कहा है। बंध का लक्षण - " सकषायत्वात् जीवः कर्मणो योग्यान् पुदगलान् आदत्ते स बंधः' अर्थात् जीव जब कषाय से संतप्त होता है तब वह अनेक प्रकार की पौदगलिक aणाओं में से कर्मरूप परिणाम को प्राप्त करने की योग्यता रखनेवाली वर्गणाओं को ग्रहण करता है । और ग्रहण करके उन्हें आत्मप्रदेशों के साथ विशिष्टरूप से जोड लेता है । यद्यपि जीव स्वभावतः अमूर्त है और पौगलिक कर्म वर्गणाएँ मूर्त हैं, अतः अमूर्त के साथ मूर्त का विशिष्ट रूप से जुडना असंभव जैसी बात है फिर भी आत्मा अनादि काल से कर्म संबंध वाला होने के कारण मूर्त जैसा हो जाने से मूर्त कर्मपुदगलों को ग्रहण कर लेता है और उन्हें कर्मरूप में परिणमा लेता है । जिस प्रकार खाये हुए भोजन का विविध रस रूधिर आदि रूप में परि
मन हो जाता है उसी प्रकार गृहीत कर्मवर्गणाओं का भी ज्ञानावरणीय आदि रूप से परिणमन हो जाता है। आत्मप्रदेशों के साथ कर्मरूप में परिणत हुए पुदगलों का यह संबंध ही सयोगरूप संबंध ही बंध है । शास्त्र में मिथ्यादर्शन, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग, ये कर्मबंध के हेतु कहे गये हैं। तात्पर्य यह है कि प्रकृतिबंध, स्थितिबंध, अनुभागबंध और प्रदेशबंध, इस प्रकार से जो चार प्रकार का दृर्शावी छे. अधनु ं लक्षण मा प्रमाणे छे - सकषायत्वात् जीवः कर्मणो योग्यान् पुद्ग लान् आदते स बंध: भेटले से न्यारे व उषा ययुक्त थाय छे त्यारे ते याने अारनी પોલિક વગ ણુાએમાંથી કમરૂપી પરિણામને પ્રાપ્ત કરવાની યાગ્યતાવળી વ ણુ એને ગ્રહણ કરે છે. અને તેમને ગ્રહણ કરીને આત્મપ્રદેશની સાથે:વિશિષ્ટ રીતે જોડી દે છે. જો કે જીવ સ્વભાવથી અમૂર્તી છે અને પૌલિક કવણા મૃત છે, તેથી અનૂની સાથે મૃતનું વિશિષ્ટ રીતે જોડાવુ' તે વાત અસંભવિત જેવી લાગે છે. છતાં પણ આત્મા અનાદિ કાળથી ક્રમ સધવાળા હેાવાને કારણે ભૂત જેવા થઈ જવાથી મૃત કર્મ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરી લે છે, અને તેને કરૂપે પર્ણિમાવે છે, જેમ ખાધેલ ભાજનના વિવિધ પ્રકારના રસ રકત આદિ રૂપે પરિણમે છે એ જ પ્રમાણે ગ્રહણ કરાયેલ ક`વણાએ પણ જ્ઞાનવરણીય આદિ રૂપે પરિણમે છે. આત્મપ્રદેશની સાથે ક`રૂપે પરિણત થયેલ પુદ્ગલાને તે સંબંધ જ-સંયાગરૂપ જ ‘બંધ” ગણાય છે. શાસ્ત્રમાં મિથ્યાદશન અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ચેગ, આ બધાને કર્મબંધના હેતુ બતાવ્યા છે. તેનું તાત્પ એ છે કે પ્રકૃતિખંધ, સ્થિતિમધ, અનુભાગબંધ, અને પ્રદેશખ ધ એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના જે અધતત્વ દર્શાવ્યા છે તેમાંના પ્રકૃતિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
३१

Page #51

समवायाङ्गसूत्रे बंधतत्त्व कहा गया है उनमें प्रकृतिबंध और प्रदेशबंध, ये दो योग से होते हैं, तथा स्थितिबंध, और अनुभागबंध ये दो कषाय से होते हैं। बंधतत्त्व के ये चार प्रकार एक ही कर्म में संभवित चार अंशरूप हैं। गुणस्थानों को लेकर जब कर्मबंध के कारणों का विचार किया जाता है तब वहां पर ऐसा विचार जिया जाता है कि प्रथमगुणस्थान में बंध का कारण मिथ्या दर्शन है, चौथे गुणस्थान तक अविरति, छठवे गुणस्थानतक प्रमाद, दशवें गुणस्थान तक कषाय और तेरहवें गुणस्थान तक योग। इस तरह इन पांच बंध हेतुओं में से जहां २ पूर्व २ के बंध हेतु होंगे, वहां उसके बाद के भी सभी होंगे ऐसा नियम है। परन्तु जब उत्तर का होगा तब पूर्व का बंध हेतु हो भी
और न भी हो। इस तरह बंध में मिथ्यात्व आदि अनेक कारण पड़ते हैं फिर भी यहां जो "सकषायसद्भावात् कर्मणोयोग्यान् पुद्गलान् उपादत्ते स पुदगलसंश्लेषो बंध" ऐसा कहा गया है वह अन्य हेतुओं की अपेक्षा कषाय की प्रधानता प्रदर्शित करने के लिये ही कहा गया जानना चाहिये।
शंका-कषाय से जो कर्मबंध होता है वह तो दशवें गुणस्थानतक ही होता है, परन्तु योग से जो बंध होता है वह तेरहवें गुणस्थानतक होता है, इस तरह बंध हेतुओं से कषाय में प्रधानता न बनकर केवल योग में ही प्रधानता आती है ? બંધ અને પ્રદેશ છે, એ બને એગથી થાય છે. સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધ એ બને કષાયથી થાય છે. બંધવના આ ચારે પ્રકારે એક જ કર્મમાં સંભવિત ચાર અંશરૂપ છે. ગુણસ્થાનેને લઇને જે કમબંધનાં કારણોને વિચાર કરવામાં આવે તે પહેલા ગુણસ્થાનમાં બંધનું કારણ મિથ્યાદશન છે ચોથા ગુણસ્થાન સુધી અવિરતિ છઠા ગુણ સ્થાન સુધી પ્રમાદ, દસમાં ગુણસ્થાન સુધી કષાય અને તેમાં ગુણસ્થાન સુધી યુગ. આ રીતે એ પાંચ બ ધહેતુઓમાંથી જ્યાં જ્યાં પૂર્વના (આગળના) બંધ હેતુ હશે ત્યાં તેમની પછીના પણ બધા બંધહેતુ હશે એ નિયમ છે પણ જયારે પછીના--હશે ત્યારે પૂર્વના આગલા બંધહેતુ હોય પણ ખરા અને ન પણ હોય આ રીતે બંધમાં મિથ્યાત્વ આદિ અનેક કારણે રહેલાં હોય છે છતાં પણ અહીં જે "सकषायसद्भावात् कर्मणो योग्यान् पुद्गलान् उपादत्ते स पुद्गलसंश्लेशो बंधः" એવું કહેવામાં આવ્યું છે. તે અન્ય હેતુઓ કરતાં કષાયની પ્રધાનતા દર્શાવવાને માટે જ કહેવાયું છે તેમ સમજવાનું છે.
શંકાક્ષાયથી કમને જે બંધ છે તે તો દશમાં ગુણસ્થાન સુધી જ બંધાય છે, પણ વેગથી જે કર્મબંધ બંધાય છે તે તેમાં ગુણસ્થાન સુધી જાય છે, આ રીતે બંધ હેતુઓમાં કષાયની પ્રધાનતાને બદલે ત્યાગની પ્રધાનતા શું આવી જતી નથી ?
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #52

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये बंधमोक्षनिरूपणम
समाधान- योग के निमित्त से जायमान प्रकृति और प्रदेशबंध आत्मा को इतना पराधीन नहीं बनाति है कि जितना पराधीन स्थितिबंध और अनुभाग बंध बनाते है अतः बंधों में इन दो बंधो की मुख्यता प्रदर्शित करने के लिये ऐसा कहा गया है।
कर्म पुद्गलों में जो आत्मा के ज्ञानादिक गुणों को रोकने की तथा सुख दुःख आदि देने की प्रकृति की निर्मिति होती है-स्वभाव-बनता है-इसी का नाम प्रकृतिबंध है १। प्रकृति का कर्मपुद्गलो में अमुक समयतक च्युत नहीं होना-इसी प्रकृति का उनमें अमुक समय तक बने रहने का निर्माण होना इसका नाम स्थितिबंध है २। तीव्रता मंदता आदि रूप में कर्मपुद्गलों का फल देना इसका नाम अनुभागबंध है ३। कर्मपुद्गलों में स्वभावानुसार अमुक २ परिमाण में बट जाने का निर्माण होना इसका नाम प्रदेशबंध है ४ । प्रकृतिबंध और प्रदेशबंध में यही अन्तर है कि आत्मा के साथ बंधदशा को प्राप्त हुए कर्मपुद्गलों में जो ज्ञानादिगुणों को रोकने का स्वभाव निर्मित होता है वह तो है प्रकृतिबंध, और कर्मपुद्गल जो आत्मा के साथ बंध को प्राप्त हुए हैं वे कितने हुए हैं, इस प्रकार प्रदेशगणना का नाम प्रदेशबध है। इस तरह यह बंध अनेक प्रकार का है, फिर भी बंध सामान्य की अपेक्षा वह एक है। उसमें भेद नहीं है। चाहे प्रकृतिबंध हो, चाहे प्रदेशादि
સમાધાન–કેગના નિમિત્તથી પેદા થયેલ પ્રકૃતિ અને પ્રદેશન ધ આત્માને એટલે પરાધીન બનાવતા નથી કે જેટલે પરાધીન સ્થિતિબંધ અને અને અનુભાગબધ બનાવે છે, તેથી બંધમાં તે બે બંધની પ્રધાનતા બતાવવાને માટે એવું કહેવાયું છે.
કર્મપુદ્ગલેમાં આત્માના જ્ઞાનાદિક ગુણોને રોકવ ની તથા સુખદુઃખ આદિ દેવાની જે પ્રકૃતિનું નિર્માણ થાય છે સ્વભાવ બને છે. તેનું નામ જ પ્રકૃતિબંધ છે. (૧) પ્રકૃતિનું કર્મપુદ્ગલમાં અમુક સમય સુધી ચુત ન થવું—એ જ પ્રકૃતિનું તેમનામાં અમુક સમય સુધી સ્થિર રહેવાનું નિર્માણ થવું–તેનું નામ સ્થિતિબંધ (૨) તીવ્રતા મંદતા આદિ રૂપે કમપુદ્ગલેનું ફળ દેવું તેનું નામ અનુસાગબ ધ છે. (૩)કર્મ પુદ્ગલોમાં સ્વભાવનુસાર અમુક પ્રમાણમાં વહેંચાઈ જવાનું નિર્માણ થવું તેને પ્રદેશબં ધ કહે છે (૪) પ્રકૃતિન ધ અને પ્રદેશબંધમાં એટલે જ તફાવત છે કે આત્માની સાથે બંધદશા પામેલ કર્મપુદ્ગલેમાં જે જ્ઞાનાદિક ગુણને રોકવાને સ્વભાવ નિમિત થાય છે તે પ્રકૃતિબંધ છે, અને આત્માની સાથે બંધ પ્રાપ્ત જે કર્મપુદ્ગલે છે તે કેટલા થયા છે, તે પ્રદેશ ગણનાને પ્રદેશબંધ કહે છે. આ રીતે તે બંધના અનેક પ્રકાર છે, છતાં પણ બંધ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક છે. તેમાં ભેદ નથી ભલે પ્રકૃતિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #53

३४
समवायाङ्गसूत्रे बंध हो-कोई भी बंध हो है तो वह सामान्यतया बंध ही, अंतः इस विवक्षा से वह एक है। इसीलिये सूत्रकारने “एगे बंधे” ऐसा कहा है ॥१३॥
ज्ञानावरणीय आदि अष्टविध कर्मों का आत्म से आत्यन्तिक विनाश होना इसका नाम मोक्ष है। एक बार बंधा हुआ कर्म कमी तो क्षय को प्राप्त होता ही है, पर वैसे कर्म का बंधन फिर संभव हो अथवा उस प्रकार का कोई कमें अभी शेष हो तो ऐसी स्थिति में 'कर्म का आत्यन्तिक क्षय हुआ है" ऐसा नहीं कहा जा सकता। आत्यन्तिक क्षय का तात्पर्य है पूर्वबद्धकर्म का और नवीन कर्म के बांधने की योग्यता का अभाव। मोक्ष की प्राप्ति आत्यन्तिक कर्मक्षय हुए विना कदापि संभव नहीं हो सकती है, इसलिये ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मों के क्षय की अपेक्षा मोक्ष भी आठ प्रकार का माना जा सकता है परन्तु कर्मविमोचन रूप सामान्य की अपेक्षा यह भी एक है । अथवा जो जीव एक बार मोक्ष प्राप्त कर लेता है वह फिर से संसार में जन्म के कारणों का अभाव होने से जन्म धारण नहीं करता है, अतः जो स्थिति प्राप्त हो गई वह सादि होकर भी अपर्यवसित बनी रहती है, इसलिये पुनः प्राप्ति का अभाव होने से मोक्ष एक ही है ॥१४॥ બંધ હોય કે પ્રદેશાદિ બંધ હોય કેઈપણ બંધ હોય-પણ સામાન્ય રીતે તે તબંધ જ છે, આ દૃષ્ટિકોણથી જોતાં તે એક જ છે. તેથી સૂત્રકારે એમ કહ્યું છે. ૧૩
જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોને આત્મામાંથી તદન નાશ થે તેનું નામ મોક્ષ છે. એક વાર બં ધાયેલ કર્મને કયારેક તો ક્ષય થાય છે જ, પણ એવાં કર્મનું બંધન ફરીથી સંભવિત પણ છે--અથવા એવા પ્રકારનું કઈ પણ કર્મ હજી શેષ હોય તે એવી સ્થિતિમાં કર્મોને આતિક ક્ષય થયો છે” એમ કહી શકાય નહીં. આત્યાન્તિક ક્ષય નું તાત્પર્ય એ છે કે પહેલાં બંધાયેલાં કર્મોને તથા નવીન કર્મો બંધાવાની ગ્યતાને અભાવ, આત્યન્તિક કર્મક્ષય વિના મોક્ષની પ્રાપ્તિ કદી પણ સંભવી શકતી નથી, તેથી જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મના ક્ષયની અપેક્ષાએ મેક્ષ પણ આઠ પ્રકારને માની શકાય છે, પણ કમવિમેચન રૂપ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે પણ એક જ છે. એટલે કે જે જીવ એક વાર મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે તે જીવને સંસારમાં ફરી જન્મ ધારણ કરવાના કારણોનો અભાવ હવાથી ફરી જન્મ ધારણ કરે પડતું નથી. તેથી જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થઈ ગઈ તે સાદિ હોવા છતાં પણ અપર્યવસિત (અનન્ત) બની જાય છે, આ રીતે પુનઃ પ્રાપ્તિના અભાવને કારણે પણ મેક્ષ એક જ છે. ૧૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #54

टीका प्रथमसमवाये आस्वसंवरनिरूपणम्
३५
मूलम् -- एगे आसवे ॥सू. १५ ॥
टीका - जीवस्य पुण्यपापकर्मभ्यां सह यः संयोगः स बन्धः इत्युक्तं, तस्य कारणं तिरूपयितुमाह- 'एंगे आसवे' इति । एक आस्रवः, आस्रवन्ति = प्रविशन्ति येन कर्माण्यात्मनि स आस्रवः कर्मबन्धकारणमित्यर्थः । आस्रवस्य मिध्यात्वादिभेदाद ने कविधत्वेऽपि आस्रवसामान्यादेकत्वमिति भावः ।
यद्वा-द्रव्यभावभेदादास्रवो द्विविधः, यथा जलोपरिवर्तिनावादौ छिद्रद्वारेण जलप्रवेशो भवति, यथा वा नालीरूपेण मार्गेण सरसि जलस्य प्रवेशः तत्र च्छिद्राद्रव्यास्रवः, भावास्रवस्तु इन्द्रियादिः तेन द्वारेण हि जीवप्रदेशेषु कर्मपुद्गलानां संश्लेषो भवति । एवमात्रवस्य द्वैविध्येऽपि सामान्यादेकत्वमिति भावः । सू. १५ ।।
'एंगे आसवे' इति ।
एक आस्रव है, एक संवर है। जीव का पुण्य और पाप के साथ जो संबंध होता है उसका नाम बंध है, ऐसा जो अभी कहां है सो इस बंध का जो कारण है वह " आत्मा में जिससे कर्म प्रवेश करते है" इस व्युत्पत्ति के अनुसार आस्रव है । यह मिथ्यात्व आदि के मेद से अनेक प्रकार का है, तो भी सामान्य की अपेक्षा से एक है।
अथवा द्रव्य और भाव के भेद से भी आस्रव दो प्रकार का होता है । जल के ऊपर रही हुई नाव में छिद्र द्वारा जलका आना नाली मार्ग से तालाब में पानी का आना यह सब जैसे द्रव्यासव है । इसी तरह इन्द्रियादि द्वारा जीव के प्रदेशों में जो कर्मपुलों का संश्लेष होता है यह भावास्रव है इस तरहआस्रव में द्विविधता होने पर भी सामान्य की अपेक्षा यह एक ही है ।। १५ ।।
'एगे आसवे' इति '
આસ્રવ એક છે. સ વર્એક છે. જીવને પુણ્ય અને પાપની સાથે જે સંબધ થાય છે. તેનું નામ બંધ છે, એવું હમણાં કહેવામાં આવ્યુ છે. તે તે બ ધનુ જે ક રણ છે તે હું આત્મામાં જે વડે કમ પ્રવેશ કરે છે” તે વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે આસવ છે, તે મિથ્યાત્વ આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના છે છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ એક છે અથવા દ્રવ્ય અને ભાવ, એ એ ભેદથી પણ આસવ એ પ્રકારના છે. પાણી ઉપર તરતી હોડીમાં છિદ્ર દ્વારા જલનું પેસવું, નાળામાં તળાવમાં પાણીનુ આવવું, એ બધા જેમ દ્રવ્યાસવ છે તેમ ઇન્દ્રિયાદિ દ્વારા જીવના પ્રદેશમાં જે ક્રમ પુદ્ગલેના સશ્લેષ થાય તે ભાવાવ છે. આ રીતે આસ્રવમાં દ્વિવિધતા હોવા છતાં પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક જ છે.૧૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #55

समवायाङ्गसत्रे एगे संवरे ॥स. १६॥
आस्रवप्रतिपक्ष संवरं निरूपयति- एगे संवरे' इति, एकः संवरः । संव्रियते निरुध्यते कर्मणः कारणं प्राणातिपातादि येन परिणामेन स संवर; । आस्रव निरोध इत्यर्थः । स च गुप्त्यादिभिरुपार्यभवति । संवरोपायभूतानां गुप्त्यादीनामने के भेदाः सन्ति, तान भेदानाश्रित्य संवरोऽनेकविधः, किं च द्रव्यभावमेदांत संवरस्य द्वैविध्यम् तथापि संवरसामान्यादेक इति भावः ॥सू. १६॥
'एगे संवरे' इति। __आस्रव का प्रतिपक्षी तत्व संवर है। प्राणातिपात आदि जो कर्म के आने के कारण हैं वे जिस आत्मपरिणामद्वारा रोक दिये जाते हैं वह आत्मपरिणाम संवर है। अर्थात् आस्रव का निरोध होना ही संवर है। यह संवर गुप्ति आदि उपायों द्वारा होता है। संवर के उपायभूत गुप्ति आदि के अनेक भेद हैं, अतः इन भेदों की अपेक्षा संवर भी अनेक प्रकार का है, तथा द्रव्यसंवर, और भावसंवर इस तरह से भी संवर दो प्रकार है तो भी संवर सामान्य की अपेक्षा यह एक ही है।
भावाथे-जिस प्रकार छिद्र द्वारा नाव में पानी आता है इसी प्रकार मिथ्यात्त्व आदि द्वारा आत्मा में कर्मरूपपानि का आना होता है। यह
आना ही आस्रव है। यह आस्रव संसार का कारण है। आस्रव से बंध होता है, अतः आस्रव को बंध का कारण माना गया है। यह कर्मबंध हेतु रूप जो आस्रव है वह मिथ्यात्वादि के भेद से विविध प्रकार का हैफिर भी यहां जो उसे सूत्रकार ने एक कहा है। वह आस्रव सामान्य की अपेक्षा से कहा है। जिस प्रकार विविध वृक्षों में वृक्षत्व सामान्य
_ 'एगे संवरे' इत्यादि આસવથી ઉલટ શબ્દ સંવર છે. પ્રાણાતિપાત આદિ કર્મને આવવાના જે કારણો છે તેમને જે આત્મપરિણામ દ્વારા રોકવામાં આવે છે તે આમ પરિણા મને સંવર કહે છે. એટલે કે આસવનો નિરોધ થવો તે જ સંવર છે. તે સંવર ગુપ્તિ આદિ ઉપાયો દ્વારા થાય છે. સંવરના ઉપાયભૂત ગુતિ આદિના અનેક ભેદ છે. તેથી તે ભેદની અપેક્ષાએ સંવર પણ અનેક પ્રકારના છે. તથા દ્રવ્યસંવર અને ભાવસંવર એવા તેના બે ભેદ પણ છે. છતાં સામાન્યની અપેક્ષાએ તે એક જ છે.
ભાવાર્થ-જેમ નવમાં છિદ્ર દ્વારા પાણી પ્રવેશે છે તેમ આત્મામાં મિથ્યાત્વ આદિ દ્વારા કર્મયુદ્દગલેને પ્રવેશ થાય છે. આ પ્રમાણે આવવું એને જ આસ્રવ કહે છે. આ આસ્રવ જ સંસારનું કારણ છે. આસવથી બંધ બંધાય છે, તેથી આસ્ત્રવને બંધનું કારણ મનાય છે. તે કર્મબંધના હેતુરૂપ જે આસવ છે તે મિથ્યાત્વ આદિના ભેદથી વિવિધ પ્રકારના છે, છતાં પણ તેને સૂત્રકારે એક દર્શાવેલ છે તે આસ્રવ સામાન્યની અપેક્ષાએ દર્શાવેલ છે જેમાં જુદાં જુદાં વૃક્ષમાં એક વૃક્ષત્વ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #56

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये वेदनानिर्जरयोनिरूपणम्
मूलम्--एगा वेयणा ॥सू.१७॥
टीका-'एगा वेयणा' एका वेदना, स्वभावेन, उदीरणा करणेन वा उदयावलिकामविष्टस्य कर्मणोऽनुमचनं वेदना। यद्यपि-ज्ञानावरणीयादिभेदात् कर्मणोऽष्टविधत्वे तद्वेदनाऽप्यष्टविधा भवति, किं च विपाकोदय-प्रदेशोदय भेदाद् वेदनाया द्वैविध्यम्, तथापि वेदनासामान्यादेका भवतीति भावः ॥सू. १७॥ रहता है और उस अपेक्षा वे समस्त वृक्ष एक माने जाते हैं उसी प्रकार मिथ्यादर्शन आदि में तथा द्रव्यास्रव, भावास्रव रूप एक सामान्यधर्म रहता है। इस कारण वह भी एक है। भिन्न २ नहीं।
संवर का अर्थ है-आस्रव का रुकना-जिन मार्गभूत कारणों से कर्मों का आनो होता था उन मार्गों का बंद हो जाना इसी का नाम संवर है । यह संवर गुप्त्यादिक उपायों द्वारा साध्य होता है। यहां आदि पद से समिति, धर्म, अनुप्रक्षा परीषह जय और चारित्र का ग्रहण हुआ है । गुप्ति समिति आदि के भेद से यह संवर तत्त्व अनेक प्रकार का है फिर भी आस्व प्रतिपक्ष रूप संवर सामान्य की अपेक्षा यह तत्त्व एक ही है ॥१५॥१६॥
___ 'एगा वेयणा' इति । टीकार्थ-एक वेदना है, एक निर्जरा है । स्वभाव से अथवा उदीरणा कारण से उदयावलिका में प्रविष्ट हुए कर्म का अनुभव करना इसका नाम वेदना है। यह वेदना ज्ञानावरणीय आदि के भेद से आठ प्रकार के कर्मों की સામાન્ય રહે છે અને તે અપેક્ષાએ સમસ્ત વૃક્ષોને એક માનવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે મિથ્યા દર્શન આદિમાં તથા દ્રવ્યાસવ, ભાવાસવમાં આસવરૂપ એક સામાન્ય ધર્મ રહે છે. તે કારણે તે પણ એક છે. તેમનામાં ભિનતા નથી.
સંવર એટલે આમ્રવને રોકવા તે—જે માગભૂત કારણથી કર્મોનું આગમન થતું હતું તે માર્ગોનું બંધ થઈ જવું તેનું નામ સંવર છે. તે સંવર ગુપ્તિ આદિ ઉપા योथी साथी २४ाय छे. ही माहि' ५४थी समिति, भ, मिनुप्रेक्षा, परीषड, v4 અને ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. ગુપ્તિ, સમિતિ આદિના ભેદથી તે સંવર તત્વ અનેક પ્રકારનું છે. છતાં પણ આસવથી ઉલટો “સંવર તે સામાન્ય ધર્મની અપેક્ષાએ તે તત્વ એક જ છે. આવા "एगा वेयणा" इति ।
ટીકાર્થ-વેદના એક છે, નિર્જરા એક છે. સ્વભાવથી અથવા ઉદીરણા કરણથી ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ થયેલ કર્મને અનુભવ કરવો તેનું નામ વેદના છે. તે વેદના પ્રત્યેક જીવને જ્ઞાનાવરણીય આઠ પ્રકારના કર્મોની હોય છે. કર્મ આઠ પ્રકારના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #57

३८
समवायाङ्गसूत्रे
एगा जिरा ॥ १८ ॥
वेदनायां सत्यामात्ममदेशेभ्यः कर्मपरिशटतीति वेदनानन्तरं कर्मपरिशटनरूपां निर्जरां निरूपयति- 'एगा णिज्जरा' इति । एका निर्जरा - निर्जरणं निर्जरा विशरणं परिशटनमित्यर्थः यद्यपि साऽनेकविधा - तथाहि - अष्टविधकर्मभेदात् तन्निराऽप्यष्टविधा, किंच-सा द्वादशविधतपोजन्यतया द्वादशविधा, किंच-अकामक्षुत्पिपासा शीतोष्णसहनब्रह्मचर्यधारणादि नानाविधकारणजन्यतया नानाविधा, किंच- द्रव्यतो निर्जरा वस्त्रादेर्भावतस्तु कर्मणामेवं द्रव्यभावभेदाद द्विविधाऽपि भवति परन्तु निर्जरा - सामान्यादेका भवतीति भावः ।
प्रत्येक जीव को होती है अतः कर्म आठ प्रकार का होने से उनकी वेदना भी आठ प्रकार की होती है। तथा विपाकोदय और प्रदेशोदय के भेद से यह वेदना दो प्रकार की भी होती है। इस तरह वेदना में विविधता आने पर भी यह वेदना सामान्य की अपेक्षा से एक ही है ॥१७॥
'एगा णिज्जरा' इति ।
टीकार्थ- वेदना के होने पर आत्मप्रदेशों से जो कर्मों का परिशटन-अलग होना होता है इसी का नाम निर्जरा है । यह निर्जरा भी आठ प्रकार के कर्मों में से तत्तत्कर्मों के झरने से आठ प्रकार की, तथा बारह प्रकार के तप से जन्य होने से बारह प्रकार की, और बिना किसी इच्छा के क्षुधा, पिपासा, शीत, उष्ण के सहन करने से एवं ब्रह्मचर्य के धारण करने आदिरूप नाना प्रकार के कारणों से उत्पन्न होने से नाना प्रकार की है तथा द्रव्य निर्जरा और भाव निर्जरा इस तरह से दो प्रकार भी है। इनमें वस्त्रादिकों की निर्जरा-जीर्णदशा-द्रव्यनिर्जरा और कर्मों को निर्जरा
હાવાથી તેમની વેદના પણ આઠ પ્રકારની હાય છે, તથા વિપાકાય અને પ્રદેશે।દયના ભેદથી તે બે પ્રકારની હાય છે આ રીતે વેદનામાં વિવિધતા હોવા છતાં પણ વેદના સામાન્યની અપેક્ષાએ એક જ છે ૧૭ાા "एगा णिज्जरा"
વેદના દરમિયાન આત્મપ્રદેશમાંથી કર્મોનું જે પરિશલન-અલગ હોવાની ક્રિયા થાય છે. તે નિરા પણ આઠ પ્રકારનાં કર્મોમાંથી તે તે કર્માંના ઝરવાથી-છૂટવાથી આઠ પ્રકારના અને ખાર પ્રકારનાં તપથી પેદા થયેલ હાવાથી ખાર પ્રારની તથા કોઇ પણ પ્રકારની ઈચ્છાવિના ક્ષુધા (ભુખ), તૃષા, શીત, અને ઉષ્ણતા સહન કરવાથી અને બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરવા આદિ રૂપ વિવિધ પ્રકારના કારણેાથી ઉત્પન્ન થવાથી અનેક પ્રકારની છે. તથા દ્રવ્યનિ રા અને ભાવનિર્જરા એવા તેના બે ભેદ છે. તેમાં વસ્ત્રાદિકની નિરા ભાવ નિરા-જી દશા-દ્રષ્ય નિરાશ છે અને કર્મોની નિર્જરા ભાનિજ રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #58

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये आश्रयविशेषनिरूपणम्
ननु निर्जरामोक्षयोः को भेद ? इति, उच्यते-देशतः कर्मक्षयो निर्जरा, सर्वथा सकलकर्मक्षयो मोक्ष इति ।।स. १८॥
इतः प्रभृति आश्रयविशेषयोधकानि सप्तसूत्राण्याहमूलम्-जंबूद्दीवे दीवे एगं जोयणसयसहस्सं आयाम विक्खंभेणं
पण्णत्ते।।अप्पइहाणे नरए एगंजोयण सयसहस्सं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते।शपालए जाणविमाणे एगंजोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते ।३। सव्वदृसिद्धे महाविमाणे एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंमेणं
पपणत्ते ॥१-४॥ टीका-उक्तरीत्याऽऽत्मादीनां सर्वप्रवचनगतानामर्थानां प्रत्येकमेकत्वमुतवाऽऽत्मपरिणामरूपाणामर्थानामेकत्वं निरूपयति-"जंबूद्दीवे” इत्यादि । जम्बूद्वीपो द्वीपः-जम्बूद्वीपनामको द्वीपः, 'एग जोयणसयसहस्सं' एकं योजनशतसहस्रं लक्षैकयोजन प्रमाण इत्यर्थः, 'आयामविखंभेणं' आयामविष्कम्भेण-आयामेन दैर्येण, विष्कम्भेण-विस्तारेण च 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः-प्रवेदितः। स्. १॥ भावनिर्जरा है। इस तरह से यह निर्जरा यद्यपि अनेक प्रकारकी हैकिर भी अपने भेदों की अपेक्षा न करके यह स्वरूप सामान्य से एक ही है। निर्जरा में कर्मों का एक देश से क्षय होता है और मोक्ष में सम्पूर्णरूप से क्षय होता है ॥१८॥
अब सूत्रकार यहां से आश्रय विशेष को बोध कराने वाले सात सूत्र कहते हैं--'जंबद्दीवे दीवे' इत्यादि।
टीकार्थ-जंबूद्वीप नामका द्वीप लंबाई चौड़ाई की अपेक्षा एक लाख योजन का कहा गया है। अप्रतिष्ठान नामका नरक-सप्तम नरक भूमि का છે આ રીતે તે નિશ જે કે અનેક પ્રકારની છે, તે પણ ભેદની અપેક્ષાએ ન જોતાં સ્વરૂપ સામાન્યની અપેક્ષાએ જતાં તે એક જ છે. નિર્જરામાં કર્મોનો એકદેશથ ક્ષય થાય છે અને મેક્ષમાં સંપૂર્ણપણે ક્ષય થાય છે. ૧૮
હવેનાં સાત સૂત્રમાં સૂત્રકાર આશ્રય વિશેષની સમજુતી આપે છે –
'जंबूद्दीवे' इत्यादि । ટીકાથ– જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપની લંબાઈ તથા પહોળાઈ લાખ લાખ યોજનની દર્શાવી છે. અપ્રતિષ્ઠાન નામની સાતમી નરક ભૂમિના મધ્યમ આવાસની લંબાઈ તથા પહોળાઈ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #59

४०
समवायाङ्गसूत्र _ 'अप्पइट्ठाणे णरए' अप्रतिष्ठानो नरकः-अप्रतिष्ठाननामको नरकः-सप्तम्या नरकभूम्या मध्यम आवास इत्यर्थः । 'एगं जोयणसयसहस्सं' एकं योजनशतसहस्रं-लौकयोजनप्रमाण इत्यर्थः 'आयामविक्खंभेण' आयामविष्कम्भेणदैर्घ्य विस्तारेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ॥सू. २॥
_ 'पालए' पालक-सौधर्मेन्द्रसम्बन्धी आभियोगिकः पालकनामको देवस्तत्कृतं यद् वैक्रियं तत् पालक, 'जाणविमाणे' यानविमानं यानं-गमनं, तदर्थ विमानमित्यर्थः यद्वा-यायतेऽनेनेति यानं-वाहनं, तदेव विमानं परियानिकमित्यर्थः । एकं योजनशत-सहस्रमायामविष्कम्भेण प्रज्ञप्तम् । सू. ३॥
__ 'सवसिद्धे' सर्वार्थसिद्धं अनुत्तरदेवलोकसम्बधि सर्वार्थ-सिद्धनामकं पञ्चमं विमानं तत् सर्वतः श्रेष्ठमस्तीत्याह-'महाविमाणे महाविमानम्, एक योजनशतसहस्रम् आयामविष्कम्भेण प्रज्ञप्तम् ॥स्. ४॥ मूलम् -अदा-नक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते ॥सू. ५॥
चित्ता-नक्खत्ते एगतारे पण्णत्ते ॥सू. ६॥
साति-नक्खत्ते एगतारे पण्णत्त ॥सू.७॥ मध्यम आवास-बीच का प्रस्तर-पाथडा-लंबाई चौड़ाई की अपेक्षा एक लाख योजन का कहा गया है। इसी तरह आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा पालक नामका यानविमान एक लाख योजन का कहा गया है। सर्वार्थ सिद्ध नामका पांचमां महाविमान भी आयाम और विष्कम की अपेक्षा एक लाख योजन का कहा गया है।
भावार्थ--यह कि-लंबाई चौडाई की अपेक्षा जंबूद्वीप नामका प्रथम द्वीप. अप्रतिष्ठान नामका सातवी नरक भूमि का मध्यम आवास, सौधर्मेन्द्र का पालक नामका यानविमान, और अनुत्तर लोक संबंधी सर्वार्थ सिद्ध नामका पंचमविमान ये चारों एक-एक लाख योजन के हैं ॥१-४॥ લાખ લાખ જનની બતાવી છે. એજ રીતે પાલક નામનું યાનવિમાન આયામ અને વિષ્કની અપેક્ષાએ એક લાખ જનનું ગણાય છે. સર્વાર્થસિદ્ધ નામનું પાંચમું મહાવિમાન પણ આયામ અને વિષ્કભની અપેક્ષાએ એક લાખ યોજનનું કહેલ છે.
ભાવાર્થ-લંબાઈ પહોળાઈની અપેક્ષાએ જંબુદ્વીપ નામને પહેલે દ્વીપ, અપ્રતિષ્ઠાન નામની સાતમી નરકભૂમિને મધ્યમ અવાસ સૌધર્મનું પાલક નામનું ધ્યાન વિમાન અને અનુત્તર દેવકનું સર્વાર્થસિદ્ધ નામનું પાંચમું વિમાન, તે ચારે એક એક લાખ એજનના છે.૧-૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #60

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये आश्रयिणां स्थित्यादिधर्मनिरूपणम् ४१ टीका--'अदानक्खत्ते' आदानक्षत्रम्, 'एगतारेएकतारं पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् ।। ५।।
'चित्तानक्खत्ते' चित्रानक्षत्रम् ‘एगतारे' एकतारं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् ।।५.६।। 'सातिनखत्ते' स्वातिनक्षत्रम् एकतारं प्रज्ञप्तम् ॥.७॥ इतः प्रभृति अष्टादश सूत्राणि अाश्रयिणां स्थित्यादिधर्माणां बोधकान्याहमूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एग पलिओवमं ठिई पण्णत्ता ।११ इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए नेरइयाणं उकोसेणं एगं सागरोवमं ठिई पण्णत्ता ।। दोच्चाए पुढवीए नेरइयाणं जहन्नेणं एगं सागरोवमं ठिई पण्णत्ता ॥३॥
टीका-'इमीसे ण' इत्यादि । अस्यां खलु 'रयणप्पभाए' रत्नमभायां 'पुढवीए' पृथिव्याम् 'अत्थेगइयाणं' अस्त्येकेषाम्-अस्ति-विद्यते, एकेषांकेषांचित, 'नेरइयाणं' नैरयिकाणां-नारकिणाम, 'एगं' एकं' 'पलिओवमं पल्यो. पमं. 'ठिई स्थितिः, इति कृत्वा 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता-पवेदिता जिनैरित्यर्थः । सा पल्योपमस्थितिश्चतुर्थ प्रस्तटे मध्यमाऽवगन्तव्या ॥१-३॥
'अदानक्खत्ते' इत्यादि।
टीकार्थ-आर्दा नक्षत्र एकतारा वाला कहा है। चित्रा नक्षत्र एक तारावाला कहा है। स्वातिनक्षत्र एक तारावाला कहा है ॥७॥ ___अब यहां से लेकर आश्रयी जीवों की स्थिति आदि धर्मों के बोधक अठारह सूत्रों को मूत्रकार कहते हैं---'इमीसेणं रयणप्पभाए' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की एक पल्य की स्थिति जिनदेव ने कही है ॥१॥ इस रत्नप्रभा पृथिवी में नारकियां की उत्कृष्ट स्थिति एक सागर की कही है ॥२॥ द्वितीय पृथिवी में नारकियों की जघन्य स्थिति एक सागर की कही गई है ॥३॥
'अदानक्रवत्ते' इत्यादि। ટીકાર્યું– આદ્રા નક્ષત્ર એક તારા વાળું છે. ચિત્રા નક્ષત્ર એક તારા વાળું છે. સ્વાતિ નક્ષત્ર પણ એક તારા વાળું છે. છા
હવે પછીના અઢાર સૂત્રેથી સૂત્રકાર આશ્રયી જીવની સ્થિતિ આદિ ધર્મોની સમજૂતી माघे छ---'इमीसे णं रयणप्पभाए' इत्यादि।
ટીકાર્થ-આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ જિનદેવે એક પલ્યની કહી છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરની કહેલ છે. આ
બીજી પૃથ્વીમાં નારકીઓની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરની કહેલ છે. ૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #61

समवायाङ्गसूत्रे भावार्थ--लोक के अधः मध्य और उर्ध्व, इस प्रकार तीन भाग हैं। अधोभाग मेरुपर्वत के समतल के नीचे नौसौ योजन की गहराई के बाद गिना जाता है। जो आकाश में औंधे किये हुए सकोरे के समान नीचे २ विस्तीर्ण है। समतल के नीचे के तथा ऊपर के नौ सौ नौ सौ योजन अर्थात् कुल अठारह सौ योजन का मध्यलोक है। जो आकार में झालर के समान बराबर लंबाई चौडाई वाला है। मध्यलोक के ऊपर का सम्पूर्ण लोक उर्ध्वलोक है जो आकार में पखावज-मृदङ्ग विशेष के समान है। अधोलोक में नरकभूमियां हैं। ये सात हैं, जो समश्रेणि में न होकर एक एक के नीचे हैं। इनकाविशेष वर्णन शास्त्रों में हैं। पहिली भूमि का नाम रत्नप्रभा है। इसमें तेरह प्रस्तर हैं । ये मंजिलवाले घर के तले समान होते हैं। इनमें जो चौथा प्रसार है उसमें मध्यम स्थिति एक पल्य की है। इसी अपेक्षा सूत्रकार ने यहां एक पल्य की स्थिति "कितनेक नारकियों की है" ऐसा कहा है। इसी प्रथम नरक में नारकियों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है। प्रत्येक गति के जीवों की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट दो तरह से कही जा सकती है। जिससे कम न पाई जो सके उसे जघन्य और जिससे अधिक न पाई जा सके उसे उत्कृष्ट कहते हैं। एक सागर की जो उत्कृष्ट स्थिति प्रथम नरक
ભાવાર્થ–કના ત્રણ ભાગ છે– અધક, મધ્યલેક અને ઉલેક મેરુ પર્વ તના સમતલની નીચે નવ જનની ઊંડાઈ પછીના ભાગને અધોભાગ ગણવામાં આવે છે, જે આકાશમાં ઊંધા પડેલા શકરાની જેમ નીચે જાય તેમ વિસ્તીર્ણ થતું જાય છે. સમતલની નીચે તથા ઉપરના નવ નવસે જ એટલે કે કુલ અઢારસે જનને મધ્યક છે, જે આકારમાં ઝાલરના જેવો બરાબર લંબાઈ પહાબાઈ વાળે છે. મધ્યલોકના ઉપરને બધે ભાગ ઉદ્ધક કહેવાય છે, જેને આકાર મૃદંગ જેવો છે. અલકમાં નરકભૂમિ છે. તે સાત છે. તે એક જ વારમાં નથી પણ એકની નીચે બીજી એવી રીતે આવેલ છે. તેનું વધુ વર્ણન શાસ્ત્રોમાં છે પહેલી ભૂમિનું નામ રત્નપ્રભા છે. તેમાં તેર પ્રસ્તર-થર–છે. બે માળ વાળા ઘરના તળ સમાન હોય છે. તેમાં જે ચેવું પ્રસ્તર છે તેમાં મધ્યમ સ્થિતિ એક પલ્યની છે. એ અપેક્ષાએ સૂત્રકારે કેટલાક નારકીઓની એક પત્યની ત્યાં સ્થિતિ છે એમ કહ્યું છે. એ જ પહેલી નરકમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરેપમની છે પ્રત્યેક પ્રકારના જીવની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ એમ બે પ્રકારે કહી શકાય છે. જેના કરતાં ઓછી સ્થિતિ મળે નહીં તેને જઘન્ય કહે છે અને જેનાથી વધારે ન મળી શકે તે સ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ કહે છે પ્રથમ નરકમાં જે એક સાગરની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #62

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये आश्रयिणां स्थित्यादिधर्मनिरूपणम्
मूलम् -- असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणंएगं पालिओवमं ठिई पण्णत्ता |४| असुरकुमाराणं देवाणं उक्कोसेणं एवं साहियं सागरोवमं ठिई पण्णत्ता | ५ | असुरकुमारिंदवज्जियाणं भोमिजाणं देवा अत्थेगइयाणं एवं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता ॥ सू. ६॥
टीका--'असुरे 'त्यादि ! असुरकुमाराणां देवानाम् 'अत्थेगइयाणं' अस्ति= विद्यते, एकेषां केषांचित् एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता | 'अस्ति' इत्यस्य' प्रज्ञप्ता' इत्यनेन सहान्वयः । असुरकुमाराणां देवानाम् उत्कर्षेण एकं साधिकं सागरोपमं स्थितिः मज्ञप्ता । 'असुरकुमारिंदवज्जियाणं' असुरकुमारेन्द्रवर्जितानां = चमरबलिवजितानामित्यर्थः, 'भोमिज्जाणं' भूमिजानां - भूमौ = रत्नप्रभाभिधायां पृथिव्यां जायमानत्वाद् 'भूमिजाः उच्यन्ते, भूमिजाः = भवनवासिनइत्यर्थः तेषां एकं पल्योपमं मध्यमा स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥सू. ४-६॥
में कही है वही द्वितीय नरक में जघन्यस्थिति हैं ॥सू. १-२-३ ॥ 'असुरकुमाराणं' इत्यादि० ।
४३
टीकार्थ-असुर कुमारों में कितनेक असुरकुमारों की एक पल्य की स्थिति है ॥४॥ असुर कुमार देवों में कितनेक असुरकुमार देवों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम से कुछ अधिक है ||५|| असुरकुमारों के इन्द्रों को छोडकर भूमिजों को एक पल्योपम की स्थिति है ॥६॥
भावार्थ - - ये भवनवासी निकाय हैं-असुरकुमार, नागकुमार, सुपर्णकुमार, विद्युतकुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार पवनकुमार और स्तनितकुमार। इन में कितनेक असुरकुमारों को स्थितिउत्कृष्ट स्थिति - एक पल्योपम की है। तथा दक्षिणार्ध और उत्तरार्ध के असुरेन्द्रों કર્ણી છે એ જ ખીજી નરકમાં જઘન્ય સ્થિતિ છે. સૂ ૧-૨-૩ા 'असुरकुमाराणं' इत्यादि ।
ટીકા-અસુરકુમારામાં કેટલાક અસુકુમારાની એક પલ્યની સ્થિતિ છે. ૫૪ા અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક અસુરકુમાર દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમથી સહેજ વધારે છે. પાા અસુરકુમારીના ઇન્દ્રોને બાદ કરતાં ભૂમિજોની એક ચલ્યા પમના સ્થિતિ છે "ધ્રા
ભાવાથ ભવનવાસી નિકાય આ પ્રમાણે છે—અસુરકુમ ૨, નાગકુમાર, સુપ કુમાર વિદ્યુતકુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, પવનકુમાર અને સ્તનિતકુમાર, તેમાંના કેટલાક અસુરકુમારેાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પળ્યે પમની છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #63

समवायानसूत्रे
मूलम्-असंखिज्जवासाउयसन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं अत्थेगइयाणं एगं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता ।७। असंखिज्जवासाउयगब्भवतियसंणिमणुयाणं अत्थेगइयाणं एगं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता ८ वाणमंतराणं देवाणं उक्कोसेणं एगं पलिओवमं ठिई की उत्कृष्ट स्थिति क्रमशः एक सागरोपम की और एक सागरोपम से कुछ अधिक की है। दक्षिणार्ध का अधिपति चमर और उत्तरार्ध का अधिपति बलि है। असुरकुमरों के इन दो इन्द्रों को छोडकर बाकी नौ भवनवासियों की जो एक पल्योपम की स्थिति कही है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कही गई जानना चाहिये। असुरकुमार भूमिज नहीं कहलाते हैं क्यों की ये बहुत करके आवासों में और कभी भवनों में वसते हैं। तथा नागकुमार आदि नौ भवनपति प्रायः भवनों में ही रहते हैं। आवास रत्नप्रभा के पृथ्वीपिंड में से ऊपर नीचे के एक एक हजार योजन छोडकर बीच के एक लाख अठहत्तर हजार योजन परिमाण भाग में सब जगह हैं. पर भवन तो रत्नप्रभा के नीचे नब्बे हजार योजन परिमाण भाग में ही होते हैं। आवास बडे मंडप जैसे होते हैं और भवन नगर सदृश । भवन बाहर से गोल भीतर से समचतुष्कोण और तले में पुष्करकर्णिका जैसे होते हैं ॥०४।५।६। તથા દક્ષિણા અને ઉત્તરાધના અસુરેન્દ્રોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કમશ: એક સાગરોપમની અને એક સાગરોપમથી થોડી વધારે છે દક્ષિણાર્ધના અધિપતિ ચમર અને ઉત્તરાધના અધિપતિ બલિ છે. અસુરકુમારના એ ઈન્દ્રો સિવાયના બાકીના નવ ભવનવાસીઓની જે એક પોપમની સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ બતાવેલ છે તેમ સમજવું. અસુરકુમારે ભૂમિ જ કહેવાતા નથી કારણ કે તેઓ મોટે ભાગે આવાસમાં અને ક્યારેક ભવનમાં વસે છે. તથા નાગકુમાર આદિ નવ ભવનપતિ સામાન્ય રીતે ભવનમાં જ રહે છે. રત્નપ્રભાના પૃથ્વીપિંડમાંથી ઉપર નીચેનાં એક એક હજાર જન છોડી દઈને વચ્ચેનાં એક લાખ અઠ્ઠોતેર હજાર યોજન પરિમાણ ભાગમાં બધી જગ્યાએ આવાસો છે, પણ ભવન તે રત્નપ્રભાની નીચેના નેવું હજાર યોજન પરિમાણ ભાગમાં જ હોય છે. આવાસ મેટા મંડપ જેવાં હોય છે, અને ભવન નગર જેવાં હોય છે. ભવન બહારથી ગેળ અંદરથી સમચતુષ્કણ અને તળિયેથી પુષ્કરકણિકા જેવાં હોય છે. સૂ૪-૫-૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #64

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये आश्रयिणां स्थित्यादिधर्मनिरूपणम्
पण्णत्ता | ९| जोइसियाणं देवाणं एगं उक्कोसेणं एगं पलिओवन वाससय सहस्समब्भहियं ठिई पण्णत्ता ॥सू. १० ॥
टीका- 'असंखिज्जे' त्यादि । 'असंखिज्जवासाउयस निपचिदियतिरिवख जोणियाणं' असंख्येयवर्षायुष्कसंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम्, असंख्येयानि वर्षाणि आयुर्येषां ते, असंख्येय वर्षायुष्काः, संज्ञिनः = समनस्काः, पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाः = पञ्चेन्द्रियाःपञ्चेन्द्रियविशिष्टाः तिर्यञ्चो योनिर्येषां ते एषां कर्मधारयः, हेमवतैरण्यवत वर्ष योरुत्पन्नानामित्यर्थः केषांचित् एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'असंखिज्जवासाउयगन्भवकंतियसंणिमणुयाणं' असंख्येय वर्षायुष्कग भव्युत्क्रान्तिक संज्ञिमनुजानाम्, असंख्येयवर्षायुष्काः, गर्भ व्युत्क्रान्तिकाः गर्मे व्युत्क्रान्तिरुपतिर्येषां ते, गर्भोत्पन्नाः, इत्यर्थः, संज्ञिनः = समनस्काः, मनुजाः = मनुष्याः, एषां कर्मधारयः, एकेषां केषांचित् एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'वाणमंतराणं' व्यन्तराणां अन्तरं नामावकाशाः, तच्चेह स्थानरूपं ज्ञेयम्, विविधं भवननगरावासरूपं अन्तरं स्थानं येषां ते, व्यन्तराः, तत्र मबनानि रत्नप्रभायाः प्रथमे रत्नकाण्डे उपर्यधश्च योजनशतमपहाय शेषे अष्टयोजनशतप्रमाणे मध्यभागे सन्ति । यद् वा विविधम् अन्तरं पर्वतान्तरं कन्दरान्तरं वनान्तरं वा क्रीडाया आश्रयरूपं स्थानं येषां ते व्यन्तराः, पर्वतादि स्थानेषु एते क्रीडामिया भवन्ति, तो व्यन्तरा उच्यन्ते । अथवा 'वाणमन्तरा' इत्यस्य 'वानमन्तरा' इतिच्छाया । व्युत्पतिस्तु वनानामन्तराणि वनान्तराणि तेषु भवाः वानमन्तराः । अत्र मकाररागमः आर्षत्वाद्वा पृषोदरादित्वात् तेषाम् उत्कृष्टा एका पल्योपमा स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'जोइ सियाणं' ज्यौतिष्काणां देवानां चन्द्रविमानदेवानामित्यर्थः, उत्कर्षेण 'वासस्यसहस्समम्भहिये' वर्षशतसहस्राभ्यधिकम् एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ सृ. ७-१० ॥ 'असंखिज्जवासाउय' इत्यादि ।
टीकार्थ - असंख्यात वर्ष की आयुवाले संज्ञीपंचेन्द्रियतिर्यचों की अर्थात् हैमवत और ऐरण्यवत्तवर्ष में उत्पन्न हुए कितनेक तिर्यञ्च योनि वालों की - एक पल्योपम की स्थिति है ||७|| असंख्यात वर्ष की आयुवाले गर्भजसंज्ञी मनुष्यों में से कितनेक मनुष्यों की स्थिति एक पल्पोपम की है ॥८॥ व्यंतर देवों
४५
"
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
"असं खिज्जवासाउय" इत्यादि ।
ટીકા અસ ંખ્યાત વનાં આયુષ્યવાળા સંજ્ઞીપ હૈમવત અને અરણ્યવત ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ કેટલાક પલ્યાપમની સ્થિતિ. હાય છે ઘણા અસખ્યાત વનાં મનુષ્યામાંથી કેટલાક મનુષ્યેાની સ્થિતિ એક પત્યેાપમની છે ૮ા વ્યંતરદેવાની
ચેન્દ્રિય તિય ચેાની એટલે કે તિય ચ ચેાનિવાળાની એક આયુષ્યવાળા ગજ સન્ની

Page #65

%-
-
समवायाङ्गसूत्र की उत्कृष्ट स्थिति एक पल्योपम की है ॥९॥ ज्योतिष्क देवों की-चन्द्रविमान देवों की-उत्कृष्टस्थिति एक लाखवर्ष अधिक एक पल्योपम की है ॥१०॥
भावार्थ-असंख्यात वर्षजीवी भोगभूमिया मनुष्य और तिर्यच ही होते हैं। हैमवत और ऐरण्यवत ये क्षेत्र भोगभूमि हैं। भोगभूमि में असंज्ञीजीव नहीं होते हैं। असंख्यात वर्ष जीवी मनुष्य तीस अकर्मभूमियों में छप्पन अन्तर्वीपों में और कर्मभूमियों में उत्पन्न युगलिक ही हैं, परन्तु असंख्यातवर्ष जीवी तिर्यच तो उक्त क्षेत्रों के अलावा ढाईद्वीप के बाहर के द्वीप समुद्रों में भी पाये जाते हैं। अकर्मभूमियों आदि में उत्पन्न मनुष्य और तिर्यञ्च की भवस्थिति एक सी नहीं है। एक पल्य से भी अधिक है। किसकी कितनी २ है । ? यह अन्यशास्त्रों से जानी जा सकती है। यहां तो असंख्यातवर्ष जीवी जिन संज्ञी पंचेन्द्रिय मनुष्यों की एवं तियचों की स्थिति एक पल्योपम की कही गई है उनका निर्देश है। हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्रों के संज्ञी पंचेन्द्रिय तिर्यच
और गर्भज संज्ञी पञ्चेन्द्रिय मनुष्य इन दोनों की एक पल्योपम की स्थितिभवस्थिति कही है। वैसे तो तियश्चो और मनुष्यों की स्थिति उत्कृष्ट तीन पल्य की मानी गई है। व्यन्तर देवों के भवन, और नगर रूप ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમની છે . તિષ્ક નીચન્દ્ર વિમાન દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પોપમ કરતાં એક લાખ વર્ષની વધારે હોય છે. ૧
ભાવાર્થભેગલુમિયા મનુષ્ય અને તિર્યંચ જ અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા હોય છે. હૈમવત અને અરણ્યવત એ ભેગભૂમિનાં ક્ષેત્રે છે. ભેગભૂમિમાં અસંસી જીવ હોતા નથી. અસંખ્યાત વર્ષ જીવનારા મનુષ્ય ત્રીસ અકર્મભૂમિયોમાં છપ્પન અન્તપમ અને કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થતા યુગલિકે જ છે, પણ અસંખ્યાત વર્ષ જીવનારાં તિર્યંચે તે ઉપરોકત ક્ષેત્રે ઉપરાંત અઢી દ્વીપની બહારના દ્વીપ સમુદ્રોમાં પણ મળે છે. અકર્મભૂમિ આદિમાં જન્મેલા મનુષ્ય અને તિર્યંચની ભવસ્થિતિ એક સરખી નથી એક પત્યથી પણ અધિક છે. કોની કેટકેટલી છે તે બીજાં શાસ્ત્રોની મદદથી જાણી શકાય છે. અહીં તો અસંખ્યાત વર્ષનાં આયુષ્યવાળા જે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્યોની અને તિર્યની સ્થિતિ એક પ૫મની બતાવવામાં આવી તેમનો નિર્દેશ કર્યો છે. હેમવત અને અરણ્યવત ક્ષેત્રોના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ અને ગર્ભજ સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય મનુષ્ય એ બનેની એક પપમની ભવસ્થિતિ દર્શાવી છે. આમ તે તિર્યંચે અને મનુષ્યની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યની માનવામાં આવે છે. વ્યન્તરદેવેનાં ભવન, અને નગરરૂપ આવાસ અનેક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #66

भावबोधिनी टीका. प्रथमसमवाये आश्रयिणां स्थित्यादिधर्मनिरूपणम्
४७
मूलम् - सोहम्मे कप्पे देवाणं जहन्नेणं एगं पलिओवमं ठिइ पण्णत्ता |११| सोहम्मे कप्पे देवाणं अत्थेगइय
आवास अनेक प्रकार के होते हैं इसलिये ये देव व्यन्तर कहलाते हैं । इनकी वि-विविधं, अन्तरं स्थानं येषां ते व्यन्तराः " इस प्रकार व्युत्पत्ति है । इनके भवन रत्नप्रभापृथिवी का जो प्रथम रत्नकाण्ड है उसमें ऊपर नीचे सौ सौ योजन छोडकर शेष आठ सौ (८००) योजन प्रमाण मध्यभाग में हैं। अथवा ये विविध प्रकार के पहाड और गुफाओं के अन्तरों में बसने के कारण व्यन्तर कहलोते हैं। या ये सब स्थान इनको क्रीडा करने के होते हैं, क्यों कि ये पर्वतादि स्थानों में क्रीडाप्रिय होते हैं, इसलिये भी व्यन्तर कहे जाते हैं । अथवा " वाणमन्तरा " इसकी संस्कृतछाया 'वानमन्तरा' भी होती है। वनों के अंतरों में जो हों वे वानमन्तर हैं। यहां पृषोदरादि से "म" का आगम हुआ है। इन व्यंतरदेवों की स्थिति एक पल्योपम की मानी गई है। ज्योतिष्क देवों से यहां चन्द्र के विमान के देव गृहीत हुए हैं, क्यों कि उन्हीं की स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपम की कही हुई है। वैसे तो ग्रहों की उत्कृष्ट स्थिति एक पल्योपम की है । नक्षत्रों की उत्कृष्ट स्थिति अर्ध पल्योपम की है। तारो की उत्कृष्ट स्थिति पल्योपम का चौथा भाग है || ७/८/९ | १०॥
પ્રકારનાં હાય છે, તેથી દેવેને વ્યન્તર કહેવાય છે. તેમની વ્યુત્પત્તિ આ પ્રમાણે छे - वि= विविधं, अन्तरं - स्थानं येषां ते व्यन्तराः तेभनां भवने। रत्नप्रला पृथ्वीना જે પહેલા રત્નકાંડ છે તેમાં ઉપર અને નીચે સે। સે યાજન છેડીને બાકીના આઠ સા યાજન પ્રમાણ મધ્યભાગમાં છે. અથ વિવિધ પ્રકારના પહાડા અને ગુફાનાં અન્તરામાં (સ્થાનામાં) તથા વનાની અંદર વસવાને કારણે તેમને વ્યન્તર કહે છે. અથવા તે સઘળાં સ્થાનેા તેમની ક્રીડા કરવાને માટે હોય છે. કારણકે પ તાદિ સ્થાનામાં ક્રીડા કરવી તેમને ગમે છે, તેથી પણ તેમને વ્યન્તર કહે છે. અથવા " वाणमन्तरा " नी संस्कृत छाया " वानमन्तरा " य थाय छे. वनोभां स्थानामां જે ડાચ તેમને વાનમન્તર કહે છે. અહી... પૃષાદરાદિથી મૈં” ના આગમ થયા છે. તે યન્તદેવાની સ્થતિ એક પત્યેાપમન માનવામાં આવે છે. જ્યાતિષ્ઠ દેવાથી અહી ચન્દ્રનાં વિમાનના દેવા ગ્રહણ કરેલ છે, કારણકે તેમની સ્થિતિ એક પલ્યાપમ કરતાં કંઇક વધુ કહેલ છે. મ તા ગ્રહાની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ એક પલ્યા. પમની છે. નક્ષત્રોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ અધ પલ્યાપમની છે. તારાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ चढ्योभना थोथा लागनी छे ॥७-८-८-१०॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #67

४८
समवायाङ्गसूत्रे
ठिई पण्णत्ता | १२ | ईसाणे कप्पे देवाणं जहन्नेणं साइरेगं एगं पलिओवमं ठिई पण्णत्ता | १३ | ईसाणे कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं एवं सागरोवमं ठिई पण्णत्ता ॥ सू० १४॥
टीका- 'सोहम्मे ' इत्यादि । सौधर्मे कल्पे देवानां जघन्येन एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मे कल्पे एकेषां केषांचिद् देवानामेकं सागरोपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता | ईशाने कल्पे जघन्येन सातिरेकम् = साधिकम् एकं पल्योपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता | ईशाने कल्पे एकेषां केषांचिद देवनाम् एकं सागरोपमं स्थितिः प्रज्ञप्ता | ।। सू. ११-१४॥
सोहम्मे कप्पे' इत्यादि ।
टीकार्थ- सौधर्मकल्प में देवों की जघन्य स्थिति एक पल्योपम की सौधर्मकल्प में कितनेक देवों की उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है। ईशानकल्प में देवों की जघन्यस्थिति कुच अधिक एक पल्य की है। ईशानकल्प में कितनेक देवों की जघन्यस्थिति एक सागरोपम की है ॥
भावार्थ - सौधर्मकल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति दो सागरोपम की और ईशानकल्प में कुछ अधिक दो सागरोपम की कही गई है। सो सौधर्मकल्प में कितनेक देव ऐसे हैं कि जिनकी स्थिति एक ही सागर की होती है । इसी तरह ईशानकल्प में भी जानना चाहिये । जघन्यस्थिति सौधर्मकल्प में एक पल्योपम की, और ईशानकल्प में कुछ अधिक एक पल्योपम की है ॥११- १४॥
" सोहम्मे कप्पे" इत्यादि ।
ટીકા –સૌધમ કલ્પમાં દેવાની જધન્ય સ્થિતિ એક પત્યે પમની છે. સૌધમ કલ્પમાં કેટલાક દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે. ઈંશાન કલ્પમાં દેવાની જધન્ય સ્થિતિ એક પલ્યથી ઘેાડી વધારે છે. ઇશાનકલ્પમાં કેટલાક દેવાની જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરાપમની છે.
ભાવા
—સૌધ કલ્પમાં દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ સાગરાપમની અને ઇશાનકલ્પમાં એ સાગરોપમથી ઘેાડી વધારે બતાવી છે. સૌધ કલ્પમાં કેટલાક એવા પણ દેવે છે કે જેમની સ્થિતિ એક જ સાગરની હાય છે, એ જ પ્રમાણે ઈશાનકલ્પમાં એક પચેપમથી થાડી વધારે છે ૫૧૧–૧૪૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #68

भावबोधिनी टीका प्रथमसमवाये देवानां स्थित्यादिनिरूपणम् ____ मूलम्--जे 'देवा सागरं सुसागरं सागरकंतं भवं मणुं माणुसोत्तरं लोगहियं विमाणं देवात्ताए उववण्णा, तेसिं णं देवाणं उक्कोसेणं एगं सागरोवमं ठिई पण्णता ।१५। तेणं देवा एगस्स अद्धमासस्स आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा ।१६ तेसिं णं देवाणं एगस्त वाससहस्सस्स आहारट्टे समुपज्जइ ।१७। संतेगइया भवसिद्धिया जे जीवा ते एगे णं भवग्गहणेणं सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्तति ।सू० १८॥
टीका--'जे देवा' इत्यादि । ईशानाभिधेयस्य द्वितीयदेवलोकस्य सप्तमे प्रस्तटे स्थितानि यानि सागर-सुसागर-सागरकान्त-भवमनु-मानुपोत्तर-लोकहिताख्यानि सप्तविमानानि सन्ति, तत्र उत्पन्ना ये देवास्तेषामुत्कर्षेण एकं सागरोपमं स्थितिः । अत्र देवानामेव एकं सागरोपमं स्थितिः, न तु देवीनाम् तासां सागरोपमस्थितेरभावात् । ते खलु देवा अर्द्धमासस्यान्ते अानन्ति= अन्तरुच्छ्वासं गृह्णन्ति, प्राणन्ति अन्तनिःश्वास गृह्णन्ति, उच्छसन्ति बाह्यमुच्छ।सं ___जे देवा सागरं' इत्यादि ।
टीकार्थ-ईशान नामक द्वितीय देवलोक के सातवें प्रस्तर में सागर, सुसा. गर सागरकान्त, भव, मनु, मानुषोत्तर और लोकहित, ये सात विमान हैं। इन विमानों में उत्पन्न हुए जो देव हैं उवकी उत्कृष्टस्थिति एक सागरोपम की होती है। सागरोपमकी स्थिति देवों की ही होती है, देवियों की नहीं । ये देव एक पक्ष के अन्त में भीतर में उ स लेते हैं और एक पक्ष के अन्त में ही मितर में निःश्वास लेते हैं इसी प्रकार "जे देवा सागरं" इत्यादि ।
ટીકાર્ય–ઈશાન નામના બીજા દેવલોકના સાતમાં પ્રસ્તરમાં સાગર, સુસાગર, સાગરકાન્ત, ભવ, માનુષત્તર, અને લોકહિત, એ સાત વિમાન છે. તે વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલા જે દેવે છે તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની હોય છે, દેવેની જ સ્થિતિ સાગરોપમની હોય છે. દેવીઓની નહીં. તે દેવે એક પખવાડિયાને અંતે અંદર ઉચ્છવાસ લે છે અને એક પખવાડિયાને અંતે અંદર નિ.શ્વાસ લે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #69

समवायाङ्गसूत्रे
गृह्णन्ति, निःश्वसन्ति = बाह्यनिःश्वासं गृह्णन्ति तेषामाहारसंज्ञा च सहस्रवर्षानन्तरं भवति । 'संतेगइया' सन्ति एके ये केचिद् भवसिद्धिका जीवास्ते एकेन भवग्रहणेन सेत्स्यति, भोरस्यन्ति, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुः खानामन्तं करिष्यन्ति ॥ सु. १५ - १८ ।।
सामान्यनयमाश्रित्य अथ द्वितीयं समवायाङ्गम् एकत्वेन चरतून्यभिधाय साम्प्रतं विशेषनयमाश्रित्य द्वित्वेन वस्तून्याह
मूलम् - दो दंडा पन्नत्ता, तं जहा - अहादंडे चेव अणद्वादंडे चेव । दुवे रासी पण्णत्ता, तं जहा - जीवरासी चेव अजीवरासी चेव । दुविहे बन्धणे पण्णत्ते, तं जहा - रागबंधणे चेव दोसबंधणे चेव । पुव्वाफगुणी नक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते, उत्तराफग्गुणी नक्खत्ते दुतारे पण्णत्ते । पु०वाभद्दवया नवखत्ते दुतारे पण्णत्ते । उत्तराभद्दवया नक्खत्ते । दुतारे पण्णत्ते ||सू०८||
५०
एक महिने के अन्त में बाहर में उच्छ्वास लेते है और एक महिने के अन्त में बाहर में निश्वास लेते हैं । इन्हें आहारसंज्ञा एक हजार वर्षबाद होती है। कितनेक ऐसे जीव होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं, वे एक ही भव करके सिद्ध अवस्थाको पास करने वाले होगें- आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों का भोग करने वाले होंगे, समस्तकर्मों से छूटने वाले होंगे, सब प्रकार से कृतकृत्य हो जावेंगे, और सब प्रकार के दुःखों का अंत करने वाले होंगे ॥१५- १८॥
इस प्रकार सामान्य नय की अपेक्षा से वस्तुओं में एक संख्या का कथन कर अब सूत्रकार उनमें विशेष नयकी अपेक्षा लेकर द्वितीय
આ પ્રમાણે એક મહિનાને અંતે બહાર ઉચ્છવાસ લે છે અને એક મહિનાને અ ંતે મહાર નિશ્વાસ લે છે તેમને એક હજાર વર્ષ પછી આહાર સ'જ્ઞા થાય છે. કેટલાક એવા જીવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હાય છે, તે એકજ ભવ કરીને સિદ્ધિ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરનારા થશે, આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણ્ણાના ઉપલેાગ કરનાર થશે, સમસ્ત કર્મોમાંથી છૂટનારા થશે, દરેક રીતે કૃતકૃત્ય થશે, અને બધા પ્રકારમાં દુ:ખાના अंत लावनार थशे. ॥१५-१८।
આ પ્રમાણે સામાન્ય નયની અપેક્ષાએ વસ્તુઓમાં એક સખ્ય તું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમનામાં વિશેષ નયની અપેક્ષાએ કરીને દ્વિતીય સમવાયમાં એ, ખેની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #70

भावबोधिनी टीका द्वितीयसमवाये दण्डादिनिरूपणम्
टीका-'दो दंडा' इत्यादि । द्वौ दण्डौ प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-अर्थदण्डश्चैव अनर्थदपडश्चैव दण्डः प्राणातिपातादिः, अर्थाय-इन्द्रियादिप्रयोजनाय यो दण्डः सोऽर्थदण्डः, तद्भिन्नो दण्डोऽनर्थदण्डः । द्वौ राशी प्रज्ञप्तौ, तद्यथा-जीवराशिश्च, अजीवराशिश्च । द्विविधे बन्धने प्रज्ञप्ते, तद्यथा रागबन्धनं च दोपवन्धन च । पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र द्वितारं प्रज्ञप्तम् । उत्तराफल्गुनी नक्षत्रं द्वितारं प्रज्ञप्तम् । पूर्वभाद्रपदं नक्षत्रं द्वितारं प्रज्ञप्तम् । उत्तराभाद्रपदं नक्षत्रं द्वितारं प्राप्तम् ॥सू. ८॥
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पहाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरयियाणं दो पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। दोच्चाए पुढवीए अत्थेगइयाण नेरइयाणं दो पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । दोच्चाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं दो पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमारिंदवजियाणं भोमिजाणं देवाणं उक्कोसेणं देसूणाई दो पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । असंखिजवासाउयसन्निपंचेदिय तिरिकखजोणियाणं अत्थेगइयाणं दो पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । असंखिज्जवासाउयसमवाय में दो दो की संख्या का कथन करते हैं-'दो दंडा पन्नत्ता इत्यादि।
टीकार्थ-दंड तीर्थकरों ने दो प्रज्ञप्त किये हैं वे इस प्रकार हैं-एक अर्थदड और दूसरा अनर्थदंड । राशी दो कही हैं, वे इस प्रकार हैं-एक जीवराशि दूसरी अजीव राशि। बंधन दो प्रकारके कहे हैं, वे ये हैं-एक रागबध
और दूसरा द्वेषबंध । पूर्वाफाल्गुनी नक्षत्र दो तारोंवाला उत्तराफाल्गुनी नक्षत्र दो तारोवाला, पूर्वाभाद्रपद नक्षत्र दो तारोवाला और उत्तराभद्रपद नक्षत्र दो तारोंवाला कहा है ॥८॥ सध्यानु ४थन ४२ छ-दो दंडा पन्नत्ता इत्यादि ! ટીકાર્ય–તીર્થકરોએ દંડ બે બનાવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે. પહેલો અર્થ દંડ અને બીજે અનર્થદંડ. રાશી બે બતાવી છે-પહેલી જીવ રાશિ અને બીજી અજીવ રાશિ , બંધન બે
२i छ-(१) समय भने (२) द्वेष पूर्वादशुनी नक्षत्र मे तारवाणु उत्तर - ફાલ્યુની નક્ષત્ર બે તારાવાળું, પૂર્વાભાદ્રપદ નક્ષત્ર બે તારાવાળું, અને ઉત્તરા ભાદ્રપદ નક્ષવ બે તારાવાળું દર્શાવ્યું છે. ૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #71

समवायाङ्गसूत्रे गब्भवतिय सन्निमाणुस्साणं अत्थेगइयाणं दो पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता॥सू. ९॥
__टीका-'इमीसे' इत्यादि । नैरयिकाणां रत्नप्रभायाश्चतुर्थे प्रस्तटे द्विप ल्योपमा मध्यमा स्थितिः, तथा द्वितीयायाः षष्ठे प्रस्तटे द्विसागरोपमा मध्यमा स्थितिज्ञैया। असुरकुमारेन्द्र (चमरवलि) वर्जितभवनवासिनामौदीच्यनागकुमारादीनां 'देसूणे' देशोने द्वे पल्योपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता । हरिवर्षरम्यकव!त्पन्नामसंख्येयायुषां पञ्चन्द्रियाणां तिरश्वां मानुषाणां च द्विपल्योपमा स्थितिर्विज्ञेया ॥९॥
'इमीसे गं' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की चौथे प्ररतर मैं दो पल्योपम की मध्यम स्थिति कही गई है। द्वितीय पृथिवी में कितनेक नारकियों की भी स्थिति दो पल्योपम की कही गई है। और इसी द्वितीय पृथिवी में कितनेक नारकियो की दो सागरोपम की स्थिति कही गई है। सो यह छठवें प्रस्तर की अपेक्षा मध्यमस्थिति कही हुई है ऐसा जानना चाहिये। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की पल्योपम की स्थिति कही गई है । असुरकुमारों के चमर और बलि, इन दो इन्द्रों को छोडकर जो उत्तराधे के नागकुमार आदि भवनवासी देवो के भूतानंद ओदि नव इन्द्र हैं उनकी देशोन दो पल्य की स्थिति कही गई है। असंख्यातवर्ष की आयुवाले हरि वर्ष और रम्यकवर्ष में उत्पन्न कितनेक भोगभूमियां पंचेन्द्रिय तिर्यचों की दो पल्योपम की स्थिति कही गई है। इसी तरह असंख्यात वर्ष की आयुवाले गर्मज संज्ञी पंचेन्द्रिय "इमीसे णं" इत्यादि।
ટીકાથ–આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીયાની ચોથા પ્રસ્તરમાં બે પલ્યમની સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે. બીજી પૃથ્વીમાં કેટલાકન રકીઓની સ્થિતિ પણ બે પલ્યોપમની કહેલ છે. અને એ જ બીજી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ બે સાગરોપમની કહેલ છે. તે તે છઠ્ઠાં પ્રસ્તરની અપેક્ષાએ મધ્યમ સ્થિતિ કહેલ છે તેમ સમજવું અસુરકુમાર દેવેમાં કેટલાક દેવેની પાપમની સ્થિતિ કહેલ છે. અસર કુમારોના ચમર અને બલિ એ બે ઈન્દ્રો સિવાયના ઉત્તરાર્ધના નાગકુમાર આદિ ભવનવાસી દેના ભૂતાનંદ આદિ જે નવ ઈન્દ્રો છે. તેમની બે પલ્યથી સહેજ ઓછી સ્થિતિ બતાવી છે અસંખ્યાત વર્ષનાં આયુષ્યવાળા હરિવર્ષ અને રચ્યક વર્ષમાં ઉત્પન્ન થયેલ કેટલાક ભાગભૂમિના પચેન્દ્રિય તિર્યની સ્થિતિ બે પલ્યોપમની કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે અસંખ્યાત વર્ષનાં આયુષ્યવાળા ગર્ભ જ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય એવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #72

भावबोधिनी टीका. द्वितीयसमवाये देवानांस्थित्यादिनिरूपणम्
___ मूलम्--सोहम्मे कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं दो पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । ईसाणे कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं दो पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । सोहम्मे कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं उकोसेणं दो सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ईसाणे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं साहियाई दो सागरोमाइं ठिई पण्णत्ता । सणकुमारे कप्पे देवाणं जहणणेणं दो सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । माहिंदे कप्पे देवाणं जहण्णेणं दो सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥ सू. १०॥
टीका---'सोहम्मे' इत्यादि । सौधर्म ईशाने च कल्पे केषांचिद् देवानां द्विसागरोपमा स्थितिः । सौधर्मे कल्पे केषांचिद् देवानामुत्कृष्टतो द्विसागरोपमा स्थितिः। ईशाने कल्पे तु देवानामुत्कृष्टतः साधिका द्विसागरोपमा स्थितिः पज्ञप्ता । सनत्कुमारे कल्पे देवानां जघन्यतो द्विसागरोपमा स्थितिः : माहेन्द्रे कल्पे तु देवानां जयन्यतः साधिका द्विसागरोपमा स्थितिरवसेया ॥सू.१०॥ कितनेक मनुष्यों को दो पल्योपम की स्थिति कही गई है। यह स्थिति भी हरिवर्ष और रम्यक वर्ष क्षेत्र की अपेक्षा कही गई जाननी चाहिये ॥९॥
'सोहम्मे कप्पे' इत्यादि । टीकार्थ-सौधर्मकल्प में और ईशानकल्प में कितनेक देवों की दो सागरोपम की स्थिति कही गई है सो सौधर्मकल्प में कितनेक देवों की उत्कृष्ट स्थिति दो सागरोपम की है, परन्तु जो दूसरा ईशानकल्प है उस में देवों की स्थिति दो सागरोपम से कुछ अधिक स्थिति है। सनत्कुमार कल्प में देवों की जघन्य स्थिति दो सागरोपम से कुछ अधिक है ॥१०॥ કેટલાક મનષ્ય ની સ્થિતિ બે પલ્યોપમની કહેલ છે તે સ્થિતિ પણ હરિવર્ષ અને અને રમ્યકવર્ષ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે તેમ સમજવું પલા
"सोहम्मे कप्ये” इत्यादि । ટીકાથ-સૌધર્મક૯૫માં અને ઈશાનક૯૫માં કેટલાક દેવેની બે સાગરોપમની સ્થિતિ કહેલ છે. તે સૌધર્મકલ્પમાં કેટલાક દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે સાગરેપમની છે. પણ જે બીજું ઈશાનક૯૫ છે તેમાં દેવોની સ્થિતિ બે સાગરોપમથી થોડી વધારે છે. સનસ્કુમાર કલ્પમાં દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ બે પ્રકારની છે, પણ માહેન્દ્રક૫માં દેવની જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરેપમથી છેડી વધારે છે ૧૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #73

समवायाङ्गसूत्रे मूलम्-जे देवा सुभं सुभकंतं सुभवण्णं सुभगंधं सुभलेसं सुभफासं सोहम्मवळिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिं णं देवाणं उकोसेणं दो सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता, ते णं देवा दोण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा, तेसिं देवाणं दोहिं वाससहस्सेहि आहारट्टे समुपज्जइ । अत्थेगइया भवसिद्धिया जीवा जे दोहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू. ११॥ ।
टीका-'जे देवा' इत्यादि । ये देवाः शुभ-शुभकान्त-शुमवर्ण-शुभगन्ध -शुभलेश-शुभस्पर्श-सौधर्मावतंसकनामकेषु सप्तसु विमानेषु देवत्वेन उत्पन्नाः, ते खलु देवा बाह्याभ्यन्तरिकाबुच्चासनिःश्वासौ द्वाभ्यामर्धमासाभ्याम्-मासे. नेत्यर्थः । आहारसंज्ञा च तेषां द्विसहस्रवर्षानन्तरमुत्पद्यते। ये खलु तत्र भवसिद्धिका जीवाः सन्ति ते द्विभवग्रहणेन सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामतं करिष्यन्ति ।।सू. ११।।
_ 'जे देवा' इत्यादि। टीकार्थ-जो देव शुभ, शुभकान्त, शुभवर्ण, शुभगंध, शुभलेश्य, शुभस्पर्श और सौधर्मावतंसक, इन सात विमानों में जो जीव देवरूप से उत्पन्न होते हैं उनकी स्थिति उत्कृष्टरूप से दो सागरोपम की होती है। वे देव दो पक्षमें अर्थात् एक माह में-बाह्य आभ्यन्तरिक उच्छवास निश्वास लेते हैं। उन देवों को आहार संज्ञा दो हजार वर्ष के अनन्तर उत्पन्न होती हैं। जो वहां भवसिद्धिक जीव होते हैं वे मनुष्य के दो भव करके सिद्धिगति को प्राप्त करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों का
"जे देवा" इत्यादि । ટીકાથ-શુભ, શુભકાન્ત, શુભવર્ણ, શુભગંધ, શુભલેશ્ય શુભસ્પર્શ, અને સૌધર્માવ. તંસક, એ સાત વિમાનમાં જે જીવો દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તેમની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ રૂપે બે સાગરોપમની હોય છે. તે દેવોબે પખવાડિયામાં એટલે કે મહિને-બહાર તથા અંદર ઉચ્છવાસ-નિશ્વ સ લે છે તે દેવોને બે હજાર વર્ષ બાદ આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં જે ભવસિદ્ધિક જીવ હોય છે તેઓ મનુષ્યના બે ભવ કરીને સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત કરશે, આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોને ઉપભોગ કરશે, સમસ્ત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #74

भावबोधिनी टीका. तृतीयसमवाये दण्डादिनिरूपणम्
___अथ तृतीयसमवायाङ्गमाह
मूलम्-तओ दंडा पण्णत्ता, तं जहा-मणदंडे, वयदंडे, कायदंडे। तओ गुत्तीओ पण्णत्ता, तं जहा-मणगुत्ती, वयगुत्ती, कायगुत्ती,। तओ सल्ला पण्णत्ता, तं जहा-मायासल्लेणं, नियाणसल्लेणं, मिच्छादंसणसल्लेणं । तओ गारवा पण्णत्ता, तं जहा-इद्धीगारवे गं रसगारवे णं सायागारवे णं । तओ विराहणा पण्णत्ता, तं जहा-नाण विराहणा, दंसण विराहणा, चरित्तविराणा। मिगसिर नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते पुस्स नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते, जेट्टा नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते, अभिड नक्खत्ते तितारे पण,त्ते सवण नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते, अस्सिणि नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते, भरिणी नक्खत्ते तितारे पण्णत्ते ॥१२॥
टीका--'तओ दंडा' इत्यादि । दण्डयते चारित्र्यादिविनाशेन निःसारी क्रियते आत्मा येनासौ दण्डः, स हि त्रिविधः-मनोदण्डः, वचोदण्डः, कायदण्डश्च । दुष्प्रयुक्तेन मनसाऽऽत्मसंबन्धी दण्डः मनोदण्डः, एवमितरावपि विज्ञेयौ। तिम्रो गुप्तयः-मनोगुप्तिः, वचोगुप्तिः, कायगुप्तिश्चेति । गुप्तिर्गोपनम्-अशुभप्रकृत्तिनिरोधपूर्वकं शुभप्रवृत्तौ प्रवर्तनम् , त्रीणि शल्यानि प्रज्ञप्तानि-शल्यं हि शल्यतेउपभोग करेंगे, समस्तकों से आत्यंतिक रूप में छूट जावेंगे। तदा कृतकृत्य हो जावेंगे और समस्तप्रकार के दुःखों का अन्त करेंगे ॥११॥ ____ अब सूत्रकार तृतीय समवाय को प्रकट करते हैं तो दंडा' इत्यादि । टीकार्थ-चारित्र आदि को विनाश के द्वारा नि:सार बना दी जाती है उसका नाम दंड है, यह दंड तीन प्रकार का भगवान ने कहा है । वे उसके तीन प्रकार ये है-मनोदंड, वचनदंड और कायदंड । गुप्ति-तीनप्रकार की है, जैसे-मनोगुप्ति, वचनगुप्ति और कायगुप्ति । शल्य तीन प्रकार के हैं, કમેને આત્યંતિક ક્ષય કરશે, તથા કૃતકૃત્ય થઈ જશે, અને સમસ્ત પ્રકારનાં દુઃખને અન્ત લાવશે. ૧૧૫
वे सूत्रा२ श्री समवाय अट ४२ छ- "तओ दंडा” इत्यादि । ટીકાથ–ચારિત્ર આદિના વિનાશથી આત્માને જેનાથી નિઃસાર બનાવી દેવામાં આવે છે તેનું નામ દંડ છે. તે દંડ ત્રણ પ્રકારના ભગવાને બતાવ્યા છે-(૧) મને, (२) क्यन3 (3) ४.यह 3. शुक्ति प्रा२नी छ-(१) मनास्ति, (२) क्यनगुप्ति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #75

५६
समवायाङ्गसूत्रे
- बाध्यते अनेनेति शल्यम्, तच्च द्रव्यभावभेदाद्विविधम् । द्रव्यशल्यम् = तोमरादि । भावशल्यं तु - मायाशल्यं निदानशल्यं, मिथ्यादर्शनशल्यं चेति त्रिविधम् । 'णं' इति वाक्यालङ्कारे । माया = परवञ्चना सैव शल्यम् = माया शल्यम् । निदान = देवादीनाम् ऋद्धीष्वा श्रुत्वा ममानि ब्रह्मचर्यादेरनुष्ठानादेता भुयासुरित्यध्यवसायः, तदेव शल्यम् = निदान शल्यम्, तच मोक्षफलोच्छेदकम् । मिध्यादर्शनम् = अतस्त्वार्थ श्रद्धानम्= तदेवशल्यम् = मिध्यादर्शनशल्यम् | त्रीणि गौरवाणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथाऋद्धि गौरवम्, रसगौरवम् साता गौरवं च । 'णं' इति अत्रापि वाक्यालङ्कारे । गौरवम्= मानलोभकषायजनितमात्मनोऽशुभभावगुरुत्वम्, तच्च चतुर्गतिसंसारपरिभ्रमण हेतु कर्म - कारणं भवति । तत्र सुद्घा = नरेन्द्रादिपूजालक्षणया पूज्याचार्यादि । पदप्राप्ति लक्षणयावाऽभिमानद्वारेणगौरवम् = क्रुद्धिगौरवम् ऋद्धि प्राप्त्यभिमानेन तदप्राप्ति प्रार्थनया च आत्मनोऽशुभभावगौरवम् इत्यर्थः । रसगौरवम् = रसो रसनेन्द्रियविषयमनोज्ञमधुरादिलक्षणः, तत्प्राप्त्या गौरवम् - अभिमानकरणम्, तदप्राप्तिप्रार्थनयाऽऽत्मनोऽशुभभावलक्षणं च रसगौरवम् । सातेन गौरवम्= सातगौरवम् = अहमेव सुखीत्यभिमानम् सातप्राप्त्यभिमानेन तदप्राप्तिप्रार्थनया च आत्मनोऽशुभभावगौरवमित्यर्थः । तिस्रो विराधनाः = खण्डनाः प्रज्ञप्त्याः, तद्यथाज्ञानविराधना, दर्शनविराधना; चारित्रविराधना । ज्ञानस्य विराधना = ज्ञाननिन्दया गुर्वादि निवेन च विराधना । एवमितरे अपि । तत्र दर्शनं सम्यग्दर्शनम् दर्शनस्य - जनप्रवचनादि रोचनलक्षणस्य क्षायिकादौ विराधना=दर्शन विराधना तत्प्रत्यनीतानिवादिरूपा | चारित्रस्य = सामयिकादेर्विराधना=चारित्र विराधना, व्रतादिखण्डनमित्यर्थः । मृगशिरो नक्षत्रं त्रितारं प्रज्ञप्तम् । एवं पुण्यज्येष्ठाऽभिजिच्छ्रबणाश्विनीभरणी नक्षत्राणि त्रिताराणि मज्ञप्तानि । १२ ।।
जैसे - मायाशल्य, निदानशूल्य और मिथ्यादर्शनशल्य । तीन गौरव हैं वे ये हैं - ऋद्विगौरव, रस गौरव और माता गौरव । तीन विराधना हैं वे ये हैं - ज्ञानविराधना, दर्शनविराधना और चारित्र विराधना । मृगशिरा नक्षत्र तीन ताराओं वाला है। पुष्यनक्षत्र तीन ताराओं वाला है । ज्येष्ठा नक्षत्र तीन ताराओं बाला है। अभिजित् नक्षत्र तीन ताराओं वाला है ! श्रवणनक्षत्र तीन ताराओं वाला है। अश्विनो नक्षत्र तीन ताराओं वाला है, भरणी नक्षत्र तीन ताराओं वाला है ।
मने (3) अयशुप्ति. शक्य त्राशु अझरना छे - (१) मायाशस्य, (२) निहान शक्य, भने (3) मिथ्या हर्शन शक्य. गौरव भए छे - (१) ऋद्धिगौरव (२) रसगौरव भने (3) साता गौरव विराधना त्राश छे – (१) ज्ञान विराधना, (२) हर्शन विराधना भने (3) ચારિત્ર વિરાધના મૃગશિષ નક્ષત્ર ત્રણ તારાવાળું છે. પુષ્ય નક્ષત્ર ત્રણ તારાવાળુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #76

भाववोधिनी टीका तृतीयसमवाये दण्डादि निरूपणम्
भावार्थ-जिसके संबंध से आत्मा अपने चारित्र का विनाश कर निस्सार बन जाता है उस का नाम दंड है। दुष्प्रयुक्त मन के संबंध से आत्मा में कर्म वर्गणाओं का जो कर्मरूप से परिणमन होता है इसका नाम मनोदंड है। इसी तरह दुष्प्रयुक्त वचन के द्वारा और दुष्प्रयुक्त काय के द्वारा भी आत्मा को दंडका पात्र होना पड़ता है इसलिये मन बचन और कायके. भेद से दंड को तीन प्रकार का कहा गया है। मन वचन और काय का भले प्रकार निरोध करना इसका नाम गुप्ति है। यह गुप्ति भी तोन प्रकार की है-मनोगुप्ति-मन को अशुभ प्रवृत्ति से हटाकर शुभ प्रवृत्ति में लगाना, बचनगुप्ति-वचन को अशुभ प्रएत्ति से हटाकर शुभ प्रवृत्ति में लगाना अर्थात्-बोलने के प्रत्येक प्रसंग पर या तो वचन का नियमन करना या प्रसंग पाकर मौन धारण कर लेना वचनगुप्ति है। कायगुप्ति-किसी भी चीज के लेने व धरने में अथवा बैठने, उठने, चलने आदि में कर्तव्य अकर्तव्य का विवेक हो ऐसे शारीरिक व्यापार को नियमन करना ही कोयगुप्ति है। गुप्ति का जीवन के निर्माण में बड़ा हाथ है। क्यों कि भवबंधन से मुक्ति इसके विना नहीं मिलती । गुप्ति में मात्र अशुभ प्रवृत्ति से हटकर शुभपत्ति में प्रवृत्त होना होता है । चारित्र के साथ છે જયેષ્ઠા નક્ષત્ર ત્રણ તારાવાળું છે અશ્વિની નક્ષત્ર ત્રણ તારાએવાળું છે અને ભરણી નક્ષત્ર ત્રણ તારા એવાળું છે.
ભાવાર્થ– જેના સંબંધથી આત્મા પિતાના ચારિત્રનો વિનાશ કરીને નિઃસાર બની જાય છે તેનું નામ દંડ છે. દેયુકત મનના સંબંધથી આત્મામાં કર્મવર્ગ ણાઓનું જે કર્મરૂપે પરિણામ થાય છે, તેનું નામ મનોદંડ છે. એ જ રીતે દેવયુક્ત વચન દ્વારા અને દેષયુકત કાયા દ્વારા પણ આ માને દંડને પાત્ર થવું પડે છે. તેથી મન, વચન અને કાયાના ભેદથી દડના ત્રણ પ્રકાર દર્શાવ્યા છે મન, વચન, અને કાયાનો સારી રીતે વિરોધ કરે તેને ગુપ્તિ કહે છે. તે ગુપ્તિ પણ ત્રણ પ્રકારની છે—મને ગુપ્તિ-મનને અશુભ પ્રવૃત્તિથી દૂર રાખીને શુભ પ્રવૃત્તિમાં જેવુ વચનગુપ્તિ–વચનને અશુભ પ્રવૃત્તિમાંથી હટાવી લઈને શુભ પ્રવૃત્તિમાં જોડવા, એટલે કે બોલવાના દરેક પ્રસંગે વાણીનું નિયમન કરવું કે પ્રસંગોપાત મૌન ધારણ કરવું તે વચનગુપ્તિ છે કાયગુપ્તિ-કોઈ પણ ચીજ લેવામાં કે અખવામાં અથવા બેસવા ઉઠવા, ચાલવા આદિ ક્રિયામાં કર્તવ્ય અકર્તવ્યને વિવેક રહે એ રીતે શારીરિક પ્રવૃત્તિનું નિયમન કરવું તે કાયમુતિ કહેવાય છે. જીવનનિર્વાણમાં ગુપ્તિને મેટ ફાળે રહે છે. કારણ કે તેના વિના ભવબંધનમાંથી મુકત થઈ શકતું નથી. ગુપ્તિમાં માત્ર અશુભ પ્રવૃત્તિથી દૂર રહીને શુભ પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત થવાનું હોય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #77

समवायाङ्गसूत्रे संबंध होने के कारण इसमे अप्रशस्त क्रियाओ का निग्रह करना इष्ट होता है। समिति में सक्रिया में प्रवर्तन मुख्य होता है। तात्पर्य यह है। प्रशस्त क्रियाओं में भी मन का नियमनपरना, मौन धारण करना
और शारीरिक क्रिया को नियमन के जीवन की रक्षा करना क्रमशः मनोगुप्ति, वचनगुप्ति और कायगुप्ति है। शल्य शब्द का अर्थ काँटा या वैसी कोई तीक्ष्ण वस्तु है-जो शरीर में चुभ ने पर शरीर को और मन को अस्वस्थ बना देती है, और आत्मा को किसी भी कार्य के करने में एकाग्र नहीं होने देता है अतः आत्मा शल्य से बाधित होता रहता है। ये शल्य तीन हैं-माया, मिथ्या, निदान । ये तीनों भावशल्य हैं । बाँण आदि बाह्य चुभने वाली वस्तुएँ द्रव्यशल्य हैं। व्रती बनने के लिये आवश्यक है कि वह इन तीन भावशल्यो का सर्वथा परित्याग कर दे। जहां व्रती बनने का विधान है वहां उस व्रती आत्मा को इन शल्यों का सर्वथा परित्याग करने का उपदेश इसलिये हैं कि इनके प्रभाव से अव्रत भी व्रतों के जैसे प्रतीत होता है । अहिंसा आदि व्रतों को अंगीकार कर लेने मात्र से कोई सच्चा व्रती नहीं बन जाता है। सच्चा व्रती बनने के लिये उसे इन शल्यों का सर्वथा परित्याग कर देना आवश्यक हो जाता है। जैसे- स्वस्थ भी मनुष्य के पैर आदि में लगा हुआ काटा उसे છે. ચારિત્રની સાથે સંબંધ હોવાને કારણે અપ્રશસ્ત ક્રિયાઓને નગ્રહ કરે તે ઈચ્છનીય છે. સમિતિમાં સક્રિયામાં પ્રવર્તન મુખ્ય હોય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે પ્રશસ્ત ક્રિયાઓમાં પણ મનનું નિયમન કરવું, મૌન ધારણ કરવું, અને શારીરિક ક્રિયાઓનું નિયમન કરીને જીવનું રક્ષણ કરવું તે અનુક્રમે મને ગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપિત છે. શલ્ય એટલે કાંટે અથવા એવી જ કે ઈ તીક્ષણ વસ્તુ, કે જે શરીરને વાગતાં જ શરીર તથા મનને અસ્વસ્થ કરી નાખે છે, અને કે ઈ પણ કાર્ય કરવા માટે આત્માને એકાગ્ર થવા દેતી નથી, તેથી આત્મા શલ્યથી આડખીલી ભેગાવ્યા કરે છે. તે શલ્યના ત્રણ પ્રકાર છે માયા મિથ્યા, અને નિદાન એ ત્રણે ભાવશલ્ય છે. બાણ આદિ બહાર ભેંકાતી વસ્તુઓ દ્રવ્યશલ્ય છે. વતી બનવાને માટે તે જરૂરી છે કે તેણે ત્રણે ભાવશાને સંપૂર્ણ પરિત્યાગ કર જોઈએ. જ્યાં વ્રતી બનવાનું વિધાન છે ત્યાં તે વતી આત્માને તે શલ્યને સંપૂર્ણ રીતે પરિત્યાગ કરવાનો આદેશ એ કારણે છે કે તેના પ્રભાવથી અવ્રત પણ વ્રતના જેવા લાગે છે. માત્ર અહિંસા આદિ વ્રત અંગીકાર કરવાથી જ કોઈ સાચે વતી બની જતું નથી. સાચે વ્રતી બનાવને માટે તેણે એ શાને તદ્દન પરિત્યાગ કરે આવશ્યક છે જેમ કે-સ્વસ્થ મનુષ્યના પગ આદિમાં વાગેલ કાંટે તેના ચિત્તને અસ્થિર બનાવી નાખે છે અને લક્ષ્યથી વ્યગ્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #78

भावबोधिनी टीका. तृतीयसमवाये दण्डादिनिरूपणम् अस्थिर चित्त और लक्ष्य से व्यग्र बना देता है उसी प्रकार ये शल्य भी व्रती को अपने वतों की सच्ची आराधना करनेरूप लक्ष्य में अकुशल परिणाम और व्यग्र बना देते है। व्रतों को प्राप्त करना और बात है और उन्हें अपने जीवन में उतार लेना और बात है।
शल्यों के सद्भाव में व्रती अपनी मानसिक स्थिति का सन्तुलन खो बैठता है, अतः व्रतों के आराधन के लिये मानसिक स्वास्थ्य ठीक रखना इन शल्यों के अभाव का कार्य है। व्रतों के पालन करने में कपट, ढोंग और ठगने की वृत्ति का बना रहना मायाशल्य है। देवादिकों की ऋद्धियों का अवलोकन कर या सुनकर सा मन में संकल्प करना की मुझे भी ब्रह्मचर्य आदि व्रतों के अनुष्ठान से ये ऋद्धियां प्राप्त हों इसका नाम निदानशल्य है। यह निदानशल्य मोक्षरूप फल को उच्छेद करने वाला होता है । व्रतों का पालन करते हुए भी सत्यपर श्रद्धा न लाना अधवा असत्यका आग्रह रखना मिथ्यादर्शनशल्य है। मानकषाय और लोभकषाय से जनित अशुभभावों की गुरुता का आत्मा में होना इसका नाम गौरव है। यह गौरव ऋद्धि गौरव, रसगौरव, और सात गौरव के भेद से तीन प्रकार का है। यह गौरव चतुगति रूप संसार में परिभ्रमण कराने के कारणभूत कर्म का हेतु होता है। नरेन्द्र आदि द्वारा पूजित होने કરી નાખે છે. એ જ પ્રમાણે એ શલ્ય પણ વતીને પોતાના વતની સાચી આરાધતા કરવા રૂપી. લયથી અકુશલ પરિણામ યુકત તથા વ્યગ્ર બનાવે છે વ્રતને અંગી. કાર કરવા તે એક વાત છે અને તેમને પોતાના જીવનમાં ઉતારવા તે અલગ વાત છે.
આ શલ્યના સદ્ભાવમાં વતી પિતાની માનસિક સ્થિતિનું સમતોલપણું ગુમાવી બેસે છે. તેથી તેની આરાધનાને માટે માનસિક સ્વાચ્ય બરાબર રાખવું તે શલ્યાનો અભાવ હોય તે જ સંભવી શકે છે વ્રતોનું પાલન કરવામાં કપટ દ્વેગ, અને ઠગવાની વૃત્તિ રાખવી તેનું નામ માયા શલ્ય છે દેવા દકોની ઋદ્ધિયોનું અવલોકન કરીને કે તેનું વર્ણન સાંભળીને મનમાં એવો સંક૯૫ કરે કે મને પણ બ્રહ્મચર્ય આદિ વ્રત આચરવાથી તે ઋિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે, તેનું નામ નિદાન શલ્ય છે. તે નિદાનશલ્ય મોક્ષરૂપ ફળનો ઉછેદ કરનાર હોય છે. વ્રતનું પાલન કરતી વખતે પણ સત્ય પર શ્રદ્ધા ન રાખવી, અથવા અસત્યનો આગ્રહ રાખવો તે મિયાદશન શલ્ય છે. માનકષાય અને લેભકષાયથી ઉત્પન્ન થયેલ અશુભ ભાવોની ગુરુતાનું આત્મામાં અસ્તિત્વ હોવું તેનું નામ ગૌરવ છે. ગૌરવના ત્રણ પ્રકાર છે-ઝિદ્ધિગૌરવ રસગીરવ અને સાત ગૌરવ. તે ગૌરવ ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવવાના કારણરૂપ કમનો હેતું હોય છે. નરેન્દ્ર આદિ દ્વારા પૂજાવાનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #79

६०
समवायाङ्गसूत्रे
रूप अथवा पूज्य आचार्य आदि की पदवी प्राप्ति होने रूप अभिमान द्वारा अपना गौरव प्रदर्शित करना इसका नाम ऋद्धिगौरव है। ऋद्धिप्राप्ति के अभिमान से और उसकी अप्राप्ति में अशुभभाव करने से यह ऋद्धिगौर व होता है। रसना इंद्रिय के विषयभूत मनोज्ञ मधुर आदि रसों की प्राप्ति में आनंद मानना और उनकी अप्राप्ति में आत्मा में आकुल व्याकुलरूप अशुभ परिणति करना यह रसगौरव है। 'मैं ही सुखी हूं' इस प्रकार का अभिमान करना सातगौरव है। इस सातगौरव में अपने को सुखी होने का अभिमान रहता है और दूसरों को ऐसा सुख प्राप्त न हो ऐसी भावना रहती है। विराधना शब्द का अर्थ है नाश करना। यह निन्दा अथवा निन्हव से होती है ज्ञान विराधना, दर्शनविराधना और चारित्रविराधना, इस प्रकार से यह विराधना तीन प्रकार को है। ज्ञान की निंदा करना अथवा ज्ञान के साधनभूत गुर्वादिकों का निलव (छिपाना) करना यह ज्ञानविराधना है। क्षायिक सम्यत्तव आदि की निंदा या उनके धारकों का निह्नव करना यह दर्शन विराधना है। सामयिक आदि चारित्र की निंदा करना या व्रत आदि का खंडन करना इसका नाम चारित्रविराधना है।सू ०१२। અથવા પૂજ્ય આચાર્ય આદિની પદવી પ્રાપ્ત થવાનું અભિમાન દર્શાવીને પોતાનું ગૌરવ પ્રદર્શિત કરવું તેને છિદ્ધિગૌરવ કહે છે. ત્રિદ્ધિ પ્રાપ્તિના અભિમાનથી અને તેની અપ્રાપ્તિમાં અશુભ ભાવ કરવાથી તે ઋદ્ધિગૌરવ પેદા થાય છે. સ્વાદેન્દ્રિયના વિષયભૂત મનેણ, મધુર આ દ રસની પ્રાપ્તિમાં આનંદ માણવો અને તેમની અપ્રાપ્તિમાં આત્મામાં આકુળ વ્યાકુળ બનવા રૂપ અશુભવૃત્તિ થવી તેને રસગૌરવ કહે છે. “હું જ સુખી છું” આ પ્રકારનું અભિમાન કરવું તે સાતગૌરવ છે. સાત ગૌરવમાં સુખી હોવાનું પિતાને અભિમાન રહે છે, અને એવાં સુખ બીજાને પ્રાપ્ત ન થાય એવી ભાવના રહે છે. વિરાધના એટલે નાશ કરે. તે નિન્દા અથવા નિવથી વિપરીત તત્વ બતાવવાથી થાય છે. જ્ઞાન વિરાધના, દર્શન વિરાધના, અને ચારિત્ર વિરાધના, એવા તેના ત્રણ પ્રકાર છે. જ્ઞાનની નિન્દા કરવી અથવા જ્ઞાનદાતા ગુર્નાદિકનું નિન્ટવ કરવું (વપરીત તત્વ બતાવવું) તેને જ્ઞાન વિરાધના કહે છે. ક્ષાયિક સમ્યકત્વ આદિની નિંદા અથવા તે ધારણ કરનારનું નિન્હવે કરવું તે દર્શન વિરાધના છે. સામયિક આદિ ચારિત્રની નિંદા કરવી અથવા વ્રત આદિનું ખંડન કરવું તેને ચારિત્ર વિરાધના કહે છે. સૂ. ૧૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #80

भावबोधिनी टीका. तृतीयसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् ६१
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पहाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तिन्नि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । दोच्चाए णं पुढवीए नेरइयाणं उक्कोसेणं तिणि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। तच्चाए णं पुढवीए नेरइयाणं जहण्णेणं तिणि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं तिणि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। असंखिजवासाउय सन्निपंचिंदियतिरिक्खजोणियाण उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। असंखिज्जवासाउयसन्निगब्भवकतियमणुस्साणं उक्कोसेणं तिण्णि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं तिण्णि पलिओवमाइंठिई पण्णत्ता । सणंकुमार माहिदेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं दवाणं तिष्णि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥ सू० १३ ॥
टीका-'इमीसे णं 'इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अस्ति एकेपां नैरयिकाणां त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः ज्ञप्ता । द्वितीयस्यां खलु पृथिव्यां नैरयिकाणामुत्कर्षण त्रीणि सागरीपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तृतीयम्यां खलु पृथिव्यां नैरयिकाणां जघन्येन त्रीणि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां त्रीणि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असंख्येयवर्षायुष्कसंज्ञिपञ्चन्द्रियतिर्यग्योनिकानामुत्कर्षेण त्रोणि पल्योपमानि स्थितिः
'इमीसेणं' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों को स्थिति तीन पल्योपम को होती है । द्वितीय पृथिवी में नारकियों की उत्वृष्ट स्थिति तीन सागरोपम की होती है। तीसरी पृथिवी में नारकियों की जघन्यस्थिति तीन सागरोपम की है। असुरकुमार देवों में कितनेक असुरकुमार देवों की तीन पल्योपम की स्थिति है। असंव्यातवर्ष की आयुवाले भोगभूमि यां 'इमीसे णं' इत्यादि। ટીકાર્ય–આ રતનપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પલ્યોપમની હોય છે. બીજી પૃથવીમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ રિથતિ ત્રણ સાગરોપની હોય છે. ત્રીજી પૃથ્વી માં નાચ્છીઓની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની છે. અસુરકુમાર દેવમાં કેટલાક અસુરકુમાર દેવેની ત્રણ પાપમની સ્થિતિ છે. અસંખ્ય ત વર્ષના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #81

६२
समवायाङ्गसूत्रे
प्रज्ञप्ता । असंख्येय वर्षायुष्कसंज़िंग मेव्युत्क्रान्तिक मनुष्याणामुत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता देवकुरुत्तरकुरुजन्मनामसंख्येयवर्षायुषां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च उत्कर्षा त्रिपल्योपमा स्थितिर्विज्ञेयेत्यर्थः । सौधर्मेशानेषु अस्ति एकेषां देवानां त्रीणि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञसाः । सनत्कुमारमाहेन्द्रेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां त्रीणि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ||१३||
संज्ञी पंचेन्द्रिय तिर्यग्गति के जीवों की उत्कृष्टस्थिति तीनपत्योपम की होती है। इसी तरह असंख्यातवर्ष की आयुवाले मोगभूमिया (कर्मभूमि) गर्भज संज्ञी मनुष्यों की भी उत्कृष्ट स्थिति तीन पल्योपम की है। सौधर्म ईशान देवलोकों में कितनेक देवों की तीन पल्योपम की स्थिति कही गई है । सनत्कुमार माहेन्द्रकल्पों में कितनेक देवों की तीन सागरोपम की स्थिति कही गई है ।
भावार्थ- पहिली पृथिवी में नारकियों की जघन्यस्थिति दशहजार वर्ष की और उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की कही गई है । पर यहां जो कितनेक नारकियों की स्थिति तीन पल्योपम की कही गई है वह मध्य स्थिति को लक्ष्य में रखकर कही गई है । दूसरी पृथिवी में उत्कृष्ट स्थिति तीन सागरोपम की है वही तीसरी पृथिवी में जघन्य है । तीसरी पृथिवी में उत्कृष्ट स्थिति सातसागरोपम की है । असुरकुमार देवों में जो कितनेक देवों की स्थिति यहां तीन पल्योपम की कही गई है वह मध्यम स्थिति की अपेक्षा कथन की है। क्यों की असुरकुमारों की स्थिति एक सागरोपम और एक सागरोपम से कुछ આયુષ્યવાળા ભાગભૂમિયા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિગૂ યાનિના જીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પચેપમની હાય છે. એ જ પ્રમાણે અસ ખ્યાત વનાં આયુષ્યવાળા ભાગભૂ મિયા ગર્ભજ સંજ્ઞી મનુષ્યની પણ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ પક્ષ્ચાપમની છે. સૌધમ અને ઇશાન દેવલાકમાં કેટલાક દેવાની ત્રણ ૫ક્લ્યાપમની સ્થિતિ દર્શાવી છે. સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પે!માં કેટલાક દેવાની ત્રણ સાગરે પમની સ્થિતિમત્તાવી છે.
ભાવાથ–પહેલી પૃથ્વીમાં નારકીએની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષોંની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની કહેલ છે. પણ અહિ જે કેટલાક નારકીએ સ્થિતિ ત્રણ પલ્સે।પમની દર્શાવી છે. તે મધ્યમ સ્થિતિને ધ્યાનમાં લઈને દર્શાવેલ છે. ખીજી પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણસાગરાપમની છે, એ જ ત્રીજી પૃથ્વીમાં જઘન્ય છે. ત્રીજી પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થતિ સાત સાગરાપમની છે. અસુરકુમાર દેવામાંના કેટલાક દેવોની સ્થિતિ અહીં જે ત્રણ પચેામની ખતાવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેલ છે. કારણ કે અસુરકુમારાની સ્થિતિ એક સાગરોપમ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #82

भावबोधिनी टीका तृतीथसमवाये स्थित्यादिनिरूपणम् अधिक कही गई है। भोगभूमि के उत्तम मध्यम और जघन्य की अपेक्षा तीन भेद है। जघन्य भोगभूमि में एक पल्योपम की, मध्यमभोगभूमि में दो पल्योपम की और उत्कृष्ट भोगभूमि में तीन पल्योपम की उत्कृष्ट स्थिति होती है । सो देवकुरु और उत्तर कुरु में तिर्यश्चों
और मनुष्यों की यह स्थिति होती है। विदेहक्षेत्र में मेरू और नील पर्वत के बीच का अर्धचन्द्राकार भाग, कि जिसकी पूर्वपश्चिम सीमा वहां के दो पर्वतों से निश्चित होती है वह उत्तरकुरु कहलाता है। और मेरु तथा निषध पर्वत के बीच का वैसा ही अर्धचन्द्राकार भाग देवकुरु कहलाता है। देवकुरु और उत्तरकुरु ये दोनों क्षेत्र विदेह क्षेत्र के ही भाग हैं। परन्तु उन क्षेत्रों में युगलियों की वस्ती होने से वे भिन्नरूप से जाने जाते हैं। सौधर्म और ईशान कल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति दो सागरोपम की और दो सागरोपम से कुछ अधिक की कही हुई है। अतः यहां जो तीन पल्योपम की स्थिति कही हुई है वह मध्यमस्थिति कही है। जघन्यस्थिति यहां एक पल्योपम की और एक पल्योपम से कुछ अधिक की है। सनत्कुमार और माहेन्द्रकल्प में उत्कृष्टस्थिति क्रमशः सात सागरोपम की और सातसागरोपम से कुछ अधिक की है। और जघन्यस्थिति दो सागरोपम की और दो सागरोपम से कुछ अधिक की એક સાગરોપમથી થોડી વધારે દર્શાવેલ છે. ભોગભૂમિના ઉત્તમ, મવમ અને જઘન્યની અપેક્ષાએ ત્રણ ભેદ છે. જઘન્ય ભેગભૂમિમાં એક પોપમની, મધ્યમ ભંગભૂમિમાં બે પળેપમની અને ઉત્કૃષ્ટ ભાગભૂમિમાં ત્રણ પપિમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોય છે. દોકુ અને ઉત્તરકુરુમાં તિય ચે અને મનુષ્ય ની આ સ્થિતિ હોય છે. વિદેહ ક્ષેત્રમાં મેરુ અને નીલ પર્વતની વચ્ચેનો અર્ધચન્દ્રાકાર ભાગ કે જેની પૂર્વ પશ્ચિમ સીમા ત્યાના બે પર્વતથી નિશ્ચિત થાય છે, તેને ઉત્તર કુરુ કહે છે. અને મેરુ તથા નિષધ પર્વતની વચ્ચેને એવો જ અર્ધચંદ્રાકાર ભાગ દેવકુરે કહેવાય છે. દેવકુર અને ઉત્તરકુરુ એ બન્ને ક્ષેત્ર નિદેહ ક્ષેત્રના જ ભાગ છે. પણ તે ક્ષેત્રમાં યુગલિકોની વસ્તી હોવાથી તેમને ભિન્ન રૂપે ઓળખવામાં આવે છે. સૌધર્મ અને ઈશાન કટ માં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે સાગરોપમની અને બે સાગરોપમથી થોડી વધારે બતાવેલ છે. તેથી અહીં જે ત્રણ પત્યોમની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિ કહેલ છે. ત્યાં જઘન્ય સ્થિતિ એક પોપમની અને એક પ૫મથી થેડી વધારે છે સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્રક૯પમાં ઉતકૃષ્ટ સ્થિત ક્રમશ: સાત સાગરેપમની અને સાત સાગરેપમથી થોડી વધારે છે, અને જઘન્ય સ્થિતિ બે સાપરોપમની અને બે સાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #83

समवायाङ्गसत्रे ___मूलम्- जे देवा आभंकरं पभंकरं आभंकरपभंकर चंदं चंदावतं चंदप्पभं चंदकंतं चंदवण्णं चंदलेसं चंदज्झयं चंदसिंग चंदसिटुं चंदकूडं चंदुत्तरवर्डिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिंणं देवाणं उक्कोसेणं तिणि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता, ते णं तिण्ह अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा, तेसिं णं देवाणं उक्कोसेणं तिहिं वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पजेइ। संतेगइया भवसिद्धिया जीवाजे तिहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिसंति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥१४॥
टीका--'जे देवा' इत्यादि। ये देवा आभङ्करं१, प्रभङ्करम् २, आभङ्क: रप्रभङ्करं३ चन्द्र४, चन्द्रावर्त५ चन्द्रप्रभं६, चन्द्रकान्तं७, चन्द्रवर्ण ८, चन्द्रलेइयं९, चन्द्रध्वजं१०, चन्द्रश्रृङ्ग ११, चन्द्रसृष्टं१२ चन्द्रकूटं१३ चन्द्रोत्तरावतंसकं१४ चन्द्र विमानं-एतेषु चतुर्दशसंख्यकेषु विमानेषु देवत्वेन उत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षण त्रीणि सागरोपमानि स्थिति: प्रज्ञप्ता, ते खलु देवाः 'तिण्हं अद्धमासाणं' त्रयाणामधमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छवसन्ति वा, है। अतः यहां जो तीन सागरोपम की स्थिति कितनेक दवों की प्रकट की गई है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कही गई जाननी चहिये ॥सू० १३॥
'जे देवा' इत्यादि। टीकार्थ-जो देव आभंकर,१ प्रभंकर,२ आभंकर-प्रभंकर३ चन्द्र, चन्द्रा वर्त,५ चन्द्रप्रभ,६ चंन्द्रकान्त,७ चन्द्रवर्ण,८ चन्द्रलेश्य,९ चन्द्रध्वज,१० चन्द्रश्रृंग११ चन्द्रसृष्ट १२ चन्द्रकूट १३और चन्द्रोत्तरावतंसक इन१४ विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति तीन सागरोपम की होती है। वे देव डेढ माह के अन्त में बाह्य आभ्यन्तરોપમથી થોડી વધારે છે. તેથી અહીં જે કેટલાક દેવની સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ હેવામાં આવેલ છે એમ સમજી લેવું સૂ. ૧૩
टीकार्थ-जे देवा' इत्यादि। साथ-२ हवामान ४२, १ प्रम४२, २ मा २- ४२, 3 यन्द्र, ४ यन्द्रावत५, ચન્દ્રપ્રભ, ૬ ચન્દ્રકાન્ત, ૭ ચન્દ્રવર્ણ, ૮ ચન્દ્રશ્ય, ૯ ચન્દ્રધ્વજ, ૧૦ ચન્દ્રશ્રમ, ૧૧ ચન્દ્રસૃષ્ટ, ચન્દ્રકુટ, ૧૩ અને ચન્દ્રત્તરાવતંસક૧૪એ વિમાનમાં દેવની પર્યાયથી પેદા થાય છે, તે દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની હોય છે. તે દેવે દેઢ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #84

भावबोधिनी टीका. चतुर्थसमवाये कषायादिनिरूपणम् तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण त्रिमिवर्षसहस्त्रैः 'आहारट्टे' आहारार्थः-आहारसंज्ञेति समुत्पद्यते। सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये त्रिभि भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ति मोक्ष्यंति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥१४॥
अथचतुर्थसमवायाङ्गमाह-- मूलम्-चत्तारिकषाया पण्णत्ता, तं जहा-कोहकसाए,माणकसाए, मायाकसाए, लोभकसाए । चत्तारि झाणा पण्णत्ता, तं जहा-अट्टज्झाणे, रुद्दज्झाणे, धम्मज्झाणे, सुकज्झाणे,। चत्तारि विकहाओ पण्णताओ, तं जहा-इत्थिकहा, भत्तकहा,रायकहा,देसकहा। चत्तारि सण्णा पण्णत्ता-तं जहा-आहारसण्णा, भयसपणा, मेहुणसण्णा, परिग्गहसण्णा । चउविहे बंधे पण्णत्ते-तं जहा-पगइबंधे, ठिइबंधे, अणुभावबंधे, पएसबंधे। चउगाउए जोयणे पण्णणे।अणुराहानक्खत्ते चउत्तारे पण्णत्ते । पुव्वासाढानक्खत्ते चउत्तारे पण्णत्ते । उत्तरासाढा नक्खत्ते चउतारे पण्णत्ते ॥१५॥
टीकार्थ'-चत्तरि कषाया' इत्यादि । चत्वारः कषायाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-क्रोधकषायः, मानकषायः, मायाकषायः लोभकषायः। चत्वारि ध्यानानि-प्रज्ञप्तानि तद्यथाअर्तध्यानम्, रौद्रध्यानम्, धर्मध्यानम्, शुक्लध्यानम् । ध्यानं हि-अन्तर्मुहूत यावच्चि रिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को आहारसंज्ञा तीन हजार वर्ष के बाद उत्पन्न होती है। उनमें कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो भव सिद्धिक होते हैं। वे तीन भव करके सिद्धिगति को प्राप्त करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों का भोग करेंगे, समस्तकों से आत्यंतिक रूप में छूट जावेंगे। तथो कृतकृत्य बन जावेंगे और समस्त प्रकार के दुःखों का अन्त करने वाले होंगे ॥सू० १४॥ માસને અને અંદર તથા બહાર શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેને ત્રણ હજાર વર્ષ બાદ આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમનામાંથી કેટલાક દેવો એવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે, તેઓ ત્રણ ભવ કરીને સિદ્ધિ ગતિ પ્રાપ્ત કરશે, આત્માનાઅનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોને ઉપભેગ કરશે, સમસ્ત કમેનો આત્યંતિક રીતે ક્ષય કરશે, કૃતકૃત્ય થઈને સમસ્ત પ્રકારનાં દુઃખને અંત કરનાર થશે સૂ. ૧૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #85

समवायाङ्गसूत्रे त्तस्यैकाग्रतारूपम् । तत्र चतुर्विधध्यानेषु आर्तध्यानं विकृणोति-ऋतं-दुःखम् , तस्य निमित्तं तत्र भवं वा आत्तम् , आत्तं च तद्ध्यानम् आर्तध्यानम् , अथवा आतस्य -दुःखितस्य वा ध्यानम् आर्तध्यानम् मनोज्ञामनोज्ञवस्तुसंयोगवियोगादि निबन्धन चित्तविकलतारूपम् । रौद्रध्यानम् रोदयत्यपरानिति रुद्रः पाण्युपघातादि परिणतो जीवस्तस्य कर्म-रौद्रम्-हिंसाद्यतिक्रूरता रूपम् , तद्रूपं ध्यानम्रौद्रध्यानम् । धर्मध्यानम्-धर्मः सर्वज्ञस्य आज्ञादिः, तस्य ध्यानम् अनुचिन्तनम्धमध्यानम् । शुक्लघ्यानम्-शुचं शोकं क्लमति अपनयतीति शुक्लं भवक्षयकारणम् शुक्लं च तद्ध्यानम् =शुक्लध्यानम् । चतस्रो विकथाः प्रज्ञप्ताः, विरुद्वाश्चारित्र पति याः कथास्ता विकथाः, ता हि-स्त्रीकथा, भक्तकथा, राजकथा, देशकथा चेति चतस्रः । चतस्रः संज्ञाः पज्ञप्ताः संज्ञा हि-असातवेदनीय मोहनीय कर्मोदयसंपाद्या आहाराभिलाषादिरूपाश्चतना विशेषाः । तास्तु-आहारसंज्ञा-भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा-परिग्रहसं. ज्ञारूपाः । चतुर्विधो बन्धः प्रज्ञप्तः, बन्धनं बन्धः, स हि-कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलानामात्मपदेशैः सह क्षीरनीरवत्संबन्धो बन्धः। स च 'पगइबंधो' प्रकृतिबन्धः प्रकृतयः =कर्मणोंऽशाज्ञानावरणीयादयः, तासां बन्धः प्रकृतिबन्धः । 'ठिइबंधे' स्थितिबन्धः, जघन्यादिभेदभिन्ना स्थितिः, प्रकृतिनामवस्थान स्थिस्तिः तस्या बन्धः स्थितिबन्धः। अनुभावबन्धः, अनुभावो विपाकस्तीवादिभेदो रसस्तस्य बन्धोऽनुभावबन्धः। 'अणु
अब सूत्रकार चतुर्थ समवायांग को प्रतिपादित करते हैं-'चत्तारि' इत्योदि।
कषाय चार कही गई गइ हैं। वे इस प्रकार हैं-क्रोधकषाय, मानकषाय मायाकषाय और लोभकषाय । चार ध्यान कहे गये हैं वे ये हैंआतध्यान, रौद्रध्यान धर्मध्यान और शुक्लध्यान । चार विकथाएँ कही गई है, वे इस प्रकार है-स्त्रीकथा, भक्तकथा, राजकथा और देशकथा । चार संज्ञाएँ कही गई हैं, वे इस प्रकार है-आहारसंज्ञा, भयसंज्ञा, मैथुनसंज्ञा
और परिग्रह संज्ञा । चार प्रकार का बंध प्रज्ञप्त हुवा है वह इस प्रकार हैप्रकृतिबंध, स्थितिबंध, अनुभावबंध और प्रदेशबंध। चार कोश का एक
व सूत्रा२ याया समवायांगनु प्रतिपादन ४२ छ-'चत्तारी' इत्यादि। टी -पाय यार छ-(१) ५ षाय, (२) भान पाय, [3) भाया षाय अने. લભ કષાય. ધ્યાન ચાર કહેલ છે-(૧) આ ધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, (૩) ધર્મધ્યાન અને (४) शुस ध्यान. या२ विस्थामा ४३स छे-खीथा, मत४था, २०४४था मने देश. था. या२ संज्ञासा मा प्रमाणे छ- (१) माहा२ संज्ञा, २) लयसा , (3) भैथुन सा. (४) परियड सा. या२ ५४।२। म मा छे-(१) प्रकृतिमध, (२) स्थितिमध, (3) अनुभा५५ मन (४) प्रदेशमध. या२ अशनी मे योजन
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #86

भावबोधिनी टीका चतुर्थसमवाये कषायादि निरूपणम् भावबंधे' 'पएसबंधे प्रदेशबन्धः सकषायजीवेन मनोवागादिद्वारेण क्रियाविशेषस्य का भिन्नमिन्नस्वभावानां कर्मपुद्गलानां स्वभावानुसारं तत्तत्परिमाणभागेन संबन्धः प्रदेशबन्धः, इति चतुर्विधी बन्धः । 'चउगाउए' चतुर्गव्यूत योजनं प्रज्ञप्तम् क्रोशचतुष्टयस्य योजनं भवति । अनुराधानक्षत्रं चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् । पूर्वषाढानक्षत्रं चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् । उत्तराषाढानक्षत्रं चतुस्तारं प्रज्ञप्तम् ।।१५॥ योजन कहा गया है। अनुराधानक्षत्र चारताराओं वाला, पूर्वाषाढा नक्षत्र चारताराओं वाला, और उत्तराषाढानक्षत्र चार ताराओं वाला कहा गया है ।
भावार्थ-चारित्ररूप आत्मपरिणामों में अनिर्मलता का नाम ही कषाय है। कषायमोह के उदय से क्रोध, मान, माया और लोभ, ये चार कषायें उत्पन्न होती हैं। मिथ्यात्व गुणस्थान से लेकर यह कषाय न्यूनाविकरूप में दसवें गुणस्थानतक पाई जाती है। आगे के गुणस्थानों में या तो चारित्रमोहनीय का उदय नहीं रहता या चारित्रमोहनीय कर्म ही नहीं रहता इसलिये आगे यह नहीं पाई जाती। ध्यान शब्द का अर्थ है अन्तर्मुहूर्त तक चित्त की एकाग्रता। उत्तमसंहनन वालों के यह चित्त की एकाग्रता प्रशस्तरूप में रहती है और इनके अतिरिक्त जीवों में अप्रशस्तरूप में रहती हैं। प्रशस्त रूप ध्यान में ही संवर और निर्जरा का हेतु होता है, अप्रशस्त ध्यान नहीं इसीलिये ध्यान के ये चार भेद किये हैं-आत्तध्यान, रौद्रध्यान, और शुक्लध्यान। ऋत नाम दुःख का है, जिसके होने में दुःख का उद्वेग अथवा तीव्रता निमित्त हो या બતાવ્યો છે. અનુરાધા નક્ષત્ર ચાર તારાઓ વાળું પૂર્વાષ દ્રા નક્ષત્ર ચાર તારાઓ વાળું, અને ઉત્તરાષાઢા નક્ષત્ર ચાર તારાઓવાળું બતાવ્યું છે.
ભાવાર્થ–ચારિત્રરૂપ આત્મપરિણામોમાં અનિર્માત નું નામ જ કષાય છે. કષાયમે હના ઉદયથી કોધ, માન માયા અને લેભ, એ ચાર કષાયો ઉત્પન્ન થાય છે. મિથ્યાત્વ ગુણસ્થાનથી લઈને દસમાં ગુણસ્થાન સુધી કષાય વધુ ઓછા પ્રમાણમાં રહેલ હોય છે. પછીનાં ગુણસ્થાનમાં કાં તે ચારિત્ર મેહનીયને ઉદય રહેતો નથી અથવા તે ચારિત્ર મોહનીય કર્મ જ નથી રહેતાં, તેથી પછીનાં ગુણસ્થાનમાં કષાય હતે નથી. ધ્યાન એટલે અત્તમુહૂર્ત સુધી ચિત્તની એકાગ્રતા ઉત્તમ સં હનન વાળાએને ચિત્તની તે એકાગ્રતા પ્રશસ્ત રૂપમાં રહે છે. અને તે સિવાયના જીવોમ
પ્રશસ્ત રૂપે રહે છે. પ્રશસ્ત રૂપ ધ્યાન જ સંવર અને નિર્જરાને હેતુ હોય છે, અપ્રશસ્ત ધ્યાન નહીં, તેથી ધ્યાનના આ ચાર ભેદ કહેલ છે–આ ધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન, અને શુકલધ્યાન. “ઋત” એટલે દુઃખ. જે થવાને માટે દુઃખને ઉદ્વેગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #87

समवायाङ्गसूत्रे जो दुःख में होनेवाला हो उसका नाम आर्तध्यान है। अथवा दुःखित व्यक्ति का जो ध्यानहै वह अर्तध्यान है। यह आतध्यान चार प्रकार का होता है अप्रिय वस्तुके प्राप्त होने पर उसके वियोग के लिये चिन्तासातत्य का होना यह प्रथम आर्तध्यान है ? । प्रियवस्तु के वियोग होने पर उसकी प्राप्ति के लिये सतत चिन्ता करना दूसरा आतध्यान है २। वेदना होने पर उसके दूर करने के लिये निरन्तर चिन्ता करना तीसरा आर्तध्यान ३ है। आगामी विषय की प्राप्ति के लिये निरन्तर चिन्ता करना चौथा आत्तध्यान है ४ यह आर्तध्यान चौथे, पांचवें
और छठ गुणस्थान में अर्थात् प्रारंभ से लेकर छठवें गुणस्थानतक होता है, परन्तु इसमें का चौथा भेद छठवें गुणस्थान में नहीं होता १॥ दुःख की उत्पत्ति के मूल में चार कारण हैं-अनिष्ट वस्तु का संयोग१, इष्टवस्तु का वियोग२, प्रतिकूल वेदना३ और भोगलालसा४। इन कारणों को लेकर ही आतध्यान के ये चार भेद किये गये हैं। जो दूसरे प्राणियों को रूलावे-कष्ट देवे, ऐसे क्रूर-दुष्ट-जीव के, प्राणियों को उपमर्दन आदि करने वाले जितने भी कार्य है वे सब रौद्र हैं। इस रौद्ररूप जो ध्यान होता है वह रोद्रध्यान कहलाता है। तात्पये कहने का यह है कि जिसका चित्त अतिकठोर और क्रूर है ऐसे जीव का जो ध्यान है वही रौद्रध्यान અથવા તીવ્રતા નિમિત્ત હોય, અથવા જે ધ્યાન દુઃખમાં જ ઉત્પન્ન થનાર હોય હોય તેનું નામ આદધ્યાન છે અથવા દુખિત વ્યકિતનું જે ધ્યાન હોય તે આ ધ્યાન કહેવાય છે. તે આર્તધ્યાન ચાર પ્રકારનું છે. (૧) અપ્રિય વસ્તુ પ્રાપ્ત થતાં તેના વિયેગને માટે ચિતિત રહેવું તે પ્રથમ આર્તધ્યાન છે (૨) પ્રિય વસ્તુને વિગ થતા તેની પ્રાપ્તિને માટે સતત ચિન્તા કરવી ને બીજું આર્તધ્યાન છે. (૩) વેદના થતાં તેને દૂર કરવાને માટે નિરંતર ચિન્તા કરવી તે ત્રીજુ આર્તધ્યાન છે. (૪) આગામી વિષયની પ્રાપ્તિને માટે નિર તર ચિન્તા કરવી તે શું આધ્યાન છે. તે આ ધ્યાન ચોથા પાંચમાં અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં એટલે કે શરૂઆતથી લઈને છઠ્ઠા ગુણસ્થાન સુધી થાય છે, પણ તેમને ચે ભેદ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં થતું નથી. दु:मनी उत्पत्तिना भूभा या२ १२९५ छ-(१) अनिष्ट परतुन तयोग, (२) Uष्ट વસ્તુને વિયેગ, (૩) પ્રતિકૂલ વેદના અને (૫) ભેગલાલસા ને કારણોને લીધે જ આ ધ્યાનના એ ચાર ભેદ પડેલ છે. જે બીજા જીવોને રડાવે-કષ્ટ દે, એવાં પૂર -દષ્ટ જીવોનાં પ્રાણીઓનું ઉપમન કરનારાં જે કોઈ કાર્યો હોય તે સઘળાં રોદ્ર કહેવાય છે. એ રાદ્રરૂપ જે ધ્યાન હોય છે તેને રૌદ્રધ્યાન કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેનું ચિત્ત અતિ કઠેર અને કર હોય છે એવાં જીવનું જે ધ્યાન હોય છે તેને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #88

भावबोधिनी टीका. चतुर्थसमवाये कषायादिनिरूपणम् है। चित्त में कठोरता का जागरण हिंसा, झूठ, चोरी प्राप्तविषयों का संरक्षण इन बातों से ही होता है, अतः इसके भी हिंसानुबंधी, मृषानुबंधी, स्तेयानुबंधी और संरक्षणानुबंधी, ऐसे चार भेद है। यह ध्यान पहिले से लेकर पांचवें गुणस्थान तक के जीवों को होता है।२। सर्वज्ञ भगवान् की आज्ञा आदि का नाम धर्म है। इस धर्म को बार २ चिन्तवन करना सो धर्मध्यान है। इसके आज्ञाविचय१, अपायविचय२, विपाकविचय३
और संस्थानविचय४, ऐसे चार भेद हैं।३। जो शोक को दूर करे उसका नाम शुक्ल है ऐसा शुक्ल का यह व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ होता है । भवके क्षय का कारण यही ध्यान है। धर्मध्यान सातवे गुणस्थान से लेकर बारहवे गुणस्थान तक और शुक्लध्यान ग्यारहवे गुणस्थान से चौदवे गुणस्थान तक के जीवों के होता है। पृथक्त्व वितर्क सविचार१, एकत्ववितर्काविचार२, सूक्ष्मक्रिया अनिवृत्ति३, और समुच्छिन्न क्रिया अप्रतिपाती४ ये चारमेद शुक्लध्यान के हैं। इनका विशेष वर्णन ओगमों से जाना जा सकता है। चारित्र के प्रति जो कथाएँ विरुद्ध पडती हों वे विकथा हैं-स्त्री संबंधी कथा का नाम स्त्रीकथा१, भोजन से संबंध रखनेवाली कथा का नाम भक्तकथा२, राजा से संबंधित कथा- बातचीत का नाम राजकथा३ और देश से રૌદ્રધ્યાન કહે છે. ચિત્તમાં કઠોરતાની ઉત્પત્તિ હિંસા, અસત્ય, ચેરી અને પ્રાપ્ત વિષયના સંરક્ષણ, એ ચાર કારણે જ થાય છે, તેથી તેના પણ આ પ્રમાણે ચ ર ભેદ છે-(૧) હિ સાનુબંધી (૨) મૃષાનુબ ધી, (૩) તેયાનુંબંધી, અને સંરક્ષણનું બંધી. આ ધ્યાન પહેલેથી લઈને પાંચમાં ગુણસ્થાન સુધીના છાને થાય છે liા સર્વજ્ઞ ભગવનની આજ્ઞા આદિને ધર્મ કહે છે. તે ધર્મનું વારે વાર ચિંતન કવું તે ધર્મध्यान छे. तेना यार लेहा प्रभारी छ-(१) ज्ञापियय, (२) अपायश्यिय, (3) વિપાકવચય, અને (૪) સંસ્થાન વિચય. એવા
જે શેફને દૂર કરે તેનું નામ સુફલ છે, એવો શુકલને વ્યુત્પત્તિલભ્ય અર્થ થાય છે. આ ધ્યાન જ ભાવના ક્ષયનું કારણ છે. ધર્મધ્યાન સાતમાં ગુણસ્થાનથી લઈને બારમાં ગુણસ્થાન સધીના અને શુકલધ્યાન અગિયારમાં ગુણસ્થાનથી લઈને ચૌદમાં ગુણસ્થાન સુધીના જીવોને થાય છે. શુકલધ્યાનના આ પ્રમાણે ચાર ભેદ છે– [૧] પૃથફત્વ વિતર્ક સવિચાર, [૨] એકત્વવિતર્કોવિચાર, ૩] સૂફમકિયા અનિવૃત્તિ અને ૪ સમુ અચ્છન્ન ક્રિયા અપ્રતિપાતી. તેમનું વિશેષ વર્ણન આગમોમાંથી જાણી શકાય છે. જે કથાઓ ચારિત્રથી વિરૂદ્ધની હોય છે તેમને વિકથા કહે છે. ૧] સ્ત્રી વિષેની કથાને સ્વીકથા કહે છે. [૨] ભજન વિષેની કથાને ભકતકથા કહે છે. [૩] રાજા સંબંધી કથાને રાજકથા કહે છે અને [૪] દેશ વિષેની કથાને દેશ કથા કહે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #89

७०
समवायाङ्गसूत्रे संबंधित कथा का नाम देशकथा है४ । इन कथाओं का सम्यक चारित्र की आराधना के साथ कोई प्रयोजन नहीं है, प्रत्युत ये उस चारित्र को मलिन वाली होती हैं इसलिये विकथाएँ हैं। असातवेदनीय और मोहनीय कर्म के उदय से जो जीवों को आहार आदि की अभिलाषा रूप परिणति है इसका नाम संज्ञा है। ये आहारसंज्ञा आदि के भेद से चार प्रकार की हैं। एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रियतक के जीवों में ये सब पाई जाती हैं। बंध चार प्रकार का है-प्रकृतिबंध, स्थितिबंध, अनुभावबंध और प्रदेशबंध। कर्मवर्गणा योग्य पुद्गलों का आत्मप्रदेशों के साथ क्षीरनीर की तरह जो संबंध हो जाता है इसका नाम बंध है। गृहीत कर्मों के जो ज्ञानावरणीय आदि रूप अंश है उन अंशो का बंध, जघन्य आदि के मेद से युक्त प्रकृतियों का आत्मा में ठहरने की मर्यादा रूप से बंधना इसका नाम स्थिति, बंध की गई प्रकृतियों का अपनी कालमर्यादा के अनुसार उदय में आना और मन्दतीवादिरूप से रस-फल-देना इस प्रकार का बंध होता है उसका नाम अनुभावबंध है। कषाययुक्त बने हुए जीव के द्वारा मनो, वागू आदि योग प्रणाली से गृहीत भिन्न२ स्वभाव में परिणत होनेवाली कर्मपुद्गल राशि का जो अमुक अमुक विभाग रूप में बँट जाना होता है इसका नाम प्रदेशबंध है ॥सू० १५॥ છે. તે કથાઓ સમ્યક્ ચારિત્રની આરાધનામાં કઈ પણ રીતે ઉપયોગી નથી, પણ તે કથાઓ ચારિત્રને મલિન કરનારી હોય છે, તેથી જ તેમને વિકથાઓ કહે છે. અસાતવેદનીય અને મહતીય કર્મના ઉદયથી જીવોને આહાર આદિથી અભિલાષા રૂપ જે પરિણતિ થાય છે તેને સંજ્ઞા કહે છે આહાર સંજ્ઞા આદિ તેના ચાર ભેદ છે. એક ન્દ્રિયથી પંચેન્દ્રિય સુધીના સઘળા જીવોમાં આહારસંશા હોય છે. બંધના ચાર પ્રકાર છે–પ્રકૃતિબંધ, સ્થિતિબંધ, અનુભાવબંધ, અને પ્રદેશબધ કમેવગણ યોગ્ય પુદગલોને આત્મપ્રદેશોની સાથે ક્ષીરનીર દ્વિધ અને પાણી ની જેમ જે સંબંધ થઈ જાય છે તેને બંધ કહે છે. ગૃહીત કર્મના જ્ઞાનાવરણીય આદિરૂપ જે અંશો છે તે અંશેને બંધ પ્રકૃતિબંધ છે. જઘન્ય આદિના ભેદથી યુકત પ્રકૃતિનું આત્મામાં ભવાની મર્યાદા રૂપથી બંધાવું તેનું નામ સ્થિતિબંધ કરાયેલ પ્રકૃતિનું પિતાની કાળમર્યાદા અનુસાર ઉદયમાં આવવું અને મન્દતીત્રાદિ રૂપે રસ-ફૂલ-દેવું એ પ્રકારને જે બંધ હોય છે તેનું નામ અનુભાવબંધ છે. કષાય યુકત બેનેલ જેના દ્વારા મન વચન આદિ ચંગ પ્રણાલીથી ગૃહીત ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવમાં પરિણમતી કમ પુદ્ગલ રાશિનું જે અમુક અમુક વિભાગરૂપે વહેંચાઈ જવાનું થાય છે તેનું નામ પ્રદેશબંધ છે, સૂ. ૧૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #90

भावबोधिनी टीका चतुर्थसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् ७१
मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरयियाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। तच्चाए णं पुढवाए अत्थेगइयाणं नेरयियाणं चत्तारि सागरोवमा ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं चत्तारि पलिओवमाइंठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सणंकुमारमाहिदेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥१६॥
टीका-'इमीसे गं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रमायां पृथिव्यामस्ति एकेषां नैरयिकाणां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तृतीयस्यां खलु पृथिव्याम् अस्त्ये केषां नैरयिकाणां चत्वारि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सनत्कुमारमाहेन्द्रेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां चत्वारि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता॥१६
'इमीसेणं' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्नप्रभापृथिवी में कितनेक नाकियों की स्थिति चार पल्योपम की है। तृतीय पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति चार सागरोपम की है। असुरकुमार देवों में कीतनेक देवों को स्थिति चार पल्योपम की है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति चार पल्योपम की है। सनत्कुमार और माहेन्द्र इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति चार-पल्योपम की है। इस सूत्र द्वारा यह मध्यस्थिति ही कही गई है ॥१६॥ 'इमीसे णं' इत्यादि ।
ટીકાર્ય–આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમા કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ચાર પલ્યોપમની છે ત્રીજી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ચાર સાગરોપમની છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ચાર પાપમની છે. સૌધર્મ અને ઇશાન, એ બે કલ્પમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ ચાર પલ્યોપમની છે. સનકુમાર અને મહેન્દ્ર, એ બે કપમાં કેટલાક દેવેની રિથતિ ચાર પલ્યોપમની છે. આ સૂત્ર દ્વારા આ મધ્યમસ્થિતિ જ બતાવવામાં આવી છે. ૧૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #91

समवायाङ्गसूत्रे मूलम्-जे देवा किडिं सुकिहि किडियावत्तं किहिप्पभं किडिजुत्तं किटिवण्णं किहिलेसं किडिज्झयं किठिसिंग किहिसिहं किडिकूडं किट्ठत्तरवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिणं देवाणं उक्कोसेणं चत्तारि सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा चउण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा, तेसिं देवाणं चउहि वाससहस्सेहिं आहारहे समुप्पज्जइ । अत्थेगइया भवसिद्धिया जीवा जे चउहिं भवग्गहणेहि सिन्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खणं अंतं करिस्संति ॥१७॥
टीका-'जे देवा' इत्यादि । ये देवाः कृष्टि सु कृष्टि कृष्ट्यावर्त कृष्टिप्रभ कृष्टियुक्तं कृष्टिवर्ण कृष्टिलेश्यं कृष्टिध्वजं कृष्टिश्रृंङ्ग कृष्टिसृष्टं कृष्टिकूटं कृष्ट्युत्तरावतंसकं विमानं एतन्नामकेषु द्वादशविधविमानेषु देवत्वेन उत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षण चत्वारि सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः चतु
मर्द्धमासानाम्=मासद्वयानन्तरमित्यर्थः आनन्ति-आन्तरं श्वासं गृह्णन्ति, प्राणन्ति =आन्तरं निश्वासं गृह्णन्ति, उच्छसन्ति बाह्यमुच्छासं गृह्णन्ति, निश्वसन्ति बाह्य निःश्वासं गृह्णन्तीत्यर्थः । तेषां देवानां चतुर्मिर्वर्षसहस्रः आहारसंज्ञा समुत्पद्यते।
'जे देवा' इत्यादि। टीकार्थ-जो देव, कृष्टि, सुकृष्टि कृष्टयावत्त, कृष्टिप्रभ, कृष्टियुक्त, कृष्टिवर्ण, कृष्टिलेश्य, कृष्टिध्वज, कृष्टिश्रृंग, कृष्टिमृष्ट कृष्टिकूट और कृष्टयुत्तरावतंसक, इन बारह प्रकार के विमानों में देव की पर्याय में उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति चार सागरोपम की होती है। वे देव चारपक्ष में अर्थात् दो माह के बाद में आन्तर श्वास लेते हैं, आन्तर निःश्वास लेते हैं बाह्य उच्छास लेते हैं, और बाह्य निःश्वास लेते हैं। उन देवों को चार हजार वर्ष के
'जे देवा' इत्यादि। _ltथ-२ हे, पृष्टिं सुष्टि, दृष्टयावत कृष्टिन, कृष्टियुत, कृष्टि', टिवेश्य, કૃષ્ટિધ્વજ, કૃષ્ટિભ્રંગ, કૃષ્ટિસૃષ્ટ. કષ્ટિકૂટ, અને કષ્ટટ્યુત્તરાવતંસક, એ બાર પ્રકારનાં વિમાનોમાં દેવની પાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ચાર સાગરેપમની હોય છે. તે દેવ ચાર પખવાડિયામાં એટલે કે મહિને અંદર શ્વાસ લે છે, અંદર નિઃશ્વાસ લે છે, બહાર ઉચ્છવાસ લે છે. તે દેવને ચાર હજાર વર્ષ પછી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #92

भावबोधिनी टीका. पञ्चमसमवाये क्रियादिनिरूपणम् सन्ति एके भवसिद्धिका जीवाः ये चतुर्भिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥१७||
पञ्चमं समवायाङ्गमाह-- मूलम्-पंच किरिया पण्णत्ता, तद्यथा-काइया, अहिगरणिया, पाउसिया, पारितावणिया पाणाइवाय किरिया। पंचमहव्वयापण्णत्तातं जहा-सव्वाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं, सव्वाओ अदिग्णादाणाओ वेरमणं सव्वाओ मेहुणाओ वेरमणं, सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं । पंचकामगुणा पण्णत्ता, तं जहा सदा रूवारसा गंधा फासा। पंच आसवदारा पण्णत्ता, तं जहा मिच्छत्तं, अविरई, पमाया, कसाया, जोगा। पंच संवरदारा पण्णत्ता, तं जहा-सम्मत्तं, विरई, अप्पमत्तया, अकसाया, अजोगया। पंच निजरट्ठाणा पण्णता, तं जहा-पाणाइवायाओ वेरमणं, मुसावायाओ वेरमणं, अदिन्नादाणाओ वेरमणं, मेहुणाओ वेरमणं, परिग्गहाओ वेरमणं । पंच समिईओ पण्णत्ता, तं जहा-ईरियासमिई, भासासमिई, एसणासमिई, आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई, उच्चारपासवण खेलजल्लसिंघाणपरिट्टावणिया समिई। पंच अस्थिकाया पण्णत्ता, तं जहा-धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए,आगासस्थिकाए, जीवत्थिकाए, पोग्गलत्थिकाए । रोहिणीनक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते । पुणव्वसु नवखत्ते पंचतारे पण्णत्ते । हत्थनक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते विसाहानक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते। धणिट्टानक्खत्ते पंचतारे पण्णत्ते ॥१८॥
अनन्तर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है-इन देवों में कितनेक देव भवसिद्धिक होते हैं जो चार भव ग्रहण करने के बाद सिद्ध हो जायेंगे, बुद्ध हो जावेंगे, कर्मों से छूट जावेंगे, परिनित हो जायेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे ॥सू० १७॥ આહાર સંજ્ઞા થાય છે તે દેવોમાં કેટલાક દે ભવસિદ્ધિક હોય છે, જેઓ ચાર ભવ કરીને સિદ્ધ બનશે, બુદ્ધ થશે, કર્મોથી મુકત થશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરશે. સૃ. ૧૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #93

७४
समवायाङ्गस्ने टीका--'पंव किरियाओ' इत्यादि । पञ्च 'किरियाओ' क्रियाः व्यापारविशेषरूपाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'काइया' कायिको, कायेन निवृत्ता काये भवा वा क्रिया, कायकी-कायचेष्टारूपेत्यर्थः । 'अहिगरणिया' अधिकरणिकी, आधि. क्रियते नारकादियोनि विशेषेषु स्थाप्यते आत्माऽनेति अधिकरणम् अनुष्ठानविशेषो वाह्यं वस्तु खड्गचक्रादि च, तत्र भवा, तेन निवृत्ता वा अधिकरणिकी खड्गादिनिर्वर्तनादिलक्षणेत्यर्थः 'पाउसिया' माद्वेषिकी, प्रद्वेषो मत्सरः कर्मबन्ध हेतुरकुशलो जोवपरिणामविशेषः, तत्र भवा, तेन नित्ता वा प्रादेषिकी, मत्सरादि जन्याक्रियेत्यर्थः । 'पारियावणिया' पारितापनिकी,- परितापनं ताडनादिदुःखविशेषलक्षणम् पीडाकरणमित्यर्थः, तेन निवृत्ता, परितापनिकी। पाणाइवायकिरिया' पाणातिपातक्रिया प्राणाः पाणिनः तेषामतिपातो विनाशः, तद्विषया, एव वा क्रिया प्राणातिपातक्रिया । पञ्च 'महन्वया' महाव्रतानि महान्ति व्रतानि नियमा महाव्रतानि प्रज्ञप्तान, तानि च प्राणातिपाताद् 'वेरमणं' विरमणं-निवृत्तिः सर्वतः मृषावादात् असत्यभाषणात् विरमणम् । सर्वतः अदत्तादानात् , विरमणम् । सर्वतः मैथुनाद् विरमणम् । सर्वतः परिग्रहात धर्मोपकरणातिरिक्तानद् विरमणम् । पञ्च कामगुणा:-काम्यन्ते अभिलष्यन्ते ये ते कामा: अभिलाषविषयाः ते च ते गुणाः -पुद्गलधर्माः शब्दादयः इति कामगुणाः इन्द्रिय सुखदाः सद्वस्त्रसस्य मिष्टान्त्रपुष्यचन्दननाटकगीततालवेणुवीणाकलीतकाकलीगीतादिपदार्थाः-इत्यर्थः अथवा कामस्य मदनोद्दीपकस्य गुणाः बर्द्धकाः कामगुणाः शब्दादयः प्रज्ञप्ता कथिता:
अब सूत्रकार पंचम समवायांग को कहते हैं-'पंचकिरिया' इत्यादि। टीकार्थ-पांच क्रियाए कही गई है। वे इस प्रकार है-कायिकी क्रिया, अधिकरणिकी क्रिया, पारितापनिकी क्रिया और प्राणातिपातक्रिया। पांच महाव्रत होते हैं वे ये हैं-सर्व प्रकार के प्राणातिपात से विरमण होना१, सर्व प्रकार के मृषावाद से विरमण होना२, सर्व प्रकार के अदत्तान से विरमण होना३, सर्वप्रकार के मैथुन से विरमण होना४, और सर्वप्रकार के परिग्रह से विरमण होना ५। पांच कामगुण होते हैं वे इस प्रकार से
હવે સૂત્રકાર પાંચમા સમવાયાંગનું કથન કરે છે– "पंच किरिया" इत्यादि । ટીકાથ-ફ્લિાઓ પાચ છે–કાયિક ક્રિયા, અધિકરણિકી કિયા પ્રહેષિકી ક્રિયા પારતાપનિકી ક્રિયા, અને પ્રાણાતિપાત કિયા, મહાવ્રત પાંચ છે– (૧) સર્વ પ્રકારના પ્રાણાतिपानथी विरमा (२)स प्रारना भृष वा विरमा), (3) स प्रान। भEત્તાદાનનું વિરમણ, (૪) સર્વ પ્રકારના મિથુનનું વિરમણ (૫) અને સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહનું વિરમણ કરવું. પાંચ કામગુણ હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે- શબ્દ, રૂપ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #94

७५
भावबोधिनी टीका पञ्चमसमवाये क्रियादिनिरूपणम् सद्यथा-शब्दाः, ख्याणि, रसा, गन्धाः, स्पर्शाः। पञ्च 'आसवदारा' आस्रवद्वा राणि-कर्मोपादानोपायभूतानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा मिथ्यात्वम् अविरतिः, प्रमादा: कषायाः, योगाः। पंच 'संवरदारा' संवरद्वाराणि-संवरस्य कर्मानुपादानस्य द्वाराणि उपाया:-संवरद्वाराणि प्रज्ञप्तानि तानि च सम्यक्तव-विरत्य-प्रमत्तता ऽकषायाऽयोगकनामानि। पञ्च 'पञ्च ‘णिज्जराहाणा' निर्जरास्थानानि निर्जरणंनिर्जरा-परिपक्वानां कर्मावयवानामात्मप्रदेशात्पृथग्भवनम् । तस्याः स्थानानिनिर्जरास्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-माणातिपाताद विरमणम्, यावत् परिग्रहाद् विरमणम्। पञ्च 'समिईओ' समितयः सम् संगता इतयः प्रवृत्तयः समितयः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-ई समितिः ईर्यायां गमने सम्यक्तया जीवरक्षणपूर्वकं प्रवृत्तिः, भाषासमितिः भाषायां भापणे सम्=सम्यक्तया अवद्यपरिहारपूर्वकमिति यावत् हैं-शब्द, रूप, रस, गंध और स्पर्श। पांच आस्रवदार होते हैं-वे इस प्रकार से हैं-मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद कषाय और योग । पांच संवरद्वार होते हैं, वे इस प्रकार से हैं-सम्यक्त्व, विरति, अप्रमत्तता, अकषाय, और अयोग। पांच निर्जरास्थान होते हैं-वे ये हैं-प्राणातिपात से विरक्त होना मृषावाद से विरक्त होना, अदत्तादान से विरक्त होना, मैथुन से विरक्त होना और परिग्रह से विरक्त होना। पांच समितियां होती हैं-वे इस प्रकार हैं-ईर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासमिति, आदान भाण्डमात्रनिक्षेपणासमिति और उच्चारमस्रवणखेलजल्लशिंघाणपरिष्ठापनिकासमिति। गमन करते समय किसी भी जीव को क्लेश न हो इस प्रकार की सावधानी रखते हुए चलना इसका नाम ईर्यासमिति है। भाषा बोलने में सत्य, हित, परिमित और संदेह रहित निरवद्य वचन बोलना इसका नाम भाषा समिति है २। संयम जीवनयात्रा में उपयोगी રસ, અને ગંધ અને સ્પર્શ. પાંચ આસવ દ્વાર હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ત્યાગ. પાંચ સંવરદ્વાર હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે-સમ્યકત્વ વિરતિ, અપ્રમત્તતા, અકષાય, અને અયોગ. પાંચ નિજ રાસ્થાન હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે. પ્રાણાતિપાતથી વિરકત થવું, મૃષાવાદથી વિરકત થવું, અદત્તાદાનથી વિરકત થવું મથુનથી વિરક્ત થવું. અને પરિગ્રહથી વિરકત થવું પાંચ સમિતિ છે. તે આ પ્રમાણે છે-ઈર્યાસમિતિ ભાષા સમિતિ. એષણા સમિતિ આદાન ભાંડ માત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ અને ઉચ્ચાર-પ્રસવણખેલ જલ શિંઘાણ પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ ચાલતી વખતે કઈ પણ જીવને કલેશ ન થાય તે પ્રકારની સાવચેતી રાખવી તેનું નામ ઇય સમિતિ છે. (૧) ભાષા બોલવામાં સત્ય. હિંત, પરિમિત અને સંદેહ રહિત વચન બોલવાં તેનું નામ ભાષા સમિતિ છે. (૨) સંય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #95

७६
समवायाङ्गसूत्रे
प्रवृत्तिः, एषणासमितिः=मक्तादीनामादाने द्विचत्वरिंशदोषवर्जनपुरस्सरं प्रवृत्तिः, आदानभाण्ड मात्र निक्षेपण समितिः = श्रादाने - ग्रहणे = ग्रहणं च भाण्डमात्राणामेव, भाण्डमात्राणां=उपकरणानां - निक्षेपणे अवस्थापने समितिः सुप्रत्युपेक्षितादिरूपेण प्रवृत्तिः । ' उच्चारपासवण खेल सिंघाणजलपा रिट्ठावणिया स मिई' उच्चारस्रवण खेल जल्लसिङघाण परिष्ठापना समितिः- उच्चारः - पुरीषं प्रस्रवणं = मूत्रं, खेलं= निष्ठीवनं जल्ले = देहमल, शिङ्घाणं = नासिकामलं, तेषां परिष्ठापनाया = परित्यागे समिति:=स्थण्डिलादि दोषपरिहार पूर्वकं प्रवृत्तिः । पञ्च 'अस्थिकाया' अस्तिकाया:= प्रदेश राशयः तद्यथा - धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः, जीवास्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः । रोहिणीदक्षत्रं पञ्चतारं प्रज्ञतम् । पुनर्वसु नक्षत्रं पश्चतारं प्रज्ञप्तम् । हस्तनक्षत्रं पञ्चतारं प्रज्ञप्तम् । धनिष्ठानक्षत्रं पञ्चतारं प्रज्ञप्तम् ||१८||
1
ऐसे आहार आदि को बयालीस ४२ दोष टालकर लेने में प्रवृत्ति करना इसका नाम एषणासमिति है ३ । संयमोपकारी भांडमात्रौ - उपकरणो के रखने में और उठाने में यतनापूर्वक पडिलेहणादिरूप से प्रवृत्ति करना अर्थात् वस्तुमात्र को भलीभांति देखकर एवं प्रमार्जित करके यतनासे लेना या रखना इसका नोम आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमिति है ४ उच्चारबडी नीत प्रस्रवण- लघुनीन, खेल-धूक, जल्ल- देहमल और शिंघाणनाक का मल, इनको प्रामुक भूमि में देख भालकर यतना से परिठवना, इसका नाम उच्चार पासवणखेल जल्ल शिंघाण परिष्ठापनिकासमिति है ५ । पाँच अस्तिकाय हैं - वे ये हैं-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, जीवास्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय । रोहिणी नक्षत्र, पुनर्वसु नक्षत्र, हस्तनक्षत्र विशाखा नक्षत्र और धनिष्ठानक्षत्र ये पांच नक्षत्र पांच पांच ताराओं वाले हैं।
મયુક્ત જીવનયાત્રામાં ઉપયાગી એવા આહાર આદિને ૪રષથી ખચીને મેળવવાની પ્રવૃત્તિ કરવી તેનુ નામ એષણા સમિતિ છે. (૩) સંચમાપકારી ભાંડમાત્ર-ઉપકરણા મૂકવા તથા લેવામાં યતનાપૂર્વક પડિલેહણા આદિ પ્રવૃત્તિ કરવી એટલે કે પ્રત્યેક વસ્તુને સારી રીતે જોઈને અને પ્રમાર્જિત કરીને મૂકવી કે લેવી તેનું નામ આદાન लांडमात्र निक्षेप समिति छे. (४) उभ्या आडव-भूत्र जे थंड ४ - देहमण, भने शिधालु--नाउन भण, तेमने प्रासू (दोषरहित) लूमियां ले तथा સીને યતના પૂર્ણાંક પાઠવવા તેનું નામ ઉચ્ચાર પાસવણ ખેલી જલ શિ’ધાણ પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ છે (૫) અસ્તિકાય પાંચ છે તે આ પ્રમાણે છે-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય, અને પુદ્ગલાસ્તિકાય શહિણી નક્ષત્ર પુનઃ સુનક્ષત્ર, હસ્તનક્ષત્ર, વિશ ખા નક્ષત્ર અને ધનિષ્ઠા નક્ષત્ર એ પાંચ નક્ષત્ર પાંચ પાચ તારાઓવાળાં છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #96

भावबोधिनी टीका. पञ्चमसमवाये क्रियादिनिरूपणम्
७७ भावार्थ-मूत्रकार इस मूत्रद्वारा पंचम समवायांग को प्रकट क रहे हैं, इसमें क्रिया, महाव्रत कामगुण, आस्रवद्वार, संवरद्वार, निजेरास्थान, समिति, अरितकाय और रोहिणी नक्षत्र के तारे आदि पांच २ कहे गये हैं। शारीरिक चेष्टामात्र का नाम कायिकी क्रिया है। जिसके कारण-आत्मा नरक आदि कुयोनियों में जाने के योग्य बनाया जाता है ऐसे अनुष्ठानविशेष का नाम आधिकरणिकी क्रिया है । तलवार आदि हिंसा के साधनों का आविष्कार इसी क्रिया के अन्तर्गत जानना चाहिये । कर्मबंध का हेतुभूत जीव का जो अकुशलपरिणाम होता है इसका नाम प्रद्वेष है। इस पद्वेष से जो क्रिया उत्पन्न होती है वह प्राद्वेषिकी क्रिया है ३। ताडनादि के दुःख से जो क्रिया होती है वह परितापनिकी क्रिया है ४। जिस क्रिया में जीवों के प्राणों का विनाश हो ऐसी क्रिया का नाम प्राणातिपातक्रिया है ५। गृहस्थव्रतों की अपेक्षा जो व्रत महान् होते हैं उन्हें महावत कहते हैं। ये महाव्रत अहिंसा महाव्रत
आदि के भेद से पांच कहे गयेहैं-मन, वचन और काय द्वारा हरतरह से हिंसा का त्याग कर देना अहिंसा महाव्रत१, मन वचन और काय द्वारा हर तरह से झूठ का त्याग कर देना सत्यमहावत२, इसी तरह से अदत्त के आदान का त्याग कर देना अचोर्यमहावत३, कुशीलका त्याग
ભાવાર્થ-સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા પાંચમાં સમવાયાંગનું વર્ણન કરે છે. તેમાં किया, मडावतआमगुण, माखवार, सं२ द्वार निशस्थान, समिति, मस्तिકાય, અને રોહિણી આદિ નક્ષત્રના તારા આદિ પાંચ પાંચ હોય છે. તેમ બતાવ્યું છે દરેક શારીરિક ચેષ્ટાને કયિક ક્રિયા કહે છે. (૧) જેને કારણે આત્મા નરક આદિ કોનિમાં જવાને પાત્ર બને છે તેવાં અનુષ્ઠાન વિશેષોને અધિકરણિકી કિયા કહે છે (૨) તલવાર આદિ હિંસાનાં સાધનોનો સમાવેશ આ કિયાની અંદર થાય છે. કર્મબંધના હેતુરૂપ જીવનું જે અકુશલ પરિણામ હોય છે તેને પ્રદ્વેષ કહે છે તે પ્રષિથી ઉત્પન્ન થતી ક્રિયાને પ્રાષિકી ક્રિયા કહે છે (૩) મારપીટ આદિ દુ:ખથી જે ક્રિયા થાય છે તેનું નામ પરિતાપનિકી ક્રિયા છે. (૪) જે ક્રિયામાં જીવોનાં પ્રાણોના વિનાશ થાય એવી ક્રિયાને પ્રાણાતિપાત ક્રિયા કહે છે. (૫) ગૃહસ્થનાં વ્રતો કરતાં જે વ્રતો મહાન હોય છે તેમને મહાવ્રત કહે છે. તે મહાવ્રત અહિંસા આદિ ભેદથી પાંચ બતાવ્યાં છે. મન, વચન અને કાયા દ્વારા દરેક પ્રકારે હિંસાને ત્યાગ કરે તેનું નામ અહિંસા મહાવ્રત (૧) મન, વચન, અને કાયા દ્વારા હિંસ નો ત્યાગ કરવો તે અહિંસા મહાવ્રત છે. મન વચન અને કાર્યો દ્વારા દરેક રીતે અસત્યનો ત્યાગ કરવો તેનું નામ સત્ય મહાવ્રત છે. (૨) તે જ પ્રમાણે ન દીધેલું ગ્રહણ ન કરવું તેનું નામ અચાર્ય મહાવ્રત છે. (૩) કુશીલને ત્યાગ કરવો તે બ્રહ્મચર્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #97

७८
समवायाङ्गसूत्रे ___ मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरयियाणं च पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । तच्चाए णं पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं पंच सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं पंच पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं पंच पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सणंकुणारमाहिदेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं पंच सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता ॥सू. १९॥ कर देना ब्रह्मचर्यमहावत४, और धर्मोपकरण के सिवाय अन्यवस्तु का त्याग देना परिग्रह महावत है ५। अभिलाषा के विषयभूत बने हुए पुद्गल के धर्म शब्दादिक कामगुण कहलाते हैं।
ये सहस्त्र, मिष्टान्न, पुष्प, चन्दन, आदि समस्त पदार्थ कि जो भिन्न२ रूप में इन्द्रियों को सुखप्रदान करते हैं । मिथ्यात्व, अविरति.प्रमाद, कषाय और योग ये पांच आस्रवद्वार हैं। सम्यक्तव, विरति अप्रमत्तता. अकषाय, अयोग ये पांच संवरद्वार हैं, क्यों कि आचरण से नवीन कर्मों का आगमन रुक जाता है। प्राणातिपात आदि से विरमण होने से संचित कमों को निर्जरा होती है, इसलिये प्राणातिपातविरमण आदि पांच निर्जरा स्थान हैं ईर्यासमिति आदि पांच समितियां हैं। समितियों का स्वरूप सूत्र के अर्थ में स्पष्ट कर दिया गया है। प्रदेशों के समुदाय से युक्त पदार्थों को अस्तिकाय कहा गया है।धर्मादिक पांचअस्तिकायहैं।।सू.१८॥ મહાવત છે (૩) અને ધર્મોપકરણ સિવાયની અન્ય વસ્તુને ત્યાગ કરવો તેનું નામ પરિગ્રહ મહાવ્રત છે. (૫ અભિલાષાના વિષયભૂત બનેલ પુદ્ગલના ધર્મ શબ્દાદિકને કામગુણ કહે છે. વસ, મિષ્ટાન, પુષ્પ, ચંદન આદિ પદાર્થો જુદી જુદી રીતે ઈન્દ્રિએને સુખ આપે છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને યોગ, એ પાંચ આસવદ્વાર છે સમ્યકત્વ, વિરતિ, અપ્રમત્તતા, અકષાય અને અગ એ પાંચ સંવર દ્વાર છે, કારણ કે તેના આચરણથી નવાં કર્મોનું આગમન અટકી જાય છે. પ્રાણાતિપાત આદિનું વિરમણ થવા સંચિત કર્મોની નિર્જરા થાય છે. તેથી પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ પાંચ નિજ રાસ્થાન છે ઈર્ષા સમિતિ આદી પાંચ સમિતિનું સ્વરૂપ સૂત્રના અર્થમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે પ્રદેશના સમુદાયથી યુકત પદાર્થોને અસ્તિકાય કહેવાય છે ધર્માદિક પાંચ દ્રવ્યને અસ્તિકાય કહે છે. સૂ. ૧૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #98

भावबोधिनी टोका. पञ्चसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् ७९
टीका-'इमीसे णं' इत्यादि। अस्यां खलु रत्नपभायां पृथिव्याम् अस्त्येकेषां नैरयिकाणां पञ्च पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तृतीयस्यां खलु पृथि व्याम् अस्त्ये केषां नैरयिकाणां पश्वसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। असुरकुमाराणां देवानाम् अस्त्ये केषां पञ्चपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्ये केषां देवानां पञ्चपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सनत्कुमार माहेन्द्रेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां पञ्चसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥१९॥
मूलम्-जे देवा वायं सुवायं वायावत्तं वायप्पभं वायकंतं वायवणं वायलेसं वायज्झयं वायसिंगं वायसिढे वायकूडं वाउत्तरवळिसगं सूरं सुसूरं सूरावत्तं सूरप्पभं सूरकंतं सूरवण्णं सूरलेसं सूरज्झयं सूरसिंगं सूरसिहॅ सूरकूडं सूरुत्तरवळिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिं णं देवाणां उक्कोसेणं पंच सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। तेणं देवा पंचण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा उससंति वा नीससंति वा। तेसिं णं देवाणं पंचर्हि वाससहस्सेहि आहारहे समुप्पज्जइ, सन्तेगइया भवसिद्धिया जीवा जे पंचहि भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति जाव अंतं करिस्संति ॥२०॥
'इमीसे णं इत्यादि।
टीकार्थ-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति पांच पल्योपम की है । तृतीय पृथिवी में कितनेक नारकियो की स्थिति पांच सागरोपम काल की है। असुरकुमार देवों में कितनेक असुरकुमारों को पांच पल्य की स्थिति है । सौधर्म ईशान कल्पों में कितनेक देवों की पांच पल्योपम की स्थिति है । सनत्कुमार माहेन्द्र कल्पों में कितनेक देवों की पांच सागरोपम की स्थिति है। इस सूत्र द्वारा यह मध्यम स्थिति प्रदर्शित की गई है।सू०१९।।
"इमीसे गं" इत्यादि ।
ટીકાર્થ-આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ પાંચ પલ્યોપમની છે ત્રીજી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ પાચ સાગરેત્યમ કાળની છે. અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક અસુરકુમારની પાય પલ્યની સ્થિતિ છે. સૌધર્મ અને ઇશાન કપમાં કેટલાક દેવોની પાંચ પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કપમાં કેટલાક દેવોની પાંચ સાગરે૫મની સ્થિતિ છે. આ સૂત્ર દ્વારા આ મધ્યમ સ્થિતિ બતાવવામાં આવી છે. સૂ ૧૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #99

समवायाङ्गसूत्रे टीका-'जे देवा' इत्यादि। ये देवा वातं सुवातं वातावर्त वातप्रमं वातकान्त वातवर्ण वातलेश्यं वातध्वजं वातशृङ्ग वातसृष्टं वातकूटं वातोत्तरा वतंसकं सूरं सुसूर सुरावत सूरमभं रकान्तं सूरवण सुरलेश्यं मरध्वजं सूरश्रृङ्गं सुरसृष्टं सुरकूटं सरीत्तरावतंसकं च विमानम् एषु चतुर्विंशतिविमानेषु देवत्वेन उत्पन्नाः, तेषां खलु देवानां सोत्कृष्टा पञ्चसागरोपमा स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः पञ्चानामाद्धमासानामन्ते आनन्ति-आन्तरं श्वासमाददति, प्राणन्ति-आन्तरिकमुच्छवासं गृह्णन्ति, उच्छवसन्ति बाह्य श्वासं गृह्णन्ति, निःश्वसन्ति =ब ह्य निःश्वासं ग्रह्णन्ति । तेषां खलु देवानां पञ्चभिवर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पन्ना भवति । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये पञ्चभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति 'जाच' यावत्-यावच्छब्दात, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ।।२०॥
'जे देवा इत्यादि। टीकार्थ-जो देव, वात१, सुवात२, वातावर्त३, वातप्रम४, वातकान्त५, वातवर्ण६, वातलेश्य, वातध्वज८, वातश्रृंग९, वातसृष्ट१०, वातकूट ११, वातोत्तरावतंसक१२, सूर १३, सुसूर १४,सूरावत १५, सूरप्रम१६, सूरकान्त१७, सूरवण १८, सूरलेश्य१९, सरध्वज२०, सूरश्रृंग२१, सूरसृष्ट२२, सूरकूट ३,
और सुरोत्तरावतंसक २४ इन चोईस विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति पांच सागरोपम की होती है। वे देव ढाई २॥ माह के बाद बाह्य आम्यन्तर श्वासोच्छस ग्रहण करते हैं, उन देवों को पांचहजार वर्ष के बाद आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। उन देवों में कितनेक देव भवसिद्धिक होते हैं जो पांच भव ग्रहण करने के बाद सिद्ध अवस्था प्राप्त करने वाले होंगे यावत् समस्त दुःखां का अंत करेंगे ॥सू० २०॥
"जे देवा" इत्यादि । ___टी -? हे। (१) वात, (२) सुपात, (3) वातावत, (४) वातप्रभ, (५) वातान्त, (6) वात (७) वातसेश्य, (८) वातkar, () वात (१०) पातळूट, (११) वाता. त्तरात स४, (13) सू२ (१४) सुसूर, (१५) सूरावत (१६) सू२प्रल, (१७) सू२४ान्त (१८) सू२५४, (१८) सूरसश्य, (२०) सू२६५०४, (२१)सू२0, (२२) सूरष्ट (२३) सूट मन (૨૪) સૂરોત્તરાવતુંસક એ વીસ વિમાનોમાં દેવની પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પાંચ સાગરોપમની હોય છે. તે દેવો અઢી માસે બહાર અને અંદર શ્વાસોચ્છવાસ લે છે. તે દેવોને પાંચ હજાર વર્ષે આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવોમાં કેટલાક દેવે ભવસિદ્ધિક હોય છે, જે પાંચ ભવ કરીને સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે ત્યાંથી શરૂ કરીને સમસ્ત દુઃખોનો અંત કરશે ત્યાં સુધીનું લખાણ આગળ મુજબ સમજવું. સૂ. ૨૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #100

चोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
अथ षष्ठं समवायाङ्गमाह
मूलम्-छ लेसाओ पण्णत्ता, तं जहा-कण्हलेसा नीललेसा काउलेसा तेउलेसा पम्हलेसा सुक्कलेसा । छ जीवनिकाया पण्णत्ता, तं जहा-पुढवीकाए, आऊकाए, तेउकाए, वाउकाए, वणस्सइकाए, तसकाए । छव्विहे बाहिरे तवोकम्मे पण्णत्ते, तं जहा-अणसणे ऊणोयरिया, वत्तीसंखेवो, रसपरिच्चाओ, कायकिलेसो, संलीणया। छविहे अभितरे तवोकम्मे पण्णत्ते, तं जहा-पायच्छित्तं विणओ वेयावचं सज्झाओ झाणं उस्सग्गो। छ छाउमत्थिया समुग्घाया पण्णत्ता, तं जहा-वेयणासमुग्घाए, कसायसमुग्घाए, मारणंतिअ समुग्याए, वेउव्वियसमुग्घाए, ते य समुग्याए, आहारसमुग्घाए। छविहे अत्थुग्गहे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदिय अत्थुग्गहे, चक्खुइंदिय अत्थुग्गहे, घाणेंदियअत्थुग्गहे, जिभिदिय अत्थुग्गहे, फासिंदिय अत्थुग्गहे, नोइंदियअत्थुग्गहे । कत्तियानक्खत्ते छतारे पण्णत्ते। असिलेसानक्खत्ते छतारे पण्णत्ते ॥२१॥ ___टीका--'छ लेसाओ' इत्यादि । षड्=पड्विधाः 'लेसाओ' लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तत्र लिश्यते श्लिष्यते कर्मणा सह आत्माऽनेनेति लेश्या कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यात् आत्मपरिणाम विशेषः, तदुक्तम्-'कृष्णादि-द्रव्यसाचिव्यात् परिणामो य आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्राय लेश्या शब्दः प्रवर्तते' इति । प्रज्ञप्ता कथिताः, तद्यथा-कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, शुक्ल
अब छठवां समवायांग कहते हैं--'छ लेसाओ इत्यादि ।
छह लेश्याए कही गई हैं। वे इस प्रकार हैं- कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या पद्मलेश्या, और शुक्ललेश्या। छह जीवनिकाय
वे सभपायin४९-'छ लेसाओ' इत्यादि । ટીકાથ–લેશ્યાએ છ બતાવી છે. તે આ પ્રમાણે છે –
(१) ४०९ सश्या (२) नीरसेश्या, (3) अपात वेश्या (४) ते अश्या , (५) પદ્મ લેગ્યા અને (૬) શુકલ લેગ્યા. જવનિકાય છે છે. તે આ પ્રમાણે છે-(૧) પૃથ્વીકાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #101

८२
समवायानसूत्रे
9
लेश्या । षड् = वड्विधा जीवनिकाया: =जीवानां निकायाः = समूहाः प्रज्ञप्ताः= कथिताः, तद्यथा- पृथिवीकाय: अपकायः, तेजस्कायः, वायुकायः, वनस्पतिकायः, सकाय: । षड्विधं बाह्यं तपः प्रज्ञप्तम् तपति दहति अष्टविधकर्माणि इति तपः, अष्टदिकर्म भस्मकारक मित्यर्थः, तद्यथा- 'अणसणे' अनशनम् = अशनम् = चतुर्विध आहारः, तत्परित्यागोऽनशनम् 'ऊणोयरिया' ऊनौदर्यम् = ऊनं न्यूनमुदरं यस्य सः, तस्य भावः स्वल्पाहार तेत्यर्थः, अवमौदर्यमित्यपि पाठः, 'वित्तीसंखेवो' वृत्तिसंक्षेपः = वृत्तिः- भक्ष्यं तस्याः संक्षेपः वृत्तिसंक्षेपः, स च उत्क्षिप्त निक्षिप्ताद्यनेकविधः, 'रसपरिचाओ' रसपरित्यागः = रस्यते समास्वाद्यते सादरमिति रस:मधुरादिलक्षणः, तस्य परित्यागः = प्रत्याख्यानं रस परित्यागः । ' कायकिले से ' कायक्लेशः = कायस्य- शरीरस्य क्लेशो बाधनम्, स तु वीरासनोत्कटुकासन के - शलुञ्चनादिर नेकविध: । 'संलीणया' संलीनता = कूर्मवदिन्द्रियगोपनता । अनशनादिबाह्यतपसा बाह्यशरीरपरिशोषणेन सङ्गत्याग - शरीरलाघवेन्द्रियविजयसंयमरक्षण - कर्मनिर्जरादिकं भवति । छब्बिहे' इत्यादि - षडिधमाभ्यन्तरं तपः कर्म प्रज्ञप्तम्, आभ्यन्तरत्वं हि - चित्तनिरोध प्राधान्येन कर्मक्षपणकारणत्वात्, तद्यथा - 'पायच्छित्तं' प्रायश्चित्तं पापोचछेदकारित्वात्प्रायश्चित्तम्, तच्च आलोचनाद्यनेकविधम् । 'विणओ' विनयः - विनीयतेऽष्टविधं कर्म येनासौ विनयः ज्ञाना नेनेकविधः । 'वेयावच्चं' वैयावृत्त्यं = श्रुतोपदेशेन व्यावृत्तः - सेवार्थ प्रवृत्तः, तस्य भावः, वैयावृत्यम् बाल ग्लानादीनां सेवाकरणम् | 'सज्झाओ' स्वाध्यायः = सुष्ठु = मर्या दयाकाल वेलापरिहारेण पौरुष्यपेक्षया वाऽऽध्यायः स्वाध्यायः, मूलसूत्रस्यावर्त - नमित्यर्थः । 'झाणे' ध्यानं वाक्कायचित्तानामागमविधानेन निरोधो ध्यानम्, तच्च धर्मध्यानाद्यनेकविधम् । 'विउस्सग्गो' व्युत्सर्गः = विशेषेण उत्सर्गः = व्युत्सर्गः, अतीचारादि निवारणार्थ कायोत्सर्गो धर्मशुक्लध्यायिनः कायोत्सर्गे वा 'छ' कहे गये हैं, वे इस प्रकार हैं- पृथिवीकाय, अपूकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और त्रसकाय। छह प्रकार के बाह्य तप कहे गये हैं वे इस प्रकार हैं- अनशन, ऊनोदरिका, वृत्तिसंक्षेप रसपरित्याग, कायक्लेश और संलीनता। छह प्रकार के आभ्यन्तर तप कहे गये हैं, वे इस प्रकार से हैं - प्रायश्चित्त, विनय, वैयावृत्य, स्वाध्याय, ध्यान, और व्युत्सर्ग। छह (२) अयूहाय, (3) ते स्थाय, (४) वायुप्राय, (घ) वनस्पतिडाय, अने (९) त्रसहाय छ પ્રકારનાં ખાદ્ઘ તપ બતાવ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે છે—(૧) અનશન (૨) ઉષ્ણેારિકા (3) वृत्तिस क्षेय, (४) रसपरित्याग, (4) डाय उसेश भने (१) संसीनता छ भंडारना आल्यन्तर तथ ५ह्यां छे. ते माप्रमाणे छे- (१) पायश्चित्त, (२) विनय, (3) वैयावृत्य, (४) स्वाध्याय, (4) ध्यान भने (६) व्युत्संग छ छास्थि समुद्दधात छे, ते
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #102

भावबोधिनी टीका षष्ठसमवाये लेश्यादिनिरूपणम्
८३
षड् = षड्विधाः 'छाउमत्थिया' छाद्मस्थिकाः - छद्मस्थोऽकेवली, तत्र भवाः छात्रस्थिकाः=छद्मस्थसमुद्भवाः 'समुग्धाया' समुद्घाताः प्रज्ञप्ताः समुद्घातो हि यथास्वभावस्थितानामात्मप्रदेशानां वेदनादिभिः कारणैरन्यथा परिणमनम् । समुद्घातानां पधित्वं दर्शयति- वेदनासमुद्घातः कषायसमुद्घातः, मारणान्तिसमुद्घातः, वैकुर्विकसमुद्घातः, आहारकसमुद्घातः तैजससमुद्घातः, । षडिधोऽर्थावग्रहः प्रज्ञतःअवग्रहणमवग्रहः-अर्थस्य= स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाद्यात्मकस्य वस्तुनः अवग्रहः = अर्थावग्रहः=सकलरूपादिविशेष निरषेक्षानिर्देश्य सामान्यमात्र रूपार्थग्रहणम् = पडविधत्वमस्य दर्शयति- 'सोइंदिय' इत्यादिना श्रोत्रेन्द्रिया यावत् नो इन्द्रियार्थावग्रहः, चक्षुरिन्द्रियार्थावग्रहः, घ्राणेन्द्रियार्थावग्रहः, जिह्वेन्द्रियार्थावग्रहः, स्पर्शेन्द्रियार्थाव ग्रहः, नो इन्द्रियं = इन्द्रियसदृशं मनइत्यर्थः, नो शब्दः सदृशार्थकः मनस इन्द्रि यवर्थ परिच्छेदकत्वात्तस्य नो इन्द्रियत्वम् । तस्य अर्थो विषयः, नो इन्द्रियार्थः, तदवग्रहः, नो इन्द्रियार्थावग्रहः । कृत्तिकानक्षत्रं षट्तारं प्रज्ञतम् | अश्लेषा नक्षत्रं षट्तारं प्रज्ञप्तम् ॥ सू. १९ ॥
9
छास्थिक समुद्घात हैं, वे इस प्रकार हैं- वेदनासमुद्घात, कषायसमुद्घात, मारणांतिक समुद्घात, वैकियसमुद्घात, तैजससमुद्घात, और अहारकसमुद्घात | छह प्रकार का अर्थावग्रह कहा गया है, वह इस प्रकार हैश्रोत्रेन्द्रिय अर्थावग्रह, चक्षुरिन्द्रिय अर्थावग्रह, घ्राणेन्द्रिय अर्थावग्रह, जिन्हेन्द्रिय अर्थावग्रह, स्पर्शनेन्द्रिय अर्थावग्रह और नोइन्द्रिय अर्थावग्रह | कृत्तिका नक्षत्र और अश्लेषा नक्षत्र ये दोनों नक्षत्र छह छह ताराओं वाले कहे गये हैं ।
भावार्थ- कषाय के उदय से अनुरंजित योग की प्रवृत्ति का नाम लेश्या है। इसके प्रभाव से आत्मा कर्मों के साथ संबंधित हो जाती है। लेश्या दो प्रकार की होती है- एक द्रव्यलेश्या और दूसरी भाव लेश्या । या प्रमाणे छे-(१) वेहना सुमुहूघात, (२) उषाय समुद्घात, (3) मारणाति सभुद्घात (४) वयि समुद्रघात, (4) तैन्स समुधात, मने (६) माहारसमुद्यात छ प्रहारनो अर्थावग्रह मतावेस छे, ते या प्रमाणे छे – ( 1 ) श्रोत्रेन्द्रिय अर्थावग्रह (२) यक्षुरिन्द्रिय अर्थावग्रह, (3) धाशेन्द्रिय अर्थावग्रह, (४) निहवेन्द्रिय अर्थावग्रह, (५) स्थશેન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ અને (૬) નાઇન્દ્રિય અર્થાવગ્રહ, કૃત્તિકા નક્ષત્ર અને અશ્લેષા નક્ષત્ર એ અન્ને નક્ષત્રા છે, છે તારાએ વાળાં છે.
ભાવાય —કષાયના ઉદયથી અનુરજિત ચેાગથી પ્રવૃત્તિનું નામ લેશ્યા છે. તેના પ્રભાવથી આત્મા કર્મની સાથે સંબંધિત થઈ જાય છે. લેશ્યા બે પ્રકારની હાય છે[१] द्रव्यसेश्या याने (२) लावलेश्या द्रव्य सेश्या बाह्य शरीरन। २ग छे. लाव
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #103

समवायाङ्गसूत्रे
द्रव्यलेश्या बाह्य शरीरका रंग है। भावलेश्या आत्मा के शुभ अशुभ परिणाम हैं । जिस प्रकार स्फटिकमणि में जपापुष्पादि द्रव्य की सहायता से विशेष प्रकार का परिणमन हो जाता है उसी प्रकार बाह्य कृष्ण आदि द्रव्यकी सहायता से आत्मा में जो परिणमन होता है वह लेश्या है । कृष्ण, नील, कापोत, ये तीन अशुभलेश्याएँ हैं और तेज, पद्म एवं शुक्ल, ये तीन शुभलेश्याएँ हैं । जीवनिकाय का तात्पर्य है छह-प्रकार के जीवों का समुदाय । वैसे तो दो प्रकार का ही जीव है । त्रस और स्थावर, परन्तु यहां पर जीव में षट्प्रकारता बोधन करने के लिये स्थावर निकाय के पृथिवीकाय आदि ये पांच भेद किये हैं। "तेजोवायुद्विन्द्रियादयश्च त्रसाः " इस सूत्र के अनुसार यद्यपि तेज और वायुकाय को भी कहा गया है, परन्तु यहां पर जो इन्हें त्रसकाय में परिगणित नहीं किया गया है उसका कारण यह है कि इन में त्रस नामकर्म का उदय नहीं है । स्थावर नाम कर्म का ही ऊदय है। शास्त्र में जो इन्हें स कहा गया है वह गति त्रस की अपेक्षा लेकर कहा है । स्थावर नामकर्म का उदय होने पर भी बस जैसी गति होने के कारण जो स कहलाते हैं वे गतित्रस हैं । लब्धित्रस नहीं । लब्धित्रस तो त्रस नामकर्म के उदयवाले जीव ही होते है । वासनाओं को क्षीण करने के लिये લેશ્યા આત્માનાં શુભ અશુભ પરિણામ છે. જે પ્રમાણે સ્ફટિક મણિમાં જાપુષ્પ આદિ દ્રવ્યની મદદથી વિશેષ પ્રકારનુ પરિણમન થઇ જાય છે તે જ પ્રમાણે બાહ્ય કૃષ્ણ આદિ દ્રવ્યની મદદથી આત્મામાં જે પરિણામ થાય છે તે લેફ્સા છે, કૃષ્ણ, નીલ, કાપેાત, એ ત્રણ ખશુભ લેશ્માએ છે, અને તે જ પદ્મ અને શુકલ, એ ત્રણ શુભ લેશ્યાએ છે. જીવનિકાય એટલે છ પ્રકારના જીવાના સમુદાય આમ તેા બે રના જ જીવે છે-ત્રસ અને સ્થાવર, પણ અહીં જીવોના છ પ્રકાર સમજાવવા માટે स्थावर निमयना पृथ्वीय हि यांन्य लेह पूछे. तेजोवायुन्द्विन्द्रियादयश्व त्रसाः " ये सूत्र प्रमले तेन ने वायुमायने या त्रस अहेवामां आवेल છે, પણ અહી ત્રસ કાયમાં તેમની ગણતરી કરવામાં બાવી નથી તેનું કારણ એ છે કે તેમનામાં ત્રસ નામકર્મના ઉદય નથી, સ્થાવર નામકર્મના જ ઉદય छे. શાસ્ત્રમાં એમને જે ત્રસ કહેલ છે તે ગતિત્રસની અપેક્ષાએ કહેલ છે. સ્થાવર નામકર્મોના ઉદય થતાં પણ ત્રસના જેવી ગતિ હાવાને કારણે જેમને ત્રસ કહેવામાં આવે છે. ગતિત્રસ છે, લબ્ધિત્રસ નહીં. ત્રશ્વિત્રસ તે ત્રસ નામકર્માંના ઉદય વાળા જીવા હોય છે વાસનાએને ક્ષીણ કરવાને માટે તથા સમુચિત આધ્યાત્મિક
८४
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #104

भाववोधिनी टीका. षष्ठसमवाये लेश्यादिनिरूपणम्
८५
तथा समुचित आध्यात्मिक बल की साधना के लिये इन्द्रिय और मन को जिन उपायों से तपाया जाता है वे सभी तप है । तप के बाह्यऔर आभ्यन्तर, ऐसे दो भेद हैं बाह्य जीवों को दो देखने में आवे तथा जिनमें शारीरिक क्रिया की प्रधानता रहे और जो बाह्य द्रव्यों की अपेक्षा से युक्त हों वे बाह्यतप हैं, और जिनमें बाह्य द्रव्यों की अपेक्षा न हो और इसी कारण जो बाह्यजनों की दृष्टि के अविषय हों वे आभ्यन्तर तप हैं । बाह्यतप आम्यन्तरतप की पुष्टि का कारण होता है। बाह्यतप के छह भेद इस प्रकार है - नियमरूप से चतुर्विध आहार का परित्याग करना इसका नाम अनशन है। भूख से कम आहार लेना इसका नाम नौंदर्य है। भिक्षा का संक्षेप करना इसका नाम वृत्तिसंक्षेप है, यह क्षिप्त आदि के मेद से अनेक प्रकार का है | ३ | घी दूध आदि का परित्याग कर देना इसका नाम रसपरित्याग है ४। ठंडी गरमी या विविध आसनादि द्वारा शरीर को कष्ट देना इसका नाम कायक्लेश है । यह वीरासन, उत्कुटकासन और केशलुंचन आदि के भेद से अनेक प्रकार का है । ५। बाधारहित एकान्तस्थान में रहना अथवा कूर्म की तरह इन्द्रियों का गोपन करना इसका नाम संलीनता है ६ । आभ्यन्तर तप के छह भेद મળની સાધનાને માટે ઇન્દ્રિયા તથા અનને જે ઉપાયા વડે તપાવવામાં આવે છે તે ઉપાયાને તપ કહે છે તપના બાહ્ય અને આભ્યન્તર એવા બે ભેદ છે. જે બાહ્ય જીવાના જોવામા આવે તથા જેમાં શારીરિક ક્રિયાની પ્રવાનતા રહે તથા જે બા દ્રવ્યાની અપેક્ષાથી યુકત હોય તે બાહ્યતપ છે, અને જેમાં બાહ્ય દ્રવ્યાની અપેક્ષા ન હોય અને એજ કારણે જે બાહ્યજને ની ષ્ટિના વિષય બની ન શકે તે તપને અભ્યન્તર તપ કહે છે. બાહ્યતપ આભ્યન્તર તપની પુષ્ટિનું કારણ બને છે. છે. બાહ્ય તપની છ ભેદ આ પ્રમાણે છે- (૧) નિયમથી ચાર પ્રકારના આહારના ત્યાગ કરવો તેનુ નામ અનશન છે (૨)ભૂખ હોય તેના કરતાં પણ એછા આહાર લેવો તેનું ના ઉણોદય છે. [૩] ભિક્ષાના સ ંક્ષેપ કરવો તેનું નામવૃત્તિ સક્ષેપ છે, તે ઉક્ષિપ્તા નિક્ષિપ્ત આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારનું છે. (૪ ઘા, દૂધ વગેરેના પરત્યાગ કરવો તેનું નામ રસપરિત્યાગ છે (૫) શીત, ગરમી કે વિવિધ આસનાદિ દ્વારા શરીરને કષ્ટ આપવું તેનું નામ કાયકલેશ છે. તેના વીરાસ, ઉત્ક્રુટુકાસન, અને કેશલુચન આદિ અનેક ભેદ છે. (૬) ખાધારહિત એકાન્તસ્થાનમ રહેવું અથવા કાચબાની જેમ ઇન્દ્રિયાનું ગેાપન (આકુચન) કરવુ તેનું નામ સં લીનતા છે. આભ્યાન્તર તપના છ ભેદ આ પ્રમાણે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #105

समवायाङ्गसूत्रे ये हैं-धारण किये हुए व्रत में प्रमाद जनित दोषों का जिससे शोधन किया जा सके उसका नाम प्रायश्चित्त है, यह आलोचना आदि के भेद से अनेक प्रकार का है। ज्ञान आदि सद्गुणों में बहुमान रखना इसका नाम विनय है २। योग्य साधनों को जुटाकर अथवा अपने आपको काम में लगाकर गुरु आदि पूज्यजनों की सेवा शुश्रूषा करना वैयावृत्त्य है। विनय और वैयावृत्य में केवल इतना ही अन्तर है कि विनय तो मानसिक धर्म है और वैयावृत्त्य शारीरिक धर्म है ३। ज्ञान प्राप्ति के लिये विविध प्रकार का अभ्यास करना तथा मूलसूत्रों को पढना इसका नाम स्वाध्याय है ४। चित्त के विक्षेपों का त्याग करना अथवा सूत्रार्थ का चिन्तन करना भी ध्यान है ५। और अतीचारादि निवारण करने के लिये कायो. त्सर्ग करना व्युत्सर्ग है। अथवा धर्मध्यानी शुक्लध्यानी के कायोत्सर्ग को व्युत्सर्ग कहते हैं।६। मूल शरीर को न छोडकर आत्मा के प्रदेशों का बाहर निकालना इसका नाम समुद्धात है । यह समुद्घात सात प्रकार का होता है, इनमें जो केवलिसमुद्घात होता है उसकी यहां विवक्षा नहीं है, क्यों कि वह केवली के सिवाय छद्मस्थों में नहीं पाया जाता है। यहां तो जो छद्मस्थ जीवों में पाये जाते हैं उनका वर्गीकरण किया गया है। इसलिये यह छह प्रकार का है, वह इस प्रकार-तीव्र वेदना के निमित्त
(૧) ધારણ કરેલ વ્રતમાં પ્રમાદ જનિત દોષેતુ જેનાથી શેધન કરવામાં આવે તેનું નામ પ્રાયશ્ચિત્ત છે તે અલોચના આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારનું છે. (૨) જ્ઞાન આદિ સદૂગુણોમાં બહુમાન રાખવું તેનું નામ વિનય છે. (૩) યોગ્ય સાધનોને એકત્ર કરીને અથવા પોતાની જાતથી ગુરુ આદિ પૂજય જનની સેવા શુશ્રષા કરવી તેને વૈયાવૃત્ય કહે છે. વિનય અને વૈયાવૃત્યમાં એટલો જ તફાવત છે કે વિનય તો માનસિક ધર્મ છે અને વૈયાવૃત્ય શારીરિક ધર્મ છે. (૪) જ્ઞાનપ્રાપ્તિને માટે વિવિધ પ્રકારને અભ્યાસ કરવો તથા મૂળ સૂત્રોનું અધ્યયન કરવું તેનું નામ સ્વાધ્યાય છે. (૫) ચિત્તના વિક્ષેપને ત્યાગ કરવો તેનું અથવા સૂત્રાર્થનું ચિતન કરવું તે પણ ધ્યાન છે. (૬) અતીચાર આદિના નિવારણ માટે કાર્યોત્સર્ગ કરવો તેને બુલ્ગ કહે છે. મૂળ શરીરને છેડયા વિના આત્માના પ્રદેશોનું બહાર કાઢવું તેનું નામ સમુદ્રઘાત છે. તે સમુદુઘાત સાત પ્રકારના હોય છે, તેમાં જે કેવલી સમુઘાત છે તેનું વર્ણન અહિ કર્યું નથી, કારણકે તે કેવલી સિવાયના છવસ્થામાં જોવા મળતું નથી. અહીં તે જે છવાસ્થ જીવોમાં હોય છે તેનું વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું છે તેથી તે છ પ્રકાર છે. તે છ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે-(૧) તીવ્ર વેદનાને કારણે જે આત્માની પ્રદેશનું બહાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #106

भावबोधिनी टीका. षष्ठसमवाये लेश्यादिनिरूपणम् को लेकर जो आत्मा के प्रदेशों का शरीर से बाहर निकालना होता है उसका नाम वेदना समुद्घात है । क्रोधादिकषाय के तीव्र उदयरूप निमित्त को लेकर जो आत्मा के प्रदेशों का पर का घात करने के लिये बाहर निकलना होता है उसका नाम कषायसमुद्घात है २।मरण होने के कुछ समय पहिले जो समुद्घात होता है वह मारणांतिक समुदयात है । अणिमा, महिमा आदि नाना प्रकार की शारीरिक विक्रियाओं को करने के लिये आत्मा के प्रदेश बाहर निकलते हैं उसका नाम वैक्रिय समु. दघात है ४। तैजस समुदघात दो प्रकार का होता है-एक शुभ तैजस दसरा अशुभतैजस । जगत को मारी रोग आदि से पीडित देख कर संयमी महातेजस्वी साधु के हृदय में प्राणियों की रक्षार्थ दया उत्पन्न होने पर उनको बचाने के लिये शुभतेज का निकालना शुभ तैजस समुदघात हैं । और जो क्रोधादि कषाय के निमित्त को लेकर भस्म करने के लिये तेज का निकालना अशुभ तैजस समुद्घात है ५। छठवें गुणस्थानवर्ती किसी परम तपसी मुनीजन के लिये शंका आदि के होने पर जो उनके शरीर से एक हाथ का पुतला निकलता है कि जो पुरुषाकार होता है और शंका की निवृत्ति ही अपने उद्गम स्थान में प्रविष्ट हो जाता है उसका नाम आहा. रक समुदघात है ३। अर्थावग्रह के छह भेद ये हैं-नाम जाति आदि की विशेष कल्पना से रहित सामान्य मात्र रूप अर्थ का जो अवग्रह-ग्रहण होता કાઢવાનું બને છે તેનું નામ વેદના સમુહુઘાત” છે. (૨) કોધાદિ કષાયના તીવ્ર ઉદયરૂપ નિમિત્તને લીધે જે આત્માના પ્રદેશનું અન્યના ઘાતને માટે બહાર કાઢવાનું થાય છે તે કષાય સમુઘાત’ કહે છે. (૩) મૃત્યુ પહેલાં થોડા સમયે જે સમુદ્રઘાત થાય છે તેમા ણાંતિક સમુઘાત' કહે છે. અણિમા, મહિમા આદિ વિવિધ પ્રકારની શારીરિક વિડિયાઓ કરવાને માટે આત્માના પ્રદેશે બહાર નીકળે છે, “વૈકિય સમુદ્દઘાત' કહે છે. (૫) તૈજસ સમુદુધાતના બે પ્રકાર છે-(૧) શુભ તેજસ અને બીજો અશુભ તિજસ. જગ તને મહામારી આદિથી પીડીત જોઈને સંયમી મહાતેજસ્વી સાધુના હદયમાં પ્રાણીઓની રક્ષા દયા ઉત્પન્ન થવાથી તેમને બચાવવા માટે શુભ તેજને છોડવું તેને “શુભ તૈજસ સમુદ્રઘાત” કહે છે. અને ક્રોધાદિ કષાયને કારણે ભસ્મ કરવાને માટે તેજને છોડવું તેનું નામ “અશુભ તજસ સમુદ્રઘાત” છે. (૬) છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવતી કઈ કઈ પરમ તપસ્વી મુનિજનને શંકા આદિ ઉત્પન્ન થતાં શરીરમાંથી એક હાથનું પુતળું નીકળે છે. તેનો આકાર પુરુષ જે હોય છે. શંકાનું નિવારણ થતાં જ તે પિતાના ઉંડા સ્થાનમાં પ્રવેશ કરે છે. તેનું નામ “આહારક સમુદ્રઘાત” છે. અર્થાવગ્રહના આ પ્રમાણે છે ભેદ છેનામ, જાતિ આદિની વિશેષ કલ્પનાથી રહિત સામાન્ય માત્ર અર્થને જ જે અવગ્રહ થાય છે-જ્ઞાન થાય છે તે અવગ્રહને “અ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #107

समवायाङ्गसूत्रे है-ज्ञान है-उसका नाम अर्थावग्रह है। अवग्रह अर्थावग्रह और व्यञ्जनाग्रह के भेद से दो प्रकार का होता है। अर्थ-पदार्थ-बहु, बहुविध क्षिप, अनिश्रित, असंदिग्ध और ध्रुव, इस तरह छ-प्रकार के हैं। दो या दो से
अधिक पदार्थों का जो अवग्रह रूप ज्ञान होता है वह बहुग्राही अवग्रहज्ञान है। बहुत प्रकार के पदार्थों का जो अवग्रह रूप ज्ञान होता है वह बहुविधग्राही अवग्रहज्ञान है। शीघ्रता से पदार्थ का जो ज्ञान होता है वह क्षिपग्राही अवग्रंह है। क्षयोपशम आदि की मंदता से जो पदार्थ का शीघ्र ज्ञान नहीं होता है उसका नाम अक्षिप्रग्रही अवग्रह है। अनिश्रितपदार्थ का जो अवग्रहरूप ज्ञान होता है वह अनिश्रितग्राही अवग्रह है। असंदिग्ध पदार्थ का जो अवग्रहरूप ज्ञान होता है वह असंदिग्धग्राही अवग्रहज्ञान है तथा ध्रुवपदार्थ का जो ज्ञान होता है वह ध्रुवग्राही अव. ग्रहज्ञान है। इस प्रकार के इन पदार्थों का जो यह अवग्रहरूप ज्ञान होता है वह पांच इन्द्रिय और छठे मन से होता है। इसलिये अर्थावग्रह छह प्रकार का हो जाता है। शास्त्र में बहु आदिक के भेद से अर्थ बारह प्रकार के कहे गये हैं। पूर्वोक्त ये छ और इनके उल्टे एक, एक विध आदि और छह भेद हैं। इनका भी जो अवग्रहरूप ज्ञान होता है वह भी इसी प्रकार पांच इन्द्रिय और एक मन से होता है, इसलिये વગ્રહ’ કહે છે. અવગ્રહના બે પ્રકાર છે–અર્થાવગ્રહ અને વ્યંજનાવગ્રહ અર્થ-પદાર્થબહુ, બહુવિધ, ક્ષિપ્ર, અનિશ્ચિત, અસંદિગ્ધ અને લવ, એમ છ પ્રકારનું છે. બે કે બેથી વધારે પદાર્થોનું જે અવગ્રહ રૂપ જ્ઞાન થાય છે તે બહગ્રાહી અવગ્રહ જ્ઞાન છે. ઘણા પ્રકારના પદાર્થોનું જે અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન થાય છે તે બહુવિધગ્રાહી અવગ્રહજ્ઞાન છે. શીવ્રતાથી પદાર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તે ક્ષિપ્રગ્રાહી અવગ્રહ છે. ક્ષયોપશમ આદિની મંદતાથી પદાર્થનું જે શીધ્ર જ્ઞાન થતું નથી તેનું નામ અક્ષિકગ્રાહી અવગ્રહ છે. અનિશ્ચિત પદાર્થનું જે અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન થાય છે તે અનિશ્ચિતગ્રાહી અવગ્રહ છે. અસંદિગ્ધ પદાર્થનું જે અગ્રહરૂપ જ્ઞાન થાય છે તે અસંદિગ્ધગ્રાહી અવગ્રહ જ્ઞાન છે. તથા ધ્રુવ પદાર્થનું જે જ્ઞાન હોય છે તે ધવગ્રાહી અવગ્રહ જ્ઞાન છે. આ પ્રકારના તે પદાર્થોનું જે અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન થાય છે તે પાંચ ઈન્દ્રિયો અને છઠ્ઠા મનથી થાય છે. તેથી અર્થોવગ્રહ છ પ્રકારને થાય છે. શાસ્ત્રમાં બહુ આદિના ભેદથી અર્થ બાર પ્રકારના બતા
વ્યા છે. પૂર્વકથિત તે છ ભેદ અને તે દરેકને ઉલટે એક એક ભેદ, એમ બીજા છ ભેદ પડે છે. તેમનું પણ જે અવગ્રહરૂપ જ્ઞાન હોય છે તે પણ પાંચ ઈન્દ્રિ અને એક મનથી થાય છે, તેથી અર્થાવગ્રહ છ પ્રકારને બતાવ્યું છે. વ્યંજનાવગ્રહ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #108

भावबोधिनी टीका. षष्ठसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम्
८९
मूलम् — इमासे णं रयणष्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरयियाणं च पलिओमाई ठिई पण्णत्ता । तच्चाए णं पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं छ सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं छ पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसा
सु कप्पे अत्थेइयाणं देवाणं छपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । रुणकुमार माहिंदेसु अत्थेगइयाणं देवाणं छ सागरोवमाई ठिई
पण्णत्ता ॥ २० ॥
टीका -- ' इमीसे' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये के पां नैरयिकाणां षट्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तृतीयस्यां खलु पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां षट् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां षट् पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां षट्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सनत्कुमारमाहेन्द्रेषु अस्त्ये केपां देवानां षट्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ||२०||
वह छह प्रकार का कहा गया है। व्यंजनावग्रह मन और चक्षु इन्द्रिय से नहीं होता है इसलिये उसके चार ही भेद होते हैं । इन सब का विशेष खुलाशा शास्त्र से जानना चाहिये || १९ ॥ टीकार्थ- 'इमीसे णं' इत्यादि ।
इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति छह पल्योपम की कही गई है। तृतीय पृथिवी में भी कितनेक नारकियों को छह सागरोपम की स्थिति कही गई है। असुर कुमार देवों में भि कितनेक देवों की स्थिति छह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म, ईशान कल्पी में भी कितनेक देवों की स्थिति छह पल्योपम की कही गई है। इसी तरह મન અને ચક્ષુ ઇન્દ્રિય વડે થતા નથી, તેથી તેના ચાર જ ભેદ છે તે બધાના વધુ ખુલાસા શાસ્ત્રોમાંથી જાણી લેવે ૧૯ા
"इमीसेणं" इत्यादि ।
ટીકા-આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમા કેટલાક નારકીએના સ્થિતિ છ પાપમની દર્શાવી છે. ત્રીજી પૃથ્વીમાં પણ કેટલાક નારકીયાની સ્થિતિ છ સાગરોપમની બતાવવામાં આવી છે. અસુરકુમાર દેવેામાં પણ કેટલાક દેવેશની સ્થિતિ છ પલ્યાપમની કહેલ છે. સૌધ અને ઇશાન કલ્પામાં પણ કેટલાક દેવાની સ્થિતિ છ પત્યેાપમની કહેલ છે—એ જ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #109

९०
समवायाङ्गसूत्रे मूलम् - जे देवा सयंभु सयंभूरमणं घोसं सुघोसं महाघोसं किडियोसं वीरं सुवीरं वीरगत वीरसेणियं वीरावत्तं वीरप्पभं वीरकंतं वीरवण्णं वीरलेसं वीरज्झयं वीरसिंगं वीरसिहं वीरकूडं वीरुत्तरवर्डिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिणं देवाणं उक्कोसेणं छ सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा छण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा । पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसिं णं देवाणं छहि वाससहस्सेहिं आहारटे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे छहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति जाव सव्वदुक्खानामन्तं करिस्संति॥सू.२१॥
टीका-'जे देवा' इत्यादि। ये देवाः स्वयंभुवं स्वयंभूरमणं घोषं सुपोषं कृष्टिघोषं वीरं सुवीरं वीरगतं वीरसैनिकं वीरावर्त्त वीरमभं वीरकान्तं वीरवर्ण वीरलेश्यं वीरध्वजं वीरश्रृङ्ग वीरसृष्टं बौरकूटं वीरोत्तरावतंसकं विमान= एतेषु विंशतिविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण षट्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः षण्णामधमासानामन्ते आनन्ति वा सनत्कुमार माहेन्द्र कल्पों में भी कितनेक देवों की छ सागरोपम की स्थिति कही गई है ॥मू० २०॥
_ 'जो देवा' इत्यादि। टीकार्थ-जो देव स्वयंभू,१ स्वयंभूरमण,२ घोष,३ सुघोष,४ महाघोष,५ कृष्टिघोष,६ वीर,७ सुवीर,८ वीरगत,९ वोरसैनिक,१० वीरावत,११ वीरप्रभ,१२ वीरकान्त,१३ वीरवर्ण,१४ वीरलेश्य,१५ वीरध्वज,१६ वीरश्रृंङ्ग,१७ वोरसृष्ट,१८ वीरकूट,१९ और वीरोत्तरावतंसक२०, इन २० बीस विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवो की પ્રમાણે સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર કપમાં પણ કેટલાક દેવેની છ સાગરેપની સ્થિતિ કહેવા માં આવી છે સૂ. ૨૦ ___ 'जे देवा' इत्यादि।
टी -२ वो स्वयंभू, स्वयंभूरभए, धोष, सुघोष, महाघोष, कृष्टिधाष, वीर, सुवीर, वीरगत, पारसैनि, वीरावत, वीरप्रसपी२७न्त, वीरवा, वाश्य, वी२६०, वीरઅંગ, વીરસૃષ્ટ, વીરકુટ અને વીરત્તરાવતંસક, એ વીસ વિમાનોમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છ સાગરોપમની હોય છે. તે દે છ મહિને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #110

भावबोधिनी टीका. सप्तमसमवाये भयस्थादिनिरूपणम्
प्राणन्ति वा, उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां षभिवर्षसहस्ररा हारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवाः, ये पडभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, 'जाव' यावत्-यावत्पदेन भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखा. नामन्तं करिष्यन्ति ॥२१॥
अथ सप्तमं समवाङ्गमाह
मूलम्-सत्तभयहाणा पण्णत्ता, तं जहा-इहलोगभए, परलोगभए । आदाणभए, अकम्हाभए, आजीवभए, मरणभए, असिलोगभए । सत्तसमुग्घाया पण्णत्ता, तं जहा-वेयणासमुग्घाए, कसायसमुग्घाए, मारणंतियसमुग्याए, वेउव्वियसमुग्घाए, तेयससमुग्याए, आहारकसमुग्घाए, केवलिसमुग्घाए । समणे भगवं महावीरे सत्तरयणीओ उर्दू उच्चत्तेणं होत्था। इहेव जंबूद्दीवे दीवे सत्तवासहरपब्वया पण्णत्ता, तं जहा-चुल्लहिमवंते, महाहिमवंते, निसढे, नीलवते, रुप्पी, सिहरी, मंदरे । इहेव जंबूद्दीव दीवे सत्तवासा पण्णत्ता, तं जहा-भरहे, हेमवते हरिवासे, महाविदेहे, रम्मए, एरण्णवए, एरवए । खीणमोहेणं भगवया मोहणिजवजाओ सत्तकम्मपयडीओ वेएइ । महानक्खत्ते सत्ततारे पण्णत्ते । कतिआइआ सत्तनक्खत्ता उत्कृष्ट स्थिति छह सागरोपम की होती है। वे देव छह अधमासों के अन्त में बाह्य आभ्यन्तरिक उच्ास निःश्वास ग्रहण करते हैं। उन देको को छह हजार वर्ष व्यतीत होने पर आहार की संज्ञा उत्पन्न होती है इनमें कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। वे छह भवों को ग्रहण करने के बाद सिद्ध अवस्था को प्रास करने वाले होगे यावत् समस्त दुःखों का अन्त करेंगे ॥ २१॥ બાહ્ય આભ્યન્તરિક ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ લે છે. તે દેવેને છ હજાર વર્ષે આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે-તેમાં કેટલાક દેવો ભવસિધિક પણ હોય છે તેઓ છ ભાવે કરીને સિધ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે ત્યાંથી લઈને સમસ્ત દુનો અંત કરશે ત્યાં સુધી અર્થ અજગળના સૂત્રોમાંથી જાણી લે સૂ. ૨૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #111

९२
समवायाङ्गसूत्रे
पुव्वदारिआ पण्णत्ता महाझ्या सत्तनक्खत्ता दाहिणं दारिआ पण्णत्ता । अणुराहाइआ सत्तनक्खत्ता अवरदारिआ पण्णत्ता धणिट्टाइया सत्तनखत्ता उत्तरदारिआ पण्णत्ता ||२२||
टीका - 'सत्तभयद्वाणा' इत्यादि । सप्त 'भयद्वाणा' भयस्थानानि, भयस्य= मोहनीयप्रकृतिसमुत्पन्नात्मपरिणामविशेषस्य स्थानानि मज्ञप्तानि तद्यथा-इहलोकभयम्=मनुष्याणां यदन्यस्माद मनुष्यादेर्भयं तत् इहलोक भयम्, परलोकभयम् = परस्मात् लोकात् देवतिर्यञ्चादेर्यद् भयं, तत् परलोकभयम् । आदानभयम्-आदीयते गृह्यते यत्तदादानं धनम्, तन्निमित्तं चौरादिकर्तृकादपहरणाद् यद् भयं तदादानभयम् । अकम्हाभयम्' अकरमाद भयम्, अवन्मादेव चोरादिनिमित्तमनपेक्ष्यैव राज्यादौ यद्भयं तदकस्माद्भयम् । आजीवभयम् - आजीवस्य जीविकाया भयम् आजीवभयम् । मरणमयम् 'असिलोगभयं' अश्लोकभयम्, अभ्लोकोऽपयशः,
अब सूत्रकार सातवें समवाय को कहते हैं-- 'सत्तमहाणा' इत्यादि । टीकार्य - सात भयस्थान कहे गये हैं । यह भय नोकषाय मोहनीय के उदय से होता है । भय आत्मा का ही एक परिणाम विशेष है । इस भय के सात स्थान हैं वे इस प्रकार से हैं -- इहलोकभय, परलोकभय, आदानभय, अकस्मात् भय, आजीवभय, मरण भय और अश्लोकभय । मनुष्यों को जो दूसरे मनुष्यों से भय होता है वह इहलोकभय है । देव तिर्यश्च आदिरूप परलोक से जो भय होता है वह परलोकभय है २ । आदान शब्द का अर्थ धन आदि है । इस निमित्त को लेकर जो चौरादिकर्तृक अपहरण से भय होता है वह आदानभय है ३ । चौरादिनिमित्त की अपेक्षा किये विना ही रात्रि आदि के समय जो भय होता है वह अकस्माद्भय है ४ ।
हवे सूत्रार सात समवायांग हे छे - "सत्तभयद्वाणा" इत्यादि । ટીકા-સાત ભયસ્થાના બતાવ્યાં છે. તે ભય ના કષાય મેાહનીયના ઉદયથી થાય છે. ભય આત્માનુ જ એક પરિણામ વિશેષ છે. તે ભયનાં સાત સ્થાન છે—
(१) घडलोड लय, (२) चरलो लय, (3) आहानलय, (४) अस्भात् लय, (4) सलव लय, (६) भरलय भने (७) अश्लेो लय. भाणुसोने ने मील मनुજ્યેના ભય હોય છે તે ઇહલેાકભય' કહેવાય છે. દેવ તિય ચ આદિરૂપ પરલોકના જે ભય હાય છે તેને પરલેાકભય' કહે છે. આદાન એટલે ધનના નિમિત્તને લઈને ચાર આદિ વડે અપહરણ થવાને જે ભય રહે છે તેને આદાનભય' કહે છે. ચાર આદિ નિમિત્તની અપેક્ષા કર્યા વિના જ રાત્રિ આદિ સમયે જે ભય થાય છે તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #112

भावबोधिनी टीका. सप्तमसमवाये भयस्थानादिनिरूपणम् तस्य भयम् अश्लोकभयम्-निन्दाभयमित्यर्थः । सप्त समुत्घाताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथावेदनासमुद्घातः, कषायममुद्घातः मारणान्तिकसमुद्घातः, वैकुर्विकसमुद्घातः, तेजससमुदघातः, आहारकसमुद्घातः, केवलिसमुदघातः । वेदनादिसमुद्घातपरिणतो शात्मा बहून् वेदनीयादिकर्मप्रदेशान् कालान्तरानुभवयोग्यान उदीरणाकरणेनाकृष्य उदयावलिकायां च निक्षिप्य अनुभूय निर्जरयति तत्र वेदना समुद्घातस्तुभसातवेधकर्माश्रयः, वेदना पीडितो जीवः अनन्तानन्तकर्मस्कन्धवेष्टितान् स्वात्मपदेशान् शरीराद् बहिनिक्षिपति, तैः प्रदेशैः स वदनजठरादिरन्ध्राणि कर्णस्कन्धाद्यन्तरालानि च आपूर्य आयामविस्तारतः शरीरमात्रं क्षेत्रमभिव्याप्य जीविका का जो भय है वह आजीवभय है ५। मरण से जो भय होता है वह मरणभय है ६। अकीर्ति-अपयश का जो भय होता है वह अश्लोकभय है। इसका दूसरा नाम निन्दाभय है ।७। समुद्घात सात होते हैं, वे इस प्रकार से हैं-वेदनासमुद्घात१ कषायसमुद्घात२, मारणांतिकसमुदघात३, वैकुर्विकसमुदघात४, तैजससमुद्घात५, आहारकसमुदघात६, और केवलिसमुद्घात। इन वेदनादिसमुद्घात से युक्त हुआ आत्मा कालान्तर में अनुभव करने योग्य अनेक वेदनीयादिकर्मपुद्गलों को उदीरणाकरण से खेंचकर और उदयावलि में निक्षिसकर उन्हें अनुभव करके निर्जीर्ण करदेता हैं। इन सात समुदघातों का स्वरूप इस प्रकार से है-तीब्र वेदना से पीडित हुआ जोव अनंतानंत कर्मस्कन्ध से वेष्टित अपने आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहिर निकालता है। वह उन प्रदेशों से वदन जठर आदि के छिद्रों को, और कर्ण, स्कंध आदि अंतरालों को पूरण कर आयाम विस्तार की अपेक्षा शरीरमात्र क्षेत्र को व्याप्त कर અકસ્માતૃભય” છે. જીવનનિર્વાહને જે ભય હોય છે તેને અજીવભય કહે છે. અને મરણનો જે ભય છે તેને “મરણ” કહે છે. અકીતિને જે ભય છે તેને અશ્લોકભય” કહે છે. તેનું બીજું નામ નિન્દાભય' છે સાત સમુદુઘાત હોય છે. તે આ प्रमाणे छे-[१] वहना समुधात, [२] पायसभुपात, [3] भरात समुद्धात, [४] વૈકુર્વિક સમુદ્રઘાત, (૬) તૈજસસમુઘાત, (૬) આહારકસમુદ્દઘાત અને (૭) કેવલિ સમુદ્રઘાત છે વેદનાદિ સમુદૃઘાતથી યુક્ત થયેલ આત્મા કાલાન્તરે અનુભવ કરવા યોગ્ય અનેક વેદનીયાદિ કર્મ પુદ્ગલોને ઉદીરણા કરણથી ખેંચીને અથવા ઉદયાવલિમાં નિક્ષિપ્ત કરીને તેમને અનુભવીને નિજીઈ કરી નાંખે છે. તે સાતઃ સમુહૂંઘ તાનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-તીવ્ર વેદના વડે પીડાતો જીવ અનંતાનંત કમસ્કંધથી વીંટળાયેલ પિતાના આત્મપ્રદેશોને શરીરમાંથી બહાર કાઢે છે. તે જીવ તે પ્રદેશમાંથી વદન, જઠર આદિનાં છિદ્રોને અને કર્ણ, સ્કંધ આદિ એ તરાને પૂરી દઈને લંબાઈ પહેળાઈની અપેક્ષાએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #113

समवायाङ्गसूत्रे
तस्मिंश्चान्तर्मुहूर्त्ते प्रभूतासात वेदनीय कर्मपुदगलपरिशाटनं करोति । कषायसमुद्रघातः कषायाख्यचारित्रमोहनीयकर्माश्रयः, तीव्रकषायोदयाकुलो जीवः स्वात्मप्रदेशान् बहिर्विक्षिपति, तैः प्रदशैर्वदनोदरादिरन्ध्राणि कर्णस्कन्धाद्यन्तरालानि वापूर्य आयामविस्ताराभ्यां देहमात्रक्षेत्रमभिव्याप्य वर्तते, तथाभूताच प्रभूतान् कषायकर्मपुद्गलान परिशाटयति। मारणान्तिकसमुद्घातः = अन्तर्मुहूर्त्त शेषायुः कर्माश्रयः, मरणमेव प्राणिनामन्तकारित्वादन्तः, मरणान्तः, तत्र भवो मारणान्तिकः, स चासौ समुद्वातश्च मारणान्तिकसमुद्घातः । मरणसमुद्घातगतो विक्षिप्तस्वात्मप्रदेश वदनादरादिरन्याणि स्कन्धाद्यन्तरालानि चापूर्य विष्कम्भवाहल्याभ्यां के अन्तर्मुहूर्तकाल में प्रभूत असात वेदनीय कर्मपुद्गलों को परिशटित कर देता है। इस तरह यह वेदना समुद्घात असातावेदनीय कर्म के आश्रय से होता है १ । कषायसमुदघात कषायनामक चारित्रमोहनीय कर्म के संबंध को लेकर होता है, वह इस प्रकार से है तीव्र कषाय के उदय से आकुल बना हुआ जीव अपने आत्मप्रदेशों को बाहर निकालता है। उन प्रदेशों से वह वदन उदर आदि के रन्ध्रों को और कर्ण स्कंध आदि के अन्तरालों को पूरित करके देहप्रमाण लंबे चौडे क्षेत्र में ठहर कर तथाभूत प्रभूत कषायपुद्गलों को परिशटित कर देता है २ । मारणान्तिक समुदघात अन्तर्मुहूर्त की शेष आयु जब रह जाती है तब होता है। मारण्हन्तिक समुदघात का तात्पर्य है-मरण के अन्त समय में होने वाला समुद्घात | इस समुद्धात को करने वाला जीव अपने कुछेक आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहिर फैलाता है और उनसे वदन उदर आदि के रन्धों को तथा स्कंध आदि के अन्तरालों को पूरित करके શરીર પ્રમાણ ક્ષેત્રને અન્તમુહૂતકાળમાં પ્રખ્ત (અનેક) અસાતવેદનૌયકમ પુદ્ગલાને પરિરિત કરી નાખે છે જોડી દે છે આ રીતે તે વેદના સમુદૂધાત અસાતવેદનીય કમ ને આશ્રર્ય થાય છે (૧) કષાય સમુદ્દાત્ત કષાય નામના ચારિત્ર માહનીય ક`ના ચેાગધી થાય છે, તે આ પ્રમાણે છે-તીવ્રષાયના ઉદ્દયથી આકુળવ્યાકુળ બનેલ જીવ પેતાના આત્મપ્રદેશાને બહાર કાઢે છે તે પ્રદેશેા વડે તે વન, ઉદર આદિનાં છિદ્રોને અને કણ કધ આદિના અન્તરાલાને પૂરી દઇને દેહપ્રમાણ લાંબા પહેાળા ક્ષેત્રમાં થાલીને તે પ્રમાણે ઉદ્ભવેલા પ્રભૂત કષાયપુદ્ગલેને પરિશટિત કરી નાખે છે-જોડી દે છે. (૨)જ્યારે અન્તર્મુહૂ નું આયુષ્ય બાકી હોય છે ત્યારે મારણાન્તિક સમુદ્દાત થાય છે મારણાન્તિક સમુદ્દાત એટલે મરણના અન્ત સમયે થનારા સમુદ્દાત. આ સમુદ્ઘાત કરનાર જીવ પેાતાના કેટલાક આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર ફેલાવે છે, અને તેમનાથી વદન, ઉત્તર આદિનાં છિદ્રોને તથા સ્કંધ આદિના અન્તરાલાને પૂરી દઈને પહોળાઇ અને ઊંચાઈની અપેક્ષાએ
९४
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #114

भाववोधिनी टीका सप्तमसमवाये भयस्थानादि निरूपणम् स्वशरीरपमाणमायामतः स्वशरोरातिरेकातो जघन्यतोऽजुलासंख्येयभागम्, उत्कपतोऽ संख्येयानि योजनान्येकदिशि क्षेत्रममिव्याप्य आयुष्कर्मपुद्गलान् परिशाटयति । वैकुर्विकसमुद्घात:-वैक्रियशरीरकर्माश्रयः। वैक्रियसमुद्घातगतः पुनर्जीवः स्वात्मप्रदेशान शरीराद बहिनिष्काश्य शरीरविष्कम्भवाहल्यमानमायामत: संख्येययोजनप्रमाणं दण्डं निसृजति, निसृज्य च यथा स्थूलान् वैक्रियशरीरनामककर्मपुद्गलान् प्राग्वच्छातयति। तैजससमुदघातःतैजसशरीर कर्माश्रयः । तेजो निसर्गलब्धिमान् क्रुद्धःसाध्वादिः सप्ताष्टपदानि गत्वा विष्क विष्कंभ चौडाई और बाहल्य-ऊँचाई की अपेक्षा अपने शरीर प्रमाण तथा आयाम की अपेक्षा अपने शरीर से अधिक-जघन्य की अपेक्षा अंगुल के असंख्याता भाग प्रमाण और उत्कृष्ट की अपेक्षा असंख्यात योजन प्रमाण, ऐसे एकदिशा संबंधी क्षेत्र को व्याप्त कर लेता है। फिर वह अपने आयुकर्म के पुद्गलों को परिशटित कर देता है । वैक्रिय समुद्घात वैक्रिय शरीरकर्म के आश्रय होता है, इस समुदघात को करने वाला जीव अपने आत्मप्रदेशो को शरीर से बाहर निकाल कर शारीरिक विष्कंभ और बाहल्य के अनुसार उन्हें आयाम की अपेक्षा संख्यात योजन प्रमाण वाले दण्डाकाररूप में बनाता है। बनाकर फिर वह यथास्थूल वैक्रिय शरीर नामकर्म के पुद्गलों की पहिले की तरह परिशटित कर देता है । तैजससमुद्घात तैजस शरीर नामकर्म के आश्रय से होता है, जो विशिष्ट तपस्वी तपस्या जन्य खास तेजोलब्धि प्राप्त कर लेता हैं वह जब कुपित होता है तो सात आठ पद अपने स्थान से आगे जाकर પિતના શરીર પ્રમાણ તથા લંબાઈની અપેક્ષાએ પિતાના શરીર કરતાં અધિકજઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત જન પ્રમાણે, એવા એક દિશા સંબંધી ક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરી લે છે. પછી તે પોતાના આયુકર્મનાં પુદગલોને પરિશટિત કરી દે છે–જોડી દે છે. (૩) વૈકિય સમુદ્દઘાત વૈક્રિય શરીરકમને આશ્રયે થાય છે તે સમુદ્ઘ ત કરનાર જીવ પિતાના આત્મપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢીને શારીરિક વિષ્કલ-પહોળાઈ અને બાહ૦ઊંચાઈ પ્રમાણે તેમને આયામ લંબાઈની અપેક્ષાએ સંખ્યાત જન પ્રમાણવાળા દંડાકાર રૂપમાં બનાવે છે.બનાવ્યા પછી તે યથ સ્કૂલ વૈક્રિય શરીર નામકર્મના પુગલેને પહેલાની જેમ પરિશટિત કરી નાખે છે (૪) તેજસ સમુદ્રઘાત તૈજસ શરીર નામ કમને આશ્ચર્ય થાય છે. જે વિશિષ્ટ તપસ્વી તપસ્યાજન્ય ખાસ લબ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લે છે તે જ્યારે કેધ ભરાય છે ત્યારે પિતાના સ્થાનથી સાત આઠ ડગલાં આગળ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #115

समवायाङ्गसत्र म्भवाहल्याभ्यां शरीरमानमायामतस्तु संख्येययोजनप्रमाणं जीवप्रदेशदण्डं शरीराद ब्दहि:प्रक्षिप्य क्रोधविषयीकृतं मनुष्यादिकं निर्दहति, तत्रच प्रभूतांस्तैजसशरीरनामककर्मपुद्गलान शातयति । ___आहारकसमुदघात आहारक शरीरकर्माश्रयः, आहारकसमुदघाते जीवःस्वात्मप्रदेशान् शरीरादेवहिनिष्काश्य बहल्यतःशरीरमात्रमायामतश्च संख्येयानि योजनानि दण्डं निसृजति, निसृज्य च यथास्थलानाहारकशरीरनामकर्मपुदगलान् शातयति। केवलिसमुद्घात:-सदसवेद्य शुभाशुभनामोच्चनीचगोत्रकर्माश्रयः । केवलिनः समुद्घात केवलिसमुद्घातः । अन्तर्मुहूर्तभाविनि परमपदे केवली आयुविष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा अपने शरीर प्रमाण तथा आयामलंबाई की अपेक्षा संख्यातयोजन प्रमाण तक अपने आत्मप्रदेशों को बाहर निकाल कर दण्डाकाररूप में बाहिर फैलाता है। और क्रोध के विषयभूत बने हुए मनुष्य आदिकों को भस्मसात् कर देता है। वह उस अवस्था में प्रभूत तैजस शरीर नामक कर्मपुदगलों को परिशरित कर देता है ५। आहारकसमुद्घात आहारक-शरीरकर्म के सहारे से होता है, जय जीव आहारक समुदघात करता है तो उस समय वह आत्मप्रदेशों को शरीर से बाहर निकाल कर बाहल्य-ऊँचाई की अपेक्षा शरीरमात्र तथा आयाम की अपेक्षा संख्यात योजन तक दण्डाररूप में परिणमाता है, और परिणमा कर फिर यथास्थूल आहारकशरीर नामकर्म के पुद्गलों को परिशटित कर देता है ६॥ केवलिसमुद्घात साता, असाता वेदनीयकर्म, शुभ अशुभ नामकर्म, और ऊँच नीच गोत्रकर्म के सहारे से होता है। परमपद की प्राप्ति जब अन्तर्मुहूर्त काल में होने वाली होती જઈને પહોળાઈ અને ઊંચાઈની અપેક્ષાએ પિતાના શરીર પ્રમાણ તથા લંબાઈની અપેક્ષાએ સંખ્યાત યાજન પ્રમાણુ સુધી પિતાના આતમ પ્રદેશને બહાર કાઢીને દંડાકાર રૂપે બહાર ફેલાવે છે, અને કાધના કારણરૂપ બનેલ મનુષ્ય આ દિને બાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે. એ અવસ્થામાં તે પ્રભૂત તેજસ શરીર નામના કર્મ પુદગલોને પરિશરિત કરે છે. (૫) આહારક સમુદ્રઘાત આહારક શરીર કમની મદદથી થાય છે. જયારે જીવ આહારક સમુદૂઘાત કરે છે ત્યારે તે આમપ્રદેશને શરીરમાંથી બહાર કાઢીને ઊંચાઈની અપેક્ષ એ શરીર પ્રમાણુ તથા લંબાઈની અપેક્ષાએ સંખ્યાત યોજન સુધી દંડાકાર રૂપમાં પરિણમાવે છે, અને પરિણાવીને તે યથાસ્થૂલ આહારક શરીર નામકર્મના પુદગલોને પરિશટિત કરી લે છે. (૬) કેવલિસમુદુઘાત સાતા, અસાતા વેદનીયકમ, શુભ અશુભ નામકર્મ, અને ઊંચનીચ નેત્રકમને આશ્રયે થાય છે– પરમપદની પ્રાપ્તિ જ્યારે અન્ન મુહૂતકાળમાં થનારી હોય છે ત્યારે કેવલી ભગવાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #116

भावबोधिनी टीका. सप्तमसमवाये भयस्थानादिनिरूपणम् वेदनीयकर्मदलिकसमीकरणार्थ प्रथमसमये बाहल्यतः स्वशरीरप्रमाणमूर्ध्वमधश्च लोकान्तपर्यमात्मप्रदेशानां दण्डमारचयति । द्वितीयसमये पूर्वापरयोर्दिशयोविस्तृ. तात्मप्रदेशानां कपाटाकारत्वं कुरुते । तृतीयसमये दक्षिणोत्तरदिशयो:प्रसृतात्मप्रदेशानां मन्थानाकारत्वं कुरुते । चतुर्थे समयेऽन्तरालपूरणेन चतुर्दशरज्ज्वात्मक सकललोकपूरणं कुरुते। एवं समुद्घातं कुर्वन् केवली चतुर्भिःसमयैःसकललोकव्यापीभवति । एवं कर्मणोऽशान् समीकृत्य पञ्चमे समयेऽन्तरालपूरकान् आत्मप्रदेशान संकोचयति षष्ठे समये मन्यानं, सप्तमे सभये कपाटं च संकोचयति । अष्टमे समये दृण्डमुपसंहरन् स्वशरीरस्थो भवति । कंवलि समुद्घातवर्जाः शेषाः षट्समुद्घाताः है तब केवली भगवान् आयु और वेदनीय कर्म के दलिकों को समीकरणसमान करने के लिये प्रथम समय में बाहल्य की अपेक्षा स्वशरीरप्रमाण तथा उर्ध्व और अधः लोकान्त पर्यन्त आत्मप्रदेशों को दण्डरूप में बाहर निकालते हैं। द्वितीय समय में पूर्व और पश्चिम दिशा में विस्तृत आत्मप्रदेशों को कपाटरूप में, तृतीय समय में दक्षिण और उत्तर दिशा में प्रस्तृत आत्मप्रदेशों को मन्थान दंडरूप में और चतुर्थ-समय में अन्तरालों को पूरणकरने से चौदह राजूपमाण सकललोक को भर देते हैं। इस प्रकार समुदघात करते हुए केवली भगवान् चार समय मे समस्त लोकव्यापी बन जाते हैं। इस तरह कर्मों के अंशों को समान करके पंचम समय में वे अन्तरालपूरक आत्मप्रदेशों को, छठवें समय में मन्यान-दंड को
और सातवें समय में कपाट को संकुचित करते हैं। तथा आठवें समय में दण्डाकाररूप आत्मप्रदेशो को संहृत कर वे केली स्वशरीरस्थ हो जाते हैं। केवलिसमुदघात को छोडकर छह समुदघातों का समय एक આયુ અને વેદનીય કર્મના દલિકોને સમાન કરવાને માટે પ્રથમ સમયે બાહલ્ય ઊંચાઈની અપેક્ષાએ સ્વશરીર પ્રમાણ તથા ઉર્ધ્વ અને અધઃ કાન્ત સુધી આત્મપ્રદેશોને દંડરૂપે બહાર કાઢે છે. દ્વિતીય સમયે પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં વિસ્તૃત આત્મપ્રદેશોને કપાટરૂપે, ત્રીજા સમયે દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં પ્રસ્તુત આત્મપ્રદેશને મળ્યાન દંડરૂપે અને ચોથે સમયે અન્તરાલોને પૂરીને ચૌદ રાજપ્રમાણ સમસ્ત લોકોને ભરી દે છે. આ પ્રમાણે સમુદ્રઘાત કરતાં કરતાં કેવલી ભગવાન ચાર સમયમાં સમસ્ત લોકવ્યાપી બની જાય છે. આ રીતે કર્મોના અંશને સરખા કરીને પાંચમાં સમયમાં તેઓ અન્તરાલ પૂરક આત્મપ્રદેશને, છઠ્ઠા સમયમાં મળ્યાન દંડને, અને સાતમાં સમયમાં કપાટને સંકુચિત કરે છે. તથા આઠમાં સમયમાં દંડાકારરૂપ આત્મપ્રદેશને સંહત (વિસ્તૃત) કરીને તે કેવલી સ્વશરીરસ્થ થઈ જાય છે. કેવલી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #117

समवायाङ्गसूत्रे
D
आन्तमौहूतिकाः, केवलिसमुद्घातस्तु अष्टसामायिकः षण्मासायुकास्ततो न्यूनायु. काश्च केवलिनो नियमत: समुद्घातं कुर्वन्ति । षण्मासाधिकायुषां केवलिनां तुसमुद्घातस्य भजना । उक्तं च
छम्मासाऊसेसे, उप्पन्नं जस्स केवलं नाणं ।
ते नियमा समुग्घाया सेसा समुग्घायभइयव्वा । छाया-षण्मासायुषि शेषे उत्पन्नं यस्य केवलं ज्ञानम् ।
ते नियमात्समुद्घाताः शेषाःसमुद्घातभक्तव्याः॥ इति । समुद्घाता:समुद्धातवन्तः । समुद्घातभक्तव्याः समुदघाते भक्तव्याः समुद्घातभक्तव्याः, समुद्घातवन्तो भवन्ति नवा भवन्ति इत्यर्थः । श्रमणो भगवान महावीरः संप्त'रयणीओ' रत्नयः, रत्निः विस्तृता लिहस्तः, 'उद्वमुच्चत्तेणं' ऊोश्चत्वेन न तु तिर्यगुच्चत्वेन ‘होत्था' अभूत् । इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे 'सत्त' सप्तसंख्याकाः 'वासहरपव्वया' वर्षधरपर्वताः प्रज्ञप्ताः , तद्यथा-'चुल्लहिमवंते' क्षुद्रहिमवान्, महाअन्तर्मुहूर्त है और केवलिसमुदघात का आठ समय है। जो केवली छहमास की लवशेष आयुवाले होते हैं अथवा इससे भी कम जिनकी आयु होती है वे नियम से समुदघात करते हैं। परन्तु जिन केवलियों की आयु छहमास से अधिक की है उनमें समुदघात कि भजना मागी गई है। कहा भी है
"जिन केवलियों की आयु छह मास की बाकी रह जाती है और तब जिन्हें केवलज्ञान उत्पन्न होता है वे नियम से समुदघात करते हैं। परन्तु जिनकी आयु छह मास से अधिक है ऐसे केवली समुदघात करते भी हैं और नहीं भी करते हैं ॥१॥" श्रमण भगवान् महावीर सात रत्नि प्रमाण ऊँचे थे। इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में सात वर्षधर पर्वत हैं वे ये हैं-चुल्ल हिमवान् , महाहिमवान् , સમુઘાત સિવાયના છ સમુહુઘતેને સમય એક અન્તમુહૂર્ત છે, અને કેવલિ સમુદૂધાતના આઠ સમય છે. જે કેવલનું આયુષ્ય છ માસનું બાકી હોય છે, અથવા તેના કરનાં પણ ઓછું જેનું આયુષ્ય હોય છે તેઓ સમુઘાત કરે જ છે એ નિયમ છે. પણ જે કેવલી નું આયુષ્ય છ માસથી વધારે બાકી હોય, તેમનામાં સમુદુધાતની ભજના (થાય કે ન થાય એવી હાલત) માનવામાં આવેલ છે કહ્યું પણ છે–
જે કેવલીઓને છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહેલ હોય ત્યારે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તેઓ નિયમથી જ સમુદ્રઘાત કરે છે. પણ જેમનું છ માસથી વધારે આયુષ્ય બાકી હોય છે એવા કેવલીઓ સમુદુઘાત કરે પણ છે અને નથી પણ કરતા ના”
શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સાત રતિ પ્રમાણ ઊંચા હતા. આ જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં સાત વર્ષધર પર્વતે છે–સુલ હિમવાન, મહા હિંમવાન, નિષધ,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #118

भावबोधिनी टीका. सप्तमसमवाये स्थित्यादिनिरूपणम् हिमवान् 'निसढे' निषधः, नोलवान् ‘रुप्पा' रुक्मी 'साहरी' शिखरी मन्दरः । इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे 'सत्तवासा' सप्तवर्षाणि क्षेत्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यपा-भरतम्, हैमवतम्, हरिवर्षम्, महाविदेहम्, रम्यकम्, ऐरण्यवतम्, ऐरवतम् । क्षीणमोहेन भगवता मोहनीयवर्जाः सप्तकर्मप्रकृतयः 'वेएई' वेद्यन्ते अनुभूयन्ते, 'वेएई' इत्येकवचनमाषत्वात । मघानक्षत्रं सप्ततारं प्रज्ञप्तम् । कृत्तिकादिकानि सप्तनक्षत्राणि पूर्वद्वारकाणि प्रज्ञप्तानि । (अभिजिदादिकानि सप्तनक्षत्राणि पूर्वद्वारकाणि पज्ञप्तानि इति केचित्) मघादिकानि सप्तनक्षत्राणि दक्षिणद्वाराणि प्रज्ञप्तानि । अनुराधादिकानि सप्तनक्षत्राणि अपरद्वारकाणि पश्चिमद्वारकाणीत्यर्थः प्रज्ञप्तानि । धनिष्ठादिकानि सप्तनक्षत्राणि उत्तरद्वारकाणि प्रज्ञप्तानि ॥२२॥
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सत्तपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। तच्चाए णं पुढवीए नेरइयाणं उक्कोसेणं सत्त सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता। चउत्थीए णं पुढवाए नेरइयाणं जहणणेणं सत्तसागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं सत्तपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीनिषध, नील, रुक्मी, शिखरी और मन्दर । इस जंबूद्वीप नामक द्वीप में सात क्षेत्र हैं, वे इस प्रकार हैं-भरत, हैमवत, हरिवर्ष, महाविदेह, रम्यक, ऐरण्यवत् और ऐरवत्त । बारहवें गुणस्थानवी वीतराग भगवान् मोहनीय कर्म को छोडकर शेष सात कर्म प्रकृतियों का अनुभव करते है। मघानक्षत्र सात ताराओं वाला कहा गया है। कृत्तिका आदि सात नक्षत्र पूर्व द्वार वाले कहे गये हैं (अभिजित् आदि सात पूर्वद्वार बाले हैं एसा कोई २ कहते हैं) मघा आदि सात नक्षत्र दक्षिण बारवाले अनुराधा आदि सात नक्षत्र अपर द्वार वाले,-पश्चिम द्वार वाले, और धनिष्ठा आदि सात नक्षत्र उत्तर द्वारवाले कहे गये हैं ॥सू०२२॥ નીલ, રુકમી, શિખરી અને મન્દર આ જંબુદ્વીપમાં સાત ક્ષેત્ર છે--ભરત, હૈમવત, હરિવર્ષ, મહાવિદેહ, રમ્યક અરણ્યવત, અને એરવત. બારમાં ગુણસ્થાનવત વીતરાગ ભગવાન મોહનીયકર્મોને છોડીને બાકીની સાત કમ પ્રકૃતિને અનુભવ કરે છે. મઘા નક્ષત્ર સાત તારાઓ વાળું છે. કૃતિકા આદિ સાત નક્ષત્ર પૂર્વ દ્વાર વાળાં કહેવાય છે. (કઈ કઈ લોકોનું એવું માનવું છે કે અભિજાત આદિ સાત નક્ષત્રા પૂર્વ દ્વાર વાળાં છે.) મઘા આદિ સાત નક્ષત્ર દક્ષિણદ્વાર વાળાં, અનુરાધા આદિ સાત નક્ષત્ર પશ્ચિમઢાર વાળાં અને ધનિષ્ઠા આદિ સાત નક્ષત્ર ઉત્તર દ્વારવાળાં છે. લાલૂ રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #119

१००
समवायाङ्गसूत्रे साणेसु कप्पेसुअत्थेगइयाण देवाणं सत्त पलिओवमाइंठिई पण्णत्ता। सणंकुमारे कप्पे अत्थेगइयाणं देवाण उक्कोसेणं सत्तसागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । माहिदे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं साइरेगाइं सत्तसागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । बंभलोए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं सत्त साहिया सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा समं समप्पमं महापभं पभासं भासुरं विमलं कंचणकूडं सणंकुमारवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसिं णं देवाणं उक्कोसेणं सत्तसागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा सत्तण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसिं णं देवाणं सत्तहिं वाससहस्सेहि आहारट्टे समुप्पज्जइ । सन्तेगइया भवसिद्धिया जीवा जे णं सत्तहिं भवग्गहणेहि सिन्झिस्संति बुझिस्संति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू० २३॥ ___ टीका-'इमोसे णं' इत्यादि अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरीयकाणं सप्तपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। तृतीयस्यां खलु पृथिव्यां नैरयिकाणां सोत्कृष्टा सप्तसागरोपमा स्थितिः प्रज्ञप्ता चतुर्थ्या खलु पृथिव्यां नैरयिकाणां सजघन्या सप्तसागरोपमा स्थिति: प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये
'इमीसेणं' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्न प्रमा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति सात पल्योपम की है। तीसरे नरक में नारकियों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपम की है। चौथो पृथिवी में नारकियों की स्थिति जघन्य सात सागरोपम की है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति सात पल्योपम की है।
"इमीसे गं" इत्यादि । ટીકર્થ-આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ સાત પલ્યોપમની છે. ત્રીજી નરકમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે ચોથી પૃથ્વીમાં નારકીઓની સ્થિતિ જઘન્ય સાત સાગરોપમની છે અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક દેવની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #120

भावबोधिनी टीका. सप्तमसमवाये स्थित्यादिनिरूपणम्
१०१
केषां सप्तपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्येषु अस्त्ये केषां देवानां सप्तपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सनत्कुमारे कल्पेऽस्त्ये केषां देवानामुत्कर्षण सप्तसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । माहेन्द्रे कल्पे देवानामुत्कर्षेण सातिरेकाणि साधिकानि सप्तसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ब्रह्मलोके कल्पे अस्त्येकेषां देवानां सप्त 'साहिया' साधिकानि किंचिदधिकानीत्यर्थः, सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।
ये देवाः समं१ सममभंर महामभं३ प्रभासं४ भारवरं५ विमलं६ काश्चनकूटं७ सनत्कुमारावतंसकं८ विमानं-एषु अष्टसु विमानेष्वित्यर्थः, देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानाम् उत्कर्षेण सप्तसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः सप्तानामधमासानामन्ते आनन्ति वा प्रागन्ति वा-आभ्यन्तरिकौ श्वासनिश्वासी गृह्णान्ति, उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा बाह्यं श्वासं निःश्वासं च गृह्णन्ति । तेषां खलु देवानां सप्तभिर्वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा संजायते। सन्त्ये के भवसिद्धिका सौधर्म ईशानकल्प में कितनेक देवों की स्थिति सात पल्योपम की है। सनत्कुमार में कितनेक देवों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपम की है। माहेन्द्रकल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति कुछ अधिक सात-सागरोपम की है। ब्रह्मलोक कल्प में कितनेक देवों की सातसागर से कुछ अधिक स्थिति है। जो देव सम१, समप्रभ२, महामभ३, प्रभास४, भास्वर५, विमल६, काश्चनकूट७ और सनत्कुमारावतंसक८, इन आठ विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं। उन देवों की उत्कृष्टस्थिति सात सागरोपम की होती है। वे देव सात अर्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छास ग्रहण करते हैं। उन देवों को सात हजार वर्ष के बाद आहार की अभिलाषा होती है। इन देवों में कितनेक देव ऐसे होते हैं जो સ્થિતિ સાત પલ્યોપમન છે. સૌધર્મ, ઇશાન ક૯૫માં કેટલાક દેવની સ્થિતિ સાત પપમની છે. સનકુમારક૫માં કેટલાક દેવોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સાત સાગરેપમની કહેલ છે. મહેન્દ્ર કપમાં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાતસાગરોપમથી થોડી વધારે છે. બ્રહ્મલોક કપમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ સાતસગરો५म ४२ता थोडी पधारे छे. हेवा (१) सम, (२) समप्रस, (3) महास, (४) प्रभास, (५) मास्१२, (६) विभस, (७) यनट मने (८) सनमारात स४, એ આઠ વિમાનમાં દેવેની પર્યાએ ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સગરેપમની હોય છે. તે દેવો સાત અધ મહિને બહાર તથા અંદર શ્વાસોચ્છાસ છે. તે દેવને સાત હજાર વર્ષ આહારની અભિલાષા થાય છે. તે દેવમાંથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #121

१०२
समवायाङ्गसूत्रे जीवाः, ये खलु सप्तभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते यावत् मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति |सू. २३।।। भवसिद्धिक होते हैं। वे सात भव करने के बाद सिद्ध हो जायेंगे, बुद्ध हो जायेंगे, यावत् समस्त दुःखों का अन्त कर देंगे।
भावार्थ-यह पहिले कहा जा चुका है कि नरकों में वर्तमान नारकियों की उत्कृष्टस्थिति क्रमशः एक १, तीन३, सात७, दश१०, सत्रह १७, बाईस२२ और तेतीस सागरोपम प्रमाण है। तथा जघन्य स्थिति क्रमशः दसहजार वर्ष, एकसागर, तीनसागर, सातसागर, दशसागर, सत्रहसागर और बाईस सागर की है। इस तरह इस सूत्र द्वारा जों रत्नप्रभा नामकी प्रथमपृथिवी के कितनेक जीवों की सात पल्योपम की स्थिति कही हई है, वह मध्यम स्थिति जाननी चाहिये। इसी तरह जहां "कितनेक देवों की या कितनेक नारकियों को स्थिति अमुक २ प्रमाण में है" ऐसा कथन आवे वहां यह कथन प्रायः मध्यम स्थिति की अपेक्षा ही कहा गया जानना चाहिये। इसी तरह सौधर्म आदि कल्पों में भी जानना चाहिये । बहां जघन्य स्थिति इस प्रकार से हैं-पहिले देवलोक में एक पल्योपम की, दूसरे में पल्योपम से कुछ अधिक की, तीसरे में दो सागरोपम की, चौथे में दो सागरोपम से कुछ अधिक की, पांचवें में सातसागरोકેટલાક દે એવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ સાત ભવ કરીને સિદ્ધ અવસ્થા પામશે ત્યાંથી લઈને સમસ્ત દુઃખોનો અંત કરશે સુધીનું લખાણ આગલાં સૂત્રો પ્રમાણે સમજી લેવું
ભાવાર્થ–એ વાત પહેલાં બતાવવામાં આવી ગઈ છે કે નરકમાં વર્તમાન નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અનુક્રમે એક, ત્રણ, સાત, દસ, સત્તર, બાવીસ, અને તેત્રીસ સાગરેપમ પ્રમાણે છે. તથા જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે દસ હજાર વર્ષ, એક સાગર ત્રણ સાગર, સાત સાગર સત્તર સાગર અને બાવીસ સાગરની છે. આ રીતે આ સૂત્ર દ્વારા, રત્નપ્રભા નામની પહેલી પૃથ્વીમાં કેટલાક જીવોની સ્થિતિ જે સાત પાપમની દર્શાવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સમજવી એ જ પ્રમાણે જ્યાં “કેટલાક દેવેની કે કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ અમુક અમુક પ્રમાણ માં છે” એવું કથન આવે ત્યાં તે કથન સામાન્ય રીતે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેલ સમજવુ. એ જ પ્રમાણે સૌધર્મ આદિ દેવલોકમાં પણ જાણવું. ત્યાં જઘન્ય સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે–પહેલા દેવલોકમાં એક પલ્યોપમની બીજામાં પલ્યોપમથી શેડી વધારે, ત્રીજામાં બે સાગરોપમની ચોથામાં બે સાગરેપમથી થોડી વધારે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #122

भावबोधिनी टीका सप्तमसमवाये स्थित्यादिनिरूपणम् पम की छठवें में दस सागरोपम की, सातवें में चौदह सागरोपम की आठवें में सत्रह १७ सागरोपम की, नववे में अठारह १८ सागरोपम की, ग्यारह और बारहवें में बीस सागरोपम को, प्रथम ग्रेवेयक में बाईस २२ सागरोपम की है। इसी तरह नीचे २ के ग्रैवेयक की उत्कृष्टस्थिति को ऊपर ऊपर के ग्रैवेयक की जघन्यस्थिति समझना चाहिये। इस क्रम से नववें अवेयक की जघन्यस्थिति तीस ३० सागरोपर की होती है। चार अनुत्तरविमान की जघन्यस्थिति इकतीप ३१ सागरोपम को है। सर्वार्थसिद्धि में उत्कृष्ट और जघन्य स्थिति में अन्तर नहीं है। इस कथन से यह बात कही गई है कि पूर्व २ के देवलोकों की उत्कृष्ट स्थिति आगे २ के देवलोकों में जघन्य होती जाती है। तीसरे नरक में नारकियों की उत्कृष्टस्थिति सात सागरोपम की कही हुई है सो यही स्थिति चौथे नरक में जघन्य हो गई है। सौधर्म ईशान में सात पल्योपम को स्थिति मध्यमस्थिति की अपेक्षा कथित हुई है क्योंकि यहां पर उत्कृष्ट स्थिति दोसागरोपम की और इशान की एक सागरोपम से कुछ अधिक कही हुई है और जघन्यस्थिति एक पल्योपम की और एक पल्योपम से कुछ अधिक की कही हुई है। ब्रह्मलोक नामक पांचवें कल्प में कितनेक देवों की जो सात सागरोपम से कुछ अधिक स्थिति प्रकट की गई है यह जघन्यપાંચમાંમાં સાત સાગરોપમની, છઠામાં દસ સાગરોપમની, સાતમા માં ચૌદ સાગરોપની, આઠમામાં સત્તર સાગરોપમની, નવમાં અને દસમામાં અઢાર, અઢાર સાગરોપમની, અગિયાર તથા બારમામાં વીસ સાગરોપમની, પ્રથમ વેયકમાં બાવીસ સાગરોપમની છે એ રીતે નીચેના પ્રત્યેક પ્રવેયકની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિને ઉપરના પ્રત્યેક રૈવેયકની જઘન્ય સ્થિતિ સમજવી. આ ક્રમ પ્રમાણે નવમાં પ્રવેયકની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રીસ સાગરોપમન થાય છે. ચાર અનુત્તર વિમાનની જઘન્ય સ્થિતિ એકત્રીસ સાગરોપમની છે. સર્વાર્થ સિદ્ધિમાં ઉત્કૃષ્ટ અને જઘન્ય સ્થિતિમાં તફાવત નથી, આ કથનથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે આગળના દેવલોકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પછીના દેવલેકની જઘન્ય સ્થિતિ થતી જાય છે. ત્રીજી નરકમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરેપમની કહેલ છે, તે તે સ્થિતિ થી નરકમાં જધન્ય થાય છે. સૌધર્મ ઈશાન દેવલોકમાં મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સાત ૫૫મની સ્થિતિ કહેવામાં આવેલ કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બે સાગરોપમની અને એક સાગરેપમથી
ડી વધારે અને જઘન્ય સ્થિતિ એક પલ્યોપમની અને એક પલ્યોપમથી થોડા વધારે કાળની કહેલ છે. બ્રહ્મલોક નામના પાંચમાં દેવલોકમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ જે સાત સાગરોપમથી થોડી વધારે દર્શાવી છે તે જ ન્ય સ્થિતિની અપેક્ષાએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #123

समवायाङ्गसूत्रे अथाष्टमं समवायागमाह मूलम्-अह मयाणा पण्णत्ता, तं जहा-जाइमए, कुलमए, बलमए, रूवमए, तवमए, सुयमए, लाभमए, इस्तरियमए । अट्ठ पवयणमायाओ पण्णता, तं जहा-ईरियासमिई, भासासमिई, एसणासमिई, आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई, उच्चारपासवणखेलजल्ल सिंघाणपरिट्ठावणियासमिई, मणगुत्ती, वयगुत्ती, कायगुत्ती। वाणमंतराणं देवाणं चेइयरुक्खा अट्टजोयणाई उड्ढं उच्चत्तणेणं पण्णत्ते। कूडसामलोणं गरुलावासे अह जोयगाइं उड़े उच्चत्तणे णं पण्णत्ते । जंबद्दीवस्स णं जगई अट्ठजोयणाई उई उच्चत्तेणं पण्णत्ता । अहसामइए केवलिसमुग्घाए पण्णत्ते, तं जहा-पढमे समए दंडं करेइ, वीए समए कवाडं करेइ, तइए समए मंथं करेइ, चउत्थे समए मंथंतराइं पूरेइ, पंचमे समए मंथंतराइं पडिसाहरइ, छठे समए मंथं पडिसाहरइ, सत्तमे समए कवाडं पडिसाहरइ, अहमे समए दंडं पडिसाहरइ, तओ पच्छा ससीरत्थे भवइ। पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणियस्स अट्ट गणा अट्ट गणहरा होत्था, तं जहा-सुभे य स्थिति की अपेक्षा जानना चाहिये, क्यों कि यहां पर उत्कृष्टस्थिति दस सालरोपमकी और जघन्यस्थिति कुछ अधिक सात सागरोपम की होती है। जो देव सम समप्रभ आदि ८ विमानों में उत्पन्न होते हैं वे साढे तीन ३॥ मास के बाद श्वासो छवास लेते हैं और सात हजार वर्ष के बाद आहार। इनमें कितनेक जीव भवसिद्धिक होते हैं जो सातभव ग्रहण करने के बाद सिद्ध हो जाते हैं ॥सू० २३॥ સમજ વાની છે, કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરેપમથી થોડી વધારે હોય છે. જે દેવો સમ, સમપ્રભ આદિ આઠ વિમા નેમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેઓ રૂા (સાડા ત્રણ) મહિને શ્વાસેલ્ફવાસ લે છે અને સાત હજાર વર્ષે આહાર ગ્રહણ કરે છે. તેમાંના કેટલાક દેવો ભવસિદ્ધિક હોય છે, જેઓ સાત ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે. સૂ. ૨૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #124

भावबोधिनी टीका. अष्टसमवाये मदस्थानादि निरूपणम्
१०५ सुभघोसे य वसिटे बंभयारि य। सोमे सिरिघरे चेव वीरभद्दे जसे इय ॥१॥ अह नक्खत्ता चंदेणं सद्धिं पमदं जोगं जोएंति, तं जहा--कत्तिआ१ रोहिणीर पुणव्वसू३ महा४ चित्ता५ विसाहाद अणुराहा७ जेहाद ॥सू० २४॥
टीका-'अट्ठ मयट्ठाणा' इत्यादि । अष्ट 'मयट्ठाणा' मदस्थानानि मदस्य अभिमानस्य स्थानानि मदस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिमदः, कुलमदः, रूपमदः, तपोमदः, श्रतमदः, लाभमदः, ऐश्वयमदः । अष्टसंख्यकाः 'पवयणमायाओ' प्रवचनमातरः-प्रवचनस्य द्वादशाङ्गस्य तदाधारस्य संघरय वा जननहेतुत्वात् मातर इव जनन्य इव प्रवचनमातरः प्रज्ञप्ताः , तद्यथा-ईर्यासमिति, भाषासमिति, एषणासमिति, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमिति, उच्चारमस्रवणखेलजल्लशिवाणपरिष्ठापनासमितिः, मनोगुप्तिः, क्चोगुप्तिः, कायगुप्तिथेति । प्रवचनरूपं द्वादशाङ्गं हि साक्षात्परंपरया वा एता आश्रित्यैव प्रवर्तते, अतएतासां तन्मातृत्वोपमा । यथा शिशुः मातरममुश्चन् न जातुकदाचिदात्मलाभलभते, एवं संघोऽपि ऋते एताभ्यो न कदाचित् संघत्वं लभते, अतः संघमातृत्वमप्यासाम् । 'चाणमंतराणं' वानमन्तराणां व्यन्तराणामित्यर्थः, देवानां 'चेइयरुक्खा' चैत्यवृक्षाः अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः । देवानां तत्त
अब सूत्रकार आठवें समवाय को कहते हैं--'अट्ठ मयहाणा' इत्यादि। टीकार्थ-आठ मदस्थान होते हैं, वे इस प्रकार है-जातिमद, कुलमद, बलमद, रूपमद, तपमद, श्रुतमद, लाभमद, और ऐश्वर्यमद । आठ प्रवचन माताएँ कही गई हैं वे इस प्रकार हैं-ईर्यासमिति१, भाषासमिति२, एषणासमिति३,आदानभांडमात्रनिक्षेपणासमिति४, उच्चारप्रस्रवण-खेलजल्ल शिवणपरिष्ठापनासमिति५, मनोगुप्ति६, वचनगुप्ति और कायगुप्ति८। व्यन्तर देवों के चैत्यवृक्ष आठ योजन के ऊँचे कहे गये है । देवों के उन उन नगरों
लवे सूत्रा२ मा समवायांग ४९ छ-'अट्टमयहाणा' इत्यादि टी -2418 भस्थान डाय छ, ते या प्रमाणे छ-(१) तिमह, (२) मह (3) मह, (४) ३५भ६, (५) त५मह, (६) श्रुतमह (७) बम, सने (८) ઐશ્વર્યમદ. આઠ પ્રવચનમાતાઓ આ પ્રમાણે છે
(१) ध्यासमिति, (२) भाषासमिति, (3) मेषए। समिति, (४) आहान ભાંડમાત્રનિક્ષેપણ સમિતિ, (૫) ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ ખેલ જલ શિંઘાણ પરિઠાપના સમિતિ (૬) મનોતિ [] વચનગુપ્તિ અને (૮) કાયગુપ્તિ વ્યન્તર દેવનાં ચિત્યવૃક્ષ આઠ જન ઉંચા કહેલ છે. દેવનાં તે તે નગરમાં સુધર્મા આદિ સભાઓ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #125

समवायाङ्गसूत्रे न्नगरेषु सुधर्मादिसभानामग्रतः मणिपीठिकोपरिस्थिताः सर्वरत्नमयाः सछत्र चामरध्वजाद्यलकृता वृक्षाश्चैत्यवृक्षत्वेन व्यवड़ियन्ते । यद्देवजातीयस्य यश्चैत्यवृक्षः स गाथाद्वयेन पोच्यते-'कलंबो पिसायाणं बडो जक्खाणचेइयं । तुलसी भूयाणं भवे रक्खसाणं तु कंडओ ॥ १ ॥ असोगो 'किण्णराणं च किंपुरिसाणं य चंपयो। नागरुक्खो भुयंगाणं गंधवाणं य तुंबरू ||२|| इति, कदम्बः (कदम्बवृक्षः) पिशाचानां वटो यक्षाणां चैत्यम् । तुलसी भूतानां भवेत् राक्षसाणां तु काण्डकः ॥१॥ अशोकः किन्नराणां च किं पुरुषाणां च चम्पकः। नागरक्षो भुजंगानां गन्धर्वाणान्तु तुम्बरुः ॥२॥ वटश्चैत्यं वटवृक्ष इत्यर्थः । भुजंगानां महोरगदेवानामित्यर्थः । 'जंबूणं सुदंसणा' जम्बूः खलु सुदर्शना उत्तरकुरुक्षेत्रस्थितः पृथिवीकायपरिणतः सुदर्शनाभिधेयो जम्बूवृक्ष इत्यर्थः। अष्टयोजनानि ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्ता । 'कूड सामलीणं गरुलावासे' कूटशाल्मली खलु गरुडावासाः देवकुरुक्षेत्रस्थितगुरुड जातीयस्य वेणुदेवस्यावास इत्यर्थः, अष्टयोमें सुधर्मा आदि सभाए आगे मणिपीठिका के ऊपर स्थित तथा छत्र, चामर एवं ध्वजा आदि से सुशोभित जो सर्वरत्नमय वृक्ष होते हैं उन्हीं का नाम चैत्यवृक्ष है। जिस देव जाति का जो चैत्यवृक्ष होता है वह इन दो गाथाओं द्वारा कहा जाता है--'कलंबो' 'असोगो' इत्यादि। "पिशाचों का चैत्यवृक्ष होता है उसका नाम कदम्बवृक्ष है १। यक्षों का चैत्यवृक्ष वटवृक्ष है २। भूतों का चैत्यक्ष तुलसी है ३राक्षसों का चैत्यवृक्ष काण्डक है ४ ॥१॥ किन्नरों का चैत्यवृक्ष अशोकवृक्ष है ५। किं पुरुषों का चैत्यक्ष चम्पकक्ष है भुजंगों का चैत्यवृक्ष नागवृक्ष है | और गंधों का चैत्यवृक्ष तुम्बरु है ८ ॥२॥ जंबूद्वीप की जगती आठ योजन की ऊँची कही गई है। देवकुरुक्षेत्रस्थित गरुड जातीय वेणुदेव के આગળ મણિપીઠિકાની ઉપર રહેલ તથા છત્ર ચામર અને વજા આદિથી સુશોભિત જે સર્વરત્નમય વૃક્ષો હોય છે તેમને ચિત્યવૃક્ષ કહે છે કયી દેવજાતિનું કયું ચૈત્ય वृक्ष हाय छ, ते २५ मे आयाम द्वारा मताव्युछे-'कलंबो' 'असोगो' इत्यादि
પિશાચન ચિત્યવૃક્ષનું નામ કદમ્બવૃક્ષ છે (૧) યાના ચિત્યવૃક્ષનું નામ વટવૃક્ષ છે (૨) ભૂતાનું ચિત્યવૃક્ષ તુલસી છે. (૩) રાક્ષસેનું ચિતત્પવૃક્ષ વટવૃક્ષ કાંડક છે(૪) ૧ કિન્નરેનું ચિત્યવૃક્ષ અશોકવૃક્ષ છે (૫) કિં પુરુષોનું ચિત્યક્ષ ચમ્પકવૃક્ષ છે. ६, सुरगोनु चैत्यक्ष नामवृक्ष छ (७) मने गानु चैत्यक्ष तुभु३७ (८)
જબૂદ્વીપની જગતી-(કોટ) આઠ યેાજન ઉંચી બતાવી છે. દેવકુસક્ષેત્રમાં આવેલ ગચ્છ જાતિના વિશુદેવના આવાસ આઠ યોજન ઊંચા કહેલ છે આઠ સમયને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #126

भावबोधिनी टीका. अष्टसमवाये मदस्थानादि निरूपणम् जनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तः । जम्बूद्वीपस्य खलु 'जगई' जगती प्राकारकल्पापालीत्यर्थः, अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ता । अष्ट सामयिकः केवलि सम्मुद्घातः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रथमे समये दण्डं करोति, द्वितीयसमये कपाटं करोति, तृतीये समये मन्थं करोति, चतुर्थ समये मन्थान्तराणि पूरयति, पञ्चमे समये मन्थान्तराणि प्रतिसंहरति, षष्ठे समये मन्थं प्रतिसंहरति सप्तमे समये कपाटं प्रतिसंहरति, अष्टमे समये दण्ड प्रतिसंहरति । ततः पश्चात् शरीरस्थो भवति । पार्श्वस्य खलु अर्हतः 'पुरिसादाणिअस्स' पुरुषादानीयस्य-पुरुषाणां मध्ये आदानीयः =आदेयः श्रद्धेय इत्यर्थः, तस्य अष्टौ गणा गणधराश्चाभूवन्, तद्यथा--शुभश्च शुभघोयश्च वशिष्ठो ब्रह्मचारिकः । सोमः श्रीधरश्चैव वीरभद्रो यशस्वीति । ननु क्वचित्पार्श्वस्याहतो दशगणधराः निर्दिष्टाः अत्राष्टी, इति विरोधः इतिचेत्, श्रृणु, आवास आठ योजन के ऊँचे कहे गये हैं। आठ समय का केवलि समु
द्घात कहा है, वह इस प्रकार से है-प्रथम समय में वे दण्ड करते है१, द्वितीय समय में कपाट करते हैं२, तीसरे समय में मंथान करते हैं३, चौथे समय में मन्थान के छिद्रों को पूरते हैं४, पंचमसमय में मंथान के छिद्रों को संकुचित करते हैं५, छठवें समय में मंथान को प्रतिसंहरित करते हैं६, सातवे समय में कपाट को, और आठवे समय में दंड को संकोचते हैं ८। इसके बाद वे फिर स्वशरीरस्थ हो जाते हैं। समस्त पुरुषों में श्रद्धेय ऐसे अहंत पाचप्रभु के आठ गण और गणधर हुए हैं। वे इस प्रकार हैं-शुभ१, शुभघोष२, वशिष्ट३, ब्रह्मचारिक४, सोम५, श्रीधर६, वीरभद्र७, और यशस्वी
शंका-पार्श्वनाथ प्रभु के कहीं २ पर दस गणधर कहे गये हैं यहां आठ ही गणधर क्यों कहे गये हैं ? वसि समुधात छे, ते सा प्रमाणे छ.-(१) ५सा समयमा तया ४२ थे. (२)मी समयमा ४ाट ४२ ७. (3) alon समयमा भन्यान ४२ छ. (४) याथा समयमा મન્થાનનાં છિદ્રો પૂરે છે. (૫) પાંચમે સમયે મન્થાનનાં છિદ્રોને સંકુચિત કરે છે, (૬) છઠ્ઠા સમયે મંથાનને પ્રતિસંહરિત (એકત્ર) કરે છે (૭) સાતમા સમયમાં કપાટને (૮) અને આઠમાં સમયમાં દંડને સંકેચે છે ત્યાર બાદ તેઓ ફરીથી સ્વશરીરસ્થ થઈ જાય છે. સમસ્ત પુરૂષોમાં શ્રેષ્ઠ એવા અહત પાધપ્રભુના આઠ ગણ અને
मा गशुधर थयां छे. तेमनi नाम मा प्रमाणे छे-(१) शुभ, (२) शुलधाष, (3) (3) शि8, (४) ब्रह्मया२ि४, (५) सोभ, (६) श्रीधर, (७) वीरभद्र मन (८) यशस्वी
" શંકા-કઈ કઈ સ્થાને પાર્શ્વનાથ પ્રભુના દસ ગણધર બતાવ્યા છે, તે અહીં આઠ ગણધર શા કારણે કહેલ છે ?
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #127

१०८
समवायाङ्गसूत्रे पार्श्वस्याहतो द्वौ गणधरौ अल्पायुष्को, तयोरगणनयाऽष्टत्वापपत्तेः । अष्ट नक्षत्राणि चन्द्रेण सह प्रमर्दरूपं योगं योजयन्ति-कुर्वन्ति । एतैरष्टभिनक्षत्रैः सह यदा चन्द्रो भवति, तदा प्रमर्दयोगो जायते । तद्यथा-कृत्तिका १ रोहिणी २ पुनर्वसु ३ मग ४ चित्रा ५ विशाखा ६ अनुराधा ७ ज्येष्ठाच्चेति ॥२४॥
समाधान--पार्श्वनाथ प्रभु के दो गणधर अल्पायुष्क थे, इसलिये उनकी यहां गणना नहीं की है। इस हिसाब से गणधर उनके आठ कहे गये हैं।
आठ नक्षत्र चंद्र के साथ प्रमदरूप योग को करते हैं, अर्थात् जब चन्द्रमा इन आठ नक्षत्रों के साथ होता है तब प्रमद नामका योग होता है। वे आठ नक्षत्र इस प्रकार हैं--कृत्तिका१, रोहिणीर, पुनर्वसु३, मघा४, चित्रा५, विशाखा६, अनुराधा और ज्येष्ठा ८
भावार्थ--इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने आठ समवाय प्रकट किये हैं। मदस्थान, प्रवचनमाता आदि ये सब अष्ट संख्योपेत समवायांग हैं। इन इर्यासमिति आदि पांच समितियों को, तथा मनोगुप्ति आदि तीन गुप्तियों जो प्रवचन की माता कही गई है उसका तत्पर्य इस प्रकार हैजिस प्रकार विना माता के शिशु का पालन-पोषण नहीं हो सकता है। उसी प्रकार पांच समिति और तीन गुप्ति के विनाद्वादशांग की प्रवत्ति नहीं हो सकती है। इनके साक्षात् अथवा परंपरारूप सहारे से ही द्वादशागरूप प्रव
સમાધાન–પાર્શ્વનાથ પ્રભુના બે ગણુધરે ટુંકા અ યુષ્ય વાળા હતા. તેથી તેમની ગણતરી અહીં કરી નથી. આ ગણતરી પ્રમાણે તેમના આઠ ગણધર કહ્યા છે
આઠ નક્ષત્રો ચન્દ્રની સાથે પ્રમÉગ કરે છે, એટલે કે જ્યારે ચન્દ્રમાં એ આઠ નક્ષત્રોની સાથે હોય છે, ત્યારે પ્રમર્દનામને યોગ થાય છે. તે આઠ નક્ષત્રનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે— (१) कृत्ति। (२) दिए(3) पुनसु, (४) मा, (५) चित्रा, विशामा, (७) २५नुराधा सन (८) न्या .
ભાવાર્થ-આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે આઠ પ્રકારના સમવાય પ્રગટ કર્યા છે. મદસ્થાન, પ્રવચન માતા આદિ સઘળાં આઠ આઠ સ ખાવાળાં સમવાયાંગ છે. જેમ ઈર્યાસમિતિ આદિ પાંચ સમિતિને તથા મને ગુપ્તિ આદિ ત્રણ ગુપ્તિઓને પ્રવચનની માતા કહેવામાં આવેલ છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–જેમ માતા વિના બાલકનું પાલન-પોષણ થતું નથી તેમ પ્રવચન રૂપ બાર અંગનું તેમના વિના પ્રવર્તન થઈ શકતું નથી. તેમના સાક્ષાત્ અથવા પરંપરારૂપ સહારાથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #128

भावबोधिनी टीका. अष्टसमवाये मदस्थानादि निरूपणम्
१०९
मूलम् - - इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयान अट्ठ पलिओ माई ठिई पण्णत्ता । चउत्थीए पुढवीए अत्थे - गइयाणं नेरइयाणं अट्ठ सागरोत्रमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं अट्ठ पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसासु कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं अड पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । ircle कप्पे अत्थेइयाणं देवाणं असागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । जे देवा अचि १ अच्चिमालि२ वइरोयणं३ पभंकरं४ चंदाभं५ सूराभं६ सुपा७ अग्गिच्चाभंट रिहाभं९ अरुणाभं १० अरुणुत्तरवडिंसगं ११ विमाणं देवत्ता उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं असागरो
चनप्रवर्तित होता । इन्हें संघ की माता भी कही गई है और वह इसी अभिप्राय से कि विना इनके संघ कभी भी संघव को प्राप्त नहीं कर सकता है । ऊँचाई की अपेक्षा से चैत्यवृक्षों की उर्ध्वता आठ योजन की कही गई है । ये चैत्यवृक्ष सर्वरत्नों के बने हुए होते हैं। छत्र, चामर और ध्वजा आदि से अलकृत होते हैं। देवों के उनर नगरों में ये सुधर्मा आदि सभाओं के आगे मणिपीठिका के उपर स्थित रहते हैं। जंबूद्वीप के भीतर जो जंबू नामका वृक्ष है उसका दूसरा नाम सुदर्शना है । यह वृक्ष उत्तरकुरु क्षेत्र में स्थित है । पृथिवीकाय है । वनस्पतिकाय नहीं । इसकी उँचाई आठ योजन की है । जगती, प्राकार-कोट के जैसी होती है। बाकी के पदों का भावार्थ स्पष्ट है ॥० २४ ||
દ્વાદશાંગરૂપ પ્રવચન પ્રવર્તિત થાય છે.તેમને સધની માતા પણ કહેલ છે, કારણ કે તેમના વિના સંધ કદી પણ સંધત્વ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ચૈત્યવૃક્ષાની ઉંચાઈ આઠ ચેાજનની બતાવી છે તે ચૈત્યવ્રુક્ષા સરસ્તેના બનેલ હાય છે, અને છત્ર ચામર અને ધ્વજા વગેરેથી શણગારેલ હોય છે. દેવાનાં નગરોમાં તે ચૈત્યવ્રુક્ષા સુધર્મા આદિ સભાએ આગળ પિીઠિકાની ઉપર ઉભાં રહે છે. જખૂદ્વીપની અંદર જે જબૂ નામનું વૃક્ષ છે તેવું બીજું નામ સુના છે, તે વૃક્ષ ઉત્તરકુરુક્ષેત્રમાં આવેલુ છે તે પૃથ્વીકાય છે. વનસ્પતિકાય નથી. તે આઠ યાજન ઉંચું છે. જગતી પ્રકાર –કાટના જેવી હાય છે. ખાકીનાં પદોના ભાવા સ્પષ્ટ છે ાસૂ ૨૪૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #129

११०
समवायाङ्गसूत्रे वमाइं ठिई पणण्णत्ता । ते णं देवा अटण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं अहहिं वाससहस्सेहिं आहारटे समुप्पज्जइ, संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे अट्टहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति जाव अंसं करिस्संति ॥ २५ ॥ . टीका- इमोसे गं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेपां नरयिकाणामष्टपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। चतुर्थ्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामष्टसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषामष्टपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्ये केषां देवानामष्टपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ब्रह्मलोके कल्पे अस्त्येकेषां देवानामप्टसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवाः अर्चिषम् , अचिर्मालिनम् , वैरोचनं, प्रभंकर, चंद्राभ, सूराभं, सुप्रतिष्ठाभम्, आग्नेयाभम्, ऋष्टाभम्, अरुणा भम्, अरुणोत्तरावतंसकं विमानम् अचिरादिषु विमानेष्वित्यर्थः, देवत्वे
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि।
इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति आठपल्योपम की कही गई है। चौथी पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति आठ सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक असुरकुमार देवों की आठ पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म और ईशानकल्प में कितनेक देवों की आठ पल्योपम की स्थिति कही गई है। ब्रह्मलोककल्प में कितनेक देवों की स्थिति आठ सागरोपम की कही गई है। जो देव अर्चिष्१, अर्चिमालि२, वैरोचन३, प्रभंकर४, चन्द्राभर, सूर्याभ६, सुप्रतिष्ठाभ७, आग्नेयाभ८, ऋष्टाभ९, अरुणाभ१०, और अरुणोत्तरावतंसक११ इन ग्यारह११
A1-'इमीसे णं इत्यादि !
આ રનપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ આઠ પલ્યોપમની કહેલ છે જેથી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ આઠ સાગરોપમની કહેલ છે અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક અસુરકુમાર દેવોની સ્થિતિ આઠ પલ્યોપમની કહેલ છે. સૌધર્મ અને ઈશાન ક૫માં કેટલાક દવાની આઠ પોપમની સ્થિતિ કહે છે. બ્રહ્મલેક ક૯૫માં કેટલાક દવાની સ્થિતિ આઠ સાગરોપમની કહેલ છે. જે દવા (૧) અચિષ, (२) अस्मिासि (3) पशयन (४) ४२ (५) यंद्रास (६)ीन (७) सुप्रतिष्ठान, (८) मायाम, (6)टाम, (१०) म३९॥म (११) मरुत्तरावतसर, ये मजि.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #130

भावबोधिनी टीका. अष्ठसमवाये मदस्थानादि निरूपणम् नोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षण अष्टसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः अष्टानामर्धमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामष्टभिवर्षसहस्रैराहार संज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवाः येऽष्टभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते. यावता मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति, सर्व दुःखानामन्तं कारिष्यन्ति ॥२५॥सू।।। विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, वे उत्कृष्टरूप से आठ सागरोपम काल की स्थिति वाले कहे गये हैं। वे देव चार मास के बाद बाह्य और आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को आठ हजार वर्ष के बाद आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो आठ भवों को ग्रहण करने के बाद सिद्धगति को प्राप्त करेंगे, बुद्ध हो जावेंगे, मुक्त हो जावेंगे, परिनिर्वृत हो जायेंगे और समस्त दुःखों का अन्त कर देंगे।
भावार्थ-इस सूत्र द्वारा मूत्रकार ने जो रत्नप्रभा पृथिवी के नारकियों की स्थिति आठ पल्योपम की कही है, वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा से जानना चाहिये, क्यों कि यहां पर उत्कृष्टस्थिति एक सागरोपम की
और जघन्य दस हजार वर्ष की स्थिति है। इसी तरह चौथी पृथिवी में जो यह आठ सागरोपम की स्थिति प्रकट की गई है वह भी मध्यमस्थिति को लक्ष्य में रख कर प्रकट की है, क्यों कि यहां पर उत्कृष्टस्थितिदस सागरोपम की है और जघन्यस्थिति सात सागरोपम की है। इसी प्रकार असुरकुमार देवों की भी स्थिति जो आठ पल्योपम की कही गई ચાર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને ઉત્કૃષ્ટ રીતે આઠ સાગરોપમ કાળની સ્થિતિવાળા કહેલ છે. તે દેવે ચાર મહિને બાદો અને આલ્પાન્તરિક શ્વાસ
છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તેમને આઠ હજાર વર્ષે આહારની અભિલાષા થાય છે. તેઓમાં કેટલાક દે એવા હોય છે કે જે આઠ ભવ કર્યા બાદ સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત કરશે, બુદ્ધ થશે મુકત થશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુઃખનો અંત કરી નાખશે
ભાવાર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકીઓની સ્થિતિ આઠ પલ્યોપમની કહી છે તે મધયમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સમજવી, કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે. એ જ પ્રમાણે ચોથી પૃથ્વીમાં આઠ સાગરોપમની જે સ્થિતિ બતાવી છે તે પણ મધ્યમસ્થિતિને ધ્યાનમાં લઈને પ્રગટ કરેલ છે, કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગર પમની છે, અને જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. એ જ પ્રમાણે અસુરકુમાર દેવાની પણ સ્થિતિ જે આઠ પાપમની કહેવામાં આવેલ છે તે પણ મધ્યમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #131

११२
समवायाङ्गसूत्रे ___मूलम्--नव बंभचेरगुत्तीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-नो इत्थीपसुपंडगसंसत्ताणि सिजासणाणि सेवित्ता भवइ१ नो इत्थीणं कहं कहित्ता भवइ२ नो इत्थी ठाणाइं सेवित्ता भवइ३ नो इत्थीणं इंदियाइं मणोहराई मणोरमाइं आलोइत्ता निज्झाइत्ता भवइ४ नो सदाणुवाई, नो रूवाणुवाई५, नो गंधाणुवाई, नो रसाणुवाई, नो फासाणुवाई, नोसिलोगाणुवाई५, नोइत्थीणं पुव्वरयाई पुव्वकीलियाई समरइत्ता भवइ६,नोपणीयरसभोई७, नो पाणभोयणस्स अइमायाए आहारइत्ता८, नो सायासोक्खपडिबद्धे यावि भवइ९॥नव बंभचेर अगुत्तीओ पण्णत्ता, तं जहा-इत्थीपसुपंडगसंसत्ताणं सिज्जासणाणं सेवणया जाव सायासुक्खपडिबद्धे यावि भवइ । नव बंभचेरापपणत्ता, तं जहा-सत्थपरिण्णा लोगविजओ सीओसणिज सम्मत्तं । आवंति धुयविमोहा उवयाण सुहं महपरिण्णा ॥१॥ पासे णं अरहा पुरिसाहै वह भी मध्यम स्थिति जाननी चाहिये, क्यों कि असुरकुमार देवों में सागरोपम की और सागरोपम से कुछ अधिक की उत्कृष्ट स्थिति कही गई है। तथा जघन्यस्थिति दस हजार वर्ष की कही गई है। सौधर्म और ईशान कल्प में उत्कृष्ट स्थिति क्रमशः दो सागरोपम को और कुछ अधिक दो सागरोपम की है, और जघन्यस्थिति अनुक्रम से एक पल्योपम से कुछ अधिक की है, अतः यहां जो इन कल्पों में आठ पल्योपम की स्थिति कही गई है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा जानना चाहिये। बाकी के पदों का भावार्थ स्पष्ट है ॥२० २५॥ સ્થિતિ સમજવી, કારણ કે અસુરકુમાર દેવોમાં સાગરોપમની અને સાગરોપમથી થોડી વધારે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહેલ છે. તથા જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહેલ છે. સૌધર્મ અને ઈશાન ક૯પમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અનુક્રમે બે સાગરોપમની અને બે સાગરોપમથી થોડી વધારે છે, અને જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે એક પલ્યોપમની અને પપમથી થોડા વધારે કાળની છે, તેથી અહીં તે કલ્પોમાં જે આઠ પપમની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સમજવી. બાકીના પદને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ છે. પાસૃ. ૨૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #132

भावबोधिनी टीका नबमसमवाये नवब्रह्मचर्यगुप्तेर्निरूपणम् ११३ दाणीए नव रयणीओ उद्धं उच्चत्तेणं होत्था, अभिजीनक्वत्ते साइरेगे नवमुहत्ते चंदेणं सद्धिं जोगं जोएइ, अभिजियाइया नव नक्खत्ता चंदस्स उत्तरेणं जोगं-जोयति, तं जहा-अभिजीसवणो जाव भरणी ॥ सू० २६ ॥
टीका--'नव बंभचेर गुत्तीओ' इत्यादि नव नवसंख्यकावंभचेर गुत्तीओ' ब्रह्मचर्यगुप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'नो इत्थी पसुपंडगसंसत्ताणि सिज्जासणाणि सेवित्ता भवई'नो स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तानि शवासनानि सेविता भवति, स्त्रीभिः पशुभिर्नपुसकैश्च संयुक्तानां शय्यासनानामनिषेवणं प्रथमा ब्रह्मवर्यगुप्तिः। 'नो इत्थीणं कहं कहिता भवई'नो स्त्रीणां कथां कथयिता भवति-स्त्री सम्बन्धिकथा कथनाभावरूपा द्वितीया । 'नो इत्थीठाणाई सेवित्ता भवइ'नो स्वीस्थानानि सेविता भवति-तिष्ठन्ति येषु तानि स्थानानि निषद्यादयः, स्त्रीणां स्थानानि= स्त्रीस्थानानि, यत्र निषद्यादिषु स्त्रिय उपविष्टाः, ततः उत्थितास्वपि तासु मुहूर्त नोपविशेदिति तृतीया। नो इत्थीणं इदियाई मणोहराई मणोरमाइं आलो. इत्ता निज्झाइत्ता भवई' स्त्रीणां मनोहराणि-चित्ताकर्षकत्वात्, मनोरमाणि-सुन्दराकृतित्वात् इन्द्रियाणि=मुखन यननासिकादीनि आलोकयिता सामान्यतयाऽवलो. टीकार्थ—'नव बंभचेर गुत्तीओ' इत्यादि।
ब्रह्मचर्य की नौ गुप्तियां कही गई हैं। वे इस प्रकार है-स्त्री, पशु और पंडक-नपुंसक, इन से सयुक्त शय्या प्रासन का सेवन नहीं करना,यह प्रथम ब्रह्मचर्य की गुप्ति है १। स्त्रियों की कथा नहीं करना यह द्वितीय गुप्ति है । जिस निषद्या आदिकों के उपर स्त्रियां बैठी हों और फिर वे उन पर से उठ गई हों तो उन निषद्यादिकों पर एक मुहूर्त तक नहीं बैठना, यह ब्रह्मचर्य की तीसरी गुप्ति है ३। चित्ताकर्षक होने से मनोहर, तथा सुन्दराकृतिसंपन्न होने से मनोरम ऐसे स्त्रियों के मुख, नयन एवं नासिका आदि इन्द्रियों के रागभाव से प्रेरित होकर सामान्य रूप से
सूत्र नभुसमवायांग छ–'नव बंभचेरगुत्तीओ" इत्यादि ! ટીકાર્થ-બ્રહ્મચર્યની નવગુપ્તિઓ છે તે આ પ્રમાણે છે-સ્ત્રી, પશુ, અને પડક– નપુંસક, તેમની સાથે શયાનું સેવન ન કરવું તે બ્રહ્મચર્યની પહેલી ગુપ્તિ છે. સ્ત્રીઓની કથા ન કરવી તે બીજી ગુપ્તિ છે. જે નિષદ્યા (સ્થાન) આદિની ઉપર સ્ત્રીઓ બેઠી હોય અને પછી તેના પરથી ઉઠી ગઈ હોય તે નિષદ્યા આદિ ઉપર એક મુહૂર્ત સુધી ન બેસવું તે બ્રહ્મચર્યની ત્રીજી ગુપ્તિ છે ચિત્તાકર્ષક હોવાને લીધે મનેહર, તથા સુંદર આકારના હોવાને લીધે મનોરમ એવાં સ્ત્રીઓનાં મુખ, નયન, નાસિકા આદિ અંગોને શગ ભાવથી પ્રેરાઈને સામાન્ય રીતે તથા વિશેષ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #133

११४
समवायाङ्गसूत्रे कनकर्ता 'निज्झाइत्ता'-निर्ध्याता=एकाग्रचित्ततयाऽवलोकनकर्ता च न भवति, स्त्री. न्द्रियाणां सादरानवलोकनरूपा चतुर्थी । 'नो सद्दाणुवाई, नो रूवाणुवाई, नो गंधाणुवाई, नो फासाणुवाई, नो सिलोगाणुवाई' नो शब्दानुपाती, नो रूपानुपाती, नो गन्धनुपाती, नो रसानुपाती, नो स्पर्शानुपाती, नो श्लोकानुपाती, शब्द मन्मथकारकं कूजितादि शब्दमनुपतितुं श्रोतुं शीलमस्येति शब्दानुपाती-विषयकारकशब्दश्रवणाभिलाषी, रूपं-स्त्रीणां सौन्दर्यम्, तदनुपतितुं-द्रष्टुं शीलमस्य रूपानुपाती स्त्रीरूपदर्शनोत्सुकः, एवं गन्धानुपातीत्यादिष्वपि विज्ञेयम् । श्लोका नुपाती=श्लोकाः स्त्रीणां सौन्दर्यादि गुणवर्णनम्, तमनुपतितुं श्रोतुं शीलमस्येति श्लोकानुपाती स्त्री सौन्दर्यादिगुणश्रवणाधभिलाषी न भवतीत्यर्थः । इति पञ्चमीगुप्तिः। 'नो इत्थीणं पुन्वरयाई पुत्रकीलिआई समरइत्ता भवई' नो स्त्रीणां पूर्वरतानि पूर्वक्रीडितानि स्मर्ता भवति स्त्रीभिः सह या रतिः कृता या च क्रीडा विहिता, तत्स्मृतेरकरणं षष्ठी । 'नो पणीय रसभोई'नो प्रणीतरसभोजीप्रणीतरसंघृतादिस्नेह पदार्थाप्लुतं भोजनं भोक्तुं शीलमस्येति प्रणीतरसभोजीपविगलत्म्नेह रसविन्दुकस्य भोजनस्य प्रतिदिनमनाहरणमिति सप्तमी । 'नो पाणभोयम्स देखने का तथा विशेषरूप से देखने का परित्याग करना, यह चौथी गुप्ति है ४॥ स्त्रियों के विषयकारक-कामोद्दीपक शब्दों के सुनने का अभिलाषी नहीं होना, स्त्रियों के सौंदर्य को देखने का अभिलाषी नहीं होना, इसी तरह गंध आदिको सुंघने का, स्पर्श को छूने का, अभिलाषी नहीं होना. श्लोकानुपाती नहीं होना,-स्त्रियों के सौंदर्य आदि गुणों के सुनने का अभिलाषी नहीं होना, यह पांचवी गुप्ति५ । इसी तरह मुनि अवस्था धारण करने के पहिले जो स्त्रियों के साथ रति की हो, जो क्रीडा की हो, उसका स्मरण नहीं करना यह छठवीं गुप्ति है । प्रतिदिन सरस भोजन नहीं करना क्यों कि ऐसा भोजन कामोद्दीपक રીતે દેખવાને પરિત્યાગ કરવો તે ચોથી ગુપ્તિ છે. સ્ત્રીઓના કામોદ્દીપક શબ્દોને સાંભળવાની અભિલાષા ન કરવી સ્ત્રીઓનું સૌંદર્ય જેવાની અભિલાષા ન રાખવી એ જ પ્રમાણે ગંધ આદિ સૂંઘવાની, રસ ચાખવાની, સ્પર્શ કરવાની અભિલાષા વાળા ન થવું, લૈકાનુપાતી ન થવું–સ્ત્રીઓનાં સૌંદર્ય આદિ ગુણોની વાત સાંભળવાની અભિલાષા ન રાખવી તે પાંચમી ગુપ્તિ છે. એ જ પ્રમાણે મુનિ અવસ્થા ધારણ કર્યા પહેલાં સ્ત્રીઓ સાથે જે રતિ સુખ ભગવ્યાં હોય, જે કીડા કરી હોય, તેનું
સ્મરણ ન કરવું તે છઠ્ઠી ગુપ્તિ છે. ઘી આદિ રસથી તરબળ ભેજન દરરોજ ન લેવું, કારણ કે એવું ભેજન કામદીપક હોય છે. તે સાતમી ગુપ્ત છે. અધિક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #134

भावबोधिनी टीका. नवमसमवाये नवब्रह्मचर्यगुप्तेर्निरूपणम् अइमायाए आहारइत्ता'नो पानभोजनस्य अतिमात्रेण आहारयिता अधिकमात्रायां पानभोजनाकरणम् अष्टमी। 'नो सायासोक्खपडिबद्धे याविभवई' नो सात सौख्यप्रतिबद्धश्चापे भवति सातात-सात वेदनीयादुदयप्राप्ताद्यत्सौख्य तत्पतिबद्धश्चापि नो भवति-सुखानभिलाषिता नवमी गुप्तिः। नव संख्यका ब्रह्मचर्यागुप्तयःप्रज्ञप्ताः, तद्यथा- स्त्री पशुपण्डकसंसक्तानां शय्यासनानां 'सेवणया' सेवनेन यावत् सातसौख्यप्रतिबद्धश्चापि भवति । ब्रह्मचर्यगुप्तौ अकरणीयतया यदुक्तं तत्करणं ब्रह्मचर्यास्यागुप्तिः । नवसंख्यकानि ब्रह्मचर्याणि प्रज्ञप्तानि-ब्रह्मचर्यम्, ब्रह्म-तपः सयमानुष्ठानम् तस्य चर्यमासेवनम् = ब्रह्मचर्यम्, तत्पतिपादकानि आचाराङ्गप्रथमश्रुतम्कंधप्रतिबद्धानि अध्ययनानि ब्रह्मचर्याणि, तद्यथा-'सत्थपरिणा' शस्त्रपरिज्ञा-जीवोपमर्दन हेतोर्द्रव्य भावहोता है। यह सातवीं गुप्ति है। अधिक मात्रा में पान भोजन नहीं करना, यह आठवीं गुप्ति है ८ तथा सातावेदनीय कर्म के उदय से जो सुख प्राप्तहोता है उसमें प्रतिबद्ध नहीं होना, यह नौवीं गुप्ति है९ । नौ ब्रह्मचर्य की अगुप्तियां कही हैं। वे इस प्रकार से हैं-स्त्री, पश, पंडक से संसक्त-युक्त शय्या और आसन का सेवन करना, यावत् सातावेदनीयकर्म के उदय से प्राप्त सुख में प्रतिबद्ध होना। तात्पर्य यह है कि ब्रह्मचर्यगुप्ति में जो २ अकरणीय रूप से कहा गया है उसका करना यही ब्रह्मचर्य की अगुप्ती है। नौ प्रकार के ब्रह्मचर्य कहे गये हैं वे इस प्रकार हैं-तप और संयम रूप अनुष्ठान का नाम ब्रह्म में । इस ब्रह्म का चर्यआसेवन करना इसका नाम ब्रह्मचर्य है। इस ब्रह्मचर्य के प्रतिपादक जो आचारांग के प्रथमश्रुतस्कंध में प्रतिबद्ध अध्ययन हैं वे ब्रह्मचर्य हैं । जैसे शस्त्रपरिज्ञा नामक अध्ययन-द्रव्यभाव के भेद से अनेकविध ऐसा जो પ્રમાણમાં ભેજન ન લેવું, તે આઠમી ગુપ્તિ છે, તથા સાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે તેનાં જકડવું નહીં, તે નવમી ગુપ્તિ છે. બ્રહ્મચર્યની નવ અગતિ બતાવી છે, તે આ પ્રમાણે છે –
- સ્ત્રી, પશુ, પંડક-નપુંસકની સાથે શય્યાનું સેવન કરવું,” ત્યાંથી શરૂ કરીને “સાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત સુખને પ્રતિબદ્ધ થવું જકડાવું” સુધી આગળ પ્રમાણે સમજવું. એટલે કે બ્રહ્મચર્ય-ગુપ્તિમાં જે કરવા લાયક નથી એમ ગણાવ્યું છે, તે કાર્ય કરવું એજ બ્રહ્મચર્યની અગુણિ છે.
બ્રહ્મચર્ય નવ પ્રકારના કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે–તપ અને સંયમ રૂપ सनुहाननु नाम ब्रह्म छे. ब्रह्मनु यय-सेवन ४२, ब्रह्मययः छ. मा બ્રહ્મચર્યનું પ્રતિપાદન કરનાર આચારાંગના પહેલાં તસ્કંધમાં જે પ્રતિબદ્ધ અધ્યયને છે તે બ્રહ્મચર્ય છે. જેમ કે શસ્ત્રપરિજ્ઞા નામનું અધ્યયન-દ્રવ્યભાવના ભેદથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #135

११६
समवायाङ्गसत्रे भेदादनेकविधस्य शस्त्रस्य परिज्ञा=ज्ञेयपरिज्ञ या ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरणं प्रत्याख्यानं षड्जीवनिकायपरिरक्षणरूपं शस्त्रपरिक्षेतिनामकं प्रथमाध्ययनम् । 'लोग विजयों' लोकविजयः-रागद्वेषलक्षणस्य भावलोकस्य विजयस्त्यागः लोकविजयः, तत्प्रतिपादकं द्वितीयमध्ययनम् । 'सीओसणिज' शीतोष्णीयम्=शीता अनुकूलाः परीषहाः, उष्णाः प्रतिकूलाः परीषहाः, तानधिकृत्य कृतमध्ययनं शीतोष्णीयं तृतीयम् । 'सम्मत्तं' सम्यक्त्वम् तत्त्वश्रद्धानलक्षणम्, तन्निश्चलरूपेणासेव्यम् न तु परतीथिनामाडम्बरं वीक्ष्य दृष्टिविपर्यासो विधेय इति प्रतिपादकं चतुर्थम् । 'आवंति' श्रावन्ती लोकसारस्यापरं नाम, लोकसारो रत्नत्रयम् , अज्ञानमोहादि जीवोपमर्दन हेतुरूप शस्त्र है उसका ज्ञ परिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग करना इसका नाम 'शस्त्रपरिज्ञा' है अर्थात् यह अध्ययन षटूजीवनिकाय के परिरक्षण रूप है । और यह वहां का प्रथम अध्ययन है१ । 'लोकविजय' यह दूसरा अध्ययन हैं, इसका अर्थ रागद्वेषरूप भावलोक का त्याग करना है । इस राग द्वेष रूप भावलोक के परित्याग करने का प्रतिपादन करने वाला यह द्वितीय अध्ययन कहा गया है । 'शीतोष्णीय' नामका यह तृतीय अध्ययन है। इस अध्ययन द्वारा यह प्रतिपादित किया गया है कि शीत-अनुकूल और उष्ण-प्रतिकूल रूप परीषह कौन २ हैं। इन्हीं शीत और उष्ण परीषहों को लेकर इस अध्ययन का निर्माण किया गया है ।३। 'सम्यक्त्व' त्तत्त्वश्रद्धान रूप चतुर्थ अध्ययन है। इस में यह कहा गया है कि सम्यक्त्व को दृढरूप से सेवन करना चाहिये-परतीर्थिकों के आडंबर को देखकर दृष्टि विपर्यास नहीं करना चाहिये४। 'आवन्ती' यह लोकसार का दूसरा नाम है। रत्नत्रय અનેક વિધ એવું જે છપમન હેતુરૂપ શસ્ત્ર છે તેનો જ્ઞ–પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરે તેનું નામ “શસ્ત્રપરિજ્ઞા” છે એટલે કે તે અધ્યયન છ જીવનિકાયના પરિરક્ષણ રૂપ છે. અને તે તેમાંનું પહેલું અધ્યયન છે. (૧) "लोक विजय" ये मी मध्ययन छ, तेन। अर्थ राग द्वेष३५ भावना ત્યાગ કર થાય છે. આ રાગદ્વેષ રૂ૫ ભાવલોકન પરિત્યાગ કરવાનું પ્રતિપાદન ४२ना२ मा भी मध्यन छ (२) "शीतोष्णीय" से नामनुं त्रीमध्ययन छे. या અધ્યયન દ્વારા તે વાતનું પ્રતિપાદન કરવામા આવ્યું છે કે શીત-અનુકૂલ અને ઉષ્ણ પ્રતિકૂલ પરીષહ કયા કયા છે. એ જ શીત અને ઉષ્ણ પરીષહોને અનુલક્ષીને આ मध्ययन २२यु छ. (3) "सम्यत्तव"-तत्त्वश्रद्धान३५ याथु अध्ययन छे. तमा કહેવામાં આવ્યું છે. કે સમ્યકત્વનું દઢતાથી સેવન કરવું જોઈએ.-પરતીથીઓના मारने नछन दृष्टि विपर्यास ४२वो ऽन्ये नही (४). "आवन्ती" ते साड
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #136

भावबोधिनी टीका नवमसमवाये नवब्रह्मचर्यगुप्तेनिरूपणम् परिहारपूर्वकं लोकसारभूतं रत्नत्रयमासेव्यमिति प्रतिपादकमध्य यनं पञ्चमम् । 'धुय' धुतं-पूर्व पश्चात्संगानां परित्यागः, तत्प्रतिपादक षष्ठमू । 'विमोहो' विमोह = माहवशसमुत्पन्नषु परापहादिषु विमोहो भवेत्, तान् सम्यक सहे तेति यत्राभिधीयते तद् विमोहनामकं सप्तममध्ययनम् । 'उपहाणसुयं उपधानश्रुतम्-भगवता महावीरेण यदुपधानं यदुग्रतप; समाचरितम् तत्प्रतिपादकं श्रुतम् उपधानश्रुतं नामा. श्रमम् । 'महपरिण्णा' महापरिज्ञा-महती परिज्ञा-महापरिज्ञा अन्तक्रिया लक्षणा सम्यग्विधेयेति प्रतिपादकं महापरिक्षेतिनामकं नवमम् । पार्थः खलु अर्हन का नाम लोकसार है। अज्ञान, मोह आदि के परिहारपूर्वक लोक में सार भूत रत्नत्रय का अच्छी तरह से सेवन करना चाहिये, इस विषय को प्रतिपादन करने वाला यह आवन्ती' नामका पांचवां अध्ययन है ५। पूर्वसंग और पश्चात् संग का परित्याग करना इसका नाम 'धुत' है। इस वात का प्रतिपादन करने वाला यह 'धुत' नाम का छठवां अध्ययन है ६। मोह के वश समुत्पन्न हुए परीषह आदिकों को अच्छी तरह सहन करना चाहिये यह विषय 'विमोह' नामक सप्तम अध्ययन में प्रतिपादित किया गया है। अतः इस विषय का-प्रतिपादन करने वाला होने से इस अध्ययन का नाम 'विमोह' हुआ है। यह सातवां है। भगवान श्री महावीर स्वामीने जिस उपधान (उग्र) तप को समाचरित किया है उस तप का प्रतिपादक श्रुत उपधानश्रुत है। यह आठमा अध्ययन है ८ अन्तक्रियारूप महती परिज्ञा अच्छी तरह से धारण करना चाहिये इस विषय को प्रतिपादन करने वाले अध्ययन का नाम महापरिज्ञा है।
और यह नौवां अध्ययन है । इस प्रकार ये समस्त अध्ययन ब्रह्मचर्य के नाम રાં બીજ નામ છે. રત્નત્રયને લોકસાર કહે છે. અજ્ઞાન મેહ આદિના પરિત્યાગ કરીને લેકમાં સારભૂત રત્નત્રયનું સારી રીતે સેવન કરવું જોઈએ, એ વિષયનું પ્રતિपाहन ४२ना२ ते "आवन्ती” नामनु पांय, अध्ययन छे. (५) ५ । मन पश्चात् सपना परित्याग ४२ तेनु नाम 'धु त' छे. ते वातनु प्रतिपादन ४२नार ga નામનું છઠ્ઠું અધ્યયન છે (૫) મેહને કારણે ઉત્પન્ન થયેલ પરીષહોને સારી शत सहन ४२वा नये, ते विषयनु"विमोह" नामना सातमा अध्ययनमा प्रतिપાદન કરેલ છે, તેથી એ વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર હોવાથી તે અધ્યયનનું નામ "विमोह" छ. (७) लगवान महावीर शमी २ थान (G) तप युत તે તપનું પ્રતિપાદન કરનાર સૂત્ર “ઉપધાનશ્રત’ છે, અને તે આઠમું અધ્યયન છે. (૮) અન્તક્રિયારૂપ મહતી પરિજ્ઞા સારી રીતે ધારણ કરવી જોઈએ, તે વિષયનું પ્રતિपाहन ४२ना२ मध्ययननु नाम “महापरिज्ञा" छे. मने ते नभु मध्ययन छे. म।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #137

समवायानसूत्रे
पुरुषादानीयः नव रत्नय उर्ध्वमुच्चत्वेनासीत् । अभिजिन्नक्षत्र सातिरेकान् = साधिकान् नब मुहर्त्तान् चन्द्रेण सार्धं योगं संबन्धं योजयति=करोति । सातिरेकत्वं च तेषाम् - द्विपष्टिभागविभक्तस्य मुहूर्त्तस्य चतु वशतिभागरूपम्, तथा मुहूर्तस्य द्विषष्टितमभागस्य सप्तषष्टितमभोगेषु पट्षष्टिभागरूपम् । अभिजिदादीनि नवनक्ष त्राणि चन्द्रस्य उत्तरेण योगं योजयन्ति, उत्तरस्यां दिशि स्थितानि अभिजिदादीनि नव नक्षत्राणि दक्षिणाशास्थितेन चन्द्रेण सार्धं संबन्धं करोतीत्यर्थः । अभिजिदादयस्तु-अभिजिच्छवणधनिष्ठाशतभिखा पूर्वभाद्रोत्तरभाद्ररेवत्यश्विनीभरण्यः सु०२६॥
मूलम् - इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ नव जोयणसए उद्धं आबाहाए उवरिल्ले तारारूवे चारं चरइ | जंबूद्दीवे णं दीवे नव जोयणिया मच्छा पविसिंसु वा पावे संति वा पविसिस्संति वा, विजयस्स णं दाराए एगमेगाए बाहाए नव नव भोमा पण्णत्ता । वाणमंतराणं देवाणं सभाओ सुहम्माओ नव जोयणाई उद्धं उच्चत्तेणं पण्णत्ता । दंसणावरणिजस्स णं कम्मस्स नव उत्तरपगडीओ पण्णत्ता, तं जहा - निद्दा१ पयलार निद्दा - निद्दा३ पयला
११८
से प्रसिद्ध हैं अतः ये ब्रह्मचर्य के प्रकार हैं । पुरुषश्रेष्ठ श्री पार्श्वनाथ प्रभु नव रत्न (हाथ) प्रमाण ऊंचे थे। अभिजित् नक्षत्र कुछ अधिक नौ मुहूर्त तक चन्द्र के साथ संबंध करता है । अभिजित् आदि नौ नक्षत्र चन्द्र का उत्तर के साथ संबंध करते हैं - अर्थात् - उत्तर दिशा में स्थित अभिजित् आदि नौ नक्षत्र दक्षिणदिशा में स्थित चन्द्र के साथ संबंध करते हैं । अभिजित्, श्रवण, धनिष्ठा, शतभिखा, पूर्वभाद्रपदा, रेवती, अश्विनी और भरणी, ये सब नक्षत्र अजिभित् के आदि पद से गृहीत हुए हैं ||० २६ ||
રીતે તે બધા અધ્યયના બ્રહ્મચર્યના નામે પ્રસિદ્ધ હોવાથી તેમને બ્રહ્મચય ના પ્રકાર ગણેલ છે. પુરુષશ્રષ્ઠ શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ નવરનિ પ્રમાણ ઊંચા હતા અભિજિત્ નક્ષત્રના નવ મુહૂત થી ઘેાડા વધારે સમય ચન્દ્રની સાથે યાગ થાય છે. અભિજિત્ અદિ નવ નક્ષત્રા ચન્દ્રને ઉત્તરની સાથે સંબંધ (યોગ) કરે છે, એટલે કે ઉત્તર દિશામાં રહેલ અભિજિત્ આદિ નવ નક્ષત્ર દક્ષિણ દિશામાં રહેલ ચન્દ્ર સાથે સબંધ १रे छे. अलिभित्, श्रवण, धनिष्ठा, शतभिषा पूर्वभाद्रया, उत्तरभाद्रपहा, रेवती, અશ્વિની અને ભરણી એ ખધા નક્ષત્રા અભિજિત્ આદિ પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે પ્રસૂ. ૨૬ા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #138

भावबोधिनी टीका. नवमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् ११९ पयला४ थीणद्धी,५ चक्सुदंसणावरणे अचक्खुदंसणावरणे७ ओहिदसणावरणे,८ केवलदसणावरणे९ । इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं नव पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । चउत्थीए पुढवीए अत्थेगइयाण नेरइयाणं नव सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं नव पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं नव पलिओवमाइंठिई पण्णत्ता। बंभलोए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं नव सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा पम्हं सुपम्हं पम्हावत्तं पम्हप्पभं पम्हकंतं पम्हवण्णं पम्हलेसं पम्हज्झयं पम्हसिंगं पम्हसिटं पम्हकूडं पम्हुत्तरवडिंसगं सुजं सुसुज्ज सुज्जवित्तं सुजकंतं सुजवणं सुज्जलेसं सुज्जज्झयं सुजसिंगं सुज्जसिह सुजकूडं सुजत्तरवळिसगं रुइल्लं रुइल्लावत्तं रुइल्लप्पभं रुइल्लकंतं रुइल्लवण्णं रुइल्ललेसं रुइल्लज्झयं रुइल्लसिंगं रुइल्लसिटं रुइलकूडं रुइल्लुत्तरवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं नव सागरोवमाई ठिई पणत्ता । ते णं देवा नवण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पणं. मंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसिं णं देवाणं नवहिं वाससहस्सेहि आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिध्धिया जीवा जे नवहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति जाव सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू० २७॥
टीका-'इमीसे गं' इत्यादि । अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ' बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात-बहुसमोऽत्यटोकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि ।
इस नत्नप्रभा पृथिवी के अत्यंतसमरमणीय भूमिभाग से रुचक 'इमीसे णं' इत्यादि। ટીકાથ-આ રન પ્રભા પૃથ્વીના અત્યંત સમતલ રમણીય ભૂમિભાગથી ચેક કરતાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #139

-
१२०
समवायाङ्गसूत्रे न्तसमोऽनुच्चावच इति यावत्, अतएव रमणीयः तस्मात्, भूमिभागात्-न पर्वतापेक्षया नापि गर्तापेक्षया, अपि तु रुचकापेक्षया नव योजनशतानि उर्ध्वम् 'आवाहाए' आबाधायाम् अन्तरे इत्यर्थः, 'उचरिल्ले' उपरितनं तारारूवं 'तारारूपं तारकजातीयं तारामण्डलमित्यर्थः, चारंभ्रमण चरति करोति । रत्नप्रभपृथिव्या बहुसम. भागरमणीयप्रदेशात् नवशतयोजनोपरिस्थितं तारामंण्डलं परिभ्राम्यति इत्यर्थः । जम्बूद्वापे खलु द्वीपे नव योजनिका मत्स्याः लवणसमुद्रात् प्रविविंशुर्वा प्रविशन्ति वा प्रवेक्ष्यन्ति वा । यद्यपि लवणसमुद्रे पञ्चशतयोजनपरिमितावगाहना मत्स्या निवसन्ति तथापि जगतीरन्ध्रस्यौचित्येन नवयोजनिका एव मत्स्याः जम्बूद्वीपे की अपेक्षा नौ सौ योजन ऊपर बीच में तारामण्डल भ्रमण करता है, अर्थात् मेरु के समतल भूभाग से सात सौ नव्वे योजनकी ऊँचाई पर ज्योनिश्चक्र के क्षेत्र का आरंभ होता है, जो वहां से ऊँचाई में एक सौ दश योजन परिमाण है, और तिरछा असंख्यात द्वीप समुद्र परिमाण है। उसमें दस योजन की ऊँचाई पर अर्थात् उक्त समतल से आठ सौ योजन की ऊँचाई पर सूर्य के विमान हैं, वहां से अस्सी योजन की ऊँचाई पर अर्थात समतल से आठ सौ अस्सी योजन की ऊचाई पर चन्द्र के विमान हैं, वहां से बीस योजन की ऊचाई तक में अर्थात समतल से नव सौ योजन की ऊचाई तक में ग्रह, नक्षत्र और प्रकीर्ण तारे हैं। पांचसो योजन परिमित अवगाहना वाले मत्स्य लवणसमुद्र में रहते है वे वहां से निकलकर जंबुद्धीप नामके इस द्वीप में प्रवेश करते हैं, पहिले भी प्रवेश किया है और आगे भी प्रवेशकरेंगे-तात्पर्य इसका यह है कि लवणसमुद्र में यद्यपि पांचसौ योजन परिमित अवगाहन वाले मत्स्य रहते हैं तो भी નવસે યોજન ઉપર વચ્ચે તારામંડળ ભ્રમણ કરે છે, એટલે કે મેરુના સમતલ ભૂમાગથી સાતસે નેવું યાજનની ઉંચાઈએ જ્યોતિશ્ચક્રના ક્ષેત્રની શરૂઆત થાય છે, જે ત્યાંથી ઉંચાઈમાં એક સો દસ જન જેટલું છે, અને તિરકસ અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્ર પરિમાણ છે. તેમાં દસ જનની ઊંચાઈ પર એટલે પૂર્વોકત સમતલથી આઠ
જનની ઊંચાઈએ સૂર્યનાં વિમાન છે. ત્યાંથી એંશી (૮૦ એંસી) જનની ઊંચાઈએ એટલે કે સમતલથી ૮૮૦ આઠસો એંસી જનની ઊંચાઈએ ચન્દ્રનાં વિમાન છે. ત્યાંથી વીસ જનની ઊંચાઈ સુધીમાં, એટલે કે સમતલથી ૯૦૦ નવસો જનની ઊંચાઈમાં ગ્રહ, નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણ તારાઓ છે. નવ જન પ્રમાણ અવગાહના વાળાં મર્યો જ લવણસમુદ્રમાંથી નીકળીને જંબુદ્વીપ નામના આ દ્વીપમાં પ્રવેશ કરે છે, પહેલાં પણ પ્રવેશ કર્યો હતે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રવેશ કરશે. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે લવણસમુદ્રમાં જે કે પાંચસો જન પ્રમાણ અવગાહનાવાળાં મસ્થ રહે છે તે પણ જગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #140

भावबोधिनी टीका. नवमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् १२१ प्रवेशं कर्तुमर्हन्ति । विजयस्य खलु द्वारस्य-जम्बूद्वीपसंबन्धिनः पूर्वदिग्व्यव. स्थितस्य विजयद्वारस्य 'एगमेगाए' एकैकस्मिन् 'बाहाए' बाहौ पावभागे इत्यर्थः, नवनव संख्यकानि 'भोमा' भौमानि=भूमिसंबन्धीनि विशिष्ट स्थानानि सन्ति । व्यन्तराणां देवानां सुधर्मासभा नव योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः । दर्शनावरणीयस्य खलु कर्मणो नव उत्तरप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथानिद्रा, प्रचला, निद्रानिद्रा, प्रचलामचला, 'थीणद्धी' स्त्यानद्धिः, चक्षुर्दर्शनावरणम्, अचक्षुर्दर्शनावरणम् , अवधिदर्शनावरणम्, केवलदर्शनावरणम् । अस्यां खलु रत्नमभायांपृथिव्याम् अस्त्ये केषां नैरयिकाणां नव पल्योपमानि स्थितिः पज्ञप्ता। चतु• पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां नव सागरोगमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानाम् अस्त्येकेषां नव पल्योपमानि स्थिति; प्रज्ञप्ता । सौधर्मजगती में जो रन्ध्र-छिद्र है सो उस के औचित्य से उनमें से नव योजन प्रमाण अवगाहना वाले ही मत्स्य जंबूद्वीप में प्रवेशकर सकते है इससे अधिक अवगाहना वाले नहीं। पूर्वदिशा में व्यवस्थित विजयद्वार के जंबूद्वीप संबंधी विजयद्वार के पार्श्वभाग में नव नव भौम हैं-भूमि संबंधीविशिष्ट स्थान अथवा नगर हैं। व्यन्तर देवों की अपेक्षा नव योजन की ऊची है। दर्शनावरणीय कर्म की उत्तर प्रकृतियां नव हैं, वे इस प्रकार हैं-निद्रा१, प्रचला२, निंद्रा-निद्रा३, प्रचला-प्रचला४, स्त्यानर्धि५, चक्षुदर्शनावरण६, अचक्षुदर्शनावरण७, अवधिदर्शनावरण८, और केवलदर्शनावरण९। इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की नव पल्योपम की स्थिति कही गई है। चौथी पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति नव सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की તીમાં (કેટમાં) જે છિદ્રો છે તે એવાં છે કે તેમાંથી નવ જન પ્રમાણ અવગાહના વાળા જ મસ્યા જંબુદ્વીપમાં પ્રવેશ કરી શકે છે, તેથી વધારે અવગાહનાવાળાં પ્રવેશી શકતાં નથી.
પૂર્વ દિશામાં આવેલ જંબુદ્વીપના વિજયદ્વારના પાર્વ ભાગમાં નવ, નવ ભૌમ છે-ભૂમિનું વિશિષ્ટ સ્થાન અથવા નગર છે વ્યક્તર દેવેની સુધર્મા સભા ઊંચાઈની અપેક્ષાએ નવ યોજનની છે. દર્શનાવરણીય કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ નવ છે, તે આ प्रभारी -(१)निद्रा, (२) प्रथमा, (3) निद्रा-निद्रा (४) प्रया-प्रन्यसा, (५) स्त्यानद्धि (6) यक्षुश नाव२५ (७) अयश ना२], (८) मवधि नाव२७५ (6) उताराનાવરણ. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ નવ પલ્યોપમની કહી છે. ચેથી પૃથવીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ નવ સાગરોપમની કહેલ છે. અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ નવ પલ્યોપમની કહી છે સૌધર્મ, ઇશાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #141

१२२
समवायानसूत्रे शानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां नव पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ब्रह्म लोके कल्पे अस्त्ये केषां देवानां नव सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः पक्ष्मं१ सुपक्ष्म२ पक्ष्मावत्त३ पक्ष्ममभं४ पक्ष्मकान्तं५ पक्ष्मतर्ग६ पक्ष्मवेश्यं७ पक्ष्मध्वजं८ पक्षमसङ्गं९ पक्षमसृष्टं १० पक्ष्मकूटं११ पक्ष्मोत्तरावतंसकं१२ सूर्य१३ सुम्य१४ सूर्यावर्त१५ सूर्यमभं१६ सूर्यकान्तं१७ सूर्यवर्ण१८ मूर्यलेश्य१९ सूर्यध्वजं२० सूर्यशृङ्ग२१ सूर्यसृष्टं २२ मूर्यकूटं२३ सूर्योनरावतंसकं२४ ' रुइल्लं' रुचिरं२५ रुचिरावत २६ रुचिरमभं२७ रुचिरकान्तं२८ रुचिरवर्ण२९ रुचिरलेश्यं३० रुचिरध्वनं३१ रुचिरश्रृंङ्गं३२ रुचिरसृष्टं३३ रुचिरकूटं३४ रुचिरोत्तरावतंसकं३५ च विमानंएतेषु पञ्चत्रिंशद् विमानेषु देवत्वेनोत्पन्ना;, तेषां खलु देवानां नव सागरोपनव पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म ईशानकल्प में कितनेक देवों की नव पल्योपम की स्थिति कही गई है । ब्रह्मलोक कल्प में कितनेक देवों की नव सागरोपम की स्थिति कही गई है। जो देव, पक्ष्म १, सुपक्ष्म २, पक्ष्मावत ३, पक्ष्मप्रभ ४, पक्ष्मकान्त ५, पक्ष्मवर्ण ६, पक्ष्मलेश्य ७, पक्ष्मध्वज ८, पक्ष्मश्रृंग ९, पक्ष्मसृष्ट १०, पक्ष्मकूट ११, पक्ष्मोत्तरावतंसक १२, सूर्य १३, सुसूर्य १४, सूर्यावर्त १५, सूर्यप्रभ १६, सूर्यकान्त १७, सूर्यवर्ण १८, सूर्यलेश्य १९, सूर्यध्वज २०, मूर्यश्रृंग २१, सूर्यसृष्ट २२ सूर्यकूट २३, सूर्योत्तरावतंसक २४, रुचिर २५, रुचिरावर्त २६, रुचिरप्रभ २७, रुचिरकान्त २८, रूचिरवर्ण २९, रुचिरलेश्य ३०, रुचिरध्वज ३१, रुचिरश्रृंग, ३२, रुचिरसृष्ट ३३, रुचिरकूट ३४, और रुचिरोत्तरवतंसक ३५, इन ३५, विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं કલ્પમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ નવ પલ્યોપમની કહેલ છે. બ્રહ્મક ક૫માં કેટલાક દેવેની નવ સાગરોપમની સ્થિતિ કહેલ છે.
२ हेव (१) ५६म, (२) सु५६म, (3) ५६भावत्त, (४) ५६मशन, (५) ५६मान्त, (६) ५६भव, (७) ५३मवेश्य, (८) ५६५०४, (८) ५६मश्र 1, (१०) ५६भसृष्ट, (११) ५६भट, (१२) ५६भात्तरावतसर (13) सूर्यः, (१४) सुसूर्यः, (१५) सूर्यापत्तः, (१६) सूर्य प्रल, (१७) सूर्यान्त, (१८) सूर्य , (१८) सूर्य वेश्य, [२०] सूप, (२१) सूर्य (२२) सूर्य पृष्ट (२३) सूर्यफूट (२४) सूर्योत्तरावतसर, (२५) रुथिर, (२९) रुथिरावत, (२७) २२२प्रम, (२८) यि२४न्त, (२८) रुयि२१। (३०) विश्वेश्य, (३१ रुथि२८५०४ (३२) २थिर, (33) रुथिरसट, (३४) सथिरट અને (૩૫) ચિરોત્તરાવતંસક, એ પાંત્રીસ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #142

भावबोधिनी टीका. नवमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम्
१२३
मान स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा नवानामर्द्धमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां नवभिर्वर्षसहसैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्ध्ये के भवसिद्धिका जीवा ये नवभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥ २७||
उन देवों की स्थिति नव सागरोपम की कही गई है । वे देव साढे चार ४ ॥ मास के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । जिन देवों को नौ हजार वर्षों के बाद आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं । वे नौ भव ग्रहण करने के बाद सिद्धपद प्राप्त करेंगे । यावत् समस्त दुःखों का अंत करेंगे ॥
भावार्थ -- सूत्रकार इस सूत्र द्वारा नव संख्योपेत वस्तुओं को गिनाते हुए कह रहे हैं कि रत्नप्रभापृथिवी के अत्यंत सम रमणीय भूमिभाग से नौ सौ योजन की उंचाई पर तारा मंडल है । लवणसमुद्र से जंबूद्वीप में जो कि उस द्वीप को घेरे हुए हैं और जिसका विस्तार उसकी अपेक्षा द्विगुणित है उसकी जगती के छेद से जो कि नौ योजन की अवगाहना वाले मत्स्य जिसमें से निकल सकें इतना ही वडा है इतनी ही अवगाहना वाले मत्स्य आते हैं, आये हैं और आवेंगे । जंबूद्वीप संबंधी विजय द्वार के पार्श्वभाग में नौ-नौ भोम हैं। व्यंतरदेवों की सुधसभाकी उँचाई नव योजन की है। दर्शनावरणीय कर्म की उत्तर તે દેવાની નવ સાગરે પમની સ્થિતિ કહી છે. તે દેવે સાડાચાર મહિને અંદર તથા બહાર શ્વાસેાછૂવાસ લે છે, અને તે દેવાને નવ હજાર વર્ષે આહારની અભિલાષા થાય છે. તેમાં કેટલાક દેવા ભવસિદ્ધિ હૈાય છે. તેએ નવ ભલ કરીને સિદ્ધગતિ પામશે ત્યાથી સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરશે સુધીના અ ગ્રહણ કરાયેા છે.
ભાષા—સૂત્રકાર આ સૂત્રદ્વારા નવ સંખ્યાવાળી. વસ્તુએ ગણાવતાં કહે છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અત્યંત સમરમણીય ભૂમિ ભાગયી નવ સેા ચેાજનની 'ચાઈએ તારામ'ડળ છે. લવણસમુદ્રમાંથી જમૂદ્રીપમાં, કે જે તે દ્વીપને ઘેરીને રહેલે છે અને જેના વિસ્તાર તેના કરતાં ખમણેા છે, તેની જગતી (કેાટ) ના છિદ્રમાંથી નવ ચેજિનની લંબાઈવાળાં મત્સ્ય આવે છે, આવતાં હતાં અને આવશે. તે છિદ્ર એવ ુ છે કે તેમાંથી નવ ચાજનની અવગાહનવાળાં મત્સ્યા જ પ્રવેશી શકે છે, તેના કરતાં મેટાં નહીં. જબુદ્વીપના વિજયદ્વારમાં નવ નવ ભૌમ છે. વ્યન્તર દેવાની સુધર્માંસભાની ઉંચાઇ નવ ચેાજનની છે. દČનાવરણીય કર્મીની ઉત્તર પ્રકૃતિયા નવ છે. જે (કમના ઉદ્-
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #143

१२४
समवायाङ्गसूत्रे प्रकृतियां नौ हैं। जिस कर्म के उदय से सुखपूर्वक जाग सके ऐसी निद्रा को निद्रा कहते हैं । जिसके उदय से निद्रा से जागना अत्यंत दुष्कर हो वह निद्रा-निद्रा है । जिस कर्म के उदय के बैठे २ या खडे २ ही नींद आ जावे वह प्रचला है । ३। जिस कर्म के उदय से चलते २ ही नींद आजावे वह प्रचलाप्रचला है । ४। जिस कर्म के उदय से जागरित अवस्था में सोचे हुए कार्य को निद्रावस्था में करने का सामर्थ्य प्रकट हो जाय वह स्त्त्यानगृद्धि है। इस निद्रा में सहज बल से कहीं अनेकगुण अधिक बल प्रकट होता है ५। रत्नप्रभा पृथिवी में जो कितनेक नारकियों की स्थिति यहां नव पल्योपम की कही गई है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कही गई है, क्यों कि इस पृथिवी में उत्कृष्टस्थिति एक सागरो. पम की और जघन्यस्थिति दस हजार वर्ष की है इसी तरह चौथी पृथिवी में जो नौ सागरोपम की स्थिति यहां प्रकट की गई है वह भी मध्यमस्थिति की अपेक्षा जाननी चाहिये, क्यों कि यहां उत्कृष्टस्थिति दस सागरोपम की और जघन्यस्थिति सात सागरोपम की है। असुरकुमार देवों की भी नौ पल्योपमकी जो यहां स्थिति कही गई है वह भी मध्यमस्थिति की यहां अपेक्षा जाननी चाहिये, ब्रह्मलोक में जो नवसागरोपमकी स्थिति ही कही गई है वह भी मध्यस्थिति की अपेक्षा लेकर ही कही यथा सुम' anil N४ाय सवी निद्राने 'निद्रा' हे छ. (२) रे मना थी निद्रामाथी अतिशय हु४२ डाय छ त निद्राने 'निद्रा-निद्रा' ४ छ. (3) ? भन यथी मेi si Sai Gai वी जय ते भने 'प्रचला' કહે છે. (૪) જે કર્મનાં ઉદયથી ચાલતાં ચાલતાં ઊંધઆવી જાય તે કર્મ પ્રકૃતિને "प्रचला-प्रचला" ३ छे. (५) ने मना यथी गत अवस्थामा वियारेस आम निद्रावस्थामा ४२वानुसामथ्य प्र४८ यजयते "स्त्यानगृद्धि" छ. त निद्रामा સ્વાભાવિક બળ કરતાં અનેક ગણું બળ પ્રગટ થાય છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ જે નવ પલ્યોપમની કહી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેવાયેલ છે, કારણ કે આ પૃથ્વી માં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની અને જધન્ય સ્થિતિ દસ હજાક વર્ષની છે. એ જ પ્રમાણે ચોથી પૃથ્વીમાં જે નવ સાગરોપમની સ્થિતિ પ્રગટ કરવામાં આવી છે તે પણ મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેલ છે એમ સમજવું, કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. અસુરકુમાર દેવોની પણ અહીં જે નવ પલ્યોપમની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે તે પણ મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સમજવી-બ્રહ્મકમાં જે નવ સાગરોપમની સ્થિતિ અહીં કહેવામાં આવી છે તે પણ મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #144

भावबोधिनी टीका. दशमसमवाये श्रमणधर्मादिनिरूपणम्
अथ दशमं समवायमाह
मूलम्-दसविहे समणधम्मे पण्णत्ते, तं जहा-खंती१ मुत्तीर अजवे३ मद्दवे४ लाघवे५ सच्चे६ संजमे७ तवेट चियाए९ बंभचेर वासे१० । दस चित्तसमाहिट्ठाणा पण्णत्ता, तं जहा-धम्मचिंता वा से असमुप्पण्णपुव्वा समुष्पजिज्जा सव्व धम्म जाणित्तए१ सुमिणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पजिजा अहातचं सुमिणं पासित्तएर सणि नाणे वा से असमुष्पण्णपुठवे समुपजिज्जा पुठवभवे सुमरितए३ देवदंसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा दिव्वं देवद्धि दिव्वं देवजुइं दिव्वं देवाणुभावं पासित्तए४ ओहिनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा ओहिणा लोगं जाणित्तए५ ओहिदंसणं वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा ओहिणा लोगं पासित्तए६ मणपजव नाणे वा से असमुपण्णपुव्वे समुप्पजिजा जाव मणोगये भावे जाणित्तए७ केवलनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पाजत्ता केवलं लोगं जाणित्तए८ केवल दंसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पजिज्जा केवलं लोयं पासित्तए९ केवलिमरणं वा मरिजा सव्वदुक्खपहीणाए१० मंदरे णं पव्वए मूले दसजोयणसहस्साइं विक्खंभेणं पण्णत्ते।अरिहा णं अरिटनेमि दस धणुइं उर्दू उच्चत्तेणं होत्था। कण्हे णं वासुदेव दस धणूइं उष्टुं उच्चत्तेणं होत्था। रामे णं बलदेवे दसधणूइं उड्ड उच्चत्तेणं होत्था । दस नक्खत्ता नाण बुडिकरा पण्णत्ता, तं जहागई जानना चाहिये, क्यों कि इस पांचमे ब्रह्मलोक कल्प में उत्कृष्टस्थिति दस सागरोपम की और जघन्यस्थिति सात सागरोपम की हैं ॥सू० २७॥ કહેલ સમજવી, કારણ કે આ પાંચમાં બ્રહ્મલોક ક૯૫માં ઉત્કૃષ્ટ સિથતિ દસ સાગરોપમની અને જધન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. સૂ. રણા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #145

१२६
समवायाङ्गसूत्रे मिगसिर अद्दा पुस्सो तिणि य पुव्वा य मूलमस्सेसा । हत्थो चित्तो य तहा दस बुद्धिकराइं नाणस्स । अकम्मभूमियाणं मणुयाणं दसविहा रुक्खा उवभोगत्थाए उवत्थिया पण्णत्ता, तं जहा-मत्तंगयो य भिंगा तुडिअंगा दीर्व जोई चित्तंगा चित्तरसा मणिअंगा गेहागारा अनिगिणा य ॥सू० २८॥
___टीका-'दसविहे समणधम्मे' इत्यादि । दशविधः श्रमणधर्मः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'खंती' शान्तिः निन्दादिश्रवणेऽपि क्रोधत्यागः, 'मुत्ती' मुक्तिः बाह्याभ्यन्तरवस्तुषु लीभपरित्यागः, 'अजवे' आर्जवम्=मायात्यागः । 'मद्दवे' मार्दवम् = मानपरित्यागः। 'लाघवे' लाघवम् द्रव्यतोऽल्पोपाधिता, भावतो गौरवत्यागः । 'सच्चे' सत्यम्-सत्यवादित्वम् । 'संजमे' संयममःमाणातिपातादि विरमणम् । 'तवे' तपः तपति दहति अष्टप्रकारकं कर्मेति तपः तपस्या। 'चियाए' त्यागः, संभोगिमुनिभ्यो भक्तादीनां दानम् । 'बंभवेरचासे' ब्रह्मचर्यवासः ब्रह्मचर्येणावस्थानम् । ___अब सूत्रकार दशवें समवाय को कहते हैं-'दसविहे' इत्यादि ।
टोकार्थ-दस प्रकार का श्रमणधमें कहा गया है । वह दश प्रकारता इस प्रकार से है क्षान्ति-अपनी निन्दा आदि के सुनने पर भी क्रोध का त्याग करना १, मुक्ति-बाह्य और आभ्यन्तर वस्तुओं पर से लोभ का परित्याग करना २, आजैव-माया का त्याग करना ३, मार्दव-मान का त्याग करना ४, लाघव-अल्प उपधि का रखना द्रव्य लाघव और गौरव का त्याग करना भावलाघव है । सत्य सत्यवचन बोलना ६, संयम-प्राणातिपाद आदि से विरत होना ७, तप-अष्ट प्रकार के कर्मों को जलाने वाली तपस्या करना ८, त्याग-संभोगिमुनियों को भक्तपान आदि देना ९, ब्रह्म
वे सूत्र २ शमां सभपायांनु ४थन ४३ छ-'दसविहे' इत्यादि । ટીકાર્ય–દસ પ્રકારના શ્રમધર્મ બતાવ્યા છે, તે આ પ્રમાણે છે--
(१) शान्ति पातांनी निन्हा माहिसinman छतi aunा त्याग ४२वी-(२) मुक्तिसारनी भने मातरि४ पस्तुमा प्रत्येन सामने। त्या॥४२॥ (3) आर्जव-भायाने त्याग ४२३। (४) मार्दव-मानना त्याग ४२व। (५) लाघव-याडी ५घि रामवी, ते द्रव्य साधq छ भने गौरवने त्या ४२वा त मासा छ. (६) सत्यसत्य मार (७) संयम-प्रातिपात माहिथी विरत २ (८) तप-मार प्र४।२i भाना क्षय ४२नारी तपस्या ४२वी.(e) त्याग-समाजी मुनियाने मतदान (माडा२पाणी) Bai (१०) ब्रह्मचर्यवास-ब्रह्मय धारए ४२९. वित्तसमाधिस्थान
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #146

भावबोधिनी टीका. दशमसमवाये श्रमणधर्मादिनिरूपणम्
१२७
*
I
दशविधानि 'चित्तसमाहिद्वाणा' चित्तसमाधिस्थानानि = चित्तस्य = मनसः समाधिः = प्रशान्तता, तस्य स्थानानि प्रज्ञतानि तद्यथा - 'धम्मचिंता वा से असमुप्पण्णपुत्रा समुपज्जिज्जा सव्वं धम्मं विजाणित्तए' 'से' तस्य कल्याणभागिनः साधोः 'सव्वं' सर्व= निरवशेषं धर्म- जीवादिद्रव्यस्वभावमुपयोगोत्पादादिकं श्रुतादिरूपं वा 'जाणित्तए' ज्ञ परिज्ञया ज्ञातुं ज्ञात्वा च प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरणीयकर्मपरिहर्तुम् 'असमुप्पण्णपुव्वा' अमुत्पन्नपूर्वा = पूर्व समुत्पन्ना - समुत्पन्नपूर्वा, न समुत्पन्नपूर्वा असमुत्पन्नपूर्वा = पूर्वस्मिन् अनादौ श्रतीते कालेऽनुपजाता, तदुत्पत्तौ हि अपार्द्ध पुद्गलपरावर्तान्ते कल्याणस्यावश्यंभावात् । 'धम्मचिंता' धर्मचिन्ता= धर्माः = जीवाजीवादि द्रव्याणामुत्पादादि स्वभावाः, तेषां चिन्ता अनुप्रेक्षा, अथवा चर्यवास - ब्रह्मचर्य धारण करना १०| चित्तसमाधिस्थान दस कहे गये हैं । वे इस प्रकार से हैं- कल्याण को प्राप्त हुए साधु को जो समस्त धर्म को जानने के लिये असमुत्पन्नपूर्व - (पहेले कभी नहीं उत्पन्न हुई वैसी ) धर्मचिन्ता उत्पन्न होती है यह प्रथम चित्तसमाधिस्थान है । इसका तात्पर्य यह है कि आत्मकल्याणाभिलाषी साधु जीवादि द्रव्यों के स्वभाव को, अथवा आत्मस्वभावरूप उपयोग को, या उत्पाद आदि रूप सत् को, अथवा सर्वज्ञ भाषित श्रुतादिरूप धर्म को ज्ञ परिज्ञा से जानकर और प्रत्याख्यान परिज्ञा से परिहरणीय कर्म को छोड़कर जो अनादिकाल से इस संसार में परिभ्रमण करते हुए अभीतक प्राप्ति नहीं हुई ऐसी धर्म चिंता को जो कि धर्मध्यान की कारणभूत होती है प्राप्त कर लेता है । इससे उसे अपार्द्धपुद्गल - परावर्तन काल के अन्त में अवश्य ही मोक्ष की प्राप्ति हो जाती है । इस धर्मचिन्ता में मुनि इस प्रकार का भी विचार करता દસ કહ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે છે—કલ્યાણને પામેલ સાધુને સમસ્ત ધર્મ ને જાણવાની જે असमुत्पन्नपूर्व-पडेलां ही या य न होय खेरी धर्मयिन्ता उत्पन्न घाथ छे, ते પહેલુ' ચિત્ત સમાધિસ્થાન છે. એટલે કે આત્મકલ્યાણાભિલાષી સાધુ જીવાદી દ્રવ્યેાના સ્વભાવને, અથવા આત્મ સ્વભાવરૂપ ઉપયેગને, કે ઉત્પાદ આદિ રૂપ સત્ને, અથવા સર્વૈજ્ઞ ભાષિત શ્રતાદિ રૂપ ધર્માંને જ્ઞ પરિજ્ઞાથી જાણીને અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરવા લાયક કર્માંના ત્યાગ કરીને, અનાદિકાળથી આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતાં હજી સુધીમાં કદી પણ પેદા ન થઇ હોય એવી ધમચિન્તા પ્રાપ્ત કરી छे, भे धर्मચિન્તા ધર્મધ્યાનના કારણરૂપ હોય છે. તેથી તેને અપાદ્ધ પુદ્ગલ-પાવન કાળને અન્તે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે. આ ધ`ચિન્તામાં મુનિ એવા પણ વિચાર કરે છે કે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #147

१२८
समवायाङ्गसूत्रे धर्मस्य श्रुतचारित्रात्मकस्य सर्वज्ञभाषितस्य धर्मस्य हरिहरादिकथितधर्मेभ्यः प्राधान्यमित्येवं चिन्ता, 'समुप्पजिजा' समुत्पद्येत-धर्मध्यानकरणभूता धर्मचिन्ता समुत्पद्यते इति समुदितार्थः । इति प्रथमं चित्तसमाधिस्थानम् । 'सुमिणदंसणेवा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिजा अहातचं मुमिणं 'पासित्तए' 'अहातच्चं' यथातथ्यं तथ्यमनतिक्रम्य यथातथ्य सर्वथाऽव्यभिचरितं 'सुमिणं' स्वप्न स्वप्नफलं. 'पासित्तए' द्रष्टुं ज्ञातुमित्यर्थः, 'से' तस्य असमुत्पन्नपूर्व 'सुमिणदंसण' स्वमदर्शनं स्वप्नस्य-निद्रावशविकल्पज्ञानस्य दर्शनं संवेदनं, यथा भगवती महावीरस्य समुत्पन्नं तथा, समुत्पद्येत । अवश्यंभावि मुक्तिफलं प्राप्तुं साधुः तादृशं स्वप्नदर्शनं लभते इत्यर्थः । इति द्वितीयम् । 'सणिनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुप्पज्जिज्जा पुव्वभवे सुमरित्तए' 'पुव्वभवे' पूर्वभवान्-पूर्वजन्मानि 'सुमरित्तए' स्मर्तुम् तस्य असमुत्पन्नपूर्व 'सन्निनाणं' संज्ञिज्ञानम् सज्ञानं संज्ञा-ज्ञानम्-साच हेतुत्वाद् दृष्टिवादहै कि श्रुतचारित्रात्मक धर्म जो सर्वज्ञ प्रभु द्वारा भाषित हुआ है अन्य द्वारा कथित धर्म से विशिष्ट है । इस प्रकार विचार करते रहने से चित्त की समाधी होती है, अतः यह प्रथम चित्त समाधिस्थान है १। इस प्रकार करते २ जब चित्त इन धर्मस्थान के कारणभूत विचारों से संस्कारित हो जाता है तब उसे यथातथ्यसर्वथा अव्यभिचरित-इसी प्रकार के असमुत्पन्नपूर्व स्वप्न भी आने लग जाते हैं और उस आत्मा को इन स्वप्नों के फल का भगवान महावीर की तरह दर्शन संवेदन उत्पन्न होते लगता है तात्पर्य इसका यह है कि ऐसे मुनि को मुक्तिरूप फल की प्राप्ति अवश्य होती है जो उसे स्वप्न में भी ज्ञात होने लगती है। यह चित्तसमाधि का द्वितीयस्थान है २। इसी तरह उस चित्तसमाधि संपन्न साधु को अपने पूर्वभवों का भी ज्ञान जो इसे पहिले कभी नहीं हुआ જે શ્રુતચારિત્રધર્મ સર્વજ્ઞ પ્રભુ દ્વારા ભાષિત છે તે બીજા કોઈ દ્વારા કથિન ધર્મ કરતાં વિશિષ્ટ છે. આ પ્રમાણે વિચાર કર્યા કરવાથી ચિત્તની સમાધિ થાય છે, તેથી તે પહેલું ચિત્તસમાધિસ્થાન છે (૧ આમ કરતાં કરતાં જ્યારે તે ધર્મધ્યાનના કારણભૂત વિચારોથી સંસ્કારિત થઈ જાય છે ત્યારે તેને યથાતથ્ય-સર્વથા અવ્યભિચરિત-પૂર્વે કદી પણ જોયાં ન હોય એવાં સ્વને આવવા લાગે છે, અને તે આત્માને ભગવાન મહાવીરની જેમ તે સ્વપ્નના ફળનું દર્શન સંવેદન ઉત્પન્ન થવા માંડે છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે એવા મુનિને મોક્ષરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે, જે તેને સ્વપ્નમાં પણ જાણવા મળે છે. આ ચિત્તસમાધિનું દ્વિતીય સ્થાન છે. એ જ પ્રમાણે તે ચિત્તસમાધિ યુક્ત મુનિને પિતાના પૂર્વભવનું જ્ઞાન, કે જે એ પહેલાં કદી થયું હતું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #148

भावबोधिनी टीका. दशमसमवाये श्रमणधर्मादिनिरूपणम्
१२९ दीर्घकालिकोपदेशभेदात्त्रिधा। तत्र विकलेन्द्रियस्य हेतुवादसंज्ञा । सम्यगदृष्टेः दृष्टिवादसंज्ञा, समनस्कसंज्ञिनः दीर्घकालिकोपदेशसंज्ञा भवति । इह संज्ञाशब्देन दीर्घकालिकोपदेशसंज्ञा गृह्यते, सा यस्यास्ति स संज्ञी समनस्कः, तस्य ज्ञानं संज्ञिज्ञान-जातिस्मरणं समुत्पद्येत । जातिरमरणेन स्वस्य उत्तमस्थानं संयमलक्षणं मोक्षलक्षणं च जानाति इति भावः । इति तृतीयं । चित्तसमाधिस्थानम् । 'देवदसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा दिव्वं देविद्धिं दिव्वं देवजुई दिव्चं देवाणुभावं पासित्तए' 'दिव्यं देविद्धिं' प्रधानपरिवाररूपां दिव्यां देवर्द्धिम् , 'दिव्वं देवजुई' विशिष्टशरीराभरणादिदीप्तिरूपां दिव्यां देवधुति 'दिव्यं देवाणुभावं' उत्तमवैक्रियकरणादिप्रभावरूपं दिव्यं देवानुभावं द्रष्टुं तस्य कल्याणभाजः होता है हो जाता है। पूर्वभवों के ज्ञान का दूसरा नाम जातिस्मरण ज्ञान है। संज्ञो पंचेन्द्रिय जीवों को ही यह ज्ञान होता है। यहां संज्ञी शब्द का अर्थ दीर्घकालिक अपदेश संज्ञा जिसके हो उसका नाम संज्ञी है, ऐसा विवक्षित हआ है, क्यों कि संज्ञा तीन प्रकार की होती है १, हेतुवाद संज्ञा २, दृष्टिवाद संज्ञा, और दीर्घकालिकोपदेश संज्ञा । इन में विकलेन्द्रियजीवों में जो संज्ञा होती है उसका नाम हेतुवादसंज्ञा है । सम्यग्दृष्टि के जो संज्ञा होती है उसका नाम दृष्टिवादसंज्ञा है । तथा समनस्क संज्ञीजीव के जो संज्ञा होती है उसका नाम दीर्घकालिकोपदेशसंज्ञा है । जातिस्मरणज्ञान इसी सज्ञावाले संज्ञीपंचेन्द्रिय जीव के होता है। दीघकालिकोपदेश संज्ञावाले पंचेन्द्रिय समनस्कजीव जातिस्मरणज्ञान से अपना संयमरूप तथा मोक्षरूप उत्तमस्थान जानलेते हैं। यह तीसरा चित्तसमाधिस्थान है ३। प्रधान परिवाररूप दिव्य देवर्द्धि को तथा विशिष्ट शरीराभरणादि दीप्तिरूप दिव्य देवधुति और उत्तम वैक्रिय નથી, તે થવા લાગે છે. પૂર્વભવના જ્ઞાનનું બીજું નામ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન છે. સંજ્ઞો પંચેન્દ્રિય જીવને જ આ જ્ઞાન થાય છે. દીર્ઘકાલિક ઉપદેશ સંજ્ઞા જેને હોય તેને અહીં સંજ્ઞી ગણવામાં આવેલ છે, કારણ કે સંજ્ઞા ત્રણ પ્રકારની હોય છે. (૧) હેતવાદ સંજ્ઞા, (૨) દષ્ટિવાદ સંજ્ઞા, અને (૩) દીર્ઘકાલિકોપદેશ સંજ્ઞા વિકલેનિદ્રય જીવને જે સંજ્ઞા થાય છે તેને હેતુવાદ સંજ્ઞા કહે છે. સમ્યગદષ્ટિ જીવને જે સંજ્ઞા થાય છે તેને દૃષ્ટિવાદ સંજ્ઞા કહે છે. તથા સમનસ્ક સંજ્ઞી જીવને જે સંજ્ઞા થાય છે તેને દીર્ઘકાલિકોપદેશ સંજ્ઞા કહે છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાન એ જ સંજ્ઞાવાળી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવને થાય છે. દીર્ઘકાલિકોપદેશ સંજ્ઞાવાળા પંચેન્દ્રિય સમનસ્ક જીવો જાતિ મરણ જ્ઞાનથી પિતાનું સંયમરૂપ તથા મોક્ષરૂપ ઉત્તમસ્થાન જાણી લે છે. તે “ત્રીજું ચિત્તસમાધિસ્થાન ગણાય છે. પ્રધાન પરિવારરૂપ દિવ્ય દેવદ્ધિને તથા વિશિષ્ટ શરીરાભર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #149

समवायाङ्गसूत्र साधोः असमुत्पन्नपूर्व देवदर्शनं समुत्पद्येत । देवा हि आत्मानं दर्शयन्ति, देवदर्शनाच आगमार्थे श्रद्धादाढय धर्मेऽतिशयो मानश्च संजायते ततश्चित्तसमाधिरिति देवदर्शनं चतुर्थ चित्तसमाधिस्थानम् । 'ओहिनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिजाओहिणा लोगं जाणित्तए' 'ओहिणा' अवधिना-नियत द्रव्यक्षेत्रकालभावरूपया मर्यादया 'लोग जाणित्तए' लोकं ज्ञातुं लोकज्ञानायेत्यर्थः, तस्य असमुत्पन्नपूर्वम् 'मोहिनाणं' अवधिज्ञानं समुत्पद्यत । विशिष्टज्ञानाद्धि चित्तसमाधिरुत्पद्यते । इति पञ्चमं समाधिस्थानम् । 'ओहिदसणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा ओहिणालोगं पासित्तए' अवधिना लोकं 'पासित्तए' द्रष्टुम् असमुत्पन्नपूर्वमवधिदर्शन तस्य समुत्पघेत । विशिष्टदर्शनादपि चित्तसमाधिर्भवति । इति षष्ठं, चित्तसमाधिस्थानम् । करणादि प्रभावरूप दिव्य देवानुभाव को देखने के लिये उस कल्याण प्राप्त साधु को असमुत्पन्न देवदर्शन हो जाता है । ऐसे व्यक्तियों को देव खुद आकर दर्शन देते हैं । देवदर्शन से ऐसे महानुभावों की दृढ श्रद्धा आगमोक्त अर्थो में हो जाती है । धर्म में अतिशय तथा अत्यंत बहुमान हो जाता है। इससे चित्तसमाधि होती है। इस तरह देवदर्श नरूप यह चतुर्थ चितसमाधिस्थान है ४। नियतद्रव्य, क्षेत्र, काल और भावरूप अवधि-मर्यादा-को लेकर लोक को जानने के लिये उस कल्याण प्राप्त साधु को पहिले उत्पन्न नहीं हुआ ऐसा अवधिज्ञान उत्पन्न हो जाता है। विशिष्टज्ञान से चित्तसमाधि उत्पन्न होती है । यह पांचवां चित्तसमाधिस्थान है। विशिष्टदर्शन से भी चित्तसमाधि होती है यह बात सूत्रकार अब इस सूत्र द्वारा प्रकट करते हैं-द्रव्य क्षेत्रादिकी मर्यादा लेकर वह कल्याण प्राप्त साधु लोक को देखने के लिये असमुत्पन्नपूर्व अवधिदर्शन को ણાદિ દીપ્તિરૂપ દિવ્ય દેવઘુતિ અને ઉત્તમ વૈક્રિય કરણાદિ પ્રભાવરૂપ દિવ્ય દેવાનુભાવને જોવાને માટે તે કવાણ પ્રાપ્ત સાધુને અસમૂત્પના પૂર્વ (પૂર્વે થયું ન હોય એવું) દેવદર્શન થાય છે. એવી વ્યક્તિઓને દેવ જાતે જ આવીને દર્શન આપે છે. દેવદર્શનને લીધે આગમેત અર્થોમાં તે મહાનુભાવોની શ્રદ્ધા દઢ બને છે. ધર્મ પ્રત્યે અતિશય તથા અત્યંત માન થાય છે તેથી ચિત્તસમાધિ થાય છે. આ રીતે દેવદર્શન રૂપ આ ચોથું સમાધિસ્થાન છે. નિયત દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ અને ભાવ રૂપ અવધિ-મર્યાદા-ની અપેક્ષાએ લેકોને જાણવાનું તે કલ્યાણ પ્રાપ્ત સાધુને અપૂર્વ (પહેલાં ઉત્પન્ન ન થયું હોય એવું) અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે વિશિષ્ટ જ્ઞાનથી ચિત્તસમાધિ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પાંચમું ચિત્તસમાધિસ્થાન છે. વિશિષ્ટ દર્શને નથી પણ ચિત્તસમાધિ થાય છે એ વાત સૂત્રકાર આ સૂત્ર દ્વારા બતાવે છે. દ્રવ્ય ક્ષેત્ર આદિની મર્યાદાની અપેક્ષાએ તે કલ્યાણ પ્રાપ્ત સાધુ લોકોને જોવાને માટેનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #150

भावबोधिनी टीका. दशमसमवाये श्रमणधर्मादिनिरूपणम्
१३१ 'मणपज्जवनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिज्जा जाव मणोगए भावे जाणि त्तए' 'जावमणोगए भावे' यावन्मनोगतान् भावान ज्ञातुम् अर्धतृतीयद्वीपसमु. देषु संज्ञिनां पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तकानां यावन्मनोगतान् भावान् ज्ञातुम् तस्य असमुत्पन्नपूर्व मनःपर्यवज्ञानं समुत्पधेत । इति सप्तम् । 'केवलनाणे वा से असमुप्पण्णपुव्वे समुपजिजा केवलं लोगं जाणित्तए' केवलं परिपूर्ण लोकं लोक्यते दृश्यते केवलालोकेनेति लोकः लोकालोकस्वरूपस्तम् , ज्ञातुं तस्य-साधो रसमुत्पन्नपूर्व केवलं ज्ञानं समुत्पधेत । केवलज्ञानस्य चित्तसमाधिभेदत्याचित्तसमाधिस्थानता । इह च अमनस्कतया केवलिनश्चित्तं चैतन्यमवसेयम् । इति अष्टमम् । 'केवलदसणे वा से असमुप्पण्णपुग्वे समुपजिज्जा केवलं लोयं पासित्तए' केवलं लोकं द्रष्टुं तस्य पूर्वसमुत्पन्नं केवलदर्शनं समुत्पद्येत । केवलदर्शनं नवमं चित्तसमाधिस्थानम् । 'केवलिमरणं वा मरि सव्वदुक्खपहाणाय' सर्वदुःख प्राप्त कर लेता है । यह छठवां चित्तसमाधिस्थान है ६। ढाईद्वीपसमुद्रवर्ती पंचेन्द्रिय पर्याप्तक संज्ञी जीवों के यावत् मनोगत भावो को जानने के लिये उस कल्याण प्राप्त साधु को असमुत्पन्नपूर्व मनःप्रयंवज्ञान उत्पन्न हो जाता है। यह सातवां चित्तसमाधिस्थान है ७ परिप्रर्णलोक को जानने के लिये साधु के असमुत्पन्नपूर्व केवलज्ञान उत्पन्न हो जाता है। केवलज्ञान चित्तसमाधिका एक भेदरूप है-इसलिये इसे चित्तसमाधि का स्थान कहा गया है केवलि भगवान यद्यपि अमनस्क होते हैं परन्तु फिर भी उनका चैतन्य ही चित्तरूप है । इसलिये चित्त समाधिता उनमें घटित हो जाती है। यह आठवां चित्तसमाधिस्थान है ८ परिपूर्ण लोक को देखने के लिये केवलि-भगवान् के केवलदर्शन जो असमुत्पन्नपूर्व था वह उत्पन्न हो जाता हैं। यह नवमा चित्तसमाधिઅસમુત્પન્ન પૂર્વ અવધિ દર્શન પ્રાપ્ત કરી લે છે. આ છઠું ચિત્તસમાધિ સ્થાન છે. અઢી દ્વીપ સમુદ્રવતી પાંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત સંગી જીવના મનોગત ભાવેને માટે તે કલ્યાણ પ્રાપ્ત સાધુને અપૂર્વમન:પર્યવજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ સાતમું ચિત્તસમાધિસ્થાન, છે પરિપૂર્ણ લેકેને જાણવાને માટે સાધુને અપૂર્વ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે કેવળજ્ઞાન ચિત્તસમાધિના એક ભેદ રૂપ છે, તેથી તેને ચિત્તસમાધિનું સ્થાન દર્શાવ્યું છે. જો કે કેવલિ ભગવાન અમનસ્ક હોય છે, છતાં પણ તેમનું ચૈતન્ય જ ચિત્તરૂપ છે. તેથી તેમનામાં ચિત્તસમાધિતા ઘટાવી શકાય છે. આ આઠમું ચિત્તસમાધિસ્થાન છે. પરિપૂર્ણ કોને જોવાને માટે કેવલિ ભગવાનમાં અપૂર્વ કેવલ દર્શન ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ નવમું ચિત્તસમાધિસ્થાન છે. સમસ્ત દુઃખોને નાશ કરવા માટે કેવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #151

१३२
समवायाङ्गसूत्रे प्रहाणाय सकलदुःखविनाशय केवलिमरणं 'मरिजा' म्रियेत, केवलिमरणेन शरीरत्यागं कुर्यादित्यर्थ;। इदं केवलिमरणं सर्वोत्कृष्टं चित्तसमाधिस्थानम् । इति दशमं चित्तसमाधिस्थानम् । वा शब्दः सर्वत्र प्रकारान्तरबोधकः। मन्दरः खलु पर्वतः मूल दशयोजनसहस्राणि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेणं विस्तारेण प्रज्ञप्तः । मन्दरपर्वतस्य मूलप्रदेशो दशसहस्रयोजनविस्तारवानित्यर्थः । अर्हन् अरिष्टनेमिः र्दशधनूंषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनासीत् । कृष्णः खलु वासुदेवो दश धनूंषि ऊर्ध्वमुच्चत्वे. नासीत् । रामः खलु बलदेवो दशधनूंषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनासीत् । दशनक्षत्राणि 'नाणबुद्धिकरा' ज्ञानवृद्धिकराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-'मिगसिर ' मृगशिरः, 'अदा' आी 'पुस्सो' पुष्यम् 'तिष्णि य पुव्वा' त्रीणि च पूर्वाणि-पूर्व पूर्वकाणि त्रीणि पूर्वफल्गुनी पूर्वाषाढा पूर्वाभाद्रपदा नामधेयानि नक्षत्राणि, मूलम्, अश्लेषा, हस्तः, तथा चित्रा च दशनक्षत्राणि 'नाणस्स बुटिकरागि' ज्ञानस्य वृद्धिकराणि प्रज्ञप्तानि । 'अकम्मभूमियाणं' अकर्मभूमिजानां भोगभूमिसमुत्पन्नानामित्यर्थः, मनुष्याणां दश विधा ‘रुक्खा' वृक्षाः 'उपभोगत्ताए' उपभोगत्वाय उपभोगसाधनसंपादनाय 'उत्थिया' उपस्थिता उपनता भवन्ति इत्यर्थ; । ते के ? इत्याह-'मत्तंगया' स्थान है ९। समस्त दुःखों को नाश करने के लिये केवलिमरण से शरीर का त्याग करना यह सर्वोत्कृष्ट चित्तसमाधिका दशवां स्थान है १०। सुमेरू पर्वत मूल में दश हजार योजन का विस्तारवाला कहा गया है। अरिष्टनेमि अर्हतप्रभु ऊँचाई में दश धनुष ऊँचे थे। इसी तरह कृष्णवासुदेव भी ऊँचाई में दस धनुष उँचे थे । बलभद्र-राम भी उँचाई में दस धनुष उँचे थे । दस नक्षत्र ज्ञान की वृद्धि करनेवाले कहे गये है, वे ये हैं-मृगशिर, आर्द्रा, पुष्य, पूर्वाफल्गुनी, पूर्वाषाढा, पूर्वाभाद्रपदा, मूल, अश्लेषा हस्त तथा चित्रा । अकर्म भूमिज मनुष्यों के उपभोग साधन संपादन के लिये ये दस प्रकार के कल्पवृक्ष उपस्थित होते हैं, वे इस લિમરણથી શરીરનો ત્યાગ કરવો તે સર્વોત્કૃષ્ટ ચિત્તસમાધિનું દશમું સ્થાન છે.” સુમેરુ પર્વત મૂળમાં દસ હજાર એજનના વિસ્તાર વાળો કહેલ છે. અરિષ્ટનેમિ અહંત પ્રભુ દસ ધનુષ પ્રમાણ ઊંચાં હતા એ જ પ્રમાણે કૃષ્ણ વાસુદેવ પણ દસ ધનુષ પ્રમાણુ ઊયા હતા. બલભદ્ર-બલરામની ઊંચાઈ પણ દસ ધનુષ પ્રમાણુ હતી. દસ નક્ષત્રને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનાર કહેલ છે, તે નક્ષત્રોનાં નામ આ પ્રમાણે छ-भृगशिष, मादी, पुण्य, शिशुनी, पूर्वाषाढा, पूलिादप, भूत, वेषा, હસ્ત અને ચિત્રા. અકર્મભૂમિ જ મનુષ્યોના ઉપભોગનાં સાધનો પૂરા પાડવા માટે इस प्रारना ४८५वृक्ष मावेल डाय , ते या प्रमाणे छ-(१) मत्ताङ्गक ते भो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #152

भावबोधिनी टीका दशमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् १३३ मत्ताङ्गका सुखपेय परमस्वादुरसदायकाः, 'भिंगा' भृङ्गा=रत्नकटोरक-सुवर्णस्थाल प्रभृति भाजनदायिनः, 'तुडिअंगा' त्रुटिताङ्गाः मृदङ्गादिवाद्यदायिनः, 'दीव' दीपाः पदीपवत्प्रकाशकारकाः, 'जोइ' ज्योतिषः अग्निकार्यकारिणः, 'चित्तंगा' चित्राङ्गाः-विविधसुगन्धिपुष्पदायिनः, 'चित्तरसा' चित्ररसा: मनोभिलषित मनोज्ञभोजनदायिनः, 'मणिअंगा' मण्यङ्गाः हाराहाराद्याभरणदायिनः 'गेहागारा' गेहाकारा: गेहस्यैवाकारो येषां ते गेहाकाराः, द्विचत्वारिंशद् भूमभवनाकारपरि. णता इत्यर्थः, 'अणिगिणा' अनग्नकाः अनग्नत्वसंपादका वस्त्रदायिन इत्यर्थः २८||
मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणंजहनेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता। इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं दस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । चउत्थाए पुढवीए दस निरयावाससयसहस्साइं पत्ता । चउणत्थीए पुढवीए अत्थेगइयाणं उक्कोसेणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं जहणणेणं दस सागरोवमाइं ठिई प्रकार-मत्ताङ्गक-ये सुखपेय परम स्वादुरस के देनेवाले होते हैं १, भृङ्ग ये रत्नकी कटोरियों को और सुवर्ण के थाल आदि भाजनों को देते हैं २, त्रुटितांग-ये मृदङ्ग आदि वाद्यों को देते हैं ३, दीप ये उज्जवल प्रदीप का प्रकाश प्रदाता होते हैं ४, ज्योतिष-ये अग्नि के कार्य को करते है ५. चित्राङ्ग-ये विविध सुगंध से भरे हुए पुष्पों को देते हैं ६, चित्ररस ये मनोनुकूल मनोज्ञ भोजन प्रदान करते हैं ७ । मण्यङ्ग-ये हार, अर्धहार आदि आभरणों को देते हैं ८, गेहाकार-ये बयालीस ४५ खंड के मकानों को देते हैं ९, और अनग्नक जाति के कल्पवृक्ष सुन्दर कीमती वस्त्रों को देते हैं १०॥० २८॥ हार, ५२म स्वादिष्ट २स नारा हाय . (२)भृङ्ग ते २त्नानी टोरीयो तथा सुव.
ना था माह पात्रो छे. ()त्रुटितांग ते भृह माहि पायो ? छ दीप ते तेवी दीवान। प्राश हुना२i छ. (५) ज्योतिष ते मना ने आय ४२ छ. (6) चित्राङ्ग ते विविध सुमधाथी म२५२ पु०। छे (७) चित्ररस ते मानने अनु० भनाश न पाये छ. (८) मण्यङ्ग ते १२ १५ ॥२, माहि मानुपए। माये छ. ()गेहाकार ते मे तालीस वाणां भडाना मा छे. मन (१०) अनग्नक तिनi ४८५१क्ष सुरमा सुंदरीमती पत्रो माघे छे. ॥सू २८॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #153

१३४
समवायाङ्गसूत्रे
पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं जहणणेणं दसवाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता । असुरिंदवजाणं भोमिजाणं देवाणं अत्थेगइयाणं जहण्णेण दसवाससस्ताई ठिई पण्णता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं दस पलिओवमाइं ठिई पणण्त्ता। बायरवणस्सइकाइयाणं उकासेणं दस वाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता। वाणमन्तराणं देवा अत्थेगइयाणं जहणणेणं दस वाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं दस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। बंभलोए कप्पे देवाणं उकोसेणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। लांतए कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं जहण्णेणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा घोसं सुघोस महाघोसं नंदिघोसं सुसरं मणोरमं रम्मं रम्मगं रमणिज्जं मंगलावत्तं बंभलोगवडिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं दस सागरोवमाई ठिई पपणत्ता । ते णं देवा दसण्हं अद्धमासाणं आणति वा पाणमंति वा ऊसति वा नीससंति वा, तेसि णं देवाणं दसहि वाससहस्सेहिं आहारहे समुप्पज्जइ, संतेगइया भवसिद्विया जीवा जे दसहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति, व्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥सू.२९॥
टीका-'इमी से णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अस्त्येकेषां नैरयिकाणां जघन्येन दशसहस्रवर्षाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां दश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।
टीकार्थ-'इमीसे' इत्यादि। इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की दस हजार वर्ष की जघन्य स्थिति कही गई हैं। इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक
टी-इमीसे इत्यादि ! ॥ २नमा पृथ्वीमा टस ना२४१सानी इस હજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ કહેલ છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #154

D
भावबोधिनी टीका दशमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् १३५ चतुर्थी पृथिव्यां दश नरकावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । चतुयां खलु पृथिव्यामस्त्ये केषाम् उत्कर्षेण दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्याम् अस्त्ये केषां नरयिकाणां जघन्येन दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां जघन्येन दशवर्ष सहस्त्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरेन्द्रवर्जाणां भौमेयानां भवनपतीनां देवानामस्त्ये केषां जघन्येन दशसहस्रवर्षाणि स्थिति; प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां दश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'बायरवणस्सइकाइएणं' बादरवनस्पतिकायानाम् वादरकर्मोदयवशाश्चक्षुर्ग्राह्यतां गतानां वनस्पतिकायानामित्यर्थः, उत्कर्षेण दशसहस्रवर्षाणि स्थितिः प्रज्ञप्ताः । 'बाणमन्तराणां' व्यन्तराणां देवाना मस्त्येकेषां देवानां जघन्येन दश सहस्रवर्षाणि स्थिति; अज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अत्स्येकेषां देवानां दश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ब्रह्मलोके कल्पे देवानामुत्कर्षेण दश सागरोपनारकियों की स्थिति दस पल्योपम की कही गई है। चौथी पृथिवी में दस लाख नरकावास हैं। चौथी पृथिवी में कितनेक नारकियों की उत्कटस्थिति दस सागरोपम की कही गई है। पांचमी पृथिवी में कितनेक नारकियों की जघन्य स्थिति दस सागरोपम की है । असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की जघन्य स्थिति दस हजार वर्षकी कही गई है। असुरेन्द्रो को छोडकर भवनपति कितनेक देवों की जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की होती है । असुरकुमार देवों में कितनेक देवो की दस पल्योपम की स्थिति होती है। बादरवनस्पति कायिक जीवों की उत्कृष्ट स्थिति दस हजार वर्ष की होती है। वाणव्यन्तर देवों में कितनेक देवों की जघन्यस्थिति दस हजार वर्ष की होती है। सौधर्म ईशान कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति दस पल्योपम की होती है । ब्रह्मलोक कल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति दस सागरोपम की कही गई है। लान्तक સ્થિતિ દસ પત્યે એમની કહી છે. ચોથી પૃથ્વીમાં દસ લાખ નાકાવાસ છે ચોથી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની કહી છે. પાંચમી પથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓના જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરેપની છે અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. અસુરેન્દ્રો સિવાયના કેટલાક ભવનપતિ દેવની જઘન્ય રિથતિ દસ હજાર વર્ષની હોય છે. અસુરકુમાર દેશમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ દસ ૫૫ની હોય છે. બાદર વનસ્પતિ કાયિક જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની હોય છે. વાણ વ્યન્તર દેવામાં કેટલાક દેવેની જઘન્ય
સ્થતિ દસ હજાર વર્ષની હોય છે. સૌધર્મ ઈશાન કપોમાં કેટલાક દેવની દસ પલ્યોપમની સ્થિતિ હોય છે. બ્રહ્મલેક કલ્પમાં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #155

समवायाङ्गस्त्रे मानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । लान्तके कल्पे देवानामस्त्ये केषां जघन्येन दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा घोषं १ सुघोषं २ महाघोष३ नन्दिघोषं ४ मुस्वरं ५ मनोरमं ६ रम्यं ७ रम्यकं ८ रमणीयं ९ मङ्गलावर्त्त १० ब्रह्मलोकावतंसकं विमानम् एतेषु एकादशविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः दशानामद्धमासानामन्ते अनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्श्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां दशभिर्वर्षसहस्रैः आहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये दशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्पन्ति, भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥२९॥ कल्पमें कितनेक देवोंकी जघन्यस्थिति दस सागरोपमकी कही गई है। जो देव घोष १, सुघोष २, महाघोष, ३, नन्दिघोष ४, सुस्वर ५, मनोरम६, ६, रम्य ७, रम्यक ८, रमणीय ९, मङ्गलावत १०, और ब्रह्मलोकावतंसक ११, इन ग्यारह विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति दस सागरोपम की कही गई है, वे देव बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छास किया पांच महिनों के अनन्तर करते हैं। इन देवों को दस हजार वर्ष व्यतीत होने पर आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इन देवों में कितनेक ऐसे भी देव होते है जो भवसिद्धिक होते हैं। ये दसभव करने के बाद सिद्धि गति को प्राप्त करेंगे, आत्मिक अनंतज्ञानादिक गुणों का भोग करने वाले होंगे, समस्त कमों से छूटने वाले होंगे, सब प्रकार से कृतकृत्य हो जावेंगे, और सब प्रकार के दुःखों का अन्त कर देंगे। પમની હોય છે. લાન્તક કલ્પમાં કેટલાક દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની ४ छ. २ । (१) घा५ (२) सुघोष, (3) महापौष, (४) नन्दिधौष, (५) सुवर (6) मनोरम, (७) २भ्य, () २मणीय, (१०)मसात अने (११) मसातસક, એ અગિયાર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની કહી છે તે દેવે અંદર તથા બહાર શ્વાસોચ્છવાસ લેવાની કિયા પાંચ મહિને કરે છે, અને તે દેવોને દસ હજાર વર્ષે આહાર લેવાની અભિલાષા થાય છે. તે દેવોમાં કેટલાક એવા દેવે પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે તેઓ દસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધિ ગતિ પામશે, આત્મિક અનંત ગુણોને ઉપગ કરનાર થશે, સમસ્ત કર્મોથી મુકત થશે, બધી રીતે કૃતકૃત્ય થશે, અને બધા પ્રકારનાં माना भन्त ४२.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #156

भावबोधिनी टीका. दशमसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् १३७
भावार्थ यह पहिले के सूत्रों में भावार्थ द्वारा स्पष्ट किया जा चुका है कि जहां पर शास्त्र में जो स्थिति जीवों की जघन्य और उत्कृष्ट-कही गई है यदि वह यहां नहीं कही जाती है तथा जो भी और स्थिति कही जाती है "वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कथित की गई है" ऐसा जानना चाहिये। प्रथम प्रथिवी में जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है यह पहिले कई भावार्थों में सूचित किया जा चुका है-वही बात यहां मूत्रकार ने मुत्रद्वारा प्रदर्शित की है। अब यहां जो दस पल्यापम की स्थिति कितनेक नारकियों की प्रगट की गई है-वह मध्यम स्थिति की अपेक्षा कथन है। क्यों कि यहां उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है। चौथी भूमि में नारकियों के नरकावास दस लाख हैं। ये पहिली प्रथिवी में तीस लाख है, दूसरी में पच्चीसलाख है, तीसरी में पंद्रहलाख हैं, चौथी में दस लाख हैं, पांचमी में तीन लाख, छठी में पांच कम एक लाख और सातमी भूमि में सिर्फ पांच ही नरकावास है। ये नरकावास सातों भूमियों की जितनी २ मोटाई कही गई है उसके ऊपर तथा नीचे का एक एक हजार योजन छोडकर बाकी के मध्यभाग में होते हैं। इनका विशेष वर्णन अन्य शास्त्रों से जाना जा सकता है। चौथी पृथिवी में उत्कृष्टस्थिति दस सागरोपम की कही
ભાવાર્થ-આગલાં સૂત્રોમાં ભાવ ર્થ દ્વારા એ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં જ્યાં શાસ્ત્રમાં જવાની જે જ ઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બતાવી છે–તે જે. અહી બતાવવામાં ન આવે તથા જે કઈ બીજી સ્થિતિ બતાવવામાં અાવે છે “તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેલ છે” એમ સમજવું પહેલી પથ્વીમાં જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે, એ વાત આગળ કેટલાક ભાવાર્થોમાં સૂચિત કરવામાં આવી ગઈ છે-એ જ વાત અહીં સૂત્રકારે સૂત્ર દ્વારા દર્શાવી છે. હવે અહી કેટલાક નારકીઓની જે દસ પલ્યોપમની સ્થિતિ દર્શાવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે. કારણ કે ત્યાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે. ચોથી ભૂમિમાં નારકીઓનાં દસ લાખ નરકાવાસ છે. તે પહેલી પથ્વીમાં ત્રીસ લાખ છે, બીજી પવીમાં પચીશ લાખ છે, ત્રીજીમાં પંદર લાખ છે, ચોથીમાં દસ લાખ છે, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ છે, છઠ્ઠીમાં એક લાખમાં પાંચ ઓછાં છે, અને સાતમીમાં ફકત પાંચ જ નરકાવાસ છે. તે નરકાવાસ સાતે ભૂમિની જેટલી જેટલી જાડાઈ કહેવામાં આવી છે, તેના ઉપર તથા નીચેના એક એક હજાર યોજન છેડીને બાકીના મધ્ય ભાગમાં હોય છે. તેનું અધિક વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી જાણી શકાય છે. ચોથી પથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની કહી છે, એ સ્થિતિ પાંચમી નરકમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #157

१३८
समवायाडसत्र
अथ एकादश समवायमाह
म्लम्-एकारस उवासगपडिमाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-दंसणसावए१ कयव्वयकम्मे२ सामाइयकडे३ पोसहोववासनिरए४ दिया बंभयारी रत्ति परिमाणकडे५ दिया वि राओवि बंभयारी असिणाई वियडभोई मउलिकडे६ सचित्तपरिणाए७ आरंभपरिणाए८ पेसपरिणाए९ उदिहभत्तपरिणाए१० समणभूए११ यावि भवइ समणा उसो। लोगंताओ इक्कारसएहिं एकारेहि जोयणेहिं आबाहाए जोइगई हे, सो यही स्थिति पांचवे नरक में जघन्य स्थिति हो सकती है। असुरकुमार देवों की जघन्य स्थिति इतनी ही कही गई है। असुरेद्रों को छोडकर बाकी के नागकुमार आदि नौ प्रकार के देवों की जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है। असुरकुमारों में कितने क देवों की जो यहां दसपल्योपम की स्थिति कही गइ है वह मध्यमस्थिति है। वनस्पतिकाय की यहां दस हजार वर्ष की उत्कृष्ट स्थिति कही है वह भवस्थिति की अपेक्षा जाननी चाहिये, क्यों कि कायस्थिति अनन्त उत्सपिणी और अवसर्पिणी प्रमाण है । व्यन्तरदेवों की भी स्थिति जघन्य दस हजार वर्ष की है। सौधर्म ईशान कल्प में जो दस पल्योपम की स्थिति यहां कही गई है वह मध्यम स्थिति की अपेक्षा जानना चाहिये । ब्रह्मलोक कल्पमें देवों की उत्कृष्ट स्थिति दस सागरापम की है । यही स्थिति लान्तककल्प में जघन्य हो जाती है ॥सू० २९॥ જઘન્ય સ્થિતિ થઈ જાય છે. અસુરકુમાર દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે, કારણ કે ભવનપતિ નિકાયની જધન્ય રિસ્થતિ એટલી જ કહી છે. અસુરેન્દ્રો સિવાયના બાકીના નાગકુમાર આદિ નવ પ્રકારના દેવની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે. અસુરકુમારમાં કેટલાક દેવોની દસ પલ્યોપમની જે સ્થિતિ અહીં કહી છે તે મધ્યમ સ્થિતિ છે. વનસ્પતિકાયની અહીં જે દસ હજાર વર્ષની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહી છે તે ભવસ્થિતિની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે એમ સમજવું, કારણ કે કાય સ્થિતિ અનંત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી પ્રમાણે છે. વ્યન્તર દેવની સ્થિતિ પણ દસ હજાર વર્ષની છે-સૌધર્મ, ઈશાન કલ૫માં અહીં જે દસ પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ સમજવી બ્રહ્મલોક ક૯૫માં દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરેપની છે-એજ સ્થિતિ લાન્તક ક૯પમાં જઘન્ય થઈ જાય છે. સૂ. ર૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #158

भावबोधिनी टीका. एकादशसमवाये एकादश उपसकप्रतिमादिनिरूपणम् १३९ संते पण्णत्ते । जंबूदीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स एकारसेहिं एकवीसेहिं जोयणेहिं जोइसे चारं चरइ । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स एकारस गणहरा होत्था, तं जहा-इंदभूई,अग्निभूई, वायुभूई, विअत्ते, सोहम्मे, मंडिए, मोरियपुत्ते, अकंपिए, अयलभाए, मेअज्जे पभासे। मूले नक्खत्ते एकारसतारे पण्णत्ते । हेठिम गेविजयाणं वाणं एकारसमुत्तरं गेविज विमानसतं भवइत्तिमक्खायं । मंदरेणं पव्वए धरणितलाओसिहरतले एकारसभागपरिहीणे उच्चत्तेणं पण्णत्ते॥सू.३०॥
टीका-'एक्कारस' इत्यादि । एकादश 'उवासग पढिमाओ' उपासन्ते= सेवन्ते श्रमणान् साधून् इति उपासका श्रावकाः, तेषां प्रतिमाः अभिग्रहरूपा उपासकपतिमाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'दसणसावए' दर्शनश्रावकः, तत्रदर्शनं सम्यक्त्वं तत्पतिपन्नः श्रावको दर्शनश्रावकः । यद्यपी है कादविधत्वं प्रतिमानमुक्तम्, तथापि प्रतिमा प्रतिमावतोरभेदोपचारात्पतिमावत एवं निर्दे
अब सूत्रकार ग्यारवें समवाय का कथन करते हैं—'एगारस इत्यादि । टीकार्थ-उपासकों की ग्यारह प्रतिमा होती हैं। साधुओकी जो सेवा करते हैं उनका नाम उपासक है। प्रतिमा नाम अभिग्रहविशेष का है। इनमें अनेकविध अभिग्रह होते है, अतः प्रतिमाएँ अभिग्रहरूप ही जाननी चाहिये। वे इस प्रकार से हैं-दर्शनश्रावक-सम्यक्त्व को स्वीकार करने वाला श्रावक दर्शनश्रावक कहा गया है । यद्यपि यहां पर प्रतिमाओं में ग्यारह पकारता कथित हुई है फिर भी प्रतिमा और प्रतिमावालों में अभेदोपचार से प्रतिमावान् का निर्देश किया गया है। इस प्रतिमा का काल एक
वे सूत्रधार मनियारभु समवाय ४ छ–'एगारस इत्यादि। ટીકાઈ–ઉપાસકની અગિયાર પ્રતિમા હોય છે. સાધુઓની જે લોક સેવા કરે છે તેમને ઉપાસક કહે છે. પ્રતિમા એટલે પ્રતિજ્ઞા. તેમાં અનેક પ્રકારના અભિગ્રહ હોય છે, તેથી તે પ્રતિમાઓને અભિગ્રહરૂપ જ સમજવી. તે પ્રતિમાઓ આ પ્રમાણે छे-दर्शन श्रावक-सभ्यत्व २ ४२ना२ श्रावने शन श्रा१४४वामा मावेस छ. જે કે અહીં પ્રતિમાના અગિયાર ભેદ બતાવ્યા છે, તે પણ પ્રતિમા અને પ્રતિભાવાળામાં અ દોપચારની દષ્ટિએ પ્રતિભાવાળાને નિર્દેશ કરાયો છે. આ પ્રતિમાન કાળ એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #159

१४०
समवायाङ्गसूत्रे शःकृतः। शङ्काकाङ्क्षादिशल्यरहितस्याणुव्रतादिविकलस्य सम्यग्दर्शनस्य यत् मासावधि स्वीकरणं सा प्रतिमा प्रथमा । 'कयव्ययकम्मे' कृतव्रतकर्मा=कृतं विहितं व्रतानाम् अनुव्रतादीनां कर्म-श्रवण १ ज्ञान२ ग्रहण३ प्रतिसेवन४ लक्षणं चतुर्विध कर्म येन स कृतवतकर्मा, प्रतिपन्नाणुव्रतादिरित्यर्थः । तत्र श्रवणम्आकर्णनम्, ज्ञानम् श्रुतस्यावबोधः, ग्रहणम्-अवबुद्धस्य स्वीकरणम् , प्रतिसेवनं= स्वीकृतस्य परिपानलम् , इति द्विमासावधिद्वितीया उपासक प्रतिमा । 'सामाइयकए' सामायिककृतः कृतं विहितं सामायिक सावद्ययोगपरिवर्जन निरचद्ययोगसेवनस्वरूपं येन स सामायिककृतः, आहिताग्न्यादित्वात् निष्ठान्तस्य परनिपातः । अप्रतिपन्नपौषधस्य दर्शनन्नतोपेतस्य प्रतिदिनमुभयकालं मासत्रयं यावत् सामायिककरणरूपा मास का है। इस प्रतिमा में सम्यक् दर्शन को शंका कांक्षा आदि शल्य से रहित बनाया जाता है । इस प्रतिमाधारी के अणुव्रत नहीं होते हैं। यह पहिली प्रतिमा है१ । दूसरी प्रतिमा का नाम कृतवतकर्मा हैइस प्रतिमा का काल दो मास का है, इस प्रतिमा को धारण करने वाला उपासक (श्रावक) अपने स्वीकृत अणुव्रतादिकों के श्रवण, ज्ञान, ग्रहण और प्रतिसेवन, इन चार प्रकार की क्रिया को करता है। अर्थात्-इस प्रतिमा में अणुव्रतादिकों का श्रवण करना१, सुने हुए का बोध करना२, जाने हुए का ग्रहण करना३, ग्रहण किये हुए का पालन करना४ होता है। तीसरी प्रतिमा का नाम सामायिक कृत है, इस प्रतिमावाला श्रावक जो कि सम्यग्दर्शन और अणु व्रतादि से युक्त होता है तथा पौषध धारण करने रूप नियम से रहित होता है, दोनों काल प्रतिदिन तीनमासतक सावद्ययोग परिवर्जन रूप सामायिक करता है। सावद्ययोग का परित्याग માસનો છે. આ પ્રતિમામાં સમ્યક્દર્શનને શંકા કક્ષા આદિ શલ્યથી રહિત બન. વવામાં આવે છે. તે પ્રતિમા ધારીના અણુવ્રત લેતા નથી. આ પહેલી પ્રતિમા છે. (૧) બીજી પ્રતિમાનું નામ શ્રત છે–તે પ્રતિમાને સમય બે માસનો હોય છે. તે પ્રતિમા ધારણ કરનાર ઉપાસક પિતે અંગીકાર કરેલ અણુવ્રતાદિનું શ્રવણ, જ્ઞાન, ગ્રહણ અને પ્રતિસેવન એ ચાર પ્રકારની ક્રિયાઓ કરે છે. એટલે કે આ પ્રતિમા ધારણ કરનારે અણુવ્રતાદિનું શ્રવણ કરવું, સાંભળેલા બોધ કરો, જાણેલું ગ્રહણ કરવું, અને ગ્રહણ કરેલું પાળવું, તે ચાર કિયા ઓ કરવાની હોય છે. (૨) ત્રીજી પ્રતિમ નું નામ સામાયિત છે. આ પ્રતિમા ધારક શ્રાવક, કે જે સમ્યગ્દર્શન, અને અણુવ્રતાદિથી યુકત હોય છે તથા પૌષધ ધારણ કરવા રૂપ નિયનથી રહિત હોય છે, ત્રણ માસ સુધી દરરોજ બે વખત સાવદ્યાગ પરિવર્ચનરૂપ સામાયિક કરે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #160

भावबोधिनी टीका. एकादशसमवाये एकादश उपसकप्रतिमादि निरूपणम् १४१ तृतीया प्रतिमा। 'पोसहोववासनिरए' पोषधोपवासनिरत; पोष=पुष्टिं श्रुतचारित्रलक्षणधर्मस्य धत्ते पोषधम् आहारत्यागादिकानुष्ठानम्, तेनोपवास: अहोरात्रं यावदवस्थानं पोषधोपचासः। अथवा-पोषधं-पर्वदिनमष्टम्यादि, तत्र उपवासः= आहारशरीरसत्काराब्रह्मचर्यसावधव्यापारपरिवर्जनपूर्वकं वसनं पोषधोपवासः, तत्र-निरता आसक्तः पोषधोपचासनिरतः । इति चतुर्थी प्रतिमा। पूर्वोक्त प्रतिमात्रययुक्तेनाष्टमीचतुर्दश्यमावास्यापौर्णमासीष्वाहारपोषधादिचतुर्विधं पोषधं प्रतिपद्यमानेन चतुर्भिर्मासैश्चतुर्थी प्रतिमा समाराधनीया भवतीतिभावः । पञ्चभिर्मासैः समाराधनीयायां पञ्चमीमतिमायां 'दियावंभयारी रत्ति परिमाणे कडे' करना और निरवद्ययोग का सेवन करना इसी का नाम सामायिक है। पोषधोपबास निरत यह चौथी प्रतिमा है। श्रुतचारित्ररूपधर्म की पुष्टि जिससे हो उसका नाम पोषध है। अर्थात-आहार आदि का त्याग रूप जो अनुष्ठान है वही पोषध है। इसे त्यागपूर्वक जो उपवास-एक दिन रात तक रहना होता है उसका नाम पोषधोपवास है। अथवा-अष्टमी आदि जो पर्व के दिवस हैं उनका नाम पोषध है, इन दिनों में-उपवास में-आहार, शरीरसंस्कार, अब्रह्म और सावद्यव्यापार, इनका त्याग पूर्वक रहना पोषधोपवास है। इस प्रतिमा के पालने की अवधि चार मास की है। इस प्रतिमा के पालन करने में निरत उपासक को पूर्वोक्त प्रतिमात्रय के आचारों का आराधन करना आवश्यक है। अष्टमी, चतुर्दशी, अमावस्या और पौर्णमासी ये पर्वदिन हैं४। पांचवीं प्रतिमा के पालन करने की अवधि पांच मास की है-इस प्रतिमा का पालक दिन में ब्रह्मचारी સાવદ્યાગનો પરિત્યાગ કરે અને નિરવદ્યોગનું સેવન કરવું તેનું નામ સામાયિક छ. (3) पोषधोपवासनिरत से यात्री प्रतिमा छ. श्रुतयारित्र३५ धमनी नाथी पुष्टि થાય તેનું નામ પિષધ છે. એટલે કે આહાર આદિના ત્યાગરૂપ જે અનુષ્ઠાન છે એનું નામ જ પિષધ છે. આ ત્યાગ પૂર્વક એક દિવસ અને એક રાત જે ઉપવાસ કરવો પડે છે તેને પિષધેપવાસ કહે છે. અથવા આઠમ આદિ જે પર્વના દિવસે છે તેમનું નામ પિષધ છે. તે દિવસે માં-ઉપવાસમાં આહાર, શરીર સંસ્કાર, અબ્રહ્મ, અને સાવઘવ્યાપાર, એ બાબતના ત્યાગપૂર્વક રહેવું તે પિષધોપવાસ કહેવાય છે. આ પ્રતિમા પાળવાને સમય ચાર માસને છે. આ પ્રતિમાની ઉપાસના કરનાર ઉપાસકે પૂર્વોકત ત્રણે પ્રતિમાનું આરાધન કરવું આવશ્યક ગણાય છે. આઠમ, ચદિશ, અમાવાસ્યા અને પૂર્ણિમા, એ પર્વદિને છે. (૪) પાંચમી પ્રતિમાનું પાલન કરવાનો સમય પાંચ માસને છે. આ પ્રતિમાનું પાલન કરનાર દિવસે બ્રહ્મચારી રહે છે અને રાત્રે મૈથુન સેવનની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #161

-
१४२
समवायाङ्गसूत्रे दिवा ब्रह्मचारी रात्रौ परिमाणकृतः । षष्ठी प्रतिमायां 'दिआवि राओ वि बंभयारी' दिवापि रात्रावपि ब्रह्मचारी 'असिणाई' अस्नायी स्नानपरिवर्जितः, 'वियडभोई' विकटभोजी-विकटप्रकाशे भोक्तं शीलमस्येति विकटभोजी-रात्रौ तु सर्वथा न भुङ्क्ते किन्तु दिवापि प्रकाशयुक्त एव प्रदेशे भोक्ता, 'मउडिकडे' मुकुलीकृतः एक कक्ष वस्त्रधारी च भवेत् । इयं षष्टी प्रतिमा पण्मासैः समाराधनीया 'सचित्त =परिणाए' सचित्त परिज्ञातः सचित्तद्रव्यज्ञानपूर्वककृततद्वस्तुपरित्यागः । पूर्वोक्त षट् प्रतिमाराधकस्य प्रासुकाहारयुक्तस्य सप्तमासान् यावत् सप्तमी प्रतिमा भवति । 'आरंभपरिणाए' आरम्भपरिज्ञातः स्वयं षट्कायारम्भपरित्यागी। पूर्वोक्त सप्तप्रतिमाकारिणोऽष्टौ मासान् यावत् स्वकृतारम्भपरिवर्जनरूपाऽष्टमी प्रतिमा
और रात्रि में मैथुन सेवन की मर्यादा करने वाला होता है५ । छठवीं प्रतिमा में दिन में और रात्रि में दोनों समय में ब्रह्मचर्यव्रत का पालन किया जाता है। स्नान करने का परित्याग हो जाता है। विकट-अर्थात् प्रकाशयुक्त स्थान में भोजन करना होता है। रात्रि में तो भोजन करने का सर्वथा परित्याग हो ही जाता है । इस प्रतिमा धारक एककक्ष वस्त्रधारी (धोती की एक लांग खुली रखने वाला) होता है६ । सातवीं पतिमा का नाम सचित्तपरिज्ञात है। इस प्रतिमा के धारण करने में सचित्त द्रव्यका ज्ञानपूर्वक सचित्त वस्तु का परित्याग हो जाता है। तात्पर्य यह है कि सातवी प्रतिमा का आराधक-उपासक पहिले की छह प्रतिमाओं के आचार का पालन करता है और प्रासुक आहारका सेवन करता है। अमासुक आहार का नहीं। आठवीं प्रतिमा का नाम आरम्भपरिज्ञात । इसके आराधन करने का काल आठ मास तक का है। इसके पालक को स्वयं મર્યાદા કરનાર હોય છે. (૫) છઠ્ઠી પ્રતિમા ધારણ કરનાર રાત્રે તથા દિવસે, બને સમય બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરે છે, સ્નાન કરવાને પરિત્યાગ કરે છે, વિકટ પ્રકાશ યુત સ્થાનમાં ભેજન કરે છે, રાત્રે તે ભોજન લેવાનો સવથા પરિત્યાગ કરે છે. આ પ્રતિમા પાળનાર એકકક્ષ વસ્ત્રધારી હોય છે (એક ખભા પર વસ રાખનાર) હેય छ (6) सातमी प्रतिभानु नाम "सचित्तपरिज्ञात" छ. मा व्रत धा२९ ४२वायी સચિત્ત દ્રવ્યજ્ઞાન પૂર્વક સચિત્ત વસ્તુને પરિત્યાગ કરાય છે. એટલે કે સાતમી પ્રતિમાને આરાધક ઉપાસક આગળની છ પ્રતિમાઓના આચારનું પાલન કરે છે, અને પ્રાસક આહારનું દોષ રહિત આહારનું) સેવન કરે છે. અપ્રાસુક આહારનું નહીં. (७) मा भी प्रतिभानु नाम आरम्भपरिज्ञात छ तनी माराधनाने ७ मा માસનો છે. તેને આરાધક જાતે આરંભને ત્યાગ કરે છે. તે આરંભત્યાગી પૂર્વોકત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #162

भावबोधिनी टीका. एकदशसमवाये एकादश उपसकप्रतिमादिनिरूपणम् १४३ विज्ञेया। 'पेसपरिणाए' प्रेष्यपरिज्ञात: अन्यद्वाराऽरम्भ परित्यागीत्यर्थः। पूर्वोक्तसकलपतिमानुष्ठानशीलस्य श्रावकस्य षट्कायारम्भं परैरप्यकारयतो नव मासावधि नवमी प्रतिमा भवति । 'उदिट्ठभत्तपरिणाए' उद्दिष्टभक्तपरिज्ञातः, उद्दिष्टं स्वोदेशेन कृतं भक्तं परिज्ञातं प्रत्याख्यातं येन स उद्दिष्टभक्तपरिज्ञातः स्वनिमित्तसंपादिताहारपरित्यागी। पूर्वोक्त नव प्रतिमायुक्तस्याऽऽधाकर्माद्याहार परिहारिणः क्षुरमुण्डितशिरसः सशिखस्य वा 'गृहे सम्बधे केनापि पृष्टस्य परिआरंभ करने का त्याग हो जाता है। यह आरंभत्यागी पूर्वोक्त सात प्रतिमाओं के आहार का पालन करता हुआ ऐसा कोई स्वयं आरंभ नहीं करता है कि जिस में षटकाय के जीवों की विराधना हो८। नवमी प्रतिमा का नाम प्रेष्यपरिज्ञात है, इसके पालन का समय नव मास तक का है। इसमें दूसरों से भी षट्काय के आरम्भ कराने का सर्वथा त्याग कर दिया जाता है। इस प्रतिमा का आराधक पाणी पूर्वोक्त आठ प्रतिमाओं के आचार का पालन करता हुआ इस प्रतिमा का पालन करने वाला होता है९। दशवीं तिमा का नाम उद्दिष्टभक्तपरिज्ञात है। इसमें अपने उद्देश्य से बनाये आहार का परिज्ञान होने पर परित्याग हो जाता है। इस प्रतिमा का आराधक जीव अपने लिये किसी से भी आहार नहीं बनवाता है। तथा यदि कोई अपने लिये आहार बना लेता है और उसे यह ज्ञात हो जाता है कि इसने मेरे निमित्त को लेकर आहार बनाया है तो वह इस प्रकार के आहार को अपने उपयोग में नहीं लेता है। उसका परित्याग कर देता है, क्योंकि इस प्रकार का आहार आधाસાત પ્રતિમાઓના આચારનું પાલન કરેલ છે. અને એ કઈ પણ આરંભ કરતે नथी भा छ आयन वोनी विराधना थाय (८) नवमी प्रतिभानु नाम पेष्यपरिજ્ઞાત છે. તેને પાલનનો કાળ નવ માસને છે. તે પ્રતિમાના આરાધકે બીજા લોકો પાસે પણ છ કાયના જીવોની વિરાધના થાય એ આરંભ કરાવવાને પરિત્યાગ કરે પડે છે. આ પ્રતિમાનું આરાધન કરનાર જીવ પૂર્વોકત આઠ પ્રતિમાઓના આચા૨નું પાલન કરતે કરતો આ પ્રતિમાનું પાલન કરનાર થાય છે (૯) દસમી પ્રતિમાનું નામ 'उद्दिष्टभक्तपरिज्ञात' छे. ते पाणनार पाताने निभि-ते माहार मन्यो छ मेषु જાણવા મળેથી તેનો પરિત્યાગ કરે છે આ પ્રતિમાને આરાધક જીવ પિતાને માટે કોઈની પણ પાસે આહાર બનાવરાવતું નથી. તથા કેઈ તેના માટે આહાર બનાવે અને તે વાતની તેને ખબર પડે કે તેણે મારા નિમિત્તે આહાર બનાવ્યો છે, તે તે એવા આહારને પિતાના ઉપયોગમાં લેતે નથી તેને પરિત્યાગ કરે છે, કારણ કે તે પ્રકારને આહાર આધાકર્મ આદિ ષોથી દૂષિત ગણાય છે. તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #163

१४४
समवायाङ्गसूत्रे ज्ञातविषये जानामि अपरिज्ञातविषये न जानामी' ति ब्रुवाणस्य दशमासान् यावद्दशमी प्रतिमा भवति । 'समणभूए यावि भवइ समणाउसो' श्रमणभूतश्चापि भवति श्रमणायुष्मन् ! हे श्रमण ! हे आयुष्मन्जम्बूः ! पूर्वोक्त दशविधप्रतिमापतिपन्नः श्रावकः श्रमणभूतः श्रमणसदृशश्चापि भवति । भूतशब्दः सदृशार्थकः । अयं भावः-उपरिसमुदित सकलप्रतिमासमुपेतस्य क्षुरमुण्डितशिरसो लुश्चितशिरसो वा परिगृहोतसाधुवेषस्य ईर्यासमित्यादिकं श्रमणधर्ममनुपालयतो भिक्षार्थ स्वकुकर्म आदि दोषों से दूषित माना गया है। यह अपने बालों को क्षुरा से बनवाता है और शक्ति हो तो केशलुंचन भी करवाता है। यदि शिखा रखना चाहे तो शिखा रख सकता है। घर के संबंध में यदि कोई इससे पूछता है तो यह जिस विषय को जानता है उस विषय में 'हां' कर देता है और जिस विषय को नहीं जानता है उस विषय में 'ना' कर देता है। इस प्रतिमा के पालन करने का काल दस महिने तक का है१० । ग्यारहवीं प्रतिमा का नाम श्रमणभूत है जंबूस्वामी को समझाते हुए सुधर्मास्वामी कहते हैं कि हे श्रमण आयुष्मन् ! जंबू ! इन पूर्वोक्त दश विध प्रतिमाओं का पालन करता हुआ श्रावक ग्यारहवी प्रतिमाके स्वीकार करनेपर श्रमण जैसा हो जाता है। यहां भूतशब्द सदृश अर्थ का वाचक है। इसका भाव इस प्रकार है-जब यह पूर्वोक्त इन समस्त प्रतिमाओं के पालन करने में निष्णात हो जाता है तब यह चाहे अपने केशों को क्षुरा से उतरवावे या इनका स्वयं लुश्चन करे साधु जैसा हो जाता है । इसकी वेषभूषा साधु जैसी होती है । ईर्यासमिति आदि पांच समिઅસાથી પિતાના વાળ કપાવે છે. જે તેની ઈચ્છા થાય તે શિખા રાખી શકે છે. તેને કોઈ ઘરના વિષયમાં છે તે જે વિષયની તેને ખબર હોય તે વિષયને જવાબ
હા” મા આપે છે અને જે બાબતની તેને ખબર ન હોય તેને જવાબ “ના” માં આપે છે. આ પ્રતિમાની આરાધનાન કાળ દસ માસના છે. (૧૦) અગિયારમી પ્રતિभानु नाम 'थमणभूत' . स्वामीन समजता सुधर्मा स्वामी ४ । હે શ્રમણ આયુષ્યમાન ! જંબૂ! આ પૂર્વોકત પ્રકારની પ્રતિમાઓનું પાલન કરનાર શ્રાવક શ્રમણ જે થઈ જાય છેઅહીં મૃત શબ્દનો અર્થ “સમાન થાય છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જ્યારે તે પૂર્વોકત સઘળી પ્રતિમાઓનું પાલન કરવામાં નિષ્ણાત થઈ જાય છે ત્યારે સાધુ જે જ બની જાય છે–પછી ભલે તે વાળને અન્ના વડે મુંડાવતે હોય કે પોતે જ તેનો લોચ કરતે હોય. પહેરવેશ સાધુ જેવો હોય છે. ઇસમિતિ આદિ પાંચ સમિતિઓનું પાલન કરતે એ તે જ્યારે ભિક્ષાને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #164

भावबोधिनी टीका. एकादशसमवाये एकादश उपासकप्रतिमादिनिरूपणम् १४५ लपवेशे सति 'श्रमणोपासकाय प्रतिमाप्रतिपन्नाय भिक्षां देहि' इति ब्रुवाणस्य 'कस्त्वमिति पृष्टस्य 'श्रमणोपासकोऽह' मितिब्रुवाणस्य एकादशमासान यावदेकादशी प्रतिमा भवति । 'लोगताओ' लोकान्तात्-तिर्यगलोकान्तात् 'एक्कारसएहिं एक्कारेहिं जोयणेहि' एकादशशतैः एकादशभिर्योजनैः एकादशाधिकैकादशतयोजनैः कृत्वा 'अबाहाए' अबाधया अन्तरेण 'जोइसंते' ज्योतिषान्तः ज्योतिश्चक्रान्तभागः प्रज्ञप्तः, अर्थात्-लोकान्तादेकादशाधिकैकादशशतयोजनदूरे ज्योति प्रारभ्यते । जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य 'एकारससएहिं एकवीसे हिं जोयणेहिं' एकादशशतैरेकविंशत्यायोजनैः एकविंशत्यधिकैकादशशतयोजनैः कृत्वा दूरेण 'जोइसं' ज्योतिषं ज्योतिश्चक्रं 'चारं' भ्रमणं 'चरइ' चरति=करोति । श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य एकादश गणधरा आसन् , तद्यथा-'इंदभूइ' इन्द्रभूतिः१, तियों का यह पालन करता हुआ भिक्षा के निमित्त जब अपने कुलके घरोंमें जाता है तब वहां-"प्रतिमाप्रतिपन्न श्रमणोपासक के लिये भिक्षा दो” इस प्रकार कहता है । जब उससे कोई पूछता है कि तुम कौन हो तब उत्तर में यह कहता है कि मैं श्रमणोपासक हूं । जब कोई वन्दना करने लगता है तो वह कहता है मैं श्रमणोपासक-श्रावक हूं। इस प्रतिमा को आराधन करने का काल ग्यारहमास हैं । ग्यारह महीने तक इस प्रतिमा का पालन किया जाता है । लोकान्त से अर्थात् तिोलोक के अन्तसे ग्यारह सो ग्यारह (११११) योजन दूर पर ज्योतिश्चक्र प्रारंभ होता है। जंबूद्वीप नामके द्वीप में ग्यारहसौ इक्कीस (११२१) योजन सुमेरु को छोडकर ज्योतिश्चक्र भ्रमण करता है । श्रमण भगवान् महावीर के ग्यारह गणधर थे । वे इस प्रकार से हैं-इंद्रभूति१, अग्निभूति२, નિમિત્તે પિતાના કુટુંબીઓનાં ઘરે જાય છે ત્યારે તે આ પ્રમાણે બોલે છે “પ્રતિમા યુકત શ્રમણોપાસકને માટે ભિક્ષા આપો” જ્યારે તેને કોઈ પૂછે છે કે “તમે કોણ છે ?” ત્યારે તે જવાબ આપે છે કે “હું શ્રમણોપાસક છું.” જે તેમને કઈ વંદણું કરવા લાગે છે તે તે કહે છે કે શ્રમણોપાસક શ્રાવક છું.” અગિયાર માસ સુધી આ પ્રતિમાનું પાલન કરવામાં આવે છે (૧૧)
કાન્તથી એટલે કે તિરસ લોકના અન્તથી એક હજાર એકસો અગિયાર (૧૧૧૧) જનને અંતરે તિશ્ચક્રને પ્રારંભ થાય છે. જમ્બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં અગિયારસો એકવીસ (૧૧૨૧) જન પ્રમાણ સુમેરુને છોડીને જતિશ્ચક્ર ભ્રમણ કરે છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના અગિયાર ગણધર હતા, તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #165

समवायाङ्गसूत्रे 'अग्गिभूई' अग्निभूतिः२, 'वायुभूइ' वायुभूतिः, 'विअत्ते' व्यक्तः४, 'सोहम्मे' सुधर्मा, 'मंडिए' मण्डितः६, 'मोरियपुत्ते' मौर्यपुत्रः, 'अकंपिए' अकम्पितः८, 'अचलभाए' अचलभ्राता९, 'मेअजे' मेतार्यः१०, 'पभासे 'प्रभास:११ । मूलनक्षत्रमेकादशतारकं प्रज्ञप्तम् । 'हेट्ठिम गेविजयाणं देवाणं' अधस्तनप्रैवेयकाणां देवानाम् एकादशोत्तरं ग्रैवेयकविमानशतम् एकादशाधिकैकशतत्रैवेयकविमानानि सन्ति 'त्तिमक्खाय' इत्याख्यातम् । मन्दरः खलु पर्वतः 'धरणितलाओ सिहरतले' धरणितलात् शिखरतले धरणितलापेक्षया शिखरप्रदेशे 'एकारसभागपरिहीणे' एकादशभागपरिहीणः एकादशभागन्यून उच्चत्वेन प्रज्ञप्तः । अत्रेदं बोध्यम्-मन्दरस्य पृथ्वीसमतले यावान् विष्कम्भस्ततो मन्दरोच्चताया एकादशं भागमपकृष्य शिखरे तद्विष्कम्भो बोध्या । अयं भावः-मन्दरपर्वतस्य पृथ्वीसमतले दशसहस्रयोजनपरिमितो विष्कम्भः, उच्चता च मन्दरस्य नवनवतिसहस्रयोजनपरिमिता । नवनवतिवायुभूति३, व्यत्तस्वामि४, सुधर्मास्वामि५, मंडित६, मौर्यपुत्र७, अकंपित८, अचलभ्राता९, मेतार्य १० और प्रभास ११॥ मूल नक्षत्र ग्यारह ताराओं वाला है। अधस्तन ग्रेवेयक निवासी देवों के एक सौ ग्यारह (१११) अवेयक विमान हैं। इस प्रकार प्रभुने कहा है। सुमेरु पर्वत ॐ धरणितल की अपेक्षा शिखरप्रदेश में एकादशभाग न्यून है । यहाँ यह समझना चाहिये कि-मदर पर्वत का पृथ्वी के समतल भाग में जितना विष्कम्म (स्थूलता) है, उसमें से मन्दर पर्वत की उच्चता का ग्यारहवाँ भाग निकाल लेने पर जो अवशिष्ट रहता है वह मन्दर पर्वत के शिखर का विष्कम्भ होता है। इसका खुलासा इस प्रकार है-पृथ्वी के समतल में मन्दर (मेरु)पर्वत का विष्कम्भ दस हजार योजन का है और मन्दर पर्वत की ऊँचाई निन्यानवे हजार योजन है। निन्यानवे हजार को ग्यारह का
(१) द्रभूति, (२) अभिसूति, (3) वायुभूति, (४) ०५४त, (५) सुधर्मा, (६) भडित, (७) मीय पुत्र, (८) २५५त, (८) असभ्राता, (१०) भेताय मने (११) પ્રભાસ. મૂળ નક્ષત્ર અગિયાર તારાઓવાળું છે. અધસ્તન વૈવેયક નિવાસી દેવનાં એક સો અગિયાર (૧૧૧) વેયક વિમાન છે, એમ ભગવાને કહ્યું છે. સુમેરુ પર્વત વિસ્તારમાં ધરણિતલની અપેક્ષા એ શિખર પ્રદેશમાં અગિયાર ભાગ ન્યૂન (ઓ છે) છે. એટલે કે મંદર પર્વતની તળેટીના ભાગમાં જેટલી પહોળાઈ છે, તેમાંથી મંદર પર્વ તની ઊંચાઈને અગિયારમે ભાગ બાદ કરતાં જે બાકી રહે તે મન્દરપર્વતના શિખરને વિષ્કભ છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–પૃથ્વીના સમતલ પર મન્દર પર્વતને વિધ્વંભ-વિસ્તાર-દસ હજાર યોજન છે. મન્દર પર્વતની ઊંચાઈ નવાણું હજાર જિન છે. તેને અગિયારમો ભાગ નવ હજાર યોજન થાય છે. તે નવ હજાર જ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #166

भावबोधिनी टीका. एकादशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम्
१४७
योजनसहस्रे एकादशभिरपहृते नचयोजन सहस्रं लभ्यते । तस्मिन् मन्दरस्य पृथ्वीसमतलस्य दशसहस्रयोजनप्रमाणविष्कम्भतो निष्कासितेऽवशिष्यते एकयोजनसहस्रम् । एतत् एकयोजनसहस्रं मन्दरशिखरस्य विष्कम्भो भवतीति ।।सू.३०॥
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं इक्कारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एकारस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं एकारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं एकारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। लंतए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं एकारस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । जे देवा बंभं सुबभं बंभावतं बंभष्पमं बंभकंतं बंभवणं बंभलेसं बंभज्झयं बंभसिंग बंभसिटं बंभकूडं बंभुत्तर वडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं एकारस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा एकारसण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं एक्कारसण्हं वाससहस्साणं आहारट्टे समुप्पजइ । संतेगइया भवसिद्विया जीवा जे एकारसहि भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमतं करिस्तंति॥सू.३१॥ भाग देने पर नव हजार लब्ध रहता है। उस नौ हजार लब्ध को, मन्दर पर्वत के पृथ्वी समतलस्थित दस हजार योजन विष्कम्भ में से घटाने पर एक हजार योजन अवशिष्ट रहता है । यह एक हजार योजन मन्दर पर्वत के शिखर का विष्कम्भ समझना चाहिये ॥सू. ३०॥ નને, મન્દર પર્વતના પૃથ્વીસમતલ વિસ્તાર દસ હજાર એજનમાંથી બાદ કરતાં એક હજાર રોજન બાકી રહે છે. તે મન્દર પર્વતના શિખરને વિધ્વંભ-વિસ્તાર એક હજાર યોજન સમજવો. સૂ. ૩૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #167

१४८
समवायाङ्गसूत्रे टीका- 'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणामेकादश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामेकादश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानाम: स्त्ये केषामेकादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानामेकादशपल्योपमानि स्थिति; प्रज्ञप्ता । लान्त के कल्पे अस्त्ये केषां देवानामेकादश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा ब्रह्मसुब्रह्मब्रह्मावर्त ब्रह्ममभं ब्रह्मकान्तं ब्रह्मवणे ब्रह्मलेश्यं ब्रह्मध्वजं ब्रह्मश्रृङ्गं ब्रह्मसृष्ट ब्रह्मकूटं ब्रह्मोत्तरावतंसकं विमानम् एषु द्वादशविमानेषु देवत्वेन उत्पन्नाः, तेषां खलु देवानाम् एकादश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः एकादशा. नामर्द्धमासानामानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों ग्यारह की पल्योपमकी स्थितिकही गई है। पंचमी भूमि में कितनेक नारकियों की ग्यारह सागरोपम की स्थिति कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति ग्यारह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म
और ईशान, इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति ग्यारह पल्योपम की होती है। लान्तककल्प में कितनेक देवों की स्थिति ग्यारह सागरोपम की कही गई है। जो देव, ब्रह्म१, सुब्रह्मर, ब्रह्मावर्त३, ब्रह्मप्रभ४, ब्रह्मकान्त५, ब्रह्मवर्ण६, ब्रह्मलेश्य७, ब्रह्मध्वज८, ब्रह्मभंग, ब्रह्मसृष्ट१०, ब्रह्मकट११, और ब्रह्मोत्तरावतंसक१२, इन बारह विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की स्थिति ग्यारह सागरोपम की होती है। वे देव ग्यारह अधमासों के अनन्तर बाह्य आभ्यन्तरिक
----'इमीसे णं इत्यादि । सा रत्नप्रभा पृथ्वीमा टला नाहीयानी राशियार પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. પાચમી ભૂમિમાં કેટલાક નારકીઓની અગિયાર સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. અસુરકુમાર દે માં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ અગિયાર પલ્યોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પોમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ અગિયાર પલ્યોપમની હોય છે. લાન્તક ક૯૫માં કેટલાક દેવની સ્થિતિ અગિયાર સાગરોપમની કહી છે. જે દેવો (૧) બ્રહ્મ, (२) सुनझ, (3) ब्रह्मावत', (४) प्रझम, (५) प्रान्त, (६) ब्रह्मपण (७) ब्रह्म अश्य, (८) ब्रह्मा , () ब्रह्मथ, (१०) ब्रास ८, (११) ब्रह्मट मने (१२)ब्रह्मो ત્તરાવતંક, એ બાર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવોની સ્થિતિ અગિયાર સાગરોપમની હોય છે. તે દેવે સાડા પાંચ મહિને બાહ્ય તથા આભ્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #168

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम् खलु देवानामेकादशसहस्रवर्षान्ते आहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवी ये एकादशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥सू. ३१।।
___ अथ द्वादशं समवायमाह
मूलम्-बारस भिक्खुपडिमाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-मासिआ भिक्खुपडिमा, दोमासिआ भिक्खुपडिमा, तिमासिआ भिक्खुपडिमा, चउमासिया भिक्खुपडिमा, पंचमासिया भिक्खुपडिमा, छमासिया भिक्खुपडिमा, सत्तमासिया भिक्खुपडिमा, पढमासत्तराइंदिया भिक्खुपडिमा, दोच्चा सत्तराइंदिया भिक्खुपडिमा, अहोराइया भिक्खुपडिमा, एगराइया भिक्खुपडिमा। दुवालसविहे संभोगे पण्णत्ते, तं जहाउवहीसुयभत्तपाणे अंजलीपग्गहेत्ति य । दायणे य निकाये य अब्भु. हाणेइ यावरे ॥१॥ किइकम्मस्स य करणे, वेयावच्चकरणेइ य । समोसरणं संनिसिज्जा य कहाए य पबंधणे ॥२॥ दुवालसावत्ते किइकम्मे पण्णत्ते, तं जहा-दुओणंय जहाजायं किइकम्मं बारसावयं । चउसिरं तिगुत्तं च दुपवेसं एगनिक्खम · ॥१॥ विजयाणं रायहाणी दुवालस जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता। रामे णं बलदेवे वासोच्छास ग्रहण करता हैं। उन देवों को ग्यारह हजार वर्ष निकलने के अनन्तर ही आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है । इनमें कितनेक भवसिद्धिक जीव ग्यारह भव करने के बाद सिद्धिगति को पाने वाले होंगे, आत्मिक अनंत ज्ञानादिक गुणों के भोक्ता बनेंगे, समस्त कर्मों से छूट जावेंगे, सब प्रकार से कृतकृत्य हो जावेंगे, और सब दुःखों का अंत करदेंगे॥मू० ३१॥ ન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવેને અગિયાર હજાર વર્ષ બાદ આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક ભવસિદ્ધિક હોય છે, જે અગિયાર ભવ કર્યા પછી સિદ્ધિ ગતિ પ્રાપ્ત કરશે, આત્મિક અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોના સેંકતા થશે, સમસ્ત કર્મોથી છૂટી જશે, દરેક રીતે કૃતકૃત્ય થશે, અને સમસ્ત દુઃખેને અન્ત કરી નાખશે સૂ. ૩૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #169

१५०
समवायानसूत्रे
दुवाल सववाससयाई सव्वाउयं पालित्ता देवत्तं गए। मंदरस्स णं पव्वयस्स चूलिया मूले दुवालस जोयणाई विक्खम्भेणं पण्णत्ता । जंबू दीवस्स णं दीवस्स वेइया मूले दुवालस जोयणाई विक्खभेणं पण्णत्ता । सव्वजहणिया राई दुवालस मुहुत्तिया पण्णत्ता । एवं दिवस विनायव्वो । सव्वट्ट सिद्धस्स णं महाविमाणस्स उवरिल्लाओ थुभियग्गाओ दुवालस जोयणाई उड्डुं उप्पइया ईसिपब्भार नाम पुढवी पण्णत्ता । ईसिप भाराए णं पुढबीए दुवालसनामधेजा पण्णत्ता, तं जहा - ईसित्ति वा ईसिपन्भाराइ वा तणुइवा तणूयतरिति वा सिद्धित्ति वा सिद्धालपत्ति वा मुत्तीति वा मुत्तालएति वा बंभेत्ति वा बंभवर्डिसएत्ति वा लोगपरिपूरणेति वा लोगग्गचूलियाई वा ॥ सू. ३२॥
टीका - 'बारस' इत्यादि । द्वादश 'भिक्खुपडिकाओ' भिक्षुमतिमाः= भिक्षूणां साधूनां प्रतिमा अभिग्रहविशेषरूपा, भिक्षुप्रतिमाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - मासिकी भिक्षुप्रतिमा = मासावधि भिक्षुप्रतिमा । तत्र प्रथमे मासे प्रतिदिनमन्नपानयोरेकैका दत्तिर्भिक्षुणा ग्राह्या । द्वितीया द्विमासिकी भिक्षुप्रतिमा । द्वितयस्मिन्
अब सूत्रकार बारहवें समवाय को प्रकट करते हैं - ' बारस' इत्यादि ।
टीकार्थ- बारह भिक्षुप्रतिमाएँ होती हैं जो इस प्रकार हैं - एक मास की प्रथम भिक्षुप्रतिमा, दो मासकी द्वितीय भिक्षुप्रतिमा, तीन मास की तोसरी भिक्षुप्रतिमा, चारमास की चौथी भिक्षुप्रतिमा होती है । एकमास तक की जो पहिली भिक्षुप्रतिमा है उसमें प्रथम मास में प्रतिदिन भिक्षु को अन्नपान की एक एक दत्ति ग्रहण करनी होती है । द्वितीय
हुवे सूत्रअर मारभु समवाय प्रगट रैछे - 'बारस इत्यादि !
ટીકા-ખાર ભિક્ષુ પ્રતિમાઓ હોય છે, જે આ પ્રમાણે છે—પ્રથમ ભિક્ષુ પ્રતિમા એક માસની, બીજી ભિક્ષુપ્રતિમા બે માસની, ત્રીજી ભિક્ષુપ્રતિમા ત્રણ માસની, અને ચેાથી ભિક્ષુપ્રતિમા ચાર માસની હોય છે. એક માસની જે ભિક્ષુપ્રતિમા છે છે તેનુ સેવન કરનાર ભિક્ષુ એ એક માસ સુધી દરરેજ અન્નપાનની એક એક વ્રુત્તિ (ધારા એક વાર ખંડિત થાય ત્યારે એક દૃત્તિ થઇ ગણાય છે) લેવાની હાય છે.ખીજી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #170

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
१५१
मासे भिक्षु दत्त अन्नस्य द्वे पानस्य च गृह्णीयात् । तृतीयस्मिन् मासे त्रिमासिकी भिक्षुप्रतिमा तृतीया । चतुर्थे मासे चतुर्मासिकी भिक्षुप्रतिमा चतुर्थी । पञ्चमे मासे पञ्च मासिकी भिक्षुप्रतिमा पञ्चमी । षष्ठे मासे षाण्मासिकी भिक्षुप्रतिमा पष्ठी । सप्तमे मासे सप्तमासिकी भिक्षुप्रतिमा सप्तमी । आसु क्रमशः अन्नपानयोरेकैक दत्ति वृद्धया सप्तमे मासे सप्तदत्ती आहारस्य सप्तपानस्य च भिक्षु गृह्णीयादिति भावः । अनन्तरम् अष्टमे मासे प्रथम सप्तके प्रथमा - 'सत्तराइंदिया' सप्तरात्रन्दिवा-सप्तरात्रन्दिवानि= अहोरात्राणि यस्यां सा सप्तरात्रन्दिवा भिक्षु भिक्षु प्रतिमा में कि जो दो मास तक आराधित की जाती है अन्न को दो दत्ति और पान की दो दत्ति ली जाती हैं। तृतीयभिक्षुप्रतिमा में कि जिसकी आराधना का काल तीन मासका है अन्नपान की तीनतीन दत्ति ली जाती है । इस तरह से पांचमास की भिक्षुप्रतिमा में, छह मास की भिक्षुप्रतिमा में और सातमास की भिक्षुप्रतिमा में क्रमशः अन्न और पान की ५, ६, और सातमास तक ५, दत्तियां, ६ छह दत्तियां और सात दत्तियां ग्रहण की जाती हैं। इस तरह इन सात मिक्षु प्रतिमाओं में क्रमशः अन्नपान की एक१ से लेकर दत्तियां वर्धित होती हुई सात मास तक की अवधिवाली सातवीं मिक्षुप्रतिमा में सात सात अन्नपान की दत्तियां ग्रहण की जाती है। इस के बाद आठवें महिने में प्रथम सप्तक (सप्ताह) में प्रथम भिक्षु प्रतिमा- अर्थात् आठवीं प्रतिमापाली जाती है। इसके आराधन करने का समय सात दिन रात का है । इस प्रतिमा का आराधक चतुर्थभक्त (चोविहार) की तपस्या करता है । गाँव से ભિક્ષુપ્રતિમા કે જેનું આરાધન બે માસ સુધી કરવાનુ` હેાય છે, તેમાં અન્નની ખે વ્રુત્તિ અને પાન (પેય પદાથ) ની બે દૃત્તિ દરરાજ ગ્રહણ કરાય છે. ત્રીજી ભિક્ષુપ્રતિમાના આરાધન કાળ ત્રણ માસનેા છે. તેમાં દરાજ અન્નપાનની ત્રણ ત્રણ દૃત્તિ લેવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે ચાર માસની ભિક્ષુપ્રતિમામાં, પાંચ માસની ભિક્ષુપ્રતિમામાં, છ માસની ભિક્ષુપ્રતિમામાં અને સાત માસની ભિક્ષુપ્રતિમામાં અન્ન પાનની અનુક્રમે ચાર, પાચ, છ અને સાત માસ સુધી, ચાર, પાંચ છ અને સાત દત્તિયે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. આ રીતે એ સાત ભિક્ષુપ્રતિમાએમાં અનુક્રમે અન્નપાનની એકથી લઇને વ્રુત્તિયા વધતી વધતી સાત માસની અવધિવાળી સાતમી ભિક્ષુપ્રતિમામાં અન્નપાનની સાત સાત દૃત્તિએ ગ્રહણ કરાય છે. ત્યાર ખાદ આઠમાં માસના પહેલા અઠવાડિયામાં પ્રથમ ભિક્ષુપ્રતિમા એટલે કે આઠમી પ્રતિમાનું આરાધન કરાય છે. તેની આરાધનાના સમય સાત દિન-રાતના છે. તે પ્રતિમાના આરા ધક ચતુર્થાંભકતની (ચાવિહાર) તપસ્યા કરે છે, ગામની બહાર રહે છે, ઉત્તાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #171

१५२
समवायाङ्गसूत्रे प्रतिमा अष्टमी । अस्यां चतुर्थभक्तं तपः, ग्रामाद् बहिरवस्थाम्, उत्तानादिनाऽऽसनेन च समुपवेशनम् । द्वितीया सप्तरात्रिन्दिवा भिक्षुपतिमा नवमी, अस्यामुत्कुटुकाद्यासनेनावस्थानमेतावदेव विज्ञेयः। तृतीया सप्तरात्रिन्दिवा भिक्षुपतिमा दशमी, अस्यां वीरासनादिनाऽवस्थानम् । अहोरात्रिकी-एकाहोरात्रममाणा भिक्षुपतिमा एकादशी एषा षष्ठभक्तेन संपद्यते । 'एगराइया' एकरात्रिको रात्रिप्रमाणा भिक्षुपतिमा द्वादशी । अस्यां चाष्टमभक्तपर्यन्तरात्रौ प्रलम्बभुजेन संहत बाहिर रहता है । उत्तान आदि आसन से बैठता है। दूसरी प्रतिमा-अर्थात् नवमी भिक्षु प्रतिमा के आराधन करने का समय द्वितिय सप्ताह है। इसमें आराधक उत्कुटक आदि आसन से बैठता है। बाकी सब विधि आठवीं प्रतिमा जैसी ही है। तीसरी भिक्षुमतिमा अर्थात् दसवी प्रतिमा के आराधन करने का काल आठवें महीने का तृतीय सप्ताह है । इस प्रतिमा की आराधना सात दिन रात तक आठवें महीने के तीसरे सप्ताह में की जाती हैं। इसका आराधक वीरासन आदि आसन से बैठता है। इस तरह इक्कीस दिन रात में आठवीं नौवीं और दशवी प्रतिमाओं का आराधन समाप्त हो जाता है । बाईसवें दिन में ग्यारहवीं भिक्षुपतिमा आराधित होती है। इसका काल एक दिन रात का है । उसकी आराधना में षष्ठभक्त की तपस्या की जाती है।बारहवीं प्रतिमा का काल एक दिन रात का है। इसमें अष्टमभक्त की अन्तिम रात्रि में (स्मशानमें जाकर एक पुद्गलपर द्रष्टि रखता हुआ ) दोनों हाथ लटका कर આદિ આસને બેસે છે. બીજી પ્રતિમા–એટલે કે નવમી ભિક્ષ પ્રતિમાની આરાધન ને કાળ આઠમા માસના બીજા સપ્તાહને છે. તેની આરાધના માટે આરાધક ઉકુટુક (ઉભા પગે બેસવું તે) આદિ આસને બેસે છે. અને બાકીની બધી વિધિ આઠમી પ્રતિમા જેવી જ છે. દસમી ભિક્ષુપ્રતિમાને આરાધન કાળ આઠમા માસનું ત્રીજુ સપ્તાહ છે. આઠમા માસના ત્રીજા સપ્તાહમાં આ પ્રતિમાની આરાધના સાત દિનરાત કરાય છે. તેનો આરાધક વીરાસન આદિ આસને બેસે છે. આ રીતે એકવીસ દિનરાતમાં આઠમી, નવમી અને દસમી પ્રતિમાઓનું આરાધન સમાપ્ત થાય છે. બાવીસમે દિવસે અગિયારમી ભિક્ષુપ્રતિમાનું આરાધન થાય છે. તેને આરાધન કાળ એક દિનરાતને છે. તેની આરાધનામાં ષષ્ઠભકતની બે ઉપવાસ) તપસ્યા કરવામાં આવે છે. બારમી પ્રતિમાને આરાધન કાળ એક રાતનો છે. તેમાં અષ્ટભકતની–ત્રણ ઉપવાસ (આઠમની) છેલ્લી રાત્રે બન્ને હાથ લટકતા રાખીને ઉભા રહેવું પડે છે;
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #172

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
१५३ पादेनेषदवनतकायेनाऽनिमेषनयनेन च भिक्षुणा स्थीयते । एतद्विषये विशेषजिज्ञासुभिदंशाश्रुतस्कन्धस्य सप्तमेऽध्ययने मत्कृतमुनिहर्षिणी टीकायां द्रष्टव्यम् । 'दुवालसविहे' द्वादशविधः संभोगः, भोजनं भोगः, सम्यक् एकीभूय भोग;= संभोगः समानसामाचारिकसाधूनामेकमण्डल्यां भोजनादिव्यवहार इत्यर्थः, प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'उवहीसुयभत्तपाणे' उपधिश्रुतभक्तपानम्-उपधिश्च श्रुतं च भक्तपानं च उपधिश्रुतभक्तपानम् संभोगत्रयम् । तत्र उपधिः प्रथमः संभोगः । स च उपधिर्वस्त्रपात्रादिः, तमुत्पादनेषणादोषरहितं विशुद्धं सांभोगिकेन सह गृह्णन् सांभो. गिकः साधुः शुद्धः, उत्पादनेषणादोषसहितं गृह्णन् साधुरशुद्धः । एतादृशदोष. युक्तमुपधिं वारत्रयं गृहीत्वा विहितप्रायश्चित्त; संभोगार्हः । चतुर्थे वारे सदोषमुपधि खडा रहना पड़ता है। दोनों पैर आपस में जुडे हुए रहते हैं। शरीर कुछ२ झुका सा रहता है। नेत्र अपलक रहते हैं।इस विषय में विशेष जिज्ञासुओं के लिये दशाश्रुतस्कंध के सप्तम अध्ययन में हमारे द्वारा रचित मुनिहर्षिणी नामक टीका देखनी चाहिये। बारह प्रकार का संभोग होता है। समान समाचारी वाले साधुओं का एक मंडली में जो आहारादिव्य. वहार होता है उसका नाम संभोग है । संभोग के बारह प्रकार ये हैं।उपधि-वस्त्र, पात्र आदि१, श्रुत२, भक्तपान३, अंजलिप्रग्रह४, दान५, निकाच:, अभ्युत्थान७, कृतिकर्मकरण८, वैयावत्यकरण९, समवसरण१०, संनिषद्या११,
और कथाप्रबन्धन १२ । १ उपधिसंभोग-उत्पादन एषणा दोष से रहित वस्त्र पात्र आदि विशुद्ध उपधि को सांभोगिक साधु के साथ ग्रहण करता हुआ सांभोगिक साधु शुद्ध होता है और उत्पादन एषणा दोष से रहित उपधिको ग्रहण करता हुआ साधु अशुद्ध होता है। इस प्रकार दोष युक्त उपधि को तीन बार અને પગ એક બીજા સાથે જોડાયેલા રહે છે, શરીર થોડું ઝૂકતું રહે અને નેત્ર અપલક રહે છે. આ વિષયમાં વધુ જાણવાની ઈચ્છા વાળા જિજ્ઞાસુઓએ દશાશ્રત કંપની દસમાં અધ્યયનની અમે લખેલી મુનિહર્ષિણી નામની ટીકા જેઈ જવી.
બાર પ્રકારના સંભોગ હોય છે. સમાન સમાચારી સાધુઓને એક મંડળીમાં જે આહારાદિ વ્યવહાર થાય છે તેનું નામ સ ગ છે. સંભોગના બાર પ્રકાર છે? या प्रमाणे छ-(१) उपधि-वर, पात्र माहि (२) श्रुत, (3) मपान, (४) असिड, (५) हान, (६) निय, (७) मयुत्थान, (८) तभ४२, () वैयावृत्य४२, (१०) सभवस२६, (११) सनिषधा भने (१) ४था प्रसन्न.
उपधिसंभोग-पान मेष होपथी २डित वस्त्र पात्र माह विशुद्ध ઉપધિને સંભાગિક સાધુની સાથે ગ્રહણ કરતે સંભગિક સાધુ શુદ્ધ હોય છે, અને ઉત્પાદન એષણે દેષથી યુકત ઉપધિને ગ્રહણ કરતે અશુદ્ધ હોય છે. આ પ્રમાણે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #173

-
-
समवायाङ्गसूत्रे गृह्णन् विहितप्रायश्चित्तोऽपि विसंभोग्यः । तथा यदि सांभोगिकः साधः विसं. भोगिकेन पार्श्वम्थादिना सह स्थित्वा शुद्धमशुद्धं वोपधिं गृह्णीयात, अनन्तरमन्यप्रेरणया प्रायश्चित्तं कुर्यात्, स साधुः वारत्रयमेवं कुर्वन् संभोगार्हः । चतुर्थवारे तु असंभोग्य एव । एवमुपधेः परिकम परिभोगं च कुर्वन् साधुः संभोग्योऽसं. भोग्यश्च भवति । इति प्रथम संभोग,१। 'सुय' श्रुतम्-श्रुतसंभोगो द्वितीयः । अध्ययनार्थमागतं संभोगिकमन्यसंभोगिकं वा साधु सविधि वाचनां प्रच्छनां कुर्वन् शुद्धः । यदि अविधिना समागच्छेत्, पावस्थादिको वा भवेत्, तं वाचना ग्रहण करके प्रायश्चित्त करने वाला साधु संभोग के योग्य माना जाता है। परन्तु वही साधु यदि इस प्रकार की उपधि को चौथी बार ग्रहण कर लेता है और प्रायश्चित्त भी ले लेता है तो भी वह संभोग के योग्य नहीं होता है। तथा-यदि सांभोगिक साधु विसांभोगिक पार्श्वस्थ आदि साधु के साथ रहकर शुद्ध अथवा अशुद्ध उपधि को ले लेता है और इसके बाद किसी अन्य की प्रेरणा से वह प्रायश्चित्त लेता है इस तरह वह साधु तीन बार ऐसा करता है और तीन बार प्रायश्चित्त लेकर शुद्ध हो जाता है तो वह संभोगाई हैं। परन्तु यदि वह चौथी बार ऐसा करता है फिर प्रायश्चित्त भी ले लेता है तो भी वह असंभोग्य ही है । इस प्रकार उपधि के परिकर्म और परिभोग को करता हुआ साधु संभोग्य और असंभोग्य होता है। श्रुतसंभोग२-अध्ययन के लिये आये हुए संभोगिक अथवा अन्य संभोगिक साधु से सविधि वाचना प्रच्छना करने वाला साधु शुद्ध है । अविधि से आये हुए साधु से अथवा पार्श्वस्थ साधु से वाचना प्रच्छना દેષ યુકત ઉપધિને ત્રણ વાર ગ્રહણ કરીને પ્રાયશ્ચિત્ત કરનાર સાધુ સંગને યોગ્ય ગણાય છે. પણ જો એ જ સાધુ તે પ્રકારની ઉપાધિ જો ચોથી વાર ગ્રહણ કરે અને પ્રાયશ્ચિત્ત પણ કરી લે તે પણ તે સંભોગને વેગ્ય મનાતું નથી. તથાજો સંભેગિક સાધુ વિસાભાગિક પાર્શ્વસ્થ-શિથિલાચારી)-આદિ સ ધુની સાથે રહીને શુદ્ધ અથવા અશુદ્ધ ઉપાધિ ગ્રહણ કરે અને ત્યાર બાદ કઈ બીજની પ્રેરણાથી જે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ લે–આ પ્રમાણે ત્રણ વાર તે સાધુ એવું કરે અને પ્રાયશ્ચિત્ત લઈને શુદ્ધ થાય તો તે સાધુ સંગને પાત્ર ગણાય છે. પણ જો તે ચોથી વાર પણ એવું કરે અને પછી તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત પણ લે તો તે અસંભે ગ્ય જ ગણાય છે. આ પ્રમાણે ઉપધિના પરિકમ અને પરિભોગ કરતે સાધુ અસંભોગ્ય હોય છે. (૧)
२) श्रुतसंभोग-ध्ययनने भाटे यावेस सलागि अथवा अन्य समाजीસાધુ સાથે વિધિ પૂર્વક વાચના પ્રચ્છના કરનાર સાધુ શુદ્ધ છે. અવધિથી આવેલા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #174

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
१५५ प्रच्छनादिकं कुर्वन् साधुरशुद्धः । एवं वारत्रयमविधिना वाचनां पृच्छनां कुर्वन् साधुः प्रायश्चित्तविधिना संभोग्यः । चतुर्थवेलायां तथा कुर्वन् विहितपायश्चित्तोऽपि असंभोग्य एव | इति द्वितीयः संभोगः २। 'भत्तपाणे' भक्तपानम् भक्तपानसंभोगः तृतीयः । एतद् विषये सर्वमुपधिवद्विज्ञेयम् । केवलं परिकर्मस्थाने दानं परिभोगस्थाने च आदानमिति वाच्यम् । इति तृतीयः संभोग; ३। 'अंजलिपग्गहे त्ति य' अञ्जलिपग्रहणम् इति च, इति शब्दः स्वरूप प्रदर्शनार्थ;, च ग्रहणं समु. चयार्थः। अञ्जलिपग्रहणमिति चतुर्थः संभोगः । अञ्जलिग्रहणशब्देन वन्दनारूपोऽर्थोऽवसे यः। तथाहि-संभोगिकमन्यसंभोगिकंवा साधुं वन्देत, साञ्जलिप्रणमेत, आलोचनासूत्रार्थनिमितं निषद्यां कुर्वीत, एवं कुर्वन् साधुः संभोग्यः । परन्तु स करने वाला साधु अशुद्ध है। इस तरह तीन बार अविधि पूर्वक वाचना प्रच्छना करने से अशुद्ध बना हुआ प्रायश्चित्त विधि से संभोग्य हो जाता है। परन्तु यदि वही साधु चौथी बार भी ऐसा करता है तो प्रायश्चित्त लेने पर भी वह अशुद्ध माना जाता है और इस तरह वह असंभोग्य ही रहता है। भक्तपान संभोग३-इसके विषय में उपधि की तरह ही सब विधि जाननी चाहिये। परन्तु यहां परिकर्म के स्थान में दान, और परिभोग के स्थान में आदान शब्द का प्रयोग करना चाहिये३। अंजलिपग्रह४यह संभोग का चतुर्थ भेद है, यहां अंजलि शब्द वंदनारूप अर्थ को प्रकट करता है, साधु सांभोगिक अथवा अन्यसांभोगिक साधु मिलने पर उन्हें वंदना करता हैं, साञ्जलि नमस्कार करता है और आलोचना तथा मूत्रार्थ निमित्त निषद्या करता है, अर्थात् बैठता है, इस प्रकार करने वाला साधु संभोग्य माना जाता है, परन्तु यदि वह साधु पासस्थ आदि साधुओं સાધુ સાથે અથવા પાર્શ્વસ્થ સાધુ સાથે વાચના પ્રચ્છના કરનાર સાધુ અશુદ્ધ છે. આ રીતે ત્રણ વખત અવિધિ પૂર્વક વાચના પ્રચ્છના કરવાથી અશુદ્ધ થયેલ સાધુ પ્રાયશ્ચિત્ત વિધિથી સંભાગ્ય થઈ જાય છે. પણ એ જ સાધુ ચોથી વાર પણ એવું કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા છતાં પણ તેને અશુદ્ધ માનવામાં આવે છે, અને આ રીતે ते अस साम्य ॥ २९ छे. (२)
(3) भक्तपानसंभोग-तमा उपधि प्रमाणे मधी विवि . ५९ मही પરિકમની જગ્યાએ દાન અને પરિભેગને સ્થાને આદાન શબ્દને પ્રયોગ કરે. नये. (3)
(४) अंजलिप्रग्रह--सा सभोगना व्यायाले छे. मी लि शहना અર્થ વેદના થાય છે. સાધુ સાંભોગિક અથવા અન્ય સાંગિક સાધુ સાથે મુલાકાત થતા તેમને વંદના કરે છે, અંજલિબદ્ધ નમસ્કાર કરે છે, અને આલોચના તથા સૂત્રાર્થ નિમિત્ત નિષા કરે છે. એટલે કે બેસે છે. આ પ્રમાણે કરનાર સાધુને સંભોગ્ય માન.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #175

१५६
समवायाङ्गसूत्रे साधुर्यदि पार्श्वस्थादीना कृते एचमाचरेत्, तदा पूर्ववदेव संभोग्योऽसंभोग्यश्चति भावः । इति चतुर्थसंभोगः४। 'दायणे य' दानं च दानसंभोगः पश्चमः । दानं स्वशिष्यस्य अन्यस्मै समर्पणम् । सम्भोगिकः सभ्भोगिकायाऽन्यसंमोगिकाय वा शिष्यगणं प्रयच्छन् शुद्धः। परन्तु निष्कारणेन संभोगिकाय वा विसंभोगिकाय वा प्रावस्थाय वा यदि शिष्यगणं प्रयच्छेत् तदा पूर्ववत् पायश्चितेन वारत्रयं संभोग्यः, चतुथेवारमसंभोग्यः । इति पञ्चमः संभोग:५। निकाए य' निकाचश्व, निकाचो निमन्त्रणम् । तत्र शय्योपध्याहारैः शिष्यगणप्रदानेन स्वाध्यायेन च के साथ ऐसा व्यवहार करता है तो वह अशुद्ध हो जाता है और प्रायश्चित्त लेकर शुद्ध हो जाता है। इस तरह तीन बार करने पर प्रायश्चित्त विधि से उसकी शुद्धि हो जाती है। परन्तु चौथी बार इस प्रकार के व्यवहार से वह प्रायश्चित्त लेने पर भी शुद्ध नहीं हो सकता है। अतः वह असंभोग्य है४। दानसंभोग, यह संभोग का पांचवां भेद है, दान का तात्पर्य यहां शिष्य का प्रदान करना है। संभोगिक साधु संभोगिक के लिये, अथवा अन्यसंभोगिक के लिये अपने शिष्य को देता है, स्थिति में वह शुद्ध है, परन्तु यदि वह निष्कारण संभोगिक अथवा विसंभोगिक के लिये या किसी पार्श्वस्थ आदि के लिये अपने शिष्य को प्रदान करता है तो वह अशुद्ध है, इस प्रकार तीन बार करता हुआ भी वह प्रायश्चित्त से शुद्ध हो जाता है। परन्तु चौथी बार जब वह इस प्रकार करता है तब पायश्चित्त लेने पर भी वह शुद्ध नहीं हो सकता है। इसलिये वह असंभोग्य माना जाता है। निकाचसंभोग-शय्या, उपधि, आहार, शिष्य प्रदान વામાં આવે છે. પણ જે તે સાધુ પાસ0 શિથિલાચારી આદિ સાધુઓની સાથે એ પ્રકારને વ્યવહાર કરે છે તે અશુદ્ધ થઈ જાય છે. અને પ્રાયશ્ચિત્તલેવાથી તે શુદ્ધ થાય છે. આ પ્રમાણે ત્રણ વાર કરે ત્યાં સુધી પ્ર યશ્ચિત્ત વિધિથી તેની શુદ્ધિ થઈ શકે છે પણ ચોથી વાર એ પ્રકારને વ્યવહાર કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા છતાં પણ તેની શુદ્ધિ થઈ શકતી नथी तेथी मेवो साधु मसलोय छे. (५) दानसंभोग, ते पाया ले छे. ही દાન એટલે શિષ્યનું પ્રદાન એવો અર્થ સમજવાનું છે. સંભગિક સાધુ સંગિકને માટે અથવા અન્ય સંભે ગિકિને માટે પિતાને શિષ્ય અર્પણ કરે છે, આ સ્થિતિમાં તે શુદ્ધ છે, પણ જે તે નિષ્કારણ સંભોગિક અથવા વિસંગિકને માટે કે કઈ પાર્શ્વસ્થ આદિ ને માટે પિતાના શિષ્ય આપે છે તો તે અશુદ્ધ ગણાય છે. આ પ્રમાણે ત્રણ વખત કરે ત્યાં સુધી તે પ્રાયશ્ચિત્તથી શુદ્ધ થઈ શકે છે, પણ તે ચોથી વાર એવું કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવા છતાં પણ તે શુદ્ધ થઈ શકતો નથી. તેથી ते अस सोय . (६) निकाच संभोग-शय्या, उपधि, मा.२, शिष्य महान मने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #176

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम् न्
१५७
संभोगिकः संभोगिकं निमन्त्रयन् शुद्धः । शेषं पूर्ववदेव । निकाचसंभोगः षष्ठः ६ । तथा 'अभुट्टाणे यावरे' अभ्युत्थानमितिचापरः, अभ्युत्थानमासनत्यागरूपमित्यपरः षष्ठादन्यः संभोगः । तत्र - पार्श्वस्थादीनां कृतेऽभ्युत्थानादिकं कुर्वन् पूर्ववदेवासंभोग्यः । अभ्युत्थानपदं किंकरता न्यासकरणा विभक्तीनामुपलक्षणम् । तंत्र किंकरता - प्राघुर्णकग्लानादीन् प्रति 'भवतो विश्रामाय कीदृशं प्रयत्नमहं एवं स्वाध्याय इन से संभोगिक को आमंत्रण करता हुआ संभोगिक साधु शुद्ध कहा गया है। बाकी का इस संबंध में कथन पहिले के जैसा लगा लेना चाहिये। अर्थात् जब वह साधु पार्श्वस्थ आदि के लिये शय्या आदि से आमंत्रित करता है तब वह अशुद्ध माना जाता है । इस तीन बार की गई अशुद्धि का जब वह प्रयश्चित्त विधान से संशोधन कर शुद्ध हो जाता है तब वह संभोग्य बन जाता है । परन्तु तीन वार करने पर भी जब चतुर्थ बार भी वह ऐसी अशुद्धि कर लेता है तब वह प्रायश्चित से भी शुद्ध नहीं होता है । इस स्थिति में वह असंभोग्य ही होता है ६ । अभ्युत्थान संभोग - यह संभोग का सातवां भेद है, अभ्युत्थान का तात्पर्य आसन के त्याग करने से है, अर्थात् पार्श्वस्थ आदि के आने पर अपना त्याग कर खड़े हो जाना उनकी विनय करना आदिये सब क्रियाएँ अभ्युत्था पद से ग्रहण की गई हैं। यहां अभ्युत्थान पद किंकरता, न्यासकरण और अविभक्ति, इनका उपलक्षक है। माधूर्णक ग्लान आदि अवस्थासंपन्न साधुओं के प्रति ऐसी प्रश्नात्मक उक्ति मन में करना कि "मैं आप के विश्राम સ્વાધ્યાય, વડે સંભાગિરકને આમત્રણ કરતા સભાગિક સાધુ શુદ્ધ કહેવાય છે. આ વિષયમાં બાકીનુ કથન આગળના કથના પ્રમાણે સમજી લેવુ એટલે કે જ્યારે તે સાધુ પાસ્થ આદિને શય્યા આદિ વડે આમંત્રિત કરે છે ત્યારે તે અશુદ્ધ ગણાય આ પ્રમાણે ત્રણ વખત થયેલી અશુદ્ધિનુ' પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાથી તે શુદ્ધ થઈ જાય છે અને સભોગ્ય બને છે. પણ જો ચેાથી વ૨ પણ તે એ જ પ્રકારની અશુદ્ધિ કરે તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરવા છતાં પણ તે શુદ્ધ થઈ શકતા નથી આ સ્થિતિમાં તે અસ ભાગ્ય
गाय छे. (७) अभ्युत्थान संभोग - ते संभोगना सातभा लेह छे. अभ्युत्थान એટલે આસનને ત્યાગ કરવો. એટલે કે પાર્શ્વસ્થ આદિનું આગમન થતાં પેાતાનુ આસન છેડીને ઉભા થઈ જવું, તેમને માન આપવુ, આદિ ક્રિયાએ ‘અભ્યુત્થાન’ પદ્મથી ગ્રહણ કરવામાં આવી છે, અહીં 'અભ્યુત્થાન' પદ્મ કિકરતા, ન્યાસકરણ અને अविलति मे त्रानो उपलक्ष हे प्राधूणु, उद्यान (महेमान, मिभार) आहि अवસ્થા સપન્ન સાધુએ પ્રત્યે મનમાં એવી પ્રશ્નાત્મક ઉકિત કરવી કે “ હું આપના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #177

समवायाङ्गसूत्रे कुर्याम्' इत्येवं प्रश्नात्मिकोक्तिः । न्यासकरणम् पार्श्वस्थादिधर्माच्चुतस्य पुनः साधुधर्म संम्धापनम् ।।
अविभक्तिः अपृथग्भावः भेदभावराहित्यम् , पावस्थादीनां किंकरतादिकं कुर्वन् साधुरशुद्धोऽसंभोग्यश्च भवति । यथागमं कुर्वस्तु शुद्धः संभोग्यश्चति । इति सप्तप्तः संभोगः७। तथा-'किइकम्मस्स य करणे' कृतिकर्मणश्च करणम्, कृतिकर्म वन्दनं, तस्य करणं । विधिना बन्दनां कुर्वन् शुद्धः संभोग्यश्च । अविधिना कुर्वस्तु पूर्ववदेवासंभोग्यः। यस्तु साधुर्वातवशेन स्तब्धगात्रः उत्थानादिकर्म कर्तुमसमर्थः, स सूत्रमेव अस्खलितादिगुणसमुपेतमुच्चारयति, एवमावर्तन शिरोनमनादियच्छनोति के लिये कैसा प्रयत्न करूँ" इसका नाम किंकरता है। पार्श्वस्थ आदि के धर्म से च्युत हुए साधु को पुनः साधुधर्म में संस्थापित करना, इसका नाम न्यास करण है, और भेदभाव रहित होना इसका नाम अविभक्ति है। साधु पार्श्वस्थ आदिकों की किंकरता आदि जब करने लगता है-तब वह अशुद्ध होने के कारण असंभोग्य हो जाता है। और आगम के अनुसार इन किंकरतादिकों को करता है तब वह शुद्ध होने से संभोग्य होता है। कृतिकर्मसंभोग-यह संभोग का आठवां भेद है-विधिपूर्वक वन्दना करने वाला साधु शुद्ध और संभोग्य माना गया है, और अविधिपूर्वक कृतिकर्म करने वाला साधु पूर्व की तरह अशुद्ध और असंभोग्य कहा गया है। जो साधु वात व्याधि से पीडित होता हुआ स्तब्ध शरीर हो जाता है तब वह उत्थान आदि क्रिया करने में असमर्थ बन जाता है। इस स्थिति में वह मूत्र को ही अस्खलित आदि गुण से समुपेत होकर उच्चारण करता है, तथा आवर्तन-शिरोनमन आदि आवश्यक क्रियाओं વિશ્રામને માટે કેવો પ્રયત્ન કરૂં” તેનું નામ કિકતા છે. પાર્શ્વસ્થ આદિ ધર્મથી ચલિત થયેલ સાધુને ફરી સાધુધર્મમાં સંસ્થાપિત કરવો, તેનું નામ ન્યાસકરણ છે. અને ભેદભાવ રહિત થવું, તેનું નામ અવિભકિત છે. જ્યારે સાધુ પાર્થસ્થ આદિ કરવા માંડે છે ત્યારે તે અશુદ્ધ થવાને કારણે અસંભોગ્ય થાય છે. પણ જે આગમન અનુસાર તે કિંકરતા અદિ કરે છે. તો તે શુદ્ધ હોવાથી સંભેશ્ય गाय छ. (८) कृतिकर्म संभोग- समागनी माह से विधिपू वाहना કરનાર સાધુ શુદ્ધ અને સંજોગ્ય ગણાય છે, પણ અવિધિપૂર્વક કૃતિકર્મ કરનાર સુધી આગળ કહ્યું તેમ અશુદ્ધ અને અસંભેશ્ય મનાય છે. જ્યારે સાધુ વાના રોગથી પીડાવાને કારણે શારીરિક હલનચલન કરવાને અસમર્થ થાય છે, ત્યારે તે ઉત્થાન આદિ ક્રિયા કરવાને શકિતમાન હેતો નથી. આ પ્રકારની સ્થિતિમાં જે સૂત્રનું જ અખલિત આદિ ગુણ પૂર્વક ઉચ્ચારણ કરે છે. તેથી શિરનમન આદિ આવશ્યક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #178

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
१५९ तत् करोति, तस्य साधोरेवं विधो वन्दनादिविधिरशठप्रवृत्तिरिति स संभोग्य एच । इत्यष्टमः संभोगः८। 'वेयावच्चकरणे इ य' वैयावृत्त्यकरणमिति, वैयात्रत्यम-आहारोपधिदानादिना प्रस्रवणादिमात्रकाऽर्पणादिनाऽधिकरणोपशमनेन साहाग्यदानेन वा उपष्टम्भकरणम् । वैयावयविषयेऽपि पूर्ववदेव संभोगासंभोगौ भवतः । इति नवमः९। 'समोसरणं' समवसरणम्-बहूनां साधूनामेकत्रावस्थानम् । तद् द्विविधम्-निरवग्रहम् सावग्रहं च । क्षेत्रमाश्रित्य निरवग्रहम् साधनामप्रतिबन्धविहारित्वात् । वसतिमाश्रित्य सावग्रहम्, वसतिस्थितसाधूनामवग्रहमादायैव को जितना बनता है उतना करता है, इस तरह उस साधु की इस प्रकार की जो वंदनादिविधि है वह अशठ-कपटरहित प्रवृत्ति है, इसलिये वह साधु संभोग्य ही है८। यावत्यकरण-यह संभोग का नववां भेद है-वैयात्य का तात्पर्य है योग्य साधनों को जुटाकर, अथवा अपने आप को काम में लगाकर सेवाशुश्रूषा करना। इसी बात को टीकाकार यों बताते हैं कि-आहार, उपधि आदि के देने से, प्रस्रवण आदि के परिष्ठापन के लिये मात्रकादि के देने से अधिकरण के उपशमन से अथवा और भी विषय में सहायता करने से गुर्वादिजनों को सहायक होना इसका नाम वैयावृत्य है। इस वैयाकृत्य के विषय में भी पूर्व की तरह संभोग और असंभोग होते है९। समवसरण-अनेक साधुओं का एक जगह रहना। यह दो प्रकार का है-एक निरवग्रह और दूसरा सावग्रह । क्षेत्र को आश्रित करके निरवग्रह समवसरण होता है, क्यों कि साधु जनों का विहार प्रतिबंध से रहित होता है। वसति की आश्रित ક્રિયાઓ બની શકે એટલા પ્રમાણમાં કરે છે. તે સાધુની આ પ્રકારની જે વંદનાવિધિ छत ४५८ २डित सोपान ४२0 ते साधु सभोग्य ४ सय छ. () वैयावृत्य करण-सा सलगना नवमी : छ. वैयावृत्य भेटवे योग्य साधना से शन અથવા પોતાની જાતને જ કામમાં લગાડીને શુશ્રષા કરવી. એ જ વાતને ટીકાકાર આ પ્રમાણે સમજાવે છે–આહાર, ઉપધિ, આદિ દેવાથી, પ્રસ્ત્રવણુ મૂત્ર આદિનું પરિ. હઠાપન કરવાને માટે દેવાથી. અધિકરણના ઉપશમનથી અથવા બીજી બાબતમાં મદદ કરીને ગુરૂ આદિને સહાય કરવી તેનું નામ વૈયાવૃત્ય છે, વૈયાવૃત્યની બાબતમાં ५५ मा प्रमाणे १ समास भने असा याय छे. (१०) समवसरणઅનેક સાધુઓનું એક જગ્યાએ રહેવું તેને સમવસરણ કહે છે તે બે પ્રકારનું છે. (૧) નિરવગ્રહ (૨) સાવગ્રહ નિરવગ્રહ સમવરસણ ક્ષેત્રને આધારે થાય છે, કારણ કે સાધુઓને વિહાર પ્રતિબંધ રહિત હોય છે. સાવગ્રહ સમવસરણ વસતિને (વસવાટ)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #179

समवायाङ्गसूत्रे
समागतसाधु निवसनात् । संभोग्या संभोग्यव्यवस्था पूर्ववद् विज्ञेया । इति दशमः संभोगः १० । संनिषद्या = एकासनोपवेशनम्, सा हि संभोगासंभोगहेतु र्भवति आसनोपविष्टआचार्यस्तदासनोपविष्टसंभोगिकाचार्येण सह श्रुतपरिवर्तनादिकं कुर्वन् शुद्धः । अमनोज्ञ - पार्श्वस्थादिभिः सह तथा कुर्वन्नशुद्धः पूर्ववत्प्रायश्चित्तेन शुध्यति । इत्येकादशः संभोगः १९ । तथा 'कहाए य पबंधणं कथायाश्च प्रबन्धनम् = व्याख्यानादिकरणम् । संभोग्यासंभोग्यव्यवस्थापूर्ववद्विज्ञेया । इति द्वादश; संभोगः१२। ‘दुवालसावत्ते' द्वादशावर्त्त कृतिकर्म = वन्दनं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम्, द्वे तद्यथाकरके सावग्रह समवसरण होता है, क्यों कि उपाश्रयरूप वसति में पहिले से ठहरे हुए साधुओं का अवग्रह लेकर ही पीछे से आये हुए साधु वहां ठहरते हैं। इसमें संभोग्य और असंभोग्य व्यवस्था पहीले की तरह घटित कर लेना चाहिये १०। संनिषद्या - यह संभोग का ग्यारहवां भेद हैइसमें एक आसन से साधु बैठा रहता है । यह संनिषद्या संभोग और असंभोग की हेतु होती है। आसन पर बैठे हुए आचार्य अपने ग्रासन पर बैठे हुए अन्य संभोगिक आचार्य के साथ श्रुतपरिवर्तन आदि करते हुए शुद्ध माने गये हैं । तथा अमनोज्ञ पार्श्वस्थ आदि के साथ एक आसन पर बैठकर श्रुतपरिवर्तन आदि करते हुए अशुद्ध माने गये हैं । इनमें संभोग्य की व्यवस्था पहिले कहे गये प्रकार की तरह घटित कर लेनी चाहिये ११ | इसी तरह से कथाप्रबंध नामका जो बारहवां भेद संभोग का है उसमें भी संभोग्यासंभोग्य की व्यवस्था समझ लेनी चाहिये । कृतिकर्म-वन्दन- द्वादश आवर्त्तवाला होता है, वह इस प्रकार है- पहला
१६०
આધારે થાય છે, કારણ કે ઉપાશ્રય રૂપ વસતિમા પહેલેથી આવી રહેલા સાધુઓને અવગ્રહ (રજા) લીધા પછી જ પાછળથી આવેલ સાધુ ત્યાં રહે છે. તેમાં સભાગ્ય तथा असंलोग्य व्यवस्था आागण प्रमाणे समल सेवी संनिषद्या - मसलाગના અગિયારમા ભેદ છે; તેમાં સાધુ એક આસને બેસી રહે છે. તે સ ંનિષદ્યા સભાગ અને અસભાગનુ કારણ બને છે. આસન ઉપર બેઠેલાં આચાર્ય પે.તાના આસને બેઠાં બેઠાં અન્ય સભોગિક આચાય ની સાથે શ્રુતપરિવર્તન આદિ કરે તે તે શુદ્ધ ગણાય છે. પણ અમને જ્ઞ પાર્શ્વસ્થ આદિ સાથે એક આસને બેસીને શ્રુતપરિ વન આદિ કરે તે તે અશુદ્ધ ગણાય છે. તેમાં પણ સભાગ્ય અને અસભાગ્યની व्यवस्था भागण उद्या प्रमाणे घटावी देवी. (१२) मे ४ प्रमाणे कथाप्रबंध નામનેા જે ખારમેા ભેદ છે, તેમાં પણ સભાગ્ય, અસ ભાગ્યની વ્યવસ્થા આગળ કહ્યા પ્રમાણે સમજવી.
કૃતિક——વંદન-બાર આવત્ત વાળું હાય છે, તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
આ પ્રમાણે છે—પહેલા એ

Page #180

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम् १६१ 'दुओणए' द्वयवनतम्, अवनतम शिरोनमनम् द्वे अवनते यस्मिंस्तद् द्वयवनतम्, तत्रैकं यदा पूर्वमेव 'इच्छामिखमासमणो! वंदिउं जावणिजाए निसीहियए' इति अभिधायावग्रहानुज्ञापनायाऽवनमनम् १। द्वितीयं-पुन यदा पूर्ववदवग्रहानुज्ञापनायैवावनमनं इति आवर्तद्वयम् । 'जहाजायं' यथाजातं यथा श्रमणो जातस्तथा वन्दते, अर्थात् दीक्षाग्रहणसमये यथा-परिधृतचोलपट्टकमावरणसदोरकमुखवस्त्रिका रजोहरणपमाजिको बद्धाञ्जलिपुटश्वासीत, तामवस्थामाश्रित्य वन्दनम् इति भावः, इति तृतीयः आवर्तः । 'किइकम्मंबारसावयं' कृतिकर्मद्वादशावर्त्तम्, द्वादशा आवर्ताः सूत्रोच्चारणमिश्राः कायव्यापारा यस्मिस्तद् द्वादशावर्त वन्दनकम् । तथाहि'अहो काय कायसंफासं' इत्यत्र 'अ' इत्युच्चार्याऽञ्जलिपुटं दक्षिणभागक्रमेण परिदो शिरोनमन वाला कृतिकर्म, इसमें एक शिरोनति तब की जाती है कि जब पहिले ही "इच्छामि खमासमणो ! वंदि उं जावणिजाए निसीहियाए" ऐसा पाठ बोलकर अवग्रह की अनुज्ञा ली जाती है | दूसरा तब किया जाता है जब पहिले की तरह पुनः अवग्रह की आज्ञा ली जाती है। इस प्रकार ये दो आवर्त हो जाते हैं २। तीसरा आवर्त यथाजात है यह उस समय किया जाता है जब दीक्षाग्रहण के समय में वह चोलपट्टक को धारण करता है सदोरकमुखवस्त्रिका को अपने मुह पर बाधता है रजोहरण और प्रमाजिका को लेता है, अपने गुरुदेव को दोनों हाथ जोडकर नमस्कार करता है। इसी का नाम यथाजात है यह तृतीय
आवर्त है । द्वादश आवर्त्तवाला-कृत्तिकर्म चौथा आवर्त है। सूत्रोच्चारण से मिश्रित कायब्यापार का नाम आवर्त है। ये वंदन क्रिया में बारह इस प्रकार से होते हैं-"अहो काय कायसंफासं" इस पाठ को बोलकर शिशनमन वाणां तिम. तेमां पडai rयारे "इच्छामि खमासमरणो ! बंदिउं जावणिज्जाए निसीहियाए" वो 8 मामीने न्यारे ११नी अनुज्ञा લેવામાં આવે છે ત્યારે પહેલી વખત શિરેનતિ (મસ્ત નમાવવાની ક્રિયા) થાય છે. જયારે પહેલાંની જેમ ફરીથી અવગ્રહની આજ્ઞા લેવાય છે ત્યારે બીજી વખત શિરેનતિ કરાય છે. આ પ્રમાણે તે બે આવ થાય છે. (૨) ત્રીજુ આવતર યથાજાત છે. તે એ સમયે કરવામાં આવે છે કે જ્યારે દીક્ષા લેતી વખતે તે ચલપટ્ટક ધારણ કરે છે, સરકસુહયત્તિ પિતાના મોઢે બાંધે છે; રજોહરણ અને પ્રમાજિંક લે છે, પિતાના ગુરુદેવને બન્ને હાથ જોડીને નમસ્કાર કરે છે. તેનું નામ “યથા જાત” છે. બાર આવર્તવાળું કૃતિકર્મ શું આવર્ત છે. સૂત્રોચ્ચારણથી મિશ્રિત કાય વ્યાપારને આવતું
छ.नयाभत पार सावत्त मा प्रभारी थाय छ-'अहो कायंकाय संफासं'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #181

१६२
समवायाङ्गसूत्रे भ्राम्य वामभागमानीय शिरसा संयोज्य 'हो' इति वदेत्. इत्थं प्रथमावर्तनं समाप्य 'का' 'य' इत्युक्त्वा द्वितीयम्, 'काय' इत्युत्तवा तृतीयं चावर्तनं पूर्ववत्कृत्वा 'सं. फासं' इति वदन् शिरो नमयित्वा गुरुचरणौ स्पृशेत्, प्रविशन्नेव 'खमणिज्जो भे फिलामो अप्पकिलंताणं-बहुमुमेणं भे दिवसो बइकतो?' इति वाक्येनापराधक्षमापणपूर्वकं दैसिकं मुखशातादिकं पृष्ट्वा । 'जत्ताभे' इत्युच्चार्य चतुर्थम्, 'जबणिज' इत्युच्चार्य पंचमम् 'च भे' इत्युच्चार्य षष्ठमावर्तनम् । अनयैव रीत्या द्वितीयक्षमाश्रमणदानेऽपि षडावर्तनानि, इति उभयं मिलित्वा द्वादश आवर्तनानि जब शिष्य अपने गुरु देव के चरणों को स्पर्श करता है तब इसमें तीन आवर्त हो जाते हैं, जैसे-"अहो" में से वह पहिले "अ" को बोलते समय अपने अंजलिपुट को दक्षिणभाग से घुमाकर वाम भाग में लाता है, और फिर उसे शिर से संयुक्त कर "हो" शब्द का उच्चारण करता है। इसमें प्रथम आवर्त होकर समाप्त हो जाता है १। बाद में "कायं" पद को “का” “यं" इस प्रकार भिन्नरूप से बोलकर द्वितीय आवर्त को,
और "काय" पद को समग्ररूप में बोलकर तृतीय आवर्त को पूर्ववत् करके “संफास” बोलता हुआ वह शिर को झुकाकर गुरु के चरणों को स्पर्श करता है ३। बाद में प्रवेश होते ही 'खमणिज्जो भे किलामो अप्पकिलंताणं बहुसुभेणं भे दिवसो वइकंतो' इस वाक्य से अपराध क्षमापनपूर्वक दैवसिक सुखशातादिक पूछकर "जत्ता मे" ऐसा उच्चारण करके चतुर्थ आवत्त ४, "जवणिजं” बोलने में पंचम आवर्त५, “च भे” बोलने में छठवां आवर्त हो जाता है। इसी रीति से द्वितीय क्षमापणदान में भी छह आवर्त्त આ પાઠ બોલીને શિષ્ય પિતાના ગુરુદેવનાં ચરણોનો સ્પર્શ કરે છે ત્યારે તેમાં ત્રણ आपत्त थाय छे, म "अहो" भांथी पडai "अ" ने मेवाती मते पातना અંજ લિપુટને જમણી તરફથી લઈને ડાબી તરફ લઈ જાય છે, અને પછી તેને શિર સાથે સંયુકત કરીને “રો' શબ્દનું ઉચ્ચારણ કરે છે. આમાં પહેલું આવર્ત સમાપ્ત થાય છે त्या२ मा "काय" पहने "का" "यं' सेभ लिन्न ३ मामाने द्वितीय मावत ने भने 'काय' ५हने सभइथे मातीने पडसानीभ शने "काय" संफासं" मोसता તે ત્રીજા આવને સમાપ્ત કરે છે. અને શિર નમાવીને ગુરૂના ચરણેને સ્પર્શ કરે छ. त्या२ ५७ी खमणिजो भे फिलामो अप्पकिलंताणं बहुसुभेणं भे दिवसो वरकतो" मा पायथी पराध क्षमापन पूर्व हिवस समधी सुम शाता पूछीन “जत्तामे" से या२९५ ४शन या भावत', "जवणिज" मालीन પાંચમું આવ7, “ એ બેલીને છઠું આવર્ત થાય છે. એ રીતે બીજા ક્ષમાપણ દાનમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #182

भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये भिक्षुप्रतिमादिनिरूपणम्
१६३
भवन्ति, एति चतुर्थ आवर्तः । तथा' चउसिरं' चतुः शिरः, प्रथमप्रविष्टस्य शिष्यस्य क्षमापणकाले शिष्याचार्ययोः शिराद्वयम् ५,
पुनरपि निष्क्रम्य प्रविष्टस्य द्वयम् इति चतुः शिरः । इति - आवर्तद्वयम्, इति पञ्चमः षष्ठ आवर्त । तथा 'तिगुत्तं' त्रिगुतं - तिसृभिर्गुप्तं त्रगुप्तम् अत्र आवर्तत्रयमिति नवावर्ता । 'दुपवेस' द्विप्रवेशम् द्वौ प्रवेशौ यस्मिंस्तत् द्विमवे शम् । तत्र अवग्रहमनुज्ञाप्य प्रविशतः प्रथमः प्रवेशः, निर्गत्य पुनः प्रविशतो द्वितीयः प्रवेशः इति प्रवेशरूपमावर्तद्वयम् संकलनया एकादशवतः । ' एगनिक्खमणं' अवग्रहादावश्यक्या निर्गच्छत एकं निष्क्रमणम् । द्वितीयवेलायां तु अबग्रहान्न निर्गच्छति, पादपतित एव सूत्रं समापयतीति । द्रदश आवर्ताः । अत्र द्वादशविधेष्वावर्तेषु अवश्यकरणीयतया पञ्चविंशत्तिर्विधयो भवन्ति, ते यथाहो जाते हैं१२। इस प्रकार कृतिकर्म बारह आवर्त्तवाला होता है । ये चार आवर्त्तहुए ४ । तथा चारशिर ये पांचवां और छठवां आवर्त्त हैंप्रथम प्रविष्ट हुए शिष्य के क्षमापणकाल में शिष्य और आचार्य के दो शिर, बाद में पुनः निकल कर प्रविष्ट हुए शिष्य के क्षमापण काल में शिष्य और आचार्य के दो शिर, इस प्रकार ये चार शिर हैं। इनके दो आवर्त, ऐसे पांचवां और छठा आवत होता है ६ तथा तीनगुप्सियों के तीन आवर्त, इस तरह ये नव आवर्त हो जाते हैं ९। दो प्रवेश के दो आवर्त - अवग्रह को लेकर प्रवेश करना यह प्रथम प्रवेश, तथा निकलकर पुनः प्रवेश करना यह द्वितीय प्रवेश-ये प्रवेशरूप दो आवर्त हैं ११ | तथा - अवग्रह से आवश्यकी करके निकलने वाले का एक यह बारहवां निष्क्रमणरूप आवर्त होता है१२। दूसरी बार अवग्रह से नहीं निकलता है किन्तु वहीं गुरुचरण में रहा हुआ ही क्षमाश्रमण का पूरा पाठ पढता है, इस प्रकार से कृतिकर्म-वन्दन- द्वादश आवर्तवाला कहा हैं । इन પણ છ આવત્ત થાય છે. આ રીતે કૃતિક બાર આવત્ત વાળુ હોય છે. આ રીતે ચાર આવત થયા તથા ચારશિક એ પાંચમ અને છઠુ આવત્ત છે, પહેલાં દાખલ થયેલ શિષ્યના ક્ષમાપણકાળમાં શિષ્ય અને આચાર્યનાં બે શિર, ત્યાર બાદ પુનઃ નીકળીને પ્રવિષ્ટ થયેલ શિષ્યના ક્ષમાપણુકાળમાં શિષ્ય અને આચાયનાં બે શિર છે. એ પ્રમાણે ચાર શિર છે. તેમના એ આવત્ત` એ રીતે પાચમું અને છ ુ' આવત્ત થાય છે. તથા ત્રણ ગુપ્તિયાના ત્રણ આવન્ત એ રીતે તે નવ આવત્ત થઈ જાય છે. એ પ્રવેશના બે આવત્ત અવગ્રહ લઇને પ્રવેશકરવા તે પ્રથમ પ્રવેશ, તથા નીકળીને પુનઃ પ્રવેશ કરવા તે દ્વિતીય પ્રવેશ, એ પ્રવેશરૂપ એ આવત્ત છે. તથા અવગ્રહથી આવશ્યકી કરીને નીકળનારના એક, તે બારમે નિષ્ક્રમરૂપ આવત્ત થાય છે, બીજી વાર અવગ્રહુશ્રી નીકળતે નથી પણ ત્યાં ગુરૂ ચરણુમાં રહીને જ ક્ષમા શ્રમણને! પૂરા પાઠ મેલે છે. આ રીતે કૃતિક-વ ́દન--ખાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #183

१६४
समघायाङ्गसूत्रे द्वे अवनती२, एकं यथाजातम्३, आदक्षिणपदक्षिणरूपं द्वादशविधं कृतिकर्म१५, चत्वारि शिरांसि १९, तिस्रो गुप्तय:२२, द्वौ प्रवेशौ२४, एकं निष्क्रमणम् २५, इति पञ्चविंशतिविधयः। विजया खलु राजधानी द्वदशयोजनसहस्राणि 'आयामवि
खंभेणं' आयामविष्कम्भाभ्याम् आयामो दैर्घ्यम्, विष्कम्भो विस्तारः ताभ्याम्, प्रज्ञप्ता । रामः खलु बलदेवो द्वादशवर्षसहस्राणि सर्वायुषं 'पालित्ता' पालयित्वा समाप्य पञ्चमे देवलोके देवत्वं गतः । मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'चूलिया"चूलिका चूडामले द्वादश योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता । जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य वेदिका मूले द्वादशयोजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता। सर्वेषु वर्षेषु 'सचजहणिया' सर्व जघन्या न्यूनातिन्यूनेत्यर्थः, 'राई' रात्रिः 'दुवालसमुहुत्तिया' द्वदशमुहूर्तिका द्वादशमुहूर्ता यस्यां सा, प्रज्ञप्ता। एवं दिवसोऽपि सर्वजघन्यो द्वादशमुहूर्तको ज्ञातव्यः । सर्वार्थसिद्धस्य खलु महाविमानस्य उपरितनात स्तूपिकाग्रात् शिख. बारह आवतौ मे अवश्य करने योग्य पचीस विधियां होती हैं, वे ये हैं-दो शिरो नमन२, एक यथाजात३, आदक्षिणप्रदक्षिणरूप बारह प्रकार का कृतिकर्म१५, चार शिर१९, तीनगुप्तियां२२, दो प्रवेश२४, और एक निष्क्रमण२५ । आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा विजया नामकी राजधानी बारह हजार योजन की कही गई है। राम नाम के बलभद्र बारह हजार वर्ष की आयु को पालकर-समाप्तकर-पांचवें देवलोक में देव हए हैं। मंदर पर्वत की चूलिका मूल में विष्कंभ की अपेक्षा बारह योजन प्रमाण कही गई है। जंबूद्वीप नामक प्रथम द्वीप की वेदिका मूल में विष्कंभ की अपेक्षा बारह योजन की कही गई है। समस्त वर्ष में सब से अतिकम (सब से छोटी) रात्रि बारह मुहूर्त्तवाली होती है। इसी प्रकार द्वादश मुहूर्त का दिन सब से छोटा कहा गया है। सर्वार्थसिद्ध महाविमान આવર્ત વાળું કહેલ છે એ બાર આવ7માં અવશ્ય કરવા ગ્ય પચીશ વિધિ હોય છે, તે આ પ્રમાણે છે–
બે શિરોનમન, ૨, એક યથાજાત ૩, આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણ રૂપ બાર પ્રક રનાં तिम १५, या२ शि२, 16, शुक्तियो, २२, में प्रवेश २४, न्मने निभए। २५. * આયામ (લંબાઈ) અને વિઝંભ (પહોળાઈ) ની અપેક્ષાએ વિજયા નામની રાજધાની બાર હજાર જનની કહી છે. રામ નામના બલભદ્ર બાર હજાર વર્ષનું આયુષ્ય જોગવીને પાંચમાં દેવલોકમાં દેવ થયા છે. મંદિર પર્વતની ચૂલિકા મૂળમાં વિખંભની અપેક્ષાએ બાર એજનની કહેલ છે. આખા વર્ષમાં સૌથી ટૂંકી રાત્રિ બાર મુહૂર્તવાળી હોય છે એ જ પ્રમાણે સૌથી ટૂંકો દિવસ પણ બાર મુહૂતને હોય છે. સર્વાર્થ સિદ્ધ મહાવિમાનતા ઉપરિતન શિખરના અગ્રભાગથી બાર જન ઉપર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #184

-
भावबोधिनी टीका. द्वादशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् १६५ राग्रभागात् द्वादशयोजनानि ऊर्ध्वमुपरित्तनी ईषत्माग्भारनामधेया सिद्धशिलेति नाम्ना प्रसिद्धा पृथ्वी प्रज्ञप्ता। ईषत्मारभारायाः खलु पृथिव्या द्वादशनामधेयानि प्रज्ञप्तानि। तद्यथा-'ईसित्ति वा' ईषदिति वा, वा शब्दो विकल्पार्थ, इति शब्दः स्वरूपनिर्देशार्थः, ईषदिति प्रथमं नाम । 'इसिपब्भाराइवा' ईष त्पाग्भारेति द्वितीयं नाम । 'तणूइ वा' तनुरिति तृतीयम् । 'तणुयतरित्ति वा' तनुकतरेति चतुर्थम् । 'सिद्धित्ति वा' सिद्धिरिति नामधेयं पश्चमम् । 'सिद्धाल. एत्ति वा' सिद्वालयेति षष्ठम् । 'मुत्तित्ति वा मुक्तिरिति सप्तम् । 'मुत्तालएत्ति वा' मुक्तालयेति नामधेयमष्टमम् । 'बभेत्ति वा' ब्रह्मेति नवमम्, 'बंभवडिसएति वा' ब्रह्मावतंसिकेति दशमम् । 'लोगपडिपुरणेत्ति वा लोकप्रतिपूरणेति एकादशम् । 'लोगग्गचुलियाइ वा' लोगाग्रचूलि केति द्वदशं नाम ॥३२॥
___मूलम्-इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाण नेरइयाणं बारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगइयाण नेरइयाणं बारस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं बारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं बारसपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । लंतए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं बारस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा माहिदं महिंदज्झयं कंबु कंबुगीवं पुखं सुखं महापुंखं पुडं सुपुडं महापुडं नरिंदं नरिंदकंतं नरिंदुत्तरवळिसगं विमाणं के-उपरितन शिखर के अग्रभाग से बारह योजन ऊपर ईषत्प्रागभार नामक सिद्ध शिला है। इस ईषत्प्राग्भार पृथिवी के बारह नाम हैं। वे इस प्रकार है-ईषत् १, ईषत्पाग्भार२, तनू३, तनुकतरा४, सिद्धि५, सिद्धालय६, मुक्ति७, मुक्तालय८, ब्रह्म९, ब्रह्मावतंसिका१०, लोकप्रतिपूरणा११, और लोकाग्रचूलिका १२॥ सू० ३२॥ ઈષત્માગભાર નામની સિદ્ધશિલા છે. આ ઈષત્રાગભાર પૃથ્વીનાં બાર નામ છે, ते मा प्रमाणे छ-(1) षत् (२) प.प्राग्ला३. (3) तनू (४) तनु४२, (५) सिद्धि (९) सिद्धासय, (७) भुति, (८) मुस्तालय, (e) ब्रह्म, (१०) झाबत सिर, (११) લોકપ્રતિપૂરણ અને (૧૨) કાગચૂલિકા, કે સૂ. ૩૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #185

१६६
समवायाङ्गसूत्रे
देवत्ता उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं बारससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा बारसहं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं बारसहि वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे बारसहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्सति ॥सू. ३३॥
टीका- 'इमी से णं' इत्यादि । अस्यां खल रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां द्वादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चभ्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां द्वादश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां द्वादशपल्योपमान स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु
येषां देवानां द्वादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता | लान्त के कल्पे अस्त्येकेषां देवानां द्वादश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा महेन्द्रं १, महेन्द्रध्वजंर, कम्बु ३, कम्बुग्रीवं ४, पुङ्ख५, सुपुङ्ख६, महापुङ्ख७, पुण्डं८ पुण्९, महापुण्ड्र १०,
टीकार्थ- 'इमी से णं इत्यादि ।
इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की बारह पल्योपम की स्थिति कही गई है। पांचवी में कितनेक नारकियों की बारह सागरोपम की स्थिति कही गई है । असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति बारह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान कल्पों में कितने क देवों की स्थिति बारह पल्योपम की कही गई है। लान्तक कल्प में कितनेक देवों की स्थिति बारह सागरोपम की कही गई है । जो देव महेन्द्र १, महेन्द्रध्वज२, कम्बु३, कम्बुग्रीव ४ पुङ्ख५, सुपुङ्ख६, महापुङ्ख७, पुडू८,
टीडार्थ' - 'इमीसे णं' इत्यादि !
આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીએની બાર પલ્યાપમની સ્થિતિ છે, પાચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીએની ખાર સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવેાની સ્થિતિ ખાર પલ્યાપમની કહી છે. સૌધમ તથા ઇશાન કલ્પોમાં કેટલાક ધ્રુવની સ્થિતિ ખાર પચાપમની કહી છે. લાન્તક કલ્પમાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ આર સાગરોપમની કહી છે. જે દેવા (૧) મહેન્દ્ર, (૨) મહેન્દ્રવજ ( 3 ) :भ्भु, (४) भ्मुग्रीव, (४) युग, (६) सुपुंज (७) महायुज, (८) युंडू (2)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #186

भावबोधिनी टीका. त्रयोदशसमवाये त्रयोदशक्रियास्थानादिनिरूपणम् १६७ नरेन्द्रं नरेन्द्रकान्तं नरेन्द्रोत्तरावतंसकं च विमानम् एतेषु त्रयोदशविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानां सोत्कर्षा द्वादशसागरोपमा स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवा द्वादशानामर्द्धमासानां=षण्णां मासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां द्वादशभिर्वर्षसहराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये द्वादशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥सू. ३३।।
त्रयोदशं समवायामाह -
मूलम्--तेरस किरिया ठाणा पण्णत्ता, तं जहा-अहादंडे, अणहादंडे, हिंसादंडे, अकम्हादंडे, दिठिविपरियासिदंडे,मुसावायवत्तिए, अदिन्नादाणवत्तिए, अज्झथिए मानवत्तिए, मित्तदोसवत्तिए, मायावत्तिए, लोभवत्तिवए, इरियावहिए नाम तेरसमे । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु तेरस विमाणपत्थडा पण्णत्ता। सोहम्मवडिंसगे णं विमाणे णं अद्धतेरसजोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । सुपुंडर, महापुडू१०, नरेन्द्र ११, नरेन्द्रकान्त१२, और नरेन्द्रोत्तरावतंसक १३, इन तेरह विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति बारह सागरोपम की कही गई है। वे देव बारह अर्द्धमासों के अर्थात् छ महीनों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छास लेते हैं। उन देवों को बारह हजार वर्ष के अनन्तर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इन में कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं, और ये जीव बारह भव लेने के बाद सिद्धपद प्राप्त करने वाले होंगे, बुद्ध होंगे, सर्वथा कर्ममल से छूट जाने वाले हागे, परिनित हो जायेंगे और समस्त दुःखों का नाश कर देंगे ॥सू० ३३॥ सुधुडू (१०) महाड, (११) नरेन्द्र (१२) नरेन्द्रशान्त भने (१3) नरेन्द्रीत्तरात स५ એ તેર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, ને દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાર સાગરોપમની કહેલ છે તે દે છ મહિને બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ લે છે, તે દેવોને બાર હજાર વર્ષે આહાર લેવાની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાંના કેટલાક દેવો ભવસિદ્ધિક હોય છે. તે દે બાર ભવ કરીને સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરશે બુદ્ધ થશે, સર્વથા કમલથી મુકત થશે, પરિનિવૃત થઈ જશે અને સમસ્ત દુખોનો नाश ४२२. ॥सू. 33॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #187

१६८
समवायाङ्गसूत्रे एवं ईसाणवडिसगे वि । जलयरपंचिंदिय तिरिक्खजोणियाणं अद्धतेरस जाइकुलकोडीजोणीपमुहसयसहस्साइं पण्णत्ताई। पाणाउस्स णं पुव्वस्स तेरस वत्थू पण्णत्तानि । गब्भवतिय पंचिंदिय तिरिक्ख जोणियाणं तेरस विहे पओगे पण्णत्ते । तं जहा-सच्चमणपओगे, मोसमणपओगे, सच्चामोसमणपओगे, असञ्चामोसमणपओगे, सच्चवइपओगे, मोसवइपओगे, सञ्चामोसवइपओगे, असच्चामोसवइप
ओगे, ओरालिअसरीरकायपओगे, ओरालियमीलसरीरकायपओगे, वेउब्वियसरीरकायपओगे, वेउव्वियमीससरीरकायपयोगे कम्मसरीरकायपओगे । सूरमंडलजोयणेणं तेरसेहिं एगसहि भागेहि जोयणस्स ऊणं पण्णत्तं ॥ सू० ३४ ॥
टीका-'तेरस' इत्यादि । 'तेरस' त्रयोदश 'किरियाठाणा' क्रियास्थानानि प्रज्ञप्तानि । तत्र करणं क्रिया कर्मबन्धन हेतुरूपा प्रवृत्तिः, तस्याः स्थानानि भेदाः। तद्यथा-'अहादंडे' अर्थदण्डः दण्डयते असस्थावरादिहिंस्यते येन स दण्डः, दण्डः =अर्थदण्ड:-स्वशरीरस्वजनादि प्रयोजनाय हिंसाकरणम् । इदं प्रथम क्रियास्थानम् । तद्भिन्नः 'अणहादंडे' अनर्थदण्डः-प्रयोजनमयपेक्ष्यैव त्रसस्थावरादिजीवानां यत्माण
अब सूत्रकार तेरहवें समवाय को प्रकट करते हैं-'तेरस' इत्यादि । टीकार्थ-कर्मबन्धन में हेतुभूत प्रवृत्ति का नाम किया है। इसके स्थानभेद-तेरह हैं, वे इस प्रकार हैं-अर्थदंड १, अनर्थदंड, हिंसादंड३, अकस्मात् दंड४, दृष्टिविपर्यासिकादंड५, मृषावाद प्रत्यय६, अदत्तादानपत्यय७, आध्यात्मिक८, मानप्रत्यय९, मित्रद्वेषप्रत्यय१०, मायाप्रत्यय११, लोभप्रत्यय१२, ऐर्यापथिक १३। स्वशरीर एवं स्वजनादि के निमित्त को लेकर जो हिंसाकृत्य किया
वे सुत्रा२ तेभु समवाय सतावे –'तेरस' इत्यादि ! ટીક ઈ-કર્મબન્ધનના કારણ રૂપ પ્રવૃત્તિને કહે છે. તેના આ પ્રમાણે તેર ભેદ છે(१) अ , (२) मन , (3) डिसा (४) २५४२भात. (५) दृष्टि वियासिया ६, (६) भृषापा प्रत्यय, (७) माहत्ताहान प्रत्यय, (८) आध्यात्मि, (6) भान प्रत्यय (१०) मित्रद्वेष प्रत्यय, (११) भाया प्रत्यय, (१२) बम प्रत्यय भने (१3) या पथि४
(૧) પોતાના શરીર નિમિત્તે અને સ્વજનાદિને નિમતે જે હિસાકૃત્ય કરવામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #188

भावबोधिनी टीका. त्रयोदशसमवाये त्रयोदशक्रियास्थानादि निरूपणम् १६९ वियाजन सीऽनथदण्डो द्वितीयं क्रियास्थानम् । तथा 'हिंसादंडे' हिसादण्ड:हिंसामाप्रित्य यो दण्डो हिंसनं, अर्थात् 'अयं मामहिंसीत, हिनस्ति, हिसिष्यति वेति मनसि विधाय प्रतिपक्षिणो यो वधः स हिंसादण्डस्तृतीयं क्रियास्थानम् । तथा 'अकम्हादंडे' अकस्माददण्ड:-अन्यवधाय प्रवृत्तस्य अन्यस्य हननम् । इतिचतुर्थ क्रियास्थानम् । तथा 'दहिविपरिआसियादंडे' दृष्टि विपर्यासिकादण्ड:विपर्यासो विपर्यासिका, दृष्टेविपर्यासिका मतिभ्रान्तता, तया निमित्तभूतया यो दण्ड: माणिवधः स दृष्टि विपर्यासिकादण्डः, मित्रादीनाममित्रादिबुद्धया हननमित्यर्थः। इति पश्चमम् । तथा-'मुसावायवत्तिए' मृषावादप्रत्ययम्, मृषावादः =प्रात्मपरोभयार्थमसत्यवचनम्, स एव प्रत्ययाकारणं यस्य तत् मृषावादप्रत्ययम् । षष्टं क्रियास्थानम् । तथा 'आदिन्नादाणवत्तिए' अदत्तादान प्रत्ययम, अदत्तादानं चौर्य प्रत्ययः कारणं यस्य तत् । सप्तमं क्रियास्थानम् । तथा 'अज्झथिए' आध्यात्मिकम् अध्यात्म=मनः, तत्र भवम् आध्यात्मिकम् , बाह्यनिमित्तमनपेक्ष्यैव जाता है वह अर्थदंड है। प्रयोजन की अपेक्षा विना ही जो त्रस स्थावर आदि जीवों की हिंसा कर दी जाती है वह अनर्थदंड़२। इसने मेरी हिंसा की थी, यह मेरी हिंसा करता है अथवा यह मेरी हिंसा करेगा' इस प्रकार का विचार कर प्रतिपक्षी का जो वध कर दिया जाता है वह हिंसादंड है। अन्यजीव की हिंसा करने के लिये प्रवृत्त हुआ पुरुष अन्य प्राणी की हिंसा कर दे यह अकस्मात् दंड है४। मति की विपर्यासिता का निमित्त लेकर जो हिंसा हो जाती है वह दृष्टिविपर्यासिका दंड है। जैसे मित्र को अमित्र की बुद्धि से मार देना५। जिस का कारण मृषावाद हो वह मृषावादप्रत्यय है। जिस का कारण अदत्तादान हो वह अदत्तादान प्रत्यय है। बाह्यनिमित्त की अपेक्षा किये विना ही जो शोक किया जाता है वह माछ; तेने 'अर्थदंड' हे छ, (२) र ५॥ ततना प्रयास विना त्रस, स्थावर माहियोनी रे सा राय छ तेन 'अनर्थदंड' हे छ. (3) " म व्यरितये મારી હિંસા કરી હતી, આ મારી હિંસા કરે છે, અથવા આ મારી હિંસા કરશે सेवो पियार ४शन प्रतिपक्षी (पारोधी) नारे १५ ४२शय ते "हिंसादंड" छे. (૪) એક જીવની હિંસા કરવાને તૈયાર થયેલ પુરુષ અન્ય જીવની હિંસા કરી નાખે છે. તેને 'अकस्मात दंड' ४ छ (५) मतिनी विपर्यासताने ४२ सि5 Mय छे. तर 'दृष्टिविपर्यासिका दंड' ५ छ. म ३ भित्रने भित्र भी भारपो. (६) सानु ४।२९ भूषापा होय साने "मृषावादप्रत्यय" हे छे. (७) रे डिसानु ४॥२९॥ महत्तहान हेय छे ते डिसाने "अदत्तादानप्रत्यय" ४ . [८] मानिभित्तनी अपेक्षा या विना १ २ ४ मा राय छतेने 'आध्यात्मिक
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #189

-
१७०
समवायाङ्गसूत्रे शोकादिकरणमष्टमं क्रियास्थानम् । तथा-'मानवत्तिए' मानप्रत्ययं जात्यादिमदनिमित्तं नवमं क्रियास्थानम् । तथा 'मित्तदोसवत्तिए' मित्रद्वेषप्रत्ययम्=मित्रेषु द्वेषः प्रत्ययो यस्य तत, हितचिन्तकानां मातापित्रादीनामल्पेऽप्यपराधे महादण्डकरणं दशमं क्रियास्थानम् । मायाप्रत्ययम्-मायानिबन्धनमे कादशम् । एवं लोभप्रत्ययम् लोभनिमित्तकं द्वादशं क्रियास्थानम् । तथा 'इरियावहिए' ऐपिथिकम्= ईर्यापथे भवम् ऐर्यापथिकं, केवलयोगनिमित्तः कर्मबन्धः, अर्थादुपशान्तमोहादीनां सातवेदनीयबन्धो नाम 'तेरसमे' त्रयोदशं क्रियास्थानं प्रज्ञप्तम् । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु त्रयोदश 'विमाणपत्थडा विमानप्रस्तटा प्रज्ञप्ताः।। __ 'सोहम्मवळिसगे णं विमाणे णं' सौधर्मावतंसकं खलु विमानं खलु 'ण' द्वयं वाक्यालङ्कारे, सौधर्मदेवलोकोऽर्धचन्द्राकृतिकः पूर्वपश्रिमत आयामयुक्त उत्तरदक्षिणतो विस्तृतः । तस्य मध्यभागे त्रयोदशे प्रस्तटे शक्रस्य निवासभूतं विमानमस्ति, तद् विमान सौधर्मदेवलोकस्य अवतंसका शिरोभूषणमिव वर्ततेआध्यात्मिक है८। जात्यादि मद को निमित्त करके जो किया जाता है वह मानप्रत्यय है। हितकारी माता पिता आदि को अल्प भी अपराध होने पर बडा दंड देना यह मित्र द्वेषपत्यय है१०। इसी तरह माया को निमित्त करके जो किया जाता है वह मायाप्रत्यय है११॥ एवं लोभ के निमित्त से किया जाने वाला लोभप्रत्यय है१२। केवल योग निमित्तक जो कर्मबंध होता है अर्थात् उपशान्तमोह आदि गुणस्थानवी जीवों के जो एक सातावेदनीय कर्म का बंध होता है वह ऐपिथिक क्रिया स्थान है१३।
सौधर्म तथा ईशान, इन दो कल्पों में तेरह विमान प्रस्तर कहे गये हैं। सौधर्म देवलोक अर्धचन्द्र के आकार जैसा है। पूर्वपश्चिम में लंया और उत्तरदाक्षिण में चौडा है। इस के मध्य भाग में तेरहवें प्रस्तर में इन्द्र का निवासभूत विमान है। यह विमान सौधर्म देवलोक का शिरो(e) ति माहिना भने २ रे सा ४३॥य ते 'मानप्रत्यय' हेपाय છે. (૧૦) હિતકારી માતા, પિતા આદિને છેડે પણ અપરાધ થતાં મોટી શિક્ષા ४२वी ते 'मित्रद्वेषप्रत्यय' उपाय छे. (११) से प्रमाणे मायाने २णे ? ५२वामां आवे छ तेने 'मायाप्रत्यय' . (१२) सामने ॥२२ २ ४२वामा
आवे छ तेन 'लोभप्रत्यय हे. (१3) ॥ यो निमित्त भगन्ध થાય છે. એટલે ઉપશાનમોહ આદિ ગુણસ્થાનવતી જીવને જે એક સાતા વેદનીય भनी सच थाय छ तेने ऐपिथिक 'क्रियास्थान' ४७ छे.
સૌધર્મ તથા ઇશાન, એ બન્ને ક૯પમાં તેર વિમાન પ્રસ્તર કહેલ છે. પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબુ અને ઉત્તર દક્ષિણમાં પહેલું છે. તેના મધ્ય ભાગમાં તેરમાં પ્રસ્તરમાં (થરમાં) ઈન્દ્રના નિવાસભૂત વિમાન છે. તે વિમાન સૌધર્મ દેવલેકના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #190

भावबोधिनी टीका. त्रयोदशसमवाये त्रयोदशक्रियास्थानादि निरूपणम् १७१ ऽतस्तद् विमानं सौधर्मावतंसकविमानमित्युच्यते, तद् विमानम् 'अद्धतेरस जोयण सयसहस्साई' अर्धत्रयोदशयोजनशतसहस्राणि सार्धद्वादशलक्षयोजनानि आयामविष्कम्भाभ्यां प्रज्ञप्तम् । एवं सौधर्मावतंसक विमानवत् ईशानावर्तसकविमानमपि विज्ञेयम् । जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् ‘जाइकुलकोडीजोणीपमुहसयसहस्साई' जातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि-जातौ कुलकोटीनां योनिप्रमुखानि उत्पत्तिस्थानमभवानि यानि शतसहस्राणि तानि 'अद्ध तेग्स' अर्धत्रयोदशसार्ध द्वादशलक्षाणि प्रज्ञप्तानि, 'पाणाउस्स णं पुवस्स तेरस वत्थू पण्णत्ता' 'पाणाउस्स णं' प्राणायुषः खलु, यत्र प्राणिनामायुर्विधान सभेदमभिधीयते, तत्पाणायुादशं पूर्वम् तस्य खलु पूर्वस्य त्रयोदश 'वत्थू' वस्तूनि अध्ययनवद्विभागविशेषाः प्रज्ञसानि । गम्भवक्कतियपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं' गर्भव्युत्क्रान्तिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम्-गर्भाद् व्युत्क्रान्तिरुत्पत्ति र्येषां ते, ते च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाश्चेति, तेषाम्, 'तेरसविहे' त्रयोदशविधः 'पओगे' प्रयोगः-प्रयोजनं प्रयोगःमनोवाकायव्यापार इत्यर्थः, प्रज्ञप्तः, तद्यथा-सच्चामणपयोगे' सत्यमन: प्रयोगः१, 'मोसमणपओगे' मृषामन; प्रयोगः२, सच्चा मोसमणपओगे' सत्यमृषामनः प्रयोगः३, 'असच्चा मोसमणपओगे' असत्यामृषामनः प्रयोग;४, इति चत्वारो मनसः प्रयोगाः। भूषण जैसा है, इसलिये इसका नाम सौधर्मावतंसकविमान है। यह विमान लंबाई और चौडाई में अर्धत्रयोदश अर्थात् साढा बारह १२॥ लाख योजन का है । इसी तरह ईशानावतंसक विमान भी हैं। जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यंच योनिवाले जीवों की जाति में कुल कोटियों की योनियां अर्धत्रयोदश-सार्धद्वादश लक्ष अर्थात् सादा बारह १२|| लाख कही गई हैं। पाणायु नामक बारहवें पूर्व के, अध्ययन की तरह विभाग विशेष तेरह कहे गये हैं। गर्भज पंचेन्द्रिय तियंचों के प्रयोग-मन, वचन और काय के व्यापार तेरह प्रकार के कहे गये हैं। वे इस प्रकार हैं-सत्यमनः प्रयोग१, मृषामनः प्रयोग२, सत्य मृषामनः प्रयोग३, असत्यामृषामनःप्रयोग४, શિરોભૂષણ જેવું છે, તેનું નામ સૌધર્માવલંસક વિમાન છે. તે વિમાન લંબાઈમાં સાડા બાર (૧૨) લાખ યેજનનું છે. એ જ પ્રમાણે ઈશાનાવતંસક વિમાન પણ છે. જળચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિ વાળા જીવોની જાતિમાં કુલ કેટયની યોનિ સાડા બાર લાખ કહેવામાં આવેલ છે. પ્રણાયું નામના બારમાં પૂર્વના, અધ્યયનના જેવા વિભાગ તેર કહેલ છે. ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિયાના પ્રયોગ મન, વચન, અને કાયની પ્રવૃત્તિ તેર પ્રકારની કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે–(૧) સત્ય મન; પ્રગ (२) भृषा मनः प्रयास, (3) सत्य भूषा मन: प्रयास, (४) असत्याभूषामनः प्रये
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #191

१७२
समवायाङ्गसूत्रे तथा 'सच्चवइपओगे' सत्यवचः प्रयोगः५, 'मोसवइपओगे' मृषावचःप्रयोगः६, सच्चा. मोसावइपओगे' सत्यमृषावचः प्रयोग:७, असञ्चामोसावइपओगे' असत्यामृषावचः प्रयोगः८, इति चत्वारो वचन प्रयोगाः । 'ओरालियसरीरकायपओगे' औदारिक शरीरकायप्रयोगः 'ओरालियमीससरीरकायपओगे' औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगः, 'वे उब्वियसरीरकायपओगे' वैकुर्विकशरीरकायप्रयोगः, 'वे उब्वियमीससरीरकायपओगे' वैकुर्विकमिश्रशरीरकायप्रयोगः, 'कम्मसरीरकायपओगे' कर्मशरीर कायप्रयोगः इति पञ्च कायिकाः प्रयोगाः । यद्यपि प्रयोगाः पञ्चदशविधाः, परन्तु आहारकाहारकमिश्री प्रयोगौ संयमिनामेव भवतः, न तु तिरश्चामिति त्रयोदशैव प्रज्ञप्ताः। 'सूरमंडलजोयणे' सूरमण्डलयोजनम्मरमण्डलस्य आदित्यविमानवृत्तस्य योजनम्, ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे, ' तेरसेहिं एगसद्विभागेहिं जोयणस्स' “एगसहिभागेहिं ' एकषष्ठिभागैः एकषष्टिभाविभक्तस्य योजनस्य अर्थादेकषष्टिभागविभन्ने योजने 'तेरसेहिं' त्रयोदशभिरूनम्=त्रयोदशभागन्यूनम्= योजनस्याष्टचत्वारिंशद्भागप्रमाणमित्यर्थः, प्रज्ञतम् ॥सू. ३५॥ मन के इस प्रकार ये चार प्रयोग ४। सत्यवचः प्रयोग५, मृषावचः प्रयोग६, सत्यमृषावचः प्रयोग७, असत्यामृषावचः प्रोग८, वचन के इस प्रकार ये चार प्रयोग ८। औदारिक शरीर कायप्रयोग ९। औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोग१०, वैकुर्विष शरीर कायप्रयोग११, वैकुर्विकमिश्र शरीर कायप्रयोग१२, और कार्मणशरीरकायप्रयोग हैं १३। इस प्रकार ये पांच शरीरके प्रयोग हैं यद्यपि प्रयोग पन्द्रह प्रकार के कहे गये हैं परन्तु आहारक प्रयोग और आहारकमिश्रप्र. योग, ये दो प्रयोग केवल संयमीजनों के ही होते हैं, तिर्यश्चों के नहीं इसलिये उनकी अपेक्षा ये यहां तेरह ही कहे गये हैं। आदित्यविमान के वृत्त का योजन इगसठ (६१) विभागों में विभक्त करने पर उनके
॥ शते मनना या२ प्रयोग छे. (५) सत्ययः प्रयोग, (६) भृषापयः प्रयोग, (७) सत्य भृषा पयः प्रयोग (८) मसत्या भूषा क्य: प्रयोग, रीते क्यनना यार પ્રયોગ છે. (૯) દારિક કાય પ્રગ, (૧૦) ઔદારિક મિશ્ર શરીર કાય પ્રયોગ (११) पैवि ४ २०२२ ४ाय प्रया, (१२) वैवि मिश्र २ ४.५ प्रयोग, अने (23) કામણ શરીર કાય પ્રવેગ, આ પ્રકારના પાંચ શરીરના પ્રયોગ છે. જો કે પંદર પ્રકારના પ્રયોગ કહેલ છે પણ આહારક પ્રયોગ અને આહારક મિશ્ર પ્રયોગ એ બે પ્રયોગ ફકત સંયમી જનને જ થાય છે, તિર્યંચોને નહીં, અહી તેર પ્રયોગ બતાવ્યા છે.
આદિત્ય વિમાનના વૃત્તનું જન એકસઠ ભાગમાં વિભકત કરવામાં આવે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #192

भावबोधिनी टीका. त्रयोदशसमवाये नारकियाणांस्थित्यादिनिरूपणम्
१७३
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तेरस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगइयाण नेरइयाणं तेरस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं तेरस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसुकप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं तेरस पलिओवमाइंठिई पण्णत्ता। लंतए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं तेरस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा वजं सुवज वजावत्तं वजकंतं वजवण्णं वजलेसं वजरूवं वजसिंगं वजसिह वज्जकूडं वजूत्तरवडिसगं वइरं वइरावत्तं वइरप्पभं वइरकंतं वइरवण्णं वइरलेसं वइररूवं वइरसिंग वइरसिहं वइरकूडं वइरुत्तरवर्डिसगं लोगं लोगावत्तं लोगप्पभं लोगकंतं लोगवण्णं लोगलेसं लोगरूवं लोगसिंगं लोगसिडं लोगकूडं लोगुत्तरवळिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं तेरस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा तेरसहि अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसि णं देवाणं तेरसहि वाससहस्सेहिं आहारहे समुष्पजइ। संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे तेरसहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुझिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू. ३५॥
टीका-'इमीसे थे' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां त्रयोदश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्यामतेरह भागों से न्यून है। अर्थात् एकयोजन के इगसठ भागों में से अडतालीस (४८) भागप्रमाण है सू० ३४॥
તેના તેર ભાગ જેટલું ન્યૂન છે. એટલે કે એક એજનના એકસઠ ભાગમાંથી सतीश (४८) ला प्रभारी छे. (सू. ३४)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #193

१७४
समवायाङ्गसूत्रे स्त्येकेषां नैरयिकाणां त्रयोदश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां त्रयोदश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानाम् त्रयोदश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। लान्तके कल्पे अस्त्येकेषां देवानां त्रयोदश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा वज्रं मुवजं वज्रावर्त वज्रकान्तं वज्रवर्ण वज्रले श्यं वज्ररूपं वज्रश्रृंङ्गं वज्रसृष्टं वज्रकूटं वज्रोत्तरावतंसकं वरं वइरावत्तं वइरप्रभं बहरकान्तं वइरवर्ण वइरलेश्यं वइररूपं वइरश्रृंङ्ग वइरसृष्टं वइरकूटं वइरोत्तरावतंसकं लोकं लोकावर्त लोकमभं लोककान्त लोकवर्ण लोकलेश्य लोकरूपं लोकश्रृंङ्ग लोकसृष्टं लोककूटं लोकोत्तरावतंसकं च
'इमीसे णं' इत्यादि। टीकार्थ-इस रत्नप्रमा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति तेरह पल्पोपम को कही गई है। पांचवी पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति तेरह सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति तेरह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति तेरह पल्यापम की कही गई है। लान्तककल्प में कितनेक देवों की तेरह सागरोपम की स्थिति कही गई है। जो देव वज्र१, सुवज्र २, वज्रावर्त३, वज्रकान्त४, वज्रवर्ण९, बज्र लेश्य६, वज्ररूप७, वज्रश्रृंग८, वज्रसृष्ट९, वज्रकूट १०, वज्रोत्तरावतंसक११, वइर१२, वइरावर्त१३, वइरमभ१४, वइरकांत१५, वइर वर्ण १६, वइरलेश्य१७, वइररूप १९, चइरश्रृंग१९, वइरसृष्ट२०, वइरकूट २१, वइरोत्तरावतंसक २२, लोक२३, लोकावत्त २४, लोकपभ२५, लोककान्त२६, लोकवर्ण२७, लोकलेश्य२८, लोकरूप२९, लोकश्रृंङ्ग३०, लोकसृष्ट३१, लोककूट३२, और लोकोत्तरावतंसक३३, टीआय-इमिसेणं इत्यादि !
આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ તેર પલ્યોપમની કહી છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ તેર સાગરોપમની કહી છે. અસુરકુમાર દે માં કેટલાક દેવની તેર પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. સૌધર્મ તથા ઈશાન કપમાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ તેર પલ્ય પમની કહી છે. લાન્તક ક૯પમાં
टमा योनी स्थिति ते२ साग१५मनी ४६.२ हेवे। (१) १००, (२) सुबन (3) 4वत (४) Tonsird (4) Aug", (६) वेश्य, (७) १०.३५ (७) OM , (6) पतसष्ट (१०)१०॥डूट, (११) नोत्तरात ४ (१२) १२, (१३) पशवत्त (१४) १४२प्रभ, (१५) १७२५न्त, (१६) १४२ १९", (१७) १३२खेश्य, (१८) १७२ ३५, (१८) १४२ श्रा, (२०) वसष्ट (२१) १४२३८, (२२) १७त्तरात स४ (23) al, (२४) सोवत्तः, (२५) होम, (२६) सोत, (२७) , (२८) सोमेश्य, (२८) ४३५, (३०) सोश्रृंग, (31) १८ (३२) ४३८ मने (33)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #194

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दशभूतप्रामादि निरूपणम् १७५ विमानम् एतेषु त्रयस्त्रिंशद् विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुकर्षण त्रयोदशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवास्त्रयोदशभिरद्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां त्रयोदशभिर्वर्षसहसराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये त्रयोदशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥ म्. ३५ ॥
चतुर्दशं समवायमाह
मूलम्--चउद्दस भूयग्गामा पण्णत्ता, तं जहा-सुहमा अपजत्तया सुहमा पज्जत्तया बादरा अपज्जत्तया बादरा पजत्तया बेइंदिया अपजत्तयाँ बेइंदिया पजत्तया तेंदिया अपज्जत्तया तेंदिया पजत्तय| चउरिदिया अपज्जत्तयो चउरिंदिया पज्जत्तया पंचिंदिया आसन्नि अपज्जत्या पंचिंदिया आसन्निपजत्तया पंचिंदिया सन्नि अपजत्तया पंचिंदिया सन्नि पजत्तया । चउदस पुव्वा पण्णत्ता, तं जहा-उप्पायपुव्वमग्गेणियं च तइयं च वीरियं पुव्वं । अत्थीनस्थिपवायं तत्तो नाणप्पवायं च ॥१॥ सच्चप्पवायपुव्व तत्तो आयप्पवाय पुव्वं च । कम्मप्पवायपुठ्वं इन तेतिस विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति तेरह सागरोपम की कही गई है वे देव तेरह अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छवास लेते हैं। उन देवों को तेरह हजार वर्षों के अनन्तर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो तेरह भव के बाद सिद्धपद को भोगने वाले होगें, बुद्ध होंगे, कर्ममल से सर्वथा रहित हो जायेंगे, परिनिवृत्त होजावेंगे और समस्त दुःखों को अन्त कर देंगे ॥सू० ३५॥ લોકોત્તરાવતુંસક, એ તેત્રીસ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેર સાગરોપમની કહી છે. તે દે સાડા છ મહિને બાહ્ય અભ્યતરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેને તેર હજાર વર્ષ પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવામાં કેટલાક દે એવા હેય છે કે જે તેર ભવ કર્યા પછી સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરશે, બુદ્ધ થશે, કમળથી સર્વથા રહિત થઈ જશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુઃખને અન્ત કરી નાખશે. સૂ. ૩૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #195

S
१७६
समवायाङ्गसूत्रे पञ्चक्खाणं भवे नवमं ॥२॥ विज्जाअणुप्पवायं अवंझपाणाउ वारसं पुवं । तत्तो किरियविसालं पुव्वं तह बिंदुसारं च ॥३॥अग्गणीअस्स णं पुव्वस्स चउद्दसवत्थूइं पण्णत्ता इं । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स्स समणसाहस्सीओ उक्कोसिआ समणसंपया होत्था। कम्म विसोहिमग्गणं पडुच्च चउद्दस जीवहाणा पण्णत्ता । तं जहा-मिच्छदिवा सासायणसम्मदिठी सम्मामिच्छदिट्टी अविरयसम्मदिट्टी विरयाविरए पमत्तसंजए अप्पमत्तसंजए नियहि बायरे अनियहिबायरे सुहमसंपराए उवसामए वा खबए वा उवसंतमोहे खीणमोहे सजोगी केवली अजोगी केवली । भरहेर वयाओ णं जीवाओचउद्दस चउद्दस जोयणसहस्साइं चत्ताहि य एगुत्तरे जोजणसए छच्च एगूणवीसे भागे जोयणस्स आयामेणं पण्णत्ता । एगमेगस्स णं रणो चाउरंतचक्क वहिस्स चउद्दस्स रयणा पण्णत्ता , तंजहा-इत्थीरयणे सेणावइरयणे गाहावइरयणे पुरोहियरयणे वडइरयणे आसरयणे हत्थिरयणे असिरयण दंडरयणे चक्करयणे छत्तरयणे चम्मरयणे मणिरयणे कंगिणीरयणे । जंबूद्दीवे णं दीवे चउद्दस महानईओ पुव्वावरेण लवणसमुदं समुष्पंति तं जहा-गंगा सिंधूरोहिया रोहिअंसा हरी हरिकंता सीया सीओदा नरकंता नारिकांता सुवण्णकूला रुप्पकुला रत्ता रत्तवई ॥३६॥
टीका- 'चउद्दसे' त्यादि। चतुर्दश 'भूयग्गामा' भूतग्रामाः जीवसमूहाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-'मुहुमा अपजत्तया' मूक्ष्माः सूक्ष्मनामकर्मोदयवर्ति
अब चौदहसंख्या विशिष्ट समवाय को मूत्रकार प्रकट करते हैं'चउद्दस' इत्यादि। टीकार्थ-चौदह जीवसमूह कहा हैं, वे इस प्रकार हैं-मुक्ष्म एकेन्द्रिय
હવે સૂત્રકાર ચૌદની સંખ્યાવાળા સમવાયાંગ પ્રગટ કરે છે– 'चउद्दस' इत्यादि ! ટીકાર્થ–નીચે પ્રમાણે ચૌદ જીવસમૂહ કહ્યા છે (1) સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય અપર્યાપ્ત,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #196

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दशभूतग्रामादि निरूपणम् १७७ त्वात् एकेन्द्रियाः पृथिव्यादयः, अपर्याप्तका=सूक्ष्मनामकर्मोदयवशादपरिपूर्णस्वकीय पर्याप्तयः इति प्रथमो भूतग्रामः । ' सुहुमा पज्जत्तया' सूक्ष्माः पर्याप्तयः= एकेन्द्रियाः पृथिव्यादय एवं कर्मपरिसमाप्तिवशात्परिपूर्णस्वकीयपर्याप्तय इति द्वितीयो भूतग्रामः । तथा बादरा अपर्याप्तकाः बादरा पर्याप्तकाः । बादरनामकं कर्मोदयवशात्पृथिव्यादयः अपर्याप्तकपर्याप्तकभेदाद्विविधाः इति तृतीयचतुर्थी भूतग्रामौ । तथा द्विन्द्रियाः अपर्याप्तकाः, द्विन्द्रियाः पर्याप्तकाः । इति पञ्चमषष्ठभूतग्रामौ । त्रीन्द्रियाः अपर्याप्तका त्रीन्द्रियाः-पर्याप्तकाः । इति सप्तमाष्टमौ भूतग्रामौ चतुरिन्द्रिया अपर्याप्तकाः चतुरिन्द्रया पर्याप्तकाः इति नवमदशमौ भूतग्रामौ । पञ्चेन्द्रिया असंज्ञयपर्याप्तकाः, पञ्चन्द्रियाः असंज्ञि पर्याप्तकाः=मनःपर्याप्त्यपर्याप्ति रहितत्वेन द्विविधाः पञ्चेन्द्रियाः इति एकादशद्वादशौ भूतग्रामौ । पञ्चेन्द्रियाः संज्ञ्यपर्याप्तकाः, पञ्चेन्द्रियाः संज्ञि पर्याप्तकाः = मनसः पर्याप्त्यपर्याप्तिभेदेन पञ्चेन्द्रिया द्विविधा इति त्रयोदशचतुदशौ भूतग्रामौ ।
चतुर्दशपूर्वाणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - तान्येवाह- 'उप्पायवे' त्यादिभिस्तिभि र्गाथाभिः तच्छायाश्चेत्थम् -
उत्पाद पूर्वमग्रायणीयं च तृतीयं च वीर्यं पूर्वम् । अस्ति नास्ति प्रवादं ततो ज्ञानप्रवादं च || १॥ सत्यप्रवादपूर्व तत आत्मप्रवादं च । कर्मप्रवादपूर्वं प्रत्याख्यानं भवेन्नवमम् ||२|| विद्यानुप्रवाद मबन्ध्यं प्राणायुर्द्वादशं पूर्वम् ततः क्रियाविशालं पूर्व तथा बिन्दुसारं च ॥३॥
अपर्याप्त १, सूक्ष्म एकेन्द्रिय पर्याप्त२, बादर एकेन्द्रिय अपर्याप्त ३, बादरएकेन्द्रिय पर्याप्त४, दो, इंद्रिय अपर्याप्त५, दो इंद्रिय पर्या६, तेन्द्रिय अप७, तेन्द्रिय पर्या8८, चौ इन्द्रिय अपर्याप्त९ चौ इन्द्रिय पर्याप्त १०, पंचेन्द्रिय असंज्ञी अपर्याप्त ११, पंचेन्द्रिय असंज्ञी पयांत १२, पंचेन्द्रियसंज्ञी अपर्याप्त १३, पंचेन्द्रियसंज्ञी पर्याप्त १४ |
"
चौदह पूर्व कहे गये हैं- वे इस प्रकार हैं-सो तीन गाथाओं से कहे (२) सूक्ष्म केन्द्रि पर्याप्त, (3) जाहर खेन्द्रिय अपर्याप्त (४) माहर खेन्द्रिय पर्याप्त, (च) द्वीन्द्रिय अपर्याप्त, (६) द्वीन्द्रियपर्याप्त (७) तेन्द्रिय अपर्याप्त, (८) तेन्द्रिय पर्याप्त, (6) शौर्घन्द्रय अपर्याप्त, (१०) योऽन्द्रिय पर्याप्त, (११) પ'ચેન્દ્રિય અસ'ની અપર્યાપ્ત, (૧૨) પંચેન્દ્રિીય અસ’જ્ઞી પર્યાપ્ત, (૧૩) ૫'ચેન્દ્રિય સ’ની अथर्यास्त (१४) पंथेन्द्रिय संज्ञी पर्याप्त.
ચૌદ પૂ દર્શાવ્યા છે. તે ત્રણ ગાથાઓ દ્વારા આ પ્રમાણે બતાવ્યા છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #197

१७८
समवायाङ्गसूत्रे 'उप्पायपुव्वं उत्पादपूर्वम्-उत्पादमधिकृत्य यत्र द्रव्यपर्यायाः प्ररूपिता स्तत् उत्पादपूर्व नाम प्रथमं पूर्वम् । 'अग्गेणियं च अग्रायणीयं च अग्रंपरिमाणं तस्य अयनं गमनम् , अग्रायणं, तस्मै हितम् अग्रायणीयं पूर्वम्-सर्वद्रव्यादिपरिमाणपरिच्छेदकारीत्यर्थः,तत्र हि-सर्वद्रव्याणां सर्वपर्यायाणां सर्वजीव विशेषाणां च परिमाणमुपवर्ण्यते । इतिद्वितीयपूर्वम् । 'तइयं च वीरियं पुव्वं तृतीयं च वीर्य पूर्वम्, विशेषेण ईरयति प्रेरयति आत्मानं तासु तासु क्रियास्त्वितिवीर्यम्, यत्र जीवादीनां वीर्य प्रोच्यते तीर्यप्रचादं नाम तृतीयं पूर्वम् । तथा 'अत्थीनस्थिपनाय' अस्तिनास्तिप्रवादम् , लोके यद् वस्तु यथा-अस्ति, यद् वस्तु यथा नास्ति, तस्य प्रवादःकथनं यस्मिन् तत् अस्तिनास्तिप्रवादं नाम चतुर्थ पूर्वम् । 'तत्तो' ततः 'नाणप्पवादं च' ज्ञानप्रादं च, ज्ञानस्य मत्यादेः प्रवादो यत्र तत् ज्ञानप्रवादं नाम पञ्चमम् ॥१॥ तथा 'सच्चप्पवायपुव्व' सत्यपवादपूर्वम्-सद्भ्यो जीवेभ्यो हितः सत्यः संयमः सत्यवचनं वा, स यत्र सभेदःसप्रतिपक्षश्च पोच्यतेऽभिधीयते तत्सत्यप्रवादम्, जाते हैं 'उप्पायपुवः' इत्यादि।
टीकार्थ-उत्पादपूर्व,-इस पूर्व, में उत्पाद धर्म को लेकर द्रव्य और पर्यायों की प्ररूपणा को गई है१ । अग्रायणीयपूर्व-इस पूर्व मे समस्त द्रव्यों का समस्त पर्यायों का और समस्त जीवों की विशेषताओं का वर्णन किया गया है। वीर्यपवादपूर्व उन२ क्रियाओं में जो आत्मा को विशेष रूप से प्रेरित करे उसका नाम वीर्य है, इस व्युत्पत्ति के अनुसार इस पूर्व में जीवादिकों की शक्ति का वर्णन किया गया है। अस्तिनास्ति पवादपूर्व-इस पूर्व में जो वस्तु जिस रूप में है और जो वस्तु जिस रूप में नहीं है उसका वर्णन किया गया है। ज्ञानप्रवादपूर्व-मति आदि ज्ञानो का इसमें वर्णन किया गया है५। सत्यप्रवादपूर्व इसमें जीवों के हितकारक सत्यसंयम का _ 'उप्पायपुव्य' इत्यादि !
साथ-उत्पाद पूर्व-मा पूर्वमा पाई भने अनुसक्षीन द्रव्य अने पर्यायानी प्रेरणा ४२१ामा मावी छ (२)—'अग्रायणीय पूर्व-सा पूर्व मां समस्त द्रव्यानु સમસ્ત પર્યાનું અને સમસ્ત જીવોની વિશેષતાઓનું વર્ણન કરાયું છે. (૩) वीर्यप्रवाद पूर्व-प्रत्ये लियामा रे आत्माने विशेष ३५ प्रेरित ४२ तेनु नाम વાય છે. આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે આ પૂર્વમાં જીવાદિની શકિતનું વર્ણન કરાયું છે. अस्तिनास्ति प्रवाद पूर्व-मा पूर्वमा यी वस्तु या २५३३ छे. सने या २५३५मा नयी तेनु वाणुन ४२॥यु छ. (५) ज्ञान प्रवाह पूर्व भतिज्ञान मा ज्ञानानु ॥ ५ मा पनि ४२यु छे. (6) सत्यपवाद पूर्व-सा पूर्वमा वाना हितारी सत्य संय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #198

भावबोधिनी टीका. चतुदेशसमवाये झतुर्दशभूतग्रामादिनिरूपणम् १७९ तच्च पूर्व च सत्यप्रवादपूर्व नाम षष्ठं । ततः 'आयप्पवायपुव्वं च' आत्मप्रवादपूर्व च आत्मनो जीवस्य अनेकविधैर्नयैर्यत्र प्रवादोऽभिधानं तत्पूर्वम् आत्मप्रवादपूर्व नाम सप्तमम् । तथा 'कम्मपवायपुव्वं' कर्मप्रवादपूर्वम् ज्ञानावरणीयादिकर्मणो यत्र प्ररूपणं तत्कर्मपवादपूर्व नामाष्टमम् । तथा-'पञ्चक्खाणं भवे नवम' प्रत्याख्यानस्य प्रकारो यत्र निरूप्यते तत्पूर्व प्रत्याख्याननामकं नवमं भवेत् ।।२।। _ 'विज्जा अणुप्पवायं' विद्यानुप्रवादम् , यत्रानेकविधानां विद्यानामनुप्रवादो वर्णनं तद्दशमं पूर्वम् । 'अबंझ' अबन्ध्यम् , अबन्ध्यानां सफलानां सम्यग्ज्ञानादीनां वर्णनं यत्र तदबन्ध्यं नामैकादशं पूर्वम् । तथा 'पाणाउ वारसं पुत्वं' प्राणायु
दशं पूर्वम्-यत्र प्राणा जीवास्तदायुषश्च विविधप्रकारेण वण्यन्ते तत् प्राणायु नाम द्वादशं पूर्वम् ततः 'किरियविसालं' क्रियाविशालम्, क्रियाः कायिक्यादयो विशालाः सविस्तृता यत्र निरूप्यन्ते तक्रियाविशालं नाम पूर्व त्रयोदशम् । 'तह' तथा 'बिन्दुसारं च' बिन्दुसारपदं लोकबिन्दुसारपदम्, तेनायं निगलि. अथवा सत्यवचन का भेदों को और प्रतिपक्ष को लेकर वर्णन किया गया है६, आत्मप्रवादपूर्व-इसमें विविध नयों के अनुसार जीवद्रव्य का कथन किया गया है। कर्मप्रवादपूर्व-इसमें ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के स्वरूप आदि का वर्णन किया गया है८। प्रत्याख्यानपूर्व-इसमें प्रत्याख्यान का प्रकार चर्णित किया गया है९। विद्यानुप्रवादपूर्व-इसमें अनेकविध विद्याओं का वर्णन किया गया है१०। अबंध्यपूर्व-इसमें सफल सम्यग्ज्ञान आदिकों का वर्णन किया गया है११। प्राणायुपूर्व-इसमें जीवों का और उनकी आयु का विविध प्रकार से वर्णन किया गया है। यह बारहवां पूर्व है १२॥ क्रियाविशाल-इस पूर्व में कायिकी आदि क्रियाकों का विस्तृत वर्णन किया गया है १३। बिन्दुसार-इस पूर्व में यह कहा गया है कि जिस મનું અથવા સત્ય વચનનું તેના ભેદો તથા તેની વિરોધી બાબતોને અનુલક્ષીને वन रायुं छे. श्रात्मप्रवाद पूर्व-तेमा विविध नये। अनुसार १ द्रव्यनु ४थन ४२सयु छ. (८) कर्मप्रवाद पूर्व-तेमा ज्ञाना२णीय ना २१३५नु न ४रेस छ. प्रत्याख्यानपूर्व-तभा प्रत्याध्यानना प्राशनु पनि युछे. (१०) विद्यानुवाद पूर्व-तेमा भने ५२नी विद्यामानु न ४रायु छे. (११) प्रबंध्यपूर्व-तेमा सण सभ्य ज्ञान मानुि न ४थु छे. (१२) प्राणायुपूर्वतभा छ भने तमना मायुष्यनु विविध प्रारे न ४२शयु छ. (१3) क्रियाविशाल-शा पूमा यी माहि जिया-सानु विस्तृत वर्णन ४२वामा २ाव्यु छे. (१४) बिन्दसार-मा मां से मताaanwi मा०यु छ है गेम अक्षरेनी ७५२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #199

१८०
समवायाङ्गसूत्रे तोऽर्थः यथा बिन्दुरक्षराणां शिरः स्थत्वेन सारं, तथैव लोकेषु सर्वोत्कृष्टत्वेन सारभूतो यः स लोकबिन्दुसारः, तस्याभिधानं यत्र तद् बिन्दुसारनामकं चतुर्दशं पूर्वम् ॥३॥
___ अग्रायणीयस्य खलु पूर्वस्य चतुर्दशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य चतुर्दश श्रमणसाहस्रयः चतुर्दशसहस्त्रसंख्यकाः श्रमणाः 'उकोसिया' उत्कृष्टया सोत्कर्षया श्रमणसंपदा ‘होत्था' आसन् । 'कम्मविसोहिमग्गणं' कर्मविशोधिमार्गणाम=ज्ञानावरणादिकमविशुद्धिगवेषणां 'पडुच्च' प्रतीत्य समधिगम्य चतुर्दशजीवस्थानानि जोवभेदाः प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-'मिच्छदिट्ठी मिथ्यादृष्टिः मिथ्यादृष्टिः-मिथ्याविपरीता दृष्टियस्यासौ मिथ्यादृष्टि रुदितमिथ्यात्वमोहनीय विशेष: कुदेव कुगुरु कुधर्मेषु सुदेव सुगुरु सुधर्मबुद्धिरितिभावः । इति प्रथमम् । 'सासायण सम्मदिट्टी' सासादनसम्यग् दृष्टिः, प्रायम् -औपशमिकसम्यक्तवलाभलक्षणं प्रकार अक्षरों के ऊपर रहने से बिन्दु सारभूत मानी जाती है उसी प्रकार लोकों में सर्वोत्कृष्ट होने से जो सारभूत हो वही लोकबिन्दुसार है। इस लोकबिन्दुसार का वर्णन इस पूर्व में करने में आया है। यह चौदहवां पूर्व है १४। अग्रायणीयपूर्व की चौदहवस्तुएँ कही गई हैं । श्रमण भगवान् महावीर की उत्कृष्ट श्रमणसंपदा चौदह हजार की थी। ज्ञानावरणीय आदि कर्मों की विशुद्धि की गवेषणा की अपेक्षा को लेकर के चौदह जीव स्थान कहे गये हैं। वे इस प्रकार हैं-मिथ्यादृष्टि-इस गुणस्थान में जीव की विपरीत दृष्टि-मान्यता होती है। इसलिये इसकी संज्ञा मिथ्यादृष्टि हो जाती है। मिथ्यात्वमोहनीय के उदय से ऐसा जीव कुगुरु, कुदेव और कुधर्म में सुगुरु, सुदेव और सुधर्म का श्रद्धावाला बन जाता है सासादन सम्यग्दृष्टि-"आयं सादयति इति-आसादनम्" ऑपशमिक सम्यक्त्वરહેવાથી બિન્દુ સારભૂત મનાય છે તેમ લેકમાં સર્વોત્કૃષ્ટ હોવાને કારણે જેઓ સારભૂત હોય તે જ લેક બિન્દુસાર છે. તે લેક બિન્દુસારનું વર્ણન આ ચૌદમાં પૂર્વમ કરવામાં આવ્યું છે. આગ્રાયણીય પૂર્વની ચૌદ વસ્તુઓ કહેલ છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ઉત્કૃષ્ટ શ્રમણ સંપદા ચૌદ હજારની હતી. જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોની વિશુદ્ધિની ગવેષણાની અપેક્ષાએ ચૌદ છવસ્થાન કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે-મિથ્યાષ્ટિ-આ ગુણસ્થાનમાં જીવની વિપરીત દૃષ્ટિ-માન્યતા હોય છે. તેથી તેને મિથ્યાષ્ટિ કહે છે. મિથ્યાત્વ મોહનીયના ઉદયથી એવો જીવ કુગુરૂ કુદેવ અને
धम मा सुशुरु सुदेव सने सुधमनी श्रद्धा पाणे। मनी 14 छ सासदन सम्यगूदृष्टि-'आयं सादयति इति आसादनम्' योपशभि* सय४५ साल ३५ भाय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #200

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दश भूतग्रामादिनिरूपणम् १८१ सादयति अपनयतीति आसादनम् अनन्तानुबन्धिकषायवेदनम् , सति ह्यस्मिन् परमानन्दरूपानन्तसुखफलदोऽपवर्गरूपतरुबीजभूतऔपशमिकसम्यक्त्वलाभो जघन्यतः समयमात्रेण उत्कर्षतः पतिरावलिकाभिरपगच्छति, तेनासादनेन सहवर्तते सासादनः, सम्यक अविपरीता दृष्टिर्जिनप्रणीतवस्तुप्रतिपत्तिर्यस्यासौ सम्यग्दृष्टिः, सासादनश्चासौ सम्यग्दृष्टिश्च-सासादनसम्यग्दृष्टिः । अथवा सास्वादनसम्यग्दृष्टिः आस्वादनेन सम्यक्त्वलक्षणरसास्वादनेन सह वर्तते सास्वादनः यथा श्रीरान्ने भुक्ते तत्रारुचिवशादुवमन् पुरुषो चमनकाले तद्रसमास्वादयति तथा मिथ्यात्वाभिमुखतया सम्यक्त्वाद् विगलितचित्तः सम्यक्त्वमुद्वमन्नपि अनासादिलाभरूप आय को जो दूर करदे, ऐसी अनंतानुबंधीकषाय के वेदन का नाम आसादन है। इस आसादन के होने पर परमानंदरूप अनंतसुखफलदाता और अपवर्गरूप वृक्ष का बोज जो औपशमिक सम्यक्त्व है उसका लाभ जघन्य से एक समय और उत्कृष्ट से छह आवलिका प्रमाण कालतक रहता है, बाद में नहीं रहता। इस आसादन के साथ जो रहता है उसका नाम सासादन है। तथा जिन प्रणीत वस्तुतत्त्व की प्रतिपत्ति जिस जीव के अविपरीत-सम्यक हो उसका नाम सम्यग्दृष्टि है। इस आसादन सहित जो सम्यग्दृष्टि है उसका नाम सासादन सम्यग्दृष्टि है। अथवा"सासायणसम्मदिट्ठी” की छाया "सास्वादन सम्यग्दृष्टि" ऐसी भी होती है, इसका अर्थ-सम्यत्व रूप रस के आस्वाद से जो युक्त होता है उसका नाम सास्वादन है। जिस प्रकार खीर के खा लेने पर अरुचि के वश से उसे वमन करता हुआ व्यक्ति वमनकाल में उसके रस का आस्वादन करता है, उसी तरह मिथ्यात्व के सन्मुख हुआ भी मिथ्यात्वभूमि पर (मा५५) ने २ २ ४३॥ नामे, मेवी मन तानुमचा पाय वेहनने आसादन ४ છે. આ અસાદન થતાં પરમાનંદ રૂપ અનંત સુખ--ફલદાતા અને અપવર્ગરૂપ વૃક્ષના બીજ જેવું જે ઔપશમિકસમ્યકત્વ છે તેને લાભ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ છ આવલિંકા પ્રમાણ કાળ સુધી રહે છે, પછી રહેતો નથી. આ અસાદનની સાથે જ રહે છે તેનું નામ સરન છે તથા જિન પ્રરૂપિત વસ્તુ તત્વની સિદ્ધિ છે જીવને અવિપરીત–સમ્યફ હોય તેનું નામ સમ્યકષ્ટિ છે. તે અસાદન સહિત જે સમ્યગૃષ્ટિ હોય તેને સાસાદન સમ્યગદષ્ટિ કહે છે. અથવા– "सासायण सम्म दिट्ठी" नी छाया "सास्वादन सम्यग्दृष्टि" मेवी ५४ थाय છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જેમ ખીર ખાધા પછી અચને કારણે તેનું વમન કરતો માણસ વમનકાળમાં તેના રસનું આસ્વાદન કરે છે, એ જ પ્રમાણે મિથ્યાત્વની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #201

समवायाङ्गसूत्रे
तमिथ्यात्वभूमिः षडावलिपर्यन्तं तद्रसमास्वादयति । तदुक्तम्-एकस्मिन्नुदितेमध्याच्छानन्तानुबन्धिनाम् । आद्यौपशमिकसम्यत्तवशैलमौलेः परिच्युतः ॥ समयादावलीषद यावन्मिथ्यात्वभूतलम् । नासादयति जीवोऽयं तावत्सास्वादनो भवेत् ॥ इति, स चासौ सम्यग्दृष्टिः सास्वादनसम्यग्दृष्टिरितिद्वितीयम् । तथा 'सम्मामिच्छादिट्ठी' सम्यमिथ्यादृष्टिः समीची च मिथ्या च दृष्टिर्यस्यासो सम्यङ्मिथ्यादृष्टिः, मिथ्यात्वपुद्गला एव ईषद् विशुद्धाः सम्यमिथ्यात्वव्यपदेशभाजो भवन्ति । यदुदयवशात् जिनप्रणीतं तत्वं न सम्यक श्रद्वत्ते नापि निन्दति, मतिदौर्बल्यवशात्सम्यगसम्यग्वेत्येकान्ततो निश्चयं न करोति, तद्विशिष्टा दृष्टिः सम्यमिथ्यादृष्टिः । इति तृतीयम् । 'अविरयसम्मदिट्ठी' अविरतसम्यजबतक नहीं पहुंचा हैं तबतक वह छह आवलिपर्यन्त उसके रसका आस्वादन करता है। कहा भी है
"अनंतानुबंधी क्रोधादिक के बीच में से किसी एक के उदय होने पर औपशमिक सम्यक्त्वरूपी पर्वत से च्युत हुआ और मिथ्यात्वभूमि की तरफ सन्मुख हुआ जीव जबतक मिथ्यात्व भूमि में नहीं पहुंचता है तबतक वह कम से कम एक समय तक और अधिक से अधिक छ आवली तक सम्यक्तव और मिथ्यात्व का स्वाद लेता है २। सम्यमिथ्याष्टि-जिसकी दृष्टि सम्यक्तव और मिथ्यात्व दोनों से मिश्रित हो वह सम्थमिथ्यादृष्टि है । ईषद्विशुद्धमिथ्यात्व के पुद्गल की ही सम्यमिथ्यात्व कहलाते हैं। इसके उदय से जीव जिन प्रणीततत्व का सम्यकरूप से श्रद्धा ही करता है और न उसकी निन्दा हो करता है। मतिदौर्बल्य के वह सम्यकू का एकान्तत: સમીપને જીવ સમ્યકત્વથી વિગલિત ચિત્તવાળ થઈને તેનું વમન કરતાં પણ જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વ ભૂમિ પર પહોંચતો નથી ત્યાં સુધી છ આવલિ કાળ સુધી તે તેનું અસ્વાદન કરે છે. કહ્યું પણ છે કે “અનંતાનુબંધી કોધાદિકમાંથી કોઈ એકનો ઉદય થતા પશમિક સમ્યકત્વ રૂપી પર્વતથી ચલિત થયેલ અને મિથ્યાત્વભૂમિની તરફ વળેલા જીવ જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વભૂમિમાં પહોંચતા નથી ત્યાં સુધી તે ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે છ આવલિકાળ સુધી સમ્યકત્વને સ્વાદ લે છે. (૨) સમ્યગ મિથ્યાષ્ટિ–જેની દષ્ટિ સમ્યકત્વ અને મિથ્યાત્વ, એ બનેથી મિશ્રિત હોય તેને સમ્યગ મિથ્યાદષ્ટિ કહે છે. ઈષદ્વિશુદ્ધ મિથ્યાત્વના તથા મિથ્યાત્વ અને થોડું સમ્યકત્વ મિશ્રિત મિથ્યાત્વ) પુદ્ગલ જ સમ્યફ મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. તેના ઉદયથી જીવ જિન પ્રણીત તત્વમાં સમ્યક્ રીતે શ્રદ્ધા પણ રાખતા નથી અને તેની નિન્દા પણ કરતા નથી. મતિર્બલ્યને અધીન થઈને તે સંખ્યા અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #202

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दश भूतग्रामादिनिरूपणम् १८३ ग्दष्टिः=न विरत; सावधव्यापारेभ्यो यः सोऽविरतः, स चासौ सम्यग्दृष्टिश्च अविरतसम्यग्दृष्टिः, यः परममुनिप्रणीतां सावद्ययोगविरतिं सिद्धिप्रासादपर्यारो हणसोपानभूताम् जानन्नपि अप्रत्याख्यानकषायोदयविघ्नवशात् तां नाधिगच्छति, नापि तत्पालनाय प्रयतते इत्यसावविरतसम्यग्दृष्टिरुच्यते । यथा कश्चित्पुरुषः न्यायोपार्जितधनधान्यः प्रचुरभोगविलाससुखसौन्दर्यसमुपपन्नः सुकुलसमुत्पन्नोऽपि दुरन्तद्यूतादिव्यसनजनितापराधलब्धराजदण्डः संखण्डिताभिमानश्चण्डदण्डपाशिकैनिश्चय नहीं कर सकता है। इस तरह की जिसकी दृष्टि होती है उसका नाम सम्यमिथ्यादृष्टि है ३॥ अविरतसम्यकूदृष्टि जो सावध व्यापारों से विरत नहीं है परन्तु दृष्टि जिसकी सम्यग् है, ऐसा जीव चतुर्थगुणस्थानवर्ती कहा जाता है। यह जीव इस बात को जानता है कि परममुनि तीर्थकर प्रभु द्वारा प्रणीत सावद्ययोगधिरति, सिद्धिप्रासाद पर आरोहण करने के लिये सोपानपंक्ति जैसी है तो भी वह अप्रत्याख्यानकषाय के उदय से उसे प्राप्त नहीं कर पाता है, और न उसके पालन करने का प्रयत्न ही करता हैं, इसी लिये यह अविरत सम्यग्दृष्टि कहा गया है। जिस प्रकार न्यायोपार्जित धकधान्यादिसंपत्ति वाला कोई कुलिन सद्गृस्थ प्रचुरभोगविलासों को भोगता हुआ भी जब द्यूतादिव्यसनों में फँस कर राज्य का अपराधी बन जाता है तब वह राजदंड को भोगता है और इस स्थिति अपने गौरव की रक्षा करने में असमर्थ हो जाता है। दुष्टदंडपाशिकों द्वारा अपमानित और विडंम्बित होता हुआ वह कुत्सित कृत्य को अपने कुल की અસમ્યફ ને પૂરે નિશ્ચય કરી શકતો નથી. આ પ્રકારની જેની દષ્ટિ હોય તે જીવને "सम्यग मिथ्यादृष्टि' ४७ छ. (3)
अविरतसम्यकदृष्टि- सावध व्यापारथी विरत थया नया पण मनाष्टि સમ્યગૂ છે. એવાજને “ચતુર્થ ગુણસ્થાનવર્સી કહેવાય છે. તે જીવ એ વાતને જાણે છે કે પરમ મુનિ તીર્થકર પ્રભુ દ્વારા પ્રણીત સાવદ્યગવિરતિ, સિદ્ધિ પ્રાસાદ પર આરોહણ કરવાને માટેનીસરણીનાં પગથિયાં સમાન છે, છતાં પણ તે અપ્રત્યાખ્યાન કષાયના ઉદયથી તેને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી, અને તેનું પાલન કરવાને પ્રયત્ન પણ કરતું નથી, તેથી તેને
अविरत सम्यग्दृष्टि ४ छ. २ ते न्यायपाति धन धान्य माहि सपत्तिવાળ કઈ કુલીન સદ્દગૃહસ્થ અતિશય ભોગ વિલાસે ભોગવતા ભગવતા જ્યારે જુગાર આદિ તેમાં ફસાઈને રાજ્યનો અપરાધી બને છે ત્યારે તે રાજદંડ ભેગવે છે. અને એવી પરિસ્થિતિમાં તે પિતાના ગૌરવનું રક્ષણ કરવાને અસમર્થ બની જાય છે. હૃષ્ટ દંડપાશિકો દ્વારા અપમાનિત અને વિડંમ્બિત થતો એ કુસિત કૃત્યને પિતાના કુળની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #203

१८४
समवायाङ्गसूत्रे विडम्ब्यमानः स्वकं कुत्सितं कर्म स्वप्रतिष्ठापतिकूलं जानन् स्वकुलसुख सौन्दर्यसंपदमभिलपन्नपि दण्डपाशिकसकाशात् किमपि वक्तुं न शकोति, तथैवाऽयं जीवोऽविरतिं कुत्सितकर्मकल्पां जानन् सुधोपमविरतिसुखसौन्दर्यमभिलषन्नपि दण्डपाशिककल्पद्वितीयकषायाणां सकाशाद् व्रतोत्साहमपि कर्तुं न शक्नोति इत्यविरतसम्यग्दृष्टित्वमनुभवति इत्यर्थः । इति चतुर्थम् । 'विरयाविरए' विरता विरतः= देशविरतः श्रावक इत्यर्थः । इति पञ्चमम् । 'पमत्तसंजए' पमत्तसंयतः किंचिप्रतिष्ठा के पतिकूल जानता है तो भी उनसे वह कुछ भी नहीं कह सकता के प्रतिकूल जानता है तो भी कहते वह कुछ भी नहीं कह सकता है। वह यह अवश्य चाहता हुआ कुलका गौरव नष्ट न होने पावे, मेरे सुखभोग में कोई बाधा नहीं आवे, मेरी संपत्ति सुरक्षित रहे । इसी तरह अविरतसम्यग्दष्टि जीव कुत्सित्तकर्म के जैसी अविरति को जानता है
और सुधा (अमृत)के सदृश विरतिजन्य सुख सौन्दर्य का अभिलाषी होता हुआ दण्डपाशिक समान द्वितीयकषाय-अप्रत्याख्यानावरण-के वश से व्रत धारण करने का उत्साह भी नहीं कर सकता है। इस प्रकार इस चतुर्थ गुणस्थान में रहने वाला जीव सम्यग्दृष्टि तो होता है पर विरति धारण नहीं करता है। इस लिये इसका नाम अविरत सम्यग्दृष्टि है४। पंचमगुणस्थानका नाम विरताविरत-देशविरत है। इस गुणस्थान में रहा हुआ जीव श्रावक के बारह व्रतों का पालन करता है अर्थात् मन, वचन
और काय से त्रसहिंसा का तथा स्थूल झुठ आदि का अर्थात् एक देश से सावद्ययोग का त्याग कर देता है। छठवें गुणस्थान का नाम प्रमत्त પ્રતિષ્ઠા પર ઘા કરનારૂં ગણે છે છતાં પણ તેમને તે કંઇ પણ કહી શકતું નથી. તે એમ જરૂર ઈચ છે છે કે મારા કૂળના ગૌરવને નાશ ન થાય, મારાં સુખ માગમાં કાંઇ વાંધો ન આવે. અને મારી સંપત્તિ સુરક્ષિત રહે, એ જ પ્રમાણે તે અવિરત સમ્યગ દષ્ટિ જીવ કુત્સિત કર્મોના જેવી અવિરતિને જાણે છે અને અમૃત જેવી વિરતિજન્ય સુખસૌંદર્યને અભિલાષી હોય છે છતાં પણ દંડ પાશિક સમાન દ્વિતીયકષાય અપ્રત્યાખ્યાનાવરણને આધીન થઈને વ્રત ધારણ કરવાનો ઉત્સાહ પણ કરી શકતું નથી. આ રીતે તે ચતુર્થ ગુણ સ્થાનમાં રહેનાર છવ સમ્યકષ્ટિ તે હોય છે ५६ वि२ति घा२९५ ४२तेनथी. तेथी तेने अविरतसम्यग्दृष्टि ४ छ. (४) पांयमा गुस्थानचें नाम विरताविरत-शविरत छ. मा गुणस्थानमा ठेस १ શ્રાવકનાં બાર વ્રતનું પાલન કરે છે. એટલે કે મન, વચન અને કાયથી ત્રસ હિંસાને તથા સ્કૂલ જા આદિન-એટલે કે એકદેશની અપેક્ષાએ સાવદ્યોગને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #204

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दशभूतग्रामादि निरूपणम् १८५ प्रमादयुक्तः सर्वविरत इति षष्ठम् । 'अप्पमत्तसंजए' अप्रमत्तसंयतः सर्वप्रमादरहितः सर्वसंयत इत्यर्थ इति सप्तमम् । 'नियढिवायरे' निवृत्तिबादरः-निवृत्तिः समानकालं गुणस्थानमतिपन्नानां जीवानामध्यवसायभेदस्तत्प्रधानो बादरः बादर संपरायो निवृत्तिवादरः प्रमादरहितो मुनि:क्षपकश्रेणीमुपशमश्रेणी वा प्रतिपन्न: क्षीणदर्शनसप्तकः उपशान्तदर्शनसप्तको वा अपूर्वकरणापरनामकनित्तिबादरजीवसंयत है। इसमें रहा हुआ जीव किंचित प्रमाद से युक्त रहता है। सातवें गुणस्थान का नाम अप्रमत्त संयत है, इसमें रहा हुआ जीव समस्त प्रमाद से रहित हो जाता है। ७। निवृत्ति बादर आठवां गुणस्थान है, इस गुणस्थान में समानकाल में इस गुणस्थान को धारण करनेवाले नाना जीवों के अध्यवसायों में भेद रहता है। इसलिये यह गुणस्थान भेद प्रधान जो बादर-बादरसंपराय है उस स्वरूप है। इसी का नाम निव्रत्तिबादर है। इसका भाव यह है-प्रमाद रहित मुनि जब उपशम श्रेणी अथवा क्षपकश्रेणी पर आरूढ होने लगता है तब वह यदि अनंतानुबंधी कषाय संबंधी क्रोधादि चार प्रकृतियों का और दर्शन मोहनीय संबंधी तीन प्रकृतियों का क्षय अथवा उपशम कर देता है तो वह क्षय करने से क्षपकश्रेणि और उपशम करने से उपशमश्रेणी मांडता है। इस का नाम निवृत्तिबादर गुणस्थान है। इसका दूसरा नाम अपूर्वकरण भी है। अपूर्व नाम नवीन का है, स्थितिघात, रसघात गुणश्रेणी, गुणसंक्रम, स्थितिबंध, ये पांच बातें जहां होती हैं इसी का नाम स्या ४२ छ (५) छ! गुस्थाननु नाम प्रमत संयत छ. तमा २७ ७१ था। प्रमाणमा प्रभाह पाणी २३ . (6) सातमा गुणस्थाननु नाम अपमतसंयत छ, तेभा २७८ ७१ समस्त प्रमाथी २डित मनी जय छ. (७) 'निवृत्ति बादर' તે આઠમું ગુણસ્થાન છે, આ ગુણસ્થાનમાં સમાન કાળે આ ગુણસ્થાનને ધારણ કરનાર વિવિધ જીના અધ્યવસાયમાં ભેદ રહે છે તેથી આ ગુણસ્થાન ભેદ પ્રધાન જે બાદરબાદરસપરાય છે તે સ્વરૂપનું છે. તેનું નામ નિવૃત્તિ બાદર છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–પ્રમાદ રહિત મુનિ જ્યારે ઉપશમશ્રેણી અથવા ક્ષપકશ્રેણી પર ચડવા લાગે છે. ત્યારે જે તે અનંતાનુબંધી કષાય સંબંધી ક્રોધાદિ ચાર પ્રકૃતિને અને દર્શન મેહનીય સંબંધી ત્રણ પ્રકૃતિને ક્ષય અથવા ઉપશમ કરી નાખે છે તે ક્ષય કરવાથી ક્ષપકશ્રેણી અને ઉપશમ કરવાથી ઉપશમ શ્રેણી માંડે છે. એનું જ નામ નિવૃત્તિ બાદર ગુણસ્થાન છે. તેનું બીજુ નામ પૂર્ણ છે. અપૂર્વ એટલે નવીન. સ્થિતિઘાત, રસઘાત, ગુણ શ્રેણી, ગુણસંક્રમ, અને સ્થિતિબંધ, એ પાંચ બાબતો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #205

%
-
- -
-
समवायाङ्गसूत्रे स्थानमुच्यते । इति अष्टमं जीवस्थानम् | 'अणियट्टिबायरे' अनिवृत्तिबादरः न विद्यते अन्योऽन्यमध्यवसायस्थानस्य निवृत्तिन्यूनाधिकता यस्य युगपन्नवमगुणस्थानसंप्राप्तस्य जीबसमूहस्य सोऽनिवृत्तिः स चासौ बादरश्च अनिवृत्तिबादरः, एष च अपत्याख्यानादि द्वादशकषायाणां नवानां च नोकषायाणां शमनाय क्षपणाय च तत्परो भवतीत्यतोऽनिवृत्तवादर उच्यते । इति नवमं जीवस्थानम् । अपूर्वकरण है। जिनकर्मों की स्थिति अधिक होती है उनकी उस स्थिति को अपवर्तन करण द्वारा अल्पस्थिति वाला करना इसका नाम स्थितिघात है। तीव्र रस को अपवर्तन द्वारा खंडित करना इसका नाम रसघात है। काल की अपेक्षा ह्रस्वतर, और दलिफ रचना की अपेक्षा पृथुतर करना इसका नाम गुणश्रेणि है३। वध्यमान शुभ प्रकृति में अबध्यमान अशुभ प्रकृतियों के दलिकों को प्रतिसमय असंख्यात गुणी विशुद्धि लिये हुए निक्षिप्त करना इसका नाम गुणसंक्रम है४। कर्म की स्थिति का जघन्यरूप में बंध करना इसका नाम स्थितिबंध है५। इस गुणस्थान में मोहनीय कर्म का न उपशम होता है और न क्षय, इसी दृष्टि को लेकर इस का नाम अपूर्व करण पड़ा है। अनिवृत्ति बादर-यह नौवां गुणस्थान है-युगपत् इस गुणस्थान प्रतिपन्न नाना जीवों के परिणामों में परस्पर कोई भिन्नता नहीं होती हैं। यह गुणस्थान अप्रत्याख्यान आदि बारह कषायों को और नव नो कषायों को शमन और क्षपण करने में तत्पर हुए जीव को होता है ९॥ दशवें गुणस्थान का नाम सूक्ष्म संपराय
જ્યાં હોય છે તેને અપૂર્વ કરણ કહે છે. જે કર્મોની સ્થિતિ અધિક હોય તેની તે સ્થિતિનું અપવર્તન કરણ દ્વારા અ૯પસ્થિતિ યુક્ત કરવું તેનું નામ સ્થિતિઘાત છે. તીવ્ર રસને અપવર્તન દ્વારા ખંડિત કરવો તેનું નામ “રસઘાત’ છે. કાળની અપેક્ષાએ વધારે ટૂંકે, અને દલિક રચનાની અપેક્ષાએ પૃથુતર કરવું તેનું નામ ગુણશ્રેણી છે. મધ્યમાન શુભ પ્રકૃતિમાં અનધ્યમાન અશુભ પ્રકૃતિના દલિજેને પ્રતિસમય અસંખ્યાત ગણી વિશુદ્ધિ લઈને નિશ્ચિત કરવા તેનું નામ “ગુણસંક્રમ છે કર્મની સ્થિતિને જધન્ય રૂપે બંધ કરવી તેનું નામ “સ્થિતિબંધ છે. આ ગુણસ્થાનમાં મેહનીય કર્મને ઉપશમ થતું નથી, કે ક્ષય થતું નથી. તે કારણે તેનું નામ “અપૂર્વકરણ” પડયું છે (८) 'अनिवृत्तिबादर' ते न गुणस्थान छ-युगपत् मा गुस्थान युत विविध જેના પરિણામોમાં પરસ્પર કઈ ભિન્નતા હૈતી નથી. આ ગુણસ્થાન અપ્રત્યાખ્યાન આદિ બાર કષાયોનું અને નવ નકષાયોનું અને શમન અને ક્ષપણ કરવાને તત્પર येस अपने थाय छ (6) दृशमा गुरास्थाननु नाम 'सक्ष्मसंपराय' छे तमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #206

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दश भूतग्रामादिनिरूपणम् १८७ 'मुहुम संपराए उवसामए वा खवए वा' सूक्ष्मसंपरायः सूक्ष्मः संज्वलनलीभासंख्येयखण्डरूपः संपरायः कषायो यस्य सः, लोभानुवेदकइत्यर्थः, स च द्विविधः 'उवसमए' उपशमक उपशमश्रेणी संप्राप्तः, 'खवए' क्षपक:-क्षपकश्रेणी संप्राप्त इति दशमं जीवस्थानम् । तथा 'उपसंतमोहे' उपशान्तमोहः, उपशान्तः सर्वथाऽनुदयावस्थो मोहो मोहनीयं कर्म यस्यासो, उपशमवीतराग इत्यर्थः, अयं च उपशमश्रेणिसमाप्तावन्तर्मुहूत्त भवति, पुनस्ततः प्रच्यवत्येव । इत्येकादशम् । 'खीणमोहे' क्षीणमोहः, क्षीणो विनष्टो मोहो यस्य सः, क्षयवीतराग इत्यर्थः, है-यहां संज्वलन संबंधी लोभकषाय सूक्ष्मरूप में उदित रहती है। इसके दो भेद है-१ उपशमक और दूसरा क्षपक, उपशमश्रेणी पर आरोहण करने वाला जीव उपशमक और क्षपकश्रेणी पर आरोहण करने वाला जीव क्षपक कहा गया है१०। ग्यरहवें गुणस्थान का नाम उपशांतमोह है, जिस जीव का मोहनीय कर्म सर्वथा उपशांत हो जाता है उस जीव के यह गुणस्थान होता है। इसको उपशम वीतराग भी कहते हैं। यह उपशमश्रेणी का स्थान है। यहां पर आने पर जीव नियमतः नीचे के गुणस्थानों में पतित हो जाता है, क्यों कि यहां पर मोहनीय कर्म की अठाईस प्रक्रतियां उपशमित ही रहती है, बाद में स्थिति समाप्त होने पर जब उनका उदय हो जाता है तब जीव वहां से नीचे गिर जाता है। इसके साथ जो वीतराग विशेषण लगा है उसका तात्पर्य यही है कि कषायों के उपशमित हो जाने से यह जीव उतने समय के लिये वीतराग बन जाता है। इस गुणस्थान का उत्कृष्ट समय एक अन्तर्मुहुर्त का है११। बारहवें गुणस्थान का नाम क्षीणमोह है। यहां पर मोहસ જવલન સંબંધી કષાય સૂક્ષમ રીતે ઉદિત રહે છે. તેનાં બે ભેદ છે (૧) ઉપશમક અને (૨) ક્ષપક, ઉપશમશ્રેણી પર આરોહણ કરનાર જીવ લપક કહેવાય છે. (૧૦) मनियारमा गुस्थाननु नाम 'उपशान्तमाह छ. २ ना भाडनीय भ તદ્દન ઉપશાંત થઈ જાય છે તે જીવને આ ગુણસ્થાન હોય છે. તેને “ઉપશમ વીતરાગ” પણ કહે છે. આ ઉપશણ શ્રેણીનું સ્થાન છે. અહીં આવતાં જીવ નિયમથી જ નીચેના ગુણસ્થાનમાં પડી જાય છે, કારણ કે આ સ્થાને મેહનીય કર્મની અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિ ઉપશમિત જ રહે છે, ત્યાર બાદ સ્થિતિ સમાપ્ત થતાં જ્યારે તેનો ઉદય થાય છે ત્યારે જીવ ત્યાંથી નીચે પડી જાય છે. તેની સાથે જે વીતરાગ વિશેષણ લગાડયું છે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કષાયે ઉપશમિત થઈ જવાથી તે જીવ એટલા સમયને માટે વીતરાગ બની જાય છે. આ ગુણસ્થાનને ઉત્કૃષ્ટ કાળ એક અત્તમુહૂતને છે. (૧૧) બારમાં ગુણસ્થાનનું નામ શીખર છે. આ ગુણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #207

२८८
समवायाङ्गसूत्रे
अयमप्यन्तर्मुहूर्तमेव । इति द्वादशम् । तथा 'सजोगी केवली' सयोगी केवली कायादिव्यापारवान् केवलज्ञानीत्यर्थः। इति त्रयोदशं जीवस्थानम् । तथा अयो. गीकेवली-निरुद्धमनः प्रभृतियोगः शैलेशीगतः हूस्वपञ्चाक्षरोच्चारणमात्रकालंयावत्स्थायीत्यर्थः । इति चतुर्दशं जीवस्थानम् । 'भरहेरवयाओ णं' भरतैरवतयोः खलु जीवा प्रत्यश्चा चतुर्दश चतुर्दश योजनसहस्राणि चत्वारि च एकोत्तराणि योजनशतानि योजनस्य एकोनविंशतिभागेषु षड्भागाश्च आयामेन प्रज्ञप्ता । अर्थात् भरतैरवतयोः प्रत्येकं जीवा १४४०१ योजनानि, एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य षड्भागाश्च विस्तारेण प्रज्ञप्ताः । भरतैरवते हि आरोपित प्रत्यनीय कर्म सर्वथा क्षीण हो जाता है । इसका दूसरा नाम क्षयवीतराग भी है। इस गुणस्थान की प्राप्ति क्षपक को ही होती है। इसका भी उत्कृष्ट काल एक अन्तर्मुहूर्त का है १२॥ तेरहवें गुणस्थान का नाम सयोगि केवली है। मन, वचन और काय इन तीनों योगों से युक्त जीव यहां पर रहता है
और घातक कर्मों के सर्वथा क्षय होने से केवल ज्ञान को प्राप्त कर लेता है१३। चौदहवें गुणस्थान का नाम अयोगिकेवली है, इस गुणस्थान में आत्मा तब ही पहुँचता है कि जब वह तीनों योगों का निरोध कर देता है इसमें जीव की शैलेशी अवस्था हो जाती है। पांच ह्रस्व अक्षरों के उच्चारण करने में जितना समय लगता है उतने समय तक जीव इस गुणस्थान में ठहर कर बाद में मोक्ष में चला जाता है१४। भरत और ऐरवत, इन क्षेत्रों की प्रत्येक की जीवा-प्रत्यश्चा-(धनुषकी दोरी) विस्तार की अपेक्षा चौदह हजार चारसौ एक (१४४०१) योजन और एक योजन के उन्नीस (१९) भागों में से छह भाग ६/१९ प्रमाण अर्थात्-भरत और ऐरवत રથાને મેહનીયકર્મ તદ્દન ક્ષીણ થઈ જાય છે. તેનું બીજું નામ ‘ક્ષયવીતરાગ” પણ છે. આ ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ ક્ષેપકને જ થાય છે તેને ઉત્કૃષ્ટ કાળ પણ એક અન્તમુહૂર્તને છે (૧૨) તેરમાં ગુણસ્થાનનું નામ રોળિયહ્યો છે. આ ગુણસ્થાને જીવ મન, વચન, અને કાય એ ત્રણે યોગથી યુકત રહે છે, અને ઘાતિયા કર્મોને સર્વથા ક્ષય થવાથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી લે છે. (૧૩) ચૌદમાં ગુણસ્થાનનું નામ 'अयोगिकेवली' 2. 20 गुस्थाने आत्मा त्यारे । पाये छ या ते ત્રણે ભેગને નિરોધ કરી નાખે છે. તેમાં જીવની શશી અવસ્થા (અચલાયમાન અવસ્થા) થઈ જાય છે. પાંચ હૃસ્વ અક્ષરનું ઉચ્ચારણ કરવામાં જેટલો સમય લાગે છે એટલા સમય સુધી જીવ આ ગુણસ્થાનમાં રહીને મોક્ષમાં ચાલ્યો જાય છે. (૧૪)
सरत भने भरवत, मे १२४ क्षेत्रनी वा-प्रत्यया- (धनुष्यनी होरी) વિસ્તારની અપેક્ષાએ ચૌદ હજાર ચાસે એક (૧૪૪૦૧) જન અને એક જનની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #208

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये चतुर्दशभूतग्रामादिनिरूपणम् ___ १८९ श्वस्य धनुष; समानाकृतिके । ततस्तयो जीवे भवतः । तत्र भरतस्य जविरा हिमवतः पर्वतस्य दक्षिणपावस्थाऽनन्तरप्रदेशश्रेणिरूच्यते । ऐरवतस्य जीवा तु शिखरिणः पर्वतस्य परपावस्थाऽनन्तरश्रेणिरुच्यते । 'एगमेगस्स' एकैकस्य खलु राज्ञः 'चाउरंतचक्कवहिस्स' चातुरन्तचक्रवर्तिनः चत्वारोऽन्ताः समुद्रत्रयहिमवलक्षणा यस्याः सा चातुरन्ताभूमिः, तस्याः स्वामी चातुरन्तः स चासौ चक्रवर्ती च तस्य, चतुर्दशरत्नानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-स्त्रीरत्नम् १, सेनापतिरत्नम् २, गाथापतिरत्नम्, गाथापतिः कोष्ठागारिकः, पुरोहितरत्नम् ३, पुरोहितः-शान्तिये दो क्षेत्र आरोपित प्रत्यंचा-डोरी वाले धनुष के जैसे आकार के हैं। इसलिये इनकी प्रत्येक की जीवा होती है। भरतक्षेत्र की जीवा हिमवत पर्वत के दक्षिण पार्श्वभाग में स्थित है। जो अनन्तर प्रदेशश्रेणि कही जाती है। इसी तरह ऐरवत क्षेत्र की जीवा है अन्तिम शिखरी पर्वत के दूसरे पार्श्वभाग में स्थित है और यह भी अनन्त प्रदेशश्रेणि के नाम सेप्रख्यात है । एक एक चक्रवर्ती के यहां जो चातुरन्तभूमि अर्थात् तीनसमुद्र
और चौथा हिमवान् इस प्रकार चार अन्तवाली भूमि के अधिपति होते हैं उनके चौदह चौदह रत्न होते हैं, वे इस प्रकारहैं-स्त्रीरत्न१, सेनापतिरत्न२, गथापति रत्न३, पुरोहितरत्न४, वर्द्धकि रत्न५, अश्वरत्न६, हरितरत्न७, असि रत्न८, दण्डरत्न९, चक्ररत्न१०, छत्ररत्न११, चर्मरत्न१२, मणिरत्न१३, और काकिणीरत्न१४।।
कोष्ठागार (कोठार) की रक्षा करने वाले का नाम गाथापति है। शांतिकर्म आदि के करने वाले का नाम पुरोहित है४। बर्द्धकि रत्न ઓગણીસ ભાગમાંથી છ ભાગ (૬/૧૯) પ્રમાણ છે. એટલે કે ભારત અને અરવત એ બને ક્ષેત્રે આરેપિત પ્રત્યંચા-દેરી ચડાવેલા ધનુષ્યના આકારના છે. તેથી તે પ્રત્યેકને જીવા હેાય છે. ભરતક્ષેત્રની જવા હિમસ્પર્વતના દક્ષિણ પાર્શ્વભાગમાં રહેલ છે જે અનતર પ્રદેશશ્રેણી કહેવાય છે, એ જ પ્રમાણે એરવત ક્ષેત્રની પણ છવા છે, જે અન્તિમ શિખરી પર્વતના બીજા પાર્થભાગમાં સ્થિત છે અને તે પણ અનન્તર પ્રદેશ-શ્રેણીના નામથી વિખ્યાત છે. દરેક ચક્રવત્તી કે જે ચાતુરન્તભૂમી એટલે કે ત્રણ સમુદ્ર અને ચોથે હિમવાન એ ચાર અન્તવાળી ભૂમિના અધિપતિ હોય છે, તેમનાં ચૌદ રત્નો નીચે પ્રમાણે डाय-(१) स्त्रीरत्न, (२) सेनापतिरत्न, (3) आथापतिरत्न, (४) पुराडितरत्न, (५) पद्ध२ (६) भयरत्न, (७) स्तिन, (८) मसिरल, (६) ६२त्न, (१०) २२त्न, (११) छत्ररत्न, (१२) यमन (13) मणिरत्न मन (१४) &ाल
કેષ્ઠાગાર (કોઠારનું રક્ષણ કરનારને ગાથાપતિ કહે છે ૩. શાંતિકર્મ આદિ કરનારને પુરોહિત કહે છે, જે રથાદિકનું નિર્માણ કરે છે તેને વદ્ધકિરન કહે છે પ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #209

समवायाङ्गस्त्रे कर्मादिकारकः, बर्द्धकिरत्नम्५, वर्द्धकिः-रथादिनिर्मापयिता, अश्वरत्नम्६, हम्तिरत्नम्७, असिरत्नम्८, दण्डरत्नम् ९, चक्ररत्नम्१०, छत्ररत्नम्११, चर्मरत्नम् १२, इदं चर्मरत्नं हि चक्रवर्ति हस्तस्पर्शमात्रेण द्वादशयोजनायामविस्तारवद्भवति, तथा प्रातरुप्तशाल्यादीनपराह्नकाले समुपभोगयोग्यान् संपादयति । नद्यादौ तरणे सेनापति हस्तस्पर्शमात्रेण नौकारूपं च भवति । मणिरत्नम् १३, इदं हि चतुर लायाम द्वय लपृथुलं षट्कोणकं च भवति । शिरसि धृतेऽस्मिन् रोगशान्तिः देवादिकृतोपसर्गराहित्यमशस्त्रवध्यता च भवति । काकिणीरत्नम् १४ =अष्टसुवर्णपरिमाणं तिमिरनाशकमयोधनसंस्थानं रत्नम् । जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे चतुर्दश महानद्यः 'पुव्यावरण' पूर्वापराभ्यां-पूर्वपश्चिमाभ्यां दिग्भ्यां लव वह है जो स्थादि का निर्माण करता है। चर्मरत्न का यह कार्य है कि चक्रवर्ती जब इसे अपने हाथ से स्पर्श करते हैं तब वह द्वादशयोजनतक लंबा चौडा हो जाता है। तथा वह प्रातः काल वोये हुए शाल्यादि धान्य को अपराह्नकाल में उपभोग योग्य कर देता है। एवं नद्यादिकों को पार करने के लिये सेनापति के हाथ से जब स्पर्शित होता है तो वह नौकारूप बन जाता है१२। मणिरत्न चार अंगुल लंबा और दो अंगुल का मोटा होता है। इसके छह कोने होते हैं। इसे मस्तक पर धारण करने पर रोगों की शांति हो जाती है। देवादिकृत उपसर्गों का अभाव हो जाता है। शस्त्रों द्वारा घात नहीं हो सकता है १३॥ काकिणीरत्नआठमुहरों का जितना परिमाण होता है उतना ही परिमाण इस का किणी रत्न का होता है। यह अधियार को नष्ट करता है। लोहे के घण जैसा इसका, आकार होता है । जंबूद्वीप नाम के द्वीप में चौदह महानदी हैं। जो पूर्व और पश्चिमदिशा के लवणसमुद्र में मिली है। नदियां ये ચર્મરત્નનું કામ એ છે કે જ્યારે ચક્રવતી તેને પોતાના હાથનો સ્પર્શ કરે છે ત્યારે તે બાર યોજન લાંબુ પહોળું થઈ જાય છે, તથા તે સવારે વાવેલ શેખ દિ ધાન્યને બપોર પછીના સમયે ખાવા યોગ્ય કરી દે છે. અને નદી આદિને પાર કરવી હોય ત્યારે સેનાપતિના હાથથી તેને સ્પર્શ કરાય છે ત્યારે તે નકારૂપ બની જાય છે. ૧૨ મણિરત્ન ચાર આંગળ લાંબું અને બે આંગળ જાડું હોય છે. તેને છ ખૂણા હાય છે. તેને માથા પર ધારણ કરવાથી ગાદિકનું ઉપશમન થઈ જાય છે, દેવાદિ કૃત ઉપસર્ગોને અભાવ થઈ જાય છે, અને શસ્ત્રો દ્વારા ઘાત થઈ શકતું નથી ૧૩. કાકિણીરત્ન-તે આઠ મહેરો જેવડા કદનું હોય છે. તે અધિકારનો નાશ કરે છે. લેઢાના ઘણું તેને આકાર હોય છે.
જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ચૌદ મહા નદી છે, જે પૂર્વ અને પશ્ચિમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #210

भावबोधिनी टीका. चतुर्दशसमवाये नैरयिकादिनां स्थित्यादि निरूपणम् १९१
णसमुद्रं आत्मानं 'समप्पेंति' समर्पयन्ति. तद्यथा-गङ्गा, सिन्धुः, रोहिता, रोहि. तांशा, हरिः, हरिकान्ता, सीता, सीतोदा, नरकान्ता, नारिकान्ता सुवर्णकूला, रूप्यकूला, रक्ता, रक्तवती । इति चतुर्दश महानद्यः ॥सू. ३४।।
मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्यंगइयाणं नेरइयाणं चउद्दस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। पंचमीए णं पुढवीइ अत्थेगइयाणं नेरइयाणं चउद्दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं चउद्दस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं चउद्दस पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता। लंतए कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं चउद्दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । महासुक्के कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं जहणणेणं चउद्दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा सिरिकंतं सिरिमहियं सिरिसोमनसं लंतयं काविटं महिंदकंतं महिंदुत्तरवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उकोसेणं चउद्दस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते ण देवा चउद्दसहिं अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा निस्ससंति वा । तेसि णं देवाणं चउद्दसहि वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे चउद्दसहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुझिस्संति, मुच्चिस्तंति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू. ३५॥ हैं-गंगा१, सिन्धु२, रोहिता३, रोहितांशा४, हरिण, हरिकान्ता६, सीता, सीतोदा८, नरकान्ता९, नारिकांता१०, सुवर्णकूला११, रुप्यकला१२, रक्ता१३ और रक्तवती १४। ॥सू० ३४॥ દિશામાં લવણસમુદ્રને મળે છે. તે નદીઓ નીચે પ્રમાણે છે
(१) til, (२) सिधु, (3) शहिता, (४) श&िal, (५) रि, (६) ७.२ि४-ता, (७) सीता, (८) सीता (4) न२४-ता, [१०] [२al-ता, (११) सूप - सा, (१२) २'यसा, (१३) २६ता, मने (१४) २४तवता. सू. ३४॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #211

समवायाङ्गसूत्रे टीका-'इमीसे गं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्याम् अस्त्ये केषां नैरयिकाणां चतुर्दशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्याम् अस्त्ये केषां नैरयिकाणां चतुर्दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुर कुमाराणां देवानामस्त्ये केषां चतुर्दशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सोधर्मशानयोः कल्पयोः अस्त्ये केषां देवानां चतुर्दशपल्योपमानि स्थितिः पज्ञप्ता । लान्त के कल्पे देवानामस्त्ये केषां चतुर्दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । महा. शुक्रे कल्पे देवानामस्त्ये केषां जघन्यप्रमाणेन चतुर्दशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवा; श्रीकान्तं१, श्रीमहितं२, श्रीसौमनसं३, लान्तकं४, कापिष्ठं५, महेन्द्रं६, महेन्द्रकान्तं७, महेन्द्रोत्तरावतंसकं८, च विमानम् एतेष्वष्टसु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण चतुर्दश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवाश्चतुर्दशभिरर्द्धमासैः आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति चौदह पल्योपम की कही गई है। पंचमी पृथिवी में कितनेक नारकियों की चौदह सागरोपम की स्थिति कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की चौदह पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म ईशान इन दो कल्पो में कितनेक देवों की स्थिति चौदह पल्योपम की कही गई है। लान्तक कल्प में कितनेक देवों की स्थिति चौदह सागरोपम की कही गई हैं। महाशुक्र कल्प में कितनेक देवों की जघन्य स्थिति चौदह सागरोपम की कही गई है। जो देव श्रीकांत१, श्री महित२, श्रीसौमनस३, लान्तक४, कापिष्ठ५, महेन्द्र६, महेन्द्रकान्त७, और महेन्द्रोत्तरावतंसक८, इन आठ विमनों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की स्थिति चौदह सागरो. पम की कही गई है। वे देव चौदह अधमासो के अर्थात् सात महीनो के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । इन देवों को चौदह
टी-इमीसेणं इत्यादि ! ॥ २त्नप्रभा पृथ्वीमा टas नीमनी स्थिति પાપમની કહી છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની ચૌદ સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. અસુરકુમારે દેવેમાં કેટલાક દેવેની ચૌદ ૫૫મની સ્થિતિ કહી છે. સૌધર્મ અને ઇશાન કપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ ચૌદ પલ્યોપમની કહી છે. લાન્તક કલ્પમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ચૌદ સાગરેપમની કહી છે મહાશુક કલ્પમાં કેટલાક દેવેની જધન્ય સ્થિતિ ચૌદ સાગરેપમની કહી છે. જે દેવે (૧) શ્રીકાન્ત (२) श्री महित, (3) श्री सौमनस, (४) ards (५) पि०४ (१) महेन्द्र (७) महेन्द्रान्त અને (૮) મહેન્દ્રત્તરાવસક, એ આઠ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની સ્થિતિ ચૌદ સાગરોપમની કહી છે. તે દેવે સાત મહિને બાહ્ય આભ્યન્તરિક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #212

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् १९३ निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां चतुर्दशभिर्भसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते। सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये चतुर्दशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥स्. ३५।।
पञ्चदशं समवायाङ्गमाहमूलम्--पन्नरस परमोहम्मिया पण्णत्ता, तं जहा-अंबे अंबरिसे चेव सामे सबलेत्ति आवरे । रुद्दोवरुद्दकाले य महाकालेत्ति आवरे॥१॥ असिपत्ते धणु कुंभे बालुए वेयरणीति य खरस्सरे महाघोसे एए पन्नरसाहिया ॥२॥ णमी गं अरहा पन्नरस धणूइं उड़े उच्चत्तेणं होत्था, धुवराहणं बहुलपक्खस्स पडिवए पन्नरसभागं पन्नरसभागेणं चंदस्सलेसं आवरेत्ताण चिहइ, तं जहा-पढमाए पढमं भागं बीयाए दुभागं तइयाए तिभागं चउत्थीए चउभागं पंचमीए पंवभागं छडीए छभागं सत्तमीए सत्तभागं अहमीए अहभागं नवमीए नवभागं दसमीए दसभागं एक्कारसीए एकारसभागं बारसीए बारसभागं तेरसीए तेरसभागं चउद्दसीए चउद्दसभागं पन्नरसेसु पन्नरसभागंतं चेव सुक्कपक्खस्सय उवदंसेमाणे उबदंसेमाणेचिइ, तं जहा-पढमाए पढमं भागं जाव पन्नरसेसु पन्नरसभागं । छ णक्खत्ता पन्नरसमुहुत्तसंजुत्ता पण्णत्ता, तं जहा-सतभिसय भरणि अद्दा असलेला साई तहा जेहा। एते छण्णक्खत्ता पन्नरसमुहुत्तसंजुत्ता ॥१॥ चेत्ता सोएसु णं मासेसु हजार वर्ष के बाद आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। ये चौदह भवग्रहण करने के अनंतर सिद्धपद को भोगने वाले होंगे। बुद्ध होंगे। कर्ममल से सर्वथा मुक्त हो जायेंगे तथा समस्त दुःखों का नाश कर देंगे॥ ॥सू० ३५॥ શ્વાસોચ્છવ સં. ગ્રહણ કરે છે. તે દેવોને ચૌદ હજાર વર્ષ પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવામાંના કેટલાક દેવે ભવસિધિક હોય છે. તેઓ ચૌદ ભવ ગ્રહણ કર્યા પછી સિધપદ પામશે. બુધ થશે, કર્મમળથી સર્વથા મુક્ત થશે. તથા સમસ્ત દુઓને સર્વથા નાશ કરશે સૂ. ૩૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #213

समवायाङ्गसूत्रे
पन्नरस मुहत्तो दिवसो भवइ, एव चेत्ता सोएसु मासेसु पण्णरस वत्थू पण्णत्ता । मणूसाणं पणरसविहे पओगे पण्णत्ते, तं जहा-सच्चमणपओगे मोसमणपओगे सञ्चमोसमणपओगे असच्चामोसमणपओगे सच्चवइपओगे मोसवइपओगेसच्चमोसवइपओगेअसच्चामोसवइपओगे ओरालियसरीरकायपओगे ओरालियमीसप्तरीरकायपओगे वेउव्वियसरीरकायपओगे वेउव्वियमीससरीरकायपओगे आहारयससरीरकायपओगेआहारयमीससरीरकायपओगे कम्मयसरीरकायप्पओगे ॥सू.३६॥
टीका-'पन्नरस' इत्यादि । 'परमाहम्मिया' परमाधार्मिक:=परमाश्च तेऽ. धार्मिकाच परमाधार्मिकाः संक्लिष्टपरिमाणवन्तोऽसुरविशेषाः प्रथमामारभ्य तिसृषु पृथिवीषु नारककदर्थनशीलाः पञ्चदशसंख्यका: प्रज्ञप्ताः तद्यथा अम्बोऽम्बरिषी चैव श्यामः शबल इति चापरः। रुद्रोपरुद्रकालाश्च महाकाल इति चापरः ॥११॥ असिपत्रो धनुः कुम्भो बालु वैतरणीति च । खरस्वरो महाघोष एते पञ्चदशाख्याताः ॥२। तत्र-अम्बः अम्बनामा परमाधार्मिकः, यो हि नारकान् गग
अब सूत्रकार पन्द्रहवाँ संख्याविशिष्ट समवाय की कहते हैं'पन्नरस' इत्यादि।
टीकार्थ-पन्द्रह परमाधार्मिक देव होते हैं । ये परमाधार्मिक देव सदा संक्लिष्टपरिणामों से युक्त रहते हैं। तथा प्रथम नरक से लेकर तीसरे नरक तक के नारकियों को ये परस्पर में लडाते रहते हैं। वे पन्द्रह ये हैंअम्ब१, अम्बरीष२, श्याम३, शबल४, रुद्र५, उपरुद६, काल७, महाकाल८, असिपत्र९, धन१०, कुम्भ ११, बालु१२, वैतरिणी १३, खरस्वर१४, और महाघोष१५, इनमें जो प्रथम अम्ब नाम का असुर है वह नारकियों को ये सूत्र॥२ ५४२ सध्या समवायनुन ४२ छे-पन्नरस इत्यादि !
ટીકાથ-પંદર પરમધામિક દેવ હોય છે. તે પરમાધામિક દેવ સદા સંકિલષ્ટ પરિણામે વાળા હોય છે. તે એ પહેલી નરકથી લઈને ત્રીજી નરક સુધીના નારકીઓને પરસ્પર લડાવ્યા કરે છે તે પંદરનાં નામ नीय प्रमाणे छ-(१) 244 (२) २१ गरीष, (3) श्याम, (४) शमा, (५) रुद्र, (६) 8५२२, (८) ४ (८) मा , () मासपत्र, (१०) धनु,(११) अम्ल, (१२) मासु, (13 वैतरिणी, (१४) ५२२५२ अने (१५) महाघोष. तेमनामा परी २ અન્ય નામને અસુર છે તે નારકીઓને આકાશમાં લઈ જઈને ત્યાંથી નીચે પછાડે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #214

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् १९५ नतलं नीत्वाऽधस्ताद्विमुञ्चति, दत्वा च गलहस्तं गते पातयति, अधोमुखमम्बरतले समुक्षिप्य पुनः पुनः पतन्तं शूलादिना विध्यति पापं संस्मार्य चानेकधा भूयः कदर्थयति ॥१॥ 'अम्बरीषी' नारकात मुद्गरादिना कुदृयित्वा क्रकचादिभिः खण्डशः कृत्वा भ्राष्ट्रादौ पचति, हताऽऽहततया मच्छितांश्च तान् रम्भास्तम्भवचर्मणामेकैकं पुटमुत्पाटयोत्पाटय कदर्थयति ॥२।। 'श्यामः, कशाघातादिना शातयति, हस्तपादादीन दुर्दर्शतया छिनत्ति, शूलच्यादिना विध्यति, उपरितोवज्रशिलोपरि पोथ (पात) यति, तथा रज्वादिना दृढं बध्वा लतादिगगनतल में ले जाकर वहां से नीचे पटकता है और गला पकड कर फिर उन्हें खड्डे में डाल देता है । नारकी जीव ऊपर से नीचे मुख करके गिरने लगता है-तब वह उसे बीच ही में झेल कर शूलादि द्वारा छेद डालता है और पूर्वकृतपाप की याद दिलाकर उसे विविध प्रकार के कष्ट देता है १। दूसरा जो अम्बरीष नामका असुर है वह नारकियों को मुद्गर आदि से कूट कर एवं करोंत आदि से खंड खंड कर उन्हें भाडमें पकाता है । इस तरह हताहत हो जाने के कारण मूच्छित हुआ उन नारकियों के चमडे के एकएक पुट को केले के स्तंभ समान फाड २ कर-उखाड २ कर वह उन्हें बहुत कष्ट देता है । तीसरा जो श्याम नाम का परमाधार्मिक असुर कशाओं के आघात आदि से नारकियो को खूब पीटता है। उनके हस्त पाद आदि अवयवों को बुरी तरह से काट डालता है। शूली के अग्रभाग से उन्हें छेद देता है। ऊपर से उन्हें वज्रशिला के ऊपर पटक देता है तथा रस्सी आदि से उन्हें खूब मजबूत बांधकर लतादि છે. અને ગળું પકડીને તેમને ખાડામાં નાખી દે છે. નારકી જીવ જ્યારે ઉપરથી ઊંધે માથે નીચે પડવા માંડે છે ત્યારે તે તેને વચ્ચેથી જ પકડીને શલાદિ દ્વારા છેદી નાખે છે અને પૂર્વકૃત પાપને યાદ કરાવીને તેને અનેક પ્રકારે કષ્ટ આપે છે. १! मी 2 'अम्बरीष' नामनी मसु२ ते नामाने भ६ मा 43 भार છે અને કરવત આદિથી તેમના ટુકડે ટુકડા કરીને તેને ભઠ્ઠીમાં પકાવે છે. આવી રીતે ટુકડે ટુકડા થવાને કારણ મૂરિષ્ઠત થયેલ નારકીઓની ચામડીના એક એક પુટને કેળનાં સ્તંભની જેમ ફાડી ફાડીને તથા ઉપાડી ઉપાડીને તે તેમને ઘણું જ કષ્ટ मापे छ (२) श्री श्याम' नामनो ५२मधाम ससुर छे ते या 43 ना२ કીઓને ખૂબ મારે છે. તેમના હાથ, પગ આદિ અંગોને ખરાબ રીતે કાપી નાખે છે શૂળની અણિથી તેને વીંધી નાખે છે. તેને ઉપરથી વજી શિલા ઉપર પટકે છે તથા તેમને દેરડાં આદિથી બાંધીને લાત આદિના પ્રહારથી વધારેમાં વધારે કષ્ટ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #215

समवायाङ्गस्त्रे प्रहारपुरस्सरं भीषणयातनां नयति, अस्य श्यामाङ्गत्वाच्छ यामो नाम ।।३।। शबल:= वर्णेन कर्बुरः अयमपरः परमाधार्मिकः, अयं हि मुद्रादिना नारकिणामस्थिसंधि चूर्णयति, अन्नवसादीन्निष्कासयति ॥४|| रौद्रो रुद्रकर्मकरत्वाद्यतोऽयं नारकान् भ्रामयित्या भ्रामयित्वा गगने मुदूरमुक्षिप्य निपततस्ताञ्छक्त्यसितोमरादिषु प्रोतयति ॥ उपरौद्रः रौद्रकल्पः, एष च करचरणाङ्गोपाङ्गानि भनक्ति ॥६॥ कालः स यो नारकान नानाविधामु कुम्भीषु पचति । अयं च वर्णतोऽपि काल एव ॥७|महाकालः इति चापरः परमाधार्मिकः अयं पूर्वस्मिन् जन्मनि मांसाके पहारों से अधिक से अधिक भयंकर कष्ट पहुँचाता है। इस असुर का शरीर काला होता है इसलिये इसका नाम श्याम है ३। चौथा शबल नामका परमाधार्मिक असुर वर्ण से कर्बुर होता है। यद मुद्गर आदि से नारकियों की अस्थि(हट्टि)संधियों को चूर २ कर देता है। उनकी आंते
और वसा-चर्वी-आदि को निकाल लेता है। पांचवां रुद्ध नामका परमाधार्मिक असुर जैसा उसका नाम है वैसा ही उस का काम है । यह नारकियों को घुमा २ कर आकाश मैं बहुत दूरतक उन्हें फेंकता है। जब वे नीचे गिरने लगते हैं तो उन्हें शक्ति, असि और तोमर आदि पर बीच ही में झेल लेता है। इस तरह वे उनमें भिद जाते हैं५ । छट्ठा उपरौद्र नामका जो परमाधार्मिक असुर है वह नारकियों के कर, चरण आदि अंग उपांगों को फाड देता है-चीर देता है। सातवां काल नाम का परमाधार्मिक असुर नारकियों को नाना प्रकार की कुंभियों कुण्डों में पकाता है। यह असुर रूप रंग में काला होता है। आठवां महाकाल नामका पड़ाया 2. ते असुरनु शरी२ ४ा डाय छ, तेथी तेने 'श्याम' ४ छ, (3) था। 'शबल' नामनो ५२भाधामि असु२२ ५। हाय छे. ते भग આદિથી નારકીઓનાં હાડકાંના ચૂરે ચૂરા કરી નાખે છે. તેમનાં આંતરડાં તથા ચરબી આદિ બહાર કાઢી લે છે. (૪) પાંચમે ૪ નામનો પરમધાર્મિક અસુર છે. જેવું તેનું નામ ભયંકર છે. તેવું જ ભયંકર તેનું કામ છે. તે નારકીઓને ચકકર ચકકર ઘુમાવીને આકાશમાં ઘણે જ દૂર દૂર ફેંકે છે. અને જ્યારે તેઓ નીચે પડતાં હેય છે ત્યારે તે તેમને શકિત, તલવાર, તેમ આદિ અણિદાર શસ્ત્રો પર ઝીલી લે છે, આ રીતે પડવાથી તેઓ તેમાં વીંધાઈ જાય છે. (૫) છઠ્ઠો જે ઉપરૌદ્ર નામને પરમાધાર્મિક અસુર છે તે નારકીઓના હાથ, પગ, આદિ અંગોને ફાડી નાખે છે, (6) सातभा 'काल' नामनी ५२भाषामित मसु२७ ते ना२४ीमाने विविध પ્રકારની કુંભિયે તથા કુંડોમાં પકાવે છે. તે અસુર રૂપે તથા રંગે કાળે હોય છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #216

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् १९७ हारिणो नारकांस्तदीयोत्कर्तित पृष्ठादिस्थं मांसं कदर्थनया भक्षयति, वर्णेन च महाश्यामत्वान्महाकाल उच्यते ||८|| असिपत्रः स देवो योऽसि (तरवारि)तुल्यपत्राणां वनं विरचय्य तच्छायाभिलाषेण समागतान्नारकिणो विकृतवाता न्दोलनपूर्वकम सिषत्रपातनेन खण्डश - छिनत्ति 'असिपत्र' इत्यत्र अर्श आदित्वादच् ॥९॥ धनुः स यो धनुषो विनिर्मुकैरर्द्धचन्द्राकारैर्वाणैः कर्णौष्ठनासादीन् श्रवयवान् नारकिणां छिनत्ति || १० || कुम्भः विविधासु उष्ट्रकाकाराद्यासु कुम्भीषु नारकिणो भ्रंश पचति हन्ति च ११ वालु भ्रष्ट्रस्य तप्तवज्र वालुकासु नारकान् स तडत्कारं चणकादीनिव भर्जयति । वैतरणी = नरकस्थनदी, तदधिष्ठातृत्वेन तद् देवोऽपि गृहादारा
परमधार्मिक असुर, पूर्वजन्म में जीवों ने मांस का भक्षण किया है उन नारकियों को उन्हीं के पृष्ठादि के मांस को काट २ कर खिलाता है। वर्ण में यह अत्यंत काला होता है इसलिये इसका नाम महाकाल है८, नववा असिपत्र नामक परमाधार्मिक असुर वे देव हैं जो असि के जैसे पत्रों का बन अपनी विक्रिया से रच कर उसकी छाया सेवन की अभिलाषा से आये हुये नारकियों के शरीर के विकृत वातान्दोलन (हवाचलाकर ) पूर्वक असिपत्र के पात से खंड २ कर देता है९ । दसवां धनुजाति का परमाधार्मिक वह असुर हैं जो धनुष से विनिर्मुक्त अर्धचंद्राकार बाणों से नारकियों के कान ओठ आदि अवयवों को छेदता है१० । ग्यारहवां कुम्भ जाति का परमधार्मिक असुर वह है जो उष्ट्राकारवाली कुम्भियों में नारकियों को बुरी तरह पकाता है और मारता भी हैं११। बारहवां बालु नामका परमाधार्मिक असुर भाड की संतप्त वज्र बालू का में नारकियों को मुंजते समय फड २ करते हुए चनों की तरह भुंजता है१२| तेरहवां वैतरिणी (७). मउभे! 'महाकाल' नामनो के परमाधार्मिक असुर छे ते पूर्व४न्मां ने વેએ માંસ આદિનું ભક્ષણ કર્યું " હેાય તે નારકીઓને તેમના જ પૃષ્ઠાદિ ભાગાનુ માંસ કાપી કાપીને ખવરાવે છે. તે ર ંગે અતિશય કાળેા હેાવાથી તેનું નામ મહાકાલ’ છે.(૮) नवभो 'असिपत्र' नामने। परमाधार्मिक असुर छे. ते सेवा छे ने पोतानी वैम्यि શકિતથી તલવાર જેવાં પાન વાળાં વન બનાવે છે, અને તેની છાયાનું સેવન કરવાની ઇચ્છાથી તેની નીચે આવેલ નારકીઓનાં શરીરનાં કૃિત વાતાન્દોલન પૂર્વક [પવનનુ તાક્ાન ઉત્પન્ન કરીને] અસિપત્રાને નીચે પાડીને ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે (૯). દસમા 'धनु' नामनो परभाषाभि असुर धनुष्य भांथी छोडेसां अधय द्राार माशोथी नारी - खोना होई, छान आदि अवयवानु छेहन पुरे छे (१०) अगियारमे । 'कुम्भ' જાતિના પરમાધામિક અસુર ઉલ્ટ્રાકારની ભિચેામાં નારકીઓને ખરાબ રીતે પકાવે છે તથા भारे छे (११.) आरभो 'बालु' नामने। परमाधार्मिक असुर लट्ठीभां गरम रेल વજાની રેતીમા નારકીઓને, શેકતી વખતે ક્રૂડ મૂડ કરતા ચણાની માફ્ક સેકે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #217

१९८
समवायानसूत्रे
इति वत्, सचाति पूर्ति गन्धि पूयरुधिरप्रवाह परिपूरितां तप्तताम्रादिकलकलायित्तां क्षारोष्णजलभृतां भयानकां विकृतदर्शनां नदीं विकृत्य नारकान् क्लिश्नाति ॥ १३ ॥ खरस्वरः सचीत्कारमुच्चैराक्रोशतो नारकास्तीक्ष्णवज्रकण्टकाकीर्णेषु शाल्मस्यादि प्रांशुवृक्षेषु समारोप्याकर्षति, शिरस्सु क्रकचं निधाय विदारयति, परशुभिर्वा खण्डयति ||१५|| महाघोषः अयं परमपीडोत्पत्तिभीतान् मृगानिवेतस्ततः पलायमानान् नारकान् घोरगर्जनां कुर्वन् वाटकं (वज्र ) पशुनिव नरकावासमरुद्ध ||१५|| एते पञ्चदश परमाधार्मिका आख्याताः । नमिः खलु अन्
नामक परमाधार्मिक असुर अत्यंत दुर्गंधित पीप, रुधिर, के प्रवाह से भरी हुई वैतरणी नामकी नदी को अपनी विक्रिया से विकुर्वित करके नारकियों को दुःखित करता रहता है । यह बडी भयंकर होती है। इस में जो जल भरा होता है वह खारा होता है तथा पिघल कर चुरते हुए त्रपु ताम्र के जैसा उष्ण होता है। देखने में यह बडो घृणित्त मालूम देती है १३ | चौदहवां खरस्वर नामका जो परमाधार्मिक देव है वह चीत्कार पूर्वक जोर २ से रोते हुए नारकियों को तीक्ष्ण वज्र कंटको से आकीर्ण शाल्मली आदि ऊँचे २ वृक्षों पर आरोपितकर खेचता है। फिर उनके मस्तक पर करोत रखकर उन्हें चीरता है । अथवा कुल्हाडों द्वारा उन्हें काटता है १४ | महाघोष नामका परमाधार्मिक असुर अतिशय पीडा की उत्पत्ति से भयभीत बने हुए नारकियों कि जो मृगों की तरह इधर उधर भागते फिरते हैं घोर गर्जना करता हुआ पशुओं की तरह नरकावास में रोक देता
(१२) तेरभे । “वैतरिणी” नामनो परमाधार्मिक असुर अत्यंत दुर्गंधयुक्त परु तथा લેાહીથી ભરેલી વૈતરણી નામની નદી પેાતાની વિક્રિયાથી રચીને નારકીઓને દુઃખી કરે છે તે નદી ઘણી ભયંકર હાય છે, તેમાં જે પાણી હોય છે તે ખારૂ હોય છે, તથા એમાબેલા તામ્રરસ જેવુ ગરમ હોય છે. તેના દેખાવ ધૃણાજનક હોય છે. [૧૩] ચૌદમા "खरस्वर" नामनो ने परमाधार्मिक असुर छे. ते थीसो पाडीने भेोटेथी रडतां नारीઆને તીક્ષ્ણ વજ્ર કટકાથી છવાયેલ શલ્મિલી આદિ ઊંચાં ઊંચા વૃક્ષેા પર લટકાવીને ખેંચે છે, અને તેમનાં મસ્તક પર કરવત મૂકીને તેમને ચીરે છે, અથવા કુહાડીએ वडे तेमने आये छे (१४) परमेा " महाघोष" नामनो परमाधार्मिक असुर, અતિશય પીડા થવાથી ભયભીત બનીને હરણાઓની જેમ આમ તેમ ભાગતા નારકીઓને, ઘાર ગના કરીને પુથુએની જેમ નરકાવાસમાં રોકી રાખે છે. (૧૫).
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #218

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् १९९ पञ्चदश धनषि ऊर्ध्व उच्चत्वेन प्रज्ञप्तः। 'धुवराह' ध्रुवराहुः, राहुविविधः पर्व राहुर्बुवराहुश्च, पर्वराहुः पौर्णमास्याममायां च चन्द्रादित्यावुपरजति, यस्तु चन्द्रस्य चतुरङ्गालमधस्तात्संचरति स ध्रुवराहुः, स खलु 'बहुलपक्खस्स बहल पक्षस्य कृष्णपक्षस्य पडिवए' प्रतिपदं तिथि मारभ्य प्रतिदिनं 'पन्नरसभाग पन्नरसभागेणं' पञ्चदशभागं पञ्चदशभागेन, वीप्तायां द्वित्वम्, पञ्चदशं पञ्चदशं भागमित्यर्थः चन्द्रस्य 'लेस्सं' लेश्यां लेश्यां दीप्तिस्तत्कारणत्वान्मण्डलम्, 'आवरेत्ताण' आकृत्य-आच्छाद्य तिष्ठति, तद्यथा-'पढमाए' प्रथमायां प्रतिपदितिथौ पञ्चदशभागेषु प्रथम भागम् 'वीयाए' द्वितीयायां तिथौ भाग= द्विभागम्, तृतीयायां त्रिभागम्, चतुर्थी चतुर्भागम्, पञ्चम्यां पञ्चभागम्, षष्ठयां षड् भागम्, सप्तम्यां सप्तभागम्, अष्टम्यामष्टभागम् नवम्यां नवभागम, दशम्यां दशभागम, एकादश्यामेकादशभागम्, द्वादश्यां द्वादशभागम्, त्रयोदश्यां त्रयोदश्. है ।१५। नमिनाथ अहंत पन्द्रह धनुष के उँचे थे। राहु-दो प्रकार का कहा गया है-एक पर्वराहु और दूसरा ध्रुवराहु। पर्वराहु पौर्णमासी एवं अमावस्या में चन्द्र और आदित्य को उपरक्त करता है-ग्रसता है। जो चन्द्र के चार अंगुल नीचे संचार करता है वह ध्रुवराहु है। यह कृष्णपक्ष की प्रतिपदातिथि से लेकर प्रतिदिन क्रमशः चन्द्रमा की एक एक कला को आच्छादित करता रहता है। यह उस का काम पन्द्रह दिनतक चलता रहता है। वह इस प्रकार है-प्रतिपदा तिथि में पन्द्रह भागों में से प्रथम भाग को, द्वितीयातिथि में द्वितीयभाग को, तृतीया तिथि में तीसरे भाग को, चतुर्थी तिथि में चौथे भाग को, पंचमीतिथि में पांचवें भाग को छठतिथि में छठवें भाग को, सप्तमी तिथि में सातवें भाग को, अष्टमी तिथि में
आठवें भाग को, नवमी तिथि में नववे भाग को, दशमी तिथि में दशवे भागकों, एकादशी तिथि में ग्यारहवे भाग को, द्वादशीतिथि में बारहवे
નેમિનાથ અર્હત પંદર ધનુષપ્રમાણ ઉંચા હતા. રાહુ બે પ્રકારના કહ્યા छे-(१) ५१राहु अने (२) ध्रुवराहु. राहु पूनम मन अमावास्याये यन्द्र અને સૂર્યને ઉપરકત કરે છે–ગ્રસિત કરે છે. ચન્દ્રથી ચાર આંગળ જે નીચે સંચરે છે. તે ધવરાહુ છે તે કૃષ્ણપક્ષના પડવેથી લઈને પ્રતિદિન ક્રમશઃ ચન્દ્રમાની એક એક કલાને આચ્છાદિત કરતો રહે છે. તેનું આ કાર્ય પંદર દિવસ સુધી ચાલ્યા કરે છે. તે આ પ્રમાણે બને છે–પષે તિથિએ પંદરમાંથી એક ભાગને, બીજની તિથિએ બીજા ભાગને, ત્રીજનીતિથિએ ત્રીજાના ભાગને ચોથની તિથિએ ચોથા ભાગને પાંચમે પાંચમાં ભાગને, છઠ્ઠની છઠ્ઠાભાગને, સાતમે સાતમા ભાગને, આઠમે આઠમા ભાગને તેમની તિથિએ નવમા ભાગને, દસમે દસમાં ભાગને, અગિયારસે અગિયારમાં ભાગને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #219

२००
समवायाङ्गसूत्रे भागम् , चतुर्दश्यां चतुर्दशभागम् ‘पन्नरसेसु' पञ्चदश्याम् अमावास्यायाम् पञ्चदशः भागम् अर्थात्, पञ्चदशतिथिषु पञ्चदशभागाना वृणोति। 'तं चेव' तानेव पञ्चदशभागान् 'मुक्कपक्खस्सय' शुक्लपक्षस्य च प्रतिपदादिषु तिथिषु क्रमेण 'उवदंसेमाणे उवदंसे. माणे उपदर्शयन् उपदर्शयन् तिष्ठति, तद्यथा-'पढमाए पढमं भागं जाव पन्नरसभागम्=प्रथमायां प्रथमं भगं यावत् पञ्चदश्यां पूर्णिमायां पञ्चदशं भागम् । अर्थात् शुक्लपक्षस्य प्रतिपदादिषु तिथिषु स्वयमपसरणेन क्रमशः प्रतिदिनं चन्द्रस्य प्रतिदिनमेकैककलां प्रकटयन् तिष्ठति । अयं भावः-कृष्णपक्षे-षोडशभाग विभक्तस्य चन्द्रमण्डलस्य एकैकं भागं प्रतिदिनमावृण्वन् ध्रुवराहुरमावास्यां पञ्चदशभागान् यावदावृणोति । शुक्लपक्षे तु-क्रमश एकैकं भागं परित्पूजन पौर्णमास्यां पञ्चदशभागान् पटकमति । षट् नक्षत्राणि 'पन्नरसमुहुत्तसंजुत्ता' पञ्चदशमुहूत्र्तसंयु. तानि पञ्चदशमुहूर्त पावत् चन्द्रेण सह संयोगं कुर्वन्ति, प्रज्ञप्तानि चन्द्रेण सहपञ्चदशमुहूर्तकालं संयोगं कुर्वन्तीत्यर्थः, तद्यथा-शतभिषाभरण्याा आश्लेषा स्वातो तथा ज्येष्ठा। एतानि पग्नक्षत्राणि पश्चदश मुहूर्त संयुक्तानि ॥१॥ 'चेत्ता भागको, त्रयोदशा तिथि में तेरहवे भाग को, चतुर्दशीतिथि में चौदहवे भाग को और अमावस्था में पन्द्रहवे भाग को ढकता रहता है। इसी तरह शुक्लपक्ष में वह आकृत पन्द्रह भागों में से एक एक भाग को प्रकट करता है। अमावास्या के बाद जेसे शुक्लपक्षकी एकमतिथि में वह चंद्र की प्रथमकला को यावत् पूर्णिमा के दिन पन्द्रहवीं कला को प्रकट कर देता है। छह नक्षत्र पन्द्रह मुहूर्त से संयुक्त कहे गये हैं। अर्थात्-पन्द्रह मुहूर्ततक छह नक्षत्रों का संबंध चंद्रमा के साथ रहता है। वे छह नक्षत्र ये हैं— शतभिषकं, भरणी, आर्द्रा, आश्लेषा, स्वाती और ज्येष्ठा। ये छह नक्षत्र पन्द्रह मुहूर्त तक संबंध रखने वाले कहे गये हैं। चैत्र और अश्विन इन दो महिनों में पन्द्रह मुहूर्त का दिन બારસે બારમા ભાગને, તેરશે, તેમાં ભાગને, ચૌદશે ચૌદમા ભાગને અને અમાવાસ્યાએ પંદરમાં ભાગને ઢાંકી દે છે. એ જ રીતે શુકલપક્ષમાં તે આચ્છાદિત પંદર ભાગમાંથી દરરોજ એક એક ભાગને પ્રગટ કરતે રહે છે. જેમકે અમાવાસ્યા પછી શુકલપક્ષની એકમે તે ચન્દ્રની પ્રથમ કલાને પ્રગટ કરે છે એ રીતે દરરોજ એક એક કલા પ્રગટ કરતાં પૂનમે પંદરમી કલા પ્રગટ કરે છે. નક્ષત્ર પંદક મુહૂર્ત સુધી સંયુકત કહેલાં છે, એટલે કે પંદર મુહૂર્ત સુધી છ નક્ષત્રને ચન્દ્રની સાથે સંબંધ (ગ) રહે છે. તે છ નક્ષત્રો નીચે પ્રમાણે છે.
શતભિષફ, ભરણ આ, આશ્લેષા, સ્વાતી અને જયેષ્ઠા નક્ષત્રો મુહૂર્ત સુધી સંબંધ રાખનાર કહ્યાં છે. ચિત્ર અને આસો માસમાં પન્દર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #220

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् २०१ सोएसुणं मासेमु' चैत्राश्वयुजयोः चैत्राश्विनयोः खलु मासयोः पञ्चदशमुहूत्तों दिवसो भवति, एवं चैत्राश्विनयोर्मासयोः पञ्चदशमुहूर्ता रात्रिभवति । स्थूलन्यायमाश्रित्येदमुक्तम् । किन्तुमेषसंक्रान्तिदिने तुलासंक्रान्तिदिने चैवं दृश्यते । विद्याऽनुमवादस्य खलु पूर्वस्य पश्चदशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि। मनुष्याणां ‘पन्नरस विहे पओगे' पञ्चदशविधः प्रयोगः, तत्र प्रयोगः आत्मव्यापारः, अथवा प्रकर्षण युज्यते व्यापार्यते क्रियासु, संबध्यते वा सांपरायिकर्यापथकर्मणा सह आत्माहोता है इसी तरह इन-चैत्र और आश्विन, इन दो महीनों में पन्द्रह मुहूत्त की रात्रि होति है। यह बात स्थूल न्याय को आश्रित करके कही गई है, क्यों कि मेषसंक्रान्ति के दिन और तुलासंक्रान्ति के दिन ऐसा होता है। विद्यानुवादपूर्व की पन्द्रह वस्तुएँ कही गई हैं। मनुष्यों के पन्द्रह प्रकार के प्रयोग होते हैं जो इस प्रकार है-मन के चार, वचन के चार,
और काय के सात, इस प्रकार ये पन्द्रह होते हैं-सत्यमनोयोग१, असत्यमनोयोग२, उभयमनोयोग३, अनुभवमनोयोग४, सत्यवचनयोग५, असत्यवचनयोग६, उभयवचनयोग७, अनुभयवचनयोग८, औदारिक शरीरकाययोग९, औदारिक मिश्र काययोग१०, वैक्रिय काययोग११, वैक्रियमिश्रकाययोग१२, आहारकशरीरकाययोग१३, आहारकमिश्र काययोग१४, और कार्मण शरीरकाययोग१५ । इस प्रकार ये पन्द्रह प्रकार के प्रयोग हैं। आत्मा के व्यापार का नाम प्रयोग है । अथवा जिसके द्वारा आत्मा अधिकाधिक रूप में क्रियाओं में लगाया जाता है उसका नाम प्रयोग है। अथवा सांपरायिक या ईर्यापथ आस्रव के साथ आत्मा जिसके द्वारा संबंधित किया એ જ પ્રમાણે તે બને મહિનામાં પન્દર મુહૂર્તની રાત્રી થાય છે, એ વાત સ્થળ ન્યાયની અપેક્ષાએ કહેલ છે, કારણ કે મેષ સંસ્કાન્તિને દિવસે અને તુલા સંકતિને દિવસે એવું થાય છે. વિદ્યાનુવાદ પૂર્વની પન્દર વસ્તુઓ કહી છે. મનુષ્યના પન્દર પ્રકારના પ્રયોગ હોય છે જે આ પ્રમાણે છે
મનના ચાર, વચનનાચાર અને કાયાના સાત, આ રીતે તે પંદર થાય છે.-(૧) सत्यमनायास, (२) असत्य भनाया, (3) लय मनायोग, (४) मलय मनाया, (५) सत्य वयन प्रयोग, (६) असत्य वयन प्रयास, (७) लय क्यन प्रयोग, (८) અનુભય વચન પ્રયોગ, (૯) દારિક શરીર કાય યોગ, (૧૦) દારિક મિશ્રકાય योग, (११) य य योग, (१२) वैश्यि मिश्र आय योग, (13) माहा२४ शरीर કાયયોગ, (૧૪) આહારક મિશ્ર કાયથેગ, (૧૫) અને કામણ શરીર કાય યોગ. આ પ્રમાણે પંદર પ્રકારના પ્રયોગ છે. આત્માના વ્યાપારનું નામ પ્રયોગ છે. અથવા જેના દ્વારા આત્મા વધારેમાં વધારે ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત કરાય છે, તેનું નામ પ્રયોગ છે. અથવા સાંપરાયિક કે ઈર્યાપથ આસવની સાથે આત્મા જેના દ્વારે સંબંધિત કરાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #221

-
૨૦૨
समवायाङ्गसूत्रे ऽनेनेति प्रयोगः, स पञ्चदश-प्रकारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-'सचमणपओगे' सत्यमनः प्रयोगः सत्यम् अस्ति जीवो देहमात्रव्याप्य इत्यादि रूपेण सत्यार्थानुचिन्तनं सत्यम्, तत्परं मनः सत्यमनः, तस्य प्रयोगः सत्यमनः प्रयोगः। 'मोसमणपओगे' मृषामनः प्रयोगः, सत्यविपरीतं मृषा नास्ति जीवः, एकान्तसपश्चेत्यादि कुविकल्पम्, तत्परं मनो मृषामन, तस्य प्रयोगः, भूषामन; प्रयोगः। 'सच्चमोसमणप्पओगे' सत्यमृषामनः प्रयोगः सत्यमृषा सत्यासत्ये, यथा धवखदिरपलाशादिमिश्रबहुतराशोकरक्षवतिवने अशोकवनमे वेदमिति विकल्पनं, तत्परं मनः, तस्य प्रयोगः सत्यमृषाप्रयोगः । असञ्चामोसमणप्पओगे' यन्न सत्यं नापि जाता है उसका नाम प्रयोग है। 'जीव है और वह देहमात्र व्यापी है। इस प्रकार की विचारधारा का नाम सत्य है। इस विचारधारा में तत्पर रहा हुआ मन सत्यमन है। और इस सत्यमन का जो प्रयोग है वह सत्यमनः प्रयोग है। सत्यविचारधारा से विपरीत विचारधारा का नाम मृषा है। 'जीव नहीं है, वह है तो वह एकान्तरूप से सत् ही है' इस विचारधारा में मग्न बना हुआ मन असत्यमन है। इस असत्यमन का जो प्रयोग है वह मृषाप्रयोग है। जो मनः प्रयोग सत्यरूप भी हो और मृषारूप भी हो वह उभयरूप-सत्यमृषारूपमनः प्रयोग है। जैसे-किसी वन में धव, खदिर और पलाश आदि के वृक्ष तो थोडे हैं और अशोक वृक्ष अधिक हैं सो इनकी अधिकता को लेकर ऐसा विचार करना कि यह बन अशोकवन ही है' इस विचार में तत्पर मन का नाम उभयमन है और इसका प्रयोग उभयमनः प्रयोग है। जो मनःप्रयोग न तो તેનું નામ પ્રગ છે જીવ છે અને તે પ્રત્યેક દેહવ્યાપી છે. આ પ્રકારની વિચાર ધારાને સત્ય કહે છે. આવી વિચાર ધારામાં પ્રવૃત્ત મન “સત્યમને કહેવાય છે. અને આ સત્યમનને જે પ્રગ છે તેને સત્યમનઃ પ્રયોગ કહે છે. સત્ય વિચાર ધારાથી ઉલટી વિચાર ધારાને “મૃષા' કહે છે. જેમ કે –“ જીવ નથી, જે તે હોય તે તે એકાન્ત રૂપે સત્ જ છે” આ પ્રકારની વિચારધારામાં લીન થયેલ મનને અસત્યમન કહેવાય આ અસત્યમનને જે પ્રયોગ છે તેને મૃષામનઃ પ્રયોગ કહે છે. જે મનઃ પ્રાગ સત્ય પણ હેય અને અસત્ય પણ હોય તેને ઉભયરૂપ- સત્યમૃષા ૨૫ કહે છે. જેમ કે કઈ વનમાં ઘવ, ખદિર, ખાખરા આદિના વૃક્ષ શેઠા હોય અને અશોકવૃક્ષ વધારે હોય તે તેની અધિકતાને લીધે એવો વિચાર કરે કે “આ વન અશેકવન જ છે” એવા વિચારમાં પ્રવૃત્ત મનને ઉભયમન કહે છે. અને તેને પ્રયોગ ઉભય મન: પ્રયોગ છે. જે મન પ્રયોગ સત્ય પણ ન હોય અને અસત્ય પણ ન હોય તે અનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #222

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये पञ्चदशपरमाधार्मिकादीनां निरूपणम् २०३ मृषा तदसत्यामृषा. यथा-अस्ति जीवो द्रव्याथिकनयतो नित्यः पर्यायार्थिक नयतोऽनित्यः इत्यादि चिन्तनं सत्यम्, नास्ति जीवः एकान्तनित्यो वा जीव इत्यादि चिन्तनं मृषा, तद् विपरीतम् एषणीयं वस्त्र पात्रादिकमानेतन्यम्, वालग्लानदीनां वैयावृत्यं कर्तव्यम्, इत्यादि स्वरूपमात्र पर्यालोचनम्, तत्परमनसः प्रयोगः असत्यामृषामनः प्रयोगः । सञ्चवइप्पओगे' सत्यावाक् प्रयोगः, मोसवइप्पओगे' मृषापाक प्रयोगः, 'सञ्चमोसवइप्पओगे' सत्यमृषा वाक् प्रयोगः, 'असच्चामोसवइप्पओगे' असत्यामृषावाक्प्रयोगः। एते सत्यवाक् प्रयोगादयश्चत्वारः सत्यमनःप्रभृतिवद् विज्ञेयाः । तथा 'ओरालियसरीरकायपओगे'
औदारिकमेव शरीरमौदारिकशरीरम् , तदेव पुद्गलस्कन्ध समुदायरूपत्वात् उपचीयमानत्वाच कायः, तस्यः, प्रयोग औदारिकशरीरकायमयागः। अयं तिरथो मनुष्यस्य च पर्याप्तस्य भवति । 'ओरालियमीससरीरकायपओगे' औदासत्य हो और न असत्य हो वह अनुभयमनःप्रयोग है। जैसे-'जीव है और वह द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा से नित्य एवं पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से अनित्य है' इस प्रकार का विचार करना सत्य है । 'जीव नहीं हैं अथवा एकान्ततः वह नित्य है' ऐसी मान्यता रखना सो असत्य है। इससे विपरीत 'जो न सत्य हो और न असत्य ही हो-वह असत्यामृषामन है। इस मन का जो प्रयोग है वह असत्यामृषामनःप्रयोग है । जैसे-एषणीय वस्त्र पात्र आदि लेना चाहिये, बाल ग्लान आदिकों का वैयावृत्य करना चाहिये । इसी तरह से सत्यवचनप्रयोग आदि चार प्रकार का स्वरूप भी समझना चाहिये। औदारिक शरीर रूप काय का प्रयोग औदारिक शरीरकायप्रयोग है। यह पर्याप्त मनुष्य और तिर्यच के होता है । औदारिकमिश्रशरीरकाय का तात्पर्य औदारिक शरीर की ભય મનઃ પ્રવેગ છે. જેમ કે–જીવ છે અને તે દ્વવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ નિત્ય અને પર્યાયાધિક નયની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે” આ વિચાર કરે તે સત્ય છે. "१ नथी, मय आन्तत: नित्य छ," की मान्यता रावी ते असत्य छे. તેથી વિપરીત “જે સત્ય ન હોય અને અસત્ય પણ ન હોય એવું અસત્યામૃષામન છે. અને તે મનને જે પ્રયોગ છે તેને અસત્યામૃષામનઃ પ્રયોગ કહે છે. જેમ કે એષણીય વસ્ત્ર પાત્ર આદિ લેવા જોઈએ, બાલ, ગ્લાન આદિનું વૈયાવૃત્ય કરવું જોઈએ” એજ રીતે સત્યવચન પ્રવેગ આદિ ચારનું સ્વરૂપ સમજવું.
દારિક શરીર રૂપ કાયને પ્રયોગ ઔદારિક શરીર કાય પ્રગ છે. તે પર્યાપ્ત મનુષ્ય અને તિર્યંચને થાય છે. દારિક મિશ્રશરીર કાનું તાત્પર્ય ઔદારિક શરી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #223

२०४
समवायाङ्गसूत्रे रिकम् उत्पत्तिकालेऽसपूर्णम् सत् मिश्र कार्मणेन मिश्रम्, औदारिकमिश्र तल्लक्षण शरीरम्, तदेव कायः, तस्य प्रयोगः औदारिकमिश्रशरीरकायप्रयोगः । अयमपर्याप्तकस्यैव वेदितव्यः । 'वेउब्बियसरीरकायप्पओगे' वैकुर्विकशरीरकायप्रयोगः। अयं वैक्रियपर्याप्पयापर्याप्तस्य भवति । 'वेउब्बियमीससरीर कायप्पयोगे' वैकुर्विकमिश्रशरीरकायप्रयोगः । अयं देवनारकाणामपर्याप्तावस्थायाम् । यदा मनुष्यम्तिर्यक् पञ्चेन्द्रियो वायुकायिको वा वैक्रियशरीरमास्थाय कृतकार्यों वैक्रियशरीरं त्यक्तुमिच्छरौदारिके प्रवेष्टुं यतते । तदा किल वैक्रिय शरीरबले नौदारिकोपादानाय प्रवर्तते। तत्र वैक्रियस्य प्राधान्यात्तेन व्यपदेशः। 'आहारयसररीकायप्पओगे' आहारकशरीरकायप्रयोगः। अयं हि आहारकपर्याप्त्या पर्याप्तस्य भवति । 'आहारयमीससरीरकायप्पओगे' आहारकमि प्रशरीरकाय अपरिपूर्णता है। यह अपनी उत्पत्तिकाल में असंपूर्ण होता हुआ कामण शरीर से मिश्रित रहा करता है। यह अपर्याप्त जीवों के-मनुष्य और तिर्यश्चों के- ही होता है। वैकुर्विक शरीर कायप्रयोग अपर्याप्तावस्था में देव और नारकियों के होता है । जिस समय पंचेन्द्रिय मनुष्य अथवा तिर्यश्च या कोई वायुकायिक जीव वैक्रियक शरीर की रचना करके कृतकार्य होता हुआ उस वैक्रिय शरीर को छोड़ने का अभिलाषी होगा है
और औदारिकशरीर में प्रविष्ट होने का प्रयत्न करता है तब वह वैक्रिय शरीर के बल से औदारिक शरीर को ग्रहण करने के लिये प्रवृत्ति करता है। इस प्रवृत्ति में वैक्रियशरीर की प्रधानता होने से उसे वैक्रियशरीरकायप्रयोग कहा जाता है। आहारकशरीरकायप्रयोग-आहारकपर्याप्ति से पर्याप्त हुए जीव के होता है । आहारकमिश्रशरीरकायप्रयोग उस समय રની અપરિપૂર્ણતા છે. તે પિતાના ઉત્પત્તિ કાળે અસંપૂર્ણ હોય છે અને કામણ શરીરથી મિશ્રિત રહ્યા કરે છે. તે અપર્યાપ્ત જીને—મનુષ્ય અને તિય એને થાય છે. વર્વિક શરીર કાય પ્રયોગ વૈક્રિય પર્યાપ્તથી પર્યાપ્ત થયેલ જીવોને હેય છે. વિવિપક મિશ્રશરીર કાય પ્રવેગ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં દેવ અને નારકીઓને થાય છે. જ્યારે પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય અથવા તિર્યંચ અથવા કેઈ વાયુકાયિક જીવ તે વૈક્રિય શરીરની રચના કરીને કૃતકાર્ય થતે તે વૈક્રિય શરીરને છોડવાની અભિલાષા વાળે બને છે અને દારિક શરીરમાં પ્રવેશવાને પ્રયત્ન કરે છે ત્યારે તે વૈકિય શરીરના બળથી ઔદારિક શરીર ગ્રહણ કરવાની પ્રવૃત્તિ કરે છે. આ પ્રવૃત્તિમાં વૈક્રિય શરીરની પ્રધાનતા હોવાથી તેને વૈકિય શરીર કાય પ્રયોગ કહ્યા છે. આહારક શરીર કાય પ્રયોગ– આહારક પર્યાપ્તથી પર્યાપ્ત થયેલ જીવને થાય છે. આહારક મિશ્રશરીર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #224

भावबोधिनी टीका. पञ्चदशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम्
२०५
प्रयोगः, आहारकादौदारिकं प्रविशतः किलायं प्रयोगों भवति । 'कम्मयसरीर कायप्पओगे' कार्मणशरीरनामकर्मोदयनिर्वयम् अशेषकर्मणां प्ररोहभूमिभूतम् संसार्यात्मना गत्यन्तरसंक्रमणे साधकतम कार्मणवर्गणास्वरूपं शरीरं, कार्मण शरीरं, तदेव कायस्तस्य प्रयोगो व्यापारः, कार्मणशरीरकायप्रयोगः ॥३६॥
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं पण्णरस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगहयाणं नेरइयाणं पण्णरससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं पण्णरसपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता ।सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं पण्णरसपलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । महासुक्के कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा गंदं सुणंदं गंदावत्तं गंदप्पभं गंदकंतं गंदवणं णंदलेस्सं गंदज्झयं णंदसिंगंणंदसिठं गंदकूडं णंदुत्तरवडिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं पण्णरससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा पण्णरसण्हं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं पण्णरहोता है जब जीव अहारक शरीर छोडकर औदारिक शरीर में प्रवेश करता है। कार्मण शरीर की रचना कार्मणशरीर नामकर्म के उदय से होती है। यह शरीर समस्त कर्मों की उत्पत्ति के लिये भूमिभूत है। संसारी आत्माओ को गत्यन्तरसंक्रमण करने में यही अत्यन्त साधक है। ऐसा कार्मणवर्गणा स्वरूप यह कार्मण शरीररूप काय है। इसका जो प्रयोग है वह कार्मणशरीरकायप्रयोग है ॥सू०३६॥ કાય પ્રયોગ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે જીવ આહારક શરીરને છોડીને ઔદારિક શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે કામણ શરીરની રચના કામણશરીર નામ કર્મના ઉદયથી થાય છે. આ શરીર સમસ્ત કર્મોની ઉત્પત્તિ માટે ભૂમિ સમાન છે. સંસારી આત્માઓને ગત્યન્તર સંક્રમણ કરવામાં એજ અત્યંત સાધક છે, એવું કાર્પણ વગણ સ્વરૂપ આ કામણ શરીરરૂપ કાય છે, તેને જે પ્રયાગ તેને કાશ્મણ શરીરકાય પ્રવેગ કહે છે માસૂ૩રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #225

२०६
समवायाङ्गसूत्रे सहि वाससहस्सेहि आहारहे समुप्पनइ। संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे पण्णरसहिं भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्तंति सव्वदुक्खाणमतंकरिस्तंति ॥सू.३७॥
टीका-'इमीसे णं' इत्यादि, अस्यां खलु पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां पञ्चदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां पञ्चदशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। अमुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां पञ्च. दशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां पञ्चदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । महाशुक्ले कल्पे अस्त्ये केषां देवानां पञ्चदश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा नन्द१ सुनन्दं२ नन्दावर्त३ नन्दप्रभं४ नन्दकान्तं५ नन्दवर्ण६ नन्दलेश्यं७ नन्दध्वजं८ नन्दश्रृंङ्ग९ नन्दपृष्टं१० नन्दकूटं ११ नन्दोत्तरावतंसकं च१२ विमानम् एतेषु द्वादशविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षतः पञ्चदशसागरोपमा स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः
टीकार्थ-'इमीसे णं इत्यादि ।इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति पन्द्रहपल्योपम की कही गई है। पांचमी पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति पन्द्रह सागरोपम की कही गई है। असुर देवों में कितनेक देवों की स्थिति पन्द्रह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म-और ईशान, इन कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति पन्द्रह पन्द्रह पल्पोपम की कही गई है। महाशुक्र कल्प में कितनेक देवों की स्थिति पन्द्रह सागरोपम की कही गई है। जो देव नंद१, सुनंद२, नंदावर्त३, नंदप्रभ४, नंदकांत५, नंदवर्ण६, नंदलेश्य७, नंदध्वज८, नंदश्रृंग९, नंदसृष्ट१०, नंदकूट ११ और नंदोत्तरावतंसक१२, इन बारह विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति पन्द्रहसागरोपम की कही गई है। वे पन्द्रह
टी-'इमीसेणं' इत्यादि ! 40 नाला Yali Real ना२४ानी स्थिति પંદર પાપમની કહી છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાકનારકીઓની સ્થિતિ પંદર સાગરેપમની કહી છે. અસુર દેવોમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ પંદર પલ્યોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઇશાન એ બન્ને કપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ પંદર પાપમની કહી છે. મહાશુક ક૫માં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ પંદર સાગરોપમની કહી છે જે દેવો(૧) નંદ, (२) सुन, (3) नहायत्त, (४) नमन, (५) नन्त, (6) नाणे, (७) न वेश्य (८) ना , () नग, (१०) नष्ट, (११) नट, (१२) नात्तरास એ બાર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પંદર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #226

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये गाथाषोडशादीनां निरूपणम् २०७ पश्चदशभिरमासरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छवसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां पञ्चदशभिर्वर्षसहस्रराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये पञ्चदशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखाणायन्तं च करिष्यन्ति ॥३७॥ ___अथ षोडशं समवायमाह
मूलम्-सोलस य गाहा सोलसगा पण्णत्ता, तं जहा-समए, वैयालिए, उवसग्गपैरिन्ना, इत्थीपरिणा, निरयविभत्ती, महावीरथुई, कुसीलपरिभासिए, वीरिएं, धम्मे, समाही, मैग्गे, समोसैरणे, आहाहिएँ, गंथे, जमैईए, गाहासोलसमे सोलसँगे । सोलसकहाया पण्णत्ता, तं जहा-अणंताणुबंधीकोहे,अणंताणुबंधीमाणे, अणंताणुबंधी माया, अणताणुबंधी लोहे, अपञ्चाक्खाणकसाए कोहे, अपञ्चक्खाणकसाए माणे, अपञ्चक्खाणकसाए माया, अपच्चक्खाणकसाएलोहे, पञ्चक्खाणावरणे कोहे, पञ्चक्खाणावरणे माणे, पञ्चक्खाणावरणामाया, पञ्चक्खा णावरणे लोहे, संजलणे कोहे, संजलणे माणे, संजलणामाया, संजलणे लोहे, । मदरस्स णं पव्वयस्स सोलसनामधेया पण्णत्ता, तं जहाअर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को पन्द्रह हजार वर्ष व्यतीत हो जाने के बाद आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो भव सिद्धिक होते हैं। ये पन्द्रह भवग्रहण करने के बाद सिद्ध हो जावेंगे, बुद्ध हो जावेंगे समस्त दुःखों से छूट जावेंगे, परिनिवृत्त हो जायेंगे, और समस्त दुःस्वों का अंत कर देगें ॥० ३७|| સાગરોપમની છે. તે પંદર અમાસે-સાડા સાત મહિને બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસછવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવેને પંદર હજાર વર્ષે આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છેતે દેવેમાં કેટલાક દે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ પંદર ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ પદ પામશે, બુદ્ધ થશે, સમસ્ત દુખેથી મુકત થશે, પરિનિવૃત્ત થશે, અને સમસ્ત દુઃખને અંત કરશે. સૂ. ૩૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #227

-
२०८
समवायाङ्गसूत्रे मंदर मेरुं मणोरम सुदंसंण सयंपंभे य गिरिराया। रयणुच्चय पियदसंणमज्झे लोगस्ल नाभी य । अत्थे य सूरियावत्ते सूरियावरणेत्ति य। उत्तरे य दिसाईय वडिंसेइय सोलसमे। पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्त सोलससमणसाहस्सीओ उकोसिया समणसंपदा होत्था। आयप्पवायस्त णं पुव्वस्स णं सोलस वत्थू पण्णत्ता। चमरबलीगं ऊवारियालेणे सोलस जोयणसहस्साई आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । लवणे णं समुद्दे सोलस जोयणं सहस्साइं उस्सेह परिवुडीए पण्णत्ते ॥सू० ३८॥
टीका-'सोलस य गाहा' इत्यादि । षोडश च 'गाहा सोलसगा' गाथापोडशकानि प्रज्ञप्तानि 'गाथा' इति नामकं षोडशमध्ययनं येषां तानि सूत्रकृताङ्गप्रथम श्रुतस्कन्धस्याध्ययनानि गाथाषोडशकानीत्युच्यन्ते, तानि षोडशसंख्य कानि कथितानि, तद्यथा-'समए' समयः नास्तिकादिसिद्धान्तः, तत्प्रतिपादनपरमध्ययनं समयः। 'वेयालिए' वैतालीयच्छन्दसा ग्रथितं वैतालीयम्। 'उव
अब सूत्रकार सोलहवें समवाय को प्रकट करते हैं - 'सोलसय' इत्यादि। टीकार्थ-गाथा षोडशक सोलह कहे गये हैं। सूत्रकृतांग का जो प्रथमश्रुतस्कंध है उसके सोलह अध्ययनों का नाम गाथाषोडशक है। ये सोलह हैं। वे इस प्रकार हैं-१'समय' इस अध्ययन में नास्तिक आदि के सिद्धान्तों का प्रतिपादन किया गया है इसलिये उन सिद्धान्तों का प्रतिपादक होने के कारण इस अध्ययन का नाम भी 'समय' ऐसा कहा गया है २ 'वैतालिय' यह अध्ययन वैतालीय छंदों में लिखा गया है इसलिये इस अध्ययन का नाम 'वैतालीय' अध्ययन पडा है ३ 'उप
वे सूत्र५२ सो भ्याना समवाय मावे छ. “सोलसय” इत्यादि ! ટીકાથુ–ગાથા ડષ સેળ કહેલ છે. સૂત્રકૃતાંગને જે પહેલો કૃતસકંધ છે તેના साग मध्ययनानु नाम 'गाथाषोडशक' छे. ते सो मा प्रभारी छ-(१) समय આ અધ્યયનમાં નાસ્તિક આદિના સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેથી ते सिद्धांतान प्रतिया वाथी ते अध्ययननु नाम 'समय' स . (२) 'वैतालीय' मा अध्ययन वैतासीय भi aमायेस छे. तेथी ते मध्ययननु नाम 'वैतालीय' मध्ययन पऽयु छ. (3) उपसर्गपरिज्ञा 20 अध्ययनमा सोनी प्रातिर्नु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #228

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये गाथाषोडशादीनां निरूपणम् २०९ सग्गपरिणा' उगसर्गपरिज्ञा-उपसर्गाणां संबन्धप्रामिः, प्राप्तानां च अधिस सहनम् यत्र प्रतिपाद्यते तदध्ययम् इति । 'इत्थीपरिणा' स्त्रीपरिज्ञा। स्त्रीपरिचयादिना मुनिः शीलात्स्खलति, स्खलितशीलश्च स्वपक्षपरपक्षकृततिरस्कारादि विडम्बनां कर्मबन्धं चाप्नोतीति प्रतिपाद्यते यत्र तदध्ययनं स्त्री परिज्ञा । 'णिरयविभत्ती' निरयविभक्तिः निरयाणां नरकाणां विभक्तिः विभागो भिन्न भिन्नतया स्वरूपनिरूपणं यत्र तदध्ययनं निरयविभक्तिनामकम् । 'महावीरथुई' महावीरस्तुतिः यत्र भगवतो महावीरस्य स्तुतिः संग्रथिता, तदध्ययनं 'महावीरस्तुतिः' इति । 'कुसील परिभासिए' कुशीलपरिभाषितम्, कुशीलाः परतीथिकाः सर्गपरिज्ञा' इस अध्ययन में उपसर्गों के संबंध की प्राप्ति और उनके सहन करने का कथन है इमलिये इस संबंध के कारण इस अध्ययन का नाम भी 'उपसर्गपरिज्ञा' हो गया है। ४ स्त्रीपरिज्ञा' इस अध्ययन में यह प्रकट किया गया है कि स्त्रीयों के साथ के परिचय से मुनि शोल से स्खलित हो जाता है और शील से स्खलित होने पर फिर वह अपने पक्ष और परपक्ष के साधुओं द्वारा किये गये तिरस्कार का पात्र हो जाता है । उनकी बडी विडम्बना होती है। कर्मबंधन से वह जकड जाता है। इस संबंध को लेकर इस अध्ययन का नाम भी 'स्त्री परिज्ञा' हो गया है। ५ निरयविभक्ति' इस अध्ययन में नरकों का स्वरूप भिन्न २ रूप से निरूपित किया गया है, इसलिये इस अध्ययन का नाम 'निरयविभक्ति' हुआ हैं। ६ महावीर स्तुति' इस अध्ययन में महावीर प्रभु की स्तुतिओं का ग्रन्थन किया है इसलिये इसका नाम 'महावीरस्तुति' ऐसा किया गया है। ७'कुशीलपरिभाषित' इस अध्ययन में कुशील-अन्यतीर्थिकों का और भने तमने सडन ४२वानु न बाथी मा मध्ययननु नाम उपसर्गपरिज्ञा ५.युछे. (४) स्त्रीपरिज्ञा २मा अध्ययनमा मे त प्रगट री छे खीनी साथे પરિચય કરવાથી મુનિ શીલથી ખલિત થઈ જાય છે. અને શીલથી ખલિત થવાને લીધે તે પિતાના પક્ષના તથા અન્ય પક્ષના સાધુએ ના તિરસ્કારને પાત્ર બને છે. તેની ભારે વિડમ્બના થાય છે. તે કર્મબંધનમા જકડાઈ જાય છે તે કારણે આ અધ્યयन नाम "स्त्री परिज्ञा" यु छे. (५) “निरयविभक्ति" २ अध्ययनमा न२४ानु स्व३५ भिन्न भिन्न ३ मतान्यु छ तेथी अध्ययननु नाम 'निरयविभक्ति' ५ऽयु छे. (६) 'महावीर स्तुति मा अध्ययनमा महावीर प्रभुनी स्तु. तिमार्नु अन्यन ४२पामा माव्यु छ, तथा तेनु नाम 'महावीर स्तुति' सभ्यु छे. (७) 'कुशीलपरिभाषित' मा ५६ययनमा मुशी--- ताथ भानु म पाव
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #229

समवायाङ्गसूत्रे पार्श्वस्थादयश्थ, ते पारभाषिताः प्ररूपिता यस्मिन्नध्ययने तदध्ययनम् । 'बीरिए' वीर्यम्, विशेषेण ईरयति प्ररेयति आत्मनं तासु तासु क्रियासु यत्तद् वीर्यम्, तन्नामकमध्ययनम् । 'धम्मे' धर्मः, "दुर्गति पसृतान् जन्तून् यस्माद् धारयते पुनः । धत्ते चैव शुभस्थाने तस्माद् धर्म इति स्मृतः इत्युक्तलक्षणं कुशलानुष्ठानम् तत्प्रतिपादकमध्ययनं धर्मनामाध्ययनम् । 'समाहि' समाधानं समाधिः = ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकं चित्तस्वास्थ्यं तत्प्रतिपादकमध्ययनं समाधिरिति । 'मग्गे' मृज्यते शोध्यते कर्ममलिन आत्माऽनेनेति मार्गः । प्रवर्तकत्वेन प्रमाणत्वेन च सकलजनैरादृतं भगवदुदितं वचनम्, बहुश्रुताशठसाधुनामाचरणं चेत्युभयस्वरूपः तत्प्रति
२१०
पार्श्वस्थ आदि साधुओं का प्रतिपादन किया गया है इस कारण इसका नाम 'कुशीलपरिभाषित' रखा गया है । ८ 'वीर्य' इस अध्ययन में उन २ क्रियाओ में आत्मा को विशेष रूप में संलग्न करने के लिये प्रेरित किया गया है, इस निमित्त से इस अध्ययन का नाम 'वीर्य' रखा गया है। ९'धर्म' इस अध्ययन में धर्म के प्रभाव का वर्णन किया गया है। जो जीवों की दुर्गति में जाने से रक्षा करे और शुभ स्थान में पहुँचावे उसका नाम धर्म हैं । इस कुशलानुष्ठानरूप धर्म का प्रतिपादन करने वाला होने से इस अध्ययन का नाम भी 'धर्म' हुआ है । १० 'समाधि' ज्ञान, दर्शन और चारित्र इन स्वरूप चित्त की स्वस्थता का नाम समाधि है । इस समाधि का प्रतिपादक अध्ययन 'समाधि से व्यवहृत हुआ है । ११ 'मार्ग' इस अध्ययन में यह प्रतिपादित किया गया है कि 'कर्मों से मलिन बनी हुई यह आत्मा किस प्रकार से शुद्ध हो सकती है इस स्थ आहि साधुग्यो प्रतिपादन उरायु छे, तेथी तेनु' नाम 'कुशीलपरिभाषित' राभ्यु' छे. (८) 'वीर्य' आ अध्ययनमां ते ते प्रियायामां आत्माने विशेषज्ञये प्रवृत्त पुराने माटे प्रेरित उरवामां आवे छे ते अरोमा अध्ययननु' नाम 'वीर्य' चडयु छे, (६) 'धर्म' मा अध्ययनभां धर्मना प्रभावनुं वार्जुन श्वासां मायु છે. જીવાનુ દુગતિમાં જવાથી જે રક્ષણ કરે અને શુભસ્થાનમાં પહાંચાડે તેનુ નામ ધર્મ છે આ કુશલ અનુષ્ઠાન રૂપ ધર્મનું પ્રતિપાદન કરાવનાર હોવાથી આ मध्ययनतु नाम 'धर्म' छे. (10) 'समाधि' ज्ञान, दर्शन, अने यारित्र मे स्वइय वित्तनी स्वस्थतानु नाम 'समाधि' छे ते समाधिनु प्रतिपादन १२नार अध्ययननु' नाम 'समाधि' (यु छे, (११) 'मार्ग' या अध्ययनभां ये बात अताववामां भावी છે કે કમૅમ્પ મલિન બનેલ આત્મા કયા પ્રકારે શુદ્ધ થઈ શકે છે. આ પ્રકારના માનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #230

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये गाथाषोडशादीनां निरूपणम्
पादकमध्ययनम् मार्गाध्ययनम् । 'समोसरणे' 'समवसरणम् - समवत्रियते धातुनामनेकार्थत्वान्निरूप्यते त्रिषष्ट्यधिकत्रिशतानां मवादिनां मतसमूहो यत्र तदध्ययनम् । 'आहातहिए' याथातथिकम्, यद् वस्तु यथा, तत्तथैव प्रतिपाद्यते यत्र तदध्ययनम् । 'गंथे' ग्रन्थः ग्रभ्यते बध्यते आत्माऽनेनेति ग्रन्थः, असौ द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः तत्प्रतिपादकमध्ययन ग्रन्थाध्ययनम् । 'जमइये' यमतीतम् यमतीतेत्याद्यं पदं यत्र तदध्ययनम् । 'गाहा सोलसमे सोलसगे, गाथाषोडशम्, प्रकार के मार्ग का प्रतिपादन होने से इस अध्यय का नाम 'मार्ग' रखा गया है । यह मार्ग भगवान् के वचनस्वरूप है अतः इसका प्रवर्तक होने से और स्वतः प्रमाणभूत होने से यह सकलजनों द्वारा आहत हुआ है, तथा इसमें बहुश्रुत अशठ साधुओं के आचार का वर्णन किया गया है इसलिये यह मार्ग इन दोनों स्वरूप है । १२ समवसरण' धातुओं के अनेक अर्थ होते हैं इस अपेक्षा यहां समवसरण शब्द का अर्थ निरूपण करना है । इस अध्ययन में तीनसौ तिरसठ प्रवादियों के मतों का वर्णननिरूपण किया है इसलिये इस अध्ययन का नाम 'समवसरण ' है । १३ याथातथका' इस अध्ययन में जिस वस्तु का जो स्वरूप है वह प्रतिपादित हुआ हैं इसलिये इस अध्ययन का नाम 'याथातथिक' रखा गया है । १४ 'ग्रन्थ' आत्मा जिस के द्वारा बांध लिया जाता है उसका नाम ग्रन्थ है, द्रव्य ग्रन्थ और भावग्रन्थ, इस तरह ग्रन्थ दो प्रकार का कहा गया है । इस द्विविध ग्रन्थ का प्रतिपादक जो अध्ययन है वह ग्रन्थ' है । १५ यमतीत' 'यमतीत' इस प्रकार का जिस अध्ययन में आद्य पद हैं उस प्रतिपादृछ होवाथी गया अध्ययननु' नाम 'मार्ग' पड्यु मा भार्ग भगवाननां वयन સ્વરૂપ છે, તેથી તેને પ્રવતક હોવાથી અને સ્વતઃ પ્રમાણભૂત હાવાથી તે સકલના દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલ છે, તથા તેમાં બહુશ્રુત અશ સાધુઓના આચારાનુ વષઁન पुरायुं छे, तेथी या भार्ग से जन्नेनु स्व३५ प्रगट कुरे छे (१२) 'समवसरण ધાતુઓના અનેક અ હેાય છે. તે અપેક્ષાએ અહીં શબ્દના અર્થનુ નિરૂપણ કરવુ તેનુ નામ સમવસરણ છે. આ અધ્યયનમાં ૩૬૩ પ્રવાદિયાના મતનું વણુઘ્ન-નિરૂપણ पुरायुं छे. तेथी या अध्ययननु नाम 'समवसरण' छे. (13) 'याथातथिक' भ અધ્યયનમાં જે વસ્તુનું જે સ્વરૂપ છે, તેનું પ્રતિપાદન કરાયુ છે. તેથી આ અધ્યયનનુ नाम ' याथातथिक' राज्यु छे (१४) 'ग्रन्थ' आत्मा लेना द्वारा धाय छे तेने ગ્રન્થ' કહે છે. દ્વવ્યગ્રન્થ અને ભાવગ્રન્થ આ રીતે ગ્રન્થના એ પ્રકાર કહેલ છે, या मे अहारना ग्रन्थनु प्रतिभा के अध्ययन छे तेनु' नाम ' ग्रन्थ' छे. (१५) 'यमतीत' - ? अध्ययननुं यह 'यमतीत' छे, ते अध्ययननुं नाम
हेतु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
२११

Page #231

समवायाङ्गसूत्रे
पूर्वोक्तपञ्चदशाध्ययनार्थस्य गानाद् वर्णनाद् गाथा, अथवा तेषामध्ययनानां प्रतिष्ठाभृतत्वाद गाथा, सैव षोडशम् = गाथापोडशम् - एतन्नामकाध्ययनम् षोडशकम् । कसाया=कसायाः कृषन्ति कर्मक्षेत्रं सुखदुःखफलयोग्यं कुर्वन्तीति कषायाः, यद् वा कलुषयन्ति स्वभावतः शुद्धमात्मानं मलिनयन्तीति कषायाः । ते षोडश प्रज्ञप्ताः । तद्यथा - अनन्तानुबन्धीक्रोधः, नास्ति अन्तो यस्यासौ अनन्तः संसारः अध्ययन का नाम 'यमतीत' अध्ययन है । १६ 'गाथाषोडशक' इस अध्ययन में पूर्वोक्त इन पन्द्रह अध्ययनों का कथित अर्थ वर्णित हुआ है इसलिये इस अध्ययन का नाम 'गाथाषोडशक' हुआ है। सोलह कषाय कही गई हैं । कर्मरूपी क्षेत्र को जो सुःखरूप फल के योग्य बनाती हैं उनका नाम कषाय हैं । वे सोलह इस प्रकार से हैं- अनंतानुबंधी क्रोध१, अनंतानुबंधी मानर, अनंतानुबंधी माया३, अनंतानुबंधी लोभ४ अप्रत्याख्यान क्रोध५, अप्रत्याख्यानमान६, अप्रत्याख्यानमाया७, अप्रत्याख्यानलोभ८, प्रत्याख्यानावरणक्रोध९, प्रत्याख्यानावरणमान १०, प्रत्याख्यानावरण माया ११, प्रत्याख्यानावरण लीभ१२, संज्वलनक्रोध १३, संज्वलनमान १४, संज्वलनमाया१५, और संज्वलन लोभ१६। जिसका अंत नहीं है उसका नाम अनन्तसंसार है। और यह संसार चतुर्गति में जीवों के भ्रमण करने रूप है । इस संसार को जो अविच्छिन्न करने के स्वभाव वाला हो उसका नाम अनंतानुबंधी है । तात्पर्य इसका यह है कि जो कषाय जीव के लिये संसार को अंतरहित कर दे वह अनंतानुबंधी है । सम्यग्दर्शन होने पर 'यमतीत अध्ययन' छे. (१६) 'गाथाषोडशक' मा अध्ययनमा पूर्वेति पर અધ્યયનેામાં કહેલ અંનું વન થયું છે, તેથી આ અધ્યયનનુ નામાનોકરા થયું છે. સેાળ કષાયેા કહેલ છે. કમ્હરૂપી ક્ષેત્રને જે સુખ દુઃખરૂપ ફળને યાગ્ય जनावे छे, तेनु नाम उषाय छे. ते सोण उपाय या प्रमाणे छे – (१) मनतानु - अंधी ोध, (२) अनंतानुसंधी मान, (3) अन तानु अघी माया, (४) मतानु બધી લાભ, (૫) અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ, (૬) અપ્રત્યાખ્યાન मान, (७) अप्रत्याय्यान માયા, (૮) અપ્રત્યાખ્યાન લાભ, (૯) પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, (૧૦) પ્રત્યાખાનાવરણું માન (११) प्रत्याच्यानाबशुभाया ( १२ ) प्रत्याच्यानाव२शु बोल, (१३) संभ्वसन होध, (१४) સંજવલન માન (૧૫) સંજવલન માયા અને (૧૬) સંજવલન લેાભ, જેને અન્ત નથી એનું નામ અનન્ત સંસાર છે. અને તે સંસાર ચાર ગતિમાં જીવાને ભ્રમણ કરવારૂપ છે. આ સ`સારને જે અવિચ્છિન્ન કરવાના સ્વભાવવાળા હોય તેને અન તાનુબંધી કષાય કહે છે. તેનુ તાપ એ છે કે જે કાય જીવને માટે સ ંસારને અન્તરહિત કરી દે તે અનંતાનુબ ંધી કષાય છે. સમ્યગ
२१२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #232

% 3D
भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये गाथाषोडशादीनां निरूपणम् २१३ चतुर्गतिभ्रमणलक्षणः, तमनुबध्नायविच्छिन्नं करोतात्येवं शीलोऽनन्तानुबन्धी चतुर्गतिसंसारपरिभ्रमणकारकः, स क्रोध-मान-माया-लोभ-भेदात् चतुर्विधः । 'अपञ्चक्खाणकसाए' न विद्यते स्वल्पमपि प्रत्याख्यानं यदुदयात्सोऽप्रत्याख्यानः स चासौ कषायश्च अप्रत्याख्यानकषायः सोऽपि क्रोध-मान-माया-लोभ भेदाचतुर्विधः । अत्र क्रोधादिचतुष्कदेशविरतिसर्वविरत्योरभावः । 'पञ्चक्खाणावरणे' प्रत्याख्यानावरण सर्वसावधविरतिरूपप्रत्याख्यानस्यावरणकारकः प्रतिरोधक इत्यर्थः. अयमपि क्रोधादिभेदाच्चतुर्विधः । 'सजलणे' संज्वलनः समिति ईषत् ज्वलनात् संज्वलनः, अल्पतरः कषायः । एषोऽपि क्रोधादि भेदाच्चतुर्विधः। मन्दरस्य खलु पर्वतस्य षोडश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मन्दर१ मेरु२ जीव का संसार सान्त हो जाता है। अनंतानुबंधी कषाय के सद्भाव में सम्यग्दर्शन उत्पन्न नहीं होता है इसलिये जीव का संसार इसके सद्भाव में अनंत रहता है। अनंतानुबंधो कषाय क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से चार प्रकार का कहा गया है। जिसके उदय से थोडा सा भी प्रत्याख्यान-त्यागभाव-उदित न हो सके उसका नाम अपत्याख्यान कषाय है। यह भी क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से चार प्रकार का होता है। तात्पर्य इसका यह है कि-इस कषाय के सद्भाव में देशविरति का और सर्वविरति का उदय नहीं हो सकता है। जो कषाय सर्वसावधवितिरूप प्रत्याख्यान की आवरण करने वाली होती है-उसका नाम प्रत्याख्यान कषाय है। यह भी क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से चार प्रकार की है। अल्पतर कषाय का नाम संज्वलन कषाय है। यह भी क्रोध, मान, माया और लोभ के भेद से चार प्रकार की है। દશન થતાં જીવને સંસાર સાન્ત (અન્ત સહિતના) થઈ જાય છે. અનંતાનુબંધી કષાયના સદૂભાવમાં સમગૂ દર્શન ઉત્પન્ન થતું નથી, તેથી તેની હાજરીમાં જીવને સંસાર અનંત રહે છે. અનંતાનુબંધી કષાય ક્રોધ, માન માયા અને લેભના ભેદથી ચાર પ્રકારનો કહેવામાં આવ્યો છે. જેના ઉદયથી સહેજ પણ પ્રત્યાખ્યાન-ત્યાગ ભાવ ઉદિત ન થઈ શકે એવા કષાયને અપ્રત્યાખ્યાન કષાય કહે છે. તે પણ કેધ, માન, માયા અને લેભના ભેદથી ચાર પ્રકારનો છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કષાયની હાજરીમાં દેશવિરતિને અને સર્વવિરતિનો ઉદય થઈ શકતું નથી. જે કષાય સર્વ સાવદ્ય વિરતિરૂપ પ્રત્યાખ્યાનનું આવરણ કરનાર હોય છે, તેને પ્રત્યાખ્યાન કષાય કહે છે. તે પણ કે, માન માયા અને લેભના ભેદથી ચાર પ્રકાર છે. અલ્પતર કષાયનું નામ સંજવલન કષાય છે. તે પણ કેધ, માન, માયા, અને લોભના ભેદથી ચાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #233

२१४
समवायाङ्गसूत्रे
"
मनोरम ३ सुदर्शनाः ४ स्वयंप्रभश्च ५ गिरिराजः । रत्नोच्चयः ७ प्रियदर्शनो मध्यालोकस्य ९ नाभिश्च १० | 'लोकः' इत्युभयान्वयी, तेन लोकमध्यः लाकनाभिवेति द्वे नामनी बोध्ये | अस्तव ११ सूर्यावर्तः १२ सूर्यावरण १३ इति च । उत्तरश्च १४ दिशादिश्वावतंसक १५ इति षोडशः । 'अत्थे' अस्तः येनान्तरितः सूर्योऽस्तमुपगत इति व्यवहारभाषया व्यपदिष्यतेऽतोऽस्य 'अस्तः' इति नाम । अथवा 'अर्थ:' इति च्छाया, अर्ध्यते प्रार्थ्यते सुरैः क्रीडाधर्थे यः सोऽर्थः । 'बर्डिस' अवतंसः इति षोडशं नाम, पार्श्वस्य खलु अर्हतः, 'पुरिसादाणीयस्स' पुरुषादानीयस्य = पुरुषश्रेषुस्य षोडश श्रमण साहस्त्रयः षोडशसहस्रसंख्यकाः श्रमणा उत्कृष्ट श्रमणसंपद आसन् । 'आयप्पवायरस णं पुत्र्वस्स णं' आत्ममवाद्स्य खलु पूर्वस्य खलु 'णम्' इत्युभयत्र वाक्यालंकारे, षोडश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'चमरवलीणं' चमरवलीनां चमरेन्द्राणां बलीन्द्राणां च 'ऊवारियालेणे' अबतारिकालयनम् = मासादमध्यस्थितपीठिका आयामविष्कम्भाभ्यां पोडशयोजनसमंदर पर्वत के सोलह नाम हैं, वे इस प्रकार हैं- मन्दर १, मेरुर, मनोरम ३, सुदर्शना ४, स्वयंप्रभ, गिरिराज६, रत्नोच्चय७, प्रियदर्शन८, लोकमध्य९, लोकनाभि १०, अस्त ११, सूर्यावर्त्त १२, सूर्यावरण १३, उत्तर १४, दिशादि १५, और अवतंसक १६ | इससे अन्तरित होने पर 'सूर्य अस्त हो गया' इस प्रकार से व्यवहार में कहा जाता है इसलिये मंदर का नाम अरत ऐसा कहा गया है । - ' अत्थ' उसकी संस्कृतच्छाया 'अर्थ' ऐसी भी होती है, इसका तात्पर्य ऐसा है कि यह पर्वत देवताओं द्वारा क्रीड़ा आदि के लिये स्वीकृत किया गया है-इसलिये इसका नाम अर्थ है ।
पुरुषश्रेष्ठ अर्हतप्रभु पार्श्वनाथ भगवान् की उत्कृष्ट रूप में सोलह हजार श्रमण संपत्ति थी । श्रात्ममवाद पूर्व की सोलह वस्तु कही गई है । चमरेन्द्र और बलीन्द्र के प्रासाद मध्यस्थित पीठिका लंबाई और अारनो छे. भंडर पर्वना या प्रमाणे सोण नाम छे - ( १ ) भंड२, (२) भेरु, (3) मनोरम, (४) सुदर्शना, (4) स्वयं अल (६) गिरिराज, (७) रत्नोय्यय, (८) प्रियदर्शन, (७) सोउभध्य, (१०) सोम्नालि, (११) अस्त, (१२) सूर्यावर्त्त (13) सूर्यावरण. (१४) उत्तर, (१५) हिशाहि भने (१९) भवतं समु, तेनी भाइमां આવવાથી સૂય અસ્તપામ્યા એમ વહેવારમાં मुडेवाय छे, तेथी भद्दरनु' 'मस्त' नाभ पड्यु छे. अथवा 'अत्थ' नी संस्कृत छाया 'अर्थ' थाय छे, तेनुं तात्पर्य એવું છે કે—આ પર્યંત દેવતાએ આદિ દ્વારા ક્રીડા આદિ કરવાને માટે સ્વીકૃત रायो छे, तेथी तेनु नाम 'अर्थ' छे.
પુરુષશ્રેષ્ઠ અર્હત પ્રભુ પ્રાર્શ્વનાથ ભગવાનની ઉત્કૃષ્ટ રૂપે સાળ હજાર શ્રમણ સંપત્તિ હતી. આત્મપ્રવાદ પૂર્વેની સેાળ વસ્તુએ કહી છે. ચમરેન્દ્ર અને ખલીન્દ્રના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #234

Hraataat टीका. षोडशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २१५ हस्राणि प्रज्ञप्तम् । लवणः खलु समुद्रः षोडश योजनसहस्राणि उत्सेध परिवृद्धचा प्रज्ञप्तः । लवणसमुद्रस्य वेलाया उस्सेधः षोडशसहस्रयोजनपरिमितः कथितः ॥ ३८॥
मूलम् -- इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सोलस पलिओ माई ठिई पण्णत्ता । पंचमीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सोलस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं सोलस पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसासु कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं सोलस पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | महासुके कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं सोलस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा आवत्तं विआवत्तं नंदिआवत्तं महाणंदिआ - वत्तं अंकुसं अंकुस पलंबं भदं सुभदं महाभदं सव्वओभदं भद्दुत्तरखडिसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं सोलस सागरोमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा सोलसहिं अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा, तेसि णं देवाणं सोलस वाससहस्सेहिं अहारट्ठ समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे सोलसहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति बुज्झिस्सं मुञ्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणं अंतं करिस्संति ॥सू. ३९ ॥
टीका- 'इमी से णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येचौडाइ की अपेक्षा सोलह हजार योजन की कही गई है । लवणसमुद्र उत्सेध की परिवृद्धि की अपेक्षा सोलह हजार योजन का कहा गया है । अर्थात् लवणसमुद्र के मध्यभाग की वेला का उत्सेध - ऊँचाई - सोलह हजार योजन प्रमाण कही गई है | | ०३८।।
પ્રાસાદની મધ્ય સ્થિતિ પીઠિકાની લખાઈ અને પહેાળાઈ સાળ હજાર ચાજનની કહી છે. લવણસમુદ્ર ઉત્સેધની પવૃિદ્ધિની અપેક્ષાએ સેાળ હજાર યોજનને કહ્યો છે. એટલે કે લવણસમુદ્રના મધ્યભાગની વેલાની (તરંગની) ઉંચાઇ સાળ હજાર ચેાજન પ્રમાણ उही छे. सू. ३८॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #235

२१६
समवायाङ्गसूत्रे केषा नैरयिकाणां षडिशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। पञ्चम्यां पाथव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां षोडशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। असुरकुमा राणां देवानामस्त्ये केषां षोडश पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानां षोडशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। महाशुक्रे कल्पे देवानामत्स्ये केषां पोडश सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवा आवर्त १ व्यावर्त२ नन्द्यावर्त३ महानन्द्यावर्तम्४ अङ्कुशम्५५ अङ्कुशालम्बम्६ भद्रं७ सुभद्रं८ महाभद्रं९ सर्वतोभद्रं १० भद्रोत्तरावतंसकं ११ च विमानम् एतेषु एकादशसु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण षोडशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः षोडशभिरर्द्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां षोडशवर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते ।
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति सोलह पल्योपम की कही गई है। पंचमी पृथिवी में कितनेक नारकियों की सोलह सागरोपम की स्थिति कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की सोलह पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म
और ईशान, इनदो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति सोलह पल्योपम की कही गई है। महाशुक्र कल्प में कितनेक देवों की स्थिति सोलह सागरोपम की निरुपित हुई है। जो देव आवत्त१, व्यावर्त२, नन्द्यावर्त्त३, महानंद्यावर्त४, अंकुश६,अंकुशप्रलंब६, भद्र७, सुभद्र८, महाभद्र९, सर्वतोभद्र१०, और भद्रोत्तरातंसक ११, इन ग्यारह विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं। उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति सोलह सागरोपम की होती है । वे देव सोलह अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । सोलह हजारवर्ष जव इन देवों के समाप्त हो जाते हैं तब इन्हें आहारसंज्ञा
टी-इमीसेणं इत्यादि ! मा रत्नमा पृथ्वीमा डेटमा ना२४ीमानी સ્થિતિ સોળ પલ્યોપમની કહી છે. પાચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ સોળ સાગરોપમની કહી છે અસુરકુમાર દેશમાં કેટલાક દેવેની સેળ પાપમની સ્થિતિ કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ સોળ પલ્યોપમની કહી છે. મહાશુક કલ્પમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ સેળ સાગરોપમની દર્શાવી છે. જે हेवा (१) मापत्तः, (२) व्यावत', (3) नन्धावत्त, (४) महानधावत्त, (५) मधुश (6) मश , (७)मद्र, (८) सुभद्र, (८) महाभद्र, (१०) सप्तामद्र, अने (११) ભદ્રોત્તરાવતંસક, એ અગિયાર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સોળ સાગરોપમની છે. તે દેવે સેળ અર્ધમાસ-આઠ મહિને બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છુવાસ ગ્રહણ કરે છે. સેળ હજાર વર્ષ પુરા થાય ત્યારે તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #236

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये सप्तदशअसंयमादीनां निरूपणम् २१७ सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये षोडशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखाणामन्तं च करिष्यन्ति ॥३९।।
अथ सप्तदशं समचायमाह____ मूलम्-सत्तरसविहे असंजमे पण्णत्ते, तं जहा-पुढवाकाय असंजमे आउकाय असंजमे, तेउकाय असंजमे, वाउकाय असंजमे, वणस्सइकाय असंजमे बेइंदिय असंजमे तेइंदिय असंजमे, चउरिंदिय असंजमे पंचिंदिय असंजमे अजीवकाय असंजमे पेहा असंजमे उवेहा असंजमे अवहट्ट असंजमे अप्पमज्जणा असंजमे मण असंजमे वइ असंजमे काय असंजमे । सत्तरस विहे संजमे पण्णत्ते, तं जहापुढवीकाय संजमे, आउकाय संजमे, तेउकायसंजमे, वाउकासंजमे, वणस्सइकायसंजमे बेइंदिय संजमे, तेइंदिय संजमे, चउरिदियसंजमे, पंचिंदिय संजमे अजीवकायसंजमे, पेहासंजमे,अवह१ संजमे, पमजणासंजमे मणसंजमे वइसंजमे कायसंजमे। माणसुत्तरे णं पव्वए सत्तरसएकवीसजोयणसए उड़ें उच्चत्तेणं पण्णत्ते । सव्वेसि पि बेलंधर अणुबेलंधर नागराईणं आवास पव्वया सत्तरस एकवीसाइं जोयणसए उडूं उच्चत्तेणं पण्णत्ते । लवणे णं समुद्दे सत्तरसजोयण सहस्साई सव्वंगेणं पण्णत्ते ॥सू० ४०॥ उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। वे सोलह भव ग्रहण करने के बाद सिद्धपद को प्राप्त करेंगे, बुद्ध हो जावेंगे, जन्म मरण के दुःखों से छूट जावेंगे। परिनित हो जायेंगे
और समस्तप्रकार के दुःखों को नष्ट कर देगे ॥०३९।। દેવેને આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય તેમાં કેટલાક દે એવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ સેળ ભવ કરીને સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરશે બુદ્ધ થશે જન્મ મરણનાં દુઃખોથી છૂટી જશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત પ્રકારનાં દુઃખનો નાશ કરી નાખશે સૂ. ૩૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #237

२१८
समवायाङ्गसूत्रे टीका 'सत्तरसविहे' इत्यादि । सप्तदशविधोऽसंयमः प्रज्ञप्तः । असंजमे' असंयमः संयमनं सम्यगूविरमणं सावधयोगात् संयमः, अथवा संयम्यते नियम्यते स्वरूपे स्थाप्यते सियमित आत्मा पापपुञ्जादनेनेति संयमः तद्भिन्नो. ऽसंयमः, स सप्तदशविधः कथितः। तद्यथा-पृथ्वीकायासंयमः, अप्कायासंजमः, तेजस्कायासंजमः, वायुकायासंयमः, वनस्पतिकायासंयमः द्वीन्द्रियासंयमः, त्रीन्द्रियासंयमः, चतुरिन्द्रियासंयमः, पञ्चेन्द्रियासंयमः अजीवकायासंयमः वस्त्रपात्रादि. नामयतनयाऽऽदाननिक्षेपणं बहुमूल्यवस्त्रपात्रादिग्रहणं च । 'पेहा असंजमे' प्रेक्षा ऽसंयमः=भाण्डोपकरणादीनामपतिलेखनम्, अविधिप्रतिलेखनं वा, 'उपेहाअसंजमे' उपेक्षाऽसंयम:=पुनःपुनरप्रतिलेखनम् असंयमयोगेषु व्यापारः, संयमयोगेषु अव्या. पारो वा, 'अबटु असंजमे' अपहृत्यासंयमः अविधिना उच्चारादीनां परिष्ठापनादिरूपः 'अप्पमज्जणा असंजमे' अपमार्जनाऽसंजमा पात्रादीनामार्जनयाऽवि
अब सूत्रकार सतरह संख्याविशिष्ट समवाय को प्रकट करते हैं-'सत्तरसविहे' इत्यादि ।
टीकार्थ-असंयम सत्रह प्रकार का कहा गया है। वह इस प्रकार से हैजिसके बल से आत्मा सावद्ययोग से विरक्त हो जाता है उसका नाम संयम है, अथवा-जिसके द्वारा आत्मा नियम से पापपुंज से हटकर अपने निज स्वरूप में स्थापित किया जाता है उसका नाम संयम है। इससे भिन्न है वह असंयम है। वे सतहर प्रकार के हैं वे इस प्रकार हैपृथिवीकाय असंयम१, अप्काय असंयम२, तेजस्काय असंयम३, वायुकाय असंयम४, वनस्पतिकाय असंयम५, द्वीन्द्रिय असंयम६, त्रीन्द्रिय असंयम७, चतुरिन्द्रिय असंयम८, पंचेन्द्रिय असंयम९, अजीवकाय असंयम१०, पेक्षा असंयम११, उपेक्षा असंयम१२, अपहृत्य
हवे सूत्रा२ सत्तर सण्यावाणा सभवायोनु वाणुन रे -'सत्तरसविहे। इत्यादि ।
અસંયમ સત્તર પ્રકારના કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે – ટીકાર્ય–જેના પ્રભાવથી આત્મા સાવદ્ય ભેગથી વિરકત થઈ જાય છે, તેને સંયમ કહે છે. આથવા- જેના દ્વારા આત્મા પાપપુંજમાંથી છૂટીને પિતાના નિજ સ્વરૂપમાં સ્થાપિત કરાય છે, તેને સંયમ કહે છે તેનાથી વિપરીત જે હોય છે તેને અસંયમ કહે છે. (૧) તે સત્તર પ્રકારના છે તે આ પ્રમાણે છે પૃથ્વીકાય અસંયમ, (૨) અપૂકાય અસંયમ, (૩) તેજસ્કાય અસંયમ, (४) वायुय असयम, (५) वनस्पतिय मसयम (6)ीन्द्रिय २५सयम (७) त्रीद्रिय असयम, (८) यतुरिन्द्रिय मसयम, (6) पयन्द्रिय मसयम, (१०) माय मसयम, (१०) प्रेक्षा असयम, (१२) अपेक्षा असयम, (१३) अपत्य असयम
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #238

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये सप्तदशअसंयमादीनां निरूपणम् २१९ धिप्रमार्जनया वा योऽसंयमः सोऽप्रमार्जनाऽसंयमः, 'मणअसंजमे' मनोऽसंयमः= अकुशलात्मकस्य मनस उदीरणारूपोऽसंयमः। 'वइ असंजमे' वागसंयमः, 'काय असंनमे' कायासंयमः अकुशलात्मकयोः वाकाययोरुदीरणालक्षणोऽसंयम इत्यर्थः। पृथ्वीकायसंयममारभ्य कायसंयमपर्यन्तः सप्तदशविधः संयमः प्रज्ञप्तः । पृथ्वीकायासंयमादि विपरीतः पृथ्वीकायसंयमादिर्बोध्यः । 'माणुसत्तरे णं पव्वए' असंयम १३, अपमार्जना असंयम१४, मनः असंयम१५, वचन असंयम
और कायअसंयम । इनमें अजीवकाय असंयम का तात्पर्य इस प्रकार से है-वस्त्र पात्र आदिकों का अयतना से उठाना और धरना, तथा बहुमूल्य वस्त्र पात्रादिको का लेना सो अजीवकाय असंयम है। भाण्ड उपकरण आदिकों की प्रतिलेखना नहीं करना अथवा अविधि से इनकी प्रतिलेखना करना इसका नाम प्रेक्षाअसंयम है। बार २ समझाने पर भी वस्त्र पात्रादिकों की प्रतिलेखना नहीं करना, अथवा असंयम योंगो में व्यापार करना, और संयमयोगों में व्याप्त नहीं होना सो इसका नाम उपेक्षा असंयम है। अविधि से उच्चार प्रस्रवण आदि की परिष्ठापनादि करना सो अपहृत्य असंयम है। पात्रादिकों की प्रमार्जना नहीं करना, अथवा अविधि से प्रमार्जना करना सो इससे जो असंयम होता है वह अप्रमार्जना असंयम है। अकुशलात्मक मन को रखना, इसी तरह वचन और काय का भी अकुशलरूप रखना सी क्रमश; मन असंयम, वचन असंयम और काय असंयम है। सतरह प्रकार का संयम कहा गया है, जो इस प्रकार से है-पृथिवीकायसंयम१, अपकायसंयम२, तेजस्कायसंयम३, वायुकाय(१४) मप्रभा ना असयम, (१५) भन: ससयम, (१६) क्यन असयम अने (૧૭) કાય અસંયમ. તેમાં અજીવકાય અસંયમનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–વસ્ત્ર પાત્ર, આદિને સયતનાથી ઉપાડવું કે મૂકવું, તથા બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર પાત્રાદિકને ગ્રહણ કરવા તે અવકાય અસંયમ કહેવાય છે. ભાંડ ઉપકરણ આદિની પ્રતિલેખના ન કરવી, અથવા અવિધિ પૂર્વક તેમની પ્રતિલેખના તેનું નામ “પ્રેક્ષા આસંયમ’ છે. વારંવાર સમજાવ્યા છતાં પણ વસ્ત્ર, પાત્ર આદિકેની પ્રતિલેખના ન કરવી, અથવા અસંયમ યોગમાં પ્રવૃત્ત રહેવું, અને સયમ યોગોમાં પ્રવૃત્ત ન થવું, એને “ઉપેક્ષા અસંયમ કહે છે. અવિધિ પૂર્વક ઉચ્ચાર પ્રશ્રવણ (મળ, મૂત્ર) આદિની પરિષ્કાપના मा ४२ ते 'अपहृत्यअसंयम' डाय छे. पात्राहियानी प्रमान न ४२वी मथवा मविधि अभाना ४२वी तेने 'अप्रमाजना असंयम' ४ भनने मशात्म राम ते मनःअसंयम छे, क्यनने सलाम २॥ मते 'वयन અસંયમ' છે, સત્તર પ્રકારના સંયમ કહ્યા છે, તે આ પ્રમાણે છે–(૧) પૃથ્વીકાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #239

२२०
समवायाङ्गसूत्रे
मानुषोत्तरः खलु पर्वतः, 'सत्तरस एकवीसे जोयणसए' सप्तदशैकविंशति योजनशतानिएकविंशत्यधिकसप्तदशशतानि योजनानीत्यर्थः, उर्ध्वमुच्चत्वेन पज्ञप्तः । 'सव्वेसि पि णं' सर्वेषामपि खलु ‘णम्' इति वाक्यालङ्कारे, 'वेलंधर अणुवेलंधरणागराईण' वेलन्धरानुवेलन्धरनागराजानाम् वेलन्धरानुवेलन्धरभवनपतिदेवविशेषाणां 'आवासपब्वया' आवासपर्वताः एकविंशत्यधिकसप्तदशशतानि योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः । लवणः खलु समुद्रः सप्तदशयोजनसहलागि सम्बग्गेणं' सर्वाग्रेग मूलमारभ्य दकमालापेक्षया उच्चत्वेन प्रज्ञप्तः॥४०॥
. मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ साइरेगाइं सत्तरसजोयणसहस्साइं उड़ उप्पतित्तातओ पच्छा चारणाणं तिरिया गती पवत्तइ। चमरस्स णं असुरिंदस्स असुररण्णो तिगिछिकूडे उप्पायपव्वए सत्तरस एकवीसाइं जोयणसयाइं उडूं उच्चत्तेणं पण्णत्त । बलिस्स 0 असुरिंदस्स रुअगिंदे उप्पोयपव्वय सत्तरस एकवीसाइं जोयणसयाइं उठें उच्चत्तेणं पण्णत्ते। संयम४, वनस्पतिकाय सय ३५, द्वीन्द्रय संयम६, तेइन्द्रिय संयम, चतुरिन्द्रियसंया.८, पंचेन्द्रिय संयम९, अन कायसंयम१०, प्रेक्षासंयम११, उपेक्षासंयम१२, अपहृत्यसंयम(परिष्ठापना)१३, प्रमार्जना संयम१४. मन:संयम१५, ६.न संयम१६ और कायम १७। मानषोत्तर पर्वत सतरह सौ इक्कीस (१७२१) योजन ऊँचा है। समस्त वेलंधर अनुवेलंधर जो भवनपति विशेष हैं उनके आवास पर्वतों की ऊंचाई सतरह सो इक्कीस (१७२१) योजन की है। लवणसमुद्र सतरह हजार (१७०००) योजन मूल से लेकर दकमाला की अपेक्षा ऊँचा कहा गया है ॥सू० ४०॥ स५५, (२) २५५४।५ सयम, (3) ते. २४१५ सयम, (४) वायु४।५ सयम, (५) १२५ तय संयम, (६) न्द्रिय सयम, (७) तेन्द्रिय सयम, (८) यतुन्द्रिय सेम, (८) ययन्द्रिय सयम (१०) २५४५४१५ सयम, (11) प्रेक्षासयभ, (१२) पेक्षासयन (१३) १५ सयम, (५२०४।५ना)(१४)प्रभा नासयम, (१५)मनःसयम,(११) वयन સંયમ અને (૧૭) કાવ્ય સંધમ. માનુષત્તરપર્વત સત્તરસ એકવીસ (૧૭૨૧) યોજન ઊ છે. સમત વેલંધર નુર્વલંધર જે ખાસ વનપતિ હય છે, તેમના પર્વતાવાસની ઊંચાઈ સત્તર સે એકવીસ (૧૭૨૧) જનની છે, લવણસમુદ્ર સત્તર હજાર યોજન મૂળથી લઈને દકમાલાની [પાણીના કેટની] અપેક્ષાએ ઊંચો બતાવ્યો છે. સુ.૪૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #240

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये जङ्घाचारणादीनांगत्यादि निरूपणम् २२१ सत्तरसविहे मरणे पण्णत्ते, तं जहा-आवीईमरणे, ओहिमरणे, आयतियमरणे वलायमरणे वसट्टमरणे अंतोसल्लमरणे तब्भवमरणे बालमरणे पंडितमरणे बालपंडितमरणे छउमत्थमरणे केवलिमरणे वेहासमरणे गिद्धपिटुमरणे भत्तपञ्चक्खाणमरणे इंगिणिमरणे पाओवगमणमरणे । सुहुमसंपराए णं भगवं सुहुमसंपरायभावे वट्टमाणे सत्तरसकम्मपगडीओ णिबंधइ, तं जहा-आभिणिबोहियणाणावहणे सुयणाणावरणे ओहिणाणावरणे मणपजवणाणावरणे केवलणाणावरणे चक्खुदंसणावरणे अचक्खुदंसणावरणे ओहिदसणावरणे केवलदंसणावरणे सायावेयणिजं जसोकित्तिनाम उच्चागोयं दाणंतरायं लाभतरायं भोगतरायं उवभोगंतरायं वीरिय अंतरायं ॥सू. ४१॥
टीका-'इमीसे णं' इत्यादि । अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात् भूमिभागत् सतिरेकाणि साधिकानि सप्तदशयोजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुत्पत्य तत; पश्चात् 'चारणाणं' चारणानाम्=विद्याचारणानां जयाचारणानां च मुनीनां रुचकादिद्वीपगमनाय तिर्यग गतिः प्रवर्तते । चमरस्य खल असुरेन्द्रस्य असुरराजस्य 'तिगिछिकूडे उप्पायपव्वए' तिगिच्छिकूट उत्पातपर्वतः= यत्रागत्य मनुष्यक्षेत्रेऽभिगमनायोत्पतति स पर्वतः एकविंशत्यधिकसप्तदशयो. जनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तः । बले खलु अमुरेन्द्रस्य 'रुअगिंदे उप्पाय
टीकार्थ-'इमीसेणं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय भूमिभाग से कुछ अधिक सत्तरह हजार योजन ऊपर जाने के बाद विद्याचारण
और जंघाचारण मुनियों की रुचक आदि द्वीपों में जाने के लिये-तियंगूतिरछी-गति प्रारंभ होती है । असुरों के राजा चमर असुरेन्द्र का तिगिच्छकूट नाम का उत्पात पर्वत सतरह सो इक्कीस (१७२१) योजन का उँचा है। __टी:-'इमीसेणं' इत्यादि ! २त्नमा ५०ीनाम सभरमणीय मुभिमाथी સત્તર હજાર એજન કરતાં સહેજ વધારે ઊંચે જતાં વિદ્યાચારણ અને જંઘાચારણ મુનિયેની રૂચક આદિ દ્વીપમાં જવા માટે તિરછી ગતિ શરૂ થાય છે. અસુરોના રાજા ચમર અસુરેન્દ્રને તિગિછિકૂટ નામને ઉત્પાત પર્વત સત્તર સે એકવીસ જન ઊંચે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #241

૨૨૨
____समवायाङ्गसूत्रे पचए' रुच केन्द्र उत्पातपर्वतः एकविंशत्यधिकसप्तदशयोजनशतानि ऊर्ध्वमु. चत्वेन प्रज्ञप्तः । सप्तदशविधं मरणं प्रतिनियतायुः पृथग्भवनं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा'आवीईमरणे' आवीचिमरणम् आ-समन्तात् वीचयस्तरङ्गा इव वीचय आयुर्दलिकविध्वंसनलक्षणावस्था यस्मिंस्तत् आवीचि तदेव मरणम, आवीचिमरणम, प्रतिक्षणमायुर्द्रव्यविघटनलक्षणे मरणमित्यर्थः । 'ओहिमरणे' अवधिमरणम् अवधिः मर्यादा, तेन मरणम्, नारकादिभवहेतु तया यानि आयुः कर्मदलिकान्यनुभूयम्रियते, पुनस्तान्येवानुभूय यदि मरिष्यति तदा तदवधिमरणमुच्यते, तदद्रव्या. पेक्षया पुनस्तदग्रहणावधि यावत् जीवस्य मृतत्वात आत्मपरिणामवैचित्र्यात् गृहीतोज्झितानां कर्मदलिकानां पुनग्रहणस्य संभवात् । 'आयंति य मरणे' आय. बलि नामक असुरेन्द्र का रुचकेन्द्र नाम का उत्पात पर्वत सतरह सो इक्कीस (१७२१) योजन का ऊचा है । सतरह प्रकार का मरण है, वह इस प्रकार से आवीचिमरण-प्रतिक्षण भुज्यमान आयुर्दलिकों के विघटनरूप मरण का नाम आवीचिमरण है ।१॥ अवधिमरण- नारक अदि जन्म के हेतु भूत जिन आयुकर्म के दलिकों को अनुभव करके जीव का मरण होता है यदि उन्हीं दलिकों को भविष्य में फिर से अनुभव करके यदि वह मरता है तो वह मरण-मर्यादामरण है अर्थात्-जिन आयुकर्म के दलिकों को पहिले भोग कर जीवने छोड दिया है, अर्थात् उसका मरण हो चुका है, उन आयुकर्म दलिकों को जबतक वह फिर से ग्रहण नहीं कर लेता है तबतक उस अपेक्षा वह मृत ही है क्यों कि आत्मपरिणामों की विचित्रता के कारण पूर्व में ग्रहण कर छोड दिये गये उन आयुकर्म के दलिकों का पुनः ग्रहण होना संभवित हो सकता है। अत्यंतिकमरण-नरक છે. બલિ નામના અસુરેન્દ્રને કેન્દ્ર નામને ઉત્પાત પર્વત સત્તર સે એકવીસ (૧૭૨૧) યોજન ઊંચો છે. સત્તર પ્રકારનાં મરણ છે તે પ્રકારો આ પ્રમાણે છે
(१) आवीचि मरण-प्रतिक्षण मुयमान मायुविना विघटन३५ भ२पने आवीचि मरण ४ छ. (२) अवधि मरण-नाट४ महिन्मना तुभूत रे भायु કમના દલિકને અનુભવ કરીને જીવનું મરણ થાય છે, જે એ જ દલિકને ભવિષ્યમાં ફરીથી અનુભવ કરીને જે તે મરે છે, તે તે મરણને ગવધિ જળ મર્યાદા મરણ કહે છે. એટલે કે જે આયુકર્મના દલિજેને પહેલાં ભેળવીને જીવે છોડી દીધાં છે. એટલે કે તેનું મરણ થઈ ચૂકયું છે. તે આયુકર્મ દૃલિકને જ્યાં સુધી તે ફરીથી ગ્રહણ કરી લેતા નથી ત્યાં સુધી તે મૃત જ છે કારણ કે આમ પરિણામોની વિચિત્ર તાને કારણે પૂર્વે ગ્રહણ કરીને છેડી દીધેલ તે આયુકર્મના દલિકનું ફરી ગ્રહણ थ संभावित थ श छ. (3) आत्यंतिक मरण-२४ मा मायु०४३३ रे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #242

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये जङ्घाचारणादीनां गत्यादिनिरूपणम् २२३ न्तिकमरणम, नारकाद्यायुष्कतया यानि कर्मदलिकान्यनुभूय मृतः, अनन्तरं न पुनस्तान्यनुभूय मरिष्यतीति, ईदृशं यन्मरणं तत् द्रव्यापेक्षया अत्यन्तभावित्वा. दात्यन्तिकमुच्यते । 'वलायमरणे' वलन्मरणम्, संयमयोगेभ्यो वलतां प्रचलतां भग्नव्रतपरिणतीनां वतिनाम्, अथवा वलतां बुभुक्षापरिगतत्वेन बलबलायमानानां यन्मरणम् तद् वलन्मरणम् । 'वसट्टमरणे' वार्तमरणम्-वशेन इन्द्रियविषयाक. र्षणेन ऋतः पीडितः वशातः दीपशिखारूपसमाकृष्टशलभवद् विषयाधीनाः, तेषां यन्मरणं तदशामरणम् । 'अंतोसल्लमरणे' अन्तः शल्यमरणम् अन्तः शल्यस्य द्रव्यतोऽनुद्धततीरादेर्भावतः सातिचारस्य यन्मरणं तदन्तःशल्यमरणम्, आदि आयुष्करूप से जिन कर्म दलिकों का अनुभव करके जीव मर जाता है-उस पर्याय के कर्मदलिकों को छोड देता है और बाद में फिर से वह उन कमें दलिकों का अनुभव नहीं करता है, अर्थात् पूर्व में प्राप्त आयुकर्म के दलिकों को पुनः वह प्राप्त नहीं करता है और मर जाता है अगृहीत आयुकर्म के दलिकों को ही ग्रहण कर उस पर्याय से छूट जाता है। तो इस अपेक्षा उसका वह मरण आत्यंन्तिक मरण है ३। वलन्मरण-संयमयोगों से चलित हुए अर्थात् भग्नव्रतपरिणतवाले ऐसे साधु व्रतीजनों का अथवा भूख से युक्त होने के कारण बलबलायमान व्यक्तियों का जो मरण होता है वह वलन्मरण है।४। वार्तमरण-इन्द्रियों के विषयों के आकर्षण से पीडित हुए व्यक्तियों का दीपशिखा के रूप से समाकृष्ट पतंग की तरह जो मरण होता है उसका नाम वशात्तमरण है।६। अन्तः शल्यमरण-जिस प्रकार द्रव्यरूप तीर आदि के शरीर के भीतर घुसने पर प्राणियों का मरण हो जाता है उसी प्रकार अतिचाररूप भावशल्य
કર્મલિકોને અનુભવ કરીને જીવ મરી જાય છે તે પર્યાયના કર્મદાલિકોને છોડી દે છે. અને પછી ફરીથી તે કર્મલિકોને તે અનુભવ કરતું નથી એટલે કે પૂર્વ પ્રાપ્ત કરેલ આયુકર્મના દલિકોને ફરીથી તે પ્રાપ્ત કરતા નથી અને મરી જાય છે. અગૃહીત આયુકર્મના દલિકને જ ગ્રહણ કરીને તે પર્યાયથી છુટી જાય છે. તે તે अपेक्षा तेनु भरण आत्यंतिक मरण ४३वाय छे बलन्मरण-सयम योगथी यक्षित થયેલ એટલે કે ભગ્નત્રત પરિણાવાળા સાધુ ત્રીજનાનું અથવા ભૂખથી યુકત डावाने पर पता भारसानु २ भ२५ हाय छ तेने बलन्मरण छ.(५)वशातमरण इन्द्रियाना विषयाना माथी पीडित ०५तिनु दीवानी न्योतिथी मा.
वाथी ५तजियानी मरे भ२६ थाय छे ते भरने वशार्तमरण ४३ छे. (6) अन्तः शल्यमरण म द्रव्य३५ ती२ मा शस्य शरीरनी मह२ धुसी पाथी પ્રાણીઓનું મરણ થાય છે, તેમ અતિચાર રૂ૫ ભાવશલ્યના સદુભાવમાં (હાજરીમાં)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #243

२२४
समवायाङ्गसत्रे 'तब्भवमरणम्' तद्भवमरणम्, तिर्यङ्मनुष्यभवलक्षणे वर्तमानो जन्तुः पुनस्तस्यैव भवस्य योग्यानि आयुःकर्माणि आबध्य, आयुःक्षयेण यन्म्रियते, म्रियमाणस्य तस्य यन्मरणं तत् तद्भवमरणमुच्यते । एतन्मरणं तिर्यङ्मनुष्याणामेव, न तु देवनारकिणाम्, तेहि मृत्वा न तत्रैवभवे समुत्पद्यते । 'बालमरणे' बालमरणम्= बाल इव बालः अविरतः तस्य मरणं बालमरणम् । इदं हि संसारपरिभ्रमणकारकम् , “पंडितमरण' पण्डितमरणम्पण्डित इव पण्डितः सर्वेविरतिमान् तस्य मरणम् पाण्डितमरणम्, इदं हि संसारविच्छेदकारकम्, 'बालपंडितमरणे' बालपण्डितमरणम् , बालपण्डितो देशविरतिः तस्य मरणं बालपण्डितमरणमुच्यते, एतदपि भवभ्रमणनिवारकम् । 'छउमत्थमरणे' छद्मस्थमरणम्, छद्मस्थ:-केवलके सद्भाव में जिस व्रती का मरण हो जावे उसका वह मरण अन्तः शल्यमरण है।६। तद्भवमरण-तियश्च अथवा मनुष्य भव में वर्तमान मनुष्य या तिर्यश्च प्राणी का उसी भव केयोग्य आयुकर्म का बंध करके जो आयु के क्षय हो जाने पर मरण हो जाता है वह तद्भवमरण है। यह मरण मनुष्य और तिर्यञ्चों में ही होता है। देवनारकियों में नहीं, क्यों की वे मरण कर उस भव में पुनः उत्पन्न नहीं होते है ७ बालमरण-अविरति युक्त जीव का जो मरण होता है वह बालमरण है। यह मरण संसारपरिभ्रमण का कारण कहा गया है ८। पंडितमरण सर्वविरति संपन्न जीवों के मरण का नाम पंडितमरण है। यह मरण संसार के विच्छेद का कारण कहा गया है ९। बालपंडितमरण-बालपंडित शब्द का अर्थ देशविरति है । इस देशविरतियुक्त जीव का जो मरण होता है वह बालपंडितमरण है, यह मरण भवभ्रमण का निवारक होता है १०। ने प्रतवारीनु भ२५५ थाय छ, तेनु ते भरण अन्तःशल्यमरण छ. (७) तद्भवमरण તિર્યંચ અથવા મનુષ્યભવમાં રહેલ મનુષ્ય કે તિર્યંચ પ્રાણનું એ જ ભવને યોગ્ય मायुम ना ५ ४शन आयुनो क्षय पाने सीधे रे भरण थाय छ तेन तद्भवमरण / छे. ते प्रानु भ२६ मनुष्य भने तिय यम । थाय छ, हे ना२४ी. એમાં થતું નથી, કારણ કે તેઓ મહીને તે ભવમાં ફરી ઉત્પન્ન થતા નથી. (૮) वालमरण-मविरति युत नुरे भ२९५ थाय छे. तेने मासभर ४ छे. म। प्रा२ना भने संसारपरिश्रमानु ॥२९५ यु छे. (८) पंडितमरण-सव विति યુકત જીવેના મરણને પંડિતમરણ કહે છે. આ મરણ સંસારના વિચ્છેદનું કારણ
हेवाय छे. (१०) बालपंडितमरण पासपडित २०४ने। म शिविरति छ. ५॥ દેશવિરતિ યુકત જીવનું જે મરણ થાય છે તેને “બાલપંડિતમરણ” કહે છે, આ भ२९ अपभ्रमणानु निपा२४ गाय छे. (११) छद्मस्थमरण शानथी. २क्षित
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #244

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये जाचारणादीनां गत्यादिनिरूपणम् २२५ ज्ञानरहितस्तस्य मरणम् । ‘वेहायसमरणे' वैहायसमरणम्, विहायसि भवं वैहायसम्, तच्च तन्मरणं च वैहायसमरणम् | अयं भावः-वृक्षस्य शाखायामन्यत्र चोर्ध्वप्रदेशे स्वशरीरमाबध्य यो म्रियते तस्य मरणं वैहायसमरणमुच्यते । 'गिद्धपिट्ठमरणे' गृहस्पृष्टमरणम् गृढैरुपलक्षणत्वान्मांसलुब्धकश्रृगालादिस्पृष्टस्य विदारितस्य यन्मरणं तद गृद्धस्पृष्टमरणम् । अथवा गृद्धपष्टमरण मितिच्छाया, गृद्धानां भक्ष्य पृष्ठमुपलक्षणत्वादुदरादिकं च यस्मिन् मरणे तन्मरणं गृद्धपृष्ठप्तरणम् । कश्चिन्मदासत्त्वः प्राणी गजोष्ट्रादिमहाकायप्राणिशरीरमध्ये प्रविश्य स्वमांस गृद्धादिभिर्भक्षयित्वा यन्म्रियते तस्य मरणं, 'गिद्धपिट्ठमरणं' उच्यते । “भत्तपचक्खाणमरणे' भक्तपत्याख्यानमरणम्, भक्तस्य-भोजनस्य यावज्जीवं प्रत्याख्यानं छद्मस्थमरण-केवलज्ञान से रहित जीव का जो मरण होता है उसका नाम छद्मस्थमरण है ११। केवलिमरण-केवलज्ञान से युक्त हुए जीव का जो मरण होता है वह केवलि मरण है १२। वैहायसमरण-वृक्ष की शाखा पर अथवा किसी दूसरे ऊँचे प्रदेश में अपने शरीर को बंधकर-फाँसी लगाकर जो जीव का मरण होता है वह वैहायसमरण है १३। गृद्धस्पृष्टमरण-गृद्ध आदि मांस लुब्ध जीवों के द्वारा भक्षित हो जाने पर जो मरण होता है उसका नाम गृद्धस्पृष्टमरण है अथवा 'गिद्धपिट्ठमरण' पदकी 'गृद्धपृष्ठमरण ' ऐसी भी संस्कृत छाया होती है । इसका भाव ऐसा है कि जिस मरण में गृद्धों द्वारा भक्ष्य जो पृष्ठ उदर आदि कारण हों। कोई महासत्त्वशाली प्राणी गज, उष्ट्र आदि महाकायवाले प्राणियों के शरीर में प्रविष्ट हो जावे और अपने मांस को गृद्ध आदिकों से खिलावेभक्षित करावे इस तरह से जो उसका मरण होवे तो वह गृद्धपृष्ठ
नु भ२५५ थाय छ त छस्थम२६५ ४ छ. केवलि मरण-वज्ञानथी युत वनु भ२५ थाय छ तेने सिभ२६५ ४ छ. (१३) वैहायसमरणવૃક્ષની શાખાપર કે બીજી કઈ ઉંચી જગ્યાએ પોતાના શરીરને બાંધીને-ફાંસો ખાઈને
k२ भ२९५ थाय छे. तेन वैडायसम२४ ४. (१४) गृद्धस्पष्टमरण गीच माहि मांस લાલચુ જેના દ્વારા ભક્ષિત થવાને કારણે જે મરણ થાય છે. તેનું નામ ગૃદ્ધસ્કૃષ્ટ भ२८५ छ २मथवा गिद्धपिट्टमरण पहनी गृद्धपृष्ट मरण यी ५ संस्कृत छाया थाय છે. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–જે મરણમાં ગીધ દ્વારા ભઠ્ય પીઠ, પેટ આદિ કારણ રૂપ હોય એવું મરણ. કેઈ મહાસત્વશાળી પ્રાણી હાથી, ઉંટ આદિ મહાકાય પ્રાણીઓના શરીરમાં પ્રવેશ કરે પિતાના માંસને ગીધ આદિકોને ખવરાવે તેનું જે भ२९ थाय तेने द्धY०४ भ२९४ ४ छ. (१५) भक्तपत्याख्यानमरण रे भरमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #245

% 3D
२२६
समवायाङ्गसूत्रे यस्मिन् तद् भक्तपरिक्षेति नाम्ना रूढं भक्तप्रत्याख्यानम्, तच्च तन्मरणं च भक्तप्रम्याख्यानमरणम् । इदं प्रत्याख्यानं त्रिविधस्य चतुर्विधस्य वाऽऽहारस्य परित्यागपूर्वकमेव संभाव्यम् । तथा च अस्मिन् सप्रतिकर्म अर्थात् शरीरशुश्रूषणं कर्तुं कारयितुं च शक्यते । 'इगिणिमरणं' इङ्गिनीमरणम् इयते मर्यादितक्षेत्र एव चलनादि क्रियाक्रियतेऽस्यामनशन क्रियायामितिङ्गिनी, तया मरणमिङ्गिनी. मरणम् । इदं मरणं परित्यक्तचतुर्विधाहारस्य निष्पतिकर्मशरीरस्य इङ्गितदेश स्थितस्य भवति । 'पाओवगमणमरणे' पादपोपगमनमरणम्पादयस्य वृक्षस्येव उपगमनं निश्चलतया अवस्थानं यस्मिन् मरणे तन्मरण पादपोपगमनमरणम् । यथा पादपः कचित् देशे केनापि कारणेन निपतितः सममसमं वाऽनालोचयन् मरण है १४॥ भक्तप्रत्याख्यानमरण-जिस मरण में आहार का यावजीव प्रत्याख्यान कर देना कारण हो वह मरण भक्तप्रत्याख्यानमरण है। यह मरण चारों प्रकार के या तीन प्रकार के आहार के प्रत्याख्यान से होता है। इस मरण में जीव अपने शरीर का शुश्रूषा स्वयं भी करता है तथा दूसरे से भी करा सकता है १५इंगिनीमरण-जिस अनशन क्रिया में, मर्यादित क्षेत्र में ही हलन चलन आदि क्रिया की जाती है उसका नाम इंगिनी है। इस इंगिनी से जो मरण होता है उसका नाम इंगिनीमरण है यह मरण उसी जीव के होता है कि जिसने चारों प्रकार के आहार का परित्याग कर दिया है, तथा अपने शरीर की जो स्वयं शुश्रूषा नहीं करता है और न दूसरों से ही कराता है, तथा मर्यादित क्षेत्र में ही रहता है१६। पादपोपगमनमरण-जिस मरण में वृक्ष की तरह निश्चल रूप से अबस्थान रहता है उस मरण का नाम पादपोपगमनमरण है। जैसे वृक्ष जब किसी स्थान पर किसी कारणविशेष से गिरपडता है तब वह આહારને જીવે ત્યાં સુધી ત્યાગ કરવારૂપ હોય તે મરણને ભકતપ્રત્યાખ્યાન મરણ કહે છે. તે મરણ ચારે પ્રકારના કે ત્રણ પ્રકારના આહારના પ્રત્યાખ્યાનથી થાય છે. આ મરણમાં જીવ પિતાના શરીરની શુશ્રષા જાતે કરે છે અથવા બીજા પાસે કરાવી श छ. (16) इंगिनी मरण 2 सनशन लियाना, भयाहित क्षेत्रमा सनसन આદિ ક્રિયા કરાય છે, તેનું નામ “ઈગિની છે. આ ગિનીથી જે મરણ થાય તેનું નામ $fજનો કરી છેઆ પ્રકારનું મરણ એ જ જીવને થાય છે કે જેણે ચારે પ્રકારના આહારનો પરિત્યાગ કર્યો હોય અને પોતાના શરીરની જે જાતે શુષા કરતો નથી અને બીજા પાસે શુશ્રુષા કરાવતા નથી, તથા મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં જ રહે છે. (१७) पादपोपगमन मरण-२ भ२मा वृक्षनी भ निश्च३५ अवस्थान २३ छ તે મરણનું નામ “પાદ પેગમન મરણ છે. જેમ વૃક્ષ કેઈ સ્થાન પર કોઈ કારણે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #246

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये जङ्घाचारणादीनां निरूपणम्
निवलमास्ते तथा यो यदि ऊर्ध्वस्थानेन उपविशति, तदा न पार्श्वेन नान्येन वा केनचित् अर्थात् येन स्थानेन स्थितस्तेनैव स्थानेन स यावज्जीवमपि तिष्ठति न पुनरन्यथा, तस्यैवंविधस्य निष्प्रतिकर्मशरीरस्य परित्यक्तचतुर्विधाहारस्येदं पादपोपगमनमरणं भवति । 'मुहुमसंपराएणं' सूक्ष्मसंपरायः खलु = सूक्ष्मसंपरायगुणस्थानकः उपशम कक्षपकभेदाद्विविधः, स सूक्ष्मलोभकपायमलवेदकः 'भगवं' भगवान् =ध्यानैश्वर्यसंपन्नः, महामुनिः संपरायभावे 'मुहुम' सूक्ष्मसंपरायपरिणामे 'माणे' वर्तमानः अर्थात् वर्तमानकालिकपरिणामेऽवस्थितः सप्तदशकर्मप्रकृतीनिबध्नाति, विंशत्यधिकबन्धप्रकृतिशतमध्ये अन्या न निवध्नातीत्यर्थः । तद्यथा
२२७
रहता
यह स्थान सम है अथवा विषम है इस बात का विचार नहीं करता और निश्चलरूप में पड़ा रहता है उसी तरह जो जिसरूप से इस मरण को स्वीकार करता है - यदि बैठकर स्वीकार करता है तो बैठा रहता है, यदि एक करवट से लेटा २ स्वीकार करता है तो उसी तरह से लेटा रहता हैइधर उधर हिलता डुलता नहीं है तात्पर्य यह है कि जिस स्थान से वह स्थित है उसी स्थान से वह यावज्जीव स्थित रहता है इस प्रकार से स्थित रहे हुए निष्प्रतिकर्म शरीर वाले, और परित्यक्त चतुर्विध आहार वाले मुनि का यह पादपोगमन मरण होता है १७| सूक्ष्मसंपराय गुणस्थानवर्तीजीव उपशमक और क्षपक के भेद से दो प्रकार का होता है । ये दोनों ही सूक्ष्मलोभकषायख्व मल के वेदक होते हैं । ध्यानरूप ऐश्वर्य से संपन्न रहते हैं । इस तरह इस दशवें गुणस्थान में वर्तमान जीव एक सो वीस (१२०) बंध योग्य प्रकृतियों में से सतरह कर्म प्रकृतियों તૂટી પડે છે ત્યારે તે વૃક્ષ, તે સ્થાન સમ છે કે વિષમ છે તે ખાખતના વિચાર કરતું નથી, અને નિશ્ચલ રીતે પડયુ રહે છે, એ જ પ્રમાણે જે જીવ જે રીતે આ મરણુ સ્વીકાર કરે છે. તે એઠાં બેઠાં મરણુના સ્વીકાર કરતા હાય તેા બેસી જ રહે છે જો એક પડખે સૂતા સૂતા તે મરણને સ્વીકાર કરતા હેય તે એક જ પડખે પડયા રહે છે—આમ તેમ હાલતા નથી. તેનુ' તાત્પ એ છે કે જે સ્થાને તે જે રીતે પડયા રહેવાનું નકકી કરે તે જ સ્થાને તે જીવે ત્યાં સુધી પડયા રહે છે, આ પ્રમાણે પડયા રહીને નિષ્પ્રતિકમ શરીરવાળા, અને ચારે પ્રકારના આહારના જેણે પરિત્યાગ કર્યાં છે એવા મુનિનુ' મરણ પાપગમન મરણ કહેવાય છે સૂક્ષ્મ સપરાય ગુણસ્થાનવતી જીવ ઉપશમક અને ક્ષેપકના ભેદથી એ પ્રકારના હોય છે. તે બન્ને સૂક્ષ્મલાલકષાય રૂપ મળના વેદક હોય છે. ધ્યાન રૂપ અશ્વય થી યુકત હોય છે. આ રીતે આ દશામાં ગુણુસ્થાનમાં રહેલ જીવ એક સે વીસ (૧૨૦) અંધ ચેાગ્ય પ્રકૃતિએમાંથી સત્તર કમ પ્રકૃતિયાનેા બધ બાંધે છે. (૧) આભિનિષેાધિક જ્ઞાનાવરણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #247

२२८
समवायाङ्गसूत्रे 'आहिणिवोहियणाणावरणे' आभिनिबोधिकज्ञानावरणम् ='अभि' इति अथोभिमुखो विपरीतभावरहितत्वात् 'नि' नियतः संशयादिरहितत्वात् वोधः संवेदनमभिनिबोध:, स एव आभिनिवोधिकं 'नाणं' ज्ञानं ज्ञायते अनेनेतिज्ञानम्, आभिनिबोधिक च तज्ज्ञानमभिनिबोधिकज्ञानम् , इन्द्रिय नो इन्द्रियनिमित्तको बोधः तस्यावरणमित्यर्थः, मनःपर्ययज्ञानावरणम् , केवलज्ञानावरणम्, चक्षुर्दर्शनावरणम्, अनक्षु. देशनावरणम्, केवलदर्शनावरणम्, सातावेदनीयम्, यशः कीर्तिनाम, उच्चगोत्रम् , दानान्तरायः, लाभान्तरायः, भोगान्तरायः, उपभोगान्तरायः, वीर्यान्तरायः ॥४१॥ ____मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सत्तरसपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। पचमीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं उक्कोसेणं सत्तरससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। छट्रीए पुढवाए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं जहण्णेणं सत्तरससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं सत्तरस का बंध करता है। आभिनिबोधकज्ञानावरण, श्रुतज्ञानावरण, अवधिज्ञानावरण, मनः पर्ययज्ञानावरण, केवलज्ञानावरण, चक्षुदर्शनावरण, अचक्षुदर्शना वरण, अवधिदर्शनावरण, केवलदर्शनावरण सातावेदनीय, यशः कीर्तिनाम, उच्चगोत्र, दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगा. न्तराय और वीर्यान्तराय, इन सतरह प्रकृतियों को ही बांधता है, अन्यप्रकृतियों को नहा । संशयादि भाव रहित होकर जो अर्थाभिमुख बोध होता उसका नाम आभिनिबोधकज्ञान है। यह ज्ञान पांच इन्द्रिय और मन के निमित्त से होता है। इस ज्ञान का आवारक जा कर्म होता है उसका नाम आभिनियोधिकज्ञानावरण है ॥सू० ४१॥ [२] श्रुत ज्ञानाव२६, (3) विज्ञाना१२६, (४) भन: ५ यज्ञानाव२९], (५) કેવળજ્ઞાનાવરણ, (૬) ચક્ષુદર્શનાવરણ, (૭) અચક્ષુદર્શનાવરણ (૮) અવધિ दृश ना५२९५ (6) १६शनावरण, (१०) सातावहनीय, (११) यशतिनाम (१२) 84गोत्र, (१3) हानान्तराय, (१४) समान्तराय, (१५) स तराय, (१६) (૧૭) વીર્વાન્તરાય, એ સત્તર પ્રકૃતિનો બંધ જ બાંધે છે. અન્ય પ્રકૃતિઓનો નહી. સંશવાદિ ભાવ રહિત થઈને જે અર્વાભિમુખ બેધ થાય તેનું નામ અભિનિબે ધક જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન પાંચ ઇદ્રિ અને મનને કારણે થાય છે. આ જ્ઞાનનું આવારક જે કર્મ હોય છે તેનું નામ આભિનિબેધિક જ્ઞાનાવરણ છે સૂ. ૪૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #248

भावबोधिनी टीका. सप्तदशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २२९
पलिओनाई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेोगइयाणं देवाणं सत्तरस पलिओ माई ठिई पण्णत्ता । महासुक्के कप्पे देवाणं उक्कोसेणं सत्तरससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । सहस्सारे कप्पे देवाणं जहण्णेणं सत्तर ससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा सामाणं सुसामाणं महासामाणं पडमं महापडमं कुमुदं महाकुमुदं नलिणं महानलिणं पोंडरीअं महापोंडरीअं सुक्कं महासुकं सीहं सीहकंतं सीहवीअं भाविअं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं सत्तरससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ते णंदेवा सत्तरसहि अमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा तेसि णं देवाणं सत्तर सहिं वाससहस्सेहिं आहारट्ठे समुष्पज्जइ, संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे सत्तरसहिं भवंग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुचिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंत करिस्सति ॥ सू० ४२ ॥
टीका - 'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां सप्तदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पञ्चम्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरथिकाणामुत्कर्षेण सप्तदशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । षष्टयां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां जघन्येन सप्तदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।
टीकार्थ- 'इमी सेणं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियो की स्थिति सतरह पल्पोपम की कही गई है। पांचवी पृथिवी में कितनेक नारकियों की उत्कृष्ट स्थिति सतरह सागरोपम की कही है। छठवीं पृथिवी में कितनेक नारकियों की जघन्यस्थिति सतरह सागरोपम की कही गई है । असुरकुमार
टीडार्थ - इमोसेणं इत्यादि ! मा रत्नप्रभा पृथ्वीमां डेंटला नारसी मोनी स्थिति सत्तर પાપમની છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરોપ ની કહી છે. છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીની જઘન્ય સ્થિ ત સત્તર સાગરાપમની કહી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #249

२३०
समवायाङ्गसूत्रे असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां सप्तदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मशानेषु कल्पेषु अस्त्ये केषां देवानां सप्तदशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। महाशुक्रे कल्पे देवानामुत्कर्षेण सप्तदशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सह. सारे कल्पे देवानां जघन्येन सप्तदशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः सामानं१, सुसामानं २, महासामानं३, पद्म४, महाप ५, कुमुदं६, महा. कुमुदं७, नलिनं८, महान लिनं९, पौण्डरीकं१०, महापौण्डरीकं११, शुक्लं१२, महाशुक्लं १३, सिहं १४, सिंहकान्तं१५, सिंहबीज१६, भावितं१७ च विमानम् । एतेषु सप्तदविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण सप्तदश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः सप्तदशभिरर्द्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छश्वसन्ति वा निश्वःसन्ति वा। तेषां खलु देवानां सप्तदशदेवों में कित्तनेक देवों की स्थिति सतरह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान, इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति सत. रह पल्योपम की कही गई है। महाशुक्र कल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति सतरह सागरोपम की कही गई है। सहस्रार कल्प में देवों की जघन्यस्थिति सतरह सागरोपम की कही गई है। जो देव सामान १, सुसामान२, महासामान३, पद्म४, महापद्म५, कुमुद६, महाकुमुद७, नलिन८' महानलिन९, पौडरीक१०, महापौंडरीक ११, शुक्ल१२, महाशुक्ल १३, सिंह १४, सिंहकान्त १५, सिंहबीज१६, और भावित १७, इन १७ विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति सतरह सागरोपम की कही गई है । वे देव सतरह अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यंतरिक श्वासोच्छास ग्रहण करते हैं। उन देवो को सतरह हजार वर्ष व्यतीत हो जाने पर आहा. रसंज्ञा उत्पन्न होती है। इन देवों में कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो છે. અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ સત્તર પપમની કહી છે. સોધર્મ અને ઇશાન, એ બે કલપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ સત્તર પલ્યોપમની બતાવી છે. મહાશુક્ર કલ્પમાં દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરોપમની કહી છે. સહસ્ત્રા૨ કપમાં हेवानी धन्य स्थिति सत्तर साप।५मनी डी जे. रे हेवे। (१) सामान, (२) सुसाभान, (3) भासामान, (४) ५, (५) महाप, (६) हुभु, (७) भामुह, (८) नलिन (4) महानसिन, (१०) पौरी, (11) महापी २ि४ (१२) शुस (13) महाशुस, [१४] सिड, (14) सिआन्त, (१६) सिमी, मन (१७) लावित, ये सत्तर વિમાનોમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સત્તર સાગરો૫મની કહી છે. તે દેવને સત્તર અધે માસ ૮ માસ-બાદ બાહ્ય અભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેને સત્તર હજાર વર્ષે વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવોમાં કેટલાક દે એવા પણ હોય છે કે જે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #250

भावबोधिनी टीका. अष्टादशसमवाये अष्टादशब्रह्मचर्यनिरूपणम्
भिर्वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये सप्तदशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति परिविर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥ ४२॥
つつ
२३१
अथ अष्टादशं समवायमाह -
मूलम् — अट्ठारह विहे बंभे पण्णत्ते, तं जहा - ओरालिए कामभोगे व सयंमणेणं सेवइ नो वि अण्णं मणेणं सेवावेइ, सेवंत पि अण्णं न समणुजाणाइ, ओरालिए कामभोगे णेव सयं वायाए सेवइ नो faraणं वाया सेवावेइ, वायाए सेवतं पि अण्णं ण समनुजााइ, ओरालिए कामभोगे णेव सयं कायेणं सेवइ णो वि य अण्ण कायेणं सेवावे, कायेणं सेवंतं पि अण्णं न समणुजाणाइ । दिव्वे कामभोगे णेव सयं मणेणं सेवेइ, नो वि अण्णं मणेणं सेवावेइ, सेवतंपि अण्णं ण समणुजाणाइ, दिव्वे कामभोगे णेव सयं वायाए सेवेइ, नो वि अण्णं वायाए सेवावेइ, सेवंतं पि अण्णं ण समणुजाणा । दिव्वे कामभोगे णेव सयं कायेणं सेवेइ, नो वि अपणं कायेणं सेवावेइ, सेवंतं पि अण्णं ण समणुजाणाइ | अरहतो अरिनेमिस्स अट्ठारस समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया होत्था । समणेण भगवया महावीरेणं समणाणं णिग्गंथाणं खलुड्डय वियत्ताणं अट्ठारस ठाणा पण्णत्ता, तं जहा वयछकं६, कायछक्क १२, अकप्पो१३, गिहिभायणं १४ । पलियंक१५, निसिजा १६ य सिणाणं १७
भवसिद्धिक होते हैं। ये सतरह भवग्रहण करने के बाद सिद्ध होंगे, बुत्त बनेंगे, इस संसार से छूट जायेंगे, परिनिर्वृत होंगे और समस्तदुःखों का अन्त कर देंगे ॥० ४२ ॥
ભવસિદ્ધિક હાય છે. તેએ સત્તર લવ કર્યા પછી સિદ્ધગતિ પામશે, યુદ્ધ થશે, આ સંસારમાંથી મુકત થશે પરિનિત્ત થશે. અને સમસ્ત દુઃખાના નાશ કરી નાખશે. ાસુ. જા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #251

२३२
समवायाङ्गसूत्रे सोभवजण१८ । आयारस्स णं भगवओ सचूलिआगस्स अटारसपयसहस्साणि पयग्गेणं पण्णत्ताइं बंभीए णं लिबीए अटारसविहे लेहविहाणे पण्णत्ते, तं जहा-बंभी जवणीलियो दोसा ऊरिआ खरोट्टिा
खरसाविआ पहाराइआ उच्चतरिऔ अक्खरऍट्रिया भोगवयता वेणतिया णिण्हइया अंकलिवि गणिलिवि गंधवलिवि [भूयलिवि] आदंसलिवि माहेसँरीलिवि दाभीलिवी चोलिंदीलिवी । अत्थिनत्थिपवायरस णं पुव्वस्स अट्ठारस वत्थू पण्णत्ताइं धूमप्पभाए णं पुढवीए अटारसुत्तरं जोयण सयसहस्सं पण्णत्तं । पोसासाढेसु मासेसु सइ उक्कोसेणं अट्रारस मुहत्तं दिवसे भवइ सइ उक्कोसेणं अट्रारस मुहत्ता राई भवइ ॥ सू. ४३ ॥
टीका—'अट्ठारस विहे' इत्यादि । अष्टादशविधं 'बंभे' ब्रह्म-ब्रह्मचर्य प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-औदारिकान् कामभोगान् नैव स्वयं मनसा सेवते नापि अन्य मनसा 'सेवावेई' सेवयति-सेवितुं प्रवर्तयति, सेवमानमपि अन्यं मनसा न 'समणुजाणाइ' समनुजानीते अनुमोदयतीत्यर्थः। औदारिकान् कामभोगान् नैव स्वयं वाचा सेवते, नायि अन्यं वाचा सेवयति, सेवमानमपि अन्यं न वाचा
अब सूत्रकार अठारह संख्याविशिष्ट समवाय को कहते हैं'अट्ठारसविहे' इत्यादि ।
टीकार्थ-अठारह प्रकार का ब्रह्मचर्य कहा गया है। जा इस प्रकार से है-औदारिक कामभोगों को स्वयं मन से सेवन नहीं करना दूसरों से सेवन करवाने का विचार नहीं करना और सेवन करने वाले व्यक्ति की मन से सराहना नहीं करना, औदारिक काम भोगों को वचन के द्वारा स्वयं सेवन नहीं करना, दूसरों को सेवन करने लिये प्रेरित नहीं
वे सूत्रा२ मा२ सध्यावाणi समपाया मताव छ 'अट्ठारस विहे' इत्यादि !
અઢાર પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય બતાવ્યું છે, જે આ પ્રમાણે છે – ટીકાથ-દારિક કામગોનું પોતે મનથી સેવન ન કરવું બીજા પાસે સેવન કરાવવાનો વિચાર ન કરે, અને સેવન કરનાર વ્યકિતની મનમાં પ્રશંસા ન કરવી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #252

भावबोधिनी टीका. अष्टादशसमवाये अष्टादशब्रह्मचर्यादि निरूपणम् २३३ समनुजानीते। औदारिकान् कामभोगान् नैव स्वयं कायेन सेवते नापि अन्य कायेन सेवयति, सेवमानमपि अन्यं कायेन नैव समनुजानीते । दिव्यान् कामभोगान् नैव स्वयं मनसा सेवते, नापि अन्यं सेवयति, सेवमानमपि अन्य मनसा न समनुजानीते। दिव्यान् कामभोगान् नैव स्वयं वाचा सेवते नापि अन्य वाचा सेवयति, सेवमानमपि अन्यं वाचा न समनुजानीते । दिव्यान् कामभोगान् नैव स्वयं कायेन सेवते, नापि अन्यं कायेन सेक्यति, सेवमानमपि अन्यं न कायेन समनुजानीते । अर्हतः खलु अरिष्टनेमेरष्टादश भ्रमणसाहस्त्र्यः करना, और सेवन करने वाले पुरुष की वाणी से सराहना नहीं करना। औदारिक कामभोगों को शरीर से स्वयं सेवन, नहीं करना, दूसरों को सेवन करने के लिये शरीर संकेत आदि नहीं करना, तथा सेवन करने वाले की काय से सराहना नहीं करना। इसी तरह दिव्य-देवसंबंधी अर्थात्-चैक्रिय शरीर सम्बधी काम भोगों की स्वयं मन से सेवन नहीं करना, दसरों से सेवन करवाने का विचार नहीं करना और जो सेवन करते हों उनकी अनुमोदना नहीं करना । वचन से दिव्य कामभोगो को सेवन नहीं करना, दूसरों से वचन द्वारा प्रेरित कर सेवन करने के लिये नहीं कहना, और सेवन करने वालों की वचन द्वारा अनुमोदना नहीं करना । इसी तरह दिव्यकामभोगों को काय से स्वयं नहीं सेवन करना, दसरों को सेवन करवानेनिमित्त प्रेरित नहीं करना, और सेवन करनेवालों की अपने शरीर से चुटकी या ताली आदि बजा कर अनुमोदना नहीं करना। इस प्रकार औदारिक और दिव्य (वैक्रिय) कामभोगों को लेकर मन, वचन, और काय संबंधी कृत, कारित और अनुमोदना के साथ गुणा
દારિક કામભોગનું વચનો દ્વારા તે સેવન ન કરવું, બીજાને સેવન કરવાની પ્રેરણા ન આપવી, અને સેવન કરનાર વ્યકિતની વાણીથી પ્રશંસા ન કરવી ઔદારિક કામગેનું શરીરથી જાતે સેવન ન કરવું સેવન કરવાને માટે બીજાને શરીરથી સંકેત આદિ ન કરવા, તથા સેવન કરનારની કાયાથી સરાહના ન કરવી. એ જ પ્રમાણે દિવ્ય-દેવસંબંધી એટલે કે વૈક્રિય શરીર સંબંધી કામગોનું જાતે મનથી સેવન ન કરવું, બીજા પાસે સેવન કરાવવાનો વિચાર ન કરો, અને સેવન કરનારની અનુમોદના ન કરવી વચનથી દિવ્ય કામગનું જાતે સેવન ન કરવું, બીજાને વચન દ્વારા તેનું સેવન કરવાને પ્રેરવા નહી, અને સેવન કરનારની વચન દ્વારા અને માદના ન કરવી એ જ પ્રમાણે દિવ્ય કામગનું કાયાથી જાતે સેવન ન કરવું બીજાને સેવન કરવાને માટે પ્રેરવા નહીં, અને સેવન કરનારની પિતાના શરીરથી ચપટી કે તાળી વગાડીને અનુમોદના ન કરવી. આ રીતે ઔદારિક અને દિવ્ય વૈદિય) કામોની અપેક્ષાએ મન, વચન અને કાય સંબંધી કરેલ, કરાવેલ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #253

२३४
समवायाङ्गसूत्रे
उत्कृष्टाः श्रमणसंपदा 'होत्था' आसन् । श्रमणेन भगवती महाबारेण श्रमणानां निग्रन्थानां 'सखुडुयविअत्ताणं' सक्षुद्रव्यक्तानाम् क्षुद्रकावयसा श्रुतेन वा न्यूनाः, व्यक्ताः वयः श्रुतपरिणताः तैः सहितास्तेषाम्, अर्थाभयविधानां निर्ग्रन्थानाम् अष्टादशस्थानानि=हेयोपादेयवस्तूनि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-व्रतषट्कं६ कायषम् १२ अकल्पो१३ गृहिभाजनम् १४ । पल्यङ्कः१५ निषद्या१६ च स्नानं१७ शोभावजनम् १८। 'चयछकं' व्रतपङ्कम् पञ्चमहाव्रतानि रात्रिभोजनविरतिश्च 'कायछक्कं' कायषकम्-पृथ्वीकायादिरक्षणरूपम् एतानि द्वादश स्थानानि उपादेयानि । 'अकप्पो' अकल्प्य: अकल्पनीयशय्यासनवसनाऽनशनपात्रादिरूपः, पदार्थः, गृहिभाजन स्थाल्यादिः, 'पलियंक' पल्यङ्को मञ्चकादिः, 'निसिन्जा' निषधास्यादिभिः सहोपवेशनम्, स्नान-देशतः सर्वतश्च शरीरक्षालनम् , अकल्प्यमारभ्य स्नानपर्यन्तमनुपादेयम् । 'सोहवजणं' शोभावर्जनम्-इदमुपादेयम् । 'आयारस्स णं भगवओ करने पर अठारह हो जाते हैं । अहंत प्रभु अस्ष्टिनेमि की उत्कृष्ट से अठारह हजार श्रमणसंपत्ति थी। श्रमण भगवान् महावीरने क्षुद्रवय से अथवा श्रुत से न्यून साधुओं के लिये और व्यक्त-वयपरिणत तथा श्रुतपरिणतसाधुओं के लिये हेयोपादेयभूत अठारह स्थान कहे हैं। वे इस प्रकार से हैं-प्रत छह काय छह अकल्प१३ ओर गृहिभाजन१४, पल्यंक१५ निषधा१६, स्नान१७ और शोभावजन१८। पांच महाव्रत और रात्रिभोजनविरति इस प्रकार से छह व्रत हैं। पृथ्वीकाय आदि छह जीवों की रक्षा करना ये षट्काय हैं। ये बारह स्थान उपादेय कहे गये हैं। अकल्पनीयशय्या, वसन-वस्त्र, अशन-आहार, और पात्र आदि१, गृहिभाजनथाली वगैरह२, पल्यंक-मञ्चक अादि३, निपद्या-स्त्रियों आदि के साथ बैठना४, स्नान-एकदेश अथवा सर्वदेश से शरीर का क्षालन-धाना, ये सब हेय कहे गये हैं। तथा अठारवां शोभावर्जन, यह उपादेय कहा है। અનુંમોદિત એ બધાની ગણતરી કરતાં કુલ અઢાર પ્રકાર થાય છે. અહંત પ્રભુ અરિષ્ટનેમિની ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અઢાર હજાર શ્રમણ સંપત્તિ હતી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સુદ્રવયના અથવા શ્રતથી ન્યૂન સાધુઓને માટે અને વ્યકત–વય પરિ ગત તથા શ્રત પરિણત-સાધુઓને માટે હે પાદેય ભૂત અઢાર સ્થાન બતાવ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે છે વ્રત છ, કાય છે, અક૯પ, ગૃહિ ભાજન, પથંક, નિષદ્યા સ્નાન અને શોભાવજન પાંચ મહાવ્રત અને રાત્રિભેજનનો ત્યાગ એ છ વ્રત છે. પૃથ્વી કાય આદિ છ પ્રકારના જીવોની રક્ષા કરવી તે છ કાય છે. એ બાર ઉપાદેય સ્થાનો भताच्या छ. २५४६५नीय-शया, १सन-१. मशन-0२, मने पात्र मा गृहिभाजन थाणी वगेरे, पल्यंक मांयी माहिनिषद्या खी। मा साथे मेसवानु, स्नान શરીરના એક ભાગનું અથવા બધા ભાગોનું ક્ષાલન, તે બધા હેયસ્થાને બતાવ્યાં છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #254

भावबोधिनी टीका. अष्टादशसमवाये अष्टादशब्रह्मचर्यादिनिरूपणम्
सचूलि आगस्स' आचारस्य खलु भगवतः सच्लकाकस्य = द्वितीयश्रुतस्कन्धसंवन्धिपिण्डेषणादि पञ्चचूडासमन्वितस्य आचाराङ्गस्य भगवतः नवब्रह्मचर्यनामाध्ययनात्म के प्रथम श्रुतस्कन्धे श्रष्टादशपदसहस्राणि 'पयग्गेणं' पदाग्रेण = पदपरिमाणेन प्रज्ञप्तानि । 'बेभीए णं लिवीए' ब्रठ्याः खलु लिपेः ब्राह्मी = श्रादिदेवस्य भगवतः पुत्री अथवा संस्कृतादिभेदविशिष्टावाणी, तदुद्देशेन तामाश्रित्य बा भगवतादिदेवेन प्रवर्तिता लिपिः ब्राह्मीलिपिरुच्यते, तस्याः अष्टादशविधं 'लेखविहाणे' लेखविधानम् = अक्षरविन्यासप्रकारः प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - 'बंभी' ब्राह्मी १, 'जावणीलिया' यावनीलिपि: २, 'दोसऊरिया' दोषोरिका३, 'खरोहिआ' खरोष्ट्रिका ४, 'खरसाविआ' स्वरशाविका५, 'पहाराइओ' महारातिका, 'महारिइओ' इतिपाठे महाराजिका६, 'उच्चत्तरिआ' उच्चतरिका७, 'अक्खरपुट्टिया' अक्षरपृष्टिका८, 'भोगवइया' भोगवतिका९, 'वेणइया' वैणकिका १०, 'णिण्डइया' निह्नविका ११, अङ्क लिपि: १२, गणितलिपि: १३, गन्धर्वलिपिः १४ (भूतलिपिः) आदर्शलिपि: १५, माहेश्वरीलिपि: १६, दामी लिपिः १७, बोलिन्दीलिपिः १८ । द्वितीय श्रुतस्कन्ध संबन्धी पिण्डैषणा आदि पाँच चूलाओं से युक्त आचाराङ्गसूत्र के नवब्रह्मचर्य अध्ययन स्वरूप प्रथम श्रुतस्कन्ध में पदपरिमाण अठारह हजार हैं । ब्राह्मीलिपि के आदिनाथ प्रभु की पुत्री ब्राह्मी को अथवा संस्कृत आदि भेदविशिष्ठ वाणी को लेकर जो उन प्रभुने लिपि प्रवर्तित की उस लिपि का नाम ब्राह्मी लिपि हुआ-सो उस लिपि का लेखविधान अठारह प्रकार का कहा गया है । वह इस प्रकार से है - ब्राह्मी १, यावनीलिपि (उर्दू) २, दोषोरिकार, स्वदोष्ट्रिका४, खरशाविका५, पहारातिका६, उच्चत्तरिका७, अक्षरपृष्टिका८, भोगवतिका९, वैणकिका १०, निह्मविका११, अङ्क लिपि १२, गणितलिपि १३, गंधर्वलिपि १४, ( भूतलिपि आदर्शलिपि १५, माहेश्वरीलिपि १६, दामीलिपि १७, और बोलिन्दी लिपि १८ | 'पहाराइआ' के તથા અઢારમુ શાભાવન, તે ઉપ દેય કહ્યુ` છે. બીજા શ્રુતસ્કંધ સંબધી પિ તૈષણા આદિ પાંચ ચુલાઓથી યુકત આચારાંગ સૂત્રના નવ બ્રહ્મચર્ય અધ્યયન સ્વરૂપ પ્રથમ શ્રુતસ્કંધમાં પદતુ પ્રમાણ અઢાર હજાર પદોનું આદિનાથ પ્રભુની પુત્રી બ્રાહ્મી અથવા સ'સ્કૃત આદિ ભેદ વિશિષ્ટ વાણીની અપેક્ષાએ તે ભગવાને જે લિપિ ચાલુ કરી તે લિપિનુ નામ બ્રાહ્મીલિપિ પડયું, તે લિપિનું લેખ વિધાન અઢાર પ્રકારનું કહ્યું છે, ते प्रा। आा प्रमाणे छे – (१) श्राह्मी, (२) यावनीसिथि (उहू) (3) हेोषेोरिडा, (४) अराष्ट्रि, (५) भरशाविष्ठा, महारातिम, (७) उय्यत्तरि, (८) साक्षरपृष्टिमा, (6) लोगवति, (१०) वैशमिश, (११) निह्नविअ, (१२) अतिथि, (१३) गणितलिपि (१४) गंधर्वक्षिपि, (लुतसिचि), (१५) साहशविधि, (१६) माहेश्वरी लिपि, (१७)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
२३५

Page #255

२३६
समवायाङ्गसूत्रे
'अत्थिनत्थिप्पवायस्स' अस्ति नास्ति प्रवादस्य खलु पूर्वस्य अष्टादशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । धूमप्रभायाः खलु प्रथिव्याः 'अट्ठारसुत्तरं' अष्टादशोत्तरम् अष्टादशा. धिकम्, 'जोयणस यसहस्सं' योजनशतसहस्रम् बाहल्येन प्रज्ञप्तम् । पौषापाढयोः खलु मासयोः 'सई' सकृत्-एकवारम् उत्कर्षेण अष्टादशमुहूत्तों दिवसो भवति, 'सई' सकृत् उत्कर्षेण अष्टादशमुहूर्ता रात्रिभवति ।।सू. ४३॥
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं अटारसपलिओवमाई ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं अटारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइय देवाणं अट्ठारस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सहस्सारे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं अटारससागरोवमाइं ठिइपण्णत्ता। आणए कप्पे देवाणं अत्थेगइयाणं जहण्णेणं अट्ठारस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । जे देवा कालं? सुकालं२ महाकालं३ अंजणं४ रिटं५ सालं६ समाणं७ दुमं८ महादुमं९ विसालं१० सुसालं११ पउमं१२ स्थान पर 'महारिइआ' ऐसा पाठ भी कहीं २ मिलता है सो उसकी छाया महाराजिका' ऐसी है। अस्तिनास्ति प्रवादपूर्व की अठारह वस्तु कही गई हैं धूमप्रभा नामक पांचवीं पृथिवी की मोटाई एक लाख अठारह हजार योजन की है। पौष और अषाढ मास में एक बार ज्यादा से ज्यादा अठारह मुहूर्त का दिन और एक वार ज्यादा से ज्यादा अठार मुहूर्त की रात्रि होती है। अर्थात् अषाढ मास में अठारह मुहूर्त का दिन और पौषमास में अठारह मुहूर्त की रात्रि एकवार होती है ।।सू० ४३॥ हामीलिपि, मने (१८) मेसि-lef५ "पहराइआ" ने थाने 'महारिइआ' । पाठ ५९ ४ स्थाने मजे छ, तो तेनी छाया 'महाराजिका' . 'अस्तिनास्ति' પ્રવાદ પૂર્વની અઢાર વસ્તુઓ કહેલી છે. ધૂમપ્રભા નામની પાંચમી પૃથ્વીને વિસ્તાર એક લાખ અઢાર જનો છે. પોષ અને અષાઢ મહિનામાં એક વખત વધારેમાં વધારે અઢાર મુહૂર્તને દિવસ અને એક વાર વધારેમાં વધારે અઢાર મુહૂર્તની રાત્રિ થાય છે. એટલે કે અષાઢ માસમાં અઢાર મુહૂર્તને દિવસ અને પોષ માસમાં અઢાર મુહૂર્તની રાત્રિ એક વાર થાય છે. સૂ. ૪૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #256

भावबोधिनी टीका. अष्टादशसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम्
परमशुमं१३ कुमुदं १४ कुमुदगुम्म १५ नलिणं१६ नलिणगुम्मं१७ पुंडरीअं१८ पुंडरीयगुम्म १९ सहस्सारवडिंसगं २० विमाणं देवत्ताए उव. वण्णा, तेसि णं देवा अट्टारससागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा अट्टारसेहिं अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं अट्ठारसवाससहस्सेहिं आहारट्ठे समुपज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे अट्टोरसहिं भवग्गहहिं सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिणिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥ सू. ४४ ॥
टीका - 'इमी से णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणाम् अष्टादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषामष्टादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानामष्टादशपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सहस्रारे कल्पे देवानामुत्कर्षेण अष्टादशसागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । श्रानते कल्पे देवानामस्त्येकेषां जघन्येन अष्टादशसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवाः कालं १ सुकालं२ महाकालम् ३ अञ्जनम्४ रिवृंद शालं६ समानं७ द्रुमं८ महादुमं९ विशालं १०
२३७
टीकार्थ- 'इमोसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा नामक पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति अठारह पल्योपम की कही गई है। असुर कुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति अठारह पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान, इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति अठारह पल्योपम की कही है । सहस्रार कल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति अट्ठारह सागरोपम की कही गई है। आनत नामके ९ नवमें देवलोक में कितनेक देवों की जघन्य स्थिति अठारह सागरोपम की कही गई है । जो देव काल १, सुकाल२, महाकाल ३,
टीअर्थ - 'इमी सेण' इत्यादि ! या रत्नप्रभा नामनी पृथ्वीमां डेंटला नारडीओनी સ્થિતિ અઢાર પલ્યાપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ અઢાર પલ્યાપમની કહી છે. સૌધમ અને ઇશાન કામાં કેટલાક દેવેાની સ્થિતિ અઢાર પચેપમની કહી છે. સહસ્રર કલ્પમાં દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અઢાર સાગરાપમની કહી છે. આનત નામના નવમાં દેવલેાકમાં કેટલાક દેવાની જઘન્ય સ્થિતિ અઢાર સાગशेपभनी उड्डी छे ? हेवा (१) अब (२) सुडान, (3) महाल, अनन, (4) रिष्ट,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #257

२३८
समवायाङ्गसूत्रे सुशालं११ पञ१२ पद्मगुल्म१३ कुमुदं१४ कुमुदगुल्मं१५ नलिनं१७ नलिनगुल्मं१७ पुण्डरीकं१८ पुण्डरीकगुल्मं१९ सहस्रारावतंसकं२० विमानं-एतेषु विंशतिविमा. नेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामष्टादश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवाः अष्टादशभिरर्द्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामष्टादशवर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा जे अष्टदशभिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥४४॥ अथैकोनविंशतितमं समवायमाह
मूलम् एगूणवीसं णायज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-उक्खित्तणाए संघाडे अंडे कुम्मे य सेलए । तुंबे य रोहिणी मल्ली मागंदा चंदिमाइ य। ॥१॥ दावदवे उदगणाए मंडुके तेत्तलीइय । नंदिफले अंजन४, रिष्ट५, साल६, समान७ द्रुम' महाद्रुम९, विशाल१०, सुशाल ११, पद्म१२, पद्मगुल्म१३, कुमुद१४, कुमुदगुल्म१५, नलिन१६, नलिनगुल्म१७, पुण्डरीक१८, पुण्डरीकगुल्म १९, और सहस्रारावतंसक२० इन वीस विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की १८ सागरोपम की स्थिति कही गई है। वे देव अठारह अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। इन देवों को अट्ठारह हजार वर्ष निकलजाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इन देवों में कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। ये अट्ठारह भव लेने के बाद सिद्ध अवस्था प्राप्त करेंगे, बुद्ध हो जावेंगे, मुक्त हो जायेंगे, परिनित-हो जावेंगे, और समस्त दुःखों का अन्त कर देंगे ॥सू०४४॥
(6) सास, (७) समान, दूभ, (e) महाभ, (१०) विशle, (११)सुशास, (१२) पर शुभ, (१४) अभु, (१५) भुशुभ, (१९) मसिन, [१७] नसिनशुस, (१८) પંડરીક. અને (૨૦) સહસ્ત્રારાવતંસક. એ વીસ વિમાનોમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે તે દેવની અઢાર સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. તે દે અઢાર અધમાસ બાદ નવ મહિને-બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસેચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવેને અઢાર હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવોમાં કેટલાક દે એવા પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તે દેવો અઢાર મનુષ્ય ભવ લીધા પછી સિદ્ધ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરશે, બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિવૃત થશે, અને સમસ્ત
पानी मत ४२शे ॥ सू. ४४॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #258

भावबोधिनी टीका. एकोनविंशतिसमवाये एकोनविंशतिज्ञाताध्ययनादि निरूपणम् २३९
अवरकंका आइपणे सुंसमा इ य ॥२॥ अवरे य पोंडरीए जाए एगूणवीसमे | जंबूदीवे णं दीवे सूरिया उकोसेणं एगूणवीसं जोयणसहस्साई उड्डमहोत्तवयंति । सुक्कोणं महग्गहे अवरेणं उदिए समाणे एगूणवीसं णक्खत्ता समचारं चरिता अवरेणं अत्थमणं उवागच्छइ । जंबूदीवस्स णं दीवस्स कलाओ एगुणवीसं छेयणाओ पण्णत्ताओ 1 raणवीस तित्थयरा अगारवासमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइया ॥ सू० ४५ ॥
टीका- 'ए गणबीस' इत्यादि । एकोनविंशतिर्ज्ञाताध्ययनानि मज्ञतानि, तद्यथा - उत्क्षिप्तज्ञातं संघाट : अण्डम् कूर्मश्च शैलकः । तुम्बं च रोहिणी मल्ली माकन्दी चान्द्रिक || १ || दावद्रव उदकज्ञातं मण्डूकस्ते तलिरिति । नन्दिफलम् अपकंका आकीर्णः सुमा इति ।। अपरं च पुण्डरीको ज्ञातम् एकोनविंशतितमम् ||२|| 'उक्खित्तणाए' उत्क्षिप्तज्ञातम् - मेघकुमारजीवेन स्वस्तिभवे दावद - मानशशकजीवरक्षायै पादः उत्क्षिप्तः = ऊर्ध्वकृत एवं घृतः इति तदुपलक्षितमिदं प्रथममध्ययनम्, उत्क्षिप्तज्ञातम् । ज्ञातम् इत्युदाहरणम् - तदेवाधीयमानत्वादध्ययनम् । एवमग्रेऽपि । (२) 'संघाडे' संघाटः = धन्यश्रेष्ठि- विजयतस्करयो अब सूत्रकार १९ संख्याविशिष्ट समवाय को प्रकट करते हैंएगुणवीस' इत्यादि ।
गये हैं । वे इस प्रकार हैं
टीकार्थ - उन्नीस अध्ययन ज्ञाता के कहे उत्क्षिप्तज्ञात अध्ययन - इस अध्ययन में यह कहा गया है कि मेघकुमार के जीवने हस्ति के भव में दावदह्यमान खरगोश की रक्षा के लिये अपना पैर ऊँचा उठा लिया था इस कथा से उदाहरण से - उपलक्षित होने के कारण इस अध्ययन का नाम उत्क्षिप्तज्ञात हुआ है| संघाट - इस
हुवे सूत्रहार योगाशीस सध्यावाणां समवायो मतावे छे - एगुणवीसं इत्यादि !
ટીકા-જ્ઞાતા સૂત્રના એગણીસ અધ્યયના બતાવ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે છે–(૧) उत्क्षिप्तज्ञात अध्ययन - मा अध्ययनमां से बात बतावी छे ! भेघकुमारना कवे હાથીના ભવમાં દાવાનળ લાગ્યા ત્યારે સસલાની રક્ષા માટે પેાતાના એક પગ ઉંચા ઉઠાવી રાખ્યા હતા. આ કથાથી-ઉદાહરણથી ઉપલક્ષિત હવાને કારણે આ અધ્યયનનુ नाम उत्क्षिप्तज्ञात पड्यु छे. (२) संघाटमा अध्ययनभां धन्य श्रेष्ठी, रमने विभय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #259

२४०
समवायाङ्गसूत्रे रेकवन्धनबद्धत्वार्थाभिधायकं ज्ञातं सङ्घाटज्ञातम् । (३) 'अंडे' अण्डम्-सूचनात् स्त्रमिति न्यायादत्र- अण्डम्' इति मयूराण्डम्, तदुपलक्षितमध्ययनम्-अण्डकज्ञातम्। (४) 'कूम्मे' कूर्मः-कूर्म इति कच्छपः, तदुदाहरणेन गुप्त्यगुप्तिगुणदोष प्रतिपादकत्वादिकं कूर्मज्ञातम् । (५) 'सेलए' शैलकः-शैलकराजर्षिवक्तव्यता विषयकमध्ययनं शैलकज्ञातम् । (६) 'तुंबे' तुम्बम्-अलाबूः, तदुदाहरणपतिपादकत्वेन तन्नाम्ना प्रसिद्धं तुम्बज्ञातम् । (७) रोहिणी-धन्यसार्थवाहपुत्रस्य धनरक्षणतत्पराभार्या, तस्याः शालिकणसुरक्षणवर्धनोदाहरणेन ममुपलक्षितं रोहिणीज्ञातम् । (८) मल्लि:-एतन्नाम्नी कुम्भकराजपुत्रीएकोनविंशतितमतीर्थकरपदअध्ययन में धन्यश्रेष्ठी और विजयतस्कर इन दोनों के बंधन में बद्धत्वरूप अर्थका कथन किया गया है-अतः इस ज्ञात-उदाहरण से उपलक्षित होने के कारण इस अध्ययन का नाम संघाट हुआ है। अंड नामक अध्ययन में मयूर के अंडों का कुथन किया गया है। इसलिये मयूराण्ड से उपलक्षित होने के कारण इस अध्ययन का नाम अंड हुआ है।३। कूर्म नाम के उदाहरण से गुप्ति और अगुप्ति के गुण और दोषों का प्रतिपादन किया गया है-अतः इस उदाहरण से उपलक्षित होने के कारण इस अध्ययन का नाम कूर्मज्ञात हुआ है ।४। शैलकराजर्षि का कथन शैलकज्ञात में किया गया है इस लिये इस अध्ययन का नाम शैलकज्ञात हुआ है ।५/ तुम्बज्ञात अध्ययन में तुंबडी के उदाहरण से विषय का प्रतिपादन किया गया है इसलिये इसका नाम तुंबज्ञात हुआ है। रोहिणीज्ञात में धन्यसार्थवाह के पुत्र का भार्या रोहिणी ने धनकी रक्षा की। उसे जो शालि. कण दिये गये थे सो उसने उन्हें सुरक्षित रखते हुए बहुत अधिक बढाया। ચેર, એ બનેને એક બંધનમાં બાંધવાની વાત કહેલ છે, તેથી આ જ્ઞાત ઉદાહરણથી Salक्षत वाथी मा अध्ययननु नाम संघाट शल्यु छ (3) अड नामना मध्य. યનમાં મોરનાં ઈંડાંનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી મયૂરાડથી ઉપલક્ષિત હોવાને १२ मा अध्ययननु नाम 'अंड' ५ युछे. (४) 'कर्म' नामना अध्ययनमा ४ायબાના ઉદાહરણથી ગુપ્તિ અને અગુપ્તિના ગુણદોષનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું छ. तेथी से हाथी पक्षित पाथी ते अध्ययननु नाम कमज्ञात छ (५) शैलकजात ते नामना मध्ययनमा शै बिनुन ४२पामा माव्यु छ, तेथी ते मध्ययननु नाम शैलकज्ञात छ. (६) 'तुम्बज्ञात्' -अध्ययनमा तु मीना Set२०४थी विषय प्रतिपान ४२रायु छ तेथी तेनु नाम 'तुम्बज्ञात', ५ऽयु छ. रोहिणीज्ञात' मध्ययनमा धन्य साथ पानी पुत्रवधू डिलीये धननी वी शत રક્ષા કરી તેનું વર્ણન છે. તેને સાચવવા માટે જે શાલિકણ આપવામાં આવ્યા હતા તેને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #260

भावबोधिनी टीका. एकोनविंशतिसमवाये एकोनविंशतिज्ञाताध्ययनादि निरूपणम् २४१
धारिणो, तदुदाहरणापलक्षित मल्लिज्ञातम् । (९) 'मागंदी' माकन्दी-अत्र माक न्दीशब्देन माकन्दीदारको गृह्यते, तन्नाम्ना प्रसिद्ध माकन्दोज्ञातमिति माकन्दीदारकज्ञातमित्यर्थः । (१०) 'चंदिमाइय' चान्द्रिकः-चन्द्रोदाहरणपतिपादकस्वाचान्द्रिकज्ञातम् । (११) 'दावदवे' दावद्रचः-स्वनामख्यातः समुद्रतटस्थो वृक्षविशेषः, तदुपलक्षितं दावद्रवज्ञातम् । (१२) 'उदगणाए' उदकज्ञातम्-उदकं नगरपरिखाजलम्, तदुदाहरणेन पुद्गलस्वभावप्रतिपादकत्वाद् ज्ञातम्-उदकज्ञातम् । (१३) 'मंडुक्के' मण्डूका भेक-नन्दमणिकारजीवः, तच्चरित्रोपलक्षितमध्ययन मण्डूकज्ञातम् । (१४) 'तेत्तलि' तेतलिः-तेतलिरिति तेतलिपुत्रः, सूचामात्रत्वात्सत्रस्य, स कनकरथराजामात्यः, तदुपलक्षित तेतलिज्ञातम्, तेतलिपुत्रज्ञातमित्यर्थः। (१५) 'नंदिफले' नन्दिफलम्-नन्दिफलाभिधाना आपातभद्राः परिइस कथा से उपलक्षित होने के कारण इस अध्ययन का नाम रोहिणी ज्ञात हुआ है ।७ मल्लितीर्थकर के उदारहण से युक्त होने के कारण इस अध्ययन का नाम मल्लिज्ञात हुआ है । इसमें यह कहा गया है कि मल्लि कुंभकराज की पुत्री थी। ये १९ वे तीर्थकर बनी ८ माकंदी ज्ञात नामक अध्ययन में माकंदीदारक का वृत्तान्त लिखा हुआ है ९। चान्द्रिकजात में चंद्र के उदाहरण से विषय का प्रतिपादन किया गया है १०। दावद्रवज्ञात में समुद्रतट पर स्थित दावत्रुम के उदाहरण से विषय का प्रतिपादन किया गया है ११। उदकज्ञात में परिखा के जल के उदाहरण से पुद्गल का प्रतिपादन किया गया गया है १२। मंडूकज्ञात में नन्दमणिकार के जीव मेंढक के चरित्र का वर्णन किया गया है १३। कनकरथ राजा के अमात्य तेतलिपुत्र का वर्णनतेतलीज्ञात में किया गया है ।१४। नन्दिफलज्ञात કેવી રીતે મોટા પ્રમાણમાં તેની વૃદ્ધિ કરી તેનું કથન આવે છે. આ કથાથી ઉપલક્ષિત होपाथी मा अध्ययननु नाम रोहिणीज्ञात' छे. (८) मामा अध्ययनमा महिला तीय ४२ २९५ पाथी, ते अध्ययननु नाम 'मल्लिज्ञात' छे. तेमां से पता०यु छ भति, मानी पुत्री ती ते मागासमा तीय ४२ मनी. (e) माकंदीज्ञात' नामना अध्ययनमा माहानुं वृत्तान्त समेछ. (१०) 'चान्द्रिकज्ञात' मध्ययनमा यन्द्रना महारथी विषयनु प्रतिपाइन यु छ.[११]'दावद्वज्ञात' अध्ययनमा समुद्र निारे થતાં દાવમના ઉદાહરણથી વિષયનું પ્રતિપાદન કરેલ છે.[૧૨] જ્ઞાત અધ્યયનમાં પરિ माना - S२४थी पुगतनु प्रतिपादनु ४२।यु छ.(१३)मंडूकज्ञातमा नमा. २ना आना यरित्र वन रायु छ.[१४] तेतलिज्ञात' मध्ययनमा ४२५ शन अमात्य तेतलिपुत्रनुवान रायुछ. (१५) 'नन्दिफलज्ञात' नामना मध्य.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #261

२४२
समवायाङ्गमत्र
णामामदारुणा वृक्षाः, तदुदाहरणप्रतिपादकमध्ययनं नन्दिफलज्ञातम् । (१६) 'अपरकंका' अपरकङ्का-धातकी खण्ड-भरतक्षेत्रराजधानी, तत्र परिहतद्रौपद्यानयनाथे कृष्णवासुदेवगमनरूपाश्चर्यादि प्ररूपकं ज्ञातम्, अपरकङ्काज्ञातम्। [१७] 'आइण्णे' आकीर्णा:-कालिक द्वीपतिनो जात्यश्वाः, तदुदाहरणोपलक्षितम् आकीर्णज्ञातम् । (१८) 'सुसमानाम्नीधन्यश्रेष्ठि दुहिता, तचरित्रोपलक्षितमध्ययनं सुसुमाज्ञातम् । अपरं च-अन्यत् एकोनविंशतितमम्-'पोंडरीएणाए' पुण्डरीकं ज्ञातम्-पुण्डरीका पुष्कलावतीविजयमध्यवर्ति पुण्डरीकिणीनामनगाम् एतन्नामको राजा, तद्वक्तव्यतया पतिबद्धत्वादिदं पुण्डरीकज्ञातम् । जम्बूद्वीपे खलु द्वापे सूर्यो उत्कर्षेण एकोनविंशति योजनशतानि ऊर्ध्वमधश्च तपतः । अयं भावःजम्बूद्वीपस्याभो सूयौँ स्वस्थानादुपरि एकशतयाजनानि अधश्च अष्टादश शत नामक अध्ययन में आपातभद्र और परिणाम में दारुण ऐसे नन्दिफल नामक वृक्षों के उदाहरण से विषय का प्रतिपादन किया गया है १५॥ अपरकंका ज्ञात में धातकी खंडस्थभरतक्षेत्र की राजधानी अपरकंका में परिहृत द्रौपदी को वापिस लाने के लिये कृष्णवासुदेव के गमनरूप आश्चर्य आदि का वर्णन किया गया है ।१६। आकीर्ण ज्ञात में कालिक द्वीपवर्ती जात्यश्वों के उदाहरण से विषय का वर्णन किया है ।१७। सुंसमाज्ञात में धन्यश्रेष्ठी की सुंसमा नामकी कन्या के चरित्र का वर्णन किया गया है। ।१८। पुंडरीकज्ञात में पुष्कलावती विजय के मध्य में रही हुई पडरोकिणी-नामकी नगरी में वर्तमान पंडरीक नरेश के चारित्र का कथन है १९। जंबूद्वीप नामकद्वीप में दो सूर्य १९०० योजन तक ऊँचे तपते हैं। अर्थात जंबूद्वीप में दो सूयें हैं-वे अपने स्थान से ऊपर की और १००योजन तक तपते हैं और नीचे की और १८०० योजन तक तपते हैं। થનમાં આપાત ભદ્ર અને પરિણામમાં દારુણ એવા નદિલ નામનાં વૃક્ષોનું ઉદાહરણ १४ने विषय प्रतिपादन :यु छ (६) 'अमरकं काज्ञात' मा ५त. આવેલી ભરતક્ષેત્રની રાજધાની અપરકંકામાં હરણ કરી લઈ જવ ચેલ દીપ ને પાછી લાવવાને માટે કૃષ્ણવાસુદેવના ગમનરૂપ આશ્ચય આદિનું વર્ણન કરાયું છે. ( ૭) 'आकीर्णज्ञात' भi 0 द्वीपमा २९८ मश्वोनु २६५ न विषयनु न ४२रायु छ. (१८) 'सुंसमाज्ञात' : मध्ययनमा धन्यशेनी सुसमा नामनी न्याना यत्रिनु १७ ४२१ामा माव्यु छ. (16) 'पुंडरीकज्ञात, मध्ययनमा पु ती વિજયની મધ્યમાં આવેલ પુંડરીકિણી નામની નગરીમાં રહેતા પુંડરીક નરેશના ચરિત્રનું વૃત્તાન્ત છે. જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં બે સૂર્ય ૧૯૦૦ જન સુધી ઉંચે નીચે તપે છે. એટલે કે જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય છે. તે પોતાના સ્થાનથી ઉપરની તરફ સો જન સુધી તપે છે અને નીચેની બાજુ ૧૮૦૦ જન સુધી તપે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #262

भावबोधिनी टीका. एकोनविंशतिसमवाये एकोनविंशतिज्ञाताध्ययनादि निरूपणम् २४३ योजनानि तपतः । तत्र-अधःप्रदेशे समभूतलात् मू? अष्टशतयोजनानि उपरि स्थितौ । जम्बूद्वीपस्य पश्चिममहाविदेहक्षेत्र जगती प्रत्यासन्नदेशे निम्नीभवत् क्षेत्रं विजयद्वारस्यान्तिमे देशे अधोलोकतामधिगतम् । तस्मादधालोकात् समभूतलस्थानं दशशतयोजनानि उपरिस्थितम् । इत्थं सूर्यो अष्टादशशत योजनानि अधः तपतः। द्वीपान्तरसूर्यास्तु ऊर्ध्वमेकशतं योजनानि, अधोऽष्टशतानि योजनानि तपन्ति । तत्र क्षेत्रस्य समत्वात् । शुक्रः खलु महाग्रहः 'अवरेणं' अपरस्यां खलु पश्चिमदिशायामित्यर्थः। उदितः 'समाणे' सन् एगूणवीसं णक्खत्ताई समं' एकोनविंशत्या नक्षत्रः सह, चार-सचरणं 'चरित्ता' चरित्वा कृत्वा 'अवरेणं' अपरस्यां दिशि 'अत्यमणं' अस्तमनम् उपागच्छतिप्राप्नोति । एगणवीसं नक्वत्ताई' इत्यत्र प्राकृतत्वातृतीयार्थे द्वितीया । जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य कलाओ' कलाः पंच छब्बीसे छच्चकला वित्थडं भरहवास' इत्यादिषु जम्बूद्वीपगणितेषु याः कला उच्यन्ते ताःकलाः ‘एगूणवीसं छेअणाओ' एकोनविंशतिच्छेदनाः योजनस्यैको. क्यों कि अधःप्रदेश में-समभूतल से दो सूर्य ८००आठसो योजन ऊपर स्थित हैं। जंबूद्वीप के पश्चिम महाविदेहक्षेत्र की जगती के प्रत्यासन्नदेश में नीचे रहा हुआ विजयद्वार के अन्तिम देश में जो क्षेत्र है उसका नाम अधोलोक से समतलभूतलस्थान १००० एक हजार योजन ऊपर स्थित है। इस तरह दो सूर्य १८०० अठारहसो योजन नीचे तपते हैं। अन्य द्वीपों के सूर्य तो ऊपर में १०० योजन तक और नीचे में ८००आठसो योजन तक तपते है। क्यो कि वहां पर क्षेत्र सम है । शुक्र नाम का महाग्रह पश्चिमदिशा में उदित होकर १९उन्नीस नक्षत्रों के साथ संचरण करके पश्चिमदिशा में अस्त होता है। जंबद्वीप की कलाएँ कि जो "पंच छब्बीसे छच्च कला वित्थडं भरहवासं" इत्यादि जंबूद्धीप संबंधी गणित में कही हुई हैं। वे १ एक योजन के१९
કારણ કે અધઃપ્રદેશમાં–સમતલથી ૮૦૦ આઠસો જન ઉપર બને સૂર્યો રહેલા છે. જબૂદ્વીપના પશ્ચિમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રની જગતી (કેટ) ના પ્રત્યાયન દેશમાં નીચે રહેલ વિજયદ્વારના અંતિમ દેશમાં જે ક્ષેત્ર છે તેનું નામ અધલક છે. આ અધે - લોકથી સમતલ ભૂતલ સ્થાન એક હજાર(૧૦૦૦)જન ઉપર આવેલું છે. આ રીતે બે સૂર્ય ૧૮૦૦ અઢારસે જન નીચે તપે છે. અન્ય દ્વીપના સૂર્ય તે ઉપર ૧૦૦ સે
જન સુધી અને નીચે ૮૦૦ આઠસે જન સુધી તપે છે, કારણ કે ત્યાં ક્ષેત્ર સમ છે, શુક્ર નામને મહાગ્રહ પશ્ચિમ દિશામાં ઉદય પામીને ઓગણીસ નક્ષત્ર સંચરણ शन पश्चिम दिशाम मस्त पामे छे. भूदानी ४ामी ने पंच छव्वीसे छच्चकलावित्थडं भरहवासं त्याद्वीप समधी गतिमा ४ी छ. तमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #263

ર૪૪
समवायाङ्गसूत्रे
नविंशतितमभागरूपाः प्रज्ञप्ताः । एकोनविंशतिस्तीर्थकरा अगारवासमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा मुण्डा भूत्वा खलु 'अणगारियं' अनगारितां 'पव्वइया' प्रजिताः। राज्यपदमुपभुज्य प्रबजिता इत्यर्थः, वासुपूज्य मल्लिनेमिपा महावी हस्वामिनः पञ्च जिनास्तु राज्यपदमनुपभुज्य प्रव्रजिताः। अकृत विवाहौ तु मल्लिनेमि जिनावेव प्रबजितौ ॥ सू ४४ ॥
मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एगूणवीस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । छटीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एगणवीस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं एगूणवीसंपलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं एगूणवीस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। आणयकप्पे अत्थेगइयाण देवाणं उक्कोसेणं एगूणवीससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। पाणाए कप्पे अत्थेगइयाणं देवाणं जहणणेणं एगूणवीससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा आणतं पाणतं णतं विणतं घण सुसिरं इंदं इंदकंतं इंदुत्तरवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं एगणवीस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा एगूणवीसाए अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा उस्सस्संति वा नोससंति वा उन्नीस वें भागरूप हैं। १९ उन्नीस तीर्थंकरों ने राज्यपद भोग करके दीक्षा धारण
की है। बाकी के वासुपूज्य, मल्लिनाथ, नेमिनाथ, पार्श्वनाथ और महावीरस्वामी इन ५ पांच तीर्थंकरोने राज्यपद को नहीं भोगा है और दाक्षा धारण की है। तथा मल्लिनाथ प्रभुने और नेमिनाथ प्रभु ने तो अपना विवाह ही नहीं किया था ॥सू० ४४॥ એક એજનના ઓગણસમાં ભાગની છે. ઓગણસ તીર્થકરોએ રાજ્યપદ ભગવાને દીક્ષા લીધી હતી. બાકીના વાસુ પૂજ્ય, મલ્લિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર સ્વામી, એ પાંચ તીર્થકરોએ રાજ્યપદ ભગવ્યા વિના દીક્ષા લીધી હતી. તથા મલ્લિનાથ પ્રભુએ તથા નેમિનાથ પ્રભુએ તે પિતાના વિવાહ જ કર્યા નહતા સૂ.૪૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #264

भावबोधिनी टीका. एकोनविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २४५
तेसि णं देवाणं एगूणवीसाए वाससहस्सेहिं आहारट्ठे समुपजइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे एगुणवीसाए भवग्गहणेहिं सिज्झिसंति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंत करिस्सति ॥ सू० ४५ ॥
टीका- 'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खल रत्नप्रभायां पृथिव्यामत्स्येकेषां नैरयिकाणाम् एकोनविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । षष्ठयां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामेकोनविंशति सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता | सुकुमाराणां देवानामस्त्ये केषामेकोनविंशतिपल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानामेकोनविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । आनते कल्पे अस्त्येकेषां देवानामुत्कर्षेण एकोनविंशति सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । प्राणते कल्पे अस्त्येकेषां देवानां जघन्येन एकोनविंशति सागरोपमाना स्थितिः प्रज्ञप्ता | ये देवाः आनतं १ प्राणतं२ नतं३ विनतं४
टीकार्थ- 'इमी से णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति १९ उन्नीस पल्योपम की कही है । छट्ठी पृथिवी में किननेक नारकियों की स्थिति १९ उन्नीस सागरोपम की कही है । असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति १९ उन्नीस पल्योपम की कही है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों मेंकितनेक देवों की स्थिति १९ उन्नीस पल्योपम की कही है । आनतकल्प में कितनेक देवों की उत्कृष्ट स्थिति १९ उन्नीस सागरोपम की कही है । प्राणतनाम के दशवें कल्प में कितनेक देवों की जघन्यस्थिति १९ उन्नीस सागरोपम की कही है। जो देव आनत १, प्राणत२, नत ३, विनत ४, घन५, सुषिर ६, इन्द्र०, इन्द्रकान्त, और इन्द्रोतरावतंसक ९,
टीर्थ' - 'इमीसेणं' इत्यादि ! आ रत्नप्रभा पृथ्वीमां डेंटला नारडीमोनी स्थिति ઓગણીસ પયે પમની કહી છે. છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ઓગણીસ સાગરાપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ એગણીસ પલ્લે પમની કહી છે. સૌધ, અને ઇશાન, એ એ કલ્પેામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ એગણીસ પલ્યાપમની કહી છે. આનતકલ્પમાં કેટલાક દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઓગણીસ સાગરોપમની કહી છે. પ્રાણુત નામના દેશમાં કલ્પમાં કેટલાક દેવાની જધન્ય સ્થિતિ એગણીસ सागरोषभनी उही छे ? हेवे। (१) मानत, (२) प्राप्त ( २ ) नत, (४) विनत, ( 4 )
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #265

समवायाङ्गसूत्रे
घनं५ सुषिरम् ६, इन्द्रम् ७ इन्द्रकान्तम् इन्द्रोत्तरावतंसकं विमानम् = एषु नवमु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण एकोनविंशति सागरीपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा एकोनविंशत्याऽर्धमा सैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामेकोनविंशत्या वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये एकोनविंशत्या भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखाणामन्तं च करिष्यन्ति ॥ ४४॥
अथ विंशतितमं समवायमाह
मूलम् -- वीसं असमाहिठाणा पण्णत्ता, तं जहा - दव दवचारि यावि भवेइ, अप्पमजिय चारि यावि भवंइ, दुप्पमज्जिय चारि यावि भव, अतिरित्तसज्जासणिऍ राइणीय परिभासी थेरोवघाइए भूओवाइए संजणे कोणे पिट्टिमं सिए अभिक्खणं २ ओहारइत्ता भई वाणं अणिकरणाणं अणुप्पण्णाणं उप्पाइत्ता भवेंइ पोराणाणं अधि
२४६
-
इन नौ विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति १९ उन्नीस सागरोपम की होती है । वे देव १९ उन्नीस अर्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोवास ग्रहण करते हैं। उन देवों को जब १९ उन्नीस हजार वर्ष व्यतीत हो जाते हैं तब आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो १९ उन्नीस भव ग्रहण करने के बाद सिद्धपद प्राप्त करने वाले होंगे, बुद्ध होंगे, संसार से छूटने वाले होंगे, परिनिर्वृत होने वाले होंगे, और समस्तदुःखों का अन्त करने वाले होंगे ॥ ० ४५ ॥
धन, (4) सुषिर, (७) )न्द्र, (८) द्रान्त, मने (E) इन्द्रोत्तरावत सड, से नव विभाનામાં દેવની પયાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એગણીસ સાગરોપની હાય છે. તે દેવા ઓગણીસ અમાસામાં. સાડા નવ મહિને બ્રહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવાને ઓગણીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછી આહારસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવામાં કેટલાક દેવે એવા હાય છે કે જે ૧૯ ભવ ગ્રહણ કર્યા પછી સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત કરશે, યુદ્ધ થશે, સ'સારથી મુકત થશે, પરનિવૃત્ત થશે, અને સમસ્ત દુ:ખાના નાશ કરશે ।સૂ, ૪પા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #266

भावबोधिनी टीका. विंशतिसमवाये विंशतिरसमाधिस्थानादि निरूपणम् २४७ करणाणं खमिअ विउवसमियाणं पुणोदीरेत्ता भवेइ अकालसज्जायकारए यावि भवेइ, ससरक्खेंपाणिपाए सद्दकरे झंझूहकरे कलेहकरे सूरष्पमाणभोई एसणाडसमिए यावि भवइ । मुणि सव्वएणं अरहावीसं धणूइं उड्डूं उच्चत्तेणं होत्था । सव्वे वि यणं घणोदही वीसं जोयण सहस्साई बाहल्लेणं पण्णत्ता । पाणयस्स णं देविंदस्स देवरपणो वीसं सामाणिय साहस्सीओ पण्णत्ताओ। णपुंसयवेयणिजस्त णं कम्मस्स वीसं सागरोवम कोडाकोडीओ बंधओबंधठिई पण्णत्ता। पञ्चक्खाणस्स णं पुव्वस्त वीसं वत्थू पन्नता। उस्सप्पिणिओसप्पिणिमंडले वीसं सागरोवम कोडाकोडीओ कालो पन्नत्तो ॥सू. ४६॥
टीका 'वीसं असमाहिट्ठाणा' इत्यादि । विंशतिरसमाधिस्थानानि प्रज्ञ सानि, तद्यथा-(१) 'दवदवयारी याविभवई' द्रुतद्रुतचारो चापि भवति, शीघ्र शीघ्रगामी भवति, स प्रथमाऽसमाधिस्थान दोषभागी भवति । (२) अप्पमजियचारी यावि भवइ' अप्रमार्जितचारी चापि भवति, अप्रमार्जिते दिवसे प्रभूतजीवसंकुले स्थले, तथा रजन्यादौ रजोहरणादिना प्रमार्जनरहिते स्थाने गमनशीलो द्वितीयदोषभाग्भवति (३) 'दुप्पमजियचारि यावि भवइ' दुष्प्रमार्जित
अब सूत्रकार २० बीस संख्या विशिष्ट समवाय को प्रकट करते हैं-'वीसं असमाहिठाणा पण्णत्ता' इत्यादि। ___टीकार्थ-२० बीस असमाधि के स्थान कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैंजो अत्यंत शीघ्रता से चलता है वह इस प्रथम असाधि स्थान के दोष का भागी होता है१ । जो दिवस में प्रभूत जीवों से संकुलस्थान में विना पूंजे चलता है तथा रात्रि में जो विना पूजे चलता है वह असमाधि
હવે સૂત્રકાર વીસ સંખ્યાવાળાં સમવાય બતાવે છે –
वीसं असमाहि ठाणा पण्णत्ता इत्यादि ! ટીકાથ–અસમાધિનાં વીસ સ્થાને કહ્યાં છે, તે આ પ્રમાણે છે-જે અત્યંત ઝડપથી ચાલે છે તે આ પ્રથમ અસમાધિ સ્થાનના દેષને ભાગીદાર થાય છે. જે દિવસે અનેક જીથી છવાયેલા સ્થાનને પૂજ્યા વિના ચાલે છે. તથા રાત્રે પણ જે પૂજ્યા વિના ચાલે છે તે બીજા અસમાધિસ્થાનના દેવને ભાગીદાર બને છે. સારી રીતે પુંજ્યા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #267

२४८
समवायाङ्गसूत्रे
"
चारि चापि भवति, अविधिना अनुपयोगेन च रजोहरणादिना प्रमार्जितमार्गे गमनशीलस्तृतीयदोष भाग्भवति । (४) 'अतिरिचसज्जासणिए' अतिरिक्तशय्यासनिकः=शास्त्रमर्यादाऽधिकशय्यासनोपभोक्ता चतुर्थदोपसेवी भवति । (५) 'राइणीय परिभासी' रानिक परिभाषी=रात्निकः पर्यायज्येष्ठः तेन सह विवदमानः पञ्चमस्यासमाधिस्थामस्य दोषभाय् भवति । (६) 'थेरोवधाए' स्थविरोपघातकः स्थविरघातचिन्तकः षष्ठदोषभाग भवति । ( ७ ) 'भूओबघाए' भूतोपघातिकः = सकल प्राणिघात चिन्तनपरायणः, (८) 'संजलणे' संज्वलनः = प्रतिक्षण क्रोधकर्ता, (९) 'कोहणे' क्रोधनः = स्वपर संतापकः । (१०) 'पिडिसिए' पृष्ठमांसिकः परोक्षे परदूषणाविष्करणपरायणः निन्द्रक इत्यर्थः । (११) 'अभिक्खणं २ ओहारडता के इस दूसरे दोष का भागी होता है । सम्यक् प्रकार पूंजे बिना चलना (पूंजना कहीं चलना कहीं ) यह तीसरा असमाधि दोष है । शास्त्र की मर्यादा से अधिक शय्या और आसन का उपभोग करना यह असमाधि का चौथा दोष है । गुरु आदि के साथ अविनय पूर्वक बोलना तथा उनका पराभव करना यह असमाधि का पाँचवां दोष है । जो स्थविरों के घात करने का विचार करता है वह असमाधि के छठवें दोष का भागी होता है । जो समस्त प्राणियों के बात करने के विचार में मग्न रहता है वह असमाधि के, ७ सात वें दोष का भागी होता है । जो प्रतिक्षण क्रोध करता है वह असमाधि के आठ वें दोष का भागी होता है। जो अपने आप को और दूसरों को हरसमय संताप देता रहता है वह असमाधि के ९ नववें दोष का भागी माना गया है। पीठपीछे जो दूसरों के दोषों को प्रकट करने में परायण रहता है वह असमाधि के १० दसवें વિના ચાલવું—પૂ જવું એક જગ્યાએ અને ચાલવું બીજી જગ્યાએ તે ત્રીજો અસમાધિ દોષ ગણાય છે. શાસ્ત્રની મર્યાદા કરતાં વધારે આસન અને શઆના ઉપભાગ કરવા તે અસમાધિના ચેાથે દોષ છે ગુરુ આદિ સાથે અવિનયથી ખેલવું, તથા તેમને પરાભવ કરવે તે અસમાધિને પાંચમે દોષ છે. જે સ્થવિરાના ઘાત કરવાના વિચાર કરે છે તે અસમાધિના છઠ્ઠા દોષના ભાગીદાર બને છે. જે સમસ્ત પ્રાણીઓના ઘાત કરવાના વિચારમાં મગ્ન રહે છે, તે અસમાધિના સાતમા દોષના ભાગીદાર બને છે. પ્રતિક્ષણ ક્રોધ કરનાર અસમાધિના આઠમેા દોષ કરે છે. જે પેાતાની જાતને તથા ખીજાને પ્રતિક્ષણ સંતેાષ આપ્યા કરે છે તે અસમાધિના નવમા દોષના ભાગીદાર અને છે. પીઠ પાછળ અન્યના દોષો પ્રગટ કરવામાં જે પ્રવૃત્ત રહે છે તે અસમાધિના દસમા દોષના ભાગીદાર બને છે. વારંવાર જે નિશ્ચયકારી ભાષાનુ ભાષણ કરે છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #268

भावबोधिनी टीका. विंशतिसमवाये विंशतिरसमाधिस्थानादि निरूपणम् २४९ भवइ' अभोक्ष्णम् २ पुनः२ 'ओहारइत्ता' अवधारयिता-निश्चयकारी भाषाभाषी असमाधिदोषभाग्भवति । (१२) 'नवाणं' अधिकरणाणं अणुप्पण्णाण उप्पाएत्ता भवई' नवानाम् अधिकरणानामनुत्पन्नानामुत्पादयिता भवति-नूतनकलहोत्पादकः इत्यर्थः । (१३) 'पोराणाणं अधिकरणाणं खमिअविउवसविश्राणं पुणोदीरेत्ता भवई' पुराणानामधिकरणानां कलहानां क्षमापित व्युपशामितानां पुनरुदीरयिता भवति-क्षमापितोपशान्त पुरातनक्लेशोत्पादकः । 'अकाले सज्झायकारए यावि भवई' अकाले स्वाध्यायकारकश्चापि भवति । (१५) 'ससरक्खपाणिपाए' सरजस्कपाणिपाद:सचित्त रजोऽगुण्ठितकरचरणानामुपवेशम् असमाधिस्थानदोषं जनयति । (१६) 'सद्दकरे' शब्दकरः प्रथमपहरानन्तरमारभ्यासूर्योदयं गाहमुल्लापकारकः । (१७) 'झंझकरे' झंझाकार:-चतुर्विधसंघस्य गणस्य वा छेदभेदकारकः । (१८) 'कलहकरे' कलहकरः कलहो वाग्युद्धम् वाचिकभण्डनमित्यर्थः, दोष का भागी माना गया है । बार २ जो निश्चयकारी भाषा का भाषण कर्ता है वह असमाधि के ११ ग्यारहवे दोष का भागी होता है। अनुत्पन्न नवीन२ अधिकरणों का जो उत्पादक होता है-अर्थात्-नूतन कलह के साधनों को जो जुटाता है-वह असमाधि के १२ बारहवे दोष का भागी होता है। जो क्षमा की गई अथवा शांत हुई कलहों को फिर से उसकेरताहै-पैदा करताहैवह असमाधि के १३ तेरहवे दोषका भागी होता है। जो अकाल में स्वाध्याय करता है वह असमाधि के १४ चौदहवे दोष का भागी होता है। सचित्त रज युक्त हाथ पैरों से आसन पर बैठना असमाध के १५ पदरह दे दोष को उत्पन्न करता है। प्रहर रात्रि व्यतीत होने के बाद जोर से बोलना अथवा गृहस्थ जैसी भाषा बोलना वह असमाधि के १६ सोलहवे दोष का भागी होता है। चतुर्विध संघ से छेदभेद का जो कारक होता है वह असमाधि के १७ सतरह वे दोष का पात्र बनता है। जो वचन युद्धकारी है-वह असमाधि તે અસમાધિના અગિયારમાં દોષનો કર્તા બને છે અનુત્પન્ન નવાં નવાં અધિકરણોનો જે ઉત્પાદક હોય છે એટલે કે નવા નવા કલહના સાધને જે એકત્ર કરતો હોય છે તે અસમાધિના બારમા દોષનો ભાગીદાર બને છે. જે શમી ગયેલ કલહને ફરીથી ઉશ્કેરે છે–પેદા કરે છે-તે અસમાધિના તેરમાં દોષને ભાગીદાર બને છે. જે અકાળે સ્વાધ્યાય કરે છે તે અસમાધિના ચૌદમા દોષને ભાગીદાર બને છે. જે સચિત્ત રજત હાથ પગ રાખીને આસન પર બેસે છે તે અસમાધિને પંદરમો દોષ કરે છે. પ્રહર રાત્રિ વ્યતીત થયા પછી જોરથી બોલનાર અથવા ગૃહસ્થ જેવી ભાષા બોલનાર અસમાધિના સોળમાં દેષને કર્તા બને છે. ચતુર્વિધ સંઘને વેર વિખેર કરનાર અસમાધિના સત્તરમાં દોષનો ભાગીદાર બને છે. જેનાં વચને યુદ્ધ કરાવનાર હોય છે તે અસમાધિના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #269

२५०
___ समवायानसूत्रे तत्करणशीलः । (१९) 'स्रप्पमाणभोई' सूरप्रमाणभोजी-सूर्योदयात् सूर्यास्तमनकालपर्यन्तमशनपानादिकं पुनःपुनरानीय भोजनशीलः । (२०) 'एसणासमए यावि भवइ' एषणाऽसमितिश्चापि भवति अनेषणोयाशनपानादि ग्राहक इत्यर्थः । विस्तरस्तु-दशाश्रुतस्कन्धस्य प्रथमाध्ययनेऽस्मत्कृतमुनिहर्षिणी टोकायां विलोकनीयम् । मुनि सुव्रतः खलु अर्हन् विंशतिधषि ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन होत्या' आसीत् । 'सव्वे वि य णं' सर्वेऽपि च खलु 'घणोदही' घनोदधयः सप्तपृथिवीप्रतिष्ठानभूता विंशतियोंजनसहस्राणि बाहल्येन प्रज्ञप्ताः । 'पाणयस्य णं देविंदस्स देवरप्णो' पाणतस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य विंशतिः 'समाणिय साहस्सीओ' सामा. निक साहस्य:समानार्दिक सहस्राणि प्रज्ञप्ताः । 'णपुंसयवेयणिजम्स' नपुंसकवेदनीयस्य नपुंसकवेदरूपस्य खलु 'कम्मस्स' कर्मणः मोहनीयकर्मणः 'बंधओ' बन्धतः बन्धसमयादारभ्य विंशतिः सागरोपमकोटाकोटयः 'बंधठिई' बन्धस्थितिः के १८ अढारहवे दोष का भागी होता है जो सूर्योदय से लेकर सूर्यास्त तक बार बार आहार पान आदि को ला ला कर खाता है वह असमाधि के १९ उन्नीसवे दोपक पात्र बनता है। जो अनेषणीय अशन आदि ग्राहक होता है वह असमाधि के २०वीस वे दोष का भागी होता है । इनका विस्तार यदि देखना हो तो हमारे द्वारा की गई दशाश्रुतस्कंध के प्रथम अध्ययन की टीका कि जिसका नाम मुनिहर्षिणी है में देखना चाहिये । मुनि सुत्रत नामके तीर्थकर का शरीर २० वीस धनुष ऊँचा था। समस्त घनोदधिसातों भूमियों के नीचे जो सात घनोदधि वलय हैं वे- मोटाई में २०-२० हजार योजन के हैं। देवराज प्राणत देवेन्द्र के सामानिक देव वीस हजार हैं। नपुंसक वेदनीयरूपमोहनीय कर्म का स्थितिबंध बंध समय से लेकर बीस सागरोपम कोटाकोटी का है। प्रत्याख्यान पूर्व की बीस वस्तु અઢાર દોંષને પાત્ર બને છે. સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી વારં વાર આહાર-પાન આદિ લાવીને ખાય છે, તે અસમાધિના ઓગણીસમા દેષને પાત્ર બને છે. જેને ક૯પે તેવા આહાર આદિ ગ્રહણ કરે છે તે અસમાધિના વીસમા દોષને પાત્ર બને છે. આ વિષયનું વિસ્તૃત વર્ણન વાંચવું હોય તે અમારા દ્વારા રચાયેલ દશાશ્રુતસકંધના પહેલા અધ્યયનની મુનિહર્ષિણી નામની ટીકા વાંચવી.
મુનિ સુવ્રત નામના તીર્થકરનું શરીર ૨૦ વીસ ધનુબ પ્રમાણ ઊંચુ હતું. સમસ્ત ઘનોદધિ-સાતે ભૂમિની નીચે જે સાત ઘને દધિ વલય છે તે વિસ્તારમાં વીસ વીસ હજાર યોજના છે. દેવરાજ પ્રાણત દેવેન્દ્રના સામાનિક દેવ વીસ હજાર છે. નપુંસક વેદનીય રૂપ મેહનીય કમને સ્થિતિબંધ બંધ સમયથી લઈને વીસ સાગરોપમની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #270

भावबोधिनी टीका. विंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम्
स्थितिबन्ध इत्यर्थः, प्रज्ञप्ता । प्रत्याख्यानस्य खलु पूर्वस्य विंशतिर्वस्तुनि प्रज्ञप्तानि । 'उस्सप्पिणि ओसप्पिणिमंडले' उत्सर्पिण्यवसर्पिणीमण्डले = उत्सर्पिणी अवसर्पिणी च मिलित्वेत्यर्थः, 'बीसं सागरोवमकोडाकोडीओ' विंशतिः सागरोपम कोटाकोटयः = विशति संख्यकसागरोपमकोटाकोटीकः कालः प्रज्ञप्तः ॥ ४५ ॥
२५१
मूलम् - इमीसे णं रयणष्पभाए पुढवाए अत्थेगइयाणं नेरइया वीसं पलिओ माई ठिई पण्णत्ता । छट्टीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं वीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं वीसं पलिओ माई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसासु कप्पे अत्थगइयाणं वीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । पाणते कप्पे देवाणं उक्कोसेणं वीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । आरणे कप्पे देवाणं जहणणेणं वीसं सागरोवमानं ठिई पण्णत्ता । जे देवा सायें विसायें सुविसायं सिद्धार्थ उप्पलं भित्तिलं तिगिच्छं दिसासोत्थियं पलंब रुईले पुष्कं सुपुंष्कं पुप्फावेत्तं पुप्फपैभं पुष्फेकतं पुष्कर्वण्णं पुष्कलेसं पुप्फज्जैयं पुष्फेसिंगं पुष्फेंसिद्धं पुप्फुतरवसिगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं वीसं सागरो माइं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा वीसाए अद्धमासाणं आणंति वा पाणंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा ! तेसि णं देवाणं वीसाए वाससहस्सेहिं आहारट्ठे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे वीसाए भवग्गहणेहिं सिज्झिसंति, बुज्झिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू. ४६ ॥
हैं । उत्सर्पिणी और अवसर्पिणी इन दोनों को मिलाकर काल २० बीस सागरोपम कोटाकोटि का है || सू० ४६ ||
કાટા કેટીના છે. પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વની વીસ વસ્તુઓ છે. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી એ બન્ને ભેગા કરતાંકા ૨૦ વીસ સાગરાપમ કાટાકેટિના છે. સૂ, ૪૬ા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #271

२५२
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। षष्ठयां पृथिव्यामम्त्ये केषां नैरयिकाणां विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। असुरकु. माराणां देवानामस्त्ये केषां विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। सौधर्मशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । पाणते कल्पे देवानामुत्कर्षेण विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । आरणे कल्पे देवानां जघन्येन विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवाः सात? विसातंर मुविसातं३ सिद्धार्थम४ उत्पलं५ भित्तिलं६ तिगिच्छं७ दिशासौवस्तिकं८ प्रलम्बं९ रुचिरं१० पुष्पं११ सुपुष्पं१२ पुष्पावत्ते१३ पुष्पप्रभ१४ पुष्पकान्तं१५ पुष्पवर्ण१६ पुष्पलेश्यं१७ पुष्पध्वजं१८ पुष्पशृङ्ग१९ पुष्पसिद्धं२० पुष्पोत्तरावतंसकं च विमानम् एतेषु एकविंशतिविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा नामक पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २० वीस पल्योपम की कही गई है । छठवीं में कितनेक नारकियों की स्थिति बीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति बीस पल्योपम की कही गई है । सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति २०वीस पल्योपम की कही गई है। प्राणतकल्प में देवो को उत्कृष्ट स्थिति २० वीस सागरोपम की कही गई है। आरणकल्प में देवों की जघन्यस्थिति बीस सागरोपम की कही गई है। जो देव सात,१ विसात,२ सुविसात,३ सिद्धार्थ,४ उत्पल,५ मित्तिल,६ तिगिंछ,७ दिशा सौवस्तिक,८ प्रलंब,९ रुचिर,१० पुष्प,११ सुपुष्प,१२ पुष्पावत,१३ पुष्पपभ,१४ पुष्पकान्त,१५ पुष्पवर्ण,१६ पुष्पलेश्य,१७ पुष्पध्वज,१८ पुष्पश्रृंग,१९ पुष्पसिद्ध२० और पुष्पोत्तरावतंसक२१ इन २१
14- 'दमीसेणं' इत्यादि ! सालमा पृथ्वीमा माना२४ी माना સ્થિતિ વીસ પલ્યોપમની કહી છે છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ વીસ સાગરોપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ વીસ પોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બેકપોમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ વીસ પલ્યોપમની કહી છે. પ્રાણત કલ્પમાં દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વીસ સાગરોપમની કહી છે. આરણકલ્પમાં દેવની
न्य स्थिति वीस सायमनी ४ी छे २ हेवे। (१) सात,(२) विसात,(3) सुपिसात, (४) सिद्धा, (५) Gue, (६) मित्ति (७) तिछि(८) हिश सौपस्ति, (e) zav, (१०) ३यिर, (११) १०५,[१२] सुपु.५ (१३) पावत्त (१४) पुण्यप्रल, (१५) पु५आन्त, (१६) पुण्यवरा (१७) ५०५३श्य,(१८) Y०५५, [१८] Y०५श्रृग, [२०] पु०५સિદ્ધ અને (૨૧) પુત્તર વતંસક, એ એકવીસ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #272

भावबोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये एकविंशति शबलादि निरूपणम् २५३ खलु देवानामुत्कर्षेण विंशतिः सागरोपमानि स्थिति: प्रज्ञप्ता । ते खलु विशतेरर्द्धमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छुसन्ति वा निःश्वसन्ति वा तेषां खलु देवानां विंशत्या वर्षसहस्रराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये विंशत्या भवग्रहणे; सेत्स्यन्ति, भोन्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति । सू. ४६ ।। एकविंशतितम समवायमाह--
मूलम्-एकवीसं सबला पण्णत्ता, तं जहा-हत्थकम्मं करेमाणे सबले, मेहुणं पडिसेवमाणे सबले, राइभोयणं भुंजमाणे सबले, आहारकम्मं भुंजमाणे सबले, रायपिंडं भुंजमाणे सबले, कीयं वा पामिचं वा आच्छिज्जं वा अणिसिद्धं वा आह१ दिजमाणं वा भुंजमाणे सबले, अभिक्खणं अभिक्खणं पडियाइक्वेत्ता णं भुंजमाणे सबले, अंतो छण्हं मासाणं गणाओ गणं संकममाणे सबले, अंतो मासस्स तओ दगलेवे करेमाणे सबले, अंतो मासस्स तओ माइठाणे सेवमाणे सबले, सागरियपिंडं भुंजमाणे सबले, आउहियाए विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति बोस सागरापम की कही गई है। वे देव वीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । उन देवों को २० बीस हजार वर्ष व्यतीत होने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है । इनमें कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। वे २० वीस भव ग्रहण करने के बाद सिद्ध हो जायेंगे, बुद्ध- ज्ञानादिक गुणों के भोक्ता बन जावेंगे, संसार से छूट जावेंगे, परिनिवृत हो जायेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे ॥मू० ४७॥
છે, તે દેવની સ્થિતિ વીસ સાગરોપમની કહી છે. તે દેવે વીસ અર્થમાદસ માસ– બાદ બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવોને ૨૦ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક દે એવાં પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ વીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ પદ પામશે, બુદ્ધ થશેજ્ઞાનાદિક ગુણના ભકતા થશે, સંસારથી મુકત થશે, પરિનવૃત થશે, અને સમસ્ત દુઃખનો અન્ન કરી નાખશે પસ. ૪છા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #273

२५४
समवायाङ्गसूत्रे पाणाइवायं करेमाणे सबले, आउट्टियाए मुसावायं क्यमाणे सबले, आउट्टियाए अदिण्णादाणं गिण्हमाणे सबले, आउट्टियाए अणंतरहियाए पुढवीए ठाणं वा निसीहियं वा चेएमाणे सबले, एवं ससणिद्धाए पुढवीए एवं ससरक्खाए पुढवीएं, एवं आउट्टियाए चित्तमंताए सिलाए चित्तमंताए लेलुए कोलावासंसि वा दारुजीवपयट्रिए सअडे सपाणे सबीए सहरीए सउले सउदगे सउत्तिंगे पणगदगमट्टीए मक्कडासंताणए तहप्पगारं ठाणं वा सिज्जं वा निसीहियं वा चेएमाणे सबले, आउट्टियाए मूलभोयणं वा कंदभोयणं वा खंधभोयणं वा तया भोयणं वा पवालभोयणं वा पुष्फभोयणं वा फलभोयणं वा बीयभोयणं वा हरियभोयणं वा भुंजमाणे सबले, अंतो संवच्छरस्त दस दगलेवे करेमाणे सबले, अंतो संवच्छरस्स माईठाणे सेवमाणे सबले, आउट्टियाए सीओदग विथड वग्धारिय हत्थेण वामत्तेण वा दव्वीए वा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा पडिगाहित्ता भुंजमाणे सबले,णियट्टिबायरस्स णं खवितसत्तयस्स मोहणिजस्स कम्मस्स कवीस कम्मंसा संतकम्मा पण्णत्ता, तं जहा-अप्पञ्चक्खाणकसाए कोहे, अप्पञ्चक्खाणकसाए माणे, अप्पच्चक्खाणकसाया माया, अप्पचक्खाणकसाए लोहे, पच्चक्खाणावरणकसाए कोहे, पच्चक्खाणावरणकसाए लोभे, संजलणकसाए कोहे, संजलणकसाए माणे,संजलणकसाए माया,संजेलणकसाएलोहे, इथिवेए, पुंवेए, णपुंवेए, हासे, अरति, रति, भय, सोग, दुगुच्छा । एकमेकाए णंओसप्पिणीऐ पंचमछटाओ समाओ एकवीसं एकवीसं वाससहस्साइं कालेणं पण्णत्ताओ, तं जहा---दूसमा,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #274

भावबोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये एकविंशतिशबलादि निरूपणम् २५५ दूसम दूसमा । एगमेगाऐ णं उस्सप्पणीए पढमं विइयाओ समाओ एकवीसं एकवीसं वाससहस्साइं कालेणं पन्नत्ताओ, तं जहा-दूसम दुसमाए, दूसमाए य ॥सू० ४७॥
टीका--'एकवीसं सबला' इत्यादि । एकविंशतिः शबलाः प्रज्ञप्ताः, शबलं करं चारित्रं यैः क्रियाविशेषैः संपद्यते, ते क्रिया विशेषाः शवला उच्यन्ते, तद्योगात्साधवोऽपि शबलाः, ते एकविंशतिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-(१) 'हत्थकम्मं करेमाणे सरले' हस्तकर्मकुर्वन् शबलो भवति, 'हत्थकम्म' हस्तकर्म= वेदविकारसेक्नं हस्तादिप्रयोगेण कुर्वन् उपलक्षणात्-तदन्यैः कारयन् कुर्वन्त. मनुमोदयन् वा शबलो । (२) 'मेहुणं पडिसेवमाणे सबले' मैथुनं प्रतिसेवमानः शबल:-अतिक्रमव्यतिक्रमातिचारैमैथुनं प्रतिसेवमानः द्वितीयः शबलः । अना. चारे तु सर्वभङ्गः। (३) 'राइभोयणं भुंजमाणे सबले' रात्रिभोजनं भुञ्जानस्तृतीयः शबलो भवति । (४) 'आहाकम्मं भुंजाणे सबले' आधाकर्मभुञ्जानः शबल: साध्वर्थ षड्जीवनिकायोपमर्दनपूर्वकं निष्पादितमाहारमाधाकर्म मोच्यते,
. अब सूत्रकार २१ इक्कीस संख्याविशिष्ट समवाय को प्रदर्शित करते हैं- 'एकबीसं सबला पण्णत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-जिन क्रिया विशेषों को लेकर चारित्र में शबलता आती है उन क्रिया विशेषों का नाम शबल है। वे शबल २१ इक्कीस प्रकार के हैं। वे इस तरह से हैं जो अपने हाथ आदि से वेद विकार सेवन रूप कार्य करता है-बह प्रथम शबल है१ । जो मैथुन सेवन करता है वह दूसरा शवल है२ । रात्रि में भोजन करने वाला तृतीय शबल है। आधाकर्म दोष से दुष्ट आहार को सेवन करने वाला चौथा शबल है५। षडाजीवनिकाय के उपमर्दन पूर्वक जो आहार साधु को लक्ष्य रख करके बनाया जाता है उसका नाम आधाकर्म है।४। राजपिंड को अपने
હવે સૂત્રકાર એકવીસ સંખ્યાવાળાં સમાવાયે પ્રગટ કરે છે
'एकवीसं सबला पण्णत्ता' इत्यादि ! ટીકાથ–જે ક્રિયાઓને લીધે ચારિત્રમાં શબલતા મેટી નીબંલતા આવે છે. તે ક્રિયા વિશેષને શરદ કહે છે. તે શબલના ૨૧ એકવીસ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે–પિતાના હાથ આદિથી વેદ વિકાર સેવન રૂપ કાર્ય કરવું તે પહેલું શબલ છે? મૈથુન સેવન કરવું તે બીજું શબલ છે. રાત્રે ભોજન કરવું તે ત્રીજું શબલ છે. આધાકર્મ દેષથી યુકત આહારનું સેવન કરવું તે ચોથું શબલ છે. જીવનિકાયના ઉપમદન પૂર્વક જે આહાર સાધુને નિમિત્ત બનાવાય છે તેને આધાકર્મ કહે છે. રાજપિંડને પિતાના ઉપગમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #275

२५६
समवायाङ्गसूत्र तदभुञ्जानः शबलो भवति । (५) 'रायपिंडं मुंजमाणे सबले' राज पिण्डं भुञ्जानः शबल: सेनापति पुरोहितश्रेष्ठ यमात्यसार्थवाहलक्षणः पञ्चभिः सह राज्यं पालयन् मूर्धाभिषिक्तो राजा पोच्यते, तदर्थ निष्पादितश्चतुर्विध आहारो रानपिण्डः, तं भुञानः साधुः शबलः । (६) 'कीयं वा पामिचं वा अच्छिज्ज वा अणिसिहं वा आहदिज्जमाणं मुंजमाणे सबले' क्रीतं वा १ प्रामित्यं वा आच्छिन्नं वा ३ अनिसृष्टं वा ४ आहृत्य ५ दीयमानं भुञ्जानः शबलः क्रीतं%3D साध्वथै मूल्येन गृहीत्वा दीयमानं १, मामित्यम्=समयमवधीकृत्य उदत्यदीयमानम् २ आच्छिन्नं कस्यचिन्निर्बलस्य हस्ताद बलादादाय दीयमानं ३, अनिसृष्टम् = अनेकस्वामिकं वस्तु जातम् अन्यमनापृच्छय एकतमेन दीयमानम् ४, आहृल्य= उपयोग में लाने वाला पांचवां शबल है। सेनापति, पुरोहित, श्रेष्ठी, अमात्य और सार्थवाह इन पांच व्यक्तियों के साथ राज्य का पालन करने बाला मूर्धाभिषिक्त राजा माना गया है। उसके निमित्त जो चतुर्विध भोजन बनाया गया हो उसका नाम राजपिंड है। उस राजपिंड को अपने उपयोग में लाने वाला साधु शबल कहा गया है। यह पांचवां शबल दोष है। क्रीत१- प्रामित्यर,-आच्छिन्न३, अनिसृष्ट४, और आहृत५, करके दिये गये आहार को खाने वाला साधु शबल कहा गया है। साधु के निमित्त खरीद कर जो आहार दिया जाता है वह क्रीत आहार कहलाता हैं १। समयकी मर्यादा करके उधार लेकर दिये गये आहार का नाम प्रामित्य है २। किसी निर्बल मनुष्य के हाथ से जबर्दस्ती छीनकर दिये गये आहार का नाक अच्छिन्न है३, तथा जिस वस्तु के अनेक स्वामी हों उस वस्तु को बिना उसके मालिकों की आज्ञा लिये सब की संमति विना देना सो अनिसृष्ट आहार है ४, साधु के संमुख લે તે પાંચમું શબલ છે. સેનાપતિ પુરોહિત, શ્રેષ્ઠી, અમાત્ય અને સાર્થવાહ એ પાંચ વ્યકિતઓની સાથે રાજ્યનું પાલન કરનાર મૂર્ધાભિષકતને રાજા કહેવાય છે તેને નિમિત્તે જે ચાર પ્રકારનું ભોજન બનાવ્યું હોય તેને રાજપિંડ કહે છે તે રાજપિંડને પોતાના ઉપયોગમાં લેનાર સાધુને શબલ કહેલ છે. આ પાંચ શબલ દોષ છે. (૧) કીત, (૨) प्राभित्य, (3) मारिछन्न (४) अनिस्ट भने (५) साइत शने सायेद माहार ખાનાર સાધુને શબલ કહેલ છે, સાધુને માટે ખરીદ કરીને જે આહાર સાધુને વહેરાવવામાં આવે તે ક્રાત આહાર કહેવાય છે. સમયની મર્યાદામાં વખતે ઉધાર લાવીને અપાયેલ આહારને પ્રામિત્વ આહાર કહે છે. કોઈ નિર્બળ મનુષ્યના હાથમાંથી જબઈ स्तीथी पडावी e पायेला महारने 'आच्छिन्न आहार' ४९ छे२ परतुना माने માલિકો હોય તે વસ્તુને તેના માલિકની આજ્ઞા વિના-તે બધાની સંમતિ મેળવ્યા વિના-દેવી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #276

भावबोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये एकविंशतिशबलादि निरूपणम् २५७ साध्वर्थ संमुखमानीय दीयमान समयमाणं भुञ्जानः साधुः शबलो भवति ५। (७) 'अभिक्खणं अभिक्खणं पडिया इक्खेत्ताणं जमाणे सबले' अभीक्ष्णमभीक्ष्णं प्रत्याख्याय भुञ्जानःशबल:=वारंवारमशनादिकं प्रत्याख्याय भुञ्जानःशबलो भवति पुनः पुनः प्रत्याख्यान भञ्जकः । (८) 'अतो छण्हमासाणं गणाओ गणं संकममाणे सबले' अन्तःपण्णां मासानां गणाद् गण संक्रामन् शवल:-दीक्षादिदिनमारभ्य षण्मासाभ्यन्तरे स्वगच्छात परगच्छ संक्रामन् मुनिः शबलो भवति । (९) 'अंतो मासस्स तओ दगले वे करेमाणे सबले' अन्तर्मासस्य त्रीनुदकलेपान् कुर्वन् शबलः एकस्य मासस्य अन्तः= मध्ये त्रीन् त्रिवारम् उदकलेपान् असत्यन्यमार्गे मार्गसमागतनद्याद्युत्तरणरूपान् कुर्वन् शबलो भवति । (१०) 'अंतो मासस्स तओ माईठाणे करेमाणे सबले'अन्तर्मासस्य त्रीणि मातृस्थानानि कुर्वन्शवल:= एकमासमध्ये वारत्रयं मायास्थानानि सेवमानः शबलो भवति । (११) 'सागलाकर आहार का देना सो आहृत्य है ५। यह छट्ठा शबल दोष है। बार २ किसी वस्तु का त्याग करके उस वस्तु का खाने वाला साधु शबल माना गया है । क्यों की इस तरह की प्रवृत्ति से वह अपने प्रत्याख्यान का भंग करता रहता है। यह सातवां शबल दोष है। दीक्षा धारण करने के दिन से लेकर जो साधु छह महिना के भीतर भीतर अपने गच्छ से परकीय गच्छ में जावे-तो वह शबल माना गया है । यह आठवां शबल दोष है। एक माह के भीतर जो तीन बार उदकलेप लगाबे अर्थात्-नदी
आदि उतरे, अन्य मार्ग के नहीं होने पर नदी को पार करता है वह साधु शबल दोषका सेवी माना जाता है। यह नववां शबल दोष है। एक मास के भीतर जो साधु तीन बार मायास्थानो का सेवन करता है वह शबल दोष का सेवी माना गया हैं। यह दशां शवलदोष है। जो मुनि उस ते 'अनिसृष्ट' मा६।२ छे. साधुनी सना माहा२ सावाने हे। ते 'आहृत्य' मा २ छे. તે છઠ્ઠો શબલ દે ષ છે. વારંવાર કઈ વસ્તુને ત્યાગ કરીને તે વસ્તુ ખાનાર સાધુ શબલ ગણાય છે, કારણ કે આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિથી તે પોતાના પ્રત્યાખ્યાનને ભંગ કરે છે આ સાતમ શબલ દોષ છે. દીક્ષા લીધી તે દિવસથી છ મહિનાની અંદર જે સાધુ પિતાના ગછમાંથી બીજાના ગ૭માં જાય તે શબલ ગણાય છે. આ આઠમો શબલ દોષ છે. એક માસ દરમિયાન જે ત્રણ વખત ઉદક લેપ લગાવે એટલે કે નદી આદિ પાર કરે, અન્ય માગ ન હોવાથી જે સાધુ નદીને પાર કરે છે, તે સાધુ શબલ મનાય છે આ નવમે શબલ દોષ છે. એક માસ દરમિયાન જે સાધુ ત્રણ વાર માયાસ્થાને નું સેવન કરે છે, તે શબલ મનાય છે. આ દસ શબલ દોષ છે જે ગૃહપતિ કે જે સાધુને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #277

समवायाङ्गसूत्रे
रिय पिंड भुंजमाणे - सबले' सागारिकपिण्डं भुञ्जान: शबल: = यो गृहपतिः साधुभ्यो निवासार्थं वसतिं ददाति तस्य गृहपतेरशनादिकं सागरिकपिण्डमुच्यते, तं पिण्डं भुञ्जानो मुनिः शबलो भवति । (१२) 'आउट्टियाए पाणाइवायं करेमाणे सवले' आकुटया प्राणातिपातं कुर्वन् शवलः, आकुटया-इंदं करोमीति बुद्धिपूर्वकं जीवघातं कुर्वत् शबलत्वदोषभाग भवति । (१३) आउट्टयाए मुसावादं वयमाणे सबले' आकुटया मृषावादं वदन् शबल: = इदमसत्यं ब्रवीमीति ज्ञानपूर्वकमसत्यं भाषमाणः शबलो भवति । (१४) 'आउट्टियाए अदिन्नादानं गिन्हमाणे सवले' श्राकुटया अदत्तादानं गृह्णन् शवल: = किंचिद्वस्तु देवगुरुराजगाथापति साधर्मिकैरदत्तं गृह्णन् शबलत्वदोषभाग्भवति । (१५) 'आउ ट्टियाए अनंतर हियाए पुढवीए ठाणं वा निसीहियं वा चेतमाणे सबले' आकुटया अनन्तर्हितायां पृथिव्यां स्थानं वा नैषेधिकों वा चेतयन् शबल: = बुद्धिपूर्वकं सचित्तायां भूमौ स्थानं निवासं नैषेधिकीम् = उत्थानादिकं स्वाध्यायभूमि वा 'चेरमाणे' चेतयन कुर्वन् साधुः शबलत्वदोषभाग भवति । (१६), ' एवं गृहपति के कि जो साधुओं के लिये निवासार्थ वसति देता है वह शय्यातर कहलाता है, उसके यहां से आहर पानी लेने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है । यह ग्यारवां शबल दोष है। बुद्धिपूर्वक जीवघात करने वाला साधु शबलत्व दोष का भागी होता है । यह बारहवां शबल दोष है । बुद्धिपूर्वक मृषावाद भाषण करने वाला साधु शबलदोष का भागी होता है | यह तेरहवां शबल दोष है । देव, गुरु, राजा, गाथापति एवं साधार्मिक जन द्वारा नहीं दी गई कोई भी वस्तु लेने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है। यह चौदहवां शयलदोष है। बुद्धिपूर्वक सचित्त भूमि पर उठने बैठने वाला अथवा स्वाध्याय करने वाला साधु शबलदोष का भागी होता है । यह पन्द्रहवां शबल दोष है । इसी प्रकार सस्निग्ध
२५८
નિવ સને માટે વસતિ-વસવાટ-આપે છે, તેને શય્યાતર કહે છે. તેને ત્યાંથી જે સાધુ આહાર પાણી લે છે તે સાધુ શખલ દોષને પાત્ર બને છે. આગિયારમા શખલ દોષ છે. બુદ્ધિપૂર્વક જીવહત્યા કરનાર સાધુ શબલત્વ દોષને પાત્ર થાય આ ખારમે શબલ દાષ છે. બુદ્ધિપૂર્વક મૃષાવાદ ભાષણ કરનાર સાધુ શખલ દોષને પાત્ર બને છે। આ તેરમા શબલદોષ છે. ૧૩ દેવગુરૂ રાજા ગાથાપતિ એવં સાધામિક જનદ્વારા નહીં' અપાયેલ કાઇપણ વસ્તુ લેનાર સાધુ શબલદેષના ભાગીદાર થાય છે આ ચૌદમે। શખલ દોષ છે. બુદ્ધિપૂર્વક સચિત્ત ભૂમિ ૫૨ બેસના સ્વાધ્યાય કરનાર સાધુ શબલ દોષને પાત્ર બને છે. આ પદમા શખલ દોષ છે. એ
ઉઠેનાર તથા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #278

भाववोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये एकविंशतिशबलादि निरूपणम् २५९ ससणिद्धाए पुढवीए एवं ससरक्खाए पुढवीए' एवं सम्निग्धायां पृथिव्यामेवं सरजस्कायां पृथिव्याम=एवम् अनेन प्रकारेण आायां सचित्तरजः कण सहितायां च पृथिव्यां स्थानं नैषेधिकीं वा कुर्वन् साधुः शबलत्वदोषभागमवति । (१७) 'एवं आउट्ठियाए चित्तमंताए सिलाए चित्तमंताए लेलुए कोलावासंसि वा दारु जीव पयट्ठिए स अंडे समाणे सबीए सहरिए सओसे स उदगे स उत्तिग पणग दगमाटीए मक्कडासंताणए तहपगारे ठाण वा सिजं वा निसीहियं वा चेएमाणे सबले' एवमाकुटया चित्तवत्यां शिलायां चित्तवति लेष्टौ कोलावासे वा दारुणि जीवप्रतिष्ठिते, साउण्डे सपाणे सवीजे सहरिते सौसे सोदके सोत्तिङ्गक दक मृत्तिकायां मर्कट संतान के, तथाप्रकारे स्थानं वा शय्यां वा नैषेधिकीं वा चेतयन् शबल: अयं भावः-पूर्ववद् बुद्धिपूर्वकं सचित्ते पाषाणे पीठफलकादौ द्वाराधोवर्तिनि दारुणि, पृथिवीखण्डे, तथा घूणाधिष्ठिते इतरजीवाधिष्ठिते च दारुणिकाष्ठे एवं साऽण्डे समाणे सवीजे सह रित्काये सपालेये सजले तथा पिपीलिकाश्रिते च स्थले, एवं वर्षाकालिक भूमि काष्ठाद्युत्पन्न पञ्चवर्णक निगोद सचित्त गीली पृथ्वी पर और सरजस्क सचित्त धूलवाली पृथ्वी पर ऊठने-बैठने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है। यह सोलहवां शबलदोष है ।१६। इसी तरह जान बूझ कर-सचित पापाणपर, सजीव पीठफलक आदि पर, द्वार के अधोभाग में रहे हुए सजीव कष्ठपर, पृथिवीखंड पर, तथा घुण से युक्त अथवा इतर जीवों से युक्त काष्टपर एवं अण्डयुक्त, प्राणियुक्त, बीजसहित, हरित्कायमहित, ओससहित, सचित्तजलसहित तथा पिपीलिका सहित ऐसे स्थल में, वर्षाकालिक जमीन पर, काष्ठ आदि में उत्पन्न पञ्चवर्णक निगोदविशिष्ट
और जल युक्त मृत्तिका के ऊपर, एवं मकडी के जाल से संकुल स्थान पर निवास करने वाला, शय्या करने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है। यह सत्रहवां शबल दोष है। જ પ્રમાલે સનિષ્પ સચિત્ત ભીની જમીન પર અને સરસ્ક-સચિત્ત ધૂળવાળી જમીન પર ઉઠનાર અને બેસનાર સાધુ શબલ દોષને પાત્ર બને છે. આ સોળમો શબલ દોષ છે. એ જ પ્રમાણે જાણી જોઈને સચિત્ત પાષાણ પર, સજીવ પીઠ ફલક આદિ પર, દ્વારની નીચે રહેલ સજીષ કાષ્ઠ પર, પૃથિવી ખંડ પર, ધૂણવાળા કે બીજા જીથી યુકત કાષ્ઠ પર. અને અંડયુકત, પ્રાણિયુકત, બીજ યુકત હરિભ્રાય યુકત, કળા યુક્ત. સચિત્ત જળ યુક્ત, તથા કીડીઓ વાળા સ્થાનમાં, વર્ષાકાલિક જમીન પર ક ૧૭ આદિમાં ઉત્પન્ન થયેય પંચવણુક નિગે દ વિશિષ્ટ અને પાણીવાળી માટી પર, અને કળીયાના જાળા વાળા સ્થાન પર નિવાસ કરનાર કે શય્યા કરનાર સાધુ શબલ દેશને પાત્ર બને છે, આ સત્તરમો શબલ દેષ છે. જાણી જોઈને જે સાધુ સચિત્ત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #279

२६०
समवायाङ्गसूत्रे
विशिष्टायां सजलायां च मृत्तिकायां, मर्कटी ( मकडी) जालसंकुले च स्थळे निवासं वा शय्यां वा कुर्वन् शबलो भवति । (१८) 'आउट्टियाए मूलभोयणंवा कंदभोयणं वा खंधभोयणं वा तया भोयणं वा पत्रालभोयणं वा पत्त भोयणं वा पुष्कभोयणं वा फलभोयणं वा वीयभोयणं वा भुंजमाणे सबले ' आकुटया मूलभोजनं वा कन्दभोजनं वा स्कन्धभोजनं वा त्वग्भोजनं वा प्रवालभोजनं वा पत्रभोजनं वा पुष्पभोजनं वा फलभोजनं वा बीजभोजनं वा हरितभोजनं वा भुञ्जानः शबलः अयं भावः - बुद्धिपूर्वकं मूलकन्दस्कन्धत्वचापलपत्र पुष्पफलबीजानि भुञ्जानो हरित्कार्यं च भुञ्जानः साधुः शबलो भवति । (१९) 'अंतो संवच्छरस्स दस दगलेवे करेमाणे सबले' अन्तः सबत्सरस्य दश दगलेपान कुर्वाणः शबल: = वर्षस्याभ्यन्तरे दशसंख्यकान् मार्ग समागतनद्याद्युत्तरणरूपानुदकलेपान् कुर्वाणः साधुः शबलो भवति । (२०) 'अंतो संच्छरम्स दस माई ठाणे सेवमाणे सबले' अन्तः संवत्सरस्य दश मातृस्थानानि सेवमानः साधुः शबलो भवतीति भावः । (२१) ' आउट्टियाए सीओदग fare वरघारियहत्थेण वा मत्तेण वा दब्बीए वा भायणेण वा असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता भुजमाणे सबले' आकुटया शीतोदक - विकट व्याधारितेन हस्तेन वा अमत्रेण वा दर्ष्या वा भाजनेन वा अशनं वा पानं जानबूझकर जो साधु सचित मूल, कंद, स्कंध, त्वचाछाल, पल्लव, पत्र, पुष्प, फल और बीज इनका और हरित्काय का भोजन करता है वह शबल दोष का भागी होता है। यह अठारवां शबल दोष है । एक वर्ष के भीतर १० दस बार उदक लेप लगानेवाला अर्थात् नदी आदि उतरने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है । यह उन्नीसवां शबलदोष है । इसी तरह एक वर्ष के भीतर १० दस बार माया के स्थानों का सेवन करने वाला साधु शबल दोष का भागी होता है । यह बीसवां शबलदोष है । इसी तरह जो साधु शीतोदक से प्रक्षालित हाथ से पात्र से, दर्वी चमचा से, छोटीकटोरी आदि से, दिये गये अशन पान को,
મૂળ, સ્કંધ, છાલ, પલ્લવ, પાન પુષ્પ ફળ અને ખીજના તથા હરિકાયના ભાજનમાં ઉપયાગ કરે છે તે શખલ દ્વેષને પાત્ર બને છે. આ અઢારમા શબલ દાષ છે. એક વર્ષ દરમિયાન દસ વાર ઉદક લેપ લગાવનાર-એટલે કે નદી આદિ ઉતરનાર સાધુ શમલ દોષને પાત્ર થાય છે. આ એગણીસમા શખલ દોષ છે. એ જ રીતે એક વર્ષ દરમિયાન દસ વાર માયા સ્થાનાનુ` સેવન કરનાર સાધુ શબલ દોષને પાત્ર અને છે. આ વીસમેા શખલ દોષ છે એ જ રીતે જે સાધુ ઠ'ડા પાણીથી ધોયેલ હાથથી પાત્રથી, ચમચાથી, નાની વાટકી આદિથી મળેલા આહારને ખાઘ સ્વાદ્યરૂપ ભોજનને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #280

-
भावबोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये एकविंशति शबलादि निरूपणम् २६१ खाद्यं वा खाद्यं वा प्रतिगृह्य भुञ्जानः शबलः अयं भावः-सचित्त जलपक्षालितेन हस्तेन पात्रेण दा लघुकटोरकादिना वा दत्तम् अशनं पानं खायं स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य भुञ्जानः शबलत्वभाग भवति । णियट्टिबायरस्स' निवृत्तबादरस्य अपूर्वकरणनामकाष्टमस्थानवर्तिनः खलु ‘खविय सत्तयस' क्षपितसप्तकस्य क्षपितं क्षीणं सप्तकम् अनन्तानुबन्धिचतुष्टयं दर्शनत्रयं च यस्य 'मोहणिज्जस्स' मोहनीयस्य कर्मणः 'एकवीस कम्मंसा' एकविंशतिकमांशाः एकविंशतिसंख्यका कर्मभागाः प्रत्याख्यानादिद्वादशकषाय नवनोकषायरूपा उत्तरम कृतयः 'संतकम्मा' सत्कर्म सत्तावस्थं कर्म प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-अप्रत्याख्यानकषायः क्रोध१:, अप्रत्याख्यानकषायो मानः२, अप्रत्याख्यानकषाया माया३, अप्रत्याख्यान कषायो लोभः४, प्रत्याख्यानावरण कषायः क्रोधः५, प्रत्याख्यानावरणकषायो मानः६, प्रत्याख्यानावरणकषाया माया७, प्रत्याख्यानावरणकषायो लोभः८, संज्वलनकखाद्य स्वाधरूप भोजन को बुद्धिपूर्वक लेकर अपने उपयोग में लेता है वह शबलत्वदोष का भागी होता है । यह इक्कीसवां शबल दोष है। अष्टमगुणस्थानवर्ती जीव के कि जीसकी मोहनीय कर्म की ७ सात प्रकृतियांअनंतानुबंधी क्रोध, मान, माया. लोभ और मिथ्यात्व, सम्यकप्रकृतिक्षपित हो चुकी हैं उस मोहनीय कर्म की-चारित्र मोहनीय कर्म की-एकीस २१ प्रकृतियां सत्ता में रहती हैं। वे ये हैं-अप्रत्याख्यान कषाय क्रोध?, अप्रत्याख्यानकषायमान२, अप्रत्याखानकषाय माया३, अप्रत्याख्यानकषायलोभ४,प्रत्याख्यानावरणकषायक्रोध५, प्रत्याख्यानावरणकषायमान६, प्रत्याख्यानावरणकषाय माया७, प्रत्याख्यानावरणकषायलोभ८, संज्बलनकषायक्रोध९, संज्वलनकषायमान१०, संज्वलनकषायमाया११, संज्वलनकषाબુદ્ધિપૂર્વક લઈને પિતાના ઉપગમાં લે છે તે સાધુ પણ શબલ દેષને પાત્ર બે છે. આ એકવીસમ શબલ દોષ છે.
જે આઠમા ગુણસ્થાનવતી જીવની મેહનીય કર્મની સાત પ્રકૃતિ અનંતાનુબંધી રોધ, માન, માયા, લાભ, અને મિથ્યાત્વ, સમ્યક્ મિથ્યાત્વ, અને સમ્યક પ્રકૃતિ-ક્ષપિત થઈ ચૂકી છે, તે જીવની મેહનીય કર્મની–ચારિત્રમેહનીય કર્મની ૨૧ એકવીસ પ્રકૃતિઓ સત્તા પર રહે છે. તે એકવીસ પ્રકૃતિ નીચે પ્રમાણે છે અપ્રત્યાખ્યાન કષાય કોધ૧, અપ્રત્યાખ્યાનકષાય માનર, અપ્રત્યાખ્યાન કષાય માયા૩, અપ્રત્યાખ્યાન કષાય લાભ૪, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય કોઇપ, પ્રત્યાખ્યાનાવરણકષાય માનદ, પ્રત્યાખ્યાના વરણ માયા૭, પ્રત્યાખ્યન વરણ કષાય લેભ૮, સંજવલન કષાય ક્રોધક, સંજવલન કષાયમાન,૧૦ સંજવલન કષાય, માયા૧૧, સંજવલન કષાય લાભ૧૨, સ્ત્રી વેદ૧૩, પુંવેદી, નપુંસકવેદ૧૫,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #281

२६२
समवायाङ्गसत्रे
पाय: क्रोध:९, संज्वलनकषायो मानः१०, संज्वलनकषाया माया११, संज्वलनकषायो लोभ१:२, स्त्रीवेदः:१३, पुवेदः१४, नपुवेदः१५:, हासः१६, अरतिः१७, रति:१८, भयम् १९, शोकः२०, तथा 'दुगुंछा' जुगुप्सा२१ । 'एक्कमेकाए' एकेकस्याः खलु अवसर्पिण्या: 'पंचमछट्ठाओ समाओ' पञ्चमषष्ठौसमे पश्चमषष्ठावरावित्यर्थः, 'एकवीसं एकवीसं' एकविंशतिरेकविंशतिवर्षसहस्राणि कालेन प्रज्ञप्ते, तद्यथा-'दूसमा दूसम दूसमा' दुःसमा दुःसमदुःसमा। तथा 'एगमेगाए णं उस्सप्पणीए' एकैकस्याः खलु उत्सर्पिण्याः पञ्चमषष्ठौ समे=पञ्चमषष्ठावरावित्यर्थः, एकविंशतिरेकविंशतिर्वसहस्राणि कालेन प्रज्ञप्ते, तद्यथा-दुःसम दुःसमा दुःसपा च || स्. ४८ ॥
___ मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवाए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एकवीस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । छटीए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एकवीस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं एगवीस पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं एकवीसं पलिओवमाइं यलोभ१२, स्त्रीवेद१३, पुंवेद१४, नपुंसकवेद१५, हास्य १६, अरति१७, रति१८, भय१९, शोक२० और जुगुप्सा२१ ये २१इक्कीस प्रकृतियां हुई। एक एक अवसर्पिण के पांचवें और छठवें आरे का काल २१-२१ इक्कीस इक्कीस हजार वर्ष प्रमाण है। उनका नाम इस प्रकार है-दुःसमा दुःसम दुःसमा तथा इसी तरह एक एक उत्सर्पिणी के प्रथम और द्वितीय आरे २१-२१ इक्कीस इक्कीस हजार वर्ष के काल की अपेक्षा कहे गये हैं। उनके नाम ये है दुःसमा और दुःसम दुःसमा ॥सू० ४८॥ હાસ્ય ૧૬, અરતિ ૧૭, રતિ ૧૮, ભય ૧૯, શેક ૨૦ અને જુગુપ્સા ર૧, આ પ્રમાણે ૨૧ એકવીસ પ્રકૃતિ થઈ. એક એક અવસર્પિણીના પાંચમા અને છઠ્ઠા આરાના કાળ ૨૧–૨ ૨ વર્ષ પ્રમાણ છે. તેમનું નામ આ પ્રમાણે છે—દુઃસમા, દુઃસમ દુઃસમા તથા એ જ પ્રમાણે એક એક ઉત્સર્પિણીના પ્રથમ અને બીજા આરાને કાળ ૨૧-૨૧ એકવીસ એકવીસ હજાર વર્ષનો કહ્યો છે. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે–દુ સમા અને દુઃાસમા દુસમાં સૂ. ૪૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #282

भावबोधिनी टीका. एकविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादिनिरूपणम् २६३ ठिई पण्णत्ता। आरणे कप्पे देवाणं उक्कोसेणं एकवीतं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । अचुते कप्पे देवाणं जहण्णेणं एकवीस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा सिरिवच्छं सिरिदाम खै मल्लं कि चावोपणतं अरण्णवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं एकवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते ण देवा एकवीसाए अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीतसंति वा, तेसि णं देवाणं एकवीसाए वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पज्जइ, संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे एकवीसाएभवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति मुच्चिस्तंति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति॥सू.४९॥
टीका-'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु भायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामेकविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । षष्ठयां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामेकविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषामेकविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मे शानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवानामेकविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । आरणे कल्पे देवानामुत्कर्षेण एकविशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २१ इकोस पल्योपम की कही गई है। छठवीं पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २१ इक्कीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति २१ इक्कीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की २१ इक्कीस पल्योपम की स्थिति कही गई है। आरण कल्प में देवो की उत्कृष्ट स्थिति २१ इक्कीस सागरोपम की कही गई है। अच्यु
साय:-इमीसेणं इत्यादि ! मा २त्नप्रमा पृथ्वीमा ८४ ना२४ी मानी રિથતિ ૨૧ એક વીસ પપમની કહી છે. છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરેપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં પણ કેટલાક દેવની સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ પલ્યોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઇશાન એ બે કપમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ૨૧એકવીસ ૫૫મની કહી છે. આરણ કલયમાં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરોપમની કહી છે. અચુત ક૯૫માં દેવની જઘન્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #283

२६४
समवायाङ्गसूत्रे अच्युते कल्पे देवानां जघन्येन एकविंशतिःसागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवाः १ श्रीवत्सं २ श्रीदामकाण्डं ३माल्यं 'कि' कृष्टं चापोन्नतम् अरण्यावतं सकं च विमानम्, एषु षट्सु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामेकविंशतिः सागरोपमानि स्थिति प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः एकविंशते रर्द्धमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां एकविंशत्यावर्षसहस्रराहारसंज्ञा समुत्पद्यते। सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा जे एकविंशत्या भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्तेि मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥४९॥ ___ अथ द्वाविंशतितमं समवायमाह
___ मूलम्--बावीसं परिसहा पण्णत्ता, तं जहा-दिगिंछापरीसहे, पिवासापरीसहे, सीयपरीसहे, उसिर्णपरीसहे, दंसमसगपरीसहे, अचेलपरीसहे, अरइपरीसँहे, इत्थीपरीसहे, चरिऑपरीसहे, निसीहियापरीसहे, तकल्प में देवों की जघन्य स्थिति २१ इक्कीस सागरोपम की कही गई है। जो देव श्रीवत्स १, श्री दामकंडर, माल्य,३, कृष्ट,४, चापोन्नतं५,
और अरण्यापतंसक ६, इन ६, छह विमानों में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते हैं उनकी स्थिति २१ इक्कीस सागरोपम की होती है। वे देव इक्कीस अर्द्धमासो के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । जब २१ इक्कीस हजार वर्ष उन देवों के निकल जाते हैं। तब उन्हें आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो २१ इक्कोस भवग्रहण करने के बाद सिद्ध पद प्राप्त करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों को प्राप्त करेंगे, इस संसार से सर्वथा मुक्त हो जायेंगे और समस्त दुःखोंका नाश कर देंगे ॥४९॥ स्थिति २१ वीस सापभनी ही . २ (१)श्री वत्स, (२) श्री हम, (४) माल्य, (४) १८, (५) यापोन्नत, भने() १२९यावतसर से ७ विमानामा દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તેમની સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરોપમની હોય છે. તે દેવો એકવીસ અર્ધમાસે (સાડા દસ માસ) બાદ બાહ્ય આલ્પાન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવીને એકવીસ હજાર વર્ષ યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક દે એવા હોય છે કે જેઓ એકવીસ ભવ કરીને સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરશે, આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણેના ભેતા બનશે, આ સંસારથી સર્વથા મુકત થશે. પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુખોને નાશ કરશે. સૂ. ૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #284

भावबोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये द्वाविंशतिपरीषहादीनां निरूपणम् २६५
सिजी परीसहे, अक्को संपॅरीसहे, वहपैंरीसहे, जायणापरीसहे, अलाभरी सहे, रोग परीसहे, तणफासपरी सँहे, जलैपरीसहे, सक्कारपुरकीर परीसहे, पण्णापरीसेंहे, अण्णाणपरीस हे दंसणपरीसहे, दिट्टिवायरस णं बावीस सुत्ताइं अछिन्नछेयणइयाई ससमयसुत्तपरिवाडाए । बावीसं सुत्ताइं अच्छिन्नछेयणइयाई आजीवियसुत्तपरिवाडीए । बावीस सुत्ताई तिकणइयाई तेरासिअसुत्तपरिवाडीए। बावीसं सुत्ताइं चउक्कणइयाई ससमयसुत्तपरिवाडीए । बाबीसविहे पोग्गल प रिणामे पन्नत्ते, तं जहा - कालवण्णपरिणामे, नीलवण्णपरिणामे, लोहि
परिणामे, हालिर्वेष्णपरिणामे, सुकिल्लवेपणपरिणामे, सुब्भिगंधपरिणामे, दुब्भिगंधपरिणामे, तित्तरसपरिणामे, कडुयरंसपरिणामे, कसायरक्कपरिणामे, अंबिलरसंपरिणामे, महुररसैपरिणामे, कक्खडफासैपरिणामे, मउयफार्सेपरिणामे, गुरुफार्सेपरिणामे, लहुफा सैपरीणामे, सीयफस परिणामे, उसिणफासपरिणामे, णिद्धफा संपरिणामे, लुक्खफासपरिणामे, अगुरुलहुफासपरिणामे, गुरुलहुफा सैपरिणामे ॥ सू०५० ॥
टीका - ' बाबीसं परीसहा' इत्यादि । द्वाविंशतिः परीषहाः - परि= समन्तात् कर्मनिर्जरार्थं स्वहेतुभिरुदीर्यमुमुक्षुभिः सचन्त इति परीषहाः प्रज्ञप्ता, (१) 'दिगिंछा
अब सूत्रकार २२ बाईस संख्याविशिष्ट समवाय को प्रगट करते हैं'बावीस परीसहा पण्णत्ता' इत्यादि ।
टीकार्थ- बाईस परीषह कहे गये हैं, वे इस प्रकार से हैं - दिगिछापरी ह १, पिपासा परीषद २, शीतपरीषद ३, उष्णपरीषह ४, दंशमशकपरीषह ५, अचेलपरीषह ६, अरतिपरीषह ७, स्त्रीपरीषह ८, चर्यापरीषह ९, निषद्या
वे सूत्रा २२वीस संध्यावाणा समवायो मतावे छे– 'बावीस परीसहा पण्णत्ता इत्यादि !
टीडार्थ - जावीस परीषद्ध उद्या छे, ते या प्रमाणे छे – (१) हिगि छापरीषड, (२) पिपासा परीषड, (3) शीतयरीषड, (४) उपय परीषद्ध (4) शमशः परीषहु, (६) अयेस परीषडु, (७) भरति परीषडु, (८) स्त्री परीगड, (ङ) थर्यापरीषडु, (१०) निषधा परीषद्ध, (११) शय्या परोषड (१२) भाजेश परीषद्ध.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #285

२६६
समवायाङ्गसूत्रे परीसहे' दिगिन्छा परीषहः दिगिंञ्छा=बुभुक्षा तस्याः परीपहः मर्या. दानुल्लङ्घनपूर्वकं सहनम्, एवं सर्वत्र योजनीयम् । (२) 'पिवासापरीसहे' पिपासा परीषहः-पिपासा-तृषा-तस्याः परीषहः । (३) शीतपरीषहः, (४) उष्णपरीपरीषह १०, शय्यापरीषह, ११, आक्रोशपरीषह १२, वधपरीषह १३, याचनापरीषह १४, अलाभपरीषद १५, रोंगपरीषह १६, तृणस्पर्शपरीषह १७, जल्लपरीषह १८, सत्कारपुरस्कारपरीपह १९, प्रज्ञापरीषह २० अज्ञान परीषह २१ और दर्शनपरीषह २२ । अंगीकार किये हुए धर्म मार्ग में स्थिर रहने और कर्मबंधनों की निर्जरार्थ जो जो स्थिति समभावपूर्वक मोक्षाभिलाषियों को सहन करने योग्य है उसे परीपह कहते हैं-क्षुधा की चाहे कैसी भी वेदना हो फिर भी अंगीकार की हुई मर्यादा के विरूद्ध आहार न लेते हुए समभावपूर्वक क्षुधा की वेदना को सहन करना सो क्षुधा परीषह है १। पिपासा की चाहे कैसी भी वेदना हो फिर भी अंगीकार की हुई मर्यादा के विरुद्ध पानी न लेते हुए समभावपूर्वक पिपासा की वेदना को सहन करना सो पिपासापरीषह है २। ठंड से चाहे कितना ही कष्ट होता हो तो भी उसके निवारणार्थ अकल्प्य साधनों को अपने उपयोग में नहीं लाना और समभावपूर्वक उनकृतवेदनाओं को सहन करना सो शीतपरीषह है ३, गर्मी से चाहे (13) १५ परीषड (१४) यायना पशषड (१५) मसालपरीष (१६) । પરીષહ (૧૭) તૃણપશ પરીષહ (૧૮) જ૯લ પરીષહ (૧૯) સત્કાર પુરસ્કાર પરીષહ (२०) प्रज्ञा परीषड (२१) अज्ञान परीष (२२) भने शन परीष
અંગીકાર કરેલ ધર્મમાર્ગમાં દઢ રહેવાને તથા કર્મબંધનોની નિર્જરા માટે મોક્ષાભિલાષીઓને જે જે સ્થિતિ સમભાવથી સહન કરવા એગ્ય છે. તેને પરી५९ ४ छ.
(१) क्षुधा (भूम) था गमे तेवी वहना थाय छतां ५५ ५४२ ४२स भाદાની વિરૂદ્ધ આહાર ન લેતાં સમભાવ પૂર્વક ક્ષુધાની વેદના સહન કરવી તેને ક્ષુધા પરીષહ કહે છે.
() પિપાસા (તૃષા) ની ગમે તેવી વેદના થવા છતાં પણ અંગીકાર કરેલ મર્યાદાની વિરૂદ્ધ પાણી ન લેતાં સમભાવ પૂર્વક પિપાસાની વેદના સહન કરવી તે પિપાસા પરીષહ કહેવાય છે.
(૩) ઠંડીથી ગમે તેટલું કષ્ટ પહોંચે પણ તેના નિવારણ માટે ક૯પે નહીં તેવી વસ્તુઓનો ઉપયોગ ન કરતાં સમભાવ પૂર્વક તેનાથી થતી વેદનાને સહન કરવી તે શીત પરીષહ કહેવાય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #286

भाववोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये द्वाविंशतिपरीषहादीनां निरूपणम् २६७ पहः, (५) 'दंसमसगपरीसहे' दंशमशकपरीषहः देशाध मशकाच दंशमशकाः, चतुरिन्द्रियाः, उपलक्षणात् युकामत्कुणमत्कोटकमक्षिकादीनामपि ग्रहणम् । तेषां परीषहः दंशमशकपरीपहः। (६) 'अचेलपरीसहे' अचलपरीषहः, चैलं-वस्त्रं, न चैलम् अचेलम्-वस्त्राभावः, अल्पवस्त्रता च। तत्र वस्त्राभाव:-जिनकल्पिनाम्, स्थविरकल्पिनां तु भिन्नम्, तेषाम्-अल्पमूल्य-प्रमाणोपेत-जीर्णा पूर्णमलिनवस्त्रमप्यचैलम्, तस्य परीषहः लज्जादैन्याऽऽकाङ्क्षाधकरणेन सहनम्-अचलपरीषहः । कितना ही कष्ट होता हो तो भी उसके निवारणार्थ अकल्प्य साधनों को अपने उपयोग में नहीं लाना और समभावपूर्वक उन कृतवेदना.
ओं को सहन करना सो उष्णपरीषह है ४। डांस, मच्छर आदि जन्तुओं का उपद्रव होने पर भी उसके निवारणार्थ साधनों का उपयोग नही करना और उनके द्वारा कृत बाधा को समताभाव से सहन करना इसका नाम दंशमशकपरीषह है ५। दशमशफ ये चौ इन्द्रियजीव हैं। उपलक्षण से चूका-जू, मत्कुण-खटमल, मत्कोटक-मकोडा और मक्षिका आदिको का भी ग्रहण हुआ है। अचेल का अर्थ वस्त्राभाव और अल्पवस्त्रता है। उसमें जिनकल्पि साधुओं के लिये वस्त्राभावरूप अचेल का विधान है। परन्तु जो स्थविर कल्पी साधु हैं उन को अल्प मूल्यवाले प्रमाणोपेत ऐसे जीर्ण अपूर्ण मलिन वस्त्ररूप अल्पवस्त्रता भी अचेल हैं। इस अचल परीषह को लज्जा दीनता तथा किसी आकांक्षा के विना सहन करना सो अचैल परीषह है ६। अंगीकार किये हुए मार्ग में
(૪) ગરમીથી ગમે તેટલું કષ્ટ પડે છતાં પણ તેના નિવારણ માટે અકલ્પ્ય સાધનો ઉપયોગમાં ન લેવી અને સમભાવ પૂર્વક તેનાથી થતી વેદના સહન કરવી તેને ઉષ્ણ પરીષહ કહે છે. (૫) ડાંસ, મરછર આદિ જતુઓનો ઉપદ્રવ થતાં તેના નિવારણને માટે સાધનોનો ઉપયોગ ન કરે અને તેમના વડે કરાતી વેદનાને સમભાવ પૂર્વક સહન કરવી તેને દંશમશક પરીષહ કહે છે. શમશક એ ચૌઈદ્રિય જીવ છે. ઉપલક્ષણથી જૂ, માંકડ, મકડા માખી આદિ પણ ગ્રહણ થયેલ છે. (૬) અચલ એટલે વસ્ત્રને અભાવ અથવા અ૫વસ્ત્રતા. તેમાં જિનકલ્પિ સાધુઓને માટે વસ્ત્રાભાવ અલનું વિધાન છે. પણ જે સ્થવિરકલ્પી સાધુ છે તેમની અપેક્ષાએ અપમૂલ્ય વાળા. પ્રમાણોપેત એવાં જીરું અપૂર્વ મલિન વસ્ત્રરૂપ અ૫વસ્ત્રતા પણ અચેલ છે. આ અચલ ૫૨ હને લજજા દીનતા તથા કોઈ આકાંક્ષા વિના સહન કરે તેને અચલ પરીષહ કહે છે. (૭) અંગીકાર કરેલ માર્ગમાં અનેક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #287

२६८
__ समवायाङ्गसूत्रे (७) 'अरइ परीस हे' अरति परीषहः, अरतिः=चित्तविकारः, (८) स्त्री परीषहः, (९) चरिया परीसहे' चर्यापरीषहः ग्रामादिष्वनियतविहारित्वं चर्या, (१०) 'निसीहिआ परीसहे' नैषेधिकीपरीषहः- निषधः गमनादिव्यापारपरिहारः, स प्रयोजनमस्या इति नैषेधिकी एकस्थानोपवेशनं तस्याः परीषहः-नषेधिकीपरीपहः । (११) सिजापरीसहे' शय्यापरीषहः, शय्या मनोज्ञामनोज्ञवसतिः संस्तारको वा, (१२) 'अक्कोसपरीसहे' आक्रोशपरीषहः, आक्रोशो दुर्वचनम् । (१३) 'वहपरीस हे' वधपरीषहः, वधो यष्टिमुष्टयादिभिस्ताडनम् । (१४) 'जायणापरीसहे' याचनापरीपहः, (१५) 'अलाभपरीषहः, अलाभः अभिलषितामाप्तिः १६। अनेक कठिनाईयों के कारण अरुचिका प्रसंग पड़ने पर उस समय अरुचि को न लाते हुए धैर्यपूर्वक अरतिको सहलेना अरति परीषह है ७। साधु को स्त्री सम्बन्धी परीघह सहन करना सो स्त्रीपरीषह है ८। ग्रामादिकों में अनियत (अप्रतिबन्ध) विहार करना इसका नाम चर्यापरीषह है ९। विना प्रयोजन गमन आदि नहीं करना और एक स्थान पर बैठना इसका नाम निषद्या परीषह है १०। कोमल या कठिन, ऊँची या नीची जैसी भी वसति अथवा शय्या मिले उसमें समभावपूर्वक शयन करना शय्यापरीषह है ११। कोई पास आकर कठोर या अप्रिय वचन कहे तब भी उसको सहनकरना लेना इसका नाम आक्रोश परीषह है १२। कोई यष्टिमुष्टि आदि से ताडनतर्जन करे फिर भी उसे सहन करना इसका नाम वध परीषद है १३। याचना को सहन करना उसका नाम याचनापरिषह है १४। याचना करने पर भी यदि अभीष्ट वस्तु न मिले तो प्राप्ति મુશ્કેલીઓને કારણે અચિ થવાને પ્રસંગ આવે ત્યારે અરુચિ લાવ્યા વિના ધર્યથી અરતિને સહન કરવી તે “અરતિપરીષહ છે. (૮) સાધુને સ્ત્રી સંબંધી જે પરીષહ सहन ४२३॥ ५ छ तेने 'श्री परीष' हे छे. (८) श्रामाभिमनियत (प्र. તિબન્ધ) વિહાર કરવામાં જે કષ્ટ પડે તેને “ચર્યાપરીષહ કહે છે. (૧૦) પ્રોજન વિના ગમન આદિ ન કરવું, અને એક જ સ્થાને બેસી રહેવું તે “નિષઘા પરીષહ કહેવાય છે (૧૧) કઠણ કે પિચી, ઊંચી કે નીચી જેવી વસતિ અથવા શા મળે તેમાં સમભાવ પૂર્વક શયન કરવું તે શય્યા “પરીષહ” છે. (૧૨) કેઈ પાસે આવીને કાર અથવા અપ્રિય વચન કહે, તે પણ તેને સત્કાર જ સમજવો તેનું નામ આક્રોશપરીષહ છે. (૧૩) કોઈ લાકડી, મુઠી, આદિથી માર મારે તે પણ તેને સહન ४२ ते १५५शप' वाय छे. (१४) यायनाने सडन ४२वी तेने पायनापरीष' કહે છે. (૧૫) યાચના કરવા છતાં પણ ઈચ્છિત વસ્તુ ન મળે તે પ્રાપ્તિને બદલે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #288

भावबोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये द्वाविंशतिपरीषहादीनां निरूपणम् २६९ रोगपरीपहः, (१७] 'तणफासपरीसहे' तृणस्पर्शपरीषहः संस्तारकाभावे तृणेषु शयानस्य यः परीषहः सः, [१८] 'जल्लपरीसहे' जल्लपरोपहः, जल्ला शरीरवस्त्रादिमलः, तत्सहनम् [१९] 'सकारपुरकारपरीस हे' सत्कारपुरस्कार परीपहः सत्कारः वस्त्रादिप्रदानेन सम्माननम्, पुरस्कारः-अभ्युत्थानादिकरणम् तयोः सहनम्-आदरसत्कारे तदभावे च मध्यस्थभावभजनम् । (२०) 'पण्णापरीसहे' प्रज्ञापरीषह:-परिज्ञायते=निर्णीयते वस्तुतत्त्वमनयेति परिज्ञा-प्रतिमा. शालीनीबुद्धिः, तस्याः परीपहा सहनं गर्वाकरणं तदभावे दैन्याकरणं च २१ । ज्ञायतेऽनेनेतिज्ञानंमत्यादिलक्षण, तदभावः अज्ञानं, तस्य परीपहा सहनम् , की बजाय अप्राप्ति को ही सच्चा तप मानकर उसमें संतोष रखना अलाभ परीषह है १५। रोगोदिक के आने पर भी व्याकुलित न होते हुए उसको समभाव से सहना रोग परीषह है १६। संस्तारकके अभाव में तृणों के ऊपर शयन करने का परीषह सहना इसका नाम तृणस्पर्शपरीषह है १७। चाहे जितना शरीर में मल लगा हो फिर भी उसमें दुःख न मानना और मल जन्य परिषह को अच्छी तरह सहन करना इसका नाम जल्लपरिषह है १८। चाहे जितना भी सत्कार मिले फिर भी उसमें नहीं फूलना, और सत्कार न मिलने पर खिन्न नहीं होना सत्कार पुरस्कार परीषह है अर्थात् दोनों प्रकार की परिस्थिति में समभाव रखना इसका नाम सत्कार पुरस्कार परीषह है १९। प्रतिभाशालिनी बुद्धि के होने पर गर्व नहीं करना और नहीं होने पर दीनता नहीं करना इसका नाम प्रज्ञा परीषह है २०। श्रुतका अभ्यास करने पर भी मत्यादि विशिष्ट ज्ञान की प्राप्ति नहीं होने पर दीनता नहीं करना इसका અપ્રાતિને જ સાચુ તપ માનીને તેમાં સંતોષ માનવો, તે અલાભપરીષહ કહે છે. (૧૬) રોગ આદિ થતાં વ્યાકુળ ન થતાં તેને સમભાવ પૂર્વક સહન કરે તે “ગપરીષહ છે. (૧૭) સંસ્તારકને અભાવે તૃણે ઉપર શયન કરવું, અને એ રીતે જે કષ્ટ સહન કરવું પડે છે તેને તૃણસ્પર્શ પરીષહ કહે છે. શરીર ઉપર ભલે ગમે તેટલે મેલ લાગ્યું હોય તે પણ તેમાં દુઃખ ન માનવું અને મેલને કારણે ઉત્પન્ન थतi परीषडाने सारी श सहन ४२वा तेने 'जल्लपरीषह' ४ छ. (१६) गमे તેટલો સત્કાર મળે છતાં પણ તેમાં ફૂલાવું નહીં અને ન મળે તે ખિન્ન ન થવું, તેને “સત્કારપુરસ્કાર પરીષહ કહે છે. એટલે કે બન્ને પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં સમ. ભાવ રાખવો તેનું નામ “સત્કાર પુરસ્કાર પરીષહ છે. (૨૦) પ્રતિભાશાળી બુદ્ધિ હોવા છતાં પણ ગર્વ ન કરે અને ન હોય તે દીનતા ન બતાવવી તેનું નામ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #289

२७०
समवायाङसूत्र श्रुताभ्यासेनापि ज्ञानाप्राप्तौ दैन्याकरणम् । (१२) 'दसणपरीसहे' दर्शनपरीषहः, दर्शनं सम्यग्दर्शन, तस्य परीषहः व्यामोहे सति निश्चलचित्तेन धारणम् । यद्वा दर्शनं सम्यग्दर्शनं, तदेव परधर्माडम्बरदर्शने सम्यक परीषयमाणं=निश्चलचित्ततया धार्यमाणं परीषहः दर्शनपरीषहः, ऐहिकामुष्मिकफलानुपलम्भादिना मनोविकाराकरणम् । 'दिद्विवायस्स' दृष्टिवादस्य परिकर्मसूत्रपूर्वगत-प्रथमानुयोगलि कारूपयश्ववस्थानविशिष्टस्य द्वादशाङ्गस्य द्वितीये सूत्ररूपे प्रस्थाने 'बावीसं' द्वाविंशतिः 'मुत्ताई' सूत्राणि, द्रव्यपर्यायादितत्तदर्थमूचनात्सूत्राणि, 'छिन्नच्छे. यणइयाई छिन्नच्छेदनयिकानि छिन्नो द्विधाकृतः पृथक्कृतः छेदः पर्यन्तो येन स छिन्नच्छेदः स चासौ नयश्च छिन्नच्छेदनयः, यो नय: सूत्रं छिन्नं छेदे. नाम अज्ञान परीपह है २१। सूक्ष्म और अतीन्द्रिय पदार्थों का दर्शन न होने से स्वीकार किया हुआ त्याग निष्फल प्रतीत होने पर विवेक से श्रद्धा बनाये रखना और ऐसी स्थिति में प्रसन्न रहना दर्शन परीपह है। यहां सूत्र में जो दर्शन परीषह कहा है सो सम्यग्दर्शन को, व्यामोह होने पर अथवा परधर्म के आडम्बर को देखने पर सम्यग्दर्शन को निश्चलचित्त से धारण करे रहना अर्थात् इहलोक संबंधी और परलोक संबंधी फलकी मासि न होने पर मानसिक विकार न होने देना इसका नाम दर्शन परीषह है २२। बारहवां अंग जो दृष्टिवाद है उसके परिकम, सूत्र, पूर्वगत, प्रथमानुयोग और चूलिका ये पांच प्रस्थान है। इनमें जो द्वितीय प्रस्थानरूप सूत्र हैं उसमें द्रव्य पर्याय आदि तत्तदर्थ की सूचना वाले होने से २२बाईस सूत्र जिनमताश्रित सूत्रपरम्परा के अनुसार छिन्नच्छेद “પ્રજ્ઞાપરીષહ” છે. (૨૧) શ્રતનો અભ્યાસ કરવા છતાં પણ અત્યાદિ વિશિષ્ટ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ન થતા દીનતા બતાવવી નહીં, તેનું નામ “અજ્ઞાનપરીષહ છે. (૨૨) સૂક્ષ્મ અને અતીન્દ્રિય પદાર્થોનું દર્શન ન થતાં સ્વીકાર કરેલ ત્યાગ નિષ્ફળ લાગે ત્યારે વિવેકથી શ્રદ્ધા કાયમ રાખવી અને એવી સ્થિતિમાં પ્રસરન રહેવું તે દશનપરીષહ અહીં સૂત્રમાં જે દર્શન પરીષહ કહ્યો છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – સંશય ઉત્પન્ન થતાં અથવા પરધર્મના આડંબરને જોઈને સમ્યગુદર્શનને નિશ્ચલચિત્તથી ધારણ કરવું ચાલુ રાખવું-એટલે કે આલેક સંબંધી અને પરલોક સંબ ધી ફળની प्रति न यता, मानसि४ qि२ न हे। तेनु नाम 'शनपरीषड' . 'दृष्टिवाद' નામનું જે બાર અંગ છે તેના પરિકમ, સૂત્ર પૂર્વગત, પ્રથમાનુયોગ અને ચૂલિકા એ પાંચ પ્રસ્થાન છે. તેમાં જ બીજા પ્રસ્થાન રૂપ સૂત્ર છે, તેમાં દ્રવ્ય પર્યાય આદિ તત્તદર્થ (તે તે અર્થ)ની સૂચનાવાળા હોવાથી ૨૨ બાવીસ સૂત્ર જિનમતાશ્રિત સૂત્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #290

भावबोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये द्वाविंशतिपरीषहादीनां निरूपणम् २७१ नाऽभिप्रेति, न इतरेण सूत्रेण सह संबन्धयति स नयविशेषः, यथा - 'धम्मो मंगलमुकट्ठे' इयं गाथा छिन्नच्छेदनयमतेन व्याख्यायमाना न द्वितीयां गाथामपेक्षते, द्वितीयादि गाथा अपि तथैव व्याख्यायमाना न प्रथमां गाथामपेक्षन्ते, तथा सूत्राण्यपि यस्य नयस्याभिप्रायेण परस्परं निरपेक्षाण्येव व्याख्यायन्ते स नयः छिन्नच्छेदनयः सोऽस्ति येषां सूत्राणां तानि छिन्नच्छेदनायिकानि एतानि 'ससमयसुत्तपरिवाडीए' स्वसमय सूत्रपारिपाट्या = स्वसमया या सूत्राणां परिपाटी = व्याख्यानपद्धतिःस्तया - जिनमताश्रितमूत्रपरम्परयेत्यर्थः । अयं भावःदृष्टिवादरुपद्वादशाङ्गस्य सूत्ररूपद्वितीय प्रस्थाने जिनमताश्रितसूत्रपरम्परया द्वाविंशतिः सूत्राणि छिन्नच्छेदनायिकानि कथितानि । द्वाविंशतिः सूत्राणि 'अच्छिन्नछेयणइया' अच्छिन्नः = अपृथक्कृतः छेदः = पर्यन्तो येन सोऽच्छिन्नच्छेदः स चासौ नयश्च अच्छिन्नच्छेदनयः, यो नयः सूत्रमच्छिन्नं छेदेनाऽभिमैति नयिक कहे गये हैं । जो नय सूत्र को छिन्न मानते हैं वे छिन्नछेद नय हैं । इन नयोंकी दृष्टि में एक सूत्र दूसरे सूत्र के साथ संबंध नहीं रखना है । जैसे- “धम्मो मंगलमुकिहूं" इस गाथा का जब व्याख्यान छिन्नच्छेदन के अनुसार किया जावेगा तो यह बात इससे जाहिर होगी कि इस गाथा का संबंध किसी दूसरी गाथा से नहीं है । किन्तु यह गाथा स्वतंत्र है । इस तरह और भी दूसरी गाथाएँ अथवा द्वितीय आदि गाथाएँ जब इस नय की अपेक्षा से व्याख्यात होगी तब वे भी अपनी व्याख्या में प्रथम गाथा निरपेक्ष हैं यह जानी जावेगी । इसी प्रकार सूत्रों के विषयों में भी यही बात जान लेनी चाहिये । अर्थात्जब सूत्र इस नयके अभिप्राय से व्याख्यात किये जाते हैं तब वे परस्पर निरपेक्ष है, यही बात उनकी इस नय के अनुसार कृत व्याख्या પરપરા પ્રમાણે છિન્ન છેદનયિક કહેવામાં આવ્યાં છે. જે નય સૂત્રને छिन्न भाने छे, તેમને છિન્નચ્છેદ્રનય કહે છે. તે નચાની દૃષ્ટિએ એક सूत्र जीन सूत्रनी साथै संबंध राजतु नथी. प्रेम "धम्मो मंगलमुकिटं " આ ગાથાનું વ્યાખ્યાન જ્યારે છિન્નરચ્છેદનચે પ્રમાણે કરવામાં આવે ત્યારે એ વાત તેનાથી પ્રગટ થશે કે આ ગાથાને સંબંધ કાઇ ખીજી ગાથા સાથે નથી. પણ આ ગાથા સ્વતંત્ર છે એ જ રીતે એ સિવાયની અન્ય ગાથાએ અથવા દ્વિતીય આદિ ગાથાઓ જ્યારે આ નયની અપેક્ષાએ વ્યાખ્યાન કરાય ત્યારે તે પેાતાની વ્યાખ્યામાં પ્રથમ ગાથા સાથે સબંધ રાખતી નથી તે વાત જાણવામાં આવશે એ જ વાત સમજવી, એટલે કે—જ્યારે સૂત્રો આ નયની અપેક્ષાએ વ્યાખ્યાન કરાય છે, ત્યારે પરસ્પરમાં નિરપેક્ષ (સંબંધ વિનાના) છે, એ જ વાત નયની અપેક્ષાએ સમજવી, તેથી આ નય જે સૂત્રાને લાગુ પડે તે
પણ
તેમને વિષે આ સૂત્રાને છિન્ન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #291

२७२
समवायाङ्गसूत्रे अर्थात् इतरेण सूत्रेण सह संबन्धयति सनयविशेषः, यथा 'धम्मो मंगलमु. किटं' इयं गाथा एतन्न येन व्याख्यायमाना द्वितीयां तृतीयामपि गाथामपेक्षते, तथैव द्वितीयतृतीयादि गाथा अपि इमां गाथामपेक्षते, तथा सूत्राण्यपि यन्नयाभिप्रायेण सापेक्षाण्येव व्याख्यायन्ते स नयोऽच्छिन्नच्छेदनयः, सोऽस्ति येषां सूत्राणां तानि अच्छिन्नच्छेदनयिकानि, तानि 'आजीवियसुत्तपरिवाडीए' आजीविक मूत्रपरिपाटया-गाशालकमतप्रतिपत्त्या भवन्ति । अयं भावः-एतन्मते मूत्राणि परस्परम् इतर सूत्रार्थमपेक्षमाणानि भवन्ति-इति द्वाविंशतिः मूत्राणि 'तिकणइयाई' त्रिकनयिकानि-त्रय एव त्रिकास्ते च ते नयाश्च त्रिकनया: द्रव्यार्थिक पर्यायासे जानी जाती है। अतः यह नय जिन सूत्रो में लागू होता है। वे सूत्र छिन्नच्छेदनयिक माने जाते हैं । अपने सिद्धान्त के अनुसार जो सूत्रों के व्याख्यान करने की पद्धति है उसका नाम स्वसमयसूत्रपरिपाटी है। जिस प्रकार २२वाईस सूत्र छिन्नच्छेदनयिक हैं उसी प्रकार आजीविक सूत्र परिपाटी के अनुसार २२बाईस सूत्र अच्छिन्नच्छेदनयिक हैं । अच्छिन्नच्छेद नय यह प्रकट करता हैं कि एक सूत्र का दूसरे सूत्र के साथ संबंध है । जिस प्रकार "धम्मों मंगलमुक्टि" इस गाथा का व्याख्यान जब इस नय की मान्यतानुसार होगा तो उसमें यह प्रकट किया जावेगा कि यह गाथा द्वितीय तृतीय गाथा की भी अपेक्षा रखती है। इसी तरह द्वितीय तृतीय गाथाएँ भी इस गाथा की अपेक्षा रखती हैं। सूत्रों के साथ भी यही बात लागु होगी। यहां आजीविक शब्द का अर्थ गोशालक से है। तात्पर्य कहने का यह है कि गोशालक की मान्यतानुसार सूत्र परस्पर इतर स्त्रार्थ सापेक्ष होते हैं । त्रैराशिकसूत्र की मान्यतानुसार છેદનયિક ગણવામાં આવે છે. પોતાના સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે સૂત્રોનું વ્યાખ્યાન કરવાની જે પદ્ધતિ છે તેનું નામ સ્વસમય સૂત્ર પરિપાટી છે. જે રીતે ૨૨ બાવીસ સૂત્ર છિન્ન છે નયિક છે. એ જ રીતે આજીવિક પરિપાટી પ્રમાણે ૨૨ બાવીસ સૂત્ર અછિન્નચ્છેદ નયિક છે અછિન્નડેદ નય એ પ્રગટ કરે છે કે એક सूत्रनो जीत सूत्री साथै समय २ ते "धम्मो मंगलमुक्किट" मा ગાથાનું વ્યાખ્યાન જ્યારે આ નયની માન્યતા પ્રમાણે કરવામાં આવે ત્યારે તેમાં એ પ્રગટ કરવામાં આવશે કે આ ગાથા બીજી, ત્રીજી આદિ ગાથાની પણ અપેક્ષા રાખે છે. એ જ પ્રમાણે બીજી, ત્રીજી આદિ ગાથાઓ પણ આ ગાથાની અપેક્ષા રાખે છે. સૂત્રોને પણ આ જ વાત લાગુ પડશે. અહીં આજીવક એકલે ગોશાલક સમજવાનું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગોશાલકની માન્યતા અનુસાર સૂત્રો પરસ્પર ઇતર સુત્રાર્થ સાપેક્ષ હોય છે એટલે કે અર્થ માટે એક બીજાની અપેક્ષા રાખે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #292

भावबोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये द्वाविंशतिरोषहादीनां निरूपणम् २७३ थिकोभयार्थिकाः सन्ति येषां तानि तथोक्तानि एतानि 'तेरासिय सुत्तपरिवाडीए' त्रैराशिकसूत्रपरिपाटया, त्रैराशिकाः त्रीन् राशीन् जीवाजीवनोजी. वरूपान वदन्ति ये ते तथोक्ताः रोहगुप्तमतानुसारिणः, तेषां सूत्रप म्परया द्वाविंशतिः सूत्राणि द्रव्यार्थिकादिनयत्रययन्ति भवन्तीति भावः। द्वाविंशतिः सूत्राणि 'चउकणइयाई' चतुष्कनयिकानिचत्वार एव चतुष्कास्ते च ते नया: थति चतुष्कनयास्ते सन्ति येषां तानि चतुष्कनयिकानि स्वसमयपरिपाटया भवन्ति । अयं भावः-चतुष्कनयाभिप्रायेण यानि सूत्राणि चिन्त्यन्ते तानि चतुष्कनयिकाण्यभिधोयन्ते । तानि स्वसमयसूत्रपरिपाट या द्वाविशतिर्भवन्ति । नयचतुष्टयं त्वेवमधिगन्तव्यम्, नैगमनयो द्विविधः-सामान्यग्राही विशेषग्राही च । तत्र यः सामान्यग्राही नैगमः स संग्रहेऽतभेवति, विशेषग्राहिनैगमस्तु व्यवहारेऽन्तर्भूतः। तदेव संग्रहव्यवहारऋजुसूत्रा इति त्रयः, शब्दादित्रयं चैकः, इत्येवं २२वाईस सूत्र द्रव्यार्थिक, पर्यापार्थिक और उभयार्थिक नय वाले हैं । त्रैराशिक मतवाले जीव अजीव और नोजीव इस तरह से तीन राशी मानते हैं। ये रोहगुप्त के मत का अनुसरण करते हैं । २२बाईस सूत्र स्वसिद्धान्तानुसार चार नयों वाले हैं। चार नय ये हैं संग्रहह्नय१, व्यवहारनयर, ऋजुस्त्रनय३, और शब्दादिनय४ इस प्रकार ये चार नय हैं। नैगमनय के सामान्यग्राही और विशेषग्राही की अपेक्षा दो भेद हो जाते है। इनमें जो सामान्यग्राही नैगमनय है उसका अन्तर्भाव संग्रहनय में और जो विशेषग्राही नैगमनय है उसका अन्तर्भाव व्यवहार नय में हो जाता है। इस लिये यहां चारनयों में नैंगमनय का स्वतंत्ररूप से ग्रहण नहीं किया है । शब्द नयके शब्द, समभिरूढ और एवंभूत ये तीनभेद हैं सो इन भेदों का अन्तर्भाव शब्दनय में करलिया गया है । अतः यहां २२ सूत्र चारनय वाले कहे गये છે. ત્રિરાશિક સૂત્રની માન્યતા અનુસાર ૨૨ બાવીસસૂત્ર દ્રવ્યાર્થિક, અને પર્યાયાર્થિક અને ઉભયાર્થિક નય વાળાં છે. ત્રરાશિક મતવાળા જીવ,અજીવ અને જીવ, એ રીતે ત્રણ રાશી માને છે. તેઓ રોહગુપ્તના મતને અનુસરે છે. ૨૨ બાવીસ સૂત્રસ્વસિધાન્તાનુસાર ચાર ન વાળાં છે. ચાર નય આ પ્રમાણે છે-સંગ્રહનય, વ્યવહાર નય, જુસૂત્રનય અને શબ્દાદિના, આ રીતે એ ચાર નય છે. નૈગમનયના સામાન્ય ગ્રાહી અને વિશેષગ્રાહીની અપેક્ષાએ બે ભેદ પડે છે. તે બન્નેમાં જે સામાન્ય ગ્રાહી નૈગમનય છે તેને સંગ્રહનયમાં સમાવેશ થઈ જાય છે અને વિશેષગ્રાહી નિગમનય ને વ્યવહાર નયમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી અહી ચાર નયમાં નૈગમનયને સ્વતંત્ર રીતે ગ્રહણ કર્યો નથી. શબ્દ નયના શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત એ ત્રણ ભેદ છે, તે તેમને શબ્દ નયમાં સમાવેશ કરાયો છે. તેથી અહીં ૨૨ બાવીસ સૂત્ર ચાર નય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #293

૨૭૪
समवायाङ्गस्त्रे
चत्वारो नयाः भवन्ति, 'वाचीसविहे' इति द्वाविंशतिविधः 'पोग्गलपरिणामे' पुद्गलपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-(१)कालवर्णपरिणामः, (२)नीलवर्ण परिणामः, (३) लोहितवर्णपरिणाम:, (४) 'हालिवण्णपरिणामे' हारिद्रवर्णपरिणामः, (५) 'सुकिल्लवण्णपरिणामे' शुक्लवर्णपरिणामः, (६) सुरभिगन्धपरिणामः, (७) दुर. भिगन्धपरिणामः, (८तिक्तरसपरिणामः, (९) कटुकरसपरिणामः, (१०) कषायरसपरिणामः, (११) 'अंबिलरसपरिणामे' अम्लरसपरिणामः, (१२) मधुररसपरिणामः, (१३) 'कक्खडफासपरिणामे' कर्कशस्पर्शपरिणामः, (१४) 'मउय. फासपरिणामे' मृदुकस्पर्शपरिणामः, (१५) गुरुस्पर्शपरिणामः, (१६) लघुस्पर्शपरिणामः, (१७) शीतस्पर्शपरिणामः, (१८) उष्णस्पर्शपरिणामः, (१९) "णिद्धफासपरिणामे' स्निग्धस्पर्शपरिणामः, (२०) लुक्खफासपरिणामे रुक्षस्पर्शपरिणामः (२१) अगुरुलघुस्पर्शपरिणामः, (२०) गुरुलघुस्पर्शपरिणामः । अत्र गुरुलोष्टोऽ. हैं। पुद्गल का परिणाम २२ बाईस प्रकार का कहा गया है। वह इस प्रकार है-काल-कृष्ण वर्ण परिणाम, १ नीलवर्णपरिणाम २, लौहितवर्णपरिणाम ३, हारिद्रवर्णपरिणाम ४, शुक्लवर्णपरिणाम ५, सुरभिगंधपरिणाम ६, दुरभिगंधपरिणाम ७, तिक्तरसपरिणाम ८, कटुकरसपरिणाम ९ कषायरसपरिणाम १०, अम्लरसपरिणाम ११, मधुररसपरिणाम १२, कर्कश स्पर्शपरिणाम १३, मृदुकस्पर्शपरिणाम १४, गुरुस्पर्शपरिणाम १५, लघुस्पर्शपरिणाम १६, शीतस्पर्शपरिणाम १७, उष्णस्पर्शपरिणाम १८, स्निग्धस्पर्शपरिणाम १९, रूक्षस्पर्शपरिणाम २०, अगुरुलघु स्पर्शपरिणाम २१, गुरुलघु स्पर्शपरिणाम २२। इनमें गुरुपरिणाम लोष्ट में है क्यों कि गमन नीचे होता है, लघु परिणाम घूम में होता है क्यों कि वह उर्ध्वવાળાં બતાવ્યાં છે. પુદ્ગલનુ પરિણામ ૨૨ બાવીસ પ્રકારનું કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે
[१] sa gqg परिणाम, (२) नासqए परिणाम, (3) सोडतवणु' परिણ મ, [૫] હારિદ્રવર્ણ પરિણામ (૫) શુકલવર્ણ પરિણામ, (૬) સુરભિગંધ પરિણામ (७) दुरभि परिणाम, (८) तित२४ परिणाम, (4) ४९४२स परिणाम, (१०) અસ્ફરસ પરિણામ. [૧૧] કષાય રસ પરિણામ, [૧૨] મધુરરસ પરિણામ, [૧૩] કર્કશસ્પર્શ પરિણામ, (૧૪) મૃદુક સ્પર્શ પરિણામ, (૧૫) ગુરુ સ્પર્શ પરિણામ, [૧૬] सधु२५ परिणाम, (१७) शीत २५ परिणाम, (१८) ॐ २५ परिणाम (१८) સ્નિગ્ધ સ્પર્શ પરિણામ, [૨૦] રુક્ષ સ્પર્શ પરિણામ, (૨૧) અગુરૂ લઘુ સ્પર્શ પરિણામ [૨૨] ગુરુ લઘુ સ્પશ પરીણામ તેમાંનું ગુરૂ પરિણામ લાખમાં છે, કારણ કે તેનું ગમન નીચે થાય છે, અને લઘુ પરિણામ ધુમાડામાં હોય છે કારણ કે તે ઉર્ધ્વગામી છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #294

भावबोधिनी टीका. द्वाविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २७५ धोगमनात्, लघुधूम ऊर्ध्वगमनात, गुरुलघुईयुस्तिर्यग्गमनात्, अगुरुलघुराका. शस्तत्स्वभावत्वात् ॥सू. ५०॥
मूलम्-इमीसे ण रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं बावीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। छट्टीए पुढवीए नेरइयाणं उक्कोसेणं बावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं जहणणेणं बावीसं सागरोवमाइं ठिई पन्नत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं बावीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं बावीसं पलि
ओवमाइं ठिई पण्णत्ता । अच्चुए कप्पे देवाणंबावीतं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। हेट्रिमहेट्रिमगेवेजगाणं देवाणं जहणणेणंबावीसं सागगामी होता है। गुरूलघु परिणाम वायु में होता है क्यों कि उसका तियेकू गमन होता है। अगुरुलघु परिणाम आकाश में है क्यों कि उसका स्वभाव ही ऐसा है।
भावार्थ-मूत्रकार ने इसमूत्र द्वारा २२बाईस संख्याविशिष्ट समवायांग का कथन किया है। परीषह २२ बाईस होते है । १२ बारहवां अंग जो दृष्टिवाद है उसके ५ पांच भेदों में जो सूत्र नामका भेद है उसके २२ बाईस सूत्र स्वसमय सूत्र की परिपाटी के अनुसार छिन्नच्छेद नयिक हैं। २२बाईस सूत्र आजीविकमतानुसार अच्छिन्नच्छेद नयिक हैं । २२ बाईस सूत्र त्रैराशिक मतानुसार नयत्रिक वाले हैं। और २२बाईस सूत्र चार नयों वाले हैं । २२ बाईस प्रकार का पौद्गलिक परिणाम है ॥सू०५०॥ ગુરૂલધુ પરિણામ વાયુમાં હોય છે. કારણ કે તેનું તિર્યક-તિરકસ-ગમન થાય છે. અગુરુ લધુ પરિણામ આકાશમાં છે કારણ કે તેને સ્વભાવ જ એવે છે.
ભાવાર્થ-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ૨૨ બાવીસ સંખ્યાના સમવાયાંગ બતાવ્યાં છે. પરીષહ બાવીશ હેય છે. બારમું તે દૃષ્ટિવાદ અંગ છે તેના પાંચ ભેદમાં સૂત્ર નામનો જે ભેદ છે તેનાં બાવીસ સૂત્ર સ્વસમય સૂત્રની પરિપાટી અનુસાર છિન્નછેદ નયિક છે. બાવીશ સૂત્ર આજીવિકા મતાનુસાર અછિન્નચ્છેદ નયિક છે. ઐરાશિક મતાનુસાર બાવીશ સૂત્ર નયત્રિક વાળાં છે. અને બાવીસ સૂત્ર ચાર નવાળાં છે. બાવીસ પ્રકારનું પિદુગલિક પરિણામ છે. માસૂ. ૫ગી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #295

२७६
समवायाङ्गसूत्रे रोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा महियं विसूहियं विमलं पभासं वणमालं अच्चुयवडिंसगं विमाणं देवत्ताए उववण्णा तेसिणं देवाणं उकोसेणं बावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। तेणं देवा बावीसाए अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं बावीसवाससहस्सेहिं आहारहे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे बावीसाए भवग्गहणेहिं सिज्झिस्तंति, बुझिस्संति, मुचिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू० ५१॥
टीका-'इमीसेणं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां द्वाविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । षष्ठयां पृथिव्यां नैरयिः काणामुत्कर्षेण द्वाविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधः सप्तमपृथिव्या. मस्त्ये केषां नैरयिकाणां जघन्येन द्वाविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां द्वाविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्ये केषां देवानां द्वाविंशतिः परयोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अच्युते कल्पे देवानां द्वाविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।
टीकार्थ-'इमीसेणं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २२ बाईस पल्योपम की कही गई है। छट्ठी पृथिवी में नारकियों की उत्कृष्ट स्थिति २२ बाईस सागरोपम की कही गई है।नीचे सप्तमी पृथिवी में कितनेक नारकियों की जघन्यस्थिति २२ बाईस सागरोपमकाल की कही गई है । असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति २२वाईस पल्योपम की है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति २२वाईस पल्योपम की कही गई है। अच्युत कल्प में देवों की ___टी-इमीसेणं इत्यादि ! २२नमा पृथ्वीमा ईटा ना२४ीमानी स्थिति ૨૨ બાવીસ પાપમની કહી છે. છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બાવીસ સાગ૫મની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની જઘન્ય સ્થિતિ બાવીસ સાગરોપમ કાળની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ બાવીસ પાપમની છે. સૌધર્મ અને ઈશાન એ બે કપમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ બાવીસ પલ્યોપમની કહી છે. અમ્રુત કલપમાં દેવની સ્થિતિ બાવીસ સાગરેપમની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #296

भावबोधिनी टीका. त्रयोविंशतिसमवाये सूत्रकृताध्ययनादि निरूपणम् २७७ 'हेद्विमहे द्विमगेवेजाणं' अधस्तनाधस्तन?वेयकाणां देवानां जघन्येन द्वा शतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः-महितं१ विश्रुतं२ विमलं३ प्रभासं: वनमालम्५ अच्युतावतंसकं च विमानम्-एतेषु षट्सु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां देवानामुत्कर्षेण द्वाविंशतिः सागरोपमानि स्थिति; प्रज्ञता । ते खलु देवाः द्वाविंशतेर मासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति चा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा। तेषां खलु देवानां द्वाविंशत्यावर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये द्वाविंशत्या भवग्रहणः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥स्.५१।।
त्रयोविंशतितमं समवायमाह-- मूलम्-तेवीसं सुयगडज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-समए, वेतालिए, उवसग्गपरिणा, थीपरिणा, नायविभत्ती, महावीरथुई, कुसीबावीस सागरोपम की स्थिति कही गई है । नीचे नीचे के ग्रैवेयकवासी देवों की जघन्यस्थिति २२बाईस सागरोपम की कही है। जो देव महित १, विश्रुत,२ विमल३, प्रभास४, वनमाल५ और अच्युतावतंसफ६ इन ६छह विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति २२बाईस सागरोपम की कही गई है । वे देव २२ बाईस अर्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छासग्रहण करते हैं। उन देवों को २२बाईस हजार वर्ष निकल जाने के बाद आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इन देवों में कितनेक देव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। ये बाईस भव करके बाद में सिद्ध हो जावेंगे, बुद्ध हो जावेंगे, संसार से छूट जावेंगे, परिनिवृत होजावेंगे, और समस्त दुःखों का अन्त कर देंगे।०५१।। કહી છે. નીચે નીચેના વેયકવાસી દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ બાવીસ સાગરે પમની ४ी छ रे । (१) भडित, (२) विश्रुत, (3) विमल (४) प्रभास, (५) वनभास અને (૬) અયુતાવતં સક, એ છ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિ ત ૨૨ બાવીસ સાગરેપમની કહી છે તે દેવો બાવીસ અમાસ અગિયાર માસ બાદ–બાહ્ય આભ્યન્તરિક ધાસોચ્છવાસ લે છે. તે દેવેને બાવીસ હજાર વ. વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેશમાં કેટલાક દે એવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે તેઓ બાવીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ ગતિ પામશે, બુદ્ધ થશે, સંસાથી મુકત થશે, પરિનિવૃત થશે, અને સમસ્ત દુઃખને નાશ કરશે. જાસૂ, ૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #297

૨૭૮
समवायाङ्गसूत्रे लपरिभासिए, वीरिए, धम्मे, समाही, मग्गे, समोसरणे, आहतहिए गंथे, जमईए, गाथा, पुंडरीए, किरियाटाणा, आहारपरिणा, अप चक्खाणकिरिया, अणगारसुयं, अइंजं णालंदई । जंबुद्दीवे । दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए तेवीसाए जिण्णाणं सुरु ग्गमणमुहत्तंसि केवलवरनाणदंसणे समुप्पण्णे। जंबुद्दीवे णं दी इमीसेणं ओसप्पिणीए तेवीसं तिस्थयरा पुत्वभवे एकारसंगिण होत्था , तं जहा-अजियसंभव अभिणंदण सुमईजाव पासो वद्ध माणो य । उसभेणं अरहा कोसलिए चोदसपुव्वी होत्था। जंबद्दीवे णं दीवे इमीसे ओसप्पणीए तेवीसं तित्थयरा पुत्वभवे मंडलियरा याणो होत्था, तं जहा-अजिय संभव अभिणंदण जाव पासो बद्धा माणो य। उसमे णं अरहा पुठवभवे चक्कवट्टी होत्था ॥सू५२॥
टोका-'तेवीसं' इत्यादि । तेवीसं' इति त्रयोविंशतिः 'सुयगडज्झयणा' माध्ययनानि भूत्रकृतागाध्ययनानि प्रज्ञशानि, तद्यथा-समय १:, वैतालिकः२, उपपरिज्ञा३, स्त्रीपरिज्ञा४. नरकविभक्तिः५, महावीरस्तुति:६, कुशीलपरिभाषितम५, वीर्यम८, धर्म:९, समाधिः१०, मार्गः११, समवसरणम् १२, याथा.
अब मत्रकार २३ तेईस संख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'तेवीसं सुयगडज्मयणा' इत्यादि।
___टीकार्थ--सूत्रकृताङ्ग के २३ तेईस अध्ययन कहे गये हैं । वे इस प्रकार से है-पहिले श्रुतस्कन्ध का १६सोलह अध्ययन है-समय१, वैतालिकर, उपसर्गपरिज्ञा३, स्त्रीपरिज्ञा', नरकविभक्ति५, महावीरस्तुति६, कुशीलपरिभाषित७, वीर्य८, धर्म, समाधि१०, मार्ग११, समवसरण१२,
वे सूत्र५ २ २३ तेवीस सध्या समवायो सतावे छ-तेवीस सुयगडज्झयगा इत्यादि !
ટીકા–સૂત્રકૃતાંગના ૨૩ તેવીસ અધ્યયન છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-પહેલા श्रतना सोण मध्ययन नीचे प्रमाणे -(१) समय, (२) वैतालिम, (3) S५सपरिशा. (४) स्त्री परिशी, (४) १२४विमति, (६) महावीर स्तुति, (७) शीत परि मापिन, (८) पी4', () धमः, (१०) समाधि, (११) मा0, (१२) समक्स२१,(१3)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #298

भावबोधिनी टीका. त्रयोविंशतिसमवाये सूत्रकाध्ययनादि निरूपणम्
२७९
-
am
तथ्यम् १३, ग्रन्थः१४, यमकम् १५, गाथा१६, पुण्डरीकम् १७, क्रियास्थानम् १८ आहारपरिज्ञा१९, अप्रत्याख्यानक्रिया२०, अनगारश्रुतम् २१ आर्दीयम् २२, नालन्दीयम् २३ । 'जंबुद्दीवेणं' इति जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्यां खलु अवसर्पिण्यां त्रयोविंशतेजिनानां 'सुरुग्गमणमुहुतंसि' सूर्योद्गमनमुहूर्ते केवल लवरज्ञादर्शनं समुत्पन्नम् । जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे अस्याम् अवसर्पिण्याम् त्रयोविंशतिस्तीर्थकराः पूर्वभवे 'एक्कारसंगिणो' एकादशानिनः एकादशमु अङ्गेषु अधीतिनः 'होत्था' आसन् , तद्यथा-अजितः संभवोऽभिनन्दनो यावत् पाश्चोंवर्द्धमानश्च । 'उसहेणं' इति ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिकः 'चौदसपुब्बी' चतुर्दशपूर्वीचतुर्दशपूर्वेषु अधीती होत्या' आसीत् ! 'जबूद्दीवेण' इति जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे अस्यामवसर्पिण्या त्रयोविंशतिस्तीर्थकराः पूर्वभवे "मंडलियरा
याथातथ्य१३, ग्रन्थ१४, यमक१५, गाथा१६, दूसरे श्रुतस्कन्ध का सात७अध्ययन हैं 'पुंडरिक १७, २क्रियास्थान १८, ३आहारपरिज्ञा १९, ४अप्रत्याख्यानक्रिया २०, ५अनगारश्रुत २१, ६आीय २२, और नालंदीय २३ । जंबूद्वीप नामके द्वीप में भारतवर्ष में अवसर्पिणीकाल में २३ तेईस तीर्थकर भगवंतो को सूर्योदय के समय में केवलज्ञान और केवलदर्शन उत्पन्न हुए। जंबूद्वीप नामके द्वीप में इस अवसर्पिणीकाल में २३ तेईस तीर्थकर पूर्वभव ११ ग्यारह अंग के पाठी थे। उनके नाम इस प्रकार है-अजितनाथ जी१, संभवनाथजी२, अभिनंदन जी३, सुमतिनाथ जी४, यावत् प्राश्वनाथ जी और वर्द्धमानस्वामीजी। ऋषभनाथ प्रभु कौशल देश के थे और चौदह पूर्व के पाठी थे। जंबूद्वीप नामक द्वीप में इस अवसर्पिणीकाल यायातथ्य, (१४) अन्य, (१५) यम४ मने (१६) गाथा. on श्रुत धना सात अध्ययन २ ५मारे (1) २ि४, यि स्थान (3) माहा२परिज्ञा. (४) मप्रत्याच्या या, (५) मना२ श्रुत, (६) माद्रीय, मने (७) नाहीय. मारीत भन्ने શ્રતસ્કંધના મળીને ૨૩ તેવીસ અધ્યયન છે. જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ભારતવર્ષમાં અવસર્પિણી કાળમાં ૨૩ તેવીસ તીર્થંકર ભગવાનને સૂર્યોદયને સમયે કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થયાં હતાં. જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં ૨૩ તેવીસ તીર્થંકર પૂર્વભવના ૧૧ અગીયાર અંગના પાઠી હતા. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે छे-(१) मतिनाथ, (२) समवना49, 34मिनन, (४)सुमतिनाय सेम પાર્શ્વનાથજી અને વદ્ધમાન સ્વામી સુધીના તીર્થકરો. કાષભનાથ પ્રભુ કૌશલ દેશના હતા અને તેઓ ચૌદ પૂર્વના પાઠી હતા. જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આ અવસર્પિણી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #299

२८०
समवायानसूत्रे
गाणा' माण्डालकराजाः सामन्ता इत्यर्थः आसन्, तद्यथा - अजितः संभवोSभिनन्दन : सुमतिर्यात् पार्श्वो वर्द्धमानश्च । ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिकः पूर्वभवे चक्रवर्ती आसीत् ॥ ५२ ॥
मूलम् -- इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरहयाणं तेवीसं पलिओ माई ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए णं पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तेवीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं तेवीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणाणं देवाणं अत्थेगइयाणं तेवीसं पलिओ माई टिई पण्णत्ता । हेट्रिममज्झिमगेविजगाणं देवाणं जहणणेणं तेवीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । जे देवा हेट्रिम हेट्टिमगेवेज्जय विमाणेसु देवताए उबवण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं तेवीसं सागरोवमाडं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा तेवीसाए अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं तेवीसाए वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पनइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे तेवीसाए भवग्गणेहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥ सू०५३ ॥
टीका – 'इमीसेणं' इत्यादि । 'इमी से णं' इति - अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामत्स्ये केषां नैरयिकाणां त्रयोविंशतिः पल्यो मानि स्थितिः प्रज्ञप्ता | अधः सप्तम्यां खलु पृथिव्यामत्स्येकेषां नैरयिकाणां त्रयोविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामत्स्येकेषां त्रयोविंशतिः पल्योपमानि
मैं तेईस तीर्थकर पूर्वभव में माण्डलिक राजा थे। उनके नाम इस प्रकार से हैं - अजित, संभव, अभिनंदन, यावत् पाव और वर्द्धमान । ऋषभ अर्हत पूर्वभव में चक्रवर्ती थे । ०५२ ||
કાળમાં તેવીસ તીય કર પૂર્વભવમાં માંડલિક રાજા હતા. તેમના નામ આ પ્રમાણે છે અછત, સંભવ અભિનંદન એમ છેલ્લા તીર્થંકર મહાવીર સ્વામી સુધીના તીર્થંકર ઋષભ આહુત પૂર્વભવના ચક્રવતી' હતા, પ્રસૂ પરા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #300

भावबोधिनी टोका. त्रयोविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २८१ स्थितिः प्रज्ञप्ता। सोधर्मेशानानां देवानामत्स्येकेषां त्रयोविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । 'हेटिममज्झिमगेविजाणं देवाणं' अधस्तनमध्यमवेयकाणां देवानाम् अधस्तनमध्यमनामकानां द्वितीयवेयकदेवानां जघन्येन त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः 'हेटिमहेडिमगेविजयविमाणेसु' अधस्तनाथस्तननामकप्रथमवेयकविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण त्रयोविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा. स्त्रयोविंशतेरीमासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा तेणं खलु देवानां त्रयोविंशतेवर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके
टीकार्थ-'इमीसे गं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २३तेईस पल्योपम की कही गई है। नीचे सप्तम पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २३तेईस सागरोपम की कही गई है। असुर कुमार देवों में कितनेक देवों की २३तेईस पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म ईशानवासी देवों में कितनेक देवों की स्थिति २३तेईस पल्योपम की कही गइ है। अधस्तन मध्यम नामक द्वितीय ग्रैवेयक वासी देवों की जघन्यस्थिति २३तेईस सागरोपम की है । जो देव अधस्तन अधस्तन नामक ग्रैवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्टस्थिति २३तेईस सागरोपम की कही गई है । वे देव २३तेईस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को २३ तेईस हजार वर्ष व्यतीत होने पर आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक देव ऐसे होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। वे तेवीस भवग्रहण करने के बाद सिद्धपद के भोक्ता बनेंगे, आत्मिक ज्ञानादिक
- इमीसेणं इत्यादि ! AI Reनमा पृथ्वीमा 32 नारीमान स्थिति ૨૩ તેવીસ પોપમની કહે છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ રતેવીસ સાગરોપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક દવેની સ્થિતિ ર૩ તેવીસ પલ્યોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન કલ્પમાં કેટલાક દોની સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ ૫૫મની કહી છે. અધસ્તન મધ્યમ નામના બીજ ગ્રેવેયક વાસી દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરેપમની છે. જે દે અધસ્તન અસ્તન નામના પ્રવેયક વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરોપમની કહી છે, તે દે તેવીસ અધમાસ-સાડા અગિયાર મહિના બાદ બાહ્ય આભ્યન્તરિક. શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવને તેવીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થાય ત્યારે આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાંથી કેટલાક દે એવા હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ તેવીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધપદ પામશે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #301

૨૮૨
समवायाङ्गसूत्रे
भवसिद्धिका जीवा येत्रयोपिंशत्या भवग्रहणेः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदु वानामन्तं च करिष्यन्ति ।।सू. ५३॥
चतुर्विंशतितम समवायमाह
मूलम्--चउवीसं देवाहिदेवा पन्नत्ता, तं जहा उसमें अजित संभव अभिणंदण सुमइ पउमप्पह सुपास चंदप्पंह सुर्विधि सीयल सिजेंस वासुपुञ्ज विमल अणत धम्म संति" कुंथु और मल्ली मुणिसुव्वय नेमि' पास वद्धमाणी। चुल्लहिमवंतसिहराणं वासहरपव्वयाणं जीवाओ चउव्वीसं चउव्वीसं जोयणसहस्साइंणवबत्तीसे जोयणसए एगं अट्टत्तीसइभागं जोयणस्स किंचि विसेसाहिआओ आयामेणं पण्णत्ता। चउवीसं देवठाणा सइंदया पण्णत्ता, सेसा अहमिंदा
अनिंदा अपुरोहिया। उत्तरायणगए सूरिए चउवीसंगुलियं पोरि सिछायं णिव्वत्तइत्ता णं णिअट्टइ । गंगा सिंधूओ णं महाणईओ पवाहे साइरेगेणं चउवीसं कोसे वित्थारेणं पण्णत्ता । रत्तारत्तवईओ णंमहाणईओपवाहे साइरेगेणं चउवीसंकोसे वित्थारेणं पण्णत्ता।सू.५४॥
टीका- 'चउव्वीसं' इत्यादि । 'चउव्वीसं' इति चतुर्विशतिः 'देवाहिदेवा' देवाधिदेवाः देवा इन्द्रादयः, तेषां मध्ये अधिका: तैवन्दनीयत्वाच्छेष्ठा देवाः, गुणों के ज्ञाता बनेंगे, इस संसार से छूट जावेंगे, परिनिर्वृत्त हो जायेंगे
और समस्त दुःखों का अंत कर देवेंगे ।।०५३॥ ___ अब सूत्रकार २४चोईस संख्याविशिष्ट समवाय को कहते हैं-चउवीसं देवाहिदेवा' इत्यादि ।
टीकार्थ-चौवीस देवाधिदेव तीर्थकर प्रभु कहे गये हैं। इन्द्रादिक देवों के बीच में जो वंदनीय होने से श्रेष्ठ माने जाते हैं वे देवाधिदेव कहઆત્મિક જ્ઞાનાદિક ગુણના જ્ઞાતા થશે, આ સંસારથી મુકત થશે, પરિનિવૃત થઈ જશે અને સમસ્ત દુઃખોનો નાશ કરશે સુ, પરા
७वे सूत्रा२ योवास सयाmi समवायो मतावे छे-चउवीसं देवाहिदेवा'! इत्यादि !
ટીકાથે-ચોવીસ દેવાધિદેવ તીર્થકર પ્રભુ છે. ઈન્દ્ર આદિ દેવોમાં જેઓ વંદનીય હોવાથી શ્રેષ્ઠ મનાય છે તેમને દેવાધિદેવ કહે છે. તેમનાં નામો નીચે પ્રમાણે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #302

भावबोधिनी टोका. चतुर्विंशतिसमवाये चतुर्विशति तीर्थकराणां निरूपणम् २८३ देवेषु श्रेष्ठाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ऋषभाजितसंभवाभिनन्दनसुमतिपद्मप्रभसुपार्श्व
चन्द्रप्रभसुविधिशीतलश्रेयांसवासुपूज्यविमलानन्तधर्मशान्तिकुन्थ्वरमल्लीमुनिसुव्रतनमिनेमिपाचवर्द्धमानाः । ऋषभादिवर्द्धमानान्तानां चतुर्विशतिसख्यकानामितरेतरयोगद्वन्द्वः । 'चुल्लहिमवंतसिहरीणं' क्षुल्लहिमवच्छिरख रिणोः 'वासहर पव्ययाण' वर्षधरपर्वतयोः 'जीवाओ' जीवे-प्रत्यञ्चे, जम्बूद्वीपरूपतक्षेत्रस्य मध्ये वर्षाणां वर्षधराणां च समा सीमा जीवेत्युच्यते, एषा हि आरोपितज्यधनुषो जीवासदृशीति हेतोश्चापि जीवेत्युच्यते, प्रत्येकं चतुर्विंशतिश्चतुर्विंशतियोजनसहस्राणि 'णववत्तीसे जोयणसए' नवद्वात्रिशद्योजनशतानि द्वात्रिंशदधिकनवशतयोजनानि 'एगं अमृतीसइभागं जोयणस्स किंचिविसेसाहियाओ' एकमष्टात्रिंशत्तमं भागं योजनस्य किंचिद्विशेषाधिकं अर्थात् योजनस्यैक किंचिदधिकमष्टात्रिंशत्तमं भागम् ‘आयामेणं' आयामेन-दैर्येण प्रज्ञप्ते कथिते । 'चउवीसं लाते हैं। इनकी नामावलि इस प्रकार से है ऋषभ, अजित, संभव, अभिनंदन, सुमति, पद्मप्रभ, सुपाच, चंद्रप्रभ, सुविधि, शीतल, श्रेयांस, वासुपूज्य, विमल, अनंत, धर्म, शांति, कुन्थु, अर, मल्ली, मुनि, सुत्रत, नमि, नेमि, पार्श्व और वर्द्धमान । क्षुल्लहिमवंत और शिखरी इन दो वर्षधर पर्वतों की जीवाँएँ-प्रत्यंचाएँ-जंबूद्वीप रूप मृत क्षेत्र के मध्य में वर्ष और वर्षधरों की समान सीमाएँ-जो कि आरोपितज्या वाले धनुष की प्रत्यंचा जैसी है-इसलिये इनका नाम जीवा ऐसा कहा गया हैलंबाई में २४९३२ चोईस हजार नवसो बत्तीसयोजन और १एक योजन के कुछ अधिक ४८ अडतीस वें भाग प्रमाण हैं। अर्थात् इन दो पर्वतों की प्रत्येक जीवा का यह पूर्वोक्त प्रमाण है। चमरेन्द्रादिक देवों से अधिष्ठित देवस्थान २४ चोईस स्थान कहे गये हैं अर्थात् भवनपतियों के
(१) ऋषभ, (२) Ald, (3) संभव, (४) भनिनन, (५) सुमति, (6) प्रमप्रभ (७) सुपावः, (८) यद्रप्रभा (6) सुविधि, (१०) शीता, (११) श्रेयांस, (१२) पासुल्य, (13) विमल. (१४) मनत, (14) धमः, (१६) शांति (१७) हुन्थु, (१८) अर, (16) मी , (२०) भुनिसुनत, (२३) नभि, (२२) नेमी, (२३) पाव मन (२४) भान. - ક્ષુલ્લ હિમવંત અને શિખરી એ બે વર્ષધર પર્વતની છવાઓ-પ્રત્યંચાઓ જબૂદ્વીપ રૂપ વૃતક્ષેત્રની મધ્યમાં વર્ષ અને વર્ષધની સમાન સીમાઓ-જે દોરી ચડાવેલા ધનુષ્યની પ્રત્યંચા જેવી છે–તેથી જવા એવું જેનું નામ પડયું છે–તે લંબાઈમાં ૨૪૯૩ર ચોવીસ હજાર નવસો બત્રીસ યોજના અને એક જન અને એક એજનના આડત્રીસમાં ભાગથી સહેજ વધારે છે. એટલે કે બે પર્વતની પ્રત્યેક જીવાનું તે પૂર્વોકત પ્રમાણે છે. અમરેન્દ્ર આદિક દેથી અધિષ્ઠિત દેવસ્થાને ર૪ ચોવીસ કહ્યાં છે–એટલે કે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #303

२८४
समवायाङ्गसो
देववाणा' चतुर्विशतिदेवस्थानानि भवनपतीनां दश, व्यन्तरणामष्टो, ज्योतिष्काणां पञ्च, कल्पोपपन्नानां वैमानिकदेवानां चैकम् , इति संकलनया चतुर्विशतिर्देवस्थानानि देव भेदाः 'सईदया' सेन्द्राणि-चमरेन्द्रायधिष्ठितानि प्रज्ञप्तानि । 'सेसा' शेषाणि 'अहमिंदा' अहमिन्द्राणि-अहम्२ इन्द्रो येषु तानि, प्रत्येकात्मकेन्द्राणि इन्द्र रहितानीत्यर्थः, 'अनिंदा' अनिन्द्राणि नास्ति इन्द्रो येषु तानि 'अपुरोहिया' अपुरोहितानि, नास्ति पुरोहितः शान्तिकर्मकारी यत्र सर्वदोपद्रववर्जितत्वात् तानि प्रज्ञप्तानि । उत्तरायणगतः सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतः खलु सूर्यः कर्कसंकान्तिदिने इत्यर्थः, हस्तममाणशङ्कोः 'चउवीसंगुलियं' चतुर्विशत्यकुलिकां 'पोरिसिछायं' पौरुषीच्छायाम्=पौरुषी-प्रहरः, तस्याः छाया-पौरुषीछाया ताम्, 'णिव्वत्तइत्ता' निवर्त्य निष्पाद्य खलु 'णिअट्टई' निवर्तते मण्डलान्तरं प्रविशति । 'गंगासिंधू
ओणं' इति गङ्गासिन्धू खलु महानद्यौ 'पवाहे' प्रवाहे यस्मात्स्थानानदी प्रवाहयुक्ता भवति, तत्स्थानं प्रवाह उच्यते, स च प्रवाहः पद्महूदानोरणेन निर्गन्तः संभाव्यते, नतु मकरमुखप्रणालिकानिर्गमः प्रपातकुण्डनिर्गमो चा, सातिरेकेण १०दस, व्यन्तरों के ८ आठ ज्योतिष्को के ५ पाँच और वैमानिक देवों का १ एक इस प्रकार ये २४चोईस स्थान हैं। कल्पवासी देवों के स्थान ऊपर के जितने भी स्थान हैं उनमें इन्द्र ही रहते हैं-कोई ऐसा नहीं रहता कि जिसके ऊपर और कोई दूसरा इन्द्र हो अर्थात् वहां स्वामी सेवक भाव नहीं है-सब इन्द्र ही इन्द्र हैं। वहां कोई पुरोहित भी नहीं है, क्यों कि वह स्थान सर्वदा उपद्रवों से रहित है। उत्तरायणगत सूर्य कर्कसंक्रान्ति के दिन २४ चोईस अंगुल प्रमाण पौरुषी छाया को करके मंडलान्तर में प्रवेश कर जाता है। गंगा और सिन्धु इन दो नदियों के निर्गम स्थान का विस्तार कुछ अधिक २४ चोईस कोश प्रमाण कहा है ! ભવન પતિનાં દસ, વ્યન્તરોનાં આઠ, તિકોનાં પાંચ અને વૈમાનિક દેવોનું એક, એમ કુલ ૨૪ ચોવીસ સ્થાને છે. ક૯૫વાસી દેવનાં સ્થાનની ઉપર બાજી જેટલાં સ્થાને છે. તેમાં ઈન્દ્રો જ રહે છે. કેઈ એવું રહેતું નથી કે જેની ઉપર બીજો કોઈ ઈન્દ્ર હોય એટલે કે ત્યાં સ્વામી સેવક જેવું હતું નથી–બધા ઈન્દ્રો જ રહે છે. ત્યાં કઈ પુરોહિત પણ નથી, કારણ કે તે સ્થાન સર્વદા ઉપદ્રવથી રહિત હોય છે. ઉત્તરાયણગત સૂર્ય કકસંક્રાન્તિને દિવસે ર૪ ચોવીસ અંશુલ પ્રમાણ પૌરુષી છાયા કરીને મંડલાન્તરમાં પ્રવેશ કરી જાય છે ગંગા અને સિંધુ, એ એ નદીઓનાં નિગમ સ્થાનને વિસ્તાર ૨૪ ચોવીસ કેશથી થોડે વધારે કહેલ છે. અહીં “પ્રવાહ શબ્દથી નિગમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #304

भावबोधिनी टीका. चतुर्विशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् २८५
चतुविंशतिक्रोशान विस्तारेण प्रज्ञप्ते, अर्थाद् गङ्गासिन्धुनद्योः निर्गमस्थान विस्तारः किंचिन्यूनपञ्चविंशतिक्रोशप्रमाणः कथितः । रक्तारक्तवत्यौ म.नौ प्रवाहे = निर्गमस्थाने सातिरेकेण चतुर्विंशतिं क्रोशान् विस्तरेण प्रज्ञप्ते ॥स् ५४||
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं चउवीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं चउवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं चउवीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं चउवीस पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । हेट्रिम उवरिमगेवेजाणं देवाणं जहणणेणं चउवीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते देवा हेटिममज्झिमगेवेजय विमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं चउवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा हेटिममज्झिमगेवेज्जयविमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उकोसणं चउवीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा चउवीसाए अद्धमासाणं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसिणं देवाणं चउवीसाए वाससहस्सेहिं आहारट्रे समुप्पजइ। संतेगइया भवसिद्धिया जावा जे चउवीसाए भवग्गहणेहि सिन्झिस्संति, बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिणिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ।।सू.५५॥
यहां प्रवाह शब्द से निर्गमस्थान ग्रहण किया गया है। इसी तरह रक्ता
और रक्तवती इन दो नदियों के निर्गम स्थान का विस्तार भी कुछ अधिक २४ चोईस कोश का कहा गया है ॥२०५४॥
સ્થાન ગ્રહણ કરાયું છે. એ જ રીતે રકતા અને રક્તવતી, એ બે નદીઓનાં નિગમ સ્થાનને વિસ્તાર પણ ૨૪ ચોવીસ કોશથી વધારે કહ્યા છે. સૂ. ૫૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #305

૨૮૬
___समवायाङ्गसूत्रे टीका-'इमीसेण' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्ये केपी नैरयिकाणां चतुर्विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधःसप्तम्यां पृथिव्या. मस्त्येकेषां नैरयिकाणां चतुर्विशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता | असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां चतुर्विशतिः पल्योपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः कल्पयोरस्त्ये केषां देवानां चतुर्विशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधस्तनोपरितनग्रैवेयकाणां देवानां जघन्येन चतुर्विशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः अधस्तनमध्यमवेयकविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण चतुर्विंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवाश्चतुर्विशतेर मासानामन्ते आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्तिवा । तेषां खलु देवानां चतुर्विशतिभिवर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्विका
टीकार्थ--'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्न प्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों को स्थिति २४ चोईस पल्योपम की कही गई है। नीचे सप्तम पृथिवी में कितनेक नारकियों की-स्थिति २४चोईस सागरोपम की कही गई है । अस्तुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति २४चोईस पल्योपम की कही गई है । सौधर्म, ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति २४चोईसपल्योपम की कही गई है। अधस्तन उपरितन नामक तीसरे ग्रैवेयकवासी देवों की जघन्य स्थिति २४ चोईस सागरोपम की कही गई है। जो अधस्तन मध्यम त्रैवेयक विमान में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्टस्थिति २४ चोईस सागरोपम की कही गई है। वे देव २४ चोईस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तिरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को २४ चोईस हजार बर्ष निकलजाने पर आहासंज्ञा उत्पन्न होती है। इन में कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक
-इमीसेणं इत्यादि ! मा २नमा पृथ्वीमा ना२४ी मानी સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ પલ્યોપમની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ સાગરેપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવામાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ પોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન કપિમ કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ પલ્યોપમની કહી છે અધતન ઉપરિતન નામના ત્રીજા રૈવેયકવ સી દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ સાગરોપમની કહી છે જે દેવે અધસ્તન મધ્યમ
વેયક વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાગરેપમની કહી છે. તે દેવે ૨૪ ચોવીસ અધ માસ બાદ બાહા આલ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવને ૨૪ વીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓમાંના કેટલાક દેવો એવા પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #306

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्चमहाव्रतस्य पञ्चविंशति भावनानिरूपणम् २८७
जीवा जे ये चतुर्विशतिभिर्भग्रहणः सेत्स्यन्ति, मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥५५||
पञ्चविंशतितमं समवायमाह
मूलम्-पुरिमपच्छिमगाणं तित्थगराणं पंचजामस्स पणवीसं भावणाओ पण्णत्ता, तं जहा-ईरियासमिई, मणगुत्ती, वयगुत्ती, आलोयभायणभोयणंआयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिए५, अणुवीइभासणया, कोहविवेगे, लोभविवेगे, भयविवेगेहासविवेगे५ उग्गह अणुण्ण वयणा उग्गह सीम जाणणया सयमेव उग्गह अणुगिण्हणया साहम्मिय उग्गहं अणुण्णवियपरिभुजणया साहारणभत्तपाणं अणुण्णविय परिभुंजणया५, इत्थी पसुपंडग संसत्तगसयणासणवजणया इत्थीकहविवजणया, इत्थीणं इंदियाणमालोयणवज्जणया, पुव्वरय पुव्वकीलियाणं अणणुसरणया, पणीताहारविवजणया५, सोइंदियरागोवरई, चक्खिदिय रागोवरई, घाणिदियरागोवरई, जिभिदियरागोवरइ, फासिंदियरागोवरई ५मल्लीणं अरहा पणवीसं धणुं उड्डूं उच्चत्तेणं होत्था। सब्वे वि दीहवेयपव्वया पणवीसं जोयणाणि उडूं उच्चत्तेणं पण्णत्ता, पणवीसं पणवीसं गाउआणि उव्विद्धेणं पण्णत्ता। दोच्चाए णं पुढवीए पणवीसं गिरयावासप्तयसहस्साइं पण्णत्ताई। आयारस्त णं भगवओ सचूलिआगस्स पणवीसं अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-सत्थपरिणा, लोगेविजओ, सीओसणीअ सम्मत्तं । आवंति होते हैं। ये २४ चोईस भव करने के बाद सिद्धपद प्राप्त करेंगे, ज्ञानादिक गुणों का भोग करेंगे इस संसार से छूट जावेंगे, परिनिवृत हो जावेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे ॥सू० ५५॥ છે. તેઓ ર૪ ચોવીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ પદ પામશે, જ્ઞાનાદિક ગુણના ભકતા થશે. આ સંસારથી છૂટી જશે, પરિનિવૃત થશે, અને સમસ્ત દુઃખોનો નાશ કરી નાખશે, મસૂ પપા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #307

२८८
समवायाङ्गसूत्रे
धुय विमोह उवहाणसुयं महापरिण्णा ॥१॥ पिंडेसणं सि जिरिआ भासज्झयणा य वत्थं पाएसा। उग्गहपडिमा सत्तिकसत्तया भावण विमुत्ती ॥२॥ मिच्छादिदि विगलिंदए णं अपज्जत्तए णं संकिलिटू परिणामे णामस्स कम्मस्स पणवीसं उत्तरपयडीओ णिबंधति-तिरियगतिनाम, विगलिंदियजाइनामं, ओरालियसरीरैणाम, तेअगसरीरणाम, कम्मणसरीरणाम, हुंडगसंठाणणाम, ओरालियसरीरंगोवंगणाम, छेवट्टसंघयणणाम, वणणामं गंधणामं, रसणाम, फासणाम, तिरिआणुपुव्विणामं, अगुरुल हामं, उवघायणामं तसणामं बादरणामं अपज्जत्तयणाम पत्तेयसरीरणाम, अथिरणामं असुभणाम, दुभगोमं अणादेज्जणाम अजसोकित्तिणाम, निम्माणणाम। गंगासिंधूओ णं महाणईओ पणवासं गाउयाणि पुहुत्तेणं दुहओ घडमुहपवित्तिएणं मुत्तावलिहारसंठिएणं पवारण पडंति । रत्तारत्तवईओणं महाणईओ पणवीसं गाडयाइं पुहुत्तेणं दुहओ मगरमुहपवित्तिएणं मुत्तावलिहारसंठिएणं पवाएणं पडंति । लोगबिंदुसारस्स णं पुव्वस्स पणवीसं वत्थु पण्णत्ता ॥ सू० ५६ ॥
टीका--'पुरिमपच्छिमगाणं' इत्यादि। 'पुरिपच्छिमगाणं'पूर्वपश्चिमकयोः प्रथमान्तिमयोः तीर्थकरयोः 'पंचनामस्स' पञ्चयामस्य=यमा एव यामाः, पञ्चानां यामानां समाहारः पश्चयामं तस्य तथोक्तस्य, पञ्चानां महावतानामित्यर्थः, 'पण.
अब सूत्रकार २५ पचीस संख्याविशिष्ट समवाय को प्रकट करते हैं 'पुरिमपच्छिमगाणं' इत्यादि। ___टीकार्थ-पूर्व और पश्चिम तीर्थकरों के समय में पांचमहावृतों की पच्चीस भावनाएँ कही गई हैं। प्राणातिपातादि विरमणरूप पांच महाव्रतोंकी
७वे सूत्र॥२ २५ पयास सभ्यपणां समवायो मतावे छ. “पुरिमपच्छिमगाणं" इत्यादि !
ટીકાથ–પહેલાના અને પછીના તીર્થકરોના સમયમાં પાંચ મહાવ્રતની પચીસ ભાવનાઓ કહી છે. પ્રાણાતિપાતાદિ વિરમણ ૩૫ પાંચ મહાવ્રતના પાલનને માટે જેને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #308

भावबोधिनी टोका. पश्चविंशतिसमवाये पञ्चमहाव्रतस्य पञ्चविंशति भावना निरूपणम् २८९ वीसं' पञ्चविंशतिः 'भावणाओ' प्राणातिपातादिविरमण रूपपश्चमहाव्रतानां परिपाल नाय या भाव्यन्ते ता भावनाः, यद्वा-भाव्यते-गुणैर्वास्यते-आत्मा याभिरिति, अथवा-भाव्यन्ते अभ्यस्यन्ते कर्म मलक्षालानार्थ मोक्षाभिलाषिभिरिति वा भावनाः। प्रज्ञप्ता:, तद्यथा-(१)इर्यासमितिः, (२) मनोगुप्तिः.(३)वचागुप्तिः,(४)आलोय. भायणभोयणं' आलोकभाजनभोजनम् आलोके प्रकाशयुक्त,-भाजने-पात्रे भोज. नम् । (५) 'आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई' आदानभाण्डामत्रनिक्षेपणासमितिः भाण्डामत्रयोः-भाण्डस्य-वस्त्रागुपकरणस्य, अमत्रस्य-पात्रस्य च, यद्वा-भाण्डमात्रयोः-भाण्डस्य पात्रस्य मात्रस्य-उपकरणस्य वस्त्रादिरूपस्य च, उभयोरादाने ग्रहणे, निक्षेपणे स्थापने च समतिः सावधानता यतनेत्यर्थः । इति प्रथममहावतस्य भावनापश्चकम् । (१) अणुशीइभासणया' अनुविचिन्त्य भाषणना-पर्यालोचनपूर्वकं कथनमित्यर्थः, (२) 'कोह विवे गे' क्रोधविवेकः विवेकः पृथग्भावः, क्रोधाद् विवेकः क्रोधपरित्याग इति भावः, एवं (३) लोभविवेकः, (४) भयविवेकः, (५)हासविवेकः इति द्वितीय महाव्रतस्य भावना पश्चकम । (१) उग्गह अणुण्णवणया' पालन करने के लिये जो विचारो जाती हैं अथवा जिन के चिन्तवन करने से आत्मा गुणों से वासित होता है अथवा मोक्षाभिलाषी जन कर्ममल प्रक्षालन करने के लिये जिनका अभ्यास करते हैं वे भावनाए हैं। ऐसी भाव. नाएँ प्रत्येक महाव्रत की ५-५पांच पांच होने से २५पचीस कही गई है-ईर्यासमिति, मनोगुप्ति, वचोगुप्ति, प्रकाशयुक्त पात्र में भोजन करना, वस्त्रादि उपकरणरूप भाण्ड और अमत्र-पात्रों के-धरने उठाने में यतना रखना ये ५पांच भावनाए प्राणातिपात विरमण नामक प्रथम महावत की है । पूर्वापर सोच समझ कर भाषण करना, क्रोध का त्याग करना, लोभ का त्याग करना, भय का त्याग करना और हास्य का त्याग करना ये पांच भावनाएँ વિચાર કરવામાં આવે છે અથવા જેનું ચિન્તવન કરવાથી આત્માં ગુણોથી યુકત બને છે અથવા મુમુક્ષ (મેક્ષાભિલાષી) લેક કર્મમળના પ્રક્ષાલનને માટે જેનો અભ્યાસ કરે છે, તેનું નામ ભાવનાઓ છે. પ્રત્યેક મહાવ્રતની એવી પાચ, પાંચ ભાવના હોવાથી કુલ પચીશ ભાવના બતાવી છે. તે આ પ્રમાણે છે–ઈર્યાસમિતિ, મનગુપ્તિ, વચન ગુપ્તિ, પ્રકાશયુકત પાત્રમાં ભોજન કરવું અને વસ્ત્રાદિ ઉપકરણ રૂપ ભાંડ અને અમત્ર પાત્રને ઉપાડવા તથા મૂકવામાં યતના રાખવી, એ પાંચ પ્રાણાતિપાત વિરમણ નામના પહેલા મહાવ્રતની ભાવના છે. આગળ પાછળને વિચાર કરીને બેલિવું, કોઇને ત્યાગ કરવા, લોભને ત્યાગ કર, ભયને ત્યાગ કરવો અને હાસ્યને ત્યાગ કરવો, એ પાંચ બીજા મહાવ્રતની ભાવના છે. અવગ્રહ સીમા જ્ઞાન–આટલી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #309

२९०
समवायानसूत्रे अवग्रहानुज्ञापनता=अवग्रहस्य-तृणकाष्ठादिवस्तुग्रहणाज्ञायाः अनुज्ञापना-प्रतिदिनं याचनम् । (२) उग्गहसीमजाणणया' अवग्रह सीमाज्ञानम्-अवगृहीताज्ञायाः सीमाकरणम् ‘इयत्परितभूम्यादि स्थित तृणकाष्ठादिकं मया ग्रहीतव्य' मिति मर्यादानिर्णय इत्यर्थः। (३) 'सयमेव उग्गह अणुगिण्हणया' स्वयमेवावग्रहानुग्रहणतास्वयमेव आत्मनैव न तु परमुखेन अवग्रहस्य आज्ञया अनुग्रहणं याचनम् परमुखेन याचने अस्वामि याचने च-अदत्तपरिभोगविरोधक्लेशादिदोष. संभवः । (४) 'साहम्मियउग्गरं अणुण्ण वियपरिभुंनणया' साधर्मिकावग्रहमनुज्ञाप्य परिभोजनम्-साधर्मिकाणामाज्ञया तद्वस्वपात्रादीनां परिभोगः । (५) 'साहारणभत्तपाणं अणुण्ण वियपरिभुंजणया' संहारणभत्तपानमनुज्ञाप्यपरिभोजनम्संहारणं-सूत्रोक्तेन विधिना समानीतं भक्तपान लब्धं प्रासुकमेषणीयमशनादिकम् अनुज्ञाप्य आलोचनापूर्वकं गुरवे निवेद्य, अन्यसाधुन निमन्त्र्य च परिभोजनम् = मण्डल्यां तत्परिभोगः । उपलक्षणात-वस्त्रपात्रादिकं सर्वमुपकरणं गुरुणाऽनुज्ञातमेवभोक्तव्यम्, अन्यथाअदत्तमेवपरिभुक्तं स्यादितिभावः । इति तृतीयमहाव्रतस्य भावना पञ्चकम् । ' इत्थीपसुपडंगसंसत्तगसयणासणवज्जणया' स्त्रीपशुपण्डकसंसक्तकशयनासनवर्जनम् स्त्रीभिः पशुमिनपुंसकैश्च सहितानां शयनासनादीनां परित्यागः। 'इत्थीकहविवज्जणया' स्त्रीकथाविवर्जनम् स्त्रीविषयककथा परित्यागः२। 'इत्थीणं इंदियाणमालोयणवज्जणया' स्त्रीणामिन्द्रियाणामालोकनवर्जनम् स्त्रीणां मुखनयनद्वीतीय महावत की हैं। अवग्रह-आज्ञालेना१, अवग्रहसीमाज्ञान-अर्थात् इतने परिमाणभूमि में रहे हुए तृण काष्ठादिलेना२, स्वयमेव अवग्रह याचन-स्वयमेव आज्ञा लेना३, साधर्मिक के पास से अवग्रह याचन४, अनुज्ञापितपानभोजन-सुत्रविधि के अनुसार आहार पानी लेकर भोगना अर्थात्-आलोचना पूर्वक गुरु को निवेदन करके तथा अन्य साधु को निमंत्रित करके आहार पानी करना ये५पांच भावनाएँ तृतीय महाव्रत की हैं। स्त्री, पशु और नपुंसक द्वारा सेवित शयन आदि का वर्जन१, राग पूर्वक स्त्री कथा का त्याग२, स्त्रियों के मनोहर अंगों को रागपूर्वक ભૂમિમાં રહેલ તૃણકાષ્ઠાદિ લેવું સ્વયમેવ અવગ્રહ યાચન–પોતે જ આજ્ઞા લેવી સાધમિકની પાસેથી અવગ્રહ યાચન, અનુજ્ઞાપિત પાન ભેજન–સૂત્રવિધિ યુકત આહાર પાણી લાવીને તેને ઉપભોગ કરવો, એટલે કે–આલોચના પૂર્વક ગુરૂને કહીને તથા અન્ય સાધુઓને નિમંત્રિત કરીને આહાર પાણી કરવા, એ પાંચ ત્રીજા મહાવ્રતની ભાવનાઓ છે.
(१) श्री, ५१ अने नपुस द्वारा सेवित शया भानु न, (२) २१॥ પૂર્વક સ્ત્રી કથાનો ત્યાગ (૩) સ્ત્રીઓનાં મનહર અંગેને રાગ પૂર્વક જેવાને ત્યાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #310

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्चमहावतस्य पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् २९१ नासिकादीनां सरागविलोकन परित्यागः३। पुव्वरयपुञ्चकीलियाणं अणणुसरणया' पूर्वरतपूर्वक्रीडितानामननुस्मरणम् गृहस्थावस्था समाचरितरतिक्रीडादीनामनुचिन्तनवर्जनम्।। 'पणीयाहारविवजगया' मणीताहारविवर्जनम् सरसाहारपरित्यागः५। इति चतुर्थमहाव्रतस्य भावना पञ्चकम् । 'सोइंदिय रागोवरई' श्रोत्रेन्द्रियरागोपरतिः, श्रात्रेन्द्रियस्य स्वविषये मधुरगीतादौ यो रागोऽनुरागस्तस्य उपरतिः परित्यागः। एवम् चक्षुरिन्द्रियस्य रागोपरति:२। घ्राणेन्द्रियरागोपरतिः३। जिहेन्द्रियरा. गोपरतिः। स्पर्शेन्द्रियरागोपरतिः५। इति पञ्चममहाव्रतस्य भावना पश्चकम् । पूर्वोक्तपञ्चविंशतिभावनावन्त पञ्चमहाव्रतसमाराधका भवन्तीति भावः५ ॥१॥ 'मल्लोणं' इति मल्ली खलु अर्हन् पञ्चविंशतिर्धनूंषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेनासीत्। सर्वेऽपि दीर्घ वैतान्यपर्वताः पञ्चविंशतिर्योजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः ४। पञ्चविंशतिः पञ्चविंशतिः 'गासआणि' गव्यूतानि-क्रोशाः, अत्र गव्यूतशब्दः समयभाषया क्रोशवाचकः । 'उविद्रेणं' उद्विद्धन-भूमिगतमूलत्वेन प्रज्ञप्ताः । 'दोच्चारणं' द्वितीयायां खलु 'पुढवोए' पृथिव्यां नरकपृथिव्यां पञ्चविंशतिः 'निरयावाससयसहस्साई' निरयावासशतसहस्राणि नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । 'आयारस्स णं' देखने का त्याग३, पूर्व में किये रतिविलास के स्मरण का वर्जन४, और पणीत आहार का विवर्जन ५ ये पांच भावनाएँ चतुर्थ महाव्रत की हैं। श्रोत्रंद्रिय के विषय में राग का परित्याग करना१, चक्षुइन्द्रियके विषय में राग का परित्याग करना२, प्राणइन्द्रिय के विषय में राग का परित्याग करना३, जिह्वाइन्द्रिय के विषय में राग का परित्याग करना४,स्पर्शन इन्द्रिय के विषय में राग का परित्याग करना५ये पांच भावनाएँ ५पांच वें महाव्रत की हैं। मल्ली अहंत २५पचीस धनुष ऊँचे थे। समस्त दीर्घवैताठ्य पर्वत २५पचीस योजन ऊँचे हैं २५-२५पचीसपचीस कोश भूमिगतमूल को लेकर कहे गये हैं। द्वितीय भूमि में २५ पचीस लाख नरकावास (૪) પૂર્વે કરેલ રતિવિલાસના સ્મરણને ત્યાગ (૫) અને પ્રણીત આહારને પરિત્યાગ એ પાંચ ચોથા મહાવ્રતની ભાવનાઓ છે (૧) વેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગનો પરિત્યાગ કર, (૨) ચક્ષુ ઇન્દ્રિયના વિષયમાં રાગનો પરિત્યાગ કરે,[૩]ધ્રાણેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગનો પરિત્યાગ કરે. (૪) સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગને પરિત્યાગ કરે અને (૫) જવા ઇન્દ્રિયના વિષયમાં રાગને પરિત્યાગ કરવો, એ પાંચ પાંચમાં મહાવ્રતની ભાવનાઓ છે. મલ્લીનાથ અહંત પચીશ ધનુષ પ્રમ ણ ઊંચા હતા. સમસ્ત દીર્ઘતાઢય પર્વત ૨૫ પચીસ યોજન ઊંચા છે. ૨૫-૨૫ પચીસ-પચીસ કેશ ભૂમિગત મૂળની અપેક્ષાએ કહેલ છે. બીજી ભૂમિમાં પચીસ લાખ નારકાવાસ કહેલ છે. ચૂલિકા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #311

२९२
समवायाङ्गसत्रे
आचारस्य खलु भगवतः सचूलिकाकस्य पञ्चविंशतिरध्ययतानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-शस्त्रपरिज्ञा१, लोकविजयः२, शीतोष्णीयं३, सम्यक्त्वम्४ । आवन्ती ५= लोकसारः, धूत६-विमोहो७, उपधानश्रुत८, महापरिज्ञा९ ॥१॥ पिण्डैषणा१० 'सिजिरिया' शय्या११, १२, भाषाध्ययनं१३ च वस्त्र१४ पात्रैषा१५= वस्त्रैषणा पात्रैषणेत्यर्थः । अवग्रहप्रतिमा१६ 'सत्तिकसत्तया' सप्तैककसप्तकानि सप्तककनामाध्ययनानि सप्त२३, ‘भावण' भावना२४, 'विमुत्ती' विमुक्तिः, 'मिच्छादिहि विगलिंदिएणं' मिथ्यादृष्टिविकलेन्द्रियः खलु 'अपज्जत्तएणं' अप
र्याप्तः ‘णं' इति वाक्यालङ्कारे 'संकिलिट्ठपरिणामे' संक्लिष्टपरिणामो जीवः 'णामस्स कम्मरस' नाम्नः कर्मणः नामकर्मण इत्यर्थः 'पणवीसं' पञ्चविंशतिम् 'उत्तरपयडीओ' उत्तरप्रकृतीः तिर्यग्गत्यादिरूपाः, 'णिबंधइ' निबध्नाति । अयं भावः-अपर्याप्तावस्थः संक्लिष्टपरिणामवान् विकले द्रियो मिथ्यादृष्टि जीवः पञ्चविंशतिमुत्तरप्रकृतीबध्नाति, तद्यथा-तिर्यग्गतिनाम१, “विगलिंदियजाइणाम' विकलेन्द्रियजातिनाम२, विकलेन्द्रियाः द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाः । तेषु कदाचिदसौ वीन्द्रियजातिनाम, कदाचित्रीन्द्रिय जातिनाम, कदाचिच्चतुरिन्द्रिय जातिनाम नामकर्मबधाति, इति यदा यदा यद्यद् द्वीन्द्रियादि जातिनामकर्मबध्नाति तदा तदा तेन तेन सह पञ्चविंशतिः संख्या ज्ञेया । औदारिकशरीरनाम३, कहे गये हैं। चूलिकासहित भगवान् आचारांग के २५ पचीस अध्ययन कहे हैं। वे इस प्रकार हैं-शस्त्रपरिज्ञा१, लोकविजयर, शीतोष्णीय३, सम्यक्त्व४, आवन्ती-लोकसार ५, धूत६, विमोह७, उपधानश्रुत८, महापरिज्ञा९, पिण्डैषणा १०, शय्या ११, ईर्या११, भाषाध्ययन१३, वस्त्रैषणा१४, पात्रैषणा१५, अवग्रहमतिमा१६ सप्तैकक नामक सात अध्ययन १३, भावना १४ और विमुक्ति १५ । मिथ्यादृष्टि, विकलेन्द्रिय, अपर्याप्तक, संक्लिष्टपरिणामी जीव नामकर्म की २५ पचीस उत्तर प्रकृतियों का बंध करता है। वे प्रकृतियां इस प्रकार हैंસહિત આચારાંગના ૨૫ પચીસ અધ્યયન કહ્યાં છે. તે આ પ્રમાણે છે—(૧) શસ્ત્ર परिक्षा (२) यो विय, (3) शीतालीय, (४) सभ्य४.५, (५) मावन्ती- सार, (६) धूत, (७) विभाड, (८) उपधान श्रुत,(6)महापरिज्ञा, (१०) पिपा , (११)शच्या (१२) ध्र्या (23) लाषाध्ययन,(१४)१२३५५,(१५) पात्रषा,(१६) अवड प्रतिमा (१७ थी २3) सप्त४४ नामना सात मध्ययन (२४) भावना अने(२५) विभुति.
મિથ્યાષ્ટિ વિકલેનિદ્રય, અપર્યાપ્તક, સંકિલષ્ટ પરિણમી જીવ નામકર્મની ૨૫ પચીસ ઉત્તર પ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે, તે પ્રકૃતિ આ પ્રમાણે છે. (૧) તિર્યગૂ ગતિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #312

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्चमहात्रतस्य पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् २९३ तैजसशरीरनाम४, कार्मणशरीरनाम५, 'हुडगसंठाणनामं६, हुण्डकसंस्थाननाम= यदुदयात् शरीरस्यावयवा असंपूर्णा विकृताश्च भवन्ति, तत्कर्म, औदारिकशरीराङ्गोपाङ्गनाम७ 'छेक्ट्टसंघयणनाम' सेवार्तसंहनननाम८-सेवा संहननं-यस्मिन मर्कटवन्ध-वेष्टन-कीलक रहितान्यस्थीनि सन्ति तत् यत्कर्मोदयात्सेवार्तसंहननो. पलब्धिस्तत्कर्म, वर्णनाम९=शुक्लादि वर्ण हेतुभूतं कर्म, गन्धनाम१० गन्धहेतुभूतं कर्म, एवं रसनाप्ठ स्पर्शनाम ११, च 'तिरिमानुपुविनाम' तिर्यगानुपूर्वीनाम, अगुरुलघुनाम, उपघातनाम१५, सनाम१६, बादरनाम१७, अपर्याप्तिकनाम१८, प्रत्येकशरीरनाम१९, अस्थिरनाम२०, अशुभनाम२१, दुर्भगनाम२२, अनादेयनाम२३, अयशःकीर्तिनाम२४, निर्माणनाम२५ । मिथ्यादृष्टिरेव तिर्यग्गत्यादिरूपाः कर्मप्रकृतीबंधाति । तासां मिथ्यात्वप्रत्ययत्वात्, सम्यग दृष्टिस्तु ता न बध्नाति, इति मिथ्यादृष्टिग्रहणम् । विकलेन्द्रियः द्वित्रिचतुरिन्द्रियाणामन्यतमः, 'अपजत्तए' अपर्याप्तकः, पर्याप्तो हि पञ्चविंशतिकर्मप्रकृतितोऽन्या अपि बध्नाति, अतोऽपर्याप्तकइत्युक्तम्, अपर्याप्तक एव एताः परिवतमानिका अप्रशस्ताः कर्मपकृतीबध्नाति । 'संकिलिट्ठपरिणामे' संक्लिष्टपरिणामः मिथ्यादृष्टया स्वभावोऽपि संक्लिष्परिणामवानेव ता बध्नाति, अतः 'संक्लिष्टपरिणामः' इत्युक्तम् । संक्लिष्टपरिणामोऽपि द्वीन्द्रियाद्यपर्याप्तक प्रायोग्या एव कर्मप्रकृतीबंधनातीति भावः। तिर्यग्गति नामकर्म १, विकलेन्द्रिय जाती नामकर्मर, औदारिकशरीरना. मकर्म३, तैजसशरीरनामकर्म४, कार्मणशरीरनामकर्म५, हुंडक संस्थाननामकर्म६, औदारिकशरीरांगोपांग नामकर्म, सेवात संहनननामकर्म ८, वर्णनामकर्म९, गंधनामकर्म१० रसनामकर्म ११ स्पर्शनामकर्म११, तिर्यगानुपूर्वी नामकर्म१३, अगुरुलघु नामकर्म १४, उपघात नामकर्म१५, त्रस नामकर्म१६, बादर नामकर्म१७, अपर्याप्तक नामकर्म १८, प्रत्येक शरीरनामकर्म१९, अस्थिर नाम कर्म२०, अशुभ नामकर्म२१, दुर्भगनामकर्म २२, अनादेय नामकर्म २३, अयश: कीर्ति नामकर्म२४, निर्माण नामकर्म २५। गगा और सिन्धु नाम म, (२) (१४न्द्रिय ति नाम ४मः, (3) यो४ि --शरीर नाम:म, (४) તૈજસ શરીર નામ કર્મ, (૫) કામણ શરીર નામ કર્મ, (૬) હંડક સંસ્થાના નામ
भ, (७) मो२ि४ थापin नाम४ (८) सेवात सेनन नाम:भ, (6) १ नामम', (१०) ग नाम, (११) २स-नामभ, (१२) २५श नामम (१३) तियानुनी नाम:, (१४) गुरुक्षघुनामम', (१५) उपधातन भ
भ, (१६) स नामम, (१७) मारनामम,(१८) अर्यातनाममा, (१४) प्रत्ये शरीरनाम, (२०) अस्थिर नाम, (२१)मशुभ नामम, (२२) हुन નામકર્મ, [૨] અનાદેય નામકર્મ, (૨૪) અયશઃ કતિ નામકર્મ અને ૨૫ નિર્માણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #313

२९४
समवायाङ्गस्त्रे 'गंगासिंघूओ' गङ्गासिन्धू खलु महानधौ पञ्चविंशतिर्गव्युतानि 'पुहुत्तेण' पृथ. त्वेनपातस्य विस्तृतत्वेन 'दुहओ' विधातः-द्वयोर्दिशोः पूर्वतो गङ्गा पश्चिमतः सिन्धुश्च पद्महूदाद् विनिर्गते पञ्च पश्चशतयोजनानि पर्वतस्योपरिवहमाने दक्षिणस्यां दिशि गत्वा 'घडमुहपवित्तिएणं' घटमुखप्रवृत्ति के न= घटमुखादिव पश्चविंशतिक्रोश विस्तृजिहिकात् मकरमुखाकारप्रणालात् प्रवृत्तेन 'मुत्तावलिहारसंठिएणं' मुक्ताबलिहारसंस्थितेन=मुक्तावलिहारसंस्थानवता प्रपातेन=मुक्ताहारबदृश्यमानप्रपतज्जलप्रवाहेण शत योजनोच्छ्तहिमवत्पर्वतादधोवर्तिनोः स्वस्वप्रपातहूदयोः 'पडंति' पततः७एवं 'रत्तार त्तवईओ' रक्तारक्तवत्यौ खलु महानधौ पञ्चविंशतिर्गव्य॒तानि पृथुत्वेन 'दुहओ' द्वयोः पूर्वपश्चिमयोर्दिशोः शिखरिपर्वतोपरिस्थित पुण्डरीकहदाद् विनिर्गते मकरमुखप्रवृत्ति के न मुक्तावलिहारसंस्थितेन प्रपातेन ये दो नदीयां पद्म नामके हूद-(द्रह) से निकली हैं। इनका प्रपात पचीस कोश तक विस्तृत है। पूर्व दिशा से गंगा और पश्चिमदिशा से सिंधु नदी नीकली है अर्थात् क्षेत्रों का विभाग करने वाले जो ६छह पर्वत है वे पूर्व पश्चिम तक लबे हैं। सो हिमवान् पर्वत के पूर्वभाग से गंगानदी और पश्चिम भाग से सिंधु नामकी नदी निकली है। ये दोनों नदियां पांच पांच सौ योजनतक उस पर्वत पर बही है । फिर दक्षिणदिशा में जाकर ये दोनों अपने प्रवाह से जो घट के जैसे मुख वाले, तथा २५ पचीस कोशतक विस्तृत जिहावाले ऐसे मकर मुखाकार प्रणाल से प्रवृत्त होता है और जिसका आकार मुक्तावलिहार के समान है, शतयोजन को ऊँचाई वाले हिमवानपर्वत के नीचे रहे हुए अपने २ प्रपातहद में गिरती हैं । इसी तरह से रक्ता और रक्तवती इन दो नदियों के विषय में भी जानना
ના મકમ, ગંગા અને સિધુ, એ બન્ને નદીએ પદ્મ સરોવરમાંથી નીકળે છે. તેમને પ્રવાહ પચ્ચીશ કેશ સુધી વિસ્તૃત છે. પૂર્વ દિશામાંથી ગંગા અને પશ્ચિમ દિશામાંથી સિંધુ નદી નીકળે છે. એટલે કે ક્ષેત્રને વિભાગ કરનારા જે છ પર્વ છે તે પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબા છે. હિમવાન પર્વતના પૂર્વ ભાગમાંથી ગંગા નદી અને પશ્ચિમ ભાગમાથી સિંધુ નદી નીકળે છે. તે બને નદીમાં પાંચ સો પાંચ . યોજન એ પર્વત પર વહે છે. પછી દક્ષિણ દિશામાં વહીને એ બને નદીઓના પ્રવાહ સે યોજનની ઊંચાઈ વાળા હિમવાન પર્વત ઉપરથી પ્રપાત (ધ) રૂપે હદ (સરોવર) માં પડે છે. તે પ્રવાહે ધડાકાના જેવાં મુખવાળાં અને ૨૫ પચીસ કોશ સુધી વિસ્તૃત જીભવાળા મગરના મુખાકા૨ પ્રણાલથી પ્રવૃત્ત હોય છે અને જેને આકાર મોતીના હાર જેવું છે. એ જ પ્રમાણે રકત અને રકતવતી એ બને નદીઓના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #314

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्च महात्र तस्य पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् २९५ पततः ८ ' लोग बिंदुसारम्स' लोकबिन्दुसारस्य खलु पूर्वस्य पञ्चविंशतिर्वस्तुनि= अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि९ ॥ सू. ५६ ॥
चाहिये। ये दोनों नदियां शिखरी पर्वत के पूर्वपश्चिम के भाग से निकली हुई हैं । लोकबिन्दुसार नामक पूर्व के २५ पचीस अध्ययन कहे हैं । भावार्थ - - इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने २५ पचीस संख्याविशिष्ट समवायांग का कथन किया है। पांच महाव्रतों की भावनाए प्रत्येक महात्रत की ५ - ५पांचपांच भावनाओं के हिसाब २५पचीस होती हैं । इनका संक्षिप्त भाव इसप्रकार से हैं - स्व पर को क्लेश न हो इस प्रकार यत्नपूर्वक गमन करना ईर्यासमिति हैं। मन को अशुभ ध्यान से बचाकर शुभध्यान में लगाना मनोगुप्ति है। आहार पानी निर्दोष लेना और लेने के बाद भी वैसे ही अवलोकन के प्रकाशयुक्तपात्र में आहार पानी करना इस का नाम आलोकित पानभोजन है । वस्तु को लेते धरते समय अवलोकन या प्रमार्जन आदि द्वारा यतनापूर्वक धरना उठाना - सौ आदान भांडामत्र निक्षेपण समिति है । ये पांच भावनाएँ प्रथम जो महाव्रत है उसकी हैं । द्वितीय सत्यमहाव्रत की भावनाओं का भाव इस प्रकार है- विचार पूर्वक बोलना इसका नाम अनुवीचिभाषण है१, क्रोध, लोभ, भय और हास्य का त्याग करना सो क्रोधविवेक, लोभविवेक, भयविवेक और हास्यविवेक है। अपने
વિષયમાં પણ સમજવું' તે બન્ને નદીએ શિખરી પતના પૂર્વ પશ્ચિમ ભાગે માંથી નીકળે છે. લેક બિન્દુસાર નામના પૂર્વના અધ્યયન કહ્યાં છે,
ભાવા—આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે પચીશ સંખ્યાવાળાં સમવાયાંગા બતાવ્યાં છે. પ્રત્યેક મહાવ્રતની પાંચ, પાંચ, ભાવનાએ ગણતા પાંચ મહાવ્રતાની કુલ ૨૫ પચીસ ભાવનાએ થાય છે. તેનું તાત્પર્યં` ટૂંકાણમાં આ પ્રમાણે છે—કોઈને પણ કલેશ ન चहये ते रीते ध्यान राखीने यासवु तेनुं नाम 'इर्यासमिति' छे भनने अशुल ध्यानथी जयावीने शुलध्यानमां परोववु तेनु' नाम 'मनोगुप्ति' छे. निर्दोष आहार પાણી લેવાં અને લીધા પછી પણ અવલેાકન કરીને પ્રકાશયુકત પાત્રમાં આહાર चाएली ४२वां तेनु' नाम आलोकितपानभोजन हे वस्तुने खेती वमते याने भूस्ती નૃખતે અવલેાકન અથવા પ્રમાન આદિ દ્વારા યતના પૂર્વક લેવી સૂકવી તેનું નામ आदानभांडामात्र निक्षेपणसमिति छे, આ પાંચ ભાવનાએ પહેલા મહાવ્રતની છે. ખીજા સત્ય મહાવ્રતની ભાવનાઓનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે. (૧) વિચાર પૂર્વક ખેલવું तेनु नाम अनुवीचि भाषण छे. ोध, बोल, लय, भने हास्यनो त्याग ४२वे । તે ક્રોધ વિવેક, લેાભ વિવેક, ભય વિવેક અને હાસ્ય વિવેક છે. ત્રીજા મહાવ્રતની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #315

२९६
समवायाङ्गसूत्रे उपयोग के लिये आवश्यक तृण काष्ठ आदि पदार्थों को उनके स्वामी से याचना करना सो अवग्रहानुज्ञापनता है। वस्तु के स्वामी के पास से याचना करते समय ही अवग्रह का परिमाण कर लेना कि मैं इतनी जगह में स्थित तृण काष्ठादिकको इतने रूप में लंगा सो अवग्रहसीमाज्ञान है। स्वयं ही वस्तु के स्वामी के पास से आवश्यक वस्तु की याचना करना दूसरे से याचना नहीं करना सो स्वयमेव अवग्रह याचन है। दूसरे से याचना कराने पर और दाता के पास याचना नहीं करने पर वस्तु लेने में अदत्तादानका दोष लगता है। तथा विरोध क्लेश आदि दोषों की भी संभावना हो जाती है। अपने से पहिले दूसरे किसी साधर्मी के पास से वस्त्र पात्र आदि ले लिये हों और उनको अपने उपयोग में लेने का प्रसंग ग्वयं के लिये आ पडे तो ऐसी स्थिति में उस साधर्मिक के पास से हो उनकी याचना करना मो साधार्मिक के पास अवग्रह याचन है। विधिपूर्वक आहार पानी आदि लाने के बाद गुरु को दिखलाकर उनकी आज्ञा प्राप्त करके ही उसे अपने उपभोग में लाना और अन्य साधुओं को आमंत्रित करना- एक मंडल में बैठ कर उनका परिभोग करना सो अनुज्ञापितपान भोजन है। ये अचौर्यमहाव्रत की ५पांच भावनाएँ हैं। चतुर्थ महाव्रत की ५ पांच भावनाओं का अर्थ सूत्र की टीका के अर्थ में ही कर दिया गया है ।इसी ભાવનાઓનું તાત્પર્ય પિતાના ઉપગને માટે જરૂરી તૃણ કાષ્ઠ આદિ પદાર્થો તેના માલિકની આજ્ઞા લઈને લેવાં તે “અવગ્રહાનુજ્ઞાપનતા' કહેવાય છે, વસ્તુના માલિક પાસેથી વસ્તુની યાચના કરતી વખતે જ અવગ્રહોનું પરિણામ પ્રમાણ નકકી કરી अबु साटली याभा २१ तृप ७०४ ALE AVA, ते सायनाने 'अवग्रह सीमाज्ञान' ४९ छे. आवश्य वस्तुनी पाते । परतुना भासि४ पासे यायना ४२वी मा पासे न ४२११वी ते भावनाने 'स्वयमेव अवग्रहयाचन' छे. પોતે દાતા પાસે યાચના ન કરતાં બીજા પાસે યાચના કરાવીને વસ્તુ લેવાથી અદત્તાદાન દોષ લાગે છે, તથા વિરોધ, કલેશ આદિ દેવી પણ શક્યતા રહે છે. પહેલાં કે બીજા સાધુને માટે સાધમી પાસેથી વસ્ત્ર પાત્ર આદિ લીધાં હોય અને તે સાધનોને પિતાના ઉપયોગમાં લેવાનો પ્રસંગ આવી પડે છે તે સાધમની પાસે જ તેની યાચના કરવી તેને સાધમીની પાસે અવગ્રહ યાચન કર્યું કહેવાય. વિધિ પૂર્વક આહાર પાણી આદિ લાવ્યા પછી ગુરુને બતાવીને તથા તેમની આજ્ઞા મેળવીને જ તેને પિતાના ઉપયોગમાં લેવા અને બીજા સાધુઓની સાથે બેસીને તેનો પરિभाग ४२वे। तेने अनुज्ञापितपानभोजन ४ छ. मा पाय भावनाये। मयीय भाવતની છે. ચોથા મહાવ્રતની ભાવનાઓનો અર્થ સૂત્રની ટીકામાં જ આપી દીધા છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #316

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्चमहाव्रतस्य पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् २९७
प्रकार से ५ पांचवें महाव्रत की ५पांच भावनाओं का भी अर्थ सूत्र की टीका के अर्थ में कर दिया गया है। अब नामकर्म की जो २५ पचीस उत्तर प्रकृतियां हैं कि जिन्हें अपर्याप्तावस्थापन्न संक्लिष्ट परिणाम का धारक विकलेन्द्रिय मिथ्यादृष्टि जीव बांधता है उनका स्पष्टीकरण इस प्रकार से है जीव को तियंचगति में उत्पन्न कराने वाला कर्म तिर्यग्गतिनामकर्म है १। द्वीन्द्रिय से लेकर चौइन्द्रियतक के जीवों को विकलेन्द्रिय कहते हैं। इनमें जन्म कराने वाला कर्म विकलेन्द्रिय जातिनामकर्म है । औदारिकशरीर नामकर्म के उदयसे औदारिक शरीर की रचना होती है । तैजस नाम कर्म के उदय से तैजस शरीर की रचना होती है ४। कार्मणशरीरनामकर्म के उदय से कार्मणशरीर की रचना होती हैं ५। जिसके उदय से शरीर के अवयव असंपूर्ण हो और विकृत बने हुए हों उसका नाम हुंडक संस्थान नामकर्म है । जिसमें मर्कटबंध, वेष्टन, और कीलक से रहित हड्डियां होती हैं वह सेवार्तसंहनन है। यह संहनन जिस कर्म के उदय से प्राप्त होता है उस कर्म का नाम सेवात्तसंहनन नामकर्म है८, जिस नामकर्म के उदय से शरीरमें शुक्ल आदि वर्ण उत्पन्न होते हैं वह वर्ण नामकर्म है९। जिसकर्म के उदय से शरीर में गंध का निर्माण होता है उस कर्म का नाम गंधनामकर्म એ જ પ્રમાણે પાંચમાં મહાવ્રતની પાંચ ભાવનાઓને અર્થ પણ સૂત્રની ટીકાના અર્થમાં આપી દીધો છે. હવે નામકર્મની જે પચીશ ઉત્તર પ્રકૃતિ છે કે જેને અપર્યાપ્ત અવસ્થાવાળા સંકિલષ્ટ પરિણામના ધારક વિકલનિદ્રય-
મિષ્ટિ જીવ બાંધે છે, તેમનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે, [૧] જીવને તિર્યંચગતિમાં ઉત્પન્ન કરાવનાર કમતિયંગગતિ નામકર્મ છે. (૨)દ્વીન્દ્રિયથી ચૌઈન્દ્રિય સુધીના જીવોને વિકલેદ્રિય જી કહે છે. તેમાં જન્મ કર વનાર કર્મને વિકલેન્દ્રિય જાતિનામકર્મ કહે છે. (૩) ઔદારિક શરીર નામ કર્મના ઉદયથી ઔદારિક શરીરની રચના થાય છે. [૪] તેજસ નામકર્મના ઉદયથી તેજસ શરીરની રચના થાય છે. (૫)કાર્પણ શરીર નામકર્મના ઉદયથી કાર્માણ શરીરની રચના થાય છે (૬) હંડક સંસ્થાન નામકર્મના ઉદયથી શરીરનાં અવયવો અસંપૂર્ણ અને વિકૃત બને છે. [સાત થી આઠ જેમાં મર્કટબંધ, વેપ્ટન અને કીલકથી રહિત હાડકાં હોય છે તેને સેવાર્તા સંહનન કહે છે. આ સંહનન સેવાd સંહનન નામકર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૯) જે કર્મના ઉદયથી શરીરનાં શુકલ આદિ વણ ઉત્પન્ન થાય છે તે કમને વર્ણનામ કર્મ કહે છે. (૧૦) જે કર્મના ઉદયથી શરીરમાં ગંધનું નિર્માણ થાય છે તે કર્મને ગંધનામકર્મ કહે છે. (૧૧) એ જ રીતે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #317

२९८
समवायाङ्गसूत्रे है।१०। इसी तरह रस का हेतुभूत जो कर्म है उसका नाम रस नामकर्म है ११॥ स्पर्श का हेतुभूत जो कर्म है उसका स्पर्शनामकर्म है ०२। विग्रहगति में जिसके उदय से तिर्यच का आकार रहे वह तिर्यग्गत्यानुपूर्वी है१३। जिसके उदय से शरीर गुरु या लघु परिणाम को न पाकर अगुरुलघु रूप से परिणत होता है उसका नाम अगुरुलघु नामकर्म हे १४। जिस कर्म के उदय से अपना ही घात करने वाले रसौली आदि उपघातकारी अवयवों की प्राप्ति हो वह उपघात नामकर्म है १५। जिस कर्म के उदय से स्वतंत्रभाव से गमन करने की शक्ति भाव प्राप्त हो वह बस नामकर्म है१६ जिस कर्म के उदय से जीवों के चर्मचक्षु गोचर बादर शरीर की प्राप्ति हो वह बादर शरीर नाम कर्म है १७। जिसके उदय से जीव की स्वयोग्य पर्याप्तियां पूर्ण न हों वह अपर्याप्त नामकर्म है १८। जिसके उदय से जीव को भिन्न २ शरीर की प्राप्ति हो वह प्रत्येक शरीर नामकर्म है १९। जिसके उदय से जिह्वाआदि अस्थिर अवयव प्राप्त हो वह अस्थिर नामकर्म है २०। जिसके उदय से नाभि के नीचेके अवयव अप्रशस्त हो वह अशुभनामकर्म है २१। जिसके उदय से उपकार करने पर भी सब को मिय न लगे वह दुभंग नाम कर्म हैं २२। जिसके उदय से जगत में बहुमान्य प्राप्त न हो उसका રસના હેતુ ભૂત કમને રસનામકર્મ કહે છે, (૧૨) સ્પર્શના હેતુભૂત કને
સ્પર્શ નામકર્મ કહે છે [૧૩) વિગ્રહ ગતિમાં જેના ઉદયથી તિર્યંચને આકાર રહે તે કમેને તિગૂગત્યાનુપૂર્વી કહે છે. (૧૪) જેના ઉદયથી શરીર ગુરુ અથવા લઘુ પરિણામ પ્રાપ્ત ન કરતાં અગુરુ લઘુરૂપે પરિણમે છે, તે કર્મને અગુરુ લઘુનામ કમી કહે છે. (૧૫) જે કર્મના ઉદયથી પિતાનું મૃત્યુ કરાવનાર સળી આદિ ઉપઘાત કારી અવયની પ્રાપ્તિ થાય તે કમને ઉપઘાત નામ કમી કહે છે. (૧૬) જે કમને ઉદયથી સ્વતંત્ર રીતે ગમન કરવાની શકિત પ્રાપ્ત થાય, તે કર્મને ત્રણ નામ કર્મ કહે છે (૧૭) જે કર્મના ઉદયથી જીવને ચર્મચક્ષુ ગોચર બાદર શરીરની પ્રાપ્તિ થાય, તે કર્મને બાદર શરીર નામકર્મ કહે છે. (૧૮) જે કર્મના ઉદયથી જીવની પોતાની યોગ્ય પર્યાતિય પૂર્ણ ન થાય તે કર્મને અપર્યાપ્ત નામકર્મ કહે છે. (૧૯) જેના ઉદયથી જીવને ભિન્ન ભિન્ન શરીરની પ્રાપ્તિ થાય, તેમને પ્રત્યેક શરીર નામ કર્મ કહે છે. [૨] જેના ઉદયથી જિહવા આદિ અસ્થિર અવયવ પ્રાપ્ત થાય છે તે કમને અસ્થિર નામ કર્મ કહે છે. [૧] જેના ઉદયથી નાભિની નીચેનાં અવયે અપ્રશસ્ત હોય તે કર્મને અશુભ નામ કર્મ કહે છે. (રર) જેના ઉદયથી ઉપકાર કરવા છતાં પણ સૌને પ્રિય થવાય નહીં, તે કર્મને દુર્ભગ નામ કમી કહે છે. (૨૩) જેના ઉદયથી જગતમાં માનની પ્રાપ્તિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #318

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये पञ्चमहाव्रतस्य पञ्चविंशतिभावनानिरूपणम् २९९
नाम अनादेय नामकर्म है २३। जिसके उदय से जीव का यश व कीर्ति प्राप्त न हो वह अयशःकीर्ति नाम कर्म है २४। जिसके उदय से शरीर में अंग उपांगो की यथोचित स्थान में व्यवस्था हो उसका नाम निर्माण नामकर्म है २६। मिथ्यादृष्टि ही तिर्यग्गति आदि रूप इन २५ पच्चीस प्रकृतियों का बंध करता है। क्यों कि इनका बंध मिथ्यात्वनिमित्तक होता है। सम्यग्दृष्टि इनका बंध नहीं करता। इसी बात को प्रकट करने के लिये सूत्र में मिथ्याष्टि पद रखा है। विकलेन्द्रिय पर्याप्तक मिथ्यादृष्टि जीव इन २५ पच्चीस प्रकृतियों से अन्य भी कर्म प्रकृतियों का बंध करता है। परन्तु जो विकलेन्द्रिय अपर्याप्तक मिथ्यादृष्टि जीव होता है वही इन अप्रशस्त २५ पच्चीस कर्मप्रकृतियों का बंधक होता है। इस बातको समझाने के लिये सूत्र में अपर्याप्तक शब्द ग्रहण किया है। मिथ्यादृष्टि होने पर भी यदि वह जीव संक्लिष्ट परिणामवाला नहीं है तो वह इन तिर्यग्गत्यादिरूप २५ पच्चीस प्रकृतियों का बंध नहीं करता है अतः इनका बंध संक्लिष्टपरिणामवाला ही मिथ्यादृष्टि जीव करता है। इस बातको समझाने के लिये संक्लिष्टपरिणाम यह विशेषण रखा है । तात्पर्य इसका यह है कि संक्लिष्ट परिणामवाला विकलेन्द्रिय मिथ्यादृष्टि जीव अपर्याप्त
ન થાય તે, કર્મને અનાદેય નામ કર્મ કહે છે. [૨] જેના ઉદયથી જીવને યશ કે કીતિ પ્રાપ્ત ન થાય, તે કર્મને અયશકીર્તિ નામકર્મ કહે છે. (૨૫) જેના ઉદયથી શરીરના અંગ ઉપાંગોની સ્થાનમાં વ્યવસ્થા ન હોય તે કર્મને નિર્માણ નામકમ કહે છે. મિથ્યાષ્ટિ જ તિર્યગતિ આદિ રૂપ આ પચીશ પ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે, કારણ કે તેમના બંધનું કારણ મિથ્યાત્વ હોય છે. સમ્યગ્ન દૃષ્ટિ જીવ તેમને બંધ બાંધતા નથી. એ વાતને દર્શાવવાને માટે જ સૂત્રમાં મિથ્યાદૃષ્ટિ પર મૂકયું છે, વિકલેન્દ્રિય પર્યાપ્તક મિથ્યાષ્ટિ જીવ આ પચીસ પ્રકૃતિ સિવાય બીજી કમ પ્રકૃતિને બંધ પણ બાંધે છે. પણ જે વિકલેન્દ્રિય અપર્યાપ્તક મિયાદૃષ્ટિ જીવ હોય છે એ જ આ અપ્રશરત પચીસ કમ પ્રવૃત્તિઓને બંધ બાંધે છે. એ વાત સમજાવવાને માટે સૂત્રમાં અપર્યાપ્તક શબ્દને ઉપયોગ કર્યો છે. મિથ્યાષ્ટિ હોય પણ જે તે જીવ સંકિલષ્ટ પરિણામવાળે ન હોય તે તે તિર્ય ગતિ આદિ રૂપ પચીશ પ્રકૃતિને બંધ બંધાતો નથી. ફકત સંકિલષ્ટ પરિણામ વાળે મિથ્યાષ્ટિ જીવ જ તેને બંધ બાંધે છે. આ વાત સમજાવવાને માટે સંકિલષ્ટ પરિણામ વિશેષણને ઉપયોગ થયો છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે સંકિલષ્ટ પરિણામ વાળો વિક્લેન્દ્રિય મિથ્યાષ્ટિ જીવ અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં પણ કીન્દ્રિય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #319

३००
समवायाङ्गसूत्र __ मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं पणवीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं पणवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं पणवीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणा णं देवाणं अत्थेगइयाणं पणवीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। मज्झिमहेट्रिमगेविजाणं देवाणं जहण्णेणं पणवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा हेट्रिम उवरिमगेवेजविमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं पणवीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा पणवीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणभंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं पणवासं वाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे पणवीसाए भवग्गहणेहि सिन्झिस्संति बुझिस्संति मुच्चिस्संति परिणिव्वाइस्तंति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू. ५७॥
टीका- 'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां पञ्चविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। अधः सप्तम्यां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां पञ्चविंशतिः सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अवस्था में भी द्वीन्द्रियादि-अपर्याप्तावस्था के प्रायोग्य ही कर्मप्रकृतियों का बंध करता है। अवशिष्टपदों का भावार्थ स्पष्ट है ॥सू० ५६॥
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि। इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २५पच्चीस पल्योपम की कही गई हैं । सप्तम पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २५पच्चीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार
આદિ અપર્યાપ્ત અવસ્થાને પાત્ર કર્મપ્રકૃતીને બંધ બાંધે છે. બાકીનાં પદોને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ છે. સૂ પદ
टी-इमीसेणं इत्यादि ! । २त्नप्रभा पृथ्वीमा ४ नाहीयानी स्थिति ૨૫ પચીસ પલ્યોપમની કડી છે. સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૨૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #320

भावबोधिनी टीका पविशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम्
३०१
असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषां पञ्चविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानानां खलु देवानामम्त्ये केषां पञ्चविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । मध्यमाघस्तनग्रेवे यकाणां देवानां जघन्येन पञ्चविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवा अधस्तनोपरितनग्रैवेयक विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण पञ्चविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवाः पञ्चविंशत्या अर्द्रमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा तेषां खलु देवानां पञ्चविंशत्या वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये पञ्चविंशत्या भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःवानामन्तं करिष्यन्ति ॥. ५७॥
देवों में कितनेक देवों की स्थिति २५पचीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों वी स्थिति २५पचीस पल्योपम की कही गई है। मध्यम अधस्तन ग्रैवेयकवासी देवों की जघन्य स्थिति २५ पचीस सागरोपम की कही गई है । जो देव अधस्तन उपरिम ग्रैवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति २५पचीस सागरोपम की होती है। वे देव २५ पचीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आम्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। इन देवों में कितनेक देव ऐसे भी होते हैं जो २५पचीस भव धारण करने के बाद सिद्ध बनेंगे, बुद्धबनेंगें इस संसार से सर्वथा मुक्त हो जायेंगे, परिनित हो जावेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देवंगे। सू०५७
પચીસ સાગરોપમની કહી છે અસુરકુમાર જેમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ પચીશ પલ્ય - પમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ પચીશ પોપની કહી છે. મધ્યમ અધસ્તન રૈવેયકવાસી દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ પચીશ સાગરોપમની કહી છે, જે દેવ અસ્તન ઉપરિમ રૈવેયક વિમાનોમાં દેવની પીએ ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પચીશ સાગરેપની હે ય છે. તે દેવ પચીશ અઈ માસ બાદ ૧૨ા સાડાબાર મહિને બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ લે છે. તે દેશમાં કેટલાક દેવો એવા પણ છે કે જે પચીશ ભવ ધારણ કર્યા પછી સિદ્ધ ગતિ પામશે, બુદ્ધ થશે, આ સંસારથી સર્વથા મુકત થશે, પરિનિર્વત બનશે અને સમસ્ત દુબેને અન્ત કરી નાખશે. સ્. પછા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #321

३०२
समवायाङ्गसूत्रे
पविशतितमं समवायमाह -
मूलम् -- छव्वीसं दसकप्पववहाराणं उद्देसणकाला पण्णत्ता, तं जहा - दस दसाणं, छ कप्पस्स, दसववहारस्स । अभवसिद्धियाणं जीवाणं मोहणिजस्स कम्मस छव्वीस कम्मंसा संतकम्मा पण्णत्ता, तं जहा - मिज्छत्तमोहणिज्जं, सोलसकसाया, इत्थीवेदे, पुरिसवेदे, नपुंगवेदे, हासं अरति, रति, भयं, सोगं, दुगुंछा ॥ इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं छव्वीसं पलिओ माइं ठिई पण्णत्ता । असत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं छव्वीसं सागरोवनाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं छव्वीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता | सोहम्मीसाणा णं देवाणं अत्थेगइयाणं छव्वीसं पलिओ माइं ठिई पण्णत्ता । मज्झिमज्जज्झिमगेवेज्जयाणं देवाणं जहण्णेणं छव्वीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । जे देवा मज्झिम हेट्टिम गेवेज्जयविमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं छव्वीस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा छब्वीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं छव्वोसाए वाससहस्सेहिं आहारट्ठे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे छव्वीसेहिं भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुञ्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥ सू० ५८ ॥
टीका- 'छब्बीसं' इत्यादि । 'छब्बीसं' पविंशतिः 'दसकप्पववहाराणं' दशाश्रुतकल्पश्रुतव्यवहारश्रुतानाम् उद्देशनकाला: = उद्देशेनानि =अध्ययनानि तेषां काला अवसराः=अध्ययनप्रतिपादनावसराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - दश ' दसाणं '
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #322

भावबोधिनी टीका. पञ्चविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३०३ दशाश्रुतस्कन्धस्य, षट्कल्पस्य बहत्कल्पस्य दशव्यवहारस्य-व्यवहारमूत्रस्य, 'अभवसिद्धियाणं' अभवसिद्धिनाम् कस्मिन्नपि भवे ये सिद्धि प्राप्तुमशक्तास्तेषां जीवानां मोहनीयस्य कर्मणः षड्विंशतिः कमांशाः कर्मप्रकृतयः 'संतकम्मा' सत्कर्माणः सत्तायां विद्यमानाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मिथ्यात्वमोहनीयम् १, पोडशकषायाः१७, स्त्रीवेदः१८, पुरुषवेद१९, नपुंसक वेदः२०, हास्यम् २१, अरतिः२२, रति:२३, भयं२४, शोकः२५, 'दुगुंछा' जुगुप्सा २६। अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां षड्विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ताः । अधः सप्तम्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां षड्विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां षड्विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः
अब सुत्रकार २६छन्वीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'छब्बीसं' इत्यादि।
टीकार्थ-दशाश्रुतस्कंध, बृहत्कल्पसूत्र और व्यवहारश्रुत के उद्देशनकालअध्ययनों को प्रतिपादन करने के समय-२६ छबीस कहे गये हैं । वे इस प्रकार से हैं-दशाश्रुत स्कंध१०दस, बृहत् कल्प के ६छ, और व्यवहारसूत्र के १०दस। किसी भी भव में सिद्धि को प्राप्त करने में असमर्थ बने हुए अभव्य जीवों के मोहनीयकर्म की २६, छबीस प्रकृतियां सत्ता में विद्यमान कही गई हैं। मिथ्यात्वमोहनीय १, १६सोलहकषाय १७, स्त्रीवेद१८, पुरुषवेद१९, नपुंसकवेद२०, हास्य२१, अरति२२,रति२३,भय२४,शोक२५, और जुगुप्सा २६ । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति२६ छव्वीस पल्योपम की कही गई है। नीचे सप्तम पृथिवो में कितनेक नारकियों की स्थिति २६, छबीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों
હવે સૂત્રક ૨ ૨૬ છવ્વીશ સંખ્યાવાળાં સમવાનુ વર્ણન કરે છે– __टी---'छव्वीसं' इत्यादि ! श्रुतः४५, १६६५सूत्र मने व्यवहा२श्रुतना ઉદ્દેશન કાલ–અધ્યયનું પ્રતિપાદન કરવાના સમય–છ વીશ બતાવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે-દશાશ્રુતસ્કંધના ૧૦ દસ બૃહત્ક૯પના છ૬, અને વ્યવહાર સૂત્રના ૧૦ દસ કોઈ પણ ભવે સિદ્ધગતિ પ્રાપ્ત કરવાને અસમર્થ ની મેહનીય કમની ર૬ છવીસ પ્રકૃતિ સત્તામાં રહેલ બતાવી છે. મિથ્યાત્વ મેહનીય ૧એક, કષાય १६, सण साव पुरुष, नपुंसव, हास्य, मरति, रति, भय, ४. अने गुस्सा. એ રીત કુલ ૨૬ છવ્વીસ થાય છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમા કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૨૬ છવ્વીસ પોપમની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૨૬ છવીસ સાગરોપમની કહી છે. કેટલાક અસુરકુમાર દેવની સ્થિતિ ૨૬ છવ્વીસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #323

समवायाङ्गसत्रे
प्रज्ञप्ता । सोधर्मेशानानां खलु देवानामस्त्ये केषां षड्विंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। मध्यममध्यमग्रवेयकाणां देवानां जघन्येन षड्विंशतिः. सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवा मध्यमाधस्तन?वेयकविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण षड्विंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवाः पड्विंशत्या अर्द्धमासैः आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानां षड्विंशत्या वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवाः ये षड्विंशत्या भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं च करिष्यन्ति ॥स.५८॥ की स्थिति२६,छबीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान देवों में कितनेक देवों की स्थिति२६, छबीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान देवों में कितनेक देवों की स्थिति २६छवीस पल्योपमकी कही गईहै, मध्यममध्यम ग्रैवेयक निवासी देवों की जघन्य स्थिति २६,छबोस सागरोपम की कही गई है। जो देव मध्यम अधस्तन ग्रैवेयकों में उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्टस्थिति२६, छबीस सागरोपम की कही गई है । वे देव २६ छवीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को २६छवीस हजार वर्ष निकल जाने पर आहार की अभिलाषाआहारसंज्ञा उत्पन्न हाती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो छब्बीस भव करने के बाद सिद्धपद प्राप्त करेंगे, अनंत ज्ञानादिक आत्मगुणों के मोक्ता बनेंगे, इस संसार से सर्वथा मुक्त हो जावेंगे,
और समस्त प्रकार के दुःखों का नाश कर देगें। __ भावार्थ-सूत्रकार ने इस सत्र द्वारा २६छवीस संख्या विशिष्ट समवाय પપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઇશાન, કપમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ રદ છવ્વીસ પોપમની કહી છે. મધ્યમ મધ્યમવેયક નિવાસી દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૬ છવીસ સાગરેપમની કહી છે દેવે મધ્યમ અધસ્તન રૈવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ર૬ છવીસ સાગરોપમની કહી છે. તે દે છવ્વીસ અર્ધ માસે-તેર મહિના બાદ બાહ્ય આવ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવોને ૨૬ છવ્વીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થયા બાદ આહાર સજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક દેવો એવા પણ હોય છે કે જે છત્રીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધ પદ પન્મશે, અનંત જ્ઞાનાદિક આત્મ ગુણોના ભોક્તા થશે. આ સંસારથી સર્વથા મુકત થઈ જશે, પરિનિવૃત થશે, અને સમસ્ત પ્રકારનાં દુઃખોને નાશ કરશે.
ભાવાર્થસૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ૨૬ છવીસ સ ખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #324

3
-
-
भावबोधिनी टीका. सप्तविंशतिसमवाये अनगारगुणानां निरूपणम् ३०५
__सप्तविंशतितम समवायमाह-- मूलम्- सत्तावीसं अणगारगुणा पण्णत्ता, तं जहा-पाणाइवायाओ वेरमणं१, मुसावायाओ वेरमणं२, अदिन्नादाणाओ वेरमणं३, मेहणाओ वेरमणं४, परिग्गहाओ वेरमणं५, सोइंदियनिग्गहे६, चविखदियनिग्गहे७, घाणिदियनिग्गहे८, जिभिदियनिग्गहे९, फासिंदियनिग्गहे१०, कोहविवेगे११, माणविवेगे१२, मायाविवेगे१३, लोभविवेगे१४,भावसचे१५, करणसच्चे१६. जोगसच्चे१७,खमा१८,विरागया१८, का कथन किया है। इसमें उन्हों ने दशाश्रुतस्कंध के १०दस. वृहत्कल्प के ६छ
और व्यवहारसूत्र के १० दस इस प्रकार २६ छबोस उद्देशनकाल प्रतिपादत किये हैं। अभव्यजीवों के २६छन्वीस मोहनीय धर्म की प्रकृतियां सत्ता में विद्यमान रहती हैं। रत्नप्रभा पृथिवी में २६ छबीस पल्योपम की, सप्तम पृथिवी में २६ छबीस सागरोपम की, असुरकुमार में २६ छबीस पल्योपम की और सौधम ईशान निवासी देवों में २६ छबीस पल्योपम की जो स्थिति कही गई है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कही गई है वह मध्यमस्थिति की अपेक्षा कही गई है ऐसा जानना चाहिये। मध्यम अधस्तन ग्रेवेयक निवासी देवों में उत्कृष्टस्थिति २६ छन्वीस सागरोपम की होती है सो यही स्थिति मध्यम मध्यम ग्रैवेयक निवासी देवो में जघन्य हो जाती है इसी बात की सूचनार्थ इस ग्रैवेयक निवासी देवों में जघन्यस्थिति २६ छबीस सागरोपम की कही गई है ॥१० ५८॥ કર્યું છે. તેમાં તેમણે દશ શ્રુતસ્કે ધના ૧૦ દસ બહતું ક૯પના છે. અને વ્યવહાર સૂત્રના ૧૦ દસ, એ રીતે કુલ ૨૬ છવીસ ઉશન ક ળનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. અભવ્ય જીવોને મે હનીય કર્મની ર૬ છવીસ પ્રકૃતિ સત્તા પર વિદ્યમાન રહે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૨૬ છવીસ પલ્યોપમની સાતમી પૃથ્વીમાં રક છવ્વીસ સાગરોપમની, અસુરકુમારમાં ૨૬ છટર્વીસ પલ્યોપમની. અને સૌધર્મ તથા ઇશાન નિવાસી દેવોની ૨૬ છવીસ ૫૯પમની જે સ્થિતિ બતાવી છે તે મધ્યમ સ્થિતિની અપેક્ષાએ બતાવી છે. એમ સમજવું. મધ્યમ અધસ્તન રૈવેયક નિવાસી દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ર૬ છવ્વીસ સાગરોપમની હોય છે, એ જ સ્થિતિ મધ્યમ મધ્યમ ગ્રેવેયક નિવાસી દેવોમાં જઘન્ય થઈ જાય છે. એ જ વાતની સૂચનાથે આ વેયક નિવાસી દેવોની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૬ છવીસ સાગરોપમની કહી છે. સૂ.૫૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #325

३०६
समवायाङ्गसूत्रे
मणसमाहारणया२०, वयसमाहारणया२१, कायसमाहारणया२२, णाणसंपण्णया२३, दंसणसंपण्णया२४, चरित्तसंपण्णय २५, वेयणअहियासणया २६, मारणंतिय अहियासणया २७ । जंम्बूद्दीवे दीवे अभिइवजेहिं सत्तावीसाए णक्खत्तेहिं संववहारे वहइ । एगमेगेणं णक्खत्तमासे सत्तावीसाहिं राइंदियाहिं राईदियग्गेणं पण्णत्ते । सोह म्मीसाणेसु कप्पेसु विमाणपुढवी सत्तावीसं जोयणसयाई बाहल्लेणं पण्णत्ता । वेयग्गसंमत्तबंधो वरयस्स णं मोहणिजस्स कम्मस्स सत्तावीसं उत्तरपगडीओ संतकम्मंसा पन्नत्ता । सावणसुद्धसत्तमीए णं सूरिए सत्तावीसंगुलियं पोरिसिच्छायं णिव्वत्तइत्ता णं दिवसखेत्तं निवट्टेमाणे रयणिखेत्तं अभिणिवट्टमाणे चारं चरइ ॥ सू०५९॥
टीका -- 'सत्तावीसं' इत्यादि । सप्तविंशतिरनगारगुणाः आत्मनः प्रशस्यो धर्मो गुण इति प्रोच्यते, प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- प्राणातिपातादविरमणम् १, मृषावादाविरमणम् २, अदत्तादानाद्विरमणम् ३, मैथुनादविरमणम् ४, परिग्रहाद बिरमणम् ५, श्रात्रेन्द्रियनिग्रहः ६, चक्षुरिन्द्रियनिग्रहः ७, प्राणेन्द्रियनिग्रहः ८, जिडे अब सत्ताईस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन सूत्रकार करते हैं-- 'सत्तावीसं' इत्यादि ।
टीकार्थ- सकलसंयमी साधुजनों के मूलगुण२७ सत्ताईस कहे गये हैं । वे इस प्रकार से है -- प्राणातिपात से विरमण - विरक्त होना १, मृषावाद से विरक्तर, होना, अदत्तादान से विरक्त होना३, मैथुन से विरक्त होना ४, परिग्रह से विरक्त होना५, श्रोत्रेन्द्रिय का निग्रह करना६, चक्षुइन्द्रिय का निग्रहत करना, घाण इन्द्रिय का निग्रह करना, जिहा इन्द्रिय का निग्रह
हवे सूत्रकार सत्तावीस (२७)स घ्यावाणां समवायो वर्णन छे - सत्तावीसं इत्यादि
ટીકા-સકળ સંચમી સાધુએના મૂળગુણ ૨૭ સત્તાવીસ કહ્યા છે, જે આ પ્રમાણે છે– (१) प्राणातियातथी विरहुत थवु, (२) भृषावादृथी विरस्त थवु, ( 3 ) महत्ताहानथी वि२स्त થવું, (૪) મથુનથી વિરકત થવું, (૫) પરિગ્રહથી વિરકત થવુ, (૬) શ્રકેન્દ્રિયના નિગ્રહ કરવા, (૭) ચક્ષુ ઇન્દ્રિયના નિગ્રહ કરવા (૮) ધ્રાણેન્દ્રિયના નિગ્રહ કરવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #326

भावबोधिनी टीका. सप्तविंशतिसमवाये अनगारगुणाना निरूपणम् ३०७ न्द्रियनिग्रहः९, स्पशेन्द्रियनिग्रहः१०, क्रोधविवेकः११, मातविवेकः१२, मायाविवेकः१३, लोभविवेकः१४, विवेकः पृथग्भावः त्यागइत्यर्थः, 'भावसच्चे' भावसत्यम् अन्तरात्मनः शुद्धतेत्यर्थः १५, ‘करण सच्चे' करणसत्यम् यथोक्तप्रतिलेखनाक्रियायाः उपयोगपूर्वकं समाचरणम्, 'जोगसच्चे'१७ योगसत्यम= मनोवाकाययोगानां यथार्थ प्रवर्तनम्, 'खमा१८' क्षमा उदयावलि साप्रविष्टको. धनिरोधः, ननु 'क्रोधविवेकः' इत्यनेनैवक्षमाया गतार्थत्वात्किमर्थपुनः क्षमाग्रहणम ? उच्यते-क्रोधविवेकेन क्रोधसत्तानिवारणम्, इह तु उदयप्राप्तस्य तस्य विफलीकरणमित्युभयोरन्तरम् । 'विरागया१९' विरागता शब्दादि ष्वनासक्तिः 'मणसमाहारण या२०' मनःसमाधारणता 'वयसमाहारणया२१' वाकसमाधारणता. कायसमाधारणता२२, अकुशलानां मनोवाकायानां निरोधइत्यर्थः, ज्ञानसपन्नता२३. दर्शनसंपन्नता२४, चारित्रसंपन्नता ५, 'वेयणअहियासणया२६' वेदनाध्यासनताशीतादीनामधिकं सहनम् । 'मारणतिय अहियासणया' मारणान्तिकाध्यासनता='उपसर्गकारका न मदीयाः शत्रवः, अपितु कल्याणकारकाः सुहृदः, करना९, स्पर्शन इन्द्रियका निग्रह करना१०, क्रोध का त्याग करना११, मान कषायका त्याग करना११ मायाचारी करने का त्याग करना१३, लोभ का त्याग करना१४, अन्तरात्मा की शुद्धतारूप भावसत्य १५, प्रतिलेखना क्रिया का उपयोगपूर्वक आचरणकरनारूप करणसत्य१६, मन, वचन और काय इन तीन योगों की यथार्थप्रवृत्तिरूप योगसत्य१७, उदयावलि में प्रविष्ट क्रोध का निरोधरूप क्षमाभाव१८, शब्दादिक विषयों में अनासक्ति रूप विरागता१९, मनः समाधारणता२०, वचन समाधारणता२१ कायसमाधारणता२२ अर्थात् अकुशल मन, वचन, काय का निरोध करना, ज्ञानसंपन्नता२३, दर्शनसंपन्नता२४, चारित्रसंपन्नता२५, शीतादिक वेदनाओं को अच्छी तरह से सहन करना २६, और उपसर्ग कारक मेरे शत्र (८) fast न्द्रिय निAs ४२a, (१०) स्पशेन्द्रियन। निय ४२३।, (११) ક્રોધનો ત્યાગ કર, (૧૨) માન કષાયને ત્યાગ કરે, (૧૩) માયાયારી કરવાને ત્યાગ કરવો (૧૪) લોભનો ત્યાગ કર, (૧૫) અન્તરાત્માની શુદ્ધતા રૂપ ભાવ સત્ય (१६) प्रतिमना याना उपयोग ५ ना माय२५ ३५ ४२९॥ सत्य, (१७) मन, વચન, અને કાય, એ ત્રણ ગોની યથાર્થ પ્રવૃત્તિ રૂપ યોગ સત્ય, (૧૮) ઉદયાવલિમાં પ્રવિષ્ટ કોધના નિરોધરૂપ ક્ષમાભાવ, (૧૯) શબ્દાદિક વિષયમાં અનાસકિત રૂપ विरागता (२०] मनासभाधारणता, [२१] वयन समाधारणता, मेटर, सशस भन, क्यन अने यने। निरोध ४२वा. (२3) शानस पन्नता, (२४) शन संपन्नता (૨૫) ચારિત્ર સંપન્નતા, (૨૬) શીત આદિ વેદનાઓને સારી રીતે સહન કરવી અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #327

३०८
समवायानसूत्रे इति भावनया मरणावधि उपसर्गादीनामधिसहनम् । जम्बूद्वीपे द्वीपे अभिजि.
वर्गः सप्तविंशत्यानक्षत्रैः सार्ध संव्यवहारो वर्तते, अभिजिन्नक्षत्रस्योत्तराषाढा. चतुर्थपादे समावेशान्न तम्य पृथग्गणना। अयं व्यवहारा जम्बूद्वीप एव न धातकी स्वण्डादौ । 'एगमेगे' एकैकः ‘णक्खत्तमासे' नक्षत्रमास: सप्तविंशत्या रात्रिन्दिवैः अहोरात्रैः 'राईदियग्गेणं' रात्रिन्दिवाओण-अहोरात्रपरिमाणापेक्षया प्रज्ञप्तः, सप्तविंशति नक्षत्राणि यावत्कालपर्यन्तं चन्द्रो भु के स कालो नक्षत्रमास उच्यते, मासो हि नक्षत्रमासचन्द्रमासाभिवद्धितमासर्तुमासर्यमासभेदात्पञ्चविधः । इदं परिमाणमहोरात्रापेक्षया. न तु सर्वथा, यतः प्रत्येकमासे-अहारात्रसम्बन्धि नहीं हैं किन्तु कल्याण कारक मित्र ही हैं, इस प्रकार की भावना से मरणपर्यत उपसर्ग आदिकों को सहन करना२७। जंबूद्धीप नामके द्वीप में अभिजित् नामक नक्षत्र को छोडकर बाकी के और सत्ताईस नक्षत्रों के साथ व्यवहार चलता है। अभिजित् नक्षत्र का उत्तराषाढानक्षत्र के चतुर्थ पाद में समावेश होने से उसकी पृथग गणना नहीं की गई है। यह व्यवहार केवल जंबूद्वीप में ही होता है धातकी खंड आदि में नहीं। एक एक नक्षत्रमास सत्ताईस रातदिन को लेकर अहोरात्र के परिणाम की अपेक्षा से कहा गया है। सत्ताईस नक्षत्रों को जितने समयतक चन्द्र भोगता है उस काल का नाम नक्षत्र मास है। नक्षत्रमास१, चंद्रमास२, अभि. वर्द्धितमास · अधिकमास ३, ऋतुमास४, और सूर्यमास५ इस तरह मास पांच प्रकार का होता है। यह परिमाण अहोरात्र की अपेक्षा से ही कहा गया है सर्वथा नहीं । क्यों कि प्रत्येक मास में अहोरात्र संबंधी ६७ सडसठ ઉપસર્ગ કરનારા મારા શત્રુ નથી પણ કલ્યાણ કારક મિત્ર છે, એ પ્રકારના ભાવના પૂર્વક મરતાં સુધી ઉપસર્ગો આદિ સહન કરવા.
જંબદ્વીપ નામના દ્વીપમાં અભિજિત નામના નક્ષત્ર સિવાયના બાકીનાં સત્તાવીસ નક્ષત્રો સાથે વ્યવહાર ચાલે છે. અભિજિત નક્ષત્રનો ઉત્તરાષા ઢા નક્ષત્રની ચતુર્થ પાદમાં સમાવેશ થતું હોવાથી તેની અલગ ગણતરી કરવામાં આવી નથી. આ વ્યવહાર ફકત જબૂદ્વીપમાં જ ચાલે છે. ધાતકી ખંડ આદિમાં નહીં. પ્રત્યેક નક્ષત્ર મારા સત્તાવીસ રાતદિનને લઈને અહોરાબના (દિવસ રાતના) પરિમાણની અપેક્ષાએ કહેલ છે. જેટલા સમય સુધી ચન્દ્ર સત્તાવીશ નક્ષત્રોને ભેગવે છે તેટલા સમયને નક્ષત્રમાસ કહે છે. માસના પાંચ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે– (૧) નક્ષત્રમાસ, (૨) (२) यन्द्रभास, (3) मधिभास, (४) तुभास भने (५) सूर्य मास मा भा५ અહેરાવની અપેક્ષાએ જ કહેલ છે, સર્વથા નહીં, કારણ કે પ્રત્યેક માસમાં અહેરાત્ર સંબંધી ૬૭ સડસઠ ભાગના ૨૧ એકવીસ ભાગ વધે છે. તે ભાગે ૭ સાત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #328

नाम
भावबोधिनी टीका. सप्तविंशतिसमवाये अनगारगुणानां निरूपणम् ३०९ सप्तषष्टिभागानामेकविंशतिर्भागावर्धन्ते, ते च सप्तघटिकत्रिंश मितट-किञ्चिद. धिकसाथूकोनविंशतिसेकेण्डकालपरिमिता भवन्तोत्यत एको नक्षत्रमासः सप्तविशत्यहारात्र-मप्तघ टेकत्रिशन्मिनट-किश्चिदधिकसा(कोनविंशति सेकेण्डपरिमितो भवति एवं नक्षत्रवर्ष सप्तविंशत्यधिक-त्रिशताहोरात्रा-ऽष्टादशघण्टापश्चदशमिनटकिश्चिदधिकचतुष्पश्चाशत्सेकेण्डपरिमितकालेन भवति। तस्य कोष्ठकमिदम्
| अहोरात्र | घण्टा | मिनट | सेकेण्ड एकाहोरात्रस्य एकविशति सप्त ष्टिभागानां कालः। (एत्र अहोरात्र के सडस
किश्चिदधिकः ठया कीस भागों का समय)
नक्षत्रमासः २७ अहोरात्राणि
१९॥
किञ्चिदधिकः तदुपरि ? भागाः (सडसठियाइक्कीस भाग) नक्षत्रवर्षम् ३२७ | १७ | १५ |
५४
किश्चिदधिकम् पादोनाष्टाविंशत्यधिक त्रिशतानिकिश्चिदधिकानि-अहोरात्राणि नक्षत्रवर्षस्य भवन्ति । अङ्कतोऽपि-(३२७॥ किञ्चिदधिकानि) (तीनसौ पौना अठाईस अहोरात्र झाझेरा-कुछ अधिक) भाग के२१ इक्कीस भाग बढते हैं। वे भाग ७ सात घंटा ३१ इकतीस मिनट और कुछ अधिक१९॥ साढे उन्नीस सेकेण्ड होते हैं । इस लिये एक नक्षत्र मास सत्तावीस अहोरात्र और सातघंटा ३१ इकत्तीस मिनिट तथा कुछ अधिक १९॥ साढे उन्नीस सेकेण्ड का होता है। है उसी तरह नक्षत्रवर्ष सत्ताईस अधिक ३ तीनसौ अहोरात्र,१८ अढारह घंटा १५ पंदरह मिनिट और कुछ अधिक५४चोपन, सेकेण्ड का होता है। કલાક. ૩૧ એકત્રીસ મિનિટ, અને ૧લા સાડીઓગણીસ સેકંડથી સહેજ વધારે થાય છે તેથી એક નક્ષત્રમાસ ૨૭ સત્તાવીસ અહેરાત્ર, ૭ સાત કલાક ૩૧ એકત્રીસ મિનિટ અને ૧૯ સાડીઓગણીસ સેકંડથી સહેજ વધારે સમયને થાય છે. એ જ પ્રમાણે ૩૨૭ અહોરાત્ર, ૧૮ અઢાર કલાક, ૧૫ પંદર મિનિટ અને ૫૪ ચોપન સેકંડથી થોડા વધારે સમયનું નક્ષત્ર વષ થાય છે તેને કઠો નીચે પ્રમાણે છે.
१७
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #329

३१०
__ समवायाङ्गसूत्रे सौधर्मेशानेषु कल्पेषु विमानपृथ्वीसप्तविंशतियोजनशतानि बाहल्येन-विस्तागेण प्रज्ञप्ता। 'वेयगसम्मत्तबंधोवरयस्स' वेदकसम्यक्त्वबन्धोपरतम्य वेदकस. म्यक्तवबन्धः= क्षायोपशमिकसम्यक्त्वकारणभूतशुद्धदलिकपुञ्जरूपदर्शनमोहनीयप्र. कृतिः तया उपरतो-वियुक्तस्तस्य सम्यत्तव मोहनीयरहितस्येत्यर्थः जीवस्य
इसका कोष्ठक इस प्रकार से है
नाम | अहोरात्र | घंटा | मिनट सेकेण्ड एक अहोरात्र के सडसठभागों में से२१/६७
७ । ३१ | १९॥ कुछ अधिक एकीस भागोंका समय नक्षत्रमास
| ७ | ३१ | १९॥ कुछ अधिक
नक्षत्रवर्ष |३२७ | १७ | १५ | कुछ अधिक ५४ एक चौथाईकम २८ अधिक तीन सौ से कुछ अहोरात्र १नक्षत्र अधिक अर्थात्३२७॥ से कुछ अधिक वर्ष के होते हैं।
सौधर्म और इशान इन दो कल्पों में विमान पृथ्वी विस्तार की अपेक्षा सत्ताईस योजन की कही गई है। क्षायोपशमिक सम्यक्तव के बंधकी कारणभूत जो शुद्धदलिकरूप दर्शनमोहनीय की सम्यत्तव प्रकृति
અહોરાત્ર કલાક મિનિટ સેકડ એક અહોરાત્રના સડસઠ ભાગમાંથી ૨૧/૬૭ એક
७ | १ | माथी थोडी पधारे વીસ ભાગોને સમય
નક્ષત્ર માસ | ૨૭ | ૭ | ૩૧ | ૧લાથી થોડી વધારે
નામ
नक्षत्र व
३२७ | १७ | १५ | ५४थी थी वधारे |
૩૨૮ ત્રણ અઠાવીસ અહેરાત્રમાંથી ૧/૪ અહોરાત્ર જેટલો સમય ઓછો કરી તેમ છેડે સમય ઉમેરતાં એક નક્ષત્ર વર્ષ થાય છે એટલે કે ૩રા ત્રણ પિણી અઠયાવીસ અહોરાત્ર કરતાં થોડા વધારે સમયનું નક્ષત્ર વર્ષ થાય છે
સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કલપમાં વિસ્તારની અપેક્ષાએ વિમાન પૃથ્વી (વિમાનવાસ) ર૭૦૦ સત્યાવીસ સો જનની કહી છે. ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વના બંધની કારણરૂપ જે શુદ્ધ દલિક રૂપ દર્શન મેહનીયની સમ્યકાવ પ્રકૃતિ છે, તેનાથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #330

भावबोधिनी टीका. सप्तविंशतिसमवाये अनगारगुणानां निरूपणम् खलु मोहनीयस्य कर्मणः अष्टाविंशतिपकारस्य मोहनीयकर्मणा मध्ये सप्तविंशतिरुत्तरमकृतयः 'संतकम्मंसा' सत्कर्माशाः सत्तायां विद्यमाना इत्ययः, प्रज्ञप्ताः। 'सावणसुद्ध सत्तमीए' श्रावणशुक्ल सप्तम्यां खलु सूर्यःहस्तपरिमितशङ्कोः सप्तविंशत्यगुलिकां पौरुषीच्छायांप्रहरकालिकी छायां 'णिव्वत्तइत्ता' निवर्त्य निष्पाद्य खलु दिवसक्षेत्र=स्वकिरणप्रकाशसमन्वितमाकोशक्षेत्रं निवट्टेमाणे' 'निवर्तमान: अर्थात्प्रकाशापचित्या दिवसापचयं कुर्वन् ‘रयणिखेत्त' रजनीक्षेत्रमअन्धकारातमाकाशक्षेत्रम् 'अभिणिपट्टमाणे' अभिनिवर्तयन् अन्धकारद्धया रात्रिवृद्धिं कुर्वन् 'चारंचरइ' चारं चरतिभ्रमणं करोति, अयमत्र पर्यवसितोऽर्थः-इह स्थूलन्यायाश्रयणेन आषाढपूर्णिमायां चतुर्विंशत्यगुलप्रमाणाच्छाया भवति । सप्तदिनेषु च्छाया सातिरेकमेकमजुलं वर्द्धते, आषाढपूर्णिमायाः श्रावणशुक्लसप्तमीपर्यन्तेषु सातिरेकैकविंशतिदिवसेषु अर्जुलत्रयंवर्द्धते । ततश्च चतुर्विंशत्य लैः सह योजनात् सप्तविंशत्य लप्रमाणाच्छाया श्रावणशुक्लसप्तम्यां भवति वस्तु तस्तुहै उससे रहित हुए जीव के २८ प्रकार के मोहनीय कर्म की सत्ताईस प्रकृतियां सत्ता में विद्यमान कही गई है। श्रावण शुक्ला सप्तमी के दिन सूर्य सत्ताईस अंगुलप्रमाण पौरुषीच्छाया करके दिन को घटाता हआ रात्रि की वृद्धि करता है। तात्पर्य इसका इस प्रकार है कि स्थूल न्याय के आश्रय से अषाढसुदी पूर्णिमा के दिन २४ चीबीस अंगुल प्रमाण छाया होती है। फिर सात सात दिनो छाया कुछ कुछ अधिक एक एक अंगुल प्रमाण और बढती जाती है। इस तरह आषाढ पूर्णिमा से लेकर श्रावण शुक्ल सप्तमी तक के कुछ अधिक २१ इकीस दिनों में३अंगुलप्रमाण छाया बढ जाती है । अतः २४-३=एवं२७ सत्ताईस अंगुल प्रमाण छाया श्रावण शुक्ल सप्तमी के दिन हो जाती है। परन्तु जब इस पर विचार किया जाता है तो यह छाया अधिकश्तीन अंगुल प्रमाण
आती है। इसलिये परमार्थदृष्टि से यहां अपाढी पूर्णिमा शब्द कर्क संक्राરહિત થયેલ જીવમાં ૨૮ અઠાવીસ પ્રકારના મોહનીય કર્મની(૨૭) સત્તાવીશ પ્રકૃતિ સત્તા પર વિદ્યમાન રહે છે. શ્રાવણ સુદી સાતમે સૂર્ય સત્તાવીશ અંગુલ પ્રમાણ પૌરુવી છાયા કરીને દિવસને ઘટાડો થકે રાત્રિની વૃદ્ધિ કરે છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છેયૂલન્યાયને આધારે અષાઢ સુદી પૂનમને દિવસે ૨૪ ચોવીસ અંગુલ પ્રમાણે છાયા હોય છે. પછી પ્રત્યેક સાત દિવસે એક અંગુલ પ્રમાણથી સહેજ વધારે પ્રમાણમાં છાયા વધતી જાય છે. આ રીતે અષાઢી પૂનમથી શ્રાવણ સુધીના ૨૧ દિવસથી વધારે સમયમાં ૩ ત્રણ અંગુલ પ્રમાણ છાયા વધી જાય છે. તેથી ૨૪-૩-૨૭ અંગુલ પ્રમાણ છાયા શ્રાવણ સુદી સાતમે થાય છે, પણ જો આ બાબતની બરાબર ગણતરી કરીએ તો તે છાયામાં ૩ અંગુલ પ્રમાણ કરતાં થોડો વધુ વધારે થવો જોઈએ. તેથી પરમાર્થ દૃષ્ટિએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #331

समवायाङ्गसूत्रे
अत्र-अपाढी पूर्णिमाशब्दः कर्कसंक्रान्तिवाचकस्तेन कर्कसंक्रान्तिदिवसादारभ्य यत्सातिरेकैकपिरातितमं दिनं तत्रोक्तरूपा पौरुषीच्छाया भवति ॥५९।।
__ मूलम-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सत्तावीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए न्ति का वाचक है। इस दिन से लेकर जो कुछ अधिक २१ इक्कीसवां दिन है उसमें २७ सत्ताईस अंगुलप्रमाण पौरुषी छाया होती है ।
भावार्थ- इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने २७ सत्ताईस संख्याविशिष्ट समवोय का कथन किया है। जिस में उन्होंने माधु के प्राणातिपात आदि विरमणरूप मूलगुण २७ सत्ताईस कहे हैं। अभिजित् नक्षत्र को छोडकर अवशिष्ट २७ सत्ताईस नक्षत्रों से इस जंबूद्वीप में ही व्यवहार चला है। धातकीखंड आदि द्रोपों में नहीं। नक्षत्रमास में चन्द्रमा २७ सत्ताईस नक्षत्रों के साथ रहता है। इसलिये एकनक्षत्र मास २७ सताईस नक्षत्रों का होता है । सौधर्म और ईशान कल्पों में विमानपृथिवी२७ सत्ताईस सौ योजन की है। सम्यक्तव रूप देशघाती कर्म की प्रकृति से रहित मिथ्या दृष्टि जीव के मोहनीय कर्म की २७ सत्ताईस प्रकृतियां सत्ता में रहती हैं। श्रावणसुदी ७ सप्तमी के दीन सूर्य २७ सत्ताईस अंगुल प्रमाण पौरुषी छाया को करके फिर प्रकाश के हास से दिवस का हास करता हुआ अंधकार को वृद्धि से रात्रि की वृद्धि करता है ॥१० ५९ અહીં અષાઢી પૂર્ણિમા શબ્દ “ક સંક્રન્તિ’ ને વાચક છે તે દિનથી લઈને ૨૧ એકવીસ દિવસ કરતાં બેડ વધુ સમય પછી પૌરુષી છાયા ૨૭ સત્તાવીસ અંગુલ પ્રમાણ હોય છે
ભાવાર્થઆ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે ૨૭ ત્તાવીસ સંખ્યા વાળાં સમવાયાંગનું કથન કર્યું છે. જેમાં તેમણે પ્રાણાતિપ ત આદિ વિરમણ રૂપ સાધુના ૨૭ સત્તાવીસ મૂળગુણ દર્શાવ્યા છે અભિજિત્ નક્ષત્ર સિવાયના બાકીના ૨૭ સત્તાવીસ નક્ષત્રો આ જંબુદ્વીપમાં વ્યવહાર ચાલે છે, ધાતકી ખંડ આદિ દ્વીપમાં નહીં નક્ષત્ર માસમાં ચદ્રમાં ૨૭ સત્તાવીસ નક્ષત્રોની સાથે રહે છે તેથી ૨૭ સત્તાવીસ નક્ષત્રોને એક નક્ષત્ર માસ થાય છે સૌવ અને ઈશાન કપમાં વિમાન પૃથ્વી સત્તાવીસ સો (૨૭૦૦) યોજનની છે. સમ્યકત્વરૂપ દેશઘાતિ કર્મની પ્રકૃતિથી રહિત મિથ્યાષ્ટિ જીવના મહનીય કમની ૨૭ સત્તાવીસ અંગુલ પ્રમાણ પૌરુષી છાયા કરે છે. ત્યાર બાદ પ્રકા૧ના હાસથી દિવને હૃાસ કરતો થકો અંધકારની વૃદ્ધિથી રાત્રિની વૃદ્ધિ કરે છે. સૂ૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #332

भावबोधिनी टीका. सप्तविंशनिसमवाये नैयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३१३ अत्थेगइयाणं नेरइयाणं सत्तावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणां देवाणं अत्थेगइयाणं सत्तावीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं सत्तावीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । मज्झिमउवरिमगेवेजयाणं देवाणं जहण्णेणं सत्तावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा मज्झिममज्झिमगेवेजय विमाणेसु देवत्ताए उववण्णा तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं सत्तावीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा सत्तावीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं सत्तावीसवाससहस्सेहिं आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे सत्तावीसाए भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुझिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू० ६०॥
टीका-'इमीसे ' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये. केषां नैरयिकाणां सप्तविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। अधः सप्तम्पां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां सप्तविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां सप्तविंशतिः पल्योपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानेषु कल्पेषु अस्त्येकेषां देवायां सप्तविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः
टीकार्थ--'इमीसे गं' इत्यादि । इस रत्नप्रभापृथिवी में नारकियों की स्थिति २७ सत्ताईस पल्योपम की कही गई है। नीचे सातवीं पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति सत्ताईस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति२७सत्ताईस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्प युगलो में कितनेक देवों की स्थिति २७सताईस पल्योपम की कही गई है। मध्यम उपरितन |वेयक निवासी
t-इमीसेणं इत्यादि ! २मा २८ प्रमा पृथ्वीमा ३eat ना२४ी मानी स्थिति સત્તાવીસ ૨૭ પલ્યોપમની કહી છે નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ સત્તાવીસ સાગરોપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવોમાં કેટલાક દેવેની સ્થિતિ ૨૭ સત્તાવીસ પ મની કહી છે સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બને કપમાં કેટલાક દેવની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #333

समवायाङ्गसूत्रे मज्ञप्ता। मध्यमोपरितनग्रवेयकाणां देवानां जघन्येन सप्तविंशति: सागरोपमाणि प्रज्ञप्ता। ये देवा मध्यम-मध्यम ग्रेवयकविमानेषु देवत्वेन उपपन्नास्तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण सप्तविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ते खलु देवाः सप्तविंशत्याऽर्द्धमासैरानन्तिवा माणान्ति वा उच्छवसन्ति वा निःश्वसन्ति वा तेषां खलु देवानां सप्तविंशतिवर्षसहाराहारसज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये सप्तविंशत्या भवग्रहगैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वा स्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥६०||
अष्टाविंशतितमं समवायमाह-- मूलम्--अट्रावीसइविहे आयारपकप्पे पण्णत्ते, तं जहा-मासिया आरोवणा, सपंचराइमासिया आरोवणी, सदसराइमासिया आरोवणा सपण्णरसराइमासिया आरोवणा, सवीसइरोइमासिया ओरोवणा, सपंचवीसराइमासिया आरोवणा, एवं चेव दो मासिया आरोवणा, देवों की जघन्यस्थिति२७सागरोपम की कही गई है। जो देव मध्यममध्यमग्रैवेयक विमानों में निवास करते हैं उनकी जघन्यस्थिति २७ सत्ताईस सागरोपम की कही गई है। सत्ताईस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को सत्ताईस हजार वर्ष व्यतीत हो जाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो२७सत्ताईस भव करने के बाद भविष्यत् काल में सिद्धपद को प्राप्त करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों के भोक्ता बनेंगे, इस अपार संसार से सदा के लिये मुक्त हो जावेंगे, परिनित हो जायेंगे
और समस्त प्रकार के दु:खों का अंत करेंगे ॥मू०६०॥ સ્થિતિ ૨૭ સત્તાવીસ પાપમની કહી છે. મધ્યમ ઉ૫રિત ગ્રેવેયક નિવાસી દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૭ સત્તાવીસ સાગરોપમની કહી છે. જે દેવે મધ્યમ મધ્યમ વૈવેયક વિમાનમાં રહે છે, તેમની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૭ સાગરોપમની કહી છે. તે દે સત્તાવીસ (ર૭)અર્ધમાસ-૧૩ સાડાતેર માસ–બાદ બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ લે છે. તે દેવને સત્તાવીસ હજાર વર્ષે વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેમાં કેટલાક એવા દે હોય છે કે જે ર૭ સત્તાવીસ ભવ કર્યા પછી ભવિષ્યમાં સિદ્ધપદ પામશે, આત્માના અનેક જ્ઞાનાદિક ગુણેના ભકતા થશે, આ અપાર સંસારમાંથી સદાને માટે મુકત થશે, પરિનિવૃત થશે, અને સમસ્ત પ્રકારનાં દુઃખનાશ કરશે. સૂ.૫૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #334

भाववोधिनी टीका अष्टाविंशतिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम् ३१५ सपंचराइ दो मासिया आरोवणी, एवं तिमासिया आरोवणी, चउमासिया आरोवा, उवघाइया आरोवणा, अणुवघाइया आरोवणी, कसिणा आरोवणा, अकसिणा आरोवणा, एतावताव आयारकप्पे एतावताय आयरियव्वे । भवसिद्धियाणं जीवाणं अत्थेगइयाणं मोहणिज्जस्स कम्मस अट्रावीसं कम्मंसा संतकम्मापण्णत्ता,तं जहासमत्तवेअणिज्जें, मिच्छत्तवेयणिज, सम्ममिच्छत्तवेयणिज्ज, सोलसकसाया, नवणोकसाया । आमिणिबोहियणाणे अटावीसइविहे पन्नत्ते, तं जहा-सोइंदिय अस्थावग्गहे, चक्खिदिय अत्थावैग्गहे, घाणिदिय अत्थावग्गहे, जिभिदिय अत्थावर्गहे, फासिदिय अस्थावग्गहे, णोइंदिय अत्थावगहे, सोइंदियबंजणोग्गहे, घाणिदियवंजणोगहे, जिभिदियवंजणोग्गहे, फासिदियवंजणोग्ग हे, सोइंदियईही, चक्खिदियईही, घाणिदियईहा, जिभिदीयईही, फासिंदीयईही, णोइंदियईहा, सोइंदियावाएँ, चक्खिदियावाएं घाणिदियावाएं, जिभिदि यावाएँ, फासिंदियावाएं, णोइंदियावाएं, सोइंदियधारणा, चक्खिदियधारणा, घाणिदियधारणा, जिभिदियधारणा, फासिंदियधारणा, गोइंदियधारणा । ईसाणेणं कप्पे अट्ठावीसं विमाणवाससयसहस्सा पन्नत्ता। जीवे णं देवगई बंधमाणे नामस्स कम्मस्स अट्रावीसं उत्तरपगडीओ णिबंधइ, तं जहा-देवगतिनाम, पांचदियजातिनाम, वेउव्वियसरीरनाम, तेयगसरीरनाम, कम्मणसरीरनामं, समचउरंससंठाणणाम, वेउव्वियसरीरंगोवंगणाम, वण्णणाम, गंधणाम, रसजाम, फासणाम, देवाणुपुग्विणामं, अगुरुलहुणाम, उवघायनॉम, पराघायनाम, उस्सासैनामं, पसत्थविहायोगणाम, तसैनामं, बायरणाम, पजतनाम, पत्तेयसरीरनाम, थिराथिरॊणं, सुभासुभाणं, सुभ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #335

समवायाङ्गसूत्रे गदुब्भगाणं, सुस्सरदुस्सरॊणं, आएजाणाएजाणं दोण्हं अण्णयरं एगं नामं णिबंधई, जसोकित्तिनाम, निम्माणमिं । एवं चेव नेरइयावि, णाणत्तं अप्पसत्थविहायोगइणाम, हुंडगसंठोणणाम, अस्थिरणामं, असुभणाम, दुब्भगणाम, दुस्सरनामं, अणादिज्जणाम, अजसोकित्तिणामं ॥ सू० ६१॥
टीका- 'अट्ठावीसइविहे' इत्यादि-'अट्ठावीसइविहे' अष्टाविंशतिविधः 'आ. यारपकप्पे' आचारप्रकल्प:-आचारस्य-ज्ञानाद्याचारस्य प्रकल्प व्यवस्थापनम, यद्वा-आचरणम् आचारः-आत्मशुद्धयर्य क्रियाविशेषः, आचारशब्दोऽत्र प्राय
अब सूत्रकार २८ अट्ठाईस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है'अट्ठावीसइविहे' इत्यादि ।
टीकार्थ-अट्ठाईस प्रकार का आचार प्रकल्प कहा गया है। ज्ञानादिक आचार की व्यवस्था अथवा आत्म शुद्धि के निमित्त आचरित प्रायश्चित्तरूप आचार की प्ररूपणा ये दो अर्थ आचार प्रकल्प के होते है । आचारप्रकल्प के वे अठाईस प्रकार ये हैं-१ मासिकी आरोपणा, २ सपंचरात्रमासिकी आरोपणा, ३ सदशरात्रमासिकी आरोपणा, ४ सपंचदशरात्रमासिकी आरोपणा, ५ सविंशतिरात्रमासिकी अरोपणा, ६ सपंचविंशतिरात्रमासिकी आरोपणा, इसी तरह सात द्विमासीकी आरोपणा-१२ सपं. चविंशतिरात्रद्विमासिकी आरोपणा इसी प्रकार त्रिमासिकी आरोपणा १८, चतुर्मासिकी आरोपणा२४, उपघातिका आरोपणा२५, अनुप
हवे सूत्र४२ २८ वीस सध्यावाणा समपायानु ४५1 ४२ छे-अट्ठावीसइविहे इत्यादि !
ટીકા–આચાર પ્રકલ્પ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકારના કહ્યા છે આ ચાર પ્રક૯૫ના આ પ્રમાણે બે અર્થ થાય છે-જ્ઞાન-દિક આચારની વ્યવસ્થાને આચાર પ્રક૯પ કહે છે. અથવા આત્મશુદ્ધિને માટે આચરેલ પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ આચારની પ્રરૂપણાને પણ આચાર કલ્પ કહે છે, આચાર પ્રકલ્પના ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-(૧)માસિક આરોપણ,(૨) પંચરા ત્રમાસિક આરો૫ણા,(૩)સદશાત્ર માસિકી આપણા (૪)સપંચદશરાત્ર માસિકી આરપણા,(૫)સવિંશતિ પાત્ર માસિક આરોપણા,(૬)સંપંચવિંશતિરાત્ર માસિક આરોપણ એ જ પ્રમાણે ૬ ૭ દ્ધિ માસિકી આપણા ૨ એ જ પ્રમાણે ૬ સપંચવિંશતિ રાવ ઢિમાસિકી આરોપણ એજ પ્રમાણે ૬ ૭ ત્રિમાસીકી આરાપણું ૧૮ ૬ ચતુર્માસિકી આરાપણું ૨૪, ઉપાતિકા આરોપણ ૨૫, અનુપાતિકા આરોપણ ૨૬, કૃરના આરે પણ ૨૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #336

भावबोधिनी टीका. अष्टाविंशतिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम्
३१७
श्चित्तपरः, तस्य प्रकल्पः=प्ररूपणा - आचारप्रकल्पः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - ' मासिया आरोवणा' मासिकी आरोपणा, मासिकी=माससम्बन्धिनी आरोपणा - आरोप्यते= स्थाप्यत इति - आरोपणा - प्रायश्चित्तानामुपर्युपरिस्थापनम् । आरोपणा हि-पञ्चदश - पञ्चदशविंशति- पञ्चविंशत्या दिदिवसानारभ्य यावत् षण्मासावधिका भवति चरमतीर्थङ्करशासने तत्परत आरोपणायाः प्रतिषेधात् उक्तश्च
" संवच्छरं तु पढमे, मज्झिमगाण मासियं होइ । छम्मास पच्छिमस्स उ, माणं भणियं तु उक्कोस ॥१॥”
साध्वाचारविषये कस्मिंश्चिदाचारे जातापराधस्य कस्यचित्संयतस्य पञ्च
घातिका आरोपणा२६, कृत्स्ना आरोपणा२७, अकृत्स्ना आरोपणा२८, यह इतना आचार प्रकल्प है और इतना आचार करने योग्य है । साध्वाचार में दोष लगने पर जा प्रायश्चित्त दिया जाता है उसका नाम आरोपणा है । माससंबंधी आरोपणा का नाम मासिकी आरोपणा है। यह अरोपणा पांच, दश, पन्द्रह, बीस और पच्चीसदिन से लगा कर ६ माहतक की होती है । अन्तिम तीर्थकर के शासन में इससे आगे आरोपणा का प्रतिषेध है। कहा भी है--'" संवच्छरं तु पढमे, मज्झिमगाणट्टमासिय होइ । छम्मासपच्छिमस्स उ, माणं भणियं तु उक्कोसं ॥ १ ॥ "
उत्कृष्ट से एक वर्ष की आरोपणा प्रथमतीर्थकर के समय में, आठ मास की आरोपणा मध्यम तीर्थकरों के शासन काल में और छ मास की आरोपणा अन्तिम तीर्थकर के समय में कही गई है ॥ १ ॥ साधु के आचार विषयक किसी आचार में साधु को दोष लग जाने पर पंच
અને અકૃત્સ્ના આરે પણા ર૮. આટલા આચાર પ્રકલ્પ છે અને તેટલા આચાર કરવા ચાગ્ય છે. સાધુના આચારમાં દાષ લાગતાં જે પ્રાયશ્ચિત્ત તેબને અપાય છે તેનુ નામ આપણા છે, માસ સ’બધી આરેપણાને માસિકી આરાપણા કહે છે. તે આરાપણા પાંચ, દેશ, પ'દર, વીસ અને પચીશ દિનથી લઇને છ માસ સુધીની હોય છે, અન્તિમ તીથ કરના શાસનમાં તેના કરતાં આગળ મારાપણાના પ્રતિષેધ છે. કહ્યુ પણ છે કેसंवच्छरं तु पढमे, मज्झिमगाण मासियं होइ ! छम्मास पच्छिमस्स उ, माणं भणियं तु उक्कोसं ॥ | १ || "
વધારેમાં વધારે એક વર્ષની આરાપણા પહેલા તીર્થંકરના સમયમાં, આઠ માસની આરાપણા મધ્યમ તીર્થંકરાના શાસન કાળમાં, અને છ માસની આરાપણા છેલ્લા તીથ કરેાના શાસન કાળમાં કહેલ છે (૧) સાધુના આચારોમાંથી કાઇ પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #337

३१८
समवायाङ्गसूत्रे
रात्रादिकं प्रायश्चित्तं दत्तं, तदनन्तरं तत्मायश्चित्तं वहमानः स यदि पुनरपिकमपि दोषविशेष सेवेत तदा तत्रव पूर्वदत्ते प्रायश्चित्ते मामवहनयोग्यं मासिक प्रायः श्चित्तमारोपितं भवेदित्येवं मासिकी आरोपणा भवति ॥१॥ 'सपंचराइमासिया आरोवणा' सपञ्च-रात्रमासिकी-आरोपणा-पूर्व प्रायश्चित्तं वहमानो मुनिर्यदि पञ्चरात्रशुद्धियोग्यं मासशुद्धियोग्यं चेति दोषद्वयं सेवेत तदा तस्य पूर्वदत्ते प्रायश्चित पञ्चरात्रसहितमासिकमायश्चित्तारोपणात् सपञ्चरात्रमासिकी आरोपणा भवति ॥२॥ एवं 'सदसराइमासिया आरोवणा' सदशरात्रमासिकी आरोपणा ॥३|| 'सपण्णरसराइमासिया आरोवणा' सपञ्चदशरात्रमासिकी आरोपणा ॥४॥ "सवीसराइ मासिया आरोवणा' सर्विशतिरात्रमासिकी आरोपणा ।।५।। 'सपंचवीसराइमासिया आरोवणा' सपश्चविंशतिरात्रमासिकी आरोपणा ॥६॥ एते रात्र आदि का प्रायश्चित्त दिया जाता है। इस तरह का प्रायश्चित्त यदि किसी दोषी संयत को किया गया होवे और उस पर भी यदी वह पुनः मास शुद्धि योग्य दोषविशेष का सेवन कर लेता है तो उसे गुरुजन १ मास का प्रायश्चित्त और देते हैं। इस तरह एक प्रायश्चित्त के ऊपर यह मासवहनयोग्य दूसरा प्रायश्चित्त "मासिकी प्रारोपणा" कहलाता है। पहिले से प्रायश्चित्त को धारण करने वाला मुनि यदि पञ्चरात्रशुद्धियोग्य और मासशुद्धियोग्य दोषव्य को सेवन करता है तो उस समय उस मुनि को जो पूर्वदत्त प्रायश्चित्त के सद्भाव में पञ्चरात्र सहित मासिक प्रायश्चित्त दिया जाता है वह सपञ्चरात्रमासिकी आरोपणाहै। इसी तरह सदशरात्रमासिकी आरोपणा और सपञ्चदशरात्रमासिकी आरोपणा भी जाननी चाहिये। सविंशतिरात्र मासिकी आरोपणा और सपचविंशरात्रमसिकीआरोपणा के विषय में भी वही पूर्वोक्त वक्तव्य समझ लेना चाहिये। આચારમાં સાધુથી દોષ થઈ જાય તે પાંચ રાત્રિ આદિનું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. આ પ્રકારનું પ્રાયશ્ચિત જે કઈ દેષિત સાધુને અપાયું હોય અને પછી પણ જે તેના વડે માસશુદ્ધિને પાત્ર દોષ વિશેષ થઇ જાય તે તેને ગુરૂ એક માસનું વધુ પ્રાયશ્ચિત્ત આપે છે. આ રીતે એક પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યા પછી માસવહન યોગ્ય જે બીજું પ્રાયશ્ચિત્ત કરાય છે તેને માસિક આરોપણ કહે છે પહેલેથી પ્રાયશ્ચિત્ત ધારણ કરી નાર મુનિ જે પંચરાત્ર શુદ્ધિયોગ્ય અને માસશુદ્ધિ એગ્ય બે દોષોનું સેવન કરે છે. તે તેને પૂર્વે અપાયેલ પ્રાયશ્ચિત્તના સદૂભાવમાં પંચરાત્ર સહિત માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે તેને “સંપચરાત્ર માસિકી આપણ” કહે છે. એ જ રીતે સદશરાત્ર માસિકી આપણા અને સપંચદશ રાત્રિ માસિકી આપણાનું તાત્પર્ય સમજી લેવું સવિંશતિ રાત્રે માસિકી આપણું અને સપંચવીસ રાત્ર માસિકી આપણાનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #338

भावबोधिनी टीका. अष्टाविंशतिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम्
३१५
अर्थात् प्रायश्चित्त धारण करने पर भी यदि वह प्रायश्चित्तविशिष्ट साधु दशरात्रशुद्धियोग्य और मास शुद्धियोग्य दोषद्वयका सेवन करता है, तो उस समय उस मुनि के लिये जो पूर्वदत्त से विहीन बनता है प्रायश्चित्त के सद्भाव में दशरात्रसहितमासिक प्रायश्चित्त के सद्भाव में मुनिजन को जो पन्द्रह रात्रि और एक मास की शुद्धियोग्य दोषद्वय के सेवन करने पर पंचदशरात्रसहित मासिक प्रायश्चित्त दिया जाता है वह सपंचदशरात्रमासिकी आरोपणा है। सविंशतिरात्रमासिकी आरोपणा और सपंचवीसरात्रमासिकी आरोपणा में भी बीसरात्रिसहित एकमासका तथा पच्चीसरात्रिसहित एकमास का प्रायश्चित्त दिया जाता है। इस तरह ये मासिकी आरोपणा के ६ छह भेद हैं। द्विमासिकी, त्रिमासिकी,
और चतुर्मासिकी आरोपणा में भी इसीतरह से ६ छह भेदों का विचार कर लेना चाहिये। द्विमासिको आरोपणा में दो मास का, त्रिमासिकी आरोपणा में तीन मास को और चतुर्मासिकी आरोपणा में चारमास का प्रायश्चित्त दिया जाता है। इस तरह चार मास की आरोपणा तक की चारों आरोपणाओं के६-६ छहछह भेद होने से२४ भेद आरोपणा के सिद्ध हो जाते हैं। इनमें उपघातिका आरोपणा, अनुपघातिका आरोपणा, कृत्स्ना आरोपणा, और अकृत्स्ना आरोपणा इन चार भेदों को તાત્પર્ય પણ એ જ પ્રમાણે સમજી લેવું. એટલે કે પ્રાયશ્ચિત્ત ધારણ કરવા છતાં પણ જે તે પ્રાયશ્ચિત્ત વિશિષ્ટ વધુ દશરાત્ર શુદ્ધિગ્ય અને માસ શુદ્ધિ યંગ્ય બે દેનું આચરણ કરે ત્યારે તે મુનિને પૂર્વે અપાયેલ પ્રાયશ્ચિત્તના સદભાવમાં (હાજ રીમા) દશ રાત્રિ સહિત માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. તેને સદશાત્ર માસિક આરોપણ કહે છે. પૂર્વ પ્રાયશ્ચિત્તના સદભાવમાં પંદર રાત્રી અને એક માસની શુદ્ધિને વેગ્ય બે દેનું સેવન કરવાથી મુનિજનને જે પંચદશ [૧૫] રાત્રિ સહિત માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે તેને સપંચદશ રાત્ર માસિકી આરોપણ કહે છે. સવિંશતિ રાત્ર માસિડી આપણામાં ર૦ રાત્રિ સહિત એક માસનું અને સપંચવીસ રાત્ર માસિકી આપણામાં ૨૫ રાત્રિ સહિત એક માસનું પ્રાયશ્ચિત્ત અપાય છે. આ રીતે તે માસિક આરોપણના છ ભેદ છે. દ્વિમાસિકી, ત્રિમાસિકી, અને ચતુર્માસિકી આપણામાં પણ એ જ પ્રમાણે છે ભેદ સમજી લેવાના છે. દ્વિમાસિકી આપણામાં બે માસનું, ત્રિમાસિક આરોપણામાં ત્રણ માસનું અને ચતુર્માસિક આરોપણામાં ચાર માસનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવે છે. આ રીતે ચાર માસની આરપણું સુધીની ચારે આરોપણાના છ છ ભેદ ગણતાં કુલ ૨૪ ચોવીસ ભેદ સિદ્ધ થાય છે. તેમાં ઉપઘાતિકા આપણુ, કૃત્ના આરોપણ અને અકૃત્ના આરે પણ, એ ચાર ભેદ ઉમેરતાં કુલ ૨૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #339

-
-
३२०
समवायाङ्गसूत्रे मासिक्यारोपणायाः षड़भेदाः। एवंचेव' एवमेव-पूर्वोक्तप्रकारेणेव 'दो मासिया आरोवणा' द्विमासिकी आरोपणा ॥७) 'सपंचराइ दोमासिया आरोवणा' सपञ्चरात्र द्विमासिकी आरोपणा प्रायश्चित्तं बहमानस्य मुनेर्यदि पञ्चरात्रशुद्धि योग्यं द्विमासशुद्धियोग्यं चेतिदोषद्वयं समापतेत् तदा तस्य पूर्वदत्ते प्रायश्चित्ते पश्चरात्रसहित द्विमासिकमायश्चित्तारोपणात् सपञ्चरात्रद्विमासिकी आरोपणा भवनि ॥८॥ एवं शेषाः सदशरात्रद्विमासिक्याद्याश्चतस्र आरोपणा विज्ञेयाः,
तथाहि-सदशरात्रद्विमासिकी आरोपणा ॥९।। सपञ्चदशरात्रद्विमासिकी आरोपणा ॥१०॥ सविंशतिरात्रद्विमासिकी आरोपणा ॥११॥ सपश्चविंशतिरात्रद्विमासिकी अारोपणा ॥११॥ एवं त्रिमासिक्यारोपणाः षट् ॥१५॥ चतुर्मासिक्यरोपणाःषट् ।१४। इति चतुर्विशतिरारोपणाः ।१४। 'उवघाइया-आरोवणा' उपघातिका-अारोपणा-उपहननम् उपघातः, स एव-उपघातकः, स्त्रीत्वात-उप घातिका-प्रायश्चित्तस्य लघुकरणाय तदर्धीकरणम् प्रायश्चित्तमित्यर्थः । तथाहिप्रायश्चित्त वहमानस्य मुनेर्यदि पुनराप पञ्चरात्रिशुद्धियोग्यं मासशुद्धियोग्यं च प्रायश्चित्तद्वयं प्राप्तं भवेत् तदा मासस्यार्धपक्षः, दिनपञ्चकस्याई सार्द्धदिनद्वयम् , एतयोः पूर्वदत्ते प्रायश्चित्ते आरोपणात् साधसप्तदशदिनानि लघुप्रायश्चित्तं भवति । मिलाने से कुछ २८ अट्ठाईस भेद आरोपणा के बन जाते हैं। प्रायश्चित्त को कम करने के लिये उसे आधा कर देना इसका नाम उपघातिका है। वह इस प्रकार से होता है-दोष बन जाने पर प्रायश्चित को धारणकरने वाले मुनि के लिये पुनः दोषी होने पर जब पंचरात्रि शुद्धि योग्य और मास शुद्धियोग्य दो प्रायश्चित्त धारण करने योग्य है तब मास के आधे १५ पन्द्रह दिन और पांच दिन के आधे २॥ अढाई दिन इस प्रकार १७॥ साढे सतरह दिन पूर्वप्रदत्त प्रायश्चित्त में आरोपित कर दिये जाते हैं। अतः पंचरात्रिसहित १ एकमास का वह प्रायश्चित्त १७॥ साढे सतरह दिन का रह जाता है। इसका नाम लखुपायश्चित्त भी है। અડાવીસ ભેદ થઈ જાય છે. પ્રાયશ્ચિત્તને ઘટાડવા માટે તેને અધું કરી નાખવું તેનું નામ ઉપઘ તિકા છે. તે આ પ્રમાણે થાય છે દેષ થઈ જત પ્રાયશ્ચિત્ત ધારણ કરનાર મુનિ વડે ફરીથી દોષ થઈ જાય અને જ્યારે તે પાંચ રાત્રિ શુદ્ધિ યોગ્ય અને માસ શુદ્ધિ યોગ્ય બે પ્રાયશ્ચિત્ત ધારણ કરવાને પાત્ર બને ત્યારે માસના અર્ધા ૧૫ પંદર દિવસ અને પાંચ દિવસના અર્ધા સા અઢિ દિવસ, આ રીતે કુલ ૧ળા સાડ સત્તર દિવસ પૂર્વદત્ત પ્રાયશ્ચિત્ત ઉમેરી દે ામાં આવે છે તેથી ૧ એક માસ અને પાંચ રાત્રિનું તે પ્રાયશ્ચિત્ત ૧૭છા સાડાસત્તરદિવસનું થાય છે. તેનું બીજુ નામ લધુ પ્રાયશ્ચિત્ત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #340

भावबोधिनी टीका. अष्टाविंशतिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम् ३२१ एवं पश्च पञ्चद्ध या यावत्-पूर्वप्रायश्चित्तं वहमानस्य पुनरपि पञ्चविशतिरात्रि शुद्धियोग्यं मासशुद्धियोग्यं चेति दोषद्वयं समापतेत् तदा मासस्याई पञ्चदशदिवसाः, पञ्चविंशतेरई सार्द्धद्वादशेत्युभयमीलने सार्द्ध सप्तपिंशतिदिनानां लघु. मासपाश्चित्तं भवति । एवं प्रायश्चित्तं बहमानो मुनि यदि पुनर्मासिकं द्विमासिकं चेत्यपगधद्वयं प्राप्नुयात्तदा मासद्वयाई मासः, मासिकस्याई पक्षः, इति द्वयोर्मीलने साझैमास इति लघुद्विमासिकं प्रायश्चित्तं भवति । इत्युपघातिकाऽऽरोपणा । एवं सर्वत्र षण्मासान्तं यावत् योजना कर्तव्या ।२५।। 'अणुवघाइया क्यों कि यह प्रायश्चित्त लघु हो जाता है। इसी तरह पांच पांच की वृद्धि से २५ पचीस दिनों सहित पूर्व के मासिक प्रायश्चित्तों को धारण करने वाले मुनिको पुनः भी पंर्चा शति रात्रि शुद्धि योग्य और मासशुद्धियोग्य दोष द्वय लग जाते हैं तो इस स्थिति में मास के आधे १५ पंदरह दिन ओर पच्चीस दिन के आधे १२॥ साढे बारह दिन जोडने से २७॥ साढे सत्ताईस दिन का लघुपाश्चित्त हो जाता है। इसी प्रकार पूर्व में प्रायश्चित्त को अंगीकार करने वाला मुनि यदि पुनः मासिक द्विमासिक अपराधद्वय का पात्र होता है तो उस समय इस उपघातिक प्रायश्चित्त के अनुसार वह १॥ डेढ मास का दिमासिक लघुपायश्चित्त धारण करेगा। क्यों कि १ एक मास का आधा १५ पंदरह दिन और दो मास को आधा? एक मास होता है। इस तरह १॥ डेढ मास का यह द्विमासिक लघु प्रायश्चित्त हो जाता है। इसी प्रकार की व्यवस्था छहमासतक के प्रायश्चित्तों के साथ योजित कर लेनी चाहिये। પણ છે, કારણ કે આ પ્રાયશ્ચિત્ત હળવું થાય છે. એ જ રીતે પાંચ પાંચની વૃદ્ધિ કરતાં ૨૫ પચીસ દિન સહિત પૂર્વને માસિક પ્રાયશ્ચિત્તોને ધ રણ કરનાર મુનિ જે ફરીથી પણ પચ્ચીશ રાત્રિ શુદ્ધિ એગ્ય અને માસ શુદ્ધિ એગ્ય બને દે કરી બેસે તો એ સ્થિતિમાં માસથી અર્ધા ૧૫ પંદર દિવસ, અને પચ્ચીસ દિનથી અર્ધા ૧૨ા સાડાબાર દિન, એ બને મળીને કુલ ૨૭ સાડીસત્તાવીશ દિનનું લઘુ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું પડે છે. એ જ પ્રમાણે પૂર્વે પ્રાયશ્ચિત્ત અંગીકાર કરનાર મુનિ જે ફરીથી માસિક, દ્વિમાસિક બને દેને પાત્ર બને તે એ ઉપઘાતિક પ્રાયશ્ચિત્ત અનુસાર તે ૧૫ દેઢ માસનું વધુ પ્રાયશ્ચિત્ત ધારણ કરશે, કારણ કે ૧ એક માસથી અર્ધા ૧૫ પંદર દિવસ અને બે માસથી અર્ધા એક માસ, એ બન્ને મળીને ના દેઢ માસનુ તે દ્વિમાસિક હવું પ્રાયશ્ચિત્ત થાય છે. એ જ પ્રમાણેની વ્યવસ્થા છ માસ સુધીના પ્રાયશ્ચિત્તોમાં સમજી લેવાની છે. જે પ્રાયશ્ચિત્તમાં લઘુકરણ રૂપ ઉપઘાત થતા નથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #341

३२२
समवायाङ्गसूत्रे
आरोवणा' अनुपघातिकाऽऽरोपणा न विद्यते उपघातः = लघुकरणलक्षणो यस्य तपोविशेषस्य स अनुपघातः, तद्पारोपणा अनुपघातिकारोपणा-यथाश्रुतप्रायश्चितदानं यावत्परिमित्त प्रायश्वितं समायाति तावत्परिमितपूर्ण प्रायश्चित्तसमारोपणं-गुरुप्रायश्चित्तमित्यर्थः । संप्राप्तप्रायश्चित्तस्यार्धं कृत्वा दानमुपघातः, तस्यपूर्णतयादानमनुघातः । उक्तश्च
"अद्वेण छिन्नसेसं, पुष्बणं तु संजुयं काउं । देज्जाय लहुदाणं, गुरुदाणं तत्तियं चेवा ॥ १ ॥” इति ।
छाया - अर्द्धेन छिन्नं सेषं पूर्वार्द्धन तु संयुतं कृत्वा । दद्याच्च लघुकदानं, गुरुदानं तावत्कमेव || १॥”
जिस प्रायश्चित्त में लघुकरणरूप उपघात नहीं होता है वह अनुपघातआरोपणा है। अर्थात् जिस प्रकार की विधि शास्त्र में प्रायश्वित देने की कही गई में उसी के अनुसार प्रयश्चित्त देना - जिस दोष की शुद्धि जितने प्रमाण के प्रायश्चित्त से होती हो उतने ही प्रमाण में उतना पूर्ण प्रायश्चित्त देना इसका दूसरा नाम गुरुप्रायश्चित्त भी है। उपभोग्य प्रायश्चित्त को आधा करके देना इसका नाम उपघात और पूर्णरूप से देना इसका नाम अनुपघात है। कहा भी है-
"अद्वेण छिन्नसेसं, पुत्रवद्वेणं तु संजय का उं । देजाय लहु य दाणं, गुरुदाणं तत्तियं चेवा || १ || "
उसका भाव यही है कि पूर्वप्रदत्त प्रायश्चित्त के साथ बाद में दिये गये प्रायश्चित्त को आधा करके संमिलित कर देना सो उपघातिका आरोपणा है और जो प्रायश्चित्त जितनी मात्रा में दोषानुसार भोगने योग्य हो उसे उतना ही देना- कमती नहीं करना सो अनुपघातिक आरोपणा है। તે પ્રાયશ્ચિત્ત દેવાની જે પ્રકારની વિધિ કહી છે તે પ્રમાણે જ પ્રયશ્ચિત્ત દેવું જે દોષની શુદ્ધિ જેટલા પ્રમાણના પ્રાયશ્ચિત્તા થતી હોય એટલા પ્રમાણમાં પૂરે પૂરૂ પ્રાયશ્ચિત્ત દેવું તેનું નામ અનુપણ ત આરાપણા છે. તેનુ મ જું નામ ગુરૂ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ છે. ઉપભાગ્ય પ્રાયશ્ચિત્તને અર્ધું કરીને આપવું તેનુ’નામ ઉપઘાત અને પૂરે પૂર્ આવું' તેનુ' નામ અનુપઘાત છે. કહ્યુ પણ છે—
अद्वेण छिन्नसेस, पुण्वद्वेणं तु संजुयं काउं देज्जाय लहुयदाण, गुरुदाणं तत्तियं चेवा ॥ १ ॥
તેનું તાત્પય એવું છે કે પૂદત્ત પ્રાયશ્ચિત્તની સાથે પછીથી દેવામાં આવેલ પ્રાયશ્ચિત્તના અર્ધા ભાગ કરીને ઉમેરવા, તેને ઉપાતિક આપણા કહે છે, અને જે પ્રાયશ્ચિત્ત જેટલા પ્રમાણમાં દેષાનુસાર ભાગવવા યે ગ્યા હાય તેટલુ તેને પ્રાયશ્ચિત્ત આપવુ'. તેમાંથી એછું ન કરવું. તેને અનુપધાતિક આશપણા કહે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #342

भावबोधिनी टीका. अष्टाविंशतिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम ३२३
'कसिणा आरावणा' कृत्स्नारोपणा यत्र - यः साधुर्यावत्संख्यकानपराधानापन्नस्तस्मै तावत्संख्यकानि प्रायश्चित्तानि दीयन्ते सा । २७ 'अकसिणा आरोवणा' अकृत्स्ना - आरोपणाबहूनपराधानापन्नस्य साधोस्तेषामपराधानां षण्मासेष्वेवान्तर्भावकरणमित्यष्टाविंशतिः । ' एतावताव' एतावाँस्तावत् याचारप्रकल्पः = इयत्संख्यक आचार प्रकल्पो विज्ञेयः शेषस्यात्रैवान्तर्भावात् 'एतावताय' एतावांच इयत्परिमितः - 'आयरियव्वे' आचरितव्यः | २८| 'भवसिद्धियाणं' भवसिद्धिकानां जीवानामस्त्ये केषां = केषाञ्चित् अर्थात् केषाञ्चित् भवसिद्धिकानां जीवानां मोहनीयस्य कर्मणः अष्टाविंशतिः कर्माशाः 'संतकम्मा' सत्कर्माणः उदयप्राप्तकर्मसत्तावन्तः प्रज्ञप्ताः=कथिताः । 'तं जहा ' तद्यथा = ते यथा - (१) सम्यक्त्व वेदनीयम् (२) मिध्यात्ववेदनीयम्, (३) सम्यमिध्यात्व वेदनीयम्, (१९) पोडशकषायाः, (२८) नव नोकषायाः । 'आभिणिबोहियनाणे' आभिनिबोधिकज्ञानमष्टाविंशतिविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा श्रोत्रन्द्रियार्थावग्रहः १ चक्षुरिन्द्रियार्थावग्रहः २, घाणेन्द्रियार्था
जो साधु जितने अपराधों को करता है उनके अनुसार उतने ही प्रायश्चित्तों को देना उसका नाम कृत्स्ना आरोपणा है । अनेक अपराधों को प्राप्त हुए साधु के उन अपराधों का छह महिनों में ही अन्तर्भाव कर देना सो अकृत्स्ना आरोपणा है । भवसिद्धिक जीवों में कितनेक जीवों के मोहनीयकर्म की अट्ठाईस प्रकृतियां सत्ता में रहती हैं। वे इस प्रकार से हैं - सम्यत्तव वेदनीय १, मिध्यात्ववेदनीयर, सम्यक्तवमिथ्याववेदनीय३, १६ सोलह कषाय, नव नोकषाय । अभिनिबोधिकज्ञान १८ अट्ठाईस प्रकार का कहा गया है। वे प्रकार ये हैं-श्रोत्र इन्द्रिय अर्था
જે સાધુ જેટલા અપરાધા કરે તે પ્રમાણે તેટલાં જ પ્રાયશ્ચિત્તો દેવા તેનુ’ नाम ' कृत्स्ना आरोपणा' छे अने अपराधे नेनार्थ था गया हे सेवा साधुना તે અપરાધેનુ છ મહિનામાં જ સંપૂર્ણ પ્રાયશ્ચિત્ત કરાવી દેવું, તેનું નામ જૂના आरोपणा छे. लवसिद्धि वोमांट कवोनी मोहनीय अर्मनी अठ्ठावीस ૨૮ પ્રકૃતિયા સત્તા પર રહે છે. તે આ પ્રમાણે છે—
સમ્યકત્વવેદનીય ૧, મિથ્યાત્વવેદનીય ૨, સમ્યકત્વમિથ્યાવેદનીય ૩, સેળ કષાય, નવ નાકષાય. આ રીતે કુલ ૨૮ અઠાવીસ થાય છે.
આભિનિએધિક જ્ઞાન ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકારનુ કહ્યું છે—
(१) श्रोत्रेन्द्रिय अर्थावग्रह, (२) यक्षुइन्द्रिय अर्थावग्रह, (3) प्राणेन्द्रिय अर्या वग्रह, (४) निहवेन्द्रिय अथवग्रह, (4) स्पर्शेन्द्रिय अर्थावग्रह, (६) नो इन्द्रिय અર્થાવગ્રહ, (૭) શ્રોત્રદ્રિય વ્યં’જનાવગ્રહ, (૮) ધ્રાણેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ, (૯) જિહવે ન્દ્રિય વ્યંજનાગ્રહ, (૧૦) સ્પર્શનેન્દ્રિય વ્યંજનાવગ્રહ (૧૧) શ્રોત્રન્દ્રિય જન્ય ઇંહા,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #343

३२४
समवायाङ्गसूत्रे वग्रह३ः, जिह्वेन्द्रियार्थावग्रहः४, स्पर्शेन्द्रियार्थावग्रहः५, नोइन्द्रियायोवग्रहःद, श्रात्रे. न्द्रियव्यञ्जनावग्रहः७, घ्राणेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः८, निहेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः९, स्पर्शेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः१०, अत्र चक्षुमनसोरप्राप्यकारित्वादग्रहणम् , श्रोत्रेन्द्रियेहा११, चक्षुरिन्द्रियेहा १२, घ्राणेन्द्रियेहा१३, जिह्वेन्द्रियेहा१४, स्पर्शेन्द्रियेहा१५, नोइ. न्द्रियेहा१६. श्रोत्रेन्द्रियावायः१७, चक्षुरिन्द्रियावायः१८, घ्राणेन्द्रियावायः१९, जिह्वेन्द्रियावायः२०, स्पर्शेन्द्रियावायः२१. नो इन्द्रियावायः२२, श्रोत्रेन्द्रियधा. रणा२३, चक्षुरिन्द्रियधारणा२४, घ्राणेन्द्रियधारणा२५, जिह्वेन्द्रियधारणा२६, स्पर्शेन्द्रियधारणा२७, नोइन्द्रियधारणा२८। 'ईसाणेणं' ईशाने खलु कल्पे अष्टाविंशतिविमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'जीवेणं' जीवः खलु 'देवगई' देवगतिम्, 'बंधमाणे' वनन् , 'नामस्स कम्मस्स' नाम्नः कर्मणः अष्टाविंशतिमुत्तवग्रह१, चक्षुइन्द्रिय अर्थावग्रह१, घाणेन्द्रिय अर्थावग्रह३, जिहेन्द्रिय अर्था वग्रह४, स्पर्शन इन्द्रिय अर्थावग्रह, नो इन्द्रिय अर्थावग्रह६, श्रोत्रेन्द्रियव्यञ्जनावग्रह, घ्राणेन्द्रिय व्यञ्जनावग्रह ८, जिहाइन्द्रिय व्यञ्जनावग्रह९, स्पर्शनइन्द्रिय व्यञ्जनावग्रह १०, श्रोत्रेन्द्रियजन्यईहा११, चक्षु इन्द्रियजन्य ईहा१२, घाणेन्द्रियजन्य ईहा१३, जिहा इन्द्रियजन्य ईहा१४, स्पर्शन उन्द्रियजन्य ईहा१५, नो इन्द्रियजन्य ईहा १६, श्रोत्रेन्द्रियजन्य
अवाय१७, चक्षुइन्द्रिय जन्य अवाय१८, घाणेन्द्रियजन्य अवाय१९, जिह्वाइन्द्रियजन्य अवाय२०, स्पर्शन इन्द्रियजन्य अवाय२१, नो इन्द्रियजन्य अवाय २२, श्रोत्र इन्द्रियजन्य धारणा२३, चक्षु इन्द्रियजन्य धारणा२४, घाणइन्द्रियजन्य धारणा२५, जिहा इन्द्रियजन्य धारणा२६, स्पर्शन इन्द्रियजन्यधारणा२७, नो इन्द्रियनन्य धारणा २८१
ईशानकल्प में२८अठाईस लाख विमानरूप आवास कहे गये हैं । देव. गति का बंध करता हुआ जीव नामकर्म की २८ अठाईस उत्तरप्रकृतियों को (૧૨) ચક્ષુઈન્દ્રિય જન્ય ઈહા, (૧૩) ઘાણેન્દ્રિય જન્ય ઈહા, (૧૪) હૂિવા ઇન્દ્રિય
न्य डा, (१५) २५शन छन्द्रिय ४-५ 81, (१६) नन्द्रिय ४-५ पहा, (७) શ્રોત્રનિદ્રવ જન્ય અવાય, (૧૮) ચક્ષુઈન્દ્રિય જન્ય અવાવ, (૧૯) પ્રાણેન્દ્રિય मपाय, (२०) पिछन्द्रिय य मवाय, (२१) २५शन धन्द्रियन्य अवाय, (२२)
ઈન્દ્રિય જન્ય અવાય, (૨૩) શ્રોત્રેન્દ્રિય જન્ય ધારણું, (૨૪) ચક્ષુઈન્દ્રિય જન્ય ધારણા ૨૫, ધ્રાણેન્દ્રિય જન્ય ધારણા(૨૬)જિહવા ઇન્દ્રિય જન્ય ધારણા,[૨૭]સ્પર્શન ઈન્દ્રિય જન્ય ધારણા અને (૨૮) ને ઈન્દ્રિય જન્ય ધારણા,
ઈશાન ક૯૫માં ૨૮ અઠ્ઠાવીશ લાખ વિમાન રૂપ આવાસ છે. દેવગતિનો બંધ બંધાતો જીવ નામકર્મની ૨૮ અઠયાવીસ પ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે. તે ૨૮ અઠ્ઠાવીશ પ્રકૃતિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #344

भावबोधिनी टीका. अष्टाविंशनिसमवाये आचारकल्पादीनां निरूपणम ३२५ रप्रकृतीबध्नाति, तद्यथा-देवगतिनाम १, पश्चेन्द्रियजातिनाम२, वैकुर्विकशरीरनाम३, तैजसशरीरनाम४, कार्मणशरीरनाम५, समचतुरस्रसंस्थाननाम६, वैकुर्विकशरीराङ्गोपाङ्गनाम७, वर्णनाम८, गन्धनाम९, रसनाम१०, स्पर्शनाम११, देवानुपूर्वीनाम१२, अगुरुलघुनाम १३, उपघातनाम१४, पराघातनाम१५, उच्छासनाम१६, प्रा स्तविहायोगतिनाम१७, सनाम१८, बादरनाम१९, पर्याप्तनाम२०, प्रत्येक शरीरनाम२१, “थिराथिराणं सुभासुभाणं, सुभग दुब्भगाणं२४, सुस्सरदुस्सराणं२५, आएजाणाएजाण२६, दोहं अण्णयरं एगं णामं णिबंधइ' स्थिरास्थिरयोः शुभाशुभसुभगदुर्भगयोः सुस्वरदुःस्वरयोरादेयानादेययोर्द्वयोरन्यतरदेकं नाम निबध्नाति । यश:-कीर्तिनाम२७, निर्माणनाम२८ । 'एवं चेव' एवमेव 'नेरइया' नैरयिका अपि जोवा निरयगति बघ्नन्तो नाम्नः कर्मणोऽष्टाविंशतिमुत्तरप्रकृतीबांधता है। वे इस प्रकार से है-देवगति नामकर्म १, पंचेन्द्रियजातिनामकर्मर, वैकुर्विक शरीरनामकर्म ३, तेजस शरीरनामकर्म४, कार्मण शरीरनामकर्म५, समचतुरस्रसंस्थाननामकर्म६, वैकुर्विकशरीर अंगोपांगनामकर्म७, वर्णनामकर्म८, गंधनामकर्म९, रसनामकर्म १०, स्पर्शनामकर्म११, देवानुपूर्वीनामकर्म१२, अगुरुलघु नामकर्म १३, उपघातनामकर्म१४, पराघातनामकर्म१५, उच्चस नामकर्म १६, प्रशस्तविहायोगतिनामकर्म१७, त्रसनामकर्म १८, बादर नामकर्म१९, पर्याप्तनामकर्म२० प्रत्येकशरीरनामकर्म२१, तथा स्थिर अस्थिर में से शुभ-अशुभ में से सुभगदुर्भग में से, सुस्वर दुस्वर में से आदेय अनादेय में से कोई एकर प्रकृति२६, तथा यशाकीर्ति नामकर्म२७और निर्माणनामकर्म२८। इस प्रकार इन अट्ठाईस नामकर्म की प्रकृतियों का वह बंध करताहै। इसी तरह नैरयिक जीव भी नरकगति का बंध करते हुए नामकर्म की નીચે પ્રમાણે છે [૧] દેવગતિ નામકર્મ, (૨)પંચેન્દ્રિય જાતિ નામકર્મ[૩] વૈકર્વિક શરીર નામકમ(૪)તૈજસ શરીર નામકર્મ,(૫)કામણ શરીર નામકર્મ, (૬)સમચતુર સંસ્થાન नामम,(७) वैवि शरी२ माin नामम,(८) नाम (6) नाम (१०) २सनामभ, (११) २५० नामम, (१२) हवानु पूीनामम, (१३) भशुरु साधु नामम', (१४) यात नाममः, (१५) पराधात नाममा, (१६) २७पास नभम (१७) प्रशस्त विहायो गति नभइभ (१८) स नाम:म (१८) બાદર નામકર્મ, (૨૦) પર્યાપ્ત નામકર્મ, (૨૧) પ્રત્યેક શરીર નામકર્મ, રર થી ર૬ તથા સ્થિર અસ્થિરમાંથી, શુંભ અશુભમાંથી, સુભગ દુર્ભાગમાંથી, સુસ્વર દુઃસ્વરમાંથી આદેય અનાદયમાંથી કોઈ એક એક પ્રકૃતિર(૭)યશઃ કતિ નામકર્મ. અને નિર્માણ નામકર્મ ૨૮ આ રીતે ૨૮ અઠ્ઠાવીસ નામકર્મની પ્રકૃતિયોને બંધ બાંધે છે. એજ પ્રમાણે નારકી જીવ પણ નરકગતિને બંધ બાંધતે થકે નામકર્મની ૨૮ અઠ્ઠાવીસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #345

समवायाङ्गसत्रे बध्नाति । 'णाणतं' नानात्वम्-अयं विशेषः-प्रशस्तविहायोगत्यादिस्थाने, अप्र. शस्तविहायोगतिनाम१, हुंडकसंस्थाननाम२, अस्थिरनाम३, दुर्भगनाम४, अशुभनाम५, दुःस्वरनाम६, अनादेयनाम७, अयशःकीर्तिनाम८, इत्येता नामकर्मउत्तरप्रकृतयः पठनीयाः। शेषं देवगतिवद् वाच्यम् ॥मू. ६१॥ २८अठाईस प्रकृतियों को बांधते है-परन्तु पूर्वोक्त २८अठाईस प्रकृतियों में और इन २८ अठाईस प्रकृतियों में जो कहीं भेद है वह इस प्रकार से हैं-प्रशस्तविहायोगति के स्थान में अप्रशस्त विहायोगति का, सम. चतुरस्रसंस्थान के स्थान में हुंडक संस्थान का, स्थिरनामकर्म के स्थान में, अस्थिरनामकर्म का, सुभगनामकर्मके स्थान में दुर्भगनामकर्म का, शुभ नामकर्भ के स्थान में अशुभ नामकर्म का. सुस्वर नामकर्म के स्थान में दुःस्वरनामकर्म का, आदेयकम के स्थान में अनादेयनामकर्मका और यशः कीर्ति नामकर्म के स्थान में अयश कीर्तिनामकर्म का बंध उन नारकी जीवों को होता है। अवशिष्ट२०बीस प्रकृतियां देवगतिवत्जाननी चाहिये।
भावार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा २८ अठाईस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन किया है-जो इस प्रकार से है । मासिकी आरोपणा आदि के भेद से आचारप्रकल्प २८अठाईस प्रकार का है। जो भवसिद्धिक जीव हैं उनमें कितनेक भवसिद्धिक जीवों के मोहनीय कर्म की २८ अठाईस प्रकृतियों की सत्ता रहती है। आधिनिबोधिकज्ञान२८अठाईसबकार का है। इनमें अर्थावग्रहज्ञान २४ चोईस प्रकार का और चक्षु एवं मन પ્રકૃતિને બંધ બાધે છે- પણ પૂર્વોક્ત ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિમાં તથા આ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિમાં કે કોઈ જગ્યાએ જે ભેદ છે તે આ પ્રમાણે છે –
પ્રશસ્ત વિહાગતિને સ્થાને અપ્રશસ્ત વિહાગતિને), સમચતુરસ સંસ્થા ના સ્થાને હુડક સંસ્થાનને સ્થિર નામકર્મને ને અસ્થિર નામકર્મનો સુભગ નામકર્મને સ્થાને દુર્ભગ નામકમને, શુભ નામકમને સ્થાને અશુભ નામકર્મને સુસ્વર નામકર્મને સ્થાને દુઃસ્વર નામકર્મને, આદેય નામકમને સ્થાને અનદેય નામકર્મને અને યશકીર્તિ નામકર્મને સ્થાને અયશકીર્તિ નામકર્મને બંધ તે નારકી જ બાંધે છે. બાકીની ૨૦ વીસ પ્રકૃતિ દેવગતિ અનુસાર છે.
ભાવાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ૨૮ અઠ્ઠાવીસ સંખ્યાવાળાં સમવાયોનું કથન કર્યું છે, જે આ પ્રમાણે છે-માસિકી (માસિક) આપણું આદિના ભેદથી આચાર પ્રકલ્પ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકારના છે. ભવસિદ્ધિક જેમાંના કેટલાક ભવસિદ્ધિક છના મહનીયકમની અઠ્ઠ વીસ પ્રકૃતિ સત્તા પર રહે છે. આમિનિબાધિક જ્ઞાન ૨૮ અઠ્ઠ વીસ પ્રકારનું છે. તેમાં અર્થાવગ્રહજ્ઞાન ર૪ વીસ પ્રકારનું અને ચહ્યું અને મનને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #346

भावबोधिनी टीका. अप्टाविंशतिसमवाये नैरयिकाणां स्थिन्यादि निरूपणम् ३२७
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं अट्ठावीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं अट्ठावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं अट्ठावीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवाणं अत्थेगइवाणं अट्ठावीसं पलिओक्माइं ठिई पण्णत्ता । उवरिमहेट्रिमगेवेज्जयाणं देवाणं जहपणेणं अट्ठावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा मज्झिमउवरिमगेवेजएसु विमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसिणं देवाणं उक्कोसेणं अट्रावीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा अट्ठावीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसि णं देवाणं अट्ठावीसाए वाससहस्सेहिं आहारहे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे अट्ठावीसाए भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू० ६२॥
को अपोप्यकारी होने से व्यंजनावग्रह ४ चार प्रकार का होता है । ईशानकल्प में २८ अठाईस लाख विमानावास हैं। जो जीव देवगति का बंध करता है उसके देवगति आदि नामकर्म की २८ अठाईस प्रकृतियों का बंध होता है। इसी तरह से नरकगति का बंध करने वालो नारको जीव भी २८ अठाईस नामकर्म की प्रकृतियों को बांधता है। परन्तु इनमें जो पूर्व की २८ अठाईस प्रकृतियों से भिन्नता है वह सूत्र द्वारा निर्दिष्ट कर दी गई है ॥सू० ६१॥ અપ્રાપ્યકારી હોવાથી વ્યંજનાવગ્રહ ૪ ચાર પ્રકારને હોય છે. ઈશાન કલ્પમાં ૨૮ અઠ્ઠાવીસ લાખ વિમાનાવાસ છે. જે જ દેવગતિને બંધ બાંધે છે, તેમને દેવગતિ આદિ નામ કર્મની અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિને બંધ થાય છે. એ જ પ્રમાણે નરક ગતિને બંધ બાંધનાર નારકી જીવ પણ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ નામ કમની પ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે. પણ દેવગતિની ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિ અને નરકગતિની ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પ્રકૃતિ વચ્ચે જે ભેદ છે તે આ સૂત્રમાં દર્શાવવામાં આવેલ છે. સૂ ૬૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #347

समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'इमीसे णं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्य केषां नैरयिकाणामष्टाविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता | अधः सप्तम्यां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणामष्टाविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्येकेषामष्टाविंशतिः पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः कल्पयोर्देवानामस्त्ये केषामष्टाविंशतिः पल्योपमा नि स्थितिः प्रज्ञप्ता । उपरितनाथ स्तनग्रैवेयकाणां देवानां जघन्येन अष्टाविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः मज्ञता । ये देवा मध्यमोपरितनग्रैवेयकेषु विमानेषु देवत्वेनीत्पन्नाः तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण अष्टाविंशतिः सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा अष्टाविंशत्याऽर्धमा सैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामष्टाविंशत्या वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भव
३२८
टीकार्थ- 'इमीसेणं' इत्यादि । इस रत्नप्रभापृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २८ अठाईस पल्योपम की कही गई है। सप्तमपृथिवी में कितनेक नारकियों को स्थिति २८ अठाइस सागरोपम की कही गई है । असुरकुमारदेवों में कितनेक देवों की स्थिति २८ अठाईस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान इन कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति२८ अठाईस पल्योपमकी कही गई है । उपरितन अधस्तन ग्रैवेयक निवासी देवों की जघन्यस्थिति २८ अठाईस सागरोपम की कही गई है। जो देव मध्यम उपरितन ग्रैवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति २८ अठाईस सागरोपम की कही गई है । वे देव २८ अठाईस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्च वास ग्रहण करते है। उन देवों को २८ अठाईस हजार वर्ष के बाद आहार संज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो भव सिद्धिक
अर्थ - "इसीसे णं" इत्यादि । मा रत्नला पृथ्वीमां डेंटला नाडीयोनी સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પત્યેાપમની કહી છે. સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીએની સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ સાગરાપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવેામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પલ્યાપમની કહી છે. સૌધમ અને ઇશાન, એ બે કલ્પામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ પલ્યાપમની કહી છે. ઉપરિતન અસ્તત ત્રૈવેયક નિવાસી દેવાની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ સાગરાપમની કહી છે જે દેવા મધ્યમ ઉપરિતન જીવેયક વિમાનેામાં દેવના પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે તે દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૮ અઠ્ઠાવીસ સાગરે પમની કહી છે. તે દેવા ૨૮ અઠ્ઠાવીસ અ માસ ૧૪ ચૌદ માસ-બાદ બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસેાશ્ર્વાસ લે છે. તે ધ્રુવે ને ૨૮ અઠ્ઠા વીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થાય ત્યારે આહારસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #348

भावबोधिनी टीका. एकोनत्रिंशत्तमे समवाये पापश्रतनिरूपणम्
३२९ सिद्धिका जीवा ये अष्टाविंशत्या भवग्रहणः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥सू ६२।।
एकोनत्रिंशत्तमं समवायमाहमूलम्-एगणतीसइविहे णं पावसुयपसंगे पण्णत्ते, तं जहाभोमे उप्पाए सुमिणे अंतरिक्खे अंगे सरे वंजणे लक्खणे। भोमे तिविहे । पण्णत्ते, तं जहा-सुत्ते वित्ती वत्तिए । एवं एकेक तिविहं । विकहाणुजोगे. विजाणुजोगे, मंताणुजोगे, जोगानुजोगे, अण्णतिथियपवत्ताणुजोगे । आसाढे णं मासे एगूणतीसराइंदियाइं राइंदियग्गेणं पण्णत्ते । एवं चेव भदवए णं मासे, कत्तिए णं मासे, पोसे णं मासे, फग्गुणे णं मासे, वइसाहे णं मासे । चंददिणे णं एगणतीसे मुहत्ते साइरेगे मुहत्तग्गेणं पण्णत्ते । जीवे णं पसत्थज्झवसाणजुत्ते भविए सम्मदिट्टी तित्थकरनामसहिआओ णामस्स णियमा एगूणतीसं उत्तरपगडीओ णिबंधित्ता बेमाणिएसु देवेसु देवत्ताए उववज्जइ ॥ सू०६३॥
टीका--'इमीसे णं' इत्यादि । एकोनत्रिंशद्विधः खलु पापश्रुतप्रसङ्गः प्रज्ञप्तः, होते हैं। ये २८ अठाईस भव करने के बाद सिद्धपद के भोक्ता बनेंगे, ज्ञानादिक अनंतगुणों को धारण करेंगे, समस्तदुःखों से मुक्त हो जावेंगे, परिनित हा जावेंगे, और समस्त दुःखों का अन्त कर देंगे॥सू० ६२॥ ___ अब सुत्रकार २९ उन्तीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं 'एगणतीसइविहेणं' इत्यादि।
टीकार्थ-पापश्रुतप्रसंग अर्थात् पापश्रुत २९ उन्तीस प्रकार का कहा गया દે એવા પણ હોય છે કે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ અઠ્ઠાવીસ ભવ કર્યા પછી સિદ્ધપદ પામશે, જ્ઞાનાદિક અનંત ગુણોને ધારણ કરશે, સમસ્ત દુઃખથી મુક્ત થશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુખેને અંત કરશે. સૂ. ૬૧
वे सूत्रा२ २८ मात्रीस ज्या समवायोj ४थन ४२ छ- "एगूणतीसइविहेणं" इत्यादि । ટીકાથ–પાપાશ્રુત પ્રસંગ એટલે કે પાપાશ્રુત ૨૯ ઓગણત્રીસ પ્રકારના કહેલ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #349

समवायाङ्गसूत्रे
'पावसुयपसंगे' पापश्रुतप्रसङ्गः पापहेतुभूतानि श्रुतानि पापश्रताान तषा प्रसङ्गः= आसेवनम्-पापश्रुतप्रसङ्गः पापजनकशास्त्राध्ययनमितिभावः। पापश्रुताध्ययनस्य पापश्रुतविषयतया पापश्रुतमेवोच्यते-'तं जहा' तद्यथा भोमे' इत्यादि-भोमंभूमौ भवं भौमं भूकम्वादिफलसूचकं निमित्तशास्त्रम्,(१) उप्पाए' उत्पातम् अस्थि. रुधिरादिदृष्टिफलपतिपादकं निमित्तशास्त्रम् , (२) 'सुमिणे' स्वप्नम् स्वमस्य शुभाशुभफलप्रतिपादनपरं निमिनशास्त्रम् , (३) 'अंतरिक्खे' अन्तरिक्षम्=अन्तरिक्षम्=आकाशोत्पन्नग्रहयुद्वादिफलपतिपादक शास्त्रम् (४) 'अंगे' आङ्गम् अङ्गविषयम्-आगम्-शिरःस्फुरणादि, तस्य शुभाशुभफलप्रतिपादकं शास्त्रम् (५) 'सरे' स्वरम् जीवाजीवादि शुभाशुभफलप्रतिपादकं शास्त्रम् , (६) 'वंजणे' व्यञ्जनम%D तिलमपादि व्यञ्जनानां फलज्ञापकं शास्त्रम् ,(७) 'लक्खणे' लक्षणम् लक्ष्यन्ते ज्ञायन्ते शरीरशुमाशुभयैस्तानि लक्षणानि, तत्प्रतिपादकं शास्त्रम्-स्त्रीपुरुषलक्ष. णविधायकं निमित्तशास्त्रमित्यर्थः । तत्र लक्षणानि-चक्रितीर्थकृतामष्टोत्तरसहस्रम्, बलदेववासुदेवानामष्टोत्तरशतम् , अन्येषां तु भाग्यशालिनां द्वात्रिंशत् । इत्यादि, है। वह इस प्रकार से है-भूकम्प आदि के फल को सूचक निमित्त शास्त्र, उत्पात-अस्थिरुधिर आदि की दृष्टि के फल का मूचक निमित्त शास्त्र२, स्वप्न के शुभ और अशुभ फल का कहने वाला निमित्तशास्त्र३, अन्तरिक्ष -अन्तरिक्ष आकाश में उत्पन्न ग्रह युद्ध आदि फल का प्रतिपादक शास्त्र४, अङ्ग-शिरःस्फुरण आदि के शुभाशुभ फल का प्रतिपादक शास्त्र५, स्वरजीव अजीव आदि के स्वर का शुभाशुभफल कहने वाला शास्त्र६, व्यंजनतिलमषा आदि व्यंजनों के फल का ज्ञापक शास्त्र, लक्षण-शरीर का शुभ और अशुभ जिनसे जाना जाता हैं। ऐसे चिह्नों का-स्त्री पुरुषसंबंधी लक्षणों का प्रतिपादक शास्त्र ८। इनमें चक्रवर्ती तीर्थकर इनके તે પ્રકારે આ પ્રમાણે છે-(૧) ભૂકંપ આદિના ફળનું સૂચક નિમિત્તશાસ્ત્ર, (૨) उत्पात-मलिय, सोडी माहिनी पटना जनुसूय निमित्त शास, (3) स्वप्नस्वप्ननां शुम सने मशुम ३॥ ४उना२ निमित्तास, (४) अन्तरिक्ष-आशमा ઉત્પન્ન થયેલ ગ્રહયુદ્ધ આદિનું ફળ દર્શાવનાર શાસ્ત્ર, (૫) શશિર, આંખ पाति, ५२४वाथी भगतi शुलाशुल प्रतिपाहन ४२नार शास, (६) स्वर७१. ५७१ माहिना अवानुं शुभाशुल ३१ मताना२ सास, (७) व्यंजनशरी२ ५२ना तस, भषा मालिनु ३१ शावतार शस, (८) लक्षण-सी सन પુરૂના શરીર પરના ચિહ્નો કે જેનાથી શુભાશુભ ફળ જાણી શકાય છે, તે લક્ષસેનું પ્રતિપાદક શાસ્ત્ર, ચકવતી અને તીર્થંકરનાં ૧૧૦ એક હજાર આઠ લક્ષણો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #350

भावबोधिनी टीका. एकोनत्रिंशत्तमे समवाये पापश्रुतनिरूपणम्
(c) इति अष्टौ पापश्रुतानि । एतानि हि सूत्रात्तत्वातिक भेदाश्चतुविशतिविधानि, तदेवाह - 'भोमे तिविहे' इत्यादि भौमं त्रिविधम् 'तं जहा' तद्यथा- 'सुते, वित्ती, बत्तिए' सूत्रवृत्तिर्वार्तिकम् । तत्र सूत्रं = मूलम्, वृत्तिः = व्याख्या, वार्तिकम् = वृत्तिव्याख्यानम् | 'एवं एकेक' एवमेकैकम् = उत्पातादिकं प्रत्येकं 'तिविह' त्रिविध विज्ञेयम् । एवं सर्वसंकलनया चतुर्विंशतिः पापश्रुतानि । तथा - 'विकहाणुजोगे ' विकथानुयोग := अर्थ कामोपायप्रतिपादनपराणि कामन्दकवात्स्यायन प्रतिपादित
३३१
१००८ एकहजार आठ लक्षण होते हैं, बलदेव, वासुदेव, इसके १०८ एकसोआठ लक्षण होते है तथा जो भाग्यशाली और प्राणी होते हैं उनके ३२ बत्तीस लक्षण होते हैं । इस प्रकार ये आठ पापश्रुत हैं । पापजनक शास्त्रों का नाम पापश्रुत है । क्यों कि ऐसे शास्त्रों के अध्ययन करने से केवल पाप का ही बंध होता है । इन आठों के सूत्र, वृत्ति और वार्तिक के भेद से ३-३ तीन तीन भेद हैं । इसलीये ८-३ - २४ चौवीस भेद हो जाते है यही बात इन पदों द्वारा प्रकट की गई है। इस तरह एक एक पापश्रुत के ३-३ तीन-तीन भेद होने से ये श्रुत ३-३ प्रकार के हैं। तथा विकथानुयोग, विद्यानुयोग, मंत्रानुयोग, योगानुयोग और अन्यतीर्थिक वृत्तानुयोग । इन ५ पांच अनुयोगों को २४ के साथ योग करने से पापत २९ उन्तीस प्रकार का हो जाता है। मूल का नाम सूत्र है । व्याख्या का नाम वृत्ति है । वृत्ति के ऊपर जो व्याख्या की जाती है उसका नाम वार्तिक है । अर्थ और काम इनके उपाय भूतमार्ग का प्रतिपादन करने वाले जो कामन्दक वात्स्यायन द्वारा कहे गये सूत्र हैं वे विकथाતેમાં ખતાવ્યા છે. ખળદેવ અને વાસુદેવના ૧૦૮ એક સે આઠ લક્ષણ્ણા હાય છે અને જે બીજા ભાગ્યશાળી જીવા હોય છે તેમનાં ૩૨ બત્રીસ લક્ષણેા બતાવ્યાં છે. આ રીતે તે આઠ પાપશ્રત છે. પાપજનક શાસ્ત્રોને પાપશ્ચત કહે છે, કારણકે એવાં શાસ્ત્રોનુ અધ્યયન કરવાથી ફક્ત પાપના જ અંધ બંધાય છે. તે આઠેના સૂત્ર, વૃત્તિ અને વાતિકના ભેદથી ત્રણ, ત્રણ પ્રકાર છે. તેથી ૮૪૩=૨૪ ભેદ થઈ જાય છે. એ જ વાત આ પા દ્વારા દર્શાવવામાં આવી છે આ પ્રમાણે પ્રત્યેક પાપશ્રુતના ત્રણ ત્રણ ભેદ હોવાથી તે શ્રુત ત્રણ, ત્રણ પ્રકારનાં छे. तथा विश्थानुयोग, विधानुयोग, मंत्रानुयोग, योगानुयोग मने मान्य તીચિકપ્રવૃત્તાનુયાગ, એ પાંચ અનુયાગાને ઉપરના ૨૪માં ઉમેરતાં પાપશ્રુતના કુલ २८ योगत्रीस प्रकार थाय छे. भूजने 'सूत्र' उहे छे. व्याख्याने 'वृत्ति' मुंडे छ વૃત્તિ ઉપર જે વિશેષ વ્યાખ્યા કરાય છે તેને વાતિક' કહે છે. અથ અને કામ, એ બન્નેના ઉપાયરૂપ માર્ગનું પ્રતિપાદન કરનાર કામન્ટક વાત્સ્યાયન દ્વારા કથિત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #351

समवायाङ्गसूत्रे सूत्राणि (२५) 'विजेजोगे' विद्यानुयोगः रोहिणीप्रभृतिविद्यासाधनप्रतिपादकानि शास्त्राणि (२६) 'मंताणुजोगे' मन्त्रानुयोगः भूतभैरवादिमन्त्रप्रतिपादकानि शास्त्राणि (२७), 'जोगाणुजोगे' योगानुयोगः वशीकरणादियोगप्रतिपादकानि शास्त्राणि (२८), 'अण्णतिथियपवत्ताणुजोगे' अन्यतीर्थिकप्रवृत्तानुयोगः अन्यतीथिकेभ्यः कपिलादिभ्यः प्रवृत्तः स्वकीयाचारवस्तुतत्त्वानामनुयोगो विचारः, अर्थात्-कपिलाद्यभिमताचारवस्तुतत्त्वप्रतिपादनपराणि शास्त्राणि (२९)। 'आसादेणं' इति आषाढ खलु मासः एकोनत्रिशद् रात्रिदिवानि 'राइंदियग्गेणं' रात्रिदिवाण-रात्रिदिवसपरिमाणेन प्रज्ञप्तः । एवमेव भाद्रपदः खलु मासः, कार्तिकः खलु मासः, पौषः खलु मासः, फाल्गुनः खलु मासः, वैशाखः खल मासः, प्रत्येकम् एकोनत्रिंशद्वात्रिन्दिवानि रात्रिंदिवाग्रेण प्रज्ञप्तः । अत्र आषाढादिका एकान्तरिताः षण्मासाः स्थूलन्यायापेक्षया प्रत्येकमेकोनत्रिंशद्रात्रिंदिवपरिमाणा नुयोग हैं। रोहिणी आदि विद्या के साधने के प्रतिपादक जो शास्त्र हैं वे विद्यानुयोग हैं। भूत, भैरव आदि के मंत्रों का कथन करने वाले जो शास्त्र हैं वे मंत्रानुयोग हैं। वशीकरण आदि योगों को कहने वाले जो शास्त्र हैं वे योगानुयोग हैं। कपिल आदि अन्यतीर्थीक जनो द्वारा अपने अभिमत आचार विचार आदि का वर्णन करने वाले जो शास्त्र हैं वे अन्यतीर्थिक प्रवृत्तानुयोग हैं। रात्रि दिवस परिमाण की अपेक्षा से अषाढमास २९ उन्तीस दिन रात का कहा गया हैं। इसी तरह भाद्रपदमास, कार्तिकमास, पौषमास, फाल्गुनमास और वैशाखमास भी उन्तीस २९ दिन का कहा गया है। पूर्वोक्त आषाढ आदि छहो मासों में प्रत्येक मास २९उन्तीस रात्री-दिवस प्रमाण होते हैं, क्यों कि इन मासों के कृष्णपक्ष में જે સૂત્ર છે તેમને “વિકથાનુગ' કહે છે. રોહિણી આદિ વિદ્યા સાધવા માટેનાં જે શાસ્ત્રો છે તેમને “વિદ્યાનુગ” કહે છે, ભૂત, ભૈરવ આદિના મંત્રોનું કથન કરનારાં જે શાસ્ત્રી છે તેમને ‘મંત્રાનુગ” કહે છે વશીકરણ આદી યોગો દર્શાવનાર જે શાસ્ત્રો છે તેમને યોગાનુયોગ' કહે છે. કપિલ આદી અન્ય તીથિકે દ્વારા પિતાના મત, આચાર, વિચાર આદિનું વર્ણન કરનાર જે શાસ્ત્રો છે તેમને “અન્યતીથિક પ્રવત્તાનુગ' કહે છે. રાત્રિદિવસ પરિમાણની અપેક્ષાએ અષાઢ માસના ૨૯ ઓગ ણત્રીસ દિવસરાત કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે ભાદર, કાર્તિક, પિષ, ફાગણ અને વિશાખ માસના પણ ૨૯ ઓગણત્રીસ દિવસે કહેલ છે પૂર્વોક્ત અષાઢ આદિ છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #352

भावबोधिनी टीका. एकोनत्रिंशत्तमेसमवाये पापत निरूपणम ३३३ भवन्ति । यत एतेषु षण्मासेषु प्रत्येकमासस्य कृष्णपक्ष एकं रात्रिंदिवं क्षीयते । 'चंददिणेणं' चन्द्रदिन-पतिपदादिका तिथिः खलु अत्र चन्द्रदिनशब्देन तिथिय ते, 'एगणतीसमुहूत्ते साइरेगे मुहुत्तग्गेणं' एकोनत्रिंशन्मुहूर्त सातिरेक मुहूर्ताओण-मुहूर्तपरिमाणेन प्रज्ञप्तम्, किंचिदधिकैकोनत्रिंशन्मुहूर्तपरिमितं चन्द्रदिनमितिभावः । इदमत्र वोध्यम्-चन्द्रमासेहि एकोनविंशदिनानि दिनद्विषष्टिभागानां द्वात्रिंशद्भागाश्च भवन्ति । तत्र एकोनविंशदिनानां त्रिंशता गुणनेन मुहूर्तानि कृत्वा तानि पुनस्त्रिशता पविभाजयेत्, दिनद्विषष्टिभागानां द्वात्रिंशद्भागानपि त्रिंशता प्रविभाजयेत् । एवं करणेन चन्द्रदिनं किचिदधिकैकोनत्रिंशन्मुहूर्तात्मकं भवति । 'जीवेणं' जीवः खलु प्रशस्ताध्यवसानयुक्तः 'भविए' भविकःभव्यः सम्यग्दृष्टिः तीर्थङ्करनामसहिता 'नामस्स' नाम्नः कर्मणः 'णियमा नियमात् एकोनत्रिंशतमुत्तरमकृतीः 'निबंधित्ता' निवध्य वैमानिकेषु देवेषु देवत्वेनोत्पद्यते ॥ सू. ६२ ॥ एक एक रात्रि दिवस की हानि होती है । मुहूर्त परिमाण की अपेक्षा चंद्रदिनतिथि कुछ अधिक २९ उन्तीस मुहूत्तपरिमाण का कहा गया है। प्रशस्त अध्यवसाय से युक्त सम्यग्दृष्टि भव्य जीव तीर्थकर सहित नामकर्म की २९ उन्तीस प्रकृतियों का नियम से बंध करके वैमानिक देवों में उत्पन्न होता है।
भावार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा२९ उन्तीस संख्याविशिष्ट समचाय का कथन किया हैं। इसमें उन्होंने भौम आदि के भेद से पापश्रुत का सेवन २९ उन्तीस प्रकार का कहां है । आषाढ, सावन को छोडकर भाद्रपद, आश्विन, को छोडकर कार्तिक, मार्गशीर्ष को छोडकर पौष, माघ को छोडकर फाल्गुन, चैत्र को छोडकर वैशाख, इन महीनों को स्थूलમાસમા પ્રત્યેક માસના ૨૯ ઓગણત્રીસ રાત્રિ દિવસ હોય છે કારણ કે તે મહિના ઓના કૃષ્ણ પક્ષમાં એક એક રાત્રિ દવસનો ક્ષય થાય છે. મુહુર્ત પરિમાણની અપેક્ષાએ ચંદ્રદિન-તિથિ ૨૯ ઓગણત્રીસ મુહૂત પરિમાણથી થોડી વધારે કહેલ છે. પ્રશસ્ત અધ્યવસાયથી યુક્ત સમ્યગદછી ભવ્યજીવ તીર્થકર સહતિ નામકર્મની ર૯ ઓગણત્રીસ પ્રકૃતીનો નીયમથી બંધ બાધીને વમાનીક દેવેમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
ભાવાર્થસૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ૨૯ ઓગણત્રીસ સંખ્યાવાળા સમવાનું કથન કર્યું છે. તેમાં તેમણે ભૌમ આદિના ભેદથી પાપકૃતનું ૨૯ ઓગણત્રીસ પ્રકારનું સેવન બતાવ્યું છે. અષાઢ, શ્રાવણને છોડીને ભાદર, આસને છોડીને કાર્તિક, માગશરને છોડીને પિષ મહાને છોડીને કાગણ, અને ચિત્રને છેડીને વૈશાખ, એ છ માસના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #353

३३४
समवायाङ्गसूत्रे मूलम्-इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एगणतीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एगणतीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । असुरकुसाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं एगूणतीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवाणं अत्थेगइयाणं एगूणतीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता। उवरिममज्झिमगेवेजयाणं देवाणं जहण्णेणं एगूणतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । जे देवा उवरिमन्याय की अपेक्षा से२९ उन्तीस रातदिन का कहा है । क्यों कि इन महीनों में प्रत्येक मास के कृष्णपक्ष में एक दिनरात कम हो जाता है। प्रति. पदा आदि जो चंद्रदिन हैं वे कुछ अधिक २९ उन्तीस मुहूर्त के कहे हैं। सो इसका कारण यह है कि चन्द्रमास में २९ उन्तीप्त दिन होते हैं और दिन के ३२ बत्तीस भागों के ३२ बत्तीस भाग होते हैं । २९ उन्तीस दिनों में ३० तीस का गुणा करने से मुहूत बनाकर उनमें ३० तीस का भाग देना चाहिये-तथा जो दिन के ६२ बासठ भागों के ३२ बत्तीस भाग हैं उनमें भी ३० तीस का भाग देना चाहिये। इस तरह करने से चंद्रदिन कुछ अधिक २९ उन्तीस मुहूर्त का निकल आता है । जो सम्यग्दृष्टि भव्यजीव है वह प्रशस्त अध्यवसाय से युक्त हुआ तीर्थकर प्रकृतिसहित २९ उन्तीस नामकर्म की प्रकृतियों का नियम से बंधक होता है ॥सू० ६२॥ સ્કૂલ ન્યાયની અપેક્ષાએ ર૯ ઓગણત્રીસ રાતદિવસ કહેલ છે, કારણ કે તે મહીન - એના પત્યેક માસના કૃષ્ણપક્ષમાં એક દિનરાત ઘટે છે. પ્રતિપદા આદિ જે ચન્દ્ર -દિન છે તેમને ર૯ ઓગણત્રીસ મુહુર્ત થી થડા વધારે પ્રમાણના કહેલ છે. તે તેનું કારણ એવું છે કે ચન્દ્રમાસમાં ૨૯ ઓગણત્રીસ દિવસ હોય છે અને દિવસના ૬૨ ભાગમાંથી ૩ર બત્રીસ ભાગ હોય છે એટલે કે ચન્દ્ર માસમાં ૨૯ ૩૨/૨ દિવસના ૩૦ ત્રીસ ગણા કરીને મુહર્ત બનાવીને તે ગુણાકારને ૩૦ થી ભાગવું જોઈએ. તથા દિવસના ૬૨ ભાગમાંથી જે ૩ર બત્રીસ ભાગ છે તેને પણ ૩૦ ત્રીસ વડે ભાગવા જોઈએ. આ પ્રમાણે કરવાથી ચન્દ્રદિન ૨૯ ઓગણત્રીસ મુહૂર્તથી થોડા વધારે સમય નો આવશે. પ્રશસ્ત અધ્યવસાયથી યુક્ત થયેલ જે સમ્યગદષ્ટિ ભવ્યજીવ હોય છે તે તીર્થંકર પ્રકૃતિ સહિત ૨૯ ઓગણત્રીસ નામકર્મની પ્રકૃતિયોને બંધ નિયમથી જ આપે છે. સૂ દશા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #354

भावबोधिनी टीका. एकोनत्रिंशत्तमेसमव ये नैयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३३५ हेट्रिमगेवेजयविमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं एगणतीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा एगणतीसाए अद्धमासेहि आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा तेसि णं देवाणं एगूणतीसाए वाससहस्सेहि आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे एगूणतीस भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुझिस्संति, मुचिस्संति, परिनिव्वाइरसंति, सब्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥ सू० ६३ ॥
टीका-'इमीसे गं' इत्यादि । अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणामेकोनत्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधःसप्तम्यां पृथिव्यामस्त्येषां नैरयिकाणामेकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणं देवानामस्त्येकेषामेकोनत्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः कल्पयोः देवानामस्त्येकेषामेकोनत्रिंशत्पल्योपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। उपरितनमध्यग्रैवेय. काणां देवानां जघन्येन एकोनविंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा उपरितनाधस्तनोवेयकविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षण
टीकार्थ-'इमीसेणं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २९ उन्तीस पल्योपम की कही गई है । सप्तमपृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति २९ उन्तीस सागरोपम की कही गई है, असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति २९ उन्तीस पल्योपम को कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की २९ उन्तीस पल्योपम की स्थिति कही गई है। उपरितन-मध्यमग्रेवेयकों के देवों की जघन्यस्थिति२९उन्तीस सागरोपम की कही गई है। जो देव उपरितन अधस्तन ग्रैवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न
sil:-"इमीसेणं" इत्यादि ! मालाला Yeीमi Beats नाPीमानी સ્થિતિ ૨૯ ઓગણત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. સાતમો પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકી ઓની સ્થિતિ ર૯ ઓગણત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કપમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ ૨૯ ઓગણત્રીસ પલ્યોપમની કહી છે. ઉપરિતન મધ્યમ પ્રિયકોના દેવની જઘન્યસ્થિતિ ૨૯ ઓગણત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. જે દે ઉપસ્તિન અધતન રૈવેયક વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. તેમની ઉત્કૃષ્ટ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #355

समवायाङ्गसूत्रे
एकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा एकोनत्रिंशता अर्द्धमानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामेकोनत्रिंशता वर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा जे एकोनत्रिंशता भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदु, खानामन्तं च करिष्यन्ति ॥ सू. ६३ ॥ त्रिंशत्तमं समवायमाह - 'ती' इत्यादि ।
मूलम् -- तीसं मोहणीय पण्णत्ता, तं जहा-जे केइ तसे पाणे वारिमझे विगाहिया । उदएणाकम्म मारेई महामोहं पकुव्वइ ||२|| पाणिणा संपिहित्ताणं सोयमावरिय पाणिणं । अंतोनदंतं मारेइ महामोहं पकुव्व ॥ २॥ जायतेयं समारब्म, बहुं ओरंभियाजणं । अंतो धूमेण मारेइ महामोहं पकुव्व ॥ ३॥ सीसम्मि जे पहणइ, उत्तमंगम्मिचेयसा । विभजमत्थयं फाले महामोहं पकुव्व ॥ ४॥ सीसं वेढेण जे केइ, आवेढेइ अभिक्खणं । तिव्वासुभसमायारे महामोहं पकुव्वइ ||५|| पुणो पुणो पणिहीए, हणित्ता उवहसे जणं । फलेणं
३३६
होते हैं उनकी उत्कृष्ट स्थिति २९ उन्तीस सागरोपम की होती है। वे देव २९ उन्तीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं । देवों को २९ उन्तीस हजार वर्ष व्यतीत हो जाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होत है। इनमें कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं वे २९ उन्तीस भव करने के बाद नियमतः सिद्धपद को प्राप्त करेंगे, ज्ञानादिक आत्मा के गुणों के भोक्ता बनेंगे, इस संसार से सर्वथा मुक्त हो जावेंगे, परिनिर्वृत हो जावेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे ॥ सू० ६३||
સ્થિતિ ર૯ ઓગણત્રીસ સાગરાપમની હાય છે. તે દેવેશ ૨૯ ઓગણત્રીસ અર્ધામાસે બાદ ખાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસેચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવાને ૨૯ ઓગણત્રીસ હજાર વર્ષી વ્યતીત થયા પછી આહાર સજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક જીવ એવા પ હાય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તે ૨૯ ઓગણત્રીસ ભવ કરીને નિયમથી જ સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરશે, જ્ઞાનાદિક આત્માના ગુણેાના ભકતા બનશે. આ સ સારથી સ ́થ મુક્ત થશે, પિિનવૃત થશે અને સમસ્ત દુઃખાના અત કરશે. ાસૂ.૬૩।।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #356

-
भावबोधिनी टोका. त्रिंशत्समवाये मोहनीयस्थान निरूपणम्
टाका – तास' इत्याद। 'तासं' त्रिशत्-त्रिंशत्संख्यकाान 'माहणायठाणा' मोहनीयस्थानानि सामान्यतोऽष्टविधकर्मणः, विशेपतो मोहनीयाख्यकर्मणः स्थानानि-निमित्तानि उत्पत्तिस्थितिकारणानि प्रज्ञप्तानि, तान्येवाह-तं जहा' तद्यथा-तत्र प्रथमं मोहनीयस्थानमाह- जे केई' इत्यादि____यः कश्चित् प्रसान् प्राणान् वारिमध्ये विगाह्य । उदकेनाक्रम्य मारयति महामोहं प्रकुरुते ।।१।।
'जे' यः=सदसद्विवेकविकलः कश्चित् 'तसे' सान् द्वीन्द्रियादीन् 'पाणे' प्राणान् पाणन्तीति प्राणास्तान् पाणिनो वारिमज्ञ' वारिमध्ये जलमध्ये 'विगाहित्ता' विगाह्य-निमज्य 'उदएणाकम्म' उदकेनाक्रम्य जलेनोपरिष्टादाक्रमणं कृत्वा 'मारेइ' मारयति-शरीरात्पाणान् वियोजयति स महामोह-महाँश्चासौ मोहश्च महामोहस्तं प्रकुरुते । महामोहलक्षणं च "एगेगम्मि य णरगे गच्छइ जीवो अणेगसो जेण । स महामोहो भण्णइ सम्वेहिं जिणवरेहिं य॥ छायाएकैकस्मिन् नरके गच्छति, जीवोऽनेकशी येन । स महामोहो भण्यते सवैजिनवरैश्च । इत्युक्तम ॥१॥ द्वितीयमाह-पाणिणा' इत्यादि-पाणिना संविधाष
अब सूत्रकार ३० तीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं--'तीसं मोहणीय पण्णत्ता' इत्यादि ।
सामान्यरूप से अष्टविधकर्म के और विशेष रूप से मोहनीय कर्म के तीस प्रकार के स्थान कहे गये हैं-बे इस प्रकार से हैं--
सूत्रकार मोहनीय के प्रथम स्थान को कहते हैं कि सत और असत के विवेक से विहीन होकर जो कोई पुरुष त्रस जीवों को जल में डुबा करके मारे वह महामोह कमें को बांधता है। महामोह का स्वरूप इस प्रकार से है-“एगेगम्मि य णरगे गच्छइ जीवो अणेगसो जेण" जीव जिसके कारण एक एक नरक में अनेक बार जाता है उसका नाम महा
४वे सूत्र४।२ ३० त्रास संध्यापाणां सभपायानु ४थन ४२ छ-"तीसं मोहणीय पण्णत्ता" इत्यादि !
ટીક થે–સામાન્ય રીતે આઠ પ્રકારનાં કર્મોના અને ખાસ કરીને મોહનીય કર્મનાં ત્રીસ પ્રકારનાં સ્થાન કહેલ છે. તે ત્રીસ પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે-સૂત્રકાર મેહનીય કર્મનું પહેલું સ્થાન બતાવતાં કહે છે કે- સત્ અને અસત્તા વિવેકથી રહિત બનીને જે કોઈ વ્યકિત અને પાણીમાં ડૂબાવીને મારી નાખે છે તે મહામોહ કમને म. मधे छे. मामाहनु २१३५ मा प्रमाणे छ-"एगेगम्मि य णरगे गच्छइ जीवो अणेगसोजेण" २२ ४२२ ०५ १२४ न२४मां मनेवार जय छ ते
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #357

३३८
समवायाङ्गसूत्र
स्रोतआवृत्यप्राणिनाम् । अन्तर्नदन्तं मारयति महामोहं प्रकुरुते ॥२।। 'पाणिणा' पाणिना-हस्तेन 'संपहित्ता' संपिधाय-स्थगयित्वा 'सोय' स्रोत रन्ध्र मुखनासिकामिति यावत् 'श्रावरिय' आवृत्य-अवरुध्य 'अंतोनदंत' अन्तर्नदन्तं गलमध्ये शब्दं कुर्वन्तं घुघुरायमाणं श्वासोच्छ्वासनिरोधेन 'मारेई' मारयति यः स महामोहं प्रकुरुते ॥२।। तृतीयमाह-'जायतेय' इत्यादि-जाततेजसं समारभ्य बहूनवरुध्य जनान् । अन्तधूमेन मारयति महामोहं प्रकुरुते॥३॥ 'जायतेयं' जाततेजसम्=अग्नि 'समारब्भ' समारभ्य-प्रज्वलय्य 'बहु' वहून् प्रचुरान='जगं' जनान् लोकान् 'ओलंभिया' अवरुध्य पलायमानानप्याकृष्य 'अंतो' अन्तःमज्वलितगृ. हाभ्यन्तरे बहिना धूमेन वा मारयति यः स महामोहं प्रकुरुते ३॥ चतुर्थमाह-'सीसम्मि' इत्यादि-'जो' या मूढः 'उत्तमंगम्मि' उत्तमाङ्गे उत्कृष्टावयवे 'सीसम्मि' शीर्षे 'चेयसा' चेतसा संक्लिष्टचित्तेन 'उत्तमाङ्गप्रहारेणावश्यमयंमरिव्यती' ति ज्ञानेन 'पहणइ' प्रहन्ति शस्त्रादिपहारं कुरुते, तथा-'मत्थयं' मस्तकं मोह है ऐसा जिनेन्द्रदेव का कथन है। द्वितीय मोहनीय स्थान इस प्रकार से है-त्रसजीव को मुख, नासिका आदि रूप रन्ध्र (छिद्र) को अपने हाथों से बंध करके उन्हें ढंक करके श्वासोच्छ्वास रोक करके जो उन्हें मारता है वह महामोहकमे को बांधता है, यह मोहनीय का द्वितीय स्थान है। तृतीयस्थान इस प्रकार है-जो मनुष्य अग्नि जलाकर उसके घेरे के बीच में जीवों को रोक कर रखता है और फिर उन्हें उस अग्नि में जलाकर अथवा उसके धुंआ से उसका गला बंध कर मार देता है वह महामोहनीय कर्म को बांधता है। यह मोहनीय का तृतीय स्थान है। जो मूद मनुष्य सेक्लिष्ट चित्त होकर किसी दूसरे प्राणी के उत्तम अंगरूप मस्तक के ऊपर शस्त्र आदि से प्रहार करता है और उसके मस्तक કર્મનું નામ મહામહ છે એવું જિનેન્દ્ર દેવનું કથન છે. બીજુ મોહનીય સ્થાન આ પ્રમાણે છે-મુખ, નાસિકા આદિ રૂ૫ ર... છિદ્ર)ને પિતાના હાથથી બંધ કરી દઈને-ત્રસ જીવને તેમાં પૂરી દઈને શ્વાસોચ્છવાસ રૂંધીને જે તેમને મારે છે તે મહામહ કર્મને બંધ બાધે છે. આ મેહનીયનું બીજું સ્થાન છે. ત્રીજું સ્થાન આ પ્રમાણે છે—જે મનુષ્ય અગ્નિ સળગાવીને તેની વચ્ચે જીવોને ઘેરીને રોકી રાખે છે અને પછી તેમને તે અગ્નિમાં સળગાવીને મારી નાખે છે, અથવા તેના ધુમાડાથી ગુંગળાવીને તેમને મારી નાખે છે તે મહામોહનીય કર્મ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ત્રીજું સ્થાન છે. જે મૂઢ મનુષ્ય સંકિલષ્ટ ચિત્તવાળો થઈને કઈ પ્રાણીના ઉત્તમ અંશરૂપે મસ્તકની ઉપર શસ્ત્ર આદિનો પ્રહાર કરે છે અને તેના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #358

भावबोधिनी टीका. त्रयोदशसमवाये मोहनीयस्यान निरूपणम् अदुवदंडेणं महामोहं पकुव्वइ ॥६॥गूढायारीनिगूहिज्जा, मायं मायाए छायए । असच्चवाईणिण्हाई, महामोह पकुव्वइ ॥७॥ धंसेइ जो शिरो 'विभज' विभज्य=विदलय्य 'फाले' स्फोटयति-खण्डशःकरोति, स महामोहं प्रकुरुते ॥४॥ पञ्चममाह-'सीसं' इत्यादि-जे केई' यः कश्चित् जनः 'वेढेण' वेष्टेन आवेष्टनेन=आईचमोदिमयेन वेष्टनेन 'सीसं' शीर्ष 'अभिक्खणं' अभीक्ष्णम् वारंवारम् 'आवेदेइ' आवेष्टयतिबध्नाति यतः, अत एव-'तिव्वासुमसमायारे' तीव्राशुभसमाचारः, तीव्रः परिणामदुःखजनकत्वेन भयानका अशुभसमाचार: सावद्यकर्म यस्य स तथा, स महामोहं पकुरुते॥५॥ षष्ठमाह'पुणो पुणो' इत्यादि-पुनःषुनः प्रणिधिना हत्वोपहसेज्जनम् । फलेनाथवा दण्डेन महामोहं प्रकुरुते॥६॥ 'पुणो पुणो' पुनःपुनः वारं वारम् 'पणिहीए' पणिधिना=मनोयोगपूर्वकम् ‘फलेणं' फलेन-बिल्वादि कठौरफलेन 'अदुव' अथवा 'दंडेणं' दण्डेन 'जणं' जनम-उन्मत्तादिपुरुषं 'हणित्ता' हत्वा-'उवहसे' उपहसेत यः, महामोहं प्रकुरुते ॥६॥ सप्तममाह-'गूढायारी' इत्यादि-गूढाचारी निगृहेत मायां मायाया छादयेत् । असत्यवादी निहते महामोहं प्रकुरुते ॥७॥ को विदारकर उसका खंड २ कर देता है वह महामोहनीय कर्म को बांधता है। यह मोहनीय का चतुर्थस्थान है। जो कोई मनुष्य आर्द्रचर्म (गिलाचमरा) आदिरूप वेष्टन से किसी प्राणी के मस्तक को लपेट कर मारता है वह तीत्र अशुभ सावद्यकर्म का करने वाला होने से अपने महामोह की वृद्धि करता है। यह महामोह का पंचम स्थान है। जो प्राणी मनोयोग पूर्वक किसी उन्मत्त (पागल)पुरुष को बिल्वादिक फल से अथवा दंड से मार कर हँसता है-खुशी मनाता है-उस की हँसी करता है-वह अपने महामोह को बढाता है। यह मोहनीय का छठवां स्थान है। जो कपटी व्यक्ति अपनी माया को मायाचारी से छिपाता है-और झूठ बोलकर મસ્તકને છેદાને તેના ટુકડે ટુકડા કરી નાખે છે, તે મહામોહનીય કર્મ બાંધે છે. આ મહનીયનું ચોથું સ્થાન છે. જે કોઈ મનુષ્ય જીના ચામડા આદિરૂપ વેન્ટન વડે કોઈ પ્રાણીને મસ્તકને લપેટીને તેને મારી નાખે છે, તે તીવ્ર અશુભ સાવદ્ય (પાપયુકત) કર્મ કરતે હોવાથી પિતાના મહામહનીય કર્મની વૃદ્ધિ કરે છે. આ મહામહનું પાંચમું સ્થાન છે. જે વ્યક્તિ મનેયોગપૂર્વક કોઈ પાગલ પુરુષને બિલ્વાદિક ફળથી અથવા દંડાથી મારીને હસે છે. ૨ાજી થાય છે. તેની મજાક ઉડાવે છે તે પિતાના મહામોહનીય કર્મને વધારે છે. આ મોહનીયનું છઠ્ઠું સ્થાન છે જે કપટી માણસ પિતાની માયાને (કપટને) માયાચારીથી છુપાવે છે. અને જાડું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #359

३४०
समवायाङ्गसूत्रे
अभूएणं अकम्मं अत्तकम्मुणा। अदुवा तुमकासित्ति, महामोहं पकुव्वइ ॥८॥ जाणमाणो परिसाए, सच्चामोसाणि भासइ। अक्खीणझंझेपुरिसे महामोहं पकुव्वइ ॥९॥ अणायगस्स नयवं, दारेतस्सेव यः 'गूढायारी' गूढाचारी-महाकपटी निगृहेत-गोपयेत्, तदेव विशदयति'माया' मित्यादिना-'मायाए' मायया कपटेन 'माय' मायां 'छायाए' छादयेत्
आच्छादयेत्, एवं सन् 'असच्चवाई' असत्यवादी-मिथ्यानिगदनशीलो 'णिण्हाई' निहते कपटेन सूत्रार्थ गोपयति स महामोहं प्रकुरुते ॥७॥ अष्टममाह-'धंसेइ' इत्यादि-ध्वंसयति योऽभूतेनाऽकर्माणमात्मकर्मणा । अथवा त्वमकार्षीरिति महामोहं प्रकुरुते ॥८॥ 'जो' यः कोऽपि 'अभ्रएणं अभूतेन=असता असत्येनआरोपेण 'अदुवा' अथवा 'अत्तकम्मुणा' आत्मकर्मणा स्वकृतपापकर्मणा 'तुमकासि' त्वमकार्षीः त्वमेतद् गर्हितं कर्म अकार्षीः इति एवं कृत्वा 'अकम्म' अकर्माणम् अकृतपापकर्माणं निर्दोषमित्यर्थः, 'धंसेई' ध्वंसयति कलङ्कितं करोति स महामोहं प्रकुरुते ॥८॥ नवममाह-'जाणमाणो' इत्यादि-जानन् परिषदि सत्यमुषं भाषते । अक्षीणझझः पुरुषो महामोहं प्रकुरुते॥९॥ यः 'परिसाए' परिषदि जनसमुदायलक्षणसभायां 'जाणमाणे' जानानः 'सच्चामोसाणि' सत्यमषं सत्यं च मृषा-मिथ्या च अर्थात-मिश्रभाषां भाषते-व्यवहरति । एवं यः कपट से सूत्रार्थ को स्पष्ट नहीं बताता है वह महामोह को संचित करता है। यह मोहनीय का सातवां स्थान है। जो प्राणी आरोप से अथवा स्वकृत-पापकर्म से "तुमने यह गर्हित कृत्य किया है, इस प्रकार से निर्दोष व्यक्ति को लाञ्छित कर कलंकित करता है वह महामोह को संचित करता है। यह मोहनीय का ८ आठवां स्थान है। जो मनुष्य सभा में जानता हुआ भी सचझ्ठ मिली हुई मिश्र भाषा का व्यवहार करता है सत्य नहीं बोलता है। इसकी भावना केवल यही है कि किसी में भी आपस में समझोता न होने पावे-ये दोनों परस्पर में इसी तरह से लडते रहें-अतः બેલીને સૂત્રાર્થને કપટથી સ્પષ્ટ બતાવતો નથી તે મહામોહનીય કમને સંચય કરે છે. આ મેહનીયનું સાતમું સ્થાન છે. જે વ્યકિત પોતે કરેલ પાપકર્મનું “તમે આ નિંદનીય કૃત્ય કર્યું છે” એમ કહીને બીજી નિર્દોષ વ્યક્તિ પર આરોપણ કરે છે અને એ રીતે તેને કલંકિત કરે છે તે મહામહનીય કમને સંચય કરે છે. આ મહિનાનું આઠમું સ્થાન છે કેઈ માણસ સભામાં જાણી જોઈને સત્ય અને અસત્ય બનેના મિશ્રણવાળી ભાષાનો ઉપયોગ કરે છે–સત્ય બેલ નથી. તેની ભાવના એવી હોય છે કે આપસમાં કઈ પણ રીતે સમજુતી ન થાય. તેઓ બને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #360

भावबोधिनी टीका. त्रिंशन्समवाये मोहनीयस्थान निरूपणम् धंसिया। विउलं विक्षोभइत्ता णं किच्चाणं पडिबाहिरं ॥१०॥ उवगसंतंपि जं पित्ता, पडिलोमाहि वग्गुहिं । भोगभोगे वियारेई,महामोहं पकुव्वइ ॥११॥ अकुमारभूए जे केई, कुमारभूए त्ति हं वए। इत्थी 'अक्खीणझंभे' अक्षीणझझा=अक्षीणा=न नष्टा-झन्झा संघ गणान्यतरभेदनवाव्यापारो यस्य स तथा-सभायां मिश्रवचनभाषकः 'पुरिसे' पुरुषः महामोह प्रकुरुते ॥९।। दशममाह-'अणायगस्स' इत्यादि-अनायकस्य नयवान दाराँस्तस्यैव ध्वंसयित्वा । विपुलं विक्षोभ्य कृत्वा खलु मतिबाह्यम् ॥१०।। उपगच्छन्तमपि जल्पित्वा प्रतिलोमाभिर्वाग्भिः । भोगभोगान् विदारयति महामोहं प्रकुरुते ॥११॥ य: अनायकस्य-स्वयं नायकत्वरहितस्य मन्त्रिनिर्भरस्य राज्ञों 'नयवं' नयवान्-मन्त्री 'तस्सेव' तत्यैव स्वस्वामिन एव दारे' दारान राजदारान् धंसिया' ध्वंसयित्वा-शीलतः स्खलयित्वा, तथा 'विउलं' विपुल बृहत् सामन्तादि परिकरं 'विक्खोभइत्ताणं' विक्षोभ्य भेदकरणेन संचाल्य तं राजानं 'पडिबाहिरं' प्रतिबाधम्राज्यानधिकारिणं-'किच्चा' कृत्वा तथा-'उवगसंतपि' उपगच्छन्तमपि राज्यशासनेच्छया स्वासनमुपागच्छन्तमपितं 'पडिलोमाहिं वग्गहि' प्रतिलोमाभिर्वाग्मिः प्रतिकूलाभिर्वाणीभिः 'जपित्ता' जल्पित्वा तिरस्कृत्य 'भोगमोगे' भोगभोगान्तस्य राज्ञः कोशराष्ट्रसुहृत्सैन्यादि राज्याङ्गकृतानि समस्तानि राज्यसुखानि 'वियारेइ' विदारयति=विधावह मिश्रभाषा का प्रयोग करता है तो ऐसा प्राणी महामोहनीयकर्मका बंध करता है। यह मोहनीय का ९ नववां स्थान है। जो नीतिवेत्ता मंत्री अपने पर निर्भर रहे हुए अपने स्वामी राजा के स्त्रियों को शील धर्म से पतित कर-अर्थात् उनकी रानियों को अपने पंजे में फँसाकर तथा उसके सामन्त आदिजनों को उससे फोडकर उस नरेश को राज्य का अनधिकारी कहता है तथा शासन करने की इच्छा से अपने आसन पर आते हुए भी उस नरेश को प्रतिकूल नारों द्वारा तिरस्कृत करता है और राजा के कोश, राष्ट्र, सुहृत्, सैन्य आदि राज्याङ्गों द्वारा संपादित समस्त પરસ્પર લળ્યા જ કરે–તે પ્રકારની ભાવનાથી મિશ્રભાષાને પ્રયોગ કરનાર મનુષ્ય મહામહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું નવમું સ્થાન છે. જે નીતિવેત્તા મંત્રી તેના પર વિશ્વાસ મૂકનાર તેના સ્વામી-રાજાની રાણીઓને શીલધર્મથી ભ્રષ્ટ કરે. એટલે કે તેમની રાણીઓને પિતાના પંજામાં ફસાવીને તથા તેના સામન્ત આદિને ફાડીને તે રાજાને રાજ્યનો અનધિકારી કહે છે તથા શાસન કરવાથી ઇચ્છાથી રાજયાસને આવતા એવા તે રાજાને વિરોધી અવાજે દ્વારા તિરસ્કૃત કરે છે, અને તે રાજાના ભડાર, રાષ્ટ્ર, સુહત, સિન્ય આદિ રાજ્ય અંગે દ્વારા સંપાદિત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #361

રૂર
समवायाङ्गसूत्रे विसय गिद्धे य महामोहं पकुव्वइ ॥१२॥ अबंभयारी जे केइ बंभयारीत्ति हं वए गदहेव्व गवां मज्झे विस्सरं नयई नदं ॥१३॥ अप्पणो अहिए बाले, माया मोसं बहुंभसे । इत्थी विषय गेहीए महामोहं पकुव्वइ ॥१४॥ जं निस्सिए उव्वहइ जससाहिगमेण वा। तस्स तयति-अपहरतीत्यर्थः, स महामोहं प्रकुरुते॥१०॥११॥ एकादशं स्थानमाह'अकुमार' इत्यादि-अकुमारभूतो यः कश्चित कुमारभूतोऽहमिति वदेत्। सीविषयगृद्धश्च महामोहं प्रकुरुते ॥११॥ 'जे केइ' यः-कश्चित् 'अकुमारभूए' अकु. मारभूतः न कुमारो ब्रह्मचारी भवति, तथापि 'कुमारभूएत्तिह' कुमारभूत इत्यहम् अहं कुमारमूतः ब्रह्मचारी विद्ये' इति इत्याकारकं वचो 'वए' वदेत् चेत्, तथा 'इत्थी विसयगिद्धेय' स्त्रीविषयगृद्धश्च स्त्रीविषयलोलुपश्च भवति, तथापि 'बालब्रह्मचार्यहम्' इति वक्ता स महामोहं प्रकुरुते॥१२॥ द्वादशमाह'अवंभयारी' इत्यादि-अब्रह्मचारी यः कश्चिद् ब्रह्मचारीत्यहं वदेत् । गर्दभ इव गवां मध्ये विस्वरं नदति नदम्।।१३।। आत्मनोऽहितो बालो मायामृषाबहु भाषते। स्त्रीविषयगृद्ध या महामोह प्रकुरुते ॥१४॥ 'जे केइ' यः कश्चित् 'अबंभयारी' अब्रह्मचारी सन् 'बंभपारित्तिह' ब्रह्मचारीत्यम् अहं ब्रह्मचारीति 'वए' वदेत्= भाषेत्, स 'गवंमज्झे' गवां मध्ये 'गद्दहेब्ब' गर्दभ इव-गर्दभो यथा विस्स' सुखों को नष्ट कर देता है तो वह पुरुष-मंत्री-मोहनीय कर्म का बंध करता है। यह मोहनीयकर्म के बंध करने का और उसकी स्थिति बंध का १०दसवां स्थान है जो बालब्रह्मचारी नहीं होने पर भी अपने को पूछने पर बालब्रह्मचारी कहता है-और स्त्रियों के साथ विषय भोगों की वाञ्छा में फंसा रहता है, वह मोहनीयकर्म का बंध करता है और उसकी तीव्र स्थिति बंध का स्वामी होता है। यह मोहनीय कर्म का ११ग्यारहवां स्थान है। जो अब्रह्मचारी होने पर भी अपने को ब्रह्मचारी कहता है वह जिस प्रकार गायों के बीच में गधा रेंकता है उसी प्रकार સમસ્ત સુખોનો નાશ કરે છે તે મંત્રી મેહનીય કમનો બંધ બાંધે છે. આ મહ. નીય કર્મનું બંધ બાંધવાનું અને તેના સ્થિતિબંધનું દસમું સ્થાન છે. જે વ્યકિત બાળબ્રહ્મચારી ન હોવા છતાં પણ પિતાને બાળબ્રહ્મચારી કહે છે. અને સ્ત્રીઓ સાથે વિષયોની વાસનામાં ફસાયેલા રહે છે, તે મેહનીય કમનો બંધ બાંધે છે. અને તેની તીવ્ર રિથતિ બાંધનાર બને છે. આ મેહનીય કર્મનું અગિયારમું રથ ન છે. જે વ્યકિત અબ્રહ્મચારી હોવા છતા પણ પોતાને બ્રહ્મચારી કહે છે તે જેમ ગાયની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #362

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवायेमोहनीयम्थान निरूपणम्
३४३ विस्वर-कर्णकठारं 'नदं' शब्दं 'नयई' नदति= कराति, तथा सत्पुरुषामियमेव गहितं व्यर्थ गदति॥१३॥ 'अप्पणो' इत्यादि-यः 'अप्पणो' आत्मनः स्वस्य 'अहिए' अहितः शत्रु: सावद्यकारितयाऽधःपतनकारित्वात्, अतएव 'बालो' बाल:=सदसद्विवेकविकलःसन् 'मायामोसं' मायामपं=मायायुक्तानि मिथ्यावचनानि 'बहु' प्रचुरं 'भसे' भाषते-ब्रूते पुनः 'इत्थीविषयगेहीए' स्त्रीविषयगृद्धया स महामोहं प्रकुरुते॥१३।। त्रयोदशं मोहनीयस्थानमाह-'जं निस्सिए' इत्यादि-यनिश्रित उद्वहति यशसाऽभिगमेन वा । तस्य लुभ्यति वित्ते महामोहं अकुरुते॥१५॥ 'जं निस्सिए' यनिश्रितः यस्याश्रितः सन् 'उव्वहइ' उद्वहतिजीवनं निर्वहति 'वा' अथवा 'जससाहिगमेण' यशसा अभिगमेन यशसा स्वामिकीर्त्या, अभिगमेन तदनुचरणेन च उद्वहति जीविका प्रामोति, पुनः तस्य जीवननिर्वाहकारिणः स्वामिनः 'वित्तम्मि' बित्ते धने 'लुब्मइ' लुभ्यति लुब्धो भवति स्वामिजीविका विघातयति यः स महामोहं प्रकुरुते। १४॥ चतुर्दशमाहसत्पुरुषों के बीच में अप्रिय गर्हित वचन बोल कर मोहनीय कर्म का बंध करता है और उसकी तीव्र स्थिति बांधता है । सावद्यकारी होने से अधा पतन शील रहने के कारण वह अपनी आत्मा का शत्रु बना रहता है
और सत् असत् के विवेक से विकल रहने के कारण मायायुक्त मिथ्याभाषण करता है-तथा स्त्रियों के साथ विषयभोग की गृद्धि से बंधा रहता है वह महामोह को करता है । यह मोहनीय का १२बारहवां स्थान हैं। प्राणी जिसके आश्रित रहकर अपने जीवन का निर्वाह करता है और अपने स्वामी की कीर्ति के प्रभाव से तथा उसके सदाचरण के बल से जीविका प्राप्त कर लेता है ऐसे उस स्वामी के धन में प्राणी अपने चित्त को लुभाता है-उसके द्रव्य को अपहरण करने को सोचता है-उस स्वामी की जीविका का विघात करता है वह महामोह का बंध करता है यह मोहनीय વચ્ચે ગધેડું ભૂકે છે તેમ પુરુષોની વચ્ચે અપ્રિય, નિંઘ વચન બોલીને મોહનીય કમનો બંધ બાંધે છે. અને તેની તીવ્ર સ્થિતિ બાંધે છે. સાવદ્યકારી (પાપયુકત) હોવાને કારણે અધ:પતનશીલ રહેવાથી તે મનુષ્ય પિતાના આત્માને શત્રુ નિવડે છે અને સત્, અસના વિવેકથી વિહીન હોવાને કારણે માયાયુકત સિદ્ધા ભાષણ કરે છે–તથા સ્ત્રીઓની સાથે વિષયભોગની લાલસાથી જકડાયેલ રહે છે. આ રીતે તે મહામોહનીય કર્મ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૧૨ બારમું સ્થાન છે. જેના આશ્રયે રહીને પોતાનો જીવન નિર્વાહ ચાલતો હોય, અને જેની કીર્તિ અને પ્રભાવથી તથા સદાચારને લીધે પિતાની આજીવિકા ચાલતી હોય એવા સ્વામીના ધનનું અપહરણ કરવાને જે મનુષ્ય મનમાં વિચાર કરે છે તે સ્વામીની જીવિકાને નાશ કરે છે તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #363

३४४
समवायाङ्गसूत्रे लुब्भइ वित्तम्मि, महामोहं पकुव्वइ ॥१५॥ ईसरेण अदुवा गामेणं अणिसरे ईसरीकए। तस्स संपयहीणस्स सिरी अतुलमागया॥१६॥ ईसादोसेण आविदे, कलुसाविलचेयसा । जेअंतरायं चेएइ, महामोह 'ईसरेण' इत्यादि-ईश्वरेणाथवा ग्रामेणानीश्वर ईश्वरीकृतः। तस्य संपत्तिहीनस्य श्री रतुलमागता ॥१६॥ ईर्ष्यादोषेणाविष्टः कलुषाविलचेतसा। ऽन्तरायं चेतयते महामोहं प्रकुरुते॥१७॥'जे' यो जनः 'ईसरेण' ईश्वरेण-ऐश्वर्यशालिना स्वामिना 'अदवा' अथवा 'गामेणं' ग्रामेण जनममूहेन ग्रामस्थलोकेन वा 'अणीसरे' अनावर: अधिकाररहितः ईसरीकए' ईश्वरीकृतः अनीश्वर: ईश्वरः कृत इति इश्वरीकृतः स्वामित्वेन नियुक्तः 'तस्स' तस्य 'संपयहीणस्स' संपत्ति हीनस्य 'अतुलं' अतुला अनुपमा श्री: लक्ष्मी: 'आगया' आगता-सन्निधिमागता। अनन्तरम् 'ईसादोसेण' ईर्ष्यादीषण-पराभ्युदयसहनाऽसमर्थतारूप दूषणेन 'आविटे' आविष्टः आक्रान्तःसन् 'कलुसाविलचेयसा' कलुषाविलचेतसा-पापावृतचित्तेन अन्तरायं 'चेएइ' चेतयति-उत्पादयति, एवं सन् ग्रामस्वामिना प्रधानीकृतो ग्रामं नाशयति, स महामोहं प्रकुरुते ।।१६।१७|| का १३ तेरहवां स्थान है। कोई अनधिकारी व्यक्ति ऐश्वर्यशाली अपने मालिक के द्वारा अथवा नगरनिवासी जनों द्वारा किसी अधिकार पद स्थापित कर दिये जाने पर जब उस निर्धन के पास अतुल संपत्ति
आने लगती है तो वह ईर्षादोष से आक्रान्त बन कर यदि कलषित चित्त से ग्राम में क्षोभउत्पन्न कर देता है-ग्राम का सत्यानाश कर देताहै तो वह व्यक्ति महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का १४चौदवा स्थान है। अब विश्वासघातजन्य१५पंद्रहवां मोहनीय स्थान को सूत्रकार कहते हैं-जिस प्रकार सर्पिणी अपने अंडों को नष्ट कर डालती है उसी प्रकार जो स्त्री अपने स्वामी-पति को, मंत्री राजा को, सेनापति को, शासनकर्ता को, कलाचार्य को और शिष्यादि धर्माचार्य को नष्ट कर મનુષ્ય મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૧૩ તેરમું સ્થાન છે કોઈ અધિકારી (અપાત્ર) મનષ્ય પોતાના અશ્વર્યશાળી માલિક દ્વારા અથવા નગર જનો દ્વારા કોઈ અધિકાર (હોદા) પર નિયુકત થાય અને પછી તે નિધનની પાસે અતુલ સંપત્તિ આવતા તે ઈદેવને અધીન થઈ કલુષિત ચિત્તથી જે ગામમાં ક્ષોભ ઉત્પન્ન કરે ગામનું સત્યાનાશ કરી નાખે-તે તે મનુષ્ય મહામોહનીય કર્મને બાંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૧૪ ચૌદમું સ્થાન છે હવે સૂત્રકાર વિશ્વાઘાત જન્ય પંદરમું મેહનીય સ્થાન બતાવે છે-જેમ સર્પિણી પોતાના ઈડાને નાશ કરે છે તેમ જે સ્ત્રી પોતાના પતિને, મંત્રી રાજાને, સેના સેનાપતિને, શાસનકર્તાને, કલા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #364

भावबोधिनी टीका. त्रिंशत्तमेसमवाये मोहनीयस्थान निरूपणम्
३४५ प्रकुव्वइ ॥१७॥ सप्पी जहा अंडउडं, भत्तार जे विहिसइ । सेणावई पसत्थारं महामोहं पकुव्वइ ॥१८॥ जे नायगं च रटुस्स, नेयारं निगमस्स वा। सेटिं बहुरवं हंता, महामोहं पकुव्वइ ॥१९॥ बहुजणस्स
विश्वासघातजन्यं पञ्चदशे मोहनीयस्थानमाहू-'सप्पी' इत्यादिना सर्पिणी यथाऽण्डपुटं भर्तारं यो विहिनस्ति । सेनापति प्रशास्तारं महामोह प्रकुरुते॥१८॥ 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'सप्पी' सर्पिण =भुजङ्गी 'अंडउड' अण्डपुटम् अण्ड समूहं 'विहिंसइ' विहिनस्ति घातयति, तथैव 'भत्तारं' भर्तारं स्वामिनं तत्र स्त्री स्वस्वामिन, मन्त्री राजानं, सेना च ‘सेणावई' सेनापति तथा 'पसत्थारं' प्रशास्तार शासनकर्तारं कलाचार्य धर्माचार्य च विहिनस्ति स महामोहं प्रकुरुते ।।१८।। पोडशमाह-'जे नायगं' इत्यादि-यो नायकं च राष्ट्रस्य नेतारं निगमस्य च श्रष्टिन वहुरवं हन्ति महामोहं प्रकुरुते ॥१९।। 'जे' यः 'रहम्स'
राष्ट्रस्य एकदेशस्य 'नायगं' नायकंम्पति वा 'निगमस्स' निगमस्य-ग्रामस्य 'नेयारं' नेतारं वामिन 'बहुरवं' प्रचुा शब्दप्रभूतयशसमित्यर्थः, 'सेटिं' श्रेष्ठिनंलक्ष्मीदेवताङ्कितपट्टबन्धं हन्ति घातयति स एकदेशस्वामिनो घातचिन्तको महामोहं प्रकुरुते।।१९॥ सप्तदशमाह-'बहुजाणरस' इत्यादि-बहुजनस्य नेतारं द्वोपत्राणं च प्राणिनाम् । एतादृशं नरं हंता महामोहं प्रकुरुते॥२० । यो मन्दधीः 'बहुजणस्स' बहुजनस्यप्रभूतजनस्य 'णेयारं' नेतारं नायकं 'पाणिणं' प्राणिनां जन्तूनां 'दीवताणं' द्वीपत्राणं-द्वीप इव त्रायते इति त्राण आपदभ्यो रक्षकः, डालता है वह महामोह का बंध करता है। यह ५ पंद्रहवां मोहनीय का स्थान है। जो राष्ट्र के नायक को, ग्राम के नेता को, पभूतयशःशाली लक्ष्मी देवताङ्कित पट्टबंध वाले श्रेष्ठी को मार देता है वह महामोह का बंध करता है। यह१६सोलहवां मोहनीय स्थान है। बहुजन के नेता की, प्राणियों की आपत्ति विपत्ति से अथवा अज्ञान रूप अंधकार से रक्षा करते रक्षकजन की जो घात विचारता है वह महामोह का बंध करता है। यह म हनीय का१७सत्रहवां स्थान है। संसारताप से अपनी आत्मा का उद्धार ચાર્ય, શિષ્યાદિ ધર્માચાર્યને નાશ કરી નાખે છે તેમ મહામહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ ૧૫ પંદરમું મેહનીય સ્થાન છે જે વ્યકિત રાષ્ટ્રના નાયકને, ગામના નેતાને, બહુજ યશશાળો લક્ષમીદેવતા ક્તિ પટ્ટબંધવાળા શ્રેષ્ઠીને મારી નાખે છે, તે મહામહનીય કમને બ ધ બધે છે. આ ૧૬ સેળમું મેહનીય સ્થાન છે. ઘણા લોકોના નેતાની આપત્તિ વિપત્તિમાંથી અથવા અજ્ઞાનરૂપી અંધકારમાંથી જીવોનું રક્ષણ કરનારની હત્યા કરવાનો વિચાર કરનાર વ્યકિત મહામહનીય કમનો બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૧૭ સત્તરમું સ્થાન છે. સંસારતાપથી પોતાના આત્માને ઉદ્ધાર કરવાની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #365

___ समवायाङ्गसूत्रे णेयारं, दीवं ताणं च पाणिणं । एयारिसं नरं हंता, महामोहं पकुब्बइ ॥२०॥ उवट्टियं पडिविरयं संजयं सुतवस्सियं । वुक्म्म धम्माओ भंसेइ महामोहं पकुव्बइ ॥२१॥ तहे वाणंतणाणीणं जिण्मणं वरदसिणं । तेसि अवण्णवं बाले महामोहं पकुव्वइ ॥२२॥ नेयाइअस्स यद्वा-दीपत्राणं दीप इव दीपोऽज्ञानरूपान्धकारातबुद्धीनां त्राणो रक्षकस्तम्, 'एयारिसं' एतादृशम् ईदृशं परोपकारिणं नरं 'हंता' हन्ता=बहुदेशस्वामिनो घातचिन्तको महामोहं प्रकुरुते ॥२०॥ अष्टादशमाह-उपस्थितं प्रतिविरतं संयत मुतपस्विनम् । व्युत्क्रामयति धर्मान्महामोहं प्रकुरुते ॥२२॥ यः 'उबटिय' उपस्थितं संसारतापात् आत्मोद्धारेच्छया प्रत्रजितुमुद्यतं पडिविरयं' प्रतिविरत सावधयोगेभ्यो निवृतं निवर्तमान वा प्रबजितं प्रव्रजन्तं वेति यावत्, अतएव 'संजयं' संयतं जितेन्द्रियं 'सुतवस्सियं' सुपतस्विकम्, सुशोभनं तपा=अनशनादि लक्षणं यस्य स सुतपस्वी तम्, 'धम्माओ' धर्मात्-श्रुतचारित्रलक्षणात् 'विउक्कमई' व्युत्क्रामयति-विविधप्रकारकविपरीतोपदेशपूर्वकमध्यः पातयति-धर्मकर्तुमुद्यतस्य दीक्षां गृहीतुमुद्यतस्य परिणाम धर्मात्पातयति-इत्यर्थः, स महामोहं प्रकुरुते॥२१॥ एकोनविंशमाह-'तहेवाणंत' इत्यादि-तथैवानन्तज्ञानिनां जिनानां वरदर्शिनम् ।तेषामवर्णवान् बालो महामोहं प्रकुरुते॥२२॥ तहेब' तथैव तेन मकारेणैव यः 'अणंतणाणीणं' अनन्तज्ञानिनाम् अविद्यमानमन्तं यस्य तदनन्तं, तच्च तज्ज्ञानं च अनन्तज्ञानम् केवलज्ञानमित्यर्थः, तदुत्पत्तिप्रकारो हि घातिकर्मचतुष्टयक्षये सति लोकालोकदर्शनसमर्थ केवलज्ञानं केवलदर्शनं च युगपदेवोत्पद्यते, यथाकरने की भावना के वशवर्ती बनकर भागवती दीक्षा धारण करने के लिये उद्यत बने हुए अथवा सावद्ययोग से निवृत्त हुए ऐसे संयत को शुत चारित्र लक्षणरूप धर्म से विविध प्रकार के विपरीत उपदेश दे २ कर नीचे गिराता है-धर्म करने के लिये उद्यत हुए धर्मात्माजन को जो पतित करता है-वह महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का १८ अठारवां स्थान है। चारघातिया कर्मों के क्षय से युगपत् उत्पन्न हुए अनन्तज्ञान ભાવનાને અધીન થઈને ભગવતી દીક્ષા ધારણ કરવાને તૈયાર થયેલ અથવા સાવધાથી નિવૃત્ત થયેલ સંયતને શ્રતચારિત્ર લક્ષણરૂપ ધર્મથી વિવિધ રીતે વિપરીત ઉપદેશ દઈને જે વ્યકતી ચલીત કરે છે–ધમ કરવાને તત્પર થયેલ ધર્માત્માને જે ધર્મથી પતિત કરે છે તે મહામોહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૧૮ અઢારમું સ્થાન છે. ચાર ઘાતિયા કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલ અનંત જ્ઞાન અને અનંત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #366

भावबोधिनी टीका. त्रिंशत्तमे समवाये मोहनीएस्थ ननिरूपणम्
३४७ मग्गस्स, दुहे अवयरई बहुं । तं तिप्पयंतो भावेइ, महामोह पकुव्वइ ॥२३॥ आयरिय उवज्झाएहि, सुयं विणयं च गाहिए। तेचेव खिसई बाणे, महामोहं पकुव्वइ ॥२४॥ आयरिय उवज्झायाणं सम्म ऽऽचरणान्तर्गतदीपकलिकाऽऽवरकमध्यप्रकाशस्वरूपा, आवरकापनयने कृते सत्येव प्रकाशते इति तद् येषामस्तीति तेऽनन्तज्ञानिनस्तेषाम् =अक्षयिज्ञानवताम् 'वरदंसिणं' वरदर्शिनाम् केवलदर्शनशालिनां 'जिणाणं' जिनानाम् अर्हतां भगवतां 'तेसि तेषां लोकत्रयेऽपि मसिद्धानाम् 'अवण्णवं' अवर्णवान् निन्दकः बाले' बालअज्ञानी स महामोहं प्रकुरुते॥२२॥ विंशतितममाह-'नेयाइअस्स' इत्यादिनैयायिकस्य मार्गस्य दुष्टो (द्विष्टो)ऽपकरोति बहु । तं तर्पयन् भावयति महामोहं प्रकुरुते॥२३।। यः ‘दुहे' दुष्टः अपकारी 'विष्टः' इतिच्छायापक्षे तु-द्वेषकारी 'नेयाइअस्स' नैयायिकस्य न्यायोपेतस्य-'मग्गस्स' मार्गस्य सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणमाक्षमार्गस्य 'बहु' बहु अत्यर्थम् 'अवयरई' अपकरोति विपरिणमयति, "तं' न्याययुक्तमागे 'तिप्पयंता' तपैयन्-निन्दन् 'भावेइ' भावयति=निन्दया द्वेषेण च स्वस्य परस्य वाऽऽत्मानं वासयति, स महामोहं प्रकुरुते॥२३॥ एकविंशमाह-'आयरिय' इत्यादि-आचार्योपाध्याभ्यां श्रुतं विनयं च माहितः । तावेव विसति बालो महामोहं प्रकुरुते॥२४॥ यो वाल: मन्दमतिः 'आयरिय
और अनंतदर्शन शाली अहंत भगवंत का कि जो लोकत्रय में प्रसिद्ध है अवर्णवाद करने वाला अज्ञानी जन महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का १९ उन्नीसवां स्थान है। जो अपकारी दुष्टजन न्यायोपेतसम्यद्गर्शन ज्ञान चारित्र संपन्न-मोक्षमार्ग की अवहेलना करता है तथा उस न्यायानुकूल मार्ग की निंदा करता है, इस प्रकार निन्दा और द्वेष से अपनी और पर की आत्मा को वासित करने वाला वह व्यक्ति महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का २० वीसवां स्थान है । जो मनुष्य आचार्य और उपाध्याय से श्रुत और विनयधर्म को सीखता દશનશાળી અને ત્રણે લેકમાં વિખ્યાત એવા અહંત ભગવાનને અવર્ણવાદ, કરનાર અજ્ઞાની માણસ મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મોહિનીનું ૧૯ ઓગણીસમું સ્થાન છે. જે અપકારી (કૃતને દુષ્ટ માણસ ન્યાયપેતસમ્યમ્ દશન જ્ઞાન ચારિત્ર સંપન–મોક્ષ માર્ગની અવહેલના કરે છે તથા તે ન્યાયાકુળ માર્ગની નિંદા કરે કરે છે અને એ નિંદા અને દ્વેષથી પિતાના તથા અન્યના આત્માને વાસિત (યુકત) કરે છે, તે વ્યકિત મહામહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ મોહનીયનું ૨૦ વીસમું સ્થાન છે. જે મનુષ્ય આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય પાસેથી શ્રત અને વિનય ધર્મને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #367

३४८
समवायाङ्गसूत्रे नो पडितप्पइ। अप्पडिपूयए थद्धे महामोहं पकुव्वइ ॥२५॥ अबहुस्सुए य जे केई सुएणं पविकत्थइ । सज्झायवायं वयइ महामोहं पकुव्वइ ॥२६॥ अतवस्सी य जे केई, तवेण पविकत्थइ । सव्वलो य उवज्झाएहिं आचार्योपाध्यायैः आचार्यः शास्त्रोक्ताचारसमाराधकः, यमुपेत्य= यत्समीपमागत्य अधीयते शिष्याः स उपाध्यायः शास्त्रपाठकश्च तैः 'सुयं श्रुतंश्रूयते यत्तत् श्रुतं श्रुतज्ञानम् 'विणयं' विनयम-अभ्युत्थानाभिवादनचरणसेवनादिलक्षणं गुरुसंतोषकारणं च 'गाहिए' ग्राहितः पापितः शिक्षितः, 'ते चेव' तानेव-आचार्योपाध्यायानेव विसति-निन्दति, स महामोहं प्रकुरुते ॥२४॥ द्वाविंशमाह-'आयरिय' इत्यादि-आचार्योपाध्यानाम् सम्यङ् नो परितर्पयति । अप्रतिपूजकः स्तब्धो महामोहं प्रकुरूते ॥२५।। यो मन्दमतिः 'आयरिय उवज्झायाणं' आचार्योपाध्यायान् ‘सम्म' सम्यक् 'नो परितप्पई' न परितर्पयति=न संतोषयति शुश्रुषादिभिः, तथा 'अप्पडिपूयए' अप्रतिपूजकानं सत्कारसंमानविधायकः आचार्योपाध्याययोरन्येषां वा रत्नाधिकानां महतां, तथा 'थद्धे' स्तब्धः अह. ङ्कारी स्वमानाभिलाषी भवति, स महामोहं प्रकुरूते ॥२५॥ त्रयोविंशमाह'अबहुस्सुए' इत्यादि-अबहुश्रुतश्च यः कश्चित् श्रुतेन पविफत्थते । स्वाध्यायः वादं वदति महामोहं प्रकुरुते २६|| 'जे केई' यः कश्चित् 'अबहुस्सुए' अबहुश्रुतः अल्पश्रुतोबहुश्रुतापेक्षया स्वल्पवित् 'सुएण' श्रुतेन=श्रुताभिमानेन 'पविकत्थई' प्रविकन्थते-आत्मान श्लाघते= अहमपि बहुश्रुतः' इति प्रलपति । है यदि वह उन आचार्य उपाध्याय की निंदा करता है तो वह महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का२१ एक्कीसवां स्थान है। जो आचार्य और उपाध्याय का अच्छि तरह से विनय नहीं करता है-उन्हें सेवा शुश्रूषा आदि से संतुष्ट नहीं रखता है और न उनका सत्कार सन्मान करता है। किन्तु अपने सन्मान का अभिलाषी रहता है ऐसी व्यक्ति महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का २२ बोइसवां स्थान है। जो कोई मनुष्य बहुश्रुत तो नहीं है किन्तु मैं बहुश्रुत हूं इस प्रकार से अपनी શીખીને એ જ આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની નિંદા કરે છે. તે મહામોહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ મેનીયનું ૨૧એકવીસમું સ્થાન છે. જે માણસ આચાર્ય અને ઉપા ધ્યાય પ્રત્યે સારી રીતે વિનય દર્શાવતો નથી-તેમને સેવા શુશ્રષા આદિ વડે સંતેષ આપતું નથી–અને તેમને સત્કાર કરતો નથી, પણ પિતાના સન્માનની જ અભિલાષા રાખે છે, તે વ્યક્તિ મહામહનીયકમને બંધ બાંધે છે આ મોહનીયનું રર બાવીસમું
સ્થ ન છે. જે કે મનુષ્ય બહથત ન હોવા છતાં પણ “હું બહુત છું” એ રીતે આમશ્લાઘા કરે છે તથા પિતે જ પ્રવચન પઠનશીલ છે એવી બીજાની આગળ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #368

भावबोधिनी टीका. त्रिंशत्तमे समवाये मोहनीयस्थाननिरूपणम् ३४९ परे तेणे, महामोहं पकुव्वइ ॥२७॥ साहारणटा जे केई, गिलाणम्मि उवट्रिए । पभूण कुणई किच्चं मझंपि से न कुव्वइ॥२८॥ सढे नियडीपण्णाणे, कलुसा उलचेयसे। अप्पणो य अबोहीय, महामोहं अल्पज्ञः सन् 'सज्झायवायं' स्वाध्यायवादं सु-अतीव, आ-आवृत्या, अध्यायः अध्ययनम् स्वाध्यायस्तस्य वादस्तम अहमेव प्रवचनपठनशीलः' इति वचनं 'वयइ' वदति, यद्वा-मुष्टु अध्यायों येषां ते स्वध्यायास्त एव स्वाध्याया आगमास्तेषां वादस्तम् 'अहमेव प्रवचनरहस्यं जानामीति वचनम् वदति-मिथ्यैवात्मानं प्रशंसति, स महामोहं प्रकुरुते॥२६॥ चतुर्विंशतिमाह-'अतवस्सी' इत्यादि-अत. पस्वी च यः कश्चित्तपसा पविकत्थते । सर्वलोके परःस्तेनो महामोहं प्रकुरुते ॥२७॥ 'जे केई' यः कश्चित् 'अतवस्सी' अतपस्वी तपो रहितः सन्नपि 'तवेण' तपसातपस्वित्वेन 'पविकत्थइ' प्रविकत्थते-श्लाघते आत्मानं प्रशंसति स 'सव्वलोए' सर्वलोके सर्वेषु जनेषु 'परे' पर: अत्युत्कृष्टः, तेणे' स्तेनः= चौरः अर्थात् स्वयं तपोरहितोऽपि अहं तपस्वीति भाषकः स महामोहं प्रकुरुते ॥२७|| पञ्चविंश मोहनीयस्थानमाह-'साहारणहा' इत्यादि-साधारणार्थ यः कश्चिद् ग्लान उपस्थिते । प्रभुनकुरुते कृत्यं ममाप्येष न करोति॥२८॥ शठो निकृतिप्रज्ञानः कलुषाकुलचेताः। आत्मनश्चाबोधिको महामोहं प्रकुरुते ॥२९॥ श्लाघा (प्रशंसा) करता है तथा मैं ही प्रवचन पढनशील हू इस प्रकार से दूसरों के प्रति अपने आपको जाहिर करता है-कहता है-सो वह महामोह का बंध करता है। तात्पर्य कहने का यह है कि जो व्यक्ति अपनी झूठी तारीफ करता हैं-इससे वह महामोह का बंधक होता है यह २३ तेइसवां महामोहनीय का स्थान है। जो तपस्वी नहीं होने पर भी मै तपस्वी हु इस प्रकार से अपनी प्रशंसा करता है-वह लोक में सब से अधिक चौर है। ऐसा प्राणी महामोह का बंध करता है। यह २४ चोइसवां महामोहनीय का स्थान है। जो कोई व्याधि से युक्त साधु के होने पर समर्थ होने पर भी उसकी वैयावृत्ति नहीं જાહેરાત કરે છે તે મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જે માણસ પિતાની ખોટી પ્રશંસા કરે છે તે મહામહનીય કમને બંધ બાંધે છે. આ મહામહનીયનું ર૩ તેવીસમું સ્થાન છે. તે તપસ્વી ન હોવા છતાં પણ જે “હું તપસ્વી છું” એ રીતે પોતાની પ્રશંસા કરનાર વ્યક્તિ આ લોકમાં સૌથી અધિક ચાર ગણાય છે. એવી વ્યકિત મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મહામેહનીયનું ૨૪ચોવીસમું સ્થાન છે. જે વ્યકિત વ્યાધિથી યુકત સાધુનું વૈયાવૃત્ય કરવાને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #369

३५०
समवायाङ्गसूत्रे पकुव्वइ ॥२९॥ जे कहाहिगरणाइं संपउंजे पुणो पुणो। सव्वतित्थाण भेयाणं महामोह पकुव्वइ॥३०॥ जे य अहम्मिए जोए संपउंजे पुणो 'जे केइ' यः कश्चित् 'गिलाणम्मि' ग्लाने व्याधिते 'उवहिए' उपस्थिते= विद्यमाने सति 'प्रभू' प्रभुः वैयावृत्त्यं कर्तुं समर्थः सन् ‘साहारणटा' साधारणार्थ-स्वपरोपकारार्थम्--स्वनिर्जरार्थ, ग्लान हितार्थ च 'किच्चं' कृत्य-स्वकर्तव्य तवैयावृत्त्यरूपं न कुरुते, किन्तु 'मज्झंपि से न कुवई' ममाप्येष न करोति= न करिष्यति-दुर्बलत्वादयं मम प्रत्युपकारं न करिष्यतीति मत्वा सढे' शठः= निर्दयो भवति. तथा 'नियडिपण्णाणे' निकृति प्रज्ञान:-निकृष्टाकृतिनिकृतिः= माया तत्र प्रज्ञानं नैपुण्यं यस्य स तथा, यद्वा-निकृतौ प्रकृष्टं ज्ञानं यस्य सः निकृतिप्रज्ञान:-माया निपुणः, अत एव 'कलुसाउलचेयसे' कलुषाकुलचेताः= कलुषेण पापेन आकुलम् आक्रान्तं चेतो यस्य स तथा पापाक्रान्तमानसः, अतएव 'अप्पणो य' आत्मनश्व-स्वस्य च कृते 'अबोहाए' अबोधिका अविद्यमानाबोधिर्यस्य स तथा-बोधिरहितो भवति, यः स महामोह प्रकुरुते ॥२७।२८।। षड्विंशमाह-'जे कहा०' इत्यादि-यः कथाधिकरणानि संप्रयुक्त पुनः पुनः । सर्वतीर्थभेदाय महामोहं प्रकुरुते ॥२९ । 'जे' यः कश्चित् 'सव्वतित्थाणभेयाणं' सर्वतीर्थानां भेदाय सर्वः सर्वज्ञः, तस्य तीर्थानि द्वादशाङ्गानि, किन्तु आधारं करता है और यह कहता है कि यह जब मैं एसा हो जाऊँगा-तो मेरी वैयाटत्ति भी नहीं करे इस प्रकार कहकर या मानकर जो साधु दयाभाव और मायाचार करने में विशेष निपुण होता है। एवं पाप से जिसका अन्तःकरण सदा व्याकुल वना रहता है ऐसा मनुष्य अपना निजकृत्य क्या है इस प्रकार के भान से विहीन बना रहता है अतःवह महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का २५ पच्चीसवां स्थान है। जो मनुष्य सर्वज्ञ के द्वादशांगरूपतीर्थ के भेदके निमित कलहोत्पादक कथाओं को बार २ करता है वह महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का સમર્થ હોય છતાં વૈયાવૃત્ય કરે નહીં અને એમ કહે કે “હું જ્યારે વ્ય ધિગ્રસ્ત થઈશ ત્યારે તે મારૂં વૈયાવૃત્ય ભલે ન કરે” અથવા એ પ્રમાણે માનીને જે મૂર્ખ દયાભાવ અને માયાચાર કરવામાં વિશેષ નિપુણ હોય છે, અને પાપથી જેનું અંત:કષ્ણ સદા વ્યાકુળ રહે છે એવો મનુષ્ય પોતાની ફરજ શી છે એ સમજી શકતો નથી. તેથી તે મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મોહનીયનું ૨૫ પચીસમું સ્થાન છે જે મનુષ્ય સર્વજ્ઞના દ્વાદશાંગરૂપ ભેદને નિમિત્તે કલહ ઉત્પન્ન થાય તેવી કથાઓ વાર વાર કહે છે તે મહામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ૨૬ છવીસમું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #370

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये मोहनीयस्थान निरूपणम् पुणो। साहाहेउं सहीहेडं महामोहं पकुव्वइ ॥३१॥ अमाणुस्सए भोए अदुवा पारलोइए । तेऽतिप्पयंतो आसयइ महामोहं पकुव्वइ ॥३२॥ इड्डी जुई जसो वण्णो, देवाणं बलवीरियं । तेसिं अवण्णवंबाले, महामोहं पकुव्वइ॥३३॥ अपस्समाणो पस्सामि देवे जक्खे य गुज्झगे। अण्णाणी जिणपूयट्टी महामोहं पकुव्वइ ॥३४॥सू० ६४॥ विना आधेयस्याऽसम्मवात् तदाधारीभूतचतुर्विधसंघो लक्ष्यते, तस्य भेदः सर्वतीर्थभेदस्तस्मै, 'कहाहिगरणाई' कथाधिकरणानि-कथा-प्रबन्धकल्पनारूपा तत्र अधिकरणानि अधिक्रियते वैमनस्यादि यत्र तानि अधिकरणानिकलहादीनि, तथा कथाधिकरणानि कलहोत्पादिकाः कथा इत्यर्थः, 'पुणो पुणो' पुनः पुनः 'संपउंजे' संपयुक्त करोति, स महामोहं प्रकुरुते ।।१९। सप्तविंशमाह-'जे अ अहम्मिए' इत्यादि-यश्चाधार्मिकं योगं संप्रयुङक्ते पुनः पुनः। श्लाघाहेतोः सखिहेतोर्महामोहं प्रकुरुते ॥३०॥ 'जे य' यश्च मूढः 'अहम्मिए' अधार्मिकान् -धर्म चरति अहंति वेति धार्मिकः, न धार्मिकोऽधार्मिकस्तान 'जोए' योगान वशीकरणादिप्रयोगान् ‘सहा-हे' श्लाघाहेतोः आत्मसंमानसत्कारार्थम् , 'सहि हेउं' सखिहेतोः=प्रियव्यक्तिप्रीत्यर्थम् 'पुणो पुणो' पुनः पुनः वारं वारं संप युक्त-संसम्यक तत्तद्विधिपूर्वक प्रवर्तयति अर्थात्तन्त्रशास्त्रानुसारं पाण्युपमर्दनाश्रितान् वशीकरणादिप्रयोगान् करोति, स महामोहं प्रकुरुते॥३०॥ अष्टाविशमाह-'जे अ माणुस्सए' इत्यादि-यश्च मानुषकान् भोगान् अथवा पारलौकिकान् । तानतृप्यन्नास्वदते महामोहं प्रकुरुते ॥३१॥ 'जे य' यश्च कश्चित 'माणुस्सए' मानुषकान-मनुष्यसंबन्धिनः 'अदुवा' अथवा 'पारलोइए, पारलौछब्बीस २६ वां स्थान है। जो मनुष्य अधार्मिक योगों को-तन्त्र शास्त्रानुसार प्राण्युपमर्दनाश्रित वशीकरण आदि प्रयोगों की-अपने सन्मान सत्कार के निमित्त और प्रिय व्यक्ति की पीति के निमित्त बार २ करता है वह महामोह का बंध करता है। यह मोहनीय का सतावीस २७वों स्थान है। जो मनुष्यभव संबंधी अथवा परलोक-देवलोक-संबंधी शब्दादिरूप भोगों को भोगता हुआ भी तृप्त नहीं होता है। और उनको સ્થાન છે. જે માણસ અધાર્મિક ગેનું–તંત્ર શાસ્ત્રાનુસાર પ્રાણી ઉપમર્દન આશ્રિત વશીવાણ આદિ પ્રયોગોનું-પિતાના સન્માન તથા સત્કારને માટે અને પ્રિય વ્યકિતને ખુશ કરવાને માટે-વારંવાર સેવન કરે છે તે મહામહનીય કમને બંધ બાંધે છે. બા મોહનીયનું ૨૭સત્તાવીસમું સ્થાન છે. જે મનુષ્ય મનુષ્યભવ સંબંધી અથવા પરલોકદેવલોક- સંબંધી શબ્દ દિરૂપ ભેગોને ભેગવવા છતાં પણ તૃપ્ત થતો નથી, અને અસંતુષ્ટ રહીને જ તેમને ભોગવે છે તે મહામેહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #371

३५२
_ समवायाङ्गसूत्रे किकान्-देवलोकसंबन्धिनो भोए' भोगान्-शब्दाःरूपान अनुभवन् 'अति. प्पयंतो' अतृप्यन्न तृप्यतीति तथा, असंतुष्यन 'ते' तान्-पूर्वोक्तान् भोगान् 'आसयइ' आस्वद ते आश्रयति अमिलष्यति वा स महामोहं प्रकुरुते कामभोगस्य तीवाभिलाषी महामोहबन्धनं करोति ॥३१।। एकोनत्रिंशत्तममाह-'इड्'ि इत्यादिऋद्धिद्युतिर्यशो वर्णों देवानां बलं वीर्यम् । तेषामवर्णवान् बालो महामोहं प्रकुरुते । ३२॥ यः कश्चित् 'देवाण' देवानाम् ‘इड्डी' ऋद्धिः सम्पत्तिः 'जुई' द्युतिः= कान्तिः 'जसो' यशः 'वण्णा' वर्ण: गौरप्रभृतिः 'बलवीरिय' बलवीर्य, बलं शारीरिकम् वीर्य-जीवसमुत्पन्न च वर्तते, 'तेसिं' तेषां देवद्धर्यादीनां पदार्थानाम् 'अवष्णवं' अवर्णवान् निन्दक: अत एव बाल: बालसदृशोऽज्ञानी अर्थाद् देवर्द्धिप्रभृतिनिन्दको भवति स महामोहं प्रकुरुते ॥३२॥ त्रिंशत्तमं मोहनीयस्थानमाह-'अपस्समाणो' इत्यादि-अपश्यन् पश्यामि देवान यक्षांश्च गुह्यकान ।अज्ञानी जिनपूजार्थी महामोहं प्रकुरुते ॥३३॥ 'अण्णाणी' अज्ञानी ज्ञानविकलो मूह इति यावत् 'जिणपूयट्ठी' जिनपूजार्थी जिनानां पूजेव पूजा तामर्थयितुं शीलमस्य स तथा. 'जिनवदादरसत्कारादि ममापि भवत्विति वासना वासितान्तः करणः सन् ‘देवे' देवान् ‘जक्खे' यक्षान् तथा 'गुज्झगे' गुह्यकांश्च 'अपस्समाणो' अपश्यन् लोचनगोचरान् न कुर्वन् 'अहं पस्सामि' पश्यामि चक्षुषा असंतुष्ट होकर भोगता है वह महामोह का बंध करता है। अर्थात् कामभोग का तीव्र अभिलाषी व्यक्ति महामोह का बंधक होता है। यह महानोहनीय का अठावीस २८वां स्थान है। जो कोई मनुष्य देवों की ऋद्धि, धुति, यश, वर्ण, बल और वीर्य का अवर्णवाद करता है वह महामोह का बंध करता है यह महामोहनीय का उन्तीस २९वां स्थान है। ज्ञान से विकल बना हुआ जो मूढ जिन भगवान की तरह मेरा भी आदर सत्कार हो इस ताह की वासना से वासित अन्तः करण वाला होता है और इसी कारण से जो देवों को, यक्षों को तथा गुह्यकों को नहीं देखता हुआ भी मैं उन्हें देखता हूं इस प्रकार कहता એટલે કે કામગને તીવ્ર અભિલાષી મનુષ્ય મહામોહનીય કર્મ બાંધે છે, આ મહામહનીયનું ૨૮ અઠ્ઠાવીસમું સ્થાન છે. જે કોઈ મનુષ્ય દેવની ઋદ્ધિ, ધૃતિ, યશ, વર્ણ, બળ અને વીર્યને અવર્ણવાદ કરે છે તે મહામૂર્ખ મહામહનીય કમનો બંધક થાય છે. આ મહામોહનીયનું ૨૯ ઓગણત્રીસમું સ્થાન છે. જ્ઞાનથી વિહીન એ જે મૂઢ જિન ભગવાનની જેમ મારે પણ આદર સત્કાર થાય તે પ્રકારની વાસનાથી યુકત અંત:કરણવાળો થાય છે, અને તે કારણે જે દેવેને યક્ષેને, તથા ગુહ્યકેને દેખી શકવા છતાં પણ પિોતે તેમને દેખી શકે છે એમ કહે છે એટલે કે પોતાની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #372

भावबोधिनी टीका. षोडशसमवाये त्रिरात्मुहर्तनाम निरूपणम् ३५३ तान् साक्षात्करोमि इति स्वकीयामसत्यपणक्रीतां कीति वितनोति स महामोहं भकुरुते ॥३४॥ सु. ६४॥
मूलम्-थेरेणं मंडियपुत्ते तीसं वोसाइं सामण्णपरियायं पाउणित्ता सिद्ध बुद्धे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे । एगमेगे णं अहोरत्ते तीस मुहत्ते मुहत्तग्गेणं पण्णत्ते । एएसिणं तीसाए मुहुत्ताणं तीसं नामधेजा पण्णत्ता, तं जहा--रोदे, सत्ते, मित्ते, वाऊँ, सुपीएं, अभिचंदे, माहिंदे, पलंबे, बंभे, सच्चे, आणंदे, विजएं, विस्सैसेणे, पार्योवच्चे, उवसेंमे, ईसाणे, तट्टे, भाविअप्पा, वेसमंणे, वरुणे, सतरिसेभे, गंधव्वे, अग्गिवेसायणे, आंतवे, आंवत्ते, तहवे, भूमहे, रिसभे, सर्वसिद्धे, रक्खसे । अरणं अरहा तीसं धणूइं उड्डूं उच्चत्तणं होत्था। सहस्सारस्स णं देविंदस्स देवरन्नो तीसं सामाणियसाहस्सीओ पण्णत्ता। पासे गं अरहा तीसं वासाइं अगारवासमज्झे वसित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए । समणे भगवं महावीरे तीसं वासाई अगारवासमज्झे वसित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए । रयणप्पभाए णंपुढवीए तीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता ॥सू.६५॥
टीका 'थेरे गं' इत्यादि । 'थेरे णं' स्थाविरः खलु मंडियपुत्ते' मण्डितपुत्रः षष्ठो गणधरः 'तीसं वासाइ' त्रिंशद वर्षाणि यावत् श्रामण्यपर्याय साधुपर्याय 'पाउणित्ता' पालयित्वा सिद्धो बुद्धो यात्सर्वदुःखपहीणो जातः । 'एगमेगे णं' एकैकं खलु 'अहोरत्ते' अहोरात्रम् 'तीसमुहुत्ते' त्रिंशन्मुहूर्तम्-त्रिशन्हूर्ता यम्मिन् तत् 'मुहुत्तग्गेणं' मुहूर्ताग्रेण-मुहूर्तपरिमाणेन प्रज्ञप्तम् । 'एएसि है-अर्थात् अपनी असत्यकीर्ति को ख्यापित करता है वह महामोह का बंध करता है। यह तीस ३०वां मोहनीय का स्थान है। सू० ६४॥
टीकार्थ-'थेरेणं' इत्यादि-स्थाविर मडितपुत्र जो कि छठवें गणधर थे तीस वर्ष तक साधुपर्याय का पालन कर सिद्ध बुद्ध यावत् समस्त જૂઠી કીતિ ફેલાવે છે- તે મહામોહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. આ મેહનીયનું ત્રીસમું સ્થાન છે. જે સૂ. ૬૪
साथ-"थेरेणं" इत्यादि ! स्थविर भडितपुत्र 2 छ। ५२ तi તે ત્રીસ વર્ષ સુધી સાધુ પર્યાયનું પાલન કરીને સિદ્ધગતિ પામ્યાં, બુદ્ધ થયાં,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #373

३५४
समवायाङ्गसूत्रे णं' एतेषां खलु 'तीसाए' त्रिंशतःमुहूर्तानां त्रिशन्नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा(१) 'रोद्दे' रौद्रम्, (२) 'सत्ते' सक्तम्, (३) 'मित्ते' मित्रम् , (४) वाऊ' वायुः, (५) 'सुपीए' सुपीतः। (६) 'अभिचंदे' अभिचन्द्रः, (७) माहिंदे' माहेन्द्रः, (८) पलंवे' पलम्वः, (९) 'बंभे' ब्रह्म, (१०) 'सच्चे सत्यम् । (११) 'आणंदे आनन्दः, (१२) 'विजए' विजयः, (१३) 'विस्ससेणे' विश्वसेनः, (१४) 'पायावच्चे' प्राजापत्यम्, (१५) 'उवसमे' उपशमः। (१६) 'ईसाणे' ईशानः, (१७) 'तुट्टे' तुष्टः, (१८) 'भाविअप्पा' भावितात्मा, (१९) 'वेसमणे' वैश्रवणः, (२०) 'वरुणे' वरुणः, । (२१) 'सतरिसभे' शतऋषभः, (२२) 'गंधवे' गन्धर्वः, (२३) 'अग्गिवेसायणे' अग्निवैष्यायनः, (२४) 'आतवे' आतपः, (२५) 'आवत्ते' आवतः । (२६) 'तट्टवे' त्रस्तपः, (२७) 'भूमहे' भूमहः, (२८) 'रिसभे' ऋषभः, (२९) 'सव्वट्ठसिद्धे' सर्वार्थसिद्धः, तथा (३०) 'रक्खसे' राक्षसः। अरः खलु अर्हन् त्रिंशद् धनूंषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । सहस्रारस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य त्रिंशत् सामानिक साहाभ्यः प्रज्ञप्ताः । पाश्वः खलु अन् त्रिशदवर्षाणि 'अगारवासमज्झ' अगारवासमध्ये-गृहस्थाश्रमे दुःखों से रहित हुए हैं। एक एक अहोरात्र मुहूर्तप्रमाण की अपेक्षा तीस मुहूर्त का मोना गया है। इन तीस मुहूर्तो के तीस ३० नाम कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-रौद्र १, सक्त२, मित्र३, वायु४, सुपीत५, अभिचंद्र६, माहेन्द्र, प्रलम्ब८, ब्रह्म९, सत्य१०, आनन्द११, विजय१२, विश्वसेन१३, प्राजापत्य१४, उपशम१५, ईशान१६, तुष्ट१७, भावितात्मा१८, वैश्रवण१९. वरुण२०, शतऋषभ२१, गंधर्व२२, अग्निवैश्यायन२३, आतप २४आवर्त२५, त्रस्तप२६, भूमह२७, ऋषभ२८,सर्वार्थसिद्ध२९ और राक्षस३०। अर नाम के अठारहवें अहंत३०तीस धनुष ऊँचे थे। सहस्रार देवेन्द्र देवराज के तीस हजार सामानिक देव कहे गये हैं। पार्श्वनाथ २३ तेवीसवें अर्हत સમસ્ત કર્મોને આત્યંતિક ક્ષય કરીને સંસારથી મુકત થયાં, પરિનિવૃત થયાં અને સમસ્ત દુઃખોથી રહિત થયા મુહૂર્તા પ્રમાણની અપેક્ષાએ દરેક રાતદિવસ ત્રીસ મુહૂર્તના મનાય છે. એ ત્રીસ મુહૂર્તોના નામ આ પ્રમાણે છે– (१) शैद्र, (२) सरत, (3) भित्र, (४) वायु, (५) सुपीत, (६) लिय'. (७) माहेन्द्र, (८) प्रसन, (6) ब्रह्म, (१० सत्य, (११) मान, (१२) विक्ष्य, (13) विश्वसेन, (१४) प्राणपत्य, (१५) ७५शम, (१६) शान, (१७) तुष्ट, (१८), लावि तात्मा, (१८) वैश्रव।, (२०) २१, (२१) शतपल, (२२) , (२3) मनिपेशायन, (२४) मात५ (२५) मात (२९) ३०५ (२७) सूभर [१८] पल (૨૯) સર્વાર્થસિદ્ધ અને(૩૦)ઔરાક્ષસ. અરનાથ અહિત ૩૦ ત્રીસ ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. સહસ્ત્રાર દેવેન્દ્ર દેવરાજના ૩૦ ત્રીસ હજાર સામાનિક દેવ છે. ૨૭ તેવીસમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #374

-
-
भावबोधिनी टीका त्रिंशत्तमे समवाये त्रिंशत्महतनाम निरूपणम
३५५ 'वसित्ता' उषित्वा अगारात् अनगारितां प्रव्रजितः। श्रमणा भगवान महावीरः त्रिंशदवर्षाणि अगारवासमध्ये उपित्वा अगारात् अनगारितां प्रवजितः। रत्नप्रभायाः खलु पृथिव्यास्त्रिंशन्निरयावासशतसहस्राणि-शिल्लक्षनरकावासाः प्रज्ञमानि सु.६५।। ___ मूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं तासं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। उवरिम उवरिमगेवेजयाणं देवाणं जहणणेणं तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा उवरिममज्झिमगेवेजएसु विमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । ते णं देवा तीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा। तेसि णं देवाणं तीसाए वाससहस्सेहि आहारट्टे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे तीसाए भवग्गहणेहिं सिज्झिस्संति बुझिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्तंति ॥ सू० ६६ ॥
टोका-'इमीसेणं' इत्यादि-अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां त्रिशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधः सप्तम्यां पृथिव्यामम्त्येप्रभु गृहस्थाश्रम में तीस वर्ष तक रहे-और फिर वे अगारावस्था से अनगारावस्थावाले बने । श्रमण भगवान् महावीर तीस वर्ष तक घर में रहकर अगारावस्था से अनगारावस्थावाले हुए रत्नप्रभा पृथिवी के ३० नरकावास हैं ॥१० ६५॥
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति तीस पल्योपम की कही गई है। नीचे सप्तमी અહત પાર્શ્વનાથ પ્રભુ ૩૦ ત્રીસ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને અગારાવસ્થામાંથી અણગારાવસ્થાવાળા બન્યા હત:, શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પણ ત્રીસ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને અગારાવસ્થામાંથી અણગારાવસ્થાવાળા બન્યા હતા. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે ,સૂ. ૬પા
टी -"इमीसेणं" इत्यादि ! मा २त्नप्रलापृथ्विीमा र ना२४ीमानी સ્થિતિ ૩૦ ત્રીસ પોપમની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકી ઓની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #375

३५६
समवायाङ्गसूत्रे केषां नैरयिकाणां त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामस्त्ये केषां त्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता। उपरितनोपरितनग्रैवेयकाणां देवानां जघन्येन त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा उपरितनमध्यमौवेय केषु विमानेषु देवत्वेनोत्पन्नास्तेषां खलु देवानामुत्कर्षेण त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ते खलु देवा स्त्रिंशद्भिरर्द्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति उच्चसन्ति निःश्वसन्ति वा । नेवां खलु देवानां त्रिशद्भिर्पर्षसहस्रैराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये त्रिंशद्भिर्भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥सू.६६।।
एकत्रिशत्तमं समवायमाह
मूलम्--एकतीसं सिद्धाइगुणा पण्णता, तं जहा-खीणे' आभिणिबोहियणाणावरणे, खीणे सुयणाणावरणे, खीणे ओहिणाणापृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति तीस सागरोपम की कही गई है। असुर कुमार देवों में कितनेक देवों की तीस पल्योपम की स्थिति कही गई है। ऊपर के ऊपर के ग्रैवेयकवासी देवों की जघन्य स्थिति ३० सागरोपम की कही गई है। जो देव ऊपर के मध्यम ग्रेवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं, उन देवों की उत्कृष्ट स्थिति ३० सागरोपम की कही गई है। वे देव तीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को३०तीस हजार वर्ष निकल. जाने पर आहारसज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो भवसिद्धिक होते हैं। ये नियमतः सिद्धपद भविष्य में प्राप्त करेंगे, अनंत ज्ञानादिक गुणों के भोक्ता बनेंगे, इस संसार से सर्वथा छूट जावेंगे, परिनिष्टत्त हो जायेंगे और समस्त दुःखों का नाश कर देंगे ॥सू० ६६॥ ત્રાસ સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. અસુરકુમાર દેવેમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ ૩૦ ત્રીસ પલ્યોપમના કહી છે. ઉપગ્નાં ભાગની ઉપરના પ્રવેયકવાસી દેવે ની જઘન્ય સ્થિતિ ત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. જે દેવે ઉપના મધ્યમ શૈવેયક વિમ ને માં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૦ ત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. તે દેવે ત્રીસ અધમાસ-પંદરમાસ-બાદ બાહ્ય આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ લે છે તે દેવને ૩૦ ત્રીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થાય ત્યારે આહારસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક દેવો એવા પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. એ નિયમ છે કે તેઓ ૩૦ ત્રીસ ભવ કરીને સિદ્ધગતિ પામશે. અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોના ભોકતા બનશે, આ સંસારથી સર્વથા મુકત થશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુખને नाश ४२शे. ॥सू. ६६u
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #376

भावबोधिनी टीकाएकत्रिंशत्समवाये सिद्धादिगुण निरूपणम्
३५७
वरणे, खीणे मणपज्जवणाणावरणे, खीणे केवलणाणावरणे, खीणे चक्खुदंसणावरणे, खीणे अचक्खुदंसणावरणे, खीणे ओहिदसणावरणे,खीणे केवलदसणावरणे, खीणा णिदा, खीणा णिहाणिद्दा, खीणा पयला, खीणा पयलापयला, खीणाथीणद्धी, खीणे सायावेयणिजे, खीणे असायावेयणिज्जे, खीणे दंसंणमोहेणिज्जे, खीणे चरित्तमोहँणिज्जे, खीणे नेरेइयाउए, खीणे तिरियाउए, खीणे मणुस्साउए, खीणे देवाउए, खीणे उच्चौगोए, खीणे नीयाँगोए, खीणे सुभणामे, खीणे असंभणामे, खीणे दाणंतराए खीणे लाभंत ए, खीणे भोगत ए, खीणे उवमोगंतराए, खीणे वीरियंतराए । मंदरेणं पेव्वए धरणितले एकतीसं जोयणसहस्साइं छच्चेव तेवीसे जोयणसए किचिदेसूणे परिक्खेवेणं पण्णत्ते । जणाणं सूरिए सव्वबाहिरियं मंडलं उवसंकमित्ता चारं चरइ तया णं इहगयस्स मणुस्सस्स एकतीसाए जोयणसहस्सेहि अट्रहि य एकतीसाह जोयणसएहिं तीसाए सटिभागे जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ। अभिवडिए णं मासे एकतीसं साइरेगाइं राइंदियाइराइंदियग्गेणं पण्णत्ते । आइच्चेणं मासे एकतीसराइंदियाई किंचिविसेसूणाई राइंदियग्गेणं पण्णत्ते॥सू.६७॥
टीका-'एक्कतीसं' इत्यादि-'एकतीसं' एकत्रिंशत् 'सिद्धाइगुणा' सिद्धादिगुणाः सिद्धानाम् आदौ सिद्धत्वप्राप्तिपूर्वसमये ये विद्यमाना गुणास्ते, सिद्धा
अब सूत्रकार ३१इकतीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'एकतीसं सिद्धाइगुणा' इत्यादि ।
टीकार्थ-सिद्धत्व प्राप्ति के पूर्वसमय में जो गुण विद्यमान होते हैं वे
હવે સૂત્રકાર ૩૧ એકત્રીસ સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે– "एकतीसं सिद्धाइगुणा' इत्यादि । सिaarl सिना धू' समयमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #377

३५८
समवायाङ्गसूत्रे
दिगुणाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ' खीणे आभिणिबोहियणाणावरणे' क्षीणम् - आभि निबोधिकज्ञानावरणम् =मतिज्ञानावरणस्य - क्षय इत्यर्थः १, क्षीणं श्रुतज्ञानावरणम२, क्षीणमवधिज्ञानावरणम् ३, क्षीणं मनः पर्यवज्ञानावरणम् ४, क्षीणं केवलज्ञानावर
५, क्षीणं चक्षुर्दर्शनावरणम् ६, क्षीणमचक्षुदर्शनावरणम् ७, क्षीणमवधिदर्शनावरणम्, क्षीणं केवलदर्शनावरणम् ९, क्षीणा निद्रा१०, क्षीणा निद्रानिद्रा ११, क्षीणा प्रचला १२, क्षीणा प्रचलाप्रचला १३, क्षीणा स्त्यानर्द्धिः १४, क्षीणं सातावेदनीयम् १५, क्षीणमसातावेदनीयम् १६, क्षीणं दर्शनमोहनीयम् १७, क्षीणं चारिमोहनीयम् १८, क्षीणं नरकायुः १९, क्षीणं तिर्यगायुः २०, क्षीणं मनुष्यायुः २१, क्षीणं देवायुः २२, क्षीणमुच्चगोत्रम् २३, क्षीणं नीचगोत्रम् २४, क्षीणं शुभनाम२५, क्षीणमशुभनाम२६, क्षीणो दानान्तराय: २७, क्षीणो लाभान्तरायः २८, क्षीणो ३१ इकतीस कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं- मतिज्ञानावरणकर्म का क्षय १, श्रुतज्ञानावरणकर्म का क्षय२, अवधिज्ञानावरणकर्म का क्षय३, मनः पर्यवज्ञानावरणकर्म का क्षय ४, केवलज्ञानावरणकर्म का क्षय५, चक्षुदर्शनावरणकर्म का क्षय६. अचक्षुदर्शनावरण कर्म का क्षय७, अवधिदर्शनावरण कर्म का क्षय८, केवलदर्शनावरण कर्म का क्षय ९, निद्रादर्शनावरणीकर्म का क्षय १०, निद्रानिद्रादर्शनावरणीकर्म का क्षय, ११, प्रचलादर्शनावरणीकर्म का क्षय १२, प्रचलाप्रचला दर्शनावरणीकर्म का क्षय १३, त्यानर्द्धिकर्म का क्षय १४, सातावेदनीयकर्म का क्षय १५, असातावेदनीयकर्म का क्षय १६, दर्शन मोहनीयकर्म का क्षय १७, चारित्रमोहनीयकर्म का क्षय १८, नरकायु का क्षय १९. तिर्यचायु का क्षय २०, मनुष्यायुका क्षय२१, देवायु का क्षय२२, उच्चगोत्र का क्षय २३, नीच गोत्र का क्षय२४ शुभनाम का क्षय२५, अशुभनाम का क्षय २६, दानान्तराय का क्षय२७, लाभान्तજે ૩૧ એકત્રીસ ગુણ્ણા વિદ્યમાન હોય છે ત આ પ્રમાણે છે-(૧)મતિજ્ઞાનાવરણુક*ने। क्षय (-) श्रुतज्ञानाव२ना क्षय (3) अवधिज्ञानावराना क्षय (४) मनःपर्य वज्ञानावरन क्षय, (५) वणज्ञानावराना क्षय, (६) यक्षुर्शनावरण ना क्षय (७)
અચક્ષુ નાવરણકમ ને ક્ષય,(૮)અવધિદર્શનાવરણક`ના ક્ષય,(૯) કેવળદર્શનાવરણકभ'नाक्षय, (१०)निद्रादृर्शनावरणीय मनो क्षय, (११) निद्रानिद्राहर्शन वराशी मनो क्षय, (१२) પ્રચલાદશ ન વરણીકમ ના ક્ષય (૧૩)પ્રચલાપ્રચલાદનાવરણીકમ ના ક્ષય,(૧૪)રત્ય ત્યદ્ધિ कुर्भनाक्षय.(१५)सतावेदनीयम् । क्षय, [१९] असातावेदनीयम्र्मना क्षय, (१७) ६र्शनमोहनीयमाना क्षय (१८) यान्त्रिमोहनीयम्र्मना क्षय, (१७) तरायुभने क्षय, (२०) तियચાયુકમ ના ક્ષય,(૨૧ મનુષ્પાયુક ના ક્ષય,(૨૨)દેવાયુકમ ના ક્ષય (૨૩)ઉચ્ચગેાત્રના ક્ષય, (२४) नीयगोत्रो क्षय, [२५] शुलनामा क्षय, [२६] अशुभनामनो क्षय, (२७) हानान्तरायना क्षय (२८) सालान्तरायनो क्षय, (२८) लोगान्तरायने। क्षय, (३०)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #378

भावबोधिनी टीका. एकत्रिंशत्समवाये सिद्धादिगुण निरूपणम् भोगान्तरायः२९, क्षीणउपभोगान्तरायः३०, क्षीणो वीर्यान्तरायः३१। मन्दरः खलु पर्वतः धरणितले समतलभूभागे एकत्रिंशद्योजनसहस्राणि 'छच्चेव तेवीसे जोयणसए किंचिदेसूणे' षट्चैप त्रयोविंशतिर्योजनशतानि किंचिदेशोनानिकिश्चिदूनत्रयोविंशत्यशधिकषट्शतये जनानि परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण परिधिना प्रज्ञप्तः। परधिष्किम्भात् साधिका त्रिगुणा भवतीति मेरोर्दशसहस्रविष्कम्भत्वादि. यत्परिमाणः परिधिर्भवति । 'जयाणं' यदा खलु सूर्यः 'सव्वबाहिरियं' सर्ववाह्यम् समुद्रान्तर्गतमण्डलानामन्तिमं मण्डलं ज्योतिषां संचरणमार्गम् , 'उवसंकमित्ता' उपसंक्रम्य संपाप्य चारं चरति, 'तयाणं' तदा खलु 'इहगयस्स' इहगतस्यभरतक्षेत्रवर्तिनो मनुष्यस्य 'एक्चतीसाए जोयणसहस्सेहिं' एकत्रिंशता योजनसहरीःएकत्रिंशत्सहस्रयोजनैः 'अट्ठहि य एकतीसे हिं जोयणसएहिं' अष्टभिश्च एकत्रिराय का क्षय २८, भोगान्तराय का क्षय २९, उपभोगान्तराय का क्षय३०, वीर्यान्तराय का क्षय३१,। सुमेरु पर्वत जितना जमीन में अदृश्य है उसकी लंबाई चौडाई दश हजार योजन प्रमाण है। इस लिये समतल भूभाग में ३१ इकतीस हजार योजन और कुछ कम तेइस २३ अधिक छ सौ योजन की कही गई है। परिधि विष्कम्भ से कुछ अधिक तिगुनी होती है । इसलिये दशहजार योजन का विष्कम्भवाला चोडाइ होने से इकतीस हजार छसौ तेइस ३१६२३ योजन से कुछ कम इसकी परिधि हो जाती है। जब सूर्य समुद्रान्तर्गत मण्डलों के अन्तिममंडल को-ज्योतिष्क चक्र के संचरण मार्ग को प्राप्त करके गति करता है तब वह भरत क्षेत्रवर्ती मनुष्य की दृष्टि को इकतीसहजार आठसौ इकतीस ३१८३१ योजन और एक योजन के साठ भागों में से तीस भाग अर्थात् साठिया तीस भाग ६०/३० प्रमाण दूर होने पर भी उदित ઉપભોગાન્તરાયને ક્ષય (૩૧) અને વીર્યાન્તરાયનો ક્ષય. સુમેરૂપર્વત લંબાઈ પહેળાઈની અપેક્ષાએ દશ હજાર જનપ્રમાણ જમીનમાં અદશ્ય છે. તેથી સમતલ જુ ભાગમાં એકત્રીસ ૩૧ હજાર અને ૬૨૩ હસો તેવીસ જનથી સહેજ ઓછી તેની પરિધિ કહી છે. વિષ્કાર કરતાં પરિધિ ત્રણ ત્રથી સહેજ વધારે થાય છે. તેથી દશહજાર એજનના વિષ્કલવાળો હોવાથી ૩૧૬૨૩ એકત્રીસ હજાર છસો તેવીસ પેજનથી સહેજ ઓછી તેની પરિધિ થાય છે. જ્યારે સૂર્ય સમુદ્રાન્તર્ગત મંડલમાના અંતિમ મંડલને જ્યોતિષ્ક ચકના સંચરણ માર્ગને પ્રાપ્ત કરીને ગતિ કરે છે, ત્યારે તે ૩૧૮૩૧ એકત્રીસ હજાર આઠસે એકત્રીસ જન અને એક યોજનના ६० सा मामाथी ३० त्रीस ला प्रभार मेरो साठिया तीस भाग६०/३०
જન પ્રમાણે દૂર હોવા છતાં પણ તેને ઉદય થતાં જ તે ભરતક્ષેત્રવતી મનુષ્યની નજરે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #379

३६०
समवायाङ्गसूत्रे
-
-
शतायोजनशतैः एकत्रिंशदधिकाष्टशतयोजनैः 'तीसाए सहिभागे जोयणस्स' त्रिंशता षष्टिभागै योजनस्य, एकयोजनस्य षष्टिभागेषु त्रिंशद्भागैः एतावद्रेण 'मूरिए' सूर्यः 'चक्खुप्फासं' चक्षुः स्पर्श-लोचनपथगोचरं 'हव्वं उदयसमकालमेव 'आगच्छइ' आगच्छति-आयाति । अयं भावः-सूर्यस्य मण्डलानि चतुरशीत्यधिकैकशतसंख्यकानि भवन्ति । तत्र जम्बूद्वीपस्य मध्ये अशीत्यधिकैकशतयोजनाभ्यन्तरे पञ्चषष्टिः सूर्यमण्डलानि सन्ति । तथा लवणसमुद्रस्य त्रिंशदधिकत्रिंशतयोजनेषु एकोनविंशत्यधिकैकशतानि सूर्यमण्डलानि सन्ति । तत्र समुद्रान्तर्गतमण्डले. ध्वन्तिममण्डलस्य आयामविष्कम्भम्-एक लक्षं षष्टयधिकानि षट्शतानि च योजनानि वर्तन्ते । तस्य मण्डलस्य परिधिस्तु वृत्तक्षेत्रगणितन्यायेन त्रीणिलक्षाणि अष्टादशसहस्राणि पञ्चदशाधिकत्रिशतानि च (३१८३१५) योजनानि वर्तन्ते । एतत्परिमितक्षेत्ररूपमन्तिममण्डलं सूर्योऽहोरात्रद्वयेन समुल्लङ्घयति । अहोरात्रद्वये तु षष्टिर्मुहूर्ता भवति । परिधिपरिमाणस्य षष्टया भागकरणेन पश्चसहस्राणि होते ही दृष्टि विषय बनता है। इसका ताय॑प इस प्रकार से है- सूर्य के मंडल - संचरण मार्ग एकसौ चौरासी १८४ है, इनमें जम्बूद्वीप के मध्य में एक सौ अस्सी १८० योजन के भीतर पेंसठ ६५ सूर्यमंडल हैं। लवणसमुद्र के बीच में तीन सौ तीस ३३० योजनों में एक सौ उन्नीस ११९ सूर्यमंडल हैं। समुद्र के इन सूर्यमंडलों में जो अन्तिम सूर्यमंडल है उसका
आयाम विष्कंभ-लंबाई चौडाई एक लाख छह सौ साठ १००६६० योजन का है। इस मंडल को परिधि, वृत्तक्षेत्र के गणित के हिसाय से तीन लाख अठारह हजार तीन सौ पन्द्रह ३१८३१५ योजन की है। इतने प्रमाण के क्षेत्ररूप मंडल को सूर्य दो अहोरात्र में पार करता है। अहोरात्रद्वय में अर्थात् दो दिन दो रात में६०साठ मुहूर्त होते है । परिधि के प्रमाण में ६० साठ का भाग देने पर पांच हजार तीन सौ पांच પડે છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-સૂર્યના મંડલ-સં ચરણ માર્ગ-૧૮૪ એકસે ચોર્યાશી છે. તેમાં જમ્બુદ્વીપની મધ્યમાં (૧૮૦) એકસો એંસી જનની અંદર (૬૫) પાંસઠ સૂર્ય મંડલ છે લવણસમુદ્રની વચ્ચેના (૩૩૦) ત્રણસો ત્રીસ યોજનમાં (૧૧૯ એકસો ઓગણીમ સૂર્યમંડલ છે. આ સમુદ્રના સૂર્યમંડલે મા જે અંતિમ સૂર્યમંડલ છે, તેને અ યામ વિઠ્ઠભ-લંબાઈ પહોળાઈ-(૧૦૦૬૬૦) એકલાખ છો સાઈઠ જતન છે. આ મંડળની પરિધિ વૃત્તક્ષેત્રના ગણિતને હિસાબે (૩૧૮૩૧૫) ત્રણ લાખ અઢાર હજા ત્રણસો પંદર જનની છે આટલા પ્રમાણના ક્ષેત્રરૂપ મંડળને સૂર્ય બે રાત્રિ દિવસમાં પાર કરે છે, દિન રાતના સાઈઠ (૬૦) મુહૂર્ત થ ય છે. પરિધિના પ્રમ ણને ૬૦ મો ભાગ કરીએ અર્થાત્ સાઈઠથી ભાગીએ તે પ૩૦૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #380

भावबोधिनी टीका. एकत्रिंशत्तमे समवाये सिद्धादिगुण निरूपणम् ३६१ पश्चोतरत्रिशतानि पञ्चदशयोजनषष्टिभागाश्च (५३०५ १५/६०) लम्यन्ते । एतावत्क्षेत्रं सूर्यः एकेन मुहूतेन गच्छति । यदा सूर्यः सर्वबाह्यमण्डले गच्छति. तदा दिवसममाणं द्वादशमुहूतात्मक भवति । तस्य द्वादशमुहत्तात्मकदिवसस्य अर्धन अर्थात्पड्डिमुहूतः पूर्वोक्तां योजनसंख्या (५३०५ १५/६०) गणितां कृत्वा यावत्यो योजनसंख्या मवन्ति, ताः सूर्यस्य षण्मुहूर्तगतिप्रमाणं भवति। तदेव भरतक्षेत्रवर्तिनो मनुष्यस्य चक्षुः स्पर्शगतिप्रमाणं भवति । तत्ममाणम एकत्रिंशत्सहस्राणि एकत्रिंशदधिकान्यष्टौ शतानि योजनस्य षष्ठिभागेष शित भागाश्च (३१८३१३०/६०) भवति, अर्थात् सूर्यो यदि एतावद्योजनदरस्थितो भवति तदा भरतक्षेत्रवर्तिनो जनस्य चक्षुर्गोचरमायाति । 'अमिडिएणं मासे
और साठिया पन्द्रह भाग ५३०५ १५/६० योजन आते हैं। इतने क्षेत्र को सूर्य एक मुहूर्त में पार कर देता है। जब सूर्य सर्वबाह्यमंडल मेंसमुद्रान्तर्गत अन्तिम मंडल में जाता है तब दिन का प्रमाण बारह महत का होता है। इस द्वादश मुहूर्त्तात्मक दिवस के आधे छह मुहर्त को पूर्वोक्त पांच हजार तीनसो पाँच और साठिया पन्द्रह भाग ५३०५१५ १५/६० के साथ गुणा करने से जितनी योजन संख्या होती है वही सूर्य की ६छमुहत्तगति का प्रमाण होता है। यह प्रमाण ही भरतक्षेत्रवर्ती मनुष्य की चक्षु इन्द्रिय के स्पर्शगति का प्रमाण होता है। और वह प्रमाण इकतीस हजार आठ सौ इकतीस योजन और साठिया तीस भाग ३१८३१ ३०-६० का आता है। इसका तात्पर्य यह है-कि भरतक्षेत्रवर्ती मनुष्य इतने योजन दूर पर रहे सूर्य को देख लेता है। इससे संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त मनुष्य की चक्षु इन्द्रिय का इतना विषय है यह 12५-१० पाय ॥२ सेपांय मर्थात साठिया पंदर भाग योन भावे છે. સૂર્ય એક મુહૂર્તમાં આટલાક્ષેત્રને ૫ ૨ કરે છે. જ્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં સમુદ્રાન્તર્ગત અંતિમ મંડલમાં જાય છે, ત્યારે દિવસ (૧૨) બાર મૂહર્તાનો થાય છે આ બાર મુહૂર્તવાળા દિવસના અર્ધા એટલે કે-૬ છ મુહૂતને પૂર્વોકત ૫૩૦૫/૧૫-૬પાંચ હજાર ત્રણસો પાંચ અને તાંટિયા વંતા મા વડે ગુણતાં જેટલી જન સંખ્યા આવે એજ સૂર્યની ૬ છ મુહૂર્તની ગતિનું પ્રમાણ છે. આ પ્રમાણજ ભરતક્ષેત્રવતી મનુષ્યની ચક્ષુ ઈન્દ્રિયની સ્પર્શી ગતિનું પ્રમાણ થાય છે. અને એજ પ્રમાણ ૩૧૮૩૧/૩૦-૬૦ એકત્રીસ હજાર આઠસે એકત્રીસ साठिया तीसभाग यान थाय छे. ते तात्रय छ -मरतत्रता मनुष्य એટલા જન દૂર રહેલા સૂર્યને જોઈ શકે છે. એથી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત મનુષ્યની ચક્ષુઈન્દ્રિયને એટલો વિષય છે. એમ બતાવ્યું છે. અભિવર્ધિતમાસ (અધિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #381

३६२
समवायाङ्गसूत्रे आमवदितः खलु मास: अमिवतिसंवत्सरस्य द्वादशो भाग: 'एकतीसं साइ. रेगाई राइंदियाई' एकत्रिंशत् सातिरेकाणि-किश्चिदधिकानि रात्रिन्दिवानि राई. दियग्गेणं' रात्रिदिवाओण-रात्रिन्दिवपरिमाणेन प्रज्ञप्तः किश्चिदधिकत्रिंशद्रा त्रिन्दिवपरिमितोऽभिवतिमासो भवति । अयमर्थः-- यशीत्यधिकानि त्रिशतदि. नानि रात्रिन्दिवद्विषष्टिभागेषु चतुश्चत्वारिंशद्भागाश्च (३८३ ४४/६१) इयत्परिमितकालेन अभिवद्धितसंवत्सरो भवति, तस्य द्वादशों भागः-अभिवद्धितमास उच्यते । यस्मिन् वर्षेऽधिको मासो भवेदसौ अभिवद्धितसंवत्सर, इति । एकस्मिन अभिवतिसंवत्सरे त्रयोदशचन्द्रमासा भवन्ति । स चन्द्रमासो हि-एकोनत्रिंशता दिवसैरेकाहोरात्रद्विपष्टिमागानां द्वात्रिंशद्भागैश्च भवति । 'आइच्चे णं मासे' आदित्यः खलु मासा यावता कालेनादित्यो राशि भुङ्क्ते, तदात्मको मास: एकत्रिंशद्रात्रिन्दिवानि किंधिविसेरणाई' किंचिद्विशेषोनानि-अहोरात्रार्द्धन न्यतानीत्यर्थः, रात्रिन्दिवा ग्रेण प्रज्ञप्तः ॥ ६७ ॥ बात कही गई है। अभिवर्धित मास रात्रिदिन परिमाण की अपेक्षा कुछ अधिक३१इकतीस रातदिन का होता है। इसका तात्पर्य यह है कि तीनसौ तयासी और साठिया चवालोस भाग ३८३/४४-६० दिन का एक अभिवर्द्धित संवत्सर होताहै। इसका बारहवां भाग अभिवर्द्धित मास कहलाता है। जिस वर्ष में अधिक मास होता है वह अभिवर्द्धित संवंत र माना जाता है। इस एक अमिवर्द्धितवर्ष में तेरह१३ चन्द्रमान होते हैं । उनमें एक चन्द्रमास३१ इकतीस दिन और एक अहोरात्र के ६२बासठ भागों में से३२ बत्तीस भागों का अर्थात ३१इकतीसही और बासठिया बत्तीसभाग३१/३२-६२ दिनरात का आ जाता है। सूर्यमास-जितने समय में आदित्य राशि का भोग करता है उस मास का नाम सूर्यमास है यह कुछ विशेषकर इकतीस ३१ रातदिन का होता है। માસ) રાત્રી દિવસના પ્રમાણની અપેક્ષાએ ૩૧ એકત્રીસ રાત દિવસથી સહેજ વધારે સમય હોય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-અભિવતિસંવત્સર (વર્ષ) ૩૮૩/૪૪-૬૦ ત્રણસેં ત્યાસી જાદિયા મારી માન દિવસનું થાય છે. તેના બારમા ભાગને અભિવધિતમાસ કહે છે. જે વર્ષમાં અધિકમાસ આવે છે, તે વર્ષને અભિવધિત સંવત્સર કહે છે. આ એક અભિવર્ધિત સંવત્સરમાં ૧૩ તેર ચંદ્ર માસ હોય છે. તેમાં ૩૧ એકત્રીસ દિવસ અને એક રાત્રિ દિવસના ૬૨. બાસઠ ભાગ પૈકી ૩૨ બર્વિસ भागीय 2. मेटटी मेयन्द्र मासना 3१ 3२-१२ बासठिया बत्रीस भाग દિન-રાત હોય છે. સૂર્ય માસ-જેટલા સમયમાં આદિત્ય રાશિને ભોગ કરે છે એટલે કે જે કોઈ એક રાશિમાં રહે છે. એટલા સમયને સૂર્યમાસ કહે છે. સૂર્યમાસ– કંઈક વિશેષ ઓછા ૩૧ એકત્રીસ દિનરાતને હોય છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #382

भावबोधिनी टीका. एकत्रिंशत्तमे समवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३६३
मूलम् -इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयोणं नेरइयाणं एकतीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं एकतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं एकतीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु अत्थेगइयाणं देवाणं एकतीसं पलिओवमाई ठिई पण्णत्ता । विजय वेजयंत जयंत अपराजिआणं देवाणं जहपणेणं ऐकतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। जे देवा उवरिम उव
भावार्थ-इस स्त्र द्वारा सूत्रकार ने इकतीस३१ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन किया है। इसमें उन्होने सिद्ध अवस्था प्राप्त करने के पहिले अर्थात् केवलज्ञानप्राप्ति के समय जो आत्मा में गुण होते हैं वे इकतीस प्रकट किये हैं। सुमेरु पर्वत का परिक्षेप इकतीस हजार कुछ कम छ सौ तेईस योजन का है। सूर्य जब सर्वबाह्यमंडल में आकर गति करता है तब यहां से ३१८३१इकतीसहजार आठसौ इकतोस योजन का साठिया तीसभाग ३०-६० दूर होता है। यहां का मनुष्य उसे अपनी चक्षु इन्द्रिय से देख लेता है। अमिवर्द्धित मास कुछ अधिक इकतीस दिनरात का होता है। इसी तरह से आदित्यमास भी कुछ विशेष कम इतने ही प्रमाण का है। इन सब विषयों को सूत्र के अर्थ में स्पष्ट कर ही दिया है ॥सू०६७॥
ભાવાર્થ—આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે ૩૧ એકત્રીસ સંખ્યાવાળા સમવાયનું કથન કર્યું છે. તેમાં તેમણે સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ કર્યા પહેલાં એટલે કે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ વખતે આત્મામાં જે ૩૧ એકત્રીસ ગુણો હોય છે. તે બતાવ્યા છે. સુમેરૂપર્વને પરિક્ષેપ (પરિધિ) એકત્રીસ હજાર અને ડાં ઓછાં છે તેવીસ એજનને છે. સૂર્ય જ્યારે સર્વ બાહ્ય મંડળમાં આવીને ગતિ કરે છે. ત્યારે અહિંથી ૩૧૮૩૧/૦-૬૦ એકત્રીસ હજાર આઠસે એકત્રીસ પેજનના પાટિયા ગ્રીસમા પેજન દૂર હોય છે. આ ભરતક્ષેત્રના મનુષ્ય તેને પોતાની ચક્ષુઈન્દ્રિયથી દેખી શકે છે. અભિવર્ધિતમાસ ૩૧ એકત્રીસ દિનરાતથી થડા વધારે સમય હોય છે. એ જ રીતે સૂર્યમાસ પણ ૩૧ એકત્રીસ દિનરાતથી કંઈક વિશેષ ઓછા કાળને હોય છે. આ બધી બાબતેનું સ્પષ્ટીકરણ સૂત્રના અર્થમાં કહી દેવાયું છે પસૂત્ર ૬ળા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #383

३६४
समवायाङ्गसूत्रे
रिमगेवेजयविमाणेसु देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं उक्कोसेणं एकतीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा एकतीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा उससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं एकतीसवाससहस्सेहिं आहारट्रे समुप्पज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे एकतीसेहि भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥ सू० ६८ ॥ ___टीका-'इमीसे ण' इत्यादि-अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणामेकत्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधः सप्तम्यां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणामेकत्रिंशरसागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानाम त्येकेषामेकत्रिंशत्पल्योयमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः कल्पयोरस्त्ये केषा देवानामेकत्रिंशत्पल्योपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । विजयवैजयन्तजयन्ता पराजितानां देवानां जघन्येन एकत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ये देवा
टोकार्थ- इमोसे णं इत्यादि-इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति ३१ इकतीस पल्योपम की कही गई है। नीचे सप्तम पृथिवी में कितनेक नारकियो की स्थिति ३१ इकतीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमार देवों में कितनेक देवों की स्थिति ३१ इकतीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति ३१ इकतीस पल्योपम की कही गई है । विजय, वैजयंत, जयंत और अपराजित इन चार विमानों में रहने वाले देवों की जघन्य टार्थ-इमीसे णं इत्यादि । ॥ २नमा पृथ्वीमा 31 ना२यानी स्थिति ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકિયેની સ્થિતિ ૩ એકત્રીસ સાગરોપમની કહી છે અસુરકુમાર દેશમાં કેટલાક દેવની સ્થિતિ ૩૧ એકત્રીસ પલ્યોપમની કહી છે સૌધર્મ અને ઈશાન એ બે કલ્પમાં કેટલાક દેવેની ૧ એકત્રીસ પોપમની સ્થિતિ કહી છે. વિજય,વૈજયન્ત જયંત અને અપરાજીત, એ ચાર વિમાનમાં રહેનાર દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની છે જે દેવે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #384

भावबोधिनी टीका. द्वात्रिंशत्तमे समवाये योगसंग्रहानिरूपणम्
३६५
उपरितनोपरितनग्रेवेयकविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नाः, तेषां खलु देवानामुत्कर्षण एकत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा एकत्रिंशताऽर्धमासैरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । तेषां खलु देवानामेकत्रिंशद्वर्षसहस्रराहारसज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्येके भवसिद्धिका जीवा ये एकत्रिंशता भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति, भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वाग्यन्ति, सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ।। सू. ६८ ॥ द्वात्रिंशत्तमं समवायमाह
मूलम्-बत्तीसं जोगसंगहा पण्णत्ता, तं जहा-आलोयण, निरवं. लावे, आवईसु दढधम्मया। अणिस्सिओ वहाणे य, सिक्खा, निप्पडिकम्मया, ॥१॥ अण्णायया, अलोभे य, तितिक्खा, अजवे, सुइ। सम्मंदिट्री, समाही य, आयारे, विणेओवए ॥२॥ धिईमईय, संवेगे." पणिहि, सुविहि, संवरे । अत्तदोसोवसंहारे, सव्वकामविरत्तया॥३॥ स्थिति ३१ इकतीस सागरोपम की है। जो देव उपरितन उपरितन ग्रैवेयक विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं उन देवों की उत्कृष्टस्थिति ३१ इकतीस सापरोपम की कही गई है। वे देव३१इकतीस अर्द्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को ३१ इकतीस हजार वर्ष बीत जाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है । इनमें कितनेक जीप ऐसे होते है जो भवसिद्धिक होते हैं। ये भविष्य में ३१ इकतीस भव करके नियमतः सिद्ध होवेंगे. आत्माके अनंत ज्ञानादिक गुणो का भोग करेंगे, इस संसार से छूट जावेंगे, परिनिर्वृत हो जायेंगे
और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे सु० ६८॥ ઉપરિતન ઉપરિતન પ્રેયક વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે, તે દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૧ એકત્રીસ સાગરોપમની કહી છે તે દેવે ૩૧ એકત્રીસ અધમાસ બાદ બાહા આભ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવને ૩૧ એકત્રીસહાર વર્ષ વ્યતીત થયા પછી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં કેટલાક જીવ એવા પણ હોય છે કે જે ભવસિદ્ધિક હોય છે. તેઓ ભવિષ્યમાં ૩૧ એકત્રીસ ભવ કરીને નિયમતઃ સિદ્ધગતિ પામશે, આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોના ભોકતા થશે, આ સંસારથી મુક્ત થશે, પરિનિવૃત થશે. અને સમસ્વ દુઃખોને અંત લાવશે. સૂ. ૬૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #385

३६६
समवायानसूत्रे
पञ्चकखाणे, विउस्सैंग्गे, अप्पमादे, लवलवे । झाणसंवरजोगे य उदए मारणंति ||४|| संगाणं च परिण्णाया पाच्छित्तकरणे विय। आराहाय मैरणंते, बत्तीसं जोगसंगहा ॥५॥ बत्तीसं देविंदा पन्नत्ता, तं जहा - चमरे, बली, धरणे, भृआणंदे, जावघोसे, महाघोसे, चंदे, सूरे, सके, ईसाणे, सणकुमारे, जाव पाणए, अच्चुए । कुन्थुस्स சு अरहओ बत्तीसहिया बत्तीसं जिणसया होत्था | सोहम्मे कप्पे बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा णं पण्णत्ता । रेवइणक्खत्ते बत्तीसइतारे पण्णत्ते । बतीसइविहे णत्ते पण्णत्ते ॥ सू० ६८ ॥
टीका- 'बत्तीस' इत्यादि - ' जोगसंगहा ' योगसंग्रहाः = युज्यन्ते ये ते योगा:-- मनोवाक्कायव्यापाराः, ते चेह प्रशस्ता एव गृह्यन्ते, ते प्रशस्तयोगा गुरुशियगता एव विवक्षिताः, तेषां संग्रहाः =आलोचना निरपलापादिरूपेण संग्रहणानि = योगसंग्रहाः । आलोचनादिकाः प्रशस्तयोगसंग्रहकारणभूता अपि कार्यकारणयोरभेदोपचारादिह प्रशस्त योगसंग्रहत्वेन अभिधीयन्ते । ते च 'बत्तीस द्वात्रिंशत् 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा - तानेवाह - 'आलोयण' इत्यादिभिः पञ्च
1
अब सूत्रकार ३२ बत्तीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं- 'बत्तीसं जोगसंगहा' इत्यादि
टीकार्थ - योगसंग्रह ३२ बत्तीस कहे गये हैं। मन वचन और काय इनके व्यापार का नाम योग है। यह व्यापार यहां प्रशस्तरूप ही ग्रहण किया गया जानना चाहिये । ऐसा प्रशस्तयोग गुरुशिष्यगत यहां विवक्षित हुआ है। योगों का जो संग्रह है वह योगसंग्रह है । आलोचना निरपलाप आदि क्रियाएँ प्रशस्त योग के संग्रह की कारण भूत होती हैं, अतः कार्यकारण में अभेदोपचार से इन क्रियाओं को प्रशस्त योगसंग्रहरूप से यहाँ कहा गया है । प्रशस्तयोग संग्रह के ३२ बत्तीस प्रकार ये
हवे सूत्रार 3२ मंत्रिस संख्यावाणां समवायानु' उथन उरे छे -- " बत्तीसं जोग संगहा" इत्यादि
टीडार्थ -- जत्रीस (३२) योगसंग्रह ह्या छे. भन, વચન અને કાયની પ્રવૃત્તિને ચાગ કહે છે. તે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) પ્રશસ્તરૂપે જ અહી ગ્રહણ કરેલ છે એવા ગુરુશિષ્યગત પ્રશસ્તયેાગનું અહીં વર્ણન કરાયું છે. ચાગેાના સંગ્રહને ચાગસ'ગ્રહ કહે છે. આલેાચના, નિપલાય આદિ ક્રિષાએ પ્રશસ્તયોગના સંગ્રહની કારછુરૂપ હોય છે, તેથી કાય કારણમાં અભેદોપચારથી તે ક્રિયાઓને અહીં પ્રશસ્ત યોગસ ગ્રહરૂપ કહેલ છે. પ્રશસ્તયોગ સંગ્રહના ૩૨ ખત્રીસ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #386

भावबोधिनी टीका. द्वात्रिंशतमे समवाये योगसंप्रहा निरूपणम्
३६७
'भर्गाथाभिः - आलोचना निरपलाप आपत्सु दृढधर्मता । अनिश्रितोपधानं च शिक्षा निष्पतिकर्मता ॥ १॥ 'आलोयण १ 'आलोचना = आ = सामस्त्येन लोचनं= गुरोः पुरतः स्वकृतातीचारादेः बालवद् ऋजुभ वेन प्रकाशनम् ॥ २ ॥ 'निरवला वे' निरपलाप := गृहीतप्रायश्चित्तस्याप्रकाशनम् || २ || 'आवईसु दढधम्मया३' आपत्तिमु दृढधर्मता=प्राप्तेषु परीषहोपसर्गेषु धर्मे निश्चलभावः || ४ || 'अणिस्सिओ वहाणे २४' अनिश्रितोपधानं च = परापेक्षारहितं तपश्चरणं. सकलक्रियाणं निर्जरार्थमेव समाचरणमित्यर्थः || ४ || 'सिक्खा५' शिक्षा = ग्रहम्यासेपनीरूपा, तत्र ग्रहणी - सूत्रार्थग्रहणरूपा, आसेवनी= प्रतिलेखनादि सेवनरूपा चेति | ५ || 'निप्पडिकम्मया' निष्मतिकर्मतः = शरीरसंस्काराकरणम् | ६ || 'अज्ञातता अलोभश्च तितिक्षा आर्जवं शुचिः। सम्यग्दृष्टिः समाधिच आचारविनयोपगतः ||२||, 'अण्णायया' अज्ञातता = गुप्तन
हैं - जिस प्रकार बालक सरलभाव से अपने अपराध को गुरुजन के समक्ष प्रकाशित कर देता है उसी प्रकार अपने गुरुमहाराज के समक्ष स्वकृत अपराध को सरलभाव से प्रकाशित कर देना इसका नाम आलोचना है । गृहीत प्रायश्चित्त का अप्रकाशन करना इसका नाम निरपलाप है। परीषद और उपसर्गों के आने पर धर्म में निश्चलमाव रखना सो इसका नाम आपत्तियों में दृढवमता है३, परापेक्षा से रहिन होकर तपश्चरण करना - अर्थात् - निर्जरा के निमित्त ही समस्त क्रियाओं को करना इसका नाम अनिश्रितोपधान है४ | ग्रहणी और आसेबनी के भेद से दो रिक्ष प्रकार की है । सूत्रार्थ का ग्रहण करना इसका नाम ग्रहणी शिक्षा और प्रतिलेखनादि क्रियाओं का उचित समय पर करना सो आसेवनी शिक्षा है५ । शारीरिक संस्कार का नहीं करना सो निष्प्रतिकर्मता है६ |
(૧) જેમ બાલક પેાતાના અપરાધાને વડિલે। પાસે સરલભાવે પ્રગટ કરે છે તેમ પેાતાના અપરાધાને ગુરુમહારાજની સમક્ષ સરળભાવથી પ્રકાશિત કરવા તેનુ' નામ ‘આલેાયના' છે. (૨) ગૃહીત પ્રાયશ્ચિત્તનું અપ્રકાશન કરવું તેનું નામ ‘નિરપલાપ' છે. (૩) પરીષહે અને ઉપસગેર્ડ આવી પડે ત્યારે ધમમાં દૃઢ રહેવું તેનું નામ 'આપત્તિઓમાં દૃઢ ધર્માંતા' છે. (૪) પરાપેક્ષાથી રહિત થઇન તપસ્યા કરવી એટલે કે નિર્જરાને નિમિત્તે જ સમસ્ત ક્રિયાઓ કરવી તેનું નામ “अनिश्रितोपधान” छे. (५) 'ग्रहण' भने 'आसेवनी'ना लेहथी शिक्षा में प्रारनी હોય છે. સૂત્રાને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ ‘ગ્રહણી શિક્ષા' છે અને પ્રતિલેખના આદિ ક્રિયાએ ચેાગ્ય સમયે કરવી તેનુ નામ ‘આસેવની શિક્ષા' છે (૬) શારીરિક સંસ્કાર ન કરવા તેનું નામ નિપ્રતિકમ તા’ છે. (૭) ગુપ્ત રીતે તપસ્યા કરવી તેનું નામ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #387

३६८
समवायानसूत्रे
पश्चरणम्।।७॥ 'अलोभे य८, अलोभश्च लोभवर्जनम्।८॥ 'तितिक्रवा९' तितिक्षापरोपहोपसर्गसहनम्॥९॥ 'अन्ज ते १०' आर्जवम्=सारल्यम्।१०॥ 'सुई१२' शुचिः अन्तः-करणशुद्धिः।११॥ समदिट्ठी' सम्यग्दष्टिः सम्यग्दर्शनशुद्धिः ॥१॥ 'समाही१३' समाधिः चित्तस्वास्थ्यम् १३, 'आयारे१४, विणयोवए१५' आचार विनयोपगतः अचारोपगतो मायां न कुर्यात् १४, विनयोपगतो मानं न कुर्यात १५. इत्यर्थः। धृतिमितिश्च संवेगः प्रणिधिः सुविधिः संवरः। आत्मदोषोपसंहार: सर्वकामविरक्तता॥३॥ 'धिईमई१६' धृतिमतिः धृतिर्थैर्य मुख्या यत्र एतादृशीमतिः धृतिमतिः अदीनतेत्यर्थ:१६. संवेगे१७' संवेगः भववैराग्य, मोक्षाभिलाषो वा१७, 'पणिही१८' प्रणिधिः-मायाशल्यरहितत्वम् १८, 'सुविहि१९' सुविधि:सदनुठानम् १९, 'संवरे२०' संबर: आस्रवनिरोधः२०, 'अत्तदोसोवसंहारे' आत्मदोषो. पसंहार स्वदोषपरित्यागः२१, 'सव्वकामविरत्तया' सर्वकामविरक्तता-सकलवि. गुप्तरूप से तपस्या करना इसका नाम अज्ञानता है। लोभ का परित्याग करना सो अलोम है८। परीषह और उपसर्ग सहन करना सो तितिक्षा है९। परिणामों में सरलता का होना सो आर्जव है१०। अन्तःकरण की शुद्धि रखना इसका नाम शुचि है११। सम्यद्गर्शन की शुद्धि का नाम सम्यग्दृष्टि है१२। चित्त की स्वस्थता का नाम समाधि है १३। माया नहीं करना इसका नाम आचारोपगत है १४।मान नहीं करना इसका नाम विनयोगत है१५। धैर्यप्रधान मति का होना अर्थात् दीनता से रहित होना इसका नाम प्रतिमति है १६। संसार से वैराग्य होना अथवा मोक्ष की अभिलाषा रखना इसका नाम संवेग है१७ मायाशल्य से रहित होना इसका नाम प्रणिधि है १८। अच्छे अनुष्ठान का करना इसका नाम सुविधि है१९। आस्रव का निरोध होना संवर है २०। अपने दोषों 'अशानता' छे. (८) सामना परित्या ४२ मम' ५५ 4 छे. (८) ५५ અને ઉપસર્ગ સહન કરવા તેનું નામ તિતિક્ષા છે (૧૦) પરિણામમાં સરળતા હોય तेनु मानव' . (११) मत:४२पने शुद्ध २५ तेनु नाम 'शुथि(१२) सभ्य ગૂદર્શનની શુદ્ધિને સમ્યગૃષ્ટિ કહે છે. (૧૩) ચિત્તની સ્વસ્થતાને “સમાધિ કહે છે. (१४) भायो न ४२वी ते नाम 'मायारोपात' छे. (१५) भान न २युं तेनु नाम વિનોગત” છે. (૧૬) ધૈર્યપ્રધાન મતિનું હોવું એટલે કે દીનતાથી રહિત હોવું તેને “ધતિમતિ કહે છે. (૧૭) સંસાર પ્રત્યે વૈરાગ્યભાવ થે અથવા મોક્ષની અભિલાષા રાખવી તેનું નામ “સંવેગ” છે. ૧૮)માયાશલ્યથી રહિત બનવું તેને “પ્રણિધિ ४९ छ.(१८)सा मनु 81। ४२१॥ तेनु नाम 'सुविधि' छ.(२०) मालपना नि३१५
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #388

भावबोधिनी टीका. द्वात्रिंशत्समवाये योगसंग्रहादीनां निरूपणम् षयनिवृत्तिभावः२२,॥३॥ प्रत्याख्यानं व्युत्सर्गोऽप्रमादो लवालवः। ध्यानसंवरयोगश्च उदये मारणान्ति के ॥४॥ 'पञ्चक्खाणे२३-२४' प्रत्याख्यानम् मूलगुणसंवन्धि प्रत्याख्यानम्२३, उत्तरगुणसम्बन्धिप्रत्याख्यानं चर५, 'विउस्सग्गे' व्युत्सर्गः द्रव्यतो भावतश्च कायोत्सर्गः२५, 'अप्पमाए२६' अपमाद:=प्रमादप रित्यागः, 'लवालवे' लवलव: लवलवेति शब्दः कालोपलक्षकः, तेन प्रतिक्षणं सामाचार्यनुष्ठान कतव्यमि यथः२७, 'झाणसंवरजोगे य' ध्यानसंवरयोगश्च ध्यान मेवसंवरयोगो ध्यानसवरयोगः मनोवाकायानां योगस्य संवरणम् २८, 'उदए मारणंतिए' उदये मारणान्तिके-मारणान्तिकवेदनोदयेऽपि निश्चलतयाऽवस्थानम् २९॥४॥ संगानां च परिज्ञातं प्रायश्चित्तकरणमपि च । आराधना च मरणान्ते द्वात्रिंशद्योगसग्रहः॥५॥ 'संगानां च परिणाया३०' संगानां च परिज्ञातम् 'परिणाया' इत्यत्र आर्षत्वात्स्त्रीत्वम् संगानां ज्ञ परिज्ञया प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिज्ञाकरणम्, ज्ञ परिज्ञया तत्साख्यं विज्ञाय प्रत्या ख्यानपरिज्ञया तत्परित्यागः।३०॥ 'पायच्छित्तकरणेऽवि य' प्रायश्चित्तकरणमपि का परित्याग करना आत्मदोषोपसंहार है२१। समस्तविषयों से निवृत्तिभाव का होना सर्वकामविरक्तता है२२। मूलगुणसंबंधी और उत्तरगुणसंबंधी प्रत्याख्यान का नाम प्रत्याख्यान है २३।२४। द्रव्य और भावकी अपेक्षा कायोत्सर्ग करना सो व्युत्सर्ग है२५। प्रमाद का त्याग करना अप्रमाद है२६। प्रतिसमय सामोचारी-अनुष्ठान का करना सो लवालव है२७१ मन, वचन और कायरूप योग का संवरण करना सो ध्यानरूप संवरयोग है२८ मारणान्तिक वेदना का उदय होने पर भी निश्चल रहना सो मारणान्तिक उदय है२९ संगों का-परिग्रह का ज्ञ परिज्ञा से स्वरूप जानकर प्रत्याख्यान परिज्ञा से उनका परित्याग करना सो संपरिज्ञात है३०। दोष लगने पर प्रायश्चित्त का आचरण करना सो प्रायश्चित्तकरण है३१। समाકરે તેને સંવર' કહે છે. (૨૧) પિતાના દેને પરિત્યાગ કરે તેનું નામ આત્મદે પસંહાર છે. (૨૨) સમસ્ત વિષયેથી નિવૃત્ત થવું તેને સર્વકામ વિરકતતા કહે છે. (ર૩-૨૪) મૂલગુણ સંબંધી અને ઉત્તરગુણ સંબંધી પ્રત્યાખ્યાનનું નામ “પ્રત્યાખ્યાન છે.(૨૫)દ્રવ્ય તથા ભાવની અપેક્ષાએ કાયોત્સર્ગ કરે તેને વ્યુત્સગ' કહે છે. (૨૬) પ્રમાદને ત્યાગ કરવો તેને “અપ્રમાદી કહે છે (૨૭)પ્રતિસમય સામાચારી-અનુષ્ઠાન કરવું તેનું નામ ‘લવાલવ છે. (૨૮) મન, વચન અને કાયરૂપ ગનું સંવરણ કરવું તેને ધ્યાનરૂપ સંવરણગ” કહે છે. (૨૯) મારણતિક વેદનાને ઉદય થવા છતાં નિશ્ચલ રહેવું તેને “મારાન્તિક ઉદય' કહે છે. (૩૦) સંગેનું-પરિગ્રહનું જ્ઞ પરિજ્ઞાથી સ્વરૂપ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેમને પરિત્યાગ કરવો તેને “સંગપરિજ્ઞાત' કહે છે.(૩૧)દોષ લાગે તો તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું તેનું નામ પ્રાયશ્ચિત્તકરણ' કહે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #389

समवायाङ्गसूत्रे च-पायश्चित्तसमाचरणम्३१, 'आराहणा य मरणंते' आराधना च मरणान्तेमरणसमये आराधनाकरणम्, समाधिमरणेन मर्त्तव्यमित्यर्थः३२ । इत्येते 'वनीसं' द्वात्रिंशद 'जोगसंगहा' योगसंग्रहाः विज्ञेयाः।।५।।
'बत्तीसं' द्वात्रिंशद 'देविंदा' देवेन्द्राः देवानामिन्द्राः-देवाधिपतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ते यथा-चमरः१, बलिः२, धरणः३, भूतानन्दः४, 'जाच' यावत= यावच्छन्देन-वेणुदेवः५, वेणुदाली६, हरिकान्तः७, हरिस्सहः८, अग्निशिखः९. अग्निमाणव:१०, पूर्ण:११, वसिष्ठः१२, जलकान्तः१३, जलप्रभः१४, अमितगतिः१५, अमितवाहनः१६, वेलम्बः१७, प्रभञ्जनः१८, इत्यादीनां ग्रहणम् , घोषः१९, महाघोषः२०-एते विंशतिसंख्यका भवनपति देवानामिन्द्राः सन्ति २०॥ चन्द्रः२१, सूर्यः, एतौ ज्योतिष्काणामिन्द्रौ । शक्र:२३, ईशानः२४, सनत्कुमारः२५, 'जाव' यावत्-यावत्करणात्-माहेन्द्रः२६, ब्रह्मा२७, लान्तकः२८. शुक्रः२९, सहस्रारः३०, इत्यादीना ग्रहणम् पाणतः३१, अच्युतः३२, एते दशवैमानिकदेवानामिन्द्राः । अत्र पिशाचभूतादीनां षोडश,-अमज्ञिक-पश्चशिका धिमरण से प्राणों का विसर्जन करना मारणान्तिक आराधना है ३२॥ ये बत्तीस योगसंग्रह हैं। बत्तीस देवेन्द्र कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-चमर१, बलि२, धरण३, भूतानंद४, वेणुदेव५, वेणुदाली, हरिकांत७, हरिस्सह८, अग्निशिख९, अग्निमाणवक१०, पूर्ण११, वशिष्ठ १२. जलकान्त१३, जलप्रभ१४, अमितगति१५, अमितवाहन१६, वेलम्ब१७, प्रभंजन१८, घोष१९ महाघोष२०, ये बीस भवनपति देवों के इन्द्र हैं। चन्द्र सूर्य ये दो ज्योतिष्क देवों के इन्द्र हैं। शक्र१, ईशान२, सनत्कुमार३, माहेन्द्र४, ब्रह्मा५, लान्तक६, शुक्र७, सहस्रार८, प्राणत९, अच्यत१०. ये दश वैमानिक देवों के इन्द्र हैं । पिशाचभूत आदिकों के१६सोलह इन्द्र (૩૨)સમાધિમરણથી પ્રાણેનું વિસર્જન કરવું તેનું નામ મારણાન્તિક અરિાધના છે. આ પ્રમાણે ૩૨ ચોગ સંગ્રહ છે. નીચે પ્રમાણે ૩ર બત્રીસ દેવેન્દ્રો કહેલ છે. (૧) ચમર, (२) मसि, (३) घर, (४) सूतानंद, (५) बेशुहेव, (६) वहादी, (७) रिशान्त, (८) रिसाह, () शिशिम, (१०) मसिमा , (११) पूल, (१३) पशिs, (13) rest-d, (१४) सम, (१५) अमिताति, (१६) मभितवाडन, (१७) वेत, (१८) प्रलन, (16) घोष, (२०) महाघोष, से वीस भवनपति वाना छन्द्रो छ. यन्द्र भने सूर्य रे में ज्योति०४ हेना-द्रो. (1) श४, (२) शान, (3) सनभा२, (४) भाडेन्द्र, (५) ब्रह्मा, (९) सान्त, (७) शुर, (८) सहसा२, (e) प्रात, (१०) १२युत, मेश वैमानि हेवान। छन्द्रो छ. पिशायभूत माहि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #390

भावबोधिनी टीका. द्वात्रिंशत्समवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३७१ (अणपनियपणपन्निय) दीनां च षोडश, एवमेतेषां द्वात्रिंशत्संख्यकानां व्यन्तरेन्द्राणामल्पार्दिकत्वेनाऽविवक्षितत्त्वात्, चन्द्रसूर्ययोरसंख्यातत्वेऽपि जातिविवक्षया द्वयोरेवग्रहणाच यथोक्तसंख्यासंपद्यते । कुन्थोः खलु अर्हतः 'बत्तीसहिया' बत्तीस जिणसया' द्वात्रिंशन्जिनशतानि-द्वात्रिंशदधिकद्वात्रिंशछत केवलिनः होत्था' आसन । सौधर्मे कल्पे द्वात्रिंशत् 'विमाणावाससयसहस्सा' विमानावासशतसहस्राणि द्वात्रिंशल्लक्षविमानानि प्रज्ञप्तानि । 'रेवइणक्खत्ते' रेवतीनक्षत्रमू 'बत्तीसइ. तारे' द्वात्रिंशत्तारं प्रज्ञप्तम् । द्वात्रिंशद्विधं नाटयं प्रज्ञप्तम् ।सु. ६८॥
मूलम्- इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेयइयाणं नेरइयाणं बत्तीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। अहे सत्तमाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं बत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । असुरकुमाराणं देवाणं अत्थेगइयाणं बत्तीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु देवाणं अत्थेगइयाणं बत्तीस पलिओवमाइ ठिई पण्णत्ता । जे देवा विजयवेजयंतजयंतअपराजियविमाणेसु तथा अमज्ञप्तिक पंचप्रज्ञप्तिक आदिकों के१६सोलह इन्द्र इस प्रकार व्यतरदेवो के३२वत्तीस इन्द्र हैं । परन्तु इन इन्द्रों की जो यहां विवक्षा नहीं की गई है उसका कारण उनकी अल्पर्धिमत्ता है अर्थात् अल्पऋद्धिवाले हैं। चंद्र और सूर्य यद्यपि असंख्यात हैं तो भी जातिविवक्षा से उन सब का इन दोनों में अन्तर्भाव हो जाता हैं। इस तरह ३२ बत्तीस इन्द्रों की संख्या की सिद्धि हो जाती है। कुन्थु अर्हतप्रभु के बत्तीस सौ बत्तीस ३२३२ केवली हुए हैं । सौधर्मकल्प में३२बत्तीस लाख विमान कहे गये हैं। रेवतीनक्षत्र ३२ बत्तीस तारों बाला कहो गया है। नाटक
भी ३२वत्तीस प्रकार का कहा गया है ॥सू. ६८॥ કેના ૧૬ ઇન્દ્રો તથા અપ્રજ્ઞપ્તિક પંચપ્રજ્ઞપ્તિ આદિકના ૧૬ સેળ ઇન્દ્રો, આ પ્રમાણે વ્યન્તર દેવોના ૩ર બત્રીસ ઈન્દ્રો છે. પણ તે ઈન્ટોની ગણતરી અહીં કરવામાં આવી નથી કારણ કે તેઓ અ૯પઋદ્ધિવાળા છે. જો કે ચન્દ્ર અને સૂર્ય અસંખ્યાત છે, તે પણ જાતિ વિવક્ષાથી તે બધાને એ બન્નેમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. આ રીતે ૩૨ બત્રીસ ઈન્ડોની સંખ્યાનું પ્રતિપાદન થઈ જાય છે. કુન્થ અહંત પ્રભુના (૩ર૩ર) બત્રીસ સે બત્રીસ કેવલી થયા છે. સીંધમ ક૫માં ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાન છે. રેવતી નક્ષત્ર ૩૨ બત્રીસ તારાઓવાળું છે. નાટકના પણ ૩૨ બત્રીસ પ્રકારો બતાવ્યાં છે સૂ.૬૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #391

३७२
समवायाङ्गसूत्रे देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं अत्थेगइयाणं बत्तीसं सा ... वमाइं ठिई पण्णत्ता। ते णं देवा बत्तीसाए अद्धमासेहिं आणमं न वा पाणमंति वा उससंति वा नीससंति वा। तेसि णं देवाणं बनी. सवाससहस्सेहिं आहारडे समुप्पजइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे बत्तीसाए भवग्गहणेहि सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्तंति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ॥सू० ६९॥
टीका-'इमोसे गं' इत्यादि-अस्यां खलु रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषा नैरयिकाणां द्वात्रिंशत्पल्यापमान स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधः सप्तम्यां पृथिव्यामस्त्ये केषां नैरयिकाणां द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणां देवानामम्त्येकपा द्वात्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः कल्पयोः देवानामस्त्ये केपा द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः पज्ञप्ता ! ये देवा विजय वैजयन्तजयन्तापराजितविमानेषु देवत्वेनोत्पन्नास्तेषां खलु देवानामरत्ये केषां द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवा द्वात्रिंशता अंद्रमासैरः
टीकार्थ-'इमीसे णं' इत्यादि-इस रत्नप्रभा पृथिवी में किननेक नारकियों की स्थिति३२वतीस पल्पोपम की कही गई है। नीचे सप्तम पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति ३२ बत्तीस सागरोपम की कही गई है। असुरकुमा देवों में कितनेक देवों की ३२ वत्तीस पल्योपम की स्थिति कही गई है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में कितनेक देवों की ३२ बत्तीस पल्योपम की स्थिति कही गई है। जो देव विजय, वैजयंत. जयंत और अपराजित इन चार विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न होते हैं। उन देवों में कितनेक देवों की ३२ बत्तीस सागरोपम की
-'इमीसे णं' इत्यादि ! मानला पृथ्वीमा हेमा ना२शीमानी સ્થિથિ ૩૨ બત્રીસ પલ્યોપમની કહી છે. નીચે સાતમી પૃથ્વીમાં કેટલાક નારકીઓની સ્થિતિ ૩૨ બત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. અસુરકુમાર દેવેમાં કેટલાક દેવેની ૩૨ બત્રીસ પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે. સૌવ અને ઈશાન કપમાં કેટલાક દેવોની સ્થિતિ ૩૨ બત્રીસ પાપમની કહી છે. જે દે વિજય, વૈજયંત, જયંત અને અપરાજિત, એ ચાર વિમાનોમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે તે દેવેમાંના કેટલાક દેવાની સ્થિતિ ૩૨ બત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. તે દેવે ૩૨ બત્રાસ અર્થ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #392

भावबोधिनी टीका. त्रयरिंशत्तमे समवाये आशातनादोष निरूपणम् ३७३ नन्ति वा प्राणन्ति वा उच्सन्ति वा निःश्वसन्ति वा। तेषां खलु देवानां द्वात्रिंशद्वर्षेसहाराहारसंज्ञा समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये द्वात्रिशता भवग्रहणेः सेत्स्यन्ति भोत्या ते मोक्ष्यन्ति परिनिर्वास्यति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥ सू. ६९ ॥ __ यतिशत्तमं समवायमाह--
मूलम्-तेत्तीसं आसायणाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-सेहे राइ. णियस्स पुरओ गंता भवइ आसायणा सेहस्स, सेहे राइणियस्स सपक्खं गंता भवइ आसायणा सेहस्स; सेहे राइणिय आसन्नं गंता भवइ आसायणा सेहस्स; सेहे राइणियस्स पुरओ ठिच्चा भवइ आसायणा सेहस्स; जाव सेहे राइणियस्त आलवमाणस्स तत्थगए चेव पडिसुणित्ता भवइ आसायणा सेहस्सै । चमरस्स णं असुरि दस्स असुररण्णो चरमचंचाए रायहाणाए एकमेकवाराए तेत्तीसं तेत्तीसं भोमा पण्णत्ता । महाविदेहे णं वासे तेत्तीसं जोयणसहस्साई साइरेगाइं विक्खंभेणं पण्णत्ते । जया णं सूरिए बाहितराणंतरं तच्चं मंडलं उवसंकमित्ता णं चारं चरइ तया णं इहगयस्स पुरिसस्स तेत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं किंचि विसेसूणेहिं चक्खुष्फासं हव्वमायच्छइ ॥ सू० ७० ॥ स्थिति कही गई है । वे देव३२बत्तीस अर्धसासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छस ग्रहण करते हैं। उन देवो को ३२ बत्तीस हजार वर्ष निकल जाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होतो है। इनमें कितनेक जीव ऐसे भी होते हैं जो ३२ बत्तीस मव करने के बाद नियमतः सिद्धपद को प्राप्त करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों के भोक्ता होंगे, इस संसार से छूट जावेंगे, परिनिर्वृत हो जायेंगे और समस्त दुःखों का अंत कर देंगे ॥म. ६९॥ માસ-૧૬ સોળ માસ–બાદ બાહ્ય આવ્યન્તરિક શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે. તે દેવને ૩૨ બત્રીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થાય ત્યારે આહાર સંજ્ઞા પેદા થાય છે. તે દેવોમાંના કેટલાક દે એવા પણ હોય છે કે જે બત્રીસ ભવ કર્યા પછી નિયમતા સિદ્ધગતિ પામશે, આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોના ભેકતા થશે, આ સંસારથી મુકત થશે, પરિનિવૃત્ત થશે અને સમસ્ત દુખે નાશ કરી નાખશે. સૂ.૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #393

३७४
समवायाङ्गपने टीका--'तेत्तीसं' इत्यादि-'तेत्तीसं' त्रयस्त्रिंशत् 'आसायणायो' आशातनाः आसमन्तात्-सामस्त्येन शात्यन्तेयस्यन्ते ज्ञानादिगुणा याभिस्ता आशातनाः अथवा-आयः सम्यग्दर्शनाद्यवाप्तिम्तस्य शातनाः खण्डनमितिनिचंचनादाशातना चारित्रवर्तिनो दोषविशेषाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-(१) शैक्षो रात्नि कस्य 'पुरओ' पुरतो गन्ता भवति तदा तस्य आशातना भवति।।१॥(२) शैक्षो रात्निकस्य 'सपक्खं' सपक्ष-समानाः पक्षाः पार्था दिशो यत्र तत् सपक्ष समपार्श्व समश्रेण्या गमनेन यथा भवति तथा गन्ता यदि स्यात्तदा शैक्षस्य आशात ना भवति।।२।।(३) 'सेहे' शैक्षः शिक्षा ग्रहणासेवनारूपामधीतेऽर्हति वा शैक्षः शिष्यः 'राइणियस्स' रात्निकस्य रत्नानि=ज्ञानदर्शन-चारित्राख्यानि त्रीणि अर्हतीति रात्निकः आचार्यादिगुरुः चिरदीक्षितः पर्यायज्येष्ठश्च तस्य, आसन्न
अब सूत्रकार ३३ तेंतीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'तेतीस आसायणाओ' इत्यादि।
टीकार्थ-जिनसे सम्पूर्णरूप में ज्ञानादिक गुण नष्ट हो जाते हैं उनका नाम आशातना है-अथवा सम्यग्दर्शन आदिकी प्राप्ति रूप आय का जो खडन उसका नाम आशातना है। इस निरुत्ति के अनुसार आशातना चारित्र के दोष हैं। ये आशातनारूप दोष ३२ तेतीस कहे गये हैं । वे इस प्रकार से हैं-शिष्य यदि रात्निक-आचार्य आदि-गुरुजन तथा बडों के आगे चले तो उसे आशातना दोष लगता है। शिष्य यदि रात्निक-गुरुजन तथा बडों के साथ बराबर से चलता है तो उसे आशातना जन्यदोष लगता है।२। शिष्य यदि आचार्यादि गुरुजन तथा बडों के पीछे संघटा करता हुआ चले तो उसे यह तीसरा आशातजन्यदोष लगता है। शिष्य यदि रात्निक-गुरुजन तथा बडों
हवे सूत्र।२ तेत्रीस सध्यावाणां समायानु ४थन ४३ छ " तेत्तीस आसायणाओ" इत्यादि ! टीय-नायी ज्ञान गुणाना सपणे नाशयाय छे तेनु नाम 'आशातना' છે. અથવા સમ્યગ્ગદર્શન આદિની પ્રાપ્તિરૂપ લાભનું જે ખંડન થાય છે તેનું નામ “અશાની છે. આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે અશાતના ચારિત્રના દોષરૂપ છે તે આશાતરૂપ ૩૩ તેત્રીસ દો નીચે પ્રમાણે કહેલ છે.
() જે શિષ્ય રાનિક-આચાર્ય આદિ-ગુરુજન તથા વડીલેની આગળ ચાલે તો તેને આશાતના દેષ લાગે છે. (૨) જે શિષ્ય રાત્મિક ગુરુજન તથા વડીલેની સાથે ચાલે તે તેને આશાતના જન્ય દોષ લાગે છે. (૩) શિવ જે આચાર્ય આદિ ગુરુજન તથા વડલની પાછળ સંઘટ્ટા કરતો-શરીર સાથ ઘસાઈને-ચાલે તે તેને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #394

भावबोधिनी टीका . त्रयस्त्रिंशत्समवाये आशातनादोष निरूपणम्
३७५
पृष्ठप्रदेशम् संघट्टयन गन्ता यदि स्यात् गन्तागमनशीलो यदि स्यात्तदा शैक्षस्य आशातनातदाख्यश्चारित्रनिष्ठदोषविशेषो भवति ।।३।। (४) 'सेहे राइणियस्स पुरो ठिच्चा भपड आसायणा सेहस्स' शैक्षो रानिकस्य पुरतः स्थाता भवति तदा आशातना शैक्षस्य भवति॥४॥ यावत्करणात्-(५) 'सेहे राइणियस्स सपक्खं ठिच्चा भवइ-आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं स्थाना भवति तदा आशातना शैक्षस्य भवति।।५।।(६) सेहे राइणियस्स आसन्न ठिच्चा भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षा रानिकस्य आसन्न स्थाता मवति तदा शक्षम्य आशातना भवति॥६॥ (७) 'सेहे राइणियस्स पुरी निसीइत्ता मवई आमायणा सेहस्स' शैक्षो रानिकस्य पुरता निषत्ता भवति तदा आशातना शैक्षस्या।७। (८) 'सेहे राइणियस्य सपक्वं निसीइत्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य सपक्षं निषत्ता भवति तदा आशातना शेक्षस्य ॥८॥(९) 'सेहे राइणियस्य आसन्न निसीइत्ता भवइ आसायगा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य आसन्नं निपत्ता-उपवेशनशीला भवति तदा आशातना भवति शैक्षस्य ।।९।। 'सेहे राइणि एणं सद्धिं बहिया वियारभूमि वा निक्खते समाणे तत्थ सेहे पुन्वतरागं आयमइ पच्छा रायणिए भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रानिकेन 'सद्धिं' साई-सह 'बहिया' बहिः 'विचारभूमि' विचारभूमिम्बाह्योचारभूमिमित्यर्थः, 'वा' इति वाक्यालङ्कारे 'निक्खं ते समाणे' निष्क्रान्तः सन:निर्गत: सन् यदि 'तत्थ' तत्र-मलोत्सर्गजन्याऽशुचित्वाप नोदनविषये शैक्षः 'पुन्चतराणं' पूर्वतरक रात्निकाचमनात्मागेप 'आयमइ' आचमति-शुद्धिं करोति पश्चादाग्निकः के आगे खडा रहे बराबर में खडा रहे तथा पीछे में संघट्टा करता हुआ खडा रहे तो आशातनाजन्य चौथा पांचवां छट्ठादोष लगता है ४।५।६। इसी तरह गुरुजन तथा बडों के आगे बैठे तथा बराबर में बैठे तथा पीछे संघट्टा करता हुआ बैठे तो आशातनाजन्य सातवां आठवां और नौवां दोष लगता है।७८।९॥ शिष्यगुरु के साथ विचारभूमिस्थण्डिलभूमि में गया हुआ गुरु के पहिले शौच करे तो आशातना ત્રીજે આશાતના જન્ય દોષ લાગે છે. (૪-૫-૬) શિષ્ય જે ગુરૂજન તથા વડીલેની આગળ ઉભે રહે, બરાબર નજીક ઉભે રહે, કે પાછળ શરીરને ઘસાઈને ઉભો રહે तो तेने याथी, पांयी अने. छो मासातना न्य होष दागे छ (७-८-८) मे०४ પ્રમાણે શિષ્ય ગુરુજના તથા વડીલેની આગળ બેસે, બરાબર પાસે બેસે, તથા શરીરને અડીને પાછળ બેસે તે તેને સાતમે, આઠમો અને અને નવમે આશાતના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #395

३७६
समवायाङ्गसूत्र करोति, तदा शैक्षस्य आशातना भवति ॥१०॥ 'सेहे राइणिएणं सद्धिं बहिया वियारभूमि वा विहारभूमि वा निक्खते समाणे तत्थसेहे पुव्वतराग आली यइ पच्छा रायणिए आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकेन साई बहिः विचारमूमि वा विहारमूमि-स्वाध्यायभूमि वा निष्क्रान्तः सन् तत्र स्वस्थाने समा. गतः शैक्षो यदि 'पुव्वतरागं' पूर्वतरक-प्रागेव 'आलोएइ' आलोचयति आलो. चनां करोति, रात्निकः पश्चात् तदा शैक्षस्य आशातना भवति । स्थण्डिलादि स्थानात् परावृत्य स्वस्थान सहागतः शिष्यः आचार्यादितः प्राग यदि ईर्यापथिकी पतिक्रामेत्तदा शैक्षस्याशातना भवतीति भावः।।११।। "केइ रायणियस्स पुव्वसंलवित्तए सिया, तं सेहे पुव्वतराग आलवइ पच्छारायणिए भवइ आसायणा सेहस्स" केई' कश्चिजनो रात्निकस्य 'पुन्वसंलवित्तए सिया' पूर्वसंलपितव्यः-प्रथमसलापकरणीयः स्यात्, एवं परिस्थितौ तं पूर्वसंलपितव्यं जनं शैक्षो यदि पूर्वतरकम् 'आलवई' आलपति तेन सह वातोलापं करोति पश्चाद्रात्निकस्तदा आशातना भवति॥१२॥ 'सेहे रायणियस्स राओ वा वियाले वा बाहरमाणस्स अजो ! के सुत्ता के जागरा ? तत्थ सेहे जागरमाणे रायगियस्स अप्पडिसणेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य 'रायो वा' रात्रौ वा शयनसमये 'वियाले' विकाले असमये ग-अद्धरात्रादौ 'वाहरमाणस्स' व्याहरतः पृच्छतः किंपृच्छतः? 'अज्जो' हे आर्याः! 'के सुत्ता के जागरा?= होती है ।१०। शिष्य आचार्य के साथ विचारभूमि-स्थण्डिलभूमि-विहा रमूमि-स्वाध्यायभूमि में साथ गया और वहाँ से वापस आकर शिष्य यदि गुरु के पूर्व ऐपिथिक प्रतिक्रमण करे तो शिष्य को आशातना होतो है।११॥ कोई व्यक्ति गुरु के पास आवे उसके साथ यदि गुरु के पहिले ही वार्तालाप करने लगे तो शिष्य को आशातना होती है ।१२। गुरुने रात्रि अथवा विकाल में शिष्य को बुलाया कि-'हे आर्य ! कौन कौन सौये हुवे हैं और कौन कौन जागते हैं ?' उस समय અન્ય દોષ લાગે છે (૧૦) ગુરુની સાથે વિચારમિ-સ્થડિલભૂમિમાં ગયેલ શિષ્ય જે ગુરુની પહેલાં શૌચ કરે તે આશાતના થાય છે. (૧૧) આચાર્યની સાથે વિચાર. ભૂમિ-સ્થડિલભૂમિ વિહારભૂમિ-રવાધ્યાયભૂમિમાં ગયેલ શિષ્ય ત્યાંથી પાછા આવ્યા પછી જે ગુરૂની પહેલા અર્યા પથિક પ્રતિક્રમણ કરે તો શિષ્યને અશાતના દોષ લાગે છે. (૧૨) કેઇ વ્યકિત ગુરૂની પાસે આવે તેની સાથે ગુરૂ વાત કરે તે પહેલાં જ જે શિખ તેની સાથે વાર્તાલાપ કરે તો શિષ્યને આશાતના દોષ લાગે છે. (૧૩) રાત્રે અથવા વિકાળે ગુરૂ શિષ્યને પૂછે કે “કોણ કોણ સૂતાં છે અને ફેણ કોણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #396

भावबोधिनी टीका. त्रयन्त्रिंशत्तम समवाये आशाता निरूपणम्
३७७ के सुप्ताः के जागरूकाः=युष्मासु के सुप्ताः के जाग्रतश्च सन्ति इति पृच्छतः, 'तत्थ' तत्र शैक्षो 'जागरमाणे' जाग्रत प्रबुध्यमानोऽपि यदि रात्निकस्य 'अप्प. डिसुणेत्ता' अमतिश्रोता-गुरुवे नोत्तरं प्रयच्छति तदा शैक्षस्य अशातना मवति।।१३।। 'सेहे असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं पुव्वमेव सहेतरागस्स आलोएइ पच्छा रायणियस्स भवइ आसायणा सेहस्स'॥१४॥ शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा 'पडिगाहित्ता' प्रतिगृह्य-आदाय तद्यदि पूर्वमेव-रात्निकालोचनतः पूर्वमेव 'सहेतरागस्स' शैक्षतरकस्य लघुमुनेः समीपे आलोचयति पश्चात् रानिकस्य च पार्श्व आलोच. यति तदा शैक्षस्य आशातना भवति।।१४॥ से हे असणं वा पाणं वा खाइम वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं पुव्वमेव सेहतरागस्स उवदंसेइ पच्छा रायणियस्स भवइ आसायणा सेहम्स' शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृहा तद् यदि रात्निकस्योपदर्शनात् पूर्वमेव शैक्षतरकस्य 'उवदंसेइ' उपदर्शयति. पश्चाद् रात्निकस्योपदर्शयति, तदा शैक्षस्याशातना भवति।।१५।। 'सेहे असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता तं पुवमेव सेहतरागं उचणिमंतेइ पच्छा रायणियं भवइ अासायणा सेहस्स' शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्य तदशनादिकं यदि पूर्वमेव शैक्षतरक-लघमनिम 'उवणिमंतेइ' उपनिमन्त्रयति रात्निकं पश्चादुपनिमन्त्रयति तदा शैक्षस्याशातना भवति।।१६।। 'सेहे रायणिएणं सद्धि असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइम शिष्य जागता हुआ भी गुरु को उत्तर नहीं देता है तो शिष्य को आशातना होती हैं ।१२। शिष्य अनशनादि चार प्रकार का आहार गृहस्थ के घर से लाकर पहिले लघुमुनि के पास आलोचना करे पश्चात् गुरु के पास तब शिष्य को आशातनी होती है।१४। शिष्य अशन आदि चार प्रकार के आहार को लाकर गुरु के पूर्व ही लघुमुनि को दिखावे पश्चात् गुरु को दिखावे तो शिष्य को अशातना होती है ।१५॥ शिष्य अशनादि चार प्रकार का आहार लाकर यदि लघुमुनि को पहिले और गुरु को पीछे आमंत्रित करे तो शिष्य को आशातना होती है। १६ । જાગે છે ત્યારે જે શિષ્ય જાગતે હોવા છતાં પણ ગુરૂને જવાબ ન આપે તે શિષ્યને અશાતના દોષ લાગે છે. (૧૪) અશનાદિ ચાર પ્રકારના આહાર ગૃહસ્થને ઘેરથી લાવીને પહેલાં જે શિષ્ય લધુમુનિની પાસે આલેચના કરે અને પછી ગુરુની પાસે આલોચના કરે તે શિષ્યને અશાતના દોષ લાગે છે. (૧૫) શિષ્ય અશનાદિ ચાર પ્રકારના આહાર લાવીને પહેલાં લઘુમુનિને બતાવે અને પછી ગુરૂને બતાવે તે શિષ્યને આશાતના દોષ લાગે છે. (૧૬) શિષ્ય અનાદિ ચાર પ્રકારના આહાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #397

३७८
समवायानसूत्रे
वा पडिगाहिता तं रायणियं अणापुच्छित्ता जस्स जस्स इच्छइ तस्स तस्स स्वद्धं खद्धं तं दलयइ भवर आसायना सेहस्स' शैक्षो रात्निकेन सार्द्धम् अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृह्ण, तत् = अशनादिकं यदि रात्निकम् 'अणापुच्छित्ता' अनापृच्छय 'जस्स जस्स इच्छ' यरमै यस्मै इच्छति तस्स तस्स' तस्मै तस्मै मुनये 'खद्धं खर्द्ध' प्रचुरं प्रचुरं ददाति, तदा शैक्षस्याशातना भवति ||१७|| 'सेहे असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिगाहित्ता रायणिएणं सद्धि भुंजमाणे तत्थ सेहे खद्धंखद्धं डाग डागं ऊसढं ऊसढं रसियं रसियं मणुन्नं मणुन्नं मणामं मणामं निद्धं निद्धं लुक्खं लुक्खं आहारिता भव आसाणा सेहस्स' शैक्षोऽशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वाद्यं वा प्रतिगृव रात्निकेन सार्द्ध 'भुंजमाणे' भुञ्जानः, तत्र शैक्षः 'खद्धं खद्ध' अधिक मधिकं 'डाग डागं' डार्क डाकं = मशस्तं प्रशस्तं 'ऊसढं ऊसदं' उत्सृतमुत्सृतम् = उत्तमम् - उत्तमम् 'रसियं - रसियं' रसिकं रसिक = माधुर्यादि रसयुक्तम्२, 'मणुन्नंमणुन्नं' मनोज्ञं मनोज्ञं मनसा ज्ञायते इति मनोज्ञम् = मनोऽनुकूलम् २, 'मणामं मणामं ' मनोऽयं मनोऽमं मनसाऽम्यते = गम्यते इति मनोऽमस्तम् = हृदयानन्द - जनकम्, 'निद्धं निद्धं' स्निग्धं स्निग्धं घृतादियुक्तं घृतपूरादिकम् ' रुक्खं रुक्खं ' रुक्षं रुक्ष नीरसं नोरसं सत् स्वादिष्टं पट्टिकादिकं यदि आहारयिता स्यात्तदा शिष्य गुरु के साथ अशनादि लाकर गुरु के विना पूछे यदि जिसजिस को चाहे उस उस को प्रचुर - अधिक आहार दे तो शिष्य को आशातना होती है । १७ । गुरू के साथ आहार करता हुआ शिष्य प्रशस्त - प्रशस्त-शरीर को सुखदायी, ऊसढं-ऊस - उत्तम उत्तम अर्थात् ताजा-ताजा, रसियं - रसियं - सरस- सरस, मणुन्न मणुन्न = मनगमता, मणामं - मणामं = हृदय को आनन्द देने वाला, गिद्धं णिर्द्ध-स्निग्धं-स्निग्धं घी से चकचकित घेवर आदि लक्खं लुक्खं रूक्ष रूक्ष पापड आदि, जो जो पदार्थ मनके अनुकूल हो उसे जल्दी जल्दी और अधिक-अधिक खावे લાવીને પહેલાં લધુમુનિને અને પછી ગુરૂને આમંત્રિત કરે ત। શિષ્યને આશાતના લાગે છે. (૧૭) ગુરૂની સાથે અશનાદિ લાવીને ગુરૂને પૂછ્યા વિના પેાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે અન્ય સાધુને અધિક આહાર આપે તે શિષ્યને આશાતના લાગે છે. (१८) गु३नी साथै आहार भरतो शिष्य ने प्रशस्त-शरीरने सुमहायी. ऊसढं- ऊसं - उत्तम उत्तम भेटले डे ताले ताले, रसियं रसिय-सरस, सरस, मणुन्न मणुन्नभनगभतो, मणामं मणामं - हृहयने मानहं हेनार, णिद्धं निद्धं-स्निग्ध-धीथी भरपूर घेवर यहि, लुक्खं लुवखं-३क्ष- ३क्ष, पाथर आदि ने ने पहार्थ भनने ગમતા હોય તે જલ્દી જલ્દી અને વધારે પ્રમાણમાં ખાય તે તેને આશાતના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #398

भावबोधिनी टीका. त्रयस्त्रिंशत्तमे समवाये आशातना निरूपणम्
शैक्षस्य शातना भवति || १८ ||३३|| 'सेहे रायणियस्स वाहरमाणस्स अपडिसुणित्ता भवर आसाणा सेहस्स' शैक्षो यदि किंचिदपिव्याहरतः = निगदतो रात्निकस्य 'अप डिसुणित्ता' अप्रतिश्रोता = उत्तराम्यादाता जायते, तदा शैक्षस्याज्ञातना भवति ||१९|| 'सेहे रायणियस्स वाहरमाणस्स तत्थ गए चेव पडिणित्ता भवइ आसायना सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य व्याहरतः = आह्वयतः, तत्र गत एव = स्वस्थाने स्वासाने वा स्थित एव यदि प्रतिश्रोता = उत्तरदाता स्यात्, तदा आशातना शैक्षस्य ||२०|| 'सेहे रायणियस्स किंतिवत्ता भवइ आसायना से हस्स' शैक्षो रानिकस्य शिष्यादाने दूरे स्थित एव 'किंतिवत्ता' किंबूषे, इतिवक्ता = उत्तरयिता यदि स्यात्तदा शैक्षो रात्निकं प्रति 'तुमति' त्वम् इत= इत्याकारकं 'तूंकार शब्दं न तु 'भदन्त' इत्यादिकं वक्ता = कथयिता स्यात्तदा शैक्षस्य शातना भवति । उक्तं च
"हुं करोति यदा शिष्यस्त्वं वाऽऽचार्य प्रमादतः । इहाकीर्त्तिमवामोति कुयोनिं चाधिगच्छति ॥ इति||२२||
.
तो आशना होती है | १८| गुरु के बुलाने पर शिष्य यदि उत्तर नहीं देता है तो उसको आशातना लगती है । । १९ | गुरु महाराज के वचन का उनके समीप न जाकर अपने आसन पर बैठा हुआ ही उत्तर दे तो शिष्य को आशातना होती है | २०| गुरु के बुलाने पर शिष्य यदि गुरु के समीप जाकर दूर रहा हुआ ही 'क्या कहते हैं क्या कहते है ? ऐसा कहे तो शिष्य को आशातना होती है| २१ | शिष्य प्रकार तूंकारे से बोले और 'हे मदन्त' इत्यादि न कहे तो शिष्य को आशातना होती है । कहा है कि
गुरु को 'तू' इस
"हुं करोती यदा शिष्यस्त्वं वाऽऽचार्य प्रमादतः । इहाकीर्तिमवाप्नोति कुयोनिं चाधिगच्छति ॥ १ ॥ इति ।
"हुं करोति यदा शिष्यस्त्वं वाऽऽचार्य प्रमादतः । इहा कीर्तिमवाप्नोति, कुयोर्निचाधिगच्छति॥१॥ इति
३७९
દોષ લાગે છે (૧૯) ગુરૂ ખેલાવે છતાં પણ શિષ્ય જવાબ ન આપે તે તેને આશાતના લાગે છે. (૨૦) ગુરૂ મહારાજના વચનના તેમની પાસે ન જતાં પેતાને આસને બેઠાં બેઠાં ઉત્તર આપે તેા શિષ્યને આશાતના લાગે છે. (૨૧) ગુરૂ ખેલાવે ત્યારે ગુરૂની તદ્ન નજીક ન જતાં દૂરથી જ “શું કહેા છે” એવા ઉત્તર આપે તે શિષ્યને આશાતના લાગે છે. (૨૨) જે શિષ્ય ગુરૂને ‘તુ” કહીને એલાવે અને ‘હે ભદન્ત' ઈત્યાદિ કહીને ન મેલાવે તેા શિષ્યને આશાતના લાગે છે. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #399

३८०
समवायाङ्गसूत्रे सेहे रायणियं खद्धं खद्धं बत्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रानिक 'खदखद्धं' 'प्रचुरं प्रचुर प्रयोजनादधिकं निरर्थकं कठोरं वा 'वत्ता' वक्ता कथयिता स्यात्तदा शैक्षस्याशातना भवति॥२३॥सेहे रायणियं 'तज्जाएणं तज्जाएणं पडिहणित्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकं 'तजाएणं-'तज्जाएण तज्जातेन तज्जातेनरात्निकमुखनिःमृतवचनानुरूपपतिवचनेन 'पडिहणित्ता' प्रतिहन्ता-शब्देन शब्दं घातयिता ग्लानादिसेवाद्यर्थ गुरुणा प्रेरितः शिष्यःप्रतिवदति "भवतैव कथं न क्रियते" इत्यादि रूपेण वक्ता स्यात्तदा शैक्षस्याशातना भवति ॥ २४॥ 'सेहे रायणिस्स कहं कमाणस्स "इति" एवं वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स" शक्षो रात्निकस्य 'कहं कहेमाणस्स' कथां कथयतःअर्थात कथां वाचयतो रात्निकस्य व्याख्याने 'इति' अनेन प्रकारेण वक्तव्यम् इत्थं न वक्तव्यम्' एवम् एतादृशं वक्ता-भाषिता स्यातदा शैक्षस्याशातना भवति ॥२४॥ 'सेहे कहं कहेमाणस्स नो सुमरसीति वत्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य कथां कथयतः व्याख्याने कथां वाचयतो रात्निकस्य 'नो सुमरसीति'नो स्मरसीति-त्वं स्मृति पथं नानयसि' इत्याकारकं वक्ता =भाषिता यदि स्यात्तदा शैक्षस्याशातना भवति ॥२५॥ 'सेहे रायणि
शिष्य प्रमाद से गुरु को तूंकार-शब्द से बुलाता है तो इसलोक में अपकीर्ति को प्राप्त करता है और परलोक में कुयोनि में जन्म लेता है ।१। ॥२२॥ शिष्य गुरु के प्रति प्रयोजन से अधिक निरर्थक अथवा कठोर वचन बोले तो शिष्य को आशातना होती है ।२३। ग्लान आदि की वैयावच करने के लिये गुरु से प्रेरणा किया हआ शिष्य यदि 'आप ही क्यों नहीं करते हो' ऐसा अपमानजनक तद्रूप प्रत्युत्तर बोले तो शिष्य का आशातना होती है ।२४॥ गुरु के व्याख्यान समय में गुरु को 'ऐसा वोलना चाहिये' इस रीति से नहिं कहना चाहिये। ऐसा कहे तो शिष्य को आशातना होती है।२५। गुरु के व्याख्यान समय में 'आप को याद नहीं आताहै। ऐसा कहे तो शिष्य को आशातना लगती है ।२६। गुरु के व्याख्यान
શિષ્ય પ્રમાદથી ગુરૂને તુંકારાથી બેલાવે તે આલેકમાં અકીતિ પ્રાપ્ત કરે છે भने ५२सोमा दुयोनिमामि से छे. ॥१॥
(૨૩) શિષ્ય ગુરૂ પ્રત્યે જરૂર કરતાં વધારે નિરર્થક અથવા કઠેર વચન બેસે તે શિષ્યને અશાતના લાગે. (૨૪) ગ્લાન (વૃદ્ધ, બિમાર) આદિ સાધુની વૈયાવચ કરવાની ગુરૂ પ્રેરણું કરે ત્યારે આપ જ કેમ કરતા નથી” એમ કહેનાર શિષ્યને આશાતના દોષ લાગે છે. (૨૫) ગુરૂ વ્યાખ્યાન આપતા હોય ત્યારે “આમ બાલવું જોઈએ આમ ન બોલવું જોઈએ" એ પ્રમાણે ગુરૂને કહેનાર શિષ્યને આશાतना सा छे. (२१) १३ व्याज्यान मापता होय त्यारे "मापने या भावतु नथी"
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #400

भावबोधिनी टीका. त्रयस्त्रिशत्तमे समवाये आशातना निरूपणम्
३८१
यस्स कहं कहमाणस्स णा समुणसे भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो यदि कथां कथयतो रात्निकस्य सुमनाः प्रसन्नो न जायते तदा शैक्षरयाशातना भवति।।२६।। 'सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स परिसंभेत्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो कथां कथयतो रात्निकस्य 'परिसं' 'परिषदं सभां श्रोतृगणं 'भेत्ता' विघटयिता छेद-भेद-कर्ता स्यात्तदा शैक्षस्य आशातना भवति ॥२७॥ 'सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस्स कहं अच्छित्ता भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो यदि कथां कथयनो रात्निकस्य कथाम् 'अच्छित्ता' आच्छेत्ता भिक्षावेलानिर्देशादिना भञ्जयिता भवति, तदा शैक्षस्य आशातना भवति ।।२८॥ 'सेहे रायणियस्स कहं कहेमाणस तीसे परिसाए अणुट्टियाए अभिन्नाए अवुच्छिन्नाए अव्वोगडाए दोचंपि तचंपि तमेव कहं कहित्ता भवई आसायणा सेहस्स' शैक्षः कथां कथयतो रात्निकस्य 'तीसे' तस्यां गुरुसम्बन्धिन्यां परिसाए' परिषदि=सभायाम् 'अणुटियाए' अनुत्थितायाम् उत्थानरहितायाम् 'अभिन्नाए' अमिन्नायाम्=भेदरहितायाम्-अखण्डितायामित्यर्थः, 'अवुच्छिन्नाए' अव्युच्छिन्नायाम व्यवच्छेदरहितायाम यथावदवस्थितायाम् 'अव्चोगडाए' अव्याकृतायां= निःशब्दायाम्=उपदेशश्रवणपरायणायामित्यर्थः, 'दोचपि तचंपि' द्वितीयमपि तृतीय मपिवारं 'तमेव कहं' तामेव कथां-गुरुच्चारितामेव कथां 'कहित्ता' कथयिता यदि भवति तदा शैक्षस्य आशातना भवति।।२९॥ 'सेहे रायणियस्स सिजासे शिष्य यदि प्रसन्न नहीं होता है तो शिष्य को आशातना होती है २७। गुरु के व्याख्यान काल में शिष्य परिषद को छिन्नभिन्न करे तो शिष्य को आशातना होती है ।२८। गुरु के व्याख्यान समय में “अब मिक्षा का समय हो गया" इत्यादि बोलकर विक्षेप करे तो शिष्य को आशातना होती है ।२९। गुरू के व्याख्यान में एकत्रित हुई परिषद के उठने के, भिन्न होने के, व्यवच्छिन्न होने के और विखर ने के पूर्व, सुनने के लिये समाजनों के उत्सुक होने पर भी यदि उसी गुरु जी की कही हुई' कथा को दो या तीन बार कहे तो शिष्य की आशातना होती है એમ કહે તે શિષ્યને આશાતના લાગે છે. (ર૭) ગુરૂના વ્યાખ્યાનથી જે શિષ્ય પ્રસન્ન
થાય તે શિષ્યને આશાતના લાગે છે. [૨૮] ગુરૂના વ્યાખ્યાન કાળે જે શિષ્ય પરિષદને છિન્નભિન્ન કરે તે તેને આશાતના લાગે છે. (૨૯) ગુરૂના વ્યાખ્યાન સમયે “હવે ભિક્ષાનો સમય થઈ ગયો” ઈત્યાદિ કહીને વિક્ષેપ કરનાર શિષ્યને આઘાતના લાગે છે. [૩૦] ગુરના વ્યાખ્યાનમાં એકઠી થયેલ પરિષદ ઉઠવાના, ભિન્ન થવાના, વ્યવચિછન્ન થવાના અને વિખરાવાના પહેલાં સાંભળવાને માટે સભાજનો ઉત્સુક હોય તે પણ એજ ગુરૂજીએ કહેલ કથા બે અથવા ત્રણવાર કહે તે શિષ્યને આશાતના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #401

३८२
समवायाङ्गसूत्रे
संथारगं पाएणं संघट्टित्ता हत्थेणं अणणुण्णवित्ता गच्छइ आसायणा भवइ सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य 'सिज्जासंथारगं' शय्यासंस्तारकं-तत्र-शय्यां शरीरममाणा, संस्तारका सार्द्धहस्तद्वयमितः तद् उभयमपि प्रमादतः कदाचित्पादेनचरणेन 'संघट्टिता' संघट्यस्पृष्ट्वा-हत्थेण' हस्तेन “अणणुण्णवित्ता' अननुज्ञाप्य अक्षमापयित्वा यदि गच्छति, तदा शैक्षस्याशातना भवति।।३०।। 'सेहे रायणियस्स सिजा-संस्थारए चिद्वित्ता वा निसीइत्ता वा तुयद्वित्ता वा भवइ, अासायणा सेहस्स'॥३१॥ शैक्षो रात्निकस्य शय्या-संस्तारके 'चिट्ठित्ता' स्थाता आरूढो वा 'निसीइत्ता' निषत्ता-उपवेष्टा वा 'तुयद्वित्ता वा' त्वग्वर्तयिता-पार्श्वपरिवर्तयिता वा शयितेति यावत् यदि भवति तदा शैक्षस्याशातना भवति।।३१।। 'सेहे रायणियस्स उच्चासणंसि वा समासणंसि वा चिट्टित्ता वा निसीइत्ता वा तुयट्टित्ता वा भवइ आसायणा सेहस्स' शैक्षो रात्निकस्य 'उचासणंसि' उच्चासने गुरोरासनात् 'समासणंसि वा' समासने-तुल्यासने वा 'चिद्वित्ता' स्थाता 'निसीइत्ता' निषत्ता-उपवेष्टा, 'तुयट्टित्ता' त्वग्वर्तयिता-शयिता वा यदि भवति, तदा शैक्षस्य-शिष्यस्य आशातना भवति॥३२॥ एते संग्राह्याः। शैक्षो रात्निकस्य 'आलवमाणस्स' आलपतः किंचिद् व्यावरतः 'तत्थगए चेव' तत्र गत एव= स्वस्थाने स्वासने वा स्थित एव यदि 'पडिसुणित्ता' प्रतिश्रोता-उत्तरदाता स्यात्तदा शैक्षस्य आशातना भवति॥२०॥ आशातनेयं दशाश्रुतस्कन्धे विंशतितमा वर्तते । इति त्रयस्त्रिंशद् आशातनाः। चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुररा॥३०॥शिष्य गुरु के शय्या और संस्तारक का प्रमादवश कदाचित् पैर से संघटा होने पर हाथ जोडकर क्षमापन किये विना चला जाय तो शिष्य को अशातना होती है ।३१। गुरु के शय्या संस्तारक पर यदि शिष्य खडा होचे, बैठे और शयन करे तो उसको आशातना होती है।३२। शिष्य यदि गुरु से ऊँचे आसन पर या गुरु के बराबरी के आसन पर खडा होवे, बेठे अथवा शयन करे तो उसको आशातना लगती है ।३३दशाश्रुतस्कंध में यह आशातना२०वीस प्रकार की कही हुई है। असुरेन्द्र દેષ લાગે છે. (૩૧) ગુરૂની શધ્યા અને સંસ્તારકને પ્રમાદથી શિષ્યના પગ વડે સ્પર્શ થઈ જાય છે અને હાથ જોડીને ક્ષમાપના વિના જે શિષ્ય ચાલ્યો જાય તે તેને આશાતના લાગે છે. (૩૨) ગુરૂની શય્યા-સંસ્તારક ઉપર જે શિષ્ય ઉભો રહે બેસે કે શયન કરે તે તેને આશાતના દોષ લાગે છે. (૩૩) જે શિષ્ય ગુરૂથી ઉંચા આસને કે ગુરૂની બરાબરીના આસને ઉકે, બેસે કે શયન કરે તે તેને આશાતના લાગે છે. “દશાશ્રુતરકંધમાં”આ આશાતના વીસ પ્રકારની કહી છે. અસુરેન્દ્ર ચમરાજ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #402

भावबोधिनी टीका. त्रयसिंशत्तमे समवाये आशातना निरूपणम् ३८३ जस्य 'चमर चंचाए' चमरचञ्चाया 'रायहाणीए' राजधान्या 'एकमेकवाराए' एकैकद्वारे एकैकद्वारबहिर्देशे तेतीसं तेतीसं त्रयस्त्रिंशत्त्रयस्त्रिंशत् 'भोमा' भौमानि= नगराकाराणि विशिष्टस्थानानि वा प्रज्ञप्तानि । महाविदेहः खलु 'वासे' वर्ष-क्षेत्र 'तेतीस जोयणसहस्साइं त्रयस्त्रिंशद्योजनसहस्राणि सातिरेकाणि किंचिदधिकत्रयस्त्रिंशद्योजनानि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण प्रज्ञप्तम् । 'जयाणं' यदा खलु सूर्यः 'बाहिराणंतरं तच्चं मंडलं' बायानन्तरं तृतीयं मण्डलं-सर्वबाह्यमण्डलातृतीयं मण्डलं 'उपसंकमित्ता"उवसंक्रम्य प्राप्य चारं चरति,तदाखल इहगतस्यज म्बूद्वीपस्थितस्य पुरुषस्य 'तेत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं किंचिविसेसूणेहिं त्रयस्त्रिंशता योजनसहनैः किंचिद् विशेषोनः किंचिन्यूनत्रयस्त्रिंशत्सहस्रयोजनदरेण 'चवखुप्फासं'चक्षुः स्पर्श 'हव्वं' इतिवाक्यालंकारे 'आगच्छइ' आगच्छति । अयं भावः-सूर्यस्य सर्वाणि मण्डलानि चतुरशीत्यधिकैकशतसंख्यकानि वर्तन्ते । तेषु द्वयो द्वयोमडलयोर. न्तरं द्वे द्वे योजने योजनस्यैकस्थ एकषष्टिभागेषु अष्टचत्वारिंशद्२-४८/६१ चमरराज चमर की चमरचंचा नाम की राजधानी में एक एक द्वार के बादरप्रदेश में तेतीस तेतीस ३३-३३ भौम-नगर के आकार जैसे विशिष्ट स्थानहैं।। महाविदेह क्षेत्र का विस्तार कुछ अधिक तेतीस ३३ हजार योजन का कहा हुआ है। जिस समय सूर्य समस्त बाह्य मंडल से तृतीय मंडल को प्राप्त होकर भ्रमण करता है उस समय वह यहां के अर्थात जम्बूद्वीपमें रहे हुए मनुष्य को कुछ कम तेतीस ३३ हजार योजन दूर से दिखलाई देता है । इसका भाव इस प्रकार से है-मूर्य के समस्त मंडल एक सौ चोरासी १८४ हैं । इन में जो दो दो मंडलों में अन्तर है वह दो योजन और एक योजन के इगसठ ६१ भागों में से अड. तालीस ४८ अर्थात् दो घोजन और इगसठिया अडतालीस-४८/६१ ચમરની ચમચંચા નામની રાજધાનીમાં પ્રત્યેક દ્વારના બાહ્યપ્રદેશમાં ૩૩-૩૩ તેત્રીસ તેત્રીસ ભોમ-નગરના જેવા વિશિષ્ટ સ્થાન છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રનો વિસ્તાર ૩૩ તેત્રીસ હજાર યોજનથી કે વધારે કહેલ છે,
જે સમયે સૂર્ય સમસ્ત બાહ્ય મંડળમાંથી ત્રીજા મંડળને પ્રાપ્ત કરીને ભ્રમણ કરે છે. તે સમયે તે અહીંના એટલે જબૂદ્વીપના માણસોને કંઈક ઓછા ૩૩ તેત્રીસ હજાર જન અંતરેથી દેખાય છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે.–સૂર્યનાં સમસ્ત મંડળ ૧૮૪ એકસો ચોરાશી છે. તેમાં પ્રત્યેક બે મંડળ વચ્ચે જે અંતર છે તે બે જન અને એક યોજનનાં ૬૧ એકસઠ ભાગમાંથી ૪૮ અડતાલીસ ભાગ પ્રમાણ छ. २८ मे योसन भने इगसठिया अडतालीस भाग २ ४८/६१ प्रमाण
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #403

३८४
समवायाङ्गसूत्रे
भागपरिमितं च वर्तते । तथा सर्वबाह्यमण्डलात् द्वितीयमण्डलान्तरं एतरमाद द्विगुणम्, अर्थात् पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंशचैकषष्टिभागा ५- ३५ / ६१ एतत्परि मितमन्तरं वर्तते । एतावता इदमायतं यत् सर्वबाह्यमण्डलाद् द्वितीयं मण्डलमेतावत्परिमितं होनविष्कम्भं भवति । अयं भावः - बाह्य मण्डलादाभ्यन्तरमण्डलागमनसमये मण्डले मण्डले विष्कम्भे एतावन्न्यूनमन्तरं ज्ञातव्यम् । ततश्च वृत्तक्षेत्र परिधिगणितन्यायेन सर्ववाद्यमण्डलाव्दितीयमण्डलस्य परिधिः सप्तदशमियजनैरष्टत्रिंशताचैकषष्टिभागैः १७३८ / ६१ न्यूनो भवति । अनेनैव प्रकारेण तृतीयमण्डलस्य परिधिस्ततो द्विगुणो हीनो भवति, तथाहि सर्ववायमण्डलात् तृतीयमण्डलस्य विष्कम्भ एकादशभिर्योजनैः नवंभिरे कषष्टिभागैश्च ११९/६१ न्यूनो भवति, तथा परिधिः पञ्चत्रिंशतायोजनैः पञ्चदशभिरेकषष्टिभागैश्च ३५ १५/६१ भाग प्रमाण है । तथा सर्व बाह्य मंडल से द्वितीय मंडल तक का अन्तर दुगुणा होता है, वह पांच योजन तथा एक योजन के इगसठिया पैंतीस ३५ / ६१ भाग प्रमाण है। इससे यह बात ज्ञात हो जाती है, कि सर्वबाह्य मंडल के अनन्तर जो द्वितीयमंडल है वह उससे विस्तार में हीन हैबाह्यमंडल से अन्दर प्रवेश करते समय प्रत्येक मण्डल के विष्कंभ में इतना न्यूत अन्तर समझना चाहिये। इसलिये वृत्त क्षेत्र परिधि गणित न्याय के अनुसार सर्वबाह्य मंडल से द्वितीय मंडल की परिधी सत्रह योजन और इगसठिया अडतीसभाग १७३८ /६१ न्यून है । इसी तरह से तृतीय मंडल की परिधि उससे दूनी हीन है । वह इस प्रकार से हैसमस्त बाह्यमंडल से तृतीयबाह्यमंडल का विस्तार ग्यारह योजन तथा एक योजन के इगसठिया नौ भाग ११ / ९६१ कम है । तथा परिधि पैंतीस योजन और योजन के पन्द्रह इगसठिया भाग ३५ १५/६१ कम છે. તથા સ માહ્ય મંડળથી બીજા મડળ સુધી જે અંતર છે તે બમણુ હાય छे भेटले पांच योजन भने एकसठिया पाँत्रीस भाग ५ ३५ / ६१ प्रभाग छे. તેથી એ વાત જાણી શકાય છે કે-સવ` ખાહ્યમંડળ પછી જે ખીજું મડળ છે, તે વિસ્તારમાં તેના કરતાં ઓછું છે. ખાદ્યમંડળથી અંદર પ્રવેશ કરતાં પ્રત્યેક મંડળના વિષ્ણુભમાં આટલું ઓછું અંતર સમજવુ' જોઇએ તેથી વૃત્તક્ષેત્ર-પરિધિ ગણિત ન્યાય પ્રમાણે સર્વ બાહ્યમડળ કરતાં બીજા મ`ડળની પરિધી ૧૭ ૩૮/૬૧ સત્તર थोल्न भने इगसठिया आडतीस भाग योग्न न्यून छे, खेन प्रमाणे त्रील મંડળની પરિધી તેના કરતાં ખમણી એછી છે. તે આ પ્રમાણે બને છે—સમસ્ત माह्यमउजथी त्रीम मायभउजना विस्तार अगीयार योजन अनेो येोन्नना इकसठिया नौ भाग ११८ / ९१ सोछ। छे तथा परिधि यांत्रीस येोन्न भने योननना
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #404

भावबोधिनी टीका. त्रयस्त्रिंशत्तमे समवाये सूर्यमण्डलनिरूपणम् ३८५ न्यूनो भवति, तस्मात्परिधिस्त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि द्वे शते एकोनाशातिश्च योजनानि षट्वत्वारिंशदेकषष्टि भागाश्च (३१८२७९ ४६/६१) एतावत्परिमितो वर्तते । इदमुक्तं भवति-सर्वान्तिममण्डलस्य परिधिस्त्रीणि लक्षाणि अष्टादशसहस्राणि त्रीणि शतानि पञ्चदश च योजनानि(३१८३१५) एतत्परिमितो भवति । तस्मात् पञ्चत्रिंशत् पञ्चदशैकषष्टिभागाश्च ३५ १५/६१ निष्कास्यन्ते तत आयातमुपयुक्त परिमाणम् (३१८२७९ ४६/६१)। तथा सर्वान्तिममण्डलात् अभ्यन्तरं पविशति सूर्ये प्रत्येकमण्डले द्वाभ्यां मुहूर्तस्य एकषष्टिभागाभ्यां २/६१ दिनमानं वद्धते । तस्मादन्तिममण्डलात् तृतीयमण्डले सूर्यो यदा संचरति तदा दिनमानं द्वाद. शमुहूर्ताश्चत्वारश्चैकष ष्टिभागा १२ ४/६१ भवति । एषां चतुरेकषष्टिभागाधिक द्वादशमुहूर्ताना १२ ४/६१ मेकपष्टिभागाः पत्रिंशदधिकसप्तशतानि (७३६) है। इसलिये वह परिधि तीन लाख अठारह हजार दो सौ उन्नोसी योजन और एक योजन का इगसठिया छियालीसभाग की (३१८२७९ ४६/६१) है। तान्पर्य यह है कि सर्वान्तिम मंडल की परिधि तीन लाख अठारह हजार तीन सौ पन्द्रह ३१८३१५ योजन की होती है उसमें से पेंतीस और पन्द्रह इगसठियाभाग ३५१५/६१निकाले जाय तो उपरोक्तप्रमाण(३१८२७९ ४६/६)आ जाता है। तथा अंतिममंडल से सूर्य जव भीतर प्रवेश करता है तब प्रत्येक मंडल में एक मुहूत के दो इगसठिया (२६२) भाग जितना दिनमान बढ जाता है। इसलिये अंतिममंडल से तृतीयमंडल में सूर्य जब संचरण करता है उस समय दिनमान बारह मुहूर्त का इगसठिया चारभोग (४/६१) होता है। इसका इगसठिया भाग सातसो छत्तीस इकसठिया पंदर भाग 3५ १५/६१ साछी छे. तेथी ते परिव ३ साप मढार
१२ असे सांगण्यासी पू छे तालीस इकसठिया भाग ३१८ ७४ ४६/६१ એટલે કે એક જનના એકસાઈઠ ભાગમાથી બેંતાલીસ ભાગ પ્રમાણ જનની છે. તાત્પર્ય એ છે કે સર્વાન્તિમમંડલની પરિધિ ૩૧૮૩૫ ત્રણ લાખ અ૮ ૨
सोने ५२ योजना थाय छे. तेमाथी पात्रीस भने ५४२ इकसठियामाग ૩૫ ૧૫/૬ એટલે કે એક જનના એક સાઈઠ ભાગમાંથી પ દર ભાગ પ્રમાણુ અલગ કહાડવામાં આવે તો આ ઉપરોક્ત પ્રમાણ ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢાર હજાર બસો ઓગણ્યાએંશી ૪૬/૬૧ થઈ જાય છે. તથા એ તમ મંડલથી સૂર્ય જ્યારે અંદર પ્રવેશ કરે છે, ત્યારે પ્રત્યેક મંડળમાં મુહૂર્તના ૨/૬૧ બે સુવાદિમાગ પ્રમાણદિનમાન વધે છે. તેથી
જ્યારે સૂર્ય અંતિમ મંડળોમાંથી ત્રીજા મંડળમાં સંચરણ કરે છે ત્યારે દિનમાન १२ ४/६१ मार मुतना इकसाठिया चारभाग थाय छे. तेना सायाला
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #405

३८६
समवायाङ्गसूत्र भवति । तदर्धमष्टषष्ट यधिक त्रिशतानि ३६८। अनया संख्यया स्थूलगणितस्य विवक्षया त्यक्तपञ्चदशैकष्टिभागविशिष्टपञ्चत्रिंशदंदास्य तृतीयमण्डलपरिधेर्यात् ३१८२७९ संख्याया गुणनेन (११७१२६६७२) एकादशकीटयाएकसमृतिलक्षा: षड् विंशतिसहस्राणि षट्शतानि द्वासप्तत्युत्तराणि योजनानां संख्या भवति तां षष्टिगुणितैकषष्टया, अर्थात् षष्टयधिकषट्त्रिंशच्छत (३६६०) परिमितया संख्यया विभाजितां कृत्वा या संख्या लम्यते सा तृतीयमण्डले चक्षुः स्पर्शप्रमाणंभवति । तच्च चक्षुःस्पर्शप्रमाणम्-एकाधिकद्वात्रिंशत्सहस्र३२००१परिमितं भवति । अवशिष्टानां द्वादशोत्तरत्रिसहस्राणा (६०१२) मंशानामेकषष्टया भागकरणेन एकयोजनस्य एकोनपञ्चाशत्पष्टिभागाः ४९/६०, तथा योजनषष्टिभागस्य अयोविंशतिश्चैकपष्टिभागाः २३/६१। एतत् तृतीयमण्डले ७ ३६ होता है, सात सौ छत्तीस ७३६ के आधे तीन सौ अडसठ ३६८ होते हैं। इस संख्या से स्थूलगणित की रीति के अनुसार पेंतीस पूरे
और इगसठिया पन्द्रह ३५१५/६१ भाग निकाले हए अंशवाली तीसरे मंडल की परिधि के साथ अर्थात् तीन लाख अठारह हजार दो सौ गुन्यासी ३१८२७९ के साथ गुणा करने पर ग्यारह करोड इगत्तर लाख छाईस हजार छह सौ बहत्तर ११७१२६७२ होते हैं। इस संख्या को साठ से गुणाये हुये इगसठ अर्थात् छत्तीस सौ साठ (तीनहजार छ सौ साठ) पर जो भजन फल आता है वह तृतीयमंडल में चक्षु स्पर्श का प्रमाण होता है। वह प्रमाण बत्तीस हजार और एक योजन३२००१का आता है। अवशिष्ट तीनहजार३०१२अंशों को इगसठ ६१का भाग देने से एक योजन के साठिया उनपचासभाग ४९/६० तथा एक १ योजन के साठिया एक भाग के इगसठिया तेईसभाग २३/६१ होते हैं। तृतीय मंडल में चक्षुः ૭૩૬ સાતસે છત્રીસ થાય છે ૭૩૬સાતસે છત્રીસને અર્ધો ભાગ ૩૬૮ત્રણસો અડસઠ થાય છે આ (૩૬૮) ત્રણસો અડસઠથી સ્થૂલ ગણિતની રીત પ્રમાણે પાત્રીસપૂર્ણાક અને इकसठिया पंदरभाग ३५ १५/61 मेरले ४४ यातना ससा ભાગમાંથી પંદર ભાગ પ્રમાણ કાઢેલા અંશવાળી ત્રીજા મંડળની પરિધિની સાથે અર્થાત્ ૩૧૮૨૭૯ ત્રણ લાખ અઢારહજાર બસો ઓગણ્યાસીની સાથે ગુણતાં ११,७१,२६,६७२ मशीया२ ४ अतरता छवीसहर से मांतर थाय छे तेने ૬૦થી ગુણેલા એકસઠવડે ૩૬૬૦ ત્રણ હજાર છસો સાઈઠ ભાગતાં જે-ભાગાકાર (ભાજનફળ) આવે છે. તે ત્રીજા મંડળમાં ચક્ષુસ્પર્શનું પ્રમાણ ૩૨૦૧ ત્રણ હજાર ને એક એજનનું આવે છે. બાકી બચેલા ત્રણહજાર અને બાર (૩૦૧૨) અંશને ૬૧ यस843 माndi ये योजना ४८/६० साठियाओगणपचास भाग तया ये योजना १/६० साठिया एक भागना भेटले २3 इकसाठिया तेवीसभाग
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #406

मावबोधिनी टीका. त्रयस्त्रिंशत्तमे समवाये नैरयिकाणां स्थितिनिरूपणम्
३८७
चक्षुः स्पशम्य प्रमाणं जम्बूद्वीपमज्ञप्त्यामुपलभ्यते । अत्र मूलसूत्रे 'तेत्तोसाए जोयणसहस्सेहिं किंचिविसेसूणेहि' इत्यनेन तत् त्रयस्त्रिंशत्सहस किश्चिन्यूनता उक्ता, तत् द्वात्रिंशत्सहस्रोपरि सातिरेकस्यैकयोजनस्यापि न्यूतसहस्रयोजनत्वेन विवक्षणादुक्ता । पञ्चदशमण्डले पुनरिदं यथोक्तमेव (११०००) प्रमाणं भवति, अर्थात् त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि प्रमाणं भवति, प्रतिमण्डलं साधिकचतुरशीतयोजनानां प्रथममण्डलमामे प्रक्षेपणात् ॥सू. ७० ॥ __ मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अत्थेगइयाणं नेरइयाणं तेत्तीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता । अहे सत्तमाए पुढवीए काल महाकालरोख्यमहारोरुएसु नेरइयाणं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। अप्पइठाणनरए नेरइयाणं अजहण्णमणुकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। असुरकुमाराणं अत्यंगइयाणं देवाणं तेत्तीसं पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। सोहम्मीसाणेसु अत्थे. गइयाणं देवाणं तेत्तीस पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। विजयवेजयंत जयंत अपराजिएसु विमाणेसु उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई स्पर्श का प्रमाण जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति में उपलब्ध होता है। यहां पर मूलसूत्र में 'तेत्तीसाए जोयणसहस्सेहिं किंचि विसेस्णेहि तेतीस योजन कुछ विशेषन्यून, ऐसा पाठ है। इसमें जो तेतीस ३३ हजार से कुछ कम. कहा है वह वत्तीस हजार के उपर कुछ अधिक एक योजन को भी न्यूनसहस्रयोजन होने की विवक्षा से कहा है । पन्द्रह१५३ मंडल में तो तेतीस३३ हनार योजन प्रमाण ही हो जाता है। क्यों कि प्रत्येक मण्डल में कुछ अधिक चोरासी योजन प्रथम मण्डल के मान में डाले जाते हैं ॥सू०७०॥ થાય છે. આ તૃતીય મંડલમાં ચક્ષુસ્પર્શનું પ્રમાણ જમ્બુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. 24 भूणसुत्रमा तेत्तीसाए जोयणसहस्से हिं किंचि विसेसुणेहिं मेवो पा छे. અહીં જે ૩૩ તેત્રીસહજાર એજનથી થડા વિશેષ ઓછા કહેલ છે તે ૩૨ બત્રીસ હજારની ઉપર સહેજ વધારે એક જનને પણ ન્યૂન સહસ્ત્ર જન થવાની વિવિક્ષાએ કહેલ છે. ૧૫ પંદરમાં મંડળમાં તો તેત્રીસ હજાર યોજન પ્રમાણુ થઈ જાય છે કારણ કે મંડલમાં કંઈક અધિક રાશીજન પ્રથમ મંડલમાંનાખવામાં આવે છે સૂ ૭૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #407

३८८
समवायाङ्गस
पण्णत्ता । जे देवा सव्वट्टसिद्धे महाविमाणे देवत्ताए उववण्णा, तेसि णं देवाणं अजहण्णमणुकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमोई ठिई पण्णत्ता | ते णं देवा तेत्तीसाए अद्धमासेहिं आणमंति वा पाणमंति वा उस्ससंति वा नीससंति वा । तेसि णं देवाणं तेत्तीसाए वाससहस्सेहिं आहारडे समुपज्जइ । संतेगइया भवसिद्धिया जीवा जे तेत्तीस भवग्गहणेोहं सिज्झिस्संति बुज्झिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्सति ॥ सू० ७१ ॥
टीका- 'इमीसे णं' इत्यादि अस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यामस्त्येकेषां नैरयिकाणां त्रयस्त्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अधः सप्तम्यां पृथिव्यां कालमहाकाल रौरवमहारौरवेषु नैरयिकाणामुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । अप्रतिष्ठाननर के नैरयिकाणाम् 'अजहष्णमणुको सेणं' अजघन्यानुत्कर्षेण जघन्येन उत्कर्षेण च त्रयस्त्रिंशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । असुरकुमाराणाम् अस्त्येकेषां देवानां त्रयस्त्रिशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । सौधर्मेशानयोः अस्त्येकेषां देवानां त्रयत्रिशत्पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । विजयवैजयन्तजयन्तापराजितेषु
टीकार्थ- 'इमीसे णं' इत्यादि । इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितनेक नारकियों की स्थिति तेतीस ३३ पल्योपम की कही गई हैं। नीचे सप्तम पृथिवी में काल, महाकाल, रौरव और महारौरव, इन नरकावासों में नारकियों की उत्कृष्टस्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है। अपतिष्ठान नरकावास में नारकियों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की ही है। असुरकुमारदेवों में कितनेक देवो की स्थिति तेतीस पल्योपम की कही गई है। सौधर्म ईशान, इन दो कल्पों में कितनेक देवों की स्थिति ३३ तेतीस पल्योपम की कही गई है, विजय
टीम-' इमिसे णं' इत्यादि । भा रत्नप्रला पृथ्वभिां डेंटला नारडियोनी स्थिति 33 तेत्रीस पस्योपमनी उड्डी छे, नीचे सातमी पृथ्वीमां अल, महाअस, रौरव, અને મહારૌરવ એ નરકાવાસેામાં નારકીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. અપ્રતિષ્ઠાન નરકાવાસમાં નારકીઓની જઘન્ય-અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ પત્યેાપમની કહી છે. અસુરકુમાર દૈવામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ પલ્યાપમની કહી છે. સૌધમ એને ઇશાન એ એ કલ્પેામાં કેટલાક દેવાની સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ પલ્યાપમની કહી છે. વિજય, વૈજય ન્ત અને અપ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #408

भावबोधिनी टीका. त्रयस्त्रिंशत्तमे समवाये नैरयिकाणां स्थित्यादि निरूपणम् ३८९ विमानेषु उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता। ये देवाः सर्वार्थसिद्धे महाविमाने देवत्वेनोत्पन्नास्तेषां खलु देवानाम् 'अजहण्णमणुक्कोसेणं' अजघ. न्यानुत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । ते खलु देवास्त्रयस्त्रिंशता अदमासेरानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्चसन्ति वा निःश्वसन्ति वा। तेषां खलु देवानां त्रयस्त्रिंशता वषसहराहारार्थः समुत्पद्यते । सन्त्ये के भवसिद्धिका जीवा ये त्रयस्त्रिंशद् भवग्रहणैः सेत्स्यन्ति भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ति, परिनिर्वास्यन्ति सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ॥सू. ७१॥ __ चतुस्त्रिंशत्तमं समवायमाह
मूलम् - चोत्तोसं बुद्धाइसेसा पण्णत्ता, तं जहा-अवट्रिए केसमंसुरोमनहे१, निरामया निरूवलेवा गायलट्टी२, गोक्खीर पंडुरे मंससोगिए३, पउमुष्पलगंधिए उस्सासनिस्सासे४, पच्छन्ने आहारनीहारे अदिस्से मंसचक्खुणा५, आगासगयं चकं६, आगासगयं वैजयंत, जयंत और अपराजित, इन विमानों में उत्कृष्टस्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की कही है। जो देव सर्वार्थसिद्ध नामक विमान में देवकी पर्याय से उत्पन्न होते है। उन देवों की जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति ३३ तेतीस सागरोपम की कही गई है। वे देव ३३ तेतीम अर्धमासों के बाद बाह्य आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं। उन देवों को ३३ तेतीस हजार वर्ष निकल जाने पर आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। इनमें कितनेक जीव ऐसे होते हैं जो३३तेंतीसभव करते के बाद सिद्ध अवस्था धारण करेंगे, आत्मा के अनंत ज्ञानादिक गुणों का भीग करेंगे, इस संसार से सर्वथा छूट जावेंगे, परिनिवृत-बिलकुल अपने आप में
शान्त हो जायेंगे और समस्त दुःखों का नोश कर देंगे ॥सू० ७१॥ રાજીત એ વિમાનવાસી દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની કહી છે. જે દેવ સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવોની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમની કહી છે તે દે ૩૭ તેત્રીસ અમાસ બાદ બાહ્ય આત્યંતરિક શ્વાસે છવાસ ગ્રહણ કરે છે, તે દેવોને ૩૩ તેત્રીસ હજાર વર્ષ વ્યતીત થાય ત્યારે આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. તે દેવામાં કેટલાક છો એવા હોય છે કે જે ૩૩ તેત્રીસ ભવ ર્યા પછી સિદ્ધપદ પામશે. આત્માના અનંત જ્ઞાનાદિક ગુણોના ભતા થશે આ સંસારથી સર્વથા મુક્ત થશે, પરિનિવૃત્ત થશે, અને સમસ્ત દુરને નાશ કરશે. સૂ. ૭૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #409

३९०
समवायाङ्गसूत्रे
छत्तं७, आगासगयाओ सेयवरचामराओ८, आगासगयं फालिहामयं सपायपीढं सीहासणं९, आगासगओ कुडभीसहस्सपरिमंडियाभिरामो इंदज्झओ पुरओ गच्छइ१०, जत्थ जत्थ वियणं अरहंता भगवंतो चिट्ठति वा निसीयंति वा तत्थ तत्थ वियणं तक्खणा देव संछन्नपत्तपुष्फपल्लवसमाउलो सच्छत्तो सज्झओ सघंटो सपडागो असोगवरपायवो अभिसंजायइ११, ईसिं पिओ मउडठाणंमि तेयमंडलं अभिसंजायइ अंधकारे वियणं दसदिसाओ पभासेइ१२, बहुसमरमणिजे भूमिभागे१३, अहोसिराकंटया जायंति१४, उऊ विवरीया सुहफासा भवंति१५, सीयलेणं सुहफासेणं सुरभिणा मारुएणं जोयणपरिमंडलं सव्वओ समंता संपमजिज्जइ१६, जुत्तफुसिएणं मेहेण य निहय रयरेणुयं किज्जइ१७, जलयथलयमासुरपमूएणं विटहाइणा दसद्धवण्णेणं कुसुमेणं जाणुस्सेहप्पमाणमित्ते पुष्फोवयारेकिजइ१८, अमणुण्णाणं सदफरिसरसरूवगंधाणं अवकरिसो भवइ१९,मणुण्णाणं सदफरिसरसरूवगंधाणं पाउब्भासो भवइ२०, पञ्चाहरओ वि य णं हिययगमणीओ जोयणहारीसरो२१, भगवं च णं अद्धमागहीए भासाए धम्ममाइक्खइ२२, सा वि य णं अद्धमागही भासा भासिजमोणी तेसिं सव्वेसिं आरियमणारियाणं दुष्पयचउप्पयमियपसु. पक्खिसरीसिवाणं अप्पणो हियसिव सुहयभासत्ताए परिणमइ२३, पुव्वबद्धवेरा वि य णं देवासुरनागसुवण्णजक्खरक्खस किनर किंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगा अरहओ पायमूले पसंतचित्तमाणस्सा धम्मं निसामंति२४, अण्णउत्थिय पावयणिया वि य णं आगया
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #410

भावबोधिनी टीका. चतुत्रिंशत्तमे समवाये बुद्धातिशयनिरूपणम्
३९१
चंदंति२५, आगया समाणा अरहओ पायमूले निप्पडिवयणा हवंति२६, जओ जओ वि य णं अरहंतो भगवंतो विहरंति, तओ तओ विय
जोयणपणवीसाए णं ईती न भवइ२७, मारी न भवइ२८, सचकं न भवइ २९, परचकं न भवइ३०, अइवुट्टी न भवइ ३१, अणावुट्टी न भवइ३२, दुब्भिक्खं न भवइ३३, पुव्वुप्पण्णा वि य णं उप्पाया वाही य खिप्पासेव उवसमंति ||३४|| सू०७२ ||
टीका- 'चोत्तीसं' इत्यादि - 'चोत्तीसं' चतुस्त्रिंशत् 'बुद्धाइसेसा' बुद्धातिशेपाः = बुद्धानां=तीर्थकृतामतिशेषाः = अतिशयाः = प्रभावाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- 'अबfe समसुरोमन हे ' अवस्थितम् = अवर्धनशीलं केशश्मश्रुरोमनखम् = केशाः = प्रसि द्धाः, श्मश्रु = 'दाढी' इति प्रसिद्धं, रोमनखाः = प्रसिद्धाः, एतेषां समाहारद्वन्द्वे एकत्वम् ॥ १॥ 'निरामया निरुवलेवागायलठ्ठी' निरामया = रोगरहिता; निरुपलेपा= मललेपरहिता, गात्रयष्टिः = शरीरमित्यर्थः ॥ २ ॥ 'गोक्खीर पंडुरे मंससोणिए 'गोक्षीरपाण्डुरं = गोक्षीरवधवलं मांसशोणितम् || ३ || 'पउप्पलगंधिए उस्सासनिस्सा से' पद्मोत्पलगन्धिकं पद्मं= कमलं, उत्पलं = कमलविशेषः, तयो र्गन्ध इव गन्धो यत्रा
अब सूत्रकार३४ चोतीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है'चोत्तीसं बुद्धाइ' इत्यादि ।
तीर्थकरों के अतिशय ३४ चौतीस कहे गये हैं | अतिशय शब्द का अर्थ प्रभाव है । वे इस प्रकार से हैं-केश, दाढी, रोम और नख इनका नहीं बढना, पहिला अतिशय हुआ । रोगरहित और मलले पर हित शरीर का होना, दूसरा अतिशय हुआ । गोक्षीर के समान धवल मांस और शोणित का होना, तीसरा अतिशय हुआ । पद्म और उत्पल की
हवे सूत्रा२ ३४ यात्रीस संभ्यावाणा समवायानु' उथन रे – “चोत्तीसं बुद्धा" इत्यादि ।
તીથ કરીના ૩૪ ચાત્રીસ અતિશય કહ્યા છે. અતિશય એટલે પ્રભાવ તે ૩૪ અતિશય નીચે પ્રમાણે છે—
(१) वाज, हाढी, रोम भने नभनी वृद्धि थती नथी, या पहेले अतिशय થયા (ર) રાગરહિત અને મળલેપ રહિત શરીર હાય છે, આ ખીન્ને અતિશય છે. (૩) ગાયના દૂધ જેવુ' ધવલ માંસ અને શાણિત હોય છે, આ ત્રીજો અતિશય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #411

३९२
ऽस्ति तत्तथा, एतादृशम् उच्छास निःश्वासम् = कमलगन्धवत्सुगन्धिश्वासोच्छ्वास इत्यर्थः,॥४॥ 'पच्छन्ने' प्रच्छन्नम् - दृष्टेरगोचरम्, 'आहारनीहारे अदिस्सेमंसचक्खुणा' आहार निर्हारम् = आहारो =भोजनं, निर्हारो = मलमूत्र परित्यागः अदृश्यं मांसचक्षुपा=छद्मस्थदृष्टया द्रष्टुमशक्यम् । द्वितीयमारभ्य पञ्चमान्ताश्चत्वारोऽतिशेषास्तीर्थकृतां जन्मनैव भवति |५|| 'आगासगयं चक्कं' आकाशगतं चक्रं = धर्मचक्रम | ६ || 'आगासमयं छत्तं' आकाशगतं छत्र = छत्रत्रयम् | ७ || 'आगासगयाओ सेयवरचामराश्री' आकाशगते श्वेतवरचामरे | ८ || 'आगासमयं फलिहामये सपापी सीहासणं' आकाशगतम् = आकाशस्थितं स्फटिकरत्ननिर्वृत सपादपीठं = पादपीठिकासहितं सिंहासनम् | ९ || 'आगासगओ कुडभी सहस्स परिमंडिया भिरामो इंदज्झओ पुरओ गच्छ' आकाशगतः कुटभी सहस्रपरिमण्डिताभिरामः = कुटभीनां लघुपताकानां यत्सहस्रं तेन परिमण्डित अनएव अभिरामः = मनोहरः इन्द्रध्वजः = अन्यध्वजापेक्षयाऽतिमहत्त्वात् इन्द्रः = प्रधानं यो ध्वजः स जिनस्य पुरतः = अग्रतो गच्छति | १० || ' जत्थ जत्थ वि य णं अरहंता भगवंतो चिद्वंति वा निसीयंति वा गंध के समान श्वासोच्ट्रास का होना, चौथा अतिशय हुआ । दृष्टि के गोचर नहीं होना, मांस चक्षुओं से आहार और नीहार - मलमूत्र का परित्याग - दिखलाई नहीं देना अर्थात् छद्मस्थ के चर्म चक्षु से उनका आहार - नीहार नहीं देखा जाता है, पाँचवां अतिशय हुआ । आकाशगत धर्मचक्र का होना, छट्टा अतिशय हुआ । आकाशगत तीन छात्रों का होना, सातवां अतिशय हुआ । आकाशगत सफेद सुन्दर दो चामरों का होना, आठवां अतिशय हुआ । आकाशगत स्फटिक रत्न का बना हुआ, पादपीठिका सहित सिंहासन का होना, नवां अतिशय हुआ । आकाशगत हजारो छोटी २ पताकाओं से युक्त इन्द्रध्वज का प्रभु के आगे२ चलना, दशवां अतिशय हुआ। जहां२ अर्हत भगवंत ठहरे अथवा बैठे છે. (૪) પદ્મ અને ઉત્પલની ગાધ જેવા વાસેાચ્છવાસ હાય છે, આ ચેથા અતિશય છે. (૫) છદ્મસ્થના ચ ચક્ષુ વડે તેમના આહાર અને નીહાર-મલમૂત્રને પરિત્યાગ જોઇ શકાતા નથી, આ પાંચમા અતિશય છે. (૬) આકાશગત ધમાઁચક્રનુ હોવુ' તે છઠ્ઠો અતિશય છે (૭) આકાશગત ત્રણ છનું હેવુ', તે સાતમા અતિશય છે (૮) આકાશગત એ સુદર સફેદ ચામરાનું હાવુ' તે આઠમે અતિશય છે. (૯) આકાશગત સ્ફટિક રત્નનું અનાવેલ' પાદપીઠિકા સહિતનું સિંહાસન હોવુ' તે નવમા અતિ શય છે. (૧૦) આકાશગત હજારા નાની નાની પતાકાઓવાળા ઇન્દ્રધ્વજનું પ્રભુની આગળ આગળ ચલવુ, તે દશમા અતિશય છે. (૧૧) અહંત ભગવાન જ્યાં
समवायाङ्गसूत्रे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #412

भावबोधिनी टीका चतुस्त्रिंशत्तमे समवाये बुद्धातिशयनिरूपणम् ३९३ तत्थ तत्थ वि य णं तक्खणादेवसंछन्नपत्त'प्फपल्लवसमाउलो सच्छत्तो सज्झओ संघटो सपडागो असोगवरपायवो अभिसंजायइ' यत्र यत्रापि च खलु अर्हन्तो भगवन्तस्तिष्ठन्ति वा निषीदन्ति-उपविशन्ति वा तत्र तत्राऽपि च खलु तत्क्षणादेव-तस्मिन्नेव सणे संछन्नपत्रपुष्पपल्लवसमाकुल:-संछन्नः सघण्टेः पत्रः, पुष्पैः, पल्लवैश्च समाकुलो व्याप्तः सच्छत्रः छत्रसहितः, सध्वजः ध्वजासहितः, सघण्ट: घण्टासहितः, सपताका पताकासहितः, अशोकवरपादपः अशोकवृक्षः अमिसंजायते स्वयमेव समुत्पद्यते।।११।। 'ईसि पिट्ठओ मउडट्टाणमि तेयमंडलं अभिसंजायइ अंधयारे वि य णं दसदिसाओ पभासेइ' ईषत् पृष्ठतः पश्चादभागे मुकुटस्थाने मस्तकप्रदेशे तेजोमण्डलं-भामण्डलम् अभिसंजायते, स्वयमेवात्पद्यते यदन्धकारेऽपि च खलु दशदिशः प्रभासयति-प्रकाशयति।१२।। बहुसमरमणिज्जे भूमिभागे' बहुसमरमणायो भूमिभागः यत्र यत्र भगवन्तोऽहन्तस्तिष्ठन्ति, निपीदन्ति, गच्छंति वा तत्र तत्र भूमिभागो निम्नोन्नतरहितत्वादत्यन्तसमोऽतिरमणीयश्च भवति।१३।। 'अहोसिराकटया जायंति' अधः शिरसः अधोमुखाः कण्टकाः जायन्ते भवन्ति।१४।। 'ऊऊ विवरीया सुहफासा भवंति' ऋतवः विपरीता वहार नियम से उसी क्षण में सघन पत्र, पुष्प और पल्लव से युक्त छत्र, ध्वना, घंटा और पताका सहित अशोक वृक्ष का होना, ग्यारहवां अतिशय हुआ। मस्तक के पीछे दश दिशाओं को प्रकाशित करने वाले तेजोमंडल का होना, बारहवां अतिशय हुआ। बहुसम-अत्यंत एकसा भूमिभाग का होना-अर्थात् जहां जहां भगवन्त अहंत प्रभु विराजते हैं, अथवा बैठते हैं, या जाते हैं वहां का भूमिभाग नीचा ऊँचा से रहित होकर अत्यंत सम और रमणीय हो जाता है। तेरहवां अतिशय हुआ। अहंत भगवान् जहां पधारते हैं वहा पर कंटकों का अवाख होना, चौदहवां अतिशय हुआ। विपरीत ऋतुओं का भी सुखस्पर्श से
જ્યાં ભે છે ત્યાં ત્યાં એ જ ક્ષણે સઘન પત્ર, પુષ્પ અને પલ્લવથી યુક્ત છત્ર, ધ્વજા, ઘટડીઓ, પતાકા એ વાળા અશોકવૃક્ષનું હોવું, તે અગિયારમે અતિશય છે. (૧૨) મસ્તકની પાછળ દસે દિશાઓને પ્રકાશિત કરનાર તેજમંડળનું હોવું તે બારમે અતિશય છે (૧૩) બહુસમ–અત્યંત એક સરખા ભૂમિભાગનું બનવું-એટલે કે જ્યાં જ્યાં અહંન્ત ભગવાન વિરાજે છે, અથવા બેસે છે, કે જાય છે ત્યાં ત્યાંને ભૂમિભાગ ઊંચનીચે નહીં રહેતા સમતલ અને રમણીય થઈ જાય છે. આ તેરમે અતિશય છે.(૧૪)અહંત ભગવાન જે માર્ગેથી વિચરે છે ત્યાંના કાંટા અધોમુખ થઈ જાય છે. આ ચૌદમ અતિશય છે. (૧૫) વિપરીત હતુઓનું પણ સુખસ્પર્શથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #413

समवायाङ्गसूत्रे अपि सुखस्पर्शाः सुखदा भवन्ति ।१५।। 'सीयलेणं सुहफासेणं सुरमिणा मारुएणं जोयणपरिमंडलं सव्वओ समंता संपमजिजइ' शीतलेन सुखस्पर्शन सुरभिणा मारुतेन योजनपरिमण्डलंयोजनं यावत् क्षेत्रम् सर्वतः समन्तात् संप्रमाज्यंते-संशीध्यते, अतिशयप्रभावतः गंवर्तकवातो योजनपरिमितक्षेत्रस्थित कचवरादिकमपनयतीति मावः।१६।। जुत्तफुसिएणं मेहेण य निहयरयारेणूयं किजइ'युक्त पृषतेन-अचित्तोदविन्दुपर्पणपरेण मेपेन च योजनं यावत् क्षेत्रं निहतरजोरेणुकं क्रियते । पवनेन समुड्डीयमानं रजः, भूमिवर्ती धूलिः रेणुः।१७।। 'जलथलयभासुरपभूएणं बिंटट्ठाइणादसद्धषण्णणं कुसुमेणं जाणुस्सेहप्पमाणमित्ते पुष्फोग्यारे किजइ' जलस्थलजसदशभास्वरप्रभूतेन वृन्तम्धायिना-उर्ध्वमुखेन दशार्द्धवर्णेन%D पञ्चवर्णेन कुरुमेन अचित्तपुष्पेण जानुत्सेधपमाणसात्रः पुष्पोपचार:=पुष्पसमूहः क्रियते।१८। 'अमणुण्णाणं सदफरिसरसरूवगंधाणं अवकरिसो भवइ' अमनोज्ञानां= पतिकूलानां शब्दस्पर्शरसरूपगन्धानां अपकर्पः-हानि भवति।१९।। 'मणुण्णाणं युक्त होना अर्थात् षड्ऋतुओं का प्रगट होना, पन्द्रहवां अतिशय हुआ। शीतल सुखस्पर्श, और सुगंधित वायु का संवर्तक पवन का-चलना और १एक योजन तक के क्षेत्र को सब ओर से अच्छी दर कचवरादि से रहित कर देना, सोलहवां अतिशय हुआ। छोटी छोटी विन्दुओ से
अचित्त पानी-वरसा कर मेघ का एक योजन तक जमोन को रज और धली को विलकुल साफ कर देना। पवत से जो उडती है वह रज है तथा जो भूमि पर रहती है वह धूलि है। यह सत्तरवां अतिशय हुआ। जानत्सेध प्रमाण अचित्त पंचवर्ण के जलगत पुष्पों-कमलों की-शोभाधारण करने वाले स्थलगतपुष्पों की फूलों की शोभा धारण करने वाले ऊर्ध्वमुख होकर जमीन पर रचना होना अठारवां अतिशय हुआ। अमनोज्ञप्रतिकूलशब्द, स्पर्श, रस, और गंध का नहीं होना, यह उन्नीसवां अतिયુક્ત હોવું એટલે કે છ ઋતુઓનું પ્રગટ થવું, આ પંદરમે અતિશય છે (1) શીતલ, સુખદ, અને સુગંવિત વાયુનું-સંવર્તક પવનનું-ચાલવું અને એક એજન સુધીના ક્ષેત્રને દરેક તરફથી કચરા આદિથી રહિત કરી દેવું તે સાળમાં અતિશય છે (૧૭) મેઘ દ્વારા અચિત્ત પાણીના નાના ફેરાં વરસાવીને એક જ સધીની જમીનની રજ અને ધૂળને તદ્દન સાફ કરવી આ સત્તરમે અતિશય છે. પવનથી જે ઉડે છે તેને જ કહે છે. તથા જે ભૂમિપર રહે છે તેને ધૂળ કહે છે. (૧૮) જાનજોધ પ્રમાણ અચિત્ત, પંચવર્ણના જલગતપુપ-કમલોની-શોભા ધારણ કરનારાં તથા સ્થળગત પુપિની શોભા ધારણ કરનારાં પુષ્પોની ઉર્ધ્વમુખ સ્થિતિમાં જમીન પર રચના થાય છે, તે અઢામે અતિશય થયા. (૧૯) અમને જ્ઞ-પ્રતિફેલ -શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધનો અભાવ તે ઓગણીસમે અતિશય છે. (૨)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #414

भावबोधिनी टीका. चतुस्त्रिंशत्तमे समवाय बुद्धातिशय निरूपणम् ३९५ सहफरिसरसरूवगंधाण पाउब्भावा भवइ' मनोज्ञाना शब्दस्पर्शरसरूपगन्धानां प्रादुर्भावो भवति।२०॥ ‘पञ्चाहरओ वि य ण हि ययगमणाा जोयणनीहारीसए' प्रत्याहरतः उपदेशं कुर्वतो भगवतः अपि-निश्चयेन 'ण' वाक्यालकारे हृदयगमनीयः हृदयप्रियः योजननिर्हारी योजनावधिगामी स्वरो भवति-योजनगा. मिनीवाणी भवतीत्यर्थः।२१॥ भगवं च णं अद्धमागहीए भासाए धम्समाइक्खइ' भगवांश्च खलु अर्द्धमागध्यां भाषायां धर्मम् आख्याति=उपदिशति, एण हि भाषा सुकोमला, अतएव भगवन्तस्तीर्थकृत एनामेव भाषामाश्रित्य धर्ममुपदि. शति।।२२।। 'सावियणं अद्धमागहीभासा भासिज्जमाणी तेसिं सव्वेसिं आरियमणारियाणं दुप्पयचउप्पयमियपसुपविखसरीसिवाणं अप्पणोहियसिवसुहयभा. सत्ताए परिणमइ' साऽपि च खलु अर्धमागधी भाषा भाष्यमाणा-भगवतोच्चार्यमाणाआर्यानार्याणां द्विपदचतुष्पदमृगपशुपक्षिसरीसृपाणाम् तत्र द्विपदा मनुष्याः शय हुचा। मनोज्ञ, शब्द, स्पर्श, रस और गंध का प्रादुर्भाव होना, यह बीसवां अतिशय हुआ। उपदेश करते समय भगवान का एक योजन गामी हृदयप्रिय वाणी का होना, इक्कीसवां अतिशय हुआ। सुकोमल होने से अर्द्धमागधी भाषा में भगवान का उपदेश का होना, बाईसवां अतिशय हुआ। प्रभु के द्वारा उच्चरित की गई उस अर्द्धमागधी भाषा का आये, अनाये, द्विपद, चतुष्पद, मृग, पशु, पक्षी सरीसृप, इनके सब के लिये अपनी २ भाषा के रूप में हित, शिव और सुख प्रदाता स्वरूप से परिणमन होना, अर्थात् जिस अर्द्ध मागधीभाषा में प्रभु का उपदेश होता है वह भाषाआर्य, अनार्यजन और पशु आदि जीव अपनी २ भाषा में समझ जाते हैं और उससे वे अपने आत्मकल्याण के मार्ग में लग जाते हैं। द्विपद से भनुष्य और चतुष्पद से गाय आदि जानમનોજ્ઞ, શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને ગંધનો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે તે વીસમો અતિશય છે. (૨૧) ઉપદેશ આપતી વખતે ભગવાનની એક યોજન ગામી મનહરવાણી થાય છે. આ ૨૧ એકવીસમો અતિશય થયો.(૨૨)સુકોમલ એવી અર્ધમાગધી ભાષામાં ભગવાન દ્વારા ઉપદેશ અપાય છે, આ ૨૨ બાવીસમો અતિશય છે.(૨૩)પ્રભુ દ્વારા બેલાયેલ અર્ધમાગધી ભાષાનું આર્ય. અનાર્ય, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, મૃગ, પશુ, પક્ષી, સરીસૃપ (પેટે ચાલતાં સર્પો), એ બધાને માટે પોતપોતાની ભાષારૂપે હિત, શિવ અને સુખદ સ્વરૂપમાં પરિણમન થવું એટલે કે જે અર્ધમાગધી ભાષામાં પ્રભુને ઉપદેશ થાય છે તે ભાષા આર્ય, અનાર્યજન, પશુ આદિ જી પિત પિતાની ભાષામાં સમજી જાય છે, અને તેની મદદથી તેઓ આત્મકલ્યાણના માર્ગે ચડે છે. દ્વિપદથી મનુષ્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #415

समवायाङ्गसूत्रे चतुष्पदाः गवादयः, द्विपदचतुष्पदविशेषभेदमाह-मृगा: आरण्यजीवाः पशवः= ग्रामस्थजीवाः, पक्षिणः हंसादयः, सरीसृपाः उरःपरिसर्पाः भुजपरिसश्चि, तेषान 'अप्पणो' आत्मनः =रवस्य२ 'हियसिवसुहयभासत्ताए' हितशिवसुखदभाषात्वेन-तत्र हितम् अभ्युदयः, शिवं-मोक्षः, सुखं श्रवणकालोद्भव आनन्दः, हितशिवसुखदा या भापा, तत्वेन तदाकारत्वेन परिणमति-परिणता भवति।२३॥ 'पुव्वबद्धवेरा वि यणं देवासुरतागसुवष्णजक्रवरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्यमहोरगा अरहो पायमूले पसंतचित्तमाणसा धम्म निसामंति' पूर्ववद्धवैरा अपि पूर्वस्मिन् पूर्वमवे बद्धानि-उपात्तानि वैराणि-शत्रुभावा यैस्ते शाश्वत विरोधिनोऽपि च खलु देवासुरनागसुवर्णयक्षराक्षसकिन्नरकिंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोरगाः तत्र देवाः वैमानिकाः, असुरानागाश्व-भवनपतिविशेषाः, सुवर्णाः शोभनवर्णवत्वाज्ज्यातिष्काः, यक्षराक्षसकिन्नराः किंपुरुषाश्च व्यन्तरभेदाः, गरुडा: गरुडलान्छ. नत्वात्सुपर्णकुमारा भवनपतिविशेषाः, गन्धर्वाः महोरगाश्च व्यन्तरविशेषाः, एते सर्वे 'अरहो' अर्हतः 'पायमूले' पादमूले वरणसमीपे 'पसंतचित्तमाणसा' वरों का यद्यपि यहां पर ग्रहण हो जाता है फिर भी सूत्रकार ने जो मृग आदि पदों का प्रयोग अलग किया है उसका कारण उनके विशेष भेदों को दिखलाता है। यही बात आर्य और अनार्य पदों के विषय में भी जाननी चाहिये अर्थात् आर्य और अनार्य पदों से द्विपदों का ग्रहण हो जाताहै। फिर भी द्विपद से जो उनका स्वतंत्र कथन किया है वह सामान्य कथन है ऐसा जानना चाहिये । सरीसृप से उरःपरिसर्प और भुजपरिसर्प का ग्रहण हुआ है। तेबीसवां अतिशय हुआ। पूर्वबद्धवैरभाववाले-शाश्वतविरोधभाववाले-जीव देव असुर, नाग सुवर्ण, यक्ष, राक्षस, किन्नर, किंपुरुष, गरूड, गंधर्व और महोरगों का अहंत प्रभु के चरण समीप में प्रसन्न अन्तःकरण और प्रसन्न मन होकर धर्म का श्रवण करना, यह અને ચતુષ્પદથી ગાય આદિ જાનવરે ગ્રહણ કરેલ છે. છતાં પણ સૂત્રકારે મૃગ આદિ પનો જે અલગ પ્રયોગ કર્યો છે તે તેમના વિશેષ ભેદે દર્શાવવાને માટે છે. એ જ વાત આર્ય અને અનાય પદો વિષે પણ સમજી લેવી. એટલે કે આર્ય અનાર્ય પદેથી જો કે દ્વિપદોનું ગ્રહણ થઈ જાય છે, છતાં પણ દ્વિપદથી જે તેમનું સ્વતંત્ર કથન કર્યું છે તે સામાન્ય કથન છે એમ સમજવું. “સરીસૃપ” પદથી ઉરઃ પરિસ અને ભાજપરિસર્પોને ગ્રહણ કરાયેલ છે. આ તેવીશમો અતિશય થયો (૨૪) પૂર્વબદ્ધ વૈરભાવવાળાં–શાશ્વત દુશમનાવટ ધરાવનારા છ દેવ અસુર, નાગ સુવર્ણ યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર, કિ પુરુષ, ગરુડ, ગંધવ અને મહારગે અહ ત ભગવાનને ચરણ આગળ પ્રસન્ન અંત:કરણ અને પ્રસન્ન મને ધર્મોપદેશનું શ્રવણ કરે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #416

भावबोधिनी टीका. चतुर्विंशत्तमे समवाये बुद्धातिशय निरूपणम् ३९७ प्रशान्तचित्तमानसा:-प्रशान्तानि शान्ति गतानि चित्तानि-हृदयानि मानसानिअन्तःकरणानि येषां ते-पशान्तवित्तमानसाः सन्ताधर्म 'निसमिति' निशमयन्तिशृण्वन्ति इत्यर्थः।२४॥ अण्णउत्थिय पावणिया वि य णं आगया वंदति' अन्यतीथिका पावनिका अपि च खलु आगता मगवन्तं वन्दन्ते।२५॥ 'आगया समाणा अरहो पायमले निप्पलिवयणा हवंति' आगताः सन्तोऽर्हतः पादमूले निष्पतिवचनाः प्रत्युचररहिता भवन्ति।२६॥ 'जओ जओ वि य णं अरहंतो भगवंतो विहरंति तो तो वि य णं जोयणपणवीसाए ण ईती न भवइ' यतो यतो ऽपि यत्र यत्राऽपि खलु अर्हन्तो भगवन्तो विहरन्ति. ततस्ततोऽपि-तत्र तत्राभगवान् का अतिशय है जो परस्पर जात विरोधो जीव भी एक जगह बैठ कर वैर भाव का परित्याग करके प्रभु की वाणी को सुनते हैं। वैमा. निक देव यहां देव पद से गृहीत किये गये हैं। असुर कुमार और नागकुमार ये भवनपति के भेद हैं। सुवर्ण शोभनवर्णवाले होने से ज्योतिपी. देव हैं। यक्ष, राक्षस किन्नर, किंपुरुष, ये व्यन्तर देवों के भेद हैं। गरुड का चिह्न होने से गरुड शब्द सुपर्णकुमार का बोधक है और ये गरुड भवनपति के मेदों में से हैं। गंधर्व और महोरग ये व्यन्तर जाति के देव हैं। चौबीसवाँ अतिशय हुआ। अन्यतीर्थिक प्रावचनियों का आते ही प्रभुको बंदन करना, यह पच्चीसवां अतिशय है। भगवान् का यह अतिशय है कि उनके समक्ष आते ही मानियों का मान गलित हो जाता है। अन्यतीर्थिक प्रावनिकों का अहंत पादमूल में आते ही निरुत्तर होना। यह छव्वीसवां अतिशय हुआ। जहां २ पर भी अहंत भगवंत विहार ભગવાનનો એ અતિશય (ભાવ) છે કે કુદરતી રીતે જ પરસ્પર વૈરભાવ રાખતા છે પણ એક જ જગ્યાએ બેસીને તથા વૈરભાવનો ત્યાગ કરીને ભગવાનની વાણી સાંભળે છે. અહીં દેવ” પદ વૈમાનિક દેવો માટે વપરાયું છે. અસુરકુમાર અને નાગકુમાર, એ ભવનપતિના ભેદે છે. “સુવર્ણ પદથી સુંદર વર્ણવાળા જ્યોતિષીદે સમજવાના છે. યક્ષ, રાક્ષસ, કિન્નર, કિ પુરૂષ, એ બધા વ્યક્તર દેવના ભેદ છે. ગરૂડનું ચિહ્ન જેને છે એવા સુપકુમાર “ગરૂડ પદથી ગ્રહણ કરાયા છે. ગરૂડ ભવનપતિને એક ભેદ છે. ગંધર્વ અને મહેરગ, એ વ્યતર જાતિના દે છે. આ ચોવીસમ અતિશય થયે. (૨૫) અન્યતીથિક પ્રવચનકારોનું આવતાં જ પ્રભુને વંદન કરવું, તે ૨૫ પચીસમ અતિશય છે.(૨૬)ભગવાનને એ અતિશય છે કે તેમની સમક્ષ આવતાં જ અભિમાની લેકેનું અભિમાન ઓગળી જાય છે. અન્યતીથિક પ્રાચનિકોનું અહંતને ચરણે આવતાં જ નિત્તર થવું તે ૨૬ છવીસમો અતિશય છે. (૨૭) જ્યાં જ્યાં અહત ભગવાન વિહાર કરે છે. ત્યાં ત્યાં ચારે દિશાઓમાં પચીશ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #417

३९८
३९८
समवायाङ्गसूत्रे
ऽपि च खलु चतुर्दिक्षु योजनपञ्चविंशतौ खलु पञ्चविंशतियोजनपरिमितक्षेत्रे'ईती' इतिः धान्याद्यपद्रवकारिणां मूषकादीनामुपद्रवा न भवन्ति।२७।। 'मारी न भवई' मारिःविषूचिका(मरकी इति भाषाप्रसिद्धा)दिन भवति।२८॥ सचकं न भवइ'स्वचक्र न भवति-स्वसैन्यादिकृतोपद्रपो न भवति।२९।। परचक्कं न भवइ'परचक्रं परराजसैन्यकृतोपद्रवो न भवति।३०।।'अइबुट्ठी न भवइ'अतिवृष्टिः अधिकवर्षणं न भवति।३१।। 'अणावुट्ठी न भवई' अनावृष्टिः वर्षणाभावो न भवति ।३२॥ 'दुभिक्खं न भवई' दुर्भिक्ष दुष्कालो न भवति ॥३३।। पुव्वुप्पण्णा वि य णं उप्पाइया वाही य खिप्पामेव उवसमंति' पूर्वोत्पन्ना अपि च खलु औत्पातिकाः उत्पाता अनिष्टसूचका रुधिरवृष्टयादयस्त तुका येऽनास्ते औत्पातिकाः, च-तथा व्याधयःरोगाः क्षिप्रमेव उपशाम्यन्ति।३४ ॥सु.७२।।
मूलम् - जंबूदीवे णं दीवे चउत्तीसं चक्रवहि विजया पण्णत्ता, तं जहा-बत्तीसं महाविदेहे, दो भरहे ऐरवए। जंबुद्दीवे णं दीवे चोत्तोस दीहवेयड्डा पण्णत्ता । जंबूद्दीवे णं दीवे उक्कोसपए चोत्तीसं तित्थंकरा समुप्पाजंति । चमरस्सणं असुरिंदस्स असुररणो चोत्तीसं करते हैं वहाँ २ चारों दिशाओं में पच्चीस २ योजन परिमित क्षेत्र में धान्यादिकों को नुक्सान पहुँचाने वाले मूषक आदि जानवरों का उपद्रव नहीं होना। यह सत्तावीसवां अतिशय हुआ। चारों दिशाओ में पच्चीस पच्चीस योजन तक विषूचिका आदि मारी का नहीं होना, यह अठाचीसा अतिशय हुआ,। स्वचक्रकृत २९ और परचककृत उपद्रव का नहीं होना३० अतिष्टि ३१ और अनावृष्टि का नहीं होना ३२, दुर्भिक्ष का नहीं होना ३३, पूर्वोत्पन्न औत्पादिकों का-अनिष्ट सूचक रुधिर वृष्टयादि के कारणभूत अनर्थों का और रोगों का शीघ्र ही शांत हो जाना ३४ । इस प्रकार ये तीर्थकर भगवान् के ३४ चोतोस अतिशय हैं ।सू० ७२॥ પચીશ યોજનપ્રમાણ ક્ષેત્રમાં ધાન્યાદિને નુકશાન પહોંચાડનાર ઉંદર આદિ જેને ઉપદ્રવ બંધ થઈ જાય છે, આ ર૭ સત્યાવીસ મે અતિશય થયો.(૨૮)મકી આદિ મહામારી થતી નથી તે ૨૮ અઠ્ઠાવીસમો અતિશય છે (૨૯) અને(૩૦) સ્વચકકૃત અને પરચકકૃત ઉપદ્રવ થતો નથી (૩૧-૩૨) અતિવૃષ્ટિ કે અનાવૃષ્ટિનું ન થવું અને પૂર્વોત્પન્ન ઔત્પાતિકો (ઉત્પાતો) અનિષ્ટ સૂચક રૂધિરવૃષ્ટિ આદિના કારણરૂપ અનર્થો અને રોગોનું શમી જવું, તે ૩૪ ચોત્રીસમ અતિશય છે. ભગવાન તીર્થકરના ૩૪ત્રીસ અતિશય ઉપર પ્રમાણે છે સૂ. શા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #418

भावबोधिनी टोका. चतुस्त्रिंशत् समवाये चक्रवर्त्यादिनिरूपणम् __ _३९९ भवणावाससयसहस्साइं पण्णत्ताइं । पढम पंचमछट्रीसत्तमासु चउसु पुढवीसु चोत्तीसं निरयावाससयसहस्साइं पण्णत्ताई ॥ सू० ७३॥
टीका - 'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि-जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे चतुस्त्रिंशत् 'चकवटिविजया' चक्रवर्ति विजयाः चक्रवर्तिनां विजेतव्यानि क्षेत्रखण्डानि प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-द्वात्रिंशद्विदेहे द्वौ भरते ऐरवते च एको मरते एक ऐरवते चेत्यर्थः। जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे चतुत्रिंशद् 'दीहवेयड्डा' दीर्घवैताढयाः-पर्वतविशेकाः प्रज्ञप्ताः। जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'उकोसपए' उत्कृष्टयदे चतुर्विंशत् तीर्थकराः समुत्पद्यन्ते । ते हि एकस्मिन्नेव समये समुस्पद्यन्ते इति तु न मन्तव्यम्, यतः एकस्मिन समये चतुर्णामेव तीर्थकराणामुत्पत्तिस भवः। तदेव विविच्यते-मेरु पर्वतशिखरे पूर्वपश्चिमयोर्दिशोरेकमेकं शिलातलं वर्तते । तेन तत्र द्वयो द्वयोरे वाभिषेकः संभवति, अतः पूर्वमहाविदेहे द्वौ, पश्चिममहाचिदेहे च द्वौ इति
टीकार्थ-'जंबूद्दीवेणं दीवे' इत्यादि-जंबूद्वीप नामके द्वीप में चक्रवर्तियो द्वास विजेतव्य ३४ चोतीस क्षेत्रखंड विजय कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-३२ बत्तीस महाविदेह में हैं और दो भरतक्षेत्र एवं ऐरचत क्षेत्र में हैं। अर्थात् एक भरतक्षेत्र में है और पक १ ऐरक्तक्षेत्र में जंबूद्वीप नामके द्वीप में ३४ चोतीस दीर्घवैताढय-पर्वतविशेष व हे गये हैं। जंबूद्वीप नामके द्वीप में उत्कृष्टपद में३४ चोतीस तीर्थकर उत्पन्न होते हैं। ये एक ही समय में उत्पन्न होते हैं ऐसा नहीं मानना चाहिये क्योंकि एक समय में चार ही तीर्थंकरों की उत्पत्ति का संभव है। वह इस प्रवार से है-मेरु पर्वत के शिखर पर पूर्वपश्चिम दिशाओं में एक एक शिलातल है। वहां दा दो का हो अभिषेक बन सका है। इसलिये पूर्वमहाविदेह में दो और पश्चिममहाविदेह में दो इस प्रकार ४ चार
टार्थ -"जंबूद्दीवेणं दीवे” इत्यादि । भूदी५ नामना द्वीपमा यq. વતી દ્વારા વિજેતવ્ય ૩૪ ચોત્રીસ ક્ષેત્રખંડોને “વિજય’ કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે-૩૨ બત્રીસ મહાવિદેહમાં છે અને બે ભરતક્ષેત્ર અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં છે–એટલે કે એક ભરતક્ષેત્રમાં છે અને એક ઐરાવત ક્ષેત્રમાં છે. જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૩૪ ચોત્રીસ દીધતાય-પર્વત વિશેષ છે. જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપમાં ઉત્કૃષ્ટ પદમા ૩૪ ચોત્રીસ તીર્થકર ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ એક જ સમયે ઉત્પન્ન થાય છે એમ માનવાનું નથી, કારણ કે એક સમયે ચાર જ તીર્થકરે ઉત્પન્ન થવાની સંભવિતતા છે. તે આ પ્રમાણે છે-મેરૂ પર્વતના શિખર પર પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં એક એક શિલાતલ છે. એ. એ તીકનો જ અભિષેક થઈ શકે છે. તેથી પૂર્વ મહાવિદેહમાં બે અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #419

समवायाङ्गसूत्रे
चत्वार एवाहत एकस्मिन् समये समुत्पद्यन्ते । दक्षिणोत्तरयोर्दिशोस्तस्मिन समये दिवसो भवति, अतो भरते एरवते च क्षेत्रे जिन जन्म न भवति यतस्तज्जन्म अर्धरात्र एव भवति । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरराजस्य 'चोत्तीसं' चतुस्त्रिंशद् ‘भवणावाससयसहस्साई' भवनावासशतसहस्राणि भवनावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । प्रथम पञ्चमषष्ठीसप्तमीमु चतसृषु पृथिवीषु चतुस्त्रिंशत् 'निरयावाससयसहस्साई' निरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । अयं भावः-प्रथमपृथिव्यां त्रिशल्लक्षाणि नरकावासाः, पञ्चम्यां त्रीणि लक्षाणि, षष्ठयां पञ्चन्यूनकलक्षं, सप्तम्यां पञ्चेति सर्वसंकलनया चतुस्विंयल्लक्षाणि नरकाबासा भवन्तीति ॥ सू० ७३ ॥ ही तीर्थकर एक समय में उत्पन्न होते हैं । दक्षिण और उत्तरदिशा में उस समय दिवस है। इसलिये भरतक्षेत्र में और ऐरवतक्षेत्र में जिनभगवान् का जन्म नहीं होता है । क्यों कि जिन भगवान का जन्म अर्धरात्रि में ही होता है। असुरराज चमर असुरेन्द्र के ३४ चौतीस लाख भवनावास कहे गये हैं। प्रथम, पंचमी, छठवीं और सातवीं भूमि में चौतीसलाख नरकावास कहे गये हैं। __भावार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने जो ३४ चोतीस चक्रवर्ति विजय बतलाये हैं-वे इस प्रकार से हैं। देवकुरु और उत्तरकुरु के भाग का जितना क्षेत्र छोडने पर महाविदेह का जो पूर्व और पश्चिम भाग अवशिष्ट रहता है उस हर एक भाग में सोलह विभाग हैं। वह प्रत्येक विभाग विजय कहलाता है। इस प्रकार सुमेरुपर्वत के पूर्व और पश्चिम दोनों
और मिलकर कुल ३२ बत्तीस विजय हो जाते हैं। इनमें १ भरतक्षेत्र પશ્ચિમ મહાવિદેહમાં બે એ પ્રમાણે કુલ ચાર જ તીર્થકરો એક સમયે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં તે સમયે દિવસ હોય છે. તેથી ભરતક્ષેત્રમાં અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં જિન ભગવાનને જન્મ થતું નથી કારણ કે જિન ભગવાનનો જન્મ મધ્ય રાત્રે જ થાય છે. અસુરરાજ ચમર અસુરેદ્રના ચોત્રીસ ૩૪ લાખ ભવનાવાસ કહેલ છે. પહેલી, પાંચમી, છઠ્ઠી અને સાતમી ભૂમિમાં ૩૪ ચેત્રીસ લાખ નરકાવાસ કહેલ છે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે જે ૩૪ ચેત્રીસ ચક્રવર્તી વિજય બતાવ્યાં છે. દેવમુરૂ અને ઉત્તરકુરૂના ભાગ જેટલું ક્ષેત્ર છેડીને મહાવિદેહનું જે પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભાગનું ક્ષેત્ર રહે છે તે દરેક ભાગમાં સોળ સોળ વિભાગ છે. તે પ્રત્યેક વિભાગને વિજય કહે છે. આ રીતે સુમેરૂ પર્વતની પૂર્વ અને પશ્ચિમ બાજુએ મળીને કુલ ૩૨ બત્રીસ ‘વિજય થાય છે. તેમાં ભરતક્ષેત્રનું એક અને અરવત ક્ષેત્રનું એક ઉમેરાવાથી કુલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #420

3D
भावबोधिनी टीका. पञ्चत्रिंशत्तमे समव ये सत्यवचनातिशय निरूपणम् ४०१ पञ्चत्रिंशत्तमं समवायमाह-पणत्तीसं' इत्यादि ।
मूलम्-पणत्तीसं सच्चक्यणाइसेसा पण्णत्ता। कुंथु णं अरिहा पणतीसं धणूई उडूं उच्चत्तेणं होत्था। दत्ते णं वासुदेवे पणतीसं धणई उई उच्चत्तेणं होत्था। नंदणे णं बलदेवे पणतीस धणई उई उच्चत्तेणं होत्था । सोहम्मे कप्पे सुहम्माए सभाए माणवए चेहयक्खंभे हेट्रा उरिं च अद्धतेरस अद्धतेरस जोयणाणि वज्जेत्ता मज्झे पणतीस जोयणे वइरामएसु गोलवट्टसमुग्गएसु जिणसकहाओ पण्णत्ता बितियचउत्थीसु दोसु पुढवीसु पणतीसं निरयावाससयसहस्साइं पण्णत्ताइं॥सू० ७४॥
टीका-'पणतीसं' इत्यादि-अर्हतो भगवत: 'पणतीसं' पञ्चत्रिंशत् 'सच्चक्यणाइसेसा' सत्यवचनातिशेषाः सत्यवचनातिशयाः प्रज्ञप्ताः । ते च-आचारा. गसूत्रस्य मत्कृतायामाचारचिन्तामणिटीकायां सविस्तरं विलोकनीयाः। कुन्थुः का और १ ऐरवतक्षेत्र का मिलाने से ३४ चोतीस चक्रवर्ति विजय हो जाते हैं। इसी प्रकार से दीर्धवैताढयों के विषय में भी जानना चाहिये। प्रथमभूमि के नस्कादास३०तीस लाख, पांचवीं के नरकावास तीन लाख, छट्ठी के५पांच कम१एकलाख और सातवीं के नरकावाख५पांच इस प्रकार कुल ३४ चौतीस लाख नरकावासों की यहां संख्या कही गई है। अवशिष्ट पदों का भावार्थ स्पष्ट है ॥सू० ७३॥ __अब सूत्रकार ३५पैतीस सख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'पणत्तीसं सञ्चवयणाइसेसा' इत्यादि।
___टीकार्थ-सत्यवचन के अतिशय ३५ पेंतीस कहे गये हैं। इनका नाम हमारी बनाई हुई आचारांगसूत्र की आचारचिन्तामणि टीका ૩૪ ચેત્રીસ ચક્રવતી વિજ્ય થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે દીઘ વૈતાની બાબતમાં પણ સમજવું પહેલી ભૂમિના ૩૦ ત્રીસ લાખ નરકાવાસ. પાંચમી ભૂમિના ત્રણ ૩ લાખ નરકાવાસ, છઠ્ઠીના એક લાખમાં ઓછા નરકાવાસ અને સાતમીના પાંચ નરકાવાસ મળીને કુલ ૩૪ ચોત્રીસ લાખ નારકાવાસ થાય છે. બાકીના પદને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ છે માસૂ.૭૩
वे सूत्रा२ ३५ यात्रीस सध्यावामा समवायोनु थन ४३ छ-'पणत्तीसं सच्चवयणाइसेसा' इत्यादि।
ટીકાર્થ–સત્ય વચનના ૩૫ પાંત્રીસ અતિશય કહ્યા છે. તેમના નામ અને તેમનું વિસ્તૃત વર્ણન અમે રચેલી આચારાંગસૂત્રની ચિન્તામણિ ટીકામાંથી જિજ્ઞાસુઓએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #421

४०२
समवायाङ्गसूत्रे खलु अर्हन पश्चत्रिंशद् धनूंषि उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । दत्तः खलु वासुदेवः पञ्चत्रिंशद् धनूंषि उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । नन्दनः खलु बलदेवः पञ्चत्रिंशद् धषि उर्ध्वम् उच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । सौधर्मे कल्पे सुधर्मायाः सभायाः सौधर्म कल्पे सौधर्मावतंसकादि विमानेषु-(१)सुधर्मसभा, (२) उपपातसभा, (३) अभिषेकसभा, (४) अलङ्कारसभा, (५) व्यवसायसभा इति पञ्चसभाःसन्ति, तासु मध्ये या सुधर्मासभावर्तते तस्या: मध्यभागे मणिपीठिकोपरिवर्तमाने पष्टि योजनप्रमाणे 'माणवए' माणवके 'चेइयखंभे' चैत्यस्तंभे 'हेट्ठा उवरि च' अधस्तादुपरि च 'अद्धतेरस अद्धतेरस' अत्रयोदश अत्रयोदश=सार्द्धद्वादश सार्द्धद्वादश योजनानि विजेत्ता' वर्जयित्वा मध्ये 'पणतीसजोयणेसु' पञ्चत्रिंशद् योजनेषु 'वइरामएसु' वज्रमयेषु 'गोलबट्ट समुग्गएसु' गोलवृत्तसमुद्गकेषु-गोलवद्वत्ता वर्तुला ये समुद्का; संपुटपात्र. विशेषास्तेषु 'निणसकहाओ' जिनसक्थीनि-जिनानामस्थीनि प्रज्ञप्तानि । द्वितीयचतुर्योद्वयोः पृथिव्योः पञ्चत्रिंशत् निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि पञ्चत्रिशल्लक्षाणि निरयावासाः कथिताः ॥सू. ७४॥ के प्रथमश्रुतस्कंध के प्रथम अध्ययन की अवतरणा में सविस्तर वर्णन देखना चाहिये। कुंथुनाथ भगवान् के शरीर की ऊँचाई ३५ पेंतीस धनुष की थी। सौधर्मकल्प में-सौधर्मावतंसक आदि विमानो में -सुधर्मासभा, उपपातसभा, अभिषेकसभा, अलंकारसभा, और व्यवहार सभा इस प्रकार की५पांच सभाएं हैं। इनमें जो सुधर्मासभा है इसका प्रमाण साठ योजन का है। इसके नीचे ऊपर के १२॥-१२॥ साडे बारह २ योजन को छोडकर३५पंतीस योजन में के वज्र बने हए गोलाकार संपुटपात्र विशेषों में जिनेन्द्रों की हड्डियां प्रज्ञप्त हुई हैं। दूसरी और चौथी इन दो पृथिवियों में ३५ पेंतीस लाख नरकावास कहे गये हैं सू० ७४॥ જાણું લેવું. કુંથુનાથ ભગવાનના શરીરની ઊંચાઈ પાંત્રીસ [૩૫] ધનુષ પ્રમાણ હતી. સૌધર્મ ક૯૫માં-સૌધર્માવલંસક, આદિ વિમાનમાં-સુધર્માસભા ઉપપાતસભા, અભિષેકસભા, અલંકારસભા, અને વ્યવહાર સભા, એ પ્રકારની પાંચ સભાઓ છે. તેઓમાંની જે સુધર્માસભા છે તેના મધ્ય ભાગમાં મણિપીઠિકાની ઉપર માણવક નામનો ચૈત્યસ્તંભ છે તે સાઠ (૬) જન પ્રમાણ છે. તેની નીચે તથા ઉપરના ૧ર-૧ જનને છેડીને બાકીના ૩૫ પાંત્રીસ એજનમાં વજાના બનેલાં ગળાકાર સંપુટપાત્ર વિશેષમાં જિનેન્દ્રોના અસ્થિ પ્રજ્ઞપ્ત થયેલ છે. બીજી અને ચોથી, એ બે પ્રવીઓમાં પાંત્રીસ (૩૫) લાખ નરકાવાસ કહેલ છે. સૂ. ૭૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #422

भावबोधिनी टीका. षट्त्रिंशत्तमे समवाये उत्तराध्ययनस्यनामानि निरूपणम् ४०३
त्रिंशत्तम समवायमाह- छत्तीस उत्तरायणा' इत्यादि ।
मूलम्-छत्तीस उत्तरज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-(१)विणयसुयं, (२) परीसह, (३) चाउरंगिज्जे, (४) असंखयं, (५) अकाममरणिजं, (६)पुरिसविजा, (७) उरभिज, (८) काविलियं, (९) नमिपवज्जा, (१०) दुमपत्तयं, (११) बहुसुयपूया, (१२) हरिएसिन्ज, (१३)चित्तसंभूयं, (१४) उसुयारिज, (१५) सभिक्खुगं, (१६) समाहिट्राणाई, [१७] पावसमणिज्ज, [१८] संजइज्जं, [१९] मियचारिया, [२०] अणाहपव्वज्जा, (२१) समुद्दपालिज्जं, [२२] रहनेमिजं, [२३] गोयमकेसिज्जं, [२४] समिईओ, [२५] जन्नइज्जं, (२६) सामायारी, (२७) खलुकिज्जं, (२८) मोक्खमग्गगई, (२९) अप्पमाओ, (३०) तवोमग्गो, (३१) चरणविही, (३२) पमायठाणाइं, (३३) कम्मपयडी, (३४) लेसज्झयणं, (३५) अणगारमग्गे, (३६) जीवाजीवविभत्ती य । चमरस्स णं असु. रिंदस्स असुररणो सभा सुहम्मा छत्तीसं जोयणाई उडूं उच्चत्तेणं होत्था। समणस्स णं भगवओ महावीरस्स छत्तीसं अजाणं साहस्सीओ होत्था। चेत्तासोएसु णं मासेसु सइ छत्तीसंगुलियं सूरिऐ पोरिसोछायं निव्वत्तइ ॥सू० ७५॥
टीका-'छत्तीसं' इत्यादि-षटत्रिंशत् 'उत्तरज्झयणा' उत्तराध्ययनानि-उत्तरस्य-उत्तराध्ययनस्य अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-(१)विनयश्रुतम्, (२) परी
अब सूत्रकार ३६ छतीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'छत्तीसं उत्तरज्झयणा' इत्यादि ।
टीकार्थ-उत्तराध्ययनसूत्र के ३६ छत्तीस अध्ययन कहे गये हैं। वे
वे सूत्रा२ ३६ छत्रीस सध्यावा सभपायानु ४थन ४२ छ-'छत्तीसं उत्तरज्झयणा' इत्यादि ।
ટીકાથ-ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના છત્રીસ [૩૬] અધ્યયને ભગવાને કહેલ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #423

समवायाङ्गसूत्रे
पहः (३)चातुरङ्गीयम्, (४) 'असंखयं' असंस्कृतम् । (५) अकाममरणीयम्, (६)पुरुषविद्या, (७)उरभ्रीयम्, (८)कापिलीयम्, (९)नमिप्रव्रज्या, (१०) द्रुमपत्रकम्, (११)बहुश्रुतपूजा, (१२)हरिकेशीयम्, (१३)चित्रसंभूतम, (१४)इपु. कारीयम्, (१५)सभिक्षुकम्, (१६)समाधिस्थानम्, (१७)पापश्रमणीयम्, (१८) संयतीयम, (१९)मृगचारिका, (२०)अनाथपत्रज्या, (२१)समुद्रपालीयम्, (२२) रथनेमियम्, (२३)गौतम केशीयम्. (२४)समितीयम्, (२५)यज्ञीयम्, (२६) सामाचारी, (२७)खलंकीयम्, (२८)मोक्षमार्गगतिः, (२९)अपमादः, (३०)तपो. मार्गः, (३१)वरणविधिः, (३२)प्रमादस्थानानि, (३३)कर्मप्रकृतिः, (३४)लेश्याध्ययनम्,(३५)अनगारमार्गः,(३६)जीवाजीवविभक्तिश्च । चमरस्य खलु श्रसुरेन्द्रस्य असुरराजस्य सभा सुधर्मा पट्त्रिंशद्योजनानि ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य षट्त्रिंशत आर्याणां साहस्रयं आसन् । इस प्रकार से हैं-विनयश्रुत१, परीषहर, चातुरङ्गीय३, असंस्कृत४, अकाममरणीय५, पुरुषविद्या६, उरमीय७, कापिलीय८, नमिप्रव्रज्या९, दुमप. त्रक१०, बहुश्रुत ११, हरिकेशीय१२, चित्रसंभूत१३ इषुकारीय१४, सभिक्षुक१५, समाधिस्थान१६, पापश्रमणीय१७, संयतीय१८, मृगचारिका १९, अनाथप्रव्रज्या२०, समुद्रपालीय२१, रथनेमिय२२, गौतमकेशीय२३, सामितीय२४, यज्ञीय२५, सामाचारी२६, खलुकीय२७, मोक्षमार्गगति२८, अप्रमाद२९, तपोमार्ग३०, चरणविधि३१, प्रमादस्थान३२, कर्मप्रकृति३३, लेश्याध्ययन३४, अनगारमार्ग३५, और जीवाजीवविभक्ति३६ । असुराधिपति चमर असुरेन्द्र की सभा ऊंचाई की अपेक्षा ३६ छत्तीस योजन की ऊँची है। श्रमण भगवान् महावीर की ३६ छत्तीस हजार आर्यिकाएँ थीं। ना प्रभारी छ (१) विनयश्रुत, (२) यशषड, (३) यातुरंगीय (४) मसत , 14) समभरणीय (6) पु२५विधा, (७) ७२श्रीय, (८) पक्षीय, (८) नभित्रया, (१०) दुमपत्र, (११) हुश्रुतYon, (१२) २३शीय, (१३) चित्र समूत, (१४) घसरीय, (१५) सलिन, (१६) समाधिस्थान, (१७) पा५ श्रमणीय, (१८)सयतीय, (१८ भृगारि।, (२०) सनाparel, (२१) समुद्रपालीय, (२२) २थनेभिय, (२७) गौतमशीय, (२४) समितिय, (२५) यज्ञीय, (२६) सामायरी, (२७) ५९४ीय, (२८) भाक्षमाग गति, (२८) अप्रमाद, (३०) तपोभाग, (३१) विधि, (३२)प्रमाह स्थान, (33) ४मप्रकृति, (३४) वेश्याध्ययन, (34) अनारभाग मान(३६)941 વિભક્તિ. અસરાધિપતિ ચમર અસુરેન્દ્રની સભાની ઊંચાઈ ૩૬ છત્રીસ જનની છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #424

भाववोधिनी टीका. सप्तत्रिंशत्तमे समवाये कुथुनाथादि गणधरादिनिरूपणम् ४०५ 'चेत्तासोएसु णं मासे सु' चैत्राश्वयुजोः-चैत्राश्विनयोः खलु मासयोः 'सइ' सकृत् एकवारमू 'छत्तीसंगुलियं' पटत्रिंशदगुलिका 'मरिए' सूर्यः 'पोरिसीछायं' पौरुषीच्छायां 'निव्वत्तइ' निवर्तयति-निष्पादयति ।सू. ७५।। सप्तत्रिंशत्तमं समवायमाह-'कुंथुस्स णं' इत्यादि।
मूलम्- कुंथुस्स णं अरहओ सत्ततीसं गणा सत्ततीसं गणहरा होत्था। हेमवय हेरण्णवयाओ णं जीवाओ सत्ततीसं जोयणसहस्साइं छच्च चउसत्तरे जोयणसए सोलस य एगूणवीसइभाए जोय. णस्स किंचिविसेसूणाओ आयामेणं पन्नत्ताओ। सव्वासु णं विजय वेजयंत जयंत अपराजिआसु रायहाणीसु पागारा सत्ततीसं सत्ततीसं जोयणाई उहूं उच्चत्तेणं पन्नत्ता । खुडियाए णं विमाणविभत्तीए पढमे वग्गे सत्ततीसं उद्देसणकाला पन्नत्ता। कत्तियबहुलसत्तमीए णं सूरिये सत्ततीसंगुलियं पोरिसिछायं निव्वत्तइत्ता णंचारं चरइ॥सू.७६॥
टीका-'कुथुस्स' इत्यादि । कुन्धोः खलु अर्हतः सप्तत्रिंशद् गणाः सप्तत्रिंशद् गणधराश्च आसन् । 'हेमवयहेरण्णवयाओ' हैमवतहैरण्यवत्यौ खलु जीवे सप्तत्रिंशत् योजनसहस्राणि 'छच चउसत्तरे जोयणसए' षट् च चतुः सप्ततिः चैत्र और आसोज इन दो महिनों में सूर्य एकबार छत्तीस अंगुल प्रमाण पौरुषी छाया करता है ।सू० ७५॥
अब सूत्रकार ३७ सेंतीस संख्दाविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'कुंथुस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
टीकार्थ--कुंथुनाथ अर्हत प्रभु के३७सेंतीस गण और ३७ सेंतीस गणधर थे। हैमवत और हैरण्यवत क्षेत्र संबंधी जीवाएँ विस्तार की अपेक्षा શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ૩૬ છત્રીસ હજાર આયિકાઓ હતી. ચત્ર અને આસે, આ બે માસમાં સૂર્ય એક વાર ૩૬ છત્રીસ અંગુલપ્રમાણ પોષીછાયા કરે છે. સૂ.૭પા
वे सूत्रां२ साइनीस (३७) सध्यााणां समवाय मत छ-'कुंथुस्स णं अरहओ' इत्यादि।
ટીકાર્ય-કુંથુનાથ અહંત ભગવાનના સાડત્રીસ ગણ અને સાડત્રીસ ગણધર હતા. હૈમવત અને હૈરણ્યવત ક્ષેત્રની જીવાઓ વિસ્તારની અપેક્ષાએ ૩૭૬૭૪ (સાડત્રીસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #425

४०६
समवायाङ्गसूत्रे योजनशतानि-चतुः सप्तत्यधिकषट्शत याजनानि 'सालस य एगणवीसइभाए जोयणस्स' षोडश च एकोनविंशतिभागे योजनस्य एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य पोडशभागाः 'किंविविसेसूणाओ' किंचिद् विशेषोने 'आयामेण' आयामेन-विस्तारेण प्रज्ञप्त। सर्वासु खलु विजयवैजयन्तजयन्तापराजितासु राजधानीषु प्राकाराः सप्तत्रिंशत् सप्तत्रिंशत् योजनानि ऊध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः । 'खुड्डियाए' क्षुद्रिकायां खलु विमाणपविभत्तीए' विमानप्रविभक्तो=कालिकश्रु तविशेषे प्रथमे वर्गे सप्तत्रिंशत् 'उद्देसणकाला' उद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः । 'कत्तियवहुलसत्तमीए' कार्तियबहुलसप्तम्यां खलु सूर्यः सप्तत्रिंशदगुलिकां पौरुपी च्छायां 'निव्वत्तइत्ता' निवर्य-विधाय खलु चारं चरति ॥सू.७६॥ अष्टात्रिंशत्तमं समवायमाह-'पासस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्--पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स अट्टतीसं अजियासाहस्सीओ उकोसिया अज्जियासंपया होत्था । हेमवयएरण्णवईयाणं जीवाणं धणूपिट्टे अटुतीसं जोयणसहस्साई सत्त य चत्ताले जोयणसए दस एगूणवासइभागा जोयणस्स किंचिविसेसूणा परिक्खेवेणं पण्णत्ते । अत्थस्स णं पव्वयरपणो वितिए कंडे अटुतीसं जोयणसहस्साइं उडढं उच्चत्तेणं होत्था। खुड़ियाए णं विमाणपविभत्तीए बितिए वग्गे अटुतीसं उदेसणकाला पण्णत्ता ॥सू०७७॥ ३७३७४ संतीसहजार छसौ चौहत्तर योजन और एक योजन के ३९, भागों में कुछ कम सोलहभाग प्रमाण हैं ३६/३९ । समस्त विजय, वैजंत और अपराजित नामकी राजधानियों में प्राकार-कोट-ऊँचाई की३७-३७ सेंतीस सेंतीस योजन ऊँचे हैं । क्षुद्रिका विमान प्रविभक्ति में-कालिकश्रुत विशेष मेंप्रथमवर्ग में३७ सेंतीस उद्देशनकाल कहे गये हैं। कार्तिककृष्ण सप्तमी के दिन सूर्य ३७ सेंतीसअंगुलप्रमाण पौरुषीच्छाया करके गति करताहै।सू०७६॥ હજાર છસ ચુમોતેર) એજન અને એક જનના ૧૮ ભાગમાંથી ૧૬ ભાગથી સહેજ ઓછી છે એટલે કે લગભગ ૩૭૬૭૪ ૧૬/૧૯ યોજન છે. સમસ્ત વિજય, વૈજયંત જયંત અને અપરાજિત નામોની રાજધાનીઓના પ્રાકાર (કોટ) ૩૭–૩૭ સાડત્રીસ-સાડત્રીસ જન ઊંચા છે. શ્રુદ્રિકા વિમાન પ્રવિભકિતના-કાલિકશ્રુત વિશેષના પ્રથમ વર્ગના ૩૭ સાડત્રીસ ઉદ્દેશનકાલ કહ્યા છે. કાર્તિક વદ સાતમને દિવસે સૂર્ય ૩૭ સાડત્રીસ અંગુલ પ્રમાણ પરૂષી છાયા કરીને ગતિ કરે છે પસૂત્ર. ૭૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #426

भावबोधिनी टीका. अष्टत्रिंशत्तमे समवाये कुंथुनाथादि गणधरादिनिरूपणम् १०७
टीका--'पासस्स ण' इत्यादि-पार्श्वस्य खलु अर्हतः पुरुषादानीयस्य अष्टात्रिंशत् आर्थिकासाहस्यः उत्कर्षिका आर्यिकासंपत् 'होत्था' आसीत् । 'हेम. क्यएरण्णवईयाण' हैमवतैरण्यवतिकयोः हैमवतैरण्यवतक्षेत्रसम्बन्धियोः 'जीवाणं' जीवयोः 'धणुपिहे' धनुःपृष्ठे अष्टात्रिंशद् योजनसहस्राणि 'सत्त य चत्ताले जोयणसए' सप्त च चत्वारिंशद् योजनशतानि 'दस एगूणवीसइ भागा जोयणस्स किंचिविसे सूणा' दशएकोनविंशतिभागा योजनस्य किंचिद्विशेषोनाः एकोन विंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य किंचिद्विशेषोना दशभागाः परिक्षेपेण-विस्ता. रेण प्रज्ञप्ते । जम्बूद्वीपरूपवर्तुलक्षेत्रस्य हैमवतैरण्यवताभ्यां द्वितीयषष्ठाभ्यामवच्छिन्नस्य आरोपितज्यधनु:पृष्ठसदृशे परिधिरखण्डे धनुः पृष्ठे उच्यते, तत्प यन्तभूते सरलप्रदेशपती जीवा सदृशत्वाद् जीवे उच्यते । 'अत्थस्स गं'
अब सूत्रकार ३८अडतीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'पासस्स णं अरहो' इत्यादि ।।
टीकार्थ---पुरुषश्रेष्ठ पार्श्वनाथ अहंतप्रभु की ३८ अडतीस हजार आर्यिकाएँ उत्कर्षिका उत्कृष्टरूप से आर्यिका(साध्वी)संपत् थी। हैमवत और ऐरण्यवत क्षेत्र संबंधी जो दो जीवा हैं उनके धनुपृष्ठ ३८७४० अडतीस हजार सातसो चालीस योजन और १ एक योजन के १९ उन्नीस भागों में से किञ्चित् विशेष कम १० दस भाग प्रमाण विस्तार की अपेक्षा से कहे गये हैं। हैमवत यह दूसराक्षेत्र है और ऐरण्यवत यह छठवां क्षेत्र हैं। ये दोनों क्षेत्र जंबूद्वीप में हैं। इसलिये इन दोनों क्षेत्रों से युक्त जंबूद्वीप की जो कि गोलाकार है दक्षिण और उत्तरदिशा की परिधि डोरी पर चढे हुए धनुष के पृष्ट जैसी हो जाती है। इसलिये इन दोनों परिधिखंडों का नाम धनुःपृष्ठ कहा गया है। यहां तक जो आकाश
હવે સૂત્રકાર આડત્રીસ (૩૮) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે— 'पासस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
ટીકા–પુરૂષશ્રેષ્ઠ પાર્શ્વનાથ અર્હત પ્રભુની આડત્રીસ હજાર આયિકાઓ ઉત્તમ રીતે આયિકા સંપર્ હતી. હૈમવત અને હૈરણ્ય ક્ષેત્રોની જે જીવાઓ છે તેમના ધનુપૃષ્ઠ ૩૮૭૪૦ (આડત્રીસ હજાર સાતસે ચાળીશ) યોજન અને એક યોજનના ૧૯ ભાગમાંથી ૧૦ ભાગ પ્રમાણથી થોડું ઓછું વિસ્તારની અપેક્ષાએ કહેલ છે. હૈમવત બીજું ક્ષેત્ર છે અને હૈરણ્યવત છઠું ક્ષેત્ર છે. તે બન્ને ક્ષેત્ર જબૂદ્વીપમાં છે. તેથી તે બન્ને ક્ષેત્રેથી યુકત જંબુદ્વીપની દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાની પરિધિ કે જે ગોળાકાર છે, તે દેરી ચડાવેલ ધનુષના પૃષ્ઠ જેવી લાગે છે. તે કારણે તે બન્ને પરિધિખંડનું નામ ધનઃપૃષ્ઠ કહેલ છે. અહીં સુધી આકાશના પ્રદેશોની જે સરલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #427

४०८
समवायाङ्गसूत्रे
अस्तस्य खलु अस्तो मेरुः, तदन्तरितस्य रवेरस्तगतत्वात् तस्य खलु 'पब्वयरणो' पर्वतराजस्य 'वितिए कंडे' द्वितीयं काण्डम्-अष्टात्रिंशद् योजनसहस्राणि उर्ध्वम् उच्चत्वेन ‘होत्था' अस्ति । 'खुढियाए णं' क्षुद्रिकाया विमानप्रविभक्तेः द्वितिीये वर्ग अष्टात्रिंशद् उदेशनकालाः प्रज्ञप्ताः। इयमङ्गवाह्यकालिकश्रुतरूपा सम्प्रति नोपलभ्यते विच्छेदं प्राप्तत्वात् ।।सू. ७७|| ___ एकोनचत्वारिंशत्तम समवायमाह-'नमिस्स णं' इत्यादि । ___मूलम्- नमिस्स णं अरहओ एगूणचत्तालीसं आहाहियसया होत्था । समयखेत्ते एगूणचत्तालीसं कुलपव्वया पण्णत्ता,तंजहा-तीसं वासहरा, पंच मंदरा, चत्तारि उसुकारा । दोच चउत्थ पंचम छट्र सत्तमासु ण पंचसु पुढवीसु एगणचत्तालीसं निरयावाससयसहस्साइं पण्णत्ताइं नाणावरणिजस्स मोहणिजस्स गोत्तस्स आउयस्स, एयासि णं चउपहं कम्मपगडीणं एगूणचत्तालीसं उत्तरपगडीओ पण्णत्ताओ ॥ सू० ७८ ॥ के प्रदेशों की दो सरलपंक्तियां हैं वे जीवा-प्रत्यञ्चा जैसी हो जाने के कारण जीवा कही जाती हैं। पर्वतों के राजा मेरुपर्वत का द्वितीयकांड ऊँचाई में ३८ अडतीस हजार योजन का ऊँचा है । क्षुद्रिका विमानप्रविभक्त के-कालिकश्रुतविशेषके-द्वितीयवर्ग में३८अडतीस उद्देशनकाल कहे गये हैं। कालिकश्रुतविशेष जो क्षुद्रिकाविमानपविभक्ति है कि जो अंगवाह्यश्रुतरूप है उस समय विच्छेद को प्राप्त हो जाने के कारण उपलब्ध नहीं है । अतःयह संज्ञा सुमेरुपर्वत की इसलिये हुई है कि उससे सूर्य जब अन्तरित हो जाता है-तब सूर्य अस्तङ्गत हो गया ऐसा व्यवहार होता है।सू.७७॥ પંકિતઓ છે તે જીવા–પ્રત્યંચા જેવી હોવાને કારણે તેને જીવા કહે છે ગિરિરાજ મેરૂ પર્વતને બીજે કાંડ ૩૮ આડત્રીસ હજાર ઊંચો છે. મુદ્રિકા વિમાન પ્રવિભકિતના કાલિશ્રત વિશેષના બીજા વર્ગમાં આડત્રીસ (૩૮) ઉદેશનકાલ કહેલ છે કાલિકાશ્રત વિશેષ કે જે ક્ષદ્રિકા વિમાન પ્રવિભકિતને ઓળખાય છે, અને જે અંગ બાહ્યશ્રત રૂપ છે તેને વિચ્છેદ થવાથી તે હાલ ઉપલબ્ધ નથી. સુમેરૂ પર્વતને “અસ્ત નામ આપવાનું કારણ એ છે કે સૂર્ય તેની પાછળ આવી જાય છે ત્યારે “સૂર્ય અસ્ત પા” વ્યવહારમાં કહેવાય છે. સૂ. ૭ળા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #428

भावबोधिनी टीका. एकोनचत्वारिंशत्तमे समवाये आधोवधिकशतादि निरूपणम् ४०९
टीका–'नमिस्स'इत्यादि-नमेः खलु अर्हतः एकोनचत्वारिंशत् 'आहोहिय. सया' आधोऽप्रधिकशतानि-नियतक्षेत्रविषयावधिज्ञानवतां शतानि अवधिज्ञानिन इत्यर्थः आसन् । 'कुलपव्वया' कुलपर्वताः क्षेत्रमर्यादाकारित्वेन कुलकल्पाः पर्वताः कुलपर्वताः, यथा लोके कुलं मर्यादाकारि भवति तयैव क्षेत्रमर्यादाकारिणः कुलपर्वता भवन्ति । कुलपर्वता हि 'समयखेत्ते' समयक्षेत्रे अर्द्ध तृतीय द्वीपविषये एकोनचत्वारिंशत् पज्ञप्ताः, तद्यथा-त्रिंशद् 'वासहरा' वर्षधराः, वर्षधराणां त्रिंशत्वं हि एवमुपपद्यते-जम्बूद्वीपे षट् घातकीखण्डस्य पूर्वदिशोऽध षट्, तथा पश्चिमदिशोऽर्धभागे षट्, तथा पुष्कराधस्य पूर्वदिशोऽर्धभागे षट्, पश्चिमा:भागे षट् । पञ्च मन्दरा जम्बूद्वीपे एको मन्दरः, धातकी खण्डे द्वौ मन्दरौ, तथा पुष्कराई वौ मन्दरौ, इति पञ्च मन्दराः । 'चत्तारि ___ अब सूत्रकार ३९ उनचालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'नमिस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
टीकार्थ-नेमिनाथ अर्हतप्रभु के नियतक्षेत्र को विषयकरने वाले अवधिज्ञानियो की संख्या ३९०० उनचालीस सौ थी । क्षेत्रों की मर्यादा करने वाले होने से कुलकल्प जो पर्वत हैं वे कुलपर्वत कहलाते हैं । जिस प्रकार लोक में कुलमर्यादाकारी होता हैं इसी प्रकार क्षेत्रों की मर्यादा करने वाले पर्वत होते हैं। ये कुलपर्यत समयक्षेत्र-अढाईद्वीपमें ३९ उनचालीस कहे गये हैं, वे उस प्रकार से हैं-३० तीस वर्षधर पर्वत, पंचमंदराचल और ४चार इषुचारपर्वत । वर्षधरपर्वत३०तीस प्रकार से हैं जंबूद्वीप मेंछ, धातकीखंड में पूर्व दिशा में६छ और पश्चिमदिशार्ध में ६ इस प्रकार१२, तथा पुष्कराधक्षेत्र में पूर्व और पश्चिमा में १२ बारह इस तरह ६+१२+१२=३० तीस हो जाते हैं । ५ पांच
હવે સૂત્રકાર ઓગણચાલીસ [૩૯] સંખ્યાવાળાં સમવાનું કથન કરે છે – 'नमिस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
ટીકાથ–નમિનાથ અર્હત પ્રભુના નિયત ક્ષેત્રને વિષય કરનારી અવધિજ્ઞાનીઓની સંખ્યા ઓગણચાલીસ સે (૩૯૦૦) હતી. ક્ષેત્રની મર્યાદા [હદ] બતાવનાર હોવાથી જે કુલકલ્પ પર્વતે છે તેમને કુલપર્વત કહે છે. જે રીતે લેકમાં કુળ મર્યાદાકારી હોય છે એ જ રીતે ક્ષેત્રની મર્યાદા કરનાર પર્વતે હોય છે. તે કુલપર્વતે સમય ક્ષેત્ર–અઢી દ્વીપ માં ૩૯ ઓગણચાલીસ કહેલ છે. જે આ પ્રમાણે છે–ત્રીસ[૩૦] વર્ષધરપર્વત,(૫) મંદરાચલ અને ચાર પJઇષચાર પર્વત, વર્ષધર પર્વતના ૩૦ ત્રીસ પ્રકાર છે–જંબુદ્વીપમાં ૬, ધાતકી ખંડના પૂર્વ દિશામાં ૬ અને પશ્ચિમદિશાર્ધમાં ૬, આ રીતે ૧૨, તથા પુષ્કરાર્થના પૂર્વ અને પશ્ચિમાર્ધમાં મળીને ૧૨. આ રીતે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #429

समवायाङ्गसूत्रे उसुकारा' चत्वारः इषुकारा: धातकी-खण्ड पुष्कराईयोः पूर्वपश्चिमदिशोऱ्या चच्छेदकाश्चत्वार इषुकाराः, इति सर्वे मिलित्वा एकोनचत्वारिंशत्कुलपर्वता. भवन्ति । द्वितीयचतुर्थपञ्चमपष्ठसप्तमीसु खलु प्रथमतृतीय पृथिवीद्वयं वर्जयित्वा शेवासु पञ्चसु पृथिवीषु एकोनचत्वारिंशत् निरयावासशतसहस्राणि एकोनचत्वारिंशन्निरयावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । एकोनचत्वारिंशन्निरयावासलक्षाणि तु एवं विज्ञेयानि-द्वितीयपृथिव्यां पञ्चविशतिलक्षाणि, चतुर्थी दशलक्षाणि, पञ्चम्यां त्रीणि लक्षाणि, षष्ठयां पञ्चोनमेकं लक्षम् । सप्तम्यां पश्च । इति सर्वे मिलित्वा एकोनचत्वारिंशल्लक्षसंख्यका नरकावासाः भवन्ति । 'नाणामंदराचल इस प्रकार से हैं-जंबूद्वीप में एक१धातकीखंड में दो और पुष्कराध में दो२। इषुकारपर्वत चार४ वे है-जो धातकी खण्ड और पुष्करार्ध की पूर्वपश्चिमदिशा के व्यवच्छेदक निश्चयकरने वाला हैं । वलयाकृति धातकी खंड के पूर्वार्ध और पश्चिमाध ऐसे दो भाग हैं। पूर्वार्ध और पश्चिमार्ध का विभाग इन दो दक्षिणोत्तरविस्तृत इषुकार पर्वतों से ही होता है। इसी तरह के दो पर्वत पुष्कराध में भी हैं। ये वाण के समान सरल होने से इष्वाकार या इषुकारपर्वत कहलाते हैं। इस प्रकार ये सब पर्वत मिलकर ३९ उनचालीस कुलपर्वत हो जाते हैं। द्वितीय, चतुर्थ, पंचम, पष्ठ और सप्तम पृथिवी के मिलाकर कुल ३९ उनचालीस लाख नरकावास हैं। वे इस प्रकार से हैं-द्वितीय पृथिवी में २५ पच्चीस लाख, चौथी पृथिवी में दशलाख, पांचवी पृथिवी में ३ तीन लाख, छठवी पृथिवी में ५ पांच कम एक१ लाख और सातवीं में केवल ५पांच ज्ञानावरणीय, मोहनीय, गोत्र, और आयुइन चार कौंको ૬-૧૨-૧૨ =૩૦ થઈ જાય છે. પાંચ મંદરાચલ આ પ્રમાણે છે–જબૂદ્વીપમાં એક, ધાતકી ખંડમાં ૨ અને પુષ્કરાર્ધમાં ૨ ચાર ઈષકાર પર્વત આ પ્રમાણે છે–જે ધાતકી ખંડ અને પુષ્કરાની પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં વિભાજક છે વલયાકૃતિ ધાતકી. ખંડના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાધ એવા બે ભાગ છે. પૂર્વ અને પશ્ચિમાઈનું વિભાજન એ બે દક્ષિણેત્તર વિસ્તૃત ઈપુકાર પર્વતોથી જ થાય છે. એ જ જાતના બે પર્વત પુષ્કરાઈમાં પણ છે. તેઓ બાણના જેવા હોવાથી ઇષ્પાકાર અથવા પુકાર પર્વતો કહેવાય છે. આ રીતે તે બધા પર્વતે મળીને એકંદરે ૩૯ ઓગણચાલીસ કુલપર્વત થઈ જાય છે. બીજી, ચાથી, પાંચમી, છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીમાં મળીને એકંદરે ૩૯ ઓગણચાલીસ લાખ નારકાવાસ છે. તે આ પ્રમાણે છે_બીજી પૃથ્વીમાં ૨૫ પચીસ લાખ, ચોથી પૃથ્વીમાં દસ લાખ, પાંચમી પૃથ્વીમાં પાંચ લાખ, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં ૧ લાખમાં પાંચ ઓછાં, અને સાતમી પૃથ્વીમાં ફકત પાંચ જ્ઞાનાવરણીય,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #430

भावबोधिनी टीका. चत्वारिंशत्तमे समवाये अरिष्टनेमे आएिकादि निरूपणम् ४११
वरणिजस्स' ज्ञानावरणीयस्य, 'मोहणिज्जस्स' मोहनीयस्य, ‘गोत्तस्स' गोत्रस्य 'आउयस्स' आयुष:, 'एयासि णं चउण्डं' एतासां खलु चतसृणां 'कम्मपगडीणं' कर्मप्रकृतीनाम् एकोनचत्वारिंशत् 'उत्तरपगडीओ' उत्तरप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः। तत्र ज्ञानावरणीयस्य पञ्च, मोहनीयस्य अष्टाविंशतिः, गोत्रस्य द्वे, आयुषश्चतस्रः। इत्येवमेकोनचत्वारिंशदुत्तरप्रकृत यो भवन्ति ।।सू. ७८॥ ___ चत्वारिंशत्तमं समवायमाह---'अरहओ णं' इत्यादि ।
__ मूलम्-अरहओ णं अस्टिनेमिस्स चत्तालीसं अजिआ साहस्सीओ होत्था। मंदरचूलियाणं चत्तालीसं जोयणाई उडूं उच्चत्तएं पण्णत्ता । संती अरहा चत्तालीसंधणुइं उड् उच्चत्तेणं होत्था। भूयाणं दस्स णं नागकुमारस्स नागरन्नो चत्तालीसं भवणावाससयसहस्साई पण्णत्ताइ । खुड्डियाए णं विमाणपविभत्तीए तइए वग्गे चत्तालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता । फग्गुण पुण्णमासिणीए णं सूरिए चत्ताली संगुलियं पोरिसीछायं निव्वदृइत्ता णं चारं चरइ। एवं कत्तियाए वि पुण्णिमाए। महासुक्के कप्पे चत्तालीसं विमाणावाससहस्साई पण्णत्ताई ॥ सू० ७९ ॥ ___टीका-'अरहओ' इत्यादि-अर्हतः खलु अरिष्टनेमेश्चत्वारिंशत् आर्थिकासाहस्त्र्य: ‘होत्था' आसन । मन्दरचूलिका खलु चत्वारिंशद् योजनानि ऊर्ध्वम् मिलाकर उत्तरप्रकृतियां ३९उनचालीस कही गई हैं। वे इस प्रकार से हैं-ज्ञानावरणीयकर्म की पांच५, मोहनीय की २८ अठाइस, गोत्र की दो ओर आयु की ४ चार ॥सू. ७८॥
अब सूत्रकार ४० चालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है-'अरहाओ णं अरहनेमिस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-अर्हत अरिष्टनेमिप्रभुकी आर्थिकाएँ (साधवीया) चालीस हजार મેહનીય, નેત્ર અને આયુ, એ ચાર કર્મની એકંદરે ઉત્તર પ્રકૃતિએ ૨૯ ઓગણચાલીસ છે. તે આ પ્રમાણે છે-જ્ઞાનાવરણીયકમની પાંચ, મેહનીયમની ૨૮, ગોત્રની બે, અને આયુની ચાર સૂ. ૭૮
वे सूत्र.२ nीस (४०) सध्यावाणां सभपायानू थन ४२ छ-"अरहओ णं अरिहनेमिस्स” इत्यादि ।
ટીકાથ—અહંત અરિષ્ટનેમિ પ્રભુની ચાલીસ હજાર આયિકાઓ હતી. સુમેર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #431

४१२
समवायाङ्गसूत्रे
उच्चत्वेन प्रज्ञप्ता । शान्तिरर्हन चत्वारिंशद् धषि उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था'
आसीत् । भूतानन्दस्य खलु नागकुमारस्य नागराजस्य चत्वारिंशद भवनावा. सशतसहस्राणि भवनावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । क्षुद्रिकायाः खलु विमानप्रविभत्यास्तृतीये वर्गे चत्वारिंशत् उद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः। 'फग्गुणपुण्णिमासिणीए' फाल्गुनपौर्णमास्यां खलु सूर्यः चत्वारिंशदलिकां पौरुषीच्छायां 'निव्वदृइत्ता' निवर्त्य खलु चारं चरतिभ्रमणं करोति । एवं 'कत्तियाए वि पुण्णिमाए' कार्तिक्यामपि पौर्णमास्यां विज्ञेयम्। महाशुक्रे कल्पे चत्वारिंशद विमानावाससहस्राणि प्रज्ञप्तानि ।। स. ७९ ॥ एकचत्वारिंशत्तमं समवायमाह--'नमिस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्--नमिस्स णं अरहओ एगचत्तालीसं अजियासाहस्सीओ होत्था। चउसी पुढवीसु एकचत्तालीसं निरयावाससयसहस्साई पण्णत्ताई, तं जहा-रयणप्पभाए, पंकप्पभाए, तमाए, तमतमाए महल्लियाए णं विमाणपविभत्तीए पढमे वग्गे एकचत्तालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता ॥ सू० ८०॥
टीका--'नमिस्स' इत्यादि-नमेः खलु अर्हत एकचत्वारिंशत् आर्यिका साहस्थ्यः 'होत्था' आसन्। चतसृषु पृथिवीषु एकचत्वारिंशनिरयावासशतमहथीं। सुमेरु पर्वत की चूलिका ऊँचाई की अपेक्षा४०चालीस योजन ऊँची कही गई है। शांतिनाथ भगवान ऊँचाई में ४० चालीस धनुष थे, नागराज भूतानंद नागकुमार के भवनावास ४० चालीस लाख कहे गये हैं। क्षुद्रिकाविमान प्रविभक्ति के तृतीयवर्ग में चालीस ४० उद्देशनकाल कहे गये हैं । फाल्गुनमास की पूर्णिमा के दिन सूर्य ४० चालीस अंगुलप्रमाण पौरुषीच्छायाकरके भ्रमण करता है। इसी तरह से कार्तिक प्रर्णिमा के दिन भी जानना चाहिये। महाशुक्रकल्प में चालीस ४० हजार विमानावास कहे हुए हैं ॥सू. ७९॥ પર્વતની ચૂલિકાની ઊંચાઈ ચાલીશ (૪૦) જનની કહી છે. શાન્તિનાથ ભગવાન ૪૦ ચાલીસ ધનુષ પ્રમાણ ઊંચા હતા. નાગરાજ ભૂતાનંદ નાગકુમારના ચાલીશ લાખ ભવનાવાસ કહ્યા છે. શ્રુદ્રિકાવિમાન પ્રવિભકિતના ત્રીસ વર્ગમાં ૪ (ચાલીશ) ઉદ્દેશનકાલ બતાવ્યા છે. ફાગણ માસની પૂર્ણિમાને દિવસે સૂર્ય ૪૦ ચાલીસ અંગુલપ્રમાણ પૌરુષી છાયા કરતે ભ્રમણ કરે છે. કાર્તિક પૂર્ણિમાને દિવસે પણ એ જ પ્રમાણે બને છે. મહાશુકકલ્પમાં ચાલીશ (૪૦) હજાર વિમાનાવાસ છે. સૂ ૭૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #432

भावबोधिनी टीका.द्विचत्वारिंशत्तमे समवाये श्रमणभगवदादि श्रामण्यपर्यायनिरूपणम४१३
साणि-निरयावासानामेकचत्वारिंशल्लक्षाणि, प्रज्ञप्तानि-कथितानि, तद्यथा-'रयणप्पभाए' रत्नपभायां त्रिंशत् लक्षाणि, 'पंकप्पभाए' पङ्कप्रभायां दशलक्षाणि, 'तमाए' तमायां तमः प्रभायां पञ्चोनमेकं लक्षम्, 'तमतमाए' तमस्तमायां पञ्च । 'महल्लियाए' महत्याः खलु विमानप्रविभत्तयाः प्रथमे वर्गे एकचत्वारिंशत् उद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः ॥सू. ८०॥ द्विचत्वारिंशत्तमं समवायमाह-'समणे' इत्यादि ।
मूलम्--समणे भगवं महावीरे बायालीसं वासाइं साहियाई सामण्णपरियागं पाउणित्ता सिद्धे जाव सव्वदुःखप्पहीणे। जंब्रद्दीवस्स णं दीवस्स पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स पञ्चस्थिमिल्ले चरमंते, एस णं बायालीसं जोयणसहस्साई आबाहाओ अंतरे पन्नत्ते। एवं चउदिसि पि दओभासे संखोदय सीमे य। कालोए णं समुद्दे बायालीसं चंदा जोइंसु वा जोइंति वा जोइस्संति वा, बायालीसं सूरिया पभासिंसु वा पभासिंति वा
अब सूत्रकार ४१ एकतालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है-'नमिस्स णं अरहआ' इत्यादि।
टीकार्थ-इक्कीसवें तीर्थकर नेमिनाथ भगवान की ४१एकतालीस हजार आर्यिकाएं थीं । इन चार पृथिवियों में४१एकतालीस लाख नरकावास कहे गये हैं, वे ईसप्रकार से है-रत्नप्रभा नामकी पृथिवी में ३० तीस लाख, पंकप्रभा में दशलाख, तमःपभा में पांच ५कम १एक लाख, और तमस्तमा में पांच ५ नरकावासहै। महतीविमानप्रविभक्ति के प्रथमवर्ग में ४१ एकतालीस उद्देशनकाल प्रज्ञप्त किये गये हैं ।स. ८०॥
હવે સૂત્રકાર એકતાલીશ (૪૧) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે 'नमिस्स णं अरहओ' इत्यादि।
ટીકાઈનેમિનાથ ભગવાનની એકતાલીશ (૪૧) હજાર આર્થિકાઓ હતી. આ ચાર પૃથ્વીમાં એકતાલીશ (૪૧) લાખ નરકાવાસો કહેલ છે, તે આ પ્રમાણે છે-રત્નપ્રભા નામની પૃથ્વીમાં ૩૦ ત્રીસ લાખ. પંકપ્રભામાં ૧૦ દસ લાખ, તમઃપ્રભામાં એક લાખમાં પાંચ ઓછા, અને તમસ્તમામાં પાંચ નરકાવાસ છે. મહતી વિમાન પ્રવિભકિતના પ્રથમ વર્ગમાં એકતાલીશ (૪૧) ઉદ્દેશકાળ કહેલ છે. સૂ.૮૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #433

४१४
समवायाङ्गसूत्रे
पभासिस्संति वा। समुच्छिमभुयपरिसप्पाणं उक्कोसेणं बायालीसं वाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता । नामकम्मे बायालीसविहे पन्नत्ते,-तं जहा-(१) गइनामे, (२) जाइनामे, (३) सरीरनामे, (४) सरीरंगोवंगनामे, (५) सरीरबंधणनामे, [६] सरीरसंघायणनामे, [७] संघायण. नामे, (८) संठाणनामे, (९)वण्णनामे, [१०] गंधनामे, [११] रसनामे, (१२)फासनामे, (१३)अगुरुलहुयनामे, (१४) उवघायनामे, (१५) पराघायनामे, (१६) आणुपुव्वीनामे, (१७) उस्सासनामे, [१८] आयवनामे, [१९] उज्जोयनामे, (२०)विहगगइनामे, (२१)तसनामे, (२२)थावरनामे, (२३) सुहुमनामे, (२४) बायरनामे, [२५] पजत्तनामे, [२६] अपज्जत्तनामे, (२७) साहारणसरीरनामे,(२८)पत्तेयसरीरनामे, (२९)थिरनामे, (३०) अथिरनामे, (३१) सुभनामे, (३२) असुभनामे, (३३)सुभगनामे, (३४) दुब्भगनामे, (३५) सुसरनामे (३६)दुस्सरनामे, (३७) आएजनामे, (३८) अणाएजनामे, (३९) जसोकित्तिनामे, (४०) अजसोकित्तिनामे, (४१) निम्माणनामे, (४२) तित्थयरनामे । लवणे णं समुद्दे बायालीसं नागसाहस्सीओ अभिंतरियं बेलं धारंति। महल्लियाएणं विमाणपविभत्तीए बितीए वग्गे बायालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता। एगमेगाए ओसप्पिणीए पंचमछट्रीओसमाओबायालीसं वाससहस्साइं कालेणं पन्नत्ता । एगमगाए उस्सप्पिणीए पढमबी. याओ समाओ बायालीसं वाससहस्साइं कालेणं पण्णत्ता॥ सू०८१॥
टीका--'समणे' इत्यादि । श्रमणो भगवान् महावीरः द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि 'साहियाई' साधिकानि श्रामण्यपर्यायं पालयित्वा सिद्धः 'जाव' यावत् -
अब सूत्रकार ४२ बयालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन
હવે સૂત્રકાર બેંતાલીશ (૪૨) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #434

भाववोधिनी टीका. द्विचत्वारिंशत्तमे समवाये श्रमण भगवदादि श्रामण्यपर्याय निरूपणम् ४१५
बुद्धी मुक्तः परिनिर्वातः सर्वदुःख महीणः = शारीरिक मानसिक दुःखरहितो जातः । भगवतश्छद्मस्थपर्यायः साधेपणमासाधिकद्वादशवर्षाणि, केवलपर्यायस्तु देशीनत्रिंशद्वर्षाणीति साधिकानि द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि भवन्ति । 'जंबूद्दीवस्स णं' जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य 'पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्यात् चरमान्तात् जगत्या आरभ्येत्यर्थः, 'गोधूमस्स णं आवासपव्वयस्स' गोस्तूभस्य खलु आवासपर्वतस्य यः पच्छिमले चरमंते' पाश्चात्यः चरमान्तोऽस्ति, एष खलु द्वाचत्वारिंशद् योजनासहस्राणि 'अवाहाओ' आवाधातो= व्यवधानतः अन्तरे= दरे प्रज्ञप्तः । एवं 'चउद्दिसिंपि' चतुर्दिक्ष्वपि 'दोभासे' दकभासः, 'संखो' शंखः, 'दयसीमे' दव सीमाचापि । एतेऽपि पर्वताः द्वाचत्वारिंशद् द्वाचत्वारिंशद्
करते हैं- 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
टीकार्थ- श्रमण भगवान् महावीर कुछ अधिक ४२ बयालीस वर्ष तक श्रामण्यपर्याय का पालन कर सिद्ध यावत् बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात और शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से रहित बन गये । भगवान् की छद्मस्थपर्याय साढे छ मास ६ || अधिक १२वारह वर्षतक रही। केवलीपर्याय कुछ कम ३० तीस वर्ष तक रही । इस तरह कुछ अधिक ४२ बयालीस वर्षतक श्रमणपर्याय का पालन घटित हो जाता है । जंबूद्वीप की अन्तिम जगती से लेकर गोस्तुभ नामक आवास पर्वत का जो आखिरी का अंत भाग है वह व्यवधान की अपेक्षा से ४२ बयालीस हजार योजन दूर कहा गया है । इसी तरह चरों दिशाओं में भी दकभास, शंख, दकसीमा ये ३ तीन पर्वत ४२ - ४२ बयालीस बयालीस हजार योजन की दूरी पर 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
ટીકા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર ૪ર ખેતાલુસ વર્ષથી ઘેાડા વધારે સમય સુધી શ્રમણપર્યાય પાળીને સિદ્ધ થયાં, યુદ્ધ થયાં, પરિનિવૃત થવાં, સંસારથી મુકત થયાં અને શારીરિક અને માનસિક દુઃખાથી રહિત થયાં. ભગવાનની છદ્મસ્થાવસ્થા ૧૨ ખાર વર્ષ અને ।। સાડાછ માસ સુધી રહી હતી. કેલિપર્યાય ૩૦ ત્રીસ વર્ષોંથી ઘેાડા એ સમય રહી. આ રીતે ખેતાલીશ (૪૨)વર્ષથી થોડા વધુ સમય સુધીની શ્રમણપર્યાયનું પાલન કર્યાનું ઘટાવી શકાય છે. મૂઠ્ઠીપની અન્તિમ જગતી–કાટથી લઈને ગેાતૃભ નામના આવાસ પતને જે છેવટના અંતભાગ છે તે વ્યવધાનની અપેક્ષાએ ખેતાલીશ (૪૨) હજાર ચેાજન દૂર કહેલ છે એ જ પ્રમાણે ચારે દિશાઓમાં પણ દકલાસ, શંખ, દૃકસીમા, એ ત્રણ પંતે પણ ૪૨-૪૨ (ખેતાલીશ, એ તાલીશ) હજાર ાજન દૂર છે. ધાતકીખડને ઘેરીને આવેલા કાલાદ
ू
-
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #435

समवायाङ्गसूत्रे योजनसहस्राणि दूरे वर्तन्ते । कालोदे-धातकीखण्डपरिवेष्टिते कालोदनाम के खलु समुद्रे द्वाचत्वारिंशद् चन्द्राः 'जोइंसु वा' अद्युतन वा, 'जोइति वा' द्योतन्ते वा, 'जोइस्संति वा' द्योतिष्यन्ते वा, 'बायालीसं णं' मरिया' द्वाचत्वारिंशत् खलु सूर्याः ‘पभासिसु वा' प्राभासिषत वा पभासिति वा प्रभासन्ते वा, 'पभासिस्संति वा' प्रभासिष्यन्ते वा। 'समुच्छिमभुयपरिसप्पाणं' संमूच्छिमभुजपरिसणाम् उत्कर्षेण द्वाचत्वारिंशद् वासहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । नामकर्मद्वाचत्वारिंशद् विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-(१) 'गइनामे' गतिनाम यस्योदयाज्जीवो नारकादित्वेन व्यपदिश्यते तत् । (२) 'जाइनामे' जातिनाम यदु दयाजीव एकेन्द्रियादिभवति तत् । (३) 'सरीरनामे' शरीरनाम यस्योदया. दौदारिकाशरीरं जीवः परिधत्ते तत् । (४, 'सरीरंगोवंगनामे' शरीराङ्गोपाङ्गना. हैं। कालोद नामक समुद्र में जो कि घातकी खंड को घेरे हुए है ४२ चंद्रमा प्रकाशित होते रहे हैं, अब भी प्रकाशित होते रहते है और आगे भी प्रकाशित होते रहेंगे इसी तरह वहां ४२ बयालीस सूर्य चमके है, अभ भी चमक रहे हैं और भविष्यमें भी चमकेंगे। संमूछिम जन्म वाले भुजपरिसों की उत्कृष्ट से४२बयालीस हजार वर्ष की आयु कही गई है । नामकम ४२ बयालीस प्रकार का कहा हुआ है। वे प्रकार ये हैं-जिस कर्म के उदय से यह नारकहै, यह तिर्यच है, यह मनुष्य है, यह देव है इस प्रकार का व्यपदेश होता है वह गति नामकर्म है। जिसके उदय से जीव एकेन्द्रियादि पर्यायवाला होता है वह जाति नाम कर्म है। जिसके उदय से औदारिकादि शरीर जीव धारण करता है वह शरीर नामकर्म है ।जिसके उदय से शरीर के अंगभूत शिर वगैरह की નામના સમુદ્રમાં ૪ર બેંતાલીશ ચન્દ્રમાં ભૂતકાળમાં પ્રકાશતા હતા, વર્તમાનકાળમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશશે. એ જ પ્રમાણે ત્યાં કર બેંતાલીશ સૂર્ય પ્રકાશતા હતા, પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાશશે. સંમૂછિમ જન્મવાળા ભુજપરિસઓંનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય બેંતાલીશ (૪૨) હજાર વર્ષનું કહ્યું છે, બેંતાલીશ પ્રકારનાં નામકમ કહ્યાં છે, જે આ પ્રમાણે છે-જે કર્મના ઉદયથી આ નારક છે, આ तिय य छे. २मा भनुष्य छ, भाव छ, ते प्रारना व्यपहेश थाय छे, ति. નામકર્મ છે જેના ઉદયથી જીવ એકેન્દ્રિય આદિ પર્યાયવાળા થાય છે, તે જાતિનામકર્મ છે. જેના ઉદયથી ઔદારિકાદિ શરીર જીવ ધારણ કરે છે તે શરીર નામકર્મ છે ૩. જેના ઉદયથી શરીરના અંગરૂપ સિર વગેરેની અને ઉપાંગરૂપ આંગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #436

भावबोधिनी टीका. द्विचत्वारिंशत्तमे समवाये श्रमणभगवदादि श्रामण्यपर्यायनिरूपणम् ४१७
म-यदुदयात् शरीरस्य अङ्गानां शिरः प्रभृतीनाम् उपाङ्गानाम ल्यादीनां विभागो भवति तत् । (५) सरीरबंधणनामे' शरीरबन्धननाम-यत् पूर्ववद्धानां संप्रतिवध्यमानानां च औदारिकशरीरपुद्गलानां संबन्धकारणम् तत। (६) 'सरीर संघायणनामे' शरीरसंघातननाम-यस्योदयात् औदारिकशरीरपुद्गलानां गृहीतानां शरीररचना भवति, तत् । (७) 'संघयणनाम' संहनननाम-यस्योदयात् अस्न्थां तथाभूतशक्तिकारणरूपरचनाविशेषो जायते तत् । (८) 'संठाणनाम' संस्थाननाम-यदुदयात्समचतुरस्रसंस्थानादि जायते तत् । (९) 'वष्णनामे' वर्णनाम, (१०) 'गंधनामे' गन्धनाम, (११) 'रसनामे' रसनाम, (१२) 'फासनामे' स्पर्शनाम-यदुदयात् वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तानि शरीराणि भवन्ति तानि वर्ण
और उपांगभूत अंगुलियोंआदि की जुदीररचना होती है, वह शरीरांगोयाङ्गनामकर्म है४) प्रथम गृहीत औदारिक आदि पुद्गलों के साथ नवीन ग्रहण किये जाने वाले पुदलों का जो संबंध करता है उसका नाम शरीरबंधन नाम कर्म है ५। जिसके उदय से बद्धपुद्गल नानाविध आकारों में व्यवस्थित होते है वह शरीरसंघातनामकर्म है। जिस के उदय से हड्डियों की तथाभूत शक्ति की कारण भूत विशिष्ट रचना होती है वह संहनन नामकर्म है ७। जिसके उदय से शरीर की विविध आकृतियां बनती हैं वह संस्थान नामकर्म है ८। जिसके उदय से शरीर में पांचवर्ण होते हैं वह वर्णनामकर्म है। जिसके उदय से शरीर में सुरभि दुरभि गंध का उदय होता है वह गंध नामकर्म है १० जिसके उदय से शरीर में पांच रस उदित होते हैं उसका नाम रसनामकर्म है ११जिसके उदय से शरीर में आठ प्रकार का स्पर्श होता है वह स्पर्शनामकर्म है १२। जिसके उदय से शरीर गुरु या लघु ળીઓ વગેરેની જુદી જુદી રચના થાય છે તે શરીરાંગોપાંગ નામકર્મ છે. પહેલાં ગ્રહણ કરેલ દારિક આદિ પુદ્ગલેની સાથે નવીન ગ્રહણ કરેલ પુદ્ગલેને જે સંબંધ કરાવે છે તેને શરીરબંધનનામકર્મ કહે છે. (૫) જેના ઉદયથી બદ્ધ પુદ્ગલ વિવિધ આકારમાં વ્યવસ્થિત થાય છે તેને “શરીરસંઘાત નામકર્મ કહે છે (૬) જેના ઉદયથી હાડકાંઓની તે પ્રમાણેની શકિતને કારણરૂપ વિશિષ્ટ ૨ચના થાય છે, તેને સંહનન નામકર્મ કહે છે. (૭) જેના ઉદયથી શરીરને વિવિધ આકાર બને છે, તેને સંસ્થાન નામ કર્મ કહે છે. (૮) જેના ઉદયથી શરીરમાં પાંચ વર્ણ થાય છે તેને વર્ણનામ કર્મ કહે છે. (૯) જેના ઉદયથી શરીરમાં સુગંધ કે દુગધને ઉદય થાય છે તેને ગંધનામકર્મ કહે છે.(૧૦) જેના ઉદયથી શરીરમાં પાંચ રસ ઉદિત થાય છે તે કર્મને રસનામકર્મ કહે છે. (૧૧) જેના ઉદયથી શરીરમાં આઠ પ્રકારના સ્પર્શ અનુભવાય છે તે કમને સ્પર્શનામકર્મ કહે છે. (૧૨)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #437

४१८
समवायाङ्गसूत्रे प्रभृतिनामानि । (१३) 'अगुरुल हुयनामे' अगुरुलघुनाम-यदुदयात् शरीरस्य अगुरुलघुत्वं जायते तत् । (१४) 'उवधायनामे' उपघातनाम यदुदयात् स्व शरीरे परिवर्धमानैः प्रतिजिह्वचोरदन्तादिभिरुपघातो भवति तत्, यद्वा स्वकतोहन्धनादिना शरीरोपघातो जायते तत् । (१५) 'पराघायनामे' पराघातनाम-परान् आहन्ति परिभवति, परैर्वा न हन्यते नाभिभूयत इति परीघातं, तनिबन्धनं नाम पराघातनाम-यदुदयाजीवः परेषां दुष्प्रधर्षों महौजस्वी दर्शनमात्रेण वाक्पाटवेन वा महाभूपसभामपि गतः सभ्यानामपि क्षोभमापादयति प्रतिपक्षपतिभाप्रतिघातं च करोति तत् । (१६) 'अणुपुव्वीनामे' आनुपूर्वीनाम यदुदयाजीवो भवाद् भवान्तरे याति तत् । [१७] उस्सासनाम' उच्छासपरिणाम को न पाकर अगुरुलघुरूप से परिणत होता है वह अगुरुलघुनामकर्म है १३। जिसके उदय से अपने ही शरीर में परिवर्धमान प्रतिजिह्वा, चोरदन्त आदिकों द्वारा उपघात होता हो वह उपघात नामकर्म है १४॥ जसके उदय से जीव पर को दर्शन या वाणी से निष्पभ करदे उसका नाम पराघात नामकर्म है। इसके उदय से जीव में ऐसी स्थिति उत्पन्न हो जाती है कि जिसके कारण वह दूसरों के लिये दुष्पवर्ष हो जाता है तथा महातेजस्वी बनकर वह दर्शनमात्र से अथवा वचन की चतुराई से बड़ी से बडी भी सभाके सभ्यों को चकित और क्षुभित कर देता है। वहां प्रतिपक्ष की प्रतिभाको तिरस्कृत कर अपनी प्रतिष्ठा स्थापित कर देता है १५। जिसके उदय से जीव एक भव से दूसरे भव में जाता है वह आनुपूर्वी नामकर्म है १६। जिसके उदय से जीव को श्वास જેનાઉદયથી શરીર ગુરૂ કે લઘુ પરિણામ પ્રાપ્ત ન કરતાં અગુરૂ લઘુરૂપે પરિણમે છે તે કમને “અગુરુલઘુનામકર્મ કહે છે. (૧૩) જેના ઉદયથી પિતાના જ શરીરમાં પરિવર્ધમાન પ્રતિ જિહવા, ચોર દાંત આદિકો દ્વારા ઉપઘાત થાય છે તે કર્મને ઉપઘાત નામકર્મ કહે છે. (૧૪) જેના ઉદયથી જીવ અન્યને દર્શન કે વાણીથી નિષ્પભ કરી નાખે તે કમને પરાઘાત નામકર્મ કહે છે. તેના ઉદયથી જીવમાં એવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે કે તેને કારણે તે બીજાને માટે દુષ્પધર્ષ (અજેય) બની જાય છે. તથા મહાતેજસ્વી બનીને તે દર્શનમાત્રથી અથવા વાણીની ચતુરાઈથી મોટામાં મોટી સભાના શ્રાતાઓને ચક્તિ અને ભ્રમિત કરી નાખે છે. અને ત્યાં વિરધીની પ્રતિભાનું ખંડન કરી પોતાની પ્રતિષ્ઠા જમાવે છે. (૧૫) જેના ઉદયથી જીવ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જાય છે તે કર્મને “આનુપૂવી નામકર્મ કહે છે. (૧૬) જેના ઉદયથી જીવને શ્વાસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #438

भावबोधिनी टीका. द्विचत्वारिंशत्तमे समवाये श्रमण भगवदादि श्रामण्यपर्यायनिरूपणम् ४१९ सनाम-यदुदयादुच्छासनिःश्वासयोः प्राप्तिर्भवति तत् । (१८) 'आयवनामे' आतपनाम-यदुदयाजीवशरीराणि स्वरूपेणानुष्णात्यपि सूर्यमण्डलादिगतपृथिवीकायिकवदुष्णप्रकाशलक्षणमातपं कुर्वन्ति तत् । (१९) 'उज्जोयनामे' उद्योतनाम-यदुदयादुष्णत्वरहितमपि जीवशरीरं चन्द्रमण्डलरत्नौपधिवदुद्योतं करोति तत् । [२०] 'विहगगइनामे' विहगगतिनाम-यदुदयाज्जीवः शुभाशुभगतियुक्तो भवति तत्, हंसादिवत् शुभविहायोगतिः, उष्ट्रखरमहिषादिवदशुभविहायोगतिः। (२१) त्रसनाम, (२२) स्थावरनाम, (२३) सूक्ष्मनाम, (२४) बादरनाम, [२५] पर्याप्तनाम, (२६) अपर्याप्तनाम, (२७) साधारणशरीरनाम, (२८)प्रत्ये.
और निःश्वास की प्राप्ति होती है वह उच्छवास नामकर्म है १७। जिसके उदय से स्वभावतः अनुष्ण भी जीव शरीर सूर्यमंडलगत पृथिवीकायिक जीव के शरीर की तरह उष्णप्रकाश वाले होते हैं उसका नाम आतप नाम कर्म है १८ जिसके उदय से उष्णत्व रहित भी जीव शरीर चन्द्रमंडल, रत्न एवं औषधि की उद्योत-शीत प्रकाश करता है उसका नाम उद्योत नाम कर्म है १९। जिसके उदयसे जीव शुभ और अशुभ गति से युक्त होता है वह विहायोगति नाम कर्म है। हँसादिक की तरह चाल का होना शुभविहायोगति है और गाधे ऊट आदिकी तरह चाल चलना इसका नाम अशुभ विहायोगति है २०। जिसकर्म के उदय से स्वतन्त्रभाव से गमन करने की शक्ति प्राप्त हो वह सनाम कर्म है २१॥
और इससे विपरीत जिसके उदय से वैसी शक्ति न हो वह स्थावर नाम: कर्म है २२। जिसके उदय से चर्मचक्षु के अगोचर सूक्ष्म शरीर की प्राप्ति हो वह सूक्ष्मनामकर्म है२३। तथा जिसके उदय से चर्म चक्षु गोचर शरीर की અને નિઃશ્વાસની પ્રાપ્તિ થાય છે તેને ઉચ્છવાસ નામ કમી કહે છે. (૧૭) જેના ઉદયથી કુદરતી રીતે અનુણ જીવ શરીર પણ સૂર્ય મંડલ ગત પૃથ્વીકાયિક જીવના શરીરની જેમ ઉષ્ણ પ્રકાશવાળા થાય છે તે કમને “આતપન મકમ કહે છે. (૧૮) જેના ઉદયથી ઉષ્ણત્વ રહિત જીવ શરીર પણ ચન્દ્ર મડલરત્ન અને ઔષધિના જે શીત પ્રકાશ આપે છે તે કર્મને ઉદ્યોત નામકર્મ કહેલ છે. (૧૯) જેના ઉદયથી જીવ શુભ અને અશુભ ગતિથી યુક્ત બને છે તે કર્મને વિહાગતિ નામકર્મ કહે છે. હંસાદિકના જેવી ચાલ–ગતિ હોવી તે શુભ વિહાગતિ છે અને ગદ્ધા, ઊંટ આદિના જેવી ચાલ હોવી તે અશુભવિહાયેગતિ કહેવાય છે. (૨૦) જે કમના ઉદયથી સ્વતન્ન રીતે ગમન કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય તે કર્મને “ત્રસનામકર્મ કહે છે, (૨૧) જેના ઉદયથી સ્વતંત્ર રીતે ગમન કરવાની શકિત પ્રાપ્ત ન થાય તે કર્મને સ્થાવરનામકર્મ કહે છે. (૨૨) જેના ઉદયથી ચર્મચક્ષુથી જઈ ન શકાય તેવા સૂમ શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે કમને “સૂમનામકર્મ કહે છે. (૨૩) જેના ઉદયથી ચર્મચક્ષુ વડે જોઈ શકાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #439

४२०
समवायाङ्गसूत्रे
कशरीरनाम, त्रसादयोऽष्टौ प्रसिद्धा एव । (२९) 'थिरनामे' स्थिरनाम यदुद. यात् दन्तास्थ्याद्यवयवाः स्थिरा भवति तत् । (३०) 'अथिरनामे' अस्थिर नाम यदुदयादस्थिराणां भूजिह्वादीनां निष्पत्तिर्भवति तत् । (३१) 'सुभनामे' शुभनाम यदुदयात् शुभानां शिरःप्रभृतीनां निष्पत्तिस्तत् । (३२) 'असुभनामे' अशुभनाम=यदुदयात्पादादीनामशुभानां निष्पत्तिस्तत् । (३३) सुभगनामयदुदयादनुपकार्यपि सर्वजनमियो भवति तत् । उक्तश्च-"अणुचकए वि बहूण होइप्राप्ति हो वह बादर नाम कर्म है २४। जिसके उदय से स्व योग्य पर्याप्ति की पूर्णता हो वह पर्याप्त नाम कर्म है २५। जिसके उदय से जीव के स्वयोग्यपर्याप्ति की पूर्णता न हो वह अपर्याप्त नाम कर्म है२५। जिसके उदय से जीव के स्वयोग्य पर्याप्ति की पूर्णता न हो वह अपर्याप्त नाम कर्म है २६॥ जिसके उदय से अनंत जीवों का एक ही साधारण शरीरण हो वह साधारण-शरीर नामकर्म है २७, और जिसके उदय से जीव को भिन्न २ शरीर की प्राप्ति हो वह प्रत्येक शरीर नामकर्म है २८ जिसके उदय से जीव को दन्तादिक अवयव स्थिररूप में प्राप्त हों वह स्थिर नामकर्म है २९। जिसके उदय से जीवको अस्थिर भ्र, जिह्वा आदि प्राप्त हो वह अस्थिरनामकर्म है ३०। जिसके उदय से शुभ शिर आदि अवयवों की निष्पत्ति होती है वह शुभनाम कम है ३१। जिसके उदय से चरण आदि अशुभ अवयवों की उत्पत्ति होती है वह अशुभनाम कम है ३२। जिसके उदय से जीव उपकार आदि न करने पर भी सबके मन को सुहावे वह मुभगતેવા શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે કમને “બાદરનામકર્મ કહે છે. (૨૪) જેના ઉદયથી સ્વગ્ય પર્યાસિની પૂર્ણતા હોય તે કર્મને પર્યાપ્ત નામકર્મ કહે છે, (૨૫) જેના ઉદયથી જીવને સ્વયોગ પર્યાપ્તિની પૂર્ણતા ન હોય તે કર્મને અપર્યાપ્ત નામકર્મ કહે છે (૨૬) જે કર્મના ઉદયથી અન ત નું એક જ સાધારણ શરીર હોય તે કર્મને “સાધારણ શરીર નામકર્મ' કહે છે. (૨૭) જેના ઉદયથી જીવને ભિન્ન ભિન્ન શરીરની પ્રાપ્તિ થાય તે કર્મને પ્રત્યેક શરીર નામકર્મ કહે છે. (૨૮) જેના ઉદયથી જીવને દાંત આદિ અવયવો સ્થિર રૂપે પ્રાપ્ત થાય તે કમને “સ્થિર નામકર્મ કહે છે. (૨૯) જેના ઉદયથી અસ્થિર ભ્ર, જિભ આદિ પ્રાપ્ત થાય તે કમને અસ્થિર નામકર્મ કહે છે. (૩૦) જેના ઉદયથી શુભ શિર આદિની પ્રાપ્તિ થાય છે તે કર્મને શુભનામકમ” કહે છે. (૩૧) જેના ઉદયથી ચરણ આદિ અશુભ અવયની ઉત્પત્તિ થાય છે કમને “અશુભનામકમ” કહે છે. (૩૨) જેના ઉદયથી જ ઉપકાર આદિ ન કરવા છતાં પણ સૌના મનને આનંદ આપે તે કર્મને “સુભગ'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #440

भावबोधिनी टीका. द्विचत्वारिंशत्तमे समवाये श्रमण भगवदादि श्रामण्यपर्यायनिरूपणम् ४२१ पिओ तस्स सुभगनामुदओ " इति । (३४) दुर्भगनाम - यदुदयादुपकारकारकोऽपि जनस्याप्रियो भवति तत् उक्तञ्च
“उवकारकारगो चिहु, न रुचइ दुब्भगे उ जस्सुदए" इति । (३५) सुस्वरनाम-यदुद्याज्जीवस्य स्वरः श्रोतॄणां प्रीतिकरो भवति तत् । ( ३६ ) दुस्स्वरनाम - यदुदयाज्जीवस्य स्वरः श्रोतॄणां कर्णकटुरुपजायते तत् । ( ३७ ) आदेयनाम - यदुदयवशाद् यच्चेष्टते यद् भाषते वा तत्सर्व लोकः प्रमाणीकरोति, यस्य दर्शनमात्रेपि लोकोऽभ्युत्थानादिसमाचरति तत् उक्तञ्च - 'आदेज्जा सव्वलोग गिज्झवओ' इति । (३८) अनादेयनाम - यदुदयाद् युक्तियुक्तमपि ब्रुवाण उपादेयवचनो न भवति, नाप्युपक्रियमाणोऽपि लोकस्तस्याभ्युत्थानादिकं करोति । ( ३९ ) यशः कीर्त्तिनाम - यदुदयान्मध्यस्थजनानामपि प्रशंसनीयो भवति । (४०) अयश: - कीर्तिनाम-यदुदयान्मध्यस्थजनानामपि अप्रशंसनीयो भवति तत् । ( ४१ ) 'निम्मानामकर्म है ||३३| उपकार आदि करने पर भी जीव जिस के उदय में सुहावे नहीं वह दुर्भाग नामकर्म है | ३४ | जिसके उदय से जीव को श्रोताजनों को प्रिय मधुरस्वर की प्राप्ति हो वह सुस्वर नामकर्म है ३५ और जिसके उदय से श्रोता को प्रीतिकर स्वर प्राप्त न हो वह दुःस्वर नामकर्म है ३५और जिसके उदय से श्रोता को प्रीतिकर स्वर प्राप्त न हो वह दुःस्वर नामकर्म है ३६ | जिसके उदय से जीवको बहुमान्यवचन की प्राप्ति हो वह आदेय नामकर्म ३७ और जिसके उदय से वैसा वैसा वचन प्राप्त न हो वह अनादेयनामकर्म है ३८| जिसके उदय से संसारभर में जीव की यश व कीर्ति फैल जाय वह यशः कीर्तिनाम कर्म ३९ और जिसके उदय में यश व कीर्ति प्राप्त न हो वह अयशकीर्ति नामकर्म है ४० ।
નામકમ` કહે છે. (૩૩) જેનાં ઊદયમાં ઊપકાર આદિ કરવા છતાં પણ જીવ અન્યને ખુશ કરી શકતા નથી તે કર્માંને ‘દુર્લીંગનામક કહે છે. (૩૪) જેના ઉદયથી જીવને શ્રોતાજનાને પ્રિય લાગે તેવા સ્વરની પ્રાપ્તિ થાય તે કર્મીને ‘સુસ્વર કમ' કહે છે. (૩૫) અને જેના ઉદયથી શ્રોતાઓને પ્રિય લાગે તેવા સ્વરની પ્રાપ્તિ ન થાય તે કને દુઃસ્વર નામક કહે છે. (૩૬) જેના ઉદયથી જીવને બહુ માન્ય વચનની પ્રાપ્તિ થાય તે કમને આયનામકમ' કહે છે. (૩૭) જેના ઉદયથી બહુમાન્ય વચનની પ્રાપ્તિ ન થાય તે કમને અનાતૈયનામકમ` કહે છે.(૩૮) જેના ઉદયથી જીવને આખા સ'સારમાં યશ અને કીતિ ફેલાય તે કને યશઃકીતિ નામકમ` કહે છે. (૩૯) જેના ઉદયથી જીવને યશ અને કીતિની પ્રાપ્તિ ન થાય તે ક`ને અયશકીતિ નામક કહે છે, (૪૦) જે કર્માંના ઉદ્દયથી શરીરમાં બે હાથ,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #441

४२२
समवायाङ्गसूत्रे
णनामे' निर्माणनाम-यस्योदयाज्जीवस्य शरीरे हस्तद्वय-चरणद्वय-मस्तक--पृष्ठवक्षःस्थलोदररूपाणामष्टाङ्गानाम्, केशश्मश्रूनखकर्णनासिकाऽमुल्यादिरूपाणामुपाङ्गानां च यथानियतस्थाने न्यासो भवति तत्, इदं हि सूत्रधारवज्जीवशरीरेऽङ्गोपाङ्गानि यथास्थानं न्यासं रचयतीत्यर्थः । (४२) तीर्थङ्करनाम-यदुदयादष्टमहापातिहार्यादि चतुस्त्रिंशदतिशयाः प्रादुर्भवन्ति तत् । लवणे खलु समुद्रे जिसके उदय से शरीर में दो हाथ, दो पग, मस्तक, पृष्ठ, वक्षःस्थल, उदर, इन आठ अंगों की, तथा केश, श्मश्रु नख कर्ण नासिका और अंगुलि आदि उपांगों की यथास्थान में रचना हो उसका नाम निर्माण नामकर्म ४१। यह कर्म सूत्रधार-(सुतार) की तरह जीव शरीर में अंग और उपांगों की यथोचित स्थान में व्यवस्थित रूप से रचना करता है। जिसके उदय से आठ महापातिहार्य आदि ३४ चोत्तीस अतिशय प्रकट होते हैं वह तीर्थकर नामकर्म है ४२। उक्तं च करके जो गाथांश यहां उद्धत किये गये हैं सुभग, दुर्भग और आदेय प्रकृतियों के स्वरूप प्रदर्शन के विषय में उनका अर्थ इस प्रकार है-"अणुवकए वि बहूण होइ पिओं तस्स सुभगनामुदओ"किसी का उपकार नहीं करने पर भी जो अनेक जनों को प्रिय होता है उसके सुभग नामकर्म का उदय जानना चाहिये। “उवकार कारगो वि हुन रुच्चड दुभगे उ जस्सुदये" जिसके दुर्भग नामकर्म का उदय होता है वह उपकार करने पर भी किसी को रुचता नहीं है। श्रादेज्जा सवलोगगिज्झवओ" समस्त लोकों द्वारा जो ग्राह्यवचन होता है उसके आदेय બે પગ, મસ્તક, પૃષ્ઠ, વક્ષસ્થલ અને પેટ, એ આઠ અંગોની તથા કેશ, મિશ્ર નખ, કાન, નાસિકા અને આંગળીઓ આદિ ઉપાંગોની યોગ્ય સ્થાને રચના થાય તે કર્મને નિર્માણ નામકર્મ કહે છે, (૪૧)આ કમ સૂત્રધાર સુતારની જેમ શરીરના અંગ અને ઉપાંગોની યોગ્ય સ્થાને વ્યવસ્થિત રીતે રચના કરે છે. જેના ઉદથી આઠ મહાપ્રાતિહાર્ય આદિ ૩૪ત્રીસ અતિશય પ્રગટ થાય છે તે કર્મને તીર્થકર નામકર્મ કહે छ. ४२ सुला हुल मने माय प्रतियोनु २१३५ ४Maan भाटे 'उक्तंच, ४ाने ले आयाशी मी माया छ तेभने। २५ मा प्रमाणे --"अणुवकए वि बहण होइ पिओ तस्स सुभगनामुदओ"-आना ५२ ५४४२ न ४२१॥ છતાં પણ જે અનેક લોકોને પ્રિય થાય તે તેના સુભગનામકર્મને ઉદય છે એમ सभा "उवकारकारगो वि हु न रुच्चइ दुभगे उ जस्मुदये” ना gen નામકર્મને ઉદય થાય છે તે વ્યકિત ઉપકાર કરે છતાં પણ બીજાને ગમતી નથી आदाज्जा सबलोग गिज्झवओ ना साहेय नामभन जय हाय छे तेना क्या સમસ્ત કો દ્વારા ગ્રાહ્ય માન્ય બને છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #442

भावबोधिनी टीका. त्रिचत्वारिंशत्तमे समवाये कर्मविपाक ध्ययादि निरूपणम्
द्विचत्वारिंशत्, 'नागसाहस्सीओ' नागसाहस्त्र्यः, 'अभितरियं' आभ्यन्तरिक 'वेलं' वेलां=दकमालाम् - अन्तर्विशन्ती बहिर्वा यान्तीं लवणसमुद्रशिखाम् 'धारंति' धारयन्ति । 'महालिया ए' महालिकायाः खलु विमानप्रविभक्तेः = अङ्गबाह्य कालिकश्रुतविशेषस्य द्वितीये वर्गे द्विचत्वारिंशत् उद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः इयं सम्प्रति विच्छेदं गता । ' एगमेगाए' एकैकस्यामवसर्पिण्यां पञ्चमषष्ठ्यो 'समाओ' समे = आरको द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्राणि कालेन प्रज्ञप्ते । ' एगमेगाए' एकैकस्या मुत्सर्पिण्यां प्रथमद्वितीये समे द्विचत्वारिंशत् वर्षसहस्राणि कालेन प्रज्ञप्ते । सु ८१ ॥ त्रिचत्वारिंशत्तमं समवायमाह - ' तेयालीस' इत्यादि ।
४२३
मूलम् - तेयालीसं कम्मविवागज्झयणा पन्नत्ता । पढमचउत्थपचमी पुढवी तेलीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता | जंबूदीवस्स णं दीवस्स पुरत्थिमिल्लाओ चरमंताओ गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स पुरत्थिमिले चरमंते, एस णं तेयालीस जोयणसहस्साइं अवाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउद्दिसिंपि दगभासे संखे दयसीमे । महालियाए णं विमाणपविभत्तीए तइए वग्गे तेयालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता ॥ सू० ८२ ॥
नामकर्म का उदय जानना चाहिये। लवण समुद्र में ४२ बयालीस हजार नागकुमार के देव उसकी आभ्यन्तरिक बेला - जलमाला - लवणसमुद्र की शिखा ऊपर जाती है और अन्दर घुसती है उसको धारण करते हैं अंग बाह्य कालिकत विशेष के द्वितीय वर्ग में ४२ बयालीस उद्देशनकाल हैं । यह विमान प्रविभक्ति इस समय लुप्त हो गई है। एक एक अवसर्पिणी में पांचवा और छठवां ये दोनों आरे काल की अपेक्षा ४२-४२ बयालीसर हजार वर्ष के कहे गये हैं || सू०८१ ॥
લવણુસમુદ્રની આભ્યન્તરિક વેલા-જળમાળા-લવણ સમુદ્રની ઉપર જતી અને અંદર ઘુસતી જળમાળાને ૪૨ બેતાલીસ હજાર નાગકુમાર દેવા ધારણ કરે છે, અંગબાહ્ય કાલિક શ્રુત વિશેષના બીજા વમાં ૪ર ખેતાલીસ ઉદ્દેશનકાળ છે. તે વિમાન પ્રવિભકિત હાલમાં નષ્ટ થઇ હોવાથી ઉપલબ્ધ થતી નથી પ્રત્યેક અવસર્પ ણીને પાંચમે અને છઠ્ઠો આરા કાળની અપેક્ષાએ ૪૨-૪૨ બેતાલીસ ખેંતાલીસ હજાર वर्षानी तान्यो छे. ॥सू. ८१॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #443

समवायाङ्गसूत्रे ___टीका-'तेयालीसं' त्रिचत्वारिंशत् 'कम्मविवागज्झयणा' कर्मविपाकाध्ययनानि कर्मणः-पुण्यपापरूपस्य विपाका मन्दतीव्रादिरसप्रकर्षावस्था तत्पतिपादकान्यध्ययनानि कर्मविपाकाध्ययनानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । अत्र विपाकशब्दः रसप्रकर्षावस्थाप्रतिपादकः। साम्प्रतमेतान्यध्ययनानि नोपलभ्यन्ते । एकादशाङ्गे विपाकश्रुते तु पुण्यपापरूपकर्मफलप्रतिपादकानि विंशत्यध्ययनानि समुपलभ्यन्ते। 'पढमचउत्थपंचमासु' प्रथमचतुर्थपञ्चमीषु 'पुढवीसु' पृथिवीषु तेयालीसं' त्रिचत्वारिंशत् 'निरयावाससयसहस्सा'निरयावासशतसहस्राणि त्रिचत्वारिंशल्लक्षाणि निरयावासाःप्रज्ञप्ताः। 'जंबूद्दीवस्स णं दीवस्स' जम्बूद्वीपस्य खलु वीपस्य पुरथिमिल्लाबो' पौरस्त्यत्=पूर्वदिशि वर्तमानात् चरमंतानो' चरमान्तात् सर्वान्तिमप्रदेशात् गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स' गोस्तृभस्य खलु आवासपर्वतस्य 'पुरथिमिल्ले' पौरस्त्यः ___ अब सूत्रकार४३तेंतालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है'तेयालीसं कम्मविवागज्झयणा पन्नत्ता' इत्यादि।
टीकार्थ-पुण्यपाप रूप कर्म जो मन्द तीव्र आदि रस हैं उन रस की जो प्रकर्षावस्था है उस अवस्था के प्रतिपादक अध्ययन४३तेंतालीस कहे गये हैं। यहां विपाक शब्द रस की प्रकर्षावस्था का कहने वाला है। इस समय ये अध्ययन उपलब्ध नहीं हैं, ग्यारहवां अंग जो विपाकश्रुत है, उसमें पुण्यपापरूप. कर्मफल के प्रतिपादक जो अध्ययन हैं वे २०वीस ही उपलब्ध हैं। प्रथम, चतुर्थ,पंचम, इन तीन पृथिवियों में नरकावास की संख्या४३तेंतालीस लाख है। प्रथम पृथिवी के नरकावास ३० तीस लाख, चयुर्थपृथिवी के १० दश लाख
और पांचवी पृथिवी के३तीन लाख इस प्रकार४३तेंतालीस लाख नरकावास जोडने पर आ जाते हैं । जंबूद्वीप नाकम द्वीप का पूर्व दिशा में वर्तमान जो
वे सूत्र४२ तालीस (४३) सध्यावi सभपायानु ४थन ४३ तेयालीसं कम्मविवागज्झयणा पन्नत्ता" इत्यदि !
ટીકાથ–પુણ્ય પાપ રૂપ કર્મના જે મન્દ તીવ્ર આદિરસ છે. તે રસની જે પ્રકવસ્થા છે તે અવસ્થાનું પ્રતિપાદન કરનારા તેંતાલીસ (૪૩) અધ્યયન કહ્યા છે અહીં વિપાક’ શબ્દ રસની પ્રકિર્ણાવસ્થા દર્શાવનાર છે હાલમાં તે અધ્યયને ઉપલબ્ધ (પ્રાય) નથી. પણ વિપાકશ્રત નામનું જે અગિયારમુ અંગ છે તેમાં પુણ્ય પાપ રૂપ કર્મફળનું પ્રતિપાદન કરનારા વીસ અધ્યયનો જ ઉપલબ્ધ છે પહેલી, ચોથી અને પાંચમી. એ ત્રણ પૃથ્વીઓમાં નારકાવાસની સંખ્યા ૪૩ તેંતાલીસ લાખ છે. પહેલી પથ્વીના ૩૦ ત્રીસ લાખ નરકાવાસ, ચોથી પથ્વીના ૧૦ દસ લાખ અને પાંચમી પૃથ્વીના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #444

भावबोधिनी टीका. चतुश्चत्त्वारिंशत्तमे समवाये अध्ययनादि निरूपणम् ४२५ 'चरमंते' चरमान्तः सर्वान्तिमपदेशो यः, 'एसणं' एष खलु त्रिचत्वारिंशद् 'जोयणसहस्साणि' योजनसहस्राणि 'अवाहाए' अबाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे दूरे ‘पण्णत्ते' पजतः। 'एवं' एवम् अनेनैव प्रकारेण='चउद्दिसिपि' चतुदिक्ष्वपि चतसृष्वपि दिशासु 'दगभागे संखे दयसीमे' दकभासः शवः दकसीमा, एषां त्रयाणां पर्वतानामपि पौरस्त्यश्वरमान्तो भाग एतावत्येव दूरे वर्तते । 'महालियाए णं' महालिकायाः खलु 'विमाणपविभत्तीए' विमानप्रविभक्त्याःअङ्गबाह्यकालिकश्रुतविशेषस्य 'तइए वग्गे' तृतीयवर्गे 'तेयालीसं' त्रिचत्वारिंशत् 'उद्देसणकाला' उद्देशनकालाः 'पण्णत्ता' पज्ञप्ताः॥सू.८२॥ चतुश्चत्वारिंशत्तमं समवायमाह-'चोयालीस' इत्यादि ।
मूलम्-चोयालीसं अज्झयणा इसिभासिया दियलोगचुयाभासिया पण्णत्ता। विमलस्स णं अरहओ चोयालीसं पुरिसजुगाई अणुपिटुसिद्धाइं जावप्पहीणाई। धरणस्स णं नागिंदस्स नागरण्णो वोयालीसं भवणावाससयसहस्सा पण्णत्ता । महालियाए णं विमागपविभत्तीए चउत्थेवग्गेचोयालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता ॥सू.८३॥ सर्वान्तिम प्रदेश है उससे गोस्तूभ आवास पर्वत काजो पौरस्त्य चरमान्तपदेश है वह व्ययधान की अपेक्षा से ४३ तेंतालीस हजार योजन दूर है। इसी तरह से चारों दिशाओ में भी दकभास, शंख और दकसीमन् इन तीन पर्वतों का पौरस्त्य सर्वान्तिमभाग बिलकुल अखीर का भाग इतनी ही दूर है। महालिका विमान प्रविभक्ति के अङ्गबाह्य कालिक श्रुतविशेष के तृतीयवर्ग में तेंतालीस उद्देशनकाल कहे गये हैं ॥सू०८२।।
अब सूत्रकार ४४चौवालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं ત્રણ લાખ મળીને કુલ ૪૩ તેતાલીસ લાખ નરકાવાસ થાય છે. જે ખૂકી પનામના દ્વીપની પૂર્વ દિશામાં આવેલ જે તદ્દન અનિત્તમ પ્રદેશ છે ત્યાંથી ગેસ્તૃભ અવાસ પર્વતનો જે પરત્વે ચરમાત પ્રદેશ છે તે વ્યવધાનની અપેક્ષાએ ૪૩ તેંતાલીસ હજાર જન દૂર છે. એ જ રીતે ચારે દિશાઓમાં પણ દકભાસ, શંખ, અને દકસીમન, એ ત્રણ પર્વ તેને પૌરત્યસર્વાનિતમ ભાગ-તદ્દન છેવાડાને ભાગ એટલો જ દૂર છે મહાલિકા વિમાન પ્રવિભકિતના-અંગ બાા કાલિક શ્રત વિશેષના ત્રીજા વર્ગમાં તેંતાલીસ [૪૩] ઉદ્દેશનકાલ કહેલ છે. સૂ ૮રા
डवे सूत्र॥२ ४४ युवाणीस सध्या समपायानु ४थन ४२ २. चोयालीसं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #445

४२६
समवायाङ्गसूत्रे
टीका--'चोयालीसं' चतुश्चत्वारिंशत् 'अज्झयणा' अध्ययनानि 'इसिभासिया' ऋषिभाषितानिऋषिभाषिताध्ययनानि श्रुतविशेषभूतानि देवलोगचुया भासिया' देवलोकच्युताभाषितानि-देवलोकेभ्यश्चयुताः,संयमं गृहीत्वा ऋषयो जाताः,देवलो. कच्युताः तैर्भाषितानियोक्तानि, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानिकथितानि । विमलस्स णं' विमलस्य खलु 'अरहओ' अर्हतः 'चोयालीस' चतुश्चत्वारिंशत् 'पुरिसजुगाई' पुरुषयुगाणि-शिष्यपशिष्यादिक्रमप्राप्तपुरुषान्तराणि 'अणुपिट्टसिद्धाई' अनुपृष्ठसिद्धानि-अनुपृष्ठम्=प्रानुपूर्व्या सिद्धानि-सिद्धिंगतानि 'जाव' यावत्-बुद्धानिमुक्तानि-परिनिर्वातानि, सर्वदुःखपहीणानि=सर्वदुःखरहितानि जातानि 'धरणस्स णं' धरणस्य खलु 'नागिंदस्स' नागेन्द्रस्य 'नागरणो' नागराजस्य 'चोयालीस' चतुश्चत्वारिंशत् 'भवणावाससयसहस्सा' भवनावासशतसवस्राणि चतुश्चत्वारिंशल्लक्षाणि भवनावासाः 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'महालियाए णं' महालिकायाः खलु 'विमाणपविभत्तीए' विमानप्रविभत्तयाः 'चउत्थे वग्गे' चतुर्थे वर्गे चतुश्चत्वारिंशदुद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः ॥ सू. ८३ ॥ 'चोयालीसं अज्झयणा' इत्यादि ।
___टीकार्थ-चौवालीस अध्ययन ऋषिभाषित है वे देवलोक से च्यव कर आये हुए ऋषियों द्वारा कथित हुए प्रतिपादित किये गये हैं। विमलनाथ अहंत के ४४ चौवालीस पुरुषयुग-शिष्य, प्रशिष्य आदि के क्रम से प्राप्त अनेक पुरुष क्रमर से सिद्धि गतिको प्राप्त हुए हैं। यावत् बुद्ध, मुक्त, परिनिर्वात और समस्त दुःखों से विहीन हुए है। नागकुमार के धारण नामक नागेन्द्र के४४चौवालीस लाख भवनावास कहे गये है। महालिका विमान प्रविभक्ति के-अङ्गबाह्यकालिक श्रुत विशेष के चतुर्थवर्ग में ४४ चौवालीस उद्देशनकाल कहे गये है ॥सू०८४॥ अज्झयणा" इत्यादि !
ટીકાથે–ચુંમાળીશ (૪૪)અધ્યયન ઋષિભાષિત છે. તે અધ્યયન દેવેલેકથી ચવીને આ વેલા ઋષિયો દ્વારા કથિત થયા છે એવું પ્રતિપાદિત થયેલ છે. વિમલનાથ અહ. તના ચુંમાળીસ (૪૪) પુરૂષયુગ-શિષ્ય પ્રશિષ્ય આદિના કમથી પ્રાપ્ત અનેક પુરૂષ ક્રમે ક્રમે સિદ્ધિગતિ પામ્યા છે, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમસ્ત દુઃખેથી રહિત થયા છે. નાગકુમારના ધારણ નામના નાગેન્દ્રના ચુંમાળીશ (૪૪) લાખ ભવનાવાસ છે. મહાલિકા વિમાન પ્રવિભકિતના અંગબાહ્ય કાલિક શ્રત વિશેષના ચોથા વર્ગમાં (४४) युवाजीस उद्देशन हा छ. ॥सू. ८3॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #446

भावबोधिनी टीका. पञ्चचत्वारिंशत्तमे समवाये समयक्षेत्रादि निरूपणम् ४२७ पञ्चचत्वारिंशत्तमं समवायमाह-'समयखेत्ते' इत्यादि ।
मूलम्-समयखेते णं पणयालीसं जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । सीमंतए णं नरए पणयालीसं जोयणसयसहस्साइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । एवं उडुविमाणे वि। ईसिपब्भारा णं पुढवी एवं चेव । धम्मे णं अरहा पणयालीसं धणूइं उड़ उच्चत्तेणं होत्था। मंदरस्स णं पव्वयस्स चउदिसिपि पणयालीसं पणयालीसं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्तें । सव्वे विणं दिवडखेत्तिया नक्खत्ता पणयालीसं मुहुत्ते चंदेण सद्धिं जोइंसु वा जोइंति वा जोइस्संति वा । तिन्नेव उत्तराई, पुणबसू रोहिणी विसाहा य, ए ए छ नक्खत्ता पणयालमुहुत्तसंजोगा। महालियाए णं विमाणपविभत्तीए पंचमे वग्गे पणयालीसं उद्देसणकाला पण्णत्ता ॥सू. ८४॥ ___टीका--'समयखेत्ते' समयक्षेत्रम्-कालोपलक्षितं क्षेत्रं मनुष्यक्षेत्रमित्यर्थः, खलु 'पणयालीसं' पञ्चचत्वारिंशत् 'जोयणसयसहस्साई' योजनशतसहस्राणि पञ्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनानि 'आयामविक्खंभेणं' आयाम विष्कम्भेण-दैर्घ्यविस्ताराभ्यां 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् कथितम् । 'सीमंतए णं नरए' सीमन्तकः खलु नरक:= __अब सूत्रकार ४५ पैंतालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है-'समयखेत्तेणं' इत्यादि ।
टीकार्थ-कालोपलक्षितक्षेत्र-अर्थात् मनुष्यक्षेत्र-अहाईदीप-आयाम और विष्कंभ की-लंबाई चौडाई की अपेक्षा ४५ पेंतालीस लाख योजन का कहा गया है। प्रथमपृथिवी का वृत्ताकार विशाल नरक जो प्रथम प्रस्तार के मध्यभाग में स्थित है और जो विशाल और प्रधान होने से नरकेन्द्र इस __वसूत्र४।२ पिस्तीस (४५) सण्यावा सभपायानु ४थन ४३ छ-'समयखेत्तेण' इत्यादि ! ટીકાર્થ-કાલપલક્ષિત ક્ષેત્ર–એટલે કે મનુષ્ય ક્ષેત્ર-અઢી દ્વીપ-લંબાઈ અને પહોળાઈની અપેક્ષાએ પિસ્તાળીસ [૪૫] લાખ એજનને કહ્યો છે. પહેલી પૃથ્વીની વૃત્તાકાર વિશાલ નરક કે જે પ્રથમ પ્રસ્તારના મધ્ય ભાગમાં આવેલ છે. અને જે વિશાળ અને મુખ્ય હોવાથી નરકેન્દ્રના નામે ઓળખાય છે. તે લંબાઈ પહોળાઈની અપેક્ષાએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #447

४२८
समवायाङ्गसूत्रे पथमपृथिव्याः प्रथमप्रस्तटे मध्यभागस्थितो वृत्ताकारो विशालनरकः, अयं विशालत्वात्पधानत्वाञ्च 'नरकेन्द्रः' इत्युच्यते, 'पणयालीसं' पञ्चचत्वारिंशत् 'जोयणसयसहस्साई' योजनशतसहस्राणि-पञ्चचत्वारिंशल्लक्षयोजनानि 'आयामविक्खंभेणं' आयाम विष्कम्भेण दैयविस्ताराभ्यां 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। एवं' एवम् = अनेन प्रकारेण 'उडविमाणे वि' उड्डविमानमपि सौधर्मेशानयोः प्रथमे प्रस्तटे चतमृणां विमानावलिकानां मध्ये स्थितो वर्तुलाकारो विशालविमानः, अय विशालत्वात्प्रधानत्वाच्च विमानेन्द्रशब्देन प्रोच्यते, प्रज्ञप्तः। 'ईसिपब्भारा गं पुढवी' ईषत्माग्भारा खलु पृथिवी शिद्धशिला ‘एवंचेव' एवमेव-पूर्ववदेव पञ्चचत्वारिशल्लक्षयोजनपरिमितो आयामविष्कम्भेण प्रज्ञप्ता । 'धम्मेणं' धर्मः खलु 'अरहा' अर्हन् ‘पणयालीसं धणूई' पञ्चचत्वारिंशद् धनूंषि उर्ध्वम् उच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'मंदरस्स णं पब्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'चउद्दिसिपि' चतुर्दिक्ष्वपि 'पणयालीसं पणयालीसं' पञ्चचत्वारिंशत् पश्चचत्वारिंशत् 'जोयणसहस्साई' योजमसहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरं जम्बूद्वीपजगतीमाश्रित्य व्यवधान, प्रज्ञप्तम् । 'सव्वे वि णं' सर्वाण्यपि खलु 'दिवड्डखे. नाम से कहा जाता है, आयाम विस्तार की अपेक्षा४५पैंतालीसलाख योजन का है। इसी तरह से उर्ध्वविमान भी जो कि सौधर्म और ईशान के प्रथम प्रस्तर में चार विमानों के बीच में स्थित है एवं गोलाकार है तथा इसी कारण जो विशाल और प्रधान होने से विमानेन्द्र कहा जाता है आयाम विष्कंभ की अपेक्षा ४५ पैंतालीस लाख योजन का है। ईषत्प्रागभार नामकी पृथिवी सिद्धशिला भी आयाम विष्कंभ की अपेक्षा४५पैंतालीस लाख योजन की है। धर्मनाथ अर्हत भगवान् ऊचाई की अपेक्षा ४५ पैंतालीस धनुष ऊंचे थे। सुमेरु पर्वत की चारों दिशाओं में जंबूद्वीप की जगती को आश्रित करके व्यवधान ४५-४५ पंतालीस २ हजार योजन का व्यवधान कहा गया है। समस्त व्यर्धक्षेत्रिक-ढाईद्वीप के-नक्षत्रों ने पैंतालीस मुहर्त પિતાળીશ(૪૫)લાખ ચોજનની છે. એ જ પ્રમાણે ધર્મ અને ઇશાન કલ્પના પ્રથમ પ્રસ્તરમાં ચાર વિમાનોના વચ્ચે રહેલું ઉદ્ઘ વિમાન કે જે ગોળાકાર છે. તથા વિશાળ અને મુખ્ય હોવાથી જે વિમાનેન્દ્રને નામે ઓળખાય છે, તે પણ લંબાઈ પહોળાઈની અપેક્ષાએ ૪૫ લાખ યેાજનનું છે. ઈષ~ાગુભાર નામની સિદ્ધ શિલા પણ લંબાઈ અને પહોળાઈની અપેક્ષાએ ૪૫ લાખ જનની છે. ધર્મનાથ અહત પ્રભુની ઉંચાઈ પિસ્તાલીસ (૪૫) ધનુષ પ્રમાણ હતી. સુમેરૂ પર્વતની ચારે દિશાઓથી જબૂદ્વીપની જગતી (કેર) નું પિસ્તાલીસ પિસ્તાલીસ હજાર જનનું અંતર કહેલ છે. સમસ્ત અઢિદ્વીપના નક્ષત્રોએ પિસ્તાલીસ મુહૂર્ણ સુધી ચન્દ્ર સાથે વેગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #448

भावबोधिनी टीका. पञ्चत्रिंशत्तमे समवाये समयक्षेत्रादि निरूपणम्
त्तिया' द्रयर्धक्षेत्रिकाणि= त्रिंशन्मुहूर्त्तावधि चन्द्रस्योषभोग्यं नक्षत्रक्षेत्रं समय क्षेत्रमभिधीयते । तदेव क्षेत्रमर्धेन सहितं सत् द्वितीयमर्द्धमस्येति द्वघर्धम् तच्च तत् क्षेत्रं चेतिरीत्या व्युत्पन्नं द्वयर्धक्षेत्रमुच्यते, तत्र भवानि द्वयर्धक्षेत्र काणि, नक्षत्राणि 'पणयालीसं' पञ्चचत्वारिंशत् 'मुहत्ते' मुहूर्त्तानि चन्द्रेण सार्ध योगमयोजयन् वा योजयन्ति वा, योजयिष्यन्ति वा । 'तिन्नेव उत्तराई' त्रीण्येव उत्तराणि= उत्तरोपपदानि त्रीणि नक्षत्राणि = उत्तराफल्गुनी, उत्तराषाढा, उत्तराभाद्रपदेति नाम धेयानि त्रीणि नक्षत्राणि 'पुणब्बस्' पुनर्वसुः 'रोहिणी' रोहिणी' 'बिसाहा' विशाखा च, 'एए छ नक्वत्ता' एतानि षड्नक्षत्राणि 'पणयालमुहुत्त संजोगा ' पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्त्त संयोगानि=पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तान चन्द्रेण सह योगो येषां तानि पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तान् चन्द्रेण सह संयोगयुक्तानि विज्ञेयानि । 'महालियाए णं' महालिकायाः खलु विमाणपविभत्तीए' विमानमविभत्तयाः 'पंचमे बग्गे' पञ्चमे वर्गे 'पणयालीस' पञ्चचत्वारिंशत 'उद्देसणकाला' उद्देसनकाला: 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः = कथिताः ॥ सु. ८४ ॥
षट्चत्वारिंशत्तमं समवायमाह - ' दिडिवायस्स णं' इत्यादि ।
४२९
मूलम् - दिट्टिवायरस णं छायालीसं माउयापया पण्णत्ता । बंभीए णं लिate छायालीसं माउयक्खरा पण्णत्ता । पभंजणस्स णं वायुकुमारिदस्स छायालीसं भवणावास सय सहस्सा पण्णत्ता॥सू. ८५॥
तक चन्द्र के साथ योग को जोडा - अब भी जोडते हैं, और आगे भी जोडते रहेंगे । उत्तरो पदवाले तीन नक्षत्र - उत्तराफाल्गुनी, उत्तराषाढा, उत्तराभाद्रपदापे३ तीन नक्षत्र, तथा पुनर्वसु, रोहिणी, और विशाखा ये ३ तीन नक्षत्र मिलाकर ६ नक्षत्र ४५ पैंतालीम मुहूर्त्ततक चंद्र के साथ संयोगयुक्त होते हैं । महालिका विमानप्रविभक्त्ति अंगबाबकालिक श्रुतविशेष के पंचम वर्ग में ४५ पैंतालीस उद्देशन काल कहे गये हैं | | ०८४ ।।
જોડયેા હતેા, વર્તમાન કાળમાં જોડે છે અને ભવિષ્યમાં પણ જોડશે. ઉત્તરાપપદ્મવાળા ત્રણ નક્ષત્રો, એટલે કે ઉત્તરાફાલ્ગુની, ઉત્તરાષાઢી, ઉત્તરાભાદ્રપદા, એ ત્રણ નક્ષત્રો તથા પુનર્વસુ, હિણી અને વિશાખા એ ત્રણનક્ષત્ર મળીને કુલ છ નક્ષત્રો પિસ્તા ળીસ (૪૫) મુહૂત સુધી ચન્દ્રની સાથે સચેાગ કરે છે. મહાલિકા વિમાન પ્રવિભકિત અ ંગબાહ્ય કાલિક શ્રુત વિશેષના પાંચમા વગ માં ૪૫ ઉદ્દેશનકાળ કહેલ છે.સૂ ૮૪ા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #449

४३.
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'दिद्विवायस्स णं' दृष्टिवादस्य खलु दृष्टिवादनामकस्य द्वादशस्य अङ्गस्य 'छायालीसं' षट्चत्वारिंशत् 'माउयापया' मातृकापदानि-तत्र मातृकाउत्पादव्ययध्रौव्यरूपापदत्रयी, तस्याः पदानि भेदाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'बंभीए णं' ब्राह्याः खलु 'लिवीए' लिपेः 'छायालीसं' षट्चत्वारिंशत् 'माउ. यक्रवरा' मातृकाऽक्षराणि प्रज्ञप्तानि । तत्र'ऋ ऋ ल लु' इति चतुष्टयं वर्जयित्वा द्वादशस्वराक्षराणि कादिमावसानानि वर्गपञ्चकस्य पञ्चविंशतिरक्षराणि, 'य-र-ल-व-श-ष-स-ह-क्ष' इति नव। एवं सर्वाणि मिलित्वा उक्तसंख्यकानि संभवन्ति । 'पभंजणस्स ' प्रभञ्जनस्य खलु 'वाउकुमारिंदस्स' वायुकुमारेन्द्रस्य 'छायालीसं' षट्चत्वारिंशत् 'भवणावाससयसहस्सा' भवनावासशतसहस्राणि षट्चत्वारिंशलक्षभवनावासाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि ॥सू. ८५॥
अब सूत्रकार ४६ छियालीस संख्या विशिष्ट समवायको कहते हैं-'दिठिवायस्स गं' इत्यादि।
टीकार्थ-दृष्टिवाद नामक बारहवें अंग के ४६ छियालीस मातकापद कहे गये है। उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य इन तीन पदों का नाम मातृका है। पद नाम भेद का हैं। ऐसे मातृका भेद १२ बारहवें अग के ४६ छियालीस कहे हैं।ब्राह्मी लिपि के ४६ छियालीस मातृकाक्षर कहे गये हैं। ऋ-ऋ-ल-लू इन चारों को छोडकर१२बारह अकारादि स्वराक्षर २५पचीस ककार से लेकर मकार तक के व्यंजन, य, र, ल, व श-प, साह, क्ष ये नौ इस प्रकार मिलकर सब मातृकाक्षर४व छियालीस हो जाते हैं प्रभंजन नामक वायुकुमारेन्द्र के ४६ छियालीस लाख भवनावास कहे गये है।सू०८५।।
वे सूत्र॥२ छतालीस (४६) सध्यावाni समवायो प्रट ४२ छ. 'दिद्विवायस्स णं' इत्यादि !
ટીકાથ–દૃષ્ટિવાદ નામના બારમાં અંગનાં છેતાળીસ(૪૬)માતૃકાપદ કહેલ છે. ઉત્પાદ વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રણ પદેને “માતૃકા' કહે છે. પદ એટલે ભેદ બારમાં અંગના એવા માતૃકા ભેદ ૪૬ છે તાલીસ કહ્યા છે બ્રહ્મી લિપિના ૪૬ બેંતાલીસ માતૃકાક્ષરમૂળાક્ષર કહ્યા છે. * * રૂ અને હું એ ચાર સિવાયના ૧૨ બાર અકારાદિ स्वराक्ष२. कारथी म ॥२ सुधीन। २५ पयास व्या , य. २, स, श, ष, स, है અને ક્ષ એ નવ પ્રમાણે કુલ ૪૬ બેંતાલીસ મૂળાક્ષર થાય છે. પ્રભંજન નામનાં વાયુકુમારેન્દ્રના ૩૬ છત્રીસ લાખ ભાવનાવાસ કહ્યા છે. માસૂ૮૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #450

भावबोधिनी टीका. सप्तचत्वारिंशत्तमे समवाये मातृकाक्षरादि निरूपणम् ४३१
सप्तचत्वारिंशत्तम समवायमाह -- ' जयाणं' इत्यादि ।
मूलम् -- जया णं सूरिए सव्वभितर मंडलं उवसंकमित्ता णं चारं चरइ तया णं इहगयस्स मणुसस्स सत्तचत्तालीसाए जोयणसहस्सेहिं दोहि य तेवहिएहिं जोयणसएहिं एकवीसाए य सहिभागेहिं जोयणस्स सूरिए चक्खुप्फासं हव्वमागच्छइ । थेरे णं अग्गिभृई सत्तचत्तालीसं वासाई अगारमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए ॥ सू. ८६ ॥
टीका- 'जया' यदा खलु 'सरिए' सूर्यः 'सन्भितरमंडल' सर्वाभ्यन्तरमण्डलं 'उवसंकमित्ता' उपसंक्रम्य समुपागत्य चारं चरति-भ्रमणं करोति' तयाणं' तदा खलु 'इहगयस्स' इहगतस्य = जम्बूद्वीपगतस्य ' मणुसस्स ' मनुष्यस्य 'सत्तचालीसाए' सप्तचत्वारिंशत् 'जोयणसहस्सेर्हि' योजन सहस्रैः सप्तचत्वारिंशत्सहस्रयोजनैः 'दोहि य तेवद्वएहिं जोयणसएहिं' द्वाभ्यां च त्रिषष्ट्यधिकाभ्यां योजनशताभ्यां= त्रिषष्ट्यधिकद्विशतयोजनैः 'एकवीसाए य सहभागेहिं जोयणस्स एकविंशत्या च पष्टिभागैः योजनस्य = पष्टिभाग विभक्तस्य योजनस्य एकविंशतिभागैः 'सूरिए' सूर्यः 'चक्खु फार्स' चक्षुः स्पर्शम् = नेत्रगोचरतां' हवं' इति वाक्या लंकारे 'आगच्छ' आगच्छति । अयं भावः -- लक्षयोजनपरिमितम्य जम्बूद्वीपस्य
अब सूत्रकार ४७ संतालीस संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते है'जयाणं सरिए' इत्यादि ।
टीकार्थ - जिस समय सूर्य सम्पूर्ण आभ्यन्तर मंडल को प्राप्त करके भ्रमण करता है, उस समय वह जंबूद्रीपगत मनुष्य की सेंत्तालीस हजार दो सौ तिरसट ४७२६३/२१/६० और एक योजन का साठिया एकीस भाग दूर रहने पर भी चक्षुइन्द्रिय का विषय होता है। इसका भाव इस
હવે સૂત્રકાર સુડતાલીસ (૪૭) સ ંખ્યાવાળાં સમવાયાનું કથન કરે છે,~ -जयाणं सूरिए' इत्यादि !
ટીંકા—યારે સૂર્ય સ`પૂર્ણ` આભ્યન્તર મંડળમાં થઇને ભ્રમણ કરે છે ત્યારે તે ૪૭૨૬૩ ૨૧/૬૦ યાજન દૂર રહેવા છતાં પણ જબુદ્વીપમાં રહેતા મનુષ્યેાની ચક્ષુઇન્દ્રિયના વિષય બને છે-નજરે પડે છે. તેનુ તાત્પ આ પ્રમાણે છે. એક લાખ ચેાજન વિસ્તાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #451

४३२
समवायाङ्गसूत्रे
उभयतोऽशीत्यधिकमशोत्यधिकमेकमेकं शतं योजनानि अर्थात् षष्ट यधिकत्रिशतयोजनान्यपनीय अवशिष्टानि नवनवतिसहस्राणि चत्वारिंशदधिकानि पट्शतानि च योजनानि सर्वाभ्यन्तरसूर्यमण्डलस्य विष्कम्भो भवति तत्परिधिःत्रीणि लक्षाणि, पञ्चदशसहस्राणि, एकोननवतिश्च(३१५०८९) योजनानि भवति । एतावत् परिधिक्षेत्रं सूर्यः षष्टया मुहूर्तरुल्लङ्घयति । तस्मात्तस्य षष्टयाभागकरणेन एकमुहूर्तस्य सूर्यगतिः पश्च सहस्राणि एक पश्चाशदधिके शते च योजनानि तथा योजनस्य षष्टिभागविभक्तस्य एकोनत्रिंशद् भागाश्च(५२५१२९/६० भवन्ति । तथा यदा सूर्य आभ्यन्तरमण्डले परिभ्रमणं करोति, तदा दिवस प्रमाणम् अष्टादशमुहूर्त्तात्मकं भवति । तस्याप्रकरणेन नवमुहूर्ता अवशिष्यन्ते । तैनवभिमुहरेकमुहूर्तगतेर्गुणनया सप्तचत्वारिंशत्सहस्राणि त्रिषष्टयधिके द्वे शते च योजनानि तथा षष्टिभागविभक्तस्य योजनस्य एकविंशतिभागाश्च (४७२६३ २१/६०)भवन्ति । एतावता दूरेण सूर्य इहगतस्य मनुष्यस्य चक्षुःस्पर्शमागप्रकार से है-१ एक लाख योजन विस्तारवाले जंबूद्वीप में से ३६० तीन सौ साठ योजन घटाना चाहिये। तब नन्नानबे हजार छ सौ चालीस ९९६४० बचते है। यह सर्वाभ्यन्तर सूर्यमंडल का विस्तार है। उसकी परिधि एकतीस हजार पांच सौ नव्यासी ३१५०८९ योजन की है । इतने परिधि क्षेत्र को सूर्य ६० साठ मुहूर्त में लांध जाता है। इसलिये इसमें ६० साठ का भाग देने से एक मुहूत्त में सूर्य की गति पांच हजार दो सो इकावन ५२५१ योजन और एक योजन का साठिया उन्तीस २९/६० भाग होती है। तथा जिस समय सूर्य आभ्यन्तरमंडल में परिभ्रमण करता है उस समय दिवस का प्रमाण अठारह मुहूर्त का होता है। इसके आधे ९ नौ मुहूर्त बाकी बचते हैं। इन ९ नौ मुहूर्त से एकमुहूर्त की गति के साथ गुणा करने पर संतालीसहजार दो सौ तिरसठ योजन और एक योजन का साठि इक्कीस २१/६१भाग निकल आते हैं। इतनी दूर से વાળા જંબદ્વીપમાંથી ત્રણસો સાઠ (૩૬૦) યોજન વધે છે. તે સમસ્ત આવ્યન્તર સૂર્યમંડલના વિસ્તાર છે. તેના પરિધ ૩૧૫૦૮૯ એજનનો છે. આટલા પરિધ ક્ષેત્રને સૂર્ય ૬૦ સાઈઠ મુહૂર્તમાં ઓળંગે છે. તેથી તેને ૬૦ સાઈઠ વડે ભાગતાં એક મુહૂર્તમાં સૂર્યની ગતિ પાંચ હજાર બસો એકાવન (પર૫૧) જન અને એક જનના ૬૦ સાઈઠ ભાગમાં ૨૯ ઓગણત્રીસ ભાગ જેટલી-એટલે કે પરપ૧ ૨૯/૬૦
જન થાય છે. તથા જે સમયે સૂર્ય આભ્યન્તર મંડલમાં પરિભ્રમણ કરે છે તે સમયે ૧૮ અઢાર મુહૂર્તને દિવસ થાય છે. તેનાથી ખર્ધા ૯ નવ મુહૂર્ત બાકી રહે છે. એક મુહૂર્તાની ગતિ સાથે તે નવ મુહૂને ગુણાકાર કરતાં ૪૭૨ ૬૩ ૨૧/૬૦ એજન આવે છે. એટલે દૂરથી પણ સૂર્ય અહીંના માણસોની નજરે પડે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #452

भावबोधिनी टीका. अष्टचत्वारिंशत्तमे समवाये चक्रवत्तीनां नगरादि निरूपणम४३३ च्छति । 'थेरेण' स्थविरः खलु 'अग्गिभूई' अग्निभूतिः ‘सत्तचालीसं' सप्तचत्वारिंशद् 'वासाई' वर्षाणि 'अगारमझेअगारमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे' मुण्डो 'भवित्ता' भूत्वा 'अगाराओ' अणगारियं अगारात् अनगारितां 'यचइए' प्रत्रजितः ॥ सु. ८६ :
अष्टचत्वारिंशत्तम समवायमाह-'एगमेगस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचक्रवहिस्स अडयालीसं पट्टणसहस्सा पण्णत्ता। धम्मस्स णं अरहओ अडयालीसं गणा अडयालीसं गणहरा होत्था। सूरमंडलेणं अडयालीसं एकसट्रिभागा जोयणस्स विक्खंभेणं पण्णत्ते ॥सू. ८७॥
टीका--'एगमेगस्स णं' एकैकस्य खलु 'रनो' राज्ञः कीदृशस्य ? 'चाउरंतचकवहिस्स' चातुरन्तचक्रवर्तिनः चत्वारः अन्ताः अन्तः प्रदेशाः चतुरन्ताः, ते चेह विवक्षावशाभूमेरेव गृह्यन्ते, चतुरन्ता एव चातुरन्तास्तेषु चक्रं शास. नचक्रं वर्तते यस्य स चातुरन्तचक्रवर्ती तस्य-चातुरन्तचक्रवर्तिनः 'अडयालीसं' अष्टचत्वारिंशत् 'पट्टणसहस्सा' पत्तनसहस्राणि यत्र हि विविधदेशोद्भवानि पण्यवस्तूनि विक्रयणार्थ पतन्ति एकत्री भवन्ति तानि पत्तनानि, सकलवस्तुमापक मनुष्य की चक्षु इन्द्रिय का विषय होता है। स्थविर अग्निभूति ४७ सेंतालीस वर्ष तक घर में रहे और बाद में मुडित होकर उन्होंने गृहावस्था से मुनि अवस्था धारण की सू० ८६॥
अब सूत्रकार ४८ अडतालीससंख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते है-'एगमेगस्स णं रन्नो' इत्यादि।
टीकार्थ-एक एक चक्रवर्ति के अडतालीस हजार पत्तन होते है। जहा पर अनेक देश की पण्यवस्तुएँ बेचने योग्यवस्तुएँ बिकने के लिये एकत्रित होती हैं उसका नाम पत्तन है। अर्हत भगवान् धर्मनाथ का समूह
સ્થવિર અગ્નિભૂતિ ૪૭ સુડતાલીસ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા હતા. ત્યાર બાદ તેમણે મુંડિત થઈને સાધુ અવસ્થા ધારણ કરી હતી સૂ. ૮૬
હવે સૂત્રકાર અડતાલીસ (૪) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે– 'एगमेगस्स रन्नो' इत्यादि ! ટીકાથ–પ્રત્યેક ચક્રવર્તિના અડતાલીસ (૪૮)હજાર પત્તન હોય છે. જ્યાં અનેક દેશની ચીજો વેચાવા માટે એકત્ર થાય છે. તે સ્થાનને પત્તન કહે છે. અહત ભગવાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #453

४३४
समवायाङ्गसूत्रे नगरविशेषाः तेषां सहस्राणि पत्तनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'धम्मसणं' धर्मस्य खलु 'अरहओ' अर्हतः 'अडयालीसं' अष्टचत्वारिंशद् गणा: समुदायाः, 'अडयालीस' अष्टचत्वारिंशत् 'गणहरा' गणधराः 'होत्था' आसन् । 'सूरमंडलेणं' सूर्यमण्डलं खलु ‘अडयालीसं एकसद्विभागे जोयणस्स' अष्टचत्वारिंशद् एकषष्टिभागा योजनस्य-एकषष्टिभागविभक्तस्य योजनस्य अष्टचत्वारिंशद् भागपरिमितं 'विक्रखंभेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण प्रज्ञप्तम् ।। ८७|| __ एकोनपश्चाशत्तमं समवायमाह-'सत्तस तमियाए' इत्यादि ।
मूलम् -सत्तसत्तमियाए णं भिक्खुपडिमाए एगणपन्नाए राइंदिएहिं छन्नउइ भिक्खासएणं अहासुतं जाव आराहिया भवइ । देवकुरु उत्तरकुरुएसुणं मणुया एगूणपन्ना राइदिएहिं संपन्नजोव्वणा भवंति। तेइंदियाणं उक्कोसेणं एगणपन्ना राइंदिया ठिईपन्नत्ता॥सू.८८॥
टीका--सत्तसत्तमियाए' इत्यादि । 'सत्तसत्तमियाए णं' सप्तसप्तमिका खलु= सप्त संख्यापूरणी यस्या भिक्षाचार्याः सा सप्तमी, सप्त सप्तभ्यो यस्यां सा सप्तसप्तमिका, सा खलु 'भिक्खुपडिमा' भिक्षुपतिमा साधोरभिग्रहविशेषः, 'एगणपन्नाए राईदिएहिं' एकोनपञ्चाशतारात्रिदिवैः 'छन्नउइ भिक्खासएणं' पण्नवतिभिक्षाशतेनपण्नवत्यधिकैकशतभिक्षाभिः 'अहामुत्तं जाव आराहिया भवइ' समुदायरूप गण-अडतालीस थे और अडतालीस ही गणधर थे। सूर्यमंडल विष्कंभ की अपेक्षा अडतालीस योजन और एक योजन का एकसठिया अडतालीस ४८/६१भाग का है ॥सू० ८७॥
अब सूत्रकार ४९ ऊनचास संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'सत्तसत्तमियाए णं' इत्यादि।
टीकार्थ-सप्त सप्तमिका भिक्षुप्रतिमा ४९ उनचास दिनों में १९६ एक सौ छियानवे भिक्षा से यथासूत्र आराधित होती है। ४९ उनचास ધર્મનાથ સમૂહ-ગણુસમૂહ અડતાલીસ(૪૮) હતો અને ગણધરે પણ૮ અડતાલીસ હતા. સૂર્યમંડલ વિષ્કભની અપેક્ષાએ ૪૮ ૪૮/૬૧ જન પ્રમાણ છે. સૂ. ૮૭
હવે સૂત્રકાર ઓગપચાસ (૪૯) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કરે છે – 'सत्त सत्त भियाए गं' इत्यादि !
ટીકાર્થ-૪૯ ઓગણપચાસ દિવસમાં એકસે છનનુ (૧૯૬) ભિક્ષાથી–એટલે કે ૪૯ ઓગણપચાસ દિવસમાં એકંદરે ૧૬ એકસેછનું અન્નપાનની દત્તિ ગ્રહણ કરીને સાતમી ભિક્ષુપ્રતિમાનું સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આરાધના થાય છે ૪૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #454

भावयोधिनी टीका. एकोनपञ्चाशत्तमे समवाये भिक्षुप्रतिमादि निरूपणम् ४३५ यथासूत्रं यावदाराधिता भवति । भिक्षाप्रकारस्त्वेवं विज्ञेयः-प्रथमसप्तके प्रथमदिवसे एकैका दत्तिरन्नपानयोः, द्वितीये दिवसे द्वे द्वे दत्ती अन्नपानयोः, एवं कमेण अन्नपानयोरेकैकदातर द्वया सप्तमदिवसे सप्तदत्तयोऽन्नस्य सप्तपानस्य, सर्पयोजन या अष्टाविंशतिदत्तयो भवन्ति । सप्तसप्तमिकापरिगृहीतसप्ताष्टाविंशदत्तीनां योजनया षण्नवत्यधिकैकशतदत्तयो भवन्ति । अथवा प्रथमे सप्न के प्रतिदिवसमन्नपानयोरेकैकदत्तिग्रहणात् सप्तदत्तयो भवन्ति । द्वितीये सप्तके प्रत्येकदिवसे द्वयोर्द्वयोर्दत्योहणाचतुर्दशदत्तयो भवन्ति । एवं क्रमेण सप्तमे सप्त के सप्तानां सप्तानां दत्तीनां ग्रहणात् एकोनपञ्चाशद् दत्तयो भवन्ति । दिन के ७ सात सप्ताह होते हैं। इनमें प्रथम सप्ताह के प्रथम दिन में अन्न
और पान की १-१ दत्ति ग्रहण की जाती है। द्वितीय दिन में अन्न और पान की दो दो दत्तियां ग्रहण की जाती हैं। इस प्रकार सात दिनतक अन्नपान वी१-१दत्ति की वृद्धि होते होते,सातवें दिन सात दत्ति अन्न की और७ सात दत्ति पानकी हो जाती हैं इस तरह१-२-३-४-५-६-७इन सबका जोड २८ अठावीस हो जाता है। ये प्रथम सप्ताह की दत्तियां हैं। २८ अठावीस के साथ ७ सात का गुणा करने पर दत्तियों की संख्या १९६ आ जाती है। अथवा-प्रथम सप्तक में प्रति दिवस अन्न पान की एक २ दत्ति लेने से सात ७ दत्तियां होती हैं। द्वितीय सप्ताह में दो दो दत्तियां लेने से १४ चौदह दत्तियां होती हैं। इस सप्तम सप्ताह में सात २ दत्तियां लेने से ४९ उनचास दत्तियां हो जाती हैं। इस प्रकार प्रथम सप्ताह की ७ सात द्वितीय सप्ताह की १४ चौदह तृतीय सप्ताह ઓગણપચાસ દિવસમાં સાત સપ્તાહ થાય છે. તેમાં પહેલા સપ્તાહનાં પહેલે દિવસે અન્ન અને પાનની ૧-૧ દત્તિ ગ્રહણ કરાય છે. બીજે દિવસે અન્ન અને પાનની બે-બે દરિયો ગ્રહણ થાય છે. આ પ્રમાણે સાત દિવસ સુધી અન્ન પાનની એક એક દત્તિનો વધારો કરતા કરતાં સાતમે દિવસે અન્નની સાત દત્તિ અને પાનની (પ્રવાહીની). સાત દત્તિ ગ્રહણ કરાય છે. આ રીતે ૧, ૨, ૩, ૪, ૫, ૬ અને ૭ નો સરવાળો ૨૮ અઠયાવીસ થાય છે. આટલી પ્રથમ સપ્તાહની દત્તિઓ થાય છે, ૨૮ અઠયાવીસ દત્તિઓને ૭ સાત વડે ગુણતાં સાત સપ્તાહની એકંદરે ૧૯૬ એકસે છ— દત્તિ થાય છે. અથવા પ્રથમ સપ્તકમાં પ્રતિદિન અન્નપાનની એક એક દત્તિલેવાથી કુલ ૭ સાત દત્તિ થાય છે. બીજા સપ્તાહમાં ૨-૨ દરિયો લેવાથી કુલ ૧૪ દૃત્તિ થાય છે. એ પ્રમાણે સાતમાં સપ્તાહમાં પ્રતિદિન ૭-૭ દત્તિ લેવાથી કુલ ૪૯ દત્તિ થાય છે. આ રીતે પહેલા સપ્તાહની ૭ સાત બીજા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #455

समवायानसूत्रे एवं सर्वे संकलनेन षण्नवत्यधिकशतदत्तयो भवन्ति 1 तथा 'देवकुरु उत्तरकुरुसु णं' देवकुरूत्तरकुरुषु खलु 'मणुया' मनुजाः = युगल. मनुजाः ' एगुणपत्रा' एकोनपञ्चाशता 'राईदिएहिं' रात्रिन्दिवैः 'सपन्नजोब्बणा' संपन्न पौवनाः = प्राप्त यौवनाः भवन्ति, न मातापितृकृतं परिपालनमपेक्षते । 'इंद्रियाणं' त्रीन्द्रियाणाम् जीवानाम् 'उकोसेणं' उत्कर्पेण 'एगणपन्ना' एकोनपञ्चाशत् 'राईदिया' रात्रिन्दिवानि 'ठिई' स्थितिः 'पण्णत्ता' पज्ञप्ता ॥ सू.८८।।
४३६
की २१ इक्कीस, चतुर्थ सप्ताह की २८ अठावीस, पंचम सप्ताह की ३५ पैंतीस, छठवें सप्ताह की ४२ बयालीस और सातवें सप्ताह की ४९ उनचास दत्तियों को परस्पर जोडने से भी १९६ एक सौ छियानवें दत्तियों हो जाती हैं। देवकुरु और उत्तरकुरु इन दो भोगभूमियों में मनुष्य ४९ उनचास दिन में यौवनसंपन्न हो जाते हैं । तेइन्द्रिय जीवों की उत्कृष्ट स्थिति ४९ उनचास दिन की कही है।
भावार्थ - भिक्षुपतिमाएँ १२ बारह होती हैं। इनमें जो सातवीं भिक्षु प्रतिमा है उसकी आराधना ४९ उनचास दिनों में होती है। इन दिनों में अन्न पान की दत्तियों कि कुल संख्या १९६ एकसौ छियानवें होती हैं। विदेह क्षेत्र में मेरु और नील पर्वत के बीच का अर्धचन्द्राकार भाग, जिसकी कि पूर्व पश्चिम सीमा वहां के दो पर्वतों से निश्चित होति है वह उत्तरकुरु कहलाता है। और मेरु तदा निषध पर्वत के बीच का वैसा ही अर्ध चंद्राका भाग देवकुरु कहलाता है। देवकुरु और उत्तरकुरु ये दोनों क्षेत्र विदेहक्षेत्र के ही भाग हैं, परन्तु उन क्षेत्रों में युगलिकों की સપ્તાહની ૧૪, ચૌદ ત્રીજા સપ્તાહની ૨૧, એકવીસ ચેાથા સપ્તાહની ૨૮, અઠયાવીસ પાંચમાં સપ્તાહની ૩૫, પાંત્રીસ છઠ્ઠા સપ્તાહની ૪૨, ખેતાલીસ અને સાતમાં સપ્તાહની ૪૯ ઓગણપચાસ દત્તયા મળીને ૪૯ દિવસની ૧૯૬ દત્તિયેા થાય છે. દેવકુરૂ અને ઉત્તરપુર એ એ ભાગ ભૂમિયામાં ૪૯ દિવસમાં મનુષ્ય યૌવનસ પન્ન બની જાય છે. તે ઇન્દ્રિય જીવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૪૯ દિવસની કહી છે.
ભાવાથ –ભિક્ષુ પ્રતિમાએ ખાર ડાય છે તેમાં જે સાતમી ભિક્ષુપ્રતિમા તેની આરાધના ૪૯ ઓગણપચાસ દિવસમાં થાય છે. તે દિવસેામાં અન્નપાનની કુલ ૧૯૬ એકસેછન્તુ દૃત્તિયે લેવાય છે. વિદેહ ક્ષેત્રમાં મેરુ અને નીલ પર્યંતની વચ્ચેને અધચંદ્રકાર ભાગ કે જેની પૂર્વ પશ્ચિમ સીમા ત્યાંના એ પ°તાથી નકકી થાય છે, તે ઉત્તર કુરુને નામે ઓળખાય છે અને મેરૂ તથા નિષધ પર્યંતની વચ્ચેના એવે જ અર્ધચન્દ્રાકાર ભાગ દેવકુરુને નામે ઓળખાય છે ઉત્તરકુરૂ અને દેવકુરુ એ બન્ને ક્ષેત્રો વિદેહ ક્ષેત્રોના જ ભાગા છે, છતાં પણ તે ક્ષેત્રોમાં યુગલિકાની વસ્તી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #456

भावबोधिनी टीका. पञ्चाशत्तमे समवाये आर्यिकादि निरूपणम्
पञ्चाशत्तम समवायमाह - 'मुनिसुव्वयस्स' इत्यादि ।
मूलम् -- मुनिसुव्वयस्स णं अरहओ पंचासं अज्जिया साहस्सीओ होत्था । अणते णं अरहा पन्नासं धणूई उ उच्च त्तेणं होत्था । पुरिसुत्तमेणं वासुदेवे पन्नासं धणूई उ उच्चत्तेणं होत्था । सव्वे वि णं दीहवेयड़ा मूले पन्नासं पन्नासं जोयणाणि विक्खंभेणं पन्नत्ता । लंत कप्पे पन्नास विमाणवाससहस्सा पन्नत्ता । सव्वाओ णं तिमिस्स गुहाखंडगप्पवाय गुहाओ पन्नासं पन्नासं जोयणाई आयामेणं पन्नत्ता । सव्वे वि णं कंचणपव्वया सिहरतले पन्नासं पन्नासं जोयणाई बिक्खभेणं पण्णत्ता ॥ सू० ८९ ॥
टीका- 'मुणिसुव्वयस्स' इत्यादि । 'मुणिमुच्चयस्स णं' मुनिसुव्रतस्य खलु 'अरहओ' अर्हतः 'पंचासे' पञ्चाशत् 'अज्जिया साहस्सीओ' आर्यिका साहस्त्र्यः 'होत्था' आसन् । 'अते णं' अनन्तः खलु - अनन्तनाथनामा चतुर्दशी जिन: 'अरहा' अर्हन 'पन्नासं घणू ' पश्चाशद् धनूंषि 'उडूं उच्चतेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन वस्ती होने के कारण वे भिन्नरूप से पहिचाने जाते हैं। यहां उत्पन्न हुआ मनुष्य ४९ उनचास दिनो में तरुण बन जाता है। ते इन्द्रिय जीवकी भवस्थिति ४९ उनचास अहोरात्र की है || सू० ८८ ||
अब सूत्रकार ५० पचास संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं- 'मुणि सुव्वयस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
टीकार्थ - - मुनि सुव्रत प्रभु की ५० पचास हजार आर्यिकाएं थीं । चौदहवें अनंतनाथ प्रभु के शरीर की ऊँचाई ५० पचास धनुष की थी ।
४३७
હેવાથી તેમને ભિન્ન રૂપે આળખવામાં આવે છે. ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્ય ૪૯ ઓગણપચાસ દિવસે માં જ તરૂણ અને છે તેઇન્દ્રિયજીવાની ભવસ્થિતિ ૪૯ भोगापयास रातहिननी छे. ॥ सू. ८८॥
ङवे सूत्रार पन्यास (५०) संभ्यावाणां समवायी हवे छे- 'मुणि सुब्वयस्स णं अरहओ" इत्यादि !
ટીકા –મુનિ સુન્નત પ્રભુની પચાસ હજાર આયિ કાએ હતી, ચૌદમાં તીથંકર અનંત નાથ ભગવાનની ઉઉંચાઇ પચાસ ધનુષ પ્રમાણ હતી. પુરુષોતમ નામના વાસુદેવની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #457

४३८
__ समवायाङ्गसूत्रे
'होत्था' आसीत् । 'पुरिसुत्तमे णं' पुरुषोत्तमः खलु-पुरषोत्तमनामा चतुर्थः खलु वासुदेवे' वासुदेवः पश्चाशद्धनूंषि उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । 'सव्वे वि दीहवेया' सर्वेऽपि दीर्घताया मूले मूलपदेशे पन्नासं पन्नासं जोयणाई' पञ्चाशत्पञ्चाशद् योजनानि विवखंभेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'लतए कप्पे' लान्तके कल्पे 'पन्नासं' पञ्चाशत् 'विमाणवाससहस्सा' विमानवाससहस्राणि प्रज्ञप्तानि 'सहस्सा' इति पुल्लिङ्गनिर्देश आर्षत्वात् । 'सव्वाओ णं' सर्वाः खलु 'तिमिस्सगुहाखंडगप्पवायगुहाओ' तमिस्रगु हाखण्डकप्रपातगुहाः पश्चाशत् पञ्चाशत् योजनानि 'आयामेणं' आयामेन-दैयेण 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'सव्वे वि णं' सर्वेऽपि खलु 'कंचणपव्वया' काश्चनपऊंचाई की अपेक्षा पुरुषोत्तम नाम के वासुदेव का शरीर ५० पचास धनुष ऊंचा था। विस्तार की अपेक्षा से समस्त दीर्घ वैताढय पर्वत मूलप्रदेश में ५०-५० योजन के कहे गये हैं। लान्तक कल्प में ५० पचास हजार विमानावास हैं। समस्त तमिस्र गुफा, खंडकप्रपातगुफाएँ दीर्धता-लंबाई की अपेक्षा ५०-५० पचास २ योजन की कही गई है। समस्त काश्चन पर्वत शिखरतल में लंबाई की दृष्टि से५०-५०पचासर योजन के कहे गये हैं
भावार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ५० पचास संख्याविशिष्ट समबाय का कथन किया है। इसमें मुनिसुव्रत भगवान, अनंतनाथ भगवान और पुरुषोत्तम नाम के वासुदेव की शरीर की ऊंचाई ५०-५० पचासर धनुष की कही गई है। जितने भी दीर्घ वैताढय पर्वत है वे सब ५० पचास योजन के ऊंचे कहे है। लान्तक नामक जो छठवां कल्प है उसमें विमानों की संख्या ५०पचास हजार की कही है। समस्त तमिस्रगुहा खंडकमपातगुफाये लंबाई की अपेक्षा९०-५०पचास२ योजन की कही है। समस्त ઉંચાઈ પચાસ ધનુષ પ્રમાણ હતી. સમસ્ત દીધ વૈતાઢય પર્વતનો વિસ્તાર પચાસ પચાસ એજનને કહ્યો છે. લાન્તક કપમાં પચાસ હજાર વિમાનાવાસ છે. સમસ્ત તમિસ્ત્રગુફા ખડકપ્રપાત ગુફાઓની લંબાઈ ૫૦-૫૦ જનની કહી છે. સમસ્ત કાંચનપર્વત શિખરતલમાં લંબાઈની દૃષ્ટિએ પચાસ, પચાસ એજનના કહેલ છે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે પચાસ સંખ્યાવાળાં સમવાયેનું કથન કર્યું છે. તેમાં મુનિસુવ્રત ભગવાન, અનંતનાથ ભગવાન, અને પુરુષોત્તમ નામના વાસુદેવનાં શરીરની ઉંચાઈ ૫૦-૫૦ ધનુષની દર્શાવી છે. જેટલા દીર્ઘવૈતાઢય પર્વત છે તે બધાની ઊંચાઈ પચાસ યોજનાની કહી છે. લાન્તક નામના છઠ્ઠા ક૯૫માં વિમાનોની સંખ્યા પચાસ હજારની છે. સમસ્ત તમિસગુફાખંડક પ્રપાત ગુફાઓ ૫૦-૫૦ એજનની લંબાઈવાળી છે. સમસ્ત કાંચન પતનાં શિખરનાં તલ પચાસ પચાસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #458

भावबोधिनी टीका. एकपञ्चाशत्तमे समवाये उद्देशनकालादि निरूपणम् ४३९ र्वताः 'सिहरतले' शिखरतले 'पन्नासं पन्नासं' पश्चाशत् पञ्चाशत् जोयणाई' योजनानि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण-विस्तारेण 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ता । काञ्चनपर्वता हि उत्तरकुरुषु क्रमव्यवस्थितानां नीलवदादीनां पश्चानां महाहूदानामेकैकस्य पूर्वापरपार्श्वयोः दश दश सन्ति । इति तेषां संख्याशतं भवति । एवं निषधादीनां महा दानां पूर्वापरपार्श्वयोरपि तेषां संख्याशतं भवति । एते जम्बूद्वीपस्थिताः काञ्चनपर्वताः द्विशतसंख्यकाः शतयोजनोन्नताः मूले च शतयोजन. विष्कम्भाः सन्ति । काञ्चनपत्रोत्पलादियोगात् काश्चनाभिधान देवस्वामिकत्याच एते काञ्चन नाम्नाऽभिधीयन्ते । सू. ८९ ।। एकपञ्चाशत्तमं समवायमाह-'नवण्हं बंभचेराणं' इत्यादि ।
मूलम्-नवण्हं बंभचेराणं एगावन्न उद्देसणकाला पण्णत्ता । चमरस्स णं असुरिदस्स असुररन्नो सभा सुधम्मा एगावन्न खंभसयसंनिविटा पन्नत्ता । एवं चेव बलिस्स वि । सुप्पभेणं बलदेवे एगावन्नं वाससयसहस्साइं परमाउं पालइत्ता सिद्धे बुधे जाव सव्वकांचन पर्वतों की शिखरों के तल५०-५०पचास२ योजन के लंबे कहे है। ये कांचन पर्वत उत्तरकुरु में क्रमव्यवस्थित जो नीलवदादिक पांच महा हृदो है उनमें प्रत्येक की पूर्व और पश्चिम दिशा में १०-१० है। इस प्रकार १-१ हद संबंधो ये १०० सौ हो जाते है। इसी तरह निषध आदि पांच महादों में प्रत्येक हूद की पूर्व पश्चिम दिशा में भी इनकी संख्या१०० सौ है। ये सब कांचन पर्वत जो जंबूद्वीप में स्थित है २००दो सौ है। एकसौ योजन ये ऊंचे है। मूल में इनका विस्तार १०० एकसी योजन का है। कांचनपत्र जैसे कमल के संबंध के कारण और कांचन नामक देव के आधिपत्य में होने के कारण ये पर्वत काञ्चन नाम से कहे जाते है ।।सू० ८९।।
જનની લંબાઈવાળાં કહ્યા છે તે કાંચન પર્વતે ઉત્તર કુરુમાં આવેલા જે નિલહાદિક પાંચ હૃદ (સરોવરો છે તે પ્રત્યેકની પૂર્વ અને પશ્ચિમે ૧૦-૧૦ છે. આ રીતે પાંચે હૃદના તે ૧૦૦ સે થાય છે. એ રીતે નિષધ આદિ પાંચ મહાહદમાં પ્રત્યેક હદની પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં પણ તેમની સંખ્યા ૧૦૦ સોની છે. જંબુદ્વીપમાં આવેલાં તે બધાં કાંચનપર્વતે એકંદર ૨૦૦ બસો છે. તે એક જન ઉચાં છે. તેમનો વિસ્તાર તળેટીમાં ૧૦૦ સે યોજન છે. કાંચન પત્ર જેવાં કમળે ત્યાં થતાં હોવાથી તથા કાંચન નામના દેવનાં આધિપત્યમાં હેવાથી તે પર્વતે કંચન પર્વતને નામે ઓળખાય છે. સૂ. ૮લા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #459

समवायाङ्गसूत्रे
दुक्खपणे । दंसणावरणनामाणं दोन्हं कम्माणं एगावन्नं उत्तरकम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ॥ सू० ९० ॥
टीका- 'नव' इत्यादि । 'नवहं' नवानां 'दंभवेराणं' ब्रह्मचर्याणाम्= आचारप्रथम श्रुतस्कन्ध सम्वन्धिशखपरिज्ञाध्ययनानाम् 'एगावन्नं' एकपञ्चाशत् 'उद्देणकाला ' उद्देशनकालाः प्रज्ञप्ताः । तत्र प्रथमे शस्त्रपरिज्ञाध्ययने सप्त उद्देशा इति सप्तैव उद्देशन कालाः, एवमेव द्वितीये लोकविजयाख्येऽध्ययने पट्, तृतीये शीतोष्णीये चत्वारः, चतुर्थे सम्यत्तवाध्ययने चत्वारः, पञ्चमे लोकसाराख्ये षट्, षष्ठे धूताख्ये पञ्च विच्छेदं प्राप्ते महापरिज्ञानामके सप्तमेऽध्ययने सप्त, मोक्षाख्ये अष्ट, उपधानश्रुताख्ये नवमेऽध्ययने चत्वारः, इति सर्वमीलने एकपञ्चाशदुहेशनकाला भवन्ति । यत्र यावन्त उद्देशाः सन्ति, तत्र तावन्त एव श्रुतोपचाररूपा उद्देशनकाला अपि भवन्ति । अत्र एक पञ्चाशदुद्देशाः सन्ति त उद्देशकाला अपि एकपञ्चाशद्विज्ञेयाः । ' चमरस्स' चमरस्य खलु 'असुरिंदरम' असुररन्नो' असुरेन्द्रस्य असुरराजस्य सभा सुधर्मा 'एगा. वनखंभसय संनिविट्ठा' एक पञ्चाशत् स्तंभशतसंनिविष्टाशतोत्तर पञ्च सहस्र (५१००) स्तम्भयुक्ता प्रज्ञप्ता । ' एवं चेव' एवमेव 'बलिस्स वि' बलेरपि सभा विज्ञेया । 'सुप्पभेणं बलदेवे' सुप्रभः खलु बलदेवः = वर्तमानावसर्पिणीकाले समुत्पन्नश्चतुर्थो बलदेवः, 'एगावन्नवाससय सहस्साई' एकपञ्चाशद्वर्षशतसहस्राणि - एकपञ्चाश
४४०
अब सूत्रकार ५१ इकावन संख्याविशिष्टि समवाय का कथन करते हैं -- ' नवहं वंभचेराणं' इत्यादि ।
टीकार्थ-- नव आचार प्रथम श्रुतस्कंध संबंधी शस्त्रपरिज्ञाध्ययनों के उद्देशकाल ५१ एकावन कहे गये है। असुरों के राजा चमर असुरेन्द्र की जो सुधर्मा सभा है वह पांच हजार एक सौ ५१०० खंभों से युक्त है। इसी तरह बलिअसुरेन्द्र की भी सभा है । सुप्रभ नामके चतुर्थ बलदेव जो की वर्तमान अवसर्पिणी में हुए हैं५१ इकावन लाख वर्ष की अपनी पूरी हवे सूत्रा ५१ (सेवन) संध्यावाणां समवाये। हर्शावे छे.- 'नवण्हं बंभराणं' इत्यादि ! ટીકા-આચારાંગ સૂત્રના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધના શસ્ત્રપરિજ્ઞા આદિ નવ અધ્યયનેાના કુલ (એકાવન) ઉદ્દેશનકાળ કહેલ છે. અસુરાના રાજા ચમરઅસુરેન્દ્રની સુધર્મા સભા ૫૧૦૦ સ્થભાવાળી છે. લિ અસુરેન્દ્રની સભા પણ એવી જ છે. સુપ્રભ નામના ચોથા ખળદેવ કે જે વર્તમાન અવસર્પિણીમાં થયા છે, તે પેાતાનુ એકાવન લાખ વર્ષોંનું આયુષ્ય લાગવીને સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા, આ સ'સારથી મુકત થયા, પરિનિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #460

भावबोधिनी टीका. एकपञ्चाशत्तमे समवाये उद्देशनकालादि निरूपणम्
४४१
लक्षवर्षाणि 'परमाउं' परमायुः पालइत्ता पालयित्वा 'सिद्ध बुद्धे जाव सम्पदक्खप्पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत् सर्वदुःखपहीणो जातः। 'दसणावरणनामाण'दर्शनावरणनाम्नोः 'दोण्हं कम्माण' द्वयोः कर्मणोः 'एगावन्न' एकपञ्चाशत् 'उत्तरकम्म पगडीओ' उत्तरकर्मबकृतयः पन्नत्ताओ'प्रज्ञप्ताः। निद्रादयः पञ्च, तथा चक्षुर्दर्शनावरणीयाचक्षुर्दर्शनावरणीयावधिदर्शनाऽवरणीयकेवलदर्शनावरणीयाश्चेति चतस्र इति दर्शनावरणस्य नव, तथा द्विचत्वारिंशत्समवाये प्रोक्ता नामकर्मणो द्विचत्वारिंशदुत्तरप्रकृतयः, इत्युभयसंकलनया एकपञ्चाशदुत्तरप्रकृतयो विज्ञेयाः ।। सू. ९० ॥ आयु को भोग करके सिद्ध बद्ध यावत् समस्त दुःखो से विहीन बन गये हैं। दर्शनावरण कर्म की ९ नौ उत्तर प्रकृतियां और नाम कर्म की ४२ बयालीस प्रकृतियां ये दोनों मिलकर ५१ इकावन हो जाती है। अतः दर्शनावरण और नामकर्म इन दो कर्मों की५१इकावन उत्तरमकृतियां कहीगई हैं। __ भावार्थ--आचारांग का जो प्रथमश्रुतस्कंध है, उसमें जो शस्त्रपरिज्ञा नामका प्रथम अध्ययन है उसमें सात उद्देश हैं इसलिये सात ही उद्देशनकाल हैं। द्वितीयलोकविजय नामक अध्ययन में छह उद्देश और ६ ही उद्देशनकाल है। शीतोष्णीय तृतीय अध्ययन में चार उद्देश और चार उद्देशनकाल है। चौथे सम्यक्तव अध्ययन में चार उद्देश और चार उद्देशनकाल हैं। पांचवे लोकसार नामके अध्ययन में छह उद्देश और छह उद्देशकाल हैं। धूत नामके छठवे अध्ययन में पांच उद्देश और पांच उद्देशनकाल हैं। विच्छेद को प्राप्त हए महापरिज्ञा नामके सप्तम अध्ययन में सात, विमोक्ष नामके आठवे अध्ययन में आठ, उपधानश्रुत नामके नवमें अध्यशन में चार, उद्देश और चार ही उद्देशनकाल हैं। इस प्रकार७,६,४, વૃત થયા અને સમસ્ત દદથી રહિત થયા દશનાવરણ કર્મની નવ (૯ી ઉત્તર પ્રવૃત્તિ અને નામકર્મની બેંતાલીસ(૪૨)પ્રકૃતિ, એ બન્ને મળીને એકાવન(૫૧) થાય છે. તેથી દર્શનાવરણ અને નામકર્મ એ બન્નેની એકાવન ઉત્તર પ્રકૃતિ કહી છે.
ભાવાર્થ...આચારાંગ સૂત્રને જે પહેલે શ્રતરક ધ છે તેમાં શાસ્ત્રપરિણા નામનું જે પહેલું અધ્યયન છે તેમાં સાત ઉદ્દેશ છે, તેથી તેના સાત જ ઉદ્દેશનકાળ છે. લેકવિજય નામના બીજા અધ્યયનમાં છ ઉદેશ અને છ ઉદ્દેશકાળ છે. શીતોષ્ણીય નામનાં ત્રીજા અધ્યયનમાં ચાર ઉદ્દેશ અને ચાર ઉદ્દેશનકાળ છે, સમ્યકત્વ નામના ચોથા અધ્યયનમાં ચાર ઉદ્દેશ અને ચાર ઉશનકાળ છે. લોકસાર નામના પાંચમાં અધ્યયનમાં છ ઉદ્દેશ અને છ ઉદ્દેશનકાળ છે. ધૂત નામના છઠ્ઠા અધ્યયનમાં પાંચ ઉદ્દેશ અને પાંચ ઉદેશનકાળ છે. વિચછેદ પામેલા મહાપરિજ્ઞા નામના સાતમાં અધ્યયનમાં સાત વિમેક્ષ નામના આઠમાં અધ્યયનમાં આઠ અને ઉપધાન શ્રુત નામના નવમાં અધ્યयनमा या२, ७६२ मन सेटमा ४ उद्देशन छ. मारीते ७-६-४-४-१-५७
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #461

४४२
समवायानसूत्रे
द्विपञ्चाशत्तमं समवायमाह - 'मोहणिज्जस्स' इत्यादि ।
मूलम् -- मोहणिजस्स णं कम्मस्स बावन्नं नामधेजा पन्नत्ता, तं जहा- कोहे १, कोवे २, रोसे ३, दोसे ४, अखमा ५, संजलणे ६, कलहे७, चंडिक्केट, भंडणे ९, विवाए१०, माणे ११, मदे१२, दप्पे १३, थंभे १४अत्तको से१५, गव्वे१६, परपरिवाए१७, अक्कोसे१८, अवक्को से१९, उन्नए२०, उन्नामे२१, माया २२, उवही२३, नियडी २४, वलए२५, गहणे२६, णूमे२७, क२८, कुरुए२९, दंभे३०, कूडे ३१, जिम्हे३२, किब्बिसे ३३, अणायरणया ३४, गृहणया३५, वंचणया३६, पलिकुंचणया३७, साइजोगे३८ लोभे३९, इच्छा४०, मुच्छा४१, कंखा ४२, गेही ४३, तहा४४, भिजा४५, अभिजा४६, कामासा४७, भोगासा४८, जीवियासा४९, मरणासा५०, नंदी ५१, रागे ५२, गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स पुरच्छिमिल्लाओ णं चरमंताओ वलयामुहस्स महापायास्स पञ्चत्थिमिले चरमंते एस णं बावन्नं जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं दगभागस्स णं केउगस्स, संखस्स जूय
४, ६, ५, ७, ८, ४ इन सबका परस्पर योग करने से ५१ इकावन उद्देश और इकावन ही उद्देश्नकाल हो जाते हैं। जहां जितने उद्देशन है वहां उतने ही श्रुतोपचाररूप उद्देशनकाल भी हैं। निद्रादिक ५ पांच तथा चतुदर्शनावरणीय, आदि ४ इस प्रकार दर्शनावरणीय की ९ नौ प्रकृतियां हैं। ४२ बयालीस के समचाय में नामकर्म की ४२ बयालीस प्रकृतियां कह दी गई है। अवशिष्ट पदों का भावार्थ सुगम है ॥ ० ९० ॥
૮-૪ મળીને એકદરે ૫૧ (એકાવન) ઉદ્દેશ અને ૫૧૪ ઉદ્દેશનકાળ છે જયાં જેટલા ઉદ્દેશ છે એટલા જ ત્યાં શ્રુતાપચાર રૂપ ઉદ્દેશનકાળ છે, નિદ્રાકિ પાંચ તથા ચક્ષુદનાવરણીય આદિ ૪, એ પ્રમાણે દનાવરણીયની નવ પ્રકૃતિયા છે ખેડતાળીસમાં સમવાયાંગમાં નામકર્મીની બેતાલીસ પ્રકૃતિયા કહેવામાં આવી છે. બાકીનાં પદોને ભાવા સરળ છે શાસૂ. ૯મા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #462

भावबोधिनी टीका. द्विपञ्चाशत्तमे समवाये मोहनीयकर्मणः नाम निरूपणम् ४४३ गस्स, दगसीमस्स ईसरस्स । नाणावरणिजस्स नामस्स अंतरायस्स एतेसि णं तिण्हं कम्मपगडीणं बावन्नं उत्तरपयडीओ पन्नत्ताओ। सोहम्मेसणं कुमारमाहिदेसु तिसु कप्पेसु बावन्न विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता ॥सू० ९१॥ ____टीका-'मोहणिज्जस्स' इत्यादि । 'मोहणिज्जस्स णं कम्मस्स'मोहनीयस्य खलु कर्मणः 'बावन्न' द्विपञ्चाशत् 'नामधेजा' नामधेयानि नामानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि। यद्यपि मोहनीयकर्माक्यवाः क्रोधादयश्चत्वारः कषायाः द्विपश्चाशद्विधाः, तथापीह अवयवे समुदायोपचारन्यायेन मोहनीयस्येत्युक्तम् । तद्यथा-'कोहे' क्रोधः१, 'कोवे' कोपः२, रोसे' रोषः३, 'दोसे दोषः४, 'अखमा' अक्षमा५, 'संजलणे' संज्वलनम्६, 'कलहे' कलहः७, 'चंडिक्के' चाण्डिक्यम्९, 'भंडणे' भण्डनम्९, 'विवाए' विवाद:१० । इति क्रोधस्य दश नामानि। तथा-'माने' मानः१, 'मदे' मदः , 'दप्पे' दर्पः, 'थंभे स्तंभः४ 'अत्तुक्कोसे' आत्मोत्कर्षः५, 'गव्वे' गर्वः६, परपरिवाए' परपरिवादः७, 'अक्कीसे' आक्रोश:८, 'अवकोसे' अपकर्षः= परिभवः९, 'उन्नए' उन्नतः१० । इत्येकादशमानस्य । 'माया' माया१, ‘उवहो' उपधिः२, "नियडी' निकृतिः३, 'वलए' वलयः४, 'गहणे' ग्रहणम्५, 'मे'
___ अब सूत्रकार ५२ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं'मोहगिजस्स णं' इत्यादि ।
टीकार्थ--मोहनीय कर्म के ५२ बावन नाम हैं।, जो इस प्रकार हैक्रोध१, कोपर, रोष३, दोष४, अक्षमा५, संज्वलन६, कलह, चाण्डिक्य८, भण्डन९, विवाद १०, मान११, मद१२, दर्प१३, स्तम्भ१४, आत्मोत्कर्ष १५, गर्व १६, परपरिवाद १७ आक्रोश १८, अपकर्ष १९, उन्नत २०, उन्नाम२१, माया२२, उपधि २३, निष्कृति२४, वलय२५, ग्रहण २६, छादन२७"
वे सूत्रा२ मावन (५२) सध्या समवायोनु थन ४२ छ-'मोहणिजस्स णं' इत्यादि !
--मानीयभनi मापन नाम छ, २ मा प्रमाणे छ:-(१) होय, (२) औ५, (3) ष, (४) द्वेष, (५) मक्षमा, (६) Argeन, (७) ४ (८) याज्यि (e) मन, (१०) विवाह, (११) भान, (१२) भ६, (१३) ६५, (१४) स्तन, (१५) मात्मा४५ (१६) , (१७) ५२५/२वाह (१८) मास (१८) २५५४५, (२०) Gन्नत, (२१) उन्नाम, (२२) माया, (२3) उपधि, (२४) निति, (२५) वलय, (२६) १९९५, (२७) छान, (२८) ४८४, (२८) ३३४, (3८) ल, (31) टूट, (३२)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #463

समवायाङ्गसूत्रे
% 3D
छदनम्६, 'कक्के' कल्क:७, कुरुए' कुरुकम्८, "दंभे' दम्भः९, 'कूडे' कूटः१०, "जिम्हे' जिह्मम् ११, "किब्विसे' किल्विषम् १२, 'अणायरणया' अनाचरणता१३, 'गृहणया' गृहनता१४, 'वंचणया' बञ्चनता१५, 'परिकुचणया' परिकुश्चनता१६, 'साइजोगे' सातियोगः १७ इति सप्तदशमाया नामानि । 'लोभे' लोभः१, 'इच्छा' इच्छार, 'मुच्छा' मूर्छा३, 'कखा' काङ्क्षा४, 'गेही' गृद्धिः५, 'तण्हा' तृष्णा६, 'भिज्जा' भिध्या७, 'अभिज्जा' अभिध्या८, भिध्याऽभिध्या इत्यत्र वैकल्पिकाऽकारलोपे शब्दभेदान्नामभेदः । 'कामासा' कामाशा९, 'भोगासा' भोगाशा१० 'जीवियासा' जीविताशा११: 'मरणासा मरणाशा१२, 'नंदी नन्दी१३, 'रागे' रागः१४। इति चतुर्दशलोभस्य । 'गोथूभस्स' गोस्तूपस्य खलु 'आवासपव्वयस्स' आवासपर्वतस्य-पूर्वदिशि लवण समुद्रमध्यस्थितस्य लवणसमुद्रवेलानिपातवारकनागकुमारदेवनिवास्थानभूतपर्वतस्य 'पुरच्छिमिल्लायो चरमंताओ' पौरस्त्याचरमान्तात् आरभ्य 'वलयामुहस्य महापायालस्स' वडवामुखस्य महापातालस्य-वडवामुखनामधेयस्य महापातालकलशस्य 'पञ्चथिमिल्ले चरमंते' पाश्चात्यश्वरमान्तो वर्तते, 'एस णं' एतत्खलु 'अंतरे' अन्तरम् 'अवाहाए' अवाधया परस्परासश्लेषरूपया व्यवधानमाश्रित्येत्यर्थः, 'बावन्नं जोयणसहस्साई' द्विपञ्चाशत् योजनसहस्राणि द्विपञ्चाकल्क२८, कुरुक२९, दम्भ३०, कूट३१, जिह्म३२, किल्विष३३, अनाचरणंता ३४, गृहनता३५, वंचनता३६, परिकुंचनता ३७, सातियोग ३८, लोभ३९, इच्छा४०, मूर्छा४१,कांक्षा४२,गृद्धि४३, तृष्णा४४, भिध्या४५. अभिध्या४६, कामाशा४७, भोगशा४८, जीविताशा४९, मराणाशा५०, नंदी५१,राग५२। गोस्तूप नामके आवास पर्वत के कि जो पूर्वदिशा में लवणसमुद्र के मध्य में है और लवणसमुद्र के पात की वेलाके रोकने वाले नागकुमार देवका आवास स्थान है पौरस्त्य चरमांत से वलयामुख महापातालकलश का पाश्चात्य चरमांतभाग व्यवधान की अपेक्षा ५२ बावन हजार योजन दूर है। इसी
sal, (33) विष, (३४) अनायता (34) यूनता, (३६)वयनता, (३७) परियनता, (३८) सातिया, (३८) सोल, (४०) २छ!, (४१) भूरी , (४२) sial (४३) द्धि. (४४) तृणा, (४५) मिया, (४९) मलिध्या, (४७) आमाशा, (४८) सोश. (४६) पिताशा, (५०) भ२९।।, (५१) न ही मने (५२) २॥1.
ગેસ્તૂપ નામને અવાસ પર્વત, કે જે પૂર્વ દિશામાં લવણ સમુદ્રની મધ્ય. માં છે અને લવણસમુદ્રની વેલા જલ તરંગ) ને રોકનાર નાગકુમાર દેવનું નિવાસ સ્થાન છે, તે પૂર્વના તદ્દન આખરી ભાગથી વલયામુખ મહાપાતાલ કલશના પશ્ચિમ છેડાના ભાગ સુધી વ્યવધાનની (અંતરની) દષ્ટિએ (બાવન) પર હજાર યોજન દૂર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #464

भावबोधिनी टीका द्विपञ्चाशत्तमे समवाये मोहनीयकर्मणः नाम निरूपणम् ४४५ शयोजनसहस्रपरिमितं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । 'एवं' एवम् अनेन प्रकारेण दगमाभासस्स णं के उगस्स' दक्षिणदिशि स्थितस्य दकभासस्य पर्वतस्य खलु केतुकस्य-केतुकाभिधषातालकलशस्य, 'संखस्स जूयगस्स' पश्चिमदिशिस्थितस्य शङ्खस्य पर्वतस्य यूपकस्वभ्युपकामिधपातालकलशस्य, 'दगसीमस्सईसरस्स' उत्तरदिशिस्थितस्य दकसीम्नः पर्वतस्य ईश्वरस्य च ईश्वराभिधपातालकलशस्य अन्तरं विज्ञेयम् । अयं भाव:-इह लवणसमुद्र पञ्चनतिसहस्रयोजनान्यवगाह्य पूर्वादिषु दिक्षु क्रमेण पूर्वदिशि वडवामुखः, दक्षिणदिशि केतुकः, पश्चिमदिशि यूपकस्तथोत्तरस्यामीश्वरः, इत्येतनामानश्चत्वारो महापातालकलशाः सन्ति । जम्बूद्वीपस्य जगतीतो द्विचत्वारिंशद्विचत्वारिंशत् सहस्रयोजनान्यवगाह्य सहस्रसहस्रयोजनविकम्भा गोस्तूभादयश्चत्वारः पर्वता वेलन्धरनागराजनिवासस्थानभूताः सन्ति । तरह से दक्षिण दिशा में रहे हुए दगभास नामक पर्वत का और केतुक नाम के पातालकलश का, पश्चिम दिग्वर्ती शंख पर्वत का और यूपक नामके पातालकलश का तथा उत्तर दिशा में रहे हुए दक सीमन् पर्वत का और ईश्वर नामके पाताल कलश का अन्तर-व्यवधान जानना चाहिये। तात्पर्य इसका इस प्रकार से है कि लवणसमुद्र में पूर्वादिक चारों दिशाओ में क्रमशः ९५, पचानवे हजार को घेर करके एक एक हजार योजन के विस्तार वाले गोस्तुभ आदि४चार महापातालकलश हैं। पूर्वदिशा में वडवा मुख है दक्षिण दिशा में केतुक है, पश्चिम दिशा में यूपक है और उत्तरदिशा में ईश्वर नाम का महापाताल कलश है। तथा जंबूद्वीप की जगती से ४२-४२ हजार योजन को घेर करके एक एक हजार योजन के बिस्ता. रवाले गोस्तूप आदिक४चार पर्वत जो कि वेलन्धर नागराज के निवासस्थाછે. એ જ રીતે દક્ષિણ દિશામાં આવેલ દગભાસ નામના પર્વત અને કેતુક નામના પાતાલકલશનું, પશ્ચિમ દિશામાં આવેલ શંખપર્વત અને ચૂપક નામના પાતાલકલ. શનું, તથા ઉત્તર દિશામાં આવેલા દકસીમન પર્વત અને ઈશ્વર નામના પાતા. લકલશનું વ્યવધાન-અંતર સમજવાનું છે. એટલે કે તે અંતર બાવન હજાર જનનું છે. તેનું તત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-લવણસમુદ્રમાં પૂર્વાદિક ચાર દિશાઓમાં કમશઃ પંચાણુ જન હજારને ઘેરીને એક એક હજાર એજનના વિસ્તારવાળા ગેસૂપ આદિ ચાર મહાપાતાલકલશ છે. પૂર્વ દિશામાં વડવામૂખ છે દક્ષિણ દિશામાં કેતક છે, પશ્ચિમ દિશામાં ચૂપક અને ઉત્તર દિશામાં ઈશ્વર નામને મહાપાતાલકલશ છે. તથા જંબુદ્વીપની જગતી(કેટ)થી૪૨-૪ર હજાર યોજનને ઘેરીને એક એક હજાર જનના વિસ્તારવાળા ગેસ્તૂપ આદિ ૪ પર્વતે વેલન્ધર નાગરાજના નિવાસસ્થાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #465

समवायाङ्गसूत्र ततश्च पञ्चनवत्यानिचत्वारिंशत्यपकर्षितायां द्विपश्चाशद्विपञ्चाशत्सहस्रयोजनान्यन्तराणि पर्वतानां कलशानां च भवति । 'नाणावरणिज्जस्स नामस्स अंतरा. यस्स' ज्ञानावरणीयस्य नाम्नः अन्तरायस्य 'एतेसि णं तिण्डं कम्मपगडीणं' एतासां खलु तिमृणां कर्मप्रकृतीनां 'बावन्न' द्विपश्चाशत् 'उत्तरपगडीओ' उत्तरप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः। ज्ञानावरणीयकर्मणो मत्यादयः पञ्च, नाम्नः द्विचत्वारिंशत्तम समवायोक्ता गतिनामादयो द्विचत्वारिंशत्, अन्तरायस्य च दानान्तरायादयः पञ्च, इत्थं ज्ञानावरणीयादीनां त्रयाणां कर्मणामुत्तरप्रकृतयो द्विपञ्चाशद् भवन्ति । 'सोहम्मसणंकुमारमार्हिदेम' सौधर्मसनत्कुमारमाहेद्रेषु 'तिसु कप्पेसु' त्रिषु कल्पेषु 'बावन्नं विमाणावाससयसहस्सा' द्विपश्चाशत् विमानावासशतसहस्राणि-द्विपश्चाशल्लक्षविमानावासाः प्रज्ञप्तानि ।सू. ९१॥ नभूत हैं ।९५पंचानवे हजार योजन में से ४३तेंतालीस हजार योजन कम करने पर५२-५२बावन बावन हजार का अन्तर पर्वत और महा पातालकल. शोंका निकल आता है। ज्ञानावरणीय, नाम अंतराय इन तीन कर्मों को उत्तर प्रकृतियां मिलकर सब५२बावन हो जाती हैं। वे इस प्रकार से हैं-ज्ञानावरणीय की५पांच,नामकी४२बयालीस, और अंतराय की५पांच। मतिज्ञानावरण,श्रुतज्ञानावरण, अवधिज्ञानावरण, मनःपर्यय ज्ञानावरण और केवलज्ञानावरण ये ज्ञानावरणीय कर्म की५पांच प्रकृतियां हैं। दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्तराय और वीर्यान्तराय ये ५ पांच प्रकृतियां अन्तराय कर्म की है।४२बयालीस संख्याविशिष्ट समवाय में गति, जाति आदि ४२ बयालीस प्रकृतियां नामकर्म की गिना ही दी गई हैं। सौधर्म, सनकुमार और माहेन्द्र इन तीन कल्पों में मिलकर ५२ बावन लाख विमानावास कहे गये हैं। રૂપ છે. ૯૫ હજાર જનમાંથી ૪૩ હજાર યોજન બાદ કરવાથી તે પર્વતો અને કલશો વચ્ચેનું અંતરપર-પર હજાર એજનનું આવી જાય છે. જ્ઞાનાવરણીય, નામકર્મ, અને અન્તરાયકમ એ ત્રણેની મળીને બાવન (પર)ઉત્તર પ્રકૃતિ થાય છે. તે આ પ્રમાણે થાય છે-જ્ઞાનાવરણીય કર્મોની પાંચ [૫) નામકર્મના ૪ર (બેંતાલીસ અને અંતરાયકર્મની પાંચ (૫) મતિજ્ઞાનાવરણ, શ્રુતજ્ઞાનાવરણ, અવધિજ્ઞા નાવરણ, મન:પર્યવજ્ઞાનાવરણ અને કેવળજ્ઞાનાવરણ એ પ્રત્યેક જ્ઞાનાવરણીય કર્મની પાંચ પાંચ પ્રકૃતિ છે દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભેગન્તારાય ઉપભેગાન્તરાય અને વિર્યાન્તરાય એ પાંચ પ્રકૃતિ અન્તરાયકર્મની છે બેંતાલીસ સંખ્યાવાળાં સમવાયમાં નામકર્મની ગતિ, જાતિ આદિ બેંતાલીસ (૪૨) પ્રકૃતિ ગણાવી દેવામાં આવી છે. સૌધર્મ સનસ્કુમાર અને મહેન્દ્ર એ ત્રણ કપમાં મળીને બાવન (પર) લાખ વિમાનાવાસ કહેલ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #466

भावबोधिनी टीका त्रिपञ्चाशत्तमे
त्रिपञ्चाशत्समवाये निरूपणम्
त्रिपञ्चाशत्तमं समवायमाह - ' देवकुरु उत्तरकुरुयाओ' इत्यादि ।
मूलम् — देवकुरु उत्तरकुरुयाओ णं जीवाओ तेवन्नं तेवन्नं जोयणसहस्साई साइरेगाई आयामेणं पन्नत्ताओ । महाहिमवंतरुपीणं वासहरपव्वयाणं जीवाओ तेवन्नं तेवन्नं जोयणसहस्साइं नव य एगती जोयणसए छच्च एगूणवीसइभाए जोयणस्स आयामेणं पन्नत्ताओ । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स तेवन्नं अणगारा संवच्छर परियाया पंचसु अणुत्तरेसु महइमहालएसु महाविमाणेसु देवत्ताए उववन्ना । संमुच्छिमउरपरिसप्पाणं उक्कोसेणं तेवन्नं वाससहस्सा ठिई पन्नत्ता ॥ सू० ९२ ॥
૪૪૭
भावार्थ- सूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा ५२ = बावन की संख्या विशिष्ट समवाय का कथन किया है। उसमें उन्हों ने मोहनीयकर्म के जो ५२ बावन नाम क्रोध आदि के भेद से प्रकट किये हैं उनमें प्रारम्भ से लेकर विवादतक के १० दस नाम क्रोध कषाय के है। मान से लेकर उन्नाम तक के ११ ग्यारह नाम मान कषाय के है। माया से लेकर सातियोग तक के १७ सत्तरह नाम मायाकषाय के है और लोभ से लेकर रागतक १४ चौदह नाम लोभकषाय के हैं इस तरह ये ५२ बावन नाम मोहनीय कर्म के अवयवभूत क्रोधादिक कषायों के है। मोहनीय कर्म के नहीं। फिर भी सूत्र - कार ने जो इन्हें मोहनीय कर्म के कहा है वह अवयव में समुदाय अवयवी के उपचार से कहा है । अवशिष्ट पदों का भावार्थ सुगम है। । । ०९१॥
ભાવા-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ખાવન સમવાયેાનુ કથન કર્યું છે. તેમાં તેમણે મેહનીય કર્મીના જે ક્રોધ, આદિ ખાવન નામ બતાવ્યાં છે તેમાં પહેલેથી વિવાદ સુધીનાં દસ નામ ક્રોધ કષાયનાં છે. ‘માનથી’ લઇને ઉન્નામ' સુધી ૧૧ નામ માન કષાયનાં છે ‘માયા'થી લઇને સાતિયેાગ સુધીના સત્તર (૧૭)નામ માયા કષાયનાં છે. અને લેભથો લઇને રાગ સુધીના ચૌદ (૧૪) નામ લેાલકષાયના છે. આ રીતે મેાહનીય કર્માંના અવયવરૂપ ક્રોધાદિક કષાયેાના બાવન (પર) નામ છે મેહનીય કર્મના નથી છતાં પણ સૂત્રકારે તેમને મેહનીય કર્મીના નામે કહ્યાં છે તે અવયવમાં સમુદાય-અવયવીના ઉપચારથી કહેલ છે. બાકીનાં પદ્માને ભાવા સરળ છે, સૂ. ૯૧૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #467

समवायाङ्गसूत्रे टीका-'देवकुरु उत्तरकुरुयाओ' इत्यादि । 'देवकुरु उत्तरकुरुयाओ णं' जीवाओ' देवकुरुत्तरकुरु के खलु जीवे-देवकुरूत्तरकुरुसंबन्धिन्यौ खलु उभे जीवे 'तेवन्नं तेवन्नं जोयणसहस्साई साइरेगाई त्रिपञ्चाशत्रिपञ्चाशद् योजनसहस्राणि सातिरेकाणि-किश्चादधिकत्रिपश्चाशत्रिपञ्चाशत्सहस्रयोजनानि 'आयामेणं' आया. मेन-दैर्येण 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ते । 'महाहिमवंतरुप्पीणं' महाहिमवद्रुक्मिणोः 'वासहरपव्वयाणं' वर्षधरपर्वतयोः 'जीवाओ' जीवे 'तेवन्नं तेवन्न' त्रिपञ्चाशत् त्रिपञ्चाशत् 'जोयणसहस्साई' योजनसहस्राणि 'नव य एगतीसे जोयणसए'नव च एकत्रिंशद्योजनशतानि एकत्रिंशदधिकनवशतयोजनानि (५३९३१) छच्च एगणवीसइभाए जोयणस्स' षट् च एकोनविंशतिभागा योजनस्य एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य षड्भागाश्च ६/१९ 'आयामेणं' आयामेन=दैयेण 'पन्नत्ताओ' मज्ञप्ते । 'समणस्स णं भगवत्रो महावीरस्स' श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य' 'तेवन्न-अणगारा' त्रिपञ्चाशदनगाराः 'संवच्छरपरियाया' संवत्सरपर्यायाः संवत्सरपर्यायः प्रव्रज्यारूपो येषां ते-संवत्सरपर्यायाः संवत्स. रावधिपरिपालितदीक्षापर्यायाः 'पंचसु' पञ्चसु 'अणुत्तरेसु' अनुत्तरेषु नास्ति उत्तरं येभ्यस्तेषु, 'महइमहालएसु' महातिमहालयेषु अतिशया महा अतिमहा:= अत्युत्सवास्तेषामालयाः आश्रयस्थानानि अतिमहालयाः, महान्तो विस्तीर्णाश्च तेऽतिमहालयाश्चस्तेषु तथा भूतेषु 'महाविमाणेसु' महाविमानेषु-विजय वैजयन्तरजयन्ता३ऽपराजित४ सर्वार्थसिद्धनामकविमानेषु५ 'देवत्ताए' देवत्वेन
अब सूत्रकार ५३ तिरपन की संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'देवकुरु उत्तरकुरुयाओ इत्यादि।
टीकार्थ-आयाम की अपेक्षा से देवकुरु और उत्तर कुरुक्षेत्र संबंधी दोनों जीवाएँ कुछ अधिक ५३-५३ तिरपन२ हजार योजन की कही गई हैं। महाहिमवन और रुक्मी इन दो पर्वतो की जीवाएँ तिरपन हजार नौ सौ इकतीस५३९३१योजन और एक योजनका उन्निसिया छह भाग६/१९आयाम की अपेक्षा कही गई है। श्रमण भगवान् महावीर के तेरपन५३अनगार केवल १एक वर्ष तक दीक्षापर्याय पालकर विजय, वैजयंत, जयंत,अपरा
व सूत्र२ तेपन (43) सध्यावाणां सभपायो मतावे छ.-'देवकुरु उत्तरकुरुयाओ इत्यादि !
ટીકાર્થ-આયામ(લંબાઈ)ની અપેક્ષાએ દેવકુરુ અને ઉત્તરકુર અને ક્ષેત્રની બને જીવાઓ ૫૩-૫૩ (તેપન તેપન) હજાર યોજનથી છેડી વધારે કહી છે. મહાહિમવન અને રૂકમી પર્વતની જીવાઓ આયામની અપેક્ષાએ પ૩૯૩૧ ૬/
૧ જનની કહેલ છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તેપન (૫૩) અણગાર કેવલ એક જ વર્ષની દીક્ષા પર્યાય પાળીને વિજય વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ, એ પાંચ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #468

भावबोधिनी टीका. चतुष्पञ्चाशत्तमं समवायनिरूपणम्
४४९ 'उववण्णा' उपपन्नाः। एतेषां मुनीनां नामान्य प्रसिद्धानि, पञ्चसु विमानेषु कतिसंख्यका मुनयः कुत्र२ समुन्पन्ना इत्यपिचाप्रसिद्धम् । अनुत्तरोपपातिकाङ्गे तु त्रयोदश, बहुपर्यायाश्च कथिता इति तेपामप्रसिद्धत्वम् । 'समुच्छिमउरपरि• सप्पाणं' संमूच्छिमोरःपरिसणाम 'उकोसेणं' उत्कर्षेण तेवन्न' त्रिपञ्चाशत् 'वाससहस्मा' वषसहस्राणि 'ठिई' स्थितिः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ।सू ९२॥
चतुष्पञ्चाशत्तमं समवायमाह-'भरहेरव एसु' इत्यादि। ___ मूलम्-भरहेरवएसु णं वासेसु एगमेगाए उस्सप्पिणीए ओसप्पण्णिए चउवन्नं चउवन्नं उत्तमपुरिसा उप्पजिसु वा उप्पजंति वा उप्पजिस्संति वा, तं जहा-चउवीसं तित्थयरा, बारसचकवट्टी, नव बलदेवा, नव वासुदेवा । अरहा णं अरिट्रनेमि चउवन्नं जित और सर्वार्थसिद्ध इन५पांच अनुत्तर विमानों में कि जहां पर सदा अत्यंत उत्सव रहता है और जो बहुत विस्तीर्ण है देवकी पर्याय से उत्पन्न हुए है। समूच्छिम उरःपरिसों की उत्कृष्टस्थिति ५३ तिरपन हजार वर्ष की कही गई है।
भावार्थ-- त्रकार ने जो श्रमण भगवान महावीर के तिरपन ५३ अनगार१एकवर्ष की दीक्षा पर्याय पालकर विजयादिक५पांच अनुत्तर विमानों में देव की पर्याय से उत्पन्न हुए है ऐसा जो कहा है सो इन मुनियों के नाम अप्रसिद्ध है। तथा पांच विमानों में कितनेमुनि कहां२उत्पन्न हुए है यह भी अप्रसिद्ध है। अनुत्तरोपपातिक अंग में जो १३तेरह मुनि कहे है वे तो बहुतपर्यायवाले कहे है। वे इनमें से नहीं है। अवशिष्टपदों का भावार्थ सरल हैं ॥सू० ९२॥ વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયેલ છે. તે વિમાનમાં સદાકાળ અત્યંત ઉત્સવ રહે અને તે અત્યંત વિસ્તીર્ણ છે. સંમૂર્ણિમ ઉર:પરિસર્પોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેપન (૫૩) હજાર વર્ષની કહી છે
ભાવાર્થ–શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તેપન અણગારે એક વર્ષની દીક્ષા પર્યાય પાળીને વિજય આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયાં છે. એ પ્રમાણે સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં કહ્યું છે પણ તે મુનિનાં નામે પ્રસિદ્ધ છે. તથા પાંચ વિમાનમાં કેટલા મુનિ કયાં કયાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે પણ અપ્રસિદ્ધ છે. અનુત્તરપાતિક અંગમાં જે૧૩ તેર મુનિ બતાવ્યા છે તે તે ઘણું પર્યાયવાળા કહેલ છે. આ પાંચ તેમાંનાં મુનિયે નથી. બાકીનાં પદેને ભાવાર્થ સરળ છે. સૂ. ૯રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #469

४५०
समवायाङ्गसूत्रे राइंदियाई छउमत्थपरियायं पाउणित्ता जिणे जाए, केवली सव्वन्नू सव्वभावदरिसी। समणे भगवं महावीरे एगदिवसेणं एगनिसिजाए चउप्पन्नाई वागरणाइं वागरित्था । अणंतस्स गं अरहओ चउप्पन्नं गणहरा होत्था ॥ सू० ९३ ॥
टीका-'भरहेरवएमु' इत्यादि । 'भरहेरवएसु णं वासेसु' भरतैरवतयोः खलु वर्षयोः 'एगमेगाए उस्सप्पिणीए प्रोसप्पिणीए' एकैकस्यामुत्सर्पिण्यामवसर्पिणाम् 'चउवन्नं चउवन्नं उत्तमपुरिसा' चतुष्पञ्चाशचतुष्पञ्चाशदुत्तमपुरुषाः 'उप्पजिसु वा' उदपत्सत वा 'उप्पजति वा' उत्पद्यन्ते वा 'उप्पजिस्संति वा' उत्पत्स्यन्ते वा ते चतुष्पञ्चायदुत्तमपुरुषाः के ? इत्याह-'तं जहा' तद्यथा'चउचीसं तित्थयरा' चतुर्विंशतिस्तीर्थकराः, 'वारसचक्कवट्टी' द्वादशचक्रवर्तिनः, 'नव बलदेवा' नव बलदेवाः, 'नव वासुदेवा' नव वासुदेवाः । 'अरहाण अरिहनेमी' अर्हन खलु अरिष्टनेमिः, 'चउवन्न राइंदियाई' चतुष्पश्चाशद्रात्रिन्दिवानि 'छउमत्थपरियाय' छद्मस्थपर्यायं 'पाउणित्ता' पालयित्वा जिणे जाए' ___ अब सूत्रकार५४चोपन की संख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते है'भरहेरवएमु णं' इत्यादि ।।
टीकार्थ--भरत और ऐरवत इन दो क्षेत्रों में एकर उत्सर्पिणी और अवसर्पिणीकाल में५४-५४ चोपन उत्तम पुरुष उत्पन्न हुए है, उत्पन्न होते है तथा भविष्य में भी उत्पन्न होंगे। वे चौपन उत्तम पुरुष इसप्रकारसे है२४ चौबीस तीर्थकर, १२ बारह चक्रवर्ती, नव बलदेव, नव वासुदेव। अर्हत अरिष्टनेमि भगवान ५४ चौपन अहोरात्र तक छद्मस्थ पर्याय पालकर जिन हुए है। केवली, सर्वज्ञ सर्वभावदर्शी हुए है। श्रमण भगवान् महा
वे सूत्रा२ यापन (५४) सध्यावामा समवाय मताव छ.'भरहेरवएसु णं' इत्यादि !
- ભરત અને અરવત, એ બે ક્ષેત્રમાં એક એક ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીકાળમાં ચેપન ઉત્તમ પુરૂષ ઉત્પન્ન થયા છે. ઉત્પન્ન થાય છે તથા ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થશે. તે ચેપન ઉત્તમ પુર આ પ્રમાણે છે–
૨૪ ચોવીસ તીર્થંકર, ૧૨ બાર ચક્રવતિ ૯ નવ બળદેવ વાસુદેવ અહંત અરિષ્ટનેમિ ભગવાન ચેપન (૫૪) દિનરાત સુધી છવસ્થ પર્યાય પાળીને જિન, કેવલી સર્વજ્ઞ, અને સર્વભાવ દશી થયા છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે પ્રશ્નો પૂછવામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #470

भावबोधिनी टीका. पञ्चपञ्चाशत्तमं समवायनिरूपणम्
४५१ जिनो जातः, के वली 'सम्वन्नू' सर्वज्ञः 'सव्वभावदरिसी' सर्वभावदर्शी च जातः । 'सपणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीरः ‘एगदिवसेणं' एकदिवसेन एगनिसिजाए' एकनिषद्यया एकासनेन ‘च रप माइ' चतुष्पश्चा. शत् 'वातरणाई' व्याकरणानि व्याक्रियन्ते अभिधीयन्ते यानि तानि, प्रश्ने सति उत्तरतया प्रोच्यमानान् पदार्थान् 'वागरित्था' व्याकृतवान् । इमानि चतुष्पञ्चाशद् व्याकरणानि विच्छिन्नत्वात् संपति नोपलभ्यन्ते । 'अणंतस्स णं अरहओ' अनन्तस्य खलु अर्हतः 'चउप्पन्नं गणहरा' चतुष्पश्चाशद् गणधराः 'होत्था' आसन् ॥ सू. ९३ ।। पञ्चपञ्चाशत्तमं समवायमाह-'मल्लीणं' इत्यादि ।
मूलम्-मल्लीणं अरहा पणपन्नं वाससहस्साई परमाउ पालइत्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे ।मंदरस्स णं पव्वयस्स पचत्थिमिल्लाओ चरमंताओ विजयदारस्स पञ्चस्थिमिल्ले चरमंते, एस णं पणपन्न जोयणसहस्साइं आबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउदिसिंपिवेजयंत जयंत अपराजियंति । समणे भगवं महावीरे अंतिमराइयंसि पणपन्नं अज्झयणाई कल्लाणफलविवागाइं, पणपन्नं अज्झयणाइं पावफलविवगाइं वागरित्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे । पढमबिइयासु दोसुपुढवीसु पणपन्नं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता । दसणावरणिजना माउयाणं तिण्हं कम्मपगडीणं पणपन्नं उत्तरपडीओपन्नत्ताओ।सू.९४॥
टोका-'मल्लीणं' इत्यादि । 'मल्ली णं अरहा' मल्ली खलु अर्हन् ‘पणपन्न' वाससहस्साई' पञ्चपञ्चाशद्वर्षसहस्राणि 'परमाउं' परमायुः पालयित्वा 'सिद्धे वीर ने एक दिवस में एक आसन से प्रश्न होने पर ५४ चौपन पदाथों का युक्तियुक्त प्रवचन किया। ये विच्छिन्न होने के कारण अभी उपलब्ध नहीं है। अनंतनाथ अर्हत प्रभु के ५४ चीपन गणधर थे ॥सू ०९३॥
अब सूत्रकार ५५ पचपन संख्या विशिष्ट समवाय का कथ करते हैंઆવતાં એક દિવસમાં એક જ આસનેથી ચેપન પદાર્થોનું ચુકિત યુકત પ્રવચન કર્યું હતું. તે હાલમાં વિચ્છિન્ન થયેલ હેવાથી ઉપલબ્ધ (મળી શકે તેમ) નથી અનંતનાથ અહંત ભગવાનના ચેપન (૫૪) ગણધર હતા. સૂ લ્હા
હવે સૂત્રકાર પંચાવન (૫૫) સંખ્યાવાળાં સમવાનું કથન કરે છે–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #471

४५२
समवायानसूत्रे
बुद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो बुद्ध: 'जावप्पहीण' यावत्महीणः । 'मंदरस्स णं पव्वयस्' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पञ्चत्थिमिल्लाओ चरमंताओ' पाचाच्यात चरमान्तात् विजयदारस्स पच्चत्थिमिल्ले चरमंते' विजयद्वारस्य पाश्चात्यश्वरमान्तीयोऽस्ति 'एस णं' एष खलु ' अवाहाए' अवाघया - व्यवधानमाश्रित्येत्यर्थः, 'पणपन्नं' जोयणसहस्सा' पञ्चपञ्चाशद्योजनसहस्राणि 'अंतरे' अन्तरे=दरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । अत्र मेरोः पाश्चात्यचरमान्तप्रदेशात् जम्बूद्वीपपूर्वदिग्वर्त्ति विजयद्वारस्य पाश्चात्यश्चारमान्तः पञ्चपञ्चाशत्सहस्रयोजनप्रमाणान्तरयुक्त उक्तः । लक्षयोजनममित जम्बूद्वीपपाश्चाच्यचरमान्तमदेशो मेरोर्विम्कष्भस्य मध्यभागात् पञ्चाशत्सहस्रयोजनानि यावद् दूरवर्त्ती । मेरोर्विष्कम्भभागो हि दशसहस्रयोजना'मल्ली णं अरहा' इत्यादि ।
टीकार्थ - मल्लीनाथ अर्हत प्रभु ५५ पचपन हजार वर्ष की अपनी पूर्ण आयु पालनकर - भोगकर - सिद्ध बुद्ध यावत् सर्वदुःखों से रहित बने हैं । सुमेरु पर्वत के पाश्चात्य दिशासंबंधी - चरमान्त से - सबसे अखिरी के अंतभाग से- जो विजयद्वार का पाश्चात्य चरमान्तभाग है, वह व्यवधान की अपेक्षा से५५पचपन हजार की दूरी पर है। मेरु के पाश्चात्य - पश्चिम दिशासंबंधी -चरमान्त प्रदेश से - सबसे आखिरी के अन्तिमप्रदेश से जंबुद्वीप की पूर्वदिशा में रहा हुआ जो विजय द्वार है उसका पीछे का जो अन्तिमभाग है वह ५५ पचपन हजार योजन की दूरी से युक्त है । ऐसा जो कहा गया है उसका हिसाब इस प्रकार से निकलता है कि जंबूद्वीप का विस्तार १ एक लाख योजन का है। उसका जो पाश्चात्य चरमान्त प्रदेश है वह मेरु के विष्कंभ - विस्तार के मध्यभाग से५० पचास हजार योजन दूर है। मेरु का 'मल्लीणं अरहा' इत्यादि !
ટીકા-મલ્લીનાથ અહ``ત પ્રભુ પંચાવન હજાર વર્ષ'નુ' આયુષ્ય ભાગવીને સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા, સંસારથી મુકત થયા, પરિનિવૃત્ત થયા અને સમસ્ત દુઃ ખાના અંત કરી નાખ્યા સુમેરુ પર્વતના પાશ્ચાત્ય ચરમાન્તથી-પશ્ચિમના છેડેથી વિજયદ્વારના પાશ્ચાત્ય ચરમાન્ત ભાગ પંચાવન હજાર ચેાજન દૂર છે. મેરૂના પાશ્ચાત્ય ચરમાન્ત પ્રદેશથી–પશ્ચિમના આખરી પ્રદેશથી જષ્ણુદ્ધીપની પૂર્ણાંમાં આવેલ વિજયદ્વારના પાછળના અન્તિમ ભાગ પંચાવન હજાર યેાજનને અતરે છે. ઉપરોકત કથનના હિસાબ આ રીતે ઘટાવી શકાય છે—જ બુદ્ધીપના વિસ્તાર એક લાખ ચેાજનના છે. તેના જે પશ્ચિમ છેડાના પ્રદેશ છે તે મેના વિષ્ણુભ-વિસ્તારના મધ્યભાગથી પચાસ હજાર ચાજન દૂર છે, મે વિશ્કેભ દસ હજાર ચેાજનના છે, પચાસ હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #472

भावबोधिनी टीका. पञ्चपञ्चाशत्तमं समवायनिरूपणम्
४५३ स्मकः। तत्र पञ्चाशत् सहस्रेषु दशसहस्रार्धपश्चसहस्रयोजनेन पञ्चपञ्चाशत्सहस्राणि सम्पबन्ते । पद्यपीह विजयद्वारस्य पाश्चात्यश्वरमान्त उक्तः, तथापि जगत्याः पौरस्त्यचरमान्त एव सम्भावनावशात्संग्राह्यः। यतो मेरुमध्यभागात जगत्याश्चरमान्तः पञ्चाशत्सहस्रयोजनात्मकः, तथा स जगती विष्कम्भं जम्बूद्वीपं लक्षयोजनात्मकम् । तथैव सजगती विष्कम्भो लवणसमुद्रो द्विलक्षयोजनात्मकः । यदि द्वीपसमुद्रप्रमाणात् जगतीपमाणमतिरिच्येत, तदा मनुष्यक्षेत्रपरिधिः प्रोक्तप्रमाणादाधिक्यमामुयात् । यतो मनुष्यक्षेत्रपरिधिः पञ्चचत्वारिंशल्लक्षममाणक्षेत्रापेक्षयाऽभिधीयते । अथवा किंचिन्यूनोऽपि पञ्चपञ्चाशत्सहस्रयोजनत्वेन विष्कंभभाग दश हजार योजन का है ५० पचास हजार योजन में इन १० दश हजार योजन के आधे पांच हजार योजन को मिलाने से ५५ पचपन हजार हो जाते हैं। यद्यपि यहां विजयद्वार का पाश्चात्य चरमांत ५५ पचपनहजार योजन की दूर पर कहा है, तो भी जगती का पौरस्त्य चरमान्त भाग ही यहां ग्रहण करना चाहिये। क्योंकि यहां उसी की संभावना होती है। कारण-मेरु के मध्यभाग से जगती का चरमान्त प्रदेश५० पचास हजार योजन दूर है तथा जगती के विष्कंभ सहित जंबूद्वीप का विस्तार १ एक लाख योजन का है। उसको बेढे(वेष्टित किये) हुए जो लवण समुद्र है उसका विस्तार जगती के विष्कंभ सहित दो लाख योजन का है। यदि द्वीप और समुद्र के प्रमाण से जगती का प्रमाण अधिक हो जावे तो मनुष्य क्षेत्र की परिधि का जो प्रमाण कहा है वह अधिक हो जावेगा। क्यों की मनुष्यक्षेत्र की परिधि का जो प्रमाण कहा है वह ४५ पेंतालीस लाख योजन प्रमाण क्षेत्र की अपेक्षा से कहा है। अथवा-पचपन हजार योजन में
જનમાં તે દસ હજાર એજનને અર્ધો ભાગ-પાંચ હજાર યોજન આવી જાય છે. જે કે અહીં વિજ્ય દ્વારને પાશ્ચાત્ય ચરમાન્ત ભાગ પંચાવન હજાર યોજન દૂર કહેલ છે, તે પણ જગતને પૌરય ચરમાન્ત (પૂર્વના છેડાને) ભાગ જ અહી ગ્રહણ કરવાને છે કારણ કે અહીં તેની જ સંભાવના છે. કારણ કે એના મધ્યભાગથી જગતીને ચરમાન્ત પ્રદેશ પચાસ હજાર યોજન દૂર છે. તથા જગતીના વિષ્ઠભ સહિત જમ્બુદ્વીપનો વિસ્તાર એક લાખ યોજનાનો છે. તેને ઘેરીને જે લવણ સમુદ્ર આવેલ છે તેને વિસ્તાર જગતીના વિધ્વંભ સહિત બે લાખ જનને છે. જે દ્વિપ અને સમુદ્રના પ્રમાણથી જગતીનું પ્રમાણ વધારે થઈ જાય તો મનુષ્ય ક્ષેત્રની પરિધિનું જે પ્રમાણ કહ્યું છે. તે વધારે થઈ જશે. કારણ કે મનુષ્ય ક્ષેત્રની પરિધિનું પ્રમાણ જે પિસ્તાળીસ લાખ જન કહ્યું છે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કહેલ છે. અથવા પંચાવન હજાર યોજનમાં થોડું ઓછું હોવા છતાં પણ તે પંચાવન હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #473

४५४
समवायाङ्गसूत्रे विवक्षितः। 'एवं चउदिसिपि' एवं चतुर्दिक्ष्वपि पूर्वोक्तरीत्या तिसृषु दिक्ष्वपि ' वेजयंतजयंतअपराजियंति , वैजयन्तजयन्तापराजितमिति वैजयन्तजयन्तापराजितामपि द्वाराणां मध्ये प्रत्येकस्य द्वारस्य पाश्चात्यश्चरमान्तः जगत्या अपेक्षया तत्तदिग्व्यपदेश्यो मेरोः पाश्चात्त्यचरमान्तात् पश्चपश्चाशत्सहस्रयोजना. न्तरे विज्ञेयः। 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान महावीरः 'अंतिमराइयंसि' अन्तिमरात्रौ सकलायुः कालसमाप्तिरात्रौ, राप्रेरन्तिमे भागे कार्तिकामावास्यायां स्वातिनक्षत्रस्थिते चन्द्रे नागकरणे पर्यङ्कासनोपविष्टः ‘पणपन्न अज्झयणाई पञ्चपञ्चाशदध्ययनानि 'कल्लाणफलविवगाई' कल्याणफलविपाकानिकल्याणस्य-पुण्यस्य कर्मणः फलं कार्य विपाच्यते-प्रकटयते यैस्तानि, तथा 'पणपन्नं अज्झयणाई' पश्चपञ्चाशदध्ययनानि 'पावफलविवागाई' पापफल विपाकानि-पापस्य कर्मणः फलप्रकाशकानि 'वागरित्ता' व्याकृत्य प्रतिपाद्य 'सिद्ध बुद्धे जाव पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्करणात् 'मुत्ते अंतकडे परिनिब्बुडे सव्वदुकुछ कमतीपना होने पर भी वह ५५पचपन हजार योजनत्वेन ही विवक्षित होता है। इसी तरह से अवशिष्ट तीन दिशाओं में भी वेजयंत जयंत और अपराजित इन तीन द्वारों के बीच में प्रत्येक द्वारका तत्तत् दिशासंबंधी पाश्चात्य-चरमान्त भाग जगती की अपेक्षा,मेरु के पाश्चात्य चरमांत भाग से-प्रदेशसे-५५-५५ पचपन२ हजार योजन की दूरी पर है ऐसा जानना चाहिये। श्रमण भगवान् महावीर ने अंतिम रात्रि में-समस्त आयु काल की समाप्ति की रात्रि में अर्थात्-रात्रि के अन्तिमभाग में-कार्तिक की चंद्रमा स्वाति नक्षत्र पर स्थित था, नाग करण था, पर्यङ्कासन से बैठकर कल्याण-पुण्य के कार्य को प्रकट करने वाले ५५ पचपन अध्ययन और पाप के फल को प्रकट करने वाले ५५ पचपन अध्ययन प्रतिपादितकर सिद्ध, बुद्ध अवस्था प्राप्त की यावत् समस्त दुःखों से वे रहित हो गये।
જનનું જ દર્શાવવામાં આવે છે એ જ પ્રમાણે બાકીની ત્રણ દિશાઓમાં પણ વૈજયંત, જયંત, અને અપરાજિત, એ ત્રણ દ્વારોમાં પ્રત્યેક દ્વારને તે તે દિશાસંબંધી પાશ્ચાત્ય ચરમાન્ત ભાગ જગતીની અપેક્ષાએ, મેરૂના પાશ્ચાત્ય ચરમાન્ત ભાગથી પંચાવન પંચાવન હજા૨ જનને અંતરે છે, એમ સમજવું શ્રમણ ભગ. વાન મહાવીરે અંતિમ રાત્રે સમસ્ત આયુકાળની સમાપ્તિની રાત્રે એટલે કે રાત્રિના અન્તિમ ભાગમાં કાતિકની અમાવાસ્યાએ જ્યારે ચન્દ્ર સ્વાતિ નક્ષત્રમાં રહેલ હતે, નાગ કરણ હતું, ત્યારે પર્યકાસને બેસીને કલ્યાણ પુણ્યના કાર્યને પ્રગટ કરનાર પંચાવન અધ્યયન અને પાપનું ફલ પ્રગટ કરનાર પંચાવન અધ્યયનું પ્રતિપાદન કરીને સિદ્ધ થયા, બુદ્ધ થયા, સંસારથી મુકત થયા, પરિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #474

भावबोधिनी टीका. पञ्चपञ्चाशत्तमं समवायनिरूपणम्
४५५ क्खप्पहीणे' इति संग्राह्यम्, मुक्तः अन्तकृत: परिनिर्वृतः सर्वदुःखमहीणः सर्वदुःखरहित इत्यर्थः। 'पढमविइयासु दोमु पुढवीसु' प्रथमद्वितीययोः 'दोमु' द्वयोः 'पुढवीसु' पृथिव्योः ‘पणपन्नं' पञ्चपञ्चाशत् 'निरयावाससयसहस्सा नरकावासशतसहस्राणि=नरकावासलक्षाणि-मथमायां त्रिशल्लक्षाणि द्वितीयायां पञ्चविंशतिलक्षाणि इत्येव पञ्चपञ्चाशन्नरकावासलक्षाणि 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'दसणावरणिज्जनामाउयाणं' दर्शनारणीयनामायुषां 'तिहं कम्मपगडीण' तिसृणां कर्मप्रकृतीनां ‘पणपन्न' पञ्चपश्चाशत् दर्शनावरणीयस्य निद्रादयः पञ्चदर्शनादयचत्वार इति नव, नाम्नो द्विचत्वारिंशत्समवायोक्ता गत्यादयो विचत्वारिंशत्, आयुषो नरकादयश्चतस्र इत्येवं सर्वसंकलनया पश्चपञ्चाशत् 'उत्तरपगडीओ' उत्तरप्रकृतयः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ॥ सू. ९४॥ षट्पञ्चाशत्तमं समवायमाह-'जंबूद्दिवे णं' इत्यादि ।
__ मूलम्-जंबूद्दीवे गंदीवे छप्पन्नं नक्खत्ता चंदेण सद्धिं जोगं जोइंसु वा जोइंति वा जोइस्संति वा । विमलस्सणंअरहओ छप्पन्नं गणा छप्पन्नं गणहरा होत्था ॥सू. ९५॥ किंतु अभी केवल वीस अध्ययन ही उपलब्ध होते है । प्रथम, द्वीतीय इन प्रथिवियों में नरकावासों की संख्या५५ पचपन लाख की है। पहिली पृथिवी में ३० तीस लाख और दूसरी पृथिवी में २५ पचीस लाख हैं। दर्शनावरणीय, नाम, आयु इन तीन कर्म प्रकृतियों की उत्तरप्रकृतियों की संख्या ५५ पचपन कही गई है। नामकर्म गति आदिक ४२ बयालीस प्रकृतियां, दर्शनावरणीय की चक्षुदर्शनावरण आदि ९ नौ प्रकृतियां और आयुकर्म मनुष्यायु आदि ४ प्रकृतियां इस प्रकार ये सब मिलकर ५५ पचपन हो जाती है |सू०९४॥
अब सूत्रकार ५६ छप्पन संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैंનિવૃત્ત થયા અને સમસ્ત દુઃખનો અંત લાવી દીધો. પહેલી અને બીજી પૃથ્વીમાં નરકાવાસની સંખ્યા પંચાવન લાખની છે. પહેલી પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ અને બીજી પૃથ્વીમાં ૨૫ લાખ નરકવાસ છે. દર્શનાવરણીય, નામ. અને આયુ, એ ત્રણ કર્મોની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ, પંચાવન કહી છે નામકર્મની ગતિ આદિ ૪૨ બેંતાલીસ પ્રકૃતિ દર્શનાવરણીયની “ચક્ષુદર્શનાવરણ” આદિ ૯ નવ પ્રકૃતિ અને આયુકમની મનુષ્યાયુ આદિ ૪ ચાર પ્રકૃતિને સરવાળેકરતાં પંચાવન ઉત્તરપ્રકૃતિ થાય છે.સૂ. ૯૪
व सूत्रा२ छपन (५६) सध्यावाणां समवायेशव छ. 'जंबद्दीवेणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #475

४५६
समवायाङ्गसूत्रे टीका 'जंबूद्दीवे' इत्यादि । 'जंबूद्दवि णं दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'छप्पन्नं नक्खत्ता' षट्पञ्चाशन्नक्षत्राणि 'चंदेण सद्धि' चन्द्रेण सार्द्धम् 'जोग' योगम् 'जोईसु' अयोजयन् 'जोइंति वा' योजयन्ति या 'जोइस्संति वा' योजयिष्यन्ति वा । इदमत्राभिसन्धेयम्-जम्बूद्वीपत्ति चन्द्रद्वयम्, प्रत्येकस्य अष्टाविशतिरष्टाविंशतिनक्षत्राणि, इत्युभयसंकलनया षट्पञ्चाशन्नक्षत्राणि भवन्ति । 'विमलस्स णं अरहओ' विमलस्य खलु अर्हतः छप्पन्नं गणा' षट्पञ्चाशद्गणाः, 'छप्पन्न गणहरा' षट्पञ्चाशद् गणधरा ‘होत्था' आसन् |मु.९५॥ सप्तपञ्चाशत्तमं समवायमाह-'तिहं गणिपिडगाणं' इत्यादि ।
मूलम्--तिण्हं गणिपिडगाणं आयारचूलियावज्जाणं सत्तावन्नं अज्झयणा पन्नत्ता, तं जहा--आयारे सूयगडे ठाणे । गोथूभस्सणं आवासपव्वयस्स पुरच्छिमिल्लाओ चरमंताओ वलयामुहस्स महापायालस्स वहुमज्झदेसभाए एस णं सत्तावन्नं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते । एवं दगभागस्स केउयस्स य संखस्स य यस्स य दगसीमस्स ईसरस्स य । मल्लिस्स गं अरहओ सत्तावन्नं मणपजवनाणिसया होत्था । महाहिमवंतरुप्पीणं वासहरपव्वयाणं जीवाणं धणुपिटं सत्तावन्नं सत्तावन्नंजोयणसहस्साइंदोन्निय तेणउए जोयणसए दस य एगूणवीसइभाए जोयणस्स परिक्खेवेणं पन्नत्त।सू.९६॥ 'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि।
टीकार्थ---जंबूद्वीप नामके द्वीप में ५६ छप्पन नक्षत्रों ने चन्द्रमा के साथ पहिले संबंध किया है। अब वे कर रहे हैं। भविष्य में भी वे करेंगे। इसका तात्पर्य इस प्रकार से समझना चाहिये-जंबूद्वीप में दो चंद्रमा हैं। इनमें प्रत्येक के२८-२८अठावीस२ नक्षत्र हैं। इस तरह२८-२८अठावीसरका योग ५६ छप्पन हो जाता है। विमलनाथ भगवान के ५६ छप्पन गण थे और ५६ छप्प नही गणधर थे ॥सू०९५॥ दीवे' इत्यादि !
ટીકાર્થ-જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં છપ્પન નક્ષત્રને ચન્દ્રમાં સાથે લેગ થતું હતું. વર્તમાન કાળમાં થાય છે, અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ ચન્દ્રમા સાથે યેાગ કરશે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જમ્બુદ્વીપમાં બે ચન્દ્રમાં છે તે દરેકના ૨૮, ૨૮, અઠયાવીસ ૨ નક્ષત્ર છે. આ રીતે ૨૮–૨૮ મળીને છપ્પન થાય છે, વિમળનાથ ભગવાનના છા૫ન ગણુ હતાં અને છપન ગણધર હતા સૂ. ૯પા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #476

भवबोधिनी टीका सप्तपञ्चाशत्तमं समवाय निरूपणम्
४५७ टीका--'तिण्हं' इत्यादि । 'तिण्हं गणिपिडगाणं' त्रयाणां गणिपिटकानाम्गणिनाम् आचार्याणां पिटकानीव-सर्वस्वभाजनमञ्जूषा इव गणिपिटकानि तेषाम् 'आयारचलियावज्जाणं' आचारचूलिकावर्जाणाम् आचारस्य श्रुतस्कन्ध. द्वयरूपस्य प्रथमाङ्गस्य चूलिका सर्वान्तिमविमुत्तयाख्याऽध्यययनरूपा तदार्जितानाम् आचारचूलिकावर्जितगणिपिटकत्रयाणामित्यर्थः, 'सत्तावन्नं अज्झयणा' सप्तपञ्चाशत् अध्ययनानि पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि, तानि गणिपिटकानि कानि ? इत्याह-'तं जहा' तद्यथा 'आयारे' आचार:-आचाराङ्गम्, 'सूयगडे' सूत्रकृतम्= सूत्रकृताङ्गम्, 'ठाणे' स्थान-स्थानाङ्गम् । तत्र आचारागस्य प्रथमश्रुतस्कन्धे नव अध्ययनानि, निशीथाध्ययनस्य भिन्नविषयत्वेनागणनाद्, द्वितीये षोडश, तत्र अन्तिमस्याचारचलिकाध्ययनस्याग्रहणात्पञ्चदश अध्ययनानि, सूत्रकृताभिधानस्य द्वितीयश्रुतस्याऽङ्गस्य प्रथमश्रुतस्कन्धे षोडश, द्वितीयश्रुतस्कन्धे सप्त, स्थानाङ्ग दश
अब सूत्रकार ५७ सतावन संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'तिण्हं गणिपिडगाणं' इत्यादि।
टीकार्थ-आचार चूलिका वर्जित तीन गणिपिटकों के ५७ सतावन अध्ययन कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-आचारांग, सूत्रकृतांग और स्था. नांग। ये तीन गणिपिटक है। इनमें आचारांग के प्रथम श्रुतस्कंध में जो अध्ययन हैं। इसमें जो निशीथाध्ययन है उसका विषय भिन्न होने से उसकी यहां गिनती नहीं की है। द्वितीय में १६ सोलह अध्ययन हैं। इनमें एक आचारचूलिका जो अध्ययन है उसका यहां ग्रहण नहीं किया गया है इसलिये १५ पन्द्रह अध्ययन ही जानना चाहीये सूत्रकृतांग नामका जो दूसरा अंग है उसके प्रथम श्रुतस्कंध में१६सोलह और द्वितीयश्रुतस्कंध में सात अध्ययन हैं। तीसरा जो स्थानागश्रुत है उसमें १० दश अध्ययन
वे सूत्र॥२ सत्तावन (५७) सध्यावाणां समवाये मताव-'तिण्डं 'गणिपिडगाणं इत्यादि !
ટીકા–આચાર ચલિકા સિવાયના ત્રણ ગણિપિટકના સત્તાવન (૫૭) અધ્યયન zा छे. ते मा प्रमाणे छ-माया, सूत्रता, मने स्थानांस, से त्राय लि. પિટક છે. તેમાં આચારાંગના પહેલા મુતસ્કંધમાં નવ અધ્યયન છે. તેમાં જે નિશીથાધ્યયન છે તેને વિષય જુદે હોવાથી તેની અહીં ગણતરી કરી નથી. બીજામાં સોળ અધ્યયન છે. તેમાંને આચારચૂલિકા નામનું જે એક અધ્યયન છે તેની અહીં ગણતરી કરી નથી તેથી પંદર અધ્યયન જ સમજવાના છે. સૂત્રકૃતાંગ નામના બીજા અંગના પહેલા શ્રુતસ્કંધના સેળ અને બીજા પ્રતસ્કંધમાં સાત અધ્યયન છે. ત્રીજા સ્થાનાંગ સૂત્રમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #477

४५८
समवायाङ्गसूत्रे इत्येवं सर्वसंकलन या सप्तपञ्चाशदध्ययनानि भवन्ति । गोथूभस्सणं आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य खलु आवासपर्वतस्य नागकुमारदेववासपर्वतस्य 'पुरच्छिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्याचरमान्तात् 'वलयामुहस्स महापायालस्स' वडवामुखस्य महापातालकलशस्य 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्य देशभागो यः 'एस णं' एतत्खलु 'अन्तरे' अन्तरम् एतयोरन्तरमित्यर्थः, 'अवाहाए' अवाधया व्यवधानमाश्रित्य 'सत्तावनं जोयणसहस्साई' सप्तपञ्चाशद् योजनसहस्राणि 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम्। इदमत्रानुसन्धेयम्-जम्बूद्वीपवेदिकागोस्तूभपर्वतयोरन्तरं द्विचत्वारिंशत्सहस्रयोजनप्रमाणम्, गोस्तूभपर्वतस्य विष्कम्भःसहस्रयोजनप्रमाणः, इति त्रिचत्वारिंशद्योजनसहस्राणि त्यक्त्वा गोस्तूभवडवामुखयोरन्तरं द्विपञ्चाशत् योजनसहस्राणि भवति, वडवामुखस्य विष्कम्भो दशसहस्रयोजनानि, विष्कम्भस्यात्रमध्यभागो ग्राह्य इति दशसहस्रार्धपञ्चसहस्रयोजनानि, इति द्विपञ्चाशत्सहस्रैः सह पञ्चसहैं। इस प्रकार इन सब अध्ययनों को जोड़ने से ५७ सतावन अध्ययन तीन गणिपिटकों के हो जाते हैं। नागकुमार देव के रहने का जो गोस्तूप नाम का आवासपर्वत है, उसके पौरस्त्यचरमांत प्रदेश से वडवामुख नामक महापातालकलश का बहुमध्यदेशभाग, व्यवधान की अपेक्षा ५७ सतावन हजारयोजन की दूरी पर है। यहां ऐसा जानना चाहिये-जंबूद्वीप की वेदिका और गोस्तूप पर्वत इन दोनो में अन्तर ४२ बयालीस हजार योजन का है । गोस्तूप पर्वतका विष्कंभ १ एक हजार योजन का है। अतः तेंतालीस हजार योजनको छोडकर गोस्तूप और वडवामुख पातालकलश का अन्तर ५२ बावनहजार योजन का होता है। वडवामुख पातालकलश का विष्कंभ १० दश हजार योजन का है। यहां विष्कंभ का मध्यभाग ग्रहण करना चाहिये । इसलिये १० के आधे ५ पांच हजार દસ અધ્યયન છે. ત્રણે ગણિપિટકના સઘળા અધ્યયનેને સરવાળે (૯-૧૫-૧૬૭–૧૦) સત્તાવન થાય છે. નાગકુમાર દેવેનું નિવાસસ્થાન ગેસ્તૂપ નામને આવાસ પર્વત છે, તેના પૂર્વના આખરી ભાગથી વડવામુખ નામના પહાપાતાલકલશને તદ્દન મધ્ય ભાગ સત્તાવન (૫૭) હજાર યોજન દૂર આવેલ છે. અહીં આ પ્રમાણે સમજવાનું છે-જંબુદ્વિીપની વેદિકા અને ગોસ્તૂપ પર્વત એ બન્ને વચ્ચેનું અંતર બેંતાલીસ(૪૨)હજાર યોજનાનું છે. ગેસૂપ પર્વતને વિષ્કલ(વસ્તાર) એક હજાર જનને છે. તેથી તે ૪૩ તેંતાળીસ હજાર યોજનને ૯૫ પંચાણું હજાર યોજનમાંથી બાદ કરતાં ગોતૂપ અને વડવામુખ પાતાલકશનું અંતર બાવન હજાર યોજન થાય છે. વડવામુખ પાતાલલશને વિષ્ક દસ હજાર યોજનને વિષ્કભને મધ્યભાગ કાઢવા માટે દસ હજાર યોજનને અર્ધ ભાગ ગણતા પાંચ હજાર યોજન આવે છે તે પાંચ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #478

भावबोधिनी टीका. सप्तपञ्चाशत्तमं समवाय निरूपणम्
४५९
हस्रसंमेलनेन सप्तपञ्चाशत्सहस्राणि संपद्यन्ते । एवं 'दगभागस्स केउयस्स य' दक्षिणदिशि स्थितस्य दकभासस्य पर्वतस्य तथा केतुकनाममहापातालकलशस्य । मध्यभागस्य संखस्स य जूयस्स य' शंखस्य च यूपस्य च-पश्चिमदिशि स्थितस्य शङ्खपर्वतस्य यूपनाममहापातालकलशमध्यभागस्य च, तथा 'दगंसीमस्स ईसरस्स य दकसीम्न ईश्वरस्य च-उत्तरदिशि स्थितस्य दकसीमनाम्नः पर्वतस्य ईश्वरनाममहापातालकलशमध्यभागस्य च अन्तरं विज्ञेयम् । 'मल्लिस्स णं अरहओ' मल्ले खलु अर्हतः 'सत्तावन्न' सप्तपञ्चाशत् 'मण पज्जवनाणिसया' मनःपर्यवज्ञानिशतानि सप्तशतोत्तरपश्चसहस्रमनःपर्यवज्ञानिनः 'होत्था' आसन् । 'महाहिमवंतरुप्पीणं वासहरपव्वयाणं' महाहिमवद्रुक्मिणोर्वर्षधरपर्वतयोः 'जीवाणं' जीवयोः प्रत्यश्चयोः 'धणुप्पि' धनुःपृष्ठं एकैकस्याजीवायामण्डलवण्डाकारं क्षेत्र 'सत्तावन्नं सत्तावन्नं जोयणसहस्साई' सप्तपश्चाशत्सप्तश्चाशयोजनसहस्राणि तदपरि 'दोनिय तेणउए जोयणसए' द्वे च त्रिनवतियोजनशते-त्रिनवत्यधिकद्विशतयोजनानि, (५७२९३), तथा 'दस य एगणवीसइभाए जोयणस्स' दश च एकोनविंशतिभागेषु योजनस्य एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य योजन होते हैं। इन पांचहजार योजन का ५२ बावन हजार योजन के साथ योग करने पर ५७ सतावन हजार योजन आ जाते हैं। इसी तरह से दक्षिण दिशा में वर्तमान दकभास पर्वत का
और केतु नामक महापातालकलश के मध्यभाग का, पश्चिमदिशा में स्थित शंखपर्वत का और यूप नामक महापाताल कलश के मध्यभाग का, तथा उत्तरदिशा में स्थित दकसीमन नामके पर्वत का और इश्वरनाम के महापातालकलश के मध्यभाग का अन्तर जानना चाहिये। मल्लिनाथ अर्हत भगवान् के ५७ सतावन हजार मनः पर्यवज्ञानी थे। महाहिमवंत और रुक्मी इन दो पर्वतों की जीवो का-प्रत्यंचा का धनुः पृष्ठ ५७ २९३ હજાર યોજન બાવન હજાર યોજન સાથે સરવાળે કરતાં સત્તાવન હજાર યોજન થાય છે. એ જ પ્રમાણે દક્ષિણ દિશામાં આવેલા દકભાસ પર્વતથી કેતુ નામના મહાપાતાલ કલશના મધ્ય ભાગનું, તથા પશ્ચિમ દિશામાં આવેલા શંખ પર્વતથી ચૂપ નામના મહાપાતાલ કલશના મધ્યભાગનું, તથા ઉત્તર દિશામાં આવેલા દસીમના નામના પર્વતથી ઈશ્વર નામના મહાપાતાલ કલશના મધ્યભાગનું અંતર પણ ૫૭-૫૭ સત્તાવન–સત્તાવન હજાર જન સમજવું મલ્લિનાથ અહત ભગવાનના સત્તાવન (૫૭) હજાર મન:પર્યવજ્ઞાની હતા મહાહિવંત અને રૂકમી વિસ્તારની દષ્ટિએ એ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #479

४६०
दशभागाः, १०/१९ एतत्परिमितं 'पण्णत्तं' प्रज्ञप्तम् ॥ स्. ९६ ।।
अष्टपञ्चाशत्तमं समवायमाह - 'पढमदोच्चपंचमासु' इत्यादि । मूलम् - पढमदोच्चपंचमासु तिसु पुढवीसु अट्ठावन्नं निरया - वाससय सहस्सा पण्णत्ता । नाणावरणिजस्स वेयणिज आउयनाम अंतराइयस्स एएसि णं पंचण्डं कम्मपगडीणं अट्ठावन्नं उत्तरपगडीओ पण्णत्ताओ। गोथूभस्स णं आवासपव्वयस्स पच्चत्थिमिल्लाओ चरमंताओ वलयामुहस्स महापायालस्स बहुमज्झदेसभाए, एस णं अट्ठावन्नं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउद्दिसिंपि यव्वं ॥ सू. ९७॥
समवायानसूत्रे
परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण = विस्तारेण
•
टीका- 'पढमदोच्चपंचमासु' इत्यादि । 'पढमदोच्चपंचमासु' प्रथमद्वितीयपश्चमीसु 'तिसु पुढवीसु' तिसृषु पृथ्वीषु अट्ठावन्नं निरयावासस्यसहस्सा अष्टप ञ्चाशत् नरकावासशतसहस्राणि प्रथमायां त्रिशन्नर कलक्षाणि, द्वितीयायां पञ्चविंशतिः, पञ्चम्यां त्रीणि, इति सर्वाणि मिलित्वा अष्टपञ्चाशल्लक्षनरकावासाः, सतावन हजार दो सौ तेरानवें और एक योजन का उगनिसिया दश भाग १०/१९ विस्तार की अपेक्षा से कहा गया है | ०९६ ||
अब सूत्रकार ५८ अठावन संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं- 'पढमदोचपंचमासु' इत्यादि ।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
टीकार्थ - प्रथम, द्वितीय और पांचवीं इन पृथिवियों में नरकावासों की संख्या ५८ अठावन लाख है। वह इस प्रकार से जानना चाहियेप्रथमपृथिवी के ३० तीस लाख, द्वितीय पृथिवी के २५ पच्चीस लाख, और पांचवी पृथिवी के३ तीन लाख ईस प्रकार सब मिलकर ५८ अठावन એ પવ તાની જીવાઓના-પ્રત્યંચાઓના--ધનુષ્કૃષ્ઠ વિસ્તારની દૃષ્ટિએ ૫૭૨૯૧૦/૧/૧૯ ચેાજનના કહેલ છે સૂ. હા
हवे सूत्रडार मठ्ठावन (५८) स ंध्यावाणां समवाया हर्शावे छे. 'पढम दोच्च पंचमासु' इत्यादि !
ટીકા પહેલી, ખીજી અને પાંચમી પથ્વીમાંએકદરે અઠ્ઠાવન(૫૮) લાખ નરકાछे. ते या प्रमाणे थाय छे- पहेली पथ्वीमां त्रीस (३०) सास, जील પૃથ્વીમાં પચીસ (૨૫) લાખ અને પાંચમી પૃથ્વીમાં ત્રણ (૩) લાખ નરકાવાસે છે.
વાસ

Page #480

भावबोधिनी टीका. अष्टपश्चाशत्तमं समवाय निरूपणम् 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'नाणावरणिजस्स वेयणिज्ज आउयनाम अंतराइयस्स' ज्ञानावरणीयस्य, वेदनीयायुर्नामान्तरायस्य, वेदनीयं च आयुश्च नाम च अन्तरायं चैतेषां समाहारे एकवचनत्वम्, 'एएसि णं पंचण्हं कम्मपगडीणं' एतासां खलु पञ्चानां कर्मप्रकृतीनाम् 'अट्ठावन्न' अष्टपञ्चाशत् ज्ञानावरणीयस्य पञ्च, वेद. नीयस्य द्व, आयुषश्चतस्रः, नाम्नो द्विचत्वारिंशत्, अन्तरायस्य पञ्च इति सर्वामिलित्वाऽष्टपञ्चाशत्, 'उत्तरपगडीओ उत्तरप्रकृतयः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'गोथूभस्स' गोस्तूपस्य खलु 'आवासपव्वयस्स' आवासपर्वतस्य 'पचत्थिमिल्लाओ चरमंताओ' पाश्चात्त्याच्चरमान्तात् 'वलयामुहस्स महापायालस्स' वडवामुखस्य महापातालस्य 'बहुमज्झ देसभाए' बहुमध्यदेशभागः मध्यभागवती यः प्रदेशः, 'एसणं' एतत्खलु 'अंतरे' अन्तरम् 'अबाहाए' अबाधया परस्परासंश्लेषरूपया व्यवधानमाश्रित्येत्यर्थः, 'अट्ठावन्नं जोयणसहस्साई' अष्टपञ्चाशत् योजनसहस्राणि 'पण्णत्ते' प्राप्तम् । एवं 'चउदिसिपि' चतुर्दिक्ष्वपि 'नेयव्वं' नेतव्यम् । इदमत्रानुसन्धेयम्-दकभासस्य आवासपर्वतस्य उत्तरदिग्वर्तिचरमान्तात् केतुकस्य महालाख हो जाते हैं। ज्ञानावरणीय, वेदनीय, आयु, नाम और अंतराय इन पांच कर्म प्रकृतियों की अठ्ठावन उत्तर प्रकृतियां कही गई है। ज्ञानावरणीय कर्म की५,पांच वेदनीय की साता असातारूप दो, आयु की४चार, नाम की४२बयालीस और अंतराय की५पांच इस प्रकार ये मिलकर अठावन ५८ उत्तर प्रकृतियां हो जाती हैं। गोस्तूप नामक आवास पर्वत के पाश्चात्य चरमांत से वलयामुख महापाताल कलश का मध्यभागवर्ती जो प्रदेश है वह व्यवधान की अपेक्षा अठावन ५८ हजार योजन दूर है। इसी तरह से दकभास नामक आवासपर्वत के उत्तरदिग्वी चरमान्त से તે બધાને સરવાળે અઠ્ઠાવન (૫૮) લાખ થાય છે જ્ઞાનાવરણીય, વેદનીય, આયુ, નામ અને અંતરાય એ પાંચ કર્મપ્રકૃતિની અઠ્ઠાવન (૫૮) ઉત્તર પૃથ્વીમાં ત્રણ (૩) લાખ નરકાવાસે છે. તે બધાને સરવાળે અઠ્ઠાવન (૫૮) લાખ થાય છે. જ્ઞાનાવ. રણીય. વેદનીય, આયુ. નામ અને અંતરાય, એ પાંચ કર્મ પ્રકૃતિની અઠ્ઠાવન (૫૮) ઉત્તર પ્રવૃતિઓ કહી છે. જ્ઞાનાવરણીય કમની પાંચ, વેદનીયની સાતા અસાતા રૂપ બે આયુકમની ચાર, નામકર્મની બેંતાળીસ, અને અંતરાય કર્મની પાંચ તે બધી મળીને અઠ્ઠાવન (૫૮) ઉત્તર પ્રવૃતિઓ થાય છે. ગસ્તૂપ નામના અવાસપર્વતના પશ્ચિમ છેડાના ભાગથી વિલાયામુખ મહાપાતાલ કલશને મધ્યભાગ અઠ્ઠાવન(૫૮)હજાર જનને અંતરે આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે દકભાસ નામના આવાસ પર્વતના ઉત્તર દિશાના આખરી ભાગથી કેતુક નામના મહાપાતાલ કલશના મધ્યભાગનું અંતર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #481

४६२
समवायाङ्गसूत्रे पातालकलशस्य बहुमध्यदेशवी यः प्रदेशो वर्तते तयोः परस्परासश्लषापेक्षया अष्टपञ्चाशत्सहस्रयोजनपरिमितम् अन्तरं प्रज्ञप्तम् । एवं शङ्खस्य आवासपर्वतस्य पौरस्त्याचरमान्तात् यूपकस्य महापातालस्य बहुमध्यदेशभागःयोऽस्ति एतत्खलु अष्टपञ्चाशद् योजनसहस्राणि अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम् । एवं दकसीम्नः आवा. सपर्वतस्य दक्षिणात्यात् चरमान्तात् ईश्वरस्य महापातालस्य बहुमध्यदेशभागो योऽस्ति, एतत्खलु अष्टपञ्चाशद् योजनसहस्राणि अबाधया अन्तरं प्रज्ञप्तम्।।सू.९७।। ___ एकोनषष्टितमं समवायमाह-'चंदस्स णं' इत्यादि ।
___ मूलम्-चंदस्स णं संवच्छरस्स एगमेगे उऊ एगूणसर्टि राइं. दियाइं राइंदियग्गेणं पण्णत्ते । संभवे णं अरहा एगूणसहि पुव्वसयसहस्साई अगारमझे वसित्ता मुंडे जाव पव्वइए। मल्लिस्स णं अरहओ एगूणसर्टि ओहिनाणिसया होत्था ॥सू० ९८॥
टीका--'चंदस्स' इत्यादि, 'चंदस्स णं संवच्छरस्स' चान्द्रस्य खलु संवत्सरस्य-स्थानाङ्गादिषु बहुविधः संवत्सरोऽभिहितः, तत्र यः संवत्सरश्चन्द्रगतिमगीकृत्य विवक्षितः, स संवत्सरश्चान्द्रउच्यते, तत्र द्वादशमासाः षड्ऋतवश्व केतुक महापाताल कलश का बहुमध्यभागवर्ती जो प्रदेश है वह व्यवधान की अपेक्षा अठावन ५८ हजार योजन दूर है। इसीप्रकार से शंखनामक आवासपर्वत के पौरस्त्य चरमांत से यूपक नामके महापाताल कलश का जो बहुमध्यभागवर्ती प्रदेश है वह व्यवधान की अपेक्षा ५८ अठावन हजार योजन दूर है। इसी प्रकार से इतनी ही दूर का अन्तर दकसीमन् नाम के आवासपर्वत के दाक्षिणात्य चरमांत से ईश्वर नामक महापातालकलश के बहुमध्यदेशभाग में है। ।मु० ९७॥
अब सूत्रकार ५९ उनसठसंख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'चंदस्स णं सवच्छरस्स' इत्यादि।
टीकार्थ--स्थानाङ्ग आदिकों में अनेक प्रकार का संवत्सर कहा है, इनमें जो संवत्सर चंद्रगति को अंगीकार करके विवक्षित हुआ है उसका नाम चांद्रसंवत्सर है। इस चांद्रसंवत्सर में १२ बारह मास तथा ६ छह અઠ્ઠાવન હજાર યોજન છે, એ જ પ્રમાણે શંખ નામના આવાસપર્વતના પૂર્વના આખરી ભાગથી ચૂપક નામના મહાપાતાલ કલશના મધ્યભાગનું અંતર પણ અઠ્ઠાવન જન છે. એ જ પ્રમાણે દકસીમન નામના આવાસ પર્વતના દક્ષિણ છેડાના ભાગથી ઈશ્વર નામના મહાપાતાલકલશના મધ્યભાગનું અંતર અઠ્ઠાવન (૫૮) હજારચાજન છે. સૂ ઉછા
હવે સૂત્રકાર ઓગણસાઠ (૫૯) સંખ્યાવાળા સમવાયાનું કથન કરે છે-- 'चंदस्स णं सवच्छरस्स' इत्यादि !
ટીકાથ–સ્થાનાંગસૂત્ર આદિમાં અનેક પ્રકારનાં સંવત્સર કહ્યાં છે. તેમાં જે સંવત્સર (વર્ષ) ચન્દ્રગતિને અનુલક્ષીને ગણવામાં આવે છે તે સંવત્સરને ચાંદ્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #482

भावबोधिनी टीका. एकोनषष्ठि समवाय निरूपणम्
४६३
भवन्ति, तस्य संवत्सरस्य ' एगमेगे उऊ' एकैकऋतु: 'एगणसडि राइदियाई' एकोनषष्टिं रात्रिन्दिवानि (५९) 'राईदियग्गेणं' रात्रिन्दिवाग्रेण = अहोरात्र परिमा णेन प्रज्ञप्तः। अयं भावः - एकोनत्रिंशद्रात्रिन्दिवानाम् अहोरात्रस्य षष्टिभागेषु द्वात्रिंशद्भागानां च एकश्चान्द्रमासो भवति । स च कृष्णप्रतिपदमारभ्य पौर्णमासीपर्यन्तो भवति । द्वाभ्यां चान्द्रमासाभ्याम् अर्थात् एकोनषष्ट्या रात्रिन्दि
ऋतुर्भवति । एकस्मिन्मासे एकोनत्रिंशद्ात्रिन्दिवानि (२९) अहोरात्रस्य षष्टिभागेषु द्वात्रिंशद्भागाश्च३२ / ६०भवन्ति, अतो द्वयोर्मासयोरेकोनषष्टिं रात्रिन्दिवानि अहोरात्रस्य पष्टिभागेषु चत्वारो भागाश्र५९ ४ / ६० भवन्ति । परन्त्वत्र चतुर्णां भागानामविवक्षया एकोनपष्टिरात्रिन्दिवानि प्रोक्तानि । 'संभवे णं अरहा' संभवः खल अर्हन ' एगुणसहिं पुब्वसयसहस्साई एकोनषष्टिपूर्वशतशहस्राणि= एकोनषष्टिलक्षपूर्वाणि 'अगारमज्झे' अगारमध्ये = गृहस्थावासमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे जाव पव्वइए' मुण्डो यावत् प्रब्रजितः । यत्तु - 'आवश्यके तु चतुः पूर्वा
ऋतुएँ होती हैं। उस संवत्सर की एक एक ऋतु ग्रहोरात्र के परिमाण की अपेक्षा५९ उनसठ अहोरात्र की कही गई है। तात्पर्य इसका इस प्रकार से है कि२९ उनतीस अहोरात्र का और एक अहोरात्र के ६० साठ भागों में से३२ भाग का एक चांद्रमास होता है। कृष्णपक्षकी प्रतिपदा से प्रारंभ होकर यह पौर्णमासी तक रहता है दो चांद्रमासों से अर्थात् ५९ उनसठ अहोरात्र से १ एक ऋतु साध्य होती है। एक मास में २९ उनतीस अहोरात्र और एक अहोरात्र के ६० साठ भागों में से बत्तीस भाग होते हैं परन्तु वहां चार भागों की विवक्षा नहीं होने से सूत्रकार ने ५९ उनसठ अहोरात्र ही कहे हैं। संभवनाथ भगवान् ५९ उनसठ लाख पूर्वतक गृहस्थावास में रहकर बाद में मुंडित यावत् प्रव्रजित-दीक्षित हुए हैं। आवश्यकसूत्र में जो चार
સાંવત્સર કહે છે. તે ચાંદ્ર સવસરમાં બાર માસ તથા છ ઋતુઓ હાય છે તે સંવત્સરની પ્રત્યેક ઋતુ ઓગણસાઠ અહારાત્ર (દિનરાત)ની કહેલ છે. તેનુ તાત્પ આ પ્રમાણે છે-એક ચાંદ્રમાસના ૨૯/૩૨/૬૦ મહારાત્ર થાય છે. કૃષ્ણપક્ષની પ્રતિપદા (એકમ) થી શરૂકરીને પૂનમ સુધીમાં એક ચાંદ્રમાસ થાય છે. એ ચાંદ્રમાસાની એટલે કે એગણસાઠ(૫૯) દિનરાતની એક ઋતુ થાય છે. એક માસમાં ૨૯/૩૨/૬૦ દિનરાત થાય છે. એ રીતે એક ઋતુના૫૯/૪/૬૦દિનરાત્ર થાય. પણ અહી' ૪ ભાગાની ગણતરી નહી કરવાથી સૂત્રકારે ઓગણસાઠ દિનરાત કહેલ છે. સંભવનાથ ભગવાન ૫૯ ઓગણસાઇઠ લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને પ્રવ્રુજિત-દીક્ષિત થયા હતા.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #483

४६४
समवायाङ्गसूत्रे गाधिका सोक्तेति' इत्युक्तम्, तदसमीचीनम्, शास्त्रविरुद्धत्वात् । 'मल्लिस्स गं अरहओ' मल्लः खलु अर्हतः ‘एगूणसर्टि ओहिनाणिसया' एकोनषष्टिरवधिज्ञानि शतानिएकोनष्टिशतसंख्यका अवधिज्ञानिनः 'होत्था' आसन् ॥सू.९८॥ __षष्टितमं समवायमाह-'एगमेगे ण' इत्यादि ।
मूलम्-एगमेगे णं मंडले सूरिए सट्टीए सट्टीए मुहुत्तेहिं संघा एइ । लवणस्स गं समुदस्स सर्द्धि नागसाहस्सीओ अग्गोदय धारंति । विमले गं अरहा सर्टि धणूइं उडू उच्चत्तेणं होत्था । बलिस्स णं वइरोयणिदस्स सर्टि सामाणियसाहस्सीओ पन्नत्ताओ। बंभस्स णं देविंदस्स देवरणो सर्दैि सामाणियसाहस्सीओ पन्नत्ताओ। सोह म्मीसाणेसुदोसु कप्पेसुसट्टि विमाणावाससयसहस्सापण्णत्ता।सू.९९।
टीका-'एगमेगे णं' इत्यादि 'एगमेगे णं मंडले' एकैकं चतुरशीत्यधिकशतमण्डलानां मध्ये प्रत्येक मण्डलम्=तथाविधसंचरणक्षेत्रं 'मृरिए' सूर्यः 'सट्ठीए सट्ठीए' षष्टया षष्टया 'मुहुत्तेहिं' मुहूतैः 'संघाएइ' संघातयति-निष्पादयति । पूर्वाङ्ग अधिक ५९ उनसठ लाख पूर्वतक संभवनाथ भगवान् का गृहस्थावस्था में रहना लिखा है वह शास्त्रविरुद्ध होने से ठीक नहीं है। मल्लीनाथ अर्हत प्रभु के ५९ उनसठ सौ अवधिज्ञानी थे ॥सू०९८॥
__ अब सूत्रकार साठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'एगमेगे णं मंडले' इत्यादि ।
टीकार्थ--१८४ एकसौ चौरासी मंडलों के बीच में से १-१ मंडलसंचरणक्षेत्र-को सूर्य साठ साठ मुहतों के बाद निष्पन्न करता है। इसका भाव इस प्रकार से है कि सूर्य जिस दिन जिस स्थान में उदित होता આવશ્યક સૂત્રમાં જે એમ બતાવવામાં આવ્યું છે. કે સંભવનાથ ભગવાન ગણ. સાઠ લાખ અને ચાર પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા હતા તે શાસ્ત્રવિરૂદ્ધનું હોવાથી બરાબર નથી. મલલીનાથ અહત પ્રભુના અવધિજ્ઞાનીઓની સંખ્યા ઓગણસાઠ સે (५६००) नी ती. सू. ८८॥
वे सूत्रा२ सा8(६०)सा संभ्याणां समवायो मताव छ-'एगमेगे मंडले इत्यादि !
ટીકાઈએક સો ચોર્યાસી (૧૮૪) મંડળમાંથી પ્રત્યેક મંડળ-સંચરણ ક્ષેત્રને સૂર્ય સાઠ સાઠ ૬૦-૬૦) મુહૂર્ત બાદ નિષ્પન્ન કરે છે. તેને ભાવથ આ પ્રમાણે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #484

-
भावबोधिनी टोका. षष्ठितमं समवायनिरूपणम्
४६५ अयमत्राशयः-सूर्यों हि यस्मिन दिवसे यत्र स्थाने उदेति, ततोऽन्यत्रपुनद्वर्य होरात्रानन्तरमुदेति, अतः षष्टिपष्टि मुहूर्तानन्तरमेव सूर्यः स्वकीयं प्रत्येकमण्डलं निष्पादयति । 'लवणस्स णं समुदस्स' लवणस्य खलु समुद्रम्य 'सर्टि नागसाहस्सीओ' षष्टि गसाहस्यः 'अग्गोदयं' अग्रोदकम्, षोडशसहस्रोन्नतल. वणसमुद्रीयवेलोपरिद्विगव्यूतिप्रमाणमुपचयापचयस्वभावकमुदकम् अग्रोदकमुच्यते, तद्धि अग्रोदकं षष्टिसहस्रनागदेवाः 'धारंति' धारयन्ति । 'बिमले णं अरहा' विमलः खलु अर्हन् 'सढि धण्इं' षष्टिं धनूषि 'उर्दू उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'बलिस्स पं वइरोयणिदस्स' वलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य औदी. च्यस्य असुरकुमारनिकायराजस्य वैरोचनेन्द्रस्य-वले 'सर्टि सामाणियसाहस्सीओ' षष्टिः सामानिकसाहस्व्या षष्टिसहस्रसामानिकदेवाः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः। 'बंभस्स' ब्रह्मण-ब्रह्मलोकनामकपञ्चमदेवलोकेन्द्रस्य खलु देबिदस्स देवरण्णो' देवेन्द्रस्य देवराजस्य 'सहि सामाणियसाहस्सीओ' पष्टिः सामानिकहै उससे अन्यत्र स्थान में वह दो अहोरात्र के बाद उदित होता है। इसलिये साठ साठ मुहूर्त के अनन्तर ही ये अपने प्रत्येक संचरणक्षेत्र रूप मंडल का निर्माण करता है। लवणसमुद्र के अग्रोदक को साठ हजार नामदेवता धारण करते १६ सोलह हजार उन्नत जो लवणसमुद्र की बेला है उसके ऊपर दो कोश तक जो पानी का उतार चढाव होता है उसका नाम अग्रोदक है। विमलनाथ अहंत प्रभु ऊँचाई की अपेक्षा साठ धनुष ऊँचे थे। बैरोचनेन्द्रबलि के सामानिक देवों की संख्या६०साठ हजार है। यह बलि उत्तरार्ध का अधिपति है। और असुर कुमार निकाय का राजा है। ब्रह्मलोक नामक पांचवें देवलोक के इन्द्र ब्रह्म देवराज देवेन्द्र के६०साठ हजार सामानिक देव हैं। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में
જે દિવસે સૂર્ય જે સ્થાને ઉદય પામે છે તેનાથી બીજા સ્થાને તે બે દિનરાત બાદ ઉદય પામે છે. તેથી સાઠ-સાઠ મુહૂર્ત બાદ જ સૂર્ય પિતાના પ્રત્યેક સંચરણ ક્ષેત્રરૂપ મંડલનું નિર્માણ કરે છે. સાઠ (૬૦) હજાર નાગદેવતા લવણસમુ. દ્રના આગ્રોદકને ધારણ કરે છે. સેળ હજાર(૧૬૦૦૦) જન ઉંચી જે લવણસમુદ્રની વેલા (જલરાશિ) છે તેના ઉપર બે ગભૂતિ-બે ગાઉ સુધી પાણીને જે ઊતાર ચઢાવ થાય છે તેને અદક કહે છે વિમળનાથ અહતપ્રભુ સાઠ (૬૦) ધનુષ પ્રમાણુ ઊંચા હતા. વૈરાચનેન્દ્રબલિના સામાનિક દેવે સાઠ (૬૦) હજાર છે, તે બાલ ઉત્તરાધને અધિપતિ છે, અને અસુરકુમાર જાતિને રાજા છે. બ્રહ્મલેક નામના પાંચમા દેવલોકના ઈદ્ર બ્રહ્મ દેવરાજ દેવેન્દ્રના સાઠ હજાર (૬૦ ૦૦૦)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #485

समवायाङ्गसूत्रे साहस्यः षष्ठिसहस्रसामानिकदेवाः ‘पण्णताओ' प्रज्ञप्ताः। 'साहम्मीसाणेसु दोसु कप्पेसु' सौधर्मशानयोर्द्वयोः कल्पयोः 'सहि विमाणावाससयसहस्सा' पष्टि विमानावासशतसहस्राणि-सौधर्मे कल्पे द्वात्रिंशल्लक्षविमानावासाः, ईशानेऽष्टाविंशतिलक्षविमानावासाः, इत्येवं पष्टिलक्षविमानावासाः ‘पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि।।सू.९९॥ एकपष्टितमं समवायमाह-'पंचसंवच्छरियस्स' इत्यादि ।
मूलम्--पंच संवच्छरियस्स णं जुगस्स रिउमासेणं मिजमाणस्स एगसदि उउमासा पन्नत्ता। मंदरस्स णं पव्वयस्स पढमे कंडे एगसट्रि जोयणसहस्साइं उड्उच्चत्तेणं पन्नत्ते। चंदमंडले णं एग सद्धिविभाग विभाइए समंसे पन्नत्ते । एवं सूरस्स वि ॥सू०१००॥ ६०साठलाख विमानावास कहे गये हैं। अर्थात्-सौधर्म का३२बत्तीस लाख ईशान का २८ अट्ठावीसलाख।
भावार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ६० संख्याविशिष्ट समवाय का कथन किया है। उसमें सूर्य एक एक अपने संचरण क्षेत्र को६० साठ मुहूर्त के बाद निष्पन्न करता है। लवणसमुद्र के अग्रोदक को६० साठ हजार नागदेवता धारण करते हैं, विमलनाथ तीर्थकर के शरीर की ऊँचाई६० साठ धनुष्य की थी। वैरोचनेन्द्र बलि के तथा ब्रह्म देवेन्द्र के ६०-६० हजार सामानिक देव हैं। सौधर्म देवलोक में ३२ बत्तीस लाख विमानावास ईशान देवलोक में २८ अठावीस लाख विमानावास मिलाकर इन दोनों देवलोकों में६०साठलाख विमानावास हो जाते है।।सू०९९॥ સામાનિક દે છે. સૌધર્મ અને ઇશાન, એ બે કલપમાં સાઠ (૬) લાખ વિના નાવાસ કહેલ છે એટલે કે સૌધર્મ દેવલેકમાં બત્રીસ લાખ, અને ઈશાન દેવલमi ngialस (२८) दास विभानावास छे. - ભાવાર્થ—આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે સાઠ (૬૦) સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કર્યું છે. સૂર્ય પોતાના પ્રત્યેક સંચરણક્ષેત્ર-મંડળને સાઠ (૬૦) મુહૂત્તમાં નિષ્પન્ન કરે છે. લવણસમુદ્રના અદકને સાઠ હજાર નાગદેવતા ધારણ કરે છે. વિમળનાથ તીર્થકરના શરીરની ઉંચાઈ સાઠ (૬૦) ધનુષ પ્રમાણે હતી. વૈરેચનેન્દ્ર બલિના તથા બ્રહ્મદેવેન્દ્રના સાઠ, સાઠ (૬૦, ૬૦૦ હજાર સામાનિક દે છે. સૌધર્મદેવલેકમાં બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસ, અને ઈશાનદેવલોકમાં અફૂાવીસ(૨૮)લાખ વિમાનાવાસ મળીને તેબન્નેમાં એકંદરે સાઠ લાખ (૬૦૦૦૦૦૦)વિમાનાવાસ છે. સૂ. ૯૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #486

भावबोधिनी टीका. एकषष्ठितम समवायनिरूपणम्
टीका--'पंचसंवच्छरियस्स' इत्यादि । 'एचसं चछरियस्स णं जुगस्स' पञ्च सांवत्सरिकस्य खलु युगस्य पञ्चभिः संवत्सरेनिवृत्त पञ्चसांवत्सरिकं तस्य पञ्चसांवत्सरिकस्य पञ्चसंवत्सरात्मकस्य युगस्य-कालमानविशेषस्य 'रिउमासेणं' ऋतुमासेन 'मिजमाणस्स' मीयमानस्य संख्याविषयी क्रियमाणस्य 'इगसडिं' एकषष्टिः 'उउमासा' ऋतुमासाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। इदमत्रावसेयम्-पश्चानां संवत्सराणामेकं युग भवति । ते च संवत्सराश्चन्द्रचन्द्राभिवद्धितचन्द्राभिवद्धित - नामानो भवन्ति । तत्र चन्द्रसंवत्सरे द्वादशचन्द्रमासा भवन्ति । एकस्मिन् चन्द्रमासे एकोनत्रिंशदहोरात्रा द्विषष्टिभागविभक्तस्यैकाहोरात्रस्य द्वात्रिंशद्भागाश्च ९ ३२/६२ भवन्ति । चन्द्रमासो हि कृष्णप्रतिपदमारभ्य पौर्णमास्यां पूर्णों भवति । एकस्मिन् हि चन्द्रे संवत्सरे चतुष्पश्चाशदधिकानि त्रिशतानि दिनानि द्विषष्टिभागविभक्तस्य दिवसस्य द्वादशभागाश्च ३५४ १२/६२ भवन्ति । तथा
____ अब सूत्रकार ६१ इकसठ संख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते हैं--'पंच संवच्छरियस्स णं' इत्यादि।
टीकाथै-- ऋतुमास से गणना में आने योग्य तथा पांच संवत्सरों से बने हुए ऐसे १एक युग के६१इगसठ ऋतुमास होते हैं। इसका भाव इस प्रकार से है-कि पांच संवत्सरों का एक युग होता है। वे पांच संवत्सर ये हैंचंद्रसंवत्सर १ चंद्रसंवत्सर२अभिवतिसंवत्सर३चंद्रसंवत्सर४और अभि वर्द्धितसंवत्सर ५हैं। चंद्रसंवत्सर में १२बारह चंद्रमास होते हैं। एक चंद्रमास में २९ उनतीस अहोरात्र और६२बासठ भागों में विभक्त एक अहोरात्र के३२वत्तीस भाग होते है अर्थात् २९ ३२/६२ अहोरात्र होते हैं। चंद्रमास कृष्णपक्ष की पतिपदा से प्रारंभ होकर पौर्णमासी में पूर्ण होता है। एकचंद्रसंवत्सर में५४ चौपन अधिक तीनसौ दिन और६२बासठ भागों में विभक्त एक दिन के १२वारहभाग होते हैं अर्थात्३५४सही १२वार वटे६२बासठदिन होते हैं। तथा
व सूत्रा२ मेस3 (6) सण्यावाni समवाय प्रगट ४२ छ-'पंच संवच्छरियस्स णं' इत्यादि !
ટીકાઈ–ઝ, માસથી ગણતરી કરી શકાય તેવા તથા પાંચ સંવત્સરોથી બનેલા એવા એક યુગના એકસઠ (૬૧) ઋતુમાસ થાય છે તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–પાંચ સંવત્સરે એક યુગ થાય છે. તે પાંચ સંવત્સરે નીચે પ્રમાણે છે. (૧)ચન્દ્ર सत्स२(२)यन्द्रसवत्स२(3)ममितिसवत्स२(४) यन्द्र सवत्स भने(५)ममिवद्धत સંવત્સર ચન્દ્ર સંવત્સરમાં બાર ચંદ્રમાસ હોય છે. એક ચંદ્રમાસમાં ૨૯ ૩૨૬૨ અહોરાત્ર-દિવસરાત્ર હોય છે. ચન્દ્રમાસ કૃષ્ણપક્ષની પ્રતિપદા (એકમ) થી શરૂ થઈ પૂનમે પૂરે થાય છે. એક ચંદ્રસંવત્સરમાં ૩૫૪ ૧૨/૬૨ દિનરાત હેય છે. તથા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #487

४६८
समवायाङ्गसूत्रे द्वादशानामभिवद्धितमासानामेकोऽभिवद्धितसंवत्सरो भवति । एकस्मिन् अभि. वदिते मासे एकत्रिंशदहोरात्राश्चतुर्विशत्यधिकैकशतभागविभक्तस्य एकाहोरात्रस्य एकविंशत्यधिकैकशतभागाश्च ३१ १२१/१२४ भवन्ति । अस्यां संख्यायां द्वादशभिर्गुणनेन ज्यशीत्यधिकत्रिशतान्यहोरात्रा द्विषष्टिभागविभक्तस्य दिवसस्य चतुश्चत्वारिंशद् भागाश्च भवन्ति । एतत् प्रमाणो हि अभिवद्धित संवत्सरो भवति । इत्थं त्रयाणां चन्द्रसंवत्सराणां द्वयोश्वाभिवदितसंवत्सरो रात्रिन्दिवानां संयोजने त्रिंशदुत्तराष्टादशशतानि (१८३०)रात्रिंदिवानि भवन्ति । ऋतुमासश्च त्रिंशताऽहोरात्रैः संपद्यते, इतित्रिंशता भागदाने एकषष्टिः ऋतुमासा लभ्यन्ते । 'मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलुः पर्वतस्य 'पढमे कंडे' प्रथमः काण्डः 'एगसहिजोयणसहस्साई' एकपष्टियोजनसहस्राणि 'उड्ढं उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । इहंतु मन्दरो नवनवतिसहस्रयोजनप्रमाणो भागद्वयविभक्तः १२बारह अभिवर्द्धित मासों का१अभिवद्धित संवत्सर होता है। एक अभिः वर्द्धित मास में३१इकतीस अहोरात्र और१२४भागों में विभक्त एक अहोरात्र के १२१ भाग होते हैं। अर्थात्३१ १२१/१२४अहोरात्र होते हैं। इस संख्या में१२बारह का गुणा करने से ३८३अहोरात्र और६२बासठ भागों में विभक्त एकदिन के ४४ भाग होते हैं अर्थात् ३८३ ४४/६२ अहोरात्र होते हैं। यही प्रमाण अभिवर्द्धित संवत्सर का है। इस प्रकार तीन चंद्र चंद्रसँवत्सरों
और दो अभिकर्द्धित संवत्सरो के अहोरात्र को जोडने पर १८३० रातदिन होते है। इन १८३० में एक ऋतुमास का जो कि३०तीस अहोरात्र का होता है तीस भाग देने पर६१इकसठ ऋतुमास आते हैं। इस तरह एक युग में ६१ इकसठ होते हैं यह वात प्रमाणित हो जाती है। सुमेरु पर्वत का प्रथम कांड ६१इकसठ हजार योजन का ऊँचा है। ९९नन्नानवे બાર અભિવદ્ધિત માસોનું એક અભિવદ્ધિત સંવત્સર થાય છે. એક અભિવદ્ધિત માસમાં ૩૧ ૧૨૧/૧૨૪ અહોરાત્ર-દિવસરાત હોય છે. તેના બાર ગણું કરવાથી ३८३ ४४/१२ मारा थाय छे. ये रीते मलिपद्धित सवत्सरना 3८३ ४४/१२ દિનરાત થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રણ ચંદ્રસંવત્સર (ચાન્દ્ર વર્ષો) અને બે અભિવદ્ધિત સંવત્સર (અધિક માસવાળાં વર્ષો) ના અહોરાત્રને સરવાળો કરતાં ૧૮૩૦ એકહજાર આઠસો ત્રીસ દિનરાત થાય છે. તેને ૧૮૩૦ એકહજાર આઠસો ત્રીસ ઋતમાસના ૩૦ દિનરાત વડે ભાગતાં એકસઠ (૬૧) રૂતુમાસ આવે છે. આ રીતે એક યુગમાં એકસઠ (૬૧) રૂતુ માસ હોય છે તે વાત સાબિત થઈ જાય છે. સુમેરુ પર્વતને પહેલ કાંડ એકસઠ હજાર (૬૧૦૦૦) જન ઊંચે છે. નવાણું હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #488

भावबोधिनी टीका. एकषष्ठितमं समवायनिरूपणम
प्रोक्तः । तत्र प्रथमोभाग एकषष्टिसहस्रयोजनममाणः, द्वितीयस्तु अष्टात्रिंशत्सहस्त्रयोजन प्रमाणोऽष्टात्रिंशत्तमसमवाये उक्तः। क्षेत्रसमासे तु मूलेन सह मन्दरोलक्षयोजन प्रमाणो भागत्रयात्मक उक्तः । तत्र प्रथमो भाग एकसहस्रयोजनप्रमाण:, द्वितीय स्त्रिषष्टिसहस्रयोजनममाणः, तृतीयस्तु पट्त्रिंशत्सहस्रयोजनप्रमाणः । 'चंदमंडलेणं' चन्द्रमण्डलं खलु ' एगसद्विविभागविभाइए' एकषष्टिविभागविभाजितम् = योजनस्य एकषष्टिभागैः विभाजितं =व्यवस्थापितं सत् 'समांश- समभागं ' पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । अयं भावः - सर्व चन्द्रमण्डलं हि योजनस्य षट्पञ्चाशदेकषष्टिभागपरिमितं ५६ / ६१ भवति, तथाहि - योजनस्यैकषष्टिर्भागाः करणीयाः, तेषु षट्पञ्चाशद्भागाः ग्राह्याः । एतत्परिमितं चन्द्रमण्डलं भवति । तदनन्तरमंशाभावत् समांशत्वं तस्येति । ' एवं ' एवम् = अनेन प्रकारेण 'सूरस्स वि' सूर्यस्यापि हजार योजन प्रमाणवाला सुमेरु पर्वत दो भागों में विभक्त हुआ है। इनमें प्रथम भाग ६१ इकसठ हजार योजन का प्रमाणवाला है और दूस राभाग३८ अडतीस हजार योजन का प्रमाणवाला है। यह बात३८ अडतीस संख्या विशिष्ट समवाय में प्रदर्शित की गई है। क्षेत्रसमास में तो मूल के साथ एकलाख योजन प्रमाणवाला सुमेरु पर्वत ३ तीन भागों में विभक्त किया गया है। उनमें जो प्रथम भाग है वह १ एक हजार योजन का है और वह जमीन के भीतर है। बाकी९९ नन्नानवे हजार योजन प्रमाण भाग जमीन के ऊपर है। दूसरा जो भाग है वह यह६३ तिरसठ हजार योजन का है। तथा ३ तीसरा जो भाग है वह ३६ छत्तीस हजार योजन का है। जितने भी चंद्रमंडल हैं वे सब चंद्रमंडल एक योजन के ६१ इकसठ भागों में से ५६ छप्पन भाग प्रमाण है। इसके बाद अंशों का अभाव हैं अंतः चंद्रमंडल के समांशता कही गई है। इसी तरह से सूर्य ચેાજન પ્રમાણવાળા સુમેરુ પર્યંત એ ભાગમાં વહેંચાયેલા છે. તેમાંને પહેલે ભાગ એકસઠ હજાર ચેાજનની ઊંચાઈના છે અને ખીજો ભાગ આડત્રીસ હજાર ચૈાજન ઉંચા છે. આ વાત ૩૮ આડત્રીસ સખ્યાવાળાં સમવાયામાં દર્શાવવામાં આવી ગઈ છે. ક્ષેત્ર માસમાં તે મૂળની સાથે ૧ લાખ ચેાજન પ્રમાણવાળા સુમેરુ પર્યંત ત્રણ ભાગેામાં વિભકત કરેલ છે. તેમાંના જે પહેલા ભાગ છે તે એક હજાર ચેાજનને છે અને જમીનની અંદર છે, ખીજો ભાગ સાઠ હજાર ચેાજનના છે અને ત્રીજો ભાગ છત્રીસ હજાર ચેાજનના કહેલ છે. જેટલાં ચન્દ્ર મ`ડળે છે તે ખધાં ચન્દ્રમડળે એક ચેાજનના ૬૧ એકસઠે ભાગેામાંથી પ૬ છપ્પન ભાગ પ્રમાણ છે. ત્યારબાદ અશાના અભાવ છે. તેથી ચન્દ્રમ`ડળની સમાંશતા કહેવામાં આવેલ છે. એ જ પ્રમાણે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
४६९

Page #489

४७०
समवायाङ्गसूत्रे मण्डलं समांशं प्रज्ञप्तम् । तद्धि योजनस्याष्टचत्वारिंशदेकपष्टिभागपरिमितं सर्व भवति, ततः परमंशस्यासद्भावात् समांशतातस्येति ॥ १०॥
द्विपष्टितम समवायमाह-'पंचसंवच्छरिए गं' इत्यादि। ___ मूलम्-पंच संवच्छरिए णं जुगे बासद्धिं पुन्निमाओ बासर्टि अमावसाओ पण्णत्ताओ। वासुपुज्जस्सणं अरहओबासटिंगणा बाट्रिं गणहरा होत्था। सुक्कपक्खस्स णं चंदे बासहि भागे दिवसे दिवसे परिवइ, ते चेव बहुलपक्खे दिवसे दिवसे परिहायइ। सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु पढमे पत्थडे पढमावलियाए एगमेगाए दिसाए बासर्हि २ विमाणा पण्णत्ता । सव्वे विमाणियाणं वासर्टि विमाणपत्थडा पत्थडग्गेणं पण्णत्ता ॥सू० १०१॥ के मंडल में भी समांशता है। एक योजन के ६१इकसठ भागों में से४८ अडतालीस भाग प्रमाण सूर्य के मंडल हैं। इसके बाद अंशों की संभावना नहीं है। इसलिये सूर्य मंडल में समांशता कही गई है।
भावार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा ६१ इकसठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन किया है। उसमें १ एक युग में कि जो पांच संवत्सरों का होता है ६१ इकसठ ऋतुमास होते हैं। यह युग ऋतुमास से ही गिना जाता है। सुमेरुपर्वत के दो कांड ६१ इकसठ हजार योजन का उँचा है। समस्त चंद्रमंडल ५६-६१ पमाण और सूर्यमंडल ४८-६१ हैं ।।सू० १०॥ સૂર્યમંડળમાં પણ સમાંતા છે સૂર્યનાં મંડળ એક એજનના ૬૧ એકસઠ ભાગો. માંથી ૪૮ અડતાલીસ ભાગ પ્રમાણ છે. ત્યાર બાદ અંશની સંભવિતતા નથી. તે કારણે સૂર્યમંડળનાં સમાંશતા કહેવામાં આવેલ છે.
ભાવાર્થ-સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા એકસઠ (૬૧) સંખ્યાવાળા સમવાનું વર્ણન કર્યું છે તેમાં એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે પાંચ સંવત્સરોથી બનતા એક યુગમાં એકસઠ (૬૧) તુમાસ હોય છે તે યુગ તુમાસથી જ ગણાય છે. સુમેરુ પર્વના બે કાંડેમાથી પહેલે કાંડ એકસઠ હજાર ઊંચો છે. સમસ્ત ચન્દ્રમંડળ ૫૬/૬૧ જન પ્રમાણ અને સૂર્યમંડળ ૪૮૦૬૧ જન પ્રમાણ છે સૂ. ૧૦૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #490

भवबोधिनी टोका. द्वियष्ठितमं समवायनिरूपणम्
४७१ टीका-पंच संवच्छरिए णं' इत्यादि । 'पंच संवच्छरिए' पञ्च सांवत्सरिके पश्चसंवत्सर निर्वयं खलु 'जुगे युगे 'बासहिं पुन्निमाओ' द्विषष्टिः पूर्णिमाः 'बासर्टि अमावसाओ' द्विषष्टिरमावास्याः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः । अयं भावः-एकस्मिन् युगे त्रयश्चन्द्रसंवत्सरा द्वावभिवद्धितसंवत्सरौ च भवन्ति । त्रिषु चन्द्रसंवत्सरेषु पट्त्रिंशत्पौर्णमास्यो भवति । एकस्मिन् अभिवदितसंवत्सरे त्रयोदशचन्द्रमासा भवन्ति, द्वयोरभिवद्धितसंवत्सरयोस्तु षड्विंशतिश्चन्द्रमासा, इति तत्र पविंशतिः पौर्णमास्यो भवन्ति । इत्थमेकस्मिन् युगे द्विषष्टिः पौर्णमास्यो विज्ञेयाः। एवमेव द्विषष्टिरमावास्या अपि विज्ञेयाः। 'वामुपुजस्स णं अरहओ' वासुपूज्यस्य खलु अर्हतः 'बासढि गणा' द्विवष्टिर्गणाः, 'बासद्धि गणहरा' द्विषष्टिगणधरा 'होत्था' आसन् आवश्यके तु भगवतो वासुपूज्यस्य षट्षष्टिगणा षट्वष्टिगणधराश्चोक्ताः,
अब सुत्रकार दरबासठ संख्याविशिष्ट संमवाय का कथन करते हैं'पंच संवच्छरिए णं' इत्यादि ।
टीकार्थ-पांच संवत्सरों से निष्पन्न हुए १ एक युग में६२ बासठ पूर्णिमाएँ और बासठ अमावास्याएँ हैं। एक में तीनचंद्र संवत्सर और दो अभिवद्धित संवत्सर होते हैं। तीनचंद्र संवत्सरो में ३६ छत्तीस पूर्णिमा होती हैं। एक अभिवर्द्धित संवत्सर में १३ तेरह चंद्रमास होते हैं, दो अभिवर्द्धित संवत्सरों में २६ छब्बीस चन्द्रमास होते हैं इसलिये उनमें २६ छब्बीस पूर्णिमासी होती है। इसलिये एक युग में ६२ बासठ पूर्णिमोएँ और ६२ बासठ ही अमावस्याएँ जाननी चाहीये । १२ बारहवें वासुपूज्य भगवान् के ६२ बासठ गण थे और बासठ ही गणधर थे। आवश्यक में जो भगवानवासुपूज्य के ६६ छासठ गण और ६६ छासठ
वे सूत्र४२ मांस (१२) सण्यावाणां समवायोनु थन ४२ छ 'पंच संवच्छरिएण' इत्यादि।
ટીકાર્થ–પાંચ સંવત્સરો (૧) થી નિર્માણ થતાં એક યુગમાં ૬૨ બાસઠ પુનમ અને બાસઠ અમાવાસ્યાઓ હોય છે. એક યુગમાં ત્રણ ચંદ્રસંવત્સર અને બે અભિવદ્ધિત સંવત્સર હોય છે. ત્રણ ચાંદ્રવર્ષમાં ૩૬ પુનમે હોય છે. અને એક અભિવતિ વર્ષમાં ૧૩ તેર ચન્દ્રમાસ હોય છે. બે અભિવદ્ધિત વર્ષમાં ૨૬ છવ્વીસ ચંન્દ્રમાસ હોય છે. તેથી બે અભિવદ્ધિત વર્ષમાં ૨૬ પુનમે આવે છે તેથી એક એક યુગમાં ૩૬-૨૬૪ ૬૨ પુનમે આવે છે અને એ જ રીતે દર અમાવાસ્યાઓ આવે છે. બારમાં તીર્થકર વાસુપૂજ્ય ભગવાનના ૬૨ ગણ હતા અને ગણધર પણ દરખાસઠ હતા. આવશ્યકમાં ભગવાન વાસુપૂજ્યના ૬૬ છાસઠ ગણ અને ૬૬ છાસઠ ગણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #491

४७२
समवायानसूत्रे तच्छास्त्रविरुद्धम् । 'मुक्कपक्खस्स' शुक्लपक्षस्य खलु 'चंदे' चन्द्रः ‘वासर्टि भागे' द्विषष्टिभागान् यावत्-'दिवसे दिवसे' प्रतिदिनम् 'परिवइ' परिवर्द्धते । 'ते चेव' तानेव-द्विषष्टिभागानेव यावत् 'बहुलपक्खे' बहुलपक्षे=कृष्णपक्षे दिवसे दिवसे 'परिहायइ' परिहीयते । एतत्संवादिन्यो गाथाः सूर्यप्रज्ञप्त्यामप्पुक्ताः, तत्र हि एवं श्रूयते-"कण्हं राहुविमाणं, निच चंदेण होइ अविरहियं । चउ रंगुलमप्पत्तं, हेट्ठा चंदस्स तं चरइ ॥१॥ बासहि बासहि, दिवसे दिवसे य सुकपक्खस्स । जं परिवइचंदो, खवेइ तं चेव कालेण ॥२।। पन्नरसयभागेण य, चंदं पन्नरसमेव तं चरइ । पन्नरस य भागेण य, पुणो वि तं चेव वकमइ ॥३॥ एवं बड्डइ चंदो, परिहाणी एव होइ चंदस्स । कालो वा जोण्हा वा एगणुभावेण चंदस्स ॥४॥ छाया-कृष्णं राहुविमानं नित्यं चन्द्रेण भवत्यविरहितम् । चतुरजुलमप्राप्तमधस्ताच्चन्द्रस्य तच्चरति ॥१॥ द्वाषष्टिं द्वापष्टि दिवसे दिवसे च शुक्लपक्षस्य । परिवर्धते चन्द्रः क्षपयति तावदेव कृष्णेन।।२।। गणधर कहे हैं वह कथन शास्त्र विरुद्ध है। शुक्लपक्ष का चंद्र प्रतिदिन ६२ बासठ भाग तक बढता रहता है और कृष्णपक्ष में ६२बासठ भागतक ही प्रतिदिन कम होता जाता है। इसी विषय से लगती हुई गाथाएँ सूर्यप्रज्ञप्ति में भी कही गई हैं-वे इस प्रकार से है-कण्हं राहुविमाणं' इत्यादि, तथा 'सोलसभागे काऊण' इत्यादि इन गाथाओं में जो विषय प्रतिपादित किया गया है उसके अनुसार चंद्रमंडल के ९३१ नौ सौ इकतीस भाग कल्पित किये गये हैं। उनमें एक भाग तो बिलकुल निरावरण ही रहता है जो अमावस्या के दिन भी अवशिष्ट बचा रहता है। बाकी के ९३० नौ सौ तीस भागों में ६२-६२ बासठ २भाग शुक्लपक्ष के प्रत्येक दिन में बहते रहते हैं। इस तरह पन्द्रहवें दिन सम. रत भाग निराहत-उघड जाते हैं। कृष्णपक्ष में तो प्रत्येक दिन ६२-६२ ધર કહેલ છે. પણ તે કથન શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધનું છે. શુકલપક્ષને ચંદ્ર દરરોજ ૬૨ બાસઠ ભાગ સુધી વધતું રહે છે અને કૃષ્ણ પક્ષમાં તે દરરોજ બાસઠ ભાગ સુધી ઘટતું રહે છે આ વિષયને લાગુ પડતી ગાથાઓ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિમાં પણ કહેવામાં આવી છે, જે આ प्रमाणे छ-'कण्हं राहविमाणं' वगेरे तथा सोलसभागे काऊण" वगेरे से ગાથાઓમાં જે વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે ચન્દ્રમંડળના નવ સે એકત્રીસ (૩૧) ભાગ ક૨વામાં આવ્યા છે. તેમને એક ભાગ તે તદ્દન નિરાવરણ જ રહે છે જે અમાવાસ્યાને દિને પણ નિરાવરણ જ રહે છે. બાકીનાં ૯૩૦ નવસે ત્રીસ ભાગમાંથી બાસઠ. બાસઠ (૬૨-૬૨) ભાગ શુકલપક્ષના પ્રત્યેક દિન વધતા રહે છે. આ રીતે પંદરમે દિવસે સમસ્ત ભાગ નિરાવૃત થાય છે-ખુલ્લે થાય છે. કૃષ્ણ પક્ષના પ્રત્યેક દિવસે બાસઠ બાસઠ (૬૨-૬૨) ભાગ ઘટતા જાય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #492

भावबोधिनी टीका. द्विषष्ठितमं समवायनिरूपणम्
४७३
पञ्चदशभागेन च चन्द्रं पञ्चदशमेव तच्चरति । पञ्चदशभागेन च पुनरपि ताव - देवाक्रामति || ३ || एवं वर्द्धते चन्द्रः परिहानिरेवं भवति चन्द्रस्य । कृष्णता वा ज्योत्स्ना वा एतदनुभावेन चन्द्रस्य ॥ ४ ॥ अन्यच्च - " सोलसभागे काऊण उडुबई हाय एत्थ पन्नरसं । तत्तियमेत्ते भागे पुणोवि परिवढए जोन्हा || १ || " छायाषोडशभागान् कृत्वोडुपति हीयतेऽथ पञ्चदश । तावन्मात्रान् पुनरपि परिवर्धते ज्योत्स्ना ॥ १ ॥ " एतदुक्तिद्वयानुसारेण चन्द्रमण्डलस्य एकत्रिंशदधिकनवशतभागा : ( ९३१) कल्प्यन्ते । तेषु एको भागो निरावरणतयाऽमावास्यायामप्पवशिष्यते । अवशिष्टेषु त्रिंशदधिकनवशतेषु भागेषु द्वाषष्टि द्वषष्टिर्भागाः शुक्लपक्षस्य प्रत्येकस्मिन् दिवसे परिवर्द्धन्ते इति पञ्चदशे दिवसे सर्वे भागाः निरावरणाः भवन्ति । कृष्णपक्षे तु प्रत्येकस्मिन् दिवसे द्वापष्टिद्वषष्टिर्भागाः परिहीयते इति पञ्चदशे दिवसे त्रिंशदधिकनवशतभागाः सावरणा भवन्ति, एको भागस्तु निरावरण एवावतिष्ठते । इत्युक्तवचनद्वयस्याभिप्रायो विज्ञेयः । बासठ२ भाग कम हो जाते है इसलीये १५वें दिन ९३० नौ सौ तीस भाग बिलकुल आवृत हो जाते है अर्थात् ढक जाते हैं। परन्तु इनमें १ एक भाग निराकृत-उघडा हुआही रहता है। इस प्रकार इन कथित दोनों (कहं राहुविमाणं इत्यादि ४ गाथाओं तथा सोलह भागे काऊण' इस एक गाथा वचनों का अभिप्राय है । परन्तु जीवाभिगम सूत्र में 'वासट्ठि यह गाथा तथा पन्नरस य भागेण य' ये दो गाथाएँ ही व्याख्यात की हैं। वासहिं जो गाथा है उसका भावार्थ इस प्रकार से है कि 'शुक्लपक्ष के प्रत्येक दिन ६२ बासठ भागयुक्त दिवस के कुछ अधिक४ चार भाग तक चन्द्रमा बढता है, तथा कृष्णपक्ष के प्रत्येक दिन में यह इतना ही क्षीण होता है-सो इस प्रकार की ये जो वृद्धि और हानि हैं वे कितने તેથી પંદરમે દિવસે નવસેા ત્રસે ભાગ તદન ઢંકાઈ જાય છે. તેથી પણ તેમાંના એક ભાગ નિરાવૃત્ત-ખુલ્લા જ રહે છે. આ પ્રમાણેના ઉપરકન અને ગાથાओन (' कहं राहु विमाणं') वगेरे ४ या२ गाथाओं तथा 'सोलसभागे काऊण ये येऊ गाथानो मभिप्राय छे. पण वालिगम सूत्रमा 'वासट्ठि' मा गाथा तथा 'पन्नरस य भागेण य' मे मे गाथाओ। व्याभ्यात 'वसिट्ठि' गाथाना लावार्थ मा प्रमाणे छे - “शुपक्षना प्रत्ये ભાગવાળા દિવસના ૪ ભાગ કરતાં ચેડા વધારે (૪/૬૨ થી થેાડે વધારે) ચન્દ્રમા વધે છે અને કૃષ્ણપક્ષના પ્રત્યેક દિને એટલા જ પ્રમાણમાં ક્ષય પામે છે. આ પ્રમાણેની વૃદ્ધિ અને ક્ષય કેટલા સમયમાં થાય छे ते पन्नरसय भागेण य એ વાત
रवामां आवी छे.
हिवसे १२ मास
•
ગાથા
આ
छे.
દર્શાવવામાં
તે ગાથામાં
દ્વારા
આવ્યું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #493

४७४
समवायानसूत्रे परन्तु जीवाभिगमसूत्रे-'बासडिं' इति तथा 'पन्नरसयभागेण' इति च गाथाद्वयमेवं व्याख्यातम्-'बासर्टि' इतिशुक्लपक्षस्य प्रत्येकस्मिन् दिवसे द्विषष्टिभाविभक्तस्य दिवसस्य किंचिदधिकान् चतुरोभागान् यावच्चन्द्रः परिवर्द्धते, तथा कृष्णपक्षस्य प्रत्येकस्मिन् दिवसे तावदेव परिक्षीयते । एते वृद्धिहानी कियताकालेन भवतः? तदेवाह- पन्नरसयभागेण' इत्यादि-अस्यायं भावः-यत् चन्द्रविमानस्य द्विषष्टिर्भागाः कर्त्तव्याः । तत्र द्विषष्टौ पञ्चदशभिर्भागो देयः । ततः किंचिदधिकाश्चत्वारो भागा लभ्यन्ते । एष लब्धो भागः पञ्चदशो भागः। एतेन पञ्चदशेनभागेन चन्द्रमाश्रित्य पञ्चदश दिवसान् यावत् राहुविमानं चरति, एवमपक्रामत्यपि । इति । "सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु" सौधर्मेशानयोः कल्पयोः 'पढमे पत्थडे' प्रथमे प्रस्तटे सर्वाधोवर्तिनि प्रस्तटे 'पढमावलियाए' प्रथमावलिसमय से होती है सो इसका समाधान ‘पन्नरस य भागेण य' इस गाथा द्वारा दिया गया है इसमें यह कहा है कि चंद्रविमान के ६२ बासठ भाग करो-इन ६२ बासठ भागो में १५ पन्द्रह का भाग दो तब भाग देने पर कुछ अधिक ४ चार भाग लब्ध होते है। यह लब्ध कुछ अधिक ४ चार भाग पन्द्रहवां भाग है। इस पन्द्रहवें भाग से चंद्रविमान को आश्रित करके १५ पन्द्रह दिनों तक राहु का विमान गति करता है। और इसी तरह से वह वहां से हट भी जाता है। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों के प्रथम प्रस्तट-प्रस्तार में जो कि सब से नीचे हैं उत्तरोत्तर श्रेणि की अपेक्षा से आदि की चार-दिशाओं की चार श्रेणियों में से एक एक आवलिका में-श्रेणि में-एक एक दिशा में बासठ बासठ विमान हैं। अर्थात् सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों के प्रथम प्रस्तट में चार विमान श्रेणियां है उनके मध्यभाग में एक गोलाकार उडु नामका विमान આવી છે કે ચન્દ્ર વિમાનના બાસઠ ભાગ કરે. તે બાસઠ ભાગને પંદર (૧૫) વડે ભાગે. ત્યારે ૪ ચાર ભાગથી છેડા વધારે ભાગ આવે છે. એટલે કે ૪૪૧૫ ભાગ આવે છે આ પંદરમાં ભાગથી ચદ્ર વિમાનને આશ્રિત કરીને પંદર દિવસ સુધી રાહનું વિમાન ગતિ કરે છે અને એ જ રીતે તે ત્યાંથી હટી પણ જાય છે. દૂર પણ થાય છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કલ્પના પહેલા પ્રસ્તારમાં કે જે સૌથી નિચે છે, ઉત્તરોત્તર શ્રેણિની અપેક્ષાએ આદિની ચાર દિશાઓની ચાર શ્રેણીઓની પ્રત્યેક શ્રેણિમાં પ્રત્યેક દિશામાં બાસઠ, બાસઠ વિમાન છે. એટલે કે સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બને કલપનાં પહેલાં પ્રસ્તારમાં વિમાનની ચાર શ્રેણિયો છે, તેમના મધ્યભાગમાં ઉડુ નામનું એક ગોળાકાર વિમાન છે. તે બધા વિમાનમાં શ્રેષ્ઠ હોવાથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #494

भावबोधिनी टीका. द्विषष्ठितम समवायनिरूपणम्
४७५
कायांप्रथमा: उत्तरात्तरावलिकाऽपेक्षया आद्यश्चतस्त्र आवालका: श्रेणयो याश्च तुर्दिा स्थितास्तासु मध्ये एकैकस्वामावलिकायामित्यर्थः, 'एगमेगाए दिसाए' एकैकस्यां दिशि-सौधर्मेशानयोः प्रथम प्रस्तटवर्तिनां चतसृणां विमानावलिकानां मध्यभागवर्तिनोवृत्तस्य उडविमाननामकस्य विमान के न्द्रस्यापेक्षया एकैकस्यां पूर्वादिकायां दिशि वासहि बासहि विमाणा' द्वापष्टि षिष्टिविमानानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । सवे विमाणियाणं' सर्व वैमानिकानांवमानिकदेवानां सकला 'विमाणपत्थडा' विमानमस्तटाः 'वासहि द्विषष्टिः द्विषष्टिसंख्यकाः, 'पत्थडग्गेणं' प्रस्तटाण-प्रस्तटपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। विमानप्रस्तटानां द्विषष्टिः संख्या एवं विज्ञेया-सौधर्मशानयोस्त्रयोदशविमानप्रस्तटा:१३, सनत्कुमारमाहेन्द्रयोद्वादश१२, ब्रह्मलोके षट्६, लान्तके पश्च५, शुक्रे चत्वारः४, सहस्रारे चत्वारः४, आनतपाणयोश्चत्वारः४, आरणाच्युतयोश्चत्वारः४, अवेय केषु अध. स्तनमध्यमोपरितनेषु त्रयस्त्रयः, एवं नव अनुत्तरेष्वेकः? इति द्विषष्टिविमानप्रस्तटा भवन्ति ॥सू. १०१॥ है। यह सब विमानों में श्रेष्ठ होने से इन्द्रकविमान माना जाता है। सो इस विमान की अपेक्षा एक पूर्व आदिदिशा में बासठ२ विमान कहे हुए हैं। वैमानिक देवों के समस्त विमान प्रस्तट प्रस्तारपरिमाण की अपेक्षा ६२ बासठ है वे इस प्रकार से हैं-सौधर्म और ईशानकल्प में १३ तेरह, सनत्कुमार और माहेन्द्र में १२ बारह, ब्रह्मलोक में ६, लान्तक कल्प में पांच ५, शुक्रकल्प में चार, सहस्रार ४चार आनत प्राणत इन दो कल्पों में चार, आरण और अच्युत इन दो में ४ चार, अधस्त्तन मध्यम और उपरितन इन नौ प्रैवेयकों में ३-३-३-९ अनुत्तर विमानों में १ एक इस प्रकार सब मिलकर ६२ बासठ प्रस्तट हैं।
भावार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने ६२ बासठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन किया है-पांच सवत्सरों से निष्पन्न हुए १युग में ઈન્દ્રક વિમાનને નામે ઓળખાડ્યું છે. તે વિમાનની પૂર્વ આદિ ચાર દિશાઓમાં બાસઠ, બાસઠ વિમાને છે. વૈમાનિક દેના સમસ્ત વિમાન પ્રસ્તર પ્રસ્તર પરિમાણની દૃષ્ટિએ બાસઠ(૬૨) છે, જે આ પ્રમાણે છે—સૌધર્મ અને ઈશાન ક૯પમાં ૧૩, સનકુમાર અને મહેન્દ્ર કપમાં ૧૨, બ્રહ્મલોકમાં ૬, લાતક ક૫માં ૫, શુકકલ્પમાં , સહસ્ત્રાર ક૫માં ૪, આનત પ્રાણત, એ બે કમાં ૪, આરણ અને અમૃત, એ બે કલ્પમાં ૪, અધસ્તન, મધ્યમ અને ઉપરિકન, એ નવ વેયકોમાં ૩૩-૩-૯૪ અને અનુત્તર વિમાનમાં ૧, એ પ્રમાણે બધાં भजीन मास (१२) प्रस्त२ छे.
ભાવાર્થઆ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે બાસઠ (૬૨) સંખ્યાવાળાં સમવાનું કથન કર્યું છે. પાંચ સંવત્સરેવડે બનતા એક યુગમાં બાસઠ પૂર્ણિમાઓ અને બાસઠ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #495

४७६
त्रिषष्टितमं समवायमाह -'उसभेणं' इत्यादि ।
मूलम् -- उसमे णं अरहा कोसलिए तेसट्टिं पुव्वसय सहस्साई महारायमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए । हरिवासरम्मयवासेसु मणुस्सा तेवट्टीए राईदिएहिं संपत्तजोव्वणा भवंति । निसढे णं पव्वर तेवट्ठि सूरोदया पण्णत्ता । एवं नीलवंते वि ॥ सू १०२ ॥
टीका- 'उसभेणं' इत्यादि । 'उसभेणं अरहा कोसलिए' ऋषभः खलु अर्हन् कौसलिकः 'तेसट्ठि पुव्वसयसहस्साई' त्रिषष्टिं पूर्वशतसहस्राणि = त्रिषष्टि६२ बासठ पूर्णिमाएँ और ६२ बासठ ही अमावस्याएँ होती हैं। यद्यपि अमावस्याएँ और पूर्णिमाएँ साधारण हिसाब से ६० साठ होनी चाहिये, परन्तु ६२ बासठ होने का क्या हिसाब है सो टीकाकार ने अपनी टीका के द्वारा इस विषय को स्पष्ट कर दिया है। वासुपूज्य प्रभु के ६२ बासठ गण और ६२ बासठ गणधर थे। शुक्लपक्ष का चंद्रमा प्रतिदिन ६२ बासठ भागतक बढ़ता है और कृष्णपक्ष में वह ६२ बासठ भागतक कम होता है । सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में प्रथम प्रस्तार में जो चार विमान श्रेणियां हैं उनके मध्य भाग में जो उडुनामका विमान है। उस विमान की चारों दिशाओं बस विमान हैं। वैमानिक देवों के समस्त प्रस्तट बासठ हैं । सू. १०१ ॥
समवायानसूत्रे
BEN
अब सूत्रकार ६३ तिरसठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं- 'उसभेणं अरहा' इत्यादि ।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
टीकार्य — कौशलाधिपति ऋषभदेव प्रभु६३ तिरसठ लाख पूर्वतक राजपद અમાસા હૈાય છે. જો કે સામાન્ય હિસાબથી સાઠ પૂર્ણિમા અને અમાસે થવી જોઈએ, પણ કયા પ્રકારની ગણતરીથી ૬૨-૬ર ખાસ-ખાસદ થાય છે તે સૂત્રકારે ટીકાના અમાં સ્પષ્ટ રીતે સમજાવ્યું છે. વાસુપૂજય પ્રભુના ૬૨ખાસઠે ગણુ અને ૬૨ ખાસ· ગણધર હતાં. શુકલપક્ષના ચન્દ્ર પ્રતિદિન ૬૨ખાસઠ ભાગ સુધી વધે છે કૃષ્ણપક્ષમાં તે ૬૨ ખાસઠ ભાગ સુધી ક્ષય પામે છે. સૌધ` અને ઇશાન, એ બન્ને કલ્પના પ્રથમ પ્રસ્તારમાં જે ચાર વિમાન શ્રેણિયા છે, તેના મધ્યભાગમાં ઉડુ નામનુ વિમાન છે. વિમાનની ચારે દિશામાં ખાસઢ, ખાસઠ વિમાને છે. વૈમાનિક દેવાના સમસ્ત પ્રસ્તર ખાસઠ છે. સૂ ૧૦૧
हवे सूत्रारतेस [ ६३) संध्यावाणां समवायो हर्शावे छे 'उसभेणं अरहा इत्यादि ।
ટીકા-કૌશલાધિપતિ રૂષભદેવ પ્રભુએ તેસ(૬૩)લાખ પૂર્વ સુધી રાજપદ લાગયુ

Page #496

भावबोधिनी टीका. त्रिषष्ठितमं समवायनिरूपणम्
लक्षपूर्वाणि यावत् 'महारायमज्झे' महाराजमध्ये = महाराजावस्थायां 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा 'अगाराओ' अगारात् 'अणगारियं' अनगारितां प्रब्रजितः । ' हरिवासरम्मयवासेसु' हरिवर्ष रम्यकवर्षयोः 'मणस्सा' मनुष्याः ' तेवडीए राईदिएहिं' त्रिषष्टया रात्रिन्दिवैः 'संपत्तजो० णा' संप्राप्तयौवनाः = जननीजनकादिकृतपरिपालनमनपेक्ष्यैव समधिगततारुण्याः ' भवंति ' भवन्ति । 'निसढे णं पव्वए' निषधे खलु पर्वते = निषधवर्षधर पर्वतस्योपरि 'तेबहिं स्रोदया' त्रिपष्टिः सूर्योदयाः = सूर्योदयस्थानानि सूर्यमण्डलानीति यावत 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। ‘एवं' एवम् = अनेन प्रकारेण 'नीलवं ते वि' नीलवति पर्वतेऽपि त्रिषष्टिः सूर्योदयस्थानानि प्रज्ञप्तानि । अयं भावः = मेरोरेकतो निपधपर्वतमूर्धनि त्रिपष्टिर्मण्डलानि, हरिवर्ष क्षेत्रजीवाकोटयां द्वे, द्वितीयपार्श्व नीलवन्मूर्ध्नि त्रिषष्टि, में रहे - बाद में वे मुंडित होकर अगारावस्था से अनगारावस्थायुक्त बने । हरिवर्ष और रम्यकवर्ष के मनुष्य ६३ तिरसठ अहोरात्र में जननी जनक आदि द्वारा कृत परिपालन के बिना ही यौवनावस्थायुक्त हो जाते हैं। निषेध वर्षधर पर्वत के ऊपर सूर्यमंडल ६३ तिरसठ हैं। इसी तरह से नीलवंत पर्वत पर भी सूर्यमंडल ६३ तिरसट हैं। इसका भाव इस प्रकार से है- मेरू की एक और जो निषध है उसकी चोटी पर ६३ तिरसठ सूर्यमंडल हैं। हरिवर्ष और विदेह को जुदा करनेवाला यह निषेधपर्वत है। विदेह क्षेत्र सब क्षेत्रों के बीच में है इसलिये मेरु पर्वत भी उस क्षेत्र के बराबर मध्य में स्थित है। विदेह और रम्यक वर्ष को जुदा करनेवाला नोलपर्वत है। इसलिये यहां निषध और नील इन दो पर्वतों का सूत्रकार ने उल्लेख किया है। हरिवर्ष क्षेत्र की जो जीवा है उसकी कोटी पर दो
४७७
હતું. ત્યાર બાદ તે દીક્ષિત થઇને અગારાવસ્થાથી અણુગારાવસ્થા યુકત થયા હતા. હરિવં અને રમ્યકવષઁના મનુષ્યા માતાપિતા દ્વારા પાલન કરાયા વિના— તેસ (૬૩) દિનરાતમાં જ યૌવનાવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે. નિષધ વર્ષોંધર પર્યંત ઉપર તેસ (૬૩) સૂર્ય મંડલ છે—એ જ પ્રમાણે નીલવંત પર્યંત પર પણ તેસઠ (૬૩) સૂર્યમંડળ છે તેનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે—
મેની એક તરફ જે નિષધ છે તેના શિખર પર તેસઠ સૂર્યમાંડળ છે. આ નિષધ પર્વત હરિવર અને વિદેહને જુદા પાડે છે. વિદેહક્ષેત્ર સઘળાં ક્ષેત્રાની વચ્ચે છે, તેથી મેરુ પર્યંત પશુ તે ક્ષેત્રની ખરાખર મધ્યમાં રહેલ છે, વિદેહ અને રમ્યક વર્ષીને જુદા કરનાર નીલપત છે, તે કારણે સૂત્રકારે અહી નિષધ અને નીલ, એ એ પવ તાના ઉલ્લેખ કર્યાં છે. હરિવ` ક્ષેત્રની જે જીવા છે તેની કેાટી પર એ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #497

४७८
समवायाङ्गसूत्रे रम्यकजीवाकोटयां च द्वे इत्येवं जम्बूद्वीपस्याशीत्यधिकशतयोजनान्यवगाह्य पञ्चप्रष्टिमण्डलानि तथा लवणसमुद्रस्य त्रिंशदधिकत्रिशतयोजनान्यवगाह्य एकोन विंशत्यधिकैकशतसूर्यमण्डलानि सन्ति । सर्व संकलनया चतुरशीत्यधिकैकशतसूर्यमण्डलानि भवन्ति, इति भावः।।१० १०२॥ चतुष्पष्टितमं समवायमाह-'अहमिया णं' इत्यादि।
मूलम्-अट्टमिया णं भिक्खुपडिमा चउसटीए राइंदिएहिं दोहि य अट्टासीएहि भिक्खासएहिं अहासुत्तं जाव भवइ । चउसट्री असुरकुमारावाससयसहस्सा पन्नत्ता । चमरस्स णं रन्नो चउसट्री सामाणिय साहस्सीओ पन्नत्ताओ । सव्वे वि णं दहिमुहा पव्वया पल्ला संठाणसंठिया सव्वत्थ समाविक्खंभुस्सेहेणं चउसट्टी जोयणसहस्साइं पन्नत्ता । सोहम्मीसाणेसु बंभलोए य तिसु कप्पेसु चउसट्टी विमाणावाससयहस्सा पण्णत्ता । सव्वस विय णं रन्नो चाउरंतचकवट्टीस्सचउसट्टीलट्रीए महम्धेमुत्तामणिमए हारे पण्णत्ते।।सू.१०३॥
टीका - 'अहमिया' इत्यादि । 'अट्टमिया णं भिक्खुपडिमा' अष्टाष्टमिका सूर्यमंडल हैं। मेरु की दूसरी और नील पर्वत है उसकी चोटी पर६३ तिरसठ सूर्यमंडल हैं। रम्यकक्षेत्र की जीवा कोटी पर दो सूर्यमंडल हैं। इस प्रकार जंबूद्वीप के १८० एक सौ अस्सी योजन प्रमाण क्षेत्र को घेर करके ६५ पेंसठ सूर्यमंडल और लवणसमुद्र के तीन सौ तीस योजन प्रमाण क्षेत्र को घेर करके ११९ एकसौ उन्नीस सूर्यमंडल हैं। इन दोनों का जोडकरने पर १८४ एकसौ चोरासी कुल सूर्यमंडल हो जाते हैं ।।मू० १०२॥
अब सूत्रकार ६४ चौसठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते સૂર્યમંડળ છે. મેની બીજી તરફ નીલ પર્વત છે. તેની ચોટી (શિખર) પર તેસઠ (૬૩) સૂર્યમંડળ છે. મ્યકક્ષેત્રની જીવાકોટી પર બે સૂર્યમંડળ છે. આ રીતે જંબૂદ્વીપના એક સે એંસી (૧૮૦) જન પ્રમાણ ક્ષેત્રને ઘેરીને પાંસઠ(૬૫)સૂર્યમંડલ અને લવણસમુદ્રના ત્રણસે ત્રીસ (૩૩૦) યોજન પ્રમાણ ભાગને ઘેરીને એક સો ઓગ नीस (११८) सूर्य . ते मन्नेन। सवाणे (64-११८) ४२ता से व्यायर्यासी (૧૮૪) સૂર્યમંડળ થઈ જાય છે.સૂ. ૧૦૨ા
वे सूत्रधार यास (१४) समयावाणा समवाय मताव छ-'अमियाणं'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #498

भावबोधिनी टीका. चतुःषष्ठितमं समवायनिरूपणम्
खलु भिक्षुपतिमा=अष्टौ अष्टमानि दिनानि यस्यां सा अष्टाष्टमिका=अष्टदिनाष्टRaat खलु भिक्षूणां प्रतिमा 'चउसट्टीएहिं राईदिएहिं' चतुष्षष्ट्या रात्रिन्दिवैः = चतुष्षष्टिपरिमितैरहोरात्रेः 'दोहिय अट्ठासीएहिं भिक्खास एहिं' द्वाभ्यां च अष्टाशीत्या भिक्षाशताभ्याम् = अष्टाशीत्यधिकद्विशतदत्तिरूपाभिर्मिक्षाभिः-भिक्षाप्रकारथेत्थम् प्रथमेऽष्टके प्रतिदिनमेकैकाभिक्षा, द्वितीयेऽष्टके द्वे द्वे, एवं प्रत्येकस्मिन अष्टके एकैकभिक्षावृद्धया अष्टमेऽष्टके प्रतिदिवसमष्टावष्टौ भिक्षाभवन्ति यद्वा - सर्वेष्वष्टकेषु प्रथमे दिवसे एक भिक्षा, द्वितीये द्वे, तृतीये तिस्रः, एवमेकैक भिक्षावृद्ध्याऽष्टमेऽष्टौ भिक्षा जायन्ते इति प्रत्येकस्मिन्नष्ट के पशिद्भिक्षा भवन्ति । अष्टानामष्टकानां भिक्षासंकलन याऽष्टाशीत्यधिकद्विहैं— 'अमिया गं' इत्यादि ।
"
टीकार्थ- आठदिन के अष्टकवाली अर्थात् ६४ चौसठ दिनोंवाली भिक्षुप्रतिमा ६४ चौसठ अहोरात्रों से और २८० दो सौ अस्सी दत्तिरूप भिक्षाओं से यथासूत्र साधित होती है। इसमें भिक्षा का प्रकार इस तरह से है- प्रथम अष्टक में- पहिले आठ दिनों में प्रतिदिन एक दत्ति अन्न की और एक दत्ति पानि की, द्वितीय अष्टकमें दो दो तृतीय अष्टक में तीन इस तरह प्रत्येक, में एक२दत्ति वृद्धि होते होते आठवें अष्टक में प्रतिदिन आठ२ दत्ति हो जाती हैं। अथवा - समस्त अष्टकों में प्रथम दिवस में एक भिक्षा (अन्न पानि की १ एक दत्ति), द्वितीय दिवस में दो भिक्षा, तृतीय दिवस में तीन भिक्षा, इस तरह एक एक भिक्षा की वृद्धि से आठवें दिवस में आठ भिक्षा हो जाती हैं। इस तरह प्रत्येक अष्टक में ३६ छत्तीस भिक्षा हो जाती हैं। और आठ अष्टकों की मिलाकर २८८ दो सौ अठासी भिक्षा हो नाती इत्यादि ।
ટીકા – આઠ દિવસના અષ્ટકવાળી એટલે કે ચાસઢ દિવસેાની ભિક્ષુપ્રતિમા ચેસડ(૬૪) અહારાત્રની આરાધનાથી અને ખસે એંસી (૨૮૦) દત્તિરૂપ ભિક્ષાએથી સૂત્રની વિધિ પ્રમાણે આરાધવામાં આવે છે. તેમા આ રીતે ભિક્ષા ગ્રહણ કરાય છે પહેલાં અષ્ટકમાં પહેલા આઠ દિવસમાં દરરોજ એકએક દૃત્તિ અન્નની અને એક એક ત્તિ પાનની, બીજા અઠવાડિયામાં એ એ દુત્તિ, ત્રીજા અઠવાડિયામાં ત્રણ ત્રણ દૃત્તિ, આ રીતે દરેક અઠવાડિયે એક એક દૃત્તિ વધારતાં વધારતાં આઠમે અવાડિયે દરરાજ આઠે આઠે દૃત્તિ ગ્રહણ કરાય છે. અથવા આઠે અઠવાડિયાના પહેલે દિવસે એક ભિક્ષા (मन्नपाननी थोड थोड हत्ति), जीने हिवसे में लिक्षा, त्रीने हिवसे त्राण लिक्षा એ પ્રમાણે એક એક ભિક્ષા (દત્તિ)નો વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં આક્રમે દિવસે આઠે ભિક્ષા ग्रह। पुराय छे. आ रीते प्रत्येक वाडियानी छत्रीस (३६) लिक्षा (हत्ति) थाय छे. અને આ અઠવાડિયાની ૩૬-૮ – ૨૮૮ ખસેા અઠયાસી દૃત્તિયેા થાય છે, એટલી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
४७९

Page #499

४८०
समवायाङ्गसूत्रे शतभिक्षा भवन्ति । इत्येतावतीभिर्भिक्षाभिः 'अहामुत्त' यथासूत्रम् सूत्रानुसारेण 'जाव' यावत्करणात् 'अहाकप्पं' यथाकल्पं कल्पानुसारेण 'अहामग्गं' यथामार्ग
साधुमार्गानुसारेण ‘फासिया' स्पृष्टा-स्पर्शविषयाकृता 'पालिया' पालिता 'सोहिया' शोधिता 'तीरिया' तीर्णा 'किट्टिया' कीर्तिता 'सम्म आणाए' सम्यक् आज्ञया-तीर्थकराज्ञया 'आराहिया वि' आराधिताऽपि भवति । 'चउसट्ठी असुरकुमारावाससयसहस्सा' चतुष्पष्टिरमुरकुमारावासशतसहस्राणि-चतुष्पष्टि लक्षाणि असुरकुमारभवनानि 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'चमरस्स णं रन्नो' चमरस्य खलु राज्ञः 'चउसट्ठी' चतुषष्टि: 'सामाणियसाहस्सीओ' सामानिक साहस्य:चतुष्पष्टिसहस्राणि सामानिक देवाः, 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः । 'सव्वे वि णं' सर्वेऽपि खलु 'दहिमुहा पव्यया' दधिमुखाः पर्वताः जम्बूद्वीपाष्टमे नन्दीश्वर नामके द्वीपे पूर्वादिचतुर्दिक्षु चत्वारोऽञ्जनपर्वताः सन्ति, तेषां च प्रत्येकं हैं। इतनी इन भिक्षाओं द्वारा वह भिक्षु प्रतिमा यथा सूत्र, यथाकल्प, यथामार्ग, स्पृष्ट और पालित हो जाती हुई, शोधित, तीर्ण और कीर्तित होती हुई अच्छी तरह तीर्थकर की आज्ञानुसार आराधित हो आती है। यहां जो "जाव" शब्द आया है उससे "अहाकप्पं, अहामग्गं, फासिया, पालिया, सोहिया, तीरिया, किटिया, सम्म आणाए आराहिया वि" इन पदों का संग्रह किया गया है। असुरकुमारों के आवास-भवन ६४ चौसठ लाख कहे गये हैं। चमरेन्द्र के सामानिक देव ६४ चौसठ हजार कहे हुए हैं। समस्त दधिमुखपर्वत पल्यंक के आकार के हैं और सर्वत्र इनका विष्कंभ एकसा है। तथा उत्सेध इनका ६४ चौसठ हजार योजन का है। जंबूद्वीप से नंदीश्वर नामका जो आठवां द्वीप है उसमें ये दधिमुख पर्वत हैं। वे इस प्रकार से हैं- चारों दिशाओं में जो वहां चार એ ભિક્ષાઓ દ્વારા તે ભિક્ષપ્રતિમા યથાસૂત્ર, યથાકલ્પ, યથામાર્ગ, પૃષ્ટ અને પળાતી થકી, શેધિત, તીર્ણ અને કીતિત થતી, તીર્થંકરની આજ્ઞાનુસાર યોગ્ય રીતે આરાધિત थाय छे. 24872 "जाव” श०६ माया छ तेथी 'अहाकप्पं, अहामग्गं, फासिया, पालिया, सोहिया, तीरिया, किट्टिया, सम्म आणाए आराहिया वि" पहे। ગ્રહણ કરાયેલ છે. અમરેન્દ્રના ચોસઠ હજાર આવાસ કહ્યા છે. અસુરકુમારના ચોસઠ (૬૪) લાખ આવાસ–ભવન કહેલ છે. સમસ્ત દધિમુખ પર્વત પયંકના આકારના છે, અને તેમનો વિષંભ સર્વત્ર એક સરખો છે, તથા તેમના ઉત્સધ ચોસઠ હજાર
જનને છે. જંબુદ્વીપથી નંદીવર નામને જે આઠમે દ્વીપ છે. તેમાં તે દધિમુખ પર્વતો આવેલા છે. તે આ પ્રમાણે છે ત્યાં ચારે દિશાઓમાં જે ચાર અંજનમુખ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #500

४८१
भावबोधिनी टीका. चतुःषष्ठिशतम समवायनिरूपणम् चतसृषु दिक्षु चतसः२ पुष्करिण्यः सन्ति । तासां मध्यभागे एकैको दधिमुखनामा पर्वतोऽस्ति, इति षोडशपुष्करिणीषु पोडश दधिमुखपर्वताः सन्ति, ते पर्वताः 'पल्लासंठाणसंठिया' पल्यङ्कसंस्थानसंस्थिताः पल्यङ्काकृतिकाः 'सम्वत्य' सर्वत्र समाविक्खंभुस्सेहेण' समाविष्कम्भेण उत्सेधेन- विक्खभ' इति लुप्ततृतीयान्तं, ततो विष्कम्भेण-विस्तारेण समास्तुल्याः, इत्यन्वयः, ते हि मूलादिषु दशसहस्रविष्कम्भाः , तथा उत्सेधेन-उच्छायेण 'चउसहि जोयणसहस्साई' चतुष्पष्टियोजनसहस्राणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । सोहम्मीसाणेसु बंभलोए य' सौधर्मेशानयोब्रह्मलोके च 'तिमु कप्पेसु' त्रिषु कल्पेषु-सौधर्मे द्वात्रिंशत् लक्षाणि, ईशानेऽष्टाविंशतिर्लक्षाणि, ब्रह्मलोके चत्वारि लक्षाणि इति सर्व मिलित्वा 'चउसहि विमाणावाससयसहस्सा' चतुष्पष्टिविमानावासशतसहस्राणि-विमानावासानां चतुष्पष्टिलक्षाणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'सव्वस्स वि य गं' सर्वस्यापि च खलु 'रन्नो' राज्ञः 'चाउरंतचक्कट्टिरस' चातुरन्तचक्रवर्तिनः चत्वारोऽन्ता यस्याः सा चतुरन्ता-भूमिः चतुरन्तैव चातुरन्तम्, तत्र चक्रमाज्ञाचक्रं वर्तयितुं
प्रवर्त्तयितुं शीलं यस्य स तस्य तथाभूतस्य 'चउसद्विलट्ठिए' चतुष्पष्टियष्टिकः= चतुष्पष्टियष्टयःसरा 'लडी'ति भाषा प्रसिद्धा यस्मिन् सः, 'महग्धे' मह:अंजनपर्वत हैं उन पत्येक की चारो दिशाओं में चार २ वावडियां हैं। उनके बीच में एक एक दधिमुख नामका पर्वत है। विष्कंभ का अर्थ चौडाई है। सो ये समस्त पर्वत चौडाई कि अपेक्षा एकसे हैं। परन्तु उत्सेधऊँचाई की अपेक्षा इनमें अन्तर हैं। अर्थात् ऊँचाई इन सबकी ६४ चौसठ हजारकी है। सौधर्म, ईशान और ब्रह्मलोक इन तीन कल्पो में सब मिलकर ६४ चौसठ लाख विमान कहे गये है। सौधर्म ३२बत्तीस लाख, ईशान में २८ अठावीस लाख और ब्रह्मलोक में चार लाख है। ये सब मिलकर ६४ चौसठ लाख हो जाते हैं। जो चार अन्तवाली भूमि में अपनी आज्ञा को चलाते हैं ऐसे राजा-चक्रवर्ती के ६४ चौसठ लर का પર્વતે છે, તે પ્રત્યેકની ચાર ચાર વાવડીએ છે. તેમની વચ્ચે એક એક દધિમુખ નામનો પર્વત છે. વિષ્કભ એટલે પહોળાઈ તે બધા પર્વત પહોળાઈમાં એક સરખા છે. પણ ઉલ્લેધ-ઊંચાઈની બાબતમાં તેમની વચ્ચે તફાવત છે. એટલે તે બધાની ઊંચાઈ ચોસઠ હજાર જનની છે. સૌધર્મ, ઈશાન, અને બ્રહ્મલોક, એ ત્રણે કપિમાં મળીને ચેસઠ લાખ વિમાન છે. સૌધર્મ કહ૫માં ૩ર બત્રીસ લાખ, ઈશાનક૯પમાં ૨૮ અઠયાવીસ લાખ, અને બ્રહ્મલેક ક૯૫માં ૪ ચાર લાખ તે ત્રણેના વિમાનને સરવાળે (३२-२८-४) = (१४) साम थाय छे. या२ म-danी भूमि ५२ पोतानुशासन
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #501

४८२
समवायाङ्गसूत्रे
बहुमूल्य : 'मुत्तामणिमए' मुक्तामणिमयः = मुक्ताः - मुक्ताफलानि च मणय: = चन्द्रकान्तादिरत्नविशेषाश्च तेषां विकारो मुक्तामणिमयः, अथवा मुक्तारूपामणयः= रत्नानि तेषां विकारः = तन्नर्मितः 'हारे' हारः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ॥ सु. १०३ ।। पञ्चषष्टितमं समवायमाह -- 'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि ।
मूलम् - जंबुद्दीवे णं दीवे पणसट्टी सूरमंडला पण्णत्ता | थेरे णं मोरियपुत्ते पणसट्टिवासाई अगारमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए । सोहम्मवर्डिसयस्स णं विमाणस्स एगमेगाए बाहाए पणसट्टी पणसट्ठी भोमा पण्णत्ता ॥ सू० १०४ ॥
टीका -- 'जंबुद्दीवे णं दीवे' इत्यादि, 'जंबुद्दीवे णं दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'पणसी' पञ्चषष्टिः 'सूरमंडला' सूर्यमण्डलानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि, जम्बूद्वीपस्याशीत्यधिकशतयोजनपरिमिते क्षेत्रे पञ्चषष्टिः सूर्यमण्डलानि सन्तीत्यर्थः । 'थेरे णं मोरियपुत्ते' स्थविरः खलु 'मोरियपुते' मौर्यपुत्रः भगवतो महावीरस्य सप्तमो गणधर : 'पणसडिवासाई' पञ्चषष्टिवर्षाणि 'अगारमज्झे' अगारमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा 'अगाराओ अणगारियं' अगारात् अनगारितां 'पव्वइए' प्रब्रजितः । 'सोहम्मवडिसयस्स णं विमाणस्स' सौधर्माव हार होता है। यह हार बहुत कीमती होता है। तथा मुक्ता और मणियों का बना हुआ होता है || सू० १०३ ||
अब सूत्रकार ६५ पैंसठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करतें हैं— जंबूहिवे णं' इत्यादि ।
टीकार्थ- जंबूद्वीप में ६५ पैंसठ सूर्यमंडल कहे गये हैं। स्थविर मौर्यपुत्र कि भगवान् महावीर के सातवें गणधर हुए हैं, ६५ पेंसठ वर्षतक घर में रहे और बाद में मुंडित होकर वे अनगारा वस्थायुक्त हुए ।
ચલાવનાર ચક્રવતિ રાજાના હાર ચાસઠ સેરવાળા હોય છે. તે હાર બહુ મૂલ્યવાન હાય છે, અને માતી તથા મણિચાના ખીલા હાય છે. પ્રસૂ. ૧૦૩
डवे सूत्रार पांस (११) संभ्यावाणां समवायोनु अथन ४२ छे– 'जंबूद्दीवे णं इत्यादि ।
ટીકા—જ બુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં પાંસઠ (૬૫) સૂÖમંડળ કહ્યાં છે, ભગવાન મહાવીરના સાતમા ગણધર સ્થવિરપમૌય પુત્ર, પાંસઠ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમ પાળીને દીક્ષિત થઈ અણગારાવસ્થા યુકત થયા હતા. સૌધમ લેાકની મધ્યમાં આવેલ ત્યાંના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #502

भावबोधिनी टीका. षट्पष्ठिशतमं समवायनिरूपणम्
४८३ तंसकस्य खलु विमानस्य सौधर्मदेवलोकमध्यवर्तिशक्रनिवासभूतस्य 'एगमगाए बाहाए' एकैकस्मिन् बाहौ एकैकस्यां दिशीत्यर्थः, 'पणसट्ठी पणसट्ठी' पञ्चषष्टिः पञ्चषष्टिः 'भोमा' भौमानि-नगराकारविशिष्टस्थानानि 'पण्णत्ता'प्रज्ञप्तानि।। सू०१०४ ।।
पटूपष्ठितमं समवापमाह ___मूलम्-दाहिणडमाणुस्सखेत्ते णं छावट्टी चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिस्संति वा। छावटी सूरिया तर्विसु वा तवंति वा तविस्संति वा । उत्तरमाणुस्सखेत्ते णं छावटी चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिस्संति वा। छावटी सूरिया तर्विसु वा तवंति वा तविस्संति वा । सेजंसस्स णं अरहओ छावही गणा छावट्ठी गणहरा होत्था। अभिणिबोहियनाणस्स णं उक्कोसेणं छावट्टी छावटी सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥सू. १०५॥
टीका-'दाहिगड्डमाणुस्स खेते थे' इत्यादि । 'दाहिणड्डमाणुस्सखेत्ते' दाक्षिणार्द्धमनुष्यक्षेत्रे=मनुष्यक्षेत्रस्य अर्द्धम्-अर्द्धमनुष्यक्षेत्रम्-दक्षिणं च तदर्द्धमनुष्यक्षेत्रं च, दक्षिणार्धमनुष्यक्षेत्रं तस्मिन्--दक्षिणार्धमनुष्यक्षेत्रे खलु 'छावटी' षट्पष्टिश्चन्द्राः 'पभासिसु वा' प्राभासन्त वा, 'पभासंति वा' प्रभासन्ते वा पभासौधर्म देवलोक के मध्य में रहा जो सौधर्मावतंसक विमान है कि जिसमें वहां का इन्द्र रहता है उसकी एक एक दिशा में ६५-६५ पेंसठ२ नगर के आकार जैसे स्थान कहे गये हैं ॥सू० १०४॥
अब सूत्रकार ६६ छासठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते -हैं--'दाहिणड्माणुस्स' इत्यादि।
टीकार्थ--दक्षिणार्ध मनुष्यक्षेत्र में ६६ छासठ चंद्रमा पहिले चमके है अब भी चमकते हैं और आगे भी चमकते रहेंगे। इसी तरह वहां ઈન્દ્રના નિવાસસ્થાનરૂપ સૌધર્માવલંસક વિમાન છે. તેની પ્રત્યેક દિશામાં પાંસઠ પાંસઠ નગરનાં આકારનાં સ્થાને આવેલાં છે, એમ કહેલ છે. સૂ. ૧૦૪
वे सूत्र४२ छ।सनी (६६) सध्यावi सभषायो शाव छ-'दाहिण माणुस्स' इत्यादि।
ટીકાથ–દક્ષિણાર્ધ મનુષ્યક્ષેત્રમાં છાસઠ (૬૬) ચન્દ્રમાં ભૂતકાળમાં ચમકતાં હતાં, વર્તમાનકાળમાં ચમકે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ચમકશે. એ જ પ્રમાણે ત્યાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #503

४८४
समवायाङ्गसूत्रे सिस्संति वा प्रभासिष्यन्ते वा दक्षिणार्द्धमनुष्यक्षेत्रे 'छावट्ठी मूरिया' षट्षष्टिः सूर्याः 'ताविसु वा' अतप्यन्त वा 'तवंति वा' तप्यन्ते वा 'तविस्संति वा' तप्स्यन्ते वा । 'उत्तरमाणुस्सखेत्ते णं' उत्तरार्द्धमनुष्यक्षेत्रे खलु 'छावही चंदा' पट्पष्टिश्चन्द्राः 'पभासिसु वा' प्राभासन्त वा 'पभासंति वा' प्रभासन्ते वा, 'पभासिरसंति वा प्रभासिष्यन्ते वा । एवं 'छावट्ठी मूरिया' पट्पष्टिः सूर्याः 'तविंसु वा' अतप्यन्त वा 'तवंति वा तप्यन्ते वा, 'तविस्सन्ति वा' तप्स्यन्ते वा । चन्द्रा हि द्वौ जम्बूद्वीपे, चत्वारो लवणसमुद्रे, द्वादश धातकी खण्डे द्वि चत्वारिंशत्कालो दधिसमुद्रे द्वि सप्ततिश्च पुष्कराः सर्व एते द्वात्रिंशदधिकैकशतसंख्यकाः एवं सूर्या आपि विज्ञेयाः। एतेषु पट्पष्टिदक्षिणपङ्क्तौ, षट्षष्टिरुत्तरपङ्क्तौ । यदा तु उत्तरा पङ्किः पूर्वस्यां गच्छति, तदा दक्षिणापङ्कि पश्चिमायामिति । एवं सूर्यसूत्रमप्यवगन्तव्यम् । 'सेज्जंसस्स णं अरहओ' श्रेयांसस्य खलु अर्हतः 'छावट्ठी गणा छावट्ठी गणहरा' षट्क्ष दिर्गणाः षट् षष्टिगणधराः 'होत्था' आसन् । 'अभिणिबोहियणाणस्स' अभिनिबोधिकज्ञानस्य खलु 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'छावहिं सागरोवमाई' षट्पष्टिं सागरोपमानि यावत् 'ठिई। स्थितिः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता । षट्षष्टिसागरोपमास्थितिरेवं विज्ञेया-वारद्वयं गतानां वारत्रयमच्युतदेवलोके गतानां च षट्षष्टिसागरोपमास्थिति भवति । मनुष्य. भवसंबन्धिस्थितेस्तु प्रमाणमितोऽतिरिक्त, तत्तु नेह विवक्षितम् "सू १०५॥ छासठ सूर्य पहिले तपे हैं, अब भी तपते है और आगे मी तपते रहेंगे। उत्त. रार्घ मनुष्यक्षेत्र में६६छासठ चंद्रमा पहिले प्रकाश दे चुके है, अब भी देते रहते हैं आगे भी देते रहेंगे। इसी तरह वहां६६छासठ सूर्य पहिले ताप दे चुके हैं अब भी ताप देते रहते हैं और आगे भी ताप देते रहेंगे। श्रेयांसनाथ भग वान् के ६६ छासठ गण थे और ६६ छासठ ही गणधर थे। आभिनिबोधिक ज्ञान की उत्कृष्टस्थिति ६६ छासठ सागरोपम की कही गई है।
भावार्थ--मनुष्यक्षेत्र के दो विभाग है-१ एक दक्षिणाधे मनुष्य क्षेत्र और दूसरा उत्तरार्धमनुष्यक्षेत्र । दक्षिणार्ध मनुष्य क्षेत्र में६६छासठसूर्य ભૂતકાળમાં છાસઠ સૂર્ય તપતા હતા, વર્તમાનમાં તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે ઉત્તરાધ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં ૬૬ છાસઠ ચંદ્રમાં પ્રકાશતાં હતાં, વર્તમાન કાળમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પ્રકાશશે. એ જ પ્રમાણે ત્યાં છાસઠ સૂર્યો તપતા હતા. વર્તમાનકાળમાં તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે. શ્રેયાંસનાથ ભગવાનના છાસઠ (૬ ૬) ગણ હતા અને ગણધર પણ છાસઠ જ હતા. આભિનિબેધિક જ્ઞાનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છાંસઠ (11) सागरापभनी ही छे.
स वाय-मनुष्यक्षेत्रनामे विला छे-(१)क्षिध मनुष्यक्षेत्र, मन(२)उत्तरा५
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #504

४८५
भावबोधिनी टीका. सप्तषष्ठितमं समवायनिरूपणम् सप्तसष्टितम समवायमाह-'पचसंवच्छरियस्स' इत्यादि ।
मूलम्-पंच संवच्छरियस्स णं जुगस्स नक्खत्तमासेणं मिजमाणस्स सत्तसही नक्खत्तमासा पण्णत्ता । हेमवयएरण्णवयाओ णं
और ६६ छासठ चंद्रमा है। इसी तरह उतने ही सूर्यचंद्रमा उत्तरार्ध मनुष्यक्षेत्र में है। कुल सूर्य और चंद्रमा १३२-१३२ एक सौ बत्तीस२ है-वे इस प्रकार से हैं-जंबूद्वीपमें दो सूर्य और दो चंद्रमा लवणसमुद्र में४ चार सूर्य और४चार चंद्रमा, धातकी खंड में१२बारह सूयें१२बारह चंद्रमा, कालोदधिसमुद्र में ४२ बयालीस सूर्य और४२ बयालीस चंद्रमा और पुष्करा में ७२ बहत्तर सूर्य और ७२ बहत्तर चंद्रमा हैं। इनमें ६६ छासठ दक्षिणार्ध में और ६६ छासठ उत्तरार्ध में हैं। जिस उत्तर की पंक्ति पूर्वदिशा में जाती है उस समय दक्षिण की पंक्ति पश्चिम दिशा में चली जाती है। अभिनिबोधिक ज्ञान की जो उत्कृष्ट स्थिति ६६ छासठ सागरोपम की कही है वह इस प्रकार से जाननी चाहिये-कोई मतिज्ञानी जीव मर कर जब दो बार विजयादिक में उत्पन्न होता है तब इस अपेक्षा ३३-३३-६६ सागरोपम हो जाते हैं। अथवा यदि वह तीनबार १२ बारहवें देवलोक में चला जाता है इस प्रकार२२-२२-२२६६हो जाते हैं। बीच में जो मनुष्यभव संबंधी स्थिति प्राप्त होती है वह यहां विवक्षित नहीं हुई है। अवशिष्ट पदों का भावार्थ सुगम हैं ॥१० १०५॥ મનુષ્યક્ષેત્ર. દક્ષિણાર્ધ મનુષ્યક્ષેત્રમાં છાસઠ સૂર્ય અને છાસઠ ચન્દ્રમાં છે. એટલા જ સૂર્ય ચન્દ્ર ઉત્તરાર્ધ મનુષ્યક્ષેત્રમાં પણ છે. કુલ ૧૩એકસે બત્રીસ સૂર્ય અને૧૩ર એકસે બત્રીસ ચન્દ્રમાં છે તે આ પ્રમાણે છે–જંબુદ્વીપમાં બે સૂર્ય અને બે ચન્દ્રમા, લવણસમુદ્રમાં ચાર સૂર્ય અને ચાર ચન્દ્રમા, ધાતકી ખંડમા બાર સૂર્ય અને બાર ચન્દ્રમા કાલોદધિ સમુદ્રમાં બેંતાલીસ સૂર્ય અને બેંતાલીસ ચન્દ્રમા, અને પુષ્કરાર્ધમા તેર સૂર્ય અને
તેર ચન્દ્રમાં છે. તેમાંના છાસઠ ઉત્તરાર્ધમાં અને છાસઠ દક્ષિણાર્ધમાં છે જ્યારે ઉત્તરની પંકિત પૂર્વ દિશામાં જાય છે ત્યારે દક્ષિણની પંકિત પશ્ચિમ દિશામાં જાય છે. અભિનિબેમિક જ્ઞાનની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છાસઠ સાગરોપમની કહી છે તે આ પ્રમાણે સમ. જવાની છે-કઈ મતિજ્ઞાની જીવ મરીને જ્યારે બે વાર વિજ્યાદિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩-૩૩ = ૬૬ સાગરોપમની થઈ જાય છે. અથવા જે તે ત્રણ વખત બારમાં દેવલોકમાં જાય છે તે ૨૨-૨૨-૨૨૩૬૬ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ થાય છે. વચ્ચે મનુષ્યભવની જે સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે તેની ગણતરી અહીં કરવામાં આવી નથી. બાકીના પદને ભાવાર્થ સરળ છે સૂ. ૧૦૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #505

૪૮૬
समवायानसूत्रे
बाहाओ सत्तसट्टि सत्तसट्टि जोयणसयाई पणपन्नाई तिष्णि य भागा जोयणस्स आयामेणं पण्णत्ता | मंदरस्स णं पव्वयस्स पुरित्थिमिलाओ चरमंताओ गोयमदीवस्स पुरथिमिले चरमंते एस णं सत्तट्टी जोयणसहस्साई अवाहाए अंतरे पण्णत्ते । सव्वे सिंपिणं नक्खत्ताणं सीमाविक्खंभे णं सत्तसट्टिभागभइए समंसे पन्नत्ते ॥ सू. १०६ ॥
टीका- 'पंच संचच्छरियस्स णं जुगस्स' इत्यादि - 'पंच संवच्छरियस्स णं जुगस्स' पञ्चसांवत्सरिकस्य खलु युगस्य 'नक्खत्तमासेणं मिज्जमाणस्स' नक्ष मासेन मीयमानस्य = परिगण्यमानस्य 'सत्तसट्टी नक्खत्तमासा' सप्तष टर्नक्षत्रमासाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । अत्रेद बोध्यम्-नक्षत्रमासो हि यावता कालेन चन्द्रः संपूर्ण नक्षत्रमण्डलं भुङ्क्ते स कालः । अस्मिन् मासे सप्तविंशत्यहोरात्राः सप्तषष्टिभागविभक्तस्याहोरात्रस्येकविंशतिभागाश्च २७२१/६७ भवन्ति । पञ्चसंवत्सरात्मके युगे तु त्रिंशदधिकाष्टादशशत दिनानि (१८३०) भवन्ति । हेमवयए रण्णावयाओ गं बाहाओ' हैमवतैरण्यवता खलु बाहवः = हिमवदैरण्यवत संवन्धिबाहवः 'सत्तर्हि सत्तट्ठि जोयणसयाई' सप्तषष्टिः सप्तषष्टियोंजनशतानि पणपन्नाई' पञ्चपञ्चाशद् योजनानि 'तिष्णि य भागा जोयणस्स' त्रयश्च भागा योजनस्य = एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य त्रयो भागाः ६७५५ ३ / १९ 'आया मेणं' आयामेन = दैर्येण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । लघुहिमवज्जीवामारभ्य हैमवतवर्षजीवापर्यन्तं
अब सूत्रकार ६७ सरसठ संख्या विशिष्ट समवाय का कथन करते हैं- 'पंच संवच्छ रियरसणं' इत्यादि ।
टीकार्थ- पांच संवत्सरों का जो एक युग होता है और जो नक्षमास से गिना जाता है उसके ६७ सरसठ नक्षत्रमास होते हैं। हैमवत और ऐरण्यवत के बहु आयाम की अपेक्षा ६७५५/३/१९ योजन कहे गये हैं। लघुहिमवान् पर्वत की जीवा से लेकर जो हैमवतक्षेत्र की जीवा है
हवे सूत्रअर सडसडनी (१७) संख्यावाणां समवायो तावे छे - “पंच संवच्छरियस्स णं" इत्यादि ।
ટીકા’—પાંચ સંવત્સરા (વર્ષા) ના જે એક યુગ થાય છે અને જેની નક્ષત્ર માસમાં ગણતરી કરાય છે, તે યુગના સડસડ (૬૭) નક્ષત્રમાસ થાય છે હૈમવત અને અરણ્યવતના મહુ આયામની અપેક્ષાએ ૬૭૫૫ ૩/૧૯ ચેાજનના કહેલ છે. લઘુદ્ધિસવાન પર્યંતની જીવાથી શરૂ કરીને હેમવત ક્ષેત્રની જીવા સુધીના જે પૂર્વ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #506

४८७
भावबोधिनी टीका. सप्तषष्ठिशतमं समवायनिरूपणम् पूर्वापरभागतः प्रवर्द्धमाने ये क्षेत्रप का ते हिमवक्षेत्रबाहू प्रोवयेते, एवमरण्यवतक्षेत्रबाहू अपि विज्ञेयौ । इह विषये संवादिनी गाथा-'बाहा सतद्विसए पणपन्ने तिनि य कलाओं' छाया-बाहू सप्तपष्टिशतानि पञ्चपञ्चाशत् तिस्रश्व कला:-इति । अत्र कला योजनस्य एकोनविंशतिभागलक्षणा, एतच्च बाह प्रमाणमेवमवगन्तव्यम्-यत् 'चत्ताला सत्तसया अडतीससहस्स दसकला य धणं' चत्वारिंशत् सप्तशतानि अष्टात्रिंशत्सहस्राणि दशकलाश्च धनु:-(३८७४० १०/१९) इत्येवं प्रमाणाद् हैमवतधनुःपृष्ठात् धणुपिट्टकलच उकं पणवीससहस्स दुसयतीसहिय' धनु:पृष्ठं कलाचतुष्कं पञ्चविंशतिसहस्र द्विशत त्रिंशदधिकम्-(२५ ३० ४/१९) इत्येवं प्रमाणे हिमवद् धनुःपृष्ठे अपनीते सति यच्छेषम् (१३५१० वहांतक जो पूर्व और पश्चिम से लगाकर प्रवर्द्धमान पूर्वपश्चिमदिशा संबंधी दो क्षेत्रपक्ति हैं वे हैमवत क्षेत्र के दो बाह हैं। इसी तरह से ऐरण्यक्षेत्र के बाह भी जानना चाहिये। उक्तंच करके जो यहां "बाहा सत्तट्रिसए पणपन्ने तिन्नी य' यह आधो गाथा प्रमागरूप में लिखी गई हैउसका तात्पर्य भी यही है तथा एक योजन के जो१९उन्नीस भाग किये हैं वे ही यहां कला हैं। सो एक योजन के १९ उन्नीस भागों में ३ कला प्रमाण यहां ग्रहण करना चाहिये । अर्थात् पूर्वोक्त बाहुप्रमाण ही इस गाथा द्वारा कहा गया है। बाहु का प्रमाण इस तदह भी निकाला जा सकता है- हैमवतक्षेत्र का धनु: पृष्ठ-'चत्ताला सत्तसया अडतीसहस्स दशकला य धणुं' इस गाथोक्त प्रमाणानुसार ३८७४० १०/१९ है सो इसमें हिमवन् पर्वत काजो'धणुपिडकलचउकं पणवीस सहस्स दुसयतीसहियं इस गाथा है-२५२३० ४/१९ धणुःपृष्ठ का प्रमाण कहा है बह घटा दिया जावेપશ્ચિમથી લઈને લંબાયેલી પૂર્વ પશ્ચિમ દિશાની જે બે ક્ષેત્ર પંક્તિ છે. તે હેમવત ક્ષેત્રના બે બાહુ છે. એ જ પ્રમાણે ઐરણ્ય ક્ષેત્રના બાહુ પણ સમજવા “ઉકત ચ (४ह्य ५५५ छ)' सेम डी 248 'बाहा सत्तट्टिसए पणपन्ने तिन्मि य कलाओ' આ અધીર ગાથા તેના પ્રમાણ તરીકે લખાઈ છે તેને ભાવાર્થ એ પ્રમાણે જ છે અને એક યોજના જે ઓગણીસ ભાગ કહ્યા છે તે જ અહીં “કલા” છે તો એક યોજનના ૧૯ ઓગણીસ ભાગોમાં અહીં ત્રણ કલા પ્રમાણ ગ્રહણ કરવા જોઈએ એટલે કે પૂર્વોકતા બાહુપ્રમાણ જ આ ગાથા દ્વારા કહેલ છે. બાહુનું પ્રમાણ આ રીતે પણ ४दी शाय छ मत गनो धनु: ५४ 'चत्ताला सत्तसया अडतीसहस्स दश कलाय धणुं' 24 आयामां से प्रभा५नुसार ३८७४० १०/१८ छे. तो तमाथी डिभवन न २ 'धणुपिट्ठ कलचउकं पणवीस सहस्स दुसयतीसहियं' मा थामा ૨૫૨૩૦ ૪/૧૯ ધનુ પૃષ્ઠનું પ્રમાણ કહેલ છે તે બાદ કરવામાં આવે તે જે ૧૩૫૧૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #507

४८८
समवायाङ्गसूत्रे ६/१९) इति, तस्यार्धकरणेन (६७५५ ३/१९) वाहुप्रमाणं भवति । मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्या चरमान्तात् 'गोयमदीवस्स पुरथिमिल्ले चरमंते' गौतमद्वीपस्य पौरस्त्यश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस ' एष खलु 'सत्तसहिँ जोयणसहस्साई' सप्तषष्टि योजनसहस्राणि यावत् 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे दूरे ‘पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः। गौतमद्वीपो हि मेरोः पूर्वान्तमारभ्य अपरस्यां दिशि जगतीबाह्यान्तप्रदेशावधिकात् पञ्चपञ्चाशत्सहस्रयोजनप्रमाणात जम्बूद्वीपात् परतो द्वादशयोजनसहस्राण्यतिक्रम्य लवणसमुद्रमध्ये वर्तते । 'सव्वेसि पि णं नक्खत्ताणं' सर्वेषामपि खलु नक्षत्राणां 'सीमाविक्रवं भेणं' सीमाविष्कम्भः खलु-पूर्वापरतश्चन्द्रस्य नक्षत्रभोगक्षेत्रविस्तारः खलु सत्तसट्ठिभागभइए' सप्तषष्टयाभागैर्भाजित:-अहोरात्रपरिमितकालेन नक्षत्र यावत्क्षेत्रं भुड़े, तस्मिन् सप्तषष्टया भागे कृते सति 'समंसे' समांशः='पण्णत्ते तो जो १३५१० ६/१९ भाग बचते हैं उनका आधा करने पर ६७५५ ३/१९ बाहु का प्रमाण निकल आता है। सुमेरुपर्वत का जो पौरस्त्य-पूर्वदिशा का चरमांत-अन्तिम भाग है उससे, गौतमद्वीप का पौरस्त्यपूर्वदिशा का चरमान्त-अन्तिम भाग व्यवधान की अपेक्षा ६७ सरसठ हजार योजन दूर है। मेरु पर्वतका जो पूर्वान्त भाग है वहां से लेकर पश्चिमदिशा-में जगती के बाहिर के अन्तिम प्रदेश तक जो ५५पचपन हजार योजन प्रमाण जंबूद्वीप है उस से आगे१२बारह हजार योजन आगे जाने पर लवणसमुद्र के बीच में यह गौतमद्वीप है। समस्त नक्षत्रों का सीमाविष्कंभ६७ सरसठ का भाग देने पर समांश कहा गया है। तात्पर्य इसका इस प्रकार से है कि अहोरात्र संबंधी परिमित काल से नक्षत्र जितने क्षेत्र का भोग करता है, उसमें ६७ सरसठ का भाग देने पर जो समान अंशता आती है वही समस्त नक्षत्रों का समान अंशरूप सीमा विष्कंभ है। ૬/૧૯ ભાગ બાકી રહે છે તેને અર્ધો ભાગ કરતાં ૬૭૫૫ ૩/૧૯ બાહુનું પ્રમાણ આવી જાય છે. સુમેરુ પર્વતને પૂર્વને આખરી ભાગ, ગૌતમ દ્વિીપના આખરી ભાગથી સડસઠ(૭)હજાર જનને અંતરે છે. મેરુ પર્વતને જે પૂર્વાન્ત ભાગ છે ત્યાંથી લઈને પશ્ચિમ દિશાની જગતી (કેટ) ના બહારના અન્તિમ પ્રદેશ સુધી પંચાવન હજાર યોજનપ્રમાણે જે જ બૂઢીપ છે, તેનાથી બાર હજાર પેજન આગળ જતાં લવણસમુદ્રની વચ્ચે ગૌતમદ્વીપ આવે છે. સમસ્ત નક્ષત્રોના સીમાવિષ્કને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતા સમાંશ કહેલ છે. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-અહોરાત્ર(દિવસ રાત)પરિમિત કાળથી જેટલા ક્ષેત્રને નક્ષત્ર ભોગ કરે છે તેને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતાં જે સમાનાંશતા આવે છે, એ જ સમસ્ત નક્ષત્રાને સમાન અંશરૂપ સીમા વિષ્ક છે. આ સીમા સડસડ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #508

भावबोधिनी टीका. सप्तषष्ठितमं समवायनिरूपणम्
४८९ प्रज्ञप्तः। सप्तपष्टि विहाय अन्यसंख्यया भागे कृते तु नक्षत्रसीमाविष्कम्भो विषमांशो भवति अतः संख्यान्तरेण भक्तुं न शक्यते । तथाहि-एक नक्ष. त्रमहोरात्रेण यावत्क्षेत्रं भुड़े तस्य सप्तषष्टिर्भागाः करणीयाः, तेषु-एकविंशतिर्भागाग्राह्याः, एतत्परिमितः २०६७ अभिजिन्नक्षत्रस्य सीमाविष्कम्भो भवति, एतावति क्षेत्रे अभिजिन्नक्षत्रस्य चन्द्रेण सह योगो व्यपदिश्यते । तथा अहोरात्रस्य त्रिशन्मुहूतेप्रमाणत्वात् त्रिशता एकविंशतो गुणितायां त्रिशदधिकषट्शतभागा (६३०) भवन्ति, अत्र सप्तपष्ट याभागे दत्त नवमुहूर्ताः सप्तविंशतिश्च सप्तपष्टिभागा ९ २९/६७ समुपलभ्यन्ते । एतत्परिमिताऽभिजिन्नक्षत्रस्य कालसीमा विज्ञेया। एतावत्कालपर्यन्तं चन्द्रेण सहाभिजिन्नक्षत्रस्य योगो भवति । उक्तञ्चयह समाशंता ६७सरसठ का भाग देने पर ही आती है-अन्य संख्या का भाग देने पर नहीं प्राति है। क्यों कि इस तरह से सीमा विष्कंभ में विषमांशता आती है। वह इस प्रकार से-एक नक्षत्र अहोरात्र में जितने क्षेत्र को भोगता है उसने उस क्षेत्र के ६७ सरसठ भाग कल्पित कर लेना चाहिये। इन ६७ सरसठ भागों से २१ इक्कीस भाग लेना सो २१/६१ सरसठीया इक्कीस सीमाविष्कंभ अभिजित् नक्षत्र का होता है। अर्थात् २१/६७ प्रभाण क्षेत्र में अभिजित् नक्षत्र का चंद्रमा के साथ योग है ऐसा कहा जाता है । तथा-अहोरात्र का प्रमाण ३० मुहूर्त का होता है सो ३० तीस से २१ इक्कीस को गुणित करने पर ६३० छहसौ तीस भाग होते हैं। अब इन ६३० छहसौ तीस भागों में ६७ सरसठ का भाग देने पर ९२७/६७ भाग लब्ध होते हैं। यही अभित् नक्षत्र की कालसीमा जाननी चाहिये। अर्थात् अभिजित् नक्षत्र का योग चन्द्र के साथ इतने समयतक रहता ૬૭ થી ભાગતાં જ આવે છે. બીજી સખ્યા વડે ભાગતાં આવતી નથી. કારણ કે એમ કરવામાં આવે તે સીમાંવિકુંભમાં વિશ્વમાંશતા આવે છે તેનું કારણ આ પ્રમાણે છે–એક નક્ષત્ર અહોરાત્રમાં જેટલા ક્ષેત્રને ભગવે છે તેટલા ક્ષેત્રના ૬૭ સડસઠ ભાગ કરવા તે ૬૭ સડસઠ ભાગમાંથી ૨૧ એકવીસ ભાગ લેવા અભિજિતુ નક્ષત્રનો સીમાવિષ્ઠભ ૨૧/૬૧ થાય છે. એટલે કે ૨૧/૬૭ ભાગ પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં અભિજિત નક્ષત્રનો ચન્દ્રમાની સાથે રોગ થાય છે એમ કહેવાય છે. તથા અહેરાત્રનું પ્રમાણ ૩૦ (૩૦) મુહૂર્તનું હોય છે. તે ત્રીસને ૨૧ વડે ગુણતા છ ત્રીસ (૬૩૦) ભાગ થાય છે. હવે ૬૩૦ છસે ત્રીસ ભાગને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતાં ૯ ૨૭/૬૭ ભાગ આવે છે. એ જ અભિજિત નક્ષત્રની કાલસીમા સમજવી. એટલે કે સમય मेसा सुधीर मलिलित नक्षत्रनो यन्द्रनी साथे योग छ. से वात "अभि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #509

४९०
समवायानसूत्रे
“अभिस्स चदजोगो सत्तट्ठि खंडिए अहोरत्ते । भागाओ एकवीसं स होंति अहिगा नवमुहुत्ता || १ || " छाया - अभिजितश्चन्द्रयोगः सप्तषष्टि खंडितेऽहोरात्रे ।
भागा एकविशतिः, ते भवन्त्यधिका नवमुहूर्त्ताः ॥ १ ॥ इत्येवं क्षेत्रतः कालतश्च अभिनिन्नक्षत्रस्य चन्द्रेण सह योगो भवति । तथा शतभिषग्भरण्यार्द्राऽश्लेषास्वातिज्येष्ठानां यदहोरात्रभोग्यं क्षेत्रमस्ति, तस्य सप्तपष्टिर्भागाः करणीयाः, तेषु भागेषु साधैत्रयस्त्रिंशद्भागान् यावत् शतभिषगादीनां पण्णां नक्षत्राणां सीमाविष्कम्भो भवति । तस्यामेव सार्द्धत्रयस्त्रिंशति अहोरात्रस्य त्रिशन्मुहूर्त्ता भवन्तीति त्रिशतागुणितायां पञ्चाधिकदशशतभागाः (१००५) समुपलभ्यन्ते, अत्र सप्तषष्टचाभागे दत्ते यल्लब्धं, तदेषां कालसीमा, एषा कालसीमा पञ्चदशमहूर्त्तात्मिका । तदुक्तम्-
" सतभिसया भरणीओ अदा अस्सेससाइ जेट्टा य । एए छष्णक्खत्ता पन्नरसमुहुत्त संजोगा ।"
है। यही बात 'अभिस्स चंदजोगो' इत्यादि गाथा द्वारा कही गई है। इस प्रकार क्षेत्र और काल की अपेक्षा अभिजित् नक्षत्र का चंद्रमा के साथ योग होता है। तथा - शतभिषग्, भरणी आर्द्रा अश्लेषा और ज्येष्ठा इन नक्षत्रों का जो अहोरात्रभोग्य क्षेत्र है उसके ६७ सरसठ भाग करोउन भागों में ३३|| साढ़े तेंतीस भाग प्रमाण तक इन शतभिषकू आदि ६ नक्षत्रों का सीमाविष्कंभ होता है। अब ३३ || साढ़े तैंतीस को अहोरात्र के प्रमाणरूप ३० तीस से गुणा करने पर १००५एकहजार पांच आते हैं। इनमें ६७सरसठ का भाग देने पर १५०/६०आते हैं सो यही इनकी काल सीमा है । यह कालसीमा पूर्वोक्तरूप से १५ मुहूर्त्तात्मक निकलती है। उक्तं च करके जो 'सतभिसया' आदि गाथा है वह इसी बात की पुष्टि करती है। इस तरह इस्सचंदजोगे" इत्यादि गाथाओ द्वारा हेवामां भाषी छे, या प्रारे क्षेत्र અને કાળની અપેક્ષાએ અભિજિત નક્ષત્રના ચન્દ્રની સાથે ચેાગ થાય છે. તથા શતભિષગ્ર, ભરણી, આર્દ્રા અશ્લેષા, સ્વાતિ અને જ્યેષ્ઠા, એ નક્ષત્રોનુ જે અહેારાત્રભાગ્યક્ષેત્ર છે તેના ૬૭ સડસઠુ ભાગમાંથી ૩૩૫ ભાગ પ્રમાણુ સુધીના તે શતભિષકૂ આદિ છ નક્ષત્રોને સીમાવિભ થાય છે. હવે ૩૩ા ને અહારાત્રના પરિમાણુરૂપ ૩૦ ત્રીસ વડે ગુણતાં ૧૦૦૧ આવે છે. તેને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતાં ૧૫ ૦/૬૭ (પંદર) આવે
છે, એ જ તેમની કાળસીમા છે. એ કાળસીમા આગળ બતાવી તે પ્રમાણે પ u're ygàial 2419 d. ‘zania (tg' ug d)' Du sela ‘gafaæqı'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #510

४९१
भावबोधिनी टीका. सप्तषष्ठितमं समवायनिरूपणम् छाया-शतभिषग्र भरणी आर्द्रा अश्लेषा स्वाति ज्येष्ठा च ।
__ एतानि घनक्षत्राणि पञ्चदशमुहूत्तसंयोगानि । इति । इत्थं शतभिषगादीनां पण्णां नक्षत्राणां क्षेत्रतः कालतश्च चन्द्रेण सह योगो बोध्यः। तथा तिसृणामुत्तराणां पुनर्वसु रोहिणी विशारखानां च यदहोरात्रभोग्यं क्षेत्रं, तस्य सप्तपष्टिभागाः करणीयास्तेचान सहितं शतम्(१००॥), एतावात्तेषां नक्षत्राणां क्षेत्रसीमाविष्कम्भो भवति। अस्यां संख्यायां त्रिंशतागुणितायां पश्चदशाधिकत्रिसहस्रसंख्या (३०१५) समुपलभ्यते, अत्र सप्तषष्टयामागे दत्ते यल्लब्धं तत्कालसीमा भवति, एषा कालसीमा पञ्चचत्वारिंशन्मुहूर्तात्मिका विज्ञेया । तदुक्तम्--
"तिन्नेव उत्तराई पुणव्वसू रोहिणी विसाहा य ।
ए ए छन्नक्रवत्ता पणयालमुहुत्तसंजोगा॥" छाया-तिस्र एवोनराः पुनर्वसू रोहिणी विशाखा च ।
एतानि षण्नक्षत्राणि पञ्चचत्वारिंशत्मुहूर्त्तसंयोगानि ॥इति । इन शतभिषक आदिनिक्षत्रों का चंद्रमा के साथ यह१५पंद्रह मुहूर्तरूप योग क्षेत्र और काल की अपेक्षा जानना चाहिये। तीन उत्तरापदयुक्त नक्षत्र तथा पुनर्वसु, रोहिणी और विशाखा ये ३ नक्षत्र इस प्रकार इन ६ नक्षत्रों का जो अहोरात्रभोग्य क्षेत्र है उसके ६७ सरसठभाग करना चाहिये और उनमें ६७ सरसठ के आधे ३३॥ जोड देना चाहिये। इस प्रकार १००॥ साढे एकसौ जोड में आते हैं वे यह प्रकट करते हैं कि इतना क्षेत्र इन ६नक्षत्रों का सीमाविष्कंभरूप है। अब इस संख्या को३०तीस से गुणा करने पर ३०१५ तीनसौ पन्द्रह लब्ध होते हैं। इनमें ६७ सरसठ का भाग देने पर जो लब्ध आता है वह इनके कालकी सीमा है। इस कालसीमा का प्रमाण ४५ पैंतालीस मुहूर्तरूप आता है। तदुक्तम् करके जो 'तिन्नेव उत्तराई' इत्यादि गाथा यहां लिखी गई है। वह इसी बात की पुष्टि આદિ જે ગાથાઓ છે તે પણ આ વાતને પુષ્ટિ આપે છે. આ પ્રમાણેના શત ભિષકૃ આદિ છે નક્ષત્રનો ચન્દ્રમાની સાથે ૧૫ પંદર મુહૂર્તને યોગ કાળ અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સમજો, “ઉત્તરા” પદ વાળાં ત્રણ નક્ષત્રો તથા પુનર્વસુ, રોહિણી અને વિશાખા, એ ત્રણ નક્ષત્રો મળીને કુલ છ નક્ષત્રોનું જે અહોરાત્ર ભેગ્ય ક્ષેત્ર છે તેના સડસઠ ભાગ કરવા, અને તેમાં ૬૭ સડસઠ અર્ધા એટલે કે ૩૩ાા ઉમેરવા આ રીતે સરવાળે ૧૦૦ આવે છે. તેટલો તે ૬ ૭ નક્ષેત્રોનો સીમાવિષ્ઠભ છે. હવે તે સંખ્યાને ૩૦ ત્રીસ વડે ગુણતાં ૩૦૧૫ ત્રણ હજાર પંદર આવે છે. તેને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતાં ૪૫ પિસતાલીસ આવે છે. આ રીતે કાળસીમાં ૪૫ પિસ્તાલીશ મુહૂર્તની भाव छ. 'धु छे' सेम डीन 'तिन्नेव उत्तराई' बोरे २ गाथा ही
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #511

४९२
समवायाङ्गसूत्रे शेषाणा पञ्चदशानां नक्षत्राणां यदहोरात्रभोग्यक्षेत्रम्, तस्य सप्तषष्टयाभागे कृते सप्तपष्टिरेव लभ्यते, इति अवशिष्टानां पञ्चदशानां क्षेत्रसीमाविष्कम्भः सप्तपष्टिभागात्मको विज्ञेयः। तस्यां सप्तपष्टयां त्रिंशतागुणितायां दशाधिकद्विसहखसंख्या (२०१०) समुपलभ्यते । अत्र सप्तषष्टयामागे दत्ते यल्लब्धं तत्कालसीमा भवति । एषा कालसीमा त्रिंशन्मुहूर्तात्मिका विज्ञेया। तदुक्तम्
"अवसेसा नक्खत्ता पन्नरस विहुंति तीसइमुहुत्ता ।
चंदस्स तेहि जोगो समासओ एस वक्खाओ॥" छाया-अवशेषाणि नक्षत्राणि पञ्चदशापि भवन्ति त्रिंशन्मुहूर्तानि ।
चन्द्रस्य तैयोगः समासत एष व्याख्यातः ।।इति॥
एवमभिजिदादीनामष्टाविंशतिनक्षत्राणां यदहोरात्रभोग्यं क्षेत्रमस्ति, तस्य सप्तषष्टयाभागे कृते लब्धा त्रिंशदधिकाष्टादशशतसंख्या (१८३०) सप्तपष्टिभागाः क्षेत्रसीमाविष्कम्भो भवति । अष्टाविंशतिनक्षत्राणि जम्बूद्वीपे चन्द्रद्वयाकरती है। अर्थात् इन ६छ नक्षत्रों की कालसीमा का प्रमाण ४५ पैंतालीस मुहूर्त है। अब बाकी जो १५ पन्द्रह नक्षत्र और बचे हैं उन का जो अहोरात्ररूप भोग्यक्षेत्र है उसके ६७ सरसठ भाग करने पर अर्थात् उस क्षेत्र में ६७ सरसठ ही आते हैं। इस प्रकार ६७ सरसठ भागात्मक क्षेत्र सीमाविष्कंभ इन अवशिष्ट १५ पन्द्रह नक्षत्रों का जानना चाहिये। इन ६७ सरसठ को ३० तीस से गुणा करने पर २०१० दो हजार दश संख्या उपलब्ध होती है। इसमें ६७ सरसठ का भाग देने पर जो लब्ध ३०तीस आते हैं वह उनके काल की सीमा आ जाती है। यहां पर जो 'अवसेसा' इत्यादि गाथा कही गई है वह इसी ३० तीस मुहूर्तरूप काल सीमा को कहने के लिये कही है। इस प्रकार अभिजित् आदि जो २८ अठावीस नक्षत्र हैं उनका जो अहोरात्ररूप भोग्य क्षेत्र है उसके ६७ આપવામાં આવી છે તે ગાથાઓ એ જ વાતને ટેકે આપે છે એટલે કે તે છ નક્ષત્રોની કાળસીમાનું પ્રમાણ ૪૫ પિસ્તાલીશ મુહૂર્ત નું છે. હવે બાકીના જે પંદર નક્ષત્રો છે તેમને અહોરાત્ર ભાગ્ય ક્ષેત્રને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગીએ તે ભાગાકારક ૭ સડસઠ જ આવે છે. એ રીતે બાકીના પંદર નક્ષત્રોને સીમાવિષ્ઠભ ૬૭ સડસઠ ભાગ પ્રમાણ છે. તે ૬૭ સડસઠ ને ત્રીસ વડે ગુણતાં ૨૦૧૦ બે હજાર દસ આવે છે. તેને ૬૭ સડસઠ વડે ભાગતા જે ૩૦ ત્રીસ જવાબ આવે છે એ જ તેમની કાળસીમાં થાય छे. महीने 'अवसेसा' वगेरे गाया। मापी छे ते मा. 30 भुडूत ३५ ॥ સીમાને બતાવવાને માટે કહેવામાં આવેલ છે. એ જ રીતે અભિજિત આદિ જે ૨૮ અઠયાવીસ નક્ષત્રો છે, તેમનું જે અહેરાત્ર લેગ્ય ક્ષેત્ર છે તેના ૬૭ સડસઠ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #512

भाववोधिनी टीका. अष्टषष्ठितम समवायनिरूपणम्
४९३
पेक्षया द्विगुणितानि षट्पञ्चाशत्सख्यकानि भवान्त । एषां सर्वेषां यदहारात्रो. पभोग्यक्षेत्रमस्ति, तस्य सप्तषष्टयाभागे कृते त्रीणि सहस्राणि पष्टयधिकषट्शतानि च सप्तपष्टिभागा (३६ ६०/६७) लभ्यन्ते । षट्पञ्चाशतो नक्षत्राणामेतावान् क्षेत्रसीमाविष्कम्भो विज्ञेयः ॥सू.१०६।।। अष्टषष्टितमं समवायमाह-'धायइसंडेणं' इत्यादि।
मूलम्-धायइसंडे णं दीवे अडसट्री चक्कट्टि विजया अडसट्री रायहाणीओ पण्णत्ताओ। उक्कोसपए अडसटी अरहंता समुप्पजिंसु वा समुप्पाजंति वा समुप्पजिस्संति वा । एवं चकवट्टी बलदेवा सरसठ भाग करने पर १८३०/६७ आते हैं। यही इनकी क्षेत्रसीमा का विष्कंभ है। जंबूद्वीप में दो चंद्रमा और दो सूर्य की अपेक्षा ये २८ अठाइस नक्षत्र दूने अर्थात् ५६ छप्पन हैं। इन सबका जो अहोरात्र भोग्यक्षेत्र है उसके ६७ सरसठ भाग करने पर छत्तीसौ साठ और एक अहोरात्र का सरसठ ऊन ६६६० ०/६७ आते हैं। सो इतना इन ५६ छप्पन नक्षत्रो की क्षेत्रसीमा का विष्कंभ है ऐसा जानना चाहिये।
भावार्थ-पांच संवत्सरों द्वारा निष्पन्न हुए १ युग में ६७ सरसठ नक्षत्रमास होते हैं। हैमवत और एरेवतक्षेत्र के दोनों बाहु भिन्न२ रूप से ६७५५ ३/१९ सरसठसौ पचपन योजन और एक योजन के उगनिसीया तीन भाग आयाम लंबापनकी अपेक्षा से हैं। सुमेरु पर्वत के पौरस्य चरमांत (पूर्व के अन्तिम भाग) से गौतमद्वीप का पौरस्य चरमांत पूर्व के अन्तिमभाग) व्यवधान की अपेक्षा ६७ सरसठ हजार योजन दूर है। समस्त नक्षत्रों का सीमाविष्कंभ ६६ सरसठ भाग से भाजित है ॥१०१०६॥ ભાગ કરતા ૧૮૩૦ /૬૭ આવે છે. એ જ તેની ક્ષેત્ર સીમાનો વિષ્ઠભ છે. જબુદ્વીપમાં બે ચન્દ્રમા અને બે સૂર્યની અપેક્ષાએ નક્ષત્રો બમણુ-એટલે કે ૨૮-૨ = ૨૬ નક્ષત્રો છે. તે સૌનું જે અહેરાત્ર ભેગ્ય ક્ષેત્ર છે, તેના ૬૭ સડસઠ ભાગ પાડતા ३१६० ०/६७ आवछ. तो त ५(यन)नक्षत्रानी क्षेत्रसीमाना Qिort मेटस। or-38६. सभावान छ
ભાવાર્થ-પાંચ સંવત્સરો દ્વારા નિર્વાણ થતાં એક યુગમાં સડસઠ (૬૭) નક્ષમાસ હોય છે. હિમવત અને રવત ક્ષેત્ર બને બાહુ આયામની અપેક્ષાએ ભિન્ન ભિન્નરૂપે ૬૭૫૫ ૩/૧૯ યોજન છે. સુમેરુ પર્વતના પૌરયે ચરમાન્ત (પૂર્વના અન્તિમ ભાગ)થી ગૌતમીપને અતિમ ભાગ સડસઠ હજાર (૬૭૦૦) જનને અંતરે છે. સઘળાં નક્ષત્રને સીમાવિષ્ઠભ ૬૭ સડસઠ ભાગ વડે ભાજિત છે. સૂ. ૧૦૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #513

४९४
समवायाङ्गसूत्रे वासुदेवा । पुक्खरवरदीवडेणं अडसट्री विजया एवं चेव जाव वासुदेवा। विमलस्सणं अरहओ अडसट्री समणसाहस्सीओ उक्कोसिया समणसंपया होत्था ।सू० १०७॥
टीका--'धायइसंडे' इत्यादि । 'धायइसंडे णं दीवे' धातकीखण्डे खलु द्वीपे 'अडसट्ठी' अष्टपष्टीः 'चकवढिविजया' चक्रवर्तिविजया: 'अडसट्ठी' अष्टपष्टिः 'रायहाणीओ' राजधान्यः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः। 'उक्कोसपए' उत्कर्षपदे उत्कर्षतः ‘अडसट्ठी' अष्टषष्ठिः 'अरहंता' अर्हन्तः 'समुप्पज्जिसु वा' समुदपद्यन्त वा 'समुप्पाजंति वा समुत्पद्यन्ते वा 'समुप्पज्जिस्संति वा समुत्पत्स्यन्ते वा । 'एवं चकवट्टी बलदेवा वासुदेवा' एवं चक्रवतिनो बलदेवा वासुदेवा अपि अष्टपष्टिरष्टपष्टिविज्ञेयाः। अत्रेदमवधेयम्-अर्हन्तो यद्यपि एकैकस्मिन्
___ अब सूत्रकार ६८ अडसठ संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'धाइयखंडे' इत्यादि।
टीकार्थ-धातकीखंड नामके द्वीप में ६८ अडसठ चक्रवर्तिविजय हैं और अडसठ ही राजधानियां हैं। उत्कृष्ट से ६८ अडसठ तीर्थकर उत्पन्न हुए हैं, उत्पन्न होते हैं आगे भी उत्पन्न होंगे। इसी तरह से तीनो कालों में चक्रवर्ती, बलदेव और वासुदेव की भी उत्पत्ति ६८-६८ अडसठ-अडसठ के रूप में जाननी चाहिये । आधे पुष्करद्वीप में धातकी खंड की तरह ही अडसठ विजय और अडसठ राजधानीयां हैं। तथा चक्रवर्ति, बलदेव और वासुदेव भी इतने इतने ही हैं विमलनाथ अर्हत प्रभु की ६८ अडसठ हजार श्रमणसंपत्ति उत्कृष्ट रूप में थी।
भावार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने ६८ अडसठ संख्याविशिष्ट सम
वे सूत्रा२ २०७४४ (६८) संध्यावाni समवायो मतावे छे-'धाइयसंडे' इत्यादि।
ટીકાથ–-ધાતકી દ્વીપમાં અડસઠ (૬૮) ચક્રવતિ વિજય છે, અને ૬૮ અડસઠ જ રાજધાનીઓ છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૬૮ અડસઠ તીર્થકરે ઉત્પન્ન થયા છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થશે. એ જ પ્રમાણે ત્રણે કાળમાં ચક્રવર્તિ, બળદેવ અને વાસુદેવની પણ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૬૮-૬૮ની સંખ્યામાં ઉત્પત્તી થાય છે. અર્ધા પુષ્કરવાર દ્વીપમાં ધાતકીખંડની જેમ જ ૬૮ અડસઠ વિજ્ય અને ૬૮ અડસઠ રાજધાની છે, તથા ત્યાં ચક્રવર્તિ, બળદેવ અને વાસુદેવ ૬૮-૬૮ જ છે. વિમલનાથ અહ"ત પ્રભુની શ્રમણ સંપત્તિ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૬૮૦૦૦ (અડસઠ હજાર) હતી.
ભાવાર્થ-આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકારે ૬૮ અડસઠ સંખ્યાવાળાં સમવાયાંગનું કથન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #514

भावबोधिनी टीका. अष्टषष्ठितमं समवायनिरूपणम्
४९५ महाविदेहक्षेत्रे एकस्मिन् समये जघन्यतश्चत्वारः समुत्पद्यन्ते. इात स्थानाङ्गादिवभिहितम्, परन्तु एकस्मिन् समये एकक्षेत्रेऽष्टवष्टेरष्टषष्टेश्चक्रवनिनां बलदेवानां वासुदेवानां चोत्पत्ति कुत्राप्यभिधीयते । यत एकस्मिन् क्षेत्रे एकसमये एक एव चक्रवर्ती बलदेवा बासुदेवो' वा समुत्पद्यते, अतोऽष्टषष्टिः विजयापेक्षया चक्रवर्तिनां बलदेवानां वासुदेवानां च संमिलितसंख्याऽष्टषष्टिविज्ञेया । तदेवमवगन्तव्यम्-एकस्य महाविदेहस्य द्वात्रिंश द्विजयमध्यादष्टाविंशति विजयेषु अष्टाविंशतिश्चक्रवर्तिनः समुत्पद्यन्ते, चतुषु च चत्वारो वासुदेवाः, अथवा अष्टाविंशतिविजयेषु अष्टाविंशतिर्वासुदेवाश्चतुषु च चत्वारश्चक्रवर्तिन एकस्मिन् समये उत्कृष्टतः समुत्पद्यन्ते, भरतैरवतयोश्च एकैक उत्पद्यते, इति वाय का कथन किया है। धातकी खंड में ६८ अडसठ चक्रवर्तिविजय
और ६८ अडसठ ही उनकी राजधानियां हैं। यह ३४ चौत्तीस वें समवाय में कहा जा चुका है कि चक्रवर्तियोंद्वारा विजेतव्य ३४ चौतीस क्षेत्रखंड कहे गये हैं। जो महाविदेह और भरत एवं ऐरवत में हैं। जबूद्वीप में मेरु, आदि की जितनी संख्या है धातकी खंड नामके दूसरे द्वीप में यह दूनी है। और पुष्कराध में धातकीखंड के ही समान सब रचना है। अतः ३२ बत्तीस महाविदेह के और १ एक भरतक्षेत्र का तथा १ एक ऐरवत क्षेत्र का इस प्रकार ३४ चौतीस विजेतव्य क्षेत्र धातकी खंड में दूने हो जाते हैं। क्यों कि वहां दो मेरु, दो महाविदेह, दो भरतक्षेत्र और दो ऐरवत क्षेत्र है। इस प्रकार ६८ अडसठ चक्रवर्ति विजेतब्य क्षेत्र धातकी खंड में जानना चाहिये । इनकी राजधानी भी इतनी ही होती हैं। अतः ये भी ६८अडसठ जाननी चाहिये। जंबूद्वीप में अधिक अधिक ३४चौतीस तीर्थकर होते हैं। इसलिये धातकी खंड में ये भी दूने ६८अडકર્યા છે. ધાતકી ખંડમાં ૬૮ અડસઠ ચકવતિ વિજય છે. અને તેમની રાજધાની પણ ૬૮ અડસઠ છે. ચેત્રીસમાં સમવાયમાં એ વાત બતાવી દેવામાં આવી છે કે ચક્રવતિ દ્વારા વિજેતવ્ય ચેત્રીસ ક્ષેત્રખંડ છે, જે ક્ષેત્રખંડ મહાવિદેહ ભરત ઐરવતમાં છે. જંબુદ્વીપમાં મેરુ આદિ જેટલી સંખ્યામાં છે તેનાથી બમણી સંખ્યામા તેઓ ધાતકીખંડ નામના બીજા દ્વિીપમાં છે. અને પુષ્કરાર્ધમાં બંધી રચના ધાતકીખંડ પ્રમાણે જ છે. તેથી મહાવિદેહક્ષેત્રના ૩ર બત્રીસ ભરતક્ષેત્રનું ૧, અને અરવતક્ષેત્રનું ૧, એ પ્રમાણે ત્રણેમાં મળીને જે ૩૪ ચોત્રીસ વિજેતવ્યક્ષેત્ર છે. તે ધાતકખંડમાં બમણો થઈ જાય છે, એટલે કે ૬૮ અડસઠ થાય છે કારણ કે ત્યાં બે મેરુ, બે મહાવિદેહ, બે ભરતક્ષેત્ર અને બે એરવતક્ષેત્ર છે. આ રીતે ધાતકીખંડમાં ૬૮ અડસઠ ચક્રવર્તિવિજેતવ્ય ક્ષેત્રો છે, એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે. તેમની રાજધાનીઓ પણ એટલી જ (૬૮) અડસઠ થાય છે. જમ્બુદ્વીપમાં વધારેમાં વધારે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #515

४९६
___ समवायाङ्गसूत्रे सर्वे मिलित्वा चतुस्त्रिंशचतुस्विंचच्चक्रवर्तिबलदेव वासुदेवा भवन्ति । इत्थं द्वयोमहाविदेहक्षेत्रयोद्वयोर्द्वयोर्भरतैरवतयोश्च चक्रवर्तिबलदेववासुदेवाः सर्वे मिलित्वा प्रत्येकमष्टषष्टिरष्टषष्टिर्भवन्ति । अथवा-सूत्रे 'एक समये' इति कालनिर्देशाभावेन भिन्नकालभिन्नविजयोत्पन्नाचक्रवर्त्यादयोऽष्टषष्टि संख्यकासंभवन्तीत्यतो नास्ति शङ्काऽवकाशः। 'पुक्खरवरदीवड्डणं' पुष्करवरद्वीपार्धे खलु 'अडसट्ठीविजया' अष्टषष्टिविजयाः ‘एवं चेव जाव वासुदेवा' एवमेव यावद् सठ होते हैं। चक्रवर्ती' वासुदेव, बलदेव भी इतने ही होते हैं। यहां पर ऐसी शंका नहीं करना चाहिये कि "अर्हत यद्यपि एकर महाविदेहक्षेत्र में एक समय में जघन्य से चार उत्पन्न होते हैं यह बात तो स्थानाङ्ग
आदि आगमशास्त्रों में कही है, परन्तु एक समय में एक क्षेत्र में चक्रवर्ती, वासुदेव और बलदेव ६८-६८ अडसठ-अडसठ उत्पन्न होते हैं यह बात कहीं पर भी नहीं कही गई है, क्यों कि एक क्षेत्र में एक समय में एक ही चक्रवर्ति होगा या एक ही बलदेव होगा या एक ही वासुदेव होगा ' क्यों कि ६८ विजयों की अपेक्षा चक्रवर्तियों की, बलदेवों की और वासुदेवों की संमिलित संख्या की अपेक्षा यहां ६८ अडसठ संख्या कही गई है। वह इस प्रकार से जानना चाहिये-एक महाविदेह के जो ३२ बत्तीस विजय हैं उनमें से २८ अठाइस विजयों में २८ अठाइस चक्रवर्ती उत्पन्न होते हैं। चार में चार वासुदेव और बलચેત્રીસ (૩૪) ચેત્રીસ તીર્થંકરો થાય છે. ધાતકીખંડમાં એ પણ બમણું એટલેકે-૬૮ અડસઠ થાય છે. ચક્રવતિ વાસુદેવ અને બળદેવ પણ એટલા જ થાય છે. આ સ્થાને એવી શંકા કરવી જોઈએ નહીં કે “સ્થાનાંગ આદિ આગમશાસ્ત્રોમાં એ પ્રમાણે કહેલ છે કે પ્રત્યેક મહાવિદેહક્ષેત્રમાં એક જ સમયે જઘન્યની અપેક્ષાએ (ઓછામાં ઓછા)ચાર અહેત ઉત્પન્ન થાય છે; પણ એવું કોઈ જગ્યાએ કહેલ નથી કે એક સમયે એક ક્ષેત્રમાં ચક્રવતિ વાસુદેવ અને બળદેવ, ૬૮-૬૮ઉત્પન્ન થાય છે, કારણકે એક ક્ષેત્રમાં એક સમયે એક જ ચક્રવર્તિ હશે, અથવા એક જ બળદેવ હશે, અથવા એક જ વાસુદેવ હશે.” કારણકે ૬૮ અડસઠવિજયેની અપેક્ષાએ ચક્રવતિઓની બળદેવોની અને વાસુદેવેની સંખ્યા અહીં જે ૬૮ ની કહી છે તે સંમિલિત સંખ્યાની અપેક્ષાએ કહેલ છે. તેનું આ પ્રમાણે સ્પષ્ટીકરણ છે–એક મહાવિદેહના જે બત્રીસ (૩૨) વિજય છે, તેમાંના ૨૮ અઠયાવીશ વિજયેના ૨૮ અઠ્યાવીશ ચકવતિ ઉત્પન્ન થાય છે. ચારમાં ચાર વાસુદેવ અને બળદેવ ઉત્પન્ન થાય છે–અથવા ૨૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #516

भावबोधिनी टीका. एकोनषष्ठितमं समवायनिरूपणम् चासुदेवाः धातकीखण्डे यथाऽष्टषष्टीराजधान्यः, चक्रवर्तिनो बलदेवाः वासुदेवाश्च, तथैवात्राऽपि तेऽवगन्तव्याः। 'विमलस्स णे अरहओ' विमलस्य खलु अर्हतः 'अडसट्ठी' अष्टषष्टिः 'समणसाहस्सीओ' श्रमणसाहस्त्र्यः 'उकोसिया' उत्कृष्टा 'समणसंपया' श्रमणसंपत् 'होत्था' आसीत् ॥सू.१०७ । एकोनसप्ततितमं समवायमाह-'समयखित्तेणं' इत्यादि ।
मूलम्-समयखित्ते णं मंदरवजा एगूणसत्तरिवासा वासधरपव्वया पण्णत्ता, तं जहा-पणतीसं वासा तीसं वासहरा चत्तारि उसुयारा । मंदरस्स णं पव्वयस्स पञ्चथिमिल्लाओ चरमंताओ गोयमदीवस्स पञ्चस्थिमिल्ले चरमंते एसणं एगूणसत्तरी जोयण सहस्साई अवाहाए अंतरे पण्णत्ते । मोहणिजवजाणं सत्तण्हं कम्मपयडीणं एगूणसत्तरी उत्तरपयडीओ पण्णत्ताओ॥सू. १०८॥ देव उत्पन्न होते हैं-अथवा २८ अठावीस विजयों मे २८ अठावीस वासुदेव, बलदेव और चार चक्रवर्ती एक समय में उत्कृष्ट की अपेक्षा से उत्पन्न होते हैं। भरत और ऐरवत क्षेत्र में एक एक उत्पन्न होता है। इस प्रकार सब मिलकर ३४-३४ चौतीस२ चक्रवर्ती, बलदेव, और वासुदेव उत्पन्न होते हैं। इस तरह दो दो महाविदेह क्षेत्र में और दो दो भरत और ऐरवत क्षेत्र में,चक्रवर्ती बलदेव और वासुदेव मिलकर प्रत्येक६८-६८अडसठअडसठ हो जाते हैं। अथवा-सूत्र में 'एक समये ऐसा काल का निर्देश तो किया नहीं है इसलिये भिन्नरसमय में भिन्नर विजयों में उत्पन्न हुए चक्रवर्ती
आदि६८-६८अडसठ२ होते हैं इस कथन में किसी भी प्रकार की शंका को स्थान ही नहीं है। अवशिष्ट पदों को भावार्थ स्पष्ट में॥सू० १०७|| અઠયાવીશ વિજયોમાં ૨૮ અઠ્યાવીસ વાસુદેવ, બળદેવ અને ચારમાં ચાર ચક્રવતી એક જ સમયે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન થાય છે. ભારત અને ઐરવતક્ષેત્રમાં એક એક ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રમાણે સઘળા મળીને ચોત્રીસ ચોત્રીસ ચક્રવર્તી, બળદેવ અને વાસુદેવ ઉત્પન્ન થાય છે. એ જ પ્રમાણે બે-બે (૨-૨) મહાવિદેહક્ષેત્રમાં અને બે બે ભરત અને અરવતક્ષેત્રમાં એકંદરે ચક્રવતી બળદેવ અને વાસુદેવ ૬૮-૬૮ અડસઠ અડસઠ થાય છે. અથવા સૂત્રમાં “એક સમયે” એવો કાળનિર્દેશ તે કરેલા નથી. તેથી ભિન્ન ભિન્ન સમયે ભિન્ન ભિન્ન વિજયમાં ઉત્પન્ન થયેલ ચક્રવતી આદિ ૬૮-૬૮ અડસઠ હોય છેએ થનમાં કોઈપણ જાતની શંકાને સ્થાન નથી. બાકીનાં પદોનો ભાવાર્થ સરળ છે. સૂ. ૧૦ણા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #517

%
-
-
-
-
-
-
४९८
समवायाङ्गसूत्रे टीका--'समयखित्तेणं' इत्यादि । 'समयखित्ते णं' समयक्षेत्रे खलु-सार्द्धद्वयद्वीपे खलु 'मंदरवज्जा' मन्दरवर्जा: मेरुरहिता 'एगूणसत्तरी' एकोनसप्ततिः 'वासावासहरपव्वया' वर्षाणि वर्षधरपर्वताश्व-वर्षाणि हैमवतादीनि क्षेत्राणि, तत्सीमाकारिणो हिमवदादयो वर्षधरपर्वताश्च 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः-कथिताः। कियन्ति वर्षाणि, कियन्तो वर्षधरपर्वताश्च सन्तीत्याह-'तं जहा' तद्यथा-'पणतोसं वासा' पश्चत्रिंशद्वर्षाणि-पञ्चत्रिंशत्संख्यकानि क्षेत्राणि सन्ति । तान्येवं विज्ञेयानिउत्तरकुरूणां दक्षिणस्यां, देवकुरूणामुत्तरस्यां, पूर्वविदेहस्य वर्षस्य पश्चिमायां, पश्चिममहाविदेहस्य वर्षस्य पूर्वस्यां जम्बूद्वीपस्य द्वीपस्य बहुमध्यदेशभागेऽत्रान्तरे जम्बूद्वीपे द्वीपे एको मेरुः पर्वतोऽस्ति, एवमेव धातकीखण्डे द्वौ मेरु, अर्द्धपुष्करार्द्धद्वीपे च द्वौ मेरू, इति पञ्च मेरवः सन्ति । तान् समाश्रित्य पञ्चत्रिंशत्क्षेत्राणि सन्ति । तथाहि-जम्बूद्वीपमेरुं समाश्रित्य एकं हैमव
अब सूत्रकार ६९ उनसठ संख्याविशिष्ट समवाय कथन करते है-'समयखित्तणं इत्यादि।
टीकार्थ-समयक्षेत्र-अढाईद्वीप में-मेरु को छोडकर ६९ उनसठ वर्ष क्षेत्र और ६९ उनसठ वर्षधर पर्वत कहे गये हैं हैमवत आदि क्षेत्र वर्ष हैं और इनकी सीमाकारक हिमवत आदि पर्वत वर्षधरपर्वत हैं। वे इस प्रकार से हैं-३५ पेंतीस वर्ष, तीस वर्षधर और चार इषुकार। ये सब इस तरह से हैं-उत्तरकुरु की दक्षिण दिशा में, देवकुरु की उत्तरदिशा में, पूर्वमहाविदेह की पश्चिम दिशा में, पश्चिममहाविदेह की पूर्वदिशा में और जंबूद्वीप नामके बहुमध्यभाग में एक मेरुपर्वत है। इसी तरह से धातकीखंड में दो मेरु पर्वत है। अर्द्धपुष्कराध में दो मेरु हैं। इस प्रकार ये पांच मेरु पर्वत हैं। इन पांच मेरु की अपेक्षा लेकर ३५ पेंतीस क्षेत्र हैं-इनमें
वे सूत्रधार योगातेर (86) संध्यापाणां समवायो हाव-'सम. यखित्तेणं' इत्यादि।
ટીકાથ–સમયક્ષેત્ર અઢી દ્વીપમાં મેરુ સિવાયના દ૯ અગણોતેર વર્ષેત્ર અને દ૯ અગણોતેર વર્ષધર પર્વત કહેલ છે. હૈમવત આદિ વર્ષ ક્ષેત્ર છે અને તેમની સીમા દર્શાવનાર હિમવત આદિ પર્વતે વર્ષધર પર્વત છે. તેઓ આ પ્રમાણે છે-૩૫ પાંત્રીસ વર્ષ ક્ષેત્ર, ૩૦ ત્રીસ વર્ષધર અને ૪ ચાર ઈષકાર. તે બધાં આ રીતે આવેલાં છે–ઉત્તરકુસ્તી દક્ષિણ દિશામાં, દેવકુની ઉત્તર દિશામાં, પૂર્વ મહાવિ. દેહની પશ્ચિમ દિશામાં, પશ્ચિમ મહાવિદેહની પૂર્વ દિશામાં અને જંબુદ્વીપના બહુ મધ્યભાગમાં એક મેરુ પર્વત છે. એ પ્રમાણે ધાતકી ખંડમાં બે મેરુ પર્વત છે. અધપુષ્કરાદ્ધમાં બે મેરુ પર્વત છે. આ રીતે તે પાંચ મેરુ પર્વત છે આ પાંચ મેરની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #518

भावबोधिनी टीका. एकोनषष्ठितमं समवायनिरूपणम् तम्, एकमैरण्यवतम्, एकं हरिवर्षम् एकं रम्यकवर्षम्, एकोदेवकुरुः, एक उत्तरकुरुः, एकं महाविदेहक्षेत्रम्, इत्येतानि सप्तक्षेत्राणि सन्ति । तथा धात. कीखण्डे द्वौ मेरू समात्रित्य द्वे हैमवते, द्वे ऐरण्यवते, द्वे हरिवर्षे, द्वे रम्यकवर्षे, द्वौ देवकुरू, द्वावुत्तरकुरू, द्वे महाविदेहक्षेत्रे, इति चतुर्दशक्षेत्राणि । एवं पुष्करार्द्धद्वीपे मेरुद्द्यमाश्रित्य चतुर्दशक्षेत्राणि, सन्ति । सर्वसंकलनया पञ्चत्रिंशत्क्षेत्राणि भवन्ति । 'तीसं वासहरपव्वया' त्रिंशद् वर्षधरपर्वताः प्रत्येकमेरुमाश्रित्य हिमवान् महाहिमवान् निषधः शिखरी रुक्मी नीलवानिति षट्पट्पर्वताः सन्ति, इति पञ्चमेरूनाश्रित्य त्रिंशदवर्षधरपर्वताः भवन्ति । तथा-'चत्तारि उसुयारा' चत्वार इषुकाराः द्वौ धातकीखण्डौ द्वौ पुष्करा द्वीपे इति चत्वार इषुकारपर्वता विज्ञेयाः। जंबूद्वीप संबंधी मेरु लेकर एक हैमवत क्षेत्र, एक ऐरण्यवतक्षेत्र एक हरिवर्षक्षेत्र, एक रम्यकक्षेत्र, एक देवकुरु, एक उत्तरकुरु, और एक महाविदेह ये सातक्षेत्र हैं। धातकी खंड में ये पूर्वोक्त ७ सात क्षेत्र दूने हैं-दो मेरु को लेकर दो हैमवत,क्षेत्र, दो ऐरण्यवतक्षेत्र, दो हरिवर्षे, दो रम्यके वर्ष, दो देवकुरु, दो उत्तरकुरु और दो महाविदेह इस प्रकार ये १४ चौदह क्षेत्र हैं। पुष्करार्धद्वीप में भी इसी तरह से१४चौदह क्षेत्र है। इस प्रकार ७=१४=१४ को जोडने पर ३५ पेंतीस क्षेत्र हो जाते है। हिमवान, महाहिमवान्, निषध, रुक्मी और शिखरी ये ६ पर्वत एक मेरु की अपेक्षा जंबुद्वीप में है। दो मेरु की अपेक्षा धातकी खंड में १२वारह है और पुष्कराध में भी १२ बारह है। इस प्रकार ६-१२--१२ को जोडने पर पर्वतों की संख्या अढाई द्वीप में तीस हो जाती है। धातकी खंड में पूर्वार्ध और पश्चिमाई का विभाग करने वाले इषुकार दो पर्वत है जो दक्षिणोत्तर विस्तृत અપેક્ષાએ પાંત્રીસ (૩૫) ક્ષેત્ર છે—તેમાં જંબુદ્વીપના મેરની અપેક્ષાએ એક હૈમવત ક્ષેત્ર, એક ઐરણ્યવત ક્ષેત્ર, એક હરિવર્થક્ષેત્ર, એક રમ્યકક્ષેત્ર, એક દેવકુફ, એક ઉત્ત કુરૂ, અને એક મહાવિદેહ એ સાત ક્ષેત્ર છે. ધાતકીખંડમાં પૂર્વોકત સાત ક્ષેત્રો બમણું છે– બે મેરૂની અપેક્ષાએ બે હૈમવત ક્ષેત્રુ, બે ઐરણ્યક્ષેત્ર, બે હરિવર્નક્ષેત્ર બે રમ્યકર્ષક્ષેત્ર, બે દેવકુરૂક્ષેત્ર બે ઉત્તરકુરુક્ષેત્ર, અને બે મહાવિદેહક્ષેત્ર, એ પ્રમાણે તે ચૌદ ૧૪ ક્ષેત્રો છે. પુષ્કરાર્ધદ્વીપમાં પણ એ જ પ્રમાણે ૧૪ ચૌદ ક્ષેત્ર છે. આ રીતે ૭-૧૪–૧૪ મળીને કુલ ૩૫ પાંત્રીસ ક્ષેત્ર થાય છે. હિમવાન મહાહિમવન, નિષધ, નીલ કમી, અને શિખરી એ છ પર્વત એક મેરની અપેક્ષાએ જબૂદ્વીપમાં છે તે બે મેરની અપેક્ષાએ ધાતકીખંડમાં અને પુષ્કરાર્ધમાં તે પર્વતની સંખ્યા બાર બારની છે, તે ૬-૧૨-૧૨ મળીને અઢીદ્વીપમાં પર્વતોની સંખ્યા ૩૦ ત્રીસ છે ધાતકીખંડના પૂર્વાધ અને પશ્ચિમાઈનું વિભાજનક કરનાર ઈષકાર પર્વત છે. જે દક્ષિણેત્તર વિસ્તૃત છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #519

५००
समवायाङ्गसूत्रे एतेषां सर्वेषां वर्षाणां३५, वर्षधराणाम्३०, इषुकाराणां४ च संकलनया एकोनसप्ततिर्भवति । 'मंदरस्स पव्वयस्स' मन्दरस्य पर्वतस्य 'पञ्चथिमिल्लाओ चरमंताओ' पाश्चात्याचरमान्तात् 'गोयमदीपस्स' गौतमद्वीपस्य-लवणसमुद्र पश्चिमदिशिद्वादशसहस्रयोजनान्यवगाह्य द्वादशसहस्रयोजनप्रमाणः सुस्थितनाम्नो लवणसमुद्राधिपतेर्भवनेन सुशोभितो गौतमनामाद्वीपोऽस्ति, तस्य 'पञ्चस्थिमिल्ले चरमंते' पाश्चात्यश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एप खलु 'एगूणस तरि' एकोनसप्तति 'जोयणसहस्साई' योजनसहस्राणि यावत् 'अवाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। 'मोहणिज्जव जाणं सत्तण्हं कम्मपगडीणं' मोहनीयवर्जानां सप्तानांकर्म प्रकृतीनाम् ‘एगूणसत्तरिउत्तरपयडीओ एकोनसप्ततिरुत्तरप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः । तथाहि-ज्ञानावरणस्य पश्च, दर्शनावरणस्य नव, वेदनीयस्य द्वे, आयुषश्चतस्रः, नाम्नो द्विचत्वारिंशत्, गोत्रस्य द्वे, अन्तरायस्य पञ्चेति एकोनसप्ततिरुत्तरप्रकृतयः ।। सू० १०८ ॥ हैं। इसी तरह से पुष्कराध में भी दो है। अतः इषुकार पर्वत४ चार हैं। इस प्रकार ३५ पेंतीस वर्ष ३० तीस वर्षधर ४ चार इषुकार इन सब को जोड ६९ उनसठ हो जाता है। मंदपर्वत के पाश्चात्य चर. मांत (पश्चिमदिशा के अन्तिमभाग २ से गौतम द्वीप का जो कि लवण समुद्र की पश्चिमदिशा में १२ हजार योजन को घेर करके है और जिसका प्रमाण १२ बारह हजार का है तथा जो सुस्थित नाम के लवणसमुद्राधिपति के भवन से सुशोभित है पाश्चात्य चरमांत (पश्चिमदिशा का अन्तिमभाग) व्यवधान की अपेक्षा ६९ उनसठ हजार योजन दूर है। मोहनीय कर्म को छोडकर शेष सात कर्म प्रकृतियों की उत्तर प्रकृतियां ६९ उगनसठ है। वे इस प्रकार से हैं- ज्ञानावरणीय की ५, दर्शनावरण की ९, वेदनीय की२, आयुकी४, नामकी४२, गोत्र की२, और अन्तराय की ५।। એ જ રીતે પુષ્કરાર્ધમાં પણ બે છે. તેથી ઈષકાર પર્વત કુલ ૪ ચાર છે. આ રીતે ૩૫ પાંત્રીસ વર્ષ–૩૦ વર્ષધર-૪ ઈષકારને સરવાળે ઓગણોતેર (૬૯) થઈ જાય છે લવણસમુદ્રની પશ્ચિમ દિશામાં ૧૨ હજાર એજનને ઘેરીને આવેલા તથા ૧૨ હજાર જન પ્રમાણુના તથા સુસ્થિત નામના લવણસમુદ્રાધિપતિના ભવનથી સુશોભિત એવા ગૌતમ દ્વિીપના પાશ્ચાત્યચરમાન્ત (પશ્ચિમના અન્તિમ) ભાગથી મંદિર પર્વતને પાશ્ચાત્ય સરમાંત ભાગ ઓગણોતેર (૬૯) હજાર એજન દૂર છે. મોહનીયમ સિવાયના સાત કર્મોની ઉત્તર પ્રકૃતિ ગણતર(૬૯) છે. તે આ પ્રમાણે છે–જ્ઞાનાવરણયની ૫ પાંચ, દર્શનાવરણીયન ૯ નવ, વેદનીયકર્મની ચાર નામકર્મની ૪ર બેંતાલીસ, ગોત્રકર્મની ૨ બે, અને અન્તરાયકર્મની ૫ પાંચ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #520

५०१
भावबोधिनी टीका. सप्ततितम समवायनिरूपणम्
सप्ततितम समवायमाह 'समणे भगवं' इत्यादि ।
मूलम--समणे भगवं महावीरे वासाणं सवीसइराए मासे वइकंते सत्तरिएहिं राइंदिपहिं सेसेहिं वासावासं पज्जोसवेइ । पासे गं अरहा पुरिसादाणीए सत्तारं वासाई बहुपडिपुन्नाई सामन्नपरियागं पाउणित्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे। वासुपुज्जे णं अरहा सत्तरिंधणूइं उड्ढं उच्चत्तेणं होत्था। मोहणिजस्स णं कम्मस सत्तर सागरोवमकोडाकोडीओ अबाहणिया कम्मठिई कम्मनिसेगे पण्णत्ता।माहिंदस्स णं देविंदस्स देवरन्नो सत्तरीसामाणियसाहस्सीओपण्णत्ताओ।सू.१०९॥
भावार्थ-सूत्रकार ने इस सूत्रद्वारा ६९ उनसठ संख्या विशिष्ट समवाय का कथन किया है जो इस प्रकार से है-जंबूद्वीप, धातकीखंड और पुष्कराध रूप अढाई द्वीप में जो३५पेंतीस वर्ष,३०तीस वर्षधर पर्वत एवं चार इषुचार पर्वत कहे गये हैं वे जंबूद्धीप की अपेक्षा धातकीखंड और पुष्कराध में दूने हैं इस अपेक्षा कहे गये हैं। जंबूद्वीप में१मेरुपर्वत है ७ सात वर्ष हैं और६छह वर्षधर हैं और४चार इषुकार पर्वत हैं। धातकीखंड और पुष्कराध में ये सब दूने हैं। इस तरह अढाईद्वीप में वर्ष और वर्षधरों की कुल संख्या६९उनसठ हो जाती है। गौतमपर्वत का जो पाश्चात्यचरमांत (पश्चिमदिशा का अन्तिम)भाग है वह सुमेरु पर्वत के पाश्चात्य चरमांत (पश्चिमदिशा के अन्तिमभाग) से ६९ उनसठ हजार-योजन दूर है। मोहनीयकर्म को बाकी ७ सात कमों की उत्तर प्रकृतियां ६९ उनसठ हैं ॥सू०१०८॥
ભાવાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા ઓગણોતેર (૬૯) સંખ્યાવાળાં સમવાનું કથન કર્યું છે, જે આ પ્રમાણે છે-જંબુદ્વીપ, ધાતકીખંડ, અને પુષ્કરોધરૂપ અઢી દ્વીપમાં ૩૫ પાંત્રીસ વર્ષ ક્ષેત્ર, ૩૦ ત્રીસ વર્ષધર પર્વત અને ૪ ચાર ઈષકાર પર્વત કહેલ છે, તે જ બુદ્વીપની અપેક્ષાએ ધાતકીખંડ અને પુષ્કરાર્ધમાં બમણાં છે, તે દૃષ્ટિએ કહેલ છે. જંબુદ્વીપમાં ૧ મેરૂપર્વત, ૭ વર્ષક્ષેત્ર, ૬ વર્ષધર અને ૪ ઈષકાર પર્વત છે. ધાતકીખંડ તથા પુષ્પરાર્ધમાં તે બધા બમણ છે, એ રીતે અઢીદ્વીપમાં વર્ષ ક્ષેત્રો અને વર્ષધરેની કુલ સંખ્યા ૬૯ થાય છે. ગૌતમપર્વતને પાશ્ચાત્યચરમાન્ત ભાગ સુમેરૂ પર્વતના પાશ્ચાત્ય ચરમાંત (પશ્ચિમને અંતિમ ભાગથી ૬૯૦૦૦ ઓગ
સીતેર હજાર યોજન દૂર છે. મેહનીયકર્મ સિવાયનાં ૭ સાત કર્મોની ૧૯ ઓગસીતેર ઉત્તર પ્રકૃતિ છે. સૂ. ૧૦૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #521

समवायानसूत्रे
टीका - 'समणे भगवं' इत्यादि - 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान महावीर : 'वासाणं' वर्षाणां - वर्षाकालस्य 'सवीसइराए मासे वकते' सर्विंशतिरात्रे मासे व्यतिक्रान्ते पञ्चाशद्दिनेष्वतीतेषु इत्यर्थः 'सत्तरिएहिं राईदिएहिं सेसेहिं' सप्ततौ रात्रिन्दिवेषु शेषेषु - सप्ततिदिनेष्ववशिष्टेषु 'बासावासं ' वर्षावासं वर्षास्वावासस्तं वर्षावास, वर्षाकालावस्थितिमित्यर्थः, 'पज्जीस वे ' परिवसति । 'पासे णं अरहापुरिसादाणीए' पार्श्वः खलु अन् पुरुषादानीयः 'सत्तरं वासाई' सप्ततिं वर्षाणि 'बहुपडिपुण्णाई' 'बहुप्रतिपूर्णानि = परिपूर्णसप्ततिवर्षाणि यावत् 'सामन्नपरियागं' श्रामण्यपर्याय 'पाउणित्ता' पालयित्वा 'सिद्धे बुद्धे जावप्यहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्प्रहीणः । 'वासुपुज्जे णं अरहा' वासुपूज्यः खलु अर्हन् 'सत्तरि घणूई' सप्तति धनूंषि यावत् 'उड्टं' ऊर्ध्वम् 'उच्चत्तेणं' उच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । ' मोहणिज्जस्स णं कम्मस्स' मोहनीयस्य खलु कर्मणः 'सत्तरी सागरोवमकोडाकोडीओ' सप्ततिः सागरोपमकोटीकोटयः 'अवाहूणिया' अवाधोनिका - बाघा = कर्मोदयः, न बाधा अवाधा तया ऊनिका
५०२
अब सूत्रकार ७० सित्तर संख्याविशिष्ट समवायका कथन करते है - 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
टीकार्थ - - श्रमण भगवान् महावीर ने वर्षाकाल के एक महीना बीस दिन बीतने पर पर्युषण किया और अवशिष्ट ७० सत्तर दिनों रहने पर वर्षाकाल - चातुर्मास पुरा किया। पुरुषश्रेष्ठ पार्श्वनाथ अर्हत भगबानू ठीक सत्तर वर्षतक श्रामण्यपर्याय का पालन कर सिद्ध बुद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बने । वासुपूज्य अर्हत भगवान् ७० सत्तर धनुष ऊँचे थे। मोहनीयकर्म की कर्मस्थिति और कर्मनिषेक काल अबाधाकाल को छोडकर ७० सत्तर कोटा कोडी सागरोपमका है। यहां इस प्रकार
हवे सूत्रअर सित्तेर (७०) संख्यावाणां समवायानु उधन रे छे 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
ટીકા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે ચેામાસાના ૧ એક માસ અને ૨૦ વીસ દિવસ વ્યતીત થયા પછી પર્યુષણ કર્યા અને ખાકીના સિત્તેર દિવસ પૂરાં થતાં ચાતુમાસ પૂર્ણ કર્યું . પુરુષશ્રેષ્ઠ પાર્શ્વનાથ અંત પ્રભુએ ખરાખર સિત્તેર (૭૦) વર્ષ સુધી શ્રમણાવસ્થાનું પાલન કરીને સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કર્યુ. યુદ્ધ થયાં, સંસારથી મુકત થયાં અને સમસ્ત દુ;ખાના નાશ કર્યાં. વાસુપૂજ્ય મહંત પ્રભુ ૭૦ સીત્તેર ધનુષ પ્રમાણ ઊંચા હતા. મેાહનીયકમની કસ્થિતિ અને કનિષેકકાળ આખાધાકાળની ગણતરી ન કરીએ તા સીતેર (૭૦) કેાડા કેાડી સાગરોપમને છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #522

भावबोधिनी टीका. सप्ततितमं समवायनिरूपणम्
५०३ न्यूना-अबाधोनिका अबाधाकालं वर्जयित्वेत्यर्थः, 'कम्मठिई' कर्मस्थितिः 'कम्मनिसेगे' कर्मनिषेकः ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। इदमत्र बोध्यम्-अस्मिन् संसारे जीवः प्रथम सामान्यतयाकर्मपुद्गलानुपादत्ते। ततः सामान्यगृहीतानध्यवसायविशेषात् पृथक पृथग् ज्ञानावरणीयादि भेदत्वेन परिणमयति । तदनु ज्ञानावरणीय दर्शनावरणीयवेदनीयान्तरायाणां चतुर्णी त्रिसहस्रवर्पाण्यबाधाकालं नामगोत्रयोदि. सहस्रवर्षाण्यवाधाकालं मोहनीयस्य सप्तसहस्रवर्षाण्यवाधाकालं च भुत्तवा ज्ञानावरणीयादि प्रकृतीविभज्य अनाभोगिकेन वीर्येण तद्दलिकं निषिञ्चति अर्थात् उदययोग्यं करोति । अतस्तत्स्थितिर्द्विविधा-कर्मत्वापादनमात्ररूपा अनुभवरूपा च । तत्राऽऽदितसयाणां कर्मणामन्तरायस्य च कर्मणः कर्मत्वाऽऽपादनमात्ररूपोत्कृष्टा स्थितिस्त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटयः। मोहनीयस्य सप्ततिः, नामगोत्रयोविंशतिः, समझना चाहिये-इस संसार में जीव प्रथम सामान्यरूप से कर्मपुद्गलों को ग्रहण करता है। बाद में अध्यवसाय विशेष के अनुसार उन सामान्य गृहीत कर्मपुद्गलों को पृथकरज्ञानावरणीय आदि भेद रूप से परिणमाता है। इसके बाद ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, अन्तराय इन चार कर्मों के ३ तीन तीन हजार वर्ष के अबाधाकाल को नामगोत्र के दो दो हजार वर्ष के अबाधाकाल को, और मोहनीय के ७ सातहजार वर्ष के अबाधा. काल को छोडकर उन ज्ञानावरणीय आदि कर्म प्रकृतियों को विभक्त करके अनाभोगिक वीर्य से उनके दलिकों को उदययोग्य बनाता है। उस समय उनकी स्थिति दो रूप होती है-१ कर्मत्वापादन-मात्ररूप और दूसरी अनुभवरूप। ज्ञानावहणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय और अन्तराय इन चार कर्मों की कर्मत्वापादन मात्ररूप जो उत्कृष्ट स्थिति है वह ३३ तेतीस कोडा कोडी सागरोपमकी है। मोहनीय की७०सत्तर कोडाकोडी सागઆ પ્રમાણે છે–આ સંસારમાં પહેલાં જીવ સામાન્યરૂપે કમપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે. ત્યારબાદ અધ્યવસાય વિશેષ પ્રમાણે તે સામાન્ય ગૃહિત કર્મપુદ્ગલને અલગ અલગ જ્ઞાનાવરણીય આદિ ભેદરૂપે પરિણમે છે. ત્યારબાદ જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, અને અન્તરાય, એ ચાર કર્મોના ત્રણ ત્રણ હજાર વર્ષના આબાધકાળને, નામગોત્રના બે બે હજાર વર્ષના અબાધાકાળને, અને મેહનીયના સાત હજાર વર્ષના અબાધકાળને છોડીને તે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મપ્રકૃતિને વિભકત કરીને અનાભોગિક વીર્યથી તેમના દલિકોને ઉદય યોગ્ય બનાવે છે. તે સમયે તેની સ્થિતિ બે પ્રકારની હોય છે–(૧) કર્મવાપાદન માત્રરૂપ, અને (૨) અનુભવરૂપ, જ્ઞાના વરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, અને અન્તરાય, એ ચાર કર્મોની કમંત્રાપાદનમા– ત્રરૂપ જે ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ છે તે તેત્રીસ (૩૩) કડાકોડી સાગરોપમની છે. મેહનીય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #523

५०४
समवायाङ्गसूत्रे आयुष्कर्मणस्त्रयस्त्रिंशत् । तथा जघन्या स्थितिस्तु-वेदनीयस्य द्वादशमुहूर्ताः, नामगोत्रयोरष्टमुहूर्ताः, ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयमोहनीयाऽऽयुष्काऽन्तरायकर्मपश्चकस्यारन्तर्मुहूर्तम् । अनुभवरूपा स्थितिस्तु अबाधाकालन्यूना। किमुक्तं भवति-बन्धावलिकाया आरभ्य यस्य यस्य कर्मणो यावानबाधाकालस्तदवधि तत्तत्य मनोदेति । ततोऽनन्तरसमये पूर्व विरचितं ज्ञानावरणादिकर्मदलिकम्, अनुभवितुमुदये प्रवेशयति । तत्कर्मदलिकं प्रथमे समये बहुकं निषिञ्चति, द्वितीयसमये विशेषहीनम्, तृतीयसमये विशेषहीनमेवं यावदुत्कृष्टस्थितिकर्मदलिकं रोपम की है, नाम और गोत्र इन दो कर्मों की२०बीस कोडाकोडी सागरोपम की और आयु कर्म की ३३ तेतीस सागरोपम की है। तथा जधन्य स्थिति वेदनीयकर्म की १२ बारह मुहूर्त की, नाम और गोत्र की आठ मुहूर्त की ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय, आयु और अन्तराय इन पांच कर्मों की अन्त मुहूर्त की है। अनुभवरूप जो स्थिति है वह अबाधाकाल से रहित है। इस का सार यह है-कि बंधावलिका से लेकर जिस जिसकर्म का जितना २ अबाधाकाल है वहां तक वह कमें उदय में नहीं आता है। उसके अनन्तर समय में जीव पूर्व में भोगने योग्य रचित ज्ञानावरणादि कर्मों के दलिकों को भोगने के लिये उदय में प्रवेश कराता है। वह जीव पहिले उन उदय में प्रविष्ट हुए कर्मदलिको को प्रथम समय में बहुतरूप में भोगता है। बाद में द्वितीय समय में विशेष-५य-से हीन करके भोगता है, इसी तरह तृतीय समय में विशेष होन करके उन्हें भोगता है। इस तरह जितनी उत्कृष्टस्थिति वाला जो कर्मदलिक है उतना કર્મની સિતેર (૭૦) કોડાકોડી સાગરોપમની છે, નામકર્મ અને નેત્રકમની વસ કડાકડી સાગરેપમની અને આયુકર્મની તેત્રીસ સાગરોપમની અને તથા જઘન્યસ્થિતિ વેદનીયકર્મની ૧૨ બાર મુહૂર્તની, નામકર્મ અને ગોત્રની ૮ આઠ મુહૂર્તની, જ્ઞાનાવરણીય, મેહનીય, આયુ, અને અન્તરાય, એ પાંચ કર્મોની જઘન્ય સ્થિતિ અત્તમુહૂર્તની છે. અનુભવરૂપ જે સ્થિતિ છે તે આબાકાળથી રહિત છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે.–બંધાવલિકાથી લઈને જે જે કર્મનો જેટલે જેટલે આબાધાકાળ છે તેટલા કાળસુધી તે કર્મ ઉદયમાં આવતું નથી, ત્યાર પછીના સમયે પૂર્વે ભોગવવાને યોગ્ય રચિત જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોના દલિકેને ભોગવવાને માટે જીવ ઉદયમાં પ્રવેશ કરે છે. તે જીવ પહેલાં તે ઉદયમાં દાખલ થયેલ કમંદલિકને પ્રથમ સમયમાં વધારે પ્રમાણમાં ભોગવે છે ત્યાર બાદ બીજા સમયમાં ન્યૂન પ્રમાણમાં ભેગવે છે, અને એ જ પ્રમાણે ત્રીજે સમયે વધુ ન્યૂન પ્રમાણમાં ભોગવે છે, એ રીતે જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળું કમંદલિક હોય એટલું જ વધારે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #524

भावबोधिनी टीका. एकसप्ततितमं समवायनिरूपणम् तावविशेषहीनं निषिञ्चति । तदुक्तम्"-मोत्तूणसगमबाहं पढमाए ठिईए बहुतरं दम्पं । सेसे विसेसहीनं जावुक्कोसंति सव्वासिं" छाया-मुक्तवा स्वकी. यामाबाधां प्रथमायां स्थितौ बहुतरं द्रव्यम् । शेषायां विशेषहीनं यावदुत्कृष्टां सर्वासाम् ॥इति ॥ सू. १०९॥ एकसप्ततितमं समवायमाह-'चउत्थस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-चउत्थस्स णं चंदसंवच्छरस्स हेमंताणं एकसत्तरीए राइंदिए वीइकंतेहिं सव्ववाहिराओ मंडलाओ सूरिए आउटिं करेइ। वीरियप्पवायस्स णं पुवस्स एकसत्तरी पाहुडा पण्णत्ता । अजितेणं अरहा एकसत्तरं पुव्वसयसहस्साई अगारमझे वसित्ता मुंडे भवित्ता जाव पव्वइए। एवं सगरोवि राया चाउरंतचक्कवट्टी एकसत्तरि पुव्व जाव पव्वइएत्ति ॥सू० ११०॥ ही विशेष हीन करके उसे जीव भोगता है। तदुक्तम् करके जो यहां"मोत्तूण सगमबाहं" इत्यादि गाथा लिखी है वह इसी भाव को प्रकट करती है।
भावार्थ-श्रमण भगवान् महावीर वर्षाकाल के अर्थात् अषाढीपूर्णिमा के बाद एक महीना वीसदिन निकलने पर संवत्सरी की और ७० सत्तर दिनतक वर्षाकाल में अवस्थित रहे। पार्श्वनाथ प्रभुने ठीक ७० सत्तर वर्षतक श्रामण्यपर्याय का पालन किया। बाद में वे मोक्ष चले गये। वासुपूज्य प्रभु का शरीर ७० धनुष ऊँचा था। मोहनीय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति अबाधाकाल को छोडकर ७० सत्तर कोडाकोडी सागरोपम की है। और इतनी ही स्थितिवाला उसका अनुभवनरूप निषेक काल है ॥सू० १०९|| न्यून शन ०५ तेन लागवे छे. 'घुछ सेम डीने ही 'मोक्षुण सगमवाहंत्यादि જે ગાથાઓ લખી છે તે આ ભાવને જ પ્રગટ કરે છે.
ભાવાર્થ–શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે વર્ષાકાળના અષાઢી પૂર્ણિમા પછી એક માસ અને વીસ દિવસ વ્યતીત થયા ત્યારે સંવત્સરી કરી અને ત્યાર બાદ સિત્તર દિવસ સુધી વર્ષાકાળમાં રહ્યા. પાર્શ્વનાથ ભગવાન બરાબર સિત્તેર વર્ષ સુધી શ્રમ
પર્યાયનું પાલન કરીને મોક્ષે ગયા. વાસુપૂજ્ય પ્રભુ સિત્તેર ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. મેહનીયકમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અબાધકાળ સિવાય સિત્તેર (૭૦) કેડા કેડી સાગરોપમની છે, અને એટલી જ સ્થિતિવાળો તેનો અનુભવનરૂપ નિષેકકાળ છાસૂ ૧૦૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #525

५०६
समवायाङ्गसूत्रे
टीका-'चउत्थस्स गं' इत्यादि-'चउत्थस्स णं चंदसंवच्छरस्स' चतुर्थस्य खलु चन्द्रसंवत्सरस्य ‘हेमंताणं' हेमन्तस्य 'एकसत्तरीए राइदिएहिं वीइकते हि' एकसप्ततौ रात्रिंदिवेषु व्यतिक्रान्तेषु 'सव्ववाहिरात्रो' सर्वबाह्यात् 'मंडलाओ' मण्डलात् 'मरिए' सूर्यः 'आउटिं' आवृति 'करेइ' करोति प्रतिनिवर्तते इत्यर्थः। इदमत्रानुसन्धेयम्-एकस्मिन् युगे पञ्चसंवत्सरा भवन्ति । तेषु प्रथमो द्वितीयश्च चान्द्रौ संवत्सरौ, तृतीयोऽभिवद्धितः संवत्सरः, चतुर्थश्चान्द्रः संवत्सरः, तत्र एकश्चान्द्रमास एकोनत्रिंशदहोरात्रैर्द्विषष्टिभागविभक्तस्यैकस्याहोरात्रस्य द्वात्रिंशद्भागैश्च भवति । द्वादशभिश्चान्द्रमासैरेकश्चान्द्रः संवत्सरो भवति, तथा त्रयोदशभिश्चान्द्रमासैरेकोऽभिवदितः संवत्सरो भवति। ततश्चन्द्रचन्द्राभिवदितलक्षणे संवत्सरत्रये द्विनवत्यधिकसहस्राहोरात्रा द्विषष्टिभागविभक्तस्याहोरात्रस्य षड्
अब सूत्रकार ७१इकोत्तर संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं--'चउत्थस्स णं' इत्यादि।
टीकार्थ-चंद्रसंवत्सर के हेमंत के इकोत्तर अहोरात्र व्यतीत होने पर सूर्य सर्वबाह्य मंडल से आवृत्ति करता है। यहां इस प्रकार से समझना चाहिये-एक युग में पांच संवत्सर होते हैं। उनमें प्रथम और द्वितीय संवत्सर चान्द्रसंवत्सर हैं। तीसरा संवत्सर अभिवद्धित संवत्सर है। तथा चौथा संवत्सर चांद्रसंवत्सर है। चांद्र संवत्सर १२ बारह चंद्रमासों का होता है। इनमें एकचंद्रमास २९ उनतीस अहोरात्र का तथा एक अहोरात्र के ६२ बासठ भागों में से ३२बत्तीस भाग का होता है। १३ तेरह चंद्रमासों का एक अभिवर्द्धित संवत्सर होता है। चंद्रसंवत्सर चंद्रसंवत्सर और अभिवर्द्धित संवत्सर ये जो ३ तीन संवत्सर हैं इनमें १०९२ दश सौ वेरानवे अहोरात्र और १ एक अहोरात्र के ६२ बासठ भागों में से ६
व सूत्रधार मेगते२(७१) सध्या सभपायो मतावे -'चउत्थस्सणं' इत्यादि !
ટીકાર્ય–ચેથા ચાંદ્રસંવત્સરના હેમંતના ૭૧ એકોતેર દિવસરાત યતીત થાય છે ત્યારે સૂર્ય સર્વબાહ્યમંડળમાં આવૃત્તિ કરે છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-એક યુગમાં પાંચ સંવત્સર હોય છે. તેમાં પહેલું અને બીજું સંવત્સર ચાન્દ્ર સંવત્સર છે, ત્રીજું અભિવૃદ્ધિત સંવત્સર છે, તથા એથે ચાન્દસંવત્સર છે, ચાન્દ્રસંવત્સરના બાર ચાંન્દ્ર માસ હોય છે. તેમાં પ્રત્યેક ચન્દ્રમાસ ૨૯ ૩૨/૬૨ અહોરાત્ર દિનરાત)ને થાય છે. એક અભિવતિ સંવત્સરના ૧૩ ચન્દ્રમાસ હોય છે. ચન્દ્રસંવત્સર, ચન્દ્રસંવત્સર, અને અભિવદ્ધિત સંવત્સર, એ ત્રણ સંવત્સરના ૧૦૯૨ ૬/૧૨ અહેરાત્ર થાય છે. તથા એક આદિત્ય સંવત્સર-સૂર્યવર્ષમાં ત્રણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #526

५०७
भावबोधिनी टीका. एकसप्ततितमं समवायनिरूपणम् भागाश्च भवन्ति । तथा एकस्मिन् आदित्यसंवत्सरे षट्पष्टयधिकत्रिशतसंख्यकानि रात्रिन्दिवानि भवन्ति । त्रयाणामादित्य संवत्सराणामष्टनवत्यधिकैकसहस्रपरिमितानि रात्रिन्दिवानि भवन्ति । चान्द्रयुगं हि आषाढपौर्णमास्यां पूर्यते, आदित्ययुगं च श्रावणकृष्णपतिपदि प्रारभ्यते । एवं च चन्द्रयुगसंवत्सरत्रयमादित्ययुगसंवत्सरत्रयापेक्षया पञ्चभिर्दिवसः द्विषष्टिभागात्मकदिवसस्य षट्पञ्चाशद्भागैश्व न्यूनं भवति । आदित्ययुगसंवत्सरत्रयं हि श्रावणकृष्णपक्षस्य साधिकषट् संख्यकेषु चन्द्रदिवसेषु पूर्यते । ततः श्रावणकृष्णपक्षसप्तमदिवसादारभ्य दक्षिणायनेन चरन्नादित्यः चन्द्रयुगचतुर्थसंवत्सरस्य अष्टादशाधिकशततमे चतुर्थमासान्तकार्तिकपौर्णमासीदिने द्वादशाधिकशततमे स्वकीयमण्डले चरति । ततश्च इतराणि एकसप्ततिसंख्यकानि मण्डलानि सूर्यों हेमन्तऋतोर्मार्गशीर्षादि चतुर्माछ भाग होते हैं। तथा एक आदित्य संवत्सर में ३६६ तीनसौ छासठ अहोरात्र होते है। और ३ तीन आदित्य संवत्सरों के १०९८ दससौ अठानवें अहोरात्र होते हैं। चांद्रयुग अषाढ की पूर्णिमा में पूर्ण होता है। और आदित्य युग श्रावणकृष्णप्रतिपदा के दिन में प्रारंभ होता है। इस प्रकार ३ तीन चन्द्र युग संवत्सर,३तीन आदित्ययुगसंवत्सर की अपेक्षा ५पांच दिन और एक दिन के ६२ बासठ भागों में से ५६ छप्पन भागप्रमाण कम होता है। तीन आदित्ययुग श्रावण कृष्णपक्ष के कुछ अधिक ६ छ चन्द्र दिवसों में पूरा होता है। इसके बाद श्रावणकृष्ण पक्ष के सातवे दिन से लेकर दक्षिणायन होता हुआ सूर्य, चंद्र युग के चौथे संवत्सर के १०८ एकसौ आठ वें दिन अर्थात् चौथे मास-कार्तिक की पूर्णिमा के दिन ११२ एकसौ बारह वें अपने मंडल में संचरण करने लगता है। इसके बाद अवशिष्ट ७१ इकोत्तर मंडलों पर हेमन्तऋतु के मार्गशीर्ष છાસઠ (૬૩૬ ( દિનરાત હોય છે. અને ત્રણ આદિત્યસંવત્સરમાં એક હજાર અા દિનરાત હોય છે. ચાંયુગ અષાઢ માસની પૂર્ણિમાએ પૂરે થાય છે, અને આદિત્યયુગ શ્રાવણ વદી એકમે શરૂ થાય છે. આ રીતે ત્રણ ૩ આદિત્યયુગ સંવત્સર કરતાં ત્રણ ચંદ્રયુગસંવત્સર ૧ પ૧/દિવસ એટલે ઓછો હોય છે. ત્રણ આદિત્ય યુગ શ્રાવણ માસના કૃષ્ણપક્ષના ૬ ચન્દ્રદિવસો કરતાં થોડા વધુ સમયમાં પૂરા થાય છે. ત્યારબાદ શ્રાવણ વદી સાતમથી દક્ષિણાયન થાય છે, અને ચન્દ્રયુગના ચેથા સંવત્સરના એકસે આઠમાં (૧૦૮) દિવસે એટલે કે ચોથા મહિનાકાર્તકની પૂર્ણિમાને દિવસે સૂર્ય પિતાના ૧૧૨ એક બારમાં મડળમાં સંચરણ કરવા માંડે છે. ત્યારબાદ બાકીના ૭૧ એકોતેર મંડળમાં હેમન્તઋતુના માગશર આદિ ચાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #527

५०८
समवायाङ्गसूत्रे संसंबन्धिषु तावत्स्वेव दिनेषु संचरति । ततो द्विसप्ततितमे दिने माघमासे कृष्णपक्षत्रयोदश्यां सूर्य आवृत्तिं करोति अर्थात् दक्षिणायनानिवृत्त्य उत्तरायणेन संचरतीत्यर्थः। अन्यत्रहि पञ्चसु युगसंवत्सरेषु उत्तरायणतिथय एवं निर्दिष्टाः'बहुलस्स सत्तमीए १ सूरो सुद्धस्स तो चउत्थीए । बहुलस्स य पाडिवए३ बहुलस्स य तेरसीदिवसे४॥१॥ सुद्धस्स य दसमीए५ पवत्तए पंचमी आउही। एया आउट्ठीओ सव्वाओ माघमासम्मि।।२।। दक्षिणायन तिथयश्च एवं निर्दिष्टाःपढमा बहुलपडिवए१ वीया बहुलस्स तेरसी दिवसे२। सुद्धस्स य दसमीए३ बहुलस्स तेरसीए४ । सुद्धस्स य चउत्थीए पवत्तए पंचमी आउट्टी। एया आउहीओ सव्वाओ सावणे मासे॥२॥ इति॥ वोरियप्पवायस्स णं पुवस्स' वीर्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य वीर्यप्रवादनामकतृतीयपूर्वस्य 'एकसत्तरी' एकसप्ततिः 'पाहुडा' प्रभृतानि 'प्रन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'अजितेणं अरहा' अजितः खलु अर्हन् 'एकसत्तरि पुव्वसयसहस्साई' एकसप्तति पूर्वशतसहस्राणि अष्टादशकौमार्य त्रिपश्चाशद्राज्ये इत्येवं एकसप्ततिलक्षपूर्वाणि यावत् 'अगारमज्झे' अगारमध्ये गृहस्थावासे 'वसित्ता' उपित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा यावत्प्रव्रजितः । आदि चातुर्मास संबन्धी उतने ही दिनों में संचरण करता है । बाद में ७२ बहत्तर वें दिन माघ मास-में कृष्णपक्ष की त्रयोद. शीतिथि में सूर्य आत्ति करता है-अर्थात् दक्षिणायन से उत्तरायण में आता है। दूसरी जगह-पांच युगसवत्सरो में उत्तरायणतिथियां इस प्रकार से कही गई हैं-माघमास में-कृष्णपक्ष की सप्तमी प्रतिपदा और शुक्लपक्ष की चतुर्थी, बयोदशी और दशमीतिथि । तथा श्रावणमास में-शुक्लपक्ष की दशमी और चतुर्थी कृष्णपक्ष को प्रतिपदा, त्रयोदशी, ये दक्षिणायन तिथियां इस प्रकार से कही गई हैं। वीर्यपवाद नामके तीसरे पूर्व के७१इकोत्तर प्राभूत कहे हैं। अजितनाथ अर्हतप्रभु७१इकोत्तर लाख पूर्वतक गृहस्थावस्था में रहे और बाद में मुंडित होकर गृहस्थ से માસના એટલા જ દિવસમાં સંચરણ કરે છે. પછી ૭૨ બોતેરમે દિવસે મહા મહિનાની કુષ્ણપક્ષની તેરશની તિથિએ સૂર્ય આવૃત્તિ કરે છે. એટલે કે દક્ષિણાયનમાંથી ઉત્તરાયણમાં આવે છે. બીજી જગ્યાએ પાંચ યુગસંવત્સરામાં ઉત્તરાયણ તિથિ આ પ્રમાણે બતાવેલ છે–મહા વદી સાતમ, પડવે અને શુકલ પક્ષની ચોથ તેરસ અને દસમની તિથિ તથા શ્રાવણ માસમાં શુકલપક્ષની દસમ અને ચોથ, કણપક્ષની પડવે, તેરશ એ દક્ષિણાયનની તિથિ બતાવેલ છે. વયપ્રવાદ નામના ત્રીજા પૂર્વના ૭૧ એકોતેર પ્રાભત કહેલ છે. અજિતનાથ અહંત પ્રભુ ૭૧ એકેતેર લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને દીક્ષિત થયા હતા. અજિતનાથ ભગવાને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #528

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
५०९ 'एवं सगरो वि राया' एवं सगरोऽपिराजा 'चाउरतचक्कवट्टी' चातुरन्तचक्रवर्ती अहंदजितसमकालवर्ती द्वितीयचक्रवर्ती राजा सगरोऽपि अहंदजितबदेव 'एकसत्तरिपुरुष जाव' एकसप्तति पूर्व यावत्-एकसप्ततिलक्षपूर्वाणि अगारमध्ये उषित्वा मुण्डो भूत्वा 'पव्वइएत्ति' प्रव्रजित इति॥सू. ११०॥ द्विसप्ततितमं समवायमाह--"बावत्तरी” इत्यादि ।
मूलम्बावत्तरी सुवन्नकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता। लवणस्य समुदस्स बावत्तरी नागसाहस्सीओ बहिरिअं वेलं धारंति । समणे भगवं महावीरे बावत्तरि वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे। थेरे णं अयलभाया बावत्तरि वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे। अभितरपुक्खरद्धे गं बावत्तरी चंदा पभासिंसु वा पभासंति वा पभासिसंति वा, वावत्तरी सूरिया तविंसु वा तवंति वा तविस्संति वा। एगमेगस्स णं रन्नो चाउरन्तचक्कवहिस्स बावत्तरी पुरवर साहस्सीओ पण्णत्ताओ। बावत्तरी कलाओ पन्नत्ताओ, तं जहा-लेह१, गणियं२, रूवं३, नÉ४, गीयं५, वाइयं६, सरगयं७, पुक्खरगयंद, समतालं९, जूयं१०,जणवायं११, पोरेवचं१२, अटावयं१३, दगमहियं१४, अन्नविही१५, पाणविही१६, वत्थविही१७, सयणविही१८, अजं१९, पहेलियं२०,मागहियं२१, गाहं२२, सिलोगं२३, साधु बने अजितनाथ प्रभुने १८ अठारह लाख पूर्व कुमारावस्था में और ५३तिरपन लाखपूर्व राज्यावस्था में निकाले हैं। बाद में उन्होंने भागवतीदीक्षा धारण की है। इसी तरह से ७१ इकोत्तर पूर्वतक सागरचक्रवर्ती भी जो अजितनाथ प्रभु के समकाल में दूसरे चक्रवर्ती हुए हैं ७१ इकोत्तर लाखपूर्वतक गृहस्थाश्रम में रहे और बाद में मुंडित होकर प्रबजित हुए।सू.११०॥ ૧૮ અઢાર લાખ પૂર્વ કુમારાવસ્થામાં અને પ૩ તેપન લાખ પૂર્વ રાજ્યવસ્થામાં વ્યતીત કર્યા હતાં. ત્યારબાદ તેમણે ભગવતી દીક્ષા લીધી હતી. એ જ પ્રમાણે અજિતનાથ ભગવાનના સમકાલીન, અને બીજા ચક્રવતિ એવા સગર ચક્રવતિએ પણ એકેતેર લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા પછી ભગવતી દીક્ષા धा२४ री ती. ॥ सू. १०० ।।।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #529

समवायाङ्गसूत्रे
गंधजुत्ति२४, मधुसित्थं२५, आभरणविही२६, तरुणीपडिकम्मं२७, इत्थीलक्खणं२८, पुरिसलक्खणं२९, हयलक्खणं३०, गयलक्खणं३१, गोणलक्खणं३२, कुक्कुडलक्खणं३३, मिंढयलक्खणं३४, चक्कलक्खणं३५, छत्तलक्खणं३६, दंडलक्खणं३७, असिलक्खणं३८, मणिलक्खणं३९, कागणिलक्खणं४०, चम्मलक्खणं४१, चंदलक्खणं४२, सूरचरियं४३, राहुचरियं४४, गहचरियं४५, सोभग्गकरं४६, दोभग्गकरं४७, विजाग,४८, मंतगयं४९, रहस्सगयं५०, सभावं५१, चारं५२, पडिचारं५३, वूहं५४, पडिवूहं५५, खंधावारमाणं५६, नगरमाणं५७, वत्थुमाणं५८, खंधावारनिवेसं५९, वत्थुनिवेसं६०, नगरनिवेसं६१, ईसत्थं६२, छरुप्पवायं६३, आससिक्खं६४, हत्थिसिक्खं६५, धणुव्वेयं६६, पागं हिरण्णपागं सुवन्नपागं मणिपागं धातुपागं६७, जुद्धंबाहुजुद्धं दंडजुद्धं मुट्ठिजुद्धं अटिजुद्ध जुद्धं निजुद्धं जुद्धाइ जुद्धं६८, खेडंसुत्तखेडं नालियाखेडं वहखेडं चम्मखेडं६९,छे-पत्तच्छेजं कडच्छेज्जं७०, सजीवं निजीवं७१, सउणरुयं७२। समुच्छिमखहयरपचिंदिय तिरिक्ख जोणियाणं उक्कोसेणं बावत्तरिवाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता।सू०१११॥
टीका-'वावत्तरि' इत्यादि-'बावत्तरि' द्विसप्ततिः दक्षिणनिकायेऽष्टत्रिंशत्, उत्तरनिकाये तु चतुस्त्रिंशदित्येवं द्विसप्ततिः, 'सुवनकुमारावाससयसहस्साई'
अब सूत्रकार ७२ बहतर संख्याविशिष्ट समवाय का कथन करते हैं-'वावत्तरी सुवन्नकुमारावाससयसहस्सा इत्यादि।
टीकार्थ-सुवर्णकुमार देवों के ७२बहतर लाख आवास हैं जो दक्षिण निकाय में३८अडतीस लाख और उत्तरनिकाय में ३४चौंतीस लाख हैं। लवणसमुद्र
वे सूत्रा२ मांतर (७२) सध्या सभपायानु ४थन ४२ छ-'बावत्तरी सुवनकुमारावाससयसहस्सा' इत्यादि !
ટીકાર્થ–સુવર્ણકુમાર દેના બેતેર (૭૨) લાખ આવાસ છે. જેમાંના ૩૮ અડત્રીસ લાખ દક્ષિણનિકાયમાં અને ૩૪ ચોત્રીસ લાખ ઉત્તર નિકાયમાં છે, લવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #530

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम् सुवर्णकुमारवासशतसहस्राणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि-सुवर्णकुमारदेवानां द्विसप्ततिलक्षवासाः प्रज्ञप्ताः । 'लवणस्स समुदस्स' लवणस्य समुद्रस्य 'बावत्तरी नागसाहस्सीओ द्विसप्ततिनोंगसाहस्त्र्य-द्विसप्ततिसहस्राणि नागकुमारदेवाः 'बाहिरिय' बाह्यां-धातकीखण्डद्वीपाभिमुखीं 'वेलं' वेलां-षोडशसहस्रोत्सेधप्रमाणां दशसहस्रविष्कम्भमानां शिखां 'धारंति' धारयन्ति । 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीरः 'बावत्तरि वासाई' द्विसप्तति वर्षाणि:त्रिंशद्गार्हस्थ्ये, सार्धद्वादशवर्षाणि पक्षश्च छद्मस्थभावे, देशोनत्रिंशद्वर्षाणि केवलित्वे, इत्येवं द्विसप्ततिवर्षाणि, 'सव्वाउयं' सर्वायुः ‘पालइत्ता' पालयित्वा 'सिद्धे युद्ध जावप्पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्पहीणः सर्वदुःखविमुक्तो जातः। 'थेरेणं अयलभाया' स्थविरः खलु अचलभ्राता-भगवतो महावीरस्य नवमो गणधरः 'बावनरि वासाई द्विसप्ततिवर्षाणि-षट्चत्वारिंशद् गार्हस्थ्य, द्वादशछद्मस्थतायां, चतुर्दश केवलित्वे, इत्येवं द्विसप्तति वर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः 'पालइत्ता' की वेलाशिखाको की जोधातकीखंड द्वीपकी ओर ही और जिसका उत्सेध १६ सोलह हजार योजन का है तथा विष्कंभ में जो १० दश हजार योजन की है ७२ यहत्तर लाख नागकुमादेव धारण करते हैं। श्रमणभगवान् महावीर की आयु ७२ बहत्तर वर्ष की थी। इसमें ३० तीस वर्ष तक तो गृहस्थावास में रहे ।१२॥साडेबारह वर्ष और १एक पक्ष छद्मस्थावस्था में तथा कुछ कम ३० तीस वर्षतक केवली की पर्याय में रहे। इसका पूर्ण भोग कर वे सिद्धपद को प्राप्त करके समस्त दुःखों से रहित हुए हैं। भगवान महावीर के नौमे गणधर कि जिनका नाम अचलभ्राता है ७२ बहत्तर वर्ष की आयु वाले थे। इसमें ४६ सेंतालीस वर्षतक वे गृहवास में रहे, १२ बारह वर्षतक छद्मस्थावस्था में रहे और १४ चौदह હસમુદ્રની વેલા-શિખાને ૭૨ તેર લાખ નાગકુમાર દે ધારણ કરે છે. તે ધાતકીખંડ કંપની તરફ છે અને તેને ઉસેધ - ઊંચાઈ સોળ હજાર એજનની અને વિષ્ક દસ હજાર એજનને છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું આયુષ્ય ૭૨ બેતેર વર્ષનું હતું. તેમાંનાં ૩૦ ત્રીસ વર્ષ ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહ્યા હતા. ૧૨ સાડાબાર વર્ષ અને એક પખવાડિયા સુધી છઘસ્થ અવસ્થામાં, અને ૩૦ ત્રીસ વર્ષથી ચેડા ઓછા સમય સુધી કેવલીની પર્યાયમાં રહ્યા હતા. ૭ર તેર વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કરીને તેઓએ સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કર્યું અને સમસ્ત દુખેથી તેઓ રહિત બન્યા. ભગવાન મહાવીરના નવમા ગણધર અલભ્રાતાનું આયુષ્ય પણ તેર વર્ષનું હતું. તેમાંના ૪૬ છેતાલીસ વર્ષ તેમણે ગૃહસ્થાશ્રમમાં, ૧૨ બાર વર્ષ છદ્મસ્થાવસ્થામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #531

५१२
-
समवायाङ्गसूत्रे पालयित्वा 'सिद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो यावत्महीणः= सर्वदुःखरहितो जातः । 'अभितरपुक्खरद्धे' अभ्यन्तरपुष्कराः पुष्करार्द्धद्वीपे खलु 'बावत्तरी चंदा' द्विसप्ततिश्चन्द्राः--प्रथमपङ्को षट्त्रिंशत् द्वितीयपतौ च पट्त्रिंशदित्येवं द्विसप्तातश्चन्द्राः 'पभासिसु वा प्राभासन्त वा 'पभासंति वा' प्रभासन्ते वा 'पभासिस्संति वा' प्रभासिष्यन्ते वा। 'बावत्तरी सूरिया' द्विसप्ततिः सूर्याः 'तविंसु वा' अतपन् वा 'तवंति वा' तपन्ति वा 'तविस्संति वा' तप्स्यन्ति वा । 'एगमेगस्स गं' एकैकस्य खलु ‘रन्नो' राज्ञः 'चाउरंतचक्कवहिस्स' चातुरन्त चक्रवर्तिनः 'बावत्तरीपुरवरसाहस्सीओ' द्विसप्तति पुरवरसाहस्यः द्विसप्ततिसहस्रनगरोत्तमाः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः। 'बावत्तरीकलाओ' द्विसप्ततिः कला: विज्ञानरूपाः 'पण्णताओ' प्रज्ञप्ता: कथिताः, 'तं जहा' तद्यथा,-(१) 'लेह' लेख:अक्षरविन्यासकलारूपः, स द्विविधः-लिपिरूपो विषयरूपश्च, तत्र लिपिरष्टादवर्षतक केवलिपर्याय में रहे। इस तरह अपनी समस्त आयु का भोग कर वे अन्त में सिद्धपद को प्राप्त कर समस्तदुःखों से रहित बनें। पुष्करार्धद्वीप में ७२ बहत्तर चंद्रमा हैं। प्रथम पङ्कि में ३६ छत्तीस और द्वितीयपङ्कि में३६छत्तीस। ये७२बहत्तर चंद्रमा पहिले अपने उद्योत से वहां प्रकाशित हुए हैं, अब भी प्रकाशित होते हैं और भविष्य में भी इसी तरह से प्रकाशित होते रहेंगे। इसी तरह वहां७२बहत्तर सूर्य भीतपे, तपते हैं और तपेंगे। एक एक चातुरन्त चक्रवर्ती नरेश के ७२ बहत्तर हजार उत्तम २ नगर होते हैं। विज्ञानरूप कलाएँ ७२ बहत्तर होती हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-अक्षरविन्यासरूप लेखकला-यह कला-दो प्रकार की होती है-१ एकलिपिरूप और दूसरी विषयरूप-लिपिरूप जो कला हैं वह १८ अठारह प्रकार की होती है। इस बात को १८ अठारहवें અને ૧૪ ચૌદ વર્ષ કેવલી પર્યાયમાં વ્યતીત કરીને ૭૨ બોતેર વર્ષની ઉંમરે તેઓ સિદ્ધપદ પામ્યાં અને સમસ્ત દુઃખથી મુક્ત થયાં. પુષ્કરાઈ દ્વીપમાં ૭૨ તેર ચંદ્રમાં છે-પહેલી પંક્તિમાં ૩૬ છત્રીસ અને બીજી પંકિતમાં ૩૬ છત્રીસ. તે ૭ર બેર ચન્દ્રમાં પહેલા ત્યાં પ્રકાશતા હતા, હાલમાં પ્રકાશે છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રકાશશે એજ પ્રમાણે ત્યા ૭ર બોંતેર સૂર્યો તપતા હતા, તપે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તપશે. પ્રત્યેક ચાતુરન્ત ચકવતિના બોંતેર, બેતેર હજાર ઉત્તમ નગર હોય છે. વિજ્ઞાનરૂપ કલાઓ ૭૨ બોતેર છે. તેમના નામ આ પ્રમાણે છેઅક્ષર વિન્યાસરૂપ લેખકલા-તે કલા બે પ્રકારની હોય છે-(૧) લિપિરૂપ અને (૨) વિષયરૂપ. લિપિરૂપ જે કલા છે તે ૧૮ અઢાર પ્રકારની હોય છે, તે વાતને અઢારમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #532

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम् शविधाऽष्टादशसमवाये प्रोक्ता । अथवा लाटादिदेशभेदाद् लिपिरनेकधा भवति । तथा पत्रवल्कलकाष्ठदन्तलोहताम्ररजतादिषु भवति । लेखनोत्किरणसीवनयनच्छेदनभेदनादिनाऽक्षरविन्यासो भवति । तथा-स्वामिभृत्यपितापुत्रगुरुशिष्यभार्यापतिशत्रुमित्रादिरूपलेखविषयाणामनेकविधत्वात्, प्रयोजनभेदाचापि विषयरूपो लेखोऽनेकविधो भवति । अक्षरदोषाश्चैते-"अतिकार्कश्यमतिस्थौल्यं वैषम्यं समवाय में प्रदर्शित किया जा चुका है। अथवा लाटादि के भेद से लिपि अनेक प्रकार की भी होती है। तथा-पत्र में, वल्कल में, काष्ठ में, दन्तहाथी के दांत में, लोह में, ताम्र पत्र में चांदी आदि के पतरे में अनेक प्रकार से जो लिपि का-अक्षरो का-विन्यास खोदकर किया जाता है। करोसिया अदि से वस्त्रों पर अक्षर निकाले जाते हैं। यह सब लिपिरूप कला है। तथा विषयरूप कला भी अनेक प्रकार की होती है। जैसेस्वामी भृत्य का, पितापुत्र का गुरुशिष्य का, भार्यापतिकां, शत्रु और मित्र आदि का परस्पर में पत्र व्यवहार होता है उसके विषयभूत विषय अनेक प्रकार के होते हैं। तथा प्रयोजन के भेद से भी लेख के विषय अनेकविध होते हैं। इसलिये अक्षर विन्यासरूप कला की द्वितीय भेद विषयरूप कला अनेक प्रकारकी हो जाती है। क्यों कि विषय भेद के अनुसार वहां पर अक्षरों का विन्यास रहा करताहै। लिपिरूपकला में भी अक्षरो का विन्यास रहता है पर वह प्रयोजन आदि के लिखा हुआ रहता है जैसे अ आ, इ, ई आदि अक्षरों का विन्यास । परन्तु जब तुम कहां जाते સમવાયમાં પ્રકટ કરવામાં આવી ગયેલ છે. અથવા લાટાદિના ભેદથી લિપિ અનેક પ્રકારની પણ હોય છે. તથા પત્રમાં, વલ્કમાં, લાકડામાં, હાથીદાંતમાં, લોઢામાં. તાંબાના પતરામાં, ચાંદીનાં પતરામાં છેદીને-કેતરીને અક્ષરનું જે નિર્માણ કરાય છે અથવા રેસીયા આદિ વડે વસ્ત્રો પર જે અક્ષર પાડવામાં આવે છે તેને લિપિ રૂપ કલા કહે છે. વિષયરૂપ કલા પણ અનેક પ્રકારની હોય છે. જેમકે શેઠ નેકરને, પિતા પુત્રન, ગુરુ શિષ્યનો, પતિ પત્નીને, શત્રુ અને મિત્ર આદિને પરસ્પરમાં જે પત્રવ્યવહાર થાય છે. તેના વિષયભૂત વિષયે અનેક પ્રકારના હોય છે. તથા પ્રજનના ભેદની દૃષ્ટિએ પણ લેખના અનેક પ્રકારના વિષય હોય છે. તેથી અક્ષર વિન્યાસરૂપ કલાના બીજા ભેદના-વિષયરૂપ કલાના અનેક પ્રકાર થાય છે. કારણ કે વિષય ભેદના પ્રમાણે જ ત્યાં અક્ષરોને વિન્યાસ રહે છે. લિપિરૂપ કલામાં પણ અક્ષરેન વિન્યાસ રહે છે પણ તે પ્રજન વિના લખાયેલ રહે છે જેમકે , મા, , , વગેરે અક્ષરેને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #533

समवायानसूत्रे
पङ्कीवक्रता | अतुल्यानां च सादृश्यमभागोऽवयवेषु च ॥ १ ॥ इति । (२) 'गणियं ' गणितं = संख्यानं संकलिताद्यनेकभेदं पाटीप्रसिद्धम् । (३) 'वं' रूपं लेप्यशिलासुवर्णमणिवस्त्र चित्रादीनां सुरूपतानिर्माणम् । (४) 'नह' नाटयं - सभिनयनिरभिनय भेदभिन्नं नर्तनम् (५) 'गीयं गीतं - गन्धर्व कलाज्ञानविज्ञानम्, (६) 'वाइयं'
५१४
हो' इत्यादि अभिप्राय से अक्षरों का विन्यास किया जाता है तब वह विषयरूप लिपि कला मानी जाती है। इसो प्रकार से और भी ऐसे ही विषय समजना । अक्षरों के जो अतिकार्कश्य, अतिस्थौल्य, वैषम्य, प वक्रता आदि दोष कहे गये हैं इनसे रहित लिपि का विन्यास करना यह सब विषयरूप लिपि में ही अन्तर्गत जानना चाहिये । गिनती का नाम गणित है। जोड बाकी वगैरह जितना भी गणित का विषय है वह सब कला में ही अन्तर्गत है। इस रूपकला में लेप्य, शिला, सुवर्ण, मणि तथा वस्त्रों के ऊपर जो चित्रकला की जाती है और उसमें रंग आदि भर कर जो सुन्दरता लाई जाती है यह सब विषय आता है। इस नाट्यकला में अभिनय - विशिष्ट अथवा विना अभिनय के जो नर्तनक्रिया की जाती है वह विषय आता है। इस गीतकला में गाने की कला का ज्ञान विज्ञान संमिलित है। वादित्रकला में विविध प्रकार के बाजों को बजाने की चतुराई आती है। स्वरगतकला में गान के मूलभूत पट्ज,
વિન્યાસ પણ “તમે કયાં જાવ છો” ઇત્યાદિ અભિપ્રાયથી જ્યારે અક્ષરના વિન્યાસ કરાય છે ત્યારે તે વિષયરૂપ લિપિકલા ગણાય છે. એ જ પ્રમાણે બીજા પણ વિષયાને समल सेवा, अक्षरौना अतिअश्य, अतिस्थौल्य, वैषम्य, पंडितवता, महि દોષો બતાવ્યા છે. તે દોષોથી રહિત લિપિના વિન્યાસ કરવા તે સઘળાને વિષયરૂપ લિપિમાં જ સમાવેશ થયેલ સમજવે, ગણતરી કરવી તેનુ નામ ગણિત છે. સરવાળા, બાદબાકી છગેરે ગણિતના જેટલા વિષયેા છે તેના સમાવેશ આ કલામાં થઇ જાય છે. આ પ્રકારની કલામાં લેપ્ય, શિલા, સુવર્ણ, મણિ અને વસ્ત્રોની ઉપર જે ચિત્રકલા કરવામાં આવે છે અને તેમાં રંગ આદિ પૂરીને જે સુંદરતા લવાય છે, તે બધા વિષયે। આવી જાય છે. નાટયકલામાં અભિનયપૂર્વ કે વિનાઅભિનય જે નૃત્ય કરાય છે તેના સમાવેશ થાય છે. ગીતકલામાં ગાવાની કલાનું જ્ઞાન વિજ્ઞાન આવી જાય છે. વાજિંત્રકલામાં વિવિધ પ્રકારના વાજા અને વાજિંત્ર બજાવવાની ચતુરાઈને सभावेश थाय छे. स्वरगत लाभां गायनना भूजलूत षड्ज, ऋषभ यहि स्व
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #534

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
वादितं-वीणादिवादनकला, (७) 'सरगर्य' स्वरगतं गानमूलषड्जऋषभादिस्वरज्ञानम् । (८) 'पुक्खरगयं' पुष्करगतं-मृदङ्गादिवादनकला यद्यपि षष्ठकलायामेवास्याः कलाया अपि अन्तर्भावो युक्तस्तथाऽपि परमसंगीताङ्गत्वेनेयं पृथगुक्ता। (९) 'समताल' समतालम्गीतादिमानकलाताल:, स समोऽन्यूनाधिकमात्रि कत्वेन यस्माद्विज्ञायते तत्समतालविज्ञानम् । (१०) 'जूयं' द्यूतम्='जूआ' इति भाषापसिद्धम् । (११) 'जणवायं' जनवादो द्यूतविशेषः, (१२) 'पोरेवचं' पौरपत्यम्-नगररक्षणकला, (१३) 'अट्ठावयं' अष्टापदं-द्यूतविशेषः, (१४) 'दग मट्टिया' दकमृत्तिका-मृत्तिकोदकसंयोगजायमानवस्तुनिर्माणकला, (१५) अन्नविही' अन्नविधि:-अन्नपाकनिर्माणकला, (१६) पाणविही' पानविधिः-पानविषये ऋषभ, आदि स्वरों का चातुर्यपूर्ण ज्ञान गाने वाले को होता है। मृदङ्ग आदि वाजों को बजाने की चतुराई आना पुष्करगत कला है। यद्यपि वादित्रकला में ही इसका अन्तर्भाव करना चाहिये था परन्तु इसे जो स्वतंत्र रूप से कला का अंग माना है उसका कारण मृदङ्गवादन संगीत का सर्वश्रेष्ठ एक अंग है यह प्रदर्शित करता है। गीतादिमानरूप ताल की समानता जिस कला से जानी जाती है वह समतालकला है। जुआ खेलने की होशियारी का आना-यह चूतकला है। जुआ का एक भेद जनबाद है उनमें निपुणता का होना यह जनवाद कला है नगर को सुरक्षित करने की तरकीब का आना यह पौरपत्य कला है। अष्टापद नामका एक जुआ होता है-उसमें निष्णात हो जाना इसका नाम अष्टापदकला है। मृत्तिका और पानी के संबंध से अनेक प्रकार की वस्तुओं का निर्माण कर लेना यह दकमृत्तिका कला है। अन्नपाक की चतुराई का आना यह રેનું ચાતુર્યયુક્ત જ્ઞાન ગાનારને થાય છે. મૃદંગ આદિ વાજિંત્રો બનાવવાની નિપુ શુતા જે કલા દ્વારા મળે છે તે કલાને પુષ્કરગત કલા કહે છે. જો કે વાજિંત્રકલામાં જ તેને સમાવેશ થવો જોઈતું હતું, છતાં પણ તેને કલાનું સ્વતંત્ર અંગ માનવાનું કારણ એ છે કે મૃદંગવાદન સંગીતનું એક સર્વશ્રેષ્ઠ અંગ છે. ગીતાદિ–માનરૂપ તાળની સમાનતા જે કલા દ્વારા જાણી શકાય છે તે કલાનું નામ સમતાલકલા છે. ઘતકલાને જાણકાર જુગાર રમવામાં હોંશિયાર હેય છે જુગારનો એક ભેદ જનવાદ છે. તેમાં નિપુણતા મેળવવી તેનું નામ જનવાદ કલા છે. પરિપત્ય કલા દ્વારા નગરને સુરક્ષિત રાખવાની તરકીબે આવડે છે. અષ્ટાપદ નામનો એક જુગાર છે. તેમાં નિપુણ થવું તે કલાને અષ્ટાપદ કલા કહે છે. માટી અને પાણીની મદદથી અનેક પ્રકારની વસ્તુઓ બનાવવાની કળાને દકમૃત્તિકાકલા કહે છે. રસોઈ બનાવવામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #535

५१६
समवायाङ्गसूत्रे गुणदोषविज्ञानम् । (१७) 'वत्थविही' वस्त्रविधिः-:स्ववयनधावनरञ्जनादिकला, (१८) 'सयणविही' शयनविधिः-शय्यानिर्माणस्य तदुपरिशयनस्य च कला, (१९) 'अज' आर्या=आर्यावृत्ते काव्यनिर्माणकला, (२०) 'पहेलियं' प्रहेलिकागूढार्थकाव्यनिर्माणकला, (२१) 'मागहियं' मागधिकामगध देशादिभाषापरि. ज्ञानम्, (२२) 'गाई' गाथामाकृतगाथानिर्माणपरिज्ञानकला, (२३) 'सिलोग' श्लोकः- लोकनिर्माणतदर्थपरिज्ञानकला, (२४) 'सुगंधिजुत्ति' सुगन्धियुक्तिः= सुगन्धिवस्तुनिर्माणकला, (२५) 'मधुसित्थे' मधुसिक्थम्-मधुसिक्थस्य 'मोम' 'मेण' इति भाषा प्रसिद्धस्य वस्तुनिर्माणकला, (२६) 'आभरणविही' आभरअन्नविधि कला है। पेयवस्तु के गुण और दोषों को जानने की चतुराई का आना यह पानविधिकला है। वस्त्र का बुनना, उसका धोना, तथा उसका रंगना यह सब वस्त्रविधि कला है। शय्या का निर्माण करना और उसके ऊपर सोने का ढंग का आना यह शयनविधिकला है। आर्या छंद में काव्य रचने की चतुराई का नाम आर्यकला है। गूढअर्थ वाले काव्य का निर्माण करना इसका नाम प्रहेलिका कला है। मगधदेश आदि की भाषाओं का ज्ञान होना इसका नाम मागधिका कला है। प्राकृतभाषा में गाथाओं को रचने की योग्यता का आना इसका नाम गाथाकला है। श्लोकों का बनाना और उनके अर्थ का परिज्ञान होना यह श्लोक कला है। सुगंध से युक्त वस्तुओं के बनाने की विधि जाननां इसका नाम गंधयुक्ति कला है मोम को बनाने की रीति का जानना यह मधुसिक्थकला है। अलंकारों को यथोचित स्थान पर पहिरने की चतुराई आना इसका નિપુણતા અપાવનાર કળાને અન્નવિધિ કલા કહે છે. પેય વસ્તુઓના ગુણદોષ જાણવાની ચતુરાઈ જે કળા દ્વારા મળે છે તે કળાને પાનવિધિકલા કહે છે. વસ્ત્ર વણવાની, ધેવાની અને રંગવાની કલાને વસ્ત્રવિધિ કલા કહે છે. શય્યા રચવાની તથા તેના પર શયન કરવાની પદ્ધતિ બનાવનાર કલાને શયનવિધિકલા કહે છે. આર્યાદમાં કાવ્ય રચવાની ચતુરાઈ આપનાર કલાને આયકલા કહે છે. ગૂઢ અર્થવાળાં કાવ્યનું નિમાર્ણ કરવાની કળાનું નામ પ્રહેલિકાકલા છે મગધ દેશ આદિની ભાષાનું જ્ઞાન થવું તે કળાને માગધિકકલા કહે છે. પ્રાકૃત ભાષામાં ગાથાઓ રચવાની યોગ્યતા આપનાર કલાને ગાથા કહે છે. બ્લેક બનાવવાનું તથા તેના અર્થનું પરિજ્ઞાન થાય તે કલાને કલા કહે છે. સુગંધિદાર વસ્તુઓ બનાવવાની પદ્ધતિ જેના વડે શખવા મળે છે તે કલાને ગંધયુકિતકલા કહે છે. મીણ બનાવવાની રીત બનાવનાર કલાને મધુસિકથકલા કહે છે. અલંકાને ગ્યસ્થાને ધારણ કરનારની ચતુરાઈ જે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #536

५१७
भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितम समवायनिरूपणम् णविधिः, (२७) 'तरुणीपडिकम्म' तरुणीप्रतिकम, (२८) 'इत्थीलक्खणं' स्त्री. लक्षणम्-युवतीसौदर्यादिवृद्धिकरणविज्ञानम्, (२९) 'पुरिसलक्षणं' पुरुषलक्षणम्, (३०) 'हयलक्खणं' हयलक्षणम्, (३१) 'गयलरवणं' गजलक्षणम्, (३२) 'गोणलक्षणं' गोलक्षणम्, (३३) 'कुक्कु?लक्खणं' कुकुट्टलक्षणम्, (३४) 'मिढयलक्खणं' मेढलक्षणम्, मेढो मेषः, तस्य लक्षणम्, (३५) 'चक्कलक्खणं' चक्रलक्षणम्, (३६) 'छत्तलक्खणं' छत्रलक्षणम्, (३७) 'दंडलक्खणं' दण्डलक्षणम्, (३८) 'असिल. क्खणं' असिलक्षणम्-खड्गलक्षणम्, (३९) 'मणिलक्खणं' मणिलक्षणम् रत्नपरिज्ञानकला, (४०) 'कागणिलक्खणं' काकिणीलक्षणम्-काकिणी-चक्रवर्तिरनविशेषस्तस्य लक्षणं विषहरणमानोन्मानादियोगप्रवर्तकत्वादि।(४१) चम्मलक्षणं' नाम आभरण विधि है। तरुणी प्रतिकर्म यह २७ सताइसवीं कला है। युवतियों में सौन्दर्य की वृद्धि करने के नुसखे जानना इसका नाम स्त्रीलक्षणकला है। पुरुषों के लक्षणों का विशिष्ट ज्ञान होना इसका नाम पुरुषलक्षणकला है। घोडों को भले बुरे बताने वाले लक्षणों का ज्ञान होना इसका नाम हयलक्षणकला है। हाथी को भले बुरे बताने वाले लक्षणों की पहिचान का आना इसका नाम गजलक्षण कला है। गाय को भले बुरे वताने वाले चिह्नों की पहिचान आना इसका नाम गोलक्षणकला है। इसी तरह से कुकुटलक्षणकला, मेषलक्षणकला, चक्रलक्षणकला, छत्रलक्षणकला, दण्डलक्षणकला, असिलक्षणकला भी जाननी चाहिये। मणियों की परीक्षा करना सो मणिलक्षणकला है, इसी प्रकार चक्रवर्ति के रत्न विशेष काकिणी रत्न की परीक्षा करना सो काकिणी लक्षणकला है। इस कला में कलाविद् यह जानने लग जाता है कि यह रत्न विषाકલાથી આવે છે તે કલાને આભરણાવિધિ કહે છે. “તરણી પ્રતિકર્મએ ૨૭ સત્યાવીશમી કલા છે. યુવતીઓનું સૌદર્ય વધારનાર નુસખા બતાવનાર કલાને સ્ત્રીલક્ષણકલા કહે છે. પુરુષોનાં લક્ષણોનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન આપનાર કલાને પુરૂષલક્ષણ કલા કહે છે. ઘેડાનાં સારાં નરસાં લક્ષણો બતાવનાર કલાને હુયલક્ષણ કલા કહે છે. હાથીઓનાં સરિ નરસાં લક્ષણો બતાવનાર કલાને ગજલક્ષણ કલા કહે છે. ગાય સારી છે કે ખરાબ છે તે તેના શરીરના ચિટ્ટી પરથી બતાવનાર કલાને ગોલક્ષણ કલા કહે છે. એ જ પ્રમાણે કુકકુટ લક્ષણકલા, મેષલક્ષણકલા ચકલક્ષણકલા, છત્રલક્ષણકલા, દંડલક્ષણકલા, અને અસિલક્ષણકલા પણ સમજવી, મણિની પરીક્ષા કરવામાં નિપુણતા આપનાર કલાને, મણિલક્ષણકલા અને ચક્રવતિના ખાસ પ્રકારના કાકિણી રત્નની પરીક્ષા કરવાની કલાને કાકિણી લક્ષણ કલા કહે છે આ કલા દ્વારા કલાવિદ્દ એ જાણી શકે છે કે આ રત્ન વિષાપહારક છે અને માન ઉન્માન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #537

५१८
समवायाङ्गसूत्रे चमलक्षणम्-चर्मसम्बधिगुणावगुणविज्ञानम्, [४२] 'चंदलक्खणं' चन्द्रलक्षणम्चन्द्रग्रहणविज्ञानम्, (४३) 'सूरलक्खणं' सूर्यलक्षणम्-सूर्यग्रहणविज्ञानम्, (४४) 'राहुचरियं' राहुचरितम्-राहुगतिविज्ञानम् । (४५) 'गहचरियं' ग्रहचरितम्ग्रहगतिविज्ञानम्, (४६) 'सोभग्गकरं' सौभाग्यकरम्-सौभाग्यवृद्धिकरणविज्ञानम्, (४७) 'दोभग्गकरं' दौर्भाग्यकरम्-दौर्भाग्यविज्ञानम्, (४८) 'विज्जागयं' विद्यागतम्-रोहिणीप्रज्ञप्तिप्रभृतिविद्याविज्ञानम्, (४९) 'मंतगयं' मन्त्रगतम्-देवाद्याराधनमन्त्रविज्ञाम्, (५०) 'रहस्सगयं' रहस्यगतम्-रहस्यमन्त्रणाविज्ञानम्, (५१) 'सभावं' स्वभावम्-प्रत्येकवस्तुनःस्वभावविज्ञानम्, (५२) 'चारं' चार:= ज्योतिः-संचरणविज्ञानम्, (५३) 'पडिचारं' प्रतिचारः प्रतिकूलश्चारो ग्रहाणां पहारक है और मान उन्मान आदि योगों का प्रवर्तक आदि। चर्मसंबंधी गुण और अवगुणों का ज्ञान प्राप्त करना इसका नाम चर्मलक्षणकला है। चंद्रग्रहण का ज्ञान प्राप्त करना सो चंद्रलक्षण कला हैं । सूर्यग्रहण का ज्ञान प्राप्त करना सो सूर्यलक्षणकला है। राहु की गति का ज्ञान प्राप्त करना सो राहुचरितकला है। ग्रहों की चाल ज्ञान प्राप्त करना सो ग्रहचरितकला है। सौभाग्य की वृद्धि करने वाले साधनों का विज्ञान प्राप्त करना सो सौभाग्यवृद्धिकला है। दुर्भाग्य को वृद्धि करने चाले साधनों का ज्ञान होना सो दौर्भाग्यकला है। रोहिणी, प्रज्ञप्ति आदि विद्याओं का ज्ञान होना सो विद्यागतकला है। देवादिकों की आराधना कराने वाले मंत्रों का विज्ञान होना सो मंत्रगतकला है। एकान्तमें की गई मंत्रणा का ज्ञान प्राप्त करना सो रहस्यगत कला है। प्रत्येक वस्तु की प्रकृति का ज्ञान होना सो स्वभावकला। ज्योतिष्कदेवों की चाल का ज्ञान होना આદિ ગેનું પ્રવર્તક છે કે નહીં, ચર્મના (ચામડાનાં) ગુણદોષ દર્શાવનાર કલાને ચર્મલક્ષણકલા કહે છે. ચન્દ્રગ્રહણનું જ્ઞાન આપનાર કલાને ચન્દ્રલક્ષણકલા, અને સૂર્યગ્રહણનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર કલાને સૂર્યલક્ષણકલા કહે છે. રાહુની ગતિનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર કલાને રાહુચરિતકલા કહે છે. ગ્રહોની ચાલનું જ્ઞાન આપનાર કલાને ગ્રહચરિત કલા કહે છે સૌભાગ્યની વદ્ધિ કરાવનાર સાધનોનું જ્ઞાન આપનાર કલાને સૌભાગ્યવૃદ્ધિ કલા કહે છે. દુર્ભાગ્યની વૃદ્ધિ કરાવનાર સાધનોનું જ્ઞાન આપનાર કલાને દર્ભાગ્યકલા કહે છે. રોહિણી, પ્રજ્ઞપ્તિ આદિ વિદ્યાઓનું જ્ઞાન આપનાર કલાને વિદ્યાગત કલા કહે છે. દેવાદકોની આરાધના કરાવનાર મંત્રનું જ્ઞાન આપનાર કલાને મંત્રગત કલા કહે છે. એકાંન્તમાં કરાયેલ મંત્રણાનું રહસ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરાવનાર કલાને રહસ્યગત કલા કહે છે. પ્રત્યેક વસ્તુના સ્વભાવનું જ્ઞાન કરાવનાર કલાને સ્વભાવ કલા કહે છે. તિષ્ક દેવની ગતિનું જ્ઞાન કરાવનાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #538

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
वक्रगमनादिस्तत्परिज्ञानम् [ ५४ ] 'बूह' व्यूहः- गरुडाद्याकारेण रचनाविशेषः, [ ५५ ] 'पडिब्रूह' मतिव्यूहः- प्रतिद्वन्द्विव्यूहभङ्गाय चक्राकारादिप्रतिव्यूह निर्माणम् । (५६) 'खंधावारमाणं' स्कन्धावारमानम् = सेनानिवेशस्थानपरिमाण परिज्ञानम्, (५७) 'नगरमाणं' नगरमानम् = कियत्यां भूभ्यां नगर निर्माण संभवतितीपरिज्ञानम्, (५८) 'वत्थमाणं' वास्तुमानम् = गृहादिप्रमाणपरिज्ञानम् (५९) 'खंधावारनिवेस' स्कन्धावारनिवेशः=सैन्यनिवेशपरिज्ञानम्, (६०) 'वस्थुनिवेस ' वास्तुनिवेशः = वास्तुनिवेशविधिपरिज्ञानं (६१) 'नगरनिवेसं' नगर निवेशः = नगरस्थापन परिज्ञानम्, नगरमाननगर निवेशयोरयमेवभेदः, यत् - पूर्वत्र नगरोचितभूमिपरिज्ञानम्, अत्र तु सो चार कला है। ग्रहों की वक्रव्याल का ज्ञान होना सो प्रतिचारकला है। सेना को गरुड आदि के आकार में स्थापित करने की चतुराई का आना सो व्यूहकला है । प्रतिद्वन्द्वी के व्यूह को भंग करने के लिये चक्राकार आदि रूपमें सेना की रचना करना सो प्रतिव्यूहकला हैं। सेना को ठहराने के लिये स्थानविशेष के परिमाण का ज्ञान होना सो स्कंधावारमान कला है। कितनी भूमि में नगर का निर्माण हो सकता है इस प्रकार का ज्ञान होना सो नगरमानकला है। गृहादि के प्रमाण का ज्ञान होना सो वास्तुमान कला है। सेना को ठहराने का ज्ञान होना सो स्कंधावारनिवेशकला है। मकान आदि बनाने की विधि का परिज्ञान होना सो वास्तुनिवेशकला है। नगर की स्थापना करने का परिज्ञान होना सो नगरनिवेशकला है। नगरमानकला और नगरनिवेशकला इन दोनों में यही अंतर है कि पहिली नगरमानकला में नगर का वसाने के योग्य भूमि का ज्ञान प्राप्त किया કલાને ચાર કલા કહે છે. ગ્રહેાની વર્કચાલનુ સોન કરાવનાર કલાને પ્રતિચાર કલા કહે છે. સેનાને ગરુડ આદિના આકારમાં ગેાઠવવાની નિપુણતા આપનાર કલાને ગૃહકલા કહે છે. પ્રતિપક્ષીના વ્યૂહને તેડવા માટે ચકકાર આદિ રીતે સેનાની ગેાઠવણી કરવાની કલાને પ્રતિગૃહ કલા કહે છે સેનાને ધેાલવાને માટેના સ્થાન વિશેષના પરિમાણુનુ જ્ઞાન આપનાર કલાનુ નામ સ્કંધાવારમાન કલા છે. કેટલી ભૂમિમાં નગરનું નિર્માણ થઈ શકે, તે દર્શાવનાર કલાને ‘નગરમાન કલા’ કહે છે. ગૃહાદિના પ્રમાણને ખ્યાલ આપનાર કલાને ‘વસ્તુમાન કલા’ કહે છે. સેનાને થાલાવવાનું જ્ઞાન મળે એવી કલાને ‘સ્કંધાવાર નિવેશકલા' કહે છે. મકાન આદિ બનાવવાની વિધિનું જ્ઞાન આપનાર કલાને વાસ્તુનિવેશકલા' કહે છે. નગરની થાપના કરવાનું રિજ્ઞાન આપનાર કલાને ‘નગરનિવેશકલા' કહે છે. નગરમાન કલા અને નગરનિવેશ કલામાં એટલા જ તફાવત છે કે નગરમાન કલામાં નગર વસાવવા માટેની ચેાગ્ય ભૂમિનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે પણ નગરનિવેશકલામાં જે નગર વસા~
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
५१९

Page #539

समवायाङ्गसूत्रे किमाकारं नगरं निर्मातव्यमितिपरिज्ञानम् । एवं वास्तुमान वास्तुनिवेशयोरपि वि. ज्ञेयम्, (६२) 'ईसत्थं' इषुशास्त्रम् देवादिसहायेन नागपाशादिदिव्यास्त्रपरिज्ञानम् । (६३) 'छरुप्पवायं' त्सरुमपात: त्सरु:-खड्गमुष्टिः, अवयवेनावयवीगृह्यते, इति सरुशब्देनात्रखगोगृह्यते, तदुविद्यापरिज्ञानम् । (६४) आससिक्खं' अश्वशिक्षा, (६५) 'हत्थिसिक्खं' हस्तिशिक्षा, (६६) 'धणुव्वेयं' धनुर्वेदः, (६७) 'पागं' पाकः 'हिरण्णपागं सुवन्नपागं मणिपागं धातुपागं' हिरण्यपाकः सुवर्णपाकः मणियाकः धातुपाक:-हिरण्यादीनां भस्मकरणपरिज्ञानम् । (६८) 'जुद्धं' युद्धम् जाता है और नगरनिवेशकला में जो नगर वसाया जाने वाला है वह किस आकार का बनाया जावे ऐसा ज्ञान प्राप्त किया जाता है। इसी तरह से वस्तुमान और वस्तुविशेष में भी ऐसाही अन्तर जानना चाहिये। देवादिक को सहायता से नागपाश आदि दिव्य अस्त्रों का परिज्ञान होना सो इषु शास्त्रकला हैं। तलवार चलाने आदिका ज्ञान होना सो सरुकला है। सरु शब्द तलवार की मुष्टि का वाचक है। परन्तु यहां पर जो तलवार अर्थ उसका लिया गया है वह अवयव में अवयवी के उपचार से लिया गया है। अश्वशिक्षा का ज्ञान प्राप्त करना सो अश्वशिक्षाकला है। हस्तिशिक्षा का ज्ञान प्राप्त करना सो हस्तिशिक्षाकला है। धनुष चलाने का ज्ञान प्राप्त करना सो धनुर्वेदशिक्षाकला है। हिरण्य की भस्म बनाने का ज्ञान प्राप्त करना सो हिरण्यपांककला है। सुवर्णकी भस्म बनाने का ज्ञान प्राप्त करना सो सुवर्णपाककला है। मणिभस्म बनाने का ज्ञान प्राप्त करना सो मणिपाककला है। धातुओं की भस्म बनाने का ज्ञान प्राप्त करना વવાનું હોય તે નગર કેવા આકારનું બનાવવું તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. એ જ પ્રમાણે વસ્તુમાન અને વાસ્તવિશેષ વચ્ચેનો પણ તફાવત સમજો. દેવાદિકની મદદથી નાગપાશ આદિ દિવ્ય અસ્ત્રોનું પરિજ્ઞાન આપનાર કલાનું નામ “ઈષશાસ્ત્રકલા છે. તલવાર આદિ ચલાવવાનું જ્ઞાન જેનાથી પ્રાપ્ત થાય થાય છે તે કલાનું નામ “ત્સસકલા” “ત્સ શબ્દ તલવારની મૂઠનો વાચક છે. પણ અહીં તેનો જે “તલવાર’ અર્થ લેવાય છે તે અવયવમાં અવયવીના ઉપચારથી લેવાયેલ છે. અશ્વશિક્ષાનું જ્ઞાન આપનાર કલાને “અશ્વશિક્ષાકલા” કહે છે. હસ્તિ (હાથી) શિક્ષાનું જ્ઞાન આપનાર કલાને હસ્તિશિક્ષા કલા કહે છે, ધનુષ ચલાવવાની કલાને ધનુર્વેદશિક્ષાકલા” કહે છે. હિરણ્યની ભસ્મ બનાવવાની કલાનું જ્ઞાન જે કલા આપે છે તે કલાને હિરસ્થપાક કલા' કહે છે. સુવર્ણની ભસ્મ બનાવવાનું જ્ઞાન આપનાર કલાને “સુવર્ણ – પાકકલા' કહે છે. મણિની ભસ્મ બનાવવાની વિધિ બતાવનાર કલાને “મણિપાકકલા” અને ધાતુઓની ભરમ બનાવવાની વિધિ બતાવનાર કલાને ધાતુપાકકલા કહે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #540

भावबोधिनी टीका. द्विसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
'बाहुजुद्धं' दंड जुद्धं मुट्ठिजुद्धं अद्विजुद्धं जुद्धं निजुद्धं जुद्धाइजुद्धं' बाहुयुद्धं दण्डयुद्धं मुष्टियुद्धं अस्थियुद्धं युद्धं नियुद्धं युद्धातियुद्धम् बाहुयुद्धादीनां परिज्ञानम्, (६९) 'खेडं खेल सुत्तखेडं नालियाखेडं वट्टखेडं चम्मखेडं' सूत्रखेलः, नालिकाखेलः वर्तखेलः, चर्मखेल: सूत्रादिक्रीडापरिज्ञानम्, (७०) 'छेज्ज' छेयम्-'पत्तछेज्ज' पत्रच्छेद्यम् अष्टोत्तरशतादिपत्राणां मध्ये विवक्षितसंख्याकपत्रच्छेदने हस्तलाघवम्, 'कडच्छेज्ज' कटच्छेद्यम्=कटवत् क्रमाच्छेद्यं वस्तु यत्र विज्ञाने तत् । (७१) सो धातुपाककला है। बाहुओं द्वारा युद्ध करने का परिज्ञान होना सो बाहुयुद्ध कला है। दंडद्वारायुद्ध करने का परिज्ञान होना सो दंडयुद्धकला है। मुष्टि द्वारा युद्ध करने का परिज्ञान होना सो मुष्टियुद्धकला है। अस्थिद्वारा युद्ध करने का परिज्ञान होना सो अस्थियुद्धकला है। सामान्यरूप से युद्ध करने का परिज्ञान होनासो युद्ध कला है। विशेषरूप से युद्ध करने का परिज्ञान होना सो नियुद्धकला है। युद्धातियुद्ध करने का परिज्ञान होना सो युद्धातियुद्धकला है। सूत्रादि द्वारा क्रीडा कैसे की जाती है इस प्रकार का ज्ञान होना सो सूत्रादिखेलकला है। नालिका द्वारा क्रीडा कैसे की जाती है इस प्रकार का ज्ञान होना सो नालिकाखेलकला है। वर्तद्वारा कैसे क्रीडा की जाती है इस प्रकार का ज्ञान होना सो बत्तखेलकला है। चर्म द्वारा क्रीडा कैसे की जाती है इस प्रकार का ज्ञान होनासो चर्मखेलकला है। सौ पत्रों को ताराऊपरी रखने पर उनमें से किसी विवक्षित पत्र को छेदन करने में जो हस्तकी चतुराई है उसका नाम पत्रच्छेद्यकला है। इसी प्रकार जिस कला में कट-चटाई की तरह क्रमर से छेद्य वस्तु का परिज्ञान होता है वह कटબાહુઓ દ્વારા યુદ્ધ કરવાનું પરિજ્ઞાન થાય તે ‘બાહુયુદ્ધકલા દંડ દ્વારા યુદ્ધ કરવાનું પરિજ્ઞાન થાય તે “દંડયુદ્ધ કલા, મુષ્ટિદ્વારા યુદ્ધ કરવાની કલા તે “મુષ્ટિયુદ્ધકલા,” અને અસ્થિદ્વારા યુદ્ધ કરવાનું પરિજ્ઞાન થાય તે કલાને અસ્થિયુદ્ધકલા કહે છે. સામાન્ય રીતે યુદ્ધ કરવાનું જ્ઞાન આપનાર કલાને યુદ્ધકલા અને વિશિષ્ટ પ્રકારે યુદ્ધ કરવાનું જ્ઞાન થાય તે કલાને “નિયુદ્ધકલા” કહે છે. યુદ્ધાતિયુદ્ધ કરવાનું પરિણાન આપનાર યુદ્ધાતિયુદ્ધ કલા છે સૂવાદી દ્વારા કેવી રીતે કીડા કરાય છે, તે દર્શાવનાર કલાને “સૂત્રાદિખેલકલા” કહે છે. નાલિકા દ્વારા કેવી રીતે કડા કરી શકાય તે દર્શાવનાર “નાલિકાએલ કલા” છે. વન્ત (ચક) દ્વારા કેવી રીતે કીડા કરાય છે તેનું જ્ઞાન “વત્ત ખેલકલા' દ્વારા મળે છે. ચર્મ દ્વારા કેવી રીતે ક્રીડા કરાય છે તેનું જ્ઞાન “ચમ ખેલકલા” દ્વારા મળે છે. સો પાનને ઉપર ઉપરી ગાઠવીને તેમાંથી કઈ પણ વિવક્ષિત પત્રને છેદવાની હસ્ત નિપુણતા જે કલા દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે કલાને “પત્રછેદ્યકલા કહે છે. જે કલામાં કટ–ચટાઈની જેમ ક્રમે ક્રમે છેદ્યવરતનું પરિજ્ઞાન થાય છે તે કલાને “કટછેદ્યકલા કહે છે. સજીવને નિજીવ જેવા કરી નાખ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #541

५२२
समवायाङ्गसूत्रे
'सजीवं निजी' सजीवं निर्जीवम् सजीवनिर्जीवकरणविज्ञानम् । (७२)'सउणरुयं' शकुनरुतम्-पक्षिशब्दपरिज्ञानम्, इति द्विसप्ततिकलाः, एतद्विषये विशेषजिज्ञा मुभिरस्मकृतज्ञातासूत्रटीकाऽवलोकनीया । 'समुच्छिमखहयरपंचिंदियतिरिक्ख. जोणियाणं' समूच्छिमखेचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां जीवानाम् ‘उकोसेणं' उत्कर्षेण 'बावत्तरि वाससहस्साई' द्विसप्तति वर्षसहस्राणि यावत् 'ठिई' स्थितिः 'पण्णत्ता' पज्ञप्ता कथिता ।। सू. १११ ॥ च्छेद्यकला है। सजीव को निर्जीव जैसा करने की ज्ञानकला का नाम सजीव-निर्जीवकरणकला है। पक्षियों के भाव को पहिचानने की योग्यता का नाम शकुनिरुतकला है। इन कलाओं के स्वरूप को विशेष जानने की अभिलाषा वालों को मेरे द्वारा की गई ज्ञातासूत्र की टीका देखनी चाहिये। वहां इन कलाओं के स्वरूप पर विशेष प्रकाश डाला गया है। संमूच्छित जन्मवाले खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यच जीवों की उत्कृष्टा ७२ बहत्तर हजार वर्षतक की कही गई है।
भावार्थ-इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने ७२ वहत्तर संख्या विशिष्ट समवाय का कथन किया है। इसमें उन्हों ने कहा है कि सुपर्णकुमारों के आवास ७२ बहत्तर लाख हैं। उनमें उत्तर के निकाय में ३४ चौतीस लाख आवास और दक्षिण के निकाय में ३८ अडतीस लाख आवास हैं। भवनपति दस प्रकार के हैं। ये जंबूद्वीपगत सुमेरुपर्वत के नीचे दक्षिण
और उत्तर भाग में तिरछे अनेक कोटाकोटी लक्ष योजन तक रहते हैं। असुरकुमार तो बहुत करके आवासो में और कभी भवनो में भी वसते વાની કલાને “સજીવનિજીવકરણકલા” કહે છે. પક્ષીઓની બોલી સમજવાનું જ્ઞાન આપનાર “શકુનિસ્તકલા છે આ કલાઓનું વિશેષ સ્વરૂપ જાણવાની જિજ્ઞાસા રાખનારાઓએ મેં લખેલી જ્ઞાતાસૂત્રની ટીકા વાંચવી તેમાં તે કલાઓના સ્વરૂપ વિષે વધુ માહિતી આપેલ છે. સમૃØિમ જન્મવાળા ખેચર પંચેન્દ્રિય તિ*ચવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૭૨ બેતેર હજાર વર્ષ સુધીની કહેલ છે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે તેર(૭૨)સંખ્યાવાળા સમવાયાંગોનું કથન કર્યું છે. તેઓએ આ સૂત્રમાં બતાવ્યું છે કે સુપર્ણકુમારના તેર લાખ આવાસ છે. તેમાંનાં ૩૪ ચોત્રીસ લાખ આવાસ ઉત્તરના નિકાયમાં અને ૩૮ આડત્રીસ લાખ આવાસ દક્ષિણના નિકાયમાં છે. દશ પ્રકારના ભવનપતિ હય છે તેઓ જંબુદ્વીપમાં આવેલા સુમેરુ પર્વતની નીચે તેના દક્ષિણ અને ઉત્તર ભાગમાં તિરકસ અનેક કોટાકોટી લક્ષ એજન સધી રહે છે. અસુરકુમાર ખાસ કરીને આવાસોમાં જ અને કયારેક ભવનમાં પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #542

भावबोधिनी टीका. त्रिसप्ततितमं समवायनिरूपणम् हैं, परन्तु शेष जो नागकुमार आदि भवनपति हैं वे तो भवनों में ही। आवास रत्नप्रभा के पृथ्वीपिंड में से ऊपरनीचे के १-१ हजार योजन को छोडकर बीच के १ एक लाख अठहत्तर हजार योजन परिमाण में सब जगह हैं। पर भवन को रत्नप्रभा के नीचे नवेहजार योजन परिमाणभाग में ही होते हैं। आवास-बडे मण्डप जैसे होते हैं और भवन नगर सदृश। भवन बाहर से गोल भीतर से समचतुष्कोण और तले में पुष्करकणिका जैसे होते हैं। यहां सुपर्णकुमारों के भवनरूप आवासों का वर्णन है। सो वे कुल ७२ बहत्तर लाख हैं ७२ बहत्तरहजार नागकुमार देव लवण समुद्र की धातकीखंड द्वीप के तरफ की बेला को की जो १६सोलह हजार योजन उत्सेध में और १० दश हजार योजन की लंबी है। धारण करते हैं। भगवान् महावीर की कुल आयु ७२ बहत्तर वर्ष की थी। इतनी आयु की भोग कर वे अन्त में मोक्ष को पधारे। इतनी ही आयु स्थविर अचल भ्राता की थी। वे भी आयु के अन्त में सिद्धपद के भोक्ता बनें। पुष्करार्धक्षेत्र में तीनों कालों में७२बहत्तर चंद्रमा और७२वहत्तर सूर्य रहते हैं। इनमें कमीवेशी नहीं होती। एक एक चक्रवर्ती के अधिपतित्व में ७२-७२ वहत्तररहजार उत्तमरनगर होते हैं। लेख, गणित, रूप आदि के भेद से७२चहत्तर कलाएँ होती हैं। संमूछिम जन्म वाले जो पंचेन्द्रिय पक्षी हैं उनकी भवस्थिति ७२ वहत्तर हजार वर्ष की होती है ॥सू० १११।। વસે છે, પણ નાગકુમાર આદિ બાકીના ભવનપતિ તે ભવનોમાં જ રહે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપર તથા નિચેના એક એક હજાર યોજન છેડીને બાકીના અઠોતેર (૭૮) હજાર યોજન પ્રમાણ ભાગમાં બધી જગ્યાએ આવાસો છે. પણ ભવને રત્ન પ્રભાની નીચે નેવું હજાર યોજન પ્રમાણે ભાગમાં જ હોય છે. આવાસ મેટા મંડપ જેવા હોય છે પણ ભવનો નગર જેવાં હોય છે. ભવન બહારથી ગોળાકાર, અંદરથી સમચોરસ અને તળીયેથી પુષ્કરકર્ણિકા જેવાં હોય છે અહીં સુપર્ણકુમારોનાં ભવનરૂપઆવાસેનું વર્ણન છે. તે કુલ બેંતેર લાખ છે. ખેતર હજાર નાગકુમાર દે લવણસમુદ્રની ધાતકીખંડદ્વીપ તરફની ૧૬ સોળ હજાર એજનના ઉત્સવની અને દસ હજાર
જન લાંબી બેલા(જલરાશિ) ધારણ કરે છે. ભગવાન મહાવીર ૭૨ બોંતેર વર્ષનું કુલ આયુષ્ય ભોગવીને મોક્ષે ગયા. સ્થવિર અચલભ્રાતાનું આયુષ્ય પણ ૭૨ બોતેર વર્ષનું હતું. એટલું આયુષ્ય ભોગવીને તેઓ પણ સિદ્ધગતિ પામ્યાં. પુષ્કરાર્ધક્ષેત્રમાં ત્રણે કાળમાં ૭૨ તેર ચન્દ્રમા અને ૭૨ બોતેર સૂર્ય રહે છે. તેમાં વધઘટ થતી નથી, પ્રત્યેક ચકવતિની સત્તા નીચે ૭૨-૭૨ (બેતેર, બેર) હજાર ઉત્તમ નગર હોય છે. લેખ, ગણિત, રૂપ આદિના ભેદથી બોતેર (૭૨) કલાઓ હોય છે. સંમૂછિમ જન્મવાળા જે પ ચેન્દ્રિય પક્ષીઓ હોય છે તેમની ભવસ્થિતિ બેંતેર હજાર વર્ષની હોય છે સૂ. ૧૧૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #543

પર8
समवायाङ्गसूत्रे
त्रिसप्ततितमं समवायमाह-'हरिवास' इत्यादि ।
मूलम् हरिवासरम्मयवासयाओ णंजीवाओ तेवत्तरि २ जोयणसहस्साइं नव य एगुत्तरे जोयणसए सत्तरसय एगूणवीसइभागे जोयणस्स अद्धभागं च आयामेणं पण्णत्ता। विजएणं बलदेवे तेवत्तरि वाससयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिध्धे जावप्पहीणे ॥सू. ११२॥
टीका--'हरिवासरम्मय' इत्यादि-'हरिवासरम्मयवासयानो णं' हरिवर्षी राम्यकवष्यौं खलु जीवे 'तेवतरि तेवतरि जोयणसहस्साई' त्रिसप्ततिं त्रिसप्तति योजनसहस्राणि 'नव थ एगुत्तरे जोयणसए' नव च एकोत्तराणि योजनशतानि 'सत्तरस य एगूणवीसइभागे जोयणस्स अद्धभागं च' सप्तदश च एकोनविंशतिभागान् योजनस्य अदभागं च, अर्थात् त्रिसप्तति योजनसहस्राणि एकोत्तरनवशतयोजनानि एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य साईसप्तदशभागाँश्व(७३९०१ १७१/१९२) 'आयामेणं' आयामेन-विस्तारेण 'पण्णत्ते' पज्ञप्तः । एतदुक्तमपि
एगुत्तरा नवसया तेवित्तरि मे य जोयणसहस्सा ।
जीवा सत्तरसकला य अद्धकला चेव हरिवासे त्ति ॥१॥इति। छाया-एकोत्तराणि नवशतानि त्रिसप्ततिं च योजनसहस्राणि ।
जीवा सप्तदशकलाश्च अर्धकला चैव हरिवर्षे ।। 'विजए णं बलदेवे' विजयः खलु बलदेवः द्वितीयो बलदेवः 'तेवत्तरि
अब सूत्रकार ७३ तिहोत्तर समवाय का कथन करते हैं'हरिवासरम्मयवासयाओ' इत्यादि।
टीकार्थ-हरिवर्ष संबंधी हर एक जीवा तिहोत्तर हजार नौ सौ एक योजन तथा एक योजन के १७/१९ उन्नीस भागों में से सत्तरह भागप्रमाण ७३९०१ तिहोत्तरहजार नवसो नव और एक योजन के अर्धभाग प्रमाण अर्थात् लंबाई की अपेक्षा कही गई है। यही बात “एगुत्तराय" इत्यादि गाथा द्वारा प्रकट की गई है। विजय नामक द्वितीय
वे सूत्र तात३ (७३) भां समवायोनु थन ४२ छे 'हरिवासरम्मय वासयाओ' इत्यादि।
ટીકાઈ–હરિવર્ષની અને રમ્યક વર્ષની દરેક જીવા તેર હજાર નવસો એક જન તથા એક જનને ૧૭/૧૯ ભાગ તથા એક એજનના ૧/૨ ભાગ પ્રમાણ मानी अपेक्षाये इस छ. ये ४ वात 'एगुत्तराय' वगेरे माथामा द्वारा प्रगट
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #544

५२५
भावबोधिनी टीका. चतुःसप्ततितमं समवायनिरूपणम् वाससयसहस्साई त्रिसप्तति वर्षशतसहस्राणि-त्रिसप्ततिलक्षवर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः 'पालइत्ता' पालयित्वा 'सिद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो यावत्पहीणः सू.११२॥
चतुः सप्ततिसमवायमाह--'थेरेणं' इत्यादि । ___मूलम्--थेरे णं अग्गिभूई गणहरे चोवत्तरि वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिध्धे जावष्पहीणे। निसहाओ णं वासहरपव्वयाओ तिगिच्छओ णं दहाओ सीतोया महानई चोवत्तरि जोयणसयाई साहियाइं उत्तराहिमुही पवहित्ता वइरामयाए जिभियाए चउजोयणायामाए पन्नासजोयणविक्खंभाए वइरतले कुंडे महया घडमुहपवत्तिएणं मुत्तावलिहारसंठाणसंठिएणं पवाएणं महया सदेणं पवडइ । एवं सीता वि दक्खिणाहिमुही भाणियव्वा । चउत्थवज्जासु छसु पुढवीसु चोवत्तरि नरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता ॥सू० ११३॥
टीका--'थेरे गं' इत्यादि-'थेरे णं अग्गिभूई गणहरे' स्थविरः खलु अग्निभूतिर्गणधरः भगवतो महावीरस्य द्वीतीयो गणधरः 'चोवत्तरि वासाई' चतुःसप्ततिं वर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायु:-षट्चत्वारिंशद् गार्हस्थ्ये, द्वादशछद्मस्थ्ये, षोडश के वलित्वे, इत्येवं चतुःसप्तति वर्षाणि समग्रमायुष्यं 'पालइत्ता' पालयित्वा 'सिद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो यावत् प्रहीणः सर्वदुःखरहितो जातः । 'निसहाओ णं बलदे व की७३तिहोत्तर लाखवर्ष की आयु थी। इस आयु का पूर्णरूप से भोग करके वे अन्त में सिद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बने हैं।।सू० ११२।।
अब सूत्रकार ७४ चौहत्तर वें समवाय का कथन करते हैं-'थेरेणं अग्गिभूई' इत्यादि।
टीकार्थ-स्थविर अग्निभूति गणधर जो भगवान महावीर के द्वीतीय गणधर हुए हैं ७४चौहत्तर वर्ष को अपनी समस्त आयु का पालन करके કરવામાં આવી છે. વિજય નામના બીજા બળદેવનું આયુષ્ય ૭૩ તેતેર લાખ વર્ષનું હતું તે આયુષ્ય પૂરું કરીને તે સિદ્ધપદ પામ્યા તથા સમસ્ત દુઃખોથી રહિત બન્યા સૂ. ૧૧રા
सूत्रा२ युभात२ (७४)नां समवायोनु ४थन ४२ छ 'थेरेणं अग्गिभूइ' इत्यादि।
ટીકાઈ–ભગવાન મહાવીરના બીજા ગણધર સ્થવિર અગ્નિભૂતિ ૭૪ ચુંમોતેર વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને સિદ્ધપદ પામ્યા તથા સમસ્ત દુખેથી રહિત બન્યા. તેમાંનાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #545

५२६
समवायाङ्गसूत्रे
वासहरपन्चयाओ तिगिच्छिओ णं दहाओ' निषधात्खलु वर्षधरपर्वतात तिगिच्छात् खलु हूदात्-पोडशसहस्राष्टशतद्विचत्वारिंशद् योजनकलाद्वयविष्कम्भस्य (१६८४२. २) निषधपर्वतस्य मध्यभागे वर्तमानो द्विसहस्रयोजनविष्कम्भ (२०००) श्चतुः सहस्रयोजना (४०००) ऽऽयामस्तिगिच्छमहाहूदोऽस्ति, तस्मात् 'सीतोया महानई' सीतोदा महानदीः 'चोवत्तरि जोयणसयाइं साहियाई' चतुःसप्तति योजनशतानि साधिकानि निषधपर्वतविष्कम्भार्धात् (८४२१-१) हृदविष्कम्भार्ध (१०००)मपनीय सप्तसहस्राणि एकविंशत्यधिकचतुःशतानि एकाकला (७४२१ १ चावशिष्यते, एतावान् प्रवाहः सीतोदाया विज्ञेयः, एतावत्पर्यन्तम् 'उत्तराहिमुही' उत्तराभिमुखी-उत्तरस्यां दिशि 'पवहित्ता' पोह्य-प्रवाहं समवलम्व्य
अन्त में सिद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बने हैं। इसमें उन्हों ने ४६ छियालीस वर्षे गृहस्थावस्था में व्यतीत किये। तथा१२ बारह वर्षे छन स्थावस्था में और १६ सोलह वर्ष केवलिपर्याय में निकाले हैं। सोलह हजार आठसौ बयालीस योजन १६८४२ सोलहहजार आठसौ बयालीस
और २दो कला विष्कंभवाले निषधनामक वर्षधर पर्वत के ऊपर मध्यभाग में तिगिच्छ नामका एक महाहद है। इसका विष्कंभ २००० दो हजार योजन का और आयाम ४००० चार हजार योजन का है। इस महाहूद से सीतोदा नामकी महानदी निकली है। इसका प्रवाह निषध पर्वत के विष्कंभ को आधा करके उसमें से हूद का आधा विष्कंभ घटाने पर जो चौहत्तर सौ इक्कीस योजन ७४२१ अर्थात् सातहजार चारसौ इक्कीस योजन और १ एक कला प्रमाण बचता है उतना है। इतने बड़े प्रमाणवाले प्रवाह को लेकर वह महानदी उत्तरदिशाभिमुख होती हुई बहकर, બેંતાળીસ (૪૬) વર્ષ તેમણે ગૃહસ્થાશ્રમમાં, બાર વર્ષ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં અને ૧૬ સોળ વર્ષ કેવળી પર્યાયમાં વ્યતીત કર્યા હતાં. સેળહજાર આઠસે બેંતાળીસ (૧૬૮૪૨) જન અને બે કલાના વિષ્કલવાળા નિષધ નામના વર્ષધર પર્વતની ઉપર મધ્યભાગમાં તિબિચ્છ નામનું એક મહાદૂદ (સરેવર) છે. તેને વિષ્કભ ૨૦૦૦ બે હજાર યોજન અને આયામ ૪૦૦૦ ચાર હજાર યોજન છે. તે મહાદમાંથી સીતેરા નામની મહાનદી નીકળે છે. તેને પ્રવાહ નિષધપર્વતના વિષ્કને ૧/૨ ભાગ કરીને તેમાંથી દૂદન ૧/ર બાગનો વિધ્વંભ બાદ કરતાં જે સાત હજાર ચારસે એકવીસ (૭૪૨૧) જન અને ૧ એક કલા બાકી રહે છે. એટલે છે આવડા મોટા પ્રવાહ વાળી તે મહાનદી ઉત્તરદિશા તરફ વહીને વજમય પ્રણાલિકા દ્વારા કે જે વજીમય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #546

भावबोधिनी टीका. चतुःसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
५२७
'वइरामयाए जिव्भियाए चउजोयणायामाए पन्नासजोयणविक्खंभाए' वज्रमय्या जिह्निकया चतुर्योजनातया पञ्चाशद्योजन विष्कम्भया = चतुर्योजनलम्बमानया पञ्चाशद्योजनोन्नतमया मकरमुख जिद्दिकया वज्रमयमणालिकया 'वइरतले कुंडे' वज्रतले कुण्डे अशीत्यधिक चतुर्योजनशता (४८०) यामविष्कम्भयुक्ते दशयोजनगाम्भीर्ये सीतोदा देवीभवनालंकृतशिरसा शीतोदाभिधद्वीपेन विभूषितमध्यभागे निपधपर्वतावर्त्तनि वज्रमयतलप्रदेशे शीतोदामपातहूदे 'महया' महता 'घडमुहपत्ति णं' घटमुखप्रवर्त्तितेन घटमुखेनेव प्रवर्तितस्तेन, कलशवदनद्वारेव निपातितेन 'मुत्तावलिहारसंठिएणं' मुक्तावलिहारसंस्थितेन - मुक्तावलीनां - मुक्तापजीनां यो हारस्तद्वत्संस्थितेन मुक्कामालाकृति केन 'पवारण' प्रपातेन - निर्झरेण 'महया सदेणं' महता शब्देन सह 'पवडइ' प्रपतति । ' एवं ' एवम् अनेन प्रकारेण 'सीता वि' सीताऽपि महानदी 'दक्खिणाहिमुही' दक्षिणाभिमुखी 'भाणियच्चा' वज्रमयप्रणालिका द्वारा कि जो वज्रमय प्रणालिकारूप जिह्वा आयाम में चार योजन और विष्कंभ में५०पचारा योजन प्रमाणवाली है, शीतोदाप्रपाचहूद में(इस नाम के कुंड में) कि जिसका तलभाग वज्र का बना हुआ है, आयाम और विष्कंभ जिसका ४८० चार सौ अस्सी योजन का है, गहराई जिसकी दश योजन की है, सीतोदादेवी के भवन से अलंकृत मस्तकवाले ऐसे शीतोदानामक द्वीप से जिसका मध्यभाग विभूषित बना हुआ है, और जो निषधपर्वत की तलहटी में वर्तमान है - गिरती है। जिस प्रवाहरूप धारा से यह उस कुंड में गिरती है वह प्रवाहरूप धारा ऐसी प्रतीत होती है कि मानो वह घट के मुख से ही निकल कर उसमें गिरती है। उस प्रवाहरूप धारा का-प्रपात का-1 -निर्झरने का - आकार मुक्तावली की माला जैसा होता है। उस प्रपात के उस कुंड में गिरते समय बहुत भारी शब्द होता है। इसी तरह से सीता नदी के विषय में भी समझना चाहिये। अर्थात् પ્રણાલિકારૂપ જિહવા આયામમાં ૪ ચાર યાજન અને વિષ્ણુંભમાં ૫૦ પચાસ ચેાજનની છે,શીતેાદા પ્રપાત હૃદમાં-એ નામના કુંડમાં પડે છે, તે કુંડનું તળીયું વાતું બનેલુ છે, તેને આયામ અને વિષ્ઠભ ૪૮૦ ચારસાએંસી ચાજનના છે, તેની ઊંડાઈ ૧૦ દશ ચેાજનની છે, અને તેના મધ્યભાગ સીતાદાદેવીના ભવનથી અલ'કૃત મસ્તકવાળા શીતેાદા નામના દ્વીપથી વિભૂષિત થયેલ છે અને તે નિષધપતની તલેટીમાં આવેલ છે, જે પ્રવાહરૂપ ધારા વડે તે નદી તે કુંડમાં પડે છે તે પ્રવાહરૂપ ધારા એવી લાગે છે કે જાણે કે તે ઘડાના મુખમાંથી નીકળીને તેમાં પડે છે. તે પ્રવાહરૂપ ધારાના–પ્રપાતના આકાર માતીની માળા જેવાછે. જ્યારે તે પ્રપાત તે કુંડમાં પડે છે ત્યારે ઘણા મોટા અવાજ થાય છે. એ જ પ્રમાણે સીતા નદી વિષે પણ સમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #547

५२८
समवायानसूत्रे भणितव्या-वक्तव्या अर्थात् सीतामहानदी अपि नीलवर्षधरपर्वतात चतुः सप्ततियोजनशतानि साधिकानि दक्षिणाभिमुखी गत्वा सीताप्रपातकुण्डे प्रपतति । 'चउत्थवज्जासु छसु पुढवीसु' चतुर्थवर्जासु षट्सु पृथिवीषु 'चोवतरि' चतुःसप्ततिः 'नरयावाससयसहस्सा' नरकावासशतसहस्राणि-प्रथमायां त्रिंशल्ल. क्षाणि, द्वितीयायां पञ्चविंशतिलक्षाणि, तृतीयायां पञ्चदशलक्षाणि, पश्चम्यां त्रीणि लक्षाणि, षष्टयां पश्चोनमेकं लक्ष, सप्तम्यां पञ्चैव१, इत्येवं नरकावासानां चतुःसप्ततिलक्षाणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि।।सू.११३॥
पञ्चसप्ततितमं समवायमाह-'मुविहिस्स णं' इत्यादि । ___ मूलम्--सुविहिस्स णं पुष्फदंतस्स अरहाओ पन्नत्तरिजिणसया होत्था। सीतले णं अरहा पन्नत्तरि पुव्वसहस्साई अगारमझे वसित्ता मुंडे भवित्ता जाव पव्वइए। संती णं अरहा पन्नत्तरिवाससहस्साई अगारमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए ॥ सू० ११४ ॥
टीका-'सुविहिस्स णं' इत्यादि । 'सुविहिस्स णं पुप्फदंतस्स अरहो' सुविधेः खलु पुष्पदन्तस्य अर्हतः-नवमतीर्थकरस्य पुष्पदन्तापरनामकस्य सुविसीता नाम की जो महानदी है वह भी नीलवर्षधर पर्वत से कुछ अधिक सातहजार चार सौ योजन ७४०० दक्षिण दिशा की तरफ जाकर के सीताप्रपान नामके कुंड में गिरती है। चतुर्थ पृथिवी को छोड़कर बाकी की ६ पृथिवियों में मिलाकर ७४ चौहत्तर लाख नरकावास कहे गये हैं। इनमें पहिली पृथिवी में ३० तीस लाख, दूसरी में २५ पचीस लाख, तीसरी में १५ पन्द्रह लाख, पांचवी में ३ तीन लाख, छठवी में पांचकम १ एक लाख और सातवीं में पांच नरकावास हैं ॥सू० ११३॥
___ अब सूत्रकार ७५ पचहत्तर वें समवाय का कथन करते हैं-'सुविજવું. એટલે કે સીતા નામની જે મહાનદી છે તે પણ નીલવર્ષધર પર્વથી ૭૪૦૦ સાતહજાર ચારસો એજનથી સહેજ વધારે દક્ષિણ દિશામાં વહીને સીતાપ્રપાત નામના કુંડમાં પડે છે. ચેથી પૃથ્વી સિવાયની બાકીની ૬ છ પૃથ્વીઓમાં કુલ ૭૪ ચુંમો. તેરલાખ નરકાવાસ છે. પહેલી પૃથ્વીમાં ૩૦ ત્રીસ લાખ, બીજીમાં ૨૫ પચ્ચીસ લાખ. ત્રીજીમાં પંદરલાખ, પાંચમીમાં ૩ ત્રણ લાખ, છઠ્ઠીમાં ૯૯૯૫, નવાણું હજાર નવસ પંચાણું અને સાતમીમાં પાંચ નરકાવાસ છે. સૂ. ૧૧૩
डवे सत्र।२ ७५ पयातेरना समवायो मत छ-'सुविहिस्स णं पुप्फ दं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #548

भावबोधिनी टीका. पञ्चसप्ततितम समवायनिरूपणम् धेर्भगवतः ‘पन्नतरि' पञ्चसप्ततिः 'निणसया' जिनशतानि-सार्धसप्तसहस्रसंख्यकाः के वलिन: 'होत्था' आसन् । 'सीतले णं अरहा' शीतलः खलु अर्हन्-दशमस्तीर्थकरः ‘पन्नत्तरपुव्वसहस्साई' पञ्चसप्ततिपूर्वसहस्राणि पञ्चविंशतिः कुमारत्वे पञ्चाशच्च राज्ये इत्येवं पञ्चसप्ततिसहस्राणि 'अगारमज्झे' अगारमध्ये-गृहमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे' मुण्डो 'भवित्ता' भूत्वा 'जावपव्यइए' यावत्पवजितः। 'संती णं अरहा' शान्तिः खलु अर्हन्-षोडशस्तीर्थकरः ‘पन्नत्तरिवाससहस्साई' पञ्चसप्ततिवर्षसहस्राणि-पञ्चविंशतिः वर्षसहस्राणि कुमारत्वे, पञ्चविंशतिसहस्राणिमण्डिलिकत्वे, पञ्चविंशतिसहस्राणिश्चक्रवर्तित्वे इत्येवं पञ्चसप्ततिवर्षसहस्राणि 'अगारमज्झे अगारमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा * अगाराओ अणगारियं ' अगारात अनगारितां प्रबजितः ॥० ११४ ।। हिस्स णं पुप्फदंतस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-मुविधि पुष्पदतभगवान् जो नौमें तीर्थकर हैं उनके ७५०० पचहत्तर सौ केवली थे। दशवें तीर्थकर शीतलनाथ भगवान् ७५ पचहत्तर हजार पूर्वतक गृहस्थावास में रहकर २५ पचीस हजार पूर्व कुमारावस्था में और ५० पचासहजार पूर्व राज्यावस्था में निवासकर-बाद में मुण्डित हुए और अवजित होकर अन्त में वे सिद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बनें। १६सोलह वे भगवान् श्री शांतिनाथप्रभु ७५ पचहत्तर हजार वर्षतक घर में मुंडित होकर उन्हों ने गृहस्थावस्था से अनगारावस्था धारण की। ये शांतिनाथप्रभु २५ पचीसहजार वर्षतक तो कुमारकाल में रहे, २५ पचीसहजार वर्षतक मांडलिक नरेशपद में और २५ पचीस हजार वर्षतक चक्रवर्तिषद में रहे ॥सू० ११४॥ तस्स' इत्यादि।
ટીકાર્ય–સુવિધિ પુષ્પદંત ભગવાન, કે જે નવમાં તીર્થકર છે, તેમના ૭૬૦૦ સાહજાર પાંચસે કેવલી હતા, દસમાં તીર્થકર શીતલનાથ ભગવાન ૭૫૦૦૦ પંચેતેરહજાર પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને-૨૫૦૦૦ પચીસ હજાર વર્ષ સુધી કુમારાવસ્થામાં અને ૫૦૦૦૦ પચાસહજાર વર્ષ સુધી રાજ્યવસ્થામાં વ્યતીત કરીને–દીક્ષા ગ્રહણ કરીને સિદ્ધગતિ પામ્યા અને સમસ્ત દુઃખથી રહિત થયા. ૧૬ સેળમાં તીર્થકર શાંતીનાથ ભગવાને ૭૫૦૦૦ પતેર હજાર ગૃહસ્થાવાસમાં ગાળીને દીક્ષા ગ્રહણ કરીને અણગારાવસ્થા ધારણ કરી. તેઓએ ૨૫૦૦૦ પચીસહજાર વર્ષ કુમારાવસ્થામાં, ૨૫૦૦૦ પચીસહજાર વર્ષ માંડલિક રાજા તરીકે, અને ર૫૦૦૦ પચીસ હજાર વર્ષ ચક્રવતિ નરેશ તરીકે વ્યતીત કર્યા હતાં સૂ. ૧૧૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #549

५३०
समवायाङ्गसूत्रे
षट्सप्ततितमं समवायमाह -- 'छावत्तरिं' इत्यादि ।
मूलम् - छावन्तरिं विजुकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता । एवं"दीवदिसाउदहीणं विज्जुकुमारिंदथणियमग्गीणं । छण्हंपि जुगलयाणं छावत्तरि सय सहस्साई ॥ सू० ११५ ॥
टीका -- 'छावत्तरं इत्यादि - 'छावत्तरिं' षट्सप्ततिः विज्जुकुमारावास सय सहस्सा' विद्युत्कुमारावासशतसहस्राणि दक्षिणस्यां दिशि चत्वारिंशदुत्तरस्यां पत्रिंशदित्येवं विद्युत्कुमारदेवानां भवनानि षट्सप्ततिलक्षाणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । ' एवं ' एवम् अनेनैवप्रकारेण - 'दीवदिसाउदहीणं विज्जुकुमारिंदथणियमग्गीणं । छण्हं पि जुगलयाणं छावत्तरिसयहसहस्साई ॥१॥ छाया - - द्वीपदिगुदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताग्नीनाम् । षण्णामपि युगलकानां षट्सप्ततिशतसहस्राणि ॥ १ ॥ द्वीपकुमाराणां दिशाकुमाराणाम् उदधिकुमाराणां विद्युत्कुमारेन्द्राणां स्तनितकुमाराणाम् अग्निकुमाराणां पण्णामपि युगलकानां = दक्षिणोत्तरनिकायभेदेन युगलानां एकैकस्मिन्निकाये षट्सप्ततिलक्षाणि षट्सप्ततिलक्षाणि भवनानि विज्ञेयानि ।। सू० ११५ ॥
सप्तसप्ततितमं समवायमाह - 'भरहेणं' इत्यादि ।
मूलम् --भरहे णं राया चाउरंतचक्कवट्टी सत्तहत्तरं पुव्वसयसहस्साइं कुमारासमझे वसित्ता महारायाभिसेयं संपत्ते । अंगवंसाओ णं सतहसत्तरि रायाणो मुंडा जाव पव्वइया । गद्दतोयतुसियाणं अब सूत्रकार७६ छिहत्तरवें समवाय का कथन करते हैं- 'छावत्तरि विज्जुकुमारावाससय सहस्सा' इत्यादि ।
टीकार्थ - विद्युतकुमार देवों के आवास ७६ छिहत्तर लाख हैं। इसी तरह द्वीपकुमार, दिग्कुमार, उदधिकुमार, विद्युत्कुमार स्तनितकुमार और अग्निकुमार इन कुमारों के दक्षिण और उत्तरनिकाय के भेदसे एक एक निकाय में ७६ छिहत्तर लाख भवन हैं || सू० ११५ ॥
हवे सूत्रअर छोते२ (७६) नां सभवाये। मतावे - 'छावत्तरं विज्जुकुमारावास सय सहस्सा' इत्यादि ।
ટીકા”—વિદ્યુત્ક્રુમાર દેવાના છેતેર (૭૬)લાખ આવાસ છે એ જ પ્રમાણે દ્વીપકુમાર, દિગ્કુમાર ઉદધિકુમાર, વિદ્યુત્સુમાર, સ્તનિતકુમાર, સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર એ કુમારેશના દક્ષિણ અને ઉત્તરનિકાયના ભેદથી પ્રત્યેક નિકાયમાં ૭૬ છેાંતેર साम, ७६ छतेरे साथ भवन छे. सू. ११५॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #550

भावबोधिनी टीका. सप्तसप्ततितमं समवायनिरूपणम् देवाणं सत्तहतरि देवसहस्सपरिवारा पन्नत्ता। एगमेगेणं मुहत्ते सत्तहत्तर लवे लवग्गेणं पण्णत्ते ॥सू० ११६॥
टीका--'भरहे णं राया' इत्यादि-'भरहे णं राया चाउरंतचक्कवट्टी' भरतः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती 'सत्तहत्तरं पुव्वसयसहस्साई' सप्तसप्ततिलक्षपूर्वाणि 'कुमारवासमझे' कुमारावासमध्ये 'वसित्ता, उषित्वा 'महारायाभिसेय' महाराजाभिषेक-महाराजोचितमभिषेकं 'संपत्ते' संप्राप्तः-समधिगतः। यदा हि ऋषभः प्रभुः षड्लक्षपूर्ववयस्कोऽभूत्तदा भरतश्चक्रवर्तीजन्मलब्धवान् । तत्र भवान् भगवान् ऋषभदेवः ज्यशीतिलक्षपूर्वावस्थायां प्रवजितः, इति व्यशीतेः षट्सु अपनीतेषु सप्तसप्ततिरवशिष्यते, इति सप्तसप्ततिलक्षपूर्वाणि भरतस्य कुमारवासो बोध्यः। 'अंगवंसाओ णं सत्तहत्तरिरायाणो' अङ्गवंश्याः खलु सप्तसप्तती राजान:अङ्गवंशोद्भवाः सप्तसप्ततिसंख्यकानृपाः, 'मुंडा यावत्मत्रजिताः । 'गहतोय तुसियाणं देवाणं' गर्दतोयतुषितानां देवानां ब्रह्मलोकस्य अधोवर्तिनीषु अष्टासु
अब सूत्रकार ७७ सतहत्तर वें समवाय का कथन करते हैं-'भरहेणं राया इत्यादि।
टीकार्थ-भरत चक्रवर्ती नरेश कुमारावस्था में ७७ सतहत्तर लाख पूर्वतक रहे-बाद में उनका महाराजपद में अभिषेक हुआ। जिस समय ऋषभमभुच्छ लाखपूर्व की आयुवाले हो चुके थे-उस समय भरत चक्रवर्ती का जन्म हुआ था। देवादिकों के पूजनीय भगवान् ऋषभदेव ८३ तेरासी लाख पूर्वकी अवस्था में मवजित हुए हैं। इसलिये८३तेरासी लाख पूर्व घटा देने पर जो ७७ सतहत्तर लाखपूर्व बचते हैं, वही भरत का कुमारावासकाल जानना चाहिये। अंगवंश में उत्पन्न हुए ७७ सतहत्तर राजा मुंडित होकर यावत् प्रवजित हुए हैं। उनके नाम अभी अप्रसिद्ध हैं।
वे सूत्र४२ ७७ (सत्यातर) मा समवायर्नु ४थन ४३छे-'भरहेणं राया' इत्यादि। ટીકાઈ–ભરત ચક્રવતિ હસતેર લાખ પૂર્વ સુધી કુમારાવસ્થામાં રહ્યા હતા ત્યાર બાદ તેમને મહારાજપદે અભિષેક થયા, જ્યારે અષભ પ્રભુ ૬ છ લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય વ્યતીત કરી ચુક્યા હતા, ત્યારે ભરત ચક્રવતિને જન્મ થયો હતે. દેવાદિકેને પૂજનીય એવાં ઋષભદેવ ભગવાન ૮૩ ત્યાસી લાખ પૂર્વની અવસ્થાએ દીક્ષિત થયા હતાં તેથી ૮૩ ત્યાસી લાખ પૂર્વમાંથી ૬ છ લાખ પૂર્વ બાદ કરતાં ૭૭ સતેર લાખ પૂર્વ વધે છે. એ જ ભરતને કુમારાવસ્થા કાળ સમજ. અંગવંશમાં ઉત્પન્ન થયેલા ૭૭ સતેર રાજાઓ મુંડિત થઈને દીક્ષિત થયા હતા. હાલમાં તેમનાં નામ અપ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #551

-
५३२
समवायाङ्गसूत्रे कृष्णराजिषु अष्टौ सारस्वतादित्यवन्यरुणगर्दतीयतुषिताव्याबाधमरुन्नामका लोकान्तिका देवनिकायाः सन्ति, तेषु ये गईतोयाः तुषिताश्च सन्ति तेषामुभयेषां देवानां 'सत्तहतरि देवसहस्सपरिवारा' सप्तसप्ततिर्देवसहस्रपरिवारा:-- सप्तसप्ततिसहस्रानुचरदेवाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः-कथिताः। अयं भावः-एतेषामुभयेषां देवानां संमिलितपरिवारसंख्या सप्तसप्ततिसहस्रात्मिका कथिता । ___ इदमत्रबोध्यम्-कृष्णवर्णपुद्गलरेखा हि कृष्णराजय उच्यन्ते । सनत्कुमारमाहेन्द्रयोरूपरिष्टाद् ब्रह्मलोकस्याघस्तात् कल्पारिष्टविमानप्रस्तटे पूर्व दिशायां कृष्णराजिमेघराजीति नामके द्वे कृष्णराजी, तथा दक्षिणदिशायां मघामाघवतीति द्वे, पश्चिमदिशायां वातपरिघावातपरिक्षोभेति द्वे, उत्तरदिशायां देवपरिघादेवपरिक्षोभेति द्वे, इत्येवमष्टौ कृष्णराजयः सन्ति । तत्र पूर्वदिगभ्यन्तरस्था कृष्णब्रह्मलोक नामके ५ पांचवें देवलोक की अधोवर्ती ८ आठ कृष्णराजियो में सारस्वत१, आदित्य२, बह्नि३, अरुण४, गर्दतोय, तुषित६, अव्यावाध७ और मरुत्८ ये आठ लोकान्तिक देवनिकाय रहते हैं। इनमें जो गर्दतोय और तुपित देवनिकाय हैं इन दोनों देवनिकायों के७७सतहत्तर हजार संमिलित अनुचर देव हैं। यहां इस प्रकार समझना कि- कृष्णवर्णवाली जो पौगलिक रेखाएँ होती हैं वे कृष्णराजी कहलाती हैं-ये कृष्णराजियां इस तरह से हैं-सनत्कुमार और माहेन्द्र देवलोक के ऊपर तथा ब्रह्मलोकके नीचे कल्पारिष्टनामक विमानप्रस्तट में पूर्व दिशा में कृष्ण राजि और मेघ. राजि इस नामकि दो कृष्णराजियां हैं। तथा दक्षिणदिशा में मघा और माघवी इसनाम की दो कृष्णराजियां हैं। पश्चिमदिशा में वातपरिघा और बातपरिक्षोभा इस नामकी दो कृष्णराजियां हैं। उत्तरदिशा में देवपरिघा और देवविक्षोभा इस नामकी दो कृष्णराजियां हैं। इस प्रकार સિદ્ધ છે. બ્રહ્મલોક નામના પાંચમાં દેવકની નીચે આવેલી ૮ આઠ કૃષ્ણજિમાં (१) सारस्वत, (२) माहित्य, (3) al. (४) २५२९३, (५) तोय, (६) तुषित, (૭) અવ્યાબાધ અને (૮) મરુતુ એ આઠ લેકાન્તિક દેવનિકાય રહે છે તેમાંના ગર્દતાય અને તુષિત દેવનિકાના ૭૭ સીતેર હજાર અનુચર દેવ એકદરે છે. કાળા રંગની જે પગલિક રેખાઓ હોય છે તેમને કૃષ્ણરાજી કહે છે. તે કૃષ્ણરાજીઓ આ પ્રમાણે છે–સનતકુમાર અને મહેન્દ્ર દેવેલેકની ઉપર તથા બ્રહલેકની નીચે કલ્પારિષ્ટ નામના વિમાન પ્રસ્તટમાં પૂર્વ દિશામાં કૃષ્ણરાજી અને મેઘરાજી નામની બે કૃષ્ણરાજિયે છે. તથા દક્ષિણદિશાઓમાં મઘા માધવી નામની બે કૃષ્ણરાજિયે પશ્ચિમ દિશામાં વાતપરિઘા અને વાત પરભા નામની બે કૃષ્ણરાજી છે. ઉત્તર દિશામાં દેવપરિઘા અને દેવપરિભા નામની બે કૃણરાજી છે એ રીતે ચારે દિશાની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #552

भावबोधिनी टीका. सप्तसप्ततितम समवायनिरूपणम् राजिदक्षिणदिग्बाह्य कृष्णराजिसंस्पृष्टा, दक्षिणदिगभ्यन्तरस्था कृष्णराजिः पश्चिमदिग्वाह्यकृष्णराजिसंस्पृष्टा, पश्चिमदिगभ्यन्तरस्था कृष्णराजिरुत्तरदिग्बाह्य कृष्णराजिसंस्पृष्टा, तथा-उत्तरदिभ्यन्तरस्था कृष्णराजिः पूर्वदिग्बाह्यकृष्णराजिसंस्पृष्टा । एता हि-आयामेनासंख्यातसहस्रयोजनपरिमाणा विस्तारेण संख्यातसहस्रयोजनपरिमाणाः परिधिना चासंख्यातसहस्रयोजनपरिमाणाः सन्ति । एतासु कृष्णराजिषु द्वे पूर्वपश्चिमदिकस्थिते बाह्ये कृष्णराजी षट्कोणाकारे, द्वे उत्तरदक्षिणादिकस्थिते बाह्ये कृष्णराजी त्रिकोणाकारे। तथा द्वे पूर्वपश्चिमदिकस्थिते अभ्यन्तरस्थे कृष्णराजी चतुष्कोणाकारे, एवमेव-उत्तरदक्षिणदिकूस्थिते-अभ्यन्तरस्थे कृष्णराजी चतुष्कोणाकारे। उक्तं च४चारों दिशाओं की ये ८आठ कृष्णराजियां हैं। इनमें जो कृष्णराजिपूदिशा के भीतर की है, वह दक्षिणदिशा की बाह्यकृष्णराजि से संस्पृष्ट है। दक्षिण दिशा के भीतर की कृष्णराजि पश्चिमदिशा के बाहर की कृष्णराजि से संस्पृष्ट है। पश्चिमदिशा के भीतर की कृष्णराजि उत्तरदिशा के बाहर की कृष्णराजि से संस्पृष्ट है। तथा उत्तरदिशा के भीतर की कृष्णराजि पूर्वदिशा की बाहर की कृष्णराजि से संस्पृष्ट है। ये राजियों आयाम की अपेक्षा असंख्यातहजार योजन परिमाणवाली हैं तथा विस्तार की अपेक्षा संख्यात हजार योजन परिमाणवाली हैं। इनकी परिधि असंख्यातहजार योजन की है। इन कृष्णराजियों में जो दो कृष्णराजि पूर्व, पश्चिमदिशा की, बाहर की और की हैं वे षट्रोणाकारवाली हैं। उत्तर और दक्षिण दिशा की जो बाह्य दो कृष्णराजी हैं वे त्रिकोणाकारवाली हैं। इसी तरह से पूर्व और पश्चिमदिशा की जो आभ्यन्त. મળીને આઠ કૃષ્ણરાજી છે. તેઓમાંની પૂર્વ દિશાની જે કૃણરાજી છે તે દક્ષિણદિશાની બાહા કૃષ્ણરાજીની અડે અડ (સંસ્કૃષ્ટ) છે. દક્ષિણ દિશાની જે કૃષ્ણરાજી છે તે પશ્ચિમ દિશાની બાહ્યકૃષ્ણરાજ સાથે સંસ્કૃષ્ટ છે. પશ્ચિમ દિશાની અંદરની કૃષ્ણરાજી ઉત્તરદિશાની બાહ્ય કૃષ્ણરાજી સાથે સંસ્કૃષ્ટ છે. તથા ઉત્તર દિશાની અંદરની કૃષ્ણરાજી પૂર્વ દિશાની બાહાકૃષ્ણરાજ સાથે સંસ્કૃષ્ટ છે. તે રાજીયો આયામની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત એજન-પ્રમાણ છે, તથા વિસ્તારની અપેક્ષાએ સંખ્યાત
જન પ્રમાણ છે. તેમને પરિઘ અસંખ્યાત યાજનને છે. એ કણરાજિમાંની પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશાની બહારની તરફ આવેલી બે કૃષ્ણરાજીયો ષટકોણના આકારની છે. ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાની જે બે બાહ્યકૃષ્ણરાજિયે છે તે ત્રિકોણાકારની છે. એ જ પ્રમાણે પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશાની જે બે આભ્યન્તરિક કૃષ્ણરાજી છે. તે ચતુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #553

समवायाङ्गसूत्रे
"पुव्वावरा छलंसा तंसा पुणदाहिणुत्तराबज्झा ।।
अवसेसा चउरंसा सव्वा वि य कण्हराई-प्रो" ॥इति॥ छाया-पूर्वापराः पडसाखयताः पुनर्दक्षिणोत्तरा बाह्याः। अवशेषाश्चतुरस्राः सर्वा अपि च कृष्णराजयः ।।इति।।
(भगवती ६ श. ५ उ०) 'एगमेगे णं मुहुत्ते' एकैकः खलु मुहूर्तः, 'सत्तहत्तर लवे' सप्तसप्तति लवान् 'लवग्गेणं' लवाण-लवपरिमाणेन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः कथितः। तदुक्तम्
"हस्स अनवगल्लस्स निरुवकिटस्स जंतुणो । एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ ॥१॥ संत्त पाणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे ।
लवाणं सत्तहत्तरिए एस मुहुत्ते वियाहिए ॥२॥ छाया-हृष्टस्यानवग्लानस्य निरुपक्लिष्टस्य जन्तोः।
एक उच्चासनिःश्वास एष प्राण इत्युच्यते ॥१॥ सप्त प्राणास्तेस्तोकाः सप्त स्तोकास्ते लवः ।
लवानां सप्तसप्तत्या एष मुहूत्तों व्याख्यातः।।२।। इति ॥सू०११६ ॥ रिक दो राजी हैं वे चतुष्कोणवाली हैं-तथा उत्तर और दक्षिणदिशासंबंधी जों आभ्यन्तरिक दो कृष्णराजी हैं वे भी चतुष्कोणवाली हैं। भगवती के ६३ शतक३००५छठवें में "पुव्वावरा छलसा" इत्यादि गाथा द्वारा यही बात कही गई है। लवपरिमाण की अपेक्षा एक एक मुहूर्त ७७सत्तहतर लव का कहा गया है। नीरोग हृष्टपुष्ट प्राणी का जो श्वासोच्छवास है उसका नाम प्राण है। सात प्राण का एक स्तोक होता है। और सात स्तोक का एक लव होता है। ७७सतहत्तर लव का एक मुहूर्त्त होता है।
भावार्थ-भरतचक्रवर्ती ७७सत्तहत्तर लाख पूर्वतक कुमारावस्था में रहे हैं। ८४ चौरासी लाख वर्ष का एक पूर्वाङ्ग होता है और ८४ चौरासी કેણુના આકારની છે. અને ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાની જે બે આભ્યન્તરિક કૃષ્ણરાજીએ છે તે પણ ચતુષ્કોણના આકારની છે. ભગવતી સૂત્રના છઠ્ઠા શતકના ૩૦૦ ત્રણસે यूपमा "पुव्वावरा छलसा" त्या था-मेवारा पा शापामा भावी છે. લવપરિમાણની અપેક્ષાએ દરેક મુહૂર્ત ૭૭ સીતેર લવનું કહેલ છે. હૃષ્ટપૃષ્ટ પ્રાણીના એક શ્વાસોચ્છવાસને “પ્રાણ” કહે છે. સાત પ્રાણને એક “સ્તક થાય છે. અને સાત સ્તકનો એક લવ થાય છે, અને ૭૭ સીતેર લવનું એક મુહૂર્ત થાય છે.
ભાવાર્થ-ભરત ચક્રવતિ ૭૭ સીત્યોતેર લાખ પૂર્વ સુધી કુમારાવસ્થામાં રહ્યા હતા. (૮૪) ચોર્યાસી લાખ વર્ષનું એક પૂર્વાગ થાય છે. અને ૮૪ ચોર્યાસી લાખ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #554

भावबोधिनी टीका. अष्टसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
५३५ अष्टसप्ततितमं समवायमाह--'सक्कस्स गं' इत्यादि।
मूलम्-सकस्स णं देविंदस्स देवरन्नो वेसमणे महाराया अट्रहत्तरीए सुवन्नकुमारावाससयसहस्साणं आहेवच्चं पोरेवच्चं सामित्तं भट्टित्तं महारायत्तं आणाईसरसेगावच्चं कारेमाणे पालेमाणे विहरइ। थेरे णं अकंपिए अट्टहत्तरि वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे। उत्तरायणनियट्टे णं सूरिए पढमाओ मंडलाओ एगूणचत्तालीसइमे मंडले अट्टहत्तरि एगसद्विभाए दिवसखेत्तस्स निवुड्ढेत्ता रयणिखेत्तस्स अभिनिवुड्ढेत्ता णं चारं चरइ, एवं दक्षिणायणनिय? वि ॥ सू० ११७॥
टीका-'सकस्स णं' इत्यादि-'सकस्स णं देविंदस्स देवरन्नो' शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य-देवराजदेवेन्द्रशकसंवन्धिकः 'वेसमणे महाराया' वैश्रमणो महाराजः-सोमयमवरुणवैश्रमणेषु लोकपालेषु चतुर्थों वैश्रमणो देवः वैश्रमणदेवनिकायिकानाम् 'अट्ठहत्तरीए' अष्टसप्तते सुवन्नकुमारदीवकुमारावाससयसहस्साणं' सुवर्णकुमारद्वीपकुमारावासशतसहस्राणाम्-सुवर्णकुमाराणां दक्षिणस्यामष्टात्रिंशद् लाख पूर्वाङ्ग का एक पूर्व होता है। इसके बाद उनका महाराजपद में अभिषेक हुआ है। अंगवंश के ७७सतहत्तर राजाओंने भागवती दीक्षा धारण की है। गर्दतोय और तुषितदेवों के ७७ सतहत्तर हजार देवपरि वार हैं। एक मुहूर्त का प्रमाण ७७ सतहत्तर लव का है ॥सू० ११६॥ अब सूत्रकार ७८ अठहत्तर वें समवाय का कथन करते हैं-'सकस्स णं इत्यादि।
टीकार्थ-देवराज, देवेन्द्र शक के संबंधी जो वैश्रमण महाराज हैंवे दक्षिणदिशा में जो-सुवर्णकुमारों के ३८ अडतीस लाख भवन है तथा પૂર્વાગનું એક પૂર્વ બને છે.) એટલા સમય પછી તેમને મહારાજા તરીકે અભિષેક થયે હતે. અંગવંશના ૭૭ સીતેર હજાર રાજાઓએ ભગવતી દીક્ષા લીધી હતી. ગદય અને તુષિતદેવેને ૭૭ સીતર હજારને દેવ૫રિવાર છે. એક મુહૂર્તના ૭૭ સીતેર ભાગ પાડીએ તે તે દરેક ભાગને “લવ' કહે છે. સૂ. ૧૧૬
वे सूत्र४।२ २४यात२ (७८) भां समवाय मताव छ-'सकस्स णं' इत्यादि । ટીકાઈ–દેવરાજ, દેવેન્દ્ર, શક્રના સંબંધી જે વૈશ્રમણ મહારાજ છે-તેઓ દક્ષિણદિશામાં જે સુવર્ણકુમારેનાં ૩૮ આડત્રીસ લાખ ભવન છે તથા દ્વીપકુમારોનાં જે ૪૦ ચાળીસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #555

समवायाङ्गसूत्रे भवनलक्षाणि, द्वीपकुमाराणां च चत्वारिंशदित्येवं सुवर्णकुमारद्वापकुमारसंबन्धि. नामष्टसप्ततिलक्षभवनानाम् 'आहेवचं' आधिपत्यं 'पोरेवच्च' पुरोवर्तित्वम् अग्रेसरत्वम्, 'सामित्त' स्वामित्वम्-प्रभुत्वम्, प्रभुत्वम्, 'भहित्त' भर्तृत्व-पोषकत्वम् 'महारायत्त' महाराजत्वं-लोकपालकत्वम् 'आणाईसरसेणावच्चं' आज्ञेश्वरसेनापत्यम्-आज्ञायां निदेशदाने ईश्वरः समर्थों यः सेनापतिः स आज्ञेश्वरसेनापतिस्तस्य भावः कर्मवा, प्रधानसेनापतित्वम् ‘कारेमाणे' कारयन् अनुनायकैः संपादयन् 'पालेमाणे' पालयन् स्वयं रक्षन् 'विहरइ' विहरति । 'थेरे ण अकंपिए' स्थविरः खलु अकम्पितः भगवतो महावीरस्याष्टमो गणधरः, 'अट्टहत्तरि वासाई' अष्टसप्ततिवर्षाणि यावत् 'सव्वाउयं' सर्वायुः ‘पालइत्ता' पालयित्वा 'सिद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो यावत्पहीणः। 'उत्तरायणनिय?' उत्तरायणनिवृत्तः उत्तरायणात् निवृत्तःप्रत्यावृत्तः-दक्षिणायनपवेशाभिमुखः खलु 'सूरिए' सूर्यः-आदित्यः 'पढमाओ मंडलाओ' प्रथमान्मण्डलात-दक्षिणस्यामभिसरत: सूर्यस्य यत्प्रथमं मण्डलं तस्मात न तु सर्वाभ्यन्तरमण्डलात् 'एगूणचत्तालीसइमे मंडले' एकोनचत्वारिंशत्तमे मण्डले दक्षिणायनप्रथममण्डलापेक्षया एकोनचत्वारिंशत्तमे सर्वाभ्यन्तरमण्डलापेक्षया तु चत्वारिंशत्तमे मण्डले 'अट्टहत्तरि एगसद्विभागे' अष्टसप्ततिमेकषष्टिभागान् ४० चालीस लाख जो द्वीपकुमारों के भवन हैं उन सबका आधिपत्य, परोवर्तित्व, स्वामित्व, भत्तत्व एवं महाराजत्व तथा आज्ञेश्वरसेनापतित्व अपने अनुनायकों से करवाते हैं और स्वयं उनकी रक्षा करते हैं। भगवान् महावीर के अष्टम गणधर स्थविर अकंपित७८अठहत्तर वर्ष की अपनी समस्त आयु को भोगकर सिद्ध यावत् समस्त दुःखों से विहीन बने हैं। उत्तरायण से निवृत्त हुआ-दक्षिणायन में प्रवेश करने के सन्मुख हुआ-सूर्य-प्रथममंडल से-सर्वाभ्यन्तर मंडल से नहीं-दक्षिणायनप्रथममंडल की अपेक्षा से३९उनचा. लीसवें मंडल में तथा सर्वाभ्यन्तरमंडल की अपेक्षा चालीसवें मंडल में दिव. सरूप क्षेत्र के७८अठहत्तर भागो को अर्थात् एक मुहूर्त के६१इगसठ भागों में લાખ ભવન છે તે બધાની ઉપર અધિપત્ય, પુરવર્તિત્વ, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહારાજત્વ, તથા આશ્વર સેનાપતિત્વ પિતાના અનુયાયીઓ પાસે કરાવે છે અને પોતે તેમની રક્ષા કરે છે. ભગવાન મહાવીરના આઠમા ગણધર સ્થવિર અલંપિત પોતનું ૭૮ અઠોતેર વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને સિદ્ધ, બુદ્ધ, અને સમસ્ત દુખેથી રહિત થયા હતા. ઉત્તરાયણમાંથી નિવૃત્ત થયેલ સૂર્ય–દક્ષિણાયનમાં પ્રવેશ કરવાને સન્મુખ થયેલ સૂર્ય–પહેલા મંડળથી (સભ્યન્તર મંડળથી નહીં) દક્ષિણાયન પહેલા મંડળની અપેક્ષાએ ૩૯ ઓગણચાળીસમાં મંડળમાં તથા સભ્યન્તર મંડળની અપેક્ષાએ ચાલીસમાં મંડળમાં દિવસરૂપ ક્ષેત્રના ૭૮ અઠોતેર ભાગને એટલે કે એક મુહૂતના ૬૧ એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #556

५३७
भावबोधिनी टीका. अष्टसप्ततितमं समवायनिरूपणम्
मुहूर्त्तस्य एकषष्टिभागान् कृत्वा तेषु च एको भागः, तत्परिमितान् अष्टसप्ततिभागान् 'दिवसखेचस्स' दिवसक्षेत्रस्य - दिवसस्य 'निवुइदेता' निव-क्षपयित्वा 'रयणिखेत्तस्स' रजनी क्षेत्रस्य रजन्याः 'अभिनिवुड्ढेत्ता" अभिनिवर्ध्य = रजन्यास्तावद्भागान वर्द्धयित्वा खलु 'चारं चरइ' परिभ्राम्यति । तदुक्तं चन्द्रप्रज्ञप्त्याम् - जम्बूद्वीपे यदेतो सूर्यो सर्वाभ्यन्तरमण्डलमुपसंक्रम्य परिभ्रमतः, तदा नव नवतियोजन सहस्राणि चत्वारिंशदधिकषट्शतयोजनानि च अन्तरेणान्योऽन्यं परिभ्रमतः । सर्वाभ्यन्तरमण्डले तु जम्बूद्वीपमुभयन्तोऽशीत्यधिकैकशतयोजनानि परिहाय वर्तते । जम्बूद्वीप्रमाणाद् द्विगुणितानि अशीत्यधिकशतयोजनानि अर्थात् षष्ट्यधिकत्रिशतयोजनानि अपनीय उभयोरपि सूर्ययोर्यथोक्तमन्तरं भवति । तत्र संचरतोस्तयोः सूर्ययो दिवस मानमुत्कृष्टतोऽष्टादश मुहूर्तात्मकं भवति, रात्रिमानं तु जघन्यतो द्वादशमुहूर्त्तात्मकं भवति । ततोऽभ्यन्तरमण्डलान्निष्क्रम्य से १ एक भाग परिमित ७८ अठहत्तर भागों को क्षपित करके और रात्रि के उतने ही भागों को क्षपित करके और रात्रि के उतने ही भागों को बढ़ा करके परिभ्रमण करता है। चंद्रप्रज्ञप्ति में इस विषय में इस प्रकार कहा है- जंबूद्वीप में जिस समय दो सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल पर पहुंचकर घूमते हैं उस समय निन्नानवेहजार छहसौ चालीस९९६४० योजन का इनमें अन्तर रहता है। सर्वाभ्यन्तर मंडल में जंबूद्वीप दोनों और १८०एकसोअस्सी योजन छोडकर है। जंबूद्वीप के प्रमाण में से द्विगुणित १८०एकसो अस्सी योजन को अर्थात् ३६० तीनसौ साठ योजन को घटाने पर जो निन्नानवे हजार छहसौ चालीस ९९६४० बचते हैं वही इन दोनों का अन्तर निकल आता है। जंबूद्वीप में इस अन्तर से परिभ्रमण करने वाले उन दोनों सूर्यों का दिवसमान उत्कृष्टरूप से अठारह मुहूर्त्त का होता है और रात्रिमान સઠ ભાગામાંથી ૧ ભાગ પ્રમાણ ૭૮ અઢયાતુર ભાગાને ક્ષપિત (ક્ષય) કરીને અને રાત્રિના એટલા જ ભાગેને વધારીને પરિભ્રમણ કરે છે. ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં આ વિષયમાં આ પ્રમાણે કહેલ છે-જ બુદ્વીપમાં જે સમયે એ સર્વાભ્યન્તર મંડળ પર પહેાંચીને ભ્રમણ કરે છે ત્યારે તેમની વચ્ચે ૯૯૬૪૦ નવ્વાણુ હજાર છસેા ચાલીસ યેાજનનું અ ંતર રહે છે, સર્વાન્તર મંડળની બન્ને બાજુએ ૧૮૦ એકસે એ’સી ચેાજન છોડીને જ ખૂદ્વીપ છે. જમૂદ્રીપના પ્રમાણમાંથી ૧૮૦ એકસેા એ'સી ચેાજનથી ખમણા એટલે કે ૩૬૦ ત્રણસેા સાઇઠ ચેાજન બાદ કરવાથી જે ૯૯૬૪૦ નવ્વાણું હજાર છસે ચાલીસ ચેાજન વધે છે એ જ તે બન્ને વચ્ચેનું અંતર છે, જબુદ્વીપમાં તે 'તરેથી પરિભ્રમણ કરનાર તે અન્ને સૂયૅનુ દિવસમાન વધારેમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #557

समवायानसूत्रे
BURAD
प्रथमेऽहोरात्रेऽभ्यन्तरानन्तरं मण्डलमुपसंक्रम्य यदा तौ परिभ्रमतस्तदा तयोरन्तरं नवनवतियोजनसहस्राणि चत्वारिशदधिकषट्शतयोजनानि एकषष्टिभागविभक्तस्य योजनस्य पञ्चत्रिंशद्भागाँव यावद् भवति । तदा दिवस एकषष्टिभागविभक्तमुहूर्त्त द्विभागोनाष्टादशमुहूर्त्तात्मको भवति, रात्रिश्च एकषष्टिभागविभक्तमुहूर्त्तद्विभागाधिकद्वादशमुहूर्त्तात्मिका भवति । ' एवं ' एवम् अनेनैव प्रकारेण 'दक्खिणायणणिट्टे वि' दक्षिणायननिवृत्तोऽपि दक्षिणायनान्निवृत्तः अर्थादुत्तरायणप्रवेशाभिमुखोऽपि सूर्यः प्रथमात् मण्डलात् एकोनचत्वारिंशत्तमे मण्डले अष्टसप्ततिमेकपष्टिभागान् अर्थात् मुहूर्त्तस्य एकषष्टिभागान् कृत्वा तेषु च एको भागस्तत्परिमितान् अष्टसप्ततिभागान् रजन्याः क्षपयित्वा दिवसस्य च तातोभागान् वर्धयित्वा चारं चरति । अत्र दिवसमानम् एकषष्टिभागविभक्तजघन्य से १२बारह मुहूर्त का होता है। इसके बाद आभ्यन्तरमंडल से निकल कर प्रथम अहोरात्र में जब वे दोनों सूर्य उस अभ्यन्तर मंडल के अन्तर मंडल पर आकर घूमते हैं तब उन दोनों में अन्तर निन्नावेहजार छहसौ चालीस ९९६४० योजन का और एक योजन के ६० साठ भागों में से ३५ पैंतीस भाग प्रमाण तक का होता है। उस समय दिवस ६१ इकसठ भाग विभक्त मुहूर्त के दो भाग से न्यून १८ अठारह मुहूर्त्त प्रमाण होता है। और रात्रि ६१ इकसठभागविभक्त के दो भाग अधिक १२ बारह मुर्हत प्रमाण होती है। इसी तरह से दक्षिणायन से निवृत्त हुआ अर्थात् उत्तरायण में प्रवेश के सन्मुख हुआ सूर्य प्रथम मंडल से ३९ उनचालीस वें मंडल में, रजनी - रात्रि के७८ अठहत्तर भागों को - अर्थात् मुहूर्त्त के ६१ इकसठ भाग करके उनमें एकभागपरिमित ७८ अठहत्तर भागों को क्षपित करके और दिवस के उतने ही भागों का वर्द्धित करके भ्रमण करता है। इसमें दिवसप्रमाण
५३८
વધારે અઢાર (૧૮) મુહૂત'નુ' અને રાત્રિમાન ઓછામાં એછું ૧૨ બાર મુહૂત નું હોય છે. ત્યારબાદ આભ્યન્તર મંડળની પછીના મંડળ પર આવીને ભ્રમણ કરે છે ત્યારે તે બન્નેનું અંતર ૯૯૬૪૦ ૩૫/૬૦ ચાજન સુધીનું થાય છે. ત્યારે દિવસ ૧૮ અઢાર મુર્હુત પ્રમાણ કરતાં એક મુહૂતના ૬૧ ભાગેામાંથી એ ન્યૂન ભાગ જેટલેા (૧૬ પ૯/૬૧ મુહૂત'ના પ્રમાણુ અને રાત્રિ ૧૨ ૨/૬૧ મુર્હુત પ્રમાણ થાય છે. આ રીતે દક્ષિણાયનથી નિવૃત્ત થયેલ એટલે કે ઉત્તરાયનમાં પ્રવેશ કરવાની સમીપ આવેલ સૂર્ય પહેલા મંડળથી ૩૯માં મંડળમાં, રાત્રિના ૭૮ ઇંચે તેર (ભાગાનેએટલે કે મુહૂતના ૬૧ એકસઠ ભાગ કરીને તેએામાંથી ૧ ભાગ પ્રમાણ ૭૮ ઇયે તેર ભાગાને ક્ષપિત (ક્ષય) કરીને અને દિવસના એટલા જ ભાગાની વૃદ્ધિ કરીને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #558

५३९
भावबोधिनी टीका. अष्टसप्ततितमं समवायनिरूपणम् मुहूर्तचतुश्चत्वारिंशद्भागाधिकषोडशमुहूर्तात्मकम्, रात्रिमानं तु एकषष्टिभागविभक्तमुहूर्तसप्तदशभागाधिकत्रयोदशमुहर्त्तात्मकम् । दक्षिणायने हि सूर्यो दिनमानं क्षपयति, रात्रिमानं वर्द्धयति, उत्तरायणे तु दिनमानं वर्द्धयति, रात्रिमानं क्षपयतीत्यवगन्तव्यम् ।। सू० ११७ ।।। ६१इकसठ भाग में विभक्त मुहूर्त के३४चौतीस भाग अधिक १६ सोलह मुहूर्त का होता है और रात्रिप्रमाण ६१इकसठ भाग में विभक्त हुए मुहत्ते के १७सतरह भाग अधिक १३तेरह मुहर्स का होता है। इस कथन से हम यह समझ जाते हैं कि दक्षिणायन में सूर्य दिनमान को कम करता है और रात्रिमान को बढाता है तथा उत्तरायण में दिनमान को बढाता है और रात्रिमान को कम कर देता है।
भावार्थ - इस सूत्र में ७८अठहत्तर समवाय का कथन किया गया है-सोम, यम, वरुण, और वैश्रमण ये चार लोकपाल है। इनमें जो वैश्रमण लोकपाल है। वह सुवर्णकुमार और दीपकुमारों के ७९उन्नासी लाख भवनों का अधिपति है। स्थविर अकंपित ७८ अठहत्तर वर्ष के थे। उत्तरायण से निवृत्त हुआ सूर्य प्रथम मंडल से ३९ उन्नासी मंडल में जब संचार करता है-तब वह दिवस के एक मुहूर्त ६१इकसठ भागों में से १एक भाग परिमित ७८अठहत्तर भागों को क्षपित कर देता है और रात्रि के उतने ही भागों को वर्द्धित कर देता है। इसी तरह से दक्षिणायन से निवृत हुए सूर्य के विषय में भी जानना चाहिये ॥सू० ११७॥ ભ્રમણ કરે છે. તેમાં દિવસપ્રમાણ ૧૬ ૩૪/૬૧ મુહૂર્તનું અને રાત્રિપ્રમાણ ૧૩ ૧૭/૧ મુહૂર્તનું થાય છે. આ કથનથી તે વાત સમજાય છે કે દક્ષિણાયનમાં સૂર્ય દિનમાનને ઘટાડે છે અને રાત્રિમાનને વધારે છે. તથા ઉત્તરાયનમાં દિનમાનને વધારે છે અને રાત્રિમાનને ઘટાડે છે.
ભાવાર્થ-આ સૂત્રમાં સૂત્રકારે અઠોતેર (૭૮)ની સંખ્યાવાળાં સમવાનું કથન કર્યું છે–સોમ, યમ, વરુણ અને વિશ્રમણ, એ ચાર લેકપાલ છે તેમાંનો જે વૈશ્રમણ લેકપાલ છે તે સુવર્ણકુમાર અને દીપકુમારનાં ૭૮ અઠોતેર લાખ ભવનેને અધિપતિ છે. સ્થવિર અકંપિત ૭૮ અઠોતેર વર્ષનું આયુષ્ય ભેળવીને સિદ્ધપદ પામ્યા છે. ઉત્તરાયનમાંથી નિવૃત્ત થયેલે સૂર્ય જ્યારે પહેલા મંડળમાંથી ૩૯માં મંડળમાં સંચરે છે ત્યારે તે દિવસના એક મુહૂર્તના ૬૧ એકસઠ ભાગમાંથી ૧ ભાગ પ્રમાણ અઠોતેર ભાગોનો ક્ષય કરી નાંખે છે–એટલે કે ૧ ૧૭/૬૧ મુહૂર્ત ક્ષય કરે છે.–અને રાત્રિના એટલા જ ભાગોની વૃદ્ધિ કરે છે. દક્ષિણાયનથી નિવૃત્ત થયેલ સૂર્યની બાબતમાં પણ એ જ રીતે સમજી લેવું, સૂ. ૧૧ણા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #559

५४०
समवायाङ्गसूत्रे
एकोनाशीतितमं समवायमाह-'वलयामुहस्स' इत्यादि।
मूलम्--वलयामुहस्स णं पायालस्स हिटिल्लाओ चरमंताओ इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए हेटिल्ले चरमंते एस गं एगूणासिं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं केउस्सवि, जूयस्स वि, ईसरस्स वि। छट्टीए पुढवीए बहुमज्झदेसभायाओ छटुस्स घणोदहिस्स हेहिल्ले चरमंते एस णं एगूणासीइ जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते । जंबूद्दीवस्स णं दोवस्स बारस्स य बारस्स य एस णं एगूणासीइं जोयणसहस्साइं साइरेगाइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥ सू० ११८॥
टीका-'वलयामुहस्स' इत्यादि । 'वलयामुहस्स णं पायालस्य' वलयामुखस्य खलु पातालस्य-पूर्वदिग्व्यस्थितस्य वडवामुखनामकमहापातालकलशस्य 'हिहिल्लामो चरमंताओ' अधस्तनाच्चरमान्तात् 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'हेढिल्ले' अधोवर्ती 'चरमंते' चरमान्तो योऽस्ति, 'एस गं' एष खलु 'एगूणासि जोयणसहस्साई' एकोनाशीतियोजनसहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। आन्तर्यत्वेवं विज्ञेयम्-अशीतिसहस्राधिकलक्षयोजनपरिमितं रत्नप्रभायाः सर्वबाहल्यमानम्,
अब सूत्रकार ७९उन्नासीवें समवाय का कथन करते हैं-'वलयामुहस्स णं इत्यादि ।
टीकर्थ-पूर्वदिशासंबंधी बडवामुख नामके महापातालकलश का जो सब से अन्तिम भाग है उससे, उस रत्नप्रभा पृथिवी का जो अधोवर्ती चरमान्त भाग है वह अबाधा-व्यवधान-की अपेक्षा से ७९ उन्नासीहजार योजन दूर है। वह इस प्रकार से जानना चाहिये-रत्नप्रभा पृथिवी की
હવે સૂત્રકાર ઓગણ્યાએંસી (૭૯) ની સંખ્યાવાળા સમવાનું કથન કરે છે'चलया मुहस्स णं' इत्यादि ।
ટીકાર્થ-પૂર્વ દિશાના વડવામુખ નામના પાતાલકલશના અન્તિમ ભાગથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અવતી ચરમાન્ત ભાગનું અંતર ૭૯ ઓગણ્યાએંસીહજાર જનનું છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-રત્નપ્રભા પૃથ્વીની કુલ જાડાઈ એકલાખ એંસી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #560

भावबोधिनी टीका. एकोनाशीतितमं समवायनिरूपणम्
एषु सहस्र योजनावधिकं समुद्रावगाहमानम्, लक्षयोजनावधिकं पातालकलशमानम्, सर्ववाल्यमानात् एकसहस्राधिकलक्ष योजनेष्वपनीतेषु एकोनाशीतिसहस्रयोजनानि अवशिष्यन्ते इति वडवामुखपातालकलशचरमान्ताद्रत्नप्रभाचरमान्त एकोनाशीतिसहस्रयोजनान्तरितः । एवं' एवम् अनेन प्रकारेण 'केउरूस वि, जयस्स वि, ईसरस्स वि' केतोरपि यूपस्यापि ईश्वरस्यापि = केतु-यूपेश्वराधस्तनचरमान्ताद् रत्नमभायाः पृथिव्याश्चरमान्तोऽपि एकोनाशीतिसहस्रयोजनानि अबाधया अन्तरे प्रज्ञप्तः । ' पंचमीए पुढवीए' पञ्चम्याः पृथिव्याः 'बहुमज्झदेसभायाओ' बहुमध्यदेशभागात् मध्यप्रदेशात 'छटुस्स घणोदहिस्स' षष्ठस्य घनोदधेः 'हेट्ठिल्ले' चरमंते' अधस्तनथरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'एगूणासीइ जोयसहसाई' एकोनाशीतिं योजनसहस्राणि 'श्रबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरेदूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः | अत्रेदं बोध्यम् - पञ्चमपृथिव्या बाहल्यमेकलक्षाष्टादशसहस्रकुल मोटाई एक लाख अस्सीहजार योजन की है। इसमें १एक हजार योजन की गहराई समुद्र की है। तथा एकलाख योजन का पाताल कलश है। इस तरह १ लाख १एक हजार योजन को एक १लाख८० अस्सी योजन में से घटाने पर ७९ उन्नासी हजार योजन की दूरी वडवामुख पाताल कलश के चरमान्त भाग से रत्नप्रभा भूमि के चरमान्त भाग की निकल आती है। इसी तरह से व्यवधान की अपेक्षा केतु, ग्रूप और ईश्वर नामके पाताल कलशों के अधस्तन चरमान्त से रत्नप्रभा पृथिवी का चरमान्त भाग भी ७९ उन्नासी हजार योजन दूर है। पंचमी पृथिवी के बहुमध्यदेश भाग से छठवें घनोदधि का नीचे का चरमान्त - अखिरी प्रदेश व्यवधान की अपेक्षा ७९ उन्नासी हजार योजन दूर कहा गया है। वह इस प्रकार से हैपांचवीं पृथिवी की मोटाई १ लाख १८ अठारह योजन की है। घनोदधि
५४१
હજાર ચેાજનની છે. તેમાંથી એક હજાર ચેાજનની સમુદ્રની ઊંડાઇ છે તથા ૧ એક લાખ ચેાજનનાં પાતાલકલશ છે. આ રીતે ૧ એક લાખ ૮૦ એસી હજાર ચાજનમાંથી ૧ એક લાખ ૧ એક હજાર ચાજન બાદ કરવાથી વડવામુખ પાતાલકલશના ચરમાન્ત ભાગથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચરમાન્ત ભાગનું અંતર ૭૯ એગણ્યાસીતેર હજાર ચેાજન નીકળે છે. એ જ પ્રમાણે કેતુ, ચૂપ અને ઈશ્વર નામના પાતાલકલ— શેના અધસ્તન અન્તિમ ભાગેાથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચરમાન્તભાગનું અંતર પણ ૭૯ એગણ્યાએંસી હજાર યેાજન આવે છે. પાંચમી પૃથ્વીનાં ખરાખર મધ્ય ભાગથી છઠ્ઠા
નાદિષના નીચેના ચરમાન્ત ભાગનું અંતર ૭૯ અગણ્યાએસી ચેાજનનું છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-પાંચમી પૃથ્વીની ઊંડાઇ એક લાખ અઢારહજાર ચેાજનની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #561

समवायाङ्गसूत्रे
योजनावधिकमस्ति । घनोदधिर्विंशतिसहस्रयोजनप्रमाणोऽस्ति । पञ्चमपृथिव्या अर्द्धमेकोनषष्टिसहस्रयोजनानि घनोदधिप्रमाणं विंशतिसहस्रयोजनानि, इत्युभयसंकलनया एकोनाशीतिसहस्रयोजनानि भवन्ति । 'जंबूदीवस्स णं दीवस्स बारस्स य वारस्स य' जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य द्वारस्य च द्वारस्य च जम्बूद्वीपस्य जगत्या विजयवैजयन्तजयन्तापराजिताभिधानानि चतुश्चतुर्योजन विष्कम्भाणि गव्यूति पृथुलद्वारशाखासहितानि पूर्वादिदिग्व्यवस्थितानि चत्वारि द्वाराणि सन्ति, तेषु प्रत्येकद्वारस्य 'एस णं' एतत्खलु परस्परम् ' एगुणासीइं जोयणसहस्साई साइरेगाई' एकोनाशीति योजनसहस्राणि सातिरेकाणि- किंचिदधिकैकोनाशीतिसहस्राणि योजनानि यावत् ' अंतरे' अन्तरं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । इदमान्तर्यमेवमवगन्तव्यम् - जम्बूद्वीपपरिधेः प्रमाणं त्रीणि लक्षाणि षोडशसहस्राणि
५४२
वातवलय की मोटाई २० बीसहजार योजन की है। इस तरह पांचवीं पृथिवी के अर्धप्रमाण ५९ उनसठ हजार योजन को और घनोदधि वातवलय के २० बीस हजार योजन को जोडने पर ७९ उन्नासी हजार योजन जो जोड में संख्या आती है वह पंचमपृथिवी के बहुमध्य देशभाग से छठवें घनोदधि के नीचे का अन्तिम प्रदेश की दूरी निकल आती है। जंबूद्वीप की जगती के चार द्वार हैं। इनका नाम विजय, वैजयंत, जयंत और अपराजित है। ये सब चार चार योजन के चौडें हैं। गव्यूति - कोश - तक की पृथुल - विस्तृत्त-द्वार शाखा से ये सहित हैं। पूर्व आदि चारों दिशाओं में ये हैं। व्यवधान की अपेक्षा से इन द्वारों का परस्पर का अन्तर कुछ अधिक ७९ उन्नासी हजार योजन का है। इस अन्तर को इस प्रकार से समझना चाहिये - जंबूद्वीप की परिधि का प्रमाण- ३तीन लाख १६ सोलह
છે. ઘનેાધિ વાતવલયની ઊ’ડાઇ વીસ હજાર ચેાજનની છે. આ રીતે પાંચમી પૃથ્વીનુ અધ પ્રમાણ ૫૯ ઓગણસાઇઠ હજાર ચાજન અને ઘનેાધિ વાતવલયના વીસહજાર ચેાજનના સરવાળા કરતાં જ ૭૯ ઓગણ્યાએસી હજાર ચેાજનના સરવાળા આવે છે તે પાંચમી પૃથ્વીના મધ્યભાગથી ઘનેધિ વાતવલયના નીચેના અન્તિમ ભાગનુ अ ंतर छे, नमूदीपनी लगती (अट) नां यार द्वार छे. तेभना नाम विनय, वैश्यांत, જયંત અને અપરાજિત છે. તે ખધાં ચાર, ચાર ચેાજન પહેાળાં છે. તે દ્વારા ગબ્યૂતિ કાશ-સુધીની પૃથુલ-વિસ્તૃત-દ્વારશાખાથી યુકત છે. તે દ્વારા પૂર્વ આદિ ચાર દિશા એમાં છે, તે દ્વારાનું પરસ્પરનું અંતર ૭૯ એગણ્યાએ’સી હજાર ચેાજનથી વધારે છે. તે અંતરની સ્પષ્ટતા આ પ્રમાણે સમજવી- જમૃદ્ધીપની પરિધિનું પ્રમાણ ત્રણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #562

५४३
भावबोधिनी टीका. एकोनाशीतितमं समवायनिरूपणम् सप्तविंशत्यधिके द्वे शते योजनानि, त्रयः क्रोशाः, अष्टाविंशत्यधिकेकशतधषि सार्थत्रयोदशाभुलानि च । अस्मात्परिधिमानात द्वाराणां द्वारशाखानां चाष्टादशयोजनात्मके विष्कम्भमानेऽपनीते सत्यवशिष्टे परिधिमाने चतुर्धाविभक्ते सति प्रत्येकद्वारस्य परस्परमान्तर्य पूर्वोक्तमुपलभ्यते ॥सू.११८।। हजार २दोसौ २७सत्तावीस योजन ३तीन कोश १२८एकसौ अठावीस धनुष१३॥साढे तेरह अंगुल है। इस परिधिप्रमाण में से, द्वारों और द्वार शाखाओं का पूर्वोक्त १८अठारह योजन का विष्कंभ प्रमाण कहा है वह घटाने पर जो अवशिष्ट प्रमाण बचे उसे चार जगह विभक्त कर देने पर प्रत्येक द्वार का परस्पर का अन्तर निकल आता है।
भावार्थ-इस सूत्र में ७९ उन्नासी वें समवाय का कथन किया गया है। वह इस प्रकार से है-रत्नप्रभा पृथिवी के ३तीन काण्ड हैं-रत्नकांड १, पंकबहुलकांड२, और जलबहुलकांड। कांडका तात्पर्य भाग-हिस्से है। रत्नकांड की मोटाई१६सोलह हजार योजन की है। पंकबहुलकांड की मोटाई८४ चौरासी हजार की और तीसरे जल बहुलकांड की मोटाई ८०अस्सी हजार योजन की है। इन तीनों का परस्पर में योग करने पर रत्नप्रभा की मोटाई १एक लाख ८०अस्सी हजार योजन की हो जाती है। वडवामुख आदि नामके चार पातालकलश लवणसमुद्र में हैं। समुद्र का अवगाहनमान १एक हजार योजन का है। और पातालकलश का प्रमाण १लाख योजन का है। साप सोडा२ पसे। सत्यावीस (३१६२२७) योन, १५ (3) अश, मे से અઠ્યાવીસ (૧૨૮) ધનુષ અને સાડાતેર (૧૩) આંગળ છે. તે પરિધિ પ્રમાણમાંથી દ્વારો તથા દ્વારશાખાઓનું જે પૂર્વોકત ૧૮ અઢાર જનનું વિષ્ક–પ્રમાણ છે તે બાદ કરવાથી જે પ્રમાણ બાકી રહે છે. તેના ચાર ભાગ પાડી નાખવાથી પ્રત્યેક દ્વારનું પરસ્પરનું અંતર નીકળે છે.
ભાવાર્થ –આ સૂત્રમાં ૭૯ ઓગણ્યાએંસી સંખ્યાવાળાં સમવાયનું કથન કર્યું छ. 1 2 प्रमाणे -२त्नप्रभा पृथ्वीना am is (ला) छ-(१) २त्नxis, (२) પંકબહુલકાંડ, અને (૩) જલબહુલકાંડ રત્નકાંડની જાડાઈ સેળ હજા૨ જનની છે. પંકબહુલકાંડની જાડાઈ ૮૪ ચોર્યાસી હજાર જનની છે, અને જલબહુલકાંડની મેટાઈ ૮૦ એંસી હજા૨ જની . તે ત્રણેને સરવાળો કરવાથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીની જાડાઈ એકલાખ ૮૦ એંસી હજાર યોજનની છે. તે ત્રણેનો સરવાળો કરવાથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીની જાડાઈ એકલાખ એંસી હજાર જન આવી જાય છે વડવામુખ આદિ ચાર પાતાલકલશે લવણસમુદ્રમાં છે. સમુદ્રનું અવગાહમાન એકહજાર એજનનું છે. અને પાતાલકલશનું અવગાહમાન એકલાખ જનનું છે. ૧૮૦૦૦ (એકલાખ એંસીંહજાર)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #563

५४४
समवायाङ्गसूत्रे
अशीतितमं समवायमाह - 'सेजसे गं' इत्यादि।
मूलम्-सेजसेणं अरहा असीइं धणूइं उडूढं उच्चत्तेणं होत्था। तिविढे णं वासुदेवे असीइं धणूइं उडढं उच्चत्तेणं होत्था। अयले ण बलदेवे असीइं धणूई उड्ढं उचत्तेणं होत्था । तिविढे णं वासुदेवे असीइवाससयसहस्साइं महाराया होत्था । आउबहुले णं कंडे असीइ जोयणसहस्साइं बाहल्लेणं पण्णत्ते। ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो असीइसामाणियसाहस्सीओ पण्णत्ताओ। जंबुद्दीवे गंदीवे असीउत्तरं जोयणसयं ओगाहेत्ता सूरिए उत्तरकट्रोवगए पढमं उदयं करेइ ॥ सू० ११९ ॥ ___टीका-'सेन्जंसे णं' इत्यादि । 'सेजंसे णं अरहा' श्रेयांसः खलु अर्हन्श्रेयांसनाथो नामैकादशो जिनः 'असीई धई' अशीति धषि यावत् 'उर्दू १एक लाख८०अस्सी हजार योजन में से एकलाख१एकहजार योजन को कम करने से ७९उन्नासी हजार योजनकी दूरी वडवामुखपातालकलश के चरमान्त प्रदेश से रत्नप्रभा भूमि के चरमान्त प्रदेश की निकल आती है। इतनी ही रत्नमभाभूमि के चरमांन्तभाग से केतु, यूप और ईश्वर नामके पातालकलशों के प्रत्येक के चरमान्तभाग की दूरी जाननी चाहिये। पंचमपृथिवी जो धूमप्रभा है उसके बहुमध्यभाग से छठवें घनोदधिका जो नीचे का भाग है वह भी इतनी ही दूर है। जंबूद्वीप के प्रत्येक द्वार का परस्पर में अन्तर कुछ अधिक ७९ उन्नासी हजार योजन का है ॥सू० ११८॥
अब सूत्रकार ८० अस्सीवें समवाय का कथन करते हैं-'सेज्जं सेणंજનમાંથી એકલાખ એકહજાર એજન બાદ કરવાથી જે ૭૯૦૦૦ એજન રહે છે તે વડવામુખ પાતાલકલશની ચરમાન્ત પ્રદેશથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચરમાન્ત પ્રદેશનું અંતર છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચરમાન્ત ભાગથી કે, ચૂપ, અને ઈશ્વર નામના પ્રત્યેક પાતાલકલશના ચરમાન્ત ભાગનું અંતર પણ એટલું જ છે. પાંચમી જે ધૂમપ્રભા નામની પૃથ્વી છે તેના બરાબર મધ્ય ભાગથી છઠ્ઠા ઘને દધિને નીચેને અન્તીમ ભાગ પણ એટલે જ અંતરે છે. જમ્બુદ્વીપના એક કારનું પરસ્પર વચ્ચેનું અંતર ૭૯ ઓગણ્યાએંસી હજાર યોજન કરતા થોડું વધારે છે સૂ. ૧૧૮
वे सूत्र मेसी (८०) सभ्याini समवायो सतावे छ-'सेजसे णं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #564

भावबोधिनी टीका. अशीतितमं समवायनिरूपणम् उच्चत्तेणं' अर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । 'तिविटेणं वासुदेवे' त्रिपृष्ठः खलु श्रेयांसजिनसमकालिकः प्रथमो वासुदेवः 'असीई धणूई' अशीतिं धनंषि यावत् 'उड्ढे उच्चत्तेणं होत्था' ऊर्ध्वमुच्चत्वेनासीत् । 'तिविढे णं वासुदेवे' त्रिपृष्ठः खलु वासुदेवः 'असीइवाससयसहस्साई' अशीतिवर्षशतसहस्राणि 'महाराया' महाराजः 'होत्या' आसीत् । त्रिपृष्ठस्य सर्वायुश्चतुरशीतिलक्षवर्षाणि, तत्र चतुर्लक्षवर्षाणि कौमार्ये, शेषाणि महाराज्ये इत्यवसेयम् । 'आउबहुलेणं केडे’ अबहुल: खलु काण्ड: रत्नप्रभायास्त्रयः काण्डा:-प्रथमो रत्नकाण्डः पोडशविधरत्नमयः षोडशसहस्रयोजनवाहल्यमानः, द्वितीय' पद्मकाण्डश्चतुरशीतिसहस्रयोजनप्रमाणः, तृतीयोऽब्बहुलः काण्डः 'असीइ जोयणसहस्साई' अशीतियोजनसहस्राणि यावत् 'बाहलेणं' बाहल्येन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। 'ईसाणस्स देविंदस्स देवरन्नो' ईशानस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य असीई सामाणियसाहस्सीओ' अशीति सामानिकसाहस्थ्यः 'पण्णत्ताओ' प्रज्ञप्ताः। 'जंबुद्दीवे णं दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'असी उत्तरं जोयणसयं' अशीत्युत्तरं योजनशतम् 'योगाहेत्ता' अवगाह्य-प्रविश्य 'सरिए' अरहा' इत्यादि।
टीकार्थ--ग्यारहवें भगवान् श्रेयांसनाथ की ऊँचाई अस्सी धनुष की थी। श्रेयांस-जिन के समकालिक त्रिपृष्ठ वासुदेव ऊँचाई की अपेक्षा ८० अस्सी धनुष के ऊँचे थे। त्रिपृष्ठवासुदेव ८०अस्सी लाख वर्षतक महाराज पद में रहे। त्रिपृष्ठ वासुदेव की आयु८४चौरासी लाख वर्ष की थी। इसमें चार लाख वर्ष उनके कुमारकाल में व्यतीत हुए।अचल नाम के प्रथम बलदेव भी ऊचाई की अपेक्षा८०अस्सी धनुष शरीर में ऊँचे थे। रत्नप्रभापृथिवी का तीसरा पंकबहुलकांड मोटाई की अपेक्षा८०अस्सी हजार योजन का है। देवराज ईशान इन्द्र के ८०अस्सी हजार सामानिक देव हैं। जंबूद्वीप नामके द्वीप में अरहा' इत्यादि।
ટીકાથ–અગિયારમાં તીર્થકર શ્રેયાંસનાથ ભગવાન એ સી (૮૦) ધનુષ પ્રમાણ ઊંચા હતા. તેમના સમકાલીન ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવ પણ એંસી (૮૦) ધનુષ પ્રમાણ ઊંચા હતા. ત્રિપૃષ્ઠ વાસુદેવે એંસી ૮૦ લાખ વર્ષો સુધી મહારાજ પદ ભોગવ્યું તેમનું આયુષ્ય ૮૪ ચોર્યાસી લાખ વર્ષનું હતું, તેમાંના ૪ ચાર લાખ વર્ષ તેમણે કુમારાવસ્થામાં વ્યતીત કર્યા હતાં. અચલ નામના પહેલા બળદેવની ઊંચાઈ પણ એંસી (૮૦) ધનુષ પ્રમાણ હતી. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીજે જલબહુલકાંડ ૮૦ (એંસી) હજાર જન જાડો (પહોળો) છે. દેવરાજ ઈશાન ઈન્દ્રના એંસી હજાર સામાનિક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #565

समवायाङ्गसूत्रे सूर्यः 'उत्तरकट्टोवगए' उत्तरकाष्ठोपगतः-उत्तरां काष्ठां-दिशम् उपगतः-संप्राप्तः 'पढमं उदयं करेइ' प्रथममुदयं करोति-सर्वाभ्यन्तरमण्डले उदेतीत्यर्थः।।सू.११९॥ __ एकाशीतितमं समवायमाह-'नवनवमिया णं' इत्यादि ।
मूलमू--नवनवमिया णं भिक्खुपडिमा एक्कासीइ राइदिएहिं चउहि य पंचुत्तरेहिं भिक्खासएहिं अहासुत्तं जाव आराहिया । कुंथुस्स णं अरहओ एक्कासीइं मणपजवनाणिसया होत्था । विवाहपन्नत्तीए एकासीइ महाजुम्मसया पण्णत्ता ॥सू० १२०॥ ____टीका-'नवनवमिया' इत्यादि । 'नवनवमिया णं' नवनवमिका खलु नव नवमानि यस्यां सा नवनवमिका नवसु नवकेषु नव नवमानि भवन्त्येव, सा खलु 'भिक्खुपडिमा' भिक्षुप्रतिमा 'एकासीइराइंदिएहि' एकाशीत्या रात्रिन्दिवैः 'चउहि पंचुत्तरेहिं भिक्खासएहि' चतुर्भिः पञ्चोतरैभिक्षाशतैः पञ्चाधिकचतुः शतभिक्षाभिः 'अहात्तं' यथासूत्रम् 'जाव' यावत् यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं सम्यकायेन स्पृष्टा पालिता शोधिता तीरिता कीर्तिता आज्ञया आराधिता भवति । अत्र भिक्षाशब्देन दत्ति ह्या-तत्र प्रथमे नवके प्रतिदिनमेका दत्तिरनस्य एकादत्तिः पानस्य । प्रतिनवकं क्रमशः एकैकान जलदत्तिद्धया नवमे नवके प्रतिदिनं नवदत्तयोऽन्नस्य नव जलस्य च भवन्ति । सर्वदत्तिसंख्या तु पश्चाधिकचतुःशतपरिमिता भवति । 'कुंथुस्स णं अरहओ' कुन्थीः स्वल्बर्हतः १८० एकसौ अस्सी योजन घुसकर सूर्य उत्तरदिशा को प्राप्त करके सर्वाभ्यन्तर मंडल में उदित होता है ॥सू० ११९॥
___ अब सूत्रकार ८१इकासी वें समवाय का कथन करते हैं'नवनवमियाणं भिक्सुपडिमा' इत्यादि।
टीकार्थ-नवनवमिका भिक्षु प्रतिमा८१एकासी दिनों की४०५चारसो पांच दत्तियों द्वारा यथासूत्र यावत् आराधित होती है। कुन्थुनाथभगवान् के દે છે. જંબુદ્વીપમાં ૧૮૦ એકસો એંસી જન ભમીને સૂર્ય ઉત્તર દિશામાં પ્રવેશ કરીને સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં ઉદય પામે છે માસૂ. ૧૧
वे सूत्रा२ मेध्यासी (८१) सध्यावाणां समवाये। मताव छ-'नव नव मियाणं भिकखुपडिमा' इत्यादि।
ટયાર્થ–નવ દિવસની એવી નવ નવ ભિક્ષપ્રતિમાનું એક્યાસી (૮૧) દિવસમાં એવી નવ નવ ૪૦૫ દત્તિ દ્વારા સૂત્રોનુસાર આરાધન કરાય છે. કુંથુનાથ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #566

भावबोधिनी टीका. एकाशीतितम समवायनिरूपणम्
५४७
'एक्कासीई मणपजवनाणिसया' एकाशीतिमनःपर्यवज्ञानिशतानि एकाशीतिशतसंख्यकामनापर्यवज्ञानिनः होत्था' आसन् । 'विवाहपन्नत्तीए विवाहप्रज्ञप्त्यामू-भगवत्याम् 'एकासीइ महाजुम्मसया' एकाशीतिर्महायुग्मशतानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । इह शतशब्द आगमांशपरः,तथा महायुग्मशब्दो महाराशिपरः। अयं भावः भगवतीसूत्रे कृतयुग्मादिलक्षणराशिविशेषविचाररूपा आगमांशा एकाशीति संख्यकाः सन्ति।सू.१२०॥ ८१एकासी सौ अर्थात् ८आठ हजार १एक सौ मनःपर्यवज्ञान के धारी थे। विवाह प्रज्ञप्ति में-भगवती में ८१एकासी सौ महायुग्म हैं। यहां शतशब्द आगमांश परक है। तथा महायुग्मशब्द महाराशि परक है। इसका भाव यह है कि भगवती सूत्र में कृत युग्मादिरूप जो राशिविशेष का विचार है-उस विचार स्वरूप आगमांश ८१एकासी सौ हैं।
भावार्थस्पष्ट है-यहां ८१एकासी दिनों में जो नवनवमिका भिक्षुप्रतिमा ४०५चारसो पांच दत्तियों द्वारा आराधित होती है उसमें दत्तियों का क्रम इस प्रकार से है-पहिले नव दिनो में प्रति दिन १एक दत्ति अन्न की और एक दत्ति पान की होती है। इस तरह प्रथम नवक में१-१एकर अन्न जल की वृद्धि से ९नववें दिन ४५ पैंतालीस दत्तियां अन्न जल की हो जाती है।९नवक की ये दत्तियां ४५पैंतालीस से गुणित होने पर ४०५ चारसो पांच हो जाती हैं ॥सू० १२०॥ ભગવાન આઠ હજાર એક સે (૮૧૦૦) મન:પર્યવજ્ઞાનને ધારણ કરનારા હતા. વિવાહ પ્રજ્ઞપ્તિમાં-ભગવતીમાં ૮૧૦૦ એકાસીસો મહાયુમ છે. અહીં ‘શત શબ્દ આગમાંશ દર્શક છે. તથા મહાયુગ્મ શબ્દ “મહારાશિ” દર્શક છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે ભગવતીસૂત્રમાં યુગમાદિરૂપ જે રશિવિશેષને વિચાર કરાયો છે–તે વિચાર સ્વરૂપ એકયાસી (૮૧૦૦) આગમાંશ છે.
ભાવાર્થભાવાર્થ સ્પષ્ટ છે. અહીં ૮૧ એકાસી દિવસમાં જે નવ નવમિકા ભિક્ષુપ્રતિમાનું ૪૦૫ ચારસો પાંચ દક્તિ દ્વારા આરાધન બતાવ્યું છે. તેમાં દક્તિયોને ક્રમ આ પ્રમાણે છે. પ્રત્યેક નવકના પહેલે દિવસે દરરોજ એક દત્તિ અન્નની અને એક દત્તિ પાનની લેવાય છે. આ રીતે પ્રત્યેક નવકના બીજા દિવસે (નવદિનમાં) બે દત્તિ અન્નની અને બે દક્તિ પાનની એમ પ્રત્યેક નવકમાં એક એક દત્તિની વૃદ્ધિ કરતાં નવમાં નવકમાં નવ દત્તિ અન્નની અને નવ દક્તિ પાનની લેવાય છે. આ રીતે દરેક નવકની ૪૫ પીસતાલીસ અન્નજળની દત્તિ થાય છે. ૪૫ પીસ્તાલીસને ૯ નવ વડે ગુણતાં ૪૦૫ ચાર પાંચ અન્નજળની દરિયો નવ નવકમાં ગ્રહણ કરાય છે.સૂ.૧૨૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #567

५४८
%3
समवायाङ्गसूत्रे द्वयशीतितमं समवायमाह-'जम्बुद्दीवे दीवे' इत्यादि ।
___ मूलम्--जंबुद्दीवे दीवे बासीयं मंडलसयं जं सुरिए दुक्खुत्तो संकमित्ता णं चारं चरइ, तं निक्खममाणे य पविसमाणे य। समणे भगवं महावीरे बासीए राइं दिएहिं वीइकंतेहिं गब्भाओगभं साहरिए । महाहिमवंतस्स णं वासहरपव्वयस्स उवरिल्लाओ चरमंताओ सोगंधियस्स कंडस्स हेटिल्ले चरमंते एस गं बासीइं जोयणसयाई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं रुप्पिस्स वि ॥सू० १२१॥
टीका---'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि । 'जंबुद्दीवे दीवे' जम्बूद्वीपे द्वीपे 'बासीयं मंडलसयं' द्वयशीति मण्डलशतं यशीत्यधिकशतमण्डलानि 'ज' यत् अस्य 'चारं चरइ' इत्यनेन सहान्वयः 'सूरिए' सूर्यः 'दुक्खुत्तो' द्विकृत्वः-वारद्वयम् 'संकमित्ता' संक्रम्य-प्रविश्य खलु 'चारं चरइ' चारं चरति-संचरति, ''तत संक्रमणं सूर्यः 'निक्खममाणे य' निष्क्रामँश्च जम्बूद्वीपाद् निर्गच्छन् पुनः जम्बूद्वीपं 'पविसमाणे य' प्रविशश्च प्रविशंश्च करोति । इदमत्रावधेयम्-सर्वाणि हि सूर्यमण्डलानि चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकानि सन्ति । तत्र सर्वाभ्यन्तरे सर्वबाहो च मण्डलद्वये सूर्यः सकृदेव संक्रम्य संचरति, इतराणि द्वयशीत्यधिः
__ अब सूत्रकार ८२ बयासीवें समवाय का कथन करते हैं-जंबुद्दीवेणं इत्यादि।
टीकार्थ-जंबुद्वीप नामके द्वीप में सूर्य १८२एकसौ बयासी मंडलों में दुबारा प्रवेश करके परिभ्रमण करता है। इस परिभ्रमण को वह सूर्य जंबूद्वीप से निकलते समय और प्रवेश करते समय करता है। तात्पर्य इसका यह है-सूर्य के समस्त मंडल१८४एकसो चोरासी हैं। इनमें सर्वाभ्यन्तर और सर्वबाह्य ये जो दो मंडल हैं उनमें सूर्य एक बार हो प्रवेश करके संचरण
वे सूत्र१२ प्रयाशी (८२) संध्या समवायोनु थन ४३ जे-जंबुद्दीवेणं'
इत्यादि।
ટીકાથ–બૂદ્વીપમાં સૂર્ય એકસે ખ્યાશી (૧૮૨) મંડળમાં બે વાર પ્રવેશ કરીને પરિભ્રમણ કરે છે. જંબુદ્વીપમાંથી નીકળતી વખતે તથા જંબુદ્વીપમાં પ્રવેશતી વખતે સૂર્ય એ પરિભ્રમણ કરે છે. તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે- સૂર્યના બધા મળીને ૧૮૪ એક ચેર્યાસી મંડળ છે. તેમાંના સભ્યન્તર અને સર્વબાહા એ બે મંડળોમાં સૂર્ય એક વાર જ પ્રવેશ કરીને સંચરણ કરે છે. અને બાકીના એકસો ખ્યાશી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #568

भावबोधिनी टीका. यशीतितमं समवायनिरूपणम्
५४९ कशतमण्डलानि तु वारद्वयं संक्रम्य संचरति । यद्यपि जम्बूद्वीपे हि पञ्चषष्टि सूर्यमण्डलानि सन्ति, तथापि जम्बूद्वीपपदेन तद् बाह्यस्थितानि मण्डलान्यपि संग्राह्याणि 'इति। 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीरः 'बासीए राई दिएहिं वइक्वंते हि' द्वयशीत्या रात्रिन्दिवैर्व्यतिक्रान्तैः दुयशीत्यहोरात्रेषु व्यतीतेषु ज्यशीतितमे रात्रिन्दि वे वर्तमाने-आश्विनस्य कृष्णत्रयोदश्यामित्यर्थः, 'गम्भाओ गम्भ' गर्भाद गर्भ--देवानन्दा ब्राह्मणीगर्भात् त्रिशलाक्षत्रिया गर्भ शक्रेण स्वप्रेष्यहरिणैगमेषिदेवद्वारा 'साहरिए' संहृतः। 'महाहिमवंतस्स णं' महाहिमवतः खलु 'वासहरपव्वयस्स' वर्षधरपर्वतस्य द्वितीयवर्षधरपर्वतस्य-द्विशतयोजनोच्छ्रितस्य 'उवरिल्लाओ चरमंताओ' उपरितनाचरमान्तात् 'सोगंधियस्स कंडस्स' सौगन्धिकस्य काण्डस्य 'हेहिल्ले' अधस्तनः 'चरमंते' चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'बासीइं जोयणसयाई' द्वधशीति योजनशतानि दूचशीतिशतयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। द्वयशीतिशत योनान्तरितत्वं च एवं विज्ञेयम्-रत्नप्रभापृथिवी करता है, बाकी के जो१८२एकसो बयासी मंडल हैं उनमें २दो वार प्रवेश करके संचार करता है। यद्यपि जंबूद्वीप में पंसठ सूर्यमंडल है तो भी "जंबद्वीप" पद से उसके बाह्य रहे हुए मंडलो का भी यहां ग्रहण किया गया है। श्रमण भगवान् महावीर ८२ बयासी अहोरात्र के व्यतीत हो जाने पर अर्थात् ८३तेरासी वें अहोरात्र के लगने पर आश्विन कृष्ण त्रयोदशी के दिन देवानन्दा ब्राह्मणी के गर्भ से त्रिशला क्षत्रियाणी के गर्भ में अपने प्रेष्य हरिणैगमेषी देव द्वारा इन्द्रने संहृत करवाया। महाहिमवान नामके द्वितीय वर्षधरपर्वत के कि जिसकी उंचाई दो सौ योजन की है ऊपर के अन्तिम भाग से सोगंधिक काण्ड का जो नीचे का अन्तिभाग है वह व्यवधान की अपेक्षा ८२बयासी सौ योजन दूर है। यह दूरी इस प्रकार (૧૮) મંડળોમાં બે વાર પ્રવેશ કરીને સંચરણ કરે છે. જો કે બૂઢીપમાં પાસ (પ) સૂર્યમંડળ છે, છતાં પણ “જબૂદ્વીપ પરથી તેના બાહ્ય મંડળને પણ અહી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. ઈન્દ્ર દ્વારા મોકલાયેલ હરિણમેષ દેવ દ્વારા ૨ ખાસી અહોરાત્ર વ્યતીત થતા અને ૮૩ ત્યાસી મી અહોરાત્ર થતાં, આસો વદી તેરશને દિવસે દેવાનંદા બ્રાહ્મણીના ગર્ભમાંથી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીના ગર્ભમાં શ્રમણભગવાન મહાવીરને મૂકવામાં આવ્યા. બસે યાજનની ઉંચાઈના મહાહિમવાન નામના બીજા વર્ષધર પર્વતની ઉપરના અન્તિમ ભાગથી સૌગધિક કાંડના નીચેના અન્તિમ ભાગનું અંતર ખ્યાંશી સે (૮૨) યોજન છે. તે અંતરનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #569

५५०
समवायाङ्गसूत्रे हि काण्डत्रयात्मिका, तत्काण्डत्रयं खरकाण्डम् १, पङ्ककाण्डम्२, अब्बहुलकाण्ड चेति । तत्र प्रथम काण्डं-रत्नकाण्ड१-वज्रकाण्डर वैडूर्य३ लोहिताक्ष४ मसारगल्ल५ हंसगर्भ६ पुलक७ सोगन्धिक६ ज्योतीरसाजना९ १० जनपुलक११ रजत१२ जातरूपाङ्क१३ १४ स्फटिक १५ रिष्ठकाण्डेति१६ षोडशविधरत्नमयं प्रथमं काण्डम् । प्रत्येकं काण्डं सहस्रसहस्रयोजनप्रमाणम् । सौगन्धिक काण्डं तु अष्टमं काण्डम्, इति प्रथमकाण्डादष्टमं सौगन्धिककाण्डं यावदशीतिशतयोजनान्तरितम् । महाहिमवदुच्छुयस्तु द्विशतयोजनात्मकः। इत्थं महाहिमवद्वर्षधरपर्वतस्य उपरितनाच्चरमान्तात्सौगन्धिककाण्डस्याधस्तनश्चरमान्तो द्वयशीतिशतयोजनव्यवधानेन दूरे वर्तते । 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'रुप्पिस्स वि' रुक्मिणोऽपि पश्चमवर्षधरपर्वतस्योपरितनाच्चरमान्तात्सौगन्धिककाण्डस्याधस्तनश्चरमान्तो द्वयशी. तिशतयोजनव्यवधानेन दूरे विज्ञेयः ॥ सू. १२१ ॥ से जाननी चाहिये-रत्नप्रभा पृथिवी के ३तीन कांड हैं-वे १खरकांड, २ पंककांड और ३अब्बहुलकांड ये हैं। इनमें जो खरकांड है वह रत्नकांड, वज्रकांड वैडूर्य, लोहिताक्ष, मसारगल्ल, हंसगर्भ, पुलक, सौगंधिक, ज्योती, रस, अंजन, अंजनपुलक, रजत, जातरूप, अंक, स्फटिक, और रिष्ठकांड इन सोलह प्रकार के रत्नों की प्रचुरता वाला है। हरएककांड १-१हजार योजन का है। सौगंधिककांड आठवां कांड है। यह कांड प्रथम कांड से ८. अस्सी सौ योजनदर है। तथा द्वितीय महाहिमवानपर्वत की ऊँचाई २०० दो सौ योजन की है। इस तरह महाहिमवान पर्वत के ऊपर के अन्तिमभाग ८२ बयासी सौ योजन दूर है वह कथन बन जाता है। इसी तरह से पांचवें वर्षधर रुक्मी पर्वत के अन्तिम भाग सौगंविककाण्ड का नीचे का अन्तिम भाग ८२वयासी सौ योज दूर है ॥सू० १२१॥ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રણ કાંડ છે. (૧) બરકાંડ (૨) પંકકાંડ અને (૩) અમ્બહુલકાંડ તેમને જે બરકાંડ છે તે રત્નકાંડ, વાકાંડ, વિડૂર્ય, લોહિતાક્ષ, મસારંગલ, હંસसम, ga४, सोधियोतीरस, मन, मनन, २०४त, त३५ म४, २३४ અને શિષ્ટકાંડ, એ સોળ પ્રકારનાં રાની પ્રચુરતાવાળે છે. દરેક કાંડ એક એક હજાર યોજન છે. સૌગંધિકકાંડ આઠમો કાંડ છે તે પહેલાં કાંડથી એંસી સે (८०००) योग दूर छे. तथा भीग महिमपान पतनी या मसे. (२००) યોજનની છે. આ રીતે મહાહિમવાન પર્વતના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી સૌગંધિક કાંડને નીચેને અંતિમ ભાગ ૮૨૦૦ આઠહજાર બસો દૂર છે તે સિદ્ધ થાય છે. એ જ પ્રમાણે પાંચમાં વર્ષધર રુકમી પર્વતના અન્તિમ ભાગથી સૌગંધિક કાંડને નીચેને અન્તિમ ભાંગ ૮૨૦૦ આઠહજાર બસ ચાજન દુર છે પસૂ, ૧૨૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #570

भावबोधिनी टीका. त्र्यशीतितमं समवायनिरूपणम्
त्र्यशीतितमं समवायमाह -- 'समणं भगवं' इत्यादि ।
मूलम् - समणे भगवं महावीरे बासीइराइदिएहिं वीइकंतेहिं तेयासाइमे राइदिए वहमाणे गब्भाओ गब्र्भ साहरिए । सीयलस्स णं अरहओ तेसीईगणा तेसीई गणहरा होत्था । थेरेणं मंडियपुत्ते तेसीइं वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे । उसभेणं अरहा कोसलिए तेसीइं पुब्वसय सहस्साई अगारमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता णं जाव पव्वइए । भरहे णं राया चाउरंतचकवट्टी तेसीइं पुव्वसय सहस्साई अगारमज्झे वसित्ता जिणे जाए केवला सव्वन्नू सव्वभावरिसी ॥ सू० १२२ ॥
टीका - - 'समणे भगव' इत्यादि । श्रमणो भगवान् महावीरः द्वयशीतिरात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु त्र्यशीतितमे रात्रिन्दिवे वर्त्तमाने सति गर्भाद गर्भ 'साहरिए' संहृतः हरिणैगमेपि देवेनेत्यर्थः । शीतलस्य खलु अर्हतः = दशमती थेकरस्य 'तेसीs' व्यशीतिर्गणाः, त्र्यशीतिर्गणधराच 'होत्था' आसन् । स्थविरः खलु मण्डितपुत्रः त्र्यशीतिर्वर्षाणि सर्वायुः पालयित्वा सिद्धः 'जावप्पहीणे' यावत्महीणः, यावच्छब्देन - 'बुद्ध:, मुक्तः, परिनिर्वातः, सर्वदुःखमहीण:' इति
५५१
अब सूत्रकार ८३ तेरासीवें समवाय का कथन करते हैं - 'समणेभगवं महावीरे इत्यादि ।
टीकार्थ - श्रमण भगवान् महावीर ८२ तेरासी अहोरात्र के निकल जाने पर और ८३तेरासीवें अहोरात्र के वर्तमान होने पर गर्भ से गर्भा न्तरित हरिणैगमेषिदेवद्वारा किये गये । भगवान् शीतलनाथ के ८३तेरासी गण थे और ८३तेरासी ही गणधर थे। स्थविर मंडितपुत्र ८३ तेरासीवर्ष की पूर्ण आयु का पालन करके सिद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बने ।
हवे सूत्रारत्याशी (८3) संख्यावाजा समवायो तावे छे- 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
ટીકા –૮૩ત્યાસી અહારાત્ર વ્યતીત થયા પછી ૮૩ત્યાશીમી અહોરાત્રે દેવાનંદા બ્રાહ્મ ણીના ગર્ભામાંથી રોગમેષી દેવ દ્વારા ભગવાન મહાવીરને ત્રિશલ દેવીના ગર્ભ માં મૂકવામાં આવ્યા. શીતળનાથ ભગવાનના ૮૩ ત્યાસી ગણુ અને ૮૩ ત્યાસી ગણધર હતા. સ્થવિર મંડિતપુત્ર ૮૩ ત્યાસી વનું આયુષ્ય ભેગવી સિદ્ધ થયાં, યુદ્ધ થયાં. સૌંસારથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #571

५५२
समवायानसूत्रे
·
संग्रहः । सर्वायुरिति - त्रिपञ्चाशद्गृहस्थपर्याये, चतुर्दश छद्यस्थपर्याये, षोडश केवलित्वे, इत्येवं त्र्यशीतिर्वर्षाणि सर्वायुरिति भावः । ऋषभः खलु अर्हन्=आदितीर्थङ्करः कौशलिकः=कोशलदेशोत्पन्नो भगवान् 'तेसीई' व्यशीतिः 'पुव्वसयसहस्साई' पूर्वशतसहस्राणि =लक्षपूर्वाणि विंशतिः पूर्वलक्षाणि कुमारत्वे त्रिषष्टिः राज्ये इत्येवं त्र्यशीतिपूर्वलक्षाणि अगारमध्ये = गृहस्थावासे 'वसित्ता' उषित्वा = निवस्य ततो मुण्डो भूत्वा खलु यावत् प्रव्रजितः । भरतः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती सप्तसप्ततिः पूर्वलक्षाणि कुमारत्वे षट्चक्रवर्तित्वे इत्येवं त्र्यशीतिलक्षपूर्वाणि त्र्यशीतिः पूर्वशतसहस्राणि लक्षपूर्वाणि अगारमध्ये उषित्वा जिनो जातः केवली सर्वज्ञः सर्वभावदर्शी । सू. १२२ ॥
चतुरशीतितमं समवायमाह - 'चउरासी' इत्यादि ।
मूलम् -- चउरासीइं निरयावास सय सहस्साइं पण्णत्ताई । उसभेणं अरहा कोसलिए चउरासीइं पुव्वसय सहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणेश एवं भरहो, बाहुबली, बंभी
यहां यावत् शब्द से " बुद्ध:, मुक्तः, परिनिर्वातः सर्वदुःखमहीणः " इन पदों का गृहण हुआ है। इन पदोंका अर्थ पीछे की व्याख्याओं में स्पष्ट कर दिया गया है। कोशलदेशोत्पन्न ऋषभ देव प्रभु८३तेरासी लाख पूर्वतक गृहस्थाश्रम में रहे। बाद में मुंडित होकर वे यावत् प्रब्रजित हुए। ऋषभदेव प्रभु वीस २० लाख पूर्वतक कुमारावस्था में और ६३तेरसठ लाखपूर्वतक राज्यावस्था में रहे हैं इसलिये ८३तेरासी लाख पूर्व उनका गृहस्थावास कहा गया है। चातुरन्तचक्रवर्ती भरतनरेश ७७ सतहत्तर लाख पूर्वतक कुमारपने में और ६ छह लाख पूर्वतक चक्रवर्तित्व में इस तरह ८३ तेरासी लाख पूर्वतक गृहस्थावस्था में रहकर जिन, के वली, सर्वज्ञ और सर्वभावदर्शी हुए हैं । सू.१२२ ॥
મુકત થયાં. પરિનિત થયાં અને સમસ્ત દુઃખાથી રહિત થયા. કાશલ દેશમાં જન્મેલા, ઋષભદેવ ભગવાન ૮૩ ત્યાસી લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાવસમાં રહ્યા હતા. ત્યાર બાદ મુંડિત થઈને દીક્ષિત થયા. તેઓ ૨૦ વીસ લાખ પૂર્વી સુધી કુમારાવસ્થામાં, અને ૬૩ તેસઠ લાખ પૂર્વ સુધી રાજ્યાવસ્થામાં રહ્યા હતા. તેથી તેમનેા ગૃહસ્થાવાસ ૮૩ ત્યાંસી લાખ પૂર્વના કહેવામાં આવ્યાં છે. ચાતુરન્ત ચક્રવતિ ७७ सत्योतेर લાખ પૂર્વ સુધી કુમારાવસ્થામાં અને છ લાખ સુધી ચક્રવતિત્વમાં-એટલે કે ૮૩ ત્યાશી લાખ પૂર્વ સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં રહીને જિન, કેવલી, સર્વૈજ્ઞ અને સર્વ ભાવદશી થયાં છે. ૫ સુ. ૧૨૨ ।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #572

भावबोधिनी टीका. चतुरशीतितमं समवायनिरूपणम्
५५३
सुंदरी। सिजसेणं अरहा चउरासीइं वाससयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे४। तिवटेणं वासुदेवे चउरासीई वाससयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता अष्पइटाणे नरए नेरइयत्ताए उवव. नो५। सकस्सगं देविंदस्स देवरन्नो चउरासीई सामाणियसाहस्सीओ पण्णत्ताओ६। सव्वेवि णं बाहिरया मंदरा चउरासीइं २ जोयणसहस्साइं उड़ें उच्चत्तेणं पण्णत्ता। सब्वेविणं अंजणगपव्वया चउरासीई २ जोयणसहस्साई उड्डूं उच्चत्तेणं पण्णत्ता। हरिवासरम्मगवासियाणं जीवाणं धणुपिटाई चउरासीइं जोयणसहस्साई सोलसजोयणाई चत्तारिय (एगूणवासाइ) भागा जोयणस्स परिक्खेवेणं पण्णत्ता । पंकबहुलस्स णं कंडस्स उवरिल्लाओ चरिमंताओ हेट्रिल्ले चरिमंते एस णं चोरासीई जोयणसहस्साई अबाहाए (बाहल्लेण) अंतरे पपणत्ते १०। चोरासीइं नागकुमारावाससयसहसाई पण्णत्ताइं ११। चोरासीइं पइन्नगसहस्साइं पण्णत्ताइं१२। चोरासोई जोणिष्पमुहस. यसहस्साइं पण्णत्ताई १३। पुवाइयाणं सीसपहेलियापजवसाणाणं सट्राणट्राणंतराणं चोरासीए गुणकारे पण्णत्ते१४। उसभस्सणंअरहओ चउरासीइ समणसाहस्सीओ होत्था १५॥ सव्वे वि चउरासीइ विमाणावाससयसहस्सा सत्ताणउइं च सहस्सा तेवीसं च विमाणा भवंतीति मक्खायं १६॥ सू. १२३॥
टीका--'चउरासीई' इत्यादि । चतुरशीतिनिरयावासशतसहस्राणि-नरकावासलक्षाणि प्रज्ञप्तानि । तान्येवाह-प्रथमपृथिव्यां त्रिशल्लक्षाः नरकावासाः ३०,
अब सूत्रकार ८४ चौरासीवें समवाय का कथन करते हैं-'चउइवे सूत्रा२ यायर्यासी (८४)नां समवायो मता छ-'चउरासीइंनिरयावास' इत्यादि।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #573

समवायाङ्गसूत्रे
द्वितीयायां पञ्चविंशतिलक्षाः२५,तृतीयायां पञ्चदशलक्षा:१५, चतु. दशलक्षाः१०, पञ्चम्यां त्रिलक्षाः३, षष्ठयां पञ्चोनैकलक्षपरिमिताः,-नवनवतिसहस्राणि पश्चनवत्यधिकनवशतानीत्यर्थः९९९९५, सप्तम्यां पञ्चसंख्यका नरकावसा: सन्ति । एवं सर्वे मिलित्वा चतुरशीतिशतसहस्राणि नरकावासानां भवन्ति । 'उसभेणं' ऋषभः खलु अर्हन् कौशलिकः चतुरशीति पूर्वशतसहस्राणि-पूर्वलक्षाणि सर्वायुः पालयित्वा सिद्धो बुद्धः यावत् सर्वदुःखपहीणः२) एवम् अनेनैव प्रकारेण-चतुरशीतिपूर्वतलक्षाणि सर्वायुः पालयित्वा भरतो वाहुबली ब्राह्मी सुन्दरी चैते सर्वे सिद्धिगति प्रपेदिरे । 'सिज सेणं' श्रेयांसः खलु अर्हन-एकादशस्तीर्थकरः चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षवर्षाणि सर्वायुः पालयित्वा सिद्ध यावसर्वदुःखपहीण:४। 'तिविटेणं' त्रिपृष्ठः खलु वासुदेवः श्रेयांसजिनकालवी रासीइं निरयावास' इत्यादि ।
टीकार्थ-प्रथम पृथिवी में ३० तीस लाख, द्वितीय पृथिवी में २५ पचीस लाख, तृतीयपृथिवीमें १५ पन्द्रह लाख, चौथी पृथिवी में १० लाख, पांचवी पृथिवी में ३ तीन लाख, छठवीं पृथिवी में ५ पांच कम १एकलाख अर्थात् ९९९९५ निन्नानवें हजार नौसौ पंचानवें और सातवीं में ५ पांच इस प्रकार कुल मिलाकर नरकावास ८४ चौरासी लाख हैं। कोशलदेशोत्पन्न ऋषभनाथ भगवान् ८४ चौरासी लाख पूर्वकी आयु भोगकर सिद्ध बुद्ध यावत् सर्वदुःखपहीण बने । इसी तरह से चौरासी लाख पूर्वकी समस्त आयु भोगकर भरत, बाहुबली, ब्राह्मी, सुन्दरी ये सब सिद्धिगति को प्राप्त हुए हैं। ग्यारहवें तीर्थकर श्री श्रेयांस भगवान् चौरासी लाख वर्ष की पूर्ण आयु का भोगकर सिद्ध यावत् सर्वदुःखों से रहित बनें हैं। श्रेयांसप्रभु के समय में रहा हुआ
ટીકાથ–પહેલી પૃથ્વીમાં ત્રીસ (૩૦) લાખ, બીજી પૃથ્વીમાં ૨૫ પચીસ લાખ, ત્રીજી પૃથ્વીમાં પંદર લાખ, ચેથી પૃથ્વીમાં દશ લાખ પાંચમી પૃથ્વીમાં ત્રણ લાખ છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં ૯૫. નવાણું હજાર નવસો પંચાણું સાતમી પૃથ્વીમાં પાંચ, એ પ્રમાણે સાતે પૃથ્વીમાં મળીને ૮૪ ચોર્યાસી લાખ નરકાવાસ છે. કોશલ દેશમાં જન્મેલા બાષભનાથ ભગવાન ચેર્યાસી (૮૪) લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભોગવીને સિદ્ધ બુદ્ધ, સંસારથી મુકત પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખાંથી રહિત થયા. એ જ પ્રમાણે ૮૪ ચોર્યાસી લાખ પૂર્વનું આયુષ્ય ભેગવીને ભરત બાહબલી, બ્રાહ્મી, સુંદરી, એ બધા પણ સિદ્ધિગતિ પામ્યા છે. અગિયારમાં તીર્થકર શ્રેયાંસ ભગવાન ચોર્યાસી (૮૪) લાખ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને સિદ્ધ, બુદ્ધિ, સંસારથી મુક્ત અને સમસ્ત દુખેથી રહિત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #574

भावबोधिनी टीका. चतुरशीतितमें समवायनिरूपणम् पथमो वासुदेवः चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षवर्षाणि सर्वायुः पाल. यित्वा 'अप्पइट्ठाणे' अप्रतिष्ठाने अप्रतिष्ठानाभिधे नरके-नरकवासे यः सप्तमपृथिव्यां पश्चानां नरकावासानां मध्यवर्ती तत्र नैरयिकतया उपपन्न ५। 'सकस्स णं' शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य चतुरशीतिः सामानिकसाहव्यः समानसिम्पन्न दे. वसाहव्यः प्रज्ञप्ताः६। 'सव्वेवि गं' सर्वेऽपि च खलु 'बाहरिया' बाह्याः मध्य जम्बूद्वीपमेरुव्यतिरिक्ताश्चत्वारो मन्दराः मन्दरपर्वताः प्रत्येकं चतुरशीतिश्चतुरशीतियोजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्ताः॥७॥ 'सव्वेवि णं' सर्वेऽपि खलु अञ्जनकपर्वताश्चतुरशीतिश्चतुरशीतियोंजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन प्रज्ञप्ताः। एते जम्बूद्वीपादष्टपे नन्दीश्वराभिधाने द्वीपे चक्रवालविष्कम्भमध्यभागे पूर्वादि चतुर्दिा चत्वारोऽञ्जनरत्नमयाअञ्जनकपर्वताः सन्ति८ । 'हरिवासे' त्यादि-हरिवासरम्य. कवासिकानां हरिवासरम्यकवासक्षेत्रसवन्धिनीनामुनरदिग्भागस्थितानां जीवानां प्रत्यञ्चानाम्, प्रत्यञ्चाकारसरलप्रदेशपत्तीमित्यर्थः, 'धणुपिट्ठाई' धनुःपृष्ठानि% आरोपितज्याधनुः पृष्ठाकाराणि परिधिखण्डानि चतुरशीतियॊजनसहस्राणि षोड. त्रिपृष्ठ वसुदेव ८४ चौरासी लाख वर्ष की पूर्ण आयु भोगकर अप्रतिष्ठान नामके नरकावास में सातवीं पृथिवी में पांच नरकावासों के बीच में नारक की पर्याय से उत्पन्न हुआ है। देवराज शक्र देवेन्द्र के ८४ चौरासी हजार सामानिक देव हैं। जंबूद्वीप के मध्यवर्ती मेरु को छोडकर ४चार मंदर पर्वतों से प्रत्येक मंदर पर्वत ऊँचाई की अपेक्षा ८४-८४ चौरासी २हजार योजन का ऊँचा है। समस्त अंजनगिरि ८४-८४चौरासी २हजार योजन के ऊँचे हैं। ये अंजनगिरि जंबूद्वीप से जो आठवां द्वीप नंदीश्वर नामका द्वीप है उसकी चारों दिशाओ में हैं। और चार हैं। हरिवर्ष और रम्यकवर्ष-क्षेत्र सबंधी प्रत्येक प्रत्यंचा के जो उत्तरदिग्भाग में स्थित है धनुःपृष्ठ-आरोपित ज्यावाले धनुष के पृष्ठ जैसे परिधिखड ८४०१६ થયા છે, શ્રેયાંસ પ્રભુના સમયમાં થઈ ગયેલ ત્રિપુષ્ઠ વાસુદેવ ૮૪ ચોર્યાસી લાખ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને સાતમી નરકમાં પાંચ નરકાવાસોની વચ્ચે આવેલા અપ્રતિષ્ઠાન નામને નરકાવાસમાં નારકી પર્યાયે ઉત્પન્ન થયેલ છે. દેવરાજ શફ દેવેન્દ્રના ૮૪૦૦૦ ચોર્યાસી હજાર સામાનિક દે છે જબૂદ્વીપની મધ્યના મેરુપર્વતને છોડીને બાકીના ચાર મંદર પર્વતેમાંને પ્રત્યેક મંદર પર્વત ૮૪-૮૪ હજાર જન ઉંચે છે. બધા અંજનગિરિ ૮૪-૮૪ હજાર યોજન ઊંચા છે. જે બૂદ્વીપ પછી આઠમા નંદીશ્વર નામના દ્વીપમાં તે અંજનગરિયે ચારે દિશાએ આવેલા છે. અને તે ચાર છે, હરિવર્ષ અને રમ્યક વર્ષ કે જે ઉત્તર દિશાનાં ભાગમાં આવેલ છે તેમની પ્રત્યેક પ્રત્યંચા, धनु:५४-मापित होरी मा धनुषा ४ । ५२५५३-८४०१६ ४/१८ यो०४.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #575

५५६
समवायाङ्गसूत्रे
-
शयोजनानि चत्वारश्च भागाः = योजनस्य = योजनैकस्य एकोनविंशतिभागेषु चत्वारो भागाः, अङ्कतः-(८४०१६४ / १९) परिक्षेपेण = दैर्येण प्रज्ञतानि९ | 'पंकबहुलस्स णं कंडस्स' बहुलस्य खलु कांडस्य = रत्नप्रभापृथिवी द्वितीयकाण्डस्य 'उवरिल्लाओ उपरितनात् 'चरिमंताओ' चरमान्तात् = अन्तिमभागात 'हेढिल्ले' अधस्तनः 'चरिमंते' चरमान्तः=अन्तिमभागः, एषः = पूर्वोक्तो भागः खलु चतुरशीतिर्योजनसहस्राणि 'बाहल्लेणं' बाहल्येन = विशालत्वेन 'अंतरे' अन्तरे दूरे प्रज्ञप्तः १०१ 'चोरासी' चतुरशीतिर्नागकुमारावासशतसहस्राणि - नागकुमाराणां चतुरशीतिलक्षपरिमिता आवासाः प्रज्ञप्ताः । कथम् ? चतुश्चत्वारिंशत् श्रवासा दक्षिणायां चत्वारिंशच्चोत्तरायां दिशीति | ११ | 'चोरासीइ ' चतुरशीतिः प्रकीर्णकसहस्राणि प्रज्ञतानि प्रकीर्णकं हि तीर्थकरस्वहस्तदीक्षितसामान्य साधु विनिर्मितशास्त्र विशेष ः १२ ॥ चतुरशीतिः योनिप्रमुखशतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षाणि जीवोत्पत्तिस्थानद्वाराणि प्रज्ञतानि तानि चैवम्-
" पुढवि - दग - अगणि मारुय, एक्केके सत्तजोणिलक्खाओ । वणवत्तेय - अणते, दस चउदस जोणिलक्खाओ ॥ १ ॥
,
चौरासी हजार सोलह योजन और ४/१९ एक योजन का उगनिसीया चार भाग परिक्षेप की अपेक्षा से हैं। रत्नप्रभापृथिवी का द्वितीयकांड पंककाण्ड है उसके ऊपर के अन्तिम भाग से जो उसीका नीचे का अन्तिमभाग है वह विशालता की अपेक्षा से ८४ चौरासी हजार योजन की दूरी पर है। नागकुमार देवों के ८४ चौरासी लाख आवास हैं। इनमें ४४ चौयालीस लाख आवास दक्षिणदिशा में और ४० चालीस लाख आवास उत्तरदिशां में हैं। चौरासी हजार प्रकीर्णक शास्त्र हैं। तीर्थकर प्रभु जिन्हें अपने हाथ से दीक्षा देते हैं एसे सामान्य साधुओं द्वारा जो शास्त्र रचे जाते हैं वे प्रकीर्णक शास्त्र कहलाते हैं। ८४ चौरासी लाख योनीयां जीवों की उत्पत्ति के स्थान हैं। वे इस प्रकार से हैं- पृथिवीकाय, अप्काय, નના પરિક્ષેપવાળે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના જે બીજો પ`કકાંડ નામના વિભાગ છે તેના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી નીચેના અન્તિમ ભાગ ૮૪ ચેાર્યાસી હજાર ચેાજન દૂર છે. નાગકુમાર દેવાનાં ૮૪ ચેાર્યાસી લાખ આવાસ છે. તેમાના ૪૪ચુવાળીસ લાખ આવાસ દક્ષિણ દિશામાં અને ૪૦ચાળીસ લાખ આવાસ ઉત્તર દિશામાં છે. ચાર્યાસીહજાર(૮૪૦૦૦) પ્રકીક શાસ્ર છે. તીર્થંકર પ્રભુએ જેમને પેાતાને હાથે દીક્ષા આપી હાય એવા સામાન્ય સાધુઓ દ્વારા જે શાઓ રચાય છે તેમને પ્રકી કે શાસ્ત્ર કહે છે. જીવાની ચાનિયે –ઉત્પત્તિસ્થાન ૮૪ ચોર્યાસીલાખ છે તે આ પ્રમાણે છે પૃથ્વીકાય, તેજ કાય, અસૂકાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #576

भावबोधिनी टीका. चतुरशी तेतमं समवायनिरूपणम्
विगलिदिएसु दो दो, चउरो चउरो य नारयसुरेमु ।
तिरिएसु होति चउरो, चोदस्स लक्खा उ मणुए मु॥२॥” इति । छाया-पृथिव्युदकाग्निमरुतामेकैकम्मिन् सप्तयोनिलक्षाः ।
वने प्रत्येकानन्तयोदेश चतुर्दशयोनिलक्षाः ॥१॥ विकलेन्द्रियेषु द्वे द्वे, चतस्रश्चतस्रश्च नारकसुरयोः ।
तिर्यक्षु भवन्ति चतस्रः, चतुर्दशलक्षास्तु मनुजेषु ॥२॥इति । यद्यपि जीवोत्पत्तिस्थानानि असंख्येयानि सन्ति तथापि समानवर्णगन्धरसस्पर्शवतां तेषामेकत्वविवक्षया न प्रस्तुतसंख्या विरोधः१२। 'पुव्वाइयाणं' इति पूर्वादिकानां पूर्व-पूर्वाङ्गम् आदिर्येषां ते पूर्वादिकास्तेषाम्, पूर्वशब्दोऽत्रपूर्वाग. परकः। 'सीसपहेलिया पज्जवसाणाणं' शीर्षप्रहेलिकापर्यवसानानां, शीर्षप्रहेलिका चतुर्नवत्यधिकैकशताङ्कपरिमितसंख्याविशेषः, सा पर्यवसाने अन्ते येषां ते तथा तेषां 'सट्ठाणहाणंतराणं' स्वस्थानस्थानान्तराणां, यद् विवक्षितं तत् स्वं स्वं च तत्स्थानं स्वस्थानं-पूर्व पूर्व पूर्वाङ्गादिरूपं, गुणनीयमित्यर्थः, तस्मात् स्वस्थानातपूर्वपूर्वस्थानादुत्तरोत्तरसंख्यास्थानस्योत्पत्तिस्थानात्संख्याविशेषलक्षणात स्थानातेजाकाय और वायुकाय इनकी प्रत्येक की ७-७ सातरलाख, वनस्पति काय में प्रत्येक वनस्पति की १०लाख और साधारण वनस्पति की १४ लाख, विकलेन्द्रियों की सब की २-२ दो दो लाख के हिसाब से ६छह लाख, नारकियों की ४चार लाख, देवों की ४चारलाख, तिर्यचो को ४चार लाख और मनुष्यो की१४चौदह लाख। इन सब का जोड८४चोरासी लाख होता है। यद्यपि जीवों की उत्पत्ति के स्थानरूप योनिया असंख्यात हैं तो भी समान वर्ण, गंध, रस और स्पर्श विशिष्ट ऊन २स्थानों में एकत्व की विवक्षा से प्रस्तुत संख्या में कोई विरोध नहीं आता है। पूर्वाग से लेकर शीर्षप्रहेलिका पर्यंत के स्वस्थानों का और स्थानान्तरों का गुणाकार चौरासीलाख चौरासी लाख का कहा गया है। भाव इसका इस અને વાયુકાય, એ પ્રત્યેકની સાત સાત લાખ એનિયો, વનસ્પતિકાયમાં પ્રત્યેક વનસ્પતિની દસ લાખ અને સાધારણ વનસ્પતિની ચૌદ લાખ, બધા વિકલેન્દ્રિયોની બે બે सामने डिसामा छ (6) साम, ना२४ीयानी या२ (४) साप, हेवोनी या२ (४) सास, तिय यानी या२ (४) १५, भने मनुष्यानी यो? (१४) सात मधान। સરવાળે ચોર્યાસી (૮૪) લાખ થાય છે. જો કે જીવની ઉત્પત્તિરૂપ નિચે અસં. ખ્યાત હોય છે, છતાં પણ સમાન વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પ વાળા તે તે સ્થાનમાં એકત્વની દૃષ્ટિએ પ્રસ્તુત સંખ્યામાં કોઈ વિરોધ નડતું નથી. પૃર્વાગથી લઈને શીર્ષ પ્રહેલિકા સુધીના સ્વસ્થાને અને સ્થાનાન્તરને ગુણાકાર ચોર્યાસી લાખ, કહેલ છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #577

समवायाङ्गसूत्रे
।
न्तरराणि= गुणकलब्धा अव्यवहितोत्तरसंख्या विशेषास्तेषाम् 'चोरासीए' चतुरशीत्या=चतुरशीतिलक्षसंख्ययेत्यर्थः गुणकारः = गुणनं प्रज्ञप्तः । तथाहि चतुरशीतिवर्ष लक्षैरेकं पूर्वानं भवति, तत् चतुरशीतिलक्षपूर्वाङ्गेर्गुणितमेकं पूर्वम् २, तत् चतुरशीतिलक्षपूर्वैर्गुणितमेकं त्रुटिताङ्गम् ३, तत् चतुरशीतिलक्षत्रुटिताद्वैर्गुणितमेकं त्रुटितं भवति । एवम् - अडडाङ्गम् ५ अडडम् ६, अववाङ्गम्७, अववम्८, हूहूकाङ्गम् ९ हूहूकम् १०, उत्पलाङ्गम् ११, उत्पलम् १२, पद्माङ्गम् १३, पद्मम् १४, नलिनाङ्गम् १५, नलिनम् १६, अक्षिनिकुराङ्गम् १७, अक्षिनिकुरम् १८, अयुताङ्गम् १९, अयुतम् २०, नयुताङ्गम् २१ नवुतम् २२, प्रयुताङ्गम् २३, मयुतम् २४, चूलिकाङ्गम् २५, चूलिका२६, शीर्षप्रहेलिकाङ्गम्२७, शीर्षप्रहेलिका२८ । इत्येतानि-अष्टाविंशतिस्थानानि विज्ञेयानि एषामन्तिमायाः शीर्षप्रहेलिकासंख्याया अङ्कसंख्या (१९४) चतुर्नवत्यधिकं शतमेकं भवति १४ । 'उसभस्स णं' इत्यादि - 'उसभस्स णं' ऋषभस्य प्रकार से है - चौरासी लाख वर्ष का पूर्वाङ्ग होता है। चौरासी८४लाख में चौरासी ८४ लाख का गुणा करने से जो संख्या आती है वह परिमाण १ एक पूर्व का हो जाता है - चौरासी ८४ लाखपूर्व से गुणित एक १ त्रुटिताङ्ग होता है। चौरासी ८४ लाख त्रुटिताङ्ग से गुणित एक त्रुटित होता है। इसी तरह से अडडाङ्ग, अडड, अववाङ्ग, अवच, हूहूकाङ्ग, हूहूक, उत्पलाङ्ग, उत्पल, पद्माङ्ग, पद्म, नलिनांग, नलिन, अक्षिनिकुरांग, अक्षिनिकुर, अयुताङ्ग, अयुत, नयुतांग, नयुत, प्रयुतांग, प्रयुत चूलिकांग चूलिका, शीर्षप्रहेलिकाङ्ग और शीर्षप्रहेलिका में अठावीस २८ स्थान पूर्व पूर्व से गुणित हैं। इनमें जो अन्तिम स्थान शीर्षप्रहेलिका है उसकी संख्या की अंकसंख्या १९४एकसौ चोरान वे है। प्रथम तीर्थकर श्री आदिनाथ भगवान તેનું તાત્પર્યાં નીચે પ્રમાણે છે...૮૪ ચોર્યાસી લાખ વર્ષોંનું એક પૂર્વાંગ થાય છે. ૮૪ ચોર્યાસી લાખને ૮૪ ચોર્યાસી લાખ વડે ગુણતાં જે સંખ્યા આવે છે તે શ્ પૂર્વાંનું પરિમાણ આવે છે-એટલે કે ૮૪ ચોર્યાસી લાખ પૂર્વાંગનું એક પૂર્વ થાય છે. તેનાથી એ ફલિતાર્થ નીકળે છે. ૮૪ ચોર્યાસી લાખ પૂર્વથીગુણુતા એક ત્રુટિ તાંગ થાય છે. ચોર્યાસી (૮૪) લાખ ત્રુટિતાંગથી ગુણુતા એક વ્રુદ્રિત થાય છે એજ રીતે अउडांग, अउड, अववाङ्ग, अवव, हूहूकाङ्ग, हूहूक, उत्पलाङ्ग, उत्पल, पद्माङ्ग, पद्म, नलिलांग, नलिन अक्षिनिकुरांग, अक्षिनिकुर, अयुताङ्ग, अयुत, नयुताङ्ग, नयुत, प्रयुतांग, प्रयुत, चूलिकांग, चूलिका, शीर्षप्रहेलिकांग, मने शीर्षप्रहेलिका, मे २८ मध्यावीस स्थान पूर्व पूर्व थी गुति छे. तेमांनु ने शीर्ष अहेसि નામનું છેલ્લુ સ્થાન છે તેની સખ્યાની એક સંખ્યા. ૧૯૪ એકસા ચોરાણું છે પહેલા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
५५८

Page #578

५५९
भावबोधिनी टीका. चतुरशीतितमं समवायनिरूपणम् खलु अर्हतः चतुरशीतिः 'समणसाहस्सीओ' श्रमणसाहत्र्यः श्रमणसहस्राणि 'होत्था' आसन् १५। 'सम्वेवि' इत्यादि- सव्वेवि' सर्वाण्यपि द्वादशकल्प-नवग्रैवेयक-पञ्चानुत्तरविमानस्थितानि चतुरशीतिर्विमानावासशतसहस्राणि चतुरशीतिलक्षसंख्यकाः विमानावासाः प्रथमदेवलोकदारभ्य पञ्चमब्रह्मदेवलोकं यावत् सन्ति तदुपरि लान्तकादारभ्यानुत्तरविमानानि यावत्-'सत्ताणउई च सहस्सा तेवीसं च' सप्तनवतिश्वसहस्राणि त्रयोविंशतिश्च विमानानि भवन्ति । अयं भावःप्रथमे सौधर्मकल्पे द्वात्रिंशल्लक्षाणि विमानानि३२. द्वितीये ईशानकल्पे-अष्टाविं. शतिः२८, तृतीये सनत्कुमारकल्पे द्वादश१२, चतुर्थ माहेन्द्रकल्पे-अष्ट८, पञ्चमे ब्रह्मलोके चत्वारि४। एवं चतुरशीतिलक्षाणि विमानानि भवन्ति । षष्ठे लान्तके पञ्चाशत् सहस्राणि५०, सप्तमे महाशुक्रकल्पे चत्वारिंशत् सहस्राणि४०, अष्टमे के चौरासी८४हजार श्रमण थे समस्त विमानों की संख्या चौरासी लाख सताणु हजार तेवीस ८४९७०२३ है। इसका खुलासा इस प्रकार से है-प्रथम देवलोक से लेकर पांचवें ब्रह्मदेवलोक पर्यत इस प्रकार से चौरासी ८४लाख विमानावास हैं,-प्रथम देवलोक में कि जिसका नाम सौधर्मकल्प है बतीस ३२लाख विमान हैं, दूसरे ईशान कल्प में अठाबीस २८ लाख, सनत्कुमार में बारह १२लाख, चौथे माहेन्द्रकल्प में आठ ८लाख. पांचवें ब्रह्मलोक में चार ४लाख। इसतरह इनका जोड चौरासी ८४ लाख हो जाता है। इसके बाद लान्तक कल्प से लेकर अनुत्तर विमानोंतक समस्त विमानावासों की संख्या सत्ताणु हजार तेईस ९७०२३ है-जो इस प्रकार से है-लान्तककल्प में पचास ५० हजार, सातवें महा. शुक्रकल्प में चालीस ४० हजार, आठवें सहस्रारकल्प में छह६छ हजार, તીર્થ કર શ્રી. આદિનાથ ભગવાનના ચોર્યાસી હજાર શ્રમણ હતા. બધાં વિમાનની સંખ્યા ચોર્યાસી લાખ, સત્તાણુ હજાર તેવીસ (૮૪૯૭૦૨૩) છે તેનું સપષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે–પહેલા દેવકથી લઈને પાંચમાં બ્રહ્મદેવલે ક સુધી આ પ્રમાણે ચોર્યાસી લાખ વિમાનાવાસ છે. પહેલા સૌધર્મ કલ્પમાં ૩ર બત્રીસ લાખ વિમાન, બીજા ઈશાનક૫માં ૨૮ અઠયાવીસ લાખ, ત્રીજા સનકુમારમાં ૧૨ બાર લાખ, ચોથા માહેન્દ્ર ક૯૫માં ૮ આઠ લાખ, અને પાંચમાં માહેન્દ્ર કપમાં ૪ ચાર લાખ. એ પાંચે દેવसोना भनीन (३२-२८-१२-८-४) = ८४ मा विमाना थाय छे. त्या२ माहना લાન્તક ક૯૫થી લઈને અનુત્તર વિમાન સુધીના સમસ્ત વિમાનાવાસની સંખ્યા સત્તાણું હજાર ત્રેવીસ(૯૭૨૩) છે. જે આ પ્રમાણે છે–લાન્તક કપમાં ૫૦૦૦૦ પચાસ હજાર સાતમા મહાશ ક૫માં ૪૦૦૦૦ ચાલી શહજાર આઠમાં સહસ્ત્રાર ક૫માં ૬૦૦૦,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #579

समवायानसूत्रे
सहस्रारकल्पे षट्सहस्राणि६, नवम - दशमयोरानतप्राणतकल्पयोर्मध्ये चतुःशतानि ४००, एकादशद्वादश योरारणाऽच्युतकल्पयोर्मध्ये त्रिशतानि ३००, अधस्तन ग्रैवेयaah एकादशोत्तरशतम् १११, मध्यमग्रैवेयकत्रि के सप्तो तरशतम् १०७, उप रितनयैवेयक के शतमेकम् १००, अनुत्तरविमानेषु - विजय वैजयन्त-जयन्तापराजित - सर्वार्थ सिद्धाख्यानि पञ्चविमानानि सन्ति । एवं सर्वाणि मिलित्वा चतुरशीतिलक्षाणि सप्तनवति सहस्राणि त्रयोविंशतिश्च (८४९७०२३) विमानानि भवन्ति । उक्तश्च -
"बतीस ३ अटवीसा २८ वार १२ ट्ट ७ चउर ४ सय सहस्साइ । आरेण बंभलोगा, विमाणसंखा (८३०००००) भवे एसा ||१|| पचास ५० चत्त४० छच्चेव६ सहस्सा लंत - सुक्क - सहसारे । सयचउरो ४ आणयपाणएस तिष्णारणच्चुयओ३ ||२|| एक्कारसुत्तरं हेट्ठिमेसु १११ सत्तुत्तरं च मज्झिगए १०३ । सयमेगं उवरिमए १००, पंचेव अणुत्तरविमाणा५ || ३ || इति || एवं रीत्या सर्वाणि विमानानि भवतीति मक्खायं भवन्तीत्याख्यातं, भवन्ति=सन्ति इति = एवं प्रकारेण आख्यातं कथितं भगवता सर्वज्ञेन सर्वदर्शिनेति १६ । 'मक्खाय' इति आर्षत्वान मकारः ॥ १२३ ॥
"
५६०
नौमें और दशवें जो जो आन्त प्राणतकल्प हैं उनमें चारसौ ४००, ग्यारहवें और बारवें जो आरण अच्युतकल्प है उनमें तीन सौ ३००, ग्रैवेयक के तीन त्रिक हैं-प्रथम अधस्तन ग्रैवेयक में एकसौ ग्यारह १११, दूसरे मध्यमग्रैवेयकों में एकसौ सात १०७, तीसरे उपरितन ग्रैवेयकों में सौ १००, तथा विजय, वैजयंत, जयंत, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध इन पांच ५ अनुत्तरों में पांच ५ विमान हैं। इस तरह इन सब का जोड सत्ताणु हजार तेईस ९७०२३ होता है। उक्तंच करके जो यहां गाथाएँ दी गई हैं - वे इसी अर्थ की पुष्टि के लिये हैं। इस प्रकार सर्वदर्शी सर्वज्ञ भगवान् ने कहा है || सू० १२३॥
છહજાર નવમાં અને દશમાં આનત પ્રાણત કલ્પમાં ૪૦૦-૪૦૦, ચારસો ૨ અને અગિયારમાં તથા ખારમાં આરણ અશ્રુત કલ્પમાં ૩૦૦-૩૦૦ ત્રણસો ૨ ત્રૈવેયકના ત્રણ ત્રિક છે, પહેલાઅધસ્તન ત્રૈવેયકામાં ૧૧૧ એકસેા અગિયાર ખીજા મધ્યમ જૈવેયકમાં ૧૦૭ એકસેાસાત અને ત્રીજા ઉપરિતન વેયકામાં ૧૦૦ એકસે તથા વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત અને સવાર્થસિદ્ધ, એ પાંચ અનુત્તામાં વિમાને છે તે બધાં વિમાનાના સરવાળે સત્તાણુ હજાર ત્રેવીસ થાય છે. કહ્યું છે' એમ કહીને અહિ જે ગાથાઓ આવેલી છે તે આ બાબતને ટેકો આપે છે. એવું સદી' સજ્ઞ ભગવાને કહ્યું છે. સુ. ૧૨૩ા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #580

भावबोधिनी टीका. पञ्चाशीतितमं समवायनिरूपणम्
अथ पञ्चाशीतितमं समवायमाह -- ' आयारस्स णं' इत्यादि । मूलम् - आयारस्स णं भगवओ सचूलियागस्स पंचासी उद्देणकाला पण्णत्ता १ । धायइसंडस्स णं मंदरा पंचासीइ जोयणसहस्साइं सव्वग्गेणं पन्नत्ता २ रुपएणं मंडलियपव्वए पंचासीड जोयणसहस्साइं सवग्गेणं पन्नत्ते ३ | नंदणवणस्स णं हेटिल्लाओ चरिमंताओ सोगंधियस्स कंडस्स हेट्ठिल्ले चरिमंते एस णं पंचासीइ जोयणसयाई बाहल्लेणं अंतरे पन्नते ॥ सू. १२४॥
५६१
टीका -- ' आयारस्स णं' इति आचारस्य = आचाराख्यस्य प्रथमाङ्गस्य नवाध्ययनात्मक प्रथम श्रुतस्कन्धस्य खलु भगवतः = दोषरहितस्य पूर्वापरविरोध र हितत्वात्सर्वमान्यस्य, 'सचूलियागस्स' सचूलिकाकस्य = चूलिकात्मकद्वितीयश्रुतस्कन्धसहितस्य द्वितीये हि श्रुतस्कन्धे पञ्चचूलिकाः, तासु च पञ्चमीनिशीथाख्या, सा चेह न गृह्यते तस्याः स्थानरूपयोभिन्नत्वात् शेषासु चतसृषु च प्रथमअब सूत्रकार पचासी ८५वें समवाय का कथन करते हैं - ' आयारस्स णं' इत्यादि ।
टीकार्थ- पूर्वापर विरोध से रहित होने के कारण सर्वमान्य और चूलिकात्मक द्वितीयश्रुतस्कंध सहित ऐसे आचारांग के पचासी ८५ उद्देशनकाल कहे गये है। आचारांग यह पहिला अंग है। इसके दो भूतस्कंध है। प्रथम श्रुतस्कंध नव अध्ययनात्मक है। तथा द्वितीय श्रुतस्कंध पंच चूलिकात्मक है। पांच चूलिका द्वितीय श्रुतस्कंध में हैं। पांच चूलिकाओं में एकचूलिका निशीथ नामकी है। उसका यहां ग्रहण नहीं हुआ है।
हवे सूत्रार पंयाशी (८५) संख्यावाणां समवायानु उथन ४२ छे - आयारस्स णं' इत्यादि !
ટીકા
પૂર્વાપર વિરાધ રહિત હોવાને કારણે સમાન્ય અને ચૂલિકાયુક્ત બીજા શ્રુતસ્ક ંધવાળા એવા આચારાંગ સૂત્રના પંચાશી (૮૫) ઉદ્દેશનકાળ કહેલ છે. આચારાંગ પહેલું અંગ છે. તેના એ, ત શ્રુતસ્કંધ છે. પહેલા શ્રુતસ્ક ંધ નવ અધ્યયના વાળા છે. બીજો શ્રુતસ્કંધ પાંચ ચૂલિકાવાળા છે. તે પાંચ ચૂલિકામાંની એક ચૂલિકા નિશીથ નામની છે. તેને અહીં ગ્રહણ કરેલ નથી, કારણકે તે ભિન્ન છે. બાકીની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #581

५६२
समवायाङ्गसूत्रे द्वितीये सप्तसप्ताध्ययनामिके, तृतीयचतुर्थ्या वेकैकाध्ययनामिके, तदेवं सह चूलिकाभिर्वर्त्तते इति सचूलिकाकस्तस्य 'पंचासीइ उद्देसणकाला' पश्चाशीतिरुद्देशनकालाः उद्देशावसराः-यत्र श्रुतस्कन्धेऽध्ययने च यावन्त्यध्ययनानि यावन्त उद्देशका वा तत्र तावन्त एव उद्देशनकाला भवन्ति । तथाहि-प्रथमश्रुतस्कन्धे नवस्वध्ययनेषु क्रमेण सप्त७ षट्१३ चत्वारः१७ चत्वारः२१ षट२७ पञ्च३२ अष्ट४० चत्वारः४४ सप्त५१ चेति । द्वितीयश्रुतस्कन्धे तु प्रथमचूलिकायां सप्तस्वध्ययनेषु क्रमेण-एकादश६२ त्रयः६५ त्रयः६८, चतुर्प-चतुर्थपञ्चमषष्ठसप्तमेषु अध्ययनेषु प्रत्येकं द्वौ द्वौ चतुष्वष्टेत्यर्थः ७६। द्वितीयचूलिकायां सप्ताध्ययनानि एकसराणि-अध्ययनमात्राणि उद्देशशून्यानि८३। एवं तृतीया चूलिका एकाध्ययनात्मिका८४। एवं चतुर्थ्यपीति८५। एवं सर्वमीलने पञ्चाशीशेष चार चूलिका ओं में जो पहिली और दूसरी चूलिका हैं उनमें सात सात अध्ययन हैं। तीसरी और चौथी चूलिका में १-१एक २अध्ययन है। जिस श्रुतस्कंध में जितने अध्ययन अथवा जितने उद्देशक होते हैं वहां पर उतने ही उद्देशनकाल-उद्देशावसर होते है। प्रथम श्रुतस्कंध में नव अध्ययनों में क्रमशः सात, छह, चार, चार, छह, पांच. आठ चार, और सात उद्देशनकाल हैं। द्वितीय श्रुतस्कंध में प्रथगचूलिका में सात अध्ययन है। उनमें क्रमशःप्रथम अध्ययन में ११, द्वितीय अध्ययन में तीन, तृतीय अध्ययन में तीन, तथा चार अध्ययनों में-चौथे, पांचवें, छठवें और सातवें अध्ययनमें प्रत्येक में दो, दो, इस प्रकार इन चारों में आठ उद्देशन काल है। द्वितीयचूलिका में ७ सात अध्ययन हैं और इनमें उद्देशनकाल नहीं हैं। ये केवल अध्ययनमात्र हैं। तृतीयचूलिका में ચાર ચૂલિકાઓમાં પહેલી ચૂલિકામાં સાત અને બીજી ચૂલિકામાં સાત અધ્યયન છે. ત્રીજીમાં એક અને ચેથીમાં એક અધ્યયન છે. જે તસ્કંધમાં જેટલા અધ્યયન અથવા ઉદ્દેશક હોય છે એટલા જ ઉદ્દેશનકાલ–ઉદેશાવસર તેમાં હોય છે. પહેલાં श्रुत मानव मध्ययनामां मनु सात, छ, यार, यार, छ, पांय, या, यार અને સાત ઉફેશનકાલ છે. બીજા શ્રુતસ્કંધની પહેલી ચૂલિકામાં સાત અધ્યયન છે. તેમાં પહેલા અધ્યયનમાં ૧૧ અગિયાર, બીજા અધ્યયનમાં ૩ ત્રણ, ત્રીજામાં ત્રણ, ચોથા, પાંચમા, છઠ્ઠા અને સાતમાં એ પ્રત્યેક અધ્યયનમાં બે બે, એ રીતે તે ચારેમાં મળીને આઠ (૮) ઉદ્દેશકાળ છે. બીજી ચૂલિકામાં સાત અધ્યયન છે. અને તેમાં ઉદ્દેશકાળ નથી. તે ફકત અધ્યયને જ છે. ત્રીજી ચૂલિકામાં એક અધ્યયન છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #582

भावबोधिनी टीका. पञ्चाशीतितम समवायनिरूपणम्
तिरिति १। 'धायइसंडस्स णं' धातकीखण्डस्य खलु 'मंदरा' मन्दरौ मन्दरपर्वतौ 'पंचासीइजोयणसहस्साई' पञ्चाशीतियोजनसहस्राणि पश्चाशीतिसहस्रयोजनपरिमितौ 'सम्वग्गेणं' सर्वाग्रेण सर्वोच्चत्वेन प्रज्ञप्तौ। एतौ सहस्रमेकं योजनं भूमिमध्येऽवगाढौ चतुरशीतिसहस्रयोजनानि चोच्छ्तिाविति २। 'रुयएणं' रुचकः खलु-रुचकाभिधानत्रयोदशद्वीपान्तर्गतः प्राकाराकृती रुचकद्वीपविभागका रतया स्थितः अत एव 'मंडलियपन्वए' माण्डलिकपर्वतः, मण्डलेन व्यवस्थितत्वात् माण्डलिक इत्युच्यते, स 'पंचासीइजोयणसहस्साई' पञ्चाशीतियोजनसहस्राणि 'सव्वग्गेणं' सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः। अयमपि पूर्वदेव सहस्रकयोजनं भूमिमध्येऽवगाढश्चतुर. शीतिसहस्रयोजनान्युच्छ्रित इति। 'नंदणवणस्स णं' नन्दनवनस्य पञ्चयोजनशतीच्छ्रितायां प्रथममेखलायां व्यवस्थितस्य खलु 'हेछिल्लाओ चरमंताओ' एक अध्ययन है। इसी तरह चतुर्थ चूलिका में भी केवल एक अध्ययन है। इस तरह इन सब का जोड पचासी ८५ हो जाता है। धातकीखंड में जंबूद्वीप की अपेक्षा जो दो सुमेरु पर्वत हैं-वे सब पर्वतों की अपेक्षा ऊँचाई में पचासी ८५ हजार योजन के हैं। ये दोनों एक १ हजार योजन तो जमीन के भीतर हैं और चौरासी हजार योजन जमीन के ऊपर ऊँचे उठे हैं। रुचक नामका मांडलिक पर्वत जो १३वें रुचक द्वीप के अन्तर्गत है और जिसका आकार प्राकार के जैसा है, तथा जिसके द्वारा इस द्वीप का विभाग होता है ऊँचाई की अपेक्षा पचासी ८५हजार योजन का ऊँचा है। इसका नीचेका एक हजार योजन प्रमाण भाग भूमि के भीतर है और चौरासी८४हजार योजन प्रमाण भाग जमीन ऊपर ऊँचा उठा है। पांचसौ योजन ऊची प्रथम मेखलापर स्थित नंदनवन के नीचे के अन्ति ચાથી ચૂલિકામાં પણ એક જ અધ્યયન છે. આ રીતે તે બધાના ઉદેશનકાળનો સરવાળો પંચાશી (૮૫) થઈ જાય છે. ધાતકીખંડમાં જબૂદ્વીપની અપેક્ષાએ જે બે સુમેરુ પર્વત છે તેઓ બધા પર્વતની અપેક્ષાએ ઊંચાઈમાં પંચાશી હજાર (૮૫૦૦૦) જન થઈ જાય છે. તે બન્ને એક એક હજાર યોજન જમીનની અંદર છે અને ચોર્યાશી (૮૪) હજાર જન જમીનની સપાટીથી ઊંચા છે. ૧૩ તેરમાં ચક દ્વીપમાં આવેલ રુચક નામનો માંડલિક પર્વત ઊંચાઈમાં પંચાશી (૮૫) હજાર એજનને છેતે પર્વત પ્રાકાર (કિલ્લા) ના જે છે અને તે પર્વત ચક દ્વીપના વિભાગ પાડે છે. તેને નીચેને એક હજાર યોજન ભાગ જમીનમાં અને અને બાકીને ૮૪૦૦૦ ચોર્યાશી હજાર જન પ્રમાણ ભાગ જમીનની સપાટીથી ઊંચો છે. પાંચસો જન ઊંચી પહેલી મેખલા પર આવેલ નંદનવનના નીચેના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #583

समवायानसूत्रे
आधस्तयाच्चरमान्तात्-अधोभागस्थितादन्त्यभागात् 'सोगंधियस्स कंडस्स' सौगन्धिकस्य काण्डस्य = रत्नप्रभापृथिव्याः खस्काण्डाभिधानप्रथम काण्डस्यावान्तर काण्डभूतस्याष्टमस्य सौगन्धिकाभिधानरत्नमयस्य काण्डस्य 'हेडिले चरमं ते " आधस्त्यश्चरमान्तः=अधोभागस्थोऽन्त्यभागः, 'एसणं' एष खलु 'पंचासीइ जोयणसयाई' पञ्चाशीतियजनशतानि 'अवाहाए' अबाधया - अवाधामाश्रित्य व्यवधानेनेत्यर्थः 'अतरे' अन्तरे=दुरे प्रज्ञप्तः, अयं भावः - मेरुमेखला उर्ध्वं पञ्चशतयोजनानि, तथा तदधः स्थितं प्रत्येकं काण्डं सहस्रसहस्रयोजनपरिमितमिति प्रथमकाण्डादष्टमकाण्डं यावदशीतिशतयोजनानि इति सर्वसंकलनया पश्चाशीतिशतयोजनानि भवन्ति ।। सू० १२४ ॥
षडशीतितमं समवायमाह - 'सुविहिस्स णं' इत्यादि ।
५६४
मूलम् - सुविहिस्स णं पुष्पदंतस्स अरहओ छलसीई गणा छलसीई गहरा होत्था । सुपासस्स णं अरहओ छलसीई वाइसया होत्था । दोच्चारणं पुढवीए बहुमज्झदेसभागाओ दोच्चस्स घणोदहिस्स हेट्ठिल्ले चरमंते एस णं छलसोई जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥ सू० १२५ ॥
मभाग से रत्नप्रभा पृथिवो के प्रथम सौगंधिककाण्ड का कि जो खरकांड का आठवां अवान्तर काण्ड है और जो सौगंधिक रत्नमय है नीचे का अन्तिम भाग व्यवधान की अपेक्षा पचासी ८५आठ हजार पांचसो योजन दूर है। इसका तात्पर्य यह है कि मेरु की मेखला ५०० पांचसो योजन की है। तथा उसके नीचे स्थित प्रत्येक काण्ड १-१ एक एक हजार योजन का है। इस तरह प्रथमकांड से अष्टकांडतक आठ हजार ८००० योजन हो जाते हैं। इन सबका जोड पचासी ८५सौ योजन आ जाता है ||० १२४ ॥
અન્તિમ ભાગથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પ્રથમ સૌગધિકકાંડ કે જે સૌગધિક રત્નમય છે, અને જે અરકાંડ પછી આઠમેા કાંડ છે, તેના નીચેના અન્તિમ ભાગ પહેંચાશી સેા (૮૫૦૦) ચેાજન દૂર આવેલા છે. તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે-મેની મેખલા પાંચસેા (૫૦૦) યાજનની છે, અને તેની નીચે આવેલા પ્રત્યેક કાંડ એક એક હજાર ચેાજનના છે. આ રીતે પહેલા કાંડથી આર્ડમા કાંડ આઠ હજાર(૮૦૦૦)યાજન દૂર છે. તે બધા અંતરોના સરવાળે ૮૫૦૦ (પંચાશી સા) યેાજન થાય છે. પ્રસૂ.૧૨૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #584

भावबोधिनी टीका. षडशीतितमं समवायनिरूपणम्
टीका--'सुविहिस्स णं' इति सुविधेः-सुविधिनाथस्य खलु 'पुप्फदंतस्स' पुष्पदन्तापरनाम्न: 'अरहओ' अर्हतः नवमजिनस्य 'छलसीई षडशीतिः गणाः= साधुसमुदायाः, तथा 'छलसीई' षडशीतिः गणधराश्च-गणनायकाः 'होत्था' श्रासन् १। 'सुपासस्स णं' सुपाश्वस्य खलु 'अरहओ' अर्हतः सप्तमजिनस्य 'छलसीई' षडशीतिः 'वाइसया' वादिशतानि-पडशीतिशतसंख्यका वादिनः ' होत्था' आसन् २। 'दोच्चाएणं' द्वितीयायाः खलु पृथिव्याः= शर्करामभायाः 'बहुमज्ज्ञदेसभागाओ' बहुमध्यदेशभागात्-अत्यन्तमध्यप्रदेशात् 'दोच्चस्स' द्वितीयस्य 'घणोदहिस्स' घनोदधेः 'हेटिल्ले चरमंते' आधस्त्यश्चरमान्तः, 'एसणं' एष खलु षड्शीतियोजनसहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया-व्यवधानेन अन्तरे दूरे प्रज्ञप्तः। तथाहि-इयं शर्करामभापृथिवी बाहल्यतो द्वात्रिंशत्सहस्राधिकलक्षमाना वर्तते, तदर्ध षट्षष्टिः सहस्राणि, घनोदधिश्च तदधोवती द्वितीय पृथिवी सम्बन्धिवर्ततेऽतोद्वितीयो घनोदधिविंशतिः सहस्राणि बाहल्यत इति संकलनया पडशीतियोजनसहस्राणि यथोक्तमन्तरं भवतिति । सू० १२५॥
अब सूत्रकार ८६ छियसी । समवाय का कथन करते हैं-'सुविहिस्स णं पुप्फदत्तस्स' इत्यादि।
टीकार्थ-सुविधिनाथ भगवान् के कि जिनका दूसरा नाम पुष्पदंत है ८६ छियासी गण थे और ८६ छियासी ही गणधर थे । सातवे भगवान् सुपार्श्वनाथ के ८६ छियासीसौ वादी थे। शर्करापभा द्वितीय पृथिवी के ठीकमध्यभाग से द्वितीय घनोदधि का नीचे का अन्तिम भाग ८६ छियासी हजार योजन व्यवधान की अपेक्षा दूर है। यह अन्तर इस प्रकार से जानना चाहिये-शर्करा पृथिवी की मोटाई एकरलाख बत्तीस हजार योजन की है। एक १लाख बत्तीस हजार के आधे ६६छासठ हजार होते हैं। घनोदधिवातवलय उसके नीचे है। इस
व सूत्र॥२ छ।शी (८६) नां समवायो मतावे छे-'सुविहिस्स णं पुप्फदत्तस्स' इत्यादि ! - ટીકાથ–સુવિધિનાથ ભગવાન કે જેમનું બીજું નામ પુષ્પદંત હતું, તેમના ૮૬ છાંસી ગણ અને ૮૬ છાંશી જ ગણધર હતા. સાતમા તીર્થંકર સુપાર્શ્વનાથના છાંશી સો (૮૬) વાદી હતા. શર્કરામભા નામની બીજી પૃથ્વીના બરાબર મધ્યભાગથી બીજા ઘને દધિને નીચેને અન્તિમ ભાગ છાંશી હજાર (૮૬૦૦૦) જનને અંતરે છે. તે અંતરનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-શર્કરા પૃથ્વીની જાડાઈ એક ૧ લાખ ૩૨ બત્રીસ હજાર એજનની છે. તેને અર્ધો ભાગ ક૬૦૦૦ છાસઠ હજાર યોજન થાય છે. ઘને દધિવાતવલય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #585

समवायाङ्गसूत्रे
सप्ताशीतितमं समवायमाह-'मंदरस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-मंदरस्स णं फव्वयस्स पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ गोथुभस्स आवासपव्वयस्स पञ्चथिमिल्ले चरमंते एस णं सत्तासीइं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते१। मंदरस्स णं पव्वयस्स दक्खिणिल्लाओ चरमंताओ दगभागस्स आवासपव्वयस्स उत्तरिल्ले चरमंते, एस णं सत्तासीई जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते। एवं मंदरस्स पञ्चािमलाओ चरमंताओ संखस्स आवासपव्वयस्स पुरथिमिल्ले चरमंते, एस णं सत्तासीई जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे पन्नत्ते३। एवं चेव मंदरस्स उत्तरिल्लाओ चरमंताओ दगसीमस्स आवासपव्वयस्स दाहिणिल्ले चरमंते, एस णं सत्तासीई जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे पन्नत्ते४। छण्हं कम्मपगडीणं आइमउवरिल्लवज्जाणं सत्तासीइ उत्तरपगडीओ पन्नत्ताओ५॥ महाहिमवंतकूडस्स णं उवरिल्लाओ चरमंताओ सोगंधियस्स कंडस्स हेडिल्ल चरमंते, एस णं सत्तासीइ जोयणसयाइं अबाहाए अंतरे पन्नत्ते। एवं रुप्पिकूडस्सवि ७ ॥सू. १२६॥
टीका--'मंदरस्स णं पचयस्स' इत्यादि । 'मंदरस्स णं पव्ययस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्याञ्चरमान्तात् 'गोथुभस्स घनोदधि वातवलय की मोटाई बीस हजार योजन की है। इन दोनों का आपस में जोड करने से८६छियासी हजार योजन का अन्तर होता है |सू० १२५॥ __ अब सूत्रकार सतासीवे ८७ समवाय का कथन करते हैं-'मंदरस्सणं पब्बयस्सा' इत्यादि ।
टीकार्थ-मंदर पर्वत के पौरस्त्य चरमांत प्रदेश से गोस्तूप नामक તેની નીચે વીસ હજાર જનની જાડાઇમાં છે. તેથી તે બને અંતરનો સરવાળો કરવાથી ૮૬૦૦૦ છાસી હજાર એજનનું અંતર આવી જાય છે. સૂ, ૧૨ પાસ
वे सूत्र४२ सत्याशी (८७) नां समवायो मतावे छ-"मंदरस्स णं पव्वयस्स" इत्यादि !
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #586

भावबोधिनी टीका. सप्ताशीतितमं समवायनिरूपणम्
५६७
आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य आवासपर्वतस्य पच्चत्थिमिले चरमंते' पाश्चात्त्य - अरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'सत्तासीइं जोयणसहस्साई' सप्ताशीति योजन सहस्राणि 'अवाहाए' अवाधाया व्यवधानेन ' अंतरे ' अन्तरे - दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । 'मेरोः पौरस्त्याच्चरमान्तो जम्बूद्वीपान्तर्गतो भागः पञ्चचत्वारिंशत्सहस्रयोजनप्रमाणोऽस्ति, तथा लवणसमुद्रे द्विचत्वारिंशत् सहस्रयोजनेषु वेलधरनागराजावासभूतो गोस्तूपनामापर्वतः पूर्वदिग्व्यवस्थितोऽस्ति, उभयसंयोजनेन सप्ताशीतिसहस्रयोजनानि संपद्यन्ते । इत्थं मेरुपूर्वदिग्वर्त्तिचरमान्तभागाद् गोस्तूप पर्वतस्य पाश्चात्त्यश्वरमान्तः सप्ताशीतिसहस्र योजनान्तरितो विज्ञेयः । 'मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'दक्खिणिल्लाओ चरमंताओ' दाक्षिणात्याचरमान्तात् 'दगभासस्स आवासपव्ययरस' दकभासस्य आवासपर्वतम्य 'उत्तरिल्ले चरमंते' उत्तरीयश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एसणं' एष खलु 'सत्तासीइजोयणसहस्साई ' सप्ताशातियोजन सहस्राणि 'अवाहाए' अबाधया = व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरेदूरे 'पण्णत्ते' मज्ञप्तः । एवं मंदरस्स पच्चत्थिमिल्लाओ चरमंताओ ' आवास पर्वत का जो पाश्चात्य चरमांत प्रदेश है वह सतासी ८७हजार योजन दूर है। इस प्रकार से है- मेरु का जो पूर्वदिग्वर्ती चरमान्तभाग है उससे जंबुद्वीपान्तर्गत जो भाग है वह पैंतालीस ४५ हजार योजन का है। तथा लवणसमुद्र में जो पूर्वदिशा में रहा हुआ गोस्तूप नामका पर्वत है कि जिस पर वेलंधर नामका नागराज रहता है वह बयालीस४२ हजार योजन में है । ४५ पैंतालीस और४२ बयालीस को आपस में जोडने पर पूर्वोक्त सतासी ८७ हजार योजन का अन्तर होता है। सुमेरु पर्वत का जो दक्षिणात्य चरमान्तभाग है उससे, द्गभास नामक आवासपर्वत का उत्तरदिशावर्ती को चरमांतभाग है वह व्यवधान को अपेक्षा से सतासी ८७हजार योजन दूर हैं। इसी तरह मंदर पर्वत के पाश्चात्य चरमांत से
•
ટીકા માં દર પતના પૂના આખરી ભાગથી ગેસ્તૂપ નામના આવાસ પતના પશ્ચિમ ચરમાંત પ્રદેશ સત્યાશી (૮૭) હજાર ચેાજન દૂર છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-મેને જે પૂર્વ દિશાના આખરી ભાગ છે તે ભાગથી જમ્મૂદ્વીપાન્તગત જે ભાગ છે તે પીસ્તાળીસ હજાર ચેાજન દૂર છે, તથા લવણુસમુદ્રમાં પૂર્દિશામાં રહેલ જે ગાસ્તૂપ નામના પર્વત છે, કે જેની ઉપર વેલ ધર નામના નાગરાજ રહે છે, તે ખેંતાલીસ હજાર ચેાજનમાં છે. ૪૫૦૦૦ પીસ્તાલીસ હજાર અને ૪૨ ખેતાળીસ હજાર ચેાજનના સરવાળા કરવાથી ૮૭૦૦૦ સત્યાશી હજાર ચેાજનનુ અંતર આવી જાય છે. સુમેરુ પર્વતના દક્ષિણના આખરી ભાગથી દગભાસ નામના આવાસ પર્યંતના ઉત્તરનેા આખરી ભાગ સત્યાશી હજાર (૮૭૦૮૦)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #587

समवायाङ्गसूत्रे
%3
मन्दरस्य पाश्चात्त्याच्चरमान्तात् 'संखस्स आवासपव्ययस्स' शंखस्य श्रावासपर्वतस्य 'पुरच्छिमिल्ले चरमंते' पौरस्त्यश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस गं' एष खलु सप्ता. शीतियोजनसहस्राणि अबाधया अन्तरे प्रज्ञप्तः । एवंवेव' एवमेव मन्दरस्य 'उत्तरिल्लाओ चरमंताओ' उत्तरीयाचरमान्तात् 'दगसीमस्स' दकसीम्नः आवा. सपर्वतस्य 'दाहिणिल्ले चरमंते' दक्षिणात्यश्चरमान्तो योऽस्ति, एष खलु सप्ताशीतियोजनसहस्राणि अबाधया अन्तरे प्रज्ञप्तः। 'छण्हं कम्मपगडीणं आइमउवरिल्लवजाणं' षण्णां कर्मप्रकृतीनामादिमोपरितनवर्जाणामू-अर्थात ज्ञानावरणान्तराय रहितानां दर्शनावरण वेदनीयमोहनीयायुष्कनामगोत्रसंज्ञकानां षण्णां कर्मप्रकृतीनां 'सत्तासीई' सप्ताशीतिः-दर्शनावरणस्य नव, वेदनीयस्य द्वे, मोहनीयस्य अष्टाविशातः, आयुषश्चतस्रः, नाम्नो द्विचत्वारिंशत्, गोत्रस्य द्वे, इति सर्वा मिलित्वा सप्ताशीतिः 'उत्तरपगडीओ' उत्तरमकृतयः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'महाहिमवंतकूडस्स' महाहिमवत्कूटस्य खलु 'उवरिमिल्लाओ चरमंताओ' उपरिमात्चरमान्तात् 'सोगंधियस्स कंडस्स' सौगन्धिकस्य काण्डस्य 'हेहिल्ले चरमंते' शंख नामका आवास पर्वत का जो पूर्वदिशा में रहा हुआ अन्तिम प्रदेश है वह व्यवधान की अपेक्षा सतासी ८७हजार योजन दूर है। इसी प्रकार सुमेरु पर्वत के अन्तिम प्रदेश से दकसीमन् नामक आवास पर्वत का दक्षिणदिशा का अन्तिम प्रदेश अवाधा की अपेक्षा सतासी८७हजार योजन दूर है। ज्ञानावरण और अन्तराय इन दो कर्मप्रकृतियों को छोडकर दर्शनावरण, वेदनीय, मोहनीय, आयु, नाम और गोत्र इन छह कर्मप्रक्रतियों को मिलाकर८७सतासी उत्तरप्रकृतिया हैं। वे इस प्रकार से हैं-दर्शनावरण की९नव, वेदनीय कीरदो,मोहनीय की२८अठाईस, आयु की४ चार,नाम की४२बयालीस और गोत्र कीरदो। महाहिमवंत कूट के उपर के अन्तिम भाग से सौगंधिक काण्ड का जो नीचे का अन्तिम प्रदेश हैं वह
જન દુર છે. એ જ પ્રમાણે મંદર પર્વતના પશ્ચિમના આખરી ભાગથી શંખ નામના આવાસ પર્વતને પૂર્વ દિશાને આખરી ભાગ સત્યાશી (૮૭) હજાર જન દૂર છે. એ જ પ્રમાણે સુમેરુ પર્વતના ઉત્તરના અનિતમ પ્રદેશથી દકસીમના નામના આવાસ પર્વતને દક્ષિણને અન્તિમ ભાગ ૮૭૦૦૦ સત્યાશી હજાર યોજન દૂર છે. જ્ઞાનાવરણ અને અન્તરાય સિવાયની દશનાવરણ, વેદનીય, મેહનીય, આયુ, નામ અને ગોત્ર, એ છ કમ પ્રકૃતિની એકંદરે ૮૭ સત્યાશી હજાર ઉત્તરપ્રકૃતિ છે તે આ પ્રમાણે છે–દર્શનાવરણની ૯, વેદનીયની ૨, મેહનીયની ૨૮, આયુની ૪, નામકર્મની ૪૨, અને નેત્રકર્મનીર. મહાહિમવંતકુટના ઉપરના અન્તિમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #588

भावबोधिनी टीका. सप्तशीतितमं समवायनिरूपणम् अधस्तनश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'सत्तासीइजोयणसयाई सप्ता. शीतियोजनशतानि महाहिमवत्कूटस्योच्छ्यः पञ्चशतोजनानि महाहिमबद्वर्षधरस्योच्छ्रयः, महाहिमवतो द्विशतयोजनानि, रत्नप्रभापृथिव्याः प्रथमखरकाण्डस्यावान्तरकाण्डेषु रत्नकाण्डादष्टमं सौगन्धिककाण्डं यावदशीतिशतयोजनानि, इत्येवं सप्ताशीतिशतयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे प्रज्ञप्तः। ‘एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'रुप्पिकूडस्स वि' रुक्मि कूटस्यापि-पञ्चमवर्षधरपर्वतस्य यद् रुक्मिकूटाभिधानं द्वितीयं कूटम्, तस्याप्युपरितनाच्चरमान्ता सौगन्धिककाण्डस्याधस्तनश्वरमान्तः सप्ताशीतिशत योजनान्तरितो विज्ञेयः।।१२६।।
अष्टाशीतितमं समवायमाह-‘एगमेगस्स थे' इत्यादि। ___ मूलम्--एगमेगस्स णं चंदिमसूरियस्स अट्ठासीइ अट्रासीइ महग्गही परिवारो पन्नत्ता । दिदिवायस्स णं अट्ठासीइ सुत्ताई पन्नव्यवधान की अपेक्षा सतासी८७ सतासीसौ योजन दूर है। महाहिमवानकूट की ऊँचाई पांचसो५००योजन की है। और महाहिमवान वर्षधर की ऊँचाई दों सौ योजन की है। इस तरह सात सौ ७०० योजन ये हुए। तथा रत्नप्रभा पृथिवी के अवान्तर कांडों में प्रथम रत्नकांड से लेकर आठ ८वां कांट सौगंधिक कांड है। यह अस्सी ८०००सौ योजन का है। इस प्रकार अस्सी ८०००सौ और ७०० सातसो को परस्पर जोडने से यह सत्तासी ८७००सौ योजन की दूरी निकल आती है। इसी तरह से पांचवें वर्षधर पर्वत का जो रुक्मिकूट नामका द्वितीयकूट है उस के ऊपर के अन्तिमभाग से सौगंधिक काण्ड का जो नीचे का अन्तिम भाग है ८७ सतासीसौ योजन दूर है ॥सू० १२६॥ ભાગથી સોગધિક કાંડના નીચેના અન્તિમ પ્રદેશનું અંતર ૮૭૦૦ સત્યાશી સે
જન છે. મહાહિમવાનફૂટની ઊંચાઈ પાંચસો (૫૦૦) જનની છે. અને મહાહિમાવાન વર્ષધરની ઉંચાઈ ૨૦૦ બસો જનની છે. આ રીતે બને મળીને ૭૦૦ સાત જન થયા. તથા રત્નપ્રભા પૃથ્વીના અવાન્તર કાંડમાં પહેલા રત્નકાંડથી આઠમાં સૌગંધિકકાંડનું અંતર આઠ હજાર (૮૦૦૦) જન છે. તે ૮૦૦૦ આઠ હજાર અને ૭૦૦ સાતસોને સરવાળો કરવાથી ૮૭૦૦ સત્યાશી સો
જનનું અંતર આવે છે. એ જ પ્રમાણે પાંચમાં વર્ષધર પર્વતના રુકિમણૂટ નામના બીજા કૂટની ઉપરના અન્તિમ ભાગથી સૌગંધિક કાંડના નીચેના અતિમ ભાગનું અંતર ૮૭૦૦ સત્યાશી સે જન છે. સૂ ૧૨૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #589

समवायाङ्गसूत्रे
ताई, तं जहा - उजुसुयं परिणयापरिणयं एवं अट्ठासीइ सुत्ताणि भाणियव्वाणि जहा नंदीए । मंदरस्स णं पव्वयस्स पुरत्थिमिल्लाओ चरमंताओ गोधूमस्स आवासपव्वयस्स पुरत्थिमिले चरमंते एस णं अट्ठासी जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउसु वि दिसासु नेयव्वं । बाहिराओ उत्तराओ णं कट्टाओ सूरिए पढमं छम्मासं अयमाणे चोयालीस ममंडलगए अट्ठासीइ एगसट्टिभागे मुहुत्तस्स दिवसखेत्तस्स निवुत्ता रयणिखेत्तस्स अभिनिपुत्ताणं चारं चरइ । दक्खिणकट्टाओ णं सूरिए दोचं छम्मासं अयमाणे चोयाली सइम मंडलगए अट्ठासीइ एगसट्टिभागे मुहुत्तस्स रयणिखेत्तस्स निवुत्ता दिवसखेत्तस्स अभिनिवुट्टित्ता णं चारं चरइ ॥ सू० १२७॥
टीका- ' एगमेगस्स णं' इत्यादि - ' एगमेगस्स णं' एकैकस्य खलु 'चंदमसूरियस्स' चन्द्रमः सूर्यस्य - चन्द्रमाश्च सूर्यश्वेति समाहारसमासे चन्द्रम:- सूर्य तस्य - चन्द्रसूर्ययोरित्यर्थः, 'अट्ठासी अट्ठासी महग्गहा' अष्टाशीतिरष्टाशीतिमहाग्रहाः 'परिवारो' परिवार: = परिवारतया 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । यद्यपि महाग्रहा अन्यत्र चन्द्रपरिवारतयैवप्रोक्ताः, किन्तु अत्र सूर्यस्यापीन्द्रत्वान्महाग्रहास्तत्परिवारतयाऽपि प्रोक्ताः 'दिट्टिवायरस णं' दृष्टिवादस्य खलु = परिकर्मसूत्रअब सूत्रकार ८८ अठासी वें समवाय का कथन करते हैं-'एगमेगस्सणं इत्यादि ।
५७०
w
टीकार्थ - एक २चन्द्र और सूर्य के अठासी अठासी ८८-८८ महाग्रह परिवाररूप से कहे गये हैं। यद्यपि दूसरी जगह महाग्रहों को चंद्रमा के परिवाररूप से ही कहा है परन्तु यहां जो सूर्य का भी परिवार महाग्रहों को कहा गया है वह सूर्य इन्द्र है इस अपेक्षा से कहा है। हवे सूत्रार मध्याशी (८८) नां समवायो बतावे - " एगमेगस्स णं" इत्यादि !
टीडार्थ - प्रत्येक यन्द्र ने सूर्यना परिवार३य महयासी, महयासी (८८-८८) મહાગ્રહ કહેલ છે. જોકે બીજી જગ્યાએ મહાગ્રહોને ચન્દ્રમાના જ પરિવારરૂપ કહેલ છે, પણ અહી મહાગ્રહાને સૂર્યના પણ પરિવારરૂપ દર્શાવ્યા છે તે સૂર્ય ઇન્દ્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #590

भावबोधिनी टीका. अष्टाशीतितमं समवायनिरूपणम्
५७१ पूर्वगतप्रथमानुयोगचूलिकाभेदेन पञ्चप्रकारस्य द्वादशाङ्गभूतस्य दृष्टिवादस्य सूत्रनामके द्वितीये भेदे 'अट्ठासीइसुत्ताई' अष्टाशीतिः सूत्राणि 'पणत्ताई' प्रज्ञ. प्तानि, 'तं जहा' तद्यथा-'उज्जुसुयं' ऋजुमूत्रम्, 'पारेणयापरिणयं' परिणतापरिणतम्, 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण ऋजुसूत्रपरिणतापरिणतप्रभृतिरूपेण 'अट्ठासीइ' अष्टाशीतिः-अष्टाशीतिप्रकाराणि 'मुत्ताणि' सूत्राणि 'भाणिय वाणि' भणितव्यानि-वक्तव्यानि, 'जहा नंदीए' यथा नन्द्याम्-नन्दीसूत्रे यथाऽष्टाशीति सूत्राणि तथैवात्रापि विज्ञेयानि । 'मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्याचरमान्तात् 'गोथूभस्स आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य आवासपर्वतस्य 'पुरथिमिल्ले चरमंते' पौरस्त्यश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'अट्ठासीइं जोयणसहस्साई' अष्टाशाति योजनसहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। दृष्टिवाद१२ बारहवें अंग के अठासी सूत्र कहे हैं। इस अंग के परिकर्म, सूत्र, पूर्वगत, प्रथमानुयोग और चूलिका ये पांच भेह हैं। इस अंग का जो दूसरा भेद सूत्र है उसमें ही अठासी ८८ सूत्र कहे हुए हैं। वे ऋजुसूत्र, परिणत, अपरिणत, इत्यादि प्रकार से नंदी की तरह जानना चाहिये। मंदर पर्वत के पूर्वदिग्वति चरमांत भाग से गोस्तूप आवासपर्वत का जो पौरस्त्यचरमांत प्रदेश है वह व्यवधान(अन्तर)की अपेक्षा अठासी८८हजार योजन दूर है। मेरुपर्वत के पूर्वदिशाकेअन्तभाग से जंबूद्वीप का चरमांतप्रदेश४५ पेंतालीस हजार योजन प्रमाण है। इससे गोस्तूप पर्वत४२वयालीस हजार योजन दूर है। तथा यह पर्वत एकहजार योजनका विष्कं भवाला है। इस तरह ४५-४२-१ - इनसब का योग८८अठासी होता है। इतनी हजार योजन की છે, એ અપેક્ષાએ કહેલ છે. બારમાં દષ્ટિવાદ અંગના અયાશી (૮૮) સૂત્ર કહેલ છે. આ અંગેના પરિકર્મ, સૂત્ર પૂર્વગત. પ્રથમાનુગ, અને ચૂલિકા એ પાંચ ભેદ છે આ અંગને જે બીજ સૂત્ર નામને ભેદ છે તેમાં ૮૮ અઠયાશી સૂત્ર કહેલ છે. તે ત્રાજુસૂત્ર, પરિણત, અપરિણત, ઈત્યાદિ પ્રકારે નન્દીની જેમ સમજવા મંદર પર્વતની પૂર્વ દિશાના અંતિમ ભાગથી ગેસ્તૂપ આવાસ પર્વતને પૂર્વનાં અન્તિમ પ્રદેશ અધ્યાશી (૮૮) હજાર યોજન દૂર છે. મેરુ પર્વતની પૂર્વ દિશાના અન્તિમ ભાગથી જંબૂઢીપને અન્તિમ પ્રદેશ પીસ્તાળીશ હજાર જન પ્રમાણ છે. ત્યાંથી ગોસ્તૂપ પર્વત ક૨૦૦૦ બેંતાળીસ હજાર યોજન દૂર છે. તથા તે પર્વત ૧૦૦૦ એક હજાર જનના વિષ્કલવાળો છે. એ રીતે ૪પ૦૦૦, પિસ્તાળીસ ૪૨૦૦૦, બેંતાળીસ અને ૧૦૦૦ એક હજારનો સરવાળો ૮૮૦૦૦ અધ્યાશી હજાર યોજન થાય છે. તેથી મેરુના પૂર્વાન્ત પ્રદેશથી ગેરતૂપને પૂર્વાન્ત પ્રદેશ ૮૮૦૦૦ અઠયાસી હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #591

૧૭૨
समवायाङ्गसूत्रे
मेरु पर्वतपूर्वान्तात् जम्बद्ध पचरमान्तः पञ्चचत्वारिंशत्सहस्रयोजनप्रमाणः, ततो गोस्तूपपर्वतो द्विचत्वारिंशत्सहस्रयोजनान्तरितः, स च पर्वतः सहस्रयोजनविष्कम्भः, इति सर्वाणि योजनयाऽष्टाशीतिसहस्रममाणानि भवन्ति । एतावद्याजनान्तरितो हि मेरोः पूर्वान्ताद् गोस्तूपस्य पूर्वान्तो भागः। ‘एवं' एवम्-अनेनैवप्रकारेण 'चउसु वि' चतसृष्वपि 'दिसासु' दिक्षु 'नेयव्वं' नेतव्यम्-विज्ञेयम् । अयं भावः मेरुपर्वतस्य दक्षिणपश्चिमोत्तरचरमान्तेभ्यो दक्षिणपश्चिमोत्तरदिग्व्यवस्थितानां दकभासशंखदकसीमपर्वतानां दक्षिणपश्चिमोत्तरचरमान्तभागा अपि अष्टाशीत्यटाशीतिसहस्रयोजनान्तरिताः। 'बाहिराओ' बाह्यायाः-सर्वाभ्यन्तरमण्डलरूपाया: 'उत्तराओ णं कटाओ' उत्तरायाः खलु काष्ठायाः दिशायाः 'सरिए' सूर्यः 'पढम' प्रथम 'छम्मासं' षण्मासम्-षण्णां मासानां समाहारः षण्मासम्, दक्षिणायनमित्यर्थः, प्राथम्यमस्य संवत्सरप्रारम्भत्वात्, 'अयमाणे' आयमानःआगच्छन् 'चोयालीसइममंडलगए' चतुश्चत्वारिंशत्तममण्डलगतः, 'अट्टासीइ एगसहिभागे मुहुत्तस्स' अष्टाशीतिमेकषष्टिभागान मुहूत्तस्य मुहूत्तस्याष्टाशीतिसंख्यकानेकषष्टितमभागान् यावत् 'दिवसखेत्तस्स' दिवसक्षेत्रस्य-दिवसस्येत्यर्थः, 'निबुद्धत्ता' निवदर्य-क्षपयित्वा 'रयणिखेतस्स' रजनिक्षेत्रस्य 'अभिनिबुड़ ढेत्ता' अभिनिवऱ्या 'मूरिए' सूर्यः 'चारं चरइ' चारं चरति-भ्राम्यति संचरणं करोति । दूरी पर मेरु के पूर्वान्त से गोस्तूप पर्वत का पूर्वान्तभाग है। इसी तरह से चारों दिशाओं में भी जानना चाहिये-तात्पर्य इसका यह है कि मेरु पर्वत के दक्षिण, पश्चिम और उत्तरदिशा संबंधी अन्तिम भागों से दक्षिण, पश्चिम और उत्तरदिग्वर्ती दकभास- शंख और दकसीमन् पर्वतों के दक्षिण, पश्चिम और उत्तरदिग्वर्ती चरमांत भाग की अठासी अठासी ८८-८८ हजार योजन की दूरी पर हैं। सर्वाभ्यन्तरमंडलरूप उत्तरदिशा से प्रथम छहमासतक दक्षिणायन होता हुआ सूर्य ४४चौआलीसवे मंडल पर आकरदिवस को१मुहूर्त के अट्ठासीभागों से६१ इकसठवे भाग तक क्षपित करके और रातकों बढा करके भ्रमण करता है। इसी तरह से ६मास યોજન દૂર છે. એ જ પ્રમાણે ચારે દિશા વિષે સમજવું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કેમેરુ મેર્વતના દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાના અતિમ ભાગથી, દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાના દકભાસ, શંખ, અને દકસીમન પર્વતના દક્ષિણ, પશ્ચિમ અને ઉત્તર દિશાના ચરમાન્ત પ્રદેશ ૮૮-૮૮ અઠયાશી–અઠયાસી હજાર યોજનને અંતરે છે. સભ્યતર મંડળરૂપ ઉત્તરદિશાથી પહેલા છ માસ સુધી દક્ષિણચન્દ્ર કરતો સૂર્ય ૪૪ ચુંમાલીસમાં મંડળ પર આવીને દિવસના ૧એક મુહૂર્તના ૮૮ અઠયાસી ભાગોમાંથી ૬૧માં ભાગ સુધી ક્ષય કરીને અને રાત્રિની વૃદ્ધિ કરીને ભ્રમણ કરે છે. એ જ પ્રમાણે છ માસ સુધી દક્ષિણાયન કરતો સૂર્ય ૪૪ ચુંવાલીસમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #592

भावबोधिनी टीका. एकोननवतितमं समवायनिरूपणम्
५७३
'दक्षिणकट्ठाओणं' दक्षिणकाष्ठायाः-दक्षिणदिशाया खलु मूरिए'सूर्य'दोच्चं छम्मास' द्वितीयं षण्मासम् ‘अयमाणे' आयमाः-प्रागच्छन् 'चोयालीसइममंडलगए' चतुश्चत्वारिंशत्तममण्डलगतः 'अट्ठासीइ इगसटिभागे मुहुत्तस्स' अष्टाशीतिमेकषष्टिभागान् मुहूर्तस्य-मुहूर्त्तस्याशीति संख्यकानेकषष्टिभागान् यावत् ‘रयणिखेत्तस्स' रजनिक्षेत्रस्य 'निवुइढेत्ता' निवऱ्या-क्षपयित्वा 'दिवसखेत्तस्स' दिवसक्षेत्रस्य 'अभिनिवुडढेत्ता' अभिनिवऱ्या-वर्द्धयित्वा खलु सूर्यश्चारं चरति ।।सू. १२७॥ एकोननवतितमं समवायमाह-'उसभेणं' इत्यादि ।
मूलम्-उसभेणं अरहा कोसलिए इमीसे ओसप्पिणीए तइयाए सुसमदूसमाए समाए पच्छिमे भागे एगूणणउईए अद्धमासेहिं सेसेहि कालगए जाव सव्वदुक्खप्पहीणे । समणे भगवं महावीरे इमीसे ओसप्पिणीए चउत्थाए दुसमसुसमाए समाए पच्छिमे भागे एगूणनउइए अद्धमासेहि सेसेहि कालगए जाव सव्वदुक्खप्पहीणे । हरिसेणे णं राया चउरंतचक्कवट्टी एगणनउइं वाससयाई महाराया होत्था । संतिस्स णं अरहओ एगणनउई अज्जासाहस्सीओ उक्कोसिया अजासंपया होत्था ॥ सू० १२८ ॥
टीका- 'उसभेणं' इत्यादि-'उसभेणं अरहा कोसलिए' ऋषभः खलु अर्हन् कौसलिका कोसलदेशोत्पन्नः 'इमीसे ओसप्पिणीए' अस्या अवसर्पिण्या:एततक दक्षिणायन हुआ सूर्य ४४चौआलीस वे मंडल पर पहुच कर रात्रिरूपक्षेत्र को एक मुहूर्त के अट्ठासी ८८ भागों में से ६१इकसठ वे भाग तक क्षपित करके और दिवसरूप क्षेत्र को वद्धित करके भ्रमण करता है। इससे यह तात्पर्य निकलता है कि दक्षिणायन में सूर्य दिनमान को कम करता है और रात्रिमान को बढाता है। तथा उत्तरायण में दिनमान को बढाता है और रात्रिमान को कम करता है ॥सू० १२७॥ મંડળ પર પહોંચીને રાત્રિરૂપ ક્ષેત્રના ૧એક મુહૂર્તના ૮૮અઠયાસી ભાગોમાંની ૬૧ એકસઠ ભાગ સુધી ક્ષય કરીને અને દિવસરૂપ ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ કરીને ભ્રમણ કરે છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે દક્ષિણાયનમાં સૂર્ય દિવસનું પ્રમાણ ઘટાડે છે અને રાત્રિમાન વધારે છે, પણ ઉત્તરાયનમાં દિનમાન વધારે છે અને રાત્રિમાન ઘટાડે છે સૂ.૧૨૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #593

५७४
समवायाङ्गसूत्रे
दवसर्पिण्यन्तभूतायाः 'तइयाए सुसमदूसमाए समाए तृतीयस्याः सुषमदुःषमायाः समाया:-सुषमदुःपमाभिधानतृतीयस्यारकस्य 'पच्छिमे भागे' पश्चिमे भागे 'एगणणउए अद्धमासेहिं सेसेहि' एकोननवत्यामर्द्धमासेषु शेषेषु सार्धाष्टमासाधिक त्रिषु वर्षेषु अवशिष्टेषु सत्सु 'कालगए' कालागतः कालधर्म प्राप्तः 'जाव' यावत्-अन्तकृतः सिद्धो बुद्धो मुक्तः 'सव्वदुक्खप्पहीणः' सर्वदुःखपहीणः। 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीरः 'इमीसे ओसप्पिणीए' अस्या अवसर्पिण्या: 'चउत्थाए सुसमदुस्समाए समाए' चतुर्थ्याः सुषमदुष्पमाया:समायाःसुषमदुःषमाभिधानचतुर्थारकस्य 'पच्छिमे भागे पश्चिमे भागे-अन्तिमेंऽशे 'एगूणनउईए अद्धमा सेहिं से सेहि' एकोननवत्यामधमासेषु शेषेषु-सार्धाष्टमासाधिक त्रिवर्षेष्ववशिष्टेषु 'कालगए' कालगतः-कालधर्ममनुप्राप्तः 'जाब' यावत्-अन्तकृतः सिद्धो बुद्धो मुक्तः 'सव्वदुक्खप्पहीणे' सर्वदुःखपहीणः सर्वदुःखरहितो जातः। 'हरिसेणेणं राया चाउरंतचक्कवट्टी' हरिषेणः खलु राजा चातुरन्त
अब सूत्रकार ८९नवासी वें समवाय का कथन करते-'उसभेणं अरहा इत्यादि। ___टीकार्थ-'कौशल देशोत्पन्न ऋषभदेव इस अवसर्पिणीकाल के सुषमदुःषमानामकतृतीय आरे के पश्चिम भाग में ८९नवासी पक्ष अर्थात् ३तीनवर्ष ८॥ साढे आठमास जब वाकी बचे रहे तब कालगत होकर सिद्ध, बुद्ध यावत् सर्व दुःखों से रहित हुए। श्रमण भगवान महावीर इस अवसर्पिणीकाल के दुःपमसुषमा नामक चतुर्थ आरे के पश्चिम भाग में ८९ नवासी पक्ष अर्थात् ३तीनवर्ष ८॥ साढे आठमास जब बाकी बचे रहे तब कालगत होकर सिद्ध बुद्ध यावत् समस्त दुःखों से रहित बने। चातुरन्त चक्रवर्ती हरिषेण राजा ८९नवासी सौ वर्षतक महाराज
वे सूत्र४।२ नव्याशा (८८)नां समवायानु ४थन ४२ --'उसभेणं अरहा इत्यादि।
ટીકાથ–કોશલ દેશમાં જન્મેલા અષભદેવ આ અવસર્પિણી કાળના સુષમદુષમા નામના ત્રીજા આરાના પાછળના કાળના ૮૯ નેવ્યાસી પક્ષ એટલે કે ત્રણ વર્ષ ૮સાડાઆઠ માસ બાકી રહ્યા ત્યારે કાળ પામીને સિદ્ધ, બુદ્ધ, સંસારથી મુકત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખોથી રહિત થયા. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ અવસર્પિણી કાળના દુષમ સુષમા નામના ચોથા આરાના પાછળના કાળના ૮૯ નેવ્યાસી પક્ષ, એટલે કે ત્રણ વર્ષ સાડાઆઠ માસ બાકી રહ્યા ત્યારે કાળધર્મ પામીને સિદ્ધ, બુદ્ધ, સંસારથી મુકત, પરિનિર્વત અને સમસ્ત દુઃખેથી રહિત બન્યા.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #594

भावबोधिनी टीका. नवतितमं समवायनिरूपणम्
५७५ चक्रवर्ती हरिषेणनामा दशमश्चक्रवर्ती 'एगणनउई वाससयाईएकोननवति वर्षशतानि यावत्-'महाराया' महाराजः 'होत्था' आसीत् । दशमचक्रवर्तिनो हरिषेणस्य समग्रमायुर्दशसहस्रवर्षपरिमितम् । तत्र देशोनाष्टशतवर्षाणि कौमार्य माण्डलिकत्वे च एकोननवतिशतवर्षाणि चक्रवर्तित्वे किञ्चिदधिकत्रिशतवर्षाणि संयमावस्थायां स्थित्वा मोक्षंगत इति विवेकः । उक्तंच
अटेवगया मुक्खं, मुहुमो बंभो य सत्तमि पुढदि ।
मघवं सणंकुमारो, सणं कुमारं गया कप्पं ॥१॥ 'संतिस्स णं अरहओ' शान्तेः खल्लु अर्हतः ‘एगणनउई अज्जासाहस्सीओ' एकोननवतिरार्या साहस्थ्यः 'उकोसिया अज्जिया संपया' उत्कृटा आर्यिकासंपत् 'होत्था' आसीत् । षोडशतीर्थकरस्य शान्तिनाथस्यैकोननवतिसहस्रपरिमिता आर्या आसन्निति भावः ॥ सू. १२८ ॥ नवतितमं समवायमाह-'सीयले णं' इत्यादि।
मूलम्--सीयले णं अरहा नउई धणूइं उडू उच्चत्तेणं होत्था। अजियस्स णं अरहओ नउई गणा नउई गणधरा होत्था। एवं संतिस्स वि। सयंभुस्स णं वासुदेवस्स उइवासाइं विजए होत्था। सव्वेसि णं वटवेयड्ड पव्वयाणं उवरिल्लाओ सिहरतलाओ सोगंधियकंडस्स हेटिल्ले चरमंते एस णं नउइजोयणसयाइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥ सू० १२९ ॥ पदमें रहे। हरिषेण दस१०वें चक्रवर्ती थे। इनकी समग्र आयु १०दस वर्ष की थी। कुछ कम आठ सौ वर्ष तक ये कुमारकाल में और मांडलिक पद में रहे। ८९०० नवासी सौ वर्षेतक चक्रवर्ती और कुछ अधिक तीनसौ वर्ष संयमी रहे। बाद में मोक्ष पधारे। शांतिनाथ भगवान की उत्कृष्ट रूपसे ८९नवासी हजार आर्यिकाएँ थी ॥सू० १२८॥ ચાતુરન્ત ચક્રવતિ હરિષણ રાજા નેવ્યાશી સો (૮૯૦૦) વર્ષ સુધી મહારાજ પદે રહ્યા હતા. તેઓ દસમાં ચક્રવતિ હતા. તેમનું સમગ્ર આયુષ્ય દસ હજાર વર્ષનું હતું. આઠ વર્ષથી ઘેડ ઓછા સમય સુધી તેઓ કુમારાવસ્થા અને માંડલિક પદમાં રહ્યા. ૮૯૦૦ નવ્યાસીસે વર્ષ સુધી ચક્રવતિપદે અને ત્રણસો વર્ષથી થોડા વધુ સમય સુધી સંયમી રહ્યા. ત્યાર બાદ તેઓ મેક્ષે સિધાવ્યા. ભગવાન શાંતિનાથની ઉત્કૃષ્ટરૂપે (વધારેમાં વધારે) નેવ્યાસી હજાર (૮૯૦૦૦) આયિકાએ હતી સૂ. ૨૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #595

५७६
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'सीयले णं' इत्यादि-सीयले णं अरहा' शीतलः खलु अर्हन् 'नउइं धणूई' नवति धनूंषि यावत् 'उड्डे' ऊर्ध्वम् ‘उच्चत्तेणं' उच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । 'अजियस्स णं अरहओ' अजितस्य खलु अर्हतः 'नउई गणा नउई' गणहरा' नवतिर्गणा नवतिर्गणधराः 'होत्था' आसन् । 'एवं' एवम् ‘संतिस्स वि' शान्तेरपि अर्हतो नवतिर्गणा नवतिर्गणधराश्च विज्ञेयाः । 'सयंभुस्स गं वासुदेवस्स' स्वयम्भुवः खलु वासुदेवस्य स्वयंभूनामकतृतीयवासुदेवस्य ‘णउइवासाई' नवतिवर्षाणि यावत् 'विजए' विजयः दिगविजयोऽर्थात्रिखण्डपृथ्वी स्वाधीनीकरणव्यापारः 'होत्था' आसीत् । 'सव्वेसि णं' सर्वेषां खलु-विंशतेरपि 'वटवेयड्डपब्वयाण' वृत्तवैताढयपर्वतानाम् वृत्ताः पल्यसंस्थानत्वाद् गोलाकारा ये वैताढयपर्वतास्तेषाम् ‘उवरिल्लाओ सिहरतलाओ ' उपरितनात् शिखरतलात् 'सोगंधियकंडस्स' सौगन्धिककाण्डस्य-काण्डत्रयात्मिकाया रत्नप्रभायाः पृथिव्याः अब सूत्रकार ९०नव्वे समवाय प्रकट करते हैं-'सीयलेणं अरहा' इत्यादि ।
टीकार्थ-दसवें शीतलनाथ भगवान ऊचाई की अपेक्षा ९०नव्वे धनुष ऊँचे थे। अजितनाथ भगवान के ९०नव्वे गण और ९० नव्वे ही गणधर थे। इसी तरह से शांतिनाथ भगवान के भी ९०नव्वे गण
और ९०नव्वे ही गणधर थे। स्वयंभू नाम के तृतीय वासुदेव ९० नव्वे वर्षतक तीनखंड के विजय करने में लगे रहे। समस्त गोलाकार वैता. ढय पर्वतों के ऊपर के शिखरतल से सौगंधिककांड का जो नीचे का अन्तिम प्रदेश है वह व्यवधान की अपेक्षा ९००० नौ हजार योजन दूर है। यह अन्तर इस प्रकार से जानना चाहिये-वृत्तवैताढय जो पर्वत हैं वे एक १हजार योजन ऊँचे हैं। उनके मूलप्रदेश से सौगंधिककांड का कि जो रत्नप्रभा पृथिवी के सोलह- काण्डरूप प्रथम खरकांड का आठवां काण्ड
वे सूत्र४२ ने (८०)नां समवाय मतावे छे-'सीयलेणं अरहा' इत्यादि। ટીકાઈ–દસમા તીર્થકર શીતલનાથ ભગવાન ૯૦ નેવું ધનુષ પ્રમાણ ઉંચા હતા. અજિતનાથ ભગવાનના ૯૦ નેવું ગણ અને ૯૦ નેવું ગણધર હતા. શાંતિનાથ ભગવાનને પણ ૯૦ નેવું ગણધર હતા. સ્વયંભૂ નામના ત્રીજા વાસુદેવ નેવું વર્ષ સુધી ત્રણ ખંડને જીતવા માટે લાગ્યા રહ્યા. સમસ્ત વૃત્તવૈતાઢય પર્વતની ઉપરના શિખરતલથી સૌગંધિકકાંડના નીચેના અન્તિમ પ્રદેશનું અંતર નવ હજાર (૯૦૦૦)
જન છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે- વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે એક હજાર એજન ઉંચા છે. તેના મૂળપ્રદેશથી રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સેળ કાંડમાંથી પહેલા બરકાંડ પછીના આઠમાં સૌગંધિકકાંડનાં આખરી ભાગનું અંતર ૮૦૦૦ આઠહજાર યોજન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #596

भावबोधिनी टीका. नवतितमं समवायनिरूपणम्
५७७ षोडशकाण्डात्मकस्य प्रथमस्य खरकाण्डस्य योऽष्टमः सौगन्धिककाण्डोऽस्ति, तस्य यः ‘हेटिल्ले चरमंते' अधस्तनश्वरमान्तोऽस्ति, 'एस गं' एष खलु 'नउइ जोयणसयाई' नवति योजनशतानि-नवसहस्रयोजनानि 'अबाहाए' अबाधयाव्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । एतदान्तयमेवं विज्ञेयम्वृत्तवैतात्यपर्वता हि सहस्रयोजनोचिछूताः, तन्मूलप्रदेशात् सौगन्धिककाण्डचरमान्तोऽष्टसहस्रयोजनानि दूरे वर्तते । इत्थं वृत्तवैताढयपर्वतोपरितनशिखरतलात् सौगन्धिककाण्डचरमान्तभागी नवसहस्रयोजनदूरवर्ती समस्ति । इदमत्रबोध्यम्वृत्तवैताढयपर्वताश्च विंशतिसंख्यकाः। तेषामेकैकपञ्चकंशब्दापाति विकटापाति गन्धापाति माल्यवदितिनामभिः प्रसिद्धम् । तत्र पञ्च शब्दापातिवृत्तवैताढयपवताः पञ्चसु हैमवतयुगलिकक्षेत्रेषु वर्तन्ते, तथा पञ्च विकटापातिपर्वताः पञ्चस्वैरण्यवतयुगलिकक्षेत्रषु, पञ्च गन्धापातिपर्वताः पञ्चसु हरिवर्षयुगलिकक्षेत्रेषु, पञ्च माल्यवत्पर्वताश्च पञ्चसु रम्यकवर्षयुगलिकक्षेत्रेषु सन्ति । हैमवतयुगलिक है चरमांत भाग आठ ८हजार योजन र है। इस प्रकार वृत्तवैताढ्य पर्वतों के उपर के शिखरतल से सौगंधिककाण्ड का नीचे का भाग नव हजार योजन की दूरी पर हो जाता है। वृत्तवैताठ्य पर्वत२०वीस हैं। इनमें जो एक एक पंचक है वह शब्दापाति, विकटापाति गन्धापति और माल्यवत् इस इस नाम से प्रसिद्ध है। इनमें से जो पांच शब्दापाति वृत्त वैताठ्यपर्वत है, वे पांच५ हैमवत क्षेत्रों में जो कि भोगभूमि के स्थान हैं वहां हैं। पांच विकटापाति जो वृत्तवेताढय पर्वत हैं, वे पांच ऐर. ण्यवत-युगलिक क्षेत्रों में हैं। पांच५ गंधापाति जो वृत्तवैतादयपर्वत हैं। वे पांच हरि वर्षक्षेत्रों में हैं। पांच५ जो माल्यवत् वृत्तवैताढयपर्वत हैं वे पांच रम्यक क्षेत्रों में हैं। ये सबक्षेत्र युगलिक धर्मवाले है। पांच हैमवत् છે. આ રીતે વૃત્તવૈતાઢય પર્વતની ઉપરના શિખરતલથી સૌગધિકકાંડનો નીચેનો ભાગ ૯૦૦૦ નવહજાર યોજન દૂર છે તે વાત સાબિત થાય છે. વૃત્તવૈતાવ્ય પર્વત ૨૦ વસ છે. તેમાં જે ચાર પંચક છે શબ્દાપાતિ, ગન્હાપાતિ અને માલ્યવના નામે પ્રસિદ્ધ છે તેમાંના જે પાંચ શબ્દાપાતિ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે છે, તે ભેગભૂમિના સ્થાન એવાં પાંચ હૈમવત ક્ષેત્રમાં છે. જે પાંચ વિકટાપતિ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે છે, તે પાંચ એરણ્યવાત ચુગલિક ક્ષેત્રોમાં છે. જે પાંચ ગન્ધાપાતિ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે
તે પાંચ હરિવર્ષ ક્ષેત્રોમાં છે. અને જે પાંચ માલ્યવત્ વૃત્તવિતાઠય પર્વતે છે, તે પાંચ રમ્યકવષ ક્ષેત્રોમાં છે. આ બધાં ક્ષેત્ર યુગલિક ધર્મવાળાં છે. પાંચ હૈમવત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #597

५७८
समवायाङ्गसूत्रे क्षेत्रेष्वेकं जम्बूद्वीपे, द्व धातकीखण्डे, द्वे चार्द्धपुष्कराईद्वीपे । एवमेवैरण्यवतहरिवर्षरम्यकवर्षविषयेऽप्यवगन्तव्यम् । तथा शब्दापातिसंज्ञकपञ्चवृत्तवैताढयपर्वताः स्वातिनामकैर्देवैरधिष्ठिताः, विकटापातिसंज्ञकपञ्चवृत्तवैताठ्यपर्वताः प्रभासनामकै देवैरधिष्ठिताः, गन्धापातिसंज्ञकपञ्चवृत्तवैताढयपर्वता अरुणनामकैर्देवैरधिष्ठितास्तथा माल्यवत्संज्ञकपञ्चत्तवैताढयपर्वताः पद्मनामकैर्देवैरधिष्ठिताः सन्तिाइति।।सू.१२९॥
एकनवतितमं समवायमाह-एकाणउई' इत्यादि । ___ मूलम्--एकाणउई परवेयावच्चकम्मपडिमाओ पण्णत्ताओ। कालोए णं समुद्दे एकाणउई जोयणसयसहस्साइं सहियाइं परिक्खवेणं पण्णत्ते । कुन्थुस्स णं अरहओ एकाणउई आहोहियसया होत्था । आउयगोयवजाणं छण्हं कम्मपगडीणं एकाणउई उत्तरपडीओ पण्णत्ताओ ॥ सू० १३०॥ ___टीका-'एकाणउई' इत्यादि । 'परवेयावच्चकम्मपडिमाओ' परवैयावृत्यकमप्रतिमाः-परेषां वैयावृत्यकर्माणि परवैयावृत्यकर्माणि, तद् विषयाः प्रतिमाः, आदिक्षेत्र इस प्रकार से हैं-१जंबूद्वीप में, २धातकीखंड में और २पुष्करार्ध में। शब्दापाति नामके जो पांच वृताढयपर्वत हैं वे स्वाति नाम धारक देवों से युक्त हैं। विकटापाति-नामके पांच वृत्तवैताढयपर्वत प्रभास नामक देवों से अधिष्ठित हैं। गंधापाति-नामके जो पांच वृत्तवैताढयपर्वत है वे अरुण देवों से सम्पन्न हैं। तथा माल्यवत् नामके जो पांच वृत्तवैताव्यपर्वत हैं वे पद्म नामके देवों से अधिष्ठित हैं ।सू० १२९॥
अब सूत्रकार ९१ एकाण- मा समवाय का कथन करते हैं'एकाणउई' इत्यादि।
टीकार्थ-स्वार्थ निरपेक्ष हो कर अपने से भिन्न साधुओं से भिन्न साधुओ की आहार पानी आदि से सेवा करने रूप वैयावृत्य प्रतिमा के આદિ ક્ષેત્ર આ પ્રમાણે છે-જબૂદ્વીપમાં એક ધાતકીખંડમાં છે, અને પુષ્કરાઈમાં બે શબ્દાપાતિ નામના જે પાંચ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે છે. તે સ્વાતિ નામના દેવાથી ચુકત છે. વિકટાપતિ નામના પાંચ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે પ્રભાસ નામના દેવેથી ચુકત છે. ગંધાપાતિ નામના પાંચ વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે અરુણ દેથી યુક્ત છે. તથા માલ્યવત નામના પાંચ વૃત્તવૈતાઢય પવતે પદ્ય નામના દેવે વડે અધિષ્ઠિત છે. સૂ ૧૨
वे सूत्रा२ मे (८१)नां समवाये मताव छ-'एकाणउई' इत्यादि।
ટીકર્થ–નિસ્વાર્થભાવે આહાર, પાણ આદિ વડે અન્ય સાધુઓની સેવા કરવારૂપવૈયાવૃત્ય પ્રતિમાના વિષયભૂત ૯૧ એક ખાસ અભિપ્રાય કહેલ છે-અહીંણુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #598

भावबोधिनी टीका. एकनवतितमं समवायनिरूपणम्
५७९
स्वार्थनिरपेक्षं स्वातिरिक्तसाधूनां कृते यदन्नपानादिभिः सेवनम् तद् विषया अभिग्रहविशेषाः, 'एकाणउई' एकनवतिः - एकनवतिसंख्यकाः 'पण्णत्ता' मज्ञप्ताः । इहवैयावृत्यशब्दो विनयस्याप्युपलक्षकः। ततो वैयावृत्य (१४) विनय (७७) भेदानां संकलनया भवत्येकनवतिः संख्या । तत्र वैयावृत्यं सावान्तरभेदं चतुर्दशविधम् । तथाहि मुख्यं वैयावृत्यं दशविधम्, तदुक्तम्
" आयरिय१ - उवज्झाएर - थेर३- तबस्सी ४ - गिलाण ५- सेहाणं६ । साहम्मिय७ - कुल ८ - गण९- संघ १० - संगयं तमिह कायन्त्रं " ॥ १ ॥ छाया - आचार्योपाध्यायस्थविरतपस्विग्लान शैक्षाणाम् ।
साधर्मिककुलगण संघसंगतं तदिह कर्तव्यम् ॥ १२ ॥ इति ।
आचार्यों हि प्रवाजनोपस्थापना १ २ वाचना३ धर्मोर्देशन भेदैः पञ्चविधः, इति तद्वैयात्यमपि पञ्चविधम् । इतरेषां नवानामेकैकविधं वैयावृत्यम् । इत्थं चतुर्दशविधं वैयावृत्यम् १४ । तथा विनयः सप्तसप्ततिविधः, तत्र दर्शनविनयः सप्ततिविधः, लोकोपचारविनयश्च सप्तविधः, दर्शनविनयस्य द्वौ भेदौ-शुश्रूषा विनविषय भूत अभिग्रह विशेष ९१एकाणचे कहे गये हैं। यहां वैयावृत्य शब्द विनय का भी उपलक्षक है। इसलिये अपने आवान्तरभेद सहित वैयावृत्त्य के चौदह १४भेद और विनय के सतहत्तर ७७भेद दोनों मिलाने से ९१एकाणवे होता है। वैसे तो वैयावृश्य मुख्यरूप में दस १० प्रकार का कहा गया है। उसके दश१० प्रकार ये हैं- आचार्य, उपाध्याय, स्थविर, तपस्वी, ग्लान, शैक्ष, साधर्मिक, कुल, गण और संघ इन दश१० का वैयावृत्य करना। इनमें जो आचार्य हैं वे प्रव्राजना, उपस्थापना, वाचना, धर्म और उद्देशन के ५ प्रकार हैं। अतः इनका वैयावृत्य भी पांच प्रकार का हो जाता है। इस तरह उपाध्याय आदि का वैयावृत्य ९नव प्रकार का और पांच आचार्य का वैयावृत्य ५पांच प्रकार का ये कुल मिलाकर वैयानृत्य के१४ चौदह प्रकार हो जाता हैं। ७७ सीतोतर प्रकार का विनय इस વૈયાવૃત્ય શબ્દ વિનયના પણ ઉપલક્ષક છે, તેથી અવાન્તર ભેદ સહિત વૈયાવૃત્યના ચૌદ (૧૪) ભેદ અને વિનયના ૭૭ સીત્યાત્તેર ભેદ. એ બન્ને મળીને વૈયાવૃત્યના ૯૧ એકાણુ ભેદ થાય છે. આમ તે વૈયાવૃત્ય દશ પ્રકારનું જ કહેલ છે. તે દશ अा। नीचे प्रमाणे छे न्यायार्य, उपाध्याय, स्थविर, तपस्वी, ग्लान, शैक्ष, साधभिङ, डुस गए भने संघ मे दृशनु वैयावृत्य २. अवना, उपस्थापना, वायना, ધર્મી અને ઉદ્દેશન એ પાંચ પ્રકારના આચાય છે. તેથી તેમનુ વૈયાવ્રત્ય ૯ નવ પ્રકારનુ અને પાંચ આચાય નુ પાંચ પ્રકારનુ વૈયાનૃત્ય, એમ એકદરે ૧૪ ચૌદ પ્રકારનુ' વૈયાવૃત્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #599

समवायाङ्गसूत्रे योऽनत्याशातनाविनयश्च । शुश्रूषाविनयो हि दशविधः, तथाहि-"से किंतं दसणविणए ? देसण विणए दुविहे पण्णत्ते तं जहा-सुस्सूसणाविणए अणञ्चासायणाविणए । से किंतं सुस्सूसणाविणए ? सस्सूसणाविणए अणेगविहे(दसविहे) पण्णत्ते तं जहा-अब्भुट्ठाणेइ वा१, आसणाभिंग्गहेइ वार, आसणण्पदाणेइ वा३, सक्कारेइ वा४, सम्माणेइ वा५, किइकम्मेइ वा६, अंजलिपग्गहेइ वा७, एतस्स अणुगच्छणया८, ठियस्स पज्जुवासणया९, गच्छतस्स पूडिसंसाहणया१०, से तं सुस्सूसणा विणए"। (औप. भग. शत. २५ उ.७) 'अब्भुट्ठाणेइ वा' इत्यादिअभ्युत्थानम्-गुरौ समागते आसनादिभ्य उत्थानम् १। आसनाभिग्रहः यत्र यत्र गुरुर्गच्छति तत्र तत्रासननयनम् । आसनप्रदानम्-आसनसमर्पणम्३। सत्कारः= प्रकार से है--दर्शन विनय के भेद ७० सत्तर और लोकोपचार वियन के ७सात भेद हैं। तात्पर्य यह हैं कि विनयमूल में दो प्रकार का है १एक दर्शनविनय और दूसरा लोकोपचार विनय । इन दोनों के ये ७० सत्तर और ७सात भेद हैं। इनकी संकलना ७७ सीतोतर हो जाती है। दर्शनविनय के ७०सत्तर भेद इस तरह से हैं-दर्शनविनय के मूल में दो भेद हैं १एक शुश्रूषाविनय, दुसरा अनत्याशातनाविनय । इनमें शुश्रूषाविनय के दस१० भेद हैं वे इस प्रकार हैं१अभ्युत्थान, २आसनाभिग्रह, आसन प्रदान, ४सत्कार, ५संमान, ६ कृतिकर्म, ७अंजलिप्रग्रह, ८आते हुए गुरु महाराज के संमुखगमन,९बैठ जाने पर गुरुमहाराज की सेवा करना और दशवां जाते हुए गुरु महाराज के पीछे पहुचाने जाना। इनमें गुरुमहाराज के आने पर आसन से उठना अभ्युत्थान है। गुरुमहाराज जहां जहां जावे वहां २ आसन ले થાય છે. વિનયન ૭૭ સીતેર પ્રકાર નીચે પ્રમાણે છે-૭૦સીતેર પ્રકારનું દશનવિનય, અને છસાત પ્રકારનું લેકપચારવિનય, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે વિનયના મુખ્ય બે પ્રકાર છે. (૧) દર્શનવિનય, (૨) લેકે પચારવિનય તેમના અનુક્રમે ૭૦ સીતેર અને છસાત ભેદ છે. એ રીતે કુલ ૭૭સીતેર પ્રકાર થાય છે. દશન વિનયના ૭૦ सात मे मा प्रभारी छ-तेन भुज्य मे लेह छ-(१) शुश्रूषाविनय मन (२) मनत्याशातना विनय. तमाशुश्रूषा विनयना १० ६श से छ-(१)मल्युत्थान(२)-पासनालियर, (3) सासनप्रदान, (४) स४२, (५) सन्मान (6) तिमी, (७)-ireी પ્રગ્રહ. (૮) આવતા ગુરુની સામે ગમન, (૯) ગુરુ બેસી જાય ત્યારે તેમની સેવા કરવી અને (૧૦) ગુરુ જાય ત્યારે તેમને મૂકવા માટે જવું. ગુરુમહારાજ આવે ત્યારે આસનેથી ઉભા થવું તેનું નામ “અલ્યુત્થાન” છે ગુરુમહારાજ જ્યાં જ્યાં જાય ત્યાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #600

भावबोधिनी टीका. एकनवतितमं समवायनिरूपणम् गुणस्तुतिकरणम्४। संमानम् वस्त्रपात्रादिभिः संमानकरणम्५। कृतिकर्म यथाविधिवन्दनम्६। अञ्जलिप्रग्रहः अञ्जलिपुटसंयोजनम्७ तथा-"एतस्य अणुगच्छणया' आयतोऽनुगमनम्-आगच्छतो गुरोः संमुखगमनम् ८। 'ठियस्स पज्जुवासणया' स्थितस्य पर्युपासना-स्थितस्य गुरोः सेवाकरणमू९। तथा 'गच्छंतस्स पडिसंसाहणया' गच्छतः प्रतिसंसाधनता-गच्छतो गुरोरनुगमनम् १०। इति दशविध: शुश्रषाविनयः१०। तथा अनत्याशातनाविनय:-अत्याशातना-विपरीतवर्तनम्, न अत्याशातना-अनत्याशातना-अनुकूलवर्तनमित्यर्थः तदूपो विनयोऽनत्याशातना. विनयः, स च मुख्यतया तीर्थङ्करादिभेदेन पञ्चदशविधः, तथा चागमः-"से कि तं अणच्चासायणाविणए ? अणचासायणाविणए पणयालीसविहे पण्णत्ते, तंजहाअरहंताणं अणचासायणा१, अरहंतपण्णत्तस्स धम्मस्स अणचासायणया२, आय. रियाणं अणचासायणया३ एवं उवज्झायाणं४, थेराणं५, कुलस्स६, गणस्स७, जाना आसनाभिग्रह है। गुरुमहाराज को बैठने के लिये आसन देना सो आसनप्रदान है। गुरुमहाराज की गुणस्तुति करना सो सत्कार है। वस्त्र एवं पात्र आदि प्रदान द्वारा गुरुमहाराज का सन्मान करना सो सन्मान विनय है। यथाविधि उनको वंदना करना सो कृतिकर्म है। उनके समक्ष हाथ जोडना सो अंजलि प्रग्रह है। जाते समय उनके पीछे२ चलना, ८आते समय उनके समक्ष जाना९और बैठ जाने पर उन की सेवाशुश्रूषा आदिकरना १०दस ८वां, नौवां और दशवां शुश्रूषाविनय का भेद है। अनत्याशातना का तात्पर्य है अनुकूल वर्तन करना। इस अनत्याशातना के भेद ४५ पैंतालीस हैं-जो इस प्रकार से हैं-१अरहंत अनत्याशातना, २अरहर प्रणीतधर्म अनत्याशातना ३आचार्य अनत्याशातना, ४उपाध्याय अनत्याशातना, ५स्थविर अनत्याशातना, ६कुल अनत्याशातना, ७गण આસન લઈ જવું તેનું નામ “આસનભિગ્રહ છે ગુરુમહારાજને બેસવા આસન દેવુ તેનું નામ “આસનપ્રદાન” છે, ગુરુમહારાજના ગુણગાન ગાવાં તે “સત્કાર” છે. વસ્ત્ર, પાત્ર આદિન પ્રદાન દ્વારા ગુરુમહારાજનું સન્માન કરવું તે “સન્માનવિનય છે. તેમને વિધિપૂર્વક વંદના કરવી તે કૃતિકર્મ છે. તેમને હાથ જોડવા તે “અંજલિપ્રગ્રહ છે. તેઓ જતાં હોય ત્યારે તેમની પાછળ પાછળ ચાલવું, આવે ત્યારે તેમની સામે જવું, અને બેસે ત્યારે તેમની સેવા શુશ્રુષા કરવી તે શુશ્રષા વિનયનો આઠમે, નવમે અને દસમો ભેદ છે. “અનન્યાશાતના” એટલે અનુકૂળ વર્તન કરવું. તેના પીસ્તાળીસ ભેદ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) “અરહંત અનત્યાશાતના, (૨) અરહંત પ્રણીત ધર્મ અનન્યાશાતના, (૩) આચાર્ય અનત્યાશાતના,(૪)ઉપાધ્યાય અનન્યાશાतना,(५)स्थविर मनत्याशातन(९)स मानयत्याशातना (७) मनत्याशातना,(८)स
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #601

५८२
समवायाङ्गसूत्रे
संघस्स८, किरियाण९, संभोगस्स१०,आभिणिबोहियणाणस्स११, सुयणाणस्स १२,
ओहिनाणस्स १३, मणपज्जवनाणस्स१४, केवलनाणस्स १५, एएसिंचेव भत्तिबहुमाणेणं१६, एएसिचेव वण्णसंजलणया१७ से तं अणचासायणाविणए । सेत्तं दसणविणए ।” (औप. भ. श. २५ उ. ७) तीर्थकरस्याशातना१, तत्प्ररूपित धर्मस्यानत्याशातना२, आचार्यस्यानत्याशातना३, उपाध्यायस्य अनत्याशातना४, स्थविरस्यानत्याशातना५, कुलस्यानत्याशातना-एकगुरोः शिष्यपरिवारं कुलम्, अनत्याशातना, ८संघ अनत्याशातना, ९क्रिया अनत्याशातना, १०संभोग अनत्याशातना, ११आभिनिबोधिकज्ञानी अनत्याशातना, १२श्रुतज्ञानी अनत्याशातना, १३अवधिज्ञानी अनत्याशातना, १४मनःपर्यवज्ञानी अनत्या
शातना और१५केवलज्ञानी अनत्याशातना। इस तरह ये अनत्याशातना विनय के१५भेद हैं। इनमें प्रत्येक भेद के भक्तिविनय, बहुमानविनय, वर्णसंज्वलनाविनय ये३-३तीन-तीन भेद और होजाते है। इस तरह १५-३= ४५ भेद अनत्याशातनाविनय के हो जाते हैं। अरहंत भगवंत के अनुकूल आचरण करना सो अर्हत अनत्याशातना हैं ।अर्हत कथित धर्म के अनुसार प्रवृत्ति करना सो अर्हतप्रणीत अनत्याशातना है २। मुख्यरूप से जिनका कार्य पांच आचार पालना और पलवाना हो वह आचार्य महाराज के अनुकूल अपनी प्रवृत्ति रखना-प्रतिकूल नहीं यह आचार्य अनत्याशातना है। ३। मुख्यरूप से जिनका कार्य श्रुताभ्यास कराने का हो ऐसे उपाध्याय परमेष्ठी के अनुकूल प्रवृत्तिकरना-उपाध्याय अनत्याशातना है। ४। स्थविर मुनिजनों के अनुकूल प्रवृत्ति करना स्थविर अनत्यामनात्याशातना, (E) या मनत्याशातना, (१०) सलास मनत्याशातना, (११) मालि. નિધિકજ્ઞાની અનત્યાશાતના, (૧૨) શ્રુતજ્ઞાની અનન્યાશાતના (૧૩) અવધિજ્ઞાની અનત્યાશાતના, (૧૪)મન:પર્યવજ્ઞાની અનન્યાશાતના અને કેવળજ્ઞાની અનત્યાશાતના આ પ્રમાણે અનન્યાશાતના વિનયના પંદર ભેદ છે-તે દરેક ભેદના ભકિતવિનય, બહુમાન વિનય, અને વર્ણસંજવલના વિનય એ ત્રણ ત્રણ ભેદ પડે છે. આ રીતે અનન્યાશાતના विनयन१५x3 = ४५ (पीस्तानीश) लेह थ नय छे. (१) म सगवानने मनु. કૂળ આચરણ કરવું તે અહત અનત્યાશાતના છે. (૨) અહત કથિન ધર્માનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવી તે “અહત પ્રણીત અનત્યાશાતના” છે. મુખ્યત્વે પાંચ આચાર પાળવાનું જેનું કાર્ય હોય છે તેમને આચાર્ય કહે છે. (૩) તે આચાર્યને અનુકુળ पातानी प्रवृत्ति रामवी प्रति नही- 'मायाय मनत्याशातना' वाय छे. (४) મુખ્યત્વે જેમનું કાર્ય કૃતાભ્યાસ કરવાનું હોય એવા ઉપાધ્યાય પરમેષ્ઠીને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ “ઉપાધ્યાય અનત્યાશાતના” છે. (૫) સ્થવિર મુનિજનેને અનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #602

भावबोधिनी टीका. एकनवतितमं समवायनिरूपणम्
५८३
तस्यानाशातनेत्यर्थः६, गणस्यानत्याशातना-एकवाचनाचारस्थितानां मुनीनां समुदायः, अथवा परस्परसापेक्षाणामनेककुलानां मुनीनां समुदायो गणस्तस्या नत्याशातनेत्यर्थः७, संघस्यानत्याशातना-संघश्चतुर्विधसमूहरूपस्तस्यानत्याशातनेत्यर्थः८, संभोगिकानत्याशातना-सम्-एकत्र भोगो भोजनं, संभोगः-साधूनां समाचारितया परस्परमुपध्यादिदानग्रहणसंव्यवहारः, स विद्यते येषां ते सांभोगिकाः सामिकास्तेषामनत्याशातना९, क्रियानत्याशातना-क्रियाशब्देनात्र क्रि. यावन्तो गृह्यन्ते, क्रियावन्तो हि अभिग्रहधारिणो जिनकल्पिकप्रभृतयस्तेषामनत्याशातना१०, तथा मतिश्रुत्यवधिमनःपर्यय केवलज्ञानवतां पश्चानामप्यनाशातना१५। इति अनत्याशातनाविनयस्य पश्चभेदाः। एतेषामेव भक्तिविनयेन बहुमाशातना है। ५। एक ही गुरू के शिष्यपरिवार का नाम कुल है। इस कुल के अनुकूल प्रवृत्ति करना सो कुल अनत्याशातना है। ६। एक वाचना चार में रहे हुए मुनियों का समुदाय गण कहलाता है, अथवा परस्पर सापेक्ष (मेल जोल वाले) अनेक कुलों का समुदाय गण कहा जाता है। इसके अनुकूल वतन करना इसका नाम गण अनत्याशातना है। ७ चार प्रकार के संघ के अनुकूल प्रवृत्ति करना संघ अनत्याशातना है। ८॥ जिनकल्पिक वगैरह जो क्रियाधारी-अभिग्रहधारी साधुजन हैं उनके अनुकूल प्रवृत्तिकरना सो क्रिया अनत्याशातना है। ९। समशील होने के कारण परस्पर में उपधी आदि का देना लेना यह व्यवहार जिन साधुओं का हो वे सांभोंगिक-साधर्मिक हैं। उनकी अनत्याशातना सांभोगिक अनत्याशातना है। १० तथा मतिज्ञान, श्रुतज्ञान, अवधिज्ञान, मनःपयेयज्ञान और केवलज्ञान धारियों के अनुकूलप्रवृत्ति करना सो आभि. निबोधिकज्ञानी आदिकों की अनत्याशातना है। ११॥ १२॥ १३॥१४॥ १५॥ કૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ “સ્થવિર અનન્યાશાતના” છે. (૬) એક જ ગુરુના શિષ્ય પરિવારને “કુળ” કહે છે તે કુળને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ કુલ અત્યાશાતના” (૭) એક વાચનાચારમાં રહેલ મુનિના સમુદાયને ગણ કહે છે–અથવા પરસ્પર સાપેક્ષ (મેળ એકતા વાળા) અનેક કુળના સમુદાયને ગણ કહે છે. તે ગણને અનુકૂળ વર્તન રાખવું તેનું નામ “ગણ અનત્યાશાતના” છે (૮) ચતુર્વિધ સંઘને અનુકૂળ વતન રાખવું તે “સંધ અનત્યાશાતના” છે. (૯) જિનકલ્પિક વગેરે ક્રિયાધારી અભિગ્રહધારી જે સાધુઓ હોય તેમને અનુકૂળ આચરણ કરવું તે “ક્રિયા અનત્યાશાતના” છે. (૧૦) સમશીલ હોવાના કારણે જે સાધુઓ વચ્ચે ઉપધિ આદિ લેવા દેવોને વ્યવહાર ચાલતું હોય તેઓને સાંગિક-સાધમિક કહે છે. તેમને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ રાખવી તે “સાંગિક અનભાશાતના છે. (૧૧થી૧૫) મતિજ્ઞાન થતજ્ઞાન,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #603

५८४
समवायाङ्गसूत्रे नविनयेन वर्णसंज्वलनाविनयेन च पञ्चदश पञ्चदशभेदाः । भक्तिः बाह्या प्रीतिः, बहुमानम् आन्तरः प्रीतियोगः, वर्णसंज्वलना-तीर्थकरादीनां गुणोत्कीर्तनम् । एवमनाशातनादि पदचतुष्टयेन तीर्थकरादि षोडशकस्य षष्टिभेदाः ६० । सूत्रेअनत्याशातनायाः पञ्चचत्वारिंशभेदाः प्रतिपादिताः, अत्र तु यद् 'भक्तया बहुमानेन' इति पदद्वयं पृथक्कृत्वा पदचतुष्टत्वेन व्याख्याय षष्टिभेदाः कृतास्तद्-- एकनवतिसंख्यापूराणार्थमित्यवसेयम् । तथा-लोकोपचारविनयः सप्तविधः, तथा चोक्तम्___ “से किं तं लोगोवयारविणए ? लोगोवयारविणए सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहाअन्भासवत्तियं१, परच्छंदाणुवत्तिय२, काज हे३, कयपडिकिइया४ अत्तगवेस. णया५, देसकालण्णुया६, सव्वत्थेसु अपडिलोमया । से तं लोगोवयारविणए" (औप. ठा. ठा. ७ उ. ३) भ. श. २५ उ. ७) 'अब्भासवत्तियं' अभ्यासबाह्य पीति का नाम भक्ति है। तथा आन्तरिक प्रीति का नाम बहुमान है। तीर्थकर आदिकों के गुणों का उत्कीर्तन करना इसका नाम वर्णसंज्वलना है। इस तरह सूत्र प्रतिपादित पद्धति के अनुसार अनत्याशातना विनय के भेद ये४५पैंतालीस हो जाते हैं। परन्तु इस प्रकार से दर्शन विनय के भेद ७०सत्तर नहीं बनते हैं,५५पचपन ही बनते हैं। अतः ७० सत्तर भेद बनाने के लिये तीर्थकर आदि १५ पंदरह पदों के अनत्याशातना, भक्ति, बहुमान और वर्णसंज्वलना इन चार पदों का गुणा करने से ६०साठ भेद हो जाते हैं। लोकोपचार विनय के ७सात भेद ये हैं-१अभ्यासवतित्व,२परछंदानुवर्तित्व, ३कार्यहेतु, ४कृतप्रतिकृतिता, ५आर्तगवेषता, ६देशकालज्ञता और सर्वार्थ-अप्रतिलोभता। श्रुत आदि के पढने के निमित्त અવધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાન ધારીઓને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી તે
અભિજ્ઞાની આદિકની અનન્યાશાતના” છે. બાહ્ય પ્રીતિને ભકિત કહે છે. અને આન્તરિક પ્રીતિને બહુમાન કહે છે. તીર્થકર આદિકના ગુણની રતુતિ કરવી તેનું નામ વણ સંજવલન છે. આ રીતે સૂત્ર પ્રતિપાદિત પદ્ધતિ પ્રમાણે અનન્યાશાતના વિનયના ૪૫ પિસ્તાળીસ ભેદ સ્પષ્ટ થાય છે. પણ આ પ્રમાણે ગણવાથી દર્શનવિનયના ૭૦ સિર ભેદ થતાં નથી પણ ૫૫ (પંચાવન) ભેદ જ થાય છે તેથી ૭૦ સીત્તેર ભેદ પૂરા કરવાને માટે તીર્થંકર આદિ પંદર પદને અનન્યાશાતના, ભકિત, બહુમાન, અને વર્ણસંજવલના, એ ચાર પદે વડે ગુણવાથી ૬૦ ભેદ ભેદ પડી જાય છે. લોકોપચાર વિનયના આ પ્રમાણે સાત ભેદ છે-(૧) અભ્યા. सपतित्प, (२)५२७४ानुवतित्व,(3)ीय हेतु, (४) कृतप्रतिकृतिता, (५) मात्तगवेषता. (૬) દેશકાલજ્ઞતા અને (૭) સર્વાર્થ –અપ્રતિભતા. શ્રુત આદિના અભ્યાસને માટે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #604

भावबोधिनी टीका. एकनवतितमं समवायनिरूपणम् वर्तित्वम्-श्रुताद्यर्थमाचार्यस्य समोपेऽवस्थानम् १, 'परछंदाणुवत्तियं' परछन्दानुवर्तित्वम्-आचार्याभिमायाराधनम् २, 'काजहेउ' कार्यहेतुः-'श्रुतज्ञानादिः प्रापि. तोऽहमनेन महोपकारिणा गुरुवे' हेतुं मनसि निधाय सेवाकरणम्३ 'कयंपडि किइया' कृतप्रतिकृतिता समाराधिता गुरवः श्रुतादिदानतो मम प्रत्युपकारं करिष्यन्तीति हेतोरशनपानादिभिः सेवाकरणम्४, ‘अत्तगवेसणया' आर्तगवे. षणता-आतस्य-दुःखातस्य गुर्वादेरोगाद्युपशमनार्थमौषधादेगवेषणम्।५।'देसका लण्णुया' देशकालज्ञता-कस्मिन् देशे कस्मिन् काले गुरोः कीदृग्वस्तु अनुकूल कीहक्च प्रतिकूलं भवतीति विज्ञाय तत्तद् वस्तुभिर्गुरोः सेवाकरणम्६ । 'सव्वस्थेसु अपडिलोमया' सर्वार्थध्वप्रतिलोमता-गुरोः सकलकार्येष्वनुकूलता समाचरणम्ण आचार्य के समीप रहना सो अभ्यासवर्तित्व है। आचार्य के अभिप्राय का आराधन करना सो परछंदानुवर्तित्व है। 'आचार्य के द्वारा मैंने श्रुतज्ञान आदि प्राप्त किया है-अतः ये मेरे बडे भारी उपकारी हैं इस कारण मुझे इनकी सेवा करना चाहिये-'इस विचार से आचार्यमहाराज की सेवा करना सो कार्यहेतु विनय है। मैं आचार्य महाराज की सेवा करूँगा तो समाराधित आचार्यमहाराज श्रुतादि प्रदान द्वारा मेरा भी प्रत्युपकार करेंगे इस कारण से प्रेरित होकर अशनपान आदि से उनकी सेवा करना सो कृत प्रतिकृतिता है। रोग से पीडित गुरुजनों के रोग को शांत करने के निमित्त औषध आदि की गवेषणा करना सो आर्तगवेषणता है५। किसकाल में, किसदेश में गुरु के लिये कैसी वस्तु अनुकूल पडती है और कैसी वस्तु प्रतिकूल पडती है ऐसा जानकर उन २ वस्तुओं द्वारा गुरु की सेवा करना सो देशकालज्ञता है६। प्रत्येक कार्य में गुरुजन के अनुकूल આચાર્યની પાસે રહેવું તેને “અભ્યાસવતિ કહે છે. આચાર્યના અભિપ્રાયનું આરાધન કરવું તેને “પરછંદાનુવતિ’ કહે છે આચાર્ય પાસેથી મેં શ્રુતજ્ઞાન આદિ પ્રાપ્ત કરેલ છે. તેથી તેઓનો મારા ઉપર ભારે ઉપક ર છે. તેથી મારે તેમની સેવા કરવી જોઈએ એવા વિચારથી આચાર્ય મહારાજની સેવા કરવી તેનું નામ કાર્ય હેતુ વિનય' છે “હું આચાર્યની સેવા કરીશ તે આચાર્ય મહારાજ પણ શ્રતાદિ પ્રદાન દ્વારા મારા પર પ્રભુપકાર કરશે આવા વિચારથી આચાર્ય મહારાજની અશનપાન આદિ દ્વારા સેવા કરવી તેનું નામ “કૃતપ્રતિકૃતિતા” છે. રોગથી પીડાતા ગુરુજનોના રેગના નિવારણ માટે ઔષધ આદિની ગવેષણ કરવી તેને “આનંગવેષણા કહે છે. કયા દેશમાં ગુરુને કેવી વસ્તુ અનુકૂળ પડે છે અને કેવી વસ્તુ પ્રતિકૂળ પડે છે-એ જાણી લઈને તે તે વસ્તુઓ દ્વારા ગુરૂની સેવા કરવી તેનું નામ “દેશ કાલજ્ઞતા” છે. પ્રત્યેક કાર્યમાં ગુરૂને અનુકૂળ બની રહેવું તેનું નામ “સર્વાર્થ—અપ્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #605

५८६
-
__ समवायाङ्गसूत्रे इति औपचारिकविनयस्य सप्तभेदाः। इत्थं सप्तसप्ततिविनयभेदाः। चतुर्दशानां वैयावृत्यानां सप्तसप्ततेविनयानां च संयोजनया एकनवतिर्वैयावृत्यस्य विनयानां च भेदा अवगन्तव्याः। 'कालोए णं समुद्दे' कालोदः खलु समुद्रः 'एकाणउइ जोयणसयसहस्साई साहियाई एकनवति योजनशतसहस्राणि साधिकानि 'परिक्खेवेणं' परिक्षेपेण-विस्तारेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । 'कुंथुस्स णं अरहओ' कुन्थोः खलु अर्हतः 'एकाणउई आहोहियसया' एकनवतिराधोऽवधिकशतानिशताधिकनवसहस्रसंख्यका नियतक्षेत्रविषयावधिज्ञानिनः 'होत्था' आसन् । 'आउयगोयवज्जाणं' आयुर्गोत्रवर्जाणाम् 'छण्हां कम्मपगडीणं' षण्णां कर्मप्रकृतीनाम् 'एकाणउई उत्तरपगडीओ' एकनवतिरुत्तरप्रकृतयः-ज्ञानावरणस्य पञ्च, दर्शनावरणस्य नव, वेदनीयस्य द्वे, मोहनीयस्य अष्टाविंशतिः, नाम्नो द्विचत्वारिंशत्, अन्तरायाणां पञ्च, इत्येवमेकनवतिरुत्तरप्रकृयः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः॥०१३०॥ बने रहना इसका नाम सर्वार्थ-अप्रतिलोमता है। इस प्रकार अनत्याशातना विनय के साठ६० भेद और शुश्रूषाविनय के दश१० भेद मिलाकर दर्शन विनय के७० सत्तर भेद होते हैं, लोकोपचार विनय के सात भेद होते हैं और वैयावृत्त्य के१४ चौदह भेद होते हैं। इन सबको जोडने से वैयावृत्य-प्रतिमा के विषयभूत अभिगृह विशेष ९१इकाणवे हो जाते हैं। विस्तार की अपेक्षा कालोद समुद्र कुछ अधिक ९१इकाण लाख योजन का कहा गया है। कुंथुनाथ भगवान के नियत क्षेत्र को विषय करने वाले अवधिज्ञानी नौ हजार एक सौ ९१०० थे। आयुकर्म और गोत्रकर्म इन दो कर्मों को छोडकर बाकी के ६छ की संमिलित उत्तरप्रकृतियां ९१ इक्यानवें हैं। वे इस प्रकार से हैं-ज्ञानावरणकर्म की ५ पांच, दर्शनावरणकर्म की९नव, वेदनीय कीरदो मोहनीय की२८अठाईस, नामकर्म की४२ बयालीस और अन्तराय की ५पांच ॥सू० १३०॥ તિલોભતા છે આ રીતે અનન્યાશાતના વિનયના ૬૦ સાઈઠ ભેદ અને શુશ્રષા વિનયના ૧૦ દસ ભેદ, મળીને દર્શન વિનયના ૭૦ સીતેર ભેદ થાય છે. તેમાં કેપચાર વિનયના ૭ સાત ભેદ અને વૈયાવૃત્ય-પ્રતિમાના વિષયભૂત અભિગ્રહવિશેષના ૯૧ એકાણું ભેદ થઈ જાય છે. કાલેદ સમુદ્રને વિસ્તાર ૯૧ એકાણું લાખ યોજનથી થેડે વધારે છે. કુંથુનાથ ભગવાનના નિયતક્ષેત્રને વિષય કરનારા ૯૧૦૦ નવહાર એકસૌ અવધિજ્ઞાની હતા. આયુકર્મ અને ગોત્રકમ સિવાયના બાકીનાં છ કર્મોની કુલ ૯૧ એકાણું ઉત્તર પ્રકૃતિ છે. તે આ પ્રમાણે છે-જ્ઞાનાવરણની પાંચ (૫) દશનાવરણની ૯ નવ, વેદનીયની ૨ બે, મોહનીયની ૨૮ અઠયાવીશ, નામકર્મની ૪૨ બેંતાળીશ અને અન્તરાય-કમની ૫ પાંચ, સૂ. ૧૩ના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #606

५८७
भावबोधिनी टीका. द्विनवतितमं समवायनिरूपणम् द्विनवतितमं समवायमाह-बाणउई' इत्यादि ।
मूलम्-बाणउई पडिमाओ पण्णत्ताओ। थेरे णं इंदभूई बाणउई वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे बुद्धे । मंदरस्स णं पव्वयस्स बहुमज्झदेसभागाओ गोथूभस्स आवासपव्वयस्सपञ्चस्थिमिले चरमंते, एस णं बाणउइं जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउण्हंपि आवासपव्वयाणं ॥सू० १३१॥
टीका-'वाणउई' इत्यादि । 'बाणउई पडिमाओ' द्विनवतिः प्रतिमाः= अभिग्रह विशेषाः, 'पण्ण ताओ' प्रज्ञप्ताः। प्रतिमा हि-समाध्युपधानविवेकप्रतिसं. लीनतैकविहारप्रतिमाभेदेन पञ्च प्रोक्ताः। तत्र समाधिपतिमा द्विविधा-श्रुतसमाधिपतिमा, चारित्रसमाधिप्रतिमा च । श्रुतसमाधिप्रतिमा तु-आचारागस्य प्रथमश्रुतस्कन्धे पञ्च, द्वितीयश्रुतस्कन्धे सप्तत्रिंशत, स्थानाङ्ग पोडश, व्यवहारे चतस्रः, इत्येवं द्विषष्टिविधा । एषा चारित्रस्वभावाऽपि विशिष्टश्रुतवतामेव भवतीतिश्रुतप्राधान्यात् श्रतसमाधिपतिमात्वेन निर्दिष्टा । चारित्रसमाधिप्रतिमा तु
___अब सूत्रकार ९२ बानवें समवाय का कथन करते हैं-'बाणउईपडिमाओ' इत्यादि।..
टीकार्थ-९२वान वें प्रतिमाएं-अभिग्रह विशेष कही गई हैं। मूल में समाधिप्रतिमा, उपधानप्रतिमा, विवेकमतिमा, प्रतिसंलीनताप्रतिमा, और एक विहारप्रतिमा इस प्रकार से ५पांच प्रतिमाए हुई हैं। इनमें पहिली जो समाधिप्रतिमा है वह श्रुतसमाधिपतिमा और चारित्र समाधिप्रतिमा इस तरह से दो प्रकार की हैं। श्रुतसमाधिपतिमा ६२बासठ प्रकार कीहै-आचारांग के प्रथम श्रतस्कंध में५पांच, द्वितीय श्रुतस्कंध में३७सडतीस, स्थानाङ्ग में१६सोलह, व्यवहार में४चार इसप्रकार ये६२बासठ हैं। यह श्रुतसमाधिपतिमा यद्यपि चारित्रस्वभावरूप है,तो भी विशिष्ट श्रुतज्ञान-शालियों के ही यह होती
व सूत्रा२ ug (E२)नां समवाय ४ –'बाणउई पडिमाओ' इत्यादि।
ટીકાર્થ–બાણુ ૯૨ પ્રતિમાઓ–અભિગ્રહ વિશેષ કહેલ છે. સમાધિપ્રતિમા, ઉપધાન પ્રતિમા, વિવેકપ્રતિમા. પ્રતિસલીનતા પ્રતિમા અને એક વિહારપ્રતિમા. એ પ્રમાણે પાંચ મુખ્ય પ્રતિમાઓ કહેલ છે. તેમાંની પહેલી સમાધિપ્રતિમાના બે પ્રકાર છે–(૧)શ્રતસમાધિપ્રતિમા, અને(૨)ચારિત્રસમાધિ પ્રતિમા. શ્રતસમાધિ પ્રતિમાના ૬૨ બાસઠ પ્રકાર છે-આચારાંગના પ્રથમ શ્રતકંધમાં પાંચ, બીજાશ્રુતસ્કંધમાં ૩૭ સાડત્રીસ, સ્થાનાંગમાં ૧૬ળ, અને વ્યવહારમાં કચાર, એ રીતે કુલ ૬૨ બાસઠ છે. જો કે આ શ્રુતસમાધિ પ્રતિમા ચારિત્ર સ્વભાવરૂપ છે, છતાં પણ તે વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાનવાળાને જ થાય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #607

५८८
समवायाङ्गसूत्रे सामायिकच्छेदोपस्थापनाय परिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसंपराययथाख्यातभेदात्पश्चविधा। उपधानप्रतिमा भिक्षुश्रावकभेदात् द्विविधा । तत्र भिक्षुप्रतिमा-'मासाइसत्ता' इत्यादिना प्ररूपिता द्वादशधा, 'दसणवय' इत्यादिना प्ररूपिता उपासकपतिमा एकादशधा, इत्येवं त्रयोविंशतिधा उपधानप्रतिमा । तथाऽआभ्यन्तरस्य क्रोधादे बाह्यस्य च गणशरीरोपधिभक्तपानादेविवेचनीयस्यानेकत्वेऽप्येकत्वविवक्षणाद् है। इसलिये इसमें श्रुत की प्रधानता होने से इसका श्रुतसमाधि इस रूप से निर्देश किया गया है। सामायिक, छेदोपस्थापनीय, परिहारविशुद्धिक, सूक्ष्मसांपराय और यथाख्यात के भेद से चारित्र समाधिप्रतिमा पाँच ५ पांच प्रकार की है। भिक्षु और श्रावक के भेद से उपधानप्रतिमा दो प्रकार की है। इनमें भिक्षुपतिमा बारह १२प्रकार की है जिसका वर्णन पीछे मासाइ सत्ता' इत्यादि सूत्र द्वारा किया जा चुका है। उपासक प्रतिमाएँ११ग्यारह हैं। इनका भी वर्णन११ग्यारहवें समवाय में किया गया हैं। इसतरह२३तेइस प्रकार की उपधानप्रतिमा है। विवेक प्रतिमा के भेद नहीं है, वह तो एक प्रकार की ही है-क्यों कि इसमें विवेचनीय जो बाह्य और आभ्यंन्तर संबंधी पदार्थ हैं-जैसे आभ्यंन्तर संबंधी विवेचनीय पदार्थ क्रोधादिक हैं और बाह्य-विवेचनीय पदार्थ गण, शरीर, उपधि, भक्त पान आदि हैं सो इनमें यद्यपि अनेक विधत्व है तो भी विवेचनीयत्व की अपेक्षा से इन सब में एकत्व की विवक्षा कर ली जाती है। अतः विवेचनीयपदार्थों में एकविधता होने से विवेकप्रतिमा में भी एकविधता है। प्रतिसंलीनता प्रतिमा जो चौथी प्रतिमा है वह भी एक ही है। इसमें भेद આ પ્રમાણે તેમાં શ્રતની પ્રધાવતા હોવાથી તેને શ્રતસમાધિ કહે છે. ચારિત્રસમાધિ પ્રતિમાના આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે–સામાયિક, છેદે પસ્થાનીય, પરિહાર વિશુદ્ધિક, સૂક્ષમ સાંપરાય, અને યથાખ્યાત. ભિક્ષુ અને શ્રાવકના ભેદથી ઉપધાન પ્રતિમા में प्रा२नी छ तमा निक्षु प्रतिमा मा२ ४२नी छ. तेभनु न 'मासाइ सत्तंता' ઈત્યાદિ સૂત્રો દ્વારા આગળ આવી ગયું છે ઉપાસક પ્રતિમાઓ અગિયાર છે. તેમનું વર્ણન ૧૧અગિયારમાં સમવાયમાં થઈ ગયું છે. આ રીતે ૨૩ તેવીસ પ્રકારની ઉપધાન પ્રતિમા છે. વિવેક પ્રતિમાના ભેદ નથી. તે તે એક પ્રકારની જ છે. કારણ કે તેમાં વિવેચનીય બાહ્ય અને આભ્યન્તરિક પદાર્થ છે- જેમ કે આભ્યન્તરિક વિવેચનીય પદાર્થ કોધાદિક છે. બાહ્ય વિવેચનીય પદાથ ગણ, શરીર, ઉપધિ, ભકત પાન આદિ છે તેઓની વચ્ચે જે કે અનેકવિધતા છે તે પણ વિવેચનીયત્વની અપેક્ષાએ તે બધામાં એકત્વ જણાય છે. તેથી વિવેચનીય પદાર્થોમાં એકવિધતા હોવાથી વિવેક પ્રતિમામાં પણ એકવિધતાં છે. જેથી જે પ્રતિસંલીનતા પ્રતિમા છે તેનો પણ એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #608

भावबोधिनी टीका. द्विनवतितमं समवायनिरूपणम्
विवेकप्रतिमात्वेकैव । पञ्चविधस्य इन्द्रियस्वरूपस्य, योगकपायविविक्तशयनासनभेदात्रिविधस्य नो इन्द्रियस्वभावस्य च प्रतिसंलीनताविषयत्वेन तस्या अनेकत्वेऽप्येकत्वविवक्षणात्मतिसंलीनताप्रतिमाऽप्येकैव । तथा एकविहारमतिमा भेदस्य भिक्षुप्रतिमान्तर्गतत्वेनैषाऽप्येकैव । इत्थं द्विनवतिः प्रतिमा विज्ञेयाः । 'थेरे णं भूई' स्थविरः खलु इन्द्रभूतिः = भगवतो महावीरस्य प्रथमो गणधरः 'बाणउई वासाई' द्विनवतिं वर्षाणि गृहस्थपर्याये पञ्चाशद्वर्षाणि, छद्मस्थपर्याये त्रिंशद्वर्षाणि, केवलिपर्याये च द्वादशवर्षाणि, इत्थं द्विनवतिवर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः 'पालहत्ता' पालयित्वा 'सिद्धे बुद्धे' सिद्धो बुद्धः । 'मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'बहुमज्झ देस भागाओ' बहुमध्यदेशभागात् 'गोधूमस्स आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य आवासपर्वतस्य 'पच्चत्थिमिले चरमंते"" नहीं है। यद्यपि उसमें पंचविध इन्द्रियस्वरूप को और योग, कषाय एवं विविक्त शयनासन के भेद से त्रिविध नो इन्द्रिय स्वभाव को प्रतिसंलीनता का विषय कहा गया है- इस अपेक्षा इस प्रतिमा में अनेकता आती है - तो भी यहां इस अनेकता की विवक्षा नहीं की गई है। एकत्व की ही विवक्षा की गई है। एक विहार प्रतिमा के भेदों को भिक्षुप्रतिमा के अन्तर्गत कर लिया जाता है। अतः यह प्रतिमा भी एकरूप ही है। इस प्रकार से प्रतिमाएँ ९२ हैं। स्थविर इन्द्रभूति-भगवान् महावीर के प्रथम गणधर ९२वें वर्ष की अपनी पूरी आयु का पालन कर गृहस्थपर्याय में ५० पचास वर्ष, छद्मस्थ पर्याय में ३०त्रीस वर्ष, और केवलिपर्याय में १२बारह वर्ष रह कर - सिद्ध बुद्ध हुए हैं। मंदर पर्वत के ठीक मध्यभाग से गोस्तूपनामक
वासपर्वत का जो पश्चिम दिशा का अन्तिम प्रदेश है, वह व्यवधान
५८९
જ પ્રકાર છે. જો કે તેમાં પણ પંચવિધ ઇન્દ્રિયસ્વરૂપ અને ચેાગ, કષાય, અને વિવિકત શયનાસનના ભેદથી ત્રિવિધ તૈઇન્દ્રિય સ્વભાવને પ્રતિસ’લીનતાને વિષય કહેલ - તે દૃષ્ટિએ તેમાં અનેકવિધતા લાગે છે. તે પણ મહીં તે અનેક વિધતાની વિવક્ષા કરવામાં આવેલ નથી, એકત્વની જ વિવક્ષા કરેલ છે, એક વિહાર પ્રતિમાના ભેદોના ભિક્ષુપ્રતિમાની અંદર સમાવેશ થાય છે. તેથી વિહાર પ્રતિમાને પણ એક જ પ્રકાર છે. આ પ્રમાણે એકદરે ૯૨ બાણુ પ્રતિમાઓ છે. ભગવાન મહાવીરના પહેલા ગણધર, સ્થવિર ઇન્દ્રભૂતિ ૯૨ ખાણુ વર્ષોંનુ પોતાનું આયુષ્ય લેાગવીને સિદ્ધ બુદ્ધ આદિ થયા. તેએ ૫૦ પચાસ વર્ષ ગૃહસ્થાવસ્થામાં ૩૦ ત્રીસ વર્ષ છદ્મસ્થાવસ્થામાં અને ૧૨ બાર વર્ષ કેલિ પર્ષીય રહ્યા હતા. મંદર પતના ખરાબર મધ્ય ભાગથી ગેસ્તૂપ નામના આવાસપતના પશ્ચિમ દિશાના અન્તિમ પ્રદેશ ખાણું (૯૨)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #609

समवायाङ्गसूत्रे
पाश्चात्यश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु ' बाणउई जोयणसहस्साई ' द्विनवतिं योजन सहस्राणि मेरुमध्यभागाज्जम्बूद्वीपजगतीपञ्चाशत्सहस्रयोजनान्तरिता, ततो गोस्तूपपर्वतो द्विचत्वारिंशत्सहस्रयोजनान्तरितः इत्येवं द्विनवतिसहस्रयोजनानि ' अबाहाए' अबाधया= व्यवधानेन ' अंतरे ' अन्तरे - दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । एवं तिपि ' एवं त्रयाणामपि आवासपव्वयाणं आवासपर्वतानाम् मेरुमध्यभागादान्त विज्ञेयम् ॥ १३१ ॥
6
6
५९०
की अपेक्षा ९२ बान्नवे योजन दूर है। यह दूरी इस प्रकार से जाननी चाहिये - मेरु के मध्यभाग से जंबूद्वीप की जगती पचास हजार योजन दूर है। और उससे गोस्तूग आवासपर्वत ४२ बयालीस हजार योजन दूर है। इसी तरह से तीन और जो आवासपर्वत हैं उनका भी व्यवधान मेरु पर्वत के मध्य भाग से जानना चाहिये ।
भावार्थ - इस समवाय में जो ९२ बान्नवें प्रतिमाए कही गई हैं वे इस प्रकार से हैं - मूल में समाधिप्रतिमा, उपधानप्रतिमा, विवेकप्रतिमा, प्रतिसंलीनताप्रतिमा और एक विहार प्रतिमा ये पांच प्रतिमाएँ हैं। इनमें पहिली प्रतिमा के श्रुत और चारित्र दो भेद हैं। इन दो भेदों के अवान्तर भेद ६७सडसठ हैं
इस सूत्र की टीमें कहे हैं। और उपधान प्रतिमाके २३ तेईस भेद हैं। विवेकप्रतिमा और प्रतिसंलीनता के भेद नहीं हैं। तथा एक विहार जो प्रतिमा है और उसके जो भेद हैं वे सब भिक्षु प्रतिमा के अन्तर्गत हो जाते हैं। अतः ये प्रतिमाएँ ९२ बानवें हो जाती हैं। बाकी के पदों का भावार्थ स्पष्ट है ॥ ०१३१ ॥ હજાર ચેાજન દૂર છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-મેરૂના મધ્યભાગથી જખૂની જગતી (કોટ) પચાસ હજાર ચેાજન દૂર છે. અને ત્યાંથી ગૈાસ્તૂપ આવાસ પત ૪૨ બેતાલીસ હજાર ચેાજન દૂર છે. એ જ પ્રમાણે જે બીજા ત્રણ આવાસ પત છે તેનું મેરૂ પર્વતના મધ્ય ભાગથી અંતર સમજવુ.
लावार्थ- —આ સૂત્રમાં જે ૯૨ ખાણું પ્રતિમા કહી છે તે આ પ્રમાણે છેमुख्य यांय प्रतिभाओ छे, (१) सभाधिप्रतिभा, (२) उपधान प्रतिभा, (3) विवेऽप्रतिभा, (૪) પ્રતિસ`લીનતાપ્રતિમા અને (૫) એક વિહારપ્રતિમા, તેમાંની પહેલી પ્રતિમાના श्रुत અને ચારિત્ર, એ બે ભેદ છે-તે એ ભેદ્દાની અવાન્તર ભેદ પેટા પ્રકાશ ૬૭ સડસઠ છે. ઉપધાન પ્રતિમાના ૨૩ ત્રેવીસ ભેદ છે. વિવેકપ્રતિમા અને પ્રતિસ’લીનતાના ભેદ્ય નથી. તથા એક વિહાર પ્રતિમાના જે ભેદ છે તે ખધાના ભિક્ષુપ્રતિમામાં સમાવેશ થઇ જાય છે. તેથી તે પ્રતિમાએ ૯૨ ખાણુ` છે. બાકીનાં પદાના ભાવા સરળ છે. ાસૂ. ૧૩૧૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #610

५९१
भावबोधिनी टीका. त्रिनवतितमं समवायनिरूपणम्
त्रिनवतितमं समवायमाह--'चंदप्पहस्स' इत्यादि ।
मूलम्--चंदष्पहस्स णं अरहओ तेणउई गणा तेणउई गणहरा होत्था संतिस्स णं अरहओ तेणउई चउद्दसपुव्विसया होत्था । तेणउई मंडलगए णं सूरिए अतिवट्टमाणे निवट्टमाणे वा समं अहोरत्तं विसमं करेइ ॥सू० १३२॥ __टीका--'चंदप्पहस्स' इत्यादि-चंदप्पहस्स णं अरहओ' चन्द्रप्रभस्य खलु अर्हतः 'तेणउई गणा' त्रिनवतिर्गणाः 'तेणउई गणहरा' त्रिनवतिर्गणधराः 'होत्था' आसन् । 'संतिस्स णं अरहओ' शान्तेः खलु अर्हतः 'तेणउई चउद्दसपुव्विसया' त्रिनवति चतुर्दशपूर्विशतानि-त्रिशताधिकनवसहस्राणि चतुर्दशपूर्विणः 'होत्था' आसन् । 'तेणउईमंडलगए णं सूरिए' त्रिनवतिमण्डलगतः खलु सूर्यः 'अइवट्टमाणे वा' अतिवर्तमानो वा-सर्वबाह्यमण्डलात्सर्वाभ्यन्तरमण्डलं प्रतिगच्छन् वा 'निवदृमाणे' निवर्तमानो वा 'समं अहोरत्त' सममहोरात्रं विषमं करोति । अत्रेदं बोध्यम्-यदा हि रात्रिन्दिवं पञ्चदश पञ्चदश मुहूर्तात्मकं भवति, तदा तत्सममुच्यते । सर्वाभ्यन्तरमण्डले तु अष्टादशमुहूर्तमहर्भवति, द्वादशमुहूर्त्तारा
अब सूत्रकार ९३तिरानवें जो समवाय है उसका कथन करते हैं'चंदप्पहस्स णं' इत्यादि।
टीकार्थ-चंद्रप्रभ भगवान के ९३तिरानवें गण-साधुसमुदाय और ९३तिरानवे ही गणधर थे। शांतिनाथ भगवान् के९३००नौवहजार तीनसो चतुर्दशपूर्व के धारी थे।९३तिरानवें मंडल पर पहुँचा हुआ सूर्य जब सर्व बाह्यमंडल से सर्वाभ्यन्तरमंडल की और गमन करता है अथवा यहां से वापिस होता है तो उस समय सम भी अहोरात्र विषम हो जाता है। इसका तात्पर्य इस प्रकार से है-जब रात्रि और दिवस १५-१५ पंद्रहपंद्रह मुहूर्त के होते हैं तब वे सम कहलाते हैं। सूर्य जव सर्वाभ्यन्तर मंडल
डवे सूत्रा२ ८3 (au')समायो मताव छ-'चंदप्पहस्स णं इत्यादि ।
ટીકાથ–ચંદ્રપ્રભ ભગવાનના ૯૩ ત્રાણું ગણ–સાધુ સમુદાય અને ૯૩ ત્રાણું જ ગણધર હતા શાંતિનાથ ભગવાનના ૯૩૦૦ નવહજાર ત્રણ ચતુર્દશ પૂર્વચૌદપૂર્વ-નાં ધારક હતા. ત્રાણું માં મંડળમાં પહોંચેલ સૂર્ય જ્યારે સર્વ બાહ્યમ ડ. ળથી સવલ્યન્તરમંડળની તરફ ગમન કરે છે અથવા ત્યાંથી પાછા ફરે છે ત્યારે અહોરાત્ર વિષમ થાય છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જ્યારે રાત્રિ અને દિવસ ૧૫-૧૫ પંદર-પંદર મુહૂર્તના હોય ત્યારે તે “સમ કહેવાય છે. જ્યારે સૂર્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #611

५९२
समवायानसूत्रे
त्रिर्भवति । सर्ववाये द्वादशमुहूर्त महर्भवति, अष्टादशमुहूर्त्ता रात्रिर्भवति । तथा व्यशीत्यधिकशतमण्डले एकषष्टिभागविभक्तस्य मुहूर्त्तस्य द्वौ द्वौ भागौ रात्रिदिवसस्य च हीयते परिवर्द्धते च । अर्थाद्यदा दिनवृद्धिस्तदा रात्रिहानिर्यदा रात्रवृद्धिस्तदा दिनहानिर्भवति । तदेवमवगन्तव्यम् - प्रतिमण्डलमे कषष्टिभागविभतमुहूर्त्तद्विभाग वृद्धया द्विनवतितमे मण्डले एकषष्टितमभागाधिकास्त्रयो मुहूर्त्ता वर्द्धन्ते इति द्वादशमुहूर्तेः सह संयोजनया पञ्चदशमुहूर्त्ता भवन्ति, तथा त्रयो मुहूर्त्ता हीयन्ते इति अष्टादशमुहूर्त्तभ्योऽपसारणया पञ्चदश मुहूर्त्ता अवशिष्यते । इत्थे चोभयत्र एकेनैकपष्टिभागेनाधिका हीना वा भवन्तीति द्विनवतितममण्डलस्य पर होता है तब दिन अठारह१८ अठारह मुहूर्त का होता है और रात्रि १२ बारह मुहूर्त्ता की होती है। सर्वबाह्यमंडल में आने पर वारह१२ मुहूर्त्त का दिन और अठारह १८ मुहूर्त्त की रात्रि होती है। तथा एक सौ तेरासी १८३मंडल में पहुँचने पर६१इगसठ भागों में विभक्त हुए एक १ मुहूर्त के दो दो भाग रात्रि और दिवस के कम होते हैं और बढते हैं। अर्थात् जिस समय दिन की वृद्धि होती है उस समय रात्रि की हानि होती है और जब रात्रि की वृद्धि होती है तब दिन की हानि होती है। यह बात इस प्रकार से समझनी चाहिये - हर एक मंडल में६१ इगसठ भागों में विभक्त हुए एक ९मुहूर्त्त के दो भागों की वृद्धि से ९२ बानवें मंडल में ६१ वें भाग से अधिक तीन मुहूर्त्त बढ जाते हैं। इस तरह बारह १२ मुहत्तों के साथ इन तीन मुहूतों को मिलाने से १५पंद्रह मुहूर्त हो जाते हैं। और जब ३तीन मुहूर्त्त कम हो जाते हैं - तब १८अठारह मुहूर्त में से तीन मुहूर्त्त घट जाने से १५ पंद्रह मुहूर्त्त बचते हैं। इस प्रकार दोनो जगह मुहूर्त्त एकषष्टिभाग से अधिक अथवा हीन होते हैं। સર્વાભ્યન્તર મ`ડળ પર હોય છે ત્યારે દિવસ ૧૮ અઢાર મુહૂર્તીને! અને રાત્રી ૧૨ ખાર મુર્હુતની થાય છે. સવ ખાહ્યમંડળમાં આવે ત્યારે દિવસ ૧૨ ખાર મુહૂત ને અને રાત્રિ ૧૮ અઢાર મુહૂર્તની થાય છે તથા જ્યારે ૧૮૩ એકસેા ત્યાસી મંડળમાં પહોંચે છે ત્યારે રાત્રિ દ્વિવસના ૬૧ એકસઠ ભાગેામાંથી ૨ ભાગ પ્રમાણ સમય વધે છે કે ઘટે છે. એટલે કે જ્યારે દિવસ માટે થાય છે ત્યારે રાત્રિ ટૂંકી થાય છે અને જ્યારે રાત્રિ મેાટી થાય છે ત્યારે દિવસ ટૂંકા થાય છે. આ ખાખતનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છેદરેક મડળમાં ૨/૬૧ મુર્હુતની વૃદ્ધિ થવાથી ૯૨ ખાણુંમાં મંડળમાં ૩ મુર્હુત કરતાં ૪/૬૧ મુર્હુત વધી જાય છે. આ રીતે ૧૨ બાર મુહૂર્તોમાં તે ત્રણ મુહૂર્તો ઉમેરી દેવાથી ૧૫ પંદર મુહૂત થઈ જાય છે. અને જ્યારે ત્રણ મુહૂર્ત આછા થાય છે ત્યારે ૧૮ અઢાર મુર્હુતમાંથી ૩ ત્રણ મુહૂર્ત બાદ કરવાથી ૧૫ પ...દર મુર્હુત વધે છે. આ રીતે બન્ને જગ્યાએ મુર્હુતમાં ૧/૬ ભાગના વધારા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #612

भावबोधिनी टीका. चतुर्नवतितमं समवायनिरूपणम्
५९३ मध्यभागे समोऽहोरात्रो भवति, अन्तभागे च विषमोऽहोरात्रो भवति । द्विनः वतितमं मण्डलं च-आदित आरभ्य त्रिनवतितममण्डलारम्भं यावद् भवतीति मण्डले सूत्रार्थस्य यथोक्तता ।। सू. १३२ ॥ चतुर्नवतितमं समवायमाह--'निसहनीलवंतियाओ णं' इत्यादि ।
मूलम्-निसह नीलवंतियाओ णं जीवाओ चउणउइ जोयणसहस्साई एकं छप्पन्नं जोयणसयं दोन्नि य एगूणवीसइभागे जोयणस्स आयामेणं पन्नत्ता । अजियस्स णं अरहओ चउणउई
ओहिनाणिसया होत्था ॥सू. १३३॥ ___टीका--'निसहनीलवंतियाओ णं' इत्यादि-'निसहनोलवंतियाओ णं जीवाओ' नैषधनैलवतिके खलु जीवे 'चउण उइ जोयणसहस्साई चतुर्नवतियोजनसहस्राणिचतुर्नवतिसहस्रयोजनानि 'एकं छप्पनं जोयणसयं' एक षट् पञ्चाशद्योजनशतमूइसलिये सूर्य जब९२बानवें मंडल के मध्यभागजब रहता है तब दिन और रात्रि का प्रमाण समान हो जाता है और जब अन्तभाग में रहताहै तब इनका प्रमाण विषम हो जाता है। आदि से लेकर ९३तिरानवें मंडल के आरम्भतक ९२वानवा मंडल रहता है ॥सू० १३२॥
अब सूत्रकार ९४चौराणवां समवाय कहते हैं-'निसहनीलवंतियाओ णं इत्यादि।
टीकार्थ-निषधपर्वत और नीलवंतपर्वत की प्रत्येक को जीवा चौरानवे हजार एकसौ छप्पन और एक योजन का उगनिसीया दो भाग ९४१५६ २/१९ आयाम-लंबाई की अपेक्षा से है। अर्थात् निषधपर्वत की जीवा ९४१५६ २/१९ योजन लंबी है। और इतनी ही लंबी नीलवंतઅથવા ઘટાડો થાય છે. તેથી સૂર્ય જ્યારે ૯૨ બાણુંમાં મંડળના મધ્યભાગમાં આવે છે ત્યારે દિવસ અને રાત્રિ સરખા થાય છે. અને જ્યારે અન્તભાગમાં રહે છે ત્યારે વિષમ-નાના મોટાં-થાય છે. શરૂઆતથી લઈને ૯૩ ત્રાણુંમાં મંડના આરંભ સુધી ૯૨ બાણું મેં મંડળ રહે છે. સુ. ૧૩રા
वे सूत्र४।२ यारा (६४)नां समवायो शव छ-'निसनीलवंतियाओणं इत्यादि।
ટીકાઈ–નિષધ અને નીલવંત, એ પ્રત્યેક પર્વતની જીવા ૯૪૧૫૬ /૧૮ યોજનની લંબાઈવાળી છે. એટલે કે નિષધપર્વતની જીવા ૯૪૧૫૬.૨/૧૯ જનની છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #613

५९४
समवायाङ्गसूत्रे षट्पञ्चादधिकैकशतयोजनानि 'दोन्नि य एगूणवीसाइभागे जोयणस्स' द्वौ च एकोनविंशतिभागो योजनस्य-एकोनविंशतिभागविभक्तस्य योजनस्य द्वौ भागौ च 'आयामेणं' आयामेन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्ते । निषधजीवायामप्रमाणसंवादिनी गाथाऽपीत्थम्--
"चउणउइ सहस्साई छप्पणहियं सयं कला दो य । जीवानिसहस्सेस" इति । छाया-चतुर्नवतिः सहस्राणि षट्पञ्चाशदधिकं शतं द्वे कले च । जीवा निषधस्यैषा” इति । 'अजियस्स णं अरहओ' अजितस्य खलु अर्हतः 'चउणइ ओहिनाणिसया' चतुर्नवतिरवधिज्ञानिशतानि-चतुर्नवतिशतसंख्यका अवधिज्ञानिनः ‘होत्था' आसन् ॥सू. १३३।। पश्चनवतितमं समवायमाह-'सुपासस्स णं' इत्यादि।
मूलम्-सुपासस्स णं अरहओ पंचाणुई गणा पंचाणुइ गणहरा होत्था। जंबूद्दीवस्स णं दीवस्स चरमंताओ चउदिसिं लवणसमुदं पंचाणुइं पचाणुइं जोयणसहस्साइं ओगाहित्ता चत्तारि महापायालकलसा पन्नत्ता, तं जहा-वलयामहे, केऊए, जूयए ईसरे । लवणसमुदस्स उभओ पासंपि पंचाणउयं पंचाणउयं पदेसाओ उव्वेहुस्सेह परिहाणीए पण्णत्ता । कुंथू णं अरहा पंचाणउइं वाससहस्साइं परमाउयं पालइत्ता सिद्ध बुद्धे जावप्पहीणे।थेरे णं मोरियपुत्ते पंचाणउइं वासाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे ॥सू० १३४॥ ___टीका--'सुपासस्स गं' इत्यादि-'सुपासस्स णं अरहओ' सुपार्श्वस्य खलु अर्हतः 'पंचाणउई गणा' पञ्चनवतिर्गणाः ‘पंचणउई गणहरा' पश्चनवतिर्गणधराः पर्वत की जीवा है। अजित नाथ भगवान् के नौ हजार चारसौ ९४०० अवधिज्ञान के धारी मुनिजन थे ॥सू० १३३॥
अब सूत्रकार ९५ पंचाणवां समवाय प्रकट करते हैं - 'सुपासस्स અને નીલ પર્વતની જીવા એવડી જ છે. અજિતનાથ ભગવાનના અવધિજ્ઞાની મુનિ न २ यार से। (८४००) ता. सू. १३3॥
वे सूत्रा२ ५या (८५)नां समवायो मता छ-'सुपासस्स णं अरहो' इत्यादि।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #614

भावबोधिनी टीका. पञ्चनवतितमं समवायनिरूपणम्
५९५ 'होत्था' आसन् । 'जंबूद्दीवस्स णं दीवस्स' जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य 'चरमंताओ' चरमान्तात् 'चउदिसिं' चतुर्दिक्षु 'लवणसमुई' लवणसमुद्रम्, 'पंचाणउई पंचाणउई' पश्चनवतिं पश्चनवतिं 'जोयणसहस्साई' योजनसहस्राणि 'ओगा. हिता' अवगाह्य-प्रविश्य 'चत्तारि' चत्वारः 'महापायालकलसा' महापातालकलशाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'तं जहा' तद्यथा-ते महापातालकलशा:-'वलयामहे केऊए जूयए ईसरे' वलयामुखः केतुको यूपकईश्वरश्चेति । 'लवणसमुदस्स' लवणसमुद्रस्य 'उभयोपासंपि' उभयतः पार्श्वमपि 'पंचाणउयं पंचाणउयं पदेसाओ' पञ्चनवतिः पञ्चनवतिः प्रदेशाः 'उव्वेहुस्सेहपरिहाणीए' उद्वेधोत्सेधपरिहान्या उद्वेधो गाम्भीर्यम्, उत्सेधः औन्नत्यम्, तयोः परिहानिस्तया 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। अयं भावः-लवणसमुद्रान्तराले दशसाहस्रिकक्षेत्रस्य समधरणीतलापेक्षया सहस्रयोजनमुद्वेधोऽस्ति। ततः पञ्चनवतिपदेशानन्तरमुद्वेधः परिहीयते, उत्सेधः संजायते । उत्सेधो हि ततः पञ्चनवतिपदेशानन्तरं गत्वा परिहीयते, तत्र णं अरहओ' इत्यादि।
टोकार्थ-सुपार्श्वनाथ प्रभु के ९५ पंचाणवे गण और९५पंचाणवे ही गणधर थे। जंबूद्वीप के अन्तिमप्रदेश से चारों दिशाओं में लवणसमुद्र को९५-९५पंचाणवे-पंचाणवे हजार योजन अवगाहित चार महापाताल कलश हैं। वे पाताल कलश ये हैं-वलयमुख, केतुक, यूपक और ईश्वर। लवण समुद्र के दोनों पार्श्व में भी९५-९५ पंचाणवे-पंचाणवे प्रदेश उद्वेधगहराई और उत्सेध ऊँचाई को लेकर कहे गये हैं। इसका भाव इस प्रकार से है-लवणसमुद्र के भीतर अन्तराल से दसहजार योजन परिमित क्षेत्र की गहराई समतल वाली पृथिवी की अपेक्षा एक हजार योजन की है। इसके बाद९५पंचाणवे प्रदेशों से आगे जाकर गहराई कम हो जातीहैउत्सेध-ऊँचाई हो जाती है। फिर यहां से९५ पंचाणवे प्रदेश आगे जाकर
ટીકાથ–સુપાર્શ્વનાથ પ્રભુના ૯૫ પંચાણું ગણ અને ૯૫ પંચાણું જ ગણધર હતા. જંબુદ્વીપના અતિમ પ્રદેશથી ચારે દિશાઓમાં લવણસમુદ્રને ૯૫-૯૫ પંચાણું પંચાણું હજાર યોજન અવગ્રહિત ચાર મહાપાતાલકલશ છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-વલયમુખ, કેતુક, ચૂપક અને ઈશ્વર. લવણસમુદ્રના બન્ને પડખે ૯૫-૯૫ પ્રદેશ ઉંડાઈ અને ઊંચાઈની અપેક્ષાએ કહેલ છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – લવણસમુદ્રની અંદર અન્તરાલથી દસ હજાર જન પ્રમાણ ક્ષેત્રની ઉંડાઈ સમતલ પૃથ્વીની અપેક્ષાએ એક હજાર જનની છે. ત્યાર બાદ ૯૫ પંચાણે પ્રદેશોથી આગળ જતાં ઉંડાઈ ઘટે છે-અને ઉંચાઈ આવે છે. વળી ત્યાંથી ૯૫ પંચાણું પ્રદેશ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #615

५९६
समवायाङ्गसूत्रे उद्वेधः संजायते । इति । 'कुथू णं अरहा' कुन्थुः खलु अर्हन् 'पंचाणुउइवास सहस्साई' पञ्चनवतिवर्षसहस्राणि कुमारत्वमाण्डलिकत्वचक्रवर्तित्वानगारत्वेषु प्रत्येकं त्रयोविंशतेवर्षसहस्राणां सार्द्ध सप्तवर्षशतानां च भावात् पश्चनवतिवर्षसहस्राणि 'परमाउयं' परमायुः-समग्रमायुः 'पालइत्ता' पालयित्वा-समाप्य 'सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्महीणः। 'थेरे णं मोरियपुत्ते' स्थविरः खलु मौर्यपुत्र:-भगवतो महावीरस्य सप्तमो गणधरः 'पंचाणउइ वासाई' पश्चनवतिवर्षाणि-गार्हस्थ्ये पश्चषष्टिः, छद्मस्थत्वे चतुर्दश, केवलित्वे षोडश, इति पञ्च. नवतिवर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः ‘पालइत्ता' पालयित्वा-परिसमाप्य 'सिद्ध बुद्ध जावपहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्पहीणः ।।सू.१३४॥ पनवतितमं समवायमाह- एगमेगस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचकवहिस्स छण्णउई छण्णउई गामकोडीओ होत्था। वाउकुमारा णं छपणउई भवणावाससयसहस्सा पण्णत्ता । ववहारिए णं दंडे छण्णउई अंगुलाई अंगुलमाणेणं । एवं धणू नालियाजुगे अक्खेमुसले वि हु।अभितरओ आइमुहत्ते छण्णउई अंगुलच्छाये पण्णत्ते॥सू. १३५॥ यह ऊँचाई--घट जाती है। वहां गहराई आ जाती है । कुंथुनाथ भग. वान की पूरी आयु९५पंचाणवे हजार वर्ष की थी। इसमें २३ तेइस हजार ७॥साडेसातसौ वर्ष इनके कुमार काल में,२३तेईस हजार ७॥साडेसातसौ वर्ष मांडलिक पदमें२३तेइस हजारण॥साडेसातसौ वर्ष अनगारपद में व्यतीत हुए। बाद में ये मोक्ष चले गये । भगवान् महावीर के सप्तम गणधर स्थविर मौर्यपुत्र९५पंचाणवे वर्ष की आयु वाले थे। इसमें गृहस्थावस्था में ये ६५पैंसठ वर्षतक रहे। छद्मस्थावस्था में १४ चौदह वर्षतक और केवलिपद में१६सोलह वर्षतक रहे। बाद में मोक्ष चले गये।।सू० १३४॥ આગળ જતાં ઊંચાઈ ઘટી જાય છે અને ઉંડાઈ આવી જાય છે. કુંથુનાથ ભગવાનનું આયુષ્ય ૯૫ પંચાણું હજાર વર્ષનું હતું. તેમાંના ર૩૭૫૦ તેવીસહજાર સાતસો પચાસ વર્ષ કુમારાવસ્થામાં, ૨૩૭૫૦ તેવીસહજાર સાતસો પચાસ માંડલીક પદમાં, અને ર૩૭૫૦ તેવીસહજાર સાતસો પચાસ વર્ષ અનગાર પદમાં વ્યતીત કર્યા હતા. ત્યાર બાદ તેઓ મેક્ષ સિધાવ્યાં હતાં ભગવાન મહાવીરના સાતમા ગણધર, સ્થવિર મોર્યપુત્રનું આયુષ્ય ૫ પંચાણું વર્ષનું હતું. તેમાંના ૬૫ પાંસઠ વર્ષ ગૃહસ્થાવસ્થામાં, ૧૪ ચૌદ વર્ષ છદ્મસ્થ અવસ્થામાં અને ૧૬ સોળ વર્ષ કેવલી પદમા વ્યતીત થયા હતા. પછી તેઓ મોક્ષે ગયા છે. સુ. ૧૩૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #616

भावबोधिनी टीका. पण्नवतितमं समवाय निरूपणम्
टीका - - ' एगमेगस्स णं' इत्यादि - ' एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचक्कबहिस्स' एकैकस्य खलु राज्ञश्चातुरन्तचक्रवर्तिनः, 'छण्णउई छण्णउई' षण्नवतिः षन्नवतिः 'गामकोडीओ' ग्रामकोटयः षण्नवति षण्नवति कोटिग्रामाः 'होत्था' आसन् । एकैकश्चातुरन्तचक्रवर्ती राजा पण्नवति षण्नवतिकोटिग्रामाणामधीश्वरो भवतीत्यर्थः । 'वाउकुमाराणं' वायुकुमाराणां - वायुकुमारदेवानाम् 'छण्णउड़ भवणावाससय सहस्सा' षण्नवतिभवनावासशतसहस्राणि - दक्षिणस्यां पञ्चाशत् लक्षाणि उत्तरस्यां च षट्चत्वारिंशल्लक्षाणीत्येवं पण्नवतिलक्षाणि भवनावासाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'ववहारिए णं दंडे' व्यावहारिकः खलु दण्ड: - येन दण्डेन गव्यूतादिप्रमाणं परिलक्ष्यते स व्यावहारिको दण्डः 'छण्णउड़ अंगुलाई' षण्नवत्य मैंलानि 'अंगुलमाणेणं' अर्जुलमानेन - पण्नवत्यङ्गुलप्रमाण इत्यर्थः कथितः । दण्डो हि चतुर्हस्तप्रमाणउक्तः । हस्तश्चतुर्विंशत्य मुलममाणो भवति । चतुर्विंशत्यङ्गुलानां चतुर्गुणकरणेन पण्णवत्यङ्गुलपरिमित एको व्यावहारिको दण्डो भवति । ' एवं ' एवम् अनेन प्रकारेण 'घणू' धनुः 'नालिया' नालिका = कालमापिकाघटिका शङ्क विशेषइत्यर्थः 'जुगे' युगः शकटाङ्गभूतः यो हि दृषभस्य स्कन्धे आरोप्यते, 'अक्खे' अक्षः - चतुर्हस्तो मानविशेषः, 'मुसले बि हु' मुसलमपि खल-धनुर्ना
५९७
९६छन्नु वां समवाय इस प्रकार से हैं- ' एगमेगस्स णं इत्यादि । टीकार्थ - एक एक चातुरन्त चक्रवर्ती नरेश के अधिकार में - अधिपतित्व में ९६ ९६ छन्नु छन्नु करोड ग्राम होते हैं। वायुकुमार देवों के दक्षिणदिशा में पचास ५०लाख और उत्तर दिशा में ४६ सेंतालीस लाख इस प्रकार कुल ९६छन्नु लाख भवनावास हैं। व्यावहारिक दण्ड कि जिससे जमीन, कोश दो कोश आदि रूप से नापी जाती है यां जानी जाती है ९६छन्नु अंगुल का होता है। इसी प्रकार धनुष, नालिका - कालमापक घटिका, युग जुँआ - जो बैलों के कंधो पर गाडी चलाते समय रखा जाता है, अक्ष-चार हाथ का मानविशेष, और मुसल ये सब ही ९६
हवे सूत्रकार छन्तु भुं (७६) सभवाय मतावे छे - ' एगमेगस्स णं' इत्यादि । ટીકા—પ્રત્યેક ચાતુરન્ત ચક્રવતિના અધિકારમાં—અધિપતિત્વમાં ૯૬-૯૬ છન્નું-છન્તુ ક્રોડ ગામ હોય છે. વાયુકુમાર દેવાના ૯૬ છન્નું લાખ ભવનાવાસ છે તેમાંના ૪૬છેંતાલીસ લાખ ઉત્તરદિશામાં અને ૫૦પચાસ લાખ દક્ષિણદિશામાં છે. ન્યાવહારિક દડ ૯૬ છન્નુ' અંશુલ પ્રમાણ હાય છે, તે દંડ વડે જમીનને કાશ એ કાશ આદિ રૂપે માપવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે ધનુષ, નાલિકા-કાળમાપક ઘટિકા, યુગ-બળદની કાંધ પર મૂકાતી ધૂંસરી અક્ષ-ચાર હાથનુ માપવિશેષ, અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #617

५९८
समवायाङ्गसूत्रे लिका युगाक्षमुसलानि खलु षण्णवति षण्णवत्युर्जुलप्रमाणानि विज्ञेयानि । 'अभितरओ' आभ्यन्तरकः-आभ्यन्तरमण्डलमाश्रितः 'आइमुहुत्ते' आदिमुहूर्तः 'छण्णउइ अंगुलच्छाए' षण्णवत्य लच्छायः-षण्णवत्य लप्रमाणा छाया यस्मिन् सः, षण्णवत्यगुलिपरिमितच्छायाविशिष्टः ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। अयमाशयः-यस्मिन् दिने सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डले चरति, तस्य दिनस्य प्रथमो मुहत्तों द्वादशागुलमानं शकुमाश्रित्य षण्णवत्यक्षुलच्छायाो भवति । तदिनं अष्टादशमुहूर्तप्रमाण भवति, इत्येको मुहूत्तों दिनस्याष्टादशो भागो भवति । ततश्च छायागणितरीत्या अष्टादशलक्षणेन विभागेन द्वादशाङ्गुलः शङ्कुर्गुण्यते, इति गुणनेन षोडशोत्तरे द्व शते समुपलभ्यते । तदर्द्धमष्टोत्तरं शतं भवति । तस्मात् शकुंप्रमाणेऽपहृते ९६ छन्नु-छन्नु अंगुल के होते हैं। एक हाथ चौवीस अंगुल का होता है। चार हाथ में ९६छन्नु अंगुल होते हैं। इस लिये एक व्यवहारिक दण्ड आदि पदार्थ ९६-९६ छन्नु-छन्नु अंगुल के हो जाते हैं। आभ्यन्तर मंडलाश्रित आदि मुहूर्त ९६ छन्नु अंगुल प्रमाण छायावाला होता है। इसका आशय इस प्रकार से है- जिस दिन सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचार करता है उस दिन का प्रथम मुहूत्त द्वादशजुलप्रमाण शङ्कु का आश्रय करके ९६ छनु अंगुल परिमित छायावाला होता है। और वह दिन १८अठारह मुहूर्त्त प्रमाण वाला होता है। इस लिये एक मुहूर्त दिन का १८ अठारहवां भाग होता है। छाया गणितरीति के अनुसार इस १८ अठारहवें भाग से द्वादशाणुल प्रमाण शंकु के साथ जब गुणा किया जाता है तब २१६ दोसौ सोलह आते हैं । २१६ दोसौ सोलह को आधा करने पर १०८ एकसो आठ होते हैं और इसमें से અને મુસળ, એ દરેક ૯૬-૯૬ છનું-છનું અંગુલપ્રમાણ હોય છે. એક હાથ બરાબર ૨૪ અંગૂલ થાય છે. તેથી ચાર હાથ બરાબર ૯૬ છનનું અંગૂલ થાય છે. તેથી એક વ્યારહારિક દંડ આદિ પદાર્થ ૬૯૬ છનું-છનું અંગુલના હોય છે. આભ્યન્તર મંડલાશ્રિત આદિ મુહૂર્ત ૯૬ છનું અંગૂગલેની છાયાવાળું હોય છે. તેને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–જે દિવસે સૂર્ય સર્વાભ્યન્તર મંડળમાં સંચાર કરે છે તે દિવસે પહેલું મુહૂત બાર અંગુલ પ્રમાણ શંકાનો આશ્રય કરીને ૯૬ છનું અંગુલ પ્રમાણુ છાયાવાળું હોય છે. અને તે દિવસ ૧૮ અઢાર મુહૂર્ત પ્રમાણવાળો હોય છે. તેથી એક મુહૂર્ત દિવસના અઢારમાં ભાગનું હોય છે. છાયાગણિતરીતિ અનુસાર તે ૧૮ અઢાર ભાગનો ૧૨ અંગુલ પ્રમાણ શંકુ સાથે ગુણાકાર કરવાથી ૨૧૬ બસે સેળ આવે છે. ૨૧૬ બસો સોળના અધ ભાગ ૧૦૮ એકસો આઠ થાય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #618

५९२
भावबोधिनी टीका. सप्तनवतितमं समवायनिरूपणम् पण्णवत्यगुलान्यवशिष्यन्ते । इति यस्मिन् दिने सूर्यः सर्वाभ्यन्तरमण्डलगतो विहरति, तस्मिन् दिने प्रथमो मुहूर्तः षण्णवत्यङ्गुलच्छायो भवति ॥सू. १३५॥ सप्तनवतितमं समवायमाह-'मंदरस्स णं' इत्यादि ।
मूलम्-मंदरस्स णं पव्वयस्स पञ्चस्थिमिल्लाओ चरमंताओ गोथुभस्स णं आवासपव्वयस्स पञ्चथिमिल्ले चरमंते एस णं सत्ता. णउइ जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउदिसिंपि अटण्हं कम्मपयडीणं सत्ताणउई उत्तरपयडीओपण्णत्ताओ। हरिसेणे णं राया चाउरंतचक्कवट्टी देसूणाई सत्ताणउइ वाससयाई अगारमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता णं जाव पव्वइए ॥सू० १३६॥
टीका--'मदरस्स णं' इत्यादि-मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पञ्चस्थिमिल्लाओ चरमंताओ' पाश्चात्याचरमान्तात् 'गोथुभस्स णं आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य खलु आवासपर्वतस्य 'पञ्चत्थिमिल्ले चरमंते' पाश्चात्य. श्वरमान्तो योऽस्ति, ‘एस गं' एष खलु ‘सत्ताणउइ जोयणसहस्साई' सप्तनवतियोजनसहस्राणि सप्तनवतिसहस्रयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया-व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्त' प्रज्ञप्तः। मेरोः पश्चिमान्तात् जम्बूद्वीपान्तः पश्च. शकु का प्रमाण१२बारह कम करने पर९६छन्नु अंगुल निकल आते हैं। इस तरह जिस दिन सूर्य सर्वाभ्यन्तर मंडल में संचार करता है उस दिन प्रथम मुहूर्त्त ९६ छन्नु अंगुलपरिमित छाया वाला होता है यह कथन ठीक बैठ जाता है ॥मू० १३५॥
९७ सतानवे समवाय इस प्रकार हैं-'मंदरस्स णं इत्यादि ।
टीकार्थ-सुमेरूपर्वत के पश्चिम के अन्तिम भाग से गोस्तूप आवास पर्वत का जो पश्चिम के अन्तिम भाग है, वह व्यवधान की अपेक्षा ९७ सतानवे हजार योजन दूर हैं। यह दूरी इस प्रकार से निकालनी चाहियेછે. અને તેમાંથી શુંકુનું પ્રમાણ ૧૨ બાદ કરવાથી ૯૬ છનું અંગુલ આવી જાય છે. આ રીતે એ બાબત સિદ્ધ થાય છે કે જ્યારે સૂર્ય સભ્યન્તર મંડળમાં સંચરે છે. ત્યારે તે દિવસે-પહેલું મુહૂત ૯૬ છનું અંગુલ પ્રમાણ છાયાવાળું હોય છે સૂ.૧૩૫
वे सूत्र॥२ सत्ता (८७)नां समवायो मतावे छे-'मंदरस्स णं' इत्यादि ।
ટીકાર્થ–સુમેરુ પર્વતના પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગથી ગેસ્તૂપ આવાસ પર્વતને પશ્ચિમને અન્તિમ ભાગ સત્તાણું (૭)હજાર યોજન દૂર છે. તે આ રીતે બને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #619

समवायानसूत्रे
पञ्चाशत्सहस्रयोजनान्तरितो वर्तते, ततो वेलन्धरनागराजावासभूतस्य गोस्तूपस्य चरमान्तो द्विचत्वारिंशत्सहस्रयोजनान्तरितो वर्त्तते इति मेरु पाश्चात्यचरमान्ताद् पूर्वदिवर्त्ति गोस्तूपपाश्चात्यचरमान्तः सप्तनवतिसहस्रयोजनान्तरितो वर्तते । ' एवं ' एवम् - (- अनेन प्रकारेण 'चतुद्दिसिंपि' चतसृष्वपि दिक्षु विज्ञेयम् । अर्थात् मन्दरस्य उत्तरीया च्चरमान्ताद् दक्षिणदिग्वर्त्ति दकभासस्य आवासपर्वतस्य उत्तरीयश्वरमान्तः, मन्दरस्य पौरस्त्याच्चरमान्तात् पश्चिमदिग्वर्तिनः शङ्खस्य आवासपर्वतस्य पौरस्त्यश्वरमान्तः, तथा मन्दरस्य दाक्षिणात्याच्चरमान्तादुत्तरदिग्वर्तिनो दकसीम्न आवासपर्वतस्य दाक्षिणात्यश्वरमान्त एकैकः सप्तनवति सप्तनवतिसहस्रयोजनान्तरितो वर्तते । 'अहं कम्मपगडी ' अष्टानां कर्म प्रकृतीनां ज्ञानावर
६००
मेंरु के पश्चिम के अन्तभाग से जंबूद्वीप का अन्त भाग ५५पचपन हजार योजन दूर है। इससे वेलंधर नागराज का निवासस्थान रूप गोस्तूपपर्वत का अन्तिमा ४२ बयालीस हजार योजन दूर है। इस मेरु के पश्चिम के अन्तिमप्रदेश से पूर्वदिशा में रहा हुआ गोस्तूप पर्वत का पश्चिम के अन्तिम भाग ९७सतानवे हजार योजन दूर बैठ जाता है। इसी तरह से चारों दिशाओं में भी जानना चाहिये - अर्थात् मंदरपर्वत के उत्तर के अन्तिम भाग से दक्षिण दिशा में रहा हुआ दकभास आवासपर्वत का जो उत्तर दिशा में रहा हुआ अन्तिम भाग है वह, तथा मंदर पर्वत के पूर्व के अन्तिम से पश्चिम दिशा में रहा हुआ शंख आवासपर्वत का जो पूर्व दिशा में रहा हुआ अन्तिमभाग है वह, तथा मंदर पर्वत की दक्षिण दिशा के अन्तिम भाग से उत्तरदिशा में रहा हुआ दकसीमन् आवास पर्वत का जो दक्षिणदिशा के अन्तिम भाग है वह एक२ ९७ ९७-९७ सतानवें - सतानवें हजार योजन दूर है। ज्ञानावरण आदि आठ कर्मो को છે-મેરુના પશ્ચિમ અન્તિમ ભાગથી જ શ્રૃદ્વીપના અન્તિમ ભાગ પંચાવન(૫૫)હજાર ચેાજન દૂર છે. ત્યાંથી વેલ ધર નાગરાજના નિવાસસ્થાનરૂપ ગેાસ્તૂપ પર્વતના અન્તિમ ભાગ ખેતાળીસ (૪૨) હજાર યેજન દૂર છે, તેથી મેરુના પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગથી પૂર્વ દિશામાં ૨હેલ ગેસ્તૂપ પર્વતના પશ્ચિમાન્ત પ્રદેશ ૯૭૦૦૦ (સત્તાણું હજાર) ચેાજન દૂર છે. તે સ્પષ્ટ થાય છે. ચારે દિશાએ વિષે પણ એમ જ સમજવું એટલે કે મદર પતના ઉત્તરના અન્તિમ ભાગથી, દક્ષિણ દિશામાં આવેલ દકલાસ આવાસ પર્યંતના ઉત્તરના અન્તિમ પ્રદેશ, તથા મદર પર્વતના પૂર્વના અન્તિમ પ્રદેશથી પશ્ચિમ દિશામાં આવેલ શંખ આવાસ પતના પૂર્વના અન્તિમ પ્રદેશ, તથા મંદર પર્યંતના દક્ષિણના અન્તિમ પ્રદેશથી ઉત્તરદિશામા રહેલા દકસીમન આવાસ પર્યંતના દક્ષિણના અન્તિમ પ્રદેશ, તે પ્રત્યેક ૯૭-૯૭૯૭ સત્તાણુ - સત્તાણું—સત્તાણું હજાર યેાજનને અંતરે છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કમેની મળીને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #620

भावबोधिनी टीका. सप्तनवतितमं समवायनिरूपणम्
६०१
णीयदर्शनावरणीय वेदनीय मोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायाणाम्, 'सत्ताण उई' सप्तनवतिः 'उत्तरपगडीओ' उत्तरपकृतयः 'पाणत्ताओ' प्रज्ञप्ताः । तथाहि - ज्ञानावरणीयस्य पञ्च, दर्शनावरणीयस्य नव, वेदनीयस्य द्वे, मोहनीयस्याष्टाविंशतिः, आयुप चतस्रः, गोत्रस्य द्वे, अन्तरायस्य पञ्च इति पञ्चपञ्चाशदुत्तरप्रकृतयः तथा नानो द्विचत्वारिंशत्तम समवायोक्ता द्विचत्वारिंशदभेदा उत्तरोत्तर प्रकृत्यविवक्षणात, एवं सर्वसंकलनया सप्तनवतिरुत्तरपकृतयः । हरिसेणे णं राया चाउरंत चक्क बट्टी' हरिषेणः खलु राजा चातुरन्तचक्रवर्ती = दशमश्चक्रवर्ती:, 'देसूणाई' देशोनानिकिंचिदूनानि 'सत्ताणउड़वाससयाई' सप्तनवतिवर्षशतानि 'अगारमज्झे' अगारमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे भवित्ता णं जाव' मुण्डो भूत्वा खलु यावत् 'पव्वइए' प्रब्रजितः । अयं भावः - हरिषेणचक्रवर्तिनः समग्रमायुर्दशसहस्रवर्षममाणमासीत् । तत्रास किंचिदनसप्तशताधिकनवसहस्रवर्षाणि गार्हस्थ्ये उषित्वा किंचिदधिकत्रिशतवर्षाणि प्रव्रज्यां पालितवान् ।। इति ।। सू. १३६ ॥
मिलाकर कुल ९७सतानवें उत्तर प्रकृत्तियां कही गयी है। वे इस प्रकार से हैं - ज्ञानावरणकी ५, दर्शनावरण की९, वेदनीय कीर, मोहनीयकी२८, आयुकी ४, नामकी ४२, गोत्र कीर और अंतराय की५ । चातुरन्त चक्रवर्ती हरिवेण नरेश जो दसवें चक्रवर्ती हुए हैं कुछ कम सतानवे ९७०० सौ अर्थात् नौहजार सात सौ वर्ष गृहस्थावस्था में रहे हैं और बाद में मुंडित होकर यावत् वे प्रब्रजित हुए हैं हरिषेण चक्रबर्ती की समस्त आयु दस हजार वर्ष की थी। इसमें वे कुछ कम संतानवें ९७०० सौ वर्षतक तो गाईस्थ्य दशा में रहे। बाद में कुछ अधिक तीन ३०० सौ वर्षतक मुंडित होकर दीक्षापर्याय में रहे || मू० १३६ ॥
કુલ ૯૭ સત્તાણું ઉત્તર પ્રકૃતિયેા કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે જ્ઞાનાવરણની પ, दर्शनावरणनी, वेहनीयनी २, मोहनीयनी २८, आयुर्भुनी ४२, गोत्रर्मनी २, અને 'તરાયકની પ.
દસમાં ચાતુરન્ત ચક્રવતિ હરિષણ નરેશ ૯૭૦૦ નવ હજાર સાતસેા વર્ષ કરતાં ઘેાડા, ઓછા સમય ગૃહસ્થાવસ્થામાં વ્યતીત કરીને દીક્ષિત થયા હતા. તેમનું સમસ્ત આયુષ્ય દશ હજાર વર્ષીતું હતું. તેમાંમાં ૭૦૦ સત્તાણુસા કરતાં થાડો આછે સમય ગૃહસ્થાવસ્થામાં તેમણે વ્યતીત કર્યા હતા. ત્યારબાદ ૩૦ ત્રણસેા વર્ષ કરતાં ઘેાડા વધુ સમય માટે તેએ શ્રમણાવસ્થામાં રહ્યા હતા. પ્રસૂ. ૧૩૬૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #621

समवायाङ्गसूत्रे
अष्टनवतितमं समवायमाह-'नंदणवणस्स' इत्यादि ।
मूलम्--नंदणवणस्स णं उवरिलाओ चरमंताओ पंडगवणस्स हेट्रिल्ले चरमंते, एस णं अट्ठाणउइ जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । मंदरस्स णं पव्वयस्स पञ्चस्थिमिल्लाओ चरमंताओ गोधु. भस्स आवासपव्वयस्स पुरथिमिल्ल चरमंते एस णं अटाणउइ जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं चउद्दिसिपि । दाहिणभरहस्स णं धणुष्पिट्ट अदाणउइ जोयणसयाइं किंचूणाई आयामेणं पण्णत्ते । उत्तराओ कट्ठाओ सूरिए पढमं छम्मासं अयमाणे एगणपन्नासइमे मंडलगए अट्ठाणउइ एगसटिभागे मुहुत्तस्स दिवसखेत्तस्स निवुवेत्ता रयणिखेत्तस्स अभिनिवुवेत्ता णं सूरिए चारं चरइ। दक्खिणाओ ण कटाओ सूरिए दोच्चं छम्मासं अयमाणे एगणपन्नासइमे मंडलगए अटाणउइ एगसटिभाए मुहुत्तस्स रयणिखित्तस्स निवुड़ेत्ता दिवसखेत्तस्स अभिनिवुड़ेता णं सूरिए चारं चरइ । रेवइ पढमजेट्रापवज्जवसाणाणं एगूणवीसाए नक्खत्ताणं अटाणउइ ताराओ तारग्गेणं पण्णत्ताओ ॥ सू० १३७॥
टीका-'नंदणवणस्स णं' इत्यादि-'नंदणवणरस णं उवरिलाओ चरमंताओ' नन्दनवनस्य खलु उपरितनात् चरमान्तात् 'पंडगवणस्स हे हिल्ले चरमंते' पण्डकवनस्याधस्तनश्चरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एप खलु 'अट्टाणउइ जोयणस.
९८अठानवें समवाय इस प्रकार है-'नंदणवणस्स णं' इत्यादि ।
टीकार्थ- नंदनवन के ऊपर के अन्तिमभाग से पंडकवन का जो नीचे का अन्तिम भाग है, वह व्यवधान की दृष्टि से९८अठानवें हजार योजन
हवे सूत्रा२ मg॥ (८८) नां समवाये। ४ छ–'नंदणवणस्स णं' इत्यादि।
ટીકાર્ય—ન દનવનની ઉપરને અન્તિમ ભાગ પંડકવનના નીચેના અતિમ ભાગથી અછૂં છું (૯૮) હજાર એજનને અંતરે છે. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #622

भावबोधिनी टीका. अष्टनवतितमं समवायनिरूपणम्
६०३
हस्सा' अष्टनवतियोजन सहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया - व्यवधानेन 'अतरे' अन्तरे - दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । अयं भावः - भद्रशालवनस्य बहुसमरमणीय भूमि - भागात् पञ्चशतयोजनोपरि मेरोः प्रथममेखला । तत्र पञ्चशतयोजनोच्छ्रितन व कूटवत्वेन पञ्चशतयोजनोच्छ्रितं मेरु सर्वतः समन्तात्सम्परिवेष्टय संस्थितं नन्दनवनम्, इति मेरोर्मूलाद् नन्दनवनस्योपरितनश्चरमान्तः एकसहस्रयोजन परिमितः । पण्डकबनं मेरुशिखर व्यवस्थितम् । मेरोरुच्चत्वं हि मूलतो नवनवतियोजन सहस्रपरिमितम् । अत आद्ये योजनसहस्रे निःसारिते सूत्रोक्तमन्तरं भवति । 'मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्य खलु पर्वतस्य 'पच्चत्थिमिल्लाओ चरमंताओ' पाश्चात्य च्चरमान्तात् 'गोथुभस्स आवासपव्वयस्स' गोस्तूपस्य आवासपर्वतस्य 'पुरथिमिले चरमंते' पौरस्त्यश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'अट्ठाणउड़ जोयणसहरसाई' अष्टनवतियोजन सहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया = व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे - दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। अयं भावः - मेरोः पाश्चात्यचरमान्ताद् गोस्तूपदूर है। इसका तात्पर्य इस प्रकार से है - भद्रशालवन के बहुसमरमणीय भूमिभाग से पांचसौ योजन ऊपर में मेरु पर्वत की प्रथम मेखला है। उसमें नंदनवन है। इस नंदन वन में पांचसौ योजन ऊँचे नौ कूट हैं। इन कूटों द्वारा नंदनवन पांच सौ योजन ऊँचे मेरु पर्वत को सब तरह सब और से घेरे हुए हैं। इस तरह मेरु के मूलभाग से लगाकर नन्दनवन का उपर के आखिरी भाग एक हजार योजन का हो जाता है। पंडकवन मेरु की चोटी पर व्यवस्थित है। मेरु की ऊँचाई ९९ नन्नानवें हजार योजन की है। इनमें से यह आदि का एक हजार कम करने पर ९८ अठानवें हजार योजन सूत्रोक्त अन्तर आ जाता है। सुमेरु पर्वत के पश्चिम के अन्तिम भाग से गोस्तृप नामक आवासपर्वत का जो पूर्व के अन्तिम भाग है वह व्यवधान की अपेक्षा ९८ अठानवे हजार योजन दूर है। ભદ્રશાલવનના ખર્ડુસમરમણીય ભૂમિભાગથી પાંચસા યેાજન ઉપરની બાજુએ મેરુ પતની પહેલી મેખલા છે. તેમાં નંઢનવન છે. તે નંદનવનમાં ૫૦૦ પાંચસો ચાજન ઊંચા નવ ફૂટ છે-તે છૂટો દ્વારા નંદનવન પાંચસે ચાજનની ઊચાંઇ સુધી મેરૂ પતને દરેક તરફથી ઘેરીને આવે છે. આ રીતે મેરૂના મૂળપ્રદેશથી નન્દનવનના ઉપરના અન્તિમ પ્રદેશ ૧૦૦૦ એકહજાર થઈ જાય છે, પ`ડકવન મેરૂની ટોચ પર આવેલુ છે. મેરૂની ઊંચાઇ ૯૯ નવાણું હજાર ચેાજનની છે. તેમાંથી શરૂઆતના ૧૦૦૦ એકહજાર ચેાજન બાદ કરવાથી સૂત્રોકત ૯૮૦૦૦ અઠાણુ હજાર યેાજનનુ અ'તર આવી જાય છે, સુમેરુ પર્વતના પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગથી ગેાસ્તૂપ નામના આવાસ પ°તને પૂર્વના અન્તિમ ભાગ ૯૮૦૦૦ અઠાણું હજાર યેાજન દૂર છે. તેનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
·

Page #623

६०४
समवायाङ्गसूत्रे पाश्चात्यचरमान्तः सप्तनवतिसहस्रयोजनानि दूरे । गोस्तूपस्य विष्कम्भः सहस्रयोजनप्रमाणः, इति मेरुपाश्चात्यचरमान्ताद् गोस्तूभचरमान्तोऽष्टनवतियोजनानि दृरे । 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेणैव 'चउदिसिंपि' चतुर्दिक्ष्वपि चतसृषु दिक्षु दकभासशङ्खदकसीम्नामपि पर्वतानाम् अन्तरं विज्ञेयम् । 'दाहिणभरहस्स णं धणुपिढे' दक्षिणभरतस्य खलु धनुः पृष्ठम् 'अट्ठाणउइ जोयणसयाई किंचूणाई' अष्टनवतियोजनशतानि किश्चिदूनानि-किंचिदूनाष्टनवतिशतयोजनानि 'आयामेणं' आयामेन-दैर्येण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । 'उत्तराओणं कठ्ठाओ' उत्तरायाः खलु काष्ठायाः= दिशाया: 'मूरिए' सूर्यः 'पढमं छम्मासं' प्रथमं षण्मासम्=दक्षिणायनम् 'अयमाणे' आयमानः-आगच्छन् ‘एगणपन्नासइममंडलगए एकोनपञ्चाशत्तममण्डलगतः सर्वाभ्यन्तरमण्डलादेकोनपञ्चाशत्तममण्डले प्रविष्टः 'अट्ठाणउइ एगसहिभागे मुहत्तस्स' अष्टनवत्येकषष्टिभागान् मुहूर्तस्य मुहूर्तसंवन्धिनोऽष्टनवत्येकषष्टिभागान 'दिवसखेत्तस्स' दिवसक्षेत्रस्य-दिवसस्येत्यर्थः, 'निवुवेत्ता' निर्वद्धर्थ-क्षपयित्वा रयणिइसका यह भाव है कि मेरु के पश्चिम के अन्तिम भागसे गोस्तूपपर्वत का पश्चिम के अन्तिमभाग ९७सतानवें हजार योजन दूर रहा हुआ है तथा गोस्तूप का विष्कंभ एक हजार योजन प्रमाण है। इस मेरु के पश्चिम के अन्तिम भागसे गोस्तूप का पश्चिमभाग९८ अठानवे हजार योजन दूर हो जाता है। इसी तरह चारों दिशाओं में भी दकभास, शंख और दकसीमा नामक इन पर्वतों का अंतर जान लेना चाहिये। दक्षिणभरत का धनुःपृष्ठ कुछ कम अठानवे ९८००सो योजन का लंबाई की अपेक्षा कहा गया है। उत्तर दिशा का सूर्य प्रथम ६मासतक दक्षिणायन होता हुआ जब सर्वाभ्यन्तमंडल से ४९उनपचासवे मंडल में प्रवेश करता है तब दिवस संबंधी१एक मुहूर्त के९८अठानवे भागों में से६१ इकसठ भागों को क्षपित करके સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે—મેરૂના પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગથી ગેસ્તૂપ પર્વતનો પશ્ચિમનો અન્તિમ ભાગ ૯૭૦૦૦ સત્તાણું હજાર રોજન દૂર આવેલ છે. તથા ગોસ્તૂપના વિપ્નભ ૧૦૦૦ એજન છે. તેથી મેરૂના પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગથી ગસ્તુ પનો પૂર્વને અન્તિમ ભાગ ૯૮૦૦૦ અઠાણુ હજાર જન દૂર છે તે વાતનું સપષ્ટીકરણ થાય છે. એ જ પ્રમાણે બાકીની ત્રણ દિશાઓના દકભાસ, શંખ, અને દકસીમનનું અંતર પણ ૯૮૦૦૦-૬૮૦૦૦ અઠાણું હજાર-અડાણું હજાર યોજન સમજવું દક્ષિણ ભારતને ધનુપૃષ્ઠ ૯૮૦૦૦ અઠાણુ હજાર યોજન કરતાં ઘેડ એછિ લંબાઈની અપેક્ષાએ કહેલ છે. ઉત્તરદિશાને સૂર્ય પહેલાં છ માસ સુધી દક્ષિણાયન કરતા કરતો જ્યારે સભ્યન્તર મંડળથી ૪૯ ઓગણપચાસમાં મંડળમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે દિવસના ૬૧/૯૮ મુહૂર્તને ક્ષય કરતો અને રાત્રિને એટલે જ સમય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #624

भावबोधिनी टीका. नवनवतितमं समवायनिरूपणम्
६०५
खेत्तस्स' रजनिक्षेत्रस्य-- रजन्याः 'अभिनिवुड्ढेनाणं' अभिनिर्बुद्धये खलु - रजन्यास्तावतो भागान् वर्द्धयित्वा 'सूरिए' सूर्यः 'चारं चरई' चारं चरति । अयं भावःदक्षिणायनमागच्छन् सूर्यः एकोनपञ्चाशत्तममण्डले प्रविष्टः किंचिदधिकसाधिकमुहूर्त्त दिवस क्षपयित्वा रजन्यास्तावन्मात्र कालं वर्धपति । 'दक्खिणाओ णं कट्टाओ' दक्षिणायाः खलु काष्ठायाः = दिशायाः 'सूरिए' सूर्यः 'दोचं छम्मास' द्वितीयं षण्मासम् - उत्तरायणम्, 'अपमाणे' आयमानः - आगच्छन् ' एगूणपन्ना सममंडल गए' एकोनपञ्चाशत्तममण्डलगत ः 'अद्वाणउई एगसट्टिभागे मुहत्तस्स' अष्टनवत्येकषष्टिभागान् मुहूर्त्तस्य 'रयणि खित्तस्स' रज निक्षेत्रस्य - रजन्याः 'निबुड्ढे त्ता' निर्वर्ध्य - क्षपयित्वा 'दिवस खेत्तस्स' दिवसक्षेत्रस्य 'अभिनिबुडूिाणं' अभि निर्वर्घ्यं खलु - वर्द्धयत्वेत्यर्थः, 'सूरिए' सूर्यः 'चारं चरई' चारं चरति । 'रेवई पढ मजेापज्जवसाणाणं' रेवतीप्रथम ज्येष्ठा पर्यवसानानाम् - रेवती प्रथमा येषां ते रेवती प्रथमाः, ज्येष्ठा पर्यवसाने = अन्ते येषां ते ज्येष्ठापर्यवसानाः, उभयोर्द्वन्द्वः, ते पाम् 'एगूणवीसाए नक्खत्ताणं' एकोनविंशतेर्नक्षत्राणाम् - रेवत्यश्विनीभरणीकृत्तिकारोहिणीमृगशिर आर्द्रा पुनर्वसु पुष्याश्लेषामघापूर्वाफल्गुन्युत्तराफाल्गुनीहस्त चित्रास्वातिऔर रजनी के उतने ही भागों को बढ़ा करके भ्रमण किया करता है। तात्पर्य इसका यह है कि दक्षिणायन को आता हुआ सूर्य ४९ उनपचास वे मंडल में प्रविष्ट होकर कुछ अधिक १ ॥ देढ मुहूर्त्त प्रमाण दिन को कम करके रात्रि को उतने प्रमाण में बढा देता है। दक्षिणदिशा का सूर्य द्वितीय छ महीनों पर आकर जब ४९उनपचास वें मंडल में प्रविष्ट होता है तब रात्रि संबंधी ९एक मुहूर्त के ९८ अठानवे भाणों में से ६१ इकसठ भागों को क्षपित करके दिवस के उतने ही भाग प्रमाण काल को बढा देता है। रेवती १, अश्विनी, भरणी३, कृत्तिका४, रोहिणी५, मृगशिर ६, आर्द्रा, पुनर्वसु, पुष्य९, अश्लेषा १०, मघा ९९, पूर्वाफाल्गुनी १२ उत्तવધારતા ભ્રમણ કરે છે. તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે—દક્ષિણાયનમાં આવતા સૂર્ય ૪૯ એગણપચાસમાં મંડળમાં પ્રવેશ કરીને ૧૫ મુહૂત પ્રમાણથી ઘેાડા વધારે પ્રમાણમાં દિવસમાન ઘટાડે છે અને એટલા જ પ્રમાણમાં રાત્રિમાનની વૃદ્ધિ કરે છે. દક્ષિણદિશાના સૂર્ય બીજા છ મહિનામાં જ્યારે ૪૯ એગણપચાસમાં મડળમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે રાત્રિના ૧એક મુર્હુતના ૯૮ અઠાણું ભાગેામાંથી ૬૧ એકસડ ભાગાના ક્ષથ કરીને દિવસના એટલા ભાગ પ્રમાણ કાળની વૃદ્ધિ કરે છે. (૧) રેવતા, (२) अश्विनी, (3) लरागी, (४) कृत्तिका, (च) रोडिशी, (६) भृगशिर्षा, (७) मार्द्रा, (८) पुनर्वसु, (6) युष्य, (१०) अश्लेषा ( ११ ) (१२) पूर्वाझल्गुनी (13)
भधा,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #625

समवायाङ्गसूत्रे
विशाखाऽनुराधाज्येष्ठानाम् 'अट्ठाणउताराओ' अष्टनव तिस्तारा 'ताराग्गेणं' ताराग्रेण-तारापरिमाणेन 'पण्णत्तानो' प्रज्ञप्ता:-कयिताः ॥सू. १३७|| नवनवतितमं समवायमाह-'मंदरे णं पव्वए' इत्यादि।
मूलम्-- मंदरे णं पव्वए णवणउइजोयणसहस्साइं उड्डूं उच्चत्तेणं पण्णत्ते। नंदनवणस्स णं पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ पञ्चस्थिमिल्ले चरमंते एस णं नवनउइ जोयणसयाइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं दक्खिणिलाओ चरमंताओ उत्तरिल्ले चरमंते एस णं णवणउइ जोयणसयाई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते। उत्तरे पढमे सूरियमंडले नवनउइ जोयणसहस्साइं साइरेगाइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । दोच्चे सूरियमंडले नवनउइजोयणसहस्साइं साहियाई आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते । तइए सूरिए मंडले नवनउइजोयणसहस्साइं साहियाइं आयोमविक्खंभेणं पण्णत्ते । इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए अंजणस्स कंडस्स हेट्रिलाओ चरमंताओ बाणमंतर भोमेजविहाराणं उवरिमंते एस णं नवनवउइ जोयणसयाई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥ सू० १३८॥
टीका- 'मंदरे णं' इत्यादि । 'मंदरे णं पव्वए' मन्दरः खलु पर्वतः ‘णवणउइ जोयणसहस्साई' नवनवतियोजनसहस्त्राणि-नवनवतिसहस्रयोजनानि राफल्गुनी१३, हस्त१४, चित्रा१५, स्वाति१६, विशाखा१७, अनुराधा१९, और ज्येष्ठा१९ इन नक्षत्रों के ९८अठानवे तारे हैं ॥सू० १३७॥ ९९नन्नानवे समवाय इस प्रकार हैं- 'मंदरे णं पब्वए' इत्यादि ।
टीकार्थ-सुमेरु पर्वत ऊँचाई की अपेक्षा ९९ नन्नानवे हजार योजन ऊँचा है। नंदनवन का पूर्व के अन्तिम भाग से पश्चिम का जो अन्तिम उत्तशुनी, (१४) इस्त, (१५) यित्री, (१६) स्वाति, (१७) विपा, (५८) अनुराधा, मने (१८) न्ये, ये नक्षत्राना पुस ८८ ansit तारा। छे. ॥सू. १३७.!
न०पा (८८) नां समवाये! या प्रमाणे छ—'मंदरे णं पन्चए' इत्यादि । ટીકાથ-સુમેરુ પર્વતની ઉંચાઈ ૯૯૦૦૦ નવ્વાણું હજાર જનની છે. નંદનવનના પૂર્વના અનિતમ ભાગથી પશ્ચિમને અન્તિમ ભાગ ૯૯૦૦૦ નવાણ હજાર એજન દૂર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #626

भावबोधिनी टीका. नवनवतितमं समवायनिरूपणम्
६०७ 'उड्डूं उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। 'नंदणवणस्स' नन्दनवनस्य खलु 'पुरस्थिमिल्लायो' चरमंताओ' पौरस्त्याचरमान्तात् 'पचत्थिमिल्ले चरमंते' पाश्चात्यश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'नवनउइ जोयणसयाई' नवनवति योजनशतानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । अयं भावः-मूले मेरुपर्वतविष्कम्भो (विस्तारो) दशसहस्रयोजनानि। मूलतः पञ्चशतयोजनोपरिस्थितनन्दनवनस्थाने बाह्यो गिरिविष्कम्भश्चतुष्पञ्चाशधिकनवनव. तिशतयोजनपरिमितो योजनस्यैकादशभागेषु षड्भागपरिमित(९९५४ ६/११) श्वास्ति । तथा नन्दनवनाभ्यन्तरमेरुविष्कम्भः-चतुष्पश्चाशदधिकैकोननवतिशतयोजनप्रमाणो योजनस्यैकादशभागेषु षड्भागप्रमाण(८९५४ ६/११)श्वास्ति । नन्दनवनविष्कम्भस्तु पञ्चशतयोजनप्रमाणः। अत्र आभ्यन्तरगिरिविष्कम्भप्रमाणस्य, तथा नन्दनवनस्य पूर्व विष्कम्भः पञ्चशतयोजनानि, पश्चिम विष्कम्भोऽपि तावानेव, इति दशशतयोजनात्मकस्य नन्दनवनपूर्वपश्चिमविष्कम्भप्रमाणस्य च भाग है वह व्यवधान की अपेक्षा ९९नन्नानवे हजार योजन दूर है। इसका भाव इस प्रकार से है-मेरुपर्वत का विष्कंभ मूल में दशहजार योजन का है। मूल से लेकर पांच सौ ५००योजन ऊपर नंदनवन है। वहां पर्वत का बाह्य विस्तार नौ हजार नौ सौ चौपन योजन और एक योजन का ग्यारिया छह भाग का ९९५४ ६/११ है। तथा नंदनवन के भीतर मेरु काविस्तार५४चौपन अधिक८९नवासीसौयोजन तथा योजन के ग्यारह भागों में से६छह भाग प्रमाण है। अर्थात् पाठ हजार नौसौ चौपन और एक योजन का ग्यारिया छह भाग प्रमाण८९५४ ६/११है।और नंदनवन का विस्तार ५०० पांचसौ सौ योजन प्रमाण है। इस तरह इस आभ्यन्तर प्रमाण में-अर्थात् नंदनवन के भीतर रहे हुए मेरु के ८९५४ ६/११ योजनात्मक प्रमाण में-नंदन के पूर्वविप्कंभ पांच सौ ५०० योजन का
और पश्चिमविष्कंभ पांच सौ ५०० योजन को-क्यों कि नंदनवन का पश्चिमविष्कंभ भी ५०० योजन प्रमाण है-इस तरह एक हजार १००० योजછે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–મેરૂ પર્વતને વિશ્કેભ મૂળમાં ૧૦૦૦૦ દસ હજાર એજનને છે. મૂળથી ૫૦૦ પાંચસે જન પર નંદનવન છે. ત્યાં પર્વતનો બાહ્ય વિસ્તાર ૯૯૫૪ ૬/૧૧ જનને છે. તથા નંદનવનની અંદર મેરૂને વિસ્તાર ૮૯૫૪ ૬/૧૧ યોજનાને છે. અને નંદનવનને વિસ્તાર પ૦૦ પાંચસો જન છે. આ પ્રમાણે આભ્યન્તર પ્રમાણમાં–એટલે કે નંદનવનની અંદર રહેલ મેરૂના ૮૫૪ ૬/૧૧ એજનના પ્રમાણમાં–નંદનવનને ૫૦૦ એજનને પૂર્વવિકુંભ અને ૫૦૦ પાંચસે લેજનને પશ્ચિમવિષ્કભ ઉમેરવાથી શાસ્ત્રોકત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #627

समवायागसूत्रे संकलनया चतुष्पञ्चाशदधिक नवनवतिशतयोजनानि योजनस्यैकादशभागेषु षट्भागाश्च भवन्ति ९१५४ ६/११) चतुष्पश्चाशद्योजनानां योजनस्यैकादशभागेषु षडभागानां चाविवक्षया सूत्रोक्तमन्तरं भवति । एवम् ‘दक्खिणिल्लाओ चरमंताओ' दाक्षिणात्याच्चरमान्तात् 'उत्तरिले चरमंते' उत्तरीयश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु ‘णवणउइ जोयणसयाई' नवनवतियोजनशतानि 'अवाहाए' अवाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दृरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। 'उत्तरे' उत्तरम्उत्तरदिग्वति 'पढमे सूरियमंडले' प्रथमं सूर्यमण्डलम्, 'नवनउइजोयणसहस्साई साइरेगाई' नवनवतियोजनसहस्राणि सातिरेकाणि-किञ्चिदधिकानि 'आयामविवखंभेणं' आयामविष्कम्भेण=आयामश्च विष्कम्भश्च तेन तथोक्तेन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । अयं मावः उत्तरदिग्वति-प्रथमसूर्यमण्डलस्यायामविष्कम्भमानं किंचिदधिकानि नवनवतियोजनसहस्राणि । तदेवमवगन्तव्यम्-जम्बूद्वीपप्रमाणं लक्षयोजनात्मकम्, तस्माद्विगुणिताऽशीत्युत्तरशते(३६०)ऽपहृते अर्थात् जम्बूद्वीपमानात्(२०००००)षष्टयधिकत्रिशतेष्वपनीतेषु नवनवतिसहस्राणि चत्वारिंशदधिक षट्शतानि(९९६४०) चावशिष्यन्ते। एतत्प्रमाणपरिमितं प्रथमसूर्यमण्डलस्य नात्मक प्रमाण को मिलाने से सूत्रोक्त अन्तर निकल आता है। यहां ५४योजन और एकीयोजन के११ग्यारहवें भागों में से६छह भाग इनकी विवक्षा नहीं की गई है। अतः सूत्रकार ने ९९ नन्नानवें हजार योजन ही लिखा है। इसी तरह दक्षिण का अन्तिम भाग से उत्तर के जो अन्तिम भाग है वह भी व्यवधान की अपेक्षा ९९ नन्नानवें हजार योजन दूर है। उत्तरदिशावर्ती प्रथम सूर्य मंडल के आयाम और विष्कम का प्रमाण कुछ अधिक ९९नन्नानवें हजार योजन का कहा गया है। वह इस प्रकार से है-जंवृद्वीप का प्रमाण एक १लारव योजन का है। इस प्रमाण में तीनसौ साठ ३६० घटाने पर नन्नानवें हजार छसौ चालीस ९९६४० અન્તર આવી જાય છે. અહીં ૫૪/૬ ૧૧ જનની ગણતરી કરવામાં આવી નથી. તેથી અત્રકારે ૯૯ નવ્વાણું હજાર જન જ લખ્યાં છે. એ જ પ્રમાણે દક્ષિણના અન્તિમ ભાગથી ઉત્તરને અન્તિમ ભાગ પણ ૯૯ નવાણુ હજાર એજન દૂર છે. ઉત્તરદિશાવતી પહેલા સૂર્યમંડળના આયામ અને વિષ્ક્રભનું પ્રમાણ ૯૯ નવાણુ હજાર યોજનથી થોડું વધુ કહેલ છે. તે આ રીતે છે–જબૂદ્વીપનું પ્રમાણ એક લાખ
જનનું છે. તે પ્રમાણમાંથી ૩૬૦ ત્રણસે સાઈઠ બાદ કરવાથી ૯૯૬૪૦ નવાણું હજાર છસે ચાલીસ બાકી રહે છે. એટલું પહેલા સૂર્યમંડળના આયામ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #628

६०९
भाववाधिनी टीका. नवनवतितमं समवायनिरूपणम् आयामविष्कम्भ विज्ञेयम् । 'दोचे सरियमंड ले' द्वितीयं सूर्यमण्डलं 'नवनउइ जोयणसहस्साई साहियाई' नवनवतियोजनसहस्राणि साधिकानि(९९६४५३५/६१) 'आयामविक्खंभेणं' आयाम विष्कम्भेण पिण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । इदमत्रावधेयम्प्रतिमण्डलस्य परस्परमन्तरं द्वे द्वे योजने, सूर्यविमानविष्कम्भस्तु योजनस्य एकषष्टिभागेषु अष्टचत्वारिंशद्भागा:४८/६१। अन्तरे विष्कम्भे च द्विगुणिते पञ्चयोजनानि पञ्चत्रिंश देकषष्टिमागाश्च(५ ३५/६१) प्रमाणं भवति प्रथमसूर्यमण्डलमाने एतत्संयोजनया नवनवतिसहस्रयोजनानि पश्चचत्वारिंशदधिकषट्शत योजनानि एकपष्ठिभागविभक्तयोजनस्य पञ्चत्रिंशद्भागाश्च(९९६४५ ३५/६१) प्रमाणं भवति । एतत्प्रमाणं द्वितीयसूर्यमण्ड लायामविष्कम्मस्य विज्ञेयम् । 'तइए मरिएमंडले" तृतीयं सूर्यमण्डलं 'नवनउइजोपणसहस्साई साहियाई' नवनवति. योजनसहस्राणि साधिकानि-'आयामविक्खंभेणं' आयामयिष्कम्भेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञअवशिष्ट रहते है। इतना प्रमाण प्रथम सूर्यमडल के आयाम और विष्कंभ का हो जाता है। आयाम और विष्कंभ को लेकर द्वितीय सूर्यमंडल का प्रमाण कुछ अधिक९९नन्नानवे हजार योजन का कहा गया है। इस विषय में इस प्रकार जानना चाहिये-हर एक मंडल में दो दो योजन का अंतर है। सूर्य विमान का विष्कंभ योजन के ६१इव.सठ भागों में से४८अडतालीस भाग प्रमाण है। अन्तर और विष्कंभ को दूना करने पर पांच योजन का एकसठिया पेंतीस भाग ५३५/६१ होते हैं। प्रथम सूर्थमंडल के प्रमाण में पांच योजन और एक योजन का एकसठिया पेंतीस भाग ५ ३५/६१ को जोडने पर नन्नानवे हजार छहसौ पैंतालीस और एक योजन का एकसठिया पेंतीस भाग ९९६४५ ३५/६१ हो जाते हैं। यही प्रमाण द्वितीय सूर्यमंडल के आयाम और विष्कंभ का जानना चाहिये। तृतीय सूर्यमंडल का प्रमाण भी आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा कुछ अधिक९९नन्नानवें વિષ્કભનું પ્રમાણ આવી જાય છે. આયામ અને વિધ્વંભની અપેક્ષાએ બીજા સૂર્ય મંડળનું પ્રમાણ ૯૯ નવાણું હજાર એજનથી થોડું વધારે કહેલ છે. આ બાબતનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-દરેક મંડળ વચ્ચે બે, બે યોજનાનું અંતર છે. સૂર્યવિમાનને વિષ્કમ ૪૮/૬ જન પ્રમાણ છે. અંતર અને વિષ્કભના બમણા કરતા ૫ ૩૫/૬૧ જન આવે છે. પહેલા સૂર્યમંડળનાં પ્રમાણમાં ૫ ૩૫/૬૧ યોજના ઉમેરતાં ૯૬૪૫ ૩૫/ ૬૧ જન આવે છે. એ જ બીજા સૂર્યમંડળના આયામ અને વિષ્કનું પ્રમાણ સમજવું. ત્રીજા સૂર્યમંડળનું પ્રમાણ પણ આયામ અને વિષ્કલની અપેક્ષાએ ૯૯ નવાણું હજાર એજન કરતાં થોડું વધારે કહેલ છે. આગળ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #629

समवायाङ्गसूत्रे सम् । इदमपि पूर्ववदेव(९२६६१ ९/६१) विज्ञेयम् 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-एतद्रत्नप्रभापृथिवीसंबन्धिनः 'अंजणस्स कंडस्स' अञ्जनकाण्डस्य अञ्जननाम्नो दशमस्य काण्डस्य 'हेहिलाओ' चरमंताओ' अधस्तनाच्चरमान्तात् 'वाणमतरभो मेजविहाराणं' व्यन्तरभौमेयविहाराणाम्-व्यन्तराः-देव विशेषाः, तेषां ये भौमेया विहारा:-क्रीडागृहाणि तेषाम् 'उवरिमंते' उपरिमान्तः-उपरितनो यो भागोऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'नवनउइजोयणसयाइ' नवनवतियोजनशतानि 'अबाहाए' अवाधया अव्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णते' प्रज्ञप्तः। इदमत्रानुसन्धेयम्-रत्नपभायाः प्रथमकाण्डस्य उपरितनचरमान्तादञ्जनकाण्ड दशसहस्रयोजनदरमस्ति(१००००)। तत्र प्रथमकाण्डे प्रथमशतयोजनाभ्यन्तरे व्यन्तरनगराणि सन्ति, इति दशसहस्रतः एकस्मिन् शते. ऽपसारिते नवनवतिशतात्मकं(९९००) सूत्रोक्तमन्तरं भवति ॥सू. १३८॥ हजार-योजन का कहो गया है। यह भी पहिले की ही तरह से निकाल लेना चाहिये। इस तरह निकालने पर यह प्रमाण ९९६५१ नन्नानवे हजार छहसो इक्कावन इकसठिया नवभाग ९/६१ योजन का आता है। रत्नप्रभा पृथिवी संबंधी जो दशवां अंजनकांड है उसके अधस्तन चरमांत प्रदेश से अर्थात् नीचे के अन्तिम प्रदेश से व्यन्तरदेवों के क्रीडागृहों का जो ऊपर का भाग है वह व्यवधान की अपेक्षा नौ हजार नौसौ ९९०० योजन दूर है। यह दूरी इस प्रकार से जाननी चाहिये-रत्नप्रभा पृथिवी के प्रथमकाण्ड के ऊपर के अन्तिम भाग से अंजनकांड दशहजार१००००योजन दूर है। प्रथम कांड में सौ१००पहिले योजन के भीतर व्यन्तर देवों के नगर हैं। इसलिये दश हजार १०००० योजन में से सौ १००योजन घटाने पर ९९००नवहजार नवसो जो बचते हैं यही सूत्रोक्त अन्तर निकल आता है ॥सू० १३८॥ બતાવ્યા પ્રમાણે ગણતરી કરવાથી તે પ્રમાણ પણ ૯૯૨૫૧ ૯/૬૧ જન આવે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના દશમા અંજનકાંડના અધસ્તન ચરમાન્ત પ્રદેશથી–નીચેના અન્તિમ પ્રદેશથી-વ્યન્તર દેવાનાં કીડાગૃહનો ઉપરનો ભાગ નવ હજાર નવસો (૯૦૦)
જનને અંતરે છે. તેનો ખુલાસો આ પ્રમાણે છે-રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા કાંડના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી અંજનકાંડ દસ હજાર (૧૦૦૦૦) યોજન દૂર છે. પહેલાં કાંડના પહેલાં સો એજનમાં વ્યક્તર દેવોનાં નગર છે. તેથી દસ હજાર (૧૦૦) યોજનમાંથી ૧૦૦ એજન બાદ કરવાથી ૦૦ નવાણુંઓ જનનું સૂત્રોક્ત અન્તર નીકળે સૂ. ૧૩૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #630

भावबोधिनी टीका. शततमं समवायनिरूपणम् शततम समवायमाह-'दसदसमिया' इत्यादि ।
मूलम्-दसदसमिया णं भिक्खुपडिमा एगे णं राइंदियसएणं अद्धछट्रेहिं भिक्खासएहिं अहासुत्तं जाव आराहिया यावि भवइ । सयभिसयानक्वत्ते एकसयतारे पण्णत्ते । सुविही पुप्फदंते णंअरहा एगं धणूसयं उठें उच्चत्तेणं होत्था । पासे णं अरहा पुरिसादाणीए एकं वाससयं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे। एवं थेरे वि अजसुहम्मे । सव्वेवि णं दीहवेयडपव्वया एगमेगं गाउयसयं उड़े उच्चत्तेणं पण्णत्ता। सव्वेवि णं चुलहिमवतसिहरीवासहरपव्वया एगमेगं जोयणसयं उठें उच्चत्तेणं पण्णत्ता। एगमेगं गाउयसयं उव्वेहेणं पण्णत्ता। सव्वे वि णं कंचणगपव्वया एगमेगंजोयणसयं उड़ें उच्चतेणं पण्णत्ता, एगमेगं गाउयसयं उव्वेहेणं पण्णत्ता, एगमेगं जोयणसयं मूले विक्खंभेणं पण्णत्ता ॥सू. १३९॥
टीका-'द सदसमिया' इत्यादि-'दसदसमिया णं' दशदशमिका खलु दश दशमानि दिनानि यस्यां सा तथोक्ता, 'भिक्खुपडिमा' भिक्षुप्रतिमा ‘एगेणं राइंदियसएणं' एकेन रात्रिन्दिवशतेन शतेनाहोरात्ररित्यर्थः, 'अद्धछ?हिं मिक्खा. सएहिं' अर्द्धषष्ठेभिक्षाशतैः सार्धपञ्चशतभिक्षामिः-प्रथमे दश के प्रतिदिनमकैका भिक्षा, द्वितीये द्वे द्वै, एवं क्रमेण प्रतिदशकमेकैकभिक्षाद्धया यावद् दशमे दशके प्रतिदिनं दशदशभिक्षाः, इति सर्वभिक्षासंकलनया सार्द्धपञ्चशतभिक्षा भवन्ति, ताभिमिक्षाभिः 'अहासुत्तं' यथासूत्रं 'जाव' यावत् 'आराहिया वि' आराधितापि 'भवई' भवति । 'सतमिसया नक्खत्ते' शतभिषग्नक्षत्रम् ‘एक्स.
अब सूत्रकार सौ १००वां समवाय कहते हैं-'दसदसमियाणं' इत्यादि। टीकार्थ-दश दशकवाली जो भिक्षु प्रतिमा है वह सौ१०० अहोरात्र संबंधी पांचसौ पचास५५०भिक्षाओं से यथासूत्र यावत् आराधित होती है।
४वे सूत्र॥२ १०० ४सानां समवायो मतावे छे-'दसदस मियाणं इत्यादि।
ટીકાઈ—દશ દશકવાળી (દસ દિવસની) જે ભિક્ષુ પ્રતિમા છે તે ૧૦૦ એકસે દિનરાત દરમિયાન ૫૫ પાંચસે પચાસ ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને સૂત્રોકત વિધિ અનુસાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #631

६१२
समवायाङ्गसूत्रे यतारे' एकशततारं एकशतं तारा यस्मिन् तत्तथोक्तं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । 'सुविहीपुप्फदंते णं अरहा' सुविधिः पुष्पदन्तः खलु अर्हन्-सुविध्यपरनामकः, पुष्पदन्तः खलु जिनः ‘एगं धासयं' एकं धनुः-शतम् ‘उडूं' ऊर्ध्वम् ‘उच्चत्तेणं' उच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत् । पासे णं अरहा' पावः खलु अर्हन् 'पुरिसादाणीए' पुरुषादानीयः-पुरुषश्रेष्ठः 'एकं वाससयं' एकं वर्षशत-त्रिंशद्वर्षाणि कुमारत्वे सप्ततिवर्षाण्यनगारत्वे इत्थमेकशतवर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः 'पालइत्ता' पाल. यित्वा 'सिद्ध जावप्पहीणे' सिद्धो यावत्महीणः। 'एवं थेरे वि अज्जमुहम्मे एवं स्थविरोऽप्यायसुधर्मा भगवतो महावीरस्य पञ्चमो गणधरोऽगारवासे पञ्चाशवर्षाणि, छद्मस्थपर्याये द्विचत्वारिंशद् वर्षाणि केवलिपर्यायेऽष्टौवर्षाणि, इत्येवमेकशतवर्षाणि सर्वमायुः पालयित्वा सिद्धो यावत्पहीणः । 'सव्वेवि णं दीहवे यड्डपव्वया' सर्वेऽपि खलु दीर्घवैताद्यपर्वताः ‘एगमेगं गाउयसयं' एकैकं शतमिषकू नक्षत्र सौ१००तारों वाला कहा गया है। पुष्पदंत भगवान कि जिनका दूसरा नाम सुविधि भी हैं उँचाई की अपेक्षा१००सो धनुष ऊँचे थे। पुरुष श्रेष्ठ पार्श्वनाथ प्रभु की पूर्ण आयु सौ१००वर्षकी थी। इसमें उन्होने तीस३०वर्ष कुमारावस्था में और अवशिष्ट७० वर्ष अनगारवस्था में व्यतीत किये हैं। बाद में समस्त कर्मों का नाश कर के मोक्ष पधारे और समस्त दुःखों से अनंतकाल के लिये रहित बन चुके हैं। इसी तरह से स्थविर आर्य सुधर्मा भी बने हैं। आर्यसुधर्मा भगवान महावीर के पांचवे गणधर थे। इनकी पूरी आयु सौ १००वर्ष की थी। गृहस्थावस्था में पचास ५० वर्ष छद्मस्थावस्था में ४२बयालीस बर्ष और केवलि पर्याय में आठ वर्ष इनके निकले हैं। बाद में ये समस्त कर्मों से रहित होकर सिद्ध, बुद्ध और सब प्रकार के दुःखों से रहित बने हैं। दीर्धवैताढयपर्वत ऊँचाई की अपेक्षा एक एक गव्युतઆરાધિત કરાય છે, શતભિષક નક્ષત્ર ૧૦૦ એકસો તારાઓવાળું છે. પુષ્પદંત ભગવાન, જે સુવિધિ પ્રભુને નામે પણ ઓળખાય છે, તેમની ઉંચાઈ ૧૦૦ એકસો ધનુષ પ્રમાણ હતી પુરૂષ શ્રેષ્ઠ પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું પૂર્ણ આયુષ્ય ૧૦૦ એકસો વર્ષ નું હતું. તેમણે ૩૦ ત્રીસ વર્ષ કુમારાવસ્થામાં, અને બાકીના ૭૦ સિત્તેર વર્ષ અનગારાવસ્થામાં વ્યતીત કર્યા હતાં. ત્યાર બાદ સમસ્ત કમેને ક્ષય કરીને મેક્ષે પધાર્યા અને અનંત કાળને માટે સમસ્ત દુઃખોથી રહિત થઈ ગયાં સ્થવિર આર્ય સુધર્માનું પૂર્ણ આયુષ્ય
વર્ષનું હતું. તેઓ ભગવાન મહાવીરના પાંચમા ગણધર હતા. તેમણે પ૦ પચાસ વર્ષ ગૃહસ્થાવસ્થામાં, ૪૨ બેંતાલીસ વર્ષ છદ્મસ્થાવસ્થામાં અને આઠ વર્ષ કેવલિ પર્યાયમાં વ્યતીત કર્યા હતા, અને સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય કરીને તેઓ પણ સિદ્ધ, બુદ્ધ, સમસ્ત કર્મોથી રહિત અને સમસ્ત દુખેથી મુકત બન્યા છે. સમસ્ત દીર્ધ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #632

भावबोधिनी टीका. शततमं समवायनिरूपणम्
६१३ गव्यूतशतं ‘उड्ड उच्चनेणं पण्णत्ता' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञताः-प्रत्येकवैताह यपर्वतः एकैकशतयोजनोच्छ्रितइत्यर्थः । 'सव्वे विणं चुलहिमवंतसिहरी' सर्वेऽपि खलु क्षुल्लहिमवच्छिखरिणः-पञ्चसु भरतेषु स्थिताः पञ्चक्षुल्लहिमवन्तः पञ्चम् ऐरवतेषु स्थिताः पञ्चशिखरिणः, एते सर्वेऽपीत्यर्थः, 'वासहरपब्वया' वर्षधरपर्वताःहिमवन्महा हिमवनिषधनीलचद्रुक्मिशिखरिनाम केषु षड्विधेषु वर्षधरपर्वतेषु क्षुल्लुहिमवच्छिखरिनामका एते द्विविधावर्षधरपर्वताः 'एगमेगं जोयणसयं' एकैक योजनशतम् 'उर्दू उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन पणत्ता' पज्ञप्ताः 'एगमेगं गाउयसयं' एकैकं गव्यूतशतम् 'उब्वे हेणं' उद्वेधेन-भूमितलस्थितभागत्वेन 'पण्णता' प्रज्ञप्ताः । अयं भाव--सर्वेषां क्षुल्लहिमवच्छिखरिवर्षधरपर्वतानां प्रत्येक पर्वत एकैकशतयोजनोन्नतिकः, तथा एकैकगव्युतशतभूमिगतमूलभागश्च कथितः। 'सव्वे वि णं' सर्वेऽपि खल्ल 'कंचणगपव्वया' काञ्चनपर्वताः 'एगमेगं जोयणसयं' एकै योजनशतम्, 'उडु उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ‘पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'एगमेगं गाउयसयं एकैकं गव्यूतशतम् 'उद्वहेणं' उद्वेधेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः , 'एगमेगं जोयणसयं' एकै योजनशतं मूले-मूलप्रदेशे विक्खंभेणं' विष्कम्भेण 'पण्णता' प्रज्ञप्ताः। अयमभिप्रायः- एकैकस्य काञ्चनपर्वतस्य औन्नत्यमेकैकशतयोजनप्रमाणम्, शत ऊँचे हैं-अर्थात् प्रत्येक वैताढय पर्वत की ऊँचाई १-१ सौ कोश की ही पांच भरत संबंधी पाँच क्षुल्लहिमवानपर्वत और पांच ऐरवतक्षेत्र संबंधी पांचशिखरीपर्वत-छप्रकार के वर्षधर पर्वतो में क्षुल्लहिमवान् और शिखरी नामके दो प्रकार के ये वर्षधर पर्वत एक एक सौ योजन के ऊँचे है। तथा इनका प्रत्येक का एक एक सौ गव्यूत-कोश जितना मूल भाग जमोन के भीतर है। इसी तरह समस्त काश्चनक पर्वतों में प्रत्येक कांचन पर्वत एक एक सौ योचन का ऊँचा है। तथा इनका प्रत्येक का एक एक
सौ गव्यत-(काश) जितना मुलभाग भूमि के भीतर है। तथा जमीन વૈતાઢય પર્વત ઉંચાઈની અપેક્ષાએ એક એક ગભૂત ઉંચા છે-એટલે કે પ્રત્યેક વૈતાઢય પર્વતની ઉંચાઈ એક એક સો (૧૦૦-૧૦૦) કેશની છે. પાંચ ભરતક્ષેત્રોમાંના પાંચ સુલહિમાવાન પર્વત અને પાંચ ઐરાવતક્ષેત્રોમાંના પાંચ શિખરી પર્વત
मे से से। (१००-१००) यो०४ या छे. (७ २॥ वषधर यतामा क्षुलाહિમાવાન અને શિખરી નામનાં બે પ્રકારના વર્ષધર પર્વત છે.) તે દરેકના એક એક સો ૧૦૦-૧૦૦ ગબૂત (કેશ) જેટલો મૂળભાગ જમીનની અંદર છે. એ જ પ્રમાણે સમસ્ત કાંચન પર્વ તેમાંને પ્રત્યેક કાંચનપર્વત એક એક સો (૧૦૦-૧૦૦) જન ઉચે છે તથા તે દરેકને એકસો ૧૦૦-૧૦૦ એકસો એક સે કેશ જેટલો ભાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #633

६१४
समवायाङ्गसूत्रे
प्रत्येकस्य भूमिगतभागः एकैकशतगव्यूतप्रमाणः, तथा प्रत्येकस्य मूलविष्कम्भमानमेकैकशतयोजनात्मकमिति ॥सू० १३९।।
सार्धशततमं समवायमाह-'चंदप्पभेणं' इत्यादि ।
मूलम्-चंदप्पभे णं अरहा दिवढें धणुसयं उर्दू उच्चत्तेणं होत्था। आरणे कप्पे दिवढें विमाणावाससयं पण्णत्तं, एवं अचुए वि।सू.१४०॥
टीका-'चंदप्पभेणं' इत्यादि-चंदप्पमे णं' अरहा' चन्द्रप्रभः खलु अर्हन् 'दिचड़ें धणुसर्य' द्वय धनुःशवम्-सार्धशतधनूंषीत्यर्थः, 'उड़े उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमु. चत्वेन होत्था' आसीत् । 'आरणे कप्पे' आरणे कल्पे 'दिवडें विमाणावास सयं' द्वयर्ध विमानावासशतं सार्धशतसंख्यकानि विमानानि 'पण्णत्तं' पक्षप्तम्-कथि. तानि । एवं अच्चुएवि' एवमच्युनेऽपि कल्पे सार्धशतविमानानि प्रज्ञप्तानि।मु.१४०॥ द्विशततमं समवायमाह-'सपासे णं' इत्यादि ।
मूलम्-सुपासे णं अरहा दो धणुसया उट्टे उच्चत्तेणं होत्था । सव्वे वि णं महाहिमवंतरुप्पीवासहरपव्वयो दो दो जोयणसयाई के भीतर जितना मूलगत भाग है उसका प्रत्येक का विस्तार एक एक सौ योजन का है ।।सू० १३९॥
अब सूत्रकार एक सौ पचास १५०वां समवाय प्रकट करते हैं-'चंदप्पभेणं अरहा' इत्यादि।
टीकार्थ-चंदप्रभ तीर्थकर की शरीर की ऊँचई १५० एकसो. पचास धनुष की थी। आरणनाम के ग्यारहवें देवलोक में एक सौ पचास १५० विमानावास हैं। इसी तरह से अच्युत नामके बार १२वें देवलोक में एक सौ पचास १५० विमानावास हैं ॥मू० १४०॥ જમીનની અંદર છે, તથા જમીનની નીચે જેટલે મૂળગતભાગ છે તે પ્રત્યેક ભાગને વિસ્તાર એક એક સો (૧૦૦-૧૦૦) જનને છે. સૂ. ૧૩લા
वे सूत्र में से पयास (१५०) नां समाया मतावे छे-'चंदप्पभेणं' अरहा इत्यादि।
ટીકાઈ–ચંદ્રપ્રભ તીર્થકરની ઊંચાઈ એકસો પચાસ (૧૫૦) ધનુષની હતી. આરણ નામના અગિયારમાં દેવલોકમાં એક સો પચાસ વિમાનાવાસ છે. અસ્કૃત નામના બારમાં દેવલોકમાં પણ ૧૫૦ એકસે પચાસ વિમાનાવાસ છે સૂ. ૧૪૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #634

भावबोधिनी टीका. द्विशततमं समवायनिरूपणम्
उड़े उच्चत्तेणं पण्णत्ता दो गाउयसयाइं उज्वेहेणं पण्णत्ता। जंबुद्दीवे णं दीवे दो कंचण पव्वयसया पन्नत्ता ॥सू.१४१॥
टीका-'मुपासे णं' इत्यादि-'सुपासे णं अरहा' सुपार्श्वः खलु अर्हन् 'दो धणुसए' द्वे धनुःशते द्विशतधनॅषि 'उड़े उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था'
आसीत् । 'सन्वेवि ण' सर्वेऽपि खलु सर्वक्षेत्रेषु स्थिताः सर्वेऽपि 'महाहिमवंतरुप्पीवासहरपव्वया' महाहिमवद्रुक्मिणो वर्पधरपर्वताः प्रत्येकं 'दो दो जोयणसयाई' द्वे द्वे योजनशते-द्विशत द्विशतयोजनानीत्यर्थः, 'उडूं उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'दो दो गाउयसयाई' द्वे द्वे गव्यूतशते 'उव्वे हेणं' उद्वेधेन= भूमितलस्थितमागत्वेन 'पण त्ता' प्रज्ञप्ताः। 'जंबूद्दीवे णं दीवे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे 'दो कंचणपव्वसया' द्वे काञ्चनपर्वतशते द्विशतकञ्चनपर्वताः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ते कथिताः ॥ सू० १४१ ।। सार्धद्विशततमं समवायमाह-'पउमप्पभेणं अरहा' इत्यादि ।
मूलम्--पउमप्पभे णं अरहा अड्डाइजाइं धणुसयाइं उड़ उच्चत्तेणं होत्था । असुरकुमाराणं देवाणं पासायवडिंसगा अङ्खाइजाई जोयणसयाइं उडं उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥सू.१४२॥
अब सूत्रकार दो सौ २००वां समवाय प्रकट करते हैं-'सुपासेणं अरहा' इत्यादि।
टीकार्थ -सुपार्श्वनाथ भगवान का शरीर दो सौ धनुष ऊँचा था। समस्त क्षेत्रों में स्थित सब महाहिमवर्षधर पर्वतऔर समस्त रुक्मीवर्षधर पर्वत दो दो सौ योजन के ऊँचे हैं। और इनका दो दो सौ कोश जितना भाग जमीन के भीतर अश्य है । जवूद्वीप में दो सौ कांचनक पर्वत हैं ॥ सू० १४१॥
वे सूत्रा२ मसे। (२००)नां समवाय शाव छ-'सुपासेणं अरहा' इत्यादि।
ટીકાથ–સુપાર્શ્વનાથ ભગવાન બસે (૨૦ ) ધનુષ પ્રમાણ ઊંચા હતા સમસ્ત ક્ષેત્રોમાં રહેલા સઘળા મહાહિમાવાન વર્ષધર પર્વત અને સમસ્ત કમી વર્ષધર पत। २००-२०० मस-पसे योन या छ. अन तेभने। २००-२०० ५से-सी કેશ જેટલે ભાગ જમીનની અંદર અદૃશ્ય છે, જબૂદ્વીપમાં ૨૦૦ બસ કાંચનક પર્વત છે. સૂ. ૧૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #635

समवायाङ्ग सूत्रे
टीका - - ' पउमप्पमे णं' इत्यादि । 'पउमप्पभे णं अरहा' पद्मप्रभः खलु अर्हन् अाइज्जाई घणुसयाई' अर्धतृतीयानि धनुःशतानि सार्धद्विशतधनूंषि 'उडूं उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'असुरकुमाराणं देवाणं' अमुरकुमाराणां देवानां 'पासायवडिसगा' प्रासादावतंसकाः प्रासादानां मध्ये अवतसकाः श्रेष्ठाः - सर्वश्रेष्ठ प्रासादा इत्यर्थः, ' अड्डाइज्जाई जोयणसयाई' अर्द्धतृतीयानि योजनशतानि - सार्धद्विशतयोजनानि उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः || १४२ ॥ त्रिशततमं समवायमाह -- ' मई णं' इत्यादि ।
मूलम् - - सुमई णं अरहा तिष्णि धणुसयाई उडूं उच्चत्तेणं होत्था । अरिनेमी णं अरहा तिण्णिवाससयाई कुमारावा समज्झे वसित्ता मुंडे भविता पव्वइए । वेमाणियाणं देवाणं विमाणपागारा तिष्णि तिष्णि जोयणसयाई उडुं चत्तेणं पण्णत्ता । समणस्स भगवओ महावीरस्स तिन्नि सयाई चोदसपुव्वीणं होत्था । पंचधणुसइयस्स णं अंतिमसारीरियस्स सिद्धिगयस्स साइरेगाई तिष्णि धणुसयाई जीवप्पदेसोगाहणा पण्णत्ता ॥सू. १४३ ॥
टीका- 'सुमई णं' इत्यादि । 'सुमई णं अरहा' सुमतिः खलु अर्हन 'तिष्णि धणुसयाई' त्रीणि धनुःशतानि = त्रिशतधनूंषि उ उच्चतेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' अब सूत्रकार ढाई सौ २५०वां समवाय प्रकट करते हैं- 'परमप्पभेणं अरहा' इस्यादि ।
६१६
टीकार्थ- पद्मप्रभु भगवान् का शरीर अढाई सौ २५० धनुष ऊँचा था । असुरकुमार देवों के सर्वश्रेष्ठप्रासाद अढाई २५० सौ योजन ऊँचे है। सु. १४२ ॥ अब सूत्रकार तीनसौ ३००वां समवाय प्रकट करते हैं- 'सुमईणं इत्यादि ।
टीकार्थ- सुमतिनाथ भगवान् ऊँचाई की अपेक्षा शरीर से तीन सौ३०० हवे सूत्रभर असे। पन्यास (२५०) नां समवाये। हर्शावे छे-'पउमप्प मेणं अरहा' इत्यादि । ટીકા પદ્મપ્રભુ ભગવાન ૨૫૦ ખસે પચાસ ધનુષ પ્રમાણ ઉંચા હતા. અસુરકુમાર દેવાના સર્વોત્તમ પ્રાસાદ ૨૫૦ ખસેા પચાસ ચેાજન ઉંચા છે. પ્રસૂ.૧૪શા हवे सूत्रार ३०० श्रणुसो ना समवायो मतावे छे - 'सुमईणं' इत्यादि । ટીકા—સુમતિનાથ ભગવાન ૩૦૦ ત્રણસે ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. અરિષ્ટ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #636

भावबोधिनी टीका. त्रिशततम समवायनिरूपणम्
आसीत् । 'अरिट्ठनेमीणं अरहा' अरिष्टनेमिः खलु अर्हन् 'तिण्णिवासमयाई' त्रीणि वर्षशतानि-त्रिशतवर्षाणि 'कुमारवासमझे' कुमारवासमध्ये कुमारावस्थायां 'वसित्ता' उपित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा 'पव्वइए' प्रवजितः । 'वेमा. णियाणं देवाणं' वैमानिकानां देवानां 'विमाणपागारा' विमानपकाराः 'तिणि तिण्णि जोयणसयाई' त्रीणि त्रीणि योजनशतानि-त्रिशतत्रिशतयोजनानि 'उड़े उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णता' प्रज्ञप्ताः । 'समणस्स भगवो महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'तिन्नि सयाई त्रीणि शतानि 'चोदसपुवीण' चतुर्दशपूर्विणां चतुर्दशपूर्वधारिणां त्रिशतचतुर्दशपूर्वधारिण इत्यर्थः ‘होत्था' आसन् । 'पंचधणुसइयस्स णं' पञ्चधनुःशतिकरय खलु-पञ्चशतधनुःप्रमाणपरिमितस्य 'अंतिमसारीरियस्स' अन्तिमशारीरिकस्य-शरीरमेव शारीरिकम्
अन्तिमं शारीरिकं यस्य तस्य तथोक्तस्य, चरमशरीरस्येत्यर्थः, 'सिद्धिगयस्स' सिद्धिगतस्य 'साइरेगाइं तिण्णि धणुसयाई' सातिरेकाणि त्रीणि धनुः शवानि किंचिदधिकानि त्रिशतधनूंषि 'जीवप्पदेसोगाहणा' जीवप्रदेशावगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता । इदमत्रानुसन्धेयम्-पञ्चशतयोजनप्रमाणोऽसौ अन्तिमशारीरिकः शैले. शीकरणसमये शरीररन्ध्रपूरणेन देह त्रिभागं विमुच्य घनप्रदेशो भूत्वा सातिरेक धनुष ऊँचे थे। अरिष्ट नेमिनाथ प्रभु तीन सौ वर्षतक कुमारावस्था में रह कर मुंडित हुए हैं। वैमानिक देवों के विमान तीन तीन सौ ऊँचे हैं। श्रमण भगवान महावीर के चतुर्दश पूर्वधारी तीनसौ ३०० धनुष प्रमाण चरमशरीरी धनुष्य के सिद्धिगति में-मोक्ष में प्राप्त होने पर वहां आत्मप्रदेशों की अवगाहना कुछ अधिक तीन सौ धनुष की रहती है। तात्पर्य इसका यह है कि इसमें सिद्धों की उत्कृष्ट अवगाहना कही गई हैपांच सौ५००धनुष की अवगाहना वाला चरमशरिर धारी मनुष्य शैलेशी करण के समय में, शरीर के रंध्रों (छिद्र) को पूरने से, देह के विभाग નેમિનાથ ભગવાન ૩૦૦ ત્રણસો વર્ષ સુધી કુમારાવસ્થામાં રહીને દીક્ષિત થયાં હતાં. વૈમાનિક દેવનાં વિમાને ૩૦૦-૩૦૦ ત્રણ-ત્રણસે જન ઉંચા છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ચૌદ પૂર્વધારી ૩૦૦ ત્રણસો હતાં. પાંચસે ધનુષપ્રમાણુ ચરમ શરીરી મનુષ્યના આત્મપ્રદેશની અવગાહના સિદ્ધગતિમાં–મેક્ષ પ્રાપ્ત થતાં–૩૦૦ ત્રણસો ધનુષથી થોડી વધારે રહે છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમાં સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવ• ગાહનાવાળો ચરમશરીરધારી મનુષ્ય શૈલેશીકરણના સમયમાં, શરીરનાં રંધો (છિદ્રો) ને પૂરવાથી, દેહના ત્રીજા ભાગને છોડીને બાકીના ઘનપ્રદેશની ૩૦૦ ત્રણસો જ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #637

समवायाङ्गसूत्रे
त्रिशतधतुरवगाहनः सिद्धिमुपगच्छति । सातिरेकत्वं चैवं विज्ञेयम् - " तिन्नि सयातेत्तीसा धणुत्तिभागो य होइ बोद्धव्वो । एस खलु सिद्धाणं उकोसोगाहणा भणिया ||१|| " छाया - त्रीणि शतानि त्रयस्त्रिंशद्धनूंषि त्रिभागश्च भवति बोद्धव्यः । एषा खलु सिद्धानामुत्कृष्टावगाहना भणिता ॥ १ ॥ इति ॥ स्. १४३|| सार्द्धत्रिशततमं समवायमाह – 'पासस्स णं' इत्यादि ।
मूलम् — पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स अहटुसयाई चोपुव्वीणं संपया होत्था | अभिनंदणे णं अरहा अड्डुट्ठाई धणुसयाई उडूं उच्चत्तेणं होत्था ॥सू. १४४ ॥
टीका- 'पासस्स ' इत्यादि - ' पासस्स णं अरहओ' पार्श्वस्य खलु अर्हतः 'पुरिसादाणीयस्स' पुरुषादानीयस्य = पुरुषश्रेष्ठस्य 'असयाई' अर्धचतुर्थशतानिसार्वत्रिशतानि 'चोद्दस पुन्वी गं' चतुर्दशपूर्विणां सार्द्धत्रिशतचतुर्दशपूर्विण इत्यर्थः सपया' संपत् 'होत्था' आसीत् । ' अभिनंदणे णं अरहा' अभिनन्दनः खलु अन् 'अट्ठाई घणुसयाई' अर्द्धचतुर्थानि धनुःशतानि = सार्वत्रिशतानि धनूंषि 'उ उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् ॥ सू. १४४ ||
६१८
को छोड़कर घनप्रदेश हो कुछ अधिक तीन सौ धनुष की अवगाहना वाला होता हुआ सिद्धि गति को प्राप्त करता है । 'तिन्नि सया तेत्तीसा' इस गाथा द्वारा उत्कृष्ट अवगाहना में जो कुछ अधिकता है वही स्पष्ट की गई है। अर्थात् ३३३ ३/१ तीनसौ तेतीस धनुष बत्तीस अल अवगाहना होती है ॥० १४३॥
अब सूत्रकार साढ़े तीन सौ ३५० वां समवाय प्रकट करते हैं'पासस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
टीकार्थ- पुरुषादानीय - पुरुषश्रेष्ठ - पार्श्वनाथ भगवान् के साढ़े तीन सौ ३५० चतुर्दशपूर्वधारी मुनिजन थे। अभिनंदन भगवान के शरीर की ऊचाई साढ़े तीन सौ ३५० धनुष की थी ॥ ० १४४ ॥
नथी थोडी वधारे अवगाहना वाणो थाने सिद्धगति प्राप्त उरे छे, तिन्नि सया तेत्तीसा' या गाथा द्वारा उत्कृष्ट अवगाहनामां ने अधिछताछे ते स्पष्ट उरवामां આવેલ છે." એટલે કે ૩૩૩ ૩/૯ ત્રણસે તેત્રીસ ધનુષ અને ૩૨ અગૂલ અવગાबना थाय छे. ॥सू. १४३॥
हवे सूत्रार त्राणुसो यन्यास ( उ५०) नां समवायो हर्शावे छे – पासस्स णं अरहओ' इत्यादि ।
ટીકા-પુરુષ શ્રેષ્ઠ પાર્શ્વનાથના ચૌદ પૂર્વધારી ૩૫૦ ત્રણસે પચાસ મુનિયા હતા, અભિનદન ભગવાન ૩૫૦ ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. પ્રસૂ, ૧૪૪૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #638

-
-
-
भावबाधिनी टीका. चतुःशततमं समवायनिरूपणम्
चतुःशततमं समवायमाह-संभवे णं' इत्यादि । मूलम् --संभवे णं अरहा चत्तारि धणुसयाइं उर्दू उच्चत्तणं होत्था । सव्वे वि णं निसढनीलवंता वासहरपव्वया चत्तारि चत्तारि जोयणसयाइं उड़ उच्चत्तेणं चत्तारि चत्तारि गाउयसयाइं उव्वेहेणं पण्णत्ता। सव्वे वि णं वक्खारपव्वया णिसढनीलवंतवासहरपव्वयंतेणं चत्तारि चत्तारि जोयणसयाइं उड्डूं उच्चत्तेणं चत्तारि चत्तारि गाउयसयाई उव्वेहेणं पन्नत्ता । आणयपाणएसु दोसु कप्पेसु चत्तारि विमाणसया पन्नत्ता। समणस्स णं भगवओ महावीरस्स चत्तारिसया वाई णं सदेवमणुयासुरंमि लोगंमि वाए अपराजियाणं उक्कोसिया वाइसंपया होत्था ॥सू० १४५॥
टीका-'संभवेणं' इत्यादि-'संभवे णं अरहा' संभवः खलु अर्हन् 'चत्तारि धणुसयाइ' चत्वारि धनुःशतानि चतुःशतधनॅपि उर्ध्वम् उच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'सव्वेवि गं' सर्वेऽपि खलु 'निसहनीलवंता' निषधनीलवन्त; 'वासहरपव्वया' वर्षधरपर्वताः ‘चत्तारि चत्तारिजोयणसयाई' चत्वारि चत्वारि योजनशतानि 'उड़ें उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन तथा 'चत्तारि चत्तारि गाउयसयाइ चत्वारि चत्वारि गव्युतशतानि 'उन्वेहेणं' उद्वेधेन भूमिगतभागत्वेन ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'सम्वे वि णं' सर्वेऽपि स्खलु 'वक्वारपव्वया' चक्षस्कारपर्वताः ‘णिस. ___अब सूत्रकार चारसौ ४००वां समवाय कहते हैं--'संभवेणं अरहा' इत्यादि।
टीकार्थ--संभवनाथ भगवान चारसौ धनुष ऊँचे थे। अढाई द्वीप संबंधी समस्त निषध वर्षधर और समस्त नीलवंत बर्षधरपर्वत चारचार सौ योजन ऊँचे हैं और चार चार सौ कोश जितना मूलभाग इनका जमीन के भीतर है। समस्त वक्षस्कार पर्वत निषध और नीलवद्
वे सूत्र४।२ यारसे(४००)नां समवाये ४ छ-'संभवेणं अरहा' इत्यादि।
ટીકાથ–સંભવનાથ ભગવાન ચાર-૪૦૦ ધનુષ ઉંચા હતા. અઢીદ્વીપમાંના સમસ્ત નિષધ વર્ષધર પર્વતે અને સમસ્ત નીલવંત વર્ષધર પર્વત ૪૦૦-૪૦૦ ચાર–ચારસે જન ઉંચા છે, અને તેમને ૪૦૦-૪૦૦ ચારસો-ચારસો કેશ જેટલે મૂળભાગ જમીનની અંદર છે. નિષધ અને નીલવંત વર્ષધર પર્વતની સમી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #639

६२०
समवायाङ्गसूत्रे
ढनीलवंतवासहरपव्वयंते णं' निषधनीलचद्वर्षधरपर्वतान्ते खलुनिषधनीलवद्वपंधरपर्वतानां समीपे 'चत्तारिचत्तारि जोयणसयाई' चत्वारि चत्वारि याजनशतानि 'उडु उच्चे ण 'उर्ध्वमुच्चत्वेन 'चत्तारि चत्तारि गाउयसयाई' चत्वारि चत्वारि गव्यूतशतानि 'उव्वेहेणं' उद्वेधेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'प्राणयपाणएसु दोसु कप्पेस' आनतमाणतयोर्द्वयोः कल्पयोः 'चत्तारि विमाणसया' चत्वारि विमानशतानि चतुःशतसंख्यकानि बिमानानि 'पण्णता' प्रज्ञप्तानि । 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'चत्तारिसया' चत्वारिशतानि 'वाईणं' वादिनाम् कीदृशानां वादिनामित्याह-'सदेव' इत्यादि-'सदेवमणुया सुरंमि लोगमि' सदेवमनुजासुरे लोके देवमनुष्यासुरसाभयां 'वाए' वादेऽन्य मतिकैः सह 'अपराजियाणं' अपराजितानाम्-पराजयरहितानाम्, 'उकोसियावाइसंपया' उत्कृष्टा वादिसंपत् 'होत्था' आसीत् ।।सू.१४५॥
सार्घचतुःशततमं समवायमाह-'अजिए णं' इत्यादि ।
मूलम्-अजिए णं अरहा अद्धपंचमाइं धणुसयाइं उर्दू उच्चत्तेणं होत्था। सगरे णं राया चाउरंतचकवट्टी अद्ध पंचमाइं धणुसयाई उडू उच्चत्तेणं होत्था ॥ सू. १४६॥
टीका-'अजिएणं इत्यादि-'अजिएणं अरहा' अजितः खलु अर्हन् 'अद्धपंचमाई धणुसयाई' अर्द्धपञ्चमानि धनुः शतानि-सार्द्धचतुःशतधनॅषि 'उडं उच्चवर्षधर पर्वतों के समीप चार-चार सो योजन के ऊँचे हैं और चार-चार सौ कोश जितना मूलभाग इनका जमीन के भीतर है । आणत प्राणत इन दो कल्पों में चारसौ विमान कहे गये हैं। श्रमण भगवान महावीर के ऐसे चार सौ वादी थे जो देव, मनुष्य और असुर युक्त सभा में अन्यमतियो द्वारा पराजित नहीं किये जा सकते थे ॥सू० १४५॥
अव सूत्रकार साढेचारसो ४५० वें समवाय का कथन करते हैं-- પના સમસ્ત વક્ષસ્કાર પર્વતે ૪૦૦-૪૦૦ ચારસો-ચારસો જન ઉંચા છે, અને તેમનો ૪૦૦-૪૦૦ ચારસો-ચારસે કોશ જેટલો મૂળભાગ જમીનની અંદર છે. આણત અને પ્રાણત, એ બે કપમાં ચારસો (૪૦) વિમાન છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના એવા ૪૦૦ ચાર વાદી હતા કે જેમને દેવ, મનુષ્ય, અને અસુયુક્ત સભામાં અન્ય મત ધરાવનારા પરાજિત કરી શકતા નહીં સૂ ૧૪પા
हवे सूत्रा२ न्यारसे पयास (४५०) नां समवाये। मतावे छ-'अजिए णं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #640

६२१
भावबोधिनी टीका. पञ्चशततनं समवायनिरूपणम् तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'सगरे णं राया' सगरः खलु राजा 'चाउरंतचकवट्टी' चातुरन्तचक्रवर्ती 'अद्धपंचमाई धणुसयाई' अर्द्धपञ्चमानि धनुः शतानि-सार्द्धचतु:शतधनूंषि 'उड़े उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसीत्। सू.१४६॥ पञ्चशततमं समवायमाह-सव्वे वि णं' इत्यादि ।
मूलम्-सव्वे विणं वक्खारपव्वया सीआसीओआओमहानईओ मंदरपव्वयंतेणं पंच पंच जोयणसयाइं उर्दू उच्चत्तेणं पंच पंच गाउयसयाइं उठवेहेणं पण्णत्ता । सव्वे वि णं वोसहरपकूडा पंच पंव जोयणसयाइं उर्दू उच्चत्तेणं मूले पंच पंच जोयणसयाइं विक्खंभेणं पन्नत्ता । उसभेणं अरहा कोसलिए पंच धणुसयाई उड्डूं उच्चत्तेणं होत्था । भरहे णं राया चाउरंतचक्कवट्टी पंच धणुसयाइं उड़ें:उच्चत्ते होत्था। सोमणसगन्धमादनविजुप्पभमोलवंताणं वक्खारपव्वयाणं मंदरपव्वयंते णं पंच पंच जोयणसयाइं उर्दू उच्चत्तेणं पंच पंच गाउयसयाइं उव्वेहेणं पण्णत्ता । सव्वे वि णं वक्खारपव्वयकूडा हरिहरिस्सहकूडवजा पंच पंच जोयणसयाइं उढें उच्चत्तेणं मूले पंच पंच जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पन्नत्ता। सव्वे वि णं नंदणकूडा बलकूडवजा पंच पंच जोयणसयाई उहूं उच्चत्तेणं मूले पंच पं जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पन्नत्ता । सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु विमाणा पंच पंच जोयणसयाइं उर्ल्ड उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥सू. १४७॥ 'अजिए णं अरहा' इत्यादि ।
टोकार्थ--अजितनाथ भगवान का शरीर साढे चारसौ ४५० धनुष ऊँचा था। चातुरन्त चक्रवर्ती सगर नरेश साढे चारसौ ४५० धनुष ऊँचे थे। सू० १४६॥ अरहा' इत्यादि।
ટીકાઈ–અજિતનાથ ભગવાન ચારસો પચાસ (૪પ૦) ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. ચાતુરત ચક્રવર્તિ સગરનરેશ (૪૫) ચારસે પચાસ ધનુષપ્રમાણ ઉંચા હતા પસૂ ૧૪૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #641

६२२
समवायाङ्गसूत्र
टीका -- 'सव्वे विणं' इत्यादि - 'सव्वे विणं वक्खारपव्यया' सर्वेऽपि खलु वक्षस्कारपर्वताः 'सीआसीओओओ महानईओ' सीतासीतोदे महानद्यौ यत्र वर्तेते तत्र, 'मंदरपव्वयंते णं' मन्दरपर्वतान्ते च पंच पंच जायणसयाई उड्ड उच्चत्तेणं' पञ्च पञ्च योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पंच पंच गाउयसयाई' पञ्च पञ्च गव्यूतशतानि 'उव्वेहेणं' उद्वेधेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता । 'सब्वे विणं वासहरकूडा' सर्वेऽपि खलु वर्षधरकूटा: 'पंच पंच जोयणसयाई' पञ्च पञ्च योजनशतानि 'उड्ढे उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन मूले 'पंच पंच जोयणसयाई' पञ्च पञ्च योजनशतानि 'विक्खंभेणं' विष्कम्भेण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । सर्ववर्षधरकूटा हि अशीत्यधिकद्विशतसंख्यकाः २८० । तदुक्तम् - "लहुहिमवं हिमवं निसढे एक्कारस अनव य कूडाई | नीलाइ ति नवगं अट्ठेकारस जहा संखं (५६) || १ || छाया क्षुल्ल मिति हिमवति निषधे एकादशाष्टौ नव कूटानि । नीलादिषु = नीलबद् रुक्मिशिखरिषु त्रिषु नवकमष्टेकादश यथासंख्यम् ५६ || १ || इति ॥ ऐषां (५६) पञ्चभिर्गुणनात् पूर्वोक्ता संख्या ( २८० ) भवति । 'उसभेणं अरहा कोसलिए ऋषभः अर्हन कौशल: 'पंचधणुसया " पञ्च धनुःशतानि पञ्चशतसंख्यकधनूंषि 'उड्ड उच्चतेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'भरहे णं राया' भरतः खलु अब सूत्रकार पाँचौ ५००वां समवाय प्रकट करते हैं - 'सव्वे विणं' इत्यादि ।
टीकार्थ -- समस्त वक्षस्कार पर्वत, जहां सीता और सीतोदा ये दो महानदियां है वहां तथा मंदरपर्वत के पास ऊँचाई की अपेक्षा पांच पाँचसौ योजन ऊँचे हैं। और उद्वेध (गहरापन) की अपेक्षा ये पांच पांच सौ योजन जितना भाग इनका जमीन के भीतर अदृश्य हैं। समस्त वर्षधर कूट पांच पांच सौ योजन के ऊंचे हैं। मूल में इनका विष्कंभ पांच पांचसौ योजन का है। कोशल देशोद्भव ऋषभनाथ भगवान् पांचसौ धनुष उँचे थे।
हवे सूत्रार पांयसो ५०० )नां समवायो मताचे छे- 'सव्वे विणं इत्यादि । ટીકા-સમસ્ત વક્ષસ્કાર પંત, જયાં સીતા અને સીતેાદા એ એ મહા નદીઓ છે, ત્યાં તથા મંદર પર્વતની પાંસે ઉંચાઇની અપેક્ષાએ ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસેા-પાંચસે ચેાજનના છે. અને ઉર્દૂધની અપેક્ષાએ પાંચસે પાંચસેા કાશ પ્રમાણ છે. એટલે કે ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો પાંચસો કાશ જેટલે તેમા ભાગ જમીનની અદર અદૃશ્ય છે. સમસ્ત વધર ફૂટ ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો-પાંચસો ચાજન ઉચા જેઅને મૂળમાં તેમના વિષ્કલ ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો-પાંચસો યેાજનને છે. કાશલ દેશમાં જન્મેલા ઋષભદેવ ભગવાન પાંચસેા (૫૦૦) ધનુષ ઉંચા હતા. ચાતુરન્ત ચક્રવતિ ભરત નરેશ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #642

भावबोधिनी टीका. पञ्चशततम समवायनिरूपणम्
६२३ राजा 'चाउरंतचक्कवट्टी' चातुरन्तचक्रवर्ती 'पंचधणुसयाई' पञ्चधनुःशतानि 'उ, उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत्। 'सोमणसगंधमादणविजुप्पभमाल. वंताणं वक्खारपब्वया णं' सौमनसगन्धमादनविद्युत्प्रभमाल्यवन्तः खलु वक्षस्कारपर्वताः णमितिवाक्यालंकारे, 'मंदरपव्वयंते णं' मन्दरपर्वतान्ते अत्रापि णमिति वाक्यालंकारे, मेरुपर्वतसमीपे 'पंच पंच जोयणसयाइ' पञ्च पश्च योज. नशतानि 'उड्डूं उच्चत्तेणं' अर्ध्वमुच्चत्वेन 'पंच पंच गाउयसया' पञ्च पश्च गव्युतशतानि 'उव्वेहेणं' उद्वेधेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'सव्वे वि थे' सर्वेऽपि खल 'वक्खारपव्वयकूडा' वक्षकारपर्वतकूटाः 'हरिहरिस्सहकूडवज्जा' हरिहरिसहकूटवर्जाः 'पंच पंचजोयणसयाइ' पञ्च पञ्च योजनशतानि 'उड़ें उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन, मूले पंच पंच जोयणसयाई' पञ्चपञ्च योजनशतानि 'आयामविक्खभेणं' आयामविष्कम्भेण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । वक्षस्कारपर्वतकूटा अशीत्यधिक चतुःशतसंख्यका४८०, तदुक्तम्
"विजुप्पहमालवंते नव नव१८ सेसेस सत्त सत्तेव१४ ।
सोलसवक्खारेसु चउरो चउरो य ६४ कूडाइं ९६.१ " छाया-विद्युत्भमाल्यवतोनवनव१८ शेषयोः(द्वयोः) सप्तसप्तव१४।
षोडशवक्षस्कारेषु चत्वारि चत्वारि च ६४कूटानि(६४)॥शा चातुरन्त चक्रवर्ती भरत नरेश पांच सौ धनुष ॐवे थे। मेरुपर्वत के समीप में सौमनस, गंधमादन, विद्युत्प्रभ और माल्यवान् ये जो वक्षस्कार पर्वत हैं वे पांच पांच सौ योजन के ऊचे हैं। और उद्वेध की अपेक्षा इनका पांच पांच सौ योजन जितना भाग जमीन के अन्दर अदृश्य है ।हरि और हरिसह कूट को छोडकर समस्त वक्षस्कार पर्वतों के कूट पांच पांच सौ योजन के ऊँचे हैं। तथा आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा मूल भाग में ये सब पांच पांचसो योजन के हैं। वक्षस्कारपर्वतों के समस्तकूट चारसौ अस्सी ४८० हैं। इनकी संख्या इस प्रकार से है-विद्युत्प्रभ एवं પાંચસે ધનુષ ઊંચા હતા. મેરુ પર્વતની પાસે સૌમનસ, ગંધમાદન, વિઘપ્રભ, અને માલ્યવાન નામના જે વક્ષસ્કાર પર્વતે છે તે પાંચસો-પાંચસો ૫૦૦-૫૦૦ જન ઉંચા છે, અને તેમને ૫૦૦-૫૦૦ પાંચ-પાંચ યોજન પ્રમાણ ભાગ જમીનની અંદર અદૃષ્ય છે. હરિ અને હરિસહ ફૂટ સિવાયના સમરત વક્ષસ્કાર પર્વતના ફૂટ ૫૦૦-૫૦૦ પાંચ-પાંચસે જન ઉંચા છે, તથા અયામ અને વિધ્વંભની અપેક્ષાએ તે બધા મૂળભાગમાં ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો-પાંચસો એજનના છે. વક્ષસ્કાર પર્વતોના બધા મળીને ૪૮૦ ચારસો એંસી ફૂટ છે. તેમની સંખ્યા આ પ્રમાણે છે-વિવૃત્મભના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #643

६२४
समवायाङ्गसूत्रे
एते च पनवतिसंख्यकावक्षस्कारकूटा एकस्मिन् क्षेत्रे भवन्ति । जम्बूद्वीपा. द्यर्धतृतीयद्वीपे तु मेरुपर्वतयुक्तानि पञ्चमहाविदेहक्षेत्राणि सन्ति, अतस्तेषां पञ्चभिर्गुणनात् अशीत्यधिकचतुःशतसंख्यकानि ४८० वक्षस्कारकूटानि भवन्ति । सर्वाण्येतानि पञ्चशतोच्छ्रितानि । एवं मानुषोत्तरादिष्वपि विज्ञेयम् । वैतादयः कूटानि तु सपादषड्योजनोच्छ्रितानि । ऋषभकूटादयोवर्षकूटा: अष्टाष्टयोजनो. च्छ्रिताः । हरिकूटहरिसहकूटयोः सहस्रसहस्रयोजनोच्छ्रितत्वाद्वर्जनं बोध्यम् । तद्विषये उक्तमपि
"विजुप्पमहरिकूडो हरिस्सहोमालवंतवक्खारे ।
नंदणवणबलकूडो उविद्धां जोयणसहस्साई ।।२।। छाया-विद्युत्प्रभे हरिकूटो हरिसहो माल्यवद् वक्षस्कारे ।
नन्दनवने बलकूटउद्विद्धा योजनसहस्रम् ॥१॥इति । 'सव्वे वि णं नंदणकूडा' सर्वेऽपि खलु नन्दनकूटाः 'बलकूडवज्जा' बलकूटबर्जाः अस्य सहस्रयोजनोच्छ्रायत्वाच्छेषाः 'पंच पंचजोयणसयाइ' पञ्चपञ्चयो. जनशतानि 'उर्दू उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन मूले 'पंचपंचजोयणसयाई' पञ्चपञ्च योजनशानि 'आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भेण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'सोहम्मीसाणेसु कप्पेसु' सौधर्मेशानयोः कल्पयोः 'विमाणा' विमानानि 'पंच पंचजोयणस. याइ' पञ्चपञ्चयोजनशतानि 'उड़े उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' पज्ञप्ताः ।।स्.१५२।। माल्यवान् इन दो पर्वतों के कूट९-९= १८ हैं। और बाकी के दो पर्वतों के ७-७=१४ हैं। तथा सोलह वक्षस्कारों के प्रत्येक के ४-४ कूट हैं। इस प्रकार ६४ हैं। इन सबका जोड छयानवे ९६ होता हैं। ये कूट एक क्षेत्र में हैं। अढाई द्वीप में मेरुपर्वत युक्त पांच महाविदेहक्षेत्र हैं। ९६ छयानव के साथ ५ पांच का गुणा करने पर वक्षस्कारों के समस्त कूटों की संख्या ४८० चारसो अस्सी हो जाती है। जितने भी नंदनकूट हैं वे सब वलयकूट को छोडकर पांच पांच सौ योजन ऊँचे हैं। तथा मूलभाग ૯, અને માલ્યવાનના મળીને ૧૮ અઢાર ફૂટ થાય છે. બાકીના બે પર્વતેના ૭ ૭=૧૪ થાય છે. તથા સોળ વક્ષસ્કારના ૪-૪ ચાર ચાર હિસાબે ૬૪ ચોસઠ ફૂટ થાય છે. તે બધાને સરવાળા ૯૬ છનું થાય છે. આ રીતે એક ક્ષેત્રમાં ૯૬ છનું કૂટ છે. અઢીદ્વીપમાં મેરૂ પર્વતવાળાં પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર છે. ૯૬ છન્ને ૫ પાંચ વડે ગુણવાથી સમસ્ત વક્ષસ્કારોના ફુટેની સંખ્યા ચારસો ૪૮૦ એંસી આવી જાય . વલયકૂટ સિવાયના જેટલા નંદનકૂટ છે તે ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો-પાંચસે જન ઉંચા છે, અને મૂળ ભાગમાં આયામ અને વિષ્કભની અપેક્ષાએ ૫૦૦-૫૦૦ પાંચ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #644

६२५
भावबोधिनी टीका. षटशततमं समवायनिरूपणम्
षट्शततम समवायमाह--'सणंकुमारमाहिं देसु' इत्यादि।
__ मूलम्--सणंकुमारमाहिदेसु कप्पेसु विमाणा छ जोयणसयाई उड़ें उच्चत्तेणं पण्णत्ता। चुल्लहिमवतकूडस्स उवरिल्लाओ चरमंताओ चुल्लहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स समधरणितले एस णं छ जोयणसयाई अवाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं सिहरीकुडस्स वि । पासस्त णं अरहओ छ सया वाईणं सदेवमणुयासुरे लोए वाए अपराजिआणं उक्कोसिया वाइसंपया होत्था । अभिचंदेणं कुलगरे छ धणुसयाई उड़े उच्चत्तेणं होत्था । वासुपुज्जे गं अरहाछहिं पुरिससएहिं सद्धिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइए ॥सू० १४८॥
टीका--'सणंकुमारमाहिंदेसु' इत्यादि-सणंकुमारमाहिदेसु कप्पेस' सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्पयोः 'विमाणा' विमानानि 'छ जोयणस याई' पड्योजनशतानि 'उडूं उच्चत्तेण' उर्ध्वमुच्चत्वेन ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'चुल्लहिमवंतकूडस्स' क्षुल्लहिमवत्कूटस्य 'उवरिल्लाओ चरमंताओ' उपरितनात् चरमान्तात् 'चुलहिमवंतस्स वासहरपव्ययस्स' क्षुल्लहिमवतो वर्षधरपर्वतस्य 'समधरणितले' समधरणितलं में आयाम और विष्कंभ की अपेक्षा पांच पांच सौ योजन के हैं। सौधर्म और ईशान इन दो कल्पों में जो विमान हैं वे पांच पांच सौ योजन ऊचे हैं।सू०१४७॥
अब सूत्रकार छहसौ ६०० वां समवाय कहते हैं-'सणंकुमार माहिंदेसु' इत्यादि।
टीकार्थ-सनत्कुमार और माहेन्द्र इन दो कल्पों में जो विमान हैं वे छहसौ योजन ऊँचे हैं। छुहिमवान पर्वत कूट के उपर के अन्तिम भाग से छुल्ल हिमवान् वर्षधर पर्वत का जो समधरणितल है वह પાંચસે લેજનના છે. સૌધર્મ અને ઈશાન, એ બે કલમાં જે વિમાને છે તે ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસો-પાંચસ યોજન ઊંચાં છે. સૂ. ૧૪છા
वे सूत्र४२ से। (१००)नां समवायो सतावे छ- 'सणंकुमारमाहिंदेसु' इत्यादि।
ટીકાથ–સનકુમાર અને મહેન્દ્ર એ બે કલ્પમાં જે વિમાનો છે તે ૬૦૦ છ જન ઉંચા છે. છુલ હિમવાન પર્વતકૂટના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી છલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #645

समवायाङ्गसत्रे
यदस्ति, 'एस णं' एतत्खलु 'छ जोयणसयाई' षड् योजनशतानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । क्षुल्लहिमवान् शतयोजनोच्छूितः, तत्कूटं पञ्चशतयोजनोच्छ्रितम्, इति सूत्रोक्तमन्तरं भवति । 'एवं' एबम् अनेन प्रकारेण 'सिहरिकडस्स वि' शिखरिकूटस्यापि उपरितनाञ्चरमान्तात् शिखरिवर्षधरस्य समधरणितलं षट्शतयोजनपरिमितं दूरं विज्ञेयम् । 'पासस्स णं अरहो' पार्थस्य खलु अर्हतः 'छ सया वाईणं' पट शतानि वादिनां-वादिनां षट्शतानि 'सदेवमणुयासुरे लोगे' सदेवमनुजासुरे लोके-देवमनुष्यासुरलोकेषु 'वाए' वादे शास्त्रार्थे 'अपराइयाणं' अपराजितानाम्-अपराभूतानाम् 'उक्कोसिया वाइसंपया' उत्कृष्टा वादिसंपद् ‘होत्था' आसीत् । 'अभिचंदेणं कुलगरे' अभिचन्द्रः खलु कुलकरः-अस्यामवसर्पिण्यां सप्तसु कुलकरेषु चतुर्थः कुलकरः 'छ धणुप्तयाई' षड्धनुःशतानि 'उड़ें उच्चत्तेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'होत्था' आसीत् । 'वासुपुज्जे णं अरहा' वासुपूज्यः खलु अर्हन् 'छहिं पुरिससएहि षभिः पुरुषशतैः षट्शतसंख्यकैः पुरुषैः 'सदि' सार्द्ध 'मुंडे' मुण्डो 'भवित्ता' भूत्वा 'अगाराओ' अगारात् 'अणगारियं' अनगारितां 'पव्वइए' प्रवजितः ॥२.१४८॥ व्यवधान (अन्तर) की अपेक्षा छह ६ सौ योजन दूर है। यह अन्तर इस प्रकार से जानना चाहिये-छुल्लहिमवान पर्वत सौ योजन ऊँचा है। और उसका जो कूट है वह पांचसो योजन ऊँचा है। इन दोनों को मिला कर छह ६ सौ योजन का अन्तर निकल आता है। इसी प्रकार से शिखरीक्ट के उपर के अन्तिम भाग से शिखरी वर्षधर पर्वत का समधरणितलछह सौ योजन दूर है। पार्श्वनाथ भगवान के अधिक से अधिकछहसौ वादी ऐसे थे जो देव, मनुष्य एवं असुर इन सहित सभा में अन्यवादियों द्वारा अजेय थे। इस अवसर्पिणीकाल के कुलकरों में से चौथे कुलकर के कि जिनका नाम अभिचंद्र था शरीर હિમાવાન વર્ષધર પર્વતનું જે સમધરણિતળ છે તે ૬૦૦ છો એજનને અંતરે છે. તે અંતરનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-છુલહિમાવાન પર્વત ૧૦૦ એકસો જન ઉંચે છે. અને તેનું ફૂટ ૫૦૦ જન ઉંચુ છે, તે બન્ને મળીને ૬૦૦ છો
જન અંતર આવી જાય છે. એ જ પ્રમાણે શિખરકૂટના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી શિખરી વર્ષધર પર્વતને સમધરણિતલ ભાગ ૬૦૦ છસે યોજન દૂર છે ભગવાન પાનાથના વધારેમાં વધારે ૬૦૦ છસો વાદી એવાં હતાં કે જેમને દેવ, મનુષ્ય અને અસુર સંહિતની સભામાં અન્ય વાદીઓ પરાજિત કરી શકતા નહીં. આ અવસર્પિણી કાળના કુલકરમાંના અભિચન્દ્ર નામના ચોથા કુલકર ૬૦૦ છસે ધનુષ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #646

भावबोधिनी टीका. सप्तशततमं समवायनिरूपणम्
सप्तशततमं समवायमाह - 'बंभलंत एसु' इत्यादि ।
मूलम् -- बंभलंत एसु कप्पेसु विमाणा सत्तसत्तजोयणसयाई उड्डू उच्चत्तेणं पण्णत्ता । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स सत्त जिणसया होत्था | समणस्स भगवओ महावीरस्स सत्त वे उव्वियसया होत्था । अरिनेमी णं अरहा सत्त वाससयाई देसूणाई केवल परियागं पाउणित्ता सिद्धे बुद्धे जावप्पहीणे । महाहिमवंतकूडस्स णं उबरिल्लाओ चरमंताओ महाहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स समधरणितले एस णं सत्त जोयणसयाई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एव रुष्पिकूडस्स वि॥सू. १४९ ॥
टीका -- 'बंभलंत एसु' इत्यादि - 'बंभलंतरसु कप्पेसु' ब्रह्मलान्तकयोः कल्पयोः 'विमाणा' विमानानि 'सत्तसत्तजोयणसयाई' सप्तसप्तयोजनशतानि उडूं उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य सत्तजिणसया' सप्तजिनशतानि - सप्तशत संख्यकाः केवलिनः 'होत्था' आसन् । 'समणस्स भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य भगतो महावीरस्य 'सत्तवेउब्बियसया' सप्तवैकुर्विकशतानि सप्तशतसंख्यका वैक्रिलब्धधराः साधवः 'होत्था' आसन् । 'अरिट्ठनेमीण अरहा' अरिष्टनेमिः की ऊचाई ६ छह सौ धनुषथी । वासुपूज्य भगवान् ने६ छह सौ पुरुषों के साथ मुंडित होकर अगारावस्था से अनगारावस्था धारण की है || सू० १४८ ॥ अब सूत्रकार सात ७०० सौ वें समवाय का कथन करते हैं'भलं एस कप्पेस' इत्यादि ।
६२७
टीकार्थ -- ब्रह्मलोक और लान्तक इन दो कल्पों में सात सौ योजन के ऊँचे विमान हैं। श्रमण भगवान महावीर के सात ७०० सौ केचली थे । और उनके - सात ७०० सौ वैक्रियलब्धि के धारक थे । अरिष्टनेमि પ્રમાણ ઉંચા હતા. વાસુપૂજ્ય ભગવાને ૬૦૦ છસેા પુરુષો સાથે દીક્ષા લઈ ને અગારાવસ્થા પૂરી કરીને અનગારાવસ્થા ધારણ કરી હતી. સૂ, ૧૪૮મા
हवे सातसी (७००) ना समवायो उहे छे. 'बंभ लंतएस कप्पेसु' इत्यादि । ટીકા છાલાક અને લાન્તક, એ એ કલ્પામાં સાત સાત યાજન ઉચા વિમાન છે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ૭૦૦ સાતમેા કેવલી હતા. અને તેમના ૭૦૦ સાતસા મુનિરાજો વૈક્રિયલબ્ધિના ધારક હતા. અરિષ્ટનેમિ ભગવાને ૭૦૦ સાતસા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #647

६२८
% 3D
समवायाङ्गसूत्रे खलु अर्हन् ‘सत्तवाससयाइ देसूणाई' सत्तवर्षशतानि देशोनानि-चतुःपञ्चाशरिनन्यूनानि सप्तशतवर्षाणि भगवतन्छास्थपर्यायकालश्चतुःपञ्चाशदिनात्मको विज्ञेयः, 'केवलपरियागं' केवलपर्याय पाउणित्ता' पायित्वा 'सिद्ध बुद्धे जावप्पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत्महीणः सर्वदुःखरहितो जातः । 'महाहिमवंतकूडस्स णं' महाहिमवत्कूटस्य खलु उवरिल्लाओ चरमंताओ' उपरितनाचरमा न्तात् 'महाहिमवंतस्स वासहरपव्वयस्स' महाहिमवतो वर्षेधरपर्वतस्य 'समधरणितले' समधरणितलं यदस्ति, 'एस णं' एतत्खलु ‘सत्तजोयणसयाइ' सप्त योजनशतानि-महाहिमवान् द्विशतयोजनोच्छ्रितः, तत्कूटं पञ्चशतयोजनोच्छ्रितम्, इत्येवं सप्तशतयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । 'एवरुप्पिकूडस्स वि' एवं रुक्मिकूटस्यापि उपरितनाचरमान्तात् रुक्मिवर्षधरस्य समधरणितलं सप्तशतयोजनपरिमितं दुरं विज्ञेयम् ।।सू. १४९॥ प्रभु ने कुछ कम अर्थात चौपन ५४ दिन कम सात७००सौ वर्ष तक केवलि पर्याय पालन करके सिद्ध बुद्ध आदि अवस्था प्राप्त की है।
और इस तरह वे समस्त दुःखों से रहितबन चुके हैं। महाहिमवंत कूट के ऊपर के अन्तिमभाग से महाहिमवान् वर्षधर पर्वत का समधरणितल व्यवधान (अन्तर) की अपेक्षा सातसौ योजन दूर है। यह अन्तर इस प्रकार से जानना चाहिये-महाहिमवान जो पर्वत है वह दो सौ योजन ऊँचा हैं। और इसका जो कूट हैं वह ५ पांच सौ योजन ऊँचा हैं। इस तरह उसके उपर के अन्तिम भाग से पर्वतका समधरणितल भाग सात ७ सौ योजन आ जाता है। इसी तरह से रूक्मिकट के उपर के अन्तिमभाग से रुक्मि पर्वत का समधरणितल सात सौ योजन दूर जानना चाहिये। क्यों कि उत्तर के पर्वतों को ऊँचाई वगैरह सब दक्षिण के पर्वतों के समान है।सू०१४९॥ વર્ષથી ૫૪ દિવસ જેટલા ઓછા સમય સુધી કેવલિ પર્યાય પાળીને સિદ્ધ, બુદ્ધ આદિ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરી છે, અને એ રીતે તેઓ સમસ્ત દુઃખોથી રહિત બની ગયા છે. મહાહિમવંતકૂટના ઉપરના અતિમ ભાગથી મહાહિમાવાન વર્ષધર પર્વતને સમધરણિતલ ભાગ સાત (૭૦૦) યોજન દૂર છે. તે અંતરનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે–મહાહિમાવાન પર્વત ૨૦૦ બસે જન ઉંચે છે. અને તેનું કૂટ પાસે (૫૦૦) યોજન ઊંચું છે. આ રીતે તેના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી પર્વતને સમરણિતલ ભાગ ૭૦૦ યોજન થાય છે એ જ પ્રમાણે રુકિમણૂટના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી કમ પર્વતને સમધરણિતલ ભાગ ૭૦૦ સાત જન દૂર છે, કારણ કે ઉત્તરના પર્વતની ઉંચાઈ વગેરે દક્ષિણના પર્વતોના જેવાં જ સૂ. ૧૪૯ છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #648

भावबोधिनी टीका. अष्टशततमं समवायनिरूपणम् अष्टशततमं समवायमाह- महासुक्कसहस्सारेसु' इत्यादि ।
मूलम्-महासुक्कसहस्सारेसु दोसु कप्पेसु विमाणा अटुजोयणसयाई उर्दू उच्चत्तेण पण्णत्ता । इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए पढमे कडे अटूसु जोयणसएसु वाणमंतरभोमेजविहरा पण्णत्ता । समणस्स णं भगवओ महावीरस्स अट्रसया अणुत्तरोववाइयाण देवाणं गइकल्लाणाणं ठिइकल्लाणाणं आगमेसिभदाणं उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था। इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अहिं जोयणसएहिं सूरिए चार चरइ । अरहओणं अरिटुनेमिस्स अटुसयाइं वाईणं सदेवमणुयासुरंमि लोगंमि वाए अपराजियाणं उक्कोसिया वाइसंपया होत्था॥सू.१५०॥
टीका--'महासुक्कसहस्सारेसु' इत्यादि-'महासुक्कसहस्सारेसु दोसु कप्पेसु' महाशुक्रसहस्रारयोर्द्वयोः कल्ययोर्मध्ये 'विमाणा' विमानानि 'अट्ठजोयणसयाई' अष्टयोजनशतानि-अष्टशतयोजनानि 'उड्डे उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। 'इमीसे गं' अस्याः खलु 'रयणप्पभाए पुढ़वीए' रत्नमभायाः पृथिव्या 'पढमे कंडे' प्रथमे काण्डे 'असु जोयणसएसु' अष्टसु योजनशतेषु-रत्नप्रभायाः मथमं काण्डं खरकाण्डम्, तद्धि षोडशविभागविभक्तम्, तत्र प्रथमो विभागो
___ अब सूत्रकार आठ सौ ८०० वें समवाय का कथन करते हैं-- 'महासुक्क सहस्सारेसु' इत्यादि ।
टीकार्थ--महाशुक्र और सहस्रार इन दो कल्पों में आठसौ योजन के ऊँचे विमान हैं। इस रत्नप्रभा पृथिवी के पहिले कांड में आठसौ योजन तक के प्रदेश में व्यंतर देवों के नगर हैं। रत्नप्रभा पृथिवी के पहिले कांडका नाम खरकांड हैं। उसके सोलह विभाग हैं। इनमें प्रथम विभाग
वे सूत्रा२ मा से। (८००)नां समवाये। मतावे छ-'महासुक्कसहस्सारेसु' इत्यादि।
ટીકા-મહાશુક અને સહસ્ત્રાર, એ બે કપમાં ૮૦૦ આઠસો જન ઉંચા વિમાન છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા કાંડમાં ૮૦૦ આઠસે યોજન સુધીના પ્રદેશમાં વ્યંતર દેનાનગર છે. રતનપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા કાંડનું નામ “બરકાંડી છે. તેના સેળ વિભાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #649

६३०
समवायानसूत्रे रत्नकाण्डम्, तच्च सहस्रयोजनपमाणम्, तस्य शतशतयोजनप्रमाणोधिोरहितेषु अष्टशतयोजनेषु प्रदेशेषु 'वाणमंतरभोमेजविहारा' व्यन्तरभौमेयविहारा:व्यन्तरनगराणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता: कथितानीत्यर्थः। 'समणस्स णं भगवओ महावीरस्स' श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य 'अट्ठसया' अष्टशतानि 'अणुत्तरोववाइणं देवाणं' अनुत्तरोपपातिकानां देवानाम् देवेषु उत्पत्स्यमानत्वात् देवानां द्रव्यदेवानामित्यर्थः, कीदृशानां तेषाम् ? 'गइकल्लाणाणं' गतिकल्या. णानां-गतिः-देवगतिलक्षणा कल्याणं येषां ते तथोक्तास्तेपाम्, 'ठिइकल्लाणाणं' स्थितिकल्याणानां-स्थिति: त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमलक्षणा, सैव कल्याण येषां ते तथोक्तास्तेषां तथा 'आगमेसिभदाणं' आगमिष्यभद्राणाम्-आगमिष्यद: तस्माच्च्यवनानन्तरमागामि भद्रं कल्याणं-निर्वाणगमनलक्षणं येषां ते तथोक्ता. रत्नकाण्ड हैं। यह एक १ हजार योजन 'प्रमाणवाला है। उसके १-१ सौ योजन ऊपर नीचे छोडकर आठ सौ ८०० योजनात्मक प्रदेश में व्यन्तर जाति के देवों के नगर हैं। श्रमण भगवान् महावीर के उन द्रव्य देवों की संख्या अर्थात् अनुत्तर विमानों में उत्पन्न होनेवाले ऐसे साधुओं की संख्या-अधिक से अधिक आठसौ की थी। "गइ. कल्लाणाणं" आदि पद इन्हीं द्रव्य देवों के विशेषण हैं-जिनका अर्थ इस प्रकार से हैं-देवगति की प्राप्ति होना ही जिनके लिये कल्याणरूप है। तेतीससागर जैसी उत्कृष्ट स्थिति मिलना जहां आनंद का विषय हैं और वहां से च्युत होकर जिन्हें निर्वाण की प्राप्ति होना हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि द्रव्य देव वे जीव कहलाते हैं जो अपनी वर्तमान पर्याय छोडकर आगामी काल में देव पर्याय से उत्पन्न होनेवाले होते हैं। अभी तो वे मनुष्य पर्याय में ही वर्तमान हैं। परन्तु છે. તેમને પહેલે વિભાગ રત્નકાંડ છે. તે ૧૦૦૦ એકહજાર એજન પ્રમાણ છે. તેની ઉપર તથા નીચેના ૧૦૦-૧૦૦ એકસ એકસો જન સિવાયમા ૮૦૦ આઠસો જનના પ્રદેશમાં વ્યંતર જાતિના દેવોનાં નગર છેશ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તે દ્રવ્ય દેવેની સંખ્યા, એટલે કે અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન થનારા સાધુઓની સંખ્યા पधारेभा पार ८०० मा सोनी ती. "गइकल्लाणाणं" मा ५६ मे द्रव्य દેના વિશેષણ છે, જેમને અર્થ આ પ્રમાણે છે–દેવગતિની પ્રાપ્તિ થાય એજ જેમને માટે કયાણરૂપ છે. તેત્રીસ સાગરેપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થવી એજ
જ્યાં આનંદની વાત છે. અને ત્યાંથી ચવીને જેમને નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે દ્રવ્યદેવ એ જીવોને કહે છે કે જે જી પિતાની વર્તમાન પર્યાય છોડીને ભવિષ્યમાં દેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થવાના હોય છે. હાલમાં તે તેઓ મનુષ્ય પર્યાયમાં જ રહેલ છે. પણ મૃત્યુ પછી તેમને જન્મ દેવગતિમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #650

भावबोधिनी टीका. नवशततमं समवायनिरूपणम् स्तेषां, 'उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया' उत्कृष्टा अनुत्तरोपपातिकसंपदः 'होत्था' आसन् । 'इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिज्जाओ' बहुसमरमणीयाद्-बहुः अत्यन्तं समः-बहुसमस्तेन रमणीयो मनोहरस्तस्माद् 'भूमिभागाओ' भूमिभागात् ' अहिं जोयणसएहिं ' अभियोजनशतैः-अष्टशतयोजनदूरेण 'सूरिए' मर्यः 'चारं चरति-भ्रास्यति । 'अरहओ णं अरिहनेमिस्स' अर्हतः खलु अरिष्टनेमेः 'अट्ठसयाई वाईणं' अष्टशतानि वादिनाम्-वादिनामष्टशतानि कीदृशानामष्टशतानि 'सदेवमणुयासुरम्मिलोगम्मि' सदेवमनुजासुरे लोके 'वाएअपराजियाणं' वादेऽपराजितानाम् 'उको. सिया वाइसेपया' उत्कृष्टावादिसंपत् 'होत्था' आसीत् ।।सू. १५०॥ ___ नवशततमं समवायमाह-'आणय पाणय' इत्यादि ।
__ मूलम्--आणय पाणय आरण अञ्चुएसु कष्पेसु विमाणा नव नवजोयणसयाई उडु उच्चत्तेणं पण्णत्ता । निसढकूडस्स णंउवरिलाओ सिहरतलाओ णिसढस्स वासहरपव्वयस्स समे धरणितले एस णं नव जोयणसयाइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं नीलवंतकुडस्स मरने के बाद उनका जन्म देवगति में होने वाला होता है। पांच विमान-विजय, वैजयंत, जयंत, अपराजित और सर्वार्थसिद्ध ये पांच देवलोक-अनुत्तर विमान है। इनमें तेतीस ३३ सागर की स्थिति है। यहां से च्युत हुए जीव को मोक्ष की प्राप्ति होती है। इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय भूमिभाग से आठसौ योजन दूर होकर सूर्य परिभ्रमण करता है। अरिष्टनेमिप्रभु के ऐसे वादियों की कि जो देव, मनुष्य और असुरों से युक्त सभा में शास्त्रार्थ में कभी भी वादियों द्वारा पराजित नहीं हो सकते थे अधिक से अधिक संख्या आठसौकी थी ॥सू० १५०॥ થવાનો હોય છે. પાંચ વિમાન વિજય, વૈજયં, ત, યંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થ સિદ્ધ એ પાંચ અનુત્તર વિમાનો છે. તેમાં ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની ભાવસ્થિતિ હોય છે. ત્યાંથી આવીને જીવને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સરમણીય ભાગથી ૮૦૦ આઠસે જન દૂર રહીને સૂર્ય પરિભ્રમણ કરે છે. અરિષ્ટ નમિ પ્રભુના વધારેમાં વધારે એવા ૮૦૦ મતવાદીઓ હતા કે જે દેવ, મનુષ્ય અને અસુરોથી યુકત સભામાં શાસ્ત્રાર્થ કરવામાં પ્રતિવાદીઓ દ્વારા કદી પણ પરાજિત કરી શકાતા નહી. સૂ. ૧૫ના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #651

६३२
समवायाङ्गसत्रे वि । विमलवाहणे णं कुलगरेणं नवधणुसयाइं उडूं उच्चत्तेणं होत्था। इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ नवहिं जोयणसएहि सव्वुवरिमे तारारूवं चारं चरइ । निसढस्सणं वासहरपव्वयस्स उवरिलाओ सिहरतलाओ इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए पढमस्स कंडस्स बहुमज्झदेसभाए एस णं नवजोयणसयाई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते । एवं नीलवंतस्स वि ॥ सू. १५१ ॥
टीका-'आणय पाणय आरण अच्चुएसु' इत्यादि । 'आणयपाणय आरण आच्चुएसु कप्पेसु' आनतमाणतारणाच्युतेषु कल्पेषु 'विमाणा' विमानानि 'नव नव जोयणसयाई' नव नव योजनशतानि-नवशतनवशतयोजनानि 'उडु उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'निसहकूडस्स गं' निषधकूटस्य खलु 'उव. रिल्लाओ सिहरतलाओ' उपरितनात् शिखरतलात् 'णिसढस्स वासहरपव्वयस्स' निषधस्य वर्षधरपर्वतस्य 'समेधरणितले' समं धरणितलं यदस्ति, 'एस गं' एतत्खलु 'नवजोयणसयाई' नवयोजनशतानि-निषधकूटं पश्चशतयोजनोच्छ्रितं
___ अब सूत्रकार नौ सौ ९०० वें समवाय का कथन करते हैं'आणयपाणय' इत्यादि ।
टीकार्थ-आनत, प्राणत, आरण और अच्युत इन कल्पों में नौ सौ नौ सौ ९००-९०० योजन के ऊँचे विमान हैं। निषधकूटके उपर के शिखरतल से निषध वर्पधर पर्वत का सम जो धरणितल है वह नौ सौ योजन दूर है। वह इस प्रकार से है-निषध पर्वत की ऊँचाई चारसौ ४०० योजन की है और इसके कूट की ऊंचाई पांचसौ ५०० योजन की है। इस तरह सूत्रोक्त नौसौ ९०० योजन की दूरी उसके उपरी कूट से उसके सम धरणितल की पडजाती है। इसी
वे सूत्र नपसे (८००) ना समपाये! मतावे छे-- 'आणय पाणय' इत्यादि। साथ-मानत, प्रात, मा२९॥ मने मयुत, मे ४८पामा नवसे। नपसे (00૯૦૦) યોજન ઊંચાં વિમાન છે. નિષધકૂટના ઉપરના શિખરતળથી નિષધ વર્ષધર પર્વતને જે સમધરણિતલ ભાગ છે તે ૯૦૦ યોજન દૂર છે. તે આ રીતે છે– નિષધ પર્વત ૪૦૦ એજન ઉંચે છે અને તેના કુટની ઉંચાઈ ૫૦૦ એજનની છે. આ રીતે તેના ઉપરના ફૂટથી તેના સમરણિતલનું સૂકત ૯૦૦ જનનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #652

भावबोधिनी टीका. नवशततमं समवायनिरूपणम् निषधश्च चतुःशतयोजनोच्छ्रित इत्येवं नवशतयोजनाान 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । 'एवं नीलवंतकूडस्स वि' एवं नीलवस्कूटस्याऽपि उपरितनात् शिखरतलात् नीलवतोवषधरस्य समं धरणितलं नवशतयोजनदूरं विज्ञेयम् । 'विमलवाहणेणं कुलागरेणं' विमलवाहनः खलु कुलकर: 'णं' अत्र प्रथमो ‘णं' निश्चये, द्वितीयो ‘णं' वाक्यालंकारे, 'नवधणुसयाई नवधनुःशतानि उड्ढें उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ‘होत्था' आसात् । 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिज्जाओ' भूमिभागाओ' बहुसमरमणीयाभूमिभागात् 'नवहिं जोयणसएहि' नयसु योजनशतेषु-उपरि नवशतयोजनेषु गतेषु सत्सु सम्बोवरिमे' सर्वोपरिमं-सर्वोपरिस्थितं 'तारारूवे' तारारूपं तारेत्यर्थः, 'चारं चरइ' चारं चरति भ्राम्यति । निसढस्स णं वासहरपव्वयस्स' निषधस्य खलु वर्षधरपर्वतस्य 'उवरिल्लाओ सिहरलाओ' उपरितनात् शिखरतलात् 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः प्रथिव्याः 'पढमस्स कंडस्स' प्रथमस्य काण्डस्य 'बहमज्झदेसभाप' बहुमध्यदेशभागोऽस्ति, ‘एस णं' एष खलु 'नवजोयणसयाई' नवयोजनशतानिनवशतयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे पिण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । ‘एवं नीलवंतस्स वि' एवं नीलवतोऽपिवर्षधरपर्वतस्य उपरितनशिखरतलात तरह से नीलवंत कूट के उपर के शिवरतल से नीलवंत वर्षधर पर्वत का जो समधरणितल है वह भी नौ सौ ९०० योजन दर हैं। विमलवाहन नामके कुल कर शरीर का ऊँचाइ में नौ सौ ९०० धनुष के थे। इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसम-रमणीय भूमिभाग से नौ सौ योजन उपर अर्थात् इतने योजन निकलजाने के बाद सर्वोपरि स्थित-सबसे पहिले तारे भ्रमण करते हैं। निषध वर्षधर पर्वत के उपर के शिखर तल से इस रत्नप्रभा पृथिवी के प्रथम कांड का जो बहुमध्यप्रदेश है वह व्यवधान-(अन्तर) की अपेक्षा नौ सौ योजन दूर है। इसी तरह से नीलवंत वर्षधर पर्वत के उपर के शिखरतल અંતર આવી જાય છે. એ જ રીતે નીલવંતકૂટના ઉપરના શિખરતળથી નાલત વર્ષધર પર્વતનો સમધરણિતળ ભાગ ૯૦૦ પેજન દૂર છે. વિમલવાહન નામના કુલકરના શરીરની ઉંચાઇ ૯૦૦ ધનુષ પ્રમાણ હતી. આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહ સમ-રમણીય ભૂમિ ભાગથી ૯૦૦ નવસે જન ઉપર એટલે કે એટલું અંતર પસાર થયા બાદ સર્વોપરિસ્થિત-સૌથી પહેલાં તારા ભ્રમણ કરે છે. નિષધ વર્ષધર પવનના ઉપરના શિખરતળથી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પ્રથમ કાંડનો બરાબર મધ્ય ભાગ નવસો (૯૦૦) યેન દૂર છે. એ જ પ્રમાણે નીલવંત વર્ષધર પર્વતના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #653

समवायाङ्गसूत्रे
अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः प्रथमकाण्डबहुमध्यदेशभागो नक्शतयोजनान्तरितो विज्ञेयः ॥ सू. १५१ ।।
सहस्रतमं समवायमाह-सव्वे वि णं' इत्यादि । मूलम्-सव्वे वि णं गेविजविमाणा दस दस जोयणसयाइं उड्डू उच्चत्तेणं पण्णत्ता । सव्वे वि णं जमगपव्वया दस दस जोयणसयाई उड़ उच्चत्तेणं पण्णत्ता, दस दस गाउयसयाइं उव्वेहेणं पण्णता, मूले दस दस जोयणसयाइं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता, एवं चित्तविचित्तकूडा वि भाणियव्वा सव्वे वि णं वटवेयड्दपव्वया दस दस जोयणसयाई उड्डूं उच्चत्तेणं पण्णत्ता, दस दस गाउयसयाइं उव्वेहेणं पण्णत्ता, मूले दस दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता, सव्वत्थ समापल्लग संठाणसंठिया पण्णत्ता। सव्वे वि णं हरिहरिस्सहकूडावखारकूडवज्जा दस दस जोयणसयाइं उड्डे उच्चत्तेणं पण्णत्ता, मूले दसदसजोयणसयाइं विक्खंभेणं पण्णत्ता। एवं बलकूडा वि नंदणकूडवज्जा । अरहा वि अरिटुनेमी दस वाससयाइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे बुद्धे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे । पासस्स णं अरहओ दससयाइं जिणाणं होत्था। पासस्स णं अरहओ दस अंतेवासिसयाइं कालगयाई जाव सव्वदुक्खप्पहीणाइं । पउमदह पुंडरीयदहा णं दस दस जोयणसयाई आयामेणं पण्णत्ता ॥सू. १५२॥ से इस रत्नप्रभा पृथिवी के प्रथमकांड का वहुभध्य भाग नौ सौ योजन दूर जानना चाहिये ।।सू०१५१॥
-
ઉપરના શિખરતળથી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા કાંડને બરાબર મધ્યભાગ नसे. (८००) यौन २ छ. ॥सू. १५ul
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #654

भावबोधिनी टीका. सहस्त्रतमं समवायनिरूपणम्
६३५
टीका- 'सव्वे विणं' इत्यादि - 'सवे विणं गेविज्जविमाणा' सर्वेऽपि खलु ग्रेवेयक विमानाः 'दस दस जोयणसयाई' दश दश योजनशतानि 'उर्दू उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'सव्वे विणं जमगपव्वया' सर्वेऽपि खलु यमकपर्वताः - उत्तरकुरुषु नीलवद्वर्षधरस्य उत्तरस्यां दिशि शीताया महानद्या उभयोः कूलयो द्वौ यमकाभिधानौ पर्वतौ स्तः । पञ्चस्वपि उत्तरकुरुषु द्वयोर्द्वयोर्यमकपर्वतयोः सत्वाद्दशयमकपर्वता भवन्ति, ते सर्वे यमकपर्वताः, 'दस दसजोयणसयाई' दश दश योजनशतानि दशदशशत योजनानि 'उ उच्चतेणं' ऊर्ध्वमुञ्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'दस दसगाउयसयाई' दश दश गव्यूतशतानि 'उब्बेणं' उद्वधेन भूमिगतमूलभागत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः मूले 'दस दस जोयणसयाई' दश दश योजनशतानि 'आयाम विक्रभेणं' आयामविष्कम्भेणं 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। ' एवं ' एवम् - यमकपर्वतवत् 'चिनविचितकूडा वि' चित्रवि अब सूत्रकार एक हजार वें समवाय का कथन करते हैं - 'सव्वे विणं' इत्यादि ।
टाकार्थ - जितने भी ग्रैवेयक विमान हैं वे सब दस सौ अर्थात् १ - १एक एक हजार बोजन के ऊँचे हैं । समस्त यमक पर्वत १ - १एक २ हजार योजन के ऊचे हैं । ये यमक पर्वत उत्तर कुरुक्षेत्र में जो नीलवंत पर्वत है उसकी उत्तरदिशा में शीता महा नदी के दोनों तटपर दो हैं इस प्रकार अढाई द्वीप में वर्तमान ५पांच उत्तर कुरुक्षेत्र में दो दो की इनकी सत्ता होने से ये कुल दस १० पर्वत हैं। इनका प्रत्येक का मूल भाग जमीन के भीतर १०-१० दस-दस सौ कोश प्रमाण है । जितने इन सबकी ऊचाई है उतना ही इनका आयाम और विष्कंभ मूल में हैं । ये सब यमक पर्वत सर्वत्र समान हैं और पल्यक હવે સૂત્રકાર એક હજાર (૧૦૦૦)નાં સમવાા બતાવે છે'सव्वेवि णं' इत्यादि ।
I
ટીકા જેટલા ત્રૈવેયક વિમાને છે તે બધા એક એક હજાર યેાજન ઉચા છે. સમસ્ત યમક પર્યંત એક એક હજાર ચેાજન ઉંચા છે. ઉત્તર ક્ષેત્રમાં નીવત પર્વતની ઉત્તર દિશામાં શીતા મહાનદીના બન્ને તટ પર એ ચમક पर्वत छे. એ જ પ્રમાણે અઢી દ્વીપમાં આવેલ પાંચ કુશ્નેામાં બે-એ (ર-૨) યમક પત હાવાથી તેમાં કુલ દસ પર્વત છે. તે પ્રત્યેકને મૂળભાગ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ કાશ પ્રમાણ જમીનમાં અદૃશ્ય છે. જેટલી તેમની ઉંચાઇ છે એટલેા જ મૂળ પ્રદેશમાં તેમને આયામ અને વિષ્ણુ' છે, તે યમક પતા સત્ર સમાન છે અને પલ્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #655

समवायाङ्गसूत्रे चित्रकूटा अपि 'भाणियव्वा' भणितव्याः-पञ्चसु देवकुरुषु पञ्चचित्रकूटाः पञ्च विचित्रकटाः पर्वताः सन्ति । एते दश पर्वता यमकपर्वतवदूर्ध्वमुच्चत्वेन उद्वेधेन आयामविष्कम्भेण च विज्ञेयाः। 'सव्वे वि गं' सर्वेऽपि खलु 'ववेयपव्वया' वृत्तवैतादयपर्वताः शब्दापात्यादयो हि विंशतिर्दृत्तवैताढयपर्वताः 'दस दसजोयण. सयाई' दशदशयोजनशतानि 'उर्ल्ड उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता, 'दसदस गाउयसयाई दशदश गव्यूतशतानि 'उत्वेहेणं' उद्वेधेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, मूले 'दसदस जोयणसयाई' दशदश योजनशतानि विक्रखंभेणं' विष्कम्भेण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, तथा 'सव्वत्थ' सर्वत्र 'समा' समाः-तुल्याः ‘पल्ल. गसंठाणसोठया' पल्यकसंस्थानसंस्थिताः-पल्यकः- पाल-खंब' इति लाट देशप्रसिद्धधान्याधारपात्रविशेष:-तस्य यत्संस्थानमाकृतिस्तद्वत्संस्थिताः--स्थिता:पल्यकाकृतिका इत्यर्थः, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता-कथिताः। 'सव्वे वि णं हरिहरि( गोल आकार के टोकरी के जैसे आकार वाले) हैं। पल्यक यह अनाज भरने का पात्र है जिसे लाट देश में पाल-खंब कहा जाता हैं। यमक पर्वत की तरह ही चित्र और विचित्रकूट भी उँचाई, उवेध और आयाम विष्कंभ की अपेक्षा जानना चाहिये। अर्थात् पांच देवकुरु में पांच चित्रकूट नामके पर्वत हैं। ये दशों पर्वत ही--१-१ एक एक हजार योजन के उचे हैं। इनका प्रत्येक का मूलभाग जमीन के भीतर १०-१० दस दस सौ कोश प्रमाण हैं। तथा जितनी उँचाई हैं उतना ही इनका आयाम और विष्कंभ मूलभाग में हैं। शब्दापाति आदिक जो २० वीस वृत्त वैताढय पर्वत हैं वे एकएक हजार योजन ऊँचे हैं। दशदश सौ कोश प्रमाण ये जमीन के भीतर घुसे हैं। तथा मूलभाग में इनका विष्कंभ दश-दश सो योजन का है। वे सब वृत्त वैतादय सब (ગોળાકારની ટેલીના જેવા આકારવાળા) આકારના છે. અનાજ ભરવાના એક પ્રકારના કામને પલ્પક કહે છે. જેને લાટ દેશમાં પાલખંબ કહે છે.
યમક પર્વતના જેવી જ ચિત્ર અને વિચિત્રકૂટની પણ ઉંચાઈ, ઉદ્વેધ (જમીનની અંદર ભાગ) અને આયામ વિશ્કેલ છે. એટલે કે પાંચ દેવકુસમાં પાંચ ચિત્રકૂટ અને પાંચ વિચિત્રકુટ નામના પર્વત છે. તે દસે પર્વત એક એક હજાર યોજન ઊંચા છે. તે દરેકને ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર જન પ્રમાણ મૂળભાગ જમીનની અંદર અદશ્ય છે. તથા તેમની જેટલી ઉંચાઈ છે એટલે જ મૂળભાગને આયામ અને વિશ્કેલ છે. શબ્દાપાતિ આદિ જે ૨૦ વૃત્ત-વૈતાઢય પર્વત છે તેઓ એક એક હજાર જન ઉંચા છે. એક એક હજાર કેશ પ્રમાણુ તેઓ જમીનની અંદર છે. મૂળભાગમાં તેમનો વિષંભ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર એજનને છે. તે બધા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #656

भावबोधिनी टीका. सहस्रतमं समवायनिरूपणम्
६३७ स्सकूडावखारकूडवज्जा' सर्वेऽपि खलु हरिहरिस्सहकूटावक्षस्कारकूटवर्जाः-हरिकूटो विद्युत्पभाभिधाने गजदन्ताकारवक्षस्कारपर्वते विद्यते, हरिसहकटस्तु माल्यवदवक्षस्कारे विद्यते, पश्चस्वपि मन्दरेषु एतयोः विद्यमानत्वात् पञ्च हरिकटाः पञ्चहरिसह कटाः सन्ति । हरिकट हरिसहकूट५वर्जिताः शेषाः सप्तत्यधिकचतु: शतसंख्यकाः४७० वक्षस्कारपर्वता एतत्सदशोच्चत्वरहिताः, इति शेषवक्षस्कारवजिता दशाऽप्येते हरिकूटहरिसहकटाः दसदस जोयणसयाई' दशदशयोजनशतानि 'उड्डूं उच्चत्तेणं' ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, म्ले 'दसदस जोयण. सयाई' दशदशयोजनशतानि 'विक्खभेणं' विष्कम्भेण 'पण्णता' मज्ञप्ताः। एवं' एवम्-अनेनैव प्रकारेण 'बलकुडा वि' बलकूटा अपि 'नंदणकूडबजा' नन्दनकूटवर्जाः विज्ञेयाः । अयं भावः--पञ्चमन्दरस्थितानि पञ्चनन्दनवनानि तेषु जगह एकसे हैं। अतः इनका आकार पल्यक के जैसा है। वक्षस्कार कूटों को छोडकर समस्त हरि और हरिसह कूट दस-दस सौ योजन के ऊँचे हैं। मूलभाग इन सबका विष्कंभ की अपेक्षा दस दस सौ योजन का है। गजदन्ताकारवाले वक्षस्कार पर्वत में कि जिसका नाम विद्यत्प्रभ है हरिकूट है। हरिसहकूट माल्यवान् वक्षस्कार में है। अढाई द्वीप संबंधी जो पांच मेरु हैं, उनमें ये दोनों कूट हैं। इसलिये पांच मेरु संबंधी हरिकूट पांच और पांच ही हरिसह कट हैं। हरि और हरिसह कुटो को छोडकर शेष जो चार सौ सत्तर ४७० वक्षस्कार पर्वत हैं वे इन जैसे ऊँचे नहीं हैं। अतः शेष वक्षस्कार कूट वर्जित दश हरिकूट और दश हरिसहकट एक एक हजार योजन के ऊँचे यहां कहे गये हैं। इसी तरह से नंदनकूट वर्ज बलकूट भी जानना चाहिये। तात्पर्य यह है कि पांच मेरु में पांच नंदनवन हैं। इन पांच नंदनवनों વૃત્તવૈતાઢય પર્વતે સર્વત્ર એક સરખા છે. તેથી તેઓ પલ્પકાકારના છે. વક્ષસ્કાર ફૂટ સિવાયના સમસ્ત હરિફટ અને હરિસહ ફૂટ ૧૦૦૦-૧૦૦૦એક એક હજાર જન ઉંચ છે. તે બધાના મૂળભાગનો વિષ્ક ૧૦૦૦-૧૦૦૦એક એક હજાર એજનને છે. વિધુત્મભ નામના ગજદન્તાકાર વક્ષસ્કાર પર્વતેમાં હરિકૂટ આવેલ છે. માલ્યવાન વક્ષસ્કારમાં હરિસહકૂટ છે. અઢી દ્વીપના જે પાંચ મેરુ છે, તેમાં તે બને ફૂટ છે. તેથી પાંચ મેરુના પાંચ હરિફૂટ અને પાંચ હરિસહકૂટ છે. હરિ અને હરિસહફૂટ સિવાયના જે ૪૭૦ વક્ષસ્કાર પર્વતે છે તેમના જેટલા ઉંચા નથી. તેથી બાકીના વક્ષસ્કારકૂટ સિવાયના દસ હરિકૂટ અને દસ હરિસહફૂટ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર યોજન ઊંચાઈવાળા અહીં બતાવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે નંદનકૂટ સિવાયના બલકૂટોની બાબતમાં પણ સમજવું. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે--પાંચ મેમાં પાંચ નંદનવન છે. પ્રત્યેક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #657

समवायाङ्गसूत्रे प्रत्येकनन्दनवने नव नव नन्दनकुटाः सन्तीति नवभिर्गुणिते जाताः पञ्चचत्वारिंशत् तत्रैशान्यां दिशि बलकूटनामा कूटोऽस्ति । अस्य संख्या पश्च, सर्वेऽप्येते सहस्रयोजनोच्छूिताः, मूले सहस्रयोजनविष्कम्भाश्च । नन्दनकूटवर्जा एव एते एवमवसेयाः। बलकूटवर्जिताः शेषा नन्दनकूटाहि नन्दनवनानां प्रत्येकस्य पूर्वादिदिक्षु विदिक्षु व्यवस्थिताश्चत्वारिंशत्सख्यकाः सन्ति । एते च सहस्रयोजनो. च्छ्रिताः। अत एव एतद्वर्जिता एव बलकूटा अत्र विवक्षिताः । 'अरहा वि अरिहनेमी' अर्हन्नप्यरिष्टनेमिः 'दसवाससयाई दशवर्षशतानि, कुमारत्वे त्रीणिशतानि, अनगारत्वे सप्तशतवर्षशतानि, इत्येवं सहस्रवर्षाणि 'सव्वाउयं' सर्वायुः में प्रत्येक नंदनवन में नौ नौ नंदनकूट हैं। अत: इन सब नंदनकूटों की संख्या पांच नंदनवनो की अपेक्षा पैतालीस ४५ हो जाती है। ईशान दिशा में बलकूट नाम का कट है। ये बलकूट पांच हैं। ये सब पांचो ही बलकूट एक एक हजार योजन ऊँचे हैं। और मूलभाग में इनका विष्कंभ एक एक हजार योजन को है। पांच बलकूटों को छोडकर पांच नंदनवनस्थित जो पैंतालीस नन्दनकट हैं उनमें जो४०चालीस नंदनकूट हैं वे नंदनवनों की प्रत्येक की पूर्व आदि दिशाओं में और विदिशाओं में व्यवस्थित है। ये चालीस ४० नंदनकट एक एक हजार ऊँचे नहीं है। इस लिये सूत्रकार ने इन्हें छोडकर ही पांच बलकूटों की ऊँचाई एक एक हजार योजन की कही है। अहंत अरिष्ट नेमि भगवान् की पूरी आयु एक हजार वर्ष की थी। इस में तीनसौ ३०० वर्ष इनके कुमार काल में व्यतीत हुए और बाकी के सात ७०० सौ वर्ष अनगारवस्था में। इस प्रकार एक हजार वर्ष की आयु भोगकर ये નંદનવનમાં નવ, નવ નંદનકૂટ છે. તેથી પાંચ નંદનવનમાં મળીને એકંદરે પિસ્તાળીસ (૪૫) નંદનકૂટ છે. ઇશાન દિશામાં બલકૂટ નામને કૂટ છે. તે બલફૂટ પાંચ છે. તે પાંચે બાળકૂટ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર યોજન ઊંચા છે, અને મૂળભાગમાં તેમને વિષ્ઠભ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર જન છે પાંચ બલકૂટ સિવાયના પાંચ નંદનવનમાં આવેલા જે ૪૫ પિસ્તાળીસ નંદનકૂટ છે તેમાંના ૪૦ ચાલીસ નંદનકૂટ પ્રત્યેક નંદનવનની પૂર્વ આદિ દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં આવેલ છે. તે ચાલીસ નંદનકૂટ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એક હજાર જન ઊંચા નથી. તે કારણે સૂત્રકારે તે નંદનકટો સવાયના પાંચબલકૂટની ઉંચાઈ એક એક હજાર રોજન બતાવી છે. અહત અરિષ્ટનેમિ ભગવાનનું પૂરું આયુષ્ય એકહજાર (૧૦૦૦) વર્ષનું હતું. તેમાંના ૩૦૦ ત્રણ વર્ષ કુમારાવસ્થામાં અને બાકીના ૭૦ સિત્તેર વર્ષ અનગારાવસ્થામાં વ્યતીત થયાં હતાં.આ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #658

भावबोधिनी टीका. एकादशततमं समवायनिरूपणम् 'पालइत्ता' पालयित्वा 'सिद्ध बुद्धे जाव सव्वदुक्खप्पहीणे' सिद्धो बुद्धो यावत् सर्वदुःखपहीण: सर्वदुःखरहितोजातः। 'पासस्स णं अरहो' पार्श्वस्य खलु अर्हतः 'दससयाई जिणाणं' दशशतानि जिनानां 'होत्था' आसन् । 'पासस्स णं अरहओ' पार्श्वस्य खलु अर्हतः 'दस अंतेवासिसयाई दश अन्तेवासिशतानि सहस्रसंख्यका अन्तेवासिनः ‘कालगयाइं जाव' कालगतानि यावत्-कालधर्म प्राप्ताः सन्तो यावत् 'सव्वदुक्खप्पहीणाई' सर्वदुःखपहीणानि जन्मजरामरणादि सकलदुःख विनिर्मुक्ताः इत्यर्थः। 'पउमदहपुंडरीयद्दहा य' पद्महूदपुण्डरीकहूदौ चपद्महूदः श्रीदेवीनिवासभूतो हिमवद्वर्षधरपर्वतोपरितनभागस्थितः। पुण्डरीकहूदो लक्ष्मीदेवी निवासभूतः शिखरिवर्षधरपर्वतोपरितनभागस्थितः, एतौ च हूदी 'दस दस जोयणसया ' दशदश योजनशतानि-सहस्रसहस्रयोजनानि आयामेण' आयामेन-दैर्येण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तौ ।।सू० १५२॥ एकादशशततमं समवायमाह
मूलम्--अणुत्तरोववाइयाणं देवाणं विमाणा एकारस जोयणसयाइं उडु उच्चत्तेणं पण्णत्ता । पासस्स णं अरहओ एकारससयाई वेउव्वियाणं होत्था ॥सू. १५३॥ अन्त में सिद्ध बुद्ध बनकर समस्त दुःखों से रहित हो गये है। पार्श्वअरहंत प्रभु के एक हजार जिन-केवल ज्ञानधारी साधु थे। पार्श्वनाथ अरहंत प्रभु के एक हजार अंतेवासी-साधु-कालधर्म प्राप्तकर-मरणकर यावत् जन्म, जरा एवं मरण आदिके सकल दुःखों से रहित बने है। पद्महृदकि जिस पर श्री देवी रहती है, और जो प्रथम वर्षधर हिमवान् पर्वत के उपरीभाग पर स्थित है तथा पुंडरीक हूद-कि जिस पर लक्ष्मी देवी रहती है और जो शिखरी नामक वर्षधर पर्वत के ऊपरी भागपर स्थित हैंइन दोनों हृदों की-लंबाई दश-दश हजार-सौ सौ योजन की है।सू०१५२॥ રીતે એક હજાર ૧૦૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય ભોગવીને તેઓ સિદ્ધ, બુદ્ધ અને સમસ્ત દુખેથી રહિત બની ગયા. પાર્શ્વનાથ ભગવાનના કેવળજ્ઞાન ધારી સાધુઓ ૧૦૦૦ એકહજાર હતા. પાર્શ્વનાથ પ્રભુના એક હજાર અંતેવાસી-સાધુ-કાલધર્મ પામીને જન્મ, જરા, મરણ આદિના સમસ્ત દુખેથી રહિત થયા છે. પદ્મહૂદ અને પુંડરીક હદની લંબાઈ દસ દસ (૧૦૦૦-૧૦૦૦)જનની છે. પદ્યહુદ પર શ્રી દેવી રહે છે અને તે પ્રથમ વર્ષધર હિમવાન પર્વતના ઉપરના ભાગમાં આવેલું છે. પુંડરીકઠુંદ પર લક્ષમીદેવી રહે છે અને તે શિખરી નામના વર્ષધર પર્વતના ઉપરના ભાગમાં આવેલું છે. પાર્ટ ૧૫રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #659

६४०
समवायाङ्गसूत्रे टीका--'अणुत्तरोववाइयाणं' इत्यादि-'अणुत्तरोववड़ियाणं देवाणं' अनुत्तरोपपातिकानां देवानाम् 'विमाणा' विमानानि 'एकारस जोयणसयाई' एकादशयोजनशतानि-एकादशशतयोजनानि 'उडु उच्चतेणं' उर्ध्वमुच्चत्वेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'पासस्स णं अरहओ' पार्श्वस्य खलु अर्हतः 'एकारससयाई वेउ. ब्धियाणं' एकादशशतानि वैकुर्विकाणाम्-वैक्रियशक्तिमतां साधूनामेकादशशतानि 'होत्था' आसन् ॥ सू० १५३।।। विसहस्रतमं समवायमाह
मूलम्-महापउम महापुंडरीयदहाणं दो दो जोयणसहस्साई आयामेणं पण्णत्ता ॥सू. १५४॥
टीका-'महापउम' इत्यादि-'महापउममहापुंडरीयदहाणं' महापद्ममहापुण्डरीकडूदौ खलु-महापद्मदमहापुण्डरीकहूदौ महाहिमवद्रुक्मिवर्षधरपर्वतोपरिस्थिती
__ अब सूत्रकार ग्यारह सो ११०० वें समवाय का कथन करते है'अणुत्तरोववाइयाणं' इत्यादि ।
टीकार्थ--अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हुए देवों के विमानों की ऊचाई ग्यारह सौ ११०० योजन की है। पार्श्वनाथ अरहंत प्रभु के वैक्रियशक्तिशाली साधु ११०० ग्यारासो थे ॥सु. १५३॥
अबसूत्रकार दो हजार २००० वें समवाय का कथन करते हैं-- 'महापउममहापुंडरीयदहाण' इत्यादि।
टीकार्थ-महापद्म और महापुण्डरीक हूद लंबाई में दो दो हजार योजन के लंबे हैं। महापद्म नामका दूद महा हिमवान् पर्वत के उपर स्थित है।
वे सूत्र४२ मनियारसे (११००) नां समवाय मतावे -'अणुत्तरोववाइयाणं' इत्यादि।
ટીકાર્થ—અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયેલ દેના વિમાનની ઉંચાઈ અગિયાર સે (૧૧૦૦) જનની છે. પાર્શ્વનાથ અહત ભગવાનના વૈક્રિય શકિત ઘારી ૧૧૦૦ અગીયારસે સાધુ હતા સૂ. ૧૫૩
वे सूत्र॥२ मे १२ (२०००) नां समवाये। शिवि छ--'महापउममहा पुंडरीयदहाणं' इत्यादि।
2014--महापाड मने मारी नी मा २०००-२००० मे હજાર-હજાર એજનની છે. મહાપા નામનું હૃદ (સરવર) મહાહિમવન પર્વત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #660

भावबोधिनी टीका. त्रिसहस्रतमं समवायनिरूपणम्
६४१ ही देवी बुद्धि देवी निवासभूतौ 'दो दो जोयणसहस्साई' द्वे द्वे योजनसहस्रद्विसहस्र द्विसहस्रयोजनानि 'आयामेणं' आयामेन 'पण्णत्ताः प्रज्ञप्तौ ।।सू १५४॥
त्रिसहस्रतमं समवायमाहमूलम्--इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए वइरकंडस्स उवरिल्लाओ चरमंताओ लोहियक्खकडस्स हेट्रिल्ले चरमंते एसणं तिनि जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥सू. १५५॥
टीका---'इमीसे णं' इत्यादि- इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'वइरकंडस्स' वज्रकाण्डस्य 'उवरिल्लाओ चरमंताओ' उपरितनाचरमान्तात् 'लोहियक्खकडस्स' लोहिताक्षकाण्डस्य 'हेडिल्ले चरमंते' अधस्तनश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एसणं' एप खलु 'तिनि जोयणसहरसाइ' त्रीणि योजनसहस्राणि-त्रिसहस्रयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया 'अंतरे' अन्तरे-दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। अयमत्र भाव-रत्नमभापृथिव्याः प्रथमं खरकाण्डं षोडश. काण्डविभक्तमस्ति । तस्य प्रथम काण्डं रत्नकाण्डम्, द्वितीयं वज्रकाण्डम् , तृतीय इसमें ही नामकी देवी रहती है। तथा महापुण्डरीक नामका जो हूद है वह रूक्मि वर्षधर पर्वत के उपर स्थित है और इसमें बुद्धी देवी का निवास है ॥सू. १५४॥ ___ अब सूत्रकार तीन हजार ३००० वें समवाय का कथन करते हैंइमीसेणं' इत्यादि।
इस रत्नप्रभा पृथिवी के वज्रकांड के उपर के अन्तिम भाग से लोहिताक्षकांड का जो नीचे का अन्तिम भाग है वह व्यवधान-अन्तर की अपेक्षा तीन हजार योजन दूर है। इसका भाव इस प्रकार से हैयह तो पहिले कई जगह स्पष्ट किया जा चुका है कि रत्नप्रभा पृथिवी का प्रथम खरकांड सोलह कांडों में विभक्त है। पहिले कांडका नाम खरकांड, द्वितीय का नाम वज्रकांड, तृतीय का नाम वैडूर्यकांड, ની ઉપર આવેલું છે. તેમાં “ધી” નામની દેવી રહે છે. મહાપુંડરીક નામનું હદ સક્કિમ વર્ષધર પર્વતની ઉપર આવેલું છે, અને તેમાં “બુદ્ધિ દેવીને નિવાસ છે. સૂ.૧૫૪
हवे सूत्रा२ SOR (3०००)नां समवाय मतावे छे. 'इमीसेणं' इत्यादि।
ટીકાથે--આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના વાકાંડના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી લેહિતાક્ષકાંડને નીચેને અન્તિમ ભાગ ત્રણ હજાર યોજન દૂર છે. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે- એ વાત તે આગળ અનેક જગ્યાએ કહેવાઈ ગઈ છે કે રત્નપ્રભા પ્રશ્વિીનો ખરકાંડ નામને પહેલ કાંડ સોળ ૧૬ ભાગોમાં વહેંચાયેલો છે. પહેલાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #661

६४२
समवायाङ्गसूत्रे वैडूर्यकाण्डं, चतुर्थ लोहिताक्षकाण्डम् । प्रत्येककाण्डं सहस्रसहस्रयोजनप्रमाणम् इति द्वितीयस्य वज्रकाण्डस्योपरितनाचरमान्तात् चतुर्थस्य लोहिताक्षकाण्डस्याधस्तनश्वरमान्तस्त्रिसहस्रयोजन दूरे वर्तते, इति सूत्रोक्तमन्तरं समञ्जसम् ।।सू. १५५॥ चतुःसहस्रतमं समवायमाह
मूलम्-तिििच्छकेसरि दहाणं चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई आयामेणं पण्णत्ता ॥सू. १५६॥
टीका--'तिगिच्छि' इत्यादि-'तिगिच्छिकेसरिदहाणं' तिगिच्छिकेसरि हूदौ खलु निषधनीलबद्वर्षधरोपरिस्थितौ धृतिकीर्ति देवीनिवासस्थानभूतावेतौ हृदौ 'चत्तारि चत्तारि जोयणसहस्साई' 'चत्वारि चत्वारि योजनसहस्राणि-चतुःसहस्रचतुःसहस्रयोजनानि 'आयामेणं' आयामेन ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्तौ ॥सू. १५६॥ चतुर्थ का नाम लोहिताक्षकांड है। इनमें प्रत्येककांड एक एक हजार योजन प्रमाण का है। इस तरह द्वितीय वज्रकांड के ऊपर के अन्तिम भाग से चतुर्थ जो लोहिताक्षकांड हैं उस का नीचे का अन्तिम भाग तीन हजार योजन दूर पड जाता है ॥सू०१५५॥
अब सूत्रकार चार हजार ४००० वें समवाय का कथन करते हैं'तिगिच्छ केसरिदहाणं' इत्यादि ।
टीकार्थ-तिगिच्छ और केसरी ये दो हद कि जो क्रमशः निषध और नीलवंत पर्वतों पर स्विर हैं तथा जिनमें धृति और कीर्ति देवी रहती हैं चारचार हजार योजन के लंबे हैं। तिगिच्छ नामका जो हद है वह निषध पर्वत पर है और इसमें धृति देवी का निवास है। केसरी हूद नीलवंत पर्वत पर स्थित है और इसमें कीर्तिदेवी रहती है। इन दोनोंका विस्तार चार चार हजार योजन का है ॥ सू० १५६ ॥ કાંડનું નામ ખરકાંડ છે. બીજાનું નામ વાકાંડ છે. ત્રીજાનું નામ વૈડૂર્યકાંડ છે અને ચોથાનું નામ લેહિતાક્ષ કાંડ છે. તેમાં પ્રત્યેક કાંડ ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક હજાર એકહજાર યોજન પ્રમાણ છે. આ રીતે બીજા વાકાંડના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી ચોથા હિતાક્ષ કાંડને નીચેને અતિમ ભાગ ૩૦૦૦ ત્રણ હજાર યોજના દૂર છે તે સ્પષ્ટ થાય છે. સૂિ. ૧૫પા
वे सूत्रधार या२ २ (४०००)नां समवाय मता छ--तिगिच्छ केसरिदहाणं' इत्यादि।
साथ-निष५ ५ ५२ मावति नामनु या १२(४०००) એજનના વિસ્તારવાળું છે, અને તેના પર ધૃતિ અને કીતિ દેવી વસે કેસરી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #662

भावबोधिनी टीका. पञ्चसहस्त्रतमं समवायनिरूपणम् पञ्चसहस्रतम समवायमाह
मूलम्--धरणितले मंदरस्सणं पव्वयस्स बहुमज्झदेसभाए रुयगनाभीओ चउदिसिं पंच पंच जोयणसहस्साई अबाहाए अंतरे मंदरपव्वए पण्णत्ते ।।सू. १५७॥
___टीका--'धरणितले' इत्यादि-मंदरस्स णं पव्वयस्स' मन्दरस्प खलु पर्वतस्य 'बहुमझ देसभाए' बहुमध्यदेशभागे 'धरणियले' धरणितले समभूमागे 'रुयगनाभी ओ' रुचकनाभेः-रुचकोनाभिरिव चक्रस्य तुम्बमिव रुचकनाभिस्तस्मात् -नाभिसदृशाद् रुचकात् इत्यर्थः, रुचको हि अष्टप्रदेशात्मको तिर्यग्लोकस्य मध्ये स्थितो दिशां विदिशां च प्रभवः, अर्थात् तत एव दिशां विदिशां च मानं भवति । तदुक्तम्
"अट्ठपएसो रुयगो तिरियं लोगस्स मज्झयारम्मि ।
एसप्पभवो दिसाणं एसेव भवे अणुदिसाणं ॥१॥ छाया-अष्टप्रदेशो रुचकस्तियग्लोकस्य मध्ये ।
एष प्रभवो दिशामेष एव भवेदनुदिशाम् ॥१॥ इति । 'चउदिसि' चतुर्दिक्षु 'पंचपंच जोयणसहस्साई' पञ्चपञ्चयोजनसहस्राणि-पश्च पञ्चसहस्रयोजनानि 'अबाहाए' अबाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे 'मंदरपन्चए' मन्दरपर्वतः-मन्दरपर्वतान्तभागः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। अधं भावः-मेरु
अब सूत्रकार पांच हजार ५००० वें समवाय का कथन करते है'धरणितले मंदरस्सणं' इत्यादि ।
टीकार्थ-सुमेरु पर्वत के बहुमध्य देश भागवाले धरणितल मेंसमभूभाग में-उपरनीचे जो आठ रूचक प्रदेश हैं कि जिनसे दिशा और विदिशाओं का विभाग होता है उनसे, चारों दिशाओं में व्यवधान की अपेक्षा सुमेरू पर्वत का अन्तभाग पांच पांच हजार योजन दूर है। નામનું નીલવંત પર્વત પર આવેલું હૃદ ચાર હજાર એજનના વિસ્તારવાળું છે અને તેમાં કીર્તિ દેવી રહે છે. સૂ, ૧૫દા
इवे सूत्रा२ पाय २ (५०००) नां समवायो ४९ छ--'धरणितले मंदरस्स गं' इत्यादि ।
ટીકાથ–સુમેરુ પર્વતના બહુ મધ્ય દેશ ભાગવાળા ઘરણિ તળમાં સમભૂમિભાગમાં ઉપર નીચે જે આઠ રુચક પ્રદેશ છે કે જેના વડે દિશાઓ અને વિદિશા એના વિભાગ થાય છે, તે પ્રદેશોથી ચારે દિશાઓમાં સુમેરુ પર્વતનાં અતિમ ભાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #663

६४४
समवायाङ्गसूत्रे विष्कम्भो हि मूले दशसस्रयोजनप्रमणः। तस्य समरमणीयमध्यभागे गोस्तनाकारा चत्वारोऽधश्चत्वार उपरि-इति क्रमेण अष्टरुचकपदेशाः सन्ति। तेभ्यश्चतुर्दिक्षु पश्च पञ्च सहस्रयोजनावधिः मेरुपर्वतोऽस्ति ॥सू. १५७।।
षट्सहस्रतमं समवायमाहमूलम्-सहस्सारेणं कप्पे छ विमाणावाससहस्सा पण्णत्ता।सू.१५८॥
टीका--'सहस्सारे ' इत्यादि 'सहस्सारे णं कप्पे' सहस्रारे खलु कल्पे 'छ विमाणावाससहस्सा' षइविमानावाससहस्राणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि ।।सू.१५८।। सप्तसहसतमं समवायमाह
मूलम्-इमीसे णं रयणप्पमाए पुढवीए रयणस्स कंडस्स उवरिल्लाओ चरमंताओ पुलगस्स कंडस्स हेटिल्ले चरमंते एस गं सत्त जोयणसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥सू. १५९॥
टीका-'इमीसे गं' इत्यादि-'इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'रयणस्स कंडस्स' रत्नस्य काण्डस्य-रत्नकाण्ड मेरु का विष्कंभ मूल में दस हजार योजनप्रमाण है । उसके समरमणीय मध्यभाग में गोस्तनाकार गाय के स्तनों के आकार जैसे-ऊपर नीचेचार नीचे और चार ऊपर-इस क्रमसे-आठ रूचक प्रदेश हैं। इनसे लगाकर चारों दिशाओं में सुमेरु पर्वत का अन्तभाग पांच पांच हजार दूर पडता है ॥सू० १५७॥
अब सूत्रकार छह हजारवे समवाय को कहते है-'सहस्सारे णं' इत्यादि। सहस्रार नामके कल्प में छ हजार विमानावास हैं ॥सू. १५८॥
अब सूत्रकार सात हजार ७००० वां समवाय को कहते हैं - પાંચ પાંચ હજાર એજન દૂર છે. મેને વિષ્કભ મૂળમાં દસ હજાર યોજન પ્રમાણ છે. તેના સમરમણીય મધ્ય ભાગમાં ગેસ્તનાકાર-ગાયનાં સ્તનનાં આકાર જેવાં ઉપર નીચે એટલેકે ચાર નીચે અને ચાર ઉપર, એ રીતે આઠ રુચક પ્રદેશ છે. તે ચક પ્રદેશથી ચારે દિશાએમાં સુમેરુ પર્વતના અતિમ ભાગનું અંતર પાંચ પાંચ હજાર જન છે. સૂ. ૧૫ણા
वे सूत्रा२ ७ ॥२ (१०००)नां समवायो मता छ-'सहस्सारेणं' इत्यादि। estथ -सासार नामना ४८५मा ७ ॥२ (६०००) विमानावास छे. सू.१५८।।
वे सूत्रार सात S२ (७०००) न समवाय मतावे . 'इमोसेणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #664

भावबोधिनी टीका. अष्टसहस्रतमं समवायनिरूपणम्
६४५
नामक प्रथमकाण्डस्य 'उवारलाओ चरमताओ' उपरितनाच्चरमान्तात् 'पुलगस्स कंडस्स' पुलकस्य काण्डस्य - पुलकनाम्नः सप्तमकाण्डस्य 'हेद्विल्ले चरमंते' अधस्तनश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'सप्तजीयणसहस्साई' सप्तयोजन सहस्राणि 'अबाहाए' अबाधया = व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । प्रतिकाण्डं सहस्रयोजन प्रमाणम् इति प्रथमोकाण्डोपरितनचरमान्तभागात्सप्तमकाण्डाधस्तनचरमान्तभागः सप्तसहस्रयोजनदूरवर्त्ती ।।सु. १५९ ।
अष्टसहस्रतमं समवायमाह -
मूलम् -- हरिवासरम्भयवासा णं अटू जोयणसहस्साई साइरेगाई वित्थरेणं पण्णत्ताइं ॥ सू. १६० ॥
टीका -- ' हरिवासरम्मया' इत्यादि - 'हरिवास रम्मयाणं वासा' हरिवर्ष रम्यक खलु वर्षे जम्बूद्वीप स्थिते हरिवर्षरम्यकवर्षे 'अट्टजोयणसहस्साई योजनस
'इमीसेणं रयणप्वभाए' इत्यादि ।
टोकार्थ - इस रत्नप्रभा पृथिवी के रत्नकांड के ऊपर के अन्तिम भाग से पुलककांड का जो सातवां कांड है नीचे के अन्तिम भाग व्यवधान - अन्तर की अपेक्षा सात ७ हजार योजन दूर है। तात्पर्य यह कि हरएककांड का प्रमाण एकएक हजार योजन का है। इसलिये प्रथमhi के उपर के अन्तिम भाग से सप्तमकांड का जो नीचे का अन्तिम भाग है वह सात हजार योजन का अन्तर होता है ॥ १५९ ॥ अब सूत्रकार आठ हजार ८००० वें समवाय का कथन करते हैं'हरिवास रम्मवासाणं' इत्यादि ।
टीकार्थ - हरि वर्ष और रम्यक वर्ष ये जंबूद्वीपस्थित दो क्षेत्र कुछ अधिक आठ आठ हजार योजन के विस्तारवाले हैं। इस विषय को रयणप्पभाए' इत्यादि ।
टी अर्थ --: --આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના રત્નકાંડના ઉપરના અન્તિમ ભાગથી પુલક કાંડના જે સાતમે વિભાગ છે. તેના નીચેના અન્તિમ ભાગ સાત હજાર (૭૦૦૦) ચૈાજનને અંતરે છે. તેનું કારણ એ છે કે દરેક કાંડના વિસ્તાર એક એક હજાર ચેાજનના છે. તેથી પ્રથમ કાંડના ઉપરનાં અન્તિમ ભાગથી સાતમા કાંડના નીચેના અન્તિમ ભાગ સાત હજાર ચેાજનને અંતરે છે. પ્રસૂ. ૧પા
हवे सूत्रार आहे हभर (८०००) नां समवायो जतावे छे. 'हरिवास रम्मयवासाणं' इत्यादि ।
ટીકા જ બુદ્વીપમાં આવેલાં હરિવર અને રમ્યકવ ક્ષેત્ર આઠે આઠ હજાર કરતાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #665

समवायाङ्गसूत्रे
हस्राणि 'साइरेगाई' सातिरेकाणि-किंचिदधिकानि-किंचिदधिकाष्टसहस्रयोजनानि 'वित्थरेणं' विस्तारेण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ते । एतत्संवादिगाथार्द्धमपि
'हरिवासे इगवीसा चुलसीइ सया कला य एगा य ।' छाया-हरिवर्षे एकविंशतिश्चतुरशीति शतानि(८४२१)कला च एका च।।इति॥
अयं भावः-हरिवर्ष विस्तारः एकविंशत्यधिक चतुरशीतिशतयोजनानि एका कला चास्ति । इति सूत्रोक्तप्रमाणं सिद्धम् ॥सू. १६०॥
नवसहस्रतमं समवायमाह
__ मूलम्-दाहिणड भरहस्स णं जीवा पाईणपडीणायया दुहओ समुदं पुट्टा नव जोयणसहस्साई आयामेणं पण्णत्ता । अजियस्स णं अरहओसाइरेगाइं नव ओहिनाणि सहस्साई होत्थासू. १६१॥
टीका-'दाहिणड्ड' इत्यादि--'दाहिड भरहस्स णं' दक्षिणा भरतस्य खलु 'जीवा' जीवा-धनुर्जीवासदृशत्वात्सरलपार्जीवेत्युच्यते, सा हि 'पाईणपडीस्पष्ट करनेवाली गाथा का अर्द्धभाग इस प्रकार से है-"हरिवासे एगवीसा चुलसीइ सयाकला य एगा य” हरिवर्षक्षेत्र का विस्तार आठ हजार चार सौ इक्कीस ८४२१ योजन और एक कला प्रमाण है। और इतना ही विस्तार उत्तर दिशा स्थित रम्यक क्षेत्र का है ॥सू. १६०॥
अब सूत्रकार नौ ९००० हजार वें समवाय का कथन करते हैं'दाहिण भरहस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-दक्षिणाई भरतक्षेत्र की जीवा-धनुष की प्रत्यंचा के समान होने के कारण सरलपंक्ति, पूर्व से पश्चिम तक लंबी है और यहांतक लंबी है कि वह पूर्व और पश्चिम में लवण समुद्र को छूती है। अत: થોડાં વધુ વિસ્તારવાળાં . તે વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરતી ગાથાને અધભાગ આ प्रमाणे छे.
'हरिवासे एगवीसा चुलसीइ सयाकला य एगाय" रि१५ क्षेत्रने વિસ્તાર આઠ હજાર ચારસો એકવીસ (૮૪૨૧) જન અને એક (૧) કલા પ્રમાણે છે. અને ઉત્તર દિશામાં આવેલ રમ્યકક્ષેત્રને પણ એટલો જ વિસ્તાર છે. સૂ.૧૬ના
हवे सूर नव M२ (८०००)नां समवाय हे छ-'दाहिणभरहस्स' इत्यादि।
ટીકાથ–દક્ષિણાદ્ધ ભરતક્ષેત્રની જીવા-ધનુષની પ્રત્યંચાના જેવી હોવાથી સરલપંકિત પૂર્વથી પશ્ચિમ સુધી લાંબી છે અને એટલી બધી લાંબી છે કે તે પૂર્વ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #666

भावबोधिनी टीका. दशशतसहस्रतमं समवायनिरूपणम
६४७
णायया' प्राचीन प्रतीचीनायता-पूर्वतः पश्चिमां प्रति लम्बमाना पुनः 'दुही समुदं पुट्ठा' उभयतः समुद्रं स्पृया-पूर्वपश्चिमोभयदिशोलवणसमुद्रे कृतस्पर्शा एषा 'नव जोयणसहस्साइ' नवयोजनसहस्राणि-नवसहस्रयोजनानि 'आयामेणं'
आयामेन-देर्येण 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता । 'अजियस्स णं अरहओ' अजितस्य खलु अर्हतः 'साइरेगाइ नव ओहिनाणिस् हस्साई' सातिरेकाणि नव अवधिज्ञानि सहस्राणि किंचिदधिकनवसहस्रावधिज्ञानिनिः 'होत्था' आसन् ।।स. १६१।।
दशसहस्रतमं समवायमाह
__ मूलम्--मंदरे णं पव्वये धरणितले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पण्णत्ते ॥सू. १६२॥
टीका-'मंदरे णं' इत्यादि-मंदरे णं पचए' मन्दरः खलु पर्वतः धरणितले 'दस जोयणसहस्साई' दशयोजनसहस्राणि "विक्खंभेणं' विष्कम्भेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ॥ सु. १६२ ॥ इसकी लंबाई नौ ९ हजार योजन की हैं। अजितनाथ भगवान के अवधिज्ञानधारी साधु संख्या में नौ ९ हजार से कुछ अधिक थे ।।सू० १६१॥
___ अब सूत्रकार दस हजार १०००० वें समवाय का कथन करते हैं--'मंदरेणं पव्वये' इत्यादि ।
टीकार्थ--मंदर पर्वत का धरणितल में-नीचे भूभाग में-विस्तार दस इजार १०००० योजन का है। तात्पर्य यह हैं कि मेरू पर्वत का जो हजार योजन प्रमाण भाग जमीन के भीतर है उसकी लंबाई दसहजार योजन की है ॥सू. १६२।। પશ્ચિમમાં લવણસમુદ્રને સ્પર્શે છે. તેથી તેની લંબાઈ નવ હજાર (૯૦૦૦) જનની છે. અજિતનાથ ભગવાનના અવધિજ્ઞાનધારી સાધુઓ નવ હજાર (૯૦૦૦) થી પણ વધારે હતા. સૂ. ૧૬૧
वे सूत्र४४२ ६A SM२ (१००००)i समवायो मतावे छे-'मंदरेणं पव्वये इत्यादि।
ટીકાથ-મંદર પર્વતનો ધરણિતળમાં-નીચે ભૂભાગમાં-દસ હજાર યોજન વિસ્તાર છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે મેરુ પર્વતને જે હજાર યોજન પ્રમાણ ભાગ જમીનની અદર છે તેની લંબાઈ દસ હજાર યોજનની છે. સૂ. ૧૬રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #667

६४८
समवायाङ्गसूत्रे
लक्षतमं समवायमाह
मूलम् - - जंबूदीवे णं दीवे एगं जोयणसयसहस्सं आयामविक्खंभेणं पण्णत्ते || सू० १६३॥
टीका- 'जंबूदीवे णं' इत्यादि - 'जंबूदीवे णं दीवे' जम्बूद्वीपः खलु द्वीपः एगं जोयणसयसहस्स' एकं योजनशतसहस्रम् = लक्षयोजनानि यावत् ' आयामविक्खंभेणं' आयामविष्कम्भेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ।। सू. १६३||
द्विलक्षतमं समवायमाह
मूलम् - लवणे णं समुद्दे दो जोयणसय सहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं पण्णत्ते ॥ सू० १६४ ॥
टीका - - ' लवणे णं' इत्यादि - 'लवणे णं समुद्दे' लवणः खलु समुद्रः 'दो जोयणसय सहस्साई' द्वे योजनशतसहस्रे - द्विलक्षयोजनानि 'चकवाल विक्खभेणं' चक्रवालविष्कम्भेण वर्तुल विष्कम्भेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ॥ स्. १६४॥
अब सूत्रकार एक १ लाख वें समवाय का कथन करते हैं-- 'जंबू दीवे णं दीवे' इत्यादि ।
टीकार्थ - - जंबूद्वीप का विस्तार एक १ लाख योजन का है || सू. १६३ || अब सूत्रकार दो लाख वां समवाय प्रकट करते हैं-- 'लवणेणं समुद्दे' इत्यादि ।
टीकार्थ -- लवणसमुद्र दो लाख विष्कंभ की-गोल चूडी के आकार के विस्तार की अपेक्षा - दोलाख योजन का विस्तारवाला है। जंबूद्वीप का आकार तो थाली के समान गोल है। और अवशिष्ट द्वीप समुद्रों की आकृति गोल चूडी के जैसी है । यह वात चक्रवाल पद से प्रकट की गई है || सु. १६४॥
हवे सूत्रभर मेड लाय ( १००००० ) नां सभवायो मतावे छे - जंबूदीवेणं दीवे' इत्यादि ।
ટીકા—જ બુદ્વીપના વિસ્તાર એક લાખ યોજનના છે. ાસ ૧૬૩ા
हवे सूत्रार में सामनां समवायो उहे छे. -- 'लवणेणं समुद्दे' इत्यादि ।
ટીકા –લવણસમુદ્ર ચક્રવાલ વિષ્ણુભની અપેક્ષાએ–ગાળ ચૂડીના આકારની અપેક્ષાએ બે લાખ યોજનના વિસ્તારવાળા છે. જમૂદ્દીપના આકાર તે થાળીના જેવા ગેાળ છે. અને ખાકીના દ્વીપ સમુદ્રોની આકૃતિ ગાળ ચૂડીના જેવી છે. એ વાત ચક્રવાલ પદથી દર્શાવવામાં આવેલ છે. ાસૂ. ૧૬૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #668

भावबोधिनी टीका. त्रिललतमं समवायनिरूपणम् त्रिलक्षतमं समवायमाह
मूलम्-पासस्स णं अरहओ तिन्नि सयसाहस्सीओ सत्तावीसं च सहस्साई उक्कोसिया साविया संपया होत्था ॥सू० १६५॥
टीका--'पासस्स णं' इत्यादि-पासस्स ण अरहओ' पावस्य खलु अर्हतः 'तिन्निसयसाहस्सीओं' तिस्रशतसाहस्रीः, 'सत्तावीस च सहस्साई' सप्तविंशति च सहस्राणि-सप्तविंशतिसहस्राधिकत्रिलक्षाणि 'उकोसिया साविया संपया' उत्कृष्टा श्राविकासंपत् 'होत्था' आसीत् । अर्हतः पार्श्वनाथस्य श्राविकाः सप्तविंशति सहसाधिकत्रिलक्षपरिमिता आसन् इत्यर्थः ॥सू. १६५॥ ___ चतुर्लक्षतम समवायमाह
मूलम्-धायइखंडे णं दीवे चत्तारि जोयणसयसहस्साई चक्कवालविक्खंभेणं पण्णत्ते ॥सू० १६६॥
टीका---'धायइखंडे' इत्यादि-'धायइखंडे णं दीवे' धातकीखण्डः खलु द्वीपः 'चत्तारि जोयणसयसहस्साई' चत्वारि योजनशतसहस्राणि-चतुर्लक्षयोजनानि 'चक्कवालविक्खंभेणं' चक्रवालविष्कम्भेण 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः । सू.१६६।।
तीन लाख वां समवाय इस प्रकार से है--'पासस्स णं अरहओ' इत्यादि।
टीकार्थ--पार्श्वनाथ अरहंत प्रभु की श्राविकाएँ ज्यादा से ज्यादा तीन ३ लाख सत्तावीस २७ हजार थीं ॥९६५॥
चार लाख वां समवाय इस प्रकार से है-धायइखडे णं दीवे' इत्यादि। टीकार्थ--धातकीखंड का चक्रवाल विष्कंभ चार लाख योजन का है।
भावार्थ--जंबूद्वीप का पूर्व पश्चिम तथा उत्तर दक्षिण विस्तार एक एक लाख योजन का है। लवण समुद्र का जो कि जंबूद्वीप को घेरे हुए
a : सामना समाये l प्रमाणे छ- 'पासरस णं अरहओ' इत्यादि ।
ટીકાથ–-પાર્શ્વનાથ અર્હત પ્રભુની શ્રાવિકાઓની સંખ્યા વધારેમાં વધારે ३ तास सत्यापास ६२ (३२७०००) हती. ॥सू. १६५
या२ सामनां समवायो नाये प्रभाए छ. 'धायइखंडेणं दीवे' इत्यादि । ટીકાથ–-ધાતકીખંડને ચઢવાલ વિષ્કભ ચાર લાખ યોજનાને છે.
भावार्थ-भूद्वीपन। पश्चिम तथा तक्षिए विस्तार में मे લાખ યોજના છે. જંબુદ્વીપને ઘેરીને રહેલા લવણસમુદ્રને વિસ્તાર જંબદ્વીપ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #669

६५०
समवायानसूत्रे
पञ्चलक्षतमं समवायमाह -
मूलम् - लवणस्स णं समुदस्स पुरत्थिमिल्लाओ चरमंताओ पञ्चत्थिमिले चरमंते एस णं पंचजोयणसयसहस्साइं अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥ सू० १६७॥
टीका - - ' लवणस्स णं' इत्यादि - 'लवणस्स णं समुद्दस्स' लवणस्य खलु समुद्रस्य 'पुरथिमिल्लाओ चरमंताओ' पौरस्त्याच्चरमान्तात् 'पच्चत्थिमिल्ले चरमं ते ' पाश्चात्यश्वरमान्तो योऽस्ति, 'एस णं' एष खलु 'पंच जोयणसयसहस्साई' पश्च योजनशतसहस्राणि - पञ्चलक्षयोजनानि - एकं लक्ष जम्बूद्वीपस्य, चत्वारि लक्षाणि लवण समुद्रोभयपार्श्वयोरिति पञ्चलक्षयोजनानि ' अबाहाए' अबाधया=व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे - दूरे 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः॥सू. १६७॥
है विस्तार जंबूद्वीप की अपेक्षा दूना है। धातकी खंड का लवण समुद्र से दूना विस्तार है। विष्कंभका यह क्रम अन्ततक समझना चाहिये - अर्थात् अंतिमद्वीप स्वयंभूरमण से आखिरी समुद्र स्वयंभूरमण का विष्कंभ दूना है अतः धातकीखंड का विस्तार चार४लाख योजन का सिद्ध हो जाता है। सू. १६६ ॥ पांच लाख वां समवाय इस प्रकार से है - ' लवणस्स णं समुदस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ- - लवणसमुद्र के पूर्व का अन्तिम भाग से जो उसका पश्चिम का अन्तिम भाग है वह व्यवधान अन्तर की अपेक्षा पांच लाख योजन दूर है । वह इस प्रकार से जानना चाहिये - जंबूद्वीप के १ लाख योजन को और चार लाख योजन लवण समुद्र के दोनों पार्श्व भाग के जोडने से यह सूत्रोक्त अंतर निकल आता है ॥ १६७॥
કરતાં બમણેા છે. ધાતકીખંડના વિસ્તાર લવણુસમુદ્રથી ખમણેા છે. વિષ્ણુંભના આ પ્રમાણેને ક્રમ અત સુધી સમજવાના છે, એટલે કે અંતિમદ્વીપ સ્વયંભૂરમથી આખરી સમુદ્ર સ્વયંભૂરમણતા વિભ બમણા છે. તેથી ધાતકીખ'ડના વિસ્તાર ચાર લાખ યોજનને છે. તે સિદ્ધ થાય છે. સૂ. ૧૬૬૫
यांय सामनां समवायो या प्रमाणे छे -- 'लवणस्स णं समुदस्स' इत्यादि ।
ટીકા—લવણસમુદ્રના પૂના અન્તિમ ભાગથી પશ્ચિમના અન્તિમ ભાગનુ અંતર પાંચ લાખ યોજનનું અંતર અને લવણસમુદ્રના બન્ને છેડા વચ્ચેનુ ચાર લાખ યોજનનુ અંતર મળીને સૂત્રેાકત પાંચ લાખ ચૈાજનનુ અંતર આવી જાય छे. ॥ सू. १६७ ॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #670

६५१
भावबोधिनी टीका. षट्लक्षतमं समवायनिरूपणम् षड्लक्षतमं समवायमाह
मूलम्--भरहे णं राया चाउरंतचकवट्टी छ पुव्वसयसहस्साइं रायमज्झे वसित्ता मुंडे भवित्ता अगाराओअणगारियं पव्वइए।सू.१६८॥
टीका-'भरहे ण' इत्यादि-भरहे णं राया' भरतः खलु राजा 'चाउरं तचक्कवट्टी' चातुरन्तचक्रवर्ती 'छ पुव्वसयसहस्साई' षट्पूर्वशतसहस्राणि-पडुलक्षपूर्वाणि 'रायमज्झे' राजमध्ये 'वसित्ता' उषित्वा 'मुंडे भवित्ता' मुण्डो भूत्वा 'अगाराओ' अगारात् 'अणगारियं' अनगारितां 'पव्वइए' प्रबजितः॥सू.१६८।। सप्तलक्षतमं समवायमाह--
मूलम्-जंबूदीवस्स णं दीवस्स पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ धायइखंडचकवालस्स पञ्चथिमिल्ले चरमंते एस णं सत्त जोयणसयसहस्साई अबाहाए अंतरे पण्णत्ते ॥सू० १६९॥
टीका--'जंबूदीवस्स णं' इत्यादि- 'जंबूदीवस्स णं दीवस्स' जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य 'पुरथिमिल्लाओ वेइयंताओ' पौरस्त्याद् वेदिकान्ताद् ‘धायइ. खंड चक्कवालस्स' धातकीखण्डचक्रवालस्य 'पञ्चथिमिल्ले चरमंते' पाश्चात्यश्वरमान्तो योऽस्ति, “एस णं' एष खलु 'सत्तजोयणसयसहस्साई' सप्तयोजनशतसहस्राणि
छ लाख वां समवाय इस प्रकार से है-'भरहेणं राया' इत्यादि ।
टीकाथ-चातुरन्तचक्रवर्ती भरत राजा छ लाख पूर्वतक राज्य काज में रहे-अर्थात् राजपद में रहे-बाद में मुंडित होकर अगारावस्था से अनगारावस्था में प्रबजित हुए और सिद्ध पद् पाये ॥सू. १६८॥
सात लाख वां समवाय इस प्रकार से है-'जंबूदीवस्स णं' इत्यादि ।
टीकार्थ-जंबूद्वीप नामके द्वीप के पौरस्त्य वेदिकान्त से धातकी खंड-चक्रवाल का जो पश्चिम के अन्तिगभाग है वह व्यवधान (अन्तर) की अपेक्षा सात लाख योजन दूर है। यह दूरी इस प्रकार से जाननी चाहिये-जंबू
छ मनां समवाय मा प्रमाणे छ --"भरहेणं राया' इत्यादि । ટીકાથ–ચાતુરન્ત ચક્રવતિ ભરત નરેશે છ લાખ પૂર્વ સુધી રાજ પદ ભોગવ્યું હતું. ત્યાર બાદ તેઓ દીક્ષા લઈને અગારાવસ્થાથી અનગારાવસ્થા પામ્યા અને સિદ્ધ ગતિમાં ગયા. સુ. ૧૬૮
डवे सात सामनां समवाये ४९ छ--'जंबू दीवस्स णं' इत्यादि । ટીકાર્થ-જંબુદ્વીપના પરિત્ય(પૂર્વના)વેદિકાન્તથી ધાતકીખંડ ચક્રવાલને જે પશ્ચિમનો અન્તિમ ભાગ છે તે સાત લાખ યોજનને અંતરે છે. તેને ખુલાસો આ પ્રમાણે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #671

समवायाङ्गसूत्रे सप्तलक्षयोजनानि 'अबाहाए' अवाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरे-दूरे ‘पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः। जम्बूद्वीपस्य एकं लक्षम्, लवणसमुद्रस्य लक्षद्वयम्, तथा धातकीखण्डस्य लक्षचतुष्टयम्, इति, सर्व संकलनया सप्तलक्षयोजनानि भवन्ति ।।सु. १६९॥ अष्टलक्षतमं समवायमाह
मूलम्-माहिदे णं कप्पे अटू विमाणावाससयसहस्साई पण्णत्ताई ॥सू० १७०॥
___टोका--'माहिदे णं' इत्यादि-'माहिदे णं कप्पे' माहेन्द्रे खलु कल्पे 'अट्ठ विमाणावाससयसहस्साई' अष्टविमानावासशतसहस्राणि-अष्टौ लक्षाणि विमा. नावासाः 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि सू. १७०॥ दशलक्षतमं समवायमाह
मूलम्-पुरुषसीहे गं वासुदेवे दस वाससयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता पंचमाए पुढवीए नेरइएसु नेरंइयत्ताए उववन्न।सू०१७१॥
टीका--'पुरुषसीहे गं' इत्यादि-'पुरुषसीहेणं वासुदेवे' पुरुषसिहः खलु वासुदेवः पुरुषसिंहो नाम पंचमो वासुदेवः, 'दस वाससयसहस्साई' दशवर्ष द्वीप के एक लाख को, लवणसमुद्र के दो लाख को और धातकी खंड के चार लाख को जोडने पर सात लाख योजन हो जाते हैं । इसतरह सूत्रोक्त अंतर निकल जाता है ।।स. १६९।।।
आठ लाख वां समवाय इस प्रकार से है-'माहिदेण कप्पे' इत्यादि।
माहेन्द्र नामके देवलोक में आठ ८ लाख विमानावास कहे गये हैं ॥सू. १७०॥
दश लाख वां समवाय इस प्रकार से है-'पुरिससीहेणं इत्यादि ।
टीकार्थ--पुरुषसिंह नामके पांच वें वासुदेव की पूर्ण आयु दस १० છે-જબૂદ્વીપના એક લાખ, લવણસમુદ્રના બે લાખનો, અને ધાતકીખંડના ચાર લાખને સરવાળે સાત લાખ જન થાય છે. એ રીતે સૂત્રમાં દર્શાવેલ અંતર સિદ્ધ થાય છે. સુ. ૧૬
मा सामना समायो मा प्रमाणे छ.--"माहिदेणंकप्पे" इत्यादि । ટીકાઈ–મહેન્દ્ર નામના દેવલેકમાં આઠ લાખ વિમાનાવાસ છે. સૂ. ૧૭ इस सामना समपायो मा प्रभारी छ--"पुरिससीहेण” इत्यादि । ટીકા--પુષસિંહ નામના પાંચમાં વાસુદેવનું પૂર્ણ આયુષ્ય દસ લાખ
-
-
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #672

भावबोधिनी टीका. कोटितमं समवायनिरूपणम्
६५३
शतसहस्राणि - दशलक्षवषाणि 'सव्वाउय' सर्वायुः पालइत्ता' पालयित्वा 'पंचमाए पुढवीए' पञ्चम्यां पृथिव्याम् 'नेरइएस' नैरयिकेषु नारकेषु 'नेरयताएं' नैरयिकतया नारकत्वेन 'उववन्ने' उपपन्नः ॥ सू. १७१ ॥
-
साम्प्रतं कोटितमं समवायमाह -
मूलम् - समणे भगवं महावीरे तित्थगर भवग्गहणाओ छडे पोलिभवग्गहणे एगं वासकोडिं सामन्नपरियागं पाउणित्ता सहस्सा रे कप्पे सव्वविमाणे देवताए उबवण्णे || सू० १७२॥
टीका--'समणे भगव' इत्यादि समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीर : 'तित्थगरभवरगहणाओ' तीर्थकरभवग्रहणात् 'छट्टे' षष्ठे 'पोहिल भवग्गहणे' पोहिलभवग्रहणे - पोटिल राजपुत्रजन्मनि 'एगं वासकोडिं' एकां वर्षकोटिम् - एक कोटिवर्षाणि 'सामन्नपरियागं' श्रामण्यपर्यायं चारित्रपर्याय 'पाउणित्ता' पालयित्वा 'सहस्सारे कप्पे' सहस्रारे कप्पे 'सम्बद्ध विमाणे' सर्वार्थनामकविमाने 'देवता' देवत्वेन 'उवबन्ने' उपपन्नः । इदमत्रावसेयम् - भगवान् महावीरः
लाख वर्ष की थी । जब वे अपनी आयु में नारक की पर्याय से उत्पन्न हुए ॥ सु.
समाप्त कर मरे तो पांचवी पृथिवी १७१ ॥
अब सूत्रकार एक करोड वें समवाय का कथन करते हैं-- 'समणे भगवं महावीरे' इत्यादि ।
टीकार्थ - - श्रमण भगवान् महावीर ने जब तीर्थकर भव ग्रहण नहीं किया इसके पहिले पच्छानुपूर्वी के अपेक्षा छडे पाहिल राजपुत्र के जन्म में एक करोड वर्षतक चारित्र पर्याय का पालन किया है। बाद में वे आयु की समाप्ति होने पर मरे तो सहस्रार कल्प में सर्वार्थसिद्ध विमान में देव की पर्याय से उत्पन्न हुए ।
વર્ષોંનુ હતુ. એટલું આયુષ્ય પૂરૂ કર્યા પછી તેએ મરીને પાંચમી પૃથ્વીમા નારકીની યોનિમા ઉત્પન્ન થયા સૂ. ૧૭૧મા
हवे सूत्रार येऊ मरोडनां समवायो जतावे छे -- "समणे भगवं महावीरे"
इत्यादि ।
ટીકા--શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તીર ભવ ગ્રહણ કર્યા પહેલાં પચ્છાનુપૂર્વી ની અપેક્ષાએ પેટ્રિલ રાજપુત્રના છઠ્ઠા ભવમાં એક કરાડ વર્ષ સુધી ચારિત્ર પર્યાયનું પાલન કર્યુ હતું. ત્યારબાદ આયુષ્ય પૂરૂં કરીને મરીને તે- સહસ્ર ર કલ્પમાં સર્વાય સિદ્ધ વિમાનમાં દેવના પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા હતા.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #673

६५४
समवायाङ्गसूत्रे षष्ठे पूर्वभवे पोट्टिलनामको राजपुत्रो भूत्वा कोटिवर्षाणि प्रवज्यां पालयित्वा कालधर्ममनुप्राप्तो देवो भूत्वा जन्मलेभे । ततश्चयुता रथपुरनगरे विमलाभिधानराजपुत्रत्वेन समुत्पन्नः सर्वदा दयाधर्ममनुपालयन् मृत्वा छत्रायां नगर्या नन्दाभिधान राजपुत्रत्वेन समुत्पन्नः। ततः प्राप्ते समये दीक्षां गृहीत्वा सर्वदा मासक्षपणेन वर्षलक्षं ततस्तप्त्वा दशमे देवलोके पुष्पोत्तरवरविजयपुण्डरीक नामके विमाने समुदपद्यत । ततश्चयुतो महावीरनाम्ना समुत्पन्न इति ॥सू.१७२।।
भावार्थ-मूत्रकार ने इस सूत्र द्वारा करोडवे समवाय का कथन किया है। इसमें उन्होंने भगवान महावीर के छठवें भव को कहा हैं। भगवान् महावीर छठवें पूर्वभव में पोहिल नामके राजपुत्र थे। उस समय उन्होंने एक वर्षतक भागवती दीक्षा का पालन किया था। बाद में जब वे वहां से काल धर्मपत हुए तब आठवें देवलोक में देवकी पर्याय से जन्मे । वहा से चवकर उनका जन्म रथपुर नाम के नगर में राजकुल में हुआ। वहां वे विमल नामके राजपुत्र हुए। उन्होंने जीवन पर्यन्त दयाधर्मका पालन किया और मर कर छत्रा नगरी में नन्द नामक राजपुत्र होकर जन्म लिये। तब समय आने पर उन्होंने दीक्षा ली, और मास२ क्षपण की एक लाख वर्षतक लगातार तपस्या की। आयुकी समाप्ति के बाद मरकर वे दशवें प्राणत देवलोक में पुष्पोत्तर वरविजय पुंडरीक नाम के विमान में देव हुए । वहां की भवस्थिति समाप्त कर वे ब्राह्मणकुंडग्राम में ऋषभदत्त ब्राह्मणकी पत्नी देवानंदाब्राह्मणो की
भावार्थ-सा सूत्रा२॥ सूत्र४ारे ४२१नां समाया मताव्यां छे. तमा તેમણે ભગવાન મહાવીરને છઠ્ઠો ભવ બતાવ્યો છે. ભગવાન મહાવીર તીર્થકર થયા તે પહેલાંનાં છઠ્ઠા ભાવમાં પિટ્ટિલ નામના રાજકુમાર હતા. તે ભવમાં તેમણે એક કરોડ વર્ષ સુધી ભગવતી દીક્ષા પાલન કરી હતી. ત્યાંથી કાલધર્મ (મૃત્યુ) પામીને તેઓ આઠમાં દેવલેકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાંથી આવીને રથપુર નામના નગરમાં રાજકુળમાં તેઓ જન્મ પામ્યા. ત્યાં તેઓ વિમલ નામના રાજપુત્ર તરીકે ઓળખાતા, તે ભવમાં તેમણે જીવન પર્યન્ત દયાધર્મનું પાલન કર્યું અને ત્યાંથી મરીને છત્રા નામની નગરીમાં નન્દ નામના રાજપુત્ર તરીકે જન્મ લીધો. ત્યારે તેમણે યોગ્ય સમયે દીક્ષા લીધી અને માસ માસ ક્ષણની સતત એક લાખ વર્ષ સુધી તપસ્યા કરી. ત્યાંથી આયુષ્ય સમાપ્ત કરીને તેઓ પ્રાણત નામના દસમા દેવલેકમાં પુપત્તસ્વર વિજય પુંડરીક નામના વિમાનમાં દેવ થયા. ત્યાંથી ભવસ્થિતિ પૂરી કરીને બ્રાહ્મણ કુંડ ગ્રામમાં અષભદત્ત બ્રાહ્મણની પત્ની દેવાનંદાની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #674

भावबोधिनी टोका. सागरोपमकोटाकोटितमं समवायनिरूपणम् ६५५ सागरोपम कोटाकोटितमं समवायमाह--
मूलम्-उसभसिरिस्स भगवओ चरिमस्स य महावीरवद्धमाणस्स एगा सागरोवमकोडाकोडी अबाहाए अंतरे पण्णत्ते॥सू० १७३॥
टीका--'उसभसिरिस्स' इत्यादि-'उसभसिरिस्स' श्री ऋषभस्य पाकृतत्वाच्छ्रोशब्दस्य परनिपातः, भगवतः 'चरिमस्स य महावीरवद्धमाणस्स' चरमस्य च महावीरवर्द्धमानस्य-भगवतः श्री ऋषभदेवस्य अन्तिमतीर्थकृतो भगवतो महावीरस्य च 'एगा सागरोवमकोडाकोडी' एका सागरोपमकोटाकोटी 'अबाहाए' अबाधया व्यवधानेन 'अंतरे' अन्तरं 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् ।।सू. १७३॥
अस्मिन् शास्त्र सामान्यतया 'एक आत्मा एकोऽनात्मा' इत्याचारभ्य संख्याक मेण सागरोपमकोटाकोटिपर्यन्ता ये भावाः मोक्तारते विशेषतया कुक्षि में अवतरित हुए। वहां वे८२बयासी दिन तक रहे । जब८३तयासीवां दिन लगा-तो उस दिन, शक्र की आज्ञानुसार कार्य करने में तत्पर बने हुए हरिणैगमेषी देवने क्षत्रियकुंडग्राम में सिद्धार्थ की धर्मपत्नी त्रिशलामहारानी के गर्भ में वहां से संहरण कर रख दिया। ये तीर्थकर प्रकृति का वंध किये हुए थे। अतःतीर्थकर के रूप में त्रिशला महारानी के गर्भ से इनका जन्म हुआ ॥सू० १७२॥
अब सूत्रकार सागरोपम कोटाकोटी इस समवाय का कथन करते हैं- 'उसभसिरिस्स भगवओ' इत्यादि ।
श्री ऋषभनाथ भगवान का और अन्तिम तीर्थकर श्री महावीर वर्द्धमान भगवान का एक सागरोपम कोटाकोटी का अन्तर कहा गया है ॥सू० १७३॥ કુક્ષિામાં બસો દિવસ સુધી રહ્યા. ૮૩ માં દિવસે, શઠની આજ્ઞાનુસાર કાર્ય કરવાને તત્પર બનેલ હરિગમેષ દેવે તે ગર્ભનું સંહરણ કરીને તેને ક્ષત્રિયકુંડ ગ્રામના રાજા સિદ્ધાર્થની ધર્મપત્ની ત્રિશલા મહારાણીના ગર્ભમાં મૂકો. તેમણે તીર્થકર પ્રકૃતિનો બંધ બાંધ્યું હતું, તેથી તીર્થકરરૂપે ત્રિશલા મહારાણીના ગર્ભમાં તેમનો જન્મ થયે, સૂ, ૧૭રા
___ वे सूत्र४२ साग।५म टाटीनां समवायो मतावे छे--"उसभ सिरिस्स भगवओ" इत्यादि।
ટીકાર્ય—આદિ તીર્થકર ત્રાષભનાથ ભગવાન અને અતિમ તીર્થકર શ્રી મહાવીર ભગવાન વચ્ચે સાગરેપમ કોટી કોટી સમયનું અંતર કહેલ છે, સૂ. ૧૭૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #675

६५६
समवायाङ्गसूत्रे द्वादशाङ्गेषु विद्यन्ते, तस्माद् द्वादशाङ्गस्वरूपमाह--
मूलम्-दुवालेसंगे गणिपिडगे पण्णत्ते, तं जहा-आयारे सूयगडे ठाणे समवाए विवाहपन्नत्तीणायाधम्मकहाओ उवासगदसाओ अंतगडदसाओ अणुत्तरोववाइयदसाओ पहावागरणं विवागसुए दिटिवाए ।सू० १७४॥
टीका--'दुवालसंगे' इत्यादि-'दुवालसंगे गणिपिडगे पण्णत्ते' द्वादशाको गणिपिटकः प्रज्ञप्तः गणिपिटका गणोगुणगणो रत्नत्रयादिलक्षणोऽस्त्यस्य गणीआचार्यस्तस्य पिटक इव रत्नमञ्जव पिटक:-गणिपिटकः, स च द्वादशाङ्ग:द्वादश अङ्गानि आचारादिरूपाणि यस्य स तथोक्तः प्रज्ञप्तः कथितः। तानि द्वादश अङ्गानि कानि ? इति तान्येवाह-तं जहा' इत्यादिना-तं जहा' तद्यथा'आयारे' आचारः आचाराङ्गम्, 'सूयगडे' सूत्रकृतम्-सूत्रकृतागम्, 'ठाणे' स्थानम्-स्थानाङ्गम् 'समवाए' समवाय:-समवायाङ्गम्, 'विवाहपन्नत्ती' विवाहप्रज्ञप्तिः-भगवतीसूत्रम्, 'णायाधम्मकहाओ' ज्ञाताधर्मकथाः 'उवासगदसाओ'
इस शास्त्र में “सामान्यरूप से एक अनात्मा हैं।" यहां से आरंभ कर जो संख्याक्रम को लेकर सागरोपम कोटाकोटि पर्यन्त भाव कहे गये हैं वे विशेषरूप से द्वादशांग में विद्यमान हैं। इस लिये मुत्रकार अब द्वादशांग का स्वरूप कहते हैं
द्वादशांग गणिपिटक कहलाता है। रत्नत्रयरूप गुण समुदाय का नाम गण है। यह गण जिनके होता है वे गणी हैं। ऐसे गणो आचार्य होते हैं। रत्नमंजूषा की तरह उनका जो पिटक है वह गणिपिटक है । ऐसा गणिपिटक द्वादशांग है। वे उस पिटक के द्वादश अंग ये हैं(आयारे) आचारांग १, (स्यगडे) सूत्रकृताङ्ग २, (ठाणे) स्थानाङ्ग ३, (समवाये) समवायाङ्ग ४, (विवाहपन्नत्ती) भगवतीसूत्र ५, (णायाधम्म
આ શાસ્ત્રમાં “સામાન્યરૂપે આત્મા એક છે, અનામાં એક છે.” ત્યાંથી શરૂ કરીને સંખ્યા ક્રમની અપેક્ષાએ સાગરોપમ કોટી કોટી સુધીના સમવા કહેલ છે. તે બધા વિશેષરૂપે વિસ્તારથી) દ્વાદશાંગમાં વિદ્યમાન છે. તેથી સૂત્રકાર वे शागनु १५३५ मतावे छ—“दुवालसंगे" इत्यादि।
ટીકાઈ–દ્વાદશાંગને ગણિપિટક કહેવાય છે. રત્નત્રયરૂપ ગુણ સમુદાયને “ગણ” કહે છે. એ “ગણ જેમનામાં હોય છે તેમને ગણી કહે છે. એવા ગણી આચાર્ય હોય છે. રત્નમંજૂષા સમાન તેમનું જે પિટક છે. તેનું નામ ગણિપિટક છે. એવું अपिट शाम छे. ते पिटना श (मा२) म मा प्रमाणे छ-(1) (आयारे) मायाRin, (२) (सूयगडे) सूत्रain, (3) (ठाणे) स्थानin, (४) (समवाये) समवायांग, (५) (विवाह पन्नत्ती) लगती सूत्र, (६) (णायाधम्म
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #676

भावबोधिनी टीका. आचारार्डस्वरूपनिरूपणम्
६५७
उपासक दशाः 'अंतगडदसाओ' अन्तकृ दिशाः 'अणुत्तरोववाइयदसाओ' अनुत्त रोपपातिकदशाः, 'पण्हावागरणं' प्रश्नव्याकरणम् 'विवागासुए विपाकश्रुतम् 'दिडिवाए' दृष्टिवाद इति ।। सू० १७४ ।।
द्वादशसु अङ्गेषु प्रथममङ्गमाचाराङ्गम्, तत्स्वरूपं प्रश्नोत्तरपूर्वक दर्शयति-मूलम् - से कि तं आयारे ? आयारे णं समणाणं णिग्गंथाणं आयारगोयर- विणयवेणइयद्वाण-गमण - चंक्रमण - पमाण - जोगजुंजण भासासमितिगुत्ती - सेज्जोवहि- भत्तपाण उग्गम उपायण एसणाविसोहि सुद्धासुद्धग्गहणवय नियमतवोवहाणसुप्पसत्थमाहिज्जइ । से समासओ पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा - णाणायारे, दंसणायारे, चरितायारे, तवायारे वीरियायारे । आयारस्स णं परित्ता वायणा, संखेज्जा अणुयोगद्वारा, संखेज्जाओ पडिवत्तोओ, संखेजावेढा, सरखेज्जा सिलोग्गा, संखेज्जाओ निजत्तीओ। से णं अंगट्याए पढमे अंगे, दो सुयक्खंधा, पणवीसं अज्झयणा, पंचासीइं उद्देसणकाला, पंचासीइं समुद्दे सणकाला, अट्ठारसपदसहस्साइं पदग्गेणं, संखेजा अक्खरा, अनंता गमा, अनंता पज्जवा, परित्ता तसा, अणंता थावरा सासयकड निबद्धनिकाइया जिणपण्णत्ता भावा, आघविजंति, पण्णविनंति परुविजंति, दंसिजंति, निदंसिज्जंति, उवदंसिजंति । से एवं आया, एवं णाया, कहाओ ) ज्ञाताधर्मकथा ६, ( उवासगदसाओ) उपासकदशाङ्ग ७, (अंतगडदसाओ) अंतकृतदशांग ८, (अणुत्तरोववाइयदसाओ) अनुत्तरोपपातिकदशांग ९, ( पहावागरणं) प्रश्नव्याकरण १० [विवागस्य ] विपाकश्रुत ११ और (farare) दृष्टिवाद १२ ||० १७४॥
,
कहाओ ) ज्ञाताधर्म अथा, (७) (उवासगदसाओ) पास हशांग, (८) (अंतगडदसाओ ) तङ्कृत हशांग, ( 6 ) ( अणुत्तरोववाइयदसाओ) अनुत्तरोषघातिषु दशांग (१०) ( पण्हावागरणं) अश्रव्या २५, (११) (विवागसूय) विपासूयश्रुत, ayλ (12) (fafa1g) ¿lka18. 12. 2081
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #677

६५८
समवायाङ्गसूत्रे
एवं विण्णाया। एवं चरणकरण प्ररूवणा आघविज्जइ पण्णविज्जइ प्ररूविज्जइ दसिज्जइ निदंसिज्जइ उबदसिजइसे तं आया।सू०१७५॥
टीका-'से किं तं आयारे' इत्यादि-द्वादशाङ्गस्य गणिपिटकस्य प्रथमममा. चार इत्यनन्तरमेवोक्तमू, स आचारः कोश इति जिज्ञासायां शिष्य: पृच्छति'से किं तं आयारे' अथ कः स आचारः?-हे भदन्त ! यो भवता द्वादशाङ्ग श्रुतपुरुषस्य प्रथमागतयाऽऽचारोऽनुपदमेवोक्तः स आचारः कोडक्स्वरूप :? इति प्रश्नवाक्यार्थः। उत्तरयति-हे शिष्य ! 'आयारे णं' आचारः खलु 'समणाणं' श्रमणानां-साधूनां, कीदृशानां श्रमणानाम् ? 'निग्गंथाणं' निर्ग्रन्थानां बाह्याभ्यन्तरग्रन्धरहितानां, निग्रन्थेति विशेषणं शाक्यादि श्रमणव्यवच्छेदार्थम्, श्रमणा हि पञ्चविधाः, उक्त च
_ "निग्गंध सब तावस गेरुय आजीव पंचहा समणा" । __ छाया-निग्रन्थशाक्यतापसगैरिका जीवाः पञ्चधा श्रमणाः। इति, 'आयारगोयर-विणय- वेणइय-टाण- गमण-चंकमण-पमाण-जोग-जुजण-भासासमिइगुत्ति-सेन्जोवहि भत्तपाण-उग्गम--उप्पायण-एसणाविसोहि--सुद्धासुद्धग्गहणवय णियमतवोवहाणमुप्पसत्य' आचारगोचरविनयवैनयिकस्थानगमनचंक्रमणप्रमाणयोगयोजनभाषासमितिगुप्तिशय्योपधिभक्तपानोद्गमोत्पादनेषणाविशुद्धि शुद्धाशुद्धग्रहणव्रतनियमतपउपधानसुप्रशस्तः, तत्र 'आयार' आचारः, ज्ञानादि भेदात् पञ्चविधः ‘गोयर' गोरिवचरणं, गोचरः, भिक्षाग्रहणविधिः यथा-गौः परिचितापरिचितोभयक्षेत्रे ग्रासाय प्रवर्तते, तथा साधुरपि परिचितापरिचितोभयकुले भिक्षार्थ चरतीति भावः, 'विण यं विनय:-विनय तेऽपनीयते कर्मानेनेति विनयो ज्ञानादिरूपो, गुरुशुश्रषारूपो वा 'वेणइय' वैनयिकविनयजन्य कर्मक्षयादिरूपं फलं 'ठाण' स्थान स्थितिः तत्त्रिविधं-कायोत्सर्गोपवेशनशयनभेदात, 'गमण'
शब्दार्थ-(आयारे णं)आचारे-आचारांग में (j) खलु-निश्चय करके(आयार) आचार-ज्ञानाचारादि पांच आचार (गोचर) गोचर-भिक्षाग्रहणविधि (विणय) विनय-गुरु शुश्रपारूप (वेणइय) वैनयिक-विनय से होनेवाले कर्मक्षयादि फल, (हाण) स्थान-स्थिति-कार्योंत्सर्ग, बैठना और सोना, (गमण) ___ -(आयारे ण) मायामा (ण) नित शन (आयारे) या - शानाया२ मा uiz माया२, (गोयर) गोचर-लक्षा अड ४२वानी विधि (विणय) विनय-शुरुनी शुश्रूषा, (वेणइय) पैनय-विनयश्री भगतु भक्षयादि ३५ ५७, (हाण) २थान-स्थिति-योत्सग, मेसवानु भने सुपानु (गमण) गमन
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #678

भावबोधिनी टीका. आचारात स्वरूपनिरूपणम्
६५९
गमन - विचारभूम्यादिषु गमनम् चकमण' चक्रमणं = रागादिकारणेन निःशक साधोः शक्तिवृद्धयथमितस्ततः किञ्चित् किञ्चित्परिभ्रमणम्, 'पमाणं' प्रमाणंभक्त पानाभ्यवहारापध्यादेर्मानम्, 'जोगजुजण' योगयोजनम् - योगेषु स्वाध्याय प्रत्युपेक्षणादि साधुधर्मेषु योजनं -- नियोजनम् 'मासा' भाषासत्यरूपा व्यवहा ररूपा च 'समिति' समितयः - ईर्यासमित्याद्याः 'गुत्ती' गुप्तयो मनोगुप्त्यादयस्तिस्रः, तथा - सेज्जो वहिभत्तपाण उग्गम उपायणए सणाविसोहि सुद्धासुद्धग्गहण' शय्योपधिभक्तपानोद्गमोत्पादनैषणाविशुद्धिशुद्धाशुद्ध ग्रहणम्, तत्र शय्या - वसतिः, उपधिः- वस्त्रादिरूपः, भक्तम् - अशनादिकं, पानम् - तण्डुलतिलादिधौतजलम्, उष्णोदकं वा एतेषां द्वन्द्वः, राय्योपधिभक्तपानानि तेषाम् उद्गमोत्पादनेषणाविशुद्धया शुद्वानां तथा अशुद्वानां= नवदीक्षितवालग्लानाद्यर्थं नित्यपिण्डादीनां गमन - विचार भूमि आदि में जाना, (चंक्रमण) चंक्रमणरोगादिक कारण से यातना पूर्वक फिरना. ( पमाण) प्रमाण-भक्त, पान, उपधि आदि की मर्यादा (जोगजुंजण) योग योजन - स्वाध्याय प्रतिलेखना आदिक्रिया में मन, वचन, काया के योगो को लगाना, (भासा) भाषा - सत्यरूप, ब्यवहाररूप, ( समिति) समिति - ईर्या समित्यादि पांच समिति ( गुत्ती) गुप्तिमनोगुप्त्यादि तीनगुप्तियां, (सेजोवहिएसणाविसोहि सुद्धा सुद्धग्गहणं ) शय्योपधिभक्त पानोत्पादनेषणा विशोधिशुद्धाशुद्ध ग्रहणम् शय्या बसति, ( उयहि ) उपधि-वस्त्रादि, (भक्त) भक्त - अशनादि, (पाण) पान - तण्डुलादिका घोबन अथवा गरम पानी, इनके ( उग्गम) उद्गम - सोलह उद्गम के दोष (उष्पायण) उत्पा दन - सोलह - उत्पादन के दोष, (एसणा) एषणा - दश एषणा के दोष, इन विचार लूभि हिसां वुते, (चंक्रमण) चंक्रमण - गाउने र यतनापूर्व ४ ३२', (पमाण) प्रमाण आहार पाली, उपधि साहिनी मर्यादा, (जोगजुंजण) योगयोजन - स्वाध्याय, प्रतिसेना सहि डियामां मन, वचन કાચાના યે।ગાને गाडा, (भासा) भाषा - सत्य३५, व्यवहार३५, ( समिति ) समिति-य समिति यदि पांच समिति, (गुत्ती) गुप्ति - मनो गुप्ति आदि त्रगुप्ति, (सेज्जो वहि भत्तपाण- उग्गम - उपायण - एसणा - विसोहि सुद्धा सुद्धग्गहणं) शय्योपधि भक्तपानोद्गमोत्पादनैषणाविशोधिशुद्धाशुद्धग्रहणम् ) शय्या - यथारी, ( उवहि ) उपधि-वस्त्र वगेरे (भक्त) लत आहार, (पाण) यान-योमा वगेरेनु घोषणा અથવા गरम पाणी से अधाना (उग्गम) उद्गम-सोज उद्गमना होषो, ( उपायण) उत्पादन -सोज उत्पादन दोषो (एसणा) एषणा - इस भेषणानां हे षो
- भत्तपाण उग्गम उपायण
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #679

६६०
समवायाङ्गसूत्रे च ग्रहणम् , 'वय' व्रतानि-प्राणातिपातादिविरमणलक्षणानि, 'णियम' 'नियमाःअभिग्रहविशेषाः, 'तवोवहाण' तप उपधानं तत्र-तपः-द्वादशविधं तपः, उपधानम् अङ्गोपाङ्गाध्ययनार्थमाचामाम्लादिकरणम्, आचाराधारभ्य तप उपधानान्ता' नाम एतेषां समाहारद्वन्द्वः, तेन सुप्रशस्तः सुशोभितः 'आहिज्जई' आख्यायतेकथ्यते । 'सुप्पसत्थं' इति प्राकृतत्वान्नपुसकत्वम् । अथवा 'आयारेणं' आचारे खलु आचाराने खलु-आचाराङ्गणश्रमणनिग्रन्थानाम् आचारगोचराधारभ्य तप उपधानपर्यन्तं वस्तुकथ्यते, यद्वा 'आयारेणं' आचारेण आचाराङ्गद्वारापूर्वोक्तवस्तुनिरूप्यते । अत्रपक्षे प्राचाराद्युपधानान्तानां समाहारद्वन्द्वे कृते 'सुप्रशस्तम्' इत्यनेन सह कर्मधारयः, विशेषणस्यापि अस्यार्षत्वात् परनिपातः। 'से' सःआचारः 'समासओ' समासतः-संक्षेपतः 'पंचविहे' पञ्चविधः ‘पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'णाणायारे' ज्ञानाचार:-श्रुतज्ञानविषयः-काल-विनय-बहु. मानो-पधाना-निन्हव व्यञ्जनार्थ-तदुभयरूपोऽष्टविधः, व्यञ्जनशब्दोऽत्रपदवाचकः, सूत्रस्थपदानां सम्यगुच्चारणम्, 'दंसणायारे' दर्शनाचारः-सम्यक्त्ववतां निःशङ्कि. तनिष्काङ्क्षितनिर्विचिकित्साऽमूढदृष्टयुपबंहास्थिरीकरणवात्सल्यप्रभावनारूपोऽष्ट ब्यालीस दोषों की(विसोहि)विशोद्धि विशुद्धि से शुद्ध का ग्रहण करना तथा (असुद्ध) अशुद्ध-नवदीक्षित बाल तथा ग्लान आदि के लिये नित्यपिण्ड
आदि का ग्रहण करना (वय) व्रत-महाव्रत (णियम) नियम-अभिग्रहविशेष (तवोवहाण) तपोपधान-अनशनादि बारह प्रकार का तप, अङ्गो. पाङ्ग आदि के अध्ययन के लिये आयंबिल आदि करनारूप उपधान, (सुप्पसत्थं) सुपशस्तं-उक्त सब बातों का प्रशस्तरूप से (आहिजइ) आ. ख्यायते-इसमें कथन किया जाता है। (से समासओ पंचविहे पण्णत्ते) तत् समासतः पंचविधः प्रज्ञप्तः-वह आचार संक्षेप से पांच प्रकार का जो कहा गया है (तंजहा) तद्यथा-सो इस प्रकार है-(णाणांयारे) ज्ञानासमें ताजास होषोनी (विसोहि) विशोधी-विशुद्धि ४शन शुद्ध अ५ ४२, तथा (असुद्ध) अशुद्ध-नीक्षित मास तथा सान माहिने माटे नित्यपि सानु अ६ ४२७, (वय) व्रत-भात, (णियम) नियम-मास ४२॥ मनिया, (तवोवहाण) तपोधन-नशन माह २ ॥२॥ तप, Ation माहिना अध्ययनने भाट मायमि मा ४२३५ ५धान,(मुप्पसत्थं)सुप्रशस्तं-५२।त सणी मामतानु प्रशस्त ते (आहिज्जइ) आख्यायते-मायानसूत्रमा ४थन ४२वाभा माव्युछे (से समासओ पंचविहे पण्णत्ते) तत् समासतः पंचविधः प्रज्ञप्त:-ते माया सक्षिप्तमारे पांय २॥ छ. (तंजहा) ते 20 प्रमाणे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #680

भावबोधिनी टीका. आचारास्वरूपनिरूपणम्
विधा व्यवहारः। उपहा-सावर्यिणां वद्धिकरणं पोषणं च । 'चरित्तायारे' चारित्राचार:-चारित्रवतां समितिगुप्त्यादि पालनरूपो व्यवहारः। तथा 'तवायारे' तपआचारः-अनशनादि द्वादश विधतपः समाचरणलक्षणः, तथा 'वी रियायारे' वीर्याचारः-ज्ञानदर्शनाद्याराधने बाह्याभ्यन्तरवीर्यस्यागोपनम् । इति पञ्चविध आचारः। 'आयारस्स णं' आचारस्य खलु ‘वायणा' वाचना:-सूत्रार्थाध्यापन लक्षणाः, 'परित्ता' परिताः संख्याता इत्यर्थः। आचारस्याऽऽद्यन्तोपन्ध्या वाचनाः संख्याताः सन्ति । अथवाऽवसर्पिण्युत्सर्पिणीकालमाश्रित्य कालत्रयापेक्षयात्वनन्ता भवेयुः। तथा-'अणुभोगदाराणि' अनुयोगद्वाराणि-सूत्रार्थस्य कथनविधिरनुयोगः, द्वाराणाव द्वाराणि, अनुयोगस्य द्वाराणि अनयोगद्वाराणि उपक्रमनिक्षेपाधि. गमनयरूपाणि 'संखेज्जा' संख्येयानि-संख्यातानीत्यर्थः। तथा 'संसेज्जाओ पडिवत्तीपो' संख्येयाः प्रतिपत्तयः-परमतपदार्थपदर्शनरूपाः भिक्षुपतिमाद्यमि ग्रहविशेषा वा संख्याता उक्ताः। 'वेढा' वेष्टकाः-ज्ञानाद्यन्यतमविषयपतिपादकवचनसन्दर्भरूपाः, आर्योपगीत्यादिच्छन्दो विशेषरूपा वा 'संखेज्जा' संख्येयाः सन्ति । 'संखेज्जा सिलोगा' संख्येयाः श्लोकाः अनुष्टुवादयः श्लोकाः संख्येयाः सन्ति । 'निज त्तीओ' निर्युक्तय: नियुक्तानां सूत्राभिमतार्थानां युक्तयः संयोजनानि नियुक्त यः, अत्र आपत्वाद् युक्तशब्दलोपो द्रष्टव्यः, यद्वा-निश्चयेन-अर्थपतिपादिकायुक्तयोनियुक्तयः 'संखेज्जा' संख्येयाः सन्ति । ‘से ण' स खलु-आचारः चार, (दसणायारे) दर्शनाचार (चरित्तायारे) चारित्राचार (तवायारे) तप आचार, (वीरियायारे) वीर्याचार । (आयारस्स णं परित्ना वायणा) आचारस्य खलु परीता वाचना:-आचारांग में वाचना संख्यात है। (संखेजा अणुयोगदारा) संख्याता अनुयोगदारा:-अनुयोगद्वार संख्यात हैं, (संखेजाओं पडिवत्ताओ) संख्याताः प्रतिपत्तय-संख्यात प्रतिपत्तियां है, (संखेज्जा वेढा) संख्याताः वेष्टका:-वेष्टक संख्यात हैं, (संखेजा सिलोगा) संख्याताः श्लोकाः-संख्यात श्लोक है, (संखेजाओ निज्जुत्तीओ) संख्याता:छे-(णाणायारे) ज्ञानाया२, (दंसणायारे) शनाया२, (चरित्तायारे) यात्रायार (तवायारे) त५ माया२ मने (वीरियायारे) वीर्याया२ (आयारस्स ण परित्ता वायणा) आचारस्य खलु परीता वाचना:-- मायामा संभ्यान पायना छे. (संखेजा अणुयोगदारा) संख्याता अनुयोगदाराः-सध्यात अनुयोगवार छ, (संखेज्जा पडिवत्तीओ) संख्याताः प्रतिपत्तयः-सच्यात प्रतिपत्तियो छ, (संखेज्जा वेढा) संख्याताः वेष्टकाः-सच्यात वेष्ट४ छ. (संखेजाः सिलोगा संख्याताः श्लोको:-सज्यात छ, (संखेजाओ निजुत्तीओ) संख्याताः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #681

६६२
समवायानसूत्रे
*
V
"
खलु 'अंगट्टयाए' अङ्गार्थतया प्रवचन पुरुषस्याङ्गरूपतया 'पढम अगे' प्रथममङ्गम्अङ्गानां रचनानन्तरं यस्तेषां क्रमसंनिवेशः, तमपेक्ष्येदमाचाराङ्ग प्रथम मङ्गमुक्तम् । रचनापेक्षा तु द्वादशं दृष्टिवादानं प्रथमम् तस्य सर्वप्रवचनापेक्षया पूर्वमुत्तस्वात् । अस्य 'दो सुक्खंधा' द्वौ श्रुतस्कन्धौ - अध्ययन समूहौ, 'पणवीसं अज्झ यणा' पञ्चविंशतिरध्ययनानि प्रथमे श्रुतस्कन्धे नव, द्वितीये षोडश, इति पञ्चविंशतिः । एषां नामानि एवं विज्ञेयानि शस्त्रपरिज्ञा १, लोकविजयः २, शीतोणीयम्३, सम्यत्तवम् ४, आवन्ती५, धुतं६, विमोहः ७, महापरिज्ञा८, उपधानश्रुतम् ९ इति प्रथमश्रुतस्कन्धे नवाध्ययनानि । पिण्डैषणा १. शय्यैषणा २, इषणा३, भाषैपणा४ वस्त्रेषणा५, पात्रैषणा६, अवग्रहप्रतिमा, सप्तसप्तैकिका अस्यां स्थानसप्तैककनैषेधिकी सप्तकक - स्थण्डिलसप्तकक:- शब्द सप्तैककरूप सप्तैकक - परक्रियासप्तैकका-न्योऽन्यक्रियासप्तक के ति सप्ताध्ययनानि सन्ति । १४ तथा - भावना १५ विमुक्ति : १६, इति पोडशाध्ययनानि द्वितीयश्रुतस्कन्धे | एवमेतानि निशीथाध्ययनवर्जितानि पञ्चविंशतिस्ध्ययनानि । 'पंचासीइं उद्देसणकाला' पञ्चाशीतिरुद्देशन कालाः = सूत्राध्यापनकालाः । उद्देशनकालस्य पञ्चाशीति संख्यकस्वमेवं विज्ञेयम् - शस्त्रपरिज्ञाद्यारभ्य अवग्रहप्रतिमापर्यन्तेषु पोडशाध्यय तेषु क्रमेण - सप्त१, २, चत्वार ३:, चत्वारः४, षट्५, पञ्च६, अष्ट७, सप्त७, चत्वारः ९, एकादश १०, त्रयः ११, त्रयः १२ द्वौ ३, द्वौ १४ द्वौ १५, द्वौ १६, इति७६ षट्सप्ततिरुदेशन काला जाताः । अवशिष्टेषु सप्तसप्तैकिका - भावना - विमुक्ति नामकेषु नवस्वध्ययनेषु प्रत्येकस्मिन अध्ययने एकैकोदेशनकालस्य सद्भावानवोदेशनकाला जाता इति सर्वसंकलनया पञ्चाशीतिरुदेशनकाला भवन्ति । एवं 'पचासी समुद्देशकाला' पञ्चाशीतिः समुद्देसनकालाः सूत्रार्थाध्यापनकाला निर्युक्तय:- नियुक्तियां संख्यात हैं ( सेणं अंगडया ए ) तत्खलु अङ्गार्थतया वह आचारांग अंगार्थतया - अग के अपेक्षा (पढमे अंगे) प्रथमं अङ्गप्रथम अंग है, (दों सुयक्खंधा) द्वौ श्रुतस्कन्धौ - इसके दो श्रुतस्कंध हैं, ( पणवीस अज्झयणा) वञ्चविंशतिरध्ययनानि - पच्चीसी अध्ययन हैं, (पंचासीइ उद्दे सणकाला) पञ्चाशीतिं उद्देसनकालान्-पचासी उद्देशन काल हैं, (पंचासीइ समुद्दे सणकाला) पञ्चाशीतिं समुदेशन काला-पचासी समु निर्युक्तयः - अने संयात नियुक्तियो छे. (सेण अंगट्टयाए) तत्खलु अङ्गार्थतथा-ते आयारांग म ंगनी अपेक्षा (पढमे अंगे) पहेतु मंग छे. (दो सुयक्खंधा) द्वौ श्रुतस्कन्धौ - तेना मे श्रुतरन्ध छे, (पणवीसं अज्झयणा) पञ्चविंशतिरध्ययनानि - यीश अध्ययना छे, (पंचासीइं उद्देसणकाला) पञ्चाशीतिं उद्देशन कालान्- पन्याशी उद्देशन आज छे, (पंचासीइ समुद्दे सणकाला) पञ्चाशीर्ति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
-

Page #682

भावबोधिनी टीका. आचाराङ्गस्वरूपनिरूपणम्
६६३ अवगन्तव्याः । 'अहारसपदसहस्साई' अष्टादशपदसहस्राणि१८००० अष्टादश पह. साणि पदानि 'पदग्गेण' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन सन्ति । इह पदमर्थवद् विज्ञेयम्। ननु अष्टादशसहस्रात्मकं पदपरिमाणमुक्तम्, तन्परिमाणं यदि पञ्चविंशत्यध्ययनात्मकस्य श्रुतस्कन्धद्वयस्य, तदा 'नव बंभचेरमइयो अट्ठारसपदसहस्सिओ वेओ' इति यदुक्तं तद्विरुध्यते इति चेत्, उच्यते, 'दो सुयक्खंधा, पणवीस अझयणा, पंचासीई उद्देसणकाला, पंचासीइं समुद्देसणकाला' इति यदुक्तं तदाचाराङ्गस्य प्रमाणमुक्तं, यत्पुनरुक्तम् 'अट्ठारसपदसहस्साई पदग्गेणं' इति, तत् नवब्रह्मचर्याध्ययनात्मकस्य प्रथम श्रुतस्कन्धस्य प्रमाणं, विज्ञेयम् । 'संखेज्जा अक्खरा' संख्येयानि अक्षराणि-वेष्टकादीनां संख्येयत्वात्संख्येयान्यक्षराणि, 'अणंता गमा' अनन्ता गमाः, गमा:-अर्थगमाः-अर्थपरिच्छेदा इत्यर्थः, त च अनन्ताः-अन्तरहिताः, आनन्त्य चषाम्, 'एगे आया' इत्यादिरूपात् एकस्मादेवसूत्रात्तनद्धर्मविशिष्टानन्तधर्मात्मकवस्तुप्रतिपत्तेः। अथवा गमा अभिधानानाभिधेयवशाद् भवन्ति, तेषामानन्त्याद् गमा अप्यनन्ताः। 'पजवा' पर्यवाःपर्यायाः पदार्थधर्माः 'अणंता' अनन्ताः। 'परित्ता तसा' परीतास्त्रसाः त्रस्यन्ति उष्णाद्यभिसंतप्ताः-स्वधिष्ठितोष्णादिस्थानात् उद्विजन्ते गच्छन्ति च छायाद्या. सेवनार्थं स्थानान्तर मिति त्रस :-द्वीन्द्रियादयः, परीता: असंख्याता नत्वनन्ताः। 'अणंता थावरा' अनन्ताःस्थावरा:-तिष्ठन्त्येचं शीलाः स्यावरा:-शीतातपाद्य. भिभूता अपि स्थानान्तरं गन्तुमसमर्थाः पृथिव्यप्तेजोवायुवनरपतिकायलक्षणाः। द्देशन काल हैं, (अट्ठारसपदसहस्साई पदग्गेणं) अष्टादशपदसहस्राणि पदा. ग्रेण-इस अंग में अढारह हजार पद है, (संखेजा अक्खरा) संख्यातापि अक्षराणि संख्यात अक्षर है, (अणंता गमा) अनन्ताः गमा:-अनन्त गम हैं, [अणंता पज वा] अनन्ताः पर्यायाः-अनन्त पर्याये है, (परित्ता तसा) परीता त्रसा:-बस असंख्यात हैं, (अणंता थावरा) अनन्ताः स्थावरा:अनंत स्थावर हैं, ऊपर कहे गये ये सभी (जिणपण्णत्ता भावा) जिनोक्त समद्देशनकालान्- मने पायाशी समुद्देशन छ अट्ठारस पदसहस्साई पदग्गेणं) अष्टादशपदसहस्त्राणि पदाग्रेण-मा मामा म ढा२ ॥२ ५६ छ, (संखेज्जा अक्खरा) संख्यातानि अक्षराणि-सभ्यात मक्ष। छे, (अणंतागमा) अनन्ताः गमा:--मनन्त गम छ, (अणंता पजवा) अनन्ताः पर्यायाः-मनन्त पर्यायो छ. (परित्ता तसा)परीतासा:-मध्यात रस छे, (अणंता थावरा) अनन्ताः स्थावर:-मनत स्था५२ छ, ७५२।४ सघणा (जिणपण्णत्ता भावा)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #683

६६४
समवायाङ्गसूत्रे
वनस्पतेरानन्त्यात् अनन्ताः स्थावरा। उपरिनिदिष्टा एते सर्वे 'सासय' शाश्वता:द्रव्यार्थिकनयाऽपेक्षया नित्याः, 'कड' कृताः-पर्यायार्थतया प्रतिसमयमन्यथास्वावास्या कृताः-अनित्या इत्यर्थः, 'निबद्ध' निबद्धाःसूत्र एव ग्रथिताः, न तु इतस्ततो विकीर्णाः, 'निकाइया' निकाचिताः-नियुक्तिहेतूदाहरणादिभिः प्रतिष्ठिताः 'जिणपण्णत्ता' जिनप्रज्ञप्ता:-तीर्थकरप्ररूपिताः 'भावा' भावाः-जीवादेयः पदार्था, अत्राचाराङ्गे 'आपविजंति' आख्यायन्ते-सामान्यतया विशेषतया वा कथ्यन्ते, "पण्णविज्जति' प्रज्ञाप्यन्ते-वचनपर्यायेण नामादिभेदेन वा कथ्यन्ते 'परूविजंति' प्ररूप्यन्ते स्वरूपतः कथ्यन्ते 'दंसिज्जंति' दयन्ते उपमानोपमेयभावादिभिः कथ्यन्ते, 'निदं सिज्जंति' निदश्यन्ते-परानुकम्मया भव्यकल्याणापेक्षयाचा निश्चयेन पुनःपुनर्दश्यन्ते, 'उवदंसिज्जति' उपदयन्ते-उपनयनिगम नाभ्यां सकलन याभिप्रायतो वा निःशङ्कं शिष्यबुद्धौ व्यवस्थाप्यन्ते । संपत्याजीवदिक पदार्थ, जो कि (सासयकडनिबद्धनिकाइया) शाश्वतकृत निबद्ध निकाचितानि-द्रव्यार्थिक नय की अपेक्षा (सासय) शाश्वत है, पर्यायाधिक नय की अपेक्षा कृत-अनित्य है, निबद्ध-सूत्र में ग्रथित है, निकाचित-नियुक्ति, हेतु और उदाहरण से युक्त हैं, ये सभी जीवादिक पदाथे इस आचारांग में (आघविज्जति) आख्यायन्ते-सामान्य और विशेषरूप से कहे गये हैं, (पण्णविज्जंति) प्रज्ञाप्यन्ते वचन पर्याय से अथवा नामादि भेद से कहे गये है, (परूविज्जति) प्ररूप्यन्ते स्वरूप प्रदर्शनपूर्वक कहे गये हैं (दसिज्जति) दयत्ते-उपमान, उपमेय-भाव आदि से कहे गये हैं (निदसिज्जति) निदर्यन्ते-अन्य जीवों की दया के लिये तथा भव्य जीवों के कल्याण के लिये निश्चयपूर्वक वारंवार कहे गये है, (उवदांसजंति) उपदश्यन्ते-उपनय और निगमन से अथवा सकल नयों के अभिCMitra Glutों, २ (सासयकडनिबद्धनिकाइया) शाश्वतकृत निबद्ध निकाचितानिः-द्रव्याथि नयनी अपेक्षा (सासय) शश्वत छे. पर्याया(२४ नयनी अपेक्षा अनित्य छ, निबद्ध-सूत्र३थे अथित छे, निकाचित नियुडित હેતુ અને ઉદાહરણથી યુકત છે તે સઘળા જીવાદિક પદાર્થોનું આ આચારાંગસૂત્રમાં (आघविज्जति)पाख्यायन्ते-सामान्य मने विशेष३ ४थन आयु छ, (पण्णविजन्ति) प्रज्ञाप्यन्ते-ययन पायथी अथवा, नामानि लेयी ४थन ४२रायु. (परूविजंति) प्ररूप्यन्ते-२१३५ प्रहशन सहित वन रायु छ, (दंसिज्जंति) दयन्ते-अपमान, ५भेय मा द्वारा समामा मावेल छे, (निदंसिज्जति) निदर्श्यन्ते-मन्य वानी याने भाटे तथा वोना ५८याने निभिते पावार निश्चयपूर्व ४ामा सात छे, (उवदसिजति) उपदय॑न्ते-नय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #684

भावबोधिनी टीका. आचाराङ्गस्वरूपनिरूपणम्
६६५
चाराङ्गाध्ययनफलमाह - 'से' सः - आचाराङ्गस्याध्येता, 'एवं आया' एवमात्मा = अस्मित् भावतः सम्यगधीते सति एवमात्मा भवति, तदुक्तक्रियापरिणमनादात्मस्वरूपो भवतीत्यर्थः । एवं क्रियासारमेवज्ञानं श्रेयस्करमिति ख्यापवितुं क्रियापरिणाममभिधाय सांप्रतं ज्ञानमधिकृत्य आह - ' एवं णाया' एवं ज्ञाता, अयं भावः - इदमधीत्य सर्वपदार्थसार्थज्ञापको भवति । तथा एवं विष्णाया ' एवं विज्ञाता = एवंविधविविधज्ञानवान भवति । अयं भावः - यथाऽऽचाराङ्गे परसमयनिराकरण पुरस्सरं स्वसमयः स्थापितो वर्तते, तथैव अस्याचाराङ्गस्याध्ययनशीलः स्वसमयज्ञः परसमयज्ञश्चभूत्वा परसमयं निराकृत्य स्वसमयस्थापनेन विशिष्टतरो भवति । वक्तव्यमुपसंहरन्नाह - ' एवं ' एवम् अनेन प्रकारेण अर्था ( अचारगोचर विनयादिकथनेन अस्मिन्नाचाराङ्गे 'चरणकरण परूवणा' चरणकरणप्ररूपणा-चरणं- व्रतश्रमणधर्मसंयमादिकं विविधरूपम्, करणं-पिण्डविशुद्धिस मित्याद्यनेकविधम् तयोः प्ररूपणा । ' आघविज्जइ' आख्यायते ' पण्णविज्जइ'
"
प्राय के अनुसार शिष्यजनों की मति में निस्संदेह इनकी स्थापना की गई है । (से एवं आया) स एवमात्मा जो इस आचारांग का अच्छो तरह भावसहित अध्ययन करलेता है वह इसमें कही गयी क्रिया का सम्यक् अनुष्ठान करने से आत्मस्वरूप हो जाता है, ( एवं णाया ] एवं ज्ञाती- इसका पढकर सब पदार्थ का ज्ञाता हो जाता है, एवं (विष्णाया) एवं विज्ञाता - इसका सम्यक् अध्ययन करनेवाला विविध विषय का ज्ञाता होता है अर्थात् स्वसमय परसमय का ज्ञाता होता है । अब वक्तव्य का उपसंहार करते हुए कहते हैं - ( एवं चरणकरणपरूवणा) एवं चरणकरण प्ररूपणा - इस प्रकार इस सूत्र में - चरण-व्रत, श्रमणधर्म, संयम आदि की, करण - पिण्डविशुद्धि, समिति आदि की प्ररूपणा ( आघविज्जइ ) અને નિગમનથી અથવા સકળ નયાના અભિપ્રાય અનુસાર શિષ્ય જનાના મગજમાં निःसंदेहपणे तेभनी स्थापना करवामां आवे छे, ( से एवं आया) स एवमात्मा - જે જીવ આ આચારાંગનું ભાવપૂર્વક સારી રીતે અધ્યયન કરે છે, તે તેમાં દર્શાવેલ डियारमोनु सभ्य अनुष्ठान स्वाथी आत्म स्व३५ पनी लय छे. मने (एवंणाया) एवं ज्ञाता - तेन मल्यास उरीने समस्त पहार्थना एअर जने छे, ( एवं विष्णाया) ( एवं विज्ञाता - तेनुं सारी रीते अध्ययन કરનાર વિવિધ વિષયના જાણકાર થાય छे. એટલે કે વસમય પર સમયના ज्ञाता થાય छे. हवे ઉપરાંત કથનનેા ઉપસ હાર કરતા सूत्रार आहे छे- ( एवं चरणकरण परूवणा) एवं चरणकरण प्ररूपणा-या प्रमाणे या सूत्रमा यरण- व्रत, श्रमणधर्म', सौंयम याहिनी करण - पिंडविशुद्धि, समिति यहिनी प्र३५
(आधविज्जइ)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #685

समवायाङ्गसूत्रे प्रज्ञाप्यत 'प्ररूविजई' प्ररूप्यत 'दंसिज्जइ' दश्यते, 'निदसिज्जइ' निदश्यते । 'उवदंसिज्जइ' उपदर्यते । एषामर्थोऽत्रैवसूत्रे कथितः। आचारागस्वरूपमुक्त्वाऽऽचार्यः शिष्यमाह-'से तं आयारे' स एष आचारः-हे जम्बूः! यत्वयाऽऽचाराङ्गभावः पृष्टः स ज्ञानाचारादिलक्षण आचारोऽयमनन्तरोक्तो विज्ञेयः।।सू. १७५।। आख्यायते-सामान्यविशेषरूप से की जाती है, (पण्णविजइ) प्रज्ञाप्यतेवचनपर्यायसे अथवा नामादिभेद से की जाती है, (प्ररूविजइ) प्ररूप्यतेस्वरूप प्रदर्शनपूर्वक की जाती है (दंसिजइ) दयते-उपमान, उपमेय भाव आदि से की जाती है, (निदंसिज्जइ) निदर्यते-दूसरे जीवों की दया के लिये तथा भव्यजीवों के कल्याण के लिये बार २ की जाती है. (उवदंसिजइ) उपदर्यते-उपनय और निगमन द्वारा तथा सकलनय के अभिप्राय के अनुसार शिष्यों की बुद्धि में निस्सन्देह स्थापित की जाती है । इस प्रकार आचारांग का स्वरूप कहकर सूत्रकार शिष्य को कहते हैं-(से तं आयारे) स एष आचारः-हे जंबू ! तुमने जो आचारांग का भाव पूछा था सो वह ज्ञानाचारादिरूप जानना चाहिये।। ___अब सूत्रकार इन द्वादश अंगो में जो प्रथम आचारांग है प्रश्नोत्तरपूर्वक उसके स्वरूप का कथन करते हैं-'से कितं आयारे?' इत्यादि।
टीकार्थ-गणिपिटकरूप जो द्वादशांग है उसका प्रथम अंग आचारांग है-यह बात अभी अभी कही गई है-अतः शिष्य प्रश्न करता है कि आख्यायते-सामान्य तथा विशेष३५थी ४२१ामा मावी छ. (पण्णविजइ)प्रज्ञाप्यतेक्यपर्यायथा अथवा ना माहिना लेहथी ४२वामा मावा , (परूविजइ) प्ररूप्यते२५३५ प्रशन पू ४ ४२वामा मावी छ, (दंसिजइ) दर्श्यते-6मान उपमेय लाप माहिया ४२वाम मावी छे, (निदंसिज्जइ) निदर्श्यते-24न्य वानी याने भाटे तथा १०५ याना ४८याने भाटे पारंवा२ ४२वाम मावी छ, (उवदंसिज्जइ) उपदर्यते-उपनय मने निशमन द्वारा तथा सॐ नयना मलिप्राय अनुसार શિષ્યની બુદ્ધિમાં નિસંદેહ સ્થાપિત કરવામાં આવી છેઆ પ્રમાણે આચારાંગનું ११३५ मतादीन सूत्र.२ शिष्यने ४ -(से तं आयारे)स एष आचार:જંબૂ ! તમે આચારાંગ સૂત્રનો જે ભાવ પૂછયો હતો તે ઉપરેત જ્ઞાનાચાર આદિરૂપ સમજ.
ટીકાથ–હવે સૂત્રકાર દ્વાદશ અંગોમાંના પહેલા આચારાંગ નામના અંગનું प्रश्नोत्तरपूर्व २१३५ शारे छे-से कि तं आयारे" इत्यादि।
ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશ (બાર) અંગમાંનું પહેલું અંગ આચારાંગ છે, એ વાત આગળ કહેવામાં આવી ગઈ છે. શિષ્ય પૂછે છે કે તે આચારાંગ કેવું છે? એજ પ્રશ્ન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #686

६६७
भावबोधिनी टोका. आचारा स्वरुपनिरूपणम् वह आचारांग कैसा है-यही प्रश्न इस पद द्वारा सूत्रकारने प्रकट किया है। अर्थात् शिष्य पूछता है कि हे भदन्त ! जो आपने द्वादशांगश्रुतरूप पुरुष का प्रथम अंग आचारांग अभी अभी कहा है-सो उस आचारांग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-हे शिष्य ! निग्रन्थश्रमणों के आचार गोचर, विनय, वैनयिक, स्थान, गमन, चंक्रमण, प्रमाण, योगयोजन, भाषा, समिति, गुप्ति, शय्या-उपधि-भक्तपान का शुद्धाशुद्धग्रहण, व्रत, नियम, तप और उपधान इनसे यह आचार सुप्रशस्त कहा गया है। अथवा आचारांग के द्वारा श्रमणग्रन्थों की आचार आदि से उपधान पर्यन्त की क्रियाओं का कथन किया जाता हैं, अथवा अचारांग द्वारा ये पूर्वोक्त वस्तु ऐं निरूपित की जाती है। इन आचार गोचर आदि पदों का अर्थ इस प्रकार से है-ज्ञानाचार, दर्शनाचार, चारित्राचार, तपआचार, वीर्याचार के भेद से प्राचार पांच प्रकार का होता है-भिक्षाग्रहण करनेकी विधि का नाम गोचर है। जिस प्रकार गाय परिचित अपरिचित क्षेत्र में घास चरने के लिये प्रवृत्त हो जाती है उसी प्रकार से साधु भी परिचित अपरिचित दोनों स्थानों में भिक्षा के लिये जाता है । यही बात गोचरपद द्वारा निर्दिष्ट की जाती है। जिसके द्वारा कर्म दूर किये जावें वह विनय है। यह विनय शब्द की व्युत्पत्ति हैं । यह विनय ज्ञानादिरूप આ પદ દ્વારા સૂત્રકારે પ્રગટ કર્યો છે. એટલે કે શિષ્ય પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! આપે આચારાંગને દ્વાદશાંગથતરૂપ પુરુષનું પહેલું અંગ કહ્યું છે, તે તે આચારાંગનું સ્વરૂપ
छ १ उत्त२-शिष्य ! नि-थ अभएन। माया२, गोय२, विनय, वैनायि, स्थन, गमन, भए, प्रमा, योगयोन, लापा, समिति, अति, शय्या, ७५धि ભક્ત પાનનું શુદ્ધાશુદ્ધ ગ્રહણ, નિયમ તપ અને ઉપધાન વગેરે સહિતનું આ આચારાંગ સુપ્રશત કહે છે. એટલે કે આચારાંગ દ્વારા શ્રમણ નિગ્રંથેના આચાર આદિથી લઈને ઉપધાન સુધીની ક્રિયાઓનું વર્ણન કરાયું છે અથવા આચ રાંગદ્વારા પૂર્વેત વસ્તુઓનું નિરૂપણ કરાયું છે. તે આચાર, ગોચર આદિ પદને અર્થ આ પ્રમાણે છે- આચારના પાંચ પ્રકાર છે- જ્ઞાનાચાર, દશનાચાર ચાસ્ત્રિાચાર, તપ આચાર અને વિચાર ભિક્ષા લેવાની વિધિને “ગોચર' કહે છે. જેમ ગાય પરિચિત તેમજ અપરિચિત ક્ષેત્રમાં ઘાસ ચરવા જાય છે તેમ સાધુ પણ પરિચિત, અપરિચિત ખને સ્થાનોમાં ભિક્ષા વહોરવા જાય છે, એ જ વાતનો ગોચર પદ દ્વારા નિર્દેશ કરાયા છે. જેના દ્વારા કર્મોનો ક્ષય કરાય છે તે ક્રિયાને વિનય કહે છે, એ પ્રમાણેની વિનય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. તે વિનય જ્ઞાનાદિરૂપ અથવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #687

६६८
समवायाङ्गसूत्रे अथवा गुरुजन की शुश्रूषारूप है। इस विनय के आचरण से जो कर्मक्षयादिरूप फल प्राप्त होता है वह “वैनयिक' है । गण शब्द का अर्थ स्थिति है। कायोत्सर्ग उपवेशन और शयन के भेद से यह स्थिति ३तीन प्रकार का है। विचारभूमि आदि में जाने का नाम गमन है। रोगादिक कारण के वश से निःशक्त बने हुए साधु का शक्तिवृद्धि के निमित्त इतस्ततःकुछकुछ परिभ्रमण करना-घूमना इसका नाम चंक्रमण है। भक्त पान को उपयोग में लाने की और उपधि आदि कि मर्यादा करना इसका नाम प्रमाण है । साधु के जो स्वाध्याय, प्रत्युपेक्षण आदि कर्तव्य हैं उनमें आत्मा को लगाना इसका नाम योगयोजन है । सत्यरूप और व्यवहार रूप जो भाषा है उसका नाम भाषा है। ईर्यासमिति आदि पांच समितियां है। इनमें प्रत्येक क्रिया यत्नाचार पूर्वक की जाती है । मनोगुप्ति आदि तीन गुप्तियां हैं। तथा शय्या-वसति, उपधि-वस्त्रादिक, भक्त-आहार, पान-तण्डुल, तिल आदि का धोवन अथवा उष्णजल इन्हें उद्गम, उत्पादन एपणाविशुद्धि से शुद्ध हुए हों तो लेना तथा नवदीक्षित बाल एवं ग्लान आदि के लिये नित्यपिण्ड आदि का लेना यह शय्या, उपधि भक्तपान का शुद्धाशुद्ध की गवेषणा करके शुद्ध का लेना । प्राणातिपात आदि सावद्यक्रियाओं से विरमण होना इसका नाम व्रत है। अभिग्रह विशेष का नाम ગુરુજનની શુશ્રષારૂપ હોય છે. તે વિનયના પાલનથી કર્મક્ષયરૂપ જે ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તેને “નયિક” કહે છે. સ્થાન” શબ્દનો અર્થ “રિસ્થતિ થાય છે. તે સ્થિતિના ત્રણ પ્રકાર છે – કાયેત્સર્ગ, ઉપવેશન, અને શયન વિચારભૂમિ આદિમાં જવાની ક્રિયાનું નામ ગમન છે. રેગાદિક કારણે અશકત બનેલ સાધુ વડે શક્તિની પ્રાપ્તિ માટે આમ તેમ ડી ડી લટાર મારવી તે ક્રિયાને “ચક્રમણ” કહે છે આહાર પાણીનો ઉપયોગ કરવાની તથા ઉપધિ આદિની મર્યાદા બાંધવી તેનું નામ પ્રમાણ” છે. સ્વાધ્યાય, પ્રત્યુપેક્ષણ આદિ સાધુના જે કર્તવ્ય છે. તેમાં આત્માને પ્રવૃત્ત કરે તેનું નામ “ગજન” છે. સત્યરૂપ અને વ્યવહારરૂપ ભાષાને ભાષા' કહે છે. ઈસમિતિ આદિ પાચ સમિતિ છે. તેમાં પ્રત્યેક ક્રિયા યત્નાચાર પૂર્વક કરાય છે. મને ગુતિ આદિ ત્રણ ગુપ્તિ છે તથા શયા–વસતિ, ઉપધિવસ્ત્રાદિક, ભક્ત–આહાર, પાન-ચેખા, તલ આદિનું ધાવણ અથવા ગરમ પાણી, એ બધી વસ્તુઓ ઉદ્દગમ, ઉત્પાદન, એષણાવિશુદ્ધિથી શુદ્ધ હોય તે લેવી, તથા નવદીક્ષિત બાલ, ગ્લાન આદિને માટે નિત્યપિંડ આદિ ગ્રહણ કરવા તે ક્રિયાને શયા, ઉપધિ, ભક્ત પાનાનું શુદ્ધાશુદ્ધ ગ્રહણ કરે છે. પ્રાણાતિપાત આદિ સાવધક્રિયાઓ કરતા અટકવું તેનું નામ “વ્રત” છે. અભિગ્રહ વિશેષને નિયમ કહે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #688

भावबोधिनी टीका. आचारात स्वरूपनिरूपणम्
नियम है। अनशनादि बारह प्रकार के तप हैं । अंग और उपांग आदि के अध्ययन के लिये आयंबिल आदि तपस्याओं का करना सो उपधान है । वह आचार संक्षेप से पांच प्रकार का जो कहा गया है सो इस प्रकार से हैं- ज्ञानाचार, दर्शनाचार चारित्राचार, तप आचार और वीर्याचार । इनमें जो ज्ञानाचार है वह, श्रुतज्ञान है विषय जिसका ऐसा है । जिन वचन में रुचि रखना दर्शनाचार है, काल, विनय, बहुमान, उपधान अनि व्यञ्जन अर्थ और तदुभय इनसे वह आठ प्रकार का है। यहां व्यंजन शब्द का अर्थ पद है । इसका तात्पर्य यह है कि सूत्रस्थपदों का अच्छी तरह से उच्चारण करना । सो व्यंजनाचार है । सम्यत्तवशाली जीवों का जो निःशङ्कित निष्कांक्षित निर्विचिकित्सा अमूढ दृष्टि उपवृंहा स्थिरीकरण वात्सल्य और प्रभावनारूप से आठ प्रकार का व्यवहार है वह दर्शनाचार है | साधर्मिक जीवों की वृद्धि करना और उनका पोषण करना इसका नाम उपबृंहा । चारित्रशाली जीवों का जो समिति गुप्ति आदि को पालन करने रूप व्यवहार है वह चारित्राचार है । अनशन आदि बारह प्रकार के तपों का आचरण करना सो तप आचार है । ज्ञान दर्शन आदि के आसघन में बांह्य और आभ्यन्तर शक्ति का नहीं छिपाना सो वीर्याचार है । आचार-आचारांग - की वाचना- सूत्र और અનશન આદિ બાર પ્રકારનાં તપ છે. અગ અને ઉપાંગ આફ્રિના અધ્યયનને માટે આયંબિલ આદિ તપસ્યા કરવી તેનુ નામ “ઉપધાન'' પાંચ પ્રકારના જે આચાર કહ્યા છે તે આ પ્રમાણે છે—જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપ આચાર, અને વીર્યાચાર જેને વિષય શ્રુતજ્ઞાન છે તે આચારનુ નામ જ્ઞાનાચાર છે જિન વચનમાં रुथि राजवी तेनुं नाम दर्शनागार छे. तेना माठ प्रकार है-हास, विनय, महुमान, उषधान, सनेह्नव, व्यन्न, अर्थ अने तहुलय, अहीं व्यंजन' भेटले 'यह' સમજવાનુ છે. તેને ભાવા` એ છે કે સૂત્રમાંના પદે નું ઉચ્ચારણ શુદ્ધતાથી કરવુ તેને વ્યંજનાચાર કહે છે. સમ્યકત્વશાળી જીવાના જે નિઃશકિત, નિષ્ઠ ક્ષિત, નિવિચકિત્સા, અમૂઢદૃષ્ટિ, ઉપન્હા, સ્થિરીકરણ, વાત્સલ્ય, અને પ્રભાવરૂપ આઠ પ્રકારના વ્યવહાર હાય છે તેને દનાચાર કહે છે. સા`િક જીવાની વૃદ્ધિ કરવી अने तेमनु ं पोषणु वु ं तेनु' नाम 'उपबृंहा' है यारित्रशाणी लवोना समितिએ, ગુસિયા આદિનુ પાલન કરવારૂપ વ્યવહારને ચારિત્રાચાર કહે છે. અનશન આદિ ખાર પ્રકારનાં તપનું આચરણ કરવું, તેને તપ આચાર કહે છે. જ્ઞાન, દર્શન આદિની આરાધનામાં ખાહ્ય અને અન્યન્તિરિક શકિતને ન છુપાવવી તેનું નામ વીર્યાચાર છે. આચારાંગની વાચનાઓ-સૂત્ર અને અનાં અધ્યયનરૂપ ક્રિયાએ સંખ્યાત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
६६९

Page #689

-
-
६७०
समवायाङ्गसूत्रे अर्थ को पढानेरूप क्रिया एँ संख्यात हैं। अथवा अवसर्पिणी उत्सर्पिणी काल को लेकर कालत्रय की अपेक्षा अनंत भी हो सकती हैं। सूत्रार्थ कोविधि का नाम अनुयोग है। इस अनुयोग के उपक्रम निक्षेप अधिगम
और नयरूप द्वार संख्थात है। तथा-परमत-संमत पदार्थों को प्रदर्शन करने रूप अथवा साधुजनों की प्रतिमाओं आदि के अभिग्रहरूप प्रतिपत्तिीयां भी संख्यात है। ज्ञानादिक कोई एक विषय के प्रतिपादेक वचनरूप अथधा आर्या उपगीति आदि छंदविशेष रूप वेष्टक संख्यात हैं। अनुष्टुप् आदि श्लोक भी संख्यात हैं। नियुक्तियां-सूत्राभिमत पदार्थों को प्रतिपादन करने वाली युक्तियां भी संख्यात हैं । यह आचार प्रवचन पुरुष का अंगरूप से पहिला अंग है। आचारांग को जो पहिला अंग कहा गया है वह अगों की रचना के बाद उसके क्रमसंनिवेश को लेकर ही कहा गया है। वैसे तो रचना की अपेक्षा बारह वां अंग जो दृष्टिवाद है वही प्रथम अंग है। क्यों कि सर्वप्रवचन की अपेक्षा पहिले इसे कहा गया है। इस आचारांग के अध्ययनसमूहरूप श्रुतस्कंध दो हैं। अध्ययन पच्चीस २५ हैं। नौ ९ अध्ययन प्रथम श्रुतस्कंध में और सोलह १६ अध्ययन द्वितीयश्रुतस्कंष में हैं। इनके नाम इस प्रकार से हैं-शस्त्रपरिज्ञा १, लोकविजय २, शीतोष्णीय ३, सम्यक्तव ४, आवन्ती ५, धुत ६, છે. અથવા અવસર્પિણી ઉત્સર્પિણી કાળને ગણતાં કળત્રયની અપેક્ષાએ અનંત પણ હોઈ શકે છે. સૂત્રાર્થની વિધિનું નામ અનુયોગ છે. તે અનુગના ઉપક્રમ, નિક્ષેપ, અધિગમ અને નયરૂપ સંખ્યાત દ્વાર છે, તથા પરમત-સં મત પદાર્થો દર્શાવનાર અથવા સાધુજનની પ્રતિમાઓ આદિના અભિગ્રહરૂપ પ્રતિપત્તિ પણ સંખ્યાત છે. જ્ઞાનાદિક કોઈ એક વિષયના પ્રતિપાદક વગનરૂપ અથવા આર્યા, ઉપગીતિ આદિ છંદ વિશેષરૂપ વેષ્ટક સંખ્યાત છે. અનુષ્યપ આદિ શ્લેક પણ સંખ્યાત છે. સુત્રાભિમાન પદાર્થોનું પ્રતિપાદન કરનારી યુકિતયોને નિયુકિત કહે છે. એવી નિર્યુકિત પણ સંખ્યાત છે. આચારાંગ પ્રવચન પુરૂષના અંગરૂપે પહેલું અંગ છે. આચારાંગને જે પહેલું અંગ કહેલ છે તે અંગેની રચના કર્યા પછી તેના કમસંનિવેશની અપેક્ષાએ કહેલ છે. આમ તો રચનાની અપેક્ષાએ બારમું જે દૃષ્ટિવાદ નામનું અંગ છે એ જ પ્રથમ અંગ છે. કારણ કે સર્વપ્રવચનની અપેક્ષાએ પહેલા તેને કહેલ છે. આ આચારાંગના અધ્યયન સમૂહરૂપ બે શ્રુતસ્કંધ છે. બન્નેમાં મળીને પચીશ (૨૫) અધ્યયન છે. પહેલા થતસ્કંધમાં નવ અને બીજા પ્રતસ્કંધમાં ભેળ छ. तेमन नाम मा प्रमाणे छ- (१) शव परिज्ञा, (२) सोविजय, (3) शीतीय, (४) सभ्य३१, (५) मावन्ती, (६) धुत, (७) विभाड, (८) परिक्षा, () 64
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #690

भावबोधिनी टीका. आचाराड स्वरूपनिरूपणम्
-भावना
विमोह ७, महापरिज्ञा ८, उपधानश्रुत ९ ये नव अध्ययन प्रथमश्रुतस्कंध में है । पिण्डेषणा १. शय्यैषणा २. ईषणा ३. भाषैषणा ४. वस्त्रेण ५. पत्रिषणा ६ अवग्रहमतिमा ७, सप्तसप्तकिका - इसमें स्थान सप्तक १. नैषेधिकसप्तैकक २. स्थण्डिलसप्तकक ३. शब्दसप्तकक ४. रूपकक५. परिक्रियासप्तैकक ६. और अन्योन्यक्रियासप्तैकक ७ये सात अध्ययन हैं इसलिये यहांतक चौदह १४ अध्ययन हो जाते हैं-: १५ और विमुक्ति ९६ ये सोलह अध्ययन द्वितीय श्रुतस्कंध में हैं । इस आचारांग में एक निशीथ नामका भी अध्ययन है । इस तरह २६ अध्ययन कहना चाहिये - परंतु उस अध्ययन को यहां छोड दिया गया है। अतः २५ पचीस अध्ययन ही हैं । सूत्राध्यन कालरूप उद्देशनकाल ८५ पचासी हैं। वे इस प्रकार से हैं - शस्त्रपरिज्ञानामक अध्ययन से लेकर अवग्रह प्रतिमाअध्ययन तक के जो १६ सोलह अध्ययन हैं उनमें क्रमशः सात, छ, चार, चार, पांच, आठ, सात, चार, ग्यारह, तीन, तीन, दो, दो, दो, और दो उद्देशनकाल हैं । इनका जोड ७६ छहतर होता है । तथा सप्तसप्तैकिका नामक जो सात अध्ययन है, तथा भावना और विमुक्ति ये जो १५ पंद्रह एवं १६ सोलह वें अध्ययन हैं, इनमें प्रत्येक अध्ययनमें एकएक
६७१
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
छ,
धानश्रुत, से नव प्रथम श्रुतधना अध्ययन है. (१) पिडैषणा, (२) शय्यैषणा, (3) यषणा, (४) लाषैषणा, (च) वसैषणा, ( ६ ) त्रिषणा, (७) : अवग्रह-प्रतिभा सप्त सप्तेडिङा-तेमां (१) स्थान सप्तै, (२) नैषेधिङी सप्तै४४, (3) स्थटिस सप्तै, (४) शण्ड सप्ते४४, (4) ३५ सप्ते, (६) परिडिया सप्ते, माने (७) અન્યેાન્યક્રિયા સપ્તકક એ સાત અધ્યયન છે, એટલે ત્યાં સુધીના ચૌદ અધ્યયન यहां भय छे. (१३) लावना भने (१६) विभुति से सोज अध्ययन द्वितीयश्रुत સ્કંધમાં છે. આચારાંગમાં નિશીથ નામના પણ એક અધ્યયન છે. આ રીતે ૨૬ છવ્વીસ અધ્યયના કહેવા જેએ, પણ નિશીથ નામના અધ્યયનને તેમાં સમાવેશ કર્યા નથી, તેથી ૨૫ પચીસ અધ્યયન - જ મહેલ છે. સુત્રાધ્યયન કાલરૂપ ૮૫(૫ચાસી) ઉદ્દેશનકાલ છે, તે આ પ્રમાણે છે—શસ્ત્રપરિજ્ઞા નામના પહેલા અધ્યયનથી અવગ્રહप्रतिभा नामना ने सोण अध्ययन छे. तेमना अनुभे सात, छ यार, यार, छ, पांय, आई, सात, यार, अजियार, ऋणु, त्र, मे, मे, मे मे उद्देशनअस छे. तेमना સરવાળા ૭૬ તેર થાય છે. તથા સપ્તસૌકિકા નામના જે સાત અધ્યયન છે, તથા ભાવના અને વિમુકિત નામના પંદરમાં અને ૧૬માં અધ્યયન છે, તે પ્રત્યેક અધ્યયનના એક એક ઉદ્દેશનકાલ છે. આ રીતે ૭૬–૯-૮૫ ઉદ્દેશનકાળ થાય છે.સમુ

Page #691

६७२
समवायानसूत्रे उद्देशनकाल है। इस प्रकार ७६+९८८५ उद्देशनकाल हो जाते हैं। पचासी ८५ ही समुद्देशनकाल हैं। ये काल भी सूत्राध्यापन समयरूप हैं। पद परिणाम की अपेक्षा इस अंग में अठारह १८ हजार पद है । अर्थवान जो शब्द स्वरूप है उसका नाम पद है। शंका-"यहां जो-अठारह १८ हजार पद का परिणाम कहा गया है वह परिणाम यदि२५पचीस अध्ययनात्मक श्रुतस्कंधद्वय का है तो "नवाबंभचेर मइओ अट्ठारसपदसहस्साओ वेओ" यहकथन विरुद्ध पडता है" उत्तर--"दो श्रुतस्कंध हैं, पच्चीस अध्ययन हैं, पचासी ८५ उद्देयनकाल है, पचासी ८५ समुद्देशनकाल हैं, एसा जो कहा है वह आचारांग का प्रमाण कहा है। और जो ऐसा कहा है "अट्ठारसपदसहस्साई पदग्गेणं' सो वह नव ब्रह्मचर्याध्ययनात्मक प्रथम श्रुतस्कंध का प्रमाण जानना चाहिये। इस आचरांग में वेष्टक आदिकों को संख्यात होने के कारण अक्षर संख्यात हैं। अनंतागमा' अनतगम हैं। गम शब्द का अर्थ है पदार्थबोध वे अनंत-अंतरहित हैं। इनमें अनंतता इस प्रकार से है-कि 'एगे आया' इत्यादि रूप एक ही सूत्र से, तत्तद्धर्मविशिष्टत्वेन अनंतधर्मात्मक वस्तु का बोध होता है। अर्थात् वस्तु तो अनंतधर्मात्मक है-परन्तु 'एगे आया' इत्यादि सूत्र से उस वस्तु में किसी अपेक्षा से अन्य धर्म गौण करके एकत्व धर्म का बोध होता है,
દેશનકાળ પણ ૮૫ પંચાસી જ છે. તે કાળ પણ સૂવાધ્યયન સમયરૂપ છે. આ અધ્યયન મા૧૮૦૦૦ અઢાર હજાર પદે છે. અર્થયુકત શબદ સ્વરૂપને “પદ કહે છે. શું કા - “અહીં જે પદનું પ્રમાણ અઢાર હજારનું કહ્યું છે તે પ્રમાણ જે બને શ્રુતસ્કંધના ૨૫ पयास सध्ययनानु डायते'नव बंभचेरमइओ अद्यारस पद सहस्सिओ वेओ' આ કથનની વિરૂદ્ધ લાગે છે.” ઉત્તર–“બે કૃતસકંધ છે, પચીસ અધ્યયન છે,
याशी (८५) टेशन छ, मने पायाशी (समुद्देशन छ." मे रे ४९. पामा सावेत जे ते मायागनु प्रभाए . मने "अट्ठारसपदसहस्साई पदग्गेणं" मेने हे छे ते प्रथम श्रुत २४ घना नव ब्रह्मचर्याध्ययननु प्रमाए। સમજવાનું છે. આ આચારાંગમાં વેષ્ટક વગેરે સંખ્યાત હોવાથી અક્ષરનું પ્રમાણ सध्यात छ. "अणंता गमा" सनत म छे. 'आम' शम्न। 'म थाय छे. यहाथ माध, ते मनत-मत २डित छे.तमा मारे मनतता छ-"एगे आया" ઈત્યાદિરૂપ એકજ સૂવથી તે, તે વિશિષ્ટ ધર્મ વડે અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનો બોધ थाय छे. सटसे वस्तु मे मानत पाणी छे-५५५ "एगे आया" त्या સૂત્રથી તે વસ્તુમાં કઈ દષ્ટિએ અન્ય ધર્મને ગૌણ કરીને એકત્વ ધમનો બેધ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #692

भावबोधिनी टीका. आचाराणस्वरूपतिरूपणम्
किसा दूसरे सूत्र से उसी वस्तु में अनेकत्व की मुख्यता से अनेकत्व का बोध होता है-किसी अपेक्षा क्रमशः दोनों की मुख्यता करके एकत्व अनेकत्व दोनों का एक साथ बोध होता है। युगपत् उन धर्मों का प्रदिपादन हो सकता है इसलिये किसी अपेक्षा उस वस्तु में अवक्तव्यता आ जाती है-इत्यादि सप्तभंगीरूप से वस्तु गत धर्मो का बोध होता है। इसलिये अनंत धर्मात्मक वस्तु का तत्तद्धर्मविशिष्टत्वेन बोध होने से अनंत सप्तभंगियां उस वस्तु के साथ जुडी रहती हैं। यही अनंत धर्मात्मक वस्तु की तत्तद्धर्म को लेकर प्रतिपत्ति ज्ञान) होती है। ऐसी प्रतिपत्तियों की-बोधों की कोइ नियत संख्या नहीं है। अतः गम अनंत कहे गये हैं। अथवासहज योग्यता और संकेत को लेकर अभिधान और अभिधेय के वश से गम-बोध-वस्तु का ज्ञान-होता है। वस्तुओं में ऐसे ज्ञान अभिधान और अभिधेय की अनन्तता से अनंत भी हो सकते हैं-इसलिये अभिधान और अभिधेय की अनंतता से ज्ञान-गम भी अनंत हैं। पर्याय शब्द का अर्थ पदार्थधर्म है। ये पदार्थ धर्म अनंत हैं। जो स्वाधिष्ठित उष्णादि स्थान से दुःखित होते हैं और छाया आदि के सेवन के लिये दूसरे स्थान पर जाते हैं वे स हैं। ऐसे त्रस जीव द्वीन्द्रिय जीवों से लेकर पंचेથાય છે. કોઈ બીજા સૂત્રથી એ જ વસ્તુમાં એકત્વની મુખ્યતાથી એકત્વનો બોધ થાય છે, કોઈ દૃષ્ટિબિંદુથી ક્રમશઃ બન્નેની મુખ્યતા કરીને એકત્વ અને અનેકત્વ, એ બન્નેનો એક સાથે બંધ થાય છે, તે યુગપતું (બને) ધર્મોનું પ્રતિપાદન થઈ શકતું નથી. તેથી કોઈ અપેક્ષાએ (દષ્ટિએ તે વસ્તુમાં અવકતવ્યતા આવી જાય છે. ઈત્યાદિ સપ્તભંગીરૂપથી વસ્તુમાં રહેલ ધર્મોનો બેધ થાય છે. તેથી અનંત ધમ વાળી વસ્તુને તે, તે વિશેષ ધર્મ વડે બંધ થવાથી અનંત સપ્તભંગિયો તે વસ્તુની સાથે સંકળાયેલી રહે છે. એજ અનંત ધર્મોવાળી વસ્તુની છે, તે ધર્મની અપેક્ષા એ પ્રતિપત્તિ થાય છે. એવી પ્રતિપત્તિયોની (બોધની) કોઈ નિયત સંખ્યા નથી. તેથી ‘ગમ અનંત કહ્યા છે. અથવા- સામાન્ય યોગ્યતા અને સંકેતની અપેક્ષાએ અભિધાન અને અભિધેયને આધારે ગમ-વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે. વસ્તુઓમાં એવાંજ્ઞાન, અભિધાન અને અભિધેયની અનંતતાને લીધે અનંત પણ હોઈ શકે છે તેથી અભિધાન અને અભિધેયની અનંતતાને લીધે જ્ઞાન-ગમ પણ અનંત છે. પદાર્થના ધર્મને પર્યાય કહે છે. તે પદાર્થધર્મ અનંત છે. જે જીવ પોતાને રહેવાના સ્થાનની ગરમી આદિથી દુઃખી થવાને કારણે છાયા આદિના સેવનને માટે બીજે સ્થાને જાય છે તેમને “ત્રસ' કહે છે. એવા ત્રસ જીવે દ્વીન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #693

६७४
समवायाङ्गसूत्रे
न्द्रिय जावातक है। ये त्रस जीव भी असख्यात है। अनत नही है। होस्थावर जीव शीत, आतप आदि से दुःखित होने पर भी जो दुसरे स्थान पर जाने के लिये असमर्थ हैं ऐसे पृथिवीकाय, तेजकाय, वायुकाय
और वनस्पतिकाय-एकेन्द्रिय जीव-अनंत हैं। क्यो कि वनस्पतिकाय अनंत हैं। अतः इनकी अनंतता से स्थावरों में अनंतता कही है। उपरि निर्दिष्ट ये सब जीवादिक-पदार्थ द्रव्यांर्थिक नय की अपेक्षा शाश्वत-नित्य हैं। पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा से प्रतिसमय परिणमन होने के कारण अनित्य है। सूत्र में ही ग्रथित होने के कारण निबद्ध हैं। इतस्ततः विकीर्ण नहीं हैं। नियुक्ति,हेतु, उदाहरण आदि से ये जीवादिक भाव सुप्रतिष्ठित किये गये हैं इसलिये निकाचित हैं। इनका मूलतः प्रतिपादन तीर्थकरों द्वारा हुआ है-अतः ये तीर्थकर प्रणीत हैं। इन विशेषणों से विशिष्ट ये सब जीवादिक पदार्थ इस आचारांग में सामान्यरूप से तथा विशेषरूपसे प्रतिपादित किये गये हैं। वचन पर्याय से अथवा नाम आदि के भेद से प्ररूपित हुए हैं। स्वरूप के कथन से इनकी अच्छी तरह विवेचना हुई है। उपमान उपमेय भाव आदि से इनकी अच्छी तरह पुष्टि की गई है। भव्यजीवों के कल्याण की अपेक्षा से इनका बार२ कथन किया गया है। उपनय और निगमन से अथवा सकलनयों के अभिप्राय के अनुसार शिष्यजनों की मति में
સુધીના જીવે છે. તે ત્રસ જીવો પણ અસંખ્યાત છે-અનંત નથી. સ્થાવર જીવો શીત, તાપ, આદિથી દુઃખી થવા છતાં પણ બીજી જગ્યાએ જવાને અસમર્થ હોય એવા પૃથ્વીકાય, જળકાય, તેજકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાલ એકેન્દ્રિય જી અનંત છે. કારણ કે વનસ્પતિકાય અનંત છે. તેથી તેમની અનંતતાને લીધે સ્થાવર જીવોમાં અનંતતા કહી છે. ઉપર દર્શાવેલ સઘળા જીવાદિક પદાર્થ દ્રવ્યાર્થક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત-નિત્ય છે. પણ પર્યાયાકિનયની અપેક્ષાએ પ્રતિસમય પરિણમન થતું હોવાથી અનિત્ય છે. સૂત્રમાં જ ગ્રચિત હોવાને કારણે નિબદ્ધ છે– આમ તેમ વિખરાયેલ નથી. નિયુકિત, હેતુ, ઉદાહરણ આદિથી એ જીવાદિક ભાવ સુપ્રતિષ્ઠિત કરાયેલ હોવાથી નિકાચિત છે. તેમનું મૂળ પ્રતિપાદન તીર્થકર દ્વારા થયેલ હોવાથી તેઓ તીર્થકર પ્રણીત છે. તે વિશેષણોથી યુક્ત તે બધા જીવાદિક પદાર્થોનું આ આચારાંગમાં સામાન્યરૂપે તથા વિશેષરૂપે પ્રતિપાદન કરાયું છે, વચન પર્યાયથી અથવા નામ આદિના ભેદથી તેમની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. સ્વરૂપના કથન દ્વારા તેમની સારી રીતે વિવેચના થઈ છે. ભવ્ય જીવોના કલ્યાણને માટે તેમનું વારંવાર કથન કરાયું છે. ઉપનય અને નિગમનથી અથવા સકળ નયના અભિપ્રાય અનુસાર શિષ્ય જનની મતિમાં નિઃસંદેહપણે તેમની સ્થાપના કરવામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #694

भावबोधिनी टीका आचाराणस्वरूपनिरूपणम् निरसदेह इनकी स्थापना का गइ है। अब सूत्रकार इस आचाराग के अध्ययन का क्या फल है यह कहते हे-जो इस आचारांग का अच्छी तरह भाव सहित अध्ययन कर लेता है वह अध्येता व्यक्ति यह अच्छी तरह जान जाता है कि आत्मा ऐसा होता है -अर्थात्-आचारांग प्रतिपादित क्रियारूप परिणाम से जब वह परिणत हो जाता है तब वह आत्मस्वरूप हो जाता है। इसलिये वह जाना जाता है कि आत्मा ऐसा होता है। इस तरह क्रिया-पाचरण-चारित्र ही है सार जिसका ऐसा ही ज्ञान श्रेयस्कर होता है-इस विषय को बताने के लिये क्रियापरिणाम का कथन कर अव सूत्रकार ज्ञान के विषय में कहते हैं कि 'एवं णाया' जो पाणी इस आचारांग को भावसहित अध्ययन कर लेता है वह सर्व पदार्थ समूह का जानने वाला हो जाता है तथा "एवं विण्णाया' अनेक विध ज्ञान से संपन्न वन जाता है। इसका भाव यह है कि जिस प्रकार आचारांग में परसमय निराकरण पूर्वक स्वसमय स्थापित हुआ है उसी प्रकार से इसका अध्येता भी स्वसमय और परसमय का ज्ञाता होकर के परसमय का निराकरण करने वाला होता है और स्वसमय का स्थापक होता है। इस तरह वह एक विशिष्टतर व्यक्ति बन जाता है। अब मूत्रकार वक्तव्य का उपसंहार करते हुए कहते हैं कि-आचार, गोचर, विनय આવી છે. હવે સૂતકાર આ આચારાંગના અધ્યયનનું શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે તે બતાવે છે....જે વ્યકિત આ આચારાંગનું ભાવસહિત અધ્યયન કરે છે તે વ્યકિતને આત્માનું સ્વરૂપ બરાબર જાણવા મળે છે. એટલે કે–આચારાંગ પ્રતિપાદિત ક્રિયારૂપ પરિણામથી જયારે તે પરિણત થઈ જાય છે. ત્યારે તે આત્માસ્વરૂપ બની જાય છે. તેથી તેને આત્મા કેવો હોય છે તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. ક્રિયા આચરણ-ચારિત્ર જ જેને સારી છે તેવું જ્ઞાન જ કલ્યાણકારી હોય છે, તે વિષય બતાવવાને માટે छिया परि मनु ४थन ४शन हवे सूत्र२ ज्ञानना विषयमा ४ छ । “एवं णाया" જે જીવ આ આચારાંગનું ભાવ સહિત અધ્યયન કરે છે તે સર્વ પદાર્થ સમૂહને જાણ४२ थ य छे तथा "एवं विण्णाया” मने १ि५ ज्ञानवाणे थाय छे. तेनु તાત્પર્ય એ છે કે જે રીતે આચારાંગમાં પરસમય (પર સિદ્ધાંત)ના નિરાકરણપૂર્વક સ્વસમય સ્થાપિત થયેલ છે. એ જ પ્રમાણે તેનું અધ્યયન કરનાર પણ પર સમય અને સ્વસમયનો જ્ઞાતા થઈને પરસમયનું નિરાકરણ કરનાર અને સ્વસમયને સ્થાપક થાય છે. આ રીતે તે એક વધારે વિશિષ્ટ વ્યકિત બની જાય છે. હવે સૂત્રકાર વકતવ્યને ઉપસંહાર કરતાં કહે છે કે આચાર, ગોચર, વિનય આદિના કથનથી આ આચા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #695

૬૭૬
समवायाङ्गसूत्रे
आचाराङ्गस्व पमभिज्ञाय शिष्यो द्वितायमङ्ग सूत्रकृतमवगन्तुमना आचार्य पृच्छति-'से किं तं सूयगडे' इत्यादि--
मूलम्--से कि तं सूयगडे ? सूयगडे णं ससमया सूइज्जति, परसमया सूइज्जंति, ससमयपरसमया सूइज्जंति, जीवा सूइज्जति अजीवा सूइज्जति, जीवा जीवा सूइज्जति, लोगो सूइज्जइ, अलोगो सूइज्जइ, लोगालोगा सूइज्जति । सूयगडे णं जीवाजीवपुण्णपावास
आदि के कथन से इस आचाराङ्ग में चरण-विविधरूपव्रत, श्रमणधर्म, संयम आदि की और करण-अनेकविध विशुद्धि, समिति आदि की प्ररूपणा समान्यरूप से तथा विशेषरूप से की है। वचनरूप पर्याय से अथवा नामादि के भेद से उनका कथन किया है। स्वरूप के कथन से इनकी अच्छी तरह से विवेचना की है। उपमान उपमेयभाव आदि से इनकी अच्छी तरह पुष्टि की है। भव्य जीवों के कल्याण की भावना से इनका बार२ कथन किया है। तथा उपनय और निगमन इन दोनों को लेकर अथवा सकल नयों के अभिप्राय को लेकर शिष्यजनों की बुद्धि में इनकी इस तरह से स्थापना की है कि जिससे उन्हें इनमें किसी भी प्रकार का संदेह न होने पावे। इस तरह अपने शिष्य जंबूस्वामी से सूत्रकार सुधर्मास्वामी कहते हैं कि हे जंबू ! जो तुमने अभी२ आचारांग का भाव स्वरूप क्या है ऐसा पूछा है सो वह ज्ञानाचार आदिरूप है। ऐसा समजना चाहिये॥सू० १७४॥ રાંગમાં ચરણ-વિવિધ વ્રત, શ્રમણ ધર્મ, સંયમ આદિની કરણ અનેકવિધ પિંડ. વિશુદ્ધિ, સમિતિ આદિની સામાન્ય રીતે તથા વિશેષરૂપે પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે. વચનરૂપ પર્યાયથી અથવા નામાદિ ભેદથી તેમનું કથન કરાયું છે. સ્વરૂપનું કથન કરીને તેમની સારી રીતે વિવેચના કરવામાં આવી છે. ઉપમાન, ઉપમેયભાવ આદિ દ્વારા તેમની સારી રીતે પુષ્ટિ કરવામાં આવી છે. ભવ્ય જીવોના કલ્યાણની ભાવનાથી તેમનું વારંવાર કથન કરાયું છે. તથા ઉપનય અને નિગમન એ બન્નેની દષ્ટિએ અથવા સકળ નોના અભિપ્રાયની અપેક્ષાએ તેમની સ્થાપના શિષ્યોની મતિમાં એવી રીતે કરવામાં આવી છે કે તેમના મનમાં કોઈ પણ પ્રકારનો સંદેહ રહેવા પામે નહીં આ પ્રમાણે પોતાના શિષ્ય જંબુસ્વામીને સૂત્રકાર સુધર્મા સ્વામી કહે છે કે “હે જંબૂ! તમે મને જે આચારાંગનું સ્વરૂપ પૂછયું તે જ્ઞાનાચાર આદિરૂપ છે.” આ પ્રમાણે આ વિષય સમજ. સૂ. ૧૭૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #696

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम्
६७७ वसंवरनिज्जरणबंधमाक्खावसाणा पयत्था सूइज्जति। समणाणं अचिरकालपव्वइयाणं कुसमयमोहमोहमइमोहियाणं संदेहजायसहजबुद्धि परिणामसंसइयाणं पावकरमलिणमइगुणविसोहणत्थं असीयस्स किरियावाइयसयस्स, चउरासीए अकिरियवाईणं, सत्तट्रीए अण्णाणिय, बाईणं, बत्तीसाए वेणइयवाईणं, तिण्हं तेवढीणं अण्णदिट्रियसयाणं वूहं किच्चा ससमये ठाविज्जइ णाणादिटुंतवयणणिस्सारं सुहृदरिसयंता विविहवित्थराणुगमपरमसम्भावगुणविसिटामोक्खपहोयारगा उदारा अण्णाणतमंधयारदुग्गेसु दीव भूआ सोवाणा चेव सिद्धिसुगइगिहुत्तमस्स णिक्खोभनिप्पकंपा सुत्तत्था । सूयगडस्स णं परितावायणा, संखेजा अणुओगदारा, संखेजाओ पडिवत्तीओ, सेखेज्जा वेढा, संखेज्जा सिलोगा, संखेज्जाओ निजुत्तीओ। से णं अंगट्रयाए दोच्चे अंगे, दो सुयक्खंधा, तेवीसं अज्झयणा, तेत्तीसं उद्देसणकाला, तेत्तीसं समुद्दसणकाला, छत्तीसं पदसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताई। संखेज्जा अक्खरा, अणंता गमा, अणंता पज्जवा, परित्ता तसा, अणंता थावरा, सासया कडा णिवद्धा णिकोइया जिणपण्णता भावा आघविज्जति, पण्णविनंति, परूविजति, दंसिर्जति, निदंसिजंति, उवदंसिर्जति । से एवं आया एवं णाया एवं विण्णया। एवं करचरणपरूवणा आघविज्जइ पण्णविजइ, परूविजइ दंसिज्जइ, निदंसिज्जइ, उवदंसिज्जइ । से तं सूयगडे ॥सू० १७६॥
टोका--'से किं तं' इत्यादि-से किं तं स्यगडे' अथ किं तत्सूत्रकृतम्= स्त्रकृताङ्गम् ? सूचनात्-जीवाजीवादिपदार्थानां प्रतिवोधनात् सूत्रम् यद्वासर्वद्र. व्यपर्यायनयाद्यर्थसूचनात् सूत्रम्, अथवा सुप्तमिव सूत्रम्, यथा मुप्तः पुरुषः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #697

६१८
समवायाङ्गसूत्रे प्रतिबोधित: सन्नभाण्ट कार्य साधयति, तथैवेदमर्थेन प्रनिबोधित सन्नि श्रेयस साधयति, तथा-सूत्र-तन्तुः, तदिव सूत्रम्-यथा तन्तुना द्वे त्रीणि बहूनि वा वस्तूनि एकत्र संयोज्यन्ते, तथैवैकेन सूत्रेण बहवोऽर्था निबध्यन्ते इति सूत्रम् । यद्वा-सूक्तमेव सूत्रम् । अथवा-अल्पाक्षरमसंदिग्धं सारव विश्वतोमुखम् । अस्तोभमनवा च सूत्रं सूत्रविदो विदुः॥” इति ।। सूत्रेण-सूत्ररूपतया कृतं-रचितम्, सूत्रकृतम् । यद्यपि सर्वाण्यङ्गानि सूत्ररूपतयैव विहितानि, तथापि रुढिवशादिदमेवार सूत्रकृताङ्गशब्देन प्रोच्यते 'सूयगडेणं' सूत्रकृते खलु सूत्रकृतेन वा'ससमया' स्वसमयाः-अहन्मतानुसारिसिद्धान्ताः 'सइज्जति' सूच्यन्ते, 'परसमया' परसमयाः-इतरदर्शन सिद्धान्ताः 'सूइज्जति' सूच्यन्ते, 'ससमयपरसमया' स्वममयपरसमयाः-स्वसिद्धान्ताः परसिद्धान्ताच उभये 'सूइज्जति' सूच्यन्ते । 'जीवा' जीवाः चेतनालक्षणाः 'सुइज्जति' सूच्यन्ते, 'अजीवा' अजीवा:-जीवविपरीतस्वरूपाः धर्माधर्माकाशपुद्गलास्तिकायाद्धासमयाः 'सूइज्जति' सूच्यन्ते,
__ इस प्रकार आचारांग के स्वरूप को ज्ञात करके जम्बूस्वामी द्वितीय सूत्रकृतांग के स्वरूप को जानने की इच्छा से सुधर्मास्वामी से पूछते हैं
शब्दार्थ-प्रश्न-(से किं तं सुयगडे) अथ किं तत्सूत्रकृतम्-हे भदन्त ! सूत्रकृतांग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(सुयगडेणं ससमया सुइजेति) सूत्रकृते खलु स्वसमयाः सूच्यन्ते-सूत्रकृतोंग में स्वसिद्धान्त सूचित किये ज ते हैं अर्थात्-स्वसिद्धान्त की प्ररूपणा की है (परसमया सूइज्जति) परसमयाः सूच्यन्ते परसिद्धान्त की प्ररूपणा की जाती है, 'ससमयपरसमया सइज्जति' स्वसमयपरसमयाः सुच्यन्ते-स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्त को प्ररूपणा की जाती है, 'जीवासूइम्जंति' जीवाःसूच्यन्ते जीवों की प्ररूपणा की जाती है। 'अजीवा सूइज्जति' अजीवाः सूच्यन्ते-अजीवों की प्ररूपणा
આ પ્રમાણે આચારાંગનું સ્વરૂપ જાણીને બીજા સૂત્રકૃતાંગનું સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છાથી જ બૂસ્વામી સુધર્મા સ્વીમેને પૂછે છે –
शाय-न-से किं तं सूयगडे(अथ किं तत्सूत्रकृतम्-3 महन्त ! सूत्रgainनु २१३५ ३९ छ ?
उत्तर-(सूयगडेणं ससमया सूइज्जति) सूत्रकृते खलु स्वसमयाः सुच्यन्ने-सूत्रकृतini स्वसिद्धांतनी ५३५९ ४२वामां आवे छे, (परसमया सइजति) परसमयाः सूच्यन्ते-५२सिद्धान्तनी ४३५॥ ४॥य छ, (ससमय-परसमया सूइज्जति) स्वसमयपरसमयाः सूच्यन्ते-सिद्धान्त भने ५२सिद्धांतनी ५३५९।। राय छ, (जीवा सूइजति) जीवाः सूच्यन्ते-वानी प्र३५९।। ४२।५ थे, (अजीवा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #698

भावबोधिनी टीका. सूरकतास्वरूपनिरूपणम
६७९ 'जीवाजावा' जीवाजावाः-जावाजीवादिद्रगणि 'सूइज्जात' सुच्यन्त। 'लागो' लोकः-लोक्यते प्रमाणेन दृश्यते इति लोकः पञ्चास्तिकायात्मकः 'सूइज्जइ' सूच्यते । 'अलोगो' अलोकः-लोकभिन्नः 'मूइज्जइ' सूच्यते, लोकालोकलक्षणंचेदम्-धर्मादीनां वृतिद्रव्याणां भवति यत्र तत्क्षेत्रम् । तैद्रव्यैः सहलोकस्तद्वि. परीत ह्यलोकाख्यम् ॥इति।। तथा 'लोगालोगा' लोकालोको-लोकश्च अखोकश्च 'मूइज्जति' सूच्येते । 'सूयगडे णं' सूत्रकृते खलु 'जीवाजीवपुण्णपावासवसारनिज्जरण बंधमोक्खावसाणा' जीवाजीवपुण्यपापाश्रवसंवरनिर्जरणबन्धमोक्षावसानाः, तत्र 'जीव' जीवाः, 'अजीव' अजीवाः, एतयोरर्थः प्रोक्तः, 'पुण्ण' पुण्यानिशुभकर्माणि-सद्वेद्यादीनि द्विचत्वारिंशद्विधानि, 'पाव' पापानि-प्राणातिपाताद्यष्टादशविधानि, 'आसव' आस्रवाः-आश्रवन्ति प्रविशन्ति कर्माणि येस्ते तथोनाः, 'संवर' संवरा:-संवियते कर्मकारण प्राणातिपातादि निरुध्यते संयतेन यैः परिणामे: ते सवराः अहिंसादयः, 'निजरण' निजरणम्-कर्मपुद्गलानां देशतः परिशाटनम्, 'बंध' बन्धः- बन्धन बन्धः, सकवायत्वाज्जीवः कर्मणो योग्यान् पुदलानादत्ते यत् स बन्धः 'मोक्ख' मोक्षः-सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रद्वाराकर्मणाम: त्यन्तोच्छेदः, जीवादिमोक्षान्तानां द्वन्द्वे-जीवाजीवपुण्यपापात्रवसंवरनिर्जरणबन्ध मोक्षाः, तैरवसानं समाप्तिर्येषां ते तथोक्ताः, जीवादिमोक्षपर्यन्ताः इत्यर्थः. 'पयत्था' पदार्थाः 'सूइज्जति' सूच्यन्ते । तथा 'समणाणं' श्रमणानाम्, कीदृशानां श्रमणानाम् ? 'अचिरकालपव्वइयाणं' अचिरकालप्रवजितानाम् नवदीक्षितानाम्, की जाती है, 'जीवाजीवा सूइज्जति' जीवा जीवाः सूच्यन्ते-जीव, अजीव की प्ररूपणा की जाती है, 'लोगो सूइज्जई' लोकः सूच्यते-लोक की प्ररूपणा की जाती है, (अलोगो सुइजइ अलोकः सूच्यते) अलोक की प्ररूपणा की जाती है। 'लोगालोगा सूइज्जति' लोक और अलोक की प्ररूपणा की जाती है। 'सूयगडे णं जीवा जीव पुण्णपावासवसंवरणिज्जरणबंध मोवखावसाणापयत्था सूइज्जति' सूत्रकृते खलु जीवा जीव पुण्य-पापासवसंबर-निर्जरा-बन्ध-मोक्षावसानाः पदार्थाः सूच्यन्ते-सूत्रकृतांग में जीव, मइज्जति) अजीवाः सूच्यन्ते-40वानी प्र३५॥ ४२।५ छ, (जीवाजीवा सूइजंति) जीवाजीवा सूच्यन्ते--०१ अने अपनी ३५९॥ ४२२५ छे, (लोगो मुइज्जति) लोकः सूच्यन्ते-४नी ५३५६।। ४२॥4 छ, (अलोगो सुइजति) अलोकः सूच्यन्ते-सोनी ५३५९॥ ४२॥य छ, (लोगालोगा सुइज्जति) as मने मदानी प्र३५९४! ४२राय छे. (सुयगडेणं जीवाजीवपुण्णपावासवसंवरणिज्जर णवंधमोक्खावसाणापयत्था सुइज्जति) सुत्रकृते खलु जीवाजीवपुण्यपापासव-संवरनिर्जरा-बन्ध-मोक्षा-वसानाः पदार्थाः सूच्यन्ते-सूत्रतांगमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #699

६८०
समवायाङ्गसूत्रे पुन: 'कुसमयमाहमतिमोहितानाम्'-कुत्सितः-नरकादिप्रापकत्वानिकृष्टः समयःसिद्धान्तो येषां ते-कुसमया:-कुतीथिकाः, तेषां यो मोहः-पदार्थानामयथिवाधः, तज्जनितो यो मोहः श्रादृणां मनोमूढत्वं तेन मतिमोहिता=मूहता नीता येषां तेषाम् प्राकृतत्वाद् विशेषणस्य परनिपातः, कुतीर्यिका सदागमोपश्रवणनित मनोमोहमोहितमतीनामित्यर्थः, अथवा कुसमयानां कुतीथिकानां यो मोह :शुभफलरहितत्वान्निष्फलो मोहः-स्वसिद्धान्तेषु हठाग्रहः, तद्वशान्मतिर्मोहिता येषां ते तथोक्तास्तेषां कुसमयमोघमोहमतिमोहितानाम्, पुनः कीदृशानां तेषाम् 'संदेहजायसहजबुद्धिपरिणामसंसइयाणं' सन्देहजातसहजबुद्धिपरिणामसंशयितानाम्-संदेहा:-कुसमयसंसर्गवशाद् वस्तुतत्वं प्रतिसंशयाजाता: उत्पन्नायेषां तेसन्देहजाताः, तथा-सहजात स्वभावसंपन्नात् न तु कुसमयश्रवणसंपन्नाद बद्धि. परिणामात् मतिस्वभावात् संशयो जातो येषां ते सहजबुद्धिपरिणामसंशयिताः, एतयोः कर्मधारयः, तेषां तथोक्तानाम्, एतादृशानां श्रमणानां 'पावकरमलिणमइगुणविसोहणत्थं' 'पावकर' पापकरः-संशयविपर्ययात्मकत्वेनासत्कर्मप्रवर्तअजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, निर्जरा, बंध और मोक्ष इन नौ पदार्थों का सूचन किया जाता है अर्थात् नौ तत्वों का प्ररूपण किया जाता है। तथा (कुसमयमोह मोहमइ मोहियाणं) कुसमय मोह मोहमति मोहितानां कुसमयों-कुत्सित सिद्धान्त वालों के मोह-पदाथों का अयथार्थबोध के श्रवण से उत्पन्न मोह से मोहित मतिवाले (संदेहजायसहजबुद्धि परिणामससइयाणं) सन्देह जातसहजबुद्धि परिणाम संशयितानां कुसमय के संसर्ग से अथवा स्वाभाविक रूप से वस्तुतत्व के प्रति संशयवाले (समणाणं अचिरकालपब्वइयाणं) श्रमणानां अचिरकाल प्रबजितानां नव दीक्षित श्रमण के (पावकर मलिनमइगुणविसोहणत्थं) पापकर मलिनमः तिगुणविशोधनार्थी पापकर मलिन मतिगुण को निर्मल करने के लिये तथा જીવ, અજીવ, પુષ્ય, પાપ, આમ્રવ, સંવર નિરા, બંધ, અને મોક્ષ એ નવ पहनु सूयन-प्र३५-४२वामां आवे छे. तया ( कुसमयमोहमोहमइमोहियाणं) कुसमयमोहमोहमतिमोहितानां समया-पुत्सित सिद्धांतान। મોહ પદાર્થોના અયથાર્થ બેથના શ્રવણને કારણે ઉત્પન્ન થયેલ મેહથી મોહિત भतिवाणा ( संदेहजायसहजबुद्धिपरिणामसंसइयाणं ) सन्देहजातसहज बुद्धि संशयवितायां समय (त्सित सिद्धांतवाणा)ना साथी अथवा स्वा. लावि शत वस्तुतत्व प्रत्ये संशययुत मतियाणा (समणाणं अचिरकाल पव्व. इयाणं) (श्रमणानां अचिरकालप्रव्रजितानां-नहीक्षित श्रभाना (पावकर मलिनमइगुणविसोहणत्थ) ५।५४२ मलिन भतिगुणने नि ४२वाने भाट
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #700

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम्
६८१ कत्वादशुभकर्महेतुः, अत एव 'मलिण' मलिन:-आत्मस्वरूपव्यवधायत्वादनिर्मलो यो 'मइगुण' मतिगुणः-बुद्धिपर्यायस्तस्य 'विसोहणत्थं' विशोधनार्थ-निर्मलीकरणाथम्-पापकरमलिनमतिगुणविशोधनार्थम्-अयं भाव:-पूर्वोक्तविशेषविशिष्टानां श्रमणानां पापकर्मप्रवर्तकं मलिन मतिगुणं निर्मलीकर्तुम, 'असीइयस्स' इतिअशीत्यधिकस्य 'किरियावाइयसयस्स' क्रियावादिकशतस्य क्रियां वदितुं शीलं येषां ते क्रियावादिनस्त एवं क्रियावादिकारतेषां शतं तस्य, अशीत्यधिकशत संख्यकानां क्रियावादिनाम् व्यूहं कृत्वा स्वसमयः स्थाप्यते, इत्यग्रेण सम्बन्धः, एवं सर्वत्र । अत्रेदं बोध्यम्-क्रियावादिनो हि-कर्तारमन्तरेण पुण्यानुबन्ध्यादिल(असीयस्स किरियावाइयसयस्स चउरासीए अकिरियवाईण सत्तट्ठए अण्णाणिय वाईणं बत्तीसाए वेणइयवाईण) अशीत्यधिकस्य क्रियावादिकशतस्यएक सौ अस्सी क्रियावादी, चतुरशीतेः२ अक्रियावादिनां-चौरासी८४ प्रकार के अक्रियावादी, सप्तषष्टे अज्ञानवादिनां-सरसठ ६७ प्रकार के अज्ञानवादी, और द्वात्रिंशतः वैनयिकवादिनां-बत्तीस प्रकार के वैनयिकवादी, इन (तिण्हं तेवट्ठीणं अण्णदिट्टियसयाणं) त्रयाणां त्रिषष्टयधिकानां अन्यदृष्टिकशतानां-तीन सौ तेरसठ ३६३ पाखंडियों के मतों का इस सूत्रकृतांग में (वूहं किच्चा) व्यूह कृत्वा-खंडन करके (ससमये ठाविज्जइ) स्वसमयः स्थाप्यते-स्वसिद्धान्त स्थापित किया जाता है। तथा (णाणादिटुंत वयणनिस्सारं सुटु दरिसयंता) नाना दृष्टान्त वचन निःसार सुष्टुदर्शयन्तः-परमतनिराकरण के लिये और स्वमत स्थापना के लिये दिये गये अनेक प्रकार के दष्टान्त वचनों से और हेतु वचनों से परमत की (असीयस्स किरियावाश्यसयस्स चउरासीए अकिरियवाईणं सत्तठ्ठीए अण्णाणियवाईणं बत्तीसाए वेणइय वाईणं) अशीत्य धिकस्य क्रियावादिकशतस्यमे से। मेशी (१८०) यापही, चतुरशीतेः अक्रियावादिनां-याशी (८४) ५४२नमडियावादी, सप्तषष्टे अज्ञानवादिनां-सस6 (६७) प्रा२ना अज्ञान वाहीमा, मने द्वात्रिंशतः वैनयिकवादिना-मत्री ४२ वैनयि वाटी, मे (तिण्हं तेवट्ठीणं अण्णदिट्टियसयाणं) त्रयणां त्रिषष्टयधिकानां अन्य दृष्टिक शतानां-त्रास स6 (3९3) ५inमोना मतानु भा सूत्रतini (चूहं किच्चा) व्यूहंकृत्वा-मन ४रीने (ससमये ठाविजई) स्वसमयः स्थाप्यते-२१सिद्धांत स्थापित ४२राय . तथा (णाणादिट्टत वयण निस्सारं सुट दरिसयंता) नाना दृष्टान्त वचन निःसारं सुष्टुदर्शयन्तः-५२मतना उनने भाटे भने २१भतना સ્થાપના (પ્રતિપાદન)ને માટે અનેક પ્રકારનાં દાંતવચનોની મદદથી અને હેતુવચનો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #701

૬૮૨
समवायानसूत्रे निस्सारता और स्वमत की अखण्डनीयता को सम्यक प्रकार से प्रकट करने वाले (विविहवित्थराणुगमपरमसम्भावगुण विसिठ्ठा) विविध विस्तारानुगम परमसद्भावगुणविशिष्टा:-'विज्ञेय जीवादि पदार्थो का सुगमता से बोध हो -इस हेतु अनेक प्रकार से विस्तारपूर्वक जो वर्णन तथा 'इसपद का यही अर्थ है'-इस प्रकार से निश्चयपूर्वक जो व्याख्यान इन-दोनों गुणों से विशिष्ट, (मोक्खपहोयारगा) मोक्ष पथावतार कौ-मोक्षपथ में अर्थात सम्यग्दर्शनादि में प्राणियों के प्रवर्तक, (उयारा)उदारी-दोष-रहित और गुणसहित (अण्णाणतमंधधारदुग्गेसु दीवभूया) अज्ञानतमोन्धकारदुर्गेषु दीपभूतौ-अतिशय अज्ञानरूप अंधकार के वश दुर्गम तत्त्वमार्ग में प्रकाशक होने के कारण प्रदीपसदृश, (सिद्धिसुगइगिहुत्तमस्स सोवाणा चेव) सिद्धिसुगतिगृहोत्तमस्य सोपानानीव-सिद्धि, सुगति-मोक्षपदप्राप्ति अथवा सुदेवत्व
और समानुषत्व प्राप्तिरूप श्रेष्ठ प्रासाद के सोपान सदृश तथा (णिक्खोभणिप्पकंपा) निक्षोभनिष्प्रकम्पौ-वादियों द्वारा सर्वथा अखंडनीय ऐसे सूत्र और अर्थ इस अंग में कहे गये हैं।(सूयगडस्सणं परित्ता वायणा)सूत्रकृतस्य खलु परीता:वाचनाः-सूत्रकृतांगमें संख्यात बाचचनायें हैं,(संखेज्जा अणुयोगदारा) संख्याताःअनुयोगद्वाराणि-संख्यात अनुयोगद्वार हैं, (संखेज्जाओ पडिवत्तीओ) દ્વારા પરમતની નિઃસારતા અને રવમતની અખંડનીયતાને સારી રીતે દર્શાવનાર (विविहवित्थराणुगगपरमसम्भावगुणविसिट्टा) विविधविस्तारानुगमपरमसद्भवगुणविशिष्टाः-विज्ञेय ७६ पहानु सुगमनायी ज्ञान थाय" એ હેતુથી વિસ્તારપૂર્વક અનેક પ્રકારે વર્ણનયુકત તથા “આ પદનો આ પ્રમાણે 24 थाय छ.” मे प्रमाणे निश्चयपू ना ४थनयु४त, (मोक्ख पहोयारगा) मोक्ष पथावतारको-भाक्षने ५थे अथवा सन्याशन माहिमा वने प्रवृत्त ४२नार उयारा) उदारौ-दोषरहित अने गुरासहित (अण्णाणंतमंधयारदुग्गेसु दीवभूया अज्ञानतमोन्धकारदुर्गेषु दीपभूतौ-मतिशय २मज्ञान३५ २५४२मय हुभ तरमा मा ४४ पाथी दीपना समान, सिद्धिसुगइ गिहुत्तमस्स सोवाणा चेवः सिद्धिसुगति गृहोत्तमस्य सोपानानोव-सिद्धि, सुगति-भाक्षनी प्रति, અથવા સુદેવત્વ અને સુમાનુષત્વ પ્રાપ્તરૂપ શ્રેષ્ઠ પ્રાદિનાં પગથિયાં સમાન તથા (णिक्खोभणिप्पकंपा ) निक्षोभनिष्पकम्पो-५२मतवाहीन्या द्वारा स! AA3नीय सेवा सूत्र भने मनु ॥ सूत्रतinwi Yथन यु छ. (सूयगडस्सणं परित्तावायणा) सूत्रकृतस्य खलु परीताः वाचना:-सूत्रतामा सभ्यात पायना मो छ, (संखेज्जा अणुयोगदारा) संख्याताः अनुयोग द्वाराणि-सध्यात अनुये।।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #702

भावबोधिनो टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम्
६८३ संख्याता प्रतिपत्तयः संख्यात प्रतिपतियां हैं,(संखेज्जा वेढा)संख्याताःवेष्टका:संख्यात वेष्टक हैं, (संखेज्जा सिलोगा) संख्याताः श्लोकाः-संख्यात'लोक हैं, [संखेज्जाओ निज्जुत्तीओ) संख्याताः नियुक्तयः-संख्यात नियुक्तियां हैं। (से णं अंगहाए दोच्च अंगे) तत्खलु अङ्गार्थतया द्वितीयं अङ्गम्-यह अंग की अपेक्षा दूसरा अंग है। इसके (दो सुयक्खंघा) द्वौ श्रुतस्कन्धौदो श्रुतस्कंध हैं, (तेवीसं अज्झयणा) त्रयोविंशतिरध्य यनानि-तेवीस २३ अध्ययन हैं, (तेत्तीसं उद्देसणकाला) त्रयस्त्रिंशदुद्देशनकला:-तेतीस ३३ उद्देशनकाल हैं, (तेत्तीसं समुदेसणकाला) त्रयस्त्रिंशत्समुद्देशनकालाःतेतीस ३३ समुद्देशन काल हैं, (छत्तीसं पदसहस्साइं-पयग्गेणं पण्णत्ताई)
त्रिंशत्पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-पदपरिमाण की अपेक्षा ३६छत्तीस हजार पद हैं. संखेज्जा अक्खरा) संख्यातानि अक्षराणि-संख्यात अक्षर हैं, (अणंता गमा) अनन्ता गमाः-अनंतगम हैं, (अणंता पज्जवा) अनन्ता पर्यायाः-अनन्त पर्याये हैं, (परित्ता तसा) परीताः त्रसाः-त्रस असंख्यात हैं, (अणंता थावरा) अनन्ता स्थावरा:-स्थावर अनंत हैं। इसमें (सासयकडनिबद्धणिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आघविज्जति)-शाश्वतकृतनिघद्धनिकाचिताः जिनप्रज्ञप्ताः भावा आख्यायन्ते-जिनोक्त भाव सामान्य हा छ, [संखेजाओ पडिवत्तीओ संख्याताः प्रतिपत्तयः-सभ्यात प्रतिपत्ति. मोछे, (संखेजावेढा) संख्याताः वेष्टका:-सच्यात वेष्ट छ, (संखेजा सिलोगा) संख्याताः श्लोकाः- सध्यात सी छे, (संखेजाओ निजत्तीओ) संख्याता नियुक्तयः सभ्यात नियुतिये। छ. (से गं अंगहाए दोच्चे अंगे। तत्खलु अङ्गार्थतया द्वितीयं अगम्-ते मगानी अपेक्षा मी म छे. तेना (दो सुयक्खंधा) द्वौ श्रुतस्कन्धौ मे श्रुत२५ छ, (तेवीसं अज्झयणा त्रयोविंशति रध्ययनानि-तेवीस (२३) अध्ययन छ (तेत्तीसं उद्देसणकाला) त्रयस्त्रिंशद्देशनकालाः तेनीस (33) देशना छ. (तेत्तीसं समुदेसणकाला) त्रयस्त्रिंशत्समुद्देशनकाला:-तेत्रीस (33) समुद्देशन छ, (छत्तीसं पदसहस्साई पयग्गेणं पणत्ताइं) ट्त्रिंशत्पदसहस्त्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-५६ परिभानी पेक्षाये छत्रीस (३६) m२ ५४ छे. (संखेजा अक्खरा) संख्यातानि अक्षराणिसभ्यात मक्ष। छ, (अणंता गमा) अनन्ता गमा:-मन त म छ, (अणंतापज्जवा) अनन्ता पर्यायाः-मनन्त पर्याय छ, (परित्ता तसा) परीताः त्रसाःमन्यात त्रस छे (अणंता थावरा) अनन्ता स्थाबरा:-मनात स्थावर छे. AL Ai (सासयकड निबद्धणिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आधविजति) शाश्वतकृतनिबद्धनिकाचिताः जिनप्रज्ञप्ताः भावा आख्यायन्ते-हिनेत
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #703

૬૮૪
समवायाङ्गसूत्रे विशेष रूप से कहे गये हैं। (पण्णविनंति) प्रज्ञाप्यन्ते-प्रज्ञप्त हुए हैं, (परूविज्जंति) प्ररूप्यन्ते-प्ररूपित हुए हैं, (दंसिज्जंति) दयन्ते-दर्शित हुए हैं, (निदंसिज्जंति] निदयन्ते-निदर्शित हुए हैं (उवदंसिज्जंति) उपदयन्तेउपदर्शित हुए हैं। इन सब पदों का अर्थ आचारांग के स्वरूप निरूपण में लिखा जा चुका है। (से एवं आया, एवं णाया एवंविण्णाया) स एवमात्मा' एवं ज्ञाता एवं विज्ञाता-इस सूत्रकृतांग का अध्ययन करने वाला इसमें कहे हुए आचारों का यथावत् पालन करने से आत्मस्वरूप हो जाता है, वह ज्ञाता हो जाता है और विज्ञाता हो जाता है। (एवंचरणकरणपरूवणा आपविज्जइ. पण्णविजइ परूविज्जइ, दंसिज्जइ निदसिज्जइ वउदंसिज्जइ से तं सूयगडे) एवं चरणकरणप्ररूपणा आख्यायते, प्रज्ञाप्यते,प्ररूप्यते, दयते, निदश्यते, उपदश्यते-तदेतत् मूकृतम्-इसप्रकार इस अंग में चरणप्ररूपणा और करण प्ररूपणा आख्यात हुए हैं, प्ररूपित हुए हैं, दर्शित-हुए हैं, निदर्शित हुए हैं। इन क्रियापदों का विशिष्ट अर्थ आचारांग की व्याख्या में लिखा जा चुका है। इस प्रकार से सूत्रकृतांग का यह स्वरूप जानना चाहिये ॥सू० १७५॥ लाप सामान्य तथा विशेष३ ४ामा मावेस छे, (पण्णविज्जति) प्रज्ञाप्यन्तेप्रज्ञा या छ, (परूविज्जति)प्ररूप्यन्ते-३पित थया छे, (दसिज्जति)दर्यन्तेविमा मा०या छ, (निदंसिज्जंति निदयन्ते-
निश ४२राये। छ,(उवदसिज्जंति) उपदयन्ते-पहशित या छ. ५२।४ सपा पाने! मायागना २१. ३५ नि३५शुभा मा गये। 2. (से एवं आया एवं णाया एवं विण्णाया) स एवमात्मा, एवंज्ञाता एवं विज्ञाता-या सूत्रतinनु मययन ५२ना२ तभ કહેલ અચાનું ચગ્ય રીતે પાલન કરીને આત્મસ્વરૂપ બની જાય છે, તે જ્ઞાતા मन विज्ञात 25 ofय छे. (एवं चरणकरणप्रख्वणा आघविज्जइ, पण्णविजइ, परूविज्जइ, दंसिज्जइ, निदसिजइ, उवदंसिजइ से तं सूयगडे) एवं चरण करणप्ररूपणा आस्यायते, प्रज्ञाप्यते. प्ररूप्थते, दर्यते, निदर्यते, उपदश्यते तदेतत् सूत्रकृतम्-॥ प्रमाणे 20 मा २२५५३५९॥ भने ४२४५३५०।। આખ્યાત થયેલ છે. પ્રજ્ઞપ્ત થયેલ છે, પ્રરૂપિત થયેલ છે, દર્શિત થયેલ છે, અને નિર્દેશિત થયેલ છે. આ ક્રિયાપદને વિશિષ્ટ અર્થ આચારાંગની વ્યાખ્યામાં લખવામાં આવી ગયું છે. સૂત્રકૃતાંગનું આ પ્રમાણનું સ્વરૂપ સમજવાનું છે. સૂ. ૧૭૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #704

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृता स्वरूपनिरूपणम्
टीकार्थ - 'से किं तं सूयगडे ?" इत्यादि । हेभदन्त ! सूत्रकृतांग का क्या स्वरूप है ? उत्तर- सूत्रकृतांग द्वारा अथवा सूत्रकृतांग में स्वसिद्धान्त सूचित किये गये है, पर सिद्धान्त सूचित किये गये हैं। स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्त दोनों सूचित किये गये है। उपयोग लक्षणवाले जीव सूचित किये गये हैं। अजीव का स्वरूप जीव के स्वरूप से सर्वथा भिन्न सूचित किया गया है। जीव और अजीव ये दोनों सूचित किये गये हैं। पंचास्तिकायात्मक लोक सूचित किया गया है। अलोक सूचित किया गया है। लोक और अलोक ये दोनों सूचित किये गये है। सूत्रकृतांग में जीव, अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव, संवर, निर्जरा, बंध और मोक्ष ये नौ पदार्थ सूचित किये गये हैं। तथा जो साधु अचिरकाल प्रव्रजित - नवदीक्षित है, कुतीर्थिको के अयथार्थ बोध से जनित मोह से जिनकी मति मोहित हो रही है, और जिन्हें कुसमय के संसर्ग के कारण या स्वाभाविकरूप से वस्तुतत्व के प्रति संशय उत्पन्न हो गया है ऐसे श्रमणजनों का जो पापकर अशुभकर्म का हेतुभूत= अनिर्मल मतिगुण है उसे निर्मल करने के लिये: इस सूत्र कृतांग में एक सौ अस्सी १८० प्रकार के क्रियावादियों का मत, चौरासी ८४ प्रकार के अक्रियावादि का मत, सरसठ ६७ प्रकार के अज्ञानवादियों का मत, और ३२वतीस प्रकार के वैनयिक वादियों का मत, इस
६८५
टीडार्थ - 'से किं त सूयगडे' इत्यादि ।
પ્રશ્ન-હે ભદન્ત ! સૂત્રકૃતાંગનું કેવું સ્વરૂપ છે ? ઉત્તર-મૂત્રકૃતાંગમાં સ્વ સિદ્ધાંત તથા પરસિદ્ધાંત, એ બન્ને સૂચિત કરાયા છે, ઉપયોગ લક્ષણયાળાં જીવા સૂચિત કરાયા છે. અજીવનું સ્વરૂપ જીવના સ્વરૂપથી તદ્દન ભિન્ન સૂચિત કરાયુ છે, જીવ અને અજીવ, એ બન્ને સૂચિત કરાયા છે, પાંચ અસ્તિકાયવાળે લેાક સૂચિત કરાયા છે, લેક સૂચિત કરાયા છે, લાક અને અલેાક એ બન્ને सूचित कराया छे. सूत्रतांगमां व लव, युएय, चाय, आस्त्रव, संवर, निश, બંધ અને મેક્ષ, એ નવ પદાર્થની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. તથા જે સાધુ અચિરકાલ પ્રવ્રુજિત- નવદીક્ષિત છે, કુતીથિંકાના અયર્થાથ મેધથી જનિત મેહ વધુ જેમની મોત માહિત થઇ રહી છે, અને જેમને કુસમય (કુત્સિત સિદ્ધાંત)ના સસ ને કારણે અથવા સ્વાભાવિક રીતે વસ્તુતત્વ પ્રત્યે સંશય પેદા થઈ ગયા છે. એવા શ્રમણજનેાના પાપકર-અશુભકર્મના કારણરૂપ જે અનિલ મતિગુણ છે તેને નિર્માંળ કરવાને માટે, આ સૂત્રકૃતાંગમાં ૧૮૦ પ્રકારના ક્રિયાવાદીઓના મતનું, ૮૪ પ્રકારના અક્રિયાવાદીઓના મતનું, ૬૭ પ્રકારના અજ્ઞાનવાદીઓના મતનું, અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #705

६८६
समवायाङ्गसूत्रे प्रकार इन तीनसौ तेरसठ३६३पाखंडियों का सिद्धान्त-खडित करके स्वसि. द्वान्त स्थापित किया गया है। जब यह बात है कि इस सूत्रकृताङ्ग द्वारा परमतनिराकरणपूर्वक जैनसिद्धान्त स्थापित किया गया है तो अब सूत्रकार इस सूत्रकृतांग के सूत्रों का और उनके अर्थ का क्या स्वरूप है इस विषय को कहते हैं-वे कहते है कि इस सूत्रकृतांग के सूत्र अर्थ ऐसे हैं-ये सब पद सूत्रार्थ के विशेषण हैं-इसका अर्थ इस प्रकार से है-इस अंग के ये सूत्र और अर्थ दोनों ही नाना प्रकार के दृष्टान्त और हेतुवचनों द्वारा कि जिन्हें स्यादादीजन परमत के निराकरण करने और स्वमत स्थापित करने के लिये उपस्थित करता है अच्छी तरह से परमत में निस्सारता प्रकट करने वाले हैं-अर्थात् नानाविध युक्तियों के प्रदर्शन से परमत अग्रह्यत्वप्रदर्शनपूर्वक स्वमत में अखंडनीयता प्रदर्शित कहते हैं, तथा-ये दोनो विविध विस्तारानुगम और परमसद्भाव इन दो गुणों से विशिष्ट हैं, अर्थात् विज्ञेय जो जीवादिकतत्त्व है उनका सुगम रीति से बोध हो जावे इसलिये उनका प्रतिपादन विविध प्रकार से विस्तृतरूप में ये करनेवाले हैं।तथा यह विषय इसी प्रकार से है अन्य प्रकार से नहीं है इस रीति से निश्चयपूर्वक ऊनका व्याख्यान करने वाले हैं-ये दो गुण सूत्र और अर्थ ૩૨ પ્રકારના વયિકવાદીઓના મતનું આ પ્રકારે ૩૬૩ પાંખડીઓના સિદ્ધાંત નું ખંડન કરીને સ્વસિદ્ધાંત સ્થાપિત કરવામાં આવેલ છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રકૃતગ દ્વારા પરમતનિરાકરણપૂર્વક જૈન સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. હવે સૂત્રકાર આ સૂત્રકૃતાગનાં સૂત્રોનું અને તેમના અર્થનું સ્વરૂપ કેવું છે. તે બતાવે છે–તેઓ કહે છે કે આ સૂત્રકૃતાંગમાં સૂવ અને અર્થ આ પ્રકારના છે–આ સઘળા પદે સૂવાથેનાં વિશેષણે છે-તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે–આ સૂત્રકૃતાગના એ સુત્ર અને અર્થ એ બને વિવિધ પ્રકારના દષ્ટાંતે અને હેતુ વચનો દ્વારા-જેમનો સ્થાદ્વાદીકે પરમતનું ખંડન કરવા માટે અને સ્વમનનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે ઉપયોગ કરે છે–પરમતમાં નિઃસારતા બતાવાનાર છે. એટલે કે વિવિધ યુક્તિ ને ઉપયોગ કરીને પરમતમાં આગ્રાહયત્વ બતાવીને સ્વમતમાં અખંડનીયતા પ્રદર્શિત કરે છે. તથા એ બન્ને (સૂત્ર અને અર્થ) વિવિધ વિસ્તારાનુગમ અને પરમસદુભાવ એ ગુણોથી યુકત છે, એટલે કે વિશે (જાણવા લાયક) જે જીવાદિક તત્વ છે તેમને સરળ રીતે બંધ થઈ જાય તે માટે વિવિધ પ્રકાર અને વિસ્તારપૂર્વક તેમનું પ્રતિ પાદન કરનાર છે. તથા આ વિષય આ પ્રમાણે જ છે અન્ય રીતે નથી” એ પ્રકારે દૃઢતાપૂર્વક તેનું પ્રતિપાદન કરનાર છે. સૂત્રતા એ બે ગુણો હોય છે, જે તેમનામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #706

६८७
भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरुपनिरूपणम् के होते हैं-सो इनमें विद्यमान हैं। ऐसे गुण विशिष्ट सूत्रार्थ इस अंग में हैं। तथा ये सूत्रार्थ भव्य जीवों को मोक्षपथ-जो सम्यग्दर्शनादि रूप है उसमें पत्ति कराने वाले हैं। उदार हैं-सूत्र और अर्थ के दोष होते हैं उनमें ये रहित हैं और अपने २ गुणों से युक्त हैं। तथा अतिशय अज्ञानरूप अंधकार के वश से दुर्गम बने हुए तत्त्वमार्ग में ये प्रकाशक होने के कारण प्रदीप जैसे हैं। जो जीव अज्ञानतम अंधकार के वशवर्ती होने के कारण तत्वमार्ग में प्रवेश नहीं कर सकता है वह जीव यदि इस अंग के सूत्रों और उनके अर्थ का भावसहित मननपूर्वक अध्ययन और विचार करता है तथा उनके अनुसार प्रवृत्ति करता है तो उसे अवश्य ही तत्त्व का दर्शन हो जाता है। तथा 'सिद्धि सुगइगिहुत्तमस्स' सिद्धिसिद्धपद प्राप्तिरूप सुगति-अथवा सिद्धि और सुगति-सुदेवत्व और सुमानुषत्वप्राप्तिरूप जो उत्तम घर है उसके ये दोनों सोपानपक्ति जैसे हैं। तथा-ये सूत्र और अर्थ ऐसे नहीं है कि जिन्हें वादी किसी भी तरह से खंडित कर सके अतः ये अपने२ अभिप्राय में अव्यभिचरित होने के कारण निष्प्रकंप हैं। ऐसे विशेषणों से विशिष्ट सूत्र और अर्थ इस अंग के हैं। तथा-इस सूत्रकृतांग की वाचना परीत-संख्यात हैं, अनुयोगद्वार संख्यात है, प्रतिपत्तियां संख्यात हैं, वेष्टक संख्यात हैं, श्लोक મોજુદ છે. એવા ગુણયુકત સૂત્રાર્થે આ અંગમાં છે. તથા એ સૂત્રાર્થો-જે સમ્યગદર્શનાદિરૂપ છે. તે મોક્ષપથમાં પ્રવૃત્ત કરનારા છે, ઉદાર છે-સૂત્ર અને અર્થના જે દે હોય છે તેમનાથી તે રહિત છે, અને પોતપોતાના ગુણોથી યુકત છે. તથા અતિશય અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને લીધે દુર્ગમ બનેલ તત્વ માર્ગના પ્રકાશક હેવાને કારણે તેઓ પ્રદીપ-દીપક સમાન છે. જે જીવ અતિશય અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને કારણે તમાર્ગમાં પ્રવેશ કરી શકતું નથી, તે જીવ જે આ અંગનાં સૂત્રો અને તેમના અર્થનું ભાવરહિત અને મનન પૂર્વક અધ્યયન અને ચિંતન કરે અને તેમાં उह्या प्रमाणे प्रवृत्ति ४२ तो तेने अवश्य तत्वनुशन याय . तया "सिद्धि मुगइगिहुत्तमस्स" सिद्धि-सिद्धयनी प्राति३५ सुगति-सिद्धि मने सुगति સુદેવત્વ અને સુમાનુષાવની પ્રાપ્તિરૂપ જે ઉત્તમ ભવન છે તેના પગથિયાં સમાન એ બને છે. તથા એ સૂત્ર અને અર્થ એવો નથી કે જેમનું વાદી કઈ પણ રીતે ખંડન કરી શકે. તેથી તેઓ પિતાપિતાના અભિપ્રાયમાં અવ્યભિચરિત (અફર) હોવાથી નિષ્પકપ છે. એવાં વિશેષણોથી યુકત સૂત્ર અને અર્થ આ અંગમાં છે, તથા આ સૂત્રકૃતાંગની વાચના “પરીતા” સંખ્યાત છે, અનુગ દ્વાર સંખ્યાત છે, પ્રતિપતિ સંખ્યાત છે, વેણક સંખ્યાત છે, પ્લે કે સંખ્યાત છે, અને નિયંતિયો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #707

૬૮૮
समवायाङ्गसूत्रे
संख्यात हैं। और नियुक्तियों संख्यात हैं। इन पदों का अथें आचारांग सूत्र के निरूपण के अवसर में कर दिया गया है। अंग रूप की अपेक्षा से यह अंग दूसरों अंग है। इसमें दो श्रुतस्कंध हैं। तेवीस २३ अध्ययन हैं। प्रथम-श्रुतस्कध में सोलह १६, और द्वितीय श्रुतस्कंध में सात७ अध्ययन हैं। तेंतीस ३३ उद्देशनकाल हैं। वे इस प्रकार से जानना चाहिये-प्रथमश्रुतस्कंध के प्रथम अध्ययन में चार उद्देशनकाल हैं दूसरे में ३, तीसरे में ४, चौथे में दो, पांचवे में दो तथा अवशिष्ट ग्यारह अध्ययनों में प्रत्येक अध्ययन में एक एक उद्देशनकाल हैं। तथा द्वितीयश्रुतस्कंध के सातों अध्ययनों में से प्रत्येक अध्ययन में एक एक उद्देशनकाल है। इस तरह दोनों श्रुतस्कंधों के मिलाकर तेंतीस ३३ उद्देशनकाल हैं। ससुद्देशनकाल भी ३३ तेतीस हैं। इसमें पदसंख्या पदपरिमाण की अपेक्षा छत्तीस ३६ हजार है। संख्यात अक्षर हैं। गम अनंत हैं। पर्याय अनंत हैं, त्रस असंख्यात है। स्थावर अनंत हैं। ऊपर निर्दिष्ट ये सब जिनदेव द्वारा कहे गये भाव हैं। ये द्रब्यार्थिक नय की अपेक्षा शाश्वत-नित्य हैं, पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा-अनित्य हैं, सूत्र में निबद्ध है और निकाचित है। इनको प्ररूपणा इस अंग में सामान्य और विशेषरूप से की गई है। अवशिष्ट इन क्रियापदों का अर्थ आचारांग के निरूपण करते પણ સંખ્યાત છે. આ પદનો અર્થ આચારાંગ સૂત્રનું નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવ્યું છે. અંગોની અપેક્ષાએ આ અંગે બીજું છે. તેમાં બે મૃતક ધ છે. પહેલા શ્રતક ધમાં ૧૬ અને બીજામાં ૭ અધ્યયન મળીને કુલ ૨૩ અધ્યયન छ. तेवीस (33) देशना छ, १ मा प्रमाणे छे-पड़ता श्रुत धना पहला અધ્યયનમાં ૪ ઉદેશકાળ, બીજામાં ૩, ત્રીજમાં ૪. ચેથામાં ૨, પાંચમાંમાં ૨ તથા બાકીના અગિયાર અધ્યયનમાંના પ્રત્યેક અધ્યયનમાં એક એક ઉદેશનકાળ છે. બીજા શ્રુતસ્કંધના સાતે અધ્યયનમાંના પ્રત્યેક અધ્યયન માં એક એક ઉદેશનકાળ છે. આ રીતે બને શ્રતસ્કંધના અધ્યયનના ઉદેશનકાળનો સરવાળો ૩૩ થાય છે. સમુદેશનકાળ પણ ૩૩ છે. આ અંગમાં છત્રીસ હજાર (૩૬૦૦૦) પદ છે, સંખ્યાત અક્ષર છે, અનંત ગમ છે, અનંત પર્યાય છે, અસંખ્યાત ત્રસ છે, અને અનંત સ્થાવર છે. ઉપરોકત સઘળા ભાવ જિનદેવ દ્વારા કથિત છે એ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત-નિત્ય છે, પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ કૃત-અનિત્ય છે સૂત્રમાં નિબદ્ધ છે અને નિકાચિત છે. તેમની પ્રરૂપણું આ અંગમાં સામાન્ય તથા વિશિષ્ટ રીતે કરવામાં આવી છે. બાકીના આ ક્રિયાપદને અર્થ આચારાંગનું નિરૂપણ કરતી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #708

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम् समय कर दिया गया है। जो इस अग का अध्ययन कर लेता है वह आत्मा इस प्रकार का होता है, ज्ञाता इस प्रकार का होता है, विज्ञाता इस प्रकार का होता है यह जान जाता है। इस प्रकार से इस अंग में चरण प्ररूपणा और करणप्ररूणा आख्यात हुए हैं, प्रज्ञप्त हुए हैं, प्ररूपितहए है। दर्शित हए हैं। निदर्शित हुए हैं और उपदर्शित हुए हैं, इन क्रियापदों का भी अर्थ आचारांग की व्याख्या में लिखा जा चुका है इस मकार से सूत्रकृताङ्ग का यह स्वरूप जानना चाहिये।
भावार्थ-"सूत्रकृत" इस पद में सूत्र और कृत ये दो शब्द है। इनका अर्थ सूत्र से-अर्थात् सूत्ररुप से जो किया गया-रचा गया है वह सूत्रकृत है। सूचनात् सूत्र-जीवादिक पदार्थो का जो प्रतिबोधक समझाने वाला होता है वह सूत्र कहलाता है। अथवा-सर्वद्रव्य और पर्यायों को तथा द्रव्याथिक और पर्यायार्थिक नय आदिके विषयभूत पदार्थों को जो बताता है वह सूत्र है। अथवा सूत्र सुप्तव्यक्ति के समान होता है-जिस प्रकार सुप्त व्यक्ति प्रतिबोधित किये जाने पर अपने अभीष्ट कार्य को साधित कर लेता है उसी तरह से सूत्र जब अर्थरूप से समझ लिया जाता है तो वह निःश्रेयस-मोक्ष का साधक बन जाता है। अथवा सूत्र तन्तु के जैसा होता है। तन्तु जिस प्रकार दो तीन या अनेक वस्तुओं को વખતે આપી દેવામાં આવ્યો છે. જે વ્યકિત આ અંગનું અધ્યયન કરે છે તે સમસ્ત પદાર્થને જ્ઞાતા અને વિજ્ઞાતા થઈ જાય છે. આ રીતે આ અંગમાં ચરણ પ્રરૂપણા અને કરણપ્રરૂપણા આખ્યાત થયેલ છે. પ્રજ્ઞપ્ત થયેલ છે, પ્રરૂપિત થયેલ છે, દશિત થયેલ છે. નિદર્શિત થયેલ છે અને ઉપદશિત છે. આ બધાં ક્રિયાપદોનો અર્થ આચારાંગનું નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધો છે. આ સૂત્રકૃતાંગનું ઉપર પ્રમાણેનું સ્વરૂપ છે.
भावार्थ--"सूत्रकृत" ५६मा 'सूत्र' 24 ने 'त' मे मे श६ छ. तेना मथ 21 प्रमाणे -सूत्र३थे 21ो २यना थऽ छे ते सूत्रत हेवाय छे. सूचनात् सूत्र-alls पानि ले माघ ४२२वनार डाय छे तेने 'सूत्र' से छे. સર્વ દ્રવ્ય અને પર્યાના તથા દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયાર્થિક નય આદિના વિષયભૂત પદાર્થોને જે બતાવે છે, તેને સૂત્ર કહે છે. અથવા સૂત્ર સુપ્ત વ્યકિતના જેવાં હોય છે—જેમ સુપ્ત વ્યકિતને પ્રતિબંધિત કરવામાં આવે છે તે પિતાના અભીષ્ટ કાર્યને પૂરું કરી લે છે. તે પ્રમાણે સૂત્રનો અર્થ જ્યારે સમજી જવાય છે ત્યારે તે અવશ્ય કલ્યાણકારી બની જાય છે. અથવા સૂત્ર તતુ તાંતણ જેવું હોય છે. જેમ તન્ત બે, ત્રણ કે અનેક વસ્તુઓ એકત્ર કરીને બાંધી લે છે તેમ સૂત્ર પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #709

६९०
समवायाङ्गसूत्रे
एकत्र कर बांध लेता है उसी तरह से सूत्र भी अपने में अनेक-अर्थों को बांधे रहता है। अथवा-सूक्त ही सूत्र है। अच्छी तरह से पूर्वापरविरोध रहित कहा गया वचन सूत कहलाता हैं जैसे-इस सूक्त में किसी प्रकार की भी बाधा नहीं आती है। इसी प्रकार सर्वज्ञभाषित सूत्र में कि जिसमें अनेक अथें गर्भित रहा करते हैं किसी भी प्रकार की बाधा नहीं आ सकती है। सूत्र का लक्षण सूत्रकारोंने 'अल्पाक्षरमसंदिग्धं' जो इत्यादिरूप में कहा है वह इन सूत्रों में विद्यमान है-अतः ऐसे लक्षण से संपन्न इस अंग के सूत्र हैं-इन सूत्रों से ईस अंग की रचना हुई है । इसलिये इस आगम का नाम सूत्रकृत-सूत्रकृतांग-हुआ है। वीतराग, सर्वज्ञ एवं हितोपदेशी प्रभु द्वारा प्रदर्शित जो मार्ग है वही यहां स्वसमय से गृहीत हुओं है। इसके अतिरिक्त जितने और मार्ग हैं वे सब परसमय हैं। इस आगम में सूत्रकार ने इन दोनां समयों(स्वपर) का विवेचन किया है। चेतना-उपयोग-ये जिनका लक्षण हैं उनका नाम जीव हैं और इस लक्षण से जो रहित हैंवे अजीव हैं। धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशस्तिकाय और पुद्गलास्तिकाय तथा काल ये सब अजीव हैं। प्रमाण से जिसकी सत्ता होअर्थात् जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म और आकाश इन पांच अस्तिकायरूप અનેક અર્થોને પોતાની અંદર બાંધી રાખે છે-અનેક અર્થો બતાવે છે. અથવા સુક્તને જ સૂત્ર કહે છે પૂર્વાપર વિરોધ રહિત સ્પષ્ટ રીતે કહેલ વચનને “સૂક્ત” કહે છે. એ સૂકતમાં જેમ કોઈ બાધા (મુશ્કેલીઓ નડતી નથી તેમ સર્વજ્ઞ ભાષિત સૂત્ર કે જેમાં અનેક અર્થ ગર્ભિત રહેલા હોય છે. તેમાં પણ કોઈ પણ પ્રકારની माया नती नथी. सूत्रसे सूत्रनु सक्षण "अल्पाक्षरमसंदिग्धं" त्या३५ બતાવેલ છે. સૂત્રના એ જે ગુણો છે તે આ સૂત્રોમાં મેજૂદ છે-તેથી એવાં લક્ષણોથી યુકત આ અંગનાં સૂત્રો છે. એટલે કે એવાં સૂત્રો વડે આ અંગેની રચના થઈ છે. તે કારણે આ આગમનું નામ સૂત્રકૃત-સૂત્રકૃતાંગ રાખ્યું છે. સ્વસમયઃ એટલે વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને હિતોપદેશી પ્રભુદ્વારા પ્રદર્શિત માર્ગ એ અર્થ અહીં ગ્રહણ કરાવે છે. તે સિવાયના જે બીજા માગે છે તે બધાને “પરસમય” કહેલ છે. આ આગમમાં સૂત્રકારે એ બને સમનું વિવેચન કર્યું છે. ચેતનાઉપયોગ. એ જેમનું લક્ષણ છે તેમને જીવ’ કહે છે, અને તે લક્ષણથી જે વિહીન હોય છે તેમને “અજીવ” કહે છે. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, અને પુદ્ગલાસ્તિકાય, તથા કાળ, એ બધા અજીવ છે. પ્રમાણથી જેની સત્તા હાયએટલે કે જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધમ અને આકાશ, તે પાંચ અરિતકાયરૂપ દ્રવ્યોનો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #710

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम् द्रव्यों का जिसमें निवास हो-इन पांच अस्तिकाय स्वरूप जो हो-वह लोक है। इस लोक से जो भिन्न हो उसका नाम अलोक है-अर्थात जिसमें केवल आकाशही आकाश हो वह अलोक है। यही लोक और अलोक का लक्षण 'धर्सादीनां त्तिद्रव्याणां' इत्यादि श्लोक से प्रकट किया गया है। शुभकर्मों का नाम पुण्य है। सातावेदनीय आदि जो४२बयालीस प्रकृतियां हैं ये पुण्यप्रकृतियां हैं। प्राणातिपात आदिक जो अठारह१८पापस्थान हैं। आत्मा में कर्म जिनके द्वारा प्रवेश करते हैं वे आस्रव कहलाते हैं। प्राणातिपात
आदि जो कर्म आने के कारण हैं इन कारणों का निरोध जिनसे होता है वे संवर हैं। संयमी जीव ऐसे कारणों का निरोध अहिंसा, सत्य आदि द्वारा करता है-अत्तः अहिंसा सत्य आदि संवर रूप हैं। कम पुद्गलो का एकदेश से झरना-नष्ट-क्षय होना याने अलग होना इसका नाम निर्जरा है। कषाय सहित होने से जीव कर्म के योग्य पुदगलों को जो ग्रहण करता हैं इसका नाम बंध है। सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र द्वारा जीव कर्मों का अत्यंत जो उच्छेद-अभाव-अपनी आत्मा से अलग कर देता है इसका नाम मोक्ष है। इस अंग में इन तमाम विषयों को प्रतिपादन करने का अभिप्राय सूत्रकार का केवल यही है कि जो साधु नवदीक्षित हैं, जिनसिद्धान्त के अवगाहन से जिनको बुद्धि परिपक्व नहीं हुई हैજેમાં નિવાસ હોય અથવા તે પાંચ અસ્તિકાય સ્વરૂપ જે હોય તેનું નામ “લોક” છે. તે લોથી ભિનન હોય તેને “અલક” કહે છે-એટલે કે જેમાં ફકત આકાશ
डायतेने साहे. ते भने सोना सक्षण 'धर्मादीनां-वृत्ति द्रव्याणां' ઈત્યાદિ શ્લોકો દ્વારા પ્રગટ કરાયાં છે શુભ કર્મને પુણ્ય કહે છે. સાતવેદનીય આદિ જે ૪૨ પ્રકૃતિ છે તે પુણ્યપ્રકૃતિ છે પ્રાણાતિપાત આદિ જે ૧૮ અઢાર પાપસ્થાનો છે તે “પાપ” છે. જેમના દ્વારા આત્મામાં કર્મને પ્રવેશ થાય છે તેમને આવે કહે છે. પ્રાણાતિપાત આદિ જે કર્મના આગમનનાં કારણો છે તે કારણોને નિરોધ જેમના વડે થાય છે તે “સંવર' કહેવાય છે. સંયમી જીવ અહિંસા, સત્ય આદિ દ્વારા એવાં કારણેને નિરોધ કરે છે, તેથી અહિંયા, સત્ય આદિ સંવરરૂપ છે. કર્મ પુદ્ગલોનું ઝરવું ક્ષય થવો, તેનું નામ “નિર્જરા” છે. કષાયયુકત થવાથી જીવ કમને પુદ્ગલેને જે ગ્રહણ કરે છે. તેનું નામ “ધ” છે સમ્યગદર્શન, સમ્યગજ્ઞાન, અને સમ્યક ચારિત્ર દ્વારા જીવ કર્મોને જે આત્યંતિક ક્ષય કરે છે તેનું નામ “મોક્ષ” છે. આ અંગમાં આ સઘળા વિષયનું પ્રતિપાદન કરવાનું સૂત્રકારને કેવળ એટલે જ હેતુ છે કે જે સાધુ હજી નવદીક્ષિત છે, જિનકથિન સિદ્ધાંતનાં ઊંડા અભ્યાસથી જેમની બુદ્ધિ પરિપકવ થઈ નથી. કોમળ મતિવાળા છે, કુતીથિકા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #711

६९२
समवायानसूत्रे
कोमलमति के है, कुतीर्थिकों के अयथार्थ बोध के चमत्कार से श्रोताजनों की मनोमूढता देखकर जिनकी मति ब्यामोह युक्त बन जाती है-अथवाशुभफलरहित होने से निष्फल हुआ जो कुतीर्यिकों का अपने सिद्धान्त में हठाग्रह उसके वश से जिनकी बुद्धि में व्यामोह समा जाता है और इसी कारण वस्तुतत्व के प्रति जिन्हें अनेकविधसंदेह अन्दोलित करने लग जाते हैं-अथवा जो स्वभावतः ही वस्तुतत्त्व के प्रति संदेहशील वने हैं-ऐसे श्रमण जनों की मति निःसंदेह होकर निर्मल हो जावे इसी निमित्त इसमें तीनसौ तेरसठ ३६३ पाखंडमतों का निराकरण सूत्रकार ने किया।३६३तीनसो तेरसठ पाखंडियों की गणना-क्रियावादी-के १८० एकसो अस्सी,अक्रिया वादी के८४ चोरासी, अज्ञानवादी के ६७ सरसठ और वैनयिकवादी के३२बत्तीस भेदों को लेकर की गई है। इन में क्रियावादियों की मान्यता इस प्रकार से है कि कर्ता के विना पुण्यानुबंध और पापानुबंध आदिरूप क्रिया-संभवित नहीं हो सकती है। अतः क्रिया कतृसमवायिनी-कर्ता में समवाय संबंध से रहनेवाली है तथा काल, नियति, स्वभाव, ईश्वर
और आत्मा इन पांच को ये कर्ता मानते हैं। इनमें कोई काल को कर्त्ता मानते हैं और कोई२ नियति आदि को कर्ता मानते हैं। इस तरह इनके मुख्यतः ५पांच भेद हो जाते हैं। ये सब अस्तित्ववादी हैं। इनके ના અયથાર્થ બેધના પ્રભાવથી શ્રોતાજનેની મને ગૂઢતા જોઈને જે મની મતિ વ્યામહયુકત બની જાય છે, અથવા શુભફળની પ્રાપ્તિ ન થવાથી, અને કુતીથિકાના પિતાના સિદ્ધાંત પ્રત્યેના હઠાગ્રહને કારણે જેમની મતિમાં વ્યામોહ ઉત્પન થયે હોય છે, અને એ જ કારણે વસ્તુતત્વ પ્રત્યે અનેક પ્રકારના સંદેહથી જેમનું ચિત્ત ચલાયમાન થાય છે, અથવા જેઓ સ્વાભાવિક રીતે જ વસ્તુતત્વ પ્રત્યે સંદેહશીલ બનેલ છે, એવા શ્રમણોની મતિ નિ:સંદેહ થઈને નિર્મળ થાય તે માટે આ અંગમાં 3९3 से तसा पासमतानु २४२९५ (31) ४२वामा साव्यु छ. ३६३ ત્રણસો તેસઠ પાંખડીઓ આ પ્રમાણે છે–યિાવાદીના ૧૮૦ એકસો એંસી કિયાવાદીના ૮૪ ચોર્યાસી અજ્ઞાનવાદીના ૬૭ સડસઠ અને વિનવિકવાદીના ૩૨ બત્રીસ મળીને કુલ ૩૬૩ ત્રણસો તેસઠ પાખંડીઓ છે. તેમાના કિયાવાદીઓની માન્યતા એવી છે કે કર્તા વિના પુણ્યાનુબંધ અને પા પાનું બંધ આદિરૂપ ક્રિયા સંભવી શકતી નથી. अतः क्रिया कर्तृसमवायिनी-४ानी साथै समवाय संयथा २४ नारी छे. तथा કિયાવાદીઓ કાળ, નિયતિ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્મા, એ પાંચને કર્તા માને છે. તેમાંના કેઈ કાળને તો માને છે. અને કોઈ કેઈ નિયતિ આદિને કર્તા માને છે. આ રીતે તેમના મુખ્ય પાચ ભેદ થાય છે. તે બધા અરિતત્વવાદી છે. તેમના મત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #712

भावबोधिनी टीका. सूत्रकताङ्गस्वरुपनिरूपणम् वणायाःक्रियाया असंभवात्कर्तृसमवायिनी क्रियां वदन्ति । तथा कालनियतिस्वभावेश्वरात्मनां मध्ये कश्चित् कालस्य कर्तृत्वं मन्यते कश्चिनियते रित्येवमेषां मुख्यतः पञ्च भेदाः एते च अस्तित्ववादिनः । एतेषां मते जीवाजीवपुण्यपापावसंवरनिजराबंधमोक्षाख्याः नव पदार्थाः । स्वपरभेदाभ्यां नित्यानित्यविकल्पद्वयेन कालनियतिस्वभावेश्वरात्माश्रयणादशीत्युत्तरं भेदशतं क्रियाणां भवति। तदभेदा एवमवगन्तव्या:-अस्ति जीवः स्वतोनित्यः कालतः, अस्ति जीवः स्वत्तोऽनित्यः कालतः, अस्ति जीवः परतो नित्यः कालतः, अस्ति जीवः परतोऽनित्यः कालतः, इत्येवं कालेन सह चत्वारो भेदाः, एवं नियत्यादीनां मत में जीव अजीव, पुण्य, पाप, आस्रव. संवर, निर्जरा बंध और मोक्षये नौ पदार्थ है। इन नौ पदार्थों के स्व और पर की तथा काल, नियति, स्वभाव, ईश्वर और आत्मा इनकी अपेक्षा लेकर नित्य
और अनित्यरूप विकल्पों के साथ २०-२० वीस-वीस भेद बन जाते हैं-जो इस प्रकार से हैं-(१) अस्ति जीवः स्वतो नित्यः कालत:, (२)
अस्ति जीवः स्वतोऽनित्यः कालतः, (३) अस्तिजीवः परतो नित्यः कालतः (४) अस्ति जीवः परतोऽनित्यः कालतः-जीव है और वह स्व और काल की अपेक्षा नित्य है (१) जीव है और वह स्व और काल की अपेक्षा अनित्य है (२)जीव है और वह पर की तथा काल की अपेक्षा नित्य है(३) जीव है और वह पर की तथा काल की अपेक्षा अनित्य है। इसी तरह सेजीव है और वह स्व की तथा नियति की अपेक्षा नित्य है। जीव है और वह स्व की तथा नियति की अपेक्षा अनित्य है। जीव है और वह पर की अपेक्षा तथा नियति की अपेक्षा नित्य है। जीव है और वह स्वतथा नियति की अपेक्षा अनित्य है। इसी तरह से स्व और परके साथ नित्य और विकल्पों मनुसार १. ५०१, पुण्य, ५५, मालव, सर, विश, ७५, सने મોક્ષ એ નવ પદાર્થ છે, એ નવ પદાર્થોના સેવ અને પરની અપેક્ષાએ તથા કાળ, સ્વભાવ, ઈશ્વર અને આત્માની અપેક્ષાએ નિત્ય અને અનિત્યરૂપવિક૯ની સાથે ર૦-૨૦ पीस पास लेह थायछ.२ मा प्रम छ-(१) अस्तिजीवः स्वतो नित्यः कालतः
छ, मने ते२१ अनेते ती अपेक्षा नित्य छे (२)अस्तिजीवः स्वतोऽ नित्य पालन:-02. मन ते आजनी अपेक्षा मनित्य छे. (3)अस्तिजीवः परतो नित्य कालतः- छे अनेते ५२ना तथा नी मपेक्षा नित्य छे.(४) अस्तिजीवः परतोऽ नित्यः कालत:-०१ छ भने पत्नी मने अपनी अपेक्षा अनित्य छे. (५) र પ્રમાણે જીવ છે અને તે સ્વની અને નિયતિની અપેક્ષાએ નિત્ય છે. (૬) જીવ છે અને તે સ્વની અને નિયતિની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે (૭) જીવ છે અને તે પરની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #713

६९४
समवायाङ्गसूत्रे चतुर्णा मध्ये एकैकेन सह चत्वारश्चत्वारी भेदाः । इत्थं जावपदार्थेन विंशतिः क्रियाः संजाताः। एवं शेषाणामजीवादीनामष्टानां प्रत्ये केन विंशतिविंशतिः क्रियाः संजाताः। एतत्सर्वसंकलनयाऽशीत्युत्तरशतभेदाः क्रियाया भवन्ति । एत द्वादिनः 'क्रियावादिनः' इत्युच्यते १८०। तथा 'चउरासीए अकिरियवाईणं' चतुरशीतेरक्रियावादिनाम् अक्रियां जीवादि पदार्थों नास्तीत्यादिकां वदितु शोलं येषां ते अक्रियावादिनस्तेषां तथोक्तानाम्, अक्रियावादिनो हि चतुरशीतिसंख्यका अक्रिया मन्यते । एते पुण्यपापवर्जिताम् जीवाजीवादीन् सप्तप. दार्थान् मन्यन्ते । जीवादि सप्तसु प्रत्येकः स्वतः परतः काल यदृच्छा नियति को स्वभाव, ईश्वर,एवं आत्मा को लेकर जीव के ऊपर लगा लेना चाहिए। तब इस तरह एक जीव पदार्थ के साथ २० वीस क्रियाओं का संबंध बन जाता है। इसी प्रकार से२०-२० क्रियाओं का संबंध अजीव आदि अवशिष्ट नौ पदार्थों के साथ भी बना लेना चाहिये। ईस तरह ९-२०= १८० भेद क्रिया के हो जाते हैं । इन क्रियाओं को क्रियावादी मानते हैं ईसलिये वे क्रियावादी कहलाते हैं । • जीव आदि पदार्थ नहीं है' इत्यादि अक्रियारूप जिनको मान्यता है वे अक्रियावादी हैं। इनके मतानुसार पुण्य और पाप को छोडकर जीव, अजीव आदि सात पदार्थ हैं। जिस प्रकार क्रियावादी काल नियति आदि५ को कर्ता मानते हैं उसी तरह से ये इन पांचों के अतिरिक्त १ यहच्छा को भी अकर्ता-मानते हैं। इस तरह इन के मुख्यतः ६ भेद हो जाते हैं। इनमें नित्य और अनित्य इन दो विकल्पों को लेकर जीवादिक ७ पदार्थों की अक्रिया का विचार તથા નિયતિની અપેક્ષાએ નિત્ય છે (૮) જીવ છે અને તે પરની તથા નિયતિની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે એ જ પ્રમાણે સ્વની અને પરની સાથે સ્વભાવ, ઇશ્વર, અને આત્માની અપેક્ષાએ જીવની નિત્યતા દર્શક બીજા બાર ભેદ પડે છે. આ રીતે એક જીવ પદાર્થની સાથે ર૦ વીસ ક્રિયાઓને સંબંધ બંધાય છે - એ જ પ્રમાણે બાકીના અજીવ આદિ આઠ પદે સાથે પણ ૨૦-૨૦ ક્રિયાઓને સંબંધ મેળવી લે. આ प्रमाणे याना -२० - १८० ले २४ लय छे. या ठियामान लियावाही भान छ તેથી તેમને ક્રિયાવાદી કહે છે. “જીવ આદિ પદાર્થ નથી. ઈત્યાદિ અક્રિયારૂપ જેમની માન્યતા છે તેમને અક્રિયાવાદી કહે છે. તેમના મત અનુસાર પુણ્ય અને પાપને છોડીને બાદ કરીને, જીવ, અજીવ આદિ સાત પદાર્થ છે. જેમ કિયાવાદીઓ કાળ, નિયતિ આદિ પાંચને કર્તા માને છે તેમ તે પાચેને અને વધારામાં પાછા ને પણ ગજ માને છે. આ પ્રમાણે તેમના મુખ્ય છ ભેદ પડે છે. તેમનામાં નિત્ય અને અનિત્યની દષ્ટિમાં જીવાદિક સાત પદાર્થોની અક્રિયાને વિચાર કરવામાં આવે તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #714

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम् स्वभावेश्वरात्मनां षण्णां प्रत्येकेन सह योगे द्वादशद्वादश विधः। सर्वसंकलनया चतुरशीतिविधा अक्रियाः। योगस्वरूपमेवमवगन्तव्यम्-'नास्ति जीवः स्वतः कालतः, नास्ति जीवः परतः कालतः, नास्ति जीवः स्वतो यदृच्छातः, नास्ति जीवः परतो यहच्छातः, एवं नियतिस्वभावेश्वरात्मनामपि योगो बोध्यः, इति जीवपदार्थेन सह द्वादश भेदाः। एवमजीवादि प्रत्येकपदार्थेन सहापि द्वादश द्वादश भेदा इति सर्वसंकलनया चतुरशीति भेदा विज्ञेयाः? तथा 'सत्तट्ठीए' नहीं किया जाता है। किन्तु स्व और पर तथा काल आदि की अपेक्षा लेकर जीवादिक ७ सात पदार्थो की अक्रिया का विचार किया गया है। ईस तरह जीवादिक ७सात पदार्थो में से प्रत्येक पदार्थ काल नियति आदि ६छह में से प्रत्येक के साथ योग करने पर १२-१२ बार-बार प्रकार का हो जाता है जैसे-(१) नास्ति जीवः स्वतः कालतः, (२) नास्ति जीवः परतः कालतः, (३) नास्ति जीवः स्वतो यदृच्छातः, (४) नास्ति जीवः परतः यदृच्छातः-जीव न स्व की अपेक्षा से है और न काल की अपेक्षा से है, जीव न पर की अपेक्षा से है और न काल की अपेक्षा से है। जीव न स्व की अपेक्षा से है और न यदृच्छा की अपेक्षा से है। जीवन पर की अपेक्षा से है और यदृच्छा की अपेक्षा से है। इस तरह स्व और पर को लेकर काल, यहच्छा आदि ६ के साथ विचार करने पर २-२ दो-दो भेद हो जाने से इन काल आदि की अपेक्षा जीवादि प्रत्येक पदार्थ के १२--१२ वारह-बारह भेद निकल आते हैं। अतः ७-१२-८४ भेद अक्रियो के हो जाते हैं। इन अक्रियाओं को अक्रियावादी मानते हैं इसलिये वे નથી. પણ સ્વ અને પર તથા કાળ આદિની-અપેક્ષાએ જીવાદિક છસાત પદાર્થોની અક્રિયાને વિચાર કરાયો છે. આ રીતે જીવાદિક સાત પદાર્થમાંના પ્રત્યેક પદાર્થનો કાળ, નિયતિ આદિ ૬માંના પ્રત્યેકની સાથે ભેગા કરવાથી જોડવાથી ૧૨-૧૨ બારमा२ प्रा२ना थाय भ3-(१) नास्ति जीवः स्वतः कालतः-७१ २५नी अपे. क्षा नथी मने जनी पेक्षा ५५ नथी (२)नास्ति जीवः परतः कालत:७१ ५२नी अपेक्षा नथी मने अनी अपेक्षाये ५५ नथी (3)नास्ति जीवः स्वतो यदृच्छातः-१ स्वनी अपेक्षा नथी भने ५४२छानी अपेक्षा ५९१ नथी (४) नास्ति जीवः परतः यदृच्छातः-७१ ५२नी अपेक्षा नथी भने यछानी मथे. ક્ષાએ પણ નથી. એ જ પ્રમાણે સ્વ અને પરની સાથે કાળ, યદછા આદિ ૬ની સાથે વિચાર કરતાં ૨-૨ બે-બે ભેદ પડવાથી એ કાળ આદિની અપેક્ષાએ જીવાદિ પ્રત્યેક પદાર્થના ૧૨-૧૨ ભેદ પડી જાય છે. તેથી અક્રિયાના ૭ ૧૨ = ૮૪ ચોર્યાસી ભેદ થાય છે. એ અક્રિયાઓને અક્રિયાવાદીઓ માને છે તેથી તેમને અકિયાવાદી કહે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #715

६९६
समवायाङ्गसूत्रे सप्तषठयाः सप्तषाष्टसंख्यकानाम्, 'अण्णाणियवाइणं' अज्ञाानकवाादनाम्-'अज्ञानमेव श्रेयः' इति वादिनाम् । एतेषां मते सप्तपष्टिरज्ञानानि भवन्ति । अज्ञा. नवादिनो हि मन्यते नहिकश्चिद्ज्ञानवान् , ज्ञानिषु परस्परं विसंवाददर्शनात् । अतोऽज्ञानमेवश्रेयः। एते हि जीवादीन् नव पदार्थान् सदादिभिः संयोज्य स्वमतमेवं प्रदर्शयन्ति-(१) सन् जीवः, कोवेत्ति ? किंवा तेन ज्ञातेन । (२) असत् जीवः, को वेत्ति ? किं वा तेन ज्ञातेन ? [३] सदसन् जीवः, को वेत्ति? किंवा तेन ज्ञातेन ? [४] अवक्तव्यो जीवः को वेति ? किं वा तेन ज्ञातेन ? अक्रियावादी कहे जाते हैं।' अज्ञान ही श्रेयस्कर हैं' इस बात को मानने वाले अज्ञानवादी हैं। अज्ञान इनके मन्तव्यानुसार ६७सरस प्रकार का होता है। इन अज्ञानवादियों की ऐसी मान्यता है कि कोई भी ज्ञानवान् नहीं है। जिन्हें ज्ञानी माना जाता है उनमें भी परस्पर में विसंवाद भेद) देखा जाता है। अतः अज्ञान ही हितावह है। ये जीवादिक नौ पदार्थों को सद् आदि के साथ जोडकर अपने मतको इस प्रकार से प्रदर्शित करते हैं (१) सन् जीवः को वेत्ति-जीव सत् है-मौजूद है-इस बात को कौन जानता है, 'किंवा तेन ज्ञातेन' यदि जान भी लिया जावे हमें इस जानने से लाभ क्या है। 'असत् जीवः-को वेत्ति ? किंवा तन ज्ञातेन' जीव असत् है-नहीं है-यह कौन जानता है-अथवा-जान भी लिया जावे तो इससे लाभ क्या है। 'सदसन् जीवः को वेत्ति ? किं वा तेन ज्ञातेन' जीव सत् असत् स्वरूप है इस बात को कौन जानता है। यदि जान भी लिया जावे तो इस जानने से क्या फायदा है। इसी तरह से 'अवक्तव्यः છે. “અજ્ઞાન જે શ્રેયસ્કર છે એમ માનનારને અજ્ઞાનવાદીઓ કહે છે. તેમના મત પ્રમાણે ૬૭ સડસઠ પ્રકારનું અજ્ઞાન છે એ અજ્ઞાનવાદીઓની માન્યતા એવી છે કે જ્ઞાની કઈ પણ નથી. જેમને જ્ઞાન માનવામાં આવે છે તેમની વચ્ચે પણ પરસ્પરમાં વિસંવાદ નજરે પડે છે. તેથી અજ્ઞાન જ હિતકારી છે. તેઓ છવાદિક નવપદાર્થ સાથે सद् माहितीन पोताना मत भी प्रमाणे शिविछ-(१)सन् जीवः को वेत्ति ? ७१ सत्-भानु छ, ये पातने आ on ,? "किंवा तेन ज्ञातेन?न्ने ongी सेवामां आवे तो ते onाथी आपने शो माल थायॐ १ (२)असत् जीवः को वेत्ति ? किंवा तेन ज्ञातेन? नु अस्तित्व नथी ते tu and छे ? अथवा तेती सेवामा मातोश सा ? (3) सदसन् जीवः कोवेत्ति? किंवा तेन ज्ञातेन? જીવ સત્ અસત્ સ્વરૂપ છે, તે વાતને કોણ જાણે છે? અને જે તે જાણી લેવામાં भावे तो यहोश १ मे प्रमाणे (४)अबक्तव्यःजीवः को वेत्ति? किंवा तेन ज्ञातेन?
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #716

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृतास्वरूपनिरूपणम्
६९७ (५) सद्वक्तव्यो जीवः को वेत्ति ? किं वा तेन ज्ञातेन ? (६) असवक्तव्यो जीवः को वेत्ति ? विं वा तेन ज्ञातेन ? (७)सदसवक्तब्यो जीवः को वेनि ? किं वा तेन ज्ञानेन ? इति सप्तभङ्गकाः । एवमजीवादिष्वष्टस्वपि प्रत्येकस्य सप्तभङ्गकाः। मिलितानां संख्या त्रिषष्टिः६३। तथा (१) सतीभा. वोत्पत्तिः, को वेत्ति ? किं वा तया ज्ञातया ? (२) असतीभावोत्पत्तिः, को वेत्ति ? किं वा तया ज्ञातया ? [३] सदसती भावोत्पत्तिः, को वेत्ति ? कि वा तया ज्ञातया ? (४) अवक्तव्या भावोत्पत्ति, को वेत्ति ? किं वा तया ज्ञातया ? इति चत्वारो भङ्गकाः, एतत्सर्वसंकलनया सप्तष्टिः।६७। उक्तंचजीवः को वेत्ति किं वा तेन ज्ञातेन । सदवक्तव्यों जीवः को वेत्ति किंवा तेन ज्ञातेन । असदवक्तक्यो जीवः को वेत्ति, किं बा तेन ज्ञातेन। सदसद् वक्तव्यो जीवः को वेति किं वा तेन ज्ञातेन'। इन अवशिष्ट भंगों के विषय में भी जानना चाहिये । जिस तरह ये सात भंग अज्ञानसंबंधी जीव के विषय में निर्दिष्ट किये गये हैं उसी प्रकार से अवशिष्ट अजीवादिक पदार्थों के विषय में भी जानना चाहिये। इस तरह मिलकर ये सब ६३तिरसठ हो जाते हैं। और 'सती भावोत्पत्तिः को वेत्ति? किं वा तया ज्ञातया, असती भावोत्पत्तिःको वेत्ति ? कि वा तया ज्ञातया, सदसती भावोत्पत्ति? को वेत्ति किंवा तया ज्ञातया, अवतव्या भावोत्पतिः को वेत्ति ? किं वा तया तया' इन ४ भंगों को उनमें मिलाने से ६७ भंग-हो जाते हैं। ये ६७ सरसठ भंग ही ६७ प्रकार के अज्ञान हैं। 'सती भावोत्पत्तिः को-वेत्ति किं वा तया ज्ञातया' का भाव है कि सत् स्वरूप पदार्थ की ही उत्पत्ति होती है ऐसी (५)सदवक्तव्यो जीवः को वेत्ति किं वातेन ज्ञातेन ? (६) असद्वक्तव्यो जीवः को वेत्ति, किंवा तेन ज्ञातेन ? (७) सदसवक्तव्यो जीवः को वेत्ती, किंवा तेन ज्ञातेन?' 4 माहीना लगानी मामतमा ५४ समानुछ रीते આ સાત ભંગ અજ્ઞાન સંબંધી જીવના વિષયમાં પણ સમજવાનું છે, એ જ પ્રમાણે બાકીના અજીવાદિક પદાર્થોની બાબતમાં પણ સમજવું આ રીતે ते मयां भान ६३ ते ४ थाय छे. अने (१) सति भावोत्पत्तिः को वेत्ति? किं वा तया ज्ञातया' (२) असति भावोत्पत्तिः को वेत्ति ? किंवा तया ज्ञातया ? (३)सदसति भावोत्पत्ति को वेत्ति ? किं वा तया ज्ञातया (४)अवक्तव्या भावोत्पत्तिः को वेत्ति किं वातया ज्ञातया?t ४ (या२) लगाने तेमा ઉમેરવાથી ૬૭ સડસઠ ભંગ થઈ જાય છે. આ સડસઠ ભંગ જ ૬૭ સડસઠ પ્રકારનાં अज्ञान छ. "सती भावोत्पत्तिः को वेत्ति किंवा तया ज्ञातया' तेन मावा આ પ્રમાણે છે-સત્ સ્વરૂપ પદાર્થની જ ઉત્પત્તિ થાય છે, એવું જે સાંખ્યમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #717

६९८
समवायाङ्गसूत्रे
"अज्ञानिकवादिमतं, नव जीवादीन् सदसदादिसप्तविधान् । भावोत्पत्तिः सदसद्, द्वधावाच्या च को वेत्ति ? ॥१॥' इति 'बत्तीसाए' द्वात्रिंशतः 'वेणइयवाईणं' वैनयिकवादिनाम्-विनयो मोक्षसाधनं येषां ते वैन यिकास्ते च ते वादिनस्ते षाम् ! एते हि विनयादेवमोक्ष इति मन्यन्ते। विनयश्च सुरनृपति १ यति३ ज्ञाति४ स्थाविराधम५ ६ मातृ ७ पितृषु ८ मनसा वचसा कायेन दानेन च कार्यः । सुरादिषु प्रत्येकत्र चतुर्विधो विनयः, इति द्वात्रिंशद्विधो विनयः३२॥ एषां क्रियावादिप्रमृतीनां चतुर्णा मीलने त्रिषष्ट्यधिक त्रिशतसंख्या३६३भवन्ति । जो सांख्यसिद्धान्त वालों की मान्यता है उस पर अज्ञानवादी का कहना है। कि सत् स्वरूप पदार्थ की उत्पत्ति होती है इस बात को कोन जानता है अथवा कोई जानता भी हो तो हमें उस जानने से क्या प्रयोजना इसी प्रकार बौद्ध आदि जो यह मानते हैं कि असत् पदार्थ की ही उत्पत्ति होती है उनके विषय में अक्रियावादी क। यह आक्षेप है कि इस बात को कौन जानता है-और यदि कोई जानता भी हो तो हमें उस जानने से क्या लाभ ? सदसद् भाव की उत्पत्ति होती है-यह स्याद्वादियों की मान्यता है उस पर भी उसका यही आक्षेप है। इसी तरह से अवक्तव्य भंग पर भी उसका यही आक्षेप है।
वैनयिकवादियों की ऐसी मान्यता है कि मोक्ष का साधन एक मात्र विनय है। सुर, नृपति, यति, ज्ञानि, स्थविर, अधम, माता पिता इन आठों में मन, वचन, काय और दान इन चारों को लेकर करना चाहिये। इस प्रकार प्रत्येक के साथ विनय चार२ प्रकार का हो जाता है। इस ८+४ તવાદીઓનું માનવું છે. તે બાબતમાં આજ્ઞાનવાદીઓનું એવું માનવું છે કે સત્ સ્વરૂપ પદાર્થની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ વાત કોણ જાણે છે? અથવા તે વાત કઈ જાણી લે તે તે જાણવાથી શો લાભ થાય છે? એ પ્રમાણે બૌદ્ધ આદિ જે એમ માને છે કે અસત્ પદાર્થની જ ઉત્પત્તિ થાય છે, તે તે બાબતમાં અજ્ઞાનવાદીઓનું કહેવું એવું છે કે તે વાતને કેણ જાણે છે ? અને કેઈ કદાચ જાણે છે તેથી તેને શું લાભ થાય છે? સદસ૬ ભાવની ઉત્પત્તિ થાય છે-એ સ્યાદ્વાદીઓની માન્યતા છે તે વિષે પણ ઉપર પ્રમાણે જ તેમની માન્યતા છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના ભંગ પર પણ તેમને એ જ આક્ષેપ છે.
નયિકવાદીઓની એવી માન્યતા છે કે કેવળ વિનયથી જ મેલ સાધી શકાય ७. सु२, रात, यति, शानि स्थपिर, मधम, भाता, मने पिता से प्रत्ये मन, वचन, કાય અને દાન એ ચારેની અપેક્ષાએ વિનય કરવું જોઈએ. આ રીતે પ્રત્યેકની સાથે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #718

भावबोधिनी टीका. सूत्रकृताङ्गस्वरूपनिरूपणम् तदाह-'तिण्हं तेवट्ठीणं अण्णदिठियसयाणं' त्रयाणां त्रिषष्टयधिकानाम् अन्यहटिकशतानाम्, उपरिनिर्दिष्टानां सर्वेषां मीलने त्रिपष्टयधिकत्रिशतानि अन्यहष्टिकमतानि, तेषां 'बृहं' व्यूहम्-प्रतिक्षेपं 'किच्चा' कृत्वा सर्वाणि मतानि दूषयित्वा 'ससमयो' स्वसमयः-जैनसिद्धान्तः 'ठाविजई' स्थाप्यते । यस्मादनेन सूत्रकताड्रेन परमतनिराकरणपुरस्सरं स्वमतं स्थाप्यतेऽतस्तत्सूत्रार्थयोः स्वरूपमाह-- 'णाणादिद्वन्त' इत्यादि-'णाणदिटुंत' इत्यादीनि 'सुत्तत्था' इत्यस्य विशेषणानि । अस्य सूत्रकृतस्य ‘सुत्तत्था' सूत्रार्थो-सूत्रं च अर्थश्च तौ तथोक्तौ, कीदृशौ ? 'णाणदिटुंतवयण णिस्सारं सुट्ठदरिसयंता' नानादृष्टान्तवचननिस्सारं सुष्ठुदर्शयन्तौ'गाणा' नाना=अनेकविधैः-'दिटुंतवयण' दृष्टान्तवचनैः-स्याद्वादिना परमतनिराकरणाय स्वमतस्थापनाय च समुपन्यस्तैर्दष्टान्तवचनैरुपलक्षणत्वाद् हेतुवचनैः कृत्वा ‘णिस्सारं' निस्सारं-साररहितं परमतमिति 'मुटु' सुष्ठु-सम्यग्रीत्या 'दरिसयंता' दर्शयन्तौ-प्रकटयन्तौ नानाविधयुक्तिप्रदर्शनैः परमताग्राह्यत्व प्रदर्श नपूर्वकं स्वमतस्याखण्डनीयत्वं प्रकटयन्तौ तथा 'विविहवित्थराणुगमपरमसभा. वगुणविसिट्ठा' विविह' विविधः-सत्पदप्ररूपणाधनेकानुयोगद्वाराश्रितत्वेन अनेकविधः, स चासौ 'वित्थराणुगम' विस्तारानुगमश्च विज्ञेय जीवादितत्वानां विस्तारेण प्रतिपादनं च-विविधविस्तारानुगमः, तथा 'परमसब्भाव' परमस. द्भावः-अत्यन्तसत्यता वस्तूनामिदं परतेत्यर्थः, तावेव गुणौ, ताभ्यां विशिष्टौ, युक्तौ-विविध विस्तारानुगमपरमसद्भावगुणविशिष्टौ, अयं भाव:-विज्ञेयानां जीवादितत्वानां सुगमतया बोधो यथा भवेदितिहेतोर्विविधप्रकारेण यद् विस्तृतं प्रतिपादनं तत् तथा-'अयमिदं' इत्येचरीत्या निश्चयपूर्वकं यद् व्याख्यानं तत्, एतौ द्वावपिसूत्रार्थयोर्गुणौ। अत्र सूत्रकृताङ्गे एतद्गुणद्वयविशिष्टौ सूत्राथौं । पुनः कीदृशौ तौ ? 'मोक्खपहोयारगा' मोक्षपथावतारको-मोक्षपथे-सम्यग्दर्श नादिषु प्राणिनां प्रवर्तकौ, तथा 'उयारा' उदारौ-सूत्रार्थयोर्ये दोषास्तद्रहितौ तथा त्तयोर्ये गुणास्तत्सहितौ, पुनः 'अण्णाण तमंधयारदुग्गेसु' अज्ञानतमान्धकारदुर्गेषु= अतिशयेन-अज्ञानमज्ञानतमम्, तदेवान्धकारः, तद्वशाद्दुर्गेषु-दुर्गमनीयेषु तत्वमार्गेषु 'दीवभूया' : दीपभूत्तौ-प्रकाशकत्वात्मदीपसदृशौ, तथा-'सिद्धिसुगइगिहु. तमस्स' सिद्धिसुगतिगृहोत्तमस्य-सिद्धिः -सिद्धपदमाप्तिर्मोक्ष इति यावत, सैव सुगतिः, अथवा सिद्धिश्च सुगतिश्च सिद्धिसुगती-मुदेवत्वसुमानुषत्वमाप्ती, तद्रपं =३२ प्रकार का विनय है। इस विनय को मानने वाले वैनयिक हैं। अवशिष्ट पदों का भावार्थ सुगम है ॥सू० १७५॥ ચાર ચાર પ્રકારનો વિનય હોય છે. એ રીતે ૮-૪૩ ૩૨ પ્રકારને વિનય છે. તે વિનથને માનનારા વિનચિકે છે. બાકીનાં પદેને ભાવાર્થ સરળ છે. સૂ. ૧૭પા.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #719

७००
समवायाङ्गसूत्रे
यद् गृहात्तमं-वरपासादस्तस्य तथोक्तस्य सिद्धिसुगतिरूपश्रेष्ठपासादस्य 'सोपाणाचेव' सोपानानीव-आरोहणानीव तौ । पुनः कीदृशौ तौ ? 'णिक्खोमणिकंपा' निक्षोभौ-वादिना कथंचिदपि क्षोभयितुमशक्यौ च तौ निष्पकम्पौ-सर्वथाअ व्यभिचरितत्वादीषदपि चालयितुमशक्यौ च-निक्षोभनिष्पकम्पौ। एतत्सकलविशेषणविशिष्टावस्याङ्गस्य सूत्राथौँ विद्यते। तथा 'सूयगडस्स गं' सूत्रकृतस्य खलु परित्ता' परीताः-संख्याताः 'वायणा' वाचनाः, 'संखेज्जा' संख्येयानि 'अणुओगदारा' अनुयोगद्वाराणि, 'संखेजाओ' संख्येयाः 'पडिवत्तीओ' प्रतिपत्तयः, 'संखेज्जा' संख्येयाः 'वेढा' वेष्टकाः, 'संखेजा' संख्येयाः 'सिलोगा' श्लोकाः, 'संखेज्जाओ' संख्येयाः 'निजत्तीओ' नियुक्तयः । एतानि पदानि अत्रैव आचाराङ्गनिरूपणावसरे व्याख्यातानि । 'से थे' तत्खलु 'अंगठ्ठयाए' अङ्गार्थतया-अङ्गस्वरूपवस्तुतया 'दोच्चे अंगे द्वितीयम्--अङ्गम्, अत्र 'दो सुयक्खंधा' द्वौ श्रुतस्कन्धौ, 'तेवीसं अज्झयणा' त्रयोविंशतिरध्ययनानि, प्रथमश्रुतस्कन्धे षोडशाध्ययनानि, द्वितीये सप्ताध्ययनानि, इति सर्वसंकलनया त्रयोविंशतिरध्ययनानि, 'तेत्तीसे उदेसणकाला' त्रयस्त्रिंशदुदृशनकालाः, तदुक्तम्-- "चउतिय चउरो दो दो एकारस चेव हुंति एकसरा ।
सत्तेव महज्झयणा एगसरा बीयसुयखंधे॥१॥" छाया-चत्वारस्त्रयश्चत्वारो द्वौ द्वौ एकादश चैव भवन्ति एकसरकाः।
सप्तैव महाध्ययनानि एकसराणि द्वितीयश्रुतस्कन्धे ॥ इति। अयं भावः-प्रथमश्रुतस्कन्धस्य प्रथमेऽध्ययने चत्वार उद्देशनकाला:, द्वितीये त्रयः, तृतीये चत्वारः, चतुर्थ द्वौ, पश्चमे द्वौ, अवशिष्टेषु एकादशस्वध्ययनेषु प्रत्येकत्र एकैक उद्देशनकाल इति एकादशउद्देशनकालाः, तथा-द्वितीय श्रुतस्वन्धस्य सप्तस्वध्ययनेषु प्रत्येकत्र एकैक उद्देशनकाल इति सप्तोद्देशनकालाः, इति सर्वसंकलनया त्रयस्त्रिंशदुद्देशनकालाः। तेतीसं समुद्देसणकाला' त्रयस्त्रिंशत्समुद्देशनकालाः, तथा 'छत्तीसं पदसहस्साई' पत्रिंशत्पदसहस्त्राणि३६००० 'पयग्गेणं' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन ‘पण ताई' प्रज्ञप्तानि । 'प्रज्ञप्तानि' इत्यस्य लिङ्गवचनविपरिणामेन सर्वत्रान्वयः कार्यः। तथा-अत्र 'संखेज्जा' संख्येयानि 'अक्खरा' अक्षराणि 'अणंतागमा' अनन्ता गमाः, 'अणंता पज्जवा' अनन्ताः-पर्यायाः, परित्तातसा' परीता असंख्यातास्त्रसा: 'अणंता थावराः' अनन्ताः स्थावराः सन्ति । उपरि निर्दिष्टाः सर्वे 'जिण पण्णत्ता भावा' जिनप्रज्ञप्ता भावाः सन्ति । कीदृशा एते? इत्याह ‘सासया' शाश्वताः 'कडा' कृताः ‘णिबद्धा' निबद्धाःपुनः ‘णिकाइया' निकाचिताः, अत्र 'आघविजंति' आख्यायन्ते, 'पणविज्जति' प्रज्ञाप्यन्ते 'प्ररूविज्जति' प्ररूप्यन्ते 'दंसिज्जति' दयन्ते 'निदंसिज्जति' निदयन्ते, 'उवदंसिज्जंति' उपदयन्ते । 'से' सा-य एतदङ्गमधीते स जनः ‘एवं आया'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #720

७०१
भावबोधिनी टीका. स्थानाङ्गस्वरूपनिरूपणम् 'एवमात्मा-अत्रोक्तगुण विशिष्टः सन् आत्मस्वरूपो भवति । ‘एवं णाया' एवं ज्ञाता भवति, ‘एवं विणाया' एवं विज्ञाता भवति । ‘एवं' अनेन प्रकारेणाऽत्रसूत्रकृताङ्गे 'चरणकरणपरूवणा' चरणकरणप्ररूपणा 'आघविजइ' आख्याय ते 'पणविज्जइ' प्रज्ञाप्यते 'परूविज्जइ' प्ररूप्यते 'दंसिज्जइ' दयते 'निदंसिज्जइ' निदर्य ते 'उवदंसिज्जइ' उपदयते । अत्राव्याख्यातपदानां व्याख्या आचाराङ्गनिरूपणावसरे गता। प्राचार्यः सूत्रकृतस्वरूपमुक्त्वा शिष्यमाह-'से तं सूयगडे' तदेतत् सूत्रकृतम्-सूत्रकृतस्वरूपमेवं विज्ञेयम् ।।सू. १७६।। __ अथ तृतीयाङ्गभूतस्य स्थानाङ्गस्य स्वरूपमाह---
मूलम्-से किं तं ठाणे ? ठाणे णं ससमया ठाविनंति, परसमयाठाविजंति, ससमयपरसमया ठाविजंति, जीवा ठाविनंति, अजीवा ठाविनंति, जावाजीवा ठाविजंति । लोए ठाविजइ, अलोए ठाविजइ, लोयालोया ठाविति । ठाणे णं दव्वगुणखेत्तकालपज्जवापयत्थाणं-'सेलासलिलाय समुद्दा, सुरभवणविमाण आगरणईओ। णिहिओ पुरिसज्जायासरायगोत्ता य जोइसंचाला ॥१॥' एकविहवत्तव्वयं दुविह जाव दसविह वत्तव्वयं जीवाण पोग्गलाण य लोगटाई च णं परूवणा आघविजइ । ठाणस्स णं परित्ता वायणा, संखेज्जा अणुओगदारा, सखेज्जाओ पडिवत्तीओ, संखेजाओ संगहणीओ। से णं अंगट्याए तइए अंगे, एगे सुयक्खंधे, दस अज्झयणा, एकवीसं उद्देसणकाला, एकवीसं समुदेसणकाला बावतरि पयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताइ । संत्रेजा अक्खरा, अणंता गमा, अणंता पज्जवा, परित्ता तसा, अणंता थावरा, सासययडणिबद्धणिकाइया जिण. पण्णत्ता भा । आघविनंति, पण्णविजंति, परूविजंति, दंसिर्जति निदंसिर्जति, उवदंसिजंति।से एवं आया, एवं णाया, एवं विण्णाया। एवं चरणकरणपरूवणा आघविजइ६। से तं ठाणे॥सू० १७७॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #721

૭૦૨
समवायाङ्गसूत्रे टीका--'से किं तं ठाणे' इत्यादि-तृतीयाङ्गस्वरूपजिज्ञासया पृच्छति-'से किं तं ठाणे' अथ किं तत्स्थानम् ? तिष्ठन्ति प्रतिपाद्यतया जीवादिपदार्था अस्मिन्निति स्थानम् । 'ठाणे णं' स्थान-स्थानाङ्ग खलु 'ससमया'-स्वसमया "ठाविज्जति'-स्थाप्यन्ते, अथवा स्थानेन स्वसमयाः स्थाप्यन्ते-परमनिराकरणपूर्वक स्वसिद्धान्तस्थापना कियते । 'परसमया ठाविज्जति' परसमयाः स्थाप्यन्ते। तथा जीवाः अजावाः जीवाजीवाः स्थाप्यन्ते, लोकश्च अलोकश्चेति लोकालोको, तौ स्थाप्ये ते पुनश्च 'ठाणे णं' स्थाने-स्थानाङ्गे खलु ‘पयत्थाणं' पदार्थानांअब सूत्रकार तीसरा अंग जो स्थानाङ्ग है उसके स्वरूप का कथन करते हैं
शब्दार्थ-(से कि तं ठाणे) अथ किंतत् स्थानम्-स्थानाङ्ग का क्या स्वरूप है? (ठाणे णं ससमया ठाविज्जति) स्थाने खल स्वसमयाः स्थाप्यन्ते-स्थानाङ्ग में स्वसमय का स्थापना की जाती है, (परसमयाठाविज्जति) परसमया:स्थाप्यन्ते-परसमयों की स्थापना की जाती हैं (ससमयपर समया ठाविज्जति) स्वसमय परसमया स्थाप्यन्त-स्वसमय और परसमय की स्थापना की जाती हैं, [जीवा ठाविज्जति] जीवाः स्थाप्यन्ते जीव की स्थापना की जाती हैं, (अजीया ठाविज्जति) अजीवाः स्थाप्यन्ते-अजीब की स्थापना की जाती हैं, (जीवाजीवा-ठाविज्जति) जीवा जीवाः स्थाप्यन्ते-जीव अजीव दोनों की स्थापना की जाती है, (लोए ठाविजह) लोकः स्थाप्यतेलोक की स्थापना की जाती है (अलोए ठाविजइ) अलोकः स्थाप्यतेअलोक की स्थापना की जाती है, (लोया लोया ठाविज्जति) लोका लोको स्थाप्यते-लोक और अलोक दोनों की स्थापना की जाती है।-(ठाणे णं
હવે સૂત્રકાર ત્રીજાં જે સ્થાનાંગ નામનું અંગ છે તેનું સ્વરૂપ બતાવે છે – २०६५-(से कि तं ठाणे) अथ कि तत् स्थानम्-स्थानानु २५३५
छ ? (ठाणेणं ससमया ठाविज्जंति) स्थाने खलु स्वसमयाः स्थाप्यन्तेस्थानमा स्पसमय (स्वसिद्धांत)नी स्थापना (नि३५) ४२वामा माथी छे, (परसमया ठाविज्जंति परसमयाः स्थाप्यन्ते ) ससमय परसमया काविज्जति स्वसमयपरसमया स्थाप्पन्ते-२१समय भने ५२समयनी स्थापना ४२।५ छ, जीवा ठाविजंति--जीवा स्थाप्यन्ते, लवनी स्थापना २सय छे. (अजीवा ठाविज्जति ) अजीवः स्थाप्यन्ते--04नी स्थापना राय छे, (जीवाजीवा ठाविनंति) जीवाजीवाः स्थाप्यन्ते-७१ मरे 24०4. से मन्ननी स्थापना राय छे, (लोए ठाविज्जइ) लोकः स्थाप्यते-सोनी स्थापना राय छे, (अलोए ठाविज्जइ) अलोकःस्थाप्यते-मानी स्थापना १२१५ . लोयालोया ठाविज्जतिः लोकालोको स्थाप्येते-दो भने मो थे मन्नेनी स्थापना ४२५ छे, (ठणेणं दव्य-गुण-खेत्त-काल-पज्जवा-पयत्थाणं)स्थाने खलु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #722

भावबोधिनी टीका. स्थानास्वरूपनिरूपणम्
७०३
2
जीवादीनां 'दव्वगुणखेत्तकालपज्जवा' द्रव्य-गुण-क्षेत्र - कालपर्ययाः स्थाप्यन्ते । तत्र द्रव्यं - द्रव्यार्थता, द्रव्यमाश्रित्य जीवास्तिकायोऽनन्तस्वरूपः गुणः - स्वभावो, यथापयोगस्वभावो जीवः। क्षेत्रं यथा - असंख्येयप्रदेशावगाहनो जीवः । कालो यथा अनाद्यपर्यवसितः पर्यवाः - कालकृता अवस्थाः, यथा नारकत्वादयो वालत्वादयो वा एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः । स्थाप्यन्ते । तथा 'सेला सलिला य समुद्दा सुरभवणविमाणयागरणइओ । णिहिओ पुरिसज्जाया सरा य गोत्ता य जोइसचाला ॥ १ ॥ शैलाः सलिलाश्च समुद्राः सूर्यभवनविमानाकरनद्यः । निधयः पुरुपजातानि स्वराश्च गोत्राणि च ज्योतिः संचालाः || १॥ तत्र शैलाः - हिमवदादिपर्वताः, 'सलिला: ' -सलिलानि - जलानि सन्ति यासु ताः सलिला: - गङ्गाद्या महानद्यः, समुद्राः - लवणादयः, सूराः - आदित्याः, भवनानि - असुरादीनाम, विमानानि चन्द्रादीनाम् आकरा :- सुवर्णादिखनयः नद्यः - सामान्यनद्ये मही कौशिकीप्रभृतयः, निधयः- चक्रवत्र्त्यादीनां निधानानि, पुरुषजातानि= पुरुषप्रकाराः, स्वराश्च–षड्जादयः-सप्तस्वराः, गोत्राणि च काश्यपादीनि, तथा - 'जोइसंचाला ' दव्व - गुण - खेत्त - काल - पज्जवा पयत्थाणं) स्थाने खलु द्रव्यगुण - क्षेत्र-कालपर्यवा: पदार्थानां - स्थानाङ्ग में जीवादिक पदार्थों के द्रव्य गुण, क्षेत्र, काल और पर्याय स्थापित किये जाते हैं। (सेलासलिला य समुद्दा सूर-भवणविमाण - आगर - ईओ । णिहिओ पुरिसजाया सराय गोता य जोड़ संचाला) शैलाः सलिलानि च समुद्राः सुर-भवन - विमाना- कर नद्यः । निधयः पुरुषजातानि स्वराश्च गोत्राणि च ज्योतिः संचालाः - रथानाङ्ग में हिमवान् आदि पर्वत, गंगा आदि महानदियां लवण आदि समुद्र, सूर्य असुर आदि का भवन, चन्द्रादिकों के विमान, सुवर्ण आदिकों की खानें, सामान्य नदियों, चक्रवर्ती आदिकों की नैसर्प आदि निधियाँ, पुरुषों के भेद, षडज आदि सात स्वर, काश्यप आदि गोत्र, तारागणों का संचरण इन द्रव्य, गुण, क्षेत्र, काल पर्यवा: पदार्थानां स्थानांगमां पार्थोना द्रव्य, गुण, ક્ષેત્ર, કાળ અને પર્યાયની સ્થાપના राय छे. (सेला सलिला य समुद्दा सुरभवण - विमाण - आगर - ईओ । णिहिओ - पुरिसज्जाया सराय गोत्ताय जोइ संचालाः शैलाः सलिलानि च समुद्राः सुरभवन - विमाना- कर नद्यः निधय) पुरुषजातानि स्वराश्व गोत्राणि च ज्योतिसंचालाः - हिभवान् याहि पर्वतनु ગંગા આદિ મહાનદીઓનું, લવણ આદિ સમુદ્રોનું, સુનુ, અસુર આદિનાં ભવનનુ ચન્દ્ર આફ્રિકાનાં વિમાનાનું, સુવર્ણ આદિકાની ખીણ્ણાનુ, સામાન્ય નદીઓનું, ચક્રવૃતિ આદિકાનાનેસર્પ આદિ નિધિયાનુ, પુરુષોના ભેદોનુ, ષડ્જ આદિ સાત સ્વરનું, કાશ્યપ અદિ ગાત્રનું અને તારાગણેાનાં સંચરણનું વણ ન (પ્રરૂપણા) સ્થાનાંગસૂત્રમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
"

Page #723

७०४
समवायानसूत्रे -ज्योतिः संचाला:-ज्योतिषां-नारकादीनां संचाला:-संचरणानि च निरूप्यन्त । "तथा 'एकविहवत्तव्वयं' एकविधवक्तव्यता, 'दविहजावदसविहवत्तव्ययं" द्विविधबक्तव्यता यावद् दशविधवक्तव्यता च स्थाप्यते । तथा 'जीवाणं' जीवानां 'पोग्गलाणं' पुद्गलानां च तथा 'लोकट्ठाईणं' लोकस्थायिनां-धर्माधर्मास्तिका. यादीनां 'परूपणयं' प्ररूपणा-प्रज्ञापना, 'आपविजई' आख्यायते । 'ठाणस्स णं' स्थानस्य खलु परीता:संख्याता वाचनाः, संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि, संख्येयाः प्रतिपत्तयः, संख्येयाः वेष्टकाः, संख्येयाः श्लोकाः, संख्येया नियुक्तयः, संख्येयाः 'संगहणीओ' संग्रहण्यः। ‘से णं' तत् खलु 'अंगठ्याए' अङ्गार्थतया सब पदार्थों की प्ररूपणा स्थानाङ्ग में की जाती है। (एकविहवत्तव्वयं) एकविधवक्तव्यता-एक प्रकार की वक्तव्यता, (दविहं जाव दसविह वत्तव्वयं) द्विविध यावत् दशविधवक्तव्यता-दो स्थान से लेकर यावत् दश स्थानतक की वत्तव्यता की जाती है। (जीवाणं पोग्गलाणं य) जीवानां पुद्गलानां च- जीवो की, पुद्गलों की (लोगट्ठाईणं च) लोकस्थायिनां च-और लोकस्थायी धर्मास्तिकायादिक द्रव्यों की (परूवणा-आधविजइ) प्ररूपणा आखायते-प्ररूपणा की जाती है। ठाणस्स णं परित्ता वायणाः स्थानस्य खलु परिता वांचनाः स्थानाङ्ग में संख्यात वाचनाये हैं। (संखेजा अणुओगदारा)संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-संख्यात अनुयोग द्वार हैं, (संखेजाओ पडिवत्तीओ संख्येयाः प्रतिपत्तयः-संख्यात प्रतिपत्तियाँ हैं, (संखेजा वेढा) संख्येयाः वेष्टकाः संख्यातवेष्टक हैं,(संखेजा सिलोगा)संख्येयाःश्लोका -संख्यातश्लोक हैं, (संखेजाओ-निज्जुत्तोओ) संख्याता नियुक्तयः-संख्यात नियुक्तियां हैं, [संखेजाओ संगहणीओ] सख्येयाः संग्रहण्यः-संख्यात संग्रहणियां हैं। (से गं ४२वाम मावेल .(एकविह वक्तव्व) विधातव्यता- प्रारनी १४तव्यता, (दुविह जाव दसविहवत्तव्वयं) मेथी सन इस स्थान सुधीनी १४तव्यता ४२वामा
आवे छे. (जीवा गं पोग्गलाणं च) जीवानां पदलानां च-नीत! (लोगट्ठाईणंच लोकस्थायिनां च-मने स्थायी स्तिया द्रव्यानी (परूवणा आघविज्जइ) प्ररूपणा आख्यायन्ते-५३५९॥ ४२वामा भावी छे. (ठाणस्सणं परिता वायणा) स्थानस्य खलु परीता वाचना:-स्थानमा सभ्यात वायना। छ, संखेज्जा अणुओगदाराः संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-सध्यात मनुयाग द्वार छे, (संखेज्जाओ पडिवत्तियो) संख्येयाः प्रतिपत्तयः-सध्यात प्रतिपत्तिया छ, (संखेज्जा वेढा) संख्येयाः वेष्टकाः-सध्यात वेष्ट छ, (संखेज्जा सिलोगा) संख्येयाः-श्लोकाः सभ्यात व छ, (संखेज्जाओ निज्जुत्तीओ) संख्याता नियुक्तयः-सध्यात निरयुतो छ, मसे संखेजाओ संगहणीओ)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #724

भावबोधिनी टीका. स्थानाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७०५
- अङ्गापेक्षया 'तइये अगे' तृतीयमङ्गम् । अत्र - 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः, दश अध्ययनानि, 'एकवीस उद्देसणकाला' एकविंशतिरुद्देशकालाः - द्वितीयतृतीय चतुर्थेषु स्थानेषु चत्वारश्वत्वार उद्देशकाः, पञ्चमे त्रयः, अवशिष्टेषु स्थानेषु षट्, इत्येवमेकविंशतिरुद्देशन कालाः, एकविंशतिः समुद्देशन कालाः तथा - 'बावतारं पयसहस्सा' द्विसप्ततिः पदसहस्राणि द्विसप्ततिसहस्राणि ७२०००पदानि 'पयरगेणं' पदाग्रेण - पदपरिमाणेन 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'पण्णत्ता' इत्यस्य लिङ्गवचनविपरिमाणामेन सर्वत्रान्वयः कार्यः । तथाऽत्र - संख्येयान्यक्षराणि, अनन्ता गमाः, अनन्ताः पर्यायाः, परीताः = एकतआरभ्य असंख्यातास्त्रसाः, अनन्ताः स्थावराः सन्ति । उपरिनिर्दिष्टा एते शाश्वतकृतनिवत्तनिकाचिताः जिनमज्ञप्ता भावा अंगट्ठाए - तइए अंगे) तत् खलु अङ्गार्थतया तृतीयमङ्गम् अंग को अपेक्षा यह तीसराअंग है। (एंगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः - इसमें एकश्रुतस्कंध है, (दस अज्झयणा) दश अध्ययनानि-दश अध्ययन हैं, (एक्कवी उद्देसणकाला) एकविंशतिरुदेशनकाला:- एकवीस उद्देशनकाल हैं, (एक्वीसं समुद्देसणकाला ] एकविंशतिः समुदेशन काला:- एकवीस समुद्देशनकाल हैं, बावन्तरि पद सहरसाई) द्वासप्ततिं पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि बहोत्तर हजार पद इसमें हैं। (संखेज्जा अक्खरा) संख्येयानि अक्षराणि-संख्यात अक्षर हैं, - (अणता गमा) अनन्ता गमाः - अनंत गम हैं, (अनंता पजवा) अनन्ताः पर्यवा:- पर्याय अनंत हैं, (परित्तातसाः परीता स्त्रसा:) त्रस असंख्यात हैं, ( अनंता थावरा) अनन्ता: स्थावराः - स्थावर अनंत है ( सासय- कडणिबद्धणिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आधविज्जंति, पण्णविज्जति, परुविज्जति, संख्येयाः संग्रहण्यः:- संख्यात संग्रह। छे, ( से णं अंगट्ठाए तइए अंगे ) ततः खलु अङ्गार्थतया तृतीयमङ्गम् - अंगोनी अपेक्षा ते त्रीभु संग छे. (एंगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः तेभां मे श्रुतस्सु छे. (दस अज्झयणा) दश अध्ययनानि अने इस अध्ययन। छे, (एकवीस उद्देसणकाला ) एकविंशतिरुद्देशनकाला:येश्र्बीस उडेशनअस छे, (एकवीस समुद्दे सणकाला ) एकविंशतिः समुदेशन काला :मेड बीस समुदेशनप्राण छे, (बाचत्तरिं पद सहरसाइ पयग्गेणं पण्णत्ताइ) द्वासप्तिति पद सहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि - तेमां मतेर हलर यह छे, ( संखेज्जा अक्खरा) संख्येयानि अक्षराणि-संध्यात अक्षरो छे, (अणतागमा) अनन्ता गमाः अनंत म छे, (अनंता पज्जवा) अनन्ताः पर्यायाः - अनंतपर्याय छे, (परित्तातसा) परीतानसाः - असं ज्यात त्रस छे, (अनंता थावरा) अनन्ताः - अनंत स्थावशे छे, (सासय-कड - णिबद्ध निकाइया जिणपण्णत्ता भावा अवविज्जंति पणबिज्जति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #725

७०६
समवायाङ्गसूत्र
आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दर्श्यन्ते, निदर्श्यन्ते, उपदर्श्यन्ते । 'से' सः - एतदङ्गाध्ययनशीलो जनः 'एवं आया' एवमात्मा अत्रोक्तगुणविशिष्टः सन् आत्मस्वरूपो भवति । एवं ज्ञाता भवति, एवं विज्ञाता भवति । ' एवं ' एवम् - अनेन प्रकारेणात्रस्थानाङ्गे करणचरणप्ररूपणा । ' आघविज्जइ' आख्यायते ६ | इत्यादि - पदकमाचाराङ्गप्रकरणवदत्रापि विज्ञेयम् ॥ सु. १७७
दंसिज्जति, निर्देसिज्जंति, उवदंसिज्जंति] शाश्वत-कृत निबद्ध निकाचिता जिनप्रज्ञप्ता भावा आख्यान्ते, मज्ञाप्यन्ते, मरूप्यन्ते, दर्शयन्ते, निदर्श्यन्ते, उपदर्श्यन्ते - शाश्वत, कृत, निबद्ध और निकाचित जिनोक्त भाव सामान्य विशेषरूप से कहे गये हैं, प्रज्ञप्त हुए हैं, प्ररूपित हुए हैं, दर्शित हुए हैं, निदर्शित हुए हैं, उपदर्शित हुए हैं। इन सब पदों का अर्थ आचारांग के स्वरूप में लिखा जा चुका है। (से एवं आया एवं विष्णाया) स एव - मात्मा, एवं ज्ञाता, एवं विज्ञाता - इस स्थानाङ्ग का अध्ययन करने वाला इसमें कहे हुए आचारों का यथावत् पालन करने से आत्मा स्वरूप हो जाता है, वह ज्ञाता हो जाता है और विज्ञाता हो जाता है। ( एवं चरणकरण - परूवणा आघविज्जर, पण्णविज्जर, परुविज्जइ, दंसिज्जइ, निदसिज्जइ, उवदंसिज्जह से तं ठाणे) एवं चरण करण प्ररूपणा अख्यायते प्रज्ञाप्यन्ते प्ररूप्यन्ते, दर्श्यते, निदर्श्यते, उपदर्श्यते, तदेतत् स्थानम् ॥
भावार्थ - 'से किं तं ठाणे' इत्यादि - हे भदन्त ! स्थानान का क्या परुविज्जंति, दंसिजंति, निर्देसिज्जंति' उवदंसिज्जंति) शाश्वत - कृत - निवद्धनिकाचिता जिनमज्ञप्ता भावा अख्यायन्ते प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते निदर्यन्ते, उपदर्श्यन्ते शाश्वत, द्रुत, निषद्ध गरे निमायित निनउथित लावे। सामान्य अने વિશેષરૂપે કહેવાયા છે, પ્રજ્ઞપ્ત થયા છે, પ્રરૂપિત થયા છે, દશિ`ત થયા છે, નિશિ ત થયા છે, અને ઉપશિત થયા છે. આ બધા પદોને અર્થ આચારાંગનું નિરૂપણ उश्ती वमते आयी हीघी छे. ( से एवं आया एवं णाया ) एवं विष्णायाः स एवमात्मा, एवं ज्ञाता एवं विज्ञाता- -આ આચારોનુ ચેગ્ય પ્રકારે પાલન કરીને આત્મસ્વરૂપ થઈ જાય છે. તે જ્ઞાતા થઇ જાય છે. एवं चरणकरणपरूवणा आघविज्जड़, पण्णविज्जर, परूविज्जइ, दंसिज्जइ, उवदंसिज्ज से तं ठाणे' आ प्रभाना यानी प्र३या स्थानांगमा आयात થયેલ છે, પ્રજ્ઞપ્ત થયેલ છે, પ્રરૂપિત થયેલ છે, દર્શિત થયેલ છે, નિર્દેશિત થયેલ छे, खाने उपदृर्शित थयेस छे.
સ્થાનાંગનું અધ્યયન કરનાર, તેમાં દર્શાવેલા
ભાવાર્થ-ડે ભદન્ત સ્થાનાંગનું કેવું સ્વરૂપ છે ? ઉત્તર-પ્રતિપાદ્ય હોવાને કારણે જીવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #726

भाववोधिनी टीका. स्थानाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
وهو
त्वरूप ह ? उत्तर- तिपाद्य होने के कारण जीवादिक पदार्थ जिसमें स्थापित किये गये हैं ऐसे-स्थानाङ्ग नाम के तीसरे अंग में स्वसमयों की स्थापना की गई है। पर समयों को स्थापना की गई है। स्वसमय और परसमय इन दोनों की स्थापना की गई है। जीव की अजीव की और जीव अजीव दोनों की स्थापना की गई है। लोक की स्थापना की गई है। अलोक की स्थापना की गई है। लोक अलोक दोनों की स्थापना की गई है। स्थानाङ्ग में जीवादिक पदार्थों के द्रव्य, गुण, क्षेत्र, काल और पर्याय स्थापित किये गये हैं। द्रव्य का तात्पर्य यहां द्रव्यार्थता से है-इसकी अपेक्षा जीवास्तिकाय अनन्तस्वरूपवाला है। गुणस्वभाव का नाम है। जैसे-जीव का स्वभाव उपयोग है। जितने-आकाश प्रदेशों को जीव घेरे हुए है उसका नाम क्षेत्र है। जैसे-एक जीव की अवगाहना आकाश के असंख्यात प्रदेशों में है। काल की अपेक्षा जीव अनादि अपर्यवसित है। कालकृत अवस्थाओं - का नाम पर्यव है। जैसे जीव की बालत्व आदि अवस्थाएँ तथानरत्व, नारकत्व, आदि अवस्थाएँ। इसी तरह इस अंग में हिमवान् आदि पर्वत, गंगा आदि महानदियां, लवण आदि समुद्र, मूर्य, असुर आदिकों के भवन, चन्द्रादिकों के विमान, सुवर्ण आदिकों की उत्पत्ति स्थानभूत
દિક પદાર્થ જેમાં સ્થાપિત કરાયા છે–પ્રરૂપિત કરાયા છે-છવારિક પદાર્થ જેમાં સ્થાપિત કરાયા છે પ્રરૂપિત કરાયા છે એવાં સ્થાનાંગ નામના ત્રીજા અંગમાં સ્વસમની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, પરસમની સ્થાપના-પરૂ પણ કરવામાં આવી છે, સ્વસમય અને પરસમય; એ બન્નેની સ્થાપના કરવામાં આવેલ છે, જીવની અજીવની અને જીવ-અજીવ બન્નેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. લોકની એલેકની અનેક લોક-અલોક બનેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. સ્થાનાંગમાં જીવાદિક પદાર્થના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને પયય સ્થાપિત કરાયાં છે. અહીં દ્રવ્ય એટલે દ્રવ્યર્થતા સમજવાની છે. દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષા એ જીવાસ્તિકાય અનેક સ્વરૂપવાળું છે. સ્વભાવને “ગુણ કહે છે જેમ કે જીવનો સ્વભાવ ઉપયોગ છે. જેટલા આકાશ પ્રદેશમાં જીવ વ્યાપ્ત છે તે પ્રદેશને સેવ કહે છે. જેમકે-એક જીવની અવગાહના આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશમાં છે. કાળની અપેક્ષાએ જીવ અનાદિ અપર્યવસિત (અનંત છે. કાળકૃત અવસ્થાઓનું નામ પર્યવ છે. જેમકે- જીવની બાલત્વ આદિ અવસ્થાઓ તથા મનુષ્ય. નારકત્વ આદિ અવસ્થાઓ. એ જ પ્રમાણે આ અંગમાં હિમવાન આદિ પર્વતે, ગંગા આદિ મહાનદીઓ. લવણ આદિ સમુદ્રો, સૂર્ય અસુર આદિકનાં ભવન, ચન્દ્ર આદિકનાં વિમ, સુવર્ણ આદિ કોના ઉત્પત્તિ રથાનરૂપ ખાણે, મહી, કૌશિકી આદિ સામાન્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #727

७०८
समवायाङ्गसो
खाने, मही कौशिकी आदि सामान्य नदियां, चक्रवर्ती आदिकों की निधियां पुरुषों के भेद, षदज आदि सात स्वर, काश्यप आदि गोत्र, तथा ताराराणों का संचरण ये सब विषय निरूपित हुए हैं। तथा-एकविध वक्तव्यता की, द्विविध वक्तव्यता की यावत् दश विध वक्तव्यता की इस अंग में स्थापना करने में आई है। तथा-जीवों की पुद्गलो की और लोकस्थायी धर्मास्तिकाय और लोकस्थायी अधर्मास्तिकायादिक द्रव्यों की प्ररूपणा-प्रज्ञापना की गई है। इस स्थानाग की वाचना संख्यात हैं, अनुयोग द्वार संख्यात हैं, प्रतिपत्तियों संख्यात है, वेष्टक संख्यात हैं। श्लोक संख्यात हैं। नियुक्तियां संख्यात हैं। ओर संग्रहणियां संख्यात हैं। यह अंग की अपेक्षा तीसरा अंग है। इस में एक श्रुतस्कंध है। दश अध्ययन है। द्वितीय, तृतीय और चतुर्थ स्थान में चार २ उद्देशक हैं। पांचवें में तीन, और अवशिष्ट स्थानों में६छह उद्देशक हैं। इस तरह कुल एक्कीस उद्देशनकाल है। एक्कीस ही समुद्देशन काल हैं। पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें बहोत्तर हजार ७२००० पद हैं। इस अग में अक्षर संख्यात हैं, गम अनंत हैं, पर्याय अनंत हैं, त्रस असंख्यात हैं, स्थावर अनंत हैं। उपरि निर्दिष्ट ये समस्त भाव जिनेन्द्र भगवान् द्वारा कहे हुए हैं। ये द्रव्यार्दिक नय की अपेक्षा शाश्वत-नित्य हैं, पर्यायार्थिक नय की अपेक्षा कृतનદીઓ, ચક્રવર્તિ આદિકના નિધિ, પુરુષના ભેદ, ષડજ આદિ સાત સ્વર, કાશ્યપ આદિ ગોત્ર, તારાગણાનું, એ બધા વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તથા એકવિધ વકતવ્યતાની, દ્વિવિધ વકતવ્યતાની, એ પ્રમાણે દસવિધ સુધીની વક્તવ્યતાની સ્થાપના કરવામાં આવી છે તથા-છોની, પુદ્ગલેની, અને લેકસ્થાયી ધમાસ્તિકાય આદિક દ્રવ્યોની પ્રરૂપણા–પ્રજ્ઞાપના કરવામાં આવી છે. આ સ્થાનાંગની એ ખ્યાત વાચના છે, સં ખ્યાત અનુયોગ દ્વાર છે. સંખ્યાત પ્રતિપત્તિ છે. સંખ્યાત વેષ્ટક છે. સંગ ત લકે છે, સંખ્યાત નિયુકિત છે, અને સંખ્યાત સંગ્રહણિયો છે. અંગની અપેક્ષાએ તે ત્રીજું અંગ છે. તેમાં એક ગ્રુતસ્કંધ છે, દસ અધ્યયન છે, અને એકવીસ ઉદેશનકાળ છે. બીજા, ત્રીજા, અને ચોથા અધ્યયનમાં ૪–૪, પાંચમામાં ૩, અને બાકીના દરેક અધ્યયનમાં મળીને ૬ ઉદેશનકાળ છે અને સમુદેશનકાળ પણ ૨૧ १ छे. तेभा ७२००० (मातेर २) पो छ. म मम सध्यात मक्षर छ, અનંત ગમ છે, અનંત પર્યાય છે, અસંખ્યાત વસ છે, અને અનંત સ્થાવર છે. ઉપરોક્ત સમસ્ત ભાવ જિનેન્દ્ર ભગવાન દ્વારા કહેવામાં આવેલ છે. એ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ શાશ્વત (નિત્ય) છે, પર્યાયાર્થિક નયની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #728

भावबोधिनी टीका. चतुर्थमनिरूपणम
अथ प्रवचन पुरुषस्य चतुर्थमङ्गमाह
मूलम् - से किं तं समवाए ? समवाए णं ससमया सूइज्जंति, परसमया सूइज्जति, ससमयपरसमया सूइज्जंति, जावलोगालोगा सूइज्जति । समवाए णं एगाइयाणं एगट्टाणं एगुत्तरियपरिवुडीय दुवालसंगस्स य गणिपिडगस्स पल्लवग्गे समणुगाइज्जइ ठाणगसयस्स । बारसविहवित्थरस्स सुयणाणस्स जगजीवहियस्स भगवओ समासेणं समायारे आहिजइ । तत्थ य णाणाविहप्पगारा जीवाजीवा य
७०९
अनित्य हैं, सूत्र में निबद्ध हैं, और नियुक्ति हेतु, उदाहरण आदि से ये जीवादिक भाव सुप्रतिष्ठ किये गये है इसलिये निकाचित हैं। इनको प्ररूपणो इस अंग में सामान्य और विशेष रूप से की गई है। अबशिष्ट पण्णविज्जंति आदि क्रियापदों का अर्थ आचारांग के प्ररूपण करते समय कर दिया गया है। जो जीव इस अंग का अध्ययन कर लेता है वह आत्मा इस प्रकार का होता है, ज्ञाता इस प्रकार का होता है, विज्ञाता इस प्रकार का होता हैं, यह जान जाता है। इस अंग में चरणप्ररूपणा और करण प्ररूपणा आरूयात हुए हैं, प्रज्ञस हुए हैं, प्ररूपित हुए हैं, दर्शित हुए है, तथा उपदर्शित हुए हैं। इन क्रियापदों का भी अर्थ आचा रांग स्वरूप के निरूपण करते समय कर दिया गया है। इस प्रकार तृतीय अंग जो स्थानाङ्ग है उसका यह स्वरूप है || सू० १७६ ॥
અપેક્ષાએ કૃત-અનિત્ય છે, સૂત્રમાં તિબદ્ધ છે, અને નિયુŚતિયા, હેતુ, ઉદાહરણ આદિ દ્વારા તે જીવાદિક ભાવની પ્રરૂપણા કરવામાં આવેલ હાવાથી તેએ નિકાચિત છે. આ આગમાં સામાન્ય અને વિશેષરૂપે તેમની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. બાકીનાં —વિનંતિ આદિ ક્રિયાપદોની વ્યાખ્યા આચારાંગતુ' પ્રરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવેલ છે. જે જીવ આ અંગનુ અધ્યયન કરે છે સમસ્ત પદાર્થ આદિને જ્ઞાતા અને વિજ્ઞાતા થઈ જાય છે. આ રીતે આ અંગમાં ચરણપ્રરૂપણા અને કરણ अरुपणा माझ्यात थयेस छे, प्रज्ञप्त थयेस छे, प्र३चित थयेस छे, हर्शित थयेस छे, નિર્દેશિત થયેલ છે અને ઉત્પતિ થયેલ છે. આ પદોના અર્થ પણ આચ,રાંગનુ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવેલ છે. ત્રીજા સ્થાનાંગ નામના અંગનું આ પ્રકારનુ' સ્વરૂપ છે રાસ. ૧૭૬૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #729

७१०
समवायाङ्गस्त्रे वणिया वित्थरेण, अवरे वि यबहुविहा विसेसो नरगतिरिय मणुय सुरगणाणं आहारुस्सास-लेस्सा--आवास-संख-आययप्पमाण-उववाय-चवण-उग्गहणो- वहि-वेयण-विहाण-उवओग-जोगइंदिय-कसाया, विविहा य जीव जोणी-विक्खंभुस्सेहपरिरयप्पमाणं विहिविसेसा य मंदराईणं महीधराणं, कुलगरतित्थगरगणहराणं सम्मत्तभरहाहिवाणचकीणं चेव चकहरहलहराणय वासाण य निगमा य समवाए एए अण्णेय एवमाइ एत्थवित्थरेणं अत्था समाहिज्जंति। समवायस्स णं परित्ता वायणा जाव, से गं अंगट्टयाए चउत्थेअंगे, एगे अज्झयणे, एगे सुयक्खंधे, एगे उद्देसणकाले, एगे लक्खे चउयाले पयसहस्से पयग्गेणं पण्णत्ते । संखेज्जा अक्खरा जाव चरणकरण परूवणा आघविजइ ।से तं समवाए ॥सू० १७८॥
टीका--'से कि तं' इत्यादि-'से किं तं समवाए' अथकोऽसौ समवायः, समवायनम्-जीवाजीवादिभाचानाम् एकादिविभागेन समावेशनं यत्र स समवाय:यद्वा-समन्यन्ति समवतरन्ति संमिलन्ति नानाविधा आत्मादयो भावा अभिधेयतया यस्मिन्नसौ समवायः, 'समवाए गं' समवाये-समवायाङ्गसूत्रे खलु स्वस मयाः सूच्यन्ते, परसमयाः सूच्यन्ते, स्वसमयपरसमयाः सूच्यन्ते, 'जाव.
अव मूत्रकार चौथे अंग का कथन करते हैं
शब्दार्थः-(से किं तं समवाए) अथकोऽ सौ समवायः-हे भदन्त? समवायांग का क्या स्वरूप है? (समवाए णं ससमया स्इज्जति) समवाये खलु स्वसमयाः सूच्यन्ते-समवायांग में स्वसमय सूचित किये जाते हैं, अर्थात् स्वसिद्धान्त की प्ररूपणा की जाती है, (परसमया सूइज्जति) पर
હવે સૂવકાર ચેથા સમવાય નામના અંગનું કથન કરે છે.
शाय- (से किं तं समवाए) अथ कोऽ सौ समवाय:-हे लह-त! समवायांगनु १३५ ३ छ? (समवाएणं सममया सुइज्जति) समवाये खल स्वसमयाः सूच्यन्ते-समवायांमा २१समय सूचित ४२।५ छ मेले स्पसि. द्धांतानी प्र३५७॥ ४२॥य छ, (परसमया सुइज्जंति) परसमयः सूच्यन्ते-१२सम ध्यानी ५३५९॥ ४२॥य छे. [ससमयपरसमया सुइज्जति] स्वसमयपरसमयाः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #730

भावबोधिनी टीका. सतर्थमननिरूपणम्
७११ लोगालोगा सूइज्जति' यावत् लोकालोको सूच्येते-जीवा अजीवा जीवाजीवाः मूच्यन्ते, लोकः सूच्यते अलोकः सुच्यते, लोकालोको च मूच्येते, इत्यर्थः । तथा-'समवाए णं' समचाये खलु 'एगाइयाणं' एकादिकानाम्-एक आदिर्येषां तेषाम्-एकद्वित्रिचतुरादीनां शतान्तानां कोटी कोटयन्तानां वा “एगट्टाणं' एकार्थानाम्-एके-कतिपये ते च ते अर्था:-पदार्थाश्च तेषां-तथोक्तानां सर्वेषां वक्तुमशक्यत्वाज्जीवादीनां कषांचित् पदार्थानाम् ‘एगुत्तरिय परिवुड्डीए' एकोत्तरिक परिदृद्धि-एक उत्तरो यस्यां सा-एकोत्तरा सैव एकोतरिका, सा चासौ परिदृद्धिश्च एकोत्तरिक परिदृद्धिः, सा, 'समणुगाइज्जई' समनुगीयते इत्यग्रेण संबन्धो बोध्यः, चकारादनेकोतरिका परिदृद्धिरपि विज्ञेया। तत्र शतपर्यन्त. मेको तरिकादृद्धिस्तत उर्ध्वमनेकोतरिकावृद्धिः। च-पुनः 'दुवालसंगस्स गणिपिडगस्स' द्वादशाङ्गस्य गणिपिटकस्य 'पल्लवग्गे' पर्यवानः-पर्यायपरिमाणम् अभिधेयादितद्धर्मसंख्यानाम् अथवा पल्लवा इव पल्लवा अवयवास्तेषां परिमाणम्'समणुगाइज्जइ' समनुगीयते कथ्यते, कथं समनुगीयते ? इत्याह-ठाणगसयस्स' समयाः मूच्यन्ते-परसमय सूचित किये जाते हैं, (ससमय परसमया सूइज्जंति) स्वसमय परसमयाः सूच्यन्ते-स्वसमय परसमय सूचित किये जाते हैं, (जाव लोगा लोगा सूइज्जति) यावत् लोकालोकाः मुच्यन्ते-यावत लोक और अलोक के भाव सूचित किये जाते हैं।(समवाए णं)समवाये खलुसमवायांग में (एगाइयाणं) एकादिकानाम्-एक, दो, तीन, चार से लेकर सौ तक यावत् करोडा करोडतक (एगट्ठाणं) एकार्थानां-कितनेक पदार्थों का (एगुत्तरिय परिबुडी) एकोत्तरिक परिवृद्धिःएक संख्या के क्रम से वृद्धि कही जाती है, (य) च-और (दुवालसंगस्स य गणिपिडगस्स) द्वादशाझास्य गणिपिटकस्य-द्वादशांगरूप गणिपिटक का (पल्लवग्गे) पर्यवाग्रःपर्यायपरिमाण (समनुगाइजइ) समनुगोयते-कहा जाता है, (ठाणगसयस्स) मुच्यन्ते-२५समय भने ५२समयनी प्र३५९। ४२॥य , (जाव लोगालोगा सुइजंति) यावत् लोकालोका सूच्यन्ते-सो भने म सुधीना लावनी ५३. ५॥ ४२वांम मावी छ. (समवाएणं) समवाये खल-समवायांगमा (एगाइयाणं) एकादिकानाम्-मे, मे, त्र, या२थी से सुधान,, अने त्या२ ५छीना ४२।। ७२।७ सुधीन। (एगहाणं) एकार्थानाम्-३८६४ पहानी (एगुत्तरियपरिबुडा) एकोत्तरिक परिवृद्धिः-मनु मे ये सयानी वृद्धिनु इथन २०य छे, (य) च अने (दुवालसंगस्स य गणिपिडगस्स) द्वादशाङ्गस्य गणिपिटकस्यain३५ गलपिटनु (पल्लवग्गे) पर्यवानः-पर्यायभरिमाए (समनुगाइज्जइ) समनुगीयते-उपामा मावे छे, (ठाणगसयस्स) स्थानकशतस्य-मेथी सा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #731

७१२
समवायाङ्गसूत्रे
--
---
स्थानकशतस्य-स्थानकानाम्-एकादिशतपर्यन्तानां तद्विशेषितात्मादिपदार्थानामित्यर्थः शतं यस्मिन तत्तस्य । तथा-'बारसविहवित्थरस्स' द्वादशविधविस्तरस्य-आचाराङ्गादिभेदैदिशविधोविस्तरः-यस्य तस्य-आचारादि द्वादशभेदविस्तृतस्य 'जगजीवहियस्स' जगज्जीवहितस्य-जगतो ये जीवाः सूक्ष्मे केन्द्रियादयः, तेषां हितस्य-हितकरस्य 'भगवओ' भगवतः-पूजनीयस्य मानन यस्येत्यर्थः, 'सुयणाणस्स' 'श्रुतज्ञानस्य-जिनप्रवचनस्य 'समासेण' समासेन-संक्षेपेण समायारे समाचार:-प्रतिस्थान प्रत्यङ्गं च नानाविधवाचकत्वलणो व्यवहारः 'आहिजइ' आख्यायते । 'तत्थ य' तत्र च='च' पुनरतत्र समवाये 'णाणाविहापगारा' नानाविधकाराः नानाविधः-ए के न्द्रियादिभेदेन-पर्याप्तापर्याप्तादिभेदेन च अनेकविधः प्रकारो भेदो येषां ते तथोक्ताः, 'जीवाजीवा य' जीवा अजी. वाश्च 'वणिया' वर्णिताः "वित्थरेण' विस्तरेण-महता वचनसन्द मैंण । तथास्थानकशतस्य-एकादि शतपर्यन्त स्थानों में किया जाता है, अर्थात्-एक समवाय में एक एक पदार्थों का वर्णन किया जाता है यावत सौ समवाय में सौ पदार्थो का वर्णन किया जाता है, ऐसे ही अगले दो सौ आदि समवायों में समझना। (बारसविह-वित्थरस्स) द्वादशविधबिस्तरस्य-आचारांग आदि बारह भेदों से विस्तृत (भगवओं) भगवतः देवादि से माननीय, तथा (जगजीवहियस्स) जगज्जीबहितस्य-षड्जीवनिकायरूप लोक के हितकरने वाले (सुयणाणस्स) श्रुतज्ञानस्य-श्रुतज्ञान का (समासेण) समासेनसंक्षेप से (समायारे) समाचाराः-प्रत्येक स्थान और प्रत्येक अंगमें अनेक प्रकार का व्यवहार (आहिज्जइ) ओख्याते-कथन किया जाता है, (तत्थ य) तत्र च-समवायांग सूत्र में (णाणाविहप्पगारा जीवा जीवा य) नानाविध સધીના સ્થાનોમાં કરવામાં આવે છે, એટલે કે એક સમવાયમાં એક એક જે પદાર્થો હોય તેનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. બે સમવ યમાં બે, બે પદાર્થોનું વર્ણન કરાય છે. એ પ્રમાણે એક એક સમવાયની વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં એ સમવાયમાં સે સોની સંખ્યાવાળા પદાર્થોનું વર્ણન કરાય છે. એ પ્રમાણે જ પછીના બસો (૨૦૦૦ આદિ सभवायो विष ५५ समानुं . (बारसविह वित्थरस्स-द्वादविधविस्तस्य) मायाराम मार हाथी विस्तृत (भगवओ) भगवतः-३१६ 43 माननाय तया, (जगजीयहि यस्स) जगज्जीव-हितस्य-७४।यना ७१३५ सेनु तिना। (सुयणाणस्स)श्रुतज्ञानस्य-श्रुतज्ञानने। (समासेण)समासेन-सपथी (समायारे) समाचार:-प्रत्ये स्थान अने प्रत्ये २ मा भने प्रा२ने व्यवहा२ (आहिजड) आख्यायन्ने-४२वामां आवे छे. (तत्थ य) तत्र च-मने सभायां सूत्रमा (णाणाविहप्पगारा जीवाजीवा य) नानाविधप्रकाराःजीपाजीवाश्व-विविध १२१
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #732

भावबोधिनी टीका. समवायाङ्गस्वरूपनिरूपणम् 'अवरे विय' अपरेऽपि च 'वहुविहाविसेसा' बहुविधाविशेषाः-अनेकप्रकारा जीवाजीवादि धर्मा अत्र शास्त्रे वर्णिताः। अत्र येऽनेकप्रकाराविशेषा वर्णितास्तानेवसक्षेपत आह-'नरगतिरिय' इत्यादि । 'समवाए' समवाये-समवायाङ्गे 'नर. गतिरियमणुयसुरगणाणं' नारकतिर्यङ्मनुजसुरगणानाम् ‘आहारुस्सासलेसा आवाससंखआययप्पमाणउववायचवणोगाहणोहि वेयणविहाण उवओगजोगइंदियकसाया' आहारोच्छु सलेश्याऽऽवाससंख्याऽऽयतप्रमाणोपपातच्यवनावगाहनावधि वेदनाविधानोपयोगयोगेन्द्रियकषायाः, तत्र आहारः-ओज आहारादिराभोगिकानाभोगिकस्वरूपोऽनेकविधः, उन्चासः-अनुसमयादिकालभेदेनानेकविधः, ले याः-कृष्णादिकाः षट्, 'आवाससंख' आवासानां नरकाधावसानां संख्याप्रकारः जीवाः जीवाश्च-नानाप्रकार के जीव और अजीव का (वणिया वित्थरेण) वर्णिता विस्तरेण-विस्तार पूर्वक वर्णन किया गया है (अवरे वि य) अपरेऽपि च-और भी (बहुविहा विसेसा) बहुविधा विशेषाः-अनेकप्रकार के जीवा जीवादिक भाव इस समवायांग में वर्णित हुए हैं। इसी बात को सूत्रकार संक्षेप से कहते हैं-'नरगतिरिय' इत्यादि। (नरगतिरिय मणुय सुरगणाण) नारकतिर्यङ्मनुजसुरगणानां-नारक, तिर्यच, मनुष्य, देवों का (आहारु-स्सास-लेस्सा-आवास-संख-आययप्पमाण-उववायचवण-उग्गहणो-वहि-वेयण-उवओग-जोग-इंदिय-कसाया)आहारोच्छास लेश्याऽऽवाससंख्याऽऽयत प्रमाणोपपात च्यवना-वगाहनावधि वेदना विधा नोपयोग योगेन्द्रियकषायाः-आहार-ओज आदि-आहार तथा अभोगिक और अनाभोगिक आदि अनेकविध आहार, तथा (उस्सास) उच्छवासउश्वास. निःश्वास, (लेस्सा) लेश्या-कृष्ण नील आदि छह लेश्या, (आवास२ना ७ मने मनु (वणि या वित्थरेण) वणिता विस्तरेण-पिता२ पू१४ १९एन ४२१यु छ, (अवरे वि य) अपरेऽ पि च-मने मीon प (बहुविहा विसेसा) बहुविधा विशेषा:-मने ४२॥ ०१-40 लावानुमा सम. पायinमा न छ. मे पातने सूत्रधार सक्षितमा ४९ छ-'नरगतिरिय इत्यादि। (नरग तिरिय, मणुय सुरगणाणं) नारक तियङ्मनुजसुरगणानाम्ना२४ी, तिय"य, मनुष्य मन हेवाना (आहारु-स्सास-लेस्सा-आवास-संखआययप्पमाण-उववाय-चवण-उग्गहणो-वहि-वेयण-विहाण-उवओग-जोग -इंदिय-कसाया)आहारोच्छवास लेश्याऽऽवास सख्याऽऽयतप्रमाणोपपातच्यवना वगाहनावधिवेदनाविधानोपयोगयोगेन्द्रियकषायाः-माहा२-- मा આહાર તથા અગિક અને અનાગિક આદિ અનેક પ્રકારના આહાર, તથા ઉછવાસ નિઃશ્વાસ, વેશ્યા-કૃષ્ણ, નીલ આદિ છ વેશ્યા, નરકાવાસ આદિની સંખ્યા,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #733

७१४
समवायानसूत्रे यथा नरकाबासानां चतुरशीतिर्लक्षाणि संख्या, आयतप्रमाणम् आयतस्य-देय॑स्य प्रमाणम, आवासानां संख्याताऽसंख्यातयोजनायतप्रमाणम्, उपलक्षणत्वादस्य विष्कम्भवाहल्यपरिधिमानान्यपि द्रष्टव्यानि, उपपातः-एकसमयेन एतावतां जीवानामुत्पत्तिः, अथवा एतावताकालव्यवधानेनोत्पत्तिः, च्यवनम्-एक समयेन एताक्तां मरणम्, एतावता कालेन वा मरणम् । अवगाहना अजलासंख्येयभा. गादिपरिमितं शरीरप्रमाणम्, अवधिः-अवधिज्ञानम्-अकुलासंख्येयभागपरिमितक्षेत्रपरिज्ञानन्, वेदना-साता-सातरूपा विधानं भेदः-यथा सप्त प्रकारकानारका जीवा इत्यादि, उपयोगः-अभिनिबोधिकादिदविधः, योग: पञ्चदशविधः, इन्द्रियाणि, कषायाः-क्रोधादयः, एतेषां द्वन्द्वसमासः, नारकतियइमानुषसुरगणानामाहारादिकषायान्ता वर्णिता इति भावः । तथा 'विविहा य जीवजोणी' विविधा च जीवयोनिः-सचित्तादिकावर्णिता । तथा-'विक्खंभुस्सेहपरिरयप्पमाणं संख) आवास संख्या-नरका वासादि की संख्या (आययप्पमाण) आयतप्रमाण-आवासों की दीर्धता, विष्कंभ-(विस्तार) का तथा परिधि का प्रमाण, (उववाय) उपपात-एक समय में जीवों की उत्पत्ति, (चवण) च्यवन-एक समय में मरण, तथा(उग्गहणा) अवगहणाः अवगाहना तथा (उवहि) अवधिचारों गति वालों का अवधिज्ञान, (वेयण) वेदना-साता असातारूप,(विहाण) विधान-नरकादि का भेद, (उवओग) उपयोग-बारह प्रकार का उपयोग, (जोग) योग-पन्द्रह प्रकार का योग, (ईदिय) इन्द्रिय-श्रोत्र आदि पांच प्रकार की इन्द्रियां, (कसाया) कषायाः-क्रोधादिक चारकवाय, इन सब का वर्णन इस समवायांग सूत्र में किया गया है, (विविहा य) विविधाश्च-अनेक प्रकार की (जीव जोणी) जीव योनयः- जीव योनियों का वर्णन इसमें किया गया है। (मंदराईणं महीधराणं) मंदादिकानां महींधराणां-मंदरादिक पर्वतों के (विक्खंभुस्सेहपरियप्पमाणं) विष्कभम्भोत्सेध આવાસોની ઊંચાઈ, વિષ્ઠભ (વિસ્તાર) અને પરિધિનું પ્રમાણ, ઉપપત-એક સમયમાં જીવની ઉત્પત્તિ, એક સમયમાં મરણ, તથા અવગાહના તથા ચારે ગતિ વાળાનું અવધિજ્ઞાન, વેદના સાતા અસાતારૂપ, વિધાન-નરકાદિના ભેદ, ઉપયોગબાર પ્રકારના ઉપયોગ, ગ–પંદર પ્રકારના ગ, ઈન્દ્રિય-શ્રોત્ર આદિ પાંચ પ્રકારની ઇન્દ્રિયે, કષાયે-ક્રોધાદિક ચાર કષાયે, એ બધાનું વર્ણન આ સમયાંગ સૂત્રમાં ४२वामा माव्यु छे, (विविहाय)विविधाश्च-मने पानी (जीव जोणी) जीव योनय--वये नियोनु वयुन PAL PATH युछे. (मंदराईणं महीधराण) मंदरादिकानां महीधराणां-म४२ मा ५५ताना (विक्खंभुस्सेहपरियप्प. माणं) विष्कम्भोत्सेधपरिरयप्रमाण-qिeza-विस्तार, उत्सेध, अया मने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #734

भावबोधिनी टीका. समवाया स्वरूपनिरूपणम्
७१५
तथा
विहिविसेसा य मंदरादीणं महीधराणं' मन्दरादानां महीधराणां = पर्वतानां विष्कम्भोत्सेधपरिरयप्रमाणं = विष्कम्भो = विस्तारः, उत्सेधः = उच्चत्वम्, परिचयः = परिधिः, एतेषां प्रमाणम्, 'विहिविसेसाय' विधिविशेषाश्च = विधयो = भेदाः, तेषां विशेषाःयथा - मन्दरो जम्बूद्वीपधातकीखण्ड पुष्करार्धस्थत्वेन त्रिविधः, तत्र-जम्बूद्वीपस्थोप लक्षपोजनोच्छ्रितः, इतरे तु पश्चाशीतिपञ्चाशीतिसहस्रयोजनोच्छ्रिताः, इदं प्रमामू अवगाहनापेक्षयोक्तम् । अवगाहनं तु सहस्रसहस्रयोजन प्रमाणम् । जम्बूद्वीपस्थमन्दरस्य उच्चत्वं नवनवतिसहस्रयोजनममाणम्, अन्येषां तु चतुरशीतिसहस्रचतुरशीतिसहस्रयोजन प्रमाणमिति । इत्येवंविधिविशेषाञ्च वर्णिताः । तथा 'कुलगरतित्थगरगणहराणं सम्मतभरहा हिवाणचक्कीणं चेव चकहरहलहराण य' कुलकरतीर्थकर गणधराणां समस्त भरताधिपानां चक्रिणां = चक्रवर्तीनां चैव, चक्रधरहलधराणां च वासुदेववलदेवानां विधिविशेषा वर्णिताः । ' वासाण य वर्षाणां भरतादिक्षेत्राणां 'निगमा य' निर्गमाच - पूर्वेभ्य उत्तरेषामाधिक्यानि च अत्र समवाये वर्णिताः । एतदेव स्पष्टयन्नाह - ' एत्थ' अत्र समवाये 'एए अण्णे य एवमाइ' एते अन्ये च एवमादयः ऐते उपरिनिर्दिष्टाः पदार्था, अन्ये च परिरयप्रमाणं- विष्कंभ- विस्तार, उत्सेध - उंचाई, परिश्य - परिधि का प्रकाण, तथा विहिविसेसा य) विधिविशेषाश्च - विशेष प्रकार की विधियाँ इसमें कही गयी हैं. तथा (कुलगर - तित्थगर - गणहराणं) कुलकर तीर्थकर गणधराणां - कुलकर, तीर्थकर, गणधरों का (सम्मत्तभरहा हिवाण चक्कीणं च) समस्त भरताधिपानां चक्रिणां च समस्त भरत के स्वामी चक्रवर्तियों का, (चकहर - हलहराण य) चक्रधर - हलधराणां च वासुदेव और बल देवों का वर्णन इसमें किया गया है, तथा - ( वासाण य) वर्षाणां च - मरतादिक्षेत्रों के (निगमा य) निर्गमाश्च निर्गमों का पूर्व पूर्व की अपेक्षा उत्तर उत्तर की अधिकता का (समवार) समवाये - समवायांग सूत्र में वर्णन किया गया है। (एए अण्णेय एवमाई - एत्थ वित्थरेणं अत्था समाहिज्जति) एते अन्ये च एवपरिरयपरिधिनु प्रमाण तथा (विहिविसेसा य - विधिविशेषाश्च-यास प्रहारनी विधियों तेमां तावी छे, तयाकुलगर- तिस्थगर - गणहराणं) कुलकर तीर्थकर गणधराणां-सर-तीर्थ ४२, गनुपरो भने ( सम्मत्तभरहाहिवाणचक्कीणं च ) समस्त भरतना स्वाभी बत्ति नरेशोनु, (चक्कट्टर - हलहराण य) चक्रधर - हलधराणां च वासुदेव ने महेवानुं वन मा संगमां रायु छे तथा (वासाण च) वर्षाणां च-लरत आदि क्षेत्रोने (निगमा य) निर्गमाश्च - निर्गमनु- प्रत्येक भागजना १२तां पाछजनानी अधिस्वानु (समवाए) समवायांगसूत्रमां वशुन रायु छे. ( ए ए अणे य एवमाई - एन वित्थरेणं अत्था समाहिज्जंति) एते अन्ये
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #735

७१६
समवायाङ्गसूत्रे
एवमादयः-एवं प्रकारा अन्ये च घनतनुवातादयः 'अत्था' अर्थाः पदार्थाः 'समाहिज्जति' समाधीयन्ते-व्यवस्थाप्यन्ते 'समवायस्स णं परीत्ता वायणा' समवायस्स खलु परीता:=संख्याता वाचनाः (जाव से णं अगट्टयाए चउत्थे अंगे) यावत्स खलु अङ्गार्थतया चतुर्थमङ्गम्, यावत्पदेन अनुक्ता अपि समूहाः। अत्र-'एगे अज्झयणे' एकमध्ययननम्, 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः 'एगे उद्दसणकाले' एक उद्देशनकालः, 'एगे समुसणकाले' एका समह निकालः । 'एगे लक्खे चउयाले पयसहस्से' एकं लक्ष चतुश्रत्वारिंशत्पदसडएकं लक्षं . चत्वारिंशत्सहस्राणि १४४००० पदानि 'पयग्गेणं' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तम् । अत्र 'संखेजानि' संख्येयानि अक्षराणि सन्ति, 'जाव' यावत, याव. मादयः अत्र विस्तरेण अर्था समाख्यायन्ते-ये पूर्वोक्त पदार्थ और इस तरह के अन्य भी पदार्थ इस समवायांग सूत्र में विस्तार के साथ कहे जाते हैं। (समवायस्स णं-परित्ता वायणा) समवायस्य खलु परीता वाचना:समवायाङ्गसूत्र में-वाचनाएं संख्यात हैं (सेणं अंगठ्ठायाए चउत्ये अंगे) स खलु अङ्गार्थतया चतुर्थमङ्गम्-अंग की अपेक्षा यह चौथा अंग है, (एगे अज्झयणे) एकमध्ययनम्-यह एक अध्ययनात्मक है, इसमें(एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कंधः एक श्रुतस्कन्ध है, (एगे-उद्देसणकाले) एक उद्देशनकाल:उद्देशनकाल एक है।(एगे लक्खे चउयाले पदसहस्से पयग्गेणं पण्णत्ते) एकं लक्षं चतुश्चत्वारिंशत्पदसहस्रं पदाग्रेण प्रज्ञप्तम्-पदपरिमाण की अपेक्षा इस अंग में एक लाख ४४ चौपालीस हजार पद हैं। (संखेजा अक्खरा) संख्येयानि अक्षराणि-इसमें संख्यात अक्षर हैं, (जाव चरण करण परूवणा अच एवमादयाः अत्र विस्तरेण अयो समाख्यायन्ते-पूर्वात पहायानु' भने એ પ્રકારના બીજ પદાર્થોનું આ સમવાયાંગસૂત્રમાં વિસ્તારથી વર્ણન કરાયું છે. (समवायस्स णं परित्ता वायणा) समवायस्य खलु परीता बाचना:-समपायांगसूत्रमा सभ्यात पायनाये। छ, (से णं अंगट्टयाए चउत्थे अंगे) स खल अङ्गार्थतया चतुर्थमङ्गम्-24161 अपेक्षाये ते याथु २५ छ, (एगे अज्झयणे) एकमध्ययनम्-तेमां से ५६५यन छे, तेभा एगे सुयकखंधेः एकः श्रुतस्कन्धः -मे श्रत२४५ , (एगे उद्देसणकाले)एक उद्देशनकाल:-ये अटेशन छे, (एगे लकखेचउयाले) पदसहस्से पयग्गेणं पण्णत्तेः एकं लक्षं चतुश्चत्वारिंशत्पदसहस्रपदाग्रेण प्रज्ञप्तम्--५६ पा२मानी अपेक्षाये मगमा से वाम युभाजीस १२ (१४४०००) ५६ छे (संखेजा अकखरा) संख्येयानि अक्षराणि-मा ममा सभ्यात अक्षरे। छे, (जावचरणकरणपरूवणा आध
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #736

७१७
भावबोधिनी टीका. समवायास्वरूपनिरूपणम् त्पदात्-अनन्ताः गमाः, अनन्ताः पर्यवाः, परीताः त्रस:एकत आरम्याऽसंख्यातास्त्रसाः, अनन्ता स्थावराः, उपरिनिर्दिष्टा एते सर्वे शाश्वताः कृता निर्वदा निकाचिता जिनप्रज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दयन्ते, निदर्श्यन्ते, उपदान्ते । स एवमात्मा, एवं ज्ञाता, एवं विज्ञाता, एवम् इत्यादयः पूर्वोक्ताः संग्राह्याः। एवम्-अनेन प्रकारेणाऽत्र समवाया) 'चरणकरणपरूव गा' चरणकरणप्ररूपणा 'आघविजई' आख्यायते-प्रतिपाद्यते। 'से तं समवाये' स एष समवायः ॥सू. १७७॥ धचिजइयावत् चरणकरण प्ररूपणा आख्यायते६-यावत् चरण करण की प्ररूपणो इस अंग में कही गई है। से तं समवाए-स एष समवायः-इस प्रकार यह समवाय का स्वरूप है।
भावार्थ-'से कि त समवाए?) इत्यादि-हे भदन्त ! समवाय का क्या स्वरूप हैं? उत्तर-जीव अजीव आदि पदार्थो का जहां एक दो के विभाग से समावेश किया जाय उसका नाम समवायहै, अथवा-आत्मादिक अनेक प्रकार के पदार्थ जहां अभिधेयरूप(कथनरूप) से मिले हों उसका नाम समवाय है। इस समवांग सूत्र में स्वसमय सूचित किये जाते हैं, परसमय सूचित किये जाते हैं, स्वसमय और परसमय दोनों सूचित किये जाते हैं। योवत् लोक और अलोक दोनों मूचित किये जाते हैं, यावत् शब्द से लोक सूचित किये जाते हैं, अलोक सूचित किये जाते हैं, जीव, अजीव, जीवाजीव चित किये जाते हैं, तात्पर्य कहने का यह है कि यहां पर विचार करनेरूप निमित्त को लेकर लोक अलोक आदि विजइ६) यावत् चरणकरणप्ररूपणा आख्यायन्ते६ २२५४२५नी ५३५९ આ અંગમ આખ્યાત કરવામાં આવી છે, ત્યાં સુધીનાં પદોને ગ્રહણ કરવાનાં છે. से तं (समवाये) स एष समवायः-मा ४२नु या समवायांगनु २१३५ छे.
मावा---'से किं तं समवाए' इत्यादि।
હે ભદન્ત! સમવાયનું કેવું સ્વરૂપ છે? ઉત્તર-અજીવ જીવ આદિ પદાર્થોનો જેમાં એક, બે આદિના વિભાગમાં સમાવેશ કરવામાં આવે તે અંગને સમવાય કહે છે, અથવા-આત્માદિક અનેક પ્રકારના પદાર્થ જ્યાં અભિધેયરૂપે મળ્યા હોય, તેને સમવાય કહે છે. આ સમવાયાંગસૂત્રમાં સ્વસમયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, પરસમયની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, રૂસમય અને પરસમય. એ બન્નેની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. લે ક, અલેક અને કાલેકની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે, જીવ, અજીવ અને જીવાજીની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ અગમાં વિચાર કરવા નિમિત્તને લઈને લેક, અલેક આદિ વિષ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #737

७१८
समवायाङ्गसूत्रे
विषयों का समावेश किया जाता है। स्वसमय की, परसमय की, लोक की तथा अलोक आदि समस्त निर्दिष्ट विषयों की इसमें गहराई के साथ छानबीन (निर्णित) की गई है । अतः सब ही विषय इस अंग में समाविष्ट हुए हैं। तथा समवायांग में समस्त पदार्थों का कथन करना अशक्य होने के कारण कितनेक जीवादिक पदार्थों का-एक, दो, तीन, चार आदि संख्या को लेकर सौ तक और कोटीकोटोतक विचार किया गया है। इस विचार में १ एक से लेकर १००सौ तक जो विचार वृद्धि हुई है वह तो क्रमशः होती चली गई है। इसका नाम एकोत्तरिक परिवृद्धि है। १००सौ संख्या से ऊपर जो कोटीकोटीतक पदार्थों का विचार किया गया है-उस विचार में जो वृद्धि हुई है यह अनेकोत्तरिक परिवृद्धि है। यह क्रमशः नहीं हुई है। अक्रमिकरूप से होती हुई चली गई है तथा इस समवायांग में गणिपिटकरूप द्वादशांग का पर्यवानपर्यायपरिणाम-अभिधेयादि तत्तद्धर्मों की गणना-अथवा उनके अवयवों का परिमाण कहा गया है। तथा इस समचायांग में आचारांगादि बारह भेदों से विस्तृत और जगत के सूक्ष्मै केन्द्रिय आदि जीवों के हितकारक ऐसे माननीय जिनप्रवचन का समाचार-हर एक स्थान एवं हर एक अंग में अनेकप्रकार का वाचकत्वरूप व्यवहार-कहा गया है। तथा इस
ને સમાવેશ કરાય છે રવસમયને. પરસમવન, લેકનો અલકનો આદિ સમસ્ત નિદિષ્ટ વિષયોને આ અંગમાં ઊંડાણથી બરાબર વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. તેથી સઘળા વિષયને આ અંગમાં સમાવેશ થયેલ છે. તથા સમવાયાંગમાં સમસ્ત પદા
નું કથન કરવાનું અશકય હોવાથી કેટલાક જીવાદિક પદાથોને-એક, બે, ત્રણ, ચાર આદિ સંખ્યાઓથી લઈને સો સુધી અને કોટાનકેટી સુધી વિચાર કરવામાં આવ્યો છે. આ વિચારણામાં ૧ એકથી લઈરે સો સુધી જે વિચારવૃદ્ધિ થઈ છે તે તે અનુક્રમ થતી ગઈ છે. આ પ્રમાણેની વૃદ્ધિને “એકોત્તરિક પરિવૃદ્ધિ” કહે છે. સે સંખયાની ઉપરના જે કોટીકેટી સુધીના પદાર્થોનો વિચાર કરાયો છે તે વિચારમાં જે વૃદ્ધિ થઈ છે તે “અનેકત્તરિક પરિવૃદ્ધિ” છે. તે કમશ થઈનથી. અકમિકરીતે કરવામાં આવી છે. તથા આ સમવાયાંગમાં ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગ (બાર એ ગ) નું પર્યાયપરિણામ-અભિધેય આદિ તે તે ધર્મોની ગણના-અથવા તેમના અવયવનું પરિમાણ (પ્રમાણ) કહેવામાં આવ્યું છે. તથા આ સમવાયાંગસૂત્રમાં આચારાંગ આદિ બાર ભેદથી વિસ્તૃત અને જગતના સૂફમેકેન્દ્રિય જવાને માટે હિતકારક એવા માનનીય પ્રવચનનો સમાવેશ કરાય છે, એટલે કે દરેક સ્થાન અને દરેક અંગમાં અનેક પ્રકારના વાચકત્વરૂપ ૦૫વહારનું કથન કરાયું છે. તથા આ સમવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #738

भावबोधिनी टीका. समवायाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७१९ समवायाङ्ग में एकन्द्रिय आदि के भेद स तथा प्रर्याप्त आर अपर्याप्त आदि के भेद से अनेक प्रकार के भेदों वाले जीवों का और पद्लास्तिकाय आदि अनेकविध भेदों वाले अजीवों का विस्तारपूर्वक वर्णन किया गया है। इसी प्रकार से और भी अनेकविध विशेष-जीवोजीवादिगत धर्म इसमें वर्णित हुए हैं। इसी बात को सूत्रकार संक्षेप में "नरगतिरिय” इत्यादि पदों द्वारा प्रदर्शित करते हैं-कि इस समवायङ्ग में नारकोंके, तिर्यचोंके, मनुष्यों के और देवों के आहार, उच्चास, लेश्या, आवास, संख्या, आयतप्रमाण, उपपात, च्यवन, अवगाहना, अवधिज्ञान, वेदना, विधान, उपयोग, योग, इन्द्रिय और कषाय का वर्णन किया गया है। आहार से यहां तात्पर्य ओज आहारादि से हैंयह आभोगिक और अनाभोगिक स्वरूप अनेक प्रकार का होता हैं। अनुसमय आदि काल मेद से उच्छास अनेकप्रकार का होता है। कृष्ण, नील आदि के भेद से लेश्या के अनेक भेद हैं। नरकों आदि के आवासों की संख्या भी अनेक प्रकार की है-जैसे प्रथम पृथिवो में तीसलाख, दूसरी पृथिवी में पचीसलाख, तीसरी में पन्द्रह लाख. चौथी में दसलाख, पांचवीं में तीनलाख, छठी में पांच कम एक लाख, और सातवीं में केवल पांच इस प्रकार कुल चौरासी ८४ लाख नरकावास हैं। इन नरकों आदि के आवासों की दीर्धता-लंबाई का जो प्रमाण है યાંગમાં અકેન્દ્રિય આદિના ભેદથી તથા પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારના ભેદેવાળા નું અને પુદ્ગલ સ્તિકાય આદિ અનેક પ્રકારના ભેદોવાળા અજીનું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન કરાયું છે. એ જ પ્રમાણે બીજા પણ અનેક પ્રકારના જવાઝવાદિગત ધર્માવિશેનું તેમાં વર્ણન કરાયું છે. એ જ વાતને સૂત્રકારે 'नरगतिरिय' त्याहि पहा हावी छे-मा समवायांगमा नाना तिय योना, મનુષ્યના અને દેવના આહાર, ઉછવાસ. લેશ્યા, આવાસ, સંખ્યા, આયત પ્રમાણ, 6५पात, यवन मवाना, अवधिज्ञान, वेहेना, विधान, ७५ये, यास, छन्द्रिय, અને કષાયનું વર્ણન કરાયું છે. અહીં આહારનું તાત્પર્ય એજ આદિ આહાર છે. તે અગિક અને અનાગિકરૂપ અનેક પ્રકારના હોય છે. અનુસમય આદિ કાળભેદથી ઉચ્છવાસ અનેક પ્રકારના હોય છે. કૃષ્ણ, નીલ, આદિ અનેક પ્રકારની લેડ્યા હોય છે. નરક આદિના આવાસની સંખ્યા અનેક પ્રકારની છે. પહેલી પૃથ્વીમાં (નરકમાં) ત્રીસ લાખ, ખીજી પૃથ્વીમાં પચીસ લાખ, ત્રીજીમાં પંદર લાપ ચોથીમાં દસલાખ, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ, છઠ્ઠીમાં ૯૯૯૫, નવાણું હજાર નવસે પંચાણું અને સાતમીમાં પાંચ નરકાવાસ છે. એ રીતે કુલ ૮૪ ચોર્યાસી લાખ નરકાવાસ છે. તે નરકે આદિના આવાસની દીર્ઘતા-લંબાઈના પ્રમાણને આયાત પ્રમાણુ કહે છે. આ પદ ઉપલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #739

७२०
समवायाङ्गसूत्रे
वह आयातप्रमाण है। यह पद उपलक्षक है-इसलिये इससे इन नरकादिआवासो की मोटाई, चौडाई और परिधि का प्रमाण भी ग्रहण करलेना चाहिये । उपपातनाम उत्पत्ति का है जैसे एकसमय में अथवा इतने समय के बाद इतने जीवों की उत्पत्ति होती है। च्यवन नान मरण का है। उसमें भी यही विचार किया गया है कि एक समय में अथवा इतने समय के बाद इतने जीवों का मरण होता है। अंगुल के असंख्यातवें भाग आदि से परिमित जो शरीर का प्रमाण है उसको नाम अवगाहना है। इस अवगाहना के विचार में ऐसा विचार किथा गया है कि शरीर की कम से कम इतनी अवगाहना है तो इन जीवों की अधिक से अधिक शरीर की अवगाहना इतनी होती है और मध्यम अवगाहना इतनी होती है। इसी तरह से अवधिज्ञान का जघन्यक्षेत्र अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण है तो उत्कृष्टक्षेत्र एवं माध्यमक्षेत्र कितना है। इस प्रकार का विचार इनके अवधिज्ञान का किया गया है। साता और असातारूप से वेदना दो तरह की होती है। विधान नाम भेद का है जैसे-नारक जीव सात प्रकार के होते हैं। आत्मा का चैत. न्यानुविधायी जो परिणाम है उसका नाम उपयोग है। यह आभिनिबोधिक आदि के भेद से १२ बारह प्रकार का है अर्थात् ८आठ प्रकार
ક્ષક છે, તેથી તેના વડે નરકાદિ-આવાસોની લંબાઈ, પહોળાઈ, અને પરિધનું પ્રમાણ પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ, ઉપપાત એટલે ઉત્પત્તિ, જેમકે એક સમયમાં અથવા આટલા સમય બાદ આટલા જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે. યવન એટલે મરણ તેમાં પણ એ જ વિચાર કરાય છે કે એક સમયમાં અથવા આટલા સમયબાદ આટલ. જીનું મરણ થાય છે. અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ આદિથી પરિમિત શરીરનું જે પ્રમાણ હોય છે તેને અવગાહના કહે છે. તે અવગાહનાના વર્ણનમાં એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે જીવનાં શરીરની એાછામાં ઓછી અવગણના આટલી હોય છે, અને વધારેમાં વધારે શરીરની અવગાહના આટલી હોય છે, અને મધ્યમ અવગાહના તાટલી હોય છે. એ જ પ્રમાણે તેમના અવધિજ્ઞાન બાબતમાં એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે અવધિજ્ઞાનનું જઘન્ય (ઓછામાં ઓછું) અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે તે ઉત્કૃષ્ટ (વધારેમાં વધારે) અને મધ્ય પ્લેક્ષ કેટલા પ્રમાણનું છે. वहान १२ छ (१) सातावना, (२), सातावना, विधान से लहरम કે નારકી જીવેના સાત ભેદ છે. આત્માનું ચિતન્યાનુવિધાથી જે પરિણામ છે તેને ઉપગ કહે છે. તે અભિનિબધિક આદિના ભેદથી બાર પ્રકારનો છે, એટલે કે ૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #740

भावबोधिनी टीका. समवाया स्वरूपनिरूपणम्
७२१ का ज्ञानोपयोग और ४ चार प्रकार का दर्शनोपयोग होता है। योग नोपयोग होता है। योग पन्द्रह प्रकार का इस प्रकार है सो कहतेहै-४प्रकार का मनोयोग,४प्रकार का बचन योग और७प्रकार का काययोग इस तरह१५प्रकार का होता है। स्पर्शन इन्द्रिय आदि५ इन्द्रियां होती हैं। क्रोध आदि के भेद से चार प्रकार को कपायें होती हैं। तात्पर्य इसका यह है कि नारक, तिर्यंच, मनुष्य, और देव इन संबंधी इन आहार आदि से लेकर कषाय तक के समस्त विषयों का वर्णन इस अंग में किया गया है। तथा सचित्त, अचित्त, सचित्ताचित्त आदि जो अनेक प्रकार की जीवों की योनियांउत्पत्तिस्थान हैं उनका भी वर्णन इस अंग में हैं। मंदरादिक जो पर्वत है उनके विष्कंभ-विस्तार,उत्सेध-ऊँचाई और परिरय परिधि का प्रमाण जितना २है उसका वर्णन इस अंग में किया गया है। तथा जंबूद्रोपगत सुमेरु, धातकी खंडगत सुमेरु और पुष्करार्धगत सुमेरु इस प्रकार से सुमेरु तीन प्रकार का हैं। इसमें जो जंबूद्वीप में वर्तमान सुमेरु है उसकी ऊँचाई१लाख योजन की है। बाकी के जो सुमेरु हैं वे समतल भूमि से चौरासी चौरासी हजार ८४-८४ हजार योजन ऊँचे हैं, अवगाढ की अपेक्षा पचासीहजार पचासीहजार ८५-८५ योजन ऊँचे हैं। इस प्रकार के विधि
પ્રકારને જ્ઞાનોપગ અને ૪ પ્રકારને દશનોપયોગ હોય છે. યોગના પંદર પ્રકાર છ– પ્રકારના મનોયોગ, ૪ પ્રકારના વચનગ, અને સાત પ્રકારની કાયાગ, આ રીતે પંદ૨ પ્રકારના વેગ હોય છે. સ્પર્શેન્દ્રિય આદિ પાંચ ઇદ્રિ હોય છે. કષા યના ક્રોધ આદિ ચાર પ્રકાર છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે નારક, મનુષ્ય, અને દેવના આહાર આદીથી લઈને કષાય સુધીના સમસ્ત વિષયોનું વર્ણન આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું છે તથા સચિત્ત, અચિત્ત સચિત્તાચિત્ત આદિ જે અનેક પ્રકારની જીવની નિયો-ઉત્પત્તિસ્થાનો હોય છે, તેમનું વર્ણન પણ આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું छ. तया भ२ आदि पताना विष्ल-विस्तार, उत्सेध-या, मने परिरयપરિધિનું કેટ કેટલું પ્રમાણ છે તેનું વર્ણન પણ આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું છે. જબૂદ્વીપમાં આવેલ સુમેર, ધાતકીખંડમાં આવેલ સુમેરુ અને પુષ્કરાઈમાં આવેલ સુમેરુ આ રીતે ત્રણ પ્રકારના સુમેરુ છે. તેમાંના જંબુદ્વીપમાંના સુમેરુની ઊંચાઈ એક લાખ જનની છે, બાકીના જે બે સુમેરુ છે તેઓ સમતલ ભૂમિથી ૮૪-૮૪ ચોર્યાસી-ચોર્યાસી હજાર જન ઊંચા છે, અને અવગાઢની અપેક્ષાએ(જમીનની અંદરના ૧૦૦૦-૧૦૦૦ એક એકહજાર ૨ જન ગણતાં ૮૫-૮૫ પંચ્યાસી–પંચ્યાસી હજાર યોજન ઊંચા છે. એ જ પ્રમાણે ખાસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #741

७२२
समवायाङ्गसूत्रे
विशेषों का भी वर्णन इसमें किया गया है। तथा-कुलकरों, तीर्थकरों, गणधरों, समस्तभरत-६खंडवाले भरतक्षेत्र के अधिपति चक्रवर्तियों, वासुदेवों और बलदेवों के भेद विशेषों को भी वर्णन इस अंग में किया गया है। तथा भरत आदि क्षेत्रों का निर्गम-पहिले के क्षेत्रों की अपेक्षा आगे २ के विदेह क्षेत्रतक के क्षेत्रों का आधिक्य भी इस समवाय में वर्णित हुआ है। तथा उपरि निर्दिष्ट इन पदार्थों के सिवाय और भी जो इसी प्रकार के घनवातक्लय तनुवातलय आदि पदार्थ हैं उनकी भी व्यवस्था इस अंग में विस्तार पूर्वक की गई है। इस समवाय की वाचना संख्यात हैं। यहां यावत् पद से इन अनुक्त पदों का भी संग्रह किया गया है-जैसे-अनुयोग द्वार संख्यात हैं। प्रतिपत्तियां संख्यात हैं। वेष्टक सख्यात हैं। श्लोक संख्यात हैं । नियुक्तियां संख्यात हैं। संग्रह णियां संख्यात हैं। अंगार्थ की अपेक्षा यह अंग समस्त अंगों में चौथा अंग है। इसमें एक अध्यवन है। एकश्रुतस्कंध है। एक उद्देशनकाल है। एक समुद्देशन काल है। पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें एक लाख चौयालीस हजार पद हैं। इसमें संख्यात अक्षर आदि हैं । यहाँ यावत्पद से'अनंत गम हैं, अनंत पर्यव हैं, असंख्यात त्रस हैं अनंत વિધિનું વર્ણન પણ તેમાં કરાયું છે. તથા કુલકરે, તીર્થકર, ગણધર, સમસ્ત ભરત-૬ છ ખંડવાળાં ભરતક્ષેત્રના અધિપતિ ચક્રવર્તિ, વાસુદે, અને બળદેવના ભેદ-વિશેષનું વર્ણન પણ આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું છે. તથા ભરત આદિ ક્ષેત્રોને નિગમ- આગલાક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પછીનાં વિદેહ સુધીનાં ક્ષેત્રોનું આધિય પણ આ અંગમાં વર્ણવવામાં આવેલ છે. ઉપરોકત પદાર્થો સિવાયના બીજા પણ આ પ્ર૬ ૨ના ઘનવાતવલય, તનુવાતવલય, આદિ જે પદાર્થો છે તેમની વ્યાખ્યા પણ આ અંગમાં विस्तारथी ४२वाभां मावी छे. २मा समवायनी वासना यात छे. महा 'यावत' પદથી નીચે પ્રમાણેનાં પદો ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે-આ અગમાં સખ્યાત અનું
ગદ્વાર છે, સં ખ્યાત પ્રતિપત્તિ છે, સંખ્યાત વેષ્ટક છે. સ ખ્યાત લેક છે, સંખ્યાન નિયુકિત છે, અને સંખ્યાત સંગ્રહણિયો છે. અંગોની અપેક્ષાએ બધાં અંગમાનું આ ચોથું અંગ છે. તેમાં એક અધ્યયન છે, એક શ્રુતસ્કંધ છે. એક ઉદેશનકાળ છે, અને એક સમુદેશનકાળ છે. તેમાં પદોનું પ્રમાણ એકલાખ ચુંમાળીસ &२र्नु छ. २ मा समयात सक्ष। छे. मी यावत ५४थी-'मन त ગમ છે? અનંત પર્યવ છે, અસંખ્યાત ત્રસ છે, અને સંત થાવર જીવો છેવગેરે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #742

भावबोधिनी टीका. पञ्चमार्गे स्वरूपनिरूपणम्
अथ पञ्चमाङ्गस्वरूपमाह -
मूलम् - से किं तं वियाहे ? वियाहे णं ससमया विआहिजंति, परसमया विआहिजंति, ससमयपरसमया विआहिजंति, जीवा विआहिजंति, अजीवा विआहिज्जंति, जीवाजीवाविआहिज्जंति, लोगे विआहिजइ, अलोगे विआहिजइ, लोगालोगाविआहिजंति । वियाहे णं नाणाविहसुरनारिंदरायरिसिविविहसंसइय पुच्छियाणं जिणेणं वित्थरेणं भासियाणं दव्वगुणखेत्तकालपजवपदे सपरिणामजहत्थिय भाव अणु
७२३
स्थावर जीव हैं। उपरि निर्दिष्ट ये सब भाव - पदार्थ शाश्वत हैं, कृतअनित्य भी हैं, निबद्ध-सूत्र में गृहीत हैं, निकाचित हैं। ये सब पदार्थ जिनेन्द्र देव द्वारा प्ररूपित हुए हैं । इन सब का वर्णन सूत्रकार ने इस अंग में सामान्यरूप से तथा विशेषरूप से किया है। इनकी प्रज्ञापना की है, इनकी प्ररूपणा की है। इन्हें दर्शित कीया है। निदर्शित किया है। उपदर्शित किया है। इनपदों का तथा 'स एवं आत्मा, एवं ज्ञाता एवं विज्ञाता भवति' इन पदों का ग्रहण हुआ है। इनका अर्थ आचारांग के स्वरूप निरूपण करते समय लिख दिया गया है सो वहां से लेना । इस प्रकार से इस समवाय में चरणप्ररूपणा और करण प्ररूपणा कही गई है। यहां पर भी अवशिष्ट पदों का अर्थ आचारांग के स्वरूपनिरूपण में लिख दिया गया है। इस प्रकार यह समवाय का स्वरूप है। सू० १७७ ||
બાખતા ગ્રહણ કરવામાં આવી છે. ઉપરોકત સમસ્ત ભાવ-પદાર્થ શાશ્વત-નિત્ય છે, हैत- अनित्य पशु छे, निमद्ध-सूत्रभां ग्रथित छे, निथित छे. या मधा पहार्थोनी પ્રરૂપણા જિનેન્દ્રદેવ દ્વારા થયેલ છે. એ બધાનુ વર્ણ`ન સૂત્રકારે આ અંગમાં સામાન્ય તથા વિશેષરૂપે કરેલ છે, તેમની પ્રજ્ઞાપના કરી છે, તેમને દશિત કરેલ છે, નિદર્શીિત કરેલ છૈ, ઉપદર્શિત કરેલ છે. આ પદોનુ તથા’ એ જ (આ અંગનું અધ્યયન કરનાર) જ્ઞાતા અને વિજ્ઞાતા અને અે' આ પદોનું ગ્રહણ કરાયેલ છે. તેમને અથ આચારાંગના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવ્યે છે. તે ત્યાં તે અથ જોઇ જવા. આ રીતે આ સમવાયાંગસૂત્રમાં ચરણપ્રરૂપણાનું અને કરણ પ્રરૂપણાનું કથન કરાયુ છે. અહીં આવતાંબાકીનાં યાપદના અર્થ આચરાંગનાં સ્વરૂપ-નિરૂપણમાં આપી દેવાયા છે. આ સમવાયનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે ાસ. ૧૭૭ાા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #743

७२४
समवायानसूत्रे गमनिक्खेवणयप्पमाणसुनिउणोवकमविविहप्पगारपगडपयासियाणं लोगालोगपयासियाणं संसारसमुद्दरुंदत्तरणसमत्थाणं सुरवइसंपूजियाणं भवियजणवयहिययाभिनंदियाणं तमरयविद्धंसणाणं सुदिट्र दीवभूयईहामइबुद्धिबद्धणाणं छत्तीससहस्समणूणयाणं वागरणाणं दंसणाओ सुयत्था बहुविहप्पगारा सीसहियत्थ य गुणमहत्था । वियाहस्स णं परित्ता वायणा, संखेजा अणुओगदारा, संखेजा वेढा, संखेज्जा सिलोगा, संखेज्जाओ निजुत्तीओ संखेजाओ संगहणीओ संवेजाओ पडिवत्तीओ । से गंअंगट्टयाए पंचमे अंगे, एगे सुयक्खंधे, एगे साइरेगे, अज्झयणसए, दस उद्देसगसहस्साइं, दस समुद्देसगसहस्साइं, छत्तीसं वागरणसहस्साइं, दो लक्खा अटासीई पयसहस्साइं २८८००० पयग्गेणं पण्णत्ताइं । संखेज्जाइं अक्खराइं, अणंता गमा, अणंता पज्जवा, परित्ता तसा, अणंता थावरा, सासयकडणिबद्धणिकाइया जिणपण्णत्ता भावो आघविनंति पण्णविनंति परूविजंति, दसिज्जति, निदंसिज्जंति, उवदंसिर्जति । से एवं आया, से एव णाया, से एवं विण्णाया। एवं चरणकरणपरूवणा आघविजइ ६। से तं वियाहे । ॥सू. १७८॥
टीका--'से किं तं' इत्यादि-से किं तं वियाहे' अथ का सा व्याख्या ? 'वियाहे' इति निर्देशः प्राकृतत्वात् । व्याख्या प्रज्ञप्तिः, नामैकदेशेन नामग्रहणात् ।
अब सूत्रकार पंचम अंग का स्वरूप कहते हैंशब्दार्थ-(से किं तं वियाहे) अथ कासा व्याख्या-हे भगवन व्याख्या प्रज्ञप्ति अर्थात् भगवती सूत्र का क्या स्वरूप हैं(वियाहेग)व्याख्यायां खलु. शय -(से किं तं वियाहे) अथ काऽ सा व्याख्या?- मावान् व्याच्या प्रशस्ति मेटले 3 लापती सूत्रनु उ २१३५ छ? (वियाहेण)व्याख्यायां खलु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #744

भावबोधिनी टीका. पश्चमाजस्वरूपनिरूपणम्
७२५ 'वियाहे णं' व्याख्यायां खलु, व्याख्यायन्तेऽर्था यस्यां सा व्याख्या तस्यां व्याख्यायां प्रज्ञप्त्यां भगवत्यां 'ससमया' स्वसमयाः वियाजति' व्याख्यायन्ते-- सविस्तारं प्रतिपाद्यन्ते । परसमया व्याख्यायन्ते, स्वसमयपरसमया व्याख्यायन्ते । जीवा व्याख्यायन्ते, अजीवा व्याख्यायन्ते, जीवाजीवा व्याख्यायन्ते । लोको व्याख्यायते, अलोको व्याख्यायते, लोकालोको व्याख्यायते । 'वियाहेणं' व्याख्यायां भगवत्यां खलु 'छत्तीससहस्समशृणयाणं' षट्त्रिंशत्सहस्रान्यूनका. हे गौतमः व्याख्या प्रज्ञप्ति में (ससमथा वियाहिज्जति) स्वसमया व्याख्यायन्ते-स्वसमय का स्वरूप कहा गया है, (परसमया विहाहिज्जति) परसमयाः व्याख्यायन्ते-परसमय का स्वरूप कहा गया है, (ससमय-पर समया वियाहिज्जति) स्वसमय परसमयाः व्याख्यायन्ते-स्वसमय-परसमय दोनों का स्वरूप कहा गया है, (जीवा वियाहिज्जंति) जीवाः व्याख्यायन्ते-जीव का स्वरूप कहा गया है, (अजीवा वियाहिज्जंति)अजीवाः व्याख्यायन्ते-अजीव का स्वरूप कहा गया है, (जीवा जीवा विया हिज्जति) जीवा जीवा: व्याख्यायन्ते-जीव अजीव दोनों का स्वरूप कहा गया है, (लोगे वियाहिज्जइ) लोकः व्याख्यायन्ते लोक का स्वरूप समझाया गया है. (अलोगे वियाहिज्जइ) अलोकः व्याख्यायते-अलोक का स्वरूप समझाया गया है, (लोगालोगे वियाहिज्जइ) लोकालोको व्याख्यायतेलोक और अलोक का स्वरूप कहा गया है (वियाहे णं नाणाविह सुर. नरिंदरायरिसिविविहसंसइयपुच्छियाण) व्याख्यायां खलु नानाविध सुरहै गौतम ! व्याभ्यासतमा (स्वसमया वियाहिज्जति) स्वसमया व्याख्यायन्ते२१समयानु २१३५ ४हेवामा माव्यु छ, (परसमया वियाहिज्जंति) परसमयाः व्याख्यायन्ते-५२सभयानु २१३५ ४९ छ, ( ससमयपरसमया-वियाहिज्जति)
स्वसमयपरसमयाः व्यायन्ते-२५समयो भने ५२समयो मेमन्ननु २१३५ शायुछे, (जीवा वियाहिज्जति)जीवाः व्याख्यायन्ते-खानु २१३५ मतान्यु छ, (अजीवा वियाहिज्जति) अजीवा व्याख्यायन्ते-40ोनु ८१३५४ामा मा०युते. (जीवा जीवा वियाहिज्जति)जीवा जीवाः व्याख्यायन्ते-७१ मने म०७१, ये मन्नेनु २१३५ ४ामा मायु छे, (लागे वियाहिज्जइ) लोकः व्याख्यायन्ते-सानु २१३५ समपामा मान्छे, (अलोगे वियाहिज्ज इ) अलोकः व्याख्यायन्तेसोनु २१३५ समा०यु, (लोगालोगे वियाहिजइ)लोकालोकं व्याख्यायन्तेats मने मनु स्१३५ मताप्यु . (वियाये णं नाणाविहसुरनरिंद रायरिसिविविह-संसइयपुच्छियाणं) व्याख्यायां खलु नानाविधसुरनरेन्द्र
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #745

७२६
समवायाङ्गसूत्रे नरेन्द्ररजिऋषिविविधसंशयित पृष्टानां-विविधसंशयो से युक्त अनेक प्रकार के देवों, नरेद्रों और राजऋषियों से अपने संशय को दूर करने के लिये पूछे गये प्रश्न, तथा-(जिणेणं वित्थरेणं भासियाणं) जिनेन विस्तरेण भाषितानां-जिन भगवान द्वारा विस्तारपूर्वक प्रतिपादित उत्तर, जो कि [ व्वगुणखेत्तकालपजवपदेसपरिणामजहथिभावअणुगमनिक्खेवणयप्पमाण सुनिउणोवकविविहप्पगारपगडपयासियाणं] द्रव्य-गुणक्षेत्रकालपर्यव.
प्रदेशपरिणामयथास्तिकभावाणुगमनिक्षेपनयममाणसुनिपुणोपक्रमविविधप्रकारप्रकटप्रकाशितानाम्-(दच) द्रव्य-धर्मास्तिकायादिक द्रव्य, (गुण)ज्ञानादियगुण, (खेत्त) क्षेत्रआकाश-द्रव्य, (काल) काल-समयादिरूप, (पज्जव) पर्याय-स्वपर भेद भिन्न धर्म, अथवा नवपुराण आदिकालकृत अवस्था, [पदेश) प्रदेशनिरंश अवयव, (परिणाम) परिणाम-एक अवस्था से दूसरी अवस्था को प्राप्त होना, (जहस्थिय भाव) यथास्तिकभाव (अणुगम) अनुगमसंहिता आदि व्याख्यान के प्रकार अथवा उद्देश, निर्देश निर्गमन आदि द्वार, (निक्खेव) निक्षेप-नामादि, (णय) नय-निगमादि नय, (प्पमाण) प्रमाण-प्रत्यक्ष आदि प्रमाण, (सुनिउण उचकम) सुनिपुणउपक्रम-आनुपूर्वी आदि द्वारा (विविहप्पगारपगडपयासियाणं) विविध राजऋषि विविधसंशयितपृष्टानां-मन मनमा विविध सशये पन्न થયા છે તેવા અનેક પ્રકારનાં દે, નરેન્દ્રો, અને રાજેર્ષિ દ્વારા પિતાના સંશ याना निवाने माटे पूछायेसा प्रश्नी तथा (जिणे णं वित्थरे ण भासियाणं) जिनेन विस्तरेण भाषिताना-नेश्वर भगवान द्वारा विस्ता२५१४ प्रतिपादन ४२राये। उत्त, 2 ( दव्वगुणखेत्तकालपज्जवपदेसपरिणामजहत्थिय भावअणुगमनिक्खेवणपप्पमाणसुनिउणोवकविविहप्पगारपयड पयासियाणं ) द्रव्य--गुणक्षेत्रकालपर्यवप्रदेशपरिणामयथास्तिकभावानुगनिक्षेप नयप्रसाणसुनिपुणोपकमविविधपकारपकट प्रकाशितानाम्--(व्व ) द्रव्य
मास्तिय २६ द्र०य, (गुण) गुप्त---ज्ञानादि गु], ( खेत ) क्षेत्र- माशद्रव्य, (काल)-समयादि ३५४, (पज्जव) पर्याय-२५ मने ५२ना
या निन्न ५, Aथा पुराण मा िनपmत अवस्था, (पदेश) प्रदेश नि२ ॥ सवयव (परिणाम) परिणाम-से मवस्थामाथी मी २५१२थानी प्रति थवा ते, (जहत्थिय भाव) यथास्ति माप, (अणुगम) अनुगम-संहिता आदि ०याध्यानना २ -4241 देश, निश नि. द्विा२, (निक्खेव) निक्षेपनामादि, (णय)-नय-निगमाहि नय, (प्पमाण) प्रमाण-प्रत्यक्ष मा प्रभात, (सुनिउण उवक्कम) सुनिपुण-उपक्रम-मानुयूवी Bulle an (विविहप्पगार
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #746

भावबोधिनी टीका. पञ्चमाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७२७ नाम्-अन्यूनानि एव अन्यूनकानि, षट्त्रिंशत्सहस्रेभ्योऽन्यूनकानि षट्त्रिंशत्सहसान्यनकानि तेषां तथोक्तानांषट्त्रिंशत्सहस्रप्रमाणानां, मूले मकारः प्राकृतत्वात् । 'वागरणाणं' व्याकरणानाम्-व्याक्रियन्ते प्रश्नोत्तररूपेण निर्णीयन्ते यानि तानि व्याकरणानि तेषां तथोक्तानां परमश्निता?त्तररू, ाणां, 'दंसणाओ' दर्शना:प्रकार प्रकटप्रकाशितानाम्-जिनका विविध प्रकार से स्पष्टतया प्रकाशित किये गये हैं, तथा जो [लोगालोगपयासियाणं] लोकालोकप्रकाशितानाम्लोक और अलोक के प्रकाशक है. [संसारसमुद्दरुदउत्तरणसमत्थाणं] संसारसमुद्र विस्तीर्णोत्तारणसमर्थानाम्-तथा-विशालसंसारसमुद्र के तीरने में समर्थ हैं, (सुरवइसंपूजियाणं) सुरपति समपूजितानां-इन्द्रादिक द्वारा प्रशंसित हैं. (भवियजणवयहिययामिनंदियाणं) भविकजनवजहृदयाभिनन्दितानाम्-भव्य जीवों के हृदय द्वारा अभिनन्दित हैं, (तमरयविद्धंसणाणं) तमोरजोविध्वंसकानाम्-तम-अज्ञान, रज-पाप इन दोनों को विध्वंसविनाश करनेवाले हैं, तथा (सुदिट्ट दीवभूयईहामइबुद्धिवद्धणाणं) सुदृष्टदीपभूतेहामलिवुद्धिवर्द्धकानाम्-सुदृष्ट-अच्छी तरह निर्णीत अत एव दीपतुल्य अर्थात् सभी तत्वों के प्रकाशक तथा ईहा वितर्क, मति-निश्चय और औत्पत्तिकी आदि चार प्रकार की वृद्धि को बढाने बाले हैं, ऐसे (छत्तीससहस्समणूणयाणं वागराण) षट्त्रिंशत्सहस्रान्यूनकानों व्याकरणानाम्छत्तीस हजार व्याकरणों के (दसणाओ) दर्शना:- बोधक (सुयत्थ) पगडपयासियाणं) विविधप्रकारपक्रट प्रकाशितानाम्-मने विविधता ५ २५ष्ट तथा प्रशित ४२वामा माया छ, तथा २ (लोगालोगपयासियाणं ) लोकालोकप्रकाशितानाम्-al भने मोsil UiA 2. (संसार-समुदरुंद उत्तरणसमत्थाणं) संसारसमुद्रविस्तीर्णोत्तारणसमर्थानाम्--तथा विश ससा२सा॥२२ ५.२ ४२वाने समय छ, (सुरवई-संपूजियाणं ) सुरपति समपूजितानां--पन्द्रा६ि४ २५ प्रशसित छ, (भवियजणवयहियया भिनंदियाणं) भविकजनवजहृदयाभि--नन्दितानाम्--लव्य याना (य द्वारा अभिनन्हित , (तमरय-विद्धंसणाणं) तमोरजो विध्वंसनानाम्-तममज्ञान, (रज)-पास, 22 मानेननाश ४२ना२ छे, तथा ( सुदिदीवभूयईहा मइवुद्धिबद्धणाणं ) सुदृष्टदीप भूतेहामतिवुद्धिवर्दकानाम्-सा रीते - हाथी ५ समान सेट समस्त तत्वना प्रश तथा ईहा-वित, मति-नश्चिय, भने मोत्पत्ति ४ी माहि या२ ५४२नी भुद्धिमा धारे। ४२२ छे, मेवा (छत्तिससहस्समणूणयाणं वागराणं) षट् त्रिंशत्सहस्रान्यूनकानां व्याकरणानाम्-छत्रीस २ ०५४२ऐ।ना (दंसणाओ) दर्शना:-मा५४ (सुयस्थ)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #747

समवायाङ्गसूत्रे
3
बोधकाः, मूले स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, 'बहुविहप्पगारा' बहुविधप्रकाराः - बहुविधः - अनेकविधः प्रकारो भेदो येषां ने तथोक्ताः, 'सीसहियत्था' शिष्य हितार्था:शिष्यस्य हिताः = हितकारका अर्था यत्र ते तथा, 'य' च= पुनः 'गुणमहत्था ' गुणमहार्थाः - गुण एव महान् अर्थः = प्रयोजनं येषां ते तयोक्ताः, गुणदायका इति भावः, एतादृशाः 'सुयत्थ' श्रुतार्थाः = भगवत्सकाशाद्गणधरेण श्रुतार्थास्ते श्रुतार्थाः, श्रुतविषया अर्थाः श्रुतार्थाः - - वाच्यार्थविशेषाः, यद्वाश्रुतं = सूत्रम्, अर्था:= नियुक्त्यादयः श्रुतं च अर्थाच श्रुतार्था: । 'वियाहि'ज्जति' व्याख्यायन्ते इति पूर्वेणान्वयः कीदृशानां षट्त्रिंशत्सहस्राणां व्याकरणानां श्रुतार्था व्याख्यायन्ते ? इत्याह- 'नाणाविह सुरनारिंदरायरिसिविविहसंसइय पुच्छियाणं' नानाविधसुरनरेन्द्रराजर्षि विविधसंशयित पृष्टानाम् 'नाणाविह ' नानाविधाः 'सुर' सुराः 'नरिंद' नरेन्द्राः 'रायरिसि' राजर्षयः सुरादिपदत्रयस्य द्वन्द्वसमासः ततो 'नानाविध' इत्यनेन सह कर्मधारयः । ते च ते विविध संसइय' विविध संशयिता:=अनेकविधसशययुक्ताः तैः पृष्टाः स्वसशयापनोदनार्थ प्रश्नविषयीकृतास्तेषाम् पुनः जिणेणं बित्थरेण भासियाणं' जिनेन विस्तरेण भाषितानाम्भगवता जिनेन तेषां संशयविच्छेदार्थ सविस्तृत प्रतिपादितानाम्, पुनः कि भूतानाम् ? ' दव्यगुणखेत्तकालपज्जवप देसपरिणामजहत्थियभाव - अणुगमनिक खेवणयप्पमाणसुनिउणोवक्कम विविष्कारपगडपया सियाणं' द्रव्यगुणक्षेत्रकालपर्यंवप्रदे
७२८
परिणामयथास्ति भावानुगम निक्षेपनयप्रमाणसुनिपुणोपक्रम विविध प्रकार प्रकट प्रका शितानाम् - तत्र - 'दव्व' द्रव्याणि-धर्मास्तिकायादीनि, 'गुण' गुणाःज्ञानादयः, 'खेत्त' क्षेत्रम् - आकाशम्, 'काल' कालः = समयादिः, 'पज्जव' पर्यवाः - स्वपरभेदभिन्ना धर्माः अथवा नवपुराणादयः कालकृता अवस्थाः, 'पदेस' प्रदेशा:निरंशावयवाः, 'परिणाम' परिणामाः- अवस्थातोऽवस्थान्तरगमनानि, 'जहत्थि यभाव' यथास्तिकभावम् - आस्तिक भावः - आस्तिकत्वं तमनतिक्रम्य यथास्तिक भावम्, 'अणुगम' अनुगमः - संहिता दिव्याख्यानप्रकारलक्षणः, अथवा उद्देश निर्देशनिर्गमनादिद्वारसमूहात्मकः, 'निक्खेव' निक्षेपः - नामस्थापनाद्रव्य भावस्वरूपः 'जय' नयाः - नैगमादयः सप्त, अथवा द्रव्यास्तिकपर्यायास्तिकभेदात्, ज्ञाननय क्रियानयभेदाद्, निश्चयनयव्यवहारनयभेदाद् वा द्वौ नयौ, ते तावेव वा, 'पमाणं' प्रमाणम् - वस्तुतत्वपरिच्छेदलक्षणं प्रत्यक्षादिकम् 'सुनिउण' सुनिपुण:- सुसूक्ष्मः सुनिश्चितगुणो वा 'उबकम' उपक्रमाः - अनुपूर्व्यादिः, एषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, ते च ते 'विविहप्पकार' विविधप्रकाराश्च, ते 'पगड' प्रकटाः- सुस्पष्टा: 'पयासिय' प्रकाशिता यैस्ते तथाभूतास्तेषां तथोक्तानाम्, तथा 'लोगालोगपयासियाणं' लोकाको कमकाशितानाम्-लोकालोको प्रकाशितौ यैस्ते तेषां तथोक्तानाम्, पुनः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
·
-

Page #748

भावबोधिनी टीका. पञ्चमाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७२९
कीदृशानाम् ? 'संसारसमुद्दरुंदउत्तरणसमत्थाणं' संसारसमुद्रविस्तीर्णोत्तारणसमर्थानाम् संसार एव समुद्रः-संसारसमुद्रः, स चासौ 'रुंद' विस्तीर्णः, 'रुंद' इति विस्तीर्थ देशी शब्दः, तस्य उत्तारणे-पारकरणे समर्थाः-शक्तास्तेषां तथोक्तानाम्, पुनः 'सुरवइ संपूजियाणं' सुरपतिसपूजितानाम्-इन्द्रादिभिः प्रशंसितानाम्, 'भषियजणवयहिययाभिनंदियाणं' भविजनवजहृदयाभिनन्दितानाम्-भविकजनानां यो ब्रजः समूहस्तस्य हृदयेन-चितेन अभिनन्दितानाम्स्तुतानाम् 'तमरयविद्धंसणाणं' तमोरजोविध्वंसनानाम्-तमोऽज्ञानम्, रजःपापम्, एतद्वयं विध्वंसयन्ति यानि तानि तेषां तथोक्तानाम् अज्ञानपापविनाशकानाम्, पुनः कीदृशानाम् ? 'मुदिदीवभूयईहामइबुद्धिवद्धणाणं' सुदृष्टदीपभूतेहामतिबुद्धिवर्द्धनानाम्---सुदृष्टानि-सुष्टु दृष्टानि निर्णीतानि यानि तानि तथोक्तानि-अत एव यानि दीपभूतानि-सकलतत्वप्रकाशकानि तानि-सुदृष्टदीपभूतानि, तानि च 'ईहामइबुद्धिवद्धण' ईहा-वितर्कः, मतिः-निश्चयः, बुद्धिः= औत्पत्तिक्यादयश्चतुर्धा, तासां बर्द्धनानि यानि तानि तेषां तथोक्तानाम्, एतादृशानाम् । 'वियाहस्स णं' व्याख्यायाः खलु परीता:-संख्याता वाचनाः, संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि, संख्येया वेष्टकाः, संख्येयाः श्लोकाः संख्येया सूत्रार्थाः-सूत्रार्थ, जो कि (बहुविहप्पगारा) वहुविधप्रकारा:-अनेकविध भेदवाले हैं, (सीसहियथा य गुणमहत्था) शिष्यहितार्थाश्च गुणमहार्थाःशिष्यों के हितकारी और गुणदायक हैं, उनका इस अंग में (वियाहिजंति) व्याख्यायन्ते-व्याख्यान किया गया है । (वियाहस्स णं परित्ता वायणा) व्याख्यायाः खलु परोता वाचना:-भगवतीसूत्र में संख्यात वाचनाएँ हैं, (संखेजा अणुओगदारा) संख्यतानि अनुयोगद्वाराणि-संख्यात अनुयोग द्वार हैं, (संखेजा वेढा) संख्याता वेष्टकाः-संख्यातवेष्टक हैं, (संखेजासिलोगा) संख्याताः श्लोकाः-संख्यातश्लोक हैं, (संखेजाओ निन्जुत्तीओ) संख्याता: सूत्राथा:-सूत्रार्थ हेरे (बहुविहप्पगारा) बहुविध प्रकाराः-मनेवि५ ले छे, (सीसहियत्था य गुणमहत्था) शिष्यहितार्था गुणमहार्थाः-शिष्याने भाटे हित१२४ भने गुण्डाय छ,तभनु या सगमा (वियाहिज्जति) व्याख्यायन्ते व्यायान पनि ४२२यु छ, (वियाहस्स णं परित्ता वायणा) व्याख्यायाः खलु परीता वाचना:-लती सूत्रमा सण्यात वायनासो छ, (संखेज्जा अणुओगदारा) संख्यतानि अनुयोगद्वाराणि-सज्यात मनुयो। हा२ छे, (संखेजा वेढा)संख्याता वेष्टका:-यात वेट छे, (संखेला सिलोगा) संख्याताः श्लोकाः-सज्यात सो। छे, (संखेजाओ निज्जुत्तीओ) संख्याताः नियु.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #749

७३०
समवायाङ्गसूत्रे नियुक्तयः। संख्येयाः प्रतिपत्तयः। सा खलु व्याख्या प्रज्ञप्तिः-अङ्गार्थतया पञ्चममङ्गम् । अत्र-एकः श्रुतस्कन्धः, 'एगे साइरेगे अज्झयणसए' एकं सातिरेकमध्ययनशतम्-किंचिदधिकानि एकशतमध्ययनानि, 'दस उद्देगसहस्साई' दश उद्देशकसहस्राणि दशसहस्राणि उद्देशकाः, 'दशसमुद्देसगसहस्साई दशसमुद्देशकसहस्राणि-दशसहस्राणि समुद्देशकाः, 'छत्तोसं वागरणसहस्साई' षट्त्रिंशद् व्याकरणसहस्राणि-पत्रिंशत्सहस्राणि व्याकरणानि, 'दो लक्खाअढासीई पयस हस्साई द्वे लक्षे अष्टाशीतिः पदसहस्राणि-अष्टाशीति सहस्राधिक द्विलक्षपरिमितारि पदानि 'पयग्गेणं' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'पण्णत्ता' इत्यस्य लिङ्गवचनविपरिणामेन सर्वत्राऽन्वयः कार्यः। तथाऽत्रसख्येयान्यक्षराणि नियुक्त यः-संख्यातनियुक्तियां हैं, (संखेजाओ संगहणीओ) संख्याताः संग्रहण्यः-संख्यात संग्रहणियां हैं, (सखेजाओ पडिवत्तीओ) संख्याताः पतिपत्तयः-संख्यात प्रतिपतियां हैं। (से गं अंगट्टयाए पचमे अंगे) साखल अङ्गार्थतया पश्चमम् अङ्गमम्-अंगों की अपेक्षा यह पांचमा अंग है। (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः-इसमें एक श्रुतस्कंध है । (एगे साइरेगे अज्झयणसए) एक सातिरेकमध्ययनशतम-कुछ अधिक एक सौ अध्ययन इस अंग में हैं। (दस उद्देसगसहस्साई) दशउद्देशकसहस्राणि-इस अंगमें दस हजार उद्देशक है । (दस समुद्देसगसहस्साई) दश समुद्देशकसहस्राणिइस अंग में दस हजार समुद्देशक हैं (छत्तीसं वागरणसहस्साई) षटत्रिंशत व्याकरणसहस्राणि छत्तीस हजार प्रश्नोत्तर हैं। (दो लक्खा अठ्ठासीई पयसहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ताइ) द्वे लक्षे अष्टाशीतिपदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें दो लाख अट्टासी हजार पद हैं। इसमें (संखेजाई अक्खराई) संख्यातानि-अक्षराणि-संख्यात अक्षर हैं, क्तयः-संन्यात नियुतिय छ, (संखे जाओ संगहणीओ) संख्याताः संग्रहण्यःसज्यात स अणिमा छ, (संखेज्जाओ पडिवत्तीओ) संख्याताः प्रतिपत्तयःमन सभ्यात प्रतिपत्तिय छ, (से णं अगट्टयाए पंचमे अंगे) सा खलु अङ्गार्थतया पश्चमम् अङ्गम्-मानी अपेक्षा ते पायभुम छे. (एगे सुयवखंधे) एकः श्रुतस्कन्धः-तेमा २४ छ,(एगे साइरेगे अज्झयणसए) एकं सातिरेकमध्ययनशतम्--मेसे। थी थे। वारे अध्ययन के (दस उद्दे. सगसहस्साई) दशउद्देशकसहस्राणि--मा म स २ देश छ भने (दससमुद्देसगसहस्साइ) दशसमुद्देशक--सहस्राणि---६२२६०१२ समुदेश छे. (छत्तीसं वागरणसहस्साई) षट्त्रिंशत् व्याकरणसहस्राणि-छत्रीस Sm२ प्रश्नोत्तर ते, दो लक्खा अट्ठासीई पयसहस्साई पयग्गेण पण्णताई द्वे लक्षे अष्टाशीति पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-तेमा मे ५ -4841सी GMR (२८८०००)नु ५६ प्रभाए छ. तेभा (संखेजाई अक्खंराई संख्यातानि) अक्षराणि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #750

भावबोधिनी टीका. पञ्चमाङ्गनिरूपणम्
७३१
अनन्तागमाः, अनन्ताः पर्यवाः = पर्यायाः, परीता : = असंख्याताखसा अनन्ताः स्थावराश्च सन्ति । एते उपरिनिर्दिष्टाः शाश्वताः कृता निबद्धा निकाचिता जिनप्रज्ञप्ता भावा अत्र आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दयन्ते, निदर्श्यन्ते, उपदन्ते । य एतां व्याख्यां यथावदधीते 'से एवं आया' स एवम् आत्मा= आत्मस्वरूपो भवति, एवं ज्ञाता भवति, एवं विज्ञाता भवति । ' एवं ' एवम्= उपर्युक्तप्रकारेण चरणकरण प्ररूपणाऽत्र आख्यायते । " से तं वियाहे ' सैषा व्याख्या || सू० १७८ ।।
( अनंता गमा) अनंता गमाः - अनंतगम हैं, (अणंता पर्याय :- अनंत पर्याय हैं । (परिता - तसा) परीताः
पजवा अनन्ताः साः - असंख्यात
स हैं, (अनंता थाबरा) अनन्ताः स्थावरा :- अनंत स्थावर हैं । (सासयकनिबद्धणिकाइया जिणपण्णत्ताभावा) शाश्वत कृतनिबद्धनिकाचिताः जिनप्रज्ञप्ताः भावाः - उपरिनिर्दिष्ट समस्त भाव शाश्वत हैं, कृत हैं, निबद्ध हैं, निकाचित है इस रूप से जिन भगवानने कहा है । सो ये सब भाव इस अंग में (आधविज्जति) आख्यायन्ते कहे गये हैं, [पण्णविज्जति] मज्ञाप्यन्ते - प्रज्ञापित किये गये हैं, (परुविज्जंति) प्ररूयन्ते - प्ररूपित किये गये हैं, (दसिज्जति) दर्शयन्ते दर्शित किये गये है, (निदंसिज्जंति) निदश्यन्तेनिदर्शित किये गये है, ( उबदंसिज्जंति) उपदर्श्यन्ते - उपदर्शित किये गये हैं । (से एवं आया ) स एवमात्मा ( से एवं ण्णाया ) स एवं ज्ञाता ( से एवं विणाया ) स एवं विज्ञाता ( एवं चरणकरणपरूवणा आघबिज्जइ ६) एवं
संख्यात अक्षरो छे. [अनंता पज्जवा ] अनन्ताः पर्यायाः - अनंत पर्यायी छे, [ परिता तसा ] परीताः साः - असंख्यात त्रस छे. (अनंता थावरा) अनन्ताः स्थावरा-अने अनन्त स्थावर छे. सासयकडनिबद्धणिकाइया जिणपच्णत्ता भावा ( शाश्वतकृत निबद्धनिकाचिताः जिनप्रज्ञप्ता भावा:- उपरोक्त समस्त लाव शाश्वत छे, डृत (अनित्य) छे, निषद्ध छे, भने निभायत छे, से प्रभा જિનેશ્વર ભગવાને કહેલ मेश्रधा लावे। आ म ंगमां (आघविज्जति श्राख्यायन्तेउडेवामां आवे छे, (षण्ण विज्जति) प्रज्ञाप्यन्ते - प्रज्ञायित ४शया (परुविज्जंति) प्ररूप्यन्ते प्ररूपित पुराया छ (दंसिज्जंति) दर्श्यन्ते - हर्शाववासां भाव्या है, (निदंसिज्जति) निदश्यन्ते निहेश उराये छे, [उवदंसिज्जंति ने उपदर्श्यन्ते
हर्शित या छे, [ से एवं आया ] स एवमात्मा ( से एवं ष्णाया स एवं ज्ञाता, ( से एवं विष्णाया ) स एवं विज्ञाता, ( एवं चरणकरणपरूवणा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #751

७३२
समवायाङ्गसूत्रे
चरणकरण प्ररूपणाः आख्यायते (से तं वियाहे) सा एषा व्याख्या इन सब पदों का अर्थ आचारांगसूत्र के स्वरूपनिरूपण में देख लेना इस प्रकार यह व्याख्या प्रज्ञप्ति का स्वरूप है ।मु० १७८॥
टीका-से किं तं वियाहे' इत्यादि । हे भदंत ! व्याख्याप्रज्ञप्ति अर्थात् भगवतीसूत्र का क्या स्वरूप है। उत्तर-जिसमें अर्थ व्याख्यात किये हैं-अर्थात् पदार्थों का स्वरूप आदि जहां विस्तारपूर्वक कहा गया है-उसका नाम व्याख्या-व्याख्याप्रज्ञप्ति है। इस व्याख्यापज्ञप्ति में स्वसमय का स्वरूप समझाया गया है। परसमय का स्वरूप समझाया गया है। स्वसमय तथा परसमय दोनों का स्वरूप समझाया गया है। इसी तरह से जीव का, अजीव का और जीवाजीव दोनों का, लोक का अलोक का और लोकालोक का दोनों का स्वरूप समझाया गया है। इस व्याख्याप्रज्ञप्ति में-भगवतीसूत्र में-"छत्तीससहस्समणूणयाणं" पूरे छत्तीस ३६ हजार “वागरणाणं” व्याकरणों के-परकृत प्रश्नो के उत्तरोंके'दसणाओ' बोधक ऐसे 'सुयत्था' श्रुतार्थ-वाच्यार्थविशेष, अथवा भगवान के पास गणधरद्वारा सुने गये अर्थ, अथवा श्रुत-सूत्र और नियुक्ति आदिरूप अर्थ कि जिनका ‘गुणमहत्था' गुण ही महान् प्रयोजन है 'बहुआघविजइ६) एवं चरणकरणप्ररूपणाः आख्यायन्ते-(सेतं वियाहे)सा एषा व्याख्या-या या पाना अर्थ मायारागसूत्रनु नि३५६५ ४२ती मते मापी हेवामा આવ્યા છે, તે ત્યાંથી જોઈ લેવા. આ પ્રકારનું વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિનું સ્વરૂપ છે. સૂ ૧૭૮
21stथ---से किं तं वियाहे' इत्यादि- महन्त व्याय! Hि-MLવતીસૂત્રનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ઉત્તર-જે સૂત્રમાં અર્થ આપવામાં આવ્યા છે. એટલે કે જેમાં પદાર્થનું સ્વરૂપ વગેરે વિસ્તારપૂર્વક કહેવામાં આવ્યું છે, તે સૂત્રનું નામ વ્યાખ્યા-વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ છે. તે વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ માં સ્વસમયનું (સ્વસિદ્ધાંતોનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, પરસમયનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે, અને સ્વસમ્ય તથા પરસમય, બન્નેનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે જીવનું, અજીવનું, જીવાવવનું, લોકનું, અલોકનું અને લોકાલોકનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. આ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિમાં -मतासूत्रमा-'छत्तीस सहस्समणूणयाणं' ५२i छत्रीस २ 'वागरणाणं' व्या४२।न। 24न्य द्वारा पूछायेमा प्रश्नोना उत्त। माया छे-'दंसणाओ' मोपाय सेवा 'सुयत्वा' तार्थ-पाया विशेष, 4थवा, लसवाननी पसिथी ५२६२॥ સાંભળેલ અર્થ, અથવા શ્રત-સૂત્ર અને નિયુકિત આદિ રૂપ અર્થ કે જેમને 'गुण महत्था' Yए । महान प्रयोजन छ, २थे मान 'बहुवियप्पगारा' ले
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #752

भावबोधिनी टीका. पञ्चमाडस्वरूपनिरूपणम्
७३३
वियपगारा' भेदप्रभेदसहित 'सीसहियत्था' शिष्यजनों के हित के निमित्त 'वियावहिज्जंति' विस्तारपूर्वक प्रतिपादित किये गये हैं। अब सूत्रकार 'भगवान से प्रश्न किन्हों ने किये' इसी विषय को 'नाणाविह' आदि षष्ठयन्त पदों द्वारा स्पष्ट करते हैं-वे कहते हैं कि-भगवान से प्रश्न नाना प्रकार के देवोंने, नरेन्द्रों ने और राजर्पियोंने अनेकविध संशययुक्त होकर-अपने२ संशय के निवारणार्थ किये हैं और उनका समाधानरूप उत्तर 'जिणेणं वित्थरेण भासियाणं' जिनेन्द्र देवने विस्तारपूर्वक दिया है। इस उत्तरमें 'दव्वगुण आदि' धर्मास्तिकायादिक द्रव्यों पर, ज्ञानादिक गुणों पर, क्षेत्ररूप आकाशद्रव्यपर. समयादिरूप कालपर, स्वपर भेदभिन्न धों पर, अथवा कालकृत नवपुराण आदि अवस्थाओं पर, निरंश अवयवरूप प्रदेशों पर, एक अवस्था से दूसरी अवस्था पर पहूँचनेरूप परिणामों पर, आस्तिकभाव को अतिक्रम नहीं करनेरूप यथास्तिकभाव पर, संहिता आदि व्याख्यान के प्रकाररूप अथवा उद्देश, निर्देश निर्गमन
आदि द्वारसमूहरुप अनुगमपर, नाम, स्थापना, द्रव्य और भावरूप निक्षेप पर, नैगम, संगम आदि के भेद से ज्ञात अथवा द्रव्यास्तिक
और पर्यायास्तिक के भेद से, ज्ञानमय एवं क्रियानय के भेद से, या प्रले सहित 'सीसहियत्था' शियाना हितने भाटे 'वियावहिज्जंति' विस्तार પૂર્વક પ્રતિપાદિત કરાયેલ છે. હવે સૂત્રકાર “કોણે ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછ્યા” એ विषयने 'नाणाविह' मा छडी विसतिनां ५। द्वारा मताव छे. तेथे। કે–વિવિધ દેવોએ, નરેન્દ્રોએ, અને રાજર્ષિએ અનેક પ્રકારના પિતાના સંશયોનું નિવારણ કરવાને માટે, ભગવાનને પ્રશ્નો પૂછ્યાં છે, અને તેમનું સમાધાન કરનાર उत्तरे। 'जिणेणं वित्थरेण भासियाणं मिनेन्द्र लगवाने विस्तारपूर्व ४ साच्या ७. मा उत्तरमा 'दब्वगुण आदि' यस्ताय माहि द्रव्यो ५२, ज्ञान ગુણો પર, ક્ષેત્રરૂપ આકાશદ્રવ્ય પર સમય આદિરૂપ કાળ પર, સ્વ પર ભેદભિન્ન ધર્મોપર, અથવા કાળકૃત નપુરાણ આદિ અવસ્થાઓ પર, નિરાંશ અવયવરૂપ પ્રદેશો પર, એક અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થાએ પહોંચવારા પરિણામો પર, આસ્તિકભાવનો અતિકમ ન કરવારૂપ યથાસ્થિકભાવ પર, સંહિતા આદિ વ્યાખ્યાનના પ્રકારરૂપ અથવા ઉદ્દેશ, નિર્દેશ નિર્ગમન આદિ કારસમૂહરૂપ અનુગમ પર. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ નિક્ષેપ પર, નિગમ, સંગમ આદિના ભેદથી જ્ઞાત અથવા દ્રવ્યાસ્તિક અને પર્યાયાસ્તિકના ભેદથી, જ્ઞાનનય અને ક્રિયા નયના ભેદથી અથવા નિશ્ચયનય અને વ્યવહાર નયના ભેદથી બે ન પર, સકળ આદેશ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #753

समवायानसूत्रे
निश्चयनय और व्यवहारनय के भेद से दो नयों पर, सकला देशरूप प्रमाणपर और सुनिश्चित गुणवाले आनुपूर्वी आदिरूप उपक्रम पर सुस्पष्ट प्रकाश डाला गया है। इन सब विशेषों के साथ 'विविप्पकार' विशेषण लगा लेना चाहिये । इससे यह अर्थ हो जाता है कि विविधप्रकार के द्रव्यों पर, विविधप्रकार के ज्ञानादिक गुण आदिकों पर यह सुस्पष्ट प्रकाश डाला गया है । द्रव्यादिक एक प्रकार के नहीं हैं किन्तु अनेक प्रकार के हैं इससे यह बात प्रमाणित हो जाती है। इन प्रश्नोत्तरों से 'लोगालोगपयासियाणं' लोक और अलोक का प्रकाश हो जाता है । इन प्रश्नोत्तरों में यह सामर्थ्य है कि इन्हें हृदयंगम करने वाला प्राणी विस्तीर्ण संसार समुद्र से आरपार हो जाता है-अर्थात् अपने को हृदयंगम करनेवाले प्राणी के लिये ये विस्तृत संसारसमुद्र से पार उतारने में शक्तिशाली हैं । 'रुंद' यह शब्द देशी शब्द है और इसका अर्थ विस्तीर्ण हैं । इन प्रश्नोत्तरों की प्रशंसा इन्द्रादिकोंने की है । भव्यजीवोंने इनकी हृदय से स्तुति की है। जीवों के अज्ञान और पाप के ये नाशकरने वाले हैं। अच्छी तरह से निर्णीत हुए हैं - इसलिये सकलतत्वों को प्रकाशित करने के कारण ये दीपभूत हैं। ईहा -वितर्करूपबुद्धि,
७३४
પ્રમાણપર, અને સુનિશ્ચિત ગુણવાળા આનુપૂર્વી આદિરૂપ ઉપકમ પર ૨૫ષ્ટતાપૂર્ણાંક પ્રકાશ ફેંકવામા આવ્યા છે સમજણ પાડવામાં આવી છે. ઉપરાંત બાબાની आज 'विविहप्पकार' विशेषण लगाउबानु छे. तेनु तात्पर्य मे छे ! - विविध પ્રકારનાં દ્રવ્યેા પર, વિવિધ પ્રકારના જ્ઞાનાદિક ગુણુ આદિક પર એ ઉત્તરામાં સુસ્પષ્ટ પ્રકાશ ફેંકવામાં આવ્યા છે. દ્રવ્યાક્રિક એક પ્રકારના નથી પણ અનેક પ્રકા २ना छे, तेथी ते वात सिद्ध थाय छे. आ प्रश्नोत्तरे द्वारा 'लोगालोगपया सियाणं' લેક અને અલેાકની સ્પષ્ટતા થઈ જાય છે. આ પ્રશ્નોત્તરામાં એ સામ` રહેલું છે કે તેમને હૃદયંગમ કરનાર જીવા વિસ્તીર્ણ સંસારસાગરને તરી જાય છે. એટલે કે તેમને હૃદયમાં ઉતારનાર જીવાને માટે તે પ્રશ્નોત્તરા સંસારસાગરને પાર કરવાની શકિત આપનાર છે. ‘ૐ' આ દેશી શબ્દ છે અને તે વિશાળ અર્થ ધરાવે છે. આ પ્રશ્નોત્તરાની ઇન્દ્રાદિક દેવાએ પણ પ્રશંસા કરી છે. ભવ્ય જીવાએ અંતઃકરણથી તેના વખાણ કર્યા છે. જીવેાના અજ્ઞાન અને પાપનેા તે નાશ કરનારા છે. સારી રીતે નિર્ણિત થયેલા હેાવાથી તેએ સકળતત્ત્વના પ્રકાશક હોવાથી દીપકસમાન છે. ईहा - वि३५द्धि, मति--निश्चय३५ मुद्धि, अने औत्पतिही याहि यार प्रहारनी
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #754

भावबोधिनी टीका. पञ्चमाङस्वरूपनिरूपणम्
७३५
मति-निश्चयरूपबुद्धि और औत्पतिकी आदि के भेद से चार प्रकार की बुद्धि के ये बहुत ही अच्छी तरह से बढानेवाले हैं । इस व्याख्या. प्रज्ञप्ति अंग की वाचनाएँ संख्यात हैं। अनुयोगद्वार संख्यात हैं । वेष्टक संख्यात हैं । श्लोक संख्यात हैं । नियुक्तियां संख्यात हैं। प्रतिपत्तियां संख्यात हैं। यह अंगों की अपेक्षा पांचमा अंग है। यहां एक श्रुतस्कंध है, कुछ अधिक एकसौ अध्ययन हैं। दस हजार उद्देशक हैं । दस हजार ही समुदेशक है। छत्तीस हजार परकृतप्रश्नोत्तररूप व्याकरण हैं। पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें दो लाख अठासी हजार पद हैं। संख्यात अक्षर हैं, अनंत गम हैं, अनंतपर्यायें हैं, असंख्यात ब्रस हैं और अनतस्थावर हैं। ये उपरिनिर्दिष्ट समस्त भाव शाश्वत है, कृत हैं, निबद्ध हैं निकावित हैं इसरूप से जिन भगवानने कहा है। सो ये सब भाव इस अंगमें कहे गये हैं। प्रज्ञापित किये गये हैं। प्ररूपित किये गये हैं। दर्शित किये गये हैं। निदर्शित किये गये हैं और उपदर्शित किये गये हैं। जो इस अंग का यथावत् अध्ययन करता है वह यह जान जाता है कि आत्मस्वरूप कैसा होता है. ज्ञाता कैसा होता है
और विज्ञाता कैसा होता है। इस उपर्युक्त प्रकार से इसमें चरणप्ररू पणा और करणप्ररूपणा कही गई है। यहां अवशिष्टपदों का अर्थ બુદ્ધિની તે પ્રશ્નોત્તરી સારી રીતે વૃદ્ધિ કરનારા છે. આ વ્યાખ્યાપ્રાપ્તિ અંગની સંખ્યાત વાચનાઓ છે, સંખ્યાત અનુગ દ્વાર છે. સંખ્યાત વેષ્ટક છે સંખ્યાત
ગ્લો ! છે, સંખ્યાત નર્યું કિતયો છે, અને સંખ્યાત પ્રતિપત્તિ છે, અંગેની અક્ષિાએ તે પાંચમું અંગ છે. તેમાં એક શ્રતસ્કંધ અને એકસો કરતાં વધારે અધ્યયનો છે દસ હજાર ઉદ્દેશક છે અને દસ હજાર સમુદ્દેશક છે તેમ અન્યદ્વારા પૂછાયેલા તથા ભગવાન દ્વારા જેના ઉત્તરે અપાયા છે તેવાં છત્રીસ હજાર પ્રશ્નોત્તરૂપ વ્યાકરણો છે. તેમાં પદેનું પ્રમાણુ બે લાખ અઠયાસી હજાર (૨૮૮૦૦૦) નું છે. તેમાં સંખ્યાત અક્ષરે છે, અનંત ગમ છે. અનંત પર્યાય છે, અસંખ્યાત ત્રસ છે અને અનંત સ્થાવર છે ઉપરોકત સમસ્ત ભાવ શાશ્વત (નિત્ય) છે, કૃત (અનિત્ય) છે નિબદ્ધ અને નિકાચિત છે, આ રવરૂપ જનેશ્વર ભગવાને કહેલ છે. એ બધા ભાવો આ અંગમાં કહેલ છે, પ્રજ્ઞાપિત કરાયા છે, પ્રરૂપિત કરાયા છે, દશિત કરાયા છે, નિદશિત કરાયા છે અને ઉપદશિત કરાયા છે. જે જીવ આ અંગનો અભ્યાસ કરે છે તેને આત્માનું સ્વરૂપ સમજાઈ જાય છે અને જ્ઞાતા અને વિજ્ઞાતાનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે તે પણ જાણવા મળે છે. ઉપર્યુંકત પ્રકારે આ અંગમાં ચરણપ્રરૂપણા અને કરણપ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. બાકીના પદોને અર્થ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #755

७३६
समवायाङ्गसूत्रे
अथ षष्ठाङ्गस्वरूपमाह-'से कि त णायाधम्मकहाओ' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं णाया धम्मकहाओ ? णाया धम्मकहासु णं णायाणं णगराइं उज्जाणाइं चेइयाइं वणसंडी रायाणो अम्मापियरो समोसरणाई धम्मायरिया धम्मकहाओ इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा भोगपरिचाया पव्वजाओ सुयपरिग्गहा तवोवहाणाइं परियाया संणेहणाओ भत्तपञ्चक्खाणाइं पाओवगमाइं देवलोगगमगाइं सु. कुलपञ्चायायाइं पुणबोहिलोभा अंतकिरियोओ य आघविनंति जाव नायाधम्मकहासु णं पव्वइयाणं विणयकरणजिणसामिसासणवरे संजमपइण्णपालणधिइमइववसाय दुब्बलाणं तवनियम तवोवहाण रणदुद्धरभरभग्गयणिस्सहय णिसिट्राणं२ घोरपरीसहपराजियासहपारद्धरुद्धसिद्धीलयमग्गनिग्गयाणं२ विसयसुहतुच्छआसावसदोसमुच्छियाणं४ विराहियचरित्तनाणदंसणजइगुणविविहप्पयारनिस्सारसुन्नयाणं५ संसार-अपारदुक्खदुग्गइ भवविविहपरंपरापवंचा। धीराण य जिणपरिसहकसाय सेण्णधिइ धणियसंजम उच्छाहनिच्छियाणं आराहियनाणसणचरित्त जोगनिस्सलसुद्धसिद्धालयमग्गमभिमुहाणं सुरभवणविमाणसोक्खाइं अणोवमाइं । भुतूंण चिरं च भोगभोगाणि ताणि दिव्वाणि महरिहाणि तओ य कालकमचुयाणं जह य पुणो लद्धसिद्धिमग्गाणं अंतकिरिया । चलियाण य सदेवमाणुस्स धीरकरणकारणाणि बोधण अणुसासणाणि गुणदोसदरिसणाणि । दिटुंते पञ्चये य सोऊण लोगमुणिणो जहट्रिया सासणम्मि जरमरणनासणकरे । आराहियसंजमा य सुरलोग पडिनियत्ता उति जहसासयं आचारांग के स्वरुप निरूपण में कर दिया गया है । इस प्रकार यह व्याख्याप्रज्ञप्ति का स्वरूप है ॥ सू० १७८ ॥ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધેલ છે. વ્યાખ્યા પ્રજ્ઞપ્તિનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. સૂ- ૧૭૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #756

___७३७
भावबोधिनी टीका. षष्ठान स्वरूपनिरूपणम् सिव सव्वदुक्खमोक्खं । एए अण्णे य एवमाई अत्था वित्थरेण य । णायाधम्मकहासु णं परीत्ता वायणा संखेजा अणुओगदार जाव संखेजाओ पडिवत्तीओ। से णं अंगट्याए छठे अंगे, दो सुय क्खंधा, एगूणवीसं अज्झयणा, ते समासओ दुविहा पण्णत्ता, त जहा-चरिया य कप्पिया य, दस धम्मकहाणं वग्गा, तत्थ णं एग मेगाए धम्मकहाए पंच पंच अक्खाइयासयाइं एगमेगाए अक्खा इयाए पंच पंच उवक्खाइयासयाइं। एगमेगाए अक्खाइयाए पंच पंच अक्खाइय-उवव्खाइयसयाइं । एवमेवसपुक्वोवरेणं अद्भुटाओ कहानककोडीओ भवंतीतिमक्खाओ। एगणतीसं उद्देसणकाला एगणतीस समुद्देसणकाला, संखेज्जाइं (पंचलक्खा छावतरि) पयस हस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताई, संखेज्जा अक्खरा जाव चरणकरणपरूवणा आपविजइ । से तं णायाधम्मकहाओ ॥सू० १७९ अब सूत्रकार छठवें अंग का स्वरूप कहते हैं
शब्दार्थ--(से किं तं णायाधम्मकहाओ ?) अथ कास्ता ज्ञाताधर्मकथाः-हे भदंत ! ज्ञाताधर्मकथा का क्या स्वरूप है ? उतर-(णायाधम्मकहासु ण) ज्ञाताधर्मकथासु खलु-इस ज्ञाताधर्मकथांगमें (णायाणं णगराई उजाणाइं चेइयाई. वणसंडा, रायाणो, अम्मापियरो समोसरणा धम्मायरिया, धामकहाओ इहलोइयपरलोइयइड्डिविसेसा, भोगपरिचाया, पव्वजाओ, सुयपरिग्गहा, तवोवहाणाइ, परियाया, संलेहणाओ, भत्तपञ्चवखा
હવે સૂત્રકાર છઠ્ઠા અંગનું સ્વરૂપ બતાવે છે –
शा-(से किं तं णायाधम्मकहाओ?) अथ का सा ज्ञाता धर्मकथा: ? - Mr-! शाता थानुवु २१३५ छ? उत्तर- (णाया धम्मकहासु ण) ज्ञाताधर्मकथाम खल-सा ज्ञाताधर्मथा नमन। मां (णाणाणं गराई उजाणाई चेइयाई, वणसंडा, रायाणो, अम्मापियरो, समोसरणाई, धम्मायरियः, धम्मकहाओ, इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा, भोगपरिचया, पवजाओ, मुयपरिग्गहा, तवोवहाणाई, परियाया, संलेहणाओ, भत्तप
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #757

७३८
समवायाङ्गसूत्रे
णाई, पाओवगमणाई, देवलोगगमणाई, सुकुलपञ्चायायाई, पुणबोहिलामा, अंतकिरियाओ य आघविज्जंति) ज्ञातानां नगराणि उद्यानानि चैत्यानि वनपण्डाः राजानः अम्बापितरौ समवसरणानि धर्माचार्याः धर्मकर्थाः ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः, भोगपरित्यागाः प्रव्रज्याः, श्रुतपरिग्रहाः, तप उपधानानि, पर्यायाः, संलेखनाः, भक्तप्रत्याख्यानानि, पादपोपगमनानि देवलोकगमनानि, सुकुलप्रत्यायातानि, पुनर्बोधिलाभाः अन्तक्रियाश्च आख्यायते-ज्ञातशब्द का अर्थ उदाहरण हैं । उदाहरण-प्रधान जो धर्मकथाएँ है उनका नाम ज्ञाताधर्मकथा है। मेघकुमार आदि के नगरों का, उद्यानों का, चैत्यों का, वनषण्डों का, राजाओं का, मातापिता का, समवसरणों का, धर्माचार्यों का, धर्मकथाओं का, ऐहलौकिक एवं पारलौकिक ऋद्धियों का, भोगपरित्याग का, प्रव्रज्या का, श्रुतपरिग्रह का, उत्कृष्ट तपस्याओं का, पर्यायों का, संलेखना का, भक्तप्रत्याख्यानों का, पादपो. पगमनों का, देवलोकगमनों का, उत्तमकुलों में जन्म लेने का, पुनर्बोधि की प्राप्ति का, अंतक्रियाओं का वर्णन है ।(जाव) यहां इस यावत् पद से 'पण्णविज्जति, परूविज्जति, दसिज्जंति, निदंसिज्जति, उवदंसिज्जंति' इन अनुक्त क्रियापदों का ग्रहण किया गया है। इनका अर्थ आचारांग चक्खाणाई, पाओवगमणाई, देवलोगगमणाई, सुकुलपच्चायायाई, पुणबोहिलाभा, अंतकिरियाओ, य आघविज्जतिः ज्ञातानां नागराणि, उद्यानानि, चैत्यानि, वनषण्डाः, राजानः, अम्बापितरौ, समवसरणानि, धर्माचार्याः, धर्मकथाः, ऐहलौकिकपरलौकिक ऋद्धिविशेषाः, भोगपरित्यागाः, प्रव्रज्याः, श्रुतपरिग्रहाः, तपउपधानानि, पर्यायः, संलेखनाः, भक्तप्रत्याख्यानानि, पाद, पोपगमनानि, देवलोकगमनानि, सुकुलप्रत्यातानि, पुनर्वाधिलाभोः, अन्तक्रियाश्च आख्यायन्ते-'ज्ञात' शहन! A GIS२९५' थाय छे. २ ५४था मे। ઉદાહરણપ્રધાન છે, તેમને “જ્ઞાતાધર્મકથા” કહે છે, એ જ્ઞાતા કથાઓમાં મેઘકુમાર આદિનાં નગરનું, ઉદ્યાનનું, ચૈત્યનું વનણંડેનું રાજાઓનું, માતાપિતાનું, ધર્માચાર્યોનું ધર્મકથાઓનું, આલોક અને પરલેકની અદ્ધિનું ભોગ પરિત્યાગનું. પ્રવ્રજ્યાનું મૃતપરિગ્રહનું, ઉગ્રતપસ્યાઓનું, પર્યાયનું સંખનાનું, ભકતપ્રત્યાખ્યાનનું, પાદપિપગનેનું દેવલોકગમનનું, ઉત્તમકુળમાં જન્મ પ્રાપ્ત કરવાનું બંધની પુનઃપ્રાપ્તિનું भने माया-मानुपए नछे. (जाव) AEN 24t 'यावत्' ५४थी पण्णविज्जंति, परूविजंति देसिज्जंति,निदसिजति उवदंसिज्जति' में जियापहोने अड ४२॥यांछे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #758

भावबोधिनी टीका. षष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७३९ का स्वरूप निरूपण करते समय लिख दिया गया है। सो वहां से देख लेना । तथा (णायाधम्मकहासु णं) ज्ञाताधर्मकथासु खलु-ज्ञाताधमकथामें (विणयकरणजिणसामिसासणवरे पव्वइयाणं) विनयकरणजिनस्वामि शासनवरे प्रजितानां-विनयमूलकवर्धमानप्रभु के श्रेष्ठ शासन में प्रव्र जितों का (संजमपइण्णपालनधिइमइयवसायदुब्वलाणं) संयमप्रतिज्ञापालन धृतिमतिव्यवसायदुर्बलानाम्-१७ सतर प्रकार के सावध विरतिरूप संयम का पालन में हेतुभूत चित्तसमाधिरूप धैर्य से, सदअसद विवेक. रूप बुद्धि से और गृहीतत्रतों के परिपालन करने में उत्साहरूप व्यव. साप से दुर्बलकातर बने हुए हैं इनकी प्ररूपणा इस अंग में हैं । तब नियम तवोवहाणरणदुद्धरभरभग्गणिस्सहयणिसिट्ठाणं) तपोनियमतप उपधानरणदुर्धरभरभग्नकनिःसहकनिसृष्टानाम्-(तव)तप-अनशनादिरूप बारह प्रकार का तप, (नियम) नियम-अभिग्रहविशेषरूपनियम, (तवोवहाण) तप उपधान-उग्र तप करना (रण) रण ये तीनोंरूप रण-संग्राम तथा ये तीनोंरूप (दद्धरभर) कठिनाई से वहन करने लायक भार इन दोनों से भग्नकपराजित (हारे हुए) अत एव निःसहक शक्तिरहित होने से इसीसे निसृष्ट-संयमके आराधना करने में सामर्थ्य से वर्जितों का इस अंग में તેમને અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવાય છે, તે ત્યાં તે અર્થ वांची सेवा तथा (णायाधम्मकहासु णं) ज्ञाताधर्मकथासु खलु-ज्ञाता यम थामा ( विणयकरणजिणसामिसासणवरे पबइयाणं) विनयकरणजिनस्वामिशासनवरे प्रव्रजितानां-विनयभूस४ १ भान प्रभुना श्रेष्ठ शासनमा प्रaina थयेला
संजमपइण्णपालनधिइमइववसायदुब्वलाणं-संयमप्रतिज्ञापालनधृतिमति व्यवसायदुर्बलानाम्-~१७ ३४२ना सावध विरति३५ सयमना पासन मर्थ वित्तસમાધિરૂપ ધૈર્યથી, સારા નરસાના વિવેકરૂપ બુદ્ધિથી, અને ધારણ કરેલા વ્રતનું રેગ્ય રીતે પાલન કરવાના ઉત્સાહરૂપ વ્યવસાયથી દુર્બલ બનેલા સાધુઓનું વર્ણન કરાયું છે.
तवनियमतवोवहागरणदुद्धरभरभग्गणिस्सहयणिसिट्ठाणं-तपोनियमतपउपधानरणदुर्धर भरभग्नक निःसहक निसृष्टानाम्---(तव ) मन मा ४ी२ना त५, (नियम) विशिष्टमलि३५ नियम, (तवोवहाण) तपउधान-GA२i तय, (रण) ऐ ३५ २४साम, तथा ये त्राणे ३५ [दुद्धर भर] भामुश्ती पाइन ४६१ शय त ला२, से मन्नेथी ४२ (निःसहक) तमना पासनने भाटेनी रे तन मे ते शतिथी २डित मनेा-(निसृष्ट) सयभनु पालन કરવાને અસમર્થ બનેલા એવા સાધુઓનું વર્ણન આ અંગમાં કરાયું છે. તથા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #759

৩৪০
समवायाङ्गसूत्रे
वर्णन है। तथा ( घोरपरीसहपराजियासहपारद्वरुद्धसिद्धीलयमग्गनिग्गयाण) घोरपरीषहपराजितासहप्रारब्ध रुद्ध सिद्धालय मार्गनिर्गतानाम्क्षुत्पिपासा आदि असह्य परीपह से पराजित-हारे हुए तथा असह्यसामर्थ्यहीन अत एच-प्रारब्धरुद्ध-तप संयम की आराधना में रुके हुए इसलिये सिद्धालयमार्गनिर्गता-सम्यग्ज्ञान, और सम्यक चारित्ररूप मोक्ष मार्ग से निर्गता-मार्ग से निकले हुए का इस में वर्णन है । तथा (विसयसुहतुच्चआसावसदोसमुच्छियाणं ) विषयसुखतुच्छाशावशदोष मूञ्छितानाम्-विषयसुख की तुच्छ आशावश से उत्पन्न हुए दोषों से मूच्छित-अर्थात्-मू युक्त उनका इसमें व्याख्यान है । (विराहियचरित्त नाणदंसणजइगुणविविहप्पयारनिस्सारसुन्नयाण ) विराधितचारित्रज्ञान दर्शनयतिगुण-विविध प्रकारनिःसारशून्य कानाम्-चारित्र, ज्ञान,और दर्शन इनकी विराधना करने से और (जइगुण विविहप्पयार) यतिगुणविविधप्रकार-विविधप्रकार के यति के मूल गुण और उत्तरगुणों को विराधना से (निस्सार सुन्नयाणं) निःसार शून्यकानाम्-सार रहित होने से शून्य बने हुए उनका इसमें वर्णन है । तथा-(संसारअपारदुक्खदुग्गई भवविविह परंपरापवंचा ) संसारपारदुःखदुर्गति भवविविधपरम्पराप्रपञ्चा ( घोरपरीसहपराजियासहपारद्धरुद्धसिद्धालयमग्गनिग्गयाणं ) घोर परीषहपराजितासह प्रारब्धरुद्धसिद्धालयमार्गनिर्गतानाम्--क्षुधा पिपासा मा असह्य परीपाडाथी ५२irत थवाथी तथा (असह) सामथ्र्य डीन थाने २ તપ સંયમની આરાધના કરતા અટકી ગયેલા, અને તેને કારણે સમ્યગ્રદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, અને સમ્યફ ચારિતરૂપ મોક્ષમાર્ગથી વિમુખ થયેલા સાધુઓનું વર્ણન 241 24°मा ४२यु छ. तथा ( विसय-सुहतुच्छआसावसदोसमुच्छियाणं ) विषयसुखतुच्छाशावशदोपछितानाम् --विषयसुमना तु२७ माशाने तामे થવાથી ઉત્પન્ન થયેલા દેથી મૂચ્છિત થયેલાઓનું વર્ણન આ અંગમાં કરાયું છે. विराहियचरितनाणदंसहजड्गुणविविहप्पयार-निस्सार-सुन्नवाणं ) विराधित चारित्र-ज्ञान-दर्शन-यतिगुण-विविध--प्रकारनिःसार शून्यकानाम्शान शन मने यात्रिनी पिधना ४२१ाथी मने ( जइगुणविविहप्पयार ) यतिना विविध ४२॥ भूखणे। भने उत्तरशुऐ।नी विराधना ४२वाथी (निस्सार सुन्नयाणं) नि:सार शून्यकानाम्-नि:सार थवाने सीधे शून्य मानेला मानु वान भाममा थुछ. तथा (संसार-अपार-दुक्ख-दुग्गई-भव-विविह-परंपरापवंचा ) संसारपारदुःखदुर्गतिभवविविधपरम्परामपञ्चा--ससा२मा मनत
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #760

७४१
भावबोधिनो टीका. षष्ठाङ्गस्वरुपनिरूपणम् -संसार मे अनत क्लश से युक्त जो नारक, निर्यश्च, कुमनुष्य, कुदेव में जन्मरूप दुर्गति भव हैं उनके जो अनेक परम्परा उनका विस्तार इस अंग में कहा जाता है। (धीराण य जियपरीसहकसाय सेण्णधिइध. णिय संजम उच्छाहनिच्छियाणं) धीराणां जितपरीषहकषायसैन्यधृतिधनिकसंयमोत्साह-निश्चितानाम्-परीषहकषाय रूप सैन्य को जीतने वाले तथा धैर्यरूप धनवाले, सयमात्साह से निश्चित-युक्त अर्थात् संयम को निरन्तर पालने के निश्चयवाले धीराणां-धीरों का इसमें वर्णन है। (अाराहियनाणदसणचरित्तजोगनिस्सल्ल सुद्धसिद्धालयमग्गमभिमुहाणं ) पाराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोगनिःशल्यशुद्धसिद्धालयमार्गाभिमुखानाम्-( आराहियनाणदंसणचरित्तजोग) आराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोग--ज्ञान, दर्शन और चारित्र रूप योगों को आराधित करने वाले तथा (निस्सल)निःल्य-माया. दिशल्य रहित (सुद्ध) शुद्ध-अतिचार रहित जो(सिद्धालयमग्ग)सिद्धालय मार्ग-मोक्षमार्ग के(अभिमुहाणं) अभिमुखानाम्-संमुख-अर्थात्-मोक्ष मार्ग पर चलने वाले उनका इसमें वर्णन है। (अणोयमाई) अनुपमानि-अनुपम (सुरभवणविमाणसोक्खाई) सुरभवनविमानसौख्यानि-देव जन्म के जो विमान संबंधी वैमानिकसुख उनका इस अंग में वर्णन हैं। तथा-(ताणिदिव्वाणि महारियाणि तान् दिव्यान् महाणि-महाह-अतिप्रशस्ततान्देव लोक संबंधी (भोगभोगाणि ) भोग भोगान्-प्रचुरतरमनोऽभिलषित દુઃખથી યુકત નારક, તિય ચ, કુમનુષ્ય અને કુદેવમાં જન્મ લેવા રૂપ જે દુર્ગતિलव छ. तेमनी ५२५रानुन
मा शयु छे. ( धीराण य जियपरीसहकसायसेण्णधिइधणियसंजमउच्छाहनिच्छियाणं ) धीराणां जितपरीषहकषाय सैन्यतिधनिकसंयमोत्साहनिश्चितानाम--परिषद प्राय રૂપ સિન્યને જીતનાર તથા ધરૂપ ધનવાળાં સંયમનું નિરન્તર પાલન કરવાના દઢ निश्चयवाणा पीर पुरुषोनु मा मा पन ४२॥यु 2. (आराहिय नाणदंसण चरित्त-जोग-निस्सल्ल-सुद्ध-सिद्धालय-मग्गमभिमुहाणं ) आराधितज्ञान
दर्शनचारित्रयोग निःशल्यशुद्धसिद्धालयमार्गाभिमुखानाम्--शान, शिन भने यात्रि३५ यागानी माराधना ४२।२। तथा (निस्सल्ल) माया मा िशक्ष्य हित, (सुद्ध)शुद्ध-मतिया२ २डित,(सिद्धालयमग्ग)मोक्षमा (अभिमुहाणं)स भुम (भक्षमागे यास ) वोनु न म मा यु छ.(अणोचमाइं) अनुपमानि-अनुपम (सुरभवणविमाणसोक्खाइं) सुरभवनविमानसौख्यानि-हे मना वैमानि सुमनु वन PAL Ai ४२६यु छ. तथा (ताणि दिव्वाणि महारियाणि) तीन दिव्यान् महार्हाणि-हेवन! मति प्रशस्त (भोगभोगाणि) भोग भोगान्
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #761

કદર
समवायाङ्गसूत्रे भोगों को (चिरं भुत्तुण) चिरं मुत्तवा-बहुत कालतक भोग करके (तो) तत:-वहां से (कालकमचुयाणं) कालक्रमच्युतानां देवलोक का आयु संपूर्ण कर वहां से चवे हुए (पुणो) पुन:-फिर (लद्धसिद्धिमग्गाणं) लब्धसिद्धिमार्गानाम्-मोक्षमार्ग को प्राप्त करने वाले उनका (जहा)यथा-जैसे इनकी (अंतकिरिया) अन्तः क्रियामुक्ति होती है उनका इसमें वर्णन है । तथा (चलियाणय)चलितानां च-मोक्षमार्ग से चलित(सदेवमाणुस्सधीरकरणकार. जानि) सदेव-मनुष्य धीरकरणकारणानि-देव सहित मनुष्या को धीरकरणेस्वमार्गगमन में दृढता संपादन करने के हेतुभूत (बोधण अणुसासणाणि) बोधनानुशासनानि-बोधन-इस रीति से संयम आराधना करनी चाहिये इत्यादि कथनरूप अनुशासन-कैसे संयम से पतित होते हो इस बात की प्ररूपणा इसमें हैं तथा(गुणदोस दरिसणाणि) गुणदोषदर्शनानि-संयम आराधन में गुण है और उसकी विराधना में (दरिसणाणि) दर्शनानिदर्शकवाक्यों का इस में कथन है । (लोगमुणिणो) लोकमुनयः-लोकमुनिशुकपरिव्राजक आदि संन्यासीलोग (दिट्टते) दृष्टान्तां-दष्टान्तों-उदाहरणों को (पञ्चये य) प्रत्ययांश्च-बोधजनक वाक्यों को (सोऊण) श्रुत्वा-सुन करके (जह) यथा-जैसे (जरमरणनासकरे) जरामरणनाशनकरे-जरा, मरण को भने भानवांछित लोगोने (चिरंभुत्तूण) चिरं भुक्तवा aint समय सवीन (तओ) ततः-त्यांथी (कालकमचयाण) कालक्रमच्युतानां-।नु आयुष्य ५३ ४शन-२५वीन, (पुणो) पुनः-३२Nथी (लद्धसिद्धिमग्गाणं) लब्धसिद्धिमार्गानाम्-भासमान प्राप्त ४२नारानु तथा (जहा) ४४ रीते तेमनी अंतकिरिया) अन्तःक्रिया-मुहित थाय छे तेनु वर्णन Ram मा ४२॥यु छ. तथा (चलियाण य) चलितानां च-मोक्षमाथी यतित (सदेवमाणुस्सधीरकरण कारणानि) सदेवमनुष्यधीरकरणकारणानि--हे। तथा मनुष्याने [धीरकरणे] स्वभा मनमा ४ढता सपान ४२वाना ४१२९३५ (बोधण आणुसासणाणि) बोधनानुशासनानि-माधन-सयभनी आराधना वी ते ४२वी જોઈએ અને કેવી રીતે સંયમના માર્ગેથી પતન થાય છે. તેની પ્રરૂપણ આ અંગમાં ४२वामां आवी छ. तथा (गुणदोसदरिसणाणि) गुणदोषदर्शनानि-सयभनी माराधनामा गु भने तेनी १२नामा होष छ, मे २ना (दरिसणाणि) दर्शनानि-श पायानु ४थन Ani ४२।यु छ. (लोग मुणिणो) लोक मुनयः-मुनि-शुपरिमामाह सन्यासी (दिढते) दृष्टान्तां-GISणेने तथा [पञ्चयेय] प्रत्ययाश्च-मोहाय पायाने (सोऊण)श्रुत्वा सामगाने (जह) य था- शेते (जरमरणनासकरे) जरामरणनाशनकरे-४२॥ भरघुना ना
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #762

७४३
भावबोधिनी टीका. षष्ठाइस्वरूपनिरूपणम् नाश करने वाले (सासणम्मि)शासने-जिनशासन में (डिया) स्थिता-स्थित हुवे अर्थात् जिनशासन में आये उनका इस अंगमें वर्णन है। तथा-(आराहिय संजमा य) आराधितसंयमाश्च-संयम को आराधन करने वाले ( सुरलोगपरिनियत्ता ) सुरलोक प्रतिनिवृत्ताः-देवलोक जाकर पीछे आये हुवे (जह) यथा-जैसे (सासयं सिवं सव्वदुक्खमोक्खं)शाश्वतं शिवं सर्वदुःखमोक्ष-शाश्वत्-नित्य,शिव-कल्याणकारी सब दुःखों से रहित मोक्ष को (उति) उपयन्ति-माप्त करते हैं उनका इस अंग में वर्णन है। (एए अण्णे य एवमाई) एते अन्ये च एवमादिका ये सब पूर्वोक्त विषय तथा इसी प्रकार के विषय (अत्यवित्थरेण य) अत्र विस्तारेण च-विस्तार से इस अंग में वर्णित है। (गायाधम्मकहासु णं) ज्ञाताधर्मकथासु खलु-ज्ञाता धर्मकथा के अन्दर (परित्ता वायणा) परीता वाचनाः-संख्यात वाचनायें हैं, (संखेज्जा अणुओगदारा) संख्याता अनुयोगद्वाराणि-संख्यात अनुयोगद्वार हैं, (जाव संखेजाओ पडिवत्तीओ) यावत् संख्याताः प्रतिपत्तयः-संख्यात प्रतिपत्तियों हैं, यहां यावत् शब्दसे "संख्यात वेष्टक हैं, संख्यात श्लोक हैं, संख्यात--नियुक्तियां हैं, और संख्यात संग्रहणियां हैं' इस अनुक्त पाठ का संग्रह हुभा है। (से गं अंगठ्याए ४२।२ (सासागम्मि)शासने-लिन शासनमा (टिया) स्थिता-मा०या मेटले हैं Crनसनमा ५८ प्या, तेतु पन. Al Ani छ. तया (आराहिय संजमा य (आराधित संयमाच-सयमनु सन २नास (सुरलोग परिनियत्ता) सरलोकप्रतिनिवृत्ता:-सामाथी २यवीन मावता (जह) यथा-वी शते (सासयं सिवं सव्वदुक्खमोक्ख)शाश्वतं शिवं सर्वदःखमोक्ष-शाश्वत (नित्य), शिव (४८या।1) समस्त माथी २डित मोक्षने(उति)उपयन्ति-प्रति ४२ छ, तनु न 241 ममा ४२रायु छे. [ए ए अण्णे य एवमाई] एते अन्ये च एवमादिका-पूरत से या विषयानु तथा मे प्रश्न अन्य विषयानु ५७ (अत्था वित्थरेण य) अत्र विस्तारेण च-al Awi विस्तारपूर्व १४न ४२।यु छ (णाया धम्मकहासु णं] ज्ञाताधर्मकथासु खलु--ज्ञाता ४थामा (परित्ता वायणा) परीता वाचना:-ज्यात वायना छ, (संखेजा अणुओगदारा) संख्याता अनुयोगद्वाराणि-यात मनुयोगबा२ , (जाव संखेजाओ पडिवत्तीओ)यावत् संख्याताः प्रतिपत्तयः-सज्यात प्रतिपत्तियो ત્યાં સુધીના પદો સમજવાનાં છે એટલે “સંખ્યાત વેષ્ટ છે, સંખ્યાત લેકે છે. સંખ્યાત નિયુકિત છે, અને સંખ્યાત સંગ્રહણિ છે.” આ પદને સંગ્રહ સમજવાને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #763

समवायानसूत्रे
छट्ठे अंगे) सा खलु अंगार्थतया पष्ठा अंगः - यह ज्ञाताधर्मकथांग सूत्र अंग की अपेक्षा छठवां अंग है। (दो सुक्खंधा) द्वौ श्रुतस्कन्धौ - इसमें दो श्रुतस्कंध हैं। ( एगूणवीसं अज्झयणा) एकोनविंशतिरध्ययनानि - प्रथम श्रुतस्कंध में उन्निस अध्ययन हैं। (ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता) तानि समासो द्विविधानि प्रज्ञप्तानि वे अध्ययन संक्षेप से दो प्रकार के हैं, (तं जहा ) तद्यथा - वे प्रकार ये है (चरिया य कप्पिया य) चारितानि कल्पितानि - उनमें चरित्र आदि रूप मेघकुमार आदि के सत्य उदाहरण है, कल्पित - भव्यजनों को प्रतिबोधित करने के निमित्त तुम्ब आदि के उदाहरणरूप [दसघम्मकहाणं वग्गा ] दशधर्मकथानां वर्गाः-धर्मकथा के दश वर्ग हैं, (तत्थणं) तत्र खलु ( एगमेगाए धम्मकहाए) एकैकस्यां धर्मकथायाम् - एक एक धर्मकथा में (पंच पंच प्रक्वाइयासयाई) पञ्च पञ्च आख्यायिकाशतानि - पांचसौ पांचसौ आख्यायिकाएँ हैं । ( एगमेगाए अक्खाइयाए) एकैकस्यामाख्यायिकायाम् - एक एक आख्यायिका में (पंच पंच उवक्खाइयासयाई) पञ्च पञ्च उपाख्यायिकाशतानि - पांचसौ पांचसौ उपाख्यायिका हैं । ( एगमेगाए उवक्वाइयाए) एकैकस्यां उपाख्यायिका नाम - एक एक उपाख्यायिका में (पंच पंच अक्खाइय उवक्खा इयसयाइ) छे ( से णं अगट्टयाए छट्ठे अंगे) सा खलु अगार्थतया षष्ठो अंग:- मंगनी अपेक्षाये मा ज्ञाताधर्भयांगसूत्र छ अंग है. (दो सुक्खंधा) द्वौ श्रुतस्कन्धौतेमां मे श्रुतस्ध छे, (एगूणवीसं अज्झयणा) एकोनविंशतिरध्ययनानिपहेला श्रुतस्म्धभां योगाशीस अध्ययन छे, (ते समासओ दुविहा पण्णत्ता) तानि समासतो द्विविधानि प्रज्ञप्तानि - ते अध्ययनो संक्षिप्तमा जे प्रारना छे, (तं जहा ) तद्यथा— ते प्रामा प्रमाणे छे - (चरिया य कप्पियाय) चरितानि कल्पितानि - तेमां यरित्र याहिय मेघकुमार माहिना सत्य बहारो छे, कल्पित-व्यवाने मोघ खापवाने भाटे तुंडा माहिना उहाहरणइय स्थित उहाहरणे पण छे. (दस धम्मकहाणं वग्गा) - दश धर्मकथानां वर्गा-धर्मथाना इस वर्ग छे. (तत्थणं) तत्र खलु - तेमां ( एगमेगाए धम्काए ) एकैकस्यां धर्मकथायां - प्रत्ये धर्माम (पंच पंच अक्खाइयासयाइं ) पञ्च पञ्च आख्यायिकाशतानि - पांयसे पांयसेो आध्यायि छे. (एग मेगाए अक्खा - इयाए) एकैकस्यामाख्यायिकायाम् - प्रत्येाम्यायामां (पंच पंच उवक्खाइयासयाइं ) पञ्च पञ्च उपाख्यायिका शतानि - पांयसेो, पांयसो उपाध्यायिथे । छे. ( एगमेगाए उबवखाइयाए ) एकैकस्यां उपाख्यायिकानाम् - प्रत्येक उपाया
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
७४४

Page #764

भावबोधिनी टीका. षष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
भव.
9
पञ्च पञ्च आख्यायिकोपाख्यायिकाशतानि - पांचसौ पांचसौ आख्यायिका उपाख्यायिकाएँ हैं । ( एवमेव ) अनेन प्रकारेण - इस प्रकार से ( सपुन्दावरेणं) सपूर्वापरेण - पूर्वापर की संयोजना करने पर (अडडाओ कहानककोडीओ भवतीतिमक्खाओ ) अर्धचतुर्था कथानककोटथः न्तीत्याख्यातं - तीन करोड पचास लाख कथा की संख्या होती है ऐसा भगवानने कहा है । ( एगुणवीसं उद्देसणकाला) एकोनबीशदुद्देशनकाला:प्रथम स्कंध में उन्नीस उद्देशनकाल हैं (एगूणवीसं समुद्देसणकाला ) एकोनविशत्समुदेशनकाला:- उन्नीससमुद्देशनकाल हैं। ( संखेज्जाई पंचलक्खा छात्तरं पयस्यसहस्साई ) संख्येयानि पञ्चलक्षाणि षट्सप्तति पदशतसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि पदपरिमाण की अपेक्षा पांच लाख छिहत्तर हजार पद है । ( संखेज्जा अक्खरा ) संख्येयान्यक्षराणि-अक्षर संख्यात हैं (जाव चरणकरणपरूवणा आघविज्जइ ) यावत् चरणकरण प्ररूपणा आख्यायते - यावत् पद से इन अनुक्तपाठों का संग्रह यहां हुआ है - " अनंता गमाः, अनंता पर्यवाः परीतास्त्रसाः, अनंता स्थावराः, शाश्वताः कृताः निबद्धा: निकाचिताः जिनप्रज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दर्श्यन्ते, निदर्शयन्ते, उपदश्यन्ते, स एवं आत्मा, एवं यामां (पंच पंच अक्वाइय उवक्वाइयसयाई) पञ्च पञ्च अख्यायिको - पाख्यायिकाशतानि - पांयसेो, पांयसेो मध्य यिा उपाध्याथि छे. (एवमेव ) अनेन प्रकारेण1-2 alà (ggsajtó) agafatq-yaiuzal a'Qal seal अट्ठाओ कहानककोडीओ भवतीति मक्खाओ ) अर्धचतुर्था कथानक कोटयः भवन्तीत्याख्यातं - रोड पंथ सलाम आध्यायिा। છે. એમ लगवाने हेस छे. ( एगूणवीसं उद्देसणकाला) एकोनत्रिंशदुद्देशन कालाः -- चाहेला श्रुतस्मां मोगणीस उद्देशनअन छे. ( एगूणवीसं समुद्दे सणकाला) एकोनविंशत्समुदेशन कालाः -- भोगलीस समुद्देशना छे. (संखेज्जाइ पंच लक्खाछावत्तरिं पयसय सहस्साइ) संख्येयानि पश्ञ्चलक्षाणि षट्सप्तति पदशत सहस्राणि पदाग्रेण मज्ञप्तानि या छोतेर इन्नर (१७६०००) यह छे. ( संखेज्जा खरा ) संख्येयान्यक्षराणि-सण्यात अक्षरो छे. (जाव चरणकरणपरूवणा आघविज्जर) यावत् चरणकरणप्ररूपणा आख्यायते - २२४२८ सुधीना होना समावेश हरायो छे. अहीं' 'यावत्' शण्डथी मनंत गम छे, अनंत पर्याये। छे. संख्यात त्रस छे. अनंत स्थावर छे, तथा शाश्वतः कृताः निबद्वाः निकाचिताः जिनप्रज्ञप्ताभावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, परूप्यन्ते, निदर्यन्ते, उपदर्श्यन्ते, स एव आत्मा, एवं ज्ञाता, एवं विज्ञाता भवति'
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
७४५

Page #765

७४६
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'से किं तं णायाधम्मकहाओ' अथ कास्ता ज्ञाताधर्मकथा:-प्रव. चनस्य षष्ठमङ्ग ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं किंविधम् ? ‘णाया धम्मकहासु णं' ज्ञाताधर्मकथासु खलु ज्ञातानि-उदाहरणानि-तत्प्रधाना धर्मकथा:-अथवा प्रथमश्रुतस्कन्धो ज्ञाताभिधायकत्वात् ज्ञातानि, द्वितीयस्तु धर्मकथा:. ज्ञातानि च धर्मकथाश्च=ज्ञाताधर्मकथा:-'ज्ञाता' इत्यत्राकारागम आर्षत्वात, तामु 'णायाणं' ज्ञातानाम्-उदाहरणत्वेनोपन्यस्तानां मेघकुमारादीनां ‘णगराइ' नगराणि ? 'उज्जा ज्ञाता, एवं विज्ञाता भवति" इनका अर्थ यही आचारांग स्वरूप के निरूपण करते समय कर दिया गया है। सो वहां से देख लेना । (सेतं णायाधम्मकहाओ)एतास्ता ज्ञाताधर्मकथा:-यह ज्ञाताधर्मङ्ग का स्वरूप है।।सू०१७९।।
टीकार्थ-'से किं तं णायाधम्मकहाओ ?' इत्यादि । हे भदंत ! ज्ञाता धर्मकथा का क्या स्वरूप है ? उत्तर-ज्ञाताधर्मकथाङ्ग नामके सूत्र में जो कि प्रवचन का छठवां अंग है उसमें दो श्रुतस्कंध हैं । पहिले श्रुतस्कंध में उदाहरण और द्वितीय में धर्मकथाए हैं। अथवा ज्ञात शब्द का अर्थ उदाहरण है। उदाहरण प्रधान जो धर्मकथाएँ हैं उनका नाम ज्ञाताधर्मकथा है। प्रथम वक्तव्य में उदाहरणप्रधान धर्मकथाओं का नाम ज्ञाताधर्मकथा है और द्वितीयवक्तव्य में ज्ञाता और धर्मकथा इन दोनों का संमिलित नाम ज्ञाताधर्मकथा है। ज्ञातृधर्मकथा ऐसा पद प्रयुक्त न होकर जो ज्ञाताधर्मकथा ऐसा पद प्रयुक्त हुआ है बह “आ” का आगम होने से हुआ है और इस आगम का कारण आर्षता है । इस ज्ञाताधर्मकथा में उदाઆ પદને સમાવેશ કરાયો છે. તેમને અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપનિરૂપણ કરતી १५ते मापी हीथे। छे. तो त्यins देवो. (से तं णायाधम्मकहाओ) एतास्ता ज्ञाताधर्मकथाः-ज्ञाताधमथांगनु 241 रनु २५३५ छ. ॥सू. १७६॥
2014--'से किं तं णायाधम्मकहाओ ?' इत्यादि ।
હે ભદન્ત ! જ્ઞાતાધર્મકથાનું કેવું સ્વરૂપ છે? જ્ઞાતાધર્મકાંગસૂત્ર નામના પ્રવચનના છઠ્ઠા અંગમાં બે ગ્રુતસ્કંધ છે, પહેલા કરસ્કધમાં ઉદાહરણો છે અને બીજામાં ધર્મકથાઓ છે. અથવા–“જ્ઞાત” શબ્દનો અર્થ ઉદાહરણ થાય છે. તેથી ઉદાહરણપ્રધાન જે ધર્મકથાઓ છે તેમનું નામ “જ્ઞાતાધર્મકથા” છે. પ્રથમ વક્ત
માં ઉદાહરણપ્રધાન ધર્મકથાઓનું નામ જ્ઞાતાધર્મકથા છે અને બીજા વકતવ્યમાં જ્ઞાતા અને ધર્મકથા, એ બન્નેનું સંમિલિત નામ જ્ઞાતાધર્મકથા છે. “જ્ઞાતૃધર્મકથા” એવા પદનો ઉપયોગ ન કરતાં “જ્ઞાતાધર્મકથાપદનો જે ઉપયોગ કરાયો છે તે 'आनो सासम वाथी ४२॥ये छ, अने मा मनु ॥२९॥ 'आर्षता' छे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #766

७४७
भावबोधिनी टीका. षष्ठाइस्वरूपनिरूपणम् णाई उद्यानानि-परिधृतवस्त्राभरणाः गृहीतासनाहारा जना यत्र क्रीडार्थमुद्यान्ति-गच्छन्ति तानि उद्यानानि२, 'चेइयाई' चैत्यानि-पइऋतुपुष्पफलसमृद्धानि वनानि३, 'वणसंडा' वनषण्डा: एकजातीयवृक्षयुक्तान्युद्यानानि, नानाजातीयत. रुसंपन्नानि वा४, 'रायाणो' राजानः५, 'अम्मापियरो' मातापितरौ६, 'समोसरणाई समवसरणानि७, 'धम्मायरिया' धर्माचार्या:८, 'धम्मकहाओ' धर्मकथा:९, 'इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा' ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः ऐहलौकिक पारलौकिकसंपदः१०, 'भोगपरिच्चाया' भोगपरित्यागा:११, 'पव्वज्जाओ' प्रव्रज्याः १२, 'सुयपरिग्गहा' श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययनानि१३, 'तवोवहाणाई' तप उपधानानि उत्कृष्टतपः-करणानि १४, 'परियाया' पर्यायाः नवीनप्रव्रज्यामदाना. दिलक्षणाः, पूर्वावस्थात्यागेनावस्थान्तरगमनलक्षणा वा१५, 'संलेहणाओ' संलेखनाः-शरीरकषायादि शोषणलक्षणाः१६, 'भत्तपच्चक्रवाणाई' भक्त प्रत्याख्याहरणरूप से उपन्यस्त हुए मेधकुमार आदिकों के नगरों का१, उद्यानों का-जहां वस्त्र आभूषणपहिरकर लोग आसन और खाने की सामग्री ले२ कर क्रीडा करने के लिये जाते हैं ऐसे स्थानों का२, चैत्यों काषड् ऋतुओं के पुष्पफलों से समृद्ध बने हुए वनो का३, वनषंडों काएक जाति के अथवा नाना जाति के वृक्षों से युक्त उद्यानों का४, राजाओं का५, मातापिता का६, समवसरणों का७, धर्माचार्यों का८, धर्मकथात्रों का९, ऐहलौकिक एवं पारलौकिक ऋद्धियों का-संपत्तियों का१०, भोगपरित्याग का११, प्रव्रज्या का१२, श्रुतपरिग्रह का-श्रुताध्ययन १३, उत्कृष्टतपस्याओं को आचारित करने का १४, नवीनप्रव्रज्या प्रदानादिरूप अथवा पूर्वावस्था के परित्याग से दूसरी अवस्था के धारण करनेरूप पर्यायों का१५, शरीर और कषाय आदि को शोषण करने रूप संलेखना का१६, भक्तप्रत्याख्यान-मरणविशेष का१७, पादपोपगमनઆ જ્ઞાતાધર્મકથામાં ઉદાહરણ દ્વારા (૧) મેઘકુમાર આદિના નગરનું, (૨) ઉદ્યાનનું–જયાં લોકો વસ્ત્ર તથા આભૂષણો પહેરીને આસન તથા ખાવાની ચીજો લઈને કીડા કરવાને માટે જાય છે એવાં સ્થાનેનું, (૩) ચિત્યનું-છ ઋતુઓનાં પુષ્પ અને ફળોથી ભરપૂર વનનું, (૪) વનણંડેનું–એક જ જાતનાં અથવા વિવિધ
तनi वृक्षापाणां नानु, (५) समानु, (6) भातापितानु, (७)समवसरणानु', (८) पायानु, () ५४था सानु, (१०) मासी मने ५२सोनी ऋद्धियोनु, (११) ले परित्यागनु, (१२) प्रन्यानु, (१३) श्रुतपरियनु-श्रुताध्ययन, (१४) ઉત્કૃષ્ટ તપસ્યાઓના આચરણનું, (૧૫) પર્યાનું-નવીન પ્રત્રજ્યા પ્રદાન આદિરૂપ અથવા પૂર્વાવસ્થાનો ત્યાગ કરીને બીજી અવસ્થા ધારણ કરવા રૂપ પર્યાયનું, (૧૬)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #767

७४८
समवायाङ्गसूत्रे
नानि-मरणविशेषाः१७ पाओवगमणाई' पादपोपगमनानि-पादपस्येव-तरोरि व उपगमनानि-निश्चलतयाऽवस्थानानि पादपोपगमनानि-यथापतितच्छिन्नतरुशारखावन्निश्चलानां चतुर्विधाहारपरित्यागपूर्वकमरणानीत्यर्थः १८, 'देवलोगगमणाई' देवलोकगमनानि१९, 'सुकुलपञ्चायायाई' सुकुलप्रत्यायातानि-उत्तमकुलजन्मानि२०, 'पुणवीहिलाभा' पुनर्वाधिलाभा:-जिनमणीतधर्ममाप्तिरूपाः२१, 'अतकिरियाओ य' अन्तक्रियाः सकलकर्मक्षयलक्षणाचति द्वाविशतिस्थानानि 'आपविजंति' आख्यायन्ते, जाव' यावत्-यावत्पदात् 'पण्णविज्जति' प्रज्ञाप्यन्ते 'परूविज्जति' प्ररूप्यन्ते 'दंसिज्जइ' दयते 'निदंसिज्जंति' निदश्यन्ते 'उवदंसिजंति' उपदश्यन्ते इत्यादि षट्पदानि संग्राह्याणि । एतेषामर्थस्तु आचाराङ्गस्वरूपनिरूपणावसरे गतः। तथा 'णायाधम्मकहासु णं' ज्ञाताधर्मकथामु खलु ‘विणयकरणजिणसामिसासणवरे पव्वइयाणं' विनयकरणजिनस्वामिशासनवरे प्रवजितानामू-विनयकरणं-नियप्रकाशकं यजिनस्वामिशासनंवर्धमानशासनम्, तदेववरमू, अन्यशासनापेक्षया श्रेष्ठं तत्र प्रव्रजितानां विनयमूलजिनशासने छिन्न अथवा पतित वृक्ष की शाखा की तरह निश्चल बनकर चतुर्विध
आहार के परित्यागपूर्वक मरण करनेरूप संथारों का १८ देवलोकों में उत्पन्न होने का१९, वहां से चवकर उत्तमकुलों में जन्म लेने का२०, पुनः बोधिकी प्राप्ति होने का २१ और सकलकर्मक्षयरूप अंतक्रियाओं का इन २२ स्थानों का वर्णन है। यहां इस यावत् पद से इन 'पण्ण विज्जंति, परूविज्जति, दंसिज्जंति, निदंसिज्जंति, उबदंसिज्जंति' अनुक्त क्रियापदों का ग्रहण किया गया है। इनका अर्थ आचारांग का स्वरूपनिरूपण करते समय लिख दिया गया है। वहां से देख लेना। तथा ज्ञाताधर्मकथा में-इस विषय का विस्तारपूर्वक कथन है कि जो विनयप्रकाशक वर्ध. શરીર અને કષાય આદિનું શોષણ કરનાર સં લેખનાનું, (૧૭) ભકત પ્રત્યાખ્યાન– મરણ થિશેષનું, (૧૮) પાદપોપગમન-કપાયેલ અથવા નીચે પડેલ વૃક્ષની શાખાની જેમ નિશ્ચલ બનીને ચારે પ્રકારના આહારના પરિત્યાગપૂર્વક મરણ પ્રાપ્ત થાય ત્યાં सुधीना सथारानु. (१८) हेक्टभ जपन्न थqानु, (२०) त्यांथी व्यवीन उत्तम કુળમાં જન્મ લેવાનું, (૨૧) બોધની પુનઃપ્રાપ્તિ થવાનું અને (૨૨) સમસ્ત अभक्षय३५ मतजियागानु, ओ मावीस स्थानानु १९ छे. मडी 'यावत्' ५४थी 'पण्णविज्जति, परूविज्जति, दसिज्जति, निदंसिज्जति, उवदंसिज्जति' मे ५होने। સમાવેશ થયેલ છે. તે ક્રિયાપદનો અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધા છે, તો ત્યાંથી વાંચી લે, તથા જ્ઞાતાધર્મકથામાં એ વિષયનું સવિતર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #768

भावबोधिनी टीका. षष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७४९ दीक्षितानामित्यर्थः। कीदृशानां तेषाम् ? 'संजमपइण्णापालणधिइमइववसायदुब्बलाणं' संयमप्रतिज्ञापालनधृतिमतिव्यवसायदुर्बलानाम्-संयमस्य-सप्तदशविधस्य सावद्यविरतिलक्षणस्य या प्रतिज्ञा, तस्याः पालने हेतुभूता या धृतिः-चित्तसमाधिः, मतिः सदसदविवेकरूपाबुद्धिः, व्यवसायः गृहोतव्रतपरिपालनोत्साहः, एतेषु दुर्बला कातरास्तेषाम्, 'तबनि यमतवोव हाणरणदुद्धरभरभग्गयणिस्सहयणि सि. टाणं' तपोनियमतपउपधानरण दुर्धरभरभग्नकनिःसहकनिसृष्टानाम्-तत्र-तपोऽनशनादिद्वादशविधम्, नियमाः अभिग्रह विशेषाः, तप उपधानम्-उग्रतपःसमाचरणम्, एतत्त्रयमेव रणः-कातरजनक्षोभकत्वात् संग्रामः, तथा परिश्रमकारकत्वाल्लौहभारवद् दुर्धरभरः-दुर्वहनीयभारश्च, ताभ्यां भग्नकाःपराजिताः निःसहकाः-नितरामशक्ताः, अतएव निसृष्टाः-संयमाराधनसामर्थ्यवर्जिता येते तथाभूतास्तेषां२, मानप्रभु के श्रेष्ठशासन में दीक्षित तो हो चुके हैं प्रव्रज्या धारण कर चुके हैं परन्तु १७ सतरह प्रकार के सायद्यविरतिरूप संयम की पालन में हेतुभूत चित्तसमाधिरूप धैर्य से, सझसद् विवेकरूप बुद्धि से और गृहीत व्रतों के परिपालन करने में उत्साहरूप व्यवसाय से दुर्बल-कातर बने हुए हैं, तथा अनशनादिरूप बारह प्रकार का तप, अभिग्रहविशेषरूप नियम एवं उग्र२ तपस्या करनेरूप तप उपधान ये तीन ही कायरजनों को क्षोभकारक होने से जिन्हें रण जैसे और लोह के भार की तरह बडी कठिनाई से धारण किये जाने के कारण दुर्वहभार जैसे ज्ञात होने लगे हैं, और इसीसे जिनकी कमर इनके पालन करने में टूट गई हैअर्थात्-अपने आप को जो सर्वथा अक्षम-अशक्त मानने लग गये है
નિરૂપણ કરાયું છે કે-જેઓ વિનયપ્રકાશક વર્ધમાન પ્રભુના શાસનમાં દીક્ષિત તે થઈ ગયાં છે પણ ૧૭ સત્તર પ્રકારના સાવદ્યવિરતિરૂપ સંયમના પાલનમાં હેતુભૂત ચિત્તસમાધિરૂપ ધૈર્યથી, સારૂં નરસુ સમજવાના વિવેકરૂપ બુદ્ધિથી, અને ધારણ કરેલાં વ્રતના પરિપાલન કરવાના ઉત્સાહરૂપ વ્યવસાયથી દુર્બલ-કાયર બનેલા છે, (એટલે કે તેમના પાલનમાં દઢ રહી શકતા નથી) તથા અનશનાદિરૂપ બાર પ્રકારનાં તપ, અભિગ્રહ વિશેષરૂપ નિયમ અને ઉગ્ર, ઉગ્ર તપસ્યારૂપ તપ ઉપધાન, એ ત્રણે કાયરોને માટે ક્ષોભકારક હોવાથી તેમને રણસંગ્રામ જેવાં તથા લોઢાના બેજા સમાન મહા મુશ્કેલીથી વહન કરી શકાય તેવા-દુહભારરૂપ લાગે છે, અને તેથી જ તેમનું પાલન કરવાને જે લોકો પોતાની જાતને અસમર્થ માને છે, અને તે નિર્બળતાને કારણે જેમની મને વૃત્તિ સંયમની આરાધના કરવાને અસ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #769

७५०
समवायाङ्गसूत्रे
तथा-धोरपरीसहपराजियासहपारद्धरुद्धसिद्धालयमग्गनिग्गयाण' घोरपरीषहपराजितासहप्रारब्धरुद्धसिद्धालयमार्गनिर्गतानाम्=तत्र-घोरपरीषहै:=क्षुत्पिपासाद्यसह्यकष्टैः पराजिता:-असहाः सामर्थ्य हीनाश्च अतएव प्रारब्धरुद्धाः-प्रारब्धंपारम्भविषयीकृतं यत् संयमाराधनं तत् रुद्रं-परित्यक्तं यैस्ते, अत एव सिद्धालयमार्गनिर्गताः-सिद्धालयस्य-मोक्षस्य मार्गात सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्ररूपात् निर्गताः-निःसृतास्तेषाम्३, तथा-'विसयमुहतुच्छ आसावसदोसमुच्छियाणं' विषयमुखतुच्छाशावशदोषमूच्छितानाम्-विषयमुखेषु तुच्छेषु-निःसारेषु याऽऽशा तद्वशाजातो यो दोषस्तेन मूच्छितास्तेषाम्४, तथा-'विराहिय चरित्तनाणदं. सणजइगुणविविहप्पयारनिस्सारसुन्नपाणं' विराधितचारित्रज्ञानदर्शनयतिगुणविविधप्रकारशून्यकानाम्-विराधितानि-चारित्रज्ञानदर्शनानि यैस्ते तथा-यतिगुणेषु विविधप्रकारेषु-मूलोत्तरगुणलक्षणेषु निःसारा=पलालवत्सारवर्जिताः, तथा ते रेव यतिगुणैः शून्यकाः क्षान्त्यायभावात् तेषाम्५, 'संसारअपारदुक्खदुग्गइ
और इसी अशक्तता के कारण जिन की मनोवृत्ति संयम की आराधना में सामर्थ्यरहित बन चुकी है। तथा-क्षुत्पिपासा आदि असह्य कष्टों से जो पराजित होकर असह-शक्तिविकल हो रहे हैं और इसी निमित्त को लेकर जिन्होंने अंगीकृत संयमाराधनरूप कार्य का परित्याग करदिया है, अतएव जो सिद्धालय-मोक्ष के सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान
और सम्यक चारित्ररूप मार्ग से निर्गत-बहुत दूर हो चुके हैं। तथानिम्सार विषयसुखों में आशा के वश से उद्भूत हुए दोषों से जो मूच्छित बन चुके हैं | तथा-जिन्होंने सम्यक चारित्र, ज्ञान और दर्शन इनकी विराधना कर दी है। विविध प्रकार के मूलोत्तरगुणों में जो पलाल की तरह सारवर्जित बन गये हैं, और इसी कारण जो क्षान्त्यादि के अभाव से उन यतिगुणों से बिलकुल शुन्य हो चुके हैं। ऐसे મથ બની ગઈ છે, એ વિષયનું આ અંગમાં વર્ણન આવે છે. તથા સુધા, પિપાસા આદિ અસહ્ય કષ્ટોથી જે ઓ પરાજિત થઈ ગયા છે-શકિતહિત બની ગયા છે, અને તે કારણે જેમણે ધારણ કરેલ સંયમઆરાધનાના કાર્યને પરિત્યાગ કર્યો છે, અને જેઓ સિદ્ધાલય–મોક્ષના સમ્યગદર્શન, સમ્યગૃજ્ઞાન અને સમ્યક્રચારિત્રરૂપ માર્ગથી વિમુખ થઈ ગયા છે, તેમનું વર્ણન આ અંગમાં કરાયું છે, તથા જેઓ નિઃસાર વિષયસુખ ભોગવવાની આશાને અધીન થવાને કારણે ઉત્પન્ન થયેલ દેશી મૂછિત થઈ ગયા છે, તથા જેમણે સમ્યચરિત્ર, જ્ઞાન અને દર્શનની વિરાધના કરી છે, અને વિવિધ પ્રકારના મૂળ તથા ઉત્તરગુણોથી જે રહિત બની ગયા છે, અને એ કારણે જેઓ ક્ષાત્યાદિના અભાવે તે યતિગુણથી બિલકુલ રહિત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #770

भावबोधिनी टीका. षष्ठा स्वरूपनिरूपणम्
७५१ भवविविहपरंपरापवंचा' संसारापारदुःखदुर्गतिभवविविधपरम्परामपश्चा:-संसारे चतुर्गतिलक्षणे अपारदुःखाः-अनन्तक्लेशयुक्ता ये दुर्गतिभवाः -- नारकतिर्यकुम नुष्यकुदेवजन्मरूपास्तेषां या विविधा:-परम्पराः-अनेकविधाः कोटयस्तासां प्रपञ्चाः-विस्तारा आख्यायन्ते, प्रत्रजितानामपि विराधितसंयमानां भवभ्रमणं भवतीत्यत्र वर्ण्यते, इति भावः । 'च' पुनः 'धीराण' धीराणां-संयममार्गादअचलितानां महासत्वानाम् . 'जियपरिसहकसायसेण्ण धिइधणियसंजमउच्छाहनिच्छियाणं' जितपरिषहकषायसैन्यधतिधनिकसंयमोत्साहनिश्चितानाम्-तत्र जितानि परिषहकषायाणी सैन्यानि यैस्ते-जितपरिषहकषायसैन्या:-परीपहकषाय विजेतारइत्यर्थः, धृतिधनिका:-धृत्यधनिकाः-अभीष्टसाधकत्वात्संयमधतिसंपन्ना इत्यर्थः, तथा-संयमोत्साहनिश्चिताः-संयमोत्साहे अनवरतसंयमपालने निश्चितं-निश्चयो येषां ते तथोक्ताः एतेषां कर्मधारयः, तेषाम्९, तथा-'आराहियनाणदंसणजीवों को इस चतुर्गतिरूप संसार में अनंतक्लेशयुक्त दुर्गति, जन्मों को नारक. तिर्यञ्च, कुमनुष्य, कुदेवों में उत्पन्न होने की-विविध प्रकार की परम्परा का विस्तार हो जाता है। कहने का ताप्सर्य यह है कि जीव प्रव्रजित होकर भी संयम की विराधना कर देते हैं उनका भवभ्रमण अनंत हो जाता है। इस विषय का इस अंग में वर्णन है। तथा जो संयममार्ग से चलायमान नही होते हैं, ऐसे महाशक्तिशाली पुरुषों को, कि जो अपने मार्ग में आगत परीपह और कषायों की सेना को जीत लेते हैं, अभीष्ट का साधक होने के कारण जो धैर्य को ही अपना सर्वोत्तम धन समझते हैं, निरन्तर संयम के पालन करने में जिन का निश्चय अडिग रहता है, तथा जो सम्यग्ज्ञान; दर्शन और चारित्ररूप
બની ગયા છે. તેમનું વર્ણન આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું છે તથા એવા ને આ ચાર ગતિવાળા સંસારમાં અનંત દુઃખયુક્ત દુર્ગતિ જન્મોની-નારક, તિર્ય ચ કુમનુષ્ય, અને કુદેવોમાં ઉત્પન્ન થવાની–વિવિધ પ્રકારની પરંપરાનો વિસ્તાર થાય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-જે છે દીક્ષા લઈને સંયમની વિરાધના કરે છે તેમને અનંતકાળ સુધી ભવભ્રમણ કરવું પડે છે. આ વિષયનું આ અંગમાં વર્ણન થયું છે, તથા જેઓ સંયમમાર્ગેથી ચલાયમાન થતા નથી એવા મહાશકિતશાળી પુરુષોનું વર્ણન આ અંગમાં થયું છે. એ મહાશકિતશાળી પુરુષો પોતાના માર્ગમાં આવતા પરીષહ અને કષાયોની સેનાઓ પર વિજય મેળવે છે, અભીષ્ટના સાધક હોવાને લીધે જેઓ ધેયને જ પિતાનું સર્વોત્તમ ધન માને છે, સંયમનું નિરંતર પાલન કરવાને માટે જેઓ દઢનિશ્ચયી છે, તથા જે સમ્યગ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #771

७५२
समवायाङ्गस्त्रे चरित्तजोगनिस्सल्लसुद्धसिद्धालयमग्गमभिमुहाणं' आराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोगनिःशल्यशुद्धसिद्धालयमार्गाभिमुखानाम्-आराधिताः-संसेविताः ज्ञानदर्शनचारित्रयोगा यैस्ते-आराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोगाः, तथा-निःशल्यः-मायादिशल्यत्रयरहितः, शुद्धः-विगतातिचारो यः सिद्धालयस्य मोक्षस्य मार्गः, तत्र अभिमुखा गन्तुमुधुक्ताः पदद्वयस्य कर्मधारयस्तेषां तथोक्तानाम३, 'अणोवमाई' अनुपमानिसर्वोत्कृष्टानि 'सुरभवणविमाणसोक्खाई' सुरभवन विमानसौख्यानि-सुरभवनेदेवजन्मनि यानि विमानसौख्यानि वैमानिकसुखानि तानि इह आख्यायन्ते । संयमाराधका वैमानिकदेवेषूत्पद्यन्ते इति भावः! तथा तत्र 'ताणि' तान् प्रसिद्धान् 'दिव्वाणि' दिव्यान-दिवि भवान् स्वर्गीयानित्यर्थः, 'महरिहाणि महानिअतिप्रशस्तान 'भोग भोगाणि' भोगभोगान-प्रचुरतरमनोऽभिलषित शब्दादिभोगान् 'चिरं' बहुकालं च 'भूत्तूण' मुक्तपा, 'तो य' ततश्च-देवलोकाच 'कालकमचुयाणं' कालक्रमच्युतानाम् 'पुणो' पुनः 'लद्धसिद्धिमग्गाणं' लब्धसिद्धिमार्गाणां-लब्धः सिद्धिमार्गों यैस्ते तेपाम्, मनुष्यजन्मनि संप्राममोक्षमार्गाणां 'जह य' यथा च 'अंतकिरिया' अन्तक्रिया-मोक्षा भवति, तथाऽऽरख्यायते । योग को अच्छी तरह सेवित कर चुके हैं। माया, निदान और मिथ्या इन तीन शल्यों से एवं अतीचारों से रहित मोक्षमार्ग की और जो अभिमुख बने हुए हैं-उस तरफ जाने के लिये जो कटिबद्ध हो रहे हैं ऐसे जीवों को देवों के जन्म में जो विमानसंबंधी सर्वोत्कृष्ट सुख प्राप्त होते हैं उनका इस अंग में वर्णन है। तात्पर्य इसका यह है कि जो जीव संयम की आराधना करते हैं वे वैमानिकदेवों में उत्पन्न होते हैं। वहां के उन२ प्रसिद्ध दिव्य अतिप्रशस्त भोगभोगों को-प्रचुरतर मनोभिलषित शब्दादिक विषयों को-चिरकालतक भोगकर बाद में जब वे वहां से आयु समाप्त कर चुकते हैं तो मनुष्यभव प्राप्त कर वहां वे मोक्षमार्ग प्राप्त करते हैं और अन्त में इन्हें मोक्षलाभ होता है यह विषय ત્રરૂપ વેગનું સારી રીતે સેવન કરી ચુકયા છે, માયા, નિદાન અને મિથ્યા, એ ત્રણ શથી તથા અતીયારેથી રહિત મેક્ષમાર્ગની તરફ આગળ વધવાને જે કટિબદ્ધ થયેલ છે, એવા જીને દેવોની ગતીમાં વિમાન સંબંધી જે અનુપમ સુખ મળે છે, તેનું આ અંગમાં વર્ણન કર્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંયમની આરાધના કરનાર જીવ વૈમાનિક દેવમાં જન્મ લે છે. ત્યાંના એ પ્રસિદ્ધ દિવ્ય અયુતમ ભેગોને-પ્રચુરતર મનવાંછિત શબ્દાદિક વિષયને લાંબા કાળ સુધી ભગવાને ત્યાંનું આયુષ્ય પૂરું થતાં ત્યાંથી ચ્યવીને જ્યારે તેઓ મનુષ્યભવ પામે છે ત્યારે મેક્ષમાર્ગ પ્રાપ્ત કરવાને પ્રવૃત્ત થાય છે અને આખરે તેઓને મેક્ષલાભ મળે છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #772

७५३
भावबोधिनी टीका. षष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम् तथा-'चलियाणं' सयममार्गात् चलितानां साधूनां सदेवमाणुसधीरकरणकारणाणि' सदेवमनुष्यधीरकरणकारणानि-देवैः सहिता मनुष्याः सदेवमनुष्याः, तेषां धीरकरणे-स्वमार्गगमनदृढतासंपादने कारणानि-हेतुभूतानि 'बोधणअणुसासणानि' बोधनानुशासनानि-बोधनानि च अनुशासनानि चेति द्वन्द्वः, तत्र बोधनम्-‘एवं त्वया संयमाराधनं कर्तव्यम्,' इत्यादिरीत्या प्रकथनम्, अनुशासनम्-'कथं संयमाराधनतः पच्युतो भवसि ? एवं किमुचितं तव ?' इत्यादिरीत्या भर्सनम् . तथा-गुणदोसदरिसणानि' गुणदोषदर्शनानि-संयमाराधने ये गुणास्तद्विराधने च ये दोषास्तेषां दर्शनानिदर्शकानि च वाक्यान्यत्राख्यायन्ते । तथा-'लोगमुणिणो' लोकमुनयः-शुनपरिव्राजकादयः, 'दिलुते' दृष्टान्तान् ‘पञ्चये य' प्रत्ययांश्च-बोधजनकवाक्यानि च "सोऊण' श्रुत्वा 'जह' यथा "जरामरणनासणकरे' जरामरणनाशकरे 'सासणम्मि' शासने-जिनशासने 'ठिया' स्थिताभी इस अंग में कहा गया है। तथा संयममार्ग से जो साधु चलित हो रहे हैं ऐसे उन साधुओं को अपने मार्ग में दृढता बंधानेवाले बोधन
और अनुशासन वाक्यों का कि जिनसे मनुष्यों की क्या बात. देव. ताओं तक को भी दृढताबंध जाती है तथा संयम की आराधना में गुण
और उसकी विराधना में दोषों को दिखाने वाले वाक्यों का भी इस अंग में कथन है। इस प्रकार से तुम्हें संयम की आराधना करना चाहिये इत्यादिरूप जो वाक्य हैं वे बोधनवाक्य हैं। तुम संयमाराधन से च्युत क्यों हो रहे हो-क्या यह तुम्हें उचित है ! इत्यादि प्रताड. नारूप जो वाक्य हैं वे अनुशासनवाक्य हैं। तथा लोकमुनिजन जो शकपरित्राजक आदि साधु हैं वे दृष्टान्तों को और बोधजनक वाक्यों को सुनकर के जरा एवं मरण के नाशक जिनशासन में जिस प्रकार से એ વિષયનું પણ આ અંગમાં કથન થયું છે, તથા જે સાધુઓ સંયમના માર્ગથી ચલિત થઈ રહ્યા છે, તે સાધુઓને તેમના માર્ગમાં દઢ કરનારા બોધદાયક અને અનુશાસન વાકયે કે જે વા મનુષ્યને તે શું પણ દેવને પણ દઢતા આપવાને સમર્થ છે, તથા સંયમની આરાધનામાં લાભ અને વિરાધનામાં દેષ દર્શાવનારા વાકો પણ આ અંગમાં આવેલાં છે. સંયમની આરાધના કેવી રીતે કરવી જોઈએ તે બતાવનારાં વાક્યોને બોધન વાકયે કહે છે “તમે સંયમની આરાધનામાંથી ચલિત કેમ થઈ રહ્યા છે ? શું તમારે માટે તે ચગ્ય છે?' આ પ્રકારના પ્રતાડના (ઠપકા) રૂપ જે વાકયે છે તેમને અનુશાસન વાક્ય કહે છે. શુકપરિવ્રાજક આદિ લોકમુનિયે દૃષ્ટાંતે તથા બધજનક વાકયે સાંભળીને જરા, અને મરણને નાશ કરનાર જિનશાસનમાં કેવી રીતે દઢ થયા અથવા કેવી રીતે દૃઢ થઈ શકે તે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #773

७५४
समवायाङ्गसूत्रे स्तथाऽऽख्यायन्ते । पुनः आराहियसंजमा य' आराधितसंयमाश्च-पाराधित:परिपालितः संयमो यैस्ते तथोक्ताः-जिनप्रवचनानुसारिसंयमपरिपालने सलग्नाः 'सुरलोगपडि नियत्ता' सुरलोकप्रतिनिवृत्ताः-सुरलोकात्-सुरलोकं गत्वा ततः प्रतिनिवृत्ताः प्रत्यागताश्च 'जह' यथा 'सव्वदुक्खमोक्खं' सर्वदुःखमोक्ष-सर्वदुःखेभ्यः-जन्मजरामरणादिभ्यः मोक्ष:-मुक्तिर्यत्र तत्तथोक्तं 'सासयं' शाश्वतम्नित्यं 'सिवं' शिव-सिद्धगतिस्थानम् 'उति' उपयन्ति प्रामुवन्ति तथा व्याख्यायन्ते । 'एए अण्णे य एवमाइ' एतेऽन्ये च एवमादिकाः-उपरिनिर्दिष्टा एते तदितरे च, एवंविधा 'अत्था' अर्थाः 'वित्थरेण य' विस्तरेण च अत्र आख्यायन्ते । 'णायाधम्मकहासु णं' ज्ञाताधर्मकथासु खलु परीता: संख्याता. वाचनाः. संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि 'जाव' यावत्-‘संखेजाओ-पडिवत्तीओ' संख्येयाः प्रतिपत्तयः। अत्र-यावच्छब्देन-'संखेजा वेढा' संख्येया वेष्टकाः 'संखेजा सिलोगा' संख्येया: श्लोकाः 'संखेजाओ निज्जुत्तीओ' संख्येया स्थित हुए हैं या हो सकते है यह सब प्रकार इस अंगमें कथित हुआ है। तथा-जिन प्रवचन के अनुसार जिन्होंने संयम की आराधना की है ऐसे जीव मरकर देवलोक में उत्पन्न होते हैं। वहां से फिर वे आयु के अन्त में चवकर इस मनुष्यपर्याय में उत्पन्न होते हैं और वे जिस प्रकार से जन्म, जरा, मरण आदि से रहित, शाश्वत शिव-मोक्ष को प्राप्त करते हैं वह सब प्रकार इसमें कहा गया है। ये सब पूर्वोक्त विषय तथा इसी प्रकार के और भी विषय इस अंग में विस्तारपूर्वक प्रतिपादित किये गये हैं। इस ज्ञाताधर्मकथा में संख्यात वाचनाएँ हैं, संख्यात अनुयोगद्वार हैं यावत् संख्यात प्रतिपत्तियां हैं। यहां यावत् शब्द से 'संख्यात वेष्टक हैं, संख्यात श्लोक हैं, संख्यात नियुक्तियां हैं, બધી બાબતનું આ અંગમાં કથન કરાયું છે. તથા જિનપ્રવચન અનુસાર જેમણે સંયમની આરાધના કરી છે એવા જ મરીને દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, આયુને અં તે ત્યાંથી ચ્યવીને તેમાં મનુષ્ય નિમાં જન્મ પામે છે, અને તેઓ કેવી રીતે भन्म, ४२१, भ२५ माहिथी २ति, शाश्वत, शिव-मोक्ष प्राप्त ४२ छे, ते विषથનું વર્ણન આ અંગમાં કરવામાં આવ્યું છે. પૂર્વોકત બધા વિષયોનું તથા એ જ પ્રકારના અન્ય વિષયોનું પણ આ અંગમાં વિસ્તારપૂર્વક પ્રતિપાદન થયું છે. આ જ્ઞાતાધર્મકથામાં સંખ્યાત વાચનાઓ છે, સંખ્યાત અનુગદ્વાર છે, ત્યાંથી સંખ્યાત प्रतिपत्तियो छे' त्या सुधीनां पहोना समावेश येता छ. सही 'यावत' शपथी સંખ્યાતવેષ્ટક છે, સંખ્યાત શ્લોકે છે, શું ખ્યાત નિયુકિત છે, અને સંખ્યાત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #774

भावबोधिनी टीका. षष्ठा स्वरूपनिरूपणम्
७५५
,
निर्युक्तयः, 'सखेज्जाओ संग्रहणीओ' संख्येयाः संग्रहण्यः । इति ग्राह्यम् । 'सेणं' ताः खलु ‘अंगट्टयाए' अङ्गार्थतया षष्ठमङ्गम्, अत्र द्वौ श्रुतस्कन्धौ । एगूणवीसं अज्झयणा' एकोनविंशतिरध्ययनानि - प्रथमथुतस्कन्धे । 'ते समासओ दुबिहा पण्णत्ता' तानि समासो द्विविधानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - 'चारियाय कप्पियाय' चरितानि च कल्पितानि च । तत्र चरितानि = सत्योदाहरणरूपाणि मेघज्ञातप्रभृतीनि, कल्पितानि=भव्यप्रतिबोधनाय कल्पितानि तुम्बज्ञातप्रभृतीनि । प्रथमश्रुतस्कन्धस्य एकोनविंशतिरध्ययनानि ज्ञाताध्ययनानि, तत्र ज्ञातेष्वादिमानि यानि दशाध्य यनानि तानि ज्ञातान्येव न तेष्वाख्यायिकादिसंभव:, शेषाणि पुनर्यानि नव ज्ञातानि तेषु पुनरेकैकस्मिन् चत्वारिंशदधिकानि चत्वारिंदधिकानि पञ्च पञ्च (५४०/५४०), आख्यायिकाशतानि, तत्राप्येकैकस्यामाख्यायिकायां पञ्चपञ्चोपाख्यायिकाशतानि, तत्राप्येकैकस्यामुपाख्यायिकायां पञ्चपञ्चाख्याथिकोपाख्यायिक शतानि ।
1
और सख्यात संग्रहणियां हैं' इस अनुक्तपाठ का संग्रह हुआ है । यह ज्ञाताधर्मकथासूत्र अंग की अपेक्षा छठवां अंग है । इसमें दो श्रुतस्कंध हैं । प्रथम श्रुतस्कंध में १९ उगनीस अध्ययन हैं। ये अध्ययन संक्षेप से दो प्रकार के हैं वे प्रकार ये हैं- १ चरित - सत्य उदाहरणरूप और दूसरा - कल्पित - भव्यजनों को प्रतिबोधितकरने के निमित्त तुम्ब आदि के उदाहरणरूप | प्रथम श्रुतस्कंध के १९ अध्ययन हैं वे ज्ञाताध्ययन हैं । इन ज्ञाताध्ययनों में जो आदि के १० दस अध्ययन हैं वे ज्ञाता उदा हरणरूप ही हैं । उनमें आख्यायिका आदि का संभव नहीं है। बाकी के नौ अध्ययनों में से एक एक अध्ययन में५४० - ५४० पांचसौ चालीस आख्यायिकाएँ हैं । इनमें भी एक २ आख्यायिका में - पांचसौ पांचसौ उपाख्यायिकाएँ हैं । इन उपाख्यायिकाओं में भी एक २ उपा
-
સંગ્રહણિયેા છે.’ તે પદોના સમાવેશ થયા છે. અંગની અપેક્ષાએ આ જ્ઞાતા ધર્મકથા છઠું અંગ છે. તેમાં એ શ્રુતસ્કંધ છે. પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં ૧૯ અધ્યયન છે. તે અધ્યયનાના સ`ક્ષિપ્તમાં એ પ્રકાર છે- ૧) ચરિત-સત્યઉદારણરૂપ અને (૨) કલ્પિત-ભવ્યજનાને બેધ આપવાને માટે તુંબડી આદિના ઉદાહરણરૂપ પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં જે ૧૯ એગણીસ અધ્યયન છે તે જ્ઞાતાઅધ્યયન છે. એ જ્ઞાતાઅધ્યય નમાંના જે પહેલા દસ અધ્યયન છે તે જ્ઞાતાઉદાહરણરૂપ જ છે. તેમાં માખ્યાયિકા આદિના સમાવેશ થયા નથી. બાકીના નવ અધ્યયનેામાંના પ્રત્યેક અધ્યયનમાં પાંચસા ચાલીસ ૫૪૦-૫૪૦ પાંચસા ચાલીસ આખ્યાયિકાએ છે. તેમાંની પ્રત્યેક આખ્યાયિકામાં પાંચસો, પાંચસો ઉપાખ્યાયિકાએ છે. તે પ્રત્યેક ઉપાખ્યાયિકામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #775

७५६
समवायाङ्गसूत्रे
एवमेतानि संपिण्डितानि पश्चाशल्लक्षाधिकानि एकशतैकविंशतिकोटिसंख्यकानि१२१५०००००० संजातानि । उक्तश्च-"एगवीसंकोडिसयं, लक्खापण्णासमेव बोद्धव्वा ।
___ एवं ठिए समाणे, अहिगयमुत्तस्स पत्थारा"॥१॥ छाया-एक विशंकाटिशतं लक्षाः पश्चाशदेव बोद्धव्याः ।
एवं स्थिते सति अधिकृतसूत्रस्य प्रस्तारः॥१॥ एवं नवानामध्ययनानां विस्तारे कथिते सति-अधिकृतसूत्रस्य प्रस्तुतसूत्रस्य प्रस्तार:-विस्तारो वर्णितः। यद्यपि नवानां ज्ञातानामाख्यायिकादिसंख्यामूले नोपलभ्यते तथापि सा वृद्धपरम्परातो लिखितेतिबोध्यम् । तथा-'दसधम्मकः हाणं वग्गा' दशधर्मकथानां वर्गाः, धर्मकथाख्ये द्वितीये श्रुतस्कन्धे अहिंसादिरूपधर्मकथानां दशवर्गाः, वर्गः-समूहः, ततश्चाधिकारसमूहात्मकान्यध्ययनान्येव वर्गाः। 'तत्थ गं' तत्र खलु 'एगमेगाए धम्मकहाए' एकैकस्यां धर्मकथायाम् 'पंच पंच अक्खाइयासयाई' पञ्चपञ्चआख्यायिकाशतानि सन्ति, तथा 'एगमेगाए अक्खाइयाए' एकैकस्यामाख्यायिकायाम् 'पंच पंच उवक्खाइयासया ख्यायिका में पांचसौ पांचसौ आख्यायिकाएँ हैं। इस प्रकार इनकी कुलसंख्या एक अरब इक्कीस करोड पचासलाख १२१५०००००० इतनी हो जाती है। यही बात “एगवीसं कोडिसयं” इत्यादि गाथा द्वारा प्रदर्शित की गई है। इस प्रकार नौ अध्ययनों का विस्तार कहे जाने पर अधिकृत इस सूत्र का विस्तार वर्णित हो जाता है । यद्यपि ज्ञातात्मक इन नौ अध्ययनों की आख्यायिका आदिकों की संख्या मूलमें उपलब्ध नहीं है तो भी वृद्धपरम्परा से यह हमने लिखी है । तथा-द्वितीयश्रुतस्कंध में जो अहिंसादिरूप धर्मकथाओं के दशवर्ग-समूह हैं उनमें एक एक धर्मकथा में पांचसो पांचसौ ५००-५०० आख्यायिकाएँ हैं। एक एक
आख्यायिका में पांचसौ पांचसौ ५००-५०० उपाख्यायिकाएँ हैं। एक પણ પાંચસે, પાંચસો આખ્યાયિકા ઉપાખ્યાયિકાઓ છે. આ રીતે તેમની કુલ સંખ્યા એક અબજ, એકવીસ કરોડ, પચાસ લાખની (૧૨૧પ૦૦૦૦૦૦) ની છે. એજ વાત 'एगवीसं कोडिसयं' त्याहि ॥था द्वारा विवाभा मावी छ । प्रमाणे નવ અધ્યયનોનો વિસ્તાર કહેવાથી આ સૂત્રના વિસ્તારનું વર્ણન પૂરું થાય છે. જો કે જ્ઞાતાત્મક (ઉદાહરણોથી યુકત) આ નવ અધ્યયનેની ઉપરોકત મૂળ પ્રમાણુની આખ્યાયિકાએ હાલમાં ઉપલબ્ધ નથી–અપ્રાપ્ય છે. છતા પણ વૃદ્ધપરંપરાથી તે અમે લખી છે (દર્શાવી છે) તથા બીજા શ્રતસ્કંધમાં અહિંસાદિરૂપ ધર્મકથાના જે દસ વર્ગ છે, તેમાં એક એક ધર્મકથામાં પાંચ, પાંચ (૫૦૦-૫૦૦) આખ્યા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #776

भावबोधिनी टोका. पष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७५७
% 3D
% 3D
पञ्चपञ्च उपाख्यायिकाशतानि=अवान्तरकथाशतानि ‘एगमेगाए उवक्खाइयाए' एकैकस्यामपाख्यायिकायां 'पंच पंच अक्खाइय उवक्खाइयसयाई, पञ्चपञ्च आख्यायिकोपाख्यायिकाशतानि सन्ति । 'एवमेव' अनेन प्रकारेण 'सपुव्वावरेणं' सपूर्वापरेण-पूर्वापरसंयोजनया अगुहाओ अक्खाइयाकोडीओ' अर्धचतुर्था आरूया. यिकाकोटयः आख्यायिकानां सार्वत्रिकोटयः(३५००००००) भवतीति मक्खाओ' भवन्तीत्याख्यातं भगवता महावीरेण ।
ननु धर्मकथासु आख्यायिकानाम् उपाख्यायिकानाम् आख्यायिकोपाख्यायिकानां च तिसृणां संख्या सपादशतकोटिपरिमिता(१२५००००००) भवति, तर्हि कथमत्र आख्यायिकादीनां सार्द्धत्रिकोटिसंख्याऽभिहिता ? इति चेत्, आहनवानां ज्ञातानां पञ्चाशल्लक्षाधिकविंशतिकोटयधिकैकशतकोटिसंख्यका (१२१५. ००००००)या आख्यायिकादय उक्तास्ताद्रश्य एव आख्यायिकादयो दशसु एक उपाख्यायिका में पांचसौ पांचसौ-५००-५०० आख्यायिका उपा. ख्यायिकाएँ हैं। इस प्रकार पूर्वापर की संयोजना करने रूप तीन करोड पचास लाख ३५०००००० आख्यायिकाओं की संख्या हो जाती है। ऐसा भगवान महावीरने कहा है। शंका-धर्मकथाओं में इन आख्यायिका उपाख्यायिका और आख्यायिकाओं उपाख्यायिकाओं की तीनों की संख्या सपादशतकोटिपरिमित-एक अरब पचीस करोड १२५००००००० होती है तो फिर क्यों यहां सूत्रकारने इनकी संख्या सार्द्धत्रिकोहि साढे तीनकरोड ३५०००००० कही है ? उत्तर-नौ ज्ञातों की जो आख्यायिका आदिकों की संख्या एक अरब एकीस करोड पचास लाख १२१५०००००० कही है, ऐसी ही आख्यायिकाएँ आदि दशधर्मकथाओं में भी हैं । इसलिये યિકાઓ છે. પ્રત્યેક આખ્યાયિકામાં પાંચસો ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસે ઉપાખ્યાયિકાઓ છે, પ્રત્યેક ઉપાખ્યાયિકામાં પાંચસો ૫૦૦-૫૦૦ પાંચસે આખ્યાયિકા ઉપાખ્યાયિકાઓ છે. આ પ્રમાણે તે બધાનો સરવાળો કરવાથી ત્રણ કરોડ પચાસ લાખ(૩૫૦૦૦૦૦૦) આખ્યાયિકાઓ થાય છે, એ પ્રમાણે ભગવાન મહાવીરે ભાખેલ છે.
શંકા-ધર્મ કથાઓમાં એ આખ્યાયિકા, ઉપાખ્યાયિકા, અને આખ્યાયિકા उपाध्याय, से ऋणुनी संन्या सपादशतकोटिपरिमित-मे ५, ५यास ४।७ (१२५०००००००) थाय छ, त! मडी सूत्रारे तेमनी सभ्या १५ । પચાસ લાખ (૩૫૦૦૦૦૦૦) કેમ કહી છે ?
ઉત્તર–નવ જ્ઞાતની આખ્યાયિકા આદિની સંખ્યા ૧ અબજ, ૨૫ કરોડ, (૧૨૫૦૦૦૦૦૦) કહી છે. એવી જ આખ્યાયિકા આદિ દશ ધર્મકથાઓમાં પણ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #777

७५८
समवायाङ्गसूत्रे
धर्मकथास्वप्युक्ताः, अतो दशधर्मकथोक्तऽऽख्यायिकादि-(१२१५००००००) संख्या मध्यात् नवज्ञातोक्ताऽऽख्यायिकादिसंख्याम् (१२१५००००००)अपक्ष्य पुनरुक्तिवर्जिता या आख्यायिकादयोऽवशिष्यन्ते तासां संख्या साद्धत्रिकोटिप रिमितैव(३५००००००)भवति । पुनरुक्तिवर्जिताऽऽरूयायिकादिसंख्याहृदिकृत्यैव भगवता-'एवमेव सपुव्वावरेणं अट्ठाओ अक्खाइयाकोडीओ भवंतीतिमवखाओ इत्युक्तम् । अतो नात्र कश्चिद्दोष इति । अत्र विषये गाथाद्वयमप्युक्तमू
'पणवीसं कोडिसयं, एत्थ य समलक्षणाइया जम्हा । नवनाययसंबद्धा, अक्खाइयमाइया तेणं ॥१॥ ते सोहिजंति फुडं, इमाउ रासीउ वेग्गलाणं तु ।
पुनरुत्तवजियाणं, पमाणमेयं विणि दिडं ॥२॥” इति । छाया-पञ्चविंशं कोटिशतम्, अत्र च समलक्षणादिका यस्मात् ।
नवज्ञातकसम्बद्धा, आख्यायिकादिकास्तेन ॥१॥ ताः शोध्यन्ते स्फुटम्, अस्माद् राशेविविक्तानां तु ।
पुनरुक्तवर्जितानां, प्रमाणमेतद् विनिर्दिष्टम् ॥२॥ इति । दशधर्मकथोक्त आख्यायिका आदिकों की संख्या में से नवज्ञातोक्त आरूया. यिका आदिकों की संख्या को कम करके अपुनरुक्त जो आख्यायिका आदि बचती हैं। उनकी संख्या साडेतीन करोड ३५०००००० ही होती है। इस पुनरुक्तिवर्जित आख्यायिका आदिकों की संख्या को हृदय में धारण करके भगवान्ने 'एवमेव सपुव्वावरेणं अटुट्ठाओ अक्खाइयाकोडीओ भवतीति मक्खाओ' ऐसा पाठ कहा है। इसमें कोई दोष नहीं है । यही बात 'पणवीसं कोडिसयं' इत्यादि दो गाथाओं में दिखलाई गई है। તથા દસ ધર્મકથામાં કહેવામાં આવેલ આખ્યાયિકા આદિકની સંખ્યામાંથી નવજ્ઞાતોક્ત આખ્યાયિકા આદિકની સંખ્યાને બાદ કરવાથી જે અપુનરુક્ત આખ્યાયિકા આદિ બાકી રહે છે તેમની સંખ્યા ત્રણ કરોડ પચાસ લાખ (૩૫૦૦૦૦૦૦) ની છે. આ પુનરુતિ સિવાયની આખ્યાયિકા આદિની સંખ્યાની દૃષ્ટિએ જ ભગવાને 'एवमेव सपुव्वावरेणं अछुट्टाओ अक्खाइया कोडीओ भवंतीति मक्खाओ' આ પ્રમાણેને પાઠ કહેલ છે. તેથી તેમાં કેઈ દોષને અવકાશ રહેતો નથી એ on पात 'पणवीसं कोडिसयं' त्या में गाथा-मामा मताभ मावेश छे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #778

७५९
भावबोधिनी टीका. षष्ठाङ्गस्वरूपनिरूपणम् यंत्रं चात्रेत्थ--
धर्मकथास्थिताऽऽख्यायिकादि संख्या--१२५००००००० शोध्यानां ज्ञातास्थिताऽऽख्यायिकादीनां संख्या -१२१५००००००
उपलब्धाऽऽख्यायिकादीनां संख्या-- ३५०००००० इत्थ ज्ञातानां धर्मकथानां च संकलिता आख्यायिकादिसंख्या पश्चाशल्लक्षाधिक षट्चत्वारिंशत्कोटयधिकद्विशतकोटिप्रमाणा [२४६५०००००० भवति । ततःपश्चाशल्लक्षाधिकैकविंशतिकोटपधिकैकशतकोटि (१२१५००००००] प्रमाणपुनरुक्ताऽऽख्यायिकादिशोधनेन अपुरुक्ताऽऽख्यायिकादिप्रमाणं पञ्चविंशतिकोटयधिकैकशतकोटिपरिमितं (१२५०००००००) ज्ञाताधर्मकथासु भवतीति ।
इनका यंत्र इस प्रकार से है|| धर्मकथास्थित आख्यायिका आदिकों की संख्या एकअरब पच्चीसकरोड
१२५००००००० नवज्ञातोक्त आख्यायिका आदिकों की संख्या एक
अरब एकीस करोड पचास लाख १२१५०००००० उपलब्ध आख्यायिका आदिको की संख्या साडेतीन करोड ३५००००००
इस तरह ज्ञातों और धर्मकथाओं की संकलित आख्यायिका आदिकों की संख्या दो अरब छयालीस करोड पचास लाख २४६५०००००० होती है । इस संख्या में से एक अरब इक्कीस करोड पचास लाख १२१५०००००० इतनी पुनरुक्त आख्यायिका आदिकों की संख्या का તેમનું કોષ્ટક નીચે પ્રમાણે છે – ધર્મકથાસ્થિત આખ્યાયિકા આદિકોની સંખ્યા એક અબજ પચીસ કરોડ
(१२५०००००००) નવજ્ઞાકત આખ્યાયિકા આદિકની સંખ્યા એક અબજ એકવીસ કરોડ પચાસ લાખ
(१२१५००००००) ઉપલબ્ધ આખ્યાયિકા આદિકોની સંખ્યા સાડા ત્રણ કરોડ ૩૫૦૦૦૦૦૦
આ રીતે જ્ઞાતિ અને ધર્મકથાઓની એકત્ર આખ્યાયિકા આદિકની સંખ્યા બે અબજ સેંતાળીસ કરોડ પચાસ લાખ [૨૪૬૫૦૦૦૦૦૦] થાય છે. આ સંખ્યા માંથી એક અબજ એકવીસ કરેડ પચાસ લાખ (૧૨૧૫૦૦૦૦) પુનકત આખ્યાયિકા આદિકનું પ્રમાણ બાદ કરવાથી અપુનકત આખ્યાયિકા આદિકોનું પ્રમાણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #779

७६०
समवायाङ्गसूत्रे
अत्र-'एगूणतीस उद्देसणकाला' एकानत्रिंशदुद्देशनकालाः प्रथमश्रुतस्कन्धस्य एकोनविंशतिः, द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य दश, इत्येकोनत्रिंशद्देशनकालाः। तथाएकोनत्रिशत्समुद्देशनकालाः 'संखेज्जाइं पयसयसहस्साई' संख्येयानि पदशतसहस्राणिषट्सप्ततिसहस्राधिकपश्चलक्षपदानि (५७६०००) पयग्गेणं' पदाग्रेणंपदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' पज्ञप्तानि । तथाऽत्र संखेजा अ वरा' संख्येयान्य क्षराणि सन्ति, 'जाव' यावत्-यावत्पदात्-अनन्ता गमाः, अनन्ताः पर्यवाः, परीतास्त्रसाः अनन्ताः-स्थावराः, शाश्वताः कृताः निबद्धाः निकाचिताः जिन प्रज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दश्यन्ते, निदश्यन्ते, उपदश्यन्ते । स एवम् आत्मा भवति, एव ज्ञाता, एवं विज्ञाता भवति । इत्येवं प्रमाण घटाने से अपुनरुक्त आख्यायिका आदिकों की संख्याका प्रमाण एक अरब पचीस करोड १२५००००००० इतना हो जाता है। इस अंग में २९उनतीस उद्देशनकाल हैं-प्रथम श्रुतस्कंध के १९ उन्नीस
और द्वितीय श्रुतस्कंध के १० दस इस प्रकार २९ उनतीस हैं, और इतने ही समुद्देशनकाल हैं । इसमें पदपरिमाण की अपेक्षा पांच लाख छिहोत्तर हजार ५७६००० पद है। अक्षर संख्यात हैं यावत्पद से 'अनंता गमाः, अनंता पयवाः, परातास्त्रसाः, अनंताः स्थावराः, शाश्वताः कृताः निवद्वाः निकाचिताः जिन प्रज्ञता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते. दश्यन्ते, निदयन्ते, उपदय॑न्ते, स एवं आत्मा भवति, एवं ज्ञाता भवति. एवं विज्ञाता भवति' इन अनुक्तपदों का संग्रह हुआ है। इनका अर्थ आचारांगस्वरूप के निरूपण करते समय कर दिया गया है। से इस प्रकार से इस सूत्र में चरण और करण की प्ररूपणा कही गई है। यहां अवशिष्ट कियापदों का भी ग्रहण कर लेना चाहिये और એક અબજ પચીસ કરોડ (૧૨૫ ૦૦૦૦.૦) રહે છે. આ અંગમાં ર૯ ઉદેશનકાળ છે–પહેલા શ્રુતસ્કંધના ૧૯ ઓગણીસ અને બીજા શ્રુતસ્કંધના ૧૦ દસ એ પ્રમાણે કુલ ર૯ ઓગણત્રીસ ઉદેશનકાળ છે અને એટલા જ સમુદેશનકાળ છે તેમાં પદોનું પ્રમાણ પાંચ લાખ છોતેર હજાર (પ૭૬૦૦૦) નું છે. તેમાં સંખ્યાત અક્ષર છે. यावत् ५६थी "अनंता गमाः, अनंता पर्यवाः, परोताः त्रसाः, अनन्ताः स्थावराः, शाश्वताः, कृताः, निबद्धाः निकाचिताः जिनप्रज्ञप्ताभावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दयन्ते, निदश्यन्ते, उपदर्यन्ते, स एवं आत्मा भवति, एवं ज्ञाताभवति, एवं विज्ञाता भवति" मा मनुत (२३४थित) पहने। સંગ્રહ સમજી લેવાનું છે. તે બધાના અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપનિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવ્યા છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં ચરણકરણની પ્રરૂપણા કહેવામાં આવી છે. અહીં બાકીનાં ક્રિયાપદેને પણ ગ્રહણ કરી લેવાનાં છે, અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #780

भावबोधिनी टीका. सप्तमा स्वरूपनिरूपणम्
७६१
प्रकारेण अत्र 'चरणकरणप्ररूवणा' चरणकरणप्ररूपणा 'आघविजइ' आख्यायते६। 'से तं णायाधम्मकहाओ' एतास्ता ज्ञाताधर्मकथाः।सू.१७९ ।।
साम्पतं सप्तमाङ्गस्योपासकदशायाः स्वरूपमाह-'से किं तं उवासगदसायो' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं उवासगदसाओ ? उवासगदसासु णं उवासयाणं णगरीइं उजाणाई चेइयाइं वणखंडा रायाणो अम्मापियरो समोसरणाई धम्मायरिया धम्मकहाओ इहलोइयपरलोइयइडिवि. सेसी। उवासयाणं सीलव्वयवेरमणगुणपच्चक्खाणपोसहोववासपडिवजणयाओ सुयपरिग्गही तवोवहाणा पडिमाओं उवसग्गा संलेहणाओ भत्तपञ्चक्खाणाइं पाओवगमाइं देवलोगगमणाई सुकुलपञ्चायाया पुणोबोहिलाभी अंतकिरियाओ आघविजंति६। उवासगदसासु णं उवासयाणं रिद्धिविसेसा परिसा वित्थरधम्मसवणाणि बोहिलाभा अभिगमासम्मत्तविसुद्धया थिरत्तं मूलगुण उत्तरगुणाइयारा ठिइविसेसा य बहुविसेसा पडिमाभिग्गहग्गहणपालणा उवसग्गाहियासणा णिरुवसग्गा य तवा य विचित्ता सीलव्वयगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासा अपच्छिममारणंतिय संलेहणाझोसणाहिं अप्पाणं जह य भावइत्ता बहूणि भत्ताणि अणसणाए य छेइत्ता उववण्णा कप्पवरविमाणुत्तमेसु जह अणुभवंति सुरवरविमाणवरपुंडरीएसु सोक्खाई अणोवमाइं कमेण भुत्तूण उत्तमाइं तओ आउक्खएणं चुया समाणा जह जिणमयंमि बोहिल«ण य संजमुत्तमं तमरयोउनका अर्थ जैसा इन पदों का अर्थ आचारांग स्वरूप निरूपण में किया गया है वैसा ही जानना चाहिये यह ज्ञाताधर्मकथाङ्गका स्वरूप है ।।सू.१७९॥ તેમનાં અર્થ પણ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધા છે. તે ત્યાંથી જોઈ લેવા. જ્ઞાતાધર્મકથાંગનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. સૂ. ૧૭લા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #781

७६२
समवायांङ्गसूत्रे
3
घविप्पमुक्का उति जह अक्खयं सव्वदुक्खमोक्खं । एए अन्ने य एवमाई अस्था वित्थरेण य । उवासयदसासु णं परित्ता वायणा, संखेजा अणुओगदारा जाव संखेजाओ संगहणीओ। से णं अंगट्रयाए सत्तमे अंगे, एगे सुयक्खंधे, दस अज्झयणा, दस उद्देसणकाला, दस समुद्देसणकाला, संखेज्जाइं पयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताई। संखेजाइं अक्खराइं जाव एवं चरणकरणपरूवणो आघविजइ । से तं उवासगदसाओ ॥सू. १८०॥
अब सूत्रकार सातवें उपासकदशाङ्ग का स्वरूप कहते हैटोकार्थ--'से कि तं उवासकदसाओ' अथ का सा उपासकदशाःहे भदन्त ! उपासकदशांग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-उवासगसासु णं) उपासकदशासु खलु-उपासक नाम श्रावक का है उनकी उपासकस्वबोधक दशा-अवस्थाओं का वर्णन इसमें हैं (उवासयाणं णगराइं) उपासकानां नगराणि-श्रावकों के नगरों का, (उजाणाई) उद्यानानि-उद्यानों का, (चेइयाई) चैत्यानि-चैत्यों व्यन्तरायतनों का,[वणखंडावनषण्डानि-वनखण्डों का,(रायाणो) राजानः-राजाओं का, (अम्मापियरो) अम्बापितरौ-मातापिता का, (समोसरणाई) समवसरणानि-समवसरणों का, (धम्मायारिया) धर्माचार्या:-धर्माचार्यों का, [धम्मकहाओ] धर्मकथाः-धर्मकथाओं का, इह. लोइयपरलोइयइडिविसेसा) ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः-ऐहलौकिक पारलौकिकऋद्धिविशेषों का, इसमें वर्णन है। (उवासयाणं) उपासकानां
હવે સૂત્રકાર “ઉપાસંકદશાંગ’ નામના સાતમાં અંગનું સ્વરૂપ બતાવે છે – टी--(से कि तं उवासकदसाओ ?) अथ का सा उपासकदशा:?है महन्त ! उपासशांगनु २१३५ छ ? उत्तर--(उवासगदसासु णं)उपासकदशासु खलु-श्रा१४ने पास ४९ छे. तेमनी पासवाध अ१यायानु वर्णन मा मगमा ४२सयु छे. (उवासयाणं णगराई)उपासकानाम् नगराणिउपासना ननु, (उजाणाई) उद्यानानि-Gधानानु, (चेइयाइं) चैत्यानिथैत्यानु (वणसंडा) वनषण्डानि-नमनु, [रायाणो] राजानः-रामानु (अम्मापियरो) अम्बापितरौ-मातापितानु, समोसरणा] समवसरणानिसमवसरणानु, [धम्मायरिया] धर्माचार्या:-यायायानु, [धम्मकहाओ] धर्मकथा:-- थामेनु, (इहलोइय परलोइय इविविसेसा) ऐहलौकिक पारलौकिक ऋद्धिविशेषाः-मने मा भने ५२सोनी पास ऋद्धियोनु ।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #782

भावबोधिनी टीका. सप्तमानस्वरूपनिरूपणम्
७६३ उपासकों के (सीलव्चयवेरमणगुणपञ्चक्खाणपोसहोववासपडिवजणयाओ। शीलव्रतविरमणगुणप्रत्याख्यानपौषधोपवासप्रतिपादनता:-शील-सामायिक, देशावकाशिक-(दशवांपोषध), अतिथिसंविभागवत, विरमण-मिथ्यात्वादि से निवृत्ति, गुण-तीनगुणवत, प्रत्याख्यान-पर्वदिन में त्याग करने योग्य वस्तु त्याग करना, पोषधोपवास-अष्टमी, चतुर्दशी आदि पर्वदिनों में आहार, शरीरसत्कार आदि का त्याग उसे पोषध कहते हैं उसके साथ जो उपवास-अहोरात्र रहना वह पोषधोपवास है, इन सब बातों का इसमें वर्णन है। सुयपरिगाहा) श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययन का, (तवोवहाणा) तपोपधानानि-उग्रतप का आचरण करना, (पडिमाओ) प्रतिमा:ग्यारह प्रतिमाओं का अथवा कायोत्सर्ग का, (उवसग्गा) उपसर्गाः-देवादिकृत उपद्रवों का (संलेहणाओ) सलेखनाया-संलेखनाका, (भत्तपच्चक्खाणाई) भक्त प्रत्याख्यानानि-भक्तप्रत्याख्यान का. (पाओवगमणाई) पादपोपगमनानि-पादपोपगमन आदि संथारो का, (देवलोगगमणाई) देवलोकगमनानि-देवलोकों में उत्पन्न होने का, (सुकुलमच्चायाया) सुकुलप्रत्या. यातानि-वहां से चक्कर उत्तमकुल में जन्म लेने का, (पुगोबोहिलामा) पुनर्बोधिलाभ:-पुन:बोधिलाभ का, [अंतकिरियाओ] अन्तक्रियाश्च-अन्तक्रिया-मोक्षप्राप्त करने का, (आघविजति) आख्यायन्ते-इसमें इन सब २५ मा न मावे छे. (उवासयाणं) उपासकाना-उपासना (सीलब्वयवे. रमणगुणपञ्चक्खाणपोसहोबवासपडिवजणयाओ ) शीलवतविरमणगुणप्रत्याख्यानपौषधोपवासप्रतिपादनता:-शीम-सामयि४, हे॥१४॥शि:-(दशवा पोषध), अतिथिसविलायत, वि२भए-मिथ्यात्व माहिमांथी निवृत्ति, गु- गु વ્રત, પ્રત્યાખ્યાન પર્વના દિવસોમાં ત્યાગ કરવા પાત્ર વસ્તુઓનો ત્યાગ, પિષધોપવાસ -આઠમચૌદશ આદિ પર્વ દિવસોમાં આહાર શરીરસત્કાર આદિને ત્યાગ કરે તેને પિષ घोपवास ४९ छ. ये थी मामतानु २मा म न छे (सुयपरिग्गहा) श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययन, (तवोवहाणा) तपोपधनानि-उतपनी माराधनानु, (पडिमाओ) प्रतिमाः- मनियार प्रतिभा मानु पथवा योत्सनु, (उक्सग्गा) उपसर्गा:-देवा त सोनु, (संलेहणाओ) संलेखनायाः-मनानु, (भत्तपञ्चक्खाणाई) भक्तप्रत्याख्यानानि-मतप्रत्याभ्याननु, (पाअोवगमणाई) पादपोपगमनानि-पापापशमन मा सयारामानु, (देवलोकगमणा)देवलोकगमनानि-हेयसभा उत्पन्न वार्नु, [सुकुलपच्चायाया) सुकुलप्रत्यायातानित्याथी व्यवीन उत्तममा म पाभवानु, (पुणोबहिलामा) पुनर्बोधिलाभ:पुनःमालिनु, (अंतकिरियाओ) अन्तक्रियाश्च-मने भीक्षातिनु, म PATI (आघविजंति) आख्यायन्ते-नि३५६५ ४२॥युछे, (उवासगदसासु ण) उपासकद
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #783

७६४
समवायाङ्गसूत्रे
का व्याख्या किया जाता है। (उवासगदसासु णं) उपासकदशासु खलुइस उपासकदशा में (उवासयाणं) उपासकानां-श्रावकों के (रिद्धिविसेसा) ऋद्धिविशेषाः-हयगजादिरूप तथा हिरण्य सुवर्ण आदि ऋद्धिविशेष.(परिसा) परीषद्-मातपिता आदि आभ्यन्तर सभा का तथा दासी, मित्र आदि रूप बाह्यपरिषद् का, (वित्थरधम्मसवणाणि) विस्तरधर्मश्रवणानि-भगवान् महावीर के समीप विस्तारपूर्वकश्रुतचारित्ररूप धर्म का श्रवण करना, (बोहिलाभा) बोधिलाभाः-जिनधर्म की प्राप्तिरूप बोधिलाभ, (अभिगमा)
अभिगमाः-सअसद् विवेकरूप अभिगम, (सम्मत्तविसुद्धया) सम्यक्तवविशुद्धता-सम्यत्तव की विशुद्धता, (थिरत्तं) स्थिरत्वं स्थिरता, (मूलगुण उत्तरगुणाइयारा) मूलगुणोत्तरगुणातिचारा:-श्रावक के मूलगुण और उत्तरगुणों के अतिचार, (ठिईविसेसा यास्थितिविशेषाश्च-श्रावकपर्यायरूपस्थितिविशेषा,(बहुविसेसा)बहुविशेषाः-और भी अनेक प्रकार, (पडिमाभिग्गहग्गहणापालणा) प्रतिमाभिग्रहग्रहणपालनानि-सम्यग्दर्शन आदि प्रतिमाएँ तथा प्रत्याख्यानविशेषरूप अभिग्रह का लेना और उसका पालन करना (उवसग्गाहियासणा) उपसर्गादिसहनानि-देवादिकृत उपद्रवों का सहना, ( णिरूवसग्गा य ) निरूपसर्गाश्व--उपसर्गका अभाव ये सब विषय वर्णित हुए हैं। तथा (तवा य विचित्ता) तपांसि विचित्राणि-अनशशासु खलु-मा अासाम (उवासयाणं) उपासकानां-श्रावना (रिद्धिविसेसा) ऋद्धिविशेषाः-हाथी, घोडमाहि३५ तथा २९य सुपण मा दि विशेषानु, (परिसा) परीषद्-भातपिता मा माल्य-त२ समानु तथा सा, सी, भित्र माह माह परिष नु, (वित्थरधम्मसवणाणि) विस्तरधर्मश्रवणानिसपान महावीरनी सभी विस्तारपूर्व श्रुतयारित्र३५ ५मना श्रवनु, (बोहिलाभा) बोधिलाभाः- मनी प्राप्ति३५ माशिवामनु', (अभिगमा) अभिगमाः-सहमस विवे४३५ मलिरामनु', (सम्मत्तविसुद्धया) सम्यक्तवविशुद्धतासम्प नी विशुद्धतानु, (थिरत्त) स्थिरत्वं-स्थिरतानु', (मूलगुणउत्तरगुणाइयारा) मूलगुणोत्तरगुणातिचाराः-श्रावना भूगुए भने उत्तरगुणेना अतिथानु, (ठिईबिसेसां य) स्थितिविशेषाश्च-श्रा५४ पर्याय३५ स्थितिविशेषनु', (बहुविसेसा)बहुविशेषाः-मी७ ५९ मने मामतानु', (पडिमाभिग्गहग्गहणा पालणा) प्रतिमाभिग्रहग्रहणपालनानि--सभ्य - Pule प्रतिमा तथा मAS सेवा मने तेना पाननु, (उवसग्गाहियासणा) उपसर्गादि सहनानि-हेवा इत सो सहन ४२वानु, (णिरूवसग्गाय) निरुपसर्गाश्च-मने अपना मभावनु न थयु छ. तथा (तवा य विचित्ता)तपांसि विचित्राणि-मनना
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #784

भावबोधिनी टीका. सप्तमाङ्ग स्वरूपनिरूपणम्
७६५
नादि विचित्रतप, ( सीलव्वय गुण वेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासा) शीलव्रतगुणवेरमणप्रत्याख्यानपोषधोपवासाः-शील तथा व्रत, गुणव्रत, मिथ्यात्वादि से विरक्ति, प्रत्याख्यान एवं पोषधोपवास ये सब कहे गये हैं । (अपच्छिममारणंतिया य संलेहणाझोसणाहिं' अपश्रिम मारणान्तिकात्म संलेखना जोपणाभिः - तप से और रागादिकों के जीतने से शरीर और जीव के कृश करनेरूप अपश्चिम - सर्वोत्कृष्ट - ऐसी मरण के लिये धारण की गई संलेखना के सेवन से (अप्पार्ण जह य भावइत्ता आत्मानं यथा च भावयित्वा - आत्मा को अपने आप को - भावित करके, जो श्राचक अनेक भक्तों का अनशन द्वारा छेदनकर देते हैं । (कप्पवर विमाणुत्तमेसु उचवण्णा) कल्पवर विमानोत्तमेषु उत्पन्नाः- उत्तम कल्पों के श्रेष्ठ विमानों में उत्पन्न होकर 'सुरविमाण पुंडरीएस' सुरवरविमानपुंडरिकेषु - उन सुरविमानरूपी उत्तम पुडरीकों में - मनःप्रसाद जनक होने के कारण कमल जैसे उनश्रेष्ठ विमानों में (अणोवमाई सोक्खाई जह अणुभवंति ) अनुपमानि सौरूयानि यथा अनुभवन्ति - जैसे२ अनुपम सुखों को भोगते हैं (कमेण भुत्तूण उत्तमाइ) क्रमेण भुक्तवा उत्तमानि - क्रमशः उन उत्तमसुखों के भोगने के बाद (तओ) ततः - वहां से (आउक्खएण) आयुक्षयेण - आयु के समाप्त વિચિત્ર તપ, ( सीलव्वयगुणवेरमणपश्ञ्चक्रवाणपोसहोववासा) -- शीलव्रतगुण वेरमणप्रत्याख्यान पोषधोपवासाः-शील तथा व्रत, गुणव्रत, मिथ्यात्व माद्दिथी विरक्ति, प्रत्याभ्यान भने योषधोपवास, मे धानु उथन उरायु छे (अपच्छिममारणंतियाय संलेहणा झोसणाहिं ) पश्चिममारणन्तिकात्म संलेखना जोषणाभिः- तपथी भने राजाहिने कुतवाथी शरीर भने लबने देश १२नार मेवी अपश्चिम- सर्वोत्कृष्ट भरगुने भाटे धारण ४२वामां आवेली सोमनाना सेवनथी [अप्पाणं जह य भावइत्ता ] आत्मानं यथा च भावयित्वा - खात्माने लावित अरीने ने श्रावङ खनेङ लङतोनु अनशन द्वारा छेहन हरी नामे छे (कप्पवर विमाणु
मेसु उववण्णा) कल्पवर विमानोत्तमेषु उत्पन्नाः- उत्तम उपानां श्रेष्ठ विभा नामां उत्पन्न थाने ( सुरवर विमाण पुंडरी एस ) सुरवर विमान पुंडरिकेषुતે દેવમાનરૂપી ઉત્તમ પુડરીકામાં-મનને માટે આનંદદાયક એવાં કમળ જેવાં श्रेऽविभानोमा (अणोचमाई सोवखाई जह अणुभवंति ) अनुपमानि सौख्यानि यथा अनुभवन्ति - Sal वां अनुषभ सुमोने लागवे छे. मने (कमेण भुत्तूणउत्तमाइ) क्रमेण भुक्त्वा उत्तमानि ते उत्तम सुमोनो उमशः उपलोग य पछी (तओ) ततः - त्यांथी ( आउक्खएण) आयुक्षयेण - मायुष्य
સમાપ્ત થતાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #785

७६६
समवायाङ्गसूत्रे होते ही (चुयासमाणा) च्युताः सन्तः-चवकर (जह) यथा-जिस तरह (जिणमयंमि) जिनमते-जिनशासन में स्थित होते हैं [बोहिलण य संजमुत्तम)बोधिं लब्धा च संयमोत्तमाम्-संयम से प्रशस्तबोधि को प्राप्त कर जिस तरह से (तमरयोघविप्पमुक्का) तमरजओघविप्रमुक्ताः -तमअज्ञान एवं रज-पापोत्पादककर्म-इन दोनों के समूह से रहित बनते हुए (सव्वदुक्खमोक्खं) सर्वदुःखमोक्षम्-सर्वदुःखों से रहित (अक्खयं) अक्षयं क्षय. रहित मुक्तिस्थान को (उवेंति) उपयन्ति-प्राप्त करते हैं, इनसबबातों की प्ररूपणा इस अंग में है। (एए अन्ने य एवमाई अथा वित्थरेण य) एते अन्ये च एवमादयअर्थाः विस्तरेण च-इस तरह इस सूत्र में ये पूर्वोक्त विषय और इसी प्रकार के और भी दूसरे विषय विस्तारपूर्वक प्रतिपादित किये गये हैं। (उवासयदसासु णं) उपासकदशासु खलु-इस उपासकदशासूत्र में (परित्ता वायणा) परीताः वाचनाः-वाचना संख्यात हैं, (संखेजा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-अनुयोगद्वार संख्यात हैं (जाव संखेजाओ संगहणीओ) यावत् संख्याताः संग्रहण्यः-यावत् संग्रहणियां संख्यात हैं। यहां यावत् पद से (संखेजा वेढा) संख्याता वेष्टका:वेष्टक संख्यात हैं,(संखेजा सिलोगा)संख्याताः श्लोकाः-श्लोक संख्यात हैं, (चुया समाणा) च्युताः सन्त;-24वीन (जह) यथा-वी रीत (जिणमयंमि) जिनमते-नशासनमा स्थित थाय छ,(बोहि लक्षण य संजमुत्तम)बोधिलब्धाश्च संयमोत्तमाम्-सयमयी प्रशस्त मोधिने प्रात ४ीन पीते(तमरयोघविप्पमुक्का) तमरजोधविप्रमुक्ताः --तम- मशान मने. २४-पापोत्या६४ भ. ये मन्नना समूथी २६त मनाने (सव्वदक्वमोक्ख) सर्वदुःखमोक्षम-समस्त माथी २हित, (अक्खयं) अक्षय-क्षय २डित भोक्षने (उति) उपयन्ति-प्रात ४२ छ, से मधी मामतानी प्र३५९॥ २॥ ममा ४२वाम मावी छे. (एए अन्नेय एवमाई अत्था वित्थरेण य) एते अन्ये च एवमादय अर्थाः विस्तरेण च--21 સૂત્રમાં ઉપરોકત વિષયનું તથા એજ પ્રકારના અન્ય વિષયનું પણ વિસ્તારપૂર્વક प्रतिपादन यु छ. (उवासयदसामु णं)उपासकदशासु खलु-मा पास४६॥ सूत्रमा (परिता वायणा) परीताः वाचनाः-स'ज्यात वायनमा छ, (संखेजा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-सभ्यात मनुयोग द्वा२ छ, (जाव संखेजाश्रो संगहणीओ) यावत् संख्याताः संग्रहण्यः-त्याथी बने સંખ્યાત સંગ્રહણિઓ છે ત્યા સુધીના પદ એટલે કે “સંખ્યાત વેષ્ટકો છે, સંખ્યાત यो। छ, सन्यात प्रतिपत्तिये। छ,” मा पनि समावेश यावत्' ५४थी ४२।। छे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #786

भावबोधिनी टीका. सप्तमाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
७६७ (संखेजा पाडवत्तीओ) सख्याताः प्रतिपत्तयः-प्रातपात्तया संख्यात हैं, (से गं अंगट्टयाए सत्तमे अंगे) ताः खलु अङ्गार्थतया साममङ्गम्-यह अंग की अपेक्षा सातवां अंग है। (एगे सुयक्खधे) एकःश्रुतस्कन्धः-इस में एक श्रुतस्कंध है। (दस अज्झयणाई) दश अध्ययनानि-दस अध्ययन हैं, (दस उद्देसणकाला) दस उद्देशनकाला:-दश उद्देशनकाल है, ( दस समुदेसणकाला) दशसमुद्देशनकाला:-दस समुद्देशनकाल हैं, (संखेजाई पयसहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ताईसंख्येयानि पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानिपदपरिमाण की अपेक्षा संख्यात-ग्यारह लाख बावन हजार पद हैं(संखेज्जाई अक्खर इं) संख्येयानि अक्षराणि-संख्यात अक्षर है ।(जाव चरणकरणपरूवणा आपविजइ) यावत चरणकरणप्ररूपणा: आख्यायते-यावत् शब्द से यहां 'अनंता गमाः, अनंता पयवाः, परीतास्त्रसाः, अनताः स्थावराः, शाश्वतकतनिबद्धनिकाचिताः जिनमज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते. दयन्ते, निदश्यन्ते, उपदश्येन्ते, स एवं आत्मा भवति, एवं ज्ञाता भवति, एवं विज्ञाता भवति'इन अनुक्तपदों का संग्रह हुआ हैं । इनका अर्थ आचारांग स्वरूप के निरूपण करते समय करदिया गया है। इस प्रकार इस सूत्रमें चरण और करण की प्ररूपणा को गई है (से त उवासगदसाओ) एतास्ताः उपासकदशा:-यह उपासकदशासूत्र का स्वरूप है ॥सू.१८०॥ (से णं अगट्टयाए सत्तमे अंगे) ताः खलु अङ्गार्थतया सप्तममङ्गम्---
गनी अपंक्षा ते सातभु म छे. (एगे सुयवखधे) एकःश्रुतस्कन्धःतेमi 4श्रुत२४५ . (दस अज्झयणाई) दस अध्ययनानि-६स अध्ययन छ, (दस उद्देसणकाला) दस उद्देशनकाला:-इस देशन छ, (दस समस. णकाला) दस समुद्देशनकालाः-६स समुद्देशना छ, (संखेजाई पयसहस्सा पयग्गेणं पण्णत्ताइ) संख्येयानि पद सहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-तभा पहनु प्रमाण सध्यात-मगिया२ साप मापन गर्नु छ, (संखेन्जाइ अक्खराई) संख्येयानि अक्षराणि-सण्यात अक्ष। छ, ( जाव चरणकरणपरूवणा आघविजइ) यावत् चरणकरणप्ररूपणाः आख्यायन्ते:-मी 'यावत' शथी मन त गर्भ छ, मन पर्यायी छे, सयात त्रस छ, मन स्था१२ छ,शाश्वत कृतनिबद्धनिकाचिताः जिनप्रज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दश्यन्ते, निदश्यन्ते, उपदश्यन्ते, स एवं आत्मा भवति, एवं ज्ञाता भवति, एवं विज्ञाता भवति" मा मथित पहानी समावेश थये समपानी છે. તેમના અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દેવામાં આવ્યા છે. આ રીતે આ સૂત્રમાં ચરણ અને કરણની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. (से तं उवासगदसाओ) एतास्ताः उपासकदश:-Sपास४४in सूत्रनु मा પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. તે સૂ ૧૮૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #787

७६८
समवायानसूत्रे टीकार्थ-सप्तमाङ्गस्वरूपं परिपृच्छति-'से किं तं उवासगदसाओ' अथ कास्ता उपासकदशाः? आह-'उवासगदसासु णं' उपासकाः-श्रावका:-तेषामुपासकत्व बोधिका दशाध्ययनप्रतिबद्धा-दशा-अवस्था उपासकदशास्तासु उपासकदशासु खलु 'उवासयाणं' उपासकानां श्रावकाणां 'नगराई' नगराणि, 'उजाणाई उद्यानानि 'चेइयाई' चत्यानि 'वणखंडा' वनषण्डाः 'रायाणो' राजानः, "अम्मापियरो' मातापितरौ, 'समोसरणाई' समवसरणानि 'धम्मायरिया' धर्माचार्याः 'धम्मकहाओ' धर्मकथाः 'इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा' ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः। तथा-'उवासयाणं' उपासकानाम् ‘सीलव्वय वेरमणगुणपञ्चक्खाणपोसहो. बवासपडि वाजणयाओं' शीलव्रतविरमणप्रत्याख्यानपौषधोपचासप्रतिपादनता:--- तत्र-शीलानि-सामायिक-देशावकाशिक-पोषधा-तिथिसंविभागाख्यानि, व्रतानि पश्चाणुव्रतानि, गुणाः त्रीणि गुणव्रतानि, विरमणम्-मिथ्यात्वान्निवर्तनम् , प्रत्याख्यानम् पर्वदिनेषु त्याज्यानां परित्यागः. पोषधोपवासाः-पोषं-पुष्टिं धर्मस्य वृद्धिमिति यावद् धत्ते पोषधः अष्टमी-चतुर्दश्यमावस्यापूर्णिमादिपर्वदिनानुष्ठेयो ___टीकार्थ-‘से किं तं उवासकसाओ' इत्यादि-हे भदंत ! उपासकद. शांग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-उपासक नाम श्रावक का है। इसके दश अध्ययन हैं । इन अध्ययनों में इनकी उपासकत्वबोधकदशाअवस्थाओं का वर्णन किया गया है । इसलिये इसका नाम उपासकदशा हुआ है। इस उपासकदशासूत्र में श्रावकों के नगरों का, उद्यानों का, चैत्यों का, वनखंडों का, राजाओं का, मातापिता का, समवसरणों का धर्माचार्यों का, धर्मकथाओं का, ऐहलौकिक, पारलौकिक ऋद्धिविशेषों का, तथा इन उपासकों के शीलवतों का, अणुव्रतों का-अपशस्तकामरागादिकभावों से विरति का, गुणवतों का, नमस्कारसहितप्रत्याख्यानों का, पोषधोपवास का-पोष अर्थात् पुष्टिको धारण करे ऐसा जो आहार, शरीरसत्कार
--'से किं तं उवासकदसायो' इत्यादि । હે ભદન્ત ! ઉપાસકદશાંગનું સ્વરૂપ કેવું છે? ઉત્તર-ઉપાસક શ્રાવકને કહે છે. આ સૂત્રના દસ અધ્યયન છે, એ અધ્યયનમાં તેમની ઉપાસકત્વબેધક દશાઓ અવસ્થાઓનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી તેનું નામ “ઉપાસકદશા” પડ્યું છે. આ ઉપાસકદશાસૂત્રમાં શ્રાવકોનાં નગરનું, ઉદ્યાનનું, ચિત્યનું, વનખંડનું, રાજાઓનું, માતાપિતાનુ, સમવસરણોનું, ધર્માકથાઓનું, આલોક અને પરલોકની વિશિષ્ટ દ્ધિનું તથા તે ઉપાસકનાં આણુવ્રતાનું શીલવતે નું, ગુણવ્રતનું, નમસ્કાર સહિત પ્રત્યાખ્યાનનું, પિષધેપવાસનું (પષ એટલે કે પુષ્ટિને ધારણ કરનાર આહાર, શરીર સત્કાર આદિનો ત્યાગ, તેને પિષધ કહે છે, તેની સાથેને જે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #788

भावबोधिनी टीका. सप्तमा स्वरूपनिरूपणम
७६९
७६९
व्रतविशेषः, स चाऽऽहार-शरीरसत्कारत्याग-ब्रह्मचर्याऽ-व्यापारभेदाच्चतुर्विधः, तेन सहिता उपवासाश्चेत्येषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तेषां प्रतिपादनताः प्रतिपतयःस्वीकरणानि. 'सुयपरिग्गहा' श्रुतपरिग्रहाः श्रुताध्ययनानि, 'तवोवहाणा' तप उपधानानि-उग्रतपश्चरणानि, 'पडिमाओ' प्रतिमाः-एकादश उपासकप्रतिमाः, कायोत्सर्गा वा, ‘उवसग्गा' उपसर्गाः-देवादिकृतोपद्रवाः, 'संलेहणा' संलेखनाःशरीरकषायादिं शोषणलक्षणाः, ‘भत्तपञ्चक्खाणाई' भक्तप्रत्याख्यानानि 'पायो. वगमणाई' पादपोपगमनानि, 'देवलोगगमणाई' देवलोकगमनानि, देवलोकात् पुनः 'सुकुलपञ्चायाया' सुकुलप्रत्यायातानि-सुकुलजन्मानि 'पुणो बोहिलाभा' पुनर्बोधिलाभाः, अंतकिरियाओ' अन्तक्रियाश्च-मोक्षः 'आधविजंति' आख्यायन्ते। तथा 'उवासगदसासु णं' उपासकदशासु खलु 'उवासयाणं' उपासकानाम् 'रिद्धिविसेसा'हयगजगवादिरूपा हिरण्यसुवर्णमणिमाणिक्यादिरूपाश्च ऋद्धिविशेषाः 'परिसा' परिपत्-मातापितृपुत्रादिरूपाऽऽभ्यन्तरपरिषत्, दासीदास मित्रादिरूपा च आदि का त्याग उसे पोषध कहते हैं, उसके साथ जो उपवास-अहोरात्र रहना वह पोषधोपवास है उसका, श्रुताध्ययनका, उग्रतपश्चरणों का, ११ग्यारह प्रतिमाओं का अर्थात् अभिग्रहविशेषों का अथवा कायोत्सर्ग का, देवादिकृत उपद्रवों का, भक्तप्रत्याख्यान का, पादपोपगमन आदि संथारों का, देवलोकों में उत्पन्न होने का, वहां से चक्कर उत्तमकुल में जन्मलेने का, पुनः बोधिलाम का और अंतक्रिया-मुक्ति प्राप्त करने का, इसमें कथन है । तथा इस उपासकदशा में श्रावकों के गज, वाजी, गाय आदिरूप एवं हिरण्य, सुवर्ण, मणि और माणिक्य आदिरूप ऋद्धिविशेषरूप ऋद्धिविशेष, माता, पिता, पुत्र आदिरूप आभ्यन्तरपरिषत् અહોરાત્રિનો ઉપવા સ તેને પે ષધોપવાસ કહે છે), ધર્મશાસ્ત્રોનાં અધ્યયનનું, ઉગ્ર તપસ્યાઓનું, ૧૧ પ્રતિમાઓનું એટલે કે અભિગ્રહવિશેષાનું અથવા કાયોત્સર્ગનું, દેવાદિકૃત ઉપસર્ગોનું, સં લેખનાનું, ભકતપ્રત્યાખ્યાનનું, પાદપપગમન આદિ સંથારાઓનું, દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થવાનું, ત્યાંથી ચ્યવને ઉત્તમકુળમાં જન્મ લેવાનું, પુનઃ ધિલાભનું અને અન્તકિયા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનું વર્ણન આ અંગમાં કર્યું छ. तथा मा पासशसभा श्रापना 10४, घोडा, आय, मा३५ डि२९य, સુવર્ણ, મણિ અને માણેક આદિરૂપ વિશિષ્ટ અદ્ધિનું, માતા, પિતા, પુત્ર આદિરૂપ અભ્યન્તર પરિષદ અને દાસ, દાસી, મિત્ર આદિરૂપ બાહ્ય પરિષદનું, ભગવાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #789

७७०
समवायाङ्गसूत्रे बाह्यपरिषत् 'वित्थरधम्मसवणाणि' विस्तरधर्मश्रवणानि-भगवतो महावीरस्य सविधे विस्तररूपेण धर्मश्रवणानि ततो 'बोहिलाभा' बोधिलाभाः जिनधर्मप्राप्तयः, ' अभिगम' अभिगमाः सदसद्विवेकाः ' सम्मत्त विसुद्धया' सम्पत्वविशुद्धता * थिरत्तं ' स्थिरत्वम्--एतदपि सम्यक्त्वशुद्धिरेव, 'मूलगुणउत्तरगुणाइयारा'
मूलगुणोत्तरगुणातिचाराः---मूलगुणोत्तरगुणाः----अणुव्रतादयः, तेषाम् अतिचाराः--वधबन्धत्तादिद्वारा खण्डनानि, 'ठिइविसेसा य' स्थितिविशेषाश्च श्रावकपर्यायविशेषाश्च, तथा-'वहुविसेसा' बहुविशेषाः-अनेकविधाः, 'पडिमा' प्रतिमाः-सम्यग्दर्शनादिप्रतिमाः 'अभिग्गहग्गहणपालणा' अभिग्रहग्रणपालनानि-अभिग्रहस्य प्रत्याख्यानविशेषस्य ग्रहणानि-स्पीकरणानि पालनानि च तथा 'उवसग्गाहियासणा' उपसर्गाधिसहनानि-उपसर्गाणामधिसहनानि देवादिकृतोपद्रवसहनानि, 'णिरुवसग्गा य' निरूपसर्गाश्च-उपसर्गाभावाश्च आख्यायन्ते, तथा-'तवा य विचित्ता' तपांसि च विचित्राणि 'सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्रवाणपोसहोववासा' शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यानपौषधोपवासाः, शीलवतादीनामर्थाः पूर्वमुक्ताः, आख्यायन्ते । एवमेव 'अपच्छिममारणंतियाय संलेहणाझोसएवं दासी, दास, मित्र आदिरूप बाह्यपरिषद्, भगवान महावीर के समीप विस्तारपूर्वक श्रुतचारित्ररूप धर्मका श्रवण, जिनधर्म की प्राप्तिरूप बोधिलाभ, सद्असद् विवेकरूप अभिगम, सम्यत्तव की विशुद्धता, स्थिरता, मूलगुण-उत्तरगुणों के अतिचार, श्रावकपर्याय-विशेषरूप स्थितिविशेष
और भी अनेक प्रकार, सम्यग्दर्शन आदि प्रतिमाएँ (अभिग्रहविशेष) प्रत्याख्यान (पञ्चक्खान) लेना और उसका पालन करना, देवादिकृत उपद्रवों का सहना, और उपसर्ग का अभाव ये सब विषय वर्णित हुए हैं। तथा विचित्र२ तपस्यायें, शीलवत, गुणवत, मिथ्यात्वादि से विरक्ति, प्रत्याख्या एवं पोषधोपवास ये सब कहे गये हैं। तथा तप से और रागादिकोंके जीतने से शरीर और जीव कृश करनेरूप अप. મહાવીરની સમીપે વિસ્તારપૂર્વક શ્રુતચારિત્રરૂપધર્મ શ્રવણનું, જનધર્મની પ્રાપ્તિરૂપ બધિલાભનું, સારૂં નરસું સજવાના વિવેકરૂપ અભિગમનનું, સમ્યકત્વની વિશુદ્ધતાનું, સ્થિરતાનું, મૂલગુણ–ઉત્તરગુણોના અતિચારનું, શ્રાવક પર્યાયરૂપ સ્થિતિવિશેષનું, અને સમ્યગદર્શન આદિ પ્રતિમાઓનું-(અભિગ્રહ વિશેષનું), પ્રત્યાખ્યાન લેવા અને પાળવાનું, દેવાદિત ઉપસર્ગોને સહન કરવાનું, અને ઉપસર્ગના અભાવનું વર્ણન આ અંગમાં કરાયું છે. તથા વિચિત્ર તપસ્યાઓ, શીલવત, ગુણવ્રત, મિથ્યાત્વ આદિ વિરકિત, પ્રત્યાખ્યાન અને પિષધોપવાસ, એ બધા વિષયોનું તેમાં નિરૂપણ કર્યું છે. તથા તપથી અને નાગરિકને જીતવાથી શરીર અને જીવને કૃશ કરવારૂપ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #790

भावबोधिनी टीका. सप्तमाजस्वरूपनिरूपणम्
७७१ णाहिं' अपश्चिममारणान्तिकात्मसलेखनाजोषणाभिः- 'अपच्छिम' नास्तिपश्चिमो याभ्यस्ता अपश्चिमाः, 'मारणंति य' मारणान्तिक्यः-मारणान्ते भवा:-मरण. कालिक्यश्च या 'आय-संलेहणा' आत्मसंलेखनाः आत्मनः शरीरस्य जीवस्य च तपसा रागादिजयेन च कृशीकरणानि-तासां 'झोसणा' जोषणा:-सेवनास्ताभिः, 'जह य' यथा च 'अप्पाणं' आत्मानं 'भावइत्ता' भावयित्वा 'बहूणि भत्ताणि' बहूनि भक्तानि 'अणसणाए' अनशनेन 'छेअइत्ता' छेदयित्वा च 'उववण्णा' उपपन्नाः क ? तदाह-'कप्पवरविमाणुत्तमेसु' कल्पवरविमानोत्तमेषु कल्पवरेषु यानि विमानोत्तमानि तानि तेषु उत्पन्नाः सन्तः, तत्र 'सुरविमाणवरपुंडरीएसु' सुरविमानवरपुण्डरीकेषु-सुरक्मिानानि वरपुण्डरीकाणीव-मनःप्रसादसंपादकत्वेन उत्तमकमलानीव तेषु 'अणोवमाई' अनुपमानि 'सोक्खाइ' सौख्यानि 'जह' यथा 'अणुभवंति' अनुभवन्ति, तथा च-'कमेण' क्रमेण तानि 'उत्तमाइं’ उत्तमानिउत्कृष्टानि सौख्यानि 'भुत्तूण' भुत्तवा, 'तओ ततः-देवलोकेभ्यः 'आउक्खएणं' आयुःक्षयेण 'चुया समाणा' च्युताः सन्तः 'जह' यथा जिणमयंमि' जिनमतेजिनशासने स्थिताः 'संजमुत्तम' संयमोत्तमां-संयमेन उत्तमाम्-प्रशस्ताम् 'बोहिं' 'लढुण य' लब्ध्वा य 'तमरयोघविप्पमुका' तमोरजओघविप्रमुक्ताः-तमश्चाज्ञानं श्चिम-सर्वोत्कृष्ट ऐसी मरण के लिये धारण कि गई संलेखना के सेवन से आत्माको-अपने आपको भावित करके, जो श्रावक अनेक भक्तों का अनशन द्वारा छेदन कर देते है, वे जिस रूपमें उत्तम कल्पों के श्रेष्ठ विमानों में उत्पन्न होकर उन सुरबिमानरूपी उत्तमपुंडरीकों मेंमनःप्रसादजनक होने के कारण कमल जैसे उन श्रेष्ठ विमानों मेंजैसे २ अनुपम सुखों को भोगते हैं और क्रमशः उनसुखों को भोगने के बाद वहां से भुज्यमान आयु के समाप्त होते ही चवकर वे जिस तरह जिनशासन में स्थित होते हैं और संयम से प्रशस्तबोधि को प्राप्त कर जिस तरह से तम-अज्ञान एवं रज-पापोत्पादककर्म-इन दोनों સર્વોત્કૃષ્ટ પ્રકારની મરણને માટે ધારણ કરેલી સંખનાના સેવનથી આત્માને -પોતાની જાતને ભાવિત કરીને જે શ્રાવક કર્મોનું અનશન દ્વારા છેદન કરીને ઉત્તમ કપોમાંનાં શ્રેષ્ઠ વિમાનોમાં ઉત્પન્ન થઈને તે સુરવિમાનરૂપી ઉત્તમ પુંડરીકેમાં મનને આનંદદાયક એવાં કમળ સમાન તે શ્રેષ્ઠ વિમાનમાં-કેવાં કેવાં અનુપમ સુખ ભેગવે છે. અને કમશઃ તે સુખને ઉપભોગ કરીને ત્યાંનું આયુષ્ય સમાપ્ત થતાં ત્યાંથી ચવીને કેવી રીતે જનશાસનમાં આવે છે અને સંયમથી પ્રશસ્ત माधिन प्रा श२ वी शते तम-मज्ञान भने रज-पापोत्पा६४ म, मे मन्नने।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #791

७७२
समवायाङ्गसूत्रे
रजः-पापाधायकं कम, तयो ये ओघः-समूहस्तस्माद् विप्रमुक्ताः-विनिर्गताः अर्थात कमरहिताः सन्तः 'जह' यथा-येनप्रकारेण 'सव्वदुक्खमोक्खं' सर्वदुःख मोक्ष-सर्वदुःखेभ्यो मोक्षो मुक्तिर्यत्रतत्तथोक्तम्, 'अक्खयं' अक्षयं-क्षयरहितं मुक्तिस्थानम् 'उति' उपयन्ति प्रामुवन्ति, तथाऽऽख्यायन्ते । उपसंहरन्नाह-'एए अन्ने य एवमाई' एतेऽन्ये च एवमादयः 'अत्था' अर्थाः 'वित्थरेण य' विस्तरेण च अत्रारूयायन्ते । 'उवासयदसासु णं' उपासकदशासु खलु 'परित्ता वायणा' परीताः संख्याताः वाचनाः 'संखेज्जा अणुओगदारा' संख्येयानि अनुयोगद्वा
राणि 'जाव' यावत् 'सखेजाओ' संख्येयाः 'संगहणीओ' संग्रहण्य आख्यायन्ते । 'से णं' ताः खलु ‘अङ्गट्टयाए' अङ्गार्थतया 'सत्तमें अंगे' सप्तममङ्गम् । अत्र 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः, 'दस अज्झयणाइ' 'दस अध्ययनानि' 'दस उद्देसणकाला' दश उद्देशनकालाः, 'दस समुद्देसणकाला' दश समुद्देशनकालाः 'संखेजाइं पयसयसहस्साई' संख्येयानि पदसहस्राणि-एकादशलक्षाणि द्विपश्चाशत्सहस्राणि (११५२०००) च पदानि 'पयग्गेणं' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'प्रज्ञप्तानि' इत्यस्य लिङ्गवचनविपरिणामेन सर्वत्रान्वयः कार्यः। तथाऽत्र-'संखेजाई अक्खराइं जाव' संख्येयानि अक्षराणि यावत् प्रज्ञके समूह से रहित बनते हुअ सर्वदुःखों से जहां मुक्ति है ऐसे अक्षयस्थान-मोक्षस्थान को प्राप्त करलेते हैं यह सब विषय उस प्रकार से इस अंग में कहा गया है। इस तरह इस सूत्र में ये पूर्वोक्त विषय
और इसी प्रकार के और भी दूसरे विषय विस्तारपूर्वक प्रतिपादित किये गये हैं। इस उपासकदशाङ्गसूत्रमें वाचना संख्यात हैं, अनुयोगद्वार संख्यात हैं यावत् संग्रहणियां संख्यात है। यह अंग की अपेक्षा सातवां अंग है। इसमें एक श्रुतस्कंध है। दस अध्ययन हैं । दस उद्देशनकाल है । दश समुद्देशनकाल हैं, पदपरिमाण की अपेक्षा संख्यात ग्यारह लाख बावन हजार ११५२००० पद हैं। तथा संख्यात अक्षर आदि हैं। ક્ષય કરીને જ્યાં સમસ્ત દુ:ખોથી મુકત થવાય છે એવા અક્ષયસ્થાન–મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે, એ બધા વિષયેનું આ અંગમાં કથન થયું છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં પૂર્વોક્ત વિનું અને એ જ પ્રકારના અન્ય વિષયનું પણ વિસ્તારથી પ્રતિપાદન કર્યું છે. આ ઉપાસકદશાસૂત્રમાં સંખ્યાત વાચનાઓ છે, સંખ્યાત અનુયોગ દ્વાર छे, यावत् सध्यात सं ये छ. भगनी अपेक्षा ते सातभुम. तेभा એક શ્રુતસ્કંધ છે, દસ અધ્યયન છે, દસ ઉદેશનકાળ છે અને દસ સમુદેશનકાળ છે. તેનાં પદોનું પ્રમાણ અગિયાર લાખ બાવન હજાર (૧૧પ૨૦૦૦) નું છે. તથા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #792

भावबोधिनी टीका. अष्टमानस्वरूपनिरूपणम्
७७३
सानि । 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेणाऽत्र 'चरणकरणपरूवणा' चरणकरणप्ररूपणा 'आघविजइ' आख्यायते । ‘से तं उवासगदसाओ' एतास्ता उपासकदशाः।सू.१८० । अष्टमस्याङ्गस्य स्वरूपमाह-'से कि सं अंतगडदसायो' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं अंतगडदसाओ ?, अंतगडदसासु णं अंतगडाणं णगराइं उजाणाइं चेइयाइं वणसंडा रायाणो अम्मापियरो समोसरणाई धम्मायरिया धम्मकहा इहलोइअ परलोइअइड्डिविसेसा भोगपरिचाया पठवजाओ सुयपरिग्गहा तवोवहाणाइं पडिमाओ बहुविहाओ खमा अज्जवं मद्दवं च सोअं च सच्चसहियं सत्तरसविहो य संजमो उत्तमं च बंभं अकिंचणया तवो चियाओ समिइगुत्तीओ चेव तह अप्पमायजोगो सज्झायज्झाणाण य उत्तमाणं दोण्हं पि लक्खणाइं पत्ताण य संजमुत्तमं जियपरीसहाणं चउव्विहकम्मक्खयम्मि जह केवलस्स लंभो परियाओ जत्तिओ य जह पालिओ मुणिहिं पाओवगओ य जो जहिं जत्तियाणि भत्ताणि तेइता अंतगडो मुनिवरो तमरयोघविप्पमुक्को मोक्खसुहमणुत्तरं च पत्तो। एए अन्ने य एवमाई अत्था वित्थरेणं परूविजंति। अंतगडदसासु णं परित्ता वायणा संखेजा अणुओगदारा जाव संखेजाओ संगहणीओ संखेजाओ पडिवत्तीओ। से णं अगट्याए अट्रमे अंगे। एगे सुय
खंधे,दस अज्झयणा,अटुवग्गा,दस उद्देसणकाला,दस समुदेसणकाला संखेजाइं पयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ता, संखेज्जा अक्खरा जाव एव चरणकरण परूवणाआघविजइ।से तं अंतगडदसाओ।सू.१८१॥
इस प्रकार से इसमें चरण और करण की प्ररूपणा हुई है। यह उपासकदशाङ्ग सूत्र का स्वरूप है ॥सू.१८०।।
સંખ્યાત અક્ષર આદિ છે. આ રીતે આ અંગમાં ચરણ અને કરણની પ્રરૂપણા થઈ છે. ઉપાસકદશાસ્ત્રનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. સૂ. ૧૮૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #793

७७४
समवायाङ्गसूत्रे
अब सूत्रकार आठवें अंग का स्वरूप कहते है
शब्दार्थ - - ( से किं तं अंतगडदसाआ) अथ का सा अन्तकृतदृशाःहे भदन्त ! अंतकृतदशासूत्र का क्या स्वरूप है ? उत्तर - ( अंतगडदसासु ण) अन्तकृतदशासु खलु - अन्तकृत दशा में (अंतगडानं) अन्तकृतानां - अन्तकृत - मुनियों के ( गराई ) नगराणि - नगरों का, ( उज्जाणा इं ) उद्यानानि - उद्यानों का, (चेहयाई) चैत्यानि-त्यों व्यन्तरायतनों का, [वणसंडा] वनषण्डा - वनखंडों का, [रायाणो ] राजानः - राजाओं का, ( अम्मापियरो) अम्बापितरौ-माता, पिताओं का (समोसरणाइं) समवसरणानि - समवसरणों का ( धम्मायरिया) धर्माचार्याः- धर्माचार्यों का ( धम्मकहा) धर्मकथा: - धर्मकथाओं का ( इहलोइय परलोमडिविसेसा) ऐहलौकिक पारलौकिक - ऋद्धिविशेष का, (भोगपरिचाया ) भोगपरित्यागाः - भोगपरित्यागों का (पञ्चज्जाओ) प्रव्रज्याः प्रव्रज्याओं का, (सुय परिगाहा) श्रुतपरिग्रहाः श्रुतपरिग्रहों श्रुताध्ययनों का (तवो वहाणाई) तपोपधानानि - विशिष्टतपश्चरणों [उग्र ] का (बहुविहाओ पडिमाओ) बहुविधा:- प्रतिमा:मासिक आदि के भेद सेअनेक प्रकार की प्रतिमाए - अर्थात् १२ - प्रकार की भिक्षु प्रतिमाओं का, (खमा) क्षमाः, च (अज्जवं ) आर्जवं मृदुता, ( मद्दवं) मार्दवंमार्दव - मृदुता, ( सच्चसहियं सोअं च) सत्यसहितंशौचं च- दूसरों के द्रव्य
હવે સૂત્રકાર આઠમાં અંતકૃતદશા નામના સૂત્રનું સ્વરૂપ બતાવે છે— शब्दार्थ - (से किं तं अंगगडदसाओ ?, अथ का सा अन्तकृतदशाः ? - हे लद्दन्त ! अ ंतद्वृतःशास्त्रनु स्व३५ ठेवु छे ? उत्तर-- ( अंतगडद सासु णं) अन्तकृतदशासु खलु - अंततःशामां (अंतगडाणं ) अन्तकृतानां - अन्तङ्कृत मुनियोनी (नगराइ) नगराणि - नगरेरोनु, (उज्झाणाई) उद्यानानि - उद्यानानु, (चेझ्याइ) चैत्यानि-यैत्यानु', (वणसंडा ) वनषण्डा - वनम डोनु, (रायाणो) राजानःरान्नामनु ( अम्मापियरो) अम्बापितरौ - भाता, पितानु (समोसरणाई) समवसरणानि -- समवसरणेोनु, (धम्मायरिया) धर्माचार्याः - धर्मायायनु, (धम्मकहा) धर्मकथाः- धर्भानु', ( इहलोइय पर लोइयइडिविसेसा) ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः -- सो मेने चराउनी विशिष्ट ऋद्धियोनु, (भोगपरिचाया ) भोगपरित्यागाः - लागना परित्यागनु, (पव्वज्जाओ) प्रव्रज्या:दीक्षा मनु, (सुपरिग्गहा ) श्रुतपरिग्रहाः - श्रुताध्ययनानु (तबोवहाणाई) तपोपधानानि - विशिष्ट तपस्यानु, (बहुविहाओ पडिमाओ) बहुविधाः प्रतिमाःમાસિકી આદિના ભેદથી ખાર પ્રકારની ભિક્ષુપ્રતિમાઓનું, વર્ણન કર્યું છે. તથા (खमा) क्षमाः - क्षमा, (अज) आर्जवं मानव भृहुता, (मद्दवं) मार्दवंभाई- भृहुता, (सच्चसहियं सोअं च ) सत्यसहितं शौचं च- अन्यना द्रव्यनु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
sym

Page #794

७७५
भाववोधिनी टीका. अष्टमास्वरूपनिरूपणम्
का अपहरण करने स उद्भूत मालनता स राहत (हाना, सत्तरसावहा य संजमो ) सप्तदशविधश्च संयमः - पृथिवी काय आदि सत्तरह प्रकार का संयम, (उत्तम च बभ) उत्तमं च ब्रह्म-मैथुन विरति आदि रूप उत्कृष्ट ब्रह्मचर्य, (अकिंचनता परिग्रह का त्यागरूप [तवो] तपः- तप, (चियाओ (त्याग) - आगमोत्तविधि से मुनियों को आहारपानी लाकर देना, (समिइ गुत्तीओ चेव) समिति - गुप्तयश्चैवपांच समितियां, तीन गुप्तियां ( अप्पमायजोगो) अप्रमादयोगः - अप्रमादयोगों का (सज्झायज्झाणाण य उत्तमाणं दोन्हं पि) स्वाध्यायध्यानयोश्च उत्तमयोर्द्वयोरपिउत्तम स्वाध्याय और ध्यान इन दोनों के (लक्खाणाई) लक्षणाणि - लक्षण, ये सब विषय कहे गये हैं। 'संजमुत्तमं पत्ताणं' संयमोत्तम प्राप्तानां सर्वविरति आदि रूप उत्तमसंयम को प्राप्त करने वाला (जियपरीसहाणं) जितपरीषाणाम् एवं परीषहों को जीतने वाले ( मुणिहि मुनीनां-मुनियों को, (चउ विहक मक्खयम्मि) चतुर्विधकर्मक्षयैः - घातिक कर्म क्षय होने पर (जह के - लस्स लंभो ) यथा केवलस्य लाभः - :- जिस प्रकार केवलज्ञान की प्राप्ति होती है ( जत्तिओ य परियाओ) यावान् पर्यायः - जितने वर्षतक दीक्षापर्यायपाली, (जह पालिओ) यथा पालितः -- जिसप्रकार से उन्हों ने उसका पालन किया, (जो जहिं पाओगओ) यः यत्र पादपोपगमश्च तथा यावन्ति भक्तानि जो मुनि जहां पादपोपगमन संथारा को धारण करके (जत्तियाणि भत्ताणि अषडु२ए| ४२वाथी उत्पन्न थयेस भविनताथी रहित ) ( सत्तरसविहोय संजमो ) सप्तदशविधश्च संयमः - पृथ्वीप्राय आदि सत्तर प्रअरना संयम, (उत्तमं च बंभ) उत्तमं च ब्रह्म- मैथुन विरति आहिय उत्कृष्ट ब्रह्मयर्य, (अकिंचणता) अशिनता, (तवो) ५, ( चियाओ ) त्यागः - आगो विधि अनुसार भुनियोने भाडार पाणी लावीने हेवां, (समिइगुत्तीओचेय) समिति गुप्तयश्चैव पांय समितियो नेत्रगुप्तियो, (अप्पमायजोगो) अप्रमादयोग:- अश्रम हयोगी, (सज्झायज्झाणाण य उत्तमाणं दोन्हंपि) स्वाध्यायध्यानयोश्च उत्तमोईयोरपि -- त्तभ स्वाध्याय मने ध्यान, से मन्नेना (लक्खणाइं) लक्षणाणि - लक्षणो मे मधा વિષયાનું કથન. આ અંગમાં કરાયું છે. तथा (संजमुत्तमं पत्ताणं) संयोमोत्तमं प्राप्तानां - सर्वविरति माध्यि उत्तम संयमने प्राप्त अनाश, [ जियपरीसहाणं ] जितपरीषहाणाम् - परीषहोने तनाश, (मुणिहिं) मुनीनां - भुनियोने (चउविहकम्म क्यम्मि) चतुर्विधकर्मक्षयैः - धातियाहर्मनो क्षय थतां (जहकेवस्स लभो ) यथा केवलस्य लाभः- - देवी रीते ठेवणज्ञाननी प्राप्ति थाय छे (जत्तिओ य परियाओ) यावान् पर्यायः - डेटस वर्ष सुधी दीक्षापर्याय पाणी (जहपालिओ) यथा पालितः - शेते तेमागे तेनु पालन यु", (जो जहिंपाओवगओ) यः यत्र पादपोपगमश्र - तथा ने मुनि नयां पाहयोपगमन संथाराने धारण ने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #795

७७६
समवायाङ्गसूत्रे
छेइत्ता) यावन्ति भक्ता छेदयित्वा तथा जो मुनि जितने भक्तो का अनशन द्वारा छेदन करके (तमरयोघविप्पमुको ) तमो रजआघविप्रमुक्तः - अज्ञान और मलिनात्मक कर्मसमूह से रहित होकर (अंतगडो) अंन्तकृतः - अन्तकृतः - अन्तकृतः - कर्म का अन्त करने वाले हुए और (मोक्खसुहमणुत्तरं च पत्तो) मोक्षसुखमनुत्तरं च प्राप्तः - सर्वोत्कृष्ट मोक्ष सुख को प्राप्त हुए हैं। इन सब मुनियों की और महासतियों का इस वर्णन है। (एए अन्ने यमाई अस्था वित्थरेण परुविज्जंति) एते अन्ये च एवमादयः अर्थाः विस्तरेण प्ररूप्यन्ते - अब सूत्रकार विषय का उपसंहार करते हुवे कहते हैं कि इस प्रकार इस सूत्र में ये सब पूर्वोक्त विषय और इन्हीं विषयों जैसे और भी दूसरे विषय विस्तार के साथ वर्णित किये गये हैं। (अंतगडदसासु णं) अन्तकृतदशासु खलु अन्तकृतदशा में (परित्ता वायणा) परीता वाचनाः- वाचना संख्यात हैं, (संखेजा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि - अनुयोगद्वार संख्यात हैं। (जाव संणेज्जाओ संगहणीओ) यावत् संख्याताः संग्रहण्यः - यावत् संग्रहणियां संख्यात हैं ( संखेजाओ पडिवत्तिओ) संख्याताः प्रतिपत्तयः - प्रतिपत्तियां संख्यात हैं। यहां यावत् शब्द से इन पदों का संग्रह हुआ है - 'संखेज्जा वेढा, संखेज्जा सिलोगा, संजाओ निज्जुत्तिओ' (सेणं अंगट्टयाए अट्टमे अंगे) सा खलु अंगार्थतया अष्टममङ्गम(जत्तियाणि भत्ताणि छेइत्ता) यावन्ति भक्तानि छेदयित्वा - तथा ने भुनि જેટલાં ભકતા (કર્મા) ... અનશન द्वारा छेन उरीने (तमर योधविष्पमुक्को) तमोरजओघ विप्रमुक्तः अज्ञान भने अलिनात्म४ उर्भ समूहथी रहित जनीने (अंतगडो) अन्तकृतः - अन्तङ्कृत भेना अंत ४२नार थया छे भने (मोखमुहमणुत्तरंचपत्तो) मोक्षसुखमनुत्तरं च प्राप्तः - सर्वोत्कृष्ट मोक्षसुमने पाया है, सेवा सघना भुनियो भने महासतियोनुं वर्णन या संगमां अयुं छे. (एए अन्ने य एवमई अत्थावित्यरेणं परूविजंति) एते अन्ये च एवमादयः अर्थाः विस्तरेण प्ररूप्यन्ते - या रीते या सूत्रमां पूर्वोऽत विषयोनु तथा मे अहारना अन्य विष योनु या विस्तारथी वर्णन उरवामां माव्यु छे. (अंतगहदसासु णं) अन्तकृत - दशासु खलु - तद्वृतशास्त्रमा (परित्ता वायणा) परीता वाचनाः- सभ्यात वायनाओ। छे, (संखेज्जाश्रणुओगदारा ) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि - सध्यात अनुयोग द्वार छे, (जाव संखेज्जाओ संग्रहणीओ) यावत् संख्याताः संग्रहण्यःત્યાંથી લઇને સ ંખ્યાત સંગ્રહણિયા છે, ત્યાં સુધીના પદ ગ્રહણ કરાયાં છે. અહીં 'यावत्' शब्दथी "संख्यात प्रतिपत्तियो छे, सांध्यात वेष्टडी छे, सभ्यात श्लोओ। छेने संख्यात नियुक्तियो" मे पहोना स ग्रहसमन्वानो छे (से णं अंगठयाए
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #796

भावबोधिनी टीका. अष्टमाङ्ग स्वरूपनिरूपणम्
यह अन्तकृतदशा अंग की अपेक्षा आठवां अंग है। एगे सुयक्खंधे) एक: श्रुतस्कन्धः - इसमें एक श्रुतस्कध हैं (दसअज्झयणा) दशाध्ययनानि - प्रथम वर्ग की अपेक्षा दश अध्ययन हैं। (अट्ठ वग्गा) अष्ट वर्गा :- आठ वर्ग हैं (दश उद्देसणकाला ) दस उद्देशनकाला : - दश उद्देशन काल हैं (दस समु देसणकाला) दश समुद्देशनकाल हैं। यह कथन भी प्रथमवर्ग की अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये । ( संखेज्जाई पय सहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ता) संख्येयानि पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें तेवीस लाख चालीस हजार पद हैं। (संखेजा - अक्खरा) संरूयेयानि अक्षराणिसंख्यात अक्षर हैं। (जाव एवं चरणकरण - परूवणा) यावत् एवं चरणकरण प्ररूपणाः, यहां यावत् शब्द से 'अनंता गमा, अनंता पज्जवा, परित्ता तसा, अनंता थावरा' अनंत पर्याये, असंख्यात त्रस, अनंत स्थावर ये सब पदार्थ जिन भगवान ने कहे हैं और ये सब शाश्वत - नित्य, कृत- अनित्य, निबद्ध एवं निकचित हैं इस अंग मे कहे गये हैं, प्रज्ञापित हुए है । प्ररूपित हुए हैं । दर्शित हुए हैं, निदर्शित हुए हैं, और उपदर्शित हुए हैं। इन समस्त क्रियापदों का अर्थ आचारांग के स्वरूप का निरूपण करते समय लिख दिया गया है। जो इस अंग का अच्छी तरह से अध्ययन अट्टमे अंगे) सा खलु अंगार्थया अष्टममङ्गम् - अ ंजनी अपेक्षा या 'यातह de211' 216y' viɔl d. (çî gaïàù) ça; Yathra:-dui As gazs'u d, (दस अज्झयणा) दश अध्ययनानि-प्रथम वर्गनी अपेक्षाये इस अध्ययन छे, [अवरगा] अष्टवर्गाः- वर्ग छे, [दस उद्दे सणकाला ] दशउद्देशन कालाः६ उद्देशनमा छे, (दससमुद्दे सणकाला) दश समुद्देशन काला-हस समुद्देशन अण छ, ख। ऽथन थए, पहेला वर्गानी अपेक्षा उरवामां आव्युं छे. (संखेजाइं पयसहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ता) संख्येयानि पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि - तेमां होनु प्रमाण तेवीस लाभ यालीस हन्भरनु छे. (संखेज्जा अक्खरा ) संख्ये. यानि अक्षराणि संख्यात अक्षरो छे. (जाव एवं चरणकरणपरूवणा) यावत् एवं चरणकरण प्ररूपणाः - अही 'यावत्' म्हथी 'अनंत गम छे, अनंत पर्याय। છે, સખ્યાત ત્રસ છે, અનત સ્થાવરો છે, એ બધા પદાર્થા જિનભગવાન દ્વારા उथित छे. थे अषां शाश्वत - नित्य, कृत- अनित्य, निमद्ध भने निहायत छे, आ અંગમાં તેમનું કથન થયું છે, પ્રજ્ઞાપિત થયા છે, પ્રરૂપિત થયા છે, દર્શિત થયા છે, નિર્દેશિ`ત થયા છે, અને ઉપદર્શિત થયા છે, આ બધાં ક્રિયાપદોના અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપનિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીઘા છે. જે માણસ આ અંગનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
-
७७७

Page #797

७७८
समवायाङ्गसूत्रे
टीकाथ-से कि तं' इत्यादि-से किं तं अतगडदसाओ' अथ कास्ता अन्तकृतदशाः? उत्तरयति-'अंतगडदसासु णं' अन्तकृतदशासु खलु-अन्तः-कर्मणस्तत्फलस्य संसारस्य वाऽन्तसमये विनाशः कृतो यैस्तेऽन्तकृतास्तेषा दशाः अवस्था:तत्प्रतिपादकावर्गा यासु ताः यवा-अन्तकृतवक्तव्यता प्रतिबद्धा दशा दशाध्यय. नरूपा ग्रन्थपद्धतयोऽन्तकृतदशाः-इयं व्युत्पतिः प्रथमवर्गे दशाध्ययनानि सन्तीत्यनुलक्ष्य क्रियते, तासु अन्तकृतदशासु, 'अंतगडाणं' अन्तकृतानां मुनानां 'णगराई' नगराणि 'उज्जाणाइ' उद्यानानि 'चेइयाई' चैत्यानि 'वणसंडा' वनषण्डाः 'रायाणो' राजानः 'अम्मापियरो' मातापितरौ 'समोसरणा' समवस
कर लेता है वह यह जान जाता है लि आत्मा ऐसा होता है, ज्ञाता ऐसा होता है, एवं विज्ञाता ऐसा होता है। इस प्रकार से इस अंग में अन्तकृतमुनियों के चरण और करण की प्ररूपणा की गई है। यही अन्तकृत दशाङ्ग का स्वरूप है ॥सू० १८१॥
टीकार्थ-'से किं तं अंतगडदसाओ' इत्यादि-हे भदंत! अतकृ. तदशा सूत्र का क्या स्वरूप है ? उत्तर-अन्त-कर्मों का अथवा उनके फल स्वरूप संसार का जिन्हों ने अंत समय में विनाश कर दिया हैं-वे अन्त. कृत हैं इनकी अवस्था-तत्प्रतिपादक वर्ग-जिनमें हैं वे अन्तकृतदशा हैं। अथवा-अन्तकृतों की वक्तव्यता से प्रतिबद्ध जो दश अध्ययनरूप दशाएँग्रन्थ पद्धतियां हैं वे अन्तकृतदशाएँ हैं। यह व्युत्पत्ति प्रथमवर्ग में जो दश अध्ययन हैं उनको लक्ष्य में रखकर की है। इन अन्तकृतदशाओं में अर्थात् अंतकृतदशा नामक इस आठवें अंग में अन्तकृतमुनियों के नगर, उद्यान,
સારી રીતે અધ્યયન કરે છે તે આત્માના સ્વરૂપને સમજી શકે છે, તે જ્ઞાતા અને વિજ્ઞાતા બની જાય છે. આ પ્રમાણે આ અંગમાં અંતકૃતમુનિના ચરણકરણની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે. આ પ્રમાણેનું અંતકૃતદશાંગનું સ્વરૂપ છે. સૂ.૧૮૧
टी -3 महन्त ! मत तशासूत्रनु २१३५ उछ?उत्तर-अन्त-भेना તેમના ફળ સ્વરૂપ સંસારનો જેમણે અંત સમયે નાશ કર્યો છે, તેમને અંતકૃત કહે છે. તેમની અવસ્થાનું પ્રતિપાદન કરતા વર્ગો (અષયને) જેમાં છે તે સૂત્રને અં તકૃતદશા સૂત્ર કહે છે. અથવા અન્તકૃતે ની વકતવ્યતા વાતથી પ્રતિબદ્ધ જે દસ અધ્યયનરૂપ દશાઓ-ગ્રન્થ પદ્ધતિઓ છે, તે અંતકૃત દશાઓ છે. પહેલા વર્ગના દસ અદયયને અનુલક્ષીને આ વ્યુત્પત્તિ કરી છે. એ અત્તકૃત દશાઓમાં એટલે કે અંતકૃતદશા નામના આ આઠમા અંગમાં અન્નકૃત મુનિયોનાં નગરનું, ઉદ્યાનનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #798

भावबोधिनी टीका. अष्टमास्वरूपनिरूपणम् रणानि 'धम्मायरिया' धर्माचार्याः, 'धम्मकहा' धर्मकथाः, 'इहलोइयपरलोइयइविविसेसा' ऐहलौकिकपारलौकिकद्धिविशेषाः 'भोगपरिच्चाया' भोगपरित्यागाः 'पव्यजाओ' प्रव्रज्याः 'सुयपरिग्गहा' श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययनानि 'तवोवहाणाई' तपउपधानानि 'बहुविहाओ' बहुविधाः-मासिक्यादिभेदादनेकविधाः 'पडिमाओ' प्रतिमाः द्वादशभिक्षुपतिमाः, खमा' क्षमा 'अजवं' आजवम् ऋजुता, 'महवं' मार्दवं मृदुता च, 'सोयं च सच्चसहियं' शौचं च सत्यसहितम् , तत्र-शौचपरद्रव्यापहरण मलिनतादिराहित्यम् , तथा-'सत्तरसविहो य संजमो' सप्तदशविधश्च संयम:=पृथ्वीकायादिसप्तदशविधः संयमः, 'उत्तमं च वंभ' उत्तमं च ब्रह्ममैथुनविरत्यादिरूपमुत्कृष्ट ब्रह्मचर्यम् , 'अकिंचणया' अकिंचनता 'तो' तपः, 'चियाओ' त्यागः-प्रागमोक्तविधिनादानम्, 'समिइगुत्तीओ' समितिगुप्तयश्चैव पश्चसमितयस्तिस्रो गुप्तयश्च, 'तह' तथा 'अप्पमायजोगो' अप्रमादयोगः, 'सज्झायझाणाण य उत्तमाणं दाहंपि' स्वाध्यायध्यानयोश्च उत्तमयोद्वयोरपि 'लवखणाई' लक्षणानि-स्वरूपाणि, तत्र स्वाध्यायस्य लक्षणंम्-'सज्झाएण पसत्थं झाणं' चैत्य, वनषण्ड, राजा, मातापिता, समवसरण, धर्माचार्य, धर्मकथाएँ, ऐहलौकिक ऋद्धिविशेष, भोगपरित्याग, प्रव्रज्या, श्रुताध्ययन, विशिष्टतपश्चरण, मासि की आदि के भेद से अनेक प्रकार की प्रतिमाएँ, अर्थात् बारह प्रकार कि भिक्षप्रतिमाए क्षमा, आजेव-ऋजुता, मार्दव-मृदता सत्यसहितशीच दूसरों के द्रव्य को अपहरण करने से उद्भूत मलिनता से रहित होना-पृथिवीकाय आदि १७सतरह प्रकार का संयम, मैथुनविरति
आदि रूप उत्कृष्ट ब्रह्मचर्य, अकिंचनता, तप, त्याग-आगमोक्त विधि से मुनियों को आहार पानी लाकर देना, पांच समितियां, तिन गुप्तियां तथा अप्रमादयोग, उत्तम स्वाध्याय और ध्यान इन दोनों के लक्षण, ये सब विषय कहे गये हैं। अन्तर्मुहूर्ततक कोई एक वस्तु में चित्त को एकाग्र ચૈત્યનું, વનખંડનું, રાજાનુ, માતાપિતાનું, સમવસરણનું, ધર્માચાર્યોનું ધર્મ કથાઓનું, આલોક અને પરલેકની વિશિષ્ટ અદ્ધિનું ભેગપરિત્યાગનુ, પ્રવજ્યાનું, શ્રાધ્યયનનું, વિશિષ્ટ તપનું, માસિકી આદિના ભેદથી અનેક પ્રકારની પ્રતિમાઓનું એટલે કે બાર પ્રકારની ભિક્ષુપ્રતિમાઓનું વર્ણન કરાયું છે. તથા ક્ષમા, આવત્રાતા, માર્દવ-મૃદુતા, સત્ય સહિતશૌચ-બીજાના દ્રવ્યનું અપહરણ-કરવાથી ઉદ્દભૂત મલિનતાથી રહિત થવું, પૃથ્વીકાય આદિ ૧૭ પ્રકારના સંયમ, મૈથુન પરિત્યાગરૂપ ઉત્કૃષ્ટ બ્રહ્મચર્ય, અકિંચનતા, તપ, ત્યાગ-આગમોકત વિધિ પ્રમાણે આહારપાણી લાવીને મુનિને દેવા, પાંચ સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિયે, તથા અપ્રમાદયોગ, ઉત્તમ સ્વાધ્યાય અને ધ્યાનમાં લક્ષણ, એ બધા વિષયોનું કથન કર્યું છે. અન્તર્મુહૂર્ત સુધી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #799

७८०
समवायाङ्गसूत्रे
इत्यादि, ध्यानलक्षणं यथा- अत्तोमुत्तमित्त चित्तावत्थाणभेगवत्थुम्मि' इत्यादि. एतान्यत्र आख्यायन्ते । तथा-'संजमुत्तमं पत्ताण' संयमोत्तमं प्राप्तानां सर्वविरत्यादिरूपमुत्तमं संयमं प्राप्तानाम् , च 'जियपरीसहाणं' जितपरीपहाणाम्-जिताः परीषहा यैस्ते तेषां तथोक्तानां मुनानां 'चउचिहकम्मक्खयम्मि' चतुर्विधकमक्षये-ज्ञानावरणीयदर्शनावरणीयमोहनीयान्तरायरूपघातिकर्मक्षये सति 'जह' यथा 'के वलस्स' केवलस्य-केवलज्ञानस्य 'लंभो' लाभः, तथा 'जत्तिओ यावान-यावद्वर्षावधिः 'परियाओ' पर्यायः-प्रव्रज्यालक्षणः पर्यायश्च 'जह' यथा 'पालिओ' पालितः 'मुणिहि' मुनिभिः, 'पाओवगओ य जो जहिं पादपीप गतश्च यो यत्र, यो मुनियत्र पादपोपगतः तथा यो 'जत्तियाणि' यावन्ति भत्ताणि' भक्तानि 'छे यइत्ता' छेदयित्वा 'मुनिवरो' मुनिवरः 'तमरयोघवि. प्पमुक्को' तमोरज ओघविप्रमुक्तः-तमोऽज्ञानम्, रजः मलिनात्मकं कर्म, तयो र्य
ओघः समूहस्तस्माद् विनमुक्तः, 'अंतगडो' अन्तकृतो जातः, एवं कृत्वा सर्वेऽपि अन्तकृतामुनयः 'अणुत्तरं' अनुत्तरं-सर्वोत्कृष्टं 'मोक्खमुहं' मोक्षसुखं च करना उसका नाम ध्यान है। 'सर्वविरति आदि रूप उत्तम संयम को प्राप्त करने वाले एवं परीषहों को जीतने वाले मुनियों को ज्ञानावरणीय, दर्शना वरणीय, मोहनीय और अन्तराय इन चार घातिक कर्मों का क्षय होने पर जिस प्रकार से केवलज्ञान का लाभ हुआ, तथा जितने वर्षतक दीक्षा पर्याय पाली और जिस प्रकार से उन्होंने उसका पालन किया, तथा-जो मुनि जहां पादपोपगत-पादपोपगमनसंथारा को धारण करके तथा जो मुनि जितने भक्तों का अनशन द्वारा छेदन कर अज्ञान और मलिनात्मक कर्मसमूह से रहित हो करके अन्तकृत केवली हुए हैं। इन सब विषयों का तथा अन्तकृत के वलियों का इसमें वर्णन किया गया है। ये अन्तकृत मुनिजन सर्वोत्कृष्टमोक्ष सुखको प्राप्त हुए हैं। अब सूत्रकार विषय का उपसंहार
કોઈ એક વસ્તુમાં ચિત્તને એકાગ્ર કરવું તેનું નામ ધ્યાન છે” સર્વવિરતિ આદિરૂપ ઉત્તમ સંયમયુકત, અને પરીષહેને જીતનાર મુનિયોને જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય, મેહનીય અને અત્તરાય, એ ચાર ઘાતિયાકર્મોનો ક્ષય થતા કેવી રીતે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું, તથા તેમણે કેટલાં વર્ષ સુધી દીક્ષા પર્યાયનું પાલન કર્યું, તથા જે મુનિયે જ્યાં પાદપેપગત-પાદપપગમન સંથારો કરીને તથા જેટલા ભકતોનું (કર્મોનું) અનશન દ્વારા છેદન કરીને અજ્ઞાન તથા મલિનાત્મક કમસમૂહથી રહિત થઈને અન્તકૃત કેવલી થયાં છે. તે બધા વિષયનું તથા અન્તકૃત કેવલીઓનું આ અંગમાં વર્ણન છે. તે સધળા અન્નકૃત મુનિજન સર્વોત્કૃષ્ટ મોક્ષસુખને પામ્યાં છે. હવે સૂત્રકાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #800

भावबोधिनी टीका. अष्टमाइस्वरूपनिरूपणम्
७८१
प्राप्ताः। उपसंहरति- एए अण्णे य एवमाई' एतेऽन्ये च एवमादयः 'अत्था' अर्थाः 'वित्यारेणं' विस्तारेण 'परुविजंति' प्ररूप्यन्ते । 'अतगडदसामु णं' अन्त कृतदशासु खलु 'परित्ता वायणा' परीताः संख्याता वाचनाः 'संखेज्जा अणुओगदारा' संख्येयान्यनुयोगद्वाराणि 'जाव' यावत्-यावत्पदात्-'संखेज्जाओ पडिवत्तीओ' संख्येयाः प्रतिपत्तयः, 'संखेज्जा वेढा' संख्येया वेष्टकाः संखेजा सिलोगा' संख्येयाः श्लोकाः, 'संखेज्जाओ निजुत्तोको' संख्येया नियुक्तयः, तथा संखेजाओ संगहणीनो' संख्येयाः-संग्रहण्यः । ‘से णं अंगट्टयाए अट्ठमे अंगे' ताः खलु अङ्गार्थतयाऽष्टममङ्गम् । अत्र 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः 'दस अज्झयणा' दश अध्ययनानि, प्रथमवर्गापेक्षयेदमुक्तम्, 'अट्ठवग्गा' अष्टवर्गाः, 'दस उद्देसणकाला' दश उद्देशनकालाः, 'दस समुद्देसणकाला' दश समुद्देशनकालाः, इदमा प्रथमवर्गापेक्षयैवोक्तम्, 'संखेन्जाइं पयसयसहस्साई' संख्येयानि पदशतससहस्राणि-त्रयोविंशतिलक्षाणि चतुःसहस्राणि २३४००००च पदानि ‘पयग्गेणं' पदाग्रेण-पदपरिमाणेन ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'संखेजा अक्खरा' संख्येयान्यक्षकरते हुए कहते हैं कि इस प्रकार इस सूत्र में ये सब पूर्वोक्त विषय और इन्हीं विषयों जैसे और भी दूसरे विषय विस्तार के साथ वर्णित किये गये हैं। इस अंतकृतदशासूत्र में वाचना संख्यात हैं, यावत् संग्रहणियां संख्यात हैं, प्रतिपत्तियां संख्यात है। यहां यावत् शब्द से इन अनुक्त पदों का यहां संग्रह हुआ है-'संखेजा वेढा,संखेजा सिलोगा, संखेज्जाओ-निज्जुत्तीओ' यह अंग की अपेक्षा आठवां अंग है। इसमें एक श्रुतस्कंध हैं। प्रथम वर्ग की अपेक्षा दस अध्ययन हैं आठ वर्ग हैं। दश उद्देशनकाल हैं। दश समुदेशनवाल हैं। यह कथन भी प्रथमवर्ग की अपेक्षा कहा गया जानना चाहिये। पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें तेवीस लाख चालीस हजार २३४०००० पद हैं। संख्यात अक्षर हैं। यहां यावत् शब्द से 'अनंत गम, अनंत पर्यायें, વિષયનો ઉપસ હાર કરતાં કહે છે કે આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં ઉપરોકત બધા વિષચોનું અને એવા જ અન્ય વિષયનું વિસ્તારથી વર્ણન કરાયું છે. આ અંતકૃતદશા સૂત્રમાં તે ખ્યાત વાચનાઓ છે, સંખ્યાત અનુગ દ્વાર છે, સંખ્યાત વેષ્ટક છે, સંખ્યાત શ્લોકો છે સંખ્યાત-નિયુકિતયો છે, સંખ્યાત સંગ્રહણિયો છે અને સંખ્યાત પ્રતિપત્તિ છે. અંગની અપેક્ષાએ તે આઠમું અંગ છે તેમાં એક શ્રુતસ્કંધ છે, પ્રથમ વર્ગની અપેક્ષાએ દસ અધ્યયન છે, આઠવગ છે. દસ ઉદેશનકાળ છે, દસ સમુદેશનકાળ છે, આ કથન પ્રથમ વર્ગને અનુલક્ષીને કરવામાં આવ્યું છે. તેમાં पहानु प्रभाए। तेवीस &ाम यालीस @M२ (२३४००००)नुछे. तेभा सध्या अक्षरे।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #801

समवायाङ्गसूत्रे
राणि प्रज्ञप्तानि । 'जाव' यावत्-यावत् शब्देन-'अणता गमा' अनंता गमाः 'अणंता पज्जवा' अनन्ताः पर्यवाः 'परिचा तसा' परीताः असंख्यातास्त्रसाः 'अणता थावरा' अनन्ताः स्थावराः, एते उपरिनिर्दिष्टाः शाश्वताः कृता निबद्धा निकाचिता जिनप्रज्ञप्ताभावा अत्र आख्यायन्ते, प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दयन्ते, निदयन्ते, उपदश्यन्ते । स एवमात्मा भवति, स एवं ज्ञाता, एवं विज्ञाता च भवति । 'एवं' एवम्-उपरिनिर्दिष्टप्रकारेणात्रान्तकृतानां मुनीनां 'चरणकरणपरूवणा' चरणकरणप्ररूपणा 'आधविज्जई' आख्यायते। ‘से तं अंतगडदसायो' एतास्ता अन्तकृतदशाः-अन्तकृतदशाङ्गस्वरूपमेवं विज्ञेयमितिभावः।।सू. १८१।। नवमाङ्गस्वरूपमाह-'से किं त अणुत्तरोववाइयदसाओ' इत्यादि ।
मूलम्–'से किं तं अणुत्तरोववाइयदसाओ ? अणुत्तरोववाइयदसासु णं अणुत्तरोववाइयाणं नगराइं उजाणाइं चेइयाई वणसंडा रायणो अम्मापियरो समोसरणाइं धम्मायरिया धम्मकहाओ इहलोअसंख्यात बस, अनंत स्थावर जीव ये सब पदार्थ जिन भगवानने कहे हैं और ये सब शाश्वत-नित्य,कृत-अनित्य निबद्ध एवं निकाचित हैं इस अंग में कहे गये हैं, प्रज्ञापित किये गये हैं, प्ररूपित हुए हैं, दर्शित हुए है, निदर्शित हुए हैं
और उपदर्शित हुए हैं। इन समस्त क्रियापदो का अर्थ आचारांग के स्वरूप का निरूपण करते समय लिख दिया गया है जो इस अंग का अच्छी तरह से अध्ययन कर लेता है वह जान जाता है कि आत्मा ऐसा होता है, ज्ञाता ऐसा होता है एवं विज्ञाता ऐसा होता है। इस प्रकार से इस अंग में अन्तकृतमुनियों के चरण और करण की प्ररूपणा की गई है। यही अतकृतदशाङ्ग का स्वरूप है ।सू. १८१॥ છે, અનંતગમ છે, અનંત પર્યાયે છે; અસંખ્યાત ત્રસ છે, અનંત સ્થાવર જીવે છે. એબધા પદાર્થોનું કથન જિનેશ્વર ભગવાન દ્વારા કરાયું છે. અને તે બધા શાશ્વતનિત્ય, કૃત-અનિત્ય નિબદ્ધ અને નિકાચિત છે; આ અંગમા તે આખ્યાત થયા છે, પ્રજ્ઞાપિત કરાયાં છે, પ્રરૂપિત કરાયાં છે, દશિત થયા છે, નિદશિત થયા છે, અને ઉપદર્શિત થયા છે, આ બધાં ક્રિયાપદના અર્થ આચારાંગનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધાં છે. જે જીવ આ અંગનું સારી રીતે અધ્યયન કરે છે તે આત્માના સ્વરૂપને જાણી શકે છે અને તે સમસ્ત પદાર્થોને જ્ઞાતા તથા વિજ્ઞાતા થઈ જાય છે. આ રીતે આ અંગમાં અન્તકૃત મુનિના ચરણ અને કરણની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. અંતકૃતદશાંગસૂત્રનું આવું સ્વરૂપ છે સૂ.૧૮૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #802

भावबोधिनी टीका. नवमानस्वरूपनिरूपणम्
७८३ गपरलोगइड्डिविसेसा भोगपरिच्चाया पव्वजाओ सुयपरिग्गहा तवोवहाणाई परियाया पडिमाओ संलेहणाओ भत्तपाणपञ्चक्खाणाई पाओवगमणाई अणुत्तरोववाओ सुकुलपञ्चायाया पुणोबोहिलाभा अंतकिरियाओ य आविज्जति । अणुत्तरोववाइयदसासु णं तित्थयरसमोसरणाई परमंगल्लजगहियाणि जिणातिसेसा य बहुविसेसा जिणसीसाणं चेव समणगणपवरगंधहत्थीणं थिरजसाणं परिसहसेपणरिउबलपमदणाणं तवदित्तचरित्तणाणसम्मत्तसारविविहप्पगारविस्थरपसत्थगुणसंजुयाणं अणगारमहरिसीणं अणगारगुणाणं वण्णओ य उत्तमवरतवविसिटणाणजोगजुत्ताणं । जह य जगहियं भगवओ जारिसा इडिविसेसा देवासुरमाणुसाणं परिसाणं पाउब्भावा यजिणसमीवं जह य उवासंति जिणवरं जह य परिकहेइ धम्मं लोगगुरू अमरनरासुरगणाणं सोऊणय तस्स भासियं अवसेसकम्मविसयविरत्ता नरा जहा अब्भुर्वेति धम्ममुरालं संजमं तवं चावि बहुविहप्पगारं जह बहणि वासाणि अणुचरित्ता आराहियणाणदंसणचरित्तजोगो जिणवयणमणुगयमयभासिया जिणवराणं हिययेण मणुण्णेत्ता जेय जहिं जत्तियाणि भत्ताणि छेअइत्ता लभृण य समाहिमुत्तमज्झाणजोगजुत्ता उववन्ना मुणिवरोत्तमा जह अणुत्तरेसु, पावंति जह अणुत्तरं तत्थ विसयसोक्खं तओ य चुआ कमेण काहिति संजया जहा य अंतकिरियं । एए अन्ने य एवमाई अत्था वित्थरेण अणुत्तरोववाइयदसासु णं परित्ता वायणा, संखेज्जा अणुओगदारा, संखेजाओ जाव संगहणीओ । से णं अंगट्टयाए नवमे अंगे, एगे सुयक्खंधे,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #803

७८४
समवायाङ्गसूत्रे दस अज्झयणा, तिन्निवग्गा, दस उद्देसणकालो, संखेज्जाइं पयसयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ता । संखेन्जाणि अक्खराणि जाव चरणकरणपरूवणा आविजइ । से तं अणुत्तरोववाइयदसाओ ॥सू.१८२॥
अब सूत्रकार नौवें अंग का स्वरूप कहते हैं
शब्दार्थ-(से कि तं अणुत्तरोववाइयदसाओ) अर्थ कास्ता अनुत्तरोपपातिकदशा ? हे भदन्त ! अनुत्तरोपपातिक दशा का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(अणुत्तरोववाइयदसासु णं) अनुत्तरोपपातिक दशासु खलु-अनुत्तरोपपातिक मुनियों के (नगराइं) नगराणि-नगर, (उज्जाणाई) उद्यानानिउद्यान, [चेइयाइं) चैत्यानि-चैत्य, (वणसंडाई) वनषण्डाः -वनखंड, (रायाणो) राजानः-राजा (अम्मापियरो) अम्बापितरौ-मातापिता (समोसरणाई-समवसरण (धम्मायरिया) धर्माचार्या:-धर्माचार्य, (धम्मकहाओ) धर्मकथाएँ. (इहलोगपरलोगइडिविसेसा) इहलोक परलोक ऋद्धिविशेषाः-इहलोक और परलोक संबंधी ऋदिविशेष, (भोगपरिचाया) भोगपरित्यागाः-भोगपरित्याग, (पवज्जाओ) प्रव्रज्या:-प्रव्रज्या, (सुयपरिग्गहा) श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययन (तवोवहाणाई) तप उपधानानि-तप उपधान-(उग्रतपस्या) (परियाया) पर्यायाः-पर्याय-(प्रव्रज्या) दीक्षा (पडिमाओ) प्रतिमाः-प्रतिमाएँ (संलेहणाओ)संलेखनाः-संलेखना,(भत्तपाणपचक्खाणाई) भक्तपानपत्याख्यानानि
હવે સૂત્રકાર નવમાં અંગનું સ્વરૂપ બતાવે છે– शर्थ-(से किं तं अणुत्तरोववाइय दसाओ?)कथ कास्ता अनुत्तरोपपातिक दशाः?-डे महन्त ! मनुत्त५पाति: ६शानुयु २१३५ छे ? उत्तर-अणुत्तरोववाइय दसामु ण) अनुत्तरोपपातिकदशासु खलु-मनुत्त५पाति:शा सूत्रमा अनुत्तरी५५ति भुनियाना (नगराई) नगराणि-नगरे।, (उज्झाणाई) उद्यानानिGधाना, (चेइयाइं) चैत्यानि-यत्या, (वणसंडाई) वनषण्डाः -५-3, (रायाणो) राजानः-२०मा, (अम्मापियरो) अम्बापितरौ-मातापिता, (समोसरणाइं) समवसाणानि-समवस।, (धम्मायरिया) धर्माचार्याः-मायायो, (धम्मकहाओ) धर्मकथा-मया, (इहलोगपरलोगइडिविसेसा) इहलोक परलोकऋद्धिविशेषाः-या अने ५२सोनी विशिष्ट ऋद्धियो, भोगपरिचया (भोग परित्यागाः-लोग परित्याग, (पवजाओ) प्रव्रज्या:-प्रया, सुयपरिग्गहा] श्रुतपरिग्रहाः-श्रुताध्ययन, (तवोवहाणाई) तपोपधानानि-त५५थान तपस्या. (परियाया) पर्यायाः-पर्याय।-(प्रव्रज्या) lal, (पडिमाओ) प्रतिमाः-प्रतिमाया, (संलेहणाओ) संलेखना:-सेले मनायो, [भत्तपाणपच्चक्खाणाई]भक्तपान प्रत्या
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #804

भावबोधिनी टीका. नवमानस्वरूपनिरूपणम्
७८५ भक्तपान-प्रत्याख्यान, (पाओवगमणाइ) पादपोपगमनानि-पादपोपगमन संथारा, अणुत्तरोववाओ) अनुत्तरोपपात:-अनुत्तर विमानो में जन्म, सुकुल पच्चायाया) सुकुलप्रत्यायातानि-वहां से चक्कर उत्तमकुलों में जन्म (पुणो बोहिलाभो) पुनर्वाधिलाभा:-फिर बोधि का लाभ, (अंतकिरियाओ) अन्तक्रियाश्च-मोक्ष की प्राप्ति ये सब विषय इस सूत्र में कहे गये है! (अणुत्तरोबवाइयदसासु णं) अणुत्तरोपपातिकदशासु खल-इस अनुत्तरोपपातिकदशांगसूत्र में (परमंगल्लजगहियाणि) परमाङ्गल्यजगद्धितानि-तीर्थकरों के सर्वोत्कृष्ट मंगलभूत तथा जगत के हितकारक रूप (तित्थकर समोसरणाई) तीर्थकर समवसरणानि-तीर्थंकरों के समवसरणों का (बहुविसेसा) बहुविशेषाः-उनके ३४ चोतीस अधिक जिनातिशेषों का (देहं विमलसुयंध) देहो विमलसुगन्धः-भगवान का शरीर निर्मल-और सुगन्धित है (जिणा तिसेसा य) जिनातिशेषाश्च-ऐसे चौंतीस अतिशयों का, (जिणसीसा णं चेव)जिन शिष्याणां चैव-जिन शिष्यों के (समणगणपवरगंधहत्थीणं) श्रमणगणप्रवरगन्धहस्तिनां-श्रमणगण के मध्य श्रेष्ठगन्धहस्ति के समान (थिरजसाणं) स्थिरयशसां-सर्वकालस्थायी कीर्तिवाले एवं स्थिरसंयमवाले (परिसहसेण्णरिउबलपमद्दणाणं ) परिषहसैन्य रिपुबलप्रमर्दनानाम्-परीषह ख्यानानि-माडा२पाना, प्रत्याभ्यान, (पाओवगमणाई)पादपोपगमनानि-पा। समान, सा२।, (अणुत्तरोववाओ) अनुत्तरोपपात:-मनुत्त२ विमानामा म (मुकुलपच्चायाया) सुकुलप्रत्यायातानि-त्यांथी 24वीन उत्तम जोमा गम, (पुणो बोहिलाभा) पुनर्वाधिलाभाः-शथी माविलाल निशासननी प्राप्ति, (अंतकिरियाओ) अन्तक्रियाश्च भाक्षनी प्राप्ति, ये मया विषयानु न , (अणुत्तरोववाइयदसासु णं) अणुत्तरोपपातिकदशासु खलु-सामनुत्त५पाति ६in सूत्रमा (पामंगलजगहियाणि) परमाङ्गल्यजगद्धितानी-तीय सेना साकृष्ट भ७४२ तथा तने. भाटे ति॥ (तित्थकरसमोसरणाई) तीर्थ ४२ समवसरणानि-समवसरण।नु (बहुविसेसा) बहुविशेषाः-तमना ३४ यात्रीस fortuतिशेषानु-मतिशयोनु ( देहं विमलसुगंध) देहो विमलसुगन्धः-- माननु शरीर नि भने सुगन्धित राय छ, ( जिणातिसेसा य ) जिनातिशेषाश्च--मेवi यात्रीस अतिशयानु, ( जिणसीसाणं चेव ) जिनशिष्याणां चैव-निना शिष्यानु, (समणगणपवरगंधहत्थीणं) श्रमण गणप्रवरगन्धहस्तिनां-श्रम।न। समूहना श्रेष्ठ हाथीना समान, (थिरजसाणं) स्थिरयशसां-मविया अति॥ मने स्थि२ सयमाणा (परीसहसेण्णरिउबल
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #805

७८६
समवायाङ्गसूत्रे
सैन्यरूव रिपुबल के नाश करने वाले अर्थात् सर्व प्रकार से परीषहों को जीतने वाले (तधदित्तचरितणाण सम्मत्तसारविविहष्पगारवित्थरपसत्थगुण संजुयाणं) तपोदीप्तचारित्रज्ञानसम्यक्तव-सारविविधप्रकारविस्तरप्रशस्तगुणसंयुतानाम्-तथा तप से प्रकाशित हुए ऐसे चारित्र, ज्ञान एवं सम्यक्तव से श्रेष्ठ अनेक प्रकार के विस्तृत और प्रशंसनीय उतम क्षमादि सद्गुणों वाले, (अनगारमहरिसीणं) अनगारमहर्षीणाम तथा अनगार महर्षी, (अणगारगुणाणं] अनगार गुणानाम्-अनगार के गुणों से संपन्न (उतमवरतवविसिट्ठणाणजोगजुत्ताणं ) उतमवरतपोविशिष्टज्ञानयोगयुक्तानाम्तथा श्रेष्ठ तपस्या से विशिष्ट ज्ञान एवं विशिष्ट-मन वचन काय के व्यापाररूप से युक्त ऐसे जिनशिष्य गणधरों का भी [बण्णओ] वर्णकःवर्णन इसमें किया गया है। (जह य) यथा च-जिस प्रकार से (जगहियं) जगद्धितं-जगत् का हितकारक (भगवओ) भगवतो-जिन भगवान का शासन है यह विषय भी उस प्रकार से उसमें व्याख्यात हुआ है। (जारिसा इडि विसेसा) यादृशा ऋद्धि विशेषाः-तथा अनुत्तरोंपपातिक देवों का जैसा ऋद्धिविशेष है-वह भी इसमें वर्णित हुआ है। (देवासुरमाणुसाणं) देवासुरमानुषाणा-तथा देव, असुर और मनुष्य संबंधी (परिसाणं) परिषदाम्पमद्दणाणं ) परीषहसैन्यरिपुबलप्रमर्दनानाम्---५२५६ सैन्य३५ी महिने ना॥४२॥२॥,-सवै ४।२॥ परीषडाने तनाl, (तवदित्त चरितणाणसम्मत्तसार विविहप्पगारवित्थरपसत्वगुणसंजुयाणं ) तपोदीप्तचारित्रज्ञानसम्यक्त्व
सारविविधप्रकारविस्तरप्रशस्तगुणसंयुतानाम्--तथा तपथी दीप्यमानी ચારિત્ર, જ્ઞાન અને સમ્યકવથી શ્રેષ્ઠ અનેક પ્રકારના વિસ્તૃત અને પ્રશંસનીય ઉત્તમ क्षमा सहशुवा , (अनगारमहरिसीणं) अनगारमहर्षीणाम्-तथा मार महषी, (अणगारगुणाणं) अनगारगुणानाम्-माना गुणवाणा, (उत्तमवरतवविसिट्ठणाणजोगजुत्ताणं ) उत्तमवरतपोविशिष्टज्ञानयोगयुक्तानाम्તથા શ્રેષ્ઠ તપસ્યા કરનારી, વિશિષ્ટજ્ઞાન અને વિશિષ્ટ મન વચન કાયના વ્યાપાર ३५ याराथी युत मे निशिष्य धनु ५९ (वण्णो) वर्णकः-पन PAI
मा छ. (जह य) यथा च- ४१२नु (जगहिय) जगद्वितं-तनु हित॥२४ हितकारक (भगवओ) भगवतो-fort माननु शासन छ, मेनु ५५ AL ATi qणुन ४२वामा पाव्यु छे. (जारिसा इाविसेसा) यादृशा ऋद्धि विशेषाः-तथा अनुत्त३।५५ति हेवोनी विशिष्ट ऋद्धिय पी छ, ते ५ तमा मतान्यु छ. (देवासुरमाणुसाणं) देवासुरमानुषाणां-तथा ३१, असुर, मने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #806

भावबोधिनी टोका. नवमानस्वरूपनिरूपणम्
७८७
परिषदा (जिणसमीपं) जिनसमीपे-जिस प्रकार से भगवान् के पास गई है (पाउब्भावा य) प्रादुर्भावाश्च-यह बात भी इसमें उसी प्रकार से स्पष्ट की गई है। (जह य) यथा च-जिस प्रकार से (जिणवरं-उवासंति) जिनवरं उपासते-भगवान् की सेवा भक्ति करते हैं (लोगगुरु) लोकगुरुः-तीनों लोको के गुरु. जिन भगगन (अमरनरसुरगणाणं जह य-परिकहेइ धम्म) अमरनरासुरगणानां यथा च परिकथयति धर्मम्-अमर-वैमानिक देव, नरचक्रवति आदि, असुर-भवनपति आदि, उपलक्षण से व्यन्तर एवं ज्योतिषीदेव-इस सब को धर्म का उपदेश करते हैं। (सोऊण य तस्सभासियं) श्रुत्वा च तस्य भापित-जिन भगवान के वचन सुन करके (अवसेस-कम्मक्सियविरता) अवशेषकर्मविषयविरत्ता-क्षीण प्राय कमवाले (जिन की भवस्थिति पक गई है) ऐसे भव्य लोग विषयों से विरक्त बनकर (जहा) यथाजिस प्रकार (धम्ममुरालं) धर्ममुदारं-उदार धर्म को-(बहुविहप्पगारं) बहुविधपकार-अनेक प्रकार के (तवं संयम चावि) तपः संयमश्चापि-तप और संयम (अन्भुति) अभ्युपयंति-प्राप्त करते हैं उन सबका इसमें वर्णन है जह बहूणि वोसाणि) यथा वहूनि वर्षाणि-बहुत वर्षतक (अणुचरित्ता) भनुष्यानी (परिमाणं) परिषदाम् परिषद (निणसमीपं) जिनसमीपे-3वी शते लापानी पासे ती ती (पाउम्भावाय) प्रादुर्भावाश्व-मे वातनु २५०टी ४२९१ ५५ तेमा ४यु छे. (जहय) यथा च-31 शेत तमा (जिणवरं उवासंति) जिनवरं उपासते-भगवाननी लत सेवा ४२ छ (लोगगुरु) लोकगुरु:-सिना शुरु लिनेश्वर समपान ( अमरनरासुरगणाणं जहय परिकहेइ धम्म) अमरनरासुरगणानां यथा च परिकथयति धर्मम्-भर-वैमानि देवा, न२-यपति' આદિ રાજાએ અસુર-ભવનપતિ આદિ, ઉપલક્ષણથી વ્યંતર અને તિવી દે, में मधानी समक्ष वी ते पापहेश माने, (सोऊण य तस्स भासियं) श्रुत्वा च तस्य भाषितं-नेन्द्र लापाननु प्रयन सामजान (अवसेसकम्म विसयविरत्ता ) अवशेषकर्मविषयविरक्ता-मना भनि। क्षय थायोछे मेवiજેમની ભવસ્થિતિ સમાપ્ત થઈ છે એવા ભવીજને વિષયેથી વિરકત થઈને (કદી धम्ममुराल) यथा धर्ममुदारं-3वी रीत हार भने, (बहुविहप्पगार) बहुविध पकार-मने४२i (तवं सयमं चा वि) तपः संयमश्चापि-त५ भने सयम (अब्भुवेति) अभ्युपयंति-- ४२ , मे मया ॥ Ani १एन छे. (जह बहणि वासाणि)यथा बहुनि वर्षाणि-gi | सुधी(अणुचरित्ता)अनु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #807

७८८
समवायाङ्गसूत्रे अनुचर्य-श्रुत चारित्र धर्म को सेवन करके (आराहियणाणदंसणचरित जोगा) आराधितज्ञानदर्शनवारित्रयोगा:-ज्ञानदर्शन-चारित्र को मन वचन काया से आराधन करने वाले (जिणवयणमणुगयमहिया) जिनवचनमनुगतमहिताः-जिनागम के अनुसार उपदेश देने वाले(जिणवराण जिनवरानां जिनवरों का (हिययेण)हृदयेन-मनसे (अणुणेत्ता) अनुनीय-ध्यान करके (जे य)ये च-जहां पर (जाहिं) यत्र-जितने (जतियाणि) यावन्ति-जितने(भत्ताणि) भक्तानि-भक्तों का (छेयइता) छेदयित्वा-अनशन द्वारा छेदन करके (समाहिं लथूण य) समाधि लब्ध्वा च-समाधि को प्राप्त करके (उतमज्झाणजोगजुत्ता) उतमध्यान-योगयुना-उत्कृष्ट ध्यानयोग में तत्पर होते हुए काल धर्म प्राप्त करके (मुनिवरोतमा) मुनिवरोतमाः-परमश्रेष्ठ मुनिजन (जह) यथा (अणुत्तरेसु) अनुत्तरेषु-अनुतर विमानों में (उववन्ना) उत्पन्न हुए हैं (तत्थ) तत्र-उन अनुतर विमानों में वे (जह) यथा-जैसे (अणुत्तरं) अनुतरंअर्थात् सर्वोत्कृष्ट (विसयसोक्ख) विषयसौख्यं-देवलोक संबंधी सुखों को (पावंति) प्राप्नुवन्ति-प्राप्त करते हैं यह सब विषय इस अंग में कहा गया है (तओ य चुया) ततश्च च्युताः उन अनुतर विमानों से चव कर (कमेण) क्रमेण-क्रम से (संजया) संयत होकर के (जहा य अंतकिरियं काहिति) चर्य-श्रुतयारि धनु सेवन शने ( आराहियणाणदंसणचरित्तजोगा )
आराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोगाः---शान, शन, यात्रिनु भन, पयन मने याथी माराधन ४२नारा, (जिणवयणमणुगयमहिया) जिनवचनमनुगतमहिताजिनाम प्रमाणे उपहेश ना२।, (जिणवराणं) जिनवराना-नव।नु (हिययेण) हृदयेन-मत:४२४थी (अणुणेत्ता) अनुनीय-प्यान धरीने (जेय ये च-यां (जहिं) यत्र-२८वा (जत्तियाणि) यावन्ति-२८मा(भत्ताणि)भक्तानि-मतानु
र्भानु (छेयइत्ता) छेदयित्वा-मनशन द्वारा छेदन ४शने, (उत्तमज्झाणजोगजुत्ती ) उत्तमध्यानयोगयुक्ता-कृष्ट शानयोगमा लीन थने ॥ धर्म पामीन(मुनिवरोत्तमा) मुनिवरोत्तमाः-५२म श्रेष्ठ भुनियन (जह) के शते (अणुत्तरेसु) अनुत्तरेपु-मनुत्तर विमानामा (उववन्ना) उत्पन्नाः-पन्न थयां छे. (तत्थ)तत्र-तथा तेथे २४ मनुत्तर विमानमा (जह) i (अणुत्तरं) अनुत्तरंअनुपम (विसयसोक्खे] विषयसौख्यं तनi सुभाने (पावंति) प्राप्नुवन्तिभारत ४३ छ, ते मया विषयानु २L ARi qgन यु छे. (तओ य चुया) ततश्च च्युताः-तया ते मनुत्तर विभानामाथी २यवान (कमेण) क्रमेण-मशः (संजया) संयता-सयत ने ( जहा य अंतकिरियं काहिंति ) यथा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #808

भावबोधिनी टीका. नवमाजस्वरूपनिरूपणम्
७८९ यथा च अन्तक्रियां करिष्यन्ति-जिस प्रकार अन्तक्रिया को करेंगे अर्थात् मोक्ष में जावेंगे उस प्रकार से विषय का प्रतिपादन इस अंग में कियां गया है, (एए अण्णे य एवमाई अस्था वित्थरेण)एते अन्ये च एवमादयअर्थाः विस्तरेण-ये समस्त पूर्वोक्त विषय और इन्हीं विषयों जैसे और भी दूसरे विषय इस अंग में विस्तार पूर्वक कहे गये हैं। (अणुत्तरोववा. इयदसासु ण) अनुत्तरोपपातिकदशासु खल-इस अनुत्तरोपपातिक दशा में (परित्ता वायणा) परीता: वाचना:-संख्यात वाचना हैं। (संखेजा अणुओ. गदारो) संख्येयानि अनुयोगद्राराणि-संख्यात अनुयोगद्वार हैं। (संखेज्जाओ जाव संगणीओ) यावत् संख्येया संग्रहण्यः-यावत् संख्यात संग्रहणियां हैं। (से णं अंगट्टयाए नवमे अंगे) ताः खलु अङ्गार्थतया नवममङ्गम्-अंगों की अपेक्षा यह नौवां अंग है (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुत. स्कन्धः-इसमें एक श्रुतस्कंध है (दस अज्झयणा) दश अध्ययनानि-दश अध्ययन हैं । (तिन्नि वग्गा) यो वर्गाः-तीन वर्ग हैं । (दस उद्देसनकाला) दश उद्देशनकालाः-दश उद्देशनकाल हैं। (दस समुद्दे. सणकाला) दश समुद्देशनकाला:-दश ही समुद्देशन काल हैं (संखेजाइ पयसस्साई पयग्गेणं पण्णत्ता) संख्येयानि पदसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानिच अन्तक्रियं--3वी शते मोक्षम शे, ते विषयतु सा भी प्रतिपान ४यु छ. ( ए ए अण्णेय एक्माई अथा वित्थरेण ) एते अन्ये च एवमादय अर्थाः विस्तरेण-पूर्वरित या विषयानुसने से 4t२. अन्य विषयानु पण विस्तारथी - Ani ४थन ४यु छे. (अणुत्तरोववाइयदसासु णं ) अनुत्तरोपपातिकदशासु खलु-मा अनुत्त५पाति ६inम (परित्ता वायणा) परीताः वाचनाः सयात वायनासो छ, (संखेज्जा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि सध्यात मनु यो हार छ, (संखेज्जाओ जाव संगहणीओ) यावत् संख्येया संग्रहण्या-यावत् ५६थी संन्यात सडी छे, त्या सुधीनi पहने। समावेश थयेटी समपान छ. (से गं अंगट्टयाए नवमे अंगे) ताः खलु अङ्गार्थतया नवममङ्गम्-मानी अपेक्षाते नभु मन छे. (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः-तेमा मे श्रुत. २४५ छ, (दस अज्झयणा) दश अध्ययनानि-६स मध्ययन। छ, (तिन्निवग्गा) त्रयो वर्गाः-त्रए छ. (दसउद्देसनकाला) दशउद्देशनकाला:-इस देशन ४॥ छ. (दससमुद्देसणकाला) दशसमुद्देशनकाला:-६स समुदेशन छे. (संखेजाई पयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ता) संख्येयानि पदसहस्राणि पदा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #809

७९०
समवायाङ्गसूत्रे
टीका-से कि तं' इत्यादि ‘से किं तं अणुत्तरोववाइयदसाआ' अथ कास्ता अनुत्तरोपपातिकदशाः ? अणुत्तरोववाइयदसासु णं' अनुत्तरोपपातिकदशासु खलु-न विद्यते उत्तर:=श्रेष्ठोऽस्मादित्यनुत्तरः, उपपतनम्-उपपातः जन्म, अनुत्तरं उपपातो येषा तेऽनुत्तरोपपाताः, त एवानुतरोपपातिकास्तेषां दशास्तासु तथोक्तासु खलु 'अणुनरोववाइयाणं' अनुत्तरोपपातिकानां मुनीनां : 'नगराई नगराणि, 'उज्जाणाई' उद्यानानि 'चेइयाई चैत्यानि 'वणसंडा' वनषण्डाः 'रायाणो' राजानः 'अम्मापियरो' अम्बापितरः 'समोसरणाइ' समवसरणानि, पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें संख्यात-हजार-छियालीस लाख अस्सी हजार पद हैं(संखेज्जाई अक्षराणि)संख्येयान्यक्षराणि-संख्यात अक्षर है (जाव चरणकरणपरूवणा आधविज्जइ) यावत् चरकरणपरूपणाः आख्यायन्ते-यावत् चरण करण की प्ररूपणा कही गई है। (से त्तं अणुत्तरोक्वाइयसाओ)एतास्ता अनु. त्तरोपपातिकदशाः-इस प्रकार यह अनुत्तरोपातिक दशा का स्वरूप है।सू.१८२॥
टीकार्थ-'से किं तं अणुत्तरोववाइयदइयदसाओ ?' इत्यादि। हे भदंत ! अनुत्तरोपपातिकदशा का क्या स्वरूप है ? उत्तर-जिससे और कोई जन्म श्रेष्ठ नहीं हैं उसका नाम अनुत्तर उपपातहै। यह अनुत्तर उपपात जिनका होता है अनुत्तरोपपातिक हैं। इन अनुत्तरोपपातिकों की अवस्थाओं का वर्णन करने वाले अध्ययन जिस सूत्र में हैं उसका नाम अनुत्तरोपपातिदशासूत्र है। इस सूत्र में अनुत्तरोपपातिक मुनियों के नगर उद्यान चैत्य वनपंड, राजा, ग्रेण प्रज्ञप्तानि-तेमा पहनु प्रमाण छेतीस दाम मेशीनु . (संखेजाइं अक्खराणि) संख्येयानि अक्षराणि-तमा सण्यात अक्ष। छे. (जाव चरणकरणपरूवणा आघविजइ) यावत चरणकरणप्ररूपणाः आख्यायन्तेત્યાંથી લઈને ચરણકરણની પ્રરૂપણા સુધીના વિષયની પ્રરૂપણા આ અંગમાં કરી છે. ( से तं अणुत्तरोववाइयदसाओ) एतास्ता अनुत्तरोपपातिकदशाःઅનુત્તરે ૫પાતિકદશાંગનું આવું સ્વરૂપ છે. સૂ, ૧૮૨
टोय --'से किं तं अणुत्तरोववाइयदसाओ ? इत्यादि ।
હે ભદ! અનુત્તરોપપાતિકદી સૂત્રનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ઉત્તર–જેના કરતાં શ્રેષ્ઠ બીજે કોઈ પણ જન્મ ન હોય એવા જન્મને અનુત્તર ઉ૫પાત કહે છે જેઓ અનુત્તરો ૫પાત પામે છે તેમને અનુત્તરો પપાતિક કહે છે. તે અનુત્તરેપપાતિકની અવસ્થાઓનું વર્ણન કરનારાં અધ્યયને જે સૂત્રમાં છે, તે સૂત્રનું નામ અનુત્તરે ૫ પાતિકદશાસૂત્ર” છે. આ સૂત્રમાં અનુત્તપિપાતિક મુનિયોનાં નગર, Gधानी, चैत्यो, वनम 31, Rin, मातापिता, समस२५, घाया, ५ थामी,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #810

भावबोधिनी टीका. नवमाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
'धम्मायरिया' धगोवायोः 'धनकहाआ' धर्मकथाः, 'इहलोगपर लोगाड्रविसेसा' इहलोक परलो ऋद्धिविशेषाः, 'भोगपरिच्चाया' भोगपरित्यागाः - भोगपरिहाराः 'पव्वज्जाओ' प्रव्रज्या: 'सुयपरिग्गहा' श्रुतपरिग्रहाः 'तवोवहाणाई' तपउपधानानि 'परियाया' पर्यायाः 'पडिमाओ' प्रतिमाः 'संलेहणाचा' संलेखना: 'भत्तपा - णपच्चक्खाणाई' भक्तपानप्रत्याख्यानानि ' पाओवगमणाई' पादपोपगमनानि, 'अणुत्तरोववाओ' अनुत्तरोपपातः=अनुत्तरविमानेषूत्पत्तिः, 'सुकुलपच्चायाया' सुकुलप्रत्यायातानि=अनुत्तर विमानादायुः क्षयेण च्युतानां तेषां शोभनेषु कुलेषु - जन्मानि 'पुणोबोहिलाभा' पुनर्बोधिलाभाः, 'अंतकिरियाओ य' अन्तक्रियाश्च = मोक्षमाप्तिलक्षणाश्च ' आघविज्जति' आख्यायन्ते । 'अणुत्तरोववाइयदसासु णं' अनुत्तरोपपातिकदशासु खलु 'परमंगल्लजगहियाणि' परमाङ्गल्यजगद्धितानि -परममाङ्गल्यानि च तानि जगद्धिनानि च - सर्वोत्कृष्टमङ्गलभूतानि जगतो हितावहानिच 'तित्थकरसमोसरणाई' तीर्थकरसमवसरणानि, 'बहुविसेसा' बहुविशेषाः 'देहं विमलसुगंध' इत्यादयश्चतुस्त्रिंशदधिकतराः 'जिणाति सेसा य' जिनातिशेषाश्व आख्यायन्ते, तथा 'जिणसीसाणं चेव' जिनशिष्याणां चैव-गणधराणामपि, एवकारोऽप्यर्थकः, जिनशिष्यान विशेषयति- 'समणगण पवरगन्धहत्थीणं' श्रमणगण प्रवरगन्धहस्तिनां श्रमणगणमध्ये प्रवराः श्रेष्ठाः परवादिवित्रासने च मातापिता, समवसरण, धर्माचार्य, धर्मकथाएँ, इहलोक और परलोक संबंधी ऋद्धिविशेष, भोगपरित्याग, प्रव्रज्या, श्रुताध्ययन, तप उपधान, प्रतिमाएँ - अभिग्रह विशेष, संल्लेखना, भक्तप्रत्याख्यान, पादपोपगमन संथारा, अनुत्तर विमानों में जन्म, वहां से चव कर उत्तम कुलों में जन्म फिरबोधि का लाभ, और मोक्ष की प्राप्ति- ये सब विषय कहे गये हैं। इस अनुतरोपपातिकदशांग, सूत्र में तीर्थकरों के सर्वोत्कृष्ट मंगलभूत तथा जगत के हितकारकरूप समवसरणों का और उनके चौंतीस जिनाति शेषों का, अतिशयों का वर्णन किया गया है । तथा-पर वादियों को पराजित करने में गंधहस्ती के समान होने के कारण भ्रमणगण के बीच में
पर्याय,
७९१
આલેક અને પરલકની વિશિષ્ટ ઋદ્ધિયા, ભાગપરિત્યાગ, પ્રત્રજ્યા, શ્રુતાધ્યયન, तपयधान, पर्यायो. प्रतिभाओ-अभिग्रहविशेष, सोमना, लम्तप्रत्याख्यान, याहપાપગમન સંથારા, અનુત્તરવિમાનામાં જન્મ, ત્યાંથી ચ્યવીને ઉત્તમકુળામાં જન્મ, પુનઃધિલાભ, અને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ, એ બધા વિષયાનુ વર્ણન કર્યુ છે. આ અનુત્તા૫પાતિકદશાંગસૂત્રમાં તીર્થંકરાના સત્કૃષ્ટ મંગળકારી તથા જગતને માટે હિતકારી સમવસરણેાનું અને તેમના ૩૪ ચાત્રીસ જિનાતિશેષોનુ, અતિશયેાનુ વર્ણન કર્યું છે. તથા અન્ય મતવાદીઓને પરાજિત કરવામાં ગન્ધહસ્તિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #811

७९२
समवायाङ्गसूत्रे गन्धहस्तिन इव-श्रमणगणप्रवरगन्धहस्तिनस्तेषां तथोक्तानाम-परवादिपराजयकरणसमर्थानां श्रमणोत्तमानामित्यर्थः, तथा-'थिरजसाणं' स्थिरयशसां-स्थिराणि -यशांसि-कीर्तयः संयमा वा येषां तेषां तथोक्तानाम्-सर्वकालस्थायिकातिमतां स्थिरसंयमिनां वेत्यर्थः, 'परिसहसेण्णरिउबलपमद्दणाणं' परिष हसैन्यरिपुबलपम. दनानाम्-परिषहसैन्यमेव-परिषहसमूह एच रिपुबलं-शसैन्यम्, तस्य प्रमर्दनाःप्रमर्दकास्तेषां तथोक्तानाम, सर्वथाजितपरीषहाणामित्यर्थः, तथा 'तवदित्तचरित. णाणसमत्तसारविविहप्पगारवित्थरपसत्थगुणसंजुयाणं' तपोदीप्तचारित्रज्ञानसम्यक्तवसारविविधप्रकारविस्तरमशस्तगुणसंयुतानाम्-तपोदीप्तानि-तपसा प्रकाशितानि यानि चारित्रज्ञानसम्यक्त्वानि तैः साराः श्रेष्ठाः ये विविधप्रकाराः-अनेकविधाः विस्तराः-विस्तृताः प्रशस्ताः-प्रशंसनीयाः गुणा:-क्षमादयस्तैः संयुताः-संयु. क्तास्तेषां तथोक्तानाम्, पुनः कीदृशानाम् ? 'अणगारमहरिसीणं' अनगारमहपीणाम्-अनगाराश्च ते महर्षयश्च, तेषां तथोक्तानाम्, पुन:-'अणगारगुणाणं' अनगारगुणानाम्-अनगारस्य गुणा--अनगारगुणास्ते सन्ति येषां तेषां तथोक्ता. नाम्, पुनः कीदृशानाम् ? 'उत्तमवरतवविसिट्ठणाणजोगजुत्ताणं' उत्तमवरतपोषिशिष्टज्ञानयोगयुक्तानाम् उत्तमाः-उत्कृष्टतमकुलोत्पन्नाः, वरतपसः-वरं-श्रेष्ठं तपो येषां ते तथोक्ताः, विशिष्टज्ञानयोगयुक्ताः-विशिष्ट प्रशस्तं यद् ज्ञानं योगश्च= मनोवाकायव्यापाराश्च ताभ्यां युक्ताः-सहिताः, पदत्रयस्य कर्मधारयः, तेषां श्रेष्ठ, माने गये. तथा कीर्ति अथवा संयम जिनका स्थिर है, अर्थात्-सर्व कालस्थायी कीर्ति वाले एवं स्थिर संयमवाले, तथा परीषह सैन्यरूप रिपुबल के नाश करनेवाले अर्थात् सर्वप्रकार से परिषहों को जीतने वाले तथा तप से प्रकाशित हुए ऐसे चारित्र, ज्ञान एवं सम्यक्तव से श्रेष्ठ अनेक प्रकार के विस्तृत और प्रशंसनीय उत्तम क्षमादि सद्गुणों वाले, यथा अनगार महर्षी, अनगार के गुणों से संपन्न, तथा बहुत अधिक उत्तमकुल में उत्पन्न हुए, तथा श्रेष्ठतपस्या से विशिष्ट तथा विशिष्ट ज्ञान एवं विशिष्ट मन वचन कायके व्यापार रूप योग से युक्त ऐसे जिणसीસમાન હોવાથી શ્રમણગણની અંદર શ્રેષ્ઠ મનાતા તથા સ્થિર કીર્તિ અને સંયમ વાળા એટલે કે અવિચળ કીતિ અને સ્થિર સંયમવાળા, તથા પરીષહેના સિન્યરૂપ અરિદળ પર વિજય મેળવનારા, તથા તપ વડે દેદીપ્યમાન થતાં, ચારિત્ર, જ્ઞાન, અને સમ્યકત્વથી શોભતા, અનેક પ્રકારના વિસ્તૃત અને પ્રશંસનીય ઉત્તમ ક્ષમાદિ સદૂગુણોવાળા, તથા અણુગારમહષી, અણગારના ગુણોથી યુકત, તથા ઘણા ઊંચા કુળમાં જન્મેલા, તથા શ્રેષ્ઠ તપસ્યા, વિશિષ્ટજ્ઞાન, અને વિશિષ્ટ મન વચન કાયના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #812

भावबोधिनी टीका. नवमानस्वरूपनिरूपणम्
७९३ तथोक्तानाम्, एतादृशानां जिनशिष्याणां 'वण्याओ' वर्णकः-वर्णनम्-आख्यायते। 'जह य' यथा च 'जगहिय' जगद्धितं जगतो हितकारकं 'भगवओ' भगवतो जिनस्य शासनमस्ति, तथाऽऽख्यायते, तथा 'जारिसाइविसेसा' यादृशा ऋद्धिविशेषा-अनुत्तरोपपातिकदेवानां तथाऽऽख्यायन्ते । तथा 'देवासुरमाणुसाणं' देवासुरमानुषाणां-देवासुरमनुष्य संबन्धिनीनो 'परिसाणं' परिषदाम् 'जिणसमीपं' जिनसमीपे 'पाउब्भावा य' प्रादुर्भावाश्च यथा तथाऽऽख्यायन्ते । तथा ताः परिषदः 'जह य' यथा च "जिणवरं' जिनवरम् 'उवासंति' उपासते सेवन्ते, तथा-'लोगगुरु' लोकगुरुर्जिनो 'जहा य' यथा च 'अमरनरासुरगणाणं' अमरनरासुरगणेभ्यः, तत्र-अमरा: वैमानिकदेवाः नरा:-चक्रवर्तिप्रभृतयो मनुष्याः, असुराः-भवनपतयो देवाः, उपलक्षणात्-व्यन्तरा ज्योतिषिकाच देवास्तेषां गणास्तेभ्यः, 'धम्म' धर्म ‘परिकहेइ' परिकथयति-उपदिशति, तथा 'तस्स' तस्य जिनप्रभोः ‘भासियं' भाषितं वचनं च 'सोऊण' श्रुत्वा 'अवसेसकम्म. साणं ' जिनशिष्य - गणधरों का भी वर्णन किया गया है। तथा-भगवान का शासन जिस प्रकार से जगत् का हितकारक है यह विषय भी उस प्रकार से इसमें व्याख्यात हुआ है-तथा-अनुत्तरोपपातिक देवों का जैसा ऋद्धि विशेष-वह भी इसमें वर्णित हुआ है। तथा-देव, असुर और मनुष्य संबंधी परिषदा जिस प्रकार से भगवान के पास गई है यह बात भी इसमें उसी प्रकार से स्पष्ट की गई है। तथा-उस परिषदा ने जिस प्रकार प्रभु की सेवा भक्ति की है और प्रभु ने जैसा अमर-वैमानिकदेव, नरचक्रवर्ती आदि मनुष्य और असुर-भवनपतिदेव, उपलक्षण से व्यन्तर एवं ज्योतिषीदेव-इन सब के लिये श्रुत चारित्ररूप धर्म का उपदेश दिया है, और उस उपदेश को सुनकर क्षीणप्रायकर्मवाले मनुष्यों ने विषयों से व्या५।२३५ योगयी युत वा 'जिणसीसाणं' जिनशिव्यानु-धरेनु न પણ આ અંગમાં કર્યું છે. તથા ભગવાનનું શાસન કેવી રીતે જગતને માટે હિતકારક છે, તે બાબત પણ સુંદર રીતે તેમાં કહેવામાં આવી છે. તથા અનુત્ત
પાતિક દેવેની વિશિષ્ટ દ્ધિ કેવી છે, તેનું પણ તેમાં વર્ણન કર્યું છે. તથા દેવ, અસુર અને મનુષ્યની પરિષદો કેવી રીતે ભગવાનની પાસે જતી હતી તેનું પણ તેમાં વર્ણન થયું છે તથા તે પરિષદા કેવી રીતે ભગવાનની સેવા ભકિત કરતી હતી, અને પ્રભુએ કેવી રીતે અમરવૈમાનિકદેવ, નર-ચક્રવતિ આદિ મનુષ્યો અને અસુર-ભવન પતિદે, ઉપલક્ષણથી વ્યંતર અને જ્યોતિષીદે, એ બધાની સમક્ષ શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મને ઉપદેશ દીધો હતો, અને તે ઉપદેશ સાંભળીને ક્ષીણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #813

७९४
समवायाङ्गसूत्रे
विसयविरत्ता' अवशेषकर्मविषयविरक्ताः, अवशेषाणि-क्षीणप्रायाणि कर्माणि येषां तेऽवशेषकर्माणः ते च ते 'विसयविरत्ता' विषयविरक्तश्चेतिकर्मधारयः, नरा यथा 'उसलं' उदारं 'धम्म' धर्मम् 'अब्भुति' अभ्युपयन्ति-मामुवन्ति पुनः 'बहुविहप्पगारं' वहुविधप्रकारम्-अनेकप्रकारं 'संजमं तवं चावि' संयमं तपश्चापि 'जह' यथा 'बहूणि वासाणि' बहूनि वर्षाणि 'अणुचरित्ता' अनुचर्य-आसेव्य, ततः 'आराहियनाणदंसणचरितजोगा' आराधितज्ञानदर्शनचारित्रयोगाः--आराधितो ज्ञानदर्शनचारित्राणां योगो यैस्ते तथोक्ताः, तथा-'जिणवयणमणुगयमहियभासिया' जिनवचनानुगतमहितभाषिता:-जिनवचनानामनुगता अत एव महितं-शोभन भाषितं येषां ते तथोक्ताः, जिनवचनानुगामिवचना इत्यर्थः, 'जिणवराणं' जिनवराणां द्वितीयार्थे षष्ठी, 'हिययेणं' हृदयेन-मनसा, 'अणुण्णेत्ता' अनुनीय प्राप्य-ध्यात्वा 'जे य' ये च 'जहि' यत्र 'जत्तियाई' यावन्ति 'भत्ताणि' भक्तानि 'छेअइत्ता' छेदयित्वा 'लद्धणय' लब्ध्वा च 'समाहि' समाधिम् 'उत्तमज्झाणजोगजुता' उत्तमध्यानयोगयुक्ताः उत्कृष्टध्यानयोगतत्पराः सन्तः कालधर्ममनुमाप्य 'मुनिवरोत्तमा' मुनिवरोत्तमा:-परमश्रेष्ठमुनयः 'जह' यथा 'अणुत्तरेमु' अनुत्तरेषु विमानेषु "उववन्ना' उपपन्नाः-उत्पन्नाः, 'तत्थ' तत्र-अनुत्तरविमानेषु ते 'जह' यथा 'अणुत्तरं' अनुत्तर-सर्वोत्कृष्ट 'विसयसोक्ख' विषय सौरूयम् 'पाबंति' प्रापुवन्ति तथाऽऽख्यायन्ते । तथा च-'तओ य' ततश्चविरक्त बनकर जिस तरह प्रभु के समीप उस उदार धर्म को धारण किया है, तथा-जिस प्रकार से अनेक वर्षों तक उन लोगो ने अनेक प्रकार के तप और संयम को पालन करके आराधित ज्ञान, दर्शन चारित्र वाले होकर जिनानुगामी बनते हुए जिनेन्द्र के कथित वचन को हृदय से अनु. मोदित किया है और अनुमोदित करके जहां पर जितने भक्तों का अनशन द्वारा छेदन करके तथा समाधि को प्राप्त करके उत्कृष्ट ध्यानयोग में तत्पर होते हुए वे परमश्रेष्ठ मुनिजन जिस प्रकार से अनुत्तर विमानों में उत्पन्न हुए हैं और वहां उन्होंने जिस प्रकार का सर्वोत्कृष्ट विषय પ્રાયકમવાળા મનુષ્યએ વિરકત થઈને કેવી રીતે પ્રભુની સમીપે તે ઉદારધર્મને ધારણ કર્યો હતો, તથા કેવી રીતે અનેક વર્ષ સુધી અનેક પ્રકારના તપ અને સંયમનું પાલન કરીને આરાધિત જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રયુકત થઈને તેમણે જિનાનુગામી બનીને જિનેન્દ્ર દ્વારા કહેવામાં આવેલાં વચનોને હૃદયપૂર્વક અનુમોદન આપીને અનશન દ્વારા કેટલાં કર્મોને ક્ષય કરીને અને સમાધિને પ્રાપ્ત કરીને ઉત્કૃષ્ટ ધ્યાનયોગમાં લીન થઈને પરમ શ્રેષ્ઠ મુનિ કેવી રીતે અનુત્તરવિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા છે અને ત્યાં તેમણે કેવા પ્રકારના સર્વોત્કૃષ્ટ વિષયસુખ પ્રાપ્ત કર્યા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #814

भावबोधिनी टीका. नवमार्ग स्वरूपनिरूपणम्
७९५
"
अनुत्तरविमानाच्च 'चुआ' च्युताः 'संजया' संयताः 'कमेण' क्रमशः 'जहा य' यथा च 'अंतकिरिय' अन्तक्रियां 'काहिंति' करिष्यन्ति, तथाऽऽख्यायन्ते । 'एए अण्णे य' एतेऽन्ये च 'एवमाई' एवमादयः 'अत्था' अर्था अत्र ' वित्थरेण' विस्तरेण आख्यायन्ते । 'अणुत्तरोववाइयदसासु णं' अनुत्तरोपपातिकदशासु खलु परीताः = संख्याता वाचनाः, संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि यावत् संख्येयाः संग्रहण्य, ' से णं अंगट्टयाए नवमे अंगे' ताः खलु अङ्गार्थतया नवममङ्गम्, अत्र 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः, 'दसअज्झयणा' दशअध्ययनानि, 'तिन arit' त्रयोर्गाः 'दस उद्देसणकाला दससमुद्देसणकाला' दशउद्देशनकालाः, दश समुद्देशन कालाः, 'संखेज्जाई पयसहस्साई' संख्येयानि पदसहस्राणि - पट्चत्वारिंशलक्षाणि अष्टौ च सहस्राणि ४६०८००० पदानि 'पयग्मेणं' पदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'पण्णत्ता' इत्यस्य लिङ्गवचन विपरिणामेन सर्वत्रान्वयः कायः । 'संखेज्जाई अक्खराई' संख्येयान्यक्षराणि 'जाव' यावत् - यावता 'अनन्तागमा' इत्यादयोऽनुसन्धेयाः । ' एवं ' साधूनां चरणकरणप्ररूपणा आख्यायते । एतास्ता अनुत्तरोपपातिकदशाः ।। सू १८२ ।
सुख प्राप्त किया है यह सब विषय इस अंग में कथित हुआ है। तथा उन अनुत्तर विमानों से चवकर वे जिस प्रकार से क्रमशः अंतक्रिया को करेंगेअर्थात् मोक्ष में जावेंगे उस प्रकार से विषय का प्रतिपादन इस अंग में किया गया है। ये समस्त पूर्वोक्त विषय और इन्हीं विषयों जैसे और भी दूसरे विषय इस अंग में विस्तार पूर्वक कहे गये हैं। इस अनुतरोपाकिसूत्र में संख्यात वाचना हैं। संख्यात अनुयोग द्वार हैं। यावत् संख्यात संग्रहणियां हैं, अंगो में क्रमबद्ध व्यवस्था की अपेक्षा यह नौवां अंग है। उसमें एक श्रुतस्कंध है। दश अध्ययन हैं। तीन वर्ग हैं। दश ही समुद्दे - शनकाल हैं। पद परिमाण की अपेक्षा इस में छियालीस लाख अस्सी हजार
છે, એ બધા વિષયાનું આ અંગમાં કથન કર્યુ છે. તથા તે અનુત્તવિમાનેમાંથી ચ્યવીને તેઓ કેવી રીતે ક્રમશઃ અન્તક્રિયાએ કરશે-એટલે કે મેાક્ષમાં જશે, તે વિષયનું પ્રતિપાદન આ અંગમાં ક" છે, પૂર્વોકત સઘળા વિષયાનું તથા એ પ્રકારના અન્ય વિષયનું પણ આ અંગમાં વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે. આ અનુત્તર પપાતિક સૂત્રમાં સંખ્યાત વાચનાએ છે, સખ્યાત અનુયાગદ્વાર છે,... આ રીતે સખ્યાત સ ંગ્રહણિયેા છે, ત્યાં સુધીનાં પદો ગ્રહણ થયાં છે. અગેાના ક્રમ પ્રમાણે તે નવમું અંગ છે. તેમાં એક શ્રુતસ્ક ંધ, દસ ઉદ્દેશનકાળ અને દસ સમુદેશનકાળ छे. तेमां यहोनु प्रमाण छेताजीस साथ मेसी इतर [ ४६८००००] तुं छे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #815

७९६
समवायाङ्गसूत्रे
संपति प्रश्नव्याकरणनामकं दशमाङ्गमाह-से किं ते पहावागरणाई इत्यादि ।
मूलम्--से किं तं पण्हावागरणाइं ? पण्हावागरणेसु णं अत्तरं पसिणसयं, अछुत्तरं अपसिणसयं, अत्तरं पसिणापसिणसयं, विज्जाइसया, नागसुवन्नेहिं सद्धिं दिव्वा संवाया आघविनंति । पण्हावागरणेसु णं ससमयपरसमयपण्णवयपत्ते य बुद्धविविहत्थभासाभासियाणं अइसयगुण-उवसमणाणाप्पगार-आयरिय-भासियाणं वित्थरेणं वीरमहेसीहि विविहवित्थरभासियाणं च जगहियाणं अदागंगुट्रबाहु. असिमणिखोम-आइञ्चमाइयाणं विविहमहापसिणविजामणपसिणविजादेवयपयोगपहाणगुणप्पगासियाणं सब्भूयदुगुणप्पभावनरगणमइविम्हयकराणं अइसयमईयकालसमयदमसमतित्थकरुत्तमस्स ठिइकरणकारणाणं दुरहिगमदुरवगाहस्स सव्वसव्वन्नुसम्मयस्स अबुहजणविबोहणकरस्स पञ्चक्खयपञ्चयकराणं पण्हाणं विविहगुणमहत्था जिणवरप्पणीया आधविनंति । पण्हावागरणेसु णं परित्ता वायणा संखेजा अणुओगदारा जाव संखेजाओ संगहणीओ। से गं अंगट्रयाए दसमे अंगे, एगे सुयक्खंधे पणयालीस उद्देसणकाला, पणयालीसं समुद्देसणकाला, संखेजाणि पयसयसहस्साणि पयग्गेणं पण्णत्ता । संखेजा अक्खरा, अनंतोगमा जाव चरणकरणपरूवणा आघविज्जइ । से तं पण्हावागरणाइं ॥ सू. १८३ ॥ ४६८०००० पद है। संख्यात अक्षर हैं यावत् अनंत गम आदि हैं। इस प्रकार से इसमें साधुजनों के चरण करण की प्ररूपणा कही गई है।सू०१८२॥ તેમાં સંખ્યાત અક્ષરો છે, અનંતગમ આદિ છે. આ રીતે તેમાં સાધુઓના ચરણકરણની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. સૂ. ૧૮૨ાા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #816

भावबोधिनी टीका. दशमाङस्वरूपनिरूपणम्
अब सूत्रकार प्रश्नव्याकरण नामके दशवें अग का स्वरूप कहते हैं
शब्दार्थ-(से कि तं पण्हावागरणाइ) अथ कानि तानि प्रश्नव्याक रणानि-हे भदत ! प्रश्नव्याकरण सूत्र का स्वरूप क्या है ? उतर-(पण्हा वागरणेसु णं)प्रश्नव्याकरणेषु खलु प्रश्नव्याकरणसूत्र में (अत्तरं पसिणसयं) अष्टोत्तर प्रश्नशतम्-एक सौ आठ प्रश्न, (अत्तरं अपसिणसयं) अष्टोत्तरमप्रश्नशतम्-एक सौ आठ अप्रश्न, (अत्तरं पसिणापसिणसयं) अष्टोत्तरं प्रश्नाप्रश्नशतम-एक सौ आठ ही प्रश्नाप्रश्न हैं, इनका कथन इस अंग में हुआ है। तथा (विजाइसया) विद्यातिशयाः-स्तंभन, वशीकरण, विद्वेषण, उच्चाटन आदि रूप जो विद्यातिशय है उनका, (नागसुवन्नेहिं) नागसुपण:नागकुमार, सुपर्णकुमार तथा यक्ष आदिको के (सदि) सार्द्ध-साथ जो (दिव्वाः ) वास्तविक (संवाया) संवादा:-बातचीत होती है व हुई है वह (आघविज्जति) आख्यायन्ते-सब विषय इसमें कहा गया है। (पण्हावागरणेसुणं) प्रश्नव्याकरणेषु खलु-प्रश्नव्याकरणसूत्र में (ससमयपरसमयपण्णवयपत्ते अबुद्धविविहत्थभासाभासियाणं ) स्वसमयपरसमयप्रज्ञापकप्रत्येकबुद्धविविधार्थभाषाभाषितानां-स्वसिद्धान्त और परसिद्धान्त के प्रज्ञापक जो प्रत्येक बुद्ध हैं, उन प्रत्येक बुद्धों ने विविध अर्थवाली भाषाओं द्वारा
હવે સૂત્રકાર પ્રશ્નવ્યાકરણ નામના દસમા અંગનું સ્વરૂપ બતાવે છે–
शहाथ-(से कि तं पण्हावागरणाई) अथ कानि तानि प्रश्नव्याकरणानि-हे सहन्त ! प्रश्नव्या४२५नु स्१३५ छ ? उत्तर-(पण्हावागरणेसु ण) प्रश्नव्याकरणेषु खलु-प्रश्न०या४२९५ सूत्रमा (अछुत्तरं पसिणसयं) अष्टोत्तरं प्रश्नशतम्-४ से। 213 प्रश्नी, (अत्तरं अपसिणसयं) अष्टोत्तरमप्रश्नशतम्मे से 2418 24प्रश्ना, (अछुत्तरं पसिणापसिणसय) अष्टोत्तरं प्रश्नाप्रश्नशतम्मने पेसे। 2418 प्रश्नानानु ४५न थयु छ, तथा (विजाइसया) विद्यातिशयाः- २त मन, शी२९], विद्वेष, स्याटन मा ४२नारे विद्यातिशय छ तेमनु, (नागसुवन्नेहिं) नागसुपर्णैः- नामा२, सुपाणुमार तथा यस माहिनी (सद्धि) सार्द्ध- साथै २ (दिव्याः) दिव्या:-पास्तपि४ (संवाया) संवादा:संपा। थया छ थाय छे तेनु (आपविजंति) आख्यायन्ते-मा मामा १ न थ छे. (पण्हावागरणेसु णं) प्रश्नव्याकरणेषु खलु-प्रश्नव्या४२४सूत्रमा ( ससमयपरसमयपण्णवयपत्ते अबुद्धविविहत्थभासाभासियाणं) स्वसमय परसमयप्रज्ञापकप्रत्येकबुद्धविविधार्थभाषाभाषितानाम--स्वसिद्धांत भने ५२સિદ્ધાંતના પ્રજ્ઞાપક પ્રત્યેક બુદ્ધ વિવિધ અર્થવાળી ભાષાઓ દ્વારા જે પ્રશ્નોનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #817

समवायाङ्गसूत्रे
७१८ जिन प्रश्नो का प्रतिपादन किया है उन प्रश्नों के तथा (अइसयगुण उवसमणाणप्पगारपायरियभासियाणं ) अतिशयगुणोपशमनानाप्रकाराचार्यभाषितानाम्-आमर्शऔषधी आदि लब्धिरूप अतिशयों वाले, ज्ञानादिक गुणों वाले एवं रागादिकों के उपशम वाले ऐसे अनेक प्रकार की योग्यता वाले आचार्य जनों ने जिन प्रश्नों का कथन किया है उन प्रश्नों के (वीरमहेसीहिं) वीरमहर्षिभिः तथा वीर भगवान् के वचन-सिद्धान्त में स्थित हुए महर्षिजनों ने (वित्थरेण) विस्तरेण-विस्तार से(विविह वित्थरभासियाणं) विविधविस्तरभाषितानां-जिनप्रश्नों को विविध विस्तार के साथ कहा है (जगहियाणं) जगद्धितानाम्-तथा जगत के उपकारक (अद्दागंगुटबाहु असिमणिखोमआइचमाइयाणं ) आदर्शाङ्गुष्ठ-वाहसिमणिक्षौमादित्यादिकानाम्-आदर्श-दर्पण, अंगुष्ठ, बाहु, असि-तलवार मरकत आदि मणि, अतसी अथवा कपास से निर्मित वस्त्र, आदित्य-सूर्य, कुडय-भित्ति, शंख और घंटा आदि से जो प्रश्न संबंध रखते हैं (विविहमहापसिणविजामणपसिणविज्जादेव य पयोगपहाणगुणप्पगासियाणं) विविधमहाप्रश्न विद्या मनः प्रश्न विद्या देवतप्रयोग प्रधानगुण प्रकाशितानाम्-पूछे गये प्रश्नों का उत्तर देने वाली जो विद्याएँ हैं वे महाप्रश्न विद्याएं हैं। मन में स्थित प्रतिपादन ४यु छ त प्रश्नानु तथा (अइसयगुणउवसमणाणप्पगारपायरिय भासियाणं ) अतिशयगुणोपशमनाना-प्रकाराचार्यभाषितानाम्-मामश ઔષધી આદિ લબ્ધિરૂપ અતિશયોવાળા, જ્ઞાનાદિક ગુણોથી યુક્ત, અને રાસા દિકથી વિરકત એવી અનેક પ્રકારની યોગ્યતાવાળા આચાર્યોએ જે પ્રનોનું ४यन यु छ तमनु (वीरमहेसोहि) वीरमहर्षिभिः-तथा वा२ सापानना वयन-सginमा-शासनमा गये। महर्षि मागे (वित्थरेण) विस्तरेण-विस्ता२थी ( विविहवित्थरभासियाणं ) विविधविस्तरभाषितानाम्-- प्रश्नाने विविध विस्तार पूर्व सभा०या छे तेभनु, तथा (जगहियाणं) जगद्धितानाम्
तन! 6५१२४ ( अद्दागंगुट्टबाहुअसिमणिखोमआइच्चइयाणं ) आदर्शागुष्ठवाहसिमणिक्षौमादित्यादिकानाम्-मा-६५, म गु०४. माड, २, મરકત આદિ મણિઅતસી અથવા કપાસમાંથી બનાવેલાં વસ્ત્રો, સૂર્ય, કુષ્ય-ભિત્તિ, शम भने 42 मा साथै संधित प्रश्नानु'-(विविह-महापासिण-विजामणपसिण-विजादेव य पयोगपहाण-गुणप्प-गासिघाणं) विविधमहाप्रश्न विद्या - मनःप्रश्नविद्यादेवतप्रयोगमधानगुणप्रकाशितानाम्--पूछेसा प्रश्नाना ઉત્તર દેનારી જે વિદ્યા છે તેને મહાપ્રશ્નવિદ્યા કહે છે. મનમાં ઉત્પન્ન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #818

भावबोधिनी टीका. दशमास्वरूपनिरूपणम्
७९९ हुए प्रश्नों का अर्थात् मन के भीतर चिन्तित किये गये प्रश्नों का जो विद्याएँ उत्तर देती है वे मनः प्रश्नविद्याएँ हैं। इन दोनों प्रकार की विद्याओं में देवता सहायक होते हैं (सब्भूयदुगुणप्पभावनरगणमविम्हयकराण) सद्भूतद्विगुणप्रभावनरगणमतिविस्मयकराणाम्-साधक के साथ इन देवताओं का विविध अर्थ-प्रयोजन को लेकर परस्पर में संवाद होता है सो यह मुख्य गुण जिन प्रश्नों में प्रकाशित होता है ऐसे प्रश्नों के, तथाजो प्रश्न लब्धि विशेष से उत्पन्न हुए अपने अतिशय प्रभाव से मनुष्यों की मति को आश्चर्य में डाल देते हैं ऐसे प्रश्नों के (अइसयमई य कालसमय--दमसमतित्थकरुत्तमस्स ) अतिशयातीतकालसमयदमशम तीर्थकरोत्तमस्य अतिशयातीतकालसमय में--अनंतपूर्वकालवर्तीकाल में-शमदम शाली उत्तम-अन्य शास्ताओं की अपेक्षा-सर्वोत्कृष्ट -जिन भगवान् की सत्तास्थापन करने में कारणभूत हैं-अर्थात् जिनके विना अतीत काल में यदि जिन भगवान न हुए होते तो ऐसे प्रश्नों की उपपत्ति ही नहीं बन सकती (ठिइकरणकारणाणं) स्थिति करणकारणानाम्-इस तरह अन्यथानुपपत्ति से अतीतकाल में जो जिन भगवान की सत्ता के ख्यापक हैं ऐसे प्रश्नों के, (दुरहिगमदुरवगाहस्स) दुरधिगमदुरवगाहस्य-तथा दुरधिगम-सूक्ष्म अर्थ वाला होने से बहुत ही कठिनाई से समझने योग्य-और दुरवगाह-सूत्र बहुल होने के कारण થયેલા પ્રશ્નના ઉત્તર દેનારી વિદ્યાને મન પ્રશ્નવિદ્યા કહે છે. તે બન્ને પ્રકારની विधायम हे सहाय४ थाय छे. ( सब्भूयदुगुणप्पभावनरगणमइ-विम्हयकराणं ) सद्भूतद्विगुण प्रभावनरगणमतिविस्मयकराणाम्-~-सानी साथे તે દેવતાઓને વિવિધ હેતુથી સંવાદ થાય છે. આ મુખ્ય ગુણ જે પ્રશ્નોમાં પ્રકાશિત થાય છે એવા પ્રશ્નોનું. તથા લબ્ધિ વિશેષથી પ્રાપ્ત પિતાના અતિશના પ્રભાવથી २ प्रश्न भासने श्चिय यति ४N ना छे सेवा प्रश्नानु-( अइसयमईयकालसमयदमसमतित्थकरुत्तमस्स ) अतिशयातीतकाल-समयदमशम तीर्थकरोत्तमस्य-तथा प्रश्न मनत४७ पूर्व शमशाणी उत्तम-मने मन्य શાસ્ત્રોની અપેક્ષાએ સર્વોત્કૃષ્ટ-જિન ભગવાનની સત્તા સ્થાપવામાં કારણભૂત છે. એટલે કે જિન ભગવાન થયા ન હોય તો જે પ્રશ્નોની ઉત્પત્તિ જ શકય ન હતી, (ठिइकरणकारणाणं) स्थिति करणकारणानाम्-माशते मन्यथानुपपत्तिथी मतीत કાળમાં પણ જિન ભગવાનની સત્તાનું જે પ્રતિપાદન કરે છે એવા પ્રશ્નોનું, (दुरहिगमदुरवगाहस्स) दुरधिगमदुरवगाहस्य-तथा सूक्ष्म अवाणु साथी भडा भुश्तीथी समालय मे मने दुरवगाह-सूत्र पर पाथी पानी भु२४.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #819

८००
समवायाङ्गसूत्रे
बहुत ही मुश्किल से अध्ययन करने योग्य जो प्रवचन तत्व हैं (सव्वसम्बन्नुसम्मयस्स) सर्वसर्वज्ञसंमतस्य-जो समस्त सर्वज्ञों को मान्य (अवुहजणविबोहणकरस्स) अवुधजन विबोधनकरस्य-एवं अबुधजनों के लिये बोध दाता हुआ है और है (पञ्चक्खपच्चयकराणां) प्रत्यक्षकप्रत्ययकराणां-उसके साक्षात्प्रबोधक ऐसे (पाहाणं) प्रश्नानां-प्रश्नों के प्रश्न विद्याओं के (जिणवरप्पणीया) जिनवरप्रणीताः-जो अनेक प्रकार के गुण हैं कि जिनसे वे शुभ और अशुभ सूचन आदि करने रूप गम्भीर अर्थ से भरे हुए हैं विवि. हगुणमहत्था) विविधगुणमहार्थाःये विविधगुण-महार्थ जिनवर प्रणीत हैं-कल्पित नहीं हैं ऐसे विविध गुणमहार्थ(आधविज्जति)आख्यायन्ते-इस अंग में कहे गये हैं। (पण्हावागरणेसु णं) प्रश्नव्याकरणेषु खलु-इस प्रश्नव्याकरण अंग में (परित्ता वायणा) परीताः-वाचनाः-संख्यात वाचनाएँ हैं। (संखेज्जा अणु.
ओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-संख्यात अनुयोगद्वार हैं। (जाव संखेजाओ संगहणीओ) यावत् संख्येयाः संग्रहण्य:-यावत संग्रहणियां संख्यात है (से गं अंगट्टयाए-दसमे अंगे) सा खलु अंगार्थतया दशमं अङ्गम्-अग की अपेक्षा यह दशमां अंग है। (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः-इसमें एक श्रुतस्कंध है। (पणयालीसं उद्देसणकाला) पश्च चत्वारिंशत् उद्देशनकाल:साथी अध्ययन ४२री शय ते २ प्रक्यन तत्व छे, (सव्व-सव्वन्नुसम्मयस्स) सर्वसर्वज्ञसंमतस्य- समस्त सर्पशो वडे मान्य छे ( अबुहजणविबोहणकरस्स) अबुधजनविबोधकरस्य-२मने रे अमुधोने माता पनेस छ, ( पच्चक्खयपच्चयकराणं ) प्रत्यक्षकप्रत्ययकराणां-तेने। प्रत्यक्ष माध माना। (पहाणं) प्रश्नोना-प्रश्न विधामाना (जिणवरप्पणीया ) जिनवरमणीताःજે અનેક પ્રકારના ગુણ છે અને જે ગુણોને લીધે તેઓ શુભ અને અશુભનું સૂચન या ४२५३५ ली२ मथ थी मा छे (विविहगुणमहत्था) विविधगुणमहार्थाःતે વિવિધ ગુણયુકત અર્થો જનવર પ્રણીત છે,-કલ્પિત નથી, એવા વિવિધગુણમહાર્થનું (आधविज्जंति) आख्यायन्ते मा ममा ४थन युके (पण्हावागरणेसु णं) प्रश्नव्याकरणेषु खलु मा प्रनव्या४२९॥ ममा (परिता वायणा) परीता. वाचना:-सण्यात वायनायो छे. (संखेजा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-सज्यात अनुया२ छे, (जाव संखेजाओ संगहणीओ) यावत् संख्येयाः संग्रहण्यः-मे प्रमाणे सध्यात सहा त्यां सुधीना पह। अडए थया छ. (से गं अंगठ्ठयाए दसमे अंगे) सा खलु अंगार्थतया दशमं अङ्गम्मानी अपेक्षा ते शY 241 . (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्ध:-तेमा मे४ श्रुत२४५ छ, (पणयालोसं उद्देसणकाला) पञ्च चत्वारिंशत् उद्देशनकाला:
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #820

भावबोधिनी टीका. दशमास्वरूपनिरूपणम्
८०१
टीका- 'से किं तं' इत्यादि-गणिपिटकस्य दशमानस्वरूप जिज्ञासया पृच्छति - 'से किं तं अथ कानि तानि पण्हावागरणाई' प्रश्नव्याकरणानि= प्रश्नाः -- जिज्ञासाविषयीभूताः पदार्थाः, व्याकरणानि - तन्निर्वचनानि, एतेषां योगादङ्गमपि प्रश्नव्याकरणानि, अथवा प्रश्नाः व्याकरणानि च सन्ति येषु तानि इसमें पंतालीस उद्देशनकाल हैं ( पणयालीसं समुद्देसणकाला) पञ्चचत्वारिंशत् समुद्देशन कालाः - पंतालीस ही समुद्देशनकाल हैं ( संखेज्जाणि पयसय - सहस्साणि) संख्येयानि पदशतसहस्राणि - इसमें पदपरिमाण की अपेक्षा संख्यात हजार - वेरानवे लाख सोलह हजार पद है ( संखेज्जा अक्खरा) संख्येयानि अक्षराणि-संख्यात अक्षर हैं (अनंता गमा) अनंता गमाःअनत गम हैं (जाव) यावत् - यावत् पद से (अनंता पज्जवा) अनन्ताः पर्यायः - अनंत पर्याय आदि हैं। (एवं चरणकरणपरूवणा आघविजइ) एवं चरण करणप्ररूपणाः आख्यायते - इस सूत्र में चरण और करण की प्ररूपणा कही गई है ( से तं पण्हावागरणाई) तानि एतानि प्रश्नव्याकरणानि - यही प्रश्नव्याकरण का स्वरूप है || सू० १८२||
टीकार्थ- 'से किं तं पण्हावागरणाई' इत्यादि - गणिपिटक रूप दशवें अंग के स्वरूप को जानने की इच्छा से सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से पूछते है कि हे भदन्त ! प्रश्नव्याकरण का क्या स्वरूप है - उत्तर - जिज्ञासा के विषयभूत पदार्थ यहां शब्द के वाच्यार्थ हैं और उनके निर्वचनरूप उत्तर व्याकरण शब्द के । इन दोनों के संबंध से इस अंग का नाम भी प्रश्नपिस्तालीश उद्देशनडाण छे. मने (पणयालीसं समुद्देसणकाला ) समुद्देशनअन पाए पिस्तानीस छे, (संखेज्जाणि पयस्यसहस्साणि) संख्येयानि पदशतसहस्राणि - तेम मागु लाभ सोण इन्नर यह छे, (संखेज्जा अक्खरा) संख्येयानि अक्षराणिसंण्यात अक्षरो छे, (अनंतागमा) अनंता गमाः अनंतराम छे, (जाव अणंता पज्जवा) यावत् अनन्ता पर्याया:- अनंत पर्याय वगेरे छे. (एवं चरणकरणपरूवणा आघविज्जइ) एवं चरणकरणप्ररूपणाः - श्राख्यायन्ते - प्रहारे मा अंगमां यरण भने पुरानी प्र३या अश्वामां भावी छे. ( से तं पण्हावागरणाई ) तानि एतानि प्रश्नव्याकरणानि - प्रश्नव्या ४२ सूत्र आवु स्व३५ छे. सू. १८२शा टीकार्थ- 'से किं तं पण्हावागरणाई इत्यादि ।
6.
ગિણપિટક રૂપ દેશમાં અંગનું સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છાથી સુધર્માસ્વામી જંબૂસ્વામીને પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! પ્રશ્નવ્યાકરણનું સ્વરૂપ કેવુ' છે ? ઉત્તમ-જિજ્ઞાસાના વિષયભૂત પદાર્થો અહીં' પ્રશ્ન શબ્દના વાચ્યા છે અને તેમના જવાબરૂપે શબ્દો વ્યાકરણ શબ્દના વાઢ્યા છે. એ બન્નેના સંબંધથી આ અંગનું નામ પ્રશ્નન્યા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #821

समवायानसूत्रे
प्रश्नव्याकरणानि, बहुवचनमार्षत्वात् । उत्तरयति - 'पव्हावागरणेसु णं' प्रश्रव्याकरणेषु खलु 'हा' इत्यत्र प्राकृतत्वास्त्रीत्वम् 'अत्तरं पसिणस' अष्टोत्तरं प्रश्नशतम्=अष्टोत्तरशतसंख्यकाः प्रश्नाः, 'अत्तरं अपसिणसयं' अष्टोत्तरमप्रश्नशतम् = अष्टोत्तरशतसंख्यका अप्रश्नाः 'अटुत्तरं पसिणापसिणस' अष्टोत्तरंप्रश्नाप्रश्नशतम्अष्टोत्तरशतसंख्यकाः प्रश्नामश्वाः, तत्र - अङ्गुष्ठबाहुप्रश्नादिका मन्त्रविद्याः प्रश्नाः याः पुनर्विद्यामन्त्रविधिना जप्यमाना अपृष्टा एवं शुभाशुभं कथयन्ति ता अप्रश्नाः याः पुनर्विद्या अनुष्ठादिप्रश्रभावं तदभावं चाधिगम्य शुभाशुभं कथयन्ति ताः प्रश्नाप्रश्नाः एते चतुर्विंशत्यधिकत्रिशतसंख्यकाः प्रश्नाप्रश्न - प्रश्नाप्रश्ना आख्यायन्ते । तथा 'विज्जाइसया' विद्यातिशयाः - स्तम्भनवशीकरणरिद्वेषणोच्चाटनादयः, तथासाधकानां 'नागसुबन्ने हिं' नागसुपर्णैर्भवन पतिविशेवैरुपलक्षणत्वाद्यक्षादिभिश्व सह 'दिव्वा' दिव्याः - तात्त्विकाः 'संवाया' संवादा:-संलापाश्च 'आघविज्जंति' आख्याव्याकरण हो गया है। अथवा प्रश्न और व्याकरण ये दोनों जिस अंग में हैं उसका नाम प्रश्नव्याकरण है। इस प्रश्नव्याकरण सूत्र में १०८ प्रश्न, १०८ अप्रश्न और १०८ ही प्रश्नाप्रश्न हैं। अंगुष्ठ, बाहु आदि के प्रश्न भाव से संबंध रखने वाली जो मंत्र विद्याएँ हैं वे प्रश्न हैं। जो विद्याएँ मंत्रविधि के अनुसार जपी जाने पर विना पूछे ही शुभाशुभ का कथन करती हैं वे अप्रश्न हैं। तथा जो विद्याएँ अंगुष्ठ आदि के प्रश्न और प्रश्न दोनों से संबंध रखकर शुभाशुभ का कथन करती हैं वे प्रश्नाप्रश्न ये सब तीनों तरह की विद्याएँ ३२४ है। इनका कथन इस अंग में हुआ है। तथा - स्तंभन, वशीकरण, विद्वेषण, उच्चाटन आदि रूप जो विद्यातिशय हैं उनका, एवं साधक पुरुषों की नागकुमार, सुपर्णकुमार, तथा यक्ष आदिकों के साथ जो वास्तविक बातचीत होती है - वहुई है वह सब विषय इसमें કરણ પડયુ છે. અથવા પ્રશ્ન અને વ્યાકરણ, એ બને જે અંગમાં છે તે અંગને પ્રશ્નવ્યાકરણ કહે છે. આ પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રમાં ૧૦૮ પ્રશ્નો ૧૦૮ અપ્રશ્નો અને ૧૦૮ પ્રશ્નાપ્રશ્નો છે. અંગુષ્ઠ, બાહુ વગેરના પ્રશ્નભાવની સાથે સંબંધ રાખતી જે મંત્રવિદ્યા છે તેમને પ્રશ્ન કહે છે. જે વિદ્યાએ મ`ત્રવિધિ અનુસાર જપવામાં આવે તા વગર પૂછયે જ શુભાશુભનું કથન કરે છે, તેમને અપ્રશ્ન કહે છે. તથા વિદ્યાએ અંગુષ્ઠ આદિના પ્રશ્ના અને અપ્રશ્ના, એ બન્નેની સાથે સ`ખ'ધિત શુભાશુભત્તુ' કથન કરે છે, તેમને પ્રશ્નાપ્રશ્ન કહે છે. એ ત્રણે પ્રકારની ૩૨૪ વિદ્યાએ छे, याने ते थन या संगमां यु छे. तथा स्तंभन, वशी २णु, विद्वेषण, ઉચ્ચાટન, આદિપ વિધાતિશયેાનુ, તથા સાધકાની નાગકુમાર, સુપકુમાર, તથા યક્ષ આદિની સાથે જે વાસ્તવિક વાતચીત થાય છે કે થઇ છે તે બધા વિષયાનુ
८०२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #822

८०३
-
-
भावबोधिनी टीका. दशमानस्वरूपनिरूपणम् यन्ते । इममेवार्थ सविस्तरमाह-'पण्हावागरणेसु णं' प्रश्नव्याकरणेषु खलु 'ससमयपरसमयपण्णवयपत्तेअबुद्धविविहत्थभासाभासियाणं' स्वसमयपरसमयप्रज्ञापकप्रत्येकबुद्धविविधार्थभाषाभाषितानां-तत्र स्वसमयाः-स्वसिद्धान्ताः, परसमया:-परसिद्धान्ताः तेषां प्रज्ञापका ये प्रत्येकबुद्धास्तैर्विविधार्थाभिः-अनेकार्थाभिर्भाषाभि र्भाषिताः प्रतिपादिता ये ते, तेषां तथोक्तानाम्, प्रश्नानामित्यग्रेण संबन्धः, तथा-'अइसयगुणउसमणाणप्पगारपायरियभासियाणं' अतिशयगुणोपशमनाना. प्रकाराचार्यभाषितानाम्, तत्र अतिशया:-आमषौंपध्यादिलब्धयः, गुणा:-ज्ञानादयः, उपशमः-रागद्वेषोपशमः एते नानाप्रकारा अनेकविधा येषां ते तथोक्ता ये आचार्यास्तै पिता उक्ता ये ते तेषां तथोक्तानाम्, पुनः 'वीरमहेसीहिं' वीरमहर्षिभिः-वीरवचने स्थिता ये महर्षयस्तैः 'वित्थरेण' विस्तरेण महतावचनसन्दर्भण 'विविहवित्थरभासियाण' विविधविस्तरभाषितानां-विविधविस्तरेण अने. कविस्तृतरीत्या भाषिताः उक्ताः, तेषां तथोक्तानाम्, 'च' पुनः 'जगहियाणं' जगद्धितानाम्-जगत: समुपकारिणाम् 'अदागंगुटबाहु असिमणिखोम आइच्चमाइयाणं' आदर्शाङ्गुष्ठबादसिमणिक्षौमादित्यादिकानाम्-तत्र आदर्शो दर्पणम्, अङ्गुष्ठः, बाहू-भुजौ, असिः खङ्गः, मणिः मरकतादिः, क्षौमम्-अतसीनिर्मितं कार्पासकहा गयाहै। इसी विषय को अब सूत्रकार स्पष्ट करते हैं-स्वसिद्धान्त
और परसिद्धान्त के प्रज्ञापक जो प्रत्येक बुद्ध हैं, उन प्रत्येकबुद्धोंने विविध अर्थवाली भाषाओं द्वारा जिन प्रश्नों का प्रतिपादन किया है उन प्रश्नो के, तथा-आमर्श औषधी आदि लब्धिरूप अतिशयों वाले, ज्ञानादिक गुणोंवाले एवं रागादिकों के उपशमवाले ऐसे अनेक प्रकार की योग्यतावाले आचार्य जनोंने जिन प्रश्नो का कथन किया है उन प्रश्नों के, तथा वीरभगवान के वचन-सिद्धान्त में स्थित हुए महर्षिजनोंने जिनप्रश्नों के विविधविस्तार के साथ कहा है, तथा-जगत् के उपकारक आदर्श-दर्पण, अंगुष्ठ, वाहु, असि-तलवार, मरकत आदि मणि, अतसी अथवा कपास કથન આ અંગમાં કર્યું છે. હવે સૂત્રકાર એ જ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે સ્વસિદ્ધાંત અને પરસિદ્ધાંતના પ્રજ્ઞાપક જે પ્રત્યેક બુદ્ધ છે, તે પ્રત્યેકબુદ્ધોએ વિવિધ અર્થવાળી ભાષાઓ દ્વારા જે પ્રશ્નોનું પ્રતિપાદન કર્યું છે તે પ્રશ્નોના, તથા આમર્શ ઔષધી આદિ લબ્ધિરૂપ અતિશવાળા. જ્ઞાનાદિક ગુણોવાળા, અને રાગાદિકના ઉપશમવાળા, અને એ પ્રકારની અનેક ગ્યતાવાળા આચાર્યોએ જે પ્રશ્નોનું કથન કર્યું છે તે પ્રશ્નોના, તથા વીરભગવાનનાં-વચન-સિદ્ધાંતને માનનારા મહર્ષિઓએ જે વિસ્તારથી કથન કર્યું છે તે પ્રશ્નના. તથા જગતના ઉપકારક આદર્શ—દર્પણ, અંગુષ્ઠ, બાહુ, અસિ-તલવાર, મરકત આદિ મણિ, અતસી અથવા કપાસમાંથી બનાવેલાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #823

८०४
समवायाङ्गसूत्रे निर्मितं वा वस्त्रम्, आदित्यः-सूर्यः, एतेषां द्वन्द्वः, ते आदौ येषां कुडयशं. खघण्टादीनां ते तथोक्तास्तेषां तथोक्तानाम् आदर्शाङ्गुष्ठवाहसिमणिक्षौमादित्यकुडयशखघण्टादिसंबन्धिनाम् पुनः विविमहापसिणविजामणपसिणविज्जादेवयपयोगपहाणगुणप्पगासियाण' विविधमहाप्रश्नविद्यामनःप्रश्नविद्यादैवतप्रयोगप्रधा. नगुणप्रकाशितानाम् तत्र विविधाः-अनेकरूपा या महाप्रश्नविद्याः- पृष्ठानां प्रश्नानामुत्तरदायिन्यो विद्या महामनविद्याः, मनः प्रश्नविद्याः--मन:--स्थितानां प्रश्नानामुत्तरदायिन्यो या विद्यास्ता मनःप्रश्नविद्याश्च, तासां दैवतानि-तदधिष्ठाभ्यो देवतास्तेषां प्रयोगस्य ये प्रधानगुणाः विविधार्थसंवादलक्षणा मुख्यगुणास्ते प्रकाशिता यत्र तेषां तथोक्तानाम् महापश्वविद्यासु मनःप्रश्नविद्यासु च देवताः सहायका भवन्तीति भावः, तथा 'सब्भूय दुगुणप्पभावनरगणमइ विम्हयकराणं' सद्भूतद्विगुणप्रभावनरगणमतिविस्मयकराणाम्--तत्र सद्भूतेन--लब्धिविशेषात् समुत्पन्नेन द्विगुणप्रभावेण=प्रभावातिशयेन नरगणमतीनां-बहुजनबुद्धीनां विस्म यकरा आश्चर्यकारका ये ते तथोक्ताम्तेषाम् , तथा-'अइसयमईयकालसमयदमसमतिस्थकरुत्तमस्स' अतिशयातीतकालसमयदमशमतीर्थकरोत्तमस्य-तत्र अतिशयेन योऽतीतः कालःसमयश्च साऽतिशयातीतकालसम योऽनन्तपूर्ववर्तीकाल इत्यर्थः, तस्मिन् से निर्मित वस्त्र, आदित्य सूर्य, कुडय-भित्ति, शंख और घंटा आदि से जो प्रश्न संबंध रखते हैं तथा-पूछे गये प्रश्नों का उत्तर देने वाली जो विद्याएँ हैं वे महाप्रश्नविद्याए हैं। मन में स्थित प्रश्नों का अर्थात मन के भीतर चिन्तित किये गये प्रश्नों का-जो विद्याए उत्तर देती हैं वे मनःप्रश्न विद्याएँ हैं। इन दोनों प्रकार की विद्याओं में देवता सहायक होते हैं। साधक (विद्याराधक) के साथ इन दोनों देवताओं का विविध अर्थ-प्रयोजन को लेकर परस्पर में संवाद होता है सो यह मुख्यगुण जिनप्रश्नों में प्रकाशित होता है ऐसे प्रश्नों के, तथा जो प्रश्न लब्धि विशेष से उत्पन्न हुए अपने अतिशयप्रभाव से मनुष्यों की मति को
आश्चर्य में डाल देते हैं ऐसे प्रश्नों के, तथा जो प्रश्न अतिशय अती. पसी, माहित्य -सूय, ४७५ -मिति, 4 भने ५८ मा साथे
स मता प्रश्ना, તથા પૂછાયેલા પ્રશ્નના જવાબ દેવાની જે વિદ્યાઓ છે તેમને મહાપ્રશ્ન વિદ્યાઓ કહે છે. મનમાં ઉદ્ભવેલા પ્રશ્નોના જવાબ દેનારી વિદ્યાઓને મનઃ પ્રવિદ્યાઓ કહે છે. એ બન્ને પ્રકારની વિદ્યાઓમાં દેવતાઓ સહાયક થાય છે. સાધક (વિદ્યાધારક) ની સાથે વિવિધ અર્થ–પ્રયજનની દૃષ્ટિએ પરસ્પરમાં સંવાદ થાય છે. આ મુખ્ય ગુણ જે પ્રકામાં પ્રગટ થાય છે એવા પ્રશ્નના, તથા વિશિષ્ટ લબ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલ અતિશય પ્રભાવથી જે પ્રશ્ન મનુષ્યોને આશ્ચર્ય ચકિત કરી નાખે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #824

भावबोधिनी टीका. दशमाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८०५ वर्तमानो यो दमशमः-दमशमयुक्तः, तीर्थकरोत्तमः-तीर्थकराणां दर्शनान्तरशास्तणामपेक्षया उतमः=उकृष्टतमो भगवान् जिनस्तस्य 'ठिइकरणकारणाणं' स्थितिकरणकारणानाम्-स्थितिकरणे-अतीतकाले भगवतोजिनस्य सत्तास्थापने भगवन्तं जिनं विना एताद्रशमश्नानामनुपपत्ति, इत्येवं तस्य भगवतोऽतीतकालाऽस्तित्वस्थापने, कारणानां हेतु भूतानाम्, पुनः 'दुरहिगमदुरवगाहस्स' दुरधि गमदुरवगाहस्य-दुरभिगम-तत्र दुःखेन बोध्यं सूक्ष्मार्थत्वात् दुरवगाह-दुःखेनाध्येय च-सूत्रबहुत्वाद् यत्, तस्य तथोक्तस्य, तथा सव्वसव्वन्नुसंमयस्स' सर्वसर्वज्ञसंमतस्य सर्वसर्वज्ञानां-सकलजिनानां संमतस्य-अनुमतस्य, तथा 'अबुहजणविवोहणकरस्स' अबुधजनविबोधनकरम्य-तत्र अबुधजना:-अज्ञजनास्तेषां विबोधनकरंज्ञानप्रदं यत्तस्य तथोक्तस्य प्रवचनतत्त्वस्य पञ्चकवयपच्चयकराण' प्रत्यक्षकमत्ययकराणां-प्रत्यक्ष एव प्रत्यक्षकः, स चासों प्रत्ययो-ज्ञानं तत्करास्तेषां तथोक्तानाम-- प्रवचनतत्वस्य साक्षात्प्रबोधकानामित्यर्थः, एताद्रशानां 'पाहाणं' प्रश्नाना-प्रश्नतकालसमय में-अनंतपूर्वकालवर्तीकाल में-शमदमशाली उत्तम-अन्यशास्ताओं की अपेक्षा-सर्वोत्कृष्ट-जिनभगवान की सत्ता स्थापन करने में कारणभूत हैं अर्थात् जिन के विना अतीतकाल में यदि जिन भगवान् न हुए होते ऐसे प्रश्नों की उपपत्ति ही नहीं बन सकती-इस तरह अन्यथानुपपत्ति से अतीतकाल में जो जिन भगवान् की सत्ता के रूयापक हैं ऐसे प्रश्नों के, तथा दुरधिगम-सूक्ष्म अर्थ वाले होने से बहुत हो कठिनाई से समझने योग्य-और दुरवगाह-सूत्र-बहुल होने के कारण बहुत ही मुश्किल से अध्ययन करने योग्य जो प्रवचनतत्व हैं कि जो समस्त सर्वज्ञों को मान्य एवं अबुधजनों के लिये बोधदाता हआ है और है उसके साक्षात्प्रबोधक ऐसे प्रश्नों के प्रश्नविद्याओ के जो अनेक प्रकार के गुण हैं कि जिनसे वे शुभ और अशुभ सूचन आदि करनेरूप એવા પ્રશ્નોના, તથા જે પ્રશ્નને અનંતપૂર્વ કાલવતા સમયમાં અમદમશાળી, ઉત્તમઅન્ય શાસ્ત્રોની અપેક્ષાએ-સર્વોત્કૃષ્ટ-જિનેશ્વર ભગવાનની સત્તા સ્થાપવામાં કારણભૂત છે એટલે કે જિનેશ્વર ભગવાન થયા ન હોત તે જે પ્રનોની ઉત્પત્તિ જ સંભવિત ન હતી. આ રીતે અન્યથાનુ૫૫ત્તિથી અતીતકાળમાં જે પ્રશ્નનો ભગવાનની સત્તાનું પ્રતિપાદન કરે છે એવા પ્રશ્નોનાં. તથા દુરધિગમ-સૂમ અથવાળું હવાથી ઘણી મુશ્કેલીથી સમજી શકાય તેવું અને દુરવગાહ-સૂત્રખહુલ હોવાથી અતિશય મુશ્કેલીથી જેનું અધ્યયન કરી શકાય છે એવું, સમસ્ત સર્વજ્ઞો દ્વારા માન્ય અને અબુધ લોકોને બંધ દાતા જે પ્રવચન તત્વ છે તેના પ્રત્યક્ષ પ્રબોધક એવા પ્રશ્નોના-પ્રવિદ્યાએના જે અનેક પ્રકારના ગુણ છે અને જે ગુણોને લીધે તેઓ શુભ અને અશુભ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #825

समवायाङ्गसूत्रे विद्यानां 'जिणवरप्पणीया' जिनवरप्रणीता:-जिनैरुपस्थापिताः 'विविहगुणमहत्या' विविधगुणमहार्थाः-विविधा अनेकप्रकारका ये गुणास्तमहान्तो गम्भीरा ये अर्थाः शुभाशुभर चादयस्ते तथोक्ताः 'आपविजंति' आख्यायन्ते । तथा "पण्हावागरणेसु णं' प्रश्नव्याकरणेषु खलु 'परित्ता' परीता संख्याता 'वायणा' वाचनाः 'संखेजा अणुओगदारा' संख्येयान्यनुयोगद्वाराणि 'जाव' यावत् 'संखेजाओ' संगहणीओ' संख्येयाः संग्रहण्यः। 'से गं अंगट्टयाए दसमे अंगे' तानि खलु अङ्गार्थतया दशममङ्गम् । अत्र 'एगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः, 'पणयालीस उद्देसणकाला' पञ्चचत्वारिंशदुद्देशनकालाः, महाप्रश्नविद्यामनःप्रश्नविद्यादिप्रतिपादकप्रश्नव्याकरणापेक्षया पश्चचत्वारिंशदुद्देशनकाला उक्ताः। तदविच्छित्या सांप्रतं दशाध्ययनत्वेन दशैवोद्देशनकाला लभ्यन्ते, इति बोध्यम् । 'पणयालीसं' समु. देसणकाला' पश्चचत्वारिंशत्समुद्देशनकालाः, संखेज्जाणि पयसहस्साणि 'संख्येयानि -पदसहस्राणि-द्विनवतिलक्षाणि पीडशसहस्राणि च ९२१६०००पदानि ‘पयग्गेणं' गम्भीर अर्थ से भरे हुए हैं और ये विविधगुणमहार्थ जिनके जिनवर प्रणीत हैं-कल्पित नहीं है ऐसे विविधगुणमहार्थ इस अंग में कहे गये हैं। इस प्रश्नव्याकरण अंग में वाचनाएँ संख्यात हैं। अनुयोगद्वार संख्यात हैं। यावत् संग्रहणियां संख्यात है। अंग की अपेक्षा यह दसवां अंग है । इसमें एक श्रुतस्कंध है। महापश्न विद्या, मनःप्रश्नविद्या आदि के प्रतिपादक प्रश्नों का व्याकरण-विवेचनकरने की अपेक्षा से इस में पैंता. लीस ४५ उद्देशनकाल हैं और पैंतालीस ४५ समुदेशकाल हैं। इनमें से इस समय दश अध्ययन होने के कारण दस १० ही उद्देशनकाल उपलब्ध हैं । अवशिष्ट व्युच्छिन्न हो गये हैं। इसमें पदपरिमाण की अपेक्षा सख्यात हजार अर्थात् अनुत्तरोपपातिकसूत्र से द्विगुणित बेरानवे लाख सोलह हजार ९२१६००० पद हैं। संख्यात अक्षर हैं, अनंत સૂચન આદિ કરવારૂપ ગંભીર અર્થથી ભરપૂર છે અને જે વિવિધગુણ મહાઈ જિનવર પ્રણીત છે–કલ્પિત નથી. એવા વિવિધ ગુણમહાથનું આ અંગમાં કથન થયું છે. આ પ્રશ્નવ્યાકરણ અંગમાં સંખ્યાત વાચનાઓ છે, સંખ્યાત અનુયોગ દ્વાર છે, એ રીતે “સંખ્યાત સંગ્રહણીઓ છે ત્યાં સુધીના પદે ગ્રહણ થયાં છે. અંગેની અપેક્ષાએ તે દસમું અંગ છે. તેમાં એક શ્રુતસ્કંધ છે, મહાપ્રશ્નવિદ્યા અને મન:પ્રશ્નવિદ્યા આદિનું પ્રતિપાદન કરનાર પ્રશ્નોનું વિવેચન કરવાના હેતુથી તેમાં પિસ્તાળીસ ઉદ્દેશનકાળ છે, અને સમુદેશનકાળ પણ પિસ્તાળીસ છે. હાલમાં દસ અધ્યયન ઉપલબ્ધ હોવાથી દસ જ ઉદેશનકાળ ઉપલબ્ધ છે, બાકીના છિન્નભિન્ન થઈ ગયાં છે, તેમાં સ ખ્યાત હજાર–એટલે કે અનુત્તરપપાતિક સૂત્ર કરતાં બમણું–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #826

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८०७
पदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'संखेजा-अक्खरा' संख्येयान्यक्षराणि, 'अणंता गमा' अनन्ता गमाः, 'जाच' यावत्-यावता -'अनन्ताः पर्यवाः,इत्यादयोऽ. प्यनुसंधेयाः। एवं 'चरणकरणपस्वगा' चरणकरणप्ररूपणा 'आघविज्जई' आख्यायते । उपसंहरन्नाह-'से तं पाहावागरणाई तान्येतानि प्रश्नव्याकरणानि ॥सू.१८३|| एकादशाङ्गस्वरूपमाह -'से किं तं विवागसुयं' इत्यादि ।
मूलम्-से किं तं विवागसुयं ? विवागसुए णं सुक्कडदुक्कडाणं कम्माणं फलविवागो आघविजइ । समासओ दुविहे पण्णते, तं जहा-दुहविवागे चेव सुहविवागे चेव । तत्थ गं दस दुहविवागाणि। दससुहविवागाणि। से किं तं दुहविवागाणि ? दुहविवागेसु णं दुहविवागाणं णगराई उजाणाई चेइयाइं वणसंडाइं रायाणो अम्मापियरो समोसरणाई धम्मायरिया धम्मकहाओ नगरगमणाई संसारपबंधे दुहपरंपराओ य आघविजंति । से तं दुहविवागाणि। से कि तं सुहविवागाई ? सुहविवागेसु णं सुहविवागाणं णगराई उजाणाई चेइयाइं वणसंडाइं रायाणो अम्मापियरो समोसरणाई धम्मायरिया धम्मकहाओ इहलोइयपरलोइयइड्डिविसेसा भोगपरिच्चाया पव्वजाओ सुयपरिग्गहा तवोवहाणाइं परियाया पडिमाओ संलेहणाओ भत्तपचक्खाणाई पाओवगमणाई देवलोगगमणाई सुकुलपच्चायाया पुण गम है, यहां यावत् पद से अनंतपर्याय आदि है इस प्रकार से इस अनुक्तपद और अर्थ का आचारांग के स्वरूप वर्णन में देख लेना चाहिये । इस प्रकार से इस सूत्र में चरण और करण की प्ररूपणा कही गई है। यही प्रश्नव्याकरण का स्वरूप है ॥ सू० १८२॥ ૯૨૧૬૦૦૦ બાણુલાખ લહજાર પદો છે. તેમાં સંખ્યાત અક્ષર, અનંતગમ, અનંત પર્યાય આદિ છે. એ અનુકત પદો અને તેમના અર્થ આચારગિનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરતી વખતે આપી દીધાં છેઆ રીતે આ અંગમાં ચરણ અને કરણની પ્રરૂપણા થઈ છે. પ્રશ્નવ્યાકરણનું આવું સ્વરૂપ છે. સૂ. ૧૮રા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #827

समवायाङ्गसूत्रे बोहिलाहा अंतकिरियाओ आघविजंति । दुहविवागेसु णं पाणाइवाय अलियवयणचोरिक्ककरण परदारमेहुणस संगयाए महातिव्वकसाय इंदियप्पमाय पावप्पओयअसुहज्झवसाणसंचियाणं कम्माणं पावगाणं पावअणुभागफलविवागा णिरयगइतिरिक्खजोणिबहुविहवसणसयपरंपरापबद्वाणं मणुयत्ते वि आगयाणं जहा पावकम्मसेसेण पावगा होति फलविवागा वहवसणविणासनासाकन्नुहंगुटुकरचरणन हच्छेयजिन्भछेयण अंजणकडग्गिदाहगयचलणमलणफालण उल्लवणसूललयालउड लट्टिभंजणतउसीसगतत्ततेलकलकल अहिसिंचण कुंभपाग कंपणथिरबंधणवेहवज्झकत्तणपइभयकरकरपल्लीवणाइदारुणाणि दुक्खाणि अणोवमाणि बहुविविहपरंपराणुबद्धा ण मुच्चंति पावकममवल्लीए । अवेयइत्ता हु णत्थि मोक्खो । तवेण धिइधणियबद्धकच्छेण सोहणं तस्स वावि हुज्जा । एत्तो य सुहविवागेसु णं सीलसंजमणियगुणतोवहाणेसु साहू सुविहिपसु अणुकंपासयप्पओगतिकालमइविसुद्ध भत्तपाणाई पययमणसाहिय सुहनीसयसतिव्वपरिणामनिच्छियमई पच्छऊणं पयोगसुद्धा जह य निव्बतेंति उबोहिलाभं । जह य परित्तीकरेंति नरनरयतिरिय सुरगमणविउलपरियह अरइभयविसाय सोगमिच्छत्तसेल संकडं अन्नाणतमंधयारं चिक्खिलसुदुत्तारं जरमरणजोणि संखुभियचक्कवालं सोलसकसाय सावयपयंडचंडं अणाइयं अणवदग्गं संसारसागरमिणं । जह य णिबंधंति आउगं सुरगसु जह य अणुभवंति सुरगणविमाणसोक्खाणि अणोवमाणि तओ य कालंतरे चुआणं इहेव नरलोगमागयाणं आउवपुवण्णरुवजाइकुल
८०८
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #828

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् जम्म आरोग्गबुद्धिमेहाविसेसा मित्तजणसयणधणधन्नविभवममिद्ध सारसमुदयविसेसा बहुविहकामभोगुब्भवाण सोक्खाण सुहविवागोत्तमेसु अणुवरयपरंपराणुबद्धा असुभाणं सुभाणं चेव कम्माणं भासिआ बहुविहा विवागा विवागसुयंमि भगवया जिणवरेण संवेगकारणस्था, अन्नेवि य एवमाइया, बहुविहा वित्थरेणं अत्थपरूवणा आघविजंति विवागसुयस्स णं परित्ता वायणा, संखेजा अणुओगदारा जाव संखेजाओ संगहणीओ। से णं अंगट्याए एकारसमे अंगे, वीसं अज्झयणा, वीसं उद्देसणकाला वीसं समुद्देसणकाला। संखेजाई पयसयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ता । संखेज्जाणि अक्खराणि, अणंता गमा, अणंता पज्जवा जाव एवं चरणकरणपरूवणा आघविज्जइ । से तं विवागसुए ॥ सू० १८४ ॥
अब सूत्रकार ग्यारहवें अंग का स्वरूप प्रतिपादन करते हैं
शब्दार्थ--(से किं तं विवागसुयं) अथ किं तत् विपाकश्रुतम्विपाकश्रुत का क्या स्वरूप है (विवागमुए णं) विपाकश्रुते खलु-इस विपा. कश्रु में (मुकडदुक्कडाणं) सुकृतदुष्कृतानां कर्मणां-सुकृत-पुण्यरूप, दुष्कृतपापरूप-कर्मों का (फलविवागे) फलविपाकः-विपाकरूपफल (आविज्जइ) आख्यायते कहा गया है। (से समासओ दुविहे पण्णत्ते) स समासतः द्विविधः प्रज्ञप्तः-यह विपाकरूप फल संक्षेप से दो प्रकार का कहा गया है। (दुहविवागे चेव मुहविवागे चेव) दु:खविपाकश्चैव सुखविपाकश्चैव-एक
હવે સૂત્રકાર વિપકકૃત નામના અગિયારમા અંગનું સ્વરૂપ દર્શાવે છે –
टार्थ-(से किं तं विवागसुय) अथ किं तत् विपाकश्रुतम् ?-qिls. श्रुतनु २५३५ छ १ (विवागसुएणं) विपाकश्रुते खलु-मा विपाश्रुतमा (सुकडदुक्कडाणं कम्माण)सुकृतदुष्कृतानाम् कर्माणां-सुश्त-पुथ्य३५, मने दुष्कृतपा५३५ ४ीना (फलविवागे)फलविपाक:-वि५ ४३५ ३०(आविजइ)आख्यायन्ते
वामां आवे छे, (से समासओ दुविहे पण्णत्ते) स समासतः द्विविधः प्रज्ञप्त:-ते वि५।३५ ३॥ सक्षितमा मे प्रा२नु मताव्युछे. (दुहविवागे चेव
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #829

समवायाङ्गसूत्रे
दुःखविपाक और दूसरा सुखविपाक । (तस्थ णं) तत्र खलु इनमें ( दसदुहविवागाणि) दशदुःखविपाका :- दशदुःखविपाक का अध्ययन हैं और (दस सुहविवागाणि दशमुख विपाकाः- दशसुख विपाक का अध्ययन हैं। (से कि तं - दुहविवागाणि) अथ के ते दुःखविपाकाः ? - हे भदन्त ! वे दुःखविपाक क्या है ? उत्तर - (दुहविवागेसु णं) दुःखविपाकेषु खलु - दुःखविपाक में (दुहविवागाणं णगराई) दुःख विपाकानां नगराणि - दुःखफल भोक्ताओं के नगरों का (उज्जाणाई) उद्यानों का, (चेइयाई) चैत्यानि - व्यन्तरायतनों का, (वणसंडाई) वनषण्डाः - वनखण्डों का (रायाणो) राजानः - राजाओं का, ( अम्मापियरो) अम्बापितरः- मातापिताओं का, (समोसरणाई) समवसरणानि - समवरणों का, ( धम्मायरिया) धर्माचार्याः- धर्माचार्यों का, (धम्मकहाओ) धर्मकथा धर्मकथाओं का, (नगर गमणा इं) नगरगमनानि - गौतमस्वामी का भिक्षा के लिये नगर में जाना, (संसारपबंधे) संसारबन्धः - संसार का विस्तार (दुहपरंपराओ य) दुःखपरंपराश्च दुःखों की परम्पराये अथवा - (संसारपबंधे दुहपरंपराओ य ) संसारप्रबन्धे दुःखपरम्पराश्च भवोपग्राहि कर्मों के बंध होने पर होने वाली दुःखपरम्पराये इस आगम में ( आघविज्जति) आख्यायन्ते - कथन किया गया है । ( से तं दुहविवागाणि) ते एते दुःखविपाकाः - यही दुःखविपाक सुहविवागे चेव ) दुःखविपाकचैव सुखविपाक चैव-- (१) दुविधा अने (2) yulaus (a) az ag-àui (cagefazınıfo) zag:afaपाका :- दुःविद्यानां इस अध्ययन छे भने (दस सुहविवागाणि) दश सुखविपाका::- इस अध्ययन सुय्यविप उन छे. (से किं तं दुहविवागाणि) अथ के ते दुःखविपाकाः ? डे लहन्त! ते दुःखविपाउनु स्व३५ ठेवु छे ? उत्तर(दुहविवासु णं) दुःखविपाकेषु खलु - हुः भविप उभ ( दुहविवगाणं णगराई ) दुःखविपाकानाम् नगराणि-दुः पविचाङ लोगवन रामना नगरीनु (चेइयाई) चैत्यानि - व्यन्तरायतनानु, (वगसंडाई) वनषण्डा : - वनडे (रायाणो) राजानः- भानु ( अम्मापियरो) अम्बापितरः- भातापिताओनु, (समो सरणाई) समवसरणानि - सभवसरोनु, (धम्मायरिया) धर्माचार्याः- धर्माया
T
' (धम्मकाओ) धर्मकथाः - धर्मधातु, (नगरगमणाई ) नगरगमनानि - गौतमस्वामी लिक्षाने भाटे नगरमा गमननु, (संसारपबंधे) संसारप्रबन्धःसंसारना विस्तारनु', (दुहपरंपरा य) दुःखपरम्पराश्च-मने होनी परंपराओ। (संसारबंधे दुहपरंपराओ य) संसारप्रबन्धे दुःख परंपराश्च भवेोपही उभेना अंध मंबंध ता लोगववानी हु:मयर परागनु (आघविज्जंति) आख्यायन्ते - उधन रायु छे. (से तं दुहविवागाणि) ते एते दुःखविपाकाः - दुःध्यविद्याउनु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८१०

Page #830

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् का स्वरूप है। (से कि तं मुहविवागाई) अथ के ते सुखविपाकाः?-सुखविपाक का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(सुह विवागेलु णं) सुखविपाकेषु खलुसुखविपाक में अर्थात सुखविपाक वाले अध्ययनों में (मुह विवागाणं नगराई) सुखविपाकानां नगराणि-सुखफल भोगनेवालों के नगर,(उजाणाई) उद्यानानि उद्यान, (चेइयाई )चैत्यानि-चैत्य, (वणसंडाई) वनषण्डाः वनखंड (रायाणों) राजानः-राजा, (अम्मापियरो) अम्बापितर:-मातापिता, (समोसरणाइ) समवसरणानि-समवसरण, (धम्मायरिया) धर्माचार्या:-धर्माचार्य, (धम्मकहाओ) धर्मकथा:-धर्मकथाएँ, ( इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा) ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिविशेषाः-इह लोक संबंधी और परलोक संबंधी ऋद्धिविशेष, (भोगपरिचाया) भोगपरित्यागा:-भोगपरित्याग, (पव्वज्जाओ) प्रव्रज्या:-प्रव्रज्याएँ, (सुयपरिग्गहा) श्रुतपरिग्रहा:-श्रुताध्ययन, (तवोवहाणाई) तपोपधानानि-विशिष्ट तपस्याएँ, (परियाया) पर्यायाः-पर्यायें, (पडिमाओ) प्रतिमाः-प्रतिमाएँ, (संलेहणाओ) संलेखनाः-संलेखना, (भत्तपञ्चक्खाणाई) भक्तप्रत्याख्यानानि-भक्तप्रत्याख्यान,(पाओवगमणाई)पादपोपगमनानि पादपोपगमनसंथारा, (देवलोगगमणाई) देवलोक गमनानि-देवलोकों में उत्पत्ति, (सुकुलपञ्चायाया) सुकुल प्रत्यायातानि-देवलोक से चवकर सुकुल में जन्ममे प्रमाणेनु २१३५ छ. (से किं तं सुहविवागाई) अथ के ते सुखविपाका:सुमवियाउनु २१३५ छ ? उत२-(मुहविवागेसु णं) सुखविपाकेषु खलुसु५ विभां-मेटये सुविsai मध्ययनमा (मुहविवागाणं नगराइ) सुखविपाकानां नगराणि-सुविा (सुम) सोनारामान नगनु, (उज्झाणाइं) उद्यानानि-धानानु', (चेइयाइं) चैत्यानि-थैत्यानु, (वणसंडाई) वनषण्डाः-वनमानु, (रायाणो) राजानः-२०मानु, (अम्मापियरो) अम्बा. पितरः-मातापितानु', (समोसरणाई) समवसरणानि-समवस२५नु , (धम्मायरिया) धर्माचार्या:-मायायानु, (धम्मकहाओ) धर्मकथा:-यथा मानु, (इहलोइयपरलोइयइनिविसेसा) ऐहलौकिकपारलौकिकऋद्धिसिशेषाः-मा भने परोनी (पशिष्ट ऋद्धियातु', (भोगपरिचाया) भोगपरित्यागाः-Atul परित्यागनु, (पव्वजाओ) प्रव्रज्याः-प्रया (हीक्षा) नु, (सुयपरिग्गहा) श्रुतपरिग्रहाः-श्रुताध्ययननु,(तवोवहाणाई) तपोपधानानि-विशिष्ट तपस्या यानु, (परियाया) पर्यायाः-पर्यायानु, (पडिमाओ)प्रतिमाः-प्रतिभासानु',(संलेहणाओ) संलेखनाः-मनानु, (भत्तपचक्खाणाई) भक्तप्रत्याख्यानानि-मतप्रत्याध्यानानु, (पाओवगमणाई) पादपोपगमनानि-
पापमान सयारानु, (देवलोगगमणाई) देवलोकगमनानि-
हेमा उत्पत्तिनु, (सुकुलपञ्चायाया) सुकुल
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #831

समवायाङ्गसूत्रे होना, (पुन बोहिलामा) पुनर्बोधिलाभः-फिर बोधि की प्राप्ति और (अंतकिरियानो) अन्तक्रियाः-अन्तक्रिया-मुक्ति की प्राप्ति (आघबिज्जति) आख्या. यन्ते-ये सब विषय वर्णित हुए हैं। इसी बात अब सूत्रकार विस्तार से कहते हैं (दुह विवागेसु णं) दुःखविपाकेषु खलु-दुख विपाक में (पाणाइवाय अलियवयण, चोरिककरण-परदारमेहुण-ससंगयाए) प्राणातिपाता. लोकवचनचौरिक्यकरणपरदारमैथुनससंगतया (पाणाइवाय) प्राणातिपातप्राणिहिंसा, (अलियवयण) अलीक वचन-असत्यभाषण, (चोरिककरण) चौरिक्यकरण-चोरीकरना, (परदारमेहुण) परदार मैथुन-परस्त्री सेवन (ससंगयाए) ससंगतया-इन पापकर्मों में आसत्ति रखना, (महातिव्वकसाय इंदियप्पमाय पावप्पओ य) महातीव्र कषायेन्द्रियप्रमादपापप्रयोगाश्चमहातीव्र कषाय, इन्द्रियों के विषयों में आसक्ति, प्राणातिपातादिको में मन, वचन, काया को लगाना,इसीसे (असुहज्झवसाण संचियाणं)अशुभाध्यवसानैः संचितानां-अशुभपरिणामों से संचितानां-संचित-उपार्जित (पावगाणं कम्माणं) पापकानां कर्मणां-पापकर्मों का (पाव अणुभागफलविवागा) पापानुभागफलविपाका:-पापानुभागफलविपाक-अशुभरसवाला फलोदय होता है । इसका इसमें वर्णन है । तथा (निरयगइतिरिक्खजोणिबहुविहवसण प्रत्यायातानि-हेपामाथी २यपीने सा२ मा भास्तिन, (पुनबोहिलामा) पुनर्बोधिलाभः-शथी ने बिनी (जिनशासनrl) प्राप्तिनु', मने (अंकिरियाओ) अन्तक्रियाः-मन्तयिानु-मीक्षाप्ति (आधविज्जति) आख्यायन्ते-वन " छ वे सूत्रा२ मे - पातने पिस्तारथी समा छ-(दुहविवागेसु ण) दुःखविपाकेषु खलु-दु:विनi मध्ययनमा (पाणाइवाय)प्राणातिपात-
पासा , (अलियवरण) अलीकवचन-मसत्य भाषण, (चोरिकरण) चौरिक्यकरण-- योरी ४२पानी या, (परदारमेहुण) परदारमैथुन-~मने ५२वीसेवन,(ससंगयाए) ससंगतया- पा५४मा मासात रामवाणी (महतिव्वकसायइंदियप्पमाय पावप्पओ य) महातीव्रकषायेन्द्रियप्रमादपापपयोगाश्व-तथा महाती येथी ઈન્દ્રિયના વિષયમાં આસકિતથી, પ્રાણાતિપાત આદિમાં મન, વચન અને કાયાને सापाथी, (अमुहज्झवसाणसंचियाणं) अशुभाध्यवसानैः संचितानां-अशुभ परिणाभाथी पति (पावागाणं कम्माणं) पापकानां कर्माणां-पापभने। (पावअणुभागफलविवाग) पापानुभागफलविपाका:--पा५ नुमा विषा रे અશુભ રસવાળો ફળદય થાય છે તેનું આ અંગમાં વર્ણન કર્યું છે. તથા ( निरयगइ-तिरिक्खजोणि-बहुविवसणसयपरंपरापव्वद्धाणं ) निरयगति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #832

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८१३
सयपरंपरापव्वद्धाणं ) निरयगति तिर्यग्योनिबहुविधव्यसनशत परम्परामयनाम् - नरकगति में और तिर्यंचगति में अनेक प्रकार के दुःखों की सैकडों परंपरा से बंधे हुए जीवों को (मणुयत्ते वि आगयाणं जहा पावकम्मसेसेण पावगा होति फलविवागा) मनुजत्वेऽपि आगतानां यथा पापकर्म शेषेण पापकाः भवन्ति फलुविपाका :- मनुष्य भवमें आने पर भी अवशिष्ट पापकर्म के उदय से कैसे २अशुभरस वाले कर्मोदय होते हैं। इस विषय का वर्णन इस सूत्र में है। अब सूत्रकार पापकर्मों का फलरूप विपाक किस२ रूप में होता है इसी बात को " वहवसण" इत्यादि पदों द्वारास्पष्ट करते हैं - (वहवसणविणासनासाकन्नुहंगुडकरचरण- नहच्छेयणजिन्भच्छेयण अंजण-क डग्गि दाहयचलणमलण- फालण-उल्लवण - मूललया - लउड - लठ्ठिभंजण - तउसीसगतत्ततेलकलकल-अहि सिंचणकुंभिपागकपणथिरबंधण वे हवज्झकत्तणपइभयकरकर पल्लीवणाइदारुणाणि) वधवृषणविनाशनासा कर्णौष्ठाङ्गुष्ठ कर चरण नखच्छेदन जिह्वाच्छेदनांजन कटाग्निदाह गजचलनमलनफालनोल्लम्बनं शूललतालकुटयष्टि भञ्जनत्र पुसी सकतप्त तैलकल कलाभिषिञ्चनकुभिपाग कम्पनस्थिरबन्धनवेधवध्य कर्तनप्रतिभय करकर प्रदीपनदारुणानि - - ( वह) वधः - खङ्ग आदि द्वारा छेदन किया जाना, (वसणविणास) वृषणविनाशः-तिर्यग्योनि बहुविधव्यसन शतपरम्परापवद्धानाम्- नरगति भने तिर्यययोनिभा अने! प्रभारना दु:फोनी से अंडो पर पराथी उडायेस लवोने ( मणुयते वि आगयाणं जहा पावकम्मसेसेण पावगा होति फलविवागा) मनुजत्वेऽपि आगतानां यथा पापकर्मशेषेण पापकाः भवन्ति फलविपाकाः - मनुष्यलवभां આવવા છતાં પણ બાકી રહેલાં પાપકર્મના ઉદયથી કેવાં કેવાં અશુભ રસવાળાં કર્મના ઉદય થાય છે તે વિષયનું આ સૂત્રમાં વન કયુ છે. હવે સૂત્રકાર પાપदुर्भाना ३३५ विष या या अहारे थाय छे से वातने 'वहवसण' हत्याहि थह। द्वारा समन्नवे छे - ( बहवसण - विणास- नासाकन्नुहुंगुट्टकरचरण नहच्छेयण जिन्भच्छेयण - अजणकडग्गिदाह-गयचलणमलण-उल्लवण - मूललया लडलट्ठि भंजण- तउसी सगतत्ततेलकलकल - अहिसिंचण कुंभिपागकंपणथिर - बंधणवेह वज्झकत्तणपइ भयकरपल्लोवणाइदारुणाणि) वधवृषणविनाशनासाकर्णौष्ठाङ्गुष्ट करचरणनखच्छेदन जिह्वाच्छेदनांजनकटाग्निदाह - गजचलनमलनफालनोलम्बनं शूललतालकुटयष्टिभञ्जनत्र पुसीकतप्ततैलकलकलाभिषिञ्चन-- कुंभिपागकम्पन स्थिरबन्धनवेधवध्यकर्तन प्रतिभयकरकर प्रदीपनदारुणानि -- ( वह) वधः तसवार यहि बडे छेन, ( वसणविणास ) वषणविनाश:-: -અંડકોશેના વિનાશ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #833

समवायाङ्गसूत्रे
अण्डकोशों का विनाश किया जाना [नासाकन्नुहं गुहकर चरणनहच्छे
] नासाकर्णेष्ठाङ्गुष्ठकरचरणनखच्छेदनम्-- नाक, कान, ओष्ठ, अंगुष्ठ, हाथ, पैर और नखों का छेदा जाना तथा (जिन्भच्छेयण) जिह्वाच्छेदनम्जिह्वा का काटा जाना, (अंजण) अञ्जनं तपी हुई लोहे की शलाईयों द्वारा आंखों का फोडा जाना, (कडग्गिदाह) कटाग्निदाह :- वंश आदि की लकडियों द्वारा आच्छादित किये जाकर अन्यहत्यारे पुरुषों द्वारा जीते जी जला दिया जाना, (गयचलणमलण) गजचलनमलनम् - हाथी के पैरों नीचे दबाकर शरीर के अंग उपांगों का चूर२ करवा देना, (फालण) फालन - शरीर का विदारित होना, ( उलंबण) उल्लम्बनं - वृक्ष की शाखाओं पर बांधकर ऊँधे लटका दिया जाना, (मूल) शूल :- शूल से - एक प्रकार के शस्त्र से, (लया) लताः - लता से - बेतों से, (लउड) लकुट :- वंश आदि की छोटी२ लकडी से ( लट्ठि) यष्टिः- बडे २ मजबूत डंडों से बहुत बुरी तरह पीटा जाना, (भंजण) भञ्जनम् - लट्ठी-से शिर को फोड देना (तउसी सगतत्ततेलकलकल अहिसिंचण ) त्रपुसीसकतप्त तैल कलकलाभिषिञ्चनम् - त्रपु - रांगा, सीसकशीशा अर्थात् गलाया हुवा रीगा गरमशीशा और उकलता हुआ गर्म तैल से शरीर का सिंचा जाना, (कुंभिपाग) कुभिपाक:- कुंभीपाक नाम के पान में पकाया जाना, (कंपण) कम्पन-ठंड के समय शरीर पर वर्फ जैसा शीतल (नासाकन्नुहुंगुडकरचरणनहच्छेयण) नासा कर्णौष्ठाङ्गुष्ठकर चरणनखच्छेदनम्नाऊ, अन, होड, सांगजीओ, हाथ, पग भने नजानु छेहन, तथा (जिन्भलेयण) जिह्वाच्छेदनम्-लनु छेहन, (अंजण) अञ्जनं - तथावेसां सोढाना सजियो द्वारा मांडवा, (कडग्गिदाह) कटाग्निदाह-वांस महिनां साइड भट्ठीने अन्य इत्यारामों द्वारा भवता भाजी नामवानु, (गयचलणमलण) गजचलनमलनम् - હાથીના પગતળે ચગદર્દીને શરીરનાં અંગઉપાંગેાના ચૂરેચૂરા કરી નાખવાનુ (फालण) फालनं - शरीरने झडी-थीरी नामवानु, (उलंबण) उल्लम्बनं - वृक्षनी शाखाओ पर गांधीने अ घे माथे लटअपपानु, (सूल) शूल:- शूण (त्रशूण) थी (लया) लताः -क्षताथी - यामुश्री, (लउड) लकुटा :- वांस माहिनी नानी नानी साडीयोथी, (लट्टि) यष्टि:- भोटा भने घणा भन्भूत दंडामेो बडे पुरी रीते ईटहारवानु, (भंजण) भञ्जनम् - साठीथी शिर शेडी नामवानु, (तउसी सगतचतेल कलकलअहिसिंचण ) पुसीसकतसत लकलकलाभिसिञ्चनम् -- गाणेसा ગરમ તાંખા અને સીસાને રસ અને ગરમાગરમ તેલના શરીર પર છંટારવ કરવાનું, ( कुंभिपाग) कुंभपाक -लाभां २'धावांनु, (कंपण) कम्पन - डीना वभते शरीर
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८१४

Page #834

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् जल छिडका२ कर उसमें कपकपी करवाना, (थिर बंधण) स्थिर बन्धनरस्सियों अथवा श्रृंखलाओं से शरीर को जकड कर बांध दिया जाना, (वेह) वेध-कुन्तभाले आदि शस्त्रों से शरीर का भेदा जाना, (वज्झकत्तण) वध्यकर्तन-पापी के शरीर से जीते जी चमडी का-खाल का निकलवा लिया जाना, (पइभयकर करपल्लीवणाइ) प्रतिभयकरकरप्रदीपनं- दसरों को भयंकर हो इस प्रकार के अभिप्राय से पापीजन के हाथों को वस्त्रों से वेष्टित कर और उनपर मिट्टी का तेल छिडककर उनका जलवा दिया जाना, (दारुणाणि) दारुणानि-इत्यादि असह्यदुःख (अणोवमाणि दुक्खाणि) अनुपमानि दुःखानि-अतिशय दुःखों का वर्णन इसमें है। (बहुविविहपरं. पराणुबद्धा) बहुविविध-परंपरानुबद्धाः-बहुतप्रकार के दुःखपरंपरा से अनुबद्ध जीव (पावकम्मवल्लीए न मुचंति) पापकर्म वल्याः न मुच्यन्ते-पापी जीव अशभकर्मो से जबतक कि उनका पूरा फल भोग न होजावे तबतक नहीं छूट सकते है। अब कैसे मुक्ति प्राप्त करते है सो कहते हैं-(धिइधणिय बद्धकच्छेण तवेण) धृत्यतिबद्धकच्छेन-अहिंसक चित्तवृति रूप धैर्य से जिसने मजबूती के साथ अपनी कांछ को बांध लिया है ऐसा व्यक्ति तपस्या के द्वारा(सोहणं तस्स वावि हुजा) शोधनं तस्य वापि भवन्तिनिकाचित कर्म के सिवाय पापकर्म का भी शोधन कर सकता है। अब પર બરફ જેવા ઠંડા પાણીનું સિંચન કરીને શરીરમાં ધુજારી ઉત્પન્ન કરાવવાનું, (थिरबंधण) स्थिर बंधन-हो२७i Aथवा सांगे 43 शरीरने ४० शते ४४ी हेवानु, वे ) वेध-मास माह मणीहार सोथी शरीरने वाधवानु, (वज्झकत्तण) वध्यकर्तन-पापीना शरीर ५२नी यामी तावानु, (पइभयकरकर पल्लीव [इ) प्रतिभयकरकरप्रदीपनं---मीने भय ५भावाने भाटे पापी से छीना लायने १२त्राथी सटीने तेना ५२ तेनु सियन रीन ते सापवानु', (दारुणाणि) दारुणानि-त्या Rai असह्य भने (अगोषमाणि दुक्खाणि) अनुपमानि दुःखानि-मनु५५ ६३१ मार्नु पर्वा न मा सूत्रमा यु छ. (बहुविविह परंपराणुबद्धा ) बहुविविधपरंपरानुबद्धाः । प्रा२ना हु: ५५२ पाथी २५नुमद्ध (पापकम्मवल्लीए न मुच्चंति) पापकर्मवल्याः न मुच्यन्ते-पापी लो यां સધી અશુભકર્મોનું પૂરેપૂરું ફળ ભોગવી લેતાં નથી ત્યાં સુધી તેમાંથી છૂટી શકતાં नथी, तेमा की शत तमाथी टी श छे ते सूत्रधार हुवे मतावे छे-(धिइधणियबद्धकच्छेण तवेण) धृत्यतिबद्धकच्छेन-मसि यित्तवृत्ति३५ धैय थी २। टिम च्या छ तेषां त५२या द्वारा (सोहणं तस्स वावि हुजा) शोधनं तस्य वापि भवन्ति-
नियत ४ सिवायना ५५४मनु ५५५ शोधन ४२॥ ॐ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #835

८१६
समवायाङ्गसूत्रे सूत्रकार पुण्यप्रकृतियों का सुखरूप विपाक होता है उसे प्रदर्शित करते हैं-(एत्ताय)इतश्च-दुःखविपाक के बाद जो(सुहविवागेसु णं)सुखविपाकेषु खलु सुखविपाक नामक द्वितीय श्रुतस्कंध में (सीलसंजमणियमगुणतवोवहाणेसु) शीलसंयमनियमगुणतपोपधानेषु-शील-चित्तसमाधि अथवा ब्रह्मचर्य, संयमसावद्यविरतिरूप सत्तरह प्रकार का संयम, अभिग्रह विशेष रूप नियम, गुण-मूलगुण एवं उत्तरगुण तप-उग्रतपस्या करना, इन उक्त गुणों से युक्त (सुविहिएम साहूसु) सुविहितेषु साधुषु-तप, संयम के आराधक मुनियों को (अणुकंपासयप्प-ओगतिकालमइविसुद्धभत्तपाणाई) अनुकम्पा शयप्रयोगत्रिकालमतिविशुद्धभक्तपानानि-दयायुक्त चित्त के प्रयोग से तथा त्रिकालमति से अर्थात् भूत, भविष्य और वर्तमान कालिक सुपात्रादि के लिये दानदेने की बुद्धि से विशुद्ध पान को, जो कि (पाओगसुद्धाई) प्रयोग से शुद्ध-निर्दोष है, (हियसुहनीसेसतिवपरिणामनिच्छियमई) हितसुखनिःश्रेयसतीत्र-परिणामनिश्चितमतयः-हित सुख और निःश्रेयस के प्रकृष्टपरिणामवाली निश्चित मति से युक्त भव्यजन (पययमणसा) प्रयतमनसा त्रैकालिक विशुद्ध भावयुक्त मन से (पयच्छिऊणं)प्रदाय-देकर[जह य यथा च-जैसे [निवत्तेति]निर्वतयन्ति-निष्पादित करते हैं [बोहिलाहं]बोधिછે હવે સૂત્રકાર પુણ્યપ્રકૃતિને જે સુખરૂપ વિપાક (ફળ) પ્રાપ્ત થાય છે તે प्रगट रे छे-(एत्तो य) इतश्च-दुःविाना मध्ययन पछीना(मुहविवागेसु ण) सुखविपाकेषु खलु-सुविधा नामना मी श्रुत२४ मा (सीलसंजमणि यमगुणतवोवहाणेसु) शीलसंयमनियमगुणतपोपधानेषु-शीत--यित्तसमाधि अथवा ब्रह्मय, संयम-सावध-विति३५ सत्तर प्र॥२ना सयम, अभिपिशेष. રૂ૫ નિયમ, -મૂળગુણ અને ઉત્તરગુણ અને ઉગ્ર તપસ્યાનું આરાધન, એ गुथी युत (सुविहिएमु साहूसु) सुविहितेषु साधुषु-तप, संयमना मारा५४ भुनियाने ( अणुकंपासयप्पओगतिकालमइविसुद्धभत्तपाणा) अनुकम्पाशयप्रयोगत्रिकालमतिविशुद्धभक्तपानानि--ध्यायुत वित्तना प्रयोगथी तथा ત્રિકાળમતિથી એટલે કે ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળમાં સુપાત્ર આદિને દાન
पानी छाथी विशुद्ध माड २पाए २ (पाओगसुद्धाई) प्रयोगथी शुद्धनिषि छ, (हियसुहनीसेसतिव्वपरिणामनिच्छियमई ) हितसुखनिःश्रेयस तीव्रपरिणामनिश्चितमतयः-मने से हित, सुप. मने निश्रेयसना प्रष्ट परिणा. भवाणी निश्चित भतिथी युत व्यसना, (पययमनसा) प्रयतमनसा-विsults. विशुद्ध सापयुत भनथी (पयच्छिऊणं) प्रदाय-मापीने (जय) यथा २ रीते
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #836

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् लाभम्-बोधिलाभ को प्राप्त करते हैं वह विषय कहा गया है। (जह य) यथा च-जिस प्रकार से (परीत्ती करेंति) परीत कुर्वन्ति-जैसे२ संसार को अल्प करते हैं वह विषय कहा गया है (संसारसागरमिण) संसार सागरमिमंयह संसारसागर कैसा है (नरनरयतिरियसुरगमणविउलपरियारइ. भयविसायसोगमिच्छत्तसेलसकड) नरनरकतिर्यक सुरगमनविपुलपरिवर्ता रतिभयविषादशोकमिथ्यात्वशैलसंकट-नर, नरक, तिथंच एवं देवगति में जो जीवों का परिभ्रमण होता रहता है वही इस संसाररूप सागर में विशाल जल जन्तुओं का परिभ्रमण है। समुद्र में बडे बडे पवेत डूवे रहते हैं अतः उनसे वह बहुत भारी विकट होता है इसी तरह इस संसार में अरति, भय, विषाद, शोक एवं मिथ्यात्व भरे पडे हैं अतः ये ही पर्वत जैसे है उनसे यह संसार विकट बना हुआ है (अन्नाणतमंघयारं) अज्ञानतमोन्धकार-समुद्र गाढ अंधकार से आच्छादित रहता है-इसी तरह यह संसार भी अज्ञानरूप गाढ अंधकार से युक्त बना हुआ है। (चिक्विल्ल सुदुत्तारं) कर्दमसुदुस्तार-समुद्र कदम के संबंध से दुस्तर रहता है इसी प्रकार यह संसार भी विष की धन की स्वजन की आशा तृष्णारूपी कर्दम से युयक्त होने के कारण दुस्तर बना हुआ है। (जरामरणजोणि संखुभियचक्क (निवत्तेति बोहिलाह) बोधिलाभं निर्वतयन्ति-मापिसामने प्राप्त 3रे छे, ते विषयनु ४थन ४२रायु छे. (जह य) यथा च-मने ते वी ते (परित्तीकरेंति) परीतकुर्वन्ति-सस २ने २५८५ ४२ छ-मेट 3 वी शते २il ससार सा२ने सही पा२ ४२ छ-तेनु वएन यु छे. (संसारसागरमिणं) संसारसागरमिमं-या संसार को छ ? (नरनरयतिरियसुरगमणविउलपरियट्ट अरइभयविसायसोगमिच्छित्तसेलसंकडं) नरनरकतिर्यकू सुरगमनविपुलपरिवर्तीरतिभयविषादशोकमिथ्यात्वशैलसंकटं--न२, २४, तिय य भने દેવગતિમાં જીવનું જે પરિભ્રમણ થયા કરે છે એ જ આ સંસારરૂપ સાગરમાં વિશાળ જળજન્તુઓનું પરિભ્રમણ છે. સમુદ્રમાં મોટા મોટા પર્વતે પાણીની સપાટી નીચે ડૂબેલા હોય છે, તેમને લીધે તે ઘણો વિકટ મનાય છે. એ જ પ્રમાણે સંસારમાં અરતિ, ભય, વિષાદ, શેક અને મિથ્યાત્વ ભરેલા છે, તેથી તેઓ જ ५वत व पाथी मा ससार ५९ qिxe मन छ. (अन्नाणतमंधयारं) अज्ञानतमोन्धकारं-2वी रीते समुद्र 6 माथी छपायेटी २९ छ, मे २४ प्रमाणे मा संसार ५५ अज्ञान३५ ॥ढ माथी छपाये छ. (चिक्खिल्लसुदत्तारं) कर्दमसुदस्तारं-६ भने १२ समुद्र हुस्तर खाय छे. २१ प्रमाणे मा સંસાર પણ વિષયની, ધનની અને સ્વજનોની આશાતૃષ્ણારૂપી કર્દમથી દુસ્તર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #837

समवायाङ्गसूत्रे
===
बालं) जरामरणयोनिसंक्षुभितचक्रवालं जरा मरण एवं चौरासी ८४ लाख योनियां ही इस संसार सागर में चंचल आवर्त्त हैं। (सोलसकसायसावयषयंडचंड) षोडशकषायश्वापदप्रकाण्डचण्डम् - सोलह क्रोधमान आदि कषाये ही यहां अतिशय भयङ्कर मकरग्राहादि के स्थानापन्न हैं । (अणाइयं) अनादिकम्आदि रहित (अणवदग्गं) अनवदग्रं - अनंत, ऐसे संसारसागर को भव्यजीव अल्य करते हैं। उसका वर्णन इसमें हैं। (जह य) यथा च- जिस प्रकार सेवे भव्य जीव (सुरगणेसु) सुरगणेपु - देवों में देवायु- वैमानिक देवों की ( आउगं) आयुष्कं - आयु का ( णिबंधति) निबध्नन्ति - बंध करते हैं, (जह य) यथा चजिस प्रकार से (अणोवमाई ) अनुषमानि-उत्कृष्ट (सुरगणविमाण - सोवखणि) सुरगणविमानसौख्यानि - सुरगणविमानों के सुखों को (अणुभवंति ) अनुभवन्तिभोगते हैं, (तओय) ततश्च वहां से सुरगण विमान संबंधी सुखों को भोगने के बाद ( कालंतरे) कालान्तरे - कालान्तर में (चुयाणं) च्युतानां देवलोक से चव कर ( इहेव ) इस तिर्यग लोक में ही (नरलोगमागयाणं) नरलोकभागतानांमनुष्य भव लेकर जिस प्रकार ( आउवपुवण्णरूवजाइकुल जम्म आरोग्गबुद्धिमेहाविसेसा) आयुर्वपूर्वर्णरूप जातिकुल जन्म |रोग्यबुद्धिमेधाविशेषाः - आयु, शरीर, वर्ण, रूप - शारीरिक सौन्दर्य, उत्तम जाति, उत्तमकुल, उत्तमजन्म, आरोग्य, औत्पपादिक बुद्धि, अपूर्वश्रुत ग्रहण करने की शक्ति रूप मेघा, जनेला छे. (जरामरणजोणि संखुभियचकवालं) जरामरणयोनिसंक्षुभितचक्रवालंજરા, મરણ અને ૮૪ ચાર્યાસી લાખ યાનિયા જ આ સંસાર સાગરમાં ચંચળ आवर्त (मणो) छे. (सोलसकसायसावयपयंडचंडं) षोडशकषायश्वापदप्रका ण्डचण्डम्-डोध, भान आदि से उषायो ४ मा संसार सागरमा अतिशय लय ५२ भगर ग्राडु आदि समान है. (अणाइयं) अनादिकं हि रहित (अणवदग्गं) अनवदग्रं - अने अनंत सेवा संसारसागरने मुरनारा लव्यलवोनु वार्जुन
संगमां छे. (जह य सुरगणेसु आउगंणिबंधति) यथा च सुरगणेषु आयुष्कं निबध्नाति - तेथे ठेवी शते देवयोनिमा वैमानि देवाना आयुष्यनो अघ सांधे छे, अने ( जह य ) यथा च- देवी रीते (अणोवमाई) अनुपमानि - उत्सृष्ट (सुरगणविमाणसोक्खाणि अणुभवंति ) सुरगणबिमानसौख्यानि अनुभवंति - सुरगण विमानानुं सुण लोगवे छे, अने (तओ य) ततश्च - त्यांथी सुरगए विभानानुं सुम लोगव्या पछी (इहेव) मा तिर्यग सोड मां ने रीते (नरलोगजागयाणं) नरलोकमागतानां - मनुष्यलभ बन्स सहने ने रीते (आउवपुवण्णरुवमाइकुलजज्म आरोग्याबुद्धि मेहाविसेसा) आयुर्वपूर्वर्णरूपजातिकुलजन्मारोग्यबुद्धि मे धाविशेषाः- आयुष्य, शरीर, वर्षा, शारीरिए सौंदर्य, उत्तम अति उत्तम ઉત્તમજન્મ, આરોગ્ય, ઔત્પત્તિકી આદિ બુદ્ધિ, અપૂર્વ શ્રુતગ્રહણ કરવાની શકિતરૂપ
८१८
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #838

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् इन बब में इतरजनों की अपेक्षा विशिष्टता प्राप्त करते हैं यह सब कहा गया हैं। (मित्त जणसयणधणधण्ण विभवसमिद्धिसारसमुदयविसेसा) मित्रजन स्वजनधनधान्यविभव समृद्धि सारसमुदयविशेषा:-तथा इनके मित्रजन, पिता काका आदि स्वजन, धन धान्यरूप विभव, पुर, अन्तःपुर, कोश, कोष्ठागार, बल-सैन्य वाहन आदिरूप समृद्धि ये सब विशिष्ट प्रकार के होते हैं। विविधमणि, रत्न अदिकों का ढेर का ढेर इनके पास रहता है। (बहविहकामभोगुब्भवाणं) बहविध कामभोगोद्भवानां-तथा अनेक विध काम भोगों से जिनकी उत्पत्ति है ऐसे विशिष्ट प्रकार के (सोक्खण) सौख्याना-मुख इन्हें प्राप्त होते रहते हैं, (सुहविवागोत्तमेसु) सुखविपाकोत्तमेषु-यह सब विषय उत्कृष्ट सुखविपाक प्रगट करने वाले अध्ययनों में स्पष्ट किया गया है। (भगवता-भगवान् (जिणेणं) जिनेन-जिनेन्द्रप्रभुने (भासिया) भाषिता-कहा है (अणुबरयपरंपराणुबद्धा) अनुपरतपरम्परा नुबद्धाः-अविच्छिन्न परंपरा से अनुबद्ध हुए (असुभाणं) अशुभानां शुभानां चैव कर्मणां-अशुभ और शुभकर्मों का (बहुविहाविवागा) बहुविधाः विपाका:-बहुविधविपाक शुभाशुभकर्म के फल तथा (संवेगकारणत्था) संवेगकारणार्थाः-संवेग के हेतुभूत है (विवागसुयमि) विपाकश्रुते-इस મેધા, એ બધી બાબતમાં અન્ય લોક કરતાં વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત કરે છે, એ બધી वातनु मा ममा ४२न थयु छ. (मित्तजणसयणधणधण्णविभवसमिद्धिसार समुदयविसेसा) मित्रजनस्वजनधनधान्यविभवसमृद्धिसारसमुदयविशेषाःતથા તેમના મિત્રો, પિતા, કાકા આદિ સ્વજન, ધનધાન્યરૂપ વૈભવ, અન્તપુર કોશ, કેષ્ઠાગાર બલ-સૈન્ય, વાહન આદિ પ્રકારની સમૃદ્ધિ એ બધું વિશિષ્ટ પ્રકારનું डाय छे. तेमनी पासे विविध भाशु, २ महिना पसे । डाय छे. (बहुविह काममोगब्भवाण-बहुविधकामभोगोद्भवानां-तथा मने १२॥ मागोथी प्राप्त यता विशिष्ट प्रा२i (सौक्खाणं) सौख्यानाम्-सु तेभने प्राप्त थया ४२ छे. (सुहविवागोत्तमेसु) सुखविपाकोत्तमेषु-ट सुविधा चिनार मध्ययनमा । समस्त विषय २५ट राये छ. (भगवया) भगवान(जिणेणं) जिनेन-जिनेन्द्र प्रभुये (भासिया) भाषिता-२मा qिा ४९८ छ, (अणुवरयपरंपराणुबद्धा) अनुपरतपरम्परानुबद्धाः-मविछिन्न (44) ५२ ५२राथी अनुपद्ध थथे (असुभाणं सुभाणं चेव-(कम्माणं) अशुभानां शुभानां चैव कर्माणाम्मशुम भने शुम भीना (बहुविहाविवागा) बहुविधाः विपाका:-विविध
२ना विपा-शुभाशुम ना ३ रे (संवेगकारणत्था) संवेकारणार्थाःसविन १२५३५ छे तमनु (विवागसुयंभि) विपाकश्रुते-मा विपाश्रुतमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #839

८२०
समवायानसूत्रे
विपाकश्रुत में (आघविज्जति) आख्यायन्त-कहे हैं। प्रथम श्रुतस्कध में अशुभकर्मों का और द्वितीय श्रुतस्कंध में शुभकर्मों का विपाक सूत्रकार ने कहा है। (अन्ने वि एवमाइया, बहुविहावित्थरेणं अत्थपरूवणा आघविजंति) अन्येऽपि एवमादिका बहुविधा विस्तरेण अर्थप्ररूपणा आख्यायन्ते-इसी प्रकार के और भी दूसरे विविध प्रकार के विषय इस विपाकस्त्र में विस्तार के साथ कहे गये हैं। (विवागसुयस्स णं परित्ता वायणा) विपाकश्रुतस्य खलु परीताः वाचना:-इस विपाकश्रुत की वाचनाएँ संख्यात हैं। (संखेज्जा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-अनु. योगद्वार संख्यात हैं। (जाव संखेजाओ संगहणीओ) यावत्संख्येयाः संग्रहण्यः-यावत् संग्रहणियां संख्यात हैं। (से गं अंगठ्ठयाए एकारसमे अंगे) स खलु अङ्गार्थतया एकादशमङ्गम्--अंग की अपेक्षा यह ग्यारहवां अंग है। (वीसं अज्झयणा) विंशतिरध्ययनानि-इसमें बीस अध्ययन हैं। (वीसं उद्देसणकाला) विंशतिरुदेशनकालाः-बीस उद्देशनकाल हैं । (वीसं समुद्देसणकाला) विंशतिःसमुद्देशनकालाः-बीस ही समुद्देशनकाल हैं। (संखेजाइं पयसयसहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ताई) संख्येयानि पदशतसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें संख्यात हजार अर्थात् एक करोड चौरासी लाख बत्तीस हजार पद हैं। तथा आपविजंति) आख्यायन्ते-४थन 3थु छे. ५९सा श्रुतम अशुल भनि भने जी श्रुत२४ मां शुभ भनी विपा सूत्ररे मताव्य। छ. (अन्ने बि एवमाइया बहुविहावित्थरेणं अत्थपरूवणा आघविजंति) अन्येऽपि एवमादिकाबहुविधा विस्तरेण अर्थप्ररूपणा आख्यायन्ते-मा ४२ना भीan ५९y અનેક વિવિધ પ્રકારના વિષયનું આ વિપાકસૂત્રમાં વિસ્તારપૂર્વક કથન કર્યું છે. (विवागसुयस्स णं परित्ता वायणा) विपाकश्रुतस्य खलु परीताः वाचनाःमा विपातनी संध्यात वायनाम छे, (संखेजा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-सण्यात अनुयागवार छे, (जाव संखेज्जाओ संगहणीओ) यावत संख्येयाः संग्रहण्यः-से रीते 'सध्यात सहजीमा छ' त्यां सुधीन। पह! सम सेवा. (से णं अंगट्टयाए एक्कारसमे अंगे) स खलु अङ्गार्थतया एकादशमङ्गम्-भगोनी अपेक्षा ते मनियारभु म छ. (वीसं अज्झयणा) विंशतिरध्ययनानि-तेमा वीस मध्ययने। छ, (वीस उद्देसणकाला) विंशतिरुद्देशनकालाः-वीस देशना छ, भने (वीसं ससुद्देसणकाला) वास समुद्देशन छे (संखेज्जाइं पयसयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताइ) संख्येयानि पदशतसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-तमा सज्यात २- ४२।योर्यासी साम मत्रीस १२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #840

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'से किं तं विवागसुयं' इत्यादि-एकादशाङ्गजिज्ञासया पृच्छति'से कि तं विवागसुयं' अथ किं तद् विपाकश्रुतम्-विपचनं विपाक:-शुभाशु भकर्मपरिणामस्तत्प्रतिपादकं श्रुतं विपाकश्रतम्, तत्किस्वरूपम् ? उत्तरयति-'विवागसुए णं' विपाकश्रुते खलु 'सुकडदुक्कडाणं कम्माणं' सुकृतदुष्कृतानां कर्मणां 'फलविवागे' फलविपाकः 'आघविज्जइ' आख्यायते । 'से' स फलविपाकः 'समासो' समासतः-संक्षेपतो 'दुविहे' द्विविधः 'पण्णते' प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'दुहविवागे चेव सुहविवागे चेव' दुःखविपाकश्चैव सुखविपाकश्चैव । (संखेजाई अक्खराई)संख्येयान्यक्षराणि-इसमें संख्यात अक्षर हैं.(अणंता गमा) अनन्ता गमा:-अनंतगम हैं(अणंता पजवा जाव)अनन्ता पर्यवा यावत्-यावत् अनंत पर्यायें हैं(एवं चरणकरणपरूपणा आधविजइ) एवं चरणकरणप्ररूपणा: आख्यायते-इस अंग में चरण और करण को प्ररूपणा कही गई है । (से तं विवागसुए) तदेतत् विपाकश्रुतम्-यही विपाकश्रुत का स्वरूप है।सू०१८३।। ___टीका-'से किं तं विवागसुयं ?' इत्यादि । ग्यारहवें अंग के स्वरूप को जानने की अभिलाषासे शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! विपाकश्रुत का क्या स्वरूप है। शुभ और अशुभकर्मों का जो विपाक-फल है उसका नाम विपाक है। इस विपाक का नाम विपाकश्रुत हुआ है । उत्तर-इस विपाकश्रुत में शुभ-पुण्यरूप, दुष्कृत-पापरूप कर्मों का विपाकरूप फल कहा गया है। यह विपाकरूप फल संक्षेप से दो प्रकार का कथित हुआ है । वह इस प्रकार से है-एक दुःखविपाक और दूसरा सुखवि ५६ छ, तथा (संखेजाई अक्खराइं) संख्येयानि अक्षराणि-सण्यात सक्ष। छ, (अणंता गमा) अनन्ता गमा-मनात गमछे, (अणंता पजवा जाव) अनन्ता पयवा यावत-मन त पायो वगेरे छे (एवं चरणकरणपरूवणा आपविजइ)एवं चरणकरणप्ररूपणा: आख्यायते-मेरीते 24 माय२९५ मने ४२४नी ५३५॥ १६ छ (से तं विवागतुए)तदेतत् विपाकश्रुतम्-से विश्रुत २१३५ छे ।।सू.१८3।।
st -"से किं तं विवागसुयं ?'' इत्यादि ।
અગિયારમાં અંગનું સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છાથી શિષ્ય પૂછે છે, “હે ભદન્ત ! વિપાકશ્રતનું કેવું સ્વરૂપ છે? ઉત્તર-શુભ અને અશુભકર્મોને જે વિપાક (ફળ) હોય છે તેનું નામ “વિપાકી છે. તે વિપાકનું આ અંગમાં પ્રતિપાદન થયું છે તેથી તેનું નામ “વિપાકકૃત” પડયું છે. આ વિપાકસૂત્રમાં શુભ-પુણ્યરૂપ અને અશુભપાપરૂપ કર્મોના વિપાકરૂપ ફળ દર્શાવેલ છે. તે વિપાકરૂપ ફળના મુખ્ય બે પ્રકાર છે-(૧) દુઃખવિપાક અને (૨) સુખવિપાક તેમાં દુઃખવિપાકનું પ્રતિપાદન કરનારા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #841

૮૨૨
समवायाङ्गसूत्रे
'तत्थ णं' तत्र - विपाके खलु 'दसदुहविवागाणि' दशदुःखविपाकाः दुःखविपाक प्रदर्शकानि दशाध्ययनानि सन्ति, 'दसमुहविवागाणि दशसुखविपाकाः - मुखविपाक प्रदर्शकानि च दशाध्ययनानि सन्ति । मूले नपुंसकत्वं सौत्रत्वात् । दुःखविपाकस्वरूप जिज्ञासया पृच्छति -- ' से किं तं दुहविवागाणि ?" अथ के ते दुःखविपाका : ? उत्तरयति - 'दुहविवागेसु णं' दुःखविपाकेषु खलु 'दुहविवागाणं' दुःखविपाकानां - दुःखविपाकोऽस्त्येषामिति दुःखविपाकाः, मत्वर्थीयोऽचूमत्ययः, तेषां तथोक्तानां दुःखफलभोक्तृणां जीवानां 'नगराई' नगराणि 'उज्जाणाई' उद्या - नानि 'चेइयाई' चैत्यानि - 'वणसंडाई' बनवण्डाः 'रायाणो' राजानः अम्मापियरी' अम्बापितरौ, 'समोसरणाई' समवसरणानि 'धम्मायरिया' धर्माचार्याः 'धम्मकहाओ' धर्मकथा : 'नगरगमणाई' नगरगमनानि - भगवतो गौतमस्य भिक्षार्थ नगर प्रवेशनानि, 'संसारपबंधे' संसारप्रबन्धः - संसारस्य पबन्धो विस्तारः, अथवा 'संसारपबंधे' संसारप्रबन्धे- संसारस्य यः प्रकृष्टो बन्धस्तस्मिन् 'दुहपरंपराओय' दुःखपरम्परा 'घविज्जति' आख्यायन्ते । 'से त्तं दुहविवागाणि' त एते दुःखविपाकाः । सुखविपाकं जिज्ञासते- 'से किं तं सुहविवागाई' अथ के ते सुखविपाकाः ? उत्तरयति - 'सुहविबागेसु णं' सुखविपाकेषु खलु 'सुहविवागाणं' पाक । इनमें जो दुःखविपाक है वे १०दस हैं। और जो सुखविपाक है वे भी दस है । अर्थात् इन दोनों के प्रतिपादक दस दस अध्ययन हैं। दुःखविपाक के स्वरूप को जानने की इच्छा से शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! वे दुःखविपाक क्या हैं ? उत्तर - दुःखविपाक में दुःखफलभो - क्ताओं के नगरों का, उद्यानों का, चैत्यों का, षण्डों का, राजाओं का, मातापिताओं का, समवसरणों का, धर्माचार्यों का, धर्मकथाओं का, भगवान् गौतम का भिक्षा के लिये नगर में प्रवेश करने का, संसारप्रबंध का अथवा संसार के प्रकृष्टबंध में दुःखपरंपरा का कथन किया गया है । यही दुःखविपाक का स्वरूप है। सुखविपाकों का क्या स्वरूप है ? उत्तर - मुखविपाक में अर्थात् सुखविपाकवाले अध्ययनों में सुखफल દસ અધ્યયના છે અને સુખવિપાકનું પ્રતિપાદન કરનારા પણ દસ અધ્યયના છે. હવે દુ:ખવિપાકનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે શિષ્ય પૂછે છે “હે ભદન્ત! તે દુઃખવિપાકનુ સ્વરૂપ કેવું છે?” ઉત્તર-દુઃખવિપાકવાળાં અધ્યયનમાં દુઃખવિપાક ભાગવનારાનાં नगरौनु', उद्यानानु', 'थैत्यानु', वनम डोनु, राममेोनु, भातापितानु, समवसरणेानु, ધર્માચાર્ટોનું, ધ કથાઓનુ, ભગવાન ગૌતમનું ગોચરીને માટે નગરમાં પ્રવેશ કરવાનું, અને સંસાર પ્રખ ધનુ' એટલે કે સંસારના પ્રકૃષ્ટ મધમાં ભેાગવવી પડતી દુઃખપર પરાનુ વર્ષોંન કર્યુ છે. સુખવિપાકનું કેવું સ્વરૂપ છે ? ઉતર—સુખવિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #842

भावबोधिनी टीका. एकादशास्वरूपनिरूपणम् सुखविपाकानां मुखफलभोक्तृणाम् ‘णगराई' नगराणि 'उजाणाई उद्यानानि 'चेइयाई चैत्यानि 'वणसंडाइ' वनषण्डा: 'रायाणो' राजानः 'अम्मापियरो' अम्बापितरौ 'समोसरणाई' समवसरणानि 'धम्मायरिया' धर्माचार्याः 'धम्मकहाओ' धर्मकथाः ‘इहलोइयपरलोइयइडिविसेसा' इहलौकिकपारलौकिकद्धिविशेषाः 'भोगपरिचाया' भोगपरित्यागाः 'पव्वज्जाओ' प्रव्रज्याः 'सुयपरिग्गहा' श्रुतपरिग्रहाः, 'तवोवहाणाई' तपउपधानानि 'परियाया' पर्यायाः 'पडिमाओ' प्रतिमाः 'सलेहणाओ' संलेखनाः ‘भत्तपञ्चवरखाणाई' भक्तप्रत्याख्यानानि 'पाओवगमणाई' पादपोपगमनानि 'देवलोगगमणाई' देवलोकगमनानि 'मुकुलपच्चायाया' सुकुलप्र. त्यायातानि-देवलोकाच्च्यवनानन्तरं शोभनकुले पूत्पत्तयः 'पुणबोहिलाभा' पुन बोधिलाभाः 'अंवकिरियात्री य' अन्तक्रियाश्च 'आघविज्जति' आख्यायन्ते । पूर्वोक्तमेवार्थविस्तरेणाह 'दुहविवागेसु णे' इत्यादिना-'दुह विवागेसु णं' दुःखविपाकेषु खलु 'पाणाइवाय अलियवयणचोरिकरणपरदारमेहुणससंगयाए' प्राणातिपातालीकवचनचौरिक्यकरणपरदारमैथुनससंगतया-तत्र-प्राणातिपातः-प्राणिहिंसनम, अलीकवचनम्-असत्यभाषणम, चौरिक्यकरणं चौरकर्मसमाचरणम्, परदारमैथुनं--परस्त्रीसेवनम्, एषां द्वन्द्वः, एषु या ससंगता-सपरिग्रहता समासक्तिरिति भोगनेवालों के नगर, उद्यान, चैत्य, वनपंड, राजा, मातापिता, समवसरण, धर्माचार्य, धर्मकथाएँ, इहलोकसंबंधी और परलोकसंबंधीऋद्धिविशेष, भोगपरित्याग, प्रव्रज्याए, श्रुताध्ययन, विशिष्टतपस्याएँ, पर्यायें, प्रतिमाएँ, संलेखना, भक्तप्रत्याख्यान, पादपोपगमनसंथारा, देवलोकों में उत्पत्ति,वहां से चचकर सुकुल में जन्म धारण, फिर बोधि की प्राप्ति और अन्तक्रियामुक्ति की प्राप्ति ये सब विषय वर्णित हुए है। अब इसी अर्थ को सूत्रकार विस्तारपूर्वक समझाते हैं-दुःखविपाक में यह कहा गया है कि प्राणातिपात-प्राणिहिंसा, अलीकवचन-असत्यभाषण, चोरकर्म आचरण પાકવાળાં અધ્યયનમાં સુખવિપાક ભેગવનારાં નગરોનું, ઉદ્યાનોનું, ચિત્યનું, વનખંડેનું, રાજાઓનું, માતાપિતાનું, સમવસરણોનું, ધર્માચાર્યોનું, ધર્મકથાઓનું, આલોક અને પરલેકની વિશિષ્ટાદ્ધિનું, ભોગપરિત્યાગનું, દીક્ષાનું, શ્રાધ્યયનનું, વિશિષ્ટ તપસ્યાઓનું, પર્યાનું, પ્રતિમાઓનું, સંલ્લેખનાનું. ભકતપ્રત્યાખ્યાનનું, પાદરે ગમન સંથારાનું, દેવલોકમાં ઉત્પત્તિનું, ત્યાંથી ચવીને ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લેવાનું, ફરીથી ધિલાભનું અને અન્તક્રિયાનું-મોક્ષ પ્રાપ્તિનું વર્ણન કર્યું છે. હવે સૂત્રકાર એ જ વાતને વિસ્તારપૂર્વક સમજાવે છે-દુઃખવિપાકમાં એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે પ્રાણાતિપાત-પ્રાણહિંસા, અસત્ય વચન, ચેરી, પરસ્ત્રીગમન,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #843

८२४
-
समवायाङ्गसूत्रे यावत् तया संचितानामित्यग्रेण सम्बन्धः, तथा 'महतिव्वकसायइंदियप्पमायपावप्पोय असुहझवसाण' सूत्रेलुप्ततृतीयाविभक्तिकं पदम् , महातीवकषायेन्द्रियप्रमादपायप्रयोगाशुभाध्यवसायेन, तत्र-महातीवकषायाः अत्युत्कटदीर्घकालावस्थायिनः क्रोधमानमायालोभरूपाः कषायाः, इन्द्रियपमादः इन्द्रियाणां विषयविलासेष्वभिष्वङ्गः, पापप्रयोगः-प्राणातिपातादिपापेषु मनोवाकायसंयोजनम्, अशुभाध्यवसाय: अशुभात्मपरिणामः, एषां समाहारः, तेन संचितानाम् उपाजितानाम् 'पावगाणं' पापकानां 'कम्माण' कर्मणाम् 'पावअणुभागफलविवागा' पापानुभागफलविपाका:-पापानुभागाः-अशुभरसा ये फलविपाका:-फलोदयास्ते आख्यायन्ते । तथा 'णिरयगतितिरिक्खजोणिबहुविहवसणसयपरंपरापबद्धाणं' नरकगतितिर्यग्योनिबहुविधव्यसनशतपरम्परामबद्धानाम्-तत्र-निरयगतौ-नारकावस्थायां तिर्यग्योनौ च बहुविधानाम्-अनेकप्रकाराणां व्यसनानां दुःखानां याः शतपरम्परास्ताभिः प्रवद्धानां जीवानां 'मणुयत्तेवि' मनुजत्वेऽपि 'आगयाणं' आगतानां-समधिगतमानुषशरीराणामपीत्यर्थः, 'पावकम्मसेसेण' पापकर्मशेषेणस्वकृतपापकर्मणामवशिष्टतया 'जहा' यथा 'होति' भवन्ति 'पावगा' पापकाः अशुभरसाः फलविवागा' फलविषाकाः कर्मोदयास्तथाऽऽख्यायन्ते । अधुना और परस्त्रीसेवन इन पापकर्मों में समासक्ति के वश से, तथा दीर्धका. लतक आत्मामें अवस्थित रहे हुए ऐसे अत्युत्कट क्रोध, मान, माया
और लोभ इन कषायों से, इन्द्रियों की प्रमत्तदशा से-विषयविलासों में निरर्गल प्रवृत्ति से, प्राणातिपात आदि पापों में मन, वचन और काय की प्रवृत्ति से, अशुभ आत्मपरिणाम से उपार्जित किये गये पापकों का पापानुभागफलविपाक अशुभरसवाला फलोदय होता है । तथा नरकगति में और तिर्यश्चगति में अनेकप्रकार के दुःखों की शतपरंपरा से बंधे हुए जीवों को मनुष्यभव में आने पर भी अवशिष्ट पापकर्म के उदय से कैसे २ अशुभरसवाले कर्मोदय होते हैं। अब सूत्रकार पापવગેરે પાપકર્મોમાં આસકત થવાથી, તથા લાંબા કાળ સુધી આત્મામાં રહેલા અતિશય તીવ્ર કોધ, માન, માયા. લેભ, આદિ કષાયથી તથા ઈદ્રિયની પ્રમત્ત દશાથી વિષયવિલાસમાં લીન રહેવાથી, તથા પ્રાણાતિપાત આદિ પાપમાં મન, વચન, અને કાયાની પ્રવૃત્તિથી, અશુભ આમપરિણામથી ઉપાર્જિત પાપકર્મોને પાપાનુભાગ ફલવિપાક–ફલોદય અશુભ રસવાળું હોય છે. તથા નરકગતિ અને તિર્યંચગતિમાં અનેક પ્રકારના દુઓની પરંપરાથી જકડાયેલા અને મનુષ્યભવ મળ્યા પછી પણ બાકીનાં પાપકર્મોના ઉદયથી કે કેવો અશુભરસવાળે કર્મોદય થાય છે તે બતાવ્યું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #844

मावबोधिनी टीका. एकादशाङ स्वरूपनिरूपणम्
पापफलविपाकस्वरूपमाह-'वहवसणविणासनासाकन्नुडंगुडकर चरणनहच्छेयण-जिन्भच्छेयण-अंजणकडग्गिदाहायचलण मलण फालण उल्लंबण सूललयाल उडलद्विभंजणतउसी सगतत्त ते लकलकलअहि सिंचण कुंभिपागकंपण थिरबंधण वे हवज्झ कत्तणपइभयकरकरपल्लवणाइदारुणाणि' 'वध वृषण- विनाश- नासाकर्णोष्ठाङ्गुष्ठ-करचरणनरवच्छेदनजिह्वाच्छेदनाञ्जनकटाग्निदाह - गजचलन-मलन - फालनोल्लम्बन - शूल लता लकुट - यष्टिभञ्जन - त्रपु - सीसकतप्ततैल - कलकलाभिषिञ्चनकुम्भीपाक - कम्पन- स्थिरबन्धन - वेधवध्य-कर्तनप्रतिभयकरकर प्रदीपनादिदारुणानि ' तत्र 'वह' वधः = खड्गादिभिश्छेदनम्, 'वसणविणास' वृषणविनाशः- वृषणस्य = अण्डकोशस्य विनाशः- वर्द्धितकरणमिति यावत् 'नासाकन्नुहंगुडकर चरणन हच्छे यण' नासावर्णोष्ठ एकरचरणनखच्छेदनमू-नासा= नासिका - कर्णौ = प्रसिद्धौ, ओष्ठौ=प्रसिद्धों, अष्ठे = प्रसिद्धे, करौ = हस्तौ चरणौ - नखाः, एतेषां छेदनं, तथा 'जिन्भच्छेयण' जिह्वाच्छेदनम्- 'अंजण' अञ्जनंतप्तायः शलाकानां नेत्रे प्रक्षेपणम्, 'कडग्गिदाह' कटाग्निदाहः कटानां विदलकटानांवंशादिखंडानां योऽग्निः स कटाग्निस्तेन दाहः वंशादि खण्डैः पापिनमाच्छाद्य तत्राग्नि संयुक्ष्य पापिनः प्रज्वालनमू 'गयचलणमलण' गजचलनमलनम् - गजसंचारणेन पापिनामङ्गोपाङ्गानां चूर्णाकरणम्, 'फालण' फालनं - शरीरविदारणम्, 'उल्लंगण' उल्लम्बनं - वृक्षशाखादावुद्बन्धनम्, तथा - 'मूललयालउडलद्विभंजण' शूललतालकुट कर्मों का फलरूपविपाक किस २ रूप में होता है इसी बात को 'बहवसण' इत्यादि पदों द्वारा स्पष्ट करते हैं - खङ्ग आदि द्वारा छेदन किया जाना, अण्डकोशों का विनाश किया जाना, नाक, कान, ओष्ठ, अंगुष्ठ हाथ, पैर और नखों का छेदा जाना, जिह्वा का काटा जाना, तपी हुई लोहे की शाईयों द्वारा आंखों का फोडा जाना, वंश आदि की लकडियों द्वारा आच्छादित किये जाकर अन्य हत्यारे पुरुषों द्वारा जीते जी जला दिया जाना, हाथी के पैरों नीचे दबाकर शरीर के अंग उपांगों का चूर २ करवा देना, शरीर का विदारित होना, वृक्ष की शाखाओं पर बांधकर लटका दिया जाना, शूलसे एक प्रकार के शस्त्र से, लतां छे. हवे सूत्रार पायाभना इस विधा ठेवो होय छे ते वात "वहवसण" આદિ પદે દ્વારા બતાવે છે-ખડગ આદિ દ્વારા છેદન, અડકેશેાના વિનાશ, નાક, अन, होड, यांगणां, हाथ, यञ मने नमनुं छेडन, निल अभी नामवानुं, तथाવેલા સળિયા દ્વારા આંખ ફાડવાનુ, વાંસ આદિનાં લાકડાથી ઢાંકી દઇને અન્ય હત્યારાઓ દ્વારા જીવતા સળગાવી નાંખવાનું, હાથીના પગ તળે કચરીને અંગ ઉપાંગના ચૂરેચૂરે કરાવવાનુ, શરીરને વિદ્વારવાનું, વૃક્ષાની શાખાઓ પર લટકાવવાનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८२५

Page #845

समवायाङ्गसूत्रे याष्टमञ्जनम्-शूल:-शस्त्रविशेषः, लता-वेत्रलता 'लउड' लकुट:-हम्बो दण्डः, 'लहि' यष्टिः-दीर्घोदण्डः, एतैः 'भंजणं' भञ्जनम्-गात्राणामामर्दनम्, तथा'त उसीसगतत्ततेल्लकलकल अहिसिंचण' पुसीमकतप्ततेलकलकलाभिपिश्चम-त्रपु= रङ्गम्, सीसकतभ्देदएव एते च तप्ते-द्रवीभूते, तथा तैलं च, कलकलम्अतितापितत्वात्कलकलशब्दं कुर्वाणं, तैरभिषिञ्चम्-तथा 'कुंभिपाग' कुम्भीपाकःकुम्भ्यां तदमिधाने पात्रे पाकः-नारक जीवानां पाचनम्, 'कंपण' कम्पनम्-शीत. काले-शीतलजलाच्छोटनेन गात्रोत्कम्पजननम् 'थिरबंधण' स्थिरबन्धनम्-निविडबन्धनम्, 'वह' वेधः-वेधनम्-कुन्तादिभिः शस्त्रर्भेदनमित्यर्थः, 'वज्झकत्तण' वध्यकर्तन-पापिनः शरीरचर्मोत्पाटनम्, तथा 'पइभयकरकरपल्लोवण' प्रतिभय. करकरप्रदीपनम् प्रतिभयकर-भयजनकं यत् करयोः-वस्त्रावेष्टिततैलाभिषिक्तपापि. जनकरयोः प्रदीपनं-प्रज्वालनम्, एतेषां द्वन्द्वः, एतानि आदौ येषां तानि तथोतानि, तानि च तानि 'दारुणाणि' दारुणानि-असह्यानि च='अणोवमाई' अनुपमानि 'दुक्खाणि' दुःखानि-पापफलविपाकस्वरूपाणि आख्यायन्ते । 'बहुविविसे, बेंतोंसे लकुट-वंश आदि की छोटी२ लपलपाती हुई पत्तो से तथा बडे२ मजबूत डंडों से बहुत बुरी तरह पीटा जाना, द्रवीभूतरांगा, शीशा,
और उकलता हुआ गर्म तेल शरीर पर डाला जाना, नरकों में कुंभीपाक नामके पात्र में पकाया जाना, ठंड के समय शरीर पर बर्फ जैसा शीतल जल छिटका२ कर उसमें कपकपी करवाना, रस्सियों अथवा श्रखलाओं से शरीर को जकड कर बांध दिया जाना, कुन्त-भाले आदि शस्त्रों से शरीर का भेदा जाना, पापी के शरीर से जीते जी चमडी का निकलवालिया जाना, तथा 'पइभय करकर पल्लीवण' दूसरों को भमंकर हो इस प्रकार के अभिप्राय से पापी जन के हाथों को वस्त्रों से वेष्टित कर और उन पर मिट्टि का तेल छिडक कर उनका जलवा दिया जाना, इत्यादि શૂલ-એક પ્રકારના શસ્ત્ર-થી તથા લતા-ચાબુક-થી, વાંસ આદિની પાતળી સેટીઓ દ્વારા તથા ઘણા મજબૂત દંડાઓ દ્વારા બૂરી રીતે માર ખાવાનું, ઓગાળેલા તાબા અને સીસાને રસ તથા ઉકાળેલા ગરમાગરમ તેલને શરીર પર છાંટવાનું, કુંભીપાક નામના પાત્રમાં રંધાવાનું, ઠંડીના વખતે શરીર પર બરફ જેવાં ઠંડા પાણીના સિંચનનુ, દોરડાં અથવા સાકળ વડે શરીરને જકડીને બાંધી દેવાનું, ભાલા આદિ શસ્ત્રો વડે શરીરને વીંધવાનું, પાપીના શરીરની જીવતા ચામડી ઉખાડવાનું, 'पइभयकरकरपल्लीवण' मने पीने सय ५भावाने भाटे पापीनाना हाथ વસ્ત્રાથી લપેટીને તેના પર ઘાતેલ છાંટીને તેમને બાળવાનું, વગેરે પ્રકારના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #846

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८२७ हपरंपराणुबद्धा' बहुविविधपरम्परानुबद्धाः-बह्वी-प्रचुरा विविधा-अनेकरूपा या परम्परा-दुःखपरम्परा तयाऽनुबद्धाः-जीवाः 'पावकम्मल्लीए' पापकर्मवल्ल्या 'ण मुचंति' न मुच्यन्ते प्रचुरविविधयातनाश्रेणिसंयता: पापिनो जीवा अशुभकर्मरूपलताभ्यो न मुक्ता भवन्तीत्यर्थः, यतः 'अवे यइत्ता' अवेदयित्वा-अननुः भूय अशुभकर्मफलं 'हु पत्थि' खलु नास्ति-नास्त्येव 'मोक्खो' मोक्षः-दुःखशतपरंपराविमुक्तिीवानाम् । कर्मफलमोक्षः केनाप्युपायेन भवति ? तदेवाह'धिइधणियबद्धकच्छेण' धृत्यतिबद्धकच्छेन-धृतिः-अहिंसारूपचित्तसमाधिलक्षणा, तद्रूपा 'धणिय' अतिशयेन बद्धो-कच्छा बन्धविशेषो यस्मिंस्तत्तंत तथाक्तेन तवेण' तपसा 'तस्स' तस्य-पापकर्मणः 'सोहणं' शोधनं 'वावि' वापि 'हुजा' भवेत् । असह्य अनुपम दुःखों का फल रूप विपाक कहा गया है। प्रचुर और अनेक रूप ऐसी दुःख परम्परा से अनुबद्ध हुए जीव पापरूप कर्मवल्ली से नहीं छटते हैं। अर्थात-बहुत अधिक अनेक प्रकार की कष्टश्रेणि का अनुभव करते हुए भी पापी जीव अशुभ कर्मो से जबतक कि उनका पूरा फल भोग न हो जावे तबतक नहीं छूट सकते हैं। यही बात 'अवेय. इत्ता हु णत्थि मोक्खो' इन पदों द्वारा सूत्रकार ने प्रदर्शित की है। अर्थात् जीव जबतक कर्मों का पूरा फल नहीं भोग लेता है तबतक उस जीव का कर्मो से छुटकारा नहीं होता है। कर्मो के फल से जीव की बीच ही में मुक्ति यदि किसी उपाय से हो सकती है तो वह उपाय एक तप हैइसी विषय को सूत्रकार ने इस सूत्रांश द्वारा प्रकट किया है-वे कहते हैं कि अहिंसक-चित्तवृत्तिरूप धैर्य से जिसने मजबूती के साथ अपनी कांछ (कम्मर)को बांध लिया है एसा व्यक्ति तपस्या के द्वारा निकाचित कर्म के सिवाय पापकर्म का भी शोधन कर सकता है। अर्थात् कठिनतर भी અસહ્ય અને અનુપમ દુઃખ ભોગવવારૂપ ફલ-વિપાક આ અંગમાં વર્ણવ્યો છે. પ્રચુર અને અનેકવિધ એવી દુઃખ પરંપરાથી જકડાયેલે જીવ પાપરૂપ કર્મવલ્લીમાંથી છૂટી શકતું નથી, એટલે કે અનેક પ્રકારની અને અતિશય દુખશ્રેણિને અનુભવ કરવા છતા પણ તે પાપી જીવ તે અશુભકર્મોનું પૂરેપૂરૂં ફળ ભોગવ્યા પહેલાં તેમાંથી छुट४।२। भेगवी ॥४ते। नथी. सूत्र से पात 'अवेयइत्ताहुणत्थि मोक्खो' આ પદ દ્વારા દર્શાવી છે. એટલે કે જયાં સુધી જીવ કર્મનું પૂરેપૂરું ફળ ભેગવી લેતું નથી ત્યાં સુધી તે જીવને કર્મોમાંથી છુટકારો થતો નથી. વચ્ચે જ કર્મના ફળથી મુક્ત થવાને જે કંઈ પણ ઉપાય હોય તે તે ફકત તપ જ છે–સૂત્રકારે એ જ વિષયને આ સૂત્રાંશ દ્વારા પ્રગટ કર્યો છે–તેઓ કહે છે કે અહિંસક ચિત્ત વૃત્તિરૂપ ધૈર્યથી કટિબદ્ધ થયેલ વ્યકિત તપસ્યા દ્વારા નિકાચિત કર્મ સિવાયના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #847

૮૨૮
समवायाङ्गसूत्रे
अयं भावः-घोरतपसा कठिनतरस्यापि पापकर्मणः प्रणाशो भवति । साम्प्रतं सुखविपाकफलमाह-.-'एत्तो य' इतश्व-दुःखविपाकानन्तरम्, 'सुहविवागेसु णं' सुखविपाकेषु-सुखविपाकनामके द्वितीयश्रुतस्कन्धे खलु 'सीलसंजमणियमगुणतवोवहाणेसु' शीलसंयमनियमगुणतपउपधानेषु-तत्र-शील-चित्तसमाधिब्रह्मचर्य वा संयमः-सावद्यविरतिरूपः सप्तदशविधः, नियमाः-अभिग्रहविशेषाः, गुणा:-मूलगुणा उत्तरगुणाच, तपउपधान-घोरतपश्चरणम्, एतानि सन्ति येषां ते तथोक्तास्तेषु तथोक्तेषु, 'सुविहिएम' सुविहितेषु-सुष्ठु-शोभनं विहितम् तपः संयमाराधनं येषां तेषु तथोक्तेषु-शास्त्रोक्तक्रियाराधकेषु 'साहूसु' साधुषु-रत्नत्रयसाधकेषु मुनिषु विषये "अणुकंपासयप्पोगतिकालमइविसुद्धभत्तपाणाई' अनुकम्पाशयम. योगत्रिकालमति विशुद्धभक्तपानानि-तत्र-अनुकम्पा-दया, तत्मधानआशयः-चित्त तस्य प्रयोगो-व्यापारस्तेन, तथा-त्रिषु कालेषु या मतिः-सुपात्रादिदानबुद्धिस्तया च विशुद्धानि यानि भक्तपानानि तानि तथोक्तानि, तथा 'पओगसुद्धाई' पापकर्म का, विना फल दिये घोर तप से विनाश हो जाता है। अब सूत्रकार पुण्यप्रकृतियों का जो सुखरूपविपाक फल] होता है उसे प्रदर्शित करते हैं-वे कहते हैं यि 'एत्तो' दुःखविपाक के बाद जो सुखविपाक नाम का द्वितीयश्रुतस्कंध है उसमें यह विषय प्रदर्शित किया गया है कि जो मुनिजन चित्तसमाधिरूप अथवा ब्रह्मचर्यरूप शील से संपन्न होते है, सावविरतिरूप१७ सतरह प्रकार के संयम का पालन करते हैं, अभिग्रहविशेष नियमों को धारण करते है, मूलगुण एवं उत्तर गुणों से युक्त होते हैं, घोरतपश्चरण करते हैं ऐसे उन सुविहित-शास्त्रोक्त विधि के अनुसार क्रियाराधक रत्नत्रयधारी मुनियों के विषय में अर्थात् मुनियों के लियेजो भव्यजन दयायुक्त चित्त के व्यापार से, तथा तीनों कालों में सुपात्रों को दान देने की बुद्धि से विशुद्ध बने हुए भक्त पान को कि जो प्रयोग પાપકર્મોન શોધન કરી શકે છે. એટલે કે ઘોર તપથી કઠીનમાં કઠીન પાપકર્મોનું તેમનું ફળ ભોગવ્યા વિના વિનાશ થઈ જાય છે. હવે સૂત્રકાર પુણ્યપ્રકૃતિનો જે सुप३५ विधा होय छे ते यता छ-ते। हे छ 'एत्तो हुविधा નામના શ્રુતસ્કંધ પછી સુખવિપાક નામને જે બીજે શ્રુતસ્કંધ છે તેમાં એ વાત બતાવવામાં આવી છે કે–ચિત્તસમાધિરૂપ અથવા બ્રહ્મચર્યરૂપ શીલથી યુક્ત, સાવદ્યવિરતિરૂપ ૧૭ સત્તર પ્રકારના સંયમનું આરાધન કરનારા, અભિગ્રહ વિશેષરૂપ નિયમના ધારક, મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણોથી યુક્ત, ઘોર તપસ્વી, સુવિહિત-શાસ્ત્રોકત વિધિ પ્રમાણે ક્રિયાપક રત્નત્રયધારી મુનિયેને માટે-જે ભવ્યજન દયાયુક્ત ચિત્તવૃત્તિથી, તથા ત્રણે કાળે સુપાત્રને દાન દેવાની વૃત્તિથી વિશુદ્ધ એવા આહાર પાણી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #848

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८२९ प्रयोगशुद्धानि-प्रयोगेण शुद्धानि-निर्दोषाणि-दातदानापेक्षया सकलाशंसादोषवजितानि आदातग्रहणापेक्षया चोद्गमादिवर्जितानि भक्तपानानि, 'हियमुहनीस्सेसतिव्वपरिणामनिच्छियमई' हितसुखनिःश्रेयसतीव्रपरिणामनिश्चितमतयः तत्रहितः-परचित्तसमाधिजनकत्वात्, सुखः-आनन्दजनकत्वात्, निःश्रेयस:-परम्परया मोक्षकल्याणजनकत्वात्, एतादृशः तीव्रः-प्रकृष्टः परिणामो यस्यां सा= हितसुखनिःश्रेयसतीव्रपरिणामा सा चासौ निश्चिता च मतिबुद्धिर्येषां ते तथोक्ताः, 'पययमणसा' प्रयतमनसा-भूतभविष्यद्वर्तमानकालिकविशुद्धभावयुक्तमनसा 'पयच्छिउणं' प्रदाय-दत्त्वा 'जह य यथा च 'निवत्तेंति' निर्वर्तयन्ति-निष्पादयन्ति 'उ' तु, इति वाक्यालंकारे, 'बोहिलामं' बोधिलाभम् । 'जह य' यथा च ते 'परित्तीकरेंति' परीती कुर्वन्ति अपरीतं परीतं कुर्वन्ति परीतीकुर्वन्ति= अल्पीकुर्वन्ति, 'संसारसागरमिणं' संसारसागरमिमम्-इमं प्रत्यक्षं दृश्यमानम् शुद्ध है-अर्थात् दाता के दान की अपेक्षा संपूर्ण आशंसादोष वर्जित है,
और ग्रहण करनेवाले पात्र के द्वारा लेने की अपेक्षा उद्गमादि दोषवर्जित हैं, परचित्त समाधिजनक होने से हितरूप, आनन्द प्रदाता होने से सुखरूप एवं परम्परारूप से मोक्षकल्याण जनक होने से निःश्रेयसरूप ऐसे तीव्र-प्रकृष्ट परिणाम से युक्त बनी हुई निश्चित मति से शोभित होकर भूत, भविष्यत्, एवं वर्तमानकालिक विशुद्ध भाव से संपन्न बने हुए मन से दे करके जिस प्रकार बोधिलाभ को प्राप्त करते हैं वह विषय कहा गया है। तथा-जिस प्रकार से वे इस अनादि अनंत संसार सागर को अल्प कर देते हैं यह विषय कहा गया है। यह संसार सागर कैसा है-इस विषय को मुत्रकार ने इन द्वितीयान्तषदों द्वारा स्पष्ट किया है। -કે જે પ્રયોગ શુદ્ધ છે એટલે કે દાતાના દાનની દષ્ટિએ સકલાશંષાદેષથી રહિત છે અને ગ્રહણ કરનાર પાત્ર દ્વારા લેવાની દૃષ્ટિએ ઉતમ આદિ દેષથી રહિત છે, પરિચિત્ત સમાધિજનક હોવાથી હિતરૂપ, આનંદદાયક હોવાથી સુખરૂપ અને પરં. પરાથી મોક્ષ કલ્યાણજનક હોવાથી નિઃશ્રેયસરૂપ એવા તીવ-પ્રકૃષ્ટ પરિણામથી યુકત થયેલ નિશ્ચિત મતિથી શોભિત થઈને ભૂત, ભવિષ્ય એને વર્તમાનકાલિક વિશુદ્ધ ભાવથી યુક્ત મન સહિત અર્પણ કરીને જે રીતે ધિલાભ પ્રાપ્ત કરે છે, તે વિષયનું કથન કર્યું છે એટલે કે ઉપરોકત ગુણવાળા મુનિજનોને શુદ્ધભાવે દેષ રહિત આહારપાણી વહોરાવીને બોધિલાભ પ્રાપ્ત કરનારા ભવ્યજનું તેમાં વર્ણન કર્યું છે. તથા આ અનાદિ અનંત સંસારસાગરને કેવી રીતે અ૫ કરે છે તે તેમાં કહ્યું છે. આ સંસારસાગર કેવો છે તે બાબત સૂત્રકારે આ દ્વિતીયાન્ત પદે દ્વારા સ્પષ્ટ કરી છે-સાગરમાં જળજંતુઓનો સંચાર થાય છે. ત્યારે જવાનું મનુષ, તિર્યંચ, દેવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #849

८३०
समवायाङ्गसूत्रे अपारं संसारसामरम्, कीदृशं सप्तारसागरम् ? इत्याह-'नरनरयतिरियसुरगमणविपुल. परियट्टअरतिभयविसायसोगमिच्छत्तसेलसंकडं , नरनरकतिर्यकूमुरगमनविपुलपरिवारतिभयविषादशोकमिथ्यात्वशैलसंकटं-तत्र-नरकतिर्यकसुरयोनिषु यद् गमनं-परिभ्रमण तदेव विपुल:-विशालः परिवर्तः जलजन्तूनां संचारो यत्र-सः, तथा अरतिभयविषादशोकमिथ्यात्वान्येव शैला:-पर्वतास्तैः संकटः-विकटः, अनयोः कर्मधारयसमासः, तम् तथा 'अन्नाणतमंधकारं' अज्ञानतमोऽन्धकारम्अज्ञानमेव तमोऽन्धकारो-गाढान्धकारो यत्र तथा तम् अज्ञानरूपनिविडान्धकारयुक्तम्, तथा-'चिक्खिल्लसुदुत्तारं' कर्दममुदुस्तारं-'चिक्खिवल्ल' इति कर्दमवाची देशीशब्दः, कर्दमेन-विषयधनस्वजनाशातृष्णादिरूपेण कर्दमेन सु=अतिशयोदुस्तार:दुस्तरणीयस्तं, पुनः 'जरामणजोणि-संखुभियचकवालं' जरामरणयोनिसंक्षुभितचक्रवालं-जरामरणयोनय एव संक्षुभितं चंचलं चक्रवालम् आवतों यत्र स तम्, सागर में जल जन्तुओं का संचार होता है-तब नर, नरक, तिर्यश्च एवं देवगति में जो जीव का परिभ्रमण होता रहता है वही इस संसार रूप सागर में विशाल जल जन्तुओं का परिभ्रमण है। समुद्र में बडे बडे पर्वत डूबे रहते हैं अतः उनसे वह बहुत भारी विकट होता है इसी तरह इस संसार में अरति, भय, विषाद, शोक एवं मिथ्यात्व भरे पडे हैं-अतः ये ही पर्वत जैसे हैं-उनसे यह संसार विकट बना हुआ है। समुद्र गाढ अंधकार से आच्छादित रहता है-इसी तरह यह संसार भी अज्ञानरूप गाढ अंधकार से युक्त बना हुआ है। समुद्र कीचड के संबंध से दुस्तर रहता है-इसी प्रकार यह संसार भी विषय की धन की स्वजन की आशा तृष्णा रूपी कीचड से युक्त होने के कारण दुस्तर बना हुआ है। जरा, मरण एवं८४चउरासी लाख योनिया ही इस संसार सागर में चंचल आवत्त અને નરકગતિમાં જે પરિભ્રમણ થતું રહે છે એજ આ સંસારરૂપી સાગરમાં જલજતુંઓના પરિભ્રમણ જેવું છે. સમુદ્રમાં મોટા મોટા પર્વતો ડૂબેલા હોવાથી તે વિકટ-દસ્તર લાગે છે. એ જ પ્રમાણે સંસાર અરતિ, ભય, વિશાદ, શોક અને મિથ્યાત્વથી ભરેલો છે. એજ પર્વત જેવાં છે અને તેમના વડે આ સંસાર પણ વિકટ બન્યો છેસમુદ્ર ગાઢ અંધકારથી છવાયેલો રહે છે એ જ પ્રમાણે સંસાર પણ અજ્ઞાનરૂપી ગાઢ અંધકારથી વ્યાપ્ત છે. કાદવને કારણે સમુદ્ર દસ્તર બને છે, એ જ પ્રમાણે આ સંસાર પણ વિષયની, ધનની, અને સ્વજનોની આશા-તૃષ્ણારૂપી કાદવથી યુક્ત હોવાને લીધે દુસ્તર બને છે. આ સંસાર સાગરમાં જરા, મરણ અને ૮૪ ચોર્યાસી લાખ યુનિયે જ આવ7(વમળો) છે. ક્રોધ, માન આદિ ૧૬ કષા જ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #850

भावबोधिनी टीका. एकादशास्वरूपनिरूपणम्
८३१
तथा 'सोलप्तकसायसावयपयंऽचंडं' षोडशकषायश्वापदप्रकाण्डचण्डम्-षोडषकषाया एव श्वापदाः-मकरग्राहादयः प्रकाण्डचण्डा:-अतिभयङ्करा यत्र स तम्. तथा 'अणाइयं' अनादिकम्-आदिरहितम् 'अणवदग्गं' अनवदाम-न विद्यतेऽवदनः अन्तो यस्य स तम् अनन्तम् । एताद्रश संसारसागरं यथा चाल्पीकुर्वन्ति ते भव्यास्तथाऽऽख्यायन्ते । तथा ते भव्याः 'जह य' यथा च 'सुरगणेसु' सुरगणेषु-वैमानिक देवेषु 'आउगं' आयुष्कं "णिबंधति' निबध्नन्ति, 'जह य' यथा च 'अणीवमाई' अनुपमानि-उत्कृष्टानि 'सुरगणविमाणसोवश्वाणि' सुरगणविमानसौख्यानि-सुरगणविमानसंबन्धिसुखानि 'अणुभवंति' अनुभवन्ति । 'तओ य' ततश्च-सुरगणसंबन्धिविमानसुखानुभूत्यनन्तरं च 'कालंतरे' कालान्तरे-देवलोकतः 'चुआणं' च्युतानाम् सताम् 'इहेव' इहैव-तिर्यग्लोक एव 'नरलोगमागयाणं' नरलोकमागतानां भव्यजीवानाम् 'आउवपुवष्णरूवजाइकुलजम्म आरोग्गबुद्धिमेहाविसेसा' आयुर्वपुर्वर्णरूपजातिकुलजन्मारोग्यबुद्धिमेधाविशेषाः-तत्र-आयुः= आयुष्यम्, वपुः-शरीरम्, वर्णः-गौरादिवर्णः, रूपं शरीरसौन्दर्यम, जातिः उत्तमा. जातिः, कुलम् उत्तमकुलम्, जन्म-उत्पत्तिः,आरोग्यम्-नीरोगिता बुद्धि: औत्पत्त्या. दिका, मेधा अपूर्वश्रुतग्रहणशक्तिरूपा बुद्धिः एतेषां द्वन्द्वः, विशेषाः-विशिष्टता:इतरापेक्षयोत्कृष्टता आख्यायन्ते,तथा 'मित्तजणसयणधणधण्णविभवसमिद्धिसारसमु. हैं। सोलह क्रोध मान आदि कषायें ही यहां अतिशय भयंकर मकरग्राहादि के स्थानापन्न हैं। तथा-वे भव्य जीव जिस प्रकार से देवों में देवायु-वैमानिक देवों की आयु का बंध करते हैं, जिसप्रकार से वे वहांसुरगण विमानों के उत्कृष्ट सुखों को भोगते हैं, और वहां से सुरगण विमान संबंधी सुखों को भोगने के बाद कालान्तर में चव कर इस तिर्यग लोक में ही मनुष्य भव लेकर जिस प्रकार आयु, शरीर, वर्ण,रूप शारीरिक सौन्दर्य, उत्तमजाति, उत्तकुल, उत्तमजन्म. आरोग्य, औत्पत्त्यादिक बुद्धि, अपूर्व श्रुतग्रहण करने की शक्ति रूप मेघा, इन सब में इतर जनों की अपेक्षा विशिष्टता प्राप्त करते है यह सब कहा गया है। तथा इनके मित्रजन, पिता, આ સંસાર સાગરમાં મગર, ગ્રાહ આદિના જેવા છે. વળી તે અંગમાં એ પણ બતાવ્યું છે કે તે ભવ્યજી કેવી રીતે દેવાયુ વૈમાનિક દેના આયુષ્યને બંધ બાંધે છે, ત્યાં સુરગણ વિમાનમાં કેવાં કેવાં અનુપમ સુખ ભોગવે છે, અને કાલાન્તરે ત્યાંથી ચ્યવને આ તિર્લોકમાં મનુષ્ય ભવ પામીને કેવા પ્રકારનું આયુષ્ય, शरी२. १ ३५-शारी२ि४ सोय, उत्तमति, उत्तम, उत्तभन्म, मारोग्य,
ત્યાદિક બુદ્ધિ, અપૂર્વ શ્રતગ્રહણ કરવાની શક્તિરૂપ, મેધાએ બધી બાબતોમાં અન્ય લોક કરતા તેઓ વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત કરે છે. તથા તેમના મિત્રો, પિતા, કાકા આદિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #851

समवायाङ्गसूत्रे
दयविसेसा' मित्रजनस्वजनधनधान्यविभवसमृद्धिसारसमुदय विशेषाः - तत्र - मित्रजनः - इष्टजनः स्वजन:- पितृपितृव्यादिः, धनधान्यविभवः- धनधान्यरूपो विभवी= द्रव्यं, स धनधान्यविभवः, तथा समृद्धिसारसमुदयः- समृद्धिः = पुरान्तःपुरकोशकोष्ठागारबलवाहनरूपा संपत्तिः, तस्या यानि साराणि - विविधमणि रत्नादीनि तेषां यः समुदय: = समूहः स तथोक्तः, एतेषां द्वन्द्वः, एषां ये विशेषाः = प्रकर्षास्ते, तथा 'बहुविहकामभोगुब्भवाण' बहुविध कामभोगोद्भवानां - बहुविधा: - अनेकरूपा ये कामभोगास्तेभ्यः उद्भव उत्पत्तिर्येषां तेषां 'सोक्खाणं' सौख्यानां विशेषाच 'सुहविवागोत्तमेसु' सुखविपाकोत्तमेषु - उत्कृष्टेषु सुखविपाकाध्ययनेष्वाख्यायन्ते । एवं 'भगवा' भगवता 'जिणेणं' जिनेन - 'भासिया' भाषिताः 'अणुवरयपरंपराणुबद्धा' अनुपरत परम्परानुबद्धाः = अनुपरता=अविच्छिन्ना या परम्परा तयाऽनुबद्धा: 'अनुभाणं सुभाणं चेव कम्माणं' अनुमानां शुभानां चैव कर्मणां 'बहुविहा विवागा' बहुविधा:=अनेकप्रकाराः, विपाकाः शुभाशुभकर्मपरिणामाः 'संवेगकारणत्था' संवेगकारणार्थाः = संवेग देतवो 'विभागसुयम्मि' विपाकश्रुते - आख्यायन्ते । अयं भावः - प्रथम श्रुतस्कन्धेऽशुभकर्मणां विपाकाः, द्वितीये च शुभकर्मणां काका आदि स्वजन, धन धान्य रूप विभव, पुर, अन्तःपुर, कोश, कोष्ठागार, ल - सैन्य वाहन आदि रूप समृद्धि ये सब विशिष्ट प्रकार के होते हैं। विविध मणि, रत्न आदिकों का ढेर का ढेर इनके पास रहता है। तथाअनेकविध काम भोगों से जिनकी उत्पत्ति है ऐसे विशिष्ट प्रकार के मुख इन्हें प्राप्त होते रहते हैं यह सब विषय उत्कृष्ट सुखविपाक प्रगट करने वाले अध्ययनों में स्पष्ट किया गया है। इस तरह भगवान जिनेन्द्र देव ने अविच्छिन्न परंपरा से अनुबद्ध हुए अशुभ और शुभ कर्मो का बहुविध विपाक कि जो संवेग के हेतुभूत हैं इस विपाक श्रुत में कहे हैं। प्रथम श्रुतस्कंध
शुभकर्मो का और द्वितीय श्रुतस्कंध में शुभ कर्मो का विपाक सूत्रकार स्वननो, धन धान्य३५ वैलप, पुर, अन्तःपुर, अंश, अहार, जल-सैन्य बाहुन આદિરૂપ સમૃદ્ધિ એ બધું વિશિષ્ટ પ્રકારનું હેાય છે. વિવિધ મણિ, રત્ન આદિના તે ઢગલે ઢગલા તેમની પાસે હાય છે તથા અનેક પ્રકારના કામ ભેાગે! સાથે સંબંધ રાખતાં વિશિષ્ટ પ્રકારનાં સુખ તેમને મળે છે. ઉપરોક્ત બધા વિષયાનુ વધુન ઉત્કૃષ્ટ સુખવિપાક દર્શાવનારાં અધ્યયનેામાં કર્યાં છે. આ રીતે ભગવાન જિનેન્દ્ર દેવે અવિચ્છિન્ન પર પરાથી અનુબદ્ધ થયેલ શુભ અને અશુભ કર્મના વિવિધ વિપાક કે જે સવેગના કારણરૂપ છે, તેનું આ વિપાકાતમાં કથન કર્યુ છે. પહેલા શ્રુતસ્કંધમાં અશુભ કર્મનેા અને બીજા શ્રુતસ્ક ંધમાં શુભ
८३२
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #852

भावबोधिनी टीका. एकादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
विपाका आख्यायन्ते । च= पुनः 'अन्ने वि' अन्येऽपि 'एवमाइया' एवमादिकाःएवंरूपाः अर्था आख्यायन्ते । एवं 'बहुबिहा' बहुविधा: = अनेक प्रकारा: 'अत्थपरूवणा' अर्थप्ररूपणाः ' वित्थरेणं' विस्तरेण 'आवविजति' आख्यायन्ते । 'विवागस्यस्स णं' विपाकश्रुतस्य खलु 'परिता' संख्येया 'वायणा' वाचनाः 'संखेज्जा अणुओगदारा' संख्येयान्यनुयोगद्वाराणि 'जाब संखेज्जाओ संगहणीओ' यावत्संख्येयाः संग्रहण्यः । ' से णं' सः = विपाकः खलु 'अंगट्टयाए' अङ्गार्थतया 'एक्कारसमे अंगे' एकादशमङ्गम् । अत्र 'वीसं अज्झयणा' विंशतिरध्ययनानि, 'वीस उद्देसणकाला ' विंशतिरुदेशन कालाः, 'बीसं समुद्देसणकाला ' विंशतिः समुदेशनकालाः । तथा-'संखेज्जाई' संख्येयानि 'पयसय सहस्साई' पदशतसहस्राणि - एकाकोटिश्चतुरशीतिलक्षाणि द्वात्रिंशत्सहस्राणि १८४३२००० च पदानि 'पयग्गेणं' पदाग्रेण = पदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । तथा 'संखेज्जाणि अक्खराणि ' संख्येयान्यक्षराणि, 'अनंता गमा' अनन्ता गमाः, 'अनंता पज्जवा जाव' अनन्ताः पर्यवा यावत् । ' एवं ' एवम् = उक्तप्रकारेणात्राङ्गे साधूनां 'चरणकरणपरूवणा' चरणकरण प्ररूपणा 'आघविज्जइ' आख्यायते =कथ्यते । से त्तं विवागसुए ' तदेतद् विपाकश्रुतम् ॥ सू० १८४ ॥
"
८३३
ने कहा है । इसी प्रकार के और भी दूसरे विविध प्रकार के विषय इस विपाकसूत्र में विस्तार के साथ कहे गये हैं। इस विपाकन की बाचनाएँ संख्यात हैं। अनुयोगद्वार संख्यात हैं। यावत् संग्रहणियां संख्यात हैं। अंगार्थ की अपेक्षा यह अंग ग्यारहवां अंग है। इस में बीस अध्ययन हैं। बीस उद्देशनकाल हैं। बीस ही समुद्देशनकाल हैं। और पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें संख्यात हजार अर्थात् १ एक करोड ८४ लाख ३२ हजार पद हैं। तथा इस में संख्यात अक्षर हैं, अनंत गम हैं, यावत् अनंत पर्यायें हैं। इस प्रकार इस अंग में चरण और करण की प्ररूपणा कही गई है। यही विपाकसूत्र का स्वरूप है || सू० १८३ ||
કર્માના વિપાક સૂત્રકારે બતાન્યેા છે. આ પ્રકારના વિવિધ પ્રકારના બીજા વિષયાનું પણ આ વિપાકસૂત્રમાં વિસ્તારથી કથન કયુ` છે. આ વિપાકશ્રુનમાં સ`ખ્યાત વાચનાએ છે, સંખ્યાત અનુયાગ દ્વાર છે અને સંગ્રહણીઓ વગેરે પણ સખ્યાત છે, અગેાની અપેક્ષાએ વિપાકસૂત્ર અગિયારમું અંગ છે, તેમાં વીસ અધ્યયન, વીસ ઉદ્દેશનકાળ અને વીસ સમુદ્રેશનકાળ છે. તેમા સ`ખ્યાત હજાર-૧૮૪૩૨૦૦૦ એક કરાડ ચેારાસી લાખ ખત્રીસ હજાર પટ્ઠા છે. તેમાં સખ્યાત અક્ષર છે, અનંત ગમ છે અને અનંત પર્યાયે। વગેરે છે. આ રીતેઆ અંગમાં ચરણુ અને કરણની પ્રરૂપણા કરી છે. વિપાકાતનું આવું સ્વરૂપ છે સૂ ૧૮૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #853

८३४
समवायाङ्गसूत्रे
आचाराधेकादशाङ्गानां पदसंख्याकोष्टकम्१ आचाराङ्गे
१८००० अष्टादशसहस्राणि २ सुत्रकृताङ्गे
३६००० षट्त्रिंशत् , ३ स्थानाङ्गे
७२००० द्विसप्तति , ४ समवाया) १४४००० चतुश्चत्वारिंशत्सहस्रोत्तरैकलक्षाणि ५ भगवत्यङ्गे
२८८००० अष्टाष्टाशीतिसहस्रोत्तरद्विलक्षाणि ६ ज्ञाताधर्मकथाङ्गे ५७६००० षट्सप्ततिसहस्रोत्तर पंचलक्षाणि । ७ उपासकदशाङ्गे ११५२००० द्विपंचाशत्सहस्राधिकैका दशलक्षाणि ८ अन्तकृतदशाङ्गे २३०४००० चतुःसहस्राधिक त्रयोविंशतिलक्षाणि ९ अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गे ४६०८००० अष्टसहस्राधिकषट् वत्वारिंशल्लक्षाणि
इन अंगों की पदसख्या का कोष्टक इस प्रकार से है १ आचाराङ्ग में १८००० अठारह हजार २ सूत्रकृताङ्ग में ३६००० छत्तीस हजार ३ स्थानाङ्ग में
७२००० बहत्तर हजार ४ समवायाङ्ग में १४४००० एकलाख चौवालीस हजार ५ भगवती अंग में २८८००० दो लाख अठासी हजार,, ,, ६ ज्ञाताधर्मकथाङ्ग में ५७६००० पांच लाख छिहोत्तर हजार ७ उपासकदशाङ्ग में ११५२००० ग्यारह लाख बावन हजार ८ अन्तकृतदशाङ्ग में २३०४००० तेईस लाख चार हजार ९ अनुत्तरोपपातिकदशांग में४६०८००० छियालीस लाख आठ हजार ,
એ અંગેની પદસંખ્યાને કેડે (१) मायामा ૧૮૦૦૦ અરાડ હજાર (૨) સૂત્રકૃતાંગમાં
१००० छत्रीस १२ ,, (3) स्थानांगमा
७२००० मे. ते 8२ , (४) समवायांगमा ૧૪૪૦૦૦ એક લાખ ચુંમાળીસ હજાર (૫) ભગવતીસૂત્રમાં ૨૮૮૦૦૦ બે લાખ અધ્યાસી હજાર (6) ज्ञाता थांगमा પ૭૬૦૦૦ પાંચ લાખ છોતેર હજાર (૭) ઉપાસક દશાંગમાં ૧૧૫૨૦૦૦ અગીયાર લાખ બાવન હજાર (૮) અન્નકૃત દશાંગમાં ૨૩૦૪૦૦૦ તેવીસ લાખ ચાર હજાર (૯) અનુત્તરપપાતિક દશાંગમાં ૪૬૦૮૦૦૦ હેંતાલીસ લાખ આઠ હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #854

भावबोधिनी टीका. द्वादशा स्वरूपनिरूपणम्
१० प्रश्नव्याकरणाङ्गे ११ विपाकश्रुताङ्गे
सर्वसंख्या—३६८४६०००
I
तिस्रः कोटयः, अष्टषष्टिक्षाः षट्चत्वारिंशत् सहस्राणि - भवंति । प्रवचन पुरुषस्य द्वादशमङ्गमाह - 'से किं तं दिट्टिवाए' इत्यादि । मूलम् -- से किं तं दिट्टिवाए ? दिट्टिवाए णं सव्वभावपरूवणा आघविजइ । से समासओ पंचविहे पण्णत्ते, तं जहा - परिकम्मं १, सुत्ताई२, पुव्वगयं३, अणुओगो४, चूलिआ५। से किं तं परिकम्मे ? परिकम्मे सत्तविहे पण्णत्ते, तं जहा- सिद्धसेणियापरिकम्मे१, मणुस्ससेणियापरिकम्मेर, पुटुसेणियापरिकम्मे३, ओगाहण सेणियापरिकम्मे ४, उवसंपजसेणियापरिकम्मे५, विप्पजहसेणियापरिकम्मे६, चुआचुअसेणियापरिकम्मे से किं तं सिद्धसेणियापरिकम्मे ? सिद्धसेणियापरिकम्मे चोसविहे पण्णत्ते, तं जहा - माउयापयाणि१, एगट्टियपयाणिर, पाओटूपयाणि३, आगासपयाणि४, केउभूयं ५, रासिवन्द्धं ६, एगगुणं७, दुगुणंद, तिगुणं९, केउभूयं १०, पडिग्गहो ११, संसारपड - हो१२, नंदावत्तं १३, सिद्धबद्ध १४, से तं सिद्धसेणियापरिकम्मे १ से किं तं मणुस्ससेणिया कम्मे ? मणुस्स सेणियापरिकम्मे चोदसविहे
१० प्रश्रव्याकरण अंग में ९२१६००० बानवे लाख सोलह हजार ११ पिपाकश्रुताङ्ग में १८४३२०००एक करोड चोर्यासी लाख
कुल योग
(૧૦) પ્રશ્ન વ્યાકરણમાં (११) दिपा श्रुतांगमां
९२१६००० षोडशसहस्रधिक द्विनवतिलक्षाणि १८४३२००० द्वात्रिंशत्सहस्रोतर चतुरशीति लक्षाधिकैककोटयः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८३५
३६८४६००० तीन करोड अरसठ लाख छयालीस हजार
बतीस हजार "
22
૩૬૮૪૬૦૦૦ ત્રણ કરોડ અડસઠ લાખ છેંતાળીસ હજાર કુલ પદે.
૯૨૧૬૦૦૦ બાણુ લાખ સેાળ હજાર ૧૮૪૩૨૦૦૦ એક કરોડ ચારાસી લાખ બત્રીસ હજાર,,
----
""

Page #855

समवायाङ्गसूत्रे पण्णत्ते, तं जहा-ताई चेव माउआपयाणिजाव नंदावत मणुस्सबद्धं, से तं मणुस्सप्तेणियापरिकम्मे। अवसेसाई परिकम्माइं पुटाइयाई एक्कारसविहाइं पण्णत्ताइं७। इच्चेयाइं सत्तपरिकम्माइं, छ ससमइयाई, सत्त आजीवियाई,छ चउक्कणइयाइं, सत्त तेरासियाइं, एवामेव सपुव्वावरेणं सत्त परिकम्माइं तेसीई भवंतीतिमक्खायाइं, से तं परिकम्माइं॥१॥
से कि तं सुत्ताई ? सुत्ताइं अटासीई भवंतीतिमक्खायाइं । तं जहा-उजुगं परिणयापरिणयं बहुभंगियं विष्पर्चइयं अणंतरं परंपरसंमाणं संजूहं संभिन्नं अहाँच्चयं (अहव्वायं) सोवै त्थियं घंट' णंदाववत्तं बहुलं पुढापुटं वियावत्तं एवंभूयं दुआवत्तं वत्तमाणुप्पयं समभिरुढं सव्वओभदं पणामं दुपडिग्गंहं । इच्चेयाइं बावीसं सुत्ताई छिन्नछेयणइयाइं ससमयसुत्तपरिवाडीए इच्चेयाई बावीतं सुत्ताई अछिपणछेयणइयाइं आजीवियसुत्तपरिवाडीए२२, इच्चेयाइं बावीस सुत्ताई तिकणइयाई तेरासियसुत्तपरिवाडीए२२, इच्चेयाई बावीसं सुत्ताइं चउक्कणइयाइं ससमयसुत्तपरिवाडीए२२॥ एवामेव सपुव्वावरेणं अट्टासीई सुत्ताई भवंतीति मक्खायाइं, से तं सुत्ताइं ॥२॥
से किं तं पुव्वगयं ? पुव्वगयं चउद्दसविहं पन्नत्तं, तं जहाउप्पायपुव्वं१, अग्गेणीयं२, वीरियं३, अत्थिणत्थिष्पवायं४, नाणप्पवायं५, सच्चप्पवायंद, आयप्पवायं७, कम्मष्पवायंट, पच्चक्खाणप्पवायं९, विजाणुप्पवायं१०, अबंझपुव्वं११, पाणाउपुव्वं१२, किरियाविसालं१३, जोगबिंदुसारं१४। उप्पायपुव्वस्स णं दसवत्थू पण्णत्ता, चत्तारिचूलियावत्थू पण्णत्ता। अग्गेणियस्स णं पुव्वस्स चोदसवत्थ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #856

भावबोधिनी टीका. द्वादशाणस्वरूपनिरूपणम्
८३७ पण्णत्ता, बारसचूलियावत्थू पण्णत्ता। वोरियप्पवायस्स णं पुवस्स अट्रवत्थू पण्णत्ता, अट्रचूलियावत्थू पण्णत्ता३। अत्थिणत्थित्पवायस्स णं पुव्वस्स अट्ठारसवत्थू पण्णत्ता, दस चूलियावत्थू पण्णत्ता४ा नाणप्पवायस्स णं पुव्वस्स बारसवत्थूपण्णत्ता५। सच्चप्पवायस्स गंपुवस्स दो वत्थू पण्णत्ता। आयप्पवायस्सणं पुव्वस्स सोलस वत्थू पण्णत्ता। कम्मप्पवायस्स णं पुव्वस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता ८। पच्चक्खाणस्स ण पुव्वस्त वीसं वत्थू पण्णत्ता९। विजाणुप्पवायस्स णं पुव्वस्त पन्नरस वत्थू पण्णत्ता१०। अबंझस्स णं पुठ्वस्स बारस वत्थू पण्णत्ता ११॥ पाणाउस्स णं पुव्वस्स तेरस वत्थू पण्णत्ता१२॥ किरिया विसालस्स णं पुव्वस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता१३। लोगबिंदुसारस्त णं पुव्वस्त पणवीप्तं वत्थू पण्णत्ता१४। “दस१ चोदस२ अटु३ टारसे४ व बारस५ दुवे य वत्थूणि । सोलस७ तीसा८वीसा९ पन्नरसअणुप्पबायम्मि॥१॥ बारस एकारसमे११, बारस में तेरसेव१२ वत्थूणि । तीसा पुण तेरसमे१३, चउदसमे पन्नवीसाओ१४॥२॥ चत्तारि१ दुबालसर अट्र चेव३ दसचेव ४ चूलवत्थूणि । आइल्लाणचउण्हं चूलिआओ सेसाणं चूलिया णत्थि॥३॥” से तं पुव्वगयं ॥३॥
से किं तं अणुओगे ! अणुओगे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-मूल. पढमाणुओगे य गंडियाणुओगे य । से किं तं मूलपढमाणुओगे ? एत्थ णं अरहंताणं पुत्वभवा देवलोगगमणाणि आउं चवणाणि जम्मणाणि य अभिसेया रायवर सिरीओ सीयाओ पव्वजाओ तवाय भत्ताई केवलणाणुप्पाया य तित्थपवत्तणाणि य संघयणं संठाणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #857

८३८
समवायाङ्गसूत्रे
उच्चत्तं आउं वन्नविभागो सीसा गणा गणहरा य अजापवत्तणीओ संघस्स चउव्विहस्स जं वावि परिमाणं जिणमणपज्जवओहिमाण सम्मत्तसयनाणियो य वाई अणुत्तरगई य जत्तिया सिद्धा पाओवगया य जे जहिं जत्तियाई भत्ताइं छेदयित्ता अंतगडा मुणिवरुत्तमा तमरओघविप्पमुक्का सिद्धिपहमणुत्तरं च पत्ता एए अण्णे य एवमाइया भावा मूलपढमाणुओगे कहिआ आघविजंति पण्णविनंति परूविजंति, दंसिर्जति, निर्देसिज्जति, उवदंसिर्जति । से तं मूलपढमाणुओगे। से किं तं गंडियाणुओगे ? गंडियाणुओगे अणेगविहे पण्णत्ते, तं जहा-कुलगरगंडियाओ तित्थगरगंडियाओ गणहरगंडियाओ चकहरगंडियाओ दसारगंडियाओ बलदेवगंडियाओ वासुदेवगंडियाओ हरिवंसगंडियाओ तवोकम्मगंडियाओ चित्तंतरगंडियाओ उस्सप्पिणीगंडियाओ ओसप्पिणीगंडियाओ अमरनरतिरयनिरयगमणविविहपरियट्टणाणुओगे, एवमाइया ओगंडियाओ आघविजंति, पण्णविजंति, परूविजंति, दंसिजंति, निदंसिजंति, उवदंसिजति । से तं गंडियाणुओगे ॥४॥
से किं तं चूलियाओ ? जण्णं आइल्लाणं चउण्हं पुव्वाणं चूलियाओ सेसाई पुव्वाई अचूलियाई । से तं चुलियाओ ॥५॥
दिदिवायरस णं परित्ता वायणा, संखेज्जा अणुओगदारा, संखेज्जाओ पडिवत्तीओ, संखेजाओ निजुत्तीओ संखेजा सिलोगा, संखेजाओ संगहणीओ । से णं अंगट्टयाए बारसमे अंगे, एगे सुयक्खंधे, चउद्दस पुव्वाइं, संखेज्जावत्थू, संखेज्जा चूलवत्थू, संखेज्जा पाहुडा,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #858

भावबोधिनी टीका. द्वादशाणस्वरूपनिरूपणम् संखेज्जा पाहुडपाहुडा, संखेजाओ पाहुडियाओ संखेजा पाहुडपाहुडियाओ, संखेजाइं पयसयसहस्साइं पयग्गेणं पण्णत्ताई। संखेजा अक्खरा, अणंता गमा, अणंता पजवा, परित्ता तसा, अणंता थावरा सासया कडा णिबद्धा णिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आघविनंति पण्णविज्जति परूविजंति दंसिर्जति निदंसिज्जति उवदंसिज्जंति, से एवं आया। एवं णाया एवं विण्णाया एवं चरणकरणपरूवणा आघविजइ६। से तं दिट्रिवाए, से तं दुवालसंगे गणिपिडगे ॥सू. १८५॥ ____ अब सूत्रकार प्रवचन पुरूष का जो बारह वां अंग दृष्टिवाद है उसका कथन करते हैं
शब्दार्थ-(से कि तं दिठिवाए) अथ कोऽसौ दृष्टिवादः-हे भदन्त! दृष्टिवाद का क्या स्वरूप है? उत्तर-(दिठिवाएणं) दृष्टिवादे खलु-हे शिष्य ! दृष्टिवाद में-समस्त मतों का अथवा समस्त नयरूप दृष्टियो का जिसमें कथन है ऐसे बारहवें अंग में (सव्वभावपरूवणा आघविजइ) सर्वभावारूपणा आख्यायते-जीवादिक समस्त पदार्थों की अथवा धर्मास्तिकायादिकों की प्ररूपणा की गई हैं (से-समासओ पंचविहे पण्णत्ते) स समासतः पञ्चविधः प्रज्ञप्तः-वह दृष्टिवाद संक्षेप से पांच प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) तद्यथा-वे पांच प्रकार ये हैं (परिकम्मं सुत्ताई पुल्पगय अणुओगो चूलिया) परिकर्म१ स्त्राणि पूर्वगतं३ अनुयोगः४ चूलिकाः५(से किं तं परिकम्मे) अथ किं तत् परिकर्म-हे भदन्त ! दृष्टिवाद का प्रथम
હવે સૂત્રકાર પ્રવચન પુરુષનું દષ્ટિવાદ નામનું બારણું અંગ છે તેનું વર્ણન કરે છે
शहाय-(से किं तं दिहिवाए)अथ कोऽसौ दृष्टिबादः-डे महन्त ! हष्टवाहनु २१३५ उछ ? (दिट्टिवाए णं)दृष्टिवादे खल-3 शिष्य ! दृष्टिपामा समस्त મનું અથવા સમસ્ત નયરૂપ દુષ્ટિનું જેમાં કથન કર્યું છે એવા બારમાં અંગમાં (सयभावपरूवणा आघविज्जइ) सर्वभाबप्ररूपणा आख्यायते--04 समस्त पहायानी अथवा पस्तिशय माहिनी प्र३५९॥ ४२वामां मावी छे. (से समासओ पंचविहे पण्णत्ते) स समासतः पञ्चविध; प्रज्ञप्तः-ते टिपा सक्षिप्तमा पाय अाफ्नो ४ छ. (तंजहा) तद्यथा-ते पांय 4t२ नीचे प्रमाणे छे-(परिकम्म सुत्ताई पुव्वगयं अणुओगो चूलिया) (१) परिकर्म, (२) सूत्राणि, (३)पूर्वगत, (४) अनुयोगः, (५) चूलिकाः (से किं तं परिकम्मे) अथ किं तत् परिकर्म
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #859

८४०
समवायाङ्गसूत्रे भेद परिकर्म का क्या स्वरूप में (परिकम्मे-सत्तविहे पण्णत्ते) परिकर्म सप्तविंधं प्रज्ञप्तम्-सूत्रादि को ग्रहण करने की योग्यता का संपादन करना इसका नाम परिकर्म है। इस परिकर्म का हेतु होने से शास्त्र का नाम भी परिकम हो गया है। वह परिकम सात७ प्रकार का है। (तं जहा) तद्यथा-उसके वे सात प्रकार ये हैं-(सिद्ध सेणिया परिकम्मे१) सिद्ध श्रणिकापरिकम-(मणुस्स सेणियापरिकम्मे२) मनुष्यश्रेणिका परिकर्म (पुट्ठसेणिया परिकम्मे३) पृष्ठ श्रेणिकापरिकर्म, (ओगाहणसेणियापरिकम्मे४ ) अवगाहन श्रेणिकापरिकर्म, (उपसंपन्ज-सेणियापरिकम्मे५) उपसंपद्यश्रेणिका परिकर्म, (विप्पजहसेणियापरिकम्मे६) विप्रजहच्छ्रेणिकापरिकर्म, (चुआचु असेणियापरिकम्मे७) च्युताच्युतश्रेणिकापरिकर्म । (से किं तं सिद्धसेणिया. परिकम्मे) अथ किं तत् सिद्धश्रेणिका परिकर्म-हे भदंत! सिद्ध श्रेणिकाप. रिकर्म का क्या स्वरूप है ? हे शिष्य-(सिद्ध सेणिया परिकम्मे चोहसविहे पण्णत्ते) सिद्ध श्रेणिकापरिकम चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तम्-सिद्ध श्रेणिकापरिकर्म चौदह १४ प्रकार का है (तं जहा) तद्यथा-वे प्रकार ये हैं-(माउयापयाणि१) मातृकापदानि-मातृकापद, (एगट्ठय पयाणि२) एकाथिकपदानि-एकार्थिक पद (पाओट्टपयाणि३) पादौष्ठपदानि-पादौष्ठपद, (आगासपयाणि) आका
महन्त ! शिवान! प२ि४म नामना पडे। मेनु ८१३५ छ ? (परिकम्मे सत्तविहे पण्णत्ते) परिकम सप्तविधं प्रज्ञप्तम्-सूत्र हिने अऽ ४२वानी योग्यता પ્રાપ્ત કરવી તેનું નામ પરિકર્મ છે. તે પરિકમના હેતુરૂપ હોવાથી શાસ્ત્રનું નામ ५२५ परिभ २४ गयु छ. ते परिभ ना सात प्र४१२ छे (तं जहा) तद्यथाते सात २ ॥ प्रमाणे छे-(सिद्धसेणिया परिकम्मे) (१) सिद्ध श्रेलिनु प२४ (मणुस्स सेणिया परिकम्मे) (२) मनुष्य श्रेणुिनु प२ि४भ', (पुठसेणिया परिकम्म)
श्रेणिनु परिभ (ओगाहण लेणियापरिकम्मे) अवगाहन श्रेणुिनु प२ि४ उवसपज्जसेणिया परिकम्मे ) 3५५ श्रेशिनु पा२४, (विप्पजह सेणिया परिकम्मे विश्रेशिनु प२ि४ भने ( चुआचुअसेणिया परिकम्मे ) (७) श्युत। श्युत श्रेणिनु परिभ', (से किं तं सिद्धसेणियापरिकम्मे) अथ
किं तत् सिद्धश्रेणिका परिकर्म ?-3 महन्त! सिद्वश्रेणुिना प२ि४ २१३५ हेछ? शिष्य ! (सिद्धसेणिया परिकम्मे चोदसविहे पण्णत्ते ) सिद्ध श्रेणिका परिकर्म चतुर्दशविधं पज्ञप्तम्-सिद्ध श्रे!ि प२ि४ यो ४२४ छ. (तंजहा) तद्यथा-ते प्रा२। २॥ प्रमाणे छे-(माउयापयाणि) मातृकापदानि[१] भातृप, (२) एगट्ठियपयाणि-एकार्थिकपदानिः-४ाथि: पहो, [3] (पात्रोढपयाणि) पादौष्ठ पदानि-पाls ५४, (४) (आगासपयाणि) आकाश
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #860

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८४१ शपदानि-आकाशपद, (केउभूय५)केतुभूतं-केतुभूत, (रासिबद६) राशिबद्ध, (एगगुणं७)-एकगुणं,एकगुण(दुगुणं८)द्विगुणं-द्विगुण,(तिगुणं९)त्रिगुणं-त्रिगुण, (के उभूयं१०) केतुभूतं-केतुभूत, (पडिग्गहो११) प्रतिग्रहः-पतिग्रह, (संसारपडिग्गहो१२) संसारप्रतिग्रहः-संसारप्रति ग्रह, (नंदावत्तं१३) नन्दावत-नंदावर्त (सिद्धबद्धं) सिद्धबद्ध-सिद्धबद्ध । (सेतं सिद्धसेणियापरिकम्मे) तदेतत् सिद्धश्रेणिका परिकर्म-यह सिद्धश्रेणिका परिकर्म है। (से किं तं मणुस्ससेणियापरिकम्मे) अथ किं तत् मनुष्यश्रेणिकापरिकर्म-हे भदंत ! मनुष्य श्रेणिकापरिकम का क्या स्वरूप है ? उत्तर ( मणुस्ससेणियापरिकम्मे चौद्दसविहे पण्णत्ते) मनुष्यश्रेणिका परिकर्म चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तं-मनुष्य श्रेणिका परिकम चौदह१४ प्रकार का है (तं जहा) तद्यथा-वे प्रकार ये है (ताई चेव माउआपयाणि जाव नंदावत्तं) तानि चेव मातृकापदानि यावत् नन्दावत-वे ही मातृक पद आदि नंदावर्त्त तक तेरह १३। तथा (मणुस्सबद्धं)मनुष्यबद्धं-चौदहवां मनुष्यबद्ध। (से तं मणुस्स सेणिया परिकम्मे) तदेतत् मनुष्यश्रेणिका परिकर्भ-इस प्रकार से चौदह १४ प्रकार का यह मनुष्यश्रेणिका परिकर्म है। (अवसेसाई परिकम्माइं पुट्ठाइयाइ एकारसचिहाई पदानि-मा३।२५. ५६, (५) (के उभूयं ) केतुभूतं-3तुभूत, (६) (रासिबद्धं) राशिबद्धं-राशिम, (७) (एगगुणं) एकगुणं-येशु, (८) (दुगुणं) द्विगुणंद्विगुण, (९) (तिगुणं) त्रिगुण-त्रिशु], (१०) (के उभूय) केतुभूत-तुभूत, (११) (पडिग्गहो) प्रतिग्रह:-प्रतिय, (१२) (संसारपडिग्गहो) संसारपतिग्रहः-संसार प्रतिवर, (१३) (नंदावत्तं) नन्दावत-हावत', भने (१४) (सिद्धबद्धं) सिद्धबद्ध-सिद्धम, (सेतं सिद्धसेणियापरिकम्मे) तदेतत् सिद्धश्रे णिका परिकर्म-से यौह सिद्धश्रेणि। पश्मिना २ छ. (से किं तं मणुस्स सेणिया-परिकम्मे ?) अथ किं तत् मनुष्यश्रेणिका परिकर्म-डे महन्त ! मनुष्य !ि प२ि४भनु ३ २१३५ छ ? उत्तर-( मणुस्ससेणिया परिकम्मे-चौद्दस विहे पण्णत्ते) मनुष्यश्रेणिका परिकर्म चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तं-मनुष्यश्रे!ि परि.
भना यौह प्रा२ छ. (तंजहा) तद्यथा-ते ॥२॥ २॥ प्रभा छे-(ताई चेय माउआपयाणि जावनंदावत) ते भातृ४५४थी साधने नहावत सुधा १३ ते२ ६४।२ छ. तथा (मणुस्सबद्धं) मनुष्यबद्धं मनुष्य५ नमन। तेन यौहभ। ४।२ छे. ( से तं मणुस्ससेणियापरिकम्मे ) तदेतत् मनुष्यश्रेणिकापरिकर्म--- भाशते मनुष्यत्रण पतिभना मे १४ यौह १२ छ. (अव. सेसाइं परिकम्माइं पुट्ठाइयाई एक्कारसविहाई पण्णत्ताई ) अवशेषाणि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #861

८४२
समवायाङ्गसत्रे
पण्णत्ताई) अवशेषाणि परिकर्माणि पुष्टादिकानि एकादशविधानि-प्रज्ञप्तानिबाकी रहे हुवे पृष्ट श्रेणिकापरिकर्म१ अवगाहनाश्रेणिकापरिकर्मर, उपसंपद्यश्रेणिकापरिकर्म३, विपजहच्छ्रेणिकापरिकर्म४, च्युता-च्युतश्रेणिकपरिकर्म५ इन पांचों के तथा मातृकापद से लगाकर प्रतिग्रह तक प्रत्येक ग्यारह ग्यारह भेदवाले हैं। (इच्चेयाई सत्तपरिकम्माइं) इत्येतानि सप्तप. रिकर्माणि-सिद्धश्रेणिका से लेकर च्युताच्युततक ये सात परिकर्म हैं। इनमें (छ ससामइयाइं) षट् स्वसामयिकानि-छ परिकम जैन-सिद्धान्त सम्मत हैं, (सत्त आजीवियाई) सप्त आजीविकानि-सात परिकर्म आजीविक सम्मत हैं, (छ चउक्क नइयई) षट चतुष्कनयिकानि-छपरिकर्म चार नयवाले हैं, जो कि जिनसिद्धान्त सम्मत हैं, (सत्त तेरासियाई) सप्त त्रैराशिकानि-सात परिकर्म-त्रैराशिक सम्मत हैं। (एवामेव) एवमेव-इस प्रकार (सपुव्वावरेणं सत्त परिकम्माइं तेईसी भवंतीतिमक्खाइं) पूर्वापर के संकलन से ये सात परिकम तिरासी हो जाते हैं। (से तं परिकम्माई) तान्येतानि परिकर्माणि-इस प्रकार परिकर्म का निरूपण पूर्ण हुआ।
अब दृष्टिवाद का जो दूसरा भेद है उसके विषय में शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! से (से किं तं सुत्ताइं) अथ कानि तानि मूत्राणि-सूत्र परिकर्माणि पृष्टादिकानि एकादशविधानि प्रज्ञप्तानि-माना (१) पृष्टश्रेणि ५६२४भ', (२) अाणुि परिभ, (3) अपसघश्रेणि परिभ (४) (१५. જહરચ્છણિકા પરિકમ, અને (૫) યુતાશ્રુતાશ્રેણિકા પરિકર્મ, એ પાંચેના “માતૃ४५६'थी बने 'प्रतिय' सुधीना मनियार सगिया२ ले छे. (इच्चेयाइंसत्तपरिकम्माइं) इत्येतानि सप्तपरिकर्माणि-मा प्रमाणे सिद्ध श्रेणुिाथी सन २युताश्युत सुधाता सात प२ि४ छे. तेमांना (छ ससामइयाइ) षट्स्वसामयिकानि७ परिभ सिद्धातने मान्य छ, (सत्त आजीवियाई) सप्त आजीविकानिसात ५२४° मालविछाने भान्य छ, (छ चउक्कनइयाई) षट्चतुष्कनयिकानिछ परिभ या२ नया छ, सिद्धांतने मान्य छ, (सत्त तेरासियाई) सप्त त्रैराशिकानि-सात प२ि४ राशिने मान्य छे. (एवामेव) एवमेवमा ४ारे (सपुव्वावरेणं सत्तपरिकम्माइं तेईसी भवंतीतिमक्खाई) पूर्वापरनी सनाथी ते सात ५२४ राशि 2 Mय छ. (से तं परिकम्माई) तान्येतानि परिकर्माणि-मा शत प२ि४भनु १९° ५३ थयु.
वे दृष्टिवाना में विशिष्य पूछे छे-डे महन्त ! (से कि तं सुत्ताई) अथ कानि तानि सूत्राणि-सूत्र नामना मी नेहनु २१३५ छ ? उत्तर
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #862

भाववोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८४३ नामके दूसरे भेद का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(सुत्ताई) सूत्राणि-सब द्रव्यों की, सब पर्यायों की सब नयों की सूचना करने वाले होने से सूत्र कहलाते हैं वे सूत्र (अट्ठासीई भवतीति मक्खाइयायं) अष्टाशीतिः भवन्ति इति अख्यातानिअठासी प्रकार के कहे गये हैं। (तं जहा) तद्यथा-वे इस प्रकार हैं [उजुगं] ऋजुक१,[परिणयापरिणयं२]परिणतापरिणत[वहुभगियं] बहुभंगिक३,[विपच्चइयं] विप्रत्ययिक४ [अणंतरं] अनंतर५, [परंपरसमाणं] परम्परसमान६, [संजूह] संयूथ७ (संभिन्न) संभिन्न८, (अहाचय) यथात्याग९, अथवा (अहव्वायं) यथावाद, (सोवत्थिय) सौवस्तिक१० (घंट) घंट११ (नंदावत्तं) नंदावर्त१२ (बहुलं) बहुल१३ (पुट्ठापुढे) पृष्टापृष्ट १४,(वियावत्त) व्यावत१५, (एवंभूयं) एवंभूत १६, (दुआवत्तं) द्विकावर्त १६, (वत्तमाणुप्पयं) वर्तमानोत्पाद१८, (समभिरुढं) समभिरूढ१९ (सव्वओभदं सर्वतोभद्र २०(पणाम) प्रमाण२१, (दुपडिग्गह) दुष्प्रतिग्रह२१। (इच्चेयाइं बावीसं सुत्ताई) इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि-वे बावीसस्त्र (ससमय-सुत्तपरिवाडीए) स्वसमयसूत्रपरिपाटयाःस्वसमयसूत्र परि पाटी से अर्थात् जिनसिद्धान्तानुसार (छिन्नछेयणइयाइ) छिन्नच्छेदनयिकानि-छिन्नच्छेदनयिक हैं । (इच्चेयाइं बावीसं सुत्ताई) इत्येतानि द्वाविंशति; सूत्राणि-ये ही बावीस सूत्र (आजीवियसुत्तपरिवाडीए) (सुत्ताई) सूत्राणि-सजा द्रव्यानी, समरत पायोनी, मने समरत नयानी सूयना ४२ना२ डापाथी तभ२ सूत्र ४ छे ते सूत्र (अट्ठासीईभवंतीतिमक्खाइयाय) अष्टाशीतिः भवन्ति इति आख्यातानि-८८ २५४ासी प्रा२ना४ख छ. (तं जहा) तद्यथा-ते ५४२ मा प्रभारी छ-(१) (उजुगं) , (२) (परिणयापरिणयं) परितापरिणत, (३) (बहुभंगियं) मnिg, (४) (विपच्चइयं) विप्रत्ययि४, (५) (अणंतरं) मनत२, (६) (परंपरसमाणं) ५२२५२समान, (७) (संजूहं) संयूथ, (८) (संभिन्न) समिन्न, (E) (अहाच्चयं) ययात्यास अथवा (अहव्यायं) यथावाह, (१०) (सोवत्थियं) सौवस्ति, (११) (घंट) घट, (१२) (नंदावत्तं) नहात, (१३) (बहुलं) महुस, (१४) (पुठापुटुं) पृष्टापट, (१५) (बियावत्तं) व्यावत्तः, (१६) (एवंभूयं) भूत (१७) (दुआवत्तं) वित्त', (१८) (वत्तमाणुप्पयं) पत्त'भानात्या, [१८] (समभिरूढं) सभाम३८, (सव्वओभई) सप्तामद, (२१) (पणाम) प्रभा, [२२] (दुपडिग्गहं) दुपात (इचयाई बावीसं सुत्ताई) थे २२ मावीस सूत्री(ससमयसुत्तपरिवाडीए)स्वसमयसूत्रपरिपाट्याः -२५समय सूत्र परिपार्ट थी मे23 नसिद्धांतानुसार (छिन्नछेयणइयाई) [छन्नछेहनयि छ, (इच्चेयाइं बावीसं सुत्ताई) मे ४ मापीस सूत्र। (आजीवियमुत्तपरिवाडीए)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #863

८४४
समवायाङ्गसूत्रे आजीविकसूत्र-परिपाटया-आजीविकसूत्र परिपाटी के अनुसार (अच्छिण्ण छेयणइयाई) अच्छिन्नच्छेदनयिकानि-अच्छिन्नच्छेदनयिक हैं। (इच्चेयाई बावीसं सुत्ताई)इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि-तथा ये बावीस स्त्र(तेरासियसुत्तपरिवाडीए)त्रैराशिकसूत्रपरिपाटया त्रैरायिक सूत्रपरिहाटी के अनुसार(तिक गइयाइ) त्रिक नपिकानि-त्रिक नयिक हैं। (इच्चेयाई बावीसं सुत्ताइ) इत्येतानि द्वाविशतिः सूत्राणि-तथा ये बावीस सूत्र(ससमय सुत्तपरिवाडीए) स्वसमयमूत्रपरिपाटया-जिन सिद्धान्तसूत्रपरिपाटी के अनुसार (चउक्कणइयाइं) चतुष्क नयिकानि-संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र और शब्द इन चार नयों से युक्त हैं। (एवामेव) एवमेव-उक्त प्रकार से (सपुवावरेणं) सपूर्वापरेण-पूरापर के जोडने से (अट्ठासीइ सुत्ताई भवंतीति मक्खायाई) अष्टाशीतिः सूत्राणि भवन्ति इति आख्यातानि-अठासी भेद हो जाते हैं ऐसा कहा है, (से तं सुत्ताइं) तान्येतानि सूत्राणि-इस तरह सूत्र का यह स्वरूप है। (से किं तं पुचगयं) अथ किं तत् पूर्वगतं-अब दृष्टिवाद का जो तीसरा भेद पूर्वगत है उसके स्वरूप के विषय में शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! पूर्वगत का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(पुव्वगयं चउद्दसविहं पणत्तं) पूर्वगतं-चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तम्-पूर्वगत १४ प्रकार का है अर्थात् दृष्टिवाद के तीसरे भेद में चौदह आजीविकसूत्रपरिपाटया-मावि सूत्र परिपाटी अनुसा२ (अच्छिण्णछेयणइयाई) अच्छिन्नच्छेदनयिकानि-मनछेनयि छ, (इच्चेयाई बावीसं मुताई) इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि-तथा मे मावीस सूत्र (तेरासिया मुत्तपरिवाडीए) त्रैराशिकसूत्रपरिपाटया-३२४सूत्र ५.२५८ अनुसार (तिकणइयाई) त्रिकनयिकानि-त्रिनय छ (इच्चेयाई बावीसं सुत्ताई) इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि-तथा ते मापीस सूत्र (ससमयसुत्तपरिवाडीए) स्वसमयसूत्रपरिपाटया-सिद्धान्त परिपाटी अनुसार (च उक्कणइयाई) चतुकनयिकानि-सड, व्यवहा२, सूत्र भने २४ मे या२ नोवाम छे. (एवामेव) एवमेव-५२।४ २ (सपुवावरेणं) सपूर्वापरेण-पूर्वा५२ने लेगा ४२वाथी ( अट्ठासीइसत्ताई भवंतीतिमक्खायाई) अष्टाशीतिः सूत्राणि भवन्ति इति आख्यातानि-८८ २४यासी मे ॥4 छे. सेम ४९ छे. (से तं सुत्ताई) तान्येतानि सूत्राणि-सूत्रनु ०५२।४त ४।२नु २१३५ छे. (से किं तं पुव्वगयं) अथ किं तत् पूर्वगतं ?-७वे दृष्टियानो ने यूनत નામને જે ભેદ છે તેનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે શિષ્ય પૂછે છે- હે ભદન્ત ! પૂર્વગतनु २१३५ 3 छ ? उत्त२-(पुव्वगयं चउद्दसविहं पण्णत्तं)पूर्वगतं चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तम्-पूतना यौह प्रा२ छे मेटदेष्टियाना त्रीला महना १४ पूछे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #864

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८४५ पूर्व है (तं जहा) तद्यथा-उसके वे प्रकार ये हैं (उप्पायपुग्छ) उत्पादपूर्वइसमें समस्त द्रव्यों और पर्यायों की उत्पाद भाव को लेकर प्ररूपणा-की गई है। (अग्गेणीयं)अग्रणीयं-इस में समस्त द्रव्यों, पर्यायों और जीवविशेषों का परिमाण वर्णित हुआ है २।(वीरियं) वीर्य-इसमें कर्म रहित और कमसहित जीवों की तथा अजीवों की शक्ति का कथन है३। (अस्थिणस्थिप्पबायं) अस्ति नास्ति-प्रवा:-इसमें जो २ वस्तु लोक में जिस प्रकार से अस्तिरूप है अथवा जिस प्रकार से नास्तिरूप है इसका कथन है।।(नाणपवायं) ज्ञानप्रवाद-इसमें मति आदि पांच ज्ञानों के भेदों की प्ररूपणा है५। (सच्चप्पवायं सत्यप्रवाद-इसमें सत्य-संयम अथवा सत्यवचन अपने भेद और प्रतिपक्ष सहित वर्णित हुआ है। (आयप्पवायं) आत्मप्रवादंइसमें नयसिद्धान्त को लेकर आत्मा का अनेक प्रकार से वर्णन किया गया है। (कम्मप्पवायं)कर्मप्रवादं-इसमें ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों का, प्रकृति, स्थिति, अनुभाग और प्रवेशबंध इन चार बंधों को और इनके और भी उत्तरोतर भेद प्रभेदों को लेकर वर्णन किया गया है। (पञ्चक्रवाणप्पवायं) प्रत्याख्यानमवादं-इसमें समस्त प्रत्याख्यानों के स्वरूप का वर्णन किया गया है९। (विज्जाणुप्पवाय) विद्यानुप्रवाद-इसमें विद्याओं के अनेक अतिशयों का वर्णन किया गया है१०। (अवंझपुव्वं)अबन्थ्यपूर्व(तं जहा) तद्यथा-ते मा प्रमाणे 2-(उप्पायपुव्वं) पाव'-तमा समस्त દ્રવ્યો અને પર્યાની ઉત્પાદ ભાવની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. (अग्गेणीयं) अग्रणीयं-तेमा समस्त द्रव्यो, पर्याय मने विशेषानां परिभानु qान यु छ. (वीरिय) वीर्य-तमा भडित तथा भसहित वोनी मने भवानी तिनु वान छ. (अस्थिणत्थिप्पवायं)अस्तिनास्ति प्रवाद-तेमा જે જે વસ્તુ લોકમાં જે રીતે વિદ્યમાન છે અથવા જે પ્રકારે અવિદ્યમાન છે, તેનું ४थन थयु छ. (नाणप्पवायं) ज्ञानप्रवाद-तमा भतिशान आ पाय ज्ञानानी ५३५६॥ ४२री छ. (सच्चप्पवायं) सत्यमवाद-तमा सत्य- सयम ५५ सत्यय. ननु तमना लेह तना प्रतिपक्षी सहित १९°न यु छे. (आयप्पवायं) आत्मप्रवाद-तेमा नयसिद्धांतनी अपेक्षा यात्मानु भने प्रा२थी वान यु छे. (कम्मापवाय) कर्ममवाद-तमा ज्ञाना१२९॥ीय ARE ALB Ri भानु, प्रकृति, સ્થિતિ, અનુભાગ, અને પ્રદેશબંધ એ ચાર ભેદે અને તેમના બીજા ભેદભેદની अपेक्षा न छ. (पञ्चक्खाणप्पवायं) प्रत्याख्यानप्रवाद-तेमा समस्त प्रत्याभ्यानानु २१३५ १०यु छे. (विजाणुप्पवायं) विद्यानुप्रवाद-तभा विधासाना भने मतिशयानु न ४यु छ. (अबंझपुवं) अवन्ध्यपूर्व-तेमा मे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #865

८४६
समवायाङ्गसूत्रे
इसमें ज्ञान, तप और संयमयोग ये सब शुभ फल वाले और अप्रशस्त. प्रमाद आदिक अशुभफलवाले होते हैं इस विषय का वर्णन है११ (पाणाउपुच्च) प्राणायुपूर्व-इसमें आयु और प्राणों का भेद सहित वर्णन है१२।(किरियाविसालं) क्रियाविशालं-इसमें कायिकी आदि क्रियाओं का, संयमक्रियाओं का और छेदक्रियाओं का विस्तृत वर्णन है१३। (लोगबिंदुसार)लोकबिन्दुसारं-अक्षर की बिन्दु की तरह यह इस लोक में अथवा श्रुतलोक में सर्वोत्तम है१४ तथासमस्त अक्षरों के सन्निपात संबंध से यह प्रतिष्ठित-युक्त है। उप्पाय(पुव्वस्स णं दस वत्थू पण्णत्ता) उत्पादपूर्वस्य खलु दश वस्तूनि प्रज्ञप्तानिउत्पादपूर्व में दश वस्तुएँ हैं। (चतारि चूलियावत्थू पण्णता) चत्वारि चूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-तथा चूलिका वस्तुएँ चार हैं। (अग्गेणियस्स णं पुवस्सचोदसवत्थू पण्णता) अग्रणीयस्य खलु पूर्वस्य चतुर्दशवस्तूनि प्रज्ञप्तानिअग्रेणीय पूर्व की चौदह वस्तुएँ हैं। (बारस चूलिया वत्थू पण्णत्ता) द्वादश चूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-बारह चूलिका वस्तुएँ हैं। (वीरियप्पवायस्सणं पुव्वस्स अट्टवत्थू पण्णत्ता) वीर्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य अष्ट वस्तनि प्रज्ञप्तानि वोर्यप्रवादपूर्व की आठवस्तुए हैं। (अट्ट चूलिया वत्थू पण्णत्ता)
अष्टचूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-आठ ही चूलिका वस्तुएँ हैं। (अस्थिणस्थिવિષય સમજાવ્યું છે કે જ્ઞાન, તપ અને સંયમયેગ, એ શુભફળવાળા છે પણ मप्रशस्त प्रभाह माहि मशुम वाणां छे, (पागाउपुर्व) प्राणायुपूर्व-तमा आयु मने प्राणेनु ४ प न यु छे. (किरियाविसाल) क्रियाविशालं-तेमा કાયિકી આદિકિયાએ નું, સંયમક્રિયાઓનું, અને છંદયિાઓનું વિસ્તૃત વર્ણન છે. (लोगबिंदुसारं) लोकबिन्दुसारं-अक्षरना मिन्दुनीम ते भा अथवा શ્રતલોકમાં સર્વોત્તમ છે તથા સમસ્ત અક્ષરોના સન્નિપાત સંબંધથી તે યુક્ત છે. (उप्पायपुवस्स णं दस वत्थू पण्णत्ता)उत्पादपूर्वस्य खलु दशवस्तूनि प्रज्ञप्तानिSत्पापूर्वमा इस पस्तुमा छ. (चत्तारि चूलियावत्थूपण्णत्ता) चत्वारिचूलिकावस्तूनि प्रज्ञप्तानि तथा यार यूलि १२तुम छ (अग्गेणियस्सणं पुवस्स चोदसवत्थूपण्णत्ता)अग्रेणीयस्य खलु पूर्वस्य चतुर्दश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-मणीयपूर्व ना यो वस्तुम।छ, अने(बारसचूलिया वत्थूपण्णत्ता) द्वादश चूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानिमा२ यूनि।मे। वस्तुमा छे. (वीरिपप्पवायस्स णं पुचस्स अट्ठबत्थूपण्णत्ता) वीर्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य अष्टवस्तूनि प्रज्ञप्तानि-बीयप्रवाहपूनी 2418 वस्तुमे। छ, भने (अचूलिया वत्थूपण्णत्ता)अष्टचूलिकावस्तुनिमज्ञप्तानि--18 ०१ यूलिया १२तु छ. (अत्थिणत्थिप्पवायस्स णं पुवस्स अट्ठारस्सवत्थू पण्णत्ता) मस्ति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #866

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८४७
प्पवायस्स णं पुचस्स अट्ठारसवत्थ पण्णत्ता) अस्ति नास्ति प्रवादस्य खलु पूर्वस्य अष्टादश वस्तूनि प्रज्ञाप्तानि-अस्तिनास्ती प्रवाद पूर्व की अठारहवस्तुएँ हैं (दस चूलियावत्थ पण्णत्ता) दश चूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-इसीकी दस चूलिका वस्तुएँ हैं। (नाणप्पवायस्स णं पुवस्स बारसवत्थू पण्णत्ता) ज्ञानप्रवादस्य खलु पूर्वस्य द्वादश वस्तूनि प्रज्ञाप्तानि-ज्ञानप्रवाद पूर्व की बारह वस्तुएँ हैं। (सच्चप्पबायस्स णं पुव्वस्स दो वत्थू पण्णत्ता) सत्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य हे वस्तूनी प्रज्ञप्ते-सत्यप्रवाद पूर्व की दो वस्तुएँ हैं (आयप्पवायस्स णं पुवस्स सोलसवत्थ पणत्ता) आत्मप्रवादस्य खलु पूर्वस्य-षोडश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-आत्मप्रबाद पूर्व की सोलह१६ वस्तुएँ हैं। (कम्मप्पवा. यस्स णं पुवस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता) कर्मप्रवादस्य खलु पूर्वस्य त्रिंशत् वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-कर्मपबाद पूर्व की ३० वस्तुएँ हैं। (पच्चक्खाणस्स णंपुवस्स वीसं वत्थू पण्णता) प्रत्याख्यानस्य खलु पूर्वस्य विंशतिर्वस्तूनि प्रज्ञ. प्तानि-प्रत्याख्यानप्रवाद पूर्व की बीस २० वस्तुएँ हैं। (अबंझस्स णं पुव्वस्स. बारस पत्थू पण्णत्ता) अबन्ध्यस्य खल पूर्वस्य द्वादश वस्तूनि प्रज्ञप्तानिअवंध्यप्रवादपूर्व को बारह वस्तुएँ हैं।(पाणाउस्स णं पुव्वस्स तेरस पत्थूपण्णत्ता) प्राणायुषः खलु पूर्वस्य त्रयोदश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-प्राणायुप्रवाद-पूर्व की नास्ति प्रवाई पूना मढ२ वस्तु। छ. (दस चूलिया वत्थू पण्णत्ता) दश चूलिका वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-मने इस यूनि। पन्तु। छे. (नाणप्पवायस्स णं पुवस्स बारसवत्थू पण्णता) ज्ञानप्रवादस्य खलु पूर्वस्य द्वादशवरतूनिप्रज्ञप्तानि-शान पूनी मा२ वस्तु छ. (सच्चप्पवायस्स णं पुवस्स दो वत्थू पण्णत्ता) सत्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य द्वे वस्तूनि प्रज्ञप्ते-सत्यप्रवाह पूनी मे १२तु छ. (आयप्पवायस्स णं पुवस्स सोलसवत्थूपण्णत्ता) आत्मपवादस्य खलु पूर्वस्य षोडशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि-मात्मप्रपा नी सण वस्तु। छे. (कम्मप्पवायस्स णं पुवस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता) कर्मप्रवादस्य स्खलु पूर्वस्य त्रिंशत् वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-: प्रवाह धूप नी त्रीस पस्तुछ, (पञ्चक्खाणस्स णं पुव्वस्स वीसं वत्थू पण्णत्ता) प्रत्यारूयानस्य खलु पूर्वस्य विंशति वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-प्रत्य ध्यानप्रवाह पूनी वीस वस्तुमा छ, (अबंझस्स णं पुव्वस बारस वत्थू पप्णत्ता) अबन्ध्यस्य खलु पूर्वस्य द्वादश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि--4मय प्रवाह पूनी मा२ १२तुम। छे. (पागाउस्स णं पुवस्स तेरस वत्थू पण्णत्ता) प्राणायुषः खलु पूर्वस्य त्रयोदश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-प्राणायुप्रवाई नी तेर १२तुम्। छे. (किरिया विसालस्स णं पुवस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता) क्रियावि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #867

८४८
__ समवायाङ्गसूत्रे
तेरह १३ वस्तुएँ हैं। (किरिया विसालस्स णं पुवस्स तीसं वत्थू पण्णत्ता) क्रिया: विशालस्य खलु पूर्वस्य त्रिंशत् वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-क्रियाविशाल पूर्व की तीस ३० वस्तुएँ हैं। (लोगबिंदुसारस्स पुवस्स पणवीसं वत्थ पण्णत्ता) लोकविन्दुसारस्य खलु पूर्वस्य पञ्चविंशति वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-लोकबिन्दुसारपूर्व की पच्चीस २५ वस्तुएँ हैं। (से तं पुव्वगय) तदेतत् पूर्वगतं-यह पूर्वगत का स्वरूप है। (से किं तं अणुओगे) अथ कोऽसौ अनुयोगः-हे भदंत ! अनुयोग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(अणुओगे दुविहे पण्णत्ते) अनुयोगोद्विविधः प्रज्ञप्त:-सूत्र का अपने वाच्यार्थ के साथ जो संबंध है उसका नाम अनुयोग है। यह अनुयोग दो प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) तद्यथा-जैसे-(मूलपढमाणु ओगे य गंडियाणुओगे य) मूलप्रथमानुयोगश्च गण्डिकानुयोगश्च-मूलप्रथमानुयोग और गण्डिकानुयोग। (से किं तं मूल पढमाणुओगे ?)अथ कोऽसौ मूलप्रथमानुयोगः-वह मूल-प्रथमानुयोग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-(एत्थ णं)अत्र खलु-इस मूलप्रथमानु-योग में (अरहंताणं भगवंताणं)अहंत भगवन्तों के(पुत्वभवा) पूर्वभवाः-पूर्वजन्म(देवलोग गमणाणि) देवलो-गमनानि-देवलोकगमन, (आउं) आयुः-आयु (चवणाणि) च्यवनानिदेवलोक से चवना, (जम्मणाणि) जन्मानि-जन्म, (अभिसेया) अभिषेकाःशालस्य खलु पूर्वस्य त्रिंशत् वस्तूनि प्रज्ञप्तानी-याविश पूनी ३० वस्तुमे छे. (लोगविंदुसारस्स पुवस्स पणवीसंवत्थू पण्णत्ता) लोकविन्दसारस्य खलु पूर्वस्य पञ्चविंशतिर्वस्तूनि प्रज्ञप्तानि-मिन्दुसार भूना पयास १२तुम। छे. (से तं पुव्वगय) तदेतत् पूर्वगतं- तनु ते २४ २१३५ छ.
(से किं तं अणुओगे)अथ कोऽसौ अनुयोगः? हे MErd ! अनुयागनु २१३५ उछ? (उत्तर-अणुओगे दुविहे पण्णत्ते) अनुयोगो द्विविधः प्रज्ञप्तःસૂત્રને પિતના વાગ્યાની સાથે જે સંબંધ હોય છે તેને અનુગ કહે છે. તેના मे २ छे. (तं जहा) तद्यथा-ते Pा प्रमाणे छ-(मूलपढमाणुओगे य गंडियाणुओगे य) मूलप्रथमानुयोगश्च गण्डिकानुयोगश्च भूसा प्रथमानुय। मने आािनुयोग. (से किं तं मूलपढमाणुओगे ?) अथ कोऽसौ मूलप्रथमानुयोगःते भूसंप्रथभानु योग छ ? उत्तर-(एत्थणं) अन्न खलु-मा भूसमयमानुयोगमा (अरहंताणं भगवंताणं) अर्हतां भगवताम्-24°त लगवानाना(पुच्चभवा)पू मी, (देवलोकगमाणाणि)देवलोकगमनानि हे मन, (आउं) आयुः भायुष्य,(चच. णाणि) च्यवनानि समांथा व्यवन, (जम्माणाणि)जन्मानिसम, (अभिसेया)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #868

मावबोधिनी टीका. एकादशास्वरूपनिरूपणम् अभिषेक, (रायवरसिरीओ) राजवरश्रियः-श्रेष्ठराजलक्ष्मी,(सीयाओ) शिबिकाःशिविकाएँ, (पवजाओ) प्रव्रज्या:-प्रव्रज्याएँ, (तवा य) तपांसि च-तपस्याएँ (भत्ताई) भक्तानि-भक्त, (केवलणाणुप्पापा य) केवल ज्ञानोत्पादाश्व-केवलज्ञान की उत्पत्ति, (तित्थपवत्तणाणि य) तीर्थप्रवर्तनानि च-तीर्थप्रवर्तन, (संघयणं) संहननं-संहनन, (संठाणं) संस्थानं-संस्थान, (उच्चत्त) उच्चत्वंउच्चत्व, (आउं) आयु:-आयु (वन्न विभागो) वर्णविभागः-वर्णविभाग,(सीसा) शिष्याः -शिष्य, (गणा) गणा:-गण, (गणहरा य) गणधराश्च-गणधर, (अजा) आर्याः-साध्वी (पवत्तणीओ) प्रवर्तिन्य:-प्रवर्तिनी, (संघस्स चउविहस्स-जं वावि परिमाणं) सघस्पचतुर्विधस्य यद् वाऽपि परिमाणम्-चतुविध संघका-परिमाण (जिणमणपन्जव ओहिनाण सम्मत्तसुयनाणिणो य) जिन मनः पर्यवावधिज्ञानसमस्तश्रुतज्ञानिनश्च-जिन-केवलज्ञानी, मनः पर्यवज्ञानी, अवधिज्ञानी,समस्तश्रुत के पाठी,(वाई)वादिनः वाद करनेवाला(अणुत्तरगई य) अनुत्तर-गतयश्च-अनुत्तर विमानो में गमन, (जत्तियासिद्धा पाओवगया य) यावन्तः-सिद्धाः पादपोपगताश्च-पादपोगमन संथारा धारण कर जितने सिद्ध हुए हैं वे, (जे जे हिं) ये यत्र-तथा जहां पर (जत्तियाई भत्ताइ छेयइत्ता) यावन्ति भक्तानि छेदयित्वा जितने भक्तों का अनशन द्वारा छेदन करके(अंतमनिषे, (रायवरसिरीओ)श्रे-8 २२१४६६मा, (सीयाओ) शिमिजासी, (पध्वजाओ) arय मो, (तवाय) तपस्या सो, (भत्ताइ)भक्तानि मतो, (केवल णाणुप्पाया य) केवलज्ञानोत्पादाश्च-शाननी उत्पत्ति, (तित्थपवत्तणाणि य) तीर्थप्रवर्तनानि च-ती प्रवत न, (संघयणं) संहननं-सडनन, (संठाणं) संस्थानं-सस्थान, (उच्चत्तं) य१, (आउ) मायु, (वन्न विभागो)वर्णविभागो-qefantil, (सीसा) शिष्याः-शिष्यो, (गणा) गणाः--।, (गणहराय) गणधराश्च-आयुधरे,(अजा) आर्याः-साध्वीमा, (पवक्तणीओ) प्रवर्तिन्य-प्रतिनी, (संघस्स चउव्विहस्स जं वावि परिमाणं) संघस्य चतुर्विधस्य यद् वाऽपि परिमाणम्-यतुविध संघनु परिमाणु, (जिणमणपजवओहिनाणसम्मत्तसुयनाणिणो य ) जिनमनःपर्यवावधिज्ञानसमस्त श्रुतज्ञानिनश्च-- vिe शानि मन:पयशानी, अवधिज्ञानी, समस्तश्रुतना ll, (वाई) वादिनः-हिमा, (अणुत्तर गईय) अनुत्तरगतयश्च-अनुत्तर विभानामा गमन, (जत्तिया सिद्धा पाओवगया य) यावन्तः सिद्धाः पादपोपगताश्च-पापापमान सथा। घाण प्रशने २८ सिद्ध या छ तेमनु, (जे जे हिं) ये यत्र-तथा न्यi arni (जत्तियाई भत्ताई छेयइत्ता) यावन्ति भक्तानि छेदयित्वा-२८८॥ ४ानु (मतानु') मनशनद्वारा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #869

८५०
समवायाङ्गसूत्रे
गडा) अन्तकृतः-कर्मों का अन्त करने वाले (मुणिबरुत्तमा) मुनिवरोत्तमाःजितने मुनिवरोत्तम ( तमरओधविप्पमुक्का) तमरजओघविषमुक्ताः -और अज्ञान रूपी कर्म रज से रहित होते हुए (सिद्धिपहमणुत्तरं च-पत्ता) सिद्धिपथं अनुत्तर च प्राप्ता-अनुत्तर-पुनरागमनरहित-मुक्ति मार्ग को प्राप्त हुए हैं बे सब यहां वर्णित हुए हैं। (एए अण्णे य एवमाइया-भावा मूलपढमाणुओगे कहिया आघविजंति) एते अन्ये च एवमादिकाः भावाः मूलप्रथमानुयोगे कथिता आख्यायन्ते ६-तथा इन विषयों के अतिरिक्त जो इन्हीं विषयों जैसे और दूसरे विषय हैं वे भी इस मूलप्रथमानुयोग में सामान्य विशेषरूप से वर्णित किये गये हैं। (पण्णविजंति) प्रज्ञापित हुए हैं, (प्ररूविज्जंति) प्ररूपित हुए हैं (दसिज्जति) उपमान उपमेय भावादि द्वारा स्पष्ट किये गये हैं। (निदसिज्जंति) बार २ भव्यजनों के कल्याण की भावना से अथवा अन्य जनों की अनुकंपा से कथित किये-गये हैं। (उव. दसिज्जति) उपनय निगमनों से अथवा समस्तनयों के अभिप्राय से निःशंकविना किसी संदेह के-शिष्यजनों की बुद्धि में स्थापित किये हैं। (सेत्तं मूल पढमाणुओगे) स एष मूलप्रथमानुयोगः-इस प्रकार से यह मूल प्रथमानुयोग का स्वरूप है । छेहन रीन (अंतगडा) अन्तकृतः- भनि। मत ४२ना। (मुणिवरुत्तमा) मुनिवरोत्तमा--२८॥ भुनियरोत्तमी, (तमरओघविप्पसुका) तमरजओघविप्रमुक्ताः -मशान३पी ४२४थी २डित मनीन (सिद्धिपहमणुत्तरं च पत्ता) सिद्धि पथं अनुत्तरं च प्राप्ता- मनुत्तर-पुनरागमन २हित-भुतिभाग ने पाया छे, ते मधानु तमा न ४युछे (एए अण्णे य एवमाइया भावा मूलपढमाणुओगे कहिया आघविजंति) तथा मा विषय सिवायना मीon विषये। मा विषयो જેવા છે તેમનું આ મૂલપ્રથમાનુગમાં સામાન્ય રીતે તથા વિશેષ પ્રકારે વર્ણન ४२वामा मयु छ, (पण्णबिज्जति) प्रज्ञापना २७ छ,(मरूविज्जति) ५३५५। छ, (दंसिज्जति) S५मान उपमेय मा । २५टी४२९५ ४यु छे, (निदंसिज्जंति) ભવ્યજનોના કલ્યાણને માટે તથા અન્ય જનો પ્રત્યેની અનુકંપાથી વારંવાર તેમનું ४थन युछे, (उवदंसिज्जति) उपनय निगमनानी माथी अथवा समस्त નેના અભિપ્રાયથી નિઃશંકપણે-કોઈપણ પ્રકારના સંદેહને સ્થાન ન રહે તેવી शत-शिष्याने सभावामां आवे छे, (से तं मूलपढमाणुओगो) स एषः मूलप्रथमानुयोगः भूतप्रयमानुयोगनु ०५२।त नु २१३५ छ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #870

भावबोधिनी टीका. द्वादशा स्वरूपनिरूपणम्
८५१
(से किं तं गडियाणुओगे) अथ कोऽसौ गण्डिकानुयोगः - हे भदन्त ! गंडिकानुयोग का क्या स्वरूप है ? एक विषय लेकर कथन करना उसकानाम गंडिकानुयोग है। उत्तर- (गंडियाणुओगे अणेगविहे पण्णत्ते) गंडिकानु योग: अनेकविधः प्रज्ञप्तः - गंडिकानुयोग अनेक प्रकार का कहा गया है। ( तं जहा ) तद्यथा-जैसे (कुलगरगंडियाओ) कुलगरगण्डिका:- कुलकरगंडिका इसमें विमलवाहन आदि कुलकरों के पूर्वजन्म आदिका कथन किया जाता है ? | (तित्थगरगंडियाओ) तीर्थकरगण्डिकाः -- इसमें तीर्थकर के पूर्वजन्म आदि का कथन किया गया है । ( गणहरगंडियाओ) गणधर - fusar: - इसमें गणधरों के पूर्वजन्म आदि का कथन किया गया है। (चकहर गंडियाओ) चक्रधरगण्डिकाः- इसमें चक्रवर्तियों के पूर्वजन्म आदि का कथन किया गया है । (दसारगंडियाओ) दशार्हगण्डिकाः - इसमें समुद्र विजय से लेकर वासुदेवों के पूर्वजन्म आदि का वर्णन किया गया है। (बलदेवगंडियाओ) बलदेवगण्डिकाः - इसमें बलदेव का पूर्वजन्म का वर्णन है। (वासुदेवगंडियाओ) वासुदेव गण्डिकाः - इसमें वासुदेव महाराज का पूर्वजन्म का वर्णन है । (हरिबसगंडियाओ) हरिवंशगण्डिका:- इस में हरिवश का वर्णन है। (तवोकम्मगंडियाओं) तपः कर्म गण्डिकाः - इसमें तपकर्म का वर्णन है । (चिनंतर गडियाओ ) चित्रान्तरगण्डिकाः - इसमें अनेक अर्थ का वर्णन है ।
( से किं तं गंडियाणुओगे) अथ कोऽसौ गण्डिकानुयोगः - हे लहन्त ! ગડિકાનુયાગનું કેવું સ્વરૂપ છે ? એક વિષય લઈને કથન કરવું તેનું નામ ગડ अनुयोग छे. (उत्तर- (गंडियाणुओगे अणेगविहे पण्णत्ते) गंडिकानुयोगः अनेक विधः प्रज्ञप्तः- डिअनुयोग भने अमरनो उद्यो छे. (तं जहा) तद्यथाते याप्रमाणे छे. (कुलगर गंडियाओं ) कुलगरगण्डिका:- ( १ ) ५२ डिठातेमां विभलवाहन आदि रोना पूर्वजन्म सहनु स्थन यु छे. (तित्थगर गंडियाओ) तीर्थकर गण्डिका:- तेमां तीर्थ शेना पूर्व जन्म दिनु अथनभ्यु छे. ( गणहरगंडियाओ) गणधरगडिओ तेमां गणधरोना पूर्व४न्म माहिनु स्थन ४यु छे. (चक्कहरगंडियाओ) उधर गडिओ-तेमां यहुवर्तियोना पूर्व भन्स
हि न छे. (दसारगंडियाओ) शाई गडिओ तेमां समुद्रविन्यथी सर्वने वासुदेवा पूर्वजन्म माहिनु स्थन थयुं छे, (बलदेवगंडियाओ) जण हेवगडअमा-तेमां जगद्वेवना पूर्वजन्मनु वर्णन अयु छे. (वासुदेवगंडियाओ) पसुहेव
डिप्रो-तेमां वासुदेव महाराजना पूर्वन्मनु वर्णन छे. (हरिवंसगंडियाओ) हरिवंशमंडियो- तेमां हरिवंशनुं वर्णन छे. (तवोकम्मगंडियाओ) तपःकर्मife:-dui aus'g' qu' d. (faciatcifsensi) faznaconfig:तेमां याने अर्थनु वार्णन छे. (उस्सप्पिणीगंडियाओ) उत्सर्पिणीगण्डिका; -
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #871

समवायाङ्गसूत्रे
(उस्सप्पिणी गंडियाओ) उत्सर्पिणीगण्डिकाः - इसमें उत्सर्पिणी का वर्णन है | ( सप्पिणीगंडियाओ) अवसर्पिणीगंडिका :- इसमें अवसर्पिणी का वर्णन है। (अमरनरतिरियनिरयगइगमण विविपरियहणाणुओगे) अमरनर तिर्यङ् निरयगतिगमन विविध पर्यटनानुयोगः:- तथा अमर, नर, तिर्यञ्च, निरय इन चार गतियों में जो गमन हैं उन गमनों में जो विविध पर्यटन है - परिभ्रण (एमाइयाओ गंडियाओ आघविज्जति) एवमादिकाः गण्डिकाः आख्यायन्तेइस प्रकार गंडिकाओं का तथा इसी तरह की और भी दूसरी गंडिकाओं का सामान्यविशेषरूप से कथन है। (पण्णविज्जंति, - परुविज्जति, दंसिज्जंति, निदंसिज्जति, उवदंसिज्जति प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दर्श्यन्ते, निदर्श्यन्ते, उपदन्ते, इन क्रियापदों का अर्थ पहिले के तरह जान लेना चाहिये । ( से तं insurgओगे) स एष गडिकानुयोग :- इस प्रकार यह गंडिकानुयोग का स्वरूप है। दृष्टिवाद का जो पांचवां भेद चूलिका है उसके विषय में शिष्य पूछता है (से किं तं चूलियाओ ?) अथ कास्ता चूलिका:- हे भदंत । चूलिका का क्या स्वरूप है ? उत्तर - ( जणं) यत् खलु (आइल्लाणं चउन्हं पुव्वाणंचुलियाओ) आदिमानां चतुणां पूर्वाणां चूलिका:- उत्पादपूर्व से लेकर अतिनास्तिप्रवाद पूर्वतक के अर्थात् उत्पादपूर्व, अग्रेयणीयपूर्व, वीर्यप्रवाद पूर्व, तेमां उत्सर्पिशी वन छे. (श्रसप्पिणीगंडियाओ) अवसर्पिणीगंडिका:तेभां अवसर्पिथी वासुन छे. (अमरनरतिरियनिरियग इगमण बिविहपरियहणाणुओगे) अमरनर तिर्यङ् निरयगतिगमनविविध पर्यटनानुयोग:- था अभर, नर, નિયÖચ અને નારકી એ ચાર ગતિયામાં જે ગમન થાય છે, તે ગમનેામાં જે विविध पर्यटन-परिश्रमाणु थाय छे तेनु वर्णन यु छे. (एवमाइयाओ गंडियाओ आघविज्जति) एवमादिकाः गण्डिकाः आख्यायन्ते - रीते गंडिअनुयोगना ઉપરોકત પ્રકારની ગ ંડિકાઓનું તથા તે પ્રકારની અન્ય ગડિકાઓનું પણ સામાન્ય a fazia à ag y 3, (fasifa, qefasifa, ¿fasáfa, निसिज्जति, उवदंसिज्जति) प्रज्ञाप्यन्ते, प्ररूप्यन्ते, दर्यन्ते, निदर्यन्ते. उपदर्श्यन्ते, ते या होनां अर्थ मागण मताच्या प्रमाणे समन्वा (से तं गंडिया णुओगे) स एष गण्डिकानुयोगः- डिमानुयोगनुं खावु स्व३५ छे.
८५२
हुवे दृष्टिबाहना पांयमा लेह यूसिया विषे शिष्य पूछे छे - (से किं तं चूलियाओ) अथ कास्ता चूलिकाः ? - हे लहन्त ! यूसिनु स्व३५ ठेवु छे ? उत्तर (जणं) यत् खलु (आइलाणं चउन्हं पुध्वाणं चूलियाओ) आदिमानां चतुर्णा पूर्वाणां चूलिका:- उत्पाद्यपूर्व थी लाने अस्तिनास्ति प्रवाहपूर्व सुधीना यार पूर्वोनी એટલે કે ઉત્પાદપૂ, અગ્રેયણીયપૂર્વ, વીય પ્રવાદપૂર્વ અને અસ્તિનાસ્તિપ્રવાદપૂર્વની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #872

भावबोधिनी टीका. द्वादशास्वरूपनिरूपणम्
८५३
अस्तिनास्तीप्रवादपूर्व इन चार पूर्वो की चूलिकाएँ है। (सेसाई पुव्वाइं अबूलियाइ) शेषाणि पूर्वाणि अचूलिकानि - बाकी के पूर्वो की चूलिकाएँ नहीं हैं। (से नं चूलियाओ) ता एतालिकाः -- यही चूलिका का स्वरूप है (दिवायरस परिसाचायणा) दृष्टिबादस्य खलु परीताः वाचनाः- दृष्टिवाद की संख्या वाचनाएँ हैं। (संखेज्जा अणुओगदारा) संख्येयान्यनुयोगद्वाराणि - संख्यात अनुयोगद्वार हैं। (संखेज्जाओ पडिवत्तीओ) संख्येयाः प्रतिपत्तयःसंख्यात प्रतिपत्तियां हैं। (संखेजाओ निज्जुन्तीओ) संख्येया निर्युक्तयः संख्यात नियुक्तियां है ( संखेजा सिलोगा ) संख्येयाः श्लोकाः - संख्यातश्लोक है। (संखेज्जाओ संगहणीओ) संख्येयाः संग्रहण्यः- संख्यात संग्रहणियां हैं। (सेणं अंगट्टयाए बारसमे अंगे) स खलु अङ्गार्थतया द्वादशमङ्गम् - अंगार्थ की अपेक्षा यह बारहवां अंग है। (एगे सुयक्खंधे) एकः श्रुतस्कन्धः - इसमें एकश्रुतस्कन्ध है (चउदसपुच्वाई) चतुर्दश पूर्वाणि - चौदह पूर्व हैं । ( संखेज्जावत्थू ) संख्येयानि वस्तुनि संख्यात बस्तुएँ हैं । ( संखेज्जा चूलवत्थू | संख्येयानि चूलवस्तूनि - संख्यात चूलवस्तुएँ हैं । ( संखेजा पाहुडा) संख्येयानि प्राभृतानि संख्यात प्राभृत हैं । ग्रन्थांश - विशेषों
यूनिछे (सेसाई पुब्वाई अचूलियाई) शेषाणि पूर्वाणि अचूलिकानिजाडीनां पूर्वो यूसिडा विनानां छे. ( से तं चूलियाओ ) ता एताश्चूलिका:यूसिङानु मे प्राश्नु स्व३५ छे. (दिट्टिवायरस णं परिता वायणा) दृष्टिवादस्य खलु परीताः वाचनाः- दृष्टिवाह अंगनी संध्यात वायनाओ। छे, ( संखेज्जा अणुओगदारा) संख्येयानि अनुयोगद्वाराणि-संध्यात अनुयोग द्वार छे, संखेजाओ पडिवत्तीओ) संख्येयाः प्रतिपत्तयः - सख्यात प्रतिपत्तियो छे, ( संखेजाओ निजुत्तीओ) संख्येयाः निर्युक्तयः - संख्यात नियुक्तियो छे, (संखेज्जा सिलोगा) संख्येयाः श्लोकाः - संस्यात सोडी छे, भने (संखेज्जाओ संगहणीओ) संख्येयाः संग्रहण्यः - संख्यात स अडुशियो छे. ( से णं अंगट्टयाए बारसमे अंगे) स खलु अङ्गार्थतया द्वादशमङ्गम् - गोनी अपेक्षा ते मारभु अंग छे, तेमां (एंगे सुयक्खंधे) एकश्रुतस्कन्धः - श्रुतस्ध छे, ( चउदसपुनवाई) चतुर्दशपूर्वाणि - यह पूर्व छे. (संखेजावत्थू ) संख्येयानि वस्तूनि - संख्यात वस्तुयो। छे, ( संखेज्जा चूलवत्थू) संख्येयानि चूलवस्तूनि - सांध्यात यूपस्तु छे, (संखेज्जा पाहुडा) संख्येयानि प्राभृतानि - सभ्यात आलत छे, (श्रन्थांश विशेषोने 'प्रभृत' हे छे.) (संखेज्जा पाहुडपाहुडा) संख्येयानि प्राभृत
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #873

८५४
समवायाङ्गसूत्रे
का नाम प्राभृत है। (संखेजापाहुडपाहुडा) संख्येयानि प्राभृतप्रा. भृतानि-संख्यात प्रभृतपाभृत हैं। ग्रन्थांश विशेष के जो अंश विशेष हैं वे प्राभृत प्राभृत हैं। (संजाओ पाहुडियाओ) संख्येयाः प्राभृतिका-संख्यात प्राभृतिकाएँ हैं। (संखेजाओ पाहुडपाहुडियाओ) संख्येयाः प्राभृतपाभृतिका:
ख्यात प्रामृतपाभृतिकाएँ हैं। (संखेजाइ पयसयसहम्सां पयग्गेणं पण्ण त्ताई) संख्येयानि पदशतसहस्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-पद परिमाण की अपेक्षा इसमें संख्यात हजार पद हैं। (संखेज्जा अक्खरा) संख्येयान्यक्ष राणि-संख्यात अक्षर हैं, (अणंता गमा) अनन्ताः गमा:-अनंत गम हैं,(अणंता पजवा) अनन्ताः पर्यवाः-अनंत पर्यायें हैं। (परित्ता तसा) परीताः प्रसाः असंख्यात त्रस हैं, (अणंत्ता थावरा) अनन्ताः स्थावरा:- अनंत स्थावर है। (सासया कडानिबद्धाणिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आघविज्जंति) शाश्वताः कृताः निबद्धाः निकाचिता जिनमज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते-ये ऊपर में निर्दिष्ट किये गये समस्त जिनमज्ञप्त भाव द्रव्यार्थता की अपेक्षा से नित्य हैं, पर्यायार्थता की अपेक्षा से अनित्य हैं। सूत्र में ही ग्रथित होने के कारण निबद्ध हैं। नियुक्ति, संग्रहणी,हेतु-और उदाहरण इनके द्वारा इनकी प्रतिष्ठा की गई है अतः निकाचित हैं। इन समस्त जिनप्रज्ञप्त भावों का इस प्राभृतानि-सभ्यात प्रामृतालत छ, (अन्या विशेषाना रे मशविशेष डाय छ तमने प्रातलत ४ छ) (संखेजाओ पाहडीयाओ) संख्येयाःप्राभृतिका:सभ्यात प्रातिstो छ, (संखेजाओ पाहुडपाहुडियाओ) संख्येया:प्राभृतप्राभृतिका:-मने यात प्रामृतातिय छे. (संखेजाइं पयसयसहस्साई पयग्गेणं पण्णत्ताई) संख्येयानि पदशतसहस्त्राणि पदाग्रेण प्रज्ञप्तानि-तमा सज्यात २ ५६ छे. (संखेज्जा अक्खरा) संख्येयान्यक्षराणि-सच्यात मक्ष छ, (अणंता गमा) सनत म छ, (अणंता पज्जवा) अनत पर्याय छ, (परिता तसा) मसज्यात रस छे, (अणंता थावरा) मने मनत था१२ छे. (सासया कडा निबद्धा णिकाइया जिणपण्णत्ता भावा आघविज्जति)शाश्वताः कृताः निबद्धाः निकाचिता जिनप्रज्ञप्ता भावा आख्यायन्ते-५२ शाखा સમસ્ત જિનપ્રજ્ઞપ્ત ભાવ દ્રવ્યાર્થતાની અપેક્ષાએ નિત્ય છે, પર્યાયાર્થતાની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે, સૂત્રમાં જ ગ્રથિત હોવાને કારણ નિબદ્ધ છે, નિર્યુક્તિ, સંગ્રહણી, હેતુ અને ઉદાહરણ દ્વારા તેમની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી હોવાથી તે નિકાચિત છે. આ બધા જિનપ્રજ્ઞ ભાવનું આ અંગમાં સામાન્ય અને વિશેષરૂપે કથન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #874

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८५५
टीका - संप्रति द्वादशस्य दृष्टिवादाङ्गस्यस्वरूपमाह से किं तं दट्टिवाए' अथ कोऽसौ दृष्टिवादः - उत्तरयति - 'दिट्टिवाए णं' दृष्टिवादे खलु दृष्टयो=दर्शनानि= मतानि बदनं वादः, दृष्टीनां वादः = कथनं यत्र स तस्मिन्, यद्वा-द्रष्टीना = सर्वनयद्रष्टीनां वादः=कथनंयत्र स तस्मिन् 'सव्वभावपरूवणा' सर्वभावप्ररूपणाः सर्वे च ते भावा:सूत्र में सामान्य और विशेष रूप से कथन है, (पण्ण विजति) प्रज्ञाप्यन्तेप्ररूपणा की गई है, (परू विज्जंति) प्ररूप्यन्ते - प्ररूपित की गई है (इंसिज्जति) दन्ते -दर्शित की गई है (निदंसिज्जति) निदर्यन्ते - निदर्शित की गई है ( वसिति) उपदर्श्यन्ते - उपदर्शित की गई है। (से एवं आया) स एवं आत्मा ( एव णाया ) एव ज्ञाता ज्ञाता ( एवं चिष्णाया ) एवं विज्ञाता ( एवं चरणकरणपरूवणा आघविज्जइ) एवं चरण - करणप्ररूपणा आख्यान्ते - इन सब पदों का अर्थ आचारांग सूत्र की व्याख्या में लिखा गया है वहां से देख लेना चाहिये। ( से त्तं दिट्ठिवाए ) स एव दृष्टिवाद :- यही दृष्टिवाद का स्वरूप है। (से त्तं दुबालसंगे गणिपिडगे) स एष द्वादशाङ्गो गणिपिटक : - इस प्रकार से गणिपिटकरूप द्वादशांग से आचारांग से लेकर दृष्टिवाद तक के अंगों से युक्त यह प्रबचनरूप पुरुष है ऐसा जानना चाहिये || सू० १८४ ॥
-
'से किं तं दिट्टिवाए' इत्यादि । हे भदन्त ! दृष्टिवाद में समस्तमनों का अथवा समस्त नयरूप दृष्टियों का जिसमें कथन है ऐसे १२वें अंगमें
रायु छे. (पण्ण विज्जति) प्रज्ञाप्यन्ते - ३५ ४री छे, (परू विज्जति) प्ररू. प्यन्ते अतिथया छे, (दंसिजंति) दश्यन्ते - हर्शित उराया छे (निसिज्जति) façzd-à-faelu°ɑ saıyı 8, (39¿fassifa) 3qzzàzà-648lu'a saımı d, ( स एवं आया ) स एवं आत्मा ( एवं णाया) एवं ज्ञाता, ( एवं विष्णाया) एवं विज्ञाता ( एवं चरणकरणपरूवणा आयविजड़६) एवं चरणकरणप्ररूपणा आख्यायन्ते - माघां पहना अर्थ आया रांगसूत्र निषलु ४रती बमते याची हीधा छे. तो त्याथी लेई सेवा (से त्तं दिट्टिवाए ) स एष दृष्टिवादः - दृष्टिवा छनु शोवु स्वइच छे ( से तं दुवालसँगे गणिपिडगे) स एष द्वादशाङ्गो गणिपिटक:- –આ પ્રમાણે આચારાંગથી લઈને દૃષ્ટિવાદ સુધીના ગણિપિટકરૂપ બાર અંગથી યુકત આ પ્રવચનરૂપ પુરુષ છે તેમ સમજવુ liસૂ.૧૮૪
टीडार्थ "से किं तं दिट्टियाए" इत्यादि
હું ભન્ત ! દૃષ્ટિવાદનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ઉત્તર—દૃષ્ટિવાદમાં-સમસ્ત મતાનું અથવા સમસ્ત નયરૂપ દૃષ્ટિયાનુ` જેમાં કથન છે એવા ખારમાં અંગમાં જીવાદિક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #875

समवायाङ्गसूत्रे
सर्वभावाः=जीवादयः सलपदार्थाः, धर्मास्तिकायादयो वा तेषां प्ररूपणा 'आघविज्जइ' आख्यायते । 'से' सः - दृष्टिवादः 'समासओ' समासतः संक्षेपतः 'पचविहे' पञ्चविध::- पञ्चप्रकारः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः = कथितः सर्वमिदं प्रायो विच्छिन्नं, तथापि यथादृष्टं fifeलियते । 'तं जहा ' तद्यथा - 'परिकम्म' परिकर्म 'सुनाई' सूत्राणि, 'पुब्वगयं' पूर्वगतम्, 'अणुओगो' अनुयोगः, 'चूलिया' चूलिका च । पञ्चप्रकारेऽस्मिन् दृष्टिवादे प्रथमः प्रकारः कीदृश: ? इति पृच्छति - 'से किं तं परिकम्मे' अथ किं तत्परिकर्म, 'परिकम्मे परिकर्म, परिकर्म = सूत्रादिग्रहणयोग्यतासंपादनं तद्धेतुत्वात् शास्त्रमपि परिकर्म, तत् 'सत्तविहे पण्णत्ते' सप्तविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' तद्यथा - 'सिद्ध सेणियापरिकम्मे' सिद्धश्रेणिकापरीकर्म१, 'मणुस्स सेणियापरिकम्मे' मनुष्यश्रेणिकापरिकर्म२, 'पुट्ठसेणिया परिकम्मे पृष्टश्रणिकापरिकर्म३, 'ओगाहण सेणियापरिकम्मे ' अवगाहनश्रेणिकापरिकर्म४, 'उवसपज्ज से णियापरिकम्मे ' उपसंपद्य श्रेणिकापरिकर्म५, 'विप्पजह से णियापरिकम्मे विप्रजहच्छेणिकापरिकर्म ६,
"
८५६
जीवादिक समस्त पदार्थों की अथवा धर्मास्तिकायादिकों की प्ररूपणा की गई है। वह दृष्टिवाद संक्षेप से पांच प्रकार का कहा गया है। ये पांच प्रकार ये हैं - परिकर्म१, २, पूर्वगत३, अनुयोग४, और चूलिका५ । यह सब विच्छिन्न हो गया है। फिर भी जैसा उपलब्ध है उसी का विवेचन किया जाता है। अब सूत्रकार परिकर्म का स्वरूप क्या है इस शिष्य के प्रश्न का उत्तर देते हैं - परिकर्म सात प्रकार का है-सूत्रादि को ग्रहण करने की योग्यता का संपादन करना इसका नाम परिकर्म है। इस परिकर्म का हेतु होने से शास्त्र का नाम भी परिकर्म हो गया है। उसके वे सात प्रकार ये हैंसिद्ध श्रेणिकापरिकर्म१, मनुष्य श्रेणिकापरिकर्म२, पृष्टश्रेणिकापरिकर्म३ अब
સમસ્ત પદાર્થાનું અથવા ધર્માસ્તિકાય આદિનું વર્ણન કર્યું છે. તે દૃષ્ટિવાદ સક્ષિ સમાં પાંચ પ્રકારને કહેલ છે. તે પાંચ પ્રકાશ આ પ્રમાણે છે—(૧) પરિકમ, (२) सूत्र, (3) पूर्वगत, (४) अनुयोग भने (प) यूसि मे जघां विच्छिन्न थ ગયાં છે. છતાં જેટલાં ઉપલબ્ધ (પ્રાપ્ય) છે તેમનું વિવેચન કરવામાં આવ્યુ છે. હવે સૂત્રકાર પરિક`તુ` કેવુ' સ્વરૂપ છે તે પ્રશ્નના જવાખ આપતાં શિષ્યને કહે છે—પરિકર્મીના સાત પ્રકાર છે. સૂત્રાદિને ગ્રહણ કરવાની લાયકાત મેળવવી તેનુ નામ પરિકમ છે. એ પરિકમના હેતુરૂપ હોવાથી શાસ્ત્રનું નામ પણ પકિમ પડયું છે. તેના સાત अक्षर छे -- (१) सिद्धश्रेणिम परिकर्म, ( २ ) मनुष्यश्रेणि। परिम्भ, (3) पृष्टश्रेणिडा परिर्भ, (४) अवगाहनश्रेषा परिर्भ,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #876

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् 'चुआचुअसेणियापरिकम्मे' च्युताच्युतश्रणिकापरिकर्म७ च । ‘से किं तं सिद्धसे. णि कापरिकम्मे' अथ किं तत् सिद्धश्रेणिकापरिकम ? उत्तरयति-'सिद्धसेणिया. परिकम्मे चोद्दसविहे पण्णत्ते' सिद्धश्रेणिकापरिकर्म चतुर्दशविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' तद्यथा-'माउयापयाणि' मातृकापदानि१, 'एगट्ठियपयाणि' एकाथिकपदानि-एकः समानोऽर्थ एकार्थः सोऽस्ति येषां तानि-एकाथिकानि, तानि च पदानि एकाथिकपदानि२ ‘पादोलुपयाणि पादौष्ठपदानि३ 'आगासपयाणि' आकाश. पदानि४ 'के उभूयं' केतुभूतं५ 'रासिवद्ध' राशिबद्धम्६, 'एगगुणं' एकगुणम्७, 'दुगुणं' द्विगुणं ८ 'तिगुणं' त्रिगुणं९ 'के उभूयं' केतुभूतं१० 'पडिग्गहो' प्रतिग्रहः११, 'संसारपरिग्गहो' संसारप्रतिग्रह:१२, 'नंदावत्तं' न्दावनत१३ "सिद्धबद्धं' सिद्धबद्धम् १४, ‘से तं सिद्धसेणियापरिकम्मे' तदेतत्सिद्धश्रेणिकापरिकर्म ॥१॥ ___ 'से किं तं मणुस्ससेणियापरिकम्मे' अथ कि त मनुष्य श्रेणिकापरिकम ? उत्तरयति-'मणुस्ससेणियापरिकम्मे चोदसविहे पण्णत्त' मनुष्यश्रणिकापरिकर्म चतु. देशविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' तद्यथा-'ताइंचेव माउापयाणि जाव नंदावतं' तान्येवमातृकापदानि यावत् नन्दावतम्-मातृकापदान्यारभ्य नन्दावते यावत तान्येव-पूर्वोक्तान्येव त्रयोदशपरिकर्माणि, चतुर्दशं तु परिकर्म ‘मणुस्सबद्धं' गाहन श्रेणिकापरिकर्म४, उपसंपद्यश्रेणिकापरिकर्म५, विप्रनहच्छ्रेणिकापरिकर्म६, और सातवां च्युताच्युतश्रेणिकापरिकर्मसिद्धश्रेणिका परिकर्म का क्या स्वरूप है ? उत्तर-सिद्धश्रेका परिकम चौदह प्रकार का है-वे प्रकार ये हैं। मातृकापद१, एकार्थिकपद२, पादौष्ठपद३, आकाशपद्४, केतुभूत५, राशिबद्ध६, एकगुण७, द्विगुण८, त्रिगुण९, केतुभूत१०, प्रतिग्रह ११, संसारप्रतिग्रह १२, नंदावर्त१३. और सिद्धबद्ध ! यह सिद्धश्रेणिकापरिकर्म है। मनुष्यश्रे. णिकापरिकर्म का क्या स्वरूपहै ? उत्तर- मनुष्यश्रेणिका परिकर्म १४ प्रकार का है वे प्रकार ये हैं-वे ही मातृका पद आदि नंदावर्त तक तेरह १३। तथा चौदह वां मनुष्यबद्ध । इस प्रकार से चौदह प्रकार का यह मनुष्यश्रेणिका (५) ५सपी परिभ, (६) विdarsश्रेणिया ५.२४भ', (७) श्युतायुत श्रेणि, પરિકમ. હે ભગવાન સિદ્ધશ્રેણિકાપરિકમનું સ્વરૂપ કેવું છે? ઉત્તર-સિદ્ધ શ્રેણિકા परिभाना यो प्रा२। नीय प्रमाणे छ-(१) मातृ:५६, (२) मे Nि५६ (3) पाह४५६ (४)माश५६(५) तू भूत(६) शिम, (७) मे गुण,(८) विशुप, (८) त्रिगुप, (१०) तुभूत, (११) प्रतिग्रड, (१२) संसा२प्रतिग्रह, (१३) नहावत, भने (१४) સિદ્ધબદ્ધ મનુષ્યશ્રેણિકા પરિકર્મનું કેવું સ્વરૂપ છે ? ઉત્તર-મનુષ્યશ્રેણિક પરિકમના ૧૪ ચૌદ પ્રકાર છે. તે પ્રકારો આ પ્રમાણે છે–ઉપરોકત માતૃકાપદથી નંદાવર્તા સુધીના તેર પ્રકારે, અને (૧૪) મનુષ્યબદ્ધ. આ રીતે મનુષ્ય શ્રેણિકા પરિકર્મના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #877

८५८
मवायाङ्गसूत्र
--
भनुष्यबद्धम् । ‘से त मणुस्ससेणियापरिकम्मे' तदेतन्मनुष्यश्रेणिकापरिकर्म ॥२॥ 'अवसेसा परिकम्मापुट्ठाइयाई' अवशेषाणि परिकर्माणि पृष्टादिकानि-पृष्टश्रेणिकापरिकर्मादीनि पञ्चविधान्यवशिष्टानि परिकर्माणि 'एकारसविहाई एकादशविधानि-मातृकापदान्यारभ्य प्रतिग्रहान्तानि 'पण्णत्तानि' प्रज्ञप्तानि । 'इच्चेयाई' इत्येतानि 'सत्तपरिकम्मा' सप्तपरिकर्माणि-सूत्रादिग्रहणयोग्यतासंपादनसमर्थानि गणितपरिकर्मतुल्यानि परिकर्माणि सिद्धश्रणिकादिपरिकर्मभेदात सप्तविधानि सन्ति । तत्रादितः षट् 'ससमइयाई' स्वसामयिकानि परिकर्माणि । तथा च्युता. च्युतश्रेणिकापरिकर्मान्तानि 'सत्तपरिकम्माई' सप्तपरिकर्माणि 'आजीवियाई' आजीविकानि गोशालकप्रवर्तिताजीविकपाखण्डिकसंमतानि । तथा 'छ' षट 'चउकनयियाई' चतुष्कनयिकानि, चत्वारएव चतुष्कास्ते च ते नयाश्च चतुष्कनयास्ते सन्ति येषां तानि तथोक्तानि, संग्रहव्यवहाहऋजुसूत्रशब्दादिरूपचतुर्नययुक्तानि षट्परिकर्माणि स्वसामयिकानि । अयं भावः-नैगमनयः सांग्राहिकासां. ग्राहिकभेदेन द्विविधः, तत्र सांग्रहिकस्य संग्रहे समावेशः, असांग्राहिकस्य तु परिकर्म है। सिद्धश्रेणिकापरिकर्म और मनुष्यश्रेणिका परिकर्म से अवशिष्ट पृष्टश्रेणिकापरिकर्म से लेकर च्युताच्युतश्रेणिका परिकर्म तक के पांच परिकम मातृकापद से लगाकर प्रतिग्रह तक प्रत्येक ग्यारह ग्यारह भेद वाले हैं। इस प्रकार ये गणित परिकम के समान सूत्रादिकों को ग्रहण करने की योग्यता के संपादन कराने में समर्थ परिकर्म सिद्धश्रेणिकादि परिकर्मों के भेद से सात प्रकार के हैं। इनमें आदि के ६ परिकर्म स्वसामयिक-स्वसि. द्धान्त-संमत है। तथा च्युताच्युतश्रेणिका पर्यन्त तक के सात परिकर्म गोशालक द्वारा प्रवर्तित आजीवक मत को मानने वाले पाखंडियों को संमत हैं। तथा ६ परिकर्म संग्रह, व्यवहार, ऋजुमूत्र और शब्दरूप चार नय युक्त है। इसलिये स्वसामयिक स्वसिद्धान्त संमत हैं। इसका भाव यह ચૌદ ભેદ છે. પૃટશ્રેણિકાપરિકર્મથી લઈને યુતાગ્રુતશ્રેણિકાપરિકમ સુધીનાં પાંચ પરિકમના માતૃકાપદથી લઈને પ્રતિગ્રહ સુધીના અગિયાર અગિયાર ભેદ છે. આ રીતે ગણિત પરિકમની જેમ સૂત્રાદિકેને ગ્રહણ કરવાની યેગ્યતા પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ એવાં પરિકર્મના સિદ્ધશ્રણિક આદિ સાત પ્રકાર છે. તેમાંના શરૂઆતનાં છે પરિકમ સ્વસામયિક-જિનસિદ્ધાંતસંમત છે. તથા મ્યુતાયુતશ્રેણિકા સુધીનાં સાત પરિકમ ગેશ લક દ્વારા પ્રવર્તિત આજીવિકમતને માનનારા પાખંડિયેને માન્ય છે. તથા ૬ છ પરિકમ સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર અને શબ્દરૂપ ચાર નય યુકત હેવાને કારણે સ્વસામયિક-સિદ્ધાંત સંમત છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #878

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् व्यवहारे समावेशः, शब्दसमभिरुदैवम्भूतात्रयो नयाः शब्दादिरूप एक एव नयः, एवं च संग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दादिरूपचतुर्नययुक्तानि षट्परिकर्माणि नचिन्तया स्वसामयिकानीति । तथा 'सन' सप्तपरिकर्माणि 'तेरासियाई' त्रैराशिकानि त्रैराशिकाभिमतानि, आजीविका एव त्रराशिका उच्यन्ते, यतस्ते सर्वव्यात्मकमिच्छन्ति । तन्मते जीवोऽजीवो जीवाजीवः, लोकोऽलोको लोकालोकः, सदस
सदसत्-इत्येवं पदार्थाः । तथा नयचिन्तायामपि ते त्रिविध नयमिच्छन्ति तद्यथा-द्रव्याथिकनयः पर्यायार्थिकनय उभयार्थिकनय इति । 'एवामेव' अनेन प्रकारेणैव 'सपुव्वावरेण' सपूर्वापरेण-पूर्वापरसंकलनया 'सत्तपरिकम्माई' सप्तपरिकर्माणि 'तेसीति भवंतीतिमक्खयाइ' त्र्यशीतिर्भवन्तीत्याख्यातानि । 'से तं परिकम्माई' तान्येतानि परिकर्माणि । है कि नैगमनय सांग्रहिक असांग्रहिक के भेद से दो प्रकार का है। इसमें जो सांग्रहिक नैगमनय है उसका समावेश संग्रहनय में और जो असांग्रहिक नैगमनय है उसका समावेश व्यवहार नय में होता है। शब्द समभिरूढ और एवंभूत ये जो तीन नय हैं ये शब्द प्रधान होने के कारण एक शन्दनयरूप ही हैं। इस तरह संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र और शब्द इन चार नयों से युक्त ६ परिकर्म नयविचारधारा के अनुसार स्वसामयिक हैं। सात परिकर्म त्रैराशिक संमत हैं। आजीविक ही त्रैराशिक कहलाते हैं। क्यों कि ये सब प्रत्येकपदार्थ को तीनरूप में मानते हैं। इनके मत में जीव, अजीव, जीवाजीव, लोक, अलोक, लोकालोक, सत्, असत् सदसत् इस तरह त्रिविधरूप से पदार्थ व्यवस्था है। तथा-नयचिन्ता में भी-नयों की मान्यता में भी-वे तीन प्रकार के नय मानते हैं। जैसे-द्रव्याधिकनय, पर्यायार्थिकनय और उभयार्थिकनय। इस प्रकार पूर्वापर की संकलना करने से ये नैगमनयना मे ले-(१) सांय (२) असां.ि तमानी रे सांगाडि નિગમનય છે તેનો સમાવેશ સંગ્રહનયમાં થાય છે અને અસાંગ્રહિક નૈગમનને સમાવેશ વ્યવહારનયમાં થાય છે. શબ્દ, સમભિરૂઢ, અને એવંભૂત એ ત્રણ નય શબ્દપ્રધાન હોવાથી એક શબ્દનયરૂપ જ છે. આ રીતે સંગ્રહ, વ્યવહાર, જુસૂત્ર અને શબ્દ, એ ચાર નથી યુકત ૬ છ પરિકમે નય ચારધારા પ્રમાણે સ્વસામયિક છે. સાત પરિકમ વૈરાશિકમત સંમત છે. આજીવિકેને જ ઐશિક કહે છે કારણ કે તેઓ બધાં પ્રત્યેક પદાર્થને ત્રણ રૂપમાં માને છે. તેમના મત પ્રમાણે ७१, म, पाय; als, मोड, ४सत, असत्, सहसत्मे પ્રમાણે ત્રવિધરૂપે પદાર્થ વ્યવસ્થા છે. તથા તેઓ ત્રણ પ્રકારના નયને માને છે– ૧) દ્રવ્યો થકનય, પર્યાયાર્થિનય, અને ઉભય ચિંકનય. આ પ્રમાણે પૂર્વાપરને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #879

८६०
समवायाङ्गसूत्रे अथ द्वितीयं भेदमाह-'से कि तं सुत्ताई' अथकानि तानि सूत्राणि ? उत्तरयति-'सुत्ताई' सूत्राणि-सर्वद्रव्यपर्यायनयाद्यर्थसूचनात् सूत्राणि 'अट्ठासीई' अष्टाशीतिः ‘भवंतीतिमक्खायाई' भवन्तीत्याख्यातानि 'तं जहा' तद्यथा-'उजुगं१' ऋजुकं, 'परिणयापरिणयर' परिणतापरिणतम्, 'बहुभंगिय३' बहुभङ्गिकम्, 'विप्पचयियं४' विप्रत्ययिकं, 'अणंतरं५' अनन्तरम् 'परंपरसमाणं६' परम्परसमानम्, 'संजूह' संयूथम्, 'संभिन्नंट' संभिन्नम्, 'अहाचयं९' यथात्यागं, ['अहव्यायं' यथावादम् ,] 'सोवत्थियं१०' सौवस्तिकम्, 'घंटं११ घण्टम्, 'गंदावत्तं१२' नन्दावर्तम्, 'बहुलं१३' बहुलम्, 'पुढापुढे १४, पृष्टापृष्टम् 'वियावत्तं १५' व्यावर्त्तम्, 'एवंभूयं१६' एवंभूतम्, 'दुअआवत्तं१७' द्विकावर्त्तम्, वत्तमाणुप्पयं१८' वर्तमानोत्पादम, समभिरुढम् १९, 'सव्वओभई२०' सर्वतोभद्रम्, 'पणामं२१' प्रणामम, 'दुप्पडिग्गहं२२'दुष्पतिग्रहम्, 'इच्चेयाई बावीसं सुत्ताइ' इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि सातों परिकर्म तेरासी ८३ प्रकार के हैं। अर्थात् सिद्धश्रेणिकापरिकर्म के १४ प्रकार, मनुष्यश्रेणिकापरिकर्म के १४ प्रकार और पांच परिकर्म के पचपन ५५ प्रकार इस तरह सबका जोड तेरासी ८३ होता है।
अब दृष्टिवाद का जो दूसरा भेद है उसके विषय में शिष्य पूछता है कि हे भदन्त ! सूत्र नामके भेद का क्या स्वरूप है ? उत्तर-समस्तद्रव्यों की, उनकी पर्यायों की, एवं नयों की सूचना करने वाले होने से सूत्र ८८अठासी प्रकार के हैं। वे इस प्रकार से हैं-ऋजुक१, परिणतापरिणत२, बहुभंगिक३, विप्रत्ययिक४, अनंतर५, परम्परसमान६, संयुथ, संभिन्न८, यथात्याग९-यथावाद, सौवस्तिक१० घट११. नंदावर्न१२, बहुल१३ पृष्टापृष्ट १४, व्यावत१५, एवंभूत१६, द्विकावर्त१७, वर्तमानोत्पाद१८ समभिरूढ१९, सर्वतोभद्र२०, प्रणाम२१, और दुष्प्रतिग्रह२२। ये बावीस सूत्र જોડી દેવાથી તે સાતે પરિકમ ૮૩ ત્યાસી પ્રકારનાં છે. એટલે કે સિદ્ધશ્રેણિકા પરિકમના ૧૪ ચૌદ પ્રકાર, મનુષ્ય શ્રેણિકા પરિકના ૧૪ પ્રકાર, અને બાકીના પાંચે પરિકમના પંચાવન પ્રકારને સરવાળે ૮૩ ત્યાસી થાય છે.
હવે દષ્ટિવાદનાબીજા ભેદનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે શિષ્ય પૂછે છે–હિ ભદન્ત ! સૂત્ર નામના દૃષ્ટિવાદના બીજા ભેદનું કેવું સ્વરૂપ છે? ઉત્તર–સમસ્ત દ્રવ્યોની, તેમની પર્યાની , અને નાની સૂચના કરનારા હેવાથી સૂત્ર ૮૮ અઠયાસી પ્રકારનાં છે. તે प्रामा प्रभारी छ-(१) ४, (२) परितापरिणत, (3) डल ४ि, (४) विप्रात्ययिर, (५) मन तर, (६) ५२५२समान, (७) संयूथ, ८) सलिन्न, (६) यथा. त्याग-यथापा, (१०) सौleas, (११) घट, (१२) नपत', (१३) मास, (१४) Yष्ट ३८, (१५) व्यापत्त, (१६) अवलत, (१७) वित्त, (१८) व भानपाई, (१८) समलि३८, (२०) सताल, (२१) प्रथम माने (२२) हुप्रतिय, मा मापीस
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #880

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८६१
3
'छिन्नलेपणइयाइ' छिन्नच्छेद नयिकानि=छिन्नं छेदेनेच्छति यो नयः स छिन्नच्छेदनयः यथा 'धम्मोमंगलमुकिटं' इत्यादि श्लोकः सूत्रार्थतः प्रत्येकच्छेदनस्थितो न द्वितीयादिश्लोकमपेक्षते, इत्यत्र छिन्नच्छेदनयोऽस्ति येषां तानि छिन्नच्छेदन विकानि । 'ससमयसुत्तपरिवाडीए' स्वसमयसूत्र परिपाट्या, अयं भावःजिनसिद्धान्तानुसारेण ऋजुकादीनि द्वाविंशतिः सूत्राणि छिन्नच्छेदनयिकानि । तथा 'आजीवियसुत्तपरिवाडीए' आजी विकसूत्रपरिपाटया 'इथेयाई बाबीसं सुत्ता' इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि 'अच्छिन्नछेयणइयाई' अच्छिन्नच्छेदनविकानि-यो नयः सूत्रमच्छिन्नं छेदेनेच्छति सोऽच्छिन्नच्छेदनयः अत्र नये 'धम्म मंगलमुक' इत्यादि प्रथमः श्लोको द्वितीयादिश्लोकमपेक्षमाणस्तिष्ठति द्वितीयादि श्लोकऽपि प्रथमं श्लोकम् अपेक्षमाणस्तिष्ठति अर्थादन्योऽन्यसापेक्षस्तिष्ठति सोऽस्ति येषां तानि अच्छिन्नच्छेदनयिकानि । अयं भाव:- आजीवि स्वसमयसूत्र परिपाटी से अर्थात् जिनसिद्धान्तानुसार छिन्नछेदनयिक हैं। और ये ही बावीस सूत्र आजीविकसूत्र परिपाटी के अनुसार अच्छिन्नच्छेदनयिक हैं। जो नय सूत्र को द्वितीयादिश्लोक की अपेक्षा रहित मानता है वह छिन्नच्छेदन है इस नय से युक्त जो सूत्र हैं वे छिन्नच्छेदनयिक सूत्र हैं। जैसे - " धम्मो मंगलक" इत्यादि सूत्र | सूत्रार्थ की अपेक्षा प्रत्येक छेदन में स्थित यह श्लोक द्वितीयादिश्लोक की अपेक्षा नहीं रखता है। तथा जो श्लोक द्वितीयादिक श्लोक की अपेक्षा रखता है वह अच्छिन्नच्छेदनयिक है। इस अच्छिन्नच्छेद नय की अपेक्षा "धम्मो मंगलमुकि" यह प्रथम श्लोक द्वितीयादिक श्लोक की और द्वितीयादिक श्लोक प्रथम - श्लोक की अपेक्षा रखता है। तात्पर्य कहने का यह है ये ऋजुकादिक बावीस સૂત્રો સ્વસમયસૂત્રપરિપાટી પ્રમાણે એટલે કે જિનસિદ્ધાંત અનુસાર છિન્નુચ્છેદનયિક છે. અને એ જ ખાવીસ સૂત્ર આજીવિકસૂત્રપરિપટી અનુસાર અચ્છિન્નુચ્છેદનયિક છે. જે નય પ્રમાણે સૂત્રને દ્વિતીય આદિ ક્ષેાકાની અપેક્ષા રહિત માનવામાં આવે છે તે નયને છિન્નચ્છેદનય કહે છે. તે નયથી યુકત જે સૂત્ર હાય છે તેમને છિન્નरोहनयिसूत्र आहे छे. प्रेम है " धम्मो मंगलमुकिहूं" हत्याहि सूत्रो छिन्नरछेનિયકા છે. સૂત્રાર્થીની અપેક્ષાએ આ પ્રત્યેક શ્લાક બીજા બ્લોકની અપેક્ષા રાખતા નથી. જે Àાક સૂત્રાની અપેક્ષાએ દ્વિતીય આદિ ક્ષેાકની અપેક્ષા રાખે છે તે अग्छिन्नस्वनयि उद्धेवाय छे. या छिन्नरछेहनयनी अपेक्षा 'धम्मो मंगल मुक्किहं' आ पड़े। सो मील साहि होउनी भने द्वितीयाहि सो पा ાકની અપેક્ષા રાખે છે. કહેવાનુ તાત્પ એ છે કે જનુકાદિક ખાવીસ સૂત્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #881

८६२
समवायाङ्गसूत्रे कमते ऋजुकादीनि द्वाविंशतिःसूत्राणि परस्परसापेक्षाणि सन्ति । तथा 'इच्चेयाइ बावीसं सुत्ताई' इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि 'तिकणइयाई त्रिकनयिकानि 'तेरासियमुत्तपग्विाडीए' त्रैराशिकसूत्रपरिपाटया । अयं भावः त्रैराशिकानां परिपाटया ऋजुकादीनि द्वाविंशतिः सूत्राणि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकोभयार्थि केति नयत्रिकवन्ति सन्ति । तथा 'इच्चेयाई बावीसं मुत्ताई' इत्येतानि द्वाविंशतिः सूत्राणि 'चउक्कणइयाई' चतुष्कायकानि 'ससमयमुत्तपरिवाडीए' स्वसमयसूत्रपरिपाटया। अयं भावः-जिनसिद्धान्तसूत्रपरिपाटया ऋजुकादीनि द्वाविंशतिः सूत्राणि संग्रहव्यवहारऋजुमूत्रशब्दादि चतुष्कनययुक्तानि सन्ति। 'एवामेव' एवमेव 'सपुञ्चावरेण' सपूर्वापरेण-पूर्वापरसंकलनया 'अठासोइसुनाई अष्टाशीतिः सूत्राणि 'भवंतीतिमकरवायाई' भवन्तीत्याख्यातानि । उपसंहरन्नाह-'से त सुत्ताई' तान्येतानि सूत्राणि-त्वजिज्ञासितानि सूत्राण्येतान्येव ।। सूत्र जिन सिद्धान्त के अनुसार परस्पर निरपेक्ष हैं और आजीविक परिपाटी के अनुसार परस्पर सापेक्ष हैं। तथा ये बावीस सूत्र त्रैराशिक सूत्रपरिपाटी के अनुसार त्रिक नयिक हैं। अर्थात् राशिकों ने द्रव्यार्थिक, पर्यायार्थिक और उभयार्थिक के भेद से नय तीन प्रकार के माने हैं। सो ये ऋजुकादिक सूत्र इन तीन नयों वाले हैं ऐसी मान्यता त्रैराशिक मतबालों की है। तथा ये बावीस सूत्र जिनसिद्धान्त सूत्रपरिपाटी के अनुसार संग्रह, व्यवहार, ऋजुसूत्र और शब्द इन चार नयों से युक्त हैं ऐसी मान्यता स्याद्वादियों की हैं। इस प्रकार भिन्न२ मान्यता और छिन्न, अच्छिन्न नय युक्तता के अनुसार इन २२ सूत्रों के ४ से गुणा करने पर अट्ठासी ८८ भेद हो जाते हैं। इस तरह सूत्र का यह स्वरूप है। જૈન સિદ્ધાંત પ્રમાણે પરસ્પર નિરપેક્ષ છે, પણ એ જ બાવીસ સૂત્રે આજીવિક પરિપાટી પ્રમાણે પરસ્પર સાપેક્ષ છે. એ જ બાવીસ સૂત્રો રાશિક સૂત્ર પરિપાટી અનુસાર ત્રિ નયિક છે. એટલે કે ત્રિરાશિકો નયના આ ત્રણ ભેદ માને છે-દ્રવ્યાર્થિક, પર્યાયાર્થિક, ઉભયાર્થિક. તેથી ઐરાશિક મતવાદીઓમી એવી માન્યતા છે કે નાજુક દિ બાવીસ સૂત્ર એ ત્રણ નયવાળાં છે. તથા જિન સિદ્ધાન્ત સૂત્ર પરિપાટી પ્રમાણે તે બાવીસ સૂત્રો સંગ્રહ, વ્યવહાર, રાજુસૂત્ર અને શબ્દ, એ ચાર નોથી યુક્ત છે, એવી સ્યાદ્વાદીઓની માન્યતા છે. આ પ્રમાણે જુદી જુદી માન્યતાઓ અને છિન્ન અછિન નય યુકતતા પ્રમાણે તે ૨૨ સૂત્રોને ૪ વડે ગુણવાથી ૮૮ ભેદ થઈ જાય छ. सूत्रनुमा प्रमाणेनु २१३५ छे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #882

-
भावबोधिनी टीका. द्वादशाणस्वरूपनिरूपणम्
अथ तृतीयभेदमाह-से कि तं पुत्वगयं' अथ किं तत् पूर्वगतम् ? उत्तरयति-'पुव्वगयं' पूर्वगतं 'चउद्दसविहं पन्नत्तं' चतुर्दश विधं प्रज्ञप्तम्, अयं भाव:तीर्थकृतो हि तीर्थप्रवर्तनाकाले गणधरेभ्यः सकलसूत्राधारत्वेन पूर्व पूर्वगतं सूत्रार्थमेव भाषन्ते, तदनु गणधराः प्रथमं पूर्वगतमेवरचयन्ति तत आचारादिकम् । 'सव्वेसिं आयारो पढमो' इति तु स्थापनामपेक्ष्य मोच्यते, अक्षररचनापेक्षया तु पूर्वगतश्रुतमेव प्रथमम् । तत्पूर्वगतश्रुतं चतुर्दशविधं कथितम्। तदेवाह-'तं जहा' तद्यथा-प्रथमम् ' उप्पायपुव्वं ' उत्पादपूर्वम्-अत्र सर्वद्रव्याणां पर्यवाणां चोत्पादभावमङ्गीकृत्य प्रज्ञापना कृता । अस्य पदपरिमाणमेक कोटिः। द्वितीयम्'अग्गेणीयं' अग्रेणीयम्-अत्रहि सर्वेषां द्रव्याणां पर्यवाणां जीवविशेषाणां च अग्रंपरिमाण वर्ण्यते इत्यत इदं पूर्वमग्रेणीयम् । अत्र पण्णवतिलक्षाणि पदानि सन्ति। तृतीयं 'वीरियं' वीर्यप्रवादम्, अत्र कर्मसहितानां तद्रहितानां च जावाजीवानां वीर्य प्रोच्यते इत्यतोवीर्यपवादमेतदुच्यते। अस्य पदपरिमाणं सप्ततिलक्षात्मकम् । चतुर्थम्-'अत्थिनत्थिप्पवायं' अस्तिनास्तिप्रवादम्-यद्यल्लोके यथाऽस्ति यथा वा नास्ति अथवा स्याद्वादाभिप्रायेण तदेवास्ति तदेव नास्ति इत्येवं __ अब दृष्टिवाद का जो तीसराभेद पूर्वगत है उसके स्वरूप के विषय में शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! पूर्वगत का क्या स्वरूप है? उत्तरपूर्वगत१४चौदह प्रकार का है। उसके प्रकार ये हैं-उत्पादपूर्व इसमें समस्त द्रव्यों और पर्यायों की उत्पादभाव को लेकर प्ररूपणा की है। इसके पदो का परिमाण एक कोटि का है अर्थात् इसमें एक करोड पद हैं। अग्रणीयपूर्वइसमें समस्त द्रव्यों पर्यायों और जीव-विशेषों का परिमाण वर्णिअ हुआ है। इसमें छियानवे ९६ लाख पद है। वीर्यप्रवादपूर्व-इस में कर्म रहित और कर्म सहित जीवों की तथा अजीवों की शक्ति का कथन है। इसमें सत्तर ७० लाख पद हैं ३॥ अस्तिनास्तिपूर्व-इसमें जो २ वस्तु लोक में निस प्रकार से अस्तिरूप है अथवा जिस प्रकार से नास्तिरूप हैं इसका कथन
હવે દષ્ટિવાદના ત્રીજા ભેદ પૂર્વગતનું સ્વરૂપ જાણવાને માટે શિષ્ય પૂછે છે– હે ભદંતા પૂર્વગતનું સ્વરૂપ કેવું છે ? ઉત્તર પૂર્વગતના ૧૪ ભેદ છે તે આ પ્રમાણે छ-(१)उत्पाद पर्व-तमा समस्त द्रव्यो भने पर्यायनी उत्पादनावनी दृष्टिये ४३५९।। ४२पामा मावी छ. (२) अग्रेणीयपूर्व-तमा समस्त द्रव्यो, पायो भने पवि. शेषानु परिए। म १०यु छ. तभi ८६ am ५६ छे. (३) वीयप्रवादपूर्व-तेमा કર્મ રહિત અને કર્મસહિત છની તથા અજીની શકિતનું વર્ણન કર્યું છે. તેમાં ७० ला५ ५६ छ. (४) अस्तिनास्तिपर्व-तमा २२ १२तुम सोमा रे વિદ્યમાન છે અથવા જે પ્રકારે નાસ્તિરૂપ [અવિદ્યમાન છે તેનું કથન કર્યું છે. અથવા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #883

८६४
समवायाङ्गसत्रे
प्रवदति यत्तत् । अत्र पदपरिमाणं पष्टिलक्षात्मकम् । पञ्चमं 'नाणप्पवायं' ज्ञानप्रवादम् । अत्र मत्यादीनां पञ्चानां ज्ञानानां भेदप्ररूपणा यस्मादस्ति, तस्मादिदं पूर्व ज्ञानप्रवादमुच्यते । अत्र पदपरिमाणमेकपदन्यूनैकाकोटिः। षष्ठं 'सच्चप्पवायं' सत्यप्रवादम्-सत्यं-संयमः-सत्यवचनं वा, तद्यत्र सभेदं सप्रतिपक्षं च वर्ण्यते तत्सत्यप्रवादम्, तस्य पदपरिमाणं घडधिकैककोटिः। सप्तमम्-'आयप्पवायं' आत्म. प्रवादम्-यत्र नयदर्शनपूर्वकमात्माऽनेकधा वर्ण्यते तत् । तस्य पदसंख्या षडविशतिकोटिप्रमाणा। अष्टमं 'कम्मप्पवाय' कर्मपवादम्-ज्ञानावरणीयादिकमष्टविधं कर्म यत्र प्रकृतिस्थित्यनुभागमदेशादिभिर्मेंदेरितरैश्चोत्तरोत्तरभेदैर्वर्ण्यते तत् । पदपरिमाणं चास्य एकाकोटिरशीतिश्च सहस्राणि | नवम-'पञ्चक्खाणप्पवाय' प्रत्याहै। अथवा स्याद्वाद-सिद्धान्त के अभिप्राय से जो वस्तु अस्तिरूप है वही वस्तु नास्तिरूप भी है सो ऐसा क्यों है इस विषय का विचार है। इसके पदों आ परिमाण साठ ६० लाख हैं ४। ज्ञानप्रवादपूर्व-इसमें मति आदि ५ के भेदों की प्ररूपणा है। इसके पदों का परिमाण एक पद कम एक करोड है ५। सत्यप्रवादपूर्व- इसमें सत्य-संयम अथवा सत्यवचन अपने भेद और प्रतिपक्ष सहित वर्णित हुआ है। इसमें पदों का परिमाण एक करोड ६छह है। आत्मपवादपूर्व-इसमें नयसिद्धान्त को लेकर आत्मा का अनेक प्रकार से वर्णन किया गया है। इसमें छबीस २६ करोड पद है ७) कर्म प्रवादपूर्व-इसमें ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों का वर्णन प्रकृति, स्थिति, अनुभाग और प्रदेशबंध इन चार बंधों को और इनके और भी उत्तरोत्तर भेद प्रभेदों लेकर किया गया है। इसमें एक करोड अस्सी સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંત અનુસાર જે વસ્તુઓ અસ્તિરૂપ (વિદ્યમાન) છે એ જ વસ્તુઓ નાસ્તિરૂપ પણ છે” એવું શા માટે છે તે વિષય સમજાવ્યો છે તેમાં ૬૦ લાખ પદ છે ज्ञानप्रवादपूर्व-तमा भतिज्ञान माह पांय ज्ञानानी प्र३५ ४0 छ तेभा पहनु प्रभा २४ ४२१७मा मे छु छ. (६)सत्यप्रवादपर्व-तेमा सत्य-सयम अथवा સત્યવચનનું તેમને ભેદો તથા પ્રતિ પક્ષી સહિત વર્ણન કર્યું છે. તેમાં એક કરોડ मने छ पहे। छे. (७) आत्मप्रवादपूर्व-तेमा नयमितने मनुदक्षाने भने प्रारे आत्मानु १५ - ४थु छे. तेमा छवीस४२।७ ५६ छ. (८) कर्मप्रवादपूर्व-तेमां જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મોનું પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, અનુભાગ, અને પ્રદેશબંધ, એ ચાર બ ને તથા તેમના બીજા ઉત્તરોત્તર ભેદપ્રભેદોને અનુલક્ષીને વર્ણન કર્યું तभा मे रोड में सी २ ५६ छे. प्रत्याख्यानमवादपर्व-तमा समस्त प्रत्या.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #884

भावबोधिनी टीका. द्वादशाणस्वरूपनिरूपणम् ख्यानपवादम्-अत्र यतः सर्वप्रत्याख्यानस्वरूपं वर्ण्यतेऽत इदं प्रत्याख्यानपवा. दमुच्यते । अत्र पदसंख्या चतुरशीतिलक्षाणि । दशमं-'विजाणुप्पावाय' विद्या. नुपवादम्, विद्यानुभवादेऽने के विद्यातिशया वर्णिताः । तस्य पदपरिमाणमेका कोटिदशचलक्षाणि । एकादशम् 'अबझं' अबन्ध्यम्बन्थ्य-निष्फलम्, न बन्ध्य. मबन्ध्यं सफलमित्यर्थः, अत्र हि सर्वे ज्ञानतपः-संयमयोगाः शुभफलेन सफला वर्ण्यन्ते, अप्रशस्ताश्च प्रमादादिकाः सर्वेऽशुभफला वयेन्ते । अत इदमबन्ध्यमुच्यते । अस्य पदपरिमाणं पड़ विंशतिकोटिपरिमितम् । द्वादशं 'पाणाऊ' प्राणायु:अत्र आयुषः प्राणस्य च वर्णनं सभेदमुपदश्यन्ते, तथा अन्येऽपि च प्राणा उपदर्यन्ते । अस्य पदपरिमाणमेका कोटि: षट्पञ्चाशच्चलक्षाणि । त्रयोदशं 'किरि. याविसालं' क्रियाविशालं-क्रियाः कायिक्यादयः संयमक्रियाच्छन्द क्रियादयश्च, ताभिर्विशालं-विस्तीर्ण यत्तत् । अस्य पदपरिमाणं नकोटयः। चतुर्दशं 'लोकविदुसारं' लोकबिन्दुसारम्-इदं चास्मिन लोके श्रुतलोके वा बिन्दुरिवाक्षरस्य ८० हजार पद हैं ८ा प्रत्याख्यानप्रवादपूर्व-इस में समस्तपत्याख्यानों के स्वरूप का वर्णन किया गया है। इसके पदों की संख्या चौरासी ८४ लाख ९हैं। विद्यानुप्रवादपूर्व-इसमें विद्याओं के अनेक अतिशयों का वर्णन किया गया है। इसमें एक करोड दस १०लाख पद है१०) अवन्ध्यपूर्व-इसमें ज्ञान, तप ओर संयमयोग ये-सब शुभ फल वाले हैं और अप्रशस्त प्रमाद आदिक अशुभ फलवाले होते हैं इस विषय का वर्णन है। इसके पदों का परिमाण छवीस२६ करोड है ११॥ प्राणायुपूर्व-इसमें आयु और प्राणों का भेद सहित वर्णन है। तथा और भी प्राण इसमें कहे गये हैं। इसके पदों की संख्या एक करोड छप्पन ५६लाख है१२। क्रियाविशाल पूर्व-इसमें कायिकी आदि क्रियाओं का, संयम क्रियाओं का, और छंदक्रियाओ का विस्तृत वर्णन है। इसमें ९करोड पद हैं१३। लोकबिन्दुसार-अक्षर की भ्यानाना १३५नुन इयु छ. तमा ८४००००० (८४ ता५) ५४ छे. (१०) विद्यानुप्रवादपर्व-तमा विद्यामाना भने अतिशयोनु १ न यु छ.तमा ४२६स aum ५६ छ. (११) अबन्ध्यपूर्व-तभा ज्ञान, त५ भने संयमयो। शुभम जाया હોય છે. અને અપ્રશસ્ત પ્રમાદ આદિ અશુભફળદાયી હોય છે, એ વિષય સમજાવ્યું છે. (१२) प्राणायुपूर्व-तमा मायु भने प्राणोनु तमना ने सहित १ न यु छे. તથા બીજાં પ્રાણ પણ તેમાં બતાવ્યા છે. તેમાં એક કરોડ અને છપ્પન લાખ પદો છે. (१३) क्रियाविशालपूर्व-तमा थि: माहिया मानु सयम डियामानु, भने
यासानु विस्तृत वर्णन छे. तेमा ८ ४७ ५६ छ. (१४) लोकबिन्दुसार
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #885

८६६
समवायाङ्गसूत्रे सर्वोत्तम मिति, सर्वाक्षरसन्निपातप्रतिष्ठितत्वेन लोकविन्दुसारमुच्यते । अस्य पदपरिमाणमर्द्धत्रयोदशकोटयः। 'उप्पायपुव्वस्स णं' उत्पादपूर्वस्य खलु 'दस' दश 'वत्थू' वस्तूनि, निश्चितार्थाधिकारप्रतिबद्धोऽध्ययनसदृशो ग्रन्थविशेषो वस्तुप्रोच्यते, 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि, तथा 'चत्तारि' चत्वारि 'चूलियावत्थू' चूलिकावस्तूनि-चूडा इव चडाः, इह दृष्टिवादे परिकर्मसूत्रपूर्वगतानुयोगेष्वनुक्तार्थानां संग्रहपरा ग्रन्थपद्धतयश्चडाशब्देनाभिधीयन्ते, चडा एव चूलिकाः, डलयोरेकत्वस्मरणात्, तासां वस्तूनि । 'अग्गेणियस्स' अग्रेणीयस्य खलु 'पुव्वस्स' पूर्वस्य 'चोदसवत्थू' चतुर्दश वस्तूनि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि, तथा 'बारस' द्वादश 'चलियावत्थू' चूलिकावस्तूनि 'पन्नत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'वीरियप्पवायस्स णं पुवस्स' वीर्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'अट्टवत्थू' अष्टवस्तूनि ‘पन्नत्ताई' प्रज्ञप्तानि, तथा 'अट्ठ' अष्ट ' चूलियावत्थू' चलिकावस्तूनि 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'अत्थिणत्थिप्पवायस्स णं पुवस्स' अस्ति नास्तिप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'अट्ठारसवत्थू' अष्टादशवस्तूनि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि, तथा 'दस' दश 'चलियावत्थू' चूलिकावस्तूनि 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'नाणप्पबिन्दु की तरह यह इस लोक में अथवा श्रुतलोक में सर्वोत्तम है तथा समस्त अक्षरों के सन्निपाति संबंध-ये यह प्रतिष्ठित युक्त है। इसके पदों का परिमाण साढे बारह १२ करोड का है१४। उत्पादपूर्व की दश वस्तुएँ-निश्चित अधिकार से प्रतिबद्ध दस अध्ययनरूप हैं। तथा चार चूलिका वस्तुएँ ४ हैं। चूलिका वस्तुएँ वे ग्रन्थ पद्धतियां हैं कि जिनमें दृष्टिवाद, परिकर्म, सूत्र, पूर्वगत और अध्ययन इनमें नहीं कहे गये विषय का संग्रह किया गया है। इनकी जो वस्तुएँ हैं वे चूलिका वस्तुएँ हैं। अग्रेणीयपूर्व की चौदहवस्तुएँ हैं और १२ चूलिका वस्तुएँ हैं। वीर्यप्रवादपूर्व की आठ वस्तुएँ हैं और आठ ही चूलिका वस्तुएँ हैं। अस्ति नास्तिपवादपूर्व की १८ वस्तुएँ हैं और दस चूलिका वस्तुएँ हैं। ज्ञानप्रवादपूर्व की १२वस्तुए અક્ષરનાં બિન્દુની જેમ તે આલેકમાં અથવા શ્રુતલેકમાં સર્વોત્તમ છે. સમસ્ત અક્ષ રેના સન્નિપાતિ સંબંધથી તે પ્રતિ ઠત યુકત છે તેમાં ૧૨ કરોડ પ૦ લાખ પદ છે. ઉત્પાદ પૂર્વની દસ વસ્તુઓ ચોક્કસ વર્ણનથી પ્રતિબદ્ધ દસ અધ્યયન રૂપ છે, તથા ચાર ચૂલિકાવસ્તુઓ છે. ચૂલિકા વસ્તુઓ એવી ગ્રન્થપદ્ધતિ છે કે જેમાં દષ્ટિવાદ, પરિકર્મ, સૂત્ર, પૂર્વગત અને અધ્યયનમાં નહીં કહેવાયેલા વિષયને સંગ્રહ કરાશે છે. તેમાં આવતી જે વસ્તુઓ છે તેમને ચૂલિકાવસ્તુઓ કહે છે. અણીય પૂર્વની ચૌદ વસ્તુઓ છે. અને બાર ચૂલિકાવસ્તુઓ છે–વીર્યપ્રવાદ પૂર્વની આઠ વસ્તુઓ છે અને આઠ જ ચૂલિકાવસ્તુઓ છે.–અરિતનાસ્તિ પ્રવાદ પૂર્વની ૧૮ વસ્તુઓ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #886

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
८६७
"
वायस्स णं पुव्त्रस्स' ज्ञानप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'बारसवत्थू पण्णत्ता द्वादश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'सच्चप्पवायस्स णं पुव्वस्स' सत्यप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'दो वत्थू पण्णत्ताई' द्वे वस्तूनि प्रज्ञप्ते | 'आयप्पवायस्स णं पुव्वस्स' अत्मप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'सोलस वत्थू पण्णत्ताई' षोडशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'कम्म पवाय पुव्यस्स णं' कर्मप्रवादपूर्वस्य खलु 'तीसं वत्थू पण्णत्ताई' त्रिंशदवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'पञ्च्चक्खाणस्स णं पुव्वस्स' प्रत्याख्यानस्य खलु पूर्वस्य 'वीसं वत्थू पण्णत्ताई' विंशतिर्वस्तुनि प्रज्ञप्तानि । 'विज्जाणुष्पवायरस णं पुव्वस्स' विद्यानुप्रवादस्य खलु पूर्वस्य 'पन्नरस वत्थू पण्णत्ताई' पञ्चदशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'अवझस्स णं पुव्वस्स' अबन्ध्यस्य खलु पूर्वस्य 'बारस वत्थू पण्णत्ताई' द्वादशवस्तूनि प्रज्ञतानि । 'पाणाउस्स णं पुब्वस्स' प्राणायुषः खलु पूर्वस्य 'तेरसवत्थू' त्रयोदश वस्तूनि 'पण्णत्ताई' प्रज्ञप्तानि । 'किरियाविसालस्स णं पुव्वस्स' क्रियाविशालस्य खलु पूर्वस्य 'तीसं वत्थू पण्णत्ताई' त्रिंशवस्तूनि प्रज्ञप्तानि । 'लोगबिंदुसारस्स णं पुवस्स' लोकबिन्दुसारस्य खलु पूर्वस्य 'पणवीसं वत्थू पण्णत्ताई' पञ्चविं शतिस्तूनि प्रज्ञप्तानि । एतदेव संक्षेपेणाह -
" दस चोदस अट्ट अट्ठारसेव बारसदुवे य वत्थूणि । सोलस तीसा वीसा पन्नरस अणुष्पवायम्मि ||१|| बारस एकारसमे वारसमे तेरसेववत्थूणि । तीसा पुण तेरसमे चउदसमे पणवीसाओ || २ ||
हैं। सत्यप्रवादपूर्व की दो वस्तुएँ हैं। आत्मप्रवादपूर्व की १६ वस्तुएँ हैं। कर्मप्रवाद पूर्व की ३० वस्तुएँ हैं। प्रत्याख्यानप्रवादपूर्व की २० वस्तुए हैं। विद्या
प्रवादपूर्व की १५ वस्तुएँ हैं। अवध्यमवादपूर्व की १२वस्तुएँ हैं। माणायुप्रवाधपूर्व की १३ वस्तुएँ हैं। क्रियाविशालपूर्व की ३० वस्तुएँ हैं। लोकविन्दुसारपूर्व की २५ वस्तुएँ हैं। इसी विषय को सूत्रकार ने "दस चोहस" इत्यादि ३ गाथाओं द्वारा संक्षेप में दिखलाया है। यह पूर्वगत का स्वरूप हैं।
અને દસ ચૂલિકાવસ્તુ છે. જ્ઞાનપ્રવાદપૂર્વાંની ૧૨ વસ્તુએ છે. સત્યપ્રવાદપૂર્વની એ વસ્તુંએ છે. આત્મપ્રવાદપૂ`મી ૧૬ વસ્તુઓ છે. કમ પ્રવાદપૂર્વ'ની ૩૦ વસ્તુએ છે. પ્રત્યાખ્યાનપૂ· વની ૨૦ વસ્તુએ છે. વિદ્યાનુપ્રવાદપૂર્વ ની ૧૫ વસ્તુએ છે. અખ`ધ્યપ્રવાદપૂર્વ ની ૧૨ વસ્તુઓ છે. પ્રાણાયુ પ્રવાદપૂર્વની ૧૩ વસ્તુએ છે. ક્રિયાવિશાલ પૂર્વીની ૩૦ વસ્તુએ છે. લેાકजिन्दुसार पूर्वनी २५ वस्तुओ। छे, या विषयने सूत्रअ "दस चोइस" इत्याहि ત્રણ ગાથાઓ દ્વારા સંક્ષિપ્તમાં બતાવેલ છે. પૂગતનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #887

समवायाङ्गसूत्रे
%3
छाया-दश चतुर्दशाष्टाष्टादशैव द्वादश द्वे च वस्तूनि ।
षोडश त्रिशद् विंशतिः पञ्चदशानुप्रवादे ।।१।। द्वादशैकादशे द्वादशे त्रयोदशैववस्तूनि ।
त्रिंशत्पुनस्त्रयोदशे चतुर्दशे पञ्चविंशतिः ॥२॥ तथा-"चत्तारिदुवालस अट्ट चेच दस चेव चूलवत्थूणि ।
__ आइल्लाण चउण्डं चूलिआओ सेसाणं चूलियाणत्थि ॥३॥ छाया-चत्वारि द्वादशाष्ट चैव दश चैव चूलिकावरतूनि । __आदिमानां चतुर्णा चूलिका शेषाणां चूलिका न सन्ति॥३॥इति । उपसंहरन्नाह--'से शं पुव्वगयं' तदेतत्पूर्वगतम् ।।
अथ चतुर्थभेदमाह-'से किं तं अणुओगे' अथकोऽसावनुयोगः? उत्तरयति'अणुओगे' अनुयोगः-अनुकूलोऽनुरूपो वा योगः, सूत्रस्य स्वाभिधेयेन सह संबन्धोऽनुयोगः,स 'दुविहे पणत्ते' द्विविधः प्रज्ञप्तः, द्वैविध्यमेवाह 'तं जहा इत्यादिना 'तं जहा' तद्यथा 'मूलपढमाणुओगे य' गंडियाणुओगे य मूलप्रथमानुयोगश्च गीडकानुयोगश्च । तत्र पुनः पृच्छति-से किं तं मूलपढ़माणुओगे' अथ कोऽसौ मूल. प्रथमानुयोगः? उत्तरपति-'एत्थ णं' अत्र खलु मूलप्रथमानुयोगे इति परेणान्वयः, 'अरहंताणं भगवंताणं' अर्हतां भगवतां 'पूवभवा' पूर्वभवाः पूर्वजन्मानि 'देवलोगगमणाणि देवलोकगमनानि 'आउं' आयुः'चवणाणि' च्यवनानि 'जम्मणाणि' जन्मानि च 'अभिसेया' अभिषेकाः ‘रायवरसिरीओ' राजवरश्रियः 'सीयाओ' शिविकाः 'पव्वज्जाओं' प्रव्रज्याः 'तवा य' तपांसि च 'भत्ताई' भक्तानि 'केवलणाणुप्पा____ अब दृष्टिवाद का जो चौथा भेद अनुयोग है उसके स्वरूप के विषय में शिष्य पूछता है कि हे भदंत ! अनुयोग का क्या स्वरूप है ? उत्तरसूत्र का अपने वाच्यार्थ के साथ जो संबंध है उसका नाम अनुयोग है। यह अनुयोग दो प्रकार का कहा गया है। जैसे-मूलप्रथमानुयोग और गण्डिकानुयोग। वह मूल प्रथमानुयोग क्या है ? उत्तर-मूलप्रथमानुयोग में अहंत भगवंतों के पूर्वजन्म देवलोक गमन, आयु च्यवन, जन्म, अभिषेक, राजवरलक्ष्मी, शिबिकाएँ, प्रव्रज्याएँ, तपस्याएँ, भक्त, केवलज्ञान की
હવે દષ્ટિવાદના અનુયાગ નામના ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ સમજવાને માટે શિષ્ય પૂછે છે-હેભદન્ત ! અનુંયેગનું સ્વરૂપ કેવું છે? ઉત્તર-સૂત્રને પિતાના વાગ્યાથની સાથે જે સંબંધ હોય છે તેનું નામ અનુગ છે. તે અનુગના નીચે પ્રમાણે બે પ્રકાર છે-(૧)મૂલપ્રથમાનું વેગ અને(૨)ગડિકાનગ. તે મૂલપ્રથમાનુંયોગનું કેવું સ્વરૂપ છે? ઉત્તર-મૂલપ્રથમાનુગમાં અહત ભગવાનના પૂર્વજન્મ, દેવલોકગમન, આયુ२५वन. म, मनिषेध, २०१२सभी, शिमिया, प्रत्रयायो तपस्या-सो, मत,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #888

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् याय' केवलज्ञानोत्पाताश्च, 'तित्थपवत्तणाणि य' तीर्थप्रवर्त्तनानि च 'संघयणं' संहननं 'संठाणं' संस्थानम् 'उच्चत्तं' उच्चत्वम् 'आउं' आयुः 'वन्नविभागो' वर्णविभागः 'सीसा' शिष्याः गणाः 'गणहरा य' गणधराश्च 'अन्जा' आर्याः 'पवत्तणीओ' प्रवत्तिन्यः 'संघस्स चउव्विहस्स जंबावि परिमाणं' संघस्य चतुर्विधस्य यद्वाऽपिपरिमाणम्, 'जिणमणपज्जवओहिनाणसम्मत्त सुयनाणिणो य' जिन मन:-पर्यवावधिज्ञानसमस्तश्रुतज्ञानिनश्च-जिनाः के वलिनः, मन:-पर्यवावधिज्ञाने च समस्तश्रुतज्ञान च मनः पर्यवावधिज्ञानसमस्तश्रुतज्ञानानि, तानि सन्ति येषां ते मनःपर्यवावधिज्ञानसम्यकश्रुतज्ञानिनः-जिनाश्च मनःपर्यवधिज्ञानसमस्तश्रुतज्ञानिनश्चेति द्वन्द्वः, 'वाई' वादिनः 'अणुत्तरगई य' अनुत्तरगतयश्च तथा 'जत्तिया' यावन्तः 'सिद्धा' सिद्धाः 'पाओवगया य' पादपोपगताच, तथा-'जे जहिं ये यत्र 'जत्तियाई भत्ताई' यावन्ति भक्तानि 'छेयइत्ता' छेदयित्वा 'अंतगडा' अन्तकृतः 'मुणिवरुत्तमा' मुनिवरोत्तमाः 'तमरयओघविप्पमुक्का' तमोरज ओघविप्रमुक्ताः-तमोऽज्ञानमेव रज इव मलिनाकारकत्वात् , तस्य ओघः समूहस्ततो विप्रमुक्ताः सहिताः सन्तः 'सिद्धिपहं' सिद्धिपथं-=मुक्तिमार्गम्, कीदृशं मुक्तिमार्गम् ? 'अणुत्तरं' अनुत्तरम्-प्रधानं पुनरागमनरहित्वात् 'पत्ता य' प्राप्ताश्च, 'एए' एते-उपरिनिर्दिष्टाः 'अण्णेय' अन्ये च-अत इतरे च 'एबमाइया' एव मादिकाः-एवं रूपाः भावाः जीवादिपदार्था यथा भगवता 'कहिआ' कथितास्तथा 'आघविजंति' आख्यायन्ते-सामान्यतया विशेषतया वा कथ्यन्ते 'पण्णविजंति' उत्पत्ति, तीर्थप्रवर्तन, संहनन, संस्थान, उच्चत्व, आयु, वर्णविभाग, शिष्य, गण, गणधर, आर्य, प्रवर्तिनी, चतुर्विध संध का परिमाण, जिन-केवलज्ञानी, अबधिज्ञानी, समस्तश्रुत के पाठी, वादी, अनुत्तर विमानों में गमन, पादपोपगमन-संथारा धारण कर जितने सिद्ध हुए हैं वे, तथा जहां पर जितने भक्तों का अनशनद्वारा छेदन करके जितने मुनिवरोत्तम और रजः समूह से रहित होते हुए अनुत्तर-पुनरागमनरहित-मुक्ति मर्ग को प्राप्त हुए हैं वे सब वर्णित हुए हैं। तथा इन विषयों के अतिरिक्त जो इन्हीं કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ, તીર્થપ્રવર્તન સહનત, સંસ્થાન, ઉચ્ચત્વ, આયુ, વર્ણવિભાગ, शिष्या, ग, गधरे, मायः, प्रवृत्ति नी, यतुविध सधनु प्रमाण, नि-शानी, मन:पवज्ञानी, अवधिज्ञानी, समस्तश्रुतना sी, पाही, अनुत्तर विमाने मां गमन, પાદપોપગમન સ થાર ધારણ કરીને સિદ્ધગતિ પામેલા સિદ્ધો, તથા કર્મોનું અનશન દ્વારા છેદન કરીને જેટલા મુનિવરોએ કમરજથી રહિત થઈને અનુત્તર-પુનરાગમન રહિત-મુક્તિમાને પ્રાપ્ત કર્યો છે તે બધા વિષયોનું વર્ણન કર્યું છે. તથા તે વિષય સિવાયનાં પણ તેમના જેવા બીજા જે જે વિષય છે. તેમનું પણ આ મૂલ પ્રથ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #889

समवायाङ्गसूत्रे प्रज्ञाप्यन्ते वचनपर्यायेण नामादिभेदेन वा कथ्यन्ते 'परूविज्जंति' प्ररूप्यन्ते= स्वपरूपतः कथ्यन्ते, दयन्ते उपमानोपमेयभावादिभिः कथ्यन्ते, निदर्यन्ते = परानुकम्पया भव्यकल्याणापेक्षया वा निश्चयेन पुनः पुनदयन्ते, उपदयन्ते= उपनयनिगमनाभ्यां सकलनयाभिमायतो वा निःशङ्क शिष्यवुद्धौ व्यवस्थाप्यन्ते । 'से तं मूलपढमाणुओगे' स एष मूलप्रथमानुयोगः । 'से किंतं गंडियाणुओगे' अथकोऽसौ गण्डिकानुयोगः? 'गंडियाणुओगे' गण्डिकानुयोगः-एकवक्तव्यतार्था ऽधिकारानुगतावाक्यपद्धतयो गण्डिकास्तासामनुयोगोऽर्थकथनविधिसण्डिकानुयोगः, स 'अणेगविहे' अनेकविधः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः-कथितः, 'तं जहा' तद्यथा'कुलगरगंडियाओ' कुलकरगण्डिकाः-अत्र कुलकराणां विमलबाहनादीनां पूर्व विषयों जैसे दूसरे विषय हैं वे भी इस मूलप्रथमानुयोग में सामान्य विशेषरूप से वर्णित किये गये हैं। प्रज्ञापित हुए हैं, प्ररूपित हुए हैं। उपमान उपमेय भावादि द्वारा स्पष्ट किये गये हैं। बार२, भव्यजनो के कल्याण की भावना से अथवा अन्यजनों की अनुकंपा से कथित किये गये है। उपनयनिगमनों से अथवा समस्तनयों के अभिमाय से निःशंक-विना किसी संदेह के-शिष्यजनों की बुद्धि में स्थापित किये गये हैं। इस प्रकार से यह मूल प्रथमानुयाग का स्वरूप है। हे भदंत ! गंडिकानुयोग का क्या स्वरूप है ? उत्तर-गंडिकानुयोग अनेक प्रकार का कहा गया है। जैसे-एक ही विषय को लेकर जिसमें विचारधारा चलती है अर्थात्एकवक्तव्यता वाले अर्थाधिकार से युक्त जो वाक्यपद्धतियां हैं वे गंडिका कहलाती है। ये गंडिकाएँ अनेक प्रकार की होती है। इन गंडिकाओं के अर्थ की जो कथनविधि है वह गंडिकानुयोग है। यह गडिकानुयोग भी विविध प्रकार का होता है। जैसे-कुलकरगडिका-इसमें विमलवाहन आदि માનુગમાં સામાન્ય તથા વિશેષ પ્રકારે વર્ણન થયું છે, પ્રજ્ઞાપિત થયા છે, પ્રરૂપિત થયા છે, ઉપમાન ઉપમેય ભાવાદિ દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ કરાયું છે, ભવ્યજીના કલ્યા
ને માટે અથવા અન્ય જીવોની અનુકંપાથી તેમનું વારંવાર કથન કરાયું છે, ઉપનય નિગમનેથી અથવા સમસ્ત નાના પ્રમાણથી નિઃશંકપણે-સંદેહને સ્થાન ન રહે તે રીતે-શિષ્યને તે સમજાવવામાં આવેલ છે. આ મૂલપ્રથમાનુગનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. હે ભદત ! ચંડિકાનુગનું કેવું સ્વરૂપ છે ?
ગંડિકાનુયોગ અનેક પ્રકારનો છે, એક જ વિષયને અનુલક્ષીને જેમાં વિચારઘાસ ચાલે છે એટલે કે એક વકતવ્યતાવાળા અર્થાધિકારથી યુકત જે વાક્યપદ્ધતિ છે તેમને ચંડિકા કહે છે. તે ગંડિકાઓ અનેક પ્રકારની હોય છે. તે ગંડિકાઓના અર્થની જે કથનવિધિ છે તેનું નામ ચંડિકાનુગ છે. આ ચંડિકાનુગ પણ વિવિધ प्रारना डाय छे. २ (१) कुलकरगंडिका-तमा विमान मशिना
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #890

भावबोंधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम् जन्मादीन्यभिधीयन्ते । 'तित्थगरगंडियाओ' तीर्थकरगण्डिकाः 'गणहरगंडियाओ' गणधरगण्डिका: 'चकहरगंडियाओ' चक्रधरगण्डिकाः-आसु गण्डिसु तीर्थकरगणधरचक्रवर्तिनां पूर्वजन्मादीन्यभिधीयन्ते । 'दसारगंडियाओ' दशाहगण्डिकाः-समुद्रविजयादि वासुदेवान्तानामत्र पूर्वजन्मादिवर्णनम् । एवमेवेतरगण्डिकास्वपि त्तत्तद्वर्णनं विज्ञेयम् । 'बलदेवगंडियानो' बलदेवगण्डिकाः 'वासुदेवगंडियाओ' वासुदेवगण्डिकाः 'हरिवंसगंडियाओ' हरिवंशगण्डिकाः,'तवोकम्मगंडियाओ' तपःकर्मगण्डिकाः 'चितंतरगंडियानो' चित्रान्तरगण्डिकाः-चित्राः-अनेकार्थाः--अन्तरे-ऋषभाजिततीर्थकृतोरन्तरे या गण्डिकास्ताश्चित्रान्तरगण्डिकाः, अयं भावः-ऋषभाजितनाथयोरन्तरे ये शेषगतिगमनरहितास्तद्वंशजा नृपास्तेषां शिवगत्यनुत्तरोपपात. प्राप्तिप्रतिपादिका गण्डिकाश्चित्रान्तरगण्डिका अभिधीयन्ते। तथा उस्सप्पिणीगंडियाओ' उत्सर्पिणीगण्डिकाः 'ओसप्पिणीगंडियाओ , अवसपिणीगण्डिकाः, तथा ' अमरनरतिरियनिरयगइगमणविविहपरियट्टणाणुयोगे'
अमरनरतिर्यनिरयगतिगमनविविधपर्यटनानुयोग : अमरनरनिर्यनिरयगतिषु यद् गमनानि तत्र विविधानि यानि पर्यटनानि परिभ्रमणानि तेवाकुलकरों के पूर्वजन्म आदिक का कथन किया जाता है। तीर्थकरगडिकाइसमें तीर्थकर के पूर्वजन्म आदि का, गणधरगंडिका-इसमें गणधरों के पूर्वजन्म आदिका, चक्रधरगंडिका-इसमें चक्रवर्तियों के पूर्वजन्म आदि का, दशाहगंडिका-इसमें समुद्रविजय से लेकर बासुदेवों के पूर्वजन्म आदि का वर्णन किया गया होता है। इसी तरह से दूसरी गंडिकाओं में भी उस उस प्रकार का वर्णन किया गया जानना चाहिये। जैसे-बलदेवगंडिका, वासुदेवगंडिका, हरिवंशगंडिका, तपःकर्मगडिका, चित्रान्तरगंडिका, उत्सपिणीगंडिका, अवसर्पिणीगंडिका तथा अमर, नर, तिर्यञ्च, निरय-इन चार गतियों में जो गमन है उन गमनों में जो विविध पर्यटन हैं।
४-५ महिनु न छ. (२) तीर्थंकरगंडिका-तमा ता"शना पूनःम सानु, (३) गणधरगंडिका-तेमा धराना पूम मानिनु, (४) चक्रधरगंडिका-तमा यति याना पूनम मानि, (५) दशाहगंडिकाતેમાં સમુદ્રવિજયથી લઈને વાસુદેવના પૂર્વજન્મ આદિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એ જ પ્રમાણે બીજી ચંડિકાઓમાં પણ તે તે પ્રકારનાં વર્ણન કર્યા છે. જેમ કે બલદેવચંડિકા, વાસુદેવચંડિકા, હરિવંશચંડિકા તા:કર્મચંડિકા, ચિત્રાન્તર ગંડિકા, उत्सपिणी गडिl, २अवसपिणी 31, तथा अभ२ (३) न२, तियय, ना२४ी, એ ચાર ગતિથોમાં જે ગમન થાય છે અને એ ગમનમાં જે વિવિધ પર્યટન (પરિ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #891

समवायाङ्गसत्रे
मनुयोग: कथन विधिः, इति ‘एवमाइयाओ' एवमादिकाः 'गंडियाओ' गण्डिकाः 'आपविज्जति' आख्यायन्ते 'पण्णविनंति' प्रज्ञाप्यन्ते, 'परूविजंति, प्ररूप्यन्ते, 'दंसिग्नंति' दयन्ते, 'निदंसिज्नंति' निदर्श्यन्ते, 'उपदंसिज्जति' उपदयन्ते । 'से तं गंडियाणुयोगे' स एष गण्डिकानुयोगः। अथ पञ्चमं भेदमाह-'से किंतं चूलियाओ' अथ कास्ताश्चलिकाः? उत्तरयति-'जण्णं' यत्खलु 'आइल्लाणं चउण्हं पुव्वाणं' आदिमानां चतुणी पूर्वाणाम्-उत्पादादिमारभ्यास्तिनास्ति प्रवादान्तानां चतुणां पूर्वाणां 'चूलियाओ' 'चूलिकाः सन्ति, तथा 'सेसाई पुव्वाइं अचूलियाई परिभ्रमण है-उनके कथन की विधि इस प्रकार गंडिकानुयोग में इन गंडिकाओं का तथा इस तरह की और भी दूसरी गंडिकाओं का सामान्य विशे षरूप से कथन है उनकी प्रख्वणा है। "दंसिज्जंति, निदंसिज्जति उपदं सिज्जंति" इन पदों का अर्थ पहिले स्पष्ट किया जा चुका है। यही गण्डिकानुयोग है। तात्पर्य कहने का यह है जिस नामकी जो गंडिका है उसमें उसी विषय का पूर्णरूप से वर्णन है। चित्रान्तरगंडिका में ऋषभदेव और अंजितनाय के अन्तराल में जो उनके वंशज नृप हुए है उनकी शिवगति प्राप्ति का वर्णन तथा अनुत्तर विमानों में उत्पत्ति का कथन है। इस प्रकार यह गडिकानुयोग है।
___ दृष्टिवाद का जो पांचवां भेद चूलिका है उसके विषयमें शिष्य पूछता है हे भदंत ! चूलिका का क्या स्वरूप है ? उत्तर-उत्पादपूर्व से लेकर अस्तिनास्तिप्रवाद पूर्वतक के चार पूर्वो की चूलिकाएँ हैं। बाकी के पुणे ભ્રમણ થાય છે તેમનું કથન પણ તે પ્રકારની ગંડિકાઓમાં કરવામાં આવ્યું છે. ઉપરોકત ગંડિકાઓ તથા તેમના જેવી બીજી ચંડિકાઓનું કથન પણ ગંડિકાનું योगमा सामान्य तथा विशेष३५ थयु छ, 'परूविज्जंति, दंसिज्जंति, निदसिज्ज,ति, उवसिज्जंति, मा पहना अथ गण स्पष्ट ४२वामा माव्या छे. ગડિકાનુયે ગનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે નામની જે ગંડિકા હોય છે તેમાં તે વિષયનું પુરેપુરું વર્ણન કર્યું હોય છે. ચિત્રાન્તર ગંડિ કામાં રાષભનાથ અને અજિતનાથના વચગાળાના કાળમાં તેમના વંશજ જે નૃપે થયા છે તેમની શિવગતિ પ્રાપ્તિનું તથા અનુત્તર વિચામાં ઉત્પત્તિનું કથન કર્યું છે. ચંડિકાનુગ આ પ્રકાર છે.
' હવે દૃષ્ટિવાદના પાંચમાં ચૂલિકા નામના ભેદ વિષે શિવ પૂછે છે-કે છે मत ! यूलिनु ॐ २१३५ छ ?
ઉત્તર-ઉત્પાદપૂર્વથી લઈને અતિનારિત પ્રવાદ પૂર્વ સુધીના ચાર પૂર્વને ચૂલિકાઓ છે. બાકીનાં પૂર્વોની ચૂલિકાઓ નથી. ચૂલિકાનું એ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #892

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गस्वरूपनिरूपणम्
शेषाणि पूर्वाणि अचूलिकानि सन्ति, 'से तं चूलियाओ' ता एतालिकाः 'दिट्टिवायरस णं' दृष्टिवादस्य खलु 'परिता' परीताः = संख्येयाः 'वायणा' वाचना: 'संखेजा अणुओगदारा' संख्येयान्यनुयोगद्वाराणि 'संखेज्जाओ पडिबत्तीओ' संख्येयाः प्रतिपत्तयः, 'संखेज्जाश्रो' संख्येयाः 'निजत्तीओ' निर्युक्तयः 'संखेज्जा सिलोगा' संख्येयाः, श्लोकाः, 'संखेज्जाओ संगहणीओ' संख्येयाः संग्रहण्यः, ' से णं' स खलु = दृष्टिवादः खलु 'अंगडयाए' अङ्गार्थतया 'बारसमे अंगे' द्वादशमङ्गम्, अत्र 'एंगे सुयक्खंधे' एकः श्रुतस्कन्धः 'चउदसपुब्वाई' चतुदेशपूर्वाणि 'संखेज्जा वत्थू' संख्येयानि वस्तूनि 'संखेज्जा चूलवत्थू' संख्येयानि चलवस्तूनि, 'संखेज्जा पाहुडा' संख्येयानि प्राभृतानि = ग्रन्थांश विशेषाः 'संखेज्जा पाहुडपाहुडा' संख्येयानि माभृतमाभृतानि=प्राभृतस्य - ग्रन्थांशविशेषस्य प्राभृतानि=अंशविशेषाः प्राभृतप्राभृतानि 'संखेज्जाओ' संख्येयाः 'पाहुडियाओ' प्राभृतिकाः 'संखेज्जाओ पाहुडपाहुडियाओ' संख्येयाः प्राभृतमाभृतिकाः, 'संखेज्जाई पयस्य सहरसाई' संख्येयानि पदशतसहस्राणि 'पयगेणं' पदाग्रेण = पदपरिमाणेन 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । तथाऽत्र 'संखेजा अक्खरा' संख्येयान्यक्षराणि, 'अनंता गमा' अनन्ता गमाः, 'अणता पज्जवा' अनन्ताः पर्यवाः 'परित्ता तसा ' परीता:= असंख्यातास्त्रसाः 'अनंता थावरा' अनन्ताः स्थावराश्च सन्ति । उपरिनिर्दिष्टाः की चूलिकाएँ नहीं है। यही चूलिका का स्वरूप है । दृष्टिवाद की संख्यात वाचनाएँ हैं। संख्यात अनुयोगद्वार हैं। संख्यात प्रतिपत्तियां हैं। संख्यात नियुक्तियां हैं। संख्यात श्लोक है। संख्यात संग्रहणियां हैं अंगार्थ की अपेक्षा यह १२वां अंग है। इसमें एक श्रुतस्कंध है। चौदह पूर्व हैं। संख्यात वस्तुएँ हैं। संख्यात चूल वस्तुएँ है। संख्यातप्राभृत है। ग्रान्थांश विशेषों का नाम प्राभृत हैं। संख्यात प्राभृतमाभृत हैं। ग्रन्थांश विशेष के जो अंश विशेष हैं वे प्राभृतप्राभृत हैं। संख्याप्राभृतिकाएँ हैं। संख्यात प्राभृतप्राभृतिकाएँ हैं। पदपरिमाण की अपेक्षा इसमें संख्यात हजार पद हैं। संख्यात अक्षर हैं, अनंत गम हैं, अनंत पर्यायें हैं, असंख्यात त्रस हैं, अनंत स्थावर है। ये દૃષ્ટિવાદની સખ્યાત વાચનાએ છે, સખ્યાત અનુયાગ દ્વાર છે, સંખ્યાતપ્રતિપત્તિયે છે, સખ્યાત નિયુકિતયેા છે, સખ્યાત લેાકેા છે, અને સખ્યાત સંગ્રહણિયા છે. અંગાની અપેક્ષાએ તે ખારમુ અંગ છે. તેમાં એક શ્રુતસ્કંધ છે, ચૌદ પૂર્વ છે, સખ્યાત વસ્તુએ છે, સયખત ચૂલિકાવસ્તુએ છે, સખ્યાત પ્રાભૂતિકાએ છે, અને સખ્યાત પ્રાકૃતપ્રાકૃતિકાઓ છે. ગ્રંથાંશવિશેષનુ નામ પ્રાભૂત છે. ગ્રન્થાંશવિશેષાના જે અ'શ વિશષા હેાય છે તેમને પ્રાભૃતપ્રામૃત કહે છે. તેમાં સંખ્યાત હજાર પદ્મ છે, સખ્યાત અક્ષરા છે, અનત ગમ છે, અનંત પર્યાય છે, અસ`ખ્યાત ત્રસ છે, અને અનંત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८७३

Page #893

८७४
समवायाङ्गसूत्रे
सर्व 'जिणपण्णत्ता' जिनप्रज्ञप्ता भावाः 'स सया' शाश्वताः-द्रव्यार्थतयाऽविच्छेदेन प्रवृत्त्या नित्या:, 'कडा कृताः-पर्यायार्थतया प्रतिसमयमन्यथात्वावाप्या कृताः 'णिबद्धा' निबद्धाःसूत्र एव ग्रथिताः, तथा 'णिकाइया' निकाचिताः-नियुक्त संग्रहणी हेतूदाहरणादिभिः प्रतिष्ठिताश्च अत्र 'आपविजंति' आख्यायन्ते 'पण्णविज्जति' प्रज्ञाप्यन्ते 'परूविज्जति' पसायन्ते 'दसिज्जति' दयन्ते-उपमानोपमयभावादिभिः कथ्यन्ते, 'निदंसिज्जति' निदान्ते=परानुकम्पया भव्यजनकल्या. णापेक्षया वा निश्चयेन पुन:पुनर्दश्यन्ते, उपदश्येन्ते=उपनयनिगननाभ्यां सकलनयाभिमायतो वा शिष्यबद्धौ निःशङ्क व्यवस्थाप्यन्ते । संपति दृष्टिवादागाध्ययनफलमाह-'से' सा-दृष्टिवादाङ्गस्याध्येता 'एवं आया' एवमात्मा-अस्मिन भावतः सम्यगधीते सति एवमात्मा भवति, तदुक्त क्रियापरिणामपरिणमनादात्मऊपर में निर्दिष्ट किये गये समस्त जिन प्रज्ञप्त भाव द्रव्यार्थता की अपेक्षा से नित्य हैं, पर्यायार्थता की अपेक्षा से अनित्य हैं। सूत्र में ही ग्रथित होने के कारण निबद्ध हैं। नियुक्ति, संग्रहणी, हेतु और उदाहरण इनके द्वारा इनकी प्रतिष्ठा की गई है अतः निकाचित हैं। इन समस्त जिन प्रज्ञप्त भावों का इस सूत्र में सामान्य और विशेष रूप से कथन है, परूपणा है, उपमान उपमेय भाव आदि द्वारा इनकी पुष्टि की गई है। दूसरे जीवों की दया से अथवा भव्यजनों के कल्याण की कामना से इन्हें बार२ इसमें कहा गया है। उपनय और निगमन इन दोनों के अथवा सकल नयों के अभिप्राय के अनुसार शिष्यजनों की बुद्धि में इन्हें इस तरह स्थापित कर दिया है कि जिससे उन्हें इनके विषय में किसी भी प्रकार का संदेह न रहे। जो इस दृष्टिचाद अंग का भावसहित अध्ययन कर लेता है वह इस अंग में कथिन क्रियारूप परिणाम से परिસ્થાવર છે. ઉપરોકત સમરત જિનપ્રજ્ઞપ્ત ભાવે દ્રથાર્થતાની અપેક્ષાએ નિત્ય છે, અને પર્યાયાર્થતાની અપેક્ષાએ અનિત્ય છે. સૂત્રમાં ગ્રંથિત હોવાને કારણે નિબદ્ધ છે, નિર્યુક્તિ, સ ગ્રહણીઓ, હેતુ અને ઉદાહરણો દ્વારા તેમનું નિરૂપણ કરાયું છે. તેથી તે ભાવે નિકાચિત છે આ બધા જિનપ્રજ્ઞપ્ત ભા નું આ સૂત્રમાં સામાન્ય તથા વિશેષરૂપે કથન થયું છે, પ્રરૂપણા થઈ છે, ઉપમાન ઉપમેય ભાવાદિ દ્વારા તેમની પુષ્ટિ કરી છે. અન્યજીવો પ્રત્યેની અનુકંપાથી અને ભવ્યના કલ્યાણની કામનાથી તેમનું વારંવાર કથન કર્યું છે ઉપનય અને નિગમન એ બંનેના અથવા સમસ્ત નયે ના અભિપ્રાય અનુસાર શિષ્યોના મગજમાં તે એવી રીતે ઉતારવામાં આવ્યા છે કે તેમના મનમાં કોઈ પણ પ્રકારનો સંદેહ રહે નહીં. જે આ દૃષ્ટિવાદ અંગનું ભાવપૂર્વક અધ્યયન કરે છે તે આ અંગમાં કથિત ક્રિયારૂપ પરિણામથી પરણમિત થવાને કારણે આત્મસ્વરૂપ થઈ જાય છે. “ક્રિયારૂપ સાર વાળું જ્ઞાન જ શ્રેયસ્કર હેય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #894

भावबोधिनी टीका. द्वादशास्वरूपनिरूपणम्
स्वरूपो भवतीत्यर्थः । एवं 'क्रियासारमेव ज्ञानं श्रेयस्कर' मिति ख्यापयितुं क्रियापरिणाममभिधाय सांप्रतं ज्ञानमधिकृत्याह - ' एवं णाया' एवं ज्ञाता, अय भावः इदमधीत्य सर्वपदार्थसार्थज्ञायको भवति । तथा एवं विष्णाया' एवं विज्ञाता - एवम् = अमुना प्रकारेण विज्ञाता = विविधज्ञानवान् भवति । ' एवं ' अनेन प्रकारेणात्र साधूनां 'चरणकरणपरूवणा' चरणकरणमरूपणा 'आयविज्जइ' आख्यायते । उपसंहरन्नाह - ' से तं दिट्टिवाए' स एष दृष्टिवाद: । ' से त दुबालसंगे' गणि पिडगे' तदेतद् द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् = आचाराङ्गादि दृष्टिवादान्तद्वादशाङ्गयुक्त गणिपिटकरूपः प्रवचन पुरुष एष एव विज्ञेयः || सू० १९१||
८७५
साम्प्रतं द्वादशाङ्गविराधनाऽऽराधनाजनितं त्रैकालिकं फलमुपदर्शयति-'इच्चेइयं दुबालसंगं' इत्यादि ।
मूलम् – इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं अतीतकाणे अनंता जीवा आणाए विराहित्ता चाउरंत संसारकतारं अणुपरियहिंसु, इच्चेइयं दुवालसंग गणिपिडगं पडुप्पण्णे काले परित्ता जीवा आणाए विराहित्ता चाउरंत संसारकं तारं अणुपरियहंति, इच्चेइयं दुवालसंगं गणि
म जाने के कारण उस आत्मस्वरूप हो जाता है। 'क्रियारूप सार वाला ज्ञान ही श्रेयस्कर होता है' इस बात को प्रकट करने के लिये क्रिया परिणाम का कथन कर अब ज्ञान को लेकर सूत्रकार कहते हैं कि जो इसका अच्छी तरह से अध्ययन कर लेता है वह समस्त पदार्थों का ज्ञाता बन जाता है। इस तरह वह विविध प्रकार के ज्ञानों से शोभित होने लगता है। इस प्रकार से इस सूत्र में साधुओं के चरण और करण की प्ररूपणा कही गई है। यही दृष्टिवाद का स्वरूप है इस प्रकार से गणिपिटक रूष द्वादशांग से - आचारांग से लेकर दृष्टिवाद तक के अंगों से युक्त यह प्रवचनरूप पुरुष है ऐसा जानना चाहिये ||सू० १८४ ॥
છે” એ વાતને પ્રગટ કરવાને માટે ક્રિયાપરિણામના ઉલ્લેખ કરીને હવે જ્ઞાની અપેક્ષાએ સૂત્રકાર કહે છે કે જે આ અંગનુ' સારી રીતે અધ્યયન કરે છે તે સમસ્ત પદાર્થોના જ્ઞાતા બની જાય છે. અને એ રીતે વિવિધ પ્રકારનાં જ્ઞાનાથી તેની શાભા વધે છે. આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાં સાધુએનાં ચરણ અને કરણની પ્રરૂપણા કરી છે. દૃષ્ટિવાદનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે. આ રીતે આચારાંગથી લઇને દૃષ્ટિવાદ અંગ સુધીના બાર અંગેાથી યુકત ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગથી યુકત આ પ્રવચનરૂપ પુરુષ છે સૂ. ૧૮૪૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #895

८७६
समवायाङ्गसूत्रे
पिडगं अणागए काले अणंता जीवा आणाए विराहित्ता चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरियहिस्संति। इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं अती. तकाले अणंता जोवा आणाए आराहित्ता चाउरंतसंसार तावीइ. वइंसु, एवंपडुप्पण्णेऽवि, एवं अणागएऽवि। दुवालसंगे णंगणिपिडगे ण कयावि णत्थि, एवं अणागएऽवि । दुवालसंगे गं गणिपिडगे ण कयाविणत्थि, ण कयावि णासी, ण कयावि ण भविस्सइ, भुवि च भवइ य, भविस्सइ य, अचले धुवे णिइए सासए अक्खए अव्वए अवट्टिए णिच्चे, से जहा णामए-पंच अस्थिकाया ण कयाइ ण आसि, ण कयाइ णत्थि, ण कयाइ ण भविस्संति, भुवि च, भवति, य, भविस्संति य, अयला धुवा णिइया सासया अक्खया अव्वया अवट्टिया णिच्चा, एवामेव दुवालसंगे गणिपिडगे ण कयाइ ण आसि, ण कयाइ णत्थि ण कयाइ ण भविस्सइ च, अयले धुवे जाव अवट्रिए णिच्चे । एत्थणं दुवालसंगे गणिपिडगे अणंता भावा, अणंता अभावा, अणंता हेऊ, अणंता अहेऊ, अणंता कारणा, अणंता अकारणा, अणंता जीवा, अणंता अजीवा, अणंता भवसिद्धिया, अणंता अभवसिद्धिया, अणंता सिद्धा, अणंता असिद्धा, आघविज्जति, पण्णविजंति, परूविजति, दंसिजंति, निदंसिज्जंति, उवदंसिजति । एवं दुवालसंगं गणिपिडगं इति ॥सू० १८५॥ ___ जो पुरुष इस गणिपिटक रूप की आराधना करते हैं, तथा जो इसकी विराधना करते हैं उन्हें तीनों कालों में-भूत, भविष्यत् और वर्तमान
જે પુરુષ આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની આરાધના કરે છે, તથા જે તેની વિરાધના કરે છે તેમને ત્રણે કાળમાં-ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનમાં કેવું ફળ પ્રાપ્ત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #896

भावबोधिनी टीका. द्वादशा विराधनाऽऽराधनाजनितफलनिरूपणम् ८७७ इन तीनों समयों में कैसा फल प्राप्त होता है, इस वस्तु को सूत्रकार प्रकट करते हैं
शब्दार्थ-(इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटकं-इस द्वादशांगरूप गणिपिटक की (आणाए) अज्ञया (विराहिता) विराध्य-विराधना करके (अणंता जीवा अतीतकाले) अनंता: जीवाः अतीतकाले-अनंत जीव भूतकाल में(चाउरंतसंसारकतारं) चातुरन्त ससार कान्तारं चारगति वाली संसाररूप अटवी में (अणुपरियटिस) अन्वपर्याटन्परिभ्रमण किया है, (इच्चेइयं दुवालसंगपणिडगं) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटकइस द्वादशांगरूप गणिपिटक की (पडुप्पण्णे काले) प्रत्युप्तन्नकाले-वर्तमानकाल में (परित्ता-जीबा) परिताः जीवाः-संख्यात जीव (आणाए विराहित्ता)अज्ञया विराध्य-आज्ञा की विराधना करके (चाउरंतसंसारकंतारं) चातुरन्त संसार कान्तारं-वारगतिरूप-संसार अटवी में (अणुपरियति) अनुपर्यटन्ति-परिभ्रमण करते हैं। (इच्चेइय दुवालसगं गणिपिडगं) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटकइस द्वादशांगरूप गणिपिटक की (अणागए काले)-अनागते काले-भविष्यत् काल में (अणंता जीवा) अनन्ता जीवा:-अनंत जीब (आणाए विराहिय आज्ञया विराध्य-आज्ञा की विराधना करके (चाउरंतसंसारकंतारं-चार થાય છે, એ બાબત હવે સૂત્રકાર બતાવે છે
शा-(इच्चेइयं दुवालसंग गणिपिडगं) इत्येतंद्वादशांगं गणिपिटकमा शा1३५ णिपिटनी (आणाए) अज्ञया-मज्ञानी (विराहित्ता) विराध्यविराधना ४२वाथी ( अणंता जीवा अतीत काले)-अनंताः जीवाः अतीतकालेलतामा मन छोये (चाउरंतसंसारकंतारं ) चातुरन्तसंसारकान्तारंयातिवाणी ससा२ ३५ो सटवीमा (अणुपरियटिंसु) अन्वपर्याटन-परिश्रम ४यु छ, (इन्चेइयं दुवालसगं गणिपिडगं) इत्येतम् द्वादशांगं गणिपिटकं - 20 Ein३५ पिटनी (आणाए विराहित्ता) आज्ञया विराध्य-माज्ञानी विराधना धरीने (पडुप्पण्णे काले) प्रत्युप्तन्नकाले-पतमान मां (परित्ता जीवा) परीताःजीवाः-सध्यात । (चाउरंतसंसारकंतारं) चातुरन्तसंसारकान्तारं-या गति३५ सा२३पी बीमा (अणुपरियटृति) अनुपर्यटन्ति-परिन भय ४२ छे. (इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटक
मा शा॥३५ गणिपिटनी (आणाए विराहिय) आज्ञया विराध्य-माज्ञानी पिराधना ४शन (अणागए काले)अनागते काले-भविष्यमा (अणंता जीवा) अनन्ता जीवाः मनन्त चाउरंतसंसारकंतारं) चातुरन्तसंसारकांतारं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #897

८७८
समवायाङ्गसूत्रे
गतिरूप संसार अटवी में (अणुपरियहिस्संति) अनुपर्यटिष्यन्ति-परिभ्रमण करेंगे। (इच्चेइयं दुवालसंग) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटकं-इस द्वादशांगरूप गणिपिटक की (अतीत काले) अतीते काले-भूतकाल में (आणाए आराहिता) आज्ञया आराव्य-आज्ञा की आराधना करके (अणंत्ता जीवा) अनन्ता जीवा:अनन्त जीव (चाउरंत-संसारकंतारं) चातुरन्तसंसारकान्तारं-चारगतिरूप संसार अटवी से (बीइ वइंसु) व्यत्यव्रजन-पार हो गये हैं। (एवं पड़प्प ण्णेऽवि, एवं-अणागएऽवि) एवं प्रत्युत्पन्नेऽपि, एवं अनागतेऽपि-इसी तरह जो मनुष्य इस द्वादशांगरूप गणिपिरक की आज्ञा का आराधन कर रहे हैं और भविष्य में आराधन करेंगे वे इस चातुरन्त संसाररूप अटवी से पार हो रहे हैं और पार हो जावेंगे। (दुवालसंगे णं गणिपिडगे)द्वादशांगः खलु गणिपिटकः-द्वादशांगरूप गणिपिटक (ण कयावि णत्थि) न कदापिनास्ति-पहिले कभी भी नहीं था ऐसी बात नहीं है, (ण कयावि णासी) न कदापि नासीत-कभी नहीं था ऐसी बात नहीं है अर्थात पहिले भी था, (ण कयाविण भविस्सइ) न कदापि न भविष्यति-भविष्यत्काल में नहीं रहेगा ऐसी बात नहीं है अर्थात भविष्य में भी हमेशा रहेगा। इसी अर्थ को फिर कहते है-(भुविं च) अभूच्च-यह गणिपिटक पहिले भी था याति३५ संसा२४ाननमा (अणुपरियटिस्संति) अनुपर्यटिष्यन्ति-५ २भ्रम ४२शे, (इच्चेइयं दुवालसंगं गणिपिडगं) इत्येतं द्वादशांगं गणिपिटकं--मा ali॥३५ ५टनी (आणाए आराहिता) आज्ञया आराध्य-माज्ञानी माराधना ४शन (अतीते काले) भूतimi (अणंता जीवा) अनंताजीवाः मनन्त वो ( चाउरंतसंसारकंतारं ) चातुरन्तसंसारकान्तारं-याति३५ संसार २५८वीने (वीइवइंसु) व्यत्यव्रजन्-पा२ ४२री गया छे (एवं पडुप्पण्णेऽवि, एवं अणागएऽवि) एवं प्रत्युत्पन्नेऽपि, एवं अनागतेऽपि-मने २ मनुष्यो વર્તમાનકાળમાં આ દ્વાદશાંગરૂપ ગણિપિટકની આરાધના કરે છે અને ભવિષ્યમાં આરાધના કરશે તેઓ ચારગતિરૂપ આ સંસાર અટવીને પાર કરી રહ્યાં છે અને पा२ ४२२. (दुवालसंगे गं गणिपिडगे) द्वादशांगः खलु गणिपिटक -दाह. शा॥३५ पिट (ण कयावि णत्थि) न कदापि नास्ति-५i xही ५ न तुमेवी पात नथी, (ण कयावि णासी) न कदापि नासीत्-५i ४याश्य न तु मेवी वात नथी थेट 3 ते ५i पए तुः, (ण कयावि ण भविस्सइ)न कदापि न भविष्यति-भविष्यमा तेनु मस्तित्व नही डाय सेम પણ નથી એટલે કે ભવિષ્યમાં પણ અવશ્ય રહેશે જ, એજ અર્થને ફરી સૂત્રકાર ४ छ-(भुवि च) अभूच्च-24 पट४ पडेट ५५ तुः, (भइय) अस्ति च
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #898

भावबोधिनी टीका. द्वादशाविराधनाऽऽराधनाजनितफलनिरूपणम् ८७९ (भवइ य) अस्ति च-वर्तमान में भी है (भविस्सइ य) भविष्यति च- भविष्य में भी रहेगा। इसलिये यह गणिपिटक (अयले) अचल:-कालत्रय में भी इसका सद्भाव रहता है (धुवे) ध्रुवः-मेरुपर्वत आदि की तरह यह ध्रुव है (णिईए) नियतः-जीवंद्रव्य की तरह निश्चित है (सासए) शाश्वतःसमय आवलिका आदि में कालवचन की तरह यह शाश्वत है (अक्खए) अक्षयः-गंगा सिन्धु नदी के प्रवाह में पद्महूद की तरह यह बाचना आदि देने पर भी क्षयरहित है। (अव्वए) अव्ययः-मानुषोत्तर पर्वत से बहिर्वर्ती समुद्र की तरह यह अव्यय है। (अवट्टिए) अवस्थित:-जिस प्रकार अपने प्रमाण में जंबूद्वीप आदि अवस्थित है उसी प्रकार यह भी अपनी मर्यादा में अवस्थित है। (णिच्चे) नित्यः-आकाश की तरह नित्य है। (से जहाणामए) तद् यथानामकम्-जिस प्रकार (पंच अस्थिकाया) पञ्चास्तिकाया:-धर्मास्तिकायादिक पांच (ण कयाषि ण आसी) न कदापि नासीत-कभी नहीं थे यह बात नहीं है किन्तु हमेशा थे (ण कयाइ णस्थि) न कदापि न सन्तिकभी नहीं है यह बात नहीं है अर्थात् नित्य हैं (ण कयाइ ण भविस्संति) न कदापि न भविष्यन्ति-भविष्यत काल में नहीं होंगे यह भी मान्य नहीं हो सकता है। अर्थात् होंगे हो। (भुवि च) अभूवन्--पांचों ही अन्तिकाय पतमानमा ५० छ, भने (भविस्सइ य) भविष्यति च-लविष्याणमा ५५ २२शे, तेथी 24 पि८४ (अयले) अचल:-मय छ-
त्र णमा तेनु मस्तित्व २२वानु छ, (धुवे) ध्रुवः-२ प त माहिनी मते ध्रुव छ. (णिईए) नियतः
पद्र०यनी म त निश्चित छे, (सासए) शाश्वतः-समय मावलि माहिमा जयननी म ते शाश्वत छे, (अक्खए) अक्षय:-10 सिधु नदीना प्रवाहमा पाणी वा छतां पाडू म मक्षय २४ छ तम ते ५ अक्षय छे. (अन्वए) अव्यया-भानुषोत्तर ५ तनी महारना समुद्रनी भ ते सव्यय छे. (अवद्विए) अवस्थितः-२म पातानी भर्याहामा ५ मा Aalia छ तेम ते ५ पोताना भाडामा अपस्थित रहेस छ. (णिच्चे) नित्यः- शनी भनित्य छे. (से जहाणामए) तद् यथा नामकन्- (पंच अत्थिकाया) पश्चास्तिकायाःधर्मास्तिय २६ पांय मस्ताये। (ण कयावि ण आसी) न कदापि नासीत्४६] - Sai मेवी पात नथी, ५ मेश तi ar (ण कयाइ जत्थि) न कदापि न सन्ति-तमनु मस्तित्व नथी सेवी पात ५५ नथी थेटले ते नित्य छ, (ण कयाइ ण भविस्संति) न कदापि न भविष्यन्ति-भविष्यमा તે નહીં હોય એ વાત પણ માની શકાય તેમ નથી, એટલે કે ભવિષ્યમાં પણ शे 7. (भूविं च, भवंति य, भविस्संति य) अभूवन् , भवन्तिच, भविष्यन्ति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #899

८८०
समवायाङ्गसूत्रे थे (भवति य) भवन्ति च-हैं (भविस्संति य) भविष्यन्ति च-रहेंगे ही, (अयला) अचला-ये अचल हैं, (धुवा) ध्रुवाः-ध्रुव हैं, (गिइया) नियताःनियत हैं, (सासया) शाश्वता-शाश्वत है, (अक्खया) अक्षयाः-अक्षय हैं, (अव्वया) अव्ययाः-नाश रहित है (अवट्ठिया) अवस्थिताः-अवस्थित हैं, (णिच्चा) नित्याः-नित्य हैं (एवामेष) एवमेव-इसी तरह से (दुवालसंगेगणिपिडगे) द्वादशांगो गणिपिटकः-यह द्वादशांगरूप गणिपिटक (णक याइ ण आसि) न कदापि नासीत्-कभी नहीं थे यह बात नहीं है, (ण कयाइ ण णत्थि) न कदापि नास्ति-कभी नहीं है यह बात नहीं है, (ण कयाइ ण भविस्सइ) न कदापि न भविष्यति-कभी रहेगा यह बात नहीं है, (भुविं च) अभवत् च-था (भवइ च-भवति च-हैं (भविस्सइ च) भविष्यति च-रहेगा (अयले) अचलः (धुवे) ध्रुव; (जाव अबट्टिए) यावत् अवस्थितः (णिच्चे) नित्यः (एत्थ णं दुवालसगे-गणिपिडगे) अत्र खलु द्वादशाङ्गे गणिपिट के इस गणिपिटकरूप द्वादशांग में (अणंता भावा) अनन्ता भावाः-अनंत जीवादिकपदार्थ (अणंताऽभावा) अनन्ता अभावाःअनंत अभावरूप पदार्थ (अणता हेऊ)अनन्ताहेतवः-अनत हेतु, (अणंता अहेऊ) अनन्ता अहेतवः-अनंत अहेतु, (अणंता कारणा) अनन्तानि कार૪-પાંચે અસ્તિકાય ભૂતકાળમાં હતા, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યકાળમાં હશે જ (अयला) अचला:-ते। अयस छे (धुवा) ध्रुवा:-ध्रुव छ, (णिइया) नियता:नियत छ, (सासया) शाश्वता:-शवत छ, (अक्खया, अव्वया, अवडिया, णिचा) अक्षयाः, अव्ययाः, अवस्थिताः, नित्याः-मक्षय, नाशरहित, स स्थित मने नित्य छ (एवामेव) एवमेव-मे ४ प्रभा (दुवालसंगे गणिपिडगे) द्वादशांगो गणिपिटक:-मा शां३५ 04e3 (ण कयाइ ण आसि) न कदापि नासीत-ही न तु मेम मानी शाय तेभ नथी, (ण कयाइ णत्थि) न कदापि नास्ति-यारेय तेनु मस्तित्व नथी की वात ५७१ मान्य नथा, (ण कयाइ ण भविस्सइ)न कदापि न भविष्यति- हेरी नडी मे पात
भान्य नथी. मेट है अणे मां तेनु मस्तित्व २३४. (अचले, धुवे, जाव अवट्ठिए णिच्चे) अचल:, ध्रुवः, यावत् अवस्थितः, नित्यः-मय, ध्रुव, नियत, शाश्वत, अक्षय, भव्यय, मपस्थित मने नित्य छे. (एत्थ णं दुवालसंगे गणिपिडगे) अत्र खलु द्वादशांगे गणिपिटके-मा पि८४३५ मा२ मनमा (अणंता भावा) अनन्ता भावा-मानता हाथ, (अणंताऽभावा) अनन्ताः अभावा:-मनत समाव३५ पार्थी, (अणताहेऊ) अनन्ता हेतवःमनात हेतु, (अणंता अहेऊ) अनन्ता अहेतवः मनात महेतु. (अणंता कारणा)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #900

भावबोधिनी टीका. द्वादशाजविराधनाऽऽराधनाजनितफलनिरूपणम् ८८१ णानि-अनंत कारण, (अणंता अकारणा) अनन्तानि अकारणानि-अनंत अका. रण, (अणंता जीवा) अनन्ताः जीवाः-अनंत जीव, (अणंता अजीवा)अनन्ताः अजीवा-अनंत अजीव, (अणंता-भवसिद्धिया) अनन्ता भवसिद्धिकाःअनंत भवसिद्धिक, (अणंना अभवसिद्धिया) अनन्ता अभवसिद्धिका-अनंत अभवसिद्धिक, (अणता सिद्धा) अनन्ताः सिद्धाः-अनन्त सिद्ध (अणता असिद्धा) अनन्ता असिद्धाश्च-अनंत असिद्ध (आघविजति) आख्यायन्तेसामान्य से प्रतिपादित किये गये हैं (पण्णविज्जति) प्रज्ञाप्यन्ते-विशेष रूप से प्रज्ञापित किये गये है (परूविज्जति) प्ररूप्यन्ते-प्ररूपित किये गये हैं (दसिज्जंति) दय॑न्ते-उपमान उपमेय भाव आदि से उनका कथन किया गया है। (निदंसिज्जति) निदश्यन्ते-दूसरे जीवों की दया से अथवा भव्यजनों के कल्याण की अपेक्षा से पुनः पुनः इन्हें दिखलाया गया है (उवदंसिसंति) उपनय और निगमन इन दोनों को अथवा समस्तनयों के
अभिप्राय को लेकर इन्हें इस प्रकार से शिष्यजन की बुद्धि में व्यवस्थापित कर दिया है कि जिससे उन्हें इनके विषय में किसी भी प्रकार का संदेह न हो सके। (एवं दुवालसंग गणि पिडगं) एवं द्वादशाङ्गं गणिपिटकइस प्रकार के स्वरूपवाला यह गणिपिटकरूप द्वादशांग है ॥सू० १८५।। अनन्तानि कारणानि-मन त ४१२६ ,(अणंता अकारणा) अनन्तानि अकारणानिमनात मा४२। (अणंता जीवा, अणंता अजीवा)अनन्ताः जीवाः, अनन्ताः अजीवा:-मन वो, मन त मा , (अणंता भवसिद्धिया, अणंता अभवसिद्धिया) अनन्ता भवसिद्धिकाः, अनन्ता अभवसिद्धिका:-मनात लप. सिद्धिी, मनात लपसिद्धिी, (अणंता सिद्धा, अणंता असिद्धा) अनन्ताः सिद्धाः, अनन्ता असिद्धाश्च-मनत सिद्धो भने मन मसिद्धीनु (आघविज्जति) आख्यायन्ते-सामान्य शत प्रतिपादन यु छे. (पण्णविजंति) प्रज्ञाप्यन्ते-विशेष३थे प्रज्ञापन ४२।यु छ, (परूविजंति) प्ररूप्यन्ते-५३५५) थ छे, (दंसिर्जति) दश्यन्ते-५मान अ५भेय ना थी ४थन थथु छ, (निदसिज्जति) नियन्ते-मन्य योनी प्याथी अथवा मयाना त्यानी सापनाथा ॥ शने तेभने। Gोम थये। छ, (उवदंसिज्जंति) उपदय॑न्तेઉપનય અને નિગમન, એ બને નયે અથવા સમસ્ત નયના અભિપ્રાય અનુસાર તેમને શિષ્યની બુદ્ધિમાં એવી રીતે ઉતારવામાં આવ્યા છે કે જેથી તેમના મનમાં
। ५५ तना संशय अ५४।२१ १ २ न. (एवं दुवालसंग गणिपिडगं) एवं द्वादशाङ्गं गणिपिटक-- पि४४३५ ६ind मा ४२२१३५ छ.१५१८५।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #901

८८२
समवायानसूत्रे
टीका- 'इच्चेइयं' इत्यादि-'इच्चेइयं दुवालसग गणिपिडगं' इत्येतं द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् अतीतकाले 'अणंता जीवा' अनन्ताः जीवाः ‘आणाए' प्राज्ञया विराहिता' विराध्य 'चाउरंतसंसारकंतारं' चातुरन्तसंसारकान्तारं चत्वारःनरकतिर्यङ्मनुष्यदेवलक्षणाः अन्ताः परिणामा यस्य स चतुरन्तः, स एव च तुरन्तः, चातुरन्तश्चासौ संसारश्चेति कर्मधारयः, ततः ‘कान्तारशब्देन सहोपमितसमासः, 'अणुपरियटिसु' अनुपर्याटन् । अयं भावः-इयं द्वादशाङ्ग गणिपि. टकम्, अभिनिवेशवशादन्यथापाठादिलक्षणया सूत्राज्ञया विराध्य भूतकालेऽनन्ता जीवा नरकतिर्यङ्मनुज देवगतिगहनां भवाटवीं जमालिवत् अनुपर्याटन् । पुनरपिनि वे शवशात् अन्यथा प्ररूपणादिलक्षणयाऽर्थाज्ञया विराध्य जीवा गोष्ठामाहिलदण्डित्रयोदशपथधारि-(तेरहपंथी) प्रभृतिवत् चतुरन्तसंसारकान्तारमनुपर्याटन् । सूत्रार्थो भयाज्ञया च चिराध्य अनन्ता जीवाश्चतुर्गतिसंसारकान्तारमनुपर्याटन ।
टीकार्थ-(इच्चेइयं दुवालसंग) इत्यादि । अतीत काल में, इस गणि पिटक रूप द्वादशांग की आज्ञा से विराधना करके-अर्थात्-द्वादशांग की
आज्ञा के प्रतिकूलवर्ती हो करके-अनंत जीव नरक आदि चतुर्गतिक संसार रूप गहन वन में घूमे हैं-तात्पर्य इसका यह है-कि गणिपिटक रूप इस द्वादशांग की अभिनिवेश के वंश से, अन्यथा पाठादिरूप सूत्राज्ञा से विराधना करके भूतकाल में अनंत-जीवों ने जमालि की तरह नरक, तिर्यञ्च, मनुष्य और देवगति से अतिगहन बनी हुई इस भवाटवी में बार२ परिभ्रमण किया है। तथा इस गणिपिटकरूप द्वादशांग की अभिनिवेश के वय से अन्यथामरूपणारूप-अर्थाज्ञा द्वारा विराधना करके गोष्ठामाहिल, दण्डी और तेरहपंथी आदी की तरह जीवों ने इस चातुरन्तसंसारकान्तार में परिभ्रमण किया है। तथा सूत्र और अर्थ इन दोनों की अन्यथापाठा__टी10- (इच्चेइयं दुवालसंग) इत्यादि--
ભૂતકાળમાં, આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની આજ્ઞાની વિરાધના કરવાથી એટલે કે તેની આજ્ઞાવિરૂદ્ધ વર્તન કરવાથી–અનેક જીવોને નરક આદિ ચાર ગતિ વાળા સંસારરૂપી વનમાં ભમવું પડયું છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની વિરાધના કરવાથી-પાઠાદિરૂપ સૂત્રાજ્ઞાની વિરૂદ્ધ વર્તન કરવાથી ભૂતકાળમાં અનંત જીએ જમાલીની જેમ નરક, તિયચ, મનુષ્ય અને દેવગતિથી અતિ ગહન બનેલી આ ભવાટવીમાં વારંવાર પરિભ્રમણ કર્યું છે. તથા આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગના અભિનિવેશને કારણે જુદી જ રીતે પ્રરૂપણ કરવા રૂપ અર્થા દ્વારા વિરાધના કરીને ગોષ્ઠા મહિલ, દંડી અને તેરાપંથી આદિની જેમ જીવોએ આ ચારગતિવાળા સંસાર કાનનમાં પરિભ્રમણ કર્યું છે. તથા સૂત્ર અને અર્થ, બન્નેની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #902

भावबोधिनी टोका. द्वादशाङ्गविराधनाऽऽराधनाजनितफलनिरूपणम् ८८३ तथा-'इच्चेइयं दुवालसंग गणि पिडगं' इत्येतद् द्वादशाङ्गं गणिपिटकं 'पडुप्पण्णे काले' प्रत्युत्पन्ने काले वर्तमानकाले 'परित्ता जीवा' परीता जीवाः-संख्येया जीवाः 'आणाए' आज्ञया-सूत्रार्थतदुभयरूपत्रिविधाज्ञया 'विराहिता' विराध्यदण्डित्रयोदशपथधारि (तेरहपंथी) प्रभृतियत् 'चाउरंतससारकंतारं' चातुरन्तसंसा. रकान्तारम् 'अणुपरियट्टति' अनुपर्यटन्ति परिभ्रमणं कुर्वन्ति । तथा 'इच्चेइयं दुवालसंग गणिपिडगं' इत्येतं द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् 'अणागए काले' अनागते काले भविष्यतिकाले 'आणाए विराहित्ता' आज्ञया विराध्य 'अणंता जीवाः दिरूप सूत्राज्ञा द्वारा तथा अन्यथामरूपणारूप अर्थाज्ञा द्वारा विराधना करके अनंतजीव इस चातुरन्तसंसार कान्तार में घूमे हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि जिन२ जीवों ने भूतकाल में इस द्वादशांग का अभिनिवेश आदि के बश से अपनी कल्पना के अनुसार अन्यथा पाठ किया है, इसके अर्थ की अन्यथा प्ररूपणा की है-तथा सूत्र और अर्थ इन दोनों की अन्यथा प्ररूपणा की है वे इस अनंत संसार में रुले हैं। तथा इस गणिपिटकरूप द्वादशांग की, वर्तमान काल में दण्डी, एवं तेरहपंथी आदि व्यक्तियों की तरह कित. नेक सूत्र, अर्थ और सूत्रार्थ इस त्रिविध आज्ञा से विराधना करके इस चातुरन्तसंसारकान्तार में धून रहे हैं। अर्थात् जो जीव वर्तमान काल में इस गणिपिटकरूप द्वादशांग को सूत्राज्ञा से अर्थाज्ञा से विपरीत अपनी मान्यता रखते हैं वे इस संसार में तेरहपंथी आदि की तरह परिभ्रमण करते हैं। तथा-इस गणिपिटरूप द्वादशांग की भविष्यत् काल में आज्ञा
અન્યથા પાઠાદિરૂપ સૂત્રજ્ઞા દ્વારા તથા અન્યથા પ્રરૂપણારૂપ અર્થાસા દ્વારા વિરાધના કરીને અનંત જીવે ને આ ચારગતિવાળા એ સારકાનનમાં ઘૂમવું પડયું છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જે જીવાએ ભૂતકાળમાં આ દ્વાદશાંગના અભિનિવેશ આદિને વશ થઈને પિતાની કલ્પના અનુસાર જુદી જ રીતે અર્થ કર્યો હતે, તથા અર્થથી અન્યથા (જુદા જ પ્રકારની પ્રરૂપણ કરી હતી, તથા સૂત્ર અને અર્થ બન્નેની અન્યથા પ્રરૂપણા કરી હતી તેમણે આ અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કર્યું છે. તથા વર્તમાનકાળમાં તેરાપથી, દંડી આદિ લોકોની જેમ આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગના, સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્રાર્થ એ ત્રિવિધ આજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ આચરણ કરીને– તેમની વિરાધના કરીને કેટલાક લોકો આ ચારગતિવાળા સંસાર કાનનમાં ઘૂમી રહ્યા છે. એટલે કે જે જીવો વર્તમાનકાળમાં આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની સૂત્રાજ્ઞાથી, અને અર્થશાથી વિપરીત માન્યતા ધરાવે છે તેઓ તેરાપંથી આદિની જેમ આ અનંત સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે. તથા આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની ભવિષ્યમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #903

८८४
समवायाङ्गसूत्रे
'चाउरंतसंसारकंतारं' चातुरन्तसंसारकान्तारं 'अणुपरियटिस्संति' अनुपर्यटिष्यन्ति= परिभ्रमणं करिष्यन्ति । विराधनानिष्पन्नं त्रैकालिक फलमुपदर्य सम्पत्याराधना. निष्पन्नं त्रैकालिकं फलमुपदर्शयति-'इच्चेइयं' इत्यादि-इच्चेइयं दुवालसंग गणिपिडगं' इत्येतं द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् 'अणंता जीवा' अनन्ता जीवाः ‘आणाए'
आज्ञया सूत्रार्थतदुभयरूपत्रिविधाज्ञया 'बाराहित्ता' आराध्य=सम्यक् परिपाल्य 'चाउरंतसंसारकंतारं' चातुरन्तसंसारकांतारं 'बीईवइंसु' व्यत्यव्रजन्=पारं जग्मुः, यथा वृषभसेनादयः ‘एवं' एवम् अनेन प्रकारेणैव पडुप्पण्णेऽवि' प्रत्युत्पन्नेऽपि वर्तमानेऽपि काले व्यतिव्रजन्ति, यथा-अतिमुक्तमुनिप्रभृतयः, एवम् 'अणागएऽवि' अनागतेऽपि-भविष्यत्यपिकाले व्यतिव्रजिष्यन्ति, यथा-शालिभद्रजीवप्रभृतयः। अस्य द्वादशाङ्गस्य गणिपिटकस्य त्रिकालावस्थायित्वं दर्शयति-'दुवा. लसंगे णं गणिपिडगे' द्वादशाङ्गः खलु गणिपिटको ‘ण कयावि णत्थि' न कदापि नास्ति कस्मिंश्चिदपिकाले 'अयं नास्तीति नो शङ्कनीयम्-अपि तु अयं से विराधना करके अनंत जीव चातुरन्तसंसाररूप गहनवन में बारंबार परिभ्रमण करेंगे। इस प्रकार विराधनाजन्य त्रैकालिक फल दिखलाकर अब सूत्रकार आराधनाजन्य त्रैकालिकफल प्रकट करते हैं--जिन अनंत जीवों ने इस गणिपिटकरूप द्वादशांग की सूत्र, अर्थ और तदुभय द्वारा प्रतिपादित आज्ञा का पालन किया है वे इस चातुरन्तसंसाररूप गहन वन से पार हो गये हैं। इसी तरह जा मनुष्य इस गणिपिटकरूप द्वादशांग की सूत्रादिरूप त्रिविध आज्ञा का अच्छी तरह से पालन कर रहे हैं वेऔर जो भविष्य में पालन करेंगे वे इस चातुरन्त संसाररूप गहन वन से पार हो रहे हैं और हो जावेंगे। यह गणिपिटकरूप द्वादशांग पहिले कभी भी नहीं था ऐसी बात नहीं है वर्तमानकाल में नहीं है ऐसी भी बात नहीं है। तथा भविष्यत् काल में इसका अस्तित्व नहीं વિરાધના કરીને અને તે જીવો ચારગતિવાળા સંસારરૂપ ગહનવનમાં પરિભ્રમણ કરશે. આ રીતે વિરાધનાથી પ્રાપ્ય વૈકાલિકફળ બતાવી હવે સૂત્રકાર આરાધનાથી પ્રાપ્ત થતું નૈકાલિકફળ બતાવે છે–જેમણે આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની સૂત્ર, અર્થ અને સૂત્રાર્થ દ્વારા પ્રતિપાદિત આજ્ઞાનું પાલન કર્યું છે તેઓ આ ચારગતિવાળા સં સાર રૂપી વનને પાર પામી ગયાં છે. એ જ પ્રમાણે લોકો આ ગણિપિટક૨૫ દ્વાદશાંગની ત્રિવિધ આજ્ઞાનું સારી રીતે પાલન કરી રહ્યાં છે તેઓ આ સંસારરૂપી વનને પાર પામી રહ્યાં છે, અને ભવિષ્યમાં જેઓ તેની આજ્ઞાનું પાલન કરશે તેઓ આ સં સારકાનનો પાર પામશે. આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાગનું અસ્તિત્વ ભૂતકાળમાં હતું વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં રહેશે-તેનું અસ્તિત્વ ત્રણે કાળમાં રહેવાનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #904

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गविराधनाऽऽराधनाजनितफलनिरूपणम्
सर्वदाऽस्त्येव । तथा-अयं 'ण कयावि णासी' न कदापि नासीत्= कस्मिंश्चिदपि कालेऽस्य स्थितिर्नासीदित्यपि नो शङ्कनीयम् अपि स्वयं सर्वदेवासीत् । तथाअयं 'ण कयावि ण भविस्सर' न कदापि न भविष्यति - अर्थात 'अयं कस्मिचिदपि काले न भविष्यती 'ति नो शङ्कनीयम् अपि स्वयं सर्वदैव भविष्यति । इममेवार्थमाह--अयं 'भुवि च' अभूच्च 'भवड़ च' अस्ति च । 'भविस्सर य' भविष्यति च । तस्मादयं द्वादशाङ्गो गणिपिटकः 'अयले' अचल :=कालत्रयेऽप्यस्य सद्भावात् 'धुवे' ध्रुवः- मेरुपर्वतादिवस्स्थिरत्वात, 'णिइए' नियतः = निश्चितत्वात जीवद्रव्यवत् 'सासए' शाश्वतः = समयावलिकादिषु कालवचनवच्छाश्वतत्वात्, 'अक्खए' अक्षयः=वाचनादिदानेऽपि क्षयरहितत्वाद्, गङ्गासिन्धुमवाहेऽपिपद्महृदवत्, 'अव्वए' अव्ययः - मानुषोत्तराद्वहिः समुद्रवत्, 'अवद्विये' अवस्थितः - स्वप्रमाणे, जम्बूद्वीपादिवत्, 'णिच्चे' नित्यः, आकाशवत् । अस्मिन्नेवार्थे दृष्टान्तमाह - ' से जहा णामए' तद्यथा नाम 'पंच' पञ्च 'अस्थिकाया' अस्तिकाया:= धर्मास्तिकायादयः 'ण कयाइ ण आसी' न कदापि नासन्, 'ण कयाइ णत्यि' रहेगा- ऐसी बात नहीं है-क्यों कि इसका अस्तित्व तो त्रिकालवर्ती है। पहिले यह था, वर्तमान में यह है और भविष्यत् काल में यह रहेगा । क्योंकि यह अचल है - कालत्रय में भी इसका सद्भाब रहता है इसलिये । मेरु पर्वत आदि की तरह यह ध्रुव है क्यों कि यह स्थिर है इसलिये । जीवद्रव्य की तरह यह निश्चित है इसलिये नियत है। समय आवलिका आदि में कालवचन की तरह यह शाश्वत है। गंगा सिन्धुनदी के प्रवाह में पहूद को तरह यह वाचना आदि देने पर भी क्षयरहित है। मानुपोत्तर पर्वत से बहिर्वर्ती समुद्र की तरह यह अव्यय है। जिस प्रकार अपने प्रमाण में जंबूद्वीप अवस्थित है उसी प्रकार यह भी मर्यादा में अवस्थित है- ज्यों का त्यों है। और आकाश की तरह नित्य है। जिस प्रकार धर्मास्तिकापादिक पांच द्रव्य पहिले कभी नहीं थे यह नहीं माना जा सकता है, જ છે-પહેલાં તે હતુ, વત માનમાં છે અને ભવિષ્યમાં હશે જ, કારણ તે અલ છે તેથી ત્રણે કાળમાં તેનુ અસ્તિત્વ રહે તે સ્વાભાવિક છે. તે સ્થિર હોવાથી મેરુ પર્યંત આદિની જેમ ધ્રુવ છે. જીવદ્રવ્યની જેમ નિશ્ચિત હોવાથી તે નિયત છે. સમય આવલિકા આદિમાં કાલવચનની જેમ તે શાશ્વત છે. જેવી રીતે પદ્મહૂદમ થી ગંગા સિંધુ આદિમાં પાણી જતુ હાવા છતાં પણ તે અક્ષય છે તેવી રીતે દ્વાદ. શાંગ પણ અક્ષય છે. માનુષાત્તર પર્વતની બહારના સમુદ્રની જેમ તે વ્યયરહિત (અવ્યય) છે. જેમ પેાતાના પ્રમાણમાં જમૂદ્રીપ અવસ્થિત છે તેમ તે મર્યાદામાં અવસ્થિત છે-એ જ સ્થિતિમાં છે, તે આકાશની જેમ નિત્ય
પણ
પેાતાની છે. જેમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
८८५

Page #905

८८६
समवायाङ्गसूत्रे न कदापि न सन्ति, 'ण कयाइ ण भविस्संति' न कदापि न भविष्यन्ति । अयं भावः-धर्मास्तिकायादयः आसन्नेव, सन्त्येव, भविष्यन्त्येव, इममेवार्थमेवाह-'भुवि च भवंति य भविस्संति य' अभूवश्व सन्ति च भविष्यन्ति च धर्मास्तिकायादयः। एते हि 'अयला' अचला: 'धुवा' ध्रुवाः 'णितिया' नियताः 'सासया' शाश्वताः 'अक्खया' अक्षयाः 'अवया' अव्ययाः 'अवडिया' अवस्थिताः 'णिच्चा' नित्याः। 'एवामेव' एवमेव अनेन प्रकारेणैव 'दुवालसंगे गणिपिडगे' द्वादशाङ्गो गणिपिटकः, 'ण कयाइ णासी' न कदापि नासीत् ‘ण कयाइ णत्थि' न कदापि नास्ति 'ण कयाइ ण भविस्सइ' न कदापि न भविष्यति । निषेधमुखेनास्य त्रैकालिकत्वं समर्थ्य विधिमुखेन तदेव समर्थयति-'भुवि च भवइ य भविस्सइ य' अभूच्च भवति च भविष्यति च । अतोऽयम् 'अपले धुवे जाव अवहिए णिच्चे' अचलो ध्रुवो यावदवस्थितो नित्यः। अत्र द्वादशाङ्गे गणिपिटके के के भावाः सन्ति ? इत्याह-'एस्थ णं दुवालसंगे गणिपिडगे' अत्र खलु द्वादशाङ्गे गणिपिटके 'अणंता भावा' अनन्ता भावाः जीवपुद्गलानामनन्तत्वादनन्ता जीवादयो भावाः, 'अणंता अभावा' अनन्ता अभावा अन्य भावरूपेणान्यभावास्यासत्वात्त एव भावा अभावा भवन्ति, इत्यतोऽनन्वा अभायाः, तथा 'अणंता हे उ' अनन्ता हेतवः-हिन्वन्ति-गमयन्ति बोधयन्ति-जिज्ञासावि अब नहीं है यह नहीं स्वीकार किया जा सकता है और भविष्यत् काल में भी नहीं होंगे यह भी मान्य नही हो सकता है क्यों कि ये पांचों ही अस्तिकाय थे और रहेंगे ही, कारण अचल, ध्रुव, नियत, शाश्वत, अक्षय, अव्यय, अवस्थित और नित्य हैं इसलिये। इसी तरह यह गणिपिटकरू। द्वादशांग पहिले भूतकाल में नहीं था यह नहीं माना जा सकता है, वर्तमान काल में नहीं है यह भी नहीं माना जा सकता और न यह भी माना जा सकता है कि यह भविष्यत में नहीं रहेगा। क्यों कि यह तो पहिले था ही तग है ही और भविष्यत् में रहेगा हो। गणिपिटक द्वादशांग में अनंत जीवादिक पदार्थ,अनंत-अभावरूप पदार्थ, अनत हेतु अनंत ધર્માસ્તિકાય આદિ પાંચ દ્રવ્ય ભૂતકાળમાં હતાં, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં રહેશે-ત્રણે કાળમાં તેમનું અસ્તિત્વ રહેવા બાબત શંકાને કોઈ સ્થાન નથી–તેઓ અચલ, ધ્રુવ, નિયત, શાશ્વત, અક્ષય. અવ્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે, તેવી જ રીતે આ દ્વાદશાંગરૂપ ગણિપિટક પણ ભૂતકાળમાં હતું, વર્તમાનમાં છે અને ભવિધ્યમાં રહેશે. તેથી તે પણ ધર્માસ્તિકાયની જેમ અચલ, ધ્રુવ, નિયત, શાશ્વત, અક્ષય, અવ્યય, અવસ્થિત અને નિત્ય છે. આ દ્વાદશાંગરૂપ ગણિપિટકમાં અનંત જીવાદિક પદાર્થો, અનંત અભાવારૂપ પદાર્થો, અનંત હેતુ, અનંત અહેતુ, અનંત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #906

भावबोधिनी टीका. द्वादशाङ्गविराधनाsराधनाजनितफलनिरूपणम् ८७ षयीभूतधर्मविशिष्टानर्थान ये ते हेतवः,ते च वस्तुनोऽनन्तधर्मात्मकत्वात, तत्म. तिबद्धानन्तधर्मविशिष्टानन्तवस्तुगमकत्वाच्चानन्ताः, अतोऽनन्ताहेतवः। तथा 'अणंता अहेउ' अनन्ता अहेतवः प्रत्येकहेतुप्रतिबद्धप्रत्येकधर्मविशिष्टवस्तुगमकत्वं परस्मिनास्तीत्यनन्ता अहेतवः, तथा 'अणंता कारणा' अनन्तानि कारणानि, मृत्पिण्डतन्त्वादीन्यनन्तानि घटपदादि निवर्तकानि कारणानि 'अणंता अकारणा' अन न्तान्यकरणानि तन्तु न घटस्य कारणम् , मृत्पिण्डं न पटस्य कारणम्, इत्येवमनन्तानि अकारणानि तथा 'अणंता जीवा' अनन्ताः जीवा: 'अणंता अजीवा' अनत्ता अजीवा द्वयणुकादयः 'अणंता भवसिद्धिया' अनन्ता भवसिद्धिकाः 'अणता अभवसिद्धिया' अनन्ता अभवसिद्धिकाः 'अणंता सिद्धा' अनन्ता सिद्धाः 'अणंता असिद्धाः' अनन्ता असिद्धाश्च 'पापविजंति' आख्यायन्ते, 'पण्णविजंति' प्रज्ञा प्यन्ते, 'परूविज्जति' प्ररूप्यन्ते, 'दंसिज्जतिः दयन्ते 'निदंसिज्जति' निदश्यन्ते 'उवदंसिज्जति' उपदश्यन्ते,। 'एवं दुवालसंग गणिपिडगं इति' एवं द्वादशाङ्गं गणिपिटकमिति इत्येवं रूपो द्वादशाङ्गो गणिपिटकोऽस्तीति विज्ञेयम् ।।सू.१८५॥
अहेतु, अनंत कारण, अनंत अकारण, अनंत जीव, अनंत अजीव, अनंत भवसिद्धिक, अनंत अभवसिद्धिक, अनंतसिद्ध और अनंत असिद्ध सामान्य रूप से प्रतिपादित किये गये हैं। विशेषरूप से प्रज्ञापित किये गये हैं। प्ररूपित किये गये हैं। उपमान उपमेय भाव आदि से उनका कथन किया गया है। दूसरे जीवों की दया से, अथदा भव्यजनों के कल्याण की अपेक्षा से पुनः पुनः इन्हें दिखलाया गया है। उपनय और निगमन इन दोनों का अथवा समस्त नयों के अभिप्राय को लेकर इन्हें इस प्रकार से शिष्यजन की बुद्धि में व्यवस्थापित कर दिया कि जिससे उन्हे इनके विषय में किसी भी प्रकार का संदेह न हो सके। इस प्रकार के स्वरूपवाला यह गणिपिटकरूप द्वादशांग है। કારણ, અનંત અકારણ, અનંત જીવ, અનંત અજીવ, અનંત ભવસિદ્ધિ, અનંત અભવસિદ્ધિક, અનંત સિદ્ધ, અનંત અસિદ્ધ, વગેરેનું સામાન્ય રીતે પ્રતિપાદન કરાયું છે, વિશેષ પ્રકારે પ્રજ્ઞાપન થયું છે, પ્રરૂપણ થયું છે, ઉપમાન ઉપમેય ભાવ આદિથી તેમનું કથન કરાયું છે. અન્ય છ પ્રત્યેની કરુણાથી તથા ભવ્યજનોના કલ્યાણને માટે વારંવાર તેમને ઉલ્લેખ કરાયો છે. ઉપનય અને નિગમન એ બનેના અથવા સમસ્ત નાના અભિપ્રાય અનુસાર શિષ્યજનોને એવી રીતે સમ જાવવામાં આવ્યા છે કે તેમના મનમાં કેઈપણ જાતને સંદેહ રહેવા પામે નહીં આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગનું આવું સ્વરૂપ છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #907

८८८
समवायाङ्गस्त्रे भावार्थ-जिन २ जीवों ने इस गणिपिटक रूप द्वादशांग की आज्ञा की किसी भी प्रकार से विराधना की है उन २जीवों ने इस चतुर्गति. रूप संसार में परिभ्रमण किया है। जिनं २जीवों ने इसकी आज्ञा की आरा. धना की है-वे इस चतुर्गतिरूप संसार से पार हो गये हैं। इसी तरह जो करते हैं वे इससंसार से पार होते हैं-जो करेंगे-वे पार होंगे,-नहीं करेंगे-नहीं पार होंगे, नहीं करते हैं-नहीं पार होते हैं। पांच अस्तिकाय द्रव्यों की तरह यह गणिपिटक रूप द्वादशांग अचल, ध्रुव, नियत, शाश्वत, अक्षय, अव्यय, अवस्थित और नित्य है। ‘ण कयाइ णस्थि' इत्यादि रूप से जो सूत्रकार ने कथन कर फिर 'भुवि च, भवइ य, भविस्सइ य' इत्यादि रूप से इनका कथन किया है वह कथन शैली का एक प्रकार प्रदर्शित किया है। प्रथम प्रकार निषेधमुख को लेकर प्रवर्तित हुआ है
और द्वितीय प्रकार विधिमुख को लेकर। जीव और पुद्गल अनंत कहा गया है। अभाव सर्वथा निरूपाख्यरूप (असत्तारूप) नहीं है किन्तु वह भावरूप है-जब यह बात है तो इससे यह बात जानी जाती है कि अन्यभावरूप से अन्यभाव को असत्ता होने के कारण जो भाव हैं वे ही अभाव हैं। इस तरह ये अभाव भी भाव की तरह अनंत हैं। जिज्ञासा के
ભાવાર્થ-જે જે જીવોએ આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાગની આજ્ઞાની કંઈ પણ પ્રકારે વિરાધના કરી છે તે જીવને આ ચારગતિવાળા સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. જે જે જીવોએ આ ગણિપિટકરૂપ દ્વાદશાંગની આજ્ઞાનું પાલન કર્યું છે તે છે આ ચારગતિવાળા સંસારને પાર કરી ગયા છે, જે તેની આજ્ઞાનું પાલન કરી રહ્યાં છે તેઓ આ સંસારને પાર પામશે જેઓ તેની આજ્ઞાનું પાલન કરતાં નથી તેઓ સંસારને પાર પામતા નથી, જેઓ પાલન નહીં કરે તેઓ આ સંસારને પાર કરી શકશે નહીં. પાંચ અસ્તિકાની જેમ આ ગણિપિટકરૂપ वाशin अयस, ध्रुप, नियत, शाश्वत, सक्षय. अ०यय, सस्थित मने नित्य छे. 'ण कयाइ णत्थि' त्याहि प्रारे सूत्रधारे ४थन ४रीने 'भुर्विच भवइय, भविस्सइय' ઇત્યાદિ પ્રકારે ફરીથી જે કથન કર્યું છે. તેમાં કથન શિલીના એક પ્રકારનું પ્રદર્શન થયું છે. પહેલા પ્રકારમાં નિષેધાત્મક દૃષ્ટિએ અને બીજા પ્રકારમાં વિધાનાત્મક દૃષ્ટિએ તેનું પ્રતિપાદન થયું છે. જીવ અને પુત્રલ અનંત છે, તેથી ભાવને અનંત બતાવ્યા છે. અભાવ સર્વથા નિરૂપાખ્યરૂપ (અસત્તારૂપ) નથી પણ તે ભાવરૂપ છેજે વાત આ પ્રમાણે છે તે તેની મદદથી એ વાત સમજી શકાય છે કે અન્યભાવરૂપે અન્યભાવની અસત્તા હોવાને કારણે જે ભાવ છે એ જ અભાવ છે, આ રીતે તે અભાવ પણ ભાવની જેમ અનંત છે. જિજ્ઞાસાના વિષયરૂપ બનેલ પદાર્થોના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #908

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
८८९
द्वादशाङ्गस्य स्वरूपमनन्तरमभिहितम्, तद् वक्तव्यान्तर्गतत्वेनाधुना राशिद्वयस्य स्वरूपं निरूपयति- 'दुवेरासी' इत्यादिना -
मूलम् - दुवेरासी पन्नत्ता, तं जहो - जीवरासी अजीवरासी य । अजीवरासी दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-रूवी अजीवरासा अरुवी अजीवरासी य । से किं तं अरुवी अजीवरासी ? अरूवी अजीवरासी दसविहा पत्ता, तं जहा - धम्मत्थिकाए जाव अद्धासमए | रुवी अजीवरासी अणेगविहा पण्णत्ता, जाव से किं तं अणुत्तरोववाइया ? अणुत्तरोववाइया पंचविहा पण्णत्ता, तं जहा - विजयवेजयं तजयंत
1
विषयभूत बने हुए धर्म से विशिष्ट पदार्थ को जो समझाते हैं- बोध कराते हैं। निश्चय कराते हैं वे सब हेतु हैं। प्रत्येक पदार्थ में अनंत धर्म हैं। इनको जानने के लिये अनंत प्रकार की जिज्ञासाएँ होती हैं। और इन जिज्ञासाओं को शांत करने के लिये हेतु भी अनंत होते हैं। इस तरह एक एक पदार्थ में अनंतरधर्म हैं और तद्विषयक जिज्ञासाएँ भी अनंत हैं अतः अनंत पदार्थों के अनंत धर्मों की अनंतजिज्ञासाओं को शांत करने के लिये उपायभूत हेतु भी अनंत हैं। घट पट आदि पर्यायों के निवर्तक मृतपिंड, तन्तु आदि निमित्त कारण भी अनंत हैं। अकारण भी अनंत हैं। जैसे - मृत्पिंड घट का कारण है पट का नहीं, जो पट का कारण है वह घट का नहीं, इस तरह से अकारण अनंत हैं || सू० १८५ ॥
વિશિષ્ટ ધર્મોને સમજાવનાર-અથવા તેમને બાધ કરાવનાર-નિશ્ચય કરાવનાર–‘હેતુ’ હાય છે પ્રત્યેક પદાર્થમાં અનંત ધમ હેાય છે. તે ધર્માને જાણવાને માટે અનંત પ્રકારની જિજ્ઞાસા થાય છે. અને તે જિજ્ઞાસાએને શાંત કરનાર હેતુ પણ અનંત હાય છે. આ રીતે એક પદામાં અનંત ધમ` હોય છે. તેને વિષેની જિજ્ઞાસા પણ અનંત હાય છે. તેથી અનંત પદાર્થોના અનંત ધર્મો વિષેની અનંત જિજ્ઞા સાએને શમાવવાને માટે હેતુ પણ અનંત હાય છે. અહેતુ પણ અનંત છે. ઘટ (घडा) पट (पडछो) आहि पार्थो मनावनार भाटी, सूतरना तार यहि अनंत નિમિત્તો-કારણેા હોય છે. અકારણ પણ અનત્ત હોય છે. જેમ કે માટીના પડ ઇંડાના નિર્માણનું કારણ (નિમિત્ત) છે પણ પડદાના નિર્માણનું કારણ નથી, જે પદડાનું કારણ છે તે ઘડાનું કારણ નથી. આ રીતે ખકારણ પણ અનંત છે. ાસુ.૧૮૫૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #909

समवायाङ्गसूत्रे अपराजित सव्वसिद्धिया, सेतं अणुत्तरोववाइया, से तं पंचिंदियसंसारसमावण्णजीवरासी। दुविहा णेरइया पण्णता, तं जहापजत्ता य अपजत्ता य। एवं दंडओ भाणियव्वो जीव वेमाणियत्ति इमीसेणं रयणष्पभाए केवइयं खेत्तं ओगाहेत्ता केवइया णिरयवासो पण्णत्ता ? गोयमा ! इमीसे गं रयणप्पभाए पुढवीए असी उत्तर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता हेट्रा चेगं जोयणसहस्सं वजेत्ता मज्झे अटुसत्तरि जोयणसयसहस्से एत्थ णं रयणप्पभाए पुढवीए णेरइयाणं तीसं णिरयावाससयसहस्सा भवंतीति मक्खाया। ते णं णिरयवासा अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा जाव असुभा णिरया असुभाओ णिरएसु वेयणाओ। एवं सत्त वि भाणियव्वाओ जं जासु जुज्जइ-आसीयं बत्तीसं अट्ठावीसं तहेव वीसं च । अट्रारस सोलसगं अछुत्तरमेव बाहलं ॥१॥ तीसा य पण्णवीसा पन्नरस दसेव सय सहस्साइं । तिण्णेगं पंचूणं पंचेव अणुत्तरा णरगा ॥२॥ चउसट्टी असुराणं चउरासीइं च होइ नागाणं । बावत्तरि सुवन्नाणं वाउकुमाराण छण्णउई॥३॥दीवदिसाउदहीणं विजकुमारिंदथणियमग्गीणं । छण्हपि जुवलयाणं बावत्तरिमो य सयसहस्सा॥४॥ वत्तीसावासा बारस अडचउरो य सयसहस्सा । पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे ॥५॥ आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणचुएतिन्नि । सत्त विमाणसयाइं चउसु वि एएसु कष्पेसु ॥६॥ एकारसुत्तरं हेटिमेसु सत्तूत्तरं च मज्झिमए । सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा॥७॥ दोच्चाए णं पुढवीए तच्चाए णं पुढवीए चउत्थीए
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #910

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम् पुढवीए पंचमीए पुढवीए छटोए पुढवीए सत्तमीए पुढवीए गाहाहि भाणियव्वा । सत्तमाए पुढवीए पुच्छो, गोयमा ! सत्तमाए पुढवीए अडत्तर जोयणसयसहस्साइं बाहल्लाए उवरि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई ओगाहेत्ता हेट्रा वि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साइं वजित्ता मज्झे तिसु जोयणसहस्सेसु एत्थ णं सत्तमाए पुढवीए नेरइयाणं पंच अणुत्तरो महइमहालया महानिरया पन्नत्ता, तं जहा-काले महाकाले रोरुए महारोरुए अप्पइटाणे नामं पंचमे। तेणं निरयावहा य तंसा य अहे खुरप्पसंठाणसंठिया जोव असुभा नरगा असुभाओ नेरएसु वेयणाओ ॥ सू० १८६ ॥
___ द्वादशांग के स्वरूप की चत्तव्यता के अन्तर्गत होने के कारण अब सूत्रकार दो राशि के स्वरूप का कथन करते हैं
शब्दार्थ-(दुवे रासी पपणत्ता-द्वौ राशो प्रज्ञप्तौ) दो राशियां कही गई हैं (तं जहां-तद्यथा) वे इस प्रकार से (जीव रासी अजीव रासी यजीवराशी-अजीवराशिश्च) १जीवराशि, २अजीव राशि (अजीवरासी दुविहा पन्नत्ता-अजीवराशिः द्विविधः प्रज्ञप्तः) अजीवराशि दो प्रकार की है (तंजहातद्यथा) जैसे (रूवी अजीवरासी अरूवी अजीवरासी-रूपी अजीवराशिः अरूपी अनीवराशिश्च) रूपी अजीवराशि१, अरूपी अजीवराशि२, (से किं तं अस्वी अजीवरासी-अथ कोऽसौ अरूप्यजीवराशिः) अरूपी अजीवराशि का क्या स्वरूप है? (अरूबी अजीवरासी दसविहा पन्नत्ता-अरूप्यजीवराशिः
દ્વાદશ ગના સ્વરૂપના કથનની અંદર બે રાશિના કથનને સમાવેશ થતો હોવાથી હવે સૂત્રકાર બે સેશનું વર્ણન કરે છે– ___- (दुवे रासीपप्णत्ता) द्वौ राशी प्रज्ञप्ती-राशीमा में छे, (तं जहा) तद्यथा-ते 20 प्रमाणे छ. (जीव रासी अजीव रासीय) जीवराशी अजीवराशिश्च-(१) ७१ २शि, (२) २५०५२राशि. (अजीवरासी दुविहा पन्नत्ता)-अजीवराशिः द्विविधः प्रज्ञप्त:- राशि मे २नी छ. (तं जहा) तद्यथाते मे ४।२। मा प्रमाणे छ. (रूवीअजीबरासी अरूवीअजीवरासी-रूपी अजीवराशिः अरूपी अजीवराशिश्च) (१) ३५ी २५००१२॥शि (२) ५३५ी २५ १२शि. (से किं तं अरूवीअजीवरासी-अथ कोऽसौ अरूप्यजीवराशिः) २५३५ी २५७१ शिनु २५३५ 3g छ ? (अरूबी अजीवरासी दसविहा पन्नत्ता-अरूप्य
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #911

८९२
समवायासत्रे
दशविधः प्रज्ञप्तः) उत्तर-अरूपी अजीवराशि दस प्रकार की है (तं जहातद्यथा) जैसे (यम्मत्थिकाए जाव अद्धासमए-धर्मास्तिकायो यावत अद्भासमय:)धर्मास्तिकाय से लेकर थावत् अद्वासमय-काल तक भेद दस होते हैं (रूवा अज वरासी अणेगविहा पण्णत्ता-रूपी अजीवराशिरनेकविधः प्रज्ञप्त) रूपी अजीवराशि अनेक प्रकार की है (जाप-यावत) जैसे-स्कन्ध, देश, प्रदेश और परमाणु। (से किंत अणुनरोववाइया-अथ के ते अनुत्तरोपपातिकाः अनुत्तरोपपातिक का क्या स्वरूप है ? उत्तर(अनुत्तरोववाइया पंचविहा पण्ण - अनुत्तरोपपातिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः) अनुत्तरोपपातिक पांच प्रकार के कहे गये हैं (तं जहा-तद्यथा) वे इस प्रकार से हैं (विजयवेजयंजयंतअपराजित सव्वसिद्धियो-विजय वैजयंत जयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धिकाः) बिजय, वैजयंत, जयंत, अपराजित और सर्वार्थसिद्धिक । (सेतं अणुत्तरोव वाइया- त एते अनुत्तरोपपातिकाः) ये अनुत्तरोपपातिक हैं। (से तं पंचिंदियसंसारसमावण्णजीवरासी-स एष पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवराशिः ) इस प्रकार यह सब पंचेन्द्रिय युक्त संसारी जीवराशि है। (दुविहा णेण इयापणत्ता-द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः) नारकी जीव दो प्रकाह के कहे गये हैं (तं जहा-तद्यथा) जो इस तरह से हैं (पजत्ता य अपजत्ता य-पर्याप्ताश्च. जीवराशिः दशविधः प्रज्ञप्तः ) २५३५ी म०७२ ६५ प्र४।२नी छ. (तं जहा) तद्यथा-ते प्र४।२। मा प्रमाणे छ-(धम्मत्थिकाए जाव अद्धासमए-धर्मास्तिकायो यावत् अद्धासमयः) तना घस्तियथी सधने महासमय सुधीन। स लेह थाय छे. (रूवो अजीवरासी अणेगविहा पण्णत्ता-रूपी अजीवराशिरनेकविधः प्रज्ञप्तः) ३पी 49शि भने प्रारनी छ (जाव-यावत ) म २४५, १२१, प्रदेश मने ५२मा (से किं तं अणुत्तरोववाइया-अथ के ते अनुत्त
रोपपातिकाः) अनुत्त५पातिउनु ३ २१३५ छ ? उत्त२-(अणुत्तरोववाइया पंचविहा पण्णत्ता-अनुत्तरोपपातिकाः पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः) अनुत्तरे ५५ति पाय ५२नु छ, (तं जहा) तद्यथा-ते 20 प्रमाणे छे. (विजय, वेजयंत, जयंत अपराजित, सव्वट्ठसिद्धिया-विजयवैजयंतजयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धिका:વિજય, વૈજયંત જયંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધક, એ પાંચ અનુત્તરેપ पति छ. (से त पंचिंदियसंसारसमावण्णजीवरासी-स एष पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्न जीवराशि:- प्रा२नी । मधी पायन्द्रियावाणी सारी ७१२॥थि छ. ( दुविहा णेरइयापण्णत्ता-द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्ता:-)२४ ७ मे १२ना हाय छ, (तं जहा-तद्यथा) ते 241 प्रमाणे छे-(पजत्ता य
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #912

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम् अपर्यासाश्च) पर्याप्त ओर अपर्याप्त । (एवं दंडो भाणियव्वो जाव वेमाणि. यत्ति-एवं दण्डको भणितपो यावत् वैमानिक इति नारकी, भवनपति, पृथिवी, अप, तेज, वायु, वनस्पति, द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय पंचेन्द्रियमनुष्य, स्वन्तर, ज्योतिषिक, वैमानिक चौवीस दण्डक हैं। नारकादिकों का स्थान निरूपण करते है (इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः)-इस रत्नप्रभा पृथिवी के (केवइयं खेत्तं ओंगाहेत्ताकियत् क्षेत्र अवगाह्य) कितने प्रमाणक्षेत्र को अवगाहित करके केव. इया णिरयावासा पण्णत्ता-कियन्तो नरकावासाः प्रज्ञप्ताः) कितने नरकावास कहे गये हैं ? उत्तर-गायमा-गौतम !) हे गौतम ! (इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) इस रत्नप्रभा-पृथिवी की ( असीउत्तरजोयणसयसहस्सवाहल्लाए--अशीत्युत्तर--योजनशत सहस्रबाहल्यायाः)-जो एक लाख अस्सी हजार योजन की मोटाई कही गई है. (उरि एगं जोयणसहस्सं आगाहेत्ता'-उपरि-एकं योजनसहस्रं अवगाह्य) ऊपर के भाग में एक हजार योजन छोडकर (हेहा चेगं जोयणसहस्सं वज्जेज्जा-अधश्चेकं योजनसहस्र वर्जयित्वा) नीचे का एक हजार योजन छोडकर (मज्झे-मध्ये) मध्य भाग में (अट्ठ सत्तरि जोयणसयसहस्सं-अष्ट अपजत्ताय-पर्याप्ताश्च अपर्याप्ताश्च)-पर्याप्त मने मपयांत. (एवं दंडओ भाणियन्वो जाववेमाणियत्ति-एवं दण्डको भणितव्यो यावत् वैमानिक इति) ना२४ी, लवनपति, पृथिवी, आप, तेल, वायु, वनस्पति, बान्द्रय, त्रीन्द्रिय, यतु, રિન્દ્રિય, પંચેનિદ્રય, મનુષ્ય, વ્યન્તર, તિષિક, વૈમાનિક, સુધીના ચોવીસ દંડક છે. હવે નારકાદિકના સ્થાનનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે–
(इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः)मा २त्नाला पृथ्वीना (केवइयं खेत्तं ओगहेत्ता-कियत्क्षेत्रं अवगाह्य) ३८ माना क्षेत्रने सहित ४शन (केवइया णिरयावासा पण्णत्ता-कियन्तो नरकावासाः प्रज्ञप्ता?) मा न२४पास 3ei छ ? उत्तर-(गोयमा-गौतम !)
गौतम ! (इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नपभायाः पृथिव्याः) मा २नमा पृथ्वीना (आसी उत्तर-जोयणसयसहस्सबाहल्लाए-अशीत्युत्तर योजनशतसहस्रबाहल्यायाः)-२ मे दाम मेसी १२ योजननी विस्तार डेरा छे तेना (उरि एगं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता-उपरि एक योजनसहस्रं अवगाह्य) ७५२ना लागने। १२ या रेसो ला छीन तथा हेहाचेगं जोयणसहस्सं वज्जेज्जा-अधश्चकं योजनसहस्रं वर्जयित्वा) नायना मे २ योन प्रभा लाग छ।(मज्झे) मध्यना (अट्ठसत्तरिजोयण
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #913

८९४
समवायाङ्गसूत्रे सप्ततियोजनशतसहस्रं) एक लाख अठोत्तर हजार योजन प्रमाणस्थान है (एत्थण-अत्र खल) इस (रयणप्यभाए पुढवीए-रत्नप्रभाया पृथिव्याः)रत्नप्रभा पृथिवी में (णेरइयाणं तीसं णिरयावाससयसहस्सा-नैरयिकाणां त्रिंशत् नर कावासशतसहस्राणि) तीसलाख प्रमाण नरकाबास हैं (भवंतीति मक्खायाभवन्तीत्याख्यातानि) ऐसा जिनेन्द्र देव ने कहा है। (ते णं निरयावासाअंतोवद्या-ते खलु नरकावासा अन्तर्वृत्ता) ये नरकावास भीतर गोल हैं। (बाहिं चउरंसा-बहिश्चतुरस्रा) बाहर में चार कोने वाले हैं। (जाव-यावत्) यावत् शब्द से इनका तलभाग वज्र के छुरे जैसा है सदा इन में अंधकार के जैसा तम भरा रहता है, ग्रह, चंद्र, सूर्य, नक्षत्र इनकी प्रभा से रहित है। (असुभा णिरया-अशुभाः नरकाः) नरक के जीव अशुभ हैं (णिरएसु असुभाओ-वेयणाओ-नरकेषु अशुभाः वेदनाः) नरक में अशुभ वेदना होती है (एवंसत्त वि भाणियव्वो-एवं सप्ताऽपि भणितव्यं) इसी तरह से सातों-रत्नप्रभापृथिवी से लेकर तमस्तमः प्रभा पृथिवी तक जानना चाहिये। (ज-यत्) बाहल्य प्रमाण (जास्तु-यस्या) जिस नरक में (जुज्जइ-युज्यते) जो घटित हो उस तरह से जानना चाहिये। सयसहस्सं-अष्टसप्ततियोजनशतसह ) मे atm मयाते२ ६०१२ यान प्रभा लाटी (एत्थणं-अत्र खलु) मा (रयणप्पभाए पुढवीए-रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) २त्नप्रभा पृथ्वीमा (णेरइयाणं तीसं निरयावाससयसहस्सानैरयिकाणां त्रिंशत् नरकावास शतसहस्राणि)वीस atm न२७पास छ (भवंतीति मक्खाया भवन्तीत्याख्यातानि) सेभ लिनेन्द्रहे मांज्यु छ. (तेणं निरयावासा अंतोवट्ठा-ते खलु नरकावासा अन्तवृत्ता) ते न२४पास २५४२थी गानां छ. (बाहि चउरंसा-बहिश्चतुरस्रा) महारथी यतु। माना छ. (जाव-यावत् ) તેના તળિયાનો ભાગ વજાની છરી જે છે તેમા હમેશ અંધકાર જ ભરેલો २४ छ, ते अही, यद्र, सूर्य भने नक्षत्राना प्रशथी २हित छ (अमुभा णिरयाअशुभा: नरकाः) न२४ना लो अशुल हाय छ. (णिरएसु असुभाओ वेय. णाओ-नर केषु अशुभाः वेदनाः) न२४मा अशुल वेदना मनुली ५ छे. (एवं सत्त वि भाणि यवो-एवं सप्ताऽपि भणितव्यं)-२नाला पृथ्वीथी साधन तभरतभःप्रभा 2ी सुधी साते नजेमा मे ४२ स्थिति छ, (ज-यत्) विस्तारनु प्रभा (जासु-यस्यों) २ १२४मा (जुजइ-युज्यते) रे पापा શકાય તે ઘટાવવાનું છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #914

भाववोयिनी टीका राशिद्वयम्वरूपनिरूपणम्
"असीई बत्तीसं अहावीसं तहेववीसं च । अट्टारस सोलमग अत्तरमेय बाहलं ||१|| छाया - अशीतिर्द्वात्रिंशदष्टाविंशतिस्तथैव विंशतिश्च । अष्टादशषोडशाष्टोत्तरमेघ वाल्यम् ||१||
जैसे प्रथम पृथिवी का मोटाई एक लाख अस्सी हजार योजन की हैं उसी प्रकार दूसरी पृथिवी की मोटाई एक लाख बत्तीस हजार योजन की है, तीसरी पृथिवी की एक लाख अट्टाईस हजार, चौथी की एक लाख बीस हजार, पांचवीं की एक लाख अठारह हजार, छठ की एक लाख सोलह हजार और सातवीं की मोटाई एक लाच आठ हजार योजन की है। "तीसाय पण्णवीसा पन्नरस दसेव सयसहस्सा | तिण्णेगं पंचूणं पंचैव अणुत्तरा नरगा ||२||
छाया - त्रिंशच पञ्चविंशतिः पञ्चदशदशैव शतसहस्राणि ।
त्रीण्येकं पञ्चोनं पञ्चैवानुत्तरा नरकाः ||२||
प्रथमपृथिवी में तीस लाख, द्वितीयपृथिवी में पच्चीस लाख तृतीयपृथिवी - में पन्द्रह लाख, चतुर्थ पृथिवी में दस लाख, पांचवी पृथिवी में तीन लाख, छठवीं पृथिवी में पांच कम एक लाख और सातवी पृथिवी में पांच नरकावास
"असीइ बत्तीस अठ्ठावीसं तहेववीसं च । अट्ठारससोलसगअत्तरमेव वाह" || १||
छाया - अशीति द्वत्रिंशदष्टाविंशतिस्तथैव विंशतिश्च
८९५
अष्टादशषोडशाष्टोत्तमेव बाल्यम् ||१||
જેમકે પહેલી પૃથ્વીની ઉચાઈ એક લાખ એસી હજાર યેાજનની છે, એ જ પ્રમણે બીજી પૃથ્વીની ઉચાઇ એક લાખ ખત્રીસ હજાર યેાજનની છે, ત્રીજીની એક લાખ અઠયાવીસ હજાર, ચેાથીની એક લાખ વીસ હજાર, પાંચમીની એક લાખ અઢાર હજાર, છઠ્ઠીની એક લાખ સાળ હજાર અને સાતીની ઉંચાઈ એક લાખ આઠ હજાર યેાજનની છે.
"तीसाय पण्णवीसा पन्नरसदसेव सयसहस्साइं । तिण्णेग पंचूर्ण पंचैव अणुत्तरा नरगा" ||२|| छाया - त्रिंशञ्च पञ्चविंशतिः पञ्चदशदशैव शतसहस्राणि । त्रीण्येकं पश्ञ्चोनं पञ्चैवानुत्तरा नरकाः ||२||
પહેલી પૃથ્વીમાં ત્રીસ લાખ, બીજી પૃથ્વીમાં પચીશ લાખ, ત્રીજી પૃથ્વીમ પદર લાખ, ચેાથી પૃથ્વીમાં દસ લાખ, પાંચમ પૃથ્વીમાં ત્રણ લાખ, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં એક લાખમાં પાંચ ઓછાં, અને સાતમી પૃથ્વીમાં પાંચ નરકાવાસ છે.
આ રીતે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #915

८९६
समवायाङ्गसूत्रे
हैं। इस तरह इन सब नरकावासों की संख्या कुल चौरासी लाख८४ हैं।
"चउसट्टी असुराणं चउरासीइंच होइ नागाणं । बावत्तरि सुवन्नाणं वाउकुमाराणं छण्णउई ॥३॥
दीवदिशा उदहीणं विजुकुमारिंद थणियमग्गीणं । छण्हं पि जुवलयाणं बावत्तरिमो य सयसहस्सा ॥४॥" छाया-चतुष्पष्टिरसुराणां चतुरशीतिश्च भवति नागानाम् ।
द्वि सप्ततिः सुपर्णानां वायुकुमाराणां षण्णवतिः ॥३॥ द्वीपदिशोदधीनों विद्युत्कुमारेन्द्र स्तनितोग्नीनाम् ।
षण्णामपि युगलकानां द्वि सप्ततिश्च शतसहस्राणि ॥४॥ असुरकुमारों के चौंसठ ६४ लाख, सातकुमारों के चौरासी ८४लाख, सुपर्णकुमारों के बहोत्तर ७२लाख, वायुकुमारों के छियानवे ९६लाख तथा द्वीपकुमार, दिकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार और अग्निकुमार इन छहयुगलों के बीच में एकर कुमार के भवन ७२-७२ लाख हैं। इन सब संख्या ७करोड ७२ लाख है।
"बत्तीसट्टा वीसा बारस अड चउरो य सयसहस्सा।
पण्णाचत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे ॥५॥ નરકાવાસની કુલ સંખ્યા ચોર્યાસી (૮૪) લાખ છે.
"चउसट्ठी असुराणं चउरासीइ च होइ नागाणं। बावत्तरि सुवन्नाणं वाउकुमाराणं छण्णउई ॥३॥ दीवदिशा उदहीण विज्जुकुमारिंद थणियमग्गीणं ।
छण्हं पि जुवलयाणं बावत्तरिमो य सयसस्सा ॥४॥ छाया चतुष्पष्टिरसुराणां चतुरशीतिश्च भवति नागानाम्।
द्विसप्ततिः सुपर्णानां वायुकुमाराणां षण्णवतिः ॥३॥ __ द्वीपदिशोदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्र स्तनिताग्नीनाम्।
षण्णामपि युगलकानां द्विसप्ततिश्च शतसहस्राणि ॥४॥ मसुरशुभाशना यास। (६४), नागभाना ये.यासी (८४) सास, सुपण सुमारे नामांतर (७२) साम, वायुभाशना छन्नु (१) , तथा दीपभार, દિકકુમાર, વિદ્યકુમાર, નિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર એ છ યુગલોમાના પ્રત્યેક કમારના બોતેર–બેંતેર લાખ ભવનો છે. તે બધા ભવનેની કુલ સંખ્યા સાત કરોડ તેર લાખ છે.
बत्तीसहावीसा बारस अट्ट चउरो य सयसहस्सा। पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे ॥५॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #916

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणच्चुए तिन्नि। सत्तविमाणसयाई चउसु वि एएसु कप्पेसु ॥६॥ एक्कारसुत्तरं हेटि मेसी सत्तुत्तरं च मज्झिमए।
सयमेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा ॥७॥ छाया--द्वात्रिंशदष्टाविंशतिर्दादशाष्ट चत्वारि च शतसहस्राणि ।
पञ्चाशचत्वारिंशत्षट् चसहस्राणि सहस्रारे॥५॥ आनत प्राणत कल्पे चत्वारि शतान्यारणाच्युते त्रीणि । सप्तविमानशतानि चतुह्मप्येषु कल्पेषु ॥६॥ एकादशोत्तरमधस्तनेषु सप्तोत्तरं च मध्यमे।
शतमेकमुपरितने पञ्चैवानुत्तरविमानानि ॥७॥ इति ।
सूत्रकार इन गाथाओं द्वारा यह प्रकट करते हैं कि कहां पर कितने विमान हैं-प्रथम सुधर्म देवलोक में बत्तीस ३२लाख विमान हैं, दूसरे ईशानदेवलोक में अट्ठावीस २ लाख. तृतीय सनत्कुरदेवलोक में बारह १२ लाख, चतुर्थ माहेन्द्र देवलोक में आठ८ लाख, पांचवें ब्रह्मलोक में चार४ लाख, छठवें लान्तक देवलोक में ५० हजार सातवें महाशुक्र में चालीस ४० हजार आठवें सहस्रार में ६ हजार विमान हैं। तथा नौवमें दशवें आनत
आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणच्चुए तिन्नि । सत्तविमाणसयाइं चउसु वि एएसु कप्पेसु ॥६॥ एक्कारमुत्तरं हेडिमेसि सत्तुत्तरं च मज्झिमए ।
सय मेगं उवरिमए पंचेव अणुत्तरविमाणा ॥७॥ छाया-द्वात्रिंशदष्टाविंशतिर्दादशाष्टचत्वारि च शतसहस्राणि ।
पश्चाशचत्वारिंशत्षट् च सहस्राणि सहस्रारे ॥५॥ आनतप्राणतकल्पे चत्वारिशतान्यारणाच्युते त्रीणि । सप्तविमानशतानि चतुर्बप्येतेषु कल्पेषु ॥६॥ एकादशोंत्तरमधस्तनेषु स त्तरं च मध्यमे ।
शतमेकमुपरितने पञ्चैवानुत्तरविमानानि ॥७॥ इति સૂત્રકાર આ ગાથાઓ દ્વારા એ વાત બતાવે છે કે કયાં કયાં કેટલાં કેટલાં વિમાને છે-સુધર્મ નામના પહેલા દેવલોકમાં બત્રીસ (૩૨) લાખ વિમાન છે, ઈશાન નામના બીજા દેવલોકમાં ૨૮ લાખ, ત્રીજા સનસ્કુમાર દેવલોકમાં ૧૨ લાખ ચોથા માહેન્દ્રદેવેલેકમાં ૮ આઠ લાખ, પાંચમાં બ્રહ્મલોકમાં ૪ લાખ, છ3 લાન્તક દેવ લેકમાં ૫૦ હજાર, સાતમાં મહાશુક દેવકમાં ૪૦ હજાર, આઠમાં સહસ્ત્રાર દેવલેકમાં ૬ હજાર, નવમા અને દસમાં આણત પ્રાણત દેવલોકમાં ૪૦૦ વિમાને છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #917

८५८
समवायाङ्गसूत्रे
प्राणत देवलोक में चारसौ ४०० विमान हैं। ग्यारहवें वारहवें आरण अच्युत देवलोक में तीनसौ ३०० विमान हैं तथा नो ग्रैवेयकों में जो अधस्तन ग्रैवेयक हैं उनमें एकसौ ग्यारह १११ विमान हैं. मध्यमतीन ग्रैवेयकों में एक सौ सात १०७ विमान हैं उपरितन तोन ३ ग्रैवेयकों में एक सौ १०० विमान है। तथा अनुत्तर विमानों में पांच ही विमानहैं। इन विमानों की कुल संख्या चौरासी ८४ लाख संतानवें ९७ वे हजार २३ है। ___ अब मूत्रकार स्पष्ट प्रतिपत्ती के निमित्त पुनः कहते हैं कि-(दोच्चाए णं पुढवीए, तच्चाए णं पुढवीए, चउत्थीए पुढवीए, पंचमोए पुढवीए, छट्ठोए पुढवीए सत्तमीए पुढवीए गाहाहिं भाणियव्वा-द्वितीयस्यांपृथिव्या, तृतीयस्यां, पृथिव्यां, चतुर्त्या पृथिव्यां, पञ्चम्यां, षष्ठयां, पृथिव्यां, सप्तम्यां पृथिव्यां गाथाभि मणितव्याः) प्रथम पृथिवी में, द्वितीय पृथिवीमें, तृतीय पृथिवी में, चतुर्थ पृथिवी में, पंचम पृथिवी में, षष्ठ पृथिवी में, सप्तम पृथिवी में जितने२ नरकावासों की संख्या है वह "तीसा य पण्णवीसा" इस गाथा द्वारा पहिले प्रकट की जा चुकी है सो उसी के अनुसार समझना चाहिये। (सत्तमाए पुढवीए पुच्छा-सप्तम्यां पृदिव्यां पृच्छा) सप्तम पृथिवी के विषय में गौतम ने जो प्रश्न किया-उसके ऊपर અગિયારમાં આરણ અને બારમાં અશ્રુત દેવલોકમાં ૩૦૦ત્રણસેવિમાન છે. નવ ગ્રેવેયકમાંના, અધઃસ્તન રૈવેયકમાં ૧૧૧ વિનાનો છે, ત્રણ મધ્યમ વૈવેયકમાં ૧૦૭ વિનાનો છે અને ત્રણ ઉપરિતન વૈવેયકોમાં ૧૦૦ વિમાને છે. તથો અનુત્તર વિમાને માં પ ચ જ વિમાને છે. એ વિમાનોની કુલ સંખ્યા ચોર્યાસી લાખ સત્તાણું હજાર તેવીસ (૮૯૭૦૨૩) છે.
હવે સૂવાર સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે ફરીથી તેનું કથન કરે છે–
(दो चाए णं पुढवीए, तच्चाए णं पुढवोए, चउत्थीए पुढवीए, पंचमीए पुढवीए, छट्ठीए पुढवीए, सत्तमीए पुढवीए गाहाहिं भाणियव्वा-द्वितीयस्यां पृथिव्यां, तृतीयस्यों पृथिव्यां चतुर्थी पृथिव्यां पञ्चम्यां पृथिव्यां, षष्ठयां पृथिव्यां, सप्तम्यां पृथिव्यां गाथामिर्भणितव्याः ) पडसी पृथ्वीमा, બીજી પૃથ્વીમાં, ત્રીજી પૃથ્વીમાં, ચોથી પૃથ્વીમાં પાંચમી પૃથવીમાં, છઠ્ઠી પૃથ્વીમાં, भने सातभी पृथ्वीमा 22सा 221 न२४ासे ते "तीसा य पण्णवीसा" ગાથા દ્વારા પહેલાં બતાવી દેવામાં આવેલ છે. તે તેમની સંખ્યા એ ગાથામાં ४व्या प्रमाणे समपानी छ. (सत्तमाए पुढवीए पुच्छा-सप्तम्यां पृथिव्यां पृच्छा) सातमी पृथ्वीन विषे गौतमे थे प्रश्न पूछया, तेना वासभा भडावीर
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #918

भावबोधिनी टोका. राशि द्वयस्वरूपनिरूपणम् भगवान् महावीर उनसे उत्तर के रूप में कहते हैं कि (गोयमा ! - गौतम ! ) हे गौतम ! (सत्तमाए-पुढवीए अक्षुतर जोयणसयसहस्सबाहलाए-- सप्तम्याः पृथिव्यां; अष्टोत्तर-योजनशतसहस्रबाहल्यायाः) सातवीं पृथिवी की मोटाई जो एक ला व आठ हजार योजन की कही गई है उसमें से (उवरि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साइं ओगाहेत्ता-उपरि अद्भत्रिपञ्चाशद्योजनसहसाणि अचगाह्य) ऊपर के साढे वावन ५२॥ हजार योजन को छोडकर (हेहा वि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई वजित्ता-अधस्तादपि अर्द्धपश्चाशद्योजन सहस्राणि-वर्जयित्वा) नीचे के साढे वावन ५२ । हजार योजन को छोडकर (मज्झे तिसु जोयणसहस्सेसु-मध्ये त्रिषु योजनसहस्रेषु) वीच में तीन ३ हजार योजन प्रमाण जो क्षेत्र बचता है (एत्थ णं सत्तमाए पुढवीए-अत्र खलु-सप्तम्यां पृश्रिव्याम्) इस सातवीं पृथिवी में (नेरइयाणं-नैरयिकाणां) नारकियो के (पंच अणुत्तरा-पञ्च अनुत्तराः) पांच अनुत्तर-उत्कृष्ट ( महइमहालया-महा महालयाः) अतिविशाल (महानिरया पण्णत्ता-महानरकाः प्रज्ञप्ताः ) महानरकावाम हैं (तं जहा-तद्यथा) उनके नाम ये हैं-काले, महाकाले, रोरुए, महारोरुए, अप्पइटाणे नामं पंचमे-कालः महाकाल:
रौरवः महारौरवः अप्रतिष्ठानो नाम पञ्चमः)काल, महाकाल, रौरव, महारौरव २५भी ४ -(गोयमा :-) गौतम ! (सत्तमाए पुढवीए अत्तरजो. यणसयसहस्सवाहल्लाए-सप्तम्याः पृथियों अष्टोत्तरयोजनशतसहस्र बाहल्यायाः) सातमी पृथ्वीना पिरता२ २ ४ ५ मा १२ यानना हो छ तेमा (उपरि अद्धतेवन्नं जोयणसहस्साई ओगाहेत्तो-उपरि अर्द्धत्रिपश्चाशद् योजनसहस्राणि अवगाह्य) ५२ना ५२।। (सामान) &२ योजने छीन तथा (हेटा वि अद्धतेबन्न जोयणसहस्साई वजिता-अधस्तादपि अर्द्धपञ्चाशयोजनसहस्राणि वर्जयित्वा ) नायना सामान ॥२ (५२५००) योन छडीने (मज्झे तिसु जोयणसहस्सेसु-मध्ये त्रिषु योजनसहस्रेषु) १२येना मानi x Com२ यो प्रभाव क्षेत्रमा एत्थणं सत्तमाए पुढवीए-अत्र खलु सप्तम्यां पृथिव्यां)-240 सातमी पृथ्वीमा (नेरइयाणं-नैरयिकाणां) ना२४ीमाना (पंच अणुत्तरा-पञ्च अनुत्तराः) पांय अनुत्तर- कृष्ट (महइमहालया-महामहालयाः) मतिविण महानिरया पाणता-महानरकाः प्रज्ञताः) महान २४वासे। छ. (तं जहा-तद्यथा) तेभना नाम 241 प्रमाणे छे. (काले, महाकाले, रोरुए, महारोरुए, अप्पइटाणे नामं पंचमे-कालः, महाकालः रौरवः, महारौरव:, अप्रतिष्ठानो नाम पञ्चमः) , मास, शैरव, महाश२५ मने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #919

९००
समवायाङ्गसूत्रे
टीका--'दुवेरासी' इत्यादि-इहप्रज्ञापनासूत्रस्य 'जाव से किं तं' इति पर्यन्तं सर्व वक्तव्यम् । अत्र प्रज्ञापनातोऽयमेव भेदो यत्तत्र 'दुविहा-पण्णवण्णा पण्णता जीवपण्णवणा अजीवपण्णवणायत्ति' इत्येवमभिलपितम्, इह तु 'दुवे रासी पण्णत्ता' इत्येवमभिलपितम् । सूत्रतः सर्व पज्ञापनापदमिहाऽशक्यलेखम् अतोऽत्रत्यं मूलमास्थाय संक्षेपेण प्रज्ञापनासूत्रार्थ उपदर्यते-'दुवे रासो' इत्यादि'दुवे रासी पण्णत्ता' द्वौ राशी प्रज्ञप्तौ, 'तं जहा' तद्यथा-'जीवरासी अजीवरासी य' जीवराशिरजीवराशिश्च । तत्र 'अजीवरासीदुविहा पन्नत्ता' अजीवराशिविविधः पज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'रूपी अजीवरासी अरूवी अजीवरासी य' रूप्यजीवराशिररूप्यजीवराशिश्च । 'से कि त अरूवी अजीवरासी ?' अय कोऽसौ अरूप्यजीवराशिः ? उत्तरयति-'अरूवी अजीवरासी दसविहा पण्णत्ता' अरूप्यऔर पांचवो अप्रमिष्ठान । (ते णं निरयावद्या य-ते खलु निरयाःवृताश्च) ये सब ही नरकावास बीच में गोल हैं (तंसा य-व्यस्राश्च) अंत में त्रिकोण हैं। ( अहे खुरप्पसंठाणसंठिया-अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः) तथा इनका तलभाग वज्र के छुत जैसा है। (जाव-यावत्) (असुभा नरकाअशुभाः नरकाः) ये सब नरक अशुभ हैं। (अशुभाओ नेरएसु वेयणाओअशुभाः नरकेषु वेदनाः) इन नरकों में अशुभ वेदनाएँ है ।।मू० १८६॥
टीकार्थ-'दुवे रासी पन्नत्ता' इत्यादि । दो रशियां कही गई हैं। वे इस प्रकार से हैं-१जीवराशि, २अजीवराशि। अजीव राशि दो प्रकार की है। जैसे-१रूपी अजीवराशि, २अरूपी अजीवराशि। अरूपी अजीवराशि का क्या स्वरूप है ? उत्तर-अरूपी अजीव राशि दस प्रकार की है। जैसेपाय। मप्रतिष्ठान. (तण निरयावद्या य-ते खलु निरयाः वृत्ताश्च) ते मया न२४पास १२येथीछे, (तसा य-व्यसाच) छे विए४२ छे. (अहे खरप्पसंठाणसंठिया-अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः ) मने तेमना जियान लाn १३वना ७२॥ २॥ छ. (जाव-यावन्) (असुभानरगा-अशुभाः नरकाः) मा मी न२३। अशुल छ (असुभाओ नेरएसु वेयणाओ-अशुभाः नरकेषु वेदनाः) તે નકરોમાં અશુભ વેદનાઓ ભોગવવી પડે છે સૂ. ૧૮૬
"टीकार्थ--दुवेरासी पन्नत्ता” इत्यादि
राशियो मे . तमना नाममा प्रमाणे छ-(१) राशि, (२) म०१२शि. અજીવરાશીના બે પ્રકાર છે–(૧) રૂપી અજીવાશિ (૨) અરૂપી અજીવરાશિ-અરૂપી અજીવરાશિનું સ્વરૂપ કેવું છે? ઉત્તર-અરૂપી અજીવરાશિના દસ પ્રકારે છે–(૧)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #920

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९०१
जीवराशिदशविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा ' तद्यथा - 'धम्मस्थिकाए जाव श्रद्धासमए' धर्मास्तिकायोः यावदद्धासमयः =धर्मास्तिकायस्तदेशस्तत्प्रदेशः, अधर्मास्तिकायस्त देशस्तत्प्रदेशः, : आकाशास्तिकायस्तदेशस्तत्प्रदेशचेति नव, दशमोऽद्वासमय: == कालइत्यर्थः । तथा-'रूवीअजीवरासी अणेगविहा पण्णत्ता' रूपी अजीवराशिमनेकविधः प्रज्ञप्तः । अयं भावः - रूप्यजीवराशि:- स्कन्धा देशाः प्रदेशाः परमावचेति चतुर्द्धा, ते च वर्णगन्धसंस्पर्शसंस्थानभेदतः पञ्चविधाः, ते पुनर्द्वयोर्द्वयोः, द्वयोस्त्रयाणां च संयोगादनेकविधाः । तथा जीवराशिद्विविधः संसारसमापन्नोऽसंसारसमापन्नश्च । तत्रासंसारसमापन्ना जीवा अनन्तरपरम्परसिद्धभेदाद् द्विविधाः । तत्रानन्तरसिद्धाः पञ्चदशविधाः, परम्परसिद्धास्त्वनन्तविधाः । संसारसमापन्नास्तु एकेन्द्रियादिभेदैः पञ्चधा, तत्र पुनरेकेन्द्रियाः पृथिव्यादिभेदेन पश्ञ्चविधाः, afar क्ष्मारभेदेन द्विविधाः पुनः पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्विविधाः । धर्मास्तिकाय, धर्मास्तिकायकादेश, धर्मास्तिकाय कामदेश, अधर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकायकादेश अधर्मप्रदेश, आकाशास्तिकाय, आकाशदेश, आकाशप्रदेश और अद्धासमय काल । रूपी अजीवराशि अनेक प्रकार की है - जैसे- स्कन्ध, देश, प्रदेश और परमाणु । ये चारों ही वर्ण, गंध, रस, स्पर्श और संस्थान वाले होते हैं। इनके दो प्रदेश के संयोग से, दो और तीन के संयोग से तीन प्रदेशिकस्कंध और भी अनेक भेद हो जाते हैं। जीवराशि दो प्रकार की है-संसारी जीवराशि और मुक्तजीवराशि। इन में मुक्तजीवराशि अनन्तर और परम्परासिद्ध के भेद से दो प्रकार की है। अनन्तर सिद्ध पन्द्रह प्रकार के हैं। परम्परासिद्ध अनंत प्रकार के हैं। संसारी जीवराशि एकेन्द्रिय आदि के भेद से पांच प्रकार की है। इनमें जो एकेन्द्रिय जीवराशि है वह पृथिवी आदि के भेद से पांच तरह की है। ये पांचों ही एकेन्द्रिय जीवों के प्रकार सूक्ष्म और बादर के भेद धर्मास्तिडाय, (२) धर्मद्वेश, ( 3 ) धर्भ प्रदेश, (४) अधर्मास्तिप्रय, (4) अधर्म हैश, (६) व्यधर्म प्रदेश, (७) मा अशास्तिप्राय, (८) आमशदेश, (८) आमश प्रदेश, (१०) અર્થાસમયરૂપી અજીવરાશિ અનેક પ્રકારની છે જેમ કે સ્કન્ધ, દેશ, પ્રદેશ, અને પિરમાણુ તે ચારે વં, ગધ રસ, સ્પર્શી અને સંસ્થાનવાળા હાય છે. તેમના એ એના સંચેાગથી, એ અને ત્રણના સંયાગથી બીજા' પણ અનેક ભેદ પડે છે. જીવરા એ પ્રકારની છે-(૧) સંસારી જીવરાશિ (૨) મુક્ત જીવરાશિ. તેમાં મુક્ત જીવરાશિના मे लेह छे- (१) अनन्तर भने (२) परम्परा सिद्ध, अनन्तर सिद्ध पं४२ प्रहारना छे પરંપરા સદ્ધ અનેક પ્રકારના છે. સંસારજીવરાશિના એકેન્દ્રિય આદિ પાંચ પ્રકાર છે. તેમાંની જે એકેન્દ્રિય જીવરાશિ છે તે પૃથ્વી આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારની છે. તે પાચે એકેન્દ્રિય જીવાના સૂક્ષ્મ અને ખાદર એવા બે પ્રકાર પડે છે. સૂક્ષ્મ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #921

९०२
समवायाङ्गसूत्रे एवं द्वित्रिचतुरिन्द्रिया जीवा अपि विज्ञेयाः । पञ्चेन्द्रिया जीवास्तु नारकादि. भेदेत चतुर्विधाः । तत्र नारका रत्नप्रभादिपृथ्वीभेदात् सप्तविधाः। पञ्चन्द्रियतियश्चोजलस्थलखेचर भेदात्त्रिविधाः । तत्र जलचराः पञ्चविधाः-मत्स्यकच्छपग्राहमकरशिशुमारभेदात् । तत्र-मत्स्याः श्लक्षणमत्स्यादिभेदादनेकविधाः। कच्छपा अस्थिकच्छ मांसकच्छपभेदाद् द्विविधाः । ग्राहा दिलि-वेष्टक-मग्दु पुलकसीमाकारभेदात् पञ्चविधाः । मकरा मत्स्यविशेषास्ते च शुण्डामकरकरिमकरभेदाद् द्विविधाः। शिशुमारास्त्वेकविधाः। स्थलचरास्तु चतुष्पदपरिसर्पभेदाद् द्विविधाः। तत्र चतुष्पदा एकखुरद्विखुरगण्डीपदसनवपदभेदाच्चतुर्विधाः । एते च क्रमेण अश्व से दो प्रकार के हैं। सूक्ष्म और बादर भी पर्याप्त और अप्ति के भेद से दोदो प्रकार के हैं। इसी तरह द्वीन्द्रिय, तेन्द्रिय, चतुरिन्द्रि जीव भी पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो दो प्रकार के होते हैं। पंचेन्द्रिय जीव नारक आदि के भेद से चार तरह के हो जाते हैं। इनमें जो नारकी जीव हैं वे रत्नप्रभा-पृथिवी आदि के भेद से सात प्रकार के हैं। पंचेन्द्रिय तियश्च जलचर. स्थलचर और खेचर के भेद से तीन तरह के हैं। जलचर पंचेन्द्रिय जीव मत्स्य, कच्छप, ग्राह, मकर और शिशुमार के भेद से पांच प्रकार के हैं। मत्स्य भी श्लक्ष्णमत्स्यादि के भेद से अनेक विध हैं। अस्थिकच्छप
और मांसकच्छप के भेद से कच्छप दो प्रकार के हैं। दिलि, वेष्टक, मद्गु. पुलक और सीमाकार के भेद से ग्राह पांच प्रकार के है। शुण्डामकर और करि मकर के भेद से मकर के दो प्रकार हैं। शिशुमार एक ही तरह के होते हैं। चतुष्पद, और परिसर्प के भेद से स्थलचर तिर्यच दो तरह के होते हैं। इनमें जो चतुष्पद हैं वे एकखुर, द्विखुर, गण्डीपद और सनઅને બાદરના પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવા બે બે ભેદ છે એજ રીતે દ્વીન્દ્રિય, તેન્દ્રિય, અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોના પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત બે બે ભેદ પડે છે પંચેનિદ્રય જીના નારકી આદિ ચાર પ્રકાર છે તેમાંના જે નારકી છવો છે તે રત્નપ્રભાપૃથ્વી આદિના ભેદથી સાત પ્રકારના છે. પંચેન્દ્રિય તિય ચના જળચર,
સ્થળચર અને ખેચર, એવા ત્રણ ભેદ છે. જલચર પંચેન્દ્રિય જીના પાંચ પ્રકાર છે(१) मत्स्य. (२) ४२७५, (3) श्रा, (मगर सने (५) शिशुभार. मत्स्यना १६મસ્ય આદિ અનેક ભેદ છે. કચ્છપના બે ભેદ છે-(૧) અ થક૭૫ અને (૨) માંસ ४२७५ पाना पांय ४५२ छ-(१) Ele (२) वेष्ट४ (3) भY (४) पुस मने (५) सीमा ४१२. भा२ना में प्रा२ छ-(१) शुमार सने ( २) ४रिभा२. शिशु. માર એક જ પ્રકારના હોય છે. સ્થળચર તિયચના બે ભેદ છે-(૧) ચોપગાં અને (२) परिसपतमाना यापातिय याना यार ले छ (१) मरीजi, (२) मे भरी
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #922

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९०३ गोगजसिंहादयो बोध्याः। परिसर्पा द्विविधाः-उरः परिसर्पा भुजपरिसश्च । तत्रउरः परिसा अह्यजगराशालिकमहोरगभेदाच्चतुर्विधाः। तत्रापि दर्वीकरमुकुलिभेदा. दहयो द्विधा । खेचराश्चतुर्दा-चर्मपक्षिणो लोमपक्षिणः समुद्गपक्षिणो विततपक्षिणश्च । तत्रादितो द्विप्रकाराः पक्षिणो बल्गुलीहंसादयः । अतोऽन्यभेदाः पक्षिणो द्वीपान्तरेष्वेव भवन्ति । एते सर्वे पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च: । मनुष्याश्च द्विधा संमूछिमा गर्भव्युत्क्रान्तिकाश्च । तत्र संमूच्छिमा नपुंसका एव । गर्भव्युत्क्रान्तिकास्तु त्रिधाकर्मभूमिजाः, अकर्मभूमिजाः, अन्तरद्वीपजाश्च । एते सर्वेऽपि त्रिलिङ्गाः। तत्र कर्मभूमिजा द्विधा-आर्या म्लेच्छाश्च । आर्या अपि द्विधा-ऋद्धिप्राप्ता इतरे च । तत्र खपद इस प्रकार से चार तरह के होते हैं। अश्व एक खुर वाला, गाय दोखुर वाली, गज गण्डीपद वाला, और सिंहादिक नख युक्त पद वाला जानवर है। उरः-परिसर्प और भुजपरिसर्प के भेद से परिसर्प दो प्रकार के होते हैं। अहि, अजगर, आशालिक और महोरग के भेद से उरः परिसपें चार प्रकार के हैं। इनमें जो अहि उरः सर्प हैं वे दर्वीकर और मुलि के भेद से दो तरह के हैं। चर्मपक्षी, लोमपक्षी, समुद्गपक्षी और विततपक्षी इस तरह खेवर तिर्यच ४ प्रकार के हैं। बगुली हँस आदि जो पक्षी हैं ये चर्मपक्षो लोमपक्षी हैं। इनसे भिन्न जो समुद्गपक्षी और विततपक्षी हैं वे द्वीपान्तरों में अढारद्वीप के बाहर ही होते हैं। ये सब पंचेन्द्रिय तिर्यच हैं। संमूच्छिम और गर्भज के भेद से मनुष्य दो प्रकार के होते हैं। इनमें जो संमूर्छिम मनुष्य होते हैं वे तो नियमत: नपुंसक ही होते हैं। गर्भज मनुष्य, कर्मभूमिज, अकर्मभूमिज और अन्तद्रीपज इस प्रकार से तीन प्रकार के होते हैं। ये सब तीनों लिङ्गो वाले होते हैं। इनमें कर्मभूमियां मनुष्य आर्य और म्लेच्छ के वामi, 3) 31५६ मिने (४) सन ५५६ (पगेनहारमi) घडी मे भरीवाना, गाय બે ખરીવાળી, હાથી ગંડી પદવાળે અને સિંહ વગેરે નારયુકત પગવાળાં જાનવર છે परिसपना मे २ छ-०२:५रिस५ (१) मने सुन पारसस (२) ६२: पारसना यार ५२ छ-(१) मडि (२) २४॥२, (3) माशालि मन (१) भारतभन! महि ઉર પરિસર્પના બે ભેદ છે- દર્પીકર અને મુકુલિ. બેચર તિર્યંચના ચાર પ્રકાર છે(१)यभ पक्षी, (२)सोमपक्षी (3)समुद्रपक्षी मन (४) विततपक्षी. मni, साहि પક્ષીઓ ચર્મપક્ષી લેમપક્ષી છે. સમુદ્રપક્ષી દ્વીપાન્તરમાં જ હોય છે. એ બધાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે. મનુષ્યના બે પ્રકાર છે-સંમૂચિઠ્ઠમ અને ગર્ભાજ, તેમાંના જે સમુચ્છિ મ મનુષ્ય હોય છે તેઓ તો નિયમથી જ નપુંસક હોય છે. ગર્ભજ મનુધ્યના ત્રણ પ્રકાર છે-કર્મભૂમિજ, અકર્મભૂમિજ અને અન્ત દ્વીપજ છે બધા ત્રણે લિંગવાળા (જાતના) હોય છે. તેમાં કર્મભૂમિયા મનુષ્યના આય અને સ્વેર છ એવા બે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #923

९०४
समवायाङ्गसूत्रे प्रथमे अहंदादयः। द्वितीयाः क्षेत्र १ जातिर कुल३धर्म४ शिल्प५ भाषा ज्ञान दर्शन८ चारित्र९भेदान्नवविधाः । देवाश्चतुर्विधाः-भवनवास्यादिभेदात् । तत्र-भवनपतयोऽसुरनागादिभेदादशधा । व्यन्तराः पिचाशादिभेदादष्टधा । ज्योतिष्काश्चन्द्रादिभेदात्प श्वधा । कल्पोपगकल्पातीतभेदावैमानिका द्विधा । तत्र कल्पोपगाः सौधर्गादिभेदाद् द्वादशधा । कल्पातीता द्विधा-अवेयका अनुत्तरोपपातिकाश्च । ग्रैवेयका नवधा, एतत्सर्व 'जाव' यावत् शब्दाद् विज्ञेयम् । 'से किं तं अगुत्तरोववाइया' अथ के ते अनुत्तरोपपातिका ? ' अणुतरोवधाइया' अनुतरोपपातिकाः 'पवविहा पन्नत्ता' पञ्चविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'विजयवेजयंतजयंतअपराजिय भेद से दो प्रकार के होते हैं। ऋद्धिप्राप्त और अवृद्धिप्राप्त के भेद से आर्य मनुष्य भी दो तरह के हैं। अहंत आदि महान् पुरुष ऋद्धिप्राप्त आर्यों में हैं। अनृद्धि प्राप्त आर्य क्षेत्र से १,जाति से २, कुल से३, धर्म से४, शिल्प से५ भाषा से५, ज्ञान से७, दर्शन से८ और चारित्र से९ नौ प्रकार के हैं। भवनवासी आदि के भेद से देव चार प्रकार के होते हैं। इन में जो भवनवासी देव है असुरकुमार आदि के भेद से दस प्रकार के कहे गये है। व्यन्तरदेव पिशाच आदि के भेद से ८ प्रकार के,ज्योतिष्क देव चन्द्रमा आदि के भेद से पांच प्रकार के और कल्पोपपन्न एवं कल्पातीत के भेद से वैमानिक देव दो प्रकार के हैं। इनमें जो कल्पोपपन्न देव हैं वे सौधर्म आदि के भेद से बारह प्रकार के हैं। अवेयक और अनुत्तरोपपातिक के भेद से कल्पातीत दो प्रकार के हैं। ग्रैवेयक नौ प्रकार के होते हैं। यह सब पूर्वोक्त पाठ यहां "यावत्" इस शब्द से ग्रहण किया गया है। अनुतरोपपातिक का क्या स्वरूप है ? उत्तर-अनुत्त रापपातिक पांच प्रकार के कहे गये हैं-वे इस प्रकार से हैं-विजय, वैजભેદ છે. આર્યમનુષ્યના બે ભેદ છે-ત્રદ્ધિ પ્રાપ્ત અને અનુદ્ધિ પ્રાપ્ત અહે ત આદિ મહાપુરુષને ત્રાદ્ધિ પ્રાપ્ત ગણી શકાય. અનુદ્ધિપ્રાપ્ત આર્યના ક્ષેત્ર, જાતિ કુળ, ધર્મ, શિ૯૫, જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર પ્રમાણે નવ પ્રકાર પડે છે. દેના ભવનવાસી આદિ ચાર પ્રકાર હોય છે. ભવનવાસી દેવના અસુરકુમાર આદિ દસ ભેદ પડે છે. વ્યન્તર દેના પિશાચ આદિ આઠ ભેદ છે, જ્યોતિષ્ક દેના ચન્દ્રમા આદિ પાંચ પ્રકાર છે. અને વૈમાનિક દેના બે પ્રકારો છે (૧)ક૯પપપન્ન અને (૨)કલ્પાતીત તેમાંનાં જે દેવો છે તેમના સૌધર્મ આદિ બાર પ્રકાર છે. કપાતીત દેના બે પ્રકાર છે-વે. યક અને અનુત્તરપપાતિક પ્રવેયકના નવ પ્રકાર છે. પૂર્વોક્ત આ બધે પાઠ मही 'यावत्' श०४थी &ए। ये छे. अनुत्त५पातिनु २१३५ ३ छ ? उत्तर--मनुत्तपिपातिना पाय २ छ-विय, वैयत, यत,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #924

भावबोधिनी टीका राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९०५ सव्वसिद्धिया' विजयवैजयन्तजयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धिकाः । ‘से सं अणुतरोववाइया' तएतेऽनुत्तरोपपातिका विज्ञेयाः । ‘से तं पंचिदियसंसारसमापन जीवरासी' स एष पञ्चेन्द्रियसंसारसमापन्नजीवराशिः पञ्चेन्द्रियविशिष्टः संसारसमापनो जीवराशिः पूर्वोक्तो विज्ञेयः ।
'दुविहा णेरइया पण्णत्ता' द्विविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-- 'पज्ज ता य अपज्जत्ता य पर्याप्ताश्च अपर्यायाश्च । ‘एवं दडओ भाणि यवो जाव वेमाणियत्ति' एवं दण्डको भणितव्यो यावद् वैमानिकइति नैरयिकमारभ्यवैमानिकपर्यन्तं दण्डको वक्तव्यः स च-"नेरइया असुराई-पुढवाई बेइंदियादओ मणुया' वंतरजोइसवेमाणिया य अह दंडभो एवं ॥१॥ इति । संप्रति नारकादीनां स्थान निरुपणार्थ पृच्छति-'इमीसे णं इत्यादि-'इमीसे णं' अस्याः खलु 'रयणप्पभाए पुढवीए' रत्नप्रभायाः पृथिव्याः ‘केवइयं खेत्तं' कियत्क्षेत्रम् 'ओगाहित्ता' अचगाह्य 'केवइया' कियन्तो "णिरयावासा' नरकावासाः 'पष्णता' प्रज्ञप्ताः ? 'गोयमा !' हे गौतम । 'मीसे णं रयणप्पभाए पुढवी ए' अस्या खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए' अशीत्युत्तरयत, जयंत, अपराजित और सर्वार्थसिद्धिक। ये अनुतरोपपातिक है। इस प्रकार यह सब पंचेन्द्रिय युक्त संसारी जीवराशि है । नारकी जीव दों प्रकार के कहे गये हैं। जो इस तरह से हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । इसीप्रकार से यह दण्डकरूप-चौबीस दण्डकरूप कथन वैमानिक देव पर्यन्त जानना चाहिये। अर्थात् पर्याप्त और अपर्याप्त भेद से द्विविधता वैमानिक देव पर्यन्त लगा लेना चाहिये।
शंका-इस रत्नप्रभापृथिवी के कितने प्रमाण क्षेत्र को अवगाहित करके कितने नरकावास कहे गये हैं ? उतर-हे गौतम ! इसरत्नप्रभा पृथिवी की जो एक लाख अस्सी हजार योजन की मोटाई कही गई है उसके उपर का અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધિક આ પ્રકારની આ બધી પંચેન્દ્રયયુકત સંસારી જીવરાશિ છે. નારકી જી બે પ્રકારના છે-પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત આ પ્રમાણે આ ગ્રેવીસ દંડકરૂપ કથન વૈમાનિક દેવ સુધી સમજવાનું છે. એટલે કે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી વૈમાનિક દેવ સુધી દ્વિવિધતા ઘટાવવાની છે.
શંકા--આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના કેટલા પ્રમાણના ક્ષેત્રને અવગહિત કરીને કેટલા નરકાવાસ કહેલા છે?
ઉત્તર-હે ગૌતમ! આ રત્નપ્રભ પૃથ્વીની જે એકલાખ એંસી હજાર જ નની ઊંચાઈ કહી છે તેની ઉપર તથા નીચના એક એક હજાર જન પ્રમાણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #925

९०६
समवायाङ्गसूत्रे
योजनशतसहस्रबाहल्यायाः अशीत्यधिकलक्षयोजनदीर्धायाः 'उवरि' उपरि-उपरितनभागे 'एगं जोयणसहस्सं' एकं योजनसहस्रम् 'ओगाहेत्ता' अवगाह्य 'हेटा चेगं जोयणसहस्सं' अधश्चैकं योजनसहस्रं 'वज्जेता' वर्जयित्वा 'मझे' मध्ये 'अट्ठसत्तरिजोयणसयसहस्सं' अष्टसप्ततियोजनशतसहस्रम्-अष्टसप्ततिसहस्राधिकैकलक्षपरिमित यत्स्थानमस्ति, 'एत्थ ण रयणप्पभाए पुढवीए' अत्र खलु रत्नप्रभायां पृथिव्याम् ‘णेरइयाणं' नैरयिकाणां=नारकजीवानाम् 'तीसं णिरयावाससयसहस्सा' त्रिंशन्नरकावासशतसहस्राणि-त्रिंशल्लक्षपरिमिता नरकावासाः 'भवंतीतिमक्खाया' भवन्तीत्याख्यातानि । 'ते णं निरयावासा' ते खलु नरकावासाः 'अंतोवट्टा' अन्नत्तामध्ये वर्तुलाकाराः 'बाहिं च उरंसा' बहिश्चतुरस्राबाह्यप्रदेशे चतुष्कोणाः 'जाव' यावत् = पावत्करणात्-अधः क्षुरप्रसंस्थानसंस्थिताः क्षुरप्राकृतिविशिष्टाः, तथा 'निच्चधयारतमसा' नित्यान्धकारतमस: नित्यं अन्धकार इव तमो येषु ते तथोक्ताः, तथा-'ववगयगहचंदसरनखत्तजोइसप्पहा' व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्र ज्योतिःप्रभाः व्यपगताः विनिर्गता ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्राणां ज्योतिषः दीपाद्यग्रेर्वा प्रभा येषु ते तथोक्ताः, प्रकाशरहिता इत्यर्थः, तथा-'मेयवसापूयरुहिरमंसचिक्विल्ललि ताणुलेवणतला' मेदोवसापूयरुधिरमांसकर्दमलिप्तानुलेपनतलाः-मेदोवसापूयरुधि
और नीचे का १-१ हजार योजन छोडकर बाकी के मध्यभाग में जो एक लाख अठहत्तर हजार योजन प्रमाण स्थान है उसमें तीस लाख प्रमाण नरकावास हैं। ऐसा जिनेन्द्रदेव ने कहा है। ये नरका वास भीतर गोल हैं। बाहर में चार कोनेवाले हैं! यहां यावत् शब्द से इस पाठ का संग्रह हुआ है-इनका तलभाग वज्र के छुरे जैसा है। सदा इनमें अंधकार के जैसा तमभरा रहता है। "ववगयगहचंदसूरनक्खवत्तजोइसप्पहा " यहां ग्रह, चन्द्र, सूर्य नक्षत्र इनकी प्रभा अथवा दीप्तिमान अग्नि आदिकों की प्रभा बिलकुल नहीं रहती है। सर्वदा अंधकार ही अंधकार प्रकाश वर्जित होने के कारण यहां रहता है। "मेय वसापूयरुहिरमंसविक्खिललित्ताणु लेवणतला” इनका तलક્ષેત્રને છોડીને બાકીના એક લાખ અઠોતેર હજાર યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે, એમ જિનેન્દ્રદેવે ભાંખેલ છે તે નરકાવાસ અંદરથી ગળાકારના છે भने महारथी या छ, सही 'यावत्' शपथी ! ५४ १९९५ ४२वाना-तेना તળિયાને ભાગ વાના છરાઓ જેવો છે. તેમાં હંમેશા અંધકારના જે તમસ लस। २३ छ. विवगयचंदसूरनक्खत्तजोइसप्पहा त्यां गृह, यन्द्र, સૂર્ય અને નક્ષત્રોનો પ્રકાશ અથવા પ્રજવલિત અગ્નિ આદિનો પ્રકાશ બિલકુલ હોતે नथी. ते ०४२॥ प्रशहित पाथी त्यां सही २५५४२०४ २९ छे. ' मेयवसापूयरुहिरमंसचिक्खिल्ललित्तणुलेवणतला, तमना तणमा भेद, सा, पूय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #926

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९०७ रमांसानि, शरीरान्तर्गतधातवः, एतेषां यः 'चिक्खिल्ल' कर्दमस्तेन लिप्तमू-अनुलेपनतलं लेपनीयस्थानं यत्र ते तयोक्ताः, तथा असुइवीसा' अशुचिवित्राः अशुचयो विस्रा: आमगन्धयुक्ताश्च, अत एव 'परमदुब्भिगंधा: अतिशयदुर्गन्धयुक्ताः, तथा'काऊ अगणिवण्णाभा' कृष्णाग्निवर्णामाः-लोहेषु धमायमानेषु अग्निर्यादृशवों भवति स कृष्णाग्निवर्णस्तस्य आभा इव आभा येषु ते तथोक्ताः-परमकृष्ण वर्णा इत्यर्थः, तथा-'कक्कडफासा' कर्कशः कठिनः स्पर्शी येषां ते तथोक्ताः, अत एव 'दुरहियासा' दुरध्यासा:-दुः-दुःखावहः-अध्यासा=स्थितियत्र ते तथोक्ताः, सन्ति । अत एव एते 'निरया' नरकाः 'अमुभा' अशुभाः, तथा एषु 'निरएमु' नरकेषु 'असुभाओ वेयणाओ' अशुभावेदना भवन्ति । 'एवं सत्त वि भाणियव्वाओ' एवं सप्तापि भणितव्याः-रत्नप्रभामादायैच सप्त प्रथिव्यो भवन्ति, इति रत्नप्रभावदेव इतरा अपि पृथिव्यो भणितव्याः । 'ज' यत्-यद् भाग मेद, वसा, पूय-पीच, रुधिर और मांस की कीचड से लिप्त रहा करता है। "असुइवीसा" ये सब नरकावास अशुचि एवं कच्चे पकाये हुए चमडे की जैसी गंध वाले होते हैं। अत एव "परमभिगंधा' अत्यंत दुर्गध संपन्न रहा करते हैं। तथा 'काऊ अगणिवण्णाभा' इनकी आमा कृष्णाग्नि के वर्ण जैसी होती है। लौह के तपाने पर अग्नि जिसवर्ण की होती है वह कृष्णाग्नि वर्ण कहलाता है। अर्थात् ये नरकावास परम कृष्णवर्णवाले होते हैं। कक्कड. फासा' इनका स्पर्श कठोर होता है। अत एव 'दुरहिवासा' इनमें स्थिति दुःखप्रद ही होती है। इसीलिये 'असुभा' ये नरक अशुभ माने गये हैं। इनमें जो वेदनाएँ होती हैं वे महा अशुभ होती हैं। इसी तरह से रत्नप्रभाएथिवा से लेकर तमस्तमःप्रभा पृथिवीतक-सातों नरकावासों के विषयमें जानना चाहिये। अर्थात् जिस प्रकार रत्नप्रभापृथिवी का वर्णन किया है उसी प्रकार पाव, साडी भने मांसन 25थी छायो २३ छ. 'असुइ वीसा' ये 4 न२॥ पास अस्व.२०, अने ५४वेला या यामानावी वाणा डाय छ तेथी परमटभिगंधा' ते २४वासे। मयत दुधा डाय छे. तथा 'काऊ अगणिवष्णाभो' सिना पनी तमनी माला डाय छे खेदाने तviqाथी सिर વણ ધારણ કરે છે તે વર્ણને કૃષ્ણાગ્નિ વણ કહે છે. એટલે કે તે નરકાવાસી અતિशय ा ना डाय छे. तथा 'ककडफासा' भने। २५श ठोर हाय छे. तेथी 'दरहिवासा' तेमा २३:५४ ५४ ५ छ तेथी 21 न२ने 'असभा' અશુભ કહેલ છે. તેમાં જે વેદનાઓ અનુભવાય છે તે અતિશય અશુભ હોય છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીથી લઈને તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વી સુધીની સાતે નરકમાં એવી જ પરિસ્થિતિ હોય છે, એટલે કે જે પ્રકારનું રત્નપ્રભા પૃથ્વીનું વર્ણન કર્યું છે એ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #927

९०८
समवायाङ्गसूत्रे
बाहल्यपरिमाणं 'जामु' यस्यां 'जुज्जई' युज्यते तदपि विज्ञेयम् । तदेवाह गाथया'आसीयं बत्तीस अट्ठावीसं तहेव वीसं च । अट्टारस सोलसगं अट्टत्तमेव बाहल्लं॥१॥ छाया--अशीति-त्रिंशदष्टाविंशतिस्तथैव विंशतिश्च । अष्टादशषोडशाष्टोत्तरमेव वाहल्यम् ॥१॥ अयं भावः-प्रथम पृथिव्यां बाहल्यमानमशीतिसहस्राधिकैकलक्ष योजनपरिमितम् । द्वितीयस्यां द्वात्रिंशत्सहस्राधिकैकलक्षम् । एवं तृतीयचतुर्थपञ्च. मीषष्ठीसप्तमीनां पृथ्वीनां परिमाणम् अष्टाविशतिविंशत्यष्टादशषोडशाष्टसहस्रोत्तरमेकमेकं लक्षम् । तथैकैकस्यां पृथिव्यां कियन्तः कियन्तो नरकावासाः सन्ती. त्याह-"तीसा य पण्णवीसा पन्नरस दसेव सयसहस्साई । तिण्णेग पंचूर्ण पंवेव अणुत्तरा नरगा ||२|| छाया-त्रिंशञ्च पञ्चविंशतिः पञ्चदश दशैव शतसहस्राणि । त्रीण्येकं पञ्चीने पञ्चेवानुत्तरा नरकाः ।।२।। अयं भाव:-प्रथमपृथिव्यां त्रिंशल्लक्षाणि, द्वितीय पृथिव्यां पञ्चविशतिलक्षाणि, तृतीयपृथिव्यां पञ्चदशलक्षाणि, चतुर्थपृथिव्यां दशलक्षाणि, पञ्चम्यां त्रीणि लक्षाणि, षष्ठयां पञ्चोनमेकं लक्षम् से अवशिष्ट छह पृथिवियो का भी वर्णन समझना चाहिये। सूत्रकार इसी विषय को इत्यादि पदों द्वारा प्रकट करते हैं-जैसे-प्रथम पृथिवी की मोटाई एक लाख अस्सी हजार योजन की है उसी प्रकार दूसरी पृथिवी की मोटाई एक लाख-बत्तीस हजार योजन की है-तीसरी पृथिवी की एक लाख अट्टाईस हजार, चौथी की एक लाख बीस हजार, पांचवीं की एक लाख १८ हजार, छट्टो की एक लाख सोलह हजार, और सातवी की मोटाई एक लाख आठ हजार योजन की है। इन पृथिवियों में नरकावासों की संख्या इस प्रकार से है-प्रथम पृथिवी में तीस लाख, द्वीतीय पृथिवीमें पच्चीस लाख, तृतीय पृथिवी में पन्द्रह लाख, चतुर्थ पृथिवी में दस लाख, पांचवीं पृथिवी में तीन लाख, छठवीं पृथिवी में पांच कम एक लाख और सातवीं पृथवी જ પ્રકારનું વર્ણન બાકીની છએ પૃથ્વીનું સમજવાનું છે. સૂત્રકાર આ જ વિષયને ઇત્યાદિ પદો દ્વારા પ્રગટ કરે છે–જેમકે પહેલી પૃથ્વીની ઊંચાઈ ૧૮૦૦૦૦ (એક લાખ એંસી હજાર) જનની છે. બીજી પૃથ્વીની ઊંચાઈ ૧૩૨૦૦૦ (એક લાખ બત્રીસ હજાર) જનની, ત્રીજીની એક લાખ અઠ્યાવીસ હજાર જનની,ચેથીની એક લાખ વીસ હજાર જનની, પાંચમીની એક લાખ અઢાર હજાર જનની, છઠ્ઠીની એક લાખ સોળ હજાર યોજનની, અને સાતમીની એક લાખ આઠ હજાર
જનની છે તે પૃથ્વીઓમાં નરકાવાસની સંખ્યા નીચે પ્રમાણે છે–પહેલી પૃથ્વીમાં ત્રીસ લાખ, બીજીમાં પચીશ લાખ, ત્રીજીમાં પંદર લાખ, જેથીમાં દસ લાખ, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ, છઠ્ઠીમાં ૯૯૫નવાણું હજાર નવસો પંચાણુ અને સાતમીમાં પાંચ નરકાવાસો છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #928

भावबोधिनो टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९०९ नरकावासाः सन्ति । तथा सप्तम्यां पञ्चव नरकावासाः सन्ति । एते सर्वे नरकावासाः समुदिताश्चतुरशीतिलक्षाणि भवन्ति । तथा-'चउसही असुराणं चउ. रासीइं च होइ नागाणं । बाचत्तरि सुवन्नाण वाउकुमाराण छण्णउई ॥३॥ छाया-चतुःषष्टिरसुराणां चतुरशीतिश्च भवति नागानाम् । द्विसप्ततिः सुपर्णानां वाउकुमाराणां षण्णवतिः।।३।। तथा-'दीवदिसाउदहीणं विजुकुमारिंदणियमग्गीणं । छण्हं पि जुवलयाणं बावत्तरिमो य सयसहस्सा ||४||" छाया-द्वीपदिशोदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताग्नीनाम् । षणामपि युगलकानां द्विसप्ततिश्च शतसहस्राणि । अयं भावः-अमुरकुमाराणां चतुष्पष्टिलक्षाणि भवनानि, नागकुमाराणां चतुरशीतिर्लक्षाणि भवनानि, सुपर्णकुमाराणां द्विसप्ततिलक्षाणि, वायुकुमाराणां च षण्ण. वतिलक्षाणि, द्वीपकुमारदिकुमारोदधिकुमारविद्युत्कुमारेन्द्रस्तनितकुमाराग्निकुमा राणां षण्णामपि युगलकानां मध्ये एकैककुमाराणां भवनानि द्विसप्ततिद्विसप्ततिलक्षाणि विज्ञेपानि । एतानि सर्वाणि मिलित्वा द्विसप्ततिलक्षाधिकसप्तकोटिपरि. मितानि भवनानि भवन्ति । संपति कुत्र कियन्ति विमानानि सन्ति ? इत्याह गाथाभिः-'बत्तीसट्ठावीसा बारस अडचउरो य सयसहस्सा । पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहस्सारे||५|| आणयपाणयकप्पे चत्तारि सयाऽऽरणच्चुए तिन्नि । सत्तविमाणसयाई चउमु वि एएसु कप्पेसु ।।६।। एकारमुत्तर हेडिमेसु सत्तुत्तरं च मज्झिमए । सयमेग उवरिमए पंवेव अणुतरविमाणा ॥ ७॥' छाया-'द्वात्रिं. शदष्टाविंशतिर्वादशाष्टचत्वारि च शतसहस्राणि । पञ्चाशचत्वारिंशत्षट् च सहस्राणि सहस्रारे।। ५ ।। आनतप्राणतकल्पे चत्वारि शतान्यारणाच्युते त्रीणि । सप्त विमानशतानि चतुर्वप्येतेषु कल्पेषु ॥६॥ एकादशोत्तरमधस्तनेषु सप्तोत्तरं च मध्यमे । शतमेकमुपरितने पश्चैवानुत्तरविमानानि ॥७॥' इति । अयं भावः-प्रथमे सुधमें पांच नरकावास हैं। इस तरह इन सब नरकावासों की संख्या कुल चौरासी ८४लाख है। असुरकुमारों के चौसठ लाख, नागकुमारों के चौरासी लाख, सुपर्णकुमारों के बहोत्तर लाख, वायुकुमारो के छियानवे ९६लाख, तथा द्वीपकुमार, दिक्कुमार, उदधिकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार और अग्निकुमार इन छह युगलों के बीच में एकर कुमार के भवन बहोत्तर लाख बहोचर लाख ७२-७२ हैं। इन सव भवनों की संख्या सात करोंड बहोतर लाख ७२ है। सूत्रकार इन गाथाओं द्वारा यह प्रकट करते हैं की આ રીતે તે નરકાવાસેની કુલ સંખ્યા ચોર્યાસી લાખ છે. અસુરકુમારનાં ચોસઠ લાખ, નાગકુમારોનાં ચેર્યાસી લાખ, સુપર્ણ કુમારોનાં તેર લાખ, વાયુકુમારનાં છનું લાખ, તથા દ્વીપકુમાર, દિકકુમાર, ઉદધિકુમાર, વિધકુમાર, સ્વનિતકુમાર, અને અગ્નિકુમાર એ છ યુગલમાંના પ્રત્યેક કુમારના ૭૨–૭૨ બેતેર–બોતેર લાખ ભવન છે. તે બધા ભગવાનને સરવાળે સાત કરોડ તેર લાખ થાય છે, સૂત્રકારે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #929

समवायानसूत्रे
देवलोके द्वात्रिंशल्लक्षाणि विमानानि सन्ति । द्वितीये ईशानलोकेऽष्टाविंशति लक्षाणि, तृतीये सनत्कुमारे द्वादशलक्षाणि, चतुर्थे माहेन्द्रेऽष्टलक्षाणि पञ्चमे ब्रह्मलोके चत्वारि लक्षाणि षष्ठे लान्तके पञ्चाशत्सहस्राणि सप्तमे महाशुक्रे चत्वारिंशत्सहस्राणि, अष्टमे सहस्रारे पट् सहस्राणि च विमानानि सन्ति । तथा नवमदशमयोरानत प्राण तयोश्चत्वारि शतानि, एकादश द्वादशयोरारणाच्युतयोस्त्रीणि शतानि इत्येवमेषु चतुर्ष्वपि देवलोकेषु सप्तशतानि विमानानि सन्ति । तथा नवानां ग्रैवेयकाणामधस्तनेषु त्रिषु ग्रैवेयकेपु एकादशाधिकैकशतसंख्यकानि विमानानि सन्ति, मध्यमेषु त्रिषु ग्रैवेयकेषु सप्ताधिकैकशतसंख्यकानि विमानानि, उपरितनेषु त्रिषु ग्रैवेयकेषु एकं शतं विमानानि सन्ति । तथाऽनुत्तरविमाने पञ्चैव विमानानि सन्ति । सर्वाणि विमानानि त्रयोविंशत्यधिकानि चतुरशीतिकहां पर कितने विमान हैं- प्रथम सुधर्म देवलोक में ३२ लाख विमान हैं, दूसरे ईशान देवलोक में २८ लाख, तृतीय सनत्कुमार देवलोक में १२ लाख, चतुर्थ माहेन्द्र देवलोक में ८लाख, पांचवें ब्रह्मलोक में ४ चार लाख, छठवें लान्तक देवलोक में ५० पचास हजार, सातवें महाशुक्र में ४० हजार, आठवें सहस्रार में ६हजार विमान हैं। तथा नौ में दशवें आनत प्राणत देवलोक में ४०० चारसौ विमान हैं ग्यारहवें बारहवें आरण अच्युत देवलोक में ३०० तीन सौ विमान हैं। इस प्रकार चार देवलोकों में सात सौ ७०० विमान हैं। तथा नौ ग्रैवेयकों में अधस्तन ग्रैवेयक हैं, उनमें १११ एकसो ग्यारह विमान हैं | मध्यमतीन ग्रैवेयकों में एकसौ सात १०७ विमान हैं। उपरितन तीन ग्रैवेयकों में एकसौ १०० विमान हैं । तथा अनुत्तर विमानों में पांचही विमान हैं इन विमानों की कुल संख्या ८४ આપેલ ગાથાઓ દ્વારા એ વાત બતાવે છે કે કયાં કેટલાં વિમાના છે— પહેલા સુધર્માં દેવલેાકમાં ૩૨ લાખ. ખીજા ઈશાન દેવલેકમાં ૨૮ લાખ, ત્રીજા સનત્કુમાર દેવલેાકમાં ૧૨ લાખ, ચેાથા માહેન્દ્ર દેવલેાકમાં ૮ લાખ, પાંચમાં બ્રહ્મલેાકમાં ૪ લાખ, છઠ્ઠા લાન્તક દેવલેાકમાં ૫૦ હજાર, સાતમાં મહાશુમાં ૪૦ હજાર, અને આઠમા સહસ્રાર દેવલાકમાં ૬ હજાર વિમાને છે. નવમા માનત અને દસમાં પ્રાત દેવલાકમાં ૪૦૦ ચારસા વિમાને છે. અગિયારમાં આરણ અને ખારમાં અચ્યુત દેવલેાકમાં ૩૦૦ ત્રણસેા વિમાને છે. આ રીતે ૯ થી ૧૨ સુધીના ચાર દેવલાકમાં ૭૦૦ સાતસેા વિમાને છે. નવ ચૈવેયકામાંના જે ત્રણ અધસ્તન ત્રૈવેયક છે તેમાં ૧૧૧ એકસેા અગિયાર વિમાના છે. ત્રણ મધ્યમ ત્રૈવેયકામાં ૧૦૭ એકસા સાત વિમાને છે અને ત્રણ ઉપસ્તિન ત્રૈવેયકામાં ૧૦૦ એકસે વિમાના છે. તથા અનુત્તર વિમાનામાં પાંચ જ વિમાના છે. તે વિમાનેાની કુલ સખ્યા ૮૪૯૭૦૨૩
९१०
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
ww
"

Page #930

भावबोधिनी टीका. राशिद्वयस्वरूपनिरूपणम्
९११ लक्षाणि सप्तनवति सहस्राणि च भवन्ति । यद्यपि 'एवं सत्तवि भाणियन्याओ जं जासु जुज्जइ' इत्युक्त्वा-'आसीयं बत्तीसं अट्ठावीसं तहेववीसं च । अट्ठारस सोलसगं अद्भुत्तरमेव बाहल्लं । इति गाथाया बाहल्यप्रमाणमुक्त्वा पुनः प्रत्येक पृथिव्यां यावन्तो नरकावासाः सन्ति तावन्तः-'तीसा य पण्णवीसा पन्नरस दसेव सयसहस्साई । तिण्णेगं पंचूणं पंचेव अणुत्तरा नरगा' इति गायथा पूर्वमुक्ताः, तथापि स्पष्टपतिपत्तये पुनरप्याह-'दोच्चाए णं पुढवीए, तच्चाए णं पुढवीए, चउत्थीए पुढवीए, पंचमीए पुढवीए, छट्टिए पुढवीए सत्तमीए पुढवीए गाहाहिं भाणियवा' द्वितीयस्यां पृथिव्यां, तृतीयस्यां पृथिव्यांच तुथ्यों पृथिव्यां, पञ्चम्यां, पृथिव्यां, षष्ठयां पृथिव्यां, सप्तम्यां पृथिव्यां गाथाभिर्भणितव्याः । अयं भावःद्वितीयस्यां पृथिव्यां यावत् सप्तम्यां पृथिव्यां यावन्तो नरकावासाः सन्ति, तेषां संख्या गाथानुसारेण वक्तव्या । सप्तमीपृथ्वीविषये भगवान् गौतमो भगवन्तं महावीरं यत् जिज्ञासते तदेवाह-'सत्तमाए पुढवीए पुच्छा' सप्तम्यां पृथिव्यां पृच्छा-सप्तमपृथ्वीविषये भगवतो गौतमस्य प्रश्नः-भगवानाह--'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तमाए पुढ़वीए अद्रुत्तरजोयणसयसहस्स. बाहल्लाए' सप्तम्याः पृथिव्या अष्टोत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः अष्टोत्तरैकलक्षयोजनबाहल्ययुक्तायाः सप्तम्याः पृथिव्याः 'उवरि' उपरि-उपरितने भागे 'अद्धतेवन्नजोयणसहस्साई ' अर्द्धत्रिपञ्चाशयोजनसहस्राणि-सा द्विपश्चाशयोलाख ९७ हजार २३ हैं । अब सूत्रकार स्पष्टपतिपत्ति के निमित पुनः कहते हैं कि-प्रथम पृथिवी में, द्वितीय पृथिवी में तृतीय पृथिवी में, चतुर्था पंचम पृथिवी में षष्ठ पृथिवी में सप्तम पृथिवी में जितने रनरकावासों की संख्या है वह 'तीसा य पण्णवीसा' इत्यादि गाथा द्वारा पहिले प्रकट की जा चुकी है सो उसी के अनुसार समझना चाहिये। सप्तमपृथिवी के विषय में गौतम ने जो प्रश्न किया-उसके ऊपर भगवान महावीर उनसे उत्तर के रूप में कहते हैं कि हे गौतम! सातवीं पृथिवी की मोटाई जो एकलाख आठ हजार योजन की कही गई है उसमें ऊपर नीचे के साढेबावन ५२॥ (ચર્યાસી લાખ, સત્તાણું હજાર તેવીસ) છે. હવે સૂત્રકાર સ્પષ્ટીકરણને માટે ફરીથી કહે છે કે પહેલી, બીજી, ત્રીજી, ચોથી, પાંચમી, છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીમાં नरवासानी संन्यासी छे ते 'तीसा य पण्णवीसा' त्या गाथाममा પહેલા બતાવી દેવામાં આવ્યું છે, તે તે પ્રમાણે સમજી લેવું, સાતમી પૃથ્વી વિષે ગૌતમે જે પ્રશ્ન પૂછયો તેના ઉત્તરરૂપે ભગવાન મહાવીર તેમને કહે છે કે હે ગૌતમ! સાતમી પૃથ્વીની ઊંચાઈ એક લાખ આઠ હજાર જનની કહેલ છે. તેમાંથી ઉપરને પરા સાડીબાવન હજા૨ જન ભાગ અને નીચેને પણ પરા સાડીબાવન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #931

९१२
समवायाङ्गसूत्रे जनसहस्राणि 'ओगाहेत्ता' अवगाह्य 'हेट्ठिावि' अधस्तादपि 'अद्धतेवनजोयणसहस्साई' अर्द्धत्रिपञ्चायद्योजनसहस्राणि 'वजित्ता' वयित्वा 'मज्झे तिमु जीयणसहस्सेस' मध्ये त्रिषु योजनसहस्रेषु 'एस्थ णं सत्तमाए पूढवीए' अत्र खल सप्तम्यां पृथिव्याम् 'नेरइयाणं' नैरयिकाणां 'पंच अणुत्तरा' पञ्च अनुत्तराः= उत्कृष्टाः 'महइमहालया' महामहालयाः अतिविशालाः 'महानिरया' महानिरयाःमहानरकाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'काले' कालः 'महाकाले' महाकालः 'रोरुए' रौरवः 'महारोरुए' महारौरव:, तथा अप्पइहाणे नामं पंचमें' अप्रतिष्ठानो नाम पञ्चमः । 'ते णं निरया' ते खलु निरया: नरकावासाः 'चट्ठा य' वृत्ताः चर्तुलाश्च मध्ये, अन्ते 'तंसा य' त्र्यस्राः-त्रिकोणाश्च, तथा 'अहे' अधः--अधोभागे 'खुरप्पसंठाणसंठिया' क्षुरप्रसस्थानसंस्थिताः क्षुरपाकृतिकाः सन्ति । 'जाव' यावत् 'असुभा' अशुभाः 'नरगा' नरकाः, 'असुभाओ नरएमु वेयणाओ' अशुभा नरकेषु वेदनाः सन्ति ॥सू० १८६॥
अथासुरकुमाराद्यावासमधिकृत्य ब्रवीति- केवइया णं भंते असुरकुमारावासा' इत्यादि । ___मूलम् केवइया णं भंते ! असुरकुमारावासा पण्णत्ता ? गोयमा! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए उवरिएगं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता हेट्टा चेग जोयणसहस्सं वजित्ता मज्झे अट्टहत्तरिजोयणसयसहस्से एत्थ णं रयणप्पभाए पुढवीए चउ. हजार साढे बावन५२॥ हजार योजन को छोडकर बीच में तीन हजार योजन प्रमाण जो क्षेत्र बचता है उस में नारकियों के पांच अनुतर-उत्कृष्टअतिविशाल महानरकावास है। उनके नाम ये हैं-काल, महाकाल, रौरव, महारौरव, और पांचवां अप्रतिष्ठान ये सब ही नरकावास बीच में गोल हैं। तथा इनका तलभाग वज्र के छुराजैसा है। यावत ये सब नरक अशुभ हैं। इन नरकौ में अशुभ वेदनाएँ हैं ॥सू० १८६।। હજાર યોજન ભાગ છોડીને બાકી જે ત્રણ હજાર જનને વિસ્તાર રહે છે તેમાં નારકીઓના પાંચ અનુત્તર-ઉત્કૃષ્ટ-અતિવિશાળ મહાનરકાવાસ છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-કાલ, મહાકાલ, રૌરવ, મહારૌરવ, અને અપ્રતિષ્ઠાન તે બધા નારકાવાસ વચ્ચેથી ગોળ, છેડેથી ત્રિકોણાકાર, તથા તળિયેથી વજાના છરા જેવા હોય છે. ત્યાંથી લઈને “તે બધી નરકે અશુભ છે, અને તે નરકોમાં અશુભ વેદનાઓ હોય છે” ત્યાં સુધીનાં પદ ગ્રહણ કરવાના છે. સૂ. ૧૮૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #932

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९१३ सहि असुरकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता । ते णं भवणा बाहिं वह अंतो चउरंसा अहे पोक्खरकणिआउसंठाणसंठिया उकिपणंतरवि उलगंभीरखायफलिहा अद्यालयचरियदारगोउरकवाडतोरणपडिदुवार देसभागा जंतमुसलमुसंढिसयग्घिपरिवारिया अउज्झा अडयालकोट गरइया अडयालकयवणमाला लाउल्लोइयमहिया गोसीससरसरत्तचं दणददरदिण्णपचंगुलितलाकालागुरुपवरकुंदुरुकतुस्कडझंतधूवमघम घेतगंधुद्धयाभिरामा सुगंधवरगंधिया गंधवहिभूया अच्छा सह लण्हा घटा मटा नीरया णिम्मला वितिमिरा विसुद्धा सप्पभा समरीया सउजोआ पासाईया दरिसणियाज्जा अभिरूवा पडिरूवा । एवं जं जस्स कमए तं तस्स जं जं गाहाहि भणियं तह चेव वण्णओ।
केवइया णं ते ! पुढविकाइयावासा पण्णत्ता ? गोयमा ! असंखेजा पुढविकाइयावासा पण्णत्ता, एवं जाव मणुस्सत्ति | केवइया णं भंते ! वाणमंतरावासा पण्णत्ता ? इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए रयणामयस्स कंडस्स जोयणसहस्सवाहल्लस्स उरि एगं जोयणसयं
ओगाहेत्ता हेट्टा चेगं जोयणसयं वजेत्ता मउझे अमृसु जोयणसएसु एत्थ णं वाणमंतराणं देवाणं तिरियमसंखेजा भोमेज्जा नगरावाससयसहस्सा पन्नत्ता, ते णं भोमेजा नगरा बाहि वट्टा अंतो चउरंसा एवं जहा भवणवासीणं तहेव णेयव्वा, णवरंपडागमालाउला सुरम्मा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा।
केवइया णं भंते ! जोइसिय णं विमाणावासा पण्णत्ता ? गोयमा ! इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ सत्तनउयाइं जोयणसयाई उर्छ उप्पइत्ता एत्थ णं दसुत्तर
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #933

९१४
समवायाङ्गसूत्रे
जोयणसयबाहल्ले तिरियं जोइसविसए जोइसियाणं देवाणं असंखेजा जोइसियविमाणावासा पण्णत्ता, ते णं जोइसियविमाणावासा अब्भुग्गयमूसियपहसिया विविहमणिरयणभत्तिचित्ता वाउद्ध्यविजयवेजयंतीपडागछत्ताइछत्तकलिया तुंगा गगणतलमणुलिहंतसिहरा जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्व मणिकणगथूभियागा वियसियसयपत्तपुंडरीय तिलयरयणद्धचंदचित्तो अंतो बाहिं च सण्हा तवणिजवालुआ पत्थडा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा ।
केवइया णं भंते ! वेमाणियावासा पण्णत्ता ? गोयमा । इमीसे णं रयणष्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ उड्द चंदिमसूरियगहगणनक्खत्ततारारूवाणं वीइवइत्ता बहूणि जोयणाणि बहणि जोयणसयाणि बहणि जोयणसहस्साणि बहुणि जोयसयसहस्साणि बहुईओ जोयणकोडीओ बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ असंखेज्जाओ जोयणकोडाकोडीओ उठें दूरं वीइवइत्ता एत्थ णं वेमाणियाणं देवाणं सोहम्मीसाण सणंकुमारमाहिंदबंभलंतगसुकसहस्सारआणयपाणय आरण अचुएसु गेवेजमणुत्तरेसु य चउरासीइं विमाणावाससयसहस्सा सत्ताणउइं च सहस्सा तेवीसं च विमाणो भवंतीतिमक्खाया। ते णं विमाणा अच्चिमालिप्पभा भासरासिवण्णाभा अरया नीरया णिम्मला विसुद्धा सव्वरयणामया अच्छो सण्हा घट्टा मटा णिप्पंका णिकंकडच्छाया सप्पभा समरीया सउज्जोया पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा। सोहम्मे णं भंते ! कष्पे केवइया विमाणावासा पण्णता ? गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता । एवं ईसाणाइसु अट्ठावीसं बारस अट्ट चत्तारि एयाई
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #934

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावास निरूपणम्
९१५ सयसहस्साइं पण्णासं चत्तालीसं छ एयाइं सहस्साइं आणए पाणए चत्तारि आरणचुए तिन्नि एयाणि सयाणि, एवं गाहाहिं भाणियव्वं ॥ सू० १८६॥ अब सूत्रकार असुरकुमार आदिकों के आवासों के विषय में कहते हैं
शब्दार्थ-(केवइयाणं भंते ! असुरकुमारावासा पण्णत्ता) कियन्तः खलु भदन्त! असुरकुमारावासाः प्रज्ञप्ता:-हे भदंत! असुरकुमारों के आवास कितने है? उतर-(गोयमा) हे गौतम! (इमीसे RAM पुढवीए-अस्याःखलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-इस रत्नप्रभापृथिवी की मोटाई जो (असी उतर जोयणसयसहस्सबाहल्लाए-अशोत्युत्तर योजन शतसहस्त्रबाहल्या) एक लाख अस्सी हजार योजन की कही गई है(उपरि-उपरि)ऊपर का, (एनं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता-एकं योजनसहस्रं अवगाह्य) एक हजार योजन छोडकर (हेहा चेगं जोयणसहस्सं वज्जित्ता-अधस्ताद एकं योजन सहस्रं वर्जयित्वा) नीचे का एक हजार योजन छोडकर (मज्झे-मध्ये) बीच का (अहहत्तरि जोयण सयसहस्से-अष्टसप्तति योजनशतसहस्राणि)एक लाख अठहत्ताहजार योजन प्रमाण क्षेत्र बचता है (एत्थ णं रयणप्पभाए पुढवीएअत्र खल रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) इस रत्नप्रभा पृथिवी में (च उसटिंअसरकुमारावाससयसहस्सा पण्णत्ता ) चतुष्षष्टिरसुरकुमारावासशत
હવે સૂત્રકાક અસુરકુમાર આદિના આવાસો વિષે કહે છે
शार्थ - (केवइयाणं भंते असुरकुमारवासा पण्णत्ता)कियन्तः खलु भदन्त असुरकुमारावासाः प्रज्ञप्ताः ? महन्त ! मसुमाराना मावास टाछ ?
उत्तर-(गोयमा) गौतम ! (इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खल रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-मा २त्नम पृथ्वीनी ( असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए--अशीन्युत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः) मे दाम मेसी ॥२ योजननी या ४० छ (उबरि-उपरि) तेनी ५२ने। (एगं जोयणसहस्सं ओगाहेत्ता-एक योजनसहस्रं अवगाह्य) मे १२ योन ला छ।ने, (हेहा चेगं जोयणसहस्सं वजित्ता-अधस्ताद् एकं योजना सहस्रं वर्जयित्वा) भने नायने। ये ४ ६२ यौन प्रभाए ला छीन (मज्झेमध्ये) १२यना ( अदृहत्तरि जोयणसयसहस्से-अष्टसप्ततियोजनशतसहस्राणि) २ ४ सय २५४येते२ १२ यो प्रभा लामा २९ (एत्थणं रयणप्पभाए पुढवीए-अत्र खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) तेटमा मा २त्नमाला पृथिवना लामा (च उसहि असुरकुमारावाससय सहस्सा पण्णत्ता-चतुष्पष्टि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #935

९१६
समवायाङ्गसूत्रे
सहस्राणि प्रज्ञप्तानि) चौसठ लाख असुरकुमारों के आवास हैं। (ते णं भवणा बाहिं बट्टा-तानि खलु भवनानि बहिः वृत्तानि) वे आवासरूप भवन बाहिर में गोल हैं(अंतो चउरसा-अन्तः चतुरस्राणि) भीतर में चतुष्कोण है। (अहे पोक्खरकणिया संठाणसंठिया--अधःपुष्करकर्णिका संस्थानसंस्थितानि) इनका नीचे का भाग कमल की कर्णिका का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाला है। (उकिणंतरविउल गंभीर खायफलिहा-उत्कीर्णान्तर विपुलगम्भीर खातपरिखानि) जमीनको खोद कर पालीरूप अन्तराल जिनका किया गया है ऐसे खात (खाई और परिघा-जिनके विपुल एवं गभीर है ऐसे मालूम होते हैं (अहालयचरिय दार गोउरकवाड तोरणप. डिदुवारदेसभागा--अट्टालक चरिकाद्धारगोपुरकपाटतोरण प्रतिद्वारदेशभागानि) इनके पास के प्रदेश में अटारी हैं, तथा आठ हाथ प्रमाण मार्ग हैं।तथा पुरद्वार, कपाट, तोरण बहिार और प्रतिद्वार-अवान्तर द्वार हैं। (जंत मुसल-मुसंढि सयग्धिपरिवारिया-यंत्र मुसलमुशण्ढि शातघ्नीपरि वरि तानि) ये सब भवन पाषाण प्रक्षेपक यंत्रों से, मुसल नामक शस्त्रों से, मुसुढियों से, तथा एक सौ मनुष्यों को एकसाथ घात करने वाली शतनियों से परिवारित अर्थात् युक्त हैं(अउज्झा-अयोध्यानि) शत्रुसैन्य इनमें प्रवेशकर युद्ध नहिं कर सकता है इसलिये ये अयोध्य हैं। (अड्याल रसुरकुमारावास-शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि) यासह सा मसु२४माना यापास। छे (तं णं भवणा बाहिं वट्टा-तानि खलु भवनानि बहिः वृत्तानि) ते सपने। महा थी गोणार छे, (अंतो चउरंसा-अन्तःचतुरस्राणि) सने हरथी यतु । छ, ( अहे पोक्खरकण्णियासंठाणसंठिया-अधःपुष्करकर्णिकासंस्थान संस्थितानि)-तेभनी नीयन मा भजनी नाना २५ मा २नायोडाय छे. ( उकिणंतरविउलगंभीरखायफलिहा--उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखानि ) भीनने माहीन तमना ५२ती २ मा वाम मावी छ तेने विस्तार विदा भने मार दागे छ, ( अहालयचरियदारगोउरकवाडतोरण पडिदवारदेसभागा--अहालकचरिकाद्वारगोपुरकपाटतोरणप्रतिद्वार देशभागानि) तेमनी पासेन भागमा अटारी हाय छ, तथा ५४ हाथ पहाणे भाग હોય છે. તથા પુરદ્વાર, કપાટ તેરણ, બહિર્તાર અને પ્રતિદ્વાર અવાક્તર દ્વાર હોય છે. ( जंत मुसलमुसंदिसयग्धिपरिवारिया-यंत्र मुसलमुशण्डि शतघ्नी परिवारितानी) ते अधा सपना पथ्थरे। ३वानां यत्रोथी, भुसतनामनां हथियारोथी, મુસુંઢિયાથી અને એક સાથે ૧૦૦ માણસોની હત્યા કરનાર શતશ્ચિયથી યુક્ત હોય છે, (अउज्झा) अयोध्यानि-तमा शत्रुसैन्य प्रवेश परीने asी शतु नथी तेथी ते
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #936

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९१७ कोठग रइया-जर्धचत्वरिंशत् कोष्ठक रचितानि) अडतालीस प्रकार की रचना वाले कमरों से ये युक्त हैं (अडयाल कयधणमाला-अष्टचत्वारिंशत् कृतवनमालानि) अडतालीस प्रकार की प्रशस्य वनमाला से ये सहित-अर्थात् युक्त है। ( लाटल्लोइयमहिया-लेपोल्लेपम हितानि) इनकी भूमि लेप और उपलेप से युक्त हैं (गोसीससरसरत्तचदणदद्दरदिण्णपंचंगुलितला-गोशीर्षे सरस. रक्तचन्दनदर्दरदत्तपञ्चागुलितलानि) गाढे गोशीर्ष चंदन और सरसरक्त चंदन के लेप से इनकी भित्तियों पर पंच अंगुलियां ओर हथेलियों जैसे लगी हो वैसे मालूम होते हैं (कालागुरु पवर कुंदुरुकतुरुक्कडझंतधूव मघमघतगंधुद्धयाभिरामा )--कालागुरु प्रवरकुन्दुरुप्कतुरुष्कदह्यमानधूपप्रसरतगंधोद्धताभिरामाणि) इनके भीतर कालागुरु, श्रेष्ठ कुन्दरुष्क और तुरुष्क लोमान इनके जलते हुवे धूप से भी जहां अधिक सुगन्ध आती है (सुगंधवरगंधिया सुगन्धवरगन्धितानि) अच्छोर श्रेष्ठगंधो से ये बहत अधिक सुगन्धवाले हैं। (गंधवभूिया-गन्धवर्तिभृतानि) इसलिये ऐसे प्रतीत होते हैं कि मानों ये सुगंध द्रव्य से निष्पादित अगरबत्ती जैसे ही हैं। (अच्छा-अच्छानि) आकाश और स्फटिक के समान ये बिलकुल सब तरफ से स्वच्छ अर्थात् निर्मल हैं। (सहा-लक्षणानि) चिकने परमाणु स्कन्ध अयोध्य छे. ( अडयालकोटगरइया-अर्धचत्वारिंशत् कोष्ठकरचितानि )-- ते लपन। ४८ ४१२नी स्यनावाजा मा२माथी युताय छे, अडयालकयव णमाला-अष्टचत्वाशिंत्कृतवनमालानि ) भने ४८ ४२नी उत्तम वनभाणासोनी युत आय छे. (लाउलोइय महिया-लेपोलेपमहितीन ) ते सपनाना तजियाना लाग ५२ से५ मन G५ ४२ हाय छे. (गोसीस सरसरत्तचंदण ददरदिण्ण पंचंगुलितला-गोशीर्ष सरसारक्तचन्दन दर्दरदत्त पश्चाजुलितलानि) ગાઢ ગોશીષચન્દન અને સરસ રકતચંદનના લેપથી તેની દિવાલ પર પાંચે આંગ
यो मने दीयानां निशान पडयां डाय मे लागे छ. ( कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकउज्झंतधूवमघमघतगंधुद्ध-याभिरामा-कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्क तुरुष्क दह्यमानधूप प्रसरत गंधोधताभिरामाणि )-ते सपनामा मा. श्रे કુન્દરૂછ્યું, અને તુરુક લોબાનના ધૂપને સળગાવવાથી આવતી સુગંધ કરતાં પણ
धारे सुग५ मा छ, (सुगंधवरगंधिया-सुगन्धवरगन्धितानि ) श्रेष्मा श्रेष्ठ सुगवि प ४२०i ५६ ते सपनो धारे सुगन्धयुत डाय छे. (गंधवधिभूयागन्धवर्ति भूतानि) तेथी ते लपन। सुषि-द्रव्याथी युत २०१२मत्ती २ai मागे छ (अच्छा-अच्छानि) ते सपने। यारे त२३थी 24131 भने २५टि समान १२७(सहा- लक्षणानि) सुजां ५२मा २४न्धमाथी तमना स्यना थवाने १२ ते
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #937

९१८
से निर्मित होने के कारण चिकने सूत्र से निर्मित सुकोमल वस्त्र के समान कोमल. (लण्हा-लक्षणानि ) घोंटे गये वस्त्र जैसे चिकने होते हैं वैसे ही ये भवन चिकने हैं (घा - घृष्टानि ) पाषाण की पुतलिका जिस प्रकार खुरशाण) से घिसकर एकसी कर दी जाती है उसी प्रकार इनकी बनावट भी एकसी है अर्थात् जहां पर जैसी रचना होना चाहिये वैसी इनकी प्रमाणोपेत रचना है । कहीं पर भी दरदरापन इनमें नहीं है। ( मट्ठा - मृष्टानि ) सुकुमार शाण से जिस प्रकार पाषाण की पुतली साफकर शुद्ध कर दी जाती है उसी प्रकार से ये भी साफ हैं (निरया - निररजांसि ) इनमें कहीं पर भी धूलि का नाम नहीं है। (णिम्मला - निर्मलानि) निर्मल हैं (वितिमिरा - वितिमि राणि अंधकार रहित हैं। (विसुद्धा - विशुद्धानि) विशुद्ध - कलंक रहित हैं। (सप्पभा - सप्रभाणि) प्रकाशसंपन्न हैं । (समरीया-समरीचीनि) इनमें से प्रकाश की किरणें बाहर नोकलती रहती हैं। (सउज्जोआ - सोद्योतानि) ऊद्योत सहित हैं। (पासाईया - प्रासादीयानि ) मन को प्रसन्न करने वाले है, (दरिसणिज्जादर्शनीयानि) देखने वाले मनुष्यों की आंखे इन्हें देखते २ थकती नहीं हैं इसलिये ये दर्शनीय हैं। (अभीरुवा अभिरूपाणि) अभिरूप है - क्यों कि जब भी इन्हें देखा जाता है तय ही इनकी शोभा अपूर्व दीखलाई देती है। (पडि ભવને સુંવાળા સૂતરમાંથી વળેલા સુકામળ વસ્ત્ર જેવા કેમળ હોય છે (હજ્જા– लक्षणानि ) सेवा वस्त्रो भेटला सुवाणां होय छे भेटला सुरवाजां या लवना होय छे (घट्टा घृष्टानि) नेवी राते पथ्थरनी पुतणीने भरसाए (सरा) पर घसीने खे સરખી બનાવેલી હાય છે. એવી જ રીતે તે ભવના પણ પ્રમાણેાપેત રચનાવાળાં છે એટલે કે જ્યાં રચના હોવી જોઈએ તેવી પ્રમાણસરની રચનાવાળાં છે તેમાં કઈ चागु कग्यायो अडमन्यडाया नथी. ( मट्ठा - मृष्ठानि) केवी रीते नालू પાષાણની પુતળીને સાફ કરવામાં આવે છે એજ રીતે એ ભયના પણ (निरया - निररजांसि ) तेमां । या भय्या धूजनु तो नामनिशान याए, होतु dal. (forzası-fadoifa) à qqài lazım is, (fafafacı-fafafızıfor) अधार रहित होय छे, (विसुद्धा - विशुद्धानि) विशुद्ध-मुस' रहित होय छे, (सप्पभा - सप्रभाणि अाशयुक्त हेय छे, (समरीया - समरीचीनि) ते लवने। भांथी प्राशनां डिरो। महार अतां होय छे, (सउज्जोआ - सोद्योतानि) प्राशित हाय है, (पासाईया - प्रसादोयानि) भन्ने प्रसन्न अरना है, (दरिसणिज्जा) तेने नारनी मांग थाडती नथी, तेथी हर्शनीय छे, (अभिरुवा - अभिरूपाणि) मलि३५ छे-न्यारे बुवा त्यारे तेमनी शोला अपूर्व लागे छे, (पडिरूबा - पति
or
सराय वडे
સાફ છે.
समवायाङ्गसूत्र
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
=

Page #938

९१९
भावबोधिनी टीका. असरकुमाराद्यावासनिरूपणम् रूवा-प्रतिरूपाणि) प्रतिरूप है-कारण जितने भी जन इन्हें देखते हैं उन सब के लिये ये रमणीय प्रतीत होते हैं। (एवं) एवम् उक्त प्रकार से (ज जस्स- यत् यस्य) जिस प्रकार (कमए-क्रमते) असुरकुमार के आवासों का यहां प्रमाण कहा है (तं तस्य-तत्तस्य) उसी प्रकार से नागकुमार आदि निकाय के भवनादिकों का (तह चेव वण्णओ) तथैव वर्णकः-सो इनका वर्णन भी असुरकुमारों के आवासो जैसा ही जानना चाहिये ।
(केवइयाणं भंते ! पुढविकाइयावासा पण्णत्ता-कियन्तः खलु भदन्त! पृथिवीकायिकाबासाः प्रज्ञप्ताः) हे भदंत! पृथ्वीकाय के निवास स्थान कितने प्रकार के हैं ? (गोयमां! असंखेज्जा पुढविकाइयावासा पणत्ता-गौतम! असंख्याताः पृथ्वीकायिका वासा प्रज्ञप्ताः) हे गौतम ! पृथ्वीकायिकों के आवास असंख्यात कहे हुए हैं। (एवं जाव मणुस्सत्ति-एवं यावत् मनुष्य इति) यावत् शब्द से अप, तेजो, वायु और प्रत्येक वनस्पति के असंख्यात स्थान हैं तथा साधारण वनस्पति के अनंत स्थान हैं।
केवइयाणं भंते ! वाणमनरावासा पण्णत्ता-कियन्तः खलु भदन्त ! वाणमन्तरावासाः प्रज्ञप्ताः-हे भदंत ! व्यंतर देवों के आवास कितने हैं? उत्तर-(इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) इसरत्न प्रभा पृयिवी का जो (रयणामयस्स कंडम्स-रत्नमयकाण्डस्य) रत्नरूपाणि) प्रति३५ छ-४३४ ना२ने ते २मय लागे छ. (एवं) प|४त प्रारे (जंजस्स-यत् यस्य) रेभ (कमए-क्रमते) मसु२४मा२नां मावासानु 47 वन यु छ. (तं तस्स) मे ४ प्रमाणे नागभार माहितिनi लनानि (तहचेव वण्णाओ-तथैव वर्णकः) वन ५५ सुरेभाना सपना समायु
(केवइयाणं भंते ! पुढवीकाइयावासो पणत्ता-कियन्तः खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकावासाः प्रज्ञप्ताः ?) & महन्त ! पृथ्वीयन निवासस्थान सा ४२ना छे ? (गोयमा ! असंखेजा पुढविकाइयावासा पण्णत्ता)- गौतम ! पृथ्वीजयोना मावास असण्यात सा छे. (एवं जाव मणुस्सत्ति-एवं यावत् मनुष्य इति) ५५, तेच, वायु, मने प्रत्ये वनस्पतिमा मसभ्यात स्थान छे. અને સાધારણ વનસ્પતિનાં અનંત સ્થાન છે.
__ (केवइयाणं भंते वाणमंतरावासा पण्णत्ता-कियन्तः खलु भदन्त ! वाणमन्तरावासाः प्रज्ञप्ताः?) 3 महन्त ! व्यत२ वाना मावास या छ ? उत्तर-(इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः) PAL २नमा पृथ्वीना (रयणामयस्स कंडस्स-रत्नमयकाण्डस्य)त्नमयisछे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #939

९२०
समवायाङ्गसूत्रे मयकाण्ड है (जोयणसहस्स बाहल्लस्स-योजनसहस्रबाहल्यस्य)एक हजार योजन की मोटाई है (उवरि एगं जोयणसयं ओगाहेत्ता-उपरि एकं योजनशतं अवगाह्य) ऊपर का एक सौ योजन छोडकर (हेढा चेगं जोयणसयं वज्जेत्ताअधस्तादेकं योजनशतं वर्जयित्वा-नीचे का एक योजन छोडकर(मज्झे-मध्ये) बीच का जो(अट्ठसु जोयणसएसु-अष्टसु योजनशतेषु) आठ सौ योजन का क्षेत्र बचता है (एत्थ ण-अत्र खलु) उसमे (वाणमंतराणं देवाण-व्यन्तराणां देवानां) व्यन्तर देवों के नगररूप आवास हैं । (भोमेज्जा-भौमेयानि ये आवास प्रथिवि कायिके बने हए है (तिरियमसंखेजा-तियग असंख्येयानि) तिरछे लोकमें असंख्यात् योजनतक हैं (नगरावाससयसहस्सा पन्नत्ता-नगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तागि) इनकी संख्या लाखों कही गयी हैं।(ते णं भोमेजानगरा-तानि खलु भोमेयानि नगराणि)ये भीमेय व्यन्तरावास(बाहिं वट्टाबहिं वर्तुलानि) बाहर में गोल हैं। (अंतो चउरंसा-अन्तः (चतुरस्रा) भीतर में चतुष्कोण हैं (एवं जहा भवनवासीणं तहेव णेयव्वा-एव यथा भवन वासिनां तथैव ज्ञातव्याः-इनका वर्णन भवनवासियों के आवास के जैसा कहा गया जानना चाहिये। (णवरं) परन्तु उनको अपेक्षा इनमें इतनी विशेषता है-(पडाग मालाउला-पताका मालाकुलानि) ये व्यन्तरों के (जोयणसहस्स बाहल्लस्स-योजनसहस्र बाहल्यस्य) तेनी Gया m२ योनी छे. (उवरि एगं जोयणसयं ओगाहेत्ता-उपरि एकं योजनशतं अवगाद्य) तेनी 6परनो मे से योन प्रमाण मा छोडीने सने (हेद्राचेग जोयणसयं वजेता-अधस्तादेकं योजनशतं वर्जयित्वा) नायने। मे४ योजन प्रभाएY HIn ने (मज्झे-मध्ये) १२येनु ने (असु जोयणसएसु-अष्टसु योजनशतेषु) 16 से योन प्रमाणु क्षेत्र २९ छे (एत्थणं-अत्र खलु) तेमा (वाणमंतराणं देवाण-व्यन्तराणां देवानां) व्य-त२ हवाना न॥२३५ मापासे छ (भोमेजा-भौमेयानि) ते मापासे लूमिगत छे. (तित्यिमसंखेजा-तिर्यग् असख्येयानि) ते मापासे ति२७ मा मसण्यात यौन सुधा . (नगरा वाससयसहस्सा पन्नत्ता--नगरावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि) तेभनी सध्या maiनी छे. (ते णं भोमेजानगरा-तानि खलु भोमेयानि नगराणि) ते भूमिगत यन्तरापासे (बाहिं वट्टा-बहिं वर्तुलानि) १२थी २ छ (अंतो चउरंसा-अन्तः चतुरस्राः) २थी यतुष्ठीए छ. (एवं जहो भवनवासीणं तहेवणेयवा-एवं यथा भवनवासिनां तथैव ज्ञातव्याः) ते सापासानु वर्णन ५५ लवनवासीयाना मापासे ४ छे. (वरं) ५५५ तेमना ४२di व्यन्त२ देवाना मापासेमा माटही विशिष्टता य छ- (पडागमालाउला-पताकामाला
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #940

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९२१ नगर ध्वजाओं से युक्त रहते है। "सुरम्य हैं, पासादीय है, दर्शनीय हैं अभिरूप हैं, प्रतिरूप हैं इन पदों का अर्थ पहिणे लिखा जा चुका है।
(केवइयाणं भंते! जीइसियाण विमाणावासा पण्णत्ता) कियन्तः खलु भदन्त ! ज्योतिषिकाणां विमानावासाः प्रज्ञप्ता:-हे भदन्त ! ज्योतिषी देवों के विमानावास कितने कहे गये हैं? उत्तर (गोयमा!) हे गौतम ! (इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए) अस्या:खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-इस रत्नप्रभापृथिवी के (बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ) बहुसमरणणीयात् भूमिभागात-बहुसमरमणीय भूमिभाग से (सत्तनउयाइं जोयणसयाई उर्दू उपपडत्ता) नवत्यधिक योजनशतानि ऊर्ध्व उत्पत्य-सात सौ नब्बे योजन पर जाकर (एत्थ णं) अत्र खलु (दसुत्तर जोयणसय बाहल्ले) दशोत्तर योजन शतवाहल्ये-एक सौ दस योजन के बाहुल्य से युक्त (तिरिर्य जोइसविसए) तिर्यग ज्योतिषविषये-ज्यौतिषदेव-सबंधी तीरछे प्रदेश में जोइसियाणं देवाणं) ज्योतिषिकाणां देवानां-ज्योतिष देवों के (असंखेजा जोइसिय विमाणावासा पण्णत्ता) असंख्याता ज्योतिषि विमानावासाः प्रज्ञप्ता:-असख्यात ज्योतिषिकविमानावास कहे गये हैं । (ते णं जोइसियविमाणाकुलानि) ते व्यतना नगरे। नमोथी भुत राय छे. ते मना ५५ 'सरन्य પ્રાસાદીય, દશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હોય છે. આ પદોના અર્થ આગળ આપી દીધા છે
(केवइयाण भते जोइसियाणं विमाणावासा पण्णत्ता ?) भदन्त ! कियन्तः खलु ज्योतिषिकाणां विमानावासाः प्रज्ञप्ताः ?-3 महन्त ! ज्योतिषी वाना विभान पास ३८॥ छ ? उत्तर-(गोयमा !) हे गौतम ! ( इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए) अस्याः खलु रत्नमभायाः पृथिव्याः- रत्नप्रमा पृथ्वीना (बहुसरमणिजाओ भूमिभागाओ) वहुसमरमणीयात् भूमिभागातपाई सभरमणीय भूमिमाया (सत्तनउयाइं जीयणसयाई उ उप्पइत्ता) नवत्यधिकयोजन शतानि ऊर्च उत्पत्य-सातसे नव योन 6५२ तi (पत्थ) अत्र खलु-रे क्षेत्रे मा छ तेभा ( दसुत्तरजोयणसयबाहल्ले ) दशोत्तरयोजनशतवाहल्ये-मे से। इस यानी यानी (तिरियं जोइसक्सिए) तिर्यग ज्योतिषविषये-ज्योतिषवाना ति२७६ प्रदेशमा (जोइसियाणं देवाणं) ज्योतिषिकाणां देवानां-योतिषी हेवोना (असंखेजा जोइसियविमाणावासा पण्णत्ता) असंख्याता ज्योतिषिविमानावासाः पज्ञप्ताः-मसभ्यात ज्योतिषि विभानापास भावेसा छे. (ते णं जोइसियविमाणावासा) ते खलु ज्योतिषिक
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #941

समवायाङ्गसूत्रे
९२२
वासा) ते खलु ज्योतिपिकविमानावासाः - ये ज्यौतिषिक विमानाबास अन्ग्यमूसिय पहसिया ) अभ्युद्गतोच्छ्रितप्रभासिताः- समस्त दिशाओं में बड़े वेग से फैलती हुई अपनी प्रभा से शुभ बने हुए हैं। (विविहमणिरयण भत्तिचित्ता) विविधमणि रत्न भक्तिचित्राः - अनेक प्रकार की चन्द्रकान्त यदि मणियों की तथा कर्केतनादिक रत्नों की विशेष रचना से ये अपूर्व शोभावाले हैं । ( वाउयविजयवेजयंतीप डागछ साइछत्त कलिया ) वातोद्तविजय वैजयन्तीपताकाच्छत्रातिछत्रकलिताः -- तथा पवन से उडती हुई विजयसूचक वैजयन्तियों से और साधारण पताकाओं से एवं छत्रातिच्छत्रों से-उपर उपर स्थापित छत्रों से विस्तीर्ण छत्रों से युक्त है। (तुंगा) तुङ्गा - बहुत ऊँचे हैं। (गगणतलमणुलित सिहरा) गगनतला लिहच्छिखरा:- इसी कारण ये अपनी शिखरों से- अग्र भागों से मानो आकाशतव को छू रहे हैं । ( जालंतररयणपंजरुम्मिलियव्यमणिकणगथूभि यागा) जालान्तररत्नाः पञ्जरान्मीलिता इव मणिकनकस्तूयिकाः- इनकी खिडकियों के मध्यभाग में रत्न जडे हुए हैं । जिस प्रकार घर के भीतर से कोइ निकाली गई वस्तु धूलि आदि के संसर्ग से रहित होने के कारण निर्मल रूप से शोभित होती है उसी प्रकार ये विमानावास भी शोभित होते हैं। इन विमानावासों की जो लघुशिखरे हैं वे मणि और विमानावासाः - ज्योतिषीदेवाना ते विभानाव से (अब्भुग्गय मूसियपहसिया ) अभ्युद्गतोच्छ्रित प्रभासिताः:-સમસ્ત દિશાઓમાં ઘણા વેગથી ફેલાતી પેાતાની अलावडे शुभ्र लासे छे. (विविहमणिरयणभत्तिचि 1) विविधमणिरत्नभक्तिचित्राः - यन्द्रअन्त आदि अनेड प्रहारमा भगियोन तथा अर्डेतन आदि रत्नाना વિશિષ્ટ રચનાથી તેમની શોભા અપૂર્વ લાગે છે. ( वाउयविजयवेजयंती पागछताछत्तकलिया) वातो इतविजय वैजयन्तीपताकाच्छत्रा तिछत्रकलिताः- --—તથા તે વિમાનાવ સેા પવનથી ઉડતી વિષયસૂચક વૈજયન્તી માળાએથ અને ધજાપતાકાઓથી અને ઉપરાઉપરી રહેલાં વિસ્તીણુ છત્રાથી યુકત હોય છે, (तुंगा) तुङ्गा-अने घया था होय छे. तेथी ( गगणतललितसिहरा) गगनतलानु लिहच्छ्रखराः - तेथे पोताना शिशवडे - अग्रभागी वडे साशने मडतां हे।य मेवां लागे छे. ( जालंतररयण पंजरुम्मिलियव्वमणि कणगथूमियागा) जालान्तररत्नाः पञ्जरोन्मीलिता इव मणिकनकस्तूपिकाः - तेमनी ખારીઓના મધ્યભાગમાં રત્ના જડેલાં છે. જેવી રીતે ઘરમાં રાખેલી વસ્તુને ધૂળ આદિને સંસગ થતા ન હેાવાથી, તે વસ્તુને ઘરમાંથી બહાર કાઢીએ ત્યારે નિર્માળ હાવાથી શૈાભી ઉઠે છે એ જ પ્રમાણે તે વિમાનાવાસા પણ નિમાઁળતાને લીધે શાલે છે તે વિમાનાવાસેાના જે નાનાં શિખા છે તે મણિ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #942

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् कनक की बनी हुई हैं। (वियसिय सयपत्त पुडरीयवणद्धचंदचित्ता) विकसितशतपत्रपुंडरीक तिलक रत्नार्धचन्द्रचित्राः विकसितशतदलवाले कमलों के पत्तों से, तथा रत्नमय अर्ध चंद्रों से ये विमानावास विलक्षण शोभा. संपन्न हैं। (अंतो बाहिं च सहा) अन्तर्बहिश्च लक्षणाः-ये विमानावास भीतर और बाहर बिलकुल चिकने हैं। (तबणिज्ज वालुया पत्थडा) तपनीय वालका प्रस्तटा:-इनके आंगण तपनीय बालुका-सुवर्ण की रेती बिछाई हो ऐसी मालुम पडती हैं। (सुहकासा) सुखस्पर्शाः-इनका स्पर्श बडा ही सु बदायक है। (सस्सिरीयरूवा) सश्रीकरूपाः-इनका रूप सश्रीक-शोभासहित हैं। (पासाईया) प्रासादीयाः-प्रासादीय हैं, (दरिसणिज्जा) दर्शनीयाःदशीनीय हैं, (अभिरुवा) अभिरूपाः-अभिरूप हैं, (पडीरूवा) प्रतिरूपाःप्रतिरूप हैं, इन पदों का अर्थ पहिले कर दिया गया है।
(केवइयाणं भंते ! वेमाणिया वासा पण्णत्ता) कियन्तः खलु भदन्त ! वैमानिकावासा: प्रज्ञप्ताः-हे भदन्त ! वैमानिक देवों के आवास कितने है? (गोयमा) हे गौतम ! (इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए) अस्थाः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-इसरत्नप्रभा पृथिवो के (बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ) बहुसमरमणीयात् भूमिभागात-बहुसमरमणीयभूमिभाग से [उडूं]
sri मनाता डोय छे. (वियसियसयपत्तपुडरीयवणद्धचदचित्ता) विक सितशतपत्रपुंडरीकतिलकरत्नार्धचन्द्रचित्रा:-- से। पायवाणां विसित કમળોથી, પુડેથી, અને રત્નમય અર્ધચન્દ્રોથી તે વિમાનાવાસ અપૂર્વ શોભાવાળા लागे छे. (अंतो बहिं च सहा) अन्तर्बहिश्चश्लक्ष्णा:-ते विमानावासे। ५२ तथा पार तदन सासा-मुलायम डाय छ ( तबणिजवालयाः पत्थडा) तपनीय वालुका प्रस्तटा:-तमना मतपत सुपा नी २०४ पाथरी डाय से सांगे छ. (महफासा) सुख पर्शा:-तमन। २५ घो। सुमहाय मागे छ. (सस्सिरीय रूवा सश्रीक रूपा:-तेनु ३५ शालायमान सागे छे. ते विमानापासे। (पसाइया) प्रासाहीय, (दरिसणिजा) हनीय, (अभिरूवा) मलि३५, मने (पडीरूवा) प्रति३५ छाय છે. આ ચાર પદોના અર્થ આગળ આપી દીધા છે.
(केवइयाणं भंते ! वेमाणि यावासा पण्णत्ता ?) कियन्तः खलु भदन्त ! वैमानिकाबासाः प्रज्ञप्ता: ?- महन्त ! वैमानित वोना मावास मा छ ? (गोयमा) 3 गौतम ! (इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए) अस्याः खलु रत्न प्रभायाः पृथिव्याः-मा २त्नमा पृथ्वीना (बहुसमरमणि जाओ भूमिभागाओ) बहसमरमणीयात् भूमिभागात्-मसमरमणीय भूमि माथी (उड्) उर्ध्व
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #943

९२४
समवायाङ्गसत्रे
-
ऊर्ध्व-ऊपर चंदिमसूरियगहगणनक्वत्ततारारूवाणं] चन्द्रसूर्यग्रहगणनक्षत्र तारारूपाणाम्-जो चंद्रमा, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र एवं ताराहैं (वीइवइत्ता) व्यतिवज्य-उनको लांधकर अर्थात् ज्योतिश्चक्र को पार कर (बहू णि जोयणाणि) बहूनि योजनानि-बहुतयोजन, (बहूणि जोयणसयाणि) बहूनि योजनशतानिबहत सैकड़ों योजन, (बहूणि जायणसहस्साणि) बहु नि योजनसहस्राणिबहुत हजारो योजन (बहुणि जोयणसयसहस्साणि) बहूनि योजनशतसहस्राणि-अनेक लाखों योजन (बहूईओ जोयणकोडीओ) बह्वीः योजनकोटी:-अनेक करोडों योजन (बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ) बह्वीः योजन कोटाकोटी:-अनेक कोटाकोटी योजन (संखेजाओ जोयणकोडाकोडीओ) संख्याताः योजनकोडाकोटीश्व-तथा असंख्यात कोडाकोडी योजन (उङ्क दूर वीइवइत्ता) ऊध्वं दूरं व्यतिव्रज्य-ऊपर दूर जाने पर (वेमाणियाण देवाणं) वैमानिकानां देवानां-वैमानिक देवों के (सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिद---बंभलंतगसुक्कसहस्सारआणयपाणयारणअच्चुएसु गेवेज मणुत्तरेसु य ) सौधर्मेशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलान्तकशुक्रसहस्रारा नतप्राणतारणाच्युतेषु-ग्रैवेयकानुत्तरेषु च-सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार, आनत, प्राणत, आरण और अच्युत इन ७५२ना मामा ( चंदिमसूरियगहगणनखत्तताराख्वाणं ) चन्द्रसूर्यग्नहगणनक्षत्रतारारूपाणाम्- यन्द्र, सूर्य, अडग, नक्षत्री मने तारा छे ( वीइवइत्ता ) व्यतिवन्य-भने साजीने-मेरो योतिश्च ने पा२ ४शन (बहुणि जोयणाणि) बहूनि योजनानि-५g! योन, (बहूणि जोयणसयाणि) बडूनि योजन शतानि-4 से 31 योन, (बहूणि जोयणसहस्साणि) बहूनि योजन सहस्राणि-घl M२ योन (बहूणि जोयणसयसहस्साणि) बहूनि योजनशत. सहस्राणि-मने atm यान, (बहूईओ जोयणकोडीआ) बह्वीः योजनकोटी:मने रोड योन, (बहूइओ जोयणकोडाकोडीओ) बद्दी; योजनकोटाकोटी:-मने जानडी यान, (संखेजाओ जोयणकोंडाकोडीओ) संख्याताः योजन कोटाकोटीश्च-तथा मAVयात 13 131sी यान (उड़ें दूरं वीइवइत्ता) ऊध्र्व दूर व्यतिव्रज्य-१२ ये wai (वेमाणियाणं देवाणं) वैमानिकानां देवानां-वैमानि पानi ( सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबंभलंतगमुक्कसहस्सारआणयपाणयआरणं अच्चुएसु गेवेजमणुत्तरेसु य) सौधर्मशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलान्तकशुक्रसहस्रारानतप्राणतारणाच्यतेषु ग्रैवेयकानुत्तरेषु च-सौधर्म, शान, सनभा२, भान्द्र, ब्रह्मा, सान्त, महाशु, સહસ્ત્રાર, આનતુ, પ્રાણત, આ રણ અને અય્યત એ બાર દેવકોમાં, તથા નવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #944

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९२५
-
बारह देवलोकों में तथा नव ग्रैवेयकों में और पांच अनुत्तर विमानों में (चउरासीइं - बिमाणावामसयस हम्सा) चतुरशीति विमानावासशतसहस्राणि - चौरासी लाख (सत्तागउडच सहस्सा तेवीसं च) सप्तनपतिश्च सहस्राणि त्रयोविंशतिश्व - सतानवें हजार तेवीस (विमाणा भवतीति मक्खाया) विमानानि भवन्तीत्याख्यातम् - विमान हैं ऐसा भगवान ने कहा हैं। (तेगं विमाणा) तानि ग्खलु विमानानि - इन विमानों की प्रभा (अचिमालिप्पभा) अचिर्मालि:प्राभाणि सूर्य की प्रभा के समान है। (भासरासिवण्णाभा) भासरा शिवर्णाभाणि - इनकी कान्ति प्रकाशराशिवाले सूर्य के वर्ण जैसी है। (अरया) अरजांसि स्वाभाविक रज से रहित हैं। ( नोरया) नीरजांसि उडके आने वालीधूलि से वर्जित हैं। (णिम्मला) निर्मलानि-निर्मल हैं। (वितिमिरा) वितिमि राणि - कृत्रिम अंधकार से रहित हैं। (विसुद्धा) विशुद्धानि - स्वाभाविक अंधकार रहित हैं। (सव्वरयणामया) सर्वरत्नमयानि - कर्केतनादि रत्नमय हैं। (अच्छा) अच्छानि - आकाश एवं स्फटिक की तरह निर्मल हैं। (सहा) लक्ष्णानि चिकने हैं। (घट्टा) घृष्टानि - खुरशाण से घिसे हुए जैसे चमकते हैं, (मट्ठा) मृष्टानि - बडे कोमल सुवाले है (पिंका) निष्पकाणि - कीचड रहित हैं, (णिकंकडच्छाया) निष्कण्टकच्छायानि इनकी कांति आवरण या श्रवेयामां, तथा पांथ अनुत्तर विभानामां (चउरासीइं विमाणावाससय सहस्सा) चतुरशीतिर्विमानावासशतसहस्राणि - यार्यासी लाम ( सत्ताण उड् च सहस्सा तेवीस च ) सप्तनवतिश्च सहस्राणि त्रयोविंशतिश्च सत्तालु उन्नर तेवीस (विमाणा भवतीति मक्खाया) विमानानि भवन्तीत्याख्यातम् - विभ न छे मे लगवाने लायेस छे. (ते णं विमाणा) तानि खलु विमानानि ते विमाना (अचिमालिप्पा) अर्चिर्मालि: प्रभाणि-सूर्य समान प्रभावाणा छे, (मासरासिवण्णाभा) भासराशिवर्णाभाणि ते विभानोनी अन्ति प्राशराशिवाजा सूर्यना वर्षा नेवी छे. (अरया) अरजांसि तेथे स्वाभाविक २०० विनानां छे, (नीरया) नीरजांसि - उडीने भावनारी धूजथी पशु रडित छे, (णिम्मला) निर्मलानि - निर्माण छे, (वितिमिरा) वितिमिराणि - कृत्रिम अंधारथी रहित छे (विसुद्धा) विशुद्धानि - स्वाभावि अधारथी रडित छे, (सव्वरयणामया) सर्वरत्नमयानि - दुर्डेतन व्याहि रत्नमय छे, (अच्छा) अच्छानि - माऊश भने स्कूटिङ समान निर्माण छे, (सहा) श्लक्ष्णानि भुलायम छे, (घडा) घृष्टानि - सरागुना पथ्थर ५२ धस्यां हाय मेत्रांत छे. (मट्ठा) मृष्टानि - अभगमने सुवाणां छे. (णिका) निष्पकाणि- डीड २डित छे. (णिकंकडच्छाया)निष्कण्टकच्छायानि
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
vand

Page #945

९२६
समवायाङ्गसूत्रे
उपघात से रहित हैं ( सप्पभा) सप्रभाणि प्रभासहित हैं, (समरीया) समरीचोनि- किरण सहित हैं (सउज्जोया) सोद्योतानि - प्राकाशसहित हैं, (पासाईया) प्रासादीयानि - प्रासादीय हैं, (दरिस णिज्जा) दर्शनीयानि - दर्शनीय हैं (अभिरुबा) अभिरूपाणि - अभिरूप हैं (पडिरुवा) प्रतिरूपाणि-प्रतिरूप हैं, इन पदों का अर्थ पहिले लिखा गया है वहां से देख लेना ।
अब गौतम स्वामी महावीर प्रभु से यह पूछते हैं कि प्रत्येक कल्प में कितनेर विमानावास हैं - ( सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावासा पण्णत्ता) सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे कियन्तः विमानावासाः प्रज्ञप्ताःहे भदन्त ! सौधर्मकल्प में कितने विमानावास कहे गये है ? उत्तर - (गोयमा) हे गौतम! (बत्ती विमाणावाससय सहस्सा पण्णत्ता) द्वात्रिंशत् विम नावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि - सौधर्मकल्प में बतीस ३२ लाख विमानावास कहे गये है ( एवं ईमाणेसु अट्ठावीसं बारस, अटु चत्तारि, एयाई सय सह(साई) एव ईशानेषु अष्टाविंशतिः द्वादशाष्ट चत्वारि एतानि शतसहस्राणि - इसी तरह ईशानकल्प में अट्ठावीस लाख, तीसरे सनत्कुमार कल्प में चतुर्थ माहेन्द्र देवलोक में आउ८ लाख, पांचवें ब्रह्मलोक में चार४ लाख, (पणासं चत्तालीस छएयाई सहस्साई ) पञ्चाशत् चत्वारिंतेमनी अंति अपरा प्रहारना छान ! उपधातथी रहित हे. (सप्पभा) सप्रभाणि तेथे । प्रलायुक्त छे, ( समरीया) समरीचीनि-थी युक्त छे, (सउज्जोपा) सोद्योगनि-प्रशित छे, (पासाईया) प्रासाहीय छे, (दरिसणिज्जा) दर्शनीय छे, (अभिरुवा) अभि३५ छे, ( पडिब्बा ) प्रति३प छे, मा यारे પદ્માના અર્થ આગળ આવી गया छे.
बारह लाख.
હવે ગૌતમસ્વામી મહાલીર પ્રભુને પૂછે છે કે પ્રત્યેક કલ્પમાં કેટલાં વિમાનાवास छे ? (सोहम्मे णं भंते! कप्पे केवइया विमाणावासा पण्णता) सौधर्मे खलु भदन्त ! कल्पे कियन्तः विमानावासाः प्रज्ञप्ताः - डे लहन्त ! सौधर्म उपमांडेंट विभानावासी छे ? उत्तर- ( गोयमा !) हे लहन्त ! (बत्तीसं विमाणावासय सहस्सा पण्णत्ता ) द्वात्रिंशत् विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि - - सौधर्भ हेवलाभां 3२ अत्रीस साथ विभानावास उछे छे. ( एवं ईसाणे अट्ठावीसं बारस, अट्ठ, चत्तारि, एयाई सरसहस्साई ) एवं ईशानेषु अष्टाविंशतिः द्वादशाष्टचत्वारि एतानि शतसहस्राणि - मे ४ रीते ઇશાન૫માં ૨૮ અઠયાવીસ લાખ, ત્રીજા સનત્કુમાર દેવલેાકમાં ખારલાખ, ચાથા માહેન્દ્રદેવલાકમાં આઠ લાખ, પાંચમા બ્રહ્મલાક કલ્પમાં याराम (पण्णास
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #946

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९२७ टीका--'केवइया णं भंते' इत्यादि-'केवइया णं भंते' कियन्तः खलु भदन्त ! 'अमुरकुमारावासा' असुरकुमारावासाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ? इति भगवतो गौतप्रस्य प्रश्नभगवानुत्तर यति-'गोयमा' हे गौतम ! 'इमीसे ण रय. णप्पभाए पुढीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'असी उत्तरजोयणसयसहस्सबाहल्लाए' अशीत्युत्तरयोजनशतसहस्रबाहल्यायाः 'उवरि' उपरि उपरिभागे 'एग जोयणसहस्सं' एकं योजनसहस्रम् 'ओगाहेत्ता' अवगाह्य, 'हेट्ठा' अधस्तात् 'एग जोयणसहस्सं' एक योजनसहस्रम्, 'वजित्ता' वर्जयित्वा 'मज्झे' मध्ये शत् ष एतानि सहस्राणि-छठवें लान्तक देवलोक में पचास हजार, सातवें महाशुक्र में चालीस हजार, आठव सहस्रार में ६हजार विमान हैं। (आणयपाणए चत्तारि आरणच्चुए तिन्नि एयाणि सयाणि) आनते प्राणते-चत्वारि, आरणाच्युते त्रीणि एतानि शतानि-नौमे दशवें आनत माणत देवलोक में चारसौ४०० विमान हैं, ग्यारहवें आरण अच्युत देवलोक में तीनसौ ३०० विमान हैं। (एवं गाहाहिं भाणियव्यं) एवं गाथाभिः भणितव्यम्-इसी तरह "बत्तीसट्टा वीसा इत्यादि गाथाओं द्वारा आगे का वर्ण समझ लेना।।०१८७।।
टीकार्थ- केवइयाणं भंते !' इत्यादि । हे भदंत ! असुरकुमारों के आवास कितने हैं ? उत्तर-हे गौतम ! इस रत्नप्रभापृथिवी की मोटाई जो एक लाख अस्सी हजार योयन की कही गई है-उसमें ऊपर नीचे का १-१ हजार योजन छोडकर जो बीच का एक लाख अठहत्तर हजार योजन प्रमाण क्षेत्र बचता हैं उस में ६४ लाख असुर कुमारों के आवास चत्तालीसं छएयाई सहस्साई) पश्चाशत् चत्वारिंशत् षट् एतानि सहस्राणिછઠ્ઠી લાન્તક દેવલોકમાં પચાસ હજાર, સાતમાં મહાશુકમાં ચાલીસ હજાર, અને मामा सनार पक्षोभा छ १२ विमानी छे. (आणय पाणए चत्तारि आरणच्चुए तिन्नि एयाणि सयाणि) आनते प्राणते चत्वारि, आरणाच्युते त्रोणि एतानि शतानि-नवमां मानत अने समय प्रात वसभा यारसे વિમાને છે. અગિયારમાં આરણ અને બારમાં અચુત દેવલોકમાં ત્રણ વિમાને છે. (एवं गाहाहि भाणियचं) एवं गाथाभिः भणितव्यम्- " प्रमाणे 'बत्तीसट्ठावीसा' त्या मागणापेली आयामी प्रमाणे भागनु न सभा ॥सू.१८७। टी -"केवइयाणं भंते ! इत्यादि।
પ્રશ્ન–હે ભદન્ત ! અસુરકુમારના આવાસ કેટલા છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની ઊંચાઈ એક લાખ એંસી હજા૨ જનની કહેલ છે. તેના ઉપર અને નીચેના એક એક હજાર યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્ર સિવાયના બાકીના એક લાખ અઠોતેર હજાર જન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં અસુરકુમારોના ૬૪ ચોસઠ લાખ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #947

९२८
समवायाङ्गसूत्रे 'अट्ठहत्तरिजोयणसयसहस्से' अष्टसप्ततियोजनशतसहस्राणि सन्ति, 'एत्थ णं' अत्र खलु 'रयणप्पभाए पुढवीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'चउसहो असुरकुमारावाससयसहस्सा' चतुः षष्टिरसुरकुमारावासशतसहस्राणि चतुः षष्ठिलक्षपरिमितानिअसुरकुमारभवनानि ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । 'ते णं भवणा' तानि खलु भवनानि 'बाहि' बहिः 'बट्टा' वृत्तानि 'अंतो' अन्तः 'चउरंसा' चतुरस्राणि-चतु:कोणानि 'अहे' अधः 'पोक्खरकणियासंठाणसंठिया' पुष्करकर्णिकासंस्थानसंस्थितानि= पुष्करकर्णिका-कमलबीजकोशस्तस्या यत्संस्थानम्-आकृतिस्तद्वत्संस्थितानि, पुष्करकणिका हि-उन्नतसमचित्रविन्दुयुक्ता भवति, पुनः कीदृशानि ? 'उक्किण्णंतरविउलगंभीरखायफलिहा' उत्कीर्णान्तरविपुलगम्भीरखातपरिखाणि उत्कीर्ण-भुवमुत्कीर्यपालीरूपं कृतमन्तरम् =अन्तरालं ययोस्ते उत्कीर्णान्तरे, ते विपुलगम्भीरे खातपरिखे येषां तानि तथोक्तानि, अयं भावः-खातं हि-अध उपरि च समं भवति, परिखा तु उपरि विशाला अधः संकुचिता, तयोर्मध्ये पाली यत्र वर्तते, एतादृशानि भवनानीति । तथा 'अट्टालय चरिय दारगोउरकवाडतोरणपडिदुवारदेसभागा' अट्टालकचरिकाद्वारगोपुरकपाटतोरण प्रतिद्वार देशभागानि-अट्टालकम्'अटारी' इति भाषाप्रसिद्धम्, 'चरिया' चरिका-नगरमाकारयोरन्तरमष्टहस्तो मार्गः, 'दारगोउर' द्वारगोपुराणि-द्वाराणि च तानि गापुराणि, द्वारगोपुराणि=पुरद्वाराणि 'पुरद्वारं तु गोपुर' मित्यमरः, 'कवाड' कपाटानि-प्रसिद्धानि तोरण' तोरणानिबहिराणि 'तोरणोऽस्त्रीबहिद्वार' मित्यमरः, 'पडिदुवार' प्रतिद्वाराणि अवान्तहैं। वे आवास रूप भवन बाहिर में गोल हैं, भीतर में चतुष्कोण हैं। इनका नीचे का भाग कमल की कर्णिका का जैसा आकार होता है वैसे आकार वाला है। जमीन को खोद कर पालीरूप अन्तराल जिनका किया गया है ऐसे खात और परिघा जिनके विपुल एवं गंभीर हैं। खात नीचे ऊपर सम होता है तथा परिघा ऊपर बिशाल और नीचे सकुचित होती है। इनके पास के प्रदेश में अटारी हैं आठ हाथ प्रमाण मार्ग हैं। तथा पुर द्वार, कपाट, तोरण-बहिार और प्रतिद्वार-अवान्तर द्वार हैं। ये सब આવાસ છે તે આવાસરૂપ ભવન બહારથી ગોળ અને આ દરથી ચતુષ્કોણ છે. તેમનો નીચેને ભાગ કમળની કર્ણિકાના જેવા આકારને હોય છે. જમીનને ખેદીને તેમના ફરતી બનાવેલ ખાઈ (ખાત) અને તેમની પરિઘા વિપુલ અને ગંભીર છે. ખાત (ખાઈ) ઉપર તથા નીચે સમપ્રમાણ હોય છે. પરિઘા ઉપરથી વિશાળ અને નીચેના ભાગમાં સાંકડી હોય છે. તે આવાસોને અટારીઓ હોય છે અને તેમની પાસે આઠ હાથ પહોળે માગ હોય છે. તથા તેમને પુરદ્વાર, કપાટ, તેરણ,બહિદ્ધર અને પ્રતિદ્વાર–અવાન્તરદ્વાર હોય છે. તે બધા ભવનો પથ્થર ફેંકવાના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #948

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
तथा
"
रद्वाराणि, एतानि ' दसभाग' देशभागेषु = समीपेषु येषां तानि तथोक्तानि, 'जंत मुसलमुसुं दिसयग्विपरिवारिया' यन्त्रमुसलमुशुण्डिशतघ्नीपरिवारितानि= तत्रयन्त्राणि= पाषाणप्रक्षेपकाणि यन्त्राणि मुसलानि = मुसलनामकशस्त्राणि, 'मुसुदि' मुशुण्ढिः=अस्त्रविशेषः, 'सयम्घी' शतघ्नी = यस्यां प्रक्षिप्तायां शतं मनुष्या हन्यन्ते सा ' शतघ्नी' तिमोच्यते, एतेषां द्वन्द्वः, यन्त्र मुसलमुशुण्दिशतघ्न्यः, एताभिः परि वारितानि= व्याप्तानि तानि तथोक्तानि तथा-'अउज्झा' अयोध्या नि=परबलानि दुर्गमत्वात् यत्र योद्धुं न शक्नुवन्ति तानि तथोक्तानि तथा 'अडयालकोहगर इँया' अष्टचत्वारिंशत्कोष्ठकरचितानि, 'अडयाल' अष्टचत्वा शद्=अष्टचत्वारिंशद्भेदभिन्नविच्छित्तिकलिताः 'कोडग' कोष्टकाः =अपवरकाः, 'रइया' रचिताः= स्वयमेव रचनां प्राप्ता येषु तानि तथोक्तानि तथा 'अडयालकय वणमाला' अष्टचत्वारिंशत्कृतबनमालानि = अष्टचत्वारिंशद्भेदभिन्नाः प्रशंसा वनमालाः =वनस्पतिपलवस्रजो येषु तानि तथोक्तानि अष्टचत्वारिंशद्विधप्रशस्य वनमालायुक्तानी त्यर्थः पुनः कीदृशानि भवनानि ? ' लाउल्लोइयमहिया' लेपोल्लोपमहितानि= लेपो गोमयादिना भूमेः, उल्लेपः सेटिकादिभिर्मित्यादेः ताभ्यां महितानि - प्रश स्वानि तानीव पुनः 'गोसीससरसरत्तचदणदद्दर दिण्ण पंचगुलितला' गोशीर्ष सरसरक्तचन्दन दर्दरदत्तपञ्चाङ्गुलितलानि-गोशीर्षे = चन्दन विशेषः, तथा सरसं यद्रक्तचन्दनं ताभ्यां 'दद्दर' दर्दराभ्यां घनाभ्यां भित्यादौ दत्ताः पञ्चङ्गुलयस्तलाश्च येषु तानि भवन पाषाणप्रक्षेपक यंत्रां से, मुसलनामक शस्त्रों से, मुसुंढियों तथा एक सौ मनुष्यों कों एक साथ घात करने वाली शतघ्नियों से परिवारित हो रहे हैं । शत्रुसैन्य इनमें प्रवेश कर युद्ध नहीं कर सकता है इसलिये ये अयोध्य हैं। अडतालीस प्रकार की रचनावाले कमरों से ये युक्त है। अडतालीस प्रकार की प्रशस्य वनमालाओं से ये सहित हैं। इनकी भूमि लेप और उपलेप से युक्त जैसी है। अतः ये बडे सुहावने लगते हैं। गाढे गशीर्ष चंदन और सरस रक्त चंदन के लेप से इनकी मित्तियों पर पंच अंगुलियां और हथेलियां जैसे लगी हो वैसे मालूम होते हैं। યંત્રાથી, મુસલનામના શસ્ત્રોથી, મુસુંઢીઓથી, તથા એક સાથે ૧૦૦ સે। માણસને ઘાત કરી શકે એવી શતષ્રિયાથી સજ્જ હેાય છે. તેમાં પ્રવેશ કરીને શત્રુ સન્ય युद्ध हरीश नथी तेथी ते लवनो 'अयोध्य' गाय छे. ते लबनो ४८ અડતાલીસ પ્રકારની રચનાવાળા એરડાવાળાં હાય છે, અને ૪૮ અડતાલીસ પ્રકા રની ઉત્તમ વનમાળાઓથી યુકત હાય છે. તેની ભૂમિ પર દ્વેષ અને ઉપલેપ કર્યો હાય એવુ લાગે છે તેથી ભવના ઘણાં સુંદર લાગે છે. તેમની દિવાલા પર ગાઢ ગેાશીષ ચ ંદન અને સરસ રકતચંદનના લેપથી પાંચ આંગળિયા અને હથેળીન નિશાન પડયાં હાય એવુ લાગે છે. તે ભવનેાની અંદર કાળા અગરુ, શ્રેષ્ઠ કપ,
"
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
९२९

Page #949

९३०
समवायाङ्गसूत्रे तथाक्तानीव, येषां भवनानां भित्यादौ वृष्टगोशीर्षरक्तचन्दनमयानि पश्चागुलि. सहितहस्ततलचिह्नानि वर्त्तत्ते, एतादृशानि यानि भवनानि तत्सदृशभवनानीति भावः, पुनः कीदृशानि ? 'कालागुरुपवरकुदुरुकतुरुक्कड झंतधूवमघमघतगंधुद्धयाभि रामा' कालागुरुकुन्दुरुष्कतुरुष्कदह्यमानधपप्रप्तरद्गन्धोरताभिरामाणि-तत्र-कालागुरुः कृष्णागुरुः सुगन्धिद्रव्यविशेषः. तथा-प्रवरः-श्रेष्ठो यः कुन्दुरुष्कः-'चीडा' इति नामकमुगन्धिद्रव्यविशेषः, तथा--तुरुष्कः--सिल्हकनामा गन्धद्रव्यविशेषः, एतेषां दह्यमानानां धूपानां-धूपद्रव्याणां यो ‘मघमघंत' प्रसरन् यो गन्धःआमोदः, स 'उद्धय' उदेतः-सर्वत्र प्रमृतस्तेन अभिरामाणि-मनोहराणि, तथा 'सुगंधधरगंधिया' मुगन्धवरगन्धितानि-सुगन्धैः-सुरभिगन्धैः वरगन्धितानि= अतिशयामोदयुक्तानीत्यर्थः, अत एव 'गंधवद्विभूया' गन्धवर्तिभूतानि-सुगन्धद्रव्यनिष्पादितवर्तिसदृशानि, तथा 'अच्छा' अच्छानि-अाकाशस्फटिकादिन्नि मलानि, 'सण्हा' श्लक्ष्णानि=श्लक्ष्णपरमाणुस्कन्धनिर्मितत्वात्सुकोमलानि, लक्ष्णतन्तुनिर्मितसुकोमलवस्त्रवत्, 'लव्हा' प्रलक्ष्णानि, घुटितवस्त्रवत् चिक्कणानि, 'घट्टा' घृष्टानि-खरशाणेन पाषाणपुल केव, घृष्टानि, मट्ठा' मृष्टानि--सुकुमारइन के भीतर कालागुरु, श्रेष्ठकुन्दुरुष्क और तुरुष्कलोमान इनके जलते हुवे धूप से भी जहां अधिक मुगन्ध आती है। इस कारण ये बहुत अधिक मनोहर हैं। अच्छी२ श्रेष्टगंधों से ये बहुत अधिक सुगन्धवाले हैं। इसलिये एसे प्रतीत होते हैं कि मानों ये सुगंध द्रव्य से निष्पादित अगर वत्ती जैसे ही हैं। आकाश ओर स्फटिक के समान ये बिलकुल सब तरफ से स्वच्छ अर्थात् निर्मल हैं। इस्तिरी किये गये वस्त्र जिस प्रकार चिकने रहते हैंअथवा घोटे गये वस्त्र जैसे चिकने होते हैं वैसे ही ये भवन चिकने हैं। पाषाण की पुतली जिस प्रकार खुरशाण से घिसकर एकसी दी जाती અને તુચ્છ લોબાનને ધૂપ સળગાવ્યા હોય ત્યારે જેવી સુગધ આવે છે. તેથી અધિક સુગન્ધ આવતી હોય છે. તે ભાવને તે કારણે ઘણા મનહર લાગે છે. સારામાં સારી-શ્રેષ્ઠ સુગોથી તે સુગધીદાર લાગે છે. તેથી તે ભવને સુગંધિ દ્રવ્યોમાંથી બનાવેલી અગરબત્તી જેવાં લાગે છે. તે ભવનો બધી બાજુએથી આકાશ અને સ્ફટિક સમાન નિર્મળ લાગે છે, ઈસ્ત્રી કરેલાં વસ્ત્રો જેવી રીતે સુવાળા લાગે છે અથવા દબાવેલાં વસ્ત્રો જેવાં મુલાયમ લાગે છે એવાં જ મુલાયમ તે ભવને છે. જેવી રીતે પથ્થરની પુતળીને પથ્થર ઘસવાના પથ્થર (ખરસાણ) પર ઘસીને એક સરખી કરી હોય છે એવાં જ એકસરખાં–ખરબચડાપણાથી રહિત-તે ભવનો છે એટલે કે જે સ્થાને જેવી રચના હેવી જોઈએ એવી પ્રમાણસરની રચનાવાળાં છે. નાજુક સરાણ પર ઘસીને જેવી રીતે પથ્થરની પુતળીને સાફ અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #950

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९३१ शाणेन पाषाणपुत्तलिकेव शोधितानि, अत एव 'नीरया' नीरजांसि रजो रहितानि 'णिम्मला' निर्मलानि 'वितिमिरा' वितिमिराणि-अन्धकाररहितानि 'विसुद्धा' विशुद्धानि-निष्कलङ्कानि 'सप्पभा' समभाणि-स्वयं प्रकाशमानानि तथा 'समरीया' समरीचीनि-प्रस्फुरत्किरणानि, अत एव 'सउज्जोया' सोद्योतानि-उद्योतेन= वस्त्वन्तरप्रकाशनेन सह वर्तन्ते यानि तानि तथोक्तानि, तथा 'पासाईया' प्रासादीयानि-मन: प्रसादकानि दरिणिज्जा' दर्शनीयानि भवनानि पश्यतां जनानां चक्षषि न श्राम्यन्तीति दर्शनीयानि, तथा 'अभिरूवा' अभिरूपाणि अभि= प्रतिक्षणं नवं नवमिवरूपं येषां तानि-सर्वकालरमणीयानि, 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि द्रष्टेषु ऐकैकं प्रति रमणीयानि । एतादृशानि तानि भवनानि सन्ति । 'एवं' एवम् यथाऽसुरकुमारावाससूत्रे तत्परिमाणमभिहितमेवमेव 'ज' यत् भव. है उसी प्रकार इनकी बनावट भी एक सी है-अर्थात् जहां पर जैसी रचना होना चाहिये वैसी इनकी प्रमाणोपेत रचना है। कहींपर भी दरदरापन इनमें नहीं है। मुकुमारशाण से जिस प्रकार पाषाण की पुतला साफ कर शुद्ध कर दी जाती है उसी प्रकार से ये भी साफ हैं। इनमें कहीं पर भी धूलिका नाम नहीं हैं। अंधकार रहित हैं। विशुद्ध हैं । प्रकाशसंपन्न है। अथवा स्वयं ये आभा-चमक से संपन्न हैं । इनमें से प्रकाश की किरणें बाहर निकलती रहती हैं। इनके पास जो कोई भी दूसरी वस्तु आजाती है वह इनके प्रकाशसे चमकने लगती है। इनके अवलोकन से मनमें प्रसन्नता आजाती है अतःये प्रासादीय है । देखने वाले मनुष्यों की आंखे इन्हें देखते२ थकती नहीं हैं इसलिये ये दर्शनीय हैं। अभिरूप हैं-क्योंकि जब भी इन्हें देखा जाता है-तब ही इनकी शोभा अपूर्व दिखलाई देती है। प्रतिरूप हैं-कारण जितने भी जन इन्हें देखते हैं उन सब के लिये ये रमणीय प्रतीत होते हैं । સુઘડ બનાવી હોય છે એ જ પ્રમાણે આ ભવનો પણ સાફ છે. તેમાં કોઈ પણ જગ્યાએ ધૂળતો હોતી જ નથી. તે અંધકાર રહિત, પ્રકાશયુકત અને વિશુદ્ધ છે. તે ભવને આભા યુક્ત છે. તે ભવનોમાંથી પ્રકાશનાં કિરણો નિકળતાં હોય છે. તેમની પાસે જે કોઈ બીજી વસ્તુ આવી જાય છે તે પ્રકાશથી ચળકવા લાગે છે. તે ભવનોનું અવલોકન કરવાથી મનમાં આનંદ થાય છે માટે તે ભવને પ્રાસાદીય છે, જોનારની આંખો તેમને જોતાં થાકતી નથી, તેથી તે ભવન દર્શનીય છે. જયારે તેમને જોઈએ ત્યારે તેમની શોભા અપૂર્વ લાગે છે. તેથી તે અભિરૂપ છે, તે ભવનને પ્રતિરૂપ કહ્યાં છે કારણ કે જે કોઈ માણસો તેમને જુવે છે તે બધાને તે રમણીય લાગે છે. અસુરકુમારનાં ભવનનું અહીં જેવું વર્ણન કર્યું છે એવું જ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #951

९३२
समवायाङ्गसूत्रे
नादि परिमाणं 'जस्स' यस्य नागकुमारादिनिकायस्य 'कमती' क्रमत-घटते तत्तस्य वाच्यम् , किंविधं तस्य परिमाणं ? तदेवाह-'जं जं गाहाहिं' यद् यद् गाथाभिर्भणितम्, अयं भावः-'चउसहि असुराणां' इत्यादि-गाथाभिर्यद्यद भिहितं तत्तत्परिमाणमिह बोध्यम् । किं परिमाणमेव तत्सदृशं बोध्यमथवा वर्णनादिकमपि ? अतआह-तहचेव वण्णभो' तथैव वर्णकः यथाऽसुरकुमारादिभवनवर्णनं तथा नागकुमारादिभवनवर्णनमपि विज्ञेयम् । 'केवइया णं भंते' कियन्तः खलु भदन्त ! 'पुढविकाइयावासा' पृथ्वीकायिकावासाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः अर्थात् कतिविधानि पृथ्वीकायनिवासस्थानानि ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'असखेजा पुढविकाइयावासा' असंख्याताः पृथ्वीकायिकावासाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । एवं जावमणुस्सत्ति' एवं यावन्मनुप्या इति मनुष्यावासा । इति । एवम्-अमुनैव प्रकारेण यावच्छब्दात-अप्तेजोवायुप्रत्येकवनस्पतीनामसख्यातानि निवासस्थानानि, साधारणवनस्पतेस्त्वनन्तानि । तथा-द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियासंज्ञिपञ्चन्द्रियाणां जीवानामसंख्यातानि । जिस प्रकार असुरकुमार के आवासों का यहां प्रमाण कहा गया है उसी प्रकार से नागकुमार आदि निकाय के भवनादिकों का प्रमाण "चउ सहि असुराण' इत्यादि गाथाओं द्वारा कहा गया है। सो इनका वर्णन भी असुरकुमारों के प्रावासों जैसा ही जानना चाहिये ।
हे भदंत ! पृथ्वोकाय के निवासस्थान कितने प्रकार के हैं ? उत्तर-हे गौतम ! पृथ्वीकायिकों के आवास असंख्यात कहे हुए हैं। इसी तरह से अप्काय के, तेजकाय के, वायुकाय के और प्रत्येक वनस्पतिकाय के आवास भी अप्तंख्यात जानना चाहिये । साधारण वनस्पतिकाय के आवास-निवासस्थान अनंत है ऐसा जानना चाहिये । दोइन्द्रिय, तेइन्द्रिय, चौइन्द्रिय, और असंज्ञीपंचेन्द्रिय इन जीवों के नाभा२ मा तिन वोना लवनानु वन पर . ते एन 'चउसट्ठी असुराणं' वगेरे साथ द्वारा मतावामा मा०यु छ. सुभाना मावास જેવું જ તેમનું વર્ણન પણ છે. હે ભદન્ત ! પૃથ્વીકાયનાં નિવાસસ્થાન કેટલા પ્રકારનાં છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ! પૃથ્વીકાયિકોનાં અસંખ્યાત આવાસ કહેલાં છે. એજ પ્રમાણે અપકાય તેજ સ્કાય, વાયુકાય અને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયના આવાસો પણ અસંખ્યાત છે, સાધારણ વનસ્પતિકાયના આવાસ-નિવાસસ્થાન અનંત છે. દ્વિીન્દ્રિય, ત્રિીન્દ્રિય, ચૌઈન્દ્રિય અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જીવોના નિવાસસ્થાન અસં.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #952

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् संक्षिपञ्चेन्द्रियाणां तिरश्चां मनुष्याणां च गर्भव्युत्क्रान्तिकत्वात्संख्येयत्वेन संख्यातानि निवासस्थानानि । संमूच्छिममनुष्याणां तु संज्ञिमनुष्यमलमूत्रादिषु असंख्येयावाससद्भावादसंख्येयानि निवासस्थानानीति विज्ञेयम् । व्यन्तरदेवावासविषये पृच्छति
"केवइया णं भंते !' कियन्तः खलु भदन्त ! 'चाणमंतरावासा' बानव्यन्तरावासाः विविधं--भवननगरावासरूपमन्तरम्--निवासस्थानं येषां ते व्यन्तराः अथवा-विगतमन्तरं भेदो मनुष्येभ्यो येषां ते व्यन्तरा: मनुष्यसवर्तिन इत्यर्थः, केचिद्व्यन्तरामनुष्यानपि चक्रवर्तिवासुदेवप्रभृतीन् भृत्यवत्सेवन्ते । यद्वा-विवि. धमन्तरं पर्वतान्तरं गुहान्तरं बनान्तरं वाऽऽश्रयरूपं येषां ते व्यन्तराः । ये पर्वतादिस्थानेषु निवसन्तीत्यर्थः । 'बाणमन्तरा' इति तु प्राकृतत्वात् । यद्वा 'वानमन्तराः' इतिच्छाया, व्युत्पत्तिस्तु-वनानामन्तरा:=वनान्तरास्तत्र भवाः, वानमन्तराः, अत्र मकारागमः पृषोदरादित्वात्, तेषामावासाः, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्या खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः ‘रयणामयस्स कंडस्स' रत्नमयस्य काण्डस्य 'जोयणसहस्सवाहल्लस्स' योजनसहस्र-बाहल्यस्य 'उवरि' उपरि 'एगं जोयणसयं एकं योजनशतम 'अोगाहेत्ता' अवगाह्य 'हेहाचेगं' अधस्ताच्चैकं 'जोयणसयं' योजनशतं 'वजेत्ता' वर्जयित्वा 'मज्झे' मध्ये-मध्यभागे 'अट्ठसु जोयणसएसु निवासस्थान असंख्यात असल्यात हैं। तथा संज्ञीपंचेन्द्रिय तिथंच और मनुष्यों के गर्भजन्मवाले होने के कारण निवासस्थान संख्यात हैं क्यों कि ये जीव सरूयात हैं। तथा जो संमूच्छिम मनुष्य हैं वे असंख्यात हैं अतः इनके निवासस्थान भी असंख्यात है। क्योंकि ये जीव हर एक मनुष्य के मलमूत्रादि में अन्तर्मुहूर्त के बाद उत्पन्न होते हैं।
हे भदंत ! व्यतरदेवों के आवास कितने हैं ? उत्तर-इस रत्नप्रभा पृथिवी का जो रत्नमय काण्ड है कि जिसकी मोटाई एक हजार योजन की है उसके ऊपर नीचे एक एक १-१ सौ योजन छोडकर बीच ખ્યાત છે. તથા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય, તિર્યંચ અને મનુષ્યો ગર્ભજન્મવાળા હોવાથી તેમના નિવાસસ્થાન સંખ્યાત છે. કારણકે તે જ સંખ્યાત છે. તથા જે સંમ ૭િમ મનુષ્ય છે તેઓ અસંખ્યાત છે. તેથી તેમના નિવાસસ્થાને પણ અસંખ્યાત છે. કારણ કે તે જ દરેક મનુષ્યના મળમૂત્ર આદિમાં અંતમુહૂર્ત પછી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
હે ભદન્ત ! વ્યન્તરદેવેન આવાસ કેટલા છે? ઉત્તર-આ રત્નપ્રભા પૃથવીને રત્નમયકાંડ એક હજાર યોજનની ઊંચાઈવાળે છે. તેના ઉપર ૧૦૦ સો જન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #953

९३४
समवायाङ्गसूत्रे
9
अष्टसु योजनशतेषु 'एत्थ णं' अत्र खलु 'वाणमंतराणं देवाणं' व्यन्तराणां देवानां 'तिरियमसंखेज्जा' तिर्यगसंख्येयानि 'भोमेज्जा' भौमेयानि भूमिगतानि 'नगरावाससय सहस्वाणि' नगरावासशतसहस्राणि= नगरावासानां शतसहस्राणि - नगरा वासशतसहस्राणि=नगरावासलक्षाणि 'पन्नता' प्रज्ञप्तानि । ' ते णं भोमेजा नगरा' तानि खलु भौमेयानि नगराणि 'बाहि' बहि: 'वद्या' वृत्तानि वर्तुलाकाराणि, 'अंतो चउरंसा' अन्तश्चतुरस्राणि = अभ्यन्तरे चतुष्कोणानि सन्ति । ' एवं ' एवम् = अनेन प्रकारेणोपक्रम्य 'जहा भवणवासीणं' यथा - भवनवासीनां आवासाः प्रोक्ताः 'तहेव यव्वा' तथैव नेतव्यानि=तानीव विज्ञेयानि । 'णवरं' विशेषस्त्वयमेव यद् व्यन्तरदेव नगराणि 'पडागमालाउला' पताकामालाकुलानि = पताकानां वैजयन्तीनां माला :- समूहास्ताभिराकुलानि व्याप्तानि पुनः 'सुरम्मा' सुरम्याणि= अतिशय रमणीयानि, तथा 'पासाईया दरिसणिज्जा अभिवादडिरूवा' प्रासा दीयानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि पतिरूपाणि एषामर्थः पूर्ववद् बोध्यः । का जो आठ ८०० सौ योजन का क्षेत्र बचता है उसमें व्यंतरदेवों के नगररूप आवास है । ये आवास भूमिगत हैं और तिरछे असंख्यात योजनतक हैं। इनकी संख्या लाखों कही गई है । ये भूमिगत व्यंतरावास बाहर में गोल हैं । भीतर में चतुष्कोण है । इनका वर्णन भवनवासियो के आवास के जैसा कहा गया जानना चाहिये । परन्तु उनकी अपेक्षा इनमें इतनी विशेषता है कि ये व्यन्तरों के नगर बैजयन्तियों के समुदाय से व्याप्त रहते हैं । सुरम्य, प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूप" इन पदों का अर्थ पहिले लिखा जा चुका है । व्यन्तरदेवों के भवन नगर और आवासरूप निवासस्थान विविध प्रकार के होते हैं । इसलिये इन देवों का नाम व्यंतर पडा है अथवा मनुष्यों से इनका भेद અને નીચેના ૧૦૦ સેા યેાજનના ક્ષેત્ર સિવાયના બાકીના ૮૦૦ આડસા ચેાજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં વ્ય ંતરદેવેાના નગરરૂપ આવાસ છે. તે આવાસે ભૂમિગત છે, અને તિચ્છા અનેક યાજન સુધી છે તે આવાસેા લાખેની સંખ્યામાં છે તે ભૂમિગત આવાસે બડ઼ારથી ગાળ અને અંદરથી ચતુષ્કાણ છે. તે આવાસાનુ વર્ણન પણ ભવનવાસીઓના આવાસેા જેવુ જ છે. પણ ભવનપતિ દેવાના આવાસે કરતાં વ્યતાના આવાસેામા એટલી વિશેષતા હેાય છે કે વ્યંતરદેવાનાં નગરે વૈજય તિયેાના સમુદાયથી વ્યાસ રહે છે. “સુરમ્ય, પ્રાસાદીય, દશનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ” આ પદોના અર્થ આગળ આપી દેવામાં આવ્યા છે. વ્યંતરદેવાનાં ભવનનગર અને આવાસરૂપ નિવાસસ્થાન વિવિધ પ્રકારનાં હોય છે. તેથી તે દેવે તુ નામ વ્યંતર પડયું છે. અથવા મનુષ્યે અને તેમની વચ્ચે ભેદ હોતા નથી કારણ
66
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
-

Page #954

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९३५
-
ज्योतिषिकदेवावासविषये पृच्छात
'के वइयाणं भंते' कियन्तः खलु भदन्त ! 'जोइसियाणं' ज्योतिषिकाणांद्योतते प्रकाशते स्वप्रभाभिः सकलसाधावणदृष्टिषु इति ज्योति:-ज्योतिश्चक्र, तत्र भवाः, ज्योतिषिकास्तेषां तथोक्तानां चन्द्रसूर्यनक्षत्रादीनाम् 'विमाणावासा' विमा. नावासाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ? उत्तरगति-गोयमा' हे गौतम ! 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नपभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागाओ' बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् 'उड्डू' ऊर्ध्वम् ‘सत्तन उयाई' जोय. णसयाई' सप्तनवत्यधिकानि योजनशतानि-नवत्यधिकतशप्तयोजनानि 'उहूं' ऊर्ध्वम् 'उष्पत्ता' उत्पत्य-गत्वा 'एत्थ णं' अत्र खलु 'दसुत्तरजोयणसयबाहल्ले दशोत्तरयोजनशतबाहरये-दशाधिकशतयोजनबाहल्ययुक्तं तिरियं जोइसविसए' तिर्यग ज्योतिषविषये ज्योतिषदेवसम्बन्धितिर्यकप्रदेशे 'जोइसियाणं देवाणं' ज्यौतिकिकाणां देवानाम् 'असंखेज्जा' असंख्येया: 'जोइसियविमाणायासा' ज्योतिषिकविमानावासाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'ते णं जोइसियविमाणावासा' ते खलु ज्योतिषिकविमानासाः 'अब्भुग्गयमूसियपहसिया' अभ्युद्गतोत्मृतप्रभासिताः= नहीं होता है क्योंकि ये चक्रवर्ती, वासुदेव आदि मनुष्यों की सेवा नौकर की तरह किया करते हैं। ये विविध प्रकार के पहाडों और गुफाओं के अन्तरों में तथा वनों के अंतरों में वसते हैं इसलिये भी ये व्यंतर कहलाते हैं।
हे भदंत ! ज्योतिषीदेवों के विमानावास कितने कहे गये हैं ? उत्तर-हे गौतम ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के बहुसमरमणीय-अत्यंत समहोने के कारण-सुन्दर ऐसे भूमिभाग से ऊचे सातसौ नव्वे योजन पर जाकर एकसौ दस ११० योजन के बाहुल्य से युक्त ज्योतिषदेवसंबंधी तिर्यगप्रदेश में ज्योतिषदेवों के असंख्यात ज्योतिषिक विमानावास कहे गये है। ये ज्योतिषिक विमानावास समस्त दिशाओं में बडे वेग से કે તેઓ ચક્રવર્તિ, વાસુદેવ આદિ મનુષ્યની સેવા નોકરની જેમ કરે છે. તેઓ વિવિધ પ્રકારના પહાડે અને ગુફાઓની વચ્ચે તથા વનોની વચ્ચે વસે છે, તેથી પણ તેમને વ્યંતરે કહે છે.
' હે ભદન્ત ! જયોતિષી દેવાના વિમાનાવાસે કેટલા કહ્યા છે? ઉત્તરગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુસમરમણીય અત્યંત સમતલ હોવાને કારણે સુંદર-ભૂમિભાગથી ૭૯૦ સાતસે નેવું ભેજન ઉંચે ૧૧૦ જનના વિસ્તારવાળા
જ્યોતિષના તિર્યગ્ર પ્રદેશમાં તિષદના અસંખ્યાત વિમાનાવાસ આવેલા છે. તે વિમાનાવાશે સઘળી દિશામાં પ્રસરતી પોતાની પ્રભાથી ભાયમાન છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #955

९३६
समवायाङ्गसूत्रे अभ्युद्गता संजाता 'ऊसिय' उत्सृता-सवेगं सर्वासु दिक्षु प्रमृता या प्रभा-कान्तिस्तया सिताः-शुभ्राः, यद्वा-'अभ्युद्गतो (अभ्रोद्गता) च्छृतपहसिताः, इति च्छाया, तत्र-'अब्भुग्गय' अभ्युद्गतम् अभ्रोद्गतं वा यथा स्यात्तथा उच्छिताः उच्चाः अत्युच्चा इत्यर्थः पहसिता इव प्रहसिताः प्रभापटलयुक्तत्वाद् ये ते तथा, मूले मकारागम: प्राकृतत्वात्, तथा 'विचिहमणिरयणभत्तिचित्ता' विविधमणिरत्न भक्तिचित्रा:-विविधाः-अनेकप्रकारा मणयः-चन्द्रकान्ताद्याः, रत्नानि-कर्केतनादीनि च तेषां या भक्तयो-रचनाविशेषास्ताभिश्चित्राः-विचित्राः, तथा 'वाउझ्यविजयवेनयंतीपडागछत्ताइछत्तकलिया' वातोश्रुतविनवैजयन्तीपताकाच्छनातिच्छत्रकलिताः वातेन-पवनेन उद्धतानि-चालितानि विजयवैजयन्ती विजयसूचिकावैजयन्ती-पताका च, तथा पताकाः विजयवैजयन्तीभिन्नाः साधारणपताकाच, तथा 'छत्ताइच्छत्त' छत्रातिच्छत्राणि उपयुपरिस्थापितच्छत्राणि च. तेः कलिताः= युक्ताः, तथा 'तुंगा' तुङ्गाः उच्चाः, अतएव 'गगणतलमणुलिहंतसिहरा' गग नतलानुलिहच्छिखरा; गगनतलम् आकाशतलम्-अनुलिहन्ति स्पृशन्ति शिखराणि येषां ते तथोक्ताः-आकाशस्पर्शिभवनशिखरा इत्यर्थः, 'जालंतररयण' जालान्तररत्नाः-जालान्तरेषु-गवाक्षमध्यभागेषु रत्नानि येषां ते तथोक्ता, येवां गया क्षमध्ये शोभायं रत्नानि जटितानि, एतादृशा विमानावासाइत्यर्थः, तथा 'पंजरुम्मिलियच' पञ्जरोन्मीलिता इव-पञ्जरात्-वंशादिनिर्मितपच्छादनात् उन्मी. लिता इव-बहिर्नीता इव, अयं भावः-यथा गृहादिवति किमपि वस्तु ततः सद्योबहिरानीतं धूल्याद्यसंसर्गतया निर्मलत्वेन शोभते तथैवैते विमानावासा अपि फैलती हुई अपनी प्रभासे शुभ्र बने हुए हैं। अनेक प्रकार की चन्द्रकान्त आदि मणियों की तथा कर्कतनादिक रत्नो की विशेष रचना से ये अपूर्वशाभा वाले हैं। तथा-पवन से उडती हुई विजयसूचक वैज यन्तियों से, और साधारणपताकाओं से एवं छत्रातिच्छित्रों से-उपरि उपरि स्थापित छत्रों से-विस्तीर्ण छत्रों से युक्त हैं। बहुत ऊँचे हैं । इसी कारण ये अपनी शिखरों से-अग्रभागों से आकाशतल को छू रहे हैं। इनकी खिडकियों के मध्यभाग में रत्नजडे हुए हैं। जिस प्रकार घर के भीतर से कोई निकाली गई वस्तु धूलि आदि के संसर्ग ચન્દ્રકાન્ત આદિ મણિની તથા કકેતન આદિ રત્નોની વિશિષ્ટ રચનાથી તેમની શેભા અપૂર્વ લાગે છે. તથા તે વિજયસૂચક વિજયતિથી, સામાન્ય ધજાઓથી, અને ઉપરાઉપરી ગઠવેલ વિસ્તીર્ણ છત્રોથી યુકત છે અને ઘણું ઉંચા છે. તે કારણે તેઓ પોતાના અગ્રભાગોથી આકાશને સ્પર્શતા હોય છે. તેની બારીઓના મધ્યભાગમાં રત્નો જડેલાં હોય છે. જેમ ઘરમાંથી કાઢેલી વરતુ ધૂળ, રજ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #956

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९३७ शोभन्ते । पुनरेते कीदृशास्तदाह-'मणिकणगथूभियागा' मणिकनकस्तूपिकाःमणिकनकानां स्तूपिका-मणिकनकमयल घुशिवरं येषां ते तथोक्ताः, तथा 'वियसियसयपत्तपुंडरीयतिलयरयणद्धचंदचित्ता' विकसितशतपत्रपुंडरीकतिलकरत्नार्धचन्द्रचित्राः-विकसितानि प्रफुल्लितानि याति शतपत्रपुण्डरीकाणि शतदलकमलानि, तथा 'तिलय' तिलकाः-पुण्ड्राणि च, तथा 'रयणद्धचन्द' रत्नार्धचन्द्राः= रत्नमया ये अर्द्धचन्द्रा ते च, एतेषां द्वन्द्वः, तैश्वित्राः-विचित्रा विलक्षणशोभासंपन्ना ये ते तथोक्ताः,अयं भावः विमानावासा हि द्वारादिलिखित विकसितशतपत्र पुण्डराकैः, भित्यादिलिखितपुण्डरीकैः तथा द्वाराग्रादिलिखितरत्नमयाचन्द्रश्च विलक्षणशो. भासंपन्नाः सन्तीति, तथा-'अतो बाहिं च' अन्तर्बहिश्च ‘सहा' लक्षणाःचिकणाः, तथा 'तवणीयवालुआपत्थडा' तपनीयवालुकापम्तटाः तपनीयबालुका:सुवर्णमयसिकतास्तासां प्रस्तटा:-- अङ्गणानि येषु ते तथोक्ताः पुनः कीदृशा विमानावासाः? इत्याह-'सुहफासा' सुखस्पर्शा: मुखः-सुखकर: स्पर्टी येषां ते तथोक्ताः, तथा सस्सिरीयख्वा' सश्रीकरूपा:-श्रियासहितानि सश्रीकाणि= से रहित होने के कारण निर्मलरूप से शोभित होती है उसी प्रकार ये विमानावास भी शोभित होते हैं। इन विमानावासों की जो लघुशिखरें हैं वे मणि और कनक की बनी हुई हैं। विकसित शतदलवाले कमलों से, पुण्डों से, तथा रत्नमय अर्धचंद्रों से ये विमानापास विलक्षण शोभासंपन्न हैं। तात्पर्य इसका इस प्रकार से है कि इन विमानावासो के द्वारादिक में विकसित शतपत्रपुंडरीक (सो पांखडीवाले कमल)चित्रितहै, भित्यादिकों के ऊपर तिलक अंकित हैं, तथा द्वार के अग्रभाग आदि कों के ऊपर रत्नमय अर्धचंद्र लिखे हुए हैं, इस कारण इनकी शोभा अनिर्वचनीय (अनुपम)हो गई हैं। तथा ये विमानावास भीतर और बाहर बिलकुल चिकने हैं। इनके आंगणतपनीय वालुका-सुवर्ण की धूलि के-बने हुए हैं । इनका स्पर्श बडा ही આદિથી રહિત હોવાને કારણે નિમંળરૂપે શેભે છે તેમ આ વિમાનાવાસો પણ નિર્મળ હોવાથી શોભે છે. આ વિમાનાવાસના લઘુ શિખરો મણિ અને કનકના બનેલાં હોય છે, વિકસિત શતદલવાળાં કમળથી, પંડોથી અને રત્નમય અધચન્દ્રોથી તે વિમાનાવાસની શોભા અપૂર્વ લાગે છે. તેને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે . વિમાનાવાસોનાં દ્વાર આદિ ઉપર વિકસિત શતપાખડીવાળાં કમળા ચીતરેલાં છે, દિવાલ આદિ ઉપર તિલક તાણેલ છે. તથા દ્વારના અગ્રભાગ આદિ ઉપર રત્નમય અર્ધચન્દ્ર આલેખેલા છે. તેથી તેમની શોભા અવર્ણનીય લાગે છે. તે વિમાનાવાશે અંદર તથા બહાર તદ્દન સુંવાળા હોય છે. તેમનાં આંગણાં તપનીય વાલુકા–સુવ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #957

-
९३८
समवायाङ्गसूत्रे शोभासहितानि, तानि रूपाणि येषां ते तथोक्ताः, शोभनाकृतिमन्त इत्यर्थः तथा प्रासादीयाः, दर्शनीयाः अभिरूपाः, प्रतिरूपाः, एषामर्थः पूर्ववत् बोध्यः ।
गौतमस्वामी पृच्छति-'केवड्या णं भंते' कियन्तः खलु भदन्त ! 'वेमाणियावासा' वैमानिकाचासाः-विविधं मन्यते उपभुज्यन्ते पुण्यवद्भिर्जी वैरिति विमानानि, तेषु भवा देवविशेषा वैमानिकास्तेपामावासाः निवासस्थानानि, 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता:--कथिता: ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः 'बहुसमरमणिजाओ' बहुसमरमणीया-बहु:-अतिशयः समो रमणीयश्च-बहुसमरमणीयस्तस्मात् 'भूमि भागाओ' भूमिभागात 'उड़े' ऊर्ध्वम्-उपरि 'चंदिमप्रियगहगणनक्वत्ततारा रूवाणं' चन्द्रमः सूर्यग्रहगणनक्षत्रतारारूपाणि खलु तत्र 'चंदिम' चन्द्रमाः 'सूरिय' सूर्यः 'गहगण' ग्रहगणाः, 'नक्खन' नक्षत्राणि, 'तारारूवा' तारारूपाणि-ताराः, एतेरा द्वन्द्वः, तानि तथोक्तानि, 'वीइवत्ता' व्यतिबज्य अतिक्रम्य तथा 'बहूणि जोयणाणि' बहूनि योजनानि 'बहूणि जोयणसयाणि' बहूनि योजनशतानि सुखदायक है । इनका रूप सश्रीक-शोभासहित है। अर्थात् इनकी आकृति बडीसुन्दर है । 'प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप इन शब्दों का अर्थ पहिले की तरह ही है।
हे भदंत! वैमानिक देवां के आवास कितने हैं ? पुण्यशाली जीव जिनका विविधरूप से उपभोग करते हैं। उनका नाम विमान हैं। इन विमानों में जो उत्पन्न होते हैं वे वैमानिक देव हैं। गौतम स्वामी ने भगवान महावीर से इन्हीं वैमानिक देवों के विमानों के विषय में यह प्रश्न किया है ? उत्तर-हे गौतम ! इस रत्नप्रभापृथिवी के बहुसम रमणीय भूमिभाग से ऊपर जो चंद्रमा, सूर्य, ग्रहगण, नक्षत्र एवं तारा हैं उनको लांधकर अर्थात् ज्योतिश्चक्र को पारकर-बहुत योजन, सैकडों योजन, बहुत हजारो योजन,
ની રજ-નાં બનેલા છે. તેમને સ્પર્શ અતિ સુખદાયક લાગે છે. તેઓ શ્રીકશેભાયમાન છે. “પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ” એ પદોના અથ આગળ આપી દીધા છે. ' હે ભદન્ત ! વૈમાનિકદેવના આવાસ કેટલા છે? પુન્યશાળી છે જેમને વિવિધ રીતે ઉપભોગ કરે છે તેનું નામ વિમાન છે. તે વિમાનમાં ઉત્પન્ન થનારા દેવોને વિમાનિક દેવે કહે છે. ગૌતમ સ્વામીએ ઉપરોકત વૈમાનિકદેવે વિષે આ પ્રશ્ન મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે. ઉત્તર-હે ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુ સમરમણીય ભૂમિ ભાગથી ઉપર ચન્દ્ર, સૂર્ય, ગ્રહગણ, નક્ષત્ર અને તારાઓને ઓળંગીને એટલે કે જ્યોતિશ્ચકને પાર કરીને ઘણુ યોજન, સેંકડો યોજન, હજારો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #958

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९३९
'बहूणि जोयणसहस्साई' बहूनि योजनसहस्राणि 'बहूणि जोयणसयसहस्साणि' बहनि योजनशतसहस्राणि, तथा 'बईओ जोयणकोडीओ' बहीर्योजनकोटी: 'बहुईओ जोयणकोडाकोडीओ' वह्वीर्योजनकोटाकोटीः, तथा 'असखेज्जाओ' असंख्येयाः 'जोयणकोडाकोडीओ' योजनकोटाकोटीश्च ‘उडूं दूरं' उर्वदूरं 'बीइ. वइत्ता' व्यतिबज्य-अतिक्रम्य 'एस्थ णं' अत्र खलु 'बेमाणियाणं देवाणं' वैमानिकानां देवानां 'सोहम्मीसाणसणंकुमारमाहिंदबभलंगसुक्कसहस्सारआण. यपाणयआरणअच्चुएसु' सौधर्मशानसनत्कुमारमाहेन्द्रब्रह्मलान्तकशुक्रसहस्रारानत. प्राणतारणाच्युतेषु एतेषु द्वादश देवलोकेषु तथा 'गेवेजगमणुत्तरेसु य' ग्रैवेय. कानुत्तरेषु च=नवसु ग्रैवेयकेषु पश्चस्वनुत्तरविमानेषु च, 'चउरासीइं विमाणावाससयसहस्सा' चतुरशीतिर्विमानावासशतसहस्राणि-चतुरशीतिलक्षाणि तथा 'सत्ताणउई च सहस्सा तेवीसं च' सप्तनवतिश्च सहस्राणि त्रयोविंशतिश्च-त्रयो. विंशत्यधिकसप्तनवति सहस्राणि च 'विमाणा' विमानानि 'भवंतीतिमक्खाया' भवन्तीत्याख्यातम्-इति--इत्थं भगवता आख्यात-कथितम् । 'ते ण विमाणा' तानि खलु विमानानि 'अचिमालिप्पभा' अर्चिालिप्रमाणि-अर्चिषां-किरणानां माला अर्चिमाला, साऽस्त्यस्याचिौली-सूर्यः तस्य प्रमेव प्रभा येषां तानि तथोक्तानि सूर्यप्रभासदृशप्रभायुक्तानि सन्ति, पुनः कदिशानि तानि विमानानि सन्ती ? त्याह---'भासरासिवण्णाभा' भामराशिवर्णाभानि भासानां : प्रकाशानां राशिः समूहः-सूर्यः, तस्य यो वर्णस्तद्वद्भा-कान्ति र्येषां तानि तथोक्तानि, अनेक लाखों योजन, अनेक करोडों योजन, अनेक करोडाकरोड योजन, तथा असंख्यात करोडाकरोड योजन जाने पर ऊपर वैमानिक देवों के सौधर्म ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक, महाशुक्र, सहस्रार आनत, प्राणत, आरण और अच्युत इन बारह १२ देवलोकों में तथा नवौवेयकों में और पांच अनुत्तर विमानों में चौरासी लाख सत्तानवें हजार तेवीस विमान हैं। ऐसा भगवान ने कहा है। इन विमानों की प्रभा सूर्य को प्रभा के समान है। इन की कान्ति प्रकाशराशिवाले सूर्य के वर्ण जैसी है। ये स्वाभाविक જિન, લાખે યોજન, કરોડો યજન, કેટાનકોટી જન, તથા અસંખ્યાત કોડાદોડી જન ઊંચે જતાં વૈમાનિકદેવોના સૌધર્મ, ઇશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાન્તક, મહાશુક, સહસ્ત્રાર, આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચુત, એ ૧૨ દેવલેકમાં, તથા ૯ગ્રેવયકોમાં અને પાંચ અનુત્તરવિમાનમાં મળીને ચોર્યાસી લાખ સત્તાણું હજાર તેવીસ (૮૪૯૭૦૨૩) વિમાને છે, એવું ભગવાને ભાખેલ છે. તે વિમાનની પ્રભા સૂર્ય સમાન છે. તેમની કાન્તિ પ્રકાશરાશિથી યુકત સૂર્યની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #959

९४०
समवायाङ्गसूत्रे
तथा 'अरया' अरजांसि स्वाभाविकरजोरहितानि, 'नीरया' नीरजांसि-आगन्तुक रजोरहितानि तथा 'णिम्मला' निर्मलानि-मलरहितत्वात. 'वितिमिरा' विति. मिराणि-कृत्रिमान्धकाररहितत्वात, 'विसुद्धा' विशुद्धानि=स्वाभाविकान्धकाराभावात्, तथा 'सव्वरयणामया' सर्वरत्नमयानि-कर्केतनादिरत्ननिर्मितानि. तथा 'अच्छा' अच्छानि-आकाशवत् स्फटिकवच्च स्वच्छानि 'सहा' श्लक्ष्णानि= चिकणानि 'घट्ठा' घष्ठानि-खरशाणया घर्षितानि, तथा ‘मट्ठा' मृष्टानि सुकुमारशाण या संशोधितानि, तथा 'गिप्पंका' निष्पङ्काणि पङ्करहितानि, तथा 'णिककडच्छाया' निष्कङ्कटच्छायानिनिष्कङ्कटा-निरावरणा निरुपघाता छाया-कान्ति येषां तानि तथोक्तानि, उपघातवर्जितकान्तिसहितानि, तथा 'सप्पभा' सप्रमाणि 'समरीया' समरीचीनि ‘स उज्जोया' सोद्योतानि 'पासाईया' प्रासादीयानि 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि 'अभिरुवा' अभिरूपाणि तथा 'पडिरूवा' प्रतिरूपाणि । एषामर्थः पूर्ववब्दोध्यः । प्रत्येकस्मिन् कल्पे कियन्तः कियन्तो विमानावासा; रज से रहित हैं। आगन्तुक ऊपर की धूलि से वर्जित हैं। निर्मल हैं। विति मिर-कृत्रिम अंधकार से विशद्ध-स्वाभाविक अंधकार से ये सब रहित हैं। ये विमान ककेतनादि रत्नमय हैं। आकाश एवं स्फटिक की तरह ये निर्मल हैं। श्लक्ष्ण-चिकने हैं। घृष्ट-खुरशाण से घिसे हुए जैसे चमकते हैं, मृष्ट-बडे कोमल सुवाले हैं। प्रमाण में एक जैसे हैं नीचे ऊंचे हिस्सेवाले नहीं हैं। निष्पंक-कीचड रहित हैं। इनकी कांति आवरण या उपघात से रहित हैं। अर्थात् उपघात वर्जित कान्तिवाले ये हैं। सप्रभा-प्रभासहित हैं, समरीच-किरण सहित हैं, सोद्योत-प्रकाशसहित हैं। प्रासादीय हैं दर्शनीय, हैं, अभिरूप ह प्रतिरूप हैं, इन पदों का अर्थ पहिले सूत्रों के व्याख्यान में कर दिया है सो वैसा ही यहां जान लेना चाहिये। કાન્તિ સમાન છે. તેઓ સામાન્ય રજથી રહિત છે. ઉડીને આવતી રજથી પણ રહિત છે, નિર્મળ છે, વિતિમિર-કત્રિમ અંધકારથી રહિત છે અને સ્વાભાવિક અંધકારથી પણ રહિત છે. તે વિમાને કેતન આદિ રત્નથી શોભી રહ્યાં છે, माश भने २५८४ समान नि छ. लक्षण-भुलायम-सुवाणi छ. घष्टખરસાણના પથ્થર વડે ઘસ્યાં હોય એવાં ચળકતાં છે, પૃg-ઘણું કમળ અને સંવાળાં છે. પ્રમાણમાં એક સરખાં છે, ઊંચા નીચા ભાગવાળાં નથી. નિષ્પકश्रीया २डित छे. याव२९५ है ५ात २डित अन्तिा छ सप्रभा-प्रभायुत छ, समरीच-8२।थी यु४त छ, सोद्योत-शत छ. प्रास हीय छ, ४शनीय छ, અભિરૂપ છે, અને પ્રતિરૂપ છે. આ પદોના અર્થ આગળના સૂત્રોના વ્યાખ્યાનમાં આવી ગયા છે તો ત્યાંથી જોઈ લેવા.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #960

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९४१ सन्तीतिजिज्ञासायां गौतमस्वामी पृच्छति- सोहम्मे णं भंते ! कप्पे' सौधर्म खलु भदन्त ! कल्पे 'केवइया' कियन्तः विमाणावासा पण्णता' विमानावासाः प्रज्ञप्ताः ? भगवानाह--'गोयमा' हे गौतम ! 'बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता' द्वात्रिंशद् विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि-द्वात्रिंशल्लक्षाणि विमानानि कथितानि ‘एवं' अनेन प्रकारेणैव 'ईसाणाइस' ईशानादिषु देवलोकेषु 'अट्ठावीसबारसअटवत्तारि एयाई सयसहस्साई' अष्टाविंशतिदशाष्टचत्वारि एतानि शतसहस्राणि, अयं भाव:-ईशानेऽष्टाविंशतिर्लक्षाणि, सनत्कुमारे द्वादश लक्षाणि, माहेन्द्रेऽष्टलक्षाणि, तथा ब्रह्मलोके चत्वारिलक्षाणि विमानानि सन्ति । तथा 'पण्णासं चत्तालीस छ एगई महस्साई' पञ्चाशचत्वारिंशत्ष डेतानि सहस्राणि-लान्त के पश्चाशत्सहस्राणि, शुक्रे चत्वारिंशत्सहस्राणि, तथा सहस्रारे षट् सहस्राणि विमानानि सन्ति । तथा 'आणए पाणए चत्तारि आरणच्चुए तिण्णि एयाणि सयाणि' आनते प्राण ते चत्वारि, आरणाच्युते त्रीणि एतानि शतानि= आनतप्राणतयोः चतुःशतानि विमानानि तथाऽरणाच्युतयोः त्रिशतानि विमानानि सन्ति । 'एवं' एवम्-इदं सर्व 'गाहाहिं' गाथाभिः 'बत्तीसट्टावीसा बारस अडचउरो य सयसहस्सा' इत्यादिभिर्गाथाभिः 'भाणियन्वं' भणितव्यं-वक्तव्यम् । सौधर्माभिलापवदेतेषामप्यभिलापो बोध्यः ॥सू. १८७|| _ अब गौतमस्वामी महावीर प्रभु से यह पूछते हैं कि प्रत्येक कल्प में कितने२ विमानावास है
हे भदंत! सौधर्मकल्प में कितने विमानावास कहे गये हैं ? उत्तरहे गौतम! सौधर्मकल्प में बत्तीस ३२ लाख विमानावास कहे गये हैं। इसी ईशान आदि कल्पों में भी क्रमशः अठावीस२८ लाख, बारह१२ लाख, आठ८ लाख, चार४ लाख. पचास५० हजार, चालीम४० हजार, छ६ हजार. आनतमागत में चार सौ४००, आरण अच्युत में ३०० तीनोंसौ विमा नावास कहे गये हैं। यह सब 'बत्तीसठ्ठावीसा' इत्यादि गाथाओं द्वारा - હવે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે પ્રત્યેક દેવલોકમાં કેટલા विमानापास छ ?
महन्त ! सौधम ६५i | निभानावास छ ? उत्तर- गौतम ! સૌધર્મકલ્પમાં ૩૨ બત્રીસ લાખ વિમાનાવાસ કહ્યા છે. એ જ પ્રમાણે ઈશાન આદિ કપિમાં અનુક્રમે ૨૮ અઠયાવીસ લાખ. ૧૨ બાર લાખ, ૮ આઠ લાખ, ૪ ચાર લાખ, ૫૦ પચાસ હજાર, ૪૦ ચાલીસ હજાર, છ હજાર, આનત અને પ્રાણતમાં મળી ૪૦૦ ચારસો અને આરણ-અચુતમાં મળી ૩૦૦ ત્રણસો વિમાનાવાસ કહેલા छ. ते ४थी पात 'बत्तीसट्टावीसा' त्यादि आयामोमा मापी गई छ. तथा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #961

९४२
समवायाङ्गसूत्रे
पूर्वं नारकादि जीवानां स्थानान्यभिहितानि, सांप्रतं तेषां स्थितिमुपदर्शयति'नेरइयाणं भंते' इत्यादिना
मूलम् - नेरइयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं दसवास सहस्साइं उक्को सेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता । अपज्जत्तगाणं नेरइयाणं 'ते ! केवइयं कालं टि पण्णत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण वि अंतामुहुत्तं । पज्जत्तगाणं जहन्नेणं दसवास सहस्साइं अंतोमुहुत्तूणाई 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई अंतोमुहतूणाई । इमीसे णं रयणप्पभाए पुढ वीए एवं जाव विजयवेजयंत जयंत अपराजियाणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं एकतीसं सागरोवमाई उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोवमाई । सव्वडे अजहण्णमणुकोसे णं तेत्तीस सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता | सू० १८८ ॥
जान लेना चाहिये, तत्रा सौधर्मकल्पगत विमानावासों के वर्णन की तरह ईशान आदि कल्पगत विमानावासों का वर्णन जानना चाहिये || सू० १८७॥ सूत्रकार ने पहिले नारक आदि जीवों के स्थानतो कह दिये हैं पर उन जीवों की स्थिति नहीं कही है-- अतः अब वे उनकी स्थिति का वर्णन करते हैं । —
शब्दार्थ - (नेरहयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता) नैरचिकाणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः - हे भदंत ! नारक जीवों की कितने काल की स्थिति कही गई है ?( गोयमा ! जहण्णेणं दसवाससहस्साइ उक्को सेणं સૌધ કલ્પમાંના વિમાનાવાસા જેવું જ વન ઇશાન આદિ કલ્પમાંના વિમાના वासोनु पशु सभानुं छे. ॥ सू० १८७ ॥
સૂત્રકારે નારક આદિ જીવાનાં સ્થાન તે આગળ કહ્યાં છે પણ તે જીવાની સ્થિતિનું વષઁન કર્યુ” નથી. તેથી હવે તેમની સ્થિતિનું વર્ણન કરે છે—
शब्दार्थ-- (नेरइयाणं भंते केवइयं काल ठिई पण्णत्ता ? ) नैरयिकाणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः ? - हे लहन्त ! नारवोनी डेटसा अपनी स्थिति उही छे ? (गोयमा ! जहणेणं दसवाससहस्साई उको सेणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #962

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् तेतीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता) हे गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ताः-हे गौतम! नारक जीवों की स्थिति जघन्य दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट तेंतीस ३३ सागरोपम की कही गई है। (अपजत्तगाणं नेरइयाणं भंते! केवइयं कालं ठिई अण्णत्ता) अपर्याप्तकानां नैरयिकाणां भदन्त! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता:अपर्याप्तक नारक जीवों की हे भदन्त ! कितने काल की स्थिति कही गई है ? (गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहत्त उकोसेणं वि अंतोमुहत्तं) हे गौतम ! जधन्येन अन्तर्मुहूर्त उत्कर्षणाषि अन्तर्मुहर्तमू-उत्तर-हे गौतम! अपर्याप्तक नारक जीवों की जघन्यस्थिति अन्तमुहूर्त की तथा उत्कृष्ट भी स्थिति अन्तर्मुहत्त की कही गई है। (पज्जत्तगाणं जहन्नेणं अंतो मुहुतूणाई दसवाससहस्साइ उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं अंतोमुहुतूणाई) पर्याप्तकाणां जघन्येन अन्तर्मुहूर्तानानि दशवर्षसहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि अन्तर्मुहूर्तोनानि-पर्याप्तक नारकजीवों की जघत्य स्थिति अन्तर्मुहूर्तकम दशहजार वर्ष की और उत्कृष्टस्थिति अन्तर्मुहर्तकम तेतीस सागरोपम की है। (इमोसे णं रयणष्पभाए पुढवीए) अस्याःखल रत्नप्रभायाः पृथिव्याः-- इस रत्नप्रभापृथिवी के नारकजीवों की, (एवं जाव विजयवेजयंत जयंत तेवीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता) हे गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता:- गौतम ! ना२४ी
ની સ્થિતિ જઘન્યની અપેક્ષાએ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ (વધારેમાં વધારે) 33 तेत्रीस साग।५मनी ४डी छे. (अपजत्तगाणं नेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णता) अपर्याप्तकानां नैरयिकाणां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ताः)- महन्त ! २५ पर्याप्त नारीवानी हेटस। जनी स्थिति ४ी छे ? (गोयमा! जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेणं वि अंतोमुहुत्तं ) हे गौतम ! जघन्येन अन्तमुहूर्त उत्कर्षणापि अन्तमुहूर्तम्-हे गौतम ! अपर्यात ना२४ છવાની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ પણ અન્તમુહૂર્તની ४ी छे. (पज्जत्तगाणं जहन्नेणं अंतोमुहुत्तूणाई दसवाससहस्साइं उकोसेणं तेत्तीसं सागरोक्माइं अंतोमुहत्तणाई) पर्याप्तकाणां जघन्येन अन्तर्मुहूर्तानानि दशवर्ष-सहस्राणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमानि अन्तर्मुहूर्तोनानिપર્યાપક નારક જીવોની જઘન્ય સ્થિતિ દશ હજાર વર્ષથી અમુહૂર્ત એાછા કાળની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ તેત્રીસ સાગરેપમથી અન્તમુહૂર્ત જેટલા ઓછા કાળની છે. (इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए) अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः240 रनमा पृथ्वीना ना२४००वानी, (एवं जाव विजयवेजयंतजयंतअपराजिय
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #963

-
९४४
समवायाङ्गसूत्र टीका-'नेरइयाणं' इत्यादि-गोतमस्वामी पृच्छति-'नेरइयाण मंते !' नरयिकाणां भदन्त ! 'केवइयं कालं' कियन्तं कालंकि यत्कालपरिमिता 'ठिई' स्थितिः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-गोयमा' हे गौतम ! नारकजीवानां 'जहन्नेणं' अपराजियसवठ्ठसिद्धाणं देवाणं केवइय कालं ठिइ पण्णत्ता ) एवं यावत् विजयवैजयन्तजयन्तायराजितसर्वार्थसिद्धानां देवानों कियन्तं कालं स्थिति प्रज्ञप्ताः- इस तरह यावत् शब्द से शर्करामभा आदि ६ पृथिवियों के नारक जीवों को, तथा इसी तरह से भवनपतिव्यन्तर, ज्योतिष्कदेवों की,
और सौधर्म आदि बारह १२ कल्पगतदेवों की, नवग्रैवेयक के देवों की, तथा विजय, वैजयंत, अपराजित एवं सर्वार्थसिद्ध के देवों की कितनेकाल को स्थिति है? उत्तर-(गोयमा ! जहन्नेणं एकतीसं सागरोवमा उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं) गौतम! जघन्येन एकत्रिंशत् सागरोपमाणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि-हे गौतम! जघन्य से एकतीस सागरोपम उत्कृष्ट से तेतीस सागरोपम, (सचट्टे अजहण्णमणुकोसेणं तेत्तीसं सागरोवमा ठिई पण्णत्ता) सर्वार्थे अजघन्यान्युत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता:-तथा सर्वार्थसिद्ध नामक अनुत्तर विमान में जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति ३३ सागरोपम की है ॥० २८८॥
टीकार्थ--'नेरइयाणं भंते' इत्यादि। हे भदंत ! नारक जीवों का कितने काल की स्थिति कही गई है? हे गौतम ! नारक जीवों की स्थिति सम्वट्ठसिद्धाणं देवाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता) एवं यावत् विजयवैजयन्त जयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धानां देवानां कियन्तं काल स्थितिः प्रज्ञप्ताःએ જ રીતે શકરપ્રભા આદિ છે પૃથ્વીના નાકજીવોની, તથા ભવનપતિ, વ્ય તર, જે તિષ્યદેવની અને સૌધર્મ આદિ બાર કલપના દેવોની, નવગ્રવેયકોના દેવાની, તથા વિજય, વૈજયંત, યંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધના દેવોની સ્થિતિ
सा आनी छ ? उत्तर--(गोयमा ! जहन्नेण एकतीसं सागरोवमाइं उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाई) गौतम ! जघन्येन एकत्रिंशव सागरोपमाणि उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि-डे गौतम ! १५-यनी अपेक्षा १ એકત્રીસ સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. (सबढे अजहण्णमणुक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता) सर्वार्थे अजघन्यान्युत्कर्षण त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थिति प्रज्ञप्ताः-तथा साथ सिद्ध નામના અનુત્તર વિમાનમાં જ ઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે.સૂ૧૮૮
टी"--"नेरइयाणं भंते" इत्यादि । હે ભદન્ત! નારકની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? હે ગૌતમ !
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #964

भावबोधिनी टोका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९४५ जघन्येन 'दसवाससहस्साई' दशवर्षसहस्राणि-दशसहस्रवर्षाणि 'उक्कोसेणं' उत्कपेण 'तेत्तीसं सागरोचमाइं' त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि 'ठिई' स्थितिः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता | गौतमस्वामीपुनः पृच्छति-'अपज्जतगाणं नेरइयाणं भंते अपर्याप्तकानां नैरयिकाणां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूर्तम, तथा-'उक्को सेण वि' उत्कर्षेणापि 'अंतोमुहुत्त' अन्तमुहूर्त स्थितिः प्रज्ञप्ता । अयं भावः-नारका हि लब्धितः पर्याप्तका एव भवन्ति, करणतस्तूप पातकालेऽन्तर्मुहूर्तमात्रमपर्याप्तका भवन्ति, तदनुपर्याप्तकाः। अतोऽपर्याप्तकत्वेन तेषां जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तमुहर्तमात्र स्थितिर्विज्ञेया। तथा 'पज्जत्तगाणं' पर्या. पकानां नारकाणां 'जहन्नेणं' जघन्येन 'अंतोमुहुत्तणाई' अन्त हत्तोनानि 'दस वाससहस्साई' दशवर्षसहस्राणि, 'उकोसेणं' उत्कर्षेण च 'अंतोमुत्तणाई' अन्त. मुहौनानि 'तेत्तीसं सागरोचमाई' त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । जघन्य दश हजार वर्ष की और उत्कृष्ट ३३ सागरोपम की कही गई है। अपर्याप्तक नारक जीवों की हे भदंत! कितने काल की स्थिति कही गई है? उत्तर-हे गौतम! अपर्याप्तक नारकजीवों की जधन्य स्थिति अन्तर्मत को तथा उत्कृष्टस्थिति अन्तमुहूत की कही गई हैं। इसका भाव ऐसा है कि नारक जोव लब्धि को अपेक्षा पर्याप्त ही होते हैं परन्त करण की अपेक्षा उपपातकाल में अन्तमुहूर्ततक अपर्याप्तक रहते हैं। बाद में पर्याप्तक हो जाते हैं। इसलिये अपर्याप्तक काल की अपेक्षा अपर्याप्सक नारकियों की स्थिति जघन्य और उत्कृष्ट अन्तर्मुहूर्त की कही गई है। पर्याप्तक नारक जीवों की जघन्यस्थिति अंतर्मुर्तकम दशहजारवर्ष की और उत्कृष्ट स्थिति अन्तर्मुहूर्त कम तेतीस सागरोपम की है। पर्याप्तक और अपर्याप्तक નારકોની સ્થિતિ જ ધન્ય (ઓછામાં ઓછી) દસ હજાર વર્ષની અને ઉહ (વધારેમાં વધારે) ૩૩ તેત્રીસ સાગરેપમની કહી છે હે ભદન્ત ! અપર્યાપ્તક નાર કોની સ્થિતિ કેટલા કાળની કહી છે? હે ગૌતમ ! અપર્યાપ્તક નારકોની જઘન્યસ્થિતિ અંતમુહૂર્તની તથા ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ અંતમુહૂર્તની છે. તેનો ભાવાર્થ એ છે કે નારકજી લબ્ધિની અપેક્ષાએ પર્યાપ્તક જ હોય છે. પણ કરણની અપેક્ષાએ ઉપપાત કાળમાં અન્તમુહૂર્ત સુધી અપર્યાપ્તક રહે છે. પછી પર્યાપ્તક બની જાય છે. તેથી અપર્યાપ્તક કાળની અપેક્ષાએ અપર્યાપ્તક નારકીઓની સ્થિતિ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અંતમુહૂની કહી છે. પર્યાપ્તક નારકજીવોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષ કરતાં એક અંતમુહૂર્ત જેટલી ન્યૂન અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમ કરતાં અંતમુહૂત જેટલી ઓછી હોય છે. પર્યાપ્તક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #965

९४६
समवायानसूत्रे पर्याप्तापर्याप्तकविभागस्त्वेवमुक्तः
'नारयदेवातिरिमणुयगन्भया जे असंखबासाऊ । एएउ अपजता, उववाए चेव बोद्धव्वा ॥१॥ सेसा य तिरियमणुया लद्धि पप्पोक्वायकाले य ।
दुहभो वि य भइयव्या पन्जत्तियरे य जिणवयणं ॥२॥ इति । छाया-नारकदेवास्तिर्यङ्मनुष्यगर्भजा येऽसंख्यवर्षायुष्का । एते त्वपर्याप्ता उपपाते चैव बोद्धव्याः ॥१॥ शेषाश्च तिर्यङ्मनुष्या लब्धि प्राप्योपपातकाले च । द्विधातोऽपि च भक्तव्याः पर्याप्ता इतरे च जिनवचनम् । इति । अयं भाव:--नारकादेवागर्भजास्तियञ्चोगर्भजामनुष्याश्च य एतेऽसंख्यातवर्षायुष्काः सन्ति । ते सर्वे उपपातसमयेऽपर्याप्तका विज्ञेयाः । अन्ये तियञ्चो मनुष्याश्च लब्धित उपपातसमये च द्विधातोऽपि भक्तव्याः-पर्याप्ता अपि-अपर्याप्ता अपि च भवन्तीत्यर्थः, इति जिनवचनं विज्ञेयम् ।।
सामान्यतो नारकाणां स्थितिमभिधाय विशेषतस्तामभिदधाति-'इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए' अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्या नारकजीवानाम 'एवं जाव' एवं यावत्-एवम्-अमुनैव प्रकारेण यांवच्छब्दात् शर्करप्रभादिषनरका विभाग इस प्रकार कहा हुआ है
"नारय देवा तिरियमणुय गब्भया जे असंखवासाऊ।
एए उ अपजत्ता, उववाए चेव बोद्धव्वा ॥१॥ इत्यादि०" नारक, देव, गर्भज तियश्च, गर्भजमनुष्य, कि जो असंख्यात वर्षजीवी होते हैं, उपपात समय में अपर्याप्तक होते हैं। तथा अन्य तीयंच और मनुष्य लब्धि की अपेक्षा उपपात समय में पर्याप्त भी होते हैं और अपर्याप्त भी होते हैं। ऐसा जिनेन्द्रदेव का कथन है। इस प्रकार सामान्यरूप से नारकजीवों की स्थिति का कथन करके अब सूत्रकार उसे विशेषरूप से स्पष्ट करते हैं-प्रश्न-इस रत्नप्रभा पृथिवी के नारक जीवों અને અપર્યાપ્તકના વિભાગ આ પ્રમાણે કહેલ છે
" नारयदेवातिरियमणुयगब्भया जे असंखवासाऊ
एए उ अपजत्ता, उपवाए चेव बोद्धन्वा ॥१॥ त्याहि" નારક. દેવ, ગજ તિય"ચ, અને ગર્ભજ મનુષ્ય, કે જેમનું આયુષ્ય અસંખ્યાત વર્ષનું હોય છે. તેઓ ઉપપાત સમયમાં અપર્યાપ્તક હોય છે. અન્ય તિર્યંચ અને મનુષ્ય લબ્ધિની અપેક્ષાએ ઉપપાત સમયમાં પર્યાપ્ત પણ હોય છે અને અપર્યાપ્ત પણ હોય છે, એવું જિનેન્દ્રદેવનું કથન છે. આ પ્રમાણે નારકની સ્થિતિનું સામાન્ય રીતે કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ કરે છે–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #966

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
९४७ कवर्तिनां नारकजीवानां तथा भवनपतिव्यन्तरज्योतिर्देवानां सौधर्मादि द्वादश. कल्पनवग्रैवेयक देवानां तथा 'विजय वेजयंतजयंतअपराजियसव्वट्टसिद्धाणं' विजयवजयन्तजयन्तापराजितसर्वार्थसिद्धानाम् 'देवाणं' देवानां 'केवइयं कालं' कियन्तं कालं ठिई' स्थितिः ‘पण्णत्ता प्रज्ञप्ता ? इति प्रश्नः। उत्तरयति-प्रथमपृथिव्यां नारकाणां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि, उत्कर्षत एकं सागरोपमं स्थितिः। तथा द्वितीयायां जघन्यत एकं सागरोपममुत्कृष्टतस्त्रीणि सागरोपमाणि, तृतीयायां जघन्यतस्त्रीणि सागरोपमाणि, उत्कृष्टतः सप्तसागरोपमाणि, चतुयां जघन्यतः सप्त सागरोपमाणि, उत्कृष्टतो दशसागरोपमाणि, पञ्चम्यां जघन्यता दशसा. गरोपमाणि, उत्कृष्टतः सप्तदशसागरोपमाणि, पष्ठयां जघन्यतः सप्तदशसा. की, तथा शर्कराप्रभा आदि ६ पृथिवियों के नारक जीवों की, तथा इसी तरह से भवतपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क देवों की, और सौधर्म आदि बारह १२ कल्पगत देवों को, नव ग्रैवेयक के देवों की, विजय, वैजयंत, जयंत, अपराजित एवं सर्वार्थसिद्ध के देवों की कितने काल की स्थिति है?। उत्तर-हे गौतम ! प्रथम पृथिवो के नारक की स्थिति जघन्यरूप से दस १० हजार बर्षकी है और उत्कृष्ट रूप से एक१सागरोपम की है। द्वितीय पृथिवी में उत्कृष्ठस्थिति तीन सागरोपम की है और जघन्य स्थिति एक १ सागरोपम की है। तृतीयपृथिवी में उत्कृष्टस्थिति सात ७ सागरोपम की है और जघन्यसिथिति तीन ३ सागरोपम की है । चतुर्थ पृथिवी में उत्कृष्टस्थिति दस १० सागरोपम की है और जघन्यस्थिति सात ७ सागरोपम की है। पांचवीं पृथिवी में उत्कृष्टस्थिति सत्तरह १७ सागरोपम की है और जघन्यस्थिति दस १० सागरोपम की है। छट्ठी - પ્રશ્ન આ રતનપ્રભા પૃથ્વીના નારકની , તથા શકરપ્રભા આદિ દ છે પૃથ્વીના નાકજીવોની, તથા ભવનપતિ, વ્ય તર, તિષ્કદેવોની, અને સૌધર્મ આદિ ૧૨ કલપના દેવેની, નવ રૈવેયકોના દેવોની, વિજય, વૈજય ત, જયંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધના દેવેની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે ? ઉત્તરગૌતમ! પ્રથમ પૃથ્વીના નારકીઓની સ્થિતિ જઘન્યની અપેક્ષાએ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એક સારામની છે બીજ પૃથ્વીમાં જઘન્ય સ્થિતિ એક સાગરેપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની કહી છે. ત્રીજી પૃથ્વીમાં જઘન્ય સ્થિતિ ત્રણ સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરોપમની છે. ચોથી પૃથ્વીમાં જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરોપમની છે. પાંચમી પૃથ્વીમાં જઘન્ય સ્થિતિ દસ જાગરોપમની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરેપની છે. છઠ્ઠી પૃથ્વમાં જઘન્ય સ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરોપમની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #967

९४८
समवायाङ्गसूत्रे
गरोपमाणि, उत्कृष्टतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि, सप्तम्यां जघन्यतो द्वाविंशतिः सागरोपमाणि, उत्कृष्टतश्च त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ताः । भवनपतीना देवानां जघन्यतो दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टतः किंचिदधिकमेकं सागरोपमम्, व्यन्तरदेवानां जघन्यतो दशवर्शसहस्राणि उत्कृष्टतः एकं पल्योपमम्, ज्योति - देवानां जघन्यतः पल्याष्टमभागमु कृष्टतः एक पल्योपमं वर्षैकलक्षं च स्थितिः । तथा वैमानिकदेवेषु प्रथमसौधर्मकल्पे देवानां जघन्यत एक पल्योपमम्, उत्कृ
तो द्वे सागरोपमे, द्वितीयेशानकल्पे देवानां जघन्यत एकं पल्योपमं किंचि दधिकम् उत्कृष्टतो द्वे सागरोपमे किंचिदधिके, तृतीयसनत्कुमारे देवानां जयन्यतो द्वे सागरोपमे उत्कृष्टतः - सप्तसागरोपमाणि, चतुर्थे माहेन्द्रे देवानां जघन्यतः पृथिवी में उत्कृष्ट स्थिति वाबीस २२ सागरोपम की है और जघन्यस्थिति सत्तरह १७ सागरोपम की है। सातवीं पृथिवी में उत्कृष्टस्थिति ३३ सागरोपम की है और जघन्यस्थिति बावीस २२ सागरोम की है । भवनपति देवों की उत्कृष्टस्थिति कुछ अधिक एक सागरोपम की और जघन्य स्थिति दस १० हजार वर्षकी है। ज्योतिष्क देवों की उत्कृष्टस्थिति एक १ पल्पोपम तथा एक १ लाख वर्ष की है और जघन्यस्थिति पल्य के आठवें भाग प्रमाण है । वैमानिक देवों में प्रथम सौधर्मकल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति दो सागरापम की और जघन्यस्थिति एक पल्योपम की है। द्वितीय ईशान कल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति दो सागरोपम से कुछ अधिक है और जघन्यस्थिति कुछ अधिक एक पल्योपभ की है तृतीय सनत्कुमारकल्प में देवों की उत्कृष्ट स्थिति सात सागरोपम की है और जघन्यस्थिति दो सागरोपम की है । चौथे माहेन्द्रकल्प में देवों की उत्कृष्टस्थिति कुछ અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ ખાવીસ સાગરે પમની છે. સાતમી પૃથ્વીમાં જધન્ય સ્થિતિ ૨૨ બાવાસ સાગરોપમન અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરોપમની છે. ભવનપતિ દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરેાપમથી ઘેાડી વધારે અને ધન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે. વ્યંતરદેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પળ્યેાપમની અને જધન્યસ્થ ત દસ હજાર વર્ષોંની છે. જયાતિષ્ઠદેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પત્યેાપમ અને ૧ એક લાખ વર્ષોંની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ પલ્યના આઠમા ભાગ જેટલી છે. વૈમાનિકદેવે માંની પહેલા સાધકલ્પમાંના દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ સાગરે પમની અને જધન્ય સ્થિાત એક પલ્યાપમની છે. બીજા શાન ૩૯૫માંના દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ સાગરોપમ કરતાં ઘેાડી વધારે અને જઘન્ય સ્થિતિ એક પળ્યેાપમ કરતાં ઘેાડી વધારે છે. ત્રીજા સનકુમાર કલ્પમાં દેવાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગર પમની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ એ સાગરે પની છે. ચેાથા માહેન્દ્ર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #968

भावबोधिनी टोका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम् किंचिदधिके द्वे सागरोपमे, उत्कृष्टतः किंचिदधिकानि सप्तसागरोपमाणि, पञ्चमे ब्रह्मलोके जघन्यतः सप्तसागरोपमाणि, उत्कृष्टतो दशसागरोपमाणि, षष्ठे लान्तके जघन्यतो दशसागरोपमाणि उत्कृष्टतश्चतुर्दशसागरोपमाणि, सप्तमे महाशुक्रे जघन्यतश्चतुर्दशसागरोपमाणि उत्कृष्टतः सप्तदशसागरोपमाणि, अष्टमे सहस्रारे जघन्यतः सप्तदशसागरोपमाणि, उत्कृष्टतोऽष्टादशसागरोपमाणि, नवमे आनते जघन्यतोऽष्टादशसागरोपमाणि उत्कृष्टत एकोनविंशति सागरोपमाणि, दशमे प्राणते जघन्यत एकोनविंशतिसागरोपमाणि उत्कृष्टतो विंशतिसागरोपमाणि, एकादशे आरणे जघन्यतो विंशतिसागरोपमाणि उत्कृष्टत एकविंशतिसागरोपमाणि, अधिक सात सागरोपम की है और जघन्यस्थिति कुछ अधिक दो सागरोपम की है। पांचवें ब्रह्मलोक में देवों की उत्कृष्टस्थिति दश सागरोपम की है-और जघन्यस्थिति सात सागरोंपम की है । छठवें लान्तक देवलोक में देवों की उत्कृष्टस्थिति चौदह १४ सागरोपम की है और जघन्य स्थिति दश सागरोपम की है। सातवें महाशुक्र में देवों की उत्कृष्ट स्थिति सत्तरह १७ सागरोपमकी है और जघन्यस्थिति चौदह १४ सागरोपम की है। आठवें सहस्रार देवलोक में देवों की उत्कृष्ट स्थिति अढारह १८ सागरोपमकी है और जघग्यस्थिति सत्तरह १७ सागरोपम की है। नवमें आनत देवलोक में उन्नीस १९ सागरोपमकी उत्कृष्ट स्थिति है और जधन्यस्थिति अढारह १८ सागरोपमकी है। दसवें भाणत देवलोक में देवों की उत्कृष्टस्थिति बीस २० सागरोपमकी है और जघन्य स्थिति उगनीस १९उन्नीस सागरोपम की है । ग्यारहवें आरण नामके देवलोक में देवोंकी उत्कृष्टस्थिति इक्कीस २१ सागरोपम की और जघन्यस्थिति કલ્પમાં દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત સાગરોપમથી થોડી વધારે છે અને જઘન્ય સ્થિતિ બે સાગરોપમથી થોડી વધારે છે. પાંચમા બ્રહ્મલેક કલ્પમાં દેવેની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૧૦ દસ સાગરેપની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ સાત સાગરેપની છે. છઠ્ઠા લાન્તક દેવકમાં દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૪ ચૌદ સાગરોપમની છે અને જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની છે. સાતમા મહાશુક્ર ક૯૫માં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૭ સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ ૧૪ સાગરોપમની છે. આઠમાં સહસ્ત્રાર કલપમાં ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૧૮ અઢાર સાગરોપમની અને જઘન્યસ્થિતિ ૧૭ સત્તર સાગરોપમની છે. નવમાં આનત દેવકમાં દેવોની ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરેપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ ૧૮ સાગરોપમની છે. દસમાં પ્રાણત ક૫માં દેવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાગરોપમની અને જઘન્ય સ્થિતિ ૧૯ ઓગણીસ સાગરેપની છે. અગિ. યારમાં આરણ ક૯૫માં દેવેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરેપમની અને જઘન્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #969

९५०
समवायाङ्गसूत्रे द्वादशेऽच्युते जघन्यत एक विंशतिसागरापमाण उत्कृष्टतो द्वाविंशति सागरापमाणि च स्थितिः । तथा नवसु ग्रैवेयकेषु प्रथमग्रैवेयके देवानां जघन्यतो द्वाविंशति सागरोपमाणि उत्कृष्टतस्त्रयोविंशतिसागरोपमाणि, द्वितीये जघन्यतस्त्रयोविंशति सागरोपमाणि उत्कृष्टतश्चतुर्विंशतिसागरोपमाणि, तृतीये जघन्यतश्चतुर्विंशतिसा. गरोपमाणि उत्कृष्टतः पञ्चविशतिसागरोपमाणि, चतुथ जघन्यतः पञ्चविंशतिसगिरोपमाणि उत्कृष्टतः पइविंशतिसागरोपमाणि पञ्चमे जघन्यतः षडविंशतसागरोपमाणि उत्कृष्टतः सप्तविंशतिसागरोपमाणि, षष्ठे जघन्यतः सप्तविंशति. सागरोपमाणि उत्कृष्टतोऽष्टाविंशतिसागरोपमाणि, सप्तमे जघन्यतोऽष्टाविंशति सागरोपमाणि उत्कृष्टत एकोनत्रिंशत्सागरोपमाणि, अष्टमे जघन्यत एकोनत्रिंशबीस २० सागरोपम की है। बारहवें अच्युत कल्प में देवों को उत्कृष्ट स्थिति बावीस २२ सागरोपमकी है और जघन्यस्थिति इक्कीस सागरोपम की है । तथा नव ग्रैबेयकों में से प्रथम ग्रेवेयक में देवोंकी जघन्यस्थिति वावीस २२ सागरोपमकी है और उत्कृष्टस्थिति तेवीस २३ सागरो. पम की है। द्वितीय अवेयक में देवों की जघन्य स्थिति तेवीस २३ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति चौवीस २४ सागरोपमकी है । तृतीय ग्रैवेयक में देवों की जघन्यस्थिति चौबीस २४ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति पच्चीस २५ सागरोपम की है। चतुर्थ ग्रैवेयक में देवों की जघन्यस्थिति पच्चीस २५ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति छवीस २६ सागरोपम की है। पांचवें अवेयक में देवों की जघन्यस्थिति छवीस २६ सागरोपम की हैं और उत्कृष्टस्थिति सत्ताईस २७ सागरोपम की है। छठवे अवेयक में देवों की जघन्यस्थिति सत्ताईस २७ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति अठाईस २८ सागरोपम की है। सातवें ग्रैवेयक में देवो की जघन्यस्थिति अठाईस सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति उगन्तीस (उन्तीस) सागरोपम की है। आठवें अवेयक में देवां की जघन्यस्थिति સ્થિતિ ૨૦ વીસ સાગરોપમની છે. બારમાં અચુત ક૯૫માં દેવે ની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૨ બાવીસ સાગરોપમની અને જઘન્યસ્થિતિ ૨૧ એકવીસ સાગરોપમની છે. તથા નવ પ્રવેચકોમાંના પહેલા વેયકમાં દેવોની જઘન્યસ્થિતિ પર બાવીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરોપમની છે. બીજા વેયકમાં દેવની જઘન્ય સ્થિતિ ૨૩ તેવીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૨૪ ચોવીસ સાગરોપમની
એ જ પ્રમાણે ત્રીજા, ચોથા, પાચમાં, છઠ્ઠા, સાતમા, આઠમાં, અને નવમાં પ્રવેયકમાં દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ અનુક્રમે ૨૪, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૮, ૨૯ અને ૩૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #970

भावबोधिनी टीका. असुरकुमाराद्यावासनिरूपणम्
त्सागरोपमाणि उत्कृष्टन स्त्रिंशत्सागरोपमाणि, नवमे च जयन्यतस्त्रिंशत्सागरोपमाणि उत्कृष्टत एकत्रिंशत्सागरोपमाणि स्थितिः । तथा 'गोयमा' हे गौतम ! अनुतर विमानानां मध्ये विजयवैजयन्तजयन्तापराजित विमानेषु देवानां 'जहनेणं' बत्तीसं सागरावमाई' जघन्येन द्वात्रिंशत्सागरोपमाणि 'उक्कोसेणं तेत्तीस सागरोमाई' उत्कर्षेण त्रयत्रिंशत् सागरोपमाणि सव्बट्टे' सर्वार्थे सर्वार्थसिद्धे च 'अजहष्णमणुकोसेणं' अजघन्यानुत्कर्षेण 'तेत्तीस सागरोवमाई' त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि 'ठिई' स्थितिः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ॥० १८८ ॥
९५१
नारकादिजीवानां स्थितिमुक्त्वा तेषां शरीरावगाहनां प्रतिपादयति- 'कड़ णं भंते' इत्यादिना --
मूलम् - -कइ णं भंते! सरीरा पण्णत्ता ? गोयमा ! पंच सरीरा पण्णत्ता । तं जहा - ओरालिए वेउव्विए आहारए तेयए कम्मए । ओरालि यसरीरे णं भंते ! कहविहे पण्णत्ते ? गोयमा ! पंचविहे पण्णत्ते तं जहा - एगिंदिय ओरालियसरीरे जाव गब्भवतियमस्पंचिंदिय ओरालिय सरीरे य । ओरालियसरीरस्स णं भंते ! के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स
"
उगन्तीस सागरोपम की है और उत्कृष्ट स्थिति तीस ३० सागरोपम की है । नवमें ग्रैवेयक में देवो की जघन्य स्थिति तीस ३० सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति ३१ सागरोपम की है। तथा हे गौतम । अनुत्तर faमानों में से विजय, वैजयंत, जयंत और अपराजित इन चार विमानों में देवों की जघन्यस्थिति बत्तीस ३२ सागरोपम की है और उत्कृष्टस्थिति तेतीस ३३ सागरोपम की है। तथा सर्वार्थसिद्ध नामके अनुत्तर विमान में जघन्य और उत्कृष्टस्थिति तेंतीस ३३ सागरोपम की है
।। सू० १८८ ॥ सागरोपमनी छे भने उत्कृष्ट स्थिति अनुभे २५, २६, २७, २८, २७, ३० અને ૩૧ સાગરાપમની છે.
તથા ગૌતમ ! અનુત્તર વિમાનામાંના વિજય, વૈજય ત, જયંત અને અપરાજિત, એ ચાર વિમાનામાંના દેવાની જઘન્યસ્થિતિ ૩૨ બત્રીસ સાગરોપમની છે અને ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ ૩૩ તેત્રીસ સાગરાપમની છે. તથા સર્વાસિદ્ધ નામના અનુત્તર વિમાનમાંના દેવાની જઘન્ય તથા ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ૩૩ (તેત્રીસ) સાગરે પમની છે!સૂ ૧૮૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #971

९५२
समवायाङ्गसूत्रे
असंखेजाइभागं उकोसेणं साइरेगं जोयणसहस्सं, एवं जहा ओगाहण संठाणे ओरालियमाणं तहा निरवसेसं, एवं जाव मणुस्सेत्ति उकोसेणं तिण्णि गाउयाई । कइविहे णं भंते ! वेडव्वियसरीरे पण्णत्ते ? गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते - एगिदियवेउव्वियसरीरे य पंचिंदियवेव्वियसरीरे य, एवं जाव सर्णकुमारे आढत्तं जाव अणुत्तराणं भवधारणिजा जाव तेसिं रयणी रयणी परिहायइ । आहारयसरीरे णं भंते! कवि पण्णत्ते ? गोयमा ! एगागारे पण्णत्ते, जइ एगागारे पण्णत्ते, किं मणुस्स आहारयसरीरे अमणुस्स आहारय सरीरे ? गोयमा मणुस्स आहारसगरीरे, जो अमणुस्स आहारगसरीरे, एवं जइ मणुस्स आहारगसरीरे, कि गब्भवक्कंतिय मणुस्स आहारग सरीरे संमुच्छिममणुस्स आहारगसरीर ? गोयमा ! गब्भवतियमणुस्स आहारयसरीरे नो संमुच्छिममणुस्स आहारय सरीरे । जइ गब्भवकंतियमणुस्स आहारयसरीरे किं कम्मभूमियमणुस्स आहारगसरीरे अकम्मभूमियमणुस्स आहारगसरीरे ? गोयमा ! कम्मभूमियमणुस्स आहारगसरीरे नो अकम्मभूमियमणुस्स आहारगसरीरे । जइ कम्मभूमिय० किं संखेजवा साउय० असंखेज्जवासाउय० ? गोयमा ! संखेजवा साउय० नो असंखेज्जवासाउय० ! जइ संखेज्जवासाउय० किं पजत्तय० अपजत्तय० ? गोयमा ! पज्जत्तय० नो अपज्जत्तय० । जइ पजत्तय०, किं सम्मद्दिट्टीमिच्छद्दिट्टी सम्मामिच्छदिट्ठी ? गोयमा ! सम्मद्दिट्टी, नो मिच्छद्दिट्टी नो सम्मामिच्छद्दिट्ठी । जइ सम्म हिट्टी कि संजय० असंजय० संजया संजय ० ? गोयमा ! संजय०, नो असंजय० नो संजया संजय० । जइ संजय० किं पमत्तसंजय० अप्प
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #972

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् मत्तसंजय० ? गोयमा! पमत्तसंजय० नो अप्पमत्तसजय० । जइ पमत्तसंजय० किं इडिपत्त० अणिडिपत्त० ? गोयमा ! इडिपत्त० नो अणिडिपत्ता वयणाविभाणियव्वा आहारयसरीरे समचउरंससंठाणसंठिए । आहारयसरीरस्स णं भंते ! के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! जहणणेणं देसूणा रयणि उक्कोसेणं पडिपुण्णा रयणी । तेया सरीरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? गोयमा पंचविहे पण्णत्त-एगिदियतेयसरीरे बि-ति-चउ-पंच० एवं जाय । गेवेजगस्स णं भंते ! देवस्त मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स समाणस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता गोयमा सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं आयामेणं, जहन्नेणं अहे जाव विजाहरसेढीओ, उक्कोसेणं जाव अहोलोइयग्गामाओ, उड़े जाव सयाई विमाणाई तिरियं जाव मगुस्सखेत्तं, एवं जाव अणुत्तरोववाइया । एवं कम्मयसरीरं भाणियव्वं ॥ सू० १८९॥
नारकादि जीवों की स्थिति को कहकरके अब सूत्रकार उनके शरीर की अवगाहना का कथन करते हैं__ शब्दार्थ-( कईणं भंते ! सरीरा पण्णत्ता ) कति खलु भदन्त शरीराणि प्रज्ञप्तानि हे भदन्त ! शरीर कितने कहे गये हैं ? उत्तर ( गोयमा ! पंच सरीरा पण्णत्ता) हे गौतम ! पञ्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि-हे गौतम ! शरीर पांच प्रकार के कहे गये हैं। (तंजहा) तद्यथा-वे इस प्रकार हैं (ओरालिए, वेउविए, आहारए, तेयए, कम्मए) औदारिकम् , वैक्रियकम्,
નારકાદિજીની સ્થિતિનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમના શરીરની અવગાહનાનું વર્ણન કરે છે –
२०४ार्थ- (कईणं भंते सरीरा पण्णत्ता) कति खलु भदन्त ! शरीराणि प्रज्ञप्तानि ? महन्त ! ८i शरी२ छ ? उत्तर-(गोयमा! पंच सरीरा पण्णत्ता) हे गौतम ! पश्च शरीराणि प्रज्ञप्तानि-डे गौतम ! शरीर पांय २ri sai छ ? (तं जहा) तद्यथा-ते 20 प्रभारी छ. (ओरालिए,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #973

समवायाङ्गसूत्रे
आहारकम् तैजसम् कर्मजम्-औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तेजस और कर्मज । (ओरालि यसरीरे णं भंते कइविहे प्रण्णत्ते) औदारिकं शरीरं खलु भदन्त कतिविधः प्रज्ञप्तः - हे भदंत ! औदारिक शरीर कितने प्रकारका कहा गया हैं ? उत्तर- (गोयम पंचविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्हे गौतम ! पांच प्रकार का कहा गया हैं । ( तं जहा ) तद्यथा- वे पांच प्रकार ये हैं ( एगिंदियओरालिय सरीरे, जाव गव्भवकंतियमणुस्सपंचिंदिय ओरालियसरीरे य ) एकेन्द्रियौदारिकशरीरं यावत् गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यपञ्चेन्द्रियौदारिक शरीरं च- एकेन्द्रिय औदारिक- शरीर से लेकर यावत गर्भज मनुष्य पञ्चेन्द्रिय औदारिक शरीर तक (ओरालिय सरीरस्स णं भंते ! के महालियासरीरोगाहणा पण्णत्ता) औदारिकशरीरस्य खलु का महतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ताः - हे भदंत ! औदारिक शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई हैं ? (गोयमा । जहन्नेणं अंगुलस्ल असंखेज्जाभाग उक्कोसेणं सोइरेगं जोयणसहस्सं ) हे गौतम ! जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागं उत्कर्षेण सातिरेकं योजन सहस्रं - ऊत्तर -- हे गौतम ! औदारिक शरीर की जघन्य अवगाहना पृथिवी आदिकी अपेक्षा से अंगुल के असंख्यातवें भाग
९५४
जाब
विए, आहार, तैयए, कम्मए) औदारिकम्, वैंक्रियकम्, आहारकम्, तैजसम्, कर्मजम् - हरि, वैडिय, आहार, तैन्स ने उन (ओरालिय सरीरेण भंते कइविहे पण्णत्ते) औदारिकं शरीरं खलु भदन्त ! कतिविध ' प्रज्ञप्तः ? हे महन्त ! मोहारि शरीर डेंटल प्रकारां ह्या छे ? उत्तर- (गोयम पंचविहे पण्णत्ते) हे गौतम पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्- गौतम ? पांथ प्रानां ह्या छे, ( तं जहा ) तद्यथा ते प्ररे। प्रमा छे - ( ए गिंदिय ओरालिय सरीरे, गन्भचकंतियमणुस्स पंचिंदिय ओरालियसरीरे य) एकेन्द्रियौदा रिकशरीर यावत् गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्य पञ्चेन्द्रियौदारिक शरीरं च-मेन्द्रिय मोहारिए शरीरथी बहने गर्लन मनुष्य पंचेन्द्रिय मोहारि शरीर सुधीना (ओरालियसरीरस्स णं भंते ! के महालिया सरोरोगाहणा पण्णत्ता ?) औदारिकशरारस्य खलु महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ताः ? - डे लहन्त ! मोहारि शरीरनी अवगाडुना डेंटली मोटी डडी छे ? (गोयमा ! जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजभागं उक्कोसेणं साइरेगं जोयणसहस्सं) हे गौतम ! जघन्येन अङ्गुलस्य असंख्येयभागं उत्कर्षेण सातिरेकं योजन सहस्रं - उत्तर- हे गौतम! मोहारि शरीરની જઘન્ય અવગાહના પૃથ્વી આદિની અપેક્ષાએ અગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #974

९५५
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् प्रमाण है और बादर वनस्पति काय की अपेक्षा से कुछ अधिक एक हजार योजन प्रमाण है। एवं जहा प्रोगाहणसठाणे ओरालियपमाणं तहा निरवसेस) एवं यथा अवगाहना संस्थानम् औदारिकप्रमाणं तथा निरव
शेषम्-जिस तरह औदारिक शरीर के अवगाहना प्रमाण कहा है उसी प्रकार औदारिक शरीर के संस्थान आदि के विषय में भी प्रज्ञापना सूत्रके २१ वें पद से जान लेना चाहिये। प्रज्ञापना पद से कहा तक जानना ? इसके विषय में सूत्रकार कहते हैं-(एवंजाब मणुस्सेत्तिउकोसेणं तिण्णि गाउयाई) अर्थात्-युगलिक मनुष्य की अपेक्षा उत्कर्ष से जो मनुष्य के शरीर की अवगाहना तीन कोशकी कही गयी हैं वहाँ तक के प्रज्ञापना के सभी पद यहां पर भी ले लेने चाहिये । (कइविहेणं भंते ! वेउव्वियः सरीरे पण्णत्त) कतिविधं खलु भदन्त ! वैक्रिय शरीरं प्रज्ञप्तम्-हे भदंत ! वैक्रियशरीर कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा दुविहे पण्णत्ते) हे गौतम ! द्विविधं प्रज्ञप्तम्-हे गौतम । वैक्रियशरीर दो प्रकार का कहा गया है !(एगेंदिय वेउब्वियसरीरे य, पचिंदियवेउब्विय सरारे य) एकेन्द्रियवैक्रियशरीरश्च, पञ्चेन्द्रियवैकियशरीरश्च-एकेन्द्रियवैक्रिय शरीर और दसरा पंचेन्द्रियवैक्रिय शरीर । (एवं जाय सणंकमारे आढत्तं जाव अणुत्तराणं भवधारणिजा जाव ते सिं रयणी रयणी परिहायइ) एवं यावत् सनत्कुमारे પ્રમાણ છે અને બાદરવનસપતિકાયની અપેક્ષાએ એક હજાર જન પ્રમાણથી થોડી पधारे छ. (एवं जहा ओगाहणसंठाणे ओरालियपमाणंतहा निरवसेसं) एवं यथा अवगाहनासंस्थानम् औदारिकप्रमाणं तथा निरवशेषम्-२ रीते मllરિક શરીરની અવગાહનાનું પ્રમાણ કહ્યું છે એ જ પ્રમાણે ઔદારિક શરીરનાં સંસ્થાન આદિના વિષયમાં પણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧ એકવીસમાં પદથી વર્ણન સમજી લેવાનું છે. પ્રજ્ઞાપના પદથી કયાં સુધી સમજવું ? તે તે વિષયમાં સૂત્રકાર ४ छ -(एवं जाव मणुस्सेत्ति उक्कोसेणं तिष्णि गाउयाइं) मेट है युगલિક મનુષ્યની અપેક્ષાએ મનુષ્ય શરીરની અવગાહના વધારેમાં વધારે ત્રણ કોશની ४ी छे त्या सुधीनां प्रज्ञापनानां ५५i पह! महा ५ देवानां छ. ( कइविहेणं भंते ! वेउब्वियसरीरे पण्णत्ते) कतिविधं खलु भदन्त ! क्रियशरीरं प्रज्ञप्तम्-मत ! वैठियशश 21 प्रानi ? ( गोयमा दविहे पण्णत्ते) . गौतम ! वैठिय शरीर मे ४२ना ४i छ. (एगेंदियवेउब्वियसरीरे य, पंचिंदियवेउव्वियसरीरे य) एकेन्द्रिय वैक्रियशरीरञ्च, पञ्चेन्द्रिय वैक्रिय शरीरञ्च-(१) डेन्द्रिय वैश्यिशश२ मने (२) ५येन्द्रिय वैश्यिशरी२. (एवं जाव सर्णकुमारे आढत्तं जावअणुत्तराणंभवधारणिज्जा जाव तेसिं रयणीपरिहायइ)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #975

९५६
समवायाङ्गस्त्रे
आरब्धं यावत् अनुत्ताराणां भवधारणिया याक्त् तेषां रत्निः रत्निः परिहीयते इसी प्रकार सनत्कुमार देवों से लेकर अनुत्तर विमानवासी देवों तक के शरीर क्रमसे एक एक रत्नि (हाथ) की परिहानि (न्यूनता से ) जानना चाहिये | (आहारय सरीरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ) आहारकशरीरं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् - गौतमस्वामी श्री महावीर प्रभु से पूछते हैं कि हे भदंत आहारक शरीर कितने प्रकार का कहा गया है (गोयमा ! एगाकारे पण्णत्ते) गौतम एकाकारं प्रज्ञप्तम् - उत्तर - हे गौतम ! आहारक शरीर एक प्रकार का कहा गया है । ( जइ एगाकारे प्रणते किं मणुस्स आहारसरीरे अमणुस्स - आहारय सरीरे ?) यदि एकाकारं प्रज्ञप्तं किं मनुष्याहारक शरीरं अमनुष्याहारक शरीरम् ? - यदि आहारक शरीर एक प्रकार का कहा गया है तो वह क्या मनुष्य का आहारक शरीर है या अमनुष्यका आहारक शरीर है ? (गोयमा ! मणुस्स आहारय सरीरे णो अमणुस्म आहार यसरी रे) गौतम ! मनुष्याहारक- शरीरम नो अमनुष्याहारकशरीरम्उत्तर - हे गौतम! मनुष्यका आहारक शरीर है, अमनुष्य का नहीं ( एवं जर मणुस्स आहारयसरीरे किं गन्भवकंतियमणुस्स आहारक सरीरे संमु च्छिम मणुस्स आहार यसरीरे ? ) एवं यदि मनुष्याहारक शरीरं किं गर्भएवं यावत् सनत्कुमारे आरब्धं यावत् अनुत्तराणां भवधारणिया यावत् तेषां रत्निः रत्निः परिहीयते - ४ प्रमाणे सनत्कुमारदेवाथी साधने अनुत्तर વિમાનાવાસી દેવે। સુધીનાં શરીર ક્રમશઃ એક એક રત્ન (હાથ) પ્રમાણ ન્યૂન છે ( आहारयसरीरेण भंते ! कइविहे पण्णत्ते ) आहारकशरीरं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? –डे महंत ! आहार शरीर डेंटला પ્રકારના उद्यां छे ? ( गोयमा ! एगाकारे पण्णत्ते) गौतम ! एकाकारं प्रज्ञप्तम् - हे गौतम! भाडा २४ शरीर मे४ प्रहारनु धुं छे. (जइ एगाकारे पण्णत्ते किं मणुस्स आहारयसरीरे अमणुस्स आहार यसरीरे ?) यदि एकाकारं प्रज्ञप्तं किं मनुष्याहारकशरीर अमनुष्याहारकशरीरम् ? ने आहार शरीर मे प्रहार धुं छे तो ते मनुष्यनुं आह्वा२४ शरीर छे ! अमनुष्य आहार शरीर छे ? (गोयमा ! मस्स आहारयसरीरे णो अमणुस्स आहारयसरी रे) गौतम ! मनुष्याहा रकशरीरं नो अमनुष्याहारकशरीरम् - हे गौतम! मनुष्य आहार शरीर छे, अमनुष्यनु' नहीं (एवं जड़ मणुस्स आहारयसरीरे किं गन्भवकं नियमणुस्स आहारयसरीरे संमुच्छिममणुस्स आहारयसरीरे ?) एवं यदि मनुष्याहार - कशरीरं किं गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् संमूच्छिममनुष्याहारक
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
-

Page #976

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९५७ व्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् संसूच्छिममनुष्याहारकशरीरम् ? -- यदि वह मनुष्य का आहारक शरीर है तो क्या जो गर्भजन्म से उत्पन्न होते हैं ऐसे मनुष्य का है या जो संसूच्छिमजन्म से उत्पन्न होते हैं ऐसे मनुष्य का है ? (गोयमा ! गब्भवतियमणुस्साहारयसरीरे नो संमूच्छिममणुस्सआहारय सरीरे) गौतम ! गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो संमूछिममनुष्याहारक शरीरम्-उत्तर-हे गौतम ! वह आहारक शरीर गर्भजमनुष्य का है, संमूछिम जन्मवाले मनुष्य का नहीं ! (जइ गन्भवतियमणुस्सआहारयसरीरे किं कम्ममिघगब्भवतियमणुस्स आहारगसरीरे अकम्मभूमियगम्भवतियमणुस्सआहारगसरीरे ? ) यदि गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् किं कर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् अकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-यदि गर्भज मनुष्य का वह आहारक शरीर हैं तो किन गर्भज मनुष्यों का क्या कर्मभूमिज गर्भज मनुष्यों का या अकर्मभूमिज गर्भज मनुष्यों का ? (गोयमा ! कम्मभूमिय गब्भवतिय मणुस्स आहारगसरीरे नी अकम्मभूमिय गम्भवतियमनुस्सआहारगसरीरे ) गौतम ! कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्ति कमनुष्याहारकशरीरम् नो अकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-हे गौतम ! कर्मभूमिजगर्भज मनुष्यों के वह आहारक शरीर शरीरम् ?- त मनुष्यनु मा.२४ १३२ छोय तो मथी उत्पन्न थni મનુષ્યનું શરીર છે કે જે સંમૂર્છાિમજન્મથી ઉત્પન્ન થાય છે એવા મનુષ્યનું शरी२ छ ? (गोयमा ! गम्भवकंतिय मणुस्स आहारयसरीरे नो समुच्छिम मणुस्स आहारयसरीरे ) गौतम! गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो संमृच्छिममनुष्याहारकशरीरम्-डे गौतम ! ते म मनुष्य मा २४ शरीर छ, स भूमिमा मनुष्यनु नडी. (जइ गम्भवक्कतियमणुस्स आहारय सरीरे किं कम्मभूमियमणुस्स आहारगसरीरे अकम्मभूमिय गब्भवतिय मणुस्स आहारगसर रे ?) यदि गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरम् किं कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्राति मनुष्याहारकशरीरम् अकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहा. रकशरीरम् ? ने ते म मनुष्यनु मा २४ शरीर छोय तो ४या Mr मनुष्यनु આહારકશરીર છે-કર્મભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનું ? કે અકર્મભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનું (गोयमा ! कम्मभूमियगम्भवकंतियमणुस्साहारगसरीरे नो अकम्मभूभियगन्भवतियमणुस्साहारगसरीरे) गौतम ! कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकम. नुष्याहारकशरीरम् नो अकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्હે ગૌતમ ! કર્મભૂમિ જ ગર્ભજ મનુષ્યનાં તે આહારક શર ર હોય છે, અકમ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #977

९५८
समवायाङ्गसूत्रे होता हैं अकर्मभूमिजगर्भजमनुष्यों के नहीं। (जइ कम्मभूमिय गम्भवकातय मणुस्सआहारकसरीरं) यदि कर्मभूमिजगभेव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-कर्मभूमिजमनुष्यों के वह आहारक शरीर यदि होता है तो किनके ? ( किं संखेजवासाउयकम्मभूमियगम्भवतियमणुस्सआहारयसरीरं असंखेजवासाउयकम्मभूमियगन्भवतियमणुस्सआहारयसरीरं ) किं संख्येयवर्षायुष्कक भूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-असंख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-क्या जो संख्यात वर्ष की आयुवाले हैं उनके या जो असंख्यात वर्ष की आयुवाले हैं उनके ? ( गोयमा ! संखेजवासाउय० नो असंखेजवासा उय० ) गौतम ! संख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो असंख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्मव्युस्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-हे गौतम ! संख्यात वर्षकी आयुवाले कर्मभूमिज गर्भज मनुष्य हैं उन्ही के यह आहारक शरीर होता है असंख्यात वर्षकी आयुवाले कर्मभूमिज गर्भज मनुष्य के नहीं । (जइ संखेजवासाउय० किं पजत्तय० अपजत्तय०) यदि संख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्मव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् किं पर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्--अपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भब्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्----जो भूमिTer मनुष्योना नही (जइ कम्मभूमिय गब्भवतियमणुस्स आहास्यसरीरं)यदि कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-गने ते माही. રક શરીર કર્મભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનાં હોય છે તે કયા મનુષ્યોનાં હોય છે ? (किं संखेन्जवासाउयकम्मवतियमणुस्सआहारयसरीरं असंखेज्जवासाउय. कम्मभूमियगब्भवतियमणुस्स आहारयसरीरं?) किं संख्येयवर्षायुष्यकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं असंख्येयवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? सच्यात वषना आयुष्यवाणानु सस vयात वर्ष ना मायुष्यवाणानु मा४२४ २ १ (गोयमा ! संखेज्जवासाउय नो असंखेजवासाउय०) गौतम ! संख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरं नो असंख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-- गोतम ! सध्यात न आयुष्यवाणा - ભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનું આહારક શરીર હોય છે, અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા भलभय राम मनुष्यनु नही. (जइ संखेजवासाउय० किं पजत्तय अपज्जत्तय०)यदिसंख्येयवर्षायुष्कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरम् किं पर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्या. हारकशरीरम् अपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युन्क्रान्तिकमनु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #978

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् संख्यात वर्षकी आयुवाले को होता है तो क्या पर्याप्तक के होता है या अपर्याप्तक के (गोयमा ! पज्जत्तय० नो अपज्जत्तय०) गौतम ! पर्या. प्तक संख्यात वर्षायुष्कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारक शरीरम्- नो अपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युक्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् , हे गौतम पयौप्तक के होता है अपर्याप्तक के नहीं । (जइ पजत्तय० कि सम्महिटि मिच्छदिहि सम्ममिच्छद्दिष्टि०) यदि पर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, कि सम्यग्दृष्टि पर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम, कि मिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युक्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् , किं वा सम्यमिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम-जो पर्याप्तक के होता हैं तो क्या सम्यग्दृष्टि के होता है या मिथ्यादृष्टि के होता है या सम्यमिथ्यादृष्टि के होता है ? (गोयमा ! सम्मदिहि० नो सम्मामिच्छदिहि०) गौतम । सम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातघर्षायुष्ककर्ममूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरं नो मिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीर नो सम्यमिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यात. व्याहारकशरीरम् ?-०d vयात वषना !युष्यवाणानु है य छ तात यासानु हाय छ, मर्यात हाय छे ? (गोयमा ! पज्जत्तय० नो अपजत्तय०) गौतम ! पर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहा. रकशरीरम् नो अपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरम्-3 गौतम ! ५यातनाय पतनु नडी. (जइ पजत्तय० किं सम्मदिष्टि० मिच्छदिद्वि० सम्मामिच्छद्दिहि० यदि पर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, किं सम्यग्दृष्टि पर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुध्याहारकशरीरम्, किं मिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, किं वा सम्यमिथ्यादृष्टिपर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ! ने પર્યાપ્તકનાં હોય છે તે શું સમ્યગૃષ્ટિવાળાના હોય છે, કે મિથ્યાદષ્ટિવાળાનાં હોય छ, सम्यमिथ्याष्टिवामान खाय छ ? (गोयमा ! सम्मदिढि० नो मिच्छ. दिहि नो सम्मामिच्छद्दिष्टि०) हे गौतम ! सम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यात वर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो मिथ्यादृष्टि पर्यासकसंख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #979

समवायाङ्गसूत्रे
वर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्कान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् - हे गौतम ! सम्यक् - दृष्टि के ही होता है मिथ्या दृष्टि या सम्यक्रमिथ्यादृष्टि के नहीं होता । ( जइ सम्मदिडि० किं संजय० असंजय ० संजया संजय ० ) यदि सम्यग्दृष्टि पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्यु क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् कि संयतसम्यग्दृष्टि पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम, किम्-असंयत सम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्यात वर्षायुष्ककर्मभूमि जगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् किं वा संयतासंयत सम्यग्दृष्टि पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्म भूमि जगर्भग्युत्का न्तिकमनुष्याहारक शरीरम् ? जो सम्यकदृष्टि के होता है तो क्या संयत को या असंयत को या संयतासंयत को होता है ? उत्तर- (गोयमा ! संजय०नो असंजय०नो संजया संजय ० ) हे गौतम ! संयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकममुष्याहारकशरीरम् नो असंयत सम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमि जगर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहार कशरीरम्, नो संयतासंयत सम्यगदृष्टिपर्याप्तकसंरूयानवर्षायुक कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारक शरीरम् - - हे गौतम! संयत के होता है असंयत या संयतासंयत को नहीं होता है । (जइ संजय० किं पमत्त संजय ० अप्पमत्त संजय ० ) यदि संयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्षायुककर्म भूमि जगर्भच्युक्रान्तिक मनु पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् - હે ગૌતમ ! સમ્યગ્દષ્ટિને જ આહારક શરીર હાય છે, મિથ્યાષ્ટિને કે સમ્યક્ मिथ्यादृष्टिने होतां नथी. ( जइ सम्मदिट्ठि० किं सजय० असंजय : संजया संजय ० ) यदि सम्यग्रदृष्टि पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजग भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् किं संयत् वा असंयत् किं वा स्यतासंयत सम्यग्रदृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमि नगभैव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? के सम्यगदृष्टिने आहार शरीर होय हे तो संयतने होय छे ? } असंयतने होय छे ? हे संयतासंयतने होय छे ? उत्तर - (गोयमा संजय० नो असंजय० नो संज्यासंजय०) हे गौतम ! संयतसम्यग्रदृष्टि पर्याप्तक संरु तिवर्षायुष्क कर्मभूमिजग भव्युत्क्रान्तमनुष्याहारकशरीरम् नो असंयत सम्यगृष्टिपर्याप्त संख्यात वर्षायुष्क कर्म भूमि जग व्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारक शरीरं, नो संयतासंयत सम्यग्र दृष्टिपर्याप्त क संख्यात वर्षायुष्ककर्म भूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् - संयतने होय छे, असंयत के संयता संयतने होतां नथी ( जइ संजय० किं पमत्त संजय० अप्पमत्त संजय ० ) यदि संयत सम्यग्रदृष्टि पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिक
"
९६०
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #980

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् ध्याहारकशरीरम्, किं प्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज. गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? किं वा-अप्रमत्नसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युक्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ?-जो संयत के होता है तो क्या प्रमत्तसंयत्त को होता है या अप्रमत्तसंयत के होता है ? उत्तर (गोयमा पमत्तसंजय० नो अप्पमत्त संजय०) हे गौतम ! प्रमत्तसंयत. सम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, नो अप्रमत्त संयतसम्यग्दृष्टि पर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-हे गौतम ! प्रमत्तसंयत के होता है अप्रमतसंयत के नहीं होता है । (जइ पमत्त संजय० किं इडिपत्तय० अणिडिपत्तय०) यदि प्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं किं ऋद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्क कर्मभूभिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, किं वा-अनृद्धिमाप्तप्रमत्तसंयत. सम्यदृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ?-जो प्रमत्तसंयत के होता है तो क्या जो ऋद्धि प्राप्त प्रमत्तसंयत है उनके होता है या जो ऋद्धिअप्राप्तप्रमत्तसंयत हैं उनके होता है ? (गोयमा ! इडिपत्त० नो अणिड्रिपत्त०) हे गौतम ! ऋद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकमनुष्याहारकशरीरम्, किं प्रमत्त किंवा अपमत्तसंयतसम्यग्दृष्टि पर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ?--- જે સંયતને આહારક શરીર હોય છે તે તે પ્રમત્ત સંયતને હોય છે કે અપ્રમત્ત संयतन य छ ? उत्तर-(गोयमा ! पमत्तसंजय० नो अप्पमत्त संजय०) हे गौतम! प्रमत्तसंजयसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, नो अप्रमतसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्-- हे गौतम ! प्रमत्त संयतन डाय छ मप्रमत्त सयतने आतुनथी. (जइ पमत्त संजय० किं इविपत्तय० अणिडिपत्तय० १) यदि प्रमत्तसंयतसम्यगदृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्यु क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, किं ऋद्धिमाप्त किं वा अनुद्धिमाप्तप्रमत्तसंयतसम्यगदृष्टि संख्यातवर्षायुष्क कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? ने अभत्तसयतने IIR શરીર હોય છે તે દ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્ત સંયતને હોય છે કે ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત પ્રમત્ત संयतने जय छ ? (गोयमा! इडिपत्त० नो अणिडिपत्त०) हे गौतम ! ऋद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यगदृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुककर्मभूमिज गर्भ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #981

९६२
समवायानसूत्रे शरीरं, नो अनृद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भयुत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरमू-हे गौतम ! जो ऋद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयत हैं उन्हीं के आहारकशरीर होता है, अनृद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयत के नहीं (वयणाविभाणियबा) वचनान्यपिभणितव्यानि-वहां यह कथन संक्षेप से किया गया है। अतः इस विषय में और भी जो वक्तव्य हो वह संबंधित कर लेना चाहिये । ( आहारयसरीरे समचउरंससंठाणसंठिए ) आहारकशरीर समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितम्-यह आहारकशरीरसमचतुरस्रसंस्थानवाला होता है। (आहारयसरीरस्स णं भंते ! के महालिया सरीरोगाहना पण्णता) आहारकशरीरस्य खलु भदन्त ! किं महती शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ?-हे भदंत ! आहारकशरीर की अवगाहना कितनी विशाल कही गई है। (गोयमा ! जहण्णेणं देसूणा रयणी, उकोसेण पडिपुण्णा रयणी) हे गौतम ! जघन्यतः देशोना रत्निः, उत्कर्षण प्रतिपूर्णा रत्नि:-हे गौतम ! इस आहारकशरीर की अवगाहना जघन्य से कुछ कम रत्निप्रमाण है अर्थात्-बद्धमुष्टिहस्तप्रमाण है और उत्कृष्ट से पूर्णरत्निप्रमाण है। (तेयासरीरे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?) तैजसशरीरं खलु भदन्त ! कतिविधं प्रज्ञप्तम् ?-हे भदंत ! तैजसशरीर कितने प्रकार का कहा गया. व्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, नो अनृद्धिमाप्तप्रमत्तसंयतसम्यगहष्टिपर्याप्तक संख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रन्तिकमनुष्याहारकशरीरम् હે ગૌતમ ! જે ત્રાદ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્ત સંયત હોય છે તેમને આહારક શરીર હોય छ. मनृद्धिात प्रमत्त सयतने तु नथी, (वयणा विभाणियवा) वचनान्यपि भनितव्यानि-मडी 241 ४थन सक्षिप्तमा युछ तो मा विषयने मनुसक्षाने मी ५ से १४तव्य होय तेने। डी देवो. (आहारयसरीरे समचउरंससंठाणसठिए) आहारकशरीरं समचतुरस्त्र संस्थानसंस्थितम्--41 माहा२४ शरीर सभयतु२खस स्थानवाणु राय छे. (आहारयसरीरस्स णं भंते ! के महालिया सरीरोगाहना पण्णत्ता ?)आहारकशरीरस्य खल भदन्त ! कि महतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ?-3 महन्त ! भाडा२४ शरीरनी गाना देसी भाटी छ ? (गोयमा ! जहण्णेणं देणारयणी, उक्कोसेणं पडिपुण्णा रयणी) हे गौतम ! जघन्यतः देशोनारनिः,उत्कर्षेण प्रतिपूर्णा रत्नि:- गौतम ! આહારક શરીરની અવગાહના જઘન્યની અપેક્ષાએ એક નિપ્રમાણથી સહેજ ઓછી એટલે કે મુઠ્ઠી વાળેલા હાથ જેટલા પ્રમાણની છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાઓ પૂર્ણ निप्रभा छ (तेयासरीरे णं भंते ! कविहे पण्णते ? ) तैजस शरीरं खलु भदन्त ! कतिविध प्रज्ञप्तम् ?-3 मत ! तेस शरी२ 321 ४२नु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #982

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९६३ है ? (गोयमा ! पंचविधे पण्णत्ते) हे गौतम ! पश्चविधं प्रज्ञप्तम्-हे गौतम ! तेजसशरीर पांच प्रकार का कहा गया है (एगिदियतेयसरीरे वि, ति, चउ० पंच०) एकेन्द्रियतैजसशरीरं द्वित्रि चतुष्पश्च०-एकेन्द्रियतैजसशरीर, दो इन्द्रियतैजसशरीर, तेइन्द्रियतैजसशरीर, चौइन्द्रियतैजसशरीर और पांच इन्द्रियतैजसशरीर इस प्रकार से प्रज्ञापनासूत्र के २१ एकवीसवें पद द्वारा कथित प्रकार के अनुसार यह सब कथन जानना चाहिये । (एवं जाव) एवं यावत् (गेवेजगस्स णं भंते देवस्स मारणंतियसमुग्घारणं समोह यस्स समाणस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ?) अवेयकस्य खल भदन्त ! देवस्य मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य समानस्य किं महतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ?--हे भदंत ! अवेयकदेव के कि जब वे मारणांतिक समुद्धात करते हैं तब उनके तैजसशरीर की अवगाहना कितनी बड़ी होती है ? उत्तर-गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेण) हे गौतम ? शरीरममाणमात्राविष्कम्भवाहल्येन-हे गौतम ! विष्कंभ
और बाहल्य की अपेक्षा तो वह शरीरप्रमाणमात्र है। तथा-(आयामेणं जहन्नेणं अहे जाव विजाहरसेढीओ, उक्कोसेणं जाव अहोलोइयग्गामाओ, उड़ जाव सयाई विमाणाई, तिरियं जाव मणुस्सखेत्तं) आयामेन जघन्येन घुछ ? ( गोयमा ! पंचविहे पति) हे गौतम ! पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्हे गौतम ! तेस शरीर पाय २नु | छ. (एगिदिय तेयसरीरे वि, ति, चउ० पंच) एकेन्द्रिय तैजसशरीरं द्वि त्रि चतुष्पश्च०-मेन्द्रिय स शरी२, શ્રીન્દ્રિય તેજસ શરીર, તેઈન્દ્રિય તેજસ શરીર, ચૌરિન્દ્રિય તૈજસ શરીર અને પંચેન્દ્રિય તેજસ શરીર, આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના ૨૧ એકવીસમાં પદ દ્વારા थित शत प्रमाणे 24। समस्त ४थन समा. (एवं जाव) एवं यावत् (गेवेज्जगस्स णं भंते देवस्स मारणंतियसमुऽधाएणं समोहयस्स समाणस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ?) ग्रैवेयकस्य खलु भदन्त ! देवस्य मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य समानस्य किंमहतीशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता? હે ભદંત ! મારણાંતિક સમુદ્ધાત કરતી વખતે રૈવેયકદેવના તેજસ શરીરની અવ
&l टली मोटी थाय छे ? (गोयमा! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं) हे गौतम ! शरीरममाणमात्रा विष्कम्भवाहल्येन-- गौतम ! qिozm अने पानी अपेक्षा ते शरी२५मा ४ य छे. तथा (आयामेणं जहन्नेणं अहे जाव विजाहरसेढीओ, उक्कोसेणं जाव अहोलोइयग्गामाओ, उड़े जाव सयाई विमाणाइ,तिरियं जाव मणुस्सखेत्तं)आयामेन जघन्येन अघो यावत्
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #983

समवायाङ्गसूत्रे टीका—'करणं भंते' इत्यादि-'कइणं भंते' कति खलु भदन्त ! 'सरीरा' शरीराणि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि ? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'पंच' पञ्चसंख्यकानि 'सरीरा' शरीराणि-शीर्यन्ते-प्रतिक्षणं परिवर्तनभावं विभ्रतीति, शरीराणि पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि ? 'तं जहा' तद्यथा-'ओरालिय' औदारिकम् उदारं-तीर्थकरगणधरादि अधो यावत् विद्याधरश्रेणीः, उत्कर्षेण यावत् अधोलौकिकग्रामान , ऊर्ध्व यावत् स्वकानि विमानानि, तिर्यग्यावन्मनुष्यक्षेत्रम्-आयाम से-दैर्घ्य से जघन्यतः अधोलोक में विद्याधरश्रेणीपर्यन्त, उत्कर्षतः अधोलोक के ग्रामपर्यन्त ऊपर की ओर अपने विमान की ध्वजापर्यन्त और तिरछी मनुष्यक्षेत्रपर्यन्त अवगाहना कही गयी है । (एवं जाव अणुतरोववाइया ) एवं यावत् अनुत्तरोपपातिकाः--इसी प्रकार यावत् अनुत्तरोपपातिकदेवों के विषय में जानना चाहिये। (एवं कम्मयसरीरं भाणियन्वं) एवं यावत् कर्मजशरीरं भणितव्यम्-इसी प्रकार यावत् कर्मजशरीर के बारे में भी कहना चाहिये ॥सू. १८९॥
टीकार्थ-'कइणं भंते ! पण्णत्ता' इत्यादि । हे भदन्त ! शरीर कितने कहे गये हैं ? उत्तर-हे गौतमा शरीर पांच प्रकार के कहे गये हैं। वे इस प्रकार से हैं-औदारिक, आहारक, तैजस, और कर्मज । जो प्रतिक्षण परि वर्तनरूप अवस्था को धारण करता है उसका नाम शरीर है। ऐसी यह शरीर का व्युत्पत्ति केवल पारिभाषिक है। क्यों कि अजीव आदि पदार्थ विद्याधरश्रेणिः, उत्कर्षेण यावत् अघोलौकिकग्रामान , ऊवं यावत् स्वकानि विमानानि, तियग्यावन्मनष्यक्षेत्रम-मायाभ-हेयनी अपेक्षाय धन्यत: मधीલેકમાં વિદ્યાધરશ્રેણિ સુધી, ઉત્કર્ષની અપેક્ષાએ અલકનાં ગામ સુધી, ઉપરની તરફ પિતાના વિમાનની ધજા સુધી અને તિરછી મનુષ્યક્ષેત્ર સુધીની અવગાહના 5ही छे. (एवं जाव अणुत्तरोवाइया) एवं यावत् अनुत्तरोपपातिका:-मे ५ प्रमाणे मनुत्त५पातिहेवे। सुधीना विषयमा सम० से. (एवं कम्मयसरीरं
भाणियव्वं) एवं यावत् कर्मजशरीरं भणितव्यम्-मे प्रभारी ४म शरीरने વિષે પણ કહેવું જોઈએ. સૂ. ૧૮૮
टी -कइणं भंते ! सरीरा पण्णत्ता' इत्यादि--
હે ભદન્ત ! શરીર કેટલા પ્રકારનાં કહ્યાં છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! શરીર પાચ ५४२i i . ते प्रा३। । प्रमाणे छ-(१) मोहारि४ (२) पर्शिय, (3) આહાર (૪) તૈજસ અને (૫) કર્મજ, જે પ્રતિક્ષણ પરિવર્તનરૂપ અવસ્થાને ધારણ કરે છે તેનું નામ શરીર છે. શરીરની આવી વ્યુત્પત્તિ કેવળ પરિભાષિક છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #984

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामघगाहनानिरूपणम्
शरीरापेक्षया प्रधानम् , तदेवौदारिकम्, प्राधान्यं चास्य एतदपेक्षयाऽन्यस्यानुत्तरशरीरस्याप्यनत्तगुणहीनत्वात् । यद्वा--उदार-समधिकसहस्रयोजनप्रमाणत्वात्शेषशरीरापेक्षया बृहत्प्रमाणं वनस्पतिशरोरं, बृहत्वं चास्य भवधारणीयवैक्रियशरीरापेक्षया, न तु उत्तरवैक्रियशरीरापेक्षया, तस्य लक्षयोजनप्रमाणत्वात् । यद्वा उदारंस्थूलमसारं शुक्रशोणितमांसास्थिरूपं यद् द्रव्यं तेन निवृत्तमौदारिकम् । तथा भी प्रतिक्षण परिवर्तनरूप अवस्था को धारण करते हैं। 'उदारमेव औदारिकम्' यह औदारिक शब्द की व्युत्पत्ति है। उदार नाम प्रधान का है। तीर्थकर गणधर आदि के शरीर प्रधान होने के कारण औदारिक कहलाते हैं। तीर्थङ्कर गणधर आदि के शरीर प्रधान इसलिये हैं कि इनकी अपेक्षा अनुत्तर विमानवासी देवताओं का शरीर भी अनन्त गुण हीन होते हैं। अथवा-कुछ अधिक हजार योजन प्रमाण वाला होने के कारण अन्य शरीरों की अपेक्षा वनस्पति शरीर ब्रहत्प्रमाणवाला होता है इसलिये यह शरीर औदारिक कहलाता है। इसकी बृहत्पमाणता अवधारणीय वैक्रिय शरीर की अपेक्षा से समजनी चाहिये, उत्तर बैक्रिय शरीर को अपेक्षा नहीं, क्यों कि उत्तर वैकिय शरीर लाख योजन का भी होता है। अथवाउदार शब्द का अर्थ स्थूल एवं असार जो शुक्र, शोणित, मांस, अस्थिरूप द्रव्य है उससे बना हुआ है। तात्पर्य कहने का केवल एक यही है कि जो शरीर जालाया जा सके जिसका छेदन भेदन हो सके वह औदारिक કારણકે અજીવ આદિ પદાર્થ પણ પ્રતિક્ષણે પરિવર્તનરૂપ અવસ્થાને ધારણ કરતા २९ छ. 'उदारमेव औदारिकम्' या प्रमाणे मोरि शम्नी व्युत्पत्ति छे. મુખ્યને ઉદાર કહે છે. તીર્થકર ગણધર આદિનાં શરીર પ્રધાન હોવાને કારણે
દારિક કહેવાય છે. તીર્થકર ગણધર આદિનાં શરીરને પ્રધાન તે કારણે કહ્યા છે કે તેમની સરખામણીમાં અનુત્તર વિમાનવાસી દેવતાઓનાં શરીર પણ અનન્ત ગુણહીન હોય છે. અથવા હજાર જન પ્રમાણ કરતાં પણ વધારે જન પ્રમાણ હોવાને કારણે બીજાં શરીર કરતાં વનસ્પતિશરીર બૃહપ્રમાણવાળાં હોય છે તેથી તે શરીરને દારિક કહે છે. તેની બૃહત્ પ્રમાણતા ભવધારણીય વૈક્રિય શરીરની અપેક્ષાએ સમજવી જોઈએ, ઉત્તર-વૈકિય શરીરની અપેક્ષાએ નહીં, કારણ કે ઉત્તર વિક્રિય શરીર તે લાખ જનનું પણ હોય છે. અથવા ઉદાર એટલે સ્થૂલ પણ અર્થ થાય છે, તો તે દારિક શરીર સ્કૂલ અને અસાર એવાં શુક્ર, શેણિત, માંસ અને અસ્થિરૂપ દ્રવ્યનું બનેલું છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જે શરીરને બાળી શકાય, જેનું છેદનભેદન થઈ શકે તે શરીરને ઔદારિક શરીર કહે છે. વૈક્રિય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #985

९६६
समवायाङ्गसूत्रे
'वे उब्धिए' वैक्रियमू-विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया तस्यां भवं वैक्रियम् । तथाहि-तदेकं भूत्वा अनेकं भवति, अनेकं भूत्वा एकम्, तथा-अणुभूत्वा महद् भवति, महद् भूत्वा अणु, तथा खेचरं भूत्वा भूचरं भवति, भूचरं भूत्वा खेचरं तथा दृश्यं भूत्वा अदृश्यं भवति, अदृश्यं भूत्वा दृश्यम् । तच्च द्विविधम्--
औपपातिकम्, लब्धिप्रत्ययं च । उपपातं जन्म, तन्निर्मितमोपपातिकं शरीरम्, तच्चदेवनारकाणां भवति । लब्धिप्रत्ययं तिर्यङ्मनुष्याणां भवति । तथा-'आहा. रए' आहारकम्-चतुर्दशपूर्वविदा तथाविधप्रयोजने संजाते विशिष्टलब्धिवशादाहै। वैक्रिय आदि शरीर ऐसे नहीं हैं। विविध प्रकार की अथवा विशिष्ट प्रकार की क्रिया जिस शरीर में होती हो उस शरीर का नाम वैक्रिय है। यह शरीर कभी एक रूप होकर अनेक रूप हो सकता है, और कभी अनेकरूप होकर एकरूप भी हो सकता है। छोटा होकर बडा हो सकता है
और बडा होकर छोटा भी हो सकताहै। खेचर होकर भूचर और भूचर होकर खेचर भी हो जाता है। दृश्य होकर अदृश्य और अदृश्य होकर दृश्य
भी हो जाते है। यह दो प्रकार का होता है-(१) औपपातिक, (२) लब्धि. प्रत्यय-जो उपपात जन्म से निर्मित होता है वह औपपातिक वैक्रिय है। यह देव और नारकियों के ही होता है। वैक्रियल ब्धि के निमित्त से जो वैक्रिय शरीर होता है वह तिर्यश्च और मनुष्यों के होता है। जो शरीर આદિ શરીર એવાં નથી. વિવિધ પ્રકારની અથવા વિશિષ્ટ પ્રકારના ક્રિયા જે શરીરમાં થાય છે તે શરીરને વૈકિય શરીર કહે છે. તે શરીર ક્યારેક એકરૂપ હેવા છતાં અનેકરૂપ થઈ શકે છે, અને કયારેક અનેકરૂપ હોવા છતાં એકરૂપ થઈ શકે છે. નાનું હોય તે મોટું થઈ શકે છે અને મોટામાંથી નાનું પણ થઈ શકે છે. બેચરમાંથી ભૂચર અને ભૂચરમાંથી ખેચર પણ થઈ શકે છે. દશ્યમાંથી અદશ્ય અને मदृश्यमाथी दृश्य मनी श छ. तेना मे ५४२ छे. (१) भोपाति: अने (२) લબ્ધિપ્રત્યય. જે શરીરનું ઉષપાત જન્મથી નિર્માણ થાય છે તેને ઔપપાતિક વૈક્રિય કહે છે, એવાં શરીર દેવો અને નારકીઓને હોય છે. વૈક્રિયલબ્ધિને કારણે જે વેકિય શરીર થાય છે તે તિર્યંચ અને મનુષ્યોને હોય છે જે શરીર ફકત ચદપૂવી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #986

भावबोधिनी टोका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९६७ हियते निवर्त्य ते यत्तदाहारकम् । अथवा आहियन्ते निर्णीयन्ते तीर्थकरादिसमीपे जीवादयः पदार्था अनेनेति आहारकम् । तदुक्तम्-“कजमि समुप्पन्ने, सुयके वलिणा विसिट्ठलद्धोए । जं एत्थ आहारिजइ, भणंति आहारगं तं तु॥१॥" छाया-कार्ये समुत्पन्ने श्रुत केवलिना विशिष्टलब्ध्या । यदत्र श्राहियते भणन्ति आहारकं तत्तु ।।१।। कार्य चेदम्-'पाणिदयरिद्धिदरिसण-सुहुमंबुच्छावगहणउं वा। संसयवुच्छेयत्थं गमणं जिणपायमूलम्मि॥२॥” छाया-प्राणिदयद्धिदर्शनमूक्ष्मपृच्छावग्रहण हेतुं वा । संशयव्युच्छेदार्थ गमनं जिनपादमूले ॥२॥ अयं भावः-- पाणिदयादिविशिष्ट कार्येषु समुपस्थितेषु चतुर्दशपूर्वधारी श्रुतकेवली स्वशरीरात शुभतरशुक्लविशुद्धं हस्तप्रमाणं शरीरं निस्सारयति, तच्छरीरं यत्र भगवान् तत्र गच्छति, ततो यदि सर्वज्ञोऽन्यत्रविहरमाणस्तिष्ठति तदा हस्तपरिमितं तच्छरीरं सिर्फ चतुर्दशपूर्वी मुनि के द्वारा तथाविधप्रयोजन के होने पर आहारकलब्धि से बनाया जाता है उसका नाम आहारक शरीर है। अथवा-तीर्थकर आदि के समीप जिस शरीर द्वारा जीवादिक पदार्थ निर्णीत किये जाते हैं वह आहारक शरीर है। कहा भि है।
कार्य के उत्पन्न होने पर विशिष्ट लब्धि से श्रुतकेवली जिस शरीर की रचना करते हैं उसका नाम आहारक शरीर है ॥१॥
प्राणियों की दया, ऋद्धिदर्शन, सूक्ष्मतत्त्वपृच्छा एवं संशय आदि का निवारण इन कार्यों के उपस्थित होनेपर चतुर्दश पूर्वधारी इस शरीर का निर्माण कर जिनपादमूल में गमन करते हैं। तात्पर्य-इसका इस प्रकार से है-प्राणिदया आदिरूप विशिष्ट कार्यों के उपस्थित होने पर चतुर्दश पूर्वधारी श्रुत केवली मुनि अपने शरीर से शुभतर, शुक्ल एवं विशुद्ध हस्तप्रमाण शरीर को बाहर निकालते हैं। वह शरीर जहां भगवान विराजમુનિના દ્વારા તે પ્રકારનું પ્રયોજન આવી પડતાં આહારકલબ્ધિથી બનાવાય છે તે શરીરને આહારક શરીર કહે છે. અથવા તીર્થકર આદિની પાસે જે શરીર દ્વારા જીવાદિકપદાથ નિણુ ત કરાય છે તેને આહારક શરીર કહે છે.
- જરૂર પડતા વિશિષ્ટલબ્ધિના પ્રભાવથી શ્રુતકેવલી જે શરીરની રચના કરે છે તેને આહારક શરીર કહે છે ?
પ્રાણીઓની દયા, દ્ધિદર્શન, સૂક્ષ્મતત્ત્વપૃચ્છા, અને સંશય આદિનું નિવારણ, એ કાર્ય ઉપસ્થિત થતાં ચૌદપૂર્વધારી આ શરીરનું (આહારક શરીરનું) નિર્માણ કરીને જિનપાદમૂળમાં ગમન કરે છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-પ્રાણિદયા આદિરૂપ વિશિષ્ટ કાર્યને માટે ચૌદપૂર્વધારી શકેવલી મુનિ પોતાના શરીરમાંથી શુભતર, શુકલ અને વિશુદ્ધ હસ્તપ્રમાણ શરીરને બહાર કાઢે છે. તે શરીર જયાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #987

९६८
समवायाङ्गसूत्रे
स्वस्माद् रत्निपरिमितं शरीरं निस्सारयति, तच्छरीरं भगवत्पादमूले गच्छति, भगवत्सकाशात्स्वकार्य संसाध्य प्रतिनिवर्त्य हस्तपमाणे शरीरे रत्निप्रमाणं शरीरं सलीयते । ततो हस्तप्रमाणं शरीरं चतुर्दशपूर्वधारिश्रुतकेवलिशरीरे संलीयते । तदाऽसौ स्वकार्य साधयति । एतस्याहारकशरीरस्य विरहो जघन्यत एक समयम्, उत्कर्षतः षण्मासान यावत् । स चतुर्दशपूर्वधरआहारकशरीरं चतुःकृत्वा मोक्ष मानोति । आहारकसरीरलब्धिः सर्वेषां चतुर्दशपूर्वधारिणां न भवति, किन्तु मान होते हैं वहां जाता है। यदि भगवान उस समय जहां वह शरीर पहुचा है वहां विराजमान नहीं है-उस स्थान से किसी दूसरी जगह पर हैं तो उस समय वह शरीर अपने आप में से रत्निप्रमाण (मुंड हाथप्रमाण) दूसरे शरीर की रचना करता है यह भगवान् के पास पहुँचता है। वहां यह अपना कार्य साधकर लौट आता है और पहिले के हस्तपमाण शरीर में समा जाता है। वह हस्तप्रमाण शरीर वहां से वापिस आकर आहारक शरीरधारी श्रुतकेवली के शरीर में समा जाता है। तव श्रुतकेवली अपने कार्य की सिद्धि कर लेते हैं। इस आहारक शरीर का विरह जघन्य से एक समय है और उत्कृष्ट से छहमासतक का है। चतुर्दशपूर्वधारी आहारक शरीर की लब्धि का स्फोरण उत्कृष्ट से चार वखत करके मोक्ष को प्राप्त कर लेता है। यह अहारक शरीर जिस अहारक लब्धि से निर्मित होता है वह लब्धिसमस्त चतुर्दशपूर्वधारियों में नहीं होती है किन्तु किसीर में ही होती है। ભગવાન વિરાજતા હોય ત્યાં જાય છે. તે વખતે તે શરીર જયાં પહોંચે ત્યાં ભગ વાત વિરાજમાન ન હોય એ સ્થાનને બદલે બીજી કઈ જગ્યાએ હેય-તો તે શરીર પિતાનામાંથી એક પત્નિપ્રમાણ (મુંડ હાથ પ્રમાણ) બીજા હાથની રચના કરે છે અને તે ત્નિ પ્રમાણુ શરીર ભગવાનની પાસે પહેચે છે. ત્યાં પિતાનું કાર્ય પૂરું કરીને તે શરીર પાછું ફરે છે અને પહેલાના હસ્તપ્રમાણ શરીરમાં સમાઈ જાય છે. તે હસ્તપ્રમાણ શરીર ત્યાંથી પાછું ફરીને આહારક શરીર ધારી શ્રુત કેવલીના શરીરમાં સમાઈ જાય છે ત્યારે શ્રત કેવલી પિતાના કાર્યને સિદ્ધ કરી લે છે. આ આહારક શરીરને વિરહ જઘન્યની અપેક્ષાએ એક સમયને અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ છ માસ સુધી હોય છે. ચૌદ પૂર્વ ધારી મુનિ આહારક શરીરની લબ્ધિનો ઉપગ વધારેમાં વધારે ચાર વખત કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. તે આહારક શરીરનું જે આહારકલબ્ધિથી નિર્માણ થાય છે તે લબ્ધિ સમસ્ત ચૌદપૂવઘાદીઓમાં હોતી નથી પણ કેઈકેઈમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #988

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम
९६९
केषांचिदेव भवति । तथा 'तेयए' तैजसम् - तेजः पुद्गलानां विकारस्तैजसम् । ऊष्मलिङ्गं भुक्ताहारपरिणमनकारकं शरीरम् । तथा 'कम्मए' कर्मजम्-कर्मणोजातं कर्मजम् । अयं भावः - कर्मपरमाणुपुञ्जो हि आत्मप्रदेशैः सह क्षीरनीरवदेकीभावं गतः शरीररूपेण परिणमते, स कर्मजं शरीरमुच्यते । अङ्कुरादीनां बीजमिव सकलकर्मप्रसवसमर्थमिदम् । ज्ञानावरणीयादिसकलकर्माणि अस्मादेव समुत्पद्यन्ते तेजोमय पुद्गलों के विकार का नाम तैजस है। यह शरीर तेजोमय होने से खाये हुए आहार आदि के पाचन का हेतु होता है। इसका लक्षण शरीरगत उष्मा है। शरीर में दीप्ति का यह निमित्त माना गया है । कर्मसमूह से जो शरीर बनता है उसका नाम कर्मज ( कार्मण ) शरीर है। कर्मपरमाणुपुंज आत्मप्रदेशों के साथ क्षीरनीर की तरह एकमेक होकर जो शरीररूप से परिणम रहे हैं वही कर्मज कार्मण शरीर है। जिस तरह अंकुर आदिका कारण बीज होता है उसी प्रकार यह शरीर भी सकल कर्मों की उत्पत्ति में कारण है। ज्ञानावरणीय आदि समस्तकर्म इसी से उत्पन्न होते हैं। तात्पर्यइस कथन का इस प्रकार से है - तैजस और कार्मण ये दो शरीर न तो जन्मसिद्ध हैं और न कृत्रिम । अर्थात् वे जन्म के बाद भी होने वाले हैं क्यों कि इनका अनादि संबंध है। औदारिक शरीर जन्मसिद्ध ही होता है। कारण इसका उत्पत्ति संमूर्च्छन एवं गर्भजन्म से होती है। यह मनुष्य और तिर्यश्वों के हो होता है। वैक्रिय शरीर जन्मसिद्ध और कृत्रिम दो प्रकार का होता है। जो जन्मसिद्ध है वह देव और नारकियों के होता જ હાય છે, તેજોમય પુદ્ગલાના વિકારને તૈજસ કહે છે. આ શરીર તેજોમય હેાવાથી ખાવામા આવેલ આહાર આદિના પરિપાકના હેતુરૂપ હોય છે શરીરગત ઉષ્મા લક્ષણ છે. શરીરમાં દીપ્તીનું પણ તેને કારણુ માનવામાં આવે છે. ક સમૂહથી જે શરીર બને છે તે શરીરને ક`જ શરીર કહે છે ક`પરમાણુપુંજ આત્મપ્રદેશાની સાથે દૂધ અને પાણીની જેમ મળી જઇને જે શરીરરૂપે પરિણમે છે, તેજ કમજકામ ણુ શરીર છે. જેમ બીજને અંકુર આદિના કારણરૂપ માનવામાં આવે છે તેમ આ શરીર પણ સકળ કર્મોની ઉત્પત્તિના કારણરૂપ છે, જ્ઞાનાવરણીય આદિ સમસ્ત કમ તેના વડેજ ઉત્પન્ન થાય છે. આ કથનનુ તાત્પ આ પ્રમાણે છે, તૈજસ અને કાણુ શરીર જન્મસિદ્ધ પણ નથી અને કૃત્રિમ પણ નથી, એટલે કે તે જન્મ પછી પણ થનાર છે. કારણકે તેના સંબધ અનાદિ છે. ઔદારિક શરીર જન્મસિદ્ધજ હોય છે. કારણકે તેની ઉત્પત્તિ સંમૂન અને ગ‘જન્મથી થાય છે, તે મનુષ્ય અને તીય``ચાને જ હોય છે. વૈક્રિયશરીર જન્મસિદ્ધ અને કૃત્રિમ, એમ એ પ્રકારનું હોય છે. દેવ અને નારકી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #989

९७०
समवायाङ्गसूत्रे है। कृत्रिम लब्धिविशेष से होता है। यह तपोजन्यशक्तिविशेष रूप लब्धि कितनेक गर्भज मनुष्य और कितनेक तिर्यश्चों में संभव है इसलिये वैसी लब्धि से होने वाले वैक्रियशरीर के अधिकारी गर्भज मनुष्य और तिर्यंच ही हो सकते हैं। कृत्रिम चैक्रिय की कारणभूत एक दूसरे प्रकार की भी लब्धि मानी गई है जो तपोजन्य न होकर जन्म से ही मिलती है। ऐसी लब्धि कुछ वायुकायिक जीवों में ही मानी गई है। इससे वे भी लब्धिजन्य-कृत्रिम वैक्रिय शरीर के अधिकारी हैं। आहारक शरीर कृत्रिम ही है। इसका कारण विशिष्ट लब्धि ही है। जो मनुष्य के सिवा अन्य जाति में नहीं होती है। और मनुष्य में भी विशिष्ट मुनि के ही होती है। प्रश्नकौनसे विशिष्ट मुनि ? उत्तर-चतुर्दशपूर्वपाठो। प्रश्न-वे उस लब्धि का प्रयोग कब और किसलिये करते हैं? उत्तर-किसी सूक्ष्म विषय में संदेह होने पर अथवा प्राणिदया-पाणिदया आदि कार्य उपस्थित होने पर वे चतुर्दशपूर्वी इस शरीर का निर्माण कर जहां क्षेत्रान्तर में सर्वज्ञ होते हैं वहां उनके समीप जाते हैं। क्यों कि औदारिक शरीर से क्षेत्रान्तर में गमन संभव नहीं है। वहां पहुंच कर उनसे वे अपना संदेह आदि निवारण कर फिर अपने स्थान में वापिस आजाते हैं। यह कार्य केवल अन्तर्मुहूर्त ઓને વૈશિરીર જન્મસિદ્ધ હોય છે. કૃત્રિમ વૈકિયશરીર વિશિષ્ટલબ્ધિથી થાય છે. તે તજન્ય શકિત વિશેષરૂપ લબ્ધિ કેટલાક ગર્ભ જ મનુષ્ય અને કેટલાક તિય". ૨ માં સંભવે છે તેથી તે પ્રકારની લબ્ધિથી પ્રાપ્ત થતા વૈક્રિયશરીરના અધિકારી ગર્ભજ મનુષ્ય અને તિર્યંચ જ હોઈ શકે છે. કૃત્રિમવૈકિયના કારણરૂપ એક બીજા પ્રકારની લબ્ધિ પણ માનવામાં આવે છે, જે તજન્ય નથી પણ જન્મથી જ મળે છે. એવી લબ્ધિ કેટલાક વાયુકાયિકદેવોમાં જ હોવાનું મનાય છે. તેથી તેઓ પણ લબ્ધિજન્ય કૃત્રિમવૈકિય શરીરના અધિકારી છે. આહારક શરીર કૃત્રિમ જ છે તેનું કારણ વિશિષ્ટલબ્ધિ જ છે, જે લબ્ધિ મનુષ્ય સિવાય બીજી કોઈ પણ જાતિમાં નથી અને મનુષ્યોમાં પણ વિશિષ્ટ મુનિયામાં જ તે લબ્ધિ હોય છે. પ્રશ્ન-કયા વિશિષ્ટ મુનિમાં હોય છે ? ઉત્તર-ચૌદપૂર્વપાઠી મુનિયોમાં હોય છે. પ્રશ્ન–તેઓ તે લબ્ધિને ઉપયોગ કયારે અને શા માટે કરે છે? ઉત્તર-કોઈ સૂમ વિષયમાં શંકા ઉત્પન્ન થતા અથવા પ્રાણિદયા આદિ કાર્ય ઉપસ્થિત થતા ચૌદપૂર્વધારી મુનિ તે પ્રકારનું નિર્માણ કરીને જે બીજા ક્ષેત્રમાં સર્વજ્ઞ હોય છે ત્યાં તેમની સમીપે જાય છે. કારણકે દારિક શરીરથી અન્ય ક્ષેત્રમાં ગમન સંભવિત હોતું નથી. ત્યાં પહોંચીને પિતાના સંદેહ આદિનું તેમની પાસેથી નિવારણ કરીને તે પોતાને સ્થાને પાછાં ફરે છે. આ કાર્ય ફકત અન્તર્મુહૂર્તમાં જ પતી જાય છે. હે ભદત !
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #990

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् इति । पुनःपृच्छति-'आरालियसरीरे णं भंते !' औदारिकशरीरं खलु भदन्त ! 'कइविहे पणत्ते' कतिविधं प्रज्ञप्तम् ? उत्तरयति--पंचविहे पण्णत्ते' पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' तद्यथा- 'एगिदियओरालियसरीरे' एकेन्द्रियौदारिकशरीरम्, एक स्पर्शरूपमिन्द्रियं यस्मिन् तदेकेन्द्रियम्, एतादृशं पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पत्यादिरूपं यदौदारिकशरीरं तदेकेन्द्रियौदारिकशरीरम्, 'जाव' यावच्छब्दातद्वीन्द्रियौदारिकशरीरम्-द्वे स्पर्शरसनारूपे इन्द्रिये यस्मिस्तत द्वीन्द्रियम्, एतादृशं यदौदारिकशरीरं तद् द्वीन्द्रियौदारिकशरीरम् । त्रीन्द्रियौदारिकशरीरम्=त्रीणीन्द्रियाणि स्पर्शनरसनघ्राणरूपाणि यस्मिंस्तत्त्री न्द्रियम्, एतादृशमौदारिकशरीरं त्रीन्द्रियौदारिकशरीरम् । चतुरिन्द्रियौदारिकशरीरम्-वत्वारि इन्द्रियाणि-पूर्वोक्तमिन्द्रियत्रयं चक्षुरिन्द्रियं च यस्मिंस्तच्चतुरिन्द्रियम्, एतादृशमौदारिकचतुरिन्द्रियौदारिकशरीरम् । पञ्चेन्द्रियौदारिकशरीरम्-पश्चेद्रियाणि स्पर्शग्सनघ्राणचक्षुःश्रोत्ररूपाणि में होता है। हे भदंत ! औदारिक शरीर कितने प्रकार का कहा गया है? उत्तर-हे गौतम ! पांच प्रकार का कहा गया है। वे पांच प्रकार ये हैंएकेन्द्रिय जीव का औदारिक शरीर, अर्थात् एक स्पर्शन इन्द्रिय जिसमें ऐसा पृथिवी, अप तेज, वायु और वनस्पति आदिरूप जो औदारिक शरीर है वह एकेन्द्रिय औदारिक शरीर हैं. स्पर्शन रसना ये दो इन्द्रियां जिसमें हैं ऐसा औदारिक शरीर द्वीन्द्रिय औदारिक शरीर, स्पर्शन, रसना और घाण ये तीन इन्द्रियां जिस औदारिक शरीर में हैं ऐसा औदारिक शरीर तेन्द्रिय औदारिक शरीर, स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इन्द्रियां जिस औदारिक शरीर में हैं वह औदारिक शरीर चार इन्द्रिय औदारिक शरीर, और स्पर्शन, रसना, घाण, चक्षु एवं कर्ण ये पांच इन्द्रियां जिस औदारिक शरीर में हैं, वह पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर है। यह पंचेन्द्रिय औदारिकઔદારિક શરીર કેટલા પ્રકારનું કહ્યું છે? ઉત્તર-- હે ગૌતમ! તે પાંચ પ્રકારનું કહ્યું છે-(૧) એ કેન્દ્રિયજીવનું ઔદારિક શરીર, એટલે કે જેને એક સ્પર્શેન્દ્રિય જ છે એવા પૃથ્વી, અપૂ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિ આદિ રૂપ જે દારિક શરીર છે તેમને એકેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર કહે છે. (૨) સ્પશન અને રસના જેમાં હોય છે એવા ઔદારિક શરીરને દ્વીન્દ્રિય ઔદારિક શરીર કહે છે. (૩) સ્પર્શન, રસના અને ઘાણ એ ત્રણ ઈન્દ્રિયોથી યુકત દારિક શરીરને તેન્દ્રિય દારિક શરીર કહે છે. (૪) સપર્શન, રસના, પ્રાણ અને ચક્ષુ એ ચાર ઈન્દ્રવાળા ઓદા રક શરીરને ચતુરિન્દ્રિય દારિક શરીર કહે છે. (૫) પશન, રસના, ઘાણ, ચક્ષુ અને કર્ણ એ પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા ઔદારિક શરીરને પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર કહે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #991

९७२
समवायाङ्गसूत्रे यस्मिंस्तत्पश्चेन्द्रियम्, एतादृशं यदौदारिकशरीरं तत्पश्चन्द्रियौदारिकशरीरम् । तद् द्विविधम्-तियङमनुष्यभेदात् । तिर्यक्पश्चेन्द्रियौदारिकशरीरं द्विविधम्-समूच्छि मगर्भजभेदात् । संमूछिमं गर्भजं च जलचरादिभेदैः पञ्चपञ्चविधम् । मनुष्यपश्वेन्द्रियौदारिकशरीरं द्विविधम्-संमूछिममनुष्यपञ्चन्द्रियौदारिकशरीरम-इत्यन्तं ग्राह्यम् । 'गब्भवतियमणुस्सपचिंदियओरालियसरीरे य' गर्भव्युत्क्रान्तिकमा नुष्यपञ्चन्द्रियौदारिकशरीरं च । 'ओरालियसरीरस्स णं भंते औदारिकशरोरस्य खलु भदन्त ! 'के महालिया' का महती-कियतो विशाला 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना-शरीरप्रमाणम् , 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'जहन्नेणं' जघन्येन 'अंगुलस्स असंखेज्जइभागं' अणुलासंख्येयभागं यावत्-जघन्या शरीरावगाहनाऽजुलासंख्येयभागप्रमाणा पृथिव्याद्यपेक्षया, तथा 'उकोसेणं साइरेग जोयशरीर दो प्रकार काहोता है। एक तिर्यकूपंचेन्द्रिय औदारिक शरीर और दूसरा मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीर। इनमें जो तिर्यक पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर है वह दो प्रकार काहै- १ संमूच्छिमतिर्यक् पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर, और दूसरा गर्भजतिया पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर। इनमें जो संमूच्छिमतिर्यक पंचेन्द्रिय औदारिक शरीर है वह, तथा दूसरा जो गर्भजतिर्यकू पंचेन्द्रिय
औदारिक शरीर है वह जलचर आदि के भेद से पांच पांच प्रकार का है। मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीर दो प्रकार का है-१ समूच्छिममनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीर” यहांतक का पाठ यावत् शब्द से ग्रहित हुआ है। " गभवतियमणुस्स इत्यादि और दूसरा गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्यपंचेन्द्रिय औदारिक शरीर । हे भदंत । औदारिक शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई है ? उत्तर-हे गौतम ! औदारिक शरीर की जघन्य अवगाहना पृथिवी आदि की अपेक्षा से अंगुल के असंख्यातवें તે પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર બે પ્રકારનું હોય છે-(૧) તિર્યકાંચેન્દ્રિય દારિક શરીર અને (૨) મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર તેમાંના નિયંકપંચેન્દ્રિય ઔદા. રિક શરીરના બે પ્રકાર છે-(૧) સંમૂચ્છિમ તિર્યકાંચેન્દ્રિય ઔદારિક શરીર અને (૨) ગર્ભજ તિર્યકપંચેન્દ્રિય દારિક શરીર. તેમાં જે સંમૂચ્છિ મતિયંક પંચેન્દ્રિય
દારિક શરીર છે તે તથા બીજ જે ગજ તિર્યકjજેન્દ્રિય દારિક શરીર છે તે જલચર આદિના ભેદથી પાંચ પાંચ પ્રકારનાં છે. મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર બે પ્રકારનું છે. (૧) સંમૂ૭િમ મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર” અહીં सुधानो पा8 यावत् ५४थी अजय राय छे. "गब्भवतियमणुस्स इत्यादि-मने બીજું ગર્ભવ્યુત્કાન્તિક મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય દારિક શરીર. પ્રશ્ન-હે ભદન્ત! શરી રની અવગાહના કેટલી મોટી કહી છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ ઔદારિક શરીરની ઓછામાં ઓછી અવગાહના પૃથ્વી આદિની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #992

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९७३ णसहरसं' उत्कर्षेण सातिरेकं योजनसहस्रम्-उत्कृष्टा शरीरावगाहना सातिरेकसहस्र योजनप्रमाणा बादरवनस्पत्यपेक्षया । 'एवं जहाओगाहणासंठाणे ओरालियपमाणं तहा निरवसेस' एव यथाऽवगाहनासंस्थानमौदारिकप्रमाण तथा निरवशेषम् यथौदारिकशरीरस्यावगाहनाप्रमाणं तथैव संस्थानादिकं सर्व प्रज्ञापनासूत्रस्यैकविंशतितमपदादवसेयम् । कियदवधिविज्ञेयमित्यादि-‘एवं जाव मणुस्सेत्ति उकोसेणं तिण्णि गाउयाई' एवं यावन्मनुष्या इति उत्कर्षेण त्रीणि गव्यूतानि युगलापेक्षया । विस्तरभयाद विरम्यते । 'कइविहेणं भंते' कतिविधं खलु भदन्त ! 'वेउब्विय सरीरं पण्णत्तं' वैक्रियशरीरं प्रज्ञप्तम् ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे पण्णत्ते' द्विविधं प्रज्ञप्तम्, 'एगिदियवेउब्वियसरीरे य' एकेन्द्रियवैकुर्विकशरीरं च 'पंचिंदियवेउव्वियसरीरे य' पञ्चेन्द्रियवै क्रियशरीरं च 'एवं' एवं कृत्वा जाव' याव करणात् 'जइ एगिदियवे उब्धियसरीरे, कि वाउकाइ य एगिदियवे उब्धियसरीरे भाग प्रमाण है और बादरवनस्पतिकाय की अपेक्षा से कुछ अधिक एक हजार योजन प्रमाण है। जिस तरह औदारिक शरीर की अवगाहना का प्रमाण कहा है उसी प्रकार औदारिक संस्थान आदि समस्त विषय जो कि
औदारिकशरीर से संबंध रखता है प्रज्ञापना सूत्र के २१ वें पद से जान लेना चाहिये । क्यों कि वहां पर इसका वर्णन है । सो यह विषय वहां से यहांतक ही-लेना चाहिये कि जहां पर युगलिक मनुष्य के शरीर उत्कृष्ट अवगाहना तीन कोश की कही गई है। यहांपर हम उस विषय का वर्णन विस्तार हो जाने के भय से नहीं कर रहे हैं। हे भदन्त ! वैक्रिय शरीर कितने प्रकार का कहा गया है ? हे गौतम ! वैक्रियशरीर दो प्रकार का कहा गया है। वे उसके दो भेद इस प्रकार से हैं-१ एके. न्द्रिय वैक्रिय शरीर और दूसरा पंचेन्द्रियवैक्रियशरीर । प्रश्न-एकेन्द्रिय છે અને બાદર વનસ્પતિકાયની અપેક્ષાએ એક હજાર યોજન પ્રમાણથી વધારે છે. જે પ્રમાણે ઔદારિક શરીરની અવગાહનાનું પ્રમાણ કહ્યું છે એ જ પ્રમાણે ઔદરિક સંસ્થાન આદિ સમસ્ત વિષ કે જે ઔદારિક શરીરની સાથે સંબંધ રાખે છે, તેમનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧માં પદની મદદથી જાણું લેવું. કારણ કે તેનું વર્ણન ત્યાં કર્યું છે. તે વિષય ત્યાંથી લઈને યુગલિકોના શરીરની અવગાહના ત્રણ ગાઉની બતાવી છે ત્યાં સુધી પાઠસમજી લે આ જગ્યાએ વધારે પડતે વિસ્તાર થઈ જવાના ભયથી તેનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું નથી.
હે ભદન્ત! વૈક્રિય શરીર કેટલા પ્રકારના કહ્યા છે? હે ગૌતમ! વૈક્રિય શરીર બે પ્રકારનાં કહ્યાં છે-(૧) એકેનિદ્ર વિયિ શરીર અને (૨) પંચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #993

९७४
समवायाङ्गसूत्रे
अवाउकाइय एगिदिय वे उब्वियसरीरे' यदि एकेन्द्रियवैक्रियशरीरं, किं वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरं किं वा अवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम् 'गोयमा ! वाउकाइय एगिदियवेउब्वियसरीरे, नो अवाउकाइयएगिदियवेउब्वियसरीरे' हे गौतम ! वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरं नो अवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम्, अर्थात् पृथिव्यप्तेजोवनस्पतीनां वैक्रियशरीरं न भवति । यदि वायुकायिकैके. न्द्रियवैक्रियशरीरम्, कि सूक्ष्मवायुकाकायिकै केन्द्रिय वैक्रियशरीरम्, किं वा बादरचायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम् ? हे गौतम ! बादरवायुकायिकैकेन्द्रियचैक्रियशरीरं न तु मूक्ष्मवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति यदि बादरवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम्, किं पर्याप्तबादरवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम्, किं वा-अपर्याप्तबादरवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरम्, ? हे गौतम ! पर्याप्तबादरवैक्रियशरीर जो कहा गया है वह किस एकेन्द्रिय जीव में कहा गया है ? क्या वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव में या अवायुकायिक एकेन्द्रिय जीव में ? उत्तर-एकेन्द्रिय जीव में जो वैक्रिय शरीर कहा गया है वह वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव में कहा गया है-अवायुकायिक-वायुकायिक से भिन्न जो पृथिवी, अप् तेज, और बनस्पतिकायिक जीव हैं उनमें यह नहीं कहा गया है-क्यों कि उन जीवों में यह नहीं होता है । प्रश्न-ठीक है वायुकायिक एकेन्द्रिय जीव में यह कहा गया है-सो कौन से वायुकायिक में सूक्ष्मवायुकायिक में या वादर बायुकायिक में ? उत्तर-सूक्ष्मवायुकायिक एकेन्द्रियजीव में यह शरीर नहीं होता है-अतःबादर वायुकायिक एकेन्द्रियजीव में ही यह होता है ऐसा जानना चाहिये । पुनःबादर वायुकायिक जीव पर्याप्त और अप
प्ति के भेद से दो प्रकार के होते हैं सो यह शरीर किसके होता પ્રશ્ન-એકેન્દ્રિય વૈશ્ચિય શરીર કયા એકેન્દ્રિય જીવમાં હોય છે? વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય જીવમાં હોય છે ? કે અવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય જીવમાં હોય છે ? એ કેન્દ્રિય વિક્રિય શરીર વાયુકાવિક જમા કહ્યા છે, અવાયુકાયિક-વાયુકાવિકથી ભિન્ન એવાં પૃથ્વી, અપૂ, તેજ, અને વનસ્પતિકાયિક જેમાં તે કહ્યું નથી. કારણ કે તે જીવ મા વિદિય શરીર હોતુ નથી. પ્રશ્ન-જે તે વૈક્રિય શરીર વાયુકાયિકમાં હોય છે તે કયા વાયુકાયિકમાં-સૂફમવાયુકાયિકમાં કે બાદરવાયુકાયિકમાં હોય છે? ઉત્તર-સૂમવાયુકાયિક એ કેન્દ્રિય જીવોમાં તે શરીર હોતું નથી. તેથી ખાદરવાયુકાયિક એકેન્દ્રિય જીવમાં જ તે હોય છે એમ સમજવું જોઈએ. બાદર વાયુકાયિક જીવન પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એવાં બે ભેદ છે. તે તે શરીર તે બેમાંથી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #994

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९७५ वायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति, नो अपर्याप्तबादरवायुकायिकैकेन्द्रियवैक्रि. यशरीरम् । हे भदन्त ! पश्चन्द्रियैवक्रियशरीरं, किं नारकस्य पश्चेन्द्रियतिरश्चो मनुजस्य देवस्य वा भवति, हे गौतम ! नारकादीनां चतुणां पञ्चेन्द्रियचक्रिय. शरीरं भवति । तत्र नारकस्य सप्तविधस्य पर्याप्तापर्याप्तकस्य पञ्चन्द्रियवक्रियशरीरम् । यदि तिरश्चः पञ्चन्द्रियशरोरं भवति. तत् किं समूच्छिमस्य भवति, किं वा गर्भजस्य भवति ? हे गौतम ! गर्भजस्यैव भवति, न तु समूच्छिमस्य । तत्रापि संख्यातवर्घायुषः पर्याप्तस्यैव । तत्रापि जलचरस्थलचर खेचराणामेव, उत्तर-यह पर्याप्तबादरवायुकायिक जीव के हो होता है अपर्याप्त बादर वायुकायिक के नहीं। अतःपर्याप्तबादरवायुकायिक एकेन्द्रिय वैक्रियशरीर यहां ग्रहण किया गया हैं-ऐसा जानना चाहिये । हे भदन्त !
चेन्द्रियवैक्रिय शरीर क्या नारकों के होता है या पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों के होता है या मनुष्य अथवा देवों के होता है ? उत्तर-गौतम ! इन सबके पंचेन्द्रिय वैक्रिय शरीर होता हैं। नारक जो सातपृथिवियों में रहने के कारण सात प्रकार के कहे गये हैं उनमें चाहे वे पर्याप्त हों या अपर्याप्त हों सब के यह पंचेन्द्रियवैक्रियशरीर होता है । प्रश्न-यदि तिर्यश्चों में यह पंचेन्द्रियवैक्रिय शरीर होता है तो किन के ? संमूछिम जन्मवाले तिर्यञ्चों के या गर्भजन्मवाले तिर्यश्चों के ? उत्तर गौतम ! संमूच्छिम जन्मवाले तिर्यश्चों के यह शरीर नहीं होता है, यह तो गर्भजन्मवाले तिर्यश्चों के ही होता है। गर्भजन्मवाले तिर्यश्चों में भी जो संख्यात वर्षकी आयुवाले
और पर्याप्त तिर्यच हैं उनके हो होता है, सबके नहीं। इनमें जलचर. કોને હોય છે? શરીર પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિક જીવોને જ હોય છે, અપર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકોને હોતું નથી. તેથી અહીં પર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિક એકેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર અહીં ગ્રહણ કરાયું છે. પ્રશ્ન-હે ભદંત! પંચેન્દ્રિય વક્રિય શરીર નારકોને હોય છે? કે પંચેન્દ્રિય તિયાને હોય છે? કે મનુષ્યને હોય છે? કે દેવોને હોય છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! તે બધાને પંચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર હોય છે–સાત પૃથ્વીઓમાં રહેવાને કારણે નારકો સાત પ્રકારના કહ્યા છે. તે સાતે પ્રકારના, પર્યા'ત અને અપ.
પ્ત નારકેને પંચેન્દ્રિય વૈક્રિય શરીર હોય છે. પ્રશ્ન-જે તિર્યમાં તે પંચેન્દ્રિય વિક્રિય શરીર હોય છે તે કયા તિર્યંચમાં-સંમૂર્ણિમ જન્મવાળાં તિર્યોમાં કે ગર્ભજન્મવાળાં તિર્યચોમાં? ઉત્તર-હે ગૌતમ! સંમૂર્ણિમ જન્મવાળાં તિય"ચોમાં તે શરીર હોતું નથી. તે શરીર ગર્ભજન્મવાળાં તિર્યમાં જ હોય છે ગર્ભજન્મવાળામાં પણ તે બધાંને હોતું નથી પણ સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળાં, પર્યાપ્ત તિય"ને જ હોય છે. તેમાં પણ જળચર, બેચર અને સ્થળચરેને જ તે શરીર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #995

९७६
समवायाङ्गसूत्रे
नतूर परिसर्पभुजपरिसणां भवति । तथा मनुष्येषु कर्मभूमिजस्य संख्यातवर्षायुषः पर्याप्तकस्य गर्भजस्यैव पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति । तथा देवस्य भवनपत्यादेः पञ्चेन्द्रियवैकियशरीरम् । तत्रासुरकुमारादेर्दशविधस्य पर्याप्तस्यापर्याप्तस्य च पश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति । एवं व्यन्तरस्य पिशाचभूतादेः ज्यौतिकस्य चन्द्रसूर्यादेश्च पश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति । हे भदन्त ! यदि वैमानिकस्य पञ्चेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति तत् किं कल्पोपपन्नस्य वा कल्पातीतस्य । हे गौतम ! उभयस्यापि पश्चेन्द्रियवैक्रियशरीरं भवति । तथा 'वेउब्वियसरीरस्स भंते ! के महालियासरीरोगाहणा' वैक्रियशरीरस्य भदन्त ! किम्महतीशरीरा. खेचर और स्थलचरों के ही होता है उरःपरिसर्प, भुजपरिसों के नही होता है। तथा मनुष्यों में भी कर्मभूमिज, पर्याप्त, संख्यातवर्ष की आयुवाले गर्भज मनुष्य के ही यह पंचेन्द्रिय वैक्रिय शरीर होता है सब के नहीं । देवों में भी सब प्रकार के देवों में यह पंचेन्द्रियवैक्रियशरीर होता है । दश प्रकार के जो असुरकुमार आदि देव कहे गये हैं उनके चाहे वे पर्याप्त हों या अपर्याप्त हों यह शरीर होता है। इसी तरह से पिशाचभूत आदि व्यन्तदेवों के, चन्द्र, सूर्य आदि ज्योतिष्क देवों के भी प्रत्येक अवस्था में यह शरीर होता है। हे भदन्त ! वैमानिक देवों में जो यह पंचेन्द्रिय वैक्रियशरीर होता है सो क्या कल्पोपपन्नों के होता है या कल्पातीत के देवों के होता है ? उत्तरहे गौतम ! यह शरीर कल्पोपपन्न और कल्पातीत दोनों प्रकार के देवों के होता हैं। हे भदन्त ! वैक्रिय शरीर की अवगाहना का प्रमाण कितना હોય છે, પણ ઉરઃ પરિસર્ષ અને ભુજ પરિસ હોતું નથી. તથા મનુષ્યમાં પણ તે પચેન્દ્રિય વૈકિય શરીર કર્મભૂમિ જ, પર્યાપ્ત, સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા, ગર્ભજ મનુષ્યને જ હોય છે, બધાને હોતું નથી. બધા પ્રકારના દેવેને પંચેન્દ્રિય વૈકિય શરીર હોય છે દસ પ્રકારના અસુરકુમાર આદિ જે દેવે તેઓ પર્યાપ્ત હોય કે અપર્યાપ્ત હોય પણ તેમને પંચેન્દ્રિય વૈકિયશરીર હોય છે. એ જ પ્રમાણે પિશાચ, ભૂત, આદિ બંન્તર દેને, અને સૂર્ય, ચન્દ્ર આદિ જતિષ્ક દેને પણ પ્રત્યેક અવસ્થામાં તે શરીર હોય છે. પ્રશ્ન- હે ભદન્ત! વૈમાનિક દેવામાં પંચેન્દ્રિય ક્રિય શરીર કપપન્ન દેને હોય છે કે કલ્પાતીત દેને હોય છે. ઉત્તર-હે ગતમ! કહપોપપન્ન તથા કલ્પાતીત, અને પ્રકારના દેને પંચેન્દ્રિય વૈકિય શરીર હોય છે. હે ભદંત! વૈક્રિય શરીરની અવગાહનાનું પ્રમાણ કેટલું કહ્યું છે? હે ગૌતમ!
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #996

-
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९७७ वगाहना ‘पणत्ता' प्रज्ञप्ता । हे गौतम ! वायोर्भवधारणीयोत्तरवैक्रियावगाहना जघन्यत उत्कर्षतश्चालिासंख्येयभागप्रमाणा । तथा प्रथमपृथिव्यां नारकाणां भवधारणीया जघन्यतोऽजुलासंख्येयभागप्रमाणा, उत्कर्षतश्च षडजुलाधिकपादो नाष्टधनुः प्रमाणा । द्वितीयायां उत्कर्षतो द्वादशाङ्गुलाधिकसार्धपञ्चदशधनुःप्रमाणा, तृतीयायां उत्कर्षतः सपादैकत्रिंशद्धनुःप्रमाणा | चतुर्थ्याम्-उत्कर्षतः सार्द्धद्वि पष्टिधनुःप्रमाणा । पञ्चभ्यामुत्कर्षतः सपादशतधनुः प्रमाणा। षष्ठयामुत्कर्षतः साद्विशतधनुः प्रमाणा। सप्तम्यामुत्कर्षतः पञ्चशतधनुः प्रमाणा । जघन्यतस्तु सर्वेषामगुलासंख्येयभागाप्रमाणा। उत्तरवैक्रियावगाहना तु जघन्यतोऽङ्गुलासं. ख्येयभागपमाणा, उत्कर्षतो भवधारणीय द्विगुणा । भवनपतिव्यन्तरज्योतिर्देवानां कहा गया है ? हे गौतम ! वायुकायिक जीव के भवधारणीय उत्तर वैक्रिय शरीर की अवगाहना का प्रमाण जगन्य और उत्कृष्ट से अंगुल के असंख्यातवें भाग कहा गया है। तथा प्रथम पृथिवी में नारकों की भवधा. रणीयवैक्रियअवगाहना का प्रमाण जघन्य से अंगुल के असंख्यातवें भाग
और उत्कृष्ट से पौना आठ धनुष छह अंगुल है। द्वितीय पृथिवी में नारकों के शरीर की अवगाहना उत्कृष्ट से साढेपनरह१५॥ धनुष १२ बारह अंगुल प्रमाण है। तृतीय-पृथिवी में उत्कृष्ट से सवा एकतीस धनुष प्रमाण है, चोथी पृथिवी में उत्कृष्ट से ६२||साहेबासठ धनुष प्रमाण है, पांचवीं पृथिवी में उत्कृष्ट से सवासौ १२५ धनुषप्रमाण है, छट्ठी में उत्कृष्ट से अढाई सौ धनुषप्रमाण है, और सप्तमपृथिवी में पांचसौ ५०० धनुषप्रमाण है। जघन्य की अपेक्षा सब नारकों के शरीर की अवगाहना अंगुलके असं. ख्यातवें भागप्रमाण है । उत्तरबैंक्रिय अवगाहना का प्रमाण जघन्यरूप વાયુકાયિક જીવના ભવધારણીય ઉત્તર વિકિય શરીરની અવગાહનાનું પ્રમાણ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાત ભાગનું છે. પહેલી પૃવીમાં ભવધારણીય વૈકિય અવગાહનાનું પ્રમાણ જઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગનું અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૭ ધનુષ ૬ આંગળનું છે. બીજી પૃથ્વીમાં નારકનાં શરીરની અવગાહના વધારેમાં વધારે ૧પા ધનુષ ૧૨ આંગળ પ્રમાણ છે. ત્રીજી પૃથ્વી માં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૩૧ ધનુષપ્રમાણે, ચોથીમાં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૬ ધનુષપ્રમાણ, પાંચમી. છઠ્ઠી અને સાતમી પૃથ્વીમાં ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ૧૨૫, ૨૫૦ અને ૧૦૦ પાંચસો ધનુષપ્રમાણવૈક્રિય શરીરની અવગાહના હેય છે જઘન્યની અપેક્ષાએ બધાં નારકોનાં શરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ છે. ઉત્તર વૈકિય અવગાહનાનુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #997

९७८
समवायाङ्गसूत्रे प्रथमद्वितीयकल्पसमुत्पन्न देवानां च भवधारणीयावगाहना जघन्यतोऽजुलासंख्येयभागप्रमाणा उत्कर्षतः सप्तहस्त प्रमाणा। उत्तरवैक्रियावगाहनात्वेषां जघन्य. तोऽजुलासंख्येयभागप्रमाणा,उत्कर्षतो लक्षयोजनप्रमाणा। तृतीयचतुर्थकल्पोत्पन्नानां देवानां जघन्यतः पूर्ववत् उत्कर्षतः षडहस्तप्रमाणा। पञ्चमषष्ठकल्पोत्पन्नानां देवानां जघन्यतः पूर्ववत्, उत्कर्षतः पञ्चहस्तप्रमाणा । सप्तमाष्टमकल्पोत्पन्नानां जघन्यतः पूर्ववत. उत्कर्षतः चतुर्हस्तप्रमाणा । नवमदशमैकादशद्वादशकल्पोत्पन्नानां से अंगुल के संख्यातवे भाग और उत्कृष्टरूप से भवधारणीय अवगाहना से दूना है। भवनपति, व्यन्तर, और ज्योतिष्क देवों की तथा प्रथम और द्वितीय कल्प में उत्पन्न हुए देवों की भवधारणीय वैक्रिय की अवगाहना जघन्यकी अपेक्षा अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण हैं और उत्कृष्ट सात हाथ प्रमाण है। इनके उत्तर वैक्रिय की अवगाहना जघन्य से असंख्षातवें भाग प्रमाण हैं । और उत्कृष्ट की अपेक्षा एक लाख योजन प्रमाण है। तृतीय और चतुर्थकल्प में उत्पन्न हुए देवों की अवगाहना का प्रमाण जघन्य से पूर्व की तरह अंगुल के असंख्यातवें भाग है और उत्कृष्ट की अपेक्षा छह हाथप्रमाण है। पंचम और षष्ठ कल्प में उत्पन्न हए देवों की जघन्य अवगाहना पूर्व की तरह अंगुल के असंख्यातवें भाग है और उत्कृष्ट से पांच हाथ हैं। सातवें और आठवें कल्प में उत्पन्न हुए देवों की जघत्य अवगाहना पूर्व की तरह हैं और उत्कृष्ट अवगाहना चार हाथ प्रमाण हैं। नवमें, दशवें ग्यारहवें और बारहवें कल्प में उत्पन्न
પ્રમાણ જઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ ભવધારણીય અવગાહનાથી બમણું છે. ભવનપતિ, વ્યતર, જ્યોતિષ્ક અને પહેલા અને બીજા ક૫માં ઉત્પન્ન થયેલા દેવેની ભવધારણીય વક્રિયની અવ. ગાહના જઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ છે, અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સાત હાથપ્રમાણ છે. તેમની ઉત્તરક્રિયની અવગાહના જઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ એક લાખ એજન પ્રમાણ છે. ત્રીજા અને ચોથા કલ્પમાં ઉત્પન્ન થયેલ દેવેની અવગાહના જઘન્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ છ હાથ પ્રમાણ છે. પાંચમાં અને છઠ્ઠા ક૯૫માં ઉત્પન્ન થયેલ દેવની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પાંચ હાથ પ્રમાણ છે. સાતમાં અને આઠમાં ક૯૫માં ઉત્પન્ન થયેલા જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ચાર હાથ પ્રમાણ છે. નવમાં, દસમાં, અગિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #998

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहना निरूपणम्
९७९
देवानां जघन्यतः पूर्ववत, उत्कर्षतस्त्रिहस्तप्रमाणा । नवग्रैवेयकदेवानां जघन्यतः पूर्ववत, उत्कर्षतस्तु द्विहस्तप्रमाणा | विजयादि चतुरनुत्तरविमानवर्तिनां देवानां जघन्यतः पूर्ववत्, उत्कर्षत एका रत्निः । सर्वार्थसिद्धस्यदेवानां जघन्यतः पूर्ववत्, उत्कर्षनो बद्धमुष्टिरस्निप्रमाणा, उत्तरवैक्रियावगाहना तु तृतीयकल्पमारभ्य यावद् द्वादशकल्पेषु समुत्पन्न देवानां जघन्यतः पूर्ववत् । उत्कर्षतो लक्षयोजनप्रमाणा । तदुपरिशक्तिरस्ति परन्तु न क्रियते । पञ्चेन्द्रियतिरथां तु योजनशतपृथक्त्वमुहुए देवो की जघन्य अवगाहना पूर्वकी तरह ही है और उत्कृष्ट अवगाहना तीन हाथ की है। नव ग्रैवेयक के देवों की जघन्य अवगाहना पूर्व की तरह अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण है और उत्कृष्ट अवगाहना दो हाथ प्रमाण है । विजयादिक चार अनुत्तर विमानवासी देवों की जघन्य अवगाहना का प्रमाण अंगुल के असंख्यातवे भाग है और उत्कृष्ट अवगाना का प्रमाण एक रत्नि है । सर्वार्थसिद्ध के देवों की जघन्य अवगा हना का प्रमाण पूर्व की तरह अंगुल के असंख्यात वें भाग है और उत्कृष्ट अवगाहना का प्रमाण बद्धमुष्टिवाली रत्नि जितना है । उत्तर वैक्रिय शरीर का अवगाहना तो तृतीयकल्प से लेकर १२बारहवें कल्पतक के देवों की जघन्य से पूर्व की तरह अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण है । और उत्कृष्ट से एकलाख योजन प्रमाण है। बारहवें कल्प के ऊपर के देगें में उत्तर वैक्रिय रचना करने की शक्ति तो है परन्तु वे इसकी रचना नहीं करते है । जो कृत्रिम वैक्रिय शरीर होता है वह लब्धि से होता है और यह
યાર અને બારમાં કલ્પમાં ઉત્પન્ન થયેલા દેવાથી જધન્ય અવગાહના અંગુલના અસ ખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણ હાથની છે. નવ ચૈવેયકમાં દેવેાની જઘન્ય અવગાહના અ'ગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટઅવગાહના બે હાથપ્રમાણ છે, વિજય આદિ અનુત્તર વિમાનેામાં દેવાની જધન્ય અવગાહના અંગુલના અસ`ખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક રનિપ્રમાણ છે. સર્વાસિદ્ધમાં દેવાની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસ`ખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના મુઠ્ઠીવાળેલા હાથપ્રમાણ છે, ત્રીજા કલ્પથી લઈને ૧૨માં કલ્પ સુધીના દેવાના ઉત્તર વૈક્રિય શરીરની અવગાહના જધન્યની અપેક્ષાએ અગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના એક લાખ યેાજન પ્રમાણ છે. ખારમાં કલ્પ કરતાં ઉપરના દેવામાં ઉત્તર વૈક્રિય રચના કવાની શક્તિ તા હોય છે પણ તેએ તેની રચના કરતા નથી. જે કૃત્રિમ વૈક્રિય શરીર છે તે લબ્ધિના પ્રભાવથી થાય છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #999

९८०
समवायाङ्गसूत्रे
त्कर्षतः, मनुष्याणां तूत्कर्षतः सातिरेक योजनानां लक्षम्, इदमेव सूत्रकारः संक्षेपेणाह-एवं जाव सणंकुमारे आडत्तं जाव अणुत्तराणं भवधारणिज्जा जाव तेसिं रयणी रयणी परिहायइ' एवं यावत् सनत्कुमारे आरब्धं यावत् अनुत्तराणां भवधारणीया यावत् तेषां रनिः रत्निः परिहीयते । अयं भावः-अनेन प्रकारेण यावत्सनत्कुमारदेवानारभ्य यावदनुत्तरविमानदेवानां शरीराणि क्रमशएकैकरत्निपरिहान्या विज्ञेयानि । आहारकशरीरविषये गौतमस्वामी पृच्छति-'आहारयसरीरे णं भंते' आहारकशरीरं खलु भदन्त ! 'काविहे पण्णत्ते' कतिविधं प्रज्ञ. सम् ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगाकारे ‘पण्णत्ते' एकाकारं एकविधं प्रज्ञप्तम् । लब्धि एक प्रकार की तपो जन्य शक्ति है जो कुछ ही गर्भन मनुष्यों और तिर्यचों में संभव है। सो इन पंचेन्द्रिय-तियश्चो के कृत्रिम वैक्रिय होता है उसकी अवगाहना का प्रमाण उत्कृष्ट से योजनशत पृथक्तव है। और जो मनुष्यों के होता है उसकी अवगाहना का प्रमाण उत्कृष्ट से कुछ अधिक एकलाख योजन का है। इसी बात को सूत्रकार ने संक्षेप से 'एवं जाव सणंकुमारे आढत्तं जाव अणुत्तराणं भवधारणिजा जाव तेसिं रयणी रयणी परिहायइ' इन पदों द्वारा स्पष्ट किया है। इसका भाव इस प्रकार से हैकि सनत्कुमार नामके कल्प में उत्पन्न हुए देवों से लेकर अनुत्तरविमानवासी देवों तक के शरीर का प्रकाण एक एक रत्नि(हाथ)की हानि से कमर होता हुआ है ऐसा जानना चाहिये। गौतम स्वामी श्री महावीर प्रभु से पूछते हैं कि हे भदत! आहारक शरीर कितने प्रकार का कहा गया है। उत्तर-हे गौतम! आहारक शरीर एक प्रकार का कहा गया है। यदि अहाઅને તે લબ્ધિ એક પ્રકારની તપિજન્ય શક્તિ છે, જે કઈ કોઈ ગર્ભજ મનુષ્ય અને તિર્યંચામાં સંભવિત હોય છે. એ પંચેન્દ્રિય તિય કે જે કૃત્રિમ વૈક્રિય હોય છે, તેમની અવગાહનાનું પ્રમાણ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ સે જન છે. અને મનુષ્યની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાનું પ્રમાણ એક લાખ યજન કરતાં થોડું વધારે છે, સૂત્રકારે એ જ पातने संक्षिातमा 'एवं जाव सणकुमारे आढंत्तं जाव अणुत्तराणं भवधारणिज्जा जाव तेसिं रयणी रयणी परिहायइ' २मा पहे। वारा २५७८ ४ छ. तेनी लावाय નીચે પ્રમાણે છે- સનકુમાર નામના દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થયેલા દેથી લઈને અનુત્તરવિમાનવાસી દેવ સુધીના દેવોનું શરીર પ્રમાણે એક એક રત્નિ પ્રમાણ ઓછું થતું જાય છે ગૌતમસ્વામી શ્રી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે ભદન્ત ! આહારક શરીર કેટલા પ્રકારનું કહ્યું છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! આહારક શરીર એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1000

भावबोधिनी टोका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् 'जई' यदि भदन्त ! 'एगाकारे पण्णत्ते' एकाकारं प्रज्ञप्तमाहारकशरीरम्, तर्हि तत् किं 'मणुस्सआहारयसरीरे' मनुष्याहारकशरीरम्, किं वा 'अमणुस्स आहारयसरीरे' अमनुष्याहारकशरीरम् ? 'गोयमा' हे गौतम ! तत् 'मणुस्स आहारय सरीरे' मनुष्याहारकशरीरम् ‘णो' नो 'अमणुस्स आहारयसरीरे' अमनुष्याहारकशरीरम् । ‘एवं जइ' एवं यदि भदन्त ! 'मणुस्साहारयसरीरं' मनुष्याहा. रकशरीरम्, तत्किम् 'गब्भवतियमणुस्सआहारगसरीरे' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् किं वा-'संमूच्छिममणुस्साहारयसरीरे' संमूच्छिमनुष्याहारकश. रीरम् ? 'गोयमा हे गौतम ! 'गम्भवतियमणुस्सआहारयसरीरे' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, 'नो' नहि 'संमूच्छिममणुस्स आहारयसरीरे' संमूच्छिममनुष्याहारकशरीरम् । 'जई' यदि भदन्त ! तत् 'गब्भवतियमणुस्स आहारयसरीरे' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, कि 'कम्मभूमियगन्भवतियमगुस्साहारगसरीरे' कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् , कि वा ' अकम्मभूमियगम्भवकंति यमणुस्स आहारयसरीरे' अकर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'गोयमा' हे गौतम ! 'कम्मभूमियगम्भवकंतियमणुस्स रकशरीर एक प्रकार का कहा गया है तो वह क्या मनुष्य का अहारक शरीर है या अमनुष्य का आहारकशरीर है? उत्तर-हे गौतम! वह मनुष्य का आहारकशरीर है, अमनुष्य का नहीं। यदि वह मनुष्य का आहारक शरीर है तो गर्भजन्म से उत्पन्न होते हैं ऐसे मनुष्य का है या जो संमूछिमजन्म से उत्पन्न होते हैं ऐसे मनुष्य का है? उत्तर-गौतम! वह आहारक शरीर गर्भज मनुष्य का है, संमूछिमजन्मवाले मनुष्य का नहीं। क्यों किं समूच्छिमजन्मवाले मनुष्यों के यह शरीर नहीं होता है। प्रश्न-यदि गर्भज मनुष्य का वह आहारक शरीर है तो किस गर्भज मनुष्यों का-क्या कर्भभूमिज गर्भज मनुष्यों का या अकर्म भूमिज गर्भजमनुष्यों का? उत्तर-गौतम! પ્રકારનું કહ્યું છે. હે ભદન્ત ! જે આહારક શરીર એક પ્રકારનું કહ્યું છે તો તે મનુષ્યનું આહારક શરીર છે કે આમનુષ્યનું અહિારક શરીર છે ? હે ગૌતમ ! તે મનુષ્યનું આહારક છે અમનુષ્યનું નથી. પ્રશ્ન-હે ભદન્ત! જે તે મનુષ્યનું આહારક શરીર છે તે ગર્ભજન્મથી ઉત્પન્ન થતા મનુષ્યનું છે કે સંમૂ૭િમજન્મથી ઉત્પન્ન થતા મનુષ્યનું છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તે ગર્ભજ મનુષ્યનું આહારક શરીર છે, સંમ્ છમ જન્મવાળાને તે શરીર હોતું નથી. પ્રશ્ન–હે ભદન્ત ! જે ગર્ભજ મનુષ્યનું તે આહારક શરીર હોય છે તો ક્યા ગર્ભજ મનુષ્યોનું-કમભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનું કે અકર્મભૂમિજ ગર્ભજ મનુષ્યનું ? ઉત્તર–હે ગૌતમ કર્મભૂમિજ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1001

समवायाङ्गसूत्रे
७
आहारयसरीर' कर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, 'नो' नहि 'अकम्मभूमियगन्भवकंतियमणुस्स आहारयसरीरे' अकर्मभूमि जगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् | 'जइ' यदि भदन्त ! 'कम्म भ्रामयगव्भवकंतियमणुस्स आहारयसरीरं' कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकम् 'किं संखेज्जवासाउय० असंखेज्जवासाउय ' किं संख्ये यवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम, किंवा असंख्येयवर्षा युष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'गोयमा ! संखेज्जवासाउय० नो असखेज्जवासाउय०' हे गौतम ! संख्येयवर्षायुष्क कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं नो असंख्येय वर्षायुष्ककर्मभूमि गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् 'जइ संखेज्जवासाउय०' यदि संख्येयवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् 'किं पज्जत्तय० अपजत्तय० ' किं पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, किं वा अपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्क कर्म भूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याहारकशरीरम् । 'गोयमा ! पज्जत्तय० नो अपज्जत्तय०' हे गौतम ! पर्याप्तयसंख्यातवर्षायुष्ककभूमिजगभव्युत्कान्किमनुष्याहारकशरीरम् नो अपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'जड़ पज्जत्तय० किं सम्मद्दिट्टि मिच्छदिट्टि० सम्मामिच्छद्दिद्वि०' यदि भदन्त ! पर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं, किं सम्यग्दृष्टिपर्याप्त संख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिज गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् कि मिध्यादृष्टिपर्याप्त संख्यातकर्मभूमिजगर्भ मनुष्यों के वह आहारक शरीर होता है अकर्मभूमिजगभज मनुष्यों के नहीं अतः कर्मभूमिजगर्भज मनुष्यों का ही वह शरीर लिया गया है ऐसा जागना चाहिये। प्रश्न- कर्मभूमिजगर्भज - मनुष्यों के वह आहारक शरीर यदि होता है तो किनके? क्या जो संख्यात वर्ष की आयु वाले है उनके या जो असंख्यात वर्ष की आयुवाले हैं उनके ? उत्तर- जो संख्यातवर्ष की आयुवाले कर्मभूमिया गर्भज मनुष्य हैं उन्हीं के यह आहारकशरीर होता है उनमें भी पर्याप्त के ही होता है ગજ મનુષ્યોને તે આહારક શરીર હાય છે, અકમ ભૂમિજ ગજ મનુષ્યાને હોતું નથી તેા ક ભૂમિજ ગ`જ મનુષ્યેાના આહારક શરીર વિષે જકહ્યું છેતેમ સમજવું. પ્રશ્ન—જો તે આહારક શરીર કમ ભૂમિજ ગ જ મનુષ્યાને હેાય છે તે સંખ્યાત વષૅના આયુવાળાને હાય છે કે અસં ખ્યાત વર્ષના આયુવાળાને હાય છે ? ઉત્તર-સંખ્યાત વષઁના આયુવાળા ક`ભૂમિયા ગ`જ મનુષ્યાને જ તે આહારક શરીર હોય છે તેમાં પણ પર્યાપ્તને જ હોય છે અપર્યાપ્તને નહીં. પર્યાપ્તમાં પણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
९८२
,
०

Page #1002

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९८३ वर्षायुष्कर्म भूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, किं वा-सम्यमिथ्याष्टपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? गोयमा ! सम्मदृढि० नो मिच्छदिद्वि०, नो सम्मामिच्छद्दिष्टि०' हे गौतम ! सम्यग्दृष्टिपप्तिकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रातिकमनुष्याहारकशरीरं, नो मिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्म मजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । नो सम्यडूमिथ्यादृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'जइ सम्मदिहि कि संजय० असंजय० संजयासंजय०' यदि भदन्त! सम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् , किं संयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहाशरीरम्, किम्-असंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, किं वा-संयतासंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कक मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? 'गोयमा ! संजय० नो असंजय० नो संजयासंजय०' हे गौतम ! संयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् नो असंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, नो संयतासंयतसम्यगदृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिफमनुष्याहारकशरीरम् । 'जइ अपर्याप्त के नहीं । पर्याप्त में भी सम्यक दृष्टि के ही होता है मिथ्यादृष्टि या सम्यक्रमिथ्या दृष्टि के नहीं होता । यही बात 'गोयमा ! सम्माद्दिट्ठी, नो मिच्छादिट्ठी नो सम्मामिच्छदिछी' इन पदों द्वारा व्यक्त की गई है। प्रश्न-यदि सम्यदृष्टि के यह आहारकशरीर होता है तो किस सम्यकदृष्टि के? क्या जो संयत है उस सम्यक्रदृष्टि के या जो असंयत है उस सम्यकूदृष्टि के लिये, या कि जो संयता संयत है उस सम्यकदृष्टि के लिये? उत्तर-हे गौतम! यह आहारकशरीर जो संयत है उनको होता है असंयत जीव के नहीं होता है और न संयतासंयत जीव के ही होता સમ્યક્દષ્ટિને હોય છે મિથ્યાદષ્ટિને અથવા સમ્યકૃમિથ્યાષ્ટિને હોતુ નથી. એ જ पात 'गोयमा ! सम्मादिहि, नो मिच्छाट्ठिी नो सम्मामिच्छट्ठिी' मा પદ દ્વરા બતાવી છે.
પ્રશ્ન–જે સમ્યક્દષ્ટિને તે આહારક શરીર હોય છે તે સંતસમ્યફષ્ટિને કે અસંયત સમ્યફષ્ટિને કે સંયતાસંતસમ્યકૃષ્ટિને હોય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તે આહારક શરીર સંયતને જ હોય છે અસંયત ને હોતું નથી અને સંયતાસં. યત જીવોને પણ હેતું નથી. પ્રશ્ન-જે તે આહારક શરીર સંયતજીને હે ય છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1003

९८४
समवायाङ्गसूत्रे
संजय० किं पमत्तसंजय० अप्पमत्तसंजय०' यदि भदन्त ! संयतसम्यग्दृष्टिप
प्तिकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम्, किं प्रमत्त संयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? किं वा-अप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्यु: स्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? 'गोयमा ! पमत्तसंजय० नो अप्पमत्तसंजय०' हे गौतम ! प्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगभव्युत्क्रा न्तिकमनुष्याहारकशरीरं भवति, नो अप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'जइ पमत्तसंजय० कि इपित्तय० अणिपित्तय०' यदि भदन्त ! प्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं भवति, किम ऋद्धिप्रा. प्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं भवति, किंवा-अनृद्धिप्राप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगभव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् ? 'ऋद्धिप्राप्त' शब्देनात्र चतुर्दशपूर्वधारिणा विज्ञेयाः ‘गोयमा ! इडिपत्त० नो अणिढिपत्त०' हे गौतम ! ऋद्धिप्राप्तपमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसख्यातवर्षायुष्कर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरं भवति, नो अनृद्धिमाप्तप्रमत्तसंयतसम्यग्दृष्टिपर्याप्तकसंख्यातवर्षायुष्ककर्मभूमिजगर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याहारकशरीरम् । 'वयणा विभाणियव्वा' है। यदि संयत के होता है किस संयत के? क्या जो प्रमत्तसंयत है उसके या जो अप्रमत्त संयत है उसके? उत्तर-गौतम ! जो प्रमत्त संयत है उसी के होता है अप्रमत्तसंयन के नहीं होता है । प्रश्न-यदि प्रमत्त संयत के होता है तो क्या जो ऋद्धिमाप्त प्रमत्तसंयत हैं उनके होता है या जो ऋद्धिमाप्त प्रमत्तसंयत नहीं हैं उनके होता? उत्तर-गौतम! जो ऋद्धि पाप्तप्रमत्तसंयत है उन्हीं के अहारक शरीर होता है, अऋद्धिप्राप्तप्रमत संयत्त के नहीं। ऋद्धिप्राप्त से तात्पर्य यहां चतुर्दशपूर्वधारी से है। यहां वह તે ક્યા સંયતને ?-પ્રમત્ત સંયતને કે અપ્રમત્ત સંયતને હોય છેઉત્તર ! હે ગૌતમ! प्रमत्त संयतने ४ हाय छ अप्रमत्त संयतने हातुनथी. ५% - ते प्रमत्त સંયતને હોય છે તે ક્યા પ્રમત્ત સંયતને-ત્રાદ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્તસંયતને કે જે ઋદ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્ત સંયત નથી તેને હોય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ! જે ત્રાદ્ધિપ્રાપ્ત પ્રમત્ત સંયત હોય છે તેને જ આહારક શરીર હોય છે, અનૃદ્ધિપ્ર પ્ત પ્રમત્ત સંયતને હતું નથી ત્રાદ્ધિપ્રાપ્ત એટલે ચૌદપૂર્વ ધારી સમજવાનું છે. અહીં આ કથન ટૂંકાણમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1004

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
__ ९८५ वचनान्यपि भणितव्यानि=संक्षिप्तोक्तिवशादवशिष्टानि वचनानि वक्तव्यानि । इदम्-आहारयसरीरे' आहारकशरीरम् 'समचउरंससंठाणसंठिए' समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितम् । 'आहार यसरीरस्स' आहारकशरीरस्य भदन्त ! 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरवगाहना 'पणत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा' हे गौतम ! जहन्नेणं' जघन्यतः 'देसूणा रयणी' देशोना रत्निा-जघन्यतो बद्धमुष्टिहस्तप्रमाणा शरीरावगाहनाऽस्तीति भावः तथा 'उको सेणं' उत्कर्षेण 'पडिपुण्ण' प्रतिपूर्णा 'रयणी' रत्निः उत्कर्षतो हस्तप्रमाणेति भावः । आहारकशरीरावगा. हना प्रारम्भकालेऽपि तथाविधप्रयत्नविशेषात, तथारम्भक द्रव्यविशेषाच्च बद्धमुष्टि हस्तप्रमाणैव भवति, न तु औदारिकादेरिव अलासंख्येयभागप्रमाणा। 'तेयासरीरे णं भंते ! कइविहे पणत्ते' तैजसशरीरं खलु भदन्त ! कति विधं प्रज्ञप्तम् ? 'गोयमा ! पंचविहे पणत्ते' हे गौतम पञ्चविध प्रज्ञप्तम्, तदेवाह-एगिदियतेयसरीरे' एकेन्द्रियतैजसशरीरम्, एवं वितिचउपंच०' द्वित्रिचतुष्पञ्चद्वीन्द्रियतैजसशरीरम्, त्रीन्द्रियतैजसशरीरम्, चतुरिन्द्रियतैजसशरीरम्, पञ्चेन्द्रियतैजसशरीरं च । ‘एवं जाव' एवं यावत्, एवम् अनेन प्रकारेण प्रज्ञापनासूत्रस्यैकविकथन संक्षेप से किया गया है। अतः इस विषय में और भी जो वक्तव्य हो वह संबंधित कर लेना चाहिये। यह आहारक शरीर समचतुरस्र संस्थान बाला होता है। हे भदंत? आहारक शरीर की अबगाहना कितनी विशाल कही गई है? गौतम! इस आहारक शरीर की अवगाहना जघन्य से कुछ कम एक रत्निप्रमाण है अर्थात्-बद्धमुष्टि हस्तप्रमाण है और उत्कृष्ट से पूर्णरत्नि प्रमाण है। हे भदंत! तैजस शरीर कितने प्रकार का कहा है? हे गौतम! तैजसशरीर पांच प्रकार का कहा गया है वह इस प्रकार से है-एकेन्द्रियतैजसशरीर दोइन्द्रियतैजसशरीर, तेइन्द्रिय तैजसशरीर, चौइन्द्रियतैजसशरीर और पांच इन्द्रियतैजसशरीर इस प्रकार से प्रज्ञापना सूत्र के २१ वे કર્યું છે. તે આ વિષયમાં બીજું જે વકતવ્ય હોય તેનો સંબંધ પણ સમજી લેવો જોઈએ તે આહારક શરીર સમચતુરસ્ત્રસંસ્થાનવાળું હોય છે હે ભદન્ત ! આહારક શરીરની અવગાહના કેટલી કહી છે? જવાબ-હે ગૌતમ ! આ આહારક શરીરની જઘન્ય અવગાહના એક રનિપ્રમાણથી છેડી ઓછી છે. એટલે કે મુઠ્ઠીવાળેલા હાથના પ્રમાણની છે અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના પણ રસ્નિપ્રમાણ છે. પ્રશ્ન-હે ભદત ! તેજસ શરીર કેટલા પ્રકારનું કહ્યું છે? હે ગૌતમ ! તેજસ શરીર પાંચ પ્રકારનું કહ્યું છે. તે પાંચ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે–એકેન્દ્રિય તૈજસ શરીર, દ્વીન્દ્રિય તેજસ શરીર, તેઈન્દ્રિય તૈજસ શરીર, ચૌઈન્દ્રિય તૈિજસ શરીર અને પંચેન્દ્રિય તેજસ શરીર, પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૧ એકવીસમાં પદમાં કહ્યા પ્રમાણેનું આ સમસ્ત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1005

समवायाङ्गसूत्रे
शतितमपदोक्तप्रकारेण सर्व विज्ञेयं, कियदवधि ? इत्याह-'जाव' यावत्-श्रारणाच्युतंदेवानां संपूर्णा वक्तव्यता तावदित्यर्थः, यावच्छब्दाद्-इदं संग्राह्यम्--
"जीवस्स णं भंते ! मारणं तियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेया सरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता ? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं । आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागो, उक्कोसेणं लोगंताओ लोगते । एगिदियस्स णं भंते ! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! एवं चेव जाव पुढ़वी-आउ-तेउ-वाउवणस्सइकाइयस्स । बेइदियस्स णं भंते ! मारणंतियसमुग्घारणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं । आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे। उकोसेणं पद द्वारा कथित प्रकार के अनुसार यह सब कथन जानना चाहिये। सो यह कथन आरण और अच्युत तक के देवों में ही जानना चाहिये। यहां यावत् शब्द से इस निम्नलिखित पाठ का संग्रह किया गया है"जीवस्स णं भंते! मारणंतिय समुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता” हे भदंत! समस्त संसारी प्राणि के जो मारणांतिक समुद्धात से समवहत-युक्त होता है तैजस शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी कही गई है? इस प्रश्न में नारक आदि जीवों की विवक्षा नहीं हुई है केवल सामान्यरूप से ही यह प्रश्न किया गया है। उत्तर-"गोयमा! विक्खंभवाहल्लेणं सरीरप्पमाणमित्ता" आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखे जइभागे. उकोंसेणं लोगंताओ लोगंतेणं' हे गौतम! विष्कंभ-उदर आदि की चौडाइ की-और बाहल्य-छाती पृष्ठ आदि की मोटाई की अपेक्षा-तैजसशरीर की अवगाहना शरीरप्रमाणमात्र कही गई है। तथा आयाम कीકથન સમજવું. તે કથન આરણ અને અચુત સુધીના દેવામાં જ સમજવાનું છે. मही यावत् पाथी नीय सणेसा पाइने यह ४२वाने। छे 'जीवस्सणं भंते ! मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता"महन्त ! समस्त संसारी प्रालि भारति समुद्धातथी સમવહત-યુકત હોય છે, તેમના તેજસ શરીરની અવગાહના કેટલી હોય છે? આ પ્રશ્નમાં નારક આદિ જીવોની વિવક્ષા કરી નથી પણ સામાન્યરૂપે જ તે પ્રશ્ન पूछाये। छ. उत्तर-"गोयमा विक्खंभबाहल्लेणं सरीरप्पमाणमित्ता आयामेणं
जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे,उकोसेणं लोगंतानो लोगंतेणं" गौतम! વિષ્કભ-ઉદર આદિની પહોળાઈ અને બાહલ્ય-છાતી, પીઠ આદિની વિશાળતાની અપેક્ષાએ તેજસ શરીરની અવગાહના શરીર પ્રમાણ જ કહેલી છે. તથા આયામ–
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1006

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
तिरियलोगाओ लोगते । एवं तिचउरिंदियस्सं । नेरइयस्स णं भंते ! मारणं तिरसमुग्धारण समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता? गोयमा ! सरीरप्पमाणमेत्ता विक्खंभबाहल्लेणं, आयामेणं जहन्नेणं साइरेगं जोय. णसहस्स, उक्कोसेणं अहे जाव अहे सत्तमा पुढवी । तिरियं जाव सयंभूरमणे समुद्दे, उड्डूं जाव पंडगवणे पुवखरणीओ | पंचिदियतिरिक वजोणियस्स णं भंते ! मारणतिय समुग्याएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! जहा बेइदियसरीरस्स | मणुसस्स णं भंते ! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सम यखित्ताओ लोगतो । असुरकुमारस्स णं भंते ! मारणंतियसमुग्धारणं समोहयस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं । आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागे, उक्कोसेणं अहे जाव
९८७
लंबाई की अपेक्षा तैजस शरीर की जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवे भागप्रमाण और उत्कृष्ट अवगाहना लोकान्त से लोकान्तप्रमाण कही गई है। अर्थात् उर्ध्वलोकान्त से अधोलोक के अततक और अधोलोक के अंत से उर्ध्वलोकान्ततक कही गई है। "एगिंदियस्स णं भंते! मारणंतिय समुग्धाएवं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहना पण्णत्त? गोयमा ! एवं चेव जाव पुढवी - आऊ - तेउ - वणस्सइ - काइयस्स | " हे भदंत । एकेन्द्रियजीव के जब वह मारणान्तिक समुद्धात से समवहत युक्त होता हैतेजस शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई है ? उत्तर - गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा एकेन्द्रिय जीव के तैजस शरीर की अवगाहना शरीर प्रमाण कही गई है और आयाम की अपेक्षा जघन्य अवगाहना લબાઈની અપેક્ષાએ તેજસ શરીરની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસખ્યાતમાં ભાગની અને અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના લેાકાન્તથી લેાકાન્તપ્રમાણ કહેલી છે--એટલે કે ઉર્ધ્વલાકાન્તથી અધેાલેાકના અન્તસુધી અને અધેલાકના અંતથી ઉર્ધ્વ લેાકાન્ત सुधी ही छे. "एगिदियस्स णं भंते! मारणंतिय समुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहना पण्णत्ता ? गोयमा ( चेव जाव पुढची - आऊ - तेउ, बाउ, वणस्सइ - काइयस्स" - हे लहन्त ! भारशांतिः समुधाતથી સમવહત-યુકત-એકેન્દ્રિયજીવેાના વૈજસશરીરની અવગાહના કેટલી કહી છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! વિક ભ અને બાહુલ્યની અપેક્ષાએ એકેન્દ્રિયજીવના તેજસશરીરની અવગાહના શરીરપ્રમાણ કહી છે અને આયામની અપેક્ષા એ જઘન્ય અવગાહના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1007

९८८
समवायाङ्गसूत्रे तच्चाए पुढवीए हेहिल्ले चरमंते, तिरियं जाव सयंभूरमणसमुहस्स बाहिसिल्ले वेइयंते, उडं जाव इसीपब्भारापुढवी । एवं जाव थणियकुमारे । वाणमंतरजोइसियसोहम्मीसाणगाय एवं चेव । सणंकुमारस्स णं भंते ! मारणंतियसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्रवंभवाहल्लेणं । आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे, उक्कोसेणं अहे जाव महापातालाणं दोचे तिभागे, तिरियं जाव सयंभूरमणसमुद्दे, उड़ जाव अच्चुओ कप्पो । एवं जाव सहस्सारदेवस्स । आणय देवस्स णं भंते ! अंगुल के असंख्यातवे भागप्रमाण और उत्कृष्ट अवगाहना लोकान्त से लोकान्त प्रमाण कही गई है। अधोलोक से लेकर उर्ध्वलोकान्ततक, एवं उर्ध्वलोकान्त से लेकर अधोलोकान्ततक कही गई है। यह सूक्ष्म और बादर एकेन्द्रिय जीव के होती है। अन्य जीव के नहीं। क्यों कि समस्तलोक में ये सूक्ष्म और बादर एकेन्द्रिय जीव भरे हुए हैं। दूसरे जीव नहीं । तब जब सूक्ष्म अथवा बादर एकेन्द्रिय जीव अधोलोकान्त से उर्ध्वलोक में अथवा-उर्ध्वलोकान्त से अधोलोक में सूक्ष्म और बादररूप से उत्पन्न होता है तो उस समय वह यदि अधोलोक में स्थित है तो वह उर्ध्व लोक में सूक्ष्म या बादरूप से उत्पन्न हो जाता है। इसी तरह यदी वह उर्ध्वलोकान्त में स्थित है तो अधोलोक में सूक्ष्म अथवा बादररूप से उत्पन्न हो जाता है। तब मारणान्तिक समुद्धात से युक्त हुए उस जीव की यथोक्त प्रमाणवाली तैजसशरीर की अवगाहना होती है। इसी तरह से पृथिवी. कायिक, अपकायिक, तैजसकायिकू, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक जीवों की અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના લેકાન્તથી લોકાત પ્રમાણુ કહી છે-અલેકથી ઉઠવલેકના અન્ત સુધી અને ઉર્ધ્વકાન્તથી અધો. લોકાત સુધીની કહી છે. તે અવગાહના સૂમ તથા બાદર એકેન્દ્રિય જીવોને થાય છે, બીજા ને થતી નથી. કારણ કે સમસ્ત લેકમાં તે સૂક્ષમ અને બાદરજી ભરેલાં છે, બીજ જ નથી. તેથી જ્યારે સૂમ અથવા બાદર એકેન્દ્રિયજીવ અલકાન્તથી ઉર્થલકાન્તમાં, અથવા ઉદ્ભૂલેકાન્તથી અલકાન્તમાં સૂક્ષ્મ અને બાદરરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે જે તે અધોલકાન્તમાં રહેલાં હોય છે એ જ પ્રમાણે જે તે ઉદ્ઘકાન્તમાં સ્થિત હોય તો અધલોકમાં સૂક્ષ્મ અથવા બાદરરૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે મારણાન્તિક સમુદ્રઘાતથી યુકત થયેલ તે જીવની યાત પ્રમાણવાળી તેજસશરીરની અવગાહના થાય છે. એ જ પ્રમાણે પૃથિવી કાયિક, અપૂકાયિક, તેજસકાયિક, વાયુકાચિક અને વનસ્પતિકાયિક જીની માર ણાંતિક સમુદ્ધાત સમયની તેજસશરીરની અવગાહના એટલી જ હોય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1008

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता ? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं । आयामेणं जघन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे, उक्कोसेणं जाव अहोलोइयगामा,तिरियं जाव मणुस्स. जब ये मारणांतिक समुद्धात करते हैं तैजसशरीर की अवगाहना इतनी ही जानना चाहिये। 'वे इंदियस्स णं भते! मारणांतियसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' हे भदंत ! मारणांतिक समुद्धात से युक्त हुए दो इन्द्रिय जीव की तैजस शरीर की अव• गाहना कितनी बडी होती है? गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं, आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेज्जभागे उक्कोसेणं तिरियलोगाओ लोगंतो' हे गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा दो इंद्रिय जीव के तैजस शरीर की अवगाहना शरीरप्रमाण मात्र है। और आयाम की अपेक्षा जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवे भाग प्रमाण है। अंगुल के असंख्यातवे भाग प्रमाण यह जघन्य अवगाहना दो इन्द्रिय जीव के तैजस शरीर की तब होती है कि जब वह अपर्याप्त एवं अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण औदारिक शरीर वाला होतो हुआ स्वसमीपवर्ती प्रदेश में एकेन्द्रिय आदि की पर्याय से उत्पन्न होता है। अथवा-जिस शरीर में रहकर जीव मारणांतिक समुद्धात करता है, उस शरीर से मारणांतिक समुद्धात के वश से बहिनिर्गत तैजस शरीर की आयाम, विष्कंभ
और विस्तार की अपेक्षा अवगाहना का विचार किया जाता है। उस 'बेइदियस्स णं भंते ! मारणांतिय समुग्धाएणं समोहयम्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता ? महत ! भारति समुद्धातथी युत paiन्द्रियसपना तेसशीनी ॥8॥ ३४६ी हाय छ ? 'गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं, आयामेणं जहन्नेणं अंगुलस्स असंखे. जभागे उक्कोसेणं तिरियलोगालोगंतो' हे गौतम ! qिuiet भने मायनी અપેક્ષા એ દ્વીન્દ્રિયજીવના તૈજ શરીરની અવગાહના શરીર પ્રમાણુ જ હોય છે. અને આયા મની અપેક્ષા એ જઘન્ય અવગાહના અંગુનના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે. ન્દ્રિયજવના તિજ સારીરની જ ઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમણ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે તે અપર્યાપ્ત અને અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ ઔદક શરીરવાળે થઈને સ્વસમી પવત પ્રદેશમાં એ કેન્દ્રિય આદિની પર્યાયે ઉ, પન્ન થાય છે અથવા–જે શરીરમાં રહીને જીવ મારણુતિક સમુદ્દઘાત કરે છે, તે શરીરમાંથી મારણાતિક સ ઘાતને કારણે બહાર નીકળેલ તેજસ શરીરની અવગાહનાને આયામ, વિષ્કભ અને વિસ્તારની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1009

समवायाङ्गसूत्रे
शरीर से सहित तैजस शरीर की अवगाहना का विचार नहीं किया जाता है। नहीं तो भवनपत्यादिकों की जघन्य अवगाहना आगे अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण कही गई है वह विरुद्ध पडेगी । क्यों कि भवनपत्यादिकों के शरीर का प्रमाण सात आदि हाथ का कहा गया है। अतः महाकायसंपन्न भी द्वीन्द्रिय जीव जब अपने समीपवर्ती प्रदेश में एकेन्द्रिय आदि की पर्याय से उत्पन्न होता है-तब भी उसकी अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग होती है ऐसा जानना चाहिये । तथा उत्कृष्ट अवगाहना तिर्यग्लोक से लोकान्त जितनी होती है। अर्थात् तिर्यग् लोक से जितना अधोलोकान्त अथवा उर्ध्वलोकान्त है तावत्प्रमाण शरीर अवगाहना होती है। प्रश्न- इतनी बडी शरीर की अवगाहना द्वोन्द्रियजीव के कैसे होती है ? उत्तर - द्वीन्द्रिय जीव एकेन्द्रियों में भी उत्पन्न होते हैं और एकेन्द्रिय जीव सकल लोक व्यापी हैं - अतः जिस समय तिर्यक्र लोक व्यवस्थित कोई द्वीन्द्रिय जीव ऊर्ध्वलोक के अन्त में अथवा अधोलोक के अन्त में एकेन्द्रिय की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है उस समय मारणांतिक समुद्धात के वश से विनिर्गत तेजस शरीर की इतनी बडी अवगाहना हो जाती है। द्वीन्द्रियादिक प्रायः तिर्यक्र लोक-स्थायी होते हैं इसलिये यहां तिर्यक्रलोक का ग्रहण किया गया है। नहीं तो जो द्वीन्द्रिय जीव अधोलोक
९९०
છે તે શરીર સહિતના તૈજસ શરીરની અવગાહનાને વિચાર કરાતા નથી નહીં તે ભવનપતિ આદિકાની જધન્ય અવગાહના આગળ જે અંગુલના અસ`ખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ કહી છે તેની વિરૂદ્ધ આ કથન જશે કારણ કે ભવનપતિ આદિકાનુ શરીર પ્રમાણે સાત આદિ હાથનુ કહ્યું છે. તેથી મહાકાયવાળા દ્વીન્દ્રિય જીવ પણ જયા૨ે પેાતાના સમીપવતી પ્રદેશમાં એકેન્દ્રિય આદિની પર્યાયે ઉત્પન્ન थाय छे. ત્યારે પણ તેની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગની હોય છે એમ જાણવું, તથા ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તિય ગ્લાકથી લેાકાન્ત જેટલી હાય છે, એટલે કે તિર્યંગ્ લાકથી જેટલા અધેાલેાકાન્ત અથવા ઉધ્વલેાકાન્ત છે એટલા પ્રમાણની શરીર અવગાહના થાય છે પ્રશ્ન—દ્વીન્દ્રિય જીવને આવડી મેાટી અવગાહના કેવી રીતે થાય છે ? ઉત્તર — દ્વીન્દ્રિયજીવ એકેન્દ્રિયામાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને એકેન્દ્રિયજીવ સકળલાકન્યાપી છે. તેથી જ્યારે તિય ગૂલાકમાં રહેલા કાઇ દ્વીન્દ્રિયજીવ ઉલાકના અન્તમાં અથવા અધેાલાકના અન્તમાં એકેન્દ્રિય પર્યાયે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે ત્યારે મારાંતિક સમુદૂધાતને પ્રભાવે વિનિગ`ત તેજસ શરીરની એટલી મેાટી અવગાહના થઈ જાય છે. દ્વીન્દ્રિય આદિ સામાન્ય રીતે તિય ગૂલેક–સ્થાયી હોય છે તેથી અહીં તિય ગૂલાક ગ્રહણ કરાયેલ છે. નહીં' તે! જે દ્વીન્દ્રિય જીવા અધાલેાકના એક દેશમાં
-
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1010

९९१
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
खेत्ते, उडूं जाव अच्चुओ कप्पो । एवं जाव आरणदेवस्स अच्चयदेवस वि एवं चेव' 'नवरं उडूं जाव सगाई विमाणाई ।' इति । एते यावच्छन्द ग्राह्याः प्रज्ञापनासूत्रस्यैकविंशतितमपदोक्त आलापकाः । एषां व्याख्या - - " जीवस्स णं भंते' इत्यादि । 'जीवस्स णं' जीवस्य खलु = नैरयिकत्वादिविशेषणाऽविवक्षायां सामान्यतः संसारिणः प्राणिनः खलु 'मारणंनिय समुग्धारणं समोहयस्स' मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतस्य 'तेयासरीरस्स' तैजसशरीरस्य 'के महालिया ' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? भगवानाह - - हे गौतम ! 'सरीरप्यमाणमित्ता' शरीरप्रमाणमात्रा विक्वं भवाहलेणं' विष्कम्भवाहल्येन =विष्क म्भव बाहल्यं च विष्कम्भवाहल्यम्, तेन विष्कम्भेण बाहल्येन चेत्यर्थः । तत्र विष्कम्भउदरादिविस्तारः, बाहल्य मुरः पृष्ठस्थूलदा । तथा - 'आयामेणं' आयामेन = के एकदेश में तथा उर्ध्वलोक के एक देशभूत पण्डकवन आदि स्थानों में रहते हैं उनकी अपेक्षा तेजस शरीर की अवगाहना अधिक भी होती है। इसी प्रकार तेइन्द्रिय जोव की और चौइन्द्रिक जीव के तैजस शरीर की अब - गाहना जानना चाहिये । 'नेरइयस्स णं भंते ! मारणांतिसमुग्धाएणं समोहयस तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहना पण्णत्ता' गोयमा । सरीरप्पमाणमिन्ता विष्कंभ बाहल्लेणं, आयामेणं जहण्णेणं साइरेगं जोयणसहसं हे भदंत ! मारणांतिक समुद्धात से समवहत-युक्त नारक के तैजस शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई है ? हे गौतम! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा शरीर प्रमाण और आयाम को अपेक्षा जघन्य अवगाहना कुछ अधिक एक हजार योजन प्रमाण कही गई है। इसका तात्पर्य यह है कि बलयामुख आदि जो चार पाताल कलश हैं उनकी प्रत्येक की अवगाहना एक२ लाख योजन की है तथा इनकी ठिक्करिका- ठीकरी हैं वे प्रत्येक मोटाई તથા ઉલેાકના એક દેશરૂપ પડકવન આદિ સ્થાનામાં રહે છે તેમની અપેક્ષાએ તેજસશરીરની અવગાહના વધારે પણ હેાય છે. એ જ પ્રમાણે તેઇન્દ્વિજીવેાની અને ચતુરિન્દ્રિયજીવાની તૈજસ શરીરની અવગાહના समन्न्वी 'नेरइयस्स णं भंते मारणांतिसमुग्धाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहना पण्णत्ता ? गोधमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विष्कभवाहल्लेणं, आयामेणं जहण्णेणं साइरेगं जोयणसहस्सं' हे महांत ! भारणांति समुद्घातथी युक्त नाम्ना तेन्स શરીરની અવગાહના કેટલી કહી છે? હું ગૌતમ ! વિષ્ફભ અને બાહુલ્યની અપેક્ષાએ શરીરપ્રમાણ અને આયામની અપેક્ષાએ જઘન્ય અવગાહના એક હજાર ચેાજન પ્રમાણ કરતાં ઘેાડી વધારે કહી છે. તેનું તાત્પ નીચે પ્રમાણે છે–વલ યામુખ આદિ જે ચાર પાતાલકલશ છે તે પ્રત્યેકની અવગાહના એક એક લાખ ચેાજનની છે. અને તેમની જે ઠીકરીએ છે તે પ્રત્યેકની જાડાઈ એક એક હજાર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1011

समवायाङ्गसूत्रे
दैर्येण 'जहन्नेणं' जघन्यतः 'अंगुलस्स असंखेज्जइभागे' अगुलस्यासंख्येयभागः= अर्जुलासंख्येयभागप्रमाणा । 'उकोसेणं' उत्कर्षतः 'लोगताओ लोगते' लोका. न्ताल्लोकान्तः ऊर्ध्वलोकान्तादधोलोकान्तः, अधोलोकान्तात् ऊर्ध्वलोकान्तो यावत् तावत्प्रमाणा शरीरावगाहना । 'एगिदियस्स णं भंते !' एकेन्द्रियस्य ख लु भदन्त ! 'मारणंतियसमुग्धा एण समोह यस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरा. वगाहना ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा ! एवं चेव' हे गौतम ! एवमेव. अर्यात विष्कम्भवाहल्येन शरीरप्रमाणमात्रा, आयामेन जघन्यतोऽजुलासंख्येयभागप्रमाणा। उत्कर्षतो लोकान्ताल्लोकान्तः अधोलोकादारभ्य ऊर्ध्वलोकान्तः ऊर्ध्वलोकान्तादारभ्य अधोलाकान्तो यावत्तावत्प्रमाणा । इयं सूक्ष्मस्य बादरस्य चैकेन्द्रियस्य भवति, नान्यस्य, असंभवात्, सूक्ष्मबादराश्चै केन्द्रियाः समस्तेऽपि लोके वर्तन्ते नेतरे । में एक२ हजार योजन की हैं। इन कलशों के तीन भाग हैं। एक भाग नीचेका है, दूसराभाग मध्य का है और तीसरा भाग ऊपर का है। नीचे का जो भाग है वह जल से परिपूर्ण है। मध्य का भाग वायु से और ऊपर का भाग वायु और पानी इन दोनों के आने जाने का स्थान है। जिस समय कोई पातालकलश समीपवर्ती नारक कि जो सीमन्तक आदि नरकावास में स्थित है अपनी आयु के क्षयसे जब नरकावास से निकल कर पातालकलश के बीच में दूसरे अथवा तीसरे त्रिभाग में मत्स्य की पर्याय से उत्पन्न होता है तब वह एक हजार योजन प्रमाण मोटाई वाली उस पातालकलश की ठिकरिका-को भेद करके वहां उत्पन्न होता है। उस समय उस नारक जीव के मारणांतिक समुद्धात के वश से बहिनिर्गत तैजसशरीर की अवगाहना जघन्य से इतनी बड़ी होती है। યોજનની છે તે કલશોના ત્રણ ભાગ છે-નીચેનો ભાગ, મધ્યનો ભાગ અને ઉપર ભાગ. નીચેનો જે ભાગ છે તે પાણીથી ભરેલો છે, મધ્ય ભાગ વાયુથી ભરેલો છે અને ઉપરને ભાગ વાયુ અને પાણીને આવવાનું તથા જવાનું સ્થાન છે. સીમન્ડક આદિ નારકાવાસોમાં રહેલ પાતાલકલશ સમીપવતી નારકી જીવ જ્યારે તેના આયુષ્યનો ક્ષય થાય છે ત્યારે નરકાવાસમાંથી નીકળીને પાતાળ કલશની વચ્ચે બીજા અથવા ત્રીજા વિભાગમાં મલ્યની પર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેઓ એક હજાર યોજન પ્રમાણ જાડાઈવાળી તે પાતાળકલશેની ઠીકરીઓને ભેદીને ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે તે વખતે તે નારકજીવના મારણાંતિક સમુદ્રઘાતના કારણે બહિनित शरीरनी अवमाउना धन्यनी अपेक्षा मेटक्षी मोटी थाय छ. 'उकोसेणं जाव अहे सत्तमापुढवी' Greनी अपेक्षा ते ना२४ीन तेरस शरीरनी ११॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1012

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९९३ ततो यदा सूक्ष्मवादरो वा एकेन्द्रियोऽधोलोकान्तार्श्वलोके, ऊर्ध्वलोकान्ता दधोलोके वा सूक्ष्मत या वादरतयावोत्पतुमिच्छति, तदा सः अधोलोकान्तस्थि • उर्वलोके सूक्ष्मतया बादरतया उत्पद्यते, ऊर्ध्वलोकान्तस्थितोऽधोलोके च । तदा तस्य मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य यथोक्तप्रमाणातैजसशरीरावगाहना भवति । 'उक्कोसेणं जाव अहे सत्तमा पुढवी' उत्कृष्ट से उस नारकी के तैजसशरीर की अवगाहना नीचे सप्तम पृथिवीतक होती है। तिर्यकरूप में स्वयंभूरमणसमुद्रपर्यंत होती है, और ऊर्ध्व में पंडकबन में जो पुष्करिणियां हैं वहांतक होती है। तेजस शरीर की इतनी अवगाहना उस नारक जीव की होती है जो सप्तमपृथिवी में वर्तमान हो और वह स्वयंभूरमणपर्यंत या पंडकवन की पुष्करिणी पर्यन्त मारणांतिक समुद्धात करके वहां मत्स्य की पर्याय से उत्पन्न हो जाता हो। 'पंचेदियतिरिक्ख जोणियस्स णं भंते मारणांतिसमुग्घा. एणं समवयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णत्ता' प्रश्नहे भदंत ! पंचेन्द्रिय तिर्यंच के मारणांतिक समुद्धात के वश से बहिर्निर्गत तैजस शरीर की कितनी बडी अवगाहना होती है ? गोयमा! जहा वेइंदियसरीरस्स' उत्तर-हे गौतम! जितनी अवगाहना दो इन्द्रिय जीव के तैजसशरीर की कही गई है उतनी ही अवगाहना पञ्चेन्द्रियतिर्य व के तैजस शरीर की जाननी चाहिये। प्रश्न-मारणांतिक समुद्धात करते समय मनुष्य के तैजस शरीर की अवगाहना कितनी बडी कही गई है ? उत्तरહના નીચે સાતમી પૃથ્વી સુધીની હોય છે. તિર્યકરૂપે સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્ર સુધીની હોય છે, અને ઉર્ધ્વમાં પડકવનમાં પુષ્કરિણિ સુધીની હોય છે. તેજસ શરીરની એવડી અવગાહના તે નારકા જીવની થાય છે કે જે સાતમી પૃથ્વીમા રહેલી હોય અને જે નારકીજીવ સ્વયં ભુરમણ સુધી અથવા પંડકવનની પુષ્કરણ સુધી મારણાંતિક समुद्धात शने त्यो भत्स्यनी पर्याये उत्पन्न य त हाय छे. 'पंचेंदियतिरिक्खजोणियस्स णं भंते मारणांति समुग्याएणं समवयस्स तेयासरीरस्स के महालिया सरीरोगाहणा पण्णता? प्रश्न-डे सहनत! पथेन्द्रिय तिययना મારણાંતિક સમુદ્રઘાતને કારણે બહાર નીકળેલ શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી डाय छ ? उत२-गोयमा !जहा बेइंदियसरीरस्स' हे गौतम ! मेन्द्रिय सपना તૈજસશરીરની જેટલી અવગાહના કહી છે એટલી જ અવગાહના પંચેન્દ્રિય તિર્યચના તેજસ શરીરની જાણવી. પ્રશ્ન–હે ભદંત ! મારણાંતિક સમુદ્રઘાત કરતી भनुष्यना ते शनी अवाना प्रमाण मा डाय छ ? उत्त२-'समयखे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1013

९९४
समवायाङ्गसूत्रे 'जाव' यावत्- 'पुढवी आउ तेउवाउ-वणस्सइकाइयस्स'पृथिव्यप्तेजो वायुवनस्पतिकायिकस्य-पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्वतिकायादीनामेकेन्द्रियाणामपि मारणान्तिक समुद्घातेन समवहतानां तैजसशरीरावगाहना एवमेव विज्ञेया। 'बेइंदियस्स णं भंते' द्वीन्द्रियस्य खलु भदन्त ! मारणंतियसमुग्याएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महतो 'सरीरोगाहणा पणत्ता' शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं' हे गौतम ! शरीरप्रमाणमात्रा विष्कम्भवाहल्येन । 'आयामेणं' आयामेन ‘जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे' जघन्यतोऽङ्गुलस्यासंख्येयभागः= 'समयखेत्ताओ लोगंतो' समय क्षेत्र से लोकान्त-प्रमाण तैनसशरीर की अवगाहना कही गई है तात्पर्य-इसका यह है कि मनुष्य क्षेत्र में वर्तमान मनुष्य जब उर्ध्वलोक के अन्त में अथवा अधोलोक के अन्त में एकेन्द्रिय जीवों की पर्याय से सूक्ष्म अथवा बादररूप में उत्पन्न होता है उस समय मारणांतिक समुद्रात के वशवर्ती हुए उसके तैजस शरीर की अवगाहना उर्ध्वलोकान्त प्रमाण अथवा अधोलोकान्तप्रमाण हो जाती है। प्रश्न-हे भदंत ! मारणांतिक समुद्धात के वशवर्ती बने हुए असुरकुमार के तैजस शरीर की अवगाहना कितनी बड़ी होती है ? उत्तर हे गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा शरीर प्रमाण एवं आयाम लंवापन की अपेक्षा जघन्य अवगाहना तैजसशरीर की अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। यह अवगाहना इस प्रकार से होती है-यह देव जब अपने आभरण कुंडल आदि में स्थित मणिरत्न आदिकों में अत्यंत लोलुप होता है और उसी प्रकार के अध्यवसाय से इसका चित्त रँगा रहता है-तब यह उन्हीं अपने शरीर ताओ लोगंतो' समयक्षेत्रनी अपेक्षा सोन्तप्रभा स शरीरनी शाडना ही છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં રહેલ મનુષ્ય જ્યારે ઉર્વલોકાન્તમાં કે અધે લોકાન્તમાં એ કેન્દ્રિયજીવની પર્યાયે સૂક્ષ્મ અથવા બાદરરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે મારણાંતિક સમુદ્રઘાતથી યુકત તેના તેજસ શરીરની અવગાહના ઉદ્ઘલકાન્ત પ્રમાણુ અથવા અધિકાન્ત પ્રમાણુ થઈ જાય છે. પ્રશ્ન-હે ભદંત ! મારણાંતિક સમુદૃઘાતથી યુકત બનેલા અસુરકુમારના તેજસશરીરની અવગાહના કેટલા પ્રમાણની હોય છે ? ઉત્તર– ગૌતમ ! વિષ્કભ અને બાહુલ્યની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણે અને આયામની અપેક્ષાએ તૈિજસશરીરની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોય છે. અવગાહના આ પ્રમાણે થાય છે–તે દેવે જ્યારે પિતાનાં કુંડળ આદિ આભૂષણોમાં જડેલ મણિ રત્ન આદિકામાં અત્યંત લોલુપ બને છે,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1014

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
९९५
जघन्या तेजसशरीरावगाहनाऽङ्गुला संख्येयभागप्रमाणा । इयमवगाहना तदा भवति, यदाऽपर्याप्तो द्वीन्द्रियोऽङ्गुलासंख्येयभागप्रमाणौदारिकशरीरः स्वसमीपवर्त्तिप्रदेशे एकेन्द्रियादित योत्पद्यते । अथवा यस्मिन् शरीरे स्थितः सन् जीवो मारणान्तिकसमुद्धातं करोति, तस्मात शरीरात मारणान्तिकसमुद्धातवशाद् वहिर्विनिर्गततैजसशरीरस्य आयामविष्कम्भविस्तारैरवगाहना चिन्त्यते, न तु तच्छरीरसहितस्य अन्यथा भवनपत्यादेर्जघन्यतो वक्ष्यमाणमङ्गुलासंख्येयभागत्वं विरुध्येत । भवनपस्थ आभरणों में पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीव होकर उत्पन्न हो जाता है। उस समय इसके तैजस शरीर की अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। तथा उत्कृष्ट अवगाहना 'अहे जाव तच्चाए पुढवीएहेट्ठिल्ले चरिमंते' तृतीयपृथिवी के चरमान्त से लेकर तिर्यग स्वयंभूरमणसमुद्र का बाह्य वेदिकान्त प्रमाण और ऊपर में ईषत्प्रागभारा पृथिवी पर्यन्तप्रमाण होती है। यह तैजस शरीर की अवगाहना इस प्रकार से जाननी चाहिये - मानों कोई असुरकुमार देव किंचित् कार्य के वश से तृतीयपृथिवी संबंधी नीचे के आखिरी भाग में गया और वहां वह अपनी आयु के क्षय होते ही मर गया तो उस समय मारणांतिक समुद्धात से समवहतयुक्त उसके शरीर - तैजस शरीर की उत्कृष्ट अवगाहना तिर्यक स्वयंभूरमण समुद्र की बाह्यवेदिका के अन्तभाग प्रमाण होगी और यदि वह ऊपर में उत्पन्न होगा तो ईषत्प्राग्भारा पृथिवी के अन्तभाग प्रमाण उस के शरीर की अवगाहना होगी । अर्थात् वह वहां पृथ्वीकायिक रूप से અને તે પ્રકારની પ્રવૃત્તિમાં તેમનું ચિત લીન રહે છે ત્યારે તેએ પોતાના એજ શરીરસ્થ આભરણેમાં પૃથ્વીક યિક એકેન્દ્રિય જીવરૂપે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. ત્યારે તેમના તેજસશરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોય છે. तथा उत्ऱृष्ट अवगाहना 'अहे जाव तच्चाए पुढवीए हेठिल्ले चरिमंते' श्री પૃથ્વીના ચરમાન્તથી લઇને તિગ્રસ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની બાહ્ય વેદિકાન્તપ્રમાણ અને ઉપરની તરફ ઇષપ્રાગ્ભારા પૃથ્વી પ્રમાણ થાય છે. આ તેજસ શરીરની અયગાહનાનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-ધારા કે કાઇ અસુરકુમારદેવ કોઈ કાયવશાત્ ત્રીજી પૃથ્વીના નીચેના ચર્માન્તભાગમાં ગયા હોય અને ત્યાં તે પેાતાના આયુના ક્ષય થતાં મરણ પામે તે તે સમયે મરણાંતિક સમુદ્ધાતથી યુકત તેના તેજસ શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તિ; સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની બાહ્યવેદિકાના અન્તભાગ પ્રમાણ થશે. અને જે તે ઉપરના ભાગમાં ઉત્પન્ન થાય તે તેના તેજસ શરીરની અવગાહના ઇજાગૂભારા પૃથ્વીના અન્તભાગ પ્રમાણ થશે. એટલે કે તે ત્યાં પૃથ્વીકાયિકરૂપે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. એ જ પ્રમાણે માણાંતિક સમુદ્ઘાતથી યુકત
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1015

समवायाङ्गसूत्रे त्यादिशरीराणां सप्तादिहस्तप्रमाणत्वात् । ततो महाकायोऽपि द्वीन्द्रियो यदास्वसमीपर्तिनिदेशे एकेन्द्रियादितयोत्पद्यते, तदाऽप्य लासंख्येयभागममाणा वेदितव्या । तथा-'उक्कोसेणं तिरियलोगाओ लोगंतो' उत्कर्षेण तिर्यग्लोकालोकान्तः । अयं भाव:-तिर्यग्लोकादधोलोकान्त अवलोकान्तो वा यावान् भवति, तावत्प्रमाणा शरीरावगाहना विज्ञेया । एतावत्प्रमाणा शरीरावगाहना कथं भवतीत्युच्यते-इहद्वीन्द्रिया एकेन्द्रियेष्वप्युत्पद्यन्ते, एकेन्द्रियाश्च सकललोकव्यापिनः । ततो यदा तिर्य ग्लोकस्थितो द्वीन्द्रियः ऊर्ध्वलोकान्तेऽधोलोकान्ते वा एकेन्द्रियतया समुत्पद्यते, तदा भवति तस्य मारणान्तिकसमुद्धातसमवहतस्य तथोक्तप्रमाणा तैजसशरीरावगाहना द्वीन्द्रियादयः प्रायस्तिर्यग्लोकस्थायिनो भदन्तीतितिर्यग्लोकग्रहणं कृतम्। अन्यथा अधोलोकैकदेशेऽप्यधोलोकग्रामादौ, ऊर्ध्वलोकैकदेशेऽपि पण्डकवनादौ द्वीन्द्रियाः संभवति । तदपेक्षयाऽतिरिक्ताऽपि तैजसशरीरावगारना द्रष्टव्या । 'एवं तिचउरिदियस्स' एवं त्रिचतुरिन्द्रियस्य अनेन प्रकारेणैव त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियशरी. रावगाहना द्रष्टव्या । 'नेरइयस्स णं भने' नैरयिकस्य खलु भदन्त ! 'मारणं. तियसमुग्धारण समोहयस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं' हे गौतम ! शरीरप्रमाणमात्रा विष्कम्भवाहल्येन । 'आयामेणं' आयामेन 'जहन्नेणं साइरेगं जोयणसहस्सं' जघन्यतः सातिरेक योजनसहस्रम्, अयं भावः-इह वलयामुखादयश्चत्वारः पातालकलशाः लक्षयोजनावगाहसहस्रयोजनबाहल्यठिकरिकाः । तेषामधस्त्रिभाग उदकपूर्णः, मध्यस्त्रिभागो वायुपूर्णः, उपरितनस्त्रिभगो वायूदकयोरुत्सरणापसरण - धर्मः। तत्र यदा कश्चित् सीमन्तकादिषु नरकेन्द्राकेषु वर्तमानो नैरयिकःपातालकलशसमीपवर्ती च स्वायुः क्षयान्निःसृत्य आपातालकलशकुड यं योजनसहस्रः बाहल्यं संभिद्य पातालकलशमध्ये द्वितीये तृतीये वा त्रिभागे मत्स्यतयोत्पद्यते, उत्पन्न हो जाता है। इसी तरह से मारणांतिक ससुद्धात के वशवतीं बनने पर स्तनित कुमार आदि नौ भवनपतियों के तैजसशरीर की अवगाहना का प्रमाण जानना चाहिये । तथा व्यन्तर, ज्योतिषिक, सौधर्म और ईशानकल्पके देवों के तेजसशरीर की अवगाहना का प्रमाण जब वे मारणांतिक समुद्धात के वशवर्ती होते हैं इसी तरह से जानना चाहिये। प्रश्न-हे भदंत! બનેલ નિતકુમાર આદિ ભવન પતિના તેજસ શરીરની અવગાહના સમજવી. તથા ય તર, તિષિક, સૌધર્મ અને ઈશાનક૯૫માંના દેવે જ્યારે મારણાંતિક સમુદ્રઘાતથી યુકત થાય છે ત્યારે તેમના તૈજસ શરીરની અવગાહનાનું પ્રમાણ પણ એજ પ્રમાણે સમજી લેવું. પ્રશ્નહે ભદત ! મારણાંતિ સમુદુઘાતને સમયે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1016

९९७
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् तदा भवति तस्य नैरयिकस्य मारणान्तिकसमुद्धातसमवहतस्य सातिरेकसहस्र. योजनप्रमाणा जघन्या तैजसशरीरावगाहना । 'उक्कोसेणं जाव अहे सत्तमापुढवी' उत्कर्षेण यावद्धः सप्तमापृथिवी, 'तिरियं जाव सयंभूरमणे समुद्दे' तिर्यग् यावत् स्वयम्भूरमणः समुद्रः, 'उडुं जाव' ऊर्ध्वं यावत् 'पंडगवणे पुक्खरणीओ' पण्डकवने पुष्करिण्यः, अयं भावः-अधः सप्तमपृथिव्या आरभ्य तिर्यग् यावत्स्वयंभूरमणसमुद्रपर्यन्तं ऊर्ध्वं यावत्पण्डकवने पुष्करिण्यश्च, तावत्प्रमाणा नैरयिकस्य तैजसशरीरावगाहना । इयमवगाहना तदा भवति, यदाऽधः सप्तमपृथिवीनारकः स्वयम्भूरमणसमुद्रपर्यन्तं पण्डकवनपुष्करिणीपर्यन्तं च मारणान्तिकसमुद्धातेन तैजसशरीरं समवहत्य मत्स्यतयोत्पद्यते । इति । तथा 'पंचिंदियतिरिक्खजोणियस्स णं भंते' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकस्य खलु भदन्त ! 'मारणंतियसमुग्धारण समवयस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य 'तेयासरीरस्स' तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा ! जहा बेइंदियसरीरस्स' यथा द्वीन्द्रियशरीरस्य । हे गौतम ! यथा द्वीन्द्रियजीवस्य तैजसशरीरावगाहना उक्ता, तथैवाऽत्राऽपि विज्ञेया। 'मणुस्सस्स णं भंते' मनुष्यस्य खलु भदन्त ! 'मारणंतियस मुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरवगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा!' हे गौतम ! 'समयखेत्ताओ' समयक्षेत्रात्-मनुष्यक्षेत्रात् 'लोगंतो' लोकान्तः । अयं भावः-समयक्षेत्रे वर्तमानो मनुष्यो यदा ऊर्ध्वलोकान्ते वा एकेन्द्रियेषु सूक्ष्मतया बादरतयावोत्पत्तुमिच्छति, तदा तस्य मारणान्तिक समुद्धातेन समवहतस्य ऊर्ध्वलोकान्तप्रमाणाऽधोलोकान्तप्रमाणा वा तैजसशरीरावगाहना भवति । 'असुरकुमारस्स णं भंते' असुरकुमारस्य खलु भदन्त ! 'मारणंतिपसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'सरीरप्पमाणमित्ता' शरीरममाणमात्रा विखंभवाहल्लेणं' विष्कम्भबासनत्कुमार कल्प के देवों के तैजस शरीर की अवगाहना जब वे मारणांतिक-समुद्धात के वशवर्ती होते हैं कितनी बडी कही गई है ? उत्तरहे गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा वह शरीरप्रमाण कही गई है। સનકુમાર કલ્પના દે ના તેજસશરીરની અવગાહના કેટલી મોટી હોય છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ! વિન્કંભ અને બાહલ્યની અપેક્ષાએ તે અવગાહના શરીર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1017

९९८
समवायाङ्गसूत्रे
हल्येन । 'आयामेणं' आयामेन 'जहन्नेणं' अंगुलस्स असंखेज्जइभागे' जघन्यतोऽङ्गुलस्यासंख्येयभागः । असुरकुमारस्य मारणान्तिकसमुद्धातवशात् अङ्गुला संख्येभागप्रमाणा तैजसशरीरावगाहना भवति । इयमवगाहना एवं विज्ञेया- अयं हि यदा स्वाभरणकुण्डलादिस्थित मणिरत्नादिगृध्नुतया तदध्यवसितचित्तस्तेष्वेव स्वशरीरस्थाभरणेषु पृथिवी कायिकै केन्द्रियजीवी भूत्वा समुदपद्यते, तदा भवति तस्याङ्गुला संख्ये य भागप्रमाणा शरीरावगाहना । तथा 'उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'अहे जाव तच्चाए पुढ़वीए हेट्ठिल्ले चरिमंते' अधोयावत् तृतीयस्याः पृथिव्या अध स्तनश्चरमान्तः, तिरियं जाव सयंभूरमणसमुदस्स बाहिरिल्ले वेइयंते' तिर्यगू यावत् स्वयंभूरमणसमुद्रस्य बाह्यो वेदिकान्तः 'उड्डे जाव इसिप्पभारा पुढवी ' ऊर्ध्वं यावदीषत्प्राभारापृथिवी । इयं शरीरावगाहनैवमवगन्तव्या - यदा खलु असुरकुमारो देवः किंचित् कार्यंवशात् तृतीयस्याः पृथिव्याः अधस्तनं चरमान्तं गतः, तत्र कथमपि स स्वायुः क्षयान्प्रियते, तदा तस्य मारणान्तिकसमुद्धात समवहता उत्कृष्टा तैजसशरीरावगाहना तिर्यकस्वयंभूरमणसमुद्र बाह्य वेदिकान्तप्रमाणा उर्ध्वमीषत् प्रारभाराभिधपृथ्वीपर्यन्तप्रमाणा वा भवति । तत्रायं पृथ्वीकायिकतयोत्पद्यते इति भावः एवम् = अनेन प्रकारेणैव 'जाव' यावत् 'थणियकुमारो' स्तनितकुमारः=असुरकुमारातिरिक्तानां स्तनितकुमार पर्यवसानानां नवानां भवनपति - देवानामपि मारणान्तिकसमुद्धातसमवहता तैजसशरीरावगाहना विज्ञेया ! तथा 'वाणमंतर जोइसिय सोहम्मीसाणगा य एवं चेव' व्यन्तरज्योतिषिकसौधर्मेशान काश्चैवमेव- एतेषामपि देवानां तैजसशरीरावगाहना पूर्वोक्तरीत्यैव विज्ञेया । 'सणंकुमारदेवस्स णं मंते' सनत्कुमारदेवस्य खलु भदन्त ! मारणंतियसमुग्धापूर्ण समोहयस्स' मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहतस्य 'तेयासरीरस्स' तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा' हे गौतम ! 'सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं' शरीरममाणमात्रा विष्कम्भबाहल्येन 'आयामेणं' आयामेन 'जहन्नेण अंगुलस्स असंखेज्जइभागे' जघन्यतो ङ्गुलस्यासंख्येयभागः = अङ्गुला संख्ये य भागप्रमाणा जघन्या तैजसशरीरावगातथा आयाम की अपेक्षा वह जघन्यरूप से अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण कही गई है। इस विषय में इस प्रकार से जानना चाहिये
शंका -- सनत्कुमार आदि कल्पों के देव स्वभाव से एकेन्द्रिय और विकलेन्द्रिय जीवों में उत्पन्न नहीं होते हैं। दूसरे स्वर्गतक के देव ही इन પ્રમાણ કહી છે. આયામની અપેક્ષાએ તે જઘન્યની અપેક્ષાએ અગુલના અસંખ્યા તમાં ભાગ પ્રમાણ કહી છે. તે વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે—
શંકા-સનત્કુમાર આદિ કલ્પાના દેવા સ્વભવના સ્વભાવથી એકેન્દ્રિય અને વિકલેન્દ્રિય જીવામાં ઉત્પન્ન થતાં નથી. ખીજા દેવલાક સુધીના દેવા જ તે જીવામાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1018

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् हनेत्यर्थः। इदमत्रबोध्यम्-सनत्कुमारादरभ्य सहस्रारपर्यत्ता देवाहि स्वभवस्वाभाव्यादेकेन्द्रियेषु विकलेन्द्रियेषु वा नोत्पद्यन्ते, किन्तु तिर्यपञ्चेन्द्रियेषु मनुष्येषु वा समुत्पद्यन्ते, तदा कथमेतेपामगुलासंख्येयभागप्रमाणा तैजसशरीरावगाहना संभवति? इतिचेत्, उच्यते-यदा हि सनत्कुमारादयो देवा मन्दरादिपुष्करिणीषु जलावगाहं कुर्वन्तः स्वायुः क्षयात् तत्रैव समीपवर्तिप्रदेशे मत्स्यतयोत्पद्यन्ते, तदा तेषामजुलासंख्येयभागपमाणायास्तेजसशरीरावगाहनायाः संभवात् । अथवा--कश्चिद्देवः पूर्वभवसम्बन्धिनी मनुष्यस्त्री मनुष्येणोपभुक्तामुपलभ्य गाढानुरागादिहागत्य तां परिष्वजते, परिष्वज्य च तया सह ग्राम्यधर्ममाचरन् कदाचित् स्वायुःक्षयं प्राप्नोति, जीवों में उत्पन्न होते हैं। सनत्कुमार आदि कल्पों के देव तो तिर्यक पंचेन्द्रियों में अथवा मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं अतः जब ऐसी बात है तो फिर उनके तैजसशरीर की अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण कैसे संभवित हो सकती है। उत्तर-जिस समय सनत्कुमार आदि कल्पों के देव मन्दराचल आदि की पुष्करणियों में जलावगाह-जलक्रीडा करते हैं उस समय यदि उनकी भुज्यमान आयु समाप्त हो गई होती है तो वे वहीं पर किसी समीपवर्तीप्रदेश में मत्स्य की पर्याय से उत्पन्न हो जाते हैं। उस समय उनके तैजस शरीर की अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। अथवा कोई देव अपनी पूर्वभव की मनुष्य स्त्री को किसी दूसरे मनुष्य द्वारा उपभुक्त होती हुई देख करके उसके पास जब पूर्वभवीय गाढ अनुराग के वशवर्ती होकर आता है और
आलिङ्गन आदि पूर्वक उसके साथ कामकेलि में रत हो जाता है ऐसी स्थिति में पडे हुए उस देव की यदि कदाचित् भुज्यमान आयु समाप्त
ઉત્પન્ન થાય છે. સનસ્કુમાર આદિ કલપના દેવો તો તિયફ પંચેનિદ્રામાં અથવા મનુષ્યોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જો આ પ્રમાણે વાત છે તો તેમના તૈજસ શરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ કેવી રીતે સંભવી શકે ? ઉત્તરજ્યારે સનસ્કુમાર આદિ કલ્પના દે મદરાચલ આદિની પુષ્કરણિયમાં જલક્રીડા કરતા હોય ત્યારે તેમને ભોગવવાનું આયુષ્ય પૂરું થઈ જાય તો તેઓ ત્યાં જ કોઈ સમીપના પ્રદેશમાં માસ્યની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે સમયે તેમના તૈજસ શરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ થાય છે. અથવા કોઈ દેવ પિતાના પૂર્વભવની મનુષ્ય સ્ત્રીને કોઈ અન્ય પુરુષ દ્વારા સેવાતી જોઈને, પૂર્વભવના ગાઢ અનુરાગને અધીન થઈને તે સ્ત્રીની પાસે જાય છે અને આલિંગન આદિ સહિત તેની સાથે કામક્રિડામાં લીન થઈ જાય છે. આવી સ્થિતિમાં રહેલ દેવનું
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1019

१०००
समवाया सूत्र तदा स तस्या गर्भे पूर्वपुरुषोप्तवीर्ये समुत्पद्यते. तदानीमपि तस्याजलासंख्येय भागतेजसशरीरावगाहनायाः संभवात् । तथा 'उकोसेणं' उत्कर्पत: 'अहे जाव महापातालाणं दोचेतिभागे' अधो यावत् महापातालानां द्वितीयस्त्रिभागः, 'तिरियं जाव सयंभूरमणसमुद्दे' तिर्यग्यावत् स्वयंभूरमणसमुद्रः, ‘उड्ड जाव अच्चुओ कप्पो' उर्ध्व यावदच्युतः कल्पः । इदमिहावगन्तव्यम्-सनत्कुमारादि देवानामन्यदेवस्य निश्रया अच्युतकल्पं यावद्गमने भवति, तैजसशरीरावगाहना तावत्प्रमाणा । न च तत्र वाप्यादिषु मत्स्याः सन्ति, तत इइ तिर्य-मनुष्येषु तैरुत्पत्तव्यम् । तत्र यदा सनत्कुमारदेवोऽन्यदेवस्य निश्रया अच्युतकल्पं गतो भवति, तत्र च गतः सन् स्वायुः क्षयात् कालं कृत्वा तिर्यस्वयंभूरमणपर्यन्ते यदिवाऽधः पातालकलशानां द्वितीये विभागे वायूदकयोरुत्सरणापसरणभाविनि मत्स्यादितयोत्पद्यते, तदा भवति हो जावे तो वह पूर्वपुरुष के वीर्य से युक्त उसके गर्भ में जन्म धारण कर लेता है उस समय उसकी तैजस-शरीरावगाहना अंगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण संभवित होती है। तथा-उत्कृष्ट अवगाहना इस प्रकार से हैसनत्कुमार आदि कल्प के देव अन्यदेवों की सहायता से अच्युत कल्पतक जाते हैं तब वहां इनके तैजस शरीर की अवगाहना अच्युतकल्प प्रमाण होती है। वहां पर वांपियों आदि में मत्स्य नहीं हैं। इसलिये वे तो पंचेन्द्रिय तिर्यश्चों में या मनुष्यों में उत्पन्न होते हैं। जिस समय सनत्कुमार कल्प का देव किसी दूसरे देव की सहायता से अच्युतकल्प में चला जाता है और वहां यदि उनकी भुज्यमान आयु समाप्त हो जाती है तो वह मर कर तियक स्वयंभूरण समुद्र के अन्त में अथवा अधः पाताल कलशों के द्वितीय विभाग में मत्स्य आदि की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है। દેવગતિનું આયુષ્ય પૂરું થાય તો તે પૂર્વ પુરુષના વીર્યથી યુક્ત તે સ્ત્રીના ગર્ભમાં જન્મ ધારણ કરે છે. ત્યારે તેના તજસ શરીરની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ સંભવી શકે છે. તે દેવાની ઉત્કૃષ્ટ અવગ હના આ પ્રમાણે છેસનકુમાર આદિ કલ્પમાંના દેવ અન્ય દેવેની સહાયતાથી અચુત ક૯૫ સુધી જાય છે. ત્યારે ત્યાં તેમના તેજસ શરીરની અવગાહના અશ્રુતકલ્પ પ્રમાણ થાય છે. ત્યાં આગળ વાપીઓ વગેરેમાં મત્સ્ય હતાં નથી. તેથી તેઓ કાંતે પંચેન્દ્રિય તિર્થં ચોમાં અથવા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે સનકુમાર આદિ કલ્પના દે કોઈ બીજા દેવેની સહાયતાથી અશ્રુતક૯૫માં જાય છે, અને ત્યાં તેમનું દેવગતિનું આયુષ્ય પૂરું થઈ જાય છે તે તે મરીને તિર્યક સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રના અન્તમાં અથવા અધઃપાતાલકલશેના બીજા ત્રિભાગમાં મત્સ્ય આદિની પર્યાયે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1020

१००१
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् तस्य तिर्यगधो वा यथोक्तक्रमेण तैजसशरीरावगाहना । 'एवं जाव सहस्सारदेवस्स' एवं यावत्सहस्रारदेवस्य एवम् अनेन प्रकारेणैव यावत-सहस्रार देवस्यापि तैजसशरीरावगाहनाऽवगन्तव्या, यावच्छन्देन-माहेन्द्र-ब्रह्मलोक-लान्तक-महाशुक्रदे. वानामपि वक्तव्यता विज्ञेया । 'आणय देवस्स णं भंते' आनतदेवस्य खलु भदन्त ! 'मारणंतियसमुग्घाएणं समोहयस्स तेयासरीरस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य तैजसशरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पणत्ता' प्रज्ञप्ता ? 'गोयमा' हे गौतम ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभवाहल्लेणं' शरीरप्रमाणमात्रा विष्कम्भबाहल्येन । 'आयामेणं' आयामेन 'जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजइभागे' जघन्यतोऽगुलस्यासंख्येयभागः =अर्जुलासंख्येयभागप्रमाणा जघन्या तेजसशरीरावगाहना । ननु आनतादयोदेवा मनुष्येष्वेवोत्पद्यन्ते, मनुप्याश्च मनुष्यक्षेत्रेष्वेवेति कथमानतादीनामर्नुलासंख्येयभागप्रमाणातैजसशरीरावगा. उस समय उसके तिर्यक रूप में अथवा अधोरूप में यथोक्तक्रम के तैजस शरीर की अवगाहना होती है। इसी तरह से-सहस्रार कल्प के देवों के भी तेजस शरीर की अवगाहना जाननी चाहिये। यहां यावत् शब्द से माहेन्द्र. ब्रह्मलोक, लान्तक और महाशुक्र के देवों का ग्रहण हुआ है। सो इनके तैजसशरीर की भी अवगाहना इसी प्रकार से जाननी चाहिये । हे भदंत ! मारणांतिकसमुद्धात से समवहत हुए आनत देव के तेजस शरीर को अवगाहना कितनी बड़ी होती है ? उत्तर-हे गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा शरीर प्रमाण होती है तथा आयाम की अपेक्षा जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है।
शंका-आनतादिक देव मनुष्यों में ही उत्पन्न होते हैं और मनुष्य मनुष्यक्षेत्र में हो उत्पन्न होते हैं, फिर आनतादिक देवों की तैजसशरीराઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યારે તેના તિર્યક્રૂપમાં અથવા અધરૂપમાં આગળ કહ્યા પ્રમાણેના કમે તેજસ શરીરની અવગાહના થાય છે. સહસ્ર રક૯૫ના દેના તેજસ શરીરની અવગાહના પણ એ જ પ્રમાણે સમજવી. માહેદ્રા બ્રહ્મલેક, લાન્તક અને મહાશુક્ર કલ્પમાના તેજસ શરીરની અવગાહના પણ એ જ પ્રમાણે સમજવાની છે.
प्रश्न--3 महत! भारति समुद्धातथी युत मानत ५८५ना वना તૈજસ શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી હોય છે?
ઉત્તર--હે ગૌતમ! વિન્કંભ અને બાહલ્યની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ હોય તથા આયામની અપેક્ષાએ જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે.
શંકા-- આનત આદિ કલ્પના દે મનુષ્ય ગતિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે અને મનુષ્ય મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ ઉત્પનન થાય છે, તે આનત આદિના દેવને તૈજસ શરી
१२६
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1021

१००२
समवायाङ्गसूत्रे हना ? इतिचेदुच्यते इह मनुष्यक्षत्रे पूर्वसबन्धिनी मनुष्यस्त्रियं मनुष्येणोपभुज्यमानां कश्चनानतोदेवोऽवधिज्ञानतो दृष्ट्वा आसन्नमृत्युतया विपरीतस्वभावत्वात् , सत्वचरितवैचित्र्यात्, कर्मगतेरचिन्त्यत्वात्, कामवृत्तिमलिनत्वाच्च समुपजातचित्तसंक्षोभो गाढानुरागान्मनुध्यक्षेत्रमागत्य तां पूर्व द्वादशमुहूर्ताभ्यन्तरे मनुष्येणोपभुकां परिष्वज्य तया सह ग्राम्यधर्ममाचरन् कदाचित्कालं कृत्वा तस्याः स्त्रियोगर्भपूर्वपुरुषोप्तवीर्ये मनुष्यत्वेनोत्पद्यते, तदा तस्य मारणान्तिकसमुद्धातसमवहतस्य तैजसशरीरबगाहना अगुल के असंख्यातवें भागप्रमाण कैसे आपने कही है ? उत्तरमनुष्यक्षेत्र में अपनी पूर्वभव संबंधिनी मनुष्य स्त्री को अवधिज्ञान से किसी मनुष्य द्वारा उपभुक्त होती हुई देख करके कोई आनत देव कि जिसकी मृत्यु निकट है, जीवों के चरित्र की विचित्रता से स्वभाव में जिसके विपरीतता आ गई है, कर्मों की गति अचिन्त्य और कामवृत्ति की मलिनता के कारण जिसके चित्त में क्षोभ उत्पन्न हो गया है पूर्वभवीय गाढ अनु. राग के वशवर्ती होकर इस मनुष्यक्षेत्र में आ जावे और उस मनुष्यद्वारा उपभुक्त स्त्री को १२ मुहूर्त के भीतर २ पहिले आलिङ्गन कर उसके साथ कामक्रीडा में रत हो जावे, इस स्थिति में यदि उसका कदाचित् मरण हो जाता है तो वह उस स्त्री के गर्भ में कि जिसमें पहिले उस पुरुष का वीर्य पड चुका है मनुष्य की पर्याय से उत्पन्न हो जाता है। उस समय उसके मारणांतिक समुद्धात के वश से बहिर्निर्गत तैजस शरीर की अवगाहना રની અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ કેવી રીતે કહેવામાં આવે છે? ઉત્તર--અવધિજ્ઞાનની મદદથી પોતાના પૂર્વભવની મનુષ્ય સ્ત્રીને કોઈ મનુષ્ય દ્વારા સેવાતી જેઈને, આનત કલ્પમાને કોઈ દેવ કે જેનું મૃત્યુ નજીક આવી પહોંચ્યું છે (દેવગતિનું આયુષ્ય પૂરું થવા આવ્યું છે), જીવેના ચારિત્રના વિચિત્રતાથી જેના સ્વભાવમાં વિપરીતતા આવી થઈ છે. કર્મોની અચિત્ય ગતિ અને કામવૃત્તિની મલિનતાને ક રણે જેના ચિત્તમાં ભ ઉત્પન્ન થઈ ગયો છે, એ તે દેવ ગાઢ અનુરાગને અધીન થઈને આ મનુષ્યક્ષેત્રમાં આવે તે પુરૂષ દ્વારા સેવિત સ્ત્રીને બાર મુહુર્ત દરમિયાન આલિંગન આદિ દ્વારા સેવીને કામક્રીડામાં રત થઈ જાય અને એ સ્થિતિમાં જે તેનું કદાપિ મરણ થઈ જાય તે તે દેવ તે સ્ત્રીના ગર્ભમાં જેમાં પૂર્વે અન્ય પુરૂષનું વીર્ય દાખલ થઈ ચૂકયું છે–મનુષ્યની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે સમયે તેના મારણાંતિક સમુદ્ઘ ત સમયે તેના તૈજસ શરીરની અવગાહના १-आसन्नमृत्युतया इत्यत्रोक्तञ्च-"सत्त्वानां चरितं चित्रं, विचित्राकर्मणां गतिः ।
__ मलिनत्वं च कामानां, वृत्तिःपर्यंन्तदारुणा ।।१।।इति।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1022

भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम्
१००३
स्याङ्गुलासंख्येयभागपरिमिताऽवगाहना संभवति, 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'जाव अहोलोइयगामा' यावत् अधोलौकिकग्रामाः, 'तिरियं जाव मणुस्सखेत्ते' तिर्यग् यावन्मनुष्यक्षेत्रम्, 'उर्दू जाव अच्चुओ कप्पो' उर्वयावदच्युतः कल्पस्तावत्प्रमाणा उत्कृष्टा तैजसशरीरावगाहना ‘एवं जाव आरणदेवस्स' एवं यावत् आरण देवस्य, एवम आनतस्येव यावच्छब्दात पाणतदेवस्य, आरणदेवस्य च तैजसशरीरावगाहनाविषया सर्वाऽपि वक्तव्यता विज्ञेया। तथा-'अच्चुए देवस्स वि एवं चेव' अच्युत देवस्याऽप्येवमेव-आनतदेवव देव विज्ञेयम् । ‘णवरं' विशेषस्त्वयम्-यत्आनतप्राणताऽऽरणदेवक्तव्यताया 'उर्ध्वयावदच्युतः कल्पः' इत्युक्तम्, अत्र तु 'उड्ड जाव सगाई विमाणाई' उर्चयावत्स्वकानि विमानानि-अच्युतदेवानामुत्कृष्टातैजसशरीरावगाहना उर्ध्वं यावत्स्व विमानानि तावत्प्रमाणेति वाच्यम्, इति यावच्छब्दसंगृहीतालापकव्याख्या । अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण होती है। उत्कृष्ट अवगाहना अधो लोक संबंधी प्रामादिक प्रमाण होती है तिर्यगू में मनुष्यक्षेत्र प्रमाण होती है। इसी तरह से आरणदेव के और प्राणतदेव के, तैजसशरीर की अवगाहना संबंधी वक्तव्यता-कथन जानना चाहिये। आनतदेव की तरह ही यद्यपि अच्युतदेव के तैजस शरीर की अवगाहना है, परन्तु फिर भी इसमें जो विशेषता है वह इस प्रकार से है-आनत, प्राणत और आरणदेव के तैजस शरीर की अवगाहना आयाम की अपेक्षा लेकर उत्कृष्ट रूप से उर्ध्व में अच्युत कल्पप्रमाण कही गई है परंतु जो अच्युतदेव है उनके तैजसशरीर की अवगाहना उर्वमें अपने२ विमानप्रमाण कही गई है। इस तरह ‘एगेंदिय तेयसरीरे' सूत्र में जो 'जाव' पद आया है उससे संगृहीत आलापकों की यहां तक व्याख्या की गई है। અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ થાય છે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના અધલક સંબંધી ગ્રામાદિક પ્રમાણ થાય છે, તિર્યગૂમાં મનુષ્યક્ષેત્ર પ્રમાણ થાય છે અને ઉર્વમાં અયુત ક૯૫ પ્રમાણ થાય છે. આરણ અને પ્રાણત દેના તજસ શરીરની અવગાહનાનું સ્વરૂપ પણ એ જ પ્રમાણે સમજવું. આનત દેવના જેવી જ અચુતના દેના તેજસ શરીરની અવગાહના હોય છે છતાં પણ તેમાં નીચે પ્રમાણે વિશિષ્ટતા છે-આનત, પ્રાણત અને આરણના દેનાતૈજસ શરીરની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના આયામની અપેક્ષાએ ઉર્વમાં અચુત ક૫પ્રમાણ કહી છે, પણ અયુત ક૫માંના દેવના તેજસ શરીરની અવગાહના ઉમાં પિતપોતાના વિમાન પ્રમાણ કહી છે આ રીતે "एगेदिय तेयसरीरे" या सूत्रम रे 'जाव' ५६ मा छे तेनाथी अड કરાયેલ વિષયેનું વર્ણન અહીં સુધીમાં કરાયું છે. હવે બાર કલપની ઉપર જે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1023

१००४
समवायानसूत्रे
___ 'गेवेज्जगदेवस्स णं भंते !' ग्रेवेयकदेवस्य खलु भदन्त ! 'मारणंतियसमुग्याएणं समोहयस्स' मारणान्तिकसमुद्धातेन समवहतस्य 'तेयासरीरस्य' तैजस. शरीरस्य 'के महालिया' किं महती 'सरीरोगाहणा' शरीरावगाहना 'पण्णत्ता' पज्ञप्ता ? 'गोयमा ! सरीरप्पमाणमित्ता विक्खंभबाहल्लेणं' हे गौतम ! शरीरम माणमात्रा विष्कम्भवाहल्येन । 'आयामेण' आयामेन 'जहन्नेणं' जघन्यतः 'अहे' अधः 'विजाहरसेढीओ' विद्याधरश्रेणया त्रैवेयकानुनरसुरा भगवद्वन्दनादिकमपि तत्रस्था एव कुर्वन्ति, तत इहागमनासंभवाद लासंख्येयभागप्रमाणा जघन्या तैजसशरीरावगाहना तेषां न संभवति, किन्तु यदावैतादयगतासु विद्याधरश्रेणिषु समुत्पाते, तदा स्वस्थानादारभ्य अधो यावद् विद्याधरश्रेणयस्तावत्पमाणा तेषां अव बारह कल्पों के ऊपर में जो नव ग्रैबेयक हैं उनमें निवास करने वाले देवों की तैजसशरीरवगाहना कितनी बडी है इस विषय को सूत्रकार स्पष्ट करते हैं-हे भदंत ! ग्रैवेयक देव के की जब वे मारणांतिक समुद्धात-करते हैं तैजसशरीर की अवगाहना कितनी बडी होती हैं ? उत्तरहे गौतम ! विष्कंभ और बाहल्य की अपेक्षा तो वह शरीर प्रमाणमात्र है। और आयाम की अपेक्षा तैजसशरीर की जघन्य अवगाहना स्वस्थान से नीचे विद्याधरश्रेणिप्रमाण है। क्यों कि ग्रैवेयक और अनुत्तर देव भगवान की वन्दना आदि कृत्य भी अपने स्थान पर रहते हुए ही करते हैं ! इसलिये यहां उनका आगमन होना असंभव है। अत:अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण जघन्य अवगाहना तैजस शरीर की उनके नहीं होती है। किन्तु जब वे विद्याधर की श्रेणियों में कि जो वैताढयपर्वत पर हैं
નવ વેયકો છે તેમાં વસતાં દેવોના તૈજસ શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી છે તે સૂત્રકાર બતાવે છે.
પ્રશ્ન–હે ભદંત ! મારણાંતિક સમુદઘાત કરતી વખતે રૈવેયકના દેના તૈજસ શરીરની અવગાહના કેટલી મોટી હોય છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! વિષ્ક અને બાહલ્યની અપેક્ષાએ તો તે શરીરપ્રમાણે જ હોય છે. અને આયામની અપેક્ષાતૈજસ શરીરની જઘન્ય અવગાહના સ્વસ્થાનથી નીચેની વિદ્યાધર શ્રેણી પ્રમાણ હોય છે. કારણ કે દૈવેયક અને અનુત્તર વિમાનવાસી દેવો ભગવાનની વંદણા આદિ કૃત્યે પણ પિતાને સ્થાને રહીને જ કરે છે. તેથી અહીં તેમનું આગમન થવું સંભવિત નથી. તેથી તેમના તૈજસશરીરની જઘન્ય અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોતી નથી. પણ જ્યારે તેઓ વૈતાઢય પર્વત પર વિદ્યાધરની શ્રેણિમાં ઉત્પન્ન થાય છે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1024

१००५
भावबोधिनी टीका. नारकादीनामवगाहनानिरूपणम् तैजसशरीरावगाहना भवति । 'उक्कोसेण' उत्कर्षण 'जाव अहोलोइयगामा' यावद् अधोलौकिकग्रामाः ततोऽप्यधउत्पादासम्भवात् 'तिरियं जाव मणुस्सखेत्ते' तिर्यग्यावन्मनुष्यक्षेत्रम्-तिर्यगमनुष्यक्षेत्रपर्यन्तं तैजसशरीरावगाहना । ततः परं तिर्यगपि उत्पादाभावात् । यद्यपि हि विद्याधरा विद्याधर्यश्च नन्दीश्वरं यावद् गच्छन्ति, पश्चात् संभोगमपि कुर्वन्ति, तथापि मनुष्यक्षेत्रात्परतो मनुष्यगर्भे नोत्पद्यन्ते, ततस्तिर्यग्यावन्मनुष्यक्षेत्रमित्युक्तम् । 'उड़ें जाव सगाई विमाणाई' उध्वं यावत्स्वकानि विमानानि=उर्ध्व स्वविमानपर्यन्तं तैजसशरीरावगाहना । ‘एवं जाव अणुत्तरोक्वाइया' एवं यावदनुत्तरोपपातिकाः, एवं प्रथमग्रैवेयकवत् शेषाअष्टापि ग्रैबेय. कदेवा विज्ञेयाः, यावत् अनुत्तरोपपातिक देवाः, अनुत्तरोपपातिकदेवपर्यन्तमित्यर्थः, उत्पन्न होते हैं उस समय तैजसशरीर की अवगाहना अपने स्थान से लेकर नीचे उन श्रेणियों प्रमाण हो जाती है। तथा उसकी उत्कृष्ट अवगाहना अधोलौकिक ग्राम प्रमाण हैं। क्यों कि उनसे भी नीचे उनके उत्पाद की असंभवता है। तिर्यकरूप में उनके तैजसशरीर की अवगाहना मनुष्यक्षेत्र प्रमाण है। क्यों कि तिर्यकरूप में उनका उत्पाद मनुष्यक्षेत्र से आगे नहीं होता है। यद्यपि विद्याधर और विद्याधरियां नन्दीश्वर द्वीपतक जाती हैं, पीछे वहां वे संभोग भी करती हैं। तो भी मनुष्य क्षेत्र से परे मनुष्यगर्भ में उनका उत्पाद नहीं होता है। इसलिये तिर्यग्ररूप में उनके शरीर की अवगाहना मनुष्य क्षेत्रप्रमाण कही है। उर्ध्व में तैजसशरीर की अवगाहना अपने२ विमानोंतक है। इसी तरह अर्थात् प्रथम ग्रैवेयक की तरह शेष आठ ग्रैवेयक देवों के तथा पांच अनुत्तरोपपातिक देवों के भी तैजस शरीर की अवगाहना जघन्य और उत्कृष्ट आयाम की ત્યારે તેમના તેજસ શરીરની અવગાહના પોતાના સ્થાનથી લઈને નીચે તે શ્રેણિયો પ્રમાણ થાય છે, નથા તેમની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના અધો લૌકિક ગ્રામ પ્રમાણ છે, કારણ કે તેની નીચે તેમના ઉત્પાદનની સંભવિતતા નથી, તિયંગ રૂપમાં તેમના તૈજસ શરીરની અવગાહના મનુષ્યક્ષેત્ર પ્રમાણ છે, કારણ કે તિર્યકરૂપમાં મનુષ્યક્ષેત્રથી આગળ તેમને ઉત્પાદ થતું નથી. જો કે વિદ્યાધર અને વિદ્યાધરી નંદીશ્વર દ્વીપ સુધી જાય છે, અને ત્યાં તેઓ સંગ પણ કરે છે. તે પણ મનુષ્યક્ષેત્રમાં મનુષ્ય ગર્ભમાં તેમને ઉત્પાદ થતો નથી. તેથી તિર્યંગરૂપમાં તેમના શરીરની અવગાહના મનુષ્યક્ષેત્રપ્રમાણ કહી છે. ઉર્વમાં તૈજસશરીરની અવગાહના પોતપોતાના વિમાન સુધી છે. પહેલા રૈવેયકની જેમ બીજાં આઠ શૈવેયકના તથા અનુત્તરોપ પાતિક દેવના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1025

१००६
समवायाङ्गसूत्रे
प्रथम ग्रैवेय कवच्छेषाष्टग्रैवेयकाणां पञ्चानुत्तरोपपातिक देवानामपि च तैजसशरीरा वगाहना विज्ञेया । ' एवं कम्मयसरीरं भाणियच्वं' एवं कर्मजशरीरं भणितव्यम्= तेजस शरीरवत् कार्मणशरीरमपि विज्ञेयम् ॥सू. १८९ ।।
प्राणिनामवगाहनामुक्तवाऽवधिं प्रतिपादयन्नाह —
मूलम् -- भेयंविसय संठाणे. अभित बाहिरेयेदेसोही । ओहिस्स बुड्डिहाणी, पडिवईचे व पडिवाई ॥सू. १९०॥
अपेक्षा जानना चाहिये। तेजस शरीर की तरह कार्मण शरीर की अवगाहना के विषय में भी यही पूर्वोक्त कथन लगा लेना चाहिये | सू० १८९॥ इस तरह जीवों की अवगाहना का कथन करके अब सूत्रकार अवधिज्ञान का कथन करते हैं
शब्दार्थ - (भेय - विसय - संठाणे) भेद - विषय - संस्थानम्-भेद अवधि ज्ञान का भेद, विषय - अवधिज्ञान का विषय, संस्थान - अवधि ज्ञान का संस्थान, ( भितर) आभ्यन्तर :- अवधिज्ञान से प्रकाशित क्षेत्र के अन्दर कौन जीव हैं?, (बाहिरे य) बाह्यश्च - अवधिज्ञान के बाहर कौन जीव है, (देसोही) देशावधि: - देशरूप अवधिज्ञान, (ओहिस्स बुडराणी) अवधेर्वद्धिहानी - अवधिज्ञान की वृद्धि और हानि, तथा ( पडिवाई चेव अपडिवाई) प्रतिपाती चैव अप्रतिपाति प्रतिपाती अवधिज्ञान और अप्रतिपाती अवधिज्ञान यह सब कहना चाहिये | |सू० १९० ॥
તેજસ શરીરની આયામની અપેક્ષાએ જધન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સમજવી. તેજસ શરીરની જેમ કા`ણુ શરીરની અવગાડુના ખાખતમાં પણ પૂર્ણાંકત કથન સમજવુંસૂ.૧૮૯૫ આ પ્રમાણે પ્રાણીઓની અવગાહનાનું વર્ણન કરીને હવે સૂત્રકાર અધિ ज्ञान प्रथन पुरे छे-
शब्दार्थ - (भेय - विसयसंठाणे) भेद - विषय - संस्थानम् - अवधिज्ञानना लेह, व्यवधिज्ञानने। विषय, अने अवधिज्ञान संस्थान, (अभितर) अभ्यन्तरःअवधिज्ञानथी प्राशित क्षेत्रमां हुया या भवे। छे, (बाहिरेय) बाह्यश्च - अव विज्ञानना क्षेत्रनी महार या या वो छे, (देसोंही) देशावधिः- देश३य अवधिज्ञान,(ओहिस्स बुर्नैहाणी) अवधेर्वृद्धिहानी - अवधिज्ञाननी वृद्धि भने हानी, तथा पडिवाई चे अपडिवाई) प्रतिपाती चैव अप्रतिपाति प्रतिपाती अवधिज्ञान અને અપ્રતિપાતી વિશ્વજ્ઞાન તે બધી ખાખતા કહેવાવી જોઈએ ાસ. ૧૯૦ની
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1026

२००७
भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'भेय' इत्यादि-भेद१ विषय२ संस्थानम् ३ आभ्यन्तरो४ बाह्यश्च५ देशावधिः६ । अवधेद्धिहानी७ प्रतिपाती८ चैवाप्रतिपाती९ च ।। इतिच्छाया। द्वारगाथेयम् । अवधेः 'भेय' भेदः-असौ द्विविधः भवप्रत्यय: क्षायोपशमिकश्च । तत्र भवप्रत्ययावधिः देवनारकाणाम, क्षायोपशमिकावधिर्मनुष्यतिरश्वाम् १ । तथा अवधेः 'विसय' विषयः स च चतुर्धा-द्रव्यक्षेत्रकालभावभेदात, द्रव्यतो जघन्येन तेजोभाषयोरग्रहणप्रायोग्यवर्गणापर्यन्तद्रव्याणि जानाति, उत्कर्पतः परमाणुमारभ्यानन्तप्रदेशस्कन्धपर्यन्तं सर्वरूपिद्रव्यजातं जानाति । क्षेत्रे जघन्यता. ऽङ्गुलासंख्येयभागं जानाति । उत्कर्षतोऽसंख्येयानि अलोके लोकमात्राणि खण्डानि
टीकार्थ--'भेयविसयसंठाणे' इत्यादि ।
भेद,१, विषय२, संस्थान३, आभ्यन्तर४, बाह्य५, देशावधि६, अवधि की वृद्धि-और हानी७, प्रतिपाती और अप्रतिपाती८ इन अधिकारों को लेकर अवधिज्ञान का प्रतिपादन सूत्रकार करेंगे-अवधिज्ञान के भेद भवप्रत्यय और क्षायोपशमिक ये दो हैं। इनमें भवप्रत्यय अवधि देव और नारकियों के होता है। तथा क्षायोपशमिक अवधि मनुष्य और तियश्चो के होता है। विषय अवधिज्ञान का द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के भेद से चार प्रकार का है-द्रव्य की अपेक्षा अबधिज्ञान जघन्यरूप में तेजो वर्गणा और भाषावर्गणा की अग्रहणप्रायोग्य जो वर्गणाएँ हैं तात्पर्य द्रव्यों को जानता । और उत्कृष्टरूप में परमाणु से लेकर अनन्तप्रदेशवाले स्कन्धोंतक समस्तरूपी द्रव्यों को जानता है। क्षेत्र की अपेक्षा अवधिज्ञान जघन्य से अंगुल के असंख्यात भाग प्रमाण क्षेत्र को जानता है और
टीकार्थ-"भेय विसय संठाणे” इत्यादि-(१) लेह, (२) वि५५, (3) संस्थान, (४) माल्यन्त२, (५) मा, (6) देशावधि (७) मधिनी वृद्धि भने હાની, અને (૮) પ્રતિપાતી અને અપ્રતિપાતી એ આઠ અધિકારીને અનુલક્ષીને અવવિજ્ઞાનનું પ્રતિપાદન સૂત્રકાર કરશે–અવધિજ્ઞાનના બે ભેદ છે-ભવપ્રત્યય અને ક્ષાયો. પશમિક ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન દેવે અને નારકીઓને હોય છે. ક્ષપશમિક અવધિજ્ઞાન મનુષ્ય અને તિયાને થાય છે. અવધિજ્ઞાનને વિષય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકાર છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાન જઘન્યરૂપે ઓછામાં ઓછું) તેજોવલ્ગણ અને ભાષાવર્ગની અગ્રહણપ્રાગ્ય જે વગણાઓ છે ત્યાં સુધીના દ્રવ્યને જાણે છે. અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે (વધારેમાં વધારે) પરમાણુથી લઈને અનન્ત પ્રદેશવાળા સ્કન્ધો સુધીના સમસ્ત રૂપી દ્રવ્યોને જાણે છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાન જઘન્યરૂપે અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ ક્ષેત્રને જાણે છે અને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1027

१००८
समवायाङ्गसूत्रे
जानाति । कालं जघन्यतः आवलिकाया असंख्येयभागमतीतमनागतं च जानाति, उत्कर्षतः संख्यातीता उत्सर्पण्यवसर्पिणीर्जानाति, भावतो जघन्यतः प्रत्येकद्रव्यस्य चतुरो वर्णगन्धादीन उत्कर्षत्तः प्रतिद्रव्यमसंख्ये यान - सर्वद्रव्यापेक्षया त्वनन्तान वर्णादीन जानातिर । 'संठाणे' सस्थानम् अवधेर्वाच्यम्, यथा-नारकाणां तमाकारोऽवधिः, पल्याकारो भवनपतीनां, पटहाकारो व्यन्तराणाम्, झल्लुर्याकारो ज्योतिष्काणां, मृदङ्गाकारः कल्पोपपातिकानाम्, कुसुमावलि विरचितशिखरचङ्गर्याकारौ ग्रेवेयकाणां, कन्याचोलकसंस्थानोऽर्थात् लोकनाल्याकृतिकोऽवधिरनुत्तर देवा
उत्कृष्ट से अलोक में असंख्यात लोक खंडों को जानता देखता है। काल की अपेक्षा - अवधिज्ञान जघन्य से आवलिका के असंख्यातवें भाग प्रमाण अतीत अनागत काल को जानता है और उत्कृष्ट से असंख्यात उत्सर्पिणी और अवसर्पिणीकाल को जानता है। भाव की अपेक्षा - जघन्य से प्रत्येक द्रव्य के चार वर्ण गंध रस औरस्पर्श को और उत्कृष्ट से प्रतद्रव्य के असंख्यात वर्णादिकों को, तथा द्रव्य के अनंत वर्णादिकों को जानता है। संस्थान की अपेक्षा नारकियों का अवधिज्ञान तप्र - (छोटी नौका) के आकार का होता है, भवनपतियों का अवधिज्ञान पल्य के आकार का होता है, व्यन्तरों का अवधिज्ञान पटह के आकार का होता है, ज्योतिष्क देवों का अवधिज्ञान झल्लरी के आकार का होता है, कल्पोपपातिक देवों का अवधि ज्ञान मृदङ्ग के आकार का होता है, ग्रैवेयक के देवों का अवधिज्ञान कुसुमालि से विरचित शिखर वाली चंगेरी के आकार का होता है। अनुत्तरदेवों के अवधिज्ञान लोक नाली के आकार का होता है। तथा तिर्यच और मनुष्यों
ઉત્કૃષ્ટરૂપે અલેાકમા અસંખ્યાત લાકખડાને જોઈ શકે છે. કાળની અપેક્ષાએ અવ. વિજ્ઞાન જઘન્યરૂપે આવલિકાના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ ભુત અને ભવિષ્યકાળને જાણે છે અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે અસ...ખ્યાત ઉત્સર્પિણી કાળને જાણે છે. ભાવની અપેક્ષાએ અવધિજ્ઞાન જઘન્યરૂપે પ્રત્યેક દ્રવ્યનાં વણુ, ગંધ. રસ અને સ્પને જાણે છે અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે પ્રત્યેક દ્રવ્યના અસ`ખ્યાત વર્ણાદિકાને, તથા સવે બ્યાના અનત વર્ણીहिमेने लागे छे. संस्थाननी अपेक्षा नारडीयो अवधिज्ञान तप्र-नानी नौडा - ના આકારનું હોય છે, ભવનપતિયેનું અવિધજ્ઞાન પલ્યના આકારનું હોય છે. વ્યતરનું અવધિજ્ઞાન પટહના આકારનું હોય છે, જ્યાતિષ્ઠ દેવેનુ અવધિજ્ઞાન ઝલ્લરી (ઝાલર)ના આકારનું હોય છે. કલ્પાપપાતિકદેવાનુ અવધિજ્ઞાન મૃદંગમાં આકારનું હોય છે. ત્રૈવેયક વિમાનામાનાં દેવાનું અવિધજ્ઞાન કુસુમાવલિમાંથી બનાવેલી શિખરવાળી ચંગેરી (ટાપલી)ના આકારનુ હોય છે. અનુત્તર દેવાનુ` અવધિજ્ઞાન લેાકનાલીના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1028

१००९
भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम् नाम् । तथा तियङमनुष्याणां नानासंस्थानोऽवधिः३। तथा 'अभितर आभ्यन्तर:अवधिज्ञानप्रकाशितक्षेत्रस्याभ्यन्तरे के जीवा भवन्ति ? इति वाच्यम् ४ । तथा 'वाहिरेयं' बाह्यश्व अवधिक्षेत्रस्य बाह्याः के भवन्ती ? तिवाच्यम् । नारकदेवतिर्थङ्करातिरिक्ता जीवा बाह्यावधयोऽभ्यन्तरावधयश्च भवन्ति ५। तथा-'देसोही' देशा. वधिः -अवधिप्रकाश्यवस्तुनो देशप्रकाशीअवधिर्देशावधिः। स केषां भवतीति वाच्यम् । तद्विपरीतः सर्वावधिः । तत्र मनुष्याणामुभयम्, अन्येषां देशावधिरेव । सर्वावधिर्हि केवलज्ञानलाभप्रत्यासत्तावेवोत्पद्यते इति६। तथा-'ओहिस्स वुहिाणी' अवधेट द्धिहानी वाच्ये । तत्र तिर्यमनुष्याणां वर्धमानोहीयमानश्चावधिर्भवति । का अवधिज्ञान नाना प्रकार का होता है। अवधिज्ञान से प्रकाशित क्षेत्र के भीतर में कौन२ से जीव होते हैं-तथा अवधि क्षेत्र के बाहर कौन२ से जीव होते हैं इस विषय का विचार आभ्यन्तर और बाह्य अधिकार मेंकिया गया है। इनमें यह कहा गया है कि नारक, देव, और तीर्थकर इनसे अतिरिक्त जीव अवधिज्ञान से बाहर भी होते है और अवधिज्ञान के भीतर भी होते हैं। अवधिज्ञान के द्वारा प्रकाश्य वस्तु का एकदेश प्रकाश करने वाला अवधिज्ञान देशावधि कहलाता है तथा इससे विपरीत जो अवधिज्ञान होता है वह सर्वावधिज्ञान है। इनमें मनुष्यों के दोनों प्रकार का अवधिज्ञान होता है। अवशिष्ट जीवों के देशावधि ही होता है। सर्वावधि उन्हीं जीवों के होता है कि जिनके केवलज्ञान की उत्पत्ति होने वाली है। अवधिज्ञान की हानि वृद्धि का नाम अवधि की हानिवृद्धि है। इनमें तियश्च
और मनुष्यों के वर्धमान और हीयमान दोनों स्थिति का अवधिज्ञान होता આકારનું હેય છે, તથા તિર્ય ચે અને મનુષ્યનું અવધિજ્ઞાન વિવિધ આકારનું હોય છે. અવધિજ્ઞાનથી પ્રકાશિત ક્ષેત્રની અંદર ક્યાં ક્યાં જ હોય છે તથા અવધિક્ષેત્રની બહાર કયાં ક્યાં જ હોય છે તે વિષય સંબંધી વિચાર અભ્યન્તર અને બાહ્ય અધિકારમાં કરવામાં આવ્યો છે તેમાં એમ કહ્યું છે કે નારક, દેવ અને તીર્થકર સિવાયના છ અવધિજ્ઞાનથી બહાર પણ હોય છે અને અવધિજ્ઞાનની અંદર પણ હોય છે. અવધિજ્ઞાન દ્વારા પ્રકાશ્ય વસ્તુને એક દેશ પ્રકાશિત કરનાર અવર્ધિજ્ઞાનને દેશાવધિ કહે છે તથા તેનાથી વિપરીત જે અવધિજ્ઞાન છે તેને સર્વાવધિજ્ઞાન કહે છે. મનુષ્યને તે બંને પ્રકારનાં અવધિજ્ઞાન થાય છે. પણ બાકીના જીને દેશાવધિ જ અવધિજ્ઞાન થાય છે જે જીવોને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થવાની હોય છે તે અને સર્વાવધિ પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન થાય છે. અવધિજ્ઞાનની હાનિવૃદ્ધિનું નામ અવધિની હાનિવૃદ્ધિ છે. તિય ચે અને
૧૨૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1029

१०१०
समवायाङ्गसूत्रे
शेषाणां यथावस्थित एव । तत्र वर्धमानोऽङ्गुलासंख्येयभागाद् बहुबहुतरं सम्पद्यमानो भवति । हीयमानश्च बहुबहुतरप्रमाणात् अर्जुलासंख्येयभागप्रमाणो भवति। तथा-'पडिवाई' प्रतिपाती 'चेव' चव 'अपडिवाई' अप्रतिपाती च-प्रतिपाती अप्रतिपाती चावधिर्वाच्यः। तत्रोत्कर्षतः सकललोकवेदीपतिपाति भवति ८॥ तदधिकवेदी अप्रतिपादी भवति ९ । तत्र भवप्रत्ययोजन्मावधि नै प्रतिपतति । तथा क्षायोपशमिकोऽवधिविविधोऽपि भवति ।।सू. १९०॥
एतदेव दर्शयति-'कइविहाणं भंते ! श्रोही' इत्यादि
__ मूलम्-कइविहा णं भंते ! ओही पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता भवपञ्चइए य खओवसमिए । एवं सव्वं ओहिपयं भाणियव्वं । सीया य दव्वसरीर साता तहवेयणा भवे दुक्खा ।अब्भुवगमुवकहै। अवशिष्ट देव और नारकियों के यथावस्थित अवधिज्ञान ही होता है। जो वर्धमान अवधिज्ञान होता है वह अंगुल के असंख्यात वें भाग से वर्वित होता हुआ बहु बहुतर रूप में बढता है। तथा जो हीयमान अवधिज्ञान होता है वह बहु बहुतर रूप में कम होता हुआ अंगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण रह जाता है। उत्कृष्टरूप में समस्तलोक को जानने वाला अवधिज्ञान प्रतिपाती होता है और इससे जो अधिकवेदी होता है वह अप्रतिपाती है। जो अवधिज्ञान देव और नारकियों को होता है कि जिसे भवप्रत्यय अवधि कहते हैं वह प्रतिपाती नहीं होता है। तथा जो क्षायोपशमनिमित्तक अवधिज्ञान होता है वह प्रतिपाती एवं अप्रतिपाती दोनों प्रकार का होता है |सू० १९०॥
મનુષ્ય ને વર્ધમાન અને હીયમાન, એ બન્ને પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન થાય છે બાકીના દેવ અને નારકીઓને યથાવસ્થિત વૃદ્ધિ કે હાનિરહિત) અવધિજ્ઞાન થાય છે. વર્ધમાન અવધિજ્ઞાન અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગથી વધતું વધતું અધિક અને અધિકતર પ્રમાણમાં વધતું જાય છે. તથા હીયમાન અવધિજ્ઞાન અધિક અને અધિકતર પ્રમાણમાં ઘટતું ઘટતું અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ બાકી રહે છે. ઉત્કૃષ્ટરૂપે સમસ્તલોકને જાણનાર અવધિજ્ઞાનને પ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન કહે છે અને તેના કરતાં જે અધિકવેદી અવધિજ્ઞાન હોય છે તેને અપ્રતિપાતી કહે છે. દેવ અને નારકીઓને ભવપ્રત્યય નામનું જે અવધિજ્ઞાન થાય છે તે પ્રતિપાતી હોતું નથી. તથા જે ક્ષાયે પશમનિમિત્તક અવધિજ્ઞાન હોય છે તે પ્રતિપાતી અપ્રતિપાતી એ બન્ને પ્રકારનું હોય છે. સૂ૧૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1030

भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१०११
मिया णिया य अणिया य णायव्वा ||१|| नेरइयाणं भंते! किं सीयं वेणं वेयंति, उसिणं वेयणवेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति, गोयमा ! नेरइया० एवं चैव वेयणायं भाणियव्वं । कइ णं भंते! लेसाओ पण्णत्ताओ ? गोयमा ! छ लेसाओ पण्णत्ताओ, तं जहा- किण्हा नीला काऊ तेऊ पहा सुक्का । एवं लेसापयं भाणियव्वं । अनंतरा य आहारे, आहाराभोगणाइ य । पोग्गला नेव जाणंति, अज्झवसाणे य सम्मत्ते ॥ नेरइयाणं भंते ! अनंतराहारा तओ णिवत्तणया तओ परियाइयणया तओ परिणाममरणयाय तओ परियारणया तओ पच्छा विकुव्वणया । हंता गोयमा ! एवं आहारपयं भाणियव्वं ॥ सू. १९१ ॥ टीका -- 'कइविहाणं' इत्यादि - ' कइविहा णं भंते!' कतिविधाः खलु भदन्त ! 'ओही' अवधिः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ? 'गोयमा' हे गौतम ! दुविहा पण्णत्ता' द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'भवपच्चइए य खओवसमिए य' भवप्रत्ययिकश्चक्षायोपशमिकश्च । 'एवं सव्वं ओहिपयं भाणियच्वं' एवं सर्वमवधिपदं भणितव्यम् ।
अव सूत्रकार अवधिज्ञान कितने प्रकार का होता है यह विषय कहते हैं
शब्दार्थ : - ( कइ विहाणं भंते ) कति विधाः खलु भदन्त ! - हे भदंत ! कितने प्रकार का ( ओही) अवधिः - अवधिज्ञान (पण्णत्ता) प्रज्ञप्ताः - कहा गया हे (गोमा ! -- दुविहा पण्णत्ता) हे गौतम! द्विविधाः प्रज्ञप्ताः - हे गौतम ! अवधिज्ञान दो प्रकार का कहा गया है। (भवपच्चइए य खओवसमिए) भवप्रत्यायिकश्च क्षायोपशभिकश्च भवप्रत्यधिक, क्षायोपशमिक (एवं सव्वं ओहिपयं भाणियव्वं) एवं सर्वमवधिपदं भणितव्यम् - यहां पर प्रज्ञापना सूत्र का समस्त હવે સૂત્રકાર એ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે કે અવધિજ્ઞાન કેટલા પ્રકારનું
छे.
હાય
शब्दार्थ - - ( कइविहाणं भंते ) कतिविधाः खलु भदन्त ! डे लहंत डेटसा * (ओही) अवधिः - अवधिज्ञान (पण्णत्ता) प्रज्ञप्ता :- १धुं छे ? (गोयमा ! gfazı qai) è ma¤ ! fàfauı: 9gar:-ê sîlan ! û using' sy't. (rayase य खओवसमिए) भवप्रत्ययिकश्च क्षायोपशमिकञ्च - (1) लपत्रत्ययि भने (२) क्षायोपशमि ( एवं सव्वं ओहिपयं भाणियां) एवं सर्वमव
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1031

१०१२
अत्र प्रज्ञापनायास्त्रयस्त्रिंशत्तमं पदं सर्वमभिधातव्यम् । वेदनास्वरूपमाह-"सीया य दव्वसारीरसातात हवेयणाभवे दुक्खा | अन्वगमुवक्कमिया णीया य अणिया य णायव्वा" || इति । छाया - शीता च द्रव्यशारीर साता तथा वेदना भवेददुःखा ।
आभ्युपगमपक्रमrit निदा च अनिदा च ज्ञातव्या । इति । द्वारगाथेयम् । तत्र 'सीया य' शीता च, अत्र 'च' शब्द उल्लिखितोऽस्ति, तेनानुक्ता अपि संग्राह्याः । ततस्तिस्रोवेदना विज्ञेयाः - शीता, उष्णा, शीतोष्णा च । तासु नारकजीवाः शीतामुष्णां च वेदनां, वेदयन्ति, अपरे पुनस्त्रिविधामपि | १ | 'दव्व' द्रव्यम्, अत्र द्रव्यशब्दस्योपलक्षणत्वेन द्रव्यादिभेदेन चतुर्विधा वेदना ग्राह्या । तत्र पुद्गलद्रव्यसंबन्धात् या वेदना समुत्पद्यते सा द्रव्यवेदना । तथा - नारकाद्युपपातक्षेत्र संबन्धजन्या वेदना क्षेत्रवेदना, नारकाद्यायुष्य रूपकाल संबन्धजन्या वेदना कालवेदना, एवं वेदनीयकर्मोदयजन्यावेदना भाववेदना |२| तथा-- पुनः 'सारीर ' शारीरी - उपलक्षणात् - शारीरिकी, मानसिकी, शारीरिक मानसिकी चेदि त्रिविधा तेंतीस ३३ वां पद कहना चाहिये अब सूत्रकार वेदना का स्वरूप कहते हैं"सीया य दव्व सारीर साता तह वेयणा भवे दुक्खा । अभुवगमुवक्कमिया णीया य अणिया य णायव्वा" ।
समवायाङ्गसूत्रे
छाया - शीता च द्रव्य शारीर साता तथा वेदना भवेद् दुःखा । अभ्युपगमपक्रमिक्यौ निदा च अनिदा च ज्ञातव्या ॥
( सीया य) शीता, च-शीत, च शब्द से उष्ण और शीतोष्ण, ऐसे तीन प्रकार की वेदना कही गई है तथा (दव्व) द्रव्य वेदना - उपलक्षण से क्षेत्रवेदना, कालवेदना, और भाववेदना, इस प्रकार वेदना चार प्रकार की होता है। (सारीर) शारीर शारीरिक वेदना, उपलक्षण से मानसिक वेदना और शारीरिकविपदं भणितव्यम् - हीं प्रज्ञापनानुं साधु 33 तेत्रीस यह हेवु लेहय्ये. હવે સૂત્રકાર વેદનાનું સ્વરૂપ કહે છે-
"सीया य दव्वसारीरसातातह वेयणा भवे दुक्खा | अग्भुवमुवकमिया णीया य अणिया य णायव्वा ।। " छाया - शीता च द्रव्यशारीर साता तथा वेदनाभवेद् दुःखा । आभ्युपगमपक्रमिक्यौ निदा च अनिदा च ज्ञातव्या ॥ ( सीया य) शीता च शीत भने च शम्हथी उष्णु भने शीतोष्णु, मेण अठारनी वेहना उड्डी छे. ( दव्व) द्रव्य - द्रव्य बेहना - उपलक्षणथी क्षेत्रवेहना, आजवेदना सने लाववेहना, मे थार प्रहारनी बेहना होय छे. ( सारीर ) शारीर - शारीरि વેદના અને ઉપલક્ષણથી માનસિક વેદના અને શરીરમાનસિક વેદના, એ રીતે ત્રણ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1032

भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१०१३
वेदना: । तत्र संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः सर्वे जीवास्तिस्त्रोऽपि वेदना वेदयन्ति । इतरे जीवाः पुनरेका शारीरिक वेदनामेव वेदयन्ति । तथा -- 'साया' साता वेदना, इयमपि त्रिविधा साता, असाता, साताऽसाता च । तत्र सर्वे जीवा स्त्रिविधामपि वेदनां वेदयन्ति 'तह वयणा भवे दुक्खा' तथा वेदनाभवेदुःखा, इयमपि सुखादुःखासुखदुखात्मिकायास्त्रिविधवेदनायाउपलक्षिका । तत्र सर्वे जीवाः सुखदुःखां सुख दुःखां त्रिविधामपि वेदनामनुभवन्ति । सातासातयोः सुखदुःखयोश्चायं विशेष:सातासाते क्रमेणोदयप्राप्तावेदनीय कर्मपुद्गलानुभवलक्षणे, सुखदुःखे तु परेण उदीमावेदनीय कर्मानुभवलक्षणे । तथा - 'अब्भुवगमुवक्कमिय आभ्युपगमौपक्रमि क्यौ - आभ्युपगमिकी औपक्रमिकी च द्विविधा वेदना, तत्र - आभ्युपगमिकीं वेदनां स्वयं संप्राप्य वेदयन्ति जीवाः । यथा - साधवः शिरोलुञ्चनब्रह्मचर्यादिकां वेदयन्ति । द्वितीयामपक्रमिकों वेदनां स्वयमुदीर्णामुदीरणाकरणेन वा उदये समागतां वेदयन्ति जीवाः । तत्र पञ्चेन्द्रिय तिर्यङ्मनुष्या द्विविधामपि वेदयन्ति, अपरे पुनरौपक्रमिकी मेव | तथा - 'णिया चेव अणियाए' निदा चैव अनिदा । तत्र-नितरां द्यति खण्ड यति मानसिक वेदना, इसप्रकार वेदना तीन प्रकार की होती है। (साथ) शात. शात वेदना - उपलक्षण से अशात वेदना और शाताशातवेदना, ऐसे तीन प्रकार की वेदना होती है। (तह वेयणा भवे दुक्खा) तथा वेदना भवे दुःखा - तथा दुःखवेदना, यहां मध्यपद लेने से आसपास के दो-पदों का ग्रहण होता है. इससे सुखवेदना दुःखवेदना, सुखदुःखवेदना, ऐसे तीन प्रकार की वेदना होती है (अभुवगमुवक मिया) आभ्युपगमि की, औपक्रमिकी - आभ्युपगमिकी- स्वयं स्वीकार करके वेदना का अनुभव करना, औपक्रमिकी - स्वयं उदय में आई हुई अथवा उदीरणा करके उदय में लाई गई वेदना का अनुभव करना इस प्रकार दो प्रकार की वेदना होती है। ( णीया य अणिया य णायव्वा) निदा च अनिदा च ज्ञातव्या निदा वेदना प्रभारनी वेहना होय छे. ( साथ) शात - शातवेहना, मने उपलक्षणुथी अशातवेद्दना अने शाताशातावेद्दना, सेना प्रहारनी बेहना होय छे (तह वेयणा भवे दुक्खा) तथा वेदना भवे दुःखा - तथा दु:मवेदना, सहीं मध्यम यह सेवाथी आसपासना એ પદ ગ્રહણ થાય છે, તેથી સુખવેદના, દુઃખવેદના અને સુખદુઃખવેદના, એ ત્રણ अारनी वेहना थाय छे. (अन्भुवगमुवकमिया) अभ्युपगमिकी, औपक्रमिकीઆલ્યુપગમિકી વેદના-જાતે જ વહેારી લઇને વેદનાના અનુભવ કરવા, ઔપક્રમિકી વેદના-સ્વચ ઉદયમાં આવેલી અથવા ઉદીરણા કરીને ઉદયમાં લવાયેલ વેદનાના अनुलव ४२वो, या रीते मे अहारनी बेहना होय छे. (णीया य अणिया य
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1033

१०१४
समवायाङ्गमूत्र
चित्तसमाधिमिति निदा=आभोगवती वेदना, अनिदा-अनाभोगवतावेदना । तत्र संज्ञिन उभयां वेदनां वेदयन्ति, असंज्ञिनः पुनरनिदां वेदनामेव वेदयन्ति । एतद् द्वारविवरणायाह-'नेरइयाणं' इत्यादि-'नेरइयाणं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त! 'कि सीयं वेयणं वेयंति, उसिणं वेयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति' किं शीतां वेदनां वेदयन्ति, उष्णां वेदनां वेदयन्ति, शीतोष्णां वेदनां वा वेदयन्ति ? 'गोयमा ! नेरइया०' हे गौतम ! नैरयिकाः शीताम् उष्णां च द्विविधां वेदनां वह होती है जो जान करके भोगी जाय, अनिदा वेदना वह होती है जो अनजानपने से भोगी जाय, इस तरह दो प्रकार की वेदना होती है। ऐसे वेदना के सब वीस२० भेद होते हैं। वे संक्षेपसे इस प्रकार है-शीत, उष्ण, शीतोष्ण ३ तथा द्रव्यवेदना, क्षेत्रवेदना, कालबेदना, भाववेदना७ शारीरिकवेदना, मानसिकवेदना, शारीरिकमानसिकवेदना१० तथा शातवेदना, अशातवेदना, शाताशातवेदना१३ दुःखवेदना, सुखवेदना, सुखदुःखवेदना१६ अभ्युपगामिकी, और औपक्रमिकी १८ एवं निदा और अनिदा २० इस प्रकारसे वीस भेद होते है । (नेरइयाणं भंते! किं सीयं वेयणं-वेयंति, उसिणं वेयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वेयंति) नैरयिकाः खल भदन्त : किं शीतां वेदनां वेदयन्ति, उष्णां वेदनां वेदयन्ति, शीतोष्णां वेदनां वेदयन्ति ?-हे भदंत ! नारक जीव कौनसी वेदना को भोगते हैं-क्या शीत वेदना को भोगते हैं, या उष्णवेदना को भोगते हैं अथवा शीतोष्णवेदनाको भोगते हैं ? उत्तर-(गोयमा!नेरइया०) हे गौतम ! नैरयिका:-हे निदा च अनिदाच ज्ञातव्या-निहावेना-रे melas बाय छे ते वेहनाने નિદાવેદના કહે છે. અને અણજાણપણે જે વેદના ભોગવાય છે તે વેદનાને “અનિદા વેદના” કહે છે, આ રીતે બે પ્રકારની વેદના હોય છે. આ રીતે વેદનાના કુલ વીસ (२०) ले ५ छ. ते सपथी मा शत छ-शीत, SY, शीता 3 तथा द्र०यवेदना, ક્ષેત્રવેદના,કાલ વેદના, ભાવદના ૭ તથા શારીરિકવેદના, માનસિકવેદના, શારીરિકમાનસિકવેદના ૧૦ શાતવેદના, અશાતવેદના, શાતાશાતવેદના ૧૩ દુઃખવેદના, સુખવેદના સુખદુઃખવેદના ૧૬ અભ્યપગામિકી અને ઔપકમિકી ૧૮અને નિદા તથા અનિદા આ शते वीस ले थाय छे.(नेरइयाणं भंते ! किं सीयं वेयणं वयति, उसिणं वेयणं वेयंति, सीओसिणं वेयणं वयंति ?) नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं शीतां वेदनां वेदयन्ति, उष्णां वेदनां वेदयन्ति, शीतोष्णां वेदनां वेदयन्ति ? હે ભદન્ત ! નારકી જીવે શીતવેદનાને ભેગવે છે કે ઉષ્ણવેદનાને ભેગવે छ ? : शीत वनानि सागवे छ ? उत्तर--( गोयमा! नेरइया )
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1034

भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१०१५ वेदयन्ति न तु शीतोष्णाम् । 'एवं चेव' एवमेव-अनेन प्रकारेणैवोपक्रम्य सर्व 'वेयणापयं' वेदनापदं-प्रज्ञापनायाः पञ्चत्रिंशत्तमं पदं 'भाणियन्वं' भणितव्यम् । वेदनायालेश्यावत्वेन वेदनाप्ररूपणानन्तर लेश्यां प्ररूपयति='कइणं भंते ! लेसानो पण्णत्ताओ' कति खलु भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'छलेसाओ पणत्ताओ' षड्लेश्याः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'किण्हानीलाकाऊतेऊपम्हासुक्का' कृष्णा-नीला-कापोता तेजसी-पद्मा-शुक्ला । 'एवं लेसापयं भाणियव्वं' एवं लेश्यापदं-प्रज्ञापनायाः सप्तदशं लेश्यापदं भणितव्यम् । कृष्णादिक गौतम ! नारक जीव शीतबेदना और उष्णवेदना इन दो वेदनाओं को भोगते हैं, परन्तु शीतोष्णवेदना को नहीं भोगते हैं। (एवं चेव वेयणापयं भाणि यव्वं) एवमेव वेदनापदं भणितव्यम्-इसी तरह उपक्रम (प्रारम्म) करके सभी वेदना पद अर्थात् प्रज्ञापना सूत्र के पैतीसवां पद कहना चाहिए। वेदना लेश्याओ से युक्त होती है। इसलिये वेदना की प्ररूपणा के बाद अब सूत्रकार लेश्या की प्ररूपणा करते हैं (कइणं भंते ! लेसाओ पण्णत्ताओ) कति खल भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ता:-हे भदंत! लेश्या कितने प्रकार का है? (गोयमा! छ लेसाओ-पण्णत्ताओ)हे गौतम! षड्लेश्याः प्रज्ञप्ता:उत्तर-गौतम ! लेश्या छ प्रकार की है। (तं जहा) तद्यथा-वे प्रकार ये हैं (किण्हा नीला काऊ तेऊ पम्हा सुक्का) कृष्णा नीला कापोता तैजसी पद्मा शुक्ला-कृष्णलेश्या१, नीललेश्या२, कापोतलेश्या३, तेजोलेश्या४ पद्मलेश्या५ और शुक्ललेश्या६। (एवं लेसापयं भाणियव्यं) एवं लेश्यापदं भणितव्यम्हे गौतम ! नैरयिकाः--- गौतम! ना२४ी वो शीतवन मन Sनाने लागवे छे, ५९] शीतवेदनाने माता नथी. (एवं चेव वेयणा
पयं भाणियब्वं) एवमेव वेदनापदं भणितव्यम्-2॥ प्रमाणे २३मात शेने સઘળાં વેદના પદનું વર્ણન થવું જોઈએ-એટલે કે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પાંત્રીસમાપદનું કથન થવું જોઈએ. વેદના લેશ્યાઓથી યુક્ત હોય છે. તેથી વેદનાની પ્રરૂપણ કરીને सूत्र४२ सेश्यामानी ५३५।। ४२ छे--(कइ णं भंते ! लेसाओ पण्णत्ताओ ?) कति खल भदन्त! लेश्याः प्रज्ञप्ताः ?-मत! वेश्याम प्रारनी ४४ छ ? (गोयमा ! छ लेसाओ पण्णत्ताओ) हे गौतम!षइ लेश्याः प्रज्ञप्ताःहै गौतम! अश्या ७ प्रा२नी छे. (तं जहा) तद्यथा-ते ॥२॥ ॥ प्रमाणे छ(किण्हा नीला काऊ तेऊ पम्हासुका) कृष्णा, नीला, कापोता,तैजसी,पद्मा, शुक्ला(१) ४ोश्या, (२) नासोश्या, (3) पोतोश्या, (४) तेनसेश्या, (५) ५ोश्यां भने (६) शुसोश्या. (एवं लेसापयं भाणि यव्वं) एवं लेश्यापदं भणितव्यम्
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1035

१०१६
समवायाङ्गसूत्रे
लेश्यावन्त एव जीवा आहार कुर्वन्तीत्यत आहारंप्ररूपयति-'अनंतरा य आहारे' आहाराभोगणा इय। पोग्गलानेव जाणंति, अज्झवसाणे य समत्ते ॥१॥
अनन्तराश्चाहारे, आहाराभोगता इति । पुद्गलान्नैव जानन्ति, अध्यवसानं च सम्यक्त्वम् । इतिच्छाया । द्वारगाथेयम् । 'अणंतरा य आहारे' अनन्तराश्च आहारे आहारविषये अन्तरवर्जिता इत्यर्थः तथा 'आहाराभोगणा इय' आहा. राभोगता इति आहारस्याभोगता, इतिवचनादनाभोगताऽपि विज्ञेया । तथा 'पोग्गलानेव जाणंति' पुद्गलान्नैव जानन्ति, एवकारात् न पश्यन्तीति चतुर्भङ्गी सूचिता। तथा-'अज्झवसाणेय संमत्ते' अध्यवसानं सम्यक्तवं च वाच्यमिति । तत्र प्रथमद्वारार्थमाह-'नेरइयाणं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'अणंतराहारा' इस तरह से लेश्या का खुलाशा प्रज्ञापना के सत्रहवें पद से समझना चाहिये। कृष्णादि लेश्याओं वाले जीव ही आहार करते हैं-इस अभिप्राय से सूत्रकार अब आहार की प्ररूपणा करते हैं--
अनंतरा य अहारे, आहाराभोगणा इय'।
पोग्गलानेव जाणंति अज्झवसाणे य सत्तमे "॥१॥ छाया-अनन्तराश्चाहारे आहाराभोगता इति ।
पुद्गलानेव जानन्ति, अध्यवसानं च सम्यक्तवम् ॥१॥ यह द्वारगाथा है-इसका तात्पर्य इस प्रकार से है अनन्तराहार, आहाराभोगता, आहारानाभोगता तथा पुदुगलों का नहीं जानना नहीं देखना । इसप्रकार से इस गाथा द्वारा यह चतुर्भङ्गी प्रदर्शित की गई है। तथा अध्यवसान और सम्यक्तव ये दो और कहे गये हैं अब प्रथम द्वार को खुलाशा करते हैं (नेरइयाणं भंते! नैरयिकाः खलु भदंत !-नैरयिक આ રીતે લેશ્યાઓનું સ્પષ્ટીકરણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૭માં પદથી સમજી લેવું. કૃષ્ણાદિ લેશ્યાઓવાળા જીવો જ આહાર કરે છે–તે કારણે હવે સૂત્રકાર આહારની પ્રરૂપણા કરે છે–
'अनंतरा य आहाराभोगणा इय ।
पोग्गलानेव जाणंति, अज्झवसाणे य सत्तमे ॥१॥ छाया-अनन्तराश्चाहारे आहाराभोगता इति।
पुदगलान्नेव, जानन्ति, अध्यवसानं च सम्यक्त्वम ॥१॥ આ દ્વારગાથા છે-તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–અનન્તરાહાર, આહારાભગતા, આહારાનાભોગતા, તથા પુદ્ગલોને જોવા નહી. અને જાણવા નહી. આ રીતે આ ગાથા દ્વારા તે ચાર ભંગી પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે, તથા અધ્યવસાન અને સમ્યકત્વ એ जीon द्वा२ मता०॥ छ. वे पढl द्वारने मुलासे ४२ छ-(नेरइयाणं भंते !)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1036

भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१०१७ अनन्तराहाराः उपपातक्षेत्रमाप्तिसमये एवाहारयन्तीत्यर्थः, 'तओ निव्वत्तणया' ततो निवर्तनता-ततः शरीरं निवर्तयन्तीत्यर्थः, 'तओ परियाइयणया' ततः पर्यादानता ततोऽङ्गोपाङ्गं निगृह्णन्तीत्यर्थः, 'तओ परिणामणया' ततः परिणामनता इन्द्रियादिविभागैः परिणति कुर्वन्तीत्यर्थः, 'तो परियारणया' ततः परिचारणता शब्दादिविषयानुपभुञ्जते इत्यर्थः, 'तओ पच्छा विउव्वणया' ततः पश्चाद् विकुर्वणा वैक्रियकरणशक्तियुक्ता भवन्तीत्यर्थः, 'हंता गोयमा ! एवं' हंत गौतम! एवम् हन्तेति स्वीकृतिसूचकमव्ययम् । हे गौतम ! एवमेवास्ति । अत्र 'आहा. रपयंभाणियव्वं' आहारकपदंप्रज्ञापनायाश्चतुस्त्रिंशत्तमं पदं भणितव्यम् ।।सू. १९१।। (अणंतराहारा) अनन्तराहारा:-अनन्तर आहार वाले होते हैं-(तो णिवत्तणया) ततो निर्वननता-इसके बाद उनके शरीर की रचना होती है। (तओ परियाइयणया) तत- पर्यादानता-बाद में अंग और उपांग बनते हैं। (तओ परिणामणया य) ततः परिणामनताश्च-फिर इन्द्रियादिकों का विभाग होता है। (तओ परियारणया) ततः परिचारणता-इसके अनन्तर शब्दादिक विषयों का वे भोग करते हैं। (तओ पच्छा विकुव्वणया) ततः पश्चाद् विकुर्वणा बाद में वे वैक्रिय करने की शक्ति से युक्त होते हैं। सो यह ऐसी ही बात है क्या?(हंता गोयमा! एवं) हंत गौतम? एवम् हां गौतम यह ऐसी ही बात है (आहारपयं भाणियवं) आहारपदं भणितव्यम्-इस प्रकार से आहारपद का वर्णन प्रज्ञपना के ३४ वें पद में देखना चाहिये ॥१९१॥
टीकार्थ-(कइविहाणं भंते! ओही पण्णत्ता) इत्यादि! हे भदंत ! नैरयिकाः खलु भदंत !-3 Rea! ना२पो (अणंतराहारा) अनन्तहाराःमन्नत मानवाला डाय छे. (तो णिवत्तणया ततो निर्वर्त्तनता-त्या२ मा तमना शनी स्यना थाय छे. (तओ परियाइयणया) ततः पर्यादानतात्या२मा २५ मने पो मने छ. (तो परिणामणया य ततः परिणामताश्च पछी धन्द्रिय माहिना विमा थाय छे. (तओ परियारणया) ततः परिचारणतात्या२ माई शहा विषयाने ते लोगवे छे. (तओ पच्छा विकुव्वणया) ततःपश्चद् विकुर्बणा-त्या२मा त यि तथा यु४त भने छ. हे मत! मा पात ५२।५२ छ ? (हंता गोयमा !) हंत गौतम ! एवम्-डे गौतम ! मे प्रमाणे • डाय छे. (आहारपयं भाणियन्वं) आहारपदं भणितव्यम्-माडा२५६नु વર્ણન પ્રજ્ઞપના સૂત્રના ૩૪માં પદમાં લેવું જોઈએ સૂ. ૧૧૫
टीकार्थ-(कइविहाणं भंते ! ओही पण्णत्ता) इत्यादि प्रश्न-3 मई त ! ૧૨૮
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1037

१०१८
समवायाङ्गसूत्रे
अवधिज्ञान कितने प्रकार का कहा गया है ? हे गौतम! अवधिज्ञान दो प्रकार का कहा गया है। भवप्रत्ययिक और दूसरा क्षायोपशमिक । यहां पर प्रज्ञापना का समस्त ३३वां पद कहना चाहिये। अब सूत्रकार वेदना का स्वरूप कहते हैं- यह द्वार गाथा है-यहां जो 'च' शब्द आया है वह अवशिष्ट अनुक्त वेदनाओं का संग्राहक है-इसलिये शीतवेदना, उष्णवेदना और शीतोष्णवेदना । इनमें जो नारक जीव हैं वे शीतवेदना और उष्णवेदनाको नरकों में वेदते हैं। बाकी के जीव तीनों प्रकार की वेदना को वेदते हैं । तथा वेदना इस प्रकार से चार प्रकार की भी है---द्रव्य वेदना क्षेत्रवेदना, कालवेदना और भाववेदना। यहां गाथा में द्रव्य शब्द उपलक्षक है। पुद्गल द्रव्य के संबंध से जो वेदना उत्पन्न होती है वह द्रव्य वेदना है। नारक के उपपातक्षेत्र के संबंध से जन्य जो वेदना है वह क्षेत्रवेदना है। नारक को आयुष्यरूप काल के संबंध से जन्य जो वेदना उत्पन्न होती है वह कालवेदना है। तथा वेदनीय कर्म के उदय से जन्य जो वेदना होती है वह भाववेदना है। शारीरिक, मानसिक और शारीरिकमानसिकवेदना-इस प्रकार से वेदना तीन प्रकार की भी है। इनमें जो संज्ञीपंचेन्द्रिय जीव होते हैं वे तीनो प्रकार की वेदना भोगते हैं। बाकी के जीव एक शारीरिक वेदना को ही भोगते हैं। साता, असाता और અવધિજ્ઞાન કેટલા પ્રકારનું કહ્યું છે? હે ગૌતમ! અવધિજ્ઞાન બે પ્રકારનું કહ્યું છે-- (१) सपप्रत्याय: भन (२) क्षायोपशभिः २मा यामे प्रज्ञानानु. 33भु ५६ पूरे પુરૂ કહેવું જોઈએ. હવે સૂત્રકાર વેદનાનું સ્વરૂપ કહે છે તે સ્વરૂપ બતાવનાર દ્વાર ગાથા છે તેમાં જે “” શબ્દ આવ્યું છે તે બાકીની અનુક્ત વેદનાઓને સૂચક છે. તેથી શીતવેદના, ઉષ્ણ વેદના અને શીતષ્ણવેદના ગ્રહણ કરાયેલ છે. નારક છે શીતવેદના અને ઉષ્ણવેદના ને નરકોમાં ભગવે છે. બાકીના જીવો ત્રણે પ્રકારની વેદના ભગવે છે. તથા વેદનાના આ ચાર પ્રકાર પણ છે-દ્રવ્ય વેદના, ક્ષેત્રવેદના, કાળવેદના અને ભાવવેદના અહીં ગાથામાં દ્રવ્ય શબ્દ ઉપલક્ષક છે. પુગલદ્રવ્યના સંબંધથી જે વેદના ઉત્પન્ન થાય છે તેને દ્રવ્યવેદના કહે છે. નારકના ઉ૫પાત ક્ષેત્રના સંબંધથી જન્ય જે વેદના છે તેને ક્ષેત્રવેદના કહે છે. નારકોને આયુષ્યરૂપ કાળના સંબંધથી જન્ય જે વેદના ઉત્પન્ન થાય છે તેને કાળવેદના કહે છે. તથા વેદનીય કર્મના ઉદયથી જન્ય જે વેદના હોય છે તેને ભાવવેદના કહે છે. શારીરિક, માનસિક અને શારીરિક માનસિક, એવા વેદનાના ત્રણ પ્રકાર પડે છે. સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જી એ ત્રણે પ્રકારની વેદના ભોગવે છે. બાકીના જીવ ફકત શારીરિક વેદનાને જ ભગવે છે. સાતા અસાતા, અને સાતાસાતા, એ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1038

भावबोधिनी टीका. अवधिज्ञानस्वरूपनिरूपणम्
१०१९
सातासाता के भेद से भी वेदना तीन प्रकार की होती है। इनमें से समस्त जीव तीनो प्रकार की वेदना को भोगते हैं। सुखात्मक, दुःखात्मक
और सुखदुःखात्मक इस प्रकार से भी वेदना तीन प्रकार की होती है। इनमें से समस्त संसारी जीव तीनों प्रकार की वेदना का अनुभव करते हैं। साना, असाता और सुख दुःखरूप वेदना में यह भेद है कि साता और असातावेदना में कम से उदय प्राप्त वेदनीय कर्म के पुद्गलों का अनुभव होता है तथा सुखदुःख रूप वेदना में उदयप्राप्त वेदनीय कर्म का अनुभव होता है। आभ्युपगमिकी और औपक्रमिक इस तरह से भी वेदना दो प्रकार की है। आभ्युपगमिक वेदना में जीव वेदना दायक वस्तु को स्वयं उत्पन्न करके तजन्य वेदना को भोगते हैं जैसे-साधुजन शिर के वालों की लंचनजन्य वेदना का तथा ब्रह्मचर्य आदि पालन जन्य वेदना का अनुभव करते हैं। औपक्रमिकी वेदना में स्वयं उदीर्ण हुई अथवा उदीरणा कारण द्वारा उदय में प्राप्त कराई गई वेदना का अनुभव होता है। इनमें पंचेन्द्रिय तिर्यश्च और मनुष्य दोनों प्रकार की वेदना का अनुभव करते हैं। अवशिष्ट जीव केवल एक औपक्रमिक वेदना का ही अनुभव करते हैं। निदा और अनिदा के भेदसे वेदना दो प्रकार की होती है। चित्त समाधि जिसके द्वारा अत्यंत अस्त व्यस्त-खंडित की जाती है वह निदा
ત્રણ પ્રકારની વેદના પણ હોય છે. સમસ્ત જીવે તે ત્રણ પ્રકારની વેદના ભગવે છે. સુખાત્મક, દુઃખાત્મક અને સુખદુઃખાત્મક, એવા પણ વેદનાના ત્રણ ભેદ પડે છે. તે ત્રણ પ્રકારનો અનુભવ સમસ્ત સંસારી જીવો કરે છે. સાતા, અસાતા અને સુખ દુઃખરૂપે વેદનામાં એ તફાવત છે. કે સાતા અસાતા વેદનામાં કમશઃ ઉદયપ્ર સ વેદનીય કર્મના પુદ્ગલોને અનુભવ થાય છે, તથા સુખદુઃખરૂપ વેદનામાં ઉદયપ્રાપ્ત વેદનીય કર્મને અનુભવ થાય છે. વેદન ના બીજા પણ બે પ્રકાર છે અભ્યપગમિકી વેદના અને પકમિક વેદના અભ્યપગમિકી વેદનામાં જીવ વેદદાયક વરતુને પોતે જ ઉત્પન્ન કરીને તેનાથી પેદા થયેલ વેદના ભગવે છે. જેમ કે સાધુઓ મ થાપરના વાળને લોચ કરવાથી થતી વેદનાને તથા બ્રહ્મચર્ય આદિના પાલનજન્ય વેદનાનો અનુભવ કરે છે ઔપકમિકી વેદનામાં જાતે જ ઉદીર્ણ થયેલ અથવા ઉદીર્ણકારણ દ્વારા ઉદયમાં લેવાયેલ વેદનાને અનુભવ કરે છે. પંચેન્દ્રિય તિર્થં ચ અને મનુષ્ય ઉપરેકત બન્ને પ્રકારની વેદનાનો અનુભવ કરે છે. બાકીને જીવે ફકત ઔપકનિકી વેદનાનો જ અનુભવ કરે છે વેદનાના નિદા અને અનિદા, એવા બે ભેદ પણ છે. જે વેદના દ્વારા ચિત્તસમાધિને અત્યંત અસ્તવ્યસ્ત-ખંડિત કરી નાખવામાં આવે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1039

समवायाङ्गसूत्रे
वेदना है। इसका दूसरा नाम आभोगवती वेदना है। अनिदा अनाभोगवती वेदना का नाम है। इनमें जो संज्ञी जीव हैं वे दोनों प्रकार की वेदना भोगते हैं। असंज्ञी जीव केवल अनिदा वेदना को भी भोगते हैं। प्रश्न- हे भदंत ! नारक जीव कौनसी वेदना को भोगते हैं- क्या शीत वेदना को भोगते हैं, उष्णवेदना को भोगते हैं अथवा शीतोष्ण वेदना को भोगते हैं। उत्तर - हे गौतम! नारक जीव शीतवेदना और उष्णवेदना इन दो वेदनाओं को भोगते है, परन्तु शीतोष्णवेदना को नहीं भोगते हैं, इसी तरह उपक्रम (प्रारम्भ ) करके सभी वेदना पद अर्थात् प्रज्ञापना सूत्र के पैंतीसवां पद कहना चाहिये। वेदना लेश्याओं से युक्त होती है। इसलिये वेदना की प्ररूपणा के बाद अब सूत्रकार लेश्या की प्ररूपणा करते हैंहे भदंत ! लेश्या कितने प्रकार की है ? उत्तर - गौतम ! लेश्या छ प्रकार की है। वे प्रकार ये हैं- कृष्णलेश्या १, नीललेश्या२, कापोतलेश्या३ तेजो
sur४, पद्मलेश्या५ और शुक्ललेश्या६ । इस तरह से लेश्या का खुलाशा प्रज्ञापना के सत्रहवें पद से समझना चाहिये । कृष्णादिलेश्याओं वाले जीव ही आहार करते हैं इस अभिप्राय से मूत्रकार अब आहार की प्ररूपणा करते हैं - यह द्वारगाथा है - इसका तात्पर्य इस प्रकार से है -
-अन
१०२०
છે તે વેદનાને ‘નિદાવેદના' કહે છે તેનું બીજું નામ ‘આભાગવતીવેદના' છે. અનાભાગવતી વેદનાનું નામ ‘અનિદ્યાવેદના' છે. સફીજીવા ઉપરના બન્ને પ્રકારની વેદના ભાગવે છે. અસ જ્ઞીજીવા ફકત ‘અનિદાવેદના' અનુભવે છે. પ્રશ્ન-હે ભદંત ! નરકજીવા કી વેદના ભાગવે છે ?-શીતવેદના ભેાગવે છે ? ઉષ્ણુવેદના ભાગવે છે? કે શીતેષ્ણવેદના ભાગવે છે ? ઉત્તર- ગૌતમ ! નારકજીવા શીતવેદના અને ઉષ્ણવેદનાને ભાગવે છે. પણ શીતેષ્ણ વેદનાને ભાગવતા નથી. આ રીતે પ્રારભ કરીને સમસ્ત વેદનાપદનુ –એટલે કે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૫ પાંત્રીસમા પદનું કથન થવુ જોઈએ. વેદનાએ લેશ્યાઓથી યુકત હાય છે. તેથી વેદનાની પ્રરૂપણા કરીને હવે સૂત્રકાર લેશ્યાઓની પ્રરૂપણા કરે છે-પ્રશ્ન-હે ભદ'ત ! લેફ્યા કેટલા પ્રકારની હૈય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ! લેશ્યા ૬ છ પ્રકારની છે. તે પ્રકાર નીચે પ્રમાણે छे. (१) पृ॒ष्णुलेश्या, (२) नीसलेश्या, (3) अपोसेश्या, (४) तेले सेश्या, (4) पद्म લેશ્યા અને (૬) શુકલલેશ્યા. લૈશ્યાએનું વધારે સ્પષ્ટીકરણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૭ સત્તરમા પદની મદદથી સમજી લેવું. કૃષ્ણ આદિ લેશ્યાએવાળા જીવા જ આહાર કરે છે. તે કારણે સૂત્રકાર હવે આહારની પ્રરૂપણા કરે છે. તે માટે જે ગાથા આપી છે તે દ્વારગાથા છે. તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે-અનન્તરાહારા, આહારા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1040

१०२१
भावबोधिनी टीका. आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम्
आयुर्वन्धवतामेवाहारी भवतीत्याहारप्ररूपणानन्तरमायुर्वन्धं प्ररूपयति-- 'कइणं भंते आउगबंधे' इत्यादि । ___ मूलम्-कइविहे गं भंते ! आउगबंधे पण्णत्ते ? गोयमा छविहे आउगबंधे पण्णत्ते, तं जहा--जाइनामनिहत्ताउए, गइनामनिहत्ताउए, ठिइनानिहत्ताउए, पएसन मनिहत्ताउए, अणुभागनामनिहत्ताउए,
ओगाहणानामनिहत्ताउए। नेरइयाणं भंते ! कइविहे आउगबंधे पण्णत्ते ? गोयमा ! छविहे पण्णत्ते, तं जहा-जाइनामनिहत्ताउए, गइनामनिहत्ताउए, ठिइनामनिहत्ताउए, पएसनामनिहत्ताउए, अणुन्तराहारा, आहाराभोगता, आहारानाभोगता, तथा, पुद्गलों का नहीं जानना, देखना । इस प्रकार से इस गाथा द्वारा यह चतुर्भङ्गी प्रदर्शित की गई है। तथा अध्यवसान और सम्यत्तव ये दो द्वार और भी कहे गये हैं। अब प्रथम द्वार को खुलाशा करते हैं। हे भदंत ! नैरयिक अनन्तर आहारवाले होते हैं-उपपातक्षेत्र की प्राप्ति के समय में ही आहार करते हैं-इसके बाद उनके शरीर की रचना होती है। बाद में अंग और उपांग बनते हैं। फिर इन्द्रियादि कों का विभाग होता है। इसके अनन्तर शब्दादिक विषयों का वे भोग करते हैं। बाद में वे वैक्रिय करने की शक्ति से युक्त होते हैं। सो यह ऐसी ही बात है क्या ? हां गौतम ! यह ऐसी ही बात है। हंत यह स्वीकृत-सूचक अव्ययपद है। इस प्रकार से आहारपद का वर्णन प्रज्ञपना के ३४व पद में देखना चाहिये ॥सू १९१॥
ભોગતા, આહારને ભેગતા અને પુગલને ન જાણવ તથા ન દેખવા. આ ગાથા દ્વારા આ રીત ચતુર્ભગી પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે તથા અધ્યવસાન અને સમ્યકત્વ, એ બે બીજા દ્વાર પણ કહ્યાં છે. હવે પહેલા દ્વારનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે—હે ભદંત ! શું એ વાત સત્ય છે કે મરયિક (નારકીજી) અનન્તર અ હાર વાળા હોય છે—ઉ૫પાતક્ષેત્રની પ્રાપ્તિને સમયે જ આહાર કરે છે ત્યાર બાદ તેમનાં શરીરની રચના થાય છે, ત્યારબાદ અંગો અને ઉપાંગો બને છે, ત્યારબાદ ઈન્દ્રિયાદિ કોના વિભાગ થાય છે, અને ત્યાર બાદ વૈકિયશકિતથી યુકત બને છે ?
उत्तर - गौतम ! मे ४ प्रमाणे थाय छे. 'हंत' ते स्वीकृति सूय અવ્યયપદ છે. આહારપદનું વર્ણન પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૩૪ ચોત્રીસમાં પદમાંથી જાણી લેવું. એ સૂ. ૧૯૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1041

१०२२
समवायाङ्गसूत्रे
भागनामनिहत्ताउए, ओगाहणानामनिहत्ताउए। एवं जाव वेमाणियाणं । निरयगई णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया उववाएणं पण्णत्ता? गोयमा ! जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं बारसमुहुत्ते, एवं तिरियगईमणुस्सगईदेवगई। सिद्धगई णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया सिज्झणयाए पण्णत्ता ? गायमा ! जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं छम्मासे । एवं सिद्धवज्जा उव्वदृणा । इमीसे णं भंते । रयणप्पभाए पुढवीए नेरइया केवइयं कालं विरहिया उववाएणं ? उववायदंडओ भाणियव्वो उवणादंडओ य । नेरइयाणं भंते ! जाइनामनिहत्ताउगं कइ आगरिसेहिं पगिरंति ? गोयमा ! सिय१ सिय२ सिय३ सिय४ सिय५ सिय६ सिय७ सिय८ अहि, नो चेवणं नवहि । एवं सेसाण वि आउगाणि जाव वेमाणियत्ति ॥सू० १९१॥
आयु का जिन को बंध हो चुका है ऐसे जीवों के ही आहार होता है इसलिये आहार की प्ररूपणा के अनंन्तर आयुबंध की सूत्रकार प्ररूपणा करते हैं
शब्दार्थ-(कइविहे णं भंते! आउगबंधे पण्णत्त) कतिविधः खलु भदन्त ! आयुर्बन्धः प्रज्ञप्तः ?-हे भदंत ! आयुबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? [गोयमा ! छब्बिहे आउगबंधे पण्णत्ते] हे गौतम ! धि आयु बन्धः-प्रज्ञप्तः-हे गौतम ! आयु बंध छह प्रकार का कहा गया है (तं जहा) तद्यथा वह इस प्रकार से है (जाइनामनिहत्ताउए) जातिनामनिधत्तायु:આયુને બંધ જેમને બંધાઈ ચૂક્યો છે એવાં જીવો જ આહાર લે છે. તેથી આહારની પ્રરૂપણા કરીને હવે સૂત્રકાર આયુબંધની પ્રરૂપણ કરે છે–
श -(कइविहे णं भंते आउ य बंधे पण्णत्ते ?) कतिविधः खलु भदन्त ! आयुर्बन्धः प्रज्ञप्तः ?--3 महन्त ! सायुध ३८सा ४२छ ? (गोयमा ! छविहे आउगबंधे पण्णत्ते) हे गौतम ! षड्विध आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः-3 गौतम ! २५ युबंधना छ ४२ ४हा छ. (तं जहा) तद्यथा-ते । प्रमाणे छ.-(जाइ नाम निहत्ताउए) जातिनाम निधत्तायु:-(तिनाम नियत्तायु,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1042

भावबोधिनी टीका. आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम्
१०२३ जातिनामनिधत्तायु१ (गइनामनिहत्ताउए) गतिनामनिधत्तायुः-गतिनामनिधत्तायु२, (ठिइनामनिहत्ताउए) स्थितिनामनिधत्तायुः-स्थितिनामनिधत्तयु३, (पएस नामनिहत्ताउए) प्रदेशनामनिधत्तायुः-प्रदेशनामनिधत्तायु४. (अणुभागनामनिहत्ताउए) अनुभागनामनिधत्तायु:-अनुभागनामनिधत्तायु५,(ओगा हणा यामनिहत्ताउए) अवगाहना नामनिधत्तायुः अवगाहनामामनिधत्तायु६। (एवं जाय वेमाणियाणं) एवं यावद् वैमानिकानाम् इसी तरह से भवनपतिव्यन्तर-ज्योतिष्क-वैमानिक देवों में भी आयुबंध जानना चाहिये। (निरयगई णं भंते! केवइयं कालं विरहिया उववाए णं पण्णत्ता) निरयगतिः खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन-प्रज्ञप्ता?-हे भदंत! नरकगति में कितने समयतक उपपात-नारकियों की उत्पत्ति का विरह रहता है। उत्तर-(गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं बारसमुहूत्ते) हे गौतम! जघन्यत एक समयमुत्कर्षतो द्वादश-मुहूर्तान्-हे गौतम! नरकगति में कम से कम एक समयतक और अधिक से अधिक बारह मुहूर्ततक उपपात का विरह रहता है। (एवं तिरियगई मणुस्सगई देवगई) एवं तिर्यग्गति मनुष्यगति देवगतिः-इसी तरह से तिर्यञ्चगति में, मनुष्यगति में और देवगति में भी उपपात का जघन्य और उत्कृष्टरूप से विरह जानना (गइनाम निहत्ताउए) गतिनाम निधत्तायुः-(२) गतिनाम निधत्तायु, (ठिइनाम निहत्ताउए)स्थितिनाम निधत्तायु:-(3) स्थितिनाम निधत्तायु, (पएसनाम निहताउए)मेदशनामनिधत्तायुः-(४) प्रशनाम नियत्तायु, (अणुभागनाम निहत्ताउए) अनुभागनामनिधत्तायु:-(५)मनुमनाम नियत्तायु,(ओगाहणानाम निहत्ताउए) अवगाहनानाम निधत्तायुः-अपना नाम नियत्तायु,(एवं जाव बेमाणियाणं)एवं यावत् वैमानिकानाम्-मेल प्रमाणे मनपति, व्यतर, ज्योति भने वैमाનિક દેવામાં પણ આયુબંધ સમજ.
प्रश्न-निरयगईणं भंते ! केवइयं कालं बिरहिया उवबाएणं पण्णत्ता-) निरयगतिः खलु भदन्त !कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन प्रज्ञप्ता? महत! નરકગતિમાં કેટલા સમય સુધી ઉપપાત-નારકીઓની ઉત્પત્તિને વિરહ રહે છે? उत्तर-(गोयमा!)जहन्नेणं एकं समयं उक्कोसेणं बारसमुहूत्ते)हे गौतम! जघन्यत एकं समयमुत्कर्षतो द्वादशमुहूर्तान-डे गौतम ! न२४गतिमा माछामा माछ। એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે બાર મુહૂર્ત સુધી ઉતપાતનો વિરહ રહે છે. (एवं, तिरियगई मणुस्सगई देवगई) एवं तियगूगतिर्मनुष्यगतिर्देवगतिःએ જ પ્રમાણે મનુષ્યગતિમાં, તિર્યો ચગતિમાં અને દેવગતિમાં પણ ઉપપાતને ઓછામાં ઓછે અને વધુમાં વધુ વિરહ સમજવો.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1043

१०२४
समवायाङ्गसूत्रे चाहिये। (सिद्धिगईण भते! केवइयं कालं विरहिया सिज्झणयाए पण्णत्ता) सिद्धिगतिः खलु भदन्त ! कियन्त काल विरहिता सेधनया प्रज्ञप्ता?-हे भदंत ! सिद्धिगति में कितने काल तक का सिद्धि गमन का विरह कहा गया है ? उत्तर-(गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उकोसेणं छम्मासे) हे गौतम ! जघन्यत एकं समयम् उत्कर्षेण षण्मासान्-हे गौतम ! जघन्य से एक समय तक का और उत्कृष्ट से छहमासतक का विरह काल कहा गया है। (एवं-सिद्धिवजा उध्वटणा) एवं सिद्धिवर्जा उद्वर्तना-इसी तरह से सिद्धिगति को छोडकर मनुष्यगति तिर्यश्चगति और नरकगति और देवगति इस चार गतियों के निस्सरण काल का बिरह भी जानना चाहिये। (इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए नेरइया केवइयं कालं विरहियाउववाएणं) अस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकाः कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन-हे भदंत ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितने कालतक नारक जीव उपपात से रहित होते हैं ? उत्तर-हे गौतम ! जघन्य से एक मुहूर्ततक और उत्कृष्ट बाहर मुहूर्ततक नारक जीव उपपात से वहां रहित होते हैं (एवं उववायदंडओ भाणियव्यो) एबमुपपात दण्डको भाणितव्यः-इस तरह से उपपात दंडक भणितव्य है। (उच्चट्टणा दंडओ य) ___प्रश्न-(सिद्धिगईणं भंते ! केवइय कालं विरहिया सिज्झणयाए पण्णत्ता) सिद्धिगतिः खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहिता सेधनया प्रज्ञप्ता ?હે ભદંત ! સિદ્ધિગતિમાં સિદ્ધિગમનને વિરહ કેટલા કાળ સુધીને કહ્યો છે ? उत्तर-(गोयमा! जहन्नेणं एक समय उक्कोसेणं छम्मासे) 3 oil तम ! जघन्य एकं समयं उत्कर्षेण षण्मासान- गौतम से छामा माछ। मे सभय सुधान। मने वधारेभां पधारे छ भास सुधीनी वि२६ हो 2. (एवं सिद्धिबज्जा उध्वट्टणा) एवं सिद्धिवर्जा उद्वर्तना-मे १ प्रमाणे सिद्धिति सिपायनी मनुष्यગતિ, તિર્યંચગતિ, નરકગતિ અને દેવગતિ, એ ચાર ગતિના નિસરણ કાળને पि२७ ५५ समाया, प्रश्न- इमीसेणं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए नेरझ्या केवइयं कालं विरहिया उववाएणं?) अस्यां खलु भदन्त ! रत्नमभायां पृथिव्यां नैरयिकाः कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन ? मत! मा २त्न પ્રભા પૃથ્વીમાં નારકી જ કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી રહિત હોય છે ?
ઉત્તર—હે ગૌતમ! ઓછામાં ઓછા એક મુહૂર્ત સુધી અને વધારેમાં વધારે બાર મુહૂર્ત સુધી નારકી જીવે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉપ પાતથી રહિત હોય છે. (एवं उववाय दंडओ भाणियव्यो) एवमुपपातदण्डको भणितव्यः- 240 शते ७५पात ६७६ सम से में (उब्वदृणा दंडओय) उद्वर्त्तना दण्डकश्च
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1044

भावबोधिनी टीका. आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम्
१०२५ उद्वर्तना दण्डकश्च-इसी तरह से उद्वर्त्तना दंडक भी भणितव्य है (नेरइ. याणं भंते! जाइनामनिहत्ताउयं कई आगरिसेहिं पगरंति) नैरइयिका खलु भदन्त ! जातिनामनिधत्तायुः कतिभिराकः प्रकुर्वन्ति ?) हे भदंत ! नारक जीव जातिनामनिधत्तायु का बंध कितने आकर्षों द्वारा करते हैं (गोयमा ! सिय१ सिय२ सिय३ सिय४ सिय५ सिय६ सिय७ सिय८ अट्टहिं, णो चेव णं णवहिं) हे गौतम ! स्यात् १ स्यात्२ स्यात्३ स्यात्४ स्यात्५ स्यात्६ स्यात्७ स्यात्८ अष्टभिः नो चैव खलु नवभिः-उत्तर-हे गौतम! जिस प्रकार से गाय पानी पीती हुई भयवशात् पुनः पुनः फूत्कार करती है उसी तरह जीव तीव्र आयुबंध के अध्यवसाय से एकवार ही जाति. नामनिधत्तायु का बंध करता है, मन्द आयुबंध के अध्यवसाय से दो आकर्षों से, मन्दतर आयुबंध के अध्यबसाय से तीन आकर्षों से, मन्दतम आयुबंध के अध्यवसाय से चार, पांच, छह, सात और आठ आकर्षों से जातिनामनिधत्तायु का बंध करता है। नौ आकर्षो से नहीं। कर्म पुदगलों का उपादान-ग्रहण करना इसका नाम आकर्ष है। (एवं सेसाण वि आउगाणि जाव वेमाणियत्ति) एवं शेषाण्यपि आयुषि यावद् वैमानिका इतिइसी तरह से गतिनामनिधत्तायु आदि जो पांच प्रकार के बंध हैं उन्हें से प्रमाणे दत्त ना ५ ५९५ सम देवा Mणे (नेरइयाणं भंते ! जाइनाम निहत्ताउय कइ आगरिसेहिं पगरंति ) नैरयिकाः खलु भदन्त ! जातिनाम निधतायुः कतिभिराकः प्रकुर्वन्ति ! ९ मत ! ना२४ीति . नाम नियत्तायुने। it eat | २॥ ४२ छ ? गोयमा ! सिय१ सियर सिय३ सिय४ सिय५ सिय६ सिय७ सिय८ अहि, णो चेव णं णवहिँ) हे गौतम ! स्यात् १ स्यात् स्यात्३ स्यात्४ स्यात्५ स्यात्७ स्यात्८ अष्टभि नो चैव खल नवभिः- गौतम! रेशते गाय पाणी पीतi पीतi भयवत् કુત્કાર કરે છે એ જ પ્રમાણે જીવ તીવ્ર આયુબ ધના અધ્યવસાયથી એકવાર જ જાતિનામ નિધત્તાયુનો બંધ કરે છે, મન્દ આયુબંધના અધ્યવસાયથી બે આકર્ષોથી, મન્દતર આયુર્વધના અધ્યવસાયથી ત્રણ આકર્ષોથી, મન્દતમ આયુબંધના અધ્યવસાયથી ચાર, પાંચ, છ, સાત, અને આઠ આકર્ષોથી જાતિના નિધત્તાયુનો બંધ કરે છે. નવ આકર્ષોથી કરતો નથી. કર્મ પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવા તેનું નામ “આકર્ષ” છે (एवं सेसाण बि अउगाणि जाव वेमाणियत्ति) एवं शेषाण्यपि आयूंषियावद वैमानिका इति-20 प्रभागतिनाम निघत्तायु माहिर पांय प्रा२ना બંધ છે તેમને નારકી જીવો આઠ આકર્ષોથી જ કરે છે, નવ આકર્ષોથી કરતા નથી.
૧૨૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1045

१०२६
समवायाङ्गसूत्रे टीका--'कइविहे णं भंते' इत्यादि । 'कइविहेणं भंते ! आउगवंधे पण्णत्ते कतिविधः खलु भदन्त ! आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः ? 'छविहे आउगबंधे पण्णत्ते' हे गौतम ! पड्डिधं आयुर्वन्धः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'जाइनामनिहत्ताउए' जातिनामनिधत्तायुः जातिनाम्ना सह निधत्त-निषिक्तमनुभवार्थ बह्वल्पाल्पतरक्रमेण व्यवस्थापितमायुर्जातिनामनिधत्तायुः । ननु जात्यादिनामकर्माणि कथमायुर्विशेषतयाऽभिहितानि ? इत्युच्यते, आयुषः प्राधान्यज्ञापनार्थम्, यतो नारकाद्यायुष उदये सत्येव जात्यादिनामकर्मणामुदयो भवति । नारकादिभवोपग्राहकं चायुरेव । यस्माद् व्याख्याप्रज्ञप्त्यामप्युक्तम्--"नेरइए णं भंते ! नेरइएसु उववज्जइ, नारकी जीब आठ आकर्षों से ही करते हैं नव आकर्षों से नहीं। इसी तरह से जो वैमानिक देव हैं वे भी जातिनामनिधत्तायु आदिकों को आट आकर्षों से करते हैं ॥सू० १९२॥ ____टीकार्थ-'कइविहेणं भंते ! आउगबंधे पण्णत्ते' इत्यादि-हे भदंत ! आयुबंध कितने प्रकार का कहा गया है ? हे गौतम ! आयुबंध छ प्रकार का कहा गया है। वह इस प्रकार से हे-जातिनामनिधत्तायु-जाति नाम कमे के साथ अनुभव के लिये बहु, अल्प, अल्पतर के क्रम से व्यवस्थापित जो आयु है वह जातिनामनिधत्तायु है। शंका-जात्यादि नामकर्मो को
आयु के साथ संबंधित क्यों किया गया है ? उत्तर-आयु की प्रधानता प्रदर्शित करने के लिये। क्यों कि नारक आदि आयु के उदय होने पर ही जाति आदि नामकर्मों का उदय होता है। नारक आदि भवों का उपग्राहक-जीव को नारक आदि भवों रोंक-रखनेवाला-एक आयुकर्म ही है। व्याख्याज्ञप्ति में भी कहा है-'नेरइएणं भंते! नेरइएसु उववजइ, अनेरइए એ જ પ્રમાણે જે વૈમાનિક દેવો છે તેઓ પણ જાતિનામ નિધત્ત યુ આદિ બં ધોને આઠ આકર્ષોથી કરે છે. સૂ. ૧૯રા
टी -"कइविहेणं भते ! आउगबंधे पण्णत्ते" इत्यादि-3 महत ! આયુબંધના કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે ? હે ગૌતમ ! આયુબ ધના નીચે પ્રમાણે છે પ્રકાર છે-(૧) જાતિનામ નિધત્તાયુ-જાતિનામકમની સાથે અનુભવને માટે બહ, અ૮૫, ૮૯૫તરના કિમે વ્યવસ્થાપિત જે આયુ છે તેને ‘જાતિનામવિદત્તાયુ” કહે છે.
શંકા-જાતિ આદિ નામકર્મોને આયુ સાથે શા માટે સંબંધિત કરવામાં આવ્યા છે ? ઉત્તર-આયુની પ્રધાનતા દર્શાવવા માટે કારણ કે નારક આદિ આયુનો ઉદય થતાં જ જાતિ આદિ નામકર્મોને ઉદય થાય છે. નારક આદિ ભાવોના ઉપ ગ્રાહક–જીવને નારક આદિ ભાવોમાં રિકી રાખનાર એક આયુકર્મ જ છે. વ્યાખ્યા प्रशसिमा पy -"नेरइएणं भंते ! नेरइएसु उववजइ, अनेरइए
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1046

भावबोधिनी टीका. आयुर्वन्धस्वरूपनिरूपणम् अनेरइए नेरइएसु उववजइ ? गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उववज्जइ, नो अने. रइए नेरइएसु उववज्जइ ।" इदमुक्तं भवति नरकायुः-प्रथमसमयसंवेदनकाल एव नारकइत्युच्यते । तस्मिन् समये नरकायुः सहचारिणां पञ्चेन्द्रियजात्यादि नामकर्मणामप्युदयः संजायते । तथा-'गइनामनिहत्ताउए' गति रकगत्यादिः, तल्लक्षण नामकर्म गतिनाम तेन सह निधत्तं निषिक्तमायुः गतिनामनिधत्तायुः । तथा 'ठिइनामनिहत्ताउए' स्थितियथास्थातव्यं तेन स्वरूपेणायुर्दलिकस्य सैव नाम परिणामः, स्थितिनामः,अथवा चतुर्विधबन्धेषु यः स्थितिरूपो भेदस्तत् स्थितिनाम, नेरईसु उववजइ? गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उववजइ, नो अनेरइए नेरइ एसु उववज्जई' हे भदंत ! नारक-जिस जीब को नरकआयु बंध हो चुका है ऐसा जीवनारकों में उत्पन्न होता है या अनारक नारकों में उत्पन्न होता है? उत्तर-गौतम ! नारक ही नारकों में उत्पन्न होता है, अनारक नहीं ! तात्पर्य इसका यह है-नरकायु के प्रथमसमय संवेदन काल में ही जीव नारक कहलाने लगता है। उस समय उस नरकायु के सहचारी पंचेन्द्रिय जाति आदि नामकर्मों का भी उदय हो जाता है। गतिनामनिधत्तायुगति आदि रूप नामकर्म के साथ निधत्त आयु का नाम गति नाम-निधत्तायु। स्थितिनामनिधत्तायु-जिसरूप से रहना चाहिये उस स्वरूप से
आयु कर्म के दलिकों का जो नाम-परिणाम है वह स्थितिनाम है। इस स्थिति नाम के साथ जो निधत्त आयु है वह स्थितिनामनिधत्तायु है। अथवा प्रकृति आदि चार प्रकार के बंधों में जो स्थितिबंध रूप भेद है उसके नेरईसु उववजह? गोयमा ! नेरइए नेरइएसु उववजइ, नो अनेरइए नेरइएसु उववजई" हे म त ! ना२६-२७वाने न२६मायुमं ५ य यूयो છે એવાં જીવે નારકોમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે અનારક નારકમાં ઉત્પન્ન થાય છે? ઉત્તર –હે ગૌતમ ! નારકો જ નારકોમાં ઉત્પન થાય છે, અનારક નહીં. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-નરકાયુના પ્રથમસમય સંવેદનકાળમાં જ જીવ નારક કહેવાવા માંડે છે. તે સમયે તે નરકાયુના સાથીદારો પંચેન્દ્રિય જાતિ આદિ નામક भनि। ५६ य 25 लय छे. (२) गतिनाम निधत्तायु--गति मा६ि३५ नाम भनी साथै नियतमायुने गतिनाम नियत्तायु ४४ छ. (3) स्थितिनाम निधत्तायु-- જે રીતે રહેવું જોઈએ તે સ્વરૂપનું આયુકર્મના દલિકોનું જે નામ-પરિણામ છે તેને સ્થિતિનામ કહે છે. તે સ્થિતિ નામની સાથે જે નિધત્ત આયુ છે તેને સ્થિતિનામ નિધત્તાયુ કહે છે. અથવા પ્રકૃતિ આદિ ચાર પ્રકારના ધમાં જે સ્થિતિબંધરૂપ ભેદ છે તેની સાથે નિધત્તઆયુને સ્થિતિનામ નિત્તાયુ કહે છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1047

१०२८
समवायाङ्गसूत्रे
तेन सह निघत्तमायुः स्थितिनामनिधत्तायुः । तथा - 'पएस नाम निहत्ताउए' प्रदेशानां=परिमितप्रमाणवतामायुष्कर्मदलिकानां यो नामः परिणामोऽर्थात् तथाSSत्मप्रदेशेषु संबन्धनं स प्रदेशनाम, यद्वा-जातिगत्यवगाहनाकर्मणां यत्म देशरूपं नामकमे तत् प्रदेशनाम, तेन सह निघत्तमायुः प्रदेशनामनिधत्तायुः । तथा'अणुभागनाम निहत्ताउए' अनुभागः - आयुष्कर्मद्रव्याणां तीव्रादिभेदो रसः, स एव तस्य वा नाम :- परिणामोऽनुभागनामः, अथवा गत्यादीनां नामकर्मणामनुभागबन्धरूपो भेदोऽनुभागनाम:, तेन सह निघत्तमायुरनुभागनाम निघत्तायुः। 'ओगाहणानामनिहत्ताउए' अवगाहते जीवो यस्यां साऽवगाहना = औदारिकादिपञ्चविध साथ निघत्त आयु का नाम स्थितिनामनिधत्तायु है३ । प्रदेशनाम निघतायुपरिमितप्रमाण वाले आयुष्कर्म के दलिकों का जो परिणाम है- अर्थात् आयुरूप से आत्मप्रदेशों में संबंध है उसका नाम प्रदेशनाम है उसके साथ निघत्त आयु का नाम प्रदेशनामनिधत्तायु है। अथवा जाति, गति, एवं अवगाहनारूप नामकर्मों के जो प्रदेश हैं उन प्रदेशों के साथ बहु, अल्प, अल्पतर आदि रूप से भोगने के लिये व्यवस्थापित हुई - बंध दशा को प्राप्त हुई आयु का नाम प्रदेशनाम निघत्तायु है४ | अनुभागनिघत्तायुआयुष्कर्म के दलिकों का तीव्रादि भेदरूप जो रस है उस रसका जो परिणाम है वह अनुभागनात है, इस अनुभागनाम के साथ जो निघत्त आयु है वह अनुभागनिघतायु है, अथवा गति आदि नामकर्मों के अनुभागबंध के साथ जो निघत्त आयु है वह अनुभाग निघतायु है५ । अवगाहनानिधतायु-जीब की जिस में अवगाहना होती है ऐसा जो औदारिक
(४) प्रदेशनामनिधत्तायु-परिमित प्रमाणुवाजा आयुष्णुर्माना हसिनु ने પરિણામ છે--એટલે કે આયુરૂપથી આત્મપ્રદેશામાં જે સંબંધ છે તેનું નામ 'अहेशनाम' छे. तेनी साथै निघत्तखायुने प्रदेशनामनिधत्तमायु उडे छे. अथवा --- જાતિ, ગતિ, અને અવગાહનારૂપ નામકર્મોના જે પ્રદેશે છે તે પ્રદેશેાની સાથે બહુ, અલ્પ, અલ્પતર આદિરૂપે ભાગવવાને માટે વ્યવસ્થાપિત− બંઘદશાને પ્રાપ્તमेवां आयुने अहेशनामनिधत्तायु उहे छे. (4) अनुभागनाम निघत्तायु - आयुष्य કના દલિકાના તીવ્ર આદિ ભેરૂપ જે રસ છે તે રસના પરિણામને ‘અનુભાગનામ' કહે છે. તે અનુભાગનામની સાથે નિધત્ત આયુને અનુભાગનિધત્તઆયુ કહે છે. અથવા ગતિ આદિ નામકર્માંના અનુભાગમધની સાથે જે નિધત્તઆયુ છે તેને ‘अनुलागनिघत्तायु' हे छे. (१) अवगाहना निधत्तायु-वनी नेमा अवगाहना થાય છે એવા જે ઔદ્યારિક આદિ પાંચ પ્રકારનાં શરીર છે તેને અવગાહના કહે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1048

भावबोधिनी टीका. आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम्
१०२९ शरीरं, तत्कारणं कर्माऽप्यवगाहना तद्रूप नामकर्म--अवगाहनानाम, तेन सह निधत्तमायुस्वगाहनानामनिधत्तायुः । 'नेरइयाणं भंते ! कइविहे आउगबंधे पण्णत्ते ?' नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविध आयुबन्धः पज्ञप्तः ? 'गोयमा ! छविहे पणत्ते' हे गौतम ! पविधः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'जाइनामति हत्ताउए' जातिनामनिधत्तायुः, 'गइनामनिहत्ताउए' गतिनामनिधत्तायुः, 'ठिइनामनिहत्ताउए' स्थितिनामनिधत्तायुः, 'पएसनामनिहत्ताउए' प्रदेशनामनिधत्तायुः, 'अणुभागनामनिहत्ताउए' अनुभागनामनिधत्तायुः, 'ओगाहणानामनिहत्ताउए' अवगाहनानामनिधत्तायुः । 'एवं जाव वे माणियाणं एवं यावद वैमानिकानाम्-वैमानिकान्तानां देवानामप्येवमेवाऽऽयुबन्धो विज्ञेयः । आयुष्यबन्धवतामेव नारकादिगतावुपपात इति नारकादिगतिविरहकालनिरूपणाय प्राह-'निरयगईणं भंते ! केवइयं कालं विरहियाउववाएण पण्णता ?' निरयगतिः खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन प्रज्ञप्ता ? निरयगतौ कियत्कालावधि उपपातविरहोऽस्तीति गौतमस्य प्रश्नः ? भगवानुत्तरयति-'गोयमा ! जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं वारसमुहत्ते' आदि पांच प्रकार का शरीर है वह अबगाहना है। इस अवगाहना का कारण नामकर्म है। अतः यह कारण भी अवगाहना रूप ही है। इस अवगाहनारूप के साथ जो निधत्त आयु है वह अवगाहनानामनिधत्तायु है६) हे भदंत ! इन छह प्रकार के आयुबंध में से नारकियों के कितने पकार का प्रायुबंध कहा गया है ? हे ! छह प्रकार का कहा गया है जैसे-जातिनामनिधत्तायु, गतिनामनिधत्तायु प्रदेशनामनिधत्तायु, अनुभागनामनिधत्तायु और-अवगाहना नामनिधत्तायु। इसी तरह से वैमानिक देवों में भी आयबंध जानना चाहिये। जिनका आयुर्वध नारक का हो गया है व ही जीव नरक में उत्पन्न होते हैं इसलिये नारकी आदि का विरह काल कहते हैं-हे भदंत ! नरकगति में कितने समयतक उपपात-नारकियों की उत्पत्तिका विरह रहता है। हे गौतम ! नरकगति में कम से कम एक समयतक और अधिक से છે. તે અવગાહનાનું કારણ નામકર્મ છે. તેથી તે કારણ પણ અવગાહનારૂપજ છે આ અવ. ગાહનારૂપ નામકર્મની સાથે જે નિધત્તઓયુ છે તેને “અવગાહનાનામવિત્તાયુ” કહે છે.
પ્રશ્ન–હે ભદંત ! એ છ પ્રકારના આયુબે માથી નારકીઓને કેટલી આયુબ ધ કહ્યા છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! છ પ્રકારના કહ્યા છે–જાતિનામ નિત્તાયુ, સ્થિતિનામ નિધત્તાયુ ગતિનામનિધત્તાયુ, પ્રદેશનામનિધત્તાયુ, અનુભાગનામનિધત્તાયુ અને અવગાહના નામ નિધત્તાયુ વિમાનિકદેવોમાં પણ આયુબ ધ એ જ પ્રમાણે સમ જ. જેમનો નારકને આયુબંધ થઈ ગયેલ છે તે જીવે જ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી નારકી આદિન વિરહકાળ કહે છે. હે ભદંત ! નરકગતિમાં કેટલા સમય સુધી ઉ૫પાત–નારકીઓની ઉત્પત્તિ – વિરહ રહે છે? હે ગૌતમ ! નારકગતિમાં ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે બાર મુહુર્ત સુધીનો
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1049

१०३०
समवायाङ्गसूत्रे
हे गौतम ! जघन्यत एकं समयमुत्कर्षतो द्वादशमुहूर्तान यावत् नरकगतिरुपपातविरहिता तिष्ठति । यद्यपि रत्नप्रभादिपृथिवीविषये चतुर्विंशतिमुहूर्तान यावद् विरहकालउक्तः, तदुक्तम्-'च उवीसईमुहुत्तासत्तअहोरत्तत हय पन्नरसा । मासो य दो य चउरो छम्मासा विरइकालोत्ति॥' चतुर्विंशतिमुहूर्तान् सप्ताहोरात्रान् तथा च पञ्चदश । मासं च द्वौ च चतुरः षण्मासान् विरहकाल इति । इतिच्छाया । अयं भावः-प्रथमनरके चतुर्विंशतिमुहूर्तान द्वितीये सप्ताहोरात्रान् , तृतीये पश्चादशा. होरात्रान् , चतुर्थे एकमासं, पञ्चमे द्वौ मासौ, षष्ठे चतुरो मासान् सप्तमे च षण्मासान् यावद् उत्कर्षतो--विरहकाल उक्तः । जघन्यतो यावदेकं समयम् । तथापि-सामान्यनरकगतिमपेक्ष्य द्वादशमुहूर्ता उक्ता इति विज्ञेयम् । एवम् अनेन प्रकारेणैव 'तिरियगई मणुस्सगई देवगई' तिर्यग्गतिर्मनुष्यगतिर्देवगतिः= तिर्यग्गतिमनुष्यगति देवगतिषु द्वादशमुहूर्तान् या वद् उत्कर्षत उपपातविरहकालो विज्ञेयः । जघन्यत एकं समयं यावत् । अत्र तिर्यङ्मनुष्यगत्योर्यः सामान्येन अधिक बारह मुर्तृत्त उपपात का विरह रहता है। इसी तरह से तिर्यश्च गति में, मनुष्यगति में और देवगति में भी उपपात का जघन्य और उत्कृष्ट रूप से विरह जानना चाहिये । यद्यपि रत्नप्रभा आदि पृथिवियों में चौबीस मुहर्त तक का विरहकाल कहा गया है-जैसे-प्रथम नरक में चौबीस मुहर्त का, द्वीतीय नरक में सात अहोरात्र का, तृतीय नरक में पन्द्रह अहोरात्र का, चतुर्थ नरक में एक मास का, पांचवें नरक में दो मासतक का, छठेमें चारमासतक का और सातवें नरक में छ मास तक का उत्कृष्टविरह काल है और जघन्य से एक समय का है-तौ भि सामान्यनरकगति की अपेक्षा बारह मुहर्त का विरह कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। इसी तरह से जो तिर्यश्च और मनुष्यगति में बारह मुहूर्त तक का सामान्यरूप से ઉપપાતનો વિરહ રહે છે. દેવગતિ. મનુષ્યગતિ અને તિર્યંચગતિમાં પણ એ જ પ્રમાણે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે ઉપપાતનો વિરહ સમજ. જો કે રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વીઓમાં ૨૪ ચોવીસ મુહૂર્ત સુધીને વિરહકાળ કહ્યો છે–જેમકે પહેલી નરકમાં ૨૪ મુહૂતને, બીજી પૃથ્વીમાં સાત દિવસરાતને, ત્રીજી નરકમાં ૧૫ દિવસરાતને, ચેથી નરકમાં એક મહિનાને, પાંચમી નરકમાં બે માસ સુધીના, છઠ્ઠી નરકમાં ચાર માસ સુધી અને સાતમી નરકમાં છ માસ સુધીને વધારેમાં વધારે વિરહકાળ છે અને ઓછામાં ઓછો એક સમયને વિરહકાળ છે. તો પણ સામાન્ય નરકગતિની અપેક્ષાએ બાર મુહૂર્તને વિરહકાળ કહ્યો છે તેમ સમજવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે તિર્ય ચગતિમાં અને મનુષ્યગતિમાં જે બાર મુહૂર્ત સુધીને વધારેમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1050

१०३१
-
भावबोधिनी टीका. आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम् द्वादशमुहूर्तान् यावद् विरहकाल उक्तः, स तु गर्भजापेक्षया । देवगतौ तु सामान्यतो द्वादशमुहूर्तावधिविरहकालोऽस्त्येव । तथा-'सिद्धिगई णं भंते ! केवइयं कालं विरहिया सिझणयाए पणना?' सिद्धिगतिः खलु भदन्त ! कियन्तं कालं विरहितसेधनया प्रज्ञप्ता ? अयं भावः-हे भदन्त ! सिद्धिगतौ कियत्कालं सिद्धिगमनविरहः ? भगवानाह-हे गौतम ! 'जहन्नेणं एक समयं उक्कोसेणं छम्मासे' जघन्यत एक समयम् उत्कर्षेण षण्मासान् । एवम्-अनेनैव प्रकारेण 'सिद्धिवज्जाउव्वदृणा' सिद्धिवर्जा उद्वर्तना, अयं भावः-उपपातविरहकालप्रमाणेनैव निरयतियङ्मनुष्य देवगतीनां चतसृणां निस्सरणकाल विरहोऽपि विज्ञेयः । सिद्धानां तु निस्सरणमेव नास्ति, अपुनरावृत्तिकत्वादमत्वाच्च । उत्कृष्ट विरह काल कहा है वह गर्भज मनुष्य और तिर्यञ्चों की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये । देवगति में तो सामान्यरूप से बारह महततक का विरहकाल है ही। तथा हे भदंत ! सिद्धिगति में कितने कालतक का सिद्धिगमन का विरह कहा गया है ? उत्तर-हे गोतम! जघन्य से एक समय तक का और उत्कृष्ट से छ मास तक का बिरहकाल कहा गया है। इसी तरह से सिद्धिगति को छोडकर मनुष्यगति, तिर्यश्चगति और नर कगति और देवगति इस चार गतियों के निस्सरण काल का विरह भी जानना चाहिये। अर्थात्-जिसगति में जितना जघन्य और उन्कृष्ट रूप से उपपात का विरह काल कहा गया है उस गति में उतना ही वहां से निकलने का विरह काल जानना चाहिये । सिद्धिगति में से तो सिद्धों का निस्सरण ही नहीं होता है क्यों कि वे अपुनरावृत्तिक और अमरणधर्मा है। इसलिये वहां पर निस्सरण काल के विरह का विचार વધારે વિરહકાળ કહ્યા છે તે ગર્ભજ મનુષ્યો અને તિયાના અપેક્ષાએ કહેલ છે તેમ સમજવાનું છે. દેવગતિમાં તે સામાન્ય રીતે બાર મુહૂર્ત સુધીનો વિરહકાળ છે જ. પ્રશ્નહે ભદંત ! સિદ્ધિગતિમાં કેટલા સમય સુધીને સિદ્ધિગમનને વિરહ કાળ કહ્યા છે? ઉત્તર—હે ગૌતમ! ઓછામાં ઓછો એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે છ માસ સુધીનો વિરહકાળ કહ્યો છે. એ જ પ્રમાણે સિદ્ધિ. ગતિ સિવાયની ચાર ગતિયોનો એટલે કે મનુષ્યગતિ, તિર્યંચગતિ, નરકગતિ અને દેવગતિના નિસ્સરણકાળનો વિરહ પણ સમજ. એટલે કે જે ગતિમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટરૂપે જેટલે ઉપપાતને વિરહકાળ કહે છે તે ગતિમાં ત્યાંથી નીકળવાનો વિરહકાળ પણ એટલે જ સમજ. સિદ્ધિગતિમાંથી તો સિદ્ધિનું નિસરણ-બહાર નીકળવાનું–થતું જ નથી કારણ કે તેઓ તો અપુનરાવૃત્તિક અને અમરણધર્મવ ળા છે. તેથી ત્યાંથી નિસ્સરણનો વિચાર કરવાનું જ રહેતું નથી. હવે ગૌતમસ્વામી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1051

१०३२
_समवायाङ्गसूत्रे
संप्रति प्रत्येकनरकमाश्रित्योपपादना विरहकाल पृच्छति-'इमीसे णं भते ! रयणप्पभाए पुढवीए नेरइया केवइयं कालं विरहिया उववाएणं' अस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकाः कियन्तं कालं विरहिता उपपातेन । हे भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां कियत्कालं नैरयिका उपपातविरहिता भवन्तीति भावः। एवं प्रश्नाभिलापपूर्वकः 'हे गौतम ! जघन्यत एक मुहूर्तमुत्कर्षतो द्वादशमुहूर्तान यावदुपपातविरहिता नारका भवन्ति' इत्युत्तराभिलापो वक्तव्यः । 'एवं उववायदंड ओ भाणियव्वो' एवमुपपातदण्डको भणितव्यः । तथा-'उच्चटणादंडओ य' उद्वर्तनादण्डकश्चापि एवमेव भणितव्यः। यदा जातिनामनिधनायुषोबन्धो भवति, तदैव उपपात उद्वर्तना च भवति, अत आयुर्वन्धविषये विधिविशेषप्ररूपणाय माह-'नेरइयाणं भंते ! जाइनामनिहत्ताउयं कइआगरिसेहि पगरंति' नैरयिकाः खलु भदन्त ! जातिनामनिधत्तायुः कतिभिराकः प्रकुर्वन्ति ? 'गोयमा ! सिय१ सिय२ सिय३ सिय४ सिय५ सिय६ सिय७ सिय८ अहिं, णो चेव णवहिं' हे गौतम ! स्यात् १ स्यात्२ स्यात्३ स्यात्४ स्यात् ५ स्याद६ स्यात्७ स्यात्८ अष्टभिः, नो नवभिः । अयं भावः-आकर्षों हि कर्मपुद्गलोपा. ही नही है। अब गौतमस्वामी प्रत्येक नरकगति को लेकर उपपादना संबंधी विरह काल पूछते हैं-हे भदंत! इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितने कालतक नारक जीव उपपात से रहित होते है ? उत्तर-हे गीतम! जघन्य से एक मुहूर्ततक और उत्कृष्ट से बारह मुहूर्ततक नारक जीव उपपात से वहां रहित होते हैं। इस तरह से उपपात दंडक भणितव्य है-और इसी तरह से उद्वर्तना दंडक भी भणितव्य है। जिस समय जातिनामनिधत्ताय का बंध होता है उसी समय उपपात और उद्वर्तना होती है। इसलिये आयु बघ के विषय में विधि विशेष की प्ररूपणा करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-हे भदंत! नारकजीव जातिनामनिधत्तायु का बंध कितने आकर्षो द्वारा करते हैं। उत्तर-हे गौतम ! जिस प्रकार से गाय पानी पोती हुई પ્રત્યેક નરકગતિ સંબંધી ઉપપાતનો વિરહકાળ પૂછે છે-હે ભદંત ! આ પત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નારકજી કેટલા કાળ સુધી ઉપપાતથી રહિત હોય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! ઓછામાં ઓછા એક મુહૂ સુધીને અને વધારેમાં વધારે બાર મુહૂર્ત સુધીને ત્યાં ઉપપાતનો વિરહ હોય છે આ રીતે ઉપપાત દંડકનું કથન થયેલ છે. અને એજ પ્રમાણે ઉદ્ધના દંડકનું પણ કથન થયેલ છે. જે સમયે જાતિનામ નિધત્તાયુનો બંધ થાય છે તે સમયે ઉપપાત અને ઉદ્વર્તન થાય છે. તેથી આયુબંધના વિષયમાં વિશિષ્ટવિધિની પ્રરૂપણ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે પ્રશ્ન-હે ભદૂત! નારકી જીવ જાતિનામ નિધત્ત યુને બંધ આકર્ષો દ્વારા કરે છે ? ઉત્તર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1052

भावबोधिनी टीका. आयुर्बन्धस्वरूपनिरूपणम्
१०३३ दानम्। यथा गौः पानीय पीबन्तीभयवशात् पुनः पुनः फूत्कराति, एवमेव जीवस्तात्रेणायुबन्धाध्यवसायेन सकृदेव जातिनामनिधत्तायुः प्रकरोति, मन्देन द्वाभ्यामाकर्षाभ्यां,मन्दतरण त्रिभिराकः मन्दतमेन चतुर्भिः पञ्चभिः षद्भिःसप्तभिरष्टाभिश्चाकोतिनामनिधत्तायुः प्रकरोति, न पुनर्नवभिराकः । एवं सेसाणवि आउगाणि जाव वेमाणियत्ति' एवं शेषाण्यपि आयुषि यावद् वैमानिका इति । अयं भावः-शेषाणि गतिनामनिधनायुगदीन्यपि नैरयिका जीवा अष्टावधिकैराकरेव प्रकुर्वन्ति, न पुनर्नवभिराकः। एवमेव यावद्वैमानिकादेवा अपि जातिनामनिध त्तायुरादीनि अष्टावधिकैराकः प्रकुर्वन्तीति ॥ सू १९२॥
जीवानामायुबन्ध उक्तः, संपति तेषां संस्थानसंहननवेदादि प्रकारमाह'कइविहेणं भंते संघयणे' इत्यादि ।
मूलम्-कइविहे गं भंते ! संघयणे पण्णत्ते ? गोयमा छबिहे भयवशात पुनः पुनः फूत्कार करती है उसी तरह जीव तोत्र आयुबंध के अध्यवसाय से एकबार ही जातिनामनिधत्तायु का बंध करता है मन्द आयुष्यबंध के अध्यवसाय से दो आकर्षोंसे, मन्दतर आयुबंध के अध्यवसाय से तीन आकर्षों से, मन्दतम आयुबंध के अध्यवसाय से चार, पांच, छह, सात और आठ आकर्षों से जाति नामनिधत्तायु का बंध करता हैं । नौ आकर्षों से नहीं । कर्मपुद्गलों का उपादान-ग्रहणकरना-इसका नाम आकर्ष है। इसी तरहसे गतिनामनिधत्तायु आदि जो पांच प्रकार के बंध हैं उन्हें नारकी जीव आठ
आकर्षों से ही करते हैं नव आकर्षोंसे नहीं। इसी तरह से जो वैमानिक देव हैं वे भी जातिनामनिधत्तायु आदिकों को आठ आकर्षों से करते हैं ॥ सू. १९२ ॥ હે ગૌતમ ! જેવી રીતે ગાય પાણી પીતાં પીતાં ભયને કારણે વારંવાર કૂકાર કરે છે એજ પ્રમાણે જીવ તીવ્ર આયુબંધના અધ્યવસાયથી એક જ વાર જાતિનામ નિધત્તાયુને બંધ કરે છે, મન્દ આયુબંધના અધ્યવસાયથી બે આકર્ષોથી, મન્દતર આયુબંધના અધ્યવસાયથી ત્રણ આકર્ષોથી, મન્દતમ આયુબંધના અધ્યવસાયથી ચાર, પાંચ, છ, સાત અને આઠ આકર્ષોથી જાતિનામનિધત્તાયુને બંધ કરે છે. નવ આકથી કરતો નથી. કર્મયુદ્ધનું ઉત્પાદન-ગ્રહણ–કરવું તેને આકર્ષ કહે છે. એ જ પ્રમાણે ગતિનામ નિધત્તાયુ આદિ જે પાંચ પ્રકારના બીજા બંધ છે તેમને નારકી જીવો આઠ આકર્ષોથી જ કરે છે, નવ આકર્ષોથી કરતાં નથી. એ જ પ્રમાણે વૈમાનિકદે પણ જાતિનામનિધત્તાયુ આદિ આઠ આકર્ષોથી કરે છે. સૂ ૧૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1053

१०३४
समवायाङ्गसूत्रे संघयणे पण्णत्ते, तं जहा-वइरोसभनारायसंघयणे, रिसभनारायसंघयणे, नारायसंघयणे, अद्धनारायसंघयणे कीलियासंघयणे, छेवट्रसंघयणे । नेरइयाणं भंते ! किं संघयणी ? गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी व अट्रि णेव छिरा णेव पहारू जे पोग्गला अणिट्रा अकंता अप्पिया अणाएजा असुभा अमणुण्णा अमणामा अमणाभिरामा ते तेसिं असंघयणत्ताए परिणमंति। असुरकुमाराणं भंते ! कि संघयणी पण्णत्ता ? छण्हं संघयणाणं असंघयणी णेवट्रीणेव छिरा णेव पहारू जे पोग्गला इट्टा कंता पिया मणुण्णा मणामा माणाभिरामा ते तेसि असंघयणत्ताए परिणमंति। एवं जाव थणियकुमाराणं। पुढवीकाइया णं भंते ! कि संघयणी पण्णत्ता ? गोयमा ! छेवट्रसंघ. यणी पण्णत्ता, एवं जाव संमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्ख जोणियत्ति । गब्भवतिया छव्विहसंघयणी, संमुच्छिममणुस्सा छेवटूसंघयणी। गब्भवतियमणुस्सा छव्विहसंघयणी पण्णत्ता । जहा असुरकुमारा तहा बाणमंतरजोइसियवेमाणिया य ।
कइविहे गं भते ! संठाणे पण्णत्ते ? गोयमा ! छविहे संठाणे पण्णत्ते, तं जहा-समचउरंसे१ णिग्गोहपरिमण्डले२ साइए३ वामणे४ खुजे५ हूंडे। णेरइयाणं भंते! किं संठाणी पण्णत्ता? गोयमा हंडसंठाणी पण्णत्ता? असुरकुमारा णं भंते? एवं जाव थणियकुमारा। पुढवी मसूरसंठाणा पण्णत्ता। आऊ थिबुयसंठाणा पण्णत्ता, तेऊ सूइकलावसंठाणा पण्णत्ता। वाऊ पडागा संठाणा पण्णत्ता, वणस्सई नाणासंठाणसंठिया पण्णत्ता, बेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदिय संमु. च्छिमपंचिंदियतिरिक्ख इंडसंठाणा पण्णत्ता, गब्भवकंतिया छव्विह
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1054

१०३५
भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिनिरूपणम् संठाणा पण्णत्ता संमुच्छिम मणुस्सा हंडसंठाणा संठिया पण्णत्ता । गन्भवतियाणं मणुस्साणं छव्विहा संठाणा पण्णत्ता। जहा असुरकु. मारा तहा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया वि ॥सू० १९३॥
_जीवों के आयुबंध कह कर अब सूत्रकार उनके संस्थान, संहनन एवं वेद आदि के प्रकार को कहते हैं
शब्दार्थ-(कइविहेणं भंते! संघयणे पण्णत्ते?) कतिविधः खलु भदन्त ! संहननं-प्रज्ञप्तम्?-हे भदंत! संहनन कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा ! छविहे संघयणे पण ते) हे गौतम ! षड्विधं संहननं प्रज्ञप्तम्- गौतम ! संहनन छ प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) तद्यथावे छह प्रकार ये हैं (वइरोसभनारायसंघयणे, रिसभनारायसंघयणे, अद्धनारायसंघयणे, कीलियासघयणे,) वज्रऋषभनाराचसंहननम्१ ऋषभनाराचसंहननम् २, नाराचसंहननम्३, अर्द्धनाराचसंहननम्४, कीलिका संहननम्५, सेवार्तसंहननम्६-वज्रऋषभनाराचसंहनन१. ऋपभनाराचसंहनन२, नाराचसंहनन३, अर्द्धनाराचसंहनन४, कीलिकासंहनन५, सेवार्तसंहनन६। (नेरइ. याणं भंते ! किं संघयणी ?) नैरयिकाः खलु भदन्त ! किं संहननिनः-हे भदंत ! नारकी जीव क्या संहनन युक्त कहे गये हैं ? उत्तर-(गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी) गौतम! षण्णां संहनानां असंहनिनो-हे
જીવોના આયુબ ધનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમનાં સંસ્થાન, સંહનન અને વેદ આદિના પ્રકારનું વર્ણન કરે છે– _A -(कइविहेणं भंते संघयणे पण्णत्ते ?) कतिविधः खलु भदन्त ! सहनन प्रज्ञप्तम् ? हे मत ! सहनन 20 प्रा२ना ४i छ ? (गोयमा ! छब्विहे पण्णत्ते) हे गौतम ! षड्विधं संहननं प्रज्ञप्तम्-डे गौतम! डनन छ प्रधानां हi छे. (तं जहा) तद्यथा-ते ७ प्रा। प्रमाणे छे. (वइरोसभनारायसंघयणे, रिसभनारायसंघयणे, नारायसंघयणे, अद्धनारायसंघ. यणे, कीलियासंघयणे, छेवट्ठसंघयणे)वऋषभनाराचसंहननम् , ऋषभनाराचसंहननम् , नाराचसंहननम्, अर्द्धनाराचसंहननम् , कीलिकासंहननम् , सेवार्तसंहननम्-(१) पमनारायस इनन, (२) अपलनारायस उनन, (3) नारायसहनन, (४) अनारायस हनन, (५) मिस नन भने (6) सेवात्त सनान. (नेरइयाणं भंते ! किं संघयणी ?) नैरयिकाः खलु भदंत ! किं संहनिन:- मत ! नारी ७॥ यां सननथी युत हाय छे ? (गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी) गौतम ! षण्णां संहनानां असंहनिनो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1055

१०३६
समवायाङ्गसत्रे
गौतम! छह संहननों से इनके एक भी संहनन नही होने से ये असं. हनिनी कहे गये हैं। (णेव अट्ठि) नैवास्थि-इनके न हड्डी होती है। (णेव छिरा) नैव शिराः-न शिराएँ होती है,(णेव हारू) नैव स्नायुः-न स्नायुएँ होती हैं (जे पोग्गला अणिट्ठा) ये पुद्गाः अनिष्टा:- तथा जो पुद्गल उन्हें सदा सामान्यरूप में अनिष्ट-अवल्लभ होते हैं (अकंता) अकान्ताः-अकान्त-अकमनीय होते हैं, अप्पियाः-अप्रियाः-अपिय-सर्वदेष्य होते हैं, (अणाएज्जा) अनादेयाः-अनादेय-अग्राह्य होते हैं, (असुभा) अशुभा:-असुभ-स्वभावतः ही असुन्दर होते हैं। (अमणुग्णा) अमनोज्ञाअमनोज्ञ-जिनका नाम लेने से भी मन में अरुचिभाव उत्पन्न हो जाता है, (अमणामा) अमन आमा:-अमन आम-विचार करने मात्र से भी जिनके प्रति चित्त में अप्रीति भाव जग जाता है ऐसा होते हैं, (अमणाऽभिरामाः-तथा जो अमनोभिराम होते हैं (ते तेसिं असंघयणत्ताए परिणमंति) ते तेषां असंहननतया परिणमन्ति-ऐसे वे पुद्गल उन नारक जीवों के हड्डी आदि से रहित शरीर विशेषरूप से परिणत होते हैं। (असुरकुमारोणं भंते किं संघयणी पण्णत्ता) असुरकुमाराः खलु भदन्त ! कि-संहननिनः प्रज्ञप्ता ? हे भदंत ! असुरकुमार देवों के शरीर किस संहनन से युक्त होते हैं ? उत्तर-(गोयमा छण्हं संघयणाणं असंघयणी) હે ગૌતમ! છ સંહનમાંના એક પણ સંહનથી તેઓ યુકત હતા નથી તેથી तेभने असहननी ४९ छे. (णेव अहि) नैवास्थि-तेभने मस्थि होतi नथी, (णेव छिरा) नैव शिराः-शिराय छाती नथी, (व हारू) नैव स्नायु:स्नायु होता नथी, (जे पोग्गला अणिट्ठा) ये पुद्गलाः अनिष्टा:-तारे पुगिसो तभने सहा सामान्य रीते अनिष्ट-मसन हाय छ, (अकंता) अक्रान्ताः५४ा-त-ममनीय हाय छे, (अप्पिया) अप्रिया:-मप्रिय-मयाने भाटे अश्रीतिन डाय छे. (अणाएजा)अनादेयाः-20 डाय छ, (असुभा)अशुभाः
वालापि शते । असुर डाय छ, (अमणुण्णा) अमनोज्ञा-ममनाश-मेनु नाम सेवाथी ५५ ५॥ थाय वा हाय छ, (अमणामा) अमनआमा:-२नो વિચાર કરવાથી પણ જેના પ્રત્યે ચિત્તમાં અપ્રીતિ-અણગમો જાગે એવા डाय , (अमणाभिरामा) अमनोऽभिरामा:-तथा रे ममनासिराम जय छ, (ते ते सिं असंघयणत्ताए परिणमंति) ते तेषां असंहननतया परिण मन्तिતેવાં તે પુદ્ગલે તે નારકી જીવે નાં અસ્થિ આદિથી રહિત શરીરરૂપે પરિણમે છે. (अप्सरकुमारोणं भंते! किं संघयणी पण्णत्ता) ! असुशुभार
नां शरी२ ४यां सहननयी युताय ? 6त्तर-(गोयमा छह संघयणाणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1056

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०३७ गौतम षण्णां संहननानां असंहनिन:-हे गौतम ! छह संहननों में से इन असुरकुमार देवों के कोई भी संहनन नहीं होता है। ये तो असहननी होते हैं। (णेवट्ठि) नैवास्थि-इनके शरीर में न हड्डी होती है, (णेव छिरा) नैव शिराः-न शिराएँ होती हैं (णेव हारू) नैव स्नायु:-न स्नायुएँ होती हैं। (जे पोग्गला इट्टा कंता पिया मणुण्णा मणामा-मणाभिरामा ते तेसिं असंघयणत्ताए परिणमंति) ये पुद्गलाःइष्टाः कान्ताः प्रियाः मनोज्ञाः मन आमाः मनोऽभिरामाः ते तेषां असंहननतया परिणमन्ति-तथा जो पुद्गल इष्ट, कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मन आम, एवं मनोऽभिराम होते है वेही पुद्गल इनके अस्थ्यादि से रहित शरीरविशेषरूप से परिणमित होते हैं। (एवं जाव थणियकुमाराणं) एवं यावत् स्तनित-कुमाराणाम्-इसी तरह से स्तनितकुमार पर्यन्त जो भवनवासी देव हैं उनके विषय में भी कथन समजना चाहिये । (पुढवीकाइयाणं भंते ! संघयणी पण्णना) पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त किं संहनिनः प्रज्ञप्ताः--हे भदंत ! पृथ्वीकायिक जीव किस संहनन युक्त कहे गये हैं ? उत्तर--(गोयमा ! छेवट संघयणी पण्णता हे गौतम सेवात्तै संहननिनः प्रज्ञप्ताः--हे गौतम ! ये संहनन युक्त कहे गये हैं इनके सेवासंहनन होता है। (एवं असंघयणी)गौतम ! षण्णां संहननानां असंहनिनः-3 गौतम ! ते असुरમારદેવોને છ સંહનોમાંથી કોઈ પણ સંહનન હેતું નથી તેઓ અસંહનાનીसहनन २हित डाय छे. (णेवहि) नौवास्थि-तेमनां शरीरमा मस्थि तानथी. (णेव हारू) नैव स्नायुः-स्नायुमो दाता नथी, (णेव छिरा) नैव शिराःशिराम हाती नथी,(जे पोग्गला इट्टा कंता,पियामणुण्णा मणामामणाभिरामा ते ते सिं असंघयणत्ताए परिणमंति ) ये पुद्गलोः इष्टाः कान्ताः प्रियाः मनोज्ञाः मनामाः मनोऽभिरामाः ते तेषां असंहननतया परिणमन्तिતથા જે પુગલે ઈદ, કાન્ત, પ્રિય, મનેણ, મન આમ અને મને ભિરામ હોય છે એ પુદ્ગલે જ તેમના અસ્થિ આદિથી રહિત વિશિષ્ટ શરીરરૂપે પરિણમે છે. (एवं जाव थणियकुमाराणं) एवं यावत् स्तनितकुमाराणाम्-मेor प्रमाणेनु કથન સ્વનિતકુમાર સુધીના ભવનવાસી દેવાના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. (पुढवीकाइयाणं भंते ! किं संघयणी पण्णता?) पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! किं संहनिनः प्रज्ञप्ताः- मत ! यि या सहननथी युक्त डाय छ ? उत्तर-(गोयमा ! छेवट संघयणी पण्णत्ता) गौतम! सेवात. संहननिन प्रज्ञप्ता'-गौतम! तेमने सेवासिनन डाय छे. मे शत तमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1057

१०३८
समवायाङ्गसूत्र
-
-
जाव समुच्छिमपचिंदियातरिक्खजाणियात्त ) एवं यावत्संमूछिम पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति-इसी तरह से जो पंचेन्द्रिय-तिर्यश्च योनी के जाव हैं कि जिनके संमूछिम जन्म होता है वे भी सेवातंसंहनन वाले हैं ऐसा जानना चाहिये। तात्पर्य इसका यह है कि एकेन्द्रिय से लेकर संमूछिम तक के तिर्यश्च जीव सब ही सेवार्तसंहनन से युक्त होते है। (गम्भवतियो छविहसंघयणी) गर्भव्युत्क्रान्तिकाः षड्विधसंहनिनः जो जीव गर्भ जन्म वाले होते हैं उनके अर्थात् गर्भजतिर्यंच जीवों के छहो संहनन होते हैं। (समुच्छिममणुस्सा छेवट्ठसंघयणी) संमूच्छिम-मनुष्याः सेवा. तसंहन निन:-तथा जो संमूच्छिम जन्मवाले मनुष्य होते हैं सेवार्तसंहनन होता है। (गम्भवतियमणुस्सा छव्विहसंधयणी पण्णत्ता) गर्भव्युत्क्रा. न्तिकमनुष्याः षड्विधसंहनिनः प्रज्ञप्ताः-इसी तरह से जो गर्भ जन्मवाले मनुष्य होते हैं। (जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया य) यथाऽसुरकुमारास्तथा व्यन्तरज्योतिषिक वैमानिकाच-जिस प्रकार असुरकुमार देव विना संहनन के होते हैं उसी प्रकार से व्यन्तर देव ज्योतिषिकदेव और वैमानिक देव भी विना संहनन के होते हैं। (कइविहे गं भंते संठाणे पण्णत्ते) कतिविधं खलु भदन्त ! संस्थानं प्रज्ञप्तम्-हे भदंत! सनन थुत डाय छे. (एवं जाव संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खजोणियत्ति) एवं यावत् संमूच्छिमपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका इति-मेल प्रमाणे संभू. મિ જન્મવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યં ચનિના જીવોને પણ સેવાર્તાસંહનન હોય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે એકેન્દ્રિયથી લઈને સંમૃØિ મ પંચેન્દ્રિય સુધીનાં બધાં तिर्थ यो सेवानिनवाजiाय छे. (गन्भवतिया छविहा संघयणी) गर्भव्युत्क्रान्तिकाः षड्विधसंहनिन:- भवाणा वाने मेसे 3 गा
तय"4 वोने छन्थे सनन डाय छे. (समुच्छिममणुस्सा छेवठ्ठ संघयणी) संमूछिममनुष्याः सेवार्तसहननिनः-स भूमि भी मनुष्योने सेवात - संनन डाय छे (गब्भवलंतियमणुस्सा छविह संघयणी पण्णत्ता) गर्भव्युस्क्रान्तिकमनुष्याः षड्विधः संहनिनः प्रज्ञप्ता:-Hrreqाणा मनुष्ये। ५९ ७ सननाथी युति डाय छ.(जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइसिय वेमाणियाय ) यथाऽसुरकुमारास्तथा व्यन्तरज्योतिषिक वैमानिकाचપ્રમાણે અસુરકુમારદે સંહનન વિનાના હોય છે, એ જ પ્રમાણે વ્યંતરદે,
यातिपो मने वैमानियो ५९सनन विनाना डाय छे प्रश्न-(कइविहेणं भंते ! संठाणे पण्णत्ते ?) कतिविधं खलु भदन्त ! संस्थानं प्रज्ञप्तम्--
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1058

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०३९ संस्थान कितने प्रकार का कहा गया है । (गोयमा! छविहे संठाणेपण्णत्ते हे गौतम ! षडिवधं संस्थानं प्रज्ञप्तम्-हे गौतम ! संस्थान छह प्रकार का कहा गया है। (तं जहा) तद्यथा-वे प्रकार ये हैं (समचउरंसे) समचतुरस्रम्-समचतुरस्रसंस्थान१, (णिग्गोहपरिमंडले) न्यग्रोधपरिमण्डलम्न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान२, (साइए) सादिकम्-सादिकसंस्थान३, (बामणे) वामनम्-वामनसंस्थान४, (खुज्जे) कुन्जम्-कुब्जकसंस्थान५, (हुंडे) हुण्डम् - हुंडकसंस्थान६, (णेरइयाणं भंते!किं संठाणी पण्णत्ता) नैरयिकाः खलु भदन्त! संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः?) हे भदंत ! नारकों के कौनसा संस्थान होता है ? उत्तर-(गोयमा! हुंडसंठाणी पण्णता) हे गौतम! हुण्डसंस्थानिनः प्रज्ञप्ताः-हे गौतम ! नारकी जीवों के हुंडकसंस्थान होता है । (असुरकु. माराणं भंते! संठाणी पण्णत्ता) हे भदंतअसुरकुमाराः किं संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः-हे भदंत! असुर कुमार देवों के कौनसा संस्थानहोता है? (गोयमा! समचउरंससंठाणसंठिया पण्णता) गौतम ! समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता:-हे गौतम! असुरकुमार देवों के समचतुरस्रसंस्थान होता हैं। (एव जाव थणियकुमारा) एवं यावत्स्तनितकुमारा:-इसी तरह से स्तनितकुमार तक के नौ भवनपति देव भी समचतुरस्रसंस्थानवाले होते है। (पुढवी. है मत ! सस्थानना ४८८1 ५४५२ ४६ के १ उत्त२-(गोयमा ! छविहे संठाणे पणत्ते)हे गौतम षड्विधं संस्थानं प्रज्ञप्तम्-डे गौतम संस्थानना ७ प्रहार
हा छ.(तं जहा) तद्यथा-ते १२ मा प्रमाणे छ-(समचउरंसे)समचतुरस्रम्(१) समयतुरस्त्र संस्थान, (णिग्गोहपरिमंडले) न्यग्रोधपरिमण्डलम्-(२)न्यग्रोधपरिभससस्थान, (साइए) सादिकम्-(3) सासं स्थान, (वामणे) वामनम्(४) वामनसस्थान, (खुज्जे) कुब्जम्-(५) संस्थान, (हुंडे) हुण्डम्(६) हु७४ संस्थान. (णेरइयाणं भंते ! किं संठाणी पण्णत्ता ?) नैरयिकाः खलु भदन्त ! कि संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः?-डे म त ! ना२ने ४या प्र२र्नु संस्थान डाय छ ? उत्तर-(गोयमा ! हुंडसंठाणी पण्णत्ता) हे गौतम ! हुण्ड संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः-3 गौतम ! नारीवाने हुसस्थान हाय छे. प्रश्न(असुरकुमाराणं भंते किं सठाणी पण्णता ?) हे भदन्त ! असुरकुमाराः किं संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः?-हे महत! ससुरशुभारदेवाने प्रा२नुस स्थान हाय छ ? उत्तर-(गोयमा ! समचउरंसठाणसंठिया पण्णत्ता) गौतम ! समचतुः रत्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः-हे गौतम ! मसुमारवाने समयतुरखस स्थान हाय छे. (एवं जाव थणियकुमारा) एवं यावत्स्तनितकुमारा:-मे प्रमाणे સ્વનિતકુમાર સુધીના નવ ભવનપતિ દેવે પણ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળા હોય છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1059

१०४०
समवायाङ्गसूत्रे मसूर संठाणा पण्णत्ता)पृथिवी कायिका मसूरसंस्थानाः प्रज्ञप्ता:-पृथ्वीकायिक का मसूर के जैसे संस्थान होता हैं (आऊथिवुयसंठाणा पण्णत्ता) आप: स्तिवुक संस्थानाः प्रज्ञप्ताः-अप्कायिक का जल बुद् वुद् के जैसा संस्थान होता है। (तेऊ सूइकलावसंठाणा पण्णत्ता) तेजांसि सूचीकलाप संस्था नानि प्रज्ञप्तानि-तेजस्कायिक का सूचीकलाप (भारा) के जैसा संस्थान होता हैं (वाऊ पडागासंठाणा पण्णत्ता) वायवो पताका संस्थानाः प्रज्ञप्ता:वायुकायिक का पताका के जैसा सस्थान होता हैं। (वणस्सई नाणासं. ठाणसंठिया पण्णत्ता) वनम्पतयो नानासंस्थान- स्थिताः प्रज्ञप्ताः-वनस्पतिक कायिक जीवों को कोई नियत संस्थान-आकार नहीं होता है इसलिये वे अनेक संस्थान वाले कहे गये हैं। (वेइंदिय, तेइंदिय चउरिदिय समुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खा हुंडमंठाणा)द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय समू च्छिम पंचेन्द्रिय तिर्यश्चो हुण्डसंस्थानाः-दो इन्द्रिय जीव, तेइन्द्रियजीव, चतुरिन्द्रिय जीव और संमूच्छिमपंचेन्द्रिय तिर्यश्च जीव हुंडक संस्थानवाले होते हैं। (गब्भवकंतिया छब्बिह संठाणा) गर्भव्युत्क्रान्तिका' षड्विधसंस्थानाः-जो गर्भ जन्मवाले तिर्यश्च होते हैं वे छहों संस्थानवाले हाते हैं। (समुच्छिममणुस्सा हुंडसंठाणसंठिया पण्णत्ता) संसूच्छिममनुष्या हुण्ड. (पुढवीमसूरसंठाणा पण्णत्ता) पृथिवीकायिका मसूरसंस्थानाः प्रज्ञप्ताः-५०ी. यिन। भसूरना i संस्थान राय छे. (आऊथिय संठाणा पण्णत्ता) आपः स्तिबुकसस्थानाः प्रज्ञप्ताः-५५४॥43। पापीना ५२पोटर वा सथानयी युतीय छे. (तेऊ सूइकलावसंठाणा पण्णत्ता) तेजांसि सूचीकलाप संस्थानानि प्रज्ञप्तानि-तैसयिनi संस्थान सूची ६०५ (ला) 314 छे. (वाऊ पडागासठाणा पण्णत्ता) वायवो पताकासंस्थानाः प्रज्ञप्ताः-पायुयिने पताना संस्थान डाय छे. (वणस्सई नाणासंठाणसंठिया पण्णत्ता) वनस्पतयो नानासंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः-वनस्पतियने । नियत संस्थान-मा४।२ डोत नथी, तेथी तभने मने संथानमi xai छ. (वेइंदिय, तेइंदिय, चउरिदिय, संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खा हुंडसठाणा) द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रियसंमूछिमपंचेन्द्रियतिरश्चो हुडसंस्थानाः--द्वीन्द्रिय, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને સંભૂમિપંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જ હુંકસંસ્થાનવાળાં डाय छे. (गन्भवतिया छविहसंठाणा) गर्भव्युत्क्रान्तिकाः पड्विधसंस्थानाःMr-mi तिय यो छमे ७ सस्थानni हाय छ (संमुच्छिममणुस्सा) हुंडसंठाणसंठिया पण्णत्ता)संमूच्छिममनुष्या हुंडसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता:
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1060

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०४१ टीका--'कइविहे गं इत्यादि-'कइविहेणं भंते !' कतिविधः खलु भदन्त ! 'संघयणे' संहननं 'पण्णते' मज्ञप्तम् ? 'गोयमा ! छविहे संघयणे पण्णत्ते' हे गौतम ! षडूविधं संहननं प्रज्ञप्तम् । 'तं जहा' तद्यथा-वइरोसभनारायसंघयणे' वज्रऋषभनाराचसंहननम् १, 'रिसभनारायसंघयणे' ऋषभनाराचसंहननम्२, नारायसंघयणे' नाराचसंहननम्३, 'अद्धनारायसंघयणे' अर्धनाराचसंहननम्४, 'की लियासंघयणे' कीलिकासंहननम्५, 'छेवट्टसंघयणे' सेवार्तसंहननम्६। 'नेरइया गं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'किं संघयणी' किं संहननिनः 'पण्णत्ता' संस्थान-संस्थिताः प्रज्ञप्ताः-संमूछिम जन्मवाले मनुष्य हुंडक संस्थान वाले होते हैं।(गम्भवक्कतियाणं मणुस्साणं छव्विहा संठाणा पण्णत्ता)गर्भव्यु स्क्रान्तिकानां मनुष्याणां षड्विधानि संस्थानानि प्रज्ञप्तानि-गर्भजन्मवाले मनुष्य छहो संस्थान वाले होते हैं ।(जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइ. सिय वेमाणिया वि) यथाऽसुरकुमारास्तथा व्यन्तरज्योतिषक वैमानिका अपि-जिस प्रकार असुरकुमार देवों को समचतुरस्त्र संस्थानवाले कहे गये है उसी प्रकार से व्यन्तर देवों को, ज्योतिषिक देवों को और वैमानिक देवों को भी यही संस्थान होता है ॥सू० १९३॥
टीकार्थ-'कइविहेणं भंते संघयणे पण्णत्ते' हे भदंत ! संहनन कितने प्रकार का कहा गया है ? हे गौतम ! संहनन छ प्रकार का कहा गया है वे छह प्रकार ये है-वज्र ऋषभनाराचसंहनन१, ऋषभनाराचसंहनन२. नाराचसंहनन३ अर्द्धनाराचसंहनन४, कीलिकासंहनन५ सेवातसंहनन६। हे भदंत ! नारकी जीव क्या संहनन युक्त कहे गये हैं। उत्तरसभूमिछम भवाणा मनुष्यो हुसस्थानाय छ. (गम्भवकंतियाणं मणुस्साणं छव्विहा संडाणा पण्णत्ता)गर्भव्युत्क्रान्तिकानां मनुष्याणां षड्विधानि संस्थानानि प्रज्ञप्तानि-Marwain मनुष्य। छये ७ सस्थानवाणा हाय छे. (जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया वि) २ ते मसु. રકુમારદેવે સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળા હોય છે, તે જ પ્રમાણે યંતરદે, જયતિષિકદેવ અને વૈમાનિકદે પણ એજ સંસ્થાનવાળા હોય છે. સૂ. ૧૯૩
_te:-'कइविहेणं भंते ! संघयणे पण्णत्त'--3 RE ! सननना કેટલા પ્રકાર કહ્યા છે? ઉત્તર–હે ગૌતમ ! સંહનનના નીચે પ્રમાણે છે પ્રકાર छ-(१) नाराय उनन, (२) पमनारायस उनन, (3) नारायस हनन, सद्ध नाराय सडनन, (५) सिनन मन (6) सेवात हनन प्र-3
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1061

oષ્ઠર
समवायाङ्गसूत्र
प्रज्ञप्ता: ? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'छह संघयणाणां' षण्णां संहनानां मध्ये एकस्यापि संहननस्याभावेन 'असंघयणी' असंहनिनो नारका जीवाः, यतः तेषां 'णेव अष्टि' नैवास्थि, णेव छिरा' नैव शिराः नैव नाड यः 'णेव हारू' नैव स्नायुः, तथा-"जे पोग्गला' ये पुदलाः 'अणिट्ठा' अनिष्टाः सर्वदा तेषां सामान्यतयाऽवल्लभाः, 'अकंता' अकान्ताः सर्वदाऽवल्लव्वादकमनीयाः, 'अप्पिया' अपियाःसर्वद्वेष्याः, 'अणादेजा' अनादेयाः-अग्राह्याः, 'असुभा' अशुभाः-स्वभावत एवासुन्दराः 'अमणुण्णा' अमनोज्ञा कथाप्रसङ्गेऽपि मनसोऽरुचिकराः, तथा "अमणामा' अमन आमा:-चिन्तायामपि मनसोऽपीतिकराः, तथा 'अमणाभिरामा' अमनोऽभिरामाः सन्ति, ते पुद्गलाः 'तेसिं' तेषां नारकजीवानां. 'असंघयण - ताए' असंहननतया-अस्थ्यादिविरहितशरीरविशेषतया परिणमंति' परिणमन्ति । तथा 'असुरकुमाराणं भंते !' असुरकुमाराः खलु भदन्त ! 'किं संघयणी' किं संहननिनः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः ? 'गोयमा !' हे गौतम ! 'छण्हं संघयणाणं' षण्णां गौतम ! छह संहननों में से इनके एक भी संहनन नहीं होने से ये असंहनिनी कहे गये हैं। क्यों कि इनके न हड्डी होती है, न शिराएँ होती हैं, न स्नायुएँ होती हैं। तथा जो पुद्गल उन्हें सदा सामान्यरूप में अनिष्ट-अवल्लभ होते हैं अकान्त-अकमनीय होते हैं,अप्रिय सर्वद्वेष्य होते हैं, अनादेय-अग्राह्य होते हैं. असुभ-स्वभावतः ही असुन्दर होते हैं, अम. नोज्ञ-जिनका नाम लेने से भी मन में अरुचिभाव उत्पन्न हो जाता है, अमन आम-विचार करने मात्र से भी जिनके प्रति चित्त में अप्रीति भाव जग जाता है-ऐसे होते है तथा जो अमनोऽभिराम होते हैं ऐसे वे पुद्गल उन नारक जीवों के हड्डी आदि से रहित शरीरविशेषरूप से परिणत होते हैं। हे भदंत ! असुर कुमार देवों के शरीर किस संहनन से युक्त हैं? उत्तर-हे गौतम! छह संहननों में से इन असुर कुमार देवों હે ભદન્ત! નારકીજી કેવા પ્રકારના સંવનનેથી યુકત હોય છે? ઉત્તર-હે. ગૌતમ ! છ સં હનનેમાંથી તેમને એક પણ સંહનન હોતું નથી, તેથી તેમને અસહનીય કહેલા છે. કારણ કે તેમને અસ્થિ હતાં નથી, શિરાઓ હોતી નથી અને નાયુ પણ હોતા નથી. તથા જે પુદગલો સદા સામાન્યતઃ અનિષ્ટ-અવલ્લભ હોય छे, मनाय-माहा डाय छे, असुम-स्वभावत: ४ ससुर डाय छ, भने
मनु नाम सेवाथी ५४ मनमा मयि उत्पन्न ४२नार हाय छे, अमन आम, જેને વિચાર કરવાથી પણ ચિત્તમા જેના પ્રત્યે અપ્રીતિભાવ ઉત્પન્ન થાય એવાં હોય છે, તથા જે અમને ભિરામ હોય છે, એવાં તે યુગલો તે નારકજીને અસ્થિ આદિથી રહિત વિશિષ્ટ શરીર રૂપે પરિણમે છે. પ્રશ્ન હે ભદંત ! અસુરકુમાર દેવોનાં શરીર કયા પ્રકારના સંહનનથી યુક્ત હોય છે ? ઉત્તર હે ગૌતમ !તેમને છ સંહનનમાંથી એક
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1062

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०४३
संहननानां मध्ये एकस्यापि संहननस्यासत्वेन 'असंघयणा' असहनिनः, तेषां 'णेवट्ठि' नैवास्थि, 'णेव छिरा' नैव शिराः, 'णेव 'हारू' नैव स्नायुः । तथा 'जे पोग्गला' ये पुद्गलाः 'इट्ठा' इष्टाः 'कंता' कान्ताः 'पिया' प्रियाः 'मणुष्णा' मनोज्ञाः 'मणामा' मन आमा: 'मणाभिरामा' मनोऽभिरामाः, पुद्गला: 'तेर्सि' तेषां 'संघयणत्ताए' असंहननतया=असंहननशरीरतया 'परिणमंति' परिणमन्ति । ' एवं ' एवम् अनेन प्रकारेणैव 'जाव थणियकुमाराणं' यावत् स्तनितकुमाराणाम् =असुरकुमारातिरिक्ताः स्तनितकुमारपर्यन्ता ये भवन देवास्तेषामपि विषयेऽभिलपितव्यम् । 'पुढ़वीकाइया णं भंते! किं संघयणी पण्णत्ता' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'किं संघयणी' किं संहनिनः 'पण्णत्ता' मज्ञप्ताः ? 'गोयमा ! छेवट्टसंघपणी पण्णत्ता' हे गौतम ! सेवार्तसंहननिनः प्रज्ञप्ताः । एवं जाव संमुच्छिमपंचिदियतिरिक्खजोणियत्ति' एवं यावत्संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका इति, अनेन प्रकारणैव एकेन्द्रियाद्यारभ्य संमूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिपर्यन्ता अपि जीवाः सेवार्तसंहनिनो विज्ञेया इति भावः । 'गन्भवकंतिया के कोई भी संहनन नहीं होता है। ये तो असंहननी होते हैं। क्यों कि इनके शरीर में न हड्डी होती है, न शिराएं होती हैं। तथा । -जो पुद्गल इष्ट कान्त, प्रिय, मनोज्ञ, मन आम, एवं मनोऽभिराम होते हैं-वे ही पुद्गल इनके अस्थ्यादि से रहित शरीर विशेषरूप से परिणमित होते हैं। इसी तरह से स्तनितकुमार - पर्यन्त जो भवनवासी देव हैं उनके विषय में भी कथन जान लेना चाहिये। प्रश्न- हे भदंत ! पृथ्वीकायिक जीव क्या संहननयुक्त कहे गये हैं? उत्तर - हे गौतम! ये संहनन युक्त कहे गये हैं। इनके सेवार्त्त संहनन होता है। इसी तरह से जो पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च योनि के जीव हैं कि जिनके सं च्छिमजन्म होता है-वे भी सेवार्त्त संहनन वाले हैं ऐसा जानना चाहिये । तात्पर्य इसका यह है कि एकेन्द्रिय से लेकर संमूच्छिम पंचेन्द्रिय तक के तिर्यञ्च जीव सब ही सेवातसंहनन પશુ સંહનન હેતુ નથી. તેએ અસ’હનની હેાય છે, કારણ કેતેમના શરીરમાં અસ્તિ होतां नथी, शिराओ। होती नथी, स्नायु होता नथी तथा छष्ट, अन्त, प्रिय, मनोज्ञ, भन આમ અને મનેભિરામ પુદૂગલે જ તેમના અસ્થિ આદિ રહિત વિશિષ્ટરૂપે પરિણમે છે. સ્તનિતકુમાર સુધીના ભવનવાસી દેવેના વિષયમાં આ પ્રમાણે જ સમજવું, પ્રશ્ન-હે ભદ ંત ! પૃથ્વીકાયિક જીવા સંહનનથી યુકત હોય છે. તેમને સેવાત્ત સહનન હોય છે, એ જ પ્રમાણે સ`મૃઘ્ધિôમ જન્મવાળા પંચેન્દ્રિય તિય ચયાનિના જીવા પણ સેવાન્ત સંહનનવાળા હાય છે. તેનું તાત્પ એ છે કે-એકેન્દ્રિયથી લઈને સભૂમિ પ"ચેન્દ્રિય સુધીના બધાં તિર્યં ચ જીવા સેવાન્ત-સહનનથી યુકત હોય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1063

१०४४
समवायाङ्गसूत्रे छव्विहसंघयणी' गर्भव्युत्क्रान्तिकाः षड्डिधसंह निनः गर्भव्युत्क्रान्तिकपश्चेन्द्रियतियञ्चरतु षड्डिधसंहननिनो ज्ञेया इत्यर्थः । तथा 'समुच्छिममणुस्सा छेवट्ठसंघयणी' संमूच्छिममनुष्याः सेवार्तसंहननिनः, 'गब्भवतियमणुस्सा छव्विहसंघयणी' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः षड्डिधसंह निनः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया य' यथाऽसुरकुमारास्तथा व्यन्तरज्योतिषिक वैमानिकाच असुरकुमारवदेतेऽप्यसंहनिनो विज्ञेयाः । 'कइविहे णं भंते ! संठाणे पण्णत्ते' कतिविधं खलु भदन्त ! संस्थान प्रज्ञप्तम् ? 'गोयमा ! छविहे संठाणे पणत्ते' हे गौतम ! धिं संस्थानं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा' तद्यथा--'समचउरंसे' समचतुरस्रम्, 'णिग्गोहपरिमंडले' न्यग्रोधपरिमण्डलम्, 'साइए' सादिकम्, 'वामणे' वामनम् , 'खुजे' कुब्जम्, 'हुंडे' हुण्डम् । 'णेरइयाणं भंते ! किं संठाणी पण त्ता' नैरयिकाः खलु भदन्त ! कि संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः ? 'गोयमा ! से युक्त होते हैं। जो जीव गर्भ जन्मवाले होते हैं उनके अर्थात्, गर्भजतिर्यंच जीवों के छहो संहनन होते हैं। तथा जो संमूच्छिमजन्मवाले मनुष्य होते हैं उनके सेवार्त संहनन होता है। इसी तरह से जो गर्भजन्मवाले मनुष्य होते हैं वे भी छहो संहननवाले होते हैं। तिर्यंच भी जो गर्भजन्मवाले होते हैं वे भी छहो संहननों के धारी होते हैं। जिस प्रकार असुरकुमार देव विना संहनन के होते हैं उसी प्रकार से व्यन्तरदेव ज्योतिषिक देव और वैमानिक देव भी विना संहनन के होते हैं। हे भदंत! संस्थान कितने प्रकार का कहा गया है? हे गौतम ! संस्थान छह प्रकार का कहा गया है। समचतुरस्रसंस्थान १, न्यग्रोधपरिमंडलसंस्थान२, सादिकसंस्थान३. वामनसंस्थान४, कुब्जकसंस्थान५ और हुंडक संस्थान६। हे भदंत! नारकों છે. ગર્ભજન્મવાળા-એટલે કે ગર્ભજ-તિ ચ છ છએ સંહનનથી યુકત હોય છે. સં મૂર્ણિમ જન્મવાળા મનુષ્યોને સેવાર્તા સંહનન હોય છે. ગર્ભ જન્મવાળા મનુષ્યોને છએ સંહનો હોય છે, ગર્ભજન્મવાળા તિર્થં ચો પણ છએ સં હનનોવાળાં હોય છે. જેમ અસુરકુમાર દેવો સંહનન વિનાના હોય છે તેમ ચૅ તર દે, જ્યોતિષિક દે અને વૈમાનિક દેવે પણ સંહનન વિનાના હોય છે.
प्रश्न- गौतम! संस्थान सा प्रा२ना घi छ. ?
ઉત્તર–હે ગૌતમ ! સંસ્થાન છ પ્રકારના કહ્યાં છે, તે પ્રકારો આ પ્રમાણે છે(१) सभयतुरख संस्थान, (२) न्यग्रोधपरिभस, संस्थान, (3) सा6ि संस्थान (४) वामन संस्थान, (५) ५०४४ सस्थान मने (6) * संस्थान.
પ્રન–હે ભદં ત ! નારકીજીને કેવું સંસ્થાન હોય છે?
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1064

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०४५
हुंडसंठाणीपण्णत्ता' हे गौतम ! हुण्डसंस्थानिनः प्रज्ञप्ताः । 'असुरकुमारा णं भते किं संठाणी पण्णत्ता' हे भदन्त ! असुरकुमाराः किं संस्थानिनः प्रज्ञप्ताः ? गायमा ! समचउरंससंठाणसंठिया पण्णत्ता' हे गौतम ! समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः। 'एवं जाव थणियकुमारा' एवं यावत्स्तनितकुमाराः असुरकुमारवत् स्तनितकुमारान्ताशेषा नव भवनपतयोदेवा अपि समचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताविज्ञेयाः । तथा-'पुढवोमसूरसंठाणा पण्णता' पृथवीकायिका मसूरसंस्थानाः प्रज्ञप्ताः 'आऊ थित्यसंठाणा पण्णत्ता' आपः स्तिबुकसंस्थानाः प्रज्ञप्ताः। अप्कायिका जीवाः जलवुबुसंस्थाना विज्ञेया इति भावः । तथा 'तेऊ' तेजांसि-तेजस्कायिका जीवा 'मुइकलावसंठाणा पण्णत्ता' सूचीकलापसंस्थानानि पज्ञप्तानि । तथा-'वाऊ' वायवो वायुकायजीवाः ‘पडागासंठाणा पण्णत्ता' पताकासंस्थानाः प्रज्ञप्ताः । 'वणस्सईनाणासंठाणसंठिया पण्णत्ता' वनस्पतयो नानासंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ताः। 'बेइंदियतेइंदियचउरिदियसमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खा' द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रिके कौनसा संस्थान होता है ? उत्तर हे गौतम! नारकी जीवों के हुंडकसंस्थान होता है। हे भदंत! असुरकुमार देवों के कौनसा संस्थान होता है ? हे गौतम ! असुरकुमारदेवों के समचतुरस्रसंस्थान होता है। इसी तरह से स्तनित-कुमार तक के नौ भवनपति देव भि समचतुरस्र संस्थानवाले होते हैं। तथा पृथ्वीकायिक जीव मसूर के जैसे संस्थान वाले होते हैं। अप्कायिकजीव जलबुद् बुद् के जैसे संस्थान वाले होते हैं। तेजस्कायिक जीव सूचीकलाप (भारा) के जैसे संस्थानवाले होते हैं। वायुकायिक जीव पताका के जैसे संस्थानवाले होते हैं। वनस्पतिकायिकजीबों को कोई नियत संस्थान-आकार नहीं होता है इसलिये वे अनेक संस्थानवाले कहे गये हैं। दो इन्द्रियजीव, ते इन्द्रिय जीव, चतुरिन्द्रियजीव और संमूच्छिम
ઉત્તર–-હે ગૌતમ ! નારકી જીવોને હંડક સંસ્થાન હોય છે. પ્રશ્ન–હે ભદંત! અસુરકુમાર દેવને કેવું સંસ્થાન હોય છે?
ઉત્તર-હે ગૌતમ! અસુરકુમાર દેને સમયસુરસ્ત્ર સંસ્થાન હોય છે. એ જ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધીના નવ ભવનપતિ દેવે પણ સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળા હોય છે. પૃથ્વીકાયિક છ મસુરના જેવાં સંસ્થાનવાળાં હોય છે. અપૂકાયિક જીવે પાણીનાં ફોરાં જેવાં સંસ્થાનવાળાં હોય છે; તેજસ્કાયિક જીવ સૂચિકલાપ (ભારા) ના જેવાં સંસ્થાનવાળાં હોય છે, વાયુકાયિક જીવો પતાકાના જેવાં સંસ્થાનવાળાં હોય છે. વપતિકાયિક જીવોને કોઈ નિયત સંસ્થાન (આકાર) હોતું નથી, તેથી તેમને અનેક સંસ્થાનવાળા કહે છે. કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય છે અને સંભૂમિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1065

१०४६
समवायाङ्गसूत्रे
यसमूच्छिम पञ्चेन्द्रियतियञ्चो हुंडसठाणा' हुण्डसंस्थानाः ‘पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः । 'गब्भवक्कंतिया' गर्भव्युत्क्रान्तिकास्तिर्यश्चः 'छब्धिहसंठाणा' ष डधसंस्थानाः पज्ञप्ताः । तथा-'संमुच्छिममणुस्सा हुंडसठाणसंठिया पण्णत्ता' संमूच्छिममनुष्या हुण्डसंस्थानसंस्थिताः प्रज्ञप्ता। तथा--'गब्भवतियाणं मणुस्साणं छविहा संठाणा पणत्ता' गर्भव्युत्क्रान्तिकानां मनुष्याणां षडिधानि संस्थानानि प्रज्ञप्तानि । 'जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरजोइसियवेमाणिया वि' यथाऽसुरकुमारास्तथा ब्यन्तरज्योतिषिकवैमानिका अपि-यथा असुरकुमाराणां संस्थान तथा व्यन्तर ज्योतिषिकवैमानिकदेवानामपि संस्थान विज्ञेयम् ।।स्. १९३।।
मूलम्-कइविहे गं भंते ! वेए पण्णत्ते ? गोयमा! तिविहे वेए पण्णत्ते, तं जहा-इत्थीवेए, पुरिसवेए, नपुंसगवेए । नेरइयाणं भंते! किं इत्थीवेया पुरिसवेया णपुंसगवेया पण्णत्ता ? गोयमा ! णो इत्थीवेया णो पुरिसवेया णपुंसगवेया पण्णत्ता। असुरकुमाराणं भंते ! किं इत्थीवेया पुरिसवेया णपुंसगवेया ? गोयमा ! इत्थीवया पुरिसवेया णो णपुंसगवेया, जाव थणियकुमारा। पुढवी आऊ तेऊ वाउ वणस्सइ बितिचउरिदिय संमुच्छिमपंचिंदियतिरिक्खसमुच्छिम मणुस्साणपुंसगवेया,गव्भवकंतियमणुस्सापंचिंदियतिरिया यतिवेया। जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरा जोइसियवेमाणिया वि।सू.१९४॥ पंचेन्द्रियतिर्यश्च जीव हुंडक संस्थानवाले होते हैं। जो गर्भजन्मवाले तिर्यश्च होते हैं वे छहों संस्थानवाले हैं। संमूछिमजन्मवाले मनुष्य हुडक संस्थानवाले होते हैं। गर्भजन्मवाले मनुष्य छहो संस्थान वाले होते हैं। जिस प्रकार असुर कुमार देवों को समचतुरस्रसंस्थान वाले कहे गये हैं उसी प्रकार से व्यन्तर देवो को, ज्योतिषिकददेवों को और वैमानिक देवों को भी यही संस्थान होता है ॥सू० १९३॥ પંચેન્દ્રિયતિયં ચ છ હુડકસ સ્થાનવાળા હોય છે. ગર્ભજ જન્મવાળાં તિર્યો ચ છએ સંસ્થાનેથી યુકત હોય છે. તે મૂર્ણિમ જન્મવાળા મનુષ્ય હંડક સંસ્થાનવાળા હોય છે. ગર્ભજનમવાળા મનુષ્ય છીએ સંસ્થાનેથી યુકત હોય છે. વ્યંતરદેવ, જતિષિક દેવ અને વૈમાનિક દેવે પણ અસુરકુમાર દેવોની જેમ સમચતુરસ્ત્રસંસ્થાન વાળા હોય છે. સૂ. ૧૯૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1066

भावबोधिनी टीका. संस्थानसंहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०४७ (कइविहेणं भंते! वेए पण्णत्ते) कतिविधः खलु भदन्त! वेदः प्रज्ञप्तः?-हे भदन्त! वेद कितने प्रकार का होता है? (गोयमा! तिविहे वेए पण्णत्ते) गौतम त्रिविधो वेदः प्रज्ञप्त:-हे गौतम! वेद तीन प्रकार का होता है-(तं जहा) तद्यथा-वे प्रकार ये हैं (इत्थीवेए,पुरिसवेए नपुंसगवेए) स्त्रीवेदः पुरुषवेदः नपुंसक वेदः-स्त्रीवेद, पुरुपवेद और नपुंसकवेद। (णेरइयाणं भंते! किं इत्थीवेया, पुरिसवेया णपुंसगवेया पण्णत्ता)हे भदंत ! नैरयिका किं स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नपुंसकवेदाः प्रज्ञप्ता-हे भदंत! नारकजीव क्या स्त्रीवेद, पुरुषवेद
और नपुंसकवेद वाले कहे गये है ? (गोयमा ! णो इत्थीवेया, णो पुरिस वेया णपुंसगवेया पण्णत्ता) गौतम ! नो स्त्रीवेदाः नो पुवेदाः नपुंसक वेदाः प्रज्ञप्ता:-हे गौतम ! नारक जीव न स्त्री वेदवाले कहे गये हैं, न पुरुष वेद वाले कहे गये हैं, किन्तु नपुंसक वेद वाले कहे गये हैं। (असू रकुमाराणं भंते! कि इत्थीवेया णपुंसगवेया?) असुरकुमाराः खलु भदन्त! किं स्त्रीवेदाः पुरुपवेदाः नपुंसकवेदाः?-हे भदंत ! असुरकुमारदेव क्या स्त्रीवेद, पुरुपवेद और नपुंसकवेद वाले होते हैं ? (गोयमा! इत्थीवेया पुरिस. वेया णो णपुंसगवेया) हे गौतम ! असुरकुमाराः स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नो नपुंसकवेदाः-असुरकुमारदेव स्त्री वेद और पुरुषवेद वाले ही होते हैं नपुंसकबेदवाले नहीं होते हैं। (जाव थगिय कुमारा)यावत्रतनितकुमारा:-इसी तरह
A -(कइ विहेण भते ! वेए पणते') कतिविधः खलु भदन्त ! वेदः पज्ञप्तः ?-3 मत ! पे 21 51२ना डाय छ ? (गोयमा ! तिविहे वेए पण्णत्ते) गौतम! त्रिविधो वेदः प्रज्ञप्तः- गौतम ! ६ र ५२ना छ. (तंजहा) तद्यथा - Ut२१ मा प्रभार छ-(इत्थीवेए, पुरिसवेए, नपुंसगवेए) स्त्रीव, पुरुषवेद अने नधुसवे६. णेरइयाणं भंते ! किं इत्थीवेया, णपुंसगवेया पणत्ता ?) किं स्त्रीवेदाः, पुरुषवेदाः नपुंसकवेदाः प्रज्ञप्ताः-ना२४७वे। श्रीपेह,पुरुषवेया॥छ ?(गोयमा! णो इत्थीवेया,णो पुरिसवेया णपुंसगवेया पण्णत्ता) गौतम ! नो स्त्रीवेदाः, नो पुवेदाः नपुंसकवेदाः प्रज्ञप्ताः-हे गौतम ! ना२७ये स्त्रीपेहवा नथी, पुरुषवे ा प नयी नस४३६वा 53ai छ. (असुरकुमाराणंभंते ! किं इत्थीवेया,पुरिसवेया, णपुंसगवेया?) असुरकुमाराः खलु भदन्त ! किं स्त्रीवेदाः, पुरुषवेदाः नपुंसकवेदाः ? हे मत ! -4सु२भा२ हेवसाहाणा डाय , y३५वेहवालय छनघुसवाय डाय छे ? (गोयमा! इत्थीवेया. पुरिसवेया, णो णपुंसगवेया) हे गौतम ! असुरकुमाराः स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नो नपुसकवेदाः- गातम ! मसुरभार व स्त्रीवामने ५३५वे वाणा हाय छ नसवाणा आता नथी. (जाव थणियकुमारा) यावत् स्तनितकुमारा:
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1067

२०४८
समवायाङ्गसूत्रे
से स्तनित कुमारान्तक जो नौ प्रकार के भवनपति देव हैं वे भी इन दोनों वेदवाले ही होते हैं नपुंसक वेद वाले नहीं। (पुढवीआऊ तेऊ वाऊ पणस्सइ बिति चउरिंदिय संमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्खसंमुच्छिममणुस्सा णपुंसगवेया) पृथिव्यप्तेजो वायुवनस्पति हि त्रि चतुरिन्द्रिय संमुछिममनुष्याः-पृथ्वीकायिक, अपुकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक, दो इन्द्रिय, ते इन्द्रिय चौ इन्द्रिय, संमूछिम पंचेन्द्रियतिर्यंच और संमूच्छिमनुष्य ये सब नपुसक वेद वाले होते हैं। स्त्रीवेद पुरुषवेद वाले नहीं होते हैं। (गस्भवतियमणुस्सा पंचिदियतिरिया य तिवेया ) गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याः पश्चेन्द्रियतिर्यश्वश्च त्रिवेदाः-- तथा जो गर्भजमनुष्य और पंचेन्द्रियतिथंच हैं वे तीनों ही वेदेवाले होते हैं। (जहा असुरकुमारा तहा बाणमंतरा जो इसियवेमाणिया वि) यथा असुरकुमारास्तथाव्यन्तर ज्योतिषिक वैमानिका अपि-जिस प्रकार असुरकुमारदेव पुरुष और स्त्रीवेद वाले होते हैं, उसी प्रकार से व्यन्तर देव, ज्योतिषिकदेव, और वैमानिक देव भी होते हैं। देवों में नपुसक वेद नहीं होता है ॥सू १९४॥
टीकार्थ-'कइविहेणं भंते ! वेए पण्णत्ते' इत्यादि-हे भदंत ! वेद એ જ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધીના જે નવ ભવનપતિ દેવો છે તેઓ પણ એ બે वहाणा होय छ, नपुस वेवास खोता नथी. पुढवी आऊ तेऊ वाऊ वणस्सइ बितिचउरिदिय संमूच्छिम पंचिदिय तिरिक्ख संमूच्छिम मणुस्सा णपुंसगवेया) पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति द्वित्रिचतुरिन्द्रिय संमूच्छिम पञ्चन्द्रिय तिर्यक संमूच्छिममनुष्या :--Y2वीथिई, 244304z, ते४२४॥यि४, वायु(45, हीन्द्रिय ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, સં મૂચિછમ પંચેન્દ્રિય તિયં ચ, અને સંમૂછિમ મનુ, એ मयां नपुस वेवामा होय छे, ५ स्त्रीवेह पुरुषवा ता नथी. (गम्भ वकंतिया मणुस्सा पंचिंदिय तिरिया यतिवेया) गर्भव्युत्क्रान्तिक मनुष्याः पञ्चेन्द्रियतिर्यंचाश्च त्रिवेदा:-IM मनुष्य! मने पयेन्द्रिय तिय यो जो पेहपाणां डाय . (जहा असुरकुमारातहा वाण मंतरा जोइसिय वेमाणिया वि)
यथा असुरकुमारास्तथा व्यन्तर ज्योतिषिक वैमानिकापि-म असु२ કુમાર દે પુરુષ અને સ્ત્રીદવાળા હોય છે તે જ પ્રમાણે વ્યંતર દેવો અને વિમાનિક દેવે પણ પુરુષ અને સ્ત્રીવેદ વાળા હોય છે. દેવોમાં નપુંસકવેટ હોતો નથી લગ્ન. ૧૯૪
:-'काविहेणं भंते ! वेए पण्णत्ते' इत्यादि-3 मत ! ये टमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1068

भावबोधिनी टीका. संस्थान संहननवेदादिस्वरूपनिरूपणम्
१०४९
टीका- 'कइविणं भंते' इत्यादि - 'कइविणं भंते ! वेए पण्णत्ते' कतिविधः खलु भदन्त ! वेदः प्रज्ञप्तः ? 'गोयमा ! तिविहे वेए पण्णत्ते' त्रिविधो वेदः प्रज्ञप्तः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' इत्थीवेए' स्त्रीवेदः - पुंस्कामिता, 'पुरिसवेए' पुरुषवेदः - स्त्रीका मिता, 'नपुंसय वेए' नपुंसक वेदः - स्त्रीपुंस्कामिता । 'नेरइयाणं भंते!' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'किं इत्थीवेया पुरिसवेया णपुसगवेया पण्णत्ता' किं स्त्रीवेदाः पुरुषवेदा नपुंसकवेदाः प्रज्ञप्ताः ? स्त्रीवेदादयो मत्वर्थीयाच्प्रत्ययान्तास्तेन स्त्रीवेदवन्तः पुरुषवेदवन्तो नपुंसक वेदवन्त इत्यर्थो बोध्यः । भगवानुत्तरयति - 'गोयमा !" हे गौतम ! 'णो इत्थीवेया णो पुंवेया णपुंसगवेया पण्णत्ता' नो स्त्रीवेदाः नो पवेदाः अपि तु नपुंसक वेदाः प्रज्ञप्ताः । ' असुरकुमारा णं भंते असुरकुमाराः खलु भदन्त ! 'किं इत्थीवेया पुरिसवेया णपुसगवेया' किं स्त्रीवेदाः पुरुषवेदाः नपुसकवेदा: ? गोयमा ! इत्थीवेया पुरिसवेया णो णपुंसगवेया' हे गौतम ! असुरकुमाराः स्त्रीवेदाः पुरुषवेदा नो नपुंसकवेदाः | 'जाव थणियकुमारा' यावत्स्तनितकुमाराः - असुरकुमारातिरिक्ताः स्तनितकुमारान्ताः शेषा नव भवनपतयो देवा अपि स्त्रीवेदाः पुरुषवेदा नो नपुंसकवेदाः । तथा' पुढवी आउ तेउ वाउ वणस्साई बिति चाउरिदियसमुच्छिम पंचिंदियतिरिक्ख समुकितने प्रकार का होता है ? हे गौतम! वेद तीन प्रकार का होता है। वे प्रकार ये हैं- स्त्रीवेद, पुरुषबेद और नपुसकवेद । हे भदंत नारक जीव क्या स्त्री वेद या पुरुषवेद अथवा नपुंसकवेदवाले कहे गये हैं। हे गौतम ! नारक जीव न स्त्री वेदवाले कहे गये हैं न पुरुषवेद वाले कहे गये हैं, किन्तु नपुंसक वेद बाले कहे गये हैं। हे भदंत ! असुरकुमार देव क्या स्त्रीवेद, पुरुषवेद और नपुंसक वेद वाले होते हैं ? हे गौतम असुरकुमार देव स्त्रीवेद और पुरुषवेद वाले ही होते हैं - नपुसकवेद वाले नहीं होते हैं। इसी तरह से स्तनितकुमारान्ततक जो नौ प्रकार के भवनपति देव हैं वे भी इन दोनों वेद वाले ही होते हैं- नपुंसक वेद वाले नहीं। पृथ्वीकायिक, अप्कायिक, तेजस्कायिक, પ્રકારના હોય છે ? હું ગૌતમ ! વેદના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે–સ્રીવેદ, પુરુષવેદ અને નપુંસકવેદ હે ભદ ંત ! નારકજીવા સ્ત્રીવેદવાળા છે કે પુરુષવેદવાળા છે અથવા નપુંસકવેદવાળા છે ? હેગૌતમ! નારકજીવા પુરુષવેદવાળા નથી, સ્ત્રીવેદવાળા પણ નથી તે નપુંસક વેદવાળા હોય છે. હે ભદંત ! અસુરકુમાર દેવે પુરૂષવેદ વાળા હાય છે, કે સ્ત્રીવેદવાળા હેાય છે કે નપુંસકવેદવાળા હાય છે? હે ગૌતમ ! અસુરકુમાર દેવા પુરુષવેદ અને શ્રીવેદવાળા જ હાય છે. નપુ સક વેદવાળા હાતા નથી, એ જ પ્રમાણે સ્તનિતકુમાર સુધીના જે નવ ભવનપતિ દેવા છે તેઓ પણ એ બેજ વેદવાળા હોય છે, પણ નપુ ંસક વેદવાળા હાતા નથી.
૧૩૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1069

१०५०
समवायाङ्गसूत्रे च्छिममणुस्सा' पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिद्वित्रिचतुरिन्द्रियसंमूछिमपञ्चेन्द्रियतिर्यकूसंमूच्छिममनुष्या, 'णपुंसगवेया' नपुंसकवेदाः । तथा-'गम्भवकंतियमणुस्सा पंचिंदियतिरिया य तिवेया' गर्भव्युत्क्रान्तिकमनुष्याः पञ्चे न्द्रयतिर्यश्चश्च त्रिवेदाः। 'जहा असुरकुमारा तहा वाणमंतरा जोइसियवेमाणिया वि' यथा असुरकुमारा. स्तया व्यन्तरज्योतिषिकवैमानिका अपि-असुरकुमारवद् व्यन्तरज्योतिषिकवैमा. निका अपि स्त्रीवेदाः पुवेदा नो नपुंसकवेदा इति भावः ।।सू. १९४॥
पूर्वोक्ताः सर्वपदार्थाः समवसरणे स्थितेन भगवता प्रोक्ताः, अतः समवसरणवक्तव्यतां कथयति
मूलम्--तेणं कालेणं तेणं समएणं कप्पस्स समोसरणं णेयव्वं, जाव गणहरा सावच्चा निरवच्चा वोच्छिण्णा ॥सू. १९५॥ वायुकायिक, वनस्पतिकायिक, दो इन्द्रिय, ते इन्द्रिय चौइन्द्रिय, संमूछिम पंचेन्द्रिय तिर्यच, और संमूच्छिम मनुष्य ये सब नपुंसकवेदवाले होते हैं। स्त्रीवेद, पुरुष वेद वाले नहीं होते हैं। तथा जो गर्भज मनुष्य और पंचेन्द्रियतिर्यष हैं वे तीनों ही वेदवाले होते हैं। जिस प्रकार असुरकुमार देव पुरुष और स्त्रीवेदवाले होते हैं, उसी प्रकार से व्यन्तर देव. ज्योतिषिकदेव और वैमानिकदेव भी होते हैं। देवों में नपुंसकवेद नहीं होता है।सू०१९४।।
ये पूर्वोक्त समस्तपदार्थ समवसरण में स्थित हुए भगवानने कहे हैं अतः समवसरण के विषय में सूत्रकार कहते हैं
शब्दार्थ-(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले-उस काल में-दुःषम सुषम नामके चतुर्थआरे में जब कि (तेणं समएणं) तस्मिन् समये-भगवान પૃથિવી કાયિક, અપકાયિક, તેજસ્કાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, ન્દ્રિય,ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, સંમૂરિ મ પંચેન્દ્રિય તિર્થં ચ અને સં મૂચ્છિ મ મનુ, તે બધાં નપુંસકદવાળાં જ હોય છે, સ્ત્રીવેદ કે પુરુષવેદવાળાં હોતાં નથી. તથા ગર્ભજ મનુષ્ય અને પંચેન્દ્રિવ તિય ચે ત્રણે વેદવાળાં હોય છે. વ્યંતર, તિષિક અને વૈમાનિક દે, અસુરકુમાર દેવેની જેમ પુરુષવેદ અને સ્ત્રીવેદવાળા હોય છે. દેવોમાં નવું સક વેદ હો તે નથી. સૂ. ૧૯૪
પૂર્વોકત સમસ્ત પદાર્થોનું કથન સમવસરણમાં ભગવાન દ્વારા કરાયું છે તેથી હવે સૂત્રકાર સમવસરણનું વર્ણન કરે છે—
शार्थ -(तेणं कालेणं) तस्मिन् काले-तेणे-दु:षम सुषमनामना या था मारामा न्यारे (तेणं समएण)तस्मिन् समये-लवान महावीर स्वामी विहार
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1070

भावबोधिनी टीका. समवसरणस्वरूपनिरूपणम्
१०५१ टीका-'तेणं' इत्यादि-'तेणं कालेणं' तस्मिन् काले खलु दुःषमसुषम नामके चतुर्थेऽरे 'तेणं समयेणं' तस्मिन् समये खलु भगवान महावीरस्वामी यदा विचरति स्म तस्मिन् समये इत्युपक्रम्य कप्पस्स समोसरणं णेय' कल्पस्य समवसरणं नेतव्यम् कल्पे यथा समवसरणवक्तव्यता प्रोक्ता तथैव वक्तव्या, किय. त्पयन्तं वक्तव्या ? इत्याह-'जाव गणहरा सावच्चानिरवच्चा वोच्छिण्णा' यावद गणधराः सापत्या निरपत्या व्युच्छिन्ना:-शिष्यप्रशिष्यसहितगणधरस्य सुधर्मस्वामहावीर स्वामी विहार कर रहे थे उस समय में-इस पाठ से लेकर (कप्पस्स समोसरणं णेयव्वं) कल्पस्य समवसरणं नेतव्यम्-कल्पसूत्र में जिस प्रकार से समवसरण के विषय में कथन किया गया है उसी प्रकार का कथन (जाव गणहरा सावच्चा निरवच्चा वोच्छिण्णा)यावद् गणधराः सापत्या निरपत्या व्युच्छिन्नाः-यावत् शिष्य पशिष्य सहित सुधर्मस्वामी और दूसरे गणधर
और उनके शिष्य पशिष्य दूसरे गणधर मोक्ष चले गये यहां तक का ग्रहण करना चाहिये सू०१९५॥
टीकार्थ-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि-उस काल में दुःषम सुषम नामके चतुर्थ आरे में-जब कि भगवान महावीर स्वामी विहार कर रहे थे-उस समय में-इस पाठ से लेकर कल्पसूत्र में जिस प्रकार से समवसरण के विषय में कथन किया गया है उसी प्रकार का कथन यावत शिष्य प्रशिष्य सहित सुधर्मस्वामी और दूसरे गणधर शिष्यपशिष्य रहित दूसरे गण. धर मोक्ष चले गये यहां तक का ग्रहण करना चाहिये। तात्पर्य इसका यह है कि समवसरण के विषय का कथन कल्पसूत्र में किया गया हैसो वह सब कथन "तेणं कालेणं तेणं समएणं" यहां से लेकर-"गणहरा ४२ता जता त्यारे- पाथी २३ ४२ (कप्पस्स समोसरणं णेयध्वं) कल्पस्य समवसरणं नेतव्यम्-४८५सूत्रमारे शते समयस२९ विर्ष पनि यु छे ते प्रा२नु १९ (जाव गणहरा सावचा निरवच्चा वोच्छिण्णा) याबद् गणधराः सापत्या निरपत्या व्युच्छिन्नाः-शिष्य शिष्य सहित सुधास्वामी अने ते સિવાયના બીજા ગણધરે મોક્ષે સિધાવ્યા ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું સૂ. ૧૫ ___ -'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि-तेणे-षम नामना ચોથા આરામાં જ્યારે ભગવાન મહાવીર સ્વામી વિહાર કરતા હતા ત્યારે ત્યાથી શરૂ કરીને કલપસૂત્રમાં જે પ્રકારે સમવસરણ વિષે કથન કર્યું છે એ જ પ્રકારનું કથન શિષ્યશિવે સહિત સુધર્માસ્વામી અને બીજા ગણધર મેક્ષ ગયા ત્યાં સુધીનું કથન ગ્રહણ કરવું જોઈએ. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે સમવસરણ વિષેનું थन ४८५सूत्रमा १२वामा माव्युछ तो समस्त थन 'तेणं कालेणं तेणं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1071

समवायाङ्गसूत्रे
मिनस्तद्रहित गणधराणां च मोक्षवक्तव्यता यत्पर्यन्तं तत्पर्यन्तं कल्पस्य समवसरणं वक्तव्यमित्यर्थः ॥ सू. १९५ ।।
एतत्समवसरणनायको भगवान् महावीरः कुलकरस्य वंशे समुत्पन्नो महापुरुषश्वासीत्, अतः कुलकराणां महापुरुषाणां च वक्तव्यतामाह -
मूलम् - जंबुद्दीव णं दीवे भारहे वासे तीयाए उस्सप्पिणीए सत्तकुलगरा होत्था, तं जहा - मित्तदा मे सुदामे य, सुपासे य, सयंपभे । विमल घोसे सुधोसे य, महाघो से य सत्तमे ॥ १ ॥ जम्बुद्दीव णं दीवे भारहे वासे तीयाए ओसप्पिणीए दस कुलगरा होत्था, तं जहासजले सयाऊ य अजियसेणे अनंतसेणे य । कज्जसेणे भीमसेणे, महाभामसेणे य सत्तमे ॥ २॥ दढरहे दसरहे सयरहे || जम्बुद्दीवे णं दीव भार वासे इमीसे णं ओसप्पिणीए समाए सत्त कुलगरा होत्था, तं जहा - पढमेत्थविलवाहण (चक्खुमजसमचउत्थमभिचंदे | तत्तोय पसेणईए मरुदेव चेव नाभी य॥ ३ ॥ ) एतेसि णं सत्तण्हं कुलगराण सत्त भारिया होत्था, तंकजहा - चंदजसा चंद ता ( सुरूव पडिरूव चक्खुकंता य। सिरिकंता मरुदेवी कुलगर पत्तीण णामाई || ४ || ) || सू० १९६ ॥
१०५२
सावचा निर वच्चा वोच्छिष्णा" यहांतक समवसरण के विषय का है। सो उसे वहां से लगाकर " गणहरा सावच्चा" आदि पाठतक यहां लगा लेना चाहिये || सू० १९५॥
इस समवसरण के नायक भगवान् महावीर उत्पन्न हुए थे और महापुरुष थे। अतः कुलकरों और
कुलकर के वंश में
महापुरुषों का कथन
समएणं' थी बहने 'गणहरा सावचा निरवचा वोच्छिण्णा' सुधी सभ वसर विषे ४२वामां आव्यु छे. त्यांथी श३ अरीने 'गणहरा सावच्चा' आहि पाउ સુધીનું વન ત્યાંથી જોઇ લેવું. ાસ. ૧૯૫
આ સમવસરણના નાયક ભગવાન મહાવીર કુલકરના વંશમાં જન્મ પામ્યા હતા. અને હાપુરુષ હતા. તેથી હવે સૂત્રકાર કુલકરા અને મહાપુરુષોનુ` કથન કરે છે—
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1072

भावबोधिनी टीका. कुलकरनामादिस्वरूपनिरूपणम्
१०५३ अब सूत्रकार करते हैं
शब्दार्थ-(जंबूद्दीवेणं दीवे भारहे वासे)जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे-जम्बूद्वीप नामके द्वीप में भारतवर्ष में (तीयाए उस्सप्पिणोए) तृती यस्यामुत्सर्पिण्याम्-तीसरे उत्सर्पिणी काल में (सत्तकुलगरा होत्था) सप्त कुलकराः आसन्-सात कुलकर हुए हैं (तं जहा) तद्यथा-वे इस प्रकार है(मित्तदामे) मित्रदामा-मित्रदामन् १, (सुदामे) सुदामा-सुदामन्२(सुपासे) सपार्थः-सुपाश्व३, (सयंपभे) स्वयंप्रभः-स्वयंप्रभ४, (बिमलघोसे) विमलधोष:-विमलघोष५, (सुघोसे) सुघोषः-सुघोष६, (सत्तमे महाघोसे य) सप्तमः महोघोषश्च-सातवें महाघोष (जबूद्दीव णं दीवे भारहे वासे तीयाए
ओसप्पिणीए दसकुलगरा होत्था) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे तृती. यस्यामवसर्पिण्यां दस कुलकरा-आसन्-इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में तृतीय अवसर्पिणीकाल में दस कुलकर हुए हैं (तं जहा) तद्यथा-उनके नाम इस प्रकार हैं-(सयंजले सयाऊ य) स्वयं जलः शतायुश्च-स्वयंजल१, शतायु२(अजियसेणे)अजितसेनः-अजितसेन३(अणंतसेणे य)अनन्तसेनश्वअनंतसेन४(कजसेणे)कार्यसेनः कार्यसेन५ (भीमसेणे) भीमसेनः-भीमसेन६ (सत्तमे महाभीमसेणे य)सप्तमः महाभीमसेनश्च-सातवें महाभीमसेन७(दढ
शा-(जंबूद्दीवेणं दीवे भारहे वासे)जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारतवर्षेwali नामना द्वीपमा माता मारतय भा (तीयाए उस्सप्पिणीए) तृतीय स्यामत्सपिण्याम-त्री उत्सपि मां (सत्त कुलगरा होत्था) सप्त-कल. कराः आसन्-सात १९४२॥ २६ गया छे. (तंजहा) तद्यथा तमना नाम । प्रमाणे छ-(मित्तदामे) मित्रदामा-(१) भित्रामन् (सुदामे) सुदामा- (२)सुमन (सुपासे)सुपार्श्व:-(3) सुपाव, (सयंपभे-स्वयंप्रभः (४) स्वयं प्रस, (विमलघोसे) विमलघोषः-(५) विमलाष, (सुघोसे) सुघोषः-(६) सुधास अने (सत्तमे. महाघोसे य) सप्तमः महाघोषश्च-(७) माया५ (जंबूद्दीवेण दीवे भारहे वासे तीयाए ओसप्पिणीए दसकुलगरा होत्था)-जम्बू द्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे तृतीयस्यामवसर्पिण्यां दसकुलकरा आसन्- भूद्वी५ नमना द्वीपमा आवेता भारतवर्ष मात्री अपसपि मा इस स४२॥ २६ गया छ, (तंजहा) तद्यथातमनानाम २मा प्रमाणे छ- (सयंजले सयाऊ य) स्वयं जलः शतायुश्च-(१) स्वयम (२) शतायु ((अजियसेणे) अजितसेनः-(3) तसेन, (अणंतसेणे य) अनन्तसेनः-(४) मनसेन, (कजसेणे) कार्यसेनः-(५) ४ायसेन, (भीमसेणे) भीमसेनः-(६) लीमसेन, (सत्तमे महाभीमसेणे य) सप्तमः महाभीमसेनश्च
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1073

१०५४
समवायाङ्गसूत्रे रहे) दृढरथो-दृढरथ८(दसरहे) दशरथः-दशरथ९ (सयरहे) शतरथा-दशवें शतरथा (जंबूद्दीवेणं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणी समाए सत्त कुलगराहोत्था) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्यामवसर्पिण्यां समायां सप्तकुलकरा आसन्-इस जंबूद्वीप नामके प्रथम द्वीप में भारतवर्ष में इस चालु अवसर्पिणी काल में सात कुलकर हुए है (तं जहा) तद्यथा-उनके नाम ये हैं-(पढमेस्थविमलवाहण) प्रथमोऽत्रविमलवाहन:-प्रथम विमलवाहन (चक्खुम) चक्षुष्मान्-द्वितीयचक्षुष्मान् (जसमं) यशोमान्-तृतीय यशोमान् (चउत्थमभिचंदे) चतुर्थोऽभिचन्द्र:-चतुर्थ अभिचंद्र (तत्तो य) ततश्च-इनके बाद (पसेणईए) प्रसेनजित्-पांचवे-प्रसेनजित् (मरुदेवे) मरुदेव:छठवें मरुदेव (चेव नामी य) चैव नाभिश्च-और सातवें नाभिराय । (एतेसि णं सत्तण्हं कुलगराणं) एतेषां खलु सप्तानां कुलकराणां-इन सात कुलकरों की (सत्त भारिया होत्था) सप्तभार्या आसन्-सात स्त्रीयां थीं। (तं जहा) तद्यथा-उनके नाम इस प्रकार से हैं-(चंद जसा) चन्द्रयसा:चंद्रयशा१, (चंदकंता) चन्द्रकान्ता-चन्द्रकान्त२ (सुरूवपडिरूवचक्खु कंताय) सुरूपा प्रतिरूपा चक्षुष्कान्ता च-सुरूपा३, प्रतिरूपा४ चक्षुष्कान्ता५ (सिरिकंता मरुदेवी) श्रीकान्ता मरुदेवी-श्रीकांताद और मरुदेवी७। (कुलगर
(७) महालीमसेन, (दढरहे) दहरथो-(८) ४८२थ, (दसरहे) दशरथः-४१२थ, (सयरहे) शतरथ:-मने (१०) शत२५. (जंबूद्दीवेणं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीसमाए सत्तकुलगराहोत्था) जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे भारतेवर्षे अस्यामवसर्पिण्यां समायां सप्तकुलकरा आसन्-मादी५ नमना पman Suvi
आवेला लात मा आ या मसपि elsti सात ४३॥ यया छ. (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रमाणे छे. (पढमेत्थ विमलवाहण) प्रथमोऽत्र विमल. वाहनः-(१) विमलवाडन, (चक्खुम) चक्षुष्मान्-(२) यक्षुभान, (जसमं) यशोमान-(3) यशोमान, (चउत्थमभिचंदे) चतुर्थोऽभिचन्द्रः-(४) भलियन्द्र, (तत्तोय पसेणईए) ततश्च प्रसेनजित्-(५) प्रसेनलित, (मरुदेव) मरुदेवः(१) भ२४१ भने (चेवनाभीय) चैवनाभिश्च-(७) नालिराय. (एतेसिणं सत्तण्हं कुलगराणं) एतेषां खलु सप्तानां कुलकराणां-मा सात ४४२।नी (सत्तभारिया होत्था) सप्तभार्या आसन्-सात पत्नीको हती. (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रमाणे छे–(चंदजसा) (१) यन्द्रयशा, (२) (चंदकंता) यन्द्रsiral, (सुरुव पडिरूव चक्खुकंता य) (3) सु३५॥ (४) प्रति३५ा, (५) यक्षु०४ा-ता, (सिरिकता
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1074

भावबोधिनी टीका. कुलकरनामादिस्वरूपनिरूपणम्
१०५५ टीका-'जंबुद्दीवेणं'इत्यादि-'जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे 'तीयाए उस्सप्पिणीए' अतोतायामुत्सर्पिण्याम् ‘सत्तकुलगरा' सप्तकुल कराः 'होत्था' आसन , 'तं जहा' तद्यथा-मित्तदामे सुदामेय सुपासे य संयंपभे। विमलघोसे सुघोसे य महाघोसे य सत्तमे मित्रदामा सुदामा च सुपावश्च स्वयंप्रभः। विमलघोषः सुघोषश्च महाघोषश्च सप्तमः ।।१।। 'जंबुद्दीवे णंदीवे भारहे वासे तीयाए ओसप्पिणीए दस कुलगरा होत्था' जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे तृतीयस्यामवसर्पिण्यां दश कुलकरा आसन, 'तं जहा' तद्यथा'सयंजले सयाऊय, अजियसेणे अणंतसेणे य। कजसेणे भीमसेणे, महाभीमसेणे य सत्तमे॥ दढरहे दसरहे सत्तरहे।' स्वयंजलः शतायुश्च, अजितसेनोऽनन्तसेनश्च । कार्यसेनो भीमसेनो महाभीमसेनश्च सप्तमः॥२॥ दृढरथो दशरथः शतरथः । 'जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणी समाए पत्तीण णामाइ) कुलकर पत्नीनां नामानि-कुलकरपत्नीनां नामानि-ये कुलकरों की पत्नियों के नाम हैं ॥मू० १९६।।
टीकार्थ-'जंबुद्दीवे णं दीवे ईत्यादि-जंबूद्वीप नामके द्वीप में भारतर्ष में भूतकाल की उत्सर्पिणीकाल में सात कुलकर हुए। वे इस प्रकार से हैं।मित्रदामन१ सुदामन्२ सुपाचद स्वयंप्रभ४ विमलधोष५ सुघीष६ और सातवें महाघोष७। इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में भारतववर्ष में तृतीय अवसर्पिणीकाल में दस कुलकर हुए हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैंस्वयंजल १, शतायु२ अजितसेन३. अनंतसेन४ कार्यसेन५ भीमसेन६ सातवें महाभीमसेन७ दृढरथ८ दशरथ९ दशवें शतरथ१०। इस जम्बुद्वीप-नामके प्रथम द्वीप में भारतवर्ष में इस चालू अवसर्पिणी काल में सात कुलकर मरुदेवी) (६) श्रीन्ता भने (७) भरुवी. (कुलगरपत्तीणणामाई) कुलकर पत्नीनां नामानि-से प्रमाणे १९शनी पत्नी साना नाम इतi.सू.१८६॥ ___टी --जंबूद्दीवेणं दीवे इत्यादि-द्वी५ नमना द्वीपमा माता ભારતવર્ષમાં ત્રીજા ઉત્સર્પિણીકાળમાં સાત કુલકરે થયા હતા. તેમનાં નામ આ प्रमाणे ता-(१) भित्रामन् (२) सुदामन (3) सुपाव, (४) स्वय प्रल, (५) વિમલશેષ, (૬) સુઘોષ, અને (૭) મહાષ. આ જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા ભારતવર્ષમાં ત્રીજા અવસર્પિણીકાળમાં દસ કુલકર હતા. તેમનાં નામ मा प्रमाणे छ-(१) स्वयंस,.(२) शतायु, (3) अतिसेन, (४) मन तसेन,(५) आय सेन, (6) भीमसेन, (७) महालीमसेन, (८) १८२थ, (6) ६श२५ भने (१०) શતરથ આ જંબુદ્વિીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા ભારતવર્ષમાં વર્તમાન અવસપિ.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1075

१०५६
समवायाङ्गसूत्र
सत्तकुलगरा होत्था' जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्यामवसर्पिण्यां समायां सप्त कुलकरा आसन्, 'तं जहा ' तद्यथा - ' पढ़मेत्थविमलवाहण चक्खुमजसम उत्थमभिचंदे । तत्तो य पसेणईए मरुदेवे चेव नाभी य । प्रथमोऽत्रविमलवाहनश्चक्षुष्मान यशोमान चतुर्थोऽभिचन्द्रः । ततश्च प्रसेनजित् मरुदेवश्चेव नाभिश्च ॥ ३ ॥ 'एसिणं सत्तहं कुलगराणं' एतेषां खलु सप्तानां कुलकराणां 'सत्त मारिया होत्था' सप्तभार्या आसन्, 'तं जहा ' तद्यथा - 'चंदजसा चंदकंता सुख्वप डिव चक्खुकंता य। सिरिकंता मरुदेवीकुलगरपत्तीणं णामाई || ४ || ' चन्द्रयशाचन्द्रकान्ता सुरूपा प्रतिरूपा चक्षुष्कान्ता च । श्रीकान्ता मरुदेवी कुलकरपत्नीनां नामानि ॥४॥ सू. १९६ ।।
मूलम् - जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे णं ओसिप्पणीए चवीस तित्थगराणं पियरो होत्था, तं जहा - णाभी य जियसत्तू य (जियारी संवरे इय। मेहे धरे पट्टे य, महसेणे य खत्तिए ॥५॥ सुग्गीव दढरहे विहू वसुपुज्जे य खत्तिये । कयवम्मा सीहसेणे भाणू विस्ससेणे इ ॥ ६ ॥ सूरे सुदंसणे कुंभे सुमित्तविजय समुद्दविजए य । राया य आससेणेय सिद्धत्थे च्चिय खत्तिए ॥ ७ ॥ उदितो दियकुलवंसा विसुद्धवंसा गुणेहि उववेया । तित्थप्पवत्तयाणं एए पियरो जिणवराणं ॥८॥ जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे णं ओसप्पिणीए
हुए हैं उनके नाम ये हैं- प्रथम विमल वाहन, द्वितीय चक्षुष्मान् तृतीय यशोमान चतुर्थ अभिचंद्र इनके बाद पांचवें प्रसेनजित् छठवें मरुदेव और सातवें नमिराया इन सात कुलकरों की सात स्त्रीयां थीं। उनके नाम इस प्रकार से हैं - चंद्रयशा १ चंद्रकान्तार सुरुपा३ प्रतिरूपा४ चक्षुष्कान्ता५, श्री कांता६ और मरुदेवी ७ | ये कुलकरों की पत्नियों के नाम हैं || सू० १९६ ॥
ણીકાળમાં સાત કુલકરા થયા છે, તેમના નામ આ પ્રમાણે છે-(૧) વિમલવાહન, (२) यक्षुष्मान्, (3) यशोभानू, (४) अभियन्द्र, (च) प्रसेननित, (६) भरुद्देव અને (૭) નિમાય. તે સાત કુલકરની સાત સ્ત્રીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે– (१) चंद्रयशा, (२) चंद्रकान्ता, (3) सुइया, (४) प्रतिइया, (च) यक्षुष्ान्ता, (९) श्रीमन्ता भने (७) भरुद्देवी. सू. १८६॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1076

भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
१०५७ चउवीसं तित्थगराणं मायरो होत्था, तं जहा-मरुदेवी विजयासेणा [सिद्धत्था मंगला सुसीमा या पुहवी लक्खणा रामा नंदा विण्ह जया सामा॥९॥ सुजसा सुव्वयअइरा सिरियादेवी पभावई पउमा । वप्पा सिवा य वामा तिसला देवी य जिणमाया ॥१०॥ ॥सू. १९७॥
शब्दार्थ-(जंबुद्दीव णं दीवे भारहे वासे इमीसे णं ओसप्पिए चउवीसं तित्थगराणं पियरो होत्था)जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां चतुर्विशतिस्तीर्थकरणां पितर आसन्-इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में भारतवर्ष में इस अवसर्पिणी काल में चौबीस तीर्थंकरों के पिता हुए हैं। (तं जहा) तद्यथाउनके नाम इस प्रकार से हैं-[णाभी य) नाभि १, (जियसत्तू य) जितशत्रु श्व-जितशत्रु२ (जियारी) जितरिः-जितारि३, (संवरे इय) संवर इतिसंवर४, (मेहे धरे) मेघो धरः-मेघ५, धर६, (पइट्टे य) पतिष्ठश्च-पतिष्ठ (महासेणे य) महासेन८ (खत्तिए) क्षत्रिय:-क्षत्रिय (सुग्गीबे) सुग्रीवोंसुग्रीव९ (दृढरहे) दृढरथो-दृढरथ१०, (विण्हू) विष्णुः -विष्णु११ (वसुपूज्जे य) वसुपूज्यश्च-वसुपूज्य१२ (खत्तिए) क्षत्रियः-क्षत्रिय, (कयवम्मा) कृत वर्मा-कृतवर्मा१३, (सीहसेणे) सिंहसेनो-सिंहसेन१४ (भाणू) भानुःभानु, विस्ससेणे इय) विश्वसेन इति-विश्वसेन१६, (सूरे, सुदंसणे, कुंभे सुमित्त विजए समुद्दविजए य) सूर सुदर्शनः कुम्मः सुमित्रो विजयः समुद्रविजयश्च-सूर १७ सुदर्शन१८ कुंभ१९ सुमित्र२० विजय२१ समुद्रविजय२२
साथ-जंबुद्दीवे णं दीवे भारहेवासे इमोसे णं ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थगराणं पियरा होत्था)जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते बर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां चतुविशतिस्तीर्थकराणां पितर आसन्-2 yी मन द्वीपमा भारतमा २मा मसपिएमा २४ ती ना पिता ५४ या छ. (तं जहा) तद्यथातमना नाम मा प्रमाणे छ-(णाभी य) (१) नामि, (जियसत्तू य) (२)तिशत्रु, (जियारी) (3) नितार, (संवरेइय) (४) सव२, (मेहे धरे) (५) भेव, (६) ५२, (पइटेय) (७) प्रति°3, (महासेणे य) (८) मासेन (खत्तिए) (८), क्षत्रिय, (सुग्गीवे) सुश्रीव, (दढरहे) (१०) ४४२५, (विण्ह) (११) विY (वासुपुज्जेय) (१२) वासुपूज्य, (खत्तिए कयवम्मा) (१3) क्षत्रिय कृतवर्मा, (सीहसेणे) सिंहसेनो (१४) सिडसेन, (भाणू) (१५) भानु (विस्ससेणे इय) (१६)विश्वसेन, (सूरे, सुदंसणे , कुभे, सुमित्त विजए समुद्दविजए य) (१७) २२, (१८) सुशन, (१८) ल, (२०) सुभित्र, (२१) विय, (२१) समुद्रविनय, (रायाय ૧૩૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1077

१०५८
__समवायाङ्गस्त्रे (राया य आससेणे य सिद्धत्थेचिय खत्तिए) राजा च अश्वसेनः सिद्धार्थ इतिच क्षत्रियः-राजा अश्वसेन२३ और क्षत्रियसिद्धार्थ२४। (तित्थप्पवत्तयाणं जिणवराणं) तीर्थप्रवर्तकानाम् जिनवराणाम्-तीर्थपवर्तक जिनवरों के (एए पियरों) एते पितरो-ये पिता (उदितोदिय-कुलवंसा) उदितोदितकुलवंशाः-उत्तरोत्तर उत्कर्षता को प्राप्त हुए कुलरूप वंश वाले थे। (विसु. द्धवंसा गुणेहिं उबवेया) विशुद्धवंशा गुणैरुपपेता:-मातृपितृसंबंधी वंश की निर्मलता से युक्त थे। सम्यग्दर्शनादि तथा दयादान आदि सदगुणों से संपन्न थे। जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्याम्-जम्बूद्वीप नाम के इस द्वीप में भारतवर्ष में इस अवसर्पिणी काल में(चउवीसं तित्थगराणं मायरो होत्या) चतुर्विंशति तीर्थकराणां मातर आसन्-चौबीस तीर्थकरों की माताएँ हुई हैं, (तं जह।) तद्यथा-जो इस प्रकार हैं-(मरुदेबी, विजया-सेणा सिद्धत्था, मंगला, सुसीमा य, पुहवी, लक्खणा, रामा, नंदा, बिहू, जया, सामा) मरुदेवी विजया सेना सिद्धार्था मङ्गला सुसीमा च पृथिवी लक्ष्मणा रामा नंन्दा विष्णुर्जया श्यामा-मरुदेवी१, विजयार सेना३ सिद्धार्था४ मंगला५ सुसीमा६ पृथिवी७ लक्ष्मणा८ रामा९ नंदा१० विष्णु११ जया१२ श्यामा १३ (सुजसा सुव्वय अइरा देवीपभावई पउमा वप्पा सिवा वामा-तिसला देवी
आससेणे य सिद्ध त्थेचिय खत्तिए) (२3) Pian अश्वसेन मने (२४) क्षत्रिय सिद्धा. (तित्थप्पवत्तयाणं जिणवराणं) तीर्थप्रवर्तकानाम् जिनवराणामती प्रत लिनयना (ए ए पियरो) एते पितरो- पिता (उदितोदिय कुलवंसा) उदितोदित-कुलवंशाः-उत्तरे। त२ ४५ पामता स३५१ वाजाता, (विसुद्धवंसा गुणेहि उववेया)विशुद्धवंशा गुणैरुपपेता:-मातृशनी मने पितृવંશની વિશુદ્ધતાથીયુક્ત હતા, સમ્યગદર્શન આદિ તથા દયા, દાન આદિ સદ્ગુણોથી યુકત
ता. (जंबुद्दीवेण दीवे भारहेवासे इमीसे ओसप्पिणीए)जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसपिण्याम्-भूद्वी५ नामना l Suvi मा भारत वर्षमा An Aqसपिए मां (चउवीसं तित्थगराणं मायरो होत्था) चतुविशति तीर्थकराणां मातर आसन्-२४ तीथ शनी २४ भातायो ५६ ४ छ, (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रमाणे छ-(मरुदेवी, विजया, सेणा, सिद्धत्था, मंगला, सुसीमा य, पुहवी, लक्खणा, रामा, नंदा, विण्हू, सामा) (१) भ३३पी, (२) विन्या, (3) सेना, (४) सिद्धार्था, (५) मा , (6) सुस भा, (७) पृथिवी, (८)समा ,()रामा, (१०) नं ४, (११) विY, (१२) गया, (१३) श्यामा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1078

भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
टीका-'जंबुद्दीवे ण'इत्यादि-'जंबुद्दीवे गंदीवे भारहे वासे इमीसे णं ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थगराणं पियरो होत्था' जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्याम वसर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थकराणां पितरआसन, 'तं जहा' तद्यथा-'णाभी य १ जियसत्तू य२ जियारी३ संवरे इय४ । मेहे५ धरे६ पइट्टे य७ महसेणे य ८ खत्तिए ॥५॥' नाभिश्च जितशत्रुश्च जितारिः संवर इति । मेघो धरः प्रतिष्ठश्च महासेनश्च क्षत्रियः।।५।। 'सुग्गीव९ दढरहे१० विहू ११ वसुपुज्जे य खत्तिए १२॥ कयवम्मा१३ सीहसेणे १४ भाणू१५ विस्ससेणे१६ इय ॥६॥' सुग्रीवो दृढरथो विष्णुर्वसुपूज्यश्च क्षत्रियः। कृतवर्मा सिंहसेनो भानुर्विश्वसेन इति॥६॥ 'सूरे१७ सुदंसणे १८ कुंभे१९ सुमित्त२० विजए२१ समुद्दविजए य२२। राया य आससेणे य२३ सिद्धत्थेच्चिय२४ खत्तिए।॥७॥' सूरः सुदर्शनः कुम्भः सुमित्रोविजयः य जिणमाया) सुयशाः सुव्रता श्री देवी प्रभावती पनावप्रा शिवा च वामा त्रिशला देवी च जिनमातरः-सुयशा१४, सुव्रता१५, अचिरा१६, श्री१७ देवी१८ प्रभावती१९ पमा २० वपा२१ शिवा२२ वामा२३ और त्रिशला २४ ये चौबीस२४ तीर्थंकरो की माताएँ है ॥ सू० १९७।।
टीकार्थ-'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि-इस जंबूद्वीप नामके प्रथम द्वीप में भारत वर्ष में इस अवसर्पिणी काल में चौवीस तीर्थंकरों के पिता हुए हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-नाभि१ जितशत्रु२ जितारि३ संवर४ मेध५ धर६ प्रतिष्ठ७ महासेन८ क्षत्रिय सुग्रीव९ दृढरथ१० विष्णु ११ वसुपूज्य१२ क्षत्रिय कृतवर्मा १३, मिहसेन१४ भानु१५ विश्वसेन१६ सूर१९ सुदर्शन १८ कुंभ१९ सुमित्र२० विजय२१ समुद्रविजय२२ राजा (सुजया सुव्वय,अइरादेवी पभाबइ पउमा वप्पा सिवाय वामा तिसला देवी य जिणमाया) (१४) सुया, (१५) सुरता, (१६) माथि२६. (१७) श्री, (१८) हेवा (१८) प्रभावती, (२०) ५५ा, (२१) १४ा, (२२) शिवा, (२३) मा भने शिक्षा योवीस તીર્થંકરની ૨૪ માતાઓનાં નામ ઉપર મુજબ છે. સૂ. ૧૯૭ા
110 - "जंबुद्दीवे णं दीवे" इत्यादि- मूद्वीपमा भावेसा ભારતવર્ષમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં થયેલા ૨૪ તીર્થકરેના પિતાનાં નામ પ્રમાણે (१) नालि, (२) Cora. (3) MaR, (४) स१२, (५) मेघ) (६) ५२ (७) प्रति 8, (८) महासेन, (८) क्षत्रिय सुश्रीय, (१०) १४२थ, (११) विY (११)सुन्य, (१3) तिर्मा, (१४) सि सेन, (१५) मानु, (१६) विश्वसेन (१७ सू२ १८) सुशन (१८) हुल, (२०) सुमित्र, (२१) १४य,[२२] समुद्रविय (२3) २० मसेन मने
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1079

१०६०
समवायाङ्गसूत्रे समुद्रविजयश्च । राजा च अश्वसेनः सिद्धार्थ इति च क्षत्रियः।।७।। 'उदितोदियकुलवंसा विसुद्धवंसा गुणेहिं उववेया। तित्थप्पवत्तयाणं एए पियरो जिणवराण।।८॥' उदितोदितकुलवंशा विशुद्धवंशागुणैरुपपेताः। तीर्थप्रवर्तकानामेते पितरो जिनवराणाम् ।। 'उदितोदियकुलवंसा' उदितोदितकुलवंशाः उदितोदितः उत्तरोचरमुत्कर्ष प्राप्तः कुलवंशो येषां ते तथोक्ताः, तथा-'विसुद्धवंसा' विशुद्धवंशाःविशुद्धः निर्मलः, वंशः-मातृपितृवंशो येषां ते तथोक्ताः, तथा-'गुणेहिं उववेया' गुणैरुपपेताः गुणयुक्ताः 'एए' एते नाभ्यादयः 'तित्थप्पवत्तयाणं' तीर्थप्रवर्तकानां जिणवराणं' जिनवराणाम् ऋषभादीनां 'पियरो' पितरो विज्ञेयाः इति भावः । 'जंबुद्दीवे णं दीव भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए' जम्बूद्वीऐ खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्याम्, 'चउवीस तित्थगराणं मायरो होत्था' चतुर्विशति तीर्थकराणां मातर आसन्, 'तं जहा' तद्यथा-'मरुदेवी-विजया-सेणा सिद्धत्था मंगला सुसीमा य । पुहवीलखणा-रामानंदाविण्हू जया सामा॥९॥ सुजसा सुव्वयअइरा देवी पभावई पउमा। वप्पा सिवा य वामातिसलादेवीय जिणमाया ॥१०॥ मरुदेवी विजया सेनासिद्धार्थामङ्गला सुसीमा च । पृथिवी लक्ष्मणा रामा नन्दा विष्णुर्जया श्यामा ।।९।। सुयशाः सुव्रता अचिरा श्रीदेवी प्रभावतीपद्मा। वप्रा शिवा च वामा त्रिशला देवी च जिनमातरः ॥. १९७|| अश्वसेन२३ और क्षत्रिय सिद्धार्थ २४। तीर्थप्रवर्तक जिनवरों के ये पिता उत्तरोत्तर उत्कर्षता को प्राप्त हुए कुलरूपवंश वाले थे। मातृपितृ संबंधी वंश की निर्मलता से युक्त थे। सम्यग्दर्शनादि तथा दयादान आदि सदुगुणों से संपन्न थे। जम्बूद्वीप नामके इस द्वीप में भारतवर्ष में इस अवस पिणीकाल में तीर्थंकरों की चौबीस माताएँ हुई हैं। वे इस प्रकार से हैंमरुदेवी१, विजया२, सेना३ सिद्धार्था४ मंगला ५ सुसीमा६ पृथिवी७ लक्ष्मणा८ रामा९ नंदा१० विष्णु११ जया१२ श्यामा१३; सुयशा१४, सुव्रता [૨૪] ક્ષત્રિય સિદ્ધાર્થ તીર્થપ્રવર્તક જિનવરેના તે પિતા ઉત્તરોત્તર ઉત્કર્ષતા પામતા કુળરૂપ વંશવાળા હતા. અને માતૃવંશ અને પિતૃવંશની વિશુદ્ધતાથી યુકત હતા. સમ્યગ્ર દર્શન આદિ તથા દયાદાન આદિ ગુણવાળા હતા. આ જંબુદ્વીપમાં આવેલા ભારત વર્ષમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં ૨૪ તીર્થકરોની જે ૨૪ માતાઓ હતી તેમનાં नाम मा प्रमाणे छे-(१) भ३४वी, (२) विया, (3) सेना (४) सिद्धार्थी, (५) भागणा, (६) सुसीमा, (७) पृथिवी (८) सभा , (८) रामा, (१०) नं ४ा, (११) विषY, (१२) ४या, (13) श्यामा (1) सुया, (१५) सुप्रता, (१६) मयि। (१७)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1080

भावबोधिनी टीका तीर्थंकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
१०६१ मूलम्--जंबुद्दीवे णं दीव भारहे वासे इमीसे णं ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थगरा होत्था, तं जहा-उसभ१, अजिय२, संभव३, अभिनंदण४, सुमइ५, पउमप्पह६, सुपास७, चंदप्पह८, सुविहिपुप्फदंत९, सायल१०, सिज्जंस११, वासुपुज्ज१२, विमल१३, अनंत१४, धम्म१५, संति१६, कुंथु१७, अर१८, मल्लि१९, मुनिसुव्वय२०, णमि२१, णेमि२२, पास२३, वडमाणो२४ य। एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं चउवीस पुठवभवया णामधेया होत्था। तं जहा-पढमत्थ वइरणाभे विमले तह विमलवाहणे चेव । तत्तो य धम्मसीहे सुमित तह धम्ममित्ते य ॥११॥ सुंदरबाहु तह दीहबाहु जुगबाहू लट्रवाह य। दिण्णे य इंददत्ते सुंदर माहिदे चेव ॥१२॥ सीहरहे मेहरहे रुप्पि य सुसणे य बोद्धव्वे । ततो य नंदणे खलु सीहगिरी चेव वीसइमे॥१३॥ अदीणसत्तू संखे सुदंसणे नंदणे य वोद्धव्वे । ओसप्पिणीए एए तित्थयराणं तु पुत्वभवा ॥१४॥ एएसिं चोवीसाए तित्थगराणं चोवीसं सीयाओ होत्था, तं जहा-सीया सुदंसणा सुप्पभा य सिद्धत्थ सुप्पसिद्धा य। विजया य वेजयंती जयंति अपराजिया चेव ॥१५॥ अरुणप्पभ चंदप्पभ सूरप्पभ अग्गिसप्पभा चेव । विमला य पंचवण्णा सागरदत्ता य गागदत्ता य ॥१६॥ अभय निव्वुयकरा मणोरमा तह मणोरहा चेव। देवकुरूत्तरकुरा विसाल चंदप्पभा सीया॥१७॥ एयाओ सीयाओ सव्वेसि चेव जिणवराणं । सव्वजग. १५, अचिरा१६ श्री१७ देवी १८ प्रभावती१९ पद्मा२० वप्रा२१ शिवा२२ वामा२३ और त्रिशला२४ये चौबीस तीर्थंकरों की२४ माताएँ हैं ॥सू० १९७॥ श्री, (१८) हेवी, (१८) प्रभावती, (२०) पद्मा, (२१) वा, [२२] शिवा, (२३) वामा અને (૨૪) ત્રિશલા એ પ્રમાણે ર૪ તીર્થકરોની માતાઓનાં નામ હતાં સૂ.૧૯
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1081

१०६२
समवायाङ्गसूत्रे वच्छलाणं सव्वोउगसुभाए छायाए ॥१८॥ पुट्विं ओक्खित्ता माणु. सेहि साह रोमकूएहिं । पच्छा वहंति सीयं असुरिंद सुरिंदनागिंदा ॥१९॥ चलचवलकुंडलधरा सच्छंद विउविया भवणधारी। सुर असुरवंदियाणं वहति सीयं जिणिदाणं ॥२०॥ पुरओवहंतिदेवा नागा पुण दाहिणम्मि । पञ्चत्थिमेण असुरा गुरुला पुण उत्तरे पासे ॥२१॥ उसभो य विणीयाए बारवईए अरिट्रनेमी। अवसेसा तित्थयरा निक्खंता जम्मभूमीसु ॥२२॥ सव्व वि एगद्रसेण णिग्गया जिणवरा चउव्वीसं । ण य णाम अण्णलिंगे ण य गिहिलिंगे कुलिंगे य॥२३॥ एको भगवं वीरो पासो मल्लि य तीहि तीहि सएहिं । भगवं पि वासुपुज्जो छहि पुरिससरहिं णिक्खंतो ॥२४॥ उग्गाणं भोगाणं राइण्णाणं य खत्तियाणं य। चउहि सहस्साह उसभो सेसा उ सहस्स परिवारा ॥२५॥ सुमइत्थ णिञ्चभत्तेण णिग्गओ वासुपुज्ज चोत्थेणं। पासो मल्ली य अट्टमेण सेसा उ छठेणं ॥२६॥सू० १९८॥ ___शब्दार्थ-(जंबुद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-जंबूढीष नामक द्वीप में (भारहे वासे) भारते वर्षे भारत वर्ष (इमीसेर्ण ओसप्पिणीए) अस्यामवसर्पिण्यां इस अवसर्षिणी काल में (चउवीसं तित्थगरा होत्था) चतुर्विंशतिस्तीर्थकरा आसन्-चौवीस तीर्थकर हुए हैं (तं जहा) तद्यथाउनके नाम ये हैं (उसभ-अजिय-संभव-अभिनंदण-सुमइ-पउमप्पह सुपास-चंदप्पह, सुविहि-पुष्पदंत-सीयल-सिज्जंस-वासुपुज्ज-विमल-अनत ___ - (जंबुद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे- द्वीप नामना द्वीपमi (भारहे बासे)भारते वर्ष-लारतवर्ष भi (इमीसेणं ओसप्पिणोए) अस्यामवसर्पिण्याम्-मा अवसपी आमा (चउवीसं तित्थगरा होत्था) चतुर्विंशति स्तीर्थकरा अभवन् - योवीस ती ४२। थ६ गया छ (तं जहा) तमना नाम 241 प्रमाणे छे-(उसभ) अजिय रांभब अभिनंदण सुमई पउमप्पहसुपासचंदप्पह, सुविहि पुष्पदंत सीयल सिज्जस बासुपुज्ज विमल अनंत धम्म संति
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1082

१०६३
भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम् धम्म-संतिकुथु-अर-मल्लि-मुनिसुव्वय णमि णेमि पास वड्डमाणो य) ऋषभः अजितः, संभवः अभिनन्दनः सुमतिः पद्मप्रभः सुपावः चन्द्रप्रभः सुविधिः पुष्पदन्तः, शीतलः श्रेयांसः वासुपूज्यः विमलः अनन्तः धर्मः शान्तिः कुन्थुः अरः मल्लिः मुनिसुव्रतः नमि: नेमिः पार्श्व, वर्द्धमानश्च-ऋषभ१, अजित२, संभव३, अभिनंदन४, सुमति५. पद्मप्रभ६ सुपाच७ चन्द्रप्रभ८ मुविधि-पुष्पदन्त९, शीतल १० श्रेयांस११, वासुपूज्य १२, विमल१३, अनंत १४, धर्म१५, शान्ति१६, कुन्यु १७ अर१८, मल्लि१९, मुनिसुत्रत२० नमि२१ नेमि२२ पार्श्व२३ और वर्धमान२४। (एएसिं च उवीसाए तित्थगराणं चउवीसं पूवभवया णामधेया होत्था) एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः पूर्वभवकानि नामधेयानि आसन् चौवीस तीर्थंकरों के पूर्वभव संबंधीनाम चौवीस थे (तं जहा) तद्यथा-वे इसप्रकार से हैं-(पढ मेत्थ वइ. रणाभे विमले तह विमलवाहणे चेव) प्रथमोऽत्र वज्रनाभो विमलस्तथा विमलवाहनश्चैव-चज्रनाभ १, विमल २ विमलवाहन३ (धम्मसीहे) धर्मसिंहः धर्मसिंह४ (सुमित्त) सुमित्रः-सुमित्र५, । (धम्ममित्ते य) धर्ममित्रश्च-धर्ममित्र६,(सुंदरबाहुतह दीहबाहु जुगबाहू लठ्ठबाहू य) सुन्दरबाहुस्तथा दीर्घबाहुः जुगबाहुः लष्टबाहुश्व-सुंदरबाहु७ दीर्घबाहु८ जुगबाहु९ लष्टबाहु१० (दिण्णे कुंथु अर मल्लि मुनिसुब्वय णमि णेमि पासवड्माणो य) ऋषभ, अजित, संभव, अभिनन्दनः, प्लुमतिः, पद्मप्रभ, सुपाच, चन्द्रप्रभा, सुविधि, : पुष्पदन्त, शीतल, श्रेयांस, वासुपूज्यः, विमलः, अनन्तः, धर्म, शान्ति, कुन्थु, अर, मल्लि, मुनिसुव्रत,ः नमि, नेमि, पार्श्व, वर्द्धमानश्च-(१)
षम, (२) मनित, [3] समय, (४) मलिनन, (५) सुमति, (६) ५५स, (७) सुपाश्च' (८) यमन (6)विवि०पहनत, [१०] शीतल, (११) श्रेयांस, (१) पासुन्य, [१३] विमा, (१४) मनत, (१५) धर्म, [१६] शान्ति, (१७) न्यु, (१८) मलि. (१८) १२, (२०) मुनिसुव्रत, (२१) नमि, (२२) नेभि, (२3) पाव), माने (२४) भान (एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं चउवीसं पुव्वभवयाणामधेया होत्था) एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विशतिः पूर्वभवकानि नामधेयानि आसनू-ते ताय ना पूलपना योवीस नाभी (तं जहा) ते मा प्रमाणे तi. (पढमेत्थ वइरणामे विमले तह विमलवाहणे चेव)प्रथमोऽत्र वज्रनामो विमल स्तथा विमलवाहनश्चैव-(१) Connel, (२) विमल, (3) विमापाडन, (धम्मसीहे) धर्मसिंहः-(४) सिड, (५) (सुमित्त) सुभित्र, (धम्ममित्ते य) धर्ममित्रश्च (६) धमभित्र, (सुंदरबाहुतहदीहबाहुजुगबाहू लट्ठबाहू य)सुन्दरबाहुस्तथादीर्घबाहुः जुगबाहुः लष्टबाहुच-(७) सुदरमाई, (C) alls. (८)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1083

१०६४
समवायाङ्गसूत्रे य इंददत्ते सुंदर माहिं दे चेव) दत्तश्च इन्द्रदत्तः सुन्दरो माहेन्द्रश्चैव-दत्त११, इन्द्रदत्त१२ सुन्दर १३ माहेन्द्र १४, (सीहरहे) सिंहस्थ:-सिंहरथ१५ (मेहरहे रुप्पि य सुदंसणे य बोद्धव्वे) मेधरथः रुक्मी च सुदर्शनश्च बोद्धव्यःमेघरथ१६ रुक्मी१७ सुदर्शन१८ (नंदणे) नन्दनः-नन्दन१९ (सीहगिरी) सिंहगिरिः-सिंहगिरि२० (अदीणसत्त संखे सुदंसणे गंदणे य बोद्धव्वे) अदीनशत्रुःशंखः सुदर्शनो नन्दनश्च बोद्धव्यः-अदीनशत्रु२१ शंख२२ सुद. शेन२३ और नंदन२४। (एए ओसप्पिणीए तित्थगराणं तु पुत्वभवा) अवसर्पिण्यामेते-तीर्थकराणां तु पूर्वभवाः-ये अवसर्गिणी काल के तीर्थंकरों के पूर्वभव के नाम हैं। (एएसिं चौवीसाए तित्थगराणं चौवीसं सीयाओ होत्था एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थव राणां चतुर्विंशतिः शिविका आसन्-इन चतुविशति तीर्थंकरों की चौबीस२४शि विकाएँ( पालखी)थीं(तं जहा) तद्यथा-उनके नाम इस प्रकार से हैं-(सीया सुदंसणा सुप्पभा य सिद्धित्थ सुप्पसिद्धा य. विजया य वेजयंती जयंति अपराजिया चेव, अरुणप्पम चंदप्पभ सूरप्पभा चेव, विमला य पंचवण्णा सागरदत्ता य णागदत्ता य, अभयनिव्बुयकरा मणोरमा तह मणोरहा चेव, देबकुरूत्तरकुरा विसाल चंदप्पभा सिया) शिविका सुदर्शना-सुप्रभाच सिद्धार्था सुप्रसिद्धा च,विजया च वैजन्ती जयन्ती dul, (१०) बटाई (दिण्णे य इंददत्ते सुदरमाहिदे चेव) दत्तश्च इन्द्रदत्तः सुन्दरो माहेन्द्रश्चैव-(११) इत्त, [१२] इन्द्रदत्त, (१३) सु४२, [१४] माहेन्द्र, (सिंहरहे) सिंहरथ:-(१५) (स २५, (मेहरहे रुप्पियसुदंसणे य बोद्धव्ये) मेधरथः, रुक्मी च सुदर्शनश्च बोद्धव्यः-[१६] भे५२५, (१७) २४भी, १८ सुशन, (नंदणे) (१८) नन्दन, (सीहगिरि) (२०) सि गिरि, (अदीणसत्तू सेखे सुदंसणे णंदणे य बोद्धव्वे) अदीनशत्रुः शखः सुदर्शनो नन्दनश्च बोद्धव्या-(२१) महीनशत्रु, (२२) शम, (२३) सुशन, मने (२४) नन. (एए ओसप्पिणीए तित्थगराणं तु पुव्वभवा) अवसर्पिण्यामेते तीर्थकराणां तु पूर्वभवाः-मक्सपिना तीथीनां पू भवन1 6५२।४ नाभी ता. (एए सिं चौवीसाए तित्थगराणं चौवीसं सीयाओ होत्था)एतेषां चतुर्विशते स्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः शिबिका आसन्- योवीस ती २।नी यावीस शिमिया हती. (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम । प्रभारी छे-(सीया सुदंसणा सुप्पभा य सिद्धत्थसुप्पसिद्धा य, विजया य वेजयंतीजयंती अपराजिया चेव, अरुणप्पभ चंदप्पभ अग्गिप्पभा चेव, विमला य पंचवण्णा सागरदत्ता य अभयनिव्वुयकरामणोरमा तह मणोरहा चेवदेवकुरूत्तरकुरा विसाल चंदप्पभा सीया)शिविकासुदर्शना सुप्रभाच सिद्धार्था सुप्रसिद्धा च,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1084

भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनाम निरूपणम्
१०६५
अपराजिता चैव, अरुणप्रभा चन्द्रप्रभा सूरप्रभा चैव विमला च पञ्चवर्णा सागरदत्ता च नागदत्ता च, अभयकरा निर्वृतिकरा मनोरमा तथा मनोहरा चैव, देवकुरा - उत्तरकुरा विशाला तथा चन्द्रप्रभा नाम्नी शिबिका - सुदर्शना १ सुप्रभा १, सिद्धार्था ३ सुप्रसिद्धा ४ विजया५ वैजन्ती६ जयन्ती७ अपराजिता८ अरुणप्रभा ९ चन्द्रप्रभा १० सुरप्रभा ११ अग्निप्रभा१२, विमला १३ पंचवर्णा, १४ सागरदत्ता १५ नागदत्ता १६, अभयकरा१७, निर्वृत्तिकरा १८, मनोरमा १९ मनोहरा२० देवकुरा २१, उत्तरकुरा२२, विशाला २३ और चन्द्रप्रभा२४ | (एयाओ सीयाश्र सव्वेसिं चेव जिणवरिंदाणं सव्वजगवच्छलाणं सब्बोउग सुभाए छायाए ) एताः शिबिकाः सर्वेषामेव जिनवराणाम् सर्वजगद्वत्सलानां सर्वऋतुक शुभया छायया - ये शिबिकाएँ सर्वजगत के वत्सल जिनवरों की थीं, समस्त ऋतुओं के सुखों से ये युक्त थीं, शुभ छाया से ये सब अन्वित थीं। (पु) पूर्व - पहिले इन शिविकाओं को (रोमकूपहिं माणुसेहिं) रोमकूपैः मानुषैः - रोमकूपयुक्त अर्थात् हर्ष से युक्त मनुष्य (साह) संहृत्य - लाकर के (ओक्खित्ता) अवक्षिप्ताः - उपस्थित करते हैं, अर्थात् सबसे पहिले इन शिविकाओं को मनुष्य उठाते हैं (पच्छा) पश्चात् बाद में (असुरिंदविजया च वैजयन्ती जयन्ती अपराजिताचैव, अरुणप्रभा चन्द्रप्रभा सूरप्रभा अग्निप्रभा चैव चिमला च पञ्चवर्णासागरदत्ता च नागदत्ता च, अभयकरा निरृतिक मनोरमा तथा मनोहरा चैव, देवकुराविशाला तथा चन्द्रमभा नाम्नी शिबिका - (1) सुदर्शना, (२) सुप्रला, (3) सिद्धार्था, (४) सुप्रसिद्धा, (4) विल्या, (६) वॅन्यन्ती, (७) जयन्ती, (८) अपराजिता, (E) मरुायला. (१०) चंद्रयला, (११) सूरप्रला, (१२) अग्निसाला (१३) विभसा, (१४) पंयवर्णा, (१५) सागरत्ता, (१६) नागदत्ता, (१७) मलयपुरा, (१८) निवृत्तिः२. (१८) मनो२मा, (२०) मनोहरा, (२१) देवरा, (२२) उत्तरपुरा, (२३) विशाला अने (२४) व्यन्द्रयला. (एया सीयाओ सव्वेसिं चेव जिणवरिंदाणं सव्वजगवच्छलाणं सव्वो उग सुभाए छायाए) एताः शिबिकाः सर्वेषामेव जिनवराणाम् सर्वजगद्वत्सलानां सर्वऋतुकशुभया छायया- समस्त જગત પરે વાત્સલ્યભાવ રાખનારા તે જિનવાની તે શિખિકાએ સમસ્ત ઋતુઓનાં સુખથી અને શુભ छायाथी युक्त हुती. (पुच्वि) पूर्वे पडेल ते शिजिमाने (रोमकूपहिं माणुसेहिं ) रोमकुपः मानुषैः - हर्षथी युक्त मनुष्ये । (साह) संहत्य - सावने ( ओवियत्ता) अवक्षिप्ता त्या हा १२ छे भेटले ! सौथी पडेल ते शिजि याने माणसा उपाडे छे. (पच्छा) पश्चात्-त्यार माह (असुरिंदसुरिंद नागिंदा
૧૩૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1085

१०६६
समवायाङ्गसूत्रे सुरिंदनागिंदा सीयंवहंति) असुरेन्द्रसुरेन्द्रनागेन्द्राः शिविका वहन्ति-इन शिविकाओं को असुरेन्द्र, सुरेन्द्र और नागेन्द्र उठाते हैं। (सुरअसुरवंदियाणं जिणिदाणं चलचवलकुंडलधरा सच्छंदविउवियाभरणधारी) सुरासुर वन्दितानां जिनेन्द्राणां चलचपलकुण्डलधराः स्वच्छन्दविकुर्विताभरणधारिणः-सुर और असुर से वंदित उन जिनेन्द्रों की शिबिका को चलचपल कुंडलधारी देव कि जो अपनी इच्छानुसार विकुर्वित आभूषणों को धारण करने वाले होते है पूर्व की तरफ आगे१ वहन करते हैं 'उठाते) । ( नागा पुणो दाहिणम्मि पासम्मि ) नागकुमारा देवाः पुनर्दक्षिणे पार्श्व नागकुनारदेव दक्षिणपार्श्व में ( पच्छिमेण असुरा) पश्चिमेन असुराः-असुरकुमारा पश्चिमपाव में (गरुला पुण उत्तरे-पासे गरूडाः पुनः उत्तरे पार्थ और उत्तर पार्थ में सुपर्णकुमार नाम के भवनपति देव उस शिबिका को वहन करते हैं। अब सूत्रकार तीर्थंकरों के दीक्षा स्थान का वर्णन करते हैं-(उसभो य विणीयाए) ऋषभश्च विनीतायां-ऋषभ देव ने विनीतानगरी में दीक्षा धारण की है (अरिहदरणेमीबारवईए) अरिष्टनेमिःद्वारावत्याम्-अरिष्टनेमि-भगवान ने द्वारवती में दीक्षा धारण की है (अवसेसा तित्थयरा निक्खत्ता जम्मभूमिसु) अवशेषास्तीर्थंकराः सीयवहंति) असुरेन्द्र सुरेन्द्र नागेन्द्र शिविकां वहन्ति-ते शिािने असुरेन्द्र, सुरेन्द्र भने नागेन्द्र पाउ छे. (सुरअसुरवंदियाणं जिणिदाणं चलचवल कुंड. लधरा सच्छंदविउवियाभरणधारी) सुरासुरवन्दितानां जिनेन्द्राणां चलचपल कुण्डलधराः स्वच्छन्दविकुर्विताभरणधारिणः-सु२ भने असुथी ते જિનેન્દ્રોની શિબિકાને ચલચપલ (ડોલાયમાન) કુંડલધારી દે કે જે પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે વિકૃવિત આભૂષણને ધારણ કરતા હોય છે, પૂર્વ તરફથી વહન *शने ने मा11 याले छे. (नागा पुणो दाहिणम्मि पासम्मि नागकुमार देवाः पुनर्दक्षिणे पार्श्व-नामा२४३ सिमानुथी, (पच्छिमेण असुरा) पश्चिमेन असुराः- मसुरभारहे। पश्चिम त२३थी, (गरुला पुण उत्तरे पासे) गरुडाः पुनः उत्तरे पार्श्व-मने उत्तर त२३थी सुपणमा२ नामना मनपति દે તે શિબિકાને ઉપાડે છે. હવે સૂત્રકાર તીર્થંકરનાં દીક્ષાસ્થાનનું વર્ણન કરે છે. (उसभो य विणीयाए) ऋषभश्च विनीतायां-अपनवे विनीता नगरीमा alal सीधी ती. (अरिठ्ठवरणेमीबारवईए) अरिष्टनेमिः द्वारावत्याम्-मरिटभि भगवान रातामi lal Abil२ ४३॥ ती. (अवसेसा तित्थयरानिक्खत्ता जम्मभूमिसु) अवशेषास्तीर्थंकराः निष्क्रान्ता जन्मभूमिषु-मslil मावीस
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1086

भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
१०६७ निष्क्रान्ता जन्मभूमिसु-बाकी के बावास २२ तीर्थंकरों ने अपने २ जन्म स्थान में दीक्षा धारण की है। अब सूत्रकार यह कहते हैं कि किस रीति से इन तीर्थकरों ने दीक्षा धारण की हैं (सव्वे वि चउव्वीसं जिणवरा एगदसेण णिग्गया) सर्वेऽपि चतुर्विशति जिनेन्द्रा एक दृष्येण निर्गताःसमस्त चौवीस तीर्थंकरों ने एक दूष्य वस्त्र धारण करके दीक्षा धारणकी है। (णय णाम अण्णलिंगे ण य गिहिलिंगे कुलिंगे य) न च नाम अन्यलिंङ्गे न च गृहिलिङ्ग कुलिङ्गे च इनतीर्थंकरोंने जो दीक्षा धारण की सो वे स्थविर कल्पित आदिरूप अन्यलिङ्ग में-दीक्षित नही हुए, न गृहस्थ रूपलिङ्ग में दीक्षित हुए और न शाक्यादिरूप कुलिङ्ग में ही दीक्षित-हुए किन्तु तीर्थंकर रूप में ही दीक्षित हुए। अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि कौन २ से तीर्थकर कितने २ परिवार के साथ दीक्षित हुए हैं (एको भगवं वीरो)एकाकी भगवान् वीरः-भगवान् महावीर ने एकाकी दीक्षा धारण की हैं (पासो मल्ली य तिहि तिहि सएहिं) पाश्चों मल्लिश्च त्रिभिस्त्रिभिः शतैः-तथा पाश्वनाथ भगवान् और मल्लिनाथ भगवान् ने तीन २ सौ परिवारों के साथ दीक्षा धारण की है। (भगवपि वासुपूजो छहिं पुरिससएहिं णिक्खतो भगवान् वासुपूज्यो षड्भिःपुरुषशतैःनिष्क्रान्तः-भगતીર્થકરોએ પોતપોતાનાં જન્મસ્થાનોમા દીક્ષા લીધી હતી. હવે સૂત્રકાર એ मता छ ते ती ४२।ये वी ते दीक्षा घा२९५ हुती. (सव्वे वि चउ. व्वीसं जिणवरा एगदूसेण णिग्गया) सर्वेऽपि चतुर्विशति जिनेन्द्रा एक दृष्येण निर्गताः-समस्त तीथ ४३॥से से व्यवस्त्र धारण रीनेहीक्षा मागी. ४२ ४२ ती. (णयणामअण्णलिंगे ण य गिहिलिंगे कुलिंगे य) नचनाम अन्यलिङ्गे नच गृह लिङ्गे कुलिङ्गे च-ते ती शये स्थ१ि२४६५४ आ६३५ અન્યલિંગમાં દીક્ષા લીધી ન હતી. ગૃહસ્થરૂપલિંગમાં પણ દીક્ષા લીધી ન હતી, શક્યાદિરૂપ કુલિંગમાં પણ દીક્ષા લીધી ન હતી પણ તીર્થકરરૂપે જ દીક્ષિત થયા હતા. હવે સૂત્રકાર એ વાત બતાવે છે કે કયા ક્યા તીર્થકરે કેટલા કેટલા परिवार सहित दीक्षा ७९५ ७२री उती. (एको भगवंवीरो) एकाकि भगवान वीर:-मपान मडावीरे मेला or Elan सीधी ती. (पासो मल्लीय तिहि तिहि सएहि)पार्यो मल्लिश्च त्रिभिस्त्रिभिः शतैः-तथा पाश्वनाथ सापाले भने મલ્લિનાથ ભગવાને ૩૦૦-૩૦૦ ત્રણ-ત્રણસોના પરિવાર સહિત દીક્ષા ગ્રહણ ४३ ती. (भगवं पि वासुपूज्जो छहिं पुरिससएहि णिक्खंतो) भगवान् वासुपूज्यो षड्भिः पुरुषशतैः निष्क्रान्त:-मावान वासु¥ये ६००७से पुरुषो से थे
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1087

१०६८
समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारतेवर्षे अस्यामवसपिण्यां चतुर्विंशस्तीर्थंकरा अभूवन् तद्यथा - - ऋषभः १, अजितः २, संभवः ३, वान् वासुपूज्य ने छह सो पुरुषों के साथ दीक्षा धारण की है। (उगाणं भोगाणं राइणाणं य खत्तियाणं य चउहिं सहस्सेहिं उसभो) उग्राणां भोगाणां राज्ञां च क्षत्रियाणां व चतुर्भिःसहस्रैः ऋषभः- उग्रवंश के भोगवंश के राजाओं और क्षत्रियों के चार ४ हजार परिवार के साथ ऋषभदेव ने दीक्षा धारण की हैं। (सेसाउ सहस्सपरिवार रा) शेषास्तु सहस्र परिवारैः - तथा इनसे अवरिष्ट जो तीर्थकर हैं उन्होंने एक एक १ - १ हजार परिवार के साथ दीक्षा धारण की हैं। (सुमइत्थ णिच्चभत्तेण णिग्गओ) सुमतिरत्र नित्यभक्तेन निर्गतः भगवान सुमतिनाथ ने विना उपवास के ही जिनदीक्षा धारण की है । ( वासुपूज्जच उत्थेणं) वासुपूज्यचतुर्थेन - वासुपूज्य भगवान् ने एक उपवास करके जिन दीक्षा धारण की है ( पासो मल्ली य अमेण) पाव मलिश्वाष्टमेन तथा पार्श्वनाथ भगवानने और मल्लिनाथ भगवान् दो उपवास करके (सेसाउ छट्ठेणं) शेषास्तु षष्ठेनअवशिष्ट तीर्थंकरों ने छट्ट की तपस्या करके जिनदीक्षा धारण की है। सू० १९८ ॥ टीकार्थ -- 'जंबुद्दीबेणं' इत्यादि जंबूद्वीप नामक द्वीप में भारत वर्ष में इस अवसर्पिणी काल में चौवीस तीर्थंकर हुए हैं। उनके नाम ये हैंदीक्षा ग्रहण उरी हती. (उग्गाणं भोगाणं राइण्णाणं य खत्तियाणं य चउहिं सहस्सेहिं उस भो ) उग्राणां भोगाणां राज्ञां च क्षत्रियाणां च चतुर्भिः सहस्रैः ऋषभः-- वंशना लोगवंशना रामयो भने क्षत्रियांना यार हुन्भरना परिवार सहित भगवान ऋषलहेवे द्वीक्षा सं गीअर उरी हुती. (सेसाउ सहस्सपरिवारा) शेषास्तु सहस्रपरिवारैः - ते सिवायना तीर्थो मे हर पुरुषो साथै दीक्षा सीधी हती. (सुमइत्थणिच्चभत्तेण णिग्गओ) सुमतिरत्र नित्यभक्तेन निर्गतः - लगवान सुभतिनाथे उपवास अर्या विना दीक्षा सीधी हती. ( वासुपूज चउत्थेणं) वासुपूज्यश्चतुर्थेन- भगवान वासुपूज्ये मे उपवास એક पुरीने दीक्षा ग्रहणु उरी हती, ( पासोमल्ली य अट्टमेणं) पार्श्वो मलिश्राष्टमेनपार्श्वनाथ लगवाने तथा भब्सिनाथ लगवाने अठ्ठम उरीने (सेसाउ छट्ठेणं) शेषास्तु षष्ठेन पाठीना तीर्थ पुरोयो छठुनी तपस्या છઠ્ઠની કરીને જિનદીક્ષા धारण पुरी हती. ॥ सू. १७८ ॥
टीडार्थ - 'जंबुद्दीवेणं दीवे' इत्यादि - ४ दीपन नामना द्वीपमां यावेसा ભારતવમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં નીચે પ્રમાણે ૨૪ તીર્થંકર થયા છે-(૧)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1088

भावबोधिनी टीका तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
१०६९ अभिनन्दनः४, सुमतिः५, पद्मप्रभः६, सुपार्थः७, चन्द्रप्रभः८, सुविधिः, तस्यैवापरनामपुष्पदन्तः९, शीतल:१०, श्रेयांसः११, वासुपूज्यः१२, विमलः१३, अनन्तः१४, धर्मः१५, शान्तिः१६, कुन्युः१७, अरः१८, मल्लिः १९, मुनिसु. व्रतः२०, नमि:२१, नेमि२२, पार्श्व२३, वर्द्धमानश्च२४। एतेषां चतुर्विशतेस्ती. थंकराणां चतुर्विशतिः पूर्वभवकानि नामधेयानि आसन् , तद्यथा-प्रथमोऽत्र वज्रनाभो१, विमलस्तथार, विमलवाहनश्चैव३ । ततश्च धर्मसिंहः४, सुमित्रस्तथा५, धर्ममित्रश्च६।।११॥ सुन्दरबाहुस्तथा७, दीर्घबाहुः८, जुगवाहुः९, लष्टबाहुश्च१०॥ दत्तश्च११, इन्ददत्त:१२, सुन्दरों१३, माहेन्द्रश्चव१४॥१२॥ सिंहरथः१५, मेध. रथ:१६, रुक्मी१७ च सुदर्शनश्च बोद्धव्यः । ततश्च नन्दनः१९ खलु सिंहगिरिशेव विंशतितमः ॥१३॥ अदीनशत्र:२१ शंख:२२ सुदर्शनो२३ नन्दनश्च२४ बोद्धव्यः । अवसर्पिण्यामेते तीर्थकराणां तु पूर्वभवाः ।१४॥ एतेषां चतुर्विशतेऋषभ१, अजित२, संभव३ अभिनंदन४, सुमति५, पद्मप्रभ६, सुपार्श्व७ चन्द्रप्रभ८ सुविधि-पुष्पदन्त ९ शीतल १०, श्रेयांस ११, वासुपूज्य १२, विमल १३, अनंत १४, धर्म १५, शान्ति १६, कुन्थु १७, अर १८, मल्लि १९ मुनिसुव्रत २० नमि २१ नेमि २२ पार्श्व २३ और वर्धमान २४ । इन चौवीस तीर्थंकरों के पूर्वभव संबंधी नाम चौवीस थे। वे इस प्रकार से हैं-वज्रनाभ१, विमल २, विमलवाहन ३ धर्मसिंह ४ सुमित्र ५, धर्ममित्र ६, सुंदरबाहु ७. दीर्घबाहु ८, जुगबाहु ९, लष्टबाहु १० दत्त ११, इन्द्रदत्त १२ सुन्दर १३ माहेन्द्र १४ सिंहरथ १५, मेघवथ १६ रुक्मी १७, सुदर्शन १८ नंदन १९, सिंहगिरि२० अदीनशत्रु२१, शंख २२, सुदर्शन २३, और नंदन२४। ये अवसर्पिणीकाल के तीर्थकरों के पूर्वभव के नाम हैं। इन चतु ऋषम, (२) मति , (3) संभव, (४) मलिनन, (५) सुभति, (९) पान, (७) सुपाश्च', (८) यन्द्रप्रभ, (e) सुविधि-पुष्पहनत, (१०) शीतस, (११) श्रेयांस, (१२) वासुपूजय, (13) विमल,(१४) मनत, (१५) धर्म (१६) शान्ति, (१७) -थु, (१८) २१२, (१८) मल्सिनाथ, (२०) मुनिसुव्रत, (२१)नभि, (२२) भि, (२३) पाव, अने (૨૪)વર્ધમાન. એ ૨૪ તીર્થંકરનાં પૂર્વપભનાં નામો અનુક્રમે આ પ્રમાણે હતાં– (१) , [२] विभत, (३) विमलपाडन, (४) धमसिड, (५) सुभित्र, [६] यम भित्र, (७) सु४२मा,(८) माई (८) मार्ड, (१०) साटमा. (११) हत्त. (१२) न्द्रहत्त,(१3)सु२, (१४) मान्द्र, (१५)सि २५, (१६) भेघरक, (१७) २४भी, (१८) सुदृशन, (१८) नन, (२०) सि .२, [२१] महीनशत्रु, (२२) शम, (२३) સુદર્શન અને (૨૪) નન્દન. અવસર્પિણી કાળના તીર્થ કરનાં પૂર્વભવનાં નામ ઉપર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1089

१०७०
समवायाङ्गसूत्रे
स्तीर्थकराणां चतुर्विशतिः शिविका आसन , तद्यथा-'सोया सुदंसणा' सुदर्शनाऽख्या शिविका, तथा-सुप्रभा च सिद्धार्था सुप्रसिद्धा च । विजया च वैजयन्ती अपरा. जिता चैव॥१५॥ अरुणप्रभा चन्द्रप्रभा सूरप्रभा अग्निसप्रभा चैव । विमला च पञ्चवर्णा सागरदत्ता च नागदत्ता च ।।१६।। अभयकरा नितिकरा मनोरमा तथा मनोहरा चैव । देवकुरा विशाला तथा चन्द्रप्रभा नाम्नी शिबिका ॥१७॥ 'एयाओ सीयाओ' एताः शिबिकाः सर्वेषामेवजिनवराणम् । सर्वजगद्वत्सलानां सर्वऋतुक शुभया छायया-सर्वऋतुसुखसंपन्नाः सच्छायाश्च जिनवराणां शिबिका भवन्तीति भावः । 'पुत्वि' पूर्व 'रोमकूवेहि माणुसेहि' रोमकूपैः मानुषैः सहर्षेः पुरुषैः 'साहट्ट संहत्य -आनीत्य 'ओक्खित्ता' अवक्षिप्ताः स्थापिताः। पश्चात् 'सीयं' शिविकाम् 'असुरिंदनागिंदा' असुरेन्द्रसुरेन्द्रनागेन्द्रा वहन्ति॥१९॥ चलविशति तीर्थंकरों की२४शिबिकाएँ (पालखियां) थीं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-सुदर्शना, १, सुप्रभा २, सिद्धार्था ३, सुप्रसिद्धा ४, विजया ५, वैजयन्ती ६, जयन्ति ७, अपराजिता ८, अरुणप्रभा ०, चन्द्रप्रभा १०, सूरमभा ११, अग्निसप्रभा १२, विमला १३, पंचवर्णा १४, सागरदत्ता. १५, नागदत्ता १६, अभयकरा १७, नितिकरा १८, मनोरमा, १९. मनोहरा २०, देवकुरा २१, उत्तरकुरा २२, विशाला २३, और चन्द्रपभा २४। यहां 'सीया' शब्द शिविका अर्थका बोधक है। ये शिबिकाएँ सर्वजगत के वत्सल जिनबरों की थीं। समस्त ऋतुओं के सुखों से ये युक्त थीं। शुभ छाया से ये सब अन्वित थीं। पहिले इन शिविकाओं को रोमकूप युक्त अर्थात् हर्ष से युक्त मनुष्य ला करके उपस्थित करते हैं-अर्थात् सब से पहिले इन शिविकाओं को मनुष्य उठाते हैं बाद में इन शिविकाओं को असुरेन्द्र, सुरेन्द्र और नागेन्द्र उठाते हैं। बाद में પ્રમાણે છે તે ર૪ તીર્થકરોની ૨૪ શિબિકાઓ હતી તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે(१) सुश ना. (२) सुप्रभा, (3) सिद्धार्थी, (४) सुप्रसिद्धा, (५) विया, (६) पैजयन्ती, (७) यन्ती, [८] अनिता, (6) म ला (१०) यन्द्रप्रभा (११) सूरला, (१२) मानसप्रमा, (13) विभा, (१४) ५.या , (१५) साम२६त्ता, (१६) नाहत , (१७) मलय:२१, (१८) निवृत्ति:२१, (१८) भनारमा (२०) मनोह। (२१) १४२ (२२) उत्त२। (२३) विमा भने (२४) यन्द्रप्रसा. मी "सीया' शहने। म શિબિકા (પાલખી) થાય છે. તે શિબિકાઓ આખા જગતપર વાત્સલ્ય ભાવ રાખનારા જિનવરોની હતી. તે શિબિકાએ સઘળી ઋતુઓનાં સુખથી યુકત હતી, તે શુભ છાયાવાળી હતી. પહેલાં રમકૃપ યુક્ત-હર્ષથી યુક્ત મનુષે તે શિબિકાઓને ઉપાડે છે. ત્યાર બાદ અસુરેન્દ્ર, સુરેન્દ્ર અને નાગેનદ્ર તે શિબિકાઓને ઉપાડે છે. ત્યાર બાદ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1090

भावबोधिनी टीका. तीर्थकराणां पितृप्रभृतिनामनिरूपणम्
चपलकुण्डलधराः स्वच्छन्द विकुर्विताभरणधारिणः - स्वेच्छानुसार विकुर्वितभूषणधारिणो देवाः सुरासुरवन्दितानां जिनेन्द्राणां शीबिकां वहन्ति ||२०|| ' पुरओ' पुरतो देवा वहन्ति, 'नागापुणो दाहिणम्मि पासम्मि' नागकुमारा देवाः पुनर्दक्षिणे पार्श्वे । 'पच्छिमेण असुरा' असुरकुमाराः पश्चिमे खलु वहन्ति । 'गरुला पुणउ - तपासे' पुनः उत्तरे पार्श्वे गरुडाः-सुपर्णकुमाराख्या भवनपति देवाः वहन्ति ॥ २१ ॥ अथ तीर्थंकराणां दीक्षास्थानं वर्ण्यते- 'उसभो य विणीयाए' ऋषभश्व विनीतायां नगर्यां निष्क्रान्तः, 'बारवईए अरिद्ववरणेमी' अरिष्टनेमिर्भगवान् द्वारावत्याम् । 'अव से सातित्थयरा' अवशेषास्तीर्थकराः 'निक्खता जम्मभूमिसु' निष्क्रान्ता जन्मभूमिषु =अवशिष्टास्तीर्थकृतः स्व स्व जन्मस्थाने दीक्षां गृहीतवन्तइत्यर्थः ॥ २२ ॥ कया रीत्या निष्क्रान्ताइत्याह- 'सव्वेवि' सर्वेऽपि चतुर्विंशतिर्जिनेन्द्रा 'एग सेण' एकदूष्येण - एकं वस्त्रमादाय 'निग्गया' निर्गताः - निष्क्रान्ताः दीक्षिता इत्यर्थः, सुर और असुर से वंदित उन जिनेन्द्रों की शिबिका को चलचपल कुंडल धारी देव कि जो अपनी इच्छानुसार विकुर्वित आभूषणों को धारण करनेवाले होते हैं पूर्व की तरफ आगे २ बहन करते हैं। अर्थात् आगे २ चलते हैं। दक्षिण पार्श्व में नागकुमार देव, पश्चिम पार्श्व में असुरकुमार, और उत्तर पार्श्व में सुपर्णकुमार नाम के भवनपतिदेव उस शिविका को वहन करते हैं- अब सूत्रकार तीर्थकरों के दीक्षास्थान का वर्णन करते हैं - ऋषभदेव ने विनीता नगरी में दीक्षा धारण की है । अरिनेमि भगवानने द्वारावती में दीक्षा धारण की हैं। बाकी के बाईस २२ तिर्थकरों ने अपने २ जन्मस्थान में दीक्षा धारण की हैं । अब सूत्रकार यह कहते हैं कि किस रीति से इन तीर्थकरोंने दीक्षा धारण की है। समस्त चौवीस तीर्थंकरों ने एक दूष्यवस्त्र धारण कर दीक्षा धारण की हैं । इन तीर्थकरोंने जो दीक्षा धारण की सो वे स्थवि - પેાતાની ઇચ્છ તુસાર વિકવિત આભૂષાને ધારણકરનારા, ચલચપલ કું ડલધારી દેવા; સુર અને અસુરો દ્વારા વદાતા એવાં તે જિનેન્દ્રોની શિબિકાઓને પૂર્વની તરફથી વહન કરે છે, દક્ષિણ તરફથી નાગકુમાર દેવા; પશ્ચિમ તરફથી અસુરકુમાર દેવા અને ઉત્તર તરફથી સુપ કુમાર નામના ભવનપતિ દેવે તે શિબિકાઓને વહન કરે છે. હવે સૂત્રકાર તી કરનાં દીક્ષાસ્થાનેાનું વર્ણન કરે છે- ઋષભદેવે વિનીતા નગરીમાં, અને અરિષ્ટનેમિ ભગવાને દ્વારાવતી નગરીમાં દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી. બાકીના બાવીસ તીથંકરાએ પોતપેાતાનાં જન્મસ્થાનામાં દીક્ષા લીધી હતી. હવે સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે તે તીર્થંકરાએ કેવી રીતે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી-સમસ્ત ચાવીસે ચાવીસ-તીર્થંકરાએ એક એક દૃષ્ય વજ્ર ધારણ કરીને દીક્ષા ગ્રહણ કરી
1
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
१०७१

Page #1091

समवायाङ्गसूत्रे
१०७२
न च नाम-नाम इति निश्वये, 'अन्नलिंगे' अन्यलिङ्गे स्थविरकल्पिकादिकरूपे, 'न य गिहिलिंगे' न च गृहिलिङ्गे = गृहस्थरूपे तथा - न च कुलिङ्गे = शाक्यादिरूपे निष्क्रान्ताः । किन्तु तीर्थङ्कररूपेणैव निष्क्रान्ताः ||२३|| कस्तीर्थङ्करः कियद्भिः परिवारैः सह निष्क्रान्त इत्याह-'एको भगवं वीरो' भगवान् महावीर एकाकी - निष्क्रान्तः । तथा पासोमल्लीय तिहितिहिस एहिं' पार्श्वोमल्लिय त्रिभिस्त्रिभिः शतैः परिवारैः : सह निष्क्रान्तः । भगवं पि वासुपुज्जो' वासुपूज्यो भगवान् 'छहिं पुरिससएहिं षड्तिः पुरुषशतैः सह निष्क्रान्तः ||२४|| तथा - उगाणं भोगाणं राइणाणं च खत्तियाणं च ' उग्राणां भोगानां राज्ञां च क्षत्रियाणां च 'चउहिं सहस्से हिं' चतुर्भिः सहस्रैः सह 'उसभो' ऋपभो निष्क्रान्तः । 'सेसाओ सहस्सपरिवारा' शेषास्तु तीर्थङ्कराः सहस्रसहस्र परिवारैः सह निष्क्रान्ताः इत्यर्थः ||२५|| 'सुमइत्थ णिच्चभतेण णिग्गओ' सुमतिरत्र नित्यभक्तेन निर्गतः = भगवान् सुमतिनाथोऽकृतोपरकल्पिक आदिरूप अन्यलिङ्ग में दीक्षित नहीं हुए, न गृहस्थरूपलिंङ्ग में दीक्षित हुए और न शाक्यादिरूप कुलिङ्ग में ही दीक्षित हुए किन्तु तीर्थकररूप में ही दीक्षित हुए। अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि कौन २ से तीर्थंकर कितने २ परिवार के साथ दीक्षित हुए हैं- भगवान् महावीर ने एकाकी दीक्षा धारण की है। तथा पार्श्वनाथ भगवान् और मल्लिनाथ भगवान् ने तीन २ सौ परिवारों के साथ दीक्षा धारण की है। भगवान वासुपूज्य ने छह सौ पुरुषों के साथ दीक्षा धारण की है। उग्रवंश के भोगवंश के राजाओं और क्षत्रियों के ४ हजार परिवार के साथ ऋषभदेवने दीक्षा धारण की है । तथा इनसे अवशिष्ट जो तीर्थकर हैं उन्होंने एकेक हजार परिवार के साथ धारण की है। भगवान् सुमतिनाथ ने विना उपवास के ही जिन दीक्षा धारण की है । तथा पार्श्वनाथ હતી. તે તીર્થં કરાએ સ્થવિર કલ્પિક આદિરૂપ અન્યલિંગમાં દીક્ષા લીધી ન હતી, ગૃહસ્થરૂપ લિગમાં પણ તેએ દીક્ષિત થયા ન હતા, અને શાકયાદિ રૂપ કુલિંગમાં પણ તેઓ દીક્ષિત થયા ન હતા, પણ તેએ તીર્થંકરરૂપે જ દીક્ષિત થયા હતા. હવે સૂત્રકાર એ બતાવે છે કે કયા તીર્થંકરે કેટલો પરિવાર સહિત દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી—ભગવાન મહાવીરે એકાકી (કાઇ પણ પરિવાર વિના) દીક્ષા ધારણ કરી હતી. પાર્શ્વનાથ ભગવાને તથા મલ્લિનાથ ભગવાને ૩૦૦-૩૦૦ માણસા સાથે દીક્ષા લીધી હતી. ભગવાન વાસુપૂજ્યે ૬૦૦ પુરુષા સહિત દીક્ષા લીધી હતી. ઉગ્રવંશ અને ભેાગવંશના ચાર હજાર રાજા અને ક્ષત્રિયાના પરિવાર સાથે ભગવાન ઋષભદેવે દીક્ષા લીધી હતી. તે સિવાયના તીથ કરીએ એકેક હજારના પરિવાર સહિત દીક્ષા લીધી હતી. ભગવાન સુમતીનાથે ઉપવાસ કર્યા વિના જ દીક્ષા ધારણ કરી હતી. વાસુપૂજ્ય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1092

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां प्रथमभिक्षादायकनामादिनिरूपणम् १०७३ वासएव निष्क्रान्त इत्यर्थः । 'वासुपुजचउत्थेणं' वासुपूज्यश्चतुर्थेन वासुपूज्यो भगवानेकमुपवासं कृत्वा दीक्षितः । 'पासोमल्लीय अट्ठमेणं' पार्थों मल्लिश्चाष्टमेन, 'सेसा उ छटेणं' शेषास्तु षष्ठेन अवशिष्टास्तीर्थङ्कराः षष्ठं कृत्वा निष्क्रान्ताः।सू.१९८।
मूलम् -एएसिं णं चउवीसाए तीत्थगराणं चउवीसं पढमभिक्खा दायारो होत्था, तं जहा--सिजंस बंभदत्ते सुरिंददत्ते य इंददत्ते य। पउमे य सोमदेवे माहिदे तह सोमदत्ते य॥२७॥ पुस्से पुणव्वसू पुण्णणंदे सुणंदे जए य विजए य । तत्तो य धम्मसीहे सुमित्त तह वग्गसीहे य॥२८॥ अपराजिय विस्ससेणे वीसइमे होइ उसभसेणे य। दिण्णे वरदत्ते धणे बहुले य अणुपुव्वीए ॥२९॥ एए विसुद्धलेसा जिणवरभत्तीए अंजलिउडा उ। तं कालं तं समयं पडिलाभेइ जिण. वरिंदे॥३०॥ संवच्छरेण भिक्खा लद्धा उसभेण लोयणाहेण । सेसेहि बीयदिवसे लद्धाओ पढमभिक्खाओ ॥३१॥ उसभस्स पढमभिक्खा खोयरसो आसि लोगणाहस्स । सेसाणं परमण्णं अमियरसरसोवमं आसि ॥३२॥ सव्वेसिं जिणाणं जहियं लद्धाउ पढमभिक्खाउ । तहियं वसुधाराओ सरीरमेत्तीओ वुटाओ३३ ।।सू० १९९॥ भगवान् ने और मल्लिनाथ भगवान् ने तीन उपवास अट्ठम कर के और अवशिष्ट तीर्थंकरों ने छट्ट की तपस्या करके जिनदीक्षाधारण की है।।स्०१९८॥ - शब्दार्थ-(एएसिणं चउवीसाए तित्थगराणं)एतेषां खलु चतुर्विशते स्तीर्थकराणां इन चौबीस तीर्थंकरों के लिये (पढमभिक्खा दायारो चउवीसं होत्था) प्रथम भिक्षादातारः चतुर्विंशतिः आसन्-सब से पहिले ભગવાને દીક્ષા અંગીકાર કરી હતી પાર્શ્વનાથ તથા મલ્લિનાથ ભગવાને ત્રણ ઉપવાસ કરીને અને બાકીના તીર્થકોએ બે ઉપવાસ- છઠ્ઠ-ની તપસ્યા કરીને દીક્ષા ધારણ કરી હતી કે સૂઇ ૧૯૮૫
-(एए सिणं चउवीसाए तित्थगराणं) एतेषां खलु चतुर्विशतेस्तीर्थकराणा- योवीस तीर्थ रोने ( पढमभिक्खा दायारो चउवीसं होत्था) प्रथमभिक्षादातारः चतुर्विंशतिः अभूवन्-सौथी पडतi लिक्षा ૧૩૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1093

२०७४
समवायाङ्गसूत्रे
भिक्षा देने वाले चौबीस २४ हुए हैं। (तंजहा) तद्यथा-उनके नाम ये हैं (सिज्जसबंभदत्ते सुरिंददत्ते य इंददत्ते य, पउमेय सोमदेवे माहिदे तह सोमदत्ते य) श्रेयांसो ब्रह्मदत्तः सुरेन्द्रदत्तश्च, इन्द्रदत्तश्च, पद्मश्च सोमदेवो माहेन्द्रस्तथा सोमदत्तश्च-श्रेयांस १ ब्रह्मदत्त २, सुरेन्द्रदत्त ३, इन्द्रदत्त ४ पद्म ५, सोमदेव ६, माहेन्द्र ७ सोमदत्त ८, (पुस्से, पुणव्वसू पुण्णणदे सुणंदे जए य विजए य, तत्तो य धम्मसीहे सुमित्त तह वग्गसीहे य) पुष्य पुनर्वसुश्च पूर्णानन्दः सुनन्दो जयश्च विजयश्च, ततश्च धर्मसिंहः सुमित्रस्तथा वर्गसिंहश्व-पुष्य ९, पुनर्वसु १०, पूर्णानन्द ११, सुनंद १२, जय १३ विजय १४, धर्मसिंह १५ सुमित्र १६ वर्गसिंह १७, (अपराजिय विस्ससेणे वीसहमे होइ उसभसेणे दिपणे वरदत्ते धणे बहुले य आणुपुव्वीए) अपराजितो विश्वसेनो विंशतितमो भवति ऋषभसेनश्च, दत्तो वरदत्तो धनो बहुलश्च आनुपूा-अपराजित १८, विश्वसेन १९ तथा वीसवें ऋषभसेन २० दत्त २१ वरदत्त २२ धन २३ और बहल २४॥ ये क्रमशः २४ प्रथम भिक्षा दाता हैं। (एए) एते-इन २४ प्रथम भिक्षा दाता जनोंने(जिणभत्तीए) जिनभक्तया-प्रभु भक्ति के वश से (विसुद्ध लेसा) विशुद्ध लेश्या युक्त होकर (पंजलिउडा) पाञ्जलियुक्ताः-और दोनो हाथ हना योवीस मिक्षाहतामा उता (तंजहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रमाणे छ(सिज्जसबंभदत्ते सुरिंददत्ते य इंददत्ते य पउमे य सोमदेवे माहिदे तह सोमदत्ते य) श्रेयांसो ब्रह्मदत्तः सुरेन्द्रदत्तश्च इन्द्रदत्तश्च पद्मश्च सोमदेवो माहेन्द्रस्तथा सोमदत्तश्च-(१) श्रयांस, (२) प्रबहत्त, (3) सुरेन्द्रहत्त, (४) चन्द्र; इत्त (५) ५4 (5) समिहेव [७] भाउन्द्र (८) सेभित्त (पुस्से, पुणव्वसू पुण्णणंदे जए य विजए य तत्तो य सुणंदे धम्मसीहे सुमित्त तह वग्गसी हे य) पुष्यः, पुनर्वसुश्च पूर्णानन्दः सुनन्दो जयश्च विजयश्च ततश्च धर्मसिंहः सुमित्रस्तथा वर्गसिंहश्च-(८) पुष्य (१०) पुनसु [११] पूनि-४ (१२) सुनन्ह (१3) 14 (१४) विराय (१५) मसिड (१४) सुभित्र (१७) सिड (अपराजिय विस्ससेणे वीसइमे होइ उसमसेणे दिपणे वरदत्ते धणे बहुले य आणुपुब्वीए) अपराजितो विश्वसेनो विंशतितमो भवति ऋषभसेनश्च दत्तो वरदत्तो धनो बहुलश्च आनुपूर्व्या (१८) अ५२ति (१८) विश्वसेन (२०) ऋषमसेन (२१) इत्त (२२)१२६त्त (२३)धन भने (२४)बहुत ५२ प्रमाणे मश: २४ प्रथम मीक्षाहता। उता. (एए) एते-ते यावीस लिक्षाहाता यामे (जिणभत्तीए) जिनभक्त्याप्रभुप्रत्येनी अनन्य मतिथी प्रेधन (विसुद्धलेसा)विशुद्धलेश्या:-विशुद्ध वेश्याथी युत थईने (पंजलिउडा) प्राञ्जलियुक्ताः-मन्ने डायनेसन (तं कालं तं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1094

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां प्रथमभिक्षादायकनामादिनिरूपणम् १०७५
जोडकर (तं कालं तं समयं) तस्मिन् काले तस्मिन समये-उसकाल मे
और उससमय में (जिणवरिंदे पडिलाभेइ) जिनवरेन्द्रान् प्रतिलम्भयतिजिनेन्द्रों को आहारदान दिया था। (संवच्छरेण भिक्खा लद्धा उसमेण लोयणाहेण) संवत्सरेण भिक्षालब्धा ऋषभेण लोकनाथेन-लोक के नाथ ऋषभनाथ भगवान् ने एक वर्ष में प्रथम भिक्षा प्राप्त की है (सेसेहि बीय दिवसे लद्धाओ पढमभिक्खाओ) शेषैर्दितीयदिवसे लब्धाः प्रथमभिक्षा बाकी के तेवीस २३ तीर्थकरों ने दूसरे दिन भिक्षा प्राप्त की हैं। (उस भस्स पढ मभिक्खा खोयरसो आसि लोगणाहस्स)ऋषभस्य प्रथमभिक्षा इक्षु रस आसीत् लोकनाथस्य-लोकनाथ ऋषभदेव की प्रथम भिक्षा इक्षु रसको थी (सेसाणं परमणं अमिय रस रसोवमं आसि) शेषाणां परमान्नं अमृतरसरसोपमं आसीत-तेवीस तीर्थकरों की प्रथम भिक्षा अमृतरसके समान खीर की थी।(सव्वेसिं जिणाणं जहियं लद्धा उ पढमभिक्खाउ तहियंवसुधाराओ सरीरमेत्तीओ वुट्टाओ) सर्वैरपि जिनयंत्रलब्धाः प्रथमभिक्षा:-तत्र वसुधाराः शरीरमात्राः वृष्टा-समस्त तीर्थकरों ने जहां २ प्रथमभिक्षा ग्रहण की, वहां २ शरीर प्रमाण द्रव्य की वर्षा हुई है।सू०१९९॥ समय)तस्मिन् काले तस्मिन् समये-ते ४ाणे भने ते समय (जिणवरिंदे पडिलाभेइ) जिनवरेन्द्रान् प्रतिलम्भयति मिनेन्द्रोने मान हीधुतु (संवच्छरेण भिक्खालद्धा उसभेण लोयणाहेण) संवत्सरेण भिक्षालब्धा ऋषभेण लोकनाथेनसोना ना भगवान ऋषलवे ४ ५ पडली लक्षा प्राप्त ४२री ती. (सेसे हिं वीयदिवसे लद्धाओ पहमभिक्खाओ) शेर्द्वितीयदिवसे लब्धाः प्रथम भिक्षा:-मीना तीथं शये मारे ६५से प्रथम मिक्षा पास ४२॥ ती. (उसभस्स पढमभिक्खा खोयरसो आसि लागणाहस्स)ऋषभस्य प्रथमभिक्षा इक्षुरस आसीत्-लोकनाथस्य-सोनाथ अपमहेवने प्रथम निक्षा क्षुरस (शे२डीन। २स) नी भनी ती (सेसाणं परमण्णं अमियरसरसोवर्म
आसि) शेषाणां परमान्नं अमृतरस रसोपमं आसीत्-uslit तेवीस तीर्थ . ४ोने प्रथम लिक्षामा मभृत२स 2ी मार मणी ती. (सव्वेसिं जिणाणं जहियं लद्वाउ पढम भिक्खाउ, तहियं वसुधाराओ सरीरमेत्तीओ वुढाओ) सर्वै. रपि जिनैर्यत्रलब्धाः प्रथमभिक्षाः तत्र वसुधाराः शरीरमात्राः वृष्टा-समस्त તીર્થકરેએ જ્યાં જ્યાં પહેલી ભિક્ષા ગ્રહણ કરી, ત્યાં ત્યાં શરીરપ્રમાણ દ્રવ્યની વૃષ્ટિ થઈ હતી. એ સૂ ૧૯૯૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1095

१०७६
समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'एएसि णं' इत्यादि एतेषां खलु चतुर्विंश तेस्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः 'पदमभिकखादायारो' प्रथमभिक्षादातारः 'होत्था' अभूवन्, तद्यथा-श्रेयांसो ब्रह्मदत्तः सुरेन्द्रदत्तश्च इन्द्रदत्तश्च । पद्मश्च सोमदेवो माहेन्द्रस्तथा सोमदत्तश्च ॥२७॥ पुष्यः पुनर्वसुश्च पूर्णानन्दः सुनन्दो जयश्च विजयश्च । ततश्च धर्मसिंहः सुमित्रस्तथा वर्गसिंहश्च ॥ २८ ॥ | अपराजितो विश्वसेनो विंशतितमो भवति ऋषभसेनश्च । दत्तो वरदत्तो धनो बहुलव आनुपूर्व्या ||२९|| 'एए' एते उपरि निर्दिष्टाश्चतुर्वि शतिजनाः 'जिणभत्तीए' जिनभत्तया = जिनभक्तिवशाद् 'विसुद्धलेसा' विशुद्धलेश्याः - विशुद्धले श्यावन्तः 'पंजलिउडा' प्राञ्जलियुताः = कृताञ्जलयः 'तं कालं तं समयं तस्मिन् काले तस्मिन् समये 'पडिला भेई जिणवरिंदे' प्रतिलम्भयति जिनवरेन्द्रान् | ३ || संवत्सरेण भिक्षा लब्धा ऋषभेण लोकनाथेन । शेषैर्द्वितीय
•
टीकार्थ- 'एएसि णं चवीसाइ' इत्यादि - इन चौवीस तीर्थकरों के लिये सब से पहिले भिक्षा देनेवाले चौवीस २४ हुए है। उनके नाम ये हैं - श्रेयांस १, ब्रह्मदत्त २, सुरेन्द्रदत्त ३, इन्द्रदत्त ४, पद्म, ५, सोमदेव ६, माहेन्द्र ७ सोमदत्त ८, पुष्य ९, पुनर्वसु १०, पूर्णानंद ११, सुनंद १२, जय १३, विजय १४, धर्मसिंह १५ सुमित्र १६ वर्गसिंह १७ अपराजित १८ विश्वसेन १९ तथा २० वें ऋषभसेन, दत्त २१ वरदत्त २२ धन २३ और बहुल २४| ये क्रमशः २४ प्रथम भिक्षा दाता हैं। इन २४ प्रथम भिक्षादाता जनोंने प्रभुभक्ति के वश से विशुद्ध लेश्यायुक्त होकर और दोनों हाथ जोडकर उसकाल में और उस समय में जिनेन्द्रों को आहार दान दिया था। लोक के नाथ ऋषभनाथ भगवान ने एक वर्ष में प्रथमभिक्षा प्राप्तकी है। लोकनाथ ऋषभदेव की प्रथमभिक्षा
टीमर्थ - एएसिणं चउवीसाए" इत्यादि -- ते थोपीस तीर्थ पुरोने सौथी પહેલી ભિક્ષા આપણુ કરનારા ૨૪ ચાવીસ ભિક્ષુદ્દાતાએકનાં નામ આ પ્રમાણે છે-(१) श्रेयांस, (२) प्रह्महत्त, (3) सुरेन्द्र हत्त, (४) इन्द्रद्वत्त, (५) पद्म, (६) सोमदेव, (७) माहेन्द्र, (८) सोमहत्त, (८) पुण्य, (१०) पुनर्वसु, (११) पूर्णानिध, (१२) सुनंह, (१३) ४य, (१४) विनय, (१५) धर्म सिंह, (१६) सुमित्र, (१७) वर्ग. सिंह, (१८) व्याधरानित, (१८) विश्वसेन, (२०) ऋषभसेन, (२२) हत्त, (२२) १२४त्त, (२३) धन, अने (२४) अहुत से प्रमाणे अनुभे २४ तीर्थ उशना २४ लिक्षुधा તા થયા છે. તે ૨૪ પ્રથમ ભિક્ષાદાતાઓએ પ્રભુભકિતથી પ્રેરાઈ ને વિશુદ્ધ લેશ્યાયુકત થઈને, બન્ને હાથ જોડીને, તે કાળે અને તે સમયે જિનેન્દ્રદવાને આહારદાન દીધું હતું. લેાકનાથ ઋષભદેવે પ્રથમ ભિક્ષા એક વર્ષ પ્રાપ્ત કરી હતી.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1096

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां चैत्यवृक्षनामनिरूपणम्
२०१७
दिवसे लब्धाः प्रथमभिक्षाः ॥३१।। ऋषभस्य प्रथम भिक्षा इक्षुरस आसीत् लोकनाथस्य । शेषाणां तीर्थंकराणां 'परमणं' परमान्नम्=पायसम् 'अमियरसरसोवम' अमृतरसरसोपमम् अमृतरसतुल्यं प्रथमा भिक्षा आसीत् ।।३२।। सर्वैरपि जिनैर्यत लब्धाः पथमभिक्षाः । तत्र वसुधाराः दृष्टा शरीरमात्राः ॥३३।। सू १९९।। __मूलम्-एएसिं चउव्वीसाए तित्थगराणं चउवीसं चेइयरुक्खा होत्था, तं जहा--णग्गोह सत्तिवणे साले पियए पियंगु छत्ताहे । सिरिसे य णागरुक्खे माली य पिलंक्खु रुक्खे य ॥३४॥ तिंदुक पाडल जंबू आसत्थे खलु तहेव दहिवण्णे। गंदीरुक्खे तिलए अंबयरुक्खे असोगे य ॥३५॥ चंपय बउले य तहा वेडसरुक्खे य धाय. ईरुक्खे। साले य वडमाणस्स चेइयरुक्खा जिणवराण।।३६।। बत्तीसं धणुयाइं चेइयरुखो य वद्धमाणस्स । णिच्चोउगो असोगो ओच्छण्णो सालरुक्खेणं।॥३७॥ तिण्णेव गाउआइं चेइयरुक्खो जिणस्स उसभस्स । सेसाणं पुण रुक्खा सरीरओ बारसगुणा उ॥३८॥ सछत्ता सपडागा सवेइया तोरणेहिं उववेया। सुरअसुर गरुल महिया चेइयरुक्खा जिणवराणं ॥३९॥सू० २००॥ इझुरस की थी ! और २३ तीर्थकरों की प्रथमभिक्षा अमृतरस के समान खीर की थी। समस्त तीर्थकरों ने जहां २ प्रथमभिक्षा ग्रहण की, वहां २ शरीर प्रमाण द्रव्य को वर्षा हुई है मु० १९९॥ _शब्दार्थ-(एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं चउवीसं चेइयरुक्खा होत्था) एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विशतिश्चैत्यक्षा आसन्-चौवीस तीर्थઅને બાકીના ૨૩ તીર્થ કરોએ બીજે દિવસે જ પ્રથમ ભિક્ષા મેળવી હતી. લેકિનાથ ઋષભદેવને પહેલી ભીક્ષામાં ઈશ્નરસ મ હતો, અને બાકીના ૨૩ તીર્થ કરોને પહેલી ભિક્ષા માં અમૃતરસ સમાન ખીર મળી હતી. સમસ્ત તીર્થ કરે એ જે જે સ્થાને પહેલી ભિક્ષા ગ્રહણ કરી, તે તે સ્થાને શરીર પ્રમાણે દ્રવ્યને વરસાદ થયો હતે, સૂ. ૧
शब्दार्थ-(एए सिं चउव्वीसाए तित्थगराणं चउवीसं चेइयरुक्खा होत्था ) एतेषां चतुर्विंशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिश्चैत्यक्षा आसन्
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1097

૨૦૭૮
समवायाङ्गसूत्रे करोंके चौबीस चैत्यक्ष-थे जिनके नीचे केवलज्ञान उत्पन्न हुआ वे वृक्ष (तंजहा) तद्यथा-उनके नाम ये हैं (णग्गोह सतिवण्णे साले पियए पियंगु छत्ताहे सिरिसे यणागरुक्खे माली य पिलंक्खुरुक्खे य) न्यग्ग्रोधः शालः प्रियकः प्रियजुः छत्राभः शिरीषश्च नागवृक्षःमालीच पिलक्षुरक्षश्च-न्यग्रोध, सप्तवर्ण, शाल, मियक, प्रियंगु, छत्राभ, शिरीष, नागवृक्ष, माली, पिलं क्षुरक्ष, (तिंदुकपाडल जंबू आसत्थे खलु तहेव दहिवण्णे,गंदीरक्खे तिलए अंबयरुक्खे असोगे य) तिन्दुकः पाटलो जम्बूरश्वत्थः खलु तथैव दधिपर्णः नन्दीवृक्षस्तिलक आम्रवृक्षोऽशोकश्च तिंदुक, पाटल, जम्बू अश्वत्थ, दधिपर्ण, नंदीवृक्ष, तिलक, आम्रवृक्ष अशोक, (चंपय बउले य तहा वेडसरुक्खे य धाईयरुक्खे, साले य वट्टमाणस्स चेइयरुक्खा जिणवराणं) चंपको बकुलश्च तथा वेतसक्षो धातकी वृक्षश्च,सालश्च वर्द्धमानस्य चैत्यक्षा जिनवराणाम्चंपक, बकुल, वेतसवृक्ष धातकीवृक्ष और वर्द्धमान भगवान का सालक्ष ये जिनवरों के चैत्यवृक्ष है । (बत्तीसं धणुयाइं चेइयरुक्खो य वद्धमाणस्स) द्वात्रिंशद् धषि चैत्यवृक्षश्च वर्द्धमानस्य-वर्द्धमान भगवान का चैत्यवृक्ष बत्तीस ३२ धनुष ऊँचा था । (णिच्चोउगो असोगो ओच्छण्णो सालरुक्षेणं) તે ચોવીસ તીર્થ કરનાં વીસ ચ યવૃક્ષ હતાં. જે વૃક્ષની નીચે કેવળજ્ઞાન થયું हाय ते वृक्षने यत्यक्ष ४३ . (तं जहा) तद्यथा-तेभनो नाममा प्रमाणे छ(णग्गोहसत्तिवण्णे साले पियए पियंगु छत्ताहे, सिरिसे य णागरुक्खे माली य पिलक्खु रुक्खे य)न्यग्ग्रोधः सप्तपर्णः शालः प्रियकः प्रियजु: छत्राभः शिरीषश्च नागवृक्षः माली च पिलाक्षश्च-न्यग्रोध, स४१९, थास, प्रिय, प्रिय छान, शिरीष, ना1वृक्ष, माली, पिवृक्ष,(तिदुक पाडलजंबू आसत्थे खलु तहेव दहिवण्णे गंदीरुक्खे तिलए अंबयरुक्खे असोगे य)तिन्दुकः, पाटलो जम्बू श्वत्थः खलु तथैव दधिपर्णः, नन्दीदक्षस्तिलक आम्रवृक्षोऽशोकश्च-- ति, पा, ५, Aथ, विष्णु, वृक्ष, ति, भाम्रवृक्ष, २४, ( चंपयवउलेय तहा वेडसरुक्खे य धाईयरुक्खे, सालेय बढ्डमाणस्स चेयरुक्खा जिणवराण) चंपकोबकुलश्च तथा वेतसक्षो धातकीवृक्षय, सालश्च वर्धमानस्य चैत्यक्षा जिनवराणाम्-य ५४, मस. वेतसवृक्ष, पातीवृक्ष, आने वध भान भवाननु सासवृक्ष निना ते येत्या तi. (बत्तीसं धणुयाइं चेइयरुक्खो य वद्धमाणस्स) द्वात्रिंशद् धषि चैत्यवृक्षश्च वर्द्धमानस्य-१५ भान मा ननु येत्यक्ष मत्रीस (३२) धनुषप्रभाएर यु तु. (णिच्चोउगो असोगो ओच्छण्णो सालरुक्खेणं) नित्यर्तुकोऽशोकोऽवच्छिन्नः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1098

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां चैत्यवृक्षनामनिरूपणम्
१०७९ टीका-एएसिं' इत्यादि-एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चतुविशतिश्चैत्यवृक्षा आसन् , तद्यथा-न्यग्ग्रोधः सप्तपर्णः शाल: प्रियकः प्रियङ्गः छत्राभः । शिरीषश्च नागक्षः माली च पिलक्षुक्षश्च ।३४।। तिन्दुकः पाटलो जम्बुरश्वत्थः खलु तथैव नित्यर्तुकोऽशोकोऽवच्छिन्नः सालवृक्षैः-समस्त ऋतुओ से वह युक्त था। शोकउपद्रव आदि से वह रहित था, तथा सालवृक्षों से वह घिरा हुआ था (तिण्णेव गाउयाई चेइयरुक्खो जिणस्स उसमस्स) त्रीण्येव गव्यूतानि चैत्यवृक्षो जिनस्य ऋषभस्य-ऋषभनाथ भगवान् का चैत्य वृक्ष तीनकोश का ऊँचा था। (सेसाणं पुणरुकरखा सरीरओ बारस गुणाउ) शेषाणं पुनर्वृक्षाः शरीरतो द्वादश गुणास्तु-अवशिष्ट तीर्थंकरों के चैत्यवृक्ष उनकी शरीर की ऊँचाई से बारह गुणी ऊँचाईवाले थे। (सच्छत्ता सपडागा सवेइया तोरणेहिं उववेया)सच्छन्त्राः सपताका सवेदिकास्तोरणैरुपपेता:-ये सब चैत्यक्ष छत्र सहित थे पताका सहितथे, वेदिकासहित थे, और तोरण सहित थे। (सुर असुर गरुल महिया चइयरुक्खा जिणवराणं) सुरासुरगरूडमहिताश्चैत्यवृक्षा जिनवराणाम-सुर, असुर और गरुल-सुपर्णकुमारों से ये सब जिनेन्द्रों के चैत्यवृक्ष सेवितथे ॥सू० २००॥ ___टीका-'एएसिचउव्वीसाए' इत्यादि इन चौवीस तीर्थंकरों के चौबीस
चैत्यक्ष थे। उनके नाम ये हैं-न्यग्रोध १, सप्तवर्ण २, शाल ३, प्रियक ४, प्रियंगु ५, छत्राभ ६, शिरीष ७, नागक्ष ८ माली ९, पिलङक्षुवृक्ष १० सालवृक्षः- समस्त ऋतुमाथी यु४त तु', 3-6454 माथी २डित तु भने सातवृक्षाथी धेशये तु (तिण्णेव गाउयाइ चेइयरुक्खो जिणस्स उसभस्स) त्रीण्येवगव्यूतानि चैत्यवृक्षो जिनस्य ऋषभस्य-पमदेव भगवाननु थत्यक्ष त्रए ।२५ यु तु. (सेसाणं पुणरुक्खा सरीरओ बारसगुणाउ) शेषाणं पुनर्वृक्षाः शरीरतो द्वादशगुणास्तु-मान तीर्थ ४३।नां यत्यक्ष तेमना शरी२नी SANS :२ता पा२ २४ी याni &ai. (सच्छत्ता सपडागा सवे. इया तोरणेहिं उववेया) सच्छत्राः सपताका सवेदिकास्तोरणैरुपपेताःते मां येत्या छत्र, पता, all मने तथा युत उता. (सुरअसुर गरुलमहिया चेइयरुक्खा जिणवराणं) सुरासुरगरुडमहिताश्चौत्यक्षा जिनवराणाम-तेमवार्थत्यक्षा सु२, मसुर, भने सुपए मारे। वारा सेवातidiuसू.२००॥
- 'एएसिं चउव्वीसाए' इत्यादि-ते योवीस ती नi यावीस चैत्यवृक्षा इतi. ते येत्यानi नाम या प्रमाणे छे–(१), न्योध, (२) सप', (3) स, (४) प्रिय४, (५) प्रिय, (६) छाल, (७) शिरीष, (८)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1099

१०८०
समवायाङ्गसूत्रे
दधिपर्णः । नन्दीशस्तिलक आम्रवृक्षोऽशोकश्च ॥३५॥ चंपको बकुलश्च तथा वेतसवृक्षो धातकीरक्षश्च । सालश्च वर्द्धमानस्य चैत्यवृक्षा जिनवराणाम् ॥३६।। द्वात्रिंशद् धनूंषि चैत्यवृक्षश्च वर्द्धमानस्य । नित्यर्तुकोऽशोकोऽवच्छिन्नः सालक्षैः ॥३७॥ त्रीण्येव गव्यूतानि चैत्यवृक्षो जिनस्य ऋषमस्य । शेषाणं पुनर्वृक्षाः शरीरतो द्वादशगुणास्तु ॥३८॥ सच्छत्राः सपताकाः सवेदिकास्तोरणैरुपपेताः । मुरासुरगरुडमहिताश्वैत्यक्षा जिनवराणाम् ॥३९॥ सू.२००॥
मूलम्-एएसिं चउवीसाएरातित्थगराणं चउव्वीसं पढमसीसा होत्था, तं जहा-पढमेत्थ उसभसेणे बीइए पुण होइ सीहसेणे य । चारू य वजणाभे चमरे तह सुव्वय विदब्भे ॥४०॥ दिण्णे य वराहे
तिन्दुल ११ पाटल १२, जम्बू १३, अश्वत्थ १४ दधिपर्ण १५, नंदीवृक्ष १६, तिलक १७, आम्रवृक्ष १८, अशोक १९, चंपक २० बकुल २१, वेतसवृक्ष २२, धातकीटक्ष २३, और वर्द्धमान भगवान् का सालवृक्ष २४। ये जिनवरों के चैत्यक्ष हैं। वर्द्धमान भगवान का चैत्यक्ष ३२ धनुष उचा था। समस्त ऋतुओं से वह युक्त था। शोक-उपद्रव आदि से वह रहित था। तथा सालवृक्षों से वह घिरा हुआ था ऋषभनाथ भगवान का चैत्यक्ष तीन कोश का ऊँचा था। तथा अवशिष्ट तीर्थंकरों के चैत्यक्ष उनकी शरीर की ऊँचाई से बारह गुणी उँचाईवाले थे ये सब चैत्यक्ष छत्र सहित थे, पताका सहित थे, वेदिका सहित थे और तोरण सहित थे। सुर असुर
और गरूल-सुपर्णकुमारों से ये सब जिनेन्द्रों के चैत्यक्ष सेवित थे।।सू० २००॥ नामवृक्ष, (6) भाली, (१०) पिस क्षुवृक्ष,(११) तिgs, (१२) पाटन, (१३) भू, (१४) सवय, (१५) धिपण, (१६) नहीवृक्ष, (१७) तिल, (१८) माम्रवृक्ष, (१८) म , (२०) ५४, (२१) मga, (२२) २तसक्ष, (२३) यातीवृक्ष भने (૨૪) વર્ધમાન ભગવાનનું સાલવૃક્ષ. આ પ્રકારે જિનવરોનાં ચિત્યવૃક્ષનાં નામ હતાં. વર્ધમાન ભગવાનનું ચૈત્યવૃક્ષ બત્રીસ ધનુષપ્રમાણ ઊંચું હતું. તે બધી ઋતુઓથી યુકત હતું. તે શોક-ઉપદ્રવ આદિથી રહિત હતું. તથા સાલવૃક્ષોથી ઘેરાયેલું હતું. અષમનાથ ભગવાનનું ચૈત્યવૃક્ષ ત્રણ કોશ ઊંચું હતું. બાકીને તીર્થકરેનાં ચૈત્યવૃક્ષે તેમનાં શરીર કરતાં બાર ગણી ઊંચાઈનાં હતાં. તે બધાં ચૈત્યવૃક્ષો છત્ર, પતાકા, વેદિકા અને તે રણથી યુકત હતાં. તે ચાવીસે જિનેન્દ્રોનાં ચૈત્યવૃક્ષો સુર, અસુર અને ગલસુપર્ણકુમારે દ્વારા સેવિત હતાં. સૂ. ૨૦૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1100

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां प्रथमशिष्यनामनिरूपणम् १०८१ पुण आणंदे गोथुभे सुहम्मे य। मंदर जसे अरिंटुं चक्काह सयंकु कुंभे य ॥४१॥ इंदकुभे य सुभे वरदत्ते दिण्ण इंदभूई य । उदितोदिय कुलवंसा गुणेहि उववेया । तित्थपवत्तयाणं पढमा सिस्सा जिणवराणं ॥४२॥सू० २०१॥ __ शब्दार्थ-(एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं) एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थंकराणां इन चौवीस तीर्थकरों के (चउव्वीसं पढमसीसा होत्था)चतुर्विंशतिः प्रथम शिष्या अभूवन्-चौबीस प्रथमशिष्य थे (तं जहा) तद्यथा-उनके नाम ये हैं (पढमेत्थ उसभसेणे) प्रथमोऽत्र ऋषभसेनो-प्रथमऋषभसेन (बीइए पुण होइ सीहसेणे य) द्वितीयः पुनर्भवति सिंहसेनश्च द्वितीय सिंहसेन (चारूसेन (चारू य वज्जणाभे चमरे तह सुव्वय विभे) चारूश्च वज्रनाभश्चमरस्तथा सुव्रतोविदर्भः तृतीयचारू, चतुर्थ वज्रनाभ, पंचम चमर, छठवें सुव्रत, सातवें विदर्भ, (दिण्णे य वराहे पुण आणंदे गोथुभे सुहम्मे य, मंदर जसे अरिष्टे चक्काह सयंकुंभे य) दत्तश्च वराहः पुनरानन्दो गोस्तुभः सुधर्माच, मंदरो यशा अरिष्टश्चक्राभः स्वयम्भुः कुम्भश्च-आठवें दत्त, नौवे वराह, दशवें आनंद, ग्यारहवें गोस्तुभ, बारहवें सुधर्मा, तेरहवें मन्दर, चौदहवें यश, पन्द्रहवे अरिष्ट, सोलहवे चक्राभ, सत्रहवे स्वयंभू, अट्ठारहवे कुंभ, (इंदकुंभे य सुभे, वरदत्ते दिण्ण इंदभूईय) इन्द्रःकुम्भश्च शुभो वरदत्तो दत्त इन्द्र
शहाथ-(एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं)एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणांसे यावीस ती राना (चउव्वीसं पढमसीसा होत्था) चतुर्विशतिः प्रथम शिष्या अभवन्-यावीस पडसा शिष्यो थया (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रमाणे छ-(पढमेत्थउसमसेणे)प्रथमोऽत्र ऋषभसेनो-५४ो ऋषमसेन (बीइए पुण होइ सीहसेणेय)द्वितीयः पुनर्भवति सिंहसेनश्च-मान सिं सेन, (चारु य वज्जणाभे चमरे तह सुव्वयविदन्भे) चारुश्च वज्रनाभश्च चमरस्तथा सुबतोविदर्भ:-(3) २.२ (४) नाल, (५) यम२ (६) सुनत (७) बिल, (दिण्णे य वराहे पुणआणंदे गोथुमे सुहम्मे य मंदरजसे अरिटे चकाहसयंकुकुंभे य) दत्तश्च वराहः पुनरानन्दो गोस्तुभः सुधर्मा च, मंदरो यशा अरिष्टश्चक्राभः स्वयम्भुः कुम्भश्च-(८) इत, () १२७ (१०) मान, (११) स्तुल, (१२) सुधर्मा, (१३) म.६२, [१४] यश, (१५) मरिष्ट (१६) यल, (१७) २१ , (१८) दुस, (इंदकुंभे य सुभे, वरदत्तेदिण्ण इंदभूईय) इन्द्रः कुम्भश्च शुभो ૧૩૬
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1101

१०८२
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'एएसि' इत्यादि-एतेषां चतुर्विशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः प्रथम शिष्या अभूवन् , तद्यथा-प्रथमोऽत्र ऋषभसेनो द्वितीयः पुनर्भवति सिंहसेनश्च । चारुश्च वज्रनाभश्चमरस्तथा सुव्रतो विदर्भः ॥४१॥ दत्तश्च वराहः पुनरानन्दो गोस्तुभः सुधर्मा च । मन्दरो यशा अरिष्टश्चक्राभः स्वयम्भूः कुम्भश्च ॥४१॥ इन्द्रः कुम्भश्च शुभो वरदत्तो दत्त इन्द्रभूतिश्च । उदितोदितकुलवंशाः विशुद्धवंशा गुणैरुपपेताः । तीर्थप्रवर्तकानां प्रथमाः शिष्याः जिनवराणाम् ॥४२॥सु. २०१॥ भूतिश्च-१९वें इन्द्र २०वें कुंभ, २१वें शुभ, २२वे वरदत्त, २३वे दत्त और २४३ इन्द्रभूति। (उदितोदियकुलवंसा गुणेहिं उववेया, तित्थपवत्तयाणं पढमा सिस्सा जिणवराणं) उदितोदितकुलबंशाःविशुद्धवंशा गुणरूपपेताः तीर्थप्रवर्तकानां प्रथमाः शिष्य जिनवराणाम् ये सब शिष्या उत्तरोत्तर उत्कर्ष को प्राप्त हुए कुलरूपवंश वाले थे मातृपितृसंबंधीवंश की निर्मलता से युक्त थे। तथा सम्यग्दर्शन आदिगुणों से विराजित थे। इस प्रकार तीर्थप्रवर्तक जिनेन्द्र देवों के ये प्रथम शिष्य थे ॥सू० २०१॥
टीकार्थ-'एएसिं चउवींसाए तित्थगराणं' इत्यादि-इन चौवीस तीर्थ करों के चौबीस प्रथम शिष्य थे। उनके नाम ये हैं-प्रथम ऋषभसेन, द्वितीय सिंहसेन, तृतीय चारू, चतुर्थ वज्रनाभ, पंचमचमर, छठवें सुव्रत सातवें विदर्भ, आठवें दत्त, नौवे वराह, दशवे आनंद, ग्यारहवें गोस्तुभ बारहवें सुधर्मा, तेरहवें मन्दर चौदहवें यश, पन्द्ररहवें अरिष्ट, सोलहवे चक्राभ, सत्रहवें स्वयंभू अट्ठारहवें कुंभ, उन्नीसवें इंद्र बीसवें कुंभ इक्कीसवें वरदत्तोदत्त इन्द्रभूतिश्च-(१८) छन्द्र, (२०) स, (२१) शुल, [२२] १२४त्त, (२३) इत्त, मने (२४) छन्द्रसूति (उदितोदियकुलवंसा गुणेहिं उववेया, तित्थपवत्तयाणं पढमासिस्सा जिणवराणं ) उदितोदितकुलवंशाः विशुद्धवंशा गुणैरुपपेताः, तीर्थप्रवर्तकानां प्रथमाः शिष्या जिनवराणाम्-ते मया शिष्यो ઉત્તરોત્તર ઉત્કર્ષ પામતા કુળરૂપ વંશવાળા હતા. અને માતૃવંશ અને પિતૃવંશની વિશુદ્ધતાવાળા હતા, તથા તેઓ સમ્યગદર્શન આદિ ગુણોથી યુક્ત હતા. તીથપ્રવર્તક જિનેન્દ્ર ભગવાનના એ પ્રથમ શિવે ઉપરોકત પ્રકારના હતા. સૂ. ૨૦૧૫
टी-"एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं" इत्यादि-ये योवीस तीर्थ ।ना જે પહેલા ચોવીસ શિષ્ય થયા તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે–(૧) ઋષભસેન, (२) डिसेन, [3] यार, (४) नाम, [५] यम२, (६) सुनत, (७) विहल', (८) इत्त, (८) पराड, [१०] मान, (११) तुल, (१२) सुधा, (१३) भन्द२, (१४) ५२, (१५) मरिष्ट (१६) यास, (१७) २५यलू, (१८) ल, (१६) ईन्द्र,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1102

भावबोधिनी टीका. २४ तीर्थकराणां प्रथमाशिष्यानामनिरूपणम् १०८३
मूलम्--एएसि गं चउवीसाए तित्थगराणं चउवीसं पढमसिंस्सिणी होत्था, तं जहा-बंभी य फग्गु सामा अजिया कासवीरई सोमा। सुमणा वारुणि सुलसा धारणि धरणीय धरणिधरा ॥४३॥ पउमा सिवा सुयी तह अंजुया भावियप्पा य रक्खी य। बंधुवती पुष्फवती अजा अमिला य अहिया य॥४४॥ जक्खिणी पुप्फचूला य चंदणज्जा य आहियाउ । उदितोदियकुलवंसा विसुद्धवंसा गुणेहिं उववेया। तित्थप्पवत्तया णं पढमा सिस्सिणी जिणवराण।सू.२०२॥ शुभ बाईसवें वरदत्त तेईसवे दत्त और चौ बीसवें इन्द्रभूति। ये सब शिष्य उत्तरोत्तर उत्कर्ष को प्राप्त हुएकुलरूपवंश वाले थे मातृपितृ संबंधी वंश की निर्मलता से युक्त थे। तथासम्यग्दर्शन आदि गुणो से विराजित थे। इस प्रकार तीर्थप्रवर्तक जिनेन्द्र देवों के ये प्रथम शिष्य थे ॥सू० २०१॥
शब्दार्थ-(एएसि णं चउवीसाए तित्थगराणं)एतेषां खलु चतुर्विशते. स्तीर्थकराणां इन चौबीस तीर्थंकरों की (चउवासं पढमसिस्सिणी होत्था) चतुर्विंशतिः प्रथम शिष्या आसन्-चौबीस प्रथम शिष्या थीं (तंजहा)तद्यथा उनके नाम इस प्रकार से हैं-(बंभी य फग्गु सामा अजिया कासवीरई सोमा, सुमणा वारूणि सुलसा धारणि धरणी य धरणिधरा) ब्राह्मी च फल्गुः श्यामा अजिता काश्यपी रतिः सोमा, सुमना वारुणी सुलसा धारणी धरणी च धरणीधरा-ब्राह्मी १ फल्गु २ श्यामा ३, अजिता ४, (२०) ईल, (२१) शुल, (२२) १२६त्त, (२३) इत्त भने २४) छन्द्रसूति ते सपना શિષ્ય ઉત્તરોત્તર ઉત્કર્ષ પામતા કુળરૂપ વ શવાળા હતા. તેઓ માતૃ અને પિતૃવંશની નિર્મળતાથી યુકત હતા, અને સમ્યગદર્શન આદિ ગુણોથી શોભતા હતા. એ પ્રકારના તીર્થ પ્રવર્તક જિનેન્દ્રદેવના પ્રથમ શિષ્ય હતા. સૂ. ર૦૧
शा-(एएसिं चउवीसाए तित्थगराणं) एतेषां खलु चतुर्विंशते. स्तीर्थकराणां-ते योवीस ती रानी (चउवीसं पढमसिस्सिणी होत्था) चतुर्विंशतिः प्रथमशिष्या आसन-यापीस पक्षी शिष्या थे। ती (तं जहा) तद्यथा-माना नाम मा प्रमाणे छ-(बंभीय फग्गुसामा अजियाकासवीरई सोमा, सुमणावारुणि सुलसाधारणिधरणी य धरणिधरा) ब्राह्मी च फल्गुः श्यामा अजिता काश्यपी रतिः सोमा सुमनावारुणी सुलसाधारणीधरणी च धरणिधरा-(१) ब्रही, (२) ५८शु, (3) श्याभा, (४) मलिता, (५) ४॥श्यची,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1103

१०८४
समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'एएसि णं' इत्यादि - एतेषां खलु चतुर्विंशतेस्तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः प्रथम शिष्या आसन्, तं जहा - ब्रह्मी च फल्गुः श्यामा अजिता काश्यपीरतिः काश्यपी ५, रति ६ सोमा ७ सुमना ८ वारुणी ९ सुलसा १० धारणी ११ धरणि १२ धरणिधरा १३ (उमा सिवा सुयी तह अंजुया भावियप्पा य रूक्खीय बंधुवती पुप्फवती अज्जा अनिला य अहिया य) पद्मा शिवा श्रुतिस्तथाऽजुका भावितात्मा रक्षी च बन्धुमती पुष्पवती आर्याऽमिला चाभिहिता - पद्मा १४ शिवा १५ श्रुति १६ अञ्जुका १७ रक्षी १८ बंधुमती १९ पुष्पवती २० अमिला २१ (जक्खिणी पुप्फचूला थ चंदणज्जा य आहियाउ) यक्षिणी पुष्यचूला च चन्दनार्या च आख्याताः -यक्षिणी २२ पुष्पचूला २३ और चन्दना २४| ये आयाऐं भावितात्माथीं। "उदितोदितकुलवंसा विसुद्धवंसा गुणेहिं उबवेया" इन पदों का अर्थ पहिले स्पष्ट कर दिया गया है । सो उसी के अनुसार जानना चाहिये। (तित्थष्पवताणं पढमा सिस्सिणी जिणवराणं) तीर्थप्रवर्तकानां प्रथमाः शिष्या जिनवराणाम् - ये सब पूर्वोक्त आर्यांये तीर्थप्रवर्तक जिनेन्द्र देवों की प्रथम शिष्याएँ थीं || सू० २०२ ||
टीकार्थ- 'एएसिं णं चउबीसाए' इत्यादि इन चौबीस तीर्थंकरों की चौबीस प्रथम शिष्या थीं। उनके नाम इस प्रकार से हैं - ब्राह्मी १ (६) रति, (७) सोभा, (८) सुमना, (ह) वारुणी, (१०) सुखसा, (११) धारणी, (27) ualų. (13) uelguzi, (9341faaıgot as sigm mfaqın a रुक्खी य बंधुवती, पुप्फवती अज्जा अमिला य अहिया य) पद्मा शिवा श्रुतस्तथाजुका भावितात्मारक्षी च वन्धुमती पुष्पवती आर्याऽमिला चाभिहिता - (१४) पद्मा, (१५) शिवा, [१६] श्रुति, (१७) अंबु, (१८) २क्षी (१८) अंधुमती, (२०) पुष्पवती (२१) अभिसा, (जक्खिणी पुष्कचूला य चंदणज्जाय अहिया उ ) यक्षिणी पुष्पचूला च चन्दनार्या च आख्याताः - (२२) यक्षिणी, (२३) पुण्यभूसा, मने (२४) यन्हना, ते भार्यायो लावितात्मा हती. પદ્માના અર્થની
6
उदितोदित कुलवंसा विसुद्धवंसा गुणेहिं उववेया" સ્પષ્ટતા આગળનાં સૂત્રમાં કરવામાં આવી છે, તે તેમના અર્થ તે સૂત્રમાં નેઈ सेवे। (तित्थप्पवत्तयाणं पढमा सिस्सिणी जिणवराणाम् ) तीर्थप्रवर्तकानां प्रथमाः शिष्या जिनवराणाम् - पूर्वोत ते भार्या तीर्थ अवर्त' मिनेन्द्र हेवानी प्रथम
शिष्यायो हती. ।। सू. २०२ ।।
टीअर्थ - 'एएसि णं चउवीसाए' इत्यादि - ते थोवीस तीर्थंनी प्रथम योवीस शिष्यामानां नाम या प्रमाणे हतां - [१] श्राह्मी, (२) इगु, (3) श्यामा, (४)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1104

१०८५
भावबोधिनी टीका. द्वादशचक्रवत्तीनांनामनिरूपणम सोमा । सुमना वारुणी सुलसा धारणी धरणी च धरणीधरा ॥४३। पद्मा शिवा श्रतिस्तथाऽञ्जुका भावितात्मारक्षी च । बन्धुमती पुष्पवती आर्याऽमिला चाभिहिता । यक्षिणी पुष्पचूला च चन्दनार्या च आख्याताः । उदितोदितकुलवंशा विशुद्धवंशा गुणैरुपपेताः। तीर्थप्रवत्तकानां प्रथमाः शिष्या जिनवराणाम्।।४५ ।सू.२०२।।
सम्प्रति द्वादशचक्रवर्तिनां पितृनामान्याह-- ___मूलम्-जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए बारसचकवहिपियरो होत्था, तं जहा-उसभे सुमित्ते विजए समु. दविजए य आससेणे य। विस्ससेणे य सूरे सुदंसणे कत्तवीरिए चेव॥४६॥ पउमुत्तरे महाहरि विजए राया तहेव य। बंभे बारमे उत्ते पिउनामा चकवट्टीणं ॥४७॥ सू. २०३॥ फल्गु २ श्यामा ३ अजिता ४ काश्यपी ५ रति ६ सोमा ७ सुमना ८ वारूणी ९ सुलसा १० धारणी ११ धरणि १२ धरणिधरा १३ पद्मा १४ शिवा १५ श्रुति १६ अञ्जका१७ रक्षी १८ बंधुमती १९ पुष्पवती २० अमिला२१, यक्षिणी२२, पुष्पचूला२३, और चन्दना२४। ये आर्याएँ भावि. तात्मा थीं । 'उदितोदितकुलबंसा विशुद्धवंसा गुणेहिं उववेया' इन पदों का अर्थ पदिले स्पष्टकर दिया गया है। सो उसी के अनुसार जानना चाहिये। ये सब पूर्वोक्त आर्या ये तीर्थप्रवर्तक जिनेन्द्र देवों की प्रथम शिष्याएँ थीं।।सू.२०२।।
शब्दार्थ-(जंबूद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-जंबुद्वीप नामके इस द्वीप में(भारहे वासे)भारते वर्षे-भारत वर्ष में(इमीसे ओसप्पिणीए)अस्थामवसर्पिण्यां इस अवसर्पिणीकाल में(बारस चकवटिपियरो होत्था)द्वादशमलिता, (५) ॥श्यपी, (६) २ति, (७) सोमा, (८) सुमना, (८) isी, [१०] सुखस , (११) धारणी, (१२) ५२, (१३) पशिधरा. (१४) ५मा, (१५) शिवा, (१९) श्रुति; (१७) Ags, (१८) २क्षी, (१८) मधुमती, (२०) Y०५वती, (२१) मभिता, (२२) यक्षणी, (२3) पु०५यूसा, मने (२४) य-हना. ते मामि। सावि तात्मा हती. "उदितोदितकुलवंसा विशुद्धवंसागुणेहि उववेया" ते पहने। અર્થ આગળ આપી દીધું છે. તો ત્યાં જોઈ લે. એ સઘળી પૂર્વોકત આયોએ તીર્થપ્રવર્તક જિનેન્દ્રદેવેની પહેલી શિષ્યાઓ હતી. સૂ. ૨૦૨ા
शा-(जंबूद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-दीप नामना मा द्वीपमा (भारहे वासे) भारते वर्ष-भारत मां (इमोसे ओसप्पिणीए) अस्यामवसर्पिण्याम-मा असelimi (बारसचकवद्यिपियरो होत्था)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1105

१०८६
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि-जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यावसर्पिण्यां द्वादश चक्रवर्ति पितर आसन , तद्यथा-ऋषभः सुमित्र विजयः समुद्रविजयश्चाश्वसेनश्च । विश्वसेनश्च सूरः सुदर्शन: कार्तवीर्यश्रेव ४६॥ पद्मोत्तरो महाहरिः विजयो राजा तथैव च । ब्रह्मा द्वादश उक्तानि पितृनामानि चक्रवर्तिनाम् ।।४७|सू.२०३।। चक्रवर्ति पितर आसन बारह चक्रबतियों के पितृजन हुए हैं। तं जहा)तद्यथाउनके नाम इस प्रकार से हैं-(उसभे) ऋषभः-ऋषभ (सुमित्ते) सुमित्र - सुमित्र, (विजए) विजयः-विजय (समुद्दविजए य) समुद्रविजयश्च- समुद्रविजय, (आससेणे य) अश्वसेनश्च-अश्वसेन (विस्ससेणे य) विश्वसेनश्चविश्वसेन. (सूरे) सूरः-शर (सुदंमणे) सुदर्शन, (कत्तवीरिए चेव) कात वीयश्चैव-कार्तवीर्य (प उमुत्तरे) पद्मोत्तरः-पद्मोत्त , (महाहरी) महाहरिःमहाहरि, (राया विजए) राजा विजयः- राजा विजय (बारमेवंभे) द्वादशः ब्रह्मा-बारहवें ब्रह्म (चक्कवहाणं पिउनामा उत्ते) चक्रवर्तिनां पितृनामानि उक्तानि-ये चक्रवर्तियों के पितृजनो के नाम कहे हैं ॥सू० २०३।।
टीकार्थ-जंबुद्दीवे णं दी वे भारहे वासे' इत्यादि-जंबूद्वीप नाम के इस द्वीप में भारतवर्ष में इस अवसर्पिणी काल में बारह चक्रवत्तियों के पिता हुए हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-ऋषभ, सुमित्र विजय, समुद्रविजय अश्वसेन, विश्वसेन, सूर सुदर्शन, कार्तवीर्य पद्मोत्तर, महाहरि, राजा विजय और बारहवें ब्रह्मा ये चक्रवर्तियों के पिता के नाम कहे हैं।।सू.३०३॥ द्वादशचक्रवर्तिपितर आसन्-२ य:पति याना पिताना नाम तi (तं जहा) तद्यथा- प्रमाणे छ-(उसभे) ऋषभ:-ऋषम, (सुमित्ते) सुमित्र:-सुभित्र, (विजए) विजयः-विय, (समुद्दविजए य) समुद्रविजयश्च-समुद्रविय, (आससेणे य) अश्वसेनश्च-मवसेन, (विस्ससेणे य) विश्वसेनश्च-विश्वसेन, (सूरे) सूरः -शूर, (सुदंसणे) सुदर्शन:-सुशन, (कत्तवीरिए चेव) कार्तवीर्यश्चैव-त्ति पीयः, (पउमुत्तरे) पद्मोत्तरः-५ोत्तर, (महाहरी) महाहरिःभारि, (रायाविजए)राजाविजयः-विल्य, (बारमे बंभे)द्वादशः ब्रह्माभने मा२मां ब्रह्मा. (चक्कवट्टीणं पिउनामा उत्ते) चक्रवर्तिनां पितृनामानि उक्तानि-से प्रभारी पति याना पितामा नाम छ. ॥५. २०॥ ___टी -'जंबूद्दीवे णं दीवे भारहे वासे'इत्यादि-दीयमांना मारत. વર્ષમાં આ અવસર્પિણ કાળમાં જે બાર ચક્રવતિ થયા તેમના પિતાનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે–અષભ, સુમિત્ર, વિજય, સમુદ્રવિજય, અશ્વસેન, વિશ્વ સેન, સૂર, સુદર્શન, કાર્તવીર્ય, પક્વોત્તર, મહહરિ, રાજા વિજય અને બ્રહ્મ ઉપરોકત નામો ચકવતિના પિતાનાં છે. અસૂ. ૨૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1106

१०८७
भावबोधिनी टीका द्वादशचक्रवत्तीनां मातृनामनिरूपणम् संप्रति चक्रवर्तिनां मातृनामान्याह--
मूलम्--जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए बारसचकवट्टीमायरो होत्था, तं जहा-सुमंगला जसवती भद्दा सहदेवी अइरा सिरिदेवी । तारा जाला मेरा वप्पा चुल्लणि य पच्छिमा ॥ सू० २०४॥
टोका-'जंबुद्दीवे' इत्यादि-जम्बूद्वीपे खल द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां चक्रवर्तियों की माताओं के नाम अब सूत्रकार कहते हैं
शब्दार्थ--जंबूद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु दीपे-इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में (भारहे वासे) भारते वर्षे-भारतवर्ष में (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यामवसर्पिण्यां-इस अवसर्पिणी काल में (चकवष्टिमायरो बारस होत्था) द्वादश चक्रवर्ति मातरोऽभूवन्-चक्रवर्तियों की बारह माताएँ थीं। (तंजहा) तद्यथा-उनके ये नाम हैं (सुमंगला जसवती भद्दा सहदेवी अइरासिरि देवी, तारा जाला मेरा वप्पा चुल्लणि य पच्छिमा) सुमङ्गला यशस्वती भद्रा सहदेवी अचिरा श्री देवी, तारा ज्वाला मेरा वप्राचुल्लनी च पश्चिमा सुमंगला १ यशस्वती २, भद्रा ३ सहदेवी ४ अचिरा ५ श्री ६ देवी ७ तारा ८ ज्वाला ९ मेरा १० वमा ११ और अन्तिम चुल्लनी १२॥सू०१०४॥ टीका--'जंबुद्दीवे ण दीवे' इत्यादि-इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में भारत
હવે સૂત્રકાર ચક્રવતિની માતાનાં નામ કહે છે –
शा-(जंबूदीवेणं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए चकवधिमायरो बारस होत्था) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्यामवसर्पिण्यां द्वादश चक्रवर्तिमातरोऽभूवन्- यूद्वीप नामना द्वीपमा यावे लारतवर्ष भामा અવસર્પિણકાળમાં જે વીસ તીર્થ કરે થયા તેમની માતાઓનાં નામ અનુક્રમે આ प्रमाणे छ (तं जहा) तद्यथा-माप्रमाणे--(सुमंगला, जसवती, भद्दा, सहदेवी, अइरा, सिरिदेवी, तारा, जाला, मेरा, वप्पा, चुल्लणि य पच्छिमा) सुमङ्गला यशस्वती भद्रा सहदेवी अचिरा श्रीदेवी, तारा ज्वाला मेरा वमा चुलनी च पश्चिमा-(१) सुभा , (२) २१.१ती, (3) मद्रा, (४) सहेवी, (५) मयि२रा, (६)श्रा, (७) हेवी, (८) तारा, (e) rel, (१०) भेरा, (११) 4श्रा, અને છેલ્લાં (૧૨) ચુલ્લની. સૂ. ૨૦૪
टीथ-'जंबुदीवे णं दीवे' इत्यादि-मादी नामना दीपमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1107

१०८८
समवायाङ्गसूत्रे
द्वादश चक्रवर्तिमातरोऽभूवन्, तद्यथा - सुमङ्गलायशस्वती भद्रा सहदेवी अचिरा श्रीदेवी । तारा ज्वाला मेरा वमा चुल्लनी च पश्चिमा || सू २०४ || संप्रति चक्रवर्तिनां तत्स्त्रीरत्नानां च नामान्याह-
मूलम् - - जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए बारसचक्कवट्टी होत्था, तं जहा - भरहो सगरो मघवं सणकुमारो य रायस लो। संती कुंथू य अरो हवइ सुमूमो य कोरव्वो ॥ ४८ ॥ नवमो य महापउमो हरिसेणे चेव रायस लो । जयनामो य नरवई बारमो
भदत्तो य ॥ ४९ ॥ एएसिं बारसहं चक्कवट्टीणं बारस इत्थिरयणा होत्था, तं जहा - पढमा होइ सुभद्दा भद्द सुणंदा जया य विजया य । किण्हसिरी सूरसिरी पउमसिरी वसुंधरादेवी ॥५०॥ लच्छिमई कुरुमई इत्थिरयणाण नामाई ॥सू. २०५ ॥
वर्ष में इस अवसर्पिणी काल में चक्रवर्तियों की बारह माता एँ थीं । उनके ये नाम हैं- सुमंगला यशस्वती, भद्रा, सहदेवी, अचिरा, श्री, देवी तारा, ज्वाला, मेरा, बप्रा, और अन्तिम चुल्लनी ॥ ० २०४ ||
अब सूत्रकार चक्रवर्तियों के तथा उनके स्त्री रत्नों के नाम प्रकट करते हैं---
शब्दार्थ - - (जंबुद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - जम्बूद्वीप नामके द्वीप में (भार हे - वासे) भारते वर्षे - भारत वर्ष में (इमी से सप्पिणीए ) अस्यामवसर्पिण्यां- इस अवसर्पिणी काल में (बारस चक्कवहि होत्था) द्वादश चक्र
આવેલા ભારતવષ માં આ અવસર્પિણીકાળે ૧૨ ચક્રવતિયાની ૧૨ માતાનાં नाम अनुउभे या प्रमाणे तां सुभंगणा, यशस्वती, लदा, सहदेवी, अथिरा, श्री, हेवी, तारा, श्वासा, मेरा, बत्रा अने छेसां युल्सनी ॥सू. २०४ ॥
નામના
હવે સૂત્રકાર ચક્રવતિયાનાં તથા તેમના પત્નીરત્નેાનાં નામ બતાવે છે शब्दार्थ - (जंबूद्दीबेणं दीवे) जंबूद्वीपे खलु द्वीपे - दीप द्वीपमा भावेक्षा (भार हे वासे) भारतेवर्षे भारतवर्ष भां (इमीसे ओसप्पिणीए) अस्यामवसर्पिण्याम्भा अवसर्पिश्रीमाणमां (वारस चक्कवट्टि होत्था) ने जार
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1108

भावबोधिनी टीका. द्वादशचक्रवर्त्यादिनामनिरूपणम्
१०८९ वर्तिनोऽभूवन-बारह चक्रवर्ती हुए है (तंजहा) तद्यथा- उनके नाम ये हे भरहो सगरोमघव सणकुमारो य रायसलो संती कुथु य अरो य हवइ सुभूमो य कोरवो) भरतः सगरो मघवा सनत्कुमारश्च राजशार्दूलः शान्तिः कुन्थुश्व अरो भवति सुभूमश्च कौरव्यः-भरत १ सगर २, मधवा३ सनत्कुमार ४ शांति ५ कुन्यु ६ अर ७ सुभूम. ८ (नवमो य महापउमो हरिसेणे चेव रायसहूलो जयनामो य नरवई बारमो बंभदत्तो य) नवमश्च महापद्मो हरिषणश्चैव-राजाशार्दूल: जयनामा च नरपति दशो ब्रह्मदत्तश्च-महा पद्म ९, हरिषेण १०, जय ११ और ब्रह्मदत्त १२। (एएसिं वारसण्हं चक्कवट्टीणं बारसइत्थिरयणा होत्या) एतेषां द्वादशानां चक्रवर्तिनां द्वादश स्त्रीरत्नान्यासन्-इन बारह चक्रवर्तियों के बारह स्त्री रत्न थे। (तंजहा) तद्यथा-उनके नाम ये है-(पढमो होइ सुभद्दा, भदं सुणंदा, जया य विजया य किण्हसिरी सूरसिरी पउमसिरी वसुंधरा देवी लच्छी मई कुरुमई) प्रथमा भवति सुभद्रा, भद्रा सुनन्दा जया य च विजया च, कृष्ण श्रीः सूर श्रीः पद्मश्री वसुन्धरा देवी लक्ष्मीवती कुरूमती-पहिली सुभद्रा फिर दूसरी भद्रा, तीसरी सुनंदा, चौथी जया. पांचवी विजया छठवीं कृष्णश्री सातवीं सूर श्री आठवी पद्मश्री नववी वसुंधरा दसवीं देवी य:पतियो या तमना नाम l प्रमाणे छ-(भरहोसगरो मघवंसणंकुमारो य रायसधूलो, संतीकुंयु य अरो य हवइ सुभूमो य कोरव्वो)भरतः सगरोमधवासनत्कुमारश्च राजशार्दूलः, शान्तिः कुन्थुश्च अरो भवति सुभूमश्च कौरव्यः-(१) लरत, (२) १२, (3) भा, (४) सनत्भार, (५) शान्ति, [6] हुन्थे, (७) १२, (८) सुभूम (नवमो य महापउमो हरिसेणे चेव रायसलो, जयनामो य नरवई बारमो बंभदत्तो य) नवमश्च महापद्मो हरिषेणश्चैव राजशार्दूलः जयनामा च नरपतिदशो ब्रह्मदत्तश्च-(६) महाप, (१०) विष), (११) (१२) ब्रह्महत्त. (एऐसि बारसण्हं चक्कवट्टीणं बारस इत्थिरयणा होत्था)एतेषां द्वादशानां चक्रवर्तिनाम् द्वादशस्त्रीरत्नान्यासन्ते मा२ यति योन मार स्त्रीरत्नानi sai (तं जहा) तेसोना नाम 24 प्रमाणे ता(पढमो होइ सुभद्दा, भद्द सुणंदा, जया य विजया य, किण्हसिरी सूरसिरी, पउमसिरी वसुंधरादेवीलच्छीमईकुरुमई) प्रथमा भवति सुभद्रा,भद्रा सुनंदा जया च विजया च, कृष्णश्रीः सूरश्रीः पद्मश्रीः वसुन्धरादेवी, लक्ष्मीवती कुरुमती-(१) सुभद्रा, (२) सद्रा, (3) सुनहा (४) या, (५) पिया, (६)
श्री, (७) २२श्री, (८) ५मश्री, (८) सुधरा, (१०) हेवी, (११) सभापती, ૧૩૭
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1109

समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां द्वादश चक्रवर्त्तिनोऽभूवन् तद्यथा- भरतः सगरो मधवा सनत्कुमारच राजशार्दूलः । शान्तिः कुन्युश्च अरो भवति सुभूमच कौरव्यः || ४८ || नवमश्च महापद्मौ हरिषेणश्चैव राजशा-लः । जयनामा च नरपतिर्द्वादशो ब्रह्मदत्तश्च ॥ ४९ ॥ एतेषां द्वादशानां चक्रवर्त्तिनां द्वादशस्त्रीरत्नान्यासन्, तद्यथा - प्रथमा भवति सुभद्रा भद्रा सुनन्दा जया च विजया च । कृष्णश्रीः सूरश्रीः पद्मश्रीर्वसुन्धरा देवी ॥ ५० ॥ लक्ष्मीवती कुरुमती स्त्रीरत्नानां नामानि ॥ २०५ ॥
संप्रति बलदेववासुदेवादिनां मातृपितृनामान्याह -
मूलम् - - जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए नव वलदेव नव वासुदेवपियरो होत्था, तं जहा - पयावई य बंभे य ग्यारहवीं लक्ष्मीवती और बारहवी कुरुमती (इत्थी रयणाण नामाई ) स्त्रीरत्नानां नामानि इस प्रकार उन चक्रवर्तियों के स्त्री रत्नों के ये नाम हैं ।। सू०२०५।।
टीकार्थ- जंबुद्दीवेणं दीवे इत्यादि-जंम्बूद्वीप नामके द्वीप में भारतवर्ष में इस अवसर्पिणीकाल में बारह चक्रवर्ती हुए है। उनके नाम ये हैं- भरत सगर, मघवा, सनत्कुमार, शांति, कुथु, अर, सुभूम, महापद्म, हरिषेण जय और ब्रह्मदत्त | ये सब चक्रवर्ती राजाओं सिंह जैसे विशिष्ट शक्तिशाली होते हैं। ये बारह चक्रवर्तियों के नाम हैं। इन बारह चक्रवर्तियों के बारह स्त्री रत्न थे। उनके नाम ये हैं- पहिली सुभद्रा, फिर दूसरी भद्रा, तीसरी सुनंदा, चौथी जया, पांचवी विजया छठवी कृष्णश्री, सातवीं सूरश्री, आठवीं पद्मश्री, नववीं वसुंधरा, दसवीं देवी, ग्यारहवीं लक्ष्मीवती और बारहवीं कुरुमती, इस प्रकार उन चक्रवर्तियों के स्त्री रत्नों के ये नाम हैं । सू० २०५ ||
१०९०
मने (१२) डुरुमती. ( इत्थीरयणाण नामाई) स्त्रीरत्नानां नामानि - परेश પ્રકારના તે ચક્રવતિ ચેાની પત્નીનાં નામ હતાં. ાસૂ ૨૦પાા
०४
टीडार्थ' - 'जंबुद्दीवे णं दीवे' इत्यादि ॥ भवसर्पिशु आजमां यूद्वीप નામના દ્વીપમાં આવેલા ભારતવષ માં બાર ચક્રવતિયા થયા છે. તેમનાં નામ આ प्रमाणे छे-लस्त, सगर, भधवा, सनत्कुमार, शान्ति, हुंथु, भर, सुलभ, महापद्म, હરિષણ, જય અને બ્રહ્મદત્ત. તે બધા ચક્રવર્તિ રાજાઓમાં સિહ સમાન વિશિષ્ટ કિત હતી. તે ખાર ચક્રવતિયાનાં બાર સ્ત્રીરત્નાનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે हृतां सुभद्रा, लद्रा, सुनंदा, क्या, विन्या, कृष्णणुश्री, सूरश्री, पद्मश्री, वसुंधरा, દેવી, લક્ષ્મીવર્તી અને કુરુમતી. । સૂ. ૨૦પા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1110

भावबोधिनी टीका. बलदेववासुदेवजननीजनकनाम निरूपणम्
रुst सोमो सिवेइ य । महासीहे अग्गिसीहे दसरह नवमे य वसुदेवे ॥ ५१ ॥ जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए णव वासुदेवमायरो होत्था, तं जहा - मियावई उमा चेव पुढवी सीय। य अम्मया । लच्छिमई सेसमई केकेइ देवई तह || ५२ ॥ जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए णवबलदेवमायरो होत्था, तं जहा -- भद्दा तह सुभद्दा य सुप्पभा य सुदंसणा । विजया वैजयंती य जयंती अपराजिया || ५३ ॥ णवमीया रोहिणी य बलदेवाण मायरो || सू० २०६ ॥
१०९१
अब सूत्रकार बलदेव और वासुदेव आदिकों के मातापिताओं के नाम स्पष्ट करते हैं
-
शब्दार्थ -- (जंबूद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे इस जम्बूद्वीप नाम द्वीप में (भार हेवासे) भारतवर्षे जो भरत नाम का क्षेत्र है उसमें - ( इमी से ओसप्पिणीए) अस्पामवसर्पिण्यां इस अवसर्पिणी काल में (नव वलदेव नव वासुदेव पियरो होत्था) नवबलदेवनववासुदेव पितरोऽभूवत्-नौवलदेव के और नौ वासुदेव के पिता हुए हैं। (तंजहा) तद्यथा उनके नाम इस प्रकार हैं (पयावई य वंभे य रुद्दो सोमो सिवेह य, महासी अग्गिसीहे दसरह नव वसुदेवे ) प्रजापतिश्च ब्रह्मा च रुद्रः सोमः शिव-इति च, महासिंहो ऽग्निशिखो दशरथो नवमश्च वसुदेव: - प्रजापति १, ब्रह्मा २, रुद्र ३, सोम
હવે સૂત્રકાર બલદેવા અને વાસુદેવા આદિના માતાપિતાનાં નામ કહે છે— शम्हार्थ - (जंबुद्दी वे णं दीवे) जंबूद्वीपे खलु द्वीपे - आरंभूद्वीप नामना द्वीपमा (भार हे वासे) भारतवर्षे - ? भरत नामनु क्षेत्र छे तेमां (इमीसे ओसप्पिणीए ) अस्यामवसर्पिण्याम् आ अवसर्पिणमां (नव बलदेव नव वासुदेव पियरो होस्था) नवबलदेव नववासुदेव पितरोऽभूवन् -नव अजहेवना भने नव वासुदेवना पिता थया छे, (तं जहा ) तद्यथा - तेमनां नाम या प्रभा छे - (पयावई य बंभे य रुद्दो सोमो सिवेइय, महासीहे अग्गिसीहे दसरह नवमे य वसुदेवे) प्रजापतिश्च ब्रह्मा च रुद्रः सोमः शिवइति च, महासिंहोऽग्निशिखो दशरथो नवमश्च वसुदेव:- (1) प्रलयति (२) मा,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1111

१०९२
समवायाङ्गसूत्रे
४, शिव ५, महासिंह ६, अग्निशिख ७, दशरथ ८ और नवमां - वसुदेव ९। (जबुद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे इस जम्बूद्वीप में (भार हे वासे) भारते वर्षे - भारतवर्ष में ( इमी से ओसप्पिणीए ) इस अवसर्पिणी काल में ( नववासुदेव मायरो होत्था ) नव वासुदेवमातरोऽभूवन नौ वासुदेव की माताएँ हुई हैं। तंजहा) तद्यथा उनके नाम ये हैं- (मियावई उमाचेव पुढवी सीया य अम्मया, लच्छिमई सेसमइ केकेइ देवई तहा)मृगावती उमाचैव पृथिवी सीता च अम्बिका लक्ष्मीवती शेषमती कैकेयी देवकी तथा मृगवती १, उमा २. पृथिवी ३ सीता ४ अम्बिका ५, लक्ष्मीवती ६ शेषमती कैकेयी और नववीं देवकी९ । ( जंबुद्दीवे णं दी वे भार हे वासे इमी से ओपिणी णव बलदेवमायरो होत्था ) जम्बूद्वीपे खलु दीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां नव बलदेव मातरो बभूवुः - इस जम्बूद्वीप नाम के द्वीप में भारत वर्ष में अवसर्पिणीकाल में नौ बलदेव की माताएँ हुई हैं । (तंजहा) तद्यथा उनके नाम इस प्रकार हैं - ( भद्दा तह सुभद्दा य सुप्पभाय सुदंसणा विजया वेजयंती य जयंती अपराजिया ) भद्रा तथा सुभद्रा च सुप्रभा च सुदर्शना, विजया वैजयन्ती च जयन्ती अपराजिताभद्रा १, सुभद्रा २, सुप्रभा ३, सुदर्शना ४, विजया ५, वैजयंती ६, जयंती (3) रुद्र, (४) सोम, (च) शिव, (६) महासिंह, (७) अग्निशिय, (८) दशरथ, मने (E) वसुदेव. (जंबुद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - मूद्वीपमा (भार हे वासे) भारते वर्षे - भारतवर्ष नामना क्षेत्रमा (इमीसे ओसप्पिणीए) या अवसर्पिणमा (णव वासुदेवमायरो होत्या) नव वासुदेवमातरोऽभूवन्नव वासुद्वेवोनी नव भाताओ यह गध छे. (तं जहा ) तेमनां नाम या प्रमाणे उdi (मियावई उमाचेव पुढवीसीया य अम्मयालच्छिमई से समई के के ईदेवई तहा) मृगावती उमाचैव पृथिवी सीता च अम्बिकालक्ष्मीवती शेषमती कैकेयी देवकी तथा - ( १ ) भृगावती, (२) उभा, (3) पृथिवी, (४) सीता, (4) अम्बिका (६) लक्ष्मीवली (9) शेषमती, (८) है हैयी भने (९) हेवडी (जंबुद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपेण खलु द्वीपे भूद्वीपमा (भारहे वासे इमीसे ओसपिणीए बलदेवमायरो होत्या) भारतेवर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां नवबलदेवमातरो बभूवुः - ભારતવર્ષમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં નવ બળદેવાની જે નવ માતાએ થઈ ગઇ ( तं जहा ) तद्यथा - तेमनां नाम या प्रमाणे छे - ( भद्दा तह सुभद्दा य सुप्पभा य सुदंसणा विजया वेजयंती य जयंती अपराजिया ) - भद्रा तथा सुभद्रा च सुप्रभा च सुदर्शना, विजया वैजयन्ती च जयन्ती अपराजिता - (१) लगा, (२) सुभद्रा, (3) सुअला, (४) सुदर्शना, (५) विक्या, (६) वैक्यन्ती, (७) भयं ती,
-r
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1112

भावबोधिनी टीका. बलदेववासुदेवजननीजनकनामनिरूपणम्
"
टीका- 'जंबुद्दीवेणं' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां नवबलदेव नववासुदेवपितरोऽभूवन, तद्यथा-प्रजापतिश्च ब्रह्मा च रुद्रः सोमः शिव इति च । महासिंहोऽग्निशिखो दशरथो नवमश्च - वासुदेवः ||५१|| जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारतेवर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां नववासुदेवमातरोऽभूवन् तद्यथा-मृगावती उमा चैव पृथिवी सीता च अम्बिका लक्ष्मीवतीशेषमती कैकेयी देवकी तथा ।। ५२ ।। जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां नवबलदेवमातरो बभूवुः, तद्यथाभद्रा तथा सुभद्रा च सुप्रभा च सुदर्शना । विजयावैजयन्ती च जयन्ती - राजिता । नवमिका रोहिणी च बलदेवानां मातरः ||५३|| सू. २०६॥
१०९३
७, अपराजिया ८ ( णवमीया रोहिणी य) नवमिका - रोहिणी च नौमी रोहिणी । (बलदेवाण मायरो) बलदेवानां मातरः- इस प्रकार ये नौ बलदेवों की नौ माताएँ है |म्० २०६ ||
टीकार्थ -- 'जंबुहावेणं दीवे' इत्यादि - इस जंम्बूद्वीप नामके द्वीप में जो भरत नामका क्षेत्र है उसमें इस अवसर्पिणी काल में नौ बलदेव और नौ वासुदेव के पिता हुए हैं। उनके नाम इस प्रकार से है - प्रजापति, ब्रह्मा, रुद्र, सोम, शिव, महासिंह, अग्निशिख, दशरथ और नवमां वसुदेव | इस जंबूद्वीप में भारतवर्ष में इस अवसर्पिणीकाल में नौ वासुदेव की माताए हुई हैं । उनके नाम ये हैं मृगावती १, उमा २ पृथिवी ३ सीता ४ अम्बिका ५ लक्ष्मीवती ६ शेषमती७, कैकेयी८ और नववीं देवकी९ | इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में भारत वर्ष में इस अवसर्पिणी काल में नौ बलदेव की माताएँ हुई हैं। उनके नाम इस प्रकार से है (८) अयराभिता, (नवमीया रोहिणी य) नवमिका रोहिणी च --मने (८) रोडिली. (बलदेवाण मायरो ) बलदेवानां मातरः- नव मजद्देवानी નવ માતાનાં નામ હતાં. ાસૂ ૨૦૬ll
टीअर्थ - 'जंबुद्दीवे णं दीवे' इत्यादि - यूद्वीप नामना द्वीयमां આવેલા ભરત નામના ક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીકાળમાં નવ અળદેવ અને નવ वासुदेवना पिता थया छे, तेमनां नाम या प्रमाणे छे-प्रमयति, श्रह्मा, ३द्र, सोभ, શિવ, મહાસિ’હુ, અગ્નિશિખ, દશરથ અને નવમાં વસુદેવ. આ જ બુદ્વીપમાં આવેલા ભારતવમાં આ અવસર્પિણીકાળમાં નવ વાસુદેવાની જે નવ માતાએ હતી तेमनां नाम या प्रमाणे छे- (१) भृगावती, (२) उभा, (3) पृथिवी, (४) सीता, (4) अम्जिा, (९) लक्ष्मीपती, (७) शेषमती, (८) डैडेयी याने (6) देवडी, मा જ ખૂદ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણીકાળમાં નવ બળદેવની જે નવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1113

१०९४
समवायाङ्गसूत्रे
अधुना बलदेववासुदेवानां गुणनिर्देशपूर्वक नामान्याह___ मूलम्-जंबुद्दीवे गं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए नव दसारमंडला होत्था, तं जहा--उत्तमपुरिसा मज्झिमपुरिसा पहाणपुरिसा ओयंसी तेयंसी वच्चंसी जसंसी छायंसी कंता सोमा सुभगा पियदंसणा सुरूआ सुहसीलसुहाभिगमसव्वजणणयणकता ओहबला अतिबला महाबला अनिहता अपराइया सत्तुमद्दणा रिपुसहस्समाणमहणा साणुकोसा अमच्छरा अचवला अचंडा मियमंजुलपलावहसियगंभीरमधुरपडिपुण्णसञ्चवयणा अब्भुवगयवच्छला सरण्णा लक्खणवंजणगुणोववेया माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगा ससिसोमागारकंतपियदंसणा अमरिसणा पयंडदंड. प्पयारागंभीरदरिसणिज्जा तालद्ध ओव्विद्धगरुलकेऊ महाधणुविकट्टया महासत्तसायरा दुद्धरा धणुद्धरा धीरपुरिसा जुद्धकितिपुरिसा विउलकुलसमुब्भवा महारयणविहाडगा अद्धभरहसामी सोमा रायकुलवं. सतिलया अजिया अजियरहा हलमुसलकणकपाणी संखचकगय सत्तिनंदगधरापवरुज्जलसुकंतविमलगोत्थुमतिरीडधारी कुंडलउज्जोइयाणणा पुंडरीयणयणा एकावलिकंठलइयवच्छा सिरिवच्छसुलंछणा वरजसासव्वोउय सुरभिकुसुमरचितपलंबसोभंतकंतविकसंतविचित्तवरमालरइयवच्छा अट्टसयविभत्तलक्खणपसत्थसुंदरविरइयंमंगा मत्तगयवरिंदललियविकमविलसियगई सारयनवथणियमहरगंभीरभद्रा, सुभद्रा, सुप्रभा, सुदर्शना, विजया, वैजयन्ती जयंती अपराजिता और नौमी रोहिणी । इस प्रकार ये नौ बलदेवों की नौ माताएँ है ।। सू०२०६।। માતાએ થઈ ગઈ તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-ભદ્રા, સુભદ્રા, સુપ્રભા, સુદશના, विया, वेश्यन्ती, यती, अनिता भने seी. सू. २०६॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1114

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम् १०९५ कुंचनिग्धोसदुंदुभिसरा कडिसुत्तगनीलपीयकोसेजवाससा पवरदित्ततेया नरसीहा नरवई नरिंदो नरवसहा मरुयवसभकप्पा अब्भहियरायतेयलच्छीए दिप्पमाणा नीलगपीयगवसणा दुवे दुवे रामकेसवा भायरो होत्था, तं जहा-तिविटू जाव कण्हे अयले जाव रामे यावि अपच्छिमे ॥५४॥ सू० २०७॥
अब सूत्रकार बलदेव और वासुदेवों के गुण निर्देशपूर्वक नामो का कथन करते हैं--
शब्दार्थ--(जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां-इस जंबूद्वीप के वर्तमान भरतक्षेत्र के अन्दर इस अवसर्पिणीकाल में (नव दसारमंडला होत्था) नव दशारमण्डलानि आसन्-नौ वासुदेव और बलदेव हुए है (तंजहा) तद्यथा-(उत्तमपुरिसा) उत्तमपुरूषाः-तीर्थंकरादिक ५४ उत्तमपुरूषों के मध्यवर्ती होने के कारण उत्तमपुरुष, (मज्झिम पुरिसा) मध्यमपुरूषाः-तीर्थकर चक्रवर्ती और वासुदेव आदिकों के बल आदि की अपेक्षा मध्यवर्ती होने के कारण मध्यमपुरुष,(पहाणपुरिसाः) प्रधानपुरुषा:-उन के समय में उत्पन्न हुए पुरुषों में शौर्य आदि की अपेक्षा प्रधान होने के कारण प्रधानषुरुष माने जाते हैं (ओजंसी)ोजस्विनः-ओजस्वी प्रतापशाली थे, (तेयंसी तेजस्विन:-तेजस्वी थे,
હવે સૂત્રકાર બળદેવો અને વાસુદેવના ગુણોના નિર્દેશ સહિત તેમનાં નામે કહે છે – ____ शार्थ-(जंबूद्दीवे ण दीवे भारहे वासे इमीसे ओसप्पिणीए) जम्बू द्वीपे खलु द्वीपे भारतेवर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां- दीपना भरतक्षेत्रमा मा असपि मा (नवदसारमंडला होत्था) नव दशारमण्डलानि आसन्न५ पासुदृ५ भने महेव या छे. (तं जहा) तद्यथा-(उत्तमपुरिसा) उत्तमपुरुषा:-तीर्थ ४ ५४ उत्तम पुरुषामा मध्यवती पाने रणे उत्तमपुरुष, (मज्झिमपुरिसा) मध्मपुरुषा:-तीय ४२, 24ती भने वासुदेव माहिना मगनी अपेक्षा मध्यवती डावाने ४(२२ मध्यमपुरुष भने (पहाणपुरिषा)प्रधानपुरुषा:તેમના સમકાલીન પુરુષોની અપેક્ષાએ શૌય આદિ બાબતમાં પ્રધાન હોવાને ४।२६ भने प्रधान पुरुष वामां आवे छे. (ओजंसी) ओजस्विन:-ते। मारवी, (तेयंसी) तेजस्विनः--तेजस्वी, (वचंसी) वर्चस्विनः-१२-पी,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1115

१०९६
समवायाङ्गसूत्रे
( वचसी) वर्चस्वनः वर्चस्वी थे, (जसंसी) यशस्विन:- यशस्वी थे । (छायंसी) छायावन्तः छायावन्त - चमकीले शरीरवाले थे ( कंता) कान्ताः कान्त थे (सोमा) सौम्या:सौम्य थे (सुभगा ) (सुभगा :- सुभग थे । ( पियदसणा) प्रियदर्शनाः- प्रियदर्शन थे (सुरुवा) सुरूपा:- सुरूपवाले थे, (सुहसील सुहाभिगमसव्वजणनयण कंता) शुभशील सुखाभिगम्य सर्वजननयनकान्ता - इनका स्वभाव बडा अच्छा था, हरएक प्राणी इनसे विना किसी झिझक के मिल सकता था । समस्तजन उन्हें देखकर बहुत खुश होते थे । (ओहबला) ओधबला:- ओघबलवाले (स्वाभाविक ) थे. (अइबला) अतिबला :- अधिक बलिष्ठ थे (महाबला) महाबलाः - इनका पराक्रम प्रशस्त था ( निहता) अनिहताः - निरुपद्रव आयुवाले होने के कारण ये धातवर्जित थे (अपराइया) अपराजिता:- अपराजित थे सतुमहणा) शत्रुमर्दना :- शत्रुओं के ये मर्दक थे (रिपुसहस्समाणमहणा) रिपु सहस्रमानमथना:- हजारों शत्रुओं का इनके समक्ष मान मथित हो जाता था (सानुकोसा) सानुक्रोशा:- जो इनके समक्ष झुके जाता था उनके ऊपर ये सदा दयालु रहेते थे । (अमच्छरा) अमत्सराः - मत्सरभाव से ये राहत थे । ( अचवला ) अचपलाः- मन, वचन और काय की चंचलता इनमें नहीं थी । ( अचंडा ) अचण्डाः - ये विना कारण किसी के ऊपर कभी भी क्रोध (जसंसी) यशस्विनः - यशस्वी, (छायंसी) छायावन्तः - छायावन्त-हेट्ठीप्यमान शरीरवाणा, (कन्ता) कान्ताः - अन्त (सोमा) सौम्यः - सौम्य, (सुभगा ) सुभगाःसुभग, (पियदसणा) प्रियदर्शनाः- प्रियहशन ने मनुं दर्शन प्रिय लागे तेवा अने (सुरुवा) सुरूपा:- सु३पवाजा उता (सुहसील सुहाभिगमसव्वजणनय णकंता) शुभशीलसुखाभिगम्य सर्वजननयनकान्ताः - तेभने स्वभाव धणे। સારા હતા, દરેક મનુષ્ય તેમને કોઇપણ જાતના સ`કાચ વિના મળી શકતા હતા, भ्याने तेमने लेने सघना सोभ घणा मुश थता हता (ओहबला) ओधबला - तेमनाभां भजनो तो शोध इतो, (अइबला) अतिबला:- तेथे । બળવાન उता, ( महाबला ) महाबलाः- तेथे प्रशस्त पराभवाजा हता, (अनिहता) अनिहताः - नि३पद्रव आयुवाजा होवाथी हाथी पशु तेभनी हत्या थर्ध शत्रुती 461°, (37911301) 379cftar:-àna kis szal arg'de), (AJA7011) शत्रुमर्दनाः- तेथे शत्रुनु मन पुरनार हुता, (रिपुसहस्स माणमहणा) रिपुसहस्रमानमथना:- हरे। शत्रुभोना हर्ष-मान-तु भर्हन पुरनारा ता. (सानुकोसा) सानुक्रोशा :- तेभने नमनारा तर तेथे सहा हयालु रहेता हता (अमच्छरा ) अमत्सराः - अभिमानथी रहित हता, ( अचवला) अचपलाःमन वन्यन यने अयानी ययजताथी रहित हता, (अचंडा) अचण्डाः - अर्धपए
-
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1116

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम् १०९७ नहीं करते थे (मियमंजुलपलाबहसिया) मितमजुलप्रलापहसिताःये परिमित बातचीत करते थे तथा जो भी कुछ कहते वह बहुत आनंददायक होता था इनका जो हास्य होता था वह भी परिमित एवं बडा मनोमुग्धकारी होता था। (गंभीरमधुरपडिपुण्णसञ्चवयणा) गम्भीर मधुरप्रतिपूर्णसत्यवचनाः-रोषतोष और शोक आदि विकार से वर्जित होने के कारण गंभीर श्रवण-सुखकारी होने के कारण मधुर और अर्थ बोधजनक होने के कारण प्रतिपूर्ण ऐसे इनके सत्यवचन होते हैं। (अब्भुगयवच्छला) अभ्युपगतवत्सला ये शरणागतवत्सल होते हैं । (सरण्णा) शरण्याः-दीन हीनजनों की रक्षा करने में ये कटिबद्ध रहते हैं (लक्खण. वंजणगुणोक्वेया) लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेताः-वज्र स्वस्तिक और चक्र आदि चिह्नरूप लक्षणों तथा तिल, मसा आदिरूप व्यंजनों के मह दिलाभादि रूप गुणों से ये युक्त होते है। (माणु-माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंग सुंदरंगा) मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गाः-मान, उन्मान
और प्रमाण से परिपूर्ण होने के कारण यथोचित सन्निवेशवाले हैं अंग जिसमें ऐसे सुन्दर शरीरवाले ये होते हैं । (ससि सेामागारकंतपियदसणा) शशिसौम्याकारकान्तप्रियदर्शना:-जिनका अवलोकन चन्द्रमा के समान ०५४ ५२ तेथे विना ४।२९१५ ४२ता नता, (मियमंजुलपलावहसिया) मितमजुलपलापहसिताः--तो पाभित पातयात ४२नारा, मानहाय चयनवाणी मने परिमित तथा भने १२ १२यवाणा ता. (गंभीरमधुरपडिपुण्ण
सञ्चवयणा) गम्भीर मधुर प्रतिपूर्ण सत्यवचना:-राष, मा वि२थी રહિત હોવાને કારણે ગંભીર, સાંભળનારને સુખદાયી હોવાથી મધુર, અને અર્થ माधर पाने ४२रणे प्रतिपूसा सत्यवयन मे सनास ता. (अब्भुगयवच्छला) अभ्युपगतवत्सला-ते। २०२९तवत्सस ता, (सरण्णा) शरण्याः -हीन, भने (नराधारनु २२५ ४२वाने भाटे सहा तत्५२ २उता जता, (लक्खणवंजण गुणोववेया) लक्षण व्यञ्जनगुणोपपेता-१००, स्वस्ति, 25 4 शुम लक्षणे। તથા તલ, મસા આદિરૂપ વ્યંજનના મહદ્ધિ લાભારિરૂપ ગુણથી તેઓ યુકત डोय छे, (माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगा) मानोन्मानप्रमाण प्रतिपूर्णसुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गा:--मान, Sमान भने प्रमानी परिपूर्ण ताने લીધે તેમના અવયવો સપ્રમાણ અને સુડોળ લાગે છે. અને સપ્રમાણ અંગોને सी तमना शरीर अतिशय सुंदर दागे छे. (ससिसोमागारकंतपियंदसणा) शशिसौम्याकारकान्तप्रियदर्शना:--मनु शन यन्द्रमानी नेम Vis
१३८
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1117

समवायाङ्गसूत्रे
आह्लादजनक और चित्त को हरण करनेवाला होता हैं। तथा दर्शकजन के मन में अपूर्व आह्लाद का कारण होता है । (अमरिसणा) अमर्षणाःअपकारी जनों पर भी इन्हें क्रोध नहीं आता है । (पयंडदंडप्पगारा) प्रकाण्डदण्डप्रकाराः - इनका नीतिका भेदरूप दण्ड प्रकार उत्कृष्ट होता है । ( गंभीर दरिसणिजा) गम्भीर दर्शनीयाः - इनकी अन्तःवृत्ति अलक्ष्यमाण होने से ये बहुत ही गंभीर दिखलाई देते हैं । (तालद्ध ओविद्ध गरूलकेऊ) तालध्वजो द्विद्धगरूड केतवः - बलदेवों की पताकाए- ध्वजाएँ - तालवृक्ष के चिह्नों से अंकित होती हैं और वासुदेवों की ध्वजाएँ गरूड के चिह्न से युक्त होती हैं। ( महाविकट्टा ) महा विकृष्टकाः - बडे से बडे वीर भी जिस धनुष को नहीं चढ़ा सकते हैं उस धनुष को ये चढाते हैं । ( महासत्तसायरा महासत्त्वसागराः - विशिष्टबल के ये धारी होते हैं (दुद्धरा) दुर्धराः - रणाङ्गण में प्रहार के समय कोई भी धनुर्धारी इन्हे धारण नहीं कर सकता है अर्थात् इन पर उसके धनुष का वार नहीं होता है । (धनुद्धरा) धनुर्धराः- ये बडे भारी धनुर्धारी होते हैं (धीर पुरिसा) धीर पुरुषा:-धीरपुरूषों में ही इनका पुरुषकार बिशिष्ट होता है । कातरों में नहीं । (जुद्व कित्तिपुरिसा) युद्ध कीर्तिपुरुषा:- ये युद्ध जनितकीर्ति प्रधान पुरूष होते हैं। (बिलकुलसमुन्भवा) विपुलकुलसमुद्भवाः- ये वडे ऊँचे खानदान के અને ચિત્તાક ક હોય છે. અને દČકને (જોનારને) મનમાં અપૂર્વ આહ્લાદદાયક होय छे. (अमरिसणा) अमर्षणा- अहारी बोडी पर तेभने ओघ थतो नथी. (पडदंडप्पगारा) प्रकाण्डदण्ड प्रकाराः - 13–તેમના નીતિના ભેદરૂપ દંડપ્રકાર उलट होय छे. ( गंभीरदरिस णिज्जा) गम्भीरदर्शनीया:- तेभनी अन्तर्वृत्ति સમજી શકાય તેવી હાતી નથી, તેથી તે ઘણા ગંભીર દેખાય ( तालद्ध ओविद्ध गरूल केऊ ) तालध्वजोद्विद्धगरुड केतवः -- जगहेवनी પતાકાએ તાલવૃક્ષનાં નિશાનવાળી હાય છે, અને વાસુદેવની પતાકાઓ गरुडना निशानबाजी होय छ. ( महाविकट्टया) महाविकृष्टकाः -- २ धनुष्यने વીરમાં વીર પુરુષ પણ ચઢાવી શકતે નથી તે ધનુષ્યને તેએ ચઢાવી
छे.
छे. ( महासत्तसायरा ) महासत्त्वसागराः - तेथे विशिष्ट मजथी युक्त होय छे. (दुद्धरा) दुर्धराः - समरागशुभां । या धनुर्धारी पोताना धनुष्यमाथी तेमना પર પ્રહાર કરી શકતા નથી. અથવા બીજા કાઇપણ ધનુર્ધારી ધારણ ન કરી શકે तेवा धनुष्यने धारणु पुरनारा होय छे. ( धणुद्धरा) धणुर्धराः - तेथे धणा लाই धनुधारी होय छे. ( धीरपुरिसा) धीरपुरुषा:-धीरपुरुषोमां ने तेभने। पुरषहार विशिष्ट थाय छे, एयरोमां नहीं (जुद्धकित्तिपुरिसा : ) युद्धकीर्तिपुरुषा:तेयो युद्धनित प्रीतिपाणा पुरुषो होय छे (बिउलकुलसमुन्भवा) विपुल कुल
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
१०९८

Page #1118

भावबोधिनी टीका. गणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम्
१०९९
होते हैं ( महारणविहाडगा ) महारणविघाटका :- अपने पराक्रम से ये भयंकर से भी भयंकर रण को छिन्न भिन्न कर डालते हैं । ( अद्वभर - हसामी) अर्द्ध भारतस्वामिनः- आधे भरतक्षेत्र के ये स्वामी होते हैं । (सोमा) सौम्या :- समस्त मनुष्यों को इनसे बडा सुख-आनंद मिलता हैं । ( रामकुल वसतिलया) राजकुलवंशतिलका:-राजवंश के तिलक समान थे । (अजिया) अजिताः - इन्हें कोई भी नहीं जीत सकता था । (जियरहा) इनके रथ पर कोई शत्रु कब्जा नहीं कर सकता था । (हलमुसलकणकपाणी) हलमुसलकणकपाणयः -- हल, मुसल और बाण इनके हाथों में रहा करते हैं । ( संखचक्कगयनंदणधरा) शङ्खचक्रगदानन्दकधराःशंख, चक्र, गदा और नन्दक - तलवार को ये धारण किये रहते थे (पवरुज्जलमुकंत विमलगोत्थुभतिरीडधारी) प्रवरोज्ज्वल शुक्लान्तविमलकीस्तूभतिरीटधारिणः - इनका स्वभाव श्रेष्ठ, देदीप्यमान, और शुभ्र अव यवों से युक्त कौस्तुभमणि को और मुकुट को धारण करने का होता है । (कुंडलउज्जोइयाणणा) कुण्डलोद्योतिताननाः - कुंडलों की चमक से इनका मुख सदा प्रकाशित रहता है। (पुडरीयणयणा) पुण्डरीकनयनाःइनके नेत्रकमल जैसे होते हैं। (एकावलिकण्ठलइयवच्छा) एकावलिकण्ठसमुद्भवाः - ते धा मानहान हुंटुमना होय छे. ( महारण विहाडगा) महारणविघाटका :- ते पोताना पराद्रुभथी लय अरमां लयं ४२ संग्रामने पशु છિન્નભિન્ન अ श छे (अद्धभरहसामी) अर्द्ध भारतस्वामिनः - तेथे अर्धा अश्तक्षेत्रना शासक होय छे. (सोमा) सौम्या - सौम्य होय हे सघजा सोओने सुमहाथी होय छे. (रायकुलवंसतिलया) राजकुलवंशतिलकाः- शांतिस समान हता (अजिया) अजिताः - तेथे अनेय हुता. ( अजियरहा) अर्धप। शत्रु तेमन! २थ मुफ्ने ११ शते नही. (हलमुसलकणकपाणी) हलमुसलकणक पाणयः- ते हस, भुसण भने भाराने पोताना हाथभां धारण ४२ता हवा, ( संखचक्कगयनंदणधरा ] शङ्खचक्रगदानन्दकधराः - तेथे शंभ, थ, ગદા भने तलपारने धारणु ५२ता हता. (पवरुज्जलसुकंत विमलगोत्थु भतिरीडधारी) प्रवरोज्ज्वलशुक्लान्तविमल कौस्तूभतिरीटधारिण:- ते श्रेष्ठ, हेहीप्यमान अने शुभ्र भैस्तूलमणिने तथा भुगटने धारण ४२ता हुता (कुंडलउज्जोइयाणणा) कुण्डलोद्योतिताननाः- मुंडोनी धुति (तेल) थी तेभनां वहन सहा प्राशित रहेतां तां (पुंडरीयणयणा) पुण्डरीकनयनाः - तेमनां नयन भ्रमण नेवां सुहर di ( एकावलिकण्हलइयवच्छा) एकावलिकण्ठलन वक्षसः तेभने सेरना
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1119

%3
११००
___ समवायाङ्गसूत्रे लग्नवक्षसः-ये जिस एकावली हार को अपने कण्ठ में धारण किये रहते है वह इनकी छातीतक लटकता रहता है (सिरीवच्छसुलंछणा) श्रीवत्ससुलाच्छनाः-श्रीवत्सस्वस्तिक का इनके चिह्न होता है (वरजसा) वरयशसः-ये बडे यशस्वी होते हैं। (सव्वउयसुरभिकुसुमरइयपलंचसो. भंतकंतविकसंतविचित्तवरमालरइयवच्छा) सर्वऋतुकसुरभिकुसुमरचितम लम्बशोभमानकान्तविकसविचित्रवरमालारचितवक्षस्काः-इनका वक्षः स्थल सर्वऋतुसंबंधीसुरभित कुसुमों से रचितलम्बी२ मालाओं से कि जिनकी रचना विचित्रप्रकार की होती है और जो बडी सुहावनी लगती हैं उनसे युक्त रहा करता है । (अट्टतरसयविभत्तलवखणपसत्थ सुंदरविरइयंगमंगा) अष्टोत्तरशतविभक्तलक्षणप्रशस्तसुन्दरविरचिताङ्गाङ्गाः--इनके प्रत्येक अंग पृथकू २ अवस्थित एकसौ आठ १०८ शंख, चक्र आदि चिह्नों से युक्त रहा करते थे अतः वे बडे प्रशस्त और सुन्दर होते हैं। (मत्तगयवरिंदललियविक्कमविलसियगई) मनगजवरेन्द्रललितविक्रमगतय:-मदोन्मत्त श्रेष्ठ गजराजों की मनोहर गति जैसी इनकी गति-चाल विलास युक्त होती है। (सारयनवणियमहुरगंभीरकुचनिग्धोसदुंदुभिसरा)शारदनवस्तनितमधुरगंभीरक्रौञ्चनि?षदुन्दुभिस्वराः--इनकी दुदुभियों का निर्घोष शरदऋतुसंबंधी मेध के समान तथा क्रौंच पक्षी के शब्द जैसा होता २ तेमनी छाती सुधा aest sal. (सिरीवच्छसुलंछणा) श्रीवत्स सुलाच्छनातमने श्रीवत्स पतिनु थिह य छे. (वरजसा) वरयशसः-तमा ५५ यशस्वी ता. ( सव्वउयसुरभिकुसुमरइयपलंबसोभंतकंतविकसंतविचित्तव. रमालर इयवच्छा ) सर्वऋतुकसुरभिकुसुमरचितमलम्बशोभमानकान्तविक सद् विचित्रवरमालारचितवक्षस्का:-सव*तुन सुविहार पु०पोमाथी मना વેલી, અદ્ભુત પ્રકારની રચનાવાળી, અને અતિશય સુંદર, અને લાંબી समी भावासोथी तमना पक्षस्य या २४ता उतi. (अकृतरसय विभत्तलक्खणपसत्थसुंदरविरइयंगमंगा) अष्टोत्तरशतविभक्तलक्षणप्रशस्तः सुन्दरविरचिताङ्गाङ्गा- छाया मायदा २५, ५ मा १०८ से। આઠ ચિહનેથી તેમના પ્રત્યેક અંગયુકત હોય છે. તેથી તે અંગે ઘણાં સુંદર લાગે છે. (मत्तगयवरिंदललिय विक्कमविलसियगई) मत्तगजवरेन्द्रललितविक्रमगतयःમદોન્મત શ્રેષ્ઠ ગજરાજેની મને હર ગતિ જેવી તેમની ગતિ-ચાલ વિલાસયુકત हाय छे. ( सारयनवथणियमहुरगंभीर'चनिग्धोसदुंदुभिसरा ) शारदनवस्तनितमधुरगंभीरक्रौञ्चनिर्घोषदुन्दुभिस्वराः--तमना लोमानी ना २२. *तुन मेघना २ तथा ओय पक्षाना Aqा डाय छे. (कडिसुत्नग
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1120

भावबोधिनी टीका गुणनिर्देशपर्धकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम
११०१
है । (कडित्तगनीलपीयको सेज्जवाससा) कटिसूत्रक नीलपीतको शेयवाससः - इनके नील पीत रेशमीवस्त्र कणदोरे - करधनी से युक्त होते हैं । (पवरदित्ततेया) प्रवरदीप्ततेजसः -- इनका प्रवरतेज सदा दीप्त रहता है ( नरसीहा) नरसिंहा- ये मनुष्यों में सिंह जैसे रहा करते हैं (नरवई) नरपतयः- ये नरपति (नरिंदा ) नरेन्द्रा:- नरेन्द्र (नरवसहा ) नरनुषभाःऔर नरवृषभ कहलाते हैं । ( मरुयवसभकप्पा ) मरुद्वृषभकल्पाः - देवराज इन्द्र जैसे होते हैं। (अम्भहियरायतेयलच्छीए दिपमाणा) अभ्यधिक राजतेजो लक्ष्म्या दीप्यमानाः- ये राजलक्ष्मी के तेजसे बहुत अधिक दीपते रहते हैं। (नीलगपीयगवसणा) नीलकपीतकवसना:- ये जिनवस्त्रों को पहिरते हैं वे नीले और पीले होते हैं। [दुवे दुबे रामकेसवा भायरो] द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरौ - " ऐसे ये दो दो राम और केशव आपस में भाई २ होते हैं" इस क्रम से नव वासुदेव और नव बलदेव होते हैं । [ तिहि जान कण्हे) त्रिपिष्ठो यावत् कृष्णः - त्रिपृष्ठ से लेकर कृष्णतक तो नौ वासुदेव हुए हैं [अपले जाव रामे यावि अपच्छिमे] अचलो यावद्रामचापि अपश्चिमः - अचल से लेकर रामतक नौ बलदेव हुए हैं ।। सू. २०७॥
नीलपीको सेज्जवाससा) कटिसूत्रक नील पीतकौशेयवाससः - तेमनां नीस, चीजां, रेशमी वस्त्रो ; होराथी युक्त होय छे. (पवरदित्ततेया) प्रवरदीप्ततेजसःतेथे। श्रेष्ठ प्रहारना सहा हेहीप्यमान तेक्वाणा होय छे. ( नरसीहा) नरसिंहाःતેએ માણસામાં સિંહ જેવા अजवान होय छे. (नरवई ) नरपतय: - : - तेभने नरपति, (नरिंदा) नरेन्द्राः - नरेन्द्र, (नरवसहा) नरवृषभाः - भने नरवृषल उहेबामां आवे छे. (मरुयवसभकप्पा ) मरुद् वृषभकल्पा:- तेथे देवरान छन्द्रना नेवा होय छे. (अमहियरायतेयलच्छीए दिप्पमाणा) अभ्यधिकराजतेजो लक्ष्म्या दीप्यमानाः- राज्यलक्ष्मीना तेन्थी तेथे अधिक हेहीप्यमान सागे छे. (नीलगपीयगवसणा) नीलकपीतकवसना:- तेथे नीस भने यीणां वखो धारे छे ( दुवेदुवे रामकेसवा भायरो) द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरौ“ઉપશકત પ્રકારના રામ અને કેશવ એ બન્ને ભાઈઓ હોય છે. આ ક્રમ પ્રમાણે नव वासुदेव अने नव जगदेव थया छे. (तिविट्ठ जाव कण्हे) त्रिपृष्ठो यावत् कृष्णः - त्रिष्ठथी सधने कृष्ण सुधीना नव वासुदेवो थया छे (अयले जाव रामे यावि अपच्छिमे) अचलो यावद्रामचापि अपश्चिमः - भने अन्यणथी सर्धने રામ સુધીના નવ ખળદેવ થયા છે. ાસૂ. ૨૦૭૧ા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
B

Page #1121

समवायाङ्गसूत्रे
टीका- 'जंबुद्दीवे णं' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षेऽम्यामवसपिंण्यां नव 'दसारमंडला' दशाराव्यतिरिक्तत्वाद् दशारा वासुदेववल देवास्तेषां मण्डलानि= समुदायाः = वासुदेवबलदेवद्वयसमुदाया इत्यर्थः, 'होत्था' आसन् 'तं जहा ' तद्यथा - 'उत्तमपुरिसा' उत्तमपुरुषाः, तीर्थकरादीनां चतुष्पञ्चाशत् उत्तम पुरुषाणां मध्यवर्त्तित्वात्, 'मज्झिमपुरिसा' मध्यमपुरुषाः -- तीर्थकराणां चक्रवर्तिनां वासुदेवादीनां च बलाद्यपेक्षया मध्यवर्त्तित्वात्, 'पहाणपुरिसा' प्रधानपुरुषाः- तत्कालोद्भव पुरुषेषु शौर्यादिभिः प्रधानत्वात्, 'ओजंसी' ओजस्विनः= मनोबलयुक्ताः, 'तेयंसी' तेजस्विनः - देदीप्यमानशरीरा: 'वचंसी' वर्चस्विनःशारीरवलयुक्ताः 'जसंसो' यशस्विनः - पराक्रमित्वात्मसिद्धिं प्राप्ताः, 'छायंसी'
११०२
टीका- 'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि इस जंबूद्वीप के वर्तमान भरत - क्षेत्र के अन्दर इस अवसर्पिणीकाल में नौ वासुदेल और बलदेव हुए हैं। यहां दशाहशब्द अपने से अव्यतिरिक्त-अभिन्न होने के कारण वासुदेव और बलदेव का वाचक है । मंडल शब्द समुदाय का वाचक है । अर्थात् एक बलदेव और एक वासुदेव इस तरह से इनके दो दो के नौ युगल हुए हैं। ये तीर्थंकरादिक ५४ चोपन उत्तमपुरुषों के मध्यवर्ती होने के कारण उत्तमपुरुष, तीर्थंकर चक्रवर्ती और वासुदेव आदिकों के बल आदि की अपेक्षा मध्यवर्ती होने के कारण मध्यपुरुष तथा उनके समय में उत्पन्न हुए पुरुषों में शौर्य आदि की अपेक्षा प्रधान होने के कारण प्रधानपुरुष माने जाते हैं। ये मनोबल से युक्त थे - अतः ओजस्वी थे, इनका शरीर देदीप्यमान था इसलिये तेजस्वी थे । शारीरिक बल से ये संपन्न थे इसलिये वर्चस्वी थे । पराक्रमी होने के
टीडार्थ - "जंबूद्दीवे णं दीवे" इत्यादि - माजूद्वीपमां आवेला भरतक्षेत्रमां આ અવસર્પિણી કાળમાં નવ વાસુદેવ અને નવ ખળદેવ થઈ ગયા छे. अहीं 'दशाह' शब्द अभिन्न होवाने भरले बासुदेव भने जजहेबने। बाय! छे. भेटले કે એક બળદેવ અને એક વાસુદેવ એ પ્રમાણે તેમના અબ્બેનાં નવ યુગલ થયાં છે, તીર્થં કરાદિ ૫૪ ચેાપન પુરુષામાં તેમની ગણના થતી હાવાથી તેમને ઉત્તમ પુરુષા કહ્યા છે તૌકર ચક્રવતી વગેરેની અપેક્ષાએ ખળ આદિની અપેક્ષાએ તેએ મધ્યવતી હોય છે તેથી તેમને મધ્યમપુરુષ કહ્યા છે. તથા તેમના સમકા લીન પુરુષોમાં શૌય આદિની અપેક્ષાએ તેએ શ્રેષ્ઠ હતા તેથી તેમને પ્રધાનપુરુષો કહ્યા છે. તેએ મને બળવાળા હવાને કારણે એજસ્વી હતા, તેમનું શરીર કૈદીપ્યમાન હુવાથી તેઆ તેજસ્વી હતા. શારીરિક બળવાળા હોવાથી તેઓ વસ્વી
અ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1122

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम ११०३ छायावन्तः-शोभासंपन्नशरीराः, अतएव 'कंता' कान्ता कमनीयरूपलावण्यसंपन्नाः 'सोमा' सोम्या:-आल्हादकाकारसंपन्नाः 'सुभगा' सुभगा:-जगहल्लभाः 'पियदसणा' प्रियदर्शनाः-दर्शकजननयनानन्दजनकाः 'सुरूवा' सुरूपाः-सर्वातिशायिरू लावण्योपेताः, तथा-'सुहसीलसुहाभिगमसव्वजणनयणकंता-शुभशील. सुखाभिगम्यसर्वजननयनकान्ताः-शुभशीला:-सुस्वभावाः, सुखाभिगम्याः सर्वजनप्राप्याः, सर्वजननयनकान्ताः-सर्वजननयनानन्दजनकाः, एतेषां कर्मधारयः। तथा-'ओहबला' अोधवला:-पराक्रमप्रवाहयुक्ताः, 'अइबला' अतिबला:-शेष पुरुषापेक्षया प्रबलबलवन्तः, 'महाबला' महाबला:-प्रशस्तपराक्रमयुक्ताः, 'अनि कारण इनकी बहुत अधिक प्रसिद्धिथी इसलिये ये यशस्वी थे। इनका शरीर विशिष्ट प्रकार की शोभा से सहित था इसिलिये ये छायंसीछायावन्त थे। और इसी कारण से ये कमनीय रूप, लावण्य से मनोहर थे अतः कान्त थे। लोगों को इनके देखने से बडा आह्लाद होता था इसलिये ये सौम्य थे। जगजनों को विशेष प्रिय होने के कारण ये सुभग थे। दर्शकजनों के नेत्रों को आनंदजनक होने के कारण ये प्रियदर्शन थे। सर्वातिशायीरूप और लावण्य से युक्त होने के कारण सज्जनोचित याने सुरूपवाले थे। तथा इन का स्वभाव बडा अच्छा था, हरएक प्राणी इनसे विना किसी झिझक के मिल सकता था। समस्तजन इन्हें देखकर बहुत खुश होते थे। इनके पराक्रम का प्रवाह सदा एकसा रहता था-इसलिये ये ओघवलवाले थे। शेष मनुष्यों की अपेक्षा ये
अधिक बलिष्ट थे। इनका पराक्रम प्रशस्त था। निरुपद्रव आयुवाले હતા. તેઓ પરાક્રમી હતા, તેથી તેમની પ્રસિદ્ધિને કારણે તેઓ યશસ્વી હતા. તેમનું શરીર વિશિષ્ટ પ્રકારની શોભાવાળું હોવાથી તેમને છાયાંસી-છાયાન્ત કહેલ છે, અને એ જ કારણે કમનીયરૂપ અને લાવણ્યથી તેઓ મનહર હતા. તથા તેઓ કાન્ત હતા. તેમના દર્શનથી લોકોના હૃદયમાં આનંદ થતો. તેથી તેમને સૌમ્ય કહ્યા છે. જગતના લોકોને તેઓ ઘણું પ્રિય હોવાથી સુભગ હતા. દશકના નેત્રને અત્યંત આનંદજનક હેવાથી તેઓ પ્રિયદર્શન હતા. સતિશાયીરૂપ અને લાવ
શ્યવાળા હોવાથી તેઓ સુરૂપ હતા. તેમને સ્વભાવ એટલો બધો સારો હતો કે દરેક મનુષ્ય કોઈ પણ પ્રકારના ડર સિવાય તેમને મળી શકતા હતા. તેમને જોઈને સઘળા લેકેને ઘણો આનંદ થતો હતો. તેમના પરાક્રમનો પ્રવાહ સદા એકધારે રહેતું હતું તેથી તેમને ઘબળવાળા કહ્યા છે. બીજાં મનુષ્ય કરતાં તેઓ વધારે બળવાન હતા. તે પ્રશસ્ત પરાકમવાળા હતા. નિરુપદ્રવ આયુ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1123

११०४
समवायाङ्गसत्रे हता' अनिहताः निरुपद्रवायुष्कत्वाद् घातवर्जिताः, 'अपराइया' अपराजिता:शत्रकृतपराजयरहिताः 'सत्तुमदणा' शत्रुमर्दनाः-शत्रुमर्दका इत्यर्थः, 'रिपुसहस्समानमहणा' रिपुसहस्रमानमथनाः-रिपुमानमर्दका इत्यर्थः, 'साणुकोसा' सानुक्रोशा:-प्रण तेषु दयाकारका इत्यर्थः, 'अमच्छरा' अमत्सरा:-परगुणलवस्यापि ग्राहकाः, 'अचवला' अचपला: मनोवाकायचाश्चल्यवर्जिताः, 'अचंडा' अचण्डाःनिष्कारणकोपवर्जिताः, 'मियमंजुलपलावह सिया' मितमञ्जुलपलापहसहिताः मितमन्जुले प्रलापहसिते येषां ते तथोक्ताः-परिमितकोमलवचनवन्तः परिमितमनोहरहास्यवन्तश्चेत्यर्थः, तथा-'गंभीरमधुरपडिपुण्णसच्चवयणा' गम्भीरमधुरमतिपूर्णसत्यवचनाः-तत्र गम्भीरम्-रोषतोषशोकादिविकारवर्जितम् , मधुरं श्रव. णसुखकर, प्रतिपूर्णम् अर्थबोधजनकं, सत्यं यथार्थ वचनं येषां ते तथोक्ताः, होने के कारण ये धातवर्जित थे। शत्रुओं द्वारा ये कभी पराजित नहीं हो सकने के कारण अपराजित थे। शत्रुओं के ये मर्दक थे । हजारों शत्रुओं का इनके समक्ष मानमथित हो जाता था। जो इनके समक्ष झुक जाता था उनके ऊपर ये सदा दयालु रहते थे। मत्सरभाव से ये रहित थे। दूसरों में थोडा सा भी यदि कोई गुण होता था तो उसे ये ग्रहण कर लेते थे। मन, वचन, और काय की चंचलता इनमें नहीं थी। ये विना कारण किसी के ऊपर कभी भी क्रोध नहीं करते थे। ये परिमित बातचीत करते थे तथा जो भी कुछ कहते वह बहुत आनंददायक होता था। इनका जो हारय होता था वह भी परिमित एवं बडा मनोमुग्धकारी होता था। रोष, तोष और शोक आदि विकार से वर्जित होने के कारण गंभीर, श्रवणसुखकारी होने के कारण मधुर और अर्थबोधजनक होने के कारण प्रतिपूर्ण ऐसे इनके सत्यवचन વાળા હોવાથી તેમને ઘાતરહિત કહેલા છે. શત્રુઓ દ્વારા તેમનો પરાજય થતો નહી. તેથી તેમને અપરાજિત કહ્યા છે. તેઓ શત્રુઓનું મર્દન કરનારા હતા. તેઓ હજારો શત્રુઓનું માનમર્દન કરનારા હતા. તેમને નમનારા તરફ તેઓ સદા દયા દ્રષ્ટિ રાખતા હતા. મત્સરભાવ (અભિમાન) થી રહિત હતા. અન્યના થોડા ગુણના પણ તેઓ ગ્રાહક હતા. મન, વચન અને કાયાની ચંચળતા તેમનામાં ન હતી. તેઓ વિના કારણ કેઈના ઉપર ક્રોધ કરતા નહીં. તેઓ મિતભાષી હતા. તેમની વાણી આનંદદાયક હતી. તેમનું હાસ્ય પણ પરિમિત અને મનને મુગ્ધ કરનારું હતું. રેષ, તોષ અને શેક આદિ વિકારોથી રહિત હોવાને કારણે ગંભીર, કર્ણ ને સુખકારી હોવાથી મધુર અને અર્થબોધક હેવ ને કારણે પ્રતિપૂર્ણ, એવાં તેમના સત્યવચન હતા તેઓ શરણાગત વત્સલ હતા. દીન દુઃખીની સેવા કરવાને
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1124

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम् ११०५ 'अब्भुवयवच्छला' अभ्युपगतवत्सला=शरणागतवत्सला इत्यर्थः, तथा-'सरण्णा' शरण्याः दीनहीनजनपरित्राणपरायणाः तथा-'लक्खणचंजणगुणोवषया' लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेता:-तत्र लक्षणानिवज्रस्वस्तिक चक्रादीनि चिह्नानि व्यञ्जनानि तिलकमशकादीनि तेषां ये गुणाः-महर्चिलाभादयस्तैरुपपेताः युक्ताः, तथा'माणुम्माणपमाणपडिपुण्णमुजायसब्बंगसुंदरंगा' मानोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णमुजात. सर्वाङ्गसुन्दराङ्गा-तत्र-मानम्-मीयते परिच्छिद्यते पदार्थोऽनेनेतिमानम् , तुलाजुली. प्रस्थादिना तोलनम्, यद्वा-जलपरिपूर्णकुण्डादिप्रविष्टे पुरुषादौ यदा द्रोणपरिमितं जलं निस्सरति तदा स पुरुषादिर्मानवानित्युच्यते तदेव, उन्मानम् अव॑मानं, यद्वा-अर्द्धभाररूपः परिमाणविशेषः, प्रमाणं सर्वतो मानम् , यद्वा-निजामुलीभिः रष्टोत्तरशतालिपरिमितोच्छ्रायः, इत्यं च मानं चोन्मानं च प्रमाणं चेत्येतेषां होते हैं। ये शरणागतवत्सल होते है। दीनहीनजनो की रक्षा करने में ये सदा कटिबद्ध रहते हैं । वज्र, स्वस्तिक और चक्र आदि चिह्नरूप लक्षणों, तथा तिल, मसा आदिरूप व्यंजनो के महर्द्धिलाभादिरूप गुणों से ये युक्त होते हैं। मान, उन्मान और प्रमाण से परिपूर्ण होने के कारण यथोचित अवयवसन्निवेशवाले हैं अंग जिसमें ऐसे सुन्दर शरीर वाले ये होते हैं। जल से परिपूर्ण कुण्ड आदि में प्रविष्ट होने पर द्रोणपरिमित जल यदि उस कुंड से बाहिर निकल जाता है तो वह प्राणी मानवाला कहा जाता है। अथवा पदार्थ का वजन जिससे मापा जावे उसका नाम मान है। तुला, अंगुली और प्रस्थादि से जैसे व्यव. हार में माप किया जाता है। इस मान का ही नाम उन्मान है। अथवा अर्धभाररूप परिमाणविशेष का नाम उन्मान है। अपनी अंगुलियों से १०८ एकसौआठ अंगुलीप्रमाण शरीर की ऊँचाई का नाम प्रमाण है। તેઓ સદા તત્પર રહેતા હતા. વજ, સ્વસ્તિક, ચક્ર આદિ ચિહ્નરૂપ લક્ષણ તથા તલ, મસા આદિરૂપ વ્યંજનોના મહાદ્ધિ, લાભ આદિથી તે યુક્ત હતા. માન, ઉમાન અને પ્રમાણથી પરિપૂર્ણ હોવાને કારણે ગ્ય અવયવ સન્નિવેશવાળા અંગોથી યુકત સુંદર શરીરવાળા હતા. એટલે કે તેમનાં અંગ ઉપાંગો સપ્રમાણ હતાં. પાણિથી પરિપૂર્ણ કુંડ આદિમાં પ્રવેશ કરતાં દ્રોણ પરિમિત જળ જે તે કંડ આદિમાંથી બહાર નીકળે તો તે મનુષ્યને માનવાળો કહેવાય છે. અથવા પદાર્થનું વજન જેનાથી માપી શકાય તેને માન કહે છે. તુલા, અંગુલી આદિથી જેવી રીતે વ્યવહારમાં માપ લેવામાં આવે છે. તે માનને જ ઉન્માન કહે છે. અથવા અર્ધભારરૂપ પરિમાણ વિશેષને ઉન્માન કહે છે. પિતાની આંગળી કરતાં ૧૦૮ એકસે આઠ ગણી શરીરની ઉંચાઈને પ્રમાણ કહે છે. માથાથી પગ સુધીના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1125

११०६
समवायाङ्गसूत्रे द्वन्द्वे मानान्मानप्रमाणानि, तैः परिपूर्णानि-सम्पन्नानि अतएव सुजातानि= यथाचितावयवसन्निवेशवन्ति सर्वाणि-सकलानि अङ्गानि-मस्तकादारभ्य चरणान्तानि यस्मिन् शरीरे तन्मानोन्मानप्रमाणपरिपूर्णसुजातसर्वाङ्गम् . अतएव तादृशं सुन्दरमङ्गं येषां ते तथोक्ताः, तथा-'ससिसोमागारकंतपियदंसणा' शशिसोम्याकारकान्तप्रियदर्शनाः, शशिवत्सोम्यम् आल्हादकम्, कान्त-कमनीयं-चित्तहारि, प्रियं-दर्शकजनमनोल्हादजनकं, दर्शनम=अवलोकनं येषां ते तथोक्ताः, तथा'अमरिसणा' अमसृणा: कार्येष्वनलसाः, यद्वा-अमर्षणाः निरन्तरापकारिष्वपि क्रोधरहिताः, तथा-'पयंडदंडप्पगारा' प्रकाण्डदण्डपकाराः-पकाण्डः उत्कटोदण्डपकारः-दण्डनीतिभेदो येषां ते तथोक्ताः, तथा-'गंभीरदरसणिज्जा' गम्भी. रदर्शनीयाः--अलक्ष्यमाणान्तर्वृत्तित्वेन गंभीरा दृश्यन्ते ये ते तथोक्ताः, तथा'तालद्धओविद्धगरुलकेऊ' तालध्वजोद्विद्धगरुड केतवः-ताल-तालवृक्षाङ्कितो मस्तक से लगाकर चरणतक के अवयवों का नाम अंग है । तात्पर्य कहने का यह है कि इनके शारीरिक अवयवों की रचना बडो सुन्दर पमा. णोपेत होती है। शरीर की अपेक्षा जिस अंग की जितनी लंबाई चोडाई होनी चाहिये उस अंग की उतनी ही लंबाई चौडाई और मोटाई होती है। किसी भी अंग में किसी भी प्रकार की मान उन्मान आदि की अपेक्षा हीनाधिकता नहीं रहती है। जिनका अवलोकन चन्द्रमा के समान आह्लादजनक और चित्त को हरण करने वाला होता है । तथा दर्शकजन के मन में अपूर्व आह्लाद का कारण होता है। ये सदा कार्य में आलस्य रहित होते हैं-अथवा-अपकारीजनों पर भी इन्हें क्रोध नहीं आता है। इनका नीति का भेदरूप दण्डप्रकार उत्कट होता हैं। इनकी अन्तःवृत्ति अलक्ष्यमाण होने से ये बहुत ही गंभीर दिखलाई देते हैं । અવયવને અંગ કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમના શારીરિક અવયવોની રચના ઘણી સુંદર અને સપ્રમાણ હતી. શરીરની અપેક્ષાએ જે અંગની જેટલી
બાઈ જાડાઈ અને પહોળાઈ હેવી જોઈએ તેટલી જ તે અંગની લંબાઈ જાડાઈ અને પહોળ ઈ હતી. કોઈ પણ અંગના માપમાં કોઈપણ પ્રકારની ન્યૂનતા કે અધિકતા હોતી નથી. તેમનાં દર્શન ચન્દ્રમાનાં દર્શનની જેમ હંમેશાં આને દદાયક અને ચિત્તને હરી લેનાર હોય છે, અને દર્શકોના મનમાં અપૂર્વ આહલાદ ઉત્પન્ન કરે છે. તેઓ હંમેશા કોર્ટમાં આળસ રહિત હોય છે--અથવા અપકારી લેક તરફ પણ તેમને ફોધ થતું નથી તેમને નીતિના ભેદરૂપ ૮ પ્રકાર ઉત્કટ હોય છે. તેમના મનભાવોને સમજવા મુશ્કેલ હોવાથી તેઓ ગંભીર લાગે છે. બળદે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1126

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम् ११०७ ध्वजो येषां ते तालध्वजा बल देवाइत्यर्थः, उद्विद्धः=उच्छ्रिता गरुडः गरुडलक्षितः केतुः पताका येषां ते-उद्विद्धगरुड केतवः, अनयोद्वन्द्वसमासः, तथा-'महावि. कट्टया' महाविकृष्टकाः-महाधनुर्विकर्षकाः-महाप्राणाद्दुधरधनुरुत्तोलिन इत्यर्थः, तथा-'महासत्तसायरा' महासत्त्वसागरा: महासन्वानामक्षयाधारस्थानानीत्यर्थः, तथा-'दुद्धरा' दुर्घरा:-रणागणे पहरणसमये केनापि धनुर्धरेण धारयितुमशक्याः , 'धणुद्धरा' धनुर्धराः धनुर्धारिणः अथवा-'दुद्धरधणुद्धरा' दुर्धरधनुर्धराः अन्यधनुष्मदशक्यधारणधनुर्धरा इत्यर्थः, 'धीरपुरिसा' धीरपुरुषोः-धीरेष्वेव पुरुषोः= पुरुषकारवन्तो न तु कातरेषु, 'जुद्धकित्तिपुरिसा' युद्धकीर्तिपुरुषाः युद्धजनिता या कीर्तिस्तत्प्रधानाः पुरुषाः इत्यर्थः, 'विउलकुलसमुब्भवा' विपुलकुलसमुद्भवाः, 'महारणविहाडगा' महारणविघाटकाः स्वपराक्रमेण महारण विघटनपरायणाः, बलदेवों की पताकाएँ-ध्वजाएँ-तालवृक्ष के चिह्नो से अंकित होती हैं
और वासुदेवों को ध्वजाएँ गरुड के चिह्न से युत्त होती हैं। बडे से बडे वीर भी जिस धनुष को नहीं चढा सकते हैं उस धनुष को ये चढाते हैं। विशिष्टबल के ये धारी होते हैं। रणाङ्गण में प्रहार के समय कोई भी धनुर्धारी इन्हें धारण नहीं कर सकता है अर्थात् इन पर उसके धनुष का वार नहीं होता है। ये बडे भारी धनुर्धारी होते हैं । अथवा"दुद्धर धणुद्धरा" जिस धनुष को अन्य धनुषधारी धारण नहीं कर सकते हैं उस धनुष को ये धारण करते हैं। धीर पुरुषों में ही इनका पुरुषकार विशिष्ट होता है। कातरों में नहीं। अर्थात् धीर पुरुषों की अपेक्षा ही इनका पुरुषकार-सामथ्र्य विशिष्ट माना गया है । कातरों की अपेक्षा नहीं। ये युद्धजनित कीर्तिप्रधान पुरुष होते हैं। ये बडे ऊँचे खानदान के होते हैं। अपने पराक्रम से ये भयंकर से भी भयंकर વોની પતાકાઓ-ધ્વજાઓ-તાલવૃક્ષનાં ચિહ્નોથી અંકિત હોય છે. અને વાસુદેવની દવાઓ ગરુડના ચિહ્નથી અંકિત હોય છે જે ધનુષ્ય ચડાવવાને વરમાં વીર પણ સમર્થ હોતું નથી તે ધનુષને તેઓ ચડાવી શકે છે. તેઓ વિશિષ્ટ બળવાળા હોય છે. સમરાંગણમાં કોઈ પણ ધનુર્ધર તેમના ઉપર ધનુષમાંથી તીરને પ્રવાહ ४री २४ता नथी. तो महान धनुध२ हेय छे. या 'दुद्धर धणुद्धरा रे ધનુષને અન્ય ધનુર્ધર ધારણ કરી શકતા નથી તે ધનુષને તેઓ ધારણ કરે છે. ધીરપુરુષોમાં જ તેમને પુરુષકાર વિશિષ્ટ થાય છે. કાયરોમાં નહીં એટલે કે ધીરપુની અપેક્ષાએ જ તેમનું સામર્થ્ય વિશિષ્ટ મનાય છે-કાયરોની અપેક્ષાએ નહીં. તેઓ યુદ્ધજનિત કીતિ પ્રધાન પુષે હોય છે તેઓ ઊંચા કુળના હેચ છે. પિતાના પરાક્રમથી ભયંકરમાં ભયંકર શત્રુસન્યને પણ અસ્તવ્યસ્ત કરી નાખે છે. તેઓ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1127

समवायाङ्गसूत्रे
तथा - 'अद्धमरहसामी' अर्द्ध भारतस्वामिनः, तथा - 'सोमा ' सौम्याः सकलजनाल्हादजनकाः, 'रायकुलबस तिलया' राजकुलवंशतिलकाः- राज्ञां तिलक सदृशा इत्यर्थः, 'अजिया' अजिता:- न केनापि जिता इत्यर्थः, 'अजियरहा' अजितरथा:- न केनापि जितो रथो येषां ते तथोक्ताः, 'हलमुसलकणकपाणी' हलमुसलकणकपाणयः–हलमुगले कणका पाणाः पाणौ येषां ते तथोक्ताः, 'सखचकगयनंदगधरा' शङ्खचक्रगदानन्दकधराः, नन्दकः खङ्गः, 'पवरुज्जलमुकं त विमल गात्थुभतिरीडधारी' प्रवरोज्ज्वलशुक्लान्तविमल कौस्तूभतिरीटधारिणः - प्रवरं श्रेष्ठम् उज्ज्वलम् - देदीप्यमानम्, शुक्लान्तम् - शुभ्रावयवयुक्तम् कौस्तुभं मणिविशेषम्, तिरीटं मुकुटं च धर्तुशीलं येषां ते तथोक्ताः, 'कुडल उज्जोइयाणणा' कुण्डलो द्योतिताननाः- कुण्डलेनोद्योतितमाननं मुखं येषां ते तथोक्ताः, कुण्डलप्रकाशितमुखा इत्यर्थः, 'पुंडरीयनयणा' पुण्डरीकनयनाः- पद्मनेत्रा इत्यर्थः, 'एकावलि - कण्हलइयवच्छा' एकावलिकण्ठलग्नवक्षसः - एकावलीहार विशेषः, सा कण्ठे लग्ना सती वक्षसि वर्तते येषां ते तथोक्ताः, 'सिरिवच्छसुलंछणा' श्रीवत्स सुलाच्छनाःरण को छिन्नभिन्न कर डालते हैं। आधे भरतक्षेत्र के ये स्वामी होते है । समस्त मनुष्यों को इनसे बडा सुख-आनंद मिलता है। राजवंश के तिलक समान हैं । इन्हें कोई भी नहीं जीत सकता है। इनके रथ पर कोई भी शत्रु बब्जा नहीं कर सकता है । हल, मुसल, और बाण इनके हाथों में रहा करते हैं । शंख, चक्र, गदा और नन्दक - तलवार को ये धारण किये रहते हैं । इनका स्वभाव श्रेष्ठ, देदीप्यमान और शुभ्र अवयवों से युक्त कौस्तुभमणि को और मुकुट को धारण करने का होता है। कुंडलों की चमक से इनका मुख सदा प्रकाशित रहता है । इनके नेत्र कमल जैसे सुन्दर होते हैं । ये जिस रत्नमय एकावली हार को अपने कण्ठ में धारण किये रहते हैं वह इनकी छातीतक लटकता रहता है । અર્ધા ભરતક્ષેત્રના સ્વામી હોય છે. સઘળા લેાકેાને તેમના તરફથી ઘણું સુખ પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓ રાજવ'શમાં તિલક સમાન હોય છે. તેએ અજેય હાય છે.કેાઈ પણ શત્રુ તેમને રથ કબજે કરી શકતા નથી. તેમના હાથેામાં હળ, મુસળ અને माशु रहे छे. शंभ, था, जहा भने तलवारने तेथेो धारण उश्ता होय . श्रेष्ठ, દેદીપ્યમાન અને શુભ્ર અવયવાથી યુક્ત એવા બળદેવા અને વાસુદેવના સ્વભાવ કૌસ્તુભમણિ અને મુગટને ધારણ કરવાના હાય છે. કુડડળેાના ચળકાટથી તેમનુ વદન સદા પ્રકાશિત રહે છે. તેમનાં નયન કમળ જેવાં સુંદર હોય છે. એક સેરને જે રત્નમય હાર તેઓ ગળામાં પહેરે છે તે તેમની છાતી સુધી પહોંચે છે. શ્રીવત્સ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
११०८

Page #1128

भावबोधिनी टीका. गुणनिर्देशपूर्वकं बलदेववासुदेवनामनिरूपणम् ११०९ श्रीवत्सस्वस्तिकस्य सुलाञ्छनं येषां ते तथोक्ताः, 'वरजसा' वरयशसः-वरं श्रष्ठं यशो येषां ते तथोक्ताः, महायशस्विन इत्यर्थः, तथा-'सव्वउयसुरभिकुसुमरइयपलंबसोभंतकंतविकसंतविचित्तवरमालरइयवच्छा' सर्वऋतुकसुरभिकुसुमरचित प्रलम्बशोभमानकान्तविकसद विचित्रवरमालार चितवक्षस्काः-तत्र सर्वऋतुकानि सर्वऋतुसम्बन्धीनि यानि सुरभिकुसुमानि, तै रचिताः प्रलम्बा लम्बायमानाः शोभमाना: कान्ता:-कमनीया: विकसन्त्यो विचित्राः विचित्रगुम्फाः या वरमालाम्ताभिः रचितानि वक्षांसि वक्षस्थलानि येषां ते तथोक्ताः, 'अट्टतरसय विभत्तलक्खणपसत्थसुंदरविरइयंगमंगा' अष्टोत्तरशतविभक्तलक्षण प्रशस्तसुन्दरविरचिताङ्गाङ्गा:-तत्र-अष्टोत्तरशतसंख्यकानि विभक्तानि-पृथवपृथगवस्थितानि यानि लक्षणानिशंखचक्रादीनि तैः प्रशस्तानि=पाङ्गल्यानि सुन्दराणि मनोहराणि च विरचितानि=विहितानि अङ्गाङ्गानि-प्रत्यङ्गानि ये पां ते तथोक्ताः, अटोत्तरशतप्रशस्तलक्षणधारिण इत्यर्थः, तथा-'मनगयवरिंदललियविकम्मविलसियगई मत्तगजवरेन्द्रललितविक्रमगतयः-मत्तगजवरेन्द्राणां यो ललितो-मनोहरो विक्रमःपादविक्षेपः, तद्वत् विलसिता:-विलासयुक्ता गतिर्येषां ते तथोक्ताः, तथा'सारयन वथ णियमहुरगंभीरकुंचनिग्धोसदुंदुभिसरा' शारदनवस्तनितमधुरंगंभीरक्रौ. श्वनियों पदुन्दुभिस्वराः-शारदो यो नवस्तनितः शरहतुसंबन्धी मेघशब्दः, तथामधुरगम्भीरों यः क्रौश्चनिधोंष: क्रौश्वपक्षिशब्दः, दुन्दुभीनां-भेरीणां स्वरः शब्द. श्रीवत्स स्वस्तिक का इनके चिह्न होता है। ये बडे यशस्वी होते हैं। इनका वक्षःस्थल सर्वऋतुसंबंधी सुरभित कुसुमों से रचित लम्बी२ मालाओं से कि जिनकी रचना विचित्र प्रकार की होती है और जो देखने में बडी सुहावनी लगती हैं युक्त रहा करता है। इनके प्रत्येक अंग पृथकू २ अवस्थित शंख, चक्र आदि १०८ एकसौ आठ चिह्नों से युक्त रहा. करतें हैं अतः वे बडे प्रशस्त और सुन्दर होते हैं। मदोन्मत्त श्रेष्ठ गजराजों की मनोहर गति जैसी इनकी गति-चाल विलासयुक्त होती है। इनकी स्वर शरदऋतु संबंधो मेघ के गर्जन के समान तथा क्रौंच.
સ્વસ્તિનું ચિહન તેમને હોય છે તેઓ ઘણા યશસ્વી હોય છે. સર્વઋતુના સુગન્ધયુકત પુપમાંથી બનાવેલી અપૂર્વ શોભાવાળી લાંબી લાંબી માળાઓથી તેમનું વક્ષ:સ્થલ ચુકત હોય છે. તેમનાં પ્રત્યેક અંગ પર શંખ, ચક્ર, આદિ ૧૦૮ એકસો આઠ લક્ષણો અલગ અલગ સ્થાને હોય છે. તેથી તેઓ ઘણા પ્રશસ્ત અને સુંદર હોય છે. તેમની ચાલ મદોન્મત્ત શ્રેષ્ઠ ગજરાજની મનહર ગતિ જેવી વિલાસયુકત હોય છે. તેમનો અવાજ શરદઝાતુના મેઘની ગર્જના જે, કચ પક્ષીના મધુર ગંભીર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1129

१११०
समवायाङ्गसूत्रे
स्तद्वत् येषां त तथाक्ताः, तथा कडिसुत्तगनीलपीयको सेज्जवाससा' काटसूत्रकनीलपीत कौशेयवाससः - कटिसूत्रकं कटिभूषणं 'कणदोरा' इति प्रसिद्धम् तेन युक्तानि नीलानि पितानि कौशेयवासांसि 'रेशमी' ति भाषाप्रसिद्धवस्त्राणि येषां ते तथोक्ताः, तथा - 'पवरदीततेया' प्रवरदीप्ततेजसः- प्रवरं दीप्तं तेजो येषां ते तथोक्ताः, तथा - 'नरसीहा' नरसिंहा- नरेषु सिंहा इव ये ते तथोक्ताः, 'नरवई' नरपतय: ' नरिंदा' नरेन्द्राः 'नरवसहा' नरवृषभाः - नरश्रेष्ठाः 'मरुयवसभकप्पा' मरुद्वृषभकल्पाः = मरुतो देवास्तेषु वृषभः श्रेष्ठ: - देवराजस्तस्य कल्पाः सदृशाः, 'अमहियरायते यलच्छीए दिप्पमाणा' अभ्यधिकराजते जोलक्ष्म्या दीप्यमानाः 'नीलगपीयगवसणा' नीलकपोतकवसनाः- नीलपीतवस्त्रधारिणः 'दुवे दुवे राम केसवा भायरो' द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरौ इतिक्रमेण नववासुदेवा नव बलदेवा: 'होत्था' बभूवुः 'तं जहा' तद्यथा - 'तिविट्ठू जाव कण्हे' त्रिपिष्ठो यावत्कृष्णः, 'अयले जाव रामे यावि अपच्छिमे' अचलो यावद्रामश्चापि अपश्चिमः।। सू.२०७॥
ww
पक्षी के मधुर, गंभीर शब्द के समान और दुन्दुभी के स्वर के समान होता हैं । इनके नीलपीत रेशमीवस्त्र कणदोरे - करधनी से युक्त होते हैं। इनका प्रवर तेज सदा दीप्त रहता हैं। ये मनुष्यों में सिंह जैसे रहा करते हैं। ये नरपति नरेन्द्र और नरवृषभ कहलाते हैं । एवं देवराज इन्द्र जैसे होते हैं। यहां वृषभ शब्द श्रेष्ठ अर्थका वाचक हैं। ये राजलक्ष्मी के तेज से बहुत अधिक दिपते रहते हैं । ये जिनवस्त्रों को पहिरते हैं वे नीले और पीले होते हैं। अर्थात् बलदेव नीलाम्बर कहलाते है और वासुदेव पीताम्बर होते हैं। ऐसे ये 'दो दो राम और केशव आपस में भाईर होते हैं' इस क्रम से नव वासुदेव और नव बलदेव होते हैं । त्रिपृष्ठ से लेकर कृष्णतक तो नौ वासुदेव हुए हैं और अचल से लेकर रामतक नौ बलदेव हुए हैं || सू. २०७||
શબ્દ સમાન અને દુંદુભીના નાદ સમાન હોય છે. તેમનાં નીલ અને પીળાં વસ્ત્રા પર કુંઢારા હોય છે. તેમનુ શ્રેષ્ઠ તેજ સદા દૈદીપ્યમાન રહે છે. મનુષ્યેામાં તે સિંહ જેવા હાય છે. તેમને નરપતિ, નરેન્દ્ર અને નરવૃષભ કહે છે. તેઓ દેવરાજ छेन्द्रना नेवां होय छे. अहीं' 'वृषल' खेटले श्रेष्ठ' समवानुं छे. ते रात्रલક્ષ્મીના તેજને લીધે ઘણા શાલે છે. તેમનાં વસ્ત્રો નીલાં કે પીળાં હાય છે. એટલે કે બળદેવને નીલામ્બર હોય છે અને વાસુદેવને પીતામ્બર હાય છે. એવાં તે ‘શમ અને કેશવ' અને ભાઈ-ભાઈનું સગપણ હોય છે. આ પ્રમાણે નવ વાસુદેવ અને નવ ખળદેવ થયા છે. ત્રિપૃષ્ઠથી લઈને કૃષ્ણ સુધીના નવ વાસુદેવ, અને અચળથી લઈને રામ સુધીના નવ બળદેવ થયા છે. ાસું. ૨૦૭ાા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1130

भावबोधिनी टीका. बलदेववासुदेवानां पूर्वभवनामनिरूपणम्
बलदेववासुदेवानां पूर्वभविकानि नामान्याह
मूलम्-एएसि णं णवण्हं बलदेववासुदेवाणं पुठवभविया नव नामधेज्जा होत्था, तं जहा-विस्सभूई पव्वयए धनदत्त समुहदत्त इसिबाले । पियमित्त ललियमित्ते, पुणव्वसु गंगदत्ते य॥५५॥ एयाई णामाइं पुत्वभवे वासुदेवाणं । एत्तो बलदेवाणं जहकमं कित्तइस्सामि ॥५६॥ विसनंदी य सुबंधू सागरदत्ते असोगललिए य। वारह धम्मसेणे अपराइयरायललिए य ॥५७॥ सू० २०८॥ ___ शब्दार्थ-(एएसि णं णवप्हं बलदेववासुदेवाणं) एवषां खलु नवानां बलदेव वासुदेवानां-इन नौ बलदेव और वासुदेवों के पुनभविया नव नामधेजा होत्था पूर्वभविकानि नव नामधेयानि आसन्-पूर्वभवसंबंधी जो नाम थे (तं जहा) तद्यथा-वे इस प्रकार से हैं-(विस्सभूई पव्वयए) विश्वभूतिः पर्वतको-विश्वभूति१,पर्वतकर (धनदत्त समुद्ददन इसिवाले) धनदतः समुद्रदत्त शषिपाल:-धनदत्त३, समुद्रदत्त४, ऋषिपालः५, (पियमित्त ललियमित्ते) पियमित्रो ललितमित्र:-प्रियमित्र६, ललितमित्र,(पुनव्वसु गंगदत्ते य)पुनर्वसुगङ्गादत्तश्च-पुनर्वसु८ और गंगदत्त९ । (एयाइं णामाई पुवभवे वासुदेवाणं) एतानि नामानि पूर्वभवे आसन् वासुदेवानाम्-ये पूर्वभव संबंधी नाम वासुदेवों के हैं। (एत्तो बलदेवाणं जहक्कम कित्तइस्सामि) इतो बलदेवानां यथाक्रम कीर्तयिष्यामि-अब बलदेवों के पूर्वभवके नाम
2-(एए सिं णं णवण्हं बलदेववासुदेवाणं) एतेषां खलु नवानां बलदेववासुदेवानां- न१ महेर सने वासुदेवाना (पुव्वभविया नव नामधेजा होत्था) पूर्वभषिकानि नवनामधेयानि आसन्--पूर्व मना न नाम Sai. (तं जहा) तद्यथा-ते नाभी मा प्रमाणे तi-(विस्सभूई पव्वयए) विश्वभूतिःप्रर्वतको-विश्वलति१,प्रत४२,(धनदत्त समुद्ददत्त इसिवाले)धनदत्तः, समुद्रदत्तः, ऋषिबाल:-धनहत्त3,समुद्रात्त४, पिनास५,(पियमित्तललियमित्त) प्रियमित्रो ललितमित्र:-प्रियभित्र, सितभित्र७, (पुणव्वसु गंगदत्तेय)पुनर्वसुगङ्गदत्तश्च-पुनव सु८ मने महत्त. (एयाइं णामाई पुव्वभवे वासुदेवाणं)एतानिः नामानि पूर्वभवे आसन् वासुदेवानाम्-पासुदेवाना पूलियन ते नाम। तi. (एत्तो बलदेवाणं जहकमं कित्तइस्सामि) इतो वलदेवानां यथाक्रम कीर्त
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1131

१११२
समवायाङ्गसूत्रे टीका-'एएसि गं' इत्यादि । एतेषां खलु नवानां बलदेववासुदेवानां पूर्वभविकानि नव नामधेयानि 'होत्यां आसन् , तद्यथा-विश्वभूतिः प्रर्वतको धनदत्तः समुद्रदत्त ऋषिबालः । प्रियमित्रो ललितमित्रः पुनर्वसुगंगदत्तश्च ॥५५।। एतानि नामानि पूर्वभवे आसन वासुदेवानाम् । इतो बलदेवानां पूर्वभवनामानि 'जहक्कमं' यथाक्रमं 'कित्तइस्सामि' कीर्तयिष्यामि ॥५६॥ तानि नामान्याहविश्वनन्दी च सुबन्धुः सागरदत्तोऽशोकोललितश्च । वाराहो धर्मसेनोऽपराजितो राजललितश्च ॥५७|| सू० २०८॥ यथाक्रम से कहूंगा (विसनंदी य सुबंधू सागरदत्ते असोगललिए य वाराहधम्मसेणे अपराइय रायललिए य) विश्वनन्दी च सुबन्धुः सागरदत्तोऽशोकोललितश्च, वाराहो धर्मसेनोऽपराजितो राजललितश्च--विश्वनंदी१ सुबंधु२, सागरदत्त३, अशोक४, ललित५, वाराह६, धर्मसेन७, अपराजित८
और राजललित९। ॥ सू. २०८॥ ___टीकार्थ-' एएसि णं णवण्हं' इत्यादि-इन नौ वासुदेवों के पूर्वभव संबंधी जो नाम थे, वे इस प्रकार से हैं-विश्वभूति१, पर्वतक२, धनदत्त३, समुद्रदत्त४, ऋषिपाल५, प्रियमित्र६, ललितमित्र ७, पुनर्वसु८
और गंगदत्त९ । अब बलदेवों के पूर्वभव के नाम यथाक्रम से कहता हूं-विश्वनंदी, सुबंधु, सागरदन, अशोक, ललित, वाराह, धर्मसेन, अपराजित और राजललित ॥सू. २०८॥ यिष्यामि-वे मवाना पूर्व सपना नामी अनुभे ४ाश (विसनंदी य सुबंधू सागरदत्ते असोगललिए य वाराहधम्मसेणे अपराइयरायललिए य) विश्वनन्दी च सुबन्धुः सागरदत्तोऽशोको ललितश्च, वाराहो धर्मसेनोऽपराजितो राजललितश्च-विश्वनाही. सुमधु, सायदत्त, म, सित, पारा, ધર્મસેન, અપરાજિત અને રાજલલિત. સ. ૨૦૮
टी -'एएसिणं णवण्हं' इत्यादि-ते न वासुदेवानां पूलवनi नाम। अनुमे । प्रमाणे हुतi-(१) विश्वभूति, (२) ५४, (3) घनत्त, (४) समु. द्रहत्त, (५) ऋषिपाल, (६) प्रियभित्र, (७) सितभित्र, (८) पुनसु मने () ગંગદત્ત. બળદેશના પૂર્વભવનાં નામે અનુક્રમે નીચે પ્રમાણે હતાં-(૧) વિશ્વને દી, (२) सुमधु, (3) सा॥२६त्त, (४) म॥४, (५) सित, (६) पाराड, (७) धर्म सेन, (८) मलित, (6) Aveled. ॥सू. २०८॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1132

भावबोधिनी टीका. बलदेववासुदेवाणां पूर्वभवीयनवाचार्यनामनिरूपणम् १११३
मूलम्-एएसिं नवण्हं बलदेववासुदेवाणं पूवभविया नवधम्मायरिया होत्था, तं जहा-संभूय सुभद्दसुदंसणे य सेयंस कण्ह गंगदत्ते । सागरसमुदनामे दुमसेणे य णवमए ॥५८॥ एए धम्मायरिया कित्तीपुरिसाण वासुदेवाणं । पुत्वभवे एयासि जत्थ नियाणाई कासी य ॥५९॥ सू० २०९॥ ___ शब्दार्थ-(एएसिं णवण्हं बलदेववासुदेवाणं) एतेषां नवानां बलदेव वासुदेवानां-इन नौ बलदेव और वासुदेवों के (पुव्वविया) पूर्वभविकापूर्वभव में जो (नव धम्मायरिया होत्था) नव धर्माचार्य हुए हैं (तं जहा) तद्यथा-वे इस प्रकार से हैं-(संभूयसुभद्दसुदंसणे य सेयंस कण्ह गंगदत्ते, सागरसमुद्दनामे दुमसेणे य णवमए, संभूतः सुभद्रः सुदर्शनश्च श्रेयांसः कृष्णो गङ्गदत्तश्च, सागरः समुद्रनामा द्रुमसेनश्च नवमकः-संभूत, सुभद्र, सुदर्शन, श्रेयांस, कृष्ण, गंगदत्त, सागर, समुद्र और नौमे द्रुमसेन । (एए धम्मायरिया कित्ती पुरिसाण वासुदेवाणं, पूज्वभवे एयासि जत्थ. नियाणाई कासी य) एते धर्माचार्याः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् , पूर्व भवे आसन् यत्र निदानान्यकार्जुश्च-ये नौ धर्माचार्य इन कीर्तिपुरुष वासु. देवों के पूर्वभव में हुए हैं ॥सू० २०९॥
सार्थ-(एएसि णवण्हं बलदेववासुदेवाणं पुव्वभन्विया नव धम्मायरिया होत्था) एतेषां नवानां बलदेववासुदेवानां पूर्वभविका: नव धर्माचार्याः अभवन-ते न मजदेवे। भने वासुदेवाना भूलवारे न याये। Sal. (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम 40 प्रमाणे छ-(संभूयसुभद्दसुदंसणे य सेयंसकण्हगंगदत्ते, सागरसमुद्दनामे दुमसेणे य णवमए) संभूतः सुभद्रः सुदर्शनश्च श्रेयांसकृष्णो गङ्गदत्तश्च, सागरः समुद्रनामा द्रुमसेनश्च नवमक:(१) सबूत, (२) सुलद्र, (3) सुशन, (४) श्रेयांस, (५) , (6) महत्त, (७) साम२, (८) समुद्र मने () द्रुमसेन. (एए धम्मायरिया कित्तीपुरिसाण वासुदेवाणं, पून्वभवे एयासि जत्थजियाणाई कासी य) एते धर्माचार्याः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् पूर्वभवे आसन यन्त्र निदानान्यकार्पश्चકીતિપુરુષ વાસુદેવના પૂર્વભવમાં તે નવ ધર્માચાર્યો થયા હતા. સુ. ર૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1133

१११४
समवायाङ्गसूत्रे
टीका-'एए सिं' इत्यादि-एतेषां नवानां बलदेववासुदेवानां पूर्वभविका नव धर्माचार्या आसन, तद्यथा-संभूतः सुभद्रः सुदर्शनश्च श्रेयांसः कृष्णो गङ्गदत्तश्च । सागरः समुद्रनामा दुमसेनश्च नवमकः ॥५८। एते धर्माचार्याः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् । पूर्वंभवे 'एयासि' आसन् यत्र निदानान्यकापुंश्च ॥५९॥ सू० २०९।।
मूलम्--एएसिं नवण्हं वासुदेवानां नवनियाणभूमीओहोत्था, तं जहा-महुरा य कणगवत्थू सावत्थी पोयणं च रायगिहं । कायंदी कोसंबी मिहिलपुरी हथिणपुरं च ॥६०॥ एएसि णं णवण्हं वासुदेवाणं नव नियाणकारणा होत्था, तं जहा-गावी जुवे संगामे तह इत्थीपराइओ रंगे। भजाणुरागपरइड्डी माउया इय ॥६१॥ एएसिं णवण्हं वासुदेवाणं नव पडिसत्थू होत्था, तं जहा-अस्सगीवे तारए मेरए महुकेढवे निसुंभे य । बलिपहराए तह रावणे य जरासंधे॥६२॥ एए खलु पडिसत्तु कित्तिपुरिसाण वासुदेवाणं। सव्वेवि चकजोही सव्वे वि हया सचकेहि ॥६३॥ एको य सत्तमीए पंच य छट्ठीए पंचमीए एको। एको य चउत्थीए कण्हो पुण तच्च पुढवीए ॥६॥ अणियाणकडारामा सव्वे वि य केसवा णियाणकडा । उडुंगामी
टीकार्थ-'एएसिं णवण्हं' इत्यादि-इन नौ बलदेव और वासुदेवों के पूर्वभव में जो नौ धर्माचार्य हुए हैं। वे इस प्रकार से हैं-संभूत, सुभद्र, सुदर्शन, श्रेयांस, कृष्ण, गंगदत्त, सागर, समुद्र और नौमे दुमसेन । ये नौ धर्माचार्य इन कीर्तिपुरुष वासुदेवों के पूर्वभव में हुए हैं ।।१० २०९॥
टी -'एएसिं णवण्हे' इत्यादि-ते नव ५५३५ भने पामुद्देवाना પૂર્વ ભવમાં જે નવ ધર્માચાર્યો થઈ ગયા તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) સં ભૂત, (२) सुखद्र, (3) सुशन, (४) श्रेयांस, (५) ४९, (६) हत्त, (७) सा१२, (૮) સમુદ્ર અને (૯) કમસેન. તે કીર્તિ પુરુષ વાસુદેવના પૂર્વભવમાં તે નવા घर्भायाया था ता. ॥ सू. २०८ ॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1134

भावबोधिनी टीका. नव निदानभूमिनामनिरूपणम्
१११५
रामा केसवा सव्वे अहोगामी ॥ ६५॥ अट्टतकडा राम एगो पुणबभलोय कप्पमि । एक्का से गभवसही सिज्झिस्सइ आगमिस्से ।। ६६ ।। सू.२१०॥ अब हम इन वासुदेवों की इन निदानभूमियों को कहते हैं कि जहां पर इन्होंने निदान किया था
शब्दार्थ (एएसिं नवहं वासुदेवाणं) एतेषां नवानां वासुदेवानां - इन नौ वासुदेवों की ( नव नियाणभूमीओ होत्था ) नव निदानभूमय आसननौ निदानभूमियां थीं (तं जहा) तद्यथा - वे इस प्रकार से हैं (महुरा य कणगवत्थू सावत्थीपोयणं च रायागेहं कायंदी कोसंबी, मिहिलपुरी हल्थिणपुरं च) मधुरा कनकवास्तुश्च श्रावस्ती पोतनं च राजगृहम्, काकनन्दी कौशाम्बी मिथिलापुरी हस्तिनापुरं च मधुरा, कनकवास्तु, श्रावस्ती, पौतन, राजगृह, काकन्दी, कौशाम्बी, मिथिलापुरी और हस्तिनापुर । (एएसि णं णवण्हं वासुदेवाणं णव नियाणकारणा होत्था) एतेषां खलु नवानां वासुदेवानां नव निदानकारणान्यभूवन् - इन नौ वासुदेवों के जो नौ निदान कारण हुए हैं (तं जहा ) तद्यथा - वे इस प्रकार से हैं (गावी जुवे संगामे तह इत्थीपराइओ रंगे, भजाणुरागपरइड्ढी माउयाइय) गौर्युपः संग्रामः स्त्री पराजितं रङ्गः, भार्यानुरागो गोष्ठीपर ऋद्धिर्मातेति - गाय, यूप, संग्राम, स्त्रियों से पराजय, रङ्ग, भार्यानुराग, गोष्ठी, परऋद्धि और माता ।
AVON
હવે સૂત્રકાર તે વાસુદેવાની તે નિદાનભૂમિયા વિષે કહે છે કે જ્યાં તેમને નિર્દે ન કર્યું હતું -
शब्दार्थ - (एएसि नवहं वासुदेवाणं) एतेषां नवानां वासुदेवानांते नव वासुदेवोनी ( नवनियाणभूमिओ होत्था ) नव निदानभूमय आसन् - नव निधानलुभियो हती, (तं जहा ) तद्यथा - तेमनां नाम या प्रमाणे छे - ( महुरा य कणगवत्थू सावत्थीपोयणं च रायगिहं, कार्यदीकोसंबी, मिहिलपुरी हत्थिणपुरं च ) मथुराकनववास्तुश्च श्रावस्तीपोतनं च राजगृहम् काकन्दी कौशाम्बीमिथिलापुरी हस्तिनापुरं च- मथुरा, उनश्वास्तु, श्रावस्ती, पोतन, रामगृह, अन्ही, शाम्जी, मिथिलापुरी भने हस्तिनापुर: (एएसि णं णवहं वासुदेवाणं णव नियाणकारणा होत्या) एतेषां खलु नवानां वासुदेवानां नव निदानकारणान्यभूवन् - ते नव वासुदेवानां ने नव निहान अरणे । उता (तं जहा ) तद्यथा-ते याप्रमाणे छे - ( गावीजुवे संगामे तह इत्थीपराइओ रंगे, भज्जारागपरइड्डीमा उयाइघ) गौर्युपः संग्रामः स्त्रीपराजितं रङ्गः, भार्यानुरागो गोष्ठीपरऋद्विर्नातेति - गाय, यूथ (जीसी), संग्राम, स्त्रीओ द्वारा परान्त्य,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1135

१११६
समवायाङ्गसूत्रे
(एएसि णवहं वासुदेवाणं नवपडिसत्थू होत्था) एतेषां नवानां वासुदेवानां नव प्रतिशत्रव आसन् - इन् नव वासुदेवों के जो प्रतिशत्रुप्रतिनारायण हुए हैं, (तं जहा) तद्यथा उनके नाम इस प्रकार से हैं (अस्सगीवे तारए मेरए मेहढवेनिसुंभे य, बलिपहराए तह रावणे जरासंधे) अश्वग्रीवस्तारको मैrat मधुकैटभ निशुम्भश्व, बलिमभराजस्तथारावणश्च नवमो जरासंधःअश्वग्रीव १, तारकर, मैरक३, मधुकैटभ४ निशुंभ५, बलि६, प्रभराज७, रावण और जरासंघ १ । (एए खलु पडिसन्तु कित्तिपुरिसाण वासुदेवाणं) एते खलु प्रतिशत्रवः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् - इस प्रकार ये कीर्तिपुरुष वासुदेवों के प्रतिशत्रु हुए हैं (सव्वे वि चक्कजोही सव्वे वि हया सचहिं) सर्वेऽपि चक्रयोधिनः सर्वे हताः स्वचक्रेण ये सब प्रतिवासुदेव वासुदेवों के साथ चक्र से युद्ध करते हैं और अपने उसी चक्र से अन्त में मारे जाते हैं। (एको य सत्तमीए पंच य छट्टीए पंचमीए एक्को, एक्को य चत्थी कहो पुण तच पुढवीए) एकश्च सप्तम्यां पश्च च छष्ठयां पश्चम्यामेकः, एकश्च चतुर्थ्यां कृष्णः पुनस्तृतीयपृथिव्याम् - वासुदेवों में से एकप्रथम वासुदेव सप्तमनरक में गये हैं, पांव वासुदेव अर्थात्-द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ, पंचम और षष्ठ वासुदेव छठे नरक में गये हैं, एक सातवें वासु रङ्ग, लार्वानुराग, गोष्ठी, परऋद्धि भने भाता (एएसि णवण्हं वासुदेवाणं नव पडिसत्थू होत्या) एतेषां नवानां वासुदेवानां नव प्रतिशत्रव आसन्-ते નવ વાસુદેવાના જે પ્રતિસ્પર્ધી પ્રતિનારાયણેા થયા તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે(अस्सी वे तारए मेरए मेहुकेढवे निसुंभे य, बलिपहराए तह रावणे जरासंघे ) अश्वग्रीवस्तारको मैरको मधुकैटभो निशुम्भश्च, बलि प्रभराजस्तथा रावणश्च नवमी जरासंघ : - ( १ ) अवग्रीव, (२) ता२४, (3) भै२४, (४) मधुडेंटल, (4) निशुंल, (६) जसि, (७) प्रलरान, (८) शपशु, (८) नरासंध (एए खलु पडिसन्त कित्तिपुरिसाण वासुदेवाणं) एते खलु प्रतिशत्रवः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् अभागे डीर्तिपुरुष वासुदेवाना प्रतिशत्रु। थया छे. ( सम्बे वि चक्कजोही सव्वे वि हयासचकेहिं ) सर्वेऽपि चक्रयोधिनः सर्वे हताः स्वचक्रेण - मे मधा प्रतिवासुदेवेो वासुदेवोनी साथै य वडे सडतां हृतां भने पोताना तेन यञ्ज्थी भामरे भार्या बता. (एक्कोय सत्तमीए पंच य छट्टीए पंचमीए एक्को, एक्कोय चउत्थीए कण्हो पुणतच पुढवीए) एकश्च सप्तम्यां पश्च च षष्ठयां, पञ्चम्यामेकः, एकच चतुर्थ्यां कृष्णः पुनस्तृतीय पृथिव्याम्-वासु દેવેમાંના એક-પ્રથમ વાસુદેવ સાતમી નરકમાં ગયા છે, ખીજા, ત્રીજા, ચાથા પાંચમા અને છઠ્ઠા; એ પાંચ વાસુદેવા છઠ્ઠી નરકમાં ગયા છે, સાતમાં વાસુદેવ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1136

भावबोधिनी टीका. नव निदानभूमिनामनिरूपणम्
१११७ टीका-'एएसिं' इत्यादि-एतेषां नवानां वासुदेवानां पूर्वभवे नव निदानभूमय आसन , 'तं जहा'-तद्यथा-मथुरा कनकवास्तुश्च श्रावस्तीपोतनं च राजदेव पंचम नरक में गये हैं, एक-आठवें वासुदेव चतुर्थनरक में गये हैं, और नवमें वासुदेव कृष्णवासुदेव तृतीय नरक में गये हैं। (अणियाणकडा रामा सव्वे वि केसवा नियाणकडा, उड्ढंगामी रामा केसवा सव्वे अहो. गामी) अनिदानकृता रामाः सर्वेऽपि च केशवाः निदानकृताः, उर्द्धगामिनो रामाः केशवाः सर्वेऽधोगामिन:--जितने भी बलदेव होते हैं वे सब विना निदान के होते हैं अर्थात् ये निदानबंध नहीं करते हैं। तथा जितने भी वासुदेव होते हैं ये सब निदान करके होते हैं, बलदेव उर्ध्वगामी और केशव-वासुदेव नरकगामी होते हैं । (अटुंतकडारामा एगो पुग बंभलोयकप्पम्मि, एका से गम्भवसहीसिन्झिसइ आगमिस्सेणं)अष्टावन्तकृता रामाः एकः पुनर्ब्रह्मलोककल्पे, एका तस्य गर्भवसतिः सेत्स्यति
आगमिष्यति खलु (काले)-आठ बलदेव तो मोक्षगामी हुए हैं, एक ब्रह्मलोककल्प में गये हैं। अतः ये ब्रह्मलोकगत बलदेव भी मनुष्यपर्याय पाकर आगामीकाल में मोक्ष जावेंगे ॥सू. २१०॥
टीकार्थ-'एएसिं णवण्हं वासुदेवाणं' इत्यादि-इन नौ वासुदेवों की नौ निदानभूमियां थीं। वे इस प्रकार से हैं-मयुरा, कनकवास्तु, श्रावस्ती, પાંચમી નરકમાં ગયા છે, આઠમાં વાસુદેવ ચોથી નરકમા ગયા છે, અને નવમાં ४०९॥ वासुदे॒वत्री न२४मां गया छ. (अणियाणकडा रामासव्वे वि य केसवा नियाणकडा, उड्ढंगामीरामाकेसवा सव्वे अहोगामी) अनिदानकृता रामाः सर्वेऽपि च केशवाः निदानकृताः, उर्ध्वगामिनो रामाः केशवाः सर्वेऽधोगामिनः-२८मा मह थाय छ तेसो निहाल पिनाना हेय छ-मेटले નિયાણું બાંધતા નથી. પણ જેટલા વાસુદેવ થાય છે તે બધા નિયાણું બાંધીને થાય છે. બળદેવ ઉર્ધ્વગામી હોય છે પણ કેશવ-વાસુદેવ અધગામી-નરકગામી डाय छे. (अटुंतकडारामा एगोपुण बंभलोयकप्पम्मि, एका से गब्भवसही. सिज्झिसइ आगमिस्सेणं) अष्टावन्तकृतारामाः एकः पुनर्ब्रह्मलोककल्पे, एका तस्य गर्भवसतिः सेत्स्यतिः आगमिष्यति खल (काले)-माण દેવે તે મોક્ષે ગયા છે, એક બળદેવ બ્રહ્મલોક ક૯પમાં ગયા છે, તેથી તે બ્રહ્મલોકમાં ગયેલ બળદેવ પણ મનુષ્ય પર્યાય યામીને આગામીકાળે મોક્ષે જશે સૂ. ૨૧
टी -एएसिं णवण्हं वासुदेवाणं' इत्यादि-ते नव वासुदेवानी न4નિદાનભૂમિ હતી. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-મથુરા, કનકવાસ્તુ, શ્રાવસ્તી, પિતન,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1137

समवायाङ्गसूत्रे गृहम् । काकन्दी कौशाम्बी मिथिलापुरी हस्तिनापुरी च ।।६०॥ एतेषां खलु नवानां वासुदेवानां नवनिदानकारणान्यभूवन, तद्यथा-गौयूप: संग्रामः स्त्रीप. राजितं रङ्गः। भार्यानुरागो गोष्ठी परऋद्धिर्मातेति ॥६१॥ एतेषां नवानां वासुदेवानां नवप्रतिशत्रव आसन् तद्यथा--अश्वग्रीवस्तारको मैरको मधुकैटभो निशुम्भश्च । बलिः प्रभराजस्तथा रावणश्च नवमो जरासंधः।।६२॥ एते खलु प्रतिशत्रवःकीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् । सर्वेऽपि चक्रयोधिनः सर्वे हताः स्वचकेण ॥६३॥ एकश्च सप्तम्यां पश्च च षष्ठयां पश्चम्यामेकः । एकश्च चतुर्थी कृष्णः पुनम्तृतीयपृथिव्याम् । ६४।। अनिदानकृता रामाः सर्वेऽपि च केशवा पोतन, राजगृह, काकन्दी, कौशाम्बी, मिथिलापुरी और हस्तिनापुर । 'इन नौ वासुदेवों के जो नौ निदानकारण हुए हैं, वे इस प्रकार से हैं'गाय, यूप. संग्राम, स्त्रीयों से पराजय, रङ्ग, भार्यानुराग, गोष्ठी, परऋद्धि और माता। इन नव वासुदेवों के जो प्रतिशत्रु-प्रतिनारायण नौ 'हुए हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-अश्वग्रीव, तारक, मैरक, मधुकैटभ, निशुम्भ. बलि, प्रभराज, रावण और जरासंध । इस प्रकार ये कीर्तिपुरुष वासुदेवों के प्रतिशत्रु हुए हैं। ये सब प्रति वासुदेवों के साथ चक्र से युद्ध करते हैं और अपने उसी चक्र से अन्त में मारे जाते हैं। वासुदेवों में से एक-प्रथमवासुदेव सप्तम नरक में गये हैं, पांच वासुदेव अर्थात्--द्वितीय, तृतीय, चतुर्थ, पंचम, और षष्ठ वासुदेव छठे नरक में गये हैं, एक-सातवें वासुदेव पंचम नरक में गये हैं, एक-आठवें वासुदेव चतुर्थ नरकमें गये हैं और नवमें वासुदेव कृष्णवासुदेव तृतीय पृथिवीमें गये हैं। जितने भी बलदेव होते हैं वे सब विना निदान के होते हैं अर्थात्-ये निदानबंध नहीं करते हैं। तथा जितने भी वासुदेव રાજગૃહ, કાકી, કૌશામ્બી, મિથિલાપુરી અને હસ્તિનાપુર. તે નવ વાસુદેવના નિદાન કારણો નીચે પ્રમાણે હતાં–ગાય, ધૂપ, સંગ્રામ, સ્ત્રીઓ દ્વારા પરાજ્ય, રંગ, ભાર્યાનુરાગ, ગેષ્ઠી, પરદ્ધિ અને માતા. તે નવ વાસુદેવના જે નવ પ્રતિશત્રુપ્રતિવા સુદેવ થઈ ગયા તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે--અશ્વગ્રીવ, તારક, મરક, મધુકૈટભ, નિશુલ્મ, બલિ, પ્રભરાજ, રાવણ અને જરાસંધ તે કીર્તિપુરુષ વાસુદેના પ્રતિવા સુદેવે ઉપર પ્રમાણે હતા. તે બધા પ્રતિવાસુદેવ વાસુદેવની સાથે
ચકથી યુદ્ધ કરતાં હતાં અને પિતાનાં જ તે ચકથી આખરે માર્યા જતાં. વાસુદેમાંથી એક-પ્રથમ વાસુદેવ સાતમી નરકમાં ગયા છે, પાંચ વાસુદે–એટલે કે બીજાથી છઠ્ઠા સુધીના વાસુદે છઠ્ઠી નરકમાં ગયા છે, સાતમાં વાસુદેવ પાંચમી નરકે ગયા છે, આઠમાં વાસુદેવ ચોથી નરકે અને નવમાં વાસુદેવ કૃષ્ણ વાસુદેવ ત્રીજી નરકે ગયા છે. જેટલા બળદેવ થાય છે તે વિના નિદાનના હોય છે-એટલે
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1138

१११९
भावबोधिनी टीका. चतुर्विंशतितिर्थकरनामनिरूपणम् निदानकृताः । ऊर्ध्वगामिनो रामाः केशवाः सर्वेऽधोगामिनः ॥६५।। अष्टावन्तकृताः रामाः एकः पुनर्ब्रह्मलोककल्पे। एका तस्य गर्भवसतिः सेत्स्यति आगमिष्यति खलु (काले) ॥६६॥ सू. २१०॥
__ मूलम्--जंबुद्दीवे णं दीवे एरवए वासे इमीसे ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थयरा होत्था, तं जहा-चंदाणणं सुचंदं अग्गीसेणं च नंदिसेणं च । इसिदिण्णं वयहारिं वंदिमो सोमचंदं च॥६७॥वंदामि जुत्तिसेणं अजियसेण तहेव सिवसेणं। बुद्धं च देवसम्म सययं निक्खित्तसत्थं च॥६८॥ असंजलं जिणवसहं वंदे य अणंतयं अमियणाणिं । उवसंतं च धुयरयं वदे खलु गुत्तिसेणं च॥६९॥अतिपासं च सुपासं देवेसरवंदियं च मरुदेवं । निव्वाणगयं च धरं खीणदुहं सामकोडं च ॥७०॥ जियरागमग्गिसेण वंदे खीणमग्गि उत्तंच । वोकसियपिज्जदोसं वारिसेणं गयं सिद्धिं ॥७१॥ सू० २११॥ होते हैं ये सब निदान करके होते हैं । बलदेव उर्वगामी और केशववासुदेव-पृथिवीगामी होते हैं। आठ बलदेव तो मोक्षगामी हुए हैं, एक ब्रह्मलोककल्प में गये हैं। अतः ये ब्रह्मलोकगत बलदेव भी मनुष्यपर्याय पाकर आगामीकाल में मोक्ष जावेंगे ||सू. २१०॥
शब्दार्थ-(जबूद्दीवे णं दीवे ऐरचए वासे इमीसे ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थयरा होत्था) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे ऐरवते वर्षेऽस्यामवस. पिण्यां चतुर्विशस्तीर्थङ्करा आसन्-जम्बूद्वीप नामक द्वीप में ऐरवतक्षेत्र में કે નિયાણું બઘતા નથી. પણ જેટલા વાસુદેવ થાય છે તે બધા નિયાણું બાંધીને થાય છે. બળદેવ ઉર્ધ્વગામી હોય છે, વાસુદેવ નરકગામી હોય છે. આઠ બળદેવ તે મોક્ષ ગયા છે, અને એક બળદેવ બ્રહ્મલેક ક૯૫માં ગયા છે. તે બ્રહ્માકપમાં ગયેલ બળદેવ પણ મનુષ્યભવ પામીને મોક્ષે જશે. સૂ ૨૧ના ___evel-(जंबूद्दीवे णं दीवे ऐरवए वासे इमीसे ओसप्पिणीए चउवीसं तित्थयरा होत्था) जम्बूद्वीपे खल द्वीपे ऐरवते वर्षेऽस्यामवसर्पिण्यां चतु. विशतिस्तीर्थङ्करा आसन्-०४२yी५ नामना वीपमा माया भैरवतक्षेत्रमा
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1139

११२०
समवायाङ्गस्त्रे
इस उत्सर्पिणीकाल में चौबीस तीर्थकर हुए (तं जहा ) तद्यथा - - उनक नाम इस प्रकार हैं (चंदाणणं, सुचंद, अग्गीसेणं च नंदिसेणं च ) चन्द्राननं सुचन्द्रमग्निसेनं नन्दिसेनं च चन्द्रानन १, सुचन्द्र२, अग्नि सेन३, नंदिसेन४ ( (सिदिणं वयहारिदिमा सोमचंदं च) ऋषिदत्तं व्रतधारिणं वन्दामहे सोमचद्रं च - ऋषिदत्त ५ व्रतधारी६ और सोमचंद्र७ मैं उनके लिये नमस्कार करता हूं । (वंदामि जुत्तिसेणं अजियसेणं तहेव सिवसेणं) वन्दे युक्तिसेनमजित सेनं तथैव शिवसेनम् -- तथा युक्तिसेन८ अजित सेन ९ शिवसेन१०, (बुद्धं देवसम्मं सययं निक्खित्तसत्थं च ) बुद्धं च देवशर्माणं सततं निक्षिप्तशस्त्रं च - बुद्ध-तत्त्वज्ञदेवशर्मा ११, तथा निक्षिप्तशस्त्र नामक जिनदेव१२ को नमस्कार करना हूं । ( असंजलं जिणवसहं वंदे य अनंतयं अमियाणाणि, उवसंतं धुयरययं वंदे खलु गुत्तिसेणं च ) असज्वलं जिनवृषभं वन्दे चान्तकममितज्ञानिनम्, उपशान्तं च धुतरजसं वन्दे खलु गुप्तिसेनं च असंज्वल १३ जिनवृषभ१४ को मैं नमस्कार करता हूं। अमि तज्ञानी अनंतनाथ को मैं नमस्कार करता हूं १५ । जिन्होंने कर्मरज का नाशकर दिया है - ऐसे उपशान्त नामक जिन को मैं नमस्कार करता हूँ १६ । गुप्तिसेन को मैं नमस्कार करता हूं१७ | ( अतिपासं च सुपासं देवेसर आ उत्सर्पिणीअणमां थोवीस तीर्थपुरो थया छे, (तं जहा ) तद्यथा - तेमनां नाम या अभागे छे - (चंदाणणं. सुचंदं, अग्गीसेणं, च नंदिसेणं च ) चन्द्राननं सुचन्द्रमसेनं नन्दिसेनं च - (१) चंद्रानन, (२) सुयन्द्र, (3) अभिसेन, (४) नंहीसेन (इसिदिण्णं व्यहारीबंदिमा सोमचंदं च ) ऋषिदत्तं व्रतधारिणं वन्दामहे सोमचन्द्रं च - (4) ऋषिहत्त, (१) व्रतधारी (७) सोभयद्र, तेभने हुं नम २४२ ४३ ४. (वंदामि जुत्तिसेणं अजियसेणं तहेव सिवसेणं वन्दे युक्तिसेनमजितसेनं तथैव शिवसेनं - तथा (८) युक्तिसेन, (७) भक्तिसेन, भने (१०) शिवसेनने हुँ बहन ४३ ४. (बुद्धं देवसम्मं सययं निक्खित्तसत्थं च ) बुद्धं च देवशर्माणं सततं निक्षिप्तशस्त्रं च - ( ११ ) शुद्ध तत्वज्ञदेवशर्मा, मने (१२) निक्षिप्तशस्त्र नामना निदेवने पशु नमस्र ४३६ (असंजलं जिणवसहं वंदे य अनंतयं अभियणाणिं, उवसंतं घुयरययं वंदे खलु गुत्तिसेणं च ) असज्वलं जिनवृषभं वन्दे चान्तक ममितज्ञानिनम् उपशान्तं च धुतरजसं वन्दे खलु गुप्तिसेनं च - ( 13 ) असंभवसन भने (१४) निवृषल, ने नमस्कार १३ છું. (૧૫) અમિતજ્ઞાની અનંતનાથને હું નમન કરૂં છું. (૧૬) જેમણે કમરજન નાશ કર્યો છે એવા ઉપશાન્ત નામના જિનેશ્વરને હું નમન કરૂ છું. (૧૭) ગુપ્તિ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1140

भावबोधिनी टीका. अतीताश्चतुर्विंशतितिर्थकर नामनिरूपणम्
११२१
टीका- 'जंबुद्दीबेणं' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे ऐरवते वर्षेऽस्यामवस
चतुर्विंशतिस्तीर्थङ्करा आसन, तद्यथा चन्द्राननं सुचन्द्रमग्निसेनं नन्दिसेनं च । ऋषिदत्तं व्रतधारिणं वन्दामहे सामवन्द्रं च ६७।। वन्दे युक्तिसेनमजित सेनं तथैव शिवसेनम्र | बुद्धं च देवशर्माणं सततं निक्षिप्तशस्त्रं च ॥ ६९॥
वदियं च मरुदेवं, निव्वाणमयं च घरं खीणदुहं सामकोट्ठे च ) अति पार्श्व सुदेवेश्वरवन्दितं च मरुदेवम्, निर्वाणगत क्षीणदुःखं श्यामको प्ठं धरं जिनं वन्दे - अतिपार्श्व १८, सुपार्श्व १९ और देवेश्वरवंदित मरुदेव २० जिन का मैं नमस्कार करता हूं । निर्वाणगत, दुःख का क्षयकरने वाले और श्यामकोष्ठवाले घर नामक जिन को मैं नमस्कार करता हूं २१ । ( जियरायमग्गिसेणं वंदे खीणरायमग्गि उत्त च, वोक्कसियपिज्जदोस वारिसेणं गयं सिद्धि) जितरागमग्निसेननामानं जिनं वन्दे, क्षीणरागमग्निपुत्रनामानं जिनं च वन्दे व्युत्कृष्टप्रेमद्वेषं वारिसेनं गतं सिद्धिम् - जितरागवाले अग्निसेन को२२, क्षीणरागवाले अग्निपुत्र को २३ एवं रागद्वेषरहित होकर सिद्धिगति को प्राप्त हुए वारिसेन २४जिनको मैं नमस्कार करता हूं ।। सू. २११ ॥
टीकार्थ - जंबूद्दी वे णं दीवे' इत्यादि - जंबूद्वीप नामक द्वीप में ऐरवतक्षेत्र में इस उत्सर्पिणीकाल में चौबीस तीर्थकर हुए, उनके नाम इस प्रकार है - चंद्रानन १, सुचंद्र२, अग्निसेन३, नंदिसेन४, ऋषिदत्त५, व्रतधारी ६ और सोमचंद्र७ मैं इनको नमस्कार करता हूं । तथा युक्तिसेन८ अजि - सेमने हुं नमन ४३ छु (अतिपास च सुपासं देवेसर वंदियं च मरुदेव, निव्वाणगयं च धरं खीणदुहं सामकोच) अतिपार्श्वे च सुपार्श्वे देवेश्वर वन्दितं च मेरुदेवं, निर्वाणगतं क्षीणदुःखं श्यामकोष्ठं घरं जिनं वन्दे - (१८) व्यतिपार्श्व, (१८) सुपाव, (२०) हेवेश्वर वहित भरुहेव मे निनदेवाने हु વંદન કરૂં છું (૨૧) નિર્વાણ પામેલા, દુઃખનેા ક્ષય કરનારા અને શ્યામ કાઢવાળા घर नामना निहेबने हुँ नभुं छु (जियरायमग्गिसेणं वंदे खीणरायमग्गिउत्तं च, वाक्कसिय पिज्जदोसवारि सेणं गयं सिद्धिं ) जितरागमग्नि सेननामानं जिनं वन्दे, क्षीणरागमग्निपुत्रनामानं जिनं च वन्दे, व्युत्कृष्टमद्वेषं वारिसेनं गतं सिद्धिम् - (२२) रामने भितनार अभिसेनने (२३) श्रीरागवाणा अभिपुत्रने અને (૨૪) રાગદ્વેષ રહિત થઇને સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત કરનાર વારિસેન જિનદેવને
नमस्कार ४३ छु ॥ सू. २११ ।
આ
टीअर्थ - 'जंबूद्दीचे णं दीवे' इत्यादि-शूद्वीपना भैरवनक्षेत्रमां था ઉત્સર્પિણીકાળમાં જે ચે વીસ તીર્થંકર થઇ ગયા તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે(१) चंद्रानन, (२) सुयंद्र, (3) अग्निसेन, (४) नहिसेन (4) ऋषिहत्त, (६) व्रतधारी, अने (७) सोभयन्द्र, से निनदेवाने हुं नमस्सार ४३ ४. (८) युक्तिसेन,
૧૪૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1141

११२२
समवायाङ्गसूत्रे असज्वलं जिनवृषभं वन्दे चानन्तकममितज्ञानिनम् । उपशान्तं च धुतरजसं वन्दे खलु गुप्तिसेनं च।।६७॥ अतिपार्थं च सुपा देवेश्वरवन्दितं च मरुदेवम् । निर्वाणगतं क्षीणदुःखश्यामकोष्ठं धरं धरनामकं जिनं वन्दे॥७०॥ जितरागमग्निसेननामानं जिनं वन्दे क्षीणरागमग्निपुत्रनामानं जिनं च वन्दे । व्युत्कृष्टप्रेमद्वेषरागद्वेषरहितं सिद्धिं गतं वारिसेननामानं च जिनं वन्दे ॥७१।। सू. २११॥
मूलम्--जंबुद्दीव णं दीवे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए भारहे वासे सत्त कुलगरा भविस्संति, तं जहा-मियवाहणे सुभूमे य सुप्पभे य सयंपभे । दत्ते सुहमे सुबंधू य आगमिस्सा ण होक्खंति ॥७२॥ जंबुद्दीवेणं दीवे आगमिस्साए उस्सापिणीए एरवए वासे दस कुलगरा तसेन९. शिवसेन१०, बुद्ध-तत्त्वज्ञदेवशर्मा ११ तथा निक्षिप्तशस्त्र नामक जिनदेव१२ को नमस्कार करना हूं। असंज्वल१३, जिनवृषभ१४ को मैं नमस्कार करता हूं। अमितज्ञानी अनंतनाथ को मैं नमस्कार करता हूं१५। जिन्होंने कर्मरज का नाशकर दिया है-एसे उपशांत नामक जिन को मैं नमस्कार करता हूं१६। गुप्तिसेन को मैं नमस्कार करता हूं १७॥ अतिपार्श्व१८ सुपार्श्व१९ और देवेश्वर वंदित मरुदेव२० जिनको मै नमस्कार करता हूं। निर्वाणगत, दुःख का क्षय करनेवाले और श्यामकोष्ठ वाले धर नामक जिनको मैं नमस्कार करता हूं २१। जितरागवाले अग्निसेन को२२, क्षीणरागवाले अनिपुत्र को२३ एवं रागद्वेष रहित होकर सिद्धिगति को प्राप्त हुए वारिसेन२४ जिनको मैं नमस्कार करता हूं ॥सू. २११॥ (e) अतिसेन, (१०) शिवसेन, (११) मुद्ध-तत्पशवशी, तथा (१२) निक्षित शस्त्र नामना विने नमन ४३ छु. (१३) अ सन, अने (१४) 41વૃષભને હું વંદન કરૂં છું. (૧૫) અમિતજ્ઞાની અનંતનાથને હું નમસ્કાર કરું છું. (૧૬) કર્મ રજને નાશ કરનાર ઉપશાંત નામના જિનદેવને હું વંદન કરૂં છું: (१७) शुक्तिसेनन नभुछु. (१८) मतिया4, (१८) सुपा, मने .) દેવેશ્વર વંદિત મરુદેવ જિનેન્દ્રને હું વંદન કરું છું. (ર૧) નિર્વાણ પામેલ, દુ:ખને ક્ષય કરનાર, શ્યામ કાઢવાળા ધર નામના જિનદેવને હું નમસ્કાર કરું છું (૨૨) રાગ પર વિજય મેળવનાર અગ્નિસેનને, (૨૩) રાગને ક્ષય કરનાર અગ્નિપુત્રને તથા (૨૪) રાગદ્વેષ રહિત થઈને સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત કરનાર વારિસેન નામના જિનદેવને હું નમન કરું છું. સૂ ૨૧૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1142

भावबोधिनी टीका. भाविसप्तकुलकरनामनिरूपणम्
११२३ भविस्संति, तं जहा-विमलवाहणे सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे दढधणू, दसधणू, सयधणू, पडिसुई सुमइत्ति ॥७३॥ सू० २१२॥
शब्दार्थ-(जंबूद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए भारहे वासे) आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां भारते वर्षे-आनेवाले उत्सर्पिणीकाल में भारतवर्ष में (सत कुलगरा भविस्संति) सप्त कुलकरा भविष्यन्ति-सात कुलकर होंगे। (तं जहा) तद्यथाउनके नाम इस प्रकार से हैं (मियवाहणे सुभूमेय सुप्पभे य सयंपभे. दत्ते सुहुमे सुबंधू य आगमिस्सा ण होक्खंति) मितवाहनः सुभूमा च सुप्रभश्च स्वयंप्रभः, दत्तः सूक्ष्मः सुबन्धुश्च आगमिष्यति खलु भविष्यन्तिमितवाहन १, सुभूम२, सुप्रभ३, स्वयंप्रभ४, दत्त५, सूक्ष्म६ और सुबंधु ये आगामीकाल में होवेंगे। (जंबूहीवे णं दीवे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए ऐरवए वासे दस कुलगरा भविस्संति) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे आगमिष्य. त्यामुत्सर्पिण्यामैरवते वर्षे दश कुलकरा भविष्यन्ति-जंबूद्वीप नामके द्वीप में आगामी उत्सर्पिणीकाल में ऐरवतक्षेत्र में दस कुलकर होवेंगे। (तं जहा) तद्यथा-उनके नाम ये हैं-(विमलवाहणे सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे दढधणू दसधणू सयधणू पडिसूई सुमइत्ति) विमलवाहनः सीमङ्करः ___शहाथ-(जंबूद्दीवे णं दीवे) जंबूद्वीपे खलु द्वीपे-भूरी नामना २मा द्वीपमi (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए भारहे वासे) आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां भार ते वर्षे--24091भी उत्सपिeltणे भारतवर्षमा (सत्तकुलगरा भविस्संति) सप्तकुलकरा भविष्यन्ति-सात ४२ थरी. (तं जहा) तद्यथा-तमना नाम मा प्रभारी श-(मयवाहणे सुभूमेय सुप्पभे य सयंपभे दत्ते सुहुमे सुबंधू य आगमिस्सा ण होक्खंति) मितवाहनः सुभूमा च, सुप्रभश्च स्वयंप्रभः, दत्तः सूक्ष्मः सुबन्धुश्च आगमिष्यति खलु भविष्यन्ति-(१) भितवाडन, (२) सुलूम, (3) सुभम, (४) स्वयम, (५) इत्त, (६) सूक्ष्म अने (७) सुमधु, ते ८४२। 240 थरी (जंबूद्दीवे णं दीवे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए ऐरवये वासे दस कुलगरा भविस्संति) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे आगमिष्यन्त्यामुत्स पिण्यामैरवते वर्षे दश कुलकरा भविष्यन्ति-भूद्वी५ नामना द्वीपमा भाभी सपिमा भैरवतक्षेत्रे इस स४२ थशे. (तं जहा) तद्यथा-- तमना नाम था प्रमाणे छे-विमलवाहणे सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंघरे दढंधण् दसधणू सयधण पडिसूई सुमइत्ति)विमलवाहनः सीमङ्करः सीमन्धरः
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1143

११२४
समवायाङ्गसूत्रे टीका-जंबुद्दीवे णं' इत्यादि जम्बुद्वीपे खलु द्वीपे आगमिष्यन्त्यामुत्स पिण्यां भारते वर्षे सप्त कुलकरा भविष्यन्ति, तद्यथा--मितवाहनः सुभूमा च सुपभश्च स्वयप्रभः। दत्तः सूक्ष्मः सुबन्धुश्च 'आगमिस्सा' आगमिष्यति खलु काले 'होक्खंति' भविष्यन्ति ।।७२॥ जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे आगमिष्यन्त्यामु.
सर्पिण्यामेरवते वर्षे दश कुलकरा भविष्यन्ति, तद्यथा-विमलवाहनः सीमङ्करः क्षेमङ्करः क्षेमन्धरः दृढधनुर्दशधनुः शतधनुः प्रतिश्रुतिः सुमतिरिति।।७३।।सू २१२
मूलम्-जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे आगमिस्साए ओस्स. पिणीए चउवीसं तित्थगरा भविस्संति, तं जहा-महापैउमे सूरदेवे, सुपासे य सयंभे । सव्वाणुभूई अरहा देवस्सुंए य होक्खइ॥७३॥ उदएँ पेढालपुत्ते य पोहिले सत्तकित्ति" य। मणिसुव्वय य अमेमे, सीमन्धरः क्षेमङ्करः क्षेमन्धरः दृढधनुर्दशघनुः शतधनुः प्रतिश्रुतिः सुमति रिति-विमलवाहन १, सीमंकर२, सीमंधरः३, क्षेमंकर४ क्षेमंधर५ दृढधनु६ दशधनु७ शतधनु८ प्रतिश्रुति९ और सुमति१० ॥सू. २१२॥
टीकार्थ-'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि-इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में आने वाले उत्सर्पिणीकाल में भारतवर्ष में सात कुलकर होंगे। उनके नाम इस प्रकार से है-मितवाहन १, सुभूमर, सुप्रभ३, स्वयंप्रभ४, दत५, सूक्ष्म ६
और सुबंधु । ये आगामीकाल में होंबेगे। जंबूद्वीप नामके द्वीप में आगामी उत्सर्पिणीकाल में ऐरक्तक्षेत्र में दस कुलकर होवेंगे। उनके नाम ये हैंविमलवाहन १, सीमंकर२, सीमंधर३, क्षेमकर ४, क्षेमंधर५, दृढधनु ६, दशधनु७, शतधनु८, प्रतिश्रुति९ और सुमति१० ॥सू. २१२॥ क्षेमङ्गकरः क्षेमन्धरः दढधनुर्दशधनुः शतुधनुः प्रतिश्रुतिः सुमतिरिति(१) विभाउन, (२) सीम ४२, (3) सीम घर, (४) म ४२, (५) समपर, (६) धनु, (७) शधनु, (८) शतधनु, (6) प्रतिश्रुति मने (१०) सुमति । सू. २१२।।
Est--'जंबूद्दी वे ण दीवे' इत्यादि-मा भूद्वीपमा भाभी GH. પિણીક ળમાં ભારતવર્ષ માં સાત કુલકરે થશે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે હશે– (१) भितवाहन, (२) सुलूम, (3) सुप्रल, (४) स्वयं प्रस, (५) इत्त, (६) सूक्ष्म, અને (૭) સુબંધુ જંબુદ્વિપ નામના દ્વીપમાં આગામી ઉત્સર્પિણી કાળમાં અિવત क्षेत्रमा ६५ ८४२ थशे. तमनi नाम प्रमाणे -(१) विमान, (२) सीमधर, (3) सीम २, (४) ४२, (५) भंघर, (६) धनु, (७) शधनु, (८) शतधनु, (८) प्रतिश्रुति मने (१०) सुभति, ॥भू. २१२॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1144

भावबोधिनी टीका. भाविचतुर्विंशतितिर्थंकर नामनिरूपणम्
११२५
सव्वभावविऊ जिणे ॥७४॥|| अरहा निक्कैंसाए य निप्पुलाए य निम्मे चितउत्ते समही य आगमिस्से णं होक्खइ ॥ ७५ ॥ संवरे " अणिय विजए विमँलेति च । देवोववाए अरहा अनंतविर्जेए इय ॥७६॥ एए वृत्ता चउव्वीसं भरहे वासम्मि केवली । आगमिस्से होक्खति धम्मतित्थस्स देसगा ॥७७॥सू० २१३ ॥
शब्दार्थ - जंबूदी वेणं दीवे भारहे वासे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए चउवीसं तित्थगरा भविस्संति) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे श्रागमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थंकरा भविष्यन्ति - जम्बद्वीप नामके द्वीप में भारतवर्ष में आगामी उत्सर्पिणीकाल में चौवीस तीर्थंकर होंगे | ( तं जहा ) तद्यथा- उनके नाम इस प्रकार से हैं - ( महापउमे, सूरदेवे, सुपासे य सपने, सव्वाणुभूई अरहा देवस्सुए य होक्खइ) महापद्मः -सूरदेल : सुपा र्श्वश्व स्वयंप्रभः सर्वानुभूतिरहन् देवश्रुतश्च भविष्यति महापद्म १. सुरदेव २, सुपार्श्व ३, स्वयंप्रभ ४ सर्वानुभूति ५, देवश्रुत ६, (उदये पेढालपुत्ते य पोट्टीले सत्तकित्ति य. मुणिसुन्वय य अममे सव्वभावविक जिणे) उदयः पेढालपुत्रश्व पोहिल्लः सप्तकीर्तिश्च मुनिसुव्रतश्च अममः सर्वभावविजिनः - उदय ७ पेढालपुत्र ८ पोहिल ९ सप्तकीर्ति १० मुनिसुव्रत ११ अमम १२ सर्व भाववित् १३ (अरहा णिक्कसाए य निप्पुलाए य निम्ममे, चित्त उत्ते समाही य आगमिस्से
शब्दार्थ -- (जंबूद्दीवे णं दीवे भारहे वासे आगम्मिस्साए उस्सप्पिणीए चवीसं तित्थगरा भविस्संति) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे आगमिष्य न्यामुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थकरा भविष्यन्ति - भूद्वीप नामना द्वीपमा આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં આગમી ઉત્સર્પિણીકાળમાં ૨૪ ચાવીસ તી કરે થશે. ( तं जहा ) तद्यथा - तेमनां नाम आ प्रमाणे हशे - ( महापउमे सूरदेवे सुपासे य सयंभे, सव्वाणुभूई अरहा देवस्सुए य होक्ख इ) महापद्मः सूरदेवः सुपार्श्वश्च स्वयंप्रभः, सर्वानुभूतिरर्हन् देवश्रुतश्च भविष्यन्ति - ( १ ) महापद्म, ( २ ) सूरहेब, (3) सुपार्श्व, (४) स्वयं अल, (4) सर्वानुभूति, (६) देवश्रुत (उदये पेढालपुत्ते य पोहिले सत्तकित्ति य, मुणिसुव्वय य अममे सव्वभाव विऊ जिणे) उदय: पेढालपुत्रश्च पोहिलः सप्तकीर्तिश्च मुनिसुव्रतच अममः सर्वभावविद् जिन:(७) हय, (८) पेढालयुत्र, (ङ) पोहिस, (१०) सप्तकीर्ति, (११) मुनिसुव्रत, (१२) अभभ, (१३) सर्व लाववित (अरहा णिक्कसाए य निप्पुलाए य निम्ममे, चितउत्ते समाही य आगमिस्से णं होक्खइ) अर्हन् निष्कपापश्च निष्पुला
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1145

समवायाङ्गसूत्रे टोका-'जंबुद्दीवे णं दी वे' इत्यादि-जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे 'आगमिस्साए' आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थकरा भविष्यन्ति, तद्यथा-महापद्मः१ सूरदेवः२ सुपाचश्व३ स्वयंप्रभः४ । सर्वानुभूतिरहन्५, देव. श्रुतश्च६ भविष्यति ॥७३॥ उदयः७ पेढालपुत्रश्च८ पोटिलः९ सप्तकीर्तिश्च१० । मुनिसुव्रतश्च११ अममः१२ ‘सव्वभावविऊ' सर्वभावविद्१३ जिनः।।७४॥ अर्हन् णं होक्खइ) अर्हन् निष्कषायश्च निष्पुलाकश्च निर्ममः । चित्रगुप्तः समाधिश्च आगमिष्यति काले भविष्यति-अहंत निष्कषाय १४, निष्पुलाक १५, निर्मम १६ चित्रगुप्त १७, समाधि १८, संवरे अणियही य विजए विमले. तिच देवोववाए अरहा अणंतविजए इय) संवरोऽनिर्वृत्तिश्च विमलोविजय इति च, देवोवपातोऽहन्ननन्त विजय इति-संवर १९, अनिवृत्ति २० विजय २१ विमल २२ देवोपपात और अहेत अनन्त विजय २४. (एए वुत्ता च 3. व्वीसं भरहे वासम्मि केवली, आगमिस्से णं होक्खंति धम्मतित्थस्स देसगा) एते उक्ताश्चतुर्विशति भरते वर्षे केवलिन: आगमिष्यति-काले भविष्पत्ति धर्मतीर्थस्य देशकाः-ये पूर्वोक्त चौवीस तीर्थकर भारतवर्ष में आगामीकाल में धर्मतीर्थ के उपदेशक केवली होंगे ॥सू० २१३॥
टीकार्थ-'जंबुद्दीवेणं दीवे' इत्यादि-जम्बूद्वीप नामके द्वीप में भारतबर्ष में आगामी उत्सर्पिणीकाल में चौबीस तीर्थकर होंगे। उनके नाम इस प्रकार से हैं-महापद्म १, सूरदेव २ सुपाचं ३ स्वयंप्रभ ४ सर्वानुभूति ५ देवश्रुत ६ उदय ७ पेढालपुत्र ८ पोटिल ९ सप्तकीर्ति १०, मुनिसुव्रत कश्च निर्ममः चित्रगुप्तः समाधिश्च आगमिष्यतिकाले भविष्यति-(१४) मतनि६५ य, (१५) नि.ya४, (१६) निभम. (१७) त्रिगुप्त, (१८) सभ वि. (संवरे अणियही य विजए विमलेति च देवोववाए अरहा अणंतविजए इय) संवरोऽनिवृतिश्च विमलो विजय इति च देवोवपातोऽर्हननन्त विजय इति(१८) १२, (२०) निवृत्ति, (२१) विय, (२२)विमत, (२३) देवो५पात, (२४) म त मन-alqv4. (एए वुत्ता चउवीसं भरहे वासे केवली, आगमिस्से गं होक्खंति धम्मतित्थस्स देसगा) एते उक्ताश्चतुर्विंशतिर्भारते वर्षे के वलिनः,
आगमिष्यतिकाले भविष्यन्ति धर्मतीर्थस्य देशका:-पूति २४ यावीस તીર્થકરે આગામીકળે ભારતવર્ષમાં ધર્મતીર્થના ઉપદેશક કેવલી થશે. સૂ ૨૧૩
साथ-'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि-बी५ नामना alपमा सादा ભારતવર્ષમાં આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં ચોવીસ તીર્થંકર થશે. તેમનાં નામ આ प्रमाणे छ-(१) महापा, (२) सूरहेव, (3) सुपाय, (४) स्वयल, (५) सी. नुभूति, (६) हेवश्रुत, (७) 364, (८) पेढ सपुत्र, (८) पास, (१०) सतीति,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1146

भावबोधिनी टीका. भावि२४तिर्थकराणां२४पूर्वभवीयनामनिरूपणम्
११२७
निष्कषायश्च१४ निष्पुलाकश्च१५ निर्ममः१६ । चित्रगुप्तः १७ समाधिश्च १८ 'आगमिस्सेणे' आगमिष्यति काले भविष्यति ।।७५॥ संवरोऽनिवृत्तिश्च २० विमलो२१ विजय२२ इति च । देवोपपातोऽहन२३ नन्तविजय२४ इति।।७६।। एते उक्ताश्चतुर्विंशतिर्भारते वर्षे केवलिनः । आगमिष्यति काले भविष्यन्ति धर्मतीर्थस्य देशकाः ॥७७|| सू. २१३॥ ___ मूलम्-एएसि णं चउव्वीसाए तित्थकराणं पुव्वभविया चउ. व्वीस नामदेज्जा भविस्संति, तं जहा-सेणिए सुपास उदए पोहिल्ल अणगार तह दढाऊँ य । कत्तिर्य संखे य तहा नंदं सुनंदे य सत्तएँ य॥७८॥ वोद्धव्वा देवेई य कण्हें य तह सच्चई य बलदेवेरोहिणि" सुलैंसा चेव तत्तो खलु रेवैई चेव॥७९॥ ततो हवइ सयौलीबोद्धव्वे, खलु तहा भयोली य । दीवार्यणे य कण्हे, तत्तो खलु नारैएँ चेव।।८०॥ अंबडे दारुमडे य साईबुद्धे य होइ बोद्धव्वे । भावी तित्थगराणं णामाई पुव्वभवियाइं॥८१॥ एएसि णं चउठवीसाए तित्थगराणं चउव्वीसं पियरो भविस्संति, चउव्वीसं मायरो भविस्संति, चउव्वीसं पढमसीसा भविस्संति, चउव्वीसं पढमसिस्सिणीओ भविस्संति, चउव्वीसं पढमभिक्खादायगा भविस्संति, चउव्वीसं चेइयरुक्खा भविस्संति ॥ सू० २१४ ॥ ११, अमम १२ सर्वभाववित् १३ अर्हत निकषाय १४, निष्पुलाक १५ निर्मम १६ चित्रगुप्त १७ ममाधि १८ संबर १९ अनिवृत्ति २० विजय २१, विमल २२, देवोपपात २३. और अहंत अनंत विजय २४ । ये पर्वोक्त चौबीस तीर्थंकर भारतवर्ष में आगामीकाल में धर्मतीर्थ के उप देशक केवली होंगे । मू० २१३।। [११] भुनिसुबत्त, (१२) ममम, (13) सलापवित, (१४) 48"त निय, (१५) निoyu४, (१६) निभभ, (१७) त्रिगुप्त, (१८) समाथि, (१८) सं १२, (२०) मनिति, (२१) विय, (२२) विभस, (२३) हेवा५पात मने (२४) AE 1 અનંતવિજય. તે પૂર્વોકત ૨૪ ચોવીસ તીર્થકર ભારતવર્ષમાં આગામીકાળમાં ધમતીર્થના ઉપદેશક કેવલી થશે. સૂ. ર૧૩
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1147

११२८
समवायाङ्गसूत्रे शब्दार्थ--(एएसि णं चउव्वीसाए तित्थगराण) एतेषां खलु चतुर्विशते स्तीर्थकराणां इन चौवीस तीर्थकरों के (पुन्वभविया चउबीसं नामधेजा भावस्संति) पूर्वभविकानि चतुर्विशतिं नामधेयानि भविष्यन्ति-पूर्वभव सबधी जो चौवीस नाम थे वे ये हैं (सेणिए सुपास उदए पोटिल अणगार तहढाऊ य, कनि य संखे य तहा नंद सुनंदे य सत्तए य) श्रेणिकःसुपाव: उदयः पोहिलोऽनगारस्तथा दृढायश्च, कार्तिकः शंखश्च तथानन्दःसुनन्दश्च शतकश्व-श्रेणिक १, सुपावं २, उदय ३, अनगार पोटिल ४ दृढायु ५ कार्तिक ६ शंख ७ नंद ८ सुनंद ९ शतक १० (बोद्धव्वा देवई य कण्हय तह सच्चई य बलदेवे रोहिणि सुलसा चेव तत्तो खलु रेवईचेव-बोद्धव्या देवकी च कृष्णश्च तथा सात्यकिश्व बलदेव रोहिणी सुलसा चैव ततःखल रेवती चैव-)देबकी ११ कृष्ण १२ सात्यकि १३ बलदेव १४ रोहिणी १५ सुलसा १६ रेवती १७ (तत्तो हवई सयाली बोहव्वे खलु तहा भयाली य दीवायणे य कण्हे तत्तो खलु नारए चेव) ततो भवति शता लबोंद्धव्याखलु तथा भयालिश्च द्वैपायनश्च कृष्णस्ततः खलु नारदश्चैव-शतालि १८ भयालि १९ कृष्णद्वैपायन २० नारद २१ (अंबर दारुमडे य साईबुद्ध य होइ बोद्धव्वे भावी तित्थगराणं णामाइं पुव्वभवियाई-अम्बडो दारुमतःस्वाति
शा-(एएसि णं चउव्वीसाए तित्थगराणं) एतेषां खलु चतु. विंशतेस्तीर्थकराणां-ते यावीस ती ४३|ना (पुव्वभविया चउव्वीसं नामधेजा भविस्संति) पर्वभविकानि चतुर्विंशति नामधेयानि भविष्यन्ति-पूलनारे नाम ता ते मा प्रमाणे ता. (सेणिए सुपास उदए पोटिल अणगार तह दढाऊ य, कति य संखे य तहा नंद सुनंदे य सत्तए य)श्रेणिकः सुपार्श्वः उदयः पोटिलोऽनगारस्तथा दृढायुश्च, कार्तिकः शंखश्च तथा नन्दः सुनन्दश्च शतकश्च-(१) श्रे , (२) सु५ श्व', (3) हय, (४) म२ पाटिस, (५) ४ायु. (९) uld's, (७) म, (८) 1, (८) सुन, (१०) शत, (बोद्धव्वा देवई य कण्ह य तह सच्चइ य बलदेवे, रोहिणि सुलसा चेव, तत्तो खलु रेवईचेव) बोद्धव्या देवकी च कृष्णश्च तथा सात्यकिश्च बलदेव, रोहिणी सुलसाचैव ततः खलु रेवती चैव-(११) हेवी, (१२) , (13) सात्यपि, (१४) पदव, (१५) डिणी, (१६) सुखसा, (१७) २पति, (तत्तो हबई सयाली बोद्धव्वे खलु तहा भयाली य दीवायणे य कण्हे तत्तो खलु नारएचेव) ततो भवति शतालिबोंद्धव्यः खलु तथा भयालिश्च, द्वैपायनश्च कृष्णस्ततः खलु नारदश्चैव(१८) शतालि, (१६) Mयालि, (२०) ४५ पायन, (२१) ना२८, (अंबरदारुमडे य साईबुद्धे य होइ बोद्धव्वे, भावी तित्थगराणं णामाई पुव्वभवियाई) अम्बडो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1148

भावबोधिनी टीका भावितिर्थकराणा२४पूर्वभवीयनामनिरूपणम् ११२९ बुद्धश्च भवति योद्धव्यः भावि तीर्थकराणां नामानि पूर्वभक्किानि) अम्बड २२ दारुमृत २३ और स्वातिबुद्ध २४ । ये भावितीर्थंकरों के पूर्वभव संबंधी नाम हैं। (एएसिणं चउध्वीसाए तित्थगराणं चउव्वीसं पियरो भविस्संति, चउवीसं मायरो भविस्संति) एतेषां चतुर्विशते तीर्थकराणां चतुर्विंशतिः पितरो भविष्यन्ति, चतुर्विंशति मातरो भविष्यन्ति-इन चौबीस तीर्थंकरों के २४ पिता होंगे और चौबीस माताएँ होंगी (चउच्चीसं पढमसीसा भविस्संति) चतुर्विंशतिः प्रथमशिष्या भविष्यन्ति-वृषभसेन आदि की तरह चौबीस प्रथम शिष्य होंगे । (चउव्वीसं पहमसिस्सीणीओ भविस्संति) चतुर्विंशतिः प्रथसशिष्या भविष्यन्ति-ब्राह्मी आदि की तरह २४ प्रथम शिष्याएँ होंगी। (च उव्वीसं पढमभिक्खादायगा भविस्संति) चतुर्विंशतिः प्रथभभिक्षादायका भविष्यन्ति-श्रेयांस आदि की तरह चौबीस प्रथम भिक्षा के दाता होंगे । (चउव्वीसं चेइयरुक्ख। भविस्संति) चतु विशतिश्चैत्यवृक्षा भविष्यन्ति-जिनके नीचे तीर्थकरों को केवलज्ञान उत्पन्न होता है, ऐसे बदवेदिकावाले वृक्ष चैत्यक्ष कहलाते है। ये चैत्यक्ष इन तीर्थंकरों के २४ चौबीस होंगे ।।सू० २१४।।
दारुमृतः स्वातिबुद्धश्च भवति बोद्धव्यः, भावितीर्थंकराणां नामानि पूर्वभवि. कानि-[२२] मम, (२३) मृत अने (२४) २पातिसुद्ध, से लावितीय . 5ना पूलपना नाभी छ. (एएसिं चउव्वीसाए तित्थगराणं चउव्वीसं पियरी भविस्संति, चउवीसं मायरो भविस्संति) एतेषां चतुर्विशतेतीर्थंकराणां चतुर्विंशतिः पितरो भविष्यन्ति, चतुर्विंशतिर्मातरो भविष्यन्ति-ते योवीस ती रोना २४ पिता थरी भने २४ भाता थशे. (चउव्वीसं पढमसीसा भविस्संति) चतुर्विशतिः प्रथमशिष्याः भविष्यन्ति-पलसेन माहिनी म यावीस शिष्यो थशे. (चउव्वीसं पढमसिस्सीणीओ भविस्संति) चतुर्विंशतिः प्रथमशिष्या भविष्यन्ति-प्राह्मी महिनी म २४ प्रथम शिव्या थशे. (चउव्वीसं पढमभिक्खादायगा भविस्संति) चतुर्विंशतिः प्रथमभिक्षादायका भविष्यन्ति-श्रेयांस माहिनी म योवीस प्रथम मिक्षाहता थशे. (चउव्वीसं चेइयरुक्खा भविस्संति) चतुर्विशतिश्चैत्यक्षा भविष्यन्ति-ते ती रानां ચોવીસ ચૈત્યવૃક્ષો હશે. જેની નીચે તીર્થકરોને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, એવાં બાધેલી વેદિકાવાળાં વૃક્ષને ચેત્યક્ષ કહે છે. સૂ ૨૧૪
૧૪૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1149

११३०
समवायाङ्गसूत्र
टीका-'एएसि गं' इत्यादि-एतेषां चतुर्विंश तेस्तीर्थंकराणां 'पुव्वभविया' पूर्वभविकानि चतुर्विंशतिनामधेयानि भविष्यन्ति, तद्यथा-श्रेणिकः१ सुपार्थः२ उदयः३ पोटिलोऽनगारस्तथा४ दृढायुश्च५। कार्तिकः६ शंखश्व७ तथा नन्दः८ सुनन्दश्च९ शतकश्च१० ॥७८' बोद्धच्या देवकी ११ च कृष्णश्च१२ तथा सात्यकिश्च१३ बलदेव:१४ । रोहिणी१५ सुलसा१६ चैव ततः खलु रेवती१७ चैव ॥७९ । ततो भवति शतालि१८ बर्बोद्धव्यः खलु तथा भयालिश्च१९ । द्वीपा यनश्च कृष्णस्ततः खलु नारदश्चैव ॥८०॥ अम्बडो२२ दारुमृतः२३ स्वातिबु. द्धश्च२४ भवति बोद्धव्यः । भावितीर्थकराणां नामानि पूर्वभविकानि ॥८१।। अयं भावः-श्रेणिकादयो महापद्मादिनामानस्तीर्थकरा भविष्यन्ति । तत्र-श्रेणिको प्रथमो महापद्मनामा जिनो भविष्यति, तथा-सुपार्श्वः सूरदेवो द्वितीयः, उदयः सुपार्श्वनामकस्तृतोयः, पोटिलानगारः स्वयंप्रभनामकश्चतुर्थः, दृढायुः सर्वानुभूति ___टीकार्थ--'एएसि णं चउव्वीसाए' इत्यादि--इन चौबीस तीर्थकरों के पूर्वभव संबंधी जो चौबीस नाम थे वे ये हैं-श्रेणिक सुपार्श्व उदय अनगार पाटिल दृढायु कार्तिक शंख नंद सुनंद शतक देवकी कृष्ण सात्यकि बलदेव रोहिणी सुलसा रेवती शतालि भयालि कृष्णद्वीपायन नारद अम्बड दारुमृत और स्वातिबुद्ध। ये भावि तीर्थकरों के पूर्वभव संबंधी नाम हैं। इसका तात्पर्य यह है-श्रेणिक आदि ये पूर्वोक्त नामधारी मनुष्य भविष्यत्काल में अर्थात् आनेवाले उत्सर्पिणीकाल में महापद्म आदि नामके तीर्थकर होंगे। इनमें श्रेणिक प्रथम महापद्म नाम के जिन होंगे । सुपार्श्व सूरदेव नामके द्वितीय जिन होंगे। उदय सुपार्श्व नामके तीसरे जिन होंगे। पोटिल अनगार स्वयंप्रभ नामके चौथे जिन होंगे । दृढायु सर्वा.
___ -~~ 'एएसिणं चउव्वीसाए' इत्यादि-ते यावीस ती ४२ना पू . ભવનાં નામો આ પ્રમાણે હતાં–શ્રેણિક, સુપાર્વ, ઉદય, અણગાર પિટ્ટિલ, દઢાય,
ति, भ, नद, सुन, शत, देवी, ४०९१, सात्य, मय, शहिए, सुखसा, રેવતી, શતાલિ, ભયાલ, કૃષ્ણદ્વીપાયન, નારદ, અખંડ, દામૃત, અને સ્વાતિબદ્ધ આ ભાવિતીર્થંકરોના પૂર્વભવના નામે છે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે-શ્રેણિક આદિ પૂર્વોક્ત નામના મનુષ્ય ભવિષ્યકાળમા એટલે કે આગામી ઉત્સર્પિણ કાળમાં મહાપદ્મ આદિ નામના તીર્થ કર થશે. શ્રેણિક મહાપદ્મ નામના પહેલા તીર્થ કર થશે, સુપાચ્ય, સૂરદેવ નામના બીજા જિનદેવ થશે. ઉદય, સુપાર્શ્વ નામના ત્રીજા જિનેશ્વર થશે. પિટ્ટિલ અણગાર સ્વયં પ્રભ નામના ચેથા તીર્થ કર થશે દઢાયું,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1150

भावबोधिनी टीका. भावितीर्थकराणा२४पूर्वभवीयनामनिरूपणम्
११३१
,
नाम पश्चम:, तथा - कार्तिको देवश्रुतनामा षष्ठः, शंखः उदयो नामसप्तमः, नन्दः पेढ़ालपुत्राख्योऽष्टमः सुनन्दः पोहिलो नाम नवमः, शतकः शतकीर्त्तिर्नाम दशमस्तीर्थङ्करो भविष्यति । तथा - देवकीमुनि सुव्रतनामा एकादशोऽर्हन् भविव्यति, कृष्णश्च श्रममो नाम द्वादशो भविष्यति, तथा - सात्यकिः सर्वभावविद् नाम त्रयोदशः, बलदेवो निष्कषायो नाम चतुर्दशः, रोहिणी निष्पुलाको नाम पञ्चदशः, सुलसा निर्ममो नाम षोडशः, रेवती चित्रगुप्तो नामसप्तदशः, शतालिः समाधिर्नाम अष्टादशः, भयालिः संवरो नामैकोनविंशतितमः कृष्णद्वीपायनोनिवृत्तिर्नाम विंशतितमः नारदो विजयी नामैकविंशतितमः अम्बडो विमलो नाम द्वाविंशतितमो, दारुमृतो देवोपपातनामत्रयोविंशतितमस्तथा स्वातिबुद्धवा नुभूति नामके पांचवें जिन होंगे। कार्तिक देवश्रुति नामके छठवें जिन होंगे । शंख उदय नामके सातवें जिन होंगे । नन्द पेढालपुत्र नामके आठवे जिन होंगे । सुनन्द पेट्ठिल नामके नौवे जिन होंगे। शतक शतकीर्ति नामके दशवें जिन होंगे । देवकी मुनिसुव्रत नामके ग्यारहवें तीर्थंकर होंगी । कृष्ण अमम नामके बारहवें तीर्थंकर होंगे । सात्यकि सर्वभाववत् नामके तेरहवें तीर्थकर होंगे । बलदेव निष्कषाय नामके चौदहवें तीर्थकर होंगे । रोहिणी निष्पुलाक नामके पन्द्रह वे तीर्थकर होंगी । सुलसा निर्मम नामके सोलहवें तीर्थंकर होंगी । रेवती चित्रगुप्त नामके १७ वें तीर्थकर होंगी । शतालि समाधि नामके १८ वें तीर्थंकर होंगे । भयालि संवर नामके १९ वें तीर्थंकर होंगे। कृष्णद्वैपायन अनिवृत्ति नाम बीसवें तीर्थंकर होंगे। नारद विजय नामके इक्कीसवें तीर्थंकर होंगे | अम्बड विमल नामके बावीसवें तीर्थंकर होंगे । दारुमृत देवोपपात नाम तेवीसवें तीर्थंकर होंगे। तथा स्वातिबुद्ध अनन्तविजय नामके સર્વાનુભૂતિ નામના પાંચમાં તીર્થંકર થશે. કાતિર્થંક, દેવશ્રુતિ નામના છઠ્ઠા જિનદેવ થશે. શ ́ખ, ઉય નામનાં સાતમાં તીર્થંકર થશે. નન્દ, પેઢાલપુત્ર નામના આઠમાં જિન થશે. સુનન્દ પેાદિલ નામના નવમા જિનદેવ થશે. શતક, શતકીતિ નામે દસમાં તી॰કર થશે. દેવકી, મુનિસુવ્રત નામે અગીયારમાં તીથંકર થશે. કૃષ્ણ, અમમ નામે ખારમાં તીર્થંકર થશે. સાત્યકિ બળદેવ અને રાહિણી અનુક્રમે સ ભાવિત, નિષ્કષાય અને નિષ્કુલાક નામના તેરમાં ચૌદમાં અને પંદરમાં તીર્થંકર થશે. સુલસા, અને રેવતી અનુક્રમે નિમ`મ અને ચિત્રગુપ્ત નામના સેાળમાં અને સત્તરમાં તીર્થંકર થશે. શતાલિ ભયાલિ અને કૃષ્ણદ્વૈપાયન અનુક્રમે સમાધિ અને અનિવૃત્તિ નામના ૧૮માં ૧૯માં અને ૨૦ માં તીર્થંકર થશે. નારદ, અમ્બડ, દાસમૃત અને સ્વાતિબુદ્ધ અનુક્રમે વિજય, વિમલ, દેવેાપપાત્ત અને અનન્તવિજય
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
,

Page #1151

११३२
समवायाङ्गसूत्रे
नन्त विजयनामा चतुर्पिशतितमो जिनो भविष्यतीति । 'एएसिं चउव्वीसाए ति. स्थगराणं' एतेषां चतुर्विशते महापद्मादीनां भावितीर्थकराणां चतुर्विंशतिः पितरो भविष्यन्ति, चतुर्विंशतिमांतरो भविष्यन्ति, वृषभसेनादिवत् चतुर्विंशतिः प्रथमशिष्या भविष्यन्ति, तथा - 'चउव्वीसं पढमसिस्सणीओ भविस्संति' ब्राह्मीप्रभृतिवत् चतुर्विंशतिः प्रथमशिष्या भविष्यन्ति, श्रेयांसादिवत् चतुर्विंशतिः प्रथमभिक्षादायका भविष्यन्ति, 'चउव्वीसं चेइयरुक्खा भविसंति' चतुर्विंशतिश्चैत्यवृक्षा भविष्यन्ति येषामधस्तीर्थकराणां केवलज्ञानमुत्पद्यते ते बद्धपीठाः वृक्षाचैत्यक्षा उच्यन्ते, ते च ऋषमादि तीर्थकराणां न्यग्रोधादिवद् भावितीर्थकराणामपि चतुर्विंशतिसंख्यका भविष्यन्ति ॥सू. २१४।। ____ मूलम्-जंबुद्विवे णं दीवे भारहे वासे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए बारस चकवट्टिणो भविस्संति, तं जहा-भरहे यदीहदंते गूढदंते य सुद्धदंते य । सिरिउत्ते सिरिभूई सिरिसोमे य सत्तम।८२॥ पउमे य महापउमे विमलवाहणे विपुलवाहणे चेव । वरिढे बारसमे वुत्ते आगमिसा भरहाहि वा ॥८३॥ एएसि णं बारसण्हं चवट्टीणं २४वें तीर्थंकर होंगे। इन चौबीस तीर्थंकरों के २४ पिता होंगे और २४ माताएँ होंगी। वृषभसेन आदिकी तरह चौबीस शिष्य होंगे। ब्राह्मी आदि की तरह २४ प्रथम शिष्याए होंगी। श्रेयांस आदि की तरह चौबीस प्रथम भिक्षा देनेवाले होंगे। जिनके नीचे तीर्थंकरों को केवलज्ञान उत्पन्न होता है ऐसे बद्ध वेदिकावाले चोतरावाले वृक्ष चैत्यक्ष कहलाते हैं । ये चैत्यवृक्ष इन चौबीस तीर्थकरों के चौबीस होंगे। जैसे पहिले ऋषभ आदि तीर्थ करों के न्यग्रोध आदि चैत्यक्ष २४ हुएँ है ॥सू० २१४॥
નામના ૨૧માં, બાવીસમાં, તેવીસમાં અને ચોવીસમાં તીર્થકર થશે. તે ચોવીસ તીર્થ કરોના ૨૪ પિતા અને ૨૪ માતા થશે. વૃષભસેન ખાદિની જેમ ચોવીસ પ્રથમ શિષ્ય થશે, બ્રાહ્મી આદિની જેમ ચોવીસ પ્રથમ શિષ્યાઓ થશે શ્રેયાંસ આદિની જેમ ૨૪ પ્રથમ ભિક્ષાદાતા થશે. જેની નીચે તીર્થકરને કેવળજ્ઞાન થાય છે એવા બદ્ધ. વેદિક યુક્ત વૃક્ષને ચૈત્યવૃક્ષ કહે છે. જેવી રીતે ત્રાષભદેવ આદિ તીર્થકરોના ન્યગ્રોધ આદિ ચોવીસ ચૈત્યવૃક્ષો થયાં છે. તે પ્રમાણે ઉપરોકત તિર્થકરોના પણ ચોવીસ ચૈત્યવૃક્ષો હશે. સૂ. ૨૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1152

भावबोधिनी टीका. भविष्यत्व क्रवर्त्तिनाम निरूपणम्
११३३
बारसपियरो भविस्संति, बारस मायरो भविस्संति, बारस इत्थीरयणा भविस्संति ॥ सू० २१५ ॥
शब्दार्थ - (जंबूद्दी वे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - जम्बूद्वीप नामके द्वीप में (भार वासे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए ) भारते वर्षे आगमिष्यन्त्या मुत्सर्पिण्यां - भारतवर्ष में आगामी उत्सर्पिणीकाल में (बारस चक्कवट्टिणी भविस्संति) द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्ति--बारह चक्रवर्ती होंगे। (तं जहा ) तद्यथा उनके नाम इस प्रकार से हैं (भरहे य दीहदंते गूढदंते य सुद्धदंतेय सिरिउत्ते सिरिभूई सिरिसोमे य सत्तमे) भरतश्च दीर्घदन्तो गूढदन्तश्च शुद्धदन्तव, श्रीपुत्रः श्रीभूतिः श्रीसोमश्च सप्तमः - भरत दीर्घदन्त, गूढदन्त, शुद्धदन्त, श्रीपुत्र, श्रीभूति, सप्तम श्रीसोम, ( पउमेय महापउमे विमलवाहणे विपुल वाहणे चेव, वरिठ्ठे बारसमे बुते आगमिस्साभरहाहि वा) पद्मश्च महापद्मो विमलवाहनो विपुलवाहनश्च वरिष्ठो द्वादशउत्त: आगमिष्यन्तो भरताधिपाः- पद्म महापद्म विमलवाहन विपुलवाहन और बारहवें वरिष्ठ | ये आगामी काल में भरतक्षेत्र के अधिपति होंगे। (एएसि बारसहं चक्कवट्टीणं बारसपियरो भविस्संति) एतेषां द्वादशानां चक्रवर्तिनां द्वादश पितरो भविष्यन्ति इन बारह चक्रवर्तियों के बारह पिता होंगे बारस
-
शहा (जंबुद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - शूद्वीप नामना द्वीप (भार हे वासे) भारत वर्ष - भरत क्षेत्रमा ( आगमिस्साए उस्सप्पिणीए ) आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्या आगामी उत्सर्पिली मां (बारसचक्कवहिणी भविस्संति) द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्ति- -मार यवर्तियो थशे. (तंजहा ) तंद्यथा-तेमनां नाम या प्रमाणे शे. (भरहे य दीहदंते गूढदंते य सुद्धदंते य सिरिउत्ते सिरिभूई सिरिसोमे य रुत्तमे ) भरतश्च दीर्घदन्तो गूढदन्तश्च शुद्धदन्तश्च श्रीपुत्र श्रीभूति श्री सोमथ सप्तमः - ( 1 ) भरत, (२) हीर्वहन्त, (3) गूढह ंत्त, (४) शुद्धद्धांत (4) श्रीपुत्र, (६) श्रीभूति, (७) श्री सोम, (पउमे महापउमे विमलवाहणे विपुलवाहणेचेव वरिठ्ठे बारसमे बुत्ते आगमिस्सा भरहाहवा) पद्मश्च महापद्मो विमलवाहनो विपुलवाहनश्चैव वरिष्ठो द्वादश उक्तः आगमिष्यन्तो भरताधिपाः (८) पद्म, (८) महापद्म (१०) विभसवाहन, (११) वियुस વાહન, અને (૧૨] રિષ્ઠ, તે આગામી કાળમાં ભરતક્ષેત્રનાં અધિપતિ થશે (एएसि णं बारसहं चक्कवहीणं बारस पियरो भविस्संति) एतेषां द्वादशानां चक्रवर्तिनाम् द्वादशपितरो भविष्यन्ति ते मार यवर्तियोना . २ पीता थशे,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1153

११३४
सभवायाङ्गसूत्र
टीका- 'जंबुद्दीवे णं दीवे' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते ववर्षे श्रागमिष्यन्त्या मुत्सर्पिण्यां द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्ति तद्यथा-- भरतश्च १ दीर्घदन्तो २ गूढ़दन्तश्च ३ शुद्धदन्तश्च ४ | श्रीपुत्रः ५ श्रीभूतिः ६ श्रीसोमश्च ७ सप्तमः॥८२॥ पद्मश्च८ महापद्मो९ विमलवाहनो१० विपुलवाहनश्चैव । वरिष्ठो १२ द्वादश उक्तः, एते द्वादश 'आगमिसा भरहा हिवा' = आगमिष्यन्तो भारताधिपाः ||८३ || एतेषां द्वादशानां चक्रवर्तिनां द्वादशपितरो भविष्यन्ति, द्वादश मातरो भविष्यन्ति, द्वादश स्त्रीरत्नानि भविष्यन्ति ॥ सू. २१५ ॥
मूलम् - जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे आगमिस्साए उस्सप्पि - णीए नवबलदेव वासुदेवपियरो भविस्संति, नव वासुदेवमायगे भवि संति, नव बलदेवमायरो भविस्संति, नव दसारमंडला भविस्संति, तं जहा - उत्तमपुरिसा, मज्झिमपुरिसा पहाणपुरिसा ओयं सीतेयंसी एवं सो चेव वण्णओ भाणियव्वो जाव नीलगपीयगवसणा दुवे दुवे राम केसवा भायरो भविस्संति, तं जहा - नंदे' य नंदमित्ते दीहबाह तहा महाबाहू । अइबैले महाबले बलभद्दे य सत्तमे ॥ ८४ ॥ दुविहू' य
मायरो भविरसंति (द्वादश मातरो भविष्यन्ति - वारह माताएँ होंगे (बारस इत्थी रयणा भविस्संति) द्वादश स्त्री रत्नानि भविष्यन्ति - बारह स्त्री रत्न होंगे ।। सू. २१५ ॥
टीकार्थ- 'जंबुद्दीवेणं दीवे' इत्यादि - जंबूद्वीप नामके द्वीप में भरतवर्ष में आगामी उत्सर्पिणीकाल में बारह चक्रवर्ती होंगे उनके नाम इस प्रकार से हैं- भरत दीर्घदन्त गूढदन्त शुद्धदन्त श्रीपुत्र श्रीभूति सप्तम श्रीसीम पद्म महापद्म विमलवाहन विपुलवाहन और बारहवें वरिष्ठ । ये आगामी काल में भरतक्षेत्र के अधिपति होंगे || मू० २१५ ||
(बारस मायरो भविस्संति) द्वादशमातरो भविष्यन्ति मने मार भाता थशे. (बारस इत्थीरयणा भविस्संति) द्वादश स्त्रीरत्नानि भविष्यन्ती-मने पार સ્ત્રીરત્ના થશે ાસૂ. ૨૧ાા
टीअर्थ - 'जंबुद्दीवेणं दीवे' इत्यादि - ४ द्वीप नामना द्वीपमां आवेला ભારતવષઁ માં આગામી ઉત્સર્પિણી કાળમાં ખાર ચક્રવર્તિયે। થશે. તેમનાં નામ આ प्रमाणे शे-लरत, दीर्घ हन्त, गूढहन्त, शुद्धहन्त, श्रीपुत्र, श्रीभूति, सोम, पद्म મહાપદ્મ, વિમલવાહન, વિપુલવાહન અને ખારમા વિષ્ઠ તેએ આગામીકાળમાં ભરતક્ષેત્રનાં અધિપતિ થશે. માસૂ. ૨૧પા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1154

भावबोधिनी टीका. वासुदेववलदेवमतापितादिनामनिरूपणम् ११३५ तिवर्ट य आगमिस्साण विण्हुणो । जयंते विजए भद्दे सुप्पभे य सुदंसणे। आणंदे नंदणे पउमे संकरिसणे' य अपच्छिमे ॥८५॥ एएसि णं नवण्हं बलदेववासुदेवाणं पुव्वभविया णव नामधेजा भविस्संति, नव धम्मायरिया ॥ संति, नवनियाणभूमीओ भविस्संति नव नियाणकारणा भविस्संति, नव पडिसत्तू भविस्संति, तं जहातिलए य लोहजंघे वइरजंघे य केसरी पहरोए । अपराइए य भीम महाभीमे य सुग्गीवे ॥८६॥ एए खलु पडिसत्तू कित्तिपुरिसाण वासु. देवाणं । सव्वे वि चक्कजोही हम्मिहिंति सचक्केहि।।८७॥ सू० २१६॥
शब्दार्थ-(जंबूद्दी वे णं दीवे)जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-इस जंबूद्वीप नाम के द्वीप में (भारहे वासे) भारते वर्षे-भारत वर्ष में (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए) आगमिप्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां-आगामी उत्सर्पिणीकाल में (नव बलदेव बासु. देव पियरो भविस्संति) नव बलदेववासुदेव पितरो भविष्यन्ति-नौ बल. देव और नौ वासुदेव के नौ पिता होंगे । (नव वासुदेव मायरो भविस्संति) नव वासुदेवमातरो भविष्यन्ति- नौ वासुदेव की माताए होंगी, (नव बलदेव मातरो भविष्यन्ति-नौ बलदेव की माताएं होंगी, (नव दसारमंडला भविस्संति) नव दशाह मण्डलानि भविष्यन्ति-इस तरह नौ बलदेव और नौ वासुदेव के मंडल होंगे-अर्थात्-एक बलदेव एक वासुदेव इस तरह से इनके दो दो के नौ युगल होंगे। (उत्तमपुरिसा, मज्झिमपुरिसा ____ा --(जंबूद्दीवेणं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे-भूद्रीय नामना मा द्वीपमा (भारहे वासे) भारते वर्ष-भारत मां (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए) आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां-मागाभी Gallel मा (नव बल देव वासुदेव पियरो भविस्संति) नव बलदेव-वासुदेवपितरो भविष्यन्ति-नव महेय भने न4 पासुचना न पिता थशे. (नव वासुदेवमायरो भविस्संति) नव वासुदेवमातरो भविष्यन्ति-नवासुदे॒वोनी नभातासो थशे. (नव बलदेव मायरो भविस्संति) नव बलदेवमायरो भविष्यन्ति-महेवानी नव भाताया थशे. (नव दसारमंडला भविस्संति) नब दशाहमण्डलानि भवि. प्यन्ति-मा शते न १ भने नासुदेवन न भ७१ थशे-मेटले ३ मे। मणव भने ४ पासुहेव, ओम सोना नव युगल थरी. (उत्तमपुरिसा, मज्झिम
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1155

११३६
समवायाङ्गसूत्रे पहाणपुरिसा ओयंसी तेयंसी एवं सो चेव वण्णओ भाणियवो जाव नीलगपीयगवसणा दुवे दुवे रामकेसवा भायरो भविस्संति) उत्तमपुरुषाः मध्यमपुरुषाः प्रधानपुरुषाः ओजस्विनः तेजस्विनः एवं स एव वर्णको भणितव्यः यावत् नीलक पीतक वसना द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरौ भविष्यन्तः इन सब पदों का अर्थ २१३ सूत्र की व्याख्या करते समय लिख दिया गया है । (तंजहा) तद्यथा-उनके नाम इस प्रकार से होंगे। (नंदे य नंदमित्ते दीहबाहू तहा महाबाहू, अइबले महाबले बलभदे य सत्तमे दुविट्ठ य तिविट्ठ य) नन्दश्च नन्दमित्रा दीर्घबाहुस्तथा महाबाहुः अतिबलो महाबलो बलभद्रश्च सप्तमः द्विपृष्ठश्च त्रिपृष्ठश्च-नन्द, नन्दमित्र, दीर्घबाहु महाबाहु, अतिबल, महाबल, सातवें बलभद्र, द्विपृष्ठ और त्रिपृष्ठ । (आगमिस्साण विण्हुणो) आगमिष्यन्तः खलु विष्णवः-ये नाम आगामीकाल में उत्पन्न होने वाले विष्णु-वासुदेव के होंगे। (जयंते विजये भद्दे सुप्पभे य सदसणे आणंदे, नंदणे पउमे संकरिसणे य अपच्छिमे) जयन्तः विजयोभद्रःसुप्रभश्च सुदर्शनः आनन्दो नन्दनः पद्म सङ्कर्षणश्च अपश्चिमः-जयंत. विजय, भद्र, सुप्रभ, सुदर्शन, आनंद, नंदन, पद्म और अन्तिम संकर्षण । ये नौ नाम आगामीकाल में उत्पन्न होनेवाले बलदेवो के होंगे। (एएसि णं नवण्हं पुरिसा, पहाणपुरिसा ओयंसी तेयंसी एवं सोचेव चण्णओ भाणियब्वो जावनीलग पीयगवसणा दुवे दुवे रामकेसवा भायरो भविस्संति) उत्तमपुरुषाः मध्यमपुरिषाः प्रधानपुरुषाः ओजस्विनः तेजस्विनः एवं स एव वर्णको भणितव्यः यावत् नीलकपीतकवसना द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरो भविष्यन्तिमा पहोना अथ सूत्र २१मा मापी वीधेट छ. (तंजहा) तवधा-तमनां नाम मा प्रमाणे शे-(नंदेय नंदमित्ते दीहबाहू तहा महाबाहू, अइबले महाबले बलभद्दे य सत्तमे दुविट्ठ यतिविट्ठय) नन्दश्च नन्दमित्रो दीर्घबाहु स्तथा महाबाहुः अतिबलो महाबलो बलभद्रश्च सप्तमः द्विपृष्ठश्च त्रिपृष्ठ-(१) नन्ह. (२) नन्हभित्र, (3) मार्ड, (४) मडामा (५) मतिमस (6) महास, (७) मलद्र, (८) विY०४ अने (८) त्रि५°४. (आगमिस्साण विण्हुणो) आगमिष्यन्तः खल विष्णवः-मागाभा मा पन यना। विमा-वासुदेवानां ते नाभी .(जयंते विजये भद्दे सुप्पभे य सुदंसणे आणंदे नंदणे पउमे संकरिसणे य अपच्छिमे) जयन्तो विजयो भद्रः सुप्रभश्च सुदर्शनः आनन्दो नन्दनः पद्मः सर्षणश्च अपश्चिमः-(१) यत, (२) विन्य, (3) मद्र, (४) सुप्रभ, (५) सुशन, (६) भान ४ (७) नं (न, (८) पद्म भने छेदा A I, मे न५ मामी आमा म थशे. (ए ए सिणं नवण्हं बलदेल-वासु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1156

भावबोधिनी टीका. भाविवासुदेवबलदेवमतापितादिनामनिरूपणम् ११३७ बलदेववासुदेवाणं पुब्वभविया णव नामधेज्जा भविस्संति, नव धम्मायरिया भविस्संति, (नव नियाणं भूमीओ भविस्संति नव नियाण करणा भविस्संति) एतेषां खलु नवानां बलदेववासुदेवानां पूर्वभवकानि नव नामधेयानि भविष्यन्ति, नव धर्माचार्याः भविष्यन्ति, नव निदानभूमयो भविष्यन्ति, नव निदानकारणानि भविष्यन्ति-इन नौ बलदेव और वासुदेवों के पूर्वभव संबंधी नौ नौ नाम होंगे, नौ धर्माचार्य होंगे, नव निदानभूमियां होंगी, नव निदान कारण होंगे (नव पडिसतू भविस्सति) नव प्रतिशत्रयो भविष्यन्ति-नौ प्रतिशत्रु होंगे, (तं जहा) तद्यथा-उन नौ प्रतिशत्रुओं के ये नाम हैं (तिलए य लोहजंधे य वइरजंधे य वे.सरी पहराए अपराइए य भीमे महाभीमे य सुग्गीवे)तिलको लोहजङ्घो वनजङ्घश्च केसरी, प्रह्लादः अपराजितश्च भीमो महाभीमश्च सुग्रीवः- तिलक १, लोहब्ध २, वज्रजंध ३ केशरी ४, प्रह्लाद ५, अपराजित ६, भीम ७, महाभीम ८, सुग्रीव ९, (एए खलु पडिसत्तु कितिपुरिसाणवासुदेवाणं) एते खलु प्रतिशत्रवः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम्-ये पूर्वोक्त प्रतिशत्रु कीर्तिपुरुष वासुदेवों के होंगे। (सव्वेवि चक्कजोही हम्माहिति सचक्केहि) सर्वेऽपि चक्रयोधिनः सर्वे देवाणं पुन्वभविया णव नामधेजा भविस्संति नव धम्मयरिया भविस्संति नवनियाणभूमीओ भविरसंत नवनियाणकारणा भावसति) एतषां खलु नवानां बलदेववासुदेवाना पूर्वभवकानि नव नामधेयानि भविष्यन्ति नव धर्माचार्याः भविष्यन्ति नव निदानभूमियो भविष्यन्ति, नव निदानकारणानि भविष्यन्ति-ते मजये। भने वासुदेवाना पूर्व सपना नव नाम हरी, नयी याये थशे, नव निशानभूमियो थरी भने न नहाना२णे(नव पडिसत्त भविस्संति) नवप्रतिशत्रवो भविष्यन्ति-नव प्रतिशत्रु वासुदेवो यश, (तं जहा) तद्यथा-ते नव प्रतिवासुदेवानां नाम मा प्रमाणे शे-(तिलए य लोहजंघे वइरजंघे य केसरी पहराए अपराइए भीमे महाभीमे य सुग्गीवे) तिलको लोइजङ्घो वज्रजङ्घश्च केशरीप्रह्लादः अपराजितश्च भीमो महाभीमश्च सुग्रीव:(१) तिax, (२) , (3) qara, (४) शरी, (५) प्रसाद, (६) १५. नित, (७) भीम, (८) महालीम अने (८) सुश्रीव (एए खल पडिसत्त कित्तिपुरिसाण वासुदेवाणं) एते खलु प्रतिशत्रवः कीर्तिपुरुषाणां वासु. देवानां-पूति प्रतिवासुदेव। जति पुरुष वासुदेवाना प्रतिशत्रुमे यश. (सब्वे वि चक्काही हम्महिंति सचक्केहि) सर्वेपि चक्रयोधिनः सर्वे हनिष्यन्ते
१४3
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1157

समवायाङ्गसूत्रे
इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते बलदेव वासुदेवपितरो भविष्यन्ति,
टीका -- 'जंबुद्दीवे णं दीवे' वर्षे आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां नव नव वासुदेवमातरो भविष्यन्ति, नव दशार्हमण्डलानि भविष्यन्ति, तद्यथा-- उत्तमपुरुषाः मध्यमपुरुषाः प्रधानपुरुषाः ओजस्विनः तेजस्विनः ' एवं ' = अनेन प्रकारेणारभ्य 'सो चेव वण्णओ भणियव्वो' स एव वर्णको भणितव्यः - पूर्व यथा बलदेववासुदेवानां वर्णनं कृतं तथैवात्रा पि विज्ञेयम् । कियदवधि ततत्सदृशं विज्ञेयमित्याह ? 'जाव' यावत् 'नीलगपीयगवसणा दुवे 'दुवे राम केसवा भायरो' नीलकपीतकवसना द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातरौ इति कृत्वा नव बलदेवा नव वासुदेवा 'भविस्संति' भविष्यन्ति इदं सर्व व्याख्यातहनिष्यन्ते स्वचक्रेण - ये सब प्रतिवासुदेव युद्ध में चक्र से लडेंगे और अन्त में अपने उसी चक्र से मारे जावेंगे ॥ सू० २१६ ॥
टीकार्थ- 'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि - इस जंबूद्वीप नामके द्वीप में भरत क्षेत्र के अन्दर आगामी उत्सर्पिणीकाल में नौ वलदेव और नौ वासुदेव के नौ पिता होंगे । बलदेव और वासुदेव के पिता एक ही होते हैं । और माता भिन्न २ होती हैं । इसलिये यहां पर नौ पिता इन दोंनो के कहे गये हैं । तथा नौ वासुदेव की माताएँ होंगी और जो बलदेव की माताएँ होंगी ऐसा सूत्रकार ने माताओं के विषय में अलग २ कहा है । इस तरह नौ बलदेव और नौ वासुदेव के मंडल होंगे - अर्थात् एक बलदेव एक वासुदेव इस तरह से इनके दो दो के नौ युगल होंगे। यहां पर "उत्तमपुरिसा " से लेकर ( "दुवे दुवे राम केसवा भायरो भविस्संति)” यहां तकका पाठ भविष्यकाल का प्रयोग करते हुए लगा लेना चाहिये । खचक्रेण ते मधा प्रतिवासुदेव। युद्धमा थर्डेनी महहथी सडशे अने भन्ते પેાતાના જ તે ચક્રથી માર્યા જશે. ॥ સૂ૨૧૬ ॥
११३८
टी थे - 'जंबूद्दीवे णं दीवे' इत्यादि - द्वीप नामना द्वीपमां ભરતક્ષેત્રની અંદર આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં નવ ખળદેવ અને નવ વાસુદેવના નવ પિતા થશે. ખળદેવ અને વાસુદેવના પિતા એક જ હોય છે, અને માતા જુદી જુદી હોય છે. તેથી અહી' તે બન્નેના નવ પિતા કહેલ છે. તથા નવ વાસુદેવાની નવ માતાએ થશે અને નવ ખળદેવાની નવ માતાએ થશે એમ સૂત્રકારે કહેલ છે આ રીતે નવ મળદેવ અને નવ વાસુદેવના મંડળ થશે-એટલે કે એક બળદેવ અને એક વાસુદેવ એ પ્રમાણે મમ્બેનાં નવયુગલ થશે. અહીં 'उत्तमपुरिसा' थी सहने 'दुवे दुवे रामकेसवो भायरो भविस्संति' अहीं સુધીના પાઠ સૂત્ર ૨૧૩ પ્રમાણે ભવિષ્યકાળનેા પ્રયાગ કરીને સમજી લેવા જોઇએ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1158

भावबोधिनी टीका. भाविवासुदेवबलदेवमातापितादिनामनिरूपणम् ११३९ पूर्वम् । किमभिधानास्ते भविष्यन्तीत्याह- तं जहा' तद्यथा-नन्दश्च १ नन्दमित्रो२ दीर्घबाहुस्तथा३ महावाहुः४। अतिबलो५ महाबलो६ बलभद्रश्च७ सप्तमः॥८४|| द्विपृष्ठश्च८ त्रिपृष्ठश्च९ एते 'आगमिस्साणं विण्हुणो' आगमिष्यन्तः खलु विष्णवःभाविनो वासुदेवा विज्ञेया इत्यर्थः । अथ नव बलदेव नामान्याह--जयन्तो? विजयो२ भद्रः३ सुप्रभश्च४ सुदर्शन:५। आनन्दो६ नन्दनः७ पद्मः८ सङ्कर्षणश्च९ 'अपच्छिमे' अपश्चिमः न विद्यते पश्चिमो यस्मादसौ अपश्चिम-अन्तिमो बलदेवो विज्ञेयः॥८५।। एतेषां खलु नवानां बलदेववासुदेवानां पूर्वभविकानि नव नामधेयानि भविष्यन्ति, नव धर्माचार्याः भविष्यन्ति, नव निदानभूमयो भविष्यन्ति, नव निदानकारणानि भविष्यति, नव प्रतिशत्रवो भविष्यन्ति, तद्यथा-तिलको१ लोहजङ्घोर वज्रजयश्च३ केशरी४ प्रह्लादः५ । अपराजितश्च६ भीमो७ महाइन सब पदों का अर्थ २१३ सूत्र की व्याख्या करते समय लिख दिया गया है। भविष्यत् काल में इनके क्या २ नाम होंगे? इस शंका का निवारण करने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि-उन के नाम इस प्रकार से होंगे-नन्द, नन्दमित्र, दीर्घवाहु, महाबाहु, अतिबल, महाबल सातवें बलभद्र, द्विपृष्ठ और त्रिपृष्ठ। ये नाम आगामीकाल मे उत्पन्न होने चाले विष्णु-वासुदेव के होंगे। जयंत, विजय, भद्र. सुप्रभ, सुदर्शन,
आनंद, नंदन, पद्म, और अन्तिम संकर्षण | ये नौ नाम आगामीकाल में उत्पन्न होने वाले बलदेवों के होंगे । इन नौ बलदेव और वासुदेवों के पूर्वभव संबंधी नौ नौ नाम होंगे, नौ धर्माचार्य होंगे, नौ निदानभूमियां होगी, नौ प्रतिशत्रु होंगे, उन नौ प्रतिशत्रुओं के ये नाम हैं-तिलक, लोहजंघ, वज्रजंघ, केशरी, महाद, अपराजित, भीम, महाभीम તે બધાં પદેના અર્થ સૂત્ર ર૧૩ની વ્યાખ્યા કરતી વખતે આપી દીધેલ છે. ભવિ. ધ્યકાળમાં તેમનાં કયાં ક્યાં નામ હશે? તેનો જવાબ આપતા સૂત્રકાર કહે છે કે તેમનાં નામ આ પ્રમાણે હશે–નન્દ, નન્દમિત્ર, દીર્ઘબાહ, મહાબાહ, અતિબલ, મહાબલ, બલભદ્ર, દ્વિપૃષ્ઠ અને ત્રિપૃષ્ઠ એ નવ વિષગુ-વાસુદેવે આગામીકાળમાં थशे. जयत, विनय, मद्र, सुमन, सुशान, मान, नहन, ५५ अने । એ નવ બળદેવ આગામીકાળમાં થશે. તે નવ બળદેવે અને નવ વાસુદેવના પૂર્વભવના નવ, નવ નામ હશે, તેમના નવ ધર્માચાર્યો થશે, નવ નિદાનભૂમિયો હશે, નવ નિદાનકારણ હશે અને નવ પ્રતિવાસુદેવ થશે. તે નવ વાસુદેવોના न५ प्रतिशत्रुमा-प्रतिवासुदेव-नi म मा प्रमाणे शे--तिम, सोड , 4 , शरी, प्रसाद, अ५२ird, लीम, महालाभ, मने सुश्रीप. ति पुरुष
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1159

११४०
समवायाङ्गस्त्रे
भीमश्च८ सुग्रीवः ९ । ८६ ।। एते खलु प्रतिशत्रवः = प्रतिवासुदेवाः कीर्त्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् । सर्वेऽपि चक्रयोधिनः सर्वे हनिष्यन्ते स्वचक्रेण ॥ ८७॥ सू. २१६ ।।
.૧૩
मूलम् - जंबुद्दीवे णं दीवे एरवए वासे आगमिस्साए उस्सप्पिणीए चउव्वीसं तित्थगरा भविस्संति, तं जहा - सुमंगले' य सिद्धत्थे निव्वाणे' य महाजसे । धम्मज्झए य अरहा आगमिस्साण होस्सइ ॥८८॥ सिरिचंदे पुप्फकेऊ ' महचिंदे य केवली । सुयसागरे य अरहा आगमिस्साण होस्स ॥ ८९ ॥ सिद्धैत्थे पुष्णंघोसे य, महाघो से " य केवली | सच्चसेणे" य अरहा आगमिस्साण होस्स ॥ ९०॥ सूरसेणे " य अरहा, महासेणे" य केवली । सव्वाणंदे" य अरहा, देव उत्ते य हो सइ ॥ ९१ ॥ सुपासे सुए अरहा, अरहे य सुकोसले" । अरहा अनंत विजय आगमिस्साण होस्सइ ||१२|| विमैले उत्तरे अरहा, अरहा य महाबैले । देवणंदे यअरहा, आगमिस्साण होस्स ॥ ९३ ॥ एए वृत्ता चउव्वीस, एरवयम्मि केवली । आगमिस्साण होस्संति, धम्मतित्थस्स देसगा ॥ ९४ ॥ सू० ११७॥
१७
और सुग्रीव । ये पूर्वोक्त प्रतिशत्रु कीर्तिपुरुष वासुदेवों के होंगे। ये सब प्रतिवासुदेव युद्ध में चक्र से लडेंगे और अन्त में अपने उसी चक्र से मारे जावेंगे। प्रतिवासुदेव युद्ध में वासुदेव के ऊपर मारने के लिये चक्र चलाते है - सो वह चक्र वासुदेव का कुछ भी बिगाड नहीं कर सकता है - प्रत्युत वापिस होकर अपने चलानेवाले प्रतिवासुदेव का हनन कर देता है । ऐसा शास्त्रीय कथन है । उसी का यह सूचन है || सू० २१६ ||
વાસુદેવાના તે નવ પ્રતિશત્રુએ થશે. તે સઘળા પ્રતિવાસુદેવે યુદ્ધમાં ચક્રથી લડશે અને અન્તે પેતાના જ તે ચક્રથી તે માર્યા જશે. પ્રતિવાસુદેવ યુદ્ધમાં વાસુદેવને મારવાને માટે ચક્ર છેાડે છે. પણ તે ચક્ર વાસુદેવને ઉની આંચ પણ લગાડી શકતું નથી પણ તે પાછું ફરીને પ્રતિવાસુદેવની જ હત્યા કરે છે. એવુ શાસ્ત્રીય કથન છે તે કથનનુ જ અહીં સૂચન કરવામાં આવ્યુ છે. સૂ.૨૧૬૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1160

भावबोधिनी टीका. भावितीर्थकराणां२४ आगामिनामनिरूपणम्
१९४१
शब्दार्थ - ( जंबूद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - जम्बूद्वीप नामके इसद्वीप में (एरए वासे) ऐरवते वर्षे - ऐरवत क्षेत्र के अन्दर जो कि सातवां क्षेत्र है (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए चउव्वीसं तित्थगरा भविसंति) आगमिष्यन्त्या मुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थकरा भविष्यन्ति आगामी उत्सर्पिणी में चौबीस तीर्थकर होंगे। (तं जहा) तद्यथा उनके नाम इस प्रकार हैं ( सुमंगले य सिद्धत्थे निव्वाणे य महाजसे, धम्मज्झए य अरहा आगमिस्साण होस्सइ ) सुमङ्गलश्च सिद्धार्थो निर्वाणश्च महायशाः धर्मध्वजश्च अर्हन् आगमिष्यति काले खलु भविष्यति - सुमंगल १ सिद्धार्थ २, निर्वाण ३, महायश ४ धर्मध्वज ५, (सिरिचंदे पुप्फकेऊ - महाचंदे य केवली, सुयसागरे य अरहा आगमिस्साण होस्सर) श्रीचन्द्रः पुष्यकेतु महाचन्द्रश्च कंबली, श्रुतसागरश्वाईन् आगमिष्यति काले खलु भविष्यतिश्रीचंद्र, ६ पुष्पकेतु ७ महाचंद ८ अर्हत श्रुतसागर ९ (सिद्धत्थे पुष्णघोसे य महाधोसे य केबली सच्चसेणे य अरिहा श्रागमिस्साणहोस्स इ) सिद्धार्थः पुण्यघोषश्च महाघोषश्च केवली, सत्यसेनश्वर्हन आगामिष्यति काले भविष्यन्ति सिद्धार्थ १० पुण्यघोष ११, महाघोष १२ सत्यसेन १३ (सूरसेणे य अरिहा महासेणे य केबली, सव्वाणंदे य अरहा देवउत्ते य
शहाथ - (जंबूद्दीवे णं दीवे) जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे - स्मूदीप नामना आ द्वीपमा ( एरवए वासे) ऐरवते वर्षे भरवतेक्षेत्र नामना સાતમાં ક્ષેત્રમાં (आगमिस्साए उस्सप्पिणीए चउव्वीसं तित्थगरा भविस्संति) आगमिष्यन्स्यामुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थंकरा भविष्यन्ति-भागामी उत्सर्पिशु अणभां थोपीस तीर्थ । थशे (तं जहा) तद्यथा - तेमनां नाम या प्रमाणे छे - सुमंगले य सिद्धत्थे निव्वाणे य महाजसे धम्मज्जए य अरहा आगमिस्साण होस्सर) सुमङ्गलश्च सिद्धार्थो निर्वाणश्च महायशाः धर्मध्वजश्च अन् आग facufa eg nè ufasofa-(1) yuna, (7) Aga', (3) Galgı, (४) महायश, (घ) धर्मध्व (सिरिचंदे पुप्फकेऊ महाचंदे य केवली सुयसागरे य अरहा आग मिस्साण होस्सइ) श्रीचन्द्रः पुष्पकेतुः महाचन्द्रश्च केवली, श्रुतसागरश्वान् आगमिष्यति काले खलु भविष्यति - (१) श्रीयन्द्र, (७) युष्य हेतु, (८) महाचंद्र, (८) अहतश्रुतसागर ( सिद्धत्थे पुण्णघोसे य महाघो से य केवली, सच्चसेणे य अरिहा आगमिस्साण होस्सइ) सिद्धार्थः पुण्यघोषश्च महाघोषश्च केवली, सत्यसेनश्वार्हन् आगमिष्यति काले भविष्यन्ति(१०) सिद्धार्थ, (११) एयघोष, (१२) महाघोष, (१३) सत्यसेन, ( सूर सेणे य अरिहामहासेणे य केवली, सव्वाणंदे य अरहा देवउत्ते य होस्सइ) सूर
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1161

समवायाङ्गसूत्रे
टीका -- 'जंबुद्दी वे णं दीवे' इत्यादि - जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे एरखते वर्षे आगमिष्यन्त्या मुत्सर्पिण्यां चतुर्विंशतिस्तीर्थंकरा भविष्यन्ति तद्यथा - सुमङ्गलव १ सिद्धार्थो २ निर्वाणश्च३ महायशाः ४ | धर्मध्वजश्च ५ अर्हन् आगमिष्यति काले होस्सइ) सूरसेनश्वार्हन् महासेनश्च केवली, सर्वानंदश्चान् देवगुप्तश्च भवि ध्यति - सुरसेन १४, महासेन १५. सर्वानंद १६, (सुपासे सुव्वए अरहा अरहे य सुकोसले) सुपार्श्वः सुव्रतोऽर्हन्, अर्हश्च सुकोसल: - सुपार्श्व १७ सुव्रत १८ सुकोशल १९ (अरहा अनंत विजए ) अर्हन्ननन्तविजय : -अनन्तविजय २० ( विमले - उत्तरे अरहा अरहा य महाबले, देवाणंदे य अरहा आगमिस्साण - होस्सइ) विमल उत्तरोऽर्हन् अर्हश्च महाबलः देवानन्दश्व अर्हन् आगमिष्यति काले खलु भविष्यति - विमल २१, उत्तर २२ महाबल २३ देवानंद २४ (एए कुत्ता चउव्वीस एरवयम्मि केवली, आगमिस्साण- होस्संति धम्म तित्थस्स देगा ) एते उक्ताश्चतुर्विंशतिरैरवते के बलिनः आगमिष्यति काले खलु भविष्यन्ति, धर्मतीर्थस्य देशकाः- ये ऐरवतक्षेत्र के भविष्यत् काल में होनेवाले तीर्थकर कहे गये हैं। ये वहां आगामीकाल में धर्मतीर्थं के उपदेशक होंगे ॥ सू० २१७॥
१९४२
टीकार्थ- 'जंबुद्दी वे णं' इत्यादि-जंबूद्वीप नाम के इस द्वीप में ऐरवत क्षेत्र के अन्दर जो कि सातवां क्षेत्र है । आगामी उत्सर्पिणीकाल में चौवीस तीर्थकर होंगे । उनके नाम इस प्रकार हैं। सुमंगल, सिद्धार्थ, सेनश्वान् महासेनश्च केवली, सर्वानन्दचाहन् देवगुप्तथ भविष्यन्ति - (१४) सूरसेन, (१५) महासेन, (१६) सर्वानह, (सुपा से सुव्वए अरहा आरहे य सुको सले) सुपार्श्वः सुवतोऽर्हन्, अहेव सुकोसले - (१७) सुपार्थ, (१८) सुव्रत, (१८) सुशिल, (अरहा अनंत विजए) अर्हन्ननन्तविजयः - ( २० ) अनन्तविनय, (विमले उत्तरे अरहा अरहा य महाबले, देवाणंदे य अरहा आगमिस्साण होस्सह) विमल उत्तरोऽर्हन् अर्हश्च महाबलः देवानन्द अर्हन, आगमिष्यति काले खलु भविष्यन्ति - (२१) विभस, (२२) उत्तरे, (२३) महामत मने (२४) देवानं 'एए वृत्ता चउव्वीस एरवयम्मि केवली, आगमिस्साण होस्संति, धम्मतिस्थस्स देगा) एते उक्ताश्चतुर्विंशतिरैखते केवलिनः आगमिष्यति काले भविष्यन्ति, धर्म तीर्थस्य देशका :- ये अविष्याण मां मरवत क्षेत्रमा थनारा तीर्थ કરાનાં નામ કહેલાં છે તેએ ત્યાં આગામીકાળમાં ધર્માંતી ના ઉપદેશક થશે. સૂ.૨૧૭ टीडार्थ - "जंबुद्दी वेणं" इत्यादि - ४जूद्वीप नामना द्वीपमा आवेस अश्वत નામના સાતમાં ક્ષેત્રમા આગામી ઉત્સર્પિણી કાળમાં ચાવીસ તીથ કર થશે. તેમનાં नाम या प्रमाणे हशे - सुभगस, सिद्धार्थ, निर्वाण, महायश, धर्मध्वन, श्रीयन्द्र,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1162

भावबोधिनी टीका. भावितिर्थकराणां२४आगामिनामनिरूपणम् ११४३ खलु भविष्यति ॥८८॥ श्रीचन्द्रः६ पुष्पकेतु७ महाचन्द्रश्च८ केवली। श्रुतसा. गरचाहन्९, आगमिष्यतिकाले खलु भविष्यति।।८९॥ सिद्धार्थ:१० पुण्यघो. पश्च११ महाघोषश्च१२ केवली । सत्यसेनश्वार्हन् १३ आगमिष्यति काले भविध्यन्ति'।९०॥ सूरसेनश्चाहन् महासेनश्च१५ केवली । सर्वानन्दचाहन देवगुप्तश्च= देवगुप्तः देववृन्द सेवितः सर्वानन्दनाम यः षोडशस्तीर्थंकरो भविष्यति॥११॥ सुपार्श्वः१७ सुव्रतोऽर्हन् १८, अहंश्च सुकोशल:१९। अर्हन्ननन्तविजयः२० अागमिष्यति काले भविष्यति।।९२॥ विमल २१ उत्तरोऽर्हन्२२, अहंश्च महाबलः२३। देवानन्दश्च२४ अर्हन, आगमिष्यतिकाले खलु भविष्य ति॥९३॥ एते उक्ताचतुर्विंशतिरैरवते केवलिनः । आगमिष्यति काले खलु भविष्यन्ति, धर्मतीर्थस्य देशका:-धर्मोपदेशका इत्यर्थः ॥९४ ॥ सू २१७॥ निर्वाण, महायश, धर्मध्वज, श्रीचंद्र, पुष्पकेतु, महाचद्र, अहंतश्रुतसागर, सिद्धार्थ, पुण्यघोष. केवली महाघोष, अहंत सत्यसेन, अहंत सूरसेन केवली महासेन, अहंत सर्वानंद ये देववृन्दों से सेवित १६ वें तीर्थकर होंगे। सुपार्श्व, सुव्रत, सुकोशल, अहंत अनंतविजय, विमल, अहंत उत्तर, अहंत महाबल और अर्हत देवानंद । यहां पर प्रत्येक गाथा में जो “आगामिस्साण होस्सई" ऐसा पाठ आया है उसका तात्पर्य ऐसा है कि ये भविष्यत् काल में तीर्थंकर होंगे। “देवगुप्त' यह विशेपण सर्वानन्द तीर्थकर के साथ जो आया है वह सर्व तीर्थंकरों के साथ भी सुघटित होता हैं। क्यों कि सब ही तीर्थकर देवन्दो से सेवित होते हैं। अहंन् विशेषण चार घातियाकर्मो को नाश करने के अर्थ का घोतक है । सो यह भी प्रत्येक तीर्थकर के साथ लगाया जा सकता है। पादपूर्ति के निमित्त ही इन विशेषणों की सूत्रकार जे कहीं २ पर इनकी घटना પુષકેતુ, મહાચંદ્ર, અહંત શ્રુતસાગર, સિદ્ધાર્થ, પુણ્યશેષ, કેવલી મહાઘેષ, અહત સત્યસેન, અહંત સૂરસેન, કેવલી મહાસેન, અહંત સર્વાનંદ, તે દેવવૃદોથી सेवित १६भा ती ४२ थरी, सुपाश्व, सुनत, सुशास. मत अनतविनय, વિમલ, અહત ઉત્તર અહત મહાબલ અને અહત દેવાનંદ. આ સૂત્રમાં પ્રત્યેક गाथामा २ "आगमिस्साण होस्सई" मेवा ५६४ माव्या छ तेनु तात्पर्य में छ तो लविष्यमा तीथ ४२ थशे. "देवगुप्त' मा विशेष 'सानन्द તીર્થકરની સાથે આવેલું છે છતાં તેને બધા તીર્થકર સાથે લઈ શકાય છે. કારણ 3 सपा तीयशने वही पहन ४२ छ-तमनी सेवा ४२ छ. 'अहन विशेष ચાર ઘાતિયા કર્મોને નાશ કરવાના અર્થનું દર્શક છે. તે વિશેષણ પણ સર્વે તીર્થકરને લગાડી શકાય છે. પાદપૂર્તિને માટે જ સૂત્રકારે તે વિશેષણો કોઈ કોઈ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1163

११४४
समवायानसूत्रे
मूलम्--बारस.चकट्टिणो भविस्संति, बारस चकवहिपियरो भविस्संति, बारस चकवट्टिमायरो भविस्संति, बारस इत्थीरयणा भविस्संति, नव बलदेववासुदेवपियरो भविस्संति, नव वासुदेवमायरो भविस्संति, नव वलदेवमायरो भविस्संति, नव दसारमंडला भविस्संति, तं जहा-उत्तमपुरिसा मज्झिमपुरिसा पहाणपुरिसा जाव दुवे दुवे रामकेसवा भायरो भविस्संति, णव पडिसत्तू भविस्संति, नव पुत्वभवणामधेज्जा, नव धम्मायरिया, नव नियाणभूमीओ, नव नियाणकारणा, आयाए एरवए आगमिस्साए भाणियव्वा । एवं दोसु वि आगमिस्साए भाणियव्वा ॥सू० २१८॥ की है । ये परवतक्षेत्र के भविष्यत् काल में होनेवाले तीर्थकर कहे गये हैं । ये वहां आगामीकाल में धर्मतीर्थ के उपदेशक होंगे । सू०२१७॥
शब्दार्थ-(बारस चक्कवहिणो भविस्संति) द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्ति वारह चक्रवर्ती होंगे (बारस चक्कवहि पियरो भविस्संति) द्वादशचक्रवत्तिपितरो भविष्यन्ति -भारहचक्रवर्तियों के पिता होंगे। (बारसचक्कवहिमायरो भविस्संन्ति) द्वादशचक्रवति मातरो भविष्यन्ति-चक्रवर्तियों की बारह माताएँ होंगी। (बारस इत्थीरयणा भविस्सति) द्वादश स्त्रीरत्नानि भविष्यन्ति बारह स्त्री रत्नो होंगे। (नव बलदेव वासुदेव पियरो भविस्संति) नव बलदेववासुदेवपितरो भविष्यन्ति-नव बलदेवों और नव वासुदेवों જગ્યાએ વાપર્યા છે. ઐરાવત ક્ષેત્રમાં ભવિષ્યકાળમાં ઉપરોક્ત તીર્થકર થવાના છે અને તેઓ આગામી કાળમાં ત્યાં ધર્મતીર્થના ઉપદેશક થશે સૂ. ૨૧ળા
साथ-(बारस चकवटिणो भविसंति) द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्तिमार यपतिया थशे, (वारस चक्कवटिपियरो भविस्संति) द्वादश चक्रवर्ति पितरो भविष्यन्ति-मा२ पतियाना मार पिता थशे. (बारस चक्कपट्टिमायरों भविस्संति) द्वादश चक्रवर्तिमातरो भविष्यन्ति-य:पति यानी मा२ माता। थरी. (वारसइत्थीरयणा भविस्संति) द्वादशस्त्रीरत्नानि भविष्यन्ति-मा२ खीरत्ने। थशे. (नव बलदेववासुदेवपियरो भविस्संति) नव बलदेववासुदेवपितरो भवि. ध्यति-न१ मा भने नव वासुदेवाना न पिता यश. (नव वासुदेवमायरो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1164

भावबोधिनी टीका. भाविद्वादशचक्रवर्तिनामनिरूपणम्
११४५ के नौ पिता होंगे। (नव वासुदेव मायरो भविस्संति, नव बलदेव मायरो भविस्संति) नव वासुदेव मातरो भविष्यन्ति, नव बलदेव मातरो भविष्यन्ति-नव वासुदेवों की नौ माताए होंगी और नव वलदेवोंकी नो माता एँ होंगी। (नव दसार मंडला भविस्संति) नव दशाह मण्डलानि भविष्यन्ति नौ दशाह मंडल होंगे। (तं जहा) तद्यथा-(उत्तमपुरिसा, मज्झिमपुरिसा पहाणपुरिसा जाव दुवे दुवे रामकेसवा भायरो भविस्संति) उत्तमपुरूपाः मध्यमपुरुषाः प्रधानपुरुषाः याबद् द्वौ द्वो रामकेशवी भ्रातरौ भविष्यन्ति इन पदों का अर्थ २१३ सूत्र की व्याख्या में लिख दिया है । सो उसे यहां पर भविष्तकाल परक लगा लेना चाहिये (णव पडिसत्तू भविस्संति) नव प्रतिशत्रवो भविष्यन्ति-नो प्रतिबासुदेव होंगे । (नव पुत्वभवणामघेजा) नव पूर्वभव नामधेयानि-नौ इनके पूर्वभव संबंधी नाम (नव धम्मा यरिया) नव धर्माचार्याः-नौ इनके धर्माचार्य, (नव नियाणभूमीओ) नव नव निदान भूमयः-नौ इनकी निदानभूमियां (नव नियाणकारणा) नव निदान कारणानि च-नौ निदान कारण, (आयाए एरवए) आदाय ऐरवतम्-ऐरक्त क्षेत्र के बीच में (आगमिस्साए) आगमिष्यन्त्यामू-आने वाले उत्सर्पिणीकाल में होंगे ऐसा (भाणियव्वा) भणितव्यानि-कथन कर लेना भविस्संति, नव बलदेवमायरो भविस्संति) नव वासुदेव मातरो भविष्यन्ति, नवबलदेवमातरो भविष्यन्ति-नय वासुदेवानी न१ भाता। थशे भने नय महेवोनी नभाता . (नवदसारमंडला भविस्संति) नवदशाहमण्डलानि भविष्यन्ति-नष शाम'a थशे.(तं जहा) तद्यथा-(उत्तमपुरिसा, मज्झिमपुरिसा, पहाणपुरिसा, जाव दुवे दुवे रामकेसवा भायरो भविस्संति ) उत्तमपुरुषाः मध्यमपुरुषाःप्रधानपुरुषाः यावद् द्वौ द्वौ राम के शवो भ्रातरौ भविष्यन्ति-मा पहाना म २१3मा सूत्रमा मापी हीधा छे. मी त्या तभने भविष्यजनी अपेक्षाये सभनये. (णव पडिसत्तू भविस्संति) नव प्रतिशत्रवो भविष्यन्ति-ते वासुदेवाना प्रतिशत्रु न१ प्रतिवासुदेव। थशे. (नव युवभवणामधेजा) नव पूर्वभवनामधेयानि-तमना भूलना नव नाम
श. (नव धम्मायरिया) नव धर्माचार्याः-तमना न धर्मायायी थशे., (नव नियाणभूमीओ) नव निदानभूमयः-तेमनी नव महानभूमियो शे. (नव नियाण कारणा) नवनिदान कारणानि-नियाना न ४२0 श. (आयाए एरवए) आदाय ऐरवतम्-तेमा भैरवतक्षेत्रमा (आगमिस्साए-आगमिष्य. त्याम-भाभी safelmwi थरी येम (भाणियव्वा) भणितव्यानि--
૧૪૪
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1165

१९४६
समवायाङ्गसूत्र
टीका - - ' बारस चक्कवट्टिणो' इत्यादि-द्वादश चक्रवर्तिनो भविष्यन्ति, द्वादश चक्रवर्त्तिपितरो भविष्यन्ति, द्वादशचक्रवर्त्तिमातरो, द्वादश स्त्रीरत्नानि भविष्यन्ति । जब बलदेव वासुदेवपितरो भविष्यन्ति, नव वासुदेवमातरो भविष्यन्ति, नव बलदेव मातरो भविष्यन्ति, नव दशार्हमण्डलानि भविष्यन्ति तद्यथा - उत्तमपुरुषा मध्यमापुरुषाः प्रधानपुरुषाः यावद् द्वौ द्वौ रामकेशवौ भ्रातराविति कृत्वा नव बलदेववासुदेव भविष्यन्ति । नव प्रतिशत्रवो भविष्यन्ति । नव पूर्वभवनामधेयानि, नव धर्माचार्याः, नव निदानभूमयः, नव निदानकारणानि च ' आयाए एरवए ' चाहिये । ( एवं दो वि आगमिस्साए भाणियव्वा) एवं द्वयोरपि आगमिष्यन्त्यां - भणितव्याः - इस तरह भरद और ऐरवत क्षेत्र के बीच में आगामी उत्सfort काल में बलदेव और वासुदेव आदि होंगे ऐसा जानना चाहिये। सू. २१८॥
टीकार्थ - ' वारस चकवट्टिणो' इत्यादि । बारह चक्रवर्ती होंगे । बारह चक्रवर्तियों के पिता होंगे । चक्रवर्तियों की बारह माताएँ होंगी । बारह स्त्री रत्न होंगे। नव बलदेवों के और नव वासुदेवों के नौ पिता होंगे । नव बोसुदेवों की नौ माताएँ होंगी और नव बलदेवो की नौ माताए होंगी । नौ दशार्हमंडल होंगे । "उत्तमपुरिसा " से लेकर " रामकेसवा भायरो भविस्संति" यहां तक इन पदों का अर्थ २१३ सूत्र की व्याख्या में लिख दिया है । सो उसे यहां पर भविष्यत् काल परक लगा लेना चाहिये। नौ प्रतिवासुदेव होंगें। नौ इनके पूर्वभव संबंधी नाम नौ इनके धर्माचार्य, नौ इनकी निदान भूमियां, और नौ निदानकारण, ऐरवतक्षेत्र उथन समल सेवानु ं छे. ( एवं दोसुवि आगमिस्साए भाणियव्वा) एवं द्वयोरपि आगमिष्यन्त्यां भणितव्या::-આ પ્રમાણે ખલદેવા અને વાસુદેવા ભરત અને અરવતક્ષેત્રમાં આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં થશે તેમ સમજવું. "સૂ. ૨૧૮ના
टीमार्थ - "बारस वकवट्टिणो" इत्यादि - प्यार व्यवर्तियो थशे. मार व्यवर्ति ચેાના ખાર પિતા થશે. ખાર ચક્રવતિયાની બાર માતાએ થશે અને ખાર સ્ત્રીરત્નાં થશે. નવ મળવા તથા નવ વાસુદવેનાં નવ પિતા થશે. નવવાસુદેવાથી નવ માતાએ થશે અને ખળદવાની નવ માતાએ થશે નવદશાહ` મ`ડળ થશે એટલે કે એક બળદેવ अनेो वासुदेव खेम जमेना नव युगस थशे. "उत्तमपुरिसा" थी "रामhear भायरो भविस्संति" सुधीना चहीना अर्थ २१३मां सूत्रमां याची हीधा છે. તેા અહીં ભવિષ્યકાળમાં તેમને સમજવાનાં છે તે વાસુદેવેામાં નવ પ્રતિશત્રુપ્રતિવાસુદેવા થશે. તે વાસુદેવેાના પૂર્વભવનાં નવ નામ હશે, નવ ધર્માચાર્યે થશે, નવ નિદાનભૂમિયા અને નવ નિદાનકારણેા થશે, તેએ આાગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1166

भावबोधिनी टीका. समवायाङ्गस्य गुणनिष्पन्ननामनिरूपणम्
११४७
आदाय ऐरवतम् - ऐरवत क्षेत्रमधिकृत्य = एरवत क्षेत्रमध्ये इत्यर्थः, माकृतत्वाद्द द्विती यास्थाने सप्तमी, 'आगमिस्साए ' आगमिष्यन्त्यामुत्सरियां भणितव्यानि कथनीयानि । उक्तमपि अर्थ पुनरपि स्पष्टयति- 'एवम्' अनेन प्रकारेण 'दोसु वि' द्वयोरपि भरतैरवत क्षेत्रमध्ये इत्यर्थः, 'आगमिस्साए' आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिण्यां रामवासुदेवादयो भणितव्याः ।। सू० २१८ ॥
अनेन प्रकारेण अनेकविधपदार्थान् प्रदर्श्य संप्रति अधिकृत शास्त्रस्य गुणनिष्पन्ननामान्याह-
मूलम् - - इच्चेइयं एवमाहिज्जइ, तं जहा - कुलगरवंसेइ य एवं तित्थगरवंसेइ य गणधरवंसेइ य चक्कवट्टिवंसेइ य दसारवंसेइ य ईसिसेइय जइवंसेइ य । मुणिवंसेइ य । सुएइवा सुअंगेइ वा सुयसमासे वा सुयखंधेइ वा समवाएइ वा संखेइ वा संमत्तमंगमक्खायं अज्झयणंति बेमि ॥ सू. २९९ ॥
॥ इय समवायं चउत्थमंगं समत्तं ॥
के बीच में आनेवाले उत्सर्पिणीकाल में होंगे ऐसा कथन कर लेना चाहिये । इस प्रकार से उक्त अर्थ को सूत्रकार पुनः स्पष्ट करते हुए कहते हैं कि इस तरह भरत और ऐरवत क्षेत्र बीच में आगामी उत्सर्पिणी काल में बलदेव और वासुदेव आदि होंगे ऐसा जानना चाहिये || सू०२१८॥
इस प्रकार से अनेकविध पदार्थों का कथन करके अब सूत्रकार इस अधिकृत शास्त्र के गुणनिष्पन्न नामों का कथन करते हैं। -
शब्दार्थ - ( इच्चेइयं एवमाहिज्जइ ) ( इत्येतत् एवमाख्यायते - यह शास्त्र इस प्रकार से इन नामों द्वारा कहा जाता है ( तं जहा ) तद्यथा - वे नाम ये
રવતક્ષેત્રમાં થશે એ પ્રમાણે સમજી લેવુ જોઇએ. આ પ્રમાણે ઉકત અર્થાને ફરીથી સ્પષ્ટ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે—આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં ભરત અને એરવતક્ષેત્રની અંદર ઉપરોકત વાસુદેવ, બળદેવ આદિ થશે. પ્રસૂ ૨૧૮૫
આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના પદાર્થાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર આ અધિકૃત શાસ્ત્રનાં ગુણયુકત નામેાનુ કથન કરે છે—
જે
शब्दार्थ - ( इ इयं एवमाहिज्जइ) इत्येतत् एवमाख्यायते - भाशास्त्र ने नाभोथी योजाय छे. (तंजहा) तद्यथा - ते नाभो या प्रमाणे छे - (कूलगरवं से
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1167

११४८
समवायाङ्गसूत्रे हैं-(कुलगर वंसेइ य एवं तित्थगर वंसेइ य गणहर वंसेइ य चक्कवटिवंसेइ य दसार वंसेइ य) कुलकर वंशेति च एवम् तीर्थकर वंशेति च-गणधर वंशेति च चक्रवर्तिवंशेति च दशाहवंशेति च-कुलकरों के वंश का प्रतिपादक होने के कारण इस शास्त्र का नाम कुलकर वंश है। तीर्थंकरों के वंश का कथन करनेवाला होने के कारण इस शास्त्र का नाम तीर्थंकर वंश है। इसी तरह से गणधरों के वंशका प्रतिपादक होने के-कारण इस शास्त्र का नाम गणधर वंश है । चक्रवर्तियों के वंश का प्रतिपादक होने से इसका नाम चक्रवर्तिवंश, तथा दशाहवंश का प्रतिपादक होने से दशाहवंश (ईसिवंसेइ य जइ वंसेइ य मुनिवंसेइ य) ऋषिवंशइति च, यतिवंश इतिच, मुनिवंश इति च-ऋषियों-गणधरों से अतिरिक्त तीर्थकर शिष्यों के वंश का प्रतिपादक होने से ऋषिवंश तथा ऋषि मुनि, यति ये शब्द समान अर्थ वाले होने से यतिवंश मुनिवंश है। (सुएइ वा सुअंगेइ वा सुयसमासेइ वा सुयखंधेइ वा समवाएइ वा संखेड वा) श्रुतेति वा श्रुताङ्गेति वा श्रुतसमासेति वा श्रुतस्कन्धेति वा समवायेति वा संख्येति वा-तथा त्रिकाल संबंधी अर्थ के बोधन कराने में समर्थ होने के कारण इसका नाम श्रुत है। प्रवचन पुरुष का अंग होने के कारण इसका नाम श्रुताङ्ग ऐसा भी है । समस्त सूत्रों के अर्थो का यहां संक्षेप में प्रतिपादन होने से इसका नाम श्रुतसमास ऐसा भी है। श्रुत समुदायरूप होने से इसका नाम श्रुतइ य एवं तित्थगरवंसइय गणहरवंसेइ य चक्कवहिवसेइ य दसारवंसेइय) कुलकर वंशेति च एवम् तीर्थकरवंशेति च गणधरवंशेति च चक्रवर्तिवंशेति च दशाह वंशेति च-सन शनु प्रतिपा६४ लावाथी सा शाखनु नाम 'स४२५ ।' છે. તીર્થકરોના વંશનું પ્રતિપાદક હોવાથી આ શાસ્ત્રનું નામ તીર્થકરવંશ” છે. એ જ પ્રમાણે ગણધરોના વંશનું કથન કરનાર હોવાથી આ શાસ્ત્રનું નામ “ગણધરવંશ છે. ચકવતિના વંશનું પ્રતિપાદક હોવાથી આ શાસ્ત્રનું નામ “ચક્રવર્તિ५' छ, तथा शाशनु प्रतिपाइ हावाथी तेनु नाम 'शाश' ५५ छे. (ईसिसेइय जइवंसेईय मुनि वंसेइय) ऋषिवंश इति च, यतिवंश इति च, मुनिवंश इति च-ऋषियो-७५ सिवायना तीय शना शिष्याना शनु પ્રતિપાદક હોવાથી તેનું નામ “ઋષિવંશ” છે. કષિ, મુનિ, યતિ, એ શબ્દો સમાન मा पाथी तेनु नाम यति भुनिक छ. (सुएइवा सुअंगेइवा सुयसमासेइ वा सुयखंधेइ वा समवाएइ वा संखेइवा)श्रुतेति वा, श्रुताङ्गेति वा श्रुतसमासेति वा श्रुतस्कन्धेति वा समवायेति वा संख्येति वा तथा नये आणना मनु मा५ पाथी तेनु नाम "श्रुतसमास" ५५५ छ. श्रुतस हाय३५ पाथी तेनु
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1168

भावबोधिनी टीका. समवायास्यगुणनिष्पन्ननामनिरूपणम्
११४२
टीका--' इच्छेयं' इत्यादि - 'इच्चेयं' इत्येतत् शास्त्रम् ' एवं ' अनेन प्रकारेण वक्ष्यमाणानामभिः 'आहिज्जर' आख्यायते कथ्यते 'तं जहा' तद्यथा- 'कुलगरवंसेर य' कुलकरवंशेति च कुलकराणां वंशस्य प्रतिपादकत्वादयं 'कुलकर वंश' इति नाम्ना कथ्यते इति शब्दः स्वरूपप्रतिपादकः, च शब्दः समुच्चयार्थः,
-
1
स्कंध ऐसा भी है । तथा समग्र जीव और अजीव आदि पदार्थों को यहां अभिधेयरूप मिलने के कारण इसका नाम समवाय ऐसा भी है एक आदि संख्याक्रम से पदार्थों का इसमें प्रतिपादन हुआ है इससे इसका नाम संख्या ऐसा भी है । (सम्मत्तमं गमक्खायं) : समस्तमङ्गमा ख्यातं - भगवान् इस समवायाङ्ग को संपूर्णरूप से कहा है । (अज्झयणं) अध्ययनमिति - यह एक ही अध्ययन है । (त्तिबे मि ) इति ब्रवीमि - जंबूस्वामी से सुधर्मास्वामी कहते हैं कि हे जंबू ! जैसा यह समवायाङ्ग सूत्र भगवान् से मैंने सुना है वैसा ही मैंने यह तुम से कहा है । अपनी तरफ से मैंने इस में कुछ भी घटाया वढाया नहीं है । "इति” यह शब्द शास्त्र की समाप्ति का बोधक है |मू० २१९||
टीकार्थ - 'इच्चेrयं एवमाहिजइ' इत्यादि यह शास्त्र इस प्रकार से इन नाम द्वारा कहा जाता है-वे नाम ये हैं- कुलकर वंश - इसशास्त्र में कुलकरों के वंश का प्रतिपादन हुआ है अतः उनके वंश का प्रतिपादक होने के कारण इस शास्त्र का नाम कुलकर वंश है। यहां इति शब्द स्वरूप का और "च" शब्द समुच्चय अर्थ का प्रतिपादक है । इसी तरह से नाम 'श्रुतस्कंध' | है. तथा समय कब मने अलव आहि पाथेना या सगभां समावेश थते। होवाथी तेनु' नाम 'समवाय' पशु छे. ये मे महि संख्यामथी चहार्थेनु या अंगमां प्रतिपादन १२वामां आव्यु होवाथी तेनुं नाम “संख्या" प। छ. (सम्मत्तमं गमकक्खायं) समस्तमङ्गमाख्यातम् - भगवानने या समवायांगने सौंपूर्ण ३पे ४हेस छे. (अज्झयणं) अध्ययनमिति तेमां मे ४ अध्ययन छे. (त्तिबे मि) इति ब्रवीमि सुधर्मास्वामी स्वामीने आहे छ ! हे ४५ ! ने अमो આ સમવાયાંગ સૂત્ર મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે જ તમને તે કહું છું. મારી તરથી મેં તેમાં કંઇ પણ વધારા ઘટાડો કર્યાં નથી.” આ પદ શાસ્ત્રની સમાપ્તિનુ ખાધક છે. ાસૂ, ૨૧૯માં
" इति "
अर्थ - " इच्चेइय एवमाहिज्जइ" इत्यादि - भा शाखना આ પ્રમાણે જુદાં જુદાં નામે છે—કુલકરવંશ-આ શાસ્ત્રમાં કુલકરાના વંશનું પ્રતિપાદન કરાયુ' છે. તેથી તેમના વંશનુ' પ્રતિપાદક હોવાને કારણે આ શાસ્ત્રનું નામ ‘કુલકરવ’શ’ छे. ही 'इति' शम्ह स्व३पना भने 'च' शब्द समुय्यय अर्थनो प्रतियाह छे.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1169

११५०
समवायाङ्गसूत्रे रत्रापि इति शब्दश्चेदमर्थक एवाभिगन्तव्यः। 'एवम्' अनेनैव प्रकारेण तित्यगरवंसेइय' तीर्थकरवंशेति च-तीर्थकरवंशप्रतिपादकत्वादिदं 'तीर्थकरवंश' इति नाम्ना कथ्यते, तथा-गणधरवंशप्रतिपादकत्वादिदं शास्त्रं 'गणधरवंसेइ य' गणधरवंश इति नाम्ना च कथ्यते । तथा-चक्रवर्तिवंशप्रतिपादकत्वादिदं 'चकवहिवंसेइ य' चक्रवर्तिवंश इति च, तथा दशाहवंशप्रतिपादकत्वादिदं 'दशाहवंश' इति, तथा-गणधरातिरिक्तास्तीर्थकरशिष्या ऋषय उच्यन्ते, तत्प्रतिपादकत्वादिदं शास्त्रं 'इसिवंसेइ य' ऋषिवंश इति च, ऋषिमुनियतीनां समानार्थत्वादिदं 'जइवंसेइ य''यतिवंश' इति च, 'मुणिवंसेइ य =मुनिवंश इति चाभिधीयते । तथात्रिकालार्थबोधने समर्थत्वादिदं 'सुएइवा' श्रुतेतिवा-श्रुतमिति प्रोच्यते । श्रुतस्य प्रवचनपुरूषस्याङ्गत्वादिदं 'सुयंगेइवा' श्रुताङ्गेतिवा-श्रुताङ्गमिति, तथा-समस्त "तित्थगरवंसेइ य” इत्यादि पदों के साथ आये हुए इन "इति" और "च" के विषय में जानना चाहिये । तीर्थंकर वंश-तीर्थंकर के वंश का कथन करने वाले होने के कारण इस शास्त्र का नाम तीर्थंकर वंश है। इसी तरह से चक्रवतियों के वंश का प्रतिपादक होने से इसका नाम चक्रवर्तिवंश, तथा दशाहवंश का प्रतिपादक होने से दशाहवंश, ऋषियों के गणधरों से अतिरिक्त तीर्थकर शिष्यो यहां ऋषि कहे गये हैं उनके वंश का प्रतिपादक होने से ऋषिवंश, तथा ऋषि, मुनि और यति ये शब्द समान अर्थवाले होने से यतिवंश एवं मुनिवंश है। तथा-त्रिकाल संबंधी अर्थ के बोधन कराने में समर्थ होने के कारण इसका नाम श्रुत है। प्रबचन पुरुष का अंग होने के कारण इसका नाम श्रुताङ्ग एसा भी है। समस्त सूत्रों के अर्थों का यहां "तित्थगरवंसेइ य” त्या पनी साथे १५२॥ये 'इति' भने 'च' नामत. भा ५९ मे प्रमाणे । सभा तीर्थकरवंश-ती रोना वशनु थन ४२नार હેવાથી આ શાસ્ત્રનું નામ ‘તીર્થ કરવંશ પણ છે એજ પ્રમાણે ચકવતિના વંશનું પ્રતિપાદક હોવાથી તેનું નામ “ચકવતિવંશ છે, તથા દશાર્ણવંશનું પ્રતિપાદક હેવાથી તેનું નામ “દશાહ વંશ છે. ગણધર સિવાયના તીર્થ કરેને અહીં ઋષિ કહેલ છે. તે ઋષિના વંશનું પ્રતિપાદક હોવાથી આ શાસ્ત્રને “ષિવંશ,” તથા ऋषि, मुनि भने यति, ये समानाथी शह पाथी यतिवश' भने 'भुनिव' એ નામે પણ આ શાસ્ત્રને ઓળખાય છે. તથા ત્રણે કાળના અર્થનું બેધક હોવાને કારણે તેનું નામ “મૃત” પણ પડયું છે. પ્રવચન પુરુષનું એક અંગ હોવાથી તેનું નામ “શ્રુતાંગ” છે. સમસ્ત સૂત્રોના અર્થનું આ શાસ્ત્રમાં સંક્ષિપ્તમાં પ્રતિપાદન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1170

भावबोधिनी टोका. समवाया गुणविष्पन्ननामनिरूपणम् सूत्रार्थानामत्र संक्षेपेण प्रतिपादनादिदं 'सुयसमासेइ वा' श्रुतसमासेति वा श्रुतसमासमिति, तथा--श्रुतसमुदायरूपत्वादिदं 'सुयकंधेइवा' श्रुतस्कन्धे. दिवा-श्रुतस्कन्धमिति, तथा समग्राणां जीवाजीवादि पदार्थानाममिधेयतयेह समवायतान्मीलनादिदं 'समवाएइवा' समवायेतिवा-समवायमितिवा, तथाएकादिसंख्याक्रमेण पदार्थानामत्र प्रतिपादनादिदं 'संखेइ वा' संख्येति वा आख्यायते । तथा 'सम्मत्तमंगमक्खायं' समस्तमङ्गमाख्यातं भगवता, इदं समवाया संपूर्णमुक्तम्, न तु आचारागवदत्रापि विभागद्वयमस्ति । तथा-'अज्झयणं' अध्ययनमिति-इदं सम्पूर्णमेकमेवाध्ययनम्, अत्र आचाराङ्गादिसूत्रस्य शस्त्रपरिज्ञादिवद् अध्ययनोद्देशादि विभागो नास्ति, 'त्तिबेमि' इति ब्रवीमि-इति शब्दः शास्त्र समाप्तिसूचकः, सुधर्मास्वामी ब्रवीति-हे जम्बूः ! यथेदं समवायङ्गं भगवतः सकाशान्मया श्रुतम् , तथैव त्वां प्रतिब्रवीमि ॥ सू. ११९॥ इतीश्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचकपञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकमविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-चादिमानमर्दक-श्री शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-'जैनशास्त्रचार्य-पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु-बालब्रह्मचारिजैनाचार्य जैनधर्मदिवाकरपूज्यश्री-घासीलाल-तिविरचिता श्री चतुर्थङ्गस्य समवायाङ्गसूत्रस्य भावबोधिनीटीका समाप्ता ।।
॥ शुभं भूयात् ॥
|| श्रीरस्तु ॥ संक्षेप में प्रतिपादन होने से इसका नाम श्रुत समास ऐसा भी है । श्रुत समुदावरूप होने से इसका नाम श्रुतस्कंध सा भी है। तथा समग्रजीव
और अजीव आदि पदार्थों को यहाँ अभिधेयरूप मिलने के कारण इसका नाम समवाय ऐसा भी है। एक आदि संख्याक्रम से पदार्थों का इसमें प्रतिपादन हुआ हैं। इससे इसका नाम संख्या ऐसा भी है। भगवान इस समवायाङ्ग को संपूर्णरूप से कहा है। आचाराङ्ग की तरह इस में दो विभाग नहीं है ।यह एक ही अध्ययन है। आचाराङ्ग आदि सूत्र के થયેલ હોવાથી તેનું નામ “શ્રતસમાસ પણ છે. મૃતસમુદાયરૂપ હોવાથી તેનું નામ
તસ્કંધ પણ છે. સમગ્ર જીવ અને અજીવ આદિ પદાર્થોને આ અંગમાં અભિધેયરૂપે સમાવેશ થતો હોવાથી તેનું નામ “સમવાય પણ છે. એક, બે આદિ સંખ્યાકમથી તેમાં પદાર્થોનું પ્રતિપાદન થયું છે, તેથી તેનું નામ “સંખ્યા પણ છે. ભગવાને પિતે સંપૂર્ણ રીતે આ સમવાયાંગનું કથન કર્યું છે. આચારાંગની જેમ તેમાં બે વિભાગ નથી, તે એક જ અધ્યયનનું બનેલું છે. આચારાંગ આદિ શાસ્ત્રના
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1171

११५२
समवायाङ्गसुत्रे
शस्त्रपरिज्ञा आदि की तरह अध्ययन उद्देश आदि का इसमें कोई विभाग नहीं है। "त्तिबेमि" यहां "इति" यह शब्द शास्त्र की समाप्तिका बोधक है। जंबूस्वामी से सुधर्मास्वामी कहते हैं-कि है जंबू ! जैसा यह समवायाङ्ग सूत्र भगवान से मैंने सुना हैं वैसा ही मैंने यह तुमसे कहा है। अपनी तरफ से मैंने इस में कुछ भी घटाया वढाया नहीं है ॥सू० २१९॥ समवायाङ्कसूत्र का हिन्दी अनुवाद संपूर्ण हुआ ॥
॥ श्रीरस्तु ॥ शस्त्रपरिज्ञा आदि अध्ययनाव विभाग सा समवायांगमा नथी, 'त्तिवेमि' सडी 'इति' श शासनी समातिना माघ छ. सुधास्वामी स्वामीन કહે છે કે જે બૂ! મેં જે પ્રમાણે આ સમવાયાંગનું ભગવાન પાસે શ્રવણ કર્યું છે એ પ્રમાણે જ તમને તે કહી બતાવું છું મારી તરફથી તેમાં કેઇપણ પ્રકારને વધારો ઘટાડે કરવામાં આવ્યું નથી.” સૂ. ૨૧ –સમવાયાંગસૂત્રને ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત
॥ श्रीरस्तु ॥
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1172

भावबोधिनी टीका. भाविवासुदेवबलदेवमातापितादिनामनिरूपणम्
-: शास्त्रप्रशस्तिः
सौराष्ट्रनाम के देशे विख्यातः 'खाखिजालिया' । ग्रामः समृद्धिसम्पन्नो जैनसंघविभूषितः ॥ १ ॥ अस्ति गिरिधरस्तत्र श्रावक श्रष्ठसुव्रतः ।
'अमीचन्द्र' - सुतस्तस्य शान्त प्रकृति सुन्दरः ||२|| विराजते पुण्यशीला धर्मोद्धारधुरन्धरा ।
'व्रजकुंवर' नाम्नीति पत्नी तस्य प्रतिव्रता ॥ ३ ॥ विनयं चन्द्रकान्तश्च रमेशश्वसुतत्रयम् ॥
असूते दुमतीं पुत्र सुशीलां धर्मशालिनीम् ॥४॥ भावार्थ- सौराष्ट्र नाम देश में सर्वथा समृद्धिसम्पन्न एवं जैनसंघ से विभूषित (शोभायमान ) ' खाखिजालिया' नाम का प्रसिद्ध ग्राम है || १ ||
उस ग्राम में सुश्रावक तथा सुव्रती 'गिरिधर' भाई नामके बांटविया सेठ रहते हैं, उनके सुपुत्र 'अमीचन्द' भाई नामके परमशान्तिस्वभाव तथा प्रकृति सुन्दर है ॥२॥ उनकी प्रतिन्नता पुण्यशीला तथा धर्मोद्धार कार्यभार को वहन करने में समर्थ ' व्रजकुंवर' नामकी पत्नी है, जिनके 'विनयचन्द्रभाई' 'चन्द्रकान्तभाई' तथा 'रमेशचन्द्रभाई' नाम के तीन पुत्र तथा परमसुशीला परमवैराग्यवती धार्मिकभावनावाली 'इन्दुमती' वहेन नामकी पुत्री है || ३ | ४ || उनमें - विनयचन्द्रभाई की 'धीरज' શાસ્ત્રપ્રશસ્તિના ગુજરાતી અનુવાદ
૧ સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં મૌજ નદીને કીનારે જૈનસંઘ”થી વિભૂષિત અતિરમણીય 'मामी भजीया' नाभनु गाम छे.
२
११५३
આ ગામમાં ખાંટવીયા કુળમાં ઉત્પન્ન સુશ્રાપક તથા સુવ્રતી “ગિરધરભાઇ’ નામના ખાંટવીયા શેઠ રહે છે. તેમના સુપુત્ર “અમીચંદભાઈ” જેઓ પરમ શાંત સ્વભાવ! સુશ્રાવક છે.
3
તે અમીચંદભાઈના પત્ની પરમપવિત્ર પાતિવ્રત્ય વ્રતને ધારણ કરનાર પુણ્યશાળી અને ધર્મોદ્ધાર કા ને વહન કરવામાં જ પેાતાનું કલ્યાણ માનનાર "वर" नामना हो
૪ તેમને “વિનયચંદ્રભાઈ” “ચંદ્રકાંતભાઈ” તથા “રમેશચંદ્રભાઈ” નામના ત્રણ પુત્ર છે તથા પરમશુશીલા ધાર્મિક ભાવથી યુક્ત વૈરાગ્યની “ઇન્દુમતીબહેન” નામની શાંતસ્વભાવવાળી પુત્રી છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1173

११५४
समबायाङ्गसूत्र
-
-
-
-
भार्या विनयचन्द्रस्य धीरज' नामविश्रुता ।
राजेन्द्रं च जयेशं च जयश्रियमजीजनत् ॥५॥
चन्द्रकान्तस्य पत्नीसद्धर्माचारपरायणा ।
गता 'हेमलता' स्वर्ग विनयादिगुणान्विता ।।६।।
भव्यायाः स्वर्ग वासिन्यास्तस्याः स्मरणहेतवे ।
समवायाङ्गसूत्रस्य विशदा 'भावबोधिनी' ॥७॥ लोकानामुपकारार्थ शास्त्रमर्मप्रकाशिनी ।
मुनिना घासिलालेन टीका व्यरचि मञ्जुला ।।८।। अष्टादशे द्विसहस्रे च वैक्रमीये च वत्सरे ।
चैत्रमासे शुक्लपक्षे पूर्णिमायां शुभे तिथौ ॥९।।
बहेन नामकी धर्मपत्नी है जिसके 'राजेन्द्र' तथा 'जयेश' नामके दो पुत्र एवं 'जयश्री' नामकी एक सुपुत्री है ॥५॥
चन्द्रकान्तभाई की विनयदयादि गुणों से युक्त तथा धर्माचरणमें परायण 'हेम. लता' बहेन नामकी धर्मपत्नी हुई जो कि कालधर्म पाकर परलोक चली गई।।६।।
उस स्वर्गीयपत्नी के तथा उनके स्व. पुत्र के स्मरणार्थ समवायाङ्ग सूत्रकी 'भावबोधिनी' नामको विशदा तथा शास्त्रमर्म को प्रकाशित करनेवाली टीका को लोगों के उपकारार्थ पूज्यश्री घासीलालजी महाराजने बनायी है ।।७।८।।
૫ વિનયચંદ્રભાઈની ધીરજકુંવર નામની ધર્મપત્ની છે જેઓને રાજેન્દ્ર અને
જયેશ નામના બે પુત્રી છે. અને જયશ્મ નામની એક સુપુત્રી છે. વિનય દયા આદગુણોથી યુક્ત અને ધર્માચરણમાં પરાયણ હેમલતા' નામની
ચંદ્રકાંતભાઈના પત્ની હતા કે જેણે કાલધર્મ પામીને સ્વર્ગવાસ કર્યો છે. છે તે સ્વર્ગીય હેમલતાના' તથા હેમલતાબહેનના પુત્રને સ્મરણાર્થે સમવાયાંગ
સૂત્રની શાસ્ત્ર મને વિશદ રીતે પ્રકાશ કરનારી ભાવબોધિની” નામની ટીકા પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલ મહારાજે બનાવી છે.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1174

શ્રી અખિલ ભારત વેતામ્બર સ્થાનકવાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ.
ગરેડીયાકુવાડ-ગ્રીન લેજ પાસે,
રાજકેટ
દાતાઓની નામાવલી
શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪થી તા. ૩૧-૧૨-૬૧ સુધીમાં
દાખલ થયેલ મેમ્બરનાં મુબારક નામો.
લાઈફ મેમ્બરનું ગામવાર કકાવારી લિસ્ટ,
(નાની ભેટની રકમ આપનારનું, તથા રૂ. ૨૫૦થી ઓછી રકમ ભરનારનું નામ આ યાદીમાં સામેલ કરેલ નથી.)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1175

આદ્યમુરબ્બીશ્રીઓ-૧૮
( ઓછામાં ઓછી રૂા. ૫૦૦૦ની રકમ આપનાર )
નંબર
નામ
ગામ
રૂપિયા
૧ શેઠ શાંતીલાલ મંગળદાસભાઈ જાણતા મીલમાલીક અમદાવાદ ૧૫૦૦૦ ૨ શેઠ હરખચંદ કાળીદાસભાઈ વારીયા હ. શેઠ
લાલચંદભાઈ, નગીનભાઈ વૃજલાલભાઈ તથા વલ્લભદાસભાઈ
ભાણવડ ૬૦૦૦ ૩ કે ઠારી જેચંદ અજરામર હા. હરગોવિંદભાઈ જેચંદભાઈ રાજકોટ પ૨૫૧ ૪ શેઠ ધારશીભાઈ જીવનભાઈ
બારસી ૫૦૦૧ ૫ સ્વ. પિતાશ્રી છગનલાલ શામલદાસના સ્મરણાર્થે
હ. શ્રી ભેગીલાલ છગનલાલભાઈ ભાવસાર અમદાવાદ ૫૨૫૧ ૬ સ્વ. શેઠ દિનેશભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ કાંતિલાલ મણીલાલ જેશીંગભાઈ અમદાવાદ ૫૦૦૦ ૭ શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ હ. શેઠ
ચીમનલાલભાઈ શાંતીલાલભાઈ તથા પ્રમુખભાઈ અમદાવાદ ૬૦૦૧ ૮ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વિરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હ. શેઠ શામજી વેલજી વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૯ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારષ્ટ કટ હા, માતુશ્રી કડવીબાઈ વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૦ શેઠ પિચાલ લ પીતાંબરદાસ
અમદાવાદ ૫૨૫૧ ૧૧ શાહ રંગજીભાઈ મેહનલાલ
અમદાવાદ ૫૦૦૧ ૧૨ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. શેઠ દુર્લભજી વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૩ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા શ્રીમતિ મણીકુંવરબેનદુર્લભજવીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૪ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણું અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સમારકટ્રસ્ટ હ. છોટાલાલ શામજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૫ સ્વ. માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે હ. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ અને કુટુંબીજને
અમદાવાદ ૫૦૦૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1176

૧૬ શેઠ મીશ્રી લાલજી જેવંતરાજજી લૂણીયા ચંડાવલવાળા અમદાવાદ ૫૫૦૨ ૧૭ શેઠ રામજીભાઈ શામજી વીરાણી એન્ડ સમરતબેન રામજી વિરાણી ટ્રસ્ટ
રાજકેટ ૫૦૦૧ ૧૮ એક જૈન ગૃહસ્થ
અમદાવાદ ૫૪૨૫ નેટ -ઘાટકોપરવાળા શેઠ માણેકલાલ એ. મહેતા તરફથી અમદાવાદમાં
પાલડી બસ સ્ટેન્ડ પાસે પ્લોટ નં. ૨૫૦ વાળી ૬૯૮ ૨. વાર જમીન સમિતિને ભેટ મળેલ છે. અને જેનું રજીસ્ટર તા. ૨૩-૩-૬૦ ના રોજ થઈ ગયેલ છે.
મુરબ્બીશ્રીઓ-૨૫
( ઓછામાં ઓછી રૂા. ૧૦૦૦ ની રકમ આપનાર )
નંબર
નામ
ગામ
રૂપિયા
૧ વકીલ જીવરાજભાઈ વર્ધમાન ઠારી હા. કહાનદાસભાઈ તયા વેણીલાલભાઈ કે ઠારી
જેતપુર ૩૬૦૫ ૨ દોશી પ્રભુદાસ મૂળજીભાઈ
રાજકોટ ૩૫૦૪ ૩ મહેતા ગુલાબચંદ પાનાચંદ
રાજકેટ ૩૨૮૪ મહેતા માણેકલાલ અમુલખરાય
ઘાટકેપર ૩૨પ૦ ૫ સંઘવી પીતામ્બરદાસ ગુલાબચંદ
જામનગર ૩૧૦૧ ૬ લલ્લુભાઈ ગોરધનદાસ ચેરીટેબલટ્રસ્ટ હ. શેઠ. વાડીલાલ લલુભાઈ
અમદાવાદ ૨૫૦૦ ૭ નામદાર ઠાકોર સાહેબ લખધીરસિંહજી બહાદુર મોરબી ૨૦૦૦ ૮ શેઠ લહેરચંદ કુંવરજી હા. શેઠ ન્યાલચંદ લહેરચંદ સિદ્ધપુર ૨૦૦૦ ૯ શાહ છગનલાલ હેમચંદ વસા હા. મોહનલાલભાઈ તથા મેતીલાલભાઈ
મુંબઈ ૨૦૦૦ ૧૦ શ્રી સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ હા. શેઠ ચન્દ્રકાંત વીકમચંદ મોરબી ૧૯૬૩ ૧૧ મહેતા સમચંદ તુલસીદાસ તથા તેમનાં ધર્મપત્ની - અ. સો. મણીગરી મગનલાલ
રતલામ ૨૦૦૦ ૧૨ મહેતા પિપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૫૦૨ ૩ દોશી કપુરચંદ અમરશી હા. દલપતરામભાઈ જામજોધપુર ૧૦૦૨ ૧૪ બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર ૧૦૦૨ ૧૫ શેઠ માણેકલાલ ભાણજીભાઈ
પોરબંદર ૧૦૦૧ ૧૬ માન ચંદ્રસિંહજી સાહેબ મહેતા (રેલ્વે મેનેજર) કલકત્તા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1177

૧૭ મહેતા સેમચંદ નેણસીભાઈ (કરાંચીવાળા)
મોરબી ૧૦૦૧ ૧૮ શાહ હરિલાલ અનોપચંદ
ખંભાત ૧૦૦૧ ૧૯ મેદી કેશવલાલ હરિચંદ્ર
અમદાવાદ ૧૦૦૧ ૨૦ કોઠારી છબીલદાસ હરખચંદ
મુંબઇ ૧૦૦૦ ૨૧ કોઠારી રંગીલદાસ હરખચંદ
ભાવનગર ૧૦૦૦ રર શાહ પ્રેમચંદ માણેકચંદ તથા અ. સૌ સમરતબેન અમદાવાદ ૧૦૦૩ ૨૩ શેઠ કરમશી જેઠાભાઈ સોમૈયા હા. અ. સૌ. સાકરબેન મુંબઈ ૧૦૦૦ ૨૪ શેઠ પોપટલાલ ચત્રભૂજ કોઠારી
સુરેન્દ્રનગર ૧૦૦૧ ૨૫ શ્રી સ્થા, જેના લીંમડી સંપ્રદાયના સમાગુણ નીધી
પૂજ્ય શ્રી લાધાજી સ્વામીના શીષ્ય પ્રખર પંડિત રત્ન શ્રી ઉત્તમચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે પૂજ્ય લાધાજી સ્વામી પુસ્તકાલય તરફથી હ. શેઠ જેશીંગભાઈ પાચાલાલ
અમદાવાદ ૧૦૦૦
નામ
ટ
સહાયક મેમ્બરે-૧૨૫
(ઓછામાં ઓછી રૂ. ૫૦૦ની રકમ આપનાર ) નંબર
ગામ રૂપિયા ૧ શ્રીરથા જૈન સંધ હા. ઝઝાભાઈ વેલશીભાઈ વઢવાણ શહેર ૭૫૦ ૨ શેઠ નરોત્તમદાસ ઓઘડભાઈ
જોરાવરનગર ૭૦૦ ૩ શેઠ રતનશી હીરજીભાઈ હા. ગોરધનભાઈ જામજોધપુર ૫૫૫ ૪ બાટવીયા ગીરધર પરમાણંદ હા. અમીચંદભાઈ ખાખીજાળીયા પ૨૭ ૫ મોરબીવાળા સંઘવી દેવચંદ નેણશીભાઈ તથા
તેમનાં ધર્મપત્ની અ. સૌ મણીબાઈ તરફથી હા- મૂળચંદ દેવચંદ સંઘવી
મલાડ ૫૧૧ ૬ વેરા મણીલાલ પોપટલાલ
અમદાવાદ ૧૦૨ ૭ ગેસલીયા હરીલાલ લાલચંદ તથા ચંપાબેન ગોસલીયા ૫૦૨ ૮ શાહ મનહરલાલ પ્રાણજીવનદાસ
મુંબઈ ૫૦૧ ૯ શેઠ ઈશ્વરલાલ પુરૂષોત્તમદાસ
અમદાવાદ ૫૦૧ ૧૦ શેઠ ચંદુલાલ છગનલાલ
૫૦૧ ૧૧ શાહ શાંતિલાલ માણેકલાલ
* ૫૦૧ ૧૨ શેઠ શીવલાલ ડમરભાઈ (કરાંચીવાળા)
લીમડી ૫૦૧ ૧૩ કામદાર તારાચંદ પોપટલાલ ધોરાજીવાળા
રાજકેટ ૫૦૦ ૧૪ મહેતા મેહનલાલ કપુરચંદ
૫૦૦
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1178

૧૫ શેઠ ગોવિંદજીભાઈ પિપટભાઈ
રાજકેટ ૫૦૦ ૧૬ શેઠ રામજી શામજી વીરાણી
» ૫૦૧ ૧૭ સ્વ. પિતાશ્રી નંદાજના માથે હા. વેણીચંદ શાંતિલાલ
(જાબુઆવાળા) મેઘનગર ૫૦૧
૧૮ શ્રી જનસ્થા. સંઘ હ. શેઠ ઠાકરશી કરશનજી થાનગઢ ૫૦૧ ૧૯ શેઠ તારાચંદ પુખરાજજી
ઔરંગાબાદ ૫૦૦ ૨૦ શ્રી સ્થા. જન સંઘ
૫૦૦ ૨૧ મહેતા મૂળચંદ રાઘવજી હા. મગનલાલભાઈ તથા દુર્લભજીભાઈ ધ્રાફા ૭૫૦ ૨૨ શેઠ હરખચંદ પુરૂષોત્તમ હા, ઈન્દુકુમાર
ચોરવાડ પ૦૦ ૨૩ , કેશરીમલજી વસ્તીમલજી ગુગલીયા
મલાડ ૫૦૧ ૨૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા, બાટવીયા અમીચંદ ગીરધરભાઈ ખાખીજાળીયા ૫૦૧ ૨૫ શ્રી ખીમજીભાઈ બાવાભાઈ કુલચંદભાઈ ગુલાબચંદભાઈ
નાગરદાસભાઈ જમનાદાસભાઈ મુંબઈ ૫૦૧
છે.
૫૦૧
૨૬ શેઠ મણીલાલ મેહનલાલ ડગલી હા. મૂળજીભાઈ મણીલાલભાઈ મુંબઈ ૫૦૧ ૨૭ સ્વ. કાંતીલાલભાઈના સ્મરણાર્થે હ. શેઠ બાલચંદ સાકરચંદ , ૫૦૧ ૨૮ કામદાર-રતીલાલ દુર્લભજી ( જેતપુરવાળા )
,, ૫૦૧ ૨૯ શાહ જયંતીલાલ અમૃતલાલ
શીવ ૫૦૧ ૩૦ વેર મણીલાલ લક્ષમીચંદ ૩૧ શેઠ ગુલાબચંદ ભૂદરભાઈ તથા કસ્તુરબેન હા. ભાઈ અનેપચંદ બારડ ૫૦૧ ૩૨ મહાન ત્યાગી બેન ધીરજકુંવર ચુનીલાલ મહેતા ધ્રાફા ૧૦૧ ૩૩ શ્રી સ્થા. જૈન સંધ
ધ્રાફા ૧૦૧ ૩૪ શ્રી મગનલાલ છગનલાલ શેઠ
રાજકોટ પ૧ ૩૫ શેઠ ચતુરદાસ ઠાકરશી તથા અસૌ. નંદકુવરબેન જામનગર ૧૦૩ ૩૬ શેઠ દેવચંદ અમરશી (બેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસંગે ભેટ) ભાણવડ ૫૦૧ ૩૭ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ (બેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસંગે ભેટ) ભાણવડ ૫૦૧ ૩૮ વકીલ વાડીલાલ નેમચંદ શાહ
વીરમગામ ૫૦૧
•
૫૦૧
૩૯ મહેતા શાન્તિલાલ મણીલાલ હ. કમળાબેન મહેતા અમદાવાદ ૨૫૬ ૪૦ શ્રીયુત લાલચંદજી તથા અ, સૌ. ધીસાબેન ૪૧ શેઠ મેહનરાજજી મુકુનચંદજી બાલીયા ૪૨ સ્વ. શેઠ ઉકાભાઈ ત્રીભોવનદાસના સ્મરણાર્થે તેમનાં
ધર્મપત્નીલક્ષમીબાઈ ગીરધર તરફથી હા, મરઘાબેન તથા મંગુબેન
અમદાવાદ ૫૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1179

૪૩ પારેખ જયંતીલાલ મનસુખલાલ રાજકોટવાળા હા. વિનુભાઈ , ૫૦૧ ૪૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
વાંકાનેર ૫૦૧ ૪૫ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
બોટાદ ૫૦૧ ૪૬ શેઠ ગુદડમલજી શેષમલજી જેવર (બાર) પીપળગાંવ ૫૦૧ ૪૭ સ્વ. તુરખીયા લહેરચંદ માણેકચંદના સ્મરણાર્થે તેમનાં
ધર્મપત્ની જીવતીબાઈ તરફથી હા. ભાઈ જયંતીલાલ તથા પૂનમચંદભાઈ
વડેદરા ૫૦૧ ૪૮ શાહ અચલદાસ શુકનરાજજી હા. શુકનરાજજી
અમદાવાદ ૫૦૧ ૪૯ ભાવસાર ખેડીદાસ ગણેશભાઈ
ધંધુકા ૧૦૧ પ૦ અ. સૌ. હીરાબેન માણેકલાલ મહેતા
ઘાટકોપર ૫૦૧ ૫૧ મહેતા શાંતીલાલ મગનલાલ તથા અ. સૌ. પદમાવતી શાંતિલાલ મહેતા
અમદાવાદ ૫૦૦ પર શેઠ હીરાચંદજી વનેચંદજી કટારીયા
હુબલી ૫૦૧ ૫૩ શેઠ છોટુભાઈ હરગોવિંદદાસ કટોરીવાળા
મુંબઈ ૫૦૧ ૫૪ પારેખ રતિલાલ નાનચંદ મોરબીવાળા તરફથી તેમના
પિતાશ્રી નાનચંદ ગેવિંદજીના સ્મરણાર્થે તથા તેમનાં ધર્મપત્ની અ. સી. વસંત બહેનના અઠાઈતપ નિમિત્તે હા. ભુપતલાલ રતિલાલ
અમદાવાદ ૫૫૨ ૫૫ સ્વ. શાહ ત્રીજોવનદાસ મગનલાલના મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
શીવકુંવરબાઈ તરફથી હા. રસ્તીલાલ ત્રીભોવનદાસ શાહ અમદાવાદ ૫૧૧ ૫૬ શ્રીમાન નાથાલાલ માણેકચંદ પારેખ મુંબઈ (માટુંગા) ૫૦૧ પ૭ શ્રી લીંમડી સંપ્રદાયના ગચ્છાધીપતિ પૂઆચાર્ય
મહારાજ શ્રી લાધાજી સ્વામીના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ જેશીંગભાઈ પિાચાલાલ (મહારાજ શ્રી છોટાલાલજી સદાનંદજીના ઉપદેશથી)
અમદાવાદ ૫૦૧ ૫૮ સ્વ શ્રી વિનયમૂતિ શ્રી લક્ષ્મીચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ જેશીંગભાઈ પિયાલાલ (મહારાજશ્રી છોટાલાલજી સદાનંદીના ઉપદેશથી
અમદાવાદ ૫૦૧ પ૯ . . પ્રભાવતીબેન કેશવલાલ ઉજજેનવાલા તરફથી તેમની દીક્ષા પ્રસંગે
વીરમગામ ૫૫૧ ૬૦ શેઠ શ્રીયુત હરજીવનદાસ રાયચંદ હા. છબીલદાસ હરજીવન અમદાવાદ ૫૦૧ ૬૧ શેઠ પિપટલાલ હંસરાજ તથા દિવાળીબેનના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ બાબુલાલ પિપટલાલ
અમદાવાદ ૫૦૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1180

૬૨ અ. સૌ. લીલાવંતીબેન ઈશ્વરલાલ
૬૩ હેમાણી પ્રભુદાસ ભાણજી
૬૪ શેઠ લક્ષ્મણદાસ સેજરામ
૬૫ શ્રી સ્થા. જૈન મેટા સંઘ
}} શેઠ ચાંદમલ્લ ખીરધીચંદ
૬૭ ઝવેરી માણેકચ’દજી પન્નાલાલ જલાણી હ. ધનવંતીબેન તથા કિરણબેન
૬૮ શેઠ હંસરાજજી પૂર્ણમલજી કાંકરીયા ૧૯ શ્રી વે. સ્થા. જૈન સભા
૭૦ શેઠ તેજસ હજી તેલાલજી છાજેંડ
૭૧ શેઠ રતનચંદ લક્ષ્મીચંદ
૭૩ શાહ શામલભાઇ અમરસીભાઇ ૭૪ મહેતા ચન્દ્રકાન્ત નૌતમલાલ
૭૫ શેઠે ભીખચંદ્ર લાલચ'દ્ર
૭૬ એન માહીએન મહેતા
૭૨ શાહુ ઉમરશી ભીમશીભાઇ (સ્વ. પિતાશ્રી ભીમશીભાઇ
તથા માતુશ્રી પાલાબાઇ તથા ધમ પત્ની પાનબાઈના સ્મરણાર્થ)મુખઈ પપર
૭૭ શ્રીમતી મેઘીબેન નવલચંદ શાહ હ. મેાતીબેન
૭૮ શ્રીમતી વિમલાજી સૂરજમલ મહેતા
૭૯ ઉદ્રાણી નિહાલચંદ્ર હાંકેમચન્દ્ર વકીલ બી. એ. એલ. એલ. ખી,
૮૦ સ્વ. કાઠારી મગનલાલજી કુન્દેનમલજીના સ્મરણાર્થે હ. તેમનાં ધમ પત્ની રાજકુવરએન ૮૧ શેઠ મેહનલાલજી મંઈ લાલજી હ. રમણીકલાલ (પ્ મુનિશ્રી તેચંદ્રુમના શિષ્ય ૫. મુનિશ્રી કનૈયાલાલજી મ. ના ઉપદેશથી)
૮૨ કનૈયાલાલજી સાહનલાલજી કાવેડિયા
૮૩ શેઠ પ્રતાપમલજી કપુરચંદજી સાંઢેરાવાળા [પૂજય ફતેચંદજી મ.ના શિષ્ય મિશ્રીલાલજી મ. ના શિષ્ય ચાંદમલજી મ.ના ઉપદેશથી
અમદાવાદ ૫૦૨
કલકત્તા ૫૫૧
અમદાવાદ ૫૦૧
રાજકાટ ૫૧
નાસિક સીટી ૫૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
દિલ્હી ૫૦ ૧
ગાગોળાવ ૫૦૧
કલકત્તા ૫૦૧
ઉદેપુર ૫૦૧ મુંબઈ ૫૦૦
અમદાવાદ ૫૦૨
મુંબઈ ૨૦૧ પીપલગામ ૫૧ મુંબઇ પ
લીમડી (સૌરાષ્ટ્ર) ૫૦૧
બેલગામ ૫૦૧
રાજકાટ ૫૦૧
સતારા ૭૫૧
જયપુર ૫૦૧ ધારડી ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૧

Page #1181

બડત ૫૦૧
૮૪ શ્રીમાન લાલાજી રોશનલાલજી સમન્દરલાલજી
હ. મેંતીલાલ
સાંઢેરાવ ૫૦૧
૮૫ શ્રીમાન ભૂરમલજી દલીચંદજી સાંકરિયા (પૂ. મ. શ્રી
સ્વામીદાસજીના સંપ્રદાય પૂ.મ. શ્રી ફતેચંદજી મ. ના શિષ્ય પં. મુનિ શ્રી કનૈયાલાલજી મ. ના ઉપદેશથી ૮૬ સ્વ. ગૌરીશંકર કાળીદાસ દેસાઈના મરણાર્થે હ.
ભૂપતલાલ ગૌરીશંકર ૮૭ શેઠ સાહેબ શ્રી નભેરામભાઈ હંસરાજભાઈ કમાણી ૮૮ સ્વ. મહાસતીજી શ્રી ધનદેવજી મ. સા.ના સમરણાર્થે
સવ. ખૂબચંદજી સંખલાલનાં ધર્મપત્ની શ્રીમતી જયદેવી તરફથી [ મહાસતીજી શ્રી સુદશનામતિજી તથા ફુલમતીજીના ઉપદેશથી ].
ઈદેર ૫૦૧ જમશેદપુર ૫૦૧
દિહીં ૫૦૧
૮૯ શ્રીમાન લાલાજી કપુરચંદજી બેથરાના ધર્મની
શ્રીમતી વસંતદેવી હા. લાલા રાજમલજી હેમચંદજી તરફથી (મહાસતી શ્રી સુદશનામતિજી તથા ફૂલમતિજી મહાદેવીના ઉપદેશથી1
દિલ્હી પ૦૧ ૯૦ સવ. મહાસતીજી શ્રી દ્રૌપતાદેવીજી મ.સા. ના સ્મરણાર્થે
શ્રી એસ. એસ. જેના મહિલા સંઘ તરફથી [અનેક ગુણાલંકૃત
મહાસતીજી શ્રી મેહનદેવીજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી દિલ્હી પ૦૧ ૯૧ સ્વ. લક્ષમીચંદજીના સ્મરણાર્થે નગિનાદેવી સુજતીના તરફથી હસ્તે સંઘવી હેમંતકુમાર જૈન
દિલ્હી ૫૦૧ ત્ર સ્વ. પિતાશ્રી લાલા ઝવેરી ઘન્નામલઇ સુજન્તીના સ્મરણાર્થે હસ્તે શ્રીમતી નગીના દેવી
દિલ્હી ૫૦૧ ૯૩ લાલાજી કસ્તુરચન્દજી ખુશાલચન્દજી સંચેતી હ. જ્ઞાનચંદ્રજી અલવર ૫૦૧ ૯૪ સ્વ. પુજય પિતાશ્રી દુર્લભજી સેમચંદ દફતરી હ. ગૌરીશંકર દુર્લભજી દફતરી
મુંબઈ ૫૦૦ ૯૫ શેઠ સોમચંદ જેઠાલાલ ઘેલાણી હ. ચુનીલાલભાઈ જેડીયાવાળા
મુંબઈ પ૦૬ ૯૬ શેઠ ફેજમલજી સુલતાનસિંહજી બારદીયા
અમદાવાદ ૫૦૧ ૯૭ શેઠ છગનલાલ શામજી વીરાણી તથા
શ્રીમતી વૃજકુંવરબેન છગનલાલ વિરાણી ટ્રસ્ટફંડ તરફથી શેઠ છગનલાલભાઈના સ્મરણાર્થે
રાજકોટ ૫૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1182

નખર
૯૮ શ્રી વમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હ. પ્રમુખ બ’સીલાલ કટારીયા
૯ લાલાજી રામલાલજી રાશનલાલજી (અનેક ગુણાંલકૃત મહાસતીજી માહનદેવીના ઉપદેશથી)
નામ
G
૧૦૦ સ્વ. મહેતા મંગળજી મણીલાલના સ્મરણાર્થે હ. તેમના ધ`પત્ની ગુણવતીબહેન મહેતા
૧૦૨ શ્રીયુત તારાચૌંધ ગેલડા ટ્રસ્ટ
૧૦૩ શેઠે ગુલરાજજી પુનઃમચંદજી મહેતા
૧૦૪ શેઠે અગરમલ્લજી ત્રીકમચંદજી
પાંડચેરી ૫૦૧
૧૦૧ ખાટવીયા વનેચંદ અમીચંદ મહાવીર ટેક્ષટાઇલ સ્ટોએ ગલેાર ૫૫૩
૧૦૫ કાનુગા ધી ગડમલ્લજી મુલતાનમલ્લજી કવાડે ગઢસીયાણાવાળા
૧૦૬ લાલાજી નવરતનચંદજી ચારડીયાનાં ધર્મપત્ની શ્રીમતી રાજકુમારીમેન
૧૦૭ શેઠ ચીમનલાલ રૂષભદ
૧૦૮ શેઠ કાનજી પાનાચંદ ભીમાણી ટ્રસ્ટ
૧૦૯ શેઠ ગીરધરલાલ હંસરાજ કામાણી
૧૧૦ અનેક ગુણાલકૃત મહાસતી મેહનદેવીજીના ઉપદેશથી સ્વધમી` ખંધુઓ તરફથી
૧૧૧ સ્વ. વિનયચંદજી પારેખના સ્મરણાર્થે લાલા પૂર્ણ ચંદજી રતનચંદજી પારેખની વતી હ. શ્રીમતી પ્રેમાદેવી [શાંત સ્વભાવી મહાસતીજી ફુલકુવરબાઇના ઉપદેશથી]
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
રૂપિયા
હિં’ગણઘાટ ૫૦ ૧
દીલ્હી ૫૦ ૧
૧૧૫ શાહ જગજીવનદાસ વન્દ્રાવનદાસ
૧૦૬ શેઠ હંસરાજ લક્ષ્મીચંદ કામાણી જૈનભૂવન
ગામ
મદ્રાસ પક્ કીનસગઢ ૫૫૧ દદાર સીટી ૫૫૧
અમદાવાદ ૧૧
દીલ્હી ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૧
કલકત્તા ૫૦૧
૫૧
દીલ્હી ૫૦૧
૧૧૨ શ્રીમતી ખદામબાઇ મીશ્રીલાલજી લૂણીયા ચડાવલવાળા અમદાવાદ ૫૦ ૧
૧૧૩ શેઠ ભરતકુમાર મણીલાલ દલાલ
૧૧૪ શાહ હરખચંદ અમરચંદ
દીલ્હી ૫૦૧
99
૫૦૧
૫૦૧
૫૦૧
કલકત્તા ૫૦૧
""
""
""

Page #1183

૧૦
દીલ્હી ૫૦૧
૧૧૭ પૂ. દાદાજી સ્વ. કપુરચંદજી તથા દાદીજી
કેસરબેન ચોરડીયાના સ્મરણાર્થે હ. લાલા ફુલચંદજી અને શ્રીમતી વિમલકુંવરી જવેરી ની વતી શ્રીમતી નગીનાદેવી (મહાસતીજી
ફુલમતીજીના ઉપદેશથી ૧૧૮ શેઠ નગીનદાસ છોટાલાલ ૧૧૯ શ્રી સ્થા. જન સંઘ હ. શેઠ ગણેશમલ્લ ગુલાબચંદ ૧૨૦ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ ૧૨૧ શ્રી સરાક જૈન વિદ્યાલય ૧રર ગાંધી ભુરાલાલ નાનચંદ ૧ર૩ શ્રીમાન હિંમતસિંહજી સાહેબ ગલુડીયા
એડીસનલ કમીશનર અજમેર ડીવીઝનવાળાના ધર્મપત્ની અ. સૌ. માણેકકુંવરબેન તરફથી હ. ખુશાલસિંહજી ગલુડીયા
જયપુ પપ૧
૫૮૪–લાઈફ મેમ્બર
અમદાવાદ તથા પરાંઓ
નંબર
નામ
ગામ
રૂપિયા
૧ શઠ ગીરધરલાલ કરમચંદ
૨૫ ૨ શેઠ છેટાલાલ વખતચંદ હા, ફકીરચંદભાઈ
૨૫૧ ૩ શાહ કાંતિલાલ ત્રીભોવનદાસ
૨૫૧ ૪ શાહ પિપટલાલ મેહનલાલ
૨૫૧ ૫ શેઠ પ્રેમચંદ સાકરચંદ
૨૫૦ ૬ શાહ રતીલાલ વાડીલાલ
૨૫૧ ૭ સેઠ લાલભાઈ મંગળદાસ
૨૫૧ ૮ સ્વ. અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા. કાનજીભાઈ અમૃતલાલદેસાઈરપ૧ ૯ શાહ નટવરલાલ ચંદુલાલ ૧૦ શાહ નરસિંહદાસ ત્રીભવનદાસ
૫૧ ૧૧ શાહ બીપીનચંદ્ર તથા ઉમાકાંત ચુનીલાલ ગોપાણી
૩૦૧ ૧૨ શ્રી શાહપુર દરિયાપુરી આઠળેટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય
હો વહીવટ કર્તા શેઠ ઈશ્વરલાલ પુરુષોત્તમદાસ
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1184

૧૩ શ્રી છીપાપોળ દરીયાપુરી આઠકાટી સ્થા. જૈન સંઘ
હા. શેઠ ચંદુલાલ અચરતલાલ
૨૫૧
૧૪ શાહ ચીનુભાઈ બાલાભાઈ C શાહ બાલાભાઈ મહાસુખલાલ ૨૫૧ ૧૫ શાહ ભાઈલાલ ઉજમશી
૨૫૧ ૧૬ શ્રી સુખલાલ ડી. શેઠ હા. ડે. કુ. સરસ્વતીબેન શેઠ
૨૫૧ ૧૭ શ્રી સૌરાષ્ટ્ર સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ કાંતિલાલ જીવણલાલ ૨૫૧ ૧૮ મેદી નાથાલાલ મહાદેવદાસ
૨૫૧ ૧૯ શાહ મોહનલાલ ત્રીકમલાલ
૨૫૬ ૨૦ શ્રી છોટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ પોચાલાલ પિતાંબરદાસ ૨૫૧ ૨૧ દેસાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સમરણાર્થે હા, ભાઈલાલ અમૃતલાલ ૨૫૧ ૨૨ શાહ નવીનતરાય અમુલખરાય
૨૫૧ ૨૩ શાહ મણીલાલ આશારામ
૨૫ ૨૪ શેઠ ચીનુભાઈ સાકરચંદ રય શાહ હરજીવનદાસ ઉમેદચંદ
૨૫૧ ૨૬ શાહ રજનીકાંત કસ્તુરચંદ
૨૫૧ ૨૭ સંઘવી જીવણલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૨૮ શાહ શાંતિલાલ મોહનલાલ ધ્રાંગધાવાળા
૨૫૧ ર૯ અ. સૌ. બેન રતનબેન નાદેચા હા. શેઠ ધુલજી ચંપલાલજી ૨૫ ૩૦ શાહ હરિલાલ જેઠાલાલ ભાડલાવાળા 51 શ્રી સરસપુર દરીયાપુરી આઠ કે.ટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય
હા. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ
૨૫૧
૩ર શેઠ પુખરાજજી સમતીરામજી પુમિયા સાદડીવાળા ૩૩ સ્વ. પિતાશ્રી જવાહરલાલજી તથા પૂજય ચાચાજી હજારીમલજી
બરડીયાના સ્મરણાર્થે હા. મુળચંદ જવાહરલાલજી બરડીયા
૨૫૧
૩૪ વ. ભાવસાર બબાભાઈ (મંગળદાસ) પાનાચંદના સમરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્ની પુરીબેન
૨૫૧
૩૦૧
૩૫ સ્વ. પિતાશ્રી રવજીભાઈ તથા સ્વ. માતુશ્રી મુળીબાઈના સમરણાર્થે
હા, કઠલભાઈ કોઠારી ૩૬ ભાવસાર કેશવલાલ મગનલાલ ૩૭ શાહ કેશવલાલ નાનચંદ જાખડાવાળા હા. પાર્વતીબેન
૨૫૧
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1185

૧૨
૩૮ શાહ જીતેન્દ્રકુમાર વાડીલાલ માણેકચંદ રાજસીતાપુરવાળા ૩૯ શ્રી સાબરમતી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ મણીલાલભાઈ ૪૦ ભાવસાર મટાલાલ છગનલાલ
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૧
૪૧ ભાવસાર શકરાભાઈ છગનલાલ
૨૫૧
૨૫૧
૪૨ અ. સૌ. એન જીવીબેન રતિલાલ હા. ભાવસાર રતિલાલ હરગેાવિદદાસ ૨૫૧ ૪૩ ભાવસાર લાગીલાલ જમનાદાસ પાટણવાળા ૪૪ સ`ઘવી બાલુભાઈ કમળશી તથા તેમનાં ધર્મપત્નીએ અ. સૌ. ચ'પાએન તરફથી તથા વસ'તમેન તરફથી
૪૫ અ. સૌ. વિદ્યાબેન વનેચંદ દેસાઇ વર્ષીતપ તથા અઢાઇ પ્રસંગે હા. ભુપેન્દ્રકુમાર વનેચંદ દેસાઇ
૪૬ શાહ નટવરલાલ ગેકળદાસ
૪૭ અ. સૌ. સરસ્વતીબેન મણીલાલ છગનલાલ
૪૮ આ, સૌ. કકુબેન (ભાવસાર ભાગીલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્ની) ૪૯ અ, સૌ. સવિતાબેન (જયંતીલાલ ભેગીલાલનાં ધર્મપત્ની) ૫૦ અ. સૌ. શાંતાબેન (દીનુભાઈ ભેગીલાલનાં ધર્મોપત્ની)
૫૧ અ. સૌ, સુનંદાબેન (રમણલાલ ભેગીલાલનાં ધર્મ પત્ની)
પર શેઠ હીરાજી રૂગનાથજીના રમરણાથે હ વાગમલજી રૂગનાથજી
૫૩ શેઠ મણીલાલ મેઘાભાઈ
૫૪ પટવા સુમેરમલજી અનેાચજી જોધપુર વાળા
૫૫ સ્વ. માણેકલાલ વનમાળીદાસ શેઠના સ્મરણાર્થે હા. રમણલાલ માણેકલાલ
૫૬ સ્વ. શાહ ધનરાજજી ખેમરાજજીના સ્મરણાર્થે હા. કનૈયાલાલ ધનરાજજી
૫૯ શાહ પુનમચંદ ક્ચંદ
૬૦ શ્રીયુત ચતુરભાઈ ન દલાલ
૬૧ શ્રીયુત અમૃતલાલ ઇશ્વરલાલ મહેતા
દુર શાહ જાદવજી મેહનલાલ તથા શાહ ચીમનલાલ અમુલખભાઈ
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૪૧૭
૫૧
૩૫૧
૩૦૯
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૫૧
૩૦૧
૫૭ શ્રી સારંગપુર ૬. આ. કે. સ્થા. જૈન સઘ
હ. શાહ રમણલાલ ભગુભાઈ ૫૮ દોશહી ૨જીવનદાસ જીવરાજ તથા લક્ષ્મીબાઇ લહેરચ`દના સ્મરણાર્થે હ. દાશી મનહરલાલ કરશનદાસ મુળીવાળા ૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૫૧

Page #1186

૩૦૧
૬૩ અ. સૌ. બેન લાભુબેન મગનલાલ હ. શાહ અમૃતલાલ ધનજીભાઈ
વઢવાણ શહેરવાળા ૬૪ અ.સૌ. બેન કાન્તાબેન ગોરધનદાસ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી) ૨૫૧ ૬૫ દેશી કુલચંદ સુખલાલભાઈ બોટાદવાળાના મરણાર્થે હ. દોશી છબીલદાસ ફુલચંદભાઈ
૨૫૧
૬૬ લાલાજી રામકુંવરજી જૈન ૨૭ શેઠ ઇટાલાલ ગુલાબચંદ પાલનપુરવાળા ૬૮ શાહ ધીરજલાલ મોતીલાલ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫
૬૯ સંઘવી સૂર્યકાંત ચુનીલાલના સ્મરણાર્થે
હ. સંઘવી જીવણલાલ ચુનીલાલ ૭૦ ભાવસાર મોહનલાલ અમુલખરાય ૭૧ મહેતા મૂળચંદ મગનલાલ ૭૨ વૈદ્ય નરસિંહદાસ સાકરચંદનાં ધર્મપત્ની રેવાબાઈના સ્મરણાર્થે
હિ. હરીલાલ નરસિંહદાસ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫
૭૩ શાહ કુલચંદભાઈ મુલચંદ હ. હસમુખભાઈ કુલચંદભાઈ ૨૫૧ ૭૪ શેઠશ્રી મિશ્રી લાલજી જવાહરલાલજી બરડીયા
૨૫ ૭૫ શાહ લલ્લુભાઈ મગનભાઈ ચુડાવાળા હ. જશવંતલાલ લલુભાઈ
૩૦૧ ૭૬ કુમારી પુષ્પાબેન હીરાલાલ (ચદમુનિના ઉપદેશથી) ૭૭ શાહ મણીલાલ ઠાકરશી હ. કમળાબેન મણીલાલ લખતરવાળા | (ચાંદમુનિના ઉપદેશથ)
૨૫૧ ૭૮ કુમારી નલીનીબેન જયંતીલાલ
૨૫૧ ૭૯ સ્વ. ઉમેદરામ ત્રિભુવનદાસનાં ધર્મપત્ની કાશીબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ ઉમેદરામ (ચાંદમુનિનાં ઉપદેશથી) ૮૦ સ્વ. ભાવસાર મોહનલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્ની દીવાળીબાઈના
સમરણાર્થે હ. રતીલાલ માણેકલાલ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી) ૮૧ મહેતા દેવીચંદજી ખુબચંદજી ધેકા ગઢસીયાણાવાળાના સ્મરણાર્થે હ. મહેતા ચુનીલાલ હરમાનચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૮૨ ઘાસીલાલજી મોહનલાલજી કે ઠારી ઠે. લક્ષમી પુસ્તક ભંડાર ૮૩ સ્વ. શેઠ નાથાલાલ રતનાભાઈ મારફતીયાના સમરણાર્થે
પુનાબેન તરફથી હ. કરશનભાઈ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી)
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1187

૧૪.
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૧૧
૮૪ શાહ મણીલાલ છગનલાલ ૮૫ ભાવસાર જયંતીલાલ ભોગીલાલ ૮૬ ભાવસાર દિનુભાઈ ભોગીલાલ ૮૭ ભાવસાર રમણલાલ જોગીલાલ ૮૮ ભાવસાર કનુભાઈ સાકરચંદ ૮૯ શેઠ ભેરૂમલજી સાહેબ જોધપુરવાળા ૯૦ સ્વ. બનાણી વર્ધમાન રામજીભાઈ કુંદણીવાળા સ્મરણાર્થે
હ. શાંતિલાલ વર્ધમાન
૨૫૧
૨૫
૨૫૧
૯૧ સ્વ. કચરાભાઈ લહેરાભાઈના સ્મરણાર્થે
હ. શાંતિભાઈ કચરાભાઈ ૨ એકસ્વયમી બંધુ હ. શાહ રખભદાસજી જયંતિલાલજી ૯૩ અ. સૌ. સરસ્વતીબેન મણીલાલ ચતુરભાઈ શાહ
(સદાનંદી છોટાલાલ મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી)
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૯૪ ચીમનલાલ મણીલાલ શાહ (દરીયાપુરી સંપ્રદાયના પૂ. તપસ્વી
મહારાજશ્રી માણેકચંદ્રજીના શિષ્ય મુનિશ્રી મગનલાલજી મહારાજશ્રીના સ્મરણાર્થે)
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૯૫ બેન જેકુંવર વ્રજલાલ પારેખ ૯૬ શેઠ પુનમચંદજી જવાહરલાલજી બરડીયા ૯૭ અ. સી. લીલાવતી ધીરજલાલ મહેતા
કે. ડે. ધીરજલાલ ત્રીકમલાલ મહેતા ૯૮ શેઠ રાજમલજી ઘાસીલાલજી કોઠારી કશીથલવાળા ૯૯ શેઠ ચુનીલાલ ભગવાનજી ઠે. રતીલાલ ચુનીલાલ ૧૦૦ ભાગ્યવતી અરવીંદકુમાર ઠે. અરવીંદકુમાર સકરાભાઈ ભાવસાર ૧૦૧ અ. સૌ. ચંચળબેન મનસુખલાલ
હા, મનસુખલાલ જેઠાલાલ રૂપેરા
૨૫
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૧૦૨ સ્વ. આસીબાઈ તથા વર્તમલજી ભેમાજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ મીશ્રીમલજી દેવચંદજી ઓસવાલ કેવાળા ૧૦૩ સ્વ. શેઠ કીશનમલજી માંડતના સ્મરણાર્થે
હા. શીરમલજી કીશનમલ સેજવાલા ૧૦૪ સ્વ. શેઠ વતાવરમલજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ ધીસાલાલજી મુકનારાજજી શીયારીયા (જોધપુરવાલા)
૨૫૧
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1188

ર૫૧ ર૫૧
૩૦
૨૫૧ ૩૫ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨પ૧
૧૦૫ શાહ મહાસુખલાલ ભાઈલાલ (સદાનંદી પંડિત મુનિશ્રી
છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૧૬ અ. સૌ. કાંતાબેન કાળીદાસ કે. કુમાર બકબાઈડીંગ વર્કસ ૧૦૭ સ્વ. હીંમતલાલ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમના
સુપુત્રો મેસર્સ દ્વારકાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ તરફથી ૧૦૮ અ, સૌ. કાંતાબેનના સ્મરણાર્થે
હા. ભાવસાર નાગરદાસ હરજીવનદાસ ૧૦૯ શ્રી ઉમેદચંદ ઠાકરશી ઠે. યુ ટી પાણી એન્ડ સન્સ ૧૧૦ પૂ. માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે હા. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ ૧૧૧ શાહ શાંતીલાલ મે હનલાલ ૧૧૨ સરસ્વતી પુસ્તકભંડાર હ. પ્રભુદાસ મહેતા ૧૧૩ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હા. શાહ ભુરાલાલ કાળીદાસ ૧૧૪ સ્વ. પિતાશ્રી મોતીલાલજીના સ્મરણાર્થે
હા. મહેતા રણજીતલાલજી મેંતીલાલજી ઉદેપુરવાળા ૧૧૫ શેઠ પરસેતમદાસ અમરસીનાં ધર્મપત્ની સ્વ. કુસુમબેનના
સ્મરણાર્થે તથા અ.સૌ. સવીતાબેનના માસખમણના નિમિતે
હા. શેઠ સેમચંદ પરસોતમદાસ (પર્ટ સુદાનવાળા) ૧૧૬ શ્રીમાન જોરાવરમલજી ધર્મચંદ્રજી હંગરવાલ
રાજાજી કાકેરડાવાળા (મુનિશ્રી માંગીલાલજીના ઉપદેશથી) ૧૧૭ ડો ધનજીભાઈ પરસેતમદાસ ૧૧૮ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ૧૧૯ સરસ્વતી પુસ્તક પુસ્તક ભંડાર ૧૨૦ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ૧ર૧ શેઠ ગેરિલાલજી સુગનલાલજી ઉદેપુરવાળા ૧૨૨ શેઠ કનૈયાલાલજી સુરાણુ પીપલેટાવાળા ૧૨૩ કામદાર વાડીલાલ રતીલાલ (સાબરમતી) ૧૨૪ કુમારી ચંપાબેન ભેગીલાલ ભાવસાર ૧૨૫ કુમારી ઉષાબેન જયંતીલાલ ભાવસાર ૧૨૬ કુમારી ચંદ્રાબેન જયંતીલાલ ભાવસાર ૧૨૭ કુમારી શ્રી રમણલાલ ભાવસાર ૧૨૮ શાહ ડાહ્યાભાઈ અંબાલાલ
૩ ૦૧
૨૨૧
૨૫૧
૩૫૧
ઉપર
૩૫૧
૨૫
ર૫ર
૨૫ર
૨૮૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1189

૩૫
૩૫૧
૧૨૯ ખરડીયા ચાંદમલજી જવાહરલાલજી ૧૩૦ શ્રી વિજયદાન સુરેશ્વરજી જ્ઞાનમંદીર પૌષધશાળા
૩૫૧ ૧૩૧ શેઠ પાનાચંદ ઝવેરચંદ સારંગપુર ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ હ વકીલ બાબુભાઈ હીંમતલાલ
અમલનેર ૧ શાહ નાગરદાસ વાઘજીભાઈ
૨૫૧ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. ગાંડાલાલ ભીખાલાલ
૨૫ અજમેર ૧ શેઠ ભુરાલાલ મોહનલાલ ડુંગરવાલ
૨૫ અવર ૧ શ્રીમતી ચંપાદેવી છે. બુદ્ધામલજી રતનમલજી સચેતી
૨૫૧ ૨ શેઠ ચાંદમલજી મહાવીરપ્રસાદ પાલાવત
૨૫૧ ૩ શ્રીયુત રૂષભકુમાર સુમતિકુમાર જૈન
૨૫૧ આસનસોલ ૧ બાવીશી મણીલાલ ચત્રભુજના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની મણીબાઈ તરફથી હા. રસિકલાલ, અનિલકાંત, તથા વીનેદરાય ૨૫૧
આટકોટ ૧ મહેતા ચુનીલાલ નારણદાસ
આણંદ શેઠ રમણીકલાલ એ. કપાસી હા. મનસુખલાલભાઈ
આકોલા શેઠ કંચનલાલ રાઘવજી અજમેરા ઠે. મેસર્સ અજમેરા બ્રધર્સ એન્ડ - કુ. (પૂ. સદાનંદી મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧
ઈગતપુરી ૧ શેઠ પન્નાલાલ લખીચંદ જૈન
ઇન્દોર ૧ અ. સી. બેન દયાબેન મેહનલાલ દેસાઈ જેતપુરવાળા
(અ.સૌ. બેન વિદ્યાબેનના વર્ષીતપ નિમિ તે) હા. અરવિંદકુમાર તથા જીતેન્દ્રકુમાર
૨પ ૨ શ્રીયુત ભાઈલાલ છગનલાલ તરખીયા
૩૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1190

૧૭
ઉદયપુર
૧ શેઠ રણજીતલાલજી મેાતીલાલજી હિગઢ
૨ શ્રીમતી સેાહિનીબાઈ કે. રણજીતલાલજી મોતીલાલજી હિગઢ ૩ અ. સૌ. મેન ચન્દ્રાવતી તે શ્રીમાન મહેતલાલજી નાહરનાં ધર્મ પત્ની, હા. શેઠ રણજીતલાલજી મેાતીલાલજી હિંગડ
૪ શેઠ છગનલાલજી ખાગ્રેચા
૫ શેઠ મગનલાલજી ખાગ્રેચા
૬ સ્વ. શેઠ કાળુલાલજી લેઢાના સ્મરણાર્થે હા. શેઠે દાલસિ’હજી લેતા
છ સ્વ. શેઠ પ્રતાપમલજી સાખલાના સ્મરણાર્થે હા. પ્રાણલાલ હીરાલાલ સાખલા
૮ શેઠે ભીમરાજજી થાવરચંદજી મફણા
૯ શ્રીયુત સાહેખલાલજી મહેતા
૧૦ શેઠ પન્નાલાલજી ગણેશલાલજી હીંગડ
૧૧ શેઠ દીપચંદજી પન્નાલાલજી લેાઢા
૧૨ શેઠ કસ્તુરચંદજી નારૂમલજી ૧૩ શ્રી યુ. એલ. કાઠારી
૧૪ માણુ પરશુરામ છગનલાલજી શેઠ
૧૫ શેઠ કનૈયાલાલજી કારૂલાલજી જૈન
૧૬ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સઘ આમર્ડ
ઉપલેટા
૧ શેઠ જેઠાલાલ ગેારધનદાસ
૨ સ્વ. એન સતર્કબેન કચરા હા. એતમચંદભાઇ, છેટાલાલભાઇ
મથા અમૃતલાલભાઈ વાલજી (કલ્યાણવાળા)
૩ શેઠ ખુશાલચંદ કાનજીભાઈ હા, પ્રતાપભાઇ
૪ દોશી વીઠ્ઠલજી હરખચ’દ
૫ સંઘાણી, મુળશંકર હરજીવનભાઇના સ્મરણાર્થે હા. તેમના પુત્રો જયંતીલાલ તથા રમણીકલાલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૦
૧૫૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૨૫૧

Page #1191

૨૫૧
ઉમરગાંવ રોડ ૧ શાહ મોહનલાલ પિપટલાલ પાનેલીવાળા
એડન કેમ્પ ૧ મહેતા પ્રેમચંદ માણેકચંદના સ્મરણાર્થે
હા. રાયચંદભાઈ, પોપટલાલભાઈ તથા રસીકલાલભાઈ ૨ શાહ જગજીવનદાસ પુરતમદાસ ૩ શાહ ગોકળદાસ શામજી ઉદાણી
૨૫૧
૨૫?
૨૫૧
કલકત્તા ૧ શ્રી કલકત્તા જૈન વે. સ્થા. (ગુજરાતી) સંઘ
૨૫
કલેલ
૨૫૧
૧ શેઠ મોહનલાલ જેઠાભાઈના સ્મરણાર્થે હ. શેઠ આત્મારામ મેહનલાલ
૨૫૧ ૨ ડે મયાચંદ મગનલાલ શેઠ હા. ડો. રતનચંદ મયાચંદ ૩ સ્વ. નાથાલાલ ઉમેદચંદના સ્મરણાર્થે હા. શાહ રતીલાલ નાથાલાલ ૨૫૧ ૪ શેઠ મણીલાલ તલકચંદના સ્મરણાર્થે
હા. મારફતીયા ચંદુલાલ મણીલાલ ૫ સ્વ. શ્રીયુત વાડીલાલ પરશોતમદાસના સ્મરણાર્થે હા. ઘેલાભાઈ તથા આત્મારામભાઈ
૨૫૧ ૬ શાહ નાગરદાસ કેશવલાલ
૨૫૧ ૭ શ્રી. સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ આત્મારામભાઈ મોહનલાલભાઈ
૨૫૧
૨૫
૧ શ્રી સ્થા. દરિયાપુરી જૈન સંઘ
હા, ભાવસાર દામોદરદાસભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ ૨ પાર્વતીબેન કે. જેસીંગભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
કરજણ ૧ શ્રી સ્થાનક્વાસી જૈન સંઘ મીયાગામ કરજણ
૨૫૧
કઠોર
૧ સ્થા. જૈન સંધ હ. જેસીંગભાઈ પિચાલાલ તરફથી
(માધવસિંહજી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી) હ. ઠાકોરભાઈ રાયચંદ્ર
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1192

૧૯
કત્રાસગઢ
૧ શ્રી ક્વે સ્થા. જૈન સ`ઘ્ર હ. શેઠ દેવચંદ અમુલખભાઇ
કલ્યાણ
૧ સંઘવી ઠાકરશીભાઇ સધજીના સ્મરણાર્થે
હ. શાહ હી મતલાલ હરખચંદ
૧ શાહ રમણીકલાલ પ્રેમચ'દ
૧ દાશી રતીલાલ ટે કરશી
કુંદણી–(આટકાટ)
કાનપુર
૧ પટેલ ગાવિ દલાલ ભગવાનજી ૨ પટેલ ખીમજી જેઠાભાઇ વાઘાણી
(તેમના સ્વ. સુપુત્ર રામજીભાઈના સ્મરણાર્થે)
૧ શેઠ ચંપાલાલજી દેવચ ધ્રુજી
કાલકી
કમ્પાલા
૧ સ્વ. શેઠ નાનચંદ્ર મેાતીચંદ પ્રાંકાવાળાના સ્મરણાર્થ હ. તેમના સુપુત્ર જમનાદાસ નાનચંદ શેઠ
૨ શ્રીમતી હીરાબેન, રતીલાલ નાનચદ શેઠ ધ્રાફાવાળા
કુશળગઢ
૧ ખાટવીયા ગુલાબચંદ લીલાધર
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
ખાખીજાળીયા
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૦
૫૧
૫૧
૩૦૨
૫૧
૫૧
૨૫૧
૪૦૧
ખારાઘેાડા
૧ સ્વ. પિતાશ્રી હરજીવનદાસ લાલચંદ શાહ તથા સ્વ. અ. સૌ, એન જમકુખાઇ તથા લીલાબાઇના સ્મરણાર્થે હ. નરસિંહદાસ હરજીવનદાસ
૨૫૧
૨ સ્વ. શેઠ એઘડલાલ લક્ષ્મીચંદના સ્મરણાર્થે હ. ભાઈચંદ એઘડભાઈ ૨૫૧

Page #1193

૨૦
ખીચન ૧ શેઠ કસનલાલ પૃથ્વીરાજ માલુ
૩૫૨
૩૦૦
ખુરદોરાડ ૧ શેઠ ગીરધારીલાલજી સીતારામજી ખેંડપવાળા ૨ શેઠ નરસિંહદાસ શાંતિલાલજી ભેરલાવાળા
(મુનિશ્રી ચાંદમલજીના ઉપદેશથી)
૨૫
ખંભાત
૨૫૧
૧ શેઠ માણેકલાલ ભગવાનદાસ ૨ શેઠ ત્રીભોવનદાસ મંગળદાસ ૩ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ ૪ શાહ ચંદુલાલ હરીલાલ ૫ શાહ સાકરચંદ મેહનલાલ ૬ શાહ શકરાભાઈ દેવચંદ ૭ શાહ સુખલાલ દોલતચંદ ૮ ગાંધી બાપુલાલ મોહનલાલ ૯ બેન લલિતા માણેકલાલ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
ગાંધીગામ ૧ શાહ મેરારજી નાગજી એન્ડ કંપની
૨૫૧
ગુંદાલા
૧ શાહ માલશી ઘેલાભાઈ
૨૫૧
ગુલાબપુરા ૧ શ્રી સ્થા, જન વર્ધમાન સંઘ
હ. માંગીલાલજી ઉકારમલજી ધનેપવાળા ૨ શ્રી ઓસવાલ પંચાયત હ. ગુલાબચંદજી ચોરડીયા
૨૫૧ ૨૫૧
ગોંડલ ૧ સ્વ, ભાખડા વચ્છરાજ તુલસીદાસનાં ધર્મપત્ની કમલ બાઈ
તરફથી હા. માણેકચંદભાઈ તથા કપુરચંદભાઈ ૨ પીપળીયા લીલાધર દાદર તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ, સા.
લીલાવતી સાકરચંદ કોઠારીના બીજા વષીતપની ખુશાલીમાં
૨૫૧
૩૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1194

૨૧
૨૫૧
૩ કામદાર જેઠાલાલ કેશવજીના સમરણાર્થે હા. હરીલાલ જેઠાલાલ કામદાર
૩ ૦૧ ૪ સ્વ. કોઠારી કૃપાશંકર મ ણેકચંદના સમરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્ની પ્રભાકુંવરબેન
૨૫૧ ૫ કઠારી ગુલાબચંદ રાયચંદ રંગુનવાળા
૨૫૧ ૬ જસાણી રૂગનાથભાઈ નાનજી હા. ચુનીલાલભાઈ છ માસ્તર હકમીચંદ દીપચંદ શેઠ
૨૫૧ ગેડીયા ૧સ્થા. જૈન સંઘ હ. શાહ પ્રેમચંદ છોટાલાલ (શેઠ પિપટલાલભાઈ તરફથી) ૨૫૧
ધરા ૧ શાહ ત્રીભોવનદાસ છગનલાલ
૩૦૧ ૨ સ્વ. પ્રેમચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હા. શાહ ચુનીલાલ પ્રેમચંદ ૩૦૧
ઘટકણ ૧ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ
૫
ઘોલવડ (થાણા) ૧ મહેતા ગુલાબચંદ ગંભીરમલજી
૩૦૦
ઘોડનદી ૧ શેઠ ચંદ્રભાણ શોભાચંદ ગાદીયા
૨૫૧
૨૫૧
ચુડા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. રતીલાલ મગનલાલ ગાંધી
ચોટીલા ૧ શાહ વનેચંદ જેઠાલાલ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘને ભેટ
૩૫૧
૩૦૧
ચારભુજારોડ ૧ શેઠ માંગીલાલજી હીરાચંદજી બાબેલ
જમશેદપુર ૧ દેશી ઝવેરચંદ વલમજી
જલેસર (બાલાસર) ૧ સંધવી નાનચંદ પિપટભાઈ થાનગઢવાળા
૨૫૧
૨૫૨
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1195

૨૨
જયપુર
૧ શ્રીમાન શેઠ શીરેમલજી નવલખાનાં ધર્મપત્ની અ. સૌ પ્રેમલતાદેવી ૨૫૧
જસવતગઢ
૧ શ્રીમાન સુન્દરલાલજી નેમીચ’દજી તલેસરા
જામખંભાળીયા
૧ શેઠ વસનજી નારણજી
૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા રણછેાડદાસ પરમાણુન દ
૩ સંઘવી પ્રાણલાલ લવજીભાઈ
૧ શાહ છેટાલાલ કેશવજી ૨ વારા ચીમનલાલ દેવજીભાઈ
૩ ડો. સાહેબ પી. પી. શેઠ
૪ શાહ રંગીલદાસ પૈાપટલાલ ૫ વકીલ મણીલાલ ખેંગારભાઈ
૧ ઘેલાણી ત્રીકમજી લાધાભાઈ
જામનગર
જુનાગઢ
૧ શેઠ મણીલાલ મીઠાભાઈ હ. હિરલાલભાઈ (હાટીનામાળીયાવાળા)
પુનાતર
જીનારદેવ
જામજોધપુર
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. મહેતા પેાપટલાલ માવજીભાઇ
૪ પટેલ લાલજી જુદાભાઈ
૫ શેઠે બાવનજી જેમભાઈ
૬ શેઠ વ્રજલાલ ચુનીલાલ
૨ શાહ ત્રીભાવનદાસ ભગવાનજી પાનેલીવાળા
૩ દોશી માણેકચંદ ભવાન
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
જેતપુર
૧ કોઠારી ડાલરકુમાર વેણીલાલ ૨ અ. સૌ, બેન સુરજ વર વેણીલાલ કાઠારી
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
३८७
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧

Page #1196

૨૫૧
૨૩ ૩ શેઠ અમૃતલાલ હીરજીભાઈ હ. નરભેરામભાઈ (જસાપુરવાળા) ૪ દેશી છોટાલાલ વનેચંદ
જેતલસર ૧ શાહ લક્ષ્મીચંદ કપુરચંદ ૨ કાદાર લીલાધર જીવરાજના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
જખકબેન તરફથી હ, શાંતિલાલભાઈ સેંડલવાળા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦ ૨૫૧
જોધપુર ૧ શેઠ નવરતમલજી ધનવંતસિંહજી ૨ શેઠ હસ્તીમલજી મનરૂપમલજી સામસુખા ૩ શેઠ પુખરાજજી પદમરાજજી ભંડારી ૪ શેઠ વસ્તીમલ આનંદમલજી સામસુખા
જોરાવરનગર ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ ચંપકલાલ ધનજીભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઝરીયા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ કનૈયાલાલ બી મોદી
ડૉડાયા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
૨૫૦
સી ૧ ઢસાગામ સ્થા. જૈન સંઘ હ. એક સદગૃહસ્થ તરફથી
૨૫૧ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. બગડિયા નરભેરામ જેઠાલાલ (ઢસા જંકશન) ૨૫૧
તાસગાંવ ૧ સ્વ. ચુનીલાલજી દુગડના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
ટેટુંબાઈ તરફથી હા, શેઠ રામચંદજી
૩૫૧
થાનગઢ
૧ શાહ ઠાકરશીભાઈ કરશનજી ૨ શેઠ જેઠાલાલ ત્રીવનદાસ ૩ શાહ ધારશીભાઈ પાશવીરભાઈ હા. સુખલાલભાઈ ૪ હંસાબેન અરવીંદ હા. ભાઈ રવીચંદ માણેકચંદ
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1197

૨૪
દહાણુરાડ
૧ શાહ હરજીવનદાસ એધડ ખંધાર (કરાંચીવાળા)
દાહાદ
૧ શેઠ માણેકલાલભાઈ ખેંગારજી
દિલ્હી
૧ લાલાજી પૂર્ણચંદ્રજી જૈન (સેન્ટ્રલ એ'કવાળા)
૨ શ્રીયુત કીશનચંદજી મહેતાબચંદ્રજી ચારડીયા હા. શ્રીમતી નગીનાદેવી તથા શ્રીયુત મહેતાબચંદ જન ૩ અ, સૌ, સજ્જનમેન ઈંદ્રુમલજી પારેખ
૪ લાલાજી મીઠેનલાલજી જૈન એન્ડ સન્સ
૫ લાલાજી ગુલશનલાલજી જૈન એન્ડ સન્સ
૬ બેન વિજ્યાકુમારી જન હૈ. મહેતાબચંદ જૈન
(વયેાવૃદ્ધ સરલ સ્વભાવી ફુલમતીજી મહાસતીજીની પ્રેરણાથી) ૭ શ્રીમાન લાલાજી વતનચંદજી જન છે. આઇ સી. હાીયરી ૮ સ્વ. લાલાશ્રીચંદજી ડુંગરીયાના સ્મરણાર્થે રાજસ્થાન ન્યાયાધિકારી હુકમચંદજી જેનના સુપુત્ર જીતેન્દ્રકુમાર વકીલના સુપુત્ર અનિલકુમાર તરફથી ભેટ હ. વિનયકુમારી
૯ સ્વ. લાલાજી ચંપાલાલજી ચારડીયાના સ્મરણાર્થે લ ભચંદજી તથા હીરાલાલજી તરફથી હ શાંતાદેવી
૧૦ એક સગ્રહસ્થ તરફથી હ. મહેતાખજી જૈન
૧૧ એક સ્વધમી બધુ તરફથી હસ્તે વિજિયાકુમારી એન ૧ર બાબુ નિરંજન સિંહજી જૈન
૧ શેઠ મણીલાલ જેચંદભાઈ
૧ શેઠ સાગરમલજી પનાલાલજી
ધ્રાફા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
ધાર
ધાંગધ્રા
૧ ભાવદીક્ષિત અ. સૌ. રૂપાળીએન હિંમતલાલ સંઘવીની તપશ્ચર્યાથે સંઘવી ચીમનલાલ પુરસાતમદાસ સ`ઘવી તરફથી
૩૫૧
૨૫૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૫૧
૩૫૧
૩૦૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૫

Page #1198

૨ સંધવી નરસિંહદાસ વખતચંદ
૩
શ્રી સ્થા. જૈન મેટા સઘ હ, મંગળજી જીવરાજ ૪ ઠકકર નારણદાસ હરગાવિંદદાસ
૫ કોઠારી કપુરચંદ મ’ગળજી
૨૫
૧ મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
૨ અ. સૌ. ખચીમેન બાબુભાઈ
૩ ધી નવસૌરાષ્ટ્ર એઇલ મીલ પ્રા. લીમીટેડ
ધારાળ
૪ સ્વ. રાયચંદ પાનાચંદના સ્મરણાર્થે હ. ચીમનલાલ રાયચંદ્ર શાહ ૫ ગાંધી પોપટલાલ જેચ'દભાઇ
૬ દેસાઈ છગનલાલ ડાહ્યાભાઈ લાડવાળાના ધર્મ પત્ની દિવાળીબેન તરફથી હ. કુમારી હસુમતી
૭ એક સગૃહસ્થ હ. મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
૮ શેઠ દલપતરામ વસનજી મહેતા
૯ સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાન કચરાભાઈના તથા ચિ. હંસાના સ્મરણાર્થે હ. પટેલ દલીચંદ ભગવાનજી
૧૦ મહેતા હેમચંદ કાળીદાસ જમખ'ભાળીયાવાળા
ધંધુકા
૧ શેઠ પેાપટલાલ ધારશીભાઈ
૨ સ્વ. ગુલાબચંદભાઇના સ્મરણાર્થે હ. વારા પોપટલાલ નાનચંદ ૩ શ્રી ચત્રભુજ વાઘજીભાઈ વસાણી
૧ શાહ મહનલાલ ભુરાભાઈ
ધુલીયા
૧ શ્રી અમેાલ જૈન જ્ઞાનાલય હ. શેઠ કનૈયાલાલ છાજેડ
ડીયાદ
નારાયણ ગામ
૧ શેઠ મેાતીલાલજી હીરાચંદજી ચારડીયા ખારીવાળા
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
નક્રૂરખર
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ પ્રેમચંદ ભગવાનલાલ
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૫૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧

Page #1199

૨૬
નાગર ૧ શ્રીપાલભાઈ એન્ડ કુ. સાગરમલજી લંકડ ડેરવાળા તરફથી
૨૫૧
પાલનપુર ૧ બેન લક્ષ્મીબાઈ હ. મહેતા હરીલાલ પીતાંબરદાસ ૨ કાગચ્છ સ્થા. જૈન પુસ્તકાલય હ. કેશવલાલ જી. શાહ
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
પાણસણા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંધ હ. શાહ છોટાલાલ પુંજાભાઈ
પાલેજ ૧ સ્વ. મનસુખલાલ મેહનલાલ સંઘવીના સ્મરણાર્થે
હ. ભાઈ ધીરજલાલ મનસુખલાલ
૩૦૧
પ્રાંતીજ ૧ સ્થા, જિન સંધ હ. શ્રીયુત અંબાલાલ મહાસુખરામ
૨૫૦
પૂના ૧ શેઠ ઉત્તમચંદજી કેવળચંદજી કા
ફાલના ૧ મહેતા પુખરાજજી હસ્તીમલજી સાદડીવાલા ૨ મહેતા કુંદન મલજી અમરચંદજી સાદડીવાલા
૩૦૧ ૨૫૧
અગસરા ૧ શેઠ પિોપટલાલ રાઘવજી રાયડીવાળા - હ. નાનચંદ પ્રેમચંદ શાહ ૨ સ્વ, માતુશ્રી જબકબાઈના મરણાર્થે
હ, દેશાઈ વૃજલાલ કાળીદાસ
૨૫૧
૨૫
બરવાળા-ઘેલાશા ૧ સ્વ. મેહનલાલ નરસિંહદાસના સ્મરણાર્થે હ. તેમનાં ધર્મપત્ની સુરજબેન મોરારજી
મનાવર ૧ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંધ હ. મિથ્રીલાલ જેન વકીલ
૨૫૧
ર૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1200

૨૭
આલાતરા
૧ શાહ જેઠમલજી હસ્તીમલજી ભગવાનદાસજી ભણસારી
મીંદડા
૧ શાહ કાનજી શામજીભાઈ
બીકાનેર
૧ શેઠ ભેરૂદાનજી શેઠીયા
મેરાજા
૧ શેઠ ગાંગજી કેશવજી (જ્ઞાનભ'ડાર માટે)
એલારી
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શેઠ હજારીમલજી હસ્તીમલજી રાંકા
એરમા
૧ શ્રી એરમે સ્થા. જૈન સંધ હ. મહેતા નવલચંદ હાકેમચંદ
એગલાર
૧ શેઠ કીશનલાલજી ફુલચંદજી સાહેબ ૨ અજમેરા ઈંટાલાલ માનસ'ગ
ખાટાદ
૧ સ્વ. વસાણી હરગેવિંદદાસ છગનલાલના સ્મરણાર્થ હા તેમનાં ધર્મપત્ની ખલખેન
ખાડેલી
૧ શાહ પ્રવીણચન્દ્ર નરસિ ંહદાસ સાદવાળા
૨ શાહ ગીરધરલાલ સાકરચંદ્ર
ભાણવડ
૧ શેઠ જેચંદભાઇ માણેકચંદભાઈ ૨ સંઘવી માણેકચંદ માધવજી ૩ શેઠ લાલજી માણેકચંદ લાલપુરવાળા
૪ શેઠ રામજી જીણાભાઈ
૫ શેઠ પદમશી ભીમજી ફ્ાીયા
૬ ફારીયા ગાંડાલાલ કાનજીભાઈ હા. અ, સૌ, શાંતાખેન વસનજી
૭ સ્વ. મહેતા પુનમચંદ ભવાનના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મ પત્ની દિવાળીબેન લીલાધર (ગુંદાવાળા)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૪
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
ઉપર
પા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧

Page #1201

૧૮
ભાવનગર
૧ સ્વ. કુંવરજી બાવાભાઇના સ્મરણાર્થે હા. શાહ લહેરચંદ કુંવરજી ૩૦૧
ભાદરણ
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. પટેલ ધુલાભાઈ ઝવેરભાઈ
ભીલવાડા
૧ શ્રી શાંતી જૈન પુસ્તકાલય હા. ચાંદમલજી માનમલજી સંધવી ૨ શેઠ ભીમરાજજી મીશ્રીલાલજી
ભીમ
૧ ચ'પકલાલજી જૈન પુસ્તકાલય હા. શેઠ ગામલજી માંગીલાલજી
ભુસાવલ
૧ શેઠ રાજમલજી નંદાલાલજી ચેરીટેબલટ્રસ્ટ
ભાજાય
૧ જ્ઞાન મંદિરના સેક્રેટરી શાહ કુ ંવરજી જીવરાજ
૧ શેઠે મેઘરાજજી દૈવીચંદજી મહેતા
૨ મહેતા મણીલાલ ભાઈચંદ
૩ મહેતા સુરજમલ ભાઇચંદ
૪ મહેતા બાપાલાલ ભાઈચંદ
મદ્રાસ
મના
મનાર
૧ શાહ શેરમલજી દેવીચંદજી જશવંતગઢવાળા હા. પુનમચ’દજી શેરમલજી ખેાલ્યા.
૧ સ્થા. છકાટી સ્થા. જૈન સંઘ
માનકુવા
સ્વ મહેતા કુંવરજી નાથાલાલના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્માં પત્ની કુંવરબાઈ હરખચંદ (માનકુવા સ્થા. જૈન સ ંઘ માટે)
માંડવી
૧ શ્રી. સ્થા. છકાર્ટી જૈન સંઘ હા. મહેતા ચુનીલાલ વેલજી
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૨૫૧
૨૫૧
૩૧
ૐ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૭૭

Page #1202

૧ શ્રી માંડવા સ્થા. જૈન સ’ઘ
હ. અ. સૌ. ક'ચનગૌરી રતીલાલ ગેાસલીયા (ગઢડાવાળા)
૨૯
માંડવા
માલેગાંવ
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. કુંતેલાલ માલુ
માંગરોલ
૧ શાહ ત્રીભાવનાસ નાનજી
૨ દાશો ગીરધરલાલ જેઠાલાલ
જન
૫ શાહ હરજીવન કેશવજી
હું શાહ રમણીકલાલ કાળીદાસ તથા અ, સૌ, કાન્તામેન રમણીકલાલ ૭ સધી હિંમતલાલ હરજીવનદાસ
૮ વાર। પાનાચંદ સંઘજીના સ્મરણાર્થે
હ ત્રંબકલાલ પાનાચંદ એન્ડ બ્રધસ
૯ શાહ રામજી કરશનજી થાનગઢવાળા
૧૦ સ્વ. જટાશ કર દેવજીભાઇ દોશીના સ્મરણાર્થે
હ. રણછેાડદાસ (બાબુલાલ) જટાશંકર દેશી
૧૧ ઘેલાણી વલભજી નરભેરામ હ. નરસીહદાસ વલભજી
૧૨ કપાસી મેહનલાલ શીવલાલ
મુંબઇ તથા પરા
૧ સ્વ. શ્રી પિતાશ્રી કુ દનમલ માતીલાલજી મુથાના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ મોતીલાલજી જુખરમલજી (અહમદનગરવાળા)
૨૫૧
૨ વર્ધીમાન સ્થા. જૈન સંઘ હ. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૩ અ, સૌ. કમળાબેન કામદાર હ. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૪ સ્વ. માતુશ્રી કડવીબાઈના સ્મરણાર્થે હ. તેમના પૌત્ર
હકમીચંદ તારાચંદ દાશી (અંધેરી)
૩ ત્રીભેાવનદાસ માનસિંગભાઈ દોઢીવાળાના સ્મરણાથે હ. શાહ હરખચંદ ત્રીભાવનદાસ
૧૪ ખેતાણી મણીલાલ કેશવજી (વડીયાવાળા) ઘાટકોપર ૧૫ સ્વ. પિતાશ્રી શામળજી કલ્યાણજી ગેાંડલવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. વૃજલાલ શામળજી માવીસી
૧૬ શાહ રવિચંદ સુખલાલભાઇ (દાદર)
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૧૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
પ
૩૦૧
૩૫૧

Page #1203

૩૦
૧૭ સ્વ. આશારામ ગીરધરલાલના સ્મરણાર્થે હા. શાંતિલાલ આશારામ વતી જશવંતલાલ શાંતિલાલ
૧૮ ગાંધી કાંતીલાલ માણેક દ
૧૯ શાહ ૨વજીભાઈ તથા ભાઈલાલભાઈની કુાં. (કાંદીવલી) ૨૦ અ. સૌ. લાબેન હ. રવજીભાઇ શામજી
.
ર૧ સ્વ, માતુશ્રી માણેકબાઈના સ્મરણાર્થે હ. શેઠ વલભદાસ નાનજી
૨૨ એક સદગૃહસ્થ હ, શેઠ સુંદરલાલ માણેકલાલ ૨૩ શેઠ ખુશાલભાઈ ખેંગારભાઈ
૨૪ શેઠ ચુનીલાલ નરભેરામ વેકરીવાળા
૨૮ કોઠારી સુખલાલજી પુનઃમચંદજી
૨૯ અ. સૌ. એન કુ ંદનગૌરી મનહરલાલ સંઘવી
૩૦ કાઠારી રમણીકલાલ કસ્તુરચંદભાઈ
૩૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વમાનના સ્મરણાર્થે હ. દલીચંદુ અમૃતલાલ દેસાઈ
૨૫ સ્વ, માતુશ્રી ગેામતીબાઇના સ્મરણાર્થે હ. શાહ પે।પટલાલ પાનાચ'દ ૨૫૧ ૨૬ કેટેચા જય'તીલાલ રણછેાડદાસ સૌભાગ્યચંદ જુનાગઢવાળા
૨૫૧
૨૭ વારા ઠાકરશી જસરાજ
૩૨ સ્વ. ત્રીભાવનદાસ વ્રજપાળ વીછીયાવાળાના સ્મરણાર્થે હા. હરગોવિંદદાસ ત્રિભેાવનદાસ અજમેરા
૩૮ દડિયા અમૃતલાલ મેાતીચ દ ૩૯ દેશી ચત્રભુજ સુંદરજી ૪૦ દાશી જુગલકીશાર ચત્રભુજ ૪૧ દેશી પ્રવિણચંદ ચત્રભુજ
૪૨ શેઠ મનુભાઇ માણેકચંદ હા. ઝાટકીયા નરણેરામ મે।ારજી ૪૩ શાહ કાંતિલાલ મગનલાલ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૨૫૧
ખારરેડ) ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
.
૩૩ તેજાણી કુબેરદાસ પાનાચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૩૪ શેઠ સરદારમલજી દેવીચંદજી કાવડીયા (સાદડીવાળા) ૩૫ શેડ નેમચંદ સ્વરૂપચંદ ખંભાતવાળા હ. ભાઈ જેઠાલાલ નેમચંદ ૨૫૧
૩૬ શાહ કેારશીભાઈ હીરજીભાઈ
૩૦૧
૩૭ શ્રીમતી મણીબાઈ વૃજલાલ પારેખ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ ક્રૂડ
હ. વૃજલાલ દુર્લભજી પારેખ
19
૨૫૧
""
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૧
૨૫૧
""
77
૨૫૧
૨૫૦
77
(ઘાટāાપર) ૨૫૧
૪૦૧
૪૦૧
૩૮૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧

Page #1204

૩૧ ૪૪ શેઠ મણીલાલ ગુલાબચંદ
(ઘાટકે પર) ૨૫૧ ૪૫ શેઠ છગનલાલ નાનજીભાઈ
૨૫૧ ૪૬ શાહ શીવજી માણેકભાઈ
૨૫૧ ૪૭ મેસસ સવાણી ટ્રાન્સપાટ કુ. હા. શેઠ માણેકલાલ વાડીલાલ ૨૫૧ ૪૮ શાહ નગીનદાસ કલ્યાણજી (વેરાવળવાળા)
૨૫૧ ૪૯ મહેતા રતીલાલ ભાયચંદ
૨૫૧ ૫૦ શાહ પ્રેમજી હીરજી ગાલા
૨૫૧ ૫૧ બેન કેશરબાઈ ચંદુલાલ જેશીંગભાઈ શાહ
૨૫૧ પર પારેખ ચીમનલાલ લાલચંદ સાયેલાવાળાના ધર્મપત્ની અ. સૌ. ચંચળબાઈના સ્મરણાર્થે હા. સારાભાઈ ચીમનલાલ
૨૫૧
પ૩ ધી મરીના મોર્ડન હાઈસ્કુલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા. શાહ મણીલાલ ઠાકરશી ૫૫ મહેતા સ્ટસ હા. અનેપચંદ ડી. મહેતા ૫૫ શેઠ રસીકલાલ પ્રભાશંકર મોરબીવાળા તરફથી તેમનાં
માતુશ્રી મણીબેનના સ્મરર્ણાર્થે
૨૫૧ ૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૫૬ શ્રીયુત જસવંતલાલ ચુનીલાલ વોરા
૨૫૦ ૫૭ શાહ કુંવરજી હંસરાજ
૨૫૧ ૫૮ દડીયા જેસીંગલાલ ત્રીકમજી ૫૯ મિદી અભેચંદ સુરચંદ રાજકેટવાળા હા. ડોસાલાલ અભેચંદ ૨૫૧ ૬૦ શાહ જેઠાલાલ ડામરશી ધ્રાંગઘાવાળા હા. શાહ વાડીલાલ જેઠાલાલ ૨૫૦ ૬૧ સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાનજી હીરાચંદ જસાણીના સ્મરણાર્થે હા. લહમીચંદભાઈ તથા કેશવલાલભાઈ
૩૫૧ દર સ્વ. પિતાશ્રી શાહ અંબાલાલ પુરૂષોત્તમદાસના સ્મરણાર્થે હા. શાહ બાપાલાલ અંબાલાલ
૨૫ ૬૩ રવ, કસ્તુરચંદ અમરશીના મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્ની ઝવેરબેન
મગનલાલ વતી જયંતીલાલ કરતુરચંદ મશ્કારીયા (ચુડાવાળા) ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૬૪ શેઠ ડુંગરશી હંસરાજ વીસરીયા ૬૫ શાહ રતનશી મેણશીની કુ. ૬૬ શેઠ શીવલાલ ગુલાબચંદ મેવાવાળા ૬૭ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ ૬૮ સ્વ. પિતાશ્રી વીરચંદ જેસીંગ શેઠ લખતરવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. કેશવલાલ વીરચંદ ૬૯ ચંદુલાલ કાનજી મહેતા
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫ ૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1205

૩૨
(મલાદ) ૨૫૧
૭૦ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ
હા. કેશરીમલજી અનેપચંદજી ગુગલીયા ૭૧ સ્વ. પિતાશ્રી મનુભાઈ મનાભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ કાનજી પતુભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
,
૨૫૧ ૩૦૧
છર અ. સ. પાનબાઈ હા. શેઠ પદમશી નરસિંહભાઈ ૭૩ સ્વ. નાગશીભાઈ સેજપાલના સ્મરણાર્થે રામજી નાગશી ૭૪ સ્વ. ગેડા વણારશી ત્રીભોવનદાસ સરસઈવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. જગજીવન વણરશી ગડા ૭૫ સ્વ. કાનજી સુળજીના સ્મરણાર્થે તથા માતુશ્રી દિવાળીના
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૧૬ ઉપવાસના પારણા પ્રસંગે હા. જયંતિલાલ કાનજી ૭૬ શાહ પ્રેમજી માલશી ગંગર ૭૭ શાહ વેલશી જે સાંગભાઈ છાસરાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની
સ્વ. નાનબાઈના સ્મરણાર્થે
૩૦૧
૭૮ સ્વ. પિતાશ્રી રાયશી વેલશીના સમરણાર્થે
હા. શાહ દામજી રાયશીભાઈ
૩૦૧
૭૯ શાહ વરજાંગભાઇ શીવજીભાઈ ૮૦ શાહ ખીમજી મુળજી પુંજા ૮૧ અ, સૌ. સમતાબેન શાંતિલાલ કે. શાંતીલાલ ઉજમશી શાહ , ૮૨ સ્વ. કેશવલાલ વછરાજ કોઠારીના સ્મરણાર્થે સુરજબેન તરફથી
હા, તનસુખલાલભાઈ
૨૫૧ ૨૫ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૮૩ સ્વ. પિતાશ્રી હંસરાજ હીરાના સ્મરણાર્થે
હા. દેવશી હંસરાજ કચ્છ બીદડાવાળા
,
૨૫૧
૮૪ ઘેલાણી પ્રભુલાલ ત્રીકમજી
(બોરીવલી) ઉપર ૮૫ શેઠ ત્રંબકલાલ કસ્તુરચંદ લીમડી અજરામર શાસ્ત્રભંડારને ભેટ (માટુંગ) ૨૫૧ ૮૬ અ.સૌ. બેન રંજનગૌરી કે. શાહ ચંદુલાલ લક્ષ્મીચંદ , ૨૫૧ ૮૭ શાહ નટવરલાલ દીપચંદ તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ.સૌ.
સુશીલ બેનના વર્ષીતપની ખુશાલીમાં
•
રપ૧
૨૫૧
૮૮ દેશી ભીખાલાલ વૃજલાલ પાળીયાદવાળા ૮૯ શાહ ગોપાળજી માનસંગ
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1206

૯૦ દાશી ફુલચંદ માણેકચંદ ૯૧ શેઠ ચ'પકલાલ ચુનીલાલ દાદભાવાળા ૯૨ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંધ હ. શાહ રવિચંદ સુખલાલ
૯૩ શાંતીલાલ ડુંગરશી અદાણી ૯૪ શાહે કરશન લકુભાઈ ૯૫ કીસનલાલ સી. મહેતા
૯૬ માતુશ્રી જીવીબાઈના સ્મરણાર્થે
૩૩
૧૦૦ સ્વ. કાળીદાસ જેઠાલાલ શાહના સ્મરણાથે
હ. સુમનલાલ કાળીદાસ (કાનપુરવાળા
૧૦૧ શાહ ત્રીભાવન ગેાપાળજી તથા અ. સૌ, એન કસુંબા
ત્રીભાવન (થાનગઢવાળા)
મુળી
શેઠ ઉજમશી વીરપાળ હ. શેઠ કેશવલાલ ઉજમશી
મારી
૧ દેશી માણેકચદ સુંદરજી
૧ શ્રીયુત નાથ લાલ ડી. મહેતા ૨ શાહ દેવરાજ પેથરાજ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
મામ્બાસા
,,
""
(દાદર)
હ. શામજી શીવજી કચ્છ ગુંદાળાવાળા
(ગારેગાંવ
૯૭ સ્વ. શાહ રાયશી કચરાભાઈના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની નેણબાઈ વતી હ. જેઠાલાલ રાયશો
૨૫૧
"7
૯૮ શુશીલાએન શકરાભાઈ ઠે. નવીનચંદ્ર વસંતલાલ શાહ (વીલેપાલે) ૨૫૧ ૯૯ બેન ચંદનબેન અમૃતલાલ વારિવા
૫૧
મહેસાણા
૧ શાહ પદમશી સુરચંદના સ્મરણાર્થે હ. શીવલાલ પદમશી
યાદગીરી
૧ શેઠ ખાદરમલજી સુરજમલજી એ કસર
"}
""
(શીવ)
(શીવ)
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૧
૫૧
૩૦ ૧
૩૫૧
૨૫૧
૩૫૦
૨૫૧
૨૫૦

Page #1207

38.
રતલામ
૧ અનેક ભક્તજનો તરફથી હ. શ્રીમાન કેશરમલજી ડક
(શ્રી કેવળચંદ મુનિશ્રીના ઉપદેશથી)
૨૫૧
રાણપુર
૧ શ્રીમતી માતુશ્રી સમરતબાઈના સમરણાર્થે
હ. છે. નરોતમદાસ ચુનીલાલ કાપડીયા
૨૫૧
૨ સ્વ. પિતાશ્રી લહેરાભાઈ ખીમજીના સ્મરણાર્થે
હ. શેઠ કાળીદાસ લહેરાભાઈ વસાણી
૩૦૧
રાણીવાસ
૧ શેઠ જવાનમલજી નેમીચંદજી હા. બાબુ રખબચંદજી
૩૦૧
રાયચુર
૧ સ્વ. માતુશ્રી મેંઘીબાઈના સમરણાર્થે
હ. શાહ શીવલાલ ગુલાબચંદ વઢવાણવાળા ૨ કાળુરામજી ચાંદમલજી સંચેતી
૨૫૧ ૨૫૧
રાજકોટ,
૨૫
૨૫૧
૨૫૧
૧ વાડીલાલ ડાઈગ પ્રિન્ટીંગ વર્કસ ૨ શેઠ રતીલાલ ન્યાલચંદ ચીત્તલીયા ૩ શેઠ મનુભાઈ મુળચંદ (એજીનીયર સાહેબ) ૪ શેઠ શાંતિલાલ પ્રેમચંદ તેમનાં ધર્મપત્નીના વષીતપ પ્રસંગે ૫ શેઠ પ્રજારામ વીઠ્ઠલજી. ૬ બેન સથુંબાળા નૌતમલાલ જસાણી (વર્ષીતપની ખુશાલી) ૭ મેદી સૌભાગ્યચંદ મેતીચંદ ૮ બદાણી ભીમજી વેલજી તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ. સ.
સમરતબેનના વષીતપ નિમિ તે
૨૫
૨પ૧
૨૫૧
૨૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1208

૩૫
દોશી મેતીચંદ ધારશીભાઈ (રીટાયર્ડ એકઝીકયુટીવ એજીનીયર) ૨૫૧ ૧૦ કામદાર ચંદુલાલ જીવરાજ (ધાંગધ્રાવાળા)
૨૫૦ ૧૧ હેમાણી ઘેલાભાઈ સવચંદ
૨૫ ૧૨ દફતરી પ્રભુલાલ ન્યાલચંદ
૨૫૧ ૧૩ સ્વ. મહેતા દેવચંદ પુરૂતમના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્ની હેમકુંવરબાઈ તરફથી હ. જયંતીલાલ દેવચંદ મહેતા
૨૫૧ ૧૪ પારેખ શીવલાલ ઝુઝાભાઈ મોમ્બાસાવાળા હ. અ. સૌ, કંચનબેન ર૫ર
૨૫૧
રાપર ૧ પૂજ્ય વાલજીભાઈ ન્યાલચંદભાઈ
રામપુરા ૧ શેઠ તેજમલજી મનહરલાલજી બેંકર
રાવટી ૧ શેઠ મીયાચંદજી જુહારમલજી કટારિયા
૩૫૧
૩૫૧
૨૫૧
લખતર ૧ શાહ રાયચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હશાંતિલાલ રાયચંદ શાહ ર૫૧ ૨ ભાવસાર હરજીવનદાસના સ્મરણાર્થે
હ. ત્રીભોવનદાસ હરજીવનદાસ ૩ શાહ તલકશી હીરાચંદના સ્મરણાર્થે - હ. ભાઈ અમૃતલાલ તલકશી
૨૫ ૪ શાહ ચુનીલાલ માણેકચંદ
૨૫૧ ૫ શાહ જાદવજી ઓઘડભાઈના સ્મરણાર્થે હ. શાંતિલાલ જાદવજી ૨૫૧ ૬ દેશી ઠાકરશી ગુલાબચંદના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
સમરતબેન તરફથી હ. જયંતિલાલ ઠાકરશી
૨૫૧
૨૫૧
ર૫૧
લાલપુર ૧ નેમચંદ સવજી મોદી હ. ભાઈ મગનલાલ ૨ શેઠ મુલચંદ પિપટલાલ હ. મણીલાલ તથા જેસીંગભાઈ
લાખેરી ૧ માસ્તર જેઠાલાલ મનજીભાઈ હ. અમૃતલાલ જેઠાલાલ (સીવીલ એન્જનીયર સાહેબ)
લાકડીયા ૧ શ્રી લાકડીયા સ્થા. જૈન સંઘ હ. શાહ રતનસી કરમણ
૨૫
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1209

૨૫૧
લીંબડી (સૌરાષ્ટ્ર) ૧ શાહ ચકુભાઈ ગુલાચંદ
લીંમડી પંચમહાલ) ૧ શાહ કુંવરજી ગુલાબચંદ ૨ છાજેડ ઘાસીરામ ગુલાબચંદ ૩ શેઠ વીરચંદ પનાલાલજી કરણાવટ ૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. શાહ શાંતીલાલ ગુલાબચંદ
૨૫૧
૨૫૪
૨૫૧
૩૫૧
૨૫૧
લોનાવાલા ૧ શેઠ ઘનરાજજી મુલચંદજી મુથા
લધીયાના ૧ બાબુ રાજેન્દ્રકુમાર જૈન દીલ્હીવાળા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
વઢવાણ શહેર ૧ શેઠ દીલીપકુમાર સવાઈલાલ ઠે. શાહ સવાઈલાલ ચંપકલાલ ૨ કામદાર મગનલાલ ગોકલદાસ હ. રતીલાલ મગનલાલ ૩ સંઘવી મુળચંદ બેચરભાઈ હ. જીવણલાલ ગફલદાસ ૪ શેઠ કાંતિલાલ નાગરદાસ ૫ વેરા ચત્રભુજ મગનલાલ ૬ સંઘવી શીવલાલ હીમજીભાઈ ૭ શાહ દેવશીભાઈ દેવકરણ ૮ વેરા ડેસાભાઈ લાલચંદ સ્થા. જૈન સંઘ - હ. વારા નાનચંદ શીવલાલ ૯ વેરા ધનજીભાઈ લાલચંદ સ્થા. જૈન સંઘ
હ. વોરા પાનાચંદ ગબરદાસ ૧૦ દેશી વીરચંદ સુરચંદ હ. દેશી નાનચંદ ઉજમશી ૧૧ સ્વ વોરા મણીલાલ મગનલાલ તથા વેરા ચત્રભુજ મણીલાલ ૧૨ શાહ વાડીલાલ દેવજીભાઈ ૧૩ કામદાર ગોરધનદાસ મગનલાલનાં ધર્મપત્ની
અ. સ કમળાબેન રંગુનવાલા ૧૫ શ્રી વૃજલાલ સુખલાલ
૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
વડોદરા
૧ કામદાર કેશવલાલ હિમતરામ પ્રોફેસર
૨૫૧
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1210

૩૭
૨૫૧
૨ વકીલ મણીલાલ કેશવલાલ શાહ ૩ સ્વ. પિતાશ્રી ફકીરચંદ પુંજાભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ રમણલાલ ફકીરચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫
વડીયા ૧ શેઠ ભવાનભાઈ કાળાભાઈ પંચમીયા
વલસાડ ૧ શાહ ખીમચંદ મુલજીભાઈ
વણી ૧ મહેતા નાનાલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્ની સ્વ. ચંચળબેન તથા પુરીબેનના મરણાર્થે હા, મનહરલાલ નાનાલાલ મહેતા
વટામણ ૧ થી રથા. જૈન સંઘ હા. પટેલ ડાયાભાઈ હલુભાઈ
વડગાંવ ૧ શેઠ માણેકચંદજી રાજમલજી બાફણ
૨૫૧
૧૫૧
૫૧
વાંકાનેર ૧ ખંઢેરીયા કાંતીલાલ ત્રંબકલાલ ૨ દફતરી ચુનીલાલ પિપટલાલ મોરબીવાળા હા પ્રાણલાલ ચુનીલાલ દફતરી
વીંછીયા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા, અજમેર રાયચંદ વ્રજપાળ
૨૫૧
૨પ૧
૨૫૧
વીરમગામ ૧ માસ્તર વીઠલભાઈ મોદી ર શાહ નાગરદાસ માણેકચંદ
૨૫૧ ૩ શાહ મણીલાલ જીવણલાલ શાહપુરવાળા
૨૫૧ ૪ શાહ અમુલખ નાગરદાસનાં ધર્મપત્ની અ. સી. બેન લીલાવતીના
વર્ષીતપ નિમિતે હા. શાહ કાંતિલાલ નાગરદાસ ૫ સ્વ. શેઠ ઉજમશી નાનચંદના સ્મરણાર્થે હ. ચુનીલાલ નાનચંદ ૨૫૧ ૬ સ્વ. શેઠ મણીલાલ લહમીચંદ ખારાઘોડાવાળાના સ્મરણાર્થે તેમના પુત્રો તરફથી હ. ખીમચંદભાઈ
૨૫૧ ૭ વ. શેઠ હરિલાલ પ્રભુદાસના સમરણાર્થે હા. અનુભાઈ
૩૦૦
૨૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1211

૩૮
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૮ સંઘવી જેચંદભાઈ નારણદાસ
૨૫૧ સવ. શાહ વેલશીભાઈ સાકરચંદ કત્રાસગઢવાળાના સ્મરણાર્થે
હ, ચીમનલાલભાઈ ૧૦ પારેખ મણીલાલ ટોકરશી લાતીવાળા (ટીબેનના સમરણાર્થે ૧૧ શાહ નારણદાસ નાનજીભાઈના પુત્ર વાડીલાલભાઈનાં ધર્મપત્ની
અ. સ. નારંગીબેનના વષીતપ નિમિતે હ. શાંતિલાલ નારણદાસ ૨૫૧ ૧૨ સ્વ. છબીલદાસ ગોકળદાસના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની કમળાબેન તરફથી હ. મંજુલાકુમારી
૨૫ ૧૩ શ્રી સ્થા. જૈન શ્રાવિકા સંઘ હ. રંભાબેન વાડીલાલ ૧૪ સ્વ ત્રિભવનદાસ દેવચંદ તથા સ્વ. ચંચળબેનના સ્મરણાર્થે
હ. ડે. હિંમતલાલ સુખલાલ ૧૫ શાહ મુળચંદ કાનજીભાઈ હ. શાહ નાગરદાસ ઓઘડભાઈ ૨૫૧ ૧૬ શેઠ મેહનલાલ પિતાંબરદાસ હ. ભાઈ કેશવલાલ તથા મનસુખલાલ ૨૫૧ ૧૭ શ્રીમતી હીરાબેન નથુભાઈના વર્ષ તપ નિમિતે
હ. નથુભાઈ નાનચંદ શાહ ૧૮ શેઠ મણીલાલ શીવલાલ ૧૯ સ્વ. મણીયાર પરસેતમદાસ સુંદરજીના સ્મરણાર્થે
હ. સાકરચંદ પરસોતમદાસ શાહ ૨૦ સ્વ. મોહનદાસ ગુહાભાઈના સ્મરણાર્થે હ. તેમનાં ઘર્મપત્ની નાથીબાઈ તરફથી હ. શંકરલાલ તથા શાંતીલાલ
વીજયનગર ૧ શ્રી વર્ધમાન . સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હ. છેટુમલ અજિતસિંહ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
વેરાવળ ૧ શાહ કેશવલાલ જેચંદભાઈ ૨ શાહ ખીમચંદ સૌભાગ્યચંદ ૩ સ્વ. શેઠ મદનજી જેચંદભાઈના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્ની
લાડકુંવરબાઈ તરફથી હ. ધીરજલાલ મદનજી ૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ શાહ શોભેચંદ કરશનજી ૫ શાહ હરકિશનદાસ કુલચંદ કાનપુરવાળા
સરા ૧ શ્રી સરા સ્થા. જૈન સંઘ હ દોશી પાનાચંદ સેમચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1212

સાંદ
૧ શાહ હીરાચંદ છગનલાલ હ. શાહ ચીમનલાલ હીરાચંદ ૨ અ. સૌ, ચંપાબેન હા. દેશી જીવરાજ ભાલચંદ ૩ પટેલ મહાસુખલાલ ડાંસાભાઈ
૪ શાહ સાંકર
કાનજીભાઈ
૫ પુરીબેન ચીમનલાલ કલ્યાણજી સંઘવી લીખડીવાળાના સ્મરણાર્થે હા. વાડીલાલ માહનલાલ કાઠારી
૬ પારેખ નેમચંદ મેાતીચંદ્ર મુળીવાળાના સ્મરણાર્થે
૮ શાહ કસ્તુરચંદ હ. હરજીવનદાસ
૩૯
હા. ડે। માણેકલાલ કસ્તુચંદ શાહ
હા. પારેખ ભીખાલાલ નેમચંદ
૭ સંઘવી નારણદાસ ધરમશીના સ્મરણાર્થે હા. જયંતિલાલ નારણદાસ ૨૫૧
૯ શેઠ મેાહનલાલ માણેકચંદ ગાંધી ચુડાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની મછાબેન લલ્લુભાઇના સ્મરણાર્થે
૧૦ સ`ઘવી કાન્તિલાલ મરખચંદ
૧૧ શાહ ભીખાલાલ નાગરદાસ
સાલખની
૧ દેશી ચુનીલાલ ફુલચંદ
સાદી
૧ શેઠ દેવરાજજી જીતમલજી પુનનીયા
સાસવડ
૧ ચંદનમલજી સુથાનાંધમ પત્ની અ. સૌ. ર'ગુભાઇ મુથા તરફથી
હ. અમરચંદજી સુથા
સિંગાપુર
૧ દાશી વનેચંદ વછરાજ
સુરત
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ રતિલાલ લલ્લુભાઇ
૨ શ્રી કલ્યાણંદ માણેકચંદ હડાલાવાળા
૩ શ્રી હરીપુરા છકાટી સ્થા. જૈન સંઘ હા, ખાપુલાલ ઈંટાલાલ
સુરેન્દ્રનગર
૧ શેઠ ચાંપશીભાઈ સુખલાલ ૨ ભાવસાર ચુનીલાલ પ્રેમચંદ
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર
૩૦૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૩૦૧
૫૧
૨૫૦
૫૧
૧૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧

Page #1213

૪૦
૨૫
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૩ સ્વ. કેશવલાલ મુળજીભાઈનાં ધર્મપત્ની અમરતબાઈના ૪ સ્મરણાર્થે હા, ભાઈલાલ કેશવલાલ શાહ ૫ શાહ ન્યાનચંદ હરખચંદ ૬ શાહ વાડીલાલ હરખચંદ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
સુવઈ ૧ સાવળા શામજી હીરજી તરફથી સદાનંદી જૈન મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી સુવઈ સ્થા. જૈન સંઘ જ્ઞાનભંડારને ભેટ ર૫૧
સંજેલી ૧ શાહ લુણાજી ગુલાબચંદભાઈ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ લી. શાહ પ્રેમચંદ દલીચંદ
સેજત ૧ અ, સા, ઘીસાબેન લાલચંદ મહેતા (ફતેહનગર સંઘને ભેટ)
હારીજ ૧ વાહ અમુલખ મુળજીભાઈ હા. પ્રકાશચંદ્ર અમુલખભાઈ ૨ સ્વ. બેન ચંદ્રકાંતાના સ્મરણાર્થે હા. શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ
હાટીના માળીયા ૧ શેઠ ગોપાલજી મીઠાભાઈ
૨૫૦ ૨ શ્રીમતી આનંદગૌરી ભગવાનદાસના સ્મરણાર્થે
હા, તેમનાં નાનાબેન અ, સો, મંજુલાબેન ભગવાનદાસ
૨૫૧
૩૫૧
૩૦૧
૩૦ ૧
૨૫
તા. ૩૧–૧૨–૬૧ સુધીના મેમ્બરોની સંખ્યા ૧૭ આદ્ય મુરબ્બીશ્રી ૨૫ મુરબ્બીશ્રી ૧૨૩ સહાયક મેમ્બરે ૫૮૪ લાઈફ મેમ્બરે ૫૪ બીજા કલાસના જુના મેમ્બરે
૮૦૩ દરેક દાતાઓને સમિતિ તરફથી આભાર માનું છું,
લી. સેવક, રાજકોટ તા. ૩૧–૧૨–૬૧
સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ
મંત્રી,
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1214

श्रीमान सेठश्री बरडियाजी सा. का संक्षिप्त परिचय
राजस्थान (भारतवर्ष) के एक सुन्दर शहर अलवर में ओसवाल समाज के बरडिया खानदान में लालाजी सा. जवाहरलालजी हजारीलालजी सा.का जन्म हुआ ये दोनों सगे भाई थे और धर्म के बडे प्रेमी थे, बडे भाई जवाहरलालजी के ३ तीन पुत्र हैं, तथा छोटे भाई हजारीलालजी के ३ तीन पुत्रियां है । ज्येष्ठ भाई के पुत्रों के नाम श्री मूलचंदजी, मिश्रीलालजी, पूनमचंदजी है, इन तीनों भाइयों का जन्म अलवर में ही हुवा आपके पिताजी तथा चाचाजी अलवर में तपस्वी श्री सुन्दरलालजी के मकान में रहते थे इनके साथ सामाजिक तथा आंतरिक बहुत घनिष्ठ सम्बन्ध था तथा दूर में रिस्तेदार भी लगते थे, करीब ३०-३५ वर्ष साथ में रहे, तपस्वीजी का प्रेम प्रशंशनीय था। श्री मूलचंदजी, मिश्रीलालजी, पूनमचंदजी के दादाजी श्री प्रेमसुखजी पहिले जयपुर रियासत में बरखेडा नाम के गांव में रहते थे तथा वहां लेनदेन का कामकाज करते थे, वहां पर आपकी जमीन जायदाद पक्की हवेली, पके कुए, दुकाने वगेरेह थी, तथा आपकी १ हवेली जयपुर में भी थी, आप तीन भाई थे बडे भाई छगुलालजी, गोपालजी प्रेमसुखजी, दोनों बडे भाईयो के कोई संतान नहीं हुई आप फिर अलवर में आकर बस गये, तथा तब से तमाम कुटुम्ब वहीं पर ही रहने लगे। आप का स्वर्गवास हुवे काफी समय हुवा। श्री मूलचन्दजी बरडिया वचपन से ही बाहर रहने लगे तथा बीकानेर के प्रसिद्ध मोहता खानदान के साथ आपका करीब ३० वर्ष तक बडा धनिष्ट संबंध रहा, आप इनके यहां बहुत से कामो में मेनेजर रहे आखर में आप यहां उनके कपडे के मील में जनरल मेनेजर थे, आप सन् १९४९ में उनसे अलग हो कर बडे उत्साह से यहां अहमदाबाद में ही अपना खुद का कामकाज बरडिया ब्रदर्स के नाम से शुरू कर दिया और यहां पर ही आप तीनों भाई सहकुटुम्ब रहने लगे, आप तीनो भाई एक साथ ही रहते है तथा कामकाज भी आप तीनों भाईयोंका साथ में ही है आप का निवासस्थान अहमदावाद में मशहूर कांकरिया तलाव के सुन्दर रमणीय बगीचे के नजदीक , रामबाग-(मणीनगर) में है जो
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1215

'बरडिया निवास' के नाम से प्रसिद्ध है, आप की माताजी श्री छेल. बाईजी, चाचीजी श्री दाखबाईजी विराजती हैं वे धर्म की बहुत ही श्रद्धालु हैं, आपके घर में धर्मध्यान हमेशा होता ही रहता है तथा आप तीनों भाईयों की तमाम सन्ताने धर्मप्रिय है आप तीनों भाइयों में बहुत घनीष्ठ प्रेम हैं भगवान से यही प्रार्थना है कि हमेशा ऐसाहि प्रेम और स्नेह भावना कायम रहै ।
आप तीनों भाईयों के परिवारों के नाम
श्रीमान् मूलचंदजी सा. का परिवार-आपके धर्मपत्नी अ. सौ. श्री. कंचनबाई हैं आप के दो पुत्रीयें और चार पुत्र हैं, जिनके नाम सरदार कुंवरव्हेन और सरलाव्हेन पुत्रों के नाम श्री ज्ञानचंदजी श्री हैमचंदजी श्री लालचंदजी श्री यशवंतकुमारजी.
श्रीमान मिश्रीलालजी सा. के परिवार के नाम-आपकी धर्मपत्नी अ. सौ, श्री अचरजचाइ आपके दो पुत्र है तीन पुत्री यें हैं. पुत्र श्री नवरत्नमलजी श्री गुलाबचंदजी पुत्रीये श्री सुशिलादेवी श्री सरोजदेवी श्री सवितादेवी.
श्रीमान् पुनमचंदजी सा. के परिवार के नाम-आप के धर्मपत्नी अ. सौ. श्री चांदकुंवरबाई आपके पांच पुत्रीया हैं और दो पुत्र हैश्री शशिकलादेवी श्री शकुंतलादेवी श्री स्नेहलतादेवी श्री शारदादेवी शीलादेवी पुत्रो के नाम श्री राजकुमार श्री सतीशकुमार है यह सारा हि परिवार बडा विनयशीलविनीत धर्म के श्रद्धालु और धर्मप्रेमी है बडीबात तो यह है कि आप के परिवार में सांप्रदाइक बंधन नहीं है गुणानुरागी बन अभेद भाव से सभी मुनिवरों बसा धर्मीयों की सेवा बजाते रहते हैं.
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1216

श्री तपस्वीराज श्री सुंदरलालजी म. सा. का
संक्षिप्त जीवनचरित्र स्वनाम धन्य श्री श्रोसवाल कुलभूषण श्री भैरव दासजी छाजेड ने दत्तवाम ग्राम (जयपुर) राजस्थान में है अपनी धर्मपत्नी श्री अन्यीवाई (चौक का वरवाडा जिलासवाई माधोपुर) के साथ अपने सांसारिक सम्बन्ध स्थापित करते हुए २ दो पुत्ररत्न व १ पुत्री को जन्म दिया। जिनमें से बडे पुत्र का नाम श्री कल्याणवक्सजी तथा बछोटे पुत्रका नाम सुन्दरलालजी सा. और पुत्री का नाम सुन्दरबाई रखा । जो विवाहयोग्य होने पर देहली शादिकी थी। श्री सुन्दरलालजी का जन्म सं. १९३२ में हुवा था
और अपने बाल्यकाल में ही अलवर में श्री गोकुलचन्द्रजी सा. संचेती के यहां दत्तक पुत्र के रूप में सं १९५४ में आये थे। श्री गोकुलचन्द्रजी सा. एक बहुत ही धर्मप्रेमी सजन थे। और उन्होंने श्री सुन्दरलालजी का लग्न श्री उत्तमचन्दजी सा. तातेड की सुपुत्री श्री हुलासीबाई ग्राम चाटसू (जयपुर) के साथ किया था। युवावस्था में आप बहुत शौकीन तबीयत के थे। बाद में लालाजी चिरंजीलालजो पालावत के एवं साधु सन्तों के सम्पर्क में आने जाने से धर्मप्रवृत्ति की ओर विशेष झुकाव होने लगा और अणुव्रत आदि धारण करते हुवे त्यागवृत्ति की ओर प्रवृत्ति बढी और व्यापार में भी सदा सत्य बोलने का निश्चय किया। आप हमेशां एक ही भाव (रेट) ग्राहक को बतलाते थे और बस्तुकी जैसी परिस्थिति होती उसी रूप में बतला देते थे। और ग्राहक भी इनकी बातों पर विश्वास करते थे। आपका व्यापार श्री मांगीलालजी छोटेलालजी (दिगम्बर) जैन के साथ में था। एक समय की बात है कि उनके परिवार के श्री चन्दनमलजी संचेती के पुत्रवियोग होने पर दुकान की देखरेख करने का कार्य आपको सोंपा। एक ग्राहक ने छीट मांगी और ग्राहक को दुकान के दूसरे आदमीने पक्की बतलाकर देदी, आपने बीच में ही रोककर कहा लो या ना लो यह आपकी इच्छा उपर है परंतु यह छींट कच्ची हैं, पकी नहीं हैं। गृहस्थ जीवन में रहते हुए ही उन्होंने एक दफा अपनी धर्मपत्नी से दीक्षा के भाव प्रगट किये, तब वे बोली कि मैं मौजूद हूं
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1217

तब तक तो दीक्षा नहीं लो। घर पर रहते हुए ही धर्मध्यान करो। तब उन्होंने ज्योतिष वगैरा से देखा कि इनकी आयु अधिक नहीं है
और उन्हों ने अन्तकाल के बाद दीक्षा लेने के भाव आपस में प्रकट कर दिये। कि मैं घर से देवलोक होजाने के बाद दीक्षा लूगा । और इतने दिन तक महीने में १७ दिन स्थानक में ही धर्मध्यान में व्यतीत करने और १३ दिन दुकान पर व्यापार के लिये जाऊंगा और रात्री को पूरे महीने ही नहीं जाऊंगा चौथे व्रत के सजोडे पञ्चक्खाण बहुत अरसे से लिये हुए थे अर्थात् शीलवत का खंद किया था। चौदस के चौदस यो पोषध करते थे, और हमेशा सुबह शाम के समय प्रतिक्रमण करते थे अर्थात् देव शी रायशी प्रतिक्रमण करते थे आप आयंबिल कई प्रकार से करते रहेते थे, इस प्रकार तपश्चर्या में दत्तचित्त रहने से लोग आपको “तपस्वीजी" कहने लगे। शास्त्रों में श्री उत्तराध्ययन व दशवैकालिक व पुच्छिणं, भक्तामर आदि स्वयं कण्ठस्थ याद किये थे थोकड़ों के भी बहुत जानकार थे, और सूत्रों का नियमानुसार सज्झाय करते थे और तपस्था भी आप असज्झाय का समय छोड कर दिनभर सज्झाय करते थे और कोई भी उनके सम्पर्क में आता तो धर्म चर्या का प्रसारण करते रहते थे। एक समय की घटना है कि जिस मोहल्ले (वीखल) में आप रहते थे उसके पास ही में एक ब्राह्मण के घर पर एक पक्षी आकर बैठा उसकोवैठा देख कर कहा कि आज इस मकान में किसी के द्वारा हत्या होना है और उसी दिन देखते हैं कि उन घर की ब्राह्मणी को उसके एक प्रेमी द्वारा कत्ल कर दिया गया है इसी प्रकार एक समय स्थानक में पोषध किये हुए कई श्रावक बैठे थे कि अचानक १ बिच्छ ने अंधेरे में श्रावक दीवान धन्नालाल जी को काट खाया
और वे बहुत ही दर्द से बैचेन हो रहेथे नवकार मंत्रादि से उन्हों ने उसका दर्द मिटा दिया, इस बात को देख कर मिलने वालो ने इस मंत्र को पूछा परन्तु सब को इन्कार कर दिया कि मेरा यह पेशा नहीं है वह पौषध में बैठे थे और उसमें अशातना होती। नक्षत्र व तारों का ज्ञान भी तपस्वी जी को बहुत था रात्री को आकाश की और देखकर समय व काल सही बतला देते थे, कि उनके इतने बजकर इतने मिनिट हुए हैं। इस तरह की बहुत सी घटनाएं तपस्वी जी की गृहस्थ जीवन की है।
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1218

इन महापुरुष ने समाज में भी अच्छी इज्जत प्राप्त की थी, पंच, पंचायती में भी इनकी राय ऊँची मानी जाती थी, ये नीति से व्यापार करते थे, फिर भी वैराग्य इनको बहुत प्रिय था पूज्य श्री लालजी महाराज के पास ब्रह्मचर्य का खंघ किया था युवानवय में सपत्नी नौ वर्ष तक संसारावस्था में अखंड ब्रह्मचर्य पाला था बाद में पूज्य आचार्य श्री जवाहर. लाल जी महाराज के पास वि. सं. १९७८ में दीक्षा ली, प्रथम चौमासा रतलाम में था जिसमें इन्होंने चालीस दीन की तपस्या की थी, दुसरे साल अहमदनगर (दक्षिण) में चौमासा था उसमें इकसठ दिन की तपस्या की, उस मोके पर नगर सेठ दाराबजी ने सारे शहर की जीव दया रक्खी थी, शहर भर के कतलखाने बन्ध रखाये थे यहांतक कि गोरे लोगों की छावनी में भी कतलखाने सेठ साहेब ने बन्धरखवाये थे। दक्षिणबेलापुर में चातुर्मास किया उसमें उगनसठ दिन की तपस्या की वहां भी सारे शहेर में जीवदया पाली तथा मच्छीमारों का कामकाज वगैरह पारणा के ऊपर बन्ध रहा। व्यावर (नयाशहेर) में चौमासे के अन्दर पिचोत्तर उपवास किये, बडा भारी जीवदया का उपकार हुआ, बीकानेर चातुर्मास में बडी तपस्या की, आदर्श धर्मध्यान हुआ, उदयपुर चातुर्मास किया, बडी वहां चौसठ और पीचोतेर दीन की तपस्या की, सारे मेवाड में अगता रहा पाखी पलाई. भूपालसिंह जी महाराणाजी ने जीवदया का डंका बजाया और ओं शान्ति कराइ, राणा जी ने इनके दर्शन किये। गणा जी के दीवान साहेब श्री तेजसिंह जीसा. ने इनके पास समकित ली यानी इनको गुरु बनाया। नव्यासी में गोगुना में ८३-९० मे सेमलगाम मे ९० दिन को तपस्या की कुचेरा (मारवाड) में वि.सं १९९१ में चातुर्मास किया, ९१एकानु दिन की तपस्या की और उस मौके पर कुचेरा में भैरु जी के स्थान की जीवहिंसा सदा के लिये बन्द करवाई। सं. १९९२ में करांची चातुर्मास किया उसमें इन्होंने तीन महिने की तपस्या की लाखों जीवों का उपकार हुआ, दूसरे साल करांची में ही विराजे, छनु दिन की तपस्या की, करांची का कतलखाना चौबीस घंटे के लिये बन्ध रहा। करांची संघने बड़ी सेवा बजाई, सेठ जमसेद जी नसरवान जो महेता पारसी कोम के अग्रेसर जो सोलह सालतक करांची के मेयर थे उन्होंने कतलखाना बन्ध करवाने का बडा प्रयत्न किया
શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર

Page #1219
काजी खुदावक्स जो उस समय करांची के मेयर थे उन्हों ने गुजरात नगर में कुत्ते मारने का काम बन्ध कराया था। नेटी, जेटी दरिया के भागपर हमेश के लिये मछी मारना वहां के गोरे कमिश्नर सा. ने बन्ध कराया, हिन्दु समाज के नेता डोकटर हिंगुरानी तथा सेक्रेटरी श्री दयालसिंह जीने जीवदया कराने का बडा ही लाभ लिया। करांची से विहार कर बालोत्तरा पधारे वि. सं, 1994 में वहां चौरासी उपवास किया, पारणा के उपलक्ष्य में सोलह सौ गांव में अगता पला पारणा करके पीछे तेविहार संथारा किया लगभग पच्चीस दिन का संथारा आया, आसोज सुदि दशम के दिन सुवह देवलोक हुवे जिसमें तमाम गाम वालोंने अपना समग्र कार्य बंध रखा. पूज्य आचार्य श्री आगमोद्धारक जैन धर्म दिवाकर श्री घासीलालजी म.सा. का संयोग मिलने से तथा वर्तमान समय में जीनवाणी सेवा का अपूर्व कार्य जो अहमदावाद में शास्त्रोद्धारसमिति कर रही है यह भी उन्हीं महाभाग तपस्वीराज की आकांक्षा और आशीर्वाद का ही शुभफलरूप में स्थानकवासी जैनसमाज के संमुख है। तथा पंजाब केसरी आगम वारिधि आदि अनेक पदवीयों से अलंकृत श्रवण संघ के प्रधानाचार्य आत्मारामजी म.सा. की वि. सं. 1991 साल में किशनगढमें कृत प्रबलप्रेरणाकाही फल स्वरूप है ऐसे प्रभाविक महात्मा पुन: पुन: इस भारत भूमि को पावन करने के हेतु परिपके हो यही शुभ भावना। શ્રી સમવાયાંગ સૂત્ર