Book Title: Karm Vignan Part 09
Author(s): Devendramuni
Publisher: Tarak Guru Jain Granthalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004250/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya devendra muni 2955 karmacaka For Personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 prajJApuruSa AcArya zrI devendra muni sAdhutA, saralatA se dIptimAna hotI hai, vidyA, vinaya se zobhatI hai, sabake prati sadbhAva, samabhAva aura sabake lie hitakAmanA se saMghanAyaka kA pada gauravAnvita hotA hai| zraddheya AcArya zrI devendra mani jI ke sAtha yadi Apa kuch| kSaNa bitAyeMge aura unake vicAra; vyavahAra ko samajheMge to Apa anubhava kareMge-Upara kI paMktiyA~ unakI jIvanadharA para bahatI huI vaha triveNI dhArA hai, jisameM avagAhana karake sukha, zAnti aura santoSa kA anubhava hogaa| zruta kI satata samupAsanA aura nirdoSa niSkAma sahaja jIvanazailI, yahI hai AcArya zrI devendra muni jI ma. kA pricy| choTe-bar3e, amIra-garIba sabhI ke sAtha zAlIna vyavahAra, madhura smita ke sAtha saMbhASaNa aura jana-jana ko| saMghIya ekatAsUtra meM bAMdhe rakhane kA sahaja prayAsa; AcAryazrI Tenendra nijI kI vizeSatAe~ haiN| vi. saM. 1988 dhanaterasa (kArtika vadI 13) 7-11-1931 ko udayapura meM jnm| vi. saM. 1927 - gurudeva upAdhyAyatrA puSkara muni jI ma. sA. ke caraNoM meM bhAgavatI jaina diikssaa| vi. saM. 2049 akSaya tRtIyA ko zramaNa saMgha ke AcArya pada para prtisstthaa| prAkRta-saMskRta, gujarAtI, marAThI, hindI Adi bhASAoM kA adhikAra pUrNa jJAna tathA Agama, veda, upaniSad, piTaka, vyAkaraNa, nyAsa, darzana, sAhitya, itihAsa Adi viSayoM kA vyApaka adhyayana anuzIlana aura dhArA pravAha lekhn| likhita/saMpAdita/prakAzita pustakoM kI saMkhyA 360 se -adhik| lagabhaga paiMtAlIsa hje| adhika pRSThoM kI - saamgrii| vinaya, viveka, vidyA kI triveNI meM susnAta pavitra "jIvana; ina sabakA nAma hai AcArya zrI devendra muni jI mahArAja 5 -leza muni For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-vijJAna ( nauvA~ bhAga) ************************************** avihaMta-siddha-svarUpa vivecana ************************************** AcArya zrI devendra muni zrI tAraka gurujaina granthAlaya, udayapura For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ****************************************************************** * * zrI tAraka guru jaina granthAlaya kA 362vA~ ratna karma-vijJAna lekhaka sampAdaka prathama AvRt mudraNa mUlya : nauvA~ bhAga prakAzaka / prApti-sthAna : ( arihaMta - siddha-svarUpa vivecana) : AcArya zrI devendra muni jI : vidvadratna muni zrI nemIcanda jI : vi. saM. 2054, ASAr3ha julAI 1997 zrI tAraka guru jaina granthAlayaM guru puSkara mArga, udayapura-313 001 phona : (0294) 413518 : zrI rAjeza surAnA dvArA, dicAkara prakAzana e-7, avAgar3ha hAusa, ema. jI. roDa AgarA-282002 phona : (0562) 351165 : eka sau paccIsa rupayA mAtra For Personal & Private Use Only **************************************************************** Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya bola dharma aura karma adhyAtma jagat ke ye do adbhuta zabda haiM, jina para caitanya jagat kI samasta kriyA/pratikriyA AdhArita hai| sAmAnyataH dharma zabda manuSya ke mokSa/mukti kA pratIka hai aura karma zabda baMdhana kaa| baMdhana aura mukti kA hI yaha samasta khela hai| karmabaddha AtmA pravRtti karatA hai, karma meM pravRtta hotA hai, sukha-duHkha kA anubhava karatA hai, karma se mukta hone ke lie phira dharma kA AcaraNa karatA hai, mukti kI ora kadama bar3hAtA hai| 'karmavAda' kA viSaya bahuta gahana gambhIra hai, tathApi karmabaMdhana se mukta hone ke lie ise jAnanA bhI parama Avazyaka hai| karma-siddhAnta ko samajhe binA dharma ko yA mukti-mArga ko nahIM samajhA jA sktaa| hameM parama prasannatA hai ki jaina jagat ke mahAn manISI, cintaka/lekhaka AcAryasamrAT zrI devendra muni jI mahArAja ne 'karma-vijJAna' nAma se yaha vizAla grantha likhakara adhyAtmavAdI janatA ke lie mahAn upakAra kiyA hai| yaha virAT grantha lagabhaga 4500 pRSTha kA hone se hamane nau bhAgoM meM vibhakta kiyA hai| prathama bhAga meM karmavAda para dArzanika evaM vaijJAnika carcA hai tathA dUsare bhAga meM puNya-pApa para vistRta vivecana hai| tRtIya bhAga meM Asrava evaM usake bhedopabheda para tarka purassara vivecana hai| cauthe bhAga meM karma-prakRtiyoM kA, pA~caveM bhAga meM baMdha kI vividha prakRtiyoM kI vistRta carcA hai| chaThe bhAga meM karma kA nirodha evaM kSaya karane ke hetu saMvara tathA nirjarA ke sAdhana evaM svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai tathA sAtaveM bhAga meM saMvara sAdhanA ke vividha upAyoM kA digdarzana karAte hue nirjarA tattva ke bheda-prabheda para vistAra ke sAtha cintana kiyA hai| AThaveM bhAga meM mokSa kA svarUpa tathA usake sAdhanabhUta tattvoM kA : digdarzana hai| nauveM bhAga meM arihaMta tathA siddha pada kA vivecana hai| yadyapi karma-vijJAna kA yaha vivecana bahuta hI vistRta hotA jA rahA hai, prArambha meM hamane tIna bhAga kI kalpanA kI thii| phira pA~ca bhAga kA anumAna lagAyA, parantu aba yaha nau bhAgoM meM paripUrNa hone jA rahA hai| kintu itanA vistRta vivecana hone para bhI yaha bahuta hI rocaka aura jIvanopayogI banA hai| pAThakoM ko isameM jJAnavarddhaka sAmagrI upalabdha hogI, sAtha hI jIvana meM AcaraNIya bhii| . isake prakAzana meM pUrva bhAgoM kI bhA~ti dAnavIra DaoN. zrI campAlAla jI dezaraDA kA pUrNa sahayoga prApta huA hai| DaoN. zrI dezaraDA sAhaba bahuta hI udAramanA samAjasevI parama gurubhakta sajjana haiN| pUjya gurudeva upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja ke prati ApakI apAra AsthA rahI hai, vahI jIvanta AsthA zraddheya AcAryazrI ke prati bhI hai| Apake sahayoga se isa bhAga kA hI nahIM, apitu karma-vijJAna ke ATha bhAgoM ke prakAzana kA Arthika anudAna ApazrI ne pradAna kiyA hai| jisake phalasvarUpa karma-vijJAna grantha kA prakAzana sambhava ho sakA . hai| aise parama gurubhakta para hameM hArdika gaurava hai| ___-cunnIlAla dharmAvata zrI tAraka guru jaina granthAlaya For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka prakAzana ke viziSTa sahayogI DaoN. zrI campAlAla jI desaraDA sabhI prANI jIvana jIte haiM, parantu jInA unhIM kA sArthaka hai jo apane jIvana meM paropakAra, dharmAcaraNa karate hue sabhI ke lie sukha aura maMgalakArI karttavya karate hoN| auraMgAbAda nivAsI DaoN. zrI campAlAla jI desaraDA evaM sau. prabhAdevI kA jIvana aisA hI sevAbhAvI paropakArI jIvana hai| zrIyuta campAlAla jI ke jIvana meM joza aura hoza donoM hI haiN| apane puruSArtha aura pratibhA ke bala para unhoMne vipula lakSmI bhI kamAI aura usakA jana-jana ke kalyANa hetu sadupayoga kiyA, va kara rahe haiN| ApameM dhArmika evaM sAMskRtika abhiruci hai| samAjahita evaM lokahita kI pravRttiyoM meM udAratApUrvaka dAna dete haiM, svayaM apanA samaya dekara logoM ko prerita karate haiN| apane svArtha va sukha bhoga meM to loga lAkhoM kharca karate haiM parantu dharma evaM samAja ke hita meM kharca karane vAle virale hI hote haiN| Apa unhIM virale satpuruSoM meM eka haiN| Apake pUjya pitA zrI phUlacanda jI sAhaba tathA mAtezvarI harakUbAI ke dhArmika saMskAra Apake jIvana meM pallavita hue| Apa prArambha se hI medhAvI chAtra rhe| pratibhA kI tejasvitA aura dRr3ha adhyavasAya ke kAraNa dhAtuzAstra (Metallurgical Engineering) meM pI-eca. DI. kI upAdhi prApta kI / . ApakA pANigrahaNa pUnA nivAsI zrI motIlAla jI nAhara kI suputrI a. sau. prabhAdevI ke sAtha sampanna huaa| sau. prabhAdevI dharmaparAyaNa, sevAbhAvI mahilA haiN| jaina AgamoM meM dharmapatnI ko 'dhammasahAyA' vizeSaNa diyA hai vaha Apake jIvana meM caritArtha hotA hai| Apake jIvana meM sevA, dAna, svAdhyAya evaM sAmAyika kI caturmukhI jyoti hai| Apake suputra haiM- zrI zekhara jI / ve bhI pitA kI bhA~ti tejasvI pratibhAzAlI haiN| iMjIniyariMga parIkSA 1986 meM vizeSa yogyatA se samuttIrNa kI hai| Apane tabhI se pitA ke kArakhAnoM ke kArobAra meM niSThA se tathA atiyogyatA ke sAtha kAma-kAja sambhAlA hai| pepara miloM ke antarrASTrIya jagat meM apane utpAdana ko labdha- pratiSThita kiyA hai| zekhara jI kI dharmapatnI sau. sunItAdevI tathA suputra zrI kizora kumAra evaM madhura haiN| 4 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only parama gurubhakta DA. campAlAla jI phUlacanda jI desaraDA dharmazIlA sau. prabhA devI campAlAla jI desaraDA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI zekhara jI bhI dharma evaM samAja sevA meM bhAga lete haiM tathA udAratApUrvaka sahayoga pradAna karate haiN| zrI campAlAla jI kI do suputriyA~ haiM - sau. sapanA dugaDa nAsika aura kumArI zilpA / Apa aneka sevAbhAvI sAmAjika saMsthAoM ke ucca padoM para AsIna haiN| dakSiNakesarI muni zrI mizrIlAla jI mahArAja homyopaithika meDikala kaoNleja, guru gaNezanagara tathA guru mizrI aspatAla, auraMgAbAda ke Apa sekreTarI haiN| Apa abhI dakSiNakesarI muni mizrIlAla jI mahArAja grAmINa kensara aspatAla tathA risarca insTITyUTa kI vizAla mahAyojanA ko sampanna karAne meM tana-mana-dhana se juTe hue haiN| san 1988 meM zraddheya upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja evaM AcArya zrI devendra muni jI mahArAja ahamadanagara kA varSAvAsa sampanna kara auraMgAbAda padhAre, taba ApakA AcAryazrI se samparka huA / AcAryazrI ke sAhitya ke prati ApakI vizeSa abhiruci jAgrata huI / karma-vijJAna pustaka ke vibhinna bhAgoM ke prakAzana meM ApazrI ne viziSTa anudAna pradAna kiyA hai| anya aneka prakAzanoM meM bhI ApazrI ne mukta hRdaya se anudAna pradAna kiyA hai tathA svAdhyAyopayogI sAhitya phrI vitaraNa karane meM bhI bahuta ruci rakhate haiN| ApakI bhAvanA hai, ghara-ghara meM satsAhitya kA pracAra ho, dharma evaM nIti ke sadvicAroM se pratyeka pAThaka kA jIvana mahakatA rhe| ApakI udAratA aura sAhityika suruci prazaMsanIya hI nahIM anukaraNIya bhI hai| Apake sahayoga ke prati hArdika sAdhuvAda ! Apake vyAvasAyika pratiSThAna nimna haiM : PRATISHTHAN ALLOY CASTINGS PRATISHTHAN ALLOYS PVT. LTD. PARASON MACHINERY (INDIA) PVT. LTD. SUNMOON SLEEVES PVT. LTD. -cunnIlAla dharmAvata koSAdhyakSa zrI tAraka guru jaina granthAlaya, udayapura For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana karma-siddhAnta ke samagra svarUpa para kramazaH cintana aura carcA karate hue maiMne pichale ATha bhAgoM meM vistArapUrvaka likhA hai| 'karma' kA Adi bindu jIva hai aura antima bindu bhI jIva hai| karmayukta jIva ko AdhAra mAnakara hI karma ke samagra bheda-upabheda para carcA hotI hai, isa carcA kA lakSya kevala bauddhika vyAyAma nahIM hai, kintu eka spaSTa aura sahaja lakSya hai isa karma-cakra se jIva kI mukti| karma-cakra se mukta hone ke upAyoM para vicAra karane ke lie hI samagra dharmazAstra kI racanA huI hai| ataH karma kA antima bindu hI jIva hai| antara yahI hai karma kA Adi bindu karmayukta saMsArI jIva hai aura antima bindu hai karmamukta azarIrI jiiv| karmamukta hone para karma kI carcA bhI samApta ho jAtI hai| karma kA astitva saMsAra taka hai| isalie hamane isa nauveM bhAga meM karmamukti ke carama zikhara para pahu~ce 'arihaMta' vItarAga AtmA ke sambandha meM vistArapUrvaka carcA karake anta meM siddha svarUpa para prakAza DAlakara karma-siddhAnta kI carcA samApta kara dI hai| ataH nauveM bhAga meM karma-vijJAna paripUrNa ho rahA hai| karma-vijJAna ke pichale bhAga par3hane vAle aneka jijJAsu pAThakoM ne sUcita kiyA hai ki yaha vivecana upayogI aura jJAnavarddhaka hote hue bhI nau bhAgoM meM itanA vistRta ho gayA hai ki ise par3hakara kramapUrvaka dhyAna meM rakhanA bahuta kaThina hai, ataH sampUrNa nau bhAga kI eka sArapUrNa saMkSipta jAnakArI eka hI sthAna para prApta ho jAye to hameM par3hane aura sArarUpa meM sampUrNa karma-vijJAna kA avagAhana karane meM suvidhA rhegii| prabuddha pAThakoM kI yaha bhAvanA mujhe bhI upayukta lagI aura maiMne tathA mere viziSTa parama sahayogI muni zrI nemIcanda jI mahArAja ne punaH zrama karake samagra karma-vijJAna ke sAgara ko gAgara meM bharane kA prayAsa kiyA hai| jise 'karma-siddhAnta : bindu meM siMdhu' zIrSaka se diyA jA rahA hai| isa saMkSipta sArapUrNa prastAvanA karma-vijJAna atha se iti taka kA pUrA viSaya kramika rUpa meM pAThakoM ko par3hane va samajhane meM kAphI upayogI hogA, aisA vizvAsa hai| prArambha meM karma-vijJAna ko cAra-pA~ca bhAga meM hI prastuta karane kI yojanA thI, parantu vistRta hote-hote yaha nau bhAgoM meM sampUrNa ho rahA hai aura isake anta meM pAribhASika zabda-koSa kA pariziSTa bhI jor3a diyA hai jo karma-vijJAna ke adhyetA aura vidyArthiyoM ke lie bhI atyanta upayogI rhegaa| isa prAsaMgika prAkkathana ke sAtha hI Aja maiM apane adhyAtma netA, zramaNasaMgha ke mahAn AcAryasamrAT zrI AtmArAma jI mahArAja va AcAryasamrAT rASTrasanta mahAmahima For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. zrI Ananda RSi jI mahArAja kA puNya smaraNa karatA hU~, jinhoMne mujhe zramaNasaMgha kA dAyitva sauMpane ke sAtha hI yaha AzIrvAda diyA thA ki "apane svAdhyAya, dhyAna aura zrutArAdhanA kI vRddhi ke sAtha hI zramaNasaMgha meM AcAra-kuzalatA, cAritraniSThA, pApabhIratA aura parampara ekarUpatA bar3hatI rahe-janatA ko jIvana-zuddhi kA sandeza milatA rahe isa dizA meM sadA prayatnazIla rhnaa|'' meM unake AzIrvAda ko zramaNa-jIvana kA varadAna samajhatA huA unake vacanoM ko sArthaka karane kI apekSA karatA hU~ caturvidha zrIsaMgha se| ___ mere parama upakArI pUjya gurudeva sva. upAdhyAya zrI puSkara muni jI mahArAja kA pAvana smaraNa karate hue meM apanI zraddhA va AsthA ke sumana unake pAvana caraNoM meM samarpita karatA hU~ ki unakI preraNA aura AzIrvAda mujhe jIvana meM sadA milatA rahA hai aura milatA rhegaa| AdaraNIyA pUjanIyA mAtezvarI pratibhAmUrti prabhAvatI jI mahArAja va bahina mahAsatI puSpavatI jI mahArAja kI satata preraNA sambala ka rUpa meM rahI hai| kama-vijJAna jaise vizAla grantha ke sampAdana meM hamAre zramaNasaMghIya vidvad manISI muni zrI nemIcanda jI mahArAja kA AtmIya sahayoga prApta huA hai| mujhe vihAra, pravacana, janasamparka va saMghIya kAryoM meM atyadhika vyasta rahane ke kAraNa samayAbhAva rahA hai, para mere sneha sadbhAvanApUrNa anugraha se utprerita hokara munizrI ne apanA anamola samaya nikAlakara sampAdana kA kaThina kArya sampanna kiyA tadartha ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| unakA yaha sahayoga cirammaraNIya rahegA aura prabuddha pAThakoM ke lie bhI upayogI hogaa| maiM unaka AtmIya bhAva ke prati hRdaya se kRtajJa huuN| isa lekhana-sampAdana meM jina granthoM kA adhyayana kara maiMne unake vicAra va bhAva grahaNa kiye haiM, meM una sabhI granthakAroM/vidvAnoM kA hRdaya se kRtajJa huuN| pustaka ka zuddha evaM sundara mudraNa ke lie zrIyuta zrIcanda jI surAnA kA sahayoga tathA isake prakAzana kArya meM parama gurubhakta udAramanA dAnavIra DaoN. zrI campAlAla jI desaraDA kI anukaraNIya sAhityika ruci bhI abhinandanIya hai| zrI desaraDA sAhaba to isa prakAzana meM itanI ruci le rahe haiM ki unakA utsAha va udArabhAva dekhakara mana pramudita ho jAtA hai| pramodabhAvapUrvaka diyA gayA unakA sahakAra anukaraNIya hai| maiM punaH pAThakoM se anurodha karatA hU~ ki jainadharma ke isa vizvavijayI karma-siddhAnta ko ve samajheM aura jIvana kI pratyeka samasyA kA zAntipUrNa samAdhAna prApta kreN| samatA, saralatA, saumyatA kA jana-jana meM saMcAra ho, yahI maMgala manISA / -AcArya devendra muni For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA ? karma - vijJAna : bhAga 9 viSaya-sUcI prAkkathana * karma siddhAnta biMdu meM siMdhu pAThakoM se eka namra nivedana nibandha-krama 1. mokSa ke nikaTavartI sopAna 2. arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, prAptyupAya 3. viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu arhatA, upAya 4. videha mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, paramAtmapada - prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA 5. 6. caturguNAtmaka svabhAva- sthitirUpa paramAtmapada - prApti 7. paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti 8. mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise ? pariziSTa 1. karmavijJAna ke nau bhAgoM kI vistRta viSaya - sUcI 2. pAribhASika zabda-koSa 3. sandarbha grantha-sUcI For Personal & Private Use Only kahA~ ? 1-35 36-60 61-103 104 - 143 144-168 169-199 200-236 237-274 275-380 381 461 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-siddhAnta : biMda meM siMdhu (karmavijJAna sampUrNa nau bhAgoM kA vihaMgAvalokana) Aja vizva meM cAroM ora karma, karma aura karma kI AvAjeM A rahI haiN| kyA pArivArika aura kyA sAmAjika, kyA Arthika aura kyA rAjanaitika, isI prakAra naitika, dhArmika aura AdhyAtmika Adi jIvana ke sabhI kSetroM meM karma ko pradhAnatA dI jA rahI hai| bhAratIya dharmoM aura darzanoM ne hI nahIM. pAzcAtya dharmoM aura darzanoM ne bhI eka yA dUsare prakAra se karma kI mahattA ko svIkAra kiyA hai| pazcimI dezoM meM Good deed aura Bad deed ke nAma se 'karma' zabda pracalita hai| jainadarzana ne hI nahIM, bhArata ke mImAMsA, vedAnta, yoga, sAMkhya, bauddha aura gItA Adi darzanoM ne bhI 'karma' ko eka yA dUsare prakAra se mAnA hai cArvAka yA nAstika darzana ne AtmA kA astitva na mAnakara bhI acche aura bure kArya ke rUpa meM karma ko mAnA hai| . isa prakAra jhoMpar3I se lekara mahaloM taka 'karma' zabda gUMja rahA hai| jIvana ke kaNa-kaNa aura kSaNa-kSaNa meM karma ramA huA hai| koI bhI jIvita prANI karma kiye binA raha nahIM sktaa| parantu inameM se adhikAMza dharma, darzana, mata yA samAja to karma kA artha-kisI prakAra kA kArya karanA hI karma hai; itanA hI karate haiN| isake sivAya unakI sUjhabUjha yA vicAradhArA karma se sambandhita vividha praznoM kI ora jAtI hI nhiiN| bhArata ke katipaya dharmagrantha yaha jarUra pratipAdita karate haiM _ "karmapradhAna vizva kari rAkhA, jo jasa karahiM so tasa phala caakhaa|" .. yaha vizva karmapradhAna hai, jo prANI jaisA karma karatA hai, vaisA hI phala prApta karatA hai| isa prakAra prAyaH sabhI Astika darzana yA dharma karma ko to eka yA dUsare prakAra se svIkAra karate haiN| kintu ve na to usa 'karma' kA vAstavika svarUpa batAte haiM, na hI usake vividha prakAra aura astitva ko siddha karate haiN| jainadarzana ne karma kA sarvAMgINa sampUrNa vicAra prastuta kiyA hai ___ jainadarzana ne karma kA vAstavika svarUpa, astitva, karma ke Asava, bandha tathA naye Ate hue karmoM ke nirodharUpa saMvara tathA purAne saMcita karmoM ke kSayarUpa nirjarA evaM sarvakarmamuktirUpa mokSa Adi ke sAtha-sAtha karmoM ke prakAra tathA unake Asrava evaM bandha ke kAraNoM tathA karmanirodha evaM karmakSaya ke kAraNoM para dIrgha * ' dRSTi se gahana vicAra kiyA hai| .' mImAMsA Adi katipaya darzana jahA~ kAmanAmUlaka karmoM ko vAstavika karma mAnate haiM, isI prakAra islAma evaM IsAI dharma kevala zubha-azubha karma kA phala svarga aura naraka batAkara hI chuTTI pA lete haiN| karmoM se sarvathA chuTakArA pAne yA zubhAzubha karmakSaya yA karmanirodha kA koI upAya nahIM btaate| vaidikadharma kI paramparA meM katipaya karmoM kA zubhAzubha phala batA diyA gayA hai athavA azubha karma ko zuddhi ke lie prAyazcittarUpa phala batAkara hI virAma pA liyA hai| katipaya bhaktimArgI sampradAya, mata athavA darzana mokSa ko bahuta hI sastA batAte haiM, koI kevala bhakti se mukti mAnate haiM, koI kevala tattvajJAna se aura koI kevala tIrthajala-snAna yA amuka vanaspati-sevana yA kaSTakAraka kriyAkANDa karane se mokSa mAnate haiN| ____ karma se sambandhita ina sabhI praznoM yA tathyoM kA yukti, sUkti evaM anubhUtiyukta samAdhAna bhagavatprarUpita AgamoM, zAstroM meM evaM karmamarmajJa AcAryoM ne karmagranthoM, kammapayaDI, paMcasaMgraha, gommaTasAra, mahAbaMdhoM, dhavalA Adi granthoM meM diyA gayA hai| parantu usase Adhunika bhautikavijJAnavidoM, dArzanikoM, pAzcAtya vijJAnavettAoM, parAmanovaijJAnikoM, katipaya dharmazAstriyoM, adhyAtmarasikoM yA zodhArthiyoM ko pUrNatayA For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 10. * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * manaHsamAdhAna nahIM ho paataa| eka to jaina Agama yA prAcIna dharmagranthoM kI bhASA prAkRta yA saMskRta hai| sAmAnya pAThaka una granthoM ke hArda ko samajha nahIM paataa| hindI bhASA meM una zAstroM kA anuvAda bhI huA hai, vivecana bhI likhA gayA hai. phira bhI unameM karma ke viSaya meM astitva se lekara karma se sarvathA mukti taka sArA vivaraNa eka sthAna para nahIM miltaa| bhagavatI, prajJApanA, dhavalA, SaTakhaNDAgama, mahAbaMdho, gommaTasAra (karmakANDa) Adi AgamoM aura granthoM meM bhI kahIM-kahIM to kevala Asrava evaM baMdha kA tathA saMvara. nirjarA aura mokSa kA saMkSipta varNana hai, vaha bhI jaTila evaM durUha hai| unake bheda-prabhedoM kA vistRta varNana hai, kintu unakA svarUpa aura unameM uThane vAlI zaMkAoM kA paryApta samAdhAna nahIM miltaa| yadyapi hindI bhASA meM karmasiddhAnta evaM karmabAda ke viSaya para katipaya pustakeM avazya hI prakAzita huI haiM, kintu unameM Adhunika manovijJAna, yogavijJAna, bhautikavijJAna tathA vividha darzanoM aura dharmoM ke sAtha tulanAtmaka tathA yathArtha samIkSAtmaka varNana nahIM miltaa| kisI-kisI pustaka meM karma aura usake Asrava tathA baMdha ke viSaya meM rocaka varNana avazya diyA gayA hai| parantu usameM baMdhoM kI vicitratA, saMvaroM ke sakriya AdhAra aura AcAra ke viSaya meM tathA mokSalakSI nirjarA ke vAstavika rUpa kA evaM mokSa ke svarUpa aura upAyoM kA vistRta evaM santoSakAraka nirUpaNa nahIM hai, hai to bhI atyalpa hai| karmavijJAna nAma kI vizeSatA __ ina saba dRSTiyoM se karmasiddhAnta kA atha se iti taka vizada, samAdhAnakAraka, spaSTa tathA karma ke saMyoga aura viyoga, donoM pakSoM kA sAMgopAMga nirUpaNa karane hetu hamane nau bhAgoM tathA tadanurUpa bAraha khaNDoM meM karmavijJAna ke rUpa meM prastuta kiyA hai| hamane isakA nAma karmasiddhAnta. karmavAda yA karmazAstra na dekara karmavijJAna isalie diyA hai ki karmasiddhAnta yA karmavAda nAma diyA jAtA to usameM karmoM ke Asrava aura bandha kA hI vizeSa rUpa se varNana hotaa| yadi karmazAstra diyA jAtA to bhI vaha varNana karmoM ke bheda-prabheda evaM kAraNa taka prAyaH sImita rhtaa| isalie karma se sambandhita sabhI carcAoM, pahaluoM, sabhI zaMkAoM tathA karma ke nirodha aura kSaya sambandhI sabhI tathyoM para sAMgopAMga vivecana karane tathA karma ke astitva, vastutva. yathArtha mulya-nirNaya evaM karma ke bandha. udaya. udIraNA, sattA, udavartana, apavartana, saMkramaNa, upazamana. kSaya, kSayopazama, nidhatta, nikAcanA Adi sabhI aMgopAMgoM kA vizada evaM yuktisaMgata nirUpaNa karane hetu isakA nAma karmavijJAna diyA gayA hai| jJAna prAyaH jAnakArI taka hI sImita rahatA hai, jabaki vijJAna meM anubhavayukta jJAna athavA sakriya jJAna yA AcAra aura AdhArayukta jJAna hotA hai| yahI kAraNa hai ki karmavijJAna meM karma ke darzanapakSa, jJAnapakSa aura AcArapakSa, ina tInoM kA sAMgopAMga vijJAna prastuta kiyA gayA hai| isameM jIvana aura jagat ke sabhI karmasrotoM aura karmabandhoM kA tathA unake nisedha aura kSaya kI vaijJAnika paddhati se yuktisaMgata vyAkhyA kI gaI hai| atIta se vartamAna taka ke saikar3oM vidvAnoM, vicArakoM, karmasiddhAnta-marmajJoM evaM lekhakoM ke tathyapUrNa niSkarSoM ke prakAza meM evaM zAstrIya, aitihAsika, paurANika evaM Adhunika ghaTanAoM ke pariprekSya meM, nau bhAgoM meM karmavijJAna kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| karmasiddhAnta kA hindI sAhitya-jagat meM itanA vizada evaM sUkSmAtisUkSma varNana par3hakara ise karmavijJAna kA koSa kahA jA sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamavijJAna : bhAga 1 kA sArAMza karma kA astitva yahI kAraNa hai ki karmavijJAna ke prathama bhAga ke prathama khaNDa meM sarvaprathama karma ke astitva ko vividha pramANoM, yuktiyoM, tarkoM tathA prANiyoM meM pAI jAne vAlI vividhatAoM evaM vibhinnatAoM ko lekara siddha kiyA gayA hai| manuSya jaba se A~kheM kholatA hai, usake sAmane citra-vicitra prANiyoM se bharA saMsAra dikhAI par3atA hai| una prANiyoM meM koI to pRthvI ke rUpa meM, koI jalakAya ke rUpa meM, koI vAyukAyika rUpa meM, koI tejaskAya ke rUpa meM aura koI vividha vanaspatikAya ke rUpa meM dRSTigocara hotA hai| kahIM laTa, giMDaulA, alasiyA, jalauka ityAdi dvIndriya jIvoM kA samUha reMgatA huA najara AtA hai| kahIM , cIcar3a, khaTamala, gajAI, cIMTI, makaur3A, dImaka, dhaneriyA ityAdi ke rUpa meM trIndriya jIvoM kA samUha calatA-phiratA najara AtA hai| to zayanakakSa yA bhojanakakSa Adi meM makkhI. macchara, bhauMrA, kaMsArI, pataMgA, TiDDIdala ityAdi samUharUpa meM ur3ate, phudakate aura sarakate dRSTigocara hote haiN| itanA hI nahIM. Upara aura nIce. dA~ye-bA~ye daSTipAta karate haiM to kattA. billI. hAthI, ghor3A, U~Ta, gAya, baila Adi sthalacara; machalI, magaramaccha, ghar3iyAla Adi jalacara; kauA, haMsa, cIla, koyala ityAdi nabhacara; sarpa, goha ityAdi uraparisarpa tathA nevalA, cUhA, meMr3haka, chachaMdara ityAdi bhujaparisarpa paMcendriya jIvoM ke rUpa meM yatra-tatra dikhAI dete haiN| yoM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM kI acchI khAsI halacala dikhAI detI haiN| inakI AkRti, prakRti, rUpa, raMga, cAlaDhAla, AvAja Adi eka-dUsare se bilakula bhinna pratIta hotI haiN| itanA hI nahIM, manuSya jAti meM bhI gati, indriya, kAya, yoga, vedatraya (kAma). kaSAya, jJAna-ajJAna, bhavya-abhavya, saMyama-asaMyama, saMjJI-asaMjJI athavA saMjJA, AhAra, darzana-adarzana, lezyA, samyaktva-mithyAtva Adi bAtoM (mArgaNAoM) ko lekara aneka vibhinnatAe~ haiN| isake atirikta pArivArika. sAmAjika, rAjanaitika, Arthika, naitika, dhArmika, AdhyAtmika, dharmasaMghIya Adi jIvana ke vibhinna kSetroM meM bhI ruci, jijJAsA, pratibhA, yogyatA, kSamatA, buddhi, zakti Adi kI dRSTi se manuSyoM meM paraspara bhinnatA evaM vilakSaNatA pAI jAtI hai| phira paMcendriyoM meM manuSyoM aura tiryaJcoM ke atirikta nAraka aura deva bhI haiM, jo bhale hI ina carmacakSuoM se dikhAI na deM, parantu atIndriya jJAniyoM ko divyanetroM se ve pratyakSavat dRSTigocara hote haiN| isa prakAra saMsArI jIvoM kA vizAla aura agaNita-ananta prakAra kI vividhatAoM se bharA yaha melA saMsAra meM dRSTigocara hotA hai| yaha to nAraka, tiryaJca, manuSya aura deva, ina cAra gatiyoM vAle saMsAra meM vividhatAoM, vibhinnatAoM aura pratiprANi kI pRthaktA se bhare jIvoM kA lekhA-jokhA hai| siddha-mukta jIvoM meM vibhinnatAe~-vividhatAe~ nahIM ___ saMsAra se sarvathA nirlip|, niraMjana, nirAkAra, karma, kAyA, moha-mAyA Adi sabase rahita janma-maraNa, duHkha-karma-zarIrAdi se rahita siddha-buddha-mukta ananta jIva to ina sabase pRthak haiM, unameM prati vyakti Atma-pRthaktA to hai, kintu saMsArI jIvoM kI taraha vividhatA yA vibhinnatA nahIM hai| saMsArI jIvoM meM asaMkhya vibhinnatAoM kA kyA kAraNa hai ? prazna hotA hai-saMsArI jIvoM meM jisa prakAra agaNita vibhinnatAe~-vividhatAe~ haiM, vaisI vividhatAe~vibhinnatAe~ una ananta siddha-mukta jIvoM meM kyoM nahIM haiM ? saMsArI jIvoM meM itanI vividhatAoM-vibhinnatAoM kA kyA kAraNa hai ? isakA spaSTa samAdhAna bhagavAna mahAvIra ne isa prakAra kiyA hai "goyamA ! kammao NaM vibhattIbhAvaM jaNayai, no akmmo|" For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *12* karma siddhAnta : biMdu meM siMdhu * - he gautama! karma ke kAraNa hI prANiyoM meM vibheda hotA hai, akarma (karmarahitatA) ke kAraNa nahIM / saMsArI prANiyoM kI pUrvokta vibhinnatAoM kA kAraNa karma ko mAna lene para bhI jaivavaijJAnikoM dvArA karma ko na mAnakara vaiyaktika vilakSaNatAoM kA kAraNa 'jInsa' ko mAnA jAtA hai| unakA kahanA hai ki vyakti-vyakti meM pAI jAne vAlI zArIrika, mAnasika Adi vilakSaNatAoM aura vibhinnatAoM kA AdhAra karma nahIM, AnuvaMzikatA hai, yA pariveza ( vAtAvaraNa Invironment) hai| jIna hI mAtA-pitA ke AnuvaMzika guNoM ke saMvAhaka hote haiN| katipaya manovaijJAnika yaha bhI mAnate haiM ki prANiyoM kI zArIrika-mAnasika vilakSaNatAoM tathA vaiyaktika vibhinnatAoM kA kAraNa maulika preraNAe~ (Primary Motives) haiN| kisI meM koI mukhya preraNA hotI hai, kisI meM koI dUsarI hotI hai| isalie 'jInsa' AnuvaMzikatA, pariveza athavA maulika preraNAoM ko hI prANiyoM meM pAI jAne vAlI zArIrika, mAnasika vilakSaNatAoM tathA vibhinnatAoM kA kAraNa mAnanA cAhie, karma ko nahIM / isakA nirAkaraNa karate hue jaina - karmavijJAnavidoM ne kahA ki kevala inheM kAraNa mAna lene se pUrNatayA manaHsamAdhAna nahIM ho paataa| antatogatvA yahI prazna uThatA hai ki amuka-amuka vyaktiyoM ko aisI hI maulika preraNA, AnuvaMzikatA yA jIvoM kI kSamatA meM nyUnAdhikatA kyoM prApta huI ? tathA eka hI vaMza-paramparA meM eka sAtha hone vAle yA eka hI mAtA ke udara se hone vAle bAlakoM kI prakRti, ruvi, yogyatA aura bauddhika kSamatA meM antara pAyA jAtA hai; itanA hI nahIM, hama dekhate haiM ki bahudhA saMtati kI yogyatA mAtA-pitA se alaga prakAra kI hotI hai| jo baliSThatA aura vIratA mahArANA pratApa meM thI, vaha unake pUrvajoM yA mAtA-pitA meM nahIM thii| jo prakhara buddhi Izvaracandra vidyAsAgara meM thI, vaha unake pitA meM nahIM thI / hemacandrAcArya kI pratibhA ke mukhya kAraNa na to unake mAtA-pitA the aura na guru hii| aise bhI aneka udAharaNa milate haiM ki mAtA-pitA zikSita aura saMskArI the, jabaki unakA putra nirakSara bhaTTAcArya rahA / ataH ina saba vibhinnatAoM, vilakSaNatAoM yA vizeSatAoM kA kAraNa kathaMcit AnuvaMzikatA, pArivezikatA yA saMyoga ko mAnane para bhI antatogatvA aisI suyoga - prApti kA mUla kAraNa janma-janmAntara saMcita pUrvakRta karma hI siddha hotA hai| karmavijJAna janmAntara arjita vilakSaNatAoM kI vyAkhyA karatA hai| prANiyoM kI pUrvokta vibhinnatAoM, mAnasika-bauddhika vilakSaNatAoM tathA vaiyaktika vizeSatAoM evaM kisI-kisI manuSya meM abhUtapUrva kSamatAoM kA mUla kAraNa pUrvakRta karma kyoM hai ? ise pramANita karane ke lie vibhinna aitihAsika, paurANika evaM Adhunika udAharaNa diye gae haiN| mAnavetara prANiyoM tathA vanaspatiyoM meM bhI vilakSaNatAoM ke mUla kAraNa karma ko siddha karane ke lie bhI katipaya udAharaNa diye gae haiN| phira jInsa, AnuvaMzikatA, pArivezikatA, granthiyoM kA srAva Adi athavA manovijJAna, zarIrazAstra yA jaivavijJAna kevala isa janmagata aura vaha bhI sirpha mAnavoM kI vilakSaNatAoM aura vizeSatAoM kI vyAkhyA karate haiM, jabaki karmavijJAna janma-janmAntara meM arjita tathA isa janma meM bhI pUrvakRta zubha-azubha karmoM ke AdhAra para mAnavoM tathA mAnavetara prANiyoM meM pAI jAne vAlI vilakSaNatAoM. vibhinnatAoM Adi kI vyAkhyA karatA hai| ina saba yuktiyoM aura pramANoM ke AdhAra para niHsandeha kahA jA sakatA hai ki saMsArI jIvoM kI AtmA ke sAtha janma-janmAntara se karma kA astitva siddha hai| cArvAka Adi nAstikoM dvArA karma ke astitva para prazna-cihna dUsarI ora isakA prativAda karate hue cArvAka tathA kucha vartamAna yuga ke nAstikoM ne karma ke astitva para prazna-cihna lagA diyA hai| unakA kahanA hai- "ghaTa, paTa Adi ke samAna karma nAma kA koI bhI padArtha pratyakSa nahIM dikhAI detA / bhUta, preta Adi se AviSTa vyakti ko jisa prakAra usakI ceSTAoM para se jAna liyA jAtA hai ki yaha bhUtAdi-grasta hai, yA yakSAviSTa hai, usa prakAra karmagrasta vyakti kI koI aisI vilakSaNa ceSTA pratIta nahIM hotI ki yaha vyakti karmagrasta hai / isalie hamArA mAnanA hai ki tana, mana, vANI, indriya Adi kI sabhI kriyAe~ sahajarUpa se hotI rahatI haiN| jaba zarIra kA anta ho jAtA hai, taba ye kriyAe~ bhI For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 13 * svataH baMda ho jAtI haiM; phira dekhanA, sunanA, sU~ghanA, sparza karanA, khAnA-pInA, socanA Adi kriyAoM kI zakti bhI naSTa ho jAtI hai| yahIM usa vyakti kA khela khatma ho jAtA hai, isake pazcAt na kahIM se AnA hai, na kahIM jAnA hai| ataH ina saba kriyAkalApoM meM karma nAma kI koI vastu dikhAI nahIM detI / ' karma kA kAryakalApa pratyakSa hone se usakA astitva siddha hotA hai hai| isake uttara meM bhagavAna mahAvIra ne pratyakSAdi pramANoM dvArA karma kA astitva siddha karake batAyA hai| unhoMne kahA - AtmAdi amUrta padArtha tathA karmapudgala catuHsparzI hone se parokSajJAniyoM dvArA indriyagrAhya yA carmacakSuoM dvArA grAhya nahIM hote / kintu vItarAga sarvajJa puruSoM ko atIndriya jJAnI hone se donoM hI pratyakSa dikhAI dete haiN| ataH jo vastu eka ko pratyakSa ho, vaha saMsAra meM sabako hI pratyakSa ho, aisA koI niyama nahIM jagat meM siMha, vyAghra Adi aneka vastue~ sabhI manuSyoM pratyakSa nahIM hote, phira bhI yaha koI nahIM kahatA ki jagat meM siMha Adi prANI nahIM haiN| isI prakAra se karma kA astitva usake catuHsparzI hone para bhI sarvajJoM ko usakA astitva pratyakSa hai, jabaki alpajJoM ko nahIM hotaa| jaise alpajJoM (chadmasthoM) ko bijalI pratyakSa nahIM hotI, phira bhI usake dvArA hone vAle yA calane vAle paMkhA, kUlara, hITara, TI. vI., vIDio Adi bijalI ke kArya pratyakSa dikhAI dete haiM, isase bijalI ke astitva ko mAnanA hI par3atA hai, usI prakAra karma cAhe chadmasthoM ko pratyakSa na ho, kintu usake kAryakalApa sukha-duHkha, sampatti - vipatti, dInatA - hInatAtejasvitA, dIrghAyuSkRtA-alpAyuSkatA, mandabuddhi- tIvrabuddhi Adi kArya pratyakSavat dikhAI detA hai, isalie karma ke pariNAmasvarUpa hone vAle kAryoM ko dekhakara usakA astitva mAnanA hI cAhie / 2 anumAna Adi vividha pramANoM se bhI karma kA astitva siddha isa sandarbha meM yukti, sUkti aura mahAn puruSoM kI anubhUti Adi mAdhyamoM se tathA pratyakSa ke atirikta anumAna, upamAna, Agama, arthApatti Adi pramANoM se yahA~ karma kA astitva siddha kiyA gayA hai| isake atirikta AtmA kI vibhinna avasthAe~, gati, indriya, kAyAdi pUrvokta caudaha prakAra kI mArgaNAoM dvArA hone vAlI jIvoM kI pRthak-pRthak avasthAe~, caurAsI lAkha jIva yoni ke ananta prANiyoM kI bhitra-bhinna avasthAe~, vyakti-vyakti meM bhinnatA kA mUla AdhAra tathA mAnava jAti ke pArivArika, sAmAjika, naitika, rAjanaitika, dhArmika, AdhyAtmika, Arthika, sAMskRtika Adi jIvana kSetroM meM pAI jAne vAlI nAnA vibhinnatAe~ tathA aura bhI saMsArI jIvoM kI citravicitra bhinnatAe~ karmakRta haiM, karmopAdhika haiN| isa para se bhI karma kA astitva siddha hotA hai / 3 anya darzanoM aura dharmoM ne bhI karma kA astitva mAnA hai jainadarzana ke atirikta bauddhadarzana, mImAMsAdarzana, vedAntadarzana, naiyAyika, vaizeSika, sAMkhya aura yoga Adi darzanoM ne tathA bhagavadgItA evaM upaniSadoM ne karma kA astitva eka yA dUsare prakAra se mAnA hai, jisakA unake granthoM ke pramANa sahita ullekha 'karmavijJAna' ne kiyA hai| isake prativAda ke rUpa meM katipaya nAstika matavAdI kahate haiM-ghaTa, paTa Adi kI taraha AtmA kisI bhI prakAra se vibhinna karmoM se saMzliSTa hotA huA yA vibhinna karmabandha karatA huA athavA karmoM ko kSa karatA huA pratyakSa to dikhAI nahIM detA, taba hama kaise mAna leM ki AtmA vibhinna karmoM ko karatI hai tathA unake phalasvarUpa sukha-duHkha Adi prApta karatI hai ? evaM karmoM se AMzika yA pUrNataH mukta hotI hai ? hama AtmA hI nahIM mAnate, taba karma ke astitva ko mAnane kA prazna hI nahIM hai / 1. dekheM - karmavijJAna bhAga 1 meM pRSTha 158 para 2. dekheM - karmavijJAna, bhAga 1 meM pRSTha 159 para 3. (ka) kammuNA uvAhI jAya / (kha) dekheM - karmavijJAna, bhAga 1, pR. 116-133 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 14 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * karma ke astitva ko siddha karane ke lie AtmA kA astitva siddha kiyA isakA samAdhAna yaha hai ki jainadarzana Adi jitane bhI Astika darzana haiM, unhoMne karma ko AtmA (jIva) ke dvArA kRta mAnA hai| AtmA ko hI karmoM kA kartA, phalabhoktA, kSayakartA evaM vicitratAoM va vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa mAnA gayA hai| karmoM kA nirodha evaM kSaya karane kA puruSArtha bhI AtmA hI karatI hai| ataH karma kA svataMtra astitva siddha karane se pUrva AtmA kA svataMtra astitva siddha karanA anivArya samajhakara karmavijJAna ne unacAlIsa vibhinna AgamoM. zAstroM. pramANoM. yaktiyoM aura tarkoM dvArA AtmA ke astitva ko siddha kiyA hai| isake atirikta sAMkhya, yoga, nyAya, vaizapika, vedAnta. mImAMsA Adi Astika darzanoM dvArA AtmA ke astitva ko eka yA dUsare prakAra se siddha kiyA hai| sabhI Astika darzanoM ne AtmA ko paMcabhUtAtmaka. aceTana, caturdhAtukAtmaka, bhautika, tajjIva-taccharIrAtmaka jar3a tathA indriya, mana, buddhi aura prANa se bhinna svataMtra cetana tattva mAnA hai| isalie AtmA kA svataMtra astitva hai| ' pUrvajanma aura punarjanma siddha hone ke sAtha hI AtmA aura karma kA astitva siddha ho jAtA hai ____ katipaya dharma-sampradAya (islAma, IsAI Adi) AtmA ko mAnate hue bhI usakA pUrvajanma tathA punarjanma nahIM maante| cArvAka to AtmA ko hI nahIM mAnatA, vaha to usI janma meM paMcabhUtoM se utpanna caitanya zarIra ke naSTa hone ke sAtha hI naSTa honA mAnatA hai| aisI sthiti meM pUrvokta dharma-sampradAyoM tathA cArvAka Adi nAstika matoM kA nirAkaraNa karmavijJAna ne pratipAdita kiyA hai ki AtmA (jIva) sacetana hote hue acetana (paudgalika) karmoM ke sAtha usakI yAtrA pravAharUpa se anAdi-ananta hai, kintu vyaktigatarUpa se anAdi-sAnta bhI hai, jaise prati samaya karma ba~dhate haiM, vaise karmoM kA kSaya, kSayopazama yA upazama bhI saMvara aura nirjarA ke kAraNa se hotA rahatA hai| AtmA (jIva) ke sAtha karmoM ke saMlagna (saMyoga) ke kAraNa hai, vaha vibhinna gatiyoM aura yoniyoM meM taba taka paribhramaNa karatA rahatA hai, jaba taka sarvakarmoM se yA cAra ghAtikarmoM se vaha mukta nahIM ho jaataa| isa dRSTi se jIva kA AyuSyakarma ke kAraNa eka janma ke zarIra kA anta hokara dUsare janma meM jAnA punarjanma hai aura dUsare loka meM jAkara sva-karmAnurUpa nayA zarIra dhAraNa karanA pUrvajanma hai| karmavijJAna ne karmamukta AtmA ko isa pariNAminityatva ke kAraNa usakA pUrvajanma aura punarjanma vibhinna yuktiyoM, sarvajJoM dvArA pratyakSa pramANa se tathA Agama pramANa se evaM vartamAna yuga meM parAmanovaijJAnikoM evaM jaivavaijJAnikoM ke dvArA islAma, IsAI, jaina, bauddha, vaiSNava, zaiva Adi vibhinna dharma-sampradAyoM ke bAlaka-bAlikAoM tathA vibhinna yuvA aura praur3ha vyaktiyoM ke jIvana meM hue jAtismaraNa (pUrvajanma kI smRti) jJAna se prAmANika jA~ca-par3atAla karake pratyakSa siddha karake batalAyA hai| ataH pUrvajanma aura punarjanma kI vibhinna saccI ghaTanAe~ tathA pUrvajanma ke mAnavoM dvArA pretayoni (vyantarAdi devayoni) meM janma lekara sambandhita mAnavoM ko apanA astitva siddha karane hetu vibhinna prakAra se trAsa dene yA sahAnubhUtipUrvaka sahayoga dene kI vibhinna saccI aura prAmANika ghaTanAe~ AtmA ke tathA AtmA (jIva) ke pariNAminityatva ke tathA pUrvajanma aura punarjanma ke astitva ko siddha karane ke sAtha-sAtha karma ke astitva ko karmavijJAna ne siddha kara dikhAyA hai| nizcayadRSTi se zuddha AtmA meM azuddhi kaba se, kyoM aura kaba taka ? jainadarzana nizcayadRSTi se saMsArI AtmA aura siddha-paramAtmA meM koI antara nahIM mAnatA, isa apekSA se punaH yahI prazna uThatA hai ki jaba pratyeka AtmA (jIva) zuddha hai, to yaha azuddhi kaba se aura kisa kAraNa se praviSTa huI ? kaba taka rahegI? isakA samAdhAna karmavijJAna ne isa prakAra kiyA hai ki nizcayadRSTi se to pratyeka AtmA apane Apa meM siddha-paramAtmA ke samAna zuddha hai, parantu karmoM kA AvaraNa A jAne ke kAraNa saMsAragata AtmAe~ azuddha haiM, karmoM kA AvaraNa jaise-jaise haTatA jAtA hai, vaise-vaise vaha AtmA uttarottara zuddha hotI jAtI hai| bhagavAna mahAvIra ne bhI kahA ki "siddha-paramAtmA aura saMsArI AtmA meM jo pRthaktA (vibhakti) hai. vaha karma ke kAraNa hai|" karma ke kAraNa hI yaha saba (nAnAvizeSaNayukta) upAdhi hai, yAnI ye pUrvokta vibhinnatAe~ karmopAdhika haiM aura saMsArI jIvoM kI AtmA para AyA huA yaha karmAvaraNa aisA nahIM hai, jo dUra na ho For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *15* sake, vaha kaise dUra ho sakatA hai, kaise ba~dhatA hai, kaise karmoM se chuTakArA pAtA hai, 'karmavijJAna' inhIM tathyoM . ko vizada aura vistRta rUpa se batAtA hai| saMsArI AtmA ke sAtha karma kA sambandha anAdi hai yA Adi ? niSkarSa yaha hai ki baddha AtmA (saMsArI jIva) aura mukta AtmA (siddha jIva ) ke bIca karma kA eka sUtra hai, jo mukta AtmA taka pahu~cane taka meM saMsArI (baddha) AtmA ko aneka upAdhiyoM se yukta banA detA hai| baddha AtmA karma se mukta hai, mukta AtmA karmoM se sarvathA mukta ho jAtA hai| saMsArI AtmA ke sAtha karma kA sambandha pravAharUpa se anAdi hai, kintu eka vizeSa karma kI apekSA se sAdi hai| dUsarI dRSTi se dekheM to AtmA anAdi hai to karma bhI anAdi hai| yAnI saMsAra anAdi hai to karma bhI athavA jIva aura karma kA sambandha bhI anAdi hai| jIva aura karma ke anAdi sambandha ke viSaya meM karmavijJAna kA samAdhAna hai ki jaise murgI aura aNDe, bIja aura vRkSa meM kauna pahale, kauna pIche ? ise koI kaha nahIM sakatA, isI prakAra karma aura jIva (AtmA) kI paramparA anAdi hai; svataH siddha hai| vizuddha AtmA ke karma kyoM lage ? : yuktipUrvaka samAdhAna vizuddha AtmA ke karma kyoM laga gae ? karmavijJAna ne isakA samAdhAna diyA hai ki 'kAraNa ke binA kArya nahIM hotA' isa nyAya se rAga-dveSAdi kAraNa se AtmA (jIva ) ke karma lage haiM aura isIlie una baddha karmoM se mukta hone kA upAya karmavijJAna meM batAyA gayA hai| karmavijJAna kA kahanA hai ki jIva aura karma ke sambandha paramparA se anAdi hone se usakA anta ho nahIM sakatA, isa bhrAnti ko dUra karane ke lie karmoM mukta hone ke saMvara-nirjarAmUlaka vividha upAya haiM, jinheM kramazaH Age batAye gae haiN| niSkarSa yaha hai ki saMsArI jIva pravAharUpa se jIva aura karma ke isa anAdi sambandha ko bhI saMvara aura nirjarA ke vividha upAyoM se puruSArtha karake tor3a sakatA hai aura eka dina siddha-buddha-mukta bana sakatA hai| se IzvarakartRtva kI kalpanA nirAdhAra tathA ayuktika parantu IzvarakartRtvavAdI jIva aura karma ke anAdi sambandha kI, saMsAra ke anAdi hone kI tathA saMsArI jIva ke karmoM se sarvathA mukta hokara niraMjana nirAkAra paramAtmA banane kI yukti se sahamata nahIM hai. karmavijJAna ne vividha yuktiyoM, pramANoM aura sarvajJoM kI anubhUtiyoM ke AdhAra para yaha siddha kara diyA hai| ki niraMjana, nirAkAra mukta paramAtmA ko jar3a-cetanamayI sRSTi kI racanA karane, saMsArI jIvoM ko karmoM se mukta tathA kathaMcit mukta karane hetu punaH saMsAra meM Ane, rAga-dveSamaya jagat-kartRtva ke prapaMca meM par3ane aura svabhAvataH anAdi saMsAra kI Adi mAnakara usakI racanA karane kI kalpanA nirAdhAra tathA yukti pramANarahita hai| karma kA astitva : kaba se aura kaba taka ? jisa prakAra svarNa aura miTTI kA, aura ghI kA sambandha anAdi mAnane para bhI manuSya ke prayatna-vizeSaM dvArA inheM pRthak-pRthak kiyA jAtA hai, vaise hI AtmA aura karma kA sambandha pravAharUpa se anAdi hote hue bhI donoM ko mahAvrata, samiti-gupti, dazavidha dharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritrArAdhanA, bAhyAbhyantara tapa Adi se pRthak-pRthak kiyA jA sakatA hai| ataH AtmA aura karma kA sambandha abhavya jIvoM kI apekSA se anAdi-ananta, bhavya jIvoM kI apekSA se pravAhataH anAdi- sAnta aura eka bhavya sAdhaka ke vizeSa karma kI apekSA se sAdi- sAnta hai; yaha karmavijJAna ne siddha kara diyA hai ki pravAharUpa se ananta jIvoM kI apekSA se saMsAra anAdi-ananta hai, kintu eka vyakti kI apekSA se janma-maraNa-karma Adi kA anta hone se vaha anAdi-sAnta bhI hai| jaba taka karma hai, taba taka saMsAra hai; jaba karma kA sarvathA abhAva ho jAyegA, taba saMsAra kA anta hokara sarvakarmamuktirUpa mokSa ho jAyegA / karma ke prati anAsthAyukta bane rahane se mahAhAni aura avyavasthA katipaya AsthAvihIna vyakti karma kA phala tatkAla na milane ' athavA pApakarma yA azubha karma karane vAle kA bAhyarUpa se sukhI aura puNya karma yA saMvara- nirjarArUpa dharma karane vAle ko duHkhI dekhakara karma ke For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 16 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * astitva ke viSaya meM zaMkA aura anAsthA pragaTa karate haiM, isakA nirAkaraNa karane ke sAtha hI karmavijJAna ne . batAyA hai ki karma ke astitva ke prati anAsthA aura zaMkA pragaTa karane se kitanI hAni, kitanI arAjakatA. ApAdhApI aura avyavasthA saMsAra meM chA jAyegI? tathA karmoM se makta hone ke lie tapa, saMyama, dharmAcaraNa Adi meM puruSArtha kI vyarthatA bhI ho jaayegii| sAtha hI yaha bhI batAyA hai kisI saMyamI yA dharmAtmA para daHkha aura pApAtmA yA asaMyamI para vartamAna meM sakha vartamAna ke AcaraNa ke kAraNa nahIM. kinta isa janma meM yA pUrvajanma meM pUrvabaddha zabha yA azabha karmoM ke kAraNa hai| sAtha hI karmavijJAna ne karma ke astitva ke sAtha hI AstikatA ke bhagavakta mukhya cAra aMgoM ko apanAne Avazyaka batAe haiM-(1) AtmA kI pariNAmI nityatA-zAzvatatA, (2) karmasaMyukta AtmA ke punarjanma aura pUrvajanma (svarga-narakAdi loka) ke prati zraddhA, (3) zubhAzubha karma kA phala zubhAzubha milane (karmavAda) ke prati AsthA: (4) sakriyA aura duSkriyA ke phala (kriyAvAda) ke prati aasthaa| ___ karmavAda kA aitihAsika paryAlocana karmoM se muktAtmA ko karmavAda ko mAnanA anivArya rahA dvitIya khaNDa meM karmavAda kA prAgaitihAsika, aitihAsika evaM adhyAtma manISiyoM aura mumukSuoM kI dRSTi se vyavasthita paryAlocana kiyA gayA hai| bhAratavarSa meM jitane bhI tIrthaMkara, avatAra, sarvajJa, kevalajJAnI, RSi, muni, zramaNa-zramaNI, sAdhu-saMnyAsI, mahAmanISI athavA dharmadhurandhara, zramaNopAsaka athavA gRhasthasAdhaka hue haiM, una sabane apane-apane DhaMga se adhyAtma-sAdhanA karate samaya AtmA ke sAtha janma-janmAntara se baddha karmoM ko AtmA se pRthak karane kA puruSArtha kiyA hai| una adhyAtma-zaktiyoM ne jJAna, darzana, cAritra evaM tapa athavA jJAnayoga, bhaktiyoga evaM karmayoga kI; tapa, tyAga aura saMyama kI; vratoM aura mahAvratoM ko ArAdhanA-sAdhanA karate samaya bhI karmabandha karane vAlI ihalaukika-pAralaukika phalAkAMkSA, prazaMsA, prasiddhi, kIrti, Asakti, rAga-dveSa-moha. hiMsAdi azuddha sAdhanA, mithyAdRSTi Adi dUSita bAtoM ko nahIM apanAne kA dhyAna rkhaa| Atma-guNoM ke vighAtaka cAra ghAtikarmoM ko kSaya karake hI ve svayaM vItarAga, sarvajJa evaM jIvanmukta paramAtmA bne| sAtha hI saMsAra ke bhavya jIvoM ko bhI karmoM se mukta hone kA anubhavajJAnarUpa prasAda vitarita kiyaa| ___ unhoMne apane para Aye hue bhayaMkara kaSToM, upasargoM, vinoM aura duHkhoM ke nivAraNa ke lie na to kisI anya zakti, devI-deva yA bhagavAna athavA paramAtmA se sahAyatA kI va saMkaTa se ubArane kI prArthanA yA yAcanA kI aura na hI Aye hue kaSToM aura duHkhoM ke lie deva, guru, dharma athavA vibhinna nimittoM ko kosaa| unhoMne apane upAdAna ko hI TaTolA ki merI hI AtmA ne pUrvajanma yA isa janma meM koI azubha karma kiyA hai, usI kA yaha phala hai| ise samabhAvapUrvaka bhoga lene se ina karmoM se chuTakArA hogaa| karma maiMne svayaM bA~dhe haiM, isalie inheM maiM svayaM hI kSaya kara skuuNgaa| karma ko AtmA se pRthak karane ke lie sabhI muktikAmI AtmAoM ne svayaM parAkrama kiyA aise dRr3ha nizcaya ke sAtha unhoMne karmoM ko AtmA se alaga karane ke lie kamara kasa lI, jaisA ki uttarAdhyayana, dazavakAlika Adi AgamoM meM unake lie kahA gayA-"parISaha-ripuoM kA damana karane vAle. moha ko prakampita karane vAle jitendriya maharSi sarvaduHkharUpa karmoM ko kSINa karane ke lie svayaM parAkrama karate haiM tathA ve SaTkAyarakSaka parinirvRta (zAnta manasvI) saMyama aura tapa se pUrva karmoM kA kSaya karake siddhi (sarvakarmamukti) ke mArga ko kramazaH prApta hue|" yahI kAraNa hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne apanI zuddha AtmA ke sAtha lage hue karmoM se jUjhane ke lie indra Adi kisI kI sahAyatA liye binA kaTibaddha ho ge| unhoMne apane jIvana dvArA siddha karake batA diyA svayaM ke puruSArtha dvArA hI vyakti karmoM se yukta aura karmamukta paramAtmA bana sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 17 * bhagavAna mahAvIra Adi ne mokSa-puruSArtha ko pradhAnatA dI - bhAratIya saMskRti ke puraskartAoM dvArA mAnya dharma, artha, kAma aura mokSa, ina cAra puruSArthoM meM se bhagavAna mahAvIra ne tathA anekAneka zramaNa-zramaNiyoM ko sarvakarmamukta paramAtmA banane ke lie mokSa-puruSArtha ko pradhAnatA dii| samyagdarzana-jJAna-cAritra-taparUpa saddharma ko ukta mokSa-puruSArtha kA mArga btaayaa| artha aura kAma-puruSArtha ko karmakSaya kA kAraNa banAkara zuddha dharma-puruSArtha ke niyaMtraNa meM rahane para kadAcit puNya, kadAcit yatanA rakhane para zubha yoga-saMvara ho sakatA hai| karmavAdiyoM ke do dala : dvitIya dala ne sarvakarmamukta hone kI prakriyA apanAI sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai usa yuga meM karmavAdiyoM ke do dala the-eka pravartaka-dharmavAdI aura dUsaga nivrtk-dhrmvaadii| pravartaka-dharmavAdI sthUla kriyAkANDoM para jora dete the aura usase saMvara-nirjarA na hone se kevala svarga taka prApta ho sakatA thA, mokSa nhiiN| jabaki nivartaka-dharmavAdI mokSa-puruSArtha para jora dete the. jise ve zuddha dharma ke pAlana tathA saMvara-nirjarA dvArA arjita kara lete the| bhaviSya meM siddha-buddha-mukta ho jAte the| nivartaka-dharmavAdI manISiyoM ne karmoM ke Asava, bandha, saMvara aura nirjarA ke kAraNoM para gahana cintana kiyA aura karma-tattva se sambandhita sabhI pahaluoM para vicAra kiyaa| karmasiddhAnta-vizeSajJoM ne karmazAstra-vipayaka kaI grantha bhI likhe| yaha varga.mokSa-sambandhI praznoM ko hala karane se pUrva karma se samvandhita sabhI praznoM ko gaharAI se socane-samajhane aura samajhAne lgaa| eka prazna anya dArzanikoM dvArA uThAyA jAtA hai ki mokSa-puruSArtha pravRttirUpa hone se usase karmoM se mukti kaise ho sakatI hai ? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki mokSa-puruSArtha pravRttirUpa hai, kintu vaha pravRtti yaugika nahIM, AtmasvarUpa meM pariNatirUpa hai| sAtha hI vahA~ kaSAya Adi se nivRttirUpa saMvara tathA svabhAva-ramaNarUpa cAritra bhI hai| yadyapi terahaveM guNasthAna meM sAmyarAyika kriyA na hokara. airyApathikI kriyA hotI hai, jo kaSAya yA rAga-dveSAdi se rahita hotI hai| phira bhI airyApathikI kriyA zubhAmravakAraka hote hue bhI usameM sthitibandha aura anubhAgabandha nahIM hotA; sirpha prakRtibandha aura pradezabandha hotA hai, vaha bhI nAmamAtra kA hotA hai| prathama samaya meM Amrava. dvitIya samaya meM bandha hokara vaha karma jhar3a jAtA hai| isalie vahA~ bhI ayoga-avasthA hote hI mokSa-prApti ho jAtI hai| ataH cAhe ucca sAdhaka ho yA gRhastha sAdhaka apanI-apanI dharma-maryAdA meM rahate hue mokSa ko lakSya meM rakhakara dharma-puruSArtha ke niyaMtraNa meM kiyA gayA artha-kAma-puruSArtha anucita nahIM mAnA gayA hai| yatanApUrvaka pratyeka pravRtti karane se vaha pApakarmabandhaka nahIM hotii| isake atirikta samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa-saMyama Adi kI ArAdhanA lokottara-sAdhanA kevala karmakSaya kI dRSTi se kI jAtI hai, to vahA~ vaha sAdhanA yA pravRtti saMvara-nirjarArUpa yA abandhaka hotI hai| uttarAdhyayanasUtra meM azubha pravRtti se nivRtti aura zubha meM pravRtti ko vyavahAracAritra tathA saMyama batAyA gayA hai| vahA~ kahA gayA hai ki asaMyama se nivRtti aura bhAva-saMyama meM pravRtti karmabandha kA kAraNa na hokara karmakSaya kA zubhAnava ke nirodha kA kAraNa ho sakatA hai| isa sambandha meM bhI karmavijJAna ne sarasa, sundara samAdhAna prastuta kiyA hai| karmayAda kA AvirbhAva : eka anucintana ___ jaina-karmavijJAna-marmajJoM ke samakSa jaba yaha prazna AyA ki jainadRSTi se karmavAda kA AvirbhAva kaba se huA? to unhoMne prAgaitihAsikakAlIna Adi-tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva ke jIvana para AdyopAnta dRSTipAta karake bhogabhamikA kI samApti tathA karmabhamikA ke prArambha meM yaugalika janatA ko asi-masi-kaSi Adi pratIkoM ke mAdhyama se tIna vargoM meM vibhakta karake vividha kArya (karma) sauMpe tathA ina karmoM ko dharma-maryAdA meM karate hue karma kA nirodha karane ke sAtha hI pUrvabaddha karmoM kA kSaya karane ke lie samyagdRSTipUrvaka zuddha dharma kA prazikSaNa evaM upadeza diyaa| unhoMne batAyA ki AtmA ke sAtha karma pratikSaNa ba~dhatA hai. vaise hI dharma-puruSArtha se chUTa bhI sakatA hai| isa dRSTi se yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai ki bhagavAna RSabhadeva se karmavAda kA vyavasthita rUpa se AvirbhAva huA aura bhagavAna RSabhadeva ne AtmA ke sAtha lage hue karmoM kA nirodha aura kSaya karane hetu For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 18 * karma siddhAnta: biMdu meM siMdhu * svayaM AgAradharma se anagAradharma aMgIkAra kiyaa| Ama janatA ko bhI apane jIvana dvArA ina donoM dharmoM kA upadeza diyaa| donoM dharmoM kA lakSya eka hI thA - sarvakarmoM se mukti pAnA / isalie karmavAda ke prathama upadezaka.. AviSkAraka evaM preraka bhagavAna RSabhadeva kahe jA sakate haiN| jaina paramparA ke karmavAda kA prabhAva vaidika-paramparA para bhI pdd'aa| unhoMne adRSTa ke rUpa meM 'karma' kI tathA 'deva' ke rUpa meM 'apUrva' kI kalpanA kI, tathA sRSTi ke anAdi hone kI mAnyatA ko bhI svIkAra kiyA / karmavAda kA AvirbhAva aura tirobhAva usake pazcAt isa avasarpiNIkAla meM kAlakrama se hue caubIsa tIrthaMkaroM ne apane-apane meM yuga karmasiddhAnta kA yukti, sUkti aura anubhUti ke AdhAra para pracAra-prasAra kiyaa| eka tIrthaMkara ke pazcAt dUsare tIrthaMkara ke hone meM saikar3oM hajAroM aura kabhI-kabhI to lAkhoM varSoM kA antarAla ho jAtA hai| i lambe vyavadhAna meM janatA kI tattvajJAna kI smRti, dhAraNA aura paramparA ko dhUmila kara detA hai, isa kAraNa bIca-bIca meM karmavAda kA tirobhAva bhI huaa| bhagavAna ariSTanemi, pArzvanAtha aura mahAvIra ke jIvanakAla meM ghaTita udAharaNa dekara karmavijJAna ne siddha kiyA hai ki AvirbhAva tirobhAva ke bAvajUda bhI karmasiddhAnta kA Ama janatA para gaharA aura sIdhA prabhAva par3atA rhaa| bhagavAna mahAvIra ne vaidika paramparA ke udbhaTa vidvAn gyAraha viproM ko bhI unakI karmavAda se sambandhita zaMkAoM kA samAdhAna karake unheM apane dharmasaMgha meM ziSyoM sahita dIkSita kiyA aura gyAraha hI vidvAnoM ko gaNadhara pada se vibhUSita kiyA / bhagavAna mahAvIra ko karmasiddhAnta ko apane jIvana ke anubhavoM se jora-zora se pracArita aura prasArita karane kA sahaja avasara prApta hone meM tIna bar3e-bar3e bAdhaka kAraNa the - ( 1 ) vaidika paramparA kI Izvara-sambandhI bhrAnta mAnyatA, (2) bauddhadharma ke ekAnta kSaNikavAda kI yukti-viruddha mAnyatA, aura (3) vedAnta dvArA jagat ke jar3a-cetana sabhI padArthoM ekamAtra brahma (AtmA) ke antargata svIkAra / karmavijJAna yukti-pramANapUrvaka ina tInoM bhrAnta mAnyatAoM kA nirAkaraNa kiyA hai| karmavAda ke samutthAna kI aitihAsika samIkSA karmavijJAna ke samakSa jaba yaha prazna AyA ki karmavAda kA samutthAna kabase aura kinake dvArA huA jaina- karmavijJAna vizAradoM ne ekamata se yaha nirdhArita kiyA ki vartamAna meM jitanA bhI tattvajJAna hai tathA jo bhI Agama yA dvAdaza aMgazAstra haiM, ve sabhI bhagavAna mahAvIra ke upadeza kI sampatti haiN| isalie karmavAda ke Adya samutthAna kA zreya bhagavAna mahAvIra ko hai aura ise hI niHzaMkarUpa se samutthAnakAla samajhanA caahie| vartamAna meM karmavijJAna ke sambandha meM jo bhI vyAkhyAe~, TIkAe~ yA niryukti, bhASya Adi haiM, una sabhI kA aura dUsare zabdoM meM kaheM to karmavAda ke samutthAna evaM vikAsa kA mUla srota 'karmapravAdapUrva' nAmaka mahAzAstra hai| vaidika Adi paramparAoM meM karmavAda kA vyApaka vikAsa nahIM vaidika-paramparAoM meM bhI karmavAda kA vikAsa huA hai, parantu devavAda, yajJavAda evaM purohitavAda ke prAbalya se karmavAda kA yukti-tarka saMgata spaSTa evaM vyavasthita vizleSaNa isa paramparA meM nahIM huA, kintu jaina-karmavijJAna-tattvajJoM ne karmatattva ke pratyeka pahalU para sAMgopAMga cintana, manana evaM vizleSaNa kiyA hai| sAtha hI karmavAda ke sambandha meM lokamAnasa meM uThatI huI zaMkAoM kA evaM yuga-samasyAoM kA bahuta hI sundara DhaMga se yuktiyukta samAdhAna kiyA hai| sAMkhya aura yogadarzana ne tathA bauddhadarzana ne karmavAda para apane-apane DhaMga se cintana avazya kiyA hai, parantu ina tInoM ne prAyaH dhyAna evaM tattva - cintana para hI adhika jora diyA hai| jaina-karmatattva-marmajJoM ne karmavAda kI vyApakatA aura bArIkI para sarvAdhika dhyAna diyA, phalataH karmavAda ke sambandha meM anekoM granthoM kI racanA huI, jinameM isakI pUrvApara zRMkhalAbaddha kramabaddha. muvyavasthita evaM vyApaka rUpa se jIvana ke sabhI kSetroM kA sparza karatI huI vyAkhyA hai| karmavAda kA uttarottara vikAsa kramazaH tIna mahAyugoM meM karmavAda kA yaha uttarottara vikAsa kramazaH tIna mahAyugoM meM huA hai - ( 1 ) pUrvAtmaka karmazAstra, (2) pUrvoddhRta karmazAstra, evaM (3) prAkaraNika karmazAstra / sarvaprathama pUrvAtmaka rUpa meM ( karmapravAdapUrva tathA For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *19* agrAyaNIca pUrvazAstra Adi meM ) karmazAstra saMkalita huA / tatpazcAt pUrvI se uddhRta karake Akara karmazAstroM kI racanA huI / zvetAmbara - paramparA meM karmaprakRti (kammapayaDI), zataka, paMcasaMgraha aura saptatikA; ye cAra mahAgrantha pUrvoddhRta mAne jAte haiM; jabaki digambara-paramparA meM mahAkarmaprakRti-prAbhRta aura kaSAya-prAbhRta, ye do grantha pUrvoM se uddhRta mAne jAte haiN| isake pazcAt prAkaraNika karmazAstroM kI racanA huI / zvetAmbara AcAryoM ne prAcIna chaha karmagranthoM kI tathA AcArya devendra sUri ne inhIM kA anusaraNa karake pratyeka viSaya ko saMkSipta tathA katipaya naye vipayoM kA samAveza karate hue chaha naye karmagranthoM kI racanA kii| udhara digambara- paramparA ke AcAryoM ne pUrvoddhRta mahAkarma- prAbhRta ke chaha khaNDoM (SaTkhaNDAgama) para ativistRta dhavalA TIkA kI tathA kapAya- prAbhRta para pandraha arthAdhikAroM meM jayadhavalA kI racanA kI / isake atirikta isa samagra karma-sAhitya para donoM paramparAoM meM ina sabhI karmazAstroM para hindI, aMgrejI, gujarAtI, marAThI, kannar3a, baMgalA Adi bhASAoM meM anuvAda bhI huA hai tathA isa pragatizIla vaijJAnika yuga meM karmavijJAna kA uparyukta bhASAoM meM manovijJAna, yogadarzana, samAjazAstra, zikSAvijJAna, jIvavijJAna, bhautikavijJAna evaM zarIravijJAna Adi ke pariprekSya meM tulanAtmaka vivecana, adhyayana-manana, . parizIlana evaM sAhitya-sRjana ho rahA hai| isa prakAra karmaviSayaka sAhitya kA sRjana uttarottara karmavAda ke samutthAna se lekara vikAsa ke sopAnoM para car3hatA rahA hai| zarIrazAstra aura mAnasazAstra kI apekSA karmazAstra kI vizeSatA zarIrazAstra aura mAnasazAstra zarIra aura mana kI paridhi meM hI vicAra karate haiM, jabaki karmazAstra sabake pRthak-pRthak vyaktitva, yogyatA aura kSamatA kAraNa kI alaga-alaga aura zarIra tathA mana se sambaddha bAtoM kA sarvAMgINa vizleSaNa karatA hai| arthAt karmazAstra pratyeka ghaTanA, vyakti, AcaraNa, vyavahAra yA samasyA ke mUla kAraNa kI mImAMsA karatA hai| karmazAstra AtmA ke hitAhita Adi pratyeka sambandhita viSaya meM vicAra - cintana prastuta karatA hai| isalie vaha adhyAtmazAstra se bhinna nahIM hai| karmazAstra adhyAtmazAstra ke uddezya kI hI pUrti karatA hai| cikitsaka, jyotipI, bhUtavAdI, DaoNkTara Adi kisI roga ke bahiraMga kAraNoM ko batAkara bAhya ilAja karate haiM. jabaki karmazAstra roga ke Antarika kAraNa tathA usake nivAraNa kA spaSTa nirdeza karatA hai| karma kA virAT svarUpa vibhinna vargoM kI dRSTi meM karma jIvana ke vibhinna kSetroM meM vibhinna varga ke logoM meM bhinna-bhinna vyavahAroM meM tathA samAja ke vibhinna ghaTakoM meM 'karma' zabda kA prayoga pRthak-pRthak arthoM meM hotA hai| Ama janatA to sabhI kAma-dhaMdhoM ko, vyavasAyoM ko, AjIvikA sambandhI kAryoM ko tathA zArIrika, vAcika aura mAnasika sabhI kriyAoM yA pravRttiyoM ko 'karma' kahatI hai / vaiyAkaraNoM (zabdazAstriyoM) ne karttA ke liye abhISTatama kAraka ko, vedavAdarata logoM ne vividha yajJAdi anuSThAnoM ko smArta vidvAnoM ne cAra varNa aura cAra AzramoM ke lie vihita karttavyoM ko, naiyAyika-vaizeSikoM ne AtmA ke saMyoga aura prayatna dvArA hAtha Adi se hone vAlI * kriyA ko, bauddhadArzanikoM ne cetanA dvArA mana-vacana-kAya se hone vAlI kriyA ko, bhagavadgItA ne phalAkAMkSA aura Asakti se rahita hokara samarpaNabhAva se kiye gae yogayukta karma ko 'karma' mAnA hai| jaina-karmavijJAna kI dRSTi meM karma kA svarUpa jaina-karmavijJAna ne jIva ke dvArA hone vAlI svAbhAvika (jJAtRtva - draSTatvarUpa) kriyAoM yA zvAsa Adi akRtaka kriyAoM ko karma nahIM mAnA hai, kintu jIva (AtmA) ke dvArA kartRtva- bhoktRtva Adi se prerita hokara mithyAtva avirati pramAda kaSAya ( rAga-dveSa- mohAdi ) evaM yoga Adi hetuoM ( kAraNoM) se, mana-vacana-kAyA se jo kiyA jAtA hai, use 'karma' kahA hai| isa lakSaNa ke anusAra 'karma' ke antargata karmabandha ke hetu tathA tadanurUpa dravyAtmaka bhAvAtmaka, parispandanarUpa pariNamanarUpa, kriyArUpa yA paryAyarUpa sabhI kArya pUrvokta kAraNoM se jIva dvArA kiye jAe~ to ve 'karma' hI haiN| isa dRSTi se ukta kAraNapUrvaka For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 20. * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * spandanakriyAjanya saMskAra bhI 'karma' zabda meM samAviSTa haiN| karmavargaNA ke (kArmANa) pudgaloM kA yoga aura kaSAya ke kAraNa karmarUpa meM pariNamana hotA rahatA hai| karma ke do rUpa : dravyakarma aura bhAvakarma jaina-karmavijJAna ne sva-siddhAntamAnya karma ke dravyAtmaka aura bhAvAtmaka donoM rUpa mAne haiN| cU~ki karma kA nirmANa jar3a aura cetana, donoM ke sammizraNa se hotA hai| dravyakarma meM karmavargaNA ke jar3a-pudgaloM kI mukhyatA aura Atmika tattva kI gauNatA hotI hai, jabaki bhAvakarma meM Atmika tattva kI mukhyatA aura paudgalika tattva kI gauNatA hotI hai| dravyakarma-bhAvakarma donoM meM AtmA aura pudgala kI pradhAnatA-apradhAnatA hote hue bhI donoM meM eka-dUsare kA sadbhAva-asadbhAva nahIM hotaa| Azaya yaha hai ki bhAvakarma AtmA kA vaibhAvika pariNAma hai, isa kAraNa usakA upAdAnarUpa kartA jIva hI hai aura dravyakarma kArmaNa jAti ke pudgaloM kA vikAra hai, usakA kartA bhI nimittarUpa se jIva hI hai| ina donoM kI milakara karmabaMdha saMjJA hotI hai| sAMsArika jIva anAdikAlIna karmamaloM se yukta hone se rAgAdi kaSAyavaza apane mana, vacana, kAya kI pravRttiyoM yA kriyAoM se karmavargaNA ke pudgala-paramANuoM ko AkarSita kara letA hai, phira ve Atma-pradezoM ke sAtha zliSTa-baddha ho jAte haiN| ataH pravRtti aura karma meM paraspara kAryakAraNabhAva ko lakSya meM rakhakara kArmaNa-pudgala-paramANuoM ke piNDarUpa karma ko dravyakarma aura tajjanita rAga-dveSAdi pariNAmoM se huI pravRttiyoM ko bhAvakarma kahA gayA hai| isa dRSTi se jIva kI pravRtti yA kriyA bhAvakarma hai. usakA phala haidravyakarma! kinta dusarI dRSTi se dekheM to dravyakarma aura bhAvakarma meM nimitta-naimittikarUpa dvimakhI kAryakAsAva-sambandha hai| arthAt bhAvakarma ke hone meM dravyakarma nimitta hai aura dravyakarma meM bhAvakama nimitta hai| ye donoM hI karma sAtha-sAtha AtmA se sambaddha aura baddha hote haiN| AtmA meM rAgAdi bhAva (bhAvakarmotpAdaka karma) manda yA tIvra hoMge, to dravyakarma bhI AtmA ke sAtha utane hI maMdampa meM yA tIvrarUpa meM bNdhege| anya darzanoM ne bhI prakArAntara se dravya-bhAvakarma mAne haiM karmavijJAna ne yaha bhI batAyA hai ki anya darzanoM ne bhI dravya-bhAvakarma ko vibhinna nAmoM se svIkAra kiyA hai| jaise-vedAntadarzana ne AvaraNa aura vikSepa ke rUpa meM, nyAyadarzana ne dharmAdharma saMskAra ke rUpa meM, vaizeSikadarzana ne 'adRSTa' nAma se, yogadarzana meM avidyAdi paMcakleza aura vAsanA, Azaya ko dravyakarma ke rUpa meM mAnA hai| mImAMsAdarzana vihita kAmya karmoM ko dravyakarma aura apUrva ko bhAvakarma mAnA hai| sAMkhya aura gItA ahaMkArayukta karma bhAva-dravyakarma mAnate haiN| bauddhadarzana gaga-dvepa-moha ko bhAvakarma aura karma se utpanna vAsanA va avijJapti ko dravyakarma mAnatA hai| sRSTikartRtvavAdiyoM dvArA karmavAda para tIna bar3e AkSepa aura unakA parihAra sRSTikartRtvavAdiyoM dvArA karmavAda para tIna bar3e AkSepa kiye gae haiM-(1) vividha raMgI jar3a-cetanamayI sRSTi kA makAna Adi ke nirmAtA kI taraha koI na koI nirmAtA honA caahie| (2) prANiyoM ko apane bure karmoM kA phala bhugavAne meM kAraNa Izvara hI hai, karma nhiiN| (3) karmavAdiyoM kI mAnyatA kI taraha Izvara aneka nahIM, eka hI honA cAhie, jo sarvazaktimAna, samartha, nitya, sarvAdhipati evaM svataMtra ho| nAnA Izvara hone se jagat kI vyavasthA vigar3a jaayegii| karmavijJAna ne ina tInoM AkSepoM kA sayuktika parihAra kiyA hai| karmavAda ke astitva-virodhI aupaniSadakoM dvArA chaha vAdoM kI kalpanA isake pazcAt karmavAda ke astitva ko cunautI dene vAle zvetAzvataropaniSad meM ukta nimnakti chaha vAdoM kA ullekha kiyA hai, jinakA ullekha upaniSadkAlIna RpiyoM ne isa vizvavaicitrya kA kyA kAraNa hai ? hama saba kahA~ se utpanna hue haiM ? apane sukha-duHkha meM hama saba kisake adhIna hokara pravRtta hote haiM ? hama mava kisake bala para jIvita haiM ? ina jijJAsAoM se prerita hokara kiyA thaa| ve chaha vAda ye haiM-"kAla, svabhAva, niyati, yadRcchA, pRthvI Adi paMcabhUta, aura puruss| phira unhoMne svayaM zaMkA prakaTa kI hai-ye jagat ke kAraNa For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMda meM siMdhu * 21 * (yoni meM utpatti ke mUla) haiM; yaha cintanIya hai| ina sabakA saMyoga bhI kAraNa nahIM hai tathA sukha-duHkha kA hetu hone se AtmA bhI jagat ko utpanna karane meM asamartha hai|' isase spaSTa hai ki ukta RpiyANa vizvavaicitrya ke sambandha meM nAnA vAdoM kI kalpanA karake raha gaye, kintu kisI eka nirNaya para nahIM pahuMca ske| vizvavaicitrya kI vyAkhyA ke sandarbha meM karmavijJAna ne sApekSa rUpa se pA~ca vAdoM ko kAraNa maanaa| jaina-karmavaijJAnikoM ke samakSa jaba yaha prazna AyA, taba unhoMne vizvavaicitrya kI vyAkhyA karmavAda ke AdhAra para kI. sAtha hI unhoMne pratyeka kArya meM nimnokta pA~ca kAraNoM para vicAra karanA anivArya batAyA(1) kAla, (2) svabhAva, (3) niyati, (4) karma, aura (5) purussaarth| jaina-karmavijJAnavettAoM ne pratyeka pravRtti, kArya yA ghaTanA meM ina pA~ca kAraNoM ko mukhyatA-gauNatA ke AdhAra para maanaa| kintu jahA~ ina vAdoM ke puraskartAoM ne apane-apane vAdoM ko hI ekAntarUpa se mAnA, vahA~ usako mithyA tathA ayuktika khaa| yadRcchAvAda akAraNavAda hai, ise pA~ca kAraNAM meM nahIM mAnA gyaa| karmavAda kI jar3oM ko kATane vAle katipaya vAda yadRcchAvAda ke atirikta bhI kucha vAda usa yuga meM pracalita the. jo karmavAda ke astitva kA virodha karane tathA usakI jar3a kATane vAle the. unakA bhI karmavijJAnavidoM ne nirAkaraNa kiyA hai| ve vAda isa prakAra haiM-(1) bhUtavAda. (paMcabhUtAtmakavAda), (2) bhUtacatuSTayavAda, (3) DArvina kA vikAsavAda, (4) tajjIvataccharIravAda, (5) puruSavAda (jagat ke samasta prANiyoM kI utpatti, sthiti aura pralaya meM nimittakAraNa), (6) brahmavAda (jagat ke samasta cetana-acetana padArthoM kA upAdAnakAraNa). (7) IzvarakartRtvavAda, (8) akriyAvAda. (9) ajJAnavAda, (10) anizcayavAda yA saMzayavAda. (11) pracchanna niryAtavAda, (12) ekAnta vinayavAda, (13) ekAnta kriyAvAda, (14) ekAnta jJAnavAda (ekamAtra tattvajJAna se mokSa mAnane vAlA vAda), (15) prakRtivAda (sAMkhyadarzanamAnya prakRti ko hI vandhana kauM-hIM, sukha-duHkhadAtrI mAnane vAlA vAda), (16) avyAkRtavAda (bauddha maany)| pA~ca kAraNoM kI samIkSA .. karmavijJAna ne pUrvokta pA~ca kAraNa vAdoM kI samIkSA karake ina sabako paraspara nirapekSa hone para asatya mAnA hai tathA saMsAra kA pratyeka kArya ina pA~ca kAraNoM ke mela evaM paraspara sApekSa se hotA hai, yaha katipaya udAharaNoM se siddha karake batAyA hai tathA anta meM niSkarSa ke rUpa meM karma aura puruSArtha ina donoM ko puruSArtha ke hI rUpa batAe haiM-vartamAna meM kiyA jAne vAlA udyama puruSArtha hai tathA bhUtakAla meM kiyA jAne vAlA pUrvakRta puruSArtha karma hai| pUrvokta tIna kAraNa jar3a se sambaddha haiM, jabaki ye do antima kAraNa cetana se sambaddha haiN| isalie puruSArthavAda ko hI karmakSaya meM mukhya kAraNa mAnakara saMvara, nirjarA evaM mokSa kI ora gaMti-pragati karane kI preraNA karmavijJAna detA hai; kyoMki cetanA kA sva-puruSArtha hI pA~coM kAraNoM meM uttaradAyI hai| - jaina-karmavijJAna ne dravyakarma ko pudgalarUpa to siddha kiyA hI hai| cU~ki jIva ke dvArA ve kapAyAdivaza AkRSTa kiye jAte haiM, isalie unheM aupacArika rUpa se karma kahA gayA hai| sAMsArika jIva jo kucha bhI kriyA yA pravRtti karatA hai, usakI pratikriyA bhI punaH punaH isalie hotI hai ki AtmA meM rAgAdi ke saMskAra ekadama nirmUla nahIM hote| ataH vaha pratikriyA eka saMskAra choDa jAtI hai. vaha saMskAra hI karma kA kAraNa banatA hai| usa saMskAra ko bhI jaina-dArzanikoM ne hI nahIM, anya Astika darzanoM ne bhI eka yA dUsare nAma se saMskArarUpa karma mAnA hai| jaba prANI jAgarUka aura apramatta rahakara trividhayoga se koI pravRtti yA kriyA karatA hai, usakI pratikriyA yAnI bAra-bAra AvRtti hotI hai. usI ko saMskArarUpa karma kahA jAtA hai| vastutaH pramAda hI saMskArarUpa karma (Amrava) kA kAraNa hai| cetana kI pramAdavaza karmapravRtti se kArmaNazarIra para saMskAra aMkita hote rahate haiM. ve hI kAlAntara meM puna jAgrata hote haiN| una jAgrata hue saMskAroM se prerita hokara jIva punaH karmoM meM pravRtta hotA hai| jisase punaH kArmaNazarIra para saMskAra aMkita hote haiN| isa prakAra saMskAroM kA yaha cakra calatA hai| saMskAra, dhAraNA. vRtti, Adata evaM smRti Adi samAnArthaka haiN| ataH dravyakarma kevala saMskArarUpa hI nahIM, pudgalarUpa bhI hai, kyoMki jIva ke rAgAdi pariNAmoM kA nimitta pAkara For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 22 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * karmavargaNA ke pudgaloM kA karmarUpa meM svataH pariNamana ho jAtA hai| tAttvika dRSTi se jIva na to karma meM koI .. guNa utpanna karatA hai aura na hI karma jIva meM koI guNa utpanna karatA hai| kintu donoM kA eka-dUsare ke nimitta se viziSTa pariNamana huA karatA hai| isa dRSTi se karma pudgalarUpa bhI hai aura saMskArarUpa bhii| karmavijJAna ke samakSa jaba yaha prazna AyA ki karma aura jIva (AtmA) ina donoM meM balavAn kauna hai ? isakA samAdhAna diyA gayA ki kabhI karma balavAna ho jAtA hai, kabhI aatmaa| chaha dravyoM meM se jIva aura (karma) pudgala ye do hI dravya paraspara zliSTa-baddha hote haiN| inameM jo prabala hotA hai, vaha dUsare ko apane svabhAva se vikRta karake, dabAkara yA parataMtra banAkara eka-dUsare para hAvI hone kA prayatna karate haiN| ina donoM dravyoM meM jJAnavAna to jIva hI hai| kintu jIva jaba apane svabhAva ko bhUlakara parabhAva yA vibhAva meM ramaNa karane lagatA hai, parabhAva yA svabhAva ko hI svabhAva samajhakara usameM hI triyoga se pravRtta hone lagatA hai, taba paradravya (karmapudgala) usa para hAvI ho jAte haiM, parataMtra banA lete haiM; vikRta kara dete haiM aura tava karma kA svarUpa hotA hai-"jo jIva ko parataMtra banA letA hai, vaha karma hai|" vibhinna karma jIva ko kaise-kaise. parataMtra banAte haiM ? isakA karmavijJAna meM vistAra se varNana kiyA hai| vaise AtmA kA. svabhAva vikAsa karanA hai, jabaki karma kA svabhAva hai-usa vikAsa meM avarodha utpanna krnaa| parantu AtmA kI zakti karmapudgala se prabalatara hai| yadi vaha jAgrata hokara apane ananta catuSTayarUpa mUla svabhAva ko jAna le, pravalarUpa se jAgrata ho jAe, dRr3ha-saMkalpapUrvaka pratijJAbaddha ho jAe ki mujhe hargija yaha kArya nahIM karanA hai. to karma yA saMskAra kitane hI pravala hoM, eka jhaTake meM vaha unheM tor3a sakatA hai| isalie svataMtratA aura parataMtratA donoM sApekSa haiN| jIva rAga-dveSa-kaSAyayukta pariNAmoM se java pravRtti karatA hai, taba karma vandhana meM DAlakara parataMtra banA dete . haiN| phira usako pariNAma bhoganA hI par3atA hai| baddha hone se pahale taka jIva karma karane meM svataMtra hai| bAda meM vaha karma-parataMtra ho jAtA hai| ataH ajJAnatAvaza adhikAMza prANI karma-parataMtra ho jAte haiN| isI apekSA se karma kA svarUpa parataMtrIkAraka mAna liyA gyaa| mahAzaktizAlI : karma yA AtmA ? sAMsArika jIva kA koI bhI kArya aisA nahIM hai, jisake pIche karma na lagA huA ho| jIva kA jJAna. darzana, cAritra, tapa, sukha, zarIra, mana, buddhi, indriya, prANa, zakti, Arogya, yaza-apayaza, aMgopAMga. mAna-sammAna Adi sabhI karma kI zakti ke nIce dabe hue haiN| saMsAra kI koI bhI gati, yoni, jAti, kSetra, paristhiti, vAtAvaraNa, kakSA, zreNI, varga, bhUmikA Adi aisI nahIM bacI hai, jahA~ karma kA sArvabhauma rAjya na ho| karma aisA zaktizAlI vidhAtA yA yamarAja hai, jo pratyeka prANI ke pIche, yahA~ taka mahAn zaktizAlI vyaktiyoM, tIrthaMkaroM. cakravartiyoM, vAsudevoM, sAdhu-sAdhviyoM, zramaNopAsakoM, rAjAoM, samrAToM, dhanakuberoM Adi ke pIche mukti na hone taka janma-janmAntara meM lagA rahatA hai| karmoM kI gati sarvatra abAdha hai| kahIM bhI chipakara baiTha jAne para bhI karma ke phala se chuTakArA nahIM miltaa| karmavijJAna ne katipaya jaina evaM vaidika-paramparA ke ghaTita udAharaNa dekara isa tathya ko siddha kara diyA hai ki karma mahAzaktirUpa hai| isake Age triloka-bandha vizvapUjya tIrthaMkaroM kI bhI nahIM calatI; sAmAnya vyaktiyoM kI to bAta hI kyA hai ? AtmA kI zakti karma se adhika hai : kaise aura kaba ? sAtha hI karmavijJAna ne yaha bhI nirUpaNa kiyA hai ki nizcayadRSTi se to AtmA kI zakti karma kI zakti se adhika hai| karmacakra kI anavarata gati se yaha nahIM samajha lenA cAhie ki usakI gati para breka nahIM laga sakatA, ba~dhe hue karmoM ko tapa, tyAga, cAritra, vrata-pratyAkhyAna Adi ke dvArA yA udaya meM Ane para samabhAva se bhogakara naSTa nahIM kiyA jA sktaa| AtmA karmacakra se tabhI taka grasta rahatI hai, jaba taka vaha rAga, dveSa, moha, krodhAdi kaSAyoM ke Avega ke kAraNa karmabandhanoM se baddha hotI rahatI hai| vyakti cAhe to ina vikAroM se AtmA ko bacAkara bandhanamukta bana sakatA hai| yadi karma-zakti para Atma-zakti vijayI na ho to tapa-saMyama kI sAdhanAe~ nirarthaka ho jaayeNgii| ananta-ananta tIrthaMkaroM, vItarAgapathAnugAmI asaMkhya sAdhu-sAdhviyoM kI AtmA ne naye Ate hue karmoM kA nirodha (saMvara) aura pUrvakRta karmoM kA kSaya (nirjarA) karake tathA eka dina sampUrNa karmoM kA sarvathA kSaya karake karma-zakti para vijaya prApta kI hai| For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 23 * niSkarSa yahI hai ki yadyapi karma mahAzaktirUpa hai, kintu jaba AtmA ko apanI ananta zaktiyoM kA bhAna ho jAtA hai aura vaha bhedavijJAna kA mahAn astra hAtha meM uThAkara tapa-saMyama meM prabala puruSArtha karatA hai, to karma kI usa pracaNDa zakti ko parAsta kara sakatA hai| karma ko adRSTa hone se kyoM mAnA jAe ? ___ karma ke astitva ke viSaya meM vistRta rUpa se nirUpaNa karane ke bAvajUda bhI kucha dArzanika yA bhautikavAdI tathA pratyakSavAdI cArvAka Adi karma kA aura karma ke phala ko pratyakSa dRSTigocara na hone se nahIM mAnate, jabaki ve hI amuka zabda yA maMtra Adi adRzya hone para bhI usake kArya yA prabhAva ko jAnakara use to pratyakSavat mAna lete haiN| bhagavAna mahAvIra svAmI ke bhAvI gaNadhara agnibhUti ne yahI zaMkA uThAI thI ki karma adRSTa hai, usa adRSTaphala vAle karma ko kyoM mAnA jAe? vijalI adRzya (cakSu-agocara) hai, kintu usake kArya (paMkhA, hITara, kUlara, lAiTa Adi) ko sabhI pratyakSa jAnate-dekhate haiM, isalie unake mUla kAraNarUpa bijalI ke pratyakSa na hote hue bhI ve mAnate haiN| isI prakAra karma aura karmabandha ke adRzya hote hue bhI karmoM ke pratyakSa dRzyamAna-sukhI-duHkhI, mandabuddhi-prakharabuddhi, rogI-nirogI Adi zubhAzubha phalarUpa pariNAmoM ko dekhate hue carmacakSuoM se adRzya hote hue bhI karma aura karmabandha ko mAne binA koI cArA nahIM hai| karma mUrta hai, amUrta AtmaguNarUpa nahIM __ itanA hone para katipaya dArzanikoM ne phira zaMkA prastuta kI-sukha-duHkha Adi amUrta haiM, ve karma ke kArya haiM, karma unakA kAraNa hai, isa dRSTi se karma ko bhI amUrta mAnanA caahie| parantu aisA nahIM hai| jainadarzana 'karma' ko mUrta mAnatA hai, kyoMki usameM varNa, gandha, rasa aura sparza hone se vaha paudgalika hai, rUpI hai| amUrta meM ye varNAdi cAroM guNa nahIM hote| mUrta mUrta hI rahatA hai, vaha kadApi amUrta nahIM hotA, tathaiva amUrta bhI kadApi mUrta nahIM ho sktaa| yadyapi karma mUrta hote hue bhI catuHsparzI pudgala hone se sUkSma hai, vaha sammAnya vyakti ke carmanetroM se adRzya hotA hai| anukUla AhArAdi ke kAraNa sukhAdi kI tathA zastra-prahAra Adi se duHkhAdi kI anubhUti hotI hai, vaisI anubhUti amUrta meM nahIM hotI, mUrta meM hI vaisI anubhUti cetana ke sAtha sambaddha hone se hotI hai| pariNAma kI bhinnatA se bhI AtmA ko amUrta aura karma ko mUrta mAnA jAtA hai| karma ke mUrta kAryoM ko dekhakara bhI usakA mUrtatva siddha hotA hai| Aptavacana (AgamaprayANa) se bhI karma kA mUrtarUpa siddha hotA hai| karmapudgaloM kA AtmA ke sAtha saMyoga-sambandha hone se AtmA bhI aupacArika rUpa se vyavahAradRSTayA kathaMcit mUrta mAnA jAtA hai aura baddha karmoM ke phalasvarUpa nAnA gatiyo meM paribhramaNa karatA hai, sukha-duHkhAdirUpa phala kA vedana karatA hai| parantu amUrta AtmA kabhI mUrta karmarUpa nahIM ho jAtA aura na hI mUrta karma amUrta AtmA ke rUpa meM pariNata hotA hai| donoM svataMtra haiM, eka-dUsare ko prabhAvita jarUra karate haiM aura viyukta bhI ho jAte haiN| yahI karmavijJAna kA spaSTa prarUpaNa hai| karma kA prakriyAtmaka rUpa 5. karma kA astitva aura mUrtatva jAna lene para bhI jaba taka karma kA sarvAMgINa prakriyAtmaka rUpa nahIM jAnA jAtA, taba taka prAcIna karmoM kA kSaya karane tathA navIna karmoM ko rokane kA tathA samabhAva meM sthita rahane kA upakrama nahIM ho sktaa| ataH karma kI sarvAMgINa prakriyA aura kArya-praNAlI ko jAna lenA atyAvazyaka hai| akhaNDa, amUrta AkAza ke sAtha ghaTa-paTa Adi mUrta padArthoM ke saMyoga kI taraha amUrta AtmA ke sAtha bhI mUrta karmapudgaloM kA saMyoga ho jAtA hai| yadyapi AtmA ke sAtha karmapadagaloM kA tAdAtmya-sambandha to kadApi nahIM ho sakatA, kyoMki donoM ke upAdAna, guNa aura svabhAva meM antara hai| AtmA ke cAra upAdAna haiM-jJAna, darzana (Atmika), sukha aura shkti| ye AtmA ke maulika guNa haiN| cetanA usakA svabhAva hai| jabaki karma paudgalika padArtha hone se varNAdi cAra usake upAdAna haiM, pUraNa-galana-sar3ana usake guNa haiN| acetana usakA svabhAva hai| donoM eka-dUsare ke sahAyaka ho sakate haiN| nizcayadRSTi se AtmA amUrta va cetanAmaya hai, parantu vartamAna meM saMsArI AtmAe~ amUrtatva pragaTa karane kA lakSya hote hue bhI vyavahAra meM kathaMcit mUrta hai| isalie donoM kA saMyoga-sambandha hone se mAtra saMyoga-sambandhakRta parivartana ho For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 24 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * sakatA hai| donoM kA upAdAna apanA-apanA hote hue bhI nimitta badala sakatA hai| nimitta kI sImA meM donoM eka-dUsare se upakRta evaM prabhAvita hote haiN| AtmA ke sAtha karmabandha kI prakriyA ko jAnanA Avazyaka AtmA ke sAtha karmabandha kI eka prakriyA yaha hai-mithyAtvAdi pA~ca Anava bhAvakarma ke srota haiN| inase tIvra-manda-madhyama rUpa se sambandha hone para ve saMvAdI dravyakarmoM ko khIMca lete haiN| dravyakarma kArmaNazarIrarUpa hotA hai| ise hI dUsarI taraha se samajheM-sarvaprathama jIva meM kaSAyAtmaka yA rAga-dveSAtmaka, bhAva Ae ki. bhAvakarma se yaha prabhAvita hotA hai| bhAvakarma se phira saMvAdI dravyakarma prabhAvita hote haiN| donoM AtmA ko prabhAvita karate haiN| donoM karmoM kI rAsAyanika prakriyA kA sambandha ho jAne para AtmA aura karma kA bandhamukta sambandha ho jAtA hai| bhagavatIsUtra meM viziSTa karma kI prakriyA kA aMkana saMkSepa meM isa prakAra haijIva se karmazarIra, usase sthUlazarIra, phira sthUlazarIra se kriyAtmaka (vIrya) zakti, usase yogatraya, yoga se pramAda aura pramAda se karma (bandha) yaha karma kA prakriyAtmaka rUpa hai| - isI se garbhita eka prakriyA aura hai-AkAzamaNDala meM bhASAvargaNA ke pudgala vyApta haiM, vaise hI karmavargaNA ke paramANu bhI ThasAThasa bhare hue haiN| jIva ke mana meM jaba bhI rAga-dveSa-kaSAyAtmaka bhAba AtA hai ki turanta bhAvakarma nirmita ho jAtA hai, phira vahA~ baiThe-baiThe hI samIpavartI karmaprAyogya pudgala-paramANuoM ko prabhAvita aura AkarSita kara letA hai| phira ve karma-paramANu jIva ko apane prabhAva-kSetra meM le lete haiM-yAnI baMdhanabaddha kara lete haiN| karma-paramANuoM kI catuSprakArI svataHsaMcAlita prakriyA ___karmabandha ke bAda kI bhI karma-paramANuoM kI svataHsaMcAlita kriyA-prakriyA yaha hai ki jo karma-paramANu jIva ke sAtha AkarSita hokara ba~dha jAte haiM, phira unakI prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha, ina cAra bhAgoM meM vibhAjana = vargIkaraNa kI vyavasthA svataH ho jAtI hai| jaise-bhojana kA kaura peTa meM DAlane ke bAda pacAne vAlA rasa cabAne se milA, pAcana huA, pAcana kriyA aura rasAyana kriyA ke bAda zarIra ke sabhI aMgoM meM phailakara vaha yathAyogya mAtrA meM pahu~catA hai, isI prakAra karmabandha ke bAda karma-paramANuoM kI uparyukta catuSprakArI svataHsaMcAlita prakriyA hotI hai| . zarIra meM jaise indriyA~, buddhi, nana, citta, ahaMkAra (hRdaya) apane-apane dAyitva-karmoM (kriyAoM) ko svataH karate rahate haiN| zvAsa kI kriyA svataH calatI rahatI hai| isI prakAra karmoM kI uparyukta prakriyA svataHsaMcAlita hotI hai| karma aura nokarma ke lakSaNa, kArya meM antara kaI karma-tattva se anabhijJa loga jisa prakAra karma ko bandhanakAraka, Atma-guNaghAtaka, Atma-zaktipratibandhaka evaM Avazyaka samajhate haiM, usI prakAra bhrAntivaza zarIra aura zarIra se sambaddha (nokarmarUpa) sajIva-nirjIva (para) padArthoM ko bhI bandhanakAraka Adi samajhate haiM, parantu karma aura nokarma meM lakSaNa aura kArya kI dRSTi se bahuta antara hai| gommaTasAra meM ukta 23 prakAra kI pudgala (paramANu) vargaNA ko 'dhavalA' meM do prakAra meM vargIkRta kiyA gayA hai-karmavargaNA aura nokrmvrgnnaa| kArmaNavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura tejasavargaNA, ye cAra karmavargaNAe~ haiM, zeSa 19 vargaNAe~ nokarmavargaNAe~ haiN| saMkSepa meM pA~ca prakAra ke zarIroM meM se kArmaNazarIra karmarUpa aura zeSa cAra prakAra ke zarIra nokarmarUpa haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samasta zarIroM kI utpatti ke mUla kAraNabhUta zarIra ko karma aura zepa zarIra karma to nahIM haiM, kintu karma meM sahAyaka hone se nokarma kahalAte haiN| arthAt karma ke phala-pradAna meM yA karma ke udaya meM sahAyaka tattva haiM, isalie nokarma kahalAte haiN| nokarma ko spaSTa rUpa se batAte hae karmavijJAna ne kahA-zarIra aura zarIra se sambaddha mAtA-pitA, parivAra, patnI, putra, bhAI, mitra Adi sajIva tathA dhana, makAna, jamIna, jAyadAda Adi nirjIva nokarma haiN| inake bhI do prakAra haiM-baddha nokarma aura abaddha nokrm| jahA~ zarIra (catuSTaya) haiM, vahA~ AtmA hai| ye donoM paraspara baddha haiN| indriyA~, mana, vANI Adi bhI zarIra ke hI antargata haiN| ye saba baddha For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 25 * nokarma haiM tathA jo zarIra kI taraha hara samaya, hara kSetra meM sAtha nahIM rahate, dhana, makAna, parivAra Adi abaddha nokarma haiN| karma jisa prakAra AtmA ko bandhana meM bA~dhatA hai, vaise donoM prakAra ke nokarmoM meM AtmA ko bA~dhane, bAdhita karane, Atma-guNoM yA Atma-zaktiyoM kA ghAta karane kI zakti nahIM hai| matalaba, ye nokarmadvaya apane Apa meM bandhanakAraka nahIM haiM, inake nipitta se jisa prANI ke mana meM rAga-dveSa yA kaSAya hotA hai, taba karmabandha hotA hai, agara inake nimitta se rAgAdi nahIM hote to ye bandhanakAraka nahIM hote| sthUla-sUkSma jitane bhI paMcabhautika padArtha haiM, ve saba isI sthUlazarIra meM garbhita va sambaddha hone se nokarma hI haiN| prajJApanAsUtra vRtti meM nokarma ko karmoM ke udaya aura kSayopazama meM sahAyaka sAmagrIrUpa kAraNa batAyA gayA hai| aisI nokarmarUpa bAhya sAmagrI vividha dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke bheda se 5 prakAra kI hai| isI prakAra bhaugolikatA, vAtAvaraNa, paryAvaraNa. paristhitiyA~ Adi saba kSetrIya nokarma haiN| karma kA kArya rAgAdi bhAvoM ke kAraNa jIva ko bandhana meM DAlatA hai, kAlAntara meM udaya meM Akara sukha-duHkha kA vedana karAtA hai, kintu bAhya sAmagrIrUpa nokarma kI aisI sthiti nahIM hai| ataH karma aura nokarma ke lakSaNa aura kArya meM maulika antara hai| karmavijJAna ne dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava aura sthUlazarIra tathA zarIra se sAvaddha vastuoM ko vividha udAharaNa dekara nokarma kA svarUpa samajhAyA hai| karmaphala pradAna karane meM tathA karma ke kSaya evaM kSayopazama meM nokarma (sAmagrIrUpa) sahAyaka bana sakatA hai| vaha svayaM jIva ko karmabaddha nahIM karatA, na hI udaya meM Akara phala bhugavAtA hai, kintu sAtAvedanIya yA asAtAvedanIya karma ke udaya meM Ane para nokarma rogAdi kI utpatti, ahitakara bhojana, aruci, Alasya, samabhAva kA anabhyAsa ityAdi rUpa meM sahAyatA kara detA hai| itanA hI nokarma kA kArya hai| karma ke sAtha vikarma aura akarma ko pahacAnanA Avazyaka karmavijJAna dvArA karma ke vividha svarUpa ke rUpoM kA itanA nirUpaNa kara dene ke bAda bhI karmoM kI bhIr3a meM sAdhAraNa vyakti hI nahIM, bar3e-bar3e vidvAn bhI karma aura akarma ko pahacAnane meM galatI kara baiThate haiN| kaI daphA karma bAhara se azubha, aniSTa-sA lagatA hai, kintu bhAvanA zubha yA zuddha hone para bhI sthUladRSTi se dekhane vAle akarma ko karma samajha baiThate haiN| isI prakAra bAhara se nizcepTa, akarmaNya evaM niSkriya ho jAne ko hI akarma mAna lete haiN| isa prakAra kI bhrAntiyoM kA nirAkaraNa karane ke lie karma aura akarma kI, tathaiva karma (zubha karma) aura vikarma (duSkarma) kI bhI vAstavika pahacAna honA jarUrI hai| jaina-karmavijJAna ne to isa para paryApta prakAza DAlA hI hai, vaidikadharma ke mUrdhanya grantha bhagavadgItA, bauddhadarzana ne bhI ina tInoM kA sundara vizleSaNa kiyA hai| jaba taka zarIra hai, taba taka zarIradhArI ko mana, vacana yA kAyA se koI na * koI karma = kriyA yA pravRtti karanI hI par3atI hai| yadi sabhI kriyAe~ karma kahalAne lageM, taba to koI bhI manuSya to kyA, tIrthaMkara, vItarAga, kevalajJAnI yA apramatta nirgrantha bhI karma-paramparA se mukta nahIM ho sakate, na hI karmabandha se baca sakate haiM, phira to karmarahita avasthA ekamAtra siddha-paramAtmA kI mAnanI pdd'egii| * jaina-karmavijJAnavidoM ne kahA-yadyapi kriyAoM se karma Ate haiM, parantu ve sabhI bandhanakAraka nahIM hote| jainAgamoM meM 25 kriyAe~ batAI gaI haiN| unameM se kAyikI Adi 24 kriyAe~ sAmparAyika haiM, yAnI ve kaSAya yA rAga-dveSAdi se yukta hotI haiM, isalie karmabandhakAraka haiM aura paccIsavIM airyApathikI hai jo vivekayukta = yalAcAra-parAyaNa, apramatta saMyamI yA vItarAgI kI gamanAgamanAdi yA AhAra-vihArAdi caryArUpa hotI hai| sAtha hI vaha kriyA kaSAya evaM rAgAdi Asakti se rahita hone se karmabandhakAriNI nahIM hotii| bandhaka aura abandhaka karma kA AdhAra bAhya kriyA nahIM hai, apitu kartA ke pariNAma, manobhAva yA viveka-aviveka Adi haiN| yadi kartA ke pariNAma rAgAdiyukta nahIM haiM. zArIrika kriyAe~ bhI saMyamI jIvana-yAtrArtha anivArya rUpa se, mada, viSayAsakti, asAvadhAnI. vikathA. ayalA va nindAdi pramAda se rahita hokara kI jAtI hai athavA zArIrika kriyAoM se atirikta nirapekSabhAva se sva-para-kalyANArtha pravRttiyA~ kI jAtI haiM yA karmakSayArtha samyagjJAna-darzana-cAritra-tapa kI sAdhanA, apramattabhAva se kI jAtI hai, to usase hone vAle karma rAga-dveSa se rahita hone se bandhanakAraka nahIM hote| ataeva aise karmoM ko akarma samajhanA caahie| bhagavAna mahAvIra ne pramAda ko karma kahA hai, apramAda ko akrm| tIrthaMkaroM tathA vItarAga puruSoM dvArA hone vAlI saMgha-sthApana Adi sabhI loka-kalyANakArI pravRttiyA~ akarma kI koTi meM AtI haiN| parantu kaI daphA akarma (abandhaka For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 26 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * karma) samajhI jAne vAlI kriyAe~ bhI usake sAtha rAga-dveSa-kaSAyAdi dUSaNa hoM to karma kI koTi meM A jAtI haiM sAdhanAtmaka kriyAe~ pUrvokta dUSaNoM se yukta hoM to akarma ke badale karmarUpa bana jAtI haiN| kaI daphA kartA ke pariNAma azubha hone se saMvara aura nirjarA vAle sthAna meM Asrava aura baMdha tathA zuddha pariNAma hoM to Amrava aura bandha hone vAle sthAna meM saMvara aura nirjarA bhI ho jAtI hai| isI prakAra karmavijJAna ne vividha yuktiyoM-pramANoM ke AdhAra para yaha bhI batAyA hai ki karma kA artha kevala sakriyatA yA pravRtti nahIM, tathaiva akarma kA artha kevala niSkriyatA yA nivRtti nahIM hai| ataH samasta karma ko karma (bandhakAraka) mAnanA nyAyasaMgata nahIM, ayuktika bhI hai| jo karma rAgAdi se prerita hokara kiyA jAe, vaha sAmparAyika kriyAjanita karma hai, isake sivAya jo karma rAgAdirahita hokara mAtra karttavyarUpa se kiyA. jAe. vaha aipithika kriyAjanita zuddha karma = avandhaka karma = akarma hai| vikarma aura karma meM antara : donoM se bacakara akarma karane kI preraNA jisa prakAra karma se hI 'akarma' prAdurbhUta yA nirmita hotA hai, usI prakAra 'vikarma' bhI karma meM se prAdurbhUta yA nirmita hotA hai| karma ke hI ye do vibhAga haiM, eka zubha aura dUsarA ashubh| zubha yogatraya ke sAtha kaSAya hoM to zubhAsrava = puNyarUpa zubha bandha = karma kahalAtA hai tathA azubha yogatraya ke sAtha kapAya hoM to azubhAnava = pAparUpa azubha bandha = vikarma kahalAtA hai| ye donoM hI karma sAmparAyika kriyAjanita hone se karmabandhakAraka hote hue bhI tIvra kaSAya-manda kaSAya, ayatnA-yatnA, jJAta-ajJAta, azubha bhAva-zubha bhAva, azubha rAga-zubha rAga tathA pramAda kI tIvratA-mandatA kI dRSTi se azubha bandha-zubha bandha ghAtaka hote haiN| ataH pahalA karma 'vikarma' aura dUsarA karma 'karma' kahalAtA hai| dAna, zIla, tapa, bhAva, paropakAra, vrata, niyama, pAlana Adi kI yatanApUrvaka kI jAne vAlI jo chaha kriyAe~ zubha Amnava tathA zubha bandha kI kAraNa haiM, ve 'karma' haiM tathA isake viparIta jo kriyAe~ ayatnApUrvaka prabala kaSAyAviSTa hokara kI jAtI haiM, ve azubha bandha kI kAraNa hone se unheM 'vikarma kahA jAtA hai| inhIM donoM meM se AcArAMgasUtra meM mUlakarma ko 'vikarma' meM aura agrakarma (zubha karma) ko 'karma' meM ginAkara donoM se bacakara 'akarma karane kI preraNA dI gii| zubha, azubha aura zuddha karma : eka anucintana ___ isase Age ke nibandha meM karmavijJAna ne samajhAne kA prayatna kiyA hai ki karmajala se paripUrNa isa saMsArarUpI mahAsamudra meM 'akuzala', 'ardhakuzala' aura 'kuzala' ina tIna prakAra ke nAvikoM ke samAna tIna prakAra ke vyakti pAye jAte haiM, jo akuzala pramAdI nAvika hotA hai, usakI naukA jaise sachidra hokara samudra-jala meM DUba jAtI hai, tathaiva akuzala vyakti dvArA saMsAra mahAsamudra meM pApakarmoM kA jvAra Ate hI Amrava-nirodharUpa saMvara na kara pAne ke kAraNa usakI jIvana-naiyA pApakarma se paripUrNa hokara DUba jAtI hai| dUsare ardhakuzala nAvikoM kI taraha hote haiM, unakI jIvana-naiyA sachidra hote hue bhI bIca-bIca meM vrata, tapa saMyama, niyama Adi puNyoM se ve apanI DUbatI-utarAtI jIvana-naiyA kI marammata karate rahate haiM, Asrava chidra baMda karate rahate haiN| tIsare sAdhaka atikuzala nAvika ke samAna kaSToM, vipattiyoM, parISahoM, upasargoM tathA kaSAyoM ke prasaMga para samabhAvarUpI cappa se apanI jIvana-naiyA ko khete hae prazAnta karmajala meM saMvara-nirjarA ke jalamArga se Age se Age bar3hate jAte haiM aura saMsAra-samudra ko pAra karake sarvakarmajala se sarvathA mukta ho jAte haiN| inhIM trividha nAvikoM ke anurUpa saMsArI jIvoM ke karma tIna prakAra ke hote haiM, jinheM zAstrIya paribhASA meM hama kramazaH azubha, zubha aura zuddha karma; dUsare zabdoM meM-pApa, puNya aura dharma kaha sakate haiN| zAstroM meM inheM kramazaH azubhAmravarUpa, zubhAnavarUpa aura saMvara-nirjarArUpa batAyA gayA hai| antima zuddha karma ko akarma kahA hai| vaidika aura bauddhadarzana meM bhI ina tInoM kA samAna yA dUsare nAmoM se ullekha hai| gItA meM ina trividha karmoM ko tAmasa. rAjasa aura sAttvika karma ke rUpa meM pRthak-pRthak lakSaNa batAkara nirUpita kiyA hai| karma ke zubhAzubhatva kA mukhya AdhAra ina tInoM darzanoM meM kartA kA zubha-azubha manobhAva yA Azaya batAyA gayA hai| isake sivAya do AdhAra aura haiM zubha-azubha karma ko pahacAnane ke-(1) karma ko acchA-burA bAhya rUpa, aura (2) usase sAmAjika jIvana para par3ane vAlA acchA-burA prabhAva; yAnI usakA pariNAma acchA yA burA ho| tathaiva karma ke zubha-azubhatva kA nApa-taula vRtti aura kRti donoM ke zubha-azubhatva ke AdhAra para bhI karanA caahie| AtmA ke anukUla aura pratikUla vyavahAra, dRSTikoNa yA For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 27 * Azaya ke anusAra bhI karma ke zubhAzubhatva kA nirNaya kiyA jAtA hai| bandhaka aura abandhaka karma kI dRSTi se vicAra kareM to zubha aura azubha donoM prakAra ke karma bandhaka haiM, ekamAtra zuddha karma hI abandhaka hai| chadmastha sAdhaka jJAtA-draSTA evaM samabhAvI rahakara zuddhopayoga meM rahane ke lie prayatnazIla rahatA hai, parantu prazasta rAgavaza, bIca-bIca meM pratyeka kriyA yA pravRtti meM apramatta hokara yalAcArapUrvaka carcA karatA hai to azubha yoga kA nirodha karake zubha yoga meM pravRtta rahatA hai| zubha aura zuddha karma ke antara ko samajhanA Avazyaka ____karma zabda meM zubha-azubha, kuzala-akuzala, bandhaka-abandhaka, sakAma-niSkAma, utkRSTa-nikRSTa, dravya-bhAva, jJAta-ajJAta Adi aneka artha aura bhAva chipe haiN| jo vyakti pUrvAgraha, haThAgraha evaM paramparA ke vazIbhUta hokara karma zabda ke isa rahasyArtha ko nahIM jAnatA-mAnatA, na hI jAnane-mAnane kI bAta socatA hai, karmacetanA aura karmaphalacetanA ke cakkara meM par3A huA vaha vyakti 'karma' ke adhIna hokara, usa karma ke nacAye nAcatA rahatA hai| zubha aura zuddha karma ke antara aura kAraNa ko bhI vaha nahIM pahacAna paataa| zubha aura zuddha karma bhI sakAma aura niSkAma karma ke rUpa meM kaise ? ____ karmavijJAna ne isa viSaya meM aura gaharAI se cintana prastuta kiyA hai-jainadarzana aura jainazAstroM meM batAyA gayA hai-bAhya-Abhyantara tapazcaraNa, jJAnAdi paMca AcAra, samyagjJAna-darzana-cAritrarUpa zuddha dharma kA AcaraNa, vrata-mahAvrata, tyAga, niyama, pratyAkhyAna, sAmAyika, pauSadha Adi dharmAcaraNa, jo karmanirjarAkAraka zuddha karma haiM athavA prazasta rAgavaza zubha karma haiM, unameM iha-pAralaukika kAmanA, nAmanA, prasiddhi, svArthalipsA, hiMsAdi pApavRtti Adi sabako kaise-kaise dUSita kara dete haiM ? ye sabhI zuddha karma yA prazasta zubha karma ke badale kaise kAmyakarma = sakAmakarma yA kAmanAmUlaka karma bana jAte haiM ? isakA sakAma aura niSkAma karma ke rUpa meM sundara vizleSaNa karmavijJAna meM kiyA gayA hai| sAtha hI kAma zabda meM suSupta arthoM kA krama bhI vAsanA, rAga, kAmanA, AkAMkSA, icchA, lAlasA, Asakti (mUrchA-gRddhi) evaM tRSNA ke rUpa meM batAyA hai| jJAtRtva, kartRtva aura bhoktRtva; ye tInoM kRtaka karma bhI sakAma aura niSkAma rUpa se do prakAra ke ho jAte haiN| phalataH AkAMkSA yA vAsanA se lekara tRSNA taka ke krama meM se athavA bhagavatIsUtra meM batAye hue kAMkSAmohanIya karma ke kisI bhI prakAra ke rUpa meM kI gaI sthUla yA sUkSma icchA se yukta hokara phala bhoyAkAMkSA karanA sakAmakarma hai, isake viparIta kisI bhI prakAra ke svArtha yA pUrvokta kAma se niHspRha, nirapekSa rahakara kevala lokasaMgraha, parahitArtha yA parArtha kI dRSTi se kiye jAne vAle karma niSkAma haiN| yahI pratyeka dharmakriyA yA parArtha pravRtti ke pIche sakAma aura niSkAma karma kI pahacAna hai| jainadRSTi se caturtha guNasthAna meM yA usase Age ke guNasthAnoM meM mandakaSAya kI sthiti meM niSkAmabhAva A sakatA hai| kintu tIvra kaSAya kI sthiti meM nhiiN| isa dRSTi se niSkAma karma aura akarma (vizuddha karma = abandhaka karma) kA antara spaSTataH samajhA jA sakatA hai| niSkAma karma meM sva-para-hita, sva-para-kalyANa kA zubha vikalpa yA prazasta rAgabhAva rahatA hai, jabaki akarma meM rAgAdibhAva, kaSAyabhAva yA mohAdi bilakula nahIM hotaa| parantu jainadarzana niSkAma karma ke pIche samyagdarzana (samyagdRSTi) kA honA anivArya batAtA hai| ataH zama (yA sama), saMvega, nirveda, anukampA aura AsthA, niSkAma karma meM samyagdRSTi ko pahacAnane ke khAsa cihna haiN| sakAmakarmI meM kartRtva aura bhoktRtvabhAva hotA hai, jabaki niSkAmakarmI kartRtva aura bhoktRtva se nirapekSa rahatA hai| isa dRSTi se sakAma karma meM saMkIrNa tuccha svArtha hotA hai, jabaki niSkAma karma meM sva-para-hitArtha vistIrNa paramArtharUpa svArtha hotA hai, Atmaupamya buddhi hotI hai| karmoM ke do kula : ghAtikula aura aghAtikula karma ke itane batAne ke bAvajUda bhI karmoM kI bhIr3a meM se una karmoM ke kula ko Ama AdamI ke lie pahacAnanA kaThina hai, jo AtmA ke nijI guNoM ko kSati pahuMcAte haiM athavA aise karmakula ko bhI pahacAnanA kaThina hai, jo AtmA ke guNoM ko to AvRta, kuNThita yA damita to nahIM kara pAte. paranta ve AtmA para prabhAva DAlakara una ghAtikaloM ke prabhAva meM Akara mana meM dInatA-hInatA athavA ahaMkAragrastatA. madamattatA lA dete haiN| jaina-karmavijJAna ne unheM kramazaH do kuloM meM vibhakta kiyA hai-ghAtikula aura aghaatikul| AtmA For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 28 * karma siddhAnta : biMdu meM siMdhu se ba~dhakara usake svAbhAvika guNoM kA nyUnAdhika rUpa se ghAta karane vAle, unheM kSati pahu~cAne vAle ghAtikarma yA ghAtyakarma cAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya / ina ghAtikarmoM kI anubhAga-zakti kA prabhAva AtmA ke jJAna, darzana Adi guNoM para par3atA hai, jisase Atmika guNoM aura zaktiyoM kA vikAsa avaruddha ho jAtA hai| ye AtmA ke ananta jJAnAdi cAra mukhya guNoM kA nyUnAdhika dhAta karane ke sAtha-sAtha usake anujIvI guNoM, kSamAdi dazavidha dharmoM (Atma-svabhAvoM) kA vikAsa bhI avaruddha kara dete haiN| ghAtikarmoM kA unmUlana hue binA kevalajJAna - kevaladarzana tathA mokSa kI upalabdhi nahIM ho sakatI nahI ananta avyAbAdha-sukha aura ananta Atma-zakti prakaTa ho sakatI hai| ghAtikarmoM ke bhI do bheda haiMsarvaghAti aura dezaghAti / inake viparIta cAra aghAtikarma haiM- vedanIya, Ayu, nAmakarma aura gotrkrm| ye AtmA ke jJAnAdi maulika guNoM kA ghAta yA hrAsa to nahIM kara pAte, kyoMki ye cAroM bhune hue bIja ke samAna hote haiM, jinameM naye karmoM kA upArjana karane kA sAmarthya yA karma-paramparA kA avicchinna pravAha jArI rakhane kA sAmarthya nahIM hotaa| ataH ye maulika Atma- guNoM ko hAni na pahu~cAkara, kevala AtmA ke pratijIvI guNoM (avyAbAdha mukha, aTala avagAhanA, amUrttatva aura agurulaghutva) ko prakaTa nahIM hone dete, inakA hrAsa karate haiM aura jIva ko saMsAra meM roke rakhate haiN| videhamukta (sarvakarmamukta) hone meM ye cAra aghAtikarma pratibandhaka haiN| jaba taka zarIra hai, AyuSyakarma zeSa hai tathA kucha karmoM kA bhoganA bAkI hai, taba taka zarIra se sambandhita ina cAroM bhavopagrAhI aghAtikarmoM kI sattA banI rahatI hai| mohakarma ke kSaya ho jAne se ye cAroM jalI huI rassI ke baTa kI taraha niSphala ho jAte haiN| inakA kArya sirpha zarIra, Ayu aura pUrvabaddha karmaphala ke bhoga ko banAye rakhanA hai| cAroM aghAtikarmoM kA sarvathA kSaya hote hI vaha jIvanmukta sadeha arhanta vItarAga paramAtmA AThoM hI karmoM se mukta hokara siddha, buddha, janma-maraNAdi se sarvathA rahita videha paramAtmA bana jAte haiN| ataH mumukSu AtmA ko ghAti - aghAti karmoM kA svarUpa jAnanA atyAvazyaka hai| karma kA trikAlakRta rUpa aura svarUpa karma ke itane rUpa aura svarUpa ke nirUpaNa karane ke bAda bhI kaI loga isa bhrama meM rahate haiM ki "hama abhI to dhana, vaibhava, sukha-suvidhA, aizvarya aura sukha-sAmagrI se sampanna haiN| hamAre pIche koI bhI karma nahIM haiN| aba koI bhI karma hamArA pIchA karane vAlA nahIM hai| aba hama saba prakAra se svastha, zAnta, sukhI aura svataMtra haiN| sAMsArika padArthoM kA manacAhA upabhoga kara sakate haiN|" ve yaha bhUla jAte haiM ki hamArI AtmA ke janma-janmAntara se saMcita tathA isa janma meM bhI pUrvavaddha karma, jo abhI saMcita aura suSupta par3e haiM, ve kabhI bhI udaya meM Akara duHkha, saMkaTa, vyAdhi, vipatti, upadrava Adi ke rUpa meM vyakta se hokara phala dene ke lie sakate haiM tathA vartamAna meM bhI jo avivekapUrvaka zubha yA azubha karma bA~dha rahe haiM, unakA phala bhI bhaviSya meM bhoganA hI pdd'egaa| ataH karma ko kevala vartamAnakAlika dRSTi se na dekhakara usake traikAlika rUpa kA pratyavekSaNa karanA caahie| isI dRSTi se karma ke pUrvokta vividha rUpa batAte hue karmavijJAna ne karma ke sambandha meM vartamAnakAlikatA kI bhrAnti ko tor3ane ke lie trikAlakRta trividharUpa kA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA hai| udyata vaidika-karmavijJAna kI dRSTi se jinheM kriyamANa, saMcita aura prArabdha kahA jAtA hai, use hI jaina- karmavijJAna meM badhyamAna, sattAsthita aura udayAgata kahA jAtA hai| antara itanA hI hai ki vaidikakarmavAda meM pratyeka kriyA, pravRtti yA ceSTA ko kriyamANa karma mAnA jAtA hai. parantu jaina- karmavAda pratyeka kriyA. pravRtti yA ceSTA ko samAgata karma mAnatA hai, kintu badhyamAna karma nahIM / badhyamAna karma usI ko mAnatA hai, jisa pravRtti yA kriyA ke sAtha kapAya yA rAga, dveSa, mohAdi vibhAva ho| dUsarA antara yaha hai ki vaidika-karmavAda kA siddhAnta hai ki jo karma saMcitarUpa meM par3A hai, use prArabdharUpa meM Ane para usI rUpa meM phala bhoganA par3atA hai| jaina- karmavijJAna kA isameM matabheda hai-yadi saMcita karma gAr3ha, cikkaNa aura nikAcitarUpa meM ba~dhA hai to usako udaya meM Ane para usakA phala usI rUpa meM bhoganA par3egA, kintu yadi For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 29 * vaha phala samabhAva, zAnti aura dhairya se bhogA jAtA hai to una pUrvabaddha karmoM kA kSaya ho jAtA hai, naye karma nahIM bNdhte| yadi sattA meM par3e hue (saMcita) karma nikAcita baddha nahIM haiM to unako azubha se zubha meM athavA zubha se azubha meM tathA alpakAlika ko dIrghakAlika meM aura dIrghakAlika ko alpakAlika meM parivartita kiyA jA sakatA hai| tathaiva vividha bAhyAbhyantara tapa, vratAcaraNa, saMyama, gupti-samiti, dharmAcaraNa, parISaha-upasargavijaya, kaSAyAdivijaya. ratnatrayArAdhanA Adi se unakI udIraNA karake udaya meM (prArabdha meM) Ane se pahale hI bhogakara kSaya kiyA jA sakatA hai| jaina-karmavijJAna ne karma ke isa trikAlakRta rUpa ko vividha udAharaNoM, rUpakoM evaM yuktiyoM se spaSTa kiyA hai| karma ke isa traikAlika svarUpa ko bhalIbhA~ti samajha lene para atIta kA pratikramaNa, vartamAnakAla kA saMvara aura bhaviSyakAla kA pratyAkhyAna (tyAga) karake vyakti Atma-zuddhi kara sakatA hai| karma kA pariSkRta aura sarvAMgINa svarUpa ___aura isa khaNDa ke anta meM jaina-karmavijJAnamAnya 'karma' kA sarvAMgINa aura pariSkRta svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| isa nibandha meM karma ke cAra lakSaNa prastuta kiye gae haiM-(1) karmagranthasammatarAga-dveSAdi se yukta saMsArI jIva meM prati samaya mana-vacana-kAyA se mithyAtva, avirati, pramAda. kapAya aura yoga, ina pA~ca kAraNoM (nimittoM) se tathA pratyeka karma ke viziSTa kAraNoM se hone vAlI parispandanarUpa kriyA se AtmA ke prati AkRSTa hokara kArmaNavargaNA (karma) ke pudgala Ate haiM aura gaga-dveSa yA kapAya kA nimitta pAkara Atma-pradezoM se zliSTa = baddha ho jAte haiM, samaya pAkara sukha-duHkharUpa phala dene lagate haiM, ve hI karmasaMjJA pAte haiN| 'samayasAra' meM kahA hai-jIva apane rAgAdi yA kapAyAdi pariNAmoM ke AdhAra para jina karma-paramANuoM ko apanI ora khIMcatA hai, ve bhAvakarma aura jo karma-paramANu khiMcakara AtmA (Atma-pradezoM) ke sAtha cipaTa jAte haiM, ve dravyakarma kahalAte haiN| 'paramAtmaprakAza' ke anusAra-indriyoM aura mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSoM yA kapAyoM se raMjita va mohita AtmA kI kriyA se AkAza-pradezoM meM vidyamAna karmavargaNA ke anantAnanta sUkSma paramANu-pudgala cumbaka kI taraha AkarSita hokara Atma-pradezoM ke sAtha saMlagna = saMzliSTa ho jAte haiM, unheM karma kahate haiN| 'rAjavArtika' meM nizcaya aura vyavahAra donoM dRSTiyoM se karma kA lakSaNa diyA gayA hai-vIryAntarAya aura jJAnAvaraNIyAdi karma ke kSaya aura kSayopazama kI apekSA rahane vAle AtmA ke dvArA nizcayanaya se Atma-pariNAma tathA vyavahAranaya se pudgala-pariNAma tathA isake viparIta vyavahAranaya se AtmA ke dvArA pudgala-pariNAma (pariNamana) tathA karma-pudgala ke dvArA Atma-pariNAma (AtmA meM utpanna hone vAle rAgAdi pariNAma) jo bhI kiye jAte haiM, ve karma kahalAte haiN| 'gommaTasAra' ke anusAra-karma-pudgaloM kA piNDa hai-dravyakarma aura usa piNDasthita zakti se utpanna ajJAnAdi bhAvakarma hai| karma kA yaha pariSkRta svarUpa karma ke pUrva nibandhoM meM batAye hue sabhI rUpoM ko apane meM vidhi-niSedharUpa se sameTe hue hai| For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - | kavijJAna : bhAga 2 kA sArAMza karma kI upayogitA, mahattA aura vizeSatA karma ke astitva aura vastutva (yathArtha svarUpa) kA pratipAdana karane ke pazcAt jaba taka usakA yathArtha mUlya nirNaya nahIM kiyA jAtA, yAnI jaba taka usakI vizeSatA, mahattA kA mUlyAMkana vividha dRSTiyoM se nahIM kiyA jAtA, taba taka usakI upayogitA meM sandeha raha jAtA hai| isalie dvitIya bhAga ke caturtha khaNDa meM karmavijJAna kI vizeSatA, mahattA aura upayogitAoM kI sarvAMgINa aura sarvakSetrIya dRSTikoNa se carcA-vicAraNA prastuta kI gaI hai| AdhyAtmika kSetra meM karmavijJAna kI upayogitA sarvaprathama AdhyAtmika kSetra meM karmavijJAna kI upayogitA para vicAra karate hue kahA gayA-pratyeka prANI ke janma-janmAntara kI saMsAra-yAtrA, jIvana-yAtrA aura zarIra-yAtrA ke sAtha karma lagA huA hai, vaha mokSa-prApti ke pUrva taka lagA rhegaa| ataH yaha kahakara isakI upekSA karane se kAma nahIM calegA ki karma-paramANu to svabhAva ko vikRta karane vAle, Atma-zakti ke pratibandhaka, avarodhaka aura AvAraka parabhAva haiN| isalie mumukSu AtmArtho ko inheM sarvathA tyAjya samajhane cAhie, na hI inase koI vAstA rakhanA caahie| kintu karmavijJAna yaha bhI samajhAtA hai ki prANI jaba taka saMsArastha hai, taba taka gRhasthoM ko hI nahIM, sAdhu-sAdhviyoM, kevalajJAniyoM aura tIrthaMkaroM taka ko tana, mana, vANI, buddhi, antaHkaraNa, indriyA~ Adi nirjIva; tathA saMgha, parivAra, gaNa, kula, grAma, nagara, rASTra, anya mAnavoM tathA jIvoM Adi sajIva para-padArthoM se; tathA AhAra, upakaraNa, makAna, vastra Adi para-padArthoM, pudgaloM Adi se jIvana-yAtrA ke lie eka yA dUsare prakAra se vAstA par3egA, sambandha rakhanA pdd'egaa| sambandha rakhate hue bhI karmavijJAna yaha preraNA detA hai, agara una para-padArthoM ke prati rAga-dveSa, moha-droha, Asakti-ghRNA yA krodhAdi kaSAya ke rUpa meM vikArabhAva-vibhAva AyA to vahA~ karmabandha avazyambhAvI hai| agara unake prati rAga-dvepa Adi vibhAva nahIM Ane diyA to sajIva-nirjIva parabhAvoM ke sAtha sambandha rakhate hue bhI karmabandha nahIM hoMge, AtmA kA UrdhvamukhI vikAsa hogaa| isa prakAra karmavijJAna kI dRSTi se karma saMsArI avasthA meM sarvathA tyAjya nahIM, anta taka upAdeya hai, kintu parabhAvoM ke prati rAgAdi vibhAvoM ke tyAgapUrvaka yA zubha bhAvoM ke sAtha sambandha rakhane meN| phira karmavijJAna sarvajJokta hone se sarvAdhika upayogI evaM preraka hai| kyoMki isameM karmoM kI rAzi ko AtmA se pRthak karake apanI ananta catuSTayI amaryAdita tathA apanI Atma-zaktiyoM se suzobhita evaM jAgrata karane kI vidhA kI preraNA hai| karmavijJAna bhautika zakti ke camatkAroM kI apekSA karmakSaya aura karmanirodha karane kI Atma-cAturI tathA Atma-svarUpopalabdhi ke tathA AdhyAtmika zakti ke camatkAroM ko bar3hakara batAtA hai| mumukSu AtmA ke lie karmavijJAna darpaNa ke samAna AtmA kA spaSTa darzana karAtA hai| karmavijJAna ke abhyAsa se AtmA meM nirAkulatA aura zAnti kA anubhava hotA hai| sAtha hI karmavijJAna vaibhAvika aura svAbhAvika donoM avasthAoM kA jJAna karAtA hai| vaha Atma-zakti ko karma-zakti se prabala banAtA hai| karmavijJAna adhyAtma hisAba ko pragaTa karane kI kuMjI hai| vaha Atma-zaktiyoM ke prakaTIkaraNa meM tathA andhakAra se prakAza kI ora le jAne meM prabala sahAyaka hai| isameM AdhyAtmika utkrAnti ke lie yathApravRttikaraNAdi tIna sopAnoM se sAdhaka AdhyAtmika UrdhvArohaNa kara sakatA hai| vyAvahArika jIvana karma-siddhAnta kI upayogitA karma-siddhAnta kI vyAvahArika jIvana meM upayogitA to sarvavidita hai| karma-siddhAnta yaha spaSTa pratipAdita karatA hai ki 'acche karmoM kA phala acchA hotA hai, bure karmoM kA burA' yaha socakara vyakti ko For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *31* dainandina vyavahAra meM acche karma karane caahie| bhArata kA prAyaH pratyeka vyakti isa siddhAnta ko jAnatA huA bhI vyavahAra meM lobha, svArtha, ahaMkAra aura pramAda ke kAraNa apane jIvana ko pApakarma ke daladala meM DAlatA hai| dainandina vyavahAra meM karmavijJAna kI preraNA pApakarmoM se bacane ke lie karmavijJAna sAdhu-sAdhviyoM ko hI nahIM, gRhasthavarga ko bhI yahI preraNA detA hai ki jIvana kI mana-vacana-kAyA se hone vAlI dainandina pratyeka kriyA, caryA kA pravRtti yAtanApUrvaka, vivekapUrvaka karo; kyoMki tumhAre Upara, nIce aura tirachI dizAoM meM sarvatra pApakarma kA pravAha (srota) cala rahA hai. unako rokane- unase bacane kA parAkrama karoge, to eka dina akarmA (abandhaka karmakartA) bana skoge| vaha vyAvahArika jIvana meM karmabandha se apanI AtmA ko bacAne ke lie yaha parAmarza detA hai ki tuma eka ora se karmoM kI AmravarUpI bAr3ha ko saMvara se roko, dUsarI ora se pUrvabaddha pApakarmoM kI bAhyaAbhyantara tapa, tyAga, pratyAkhyAna, dharmAcaraNa, vratAcaraNa parISaha-sahana Adi dvArA binA kisI kAmanAvAsanA ke vikalpa ke nirjarA ( aMzata: karmakSaya) karate jaao| agara tumhAre jIvana meM koI duHkha, pIr3A, roga, saMkaTa, vipatti yA upadrava A par3A ho, usa samaya bhI tuma use apane kisI pUrvabaddha azubha karma kA phala mAnakara use samabhAva, dhairya, evaM zAnti ke sAtha sahana karo, usakI acchI-burI pratikriyA mata karo, na hI kAla, deva, bhagavAna yA nimittoM para doSAropaNa karo, to tumhArA jIvana saMvara- nirjarA dharmamaya ho skegaa| karmavijJAna kahatA hai ki "he mAnava ! tU hI apanA bhAgyavidhAtA, trAtA, apane sukha-duHkha kA nirmAtA, pApa-puNya kA kartA-dhartA hai| duHkha aura vipatti ke samaya karma- siddhAnta mArgadarzaka yA nirdezaka banakara kahatA hai. isa samaya Akula-vyAkula na hokara apanA upAdAna dekho, Atma-nirIkSaNa karo, kiMkartavyavimUr3ha mata bano, dhairyapUrvaka use sahana karo. AzA rakho ki duHkha AyA hai to vaha calA bhI jAegA, aura adhikAdhika sAvadhAna hokara satkarttavya karma karo, yA zuddha dharma kA AcaraNa karo / duHkha kA kAraNa svayaM meM DhU~r3hakara anukUlatA aura pratikUlatA donoM meM sama rhii| na to dInatA-hInatA lAo aura na hI gauravagAna karake ahaMkAra-mamakAra kro| isa prakAra karmavijJAna dainandina vyavahAroM kI vyAkhyA bhI karma siddhAnta ke sAtha saMgati biTAkara karatA hai| naitikatA ke sandarbha meM karmavijJAna kI upayogitA hiMsA, asatya, corI Adi anaitikatAoM (pApakarmoM) kA duHkhada phala naraka-tiryaMcagati tathA manuSyagati meM bhI aMga-vikalatA batAkara evaM moha-mUr3hatAvaza bodhirahita, tathA durdazAgrasta sthiti kA citraNa karake naitikatAyukta jIvana jIne kI preraNA dekara karmavijJAna ne naitikatA ke sandarbha meM bhI apanI upayogitA siddha kara dI hai| anaitikatA se yukta duSkarmoM kA duSpariNAma batAkara naitikatApUrNa jIvana jIne kI preraNA yA upadeza dene ke aneka udAharaNa zAstroM meM yatra-tatra milate haiN| sAtha hI zubhAzubha karma kI dRSTi se hI cAroM prakAra kI gati kA AyuSyabandha hone ke kAraNa batAye gae haiN| katipaya dharma-sampradAyoM meM isa bhrAnti ke zikAra hokara loga bedhar3aka hokara pApakarma tathA anaitika AcaraNa karate rahate haiM ki kayAmata ke dina, yA mRtyu ke avasara para hama khudA, gaoNDa yA paramAtmA se kSamA mA~ga leMge aura hamAre pApakarmoM ke phala se chuTakArA mila jaaegaa| parantu kevala kSamA mA~ga lene mAtra se aura jAnabUjhakara pApakarma yA anaitika AcaraNa yA vyavahAra karate rahane se kadApi pApakarmoM ke phala se chuTakArA nahIM mila sakatA / pApakarmoM se chuTakArA tabhI mila sakatA hai ki ve vyakti svayaM pApakarmoM kA tyAga kareM, jAnabUjhakara koI bhI anaitika AcaraNa yA pApakarma na kareM. yadi anajAna meM koI pApakarma ho gayA hai to use vItarAga prabhu kI sAkSI se niHsRha sadguru ke samakSa AlocanA, Atma-nindanA, garhaNA, prAyazcitta, pratikramaNa evaM kSamApanA karake Atma zuddhi kara leN| pApakarma ke phala kA pradAtA, usase trAtA yA kSamA pradAtA koI Izvara, gaoNDa, khudA yA koI anya zakti nahIM, usake ve karma hI use phala-pradAna karate haiM; kintu phala pradAna karane meM nimitta koI bhI ho sakatA hai / dravya, kSetra, kAla, bhAva evaM bhava Adi nokarma phala pradAna meM sahAyaka ho sakate haiM / islAma aura IsAIdharma meM aura vaidikadharma meM naitika AcaraNa karane kI AjJAe~ haiM, parantu pUrvokta bhrAntiyoM ke kAraNa prAyaH aneka loga usa For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 32 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * para amala nahIM krte| jar3a karma koI phala dene vAlA nahIM, na hI IzvarAdi koI isa samaya phala dete haiM, ataH ve isa bhrAntipUrNa vicAra se niHsaMkoca hokara anaitika karma karate rahate haiN| ataH karmavijJAna naitikatAvihIna tathA AsthAhIna vyaktiyoM ke pArivArika, sAmAjika yA rASTrIya jIvana kI vizaMkhalatA kA citraNa vibhinna yukti-prayuktiyoM aura pratyakSa anubhavoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| ataH karma-siddhAnta parivAra, rASTra yA samAja Adi meM sukha-zAnti, samRddhi aura surakSA ke lie naitikatA se yukta dhArmikatA (sapta kuvyasana-tyAga, parivArAdi meM paraspara vAtsalya, sahayoga, sahiSNutA kI AdhAra bhUmi para ahiMsA, saMyama, tapa Adi) ke AcaraNa kI bAta kahatA hai| naitikatA ke isa AcaraNa ke phalasvarUpa pUrvakRta karma naSTa hoMge; krUratA, nirdayatA, amAnavatA ke kAraNa hone vAle azubha karmoM kA nirodha hogA, prazasta zubha yogoM meM pravRtti se zubha yoga-saMvara sahaja meM hotA jaaegaa| sAmAjika sandarbha meM upayogitA kitanI aura kaisI ? isake pazcAt jo karmavijJAna kA siddhAnta vizvavyApI aura sArvajanIna hai, tathA jo atisUkSma ekendriya jIvoM se lekara paMcendriya tiryaJca jIvoM, nArakoM, devoM aura manuSyoM taka ke pratyeka bhava kI jIvana-yAtrA ko prArambha se lekara anta taka sparza karatA hai; usakI sAmAjika kSetra (mAnava-samAja ke sabhI ghaTakoM) meM kyA upayogitA hai ? isa prazna ko lekara katipaya pAzcAtya samAjazAstriyoM ke AkSepa-pratyAkSepa haiM, jinakA samAdhAna jaina-karmavijJAna ne jIva dvArA mAnava ke prati kiye jAne vAle nau prakAra ke puNyoM tathA vividha prakAra ke samyak dAna, zIla, tapa evaM bhAva se niSpanna hone vAle. tathA tIrthaMkaroM dvArA dIkSita hone se pUrva diye jAne vAle vIdAna, dharmopadeza, saMdha-sthApanA Adi tathA unake anugAmI sAdhu-sAdhviyoM dvArA diye jAne vAle naitika-dhArmika upadeza, pravacana, dharma aura mokSa kI tathA nau tattvoM kI AdhyAtmika preraNA, kisI bhI samasyA ke viSaya meM zruta-cAritradharma yA saMvara-nirjarArUpa dharma kI dRSTi se samAdhAna, mArgadarzana Adi saba mAnava-jIvana-sambandhI praznoM ko lekara sAmAjika sandarbha meM karmoM ke Asava. bandha. saMvara. nirjarA aura mokSa kI prarUpaNA karatA hai, isase isa kSetra meM karmavijJAna kI upayogitA svataH siddha hai| sAtha hI vyakti, samAja aura samaSTi kI dRSTi se karma kaba bandhakAraka hotA hai, kaba zubha karmabandhaka (pApakarmabandharahita) hotA hai aura kaba abandhaka hotA hai ? isakA zAstrIya pramANoM aura yuktiyoM sahita nirUpaNa kiyA hai| karma-siddhAnta kI trikAlopayogitA karma-siddhAnta kevala jIva ke vartamAna para hI nahIM, atIta aura anAgata jIvana para bhI prakAza DAlatA hai| parantu katipaya dArzanikoM ke pratipAdita bhrAnta evaM ekAnta mAnyatA kA khaNDana karatA hai ki jIva kA jaisA atIta thA, vaisA hI usakA vartamAna hogA, aura vartamAna ke AdhAra para hI bhaviSya kA jIvana hogaa| kintu trikAlajJAtA-drapTA vItarAga maharSi kahate haiM-yadyapi jIva kA bhUta, bhaviSya yA vartamAna karmoM ke anusAra hotA hai, kintu aisI ekAnta prarUpaNA yathArtha nahIM haiM ki atIta ke anusAra hI jova kA vartamAna aura bhaviSya hogaa| karma-siddhAnta ke anusAra atIta meM nikAcanArahita ba~dhe hue karma yadi sattA meM (saMcita) par3e haiM to vartamAna meM jIva apo puruSArtha se zubha karma ko azubha meM, azubha karma ko zubha meM parivartita kara sakatA hai, tadanusAra usakA bhaviSya bhI sadUra atIta ke anusAra na hokara vartamAna ke atIta ke anusAra ghaTita hogaa| isalie karma-siddhAnta ke puraskartAoM kI preraNA hai ki atIta ko jAno, vartamAna meM satpuruSArtha karake karmanirodha yA karmakSaya dvArA bAjI sudhAra lo, tAki bhaviSya bhI ujjvala bne| isake lie bhaviSya kA bhI vicAra kro| isake jvalanta udAharaNa-harikezabala muni, arjuna muni, meghakumAra muni, mRgAputra muni Adi haiN| atIta meM kiye hue azubha karma ke phalasvarUpa vartamAna meM prApta aniSTa-saMyoga-iSTa-viyoga ko jAnakara hInatA-dInatA-akarmaNyatA kI bhAvanA na lAo, usa bhUtakAlIna jIvana se preraNA lekara tapa, saMyama, dharma meM vivekapUrvaka puruSArtha kro| yadi atIta ke zubha karmavaza tumheM vartamAna meM sukha-suvidhA-sampanna jIvana milA hai to use garva, mada, ahaMkAra, kaSAya evaM pramAda kI bhAvanA se na khokara vartamAna meM zuddha dharma meM puruSArtha karo tathA pUrvokta vipanna-sampanna avasthAoM meM saMvara-nirjarArUpa dharma meM puruSArtha karo tAki bhaviSya For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMda meM siMdhu * 33 * meM yA to vaha sarvakarmoM se makta ho sake.yA vaha maharddhika uccatara deva bana ske| isa prakAra karma-siddhAnta kI trikAlopayogitA siddha hotI hai| karma-siddhAnta kI trikAlasparzI upayogitA batAne ke lie AgamoM meM spaSTa kahA gayA--atIta kA pratikramaNa. vartamAnakAla meM saMvara-nirjarAyukta puruSArtha aura bhaviSya meM karmoM se mukta hone ke lie pratyAkhyAna (vrata, niyama, tapa, saMyama, tyAga) kro| jaina-karmavijJAna kI mahattA kA mUlyAMkana jaina-karmavijJAna kI mahattA kA mUlyAMkana isI se kiyA jA sakatA hai ki usane kevala pAnava-jAti ke hI karmoM ke Agnava aura saMvara. bandha, nirjarA aura mokSa kA vicAra nahIM kiyA apitu nAraka, tiryaMca aura deva Adi paMcendriyoM tathA tIna vikalendriyoM evaM ekendriya AtmAoM kA bhI karma-sambandhI uparyukta vicAra vyakta kiyA hai| katipaya dharmoM aura darzanoM ne jahA~ kevala manuSyagati tathA manuSya-jAti kA. usameM bhI usake kAmanAmUlaka yA sAmAjika karmoM taka kA hI tathA kevala svarga-naraka taka kA hI vicAra kiyA hai, vahA~ jaina-karmavijJAna ne manuSyAdi cAroM gatiyoM kA. manuSyoM ke bhI bandhaka-abandhaka kamoM kA, zubha-azubha karmoM aura unake pariNAmoM kA, tathA karmoM se sarvathA muktirUpa mokSagati taka kA vicAra kiyA hai| sAtha hI jaina-karmavijJAna na saMsAra kI samasta AtmAoM ko nizcayadRSTi se paramAtma sadRza vatAyA hai| itanA hI nahIM, bahirAtmA se paramAtmA banane ke upAya bhI batAye haiN| itanA hI nahIM, AtmA kI vartamAna meM azuddha dazA evaM unake kAraNoM kA varNana bhI sAMgopAMga kiyA hai| sAtha hI jaina-karmavijJAna ne sAMsArika jIvoM ke bheda-prabheda kA tathA unakI vibhinna avasthAoM kA, jIvoM kI ananta bhinnatA kA zarIra, indriya, bhoga, veda, kaSAya Adi kAraNoM kI dazA se guNasthAnoM meM, Atma-vizuddhi meM tAratamya kA, 14 mArgaNAoM dvArA bhalIbhA~ti sarvekSaNa bhI kiyA hai. joki anya darzanoM aura dharmazAstroM meM durlabha hai| karmoM ke svarUpa, strota, vandha tathA unake bheda-prabheda batAkara hI jaina-karmavijJAna ne chuTTI nahIM pA lI, kintu Ate hue naye karmoM ko rokane, pUrvabaddha karmoM se chUTane tathA karmoM se pUrNatayA mukta hone kA upAya bhI saMvara, nirjarA aura mokSa ke rUpa meM batAyA hai| zarIrAdi parabhAvoM ke sAtha rahate hue bhI inase bhinnatA kA tathA svabhAva-ramaNatA kA vijJAna bhI isane batAyA hai| isane pratyeka jIva ke janma se lekara mRtyu taka hI nahIM, ananta-ananta janmoM meM sAtha-sAtha rahane vAle karma se sambandhita pratyeka prazna kA suvyavasthita evaM kramabaddha cintana prastuta kiyA hai| sAtha hI vibhinna karmoM ke bandha, jIva ke pariNAma Adi ko lekara unake phala kA bhI vaijJAnika dRSTi se vyApaka vizleSaNa bhI kiyA hai| jaina-karmavijJAna kI mahattA ke ye sarvatobhadra mApadaNDa haiN| jaina-karmavijJAna kI vizeSatA jaina-karmavijJAna samagra jIvana ke sthUla-sUkSma kAryakalApoM, janma se lekara mRtyu taka kI vividha avasthAoM tathA unake kAraNa aura nivAraNopAya para vizada prakAza DAlane vAlA sarvAMgINa jIvanavijJAna hai| itanA hI nahIM, yaha jIva kI karmAvata dazA ke sAtha-sAtha karmamukta dazA kA, ekezvaravAda ke badale ananta . paramAtmavAda kA, AtmA se paramAtmA banane kI kalA kA, ananta jJAnAdi catuSTaya-prApti ke upAya kA, antima dhyeya-prApti ke viveka kA. mAnava-jAti se bhI Age prANimAtra ke prati samabhAva aura AtmaupamyabhAva rakhane kA, pUrvavaddha saMcita karmoM kI sthiti, anubhAga tathA dazA meM parivartana kA, karmaphala kI svataH saMcAlita vyavasthA kA prarUpaka, prazikSaka, niyAmaka evaM sajAtIya karmaprakRti meM parivartana kA preraka hai| jaina-karmavijJAna kI vizeSatA ina para se A~kI jA sakatI hai| jaina-karmavijJAna : jIvana-parivartana kA vijJAna * jaina-karmavijJAna jIvana-parivartana kA vijJAna hai. kyoMki yaha jIvana ke sAtha jur3I huI acchI-burI AdateM, ruciyA~, svabhAva, dRSTi, cintana yA vicAra, pariNAma, mana-vacana-kAyajanita pravRttiyA~, lezyAe~, kaSAya, kAmavAsanA, bauddhika mandatA-tIvratA. vibhinna gati, yoni, paryApti, prANa, zarIra Adi sabhI ko Atma-bAhya karmopAdhika batAkara inameM tathA jIvana kI gatividhi meM parivartana bhI pUrNa saMbhAvanA kA nirUpaNa karatA hai| karmavijJAna ke rahasya ko sunane tathA usa para cintana-manana karane se aneka vyaktiyoM kA jIvana-parivartana huA hai, ho sakatA hai| vizuddhaprajJa kapilakevalI dvArA 500 coroM ko karmaphalAtmaka upadeza For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *. 34 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * se, cAraNa dvArA zikArI ko upadeza se, zAlibhadra ko apanI mAtA dvArA zreNika nRpa kA siratAja ke rUpa meM paricaya dene se, samudrapAla ke azubha karmaphala bhogate hue badhya cora ko dekhakara caNDakauzika ko apane pUrvajanmakRta azubha karma ke phalasvarUpa sarpayoni pAne kA rahasya samajhane se sahasA jIvana-parivartana ho jAne ke karmavijJAna kI vizeSatA ke jvalanta udAharaNa bhI prastuta kiye gae haiN| isake atirikta manuSyAdi cAroM gatiyoM ko pAne ke karma-mUlaka kAraNoM kA pratipAdana bhI jIvana-parivartana kA acUka sandezavAhaka hai| vibhinna kathAoM meM jJAnI munivaroM se apane pUrvakRta duSkarmoM kA phala jAnakara bhI aneka vyaktiyoM ke jIvana meM AmUlacUla parivartana bhI isakI jIvana-parivartana-vijJAnatA ko siddha karate haiN| karmavAda : puruSArthayukta AzAvAda kA preraka -- kucha loga karma kA phala tatkAla yA isa janma meM na milane kI, tathA katipaya loga satkarma karane vAle logoM ko abhAva-pIr3ita, phaTehAla va duHkhI aura duSkarma karane vAloM ko sukhapUrvaka mastI se jIvana jIte dekhakara karma-siddhAnta se nirAza-hatAza hokara kSaNika aura kRtrima sukha-sampannatA ke lie jaise-taise dhana kamAne, mauja-zauka karane lage, anyAya-anIti evaM pApakarma ke rAste para calakara bhI pUrvakRta puNyarAzi tathA isa janma meM zubha karmopArjana ke abhAva meM nirAzA hI unake hAtha lgii| aisI aura isI prakAra kI bhrAntiyoM ke zikAra logoM se karmavAda kahatA hai-saMvara-nirjarArUpa dharma athavA samyagdarzana-jJAna-cAritra-taparUpa dharma hI sukha-zAnti aura samRddhi kA nirApada mArga hai| kucha loga isa bhrama ke zikAra hokara hAtha para hAtha dharakara akarmaNya-puruSArthahIna hokara baiTha jAte haiM ki karma sarvazaktimAn hai, vaha jaisA cAhegA, sukha yA duHkha degA. hamAre kiye se kyA hogA? phalataH ve nyAya, nIti, dharma ke AcaraNa karane ko atyanta kaSTa, duHkha aura pIr3AkArI samajhate haiN| parantu karmavAda isa prakAra kI bhrAnti, nirAzA aura akarmaNyatA kA nirAkaraNa karake yaha AzA aura vizvAsa dilAtA hai ki acche karma kA phala acchA aura bure karma kA burA milatA hai, isa janma meM acche karma kA phala dInatA-hInatA, abhAva-pIr3itatA isa janma meM kiye jAne vAle acche karma kA phala nahIM, vaha kisI pUrvakRta azubha karma kA phala hai| dUsarI bAta-karmavAda pUrvajanma meM yA isa janma meM kiye gaye kisI duSkarma se nirAza aura akarmaNya banakara baiThe hue logoM meM bhI AzA kA saMcAra karatA hai-ghabarAo mt| jaba taka saMcita karma udaya meM nahIM AtA hai. taba taka tuma ise satkarma karake zubha meM badala sakate ho, ukta kA dIrghakAlika sthiti ko alpakAlika aura azubha rasa ko zubha rasa meM badala sakate ho| tapa, tyAga, vrata-pratyAkhyAna se usakI udIraNA karake phala dene se pahale hI phala bhogakara use kSINa kara sakate ho| itane para bhI yadi vaha karma udaya meM A jAe to samabhAva, zAnti aura dhairya se use bhoga (saha) kara usa karma ko naSTa kara sakate ho| ataH karmavAda kA karmanirjarA kA siddhAnta svayaM dharma meM satpuruSArtha kA dyotaka hai| anAdikAla se lagA huA karmacakra chUTanA yA naSTa honA sambhava nahIM, isa bhrAnti ko naSTa karake bhAgya-parivartana se sambaddha bandha se lekara nikAcana taka dasa kAraNoM ke akATya siddhAnta kA nirUpaNa karatA hai| karmavAda Atma-zaktiyoM kA svataMtratApUrvaka upayoga karane kI preraNA detA hai| AtmA kI zakti karma kI zakti se bar3hakara hai| isalie karmavAda AtmA kI zaktiyoM ko na chipAkara prakaTa karane ke lie protsAhana detA hai| karmavAda aura samAjavAda meM visaMgati hai yA saMgati ? bhArata meM prAcInakAla se grAmadharma, nagaradharma, rASTradharma Adi samAja ke vividha ghaTakoM ke sAtha 'dharma' zabda jor3A gayA thA, tAki vyakti svecchA se nyAya. nIti aura ahiMsA, dayA, kSamA, sevA, sahayoga Adi dharma ke aMgoM kA svecchA se pAlana karake apanA jIvana sukha-zAnti aura santoSa ke sAtha bitA ske| bhAratIya samAjadharma ke sUtradhAra the-Adi tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva, jinhoMne nIti, nyAya, dharma tathA adhyAtma kI vyAsapITha para samAja, rASTra aura dharmasaMgha kI sthApanA kii| isa prakAra ke samAjadharma kI nIMda AtmavAda hai, jo karmavAda, lokavAda. kriyAvAda ko sAtha lekara calatA hai| isake viparIta vartamAna meM videza se AyAtita samAjavAda artha aura kAma-puruSArtha para AdhArita hai, arthasamAnatA kA, rAjyavihIna rAjya banAne kA. kevala mAnava-samAja ko kSaNika rAhata dilAne kA evaM sattA dvArA samAja-parivartana kA usakA For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *35 * dAvA hai, parantu AtmavAda aura karmavAda ko tathA svaicchika tapa, saMyama, saMvara- nirjarArUpa dharma ko na mAnane ke kAraNa vaha saphala nahIM huaa| karmavAda aura AtmavAda ke sandarbha meM bhagavAna mahAvIra ne dharma-pradhAna samAja-vyavasthA ke lie artha aura kAma- puruSArtha ko niyaMtrita, maryAdita karane vAle gRhasthoM ke lie pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvratoM tathA una saba ke aticAroM (doSoM) se dUra rahane kA vidhA kiyaa| sAdhuvarga ke lie adhyAtma-pradhAna saMgha (saMghadharma) kI vyavasthA ke antargata pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna gupti, dazavidha zramaNadharma, paMcavidha AcAra tathA ratnatraya ke samyak pAlana kA vidhAna kiyA / samAjavAdamAnya Arthika samAnatA dharma-pradhAna tathA svecchA se svIkRta ho to bhAratIya karmavAda - AtmavAdayukta samAja-vyavasthA ko koI Apatti nhiiN| nIti-dharmayukta svaicchika samAjavAda hone para rAjyavihIna rAjya - racanA tathA karmakSaya yA karmanirodha se paristhiti meM parivartana svataH ho jaaegaa| isa prakAra se karmavAda ke sAtha samAjavAda kI kathaMcit saMgati ho sakatI hai| karmavAda vyavasthA parivartana ko rokatA nahIM, Arthika vyavasthA, cikitsA suvidhA tathA jIvanayApana kI anya suvidhAoM ke puruSArtha karane se yatheSTa phala prApti nokarma kA kArya hai| yaha karma se sIdhA sambandhita nahIM hai / karmaphala ke vividha AyAma karma kA karttA kauna, bhoktA kauna ? karmavijJAna dvArA itanA saba samAdhAna karma siddhAnta ke sambandha meM kiyA jAne para bhI yaha prazna uThatA hai ki ajIva (jar3a) karma-pudgala ke sAtha caitanyasvarUpa jIva (AtmA) kA kartRtva-sambandha kaise ho sakatA hai ? jaina-karmavijJAna isakA samAdhAna nizcaya aura vyavahAra donoM dRSTiyoM se karatA hai| zuddha nizcayadRSTi se to AtmA (jIva ) karma kA karttA aura phalabhoktA nahIM, vaha apane ananta jJAnAdi nijI guNoM kA karttA aura bhoktA hai| parantu jainadarzana ko yaha bhI mAnya nahIM hai ki karma hI karma kA kartA-bhoktA hai, sacetana AtmA nhiiN| isa prakAra se sarvathA karmoM kA akarttA hone se AtmA karmabaddha na hone se mokSa kA puruSArtha bhI kyoM aura kaise karegA? isalie vyavahAradRSTi se jaina-karmavijJAna rAga-dveSAdi yukta azuddha jIva (AtmA) kathaMcit dravya-bhAvakarmoM kA karttA aura phalabhoktA bhI mAnatA hai| vaha naiyAyika Adi darzanoM kI taraha AtmA ko na to ekAntakarttA mAnatA hai, na hI sAMkhyadarzana kI taraha sarvathA akarttA mAnatA hai, aura kisI Izvara ko jIva ke. 5 dvArA karma karane meM tathA phala bhugavAne meM preraka mAnatA hai| vastutaH AtmA ke dvArA parabhAvoM meM zubha-azubha pariNAmoM (rAga-dveSAdi vaimAnika bhAvoM) kA pariNamana hone se vaha rAga-dveSAdi yA mithyAtva Adi paMcavidha bhAvakarmoM kA karttA mAnA jAtA hai, tathA karmabandha meM nimitta hone ke kAraNa aupacArika ( vyAvahArika) dRSTi se jJAnAvaraNIya Adi dravyakarmoM kA karttA mAnA jAtA hai| tathApi jaise svarNakAra AbhUSaNa Adi kA nirmANakartA hone para bhI svayaM AbhUSaNarUpa nahIM ho jAtA, vaise hI AtmA karma kA (bandha) kartA hote hue bhI karmarUpa nahIM ho jAtA hai| jo karma karatA hai, vahI usake sukha-duHkharUpa phala ko bhogatA hai. dUsarA nhiiN| jaina-karmavijJAna ne Izvara-kartRtvavAda kA nirAkaraNa karake Atma-kartRtvavAda kI sthApanA kI hai| karmoM kA phaladAtA jaina-karmavijJAna ne karmoM kA phaladAtA bhI Izvara Adi kisI anya zakti ko na mAnakara yukti, pramANa evaM anubhavasahita yaha siddha kiyA hai ki karmoM kA phaladAtA svayaM jar3a (acetana) hote hue bhI karma svayaM hI hai| Izvara karmaphaladAtA mAnane se aneka doSApattiyA~ khar3I hotI haiM, sarvakarmamukta Izvara bhI saMsArI jIva kI taraha karmayukta bana jAtA hai| saMsAra meM kvacit dharmAtmA sukhI aura pApAtmA duHkhI dikhAI dete haiM, isakA kAraNa bhI pApAnubandhI puNya tathA puNyAnubandhI pApa ko batAkara samAdhAna kiyA hai| ataH jIva jaise karma karane meM svataMtra hai, vaise phala bhogane meM bhI svataMtra hai| jIva svayaM hI karma karatA hai, svayaM hI phala pAtA hai| usakA kRtakarma hI phaladAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 36 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu karma apanA phala kaise dete haiM ? karma- pudgala, jar3a, ajIva, cetanArahita evaM jJAnazUnya haiM, ve apanA phala kaise de sakate haiM ? isa prazna kA jaina-karmavijJAna ne vividha pramANoM aura muktiyoM ke AdhAra para samAdhAna dete hue kahA - karma jJAnazUnya avazya haiM, zaktizUnya nahIM / AhAra grahaNa karane ke bAda usakI samasta pAcanAdi prakriyA kI taraha, athavA zarIra meM jahA~ koI roga hai, vahA~ usakI davA svataH pahu~cakara roga ko naSTa karane kI taraha jar3a karmapudgala cetana ke dvArA kRtakarma se AkRSTa aura zliSTa hone ke pazcAt svayaM phaladAna kA kArya karate haiM / madya aura dUdha kI taraha jJAnazUnya hone para bhI zarIra para pRthak-pRthak prabhAva DAlate haiM. vaise hI vividha zubha-azubha, tIvra, madhyama mandarUpa se baddha karma bhI apanA prabhAva AtmA (jIva ) para DAlatA hai| jJAnazUnya mirca jIva se samparka hone para mu~ha jalA detI hai, cInI mIThA kara detI hai, vaise hI vividha karma-paramANuoM kA cetana ke sAtha samparka hone para eka viziSTa karmaphala- pradAna zakti pragaTa hotI hai| vaijJAnikoM dvArA AviSkRta reDiyo, TI. vI., TelIpriMTara, bairomITara, tharmAmITara, kampyuTara Adi hajAroM padArthoM meM jar3a-paramANuoM kI vilakSaNa-zakti kA camatkAra dekhA jAtA hai, vaise hI karma-paramANuoM meM jIva meM kRta karmAnusAra phala dene kI zakti hai, isase koI bhI inkAra nahIM kara sakatA hai / parantu ina jar3a padArthoM yA karma-paramANuoM kI zakti kA prakaTIkaraNa Atma-cetanA kA samparka hone para hI hotA hai| ataH karma apane Apa hI jIva ko apane pariNAmoM dvArA baddha karma kA phala yathAsamaya de detA hai| usake lie anya niyAmaka kI AvazyakatA nahIM hai| karma meM karmaphaladAtrI zakti kA AdhAra hai - kArmaNazarIra / isalie AtmA ke yogatraya tathA rAga-dveSAdi kApAyika bhAvoM ke nimitta se jaba karmavargaNA ke paramANu- pudgala karmarUpa meM pariNata hokara AtmA se sambaddha hote haiM, taba prakRti, pradeza, anubhAga aura sthiti ke rUpa meM cAra prakAra kI bandha-zakti svataH utpanna ho jAtI hai, phira una baddha karma - paramANuoM meM phala dene kI zakti nirmita hotI hai, vahI zakti kAlaparipAka hone para (udaya meM Akara ) AtmA ko sukha-duHkha ke rUpa meM una karmoM kA phala svataH de detI hai| phala dene (bhugavAne) ke pazcAt vaha zaktivihIna karma svataH AtmA se pRthak ho jAtA hai| karmaphala : vaiyaktika yA sAmUhika ? jaina-karmavijJAna kI yaha mAnyatA hai - eka vyakti ke zubha yA azubha karma kA phala kabhI-kabhI usa vyaki ke sAtha-sAtha samagra parivAra, jAti, sampradAya, varga, saMsthA yA rASTra ko bhI bhoganA par3atA hai| samavAyAMgasUtra meM 25 kriyAoM meM eka sAmudAnika (sAmudAyika) kriyA batAI hai, jisakA artha hai-samUharUpa meM pApabandhaka azubha yA puNyabandhaka zubha kriyA krnaa| kisI ghaTanA, vyakti yA paristhiti ko dekhakara kaI vyakti vyaktigata yA samUhagata rAga-dveSa- kaSAyAviSTa hokara pratikriyA karate haiN| ve baddha karma vyaktigata yA samUhagata hone se unakA phala bhI vyakti yA samUha ko bhoganA par3atA hai| eka sAtha karmabandha bA~dhane vAle vyakti sAmUhika rUpa se bhI karmaphala bhogate haiN| yaha tathya katipaya udAharaNa dvArA samajhAyA gayA hai| niSkarSa yaha hai ki jainadarzana meM kAraNa do prakAra ke batAe gaye haiM- upAdAnakAraNa aura nimittakAraNa / upAdAna kI dRSTi se karmakarttA vyakti svayaM upAdAna hotA hai, vaha svayaM ho karma karatA hai, svayaM hI usakA phala bhogatA hai; kintu nimittakAraNa vaiyaktika nahIM hotA hai. vaha sAmUhika yA sAmAjika hotA hai| ataH eka vyakti ke dvArA kiye gaye iSTa-aniSTa kisI karma ke kAraNa AyA huA sukha-duHkharUpa pariNAma sAmUhika hotA hai, kintu ukta samUha meM saMvedanA sabakI vyaktigata aura pRthak-pRthak hotI hai| ise hI vyavahAra kI bhASA kaha sakate haiMAcaraNa vyaktiniSTha, vyavahAra samUhanipTa; tathaiva kriyA vaiyaktika eka, pratikriyA sAmUhika aneka / vaiyaktika karma meM karmaphala kA saMkramaNa nahIM, sAmUhika karmoM meM hI karmaphala kA saMkramaNa hotA hai| kyA karmaphala- bhoga meM vinimaya yA saMvibhAga hai ? jisa prakAra eka vyakti apane dvArA paThita vidyA (jJAna) kA lAbha dUsare vyakti ko nahIM de sakatA, na hI binA mehanata kiye eka ko prApta jJAna dUsare ko mila sakatA hai, isI prakAra apane dvArA kRtakarma kA phala na to vyakti dUsare ko de sakatA hai aura na hI dUsare ke karma kA phala svayaM le sakatA hai| svakRta karma ke lie vyakti yA samUha svayaM hI jimmevAra hai| vahI vyakti yA samUha svayaM hI svakRta zubhAzubha karma kA phala For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 37 * bhogatA hai. usake vadale Izvara yA anya koI zakti yA vyakti kisI dUsare ko puNya yA pApa kA phala na to de-le sakatA hai, na hI dUsare ke karmaphala ko dUsarA bhAga sakatA hai. aura na usameM bhAga vaTA sakatA hai| uttarAdhyayana, mUtrakRtAMga, AcArAMga Adi zAstroM ke pramANa dvArA yaha siddha hotA hai ki jo vyakti jaisA bhI acchA yA burA karma karatA hai, vahI usa karma kA phala bhogatA hai| yadi karma aura usake phala kA vinimaya ho sakatA. taba to rogI, duHkhI, pIr3ita Adi ke roga, duHkha yA pIr3A ko usake sva-jana avazya bA~Ta lete aura use sukhI kara dete. para aisA saMbhava nhiiN| ajJAnI mAnava isa tathya ko na samajhakara tathAkathita apanoM ke lie vibhinna karma karatA hai, parantu usa karma kA phala bhogane ve hissedAra nahIM hote| yaha bAta jarUra hai ki karmaphala milanA eka bAta hai, magara karmaphala kA vedana (saMvedana) pRthak-pRthak hotA hai| anAthI muni kA jIvana-vRtta isa satya kA jvalanta udAharaNa hai| karmaphala : yahA~ yA vahA~ ? abhI yA bAda meM ? jaina-karmavijJAna se tathA vaidika smRtiyoM se. mahAbhArata Adi purANoM se, jainazAstroM se evaM vividha mahApuruSoM ke vacanoM evaM sarvasAdhAraNa vyaktiyoM ke anubhava se yaha to svataH siddha ho jAtA hai, jo jaisA karma karatA hai, use usa karma kA phala dera-sabera se mile vinA nahIM rhtaa| parantu jainadarzana isa viSaya meM thor3A-sA saMzodhana prastuta karatA hai-yadi zubha yA azubha karma nikAMcita rUpa se na ba~dhA ho to usake udaya meM Ane se pUrva jaba taka vaha karma sattA meM par3A rahatA hai, taba taka karmakartA ke adhyavasAyoM se tathA tadanusAra AcaraNa se uvartanA aura apavartanA ke rUpa meM ukta baddha zubha karma kA azubha meM aura azubha karma kA zubha meM parivartana bhI ho sakatA hai, tathA apane sajAtIya karma ke rUpa meM (kucha apavAdoM ke sivAya) saMkramaNa bhI ho sakatA hai. usa karma kI prakRti aura sthati meM bhI nyUnAdhikatA yA tIvratA-mandatA ho sakatI hai| isake sivAya bhI una anikAciMta rUpa se baddha karmoM ke udaya. meM Ane se pUrva hI udIraNA karake bhI phala bhogA jA sakatA hai| isake atirikta katipaya sudhIrNa yA duzcIrNa ihaloka meM baddha karmoM kA phala ihaloka meM bhI bhogA jAtA hai, kaI ihaloka meM baddha karmoM kA phala paraloka meM bhogA jAtA hai. katipaya paraloka meM baddha zubhAzubha karmoM kA phala ihaloka meM bhAgA jAtA hai aura kaI paraloka meM baddha zubhAzubha karmoM kA phala paraloka meM bhI bhogA jAtA hai| isI tathya ko katipaya Adhunika tathA aitihAsika aura zAstrIya ghaTanAoM se bhI siddha karake batAyA hai| niSkarpa yaha hai ki cAhe deva hoM, manuSya hoM. nAraka hoM yA tiryaJca; sabako sadaiva jJAnAvaraNIyAdi zubhAzubha karmoM kA vipAka (phala) isa loka meM yA paraloka meM (usI bhava meM yA agale bhava yA bhavoM meM). eka bAra yA saikar3oM vAra, usI rUpa meM yA anya rUpa meM vedana karate (bhogate) haiM, saMsAra meM paribhramaNa karate hue jIva Age-se-Age sukRta aura duSkRta karma kA vandha aura vedana karate rahate haiN| vaise dekhA jAe to karma kA mukhya (anantara) phala to karmAsrava evaM karmabandha ke rUpa meM tatkAla milatA hai, kintu paramparAgata phala yAnI karmaphala kA vedana (bhoganA) isa janma yA agale janma yA janmoM meM milatA hai| karma. karmaphala aura karmaphalabhoga. ina tInoM kA antara samajha lenA jarUrI hai, isase ekAnta tatkAla-phalavAdiyoM yA karmaphala-niSedhakoM ke mata kA nirAkaraNa ho jAtA hai| karma mahAvRkSa ke sAmAnya aura vizeSa phala jaise eka vizAla vRkSa kI aneka zAkhA-upazAkhAe~ tathA asaMkhya patra-puSpa hote haiM tathA usake phala bhI agaNita hote haiN| karmavijJAna ke anusAra-jIva ke tIvra-mandAdi kapAyoM aura vividha yogoM (mana-vacana-kAyAjanita pravRttiyoM) se vividha spandana. kampana, halacala, kriyA, pratikriyA Adi kI apekSA se karma-mahAvRkSa kI agaNita zAkhAe~ ho jAtI haiN| phira unakI mukhya 8 mUlaprakRtiyoM tathA 148 yA 158 uttaraprakRtiyoM kI dRSTi se aneka prakAra ho jAte haiN| tadanantara unake ekendriya se lekara paMcendriya jIva aura paMcendriya meM bhI nAraka, tiryaMca. manuSya, deva ina kula 563 prakAra ke jIvoM kI apekSA se tathA unake bhI caturdaza guNasthAnoM kI apekSA se aura phira unake bhI gati. indriya. kAya. yoga, kapAya, jJAna-ajJAna, bhavya-abhavya, saMjJI-asaMjJI. AhAra, saMyama. darzana, lezyA Adi 14 mArgaNAdvAroM kI apekSA se karma ke hajAroM prakAra ho jAte haiN| tatpazcAt una hajAroM karma-prakAroM ke bhI pratyeka jIva kI pratisamaya kI bandha, utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, sattA, udaya, udIraNA, upazamana, nidhatti aura nikAcanA, ina dasa avasthAoM For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 38 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * ke tIvra, manda adhyavasAyoM (bhAvoM = pariNAmoM) kI dRSTi se karma-paryAyoM kI gaNanA karane lage to eka-eka karma kI uttaraprakRtiyoM ke asaMkhya paryAya ho jAte haiN| karmavijJAna-puraskartA ananta jJAnAdi catuSTaya-nidhAna vItarAga Apta parama AtmAoM ne karma ke una asaMkhya paryAyoM ke phaloM kA digdarzana jainAgamoM meM yatra-tatra kiyA hai| una-una karma-paryAyoM ke phaloM kA nirdezana karane ke sAtha hI pratyeka karma kI mUlaprakRti ke anusAra phala-vipAkoM kI tathA unake viziSTa anubhAvoM kI carcA bhI AgamoM meM kI hai| karma-mahAvRkSa ke isa sAmAnya phaloM kI carcA karane ke bAda bhagavAna mahAvIra aura gaNadhara gautama svAmI ke vibhinna pApa-puNyakarmoM ke viziSTa phaloM kI gautamapRcchA ke rUpa meM prasiddha carcA bhI karmavijJAna ne kI hai| jijJAsu aura mumukSu vyakti yadi una karmaphala sUtroM para cintana-manana (vipAka-vicaya) kareM to anumAna hai ki unake antaHkaraNa meM karmoM ke Asrava aura bandha ke prati virakti, virati, jAgRti ho sakatI hai| vibhinna karmaphala : vizeSa niyamoM se ba~dhe hue jaise vanaspati jagat meM per3a-paudhoM aura beloM kI pRthak-pRthak jAti evaM prakRti (dravya) tathA vibhinna kSetra (bhUmi yA pradeza) aura kAla (vibhinna RtuoM) ke anusAra evaM bIjAropaNa yA vRkSAropaNakartA ke bhAva, kauzala, saMrakSaNa-saMvardhana ke viveka ke niyamoM ke anusAra paripAka (paripakva) hone para unameM citra-vicitra prakAra ke phala lagate haiM yA phasala hotI hai| isI prakAra karmaphaloM kI vividhatA evaM vicitratA bhI kartA ke krodhAdi yA rAga-dveSAdi tIvra-mandabhAvoM, vibhinna prakAra ke kSetroM, vibhinna prakAra ke kAla yA bandha sthiti (kAlAvadhi) tathA vibhinna prakAra ke karmoM kI mUla-uttaraprakRti ke niyamoM ke anusAra hotI hai| jaina-karmavijJAna ne jainadarzana, Agama, manovijJAna, adhyAtmavijJAna, yogadarzana Adi samasta adhyAtma vidyAoM ke pariprekSya meM gaharAI se cintana-manana karake karmoM ke dravya, kSetra, kAla aura bhAva Adi ke niyamoM ke anusAra vibhinna prakAra ke karmoM ke pRthak-pRthak vicitra phaloM (karmavipAkoM) kA nirdeza kiyA hai| ____ anya dharma aura darzana jahA~ Izvara ke hAthoM meM karmaphala sauMpakara nizciMta ho jAte haiM, vahA~ jainadarzana ne niyama ke hAthoM meM karmaphala-vyavasthA sauMpI hai| karmaphala-viSayaka ye saba niyama akATya, svayaMkRta, prAkRtika aura sArvabhauma haiN| ataH karmaphala ke niyamana meM bAhara se kRta, Aropita vyavasthA yA kisI niyaMtA kI AvazyakatA pratIta nahIM hotii| karmaphala-viSayaka ina niyamoM kI chAnabIna karane vAle ke mana meM phala ko samabhAva se bhogane kA bala, AzvAsana evaM santoSa milatA hai| jainadarzana ne dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAra dRSTiyoM ke AdhAra para niyamoM kA anveSaNa kiyA hai| karmavijJAna-vizeSajJoM ne bandha Adi dazavidha kAraNoM ke AdhAra para katipaya niyamasUtroM kA nirmANa kiyaa| dravyadRSTi se zubha-azubha karmaphala vahI bhogatA hai, jisane ukta karmabandha kiyA hai, kyoMki karmabandha karane vAlA hI ukta karma kA phala bhogane tathA usakA kSaya, kSayopazama, upazama yA saMvara karane kA adhikArI hai| dravyadRSTi se karmaphala kA eka phalitArtha yaha bhI hai ki eka karma kA phala dUsarA karma nahIM de sktaa| eka niyama yaha bhI hai ki sajAtIya karmaprakRti kA (kucheka apavAdoM ke sivAya) sajAtIya uttarakarmaprakRti meM hI saMkramaNa, rUpAntaraNa, mArgAntarIkaraNa yA udAttIkaraNa ho sakatA hai| prajJApanAsUtra' meM pratyeka karma ke phala (vipAka) kA vicAra karate samaya vipAka-yogya hone ke solaha upaniyama batAye gae haiM (1) baddha, (2) spRSTa, (3) baddha-sparza-spRSTa, (4) saMcita, (5) cita, (6) upacita, (7) ApAka-prApta, (8) vipAka-prApta, (9) phala-prApta, (10) udaya-prApta, (11-12-13) (karma-bandhana-baddha) jIva ke dvArA kRta, niSpAdita aura pariNata, tathA (14-15-16) svayaM udIrNa, para ke dvArA udIrita, yA sva-para donoM dvArA udiiymaann| isake atirikta karmoM ke udaya (udIrNa) hone ke pA~ca Alambana isI zAstra meM batAe haiM-(1) gati ko prApta karake, (2) sthiti ko prApta karake, (3) bheda ko prApta karake, (4) pudgala ko prApta karake, evaM (5) pudgala-pariNAmoM ko prApta krke| isa prakAra pratyeka karma ke vipAka (anubhAva) ke niyamoM kA jJAtA bhI vipAka ko jAna-samajhakara use parivartita yA niruddha kara sakatA hai| isa tathya ko katipaya zAstrIya udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 39 * puNya-pApakarma kA phala : eka anucintana yogavAziSTha, vAlmIki rAmAyaNa, sUtrakRtAMga Adi Agama, yogadarzana, chAndogya upaniSada, uttarAdhyayana, dhavalA, mahApurANa, mahAbhArata, AgAradharmAmRta Adi granthoM meM ekamata se kahA gayA hai-ihaloka aura paraloka meM puNya kA phala sukha-prApti aura pApa kA phala duHkha prApti hai| pApakarma isa loka meM bhI bhayaMkara duHkhada hai aura paraloka meM bhI, jabaki puNyakarmazAlI vyakti jo bhI, jaisI bhI sAdhana-sAmagrI, sampadA yA samRddhi, athavA zarIra, parivAra Adi milatA hai, usI meM sukha, zAnti aura santoSa mAnatA hai| usakA citta prasanna rahatA hai| daridratA, vipannatA, roga, duHkha, bandhana aura vipattiyA~, ye saba AtmAparAdharUpI vRkSa ke phala haiN| pApakarma ke phalasvarUpa manuSya kI buddhi bhraSTa ho jAtI hai, kaI janmoM taka use sadbodhi lAbha nahIM miltaa| kaI vAra to janma-janmAntara taka vaira-virodha calatA rahatA hai| 'AcArAMgasatra' meM batAyA gayA hai ki mohamaDha loga pApakarmabandha karake unakA duSphala bhogane ke lie vaise hI daHkhI kaloM meM janma lekara koDha. rAjayakSmA (TI. bI.) Adi jaise bhayaMkara solaha duHsAdhya rogoM se AkrAnta ho jAte haiN| puNyakarma bhI svArtha. lobha. kAmabhoga-sakha vAMchA, kRtapApoM ko chipAne, prazaMsA-pratibhA pAne Adi kAmanA-vAsanA se prerita hoM to ukta puNyoM kA phala sAttvika nahIM hotA, vyakti samyagdRSTi na ho to pUrvopArjita puNyoM se prApta sAdhanoM se zoSaNa, utpIr3ana, saMhAra, vinAza, bhraSTAcAra, kuvyasana-sevana, pApAcAra Adi karake apane lie naraka kA nirmANa bhI kara sakatA hai| ye aura aisI hI aniSTa kAmanAe~ hone se pUrvopArjita yA ihaloka upArjita puNya-lAbha ke sAtha-sAtha isa jIvana meM AcArita pApakarma banda karake apanA jIvana naitikatA, dhArmikatA, sadAcAra-sampannatA se yukta nahIM banAyegA. taba taka vaha ukta puNya kA yathAtha phala prApta na karake apane puNya kA pApAnubandhA banA sakatA hai| puNyakarma aura pApakarma ke bandha kA lakSaNa vastutaH bhagavatIsUtra Adi AgamoM meM sukhaphaladAyaka puNyakarma kA lakSaNa hai-dAna, bhakti-arcA, mandakapAya, sAdhuvarga kI sevA (vaiyAvRtya), dayA, paropakAra karmaThatA, anukampA, alobhavRtti, paraguNa-prazaMsA, satsaMgati, atithi-sevA, satkAryoM meM sahayoga Adi zubha kAryoM kA karanA tathA tadanukUla antaHkaraNa kI vRtti honaa| isake viparIta duHkhaphaladAyaka pApakarma kA lakSaNa hai-sapta kuvyasanoM meM aharniza rati, hiMsAdi aThAraha pApasthAnoM meM tIvra anurakti durjana-saMgati, paradoSa (pachidra) darzana, kapAya kI tIvratA, lobhAdhikatA, kudeva-kuguru-kudharma ke prati zraddhA-bhakti rakhanA, paranindA-cugalI karanA, sadguNiyoM ke prati AdarabhAva na honA aadi| puNya-pApakarma ke sambandha meM bhrAntiyA~ aura unakA samAdhAna . parantu puNya aura pApa ke sambandha meM jaina-jainetara samAja meM kAphI bhrAntiyA~ panapa rahI haiN| pApakarma-parAyaNa vyakti bhI yadi dhanADhya hai to use puNyakarma kA phala aura dharma-parAyaNa yA zuddha puNya-parAyaNa * vyakti yadi-nirdhana hai to use pApakarma kA phala mAna lete haiN| isI bhrAnti ke kAraNa dharma aura puNya se artha aura kAma kI prApti kA nArA lagAne se Ama samAja meM kAmanAmaya puNyopArjana mukhya aura dharma-puruSArtha gauNa bana gyaa| yaha bhI bhrAnti hai ki dharma evaM puNya se sukha ke sAdhana milate haiN| ataH dhana aura sAdhanoM kI pracuratA se vyakti ko sukhI aura dhanAbhAva, sAdhanA kI alpatA Adi ke dhArmika, naitika, AdhyAtmika vyaktiyoM ko duHkhI mAna lenA bhI sarAsara bhrAnti hai| yadi dhana, sAdhana Adi kI pracuratA kA puNya yA dharma ke sAtha sambandha hotA to dharma-dhurandhara, sAdhuvarga, tIrthaMkara, anagAra, RSi-muni-tyAgI Adi cala-acala sampatti, ghara-bAra, sampatti yA jamIna-jAyadAda Adi kA kyoM tyAga karate aura kyoM dUsaroM ko athavA zrAvakavarga ko tyAga, tapa, / saMyama yA maryAdA kA upadeza dete ? vastutaH dhana yA bhogopabhoga ke sAdhana svayaM na to sukhakara haiM, na hI duHkhakara; manuSya svayaM usake sAtha priyatA-apriyatA kI chApa lagAkara unake sAtha sukha-duHkha kI kalpanA ko jor3a letA hai| siddhAntAnusAra parigraha-saMjJA yA parigraha-mUrchA mohakarmarUpa pApa ke udaya se hotI hai| ataH bhogAdi ke sAdhana adhika hone se tathA iSTa saMyoga prApta hone se puNya kA aura inake viparIta hone se pApa kA phala mAnanA ThIka nhiiN| vastutaH ye puNya-pApajanya nahIM, svakIya-kaSAyajanya hai, vyakti ke vedana para hI puNya-pApa yA sAtAvedanIya-asAtAvedanIya kA dAromadAra hai| parigrahAdi kI nyUnatA yA adhikatA pApa-puNya kA For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 40 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * kAraNa nahIM, vaha AdhyAtmika dRSTi se tIvra-manda kaSAya para yA sukha-duHkha ke saMvedana para nirbhara hai| jagata meM : do prakAra kI vyavasthA hai-eka hai zAzvatika aura dUsarI hai-prayatnasAdadevaloka, naraka aura bhogabhUmi meM zAzvatika vyavasthA hotI hai, jabaki karmabhUmika manuSyaloka meM prayatnasAdhya vyavasthA hai| isI kAraNa karmabhUmi ke AdikAla se lekara aba taka mAnava-jAti ke vividha prayatnoM se bhautika vikAsa huaa| ataeva bAhya sAdhana tathA dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava Adi anukUla-pratikUla nimitta milane para bhI sukha-duHkha kA saMvedana manuSya ke apane anukUla-pratikUla saMvedana para nirbhara hai| puNya-pApakarma kA phala kevala paraloka meM hI nahIM, ihaloka meM bhI milatA hai| parantu samyagdRSTi aura vratI sAdhaka ko puNya-pApa ke phala milane para harSita yA zokagrasta, athavA aMhakArI yA dInahIna nahIM bananA caahie| use donoM hI paristhitiyoM meM samabhAva rakhakara karmakSaya karane kA puruSArtha karanA caahie| karmavijJAna ne AgamoM tathA arihantoM va siddhoM ke jIvana-vRttoM ke AdhAra para yaha bhI siddha kiyA hai ki puNyakarma kA phala kevala bhautika lAbha hI nahIM, Atmika lAbha bhI hai| puNyodaya se uttama sAdhana milane para ratnatrayarUpa dharma, kSamAdi dazavidha uttama dharma, adhyAtma evaM karmAsravoM ke nirodha evaM karmakSaya kI sAdhanA meM gati-pragati ho sakatI hai| puNya aura pApa kA phala bhI kevala paraloka meM hI milatA hai, isa loka meM nahIM. aisI galata dhAraNA kA bhI nirAkaraNa karmavijJAna ne kiyA hai aura isa ekAntika dhAraNA kA bhI nirAkaraNa kiyA hai ki pApakarmI sabhI sukhI hote haiM, puNyakarmI duHkhI; apitu pUrvakRta zubha-azubha karmoM ke kAraNa hI prANI sukhI yA duHkhI hote haiM, hue haiM aura hoNge| puNya aura pApa kA phala pAne para bhI vijayI kauna, parAjita kauna ? puNya-pApakarma-vijJAtA kuzala khilAr3I pUrvakRta pApakarmavaza bure saMyoga, aniSTa dravya-kSetra-kAla-bhAvabhava aura paristhiti ke rUpa meM daSkarmaphala milane para bhI apane satpuruSArtha. sadhyavasAya, satkarma-kauzala evaM viveka se use puNyakarma meM parivartita evaM saMkramita kara letA hai; athavA ratnatrayarUpa dharma evaM samyakatapa meM puruSArtha karake una karmoM kA kSaya karake ArAdhaka banakara yA to ucca devaloka ko prApta kara letA hai yA siddha-buddha-sarvakarmamukta paramAtmA banakara bAjI jIta jAtA hai| isake viparIta puNyakarma ke rahasya se anabhijJa akuzala khilAr3I pUrvakRta puNyavaza acche saMyoga tathA zubha dravya-kSetrAdi milane para bhI viSayAsakta, kaSAyonmatta evaM ahaMkAragrasta hokara saMvara-nirjarArUpa dharma, dazavidha zramaNadharma, puNya yA unake phala ko arjita karane kA avasara khokara bAjI hAra jAtA hai. pApakarmoM meM pha~sakara anta taka bAjI hAratA hI hAratA jAtA hai| puNya aura pApa ke zubha aura azubha phala kI dRSTi se sthAnAMgasatra-prarUpita eka caubhaMgI dekara bhI isa tathya ko siddha kiyA gayA hai vividhazAstrIya udAharaNoM ke shit| caubhaMgI aura usakA phalitArtha isa prakAra hai prathama bhaMga hai-zubha aura shubh| arthAt-koI puNyakarma zubha prakRtiyukta hotA hai aura zubhAnubandha bhI, ise karmavijJAna kI bhASA meM puNyAnubandhI puNya kahA gayA hai| jo puNyakarma vartamAna meM bhI uttama phala detA hai aura bhaviSya meM zubhAnubandhI hone se puNyaphalasvarUpa sukha dene vAlA hotA hai| haribhadrasUri ke anusAra yaha vartamAna aura bhaviSya kI puNya-sampanna dazA jIva ko zubha se zubhatA kI ora le jAtI hai, tathaiva aisI ubhaya puNya-sampannatA samyagdarzana-jJAnayukta evaM nidAnarahita zuddha dharma kA AcaraNa karane se prApta hotI hai| isa sambandha meM bharata cakravartI Adi ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kara sakate haiN| dUsarA bhaMga hai-zubha aura azubha pApAnubandhI punny| arthAt-koI puNyakarma zubha prakRtidAtA hotA hai, kintu hotA hai ashubhaanubndhii| puNyakarma kA vartamAna meM to sukharUpa phala milatA hai, kintu pApAnubandhI hone se bhaviSya meM duHkharUpa phala dene vAlA ho, vaha pApAnubandhI puNya hai| jo vyakti pUrvakRta puNya kA sukharUpa phala prApta karake bhI vartamAna meM pApakarmarata rahakara bhaviSya ke lie duHkha ke vIja bote rahate haiN| brahmadatta cakravartI Adi ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai| hiTalara, musolinI, nAdirazAha, auraMgajeba Adi bhI isa pApAnubandhI puNya ke jvalanta udAharaNa haiN| aise vyakti puNya-pApa ke khela meM hAra jAte haiN| For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *41* tRtIyabhaMga hai - azubha aura zubha / arthAt - koI karma azubha prakRti vAlA hotA hai, kintu hotA hai shubhaanubndhii| jisa vyakti ko pUrvajanmakRta pApa ke kAraNa yAnI jo pUrvajanma meM puNya-pApa ke khela meM bAjI hAra gayA thA. kintu vartamAna meM jo kuzala khilAr3I banakara pApamayI paristhiti meM rahakara bhI puNyopArjana karake apane bhaviSya ko ujjvala banA letA hai, vaha puNyAnubandhI pApa kA adhikArI hai| isake udAharaNa ke rUpa meM hama harikezabala muni, gopAlaputra saMgama, caNDakauzika sarpa, pradezI rAjA Adi ko prastuta kara sakate haiN| caturtha bhaMga hai - azubha aura azubha / arthAt- koI pUrva-pApakarmavaza azubha prakRti vAlA hotA hai aura vartamAna meM bhI azubhAnubandhI hotA hai| ise kahate haiM - pApAnubandhI pApa / jo jIva pUrvakRta pApakarma ke phalasvarUpa vartamAna meM bhI duHkha pAte haiM aura bhaviSya ke lie bhI pApakarma kA saMcaya karake duHkha ke bIja bote rahate haiN| aise jIva pUrvajanma meM bhI puNya-pApa ke khela meM bAjI hAra gae the aura vartamAna meM bhI bAjI hArate jA rahe haiN| isa bhaMga ke udAharaNa ke rUpa meM hama kAlasaukArika kasAI, dhIvara, macchImAra, vezyA Adi ko prastuta kara sakate haiN| mahAbhArata, mArkaNDeyapurANa Adi meM bhI isI prakAra kI caubhaMgI pAI jAtI hai| sArAMza yaha hai ki puNya aura pApa kI kriyA bhAvoM para AdhArita hai| bhAvoM kA parivartana eka hI janma meM ho sakatA hai aura pUrvakRta puNya yA pApa ke phalasvarUpa sukhada yA duHkhada paristhiti pAne para bhI vartamAna janma meM parivartana ho sakatA hai| bhAvoM kA parivartana hote hI puNyabandha kA phala pApaphala ke rUpa meM aura pApabandha kA phala puNyaphala ke rUpa meM parivartita ho sakatA hai| jaise kisI ne tIvrabhAva se pApamaya kRtyoM ke kAraNa azubha (pApa) karma kA bandha kiyA, kintu bAda meM usake bhAvoM meM parivartana huaa| vaha apane kRta pApakarmoM kI AlocanA, nindanA, garhaNA, prAyazcitta Adi karake Atma-zuddhi kara letA hai, to use pApakarma kA phala milane ke badale puNyakarma kA phala milatA hai| isake viparIta kisI ne zubha bhAvoM se puNyakarma kiyA, usase puNyavandha huA, kintu usa karma ke udaya meM Ane se pahale hI usakI bhAvanA pApa yA adharma kI (azubha) ho gaI to use puNyakarma ke phala ke badale pApakarma kA azubha phala milatA hai| ina donoM vikalpoM ke lie kramazaH puNDarIka aura kaNDarIka kA udAharaNa prastuta kiyA jA sakatA hai| puNya aura pApa ke phala : dharmazAstroM ke Aloka meM isa loka yA paraloka meM kiye gae puNya aura pApa kA phala isI loka meM yA kabhI-kabhI agale janma yA janmoM meM dera-sabera se milatA hI hai, isa satya-tathya kI prAmANikatA aura saccAI ko ujAgara karane hetu karmavijJAna ne katipaya zAstrIya phala pramANa prastuta kiye haiN| 'dazavaikAlikasUtra' meM caturvidha cauryakarma kA phala mUkatA aura bodhidurlabhatA ke rUpa meM, suvinItatA aura avinItatA. kA phala kramazaH sukhAnubhUti aura duHkhAnubhUti ke rUpa meM tathA puNya-pApakarmoM se yukta mAnavoM ko suphala-duSphala-prApti ke rUpa meM prastuta kiye gae haiN| isI prakAra 'uttarAdhyayanasUtra' meM vividha zuddha zIloM ke pAlanarUpa puNyakarma ke phala, pApakarmoM se dhanopArjana kA duSphala, akAmamaraNa se mRta logoM ke lakSaNa aura usakA phala, sakAmamaraNa se mRta puNyazAlI logoM ke puNya kA suphala, kAmabhogoM se anivRtti aura nivRtti kA phala, adharmiSTha aura dharmiSTha dvArA Acarita adharma aura dharma kA phala zarIrAsakta evaM pApAsakta vyakti duHkhada naraka, pApamayI paraspara virodhI dRSTiyoM kA duSphala, asuroM aura raudra tiryaMcoM meM utpatti : kAmabhogoM meM Asakti kA phala, naraka-prApti: nidAna se prApta bhogoM meM Asakti kA duSpariNAma; pApakarmiyoM ko naraka aura AryadharmiyoM ko divyagati, azubha karmoM kA pariNAma cora ko mRtyudaNDa, pazuvadha-preraka veda aura yajJa pApakarmoM se rakSA karane meM asamarthaH vandanA, stuti, pravacana - prabhAvanA. vaiyAvRtya Adi kA suphala batAyA gayA hai| 'AcArAMgasUtra' meM bhI pApakarma ke pravala kAraNabhUta pramAda kA tathA striyoM meM kAmAsakti kA duSphala, gurukarmA vyaktiyoM kI karuNadazA kA nirUpaNa. svayaMkRta duHkhada pApakarmoM kA kaTuphala, zarIrasukha tathA rogopacAra ke liye nAnA prANiyoM vadha kA kuphala, dUsaroM ko jisa rUpa meM pIr3ita karatA hai; vaha usI rUpa meM pIr3A bhogatA hai, dUsaroM ko pIr3ita karane vAlA usI rUpa meM pIr3A pAtA hai; AdhAkarmI AhAra-sevana kA duSphala kA varNana hai| isI prakAra 'bhagavatIsUtra' meM batAyA gayA hai ki For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 42 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * samAdhikAraka sukha pradAna karane vAlA vyakti usI prakAra kI samAdhi prApta karatA hai; ajJAnI jIva svakarmAnasAra vividha gatiyoM-yoniyoM meM bhaTakate haiN| 'uttarAdhyayanasUtra' meM guru sAdharmika zuzrUSA se upArjita puNya kA, tathA doSoM kI AlocanArUpa puNya kA phala tathA paMcendriyoM evaM mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSa ke pratiphala kA tathA kAmAsakti ke ihalaukika-pAralaukika duSphala tathA kAndI Adi pApabhAvanAoM se arjita pApakarma kA phala bhI varNita hai| isI prakAra 'sUtrakRtAMgasUtra' meM pauNDarika kA rUpaka dekara cAra prakAra ke puruSoM ko use prApta hone vAle kuphala kA, dharma-adharma-mizrapakSIya sthAna vAloM kA apane-apane karmoM ke anusAra ihalaukika-pAralaukika phala, tathA pRthvIkAyika se lekara vaimAnika devoM taka ke AhAra, utpatti, sthiti, vRddhi Adi karmAnusAra hote haiM evaM pazu-vadha-samarthaka mA~sabhojI brAhmaNoM ko bhojana karAne se hone vAle pApakarma kA phala batAyA hai| ArdrakakumAra dvArA vauddhabhikSu nirUpita ApasI siddhAntoM kA khaNDana kiyA hai| isa prakAra puNya-pApakarma ke phala ke sandarbha meM Ae hue vividha zAstrapATha prastuta karake karmavijJAna ne siddha kiyA hai ki puNya yA pApa kA phala dera-sabera se avazya milatA hai| karmoM ke vipAka : yahA~ bhI aura Age bhI zAstrIya pramANoM ke bAvajUda bhI puNyakarma aura pApakarmoM ke phala kina-kina ko kisa-kisa rUpa meM mile, itanA hI nahIM, aneka janmoM taka janma-maraNa ke cakra meM paribhramaNa karane ke bAda puNya aura pApa donoM karmoM se mukta hokara siddha-paramAtmA bhI bana sakatA hai yA nahIM? isakA samAdhAna karane hetu karmavijJAna ne vipAkasUtra meM ullikhita duHkharUpa vipAka aura sukharUpa vipAka ke kramazaH pApakarma aura puNyakarma ke sukhadAyaka aura duHkhadAyaka phaloM kI prApti kA sajIva citraNa prastuta kiyA hai| duHkhavipAka vipAkasUtra kA prathama zrutaskandha hai| isameM pApakarmA vyaktiyoM ke nAma se dasa adhyayana haiN| sabhI adhyayanoM meM vyaktiyoM dvArA pUrvabhava meM Acarita pApakarmoM ke bandha aura saMcaya kA tathA AgAmI janmoM meM unake dvArA uttarottara kRta pApakarmoM ke kaTu aura trAsadAyaka phaloM kI prApti kA romAMcaka varNana hai| __ina kathAnakoM se spaSTa siddha ho jAtA hai ki pApakarmoM kA duHkhada phala dera-savera se milatA hI hai| vipAkasUtra ke dvitIya zrutaskandha sukhavipAka kA saMkSipta paricaya ___ isakA prathama adhyayana hai-subAhukumAra, jisane pUrvabhava meM hastinApura meM samukha gAthApati ke rUpa meM janma lekara sudatta nAmaka anagAra ko vividha-trikaraNa zuddhapUrvaka AhAradAna diyA aura usake phalasvarUpa adInazatru rAjA ke putra subAhukumAra ne janma liyaa| subAhukumAra ne bhagavAna mahAvIra kA upadeza sunakara zrAvakavrata grahaNa kiye| yahA~ se vaha aneka bAra devabhava meM utpanna hokara manuSya-janma legaa| anta meM bhagavAna mahAvIra ke pAsa dIkSita hogaa| ArAdhanApUrvaka samAdhimaraNa prApta karake aneka bAra devaloka tathA manuSyabhava meM utpanna hogaa| vahA~ se marakara anta meM mahAvideha kSetra meM utpanna hogaa| vahA~ sarvavirati saMyama aMgIrakAra aura ArAdhana karake siddha-buddha-mukta hogaa| zeSa nau adhyayanoM ke nAma isa prakAra haiM-(2) bhadranandI, (3) sujAtakumAra, (4) suvAsavakumAra, (5) jinadAsa, (6) dhanapatikumAra, (7) mahAbala, (8) bhadranandI, (9) mahaccandra, aura (10) vrdtt| inakA saba varNana puNyazAlI subAhukumAra kI taraha hai| kevala sva-nAma, mAtA, pitA, nagarI Adi ke nAma meM antara hai| tattvataH koI antara nahIM hai| puNya-pApa ke nimitta se AtmA kA utthAna-patana nizcayanaya kI dRSTi se paramAtma-svarUpa zuddha AtmA jaba taka zubha yA azubha karmoM se ghirA rahatA hai, taba taka usakA paramAtmarUpa vikRta, AvRta, kuNThita aura supupta rahatA hai| aisI sthiti meM yadi vaha puNyakarmoM se mukta rahegA to usakA sukhada phala, sugati. suyoni, saddharma-prApti, manuSyabhava, dharmazramaNa, sadguru-satsaMga Adi AtmotthAna ke saMyoga milane saMbhava haiN| sAtha hI yadi vaha puNyazAlI vyakti yadi samyagdRSTi prApta karake sAdhanA karatA hai to usake dvArA gRhIta vrata, niyama, tapa, tyAga, saMyama, parISaha-sahana, upasarga-samabhAva, kSamA, dayA Adi saMvara aura nirjarA ke kAraNabhUta guNa AdhyAtmika For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 43 utkrAnti ke kAraNa banate haiN| ukta ArAdhaka sAdhaka kA puNya itanA hai ki eka devabhava ko prApta karake phira mahAvideha kSetra meM manuSya janma lekara siddha, buddha, sarvakarmoM tathA janma-maraNAdi sarvaduHkhoM se mukta ho jAtA hai| isake viparIta jaba AtmA pApakarmoM se lipta rahatA hai, taba use durgati, duryoni, durbuddhi, naraka-tiryaMcagati, naraka-tiryaMcabhava meM vividha duHkhoM se paripUrNa jindagI, abodhi, ajJAna, dharmAndhatA, jAtyandhatA, kadAgraha- durAgraha, atisArtha, krodhAdi kaSAyoM - nokaSAyoM kI tIvratA, viSayabhogoM meM atyAsakti Adi saMyoga aura pariNAma tathA kusaMga Adi duHkhada phalarUpa saMyoga milane saMbhava haiN| midhyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yoga ke kAraNa vaha pada-pada para saMvara ke badale Amrava aura sakAmanirjarA ke badale bandha kA upArjana karatA rahatA hai| vaha mithyAtvI hokara bhI tapa, tyAga, saMyama, niyama, ahiMsAdi vratoM kA AcaraNa kara le, parISaha- upasarga sahana kara le, aura usase kadAcit devaloka bhI prApta karake, kintu virAdhaka hone se AdhyAtmika vikAsa nahIM kara pAtA, phalataH janma-maraNAdi tathA karmoM ke cakkara meM hI par3A rahatA hai, sarvakarmoM se muktirUpa mokSa prApta nahIM kara paataa| kAraNa duHkhada aura isake lie jaina-karmavijJAna ne pichale nibandha meM pApa aura puNya sukhada phala kI mu~ha bolatI zAstrIya kathAe~ prastuta kI haiN| nirayAvalikAdi pA~ca zAstroM meM patana - utthAna kI kathAe~ isa nibandha meM nirayAvalikAsUtra meM kAla-sukAla Adi dasa zreNikaputroM kA varNana hai, jinheM dharmAtmA mAtA-pitA kA saMyoga milane para bhI na to puNyopArjana kI subodhi, ruci, zraddhA aura dRSTi prApta huI, na hI sAdhu-zrAvakadharma kI ArAdhanA ko apanAyA / ataH mithyAtvAdi prerita hokara koNika dvArA anyAyayukta mahAzilAkaNTaka nAmaka saMgrAma meM sahayogI banakara nirdoSa nara-saMhAra kiyaa| svayaM bhI isa saMgrAma meM kAlakavalita hokara naraka ke mehamAna bne| prabalatA kalpAtaMsikA meM padma supadma nAmaka dasa adhyayana meM varNita kathAnAyakoM ne puNyaprakarpa ke upArjana se saudharmAdi devalokoM kI prApti kI / puSpikAsUtra meM bhI candra, sUrya Adi nAma ke dasa adhyayana haiN| inhoMne asaMyama kA parityAga karake saMyamabhAvanA puSpita = vikasita kii| phalataH ina sabhI ne puNyopArjana ke phalasvarUpa manuSyaloka se devalokarUpa sukhada phala kI prApti kI / puSpacUlikAsUtra meM bhI zrIdevI, hrIdevI Adi dasa deviyoM kA dasa adhyayanoM meM varNana hai; jinhoMne manuSyabhava meM puSpacUlA AryA ke pAsa dIkSita hokara kisI na kisI rUpa meM saMyama ke uttaraguNoM kI virAdhikA huiiN| kintu mUlaguNoM kI surakSA ke kAraNa ye sabhI sudharma devaloka meM vibhinna nAma kI deviyA~ bniiN| vRSNidazAsUtra meM andhakavRSNi kulotpanna nipadha Adi dasa sAdhakoM kA varNana hai, jinhoMne sarvaviratirUpa samyak cAritra kA pAlana kiyA aura antima samaya meM saMlekhanA - saMthArA karake Atma zuddhipUrvaka sarvArthasiddha nAmaka anuttaravimAna meM utpanna hue| vahA~ se ye sabhI mahAvideha kSetra meM manuSyarUpa meM janma lekara saMyamArAdhanA karake siddha-buddha-mukta hoNge| * ina saba meM pApa se AtmA ke patana aura puNya se utthAna kI rocaka marmasparzI kathAe~ haiN| anuttaraupapAtikasUtra varNita kathAoM se AtmA ke sarvocca vikAsa kI preraNA isake pazcAt anuttaraupapAtikasUtra meM tIna varga ke kramazaH 10, 13 aura 10; yoM kula 33 adhyayanoM meM una puNyazAliyoM kA varNana hai, jo vividha bhogoM meM pale hue the| pA~coM indriyoM ko paryApta viSaya-sukhasAmagrI unake pAsa thI, phira bhI ve bhogoM ke kIcar3a meM nahIM pha~se / unhoMne karmakSaya karane hetu zramaNadharma kI dIkSA grahaNa samyagdarzana - jJAna - cAritra tapa kI sAdhanA kI. kintu sarAgasaMyama hone se saMcita pracura puNyarAzi ke phalasvarUpa ve AyuSya pUrNa karake anuttaravimAnavAsI devoM meM utpanna hue| vahA~ kA AyuSya pUrNa kara ve mahAvideha kSetra meM manuSya janma pAkara siddha-buddha-mukta hoNge| isa prakAra samyagdRSTi ke pracura puNyarAzi ke phalasvarUpa AtmA ke sarvocca vikAsa Atma-svarUpa meM avasthAna ke jvalanta udAharaNa haiN| For Personal & Private Use Only = zuddha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna : bhAga 3 kA sArAMza karmoM kA Asrava aura saMvara karmoM kA Asrava: svarUpa aura bheda karmavijJAna dvArA karma ke astitva, vastutva, mUlyAMkana evaM karmaphala ke vividha AyAmoM ke varNana ke bAda sahasA jijJAsA hotI hai ki karmoM kA Asrava kyA hai ? vaha kina-kina kAraNoM se hotA hai ? use rokane kA upAya kyA hai ? kina - kina mAdhyamoM se AsravoM kA nirodharUpa saMvara kaise-kaise kiyA jA sakatA hai ? ina saba kA samAdhAna karmavijJAna ke tIsare bhAga ke khaNDa 6 meM kiyA hai| vaise dekhA jAe to karma-prAyogya pudgala - paramANu sAre AkAza-pradeza meM ThasAThasa bhare haiM, jIva ke AsapAsa phaile hue haiM, ve ghUmate rahate haiN| praveza usI jIva meM, vahIM karate haiM, jahA~ unake sAthI pahale se baiThe hoM, yA jahA~ rAga-dveSa yA kaSAya kI snigdhatA ho, athavA jahA~ mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya yA yoga Adi pA~coM AsravadvAroM (pravezadvAroM) meM se koI dvAra khulA ho| isIlie Amrava kA sAmAnyatayA artha kiyA gayA hai, jisase karma Ae~, karmoM kA Agamana ho, vaha Asrava hai| jaise samudra cAroM ora se khulA rahatA hai, usake koI bA~dha yA taTa nahIM banA hotA / isalie jala-paripUrNa nadiyA~ cAroM ora se Akara usameM praviSTa ho jAtI haiN| isI prakAra saMsArI AtmArUpI samudra ke cAroM ora se karmarUpI jala Ane ke chora (dvAra) khule hoM to mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAyAdi srotoM (nAloM) se karmoM kA Agamana (Amrava) nizcita hai| bhale hI koI saMsArI jIva cAhe yA na cAhe. parantu agara vaha karmoM ke Agamana (praveza) ke ukta pA~ca dvAroM meM se koI dvAra khule rakhegA to karma avazya hI praviSTa ho jaaeNge| isIlie bhagavAna mahAvIra ne samasta saMsArI jIvoM ko sAvadhAna karate hue kahA hai- tInoM lokoM meM, sabhI dizAoM meM karmoM ke srota (AgamanadvAra) haiM, rAga-dveSAdi yA Asakti ghRNA Adi rUpa bhAvakarmoM ko dekho ye bha~varajAlarUpa haiN| inheM samyak prakAraM se nirIkSaNa karake AgamajJa sAdhaka ina ( paMcavidha ) bhAvakarmAsravoM se virata ho jaae| karmAnavoM ke srotoM ko baMda karane ke katipaya upAya ina karmAsravoM ke srotoM ko banda karanA hI akarmA banane kA upAya hai| ina srotoM kA banda karane kA sarvazreSTha upAya hai- pratyeka kriyA, pravRtti yA ghaTanA ke samaya mana-vacana-kAyA meM rAga-dveSAtmaka yA Asakti-ghRNAtmaka pratikriyA na hone dI jAe, usa samaya jJAtA-draSTA rahA jaae| isIlie dazavaikAlikasUtra meM kahA hai- pratyeka caryA karate samaya yatanA ( sAvadhAnI, jAgRti, viveka, apramAda) rakhI jaae| pratyeka karma karate samaya kartRtva- bhoktRtvabhAva bhI na lAyA jaae| kadAcit itanI ucca bhUmikA para na rahA jAe to kama-se-kama azubha yoga le nivRtta hokara mAtra zubha yoga meM, vaha bhI prazasta zubha yoga meM rahA jAe to bhI vyavahAradRSTi se zubha yoga -saMvara kA lAbha hogaa| Atma- bAhya para padArthoM kA, indriyaviSayoM kA upabhoga karate hue bhI mana meM priyatA-apriyatA, Asakti ghRNA yA rAga-dvepa kA bhAva na lAyA jaae| agara vyakti avAMchanIya azubha karmoM, nindya yA nirarthaka pravRttiyoM, vyartha kI vikathAoM samattAbhAva vighAtaka mana ke dasa doSoM se apanA mukha mor3a le, mana meM viSaya-vAsanAoM, mohaka sukha-sAdhanoM evaM anyAnya para-padArthoM kI lalaka na uThAe, prApta hone yA prApti kA cAMsa hone para bhI unase mukha mor3a le unakI ora pITha kara le, una para priyatA-apriyatA kI chApa na lagAe to karmoM ke Amrava ko rokA jA sakatA hai| apane vyaktitva ko Dhilamila banAkara dRr3hatApUrvaka azubha kAryoM kA asvIkAra aura Avazyaka zubha kAryoM ke sAtha tAlamela biThAyA jAe to azubha karmoM yA bandhaka karmoM ko vApasa lauTAyA jA sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 45 * Asava ke do rUpa : IryApathika aura sAmparAyika gaga-dveparahita kevalajJAnI vItarAga yA tIrthaMkara bhI zarIradhArI hone ke nAte apanI Avazyaka kriyAe~ karate haiM, karate kyA haiM, ve kriyAe~ sahajabhAva se hotI rahatI haiM, ve kevala taTastha jJAtA-drapTA rahate haiN| isI prakAra vItarAgatA-premI mumukSusAdhaka bhI yatnAcArapUrvaka samasta dainika Avazyaka pravRttiyA~ karatA hai, unameM kathaMcit prazasta rAgabhAva hote hue bhI ve pravRttiyA~ pApakarmabandhaka nahIM hotI, vyavahAradRSTi se zubha yoga-saMvara sAdhaka hotI haiN| tIsarA sAmAnya vyakti hai, jo mana-tana-vacana se manacAhI pravRttiyA~ karatA hai| ina tInoM meM se prathama vItarAga kevalI yA tIrthaMkara ke kevala sAtAvedanIyarUpa zubha karma kA Asrava hai, kintu vaha bhI kaSAya na hone se prathama samaya meM kevala sparza hotA hai, dUsare samaya meM jhar3a jAtA hai| karmoM ke isa prakAra ke Agamana ko IryApathika Asrava kahate haiN| zeSa do koTi ke vyakti sAmparAyika Amrava kI koTi meM Ate haiN| kintu inameM se sAdhaka koTi ke vyakti meM kaSAya yA rAga-dveSa hote hue bhI manda hai, mandatara ho sakatA hai| usake sAmparAyika Asrava Ane para bhI zubha karmoM kA Agamana hotA hai, jabaki jo vyakti kapAya aura rAga-dveSa meM AkaNTha DUbA huA hai, Atma-svarUpa kA kucha bhI bhAna nahIM hai, avAMchanIya karmoM ko vApasa lauTAne yA asvIkRta karane jitanA triyoga kA Atmabala bhI nahIM hai, usake sAmparAyika Amrava hote hue bhI azubha karmoM kA Agamana svAbhAvika hai| yoM sAmparAyika Asrava ke do bheda hue-zubhAmrava aura ashubhaanv| Asrava ke do vibhAga : bhAvAnava aura dravyAnava uparyukta donoM prakAra ke Anava bhAvAnava kI do zAkhAe~ haiN| isa upekSA se Amrava ke do vibhAga haiMbhAvAnava aura drvyaasv| AtmA kI rAgAdi yA kapAyAdi vikArayukta manodazA yA AtmA ke rAga-dvepAdi pariNAmavaza pudgala dravyakarma vanakara AtmA meM AtA hai, usa pariNAma ko bhAvAmnava kahate haiN| ukta pariNAmAnusAra karmavargaNAoM ke AtmA meM Agamana kI prakriyA kA ukta pariNAma ke nimitta se ukta prakAra kI karmapudgala vargaNamae~ Akarpita hokara Atma-pradezoM meM praveza karatI haiM, vaha karmoM kA Agamana dravyAnava hai| IryApathika aura sAmparAyika Amrava ke 42 AdhAra IryApathika Asava kA AdhAra mana-vacana-kAyA kA yoga hai| isalie I-pathika Asrava ke tIna bheda haiM-manayoga, vacanayoga aura kaayyog| sAmparAyika Amrava ke 39 AdhAra haiM-hiMsAdi 5 avrata, 4 kapAya, 5 indriya (viSaya) aura kAyikI, AdhikaraNikI Adi 25 (IryApathika kriyA ko chor3akara 24 hI) yoM kula 39 bheda hue. yoM Asrava ke kula 42 bheda navatattva meM batAe gae haiM, inakA nirodha karane se 42 prakAra ke saMvara hote haiN| sUtrakRtAMgasUtra meM arthakriyA Adi 13 kriyAoM kA varNana hai, ve bhI Asrava kI kAraNa haiN| ina saba ke prakAra aura svarUpa kA vistAra se yahA~ varNana kiyA gayA hai| Amnava kI Aga ke utpAdaka aura uttejaka : kauna aura kyoM ? vastutaH Asava eka aisI Aga hai, jo AtmA ke ananta jJAna-darzana ke pravAha ko jhulasA DAlatI hai, asIma Ananda kI anubhUti ko vikRta kara DAlatI hai| anantaH zakti ke srotoM ko vimUr3ha aura sthApita kara detI hai| prazna hotA hai-AtmA ke guNoM, zaktiyoM aura vizeSatAoM ko kSati pahu~cAne vAle isa Asava agni . . ke utpAdaka aura uttejaka kauna-kauna haiM ? isakA samAdhAna isa nibandha meM vizepa rUpa se diyA gayA hai ki mala Aga hai-rAga-dveSarUpa bhAvAnava (Asrava het)| isa AsravAgni kA prathama utpAdaka va sahAyaka haimithyAtva. dvitIya hai-avirati yA avrata, tRtIya hai-pramAda, caturtha sarvAdhika prabala utpAdaka va sahAyaka haikaSAya aura yoga (mana-vacana-kAya prvRttiruup)| ina cAroM AmravAgniyoM ke utpAdakoM ko prajvalita rakhane aura uttejita karane vAlA vAyu hai| AmravAgni ke utpAdakoM aura uttejakoM ke pratyeka ke svarUpa, aMga aura prakAra kA tathA ye utpAdaka aura uttejaka kyoM haiM ? isakA vistRta vivecana prastuta nibandha meM kiyA gayA hai| karmoM ke Asrava ke mukhya dvAra - isake pazcAt svAbhAvika jijJAsA hotI hai ki AtmA meM karmoM ke AkarpaNa, Agamana, praveza yA saMzleSaNarUpa pUrvokta Asrava ke mukhya dvAra kitane haiM ? tathA ye mukhya dvAra kyoM haiM ? inake upadvAra bhI haiM yA For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 46 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * nahIM ? haiM to kitane haiM ? inakA eka dUsare dvAra se kyA sambandha hai ? ina pA~coM dvAroM ke kitane-kitane prakAra haiM ? ina zaMkAoM kA yuktisaMgata samAdhAna karane hetu prastuta nibandha meM carcA kI gaI hai| AtmArUpI bhavana kA mAlika sAMsArika jIva bhI saMsAra kI kSaNika sukhadAyinI vAyu ke sparza tathA sAMsArika vAsanAoM kI havAe~ lene ke lie bhavana ke mithyAtvAdi pA~coM dvAra kholakara baiThe to kapAya, pramAda, mithyAtva, avrata aura yoga kI A~dhiyA~ Ae binA aura Atma-bhavana dUSita, gaMdA aura tamasAcchanna hue binA kaise raha sakatA hai ? vaise to karmoM ke AkarSaNa ke lie sarvapramukha do hI dvAra haiM-yoga aura kssaay| yoga Asrava caMcalatA aura capalatA kA aura kaSAya Asrava gaMdagI, andherA aura malinatA kA pratIka hai| trividha yogoM kI caMcalatA kA preraka hai-avirati aamrv| mana, vacana aura kAyA kI caMcalatA ke poche preraNA avirati kI hI hotI hai| avirati kI prabalatA-maMdatA kramazaH triyoga kI vahirmukhI-antarmukhI pravRtti para nirbhara hai| bAhya-tyAga karane para bhI antara meM AkAMkSAoM kI ghaTA se caMcalatA kama nahIM hotii| AkAMkSAe~ zAnta na hone ke pIche mUla kAraNa mithyAtva hai| avirati aura mithyAtva Asava ke rahate pramAda bhI inakA sahayogI bana jAtA hai| parantu yogI kI caMcalatA ko bar3hAne meM kaSAya sabhI AmravoM se prabala hai, kyoMki yogoM kI capalatA se karma-paramANu AkRSTa hote haiM aura kaSAyoM ke kAraNa ve Tike rahate haiN| yogoM meM caMcalatA paidA hotI hai pUrvokta cAra bhAvAnavoM se, ataH use rokane ke lie ina cAroM AmravoM se sAvadhAna rahanA aura inake pratipakSI ko apanAnA Avazyaka hai| yoga Anava : svarUpa, prakAra aura kArya ____ Asrava ke mithyAtvAdi pA~ca kAraNoM meM yoga antima kAraNa hai| phira bhI ise prathama sthAna diyA gayA hai, kyoMki prathama kSaNa meM karma-skandhoM kA Agamana (Amrava) yoga ke mAdhyama se hI hotA hai, bandha uttara kSaNa meM hI hotA hai| siddhAnta kI dRSTi se bhI Asrava meM yoga kI aura bandha meM kaSAya kI pradhAnatA hai| 'tattvArthasUtra' meM yoga ko hI Amrava kahA gayA hai| mithyAtvAdi anya kAraNoM ko pradhAnatA na dekara Asrava meM yoga ko pradhAnatA isalie dI gaI hai ki mithyAtva Adi pA~ca kAraNoM meM se prArambha ke cAra kAraNa to uttarottara guNasthAna krama se ArohaNa karate samaya chUTa jAte haiM, kaSAya dazama guNasthAna taka rahatA hai, gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna ke antima samaya se pUrva taka yoga rahatA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to saMsArI jIva ke sAtha prathama guNasthAna se lekara caudahaveM ayogIkevalI guNasthAna meM bhI karmoM se sarvathA mukta hone ke pUrva kSaNa taka yoga rahatA hai| isa prakAra yoga Asrava kA dAyarA ativyApaka hone se isako pramukhatA dI gaI hai| isakA eka kAraNa yaha bhI hai ki kaSAyAdi cAroM kAraNa bhAvAnava haiM, ve karmoM kA grahaNa evaM AkarSaNa karane meM sIdhe kAraNa nahIM haiM, ye cAroM bhAvAnava jaba yogoM ke sAtha milate haiM, yAnI yoga se mithyAtva, pramAda, avirati aura kaSAyayukta hote haiM tava yoga hI karma-pudgaloM ko AkarSita-gRhIta karake lAtA hai aura AtmA se jor3atA hai| jalAzaya meM jala ko pravAhita (Anavita) aura praviSTa karane meM nAlA hI mukhya nimitta hotA hai, vaise hI AtmA (Atma-pradezoM) meM karmajala ke pravAha (Amnava) ko pravAhita aura praviSTa karane meM yoga hI pramukha nimitta hone se yoga ko Asava kahA gayA hai| AtmA ko svabhAva kI sthiti se haTAkara bAhya padArthoM (vibhAvoM yA parabhAvoM) ke sAtha jor3ane vAlA yAnI karma-pudgala paramANuoM ko bAhara se AkarSita karake AtmA ke sAtha jor3ane vAlA yoga Amrava hai| mana-vacana-kAyA se hone vAlI kriyAoM se Atma-pradezoM meM parispandana, halacala yA cAMcalya honA yoga hai| isake do rUpa haiM-dravyayoga aura bhaavyog| vIryAntarAya karma ke kSayopazama se prApta vIryalabdhi yAnI jIva ke sarvapradezoM meM rahane vAlI karmagrahaNa karane meM kAraNabhUta zakti bhAvayoga hai, aura usa sAmarthya vAle AtmA kA mana-vacana-kAya ke avalambana se Atma-pradeza-parispandana dravyayoga hai| vastutaH yoga Amrava kA hetu karmajanita caitanya-parispandana yA kampana hai| isalie AtmA kI kriyA kA karma-paramANuoM se saMyoga ko hI yoga kahanA' cAhie, anya saMyogoM yA gati ko nhiiN| yoga ke zubhatva yA azubhatva kA AdhAra bhAvoM kI zubhAzubhatA hai| yahI kAraNa hai ki trividhayoga apane Apa meM sukha-duHkha ke kAraNa nahIM hote, jaba ye trividhayoga mithyAtvAdi cAra AmravoM ke sAtha milate haiM, unase caitanya mUrchita ho jAtA hai, tabhI ye sukha-duHkha ke hetu banate haiN| Alambana ke bheda se yoga ke tIna For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 47 prakAra haiM- manoyoga aura kaayyog| Age karmavijJAna ne ina sabake lakSaNa aura prakAra batAkara svarUpa kA * vizleSaNa kiyA hai| manoyoga ke cAra, vacanayoga ke cAra evaM kAyayoga ke sAta prakAra batAkara unakA vizada vivecana kiyA gayA hai| vaise adhyavasAya sthAna asaMkhyAta aura ananta taka hone se tInoM yoga ananta prakAra taka ke ho sakate haiN| isalie mumukSu jIva ko karmoM ke Asrava se bacane ke lie yogoM ke nirodha karane kA anavarata apramatta rahakara puruSArtha karanA caahie| puNya aura pApa : Anava ke rUpa meM pUrva nibandha meM Ana ke rUpa batAye gaye the - zubha Anava aura azubha aamrv| ise jainadharma ne hI nahIM, sabhI Astika darzanoM aura dharmoM ne puNya aura pApa ke rUpa meM abhihita kiyA hai| parantu puNya aura pApa ke lakSaNa phala aura usake upAyoM, prakAroM ke viSaya meM jitanA jaina- karmavijJAna ne spaSTa kiyA hai, utanA anya darzanoM aura dharmoM ne nahIM / saMkSepa meM, zubha pariNAmoM se yukta trividhayoga puNya hai, azubha pariNAmoM se yukta pApa puNyAsrava pApAsrava ke vividha kAraNoM kA ullekha bhI vividha AdhyAtmika granthoM ke AdhAra para kiyA gayA hai| vastutaH puNya-pApa vastu yA kriyA ke AdhAra para nahIM, karttA ke zubha yA azubha pariNAmoM ke AdhAra para mukhyatayA hotA hai| jainadarzana puNya-pApakarma ke zubhAzubhatva kA nirNaya nizcayadRSTi seto karttA ke Azaya pariNAma yA bhAvoM ke AdhAra para karatA hai, kintu vyavahAradRSTi se kahIM karma ke acche-bure yA maMgala- amaMgala ke rUpa meM tathA kahIM rAga kI prazastatA - aprazastatA ke AdhAra para bhI karatA hai| prazastarAga ke kAraNa parArtha pravRtti yA paropakAravRtti kA udaya hone se lokamaMgalakArI yA samAjakalyANakArI annadAnAdi navavidha zubha pravRttiyoM ke rUpa meM kRtakArita aura anumodita rUpa (zubha) karma kA upArjana kiyA jAtA hai| vyakti ko puNyAnava kA phala sukharUpa aura pApAsrava kA phala duHkharUpa milatA hai, phalataH puNya ke phalasvarUpa usakA utthAna ke mArga para aura pApa ke phalasvarUpa patana ke mArga para car3ha jAnA sambhava hai| kintu eka bAta nizcita hai ki hiMsA, asatya Adi pApakarmoM se juTAe hue haiN| sukha-sAdhanoM se taba taka puNyalAbha nahIM mila sakatA, jaba taka vyakti apanI bhUmikA meM hiMsAdi pApoM ko chor3e nhiiN| kaI loga dhana prApti, sukhopabhoga sAdhanoM kI pracuratA Adi ko bhrAntivaza puNyaphala tathA usakI itizrI mAnakara vAstavika puNyakarma se virata ho jAte haiM, kaI to bedhar3aka pApakarma meM rata ho jAte haiM / kintu puNya aura pApa donoM ke svarUpa, kArya aura phala meM mahAn antara hai| donoM meM se eka kA cunAva karanA par3e puNya kA hI cunAva karanA cAhie / phira bhI mumukSu ko yaha dhyAna rakhanA hai ki vaha saMsAra- yAtrA meM bhale hI puNya kA Azraya le, mokSa-yAtrA meM donoM kA tyAga karane kA parAkrama kre| puNya puNya kaba aura kahA~ taka upAdeya yA heya ? puNya kI heyatA aura upAdeyatA kA nirUpaNa karate hue karmavijJAna ne batAyA ki isa saMsArarUpI - mahAraNya meM cAra prakAra ke mahAyAtrI haiN| pApamaya- puNyamaya AnavoM ke bhayaMkara vana meM bhayaMkaratA aura ramaNIyatA donoM hI prakAra ke dRzyoM aura saMyogoM kA sparza karatA huA bhI jo inameM Asakta, AkarSita lipta na hokara zuddhopayoga kI bhUmikA para ArUr3ha rahatA hai, aise vItarAga paramAtmA puNya aura pApa donoM ko heya samajhakara chor3a dete haiM yA svataH chUTa jAte haiN| dUsare prakAra kA saMsAra mahAyAtrI kaSAya aura rAga-dveSAdi kA pUrNataH tyAga karane meM samartha nahIM hai, vaha bhayaMkara pApapUrNa dRzyoM-saMyogoM ko to sarvathA heya samajhakara chor3a detA hai, kintu saMsAra mahAraNya ke pAra karane meM use sahAyaka (mAnava-sAdhaka) ke lie mahAmAnava pUrvokta prakAra ke ramaNIyatApUrNa puNyapatha ke dRzyoM aura saMyogoM meM bhI vaha lipta va Asakta nahIM hotaa| vaha puNyapatha ko heya samajhatA huA bhI saMsAra - mahAraNya ko pAra karane meM sahAyaka mAnakara kathaMcit upAdeya mAnatA hai, kintu aMtima maMjila A jAne para ukta puNyapatha ko bhI sadA ke lie chor3a detA hai| aisA mahAyAtrI hai-savikalpa mandakaSAyI muni / tIsare prakAra kA mahAyAtrI hai - zrAvakadharmI gRhastha / vaha azubha yoga ko sarvathA chor3akara apanI Atmika durbalatA, pramAda evaM mohAdhikya ke kAraNa puNyapatha ko heya samajhatA huA bhI chor3a nahIM paataa| isalie isa tIsare zrAvakavratI yAtrI ke lie vratAcaraNAdi savikalpa puNyapatha tathA puNya ke dRzya aura kArya zuddhopayoga . ko lakSya meM rakhate hue abhI upAdeya aura sahAyaka tathA zreyaskara bhI haiN| For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 48 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu * kintu cauthe prakAra kA saMsAra - mahAraNya kA mahAyAtrI, jo abhI vyavahAradharma (naitikatA ) kI bhUmikA para bhI nahIM A pAyA hai, jo abhI hiMsAdi bhayaMkara pApAcaraNa meM rata hai, usI pApapatha ko zreSTha samajhakara cala rahA hai, jise puNyapatha kA bodha taka nahIM hai, use sarvaprathama sarvathA heya pApapatha ko yathAzakti tyAga karAkara, puNyapatha ke lAbha aura alpa kaThinAiyA~ batAkara puNyapatha para lAnA atyAvazyaka hai| ataH usake lie philahAla puNya upAdeya hai| isalie puNya aura pApa kI heyatA aura upAdeyatA ko anekAntadRSTi se samajhakara cale to vyakti eka dina saMvara aura nirjarA ke mArga ko apanAkara sarvakarmakSayarUpa mokSa ko prApta kara sakatA hai| AmravamArga saMsAralakSyI aura saMvaramArga mokSalakSyI manuSya ke samakSa preya aura zreya donoM mArga khule haiM, preyamArga kA prArambha pralobhana, svArtha, lobha, moha evaM kSaNika indriya manoviSaya sukha prApti kI lipsA se hotA hai aura anta hotA hai - patana, vinAza aura pazcAttApa meN| yaha adUradarzitA aura asAvadhAnatA kA saMsAralakSyI AmravamArga hai| dUsarA hai zreyamArga - jisameM vyakti apanI mana-vacana-kAyA kI zaktiyoM ko uparyukta sabhI tAtkAlika bhayoM, pralobhanoM, svArthI evaM viSayasukhalipsA se bacAkara svakIya viveka-buddhi evaM sthiraprajJA se antarmukhI banA letA hai, phira unheM AdhyAtmika unnati aura AtmA kI ananta catuSTayAtmaka upalabdhi evaM mukti kI akSayanidhi prApta karane meM lagAtA hai| yaha niHzreyaskara zreyamArga sarvakarmamuktirUpa mokSalakSyI saMvaramArga hai| vividha yuktiyoM aura Agamika udAharaNoM evaM anubhUtiyoM se karmavijJAna ne ise vizleSaNa karake pratipAdita kiyA hai| anta meM preraNA dI hai ki lubhAvane AmravamArga se bacakara mokSa prApaka saMvaramArga para calane kA tathA saMvaraniSTha banane kA prayatna kro| Amrava kI bAr3ha aura saMvara kI bA~dha AtmArUpI nadI meM mana, vacana aura kAyA ke yogoM ke sAtha mithyAtvAdi cAra parvatIya nirjhara milakara karmoM ke Amrava kA pravAha tIvra gati se praviSTa hokara bAr3ha kA rUpa dhAraNa kara lete haiN| karmAsravoM kI isa bAr3ha kA sarvAdhika prabhAva par3atA hai- paMca sthAvara (ekendriya) jIvoM para, phira uttarottara kama prabhAva hotA hai paMcendriyoM para, unameM bhI manuSyoM para sabase kama / isa bAr3ha ke mithyAtva avirati (avrata ), pramAda, kapAya aura yoga pA~ca srota haiN| ina pA~coM AsravoM kI bAr3ha ko rokane ke lie AdhyAtmika vikAsa kramAnusAra kramazaH samyaktvasaMvara, viratisaMvara, apramAdasaMvara, akaSAyasaMvara aura ayogasaMvara kI bA~dha bA~dhane kA parAkrama karanA anivArya hai| saMkSepa meM, ina pA~coM dravya bhAvasaMvaroM ko eka hI saMvaratattva meM samAviSTa karanA cAheM to kaha sakate haiM - jIva ke rAga, dveSa, moha, kaSAya Adi Antarika vaibhAvika pariNAmoM kA nirodha karanA bhAvasaMvara hai, aura usake nimitta se yogadvAroM se AtmA meM praviSTa hone vAle karma- pudgaloM ke pariNAmoM kA nirodha karanA dravyasaMvara hai / karmavijJAna ne nirUpaNa kiyA hai ki saMvara kI dRr3ha sAdhanA se naitika sAhasapUrvaka AmravoM ko dRr3hatApUrvaka rokane, Atma-guNoM AvRta aura vikRta karane vAle Antarika zatruoM ko jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna parijJA se unakA tyAga karanA hai, unase jUjhakara khader3anA hai, tabhI saMvara kI pakkI bA~dha bana skegii| sAtha hI AmravoM kI jo jar3eM haiM unheM bhI kATanI hoNgii| kAyasaMvara kA svarUpa aura mArga kAyasaMvara ke sandarbha meM karmavijJAna ne sarvaprathama kAyA ke galata aura sahI mUlyAMkana kI samIkSA kI hai| kAyA ke sambandha meM atibhogavAdI, hInatAgrasta logoM kA galata dRSTikoNa prastuta karate hue jaina-karmavijJAna ne anekAnta dRSTikoNa se usakI nazvaratA, kSaNabhaMguratA, ghRNitatA va sAtha-sAtha AdhyAtmika dRSTi se kAyA se dharmapAlana, saMvara- nirjarA, tapa, saMyama ahiMsAdi vratAcaraNa kI sAdhanA meM upayogitA bhI batAI hai| zarIra tathA zarIra se sambaddha mana, vacana, indriya, aMgopAMga Adi se vivekapUrNaka pravRtti - nivRtti. upayogitA - anupayogitA kA anuprekSaNa prekSaNa karate hue kAyasaMvara kI sAdhanA karane kA vidhAna kiyA hai| zarIra ke prati mamatA, Asakti, mUrcchA Adi kA nivAraNa karane hetu azucitva, anityatva, ekatva, azaraNa Adi anuprekSAoM tathA kAyotsarga, kAyagupti, bhedavijJAna, kAyakleza, bAhya tapa Adi se zarIra ko For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu *49* bhalIbhA~ti sAdhane kA abhyAsa karanA cAhie, tAki vaha parIpahoM, upasargoM ko sahane tathA kAyotsarga karane meM sakSama ho sake aura AmravoM kA nirodha aura pUrvavaddha karmoM kI nirjaga kara ske| kAyasaMvara sAdhaka ko bhagavAna mahAvIra Adi kI bhA~ti sAdhanA samaya kAyA ko sarvathA vismRta karake ekamAtra AtmAnanda, Atma-samAdhi aura Atma-ramaNatA meM lIna ho jAnA caahie| vacanasaMvara kI mahAvIthI vacanasaMvara ke sandarbha meM karmavijJAna ne sarvaprathama vANI ke svarUpa mAhAtmya, prabhAva aura vividha kSetroM maiM usake prayoga ko vibhinna pramANoM aura yuktiyoM dvArA ujAgara kiyA hai| tadanantara vANI ke samucita prayoga se hone vAle lAbhoM aura anucita yA atyadhika tIvra prayoga se hone vAlI hAniyoM kA jikra kiyA hai| vAksaMvara karane ke lie vANI ke sthUla se sUkSma, sUkSmatara evaM sUkSmatama prayoga kA kramazaH abhyAsa karanA tathA jahA~ taka ho sake nirarthaka vANI prayoga se bacanA, vAggupti karanA aura maunAbhyAsa karanA Avazyaka hai| jaba mana atyadhika sazakta evaM ekAgra ho jAtA hai, taba bhASA ke Alambana kI AvazyakatA nahIM rahatI / dharmadhyAna ke piNDastha, padastha, rUpastha aura rUpAtIta prayoga se kramazaH Age bar3hate-bar3hate sAdhaka zukladhyAna ke stara para pahu~cakara vAksaMbara kI paripUrNatA prApta kara sakatA hai| saMvara aura nirjarA kA lAbha prApta karanA hI vAksaMvara kA uddezya hai, jisakI niSpatti nirvicAratA, nirvikalpanA, nirvacanatA tathA zabdAtIta avasthA kI prApti meM hotI hai| sAtha hI vANI meM bhI sthiratA aura zAnti utpanna hotI hai| indriyasaMvara kA rAjamArga ananta jJAnAdi aizvarya sampanna AtmA matijJAnAvaraNIya karmoM se AvRta hone ke kAraNa pA~coM indriyoM aura noindriya (mana) ke mAdhyama se padArthoM kA jJAna karatA hai| isalie indriyA~ AtmA ke astitva kA bodha karAne meM bhI kAraNa haiN| dravyendriya aura bhAvendriya ke rUpa se ina pA~coM indriyoM ke do-do prakAra haiN| dravyendriyA~ apane-apane viSayoM se samparka karake bhAvendriyoM ko aura ve bhAvendriyA~ jIvAtmA kI labdhi (zakti) vizeSa hone ke kAraNa cetanA (AtmA) ko prabhAvita karatI haiN| karmavijJAna ne batAyA hai ki indriyoM kI kSamatA bar3hAne se aneka prakAra ke bhautika aura AdhyAtmika lAbha prApta ho sakate haiM, parantu indriyasaMvara yA indriyanigraha karane ke lie indriyoM kA durupayoga yA atyadhika va maryAdAviruddha svacchanda upayoga ko rokanA anivArya hai / balki jaba indriyA~ viSayoM kA grahaNa aura sevana karane ke sAtha-sAtha rAga vA dvepa, Asakti yA ghRNA yA * anukUla-pratikUla viSayoM ke prati AkarSaNa- vikarSaNa athavA sukha-duHkha kA anubhava karatI haiM, taba AdhyAtmika vikAsa ke badale hrAsa aura Atma-zaktiyoM kA vinAza hotA hai, usakA nirodha (karmAnava nirodha) karanA hI indriyasaMvara kA rAjamArga hai / indriyoM kA atyAvazyaka viSayoM meM pravRtta honA burA nahIM hai, aura aisA karanA zakya bhI nahIM hai. burA hai -viSayoM meM pravRtta hone ke sAtha-sAtha rAga-dvepa, Asakti ghRNA, priyatA - apriyatA vedana, anubhava yA bhAva krnaa| usI kA nirodha, vazIkaraNa yA nigraha karane kA abhyAsa karanA indriyasaMvara hai| eka dRSTi se dekhA jAe to karmAsravoM kA mUla kAraNa indriyA~ nahIM, mana (bhAvamana) tathA AtmA svayaM hI hai, . kintu jJAniyoM kA kathana hai- indriyA~, durbala aura ajAgrata (pramatta) AtmA ko balAt viSayoM kI ora pravRtta karake unake prati Asakti yA ghRNA ke cakkara meM pha~sAtI haiN| ataH indriyoM ko naSTa yA vikRta karane kI apekSA yA unake dvAroM ko banda karane kI apekSA indriyoM aura mana ke dvAra para sAvadhAna hokara pakkA paharA dene kA abhyAsa karane se tathA zuddha AtmA (parama AtmA) ke svarUpa kA cintana-manana- anuprekSaNa karane se indriyasaMvara kI sAdhanA sadha jAtI hai aura sarvaprathama mana para niyaMtraNa karane se rAga-dvepa-mohAdi vikAroM yA kapAyoM-nokapAyoM para vijaya prApta ho sakatI hai| kapAyavijaya indriyavipayAsakti para vijaya pAnA AsAna hai| karmavijJAna ne indriyoM para nirodha, nigraha tathA mArgAntarIkaraNa - udAttIkaraNa ke sabhI upAyoM kA yukti, sUkti aura anubhUtipUrvaka vizleSaNa karake indriyasaMvara kA prazasta upAya nirdiSTa kiyA hai| manaHsaMvara kA mahattva, lAbha, uddezya tathA yathArthasvarUpa aura vividharUpa sAMsArika prANiyoM kI AvRta cetanA ke prakaTIkaraNa kA sazakta mAdhyama mana hai / indriyoM ke dvArA vartamAnagrAhI jJAna hotA hai, jabaki mana kI mAnasika cetanA meM traikAlika jJAna kA sAmarthya hai, yAnI vaha For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 50 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * vartamAna ko jAnatI hai, bhUtakAlika ghaTanA kA smaraNa karatI hai, bhaviSya ke viSaya meM tadanurUpa cintana kara sakatI hai| yoM to dravyamana acetana hai, kintu AtmA dvArA milI huI cetanA jisake mAdhyama se prakaTa hotI hai, vaha bhAvamana sacetana hai| amanaska prANiyoM meM dravyamana na hone para bhI bhAvamana to hai hI; mana kA mahattva isalie hai ki yaha jaise Anava aura bandha kA kAraNa hai, vaise saMvara, nirjarA aura mokSa kA bhI kAraNa hai| samasta zubha, azubha aura zuddha bhAvoM = pariNAmoM kA mUlAdhAra yA praveza-dvAra mana hai| mana kI zaktiyA~ agAdha haiM, unakA azubha dizA meM upayoga kiyA jAye to naraka-tiryaMca meM aura zubha dizAoM meM kiyA jAye to devaloka yA manuSyaloka meM tathA AdhyAtmika vikAsa kI dizA meM upayoga kiyA jAe to vItarAgatA kI .. bhUmikA para pahu~cAkara vaha mokSa ke dvAra bhI khola sakatA hai| samasta tIrthaMkaroM, yogijanoM, mahApuruSoM, manovaijJAnikoM, dArzanikoM Adi ne mana kI pracaNDa zakti kA eka svara se svIkAra kiyA hai parantu usa pracaNDa manaHzakti kA sadupayoga-durupayoga upayogakartA para nirbhara hai| jaina karma-siddhAntAnusAra mohamIye karma kA utkRSTa bandha kAyayoga se eka sAgaropama kA, vacanayoga se 25 sAgaropama kA ho sakatA hai, jabaki manoyoga ke milane para usakA utkRSTa bandha 70 koTAkoTi sAgaropama kAla taka pahu~ca jAtA hai| tandulamatsya jaisA paMcendriya samanaska prANI mana se hiMsA kA vicAra karane mAtra se marakara saptama naraka kA mehamAna bana jAtA hai| yaha hai bandha kI dRSTi se mana kI agAdha zakti kA pricy| dUsarI ora mokSa kI dRSTi se bhI mana apAra zaktizAlI hai| samyagdarzana-virati-apramAda-akaSAya-ayogasaMvara tathA ahiMsAdi pA~coM saMvaroM kI sAdhanA kA sarvaprathama janma mana meM hotA hai| ataH bandha aura mokSa kA Anava aura saMvara kA sarvaprathama kAraNa mana hI hai| manonigraharahita tathA anekAgracitta vyakti jIvana meM kisI bhI kSetra meM saphala nahIM ho sktaa| ____ manonirodha, manonigraha, manovazIkaraNa, manaHsaMyama, manogupti, manovijaya, manovilaya, manaHzUnyatA, manodamana, manaHsamAdhAraNatA (ekAgratA), mana ko mAranA, manaHsthiratA Adi sava eka yA dUsare prakAra se manaHsaMvara ke hI vividha rUpa haiN| kintu mana ko sarvathA niSkriya, nizceSTa tathA mana meM uThane vAle cintana-manana ko davA denA yA sarvathA roka denA manaHsaMvara nahIM hai aura na hI svayaM nizceSTa, niSkriya, niDhAla, nirAza hokara vaiTa jAnA manaHsaMvara hai, tathA svayaM zarAva, gA~jA, bhA~ga, aphIma Adi nazIlI yA tAmasika cIjeM sevana karake mUr3ha vanakara mana ko viSayoM meM ramaNa karane kI khulI chUTa de denA bhI saMvara nahIM hai| ___ manarUpI azva ko zrutajJAnarUpI lagAma khIMcakara rokanA manonigraha hai, isI prakAra manarUpI unmatta hAthI ko jJAnarUpI aMkuza se vaza meM karanA manovazIkaraNa hai| mana ko vipayoM se zUnya (rahita) kara denA mana kA mara jAnA hai tathA akuzala mana kA nirodha aura kuzala mana kA zubhopayoga yA zuddhopayoga meM pravartana karanA manaHsaMyama hai| mana ke dvArA viSayoM kA smaraNa, cintana-manana aura vikalpa na karanA manaHzUnyatA hai| mana ko rAga-dveSAdi vikAroM yA mithyAtvAdi AmravoM se haTAkara dharma-zukladhyAna meM saMvara meM ekAgra karanA manaHsaMvara hai| mana ko rAgAdi utpanna karane vAlI manojJa tathA dveSAdi utpanna karane vAlI amanojJavRttiyoM se haTAkara samabhAva meM sthira karanA manonirodha hai| manaHsaMvara kI siddhi ke lie vItarAgatA = samatArUpa lakSya ke prati ekAgra hokara jIvanabhara vairAgyapUrvaka abhyAsa karanA anivArya hai| mRtyu ke bhaya se mukta sAdhaka hI manaHsaMvara ko siddha kara sakatA hai| isake lie dRr3ha icchA-zakti, Atma-vizvAsa, dhairya aura pravala manovala Avazyaka hai| samaya-samaya para uThane vAlI viSayasukhabhoga kI spRhA kA udAttIkaraNa karanA, viSayasukhoM ko Atmika-sukhoM meM lagAnA, viSayasukharati ko paramAtmabhAvarati (bhakti) meM mor3a denA, mana ko pavitra aura nirmala rakhanA tathA manonigraha meM bAdhaka bAtoM-vAda-vivAdoM, nindA, IrSyA, dveSa. ghRNA Adi pApasthAnoM meM dUra rahanA Avazyaka hai| tathaiva AzA. tRSNA, kAmanA, vAsanA, prasiddhi. prazaMsA Adi se nirlipta rahane kA abhyAsa karanA. pralobhanakArI Anavayukta vicAroM ko dRr3hatApUrvaka khader3anA. nAmajapa, bAhyAbhyantA tapa, satsaMga. svAdhyAya tathA avacetana mana ko vAra-bAra zuddha sujhAva (oNTosajezana) denA Adi bhI manaHsaMvara meM sahAyaka hai| antaHkaraNa ko haradama tapa aura saMyama se bhAvita rakhanA bhI manaHsaMvara ke lie upayogI hai| prANasaMvara kA svarUpa, sAdhanA aura prayoga kisI bhagIratha kArya ko sampanna karane ke lie jaba taka bAhya parAkrama ke sAtha Antarika parAkrama, bhItara kA utsAha, antara meM sAhasa kA saMcAra, Atma-viH , icchA-zakti yA saMkalpa-zakti For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 51 * Antarika sphugNA kA jvAra utpanna nahIM hA tava taka mana. buddhi. citta. zarIra indriyA~ Adi kitanI hI sakSama aura sargATata kyoM na ho. usameM sakriyatA evaM kAryakSamatA paidA nahIM hotii| anna, jala evaM khAdya padArthoM ko peTa meM DAla dene mAtra se zArIrikamAnasika, bauddhika, aindriyaka evaM avayavika zakti prApta nahIM ho jAtI, ve zakti-srotoM ko dhakelane vAlI, garmIbhara utpanna kara dete haiM. kintu unameM apanI-apanI kriyA karane kI kSamatA evaM zakti prApta hotI hai--prANa-zakti (taijasa-zakti = UrjA-zakti) se| prANa-zakti se sampanna vyakti sAhasa ke pratyeka kArya meM vijayI evaM saphala hote haiN| pratyeka prANI ke jIvana kA mUlAdhAra prANa-zakti hai| zarIra meM sabhI indriyA~ Adi vAhyakaraNa tathA mana, buddhi Adi antaHkaraNa ho, kintu prANa yA prANa-zakti (taijas = vidyut-zakti) na ho to prANI mRta samajhA jAtA hai| athavA vaha jIvita ho to bhI pratyeka kArya meM nirAza, hatAza, akSama, sAhasahIna. nirvIrya, bhayabhIta, hInabhAvanAgrasta. duHkha-daitya-pIr3ita rahatA hai. kisI bhI satkArya ko karane meM hicakicAtA hai| khataga uTAne tathA Atma-vizvAsapUrvaka kArya karane kI kSamatA nahIM hotii| yaha prANa eka hote hue bhI zarIra ke vibhinna kAryakalApoM ke lie unheM mukhyatayA 5 kendroM meM vibhakta kiyA gayA hai-prANa, apAna. samAna. udAna aura vyaan| inhIM pA~ca prANa-kendroM kA uttaradAyitva sa~bhAlane vAle pA~ca upakendra haiM-devadatta. vakala. karma. nAga aura dhnshry| inheM upaprANa kahate haiN| karmavijJAna kI dRSTi se ina 5 + 15 = 10 prANI-upaprANoM dvArA yatanAcArapUrvaka mana-vacana-kAyA se pravRtti kI jAe to prANasaMvara kI sAdhanA ho sakatI hai| mAnava-zarIra meM AhAra zarIra, indriya, zvAsocchavAsa, bhASA aura manaH ye chaha paryApti ke rUpa meM paryApta prANa-UrjA ke kendra haiN| ye sAre prANa-zakti ke mota haiN| isI prakAra jainAgamoM meM isa prakAra ke viziSTa prANAM kA nirUpaNa hai, jo zrotrendriyavalaprANa se lekara zvAsocchavAsabalaprANa aura AyuSyabalaprANa taka hai| ye dasa valaprANa zarIra ke vibhinna bhAgoM ko zakti dene meM sahAyaka haiN| karmavijJAna ne darzAvidha prANa-zakti kI vibhinna kAryakSamatA, sakriyatA aura zaktimattA kA vizlepaNa karake batAyA hai ki inakA kSaya, apavyaya aura atyupayoga rokane para hI prANasaMvara kI sAdhanA ho sakatI hai| dazavidha balaprANoM kA saMvara kaise aura kaise nahIM ? ... jo ina dasoM valaprANoM (prANa-zaktiyoM) kA durvyasanoM meM tathA vividha viSayAsakti meM apavyaya kara DAlate haiM tathA samyagjJAna-darzana-cAritra. ahiMsA, saMyama, tapa Adi saMvara-nirjarA aura mokSa kI sAdhanA meM sRjanAtmaka puruSArtha karane ke badale yuddha, saMgharSa tathA hiMsAtmaka kAryoM evaM mA~sAhAra, madyapAna, zikAra, hatyA, daMgA, lUTapATa, vyabhicAra Adi dhvaMsAtmaka kAryoM meM puruSArtha karate haiM. unakI prANa-UrjA naSTa-bhraSTa ho jAtI hai| ina dasoM hI prANoM kI UrjA-zakti kaise pravala ho sakatI hai aura kaise nirbala hotI hai ? isakA saMvA-sAdhanA kI dRSTi se zarIrazAstra. manovijJAnazAstra. yogazAstra Adi ke pariprekSya meM sAMgopAMga varNana karmavijJAna ne kiyA hai| ___ sAtha hI agale nibandha meM yaha batAyA hai ki bhautika vidyut kI apekSA prANija vidyut kitanA prabala hai? ise vedoM, upanipadoM, gItA, jainAgama Adi meM brAhmI-zakti, paramAtma-zakti, brahmateja Adi ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai| prANasaMvara se prasupta prANavala ko jAgrata karake ananta Atma-zakti bhI prApta ho sakatI hai, jo abhI AvRta, supupta, vikRta evaM mUrchita hai| prANasaMvara-sAdhanA meM avarodhaka sUtra-mArga kalpaviruddha akaraNIya-anAcaraNIya mana-vacana-kAya-pravRttiyoM, durbhAvanAoM. duzceSTAoM, durvRttiyoM, duzcintanoM aura duAnoM Adi se jUjhane kI zakti bhI isI prANabala se milatI hai| phira prANavala evaM zvAsocchvAsabala * prANasaMvara kA mahattva aura unase UrjA-zakti ke saMvardhana kA upAya vividha upanipadoM. purANoM, AgamoM Adi ke pramANoM se karmavijJAna ne prastuta kiyA hai tathA ArovijJAnakSetrIya prANAyAma kI apekSA adhyAtmakSetrIya prANAyAma kA mahattva adhika vatAkara uname saMvara kI upalabdhiyoM kA digdarzana bhI karAyA gayA hai| adhyAtmasaMvara kA svarUpa, prayojana aura usakI sAdhanA nizcayadRSTi se AtmA ananta jJAna, ananta darzana. ananta avyAvAdha Atmika-sukha (Ananda) aura ananta balavIrya (zakti) se sampanna hai, kintu vartamAna meM sAMsArika chadmastha AtmAoM ko jJAnAdi AvRta, kuNThita, suSupta yA vikRta haiN| inakA kAraNa hai-durlabha manuSya-janma pAkara bhI mAnava mohanIya karmavaza mithyA For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 52 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu * jJAna. mithyAtva evaM viSayasukhAdi ke evaM dhanAdi nirjIva tathA kuTumbAdi sajIva para padArthoM aura kapAyAdivibhAvoM ke cakkara meM par3akara Atma- bAhya kRtyoM meM apanI ukta zaktiyoM kA apavyaya karatA rahatA hai| yahI kAraNa hai ki ananta jJAnAdi zaktiyoM kA dhanI tathA unheM upalabdha karane kI yogyatA vAlA hote hue bhI apanI adhyAtma sampadAoM ko prApta nahIM kara pAtA / ataeva vaha adhyAtmasaMvara ke badale AtmA ko AmravoM aura bandhoM se bhArI-bharakama banAkara UrdhvAroihaNa ke badale adhogati kI ora le jAtA hai| AdhyAtmika sampadAe~ atyadhika sukhazAntikAriNI evaM hitakAriNI hote hue bhI vaha bhautika sampadAoM ko prApta karane meM adhikAdhika pravRtta hotA hai| balki bhautika upalabdhiyA~ AkarSaka hote hue bhI usake pIche jhaMjhaTa, unmAda, tanAva, cintA, kuNThA tathA ahaMtA-mamatA Adi lage rahate haiM, durvyasanoM tathA vividha pApAmravoM meM hI unakA adhikatara upayoga hotA hai, kyoMki unake pIche prAyaH adhyAtmasaMvara kA lakSya nahIM hotaa| adhyAtmasaMvara ke lakSya se Atma-guNoM kI upalabdhi para dhyAna kendrita kiyA jAe to antaHkaraNa se santuSTa, Anandita rahatA' hai, svAsthya supamA bhI adhikAdhika bar3hatI hai, bhautika sampadA bhI anAyAsa hI upalabdha ho jAtI hai, pariSkRta vicAra-vaibhava, AnandI svabhAva aura sadAcaraNa ke kAraNa adhyAtmasaMvara-sAdhaka kA vyaktitva nikhara jAtA hai| adhyAtmasaMvara ke lie sarvaprathama AtmA ko bahirmukhI hone se bacAkara antarmukhI - AtmalakSI banAnA, Atma-saMprekSaNa karanA aura isa prakAra Atma-prajJA se - AtmA, AtmA ke yathArtha darzana karanA, jAnanA 'Avazyaka hai| AtmaniSTAlakSyI jJAna hI saccA Atma-jJAna hai, vahI jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai| adhyAtmasaMvara saMyama aura tapa se AtmabhAvoM ko bhAvita karane para hotA hai| isa viSaya meM karmavijJAna ne moha, rAga-dvepAdi pariNAmoM kA nirodha karake ekamAtra jJAtA - draSTA bane rahane, 'sva' se anyatra dRSTi na rakhane, sarvatra sabhI aMgopAMgoM meM zuddha AtmA ke darzana karane arthAt ekamAtra zuddha AtmA ko dekhane se AtmA ke sAtha ekatva kI pratIti karane se, AtmA kI amaratA para dRr3ha niSThA aura vizvAsa rakhane se, ekamAtra saccidAnandasvarUpa AtmA hU~, aisI dRr3ha pratIti hone se, zuddha AtmA ke prati nirbhayatApUrvaka samarpita hone se, AtmA meM tallIna hone se, samAdhimaraNa kI ArAdhanA ke samaya ekamAtra AtmA kI sannidhi meM cale jAne se, arhatsaMprekSaNa ko Atma-samprekSaNarUpa banA dene se yAnI svabhAvaramaNatA se prasiddhi, siddhi-labdhi prazaMsA Adi bAdhaka tattvoM se bacane se adhyAtmasaMvara siddha ho sakatA hai| adhyAtmasaMvara kI siddhi : Atma-zakti surakSA aura Atma-yuddha se Atma-zaktiyoM ke durupayoga aura anupayoga, donoM se unakA hAsa hotA hai| jaba AtmA apane ananta zaktirUpa guNa kA upayoga ratnatraya kI, mahAvrata, samiti gupti, bAhyAbhyantara tapa Adi kI sAdhanA meM tathA parIpaha-upasarga-vijaya Adi meM na lagAkara hiMsAdi aSTAdaza pApasthAnoM meM lagAtA hai, taba tathA arjita bahumUlya zakti kA upayoga ekAntataH bhautika - laukika kAmanAoM tathA tuccha svArthoM kI pUrti tathA AcArAMgasUtra meM pratipAdita abhinandana, sammAna, prazaMsA, yazaHkIrti, pUjA-pratiSThA, sanmAna Adi ke janmotsava Adi nimitta meM yA mRtyu-sambandhI prasaMgoM para bandhana vimocana ke liye yA roga AtaMka Adi duHkhoM ke pratIkAra ke lie zaktiyoM kA apavyaya karatA hai| athavA vaha Atmika-zakti kI ArAdhanA ko chor3akara kAyavala, mitrabala, jJAtivala, pretyabala, devavala, rAjabala, corabala, atithibala, kRpaNabala, zramaNavala Adi bar3hAne meM karatA hai, taba Atma-zaktiyoM ko naSTa-bhraSTa kara DAlatA hai| ataH Atma-zaktiyoM kA durupayoga rokakara una saMcita Atma-zaktiyoM ko adhyAtmasaMbara kI sAdhanA meM lagAe to niHsaMdeha Atma-surakSA ho sakatI hai| Atma-zakti kI surakSA aura saMcaya ke karmavijJAna ne vizlepaNapUrvaka cAra AdhAra batAe~ haiM dRr3ha saMkalpa (vrata-niyamabaddhatA), pracaNDa manobala, dRr3ha vizvAsa aura sat zraddhA / adhyAtmasaMvara kI sAdhanA ke lie kAma, krodha, mada, lobha, moha, matsara Adi Atma-zakti-vighAtaka zatruoM-vibhAvaripuoM se saMgharSa karake inheM praviSTa hone se rokanA aura khader3anA hai: tapa. saMyama, cAritra, saMvara-nirjarAdi dharmAcaraNa se, samatA, kSamAdi dazavidha yA ratnatrayarUpa dharmapAlana se| Atma- yuddha meM vijayI banAne vAle sahAyaka upAyoM ko bhI apanAne jarUrI haiM, tabhI adhyAtmasaMvara kI siddhi ho sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavijJAna : bhAga 4 kA sArAMza karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA karmabandha kA astitva ___ karmavandha kI sArvabhauma vyAkhyA ke sandarbha meM karmavijJAna ne sarvaprathama karmavandha kA astitva, jise avyakta hone ke kAraNa pratyakSavAdI nAstika, azraddhAzIla, zaMkA-kAMkSAgrata nahIM mAnate, vividha zAstrIya pramANoM, yuktiyoM aura tarkoM ke AdhAra para siddha karane kA prayatna kiyA hai| karmavandha ke astitva ke viSaya meM dazavaikAlika, uttarAdhyayana, jJAtAdharmakathAsUtra, vipAkasUtra Adi AgamoM meM pratyakSadarzI mahApuruSoM ne yatra-tatra puNya-pApakarmavandha kA ullekha kiyA hai| anya darzanoM aura dharma-sampradAyoM ne bhI ise mAnA hai| anumAnAdi pramANoM se bhI karmavandha siddha hotA hai| samasta saMsArI jIvoM meM karmabandha kA astitva hai, jisakA phala udaya meM Ane para milatA hai| saMsArI AtmA kathaMcit mUrta ho jAne se karmavandha kA kartA mAnA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki saMsArI jIva ke sAtha karmabandha pravAharUpa se anAdi hai| saMsArI jIva parataMtra hone se tathA parabhAvoM ke prati rAga-dvepAviSTa hone se karmabandhana se baddha hai| phira karma ke astitva ko siddha karane vAle cAra pramANa bhI karmavandha ke astitva ke sAdhaka haiM-(1) jIva aura pudgala kA paraspara prabhAva, (2) prANI ke gaga-dveSAtmaka pariNAma, (3) saMsAra meM prANiyoM kI vividhatA aura bahurUpatA, tathA (4) mana-vacana-kAyA ke yogoM kI cNcltaa| duHkha-paramparA kA mUla : karmavandha ____ isa saMsAra meM cAroM gati ke prANI kisI na kisI kAraNavaza duHkhI haiN| parantu sabako jo eka ke bAda dUsare duHkha kI ghaTA prApta hotI hai, usakA mUla kAraNa hai-karmoM kA saMyoga-sambandha = krmvndh| usa karmabandha ko yuktiyoM, zAstrIya pramANoM, AptapuruSoM kI vANI se tathA vividha ghaTita udAharaNoM dvArA siddha kara diyA hai-isa akasmAt duHkha ke A par3ane kA kyA kAraNa hai ? makAna ke kharIdadAra para acAnaka Ate hue duHkha kA, rUpavatI dhanika putrI para akasmAt A par3e zArIrika-mAnasika duHkha kA, dInatA-nirdhanatA ke sahasA A - par3e hue, eka rAta meM karor3apati se ror3apati banane kA kAraNa pUrvakRta karmavandha ke sivAya kyA ho sakatA hai? ataH sukha-duHkha-paramparA kA mUla AtmA ke sAtha karma kA saMyoga (bandha) hI hai| vaipayika-sukha yA * 'zarIra-samvaddha janmAdi bhI duHkharUpa karmavandhaka hai| karmoM se mukti pAnA hI duHkhoM se mukti pAnA hai| karmabandha kA yathArtha aura vizada svarUpa - bAhya dravyabandhana bhI sabhI prANiyoM ke liye du:khadAyaka-pIDAjanaka hai, kintu karmavandhanarUpa bhAvabandhana to unase bhI prabalatara kaSTadAyaka hai| mUla meM yadi karmabandha na ho to koI bhI bAhya bandhana utpanna nahIM ho sktaa| pUrvokta sabhI dravyavandha zarIra se sambaddha haiM. jabaki karmabandha mUla meM AtmA se sambaddha hai| karmabandha kA artha sAmAnyatayA hai-AtmA ke sAtha naye karmoM kA saMyoga sambandha yA grahaNa karanA vandha hai| mithyAtva Adi karmabandha ke hetuoM dvArA naye jJAnAvaraNIya Adi karmoM kA grahaNa karanA karmabandha kA pariSkRta lakSaNa hai| karmabandha AtmA ke svabhAva tathA nijI guNoM ko vikRta. kuNThita aura AvRta karake use parataMtra, anAtha evaM vimUr3ha banA detA hai| karmavandha AtmA ko kaise parAdhIna aura duHkhabhAgI banA detA hai ? ise karmavijJAna meM vividha yuktiyoM dvArA siddha kiyA hai| AtmA aura karma kA svabhAva bhinna-bhinna hote hue bhI dAnoM kA saMyoga kevala zleparUpa hai, tabhI to donoM kA viyoga ho sakatA hai| saMyoga bhI do prakAra kA hotA hai-bhinnakSetravartI aura ekkssetrvrtii| jaise-rajakaNoM kA saMyoga bhinnakSetravartI hotA hai, ve paraspara jur3ate to haiM kintu For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 54 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * pRthak-pRthak pradezoM para sthita rahate haiM. aisA hI bhinnakSetravartI saMyoga karma aura AtmA kA hotA hai. isI ko bandha kahate haiN| ekakSetravartI ananta paramANuoM, sUkSma skandhoM yA vargaNAoM kA saMyoga hotA hai. para vaha bandha nahIM khlaataa| karma aura AtmA kA bandha tabhI hotA hai. jaba karma ke yogya sUkSma aura ekakSetrAvagrAhI. ananta karmapudgala-paramANu kaSAya (yA rAga-dveSa) se bhIge hue AtmA ke pratyeka pradeza meM upazliSTa ho jAte haiN| dUsare zabdoM meM kaheM to-"jIva kaSAyayukta hone ke kAraNa karma ke yogya pudgaloM kA grahaNa karatA hai, vahI bandha kahalAtA hai| niSkarSa yaha hai ki jIva aura karma kI bandha avasthA meM hI donoM kA vijAtIya rUpa rahatA hai, kintu donoM ke pRthak-pRthak ho jAne para donoM punaH apane-apane svabhAva meM A jAte haiN| ataH donoM kA saMzlepa-sambandha hone para bhI donoM apane svabhAva ko nahIM chodd'te| phira karmavandha ke prabhAva se AtmA apane nijI apTa guNoM ke prakaTIkaraNa se vaMcita rahatA hai| ve AvRta aura kuNThita ho jAte haiN| ataH karmabandha se vacanA caahie| karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? AtmA kA mUla svabhAva jJAna, darzana, sukha aura zakti hai. vaha apane Apa meM zuddha hai, jJAnamaya hai, ananta avyAbAdha-sukha aura zakti se otaprota hai| prazna hotA hai-AtmA zuddha se azuddha avasthA meM kaise pahu~ca jAtI hai ? isakA samAdhAna karmavijJAna ne diyA hai-vartamAna meM sAMsArika AtmAoM kI dazA azuddha hai, na hI vaha ananta jJAnAdi-sampanna hai| karmapadagaloM ke sAtha jaba AtmA aura karma donoM kA paraspara milana yA eka-dUsare meM anupraveza ho jAtA hai| vijAtIya dravya (karmapudgala) ke sAtha AtmA apane svabhAva ko bhUlakara mila jAtI hai, yAnI parabhAvoM aura vibhAvoM ke sAtha sAMsArika AtmA kA saMyoga hotA hai, tabhI vaha sva-svabhAva ko chor3akara vijAtIya ho jAtA hai| AtmA akelA hotA to zuddha svarUpI hotA. saccidAnanda avasthA meM hotA, kintu vaha akelA na rahakara vijAtIya karmapudgala se sambaddha hotA hai, tabhI azuddha ho jAtA hai| karmoM ke Agamana mAtra se vaha AtmA ke sAtha cipaTatA yA vadhatA nahIM, kintu kapAyAdi vikAroM kI cikanAhaTa lagI ki karmabandha hotA hai| jIva aura pudgala donoM ke sambandha se bandha hone para donoM ke sva-sva-guNoM meM vikRti AtI hai, yAnI donoM hI apane-apane guNoM se cyuta hokara apane guNoM se vipariNamita ho jAte haiN| vastutaH bandha jIva aura karmapudgala do se utpanna hotA hai, eka dravya kA bandha nahIM hotaa| AtmA ke sAtha karmarUpa para-padArtha ke milane se rAga-dvepa kI snigdhatA ke kAraNa usameM vigAr3a yA vikAra hotA hai, vaha azuddha ho jAtI hai| eka prazna uThAyA gayA hai-amUrta AtmA kA mUrta karma ke sAtha vandha (samvandha) kaise ho sakatA hai ? isakA samAdhAna vibhinna granthoM aura zAstroM meM anekAntadRSTi se kiyA gayA hai ki zuddha nizcayadRSTi se to AtmA amUrtarUpa hI hai, kintu karmabandharUpa paryAya kI apekSA ina donoM ke yukta hone se tathA unakA paraspara sambandha hone se AtmA kathaMcit mUrta siddha hotI hai, jisake phalasvarUpa jIvoM kI nAnA gati, yoni, jAti evaM zarIrAdi vibhinna avasthAe~ dRSTigocara hotI haiN| saMsArI jIva nizcayanaya kI dRSTi se amUrta mAnA gayA, yaha bhaviSya kI apekSA se hai, zuddha svarUpa meM avasthita hone para hii| parantu jaba taka vaha zarIradhArI hai, kArmaNazarIra se yukta hai, taba taka vaha mUrta hI hai| puNya aura pApakarma ke bandhana meM par3A hai| jo AtmA karmamukta zuddha haiM, unake karma nahIM cipkte| karmoM kA aisA hI svabhAva hai ki jaba bhI cipakeMge, rAga-dveSa kapAyayukta AtmA se hI cipakeMge. vastrAdi yA mRta prANI Adi acetana ke nhiiN| saMsArI jIvoM ke bhI karma kA vandha pravAharUpa se anAdi hai, kintu pratyeka karma kI apekSA se usakI Adi hai aura yathAsamaya anta bhI hotA hai| aisA na mAnA jAe to saMsArI jIva vibhinna ralatrayAdi sAdhanA yA bAhyAbhyantara tapamyAgadhanA ke dvArA kadApi sarvakarmamukta nahIM ho skegaa| vastutaH kriyA kI pratikriyA kA cakra hI pravAharUpa se anAdikAlIna karmabandha kA dyotaka hai| isI saMskAravaza jIva karma vA~dhatA rahatA hai| jaina siddhAntAnusAra bhI yaha vAta siddha hotI hai ki vItarAga evaM sarvakarmamukta jIvoM ke atirikta saMsArastha pratyeka jIva pratikSaNa 7 yA 8 karma bA~dhatA rahatA hai aura phala bhogakara kSaya bhI karatA rahatA hai| parantu baddha karma ve hI kahalAte haiM. jo AtmA ke dvArA gRhIta evaM AkarSita haiN| jIvana kI pratyeka pravRtti se pratikSaNa hone vAle karmabandha aura For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 55 * usase prApta hone vAle phala se abhijJa hote hue bhI mAnava anAdikAlIna saMskAravaza anabhijJa-sA bana jAtA hai / isa tathya ko karmavijJAna ne udAharaNasahita pramANita kiyA hai| karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya karmabandha kA mUla srota kyA hai ? isa sambandha meM karmavijJAna ne vividha yuktiyoM aura pramANoM dvArA siddha kiyA hai ki karmoM kA bandha kisI vastu se, vyakti se yA paristhiti yA ghaTanA se sambandhita nahIM hai, vaha kartA ke zubha yA azubha adhyavasAya para nirbhara hai| adhyavasAya kA phalitArtha hai - jIva ke viziSTa pariNAma, vicAra, saMkalpa, citta ke bhAva Adi / yadyapi pariNAmoM (adhyavasAyoM) kI dhArAe~ asaMkhyAta haiM, unake kAraNa karmabandha bhI asaMkhyAta prakAra ke hote haiM, kintu una pariNAmadhArAoM ko karmavijJAna ne tIna dhArAoM meM vargIkRta kiyA hai - zubha, azubha aura zuddha / mithyAtva avrata, kaSAya Adi ke kAraNa se hone vAle citta ke bhAva pariNAma kahalAte haiN| ina zubha-azubha pariNAmoM kI dhArAoM meM bhI tIvratA, mandatA aura madhyamatA AtI hai| zubha pariNAma Urdhvagati kA aura * azubha pariNAma adhogati kA kAraNa hai, parantu zuddha pariNAma ho to karmabandha na hokara karmakSaya (nirjarA) hotA hai| ataH karmoM se mukti yA kSaya ke lie AtmA ke zuddha adhyavasAya apekSita haiN| jIva kA adhyavasAya bhI zubha se azubha kI ora athavA azubha se zubha kI ora tathA kadAcit zubha yA azubha se ekadama zuddha kI ora bhI pahu~ca sakatA hai| jaise-prasannacandra rAjarSi ne azubha se zubha kI ora mur3akara ekadama zuddha ke zikhara para pahu~ca gae the| hiMsA-ahiMsA, asatya- satya, caurya-acaurya, abrahmacarya brahmacarya, aparigrahavRtti-parigrahavRtti Adi ke sambandha meM dravyabhAvadRSTi se caturbhagI dekara dazavaikAlika niyukti meM bhAva (adhyavasAya ) se hI hiMsAdi hone se karmabandha ke mUla srota ke rUpa meM adhyavasAya ko hI siddha kiyA hai| adhyavasAya- parivartana meM mukhyatayA vyakti kA upAdAna hI kAraNa hai, gauNarUpa se koI vastu, vyakti yA ghaTanA Adi nimitta bhI kAma karatA hai / upAdAna zuddha ho to azuddha sthAna meM bhI zubha adhyavasAya saMbhava hai, anyathA upAdAna azuddha ho to zuddha sthAna meM bhI azubha adhyavasAya ho sakatA hai, isa viSaya meM dRSTAnta dekara samajhAyA hai| adhyavasAyoM ke AdhAra para jIvana kA udaya yA asta yAnI utthAna aura patana saMbhava hai| ataH adhyavasAya-zuddhi se hI samyagdarzanAdi * ratnatrayarUpa zuddha dharma ArAdhanA karake karmabandha se bacakara karmakSaya kI dizA meM bar3hanA caahie| * karmabaMdha ke bIja : rAga aura dveSa zubha-azubha karmabandha adhyavasAya para nirbhara hai, kintu vaha adhyavasAya rAga-dvepa yA kaSAya se yukta ho tabhI karmabandha hotA hai| kevala pravRtti yA kriyAmAtra se yA ekamAtra kisI vyakti yA vastu ke nimittamAtra se karmabandha nahIM hotaa| rAga apanI ora khIMcane vAlI aura dvepa dUra pheMkane vAlI bijalI kI taraha hai / kisI vyakti, vastu yA paristhiti para rAga yA dveSa kA yA kapAya ko AropaNa vaha vyakti yA vastu Adi nahIM karatI, apitu vyakti svayaM hI karatA hai, jar3a padArthoM kI ora se koI pratikriyA nahIM hotI; vaha hotI hai| vyakti kI ora se hI, kyoMki iSTa-aniSTa, priya-apriya, acchA-burA, manojJa-amanojJa, Asakti ghRNA Adi yA asadbhAva sadbhAva Adi saba rAga yA dveSa kI hI saMtAna haiN| paMcendriya aura mana ke viSaya meM atyanta AvazyakatA hone para pravRtta hone se bacanA zakya nahIM, unake prati rAga va dveSa se bacanA anivArya hai, yahI jaina-karmavijJAna kA karmabandha yA pApakarmabandha se bacane kA nirdeza hai| rAgAndhatA to bhayaMkara hai hI usase bacanA anivArya hai; rAga hogA, vahA~ prAyaH dveSa bhI A dhamakatA hai| sAmpradAyika kaTTaratA jAti-kauma, prAnta, rASTra ke prati andhatA Adi aprazasta rAgAndhatA hai| isI prakAra kAmarAga, dRSTirAga aura sneharAga bhI aprazastarAga ke prakAra haiN| vaise to vItarAgatA kI prApti ke lie rAgabhAva sarvathA tyAjya hai, kintu agara rAgabhAva kA sarvathA tyAga na ho sake to aprazasta rAga kA to sarvathA tyAga karake kathaMcit prazastarAga kSamya hai| AcAryoM ne aprazastarAga aura prazastarAga ke bhI do-do bheda batAe haiN| azuddha aura azubha, ye donoM aprazastarAga haiN| nyUna zubha aura adhika zubha, ye donoM prazastarAga ke prakAra haiN| paramAtma-bhakti, guru-sevA, dharma-zraddhA Adi ye adhika prazastarAga ke kAraNa haiM, jo sarAgasaMyamI sAdhuvarga tathA saMyamAsaMyamI zrAvakavarga kI bhUmikA meM kathaMcit upAdeya mAnA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 56 * karma siddhAnta: biMdu meM siMdhu * karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva saMsAra meM prakAzajIbI aura andhakArajIvI prANiyoM kI taraha sAMsArika mAnava samudAya meM bhI prakAza-puMja ko bhI andhakAra mAnane vAle manuSyoM kI saMkhyA adhika hai, prakAza ko prakAza mAnane vAloM kI saMkhyA bahuta kama hai| sthUladRSTi se dekhane para adhikAMza mAnava prakAza-premI pratIta hote haiM, parantu dravyaprakAza-premI haiM, jo adhyAtmatattvajJoM kI dRSTi meM yathArthaprakAza- bhAvaprakAza nahIM haiN| yathArtha bhAvaprakAza samyaktva sUrya kA samyagdarzana- jJAna kA prakAza hotA hai| adhikAMza mAnavoM ke jIvana meM isa bhAvaprakAza ke badale midhyAtva, ajJAna, avidhA yA aviveka kA bhAvAndhakAra hI vyApta dikhAI detA hai| isI bhAvAndhakAra ke phalasvarUpa rAga-dvepa, Asakti ghRNA, kalaha, kleza, hiMsAdi pApa, andha-svArtha, andha-vizvAsa tathA deva-guru-dharma-lokAdi mUr3hatAe~, ekAnta pUrvAgraha, kadAgraha bhrAntiyA~ Adi andhakAra dRSTigocara ho rahe haiN| saiddhAntika dRSTi se dekhA jAe to ekendriya se caturindriya taka ke sabhI jIva mithyAdRSTi haiM, nAraka tiryaJca, manuSya aura deva; ina paMcendriya jIvoM meM samyaktvI kama haiM. midhyAtvI adhika haiN| jahA~ taka prANI mithyAtvagrasta rahatA hai, vahA~ taka jo bhI zAstrIyajJAna, cAritra - pAlana yA tapazcaraNa kiyA jAtA hai, vaha mithyAjJAna, mithyAcAritra yA mithyAtapa hI rahatA hai, jo saMsArabarddhaka hotA hai, saMsArakSayakAraka nhiiN| mithyAtva ghorAtighora andhakAraka kUpa meM prANiyoM ko DAle rakhatA hai, unakA prAyaH Atma-vikAsa roka letA hai| isake kAraNa AtmA anantAnubandhI krodhAdi cAra kapAya tathA samyaktva - mithyAtva - mizra - mohanIya, ina 7 jvAlAoM se yukta hone se bandha aura mokSa ko jAnatA samajhatA nahIM, na hI bandha se mukta hone ke upAyoM ke viSaya meM socatA hai| yahI kAraNa hai ki mithyAtva ko karmabandha kA prabala aura prathama kAraNa mAnA gayA hai| 18 prakAra ke pApasthAnoM meM sabase bar3hakara pApa kA yA pApakarmabandha kA kAraNa mithyAtva ko mAnA hai| AtmA kA sarvAdhika kalyANakArI mahAzatru yA mahApApa mithyAtva hai / mithyAtvI kI koI bhI pravRtti mokSakAraka nahIM hotii| mithyAtva kA bandhana TUTe vinA avirati Adi ke bandhana nahIM TUTate. ve nahIM chUTate / midhyAtva ke prabhAva se vyakti saMzaya, pUrvAgraha, kadAgraha Adi se ghirA rahatA hai| mithyAtvI kI dRSTi, buddhi, dhAraNA, jJAna Adi saba viparIta evaM mithyA hote haiN| mithyAtva ke 5, 10 evaM 25 bheda aura unake lakSaNa Adi bhI karmavijJAna ne spaSTa nirUpita kiye haiN| karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa roga ke kAraNoM ko jAne binA usakI sahI cikitsA nahIM ho sakatI, isI prakAra karmabandha ke mukhya kAraNoM ko jAne binA karmaroga nivAraNa kI yathArtha cikitsA nahIM ho sakatI / karmabandha ko jAnane mAtra se usase mukti nahIM ho sakatI, karmabandha ke kAraNoM ko jAnakara unheM tor3anA Avazyaka hai| Amnava aura bandha ke mithyAtvAdi pA~ca kAraNa samAna hote hue bhI unameM antara yaha hai ki prathama kSaNa meM karmaskandhoM kA Agamana = Amrava hotA hai| dvitIya Adi kSaNoM meM karmavargaNAoM kI Atma-pradezoM meM avasthiti hotI hai, vaha bandha hai| dUsarA antara yaha hai ki Asrava meM yoga kI pramukhatA hai, bandha meM kaSAya kii| jisa prakAra rAjyasabhA meM kI anugraha yA nigraha karane yogya puruSoM ko praveza karAne meM rAjya karmacArI mukhya hotA hai, usI prakAra yoga pramukhatA se karmoM ke Agamana (Asrava) kA dvAra khola diyA jAtA hai, kintu jaise praveza hone ke pazcAt una vyaktiyoM ko satkRta yA daNDita karaneM meM rAjAjJA mukhya hotI hai, vaise hI una samAgata karmoM ko Atma-pradezoM ke sAtha saMzliSTa karake zubha-azubha rUpa meM nyUnAdhika rUpa meM baddha karane kaSAyAdi kI pramukhatA se hotA hai| karmabandha ke hetuoM ke sambandha meM tIna paramparAe~ karmavijJAnavettAoM ne prastuta kI haiM - ( 1 ) mithyAtva. avirati, kapAya aura yoga, (2) mithyAtva, avirati, pramAda, kapAya aura yoga evaM (3) kaSAya aura yoga / karmabandha ke mukhyatayA pA~ca kAraNoM ke nirdeza ke pIche guNasthAna krama ke anusAra AdhyAtmika vikAsa meM nyUnAdhikatA tathA karmaprakRtiyoM ke bandha kI nyUnAdhikatA hI kAraNa hai| yaha krama sabase Upara ke guNasthAna se sabase nIce ke guNasthAna taka kramazaH samajhanA caahie| jaise - jisa guNasthAna meM kevala 'yoga' hogA, usameM kaSAya, pramAda, avirati aura mithyAtva se janita bandha nahIM hoMge, jina guNasthAnoM meM kaSAya (atimanda) For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *57 * aura yoga, ye do hoMge, unameM mithyAtva, avirati aura pramAda se janita bandha nahIM hoMge tathA jina (sarvavirati . aura dezavirati ) guNasthAnoM meM mithyAtva aura aviritajanya bandha nahIM hoMge, unameM pramAda, kapAya aura yogajanita bandha hogA / caturtha samyagdRSTi nAmaka guNasthAna meM midhyAtva nahIM hogA, kintu avirati Adi 4 kAraNa hoMge, jabaki prathama mithyAtva guNasthAna meM mithyAtva avirati, pramAda, kaSAya aura yoga, ye karmabandha ke pA~coM hI kAraNa hoNge| isake pazcAt ina pA~coM hI kAraNoM kA svarUpa, kArya tathA ye karmabandha ke hetu kaise-kaise banate haiM? kisakA dAyarA kitanA nyUnAdhika hai, kisa karmabandha hetu ke kitane prakAra haiM? isakA savistRta nirUpaNa karmavijJAna ne kiyA hai| saMkSepadRSTi se bandha ke do kAraNa : kaSAya aura yoga isake anantara saMkSepadRSTi se bandha ke yoga aura kaSAya, ina do kAraNoM meM samAveza kaise hotA hai ? isakA nirUpaNa karate hue karmavijJAna ne nirUpita kiyA hai- yoga ke dvArA karmoM kA AkarSaNa aura kaSAya dvArA unakA bandha-yAnI kaSAyayukta sAMsArika jIva ke yoga dvArA karmoM kA grahaNa aura kapAya dvArA AzleSapUrvaka bandha hotA hai / parantu jahA~ kaSAya ( rAga-dveSAdi) se yukta vaibhAvika pravRtti hogI, vahA~ cAroM ( prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga ) rUpa se karmabandha avazya hogA, kintu jahA~ sirpha yoga se yukta pravRtti hogI, vahA~ prakRti aura pradezabandha bhI nAmamAtra kA hogA, sthiti aura anubhAgabandha to hogA hI nahIM / spaSTa zabdoM meM- yogoM kA kArya kevala karma - paramANuoM ko AkarSita karanA hai, kintu unheM bA~dhe rakhanA, TikAye rakhanA kaSAya kA kArya hai| kaSAyoM ke kAraNa bhAvabandha hotA hai, yoga ke kAraNa dravyabandha | bhAvabandha na ho to dravyabandha kucha nahIM kara sakatA / karmarUpa IMdhana lAne kA kAma yoga kA hai, kaSAya kA kAma hai jalatI huI Aga ko bhar3akAne kaa| yoga kevala dravyakarmarUpa hai, kintu kaSAya yA rAga-dveSarUpa bhAvakarma ke kAraNa na hoMyAnI kaSAyAgni zAnta yA naSTa hai to usa karma kA TikanA asambhava hai| isalie karmabandha ke cAroM rUpoM meM kaSAya aura yoga do kA honA anivArya hai, zeSa kAraNoM kA antarbhAva ina do meM ho jAtA hai| karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ kaSAyoM yA rAga-dveSAdi kI tIvratA mandatA ke kAraNa bandha meM tIvratA- mandatA hotI hai| jaina-karmavijJAna 'karmabandha kI tIvratA aura mandatA ko nApane ke lie cAra mukhya avasthAe~ nirdhArita kI haiM - spRSTa, baddha, nidhatta aura nikaacit| inheM kramaza: DhIlA bandha, usase jarA majabUta bandha, isase bhI adhika sudRr3ha bandha aura ina sabase atyanta pakkA aura dRr3hatA banda, jo kabhI khula na ske| ye cAroM eka sAtha eka hI karma kA bandha karate haiN| lekina cAroM kI kASAyika aura rAga-dveSayukta pariNAmadhArA meM bahuta hI antara hai| cAroM kI kASAyika snigdhatA kI mandatara, manda, tIvra aura tIvratama avasthA ke AdhAra para bandha kA dAromadAra hai| ise pisI huI haldI se lipta vastra ke tathA suiyoM ke Dhera ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| isake pazcAt spRSTa, baddha, nidhatta aura nikAcitarUpa se ba~dhe hue zubha aura azubha karmabandha ke kArya aura phala kA vizada vivecana kiyA gayA hai| sAtha hI nikAcita rUpa meM ba~dhe hue karma zubha yA azubha karmoM kA phala bhogate samaya sAvadhAna raheM to pUrvabaddha karmoM kI sakAmanirjarA ho sakatI hai aura nayA karma nahIM ba~dhatA / karmavijJAna ne sAdhaka ko sAvadhAna karane ke lie batAyA hai, karma bA~dhate samaya kaSAyoM kA raMga jitanA halkA hogA, utanA hI bandha zithila yA zithilatara hogaa| karmabandha ke vividha prakAra aura svarUpa vastu ko kevala sahajabhAva se uThAne yA sparza karane mAtra se bandha nahIM hotA, bandha hotA hai-usake sAtha rAga-dveSa, Asakti ghRNA yA priyatA apriyatA kA bhAva hone se| mana-vacana-kAyA se koI bhI kriyA karane mAtra se karma Ate avazya haiM, parantu ve abandhaka hote haiM, bazarte ki usa karma ke sAtha rAga-dveSa yA kaSAya na ho| karma kA bandha hotA hai, usa kriyA ke sAtha kiye jAne vAle bhAva, pariNAma yA adhyavasAya se| kriyA do prakAra kI hotI hai - halana calanarUpa kriyA aura bhAvarUpa kriyA / donoM ke sAtha rAga-dveSa yA kaSAyarUpapariNAma milane se vaha karmabandha kI kAraNa hotI hai| ataH bandha mukhyatayA do prakAra se hotA hai - dravyabandha aura bhaavbndh| rAga-dveSa, moha Adi vikArI bhAvoM se jo karmabandha hotA hai, vaha bhAvabandha aura unake For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 58 * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * kAraNa karmapudgaloM kA Atma- pradezoM se sambandha honA dravyabandha hai| ye nau bandha bhI do-do prakAra ke hote haiMsajAtIya dravyabandha aura vijAtIya dravyabandha tathA sajAtIya bhAvabandha aura vijAtIya bhAvabandha / pudgala kA pudgala ke sAtha sajAtIya dravyabandha hai, magara pudgala kA jIva ke sAtha vijAtIya dravyabandha hai / jIva kA jIva ke sAtha rAgAdi pariNAmoM se sajAtIya bhAvabandha hotA hai| vijAtIya (pudgala ) ke sAtha jIva kA vijAtIya bhAvabandha hotA hai| Age karmavijJAna ne ina donoM kA pariSkRta svarUpa tathA bhAvabandha kI utpatti kA kAraNa bhI batAyA hai / dravyabandha aura bhAvabandha kI prakriyA bhI Age batAkara rAga aura dveSa ina donoM ke snigdha aura rUkSa hone se, ina donoM ke Atma- pradeza ke sAtha milane se bandha hotA hai| vastutaH bhAvabandha kA kAraNa sAmparAyika bandha hai, IryApathika nahIM, kyoMki sakaSAyabhAva hone se sAmparAyika aura akaSAyabhAva se IryApathika bandha hotA hai| isI sandarbha meM bhAvabandha ke mukhya do bheda batAe haiM- mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha / kintu bandha, udaya, udIraNA, sattA Adi kA kathana dravyakarmabandha kI apekSA se hai . karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa karmoM ke grahaNa evaM bandha ke hone ke sAtha hI AtmA ke yoga aura kaSAya ke anusAra ekIbhUta parimANa, svabhAva, kAla aura phaladAnarUpa karmabandha kI cAra aMgabhUta avasthAe~ yA vyavasthAe~ svataH niSpanna hotI haiN| ye cAra avasthAe~ kramazaH isa prakAra haiM - ( 1 ) pradezabandha (2) prakRtibandha, (3) rasabandha, aura (4) sthitibandha / karmapudgaloM ke Ane aura unake grahaNa ke samaya una avibhakta karma-pradezoM kA Atma-pradezoM ke sAtha ekIbhUta hone kI avasthA pradezabandha hai jo karmaparamANu Atma-pradezoM ke sAtha ba~dhe haiM, unake svabhAva-nirmANa kI vyavasthA kA nAma prakRtibandha hai / karmarUpa se gRhIta pudgala - paramANuoM ke karmaphala kI rasa-zakti nirmANa kI avasthA rasabandha hai / gRhIta karmaparamANuoM ke Tikane ke kAla (sthiti) sImA kI vyavasthA ko sthitibandha kahA jAtA hai| ye cAra avasthAe~ karmabandha ke sAtha svataH niSpanna hotI haiN| bandha ke ina cAra rUpoM kA AdhAra yoga aura kaSAya hai| prakRtibandha aura pradezabandha yogAzrita haiM aura sthiti- anubhAgabandha kaSAyAzrita haiN| cAroM prakAra ke bandha kI ina cAroM avasthAoM ko modakoM kA dRSTAnta dekara samajhAyA gayA hai| sAtha hI bandha ke ina cAroM aMgoM kI vizeSatA kA digdarzana karAyA gayA hai| karmabandha hone ke sAtha hI ye cAra prakAra ke aMgabhUta bandha (catuHzreNI bandha) avazyambhAvI haiN| pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa karmabandha ke samaya AtmA ke sAtha karmavargaNA ke skandhoM ( karmadalikoM) kA sambandha jitanI saMkhyA yA parimANa ke sAtha hotA hai, vaha pradezabandha kahalAtA hai| pradezabandha meM yogoM (mana-vacana kAyA kI pravRttiyoM) kI caMcalatA kI nyUnAdhikatA ( tIvratA - mandatA) ke anusAra karma-pradezoM ( karma- pudgala paramANuoM) kI saMkhyA kA bandha bhI tIvra - manda hotA hai| yaha dhyAna rahe ki pradezabandha meM Atma-pradezoM aura karma-pradezoM kA hI paraspara bandha-sambandha hotA hai| jainadarzana AtmA meM asaMkhyAta pradeza mAnatA hai| AtmA ke asaMkhyAta pradezoM meM eka-eka pradeza para anantAnanta karma-pradezoM kA bandha yAnI sambandha hone kA nAma hI pradezabandha hai| ise bhagavatIsUtra meM bhagavAna mahAvIra aura gautama svAmI ke eka saMvAda dvArA siddha kiyA gayA hai| kintu Atma-pradezoM ke sAtha karmaskandhoM kA yaha bandha rAsAyanika nahIM hai, kevala viziSTa saMyogamAtra hotA hai, jise pradezabandha kahA jAtA hai| rAsAyanika mizraNa jaba bhI hotA hai, taba navIna karmavargaNAe~ prAcIna karmoM meM snigdhatA hone se unake sAtha baddha- zliSTa ho jAtI haiN| yaha bhI samajha lenA cAhie ki yogabala (yoga-sthAnakabala) ke anusAra hI karmoM ke nyUnAdhika pradezoM kA bandha hotA hai tathA gRhIta karmadaloM ke bandha ke anusAra karmoM meM pradezoM kA vibhAjana svataH ho jAtA hai| prakRtibandha : mUlaprakRtiyA~ aura svarUpa jaise prANiyoM ke svabhAva para se unakA pRthakkaraNa yA vibhAjana kiyA jAtA hai, vaise hI karmoM ke svabhAva para se unakA pRthakkaraNa yA vibhAjana kiyA jAtA hai; karma ke svabhAva kA vizleSaNa bhI AtmA ke sAtha karma kA bandha ( zleSa ) hote hI svataH ho jAtA hai| karmabandha ke samaya hI usa karma ke svabhAva kA For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 59 * vizleSaNa, tathA vaha karma kisa prakAra kA phala degA? isakA nirNaya karma kI prakRti (svabhAva) se ho jAtA hai| vizeSa dharma, zIla, prakRti, svabhAva yA guNa, zakti, lakSaNa; ye saba prakRti ke paryAyavAcI zabda haiN| jJAnAdi svabhAva vAle vividha karmoM kA apane-apane svabhAva ke anusAra pRthaka-pRthaka skandharUpa meM ba~dha jAnA prakRtibandha hai| karmavijJAna batAtA hai ki baddha karmoM kI prakRti para se mAnava ke vyaktittva kA jJAna bhI ho sakatA hai| prakRtibandha ke dvArA karmaprakRti ko jAnane se manuSya apane karma kI (uttara) prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza meM parivartana kara sakatA hai| yAnI karmaprakRti ko jAnakara hI sattA meM par3e hue (saMcita) karma kI nirjarA, udIraNA, kSaya, kSayopazama, upazama yA saMkramaNa kara sakatA hai| Adhunika bhASA meM kaheM to jIvana kI dizA aura svabhAva meM parivartana ho sakatA hai| jo vyakti karmoM kI prakRti, zakti, svabhAva yA unake kAraNa ko nahIM jAnatA, vaha vividha duHkhoM ke bacAva ke upAya se anabhijJa rahakara dohare vyaktitva se saMtrasta rahatA hai| AtmA ke mUla svabhAva (jJAna, darzana, Ananda aura zakti) kI Avazyaka, suSuptikAraka, mULAkAraka yA vikAraka, aura zakti-pratirodhaka kramazaH jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ye cAra ghAtikarma prakRtiyA~ haiN| ye AtmA ke mUla svabhAva ko kaise dabAtI haiM, isakA vizleSaNa bhI karmavijJAna ne kiyA hai| AtmA ke avyAbAdha Atma-sukha, akSama sthiti yA zAzvata, arUpitva aura agurulaghutva, ina zeSa cAroM guNoM ko bAdhita karane kA svabhAva kramazaH vedanIya, AyuSya, nAma aura gotrakarma kA hai| apane-apane svabhAva ke anusAra AThoM karmaprakRtiyoM kA nAma rakhA gayA hai| eka hI karma hote hue bhI prakRtibandha ke sandarbha meM ATha mUlaprakRtiyoM meM vibhAjita ho jAtA hai| jaise AhArarUpa meM grahaNa kI huI eka hI vastu rasa, rakta Adi vividha dhAtu ke rUpa meM pariNata ho jAtI hai, vaise kama eka hote hue bhI svabhAvAnurUpa vividha prakRtiyoM ke rUpa meM pariNata ho jAtA hai| adRzya karma ke kArya-vizeSa para se usakI prakRti kA anumAna kiyA jA sakatA hai| sarvajJa tIrthaMkaroM dvArA karmoM kI prakRti ke anusAra ATha hI karmoM meM vibhakta kiyA hai tathA unakA yaha krama bhI manovijJAnasaMgata hai| mUlakarmaprakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa ___ jIva dvArA gRhIta karmapudgaloM-skandhoM-dalikoM yA kArmaNavargaNAoM ke mithyAtvAdi ke kAraNa AtmA ke sAtha jur3ate hI unameM vibhinna prakAra kI zaktiyA~ tathA svabhAva utpanna hote haiM, usI svabhAva tathA zakti ke nirmANa ko prakRtibandha kahA jAtA hai| usake do prakAra haiM-mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha / mUlaprakRtibandha meM 8 prakAra kI mUlakarmaprakRtiyoM kA bandha hotA hai| karmavargaNA ke skandhoM meM vividha prakAra ke : phala pradAna karane ke svabhAva kI utpatti svataH hotI hai| karmavijJAna ne sthUladRSTi se rUpaka dvArA karmavargaNA ke skandhoM kA 8 bhAgoM meM vibhAjana hone kA tathA upamAoM dvArA 8 karmoM kI prakRti kA nirUpaNa bhI kiyA hai| Age calakara AThoM hI karmoM ke lakSaNa, kArya tathA unake pratyeka ke bandha ke mukhya kAraNoM kA tathA jJAnAvaraNAdi aSTa karmabandha ke duSpariNAmoM kA prAcIna-navIna udAharaNoM sahita vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai| sarvakarmoM meM pradhAna aura prabala dvividha mohanIya karma tathA mahAmohanIya karmabandha ke kAraNoM, svabhAva, lakSaNa Adi kA vizeSa rUpa se nirUpaNa kiyA hai| isI prakAra vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra, ina cAra aghAtikarmoM kA bandha, zleSa, svabhAva, kAraNa aura nivAraNa Adi ke viSaya meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| uttaraprakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa . jisa prakAra vibhinna bAdaloM kA jala vibhinna pAtroM meM girakara bhinna-bhinna rasoM meM pariNata ho jAtA hai, isI prakAra apTamUlakarmaprakRtirUpI meghoM meM se jJAnAvaraNIya karma sAmAnyataH eka hokara bhI apanI sajAtIya zrutajJAnAvaraNIya Adi vibhinna rUpoM meM tathA darzanAvaraNIya bhI eka hokara nidrAdi pA~ca tathA cakSudarzanAvaraNIya Adi cAra milakara nau rUpoM meM parivartita ho jAtA hai| isI prakAra zeSa 6 mUlakarmaprakRtiyA~ apanI-apanI sajAtIya uttaraprakRtiyoM meM pariNata ho jAtI haiN| __ isI taraha jaise eka hI agni meM jalAne, pakAne. TaNDa miTAne, bhasma karane, pAnI Adi ko garma karane ityAdi vibhinna prakAra kI zakti hotI hai, vaise hI eka prakAra ke karmapudgala meM sukha-duHkhAdi rUpa hone, zrutajJAnAdi ko AvRta karane tathA krodhAdi kaSAya-nokaSAya Adi ke rUpa meM mohamUr3ha karane kI zakti hotI For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 60 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * hai| ataH dravyadRSTi se karma eka hI prakAra kA hote hue bhI paryAyoM kI apekSA usake mUla aura uttaraprakRtiyoM. ke rUpa meM aneka prakAra ke hone meM koI virodha nahIM hai| isa dRSTi se jJAnAvaraNIya karma kI matijJAnAvaraNIyAdi pA~ca, darzanAvaraNIya karma kI cakSudarzanAvaraNIyAdi nau, vedanIya karma kI sAtA-asAtAvedanIya ke rUpa meM do, mohanIya karma kI darzanamohanIya-cAritramohanIya ke rUpa meM do tathA darzanamoha kI tIna aura cAritramoha kI kaSAya-nokaSAya ke rUpa meM 25, yoM kula aTThAIsa AyuSyakarma kI narakAyu Adi cAra, nAmakarma kI zubhAzubha nAmakarma ke rUpa meM do aura unakI 93 yA 103 gotrakarma kI ucca-nIca gotra ke rUpa meM do, tathA antarAya karma kI dAnAntarAyAdi ke rUpa meM pA~ca uttaraprakRtiyA~ batAkara karmavijJAna ne unakA pathaka-pRthaka vizada svarUpa. kAraNa evaM unake vividha vipAka (karmaphala) kA bhI vistAra se nirUpaNa kiyA hai| itanA hI nahIM, jJAnAvaraNIya karma ke matijJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya Adi ke uttarabhedoM aura unake svarUpa aura svabhAvoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai| vistRta rUpa se uttaraprakRtibandhako vibhinna pahaluoM se samajhAne ke lie karmavijJAna ke pA~ca adhyAyoM meM isakA nirUpaNa kiyA hai| ghAti aura aghAti karmaprakRtiyoM kA bandha AtmA ke cAra nijI guNoM ko kSati pahu~cAne vAle, una cAra guNoM ke avarodhaka. vAdhaka, vikAraka, cAra ghAtikarma haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antraay| isI prakAra AtmA ke cAra nijI guNoM kI ghAta na karake kevala usake cAra pratijIvI guNoM-avyAbAdha sukha. aTala avagAhanA (zAzvata sthiratA), amUrtikatva aura agurulaghutva kA ghAta yA hrAsa karate haiM. ve cAra aghAtikarma haiM-vedanIya, Ayu, nAma aura gotr| isake anantara karmavijJAna ne ghAtikarmoM ke svabhAva, pravalatA, Atma-guNoM ko AvRta-kuNThita karane kI zakti tathA sarvaghAtI-dezaghAtI prakRtiyoM evaM cAroM ghAtikarmoM kI uttaraprakRtiyoM kA vizada nirUpaNa kiyA hai| anta meM cAra aghAtikarma kA lakSaNa, svabhAva, svarUpa, kArya aura prabhAva kA nirUpaNa karake, ghAtikarma prakRtiyoM meM zubha-azubha karmaprakRtiyoM kA vargIkaraNa bhI kiyA gayA hai| pApa aura puNya karmaprakRtiyoM kA bandha hiMsAdi pApakarmoM tathA krodhAdi cAra kaSAyoM kI tIvratA ke kAraNa pApakarma kA bandha honA sarvamAnya hai| vibhinna prakAra ke viSayoM, vastuoM, vyaktiyoM yA ghaTanAoM ke prati aprazasta evaM tIvra rAga-dveSa bhI tathA aThAraha prakAra ke pApasthAnaka bhI pApakarmabandha ke kAraNa haiM, jinakA duHkhadAyaka evaM pratyakSavata phala 82 prakAra se bhogA jAtA hai| pApakarmabandha ke vividha kaTu pariNAmoM ko jAnane-anubhava karane se usake astitva kA anumAna ho jAtA hai| isake pazcAt puNyakarmoM kI prakRtiyoM tathA unake svarUpa aura bandha ke kAraNoM para prakAza DAlA gayA hai| zubha pariNAmoM se niSpanna zubha yogarUpa Asava ke uttara kSaNa meM prazastarAga se puNyabandha hotA hai| jIvoM ke prati anukampA, zubha mana-vacana-kAyA kI kriyA, sarAga saMyamAdi yoga, kSamA zauca Adi ke bhAva sAtAvedanIya puNyAsava ke kAraNa haiN| mana-vacana-kAyA kI saralatA aura avisaMvAditA, ye puNyAsava hetuka zubha yoga ke kAraNa haiN| vastutaH puNya aura pApa ke bandha kA nirNaya kisI vastu yA kriyA ke AdhAra para na hokara kartA ke bhAvoM ke AdhAra para hotA hai| anta meM puNyabandha ke nau pramukha kAraNAtmaka prakAra unake phalasvarUpa zubha yoga se prApta hone vAlI sukhadAyaka 42 puNya prakRtiyoM kA varNana kiyA gayA hai| vastutaH puNyabandha rAgAdikRta hai, ratnatrayakRta nahIM hai| isa tathya ko bhalIbhA~ti samajhakara puNyabandha bhI viSayecchA nidAnamUlaka na ho isakA dhyAna rakhanA Avazyaka hai| rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma jIvana ke sabhI kSetroM meM sarasatA-nIrasatA pradAna karane vAlA athavA saMsArI jIvoM kA bhAgya-vidhAtA, samagra janma-maraNasvarUpa saMsAra kA saMcAlaka karmarasANu hai| samagra saMsAra kI gatividhi karmarasabandha para nirbhara hai| AtmA ke sAtha karma kA khAsa bandha rasa (anubhAga) bandha hI hai| kevala yogabala nimittaka pradezabandha aura prakRtibandha se kAma nahIM calatA, saMsAra-vRddhi ke lie kaSAya-nimittaka rasabandha aura sthitibandha hI karmabandha For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 61 * ke mukhya kAraNa haiM, evaM phaladAna-zakti ke niyAmaka haiN| jIva ke dvArA bA~dhA huA zubhAzubha karma rasabandha hI uttarakAla meM (udaya meM Ane para) use zubhAzubha phala bhugavAtA hai| ataH bandha ke uttarakAla meM phalabhoga karAne vAle vandha ko anubhAgabandha-rasavandha kahate haiN| arthAt bandha ko prApta karmapudgaloM meM jisake dvArA vividha prakAra ke phala dene kI zakti kA nizcaya hotA hai use anubhAgabandha, anubhAvavandha yA rasabandha kahA jAtA hai| rasabandha kA mUla kAraNa kapAya hai| vaha jaisA bhI tIvra, manda yA madhyama hotA hai, karmabandha ke uttarakAla meM tadanurUpa puNya-pApa kA phalabhoga (vipAka) anubhAgabandha para nirbhara hai| zubha aura azubha ina donoM prakAra kI kaTu aura madhura karmaprakRtiyoM ke tIvra aura manda ina donoM prakAra ke rasa kI, pratyeka kI cAra-cAra avasthAe~ hotI haiM-tIvra, tIvratara, tIvratama aura atyanta tIvra tathA manda, mandatara, mandatama aura atyanta manda; jinheM kramazaH nIya aura IkSurasa ke dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| yadyapi tIvra aura manda rasa ke bhI kaSAyayukta lezyA ke kAraNa asaMkhya prakAra ho sakate haiM, parantu unakA ina donoM kA cAra-cAra sthAnoM meM samAveza ho jAtA hai| anta meM karmavijJAna ne yaha bhI batAyA hai ki bandhayogya kula 120 prakRtiyoM meM pApa kI 82 tathA puNya kI 42 karmaprakRtiyoM meM se kisa karmaprakRti meM kitane prakAra kA rasabandha hotA hai aura kyoM? tathA saMjJAdvAra se svAmitvadvAra taka rasabandha kA vividha pahaluoM se vizleSaNa kiyA gayA hai| paMcasaMgraha (prA.) Adi granthoM meM sAdi-anAdi, dhruva-adhruva, jaghanya-ajaghanya, utkRSTa-anutkRSTa, prazasta-aprazasta, dezaghAti-sarvaghAti, pratyaya, vipAka aura svAmitva: ina 15 dvAroM (prakAroM) dvArA anubhAga (rasa) bandha kA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA gayA hai| . sthitibandha : svarUpa, kArya aura pariNAma sthitibandha aura anubhAgabandha meM antara yaha hai ki sthitibandha aura anubhAgavandha donoM meM kaSAya pramukha kAraNa hai| parantu sthitibandha meM vivakSita karma ke sambandha jIva (AtmA) ke sAtha kitane kAla taka rahatA hai, isakA vicAra kiyA jAtA hai, jabaki anubhAgabandha meM vipAka (phalabhoga) ke samaya vaha karma jIva ko kitanI tIvra yA manda mAtrA meM phala detA hai ? jIva ke jJAnAdi guNoM para usakA kyA asara hotA hai? vaha vighaTana (phalabhoga) ke samaya kitanI mAtrA meM aura kisa prakAra kI sukhada-duHkhada kriyA ke anubhava (vedana) meM jIva kA sahAyaka hotA hai ? isakA vicAra kiyA jAtA hai| ataH karmavijJAna kI dRSTi se anubhAga (rasa) bandha pradhAna hai, vahI sukha-duHkharUpa phalapradAna (phalabhoga) meM nimitta hotA hai, usI ke anusAra baddha karma kI sthiti (kAlasImA) kA nirdhAraNa hotA hai| itanA jarUra hai ki anubhAgabandha ke pazcAt yadi sthitibandha na ho to karmabandha kA vipAkarUpa kArya pUrNa nahIM hotaa| jaise nyAyAdhIza kisI aparAdhI ko usake pariNAmoM ke anusAra sajA (daNDa) to sunA de, kintu vaha daNDa kriyAnvita na ho to aparAdha ke phalasvarUpa daNDapradAna kArya pUrNa nahIM hotA, isI prakAra anubhAgabandha dvArA .baddha karma kA tIvra-maMda rasAnusAra daNDa yA puraskAra ke rUpa meM phala niyata karane para bhI yadi sthitivandha ke * dvArA usakA amuka. kAlavidhi-paryanta daNDa yA puraskAra kriyAnvita na ho to vaha daNDa yA puraskArarUpa phala apUrNa mAnA jAtA hai| ataH anubhAgabandha ke sAtha sthitibandha kA honA anivArya mAnA gayA hai| - ataH sthiti kahate haiM-jIva ke apane baddha Ayukarma dvArA prApta AyuSya ke udaya se usa bhava meM apane zarIra ke sAtha rahane ko| spaSTa zabdoM meM kaheM to adhyavasAya se gRhIta karmadalika kI sthiti ke kAla kA niyamana sthitibandha hai| bandha ho jAne para jo karma jitane samaya taka AtmA ke sAtha ThaharatA (rahatA) hai. vaha usakA sthitikAla hai| ba~dhane vAle karmoM meM isa sthitikAla kI muddata par3ane (nizcita ho jAne) ko sthitabandha kahate haiN| baddha karma kA jIva ke sAtha sambaddha rahane ke kAla kA nirdhAraNa karanA sthitibandha kA kArya hai| yAnI jIva ne jaisA, jisa prakAra se, jisa bhAva se karma vA~dhA hai, use tadanusAra phalapradAna karane kI kAlamaryAdA kA nizcaya karanA sthitibandha kA kArya hai| vaha sthiti do prakAra kI batAI gaI hai-jaghanya (kama se kama) sthiti aura utkRSTa (adhika se adhika) sthiti| jaina-karmavijJAna ne karma kI AThoM mUlaprakRtiyoM tathA uttaraprakRtiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti kA spaSTa nirUpaNa kiyA hai tathA saMkhyAta, asaMkhyAta, palyopama evaM sAgaropama kAlamAna kA bhI svarUpa batAyA hai| For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 62 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * sthitibandha aura abAdhAkAla kisI bhI karma ke utkRSTa sthitibandha ke bAda jaba taka vaha karma udaya meM nahIM AtA, taba taka usa jIva ko bAdhA nahIM pahu~cAtA, taba taka ke kAla ko karmavijJAna 'abAdhAkAla' kahatA hai| yAnI jaba taka kRta (baddha) karma udaya yA udIraNA ko prApta hokara phala na de, taba taka kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| saMkSepa meM karma kI bAdhA-pIr3A utpanna na karane vAlA kAla abAdhAkAla hai| aisI sthiti meM utkRSTa sthitibandha ke nirdhArita kAla se udayakAla taka ke bIca meM vaha karma sattA meM par3A rahatA hai| yadi karma nikAcitarUpa se nahIM ba~dhA ho to abAdhAkAla ke daurAna usameM zubha kA azubha rUpa meM, azubha kA zubha rUpa meM parivartana yA sajAtIya meM saMkramaNa bhI kiyA jA sakatA hai, kyoMki zubha-azubha karma kA kAla pakane para hI vaha karma udaya meM Akara usakA phala bhugavAtA hai, pahale nhiiN| abAdhAkAla kA mApadaNDa karmavijJAna ke niyamAnusAra abAdhAkAla kA mApadaNDa isa prakAra kA hai-yadi kisI karma kI eka koTAkoTi sAgaropama kI utkRSTa sthiti hai to usameM 100 varSa kA abAdhAkAla hotA hai| isa dRSTi se 30 koTAkoTi sAgaropama kI sthiti kA abAdhAkAla 30 x 100 = 3000 varSa hotA hai| do prakAra kI sthiti : yahA~ kauna-sI mAnya ? karmavijJAna meM karmoM kI sthiti bhI do prakAra kI batAI hai-(1) karmarUpatA'vasthAnalakSaNA sthiti, aura (2) anubhavayogyA sthiti| jaba taka amuka karma AtmA ke sAtha rahatA hai, usane kAla kA parimANa karmarUpatA'vasthAnalakSaNA sthiti kahalAtI hai, aura usa karma kI abAdhAkAlarahita sthiti anubhavayogya sthiti kahalAtI hai| sthitibandha ke prakaraNa meM karmarUpatA'vasthAnalakSaNA sthiti hI batAI gaI hai| ... AyuSyakarma ke abAdhAkAla meM abAdhAkAla kA pUrvokta niyama lAgU nahIM hotA, vaha sunizcita naha hotaa| jaghanya aura utkRSTa sthitibandha ke svAmI kauna-kauna ? isake pazcAt karmavijJAna ne jaghanya aura utkRSTa abAdhAkAla kA pramANa bhI btaayaa| sAtha hI utkRSTa sthitibandha ke tathA jaghanya sthitibandha ke svAmI kauna-kauna aura kaise-kaise hote haiM ? isakA vizleSaNa bhI kiyA hai| vastutaH sthitibandha meM kaSAya ke sAtha trividhayoga kA bhI saMyoga hotA hai| gauNa rUpa se amuka kASAyika adhyavasAya se yukta mana-vacana-kAyA ke yoga se mukta hotI hai| ataH yogasthAnoM ke kAraNa sthitisthAnoM meM uttarottara vRddhi hotI hai| isa prakAra sthitibandha ko vividha pahaluoM se samajhAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamavijJAna : bhAga 5 kA sArAMza karmabandha kI vividha dazAoM kA varNana karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA karane ke bAda karmavijJAna ne karmabandha ke sAtha-sAtha prakRtibandha Adi cAra rUpoM meM usakA vargIkaraNa karake unase hone vAlI vividha dazAoM kA bhI vizada nirUpaNa kiyA hai| pichale adhyAya meM bandha ke ghAti-aghAti tathA puNya-pAparUpoM kA nirUpaNa kiyA jA cukA hai| isa adhyAya meM karmabandha kI vividha dazAoM kA varNana karane hetu sarvaprathama ATha mUlakarmaprakRtiyoM tathA uttarakarmaprakRtiyoM ke bandhasthAnoM kA sAMgopAMga nirUpaNa kiyA hai| sAtha hI bhUyaskAravandha, alpatarabandha, avasthitabandha aura avaktavyabandha kA bhI vistRta varNana kiyA hai| isI prakAra pUrva-adhyAya meM varNita dravyabandha aura bhAvabandha ke bhI do prakAra batAe~ haiM-prayogabandha aura vinsaabndh| jIvana meM pratikSaNa hone vAle prayogabandha ke bhI do rUpa zAstroM meM batAye haiM-zithilabandhanabaddha aura gAr3habandhanabaddha, jisakA vizleSaNa hama spRSTa, baddha, nidhatta aura nikAcitarUpa se pichale adhyAya meM kara cuke haiN| isI prakAra bhAvabandha ke bhI mUlaprakRtibandha aura uttaraprakRtibandha ke bheda se do prakAroM kA bhI vizada nirUpaNa kara cuke haiN| isI prakAra vibhinna bhAvoM, pariNAmoM aura lezyAoM ko lekara bhagavatIsUtra meM bandha ke tIna prakAra batAye gaye haiM-jIvaprayogabandha, anantarabandha aura prmprbndh| vaidika manISiyoM ne jise RNAnubandha kahA hai, usa paramparabandha kA tathA rAgabandha aura dveSabandha kA bhI karmavijJAna ke isa khaNDa meM vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| dhruva-adhruvarUpA bandha-udaya-satA-sambaddhA prakRtiyA~ ...yaha to huI vividha prakAra ke bandhoM kI pahacAna, kintu ina saba karmabandhoM ke sAtha-sAtha unake sahacArI sattA, udaya aura udIraNA kA vyApaka cintana bhI karmavijJAna ne isa khaNDa meM prastuta kiyA hai| isa sandarbha meM karmavijJAna ne yaha bhI batAyA hai ki karma kI 148 uttaraprakRtiyoM meM se bandha aura udaya ke yogya kramazaH 120 aura 122 karmaprakRtiyoM meM se kitanI-kitanI aura kauna-kauna-sI prakRtiyA~ dhruvabandhinI haiM ? kitanI aura kauna-sI adhruvabandhinI haiM ? kitanI aura kauna-sI prakRtiyA~ dhruvodayA yA adhruvodayA haiM ? tathA kitanI aura kauna-sI prakRtiyA~ dhruvasattAkA yA adhruvasattAkA haiM ? sAtha hI dhruvabandhinI-adhruvabandhinI, dhruvodayA-adhruvodayA evaM dhruvasattAkA-adhruvasattAkA prakRtiyoM kA svarUpa tathA unake kAraNa evaM ve prakRtiyA~ dhruva-adhruva-bandha-udaya-sattA ke rUpa meM utanI-utanI hI kyoM ? isakA bhI vizleSaNa kiyA gayA hai| parAvartamAnA-aparAvartamAnA prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya ___ isI prakAra jo dUsarI karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya aura bandhodaya ko rokakara apanA bandha, udaya aura bandhodaya karatI haiM, una parAvartamAnA tathA jo prakRtiyA~ tejIlI aura tIvrarUpa se Age bar3hane vAlI parAvartamAnA karmaprakRtiyoM ko bandha, udaya aura baMdhodaya karane meM rokatI nahIM haiM una aparAvartamAnA karmaprakRtiyoM ke svarUpa kA tathA ghAti-aghAti karmaprakRtiyoM meM se kitanI parAvartamAnA haiM, kitanI aparAvartamAnA haiM ? inakA samucita vizleSaNa bhI kiyA hai| gati-sthiti-bhavapudgala-pudgala-pariNamana-nimitta se vipAkAdhArita karmaprakRtiyA~ isase Age yaha bhI batAyA gayA hai ki jIva ke dvArA tIvra-manda-kapAya bhAvoM se kisI kArya ke nimitta se pahale bA~dhe hue karmoM kA vipAka yAnI karmaphala kA bhoga (vedana) vividha evaM viziSTa prakAra kA hotA hai| arthAt pUrvabaddha karma, rasodaya ke anurUpa jaba phalabhoga karAne ke abhimukha hote haiM, taba usa karma ke udaya For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 64 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * athavA udIraNA ke anusAra anubhava (phalabhoga) ko vipAka kahate haiN| prajJApanAsUtrAnusAra ve pUrvabaddha karma apanA vipAka (phalAnubhava) kabhI gati ke nimitta se, kabhI sthiti ke nimitta se, kabhI bhava ke nimitta se, kabhI pudgala ke nimitta se aura kabhI pudgaloM ke pariNamana-vizeSa ke nimitta se karAte haiN| inhIM pA~coM nimattoM ko karmavaijJAnikoM ne kSetra, kAla, bhava, pudgala aura bhAva (jIva ke bhAva yA pudgala pariNamana) kahA hai| sAtha hI aSTakarma ke vibhinna vipAkoM kA bhI digdarzana kiyA gayA hai| vipAka meM upAdAna ke sAtha nimitta . kA bhI bahuta mahattvapUrNa sthAna hai aura vaha nimitta bhI svataH, parataH aura ubhayataH udIrNa hotA hai| isI prakAra paristhiti, vAtAvaraNa yA viziSTa vyakti Adi se bhI vipAka ko nimitta mila jAtA hai| koI bhI karma spRSTa, baddha Adi 12 prakAra kI prakriyAoM ke kAraNa vipAkayogya banatA hai| vipAka ke bhI do prakAra haiM-hetuvipAka aura rsvipaak| hetuvipAkI ke 4 bheda isa prakAra hote haiMkSetravipAkI, jIvavipAkI, bhavavipAkI aura pudglvipaakii| ina caturvidha hetuvipAkI karmaprakRtiyoM ke bhI kramazaH 4, 4, 78 aura 36; yoM kula milAkara 122 bheda hote haiN| rasavipAkI karmaprakRtiyoM ke bhI 4 prakAra haiM-ekasthAnarasA, dvisthAnarasA, tristhAnarasA aura ctuHsthaanrsaa| karmavijJAna kI mahAn dena isa prakAra vipAkAdhArita karmaprakRtiyoM ko jAnakara mumukSusAdhaka karma ke vipAkonmukha hone (udaya meM Ane) se pahale hI agara sAvadhAna hokara udvartana, apavartana, saMkramaNa, upazamana, udIraNa Adi pariNAmoM dvArA badala DAlatA hai, athavA udaya meM Ane para bhI samabhAva se phala bhogakara anubhAga (rasa) aura sthiti meM : parivartana yA ukta karma kA kSaya, kSayopazama yA upazama kara sakatA hai| karmavijJAna kI yaha mahAna dena hai| karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ karmavijJAna ne ina do bhrAntiyoM kA nirAkaraNa karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~ batAkara kara diyA hai-(1) jaisA karma bA~dhA hai, vaisA hI bhoganA par3egA, aura (2) saMsAra jIva ke rAga-dveSayukta bhAvoM se karma aura karma se bhAva, phira karmabandha aura bhAva kA cakra ananta kAla taka calatA rahegA, aisI sthiti meM samasta karmoM se chuTakArA pAnA nitAnta kaThina hai| prathama bhrAnti ke samAdhAna ke lie hI karmavandha kI vividha parivartanIya avasthAoM kA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai| ve daza avasthAe~ isa prakAra haiM-(1) bandha (bandhanakaraNa), (2) udvartanAkaraNa, (3) apavartanAkaraNa, (4) sattA, (5) udaya, (6) udIraNA, (7) saMkramaNa, (8) upazamana, (9) nidhatti yA nidhatta, aura (10) nikaacnaa| kahIM-kahIM 'kSaya' ko bhI gyArahavIM avasthA mAnI hai| agara karma nikAcitarUpa se nahIM ba~dhA ho to, udvartanA, apavartanA, udIraNA, saMkramaNa, upazamana, kSaya, kSayopazama Adi ke kAraNa sattA meM par3e hue karmoM meM, jIva dvArA parivartana kiyA jA sakatA hai| dUsarI bhrAnti kA samAdhAna yaha hai ki yadi vyakti vAhyAbhyantara tapa, tyAga, pratyAkhyAna, vratAcaraNa, saMyama-pAlana, samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa dharmAcaraNa, parISahajaya, kaSAyopazamana, samabhAvapUrvaka upasarga-sahana karatA hai to pUrvokta karmabandha kI zrRMkhalA ko tor3a sakatA hai aura arjuna muni, dRr3haprahArI, cilAtIputra Adi kI taraha pUrvabaddha zubha-azubha karmoM ko sarvathA naSTa karake siddha-baddha-mukta bhI ho sakatA hai| karma-siddhAntAnusAra bhI pratyeka jIva samaya-samaya para (Ayakarma ko chor3akara) sAta karmoM ko bA~dhatA hai, to sakAmanirjarA dvArA na sahI akAmanirjarA dvArA bhI udaya meM Aye hae karmoM kA phala bhogakara kSaya karatA hai| ataH yadi parvokta dasa yA gyAraha avasthAoM ko hRdayaMgama karake azubha bandha se zubha bandha kI ora aura phira zubha vandha se karma ke upazama, kSaya, kSayopazama kI ora kadama bar3hAye to bandha se mokSa kI ora gati-pragati kara sakatA hai| isake pazcAt karmavijJAna ne bandha kI avasthA se lekara nikAcanAkaraNa taka kA svarUpa, kArya aura sva-puruSArtha ke pariNAma kA do adhyAyoM meM sAMgopAMga nirUpaNa kiyA hai| baddha jIvoM ke vividha avasthA-sUcaka sthAnatraya saMsArI jIva ananta haiN| unake tIna rUpa haiM-(1) jIvasthAna, (2) mArgaNAsthAna, aura (3) gunnsthaan| usakA prathama rUpa hai-bAhya shaariirik| arthAt vaha jIva 14 prakAra ke jIvoM meM se zarIra, indriya, gati, kAya, For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 65 * yoga, veda Adi zarIra racanA ke kAraNa tathA inakI nyUnAdhika saMkhyA ke kAraNa kaisI-kaisI avasthA hotI hai ? ye rur3ha karmakRta zArIrika avasthAe~ jIvasthAna ke dvArA sUcita hotI haiN| ina saba jIvoM kA dUsarA rUpa hai zarIra aura AtmA ke vikAsa kA mizrita ruup| isase gati. indriya, kAya, yoga, veda Adi zArIrika vikAsa-hrAsa kI bhinnatAoM ke atirikta kaSAya, jJAna, saMyapa, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura AhAraka Adi kI mArgaNAoM (sarvekSaNoM) dvArA mAnasika aura AdhyAtmika vikAsa-hAsa kI bhinnatAsUcaka avasthAoM kA bodha hotA hai| isalie dUsarA rUpa mArgaNAsthAna hai| aura tIsarA rUpa hai-guNasthAna, jisake dvArA Antarika bhAvavizuddhi ke kAraNa rAga-dveSa, mithyAtva, ajJAna, moha Adi kA kramazaH kSaya, upazama yA kSayopazama dvArA AdhyAtmika unkrAnti karane vAle jIvoM kI uttarottara vikAsasUcaka 14 avasthAoM kA bodha hotA hai| jIvasthAna meM jIva kyA hai ? kisakA svAmI hai ? ise kisane banAyA hai? yaha kahA~ rahatA hai? vaha kitane kAla taka rahatA hai ? tathA vaha kitane bhAvoM se yukta hotA hai ? ye kucha zaMkAe~ prastuta karake samAdhAna diyA gayA hai| tathaiva jIvasthAna, usake 14 prakAra, unakA svarUpa bhI batAyA gayA hai| agale adhyAya meM pUrvokta 14 jIvasthAnoM meM (1) guNasthAna, (2) upayoga, (3) yoga, (4) lezyA, (5) bandha, (6) udaya, (7) udIraNA, aura (8) sattA. ina ATha viSayoM kI prarUpaNA karake unakA pathaka-pathaka svarUpa-pratipAdana karane ke sAtha hI kisa jIva meM kauna-se aura kitane guNasthAna Adi pAye jAte haiM ? isakA sAMgopAMga varNana kiyA gayA hai| isake pazcAt gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatva, samyaktva, saMjJitva aura AhArakatva, ina caudaha mArgaNAdvAroM dvArA 14 prakAra ke saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa kiyA gayA hai| tadantara agale adhyAya meM caudaha mArgaNAoM ke 62 uttarabhedoM dvArA jIvasthAna, guNasthAna, yoga, upayoga, lezyA aura alpabahutva ina chaha kA sarvekSaNa kiyA gayA hai| isake pazcAt guNasthAna kI apekSA se mArgaNAoM dvArA bandha-svAmitva kI prarUpaNA kI gaI hai| moha se mokSa taka kI caudaha maMjileM - terahaveM adhyAya meM moha se mokSa taka kI 14 maMjiloM kA-14 guNasthAna ke rUpa meM svarUpa, svabhAva, kArya aura adhikArI tathA guNa-prApti kA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| isI se sambandhita-gAr3havandhana se pUrNa mukti taka ke 14 sopAnoM ke uddezya, nAma, krama, adhikArI, Antarika zuddhi-azuddhi kA nApa-taula, paraspara sambandha Adi kA vivaraNa bhI prastuta kiyA gayA hai tathA anta meM darzanamoha-muktipUrvaka samyaktva-prApti ke lie yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura ativRttikaraNa, ina tInoM kI prakriyA, kArya aura granthi-bheda kA varNana kiyA hai| - guNasthAna kA svarUpa batAkara AtmA ke gAr3habandhana se lekara jJAna-darzana-cAritrAdi Atma-guNoM ke sopAnoM para kramazaH bar3hate-bar3hate sarvocca zikhara para pahu~cane kA guNasthAna kramAroha hai| isa sopAnakrama ko jAna lene para jijJAsu ko yaha bodha ho jAtA hai ki AdhyAtmika vikAsa kI uttarottara ArohaNAvasthA kina-kina karmoM ke bandha, udaya, udIraNA, sattA, saMkramaNa Adi se hotI hai ? guNasthAnakrama ko jAna lene para usa-usa guNasthAnavartI jIva kI Antarika zuddhi-azuddhi kA bhI yathArtha bodha ho jAtA hai| vastutaH . sva-mAvaramaNatA, AtmonmukhatA yA Atma-sthiratA kA tAratamya darzana-zakti aura cAritra-zakti kI zuddhi ke tAratamya para avalambita hai| darzana-zakti kA vikAsa hone para cAritra-zakti kA anAyAsa hI vikAsa hone lagatA hai| jaise-jaise uttarottara cAritra-zuddhi hone lagatI hai, vaise-vaise Atma-sthiratA kI mAtrA bhI adhikAdhika hone lagatI hai| janma-maraNAdi duHkhoM se pUrNa mukti ke hetu ratnatrayopalabdhi ke lie ye 14 sopAna haiN| vastutaH pahale aura caudahaveM guNasthAna ke bIca meM jo dUsare se lekara terahaveM paryanta guNasthAna haiM, ve karma aura AtmA ke dvandvayuddha ke phalasvarUpa prApta hone vAlI kramika upalabdhiyoM ke nAma haiN| vividha darzanoM meM Atma-vikAsa kI kramika avasthAe~ jainadarzana ne tIna avasthAoM meM AtmA kA AdhyAtmika vikAsa kA krama batAyA hai-bahirAtmadazA, antarAtmadazA aura prmaatmdshaa| pahalI dazA meM mohakarma kI donoM zaktiyoM se AtmA atIva Acchanna rahatA For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *.66 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * hai| dUsarI prakAra dvitIya dazA meM AtmA kA AvaraNa gAr3ha na hokara uttarottara zithila hotA jAtA hai, tIsarI paramAtmadazA meM AtmA kA vAstavika zuddha svarUpa prakaTa ho jAtA hai| karmoM ke ghane AvaraNa sarvathA vilIna ho jAte haiN| isake pazcAt ina tInoM kA kisa-kisa guNasthAna meM prAdurbhAva tathA uttarottara vikAsa kI kaisI-kaisI avasthA hotI hai ? isakA saMkSepa meM digdarzana karAyA gayA hai| yogavettA jainAcArya ne inheM kramazaH patitva, sAdhaka aura siddha avasthA kahA hai| ___'yogavAziSTha' meM ajJAna aura jJAna kI jo sAta-sAta bhUmikAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, inheM unhoMne kramazaH avikAsakrama aura vikAsakrama meM ginAyA hai| yogadarzana kI dRSTi se citta kI pA~ca avasthAe~ batAI gaI haiM-mUr3ha, kSipta, vikSipta, ekAgra aura niruddh| prathama tIna avasthAe~ avikAsakrama ko tathA antima do avasthAe~ AdhyAtmika vikAsakrama ko sUcita karatI haiN| bauddhadarzana ke mU_nya grantha 'tripiTaka' meM AdhyAtmika vikAsakrama kI 6 sthitiyA~ batAI haiMandhapRthujjana, kalyANapRthujjana, sotApanna, sakadAgAmI, aupapattika yA anAgAmI aura arhaa| 'majjhimanikAya' meM ukta pA~ca avasthAoM meM se prathama 'dharmAnusArI' avasthA meM andhapRthajjana aura kalyANapRthujjana ina donoM avasthAoM kA samAveza kara diyA hai| AjIvaka mata meM AdhyAtmika vikAsa ke 8 sopAna batAye haiM-maMdA, khiDDA, padavImaMsA, ujjugata, sekkha, samaNa, jina aura pnn| ina 8 bhUmikAoM para vicAra karane se pratIta hotA hai ki ye na to AtmA se sambaddha haiM aura na hI karma ke saMyoga-viyoga se| isake pazcAt pUrvokta catudarza guNasthAnoM meM jIvoM ke Atma-guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke kramazaH apakarSa aura utkarSa tathA azuddhi ke apakarSa aura zuddhi ke utkarpa ke vikAsakrama kI prarUpaNA kI gaI hai, arthAt guNasthAnoM meM jIvasthAna, yoga, upayoga. lezyA, bandhahetu, bandha, udaya, udIraNA, sattA, alpabahutva, bhAva aura saMkhyAtAdi saMkhyA, ina 12 viSayoM kI prarUpaNA kI gaI hai| Atmika-guNoM kI zuddhi-azuddhi kI taratamatA kA mukhya kAraNa mohanIya karma ke udaya, upazama; kSaya, kSayopazama Adi haiN| pratirodhaka karmoM kI nyUnAdhikatA ke kAraNa jJAnAdi guNoM kI zuddhi kI nyUnAdhikatA hotI hai| ina bAraha hI prarUpaNIya viSayoM kI vizadarUpa se prarUpaNA kI gaI hai| isakA maMtra bhI anta meM diyA gyaa| isase agale adhyAya meM guNasthAnoM meM pUrvaprarUpita bandha, sattA, udaya aura udIraNA kI uttarakarmaprakRtiyoM kI dRSTi se prarUpaNA kI gaI hai| isake antara AtmA ke sva-rUpa nahIM, kintu sva-tattvarUpa pA~ca bhAvoM ko guNasthAnoM kI dRSTi se sAMgopAMga prarUpaNa kiyA gayA hai| sAtha hI yaha bhI batAyA gayA hai ki audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmikabhAva kA svarUpa kyA hai ? kisa-kisa guNasthAna meM kauna-kauna-se bhAva rahate haiM ? tathA mumukSusAdhaka ke lie ina pA~ca bhAvoM meM se kauna-se bhAva usakI AtmA kI svataMtratA kA hanana yA hrAsa karate haiM, kauna-se nyUnAdhika karate haiM, kauna-se nahIM karate? tathA karmamukti kI ora bar3hane ke lie mumukSu ko kina-kina bhAvoM ko apanI bhUmikAnusAra apanAnA yA tyAganA cAhie? ina pA~ca bhAvoM meM svAbhAvika-vaibhAvika, zuddha-azuddha tathA bandhaka-abandhaka bhAva kauna-kauna-se haiM ? Agama kI bhASA meM jinheM aupazamika aura kSAyopazamikabhAva kahA jAtA hai, unheM AdhyAtmika bhApA meM zuddhAbhimukha pariNAma kahA jAtA hai aura kSAyikabhAva ko shuddhopyog| tatpazcAt ina pA~ca bhAvoM ke kArya tathA phala kA tathA inameM paraspara antara kA nirUpaNa kiyA gayA hai| anta meM aupazamikAdi pA~ca bhAvoM ke pratyeka uttarabhedoM kA nirUpaNa karake yaMtra ke dvArA samajhAyA gayA ki kauna-se guNasthAna meM kitane bhAva rahate haiM aura kyoM? vastutaH aupazamika Adi pA~ca bhAvoM ke svarUpa, kArya, prakAra tathA heyopAdeyatva kA jJAna hone se mumukSusAdhaka sarvakarmamukti kI ora AsAnI se prasthAna kara sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 67 * UrdhvArohaNa ke do mArga : upazama aura kSapaNa mokSa kI ora tejI se UrdhvArohaNa karane ke lie karmavijJAna ne do zreNiyA~ batAI haiM- upazamazreNI aura ksspkshrennii| upazamazreNI vAlA sAtaveM guNasthAna se mohakarma ke sainikoM kA upazamana-damana karatA huA calatA hai| sarvaprathama buddhi, smRti, Atma-jJAna evaM Atma-vidyA ko kuNThita, AvRta evaM vimUr3ha karane vAlA anantAnubandhI kaSAya kA. tadanantara darzanamohanIya karma kA, phira kramazaH napuMsakaveda, strIveda, chaha nokaSAya aura puruSaveda kA upazama karatA hai / tatpazcAt apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyAlobha kA kramazaH yugapat upazama karake tatsadRza saMjcalana krodhAdi kA upazama karatA hai| isa prakAra upazamazreNI vAlA saMsArayAtrI kramazaH Age bar3hatA hai, bIca-bIca meM vizrAma letA hai, vighna-bAdhAoM ko zAnta karatA huA Age bar3hatA hai| kSapakazreNI vAlA saMsArar2yAtrI mohakarma kI cAla ko sarvathA nirmUlana karatA huA Age bar3hatA hai| donoM zreNI ke ArohakoM kA mArga sAtaveM guNasthAna se Age phaTa jAtA hai / upazamazreNI meM mohanIya karma kI uttaraprakRtiyoM kA sarvathA upazama kiyA jAtA hai jabaki kSapakazreNI meM unhIM prakRtiyoM ko mUla se sarvathA (kSaya) kiyA jAtA hai| yAnI upazamazreNI meM kevala una prakRtiyoM ke udaya ko zAnta kiyA jAtA hai, sattA to banI rahatI hai, jabaki kSapakazreNI meM una prakRtiyoM kI sattA hI naSTa kara dI jAtI hai / upazamazreNI meM antarmuhUrta ke bAda patana kA bhaya hai, kSapakazreNI meM patanabhaya bilakula nahIM rahatA / upazamazreNI meM kevala mohanIya karma kI prakRtiyoM kA hI upazama hotA hai, jabaki kSapakazreNI meM mohanIya karma kI prakRtiyoM ke sAtha-sAtha nAmakarma kI kucha prakRtiyoM tathA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya karma kI prakRtiyoM kA bhI kSaya hotA hai| Age upazamazreNI meM prakRtiyoM ke upazama ke krama kI taraha kSapakazreNI meM bhI prakRtiyoM ke kSaya kA krama batAyA hai| donoM kI daur3a mokSa kI ora hai, para eka sustI se vizrAma letA huA gati karatA hai, dUsarA tIvra gati se sIdhA gati karatA huA mokSa ke zikhara para pahu~cakara hI vizrAma letA hai| RNAnubandha: svarUpa, kAraNa aura nivAraNa vaidikadharma-pratipAdita RNAnubandha ko jaina-karmavijJAna kI dRSTi se janma-janmAntara se ba~dhe hue zubhAzubha karma kI paramparA kaha sakate haiM / pUrvakRta zubha-azubha karmabandha hI eka prakAra kA RNa hai, vaha jisakA, jisake sAtha, jisa janma meM ba~dhA hai, usakA phalabhoga agale janma yA janmoM meM udaya meM Akara usI jIva ke nimitta se hotA hai| phira vaha jIva deva, manuSya yA tiryaMca kisI bhI rUpa Akara ukta baddha karma kA RNa utArakara vasUla kara letA hai athavA pArivArika sAMsArika sambandhoM se jur3akara RNa vasUla karatA hai, yA utAratA hai| vaha RNAnubandha zubha aura azubha donoM prakAra kA ho sakatA hai| kabhI-kabhI eka bhava meM hI RNamukti ho jAtI hai, aura kabhI kaI bhavoM taka RNAnubandha-paramparA calatI hai| jaise guNasena ke jIva ke sAtha agnizarmA ke jIva kI RNAnubandha- paramparA nau bhavoM taka calI thii| kabhI-kabhI samabhAva se azubha RNAnubandha kA phala bhogakara usI bhava meM jIva mukta ho jAtA hai| manuSya kA manuSya ke sAtha ba~dhA huA azubha RNAnubandha kA udaya azubha hotA hai, kabhI-kabhI U~Ta, baila Adi banakara bhI ba~dhA huA RNAnubandha cukAnA par3atA hai| kucha saccI ghaTanAe~ dekara ina tathyoM ko pramANita kiyA hai| RNAnubandha ke niyamoM ko jAnane se baddha karmoM kA nirodha aura kSaya AsAna ho jAtA hai| anta meM, RNAnubandha ke azubha udaya ko aprabhAvI, zAnta aura kSINa karane ke katipaya anubhavayukta upAya bhI batAye gaye haiN| vItarAga prabhu se prArthanA bhI eka acUka upAya hai, azubhodaya se zAnti kA / gabandha aura dvepabandha ke vividha paiMtare rAgabhAva aura dvepabhAva donoM saMsArI jIva kI chadmastha avasthA samApta hone taka lage rahate haiN| ye donoM do prakAra ke vidyut (e. sI. aura DI. sI.) ke samAna haiN| rAgabhAva khIMcatA hai aura dveSabhAva jhaTakA dekara dUra pheMkatA hai| rAgabhAva kisI vyakti, vastu, paristhiti, pada, pratiSThA yA zarIrAdi ke prati Asakti yA moha Adi ke rUpa meM hotA hai, jabaki dveSabhAva inhIM meM se kisI ke prati aruci, ghRNA, IrSyA, dvepa, vaira-virodha Adi ke rUpa meM hotA hai| donoM hI aSTavidha karmabandha ke kAraNa haiN| mithyAtva Adi to bAda meM karmabandha ke kAraNa banate haiM, sarvaprathama rAga aura dveSa se hI karma ke Anava aura bandha kA daura zurU hotA hai| prAyaH For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 68 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * viSayoM ke nimitta se rAga-dveSa hotA hai, phira unake kAraNa karmabandha aura phira udaya, yaha karmabandha-paramparA calatI rahatI hai| rAga-dveSa kI tIvratA hI bhava-paramparA kI kAraNa hai| tIva dvepa kI taraha tIvra rAga bhI bhava-paramparA bar3hAtA hai| rAga aura dveSa vikArayukta sambandha jor3ane ke kAraNa duHkhavardhaka, cAritraguNanAzaka aura sadguNa zatru hote haiN| rAga ke mukhyatayA tIna prakAra haiM-kAyarAga, sneharAga aura dRssttiraag| inameM dRSTirAga sabase bhayaMkara hai| sneharAga meM deva, guru aura dharma ke prati prazastarAga bhI ho sakatA hai| bAkI tIvra kAyarAga aura tIvra dRSTirAga to durgati kA kAraNa hai hii| rAga aura dveSa ko vibhinna rUpoM meM kriyAnvita karane vAle kramazaH icchA, mUrchA Adi tathA IrSyA, roSa Adi bhI mAnasika azAnti tathA janma-maraNAdi paramparA ke janaka haiN| kaSAyoM ke samAna rAga-dveSa kI bhI tIvratA-mandatA kI dRSTi se 6-6 DigriyA~ ho sakatI haiN| vastutaH donoM meM AkulatA aura udvignatA hai| donoM hI vikAra vyakti kI sukha-zAnti ko caupaTa kara dete haiN| jahA~ rAga hogA, vahA~ dUsare pakSa ke prati bahudhA dveSa bhI hotA hai| rAga aura dveSa ke vividha rUpAntara aura vikalpa bhI hote haiN| makhyataH cAra vikalpa isa prakAra haiM-rAga se rAga.rAga se dveSa. dveSa se rAga aura dveSa se dvess| ina cAroM ko udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| saMsAra meM rAga kI adhikatA hai yA dveSa kI? ye donoM hI nimittAdhIna tathA vyakti ke pariNAmoM para nirbhara haiN| kintu rAga kI apekSA dveSa ko zIghra zAnta na kiyA jAye to khataranAka aura vaira-paramparAvarddhaka ho jAtA hai| sAdhaka ke jIvana meM rAga aura dveSa ho to mokSamArga ke samyagjJAnAdi catuSTaya kI, bAhyAbhyantara tapazcaraNa, paMcAcAra evaM vividha adhyAtma sAdhanAoM kI yaha to kSati hai| jarA-sA bhI rAgabhAva mokSa kA pratibandhaka hai| nIce kI bhUmikA meM aprazastarAga kA to sarvathA tyAga honA cAhie, prazastarAga kathaMcit kSamya hai| kintu prazastarAga apanAne se pahale isa catubhaMgI kA cintana karanA ucita hai-(1) rAgI kA tyAga, (2) rAga kA tyAga, (3) tyAgI ke prati rAga, aura (4) tyAga ke prati raag| sudeva, suguru aura saddharma ke prati prazastarAga karane ke samaya bhI sAdhakoM meM mumukSA, virakti, niHspRhatA ahetukI bhakti aura AtmArthIpana honA jarUrI hai, anyathA vivekahIna mUr3hatAyukta rAgabhAva mokSa ke badale moha kI ora prerita kregaa| phira bhI maMda buddhi zraddhAlu sAdhakoM ke lie bhAvAnurAga, premAnurAga majjAnurAga aura dharmAnurAga kathaMcit upAdeya ho sakate haiM, kintu karmoM ke kSaya karane kA lakSya rakhakara unheM bhI ina avalambanoM kA tyAga karana abhISTa hai| For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna : bhAga 6 kA sArAMza saMvaratattva ke vividha rUpoM kA vivecana karmoM ke Anava aura saMvara, bandha aura nirjarA tathA mokSa ke svarUpa kA evaM unake kAraNoM kA, Anava aura bandha ke vividha prakAroM kA vistRta rUpa se vivecana karane ke bAvajUda bhI AmravoM ke nirodha evaM bandha ke kSaya karane arthAt naye Ate hue karmoM ko rokane aura purAne ba~dhe hue karmoM ko kSaya karane athavA unake udaya meM Ane se pUrva hI udIraNA, upazamanA, udvartana, saMkramaNa Adi ke dvArA azubha zubha meM badala dene, svayaM tapazcaraNa Adi ke dvArA udIraNA karake kSaya kara dene, dabA dene tathA usa pUrvabaddha karma ke rasa (anubhAga) aura sthiti ko kama kara dene ke vividha siddhAnta batA dene para vividha rUpoM meM nirdiSTa saMvara, nirjarA aura mokSa ko jIvana meM kriyAnvita karane ke sakriya upAya, AcAra tathA AdhAra kyA-kyA haiM? unheM jIvana meM AcArita karane meM kina-kina bAdhaka, pratibandhaka evaM viparIta tattvoM se Atma-rakSA karanI par3atI hai ? karmanirodha evaM karmakSaya ke upAyoM evaM sAdhaka tattvoM ko apanAte samaya bhI karmabandhakAraka, saMsAravarddhaka kina-kina doSoM se bacanA Avazyaka hai tAki samyakarUpa se saMvara, nirjarA aura sarvakarmamuktirUpa mokSa kA AcaraNa ho sake ? inhIM prabala jijJAsAoM ko zAnta aura samAhita karane hetu jaina AgamoM, zAstroM, granthoM, darzanazAstroM, tattvArthasUtra, karmagrantha, kammapayaDI, gommaTasAra, dravyasaMgraha, paMcasaMgraha Adi vibhinna granthoM ke AdhAra para karmavijJAna meM vizada rUpa se agale bhAgoM meM nirUpaNa kiyA gayA hai| karmavijJAna ke prastuta chaThe bhAga meM karmoM ke saMvara ke sakriya upAyoM, AdhAroM tathA AcAroM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| karmamukti ke lie cAra tattvoM kA jJAna aura tadanurUpa upAya jisa prakAra niSNAta cikitsaka rogI ke roga, roga ke hetu, rogamukti ke hetu aura rogamukti (Arogya - prApti), ina cAroM kA samyak parijJAna karake usakI vyAdhi kI cikitsA karatA hai, isI prakAra . karmavijJAna - nipuNa saMsArI sAdhaka bhI ( karma ke Asrava aura bandha) karma, karma ke hetu, karmamukti aura karmamukti ke hetu ko jAnakara hI karmaroga se sarvathA mukti ke lie puruSArtha kara sakatA hai| jainAgamoM meM eka siddhAnta batAyA gayA hai ki jJaparijJA se heya tattva ko tathA isase sambaddha tathyoM ko jAno aura pratyAkhyAna-parijJA se use tyaago| isa dRSTi se mumukSa ko sarvaprathama jJaparijJA se Amrava aura bandha ko bhalIbhA~ti jAnakara pratyAkhyAna- parijJA se unakA tyAga karake unake sthAna meM karmamukti ke upAyarUpa saMvara "aura nirjarA ke karmavijJAna meM batAye upAyAnusAra abhyAsa evaM puruSArtha karanA cAhie / kAyika yogoM kI taraha manokAyika rogoM - bhAvarogoM kI cikitsA ke lie tathA Atmika svasthatA ke lie bhI cAra tathyoM kA jJAna Avazyaka hai| yaha tathya udAharaNa dvArA prastuta kiyA gayA hai| vibhAvoM se bacakara sva-bhAva meM ramaNa karane hetu taraha manokAyika karmarogoM kI cikitsA AlocanAdi dvArA kI jAnI Avazyaka hai| aisI adhyAtma-cikitsA saMvara aura nirjarA ke sakriya AcaraNa dvArA hI ho sakatI hai| ina aura aise hI upAyoM se karmapudgala AtmA se pRthak ho sakate haiN| pAtaMjala yogadarzana, sAMkhyadarzana tathA bauddhadarzana Adi meM bhI karmoM ko duHkharUpa mAnakara pUrvokta prakAra se cAra tathyoM kA jJAna aura heya tattvoM se mukti kA upAya batAyA gayA hai| dharma aura karma kA kArya, svabhAva aura prabhAva dharma aura karma donoM eka AtmA meM rahate haiM, phira bhI donoM kA svataMtra astitva hai, donoM kA pRthak-pRthak svarUpa hai, svabhAva bhI pRthak-pRthak hai aura donoM kA kArya bhI pRthak-pRthak hai| jIvana meM dharma AtmA kA nijI For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 70 * karma siddhAnta: biMdu meM siMdhu * guNa hai, svabhAva hai, samyagjJAna- darzana -cAritra taparUpa hai| inhIM kA samanvitarUpa karmamukti kA mArga hai, jJAna, darzana, avyAvAdha-sukha (Ananda) aura zakti, ye Atma-svabhAva dharma haiN| karma AtmA kA svabhAva nahIM hai, na hI AtmA kA nijI guNa hai| bhAvakarmabandha ke srota kapAya yA rAga-dveSa Adi haiM, jo AtmA parataMtratA meM, parabhAvoM meM jakar3ane- bA~dhane vAle haiN| puNya aura pApa ke rUpa meM zubha aura azubha karma saMsAra ke mArga haiM, ve dharma kI taraha mokSamArga nahIM haiN| parantu bahudhA isa tattva tathya se anabhijJa loga dharma aura zubha karma (puNya) ko bhrAnti, mithyAtva evaM ajJAnavaza eka samajha lete haiN| dharma se sAMsArika sukha, sukha ke sAdhana aura dhanAdi kI prApti honA mAnate haiM, joki prAyaH puNya kA kArya hai| puNya na to karmoM ko rokatA hai aura na hI kSaya karatA hai| zuddha dharma hI karmoM kA nirodha aura kSaya kara sakatA hai| dharma aura puNya ko eka mAnane se zuddha dharma ke mUlyoM kI hAni huI hai, adhikAMza logoM kA rujhAna tapa, tyAga, pratyAkhyAna, niyama, vrata Adi ke AcaraNa se haTakara prAyaH zubha kArya karane athavA pUrva puNyodayavaza dhanAdi yA sukha-sAdhanAdi kI prApti meM laga gayA hai| zuddha dharma ke prati una logoM kI AsthA, zraddhA, vizvAsa evaM puruSArtha zithila aura manda ho gaye haiN| eka saccI ghaTanA dvArA isa tathya ko samajhAyA gayA hai| sAtha hI dharmAcaraNa karane aura na karane vAle donoM ke jIvana meM pUrvakRta karmavaza kaSTa AnA sambhava hai, kintu dhArmika aura adhArmika donoM ke kaSTa bhogane meM antara se tathA zuddha dharma ke kArya kI zubha karma ke kArya se bhinnatA tathA Antarika cetanA meM parivartana aparivartana se bhI ina donoM ke pRthak-pRthak kArya evaM pariNAma kA anumAna kiyA jA sakatA hai| dharma aura karma kI virodhI dizAe~: eka vizleSaNa dharma kendra bindu hai - jAgRti kA aura karma kA hai - mUrcchA yA mUr3hatA / jAgRti saMvara aura nirjarA hai, jabaki mUrcchA yA mUr3hatA Amrava aura bandha hai| ATha karmoM meM sabase prabala mohanIya karma hai, jo AtmA kI zuddha dRSTi (darzana) aura cAritra donoM ko suSupta, mUrcchita, AvRta aura kuNThita karatA hai| jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma AtmA kI samyagjJAna aura samyagdarzana kI zakti ko AMvRta karate haiM / antarAya karma AtmA kI dAna- lAbha-bhogopabhoga evaM vIrya kI zaktiyoM ko prakaTa aura Acarita nahIM hone detA, vaha unheM kuNThita aura vikRta kara DAlatA hai| zuddha dharma aura karma ke AcaraNa karane vAloM kI vRtti pravRtti meM antara saMvara aura nirjarArUpa zuddha dharma ke AcaraNa evaM puruSArtha se hI pUrvokta cAroM Atma-guNoMadhyAtma-zaktiyoM ko jAgrata, anAvRta kiyA jA sakatA hai| kintu mithyAtva Adi paMcavidha karmahetuoM se bacakara hI pUrvokta zuddha dharma kA AcaraNa kiyA jA sakatA hai| zuddha dharmAcaraNI puruSa kaSTa, vipatti yA duHkha A par3ane para samabhAva se sahana karatA hai, nimittoM ko doSa nahIM detA, kintu moha Adi karmoM se grasta vyakti karmodayavaza duHkha A par3ane para zAnti, samabhAva aura dhairya chor3a detA hai, nimittoM ko kosane lagatA hai, samabhAva se duHkhoM ko nahIM sahatA / hama dekhate haiM ki vizva ke vibhinna dharma-sampradAyoM ke anuyAyI bahudhA upAsanAtmaka dharma ko apanAkara hI dharmAcaraNa kI iti samApti mAna lete haiM, jIvana ke pratyeka kSetra meM dharma kA AcaraNa nahIM kara paate| dharma ko kevala paraloka meM sukha prApti kA sAdhana mAnate haiN| athavA bhaya evaM pralobhana ke AdhAra para dharma ke bAhyarUpa - kriyAkANDa kA AcaraNa karate haiN| yahI kAraNa hai, tathAkathita upAsanAtmaka yA jJAnazUnya kriyAkANDaparaka dharmAcaraNa se unake jIvana meM zAnti, samatA, sahiSNutA, saMyama, tyAga, Abhyantara tapaH parAyaNatA ke rUpa meM parivartana nahIM AtA. jabaki vAstavika ahiMsA-saMyama-taparUpa dharma ke AcaraNa se jIvana meM uparyukta guNoM kA sAkArarUpa dikhAI detA hai| isake pazcAt dhArmika aura adhArmika vyakti kI dRSTi ruci aura vizeSatAoM kA antara bhI karmavijJAna ne spaSTa kiyA hai| dhArmika vyakti karmajanita aura dharmajanita sukha kA vizleSaNa karake karmajanita sukha meM Asakta nahIM hotA, duHkha meM ghabarAtA nahIM, donoM ko samabhAva se bhogatA hai, jabaki adhArmika yA kevala upAsanAtmaka yA kriyAkANDaparaka dharma ke AcaraNa ko hI vAstavika dharmAcaraNa mAnane vAloM kI vRtti pravRtti aisI nahIM hotI / dhArmika vyakti cAra ghAtikarmoM ke sAtha hI cAra aghAtikarmoM kA bhI kSaya evaM nirodha karane ke lie prayatnazIla rahatA hai| vaha saMvara aura nirjarA ke avasara ko nahIM cUkatA, sAtha hI For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *71* sahajabhAva se prApta puNya ke avasara ko yAnI sAtAvedanIya, uccagotra, zubha nAmakarma tathA zubhAyuSya ke vandha ko bhI nahIM cuuktaa| aghAtikarma ke Asrava aura bandha ke kAraNoM se bhI yathAzakti bacatA hai| jIvana meM zuddha dharma kI pahacAna ke lie tIna lakSaNa AThoM hI karmoM ke svabhAva, kArya aura unake kSaya kA upAya saMkSepa meM batAkara anta meM, karmavijJAna ne jIvana meM zuddha dharma kI pahacAna ke lie tIna lakSaNa batAye haiM (1) jIvana meM tIvra rAga-dveSarahita yA tIvra kaSAyarahita ahiMsA kA yathAzakti pAlana, (2) saMyama arthAt paMcendriyoM aura mana para tathA kaSAyoM para niyaMtraNa, samabhAva meM rahanA, tathA (3) tapa arthAt kaSToM ko samabhAva se va zamabhAva se sahane kI kSamatA, titikSA / saMvara aura nirjarA kinameM aura kinameM nahIM ? ke isa jagat meM do prakAra kI vRtti vAle manuSya pAye jAte haiM - zvAnavRtti vAle aura siMhavRtti vAle | zvAna patthara meM pheMkane vAle ko nahIM, mAdhyamarUpa patthara ko pakar3atA hai, isI prakAra azubha karmoM ke udaya ke phalasvarUpa saMkaTa yA kaSTa Ane para zvAnavRtti vAle vyakti nimittoM ko pakar3ate haiM, apane upAdAna ko nahIM / phalataH karmoM ke saMvara yA sakAmanirjarA ke avasara ko cUkakara naye karma aura bA~dha lete haiM, jabaki siMhavRtti vAle vyakti nimittoM ko koI doSa na dekara apane upAdAna ko pakar3ate haiN| ve azubha karmodayavaza saMkaTa yA kapTa Ane para socate haiM- mere hI kisI pUrvakRta azubha karma kA phala hai, maiMne hI ajJAnatAvaza karma bA~dhA hai, ataH mujhe hI ina karmoM ko vIratApUrvaka samabhAva se bhogakara kSaya karanA hai| Age siMhavRtti aura zvAnavRti tulya mAnavoM kI vRtti pravRtti kA aura karma-sarakAra kI nIti kA vividha yuktiyoM aura dRSTAntoM dvArA pratipAdana kiyA gayA hai| nimittoM ke prati pratikriyA karane vAlA vyakti svataH duHkhI hotA hai. kadAcit Artta-raudradhyAnavaza ghora karmabandha bhI kara letA hai| kabhI-kabhI durbhAvanA, duzceSTA yA durvacana ke rUpa meM pratikriyA karane vAle vyakti ke prati sAmane se vApasa pratikriyA hotI hai| usase vaira-paramparA ba~dha jAtI hai| isake viparIta yaha soceM ki yaha nimitta to karmasattA ke Adeza kA pAlana karane vAlA hai| agara aisA vicAra karake arjuna muni kI taraha tathA sItA vanavAsa ke samaya mahAsatI sItA kI taraha siMhavRttimUlaka cintana ho to pratikriyAvirati hone se saMvara kA aura samabhAvapUrvaka kaSTa bhogane se nirjarA kA anAyAsa lAbha mila sakatA hai| agnizarmA ke jIva dvArA hiMsaka pratikAra karane para bhI jaise guNasena ke jIva ne siMhavRttipUrvaka samabhAva se sahana kiyA to vaha kevalajJAna prApta karake sarvakarmamukta paramAtmA vana gyaa| ataH siMhavRtti dhAraNa karake pratikriyAvirati aura samabhAvapUrvaka kaSTa sahana karane se saMbara aura nirjarA donoM kA anAyAsa hI lAbha mila jAtA hai| samasyA ke srota Anava aura samAdhAna ke srota saMvara saMsArI jIva ke jIvana meM vividha kSetroM kI agaNita samasyAe~ paidA hotI haiN| parantu jo vyakti samasyAoM ke srota ko jAnakara unake samAdhAna ke srota ko apanA letA hai, vaha samasyAoM meM ulajhakara Arta-raudradhyAnavaza azubha karmabandha nahIM karatA tathA pUrvabaddha azubha karmoM ko bhI udaya meM Ane se pahale saMbara- nirjarA ke upAyoM ko apanAkara kSaya kara DAlatA hai, tathaiva samasyAoM ke srotarUpa karmoM ke Amrava aura unake kAraNoM para bhI breka lagA detA hai| karmavijJAna kI dRSTi samasyAoM kI jananI pA~ca haiM(1) mithyAdRSTi, (2) avirati, (3) pramAdagrastatA, (4) kaSAyavazatA, aura (5) yogoM kI cNcltaa| Age batAyA gayA hai ki ina pA~coM ke kyA-kyA svarUpa haiM? kitane-kitane prakAra haiM? tathA ye kisa-kisa prakAra kI samasyAe~ paidA karate haiM? sAtha hI inake viparIta samAdhAna ke srota bhI pA~ca haiM - ( 1 ) samyagdRSTi, (2) virati, (3) apramAda, (4) akapAya, aura (5) yogatraya kI caMcalatA kA abhaav| isake pazcAt karmavijJAna ne yaha bhI spaSTataH batAyA hai-ina pA~coM saMvaroM se kina-kina samasyAoM kA kaise-kaise samAdhAna hotA hai ? Anava ke sthAna yA kAraNa ko saMvara meM pariNata karane kI kuMjI bhI karmavijJAna ne batAI hai| mUla meM to pratyeka pravRtti, vyakti yA ghaTanA ke sAtha jJAtA- draSTAbhAva rakhane se sahaja hI saMvara-sAdhanA ho jAtI hai, usase sambandhita karmoM kA Anava Tala jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 72 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu pahale saMvara ko apanAe~ yA nirjarA ko ? cAroM ora se jIvana meM mithyAtva avirati, pramAda, kapAya aura azubha yoga kI A~dhI tIvra gati A rahI ho, use bedhar3aka Ane diyA jAye, yaha socakara ki bAda meM ise nikAla deMge yA pahale jamI huI karmarUpI dhUla, kacarA Adi ko sApha karake bAhara nikAlane kA udyama kiyA jAye ? anubhaviyoM kA kahanA hai ki pahale mithyAtvAdi se paripUrNa A~dhI ko Ane se rokA jAnA cAhie, bAda meM andara jamI huI karmarUpIdhUla, kacare Adi ko bAda meM nikAlA jAnA cAhie / yahI bAta vividha yuktiyoM, tarkoM, zAstrIya pramANoM ke AdhAra para karmavaijJAnikoM ne kahI ki pahale naye Ate hue karmoM ko saMvara dvArA rokA jAya, tatpazcAt pUrvavaddha saMcita karmoM ko sakAmanirjarA dvArA kSaya karake nikAlA jaaye| jaise kisI rogI kI cikitsA prArambha karate samaya pahale cikitsaka roga ko bar3hane se rokane kA prayAsa karatA hai, tadantara zarIra meM pahale se praviSTa roga ke kITANuoM ko haTAne yA bAhara nikAlane kI cikitsA karatA hai| isI prakAra karmamukti dvividha upAyoM meM se sAdhaka sarvaprathama mana-vacana-kAya gupti dvArA sarvaprathama pApapravAha ko rokatA hai. tadanantara vaha bAhyAbhyantara tapa dvArA AtmA meM praviSTa karmamala ko nikAlakara bAhara pheMkatA hai| isalie cikitsA kSetra meM, kAmaroga se pIr3ita ke lie tathA anya anekoM khataranAka vRttiyoM, AdatoM aura kuvyasanoM ke nivAraNa ke lie sarvaprathama saMvaropAya bhI adhika zreyaskara samajhA jAtA hai| kintu sAdhakadazA meM saMvara ke sAtha-sAtha sAdhaka kI prajJA aura dRSTi nirjarA para bhI TikI rahanI cAhie, sAtha hI unheM kuvyasaniyoM, kAmaroga-pIr3itoM tathA kAyika-mAnasika rogiyoM ko bhI nirjarA kI dRSTi samajhanI caahie| saMvara aura nirjarA ke lie sAta prabala sAdhana karmavijJAna-marmajJoM ne naye Ate hue karmoM ke nirodha ( saMvara) aura pUrvabaddha karmoM ke aMzataH kSaya (nirjarA) ke lie nimnokta prabala sAdhanoM yA AlambanoM kA nirdeza kiyA hai - (1) guptitraya, (2) paMcasamiti, (3) dazavidha zramaNa (uttama) dharma, (4) dvAdazAnuprekSA, (5) (bAIsa) parISahajaya, (6) paMcavidha cAritra, tathA (7) dvAdazavidha bAhyAbhyantara tapa / inameM 12 prakAra tapa ko chor3akara zeSa 6 sAdhanoM ke kula milAkara 57 bheda hote haiM, jinheM AgamakAroM ne saMvara ke 57 bheda ginAe haiN| isake pazcAt saMvara ke dravya aura bhAvarUpa se lakSaNa aura svarUpa kA nirdeza karake ina sAtoM upAyoM (sAdhanoM) se saMbara kaise-kaise ho sakatA hai ? isakA nirUpaNa kiyA hai| sabake sAtha meM dRSTi samyak hone kI anivAryatA hai| samyagdRSTi hone para hI dravya-bhAvasaMvara saMbhava hai, anyathA nhiiN| samyagdRSTi hone para hI sakAmanirjarA sambhava hai| sarvakarmamukti ke sAdhaka ke lie Atma-lakSIdRSTi hone para zIghra hI ina sAdhanoM se saMvara aura sakAmanirjarA kA lAbha prApta ho sakatA hai| saMvara aura nirjarA kA prathama sAdhana : guptitraya sarvaprathama saMvara-sAdhana hai - guptitraya / manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / rAgAdi vikalpoM se mana-vacana-kAyA kA nivRtta honA, nirodha karanA, AtmA kI rakSA parabhAvoM-vibhAvoM se karanA guptitraya kA svarUpa hai| kina-kina vikalpoM yA vikAroM se ina tInoM kI rakSA kisa-kisa dhyAnAdi upAyoM se karanI cAhie? isakA bhI spaSTa cintana prastuta kiyA gayA hai| ina tInoM guptiyoM ke pAlana se kyA-kyA AdhyAtmika lAbha prApta hote haiM tathA Atma-rakSA meM kaise saphalatA milatI hai ? isakA nirUpaNa bhI kiyA gayA hai| gupti ke pAlana meM pravRtti aura nivRtti donoM kA yathAyogya samanvaya Avazyaka batAyA hai| dvitIya sAdhana : pA~ca samitiyA~ samiti kA artha hai - samyak pravRtti / kisI bhI prANI ko pIr3A na ho, parabhAvoM ke prati rAga-dvepa-kapAyAdi vibhAvoM se bacakara niravadyayogapUrvaka yatanApUrvaka pravRtti athavA sva-svarUpa meM samyak prakAra se pariNati samiti hai| sAvadyayoga se nivRtti aura niravadyayoga meM pravRtti - mana-vacana-kAya dvAra IryA-bhApA-epaNA-AdAnanikSepa aura pariSThApanarUpa pravRttiyoM meM samyak vivekapUrvaka pravRtti se zubha yoga-saMvara hotA hai, bazarte ki pravRtti AtmalakSI samyagdRSTipUrvaka ho, vizuddha ho, tabhI dravya bhAvasaMvararUpa hone se vaha mukti-yAtrA meM sahAyaka banatI hai| pA~coM hI samitiyoM kA samyak prayojana mithyAtvAdi For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 73 * paMcakarmabandha kAraNoM se bacanA hai, yalAcArapUrvaka pramAdarahita hokara prANipIr3A na ho, isa bhAva se yukta hokara pravRtti karanA hai| Age karmavijJAna ne pA~coM hI samitiyoM ke svarUpa, prakAra, vidhi aura zuddhi evaM aticAra se bacakara yatnAcAra kA dhyAna rakhane kA vizada nirdeza diyA hai| saMvara aura nirjarA kA srota : uttama (zramaNa) dharma ___ uttama dharma kA artha hai-zuddha Atma-dharma, jo karmoM kA nirodha aura kSaya ke dvArA vinAzaka ho, Atmika sukha ko dhAraNa karAne vAlA ho, vahI saMvara aura sakAmanirjarA kA kAraNa ho sakatA hai| aise Atma-dharma se jagat ko kyA lAbha hai aura isake na apanAne se kitanI hAni hai ? karmavijJAna ne vizada rUpa se isakA varNana do adhyAyoM meM kiyA hai| sAtha hI isa uttama dharma (zramaNadharma) ke dasa prakAra haiM, ve ye haiM(1) kSamA, (2) mArdava, (3) Arjava, (4) zauca (pavitratA), (5) satya, (6) saMyama, (7) tapa, (8) tyAga, (9) AkiMcanya, aura (10) brhmcry| ina dasa hI dharmoM ke pUrva uttama zabda lagAne kA kAraNa hai-svarUpa (Atma-lakSya) ke bhAvasahita krodhAdi kaSAyoM aura hAsyAdi nokaSAyoM se rahita kSamAdi hI uttama kSamA Adi dharma haiN| ye kSamA Adi uttama dharma sirpha zramaNoM ke lie hI nahIM, samyagdRSTi zramaNopAsakavarga ke lie apanI-apanI bhUmikAnusAra pAlanIya haiN| hA~, avirata samyagdRSTi, vratI zrAvakavarga, mahAvratI sAdhuvarga tathA vItarAga meM uttama kSamA Adi parimANAtmaka (Quantity) bheda hai, guNAtmaka (Quality) meM bheda nhiiN| uttama kSamA Adi to eka hI prakAra ke haiM. unheM jIvana meM utArane ke stara do-tIna se adhika ho sakate haiN| tadanantara uttama kSamA Adi dasoM hI dharmoM ke svarUpa, kasauTiyA~, lAbha, upAya, adhikArI Adi kA vistAra se vivecana kiyA hai, tAki pratyeka mumukSu usake dravya aura bhAva se spaSTa svarUpa aura upAya Adi ko hRdayaMgama karake saMvara-nirjarArUpa dharma kA upArjana kare aura mokSa ke nikaTa pahu~ca ske| saMvara aura nirjarA kI jananI, karmamukti aura Atma-ramaNa meM sahAyikA : dvAdaza anuprekSAe~, bhAvanAe~ ___ Ate hue karmoM ke nirodha aura pUrvabaddha karmoM ke kSaya ke lie AgamoM yA dharmagranthoM meM par3hI huI, jAnI huI, sunI huI Atma-lakSI kisI bAta para bAra-bAra tadanukUla cintana atyAvazyaka hai| isI kA nAma anuprekssaa| jainajagat meM 12 bhAvanAoM ke nAma se yaha prasiddha hai| ise japa, dhAraNA, saMskAra yA artha-cintA bhI kahA jAtA hai| sAdhaka jaba samyagdRSTipUrvaka Atma-lakSI cintana ekAgra aura tanmaya hokara karatA hai, to usake ajJAta antarmana meM vaha bAta sthira ho jAtI hai aura ajJAta mana tadanusAra kArya bhI karane laga jAtA hai| vividha yuktiyoM dvArA karmavijJAna ne anuprekSA kA svarUpa, upAya, mahattva aura phala kA nirUpaNa kiyA hai| ve bAraha anuprekSAe~ tathA bhAvanAe~ isa prakAra haiM-(1) anitya, (2) azaraNa, (3) saMsAra, (4) ekatva, (5) anyatva, (6) azucitva, (7) Amrava, (8) saMvara. (9) nirjarA, (10) loka, (11) bodhidurlabha, aura (12) dharma-bhAvanA (yA dhrmaanuprekssaa)| ina bAraha anuprekSAoM kA samyak prakAra se abhyAsa karane se AyuSyakarma 'ke atiriktaM zeSa sAta karmoM kI gAr3habandhana se baddha karmaprakRtiyoM ko zithila bandha vAlI kara letA hai| unake tIvra anubhAva (pragADha rasa) ko manda kara letA hai| unakI dIrghakAlika sthiti ko alpakAlika kara letA hai tathA unake bahu-pradezoM ko alpa-pradezoM meM badala detA hai| tathA ananta dIrgha-patha vAle cAturgatika saMsArAraNya ko zIghra pAra kara jAtA hai| vartamAna manovijJAna aura zarIravijJAna kI mAnyatA kI taraha karmavijJAna bhI mAnatA hai ki pUrvokta adhyAtmalakSI anuprekSA-paddhati se rAsAyanika parivartana bhI ho jAtA hai tathA granthiyoM kA rasanAva ruka jAne se vAsanAtmaka Avega aura kaSAyAtmaka Aveza zAnta ho jAte haiN| jaise tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karane ke dRr3ha abhyAsa se sAdhaka bhAvitAtmA bana jAtA hai, vaise hI anuprekSA dvArA mAnasa-cintana bAra-bAra karane se avacetana mana para bahuta bar3A prabhAva par3atA hai| phalataH jaisI anuprekSA yA bhAvanA ekAgra mana se kI jAtI hai, vaisA ghaTita hone lagatA hai| isa bhAvadhArA ke camatkAra ko karmavijJAna ne vividha ghaTanAoM, yuktiyoM, udAharaNoM dvArA pramANita kara batAyA hai| isa sajesTolaoNjI se apanA aura dUsare kA brena-vAziMga, hRdaya-parivartana, vRtti-pravRtti-parivartana bhI ghaTita ho jAtA hai| isa bhAvanAyoga kA lakSya sarvakarmamukti kA ho, uddezya Atma-zuddhi ho tathA saMvega, vairAgya, bhAvazuddhi, cittaikAgratA se vaha anuprANita ho| For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 74 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * (1) anityAnuprekSA meM anityatA kI anuprekSaNa vidhi jAnane-mAnane ke sAtha sadupAyapUrvaka ... nirliptatApUrvaka use kriyAnvita karane se bharata cakravartI kI taraha usase kevalajJAna aura sarvakarmakSayarUpa mokSa . taka ho sakatA hai| (2) saMsAra kA koI bhI sajIva-nirjIva para-padArtha zaraNarUpa nahIM hai| kevalajJAna-darzana-Ananda-zaktirUpa zuddha AtmA hI athavA arihanta, siddha-sAdhu-Atma-dharma hI ekamAtra zaraNabhUta hai| isa prakAra bAhya padArthoM kI zaraNa grahaNa karane kI evaM bAta-bAta meM paramukhApekSI vRtti-pravRtti se virakti, niHspRhatA evaM niSkAMkSatA jIvana meM Ane se saMvara aura nirjarA kA anAyAsa lAbha milegaa| yahI azaraNAnuprekSA kA uddezya, lAbha aura mahattva hai| anAthI muni ne azaraNAnuprekSA se saMvara, nirjarA aura anta meM mokSa prApta kiyaa| (3) saMsArAnuprekSA meM saMsArarUpI nATyagraha meM vividha prakAra ke jIva janma-maraNAdi bhA~ti-bhA~ti ke abhinaya karate haiN| sabakI gati, sthiti, mati, kSamatA Adi sarIkhI nahIM hotii| ina vicitratAoM se bhI saMsAra ko parivartanazIla mAnakara saMsArAnuprekSaka na to isa saMsAra meM Asakta hotA hai, na hI isase ghRNA, dveSa karatA hai| vaha sAMsArika sukha-duHkha kA vedana na karake, unakA jJAtA-draSTA vanakara rahatA hai| isa prakAra dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAvarUpa paMcavidha saMsAra kA anuprekSaNa karane vAle vyakti kA pariNAma saMsAravRddhi ke kAraNabhUta mithyAtvAdi paMca vibhAvoM meM nahIM jaataa| saMsArabhAva se udvigna rahatA hai, saMsAra se nirviNNa hokara thAvaccAputra kI taraha saMsArAnuprekSA karake mahAzramaNa vanakara mokSa prApta kara letA hai| (4) merI AtmA akelI hai, zAzvata hai, pavitra (zuddha) hai, jJAnasvarUpa hai, isake sivAya sabhI sajIva-nirjIva bAhya padArtha upAdhimAtra haiM, karmopAdhika haiM, ve upAdeya nahIM, AtmA ke apane nahIM haiM, zuddha ekatva hI upAdeya hai| isa prakAra ekatvAnuprekSA kA cintana karane se manuSya bhedavijJAna meM pAraMgata ho jAtA hai, ekAkI niHspRha, nirbhaya, duHkha meM bhI samabhAvI rahatA hai| vyavahAradRSTi se parivArAdi samUha meM rahatA haA bhI apane Apako parabhAvoM aura vibhAvoM se bhinna samajhakara kartavya-pAlana kare. dAyitva nibhAye. para pravAha meM na bahe. na hI gatAnagatika ho. na hI sthiti-sthApaka ho. akelA aura apramatta hokara rhe| yahI ekatvAnuprekSA kA sakriya rUpa hai| (5) 'maiM kauna hU~ ?' aisA vicAra bAra-bAra karake zarIrAdi tathA zarIra se sambandhita vastue~ AtmA aura Atma-guNoM se bilakula bhinna haiM, isa anyatvAnuprekSA kA cintana karatA huA bhI sAdhaka naukA aura nAvika yA ratha aura rathI athavA azva aura azvArohI kI taraha zarIra Adi aMgopAMgoM ko mAne, aisA na mAnane para zarIrAdi ke prati Asaktivaza karmabandha karatA hai, saMgharSa, yuddha, kalaha, IrSyA Adi karatA hai| bhinna mAnane para rogAdi kaSToM kA anubhava bahuta hI kama hotA hai, duHkha meM se sukha nikAlane kI kalA A jAtI hai| mRgAputra kI taraha anyatvAnuprekSA se vyakti Atma-bhAvoM se bhAvita hokara saMyama, nirjarA aura anta meM mokSa ko upalabdha kara sakatA hai| (6) jagat aura zarIra ke azucimaya svabhAva kA cintana karane se inake prati saMvega aura vairAgya kI prApti hotI hai, yahI 'azucitvAnuprekSA' kA prayojana hai| isake viparIta zarIra para Asakti karake usakI sundaratA para mohita honA aura ahaMkAra karanA Asrava aura bandha kA kAraNa hai| ataH apane aura dUsare ke zarIra ke prati azucitva kA prekSaNa karake isake mamatva se mukta hokara parama zuddha AtmA ke darzana karane se vyakti apane svarUpa meM avasthita hotA hai, vaha saMvara aura nirjarA karake sanatkumAra cakravartI kI taraha azucitvAnuprekSA ko saphala kara letA hai| (7) Amrava karmamukti kI yAtrA meM bAdhaka hai, saMsAra se mukta karAne kI apekSA saMsAra-vRddhi karAtA hai| ataH AnavoM se-vizeSataH Atma-guNoM kI bhayaMkara kSati karane vAle sAmparAyika AmravoM se mukta hone tathA nirAkulatArUpa Atmika-sukha prApta karane ke lie AnavAnuprekSA karanA Avazyaka hai| AMge AmravoM ke bheda-prabhedoM kA nirUpaNa karake samudrapAla muni kI taraha AsavAnuprekSA karane se saMvara, sakAmanirjarA aura anta meM mokSa kI prApti kA upAya batAyA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 75 * (8) saMvarAnuprekSA AtmArthI sAdhaka ke lie mokSamArga kI ora le jAne vAlI hai| saMvarAnuprekSA saMyama se tathA bhedavijJAna siddha hone se zuddha AtmAnubhUti hone para hI ho sakatI hai| isako anta meM, ayoga saMvara bhI siddha ho sakatA hai| harikezabala muni kI taraha isakI sAdhanA karane se saMvara, sakAmanirjarA aura anta meM sarvakarmamukti kA lakSya siddha ho jAtA hai| (9) AtmA kI sarvatomukhI zuddhi ke lie saMvarAnuprekSA ke sAtha-sAtha nirjarAnuprekSA bhI Avazyaka hai| avacetana mana meM saMcita rAgAdi yA kapAyAdi saMskAroM kA recana nirjarA dvArA hI sambhava hai| ataH nirjarA ke yathArtha svarUpa kA cintana karake usake sakAma akAma kA bheda samajhakara sakAma-nirbhaya ke vividha bAhyAbhyantara tapa Adi upAyoM kA bAra-bAra cintana-manana tathA kriyAnvayana karane se nirjarAnuprekSA arjuna muni kI taraha tIvra gati se mokSa prApti meM sahAyikA hotI hai| niSkAmabhAva se kI huI sakAmanirjarA se mukhyatayA tIna upalabdhiyA~ hotI haiM - ( 1 ) AlocanAdi dvArA Atma-zuddhikaraNa, (2) AtmA kI mUla svarUpa meM avasthiti, tathA (3) vyAdhi, Adhi, upAdhi se haTakara utkRSTa samatAmayI samAdhi- prApti, jisase uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai| (10) lokAnuprekSA kA sAdhaka loka ke tInoM bhAgoM ko, tathA unameM rahane vAle sabhI prANiyoM ko tathA unakI AkRti, prakRti, kSetravasati, gati, jAti, paryApti, zarIra Adi ko ekAgracitta hokara jAnatA hai, tathA samagra loka kI vividhatAoM aura vicitratAoM ke darzana kara unake kAraNoM aura pariNAmoM para vicAra karatA hai| loka meM yaha vividhatA aura vicitratA rAga, dveSa, moha, kaSAya Adi ke kAraNa hai| ataH sAdhaka prAkRtika avasthAoM, paudgalika vastuoM evaM prANiyoM para samatva kI anubhUti kre| isase lAbha yaha hai ki saMvega, vairAgya evaM samabhAvapUrvaka zAntabhAva ke uddIpana karane hetu dravya se tInoM lokoM kA cintana karanA cAhie ki mere jIva ne ina tInoM lokoM meM asaMkhya bAra janma-maraNa kiyA hai, kintu aba mujhe tInoM lokoM ke janma-maraNa se chuTakArA pAkara loka ke agrabhAga meM mukta hokara avasthita hone kA prayatna karanA caahie| bhAva se zarIra ke Urdhva, adhama aura adhobhAga ke rUpa meM triloka kI vipazyanA karanI caahie| zivarAjarSi kI taraha yathArtharUpa se lokasvarUpa kI anuprekSA karake kevalajJAna aura mokSa prApta karane kA puruSArtha karanA cAhie athavA nizcayadRSTi se ekamAtra zuddha-buddha svabhAva vAlA nija AtmA hI loka hai, para vastu aloka hai| lokarUpa zuddha AtmA yA paramAtmA meM jo ananta catuSTayAdi guNoM kA yA Atma-svarUpa kA ekAgratApUrvaka punaH-punaH avalokana karanA lokAnuprekSA hai| para vastu meM lipta yA prabhAvita na hone se tathA Atma-loka meM sthira hone se kevalajJAna aura anta meM sarvakarmamukta ho jAtA hai / (11) isa jagat meM vibhinna bhautika nAzavAn padArtha durlabha nahIM, ekamAtra bodhimahAdurlabha hai| ekendriya vikalendriya jIvoM ko vodhi milanA asaMbhava hai| nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva, ye paMcendriya hote hue bhI bodhi milanA parama duSkara hai| manuSya janma pAkara tathA dazavidha uttama sAdhana pAkara bhI yaha mithyAtva saMgavazAt bodhi nahIM prApta kara pAtA / bodhi kA sarvAMgINa evaM sarvatomukhI artha hai - AtmA ke astitva-vastutva tathA samyagdarzanAdi Atma- guNoM ke prati samyagdRSTi kI prApti / vastutaH zuddha AtmA ke jJAnasvarUpa nirmala dharma-zukladhyAnarUpa parama samAdhi kI prApti kI nirantara bhAvanA karanA bodhidurlabhabhAvanA / yaha atidurlabha bahumUlya anupama aura durlabhatamabhAva hai| bhagavAna RSabhadeva ke 98 putra bodhidurlabha-anuprekSA karake sarvasva tyAgI evaM sAdhanA dvArA siddha-buddha-mukta hue| (12) 'para' ke prati zubha yA azubha pariNAma na karake saMvara-nirjarArUpa zuddha pariNAma dharma hai| athavA mithyAtva - rAga-dveSa-moha Adi meM nitya saMsAraNa karane vAle bhAvasaMsAra se prANiyoM ko trikAla kara nirvikAra zuddha caitanya (AtmA) meM dhAraNa kare ( dhare). vaha dharma hai| dharma ke vAstavika svarUpa ko jAna-samajhakara aisA dharma ke kitane prakAra haiM ? dharma-sAdhanA kaise-kaise kI jAtI hai? usameM sAdhaka-bAdhaka tattva kauna-kauna-se haiM ? isa prakAra kI dharmAnuprekSA arhanaka zrAvaka, dharmaruci anagAra Adi kI taraha jIvana meM apanAne se abhyudaya aura niHzreyasa donoM kI prApti ho sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 76 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * maitrI Adi cAra bhAvanAe~ bhI zuddha dharmopalabdhi meM sahAyikA sukhI, duHkhI, puNyAtmA aura pApAtmA, ina cAra koTi ke vyaktiyoM ke sAtha vyavahAra karate samaya citta kI prasannatA, samatA aura azubha karmabandha ko rokane athavA pUrvabaddha karma ko samabhAva se bhogakara kSaya karane hetu maitrI, pramoda (muditA), kAruNya aura mAdhyastha (upekSA) bhAvanA kA nizcaya aura vyavahAra donoM dRSTiyoM se parama Avazyaka hai| inhIM cAra bhAvanAoM ko punaH-punaH bhAvita karane se, sabhI jIvoM ke prati AtmaupamyabhAva kA, maitrI Adi bhAvoM kA tathA nimittoM ko doSa na dekara apane upAdAnarUpa AtmA kA cintana karane se saMvara aura nirjarA kA anAyAsa hI lAbha prApta ho sakatA hai| zuddha dharma kI prApti ke lie, ahiMsAdi vratoM kI surakSA ke lie tathA AdhyAtmika aura sAmAjika lAbha ke lie maitrI Adi cAroM bhAvanAoM kA punaH punaH cintana karanA caahie| Age cAroM bhAvanAoM ko kriyAnvita karane ke upAya. usase hone vAle AdhyAtmika lAbha kA tathA ina cAroM bhAvanAoM kI sArthakatA kA vizada nirUpaNa kiyA gayA hai|' saMvara aura nirjarA dvArA karmamukti ke lie Atma-maitrI sarvottama upAya manuSya kI jIvanadRSTi samyak aura vyApaka rUpa se vikasita ho to bhagavAna mahAvIra ke nirdezAnusAra AtmA ko apanA zatru banAne ke badale mitra banA sakatA hai-nimittoM ke prati kaSAya-nokaSAya Adi karake durmArga kI ora prasthAna na karake apane upAdAnarUpa AtmA ko sanmArga kI ora prasthAna kraakr| jagat meM vyAvahArika maitrI ke lie chaha sUtra pracalita haiM, kintu aisI maitrI meM do kI AvazyakatA anivArya hone se vaha prAyaH vizvasanIya aura cirasthAyI nahIM rhtii| chaha kAraNoM se vaha TUTa sakatA hai, jabaki Atma-maitrI meM dUsare kI koI AvazyakatA yA apekSA na hone se vaha vyakti ko karmamukti kI dizA meM Age bar3hAtA hai, saMvara-nirjarA ke avasaroM kA lAbha lene kI preraNA detI hai tathA Atma-maitrI se vyavahAra-maitrI bhI paripuSTa aura sthAyI bana sakatA hai| Atma-maitrI meM avaira (kSamA) se vaira-virodha kI upazAnti ko karmavijJAna ne sodAharaNa prastuta kiyA hai| Atma-maitrI ko AdhyAtmika dRSTi se saphala karane ke atirikta naitikadRSTi se saphala karane ke lie viveka, kSamatA, dhairya, gAmbhIrya aura dAkSiNya, ina pA~ca cintanasUtroM kA vistRta nirdeza kiyA gayA hai| AdhyAtmikadRSTi se Atma-maitrI ke lie bhI upAya, rahasya, cintanasUtra tathA jainAgamoM meM varNita udAharaNa bhI karmavijJAna ne prastuta kiyA hai| vividha duHkhoM ke sAtha maitrI bhI Atma-maitrI hai saMsAra meM janma, jarA, roga, mRtyu, saMkaTa, vipatti Adi mukhya duHkha haiN| inake A par3ane para sAmAnya vyakti prAyaH zAnti aura samatA meM nahIM raha paataa| duHkhoM ko utpanna karane ke lie vyakti svayaM jimmevAra hai, isakA bhAna bhUlakara vyakti kisI anya vyakti, vastu yA paristhiti ko duHkha kA kAraNa mAna letA hai, taba AtmA hI apane liye zatru kA kAma kara letA hai| isake badale svayaM jJAnabala se tapa, tyAga, sahiSNutA, zAnti se, samabhAva se usa duHkha ko bhogakara saMvara-nirjarA kA arjana kara sakatA hai, sadA ke lie usa duHkha ko miTAkara Atma-maitrI kara sakatA hai, usa duHkha ko sukharUpa meM pariNata kara sakatA hai| duHkha ke samaya ArtadhyAna-raudradhyAna karane se AtmA apane Apako apane hI kRtakarmoM ko mAnakara upAdAna ko nahIM sudhAratA, vaha AtmA ko mitra banAne ke badale zatru banA letA hai| pUrvokta duHkhoM ke A par3ane para saMvara-nirjarArUpa dharma kI anuprekSA karane tathA Atma-maitrI karane ke vividha upAyoM kA nirdeza bhI karmavijJAna ne vizada rUpa se kiyA hai| parISaha-vijaya : upayogitA, svarUpa aura upAya pratyeka prANI ke jIvana meM pUrvabaddha karmoM ke kAraNa anukUla-pratikUla kaSTa, duHkha yA saMkaTa Ate haiM, usa samaya unheM samabhAva se na sahakara, na bhogakara nahIM bhogatA; yA to sukha-suvidhAoM kA cintana karatA hai, yA phira vaha vipamabhAva se bhogatA hai, to saMvara aura sakAmanirjarA ke avasaroM ko cUka jAtA hai| sAtha hI, zAstrokta 22 parISahoM ko vaha saMvara-nirjarA ke sAdhaka na samajhakara apane svIkRta mArga se bhraSTa ho jAtA hai yA vividha Arambhajanita sukha-suvidhAoM ko apanA letA hai yA unameM Asakta ho jAtA hai to 'parISaha-vijaya For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 77 * ke dvArA saMvara-nirjarA dharma ke pAlana se karmamukta hone ke bajAya naye-naye karma bA~dha letA hai, ArtadhyAna karate hue bhogane se kathaMcit akAmanirjarA kara le, kintu una prAcIna karmoM ko samUla naSTa nahIM kara pAtA hai|' isalie zAstroM meM mumukSusAdhaka ke lie 22 prakAra ke anukUla-pratikUla parISahoM ke A par3ane para svIkRta dharmapatha se cyuta na hone aura karmanirjarA karane ke hetu unheM samabhAvapUrvaka sahane-bhogane kA nirdeza kiyA hai| karmavijJAna ne AdhyAtmika aura vyAvahArika donoM dRSTiyoM se kaSTa-sahiSNutA, titikSA yA sahanazIlatA ko karmamukti kA srota batAyA hai| parISaha-sahana se kaSTa-sahiSNutA, Atma-kSamatA, karmanirjarA, samyaksaMvara, zArIrika-mAnasika svasthatA, samatA kI kSamatA Adi guNa prApta hote haiN| AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa hotA hai| saMvara, nirjarA aura mokSa kA asAdhAraNa kAraNa : cAritra samyakcAritra sarvakarmamuktirUpa mokSa ke lie asAdhAraNa kAraNa hai| samyakcAritra meM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyaktapa, tInoM kA samAveza ho sakatA hai| pUrvabaddha karmoM kA kSaya karanA ho yA Ate hue karmoM kA nirodha karanA ho, donoM ke lie samyakcAritra anivArya hai| paMcamahAvrata, paMcasamiti, tIna gupti kA pAlana-AcaraNa karanA vyavahAracAritra hai, jisameM azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti donoM hai| nizcayacAritra kA- lakSaNa hai-svarUpa meM rmnn| aisA cAritra bhI do prakAra kA hai-sarAgacAritra aura viitraagcaaritr| jisa prakAra nizcayacAritra sAdhya hai, vyavahAracAritra sAdhana hai, usI prakAra vItarAgatAsamatArUpI yA jJAtA-draSTAbhAva meM sthiratArUpI vItarAgacAritra sAdhya hai; tathA pradhAnarUpa se vahI upAdeya hai| jabaki nIce kI bhUmikA meM sarAgacAritra kathaMcit upAdeya hotA hai| arthAt samyakcAritra kI sAdhanA ke samaya pratyeka pravRtti, vyakti yA paristhiti ke samaya rAga-dveSa-kaSAya-mohAdi vikAroM ke pravAha meM na bahe, kevala jJAtA-draSTA banakara rahe, yAnI Atma-bhAvoM meM hI sthita rahe to bahuta zIghra karmoM kI nirjarA kara sakatA hai| isI dRSTi se 'nayacakravRtti' meM samatA, vItarAgatA, mAdhyasthya, zuddhopayoga, svabhAva kI ArAdhanA aura dharma, ye cAritra ke paryAyavAcI kahe gae haiN| tattvArthasUtra ke anusAra samyagdRSTi se lekara terahaveM guNasthAnavartI vItarAga (jina) ke pariNAmoM kI uttarottara vizuddhatA ke kAraNa prati samaya asaMkhyAtaguNI-asaMkhyAtaguNI nirjarA hotI hai, bazarte ki unakI dRSTi meM Atma-svarUpa kA lakSya ho tathA nizcayacAritra aura vyavahAracAritra paraspara sApekSa hoN| mohanIya karma kI 28 hI prakRtiyoM ke sarvathA kSaya hone se cAritra kSAyika, inake upazama se aupazamika tathA Adi 12 ke udayAbhAvI kSaya hone se, inhIM ke upazama se tathA saMjvalana ke kaSAyacatuSka ke yathAsambhava udaya meM Ane para AtmA kA nivRttirUpa pariNAma kSAyopazamikacAritra hai| isI cAritra ke sAmAyika, chedopasthApanika, parihAravizuddhi, sUkSmasampadAya aura yathAkhyAta, ye pA~ca bheda mukhya haiN| karmavijJAna ne ina sabake svarUpa aura vidhi kA samyak nirUpaNa kiyA hai| samyaktva-saMvara kA mAhAtmya aura sakriya AdhAra janmAndha vyakti pUrvakRta zubha karmodayavaza akasmAt dikhane ke Ananda kI taraha kisI kuSTa rogI ko zItopacAra se rogopazamana ho jAne se jaisI prasannatA hotI hai, vaise hI anAdi-mithyAtva-roga se pIr3ita jIva ko karaNatrayarUpa mahauSadha se mithyAtva ke naSTa ho jAne se samyaktva-prApti kA pAramArthika parama Ananda prApta hotA hai| vastutaH samyaktva-prApti se mokSa-prApti kI gAraMTI tathA bhavasaMkhyA kI nizciti ho jAtI hai| arthAt samyaktva-prApti se mokSa-yAtrA prArambha ho jAtI hai| ataH samyaktva mokSa kA dvAra, AdhAra aura aNuvrata Adi kA mUla hai| samyaktva ke binA koI bhI vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna Adi mokSa ke kAraNa nahIM ho skte| samyaktva-saMvara ke sAdhaka ke lie sarvaprathama nizcaya aura vyavahAra donoM dRSTiyoM se samyaktva ke svarUpa, samyagdarzana kI surakSA, sthiratA, zuddhi, sthiti aura vRddhi tathA sukha-duHkha meM samabhAva aura santulana rakhane kA karmavijJAna ne bhalIbhA~ti spaSTIkaraNa kiyA hai| nizcaya samyagdarzana hone para hI vyavahAra samyagdarzana saphala hotA hai| anta meM, nizcaya samyaktva-saMvara kI tathA vyavahAra-samyaktva kI sAdhanA meM kyA-kyA anantAnabA gatAnyA jAdi. For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 78 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * sAvadhAnI rakhanI cAhie? samyaktva-saMvara meM sthiratA aura surakSA ke lie kramazaH pA~ca aura ATha aMgoM kA . pAlana karanA anivArya hai; isakA spaSTa pratipAdana kiyA hai| virati-saMvara : svarUpa, lAbha, upayogitA, mahattva bhautikatA kI cakAcauMdha meM vartamAna yuga kA mAnava suvidhAvAdI tathA adhikAdhika padArthopabhogavAdI hotA jA rahA hai| parantu isa suvidhAvAda ke bhayaMkara duSpariNAmoM ko dekhate hue yahI kahA jA sakatA hai ki aise loga ajJAna, andha-vizvAsa, bhrAnti, mithyAdRSTi, svacchandAcAra evaM padArtha pratibaddhatA ke zikAra ho rahe haiN| phira virati (vrata, niyama, pratyAkhyAna Adi) se rahita jIvana svaicchAcArI. niraMkuza, prakRtiviruddha, svacchandabhogavAdI ho jAtA hai| 'sthAnAMgasUtra' meM kahA hai-aisA jIvana ihaloka-paraloka aura AgAmI bhavoM meM garhita-nindita ho jAtA hai| aviratiyukta jIvana kI apekSA viratiyukta jIvana kI vizeSatAe~ batAte hue nirdeza kiyA hai ki jIvana ko viratiyukta banAne para hI saMvara-nirjarA upArjita karanA zakya hai| isake viparIta asaMyata, avirata jIva bhale hI hara samaya pApakarma meM pravRtta na hotA ho, to bhI tyAga, pratyAkhyAna, vrata, niyama Adi aMgIkAra na karane ke kAraNa use aThAraha hI pApoM kA bhAgI tathA SaTjIvanikAya kA zatru batAyA hai| vratabaddha yA pratijJAbaddha na honA niraMkuza tathA dhyeya-vicalita karane vAlA hai aura avizvAsa kI sthiti meM jInA hai| ataH pratyeka mumukSusAdhaka ke lie samyaktvapUrvaka virati-saMvara kI sAdhanA anivArya hai| avirati se patana aura virati se utthAna virati-saMvara ke sandarbha meM karmavijJAna ne batAyA hai ki koI bhI jIva prANAtipAta, mRSAvAda se lekara mithyAdarzanazalya taka aThAraha hI pApasthAnoM ke sevana se bhArI aura pApasthAnoM se virata hone se halke hote haiN| pApakarmoM se bhArI hone se jIva nIce (durgati meM) giratA hai, usakA saMsAra bar3hatA hai, saMsAra meM vaha dIrghakAla taka paribhramaNa karatA hai| isake viparIta pApasthAnoM se virata hone vAle halke hokara Upara uThate (sugati meM jAte) haiM, unakA saMsAra ghaTatA hai, saMkSipta hotA hai aura aisA jIva saMsAra-samudra ko pAra kara letA hai| ina donoM (pApasthAnoM se avirata aura virata hone kI) prakriyAoM tumbe para lepa ke bar3hane aura ghaTane ke rUpaka se bhalIbhA~ti samajhAyA gayA hai ki pApasthAnoM se yukta jIva adhogamana karatA hai aura inase mukta jIva Urdhvagamana karatA hai| ataH jaba taka vyakti pApasthAnoM ko svecchA se, kisI ke dabAva ke binA, bhaya aura pralobhana yA svArtha-kAmanA se rahita hokara na chor3e taba taka pApakarma chUTa nahIM skte| pApasthAnoM se virata hone kA upAya hai-vyakti apane Apa (zuddha AtmA) ko dekhe, apanI AtmA ko parabhAvoM ke prati gaga-dveSAdi vibhAvoM se dUra rakhe, sAtha hI apanI bhAvadRSTi viSaya-kaSAyAdi meM saMlagna nimna na rakhe, unnata rakhe, uccadarzI bne| satata para-padArthoM ko dekhane vAlA pramAdI mAnava rAga, dvepa, kaSAya, moha. IpyA, Aveza, unmAda, pada Adi se prAya ghirA rahatA hai, apane viSaya meM vaha prAyaH udAsa, asahiSNu, asantuSTa, bhrAnta, dInatA-hInatA se grasta banA rahatA hai, phalataH pApasthAnoM se virata nahIM ho paataa| javaki AtmA ko AtmA se samprekSaNa karane vAlA hiMsAdi pApasthAnoM ko parabhAva-vibhAva samajhakara unase bacakara pravRtti karane kA athavA unase virata hone kA puruSArtha karatA hai| para-padArthoM kI ora nahIM jhA~kane vAlA Atma-samprekSI utsAhapUrvaka apanA AdhyAtmika vikAsa yathAzIghra kara letA hai| vaha para-padArthoM ke sAtha rAga-dvepa Adi kA sambandha nahIM jodd'taa| prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dvepa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, para-parivAda, rati-arati, mAyAmRpA aura mithyAdarzanazalya; ye aThAraha hI pApasthAna (pApakarmabandha ke kAraNa) sajIva yA nirjIva para-padArthoM (Atma-vAhya padArthoM) ko dekhane se hote haiM, para-padArthoM ko lekara hI hiMsAdi pApakarma hote haiN| ataH karmavijJAna ne kramazaH pratyeka pApasthAna meM pravRtti para-padArthoM kI ora dekhane se, isake viparIta pratyeka pApasthAna se nivRtti mAtra zuddha AtmA ko apanI AtmA ke samAna dUsarI AtmAoM ko dekhane tathA anuprekSaNa karane se hotI hai| para-padArthoM kI ora dekhane se gaga-dvepa mUlaka hiMsAdi ke bhAva mana meM utpanna hote haiM aura turanta apanI zuddha AtmA tathA Atma-guNoM tathA svabhAva kA vicAra karane se samabhAva yA una pApakarmoM ke preraka pApasthAnoM se virati ke bhAva utpanna hote haiN| ise vibhinna udAharaNoM dvArA vistAra se do adhyAyoM meM nirUpita kiyA hai| vastutaH saMvara aura nirjarA ke lie aThAraha hI pApasthAnoM se aMzataH yA sarvataH virata honA Avazyaka hai| virati-saMvara kA yahI sakriya upAya aura rahasya hai| .. For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamavijJAna : bhAga 7 kA sArAMza - saMvara aura nirjarAtattva kA svarUpa-vivecana apramAda-saMvara kA sakriya AdhAra aura AcAra apramAda karmoM ko Ate hue rokane vAlA sabase saccA praharI hai| yaha na ho to sAdhaka bAta-bAta meM, pada-pada para galatI yA bhUla kara sakatA hai, sAdhanA ko dUSita kara sakatA hai| sAdhu-jIvana meM hI kyoM, gRhastha jIvana meM bhI pramAda kI upayogitA hai| bhagavAna mahAvIra ne to gautama gaNadhAra jaise ucca sAdhaka ko yahI upadeza diyA thA--"gautama ! samayamAtra bhI pramAda mata kro|" jo jAna-bUjhakara apanI pUjA-pratiSThA-yaza-kIrti ke lie pramAda karatA hai, yAnI chalakapaTa, dambha-dikhAvA yA pratiSThA-prasiddhi ke lie dAnAdi kA AcaraNa karatA hai| vaha zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva-nirjIva vastuoM ke sAtha rahate hue pramAdAcaraNa karatA hai, jabaki apramatta sAdhaka inake sAtha rahate hue bhI anAsakta, nirlipta, niHspRha tathA manda-kaSAyI evaM yatanAcArapUrvaka rahakara pramAdAcaraNa se dUra rahatA hai| apramAdI sAdhaka apanI pratyeka caryA aura pravRtti meM pramAdAcaraNa ke vividha prakAroM se bacakara calatA hai| pramAda ke madya, viSaya, kaSAya, nidrA (dravya-bhAva nidrA) aura vikathA; ina pA~ca morcoM para apramAdI sAdhaka sadA jAgarUka rahakara caryA karatA hai| ukta yatanAzIla apramatta sAdhaka sva-para-hiMsA se dara anArambhI rahatA hai. jisase apavAdika sthiti meM dravya-hiMsA hone para bhI antaraMga (bhAva) vizuddhi ke kAraNa nirjarA kA upArjana kara letA hai| apramAda-saMvara ke sAdhaka kI dravya-bhAvacaryA kA bhI vidhAna karmavijJAna ne kiyA hai| apramAda-saMvara kA sAdhaka parivAra, tapa, paryAya, kSaya (yA avasthA), zruta lAbha, pUjA satkAra; ina chaha bAtoM meM AtmavAn banakara saMvara-nirjarA kA lAbha uThAtA hai| anta meM apramAda-saMvara kA prekTikala pATha eka udAharaNa dvArA samajhAyA gayA hai| sAtha hI sthAnAMgasUtrokta ATha bAtoM meM apramatta rahakara parAkrama karane kA vidhAna bhI zubha yoga-saMvara ke lie upayogI aura sarala caryA kA preraka batAyA gayA hai| akaSAya-saMvara kA sakriya AcAra . kaSAya kitanA bAdhaka aura ghAtaka hai-karmamukti ke abhilASI sAdhaka ke lie? yaha sarvavidita hai| karmoM kA sthitibandha aura rasabandha kaSAyoM kI tIvratA-mandatA para AdhArita hai| saMsAra-paribhramaNa bhI mukhya rUpa se kaSAya para nirbhara hai| ataH saMsArarUpI kArAgAra se mukta hone ke lie akaSAya-saMvara kI sAdhanA anivArya hai| kaSAya AtmA kA svabhAva nahIM, vibhAva hai, usase Atma-guNoM kI kSati hI hai, Atma-guNoM meM vRddhi kadApi nhiiN| ataH samyagdRSTipUrvaka kaSAyoM kA nirodha, udAttIkaraNa, mArgAntarIkaraNa athavA svecchA se kaSAyoM kA upazamana, damana yA niyaMtraNa karane se kaSAya chUTa sakate haiM, akaSAya-saMvara ho sakatA hai tathA pUrvakRta kaSAyajanita karmabandha ke phalabhoga ke samaya samabhAva, dhairya aura zAnti se unakA phala bhoga lene se kaSAyajanita karmoM kI nirjarA ho sakatI hai| kaSAya-sevana ke duSpariNAma batAte hue kahA gayA hai-kaSAya se ihaloka aura paraloka kahIM bhI, kisI bhI sthiti meM sukha-zAnti nahIM hai| krodhAdi tIvra kapAya karane se sAmane vAle meM asadbhAva, aprIti aura sevAbhAva meM kamI A jAtI hai| tIvra kaSAyoM ke kucakra meM pha~sA huA mAnava apane saMsAra ko adhikAdhika ... bar3hAtA jAtA hai, vaha apanI AdatoM se lAcAra hokara nAnA anartha kara baiThatA hai, aneka prANiyoM ke sAtha For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 80 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * vairabhAva aura zatrutA bA~dha letA hai| ataH AtmArthI aura mumukSusAdhaka ko jahA~ taka ho sake kapAyoM se dUra rahane kA apanA svabhAva banA lenA caahie| ihalaukika-pAralaukika pApakarmajanita duHkhoM se bacane kA sarvottama upAya bhI yahI hai ki dIrghadarzI banakara pratyeka kArya ke bhAvI pariNAma kA tathA pApakarma ke phala kA vicAra kare aura kaSAya ke pratyeka pahalU ko jAnakara usa para vijaya pAne kA prayatna kre| sAMsArika pravRttiyoM ke prati udAsIna evaM nirlipta bharatacakrI kI taraha jJAtA-draSTA banakara rahane se anAyAsa hI akaSAya-saMvara kA abhyAsa ho sakatA hai| phira bhI kaSAya-vijaya ke sAdhaka ko antara meM udita kaSAya ko turanta sAvadhAna hokara niSphala karanA, saphala na hone denA tathA bhaviSya meM koI kaSAya udaya meM bhI na Ae, aisA mAnasa banAnA caahie| vyavahAra meM krodha ko kSamAdi-upazamabhAva se, ahaMkAra ko namratA aura mRdutA se, mAyA ko saralatA se aura lobha ko santoSavRtti se jItane kA abhyAsa karanA caahie| maitrI Adi cAra bhAvanAoM tathA bAraha anuprekSAoM se bhI kaSAoM kA nirodha ho sakatA hai| puNya becakara kaSAyoM ko kharIdane se akaSAya-saMvara-sAdhanA ko sAvadhAna rahanA caahie| kaSAyoM aura nokaSAyoM kA prabhAva aura nirodha kaSAya aura nokaSAya, ye donoM hI janma, jarA, mRtyu, vyAdhi, Adhi aura upAdhirUpa duHkhoM meM bAra-bAra bhaTakAte haiM, isalie akaSAya-saMvara ke sAdhaka ina donoM kA kSaya, kSayopazama yA upazama karanA hitAvaha hai| jisa sAdhaka meM utkaTa krodhAdi hoM, usakA tapa bAlatapa hai, nirarthaka hai, saMsAravarddhaka hai, Atma-zuddhikAraka nhiiN| isake pazcAt krodha, mAna, mAyA, lobha kI tIvratA se hone vAlI Atma-guNoM kI kSatiyoM, sAmAjika jIvana meM usake prati hone vAlI apratIti, anAdara, apakIrti Adi kA vizada varNana kiyA gayA hai| tIvra krodha se upArjita Atma-zaktiyA~ kaise naSTa hokara durgati kA kAraNa bana jAtI haiM, ise udAharaNa dekara spaSTa kara diyaa| krodha Adi ke nimitta milane para bhI jo sAdhaka ina para turanta niyaMtraNa kara letA hai, usakI AtmA zuddha svabhAva meM ramaNa karatI huI kisI prakAra kevalajJAna prApta kara letI hai, yaha bhI udAharaNoM dvArA spaSTa pratipAdana kiyA gayA hai| mAnakaSAya ke vaza mAnava kisa prakAra ucca tapaHsAdhanA karane para bhI kevalajJAna ko prApta nahIM kara pAtA? ATha prakAra ke mada tathA mAyA ke vaza hokara mAnava apanA kitanA adhaHpatana kara letA hai ? ye tathya bhI udAharaNa sahita prastuta kiye gae haiN| mAna aura mAyAkaSAya se Atma-guNoM kI hAni hotI hai, phalataH apramatta hokara inase bacane kA prayatna karanA caahie| lobha to samasta pApoM kA bApa hai| ise bhI sodAharaNa prastuta karake isase tathA isake vibhinna bAhyAbhyantara rUpoM se bacane kA upAya bhI batAyA gayA hai| Atma-zakti, Atma-guNavRddhi, svarUpAvasthiti, saMsAra evaM karma ke zIghra kSaya ke lie ina cAroM kaSAyoM se AtmA kI rakSA karanI caahie| nokaSAya bhI kaSAya ko uttejita karane vAle upajIvI durguNa haiN| ye nau haiM-hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugusA; ye chaha aura tIna veda (kAma) strIveda, puruSaveda, npuNskved| hAsyAdi se kaise-kaise manuSya ghora karma bA~dha letA hai aura inase bacane ke upAya kyA-kyA haiM ? ina sabakA varNana bhI vistAra se karmavijJAna ne kiyA hai| anta meM, vedatraya (kAmavAsanA) kyA haiM ? ye kyoM utpanna hotI haiM ? inase bacane ke kyA-kyA upAya haiM ? inakA saMkSipta varNana kiyA gayA hai| isa prakAra kaSAyoM aura nokaSAyoM se virata hone se saMvara aura nirjarA kA lAbha mila sakatA hai| kAmavRtti se virati kI mImAMsA karmavijJAna kI bhASA meM veda nokaSAya mohanIya ko hI 'kAmavRtti' kahA jAtA hai| yaha to sarvavidita hai ki kAma-zakti kA durupayoga kiyA jAe to jIvana kA sarvanAza hai aura usI kAma-zakti kA udAttIkaraNa karake sadupayoga kiyA jAe athavA usakI surakSA karake Atma-vikAsa meM puruSArtha kiyA jAe, AtmA ke tapa, saMyama Adi guNoM meM zakti lagAI jAe to usase karmoM kA saMvara aura nirjarA ho sakatI hai| For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 81 * ucchRkhala kAmabhogoM para to niyaMtraNa atyAvazyaka hai hI, parantu mumukSu ko to kAmavRtti se virata hokara brahmacarya kA sarvAtmanA pAlana meM apanI zakti lagAnI caahie| kAmavRtti ko jagAne meM mUla kAraNa to vedamohanIya karma hai, jo Antarika hai, upAdAnakAraNa hai, parantu bAhyakAraNa yA nimittakAraNa haiM-kucha zArIrika kAraNa aura katipaya naimittika vaataavrnn| kAmavAsanA ko uttejita karane meM azubha saMskAra bhI kAraNa haiM; jo nimitta milate hI bhar3aka uThate haiN| ataH kAmasaMvara yA kAmanirjarA ke sAdhaka ko AtmA meM nihita kusaMskAroM ke unmUlana karane ke lie bAhyAbhyantara tapa, svAdhyAya evaM japa Adi karane cAhie athavA azubha nimittoM se sadaiva sarvatra bahuta dUra rahA jAe, tAki ve kusaMskAra nimitta na milane se svataH zAnta ho jaayeNge| kAmavAsanA (vedamohanIya) ke antarmana meM par3e hue kusaMskAra nimitta milate hI bar3e-bar3e jJAnI, dhyAnI, tapasvI sAdhaka-sAdhikAoM ko pachAr3a DAlate haiN| yaha tathya jaiminI, siMhaguphAvAsI muni, saMbhUti muni, rathanemi, lakSmaNA sAdhvI, sukumAlikA sAdhvI Adi kA udAharaNa dekara siddha kiyA hai| isalie kAma-saMvara (brahmacarya) sAdhaka ke lie nau brahmacaryaguptiyA~ aura dasavA~ koTa, yoM dazavidha brahmacarya samAdhi kA mana-vacana-kAyA se AcaraNa karanA Avazyaka hai| nimittoM se bacane ke pUrvokta dasa upAyoM ke atirikta kAmottejaka dRzya, zravya, spRzya, khAdya vaiSAyika nimittoM se bhI bacanA Avazyaka hai| isake atirikta pUrvamukta bhogoM kA smaraNa, bAra-bAra unakA bakhAna, kAmakrIr3A, sahazikSaNa, vikArapUrvaka prekSaNa, ekAnta meM bhASaNa, tathAvidha kAma-vAsanA saMkalpa, bAra-bAra kAma-vAsanA pUrti kA adhyavasAya karanA tathA kAma-vAsanA-sevana karanA, ye kAmottejanA ke aSTavidha vikalpa bhI tyAjya haiN| vastutaH aparipakva sAdhaka ke lie azubha nimittoM se bacanA atyAvazyaka hai| sAdhaka ko kAma ke nimitta kahIM bhI, kisI bhI dainikacaryA karate samaya mila sakate haiM, use pratikSaNa sAvadhAna rahanA caahie| ___ kAma-saMvara-sAdhaka ko apanA upAdAna zuddha evaM sudRr3ha banAne hetu mokSa lakSya evaM saMvara-nirjarArUpa dharmapakSa para sthira rahanA anivArya hai| saMvega aura vairAgya ke lie anitya, azaraNa, azuci, ekatva Adi anuprekSAoM-bhAvanAoM kA prayoga karanA caahie| upAdAna-zuddhi ke lie lakSya virAT honA cAhie, sAtha hI eka ora se saMvara aura dUsarI ora se nirjarA-yAnI nirodha aura zodhana donoM Avazyaka haiN| ajJAta mana (antarmana) meM par3e hue kAma-vAsanA ke kusaMskAroM ke saMcaya ko kSaya karane ke lie tapa, kaSAya-vijaya, prAyazcitta, kAyotsarga, parISaha-vijaya, samabhAva, dharmadhyAna, pratisaMlInatA, kAma-klezAdi tapa Adi kA satata abhyAsa apekSita hai| sAtha hI kAma-vAsanA kA nimitta milate hI usase tatkAla pITha phera lenA, jJAtA-draSTAbhAva rakhane se kAma-nirodharUpa saMvara ho skegaa| paralokadRSTi aura pApabhIrutA bhI kAma-saMvara kA * eka upAya hai| paMcaparameSThI bhagavantoM kI zaraNa, duSkRtagarhA, AlocanA, nindanA (utkaTa pazcAttApa), prAyazcitta evaM sukRtAnumodanA bhI upAdAna-zuddhi ke upAya haiN| kAyarAga se nivRtti ke lie paramAtma-bhakti ' tathA gurukRpA bhI sarasa, sarala aura prabala kAraNa hai| anta meM, karmavijJAna ne kAma-vAsanA zAnta karane ke katipaya prayoga sUtra bhI diye haiN| yoga kA mArga : ayoga-saMvara kI maMjila sAMsArika jIvoM kI pratyeka pravRtti mana-vacana-kAyA se saMyoga hone para hotI hai, isalie ina tInoM kI pravRtti ko jainadarzana meM yoga kahA hai| yaha bhI nizcita hai ki akelI AtmA yA Atma-vihIna akelA tana, akelA mana yA akelA vacana koI bhI pravRtti yA kriyA nahIM kara sakatA, jaba AtmA ke sAtha mana, vacana yA tana meM se kisI eka, do yA tInoM kA saMyoga hotA hai, tabhI yoga hotA hai, isI yoga ke zubha aura azubha do mArga haiN| zubha yoga se zubhAnava aura azubha yoga se azubhAsava hotA hai, yahI caturgatikarUpa saMsAra kA kAraNa hai| isa prakAra zubhAzubha karmoM kA Amrava cakra kriyA, karma aura loka ke sAtha saMyoga ke rUpa meM calatA hai, unakA sukha-duHkhAdi rUpa meM anubhava karane vAlA (saMsArI) AtmA hai| ye tInoM yoga AtmA ke lie tIna karaNa haiN| pudgala apane Apa meM na to acchA hai, na burA, AtmA isakA upayoga kaise karatI hai ? isa para sArA dAromadAra hai| For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 82 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * __ vastutaH ye tInoM yogoM (karaNoM) kA apanA-apanA kArya hai| ye tInoM karmabandha karAne meM bhI kAraNaM haiM aura karmanirodha yA karmakSaya karAne meM bhii| upayogarahita ke lie ye doSa ke hetu haiM, upayogayukta ke lie guNa ke hetu| jIva jaba taka caudahaveM guNasthAna taka nahIM pahu~ca jAtA, taba taka yoga to raheMge hii| zubha yoga se zubha (puNya) bandha hotA hai aura azubha yoga se azubha (pApa) bndh| jahA~ taka sAmyarAyika yA iriyAvahI kriyA hai, vahA~ taka tInoM yoga usa vyakti meM hote haiN| aura yoga hai, vahA~ taka Asrava haiM aura Amrava se karmabandha hotA hai| parantu terahaveM guNasthAnavartI IryApathika kriyA vAle meM Asrava hote hue bhI kaSAya na hone se sirpha pradezabandha hotA hai, sthiti-anubhAgabandha nhiiN| pradezabandha bhI mAtra do samaya kA sAtAvedanIya kA nAmamAtra kA bandha hai aura caudahaveM guNasthAna meM donoM hI prakAra kI kriyA na hone se tInoM yoga bhI nahIM haiN| vahA~ ayoga kI sthiti hone se na to Amrava hai, na hI bndh| vahA~ pUrNa saMvara hai| ... __ yoM to mithyAdRSTi ke bhI mana-vacana-kAya-yoga (pravRtti) zubha ho to zubhAmravarUpa puNyavandha hotA hai| kintu samyagdRSTi ke zubha yoga ko uttarAdhyayana, bhagavatIsUtra evaM sthAnAMgasUtra Adi AgamoM meM prazasta (uttama) evaM azabha yoga se nivRtta hone ke kAraNa saMvara bhI kahA gayA hai| AgamoM meM yatra-tatra zabha yogasaMvara kA ullekha milatA hai| niSkarSa yaha hai ki zubha yoga meM bhI prazasta aura aprazasta do prakAra haiN| mithyAdRSTi-parAyaNa vyakti kA zubha yoga prazasta nahIM hai; jabaki samyagdRSTi kA zubha yoga prazasta mAnA jAtA hai| prazasta zubha yogasaMvara kI bhAvadhArA ke phalasvarUpa deva-guru-dharma ke prati mUr3hatArahita, kintu prazasta rAgAtmaka hotI hai| paryupAsanAyukta samarpaNavRtti hone se utkRSTa rasAyaNa Ane se tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana bhI saMbhava hai| kadAcit prazasta zubha yogasaMvara kI bhUmikA para ArUr3ha hokara zuddhopayoga ke mArga para bar3hatA-bar3hatA eka dina ayogasaMvara kI bhUmikA ko prApta kara letA hai| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne karma (pravRtti yA yoga) ko aMtima maMjila na kahakara prazasta zubha yogarUpa yA zuddhopayogarUpa yoga (karma) ko mArga aura karmoM se sarvathA muktirUpa lakSya-aMtima maMjila-akarma (ayoga) ko kahA hai| unhoMne yaha bhI kahA ki Atma-sthiratA hone para pratyeka pravRtti ayogasaMvara kA rUpa le sakatA hai aura Atma-sthiratA ke lie mukhya tIna upAya haiM-(1) karmamukti ke lakSya ke prati jAgRti, (2) pratikriyAvirati kA pravala abhyAsa, aura (3) vidheyAtmaka cintn| ina tInoM upAyoM ke avalamvana se saMvara ke sAtha-sAtha nirjarA bhI anAyAsa ho jAtI hai| vacana-saMvara kI sakriya sAdhanA ___ mana para breka lagAne kI apekSA kabhI vacana para breka lagAnA bahuta jarUrI hotA hai| vacana-saMvara kriyAnvita na hone se nirarthaka vakavAsa, gAlIgalauja, kalaha, vitaNDAvAda, nindA, cugalI, pApavarddhaka upadeza Adi kAraNoM se Asrava aura bandha hote rahate haiN| mumukSu ke lie vacana-saMvara ko kriyAnvita karanA Avazyaka hai| anyathA pratikriyA aura Atma-guNoM kI kSati hotI hai| ahaMkAravaza mAnava dUsaroM kI bhUla dekhane kA AdI hone se svayaM kI bhUla ko nahIM dekhatA, balki use dabA detA hai tathA dUsaroM kI galatI ke prati asahiSNu bana jAtA hai| phalataH vacana-saMvara kA avasara cUka jAtA hai| anivArya paristhiti meM bhUla dekhane aura kahane ke lie bhI adhikArI vane, usameM yaha viveka honA cAhie ki anivArya paristhiti meM bhI dUsare kI bhUla ko kise va kaba kahe, kina zabdoM meM aura kaise-kaise kahe ? bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI, mahAzataka zrAvaka tathA megha muni ko jijJAsu dekhakara unakI bhUla sujhAI aura unhoMne apanI bhUla sudhArI. kintu gozAlaka. koNika Adi ko unakI viparIta vRtti dekhakara bhUla batAne se ve virata rahe, mauna bhI rhe| vacana-saMbara kA sAdhaka jijJAsu, sulabhabodhi aura mumukSu ko yadi vaha dharma se Diga rahA ho to usake prati vAtsalyabhAva rakhakara. usakI nindA, badanAmI, tAr3anA-tarjanA na karate hue saumyabhAva se satya-ahiMsAdi dharma meM sthira karane kA prayatna kre| bAra-bAra Tokane, jAhira meM usakI nindA karane, jhir3akana, Taka-Taka karane yA turanta kahane ke bajAya yathAvasara. yathApAtra tathA yathAyogya saumya zabdoM meM ekAnta meM vAtsalyabhAvapUrvaka kahanA bhI zubha yogarUpa vacana-saMvara hai; sAtha hI manaHsaMvara kA bhI lAbha ho sakatA hai| abhyAkhyAna, paizunya aura para-parivAda Adi bhI vacana-saMvara meM atyanta bAdhaka haiN| For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 83 * yogya kSetra meM puNya kA bIjAropaNa kaise aura kyoM kareM ? ___jaisA bIja hotA hai, vaisA hI phala hotA hai' isa nyAya ke anusAra jaise kisAna vIja bone se pahale bahuta hI viveka aura sAvadhAnI rakhatA hai, vaise yogya kSetra meM, bIja bone se pahale aura pIche mumukSu samyagdRSTi sAdhaka ko bahuta hI viveka aura sAvadhAnI rakhanA Avazyaka hai| jIvana-kSetra meM Atma-bhUmi para zubha karma (puNya) kA bIja bonA-azubha yoga se nivRtta hokara eka dRSTi se zubha yogasaMvara kahA gayA hai, kintu isameM vidhi, dravya, pAtra aura dAtA kI yogyatA kA vicAra karanA anivArya hai| dAna se kevala puNya hI nahIM hotA, samyagdRSTi evaM zuddhopalakSI dAtA vyutsargatapa, niHsvArtha-niSkAmabhAva evaM supAtrAtmalakSI samyagdRSTi se visarjana ke rUpa meM bhAvapUrvaka dAna karatA hai to saMvara aura nirjarA kA lAbha bhI prApta kara sakatA hai| andha-vizvAsa, paramparA, svArtha-lAlasA, prANivadhapUrvaka kiyA gayA tAmasadAna yA puNya sacce arthoM meM dAna-puNya nahIM, vaha azubha karma (pApa) bandhaka kArya hai| cikitsaka aura vadhaka donoM kI kriyA sarIkhI hone para bhI bhAvoM ke AdhAra para puNya aura pApa hotA hai| bhagavatIsUtra meM kahA hai-asaMyata-avirata ko diye gae dAna se ekAnta pApa tabhI hotA hai; jaba vaha dAna mokSArtha yA deva-guru-dharmabuddhi se diyA gayA ho, kintu usI ko pIr3ita aura anukampApAtra samajhakara diye gae dAna se pApakarma nahIM hotA; na hI nipiddha batAyA gayA hai| saMsAra ke samasta anukampanIya prANiyoM para anukampA karane se puNyabandha aura sAtAvedanIyarUpa phala prApta hotA hai| nirjarA aura puNya ke pRthak-pRthak svarUpa ko vividha yuktiyoM aura pramANoM se siddha kiyA gayA hai| puNya ke bhI laukika aura pAramArthika do bheda batAe gae haiN| karmavijJAna ne yaha bhI siddha kiyA hai ki pApakarmoM ke AcaraNa se Ananda kI apekSA puNyakarmoM ke AcaraNa meM adhika Ananda hai| puNyAcaraNa ke nau bhedoM kA vistata svarUpa. sakriya AcaraNa kA upAya tathA unase ubhayaloka meM hone vAlI bhautika aura AdhyAtmika upalabdhiyoM kI bhI carcA kI hai| nirjarA : aneka rUpa aura svarUpa .. karmoM se saMyukta honA vandha aura viyukta honA nirjarA hai| nirjarA aura mokSa meM antara yaha hai ki 'nirjarA meM eka sAtha, eka hI samaya meM sabhI karmoM kA kSaya nahIM hotA; jabaki mokSa meM samasta karmoM kA kSaya eka sAtha hI ho jAtA hai| pUrvavaddha karmoM meM se jo karma udaya meM A jAte haiM, sukha-duHkharUpa phala dene ke abhimukha ho jAte haiM, unhIM kA phala bhogane para ve karma jhar3a jAte haiM, isI kA nAma nirjarA hai| karmoM kI nirjarA na ho to Atma-zuddhi nahIM ho sakatI aura Atma-zuddhi na ho to AtmA meM soye hue nijI guNa abhivyakta va jAgrata nahIM ho skte| nirjarA se pUrva sarvaprathama jIva dvArA pUrvabaddha karma udaya meM Ate haiM, phira 'jIva unake sukharUpa yA duHkharUpa phala kA anubhava karatA hai, bhogatA hai, phala bhogane ke pazcAt una karmoM kI nirjarA ho jAtI hai, yAnI ve karma AtmA se pRthak ho jAte (jhar3a jAte) haiN| nirjarA prakriyA meM jo anubhAva philabhoga) hotA hai. vaha karma ke nAma yA svabhAva ke anasAra hotA hai| vedanA aura nirjarA bhI eka nahIM hai, kyoMki karmoM kA vedana (anubhava) kiyA jAtA hai aura nirjIrNa kiyA jAtA hai nokarmoM kA-karmarahitatA kaa| yAnI pahale karmoM kA vedana (anubhava) hotA hai, tatpazcAt jaba una karma-paramANuoM kA karmatva naSTa ho jAtA hai, tava nirjarA hotI hai| ata: vedanA karma hai, nirjarA nokarma hai| mahAvedanA aura mahAnirjarA ke viSaya meM zaMkA-samAdhAna - isI prakAra jo jIva mahAvedanA vAle haiM, ve sabhI mahAnirjarA vAle nahIM hote| naraka ke nairayika mahAvedanA vAle hone para bhI mahAnirjarA vAle nahIM hote javaki zramaNa nirgrantha cAhe mahAvedanA vAle hoM yA alpavedanA vAle phira bhI mahAnirjarA vAle hote haiM. kyoMki ve use samabhAva se zAnti se sahana karate haiM; jabaki anuttaraupapAtika vimAnavAsI deva alpavedanA aura alpanirjaga vAle hote haiN| zailezI avasthA ko prApta anagAra alpavedanA aura mahAnirjarA vAle hote haiN| niSkarpa yaha hai ki vedanA kI adhikatA yA alpatA nirjarA kI adhikatA-nyUnatA kA kAraNa nahIM hai| nirjaga kA mukhya kAraNa hai-sukha-duHkha ko sahane kI paddhati aura dRsstti| nairayikoM meM jo mAyI mithyAdRSTi haiM, ve mahAkarma, mahAAmrava, mahAkriyA aura mahAvedanA vAle hote haiM For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 84 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * aura jo amAyI samyagdRSTi hote haiM, ve alpakarma, alpaAmrava, alpakriyA aura alpavedanA vAle hote haiN| vastutaH mithyAdRSTi ekendriya, vikalendriya yA sabhI paMcendriya akAmanirjarA kara pAte haiM, jabaki samyagdRSTi alpakarma yAvat alpAnava-alpavedana hote haiM, isalie sakAmanirjarA = viziSTa zreyaskarI nirjarA kara pAte haiN| jisakI nirjarA prazasta hai, vahI zreyaskara hai, cAhe vaha alpavedana vAlA ho, cAhe mahAvedana vlaa| Izvara na to kisI ke karma lagAtA hai, na hI chur3AtA hai| jIva svayaM hI karma karatA hai aura svayaM hI usake udaya meM Ane para phala bhogakara nirjarA karatA hai| akAmanirjarA se kaSTa-sahana adhika, vedana adhika, karmakSaya kama hotA hai| isIlie aba taka kI gaI nirjarA se karmoM kA kSaya alpa mAtrA meM huA, kintu naye karma aura ba~dhate gae, jabaki sakAmanirjarA lagAtAra hotI rahe to karmoM kA kSaya zIghra hotA rahatA hai, naye karma bahuta hI alpa ba~dhate haiN| yahI antara hai-ajJAnI aura jJAnI ke karmakSaya (nirjarA) karane meN| ajJAnI jina karmoM kA kSaya bahuta-se karor3oM varSoM meM kara pAtA hai, unhIM karmoM ko triguptiyukta jJAnI puruSa eka zvAsocchvAsa mAtra meM kSaya kara' DAlatA hai| Age karmavijJAna meM aupapAtikasUtrokta vividha akAmanirjarA vAle bAlatapasviyoM Adi kA varNana savistAra kiyA gayA hai, jo anArAdhaka (virAdhaka) hote haiN| isI prakAra sarvakarmamuktirUpa mokSa sAdhaka ke lie sakAmanirjarA hI abhISTa hai| usakA svarUpa tathA vaha kahA~-kahA~, kaise-kaise ho sakatI hai? isakA vizada vivecana kiyA gayA hai| tathaiva guNasthAna krama se pAtroM kI sthiti ke anusAra uttarottara kramazaH asaMkhyAtaguNI sakAmanirjarA hotI hai. isakA bhI spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| savipAka aura avipAkanirjarA, ina dvividha nirjarAoM meM avipAkanirjarA hI zIghra mokSa-prApti kI kAraNa hai| jisakA vistRta vivecana isI bhAga ke 16veM nibandha meM kiyA gayA hai| anta meM, sarAga-samyagdRSTi yA sarAga-saMyamI ke azubha karmoM kI kina-kina kAraNoM se mahAnirjarA aura mahAparyavasAnatA hotI hai ? isakA vizada nirUpaNa hai| tathaiva sakAmanirjarA ke vividha srotoM tathA avasaroM kA vividha zAstrIya udAharaNoM sahita pratipAdana kiyA gayA hai| sakAmanirjarA kA eka prabala kAraNa : samyaktapa ____ manuSya kI jar3atA, kaToratA evaM krodhAdi kaSAya tathA nokapAyoM kI vikAratA ko sukomalatA, sadbauddhikatA aura nirvikAratA meM badalane aura use kapTa-sahiSNutA evaM namratA ke sA~ce meM DhAlane ke lie vividha bAhyAbhyantara tapa kA tApa Avazyaka hai| isa dRSTi se mAnava-jIvana ke pratyeka kSetra meM kaSTa-sahiSNutA, titikSA, zraddhA, dhRti, sevA Adi ke rUpa meM tapa kI AvazyakatA hai| mAnasika caMcalatA, nAstikatA, svacchandatApUrNa maryAdAhInatA, ArAmatalabI, zArIrika sukha-suvidhA Adi meM kaTautI tapazcaryA ke mAdhyama se hI ho sakatI hai| samasta durbalatAoM, duzcintAoM evaM udvignatAoM se ubarane, saccI Atmika sukha-zAnti pAne tathA zArIrika-mAnasika-Atmika samAdhi evaM kSamatAe~ bar3hAne kA ekamAtra upAya hai-tapaHsAdhanA bhagavatI ArAdhanA ke anusAra-"saMsAra meM koI bhI aisA padArtha nahIM hai, jo nirdoSa tapa se prApta na hotA hai|" sAtha hI karmavijJAna ne unake AkSepoM kA bhI samAdhAna kiyA hai, jo yaha kahate haiM ki tapa duHkhAtmaka hai asAtAvedanIya karmodayarUpa hai, saMvara-nirjarotpAdaka mokSAMga nahIM hai| samyaktapa aisA nahIM hai, usase yoge aura indriyoM ko hAni nahIM hotI, balki tana-mana-vacana-buddhi aura indriyA~ tapa se parISahopasarga-sahana, sakSama paripuSTa, ekAgra, sudRr3ha, svastha evaM sakriya hote haiM, saMvara-nirjarA yogya bana jAte haiN| sthUlazarIra ko tapAne ke taijas kArmaNazarIra para acUka prabhAva samyak bAhyatapa se hotA hai| vastutaH duHkha-darda utpanna hotA haikarmazarIra meM, parantu prakaTa hotA hai sthUlazarIra meN| sthUlazarIra ke mAdhyama se karmazarIra ko tapAyA jAtA hai. ajJAnatapa aura samyaktapa ke svarUpa aura uddezya ke antara ko samajhane para hI yaha tathya samajha meM A sakatA hai ki samyaktapa tana-mana ko tapAkara Atma-zuddhi karatA hai, jisase karmamala dUra ho jAte haiN| samyaktapa se AtmA ke jJAnAdi guNa nirmalatara hote jAte haiM, bazarte ki usase saMvara aura nirjarA hotI rahe aura tana, mana, indriyA~ svastha evaM samAdhistha raheM, duni na ho tathA kapAya-nokapAyAdiyuktaM yA rAgAdiyukta nidAna kisI bhI prakAra kA na kiyA jaae| samyaktapa kA uddezya siddhiyoM, labdhiyoM aura iha-pAralaukika nidAnoM ke cakkara meM pha~sanA nahIM hai; apitu Atma-zuddhi aura mokSa-prApti hai; jabaki nau prakAra ke nidAna se For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 85 * Atma-zuddhi kI sAdhanA naSTa, vikRta aura adhyAtma lAbha se vaMcita ho jAtI hai| anta meM, karmavijJAna ne samyaktapa aura bAla (ajJAnapUrvaka) tapa kA antara bahuta hI vizada rUpa se zAstrIya pramANoM sahita samajhAyA hai| bAhya aura Abhyantara tapa kA antara, unase hone vAlI samAdhi-asamAdhi, lAbha-alAbha kA citraNa tathA tapa ke 35 prakAroM meM kauna-sA tapa bhagavadAjJA meM hai, kauna-sA nahIM? isakA bhI nirNaya kiyA gayA hai; azuddha tapa aura zuddha tapa kA viveka bhI batAyA gayA hai| bAhyatapa ke svarUpa aura prakAroM kA bhI vivecana kiyA gayA hai| vastutaH parISaha-vijaya, upasarga-sahana, kaSToM ko samabhAva se sahane evaM saMlekhanA-saMthAre ke abhyAsa ke lie bhI anazanAdi 6 bAhyatapoM kA abhyAsa karanA Avazyaka hai| chaha Abhyantara tapa : karmanirjarA meM kaise-kaise sahAyaka ? isI saptama bhAga ke 11 se 15veM nibandha taka Abhyantara tapa ke svarUpa evaM uddezya tathA inake chaha prakAroM ke sambandha meM vistRta vivecana kiyA hai| bAhyAbhyantara tapa : lakSaNa, yogyatA, lakSya-tapa bAhya ho, cAhe Abhyantara donoM kA uddezya aura lakSya Atma-zuddhi aura samAdhi hai| samyaktapaHsamAdhi avinAzI AtmA ko zarIra se bhinna samajhane para tathA zakti ko na chipAkara samyak prakAra se unameM pravRtta hone para hI hotI hai| bAhya tapa Abhyantara tapa kA pravezadvAra hai| bAhya tapa meM bAhya dravyoM kI apekSA rahatI hai, jabaki Abhyantara tapa meM cAra antaHkaraNa ke atirikta apanI ruci, yogyatA aura kSamatA kI apekSA rahatI hai| donoM prakAra ke tapa eka-dUsare ke pUraka haiN| bAhya tapa kA mahattva Abhyantara tapa se kathamapi kama nahIM hai| ye donoM sApekSa aura anyonyAzrita haiN| Abhyantara tapa kA uddezya antaHkaraNa kI duSpravRttiyoM ko supravRttiyoM meM badalanA hai| vastutaH mana kI duSpariNati ko samyagjJAnapUrvaka supariNati yA zuddha pariNati meM badala denA hI Abhyantara tapa hai| padAdhIna para-padArthAzrita bhogasukhoM kA mana se bhI parityAga karake mana ko svAdhIna prazamasukhoM meM lIna karanA bAhyAbhyantara samyaktapa kA uddezya hai| mumukSu ko sakAmanirjarA yA avipAkanirjarA ke lie inhIM dvividha tapa kI sAdhanA karanI caahie| paDvidha Abhyantara tapa se mana kA sarvAMgINa parivartana ho jAtA hai| jIvana meM inake pariniSThita ho jAne para karmoM kI anAyAsa nirjarA aura mahAnirjarA taka ho sakatI hai| chaha Abhyantara tapa ye haiM-9) prAyazcitta. (2) vinaya.(3) vaiyAvatya. (4) svAdhyAya, (5) dhyAna, aura (6) vytsrg| prAyazcitta : svarUpa, uddezya, antaHkaraNa zuddhi rUpa lakSya-prAyazcitta kI mukhya tIna paribhASAe~ haiM(1) aticAroM (doSoM) kI zuddhi ke lie kiyA jAne vAlA prayatna, (2) pApoM kA chedana, aura (3) aparAdhoM kA shodhn| antaHkaraNa kI zuddhi ke binA Atma-sAdhanA meM siddhi nahIM ho sakatI, isalie Atma-vikAsa ..kI abhivRddhi se pahale antaHkaraNa kI parizuddhi ke lie Abhyantara tapa meM sarvaprathama prAyazcitta tapa kA vidhAna hai| . .pApazodhanarUpa prAyazcitta na karane para janma-maraNAdi ke bhayaMkara duHkha bhogane par3ate haiN| prAyazcitta kara sene para vyakti virAdhaka na rahakara ArAdhaka ho jAtA hai, jisase bhaviSya meM atyalpa janma-maraNa raha jAte / utkRSTataH sAta yA ATha bhavoM meM mokSa prApta ho jAtA hai| pApanAza se Atma-zuddhi ke lie cAra mukhya kriyAe~ batAI gaI haiM-(1) AlocanA, (2) nindanA (pazcAttApa), (3) garhaNA, aura (4) prtikrmnn| isake - anantara ina cAroM kA vistRta svarUpa, uddezya, prakAra evaM inase hone vAlI upalabdhiyoM kA udAharaNa sahita vivecana prastuta kiyA gayA hai| Age AdhyAtmika tathA manokAyika rogacikitsA kA nirUpaNa, AlocanA karane aura AlocanA sunakara prAyazcitta dene vAloM kI arhatAoM kA tathA prAyazcitta tapa ke dasa prakAroM kA vivecana kiyA gayA hai| . vinaya aura vaiyAvRtya tapa : antaHkaraNa ko namra, sarala, nirahaMkAra aura niHspRha vanAne hetu-vinaya tapa kA uddezya hai-ahaMkArAdi janita karmamaloM ko naSTa krnaa| jJAnAdi ratnatraya tathA dvAdazavidha tapa ke viSaya meM suvizuddha pariNAma. honA tathA ina Atma-guNoM meM Age bar3he hue mahAn puruSoM ke prati namravRtti rakhanA athavA samyagjJAnAdi catuSTayarUpa mokSamArga ke doSoM ko dUra karanA tathA inake doSoM ko dUra karane ke lie jo For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 86 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * mumukSujana puruSArtha karate haiM. unake prati vinamratA prakaTa karanA tathA zakti ko na chipAkara svayaM samarpita . hokara ina guNoM ke prati yathAzakti puruSArtha karanA, vinaya = vinayAcAra hai| vinaya ke jJAna, darzana, cAritra, mana, vacana. kAya aura lokopacAra yo sAta bheda haiN| karmavijJAna ne pUrvokta sAta bhedoM kA tathA prakArAntara se. lokopacAra vinaya ke teraha tathA ina teraha ke prati anAzAtanA, bhakti, bahumAna aura guNagAna ke kAraNa 52 bhedoM kA svarUpa aura inakA vizada nirUpaNa bhI kiyA hai| vinaya ke ina sAta mukhya bhedoM ke prati sarvAtmanA samarpita ho jAnA, inakA svarUpa bhalIbhA~ti samajhakara sakriya rUpa se AcaraNa karanA hI saMvara, nirjarA aura puNya ke arjana karane kA upAya hai| vaise gaharAI se dekheM to vinaya tapa samasta guNoM kA, guNoM ko upArjita. karane kA, samyagjJAna, sambagdarzana evaM samyakcAritra ko prApta karane kA, saMvara-nirjarArUpa dharmavRkSa ke mokSaphala prApta karane kA sarvottama upAya hai| isake pazcAt AtmA kI, Atma-guNoM kI adhikAdhika zuddhi, ahaMtva-mamatva ke visarjana, icchAoM-mahattvAkAMkSAoM kA nirodha karane tathA AtmaupamyabhAva se svakIya Atmahita kI bhAvanA se samyagdRSTipUrvaka sevA-sAdhanA karane ke lie vaiyAvRtya tapa atyanta upayogI evaM mumukSujanoM ke saMvara-nirjarArUpa dharmopArjana ke lie Avazyaka hai| tadanantara karmavijJAna ne samAja ke vividha ghaTakoM meM paraspara upakAradRSTi se kI jAne vAlI sevAoM aura vaiyAvRtya kA antara spaSTa kiyA hai| ye saba samAja-rASTrAdi kI sevAe~ puNyabandha kI kAraNa haiM, jabaki vaiyAvRtya tapa pUrvokta uddezya kI dRSTi se samyagdRSTi evaM mokSalakSI bhAvanA se kiye jAne ke kAraNa nirjarA (Atma-zuddhi) kA kAraNa hai; kyoMki dravya aura bhAva me apanA (apanI AtmA kA) aura dUsaroM (AcArya Adi dazavidha uttama pAtroM) kA upakAra karanA, dharmadRSTi se upagraha karanA, guNAnurAgavaza sevA zuzrUSA, zrama-apanayana, kheda-apanayana, zAntikAraNa aura samAdhikAraNa; ina pA~ca prakriyAoM se amlAnabhAva se bhaktibhAvapUrvaka AcaraNa karanA vaiyAvRtya tapa hai, jo mukhyatayA nirjarA kA tathA gauNarUpa se puNya kA kAraNa hai| tatpazcAt vaiyAvRtyakartA kI hArdika bhAvanA tathA vaiyAvRtyakartA kI pA~ca vizeSatAoM (paMcavidha guNarUpa arhatAoM) kA vivecana kiyA hai| bhagavatI ArAdhanA' ke anusAra vaiyAvRtya se 18 guNoM kI prApti tathA zAstrokta trividha vaiyAvRtya kI Atma-vaiyAvRtya meM gatArthata cayadRSTi se vaiyAvRtya tapa taba hotA hai, jaba mumukSusAdhaka lokaSaNAdi se virakta hokara zuddhopayogapUrvaka zama-dama-samarUpa Atma-svabhAva meM pravRtta hotA hai| tabhI pUrvokta dazavidha uttama pAtroM kI vaiyAvRtya se sAdhaka mahAnirjarA aura mahAparyavasAnatA se yukta hotA hai| jaba mumukSu vaiyAvRtyakartA kAyA se uttama pAtroM kI niSkAma niHsvArthabhAva se sevA karatA hai; vacana se sevya guNIjanoM ke Atma-guNoM kI prazaMsA-anumodanA karatA hai tathA antarmana ko Atma-guNoM ke prati jor3atA rahatA hai, isa prakAra usake tInoM yoga ekarUpa hokara Atma-gaNoM ko vaddhiMgata karane kA vIryollAsa (parAkrama) pragaTa karate haiM, taba vaha vaiyAvRtya Abhyantara taparUpa meM pariNata hotA hai| vaiyAvRtya meM para-upakAra karane kA vikalpa na hokara sahajabhAva se upakAra hotA rahatA hai| vaiyAvRtya kA avasara milane para vaiyAvRtyakartA ke antarmana meM AlhAda kI anubhUti, sevya ke prati kRtajJatAbhAva, AtmalakSyI dRSTi, samarpita vRtti tathA icchAoM ke nirodha se prasannatA hotI hai aura aisI manaHsthiti meM vaiyAvatya karatA hai, to vaha vaiyAvatya tapa atidaSkara hone se kamoM kI nirjarA, mahAnirjarA tathA sarvakarmamukti kA kAraNa banatA hai| vAstava meM vaiyAvRtya karane se tIrthaMkara pada yA mukti aura ananta Atmika aizvarya kI prApti hotI hai| ataH vaha apanI AtmA kA hI kartavya-dAyitva yA kArya hai| anta meM vyavahAra meM Atma-vaiyAvRtya aura para-vaiyAvRtya se sambaddha zAstrokta ATha zikSAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| karmoM se zIghra mukti : svAdhyAya aura dhyAna tapa kI sAdhanA se prAyazcitta, vinaya evaM vaiyAvRtya tapa se ahaMtva-mamatva kA visarjana karane para Atma-zuddhi kitanI mAtrA meM huI hai, usakA nirIkSaNa-parIkSaNa karane tathA antaHkaraNa kA Atma-zuddhi meM tathA zuddha Atma-svabhAva meM For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 87 * sthira karane hetu svAdhyAya aura dhyAna tapa kA nirdeza kiyA gayA hai| svAdhyAyarUpI darpaNa meM samyagdRSTi mumukSu apane guNa-doSoM, acchAiyoM-burAiyoM evaM kamajoriyoM-majabUriyoM ko nihArakara unheM dUra karane hetu cintana-manana karatA hai| phira avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA dvArA cintana, manana, smaraNa karatA hai phira anuprekSA dvArA antara kI gaharAI meM DUbakara satya ke taTa taka pahu~ca jAtA hai| vastutaH svAdhyAya andhakArapUrNa 'jIvanapatha ko Alokita karane hetu dIpaka ke samAna hai| isake prakAza meM vyakti heya, geya aura upAdeya ko jAna letA hai| mumukSu evaM AtmArthI ke lie svAdhyAya Adhi, vyAdhi aura upAdhi ko dUra karake samAdhi meM pahu~cAne vAlA nandanavana hai| jahA~ sabhI samasyAoM aura cintAoM se dUra rahakara manuSya saccA Ananda prApta karatA hai| svAdhyAya ajJAnajanita duHkhoM ke nivAraNa kA yathArtha upAya batAtA hai, karmoM ke nirodha aura kSaya kA upAya batAkara sacce mArgadarzaka kA kAma karatA hai| svAdhyAya se klipTa cittavRttiyoM kA nirodha hone se sahaja hI yoga-sAdhanA ho jAtI hai| ataH svAdhyAya se varSoM ke saMcita karmoM ko zuddha bhAvoM se kSaNabhara meM miTA sakanA sambhava hai| svAdhyAya se caturvidha zrutasamAdhi prApta hone se sudhyAna ke sAtha AtmA jur3a jAtA hai| niHsandeha svAdhyAya se jJAna, darzana, cAritra kI zuddhi aura puSTi hone se AtmA paramAtmA bana sakatA hai| aharniza svAdhyAya karane se nita naye arthoM kI sphuraNA, padAnusAriNI labdhi tathA pratyeka zaMkA kA manaHsamAdhAna ho jAtA hai tathA asaMkhyAtaguNita zreNIrUpa karma-nirjarA bhI ho jAtI hai| niyamita svAdhyAya se zrutadevatA dvArA paMcavidha varadAna bhI prApta hote haiM-(1) bodhi, (2) samAdhi, (3) pariNAma-vizuddhi, (4) svAtmopalabdhi, aura (5) shiv-saukhysiddhi| ataH Atmika-vikAsa ke lie svAdhyAya tapa meM kabhI pramAda nahIM karanA caahie| vastutaH svAdhyAya apanA (AtmA kA) hI adhyayana hai, samyagjJAna kI ArAdhanA hai| mRgAputra, muni harikezabala, samudrapAla muni Adi mahAbhAga zramaNoM ne antaHsvAdhyAya se adhyAtmajJAnarUpI candra kI cA~danI pragaTa kara lI thii| svAdhyAya tapa ke pA~ca prakAra zAstroM meM batAye haiM-vAcanA, pRcchA, parivartanA, anuprekSA aura dhrmkthaa| karmavijJAna ne ina pA~coM para vistRta prakAza DAlA hai| sudhyAna kA mahattva, lakSaNa, vidhi Adi kA vizleSaNa svAdhyAya aura dhyAna paraspara pUraka haiN| svAdhyAya se prAyaH mana-vacana-kAyA kI ekAgratA kadAcit hotI hai, parantu vaha ghanIbhUta nahIM hotI, javaki dhyAna se inakI ekAgratA ghanIbhUta, sthAyI aura sudRr3ha hotI hai| isalie svAdhyAya kI apekSA dhyAna = sudhyAna kA adhika mahattva hai| karmAvaraNoM ko drutagati se kSINa karane ke lie dharma-zukladhyAna hI sarvazreSTa upAya hai| vastutaH dhyAnarUpa agni ke dvArA AtmA karmarUpa kASTa ko bhasma karake apanA zuddha-buddha-siddha-niraMjana svarUpa prApta kara sakatA hai| mumukSu AtmA ko parokSa sattA (zuddha AtmA) taka pahu~cane ke lie mana kI pratyakSa sattA se Upara uThakara rAga-dveSarahita cetanAdhArA se jor3ane lA ekamAtra sudhyAna hI hai| dhyAna-sAdhanA ke mukhya pA~ca hetu haiM-(1) vairAgya, (2) tattvajJAna, 3) nirgranthatA, (4) samacittatA, aura (5) bAhyAbhyantara prigrh-jy| Atma-dharma ko sudhyAna se kathamapi ek nahIM kiyA jA sakatA, anyathA dharma prANavihIna, cetanAzUnya ho jaayegaa| karmoM ke kSaya se mokSa hotA / , karmakSaya hotA hai-Atma-jJAna se, aura AtmA kA zuddha aura sthAyI jJAna hotA hai-sudhyAna se| isa dRSTi mokSa-prApti ke lie dhyAna kA sarvAdhika mahattva karmavijJAna ne batAyA hai, bazarte ki vaha dhyAna azubha aura guma koTi (puNyajanaka) na hokara zuddha koTi kA ho. zuddhopayogarUpa ho, kyoMki apane lakSya meM ekAgra. samaya aura sthira ho jAnA hI sudhyAna kA lakSaNa hai| anta meM. azubha dhyAnadvaya ke lakSaNa aura prakAra jAkara dharma-zukladhyAna ke lakSaNa, vidhi. Alambana nirAlambanatA, prakAra. anuprekSAe~ tathA inake laukika aura lokottara phaloM kA bhI varNana karmavijJAna ne vizada rUpa se kiyA hai| vasarga tapa : mahattva, lakSaNa, prakAra, vidhi aura zIghra karmakSaya kA hetu vyutsarga tapa kA lakSaNa hai-Atma-lakSyI viziSTa dRSTi se tana, mana, buddhi, indriyoM aura kapAya kA . visarjana karanA utsarga karanA, unmArga meM jAne se rokanA, svecchA se inake prati mamatva-buddhi kA tyAga For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *.88 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * karanA, inakI sAdhanA ke lie vividha tyAga, niyama, vrata-pratyAkhyAna krnaa| spaSTa hai-vyutparga tapa vAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke tapa kA saMgama hai| bhaya, pralobhana, dabAva yA kisI ihalaukika-pAralaukika kAmanA-vAsanA, svArthalipsA, pratiSThA, prazaMsA Adi ke vaza tyAga karanA vyutsarga tapa kI koTi meM nahIM AtA; kyoMki aise tyAga se zarIra aura sambaddha sajIva-nirjIva padArthoM ke prati Asakti, lAlasA, vAsanA, mUrchA, kAmanA yA utsukatA nahIM mitttii| vyutsarga Abhyantara tapa tabhI kahalAtA hai, jaba Atma-zuddhi, Atma-samarpaNa aura svecchA se, binA kisI svArtha ke balidAna (utsarga) kI dRSTi se saMsAra ke sabhI sajIva aura nirjIva para-padArthoM ke tathA prANoM ke prati bhI Asakti, mamatA, mUrchA, ahaMtA, vAsanA, lAlasA, gRddhi, utsukatA aura AzA kA, yahA~ taka ki kaSAyoM, karmoM (zubhAzubha karmoM) tathA saMsAra Adi ke prati bhI kevala karmamukti kA lakSya rakhakara tyAga kiyA jAtA haiN| vyusarga tapa kA uddezya hI hai-niHsaMgatA, nirbhayatA tathA jIvana kI AzA-tRSNA Adi kA tyaag| yahI vyutsarga kA vizada svarUpa hai| kAyotsarga kA isI meM antarbhAva ho jAtA hai| vyutsarga tapa siddha ho jAne para vyakti meM prajJA jAgrata ho jAtI hai, AtmA meM samatA aura sahaja zraddhA pariniSThita ho jAtI hai, sukha-duHkha, nindA-prazaMsA, lAbha-alAbha, anukUlatA-pratikUlatA, jIvana-maraNa Adi dvandvoM meM tathA iSTa-viyoga-aniSTa-saMyoga kI paristhiti meM vyutsarga-sAdhaka samatva meM sthita rahatA hai, usakI prajJA sthira ho jAtI hai, jJAtA-drapTAbhAva jAga jAtA hai| dravya-kSetra-kAla-bhAva kaisA bhI hoM, vaha usameM prativaddha na hokara Atma-svabhAva meM sthira rahatA hai| usake tana, mana, vacana, buddhi Adi zAnta aura nizcala ho jAte haiN| usakI purAnI AdatoM, bhautika ruciyoM, saMkIrNa dRSTikoNoM, kusvabhAva, nikRSTa prakRti meM bhI parivartana ho jAtA hai| usameM titikSA. sahiSNatA tathA sahanazIlatA bar3ha jAtI hai| usake antaHkaraNa kI dhArA zuddha AtmA, paramAtmA yA vItarAgatA kI ora pravAhita hotI hai| prANa-zakti kI UrjA tathA manovala bar3ha jAne se zuddha Atma-tattva ko upalabdha karane meM koI rukAvaTa nahIM rhtii| vyutsarga tapa kA sAdhaka zarIra aura zarIra se sambaddha parabhAvoM tathA kapAyAdi vibhAvoM se svabhAva kI tathA AtmA aura Atma-guNoM kI bhinnatA kA sAkSAtkAra kara letA hai| ____ vartamAna yuga meM tana, mana, vacana tathA buddhi Adi antaHkaraNa bahuta hI bhAga-daur3a karatA hai, prAyaH bhautika sAdhanoM ko juTAne meM, usake kAraNa citta vividha pApakarmoM meM pravRtta hotA hai, phira unase karmabandha hotA hai. phalataH janma-maraNAdirUpa saMsAra paribhramaNa karanA paDatA hai. nAnA da:khada phala bhI bhogane par3ate haiN| ina savase chuTakAre kA sarvottama aura saphala upAya hai-kAyotsarga yA vyutsrg| inake apanAne para vyakti ke vyartha meM naSTa hotI huI prANa-zakti, jIvanI-zakti evaM UrjA-zakti baca sakatI hai, zArIrika, mAnasika aura AdhyAtmika svAsthya kI rakSA ho sakatI hai| ___ anta meM, vyutsarga tapa ke do mukhya prakAra batAye haiM-dravyavyutsarga aura bhaavvyutsrg| dravyavyutsarga ke cAra prakAra haiM-(1) kAyavyutsarga, (2) gaNavyutsarga, (3) upadhivyutsarga, aura (4) bhktpaanvyutsrg| bhAvavyutsarga ke tIna prakAra haiM-(1) kaSAyavyutsarga, (2) saMsAravyutsarga, aura (3) krmvyutsrg| dhyAna kI pUrvabhUmikA ke lie tathA gamanAgamana Adi pravRttiyoM meM kiMcit doSa lagane para kAyotsarga kA nidhAna hai| kAyika aura mAnasika kAyotsarga kI vidhi tathA dravya-bhAva kAyotsarga ke caturvidha bhaMga karake rahasya bhI samajhAyA gayA hai| saMlekhanA-saMthArA ke liye kAyotsarga anivArya hai| zarIra ko kAyotsarga meM sakSama banAne hetu zarIra aura AtmA kI pRthaktA kA, dehAdi para mamatva yA adhyAsa ke tyAga kA abhyAsa karanA Avazyaka hai| anta meM, karmavijJAna ne zuddha kAyotsarga aura usake mApadaNDa tathA vividha kAyotsarga-vyutsarga sAdhakoM kA udAharaNa dekara isakA vizada jJAna karA diyA hai| bhedavijJAna kI virAT sAdhanA kAyotsarga yA vyutsargatapa kI siddhi ke lie bhedavijJAna kI paripakva sAdhanA anivArya hai| bhedavijJAna ke sAdhaka ko apane antara se mana-vacana-kAyA se pratyeka pravRtti karane se pUrva socanA cAhie ki yaha pravRtti Atma-lakSI hai yA zarIrAdi-lakSI, athavA yaha pravRtti Atma-hitakArI hai ? pariNAma meM AtmA ke lie iSTa hai For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 89 * yA AtmA ke lie ahitakArI yA aniSTakAriNo? bhedavijJAna kA sAdhaka zarIra kI AhAra-pAnI Adi se surakSA karate hue bhI Atma-devatA kI upekSA nahIM kregaa| vaha vinazvara zarIrAdi kI sAra-sa~bhAla meM hI aharniza juTA rahakara avinAzI AtmA kI upekSA nahIM kregaa| bhedavijJAna ke abhAva meM AtmA kI kitanI aura kisa-kisa prakAra se adhogati hotI hai, use karmabandhaka vikAra kaise-kaise ghera lete haiM ? isakA spaSTa citraNa karmavijJAna ne kiyA hai| bhedavijJAna kA phalitArtha hai-zarIra ko 'maiM' aura zarIra-sambaddha sajIva-nirjIva vastuoM ko 'merI' na samajhakara inase alipta, niHsaMga rahanA, inakI bhinnatA kA abhyAsa karake susaMskAroM meM dRr3ha karanA ki na maiM zarIra hU~, na mana hU~, na vANI hU~, na hI inakA kAraNa huuN| maiM inakA kartA nahIM, karAne vAlA nahIM, aura na hI kartA kA anumodaka huuN| bhedavijJAna se rahita jIva zarIralakSI, bahirAtmA, karmalipta, mithyAdRSTi evaM paramparA se durlabhabodhi bana jAte haiN| bhedavijJAna se rahita aura yukta ke AcaraNa meM kitanA antara hotA hai ? ise paurANika udAharaNa dvArA spaSTa samajhAyA gayA hai| aise zarIrAsakta mAnava kA sArA jIvana prAyaH zarIra-cintana meM, usakI manovRtti bhautikatA ke cintana meM aura tadanurUpa kartRtva meM lagA rahatA hai| jabaki bhedavijJAnI sAdhaka mana se bhI parabhAvoM se Atma-dravya kA sambandha tor3atA rahatA hai, phalataH vaha parabhAvoM se yA parabhAvoM ke prati rAga-dveSAdi se bacakara ayogasaMvara kA yA kadAcit zubha yogasaMvara kA tathA kapAyamandatA kA lAbha uThA letA hai| vaha bar3e se bar3e saMkaTa meM samabhAva rakhakara nirjarA bhI kara sakatA hai| jaba bhI dehabhAva Ane lage taba vaha turaMta sAvadhAna hokara dehAdi se bhinnatA kA cintana karatA hai| Atma-bhAvoM meM nimagna ho jAne se vyakti dehabhAva se Upara uTha sakatA hai, zarIra kI AvazyakatAoM se bhI mana ko haTA sakatA hai| roga, AtaMka yA pIr3A kI sthiti meM vaha inase na ghabarAkara yA nimittoM para dopAropaNa na karake apane upAdAna ko sa~bhAlatA hai. Atma-bhAvoM yA Atma-gaNoM kA cintana karatA hai| jina-jina mahAn AtmAoM ne sarvakarmamukti yA siddhi prApta kI hai, unhoMne bhedavijJAna ke bala para hI kI hai| samAdhimaraNa bhI bhedavijJAna karane para yathArtha rUpa meM ho sakatA hai| ataH bhedavijJAna ke abhyAsa se saMvara-nirjarA aura mokSa kI prApti hone meM koI saMdeha nahIM haiN| For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kamavijJAna : bhAga 8 kA sArAMza mokSatattva kA svarUpa-vivecana mokSa kA anyatama kAraNa : sukha-duHkha meM samabhAva jIvana meM na to kabhI ekAnta sukha hI AtA hai aura na hI ekAnta duHkh| ye donoM hI jIva ke pUrvakRta sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya karma ke phala haiN| ataH sukha kA phala bhogate samaya sukhonmatta na honA aura duHkhaphala bhogate samaya duHkhamagna dIna na honA, donoM avasthAoM meM samabhAva rakhanA hI karma ke yukta hone kA sarvottama upAya hai| arthAt sukha aura duHkha kA vedana na kare. inheM viSamatApUrvaka bhoge nahIM, tabhI AMzika mukti pA sakatA hai| samatAdharma kI kalA sIkha le to manuSya isa jIvana meM hI avyAvAdha sukha kA anubhava kara sakatA hai| bhArata cakravartI bhautika sukhoM ke sabhI sAdhana hote hue bhI nirlipta, anAsakta aura samatAmagna rhe| ataH sakharUpa phala bhogate samaya sakhAsakta honA daHkha ke bIja bonA hai. da:kha ko AmaMtrita karanA hai| jaise-brahmadatta cakravartI sakharupa phala pAkara sakha meM gADha Asakta ho gayA. phalataH zaddha dharma me.vAdhilAbha meM bhraSTa hokara narakati kA mehamAna bnaa| vartamAna yuga ke sukha-suvidhAvAdI logoM kA kutarka unheM para-padArthoM ke gulAma. asAtAvedanIya karmabandhakartA tathA duHkha ke garta meM patita banAtA hai| sanatkumAra cakravartIrUpa sukhamagnatA duHsAdhya rogoM ko kAraNa bnii| kintu jaba unhoMne gegamaya duHkha ko samabhAva se sahane kA dRr3ha nizcaya kara liyA, taba karmanirjarA uttarottara asaMkhyAtaguNI bar3hatI gii| mana ke anukUla-pratikUloM meM sukha-duHkha kI kalpanA karanA yA kisI dUsare vyakti. vastu yA zakti ko sukha-duHkhadAtA mAnanA mahAbhrAnti hai| duHkha ke vAtAvaraNa meM bhI samabhAva rakhe to vyakti saMvara-nirjarA kara sakatA hai| aura yaha bhI satya hai ki gajasukumAla jaise samatAyogI mahAmuni ko duHkha ke itane sAdhana somila brAhmaNa dvArA juTAye jAne para bhI duHkhita nahIM kara sakA, na hI kara sakatA hai| aura sukha ke sAdhana juTAye jAne para bhI para-padArtha yA vyakti kisI ko sukhI nahIM banA sakatA, yadi usakA upAdAna zuddha na hotaa| sukha-duHkha meM samabhAvI sAdhaka hI karmamukti kA alabhya lAbha prApta kara sakatA hai| aisA sAdhaka duHkhakara prasaMga ko vidhAyaka cintana ke bala para sukharUpa banA sakatA, yaha katipaya udAharaNoM dvArA siddha kiyA gayA hai| ataH samabhAvI kA lakSaNa haiduHkha meM dInatA na ho, sukha meM garva na ho| duHkhada karmaphala ko svecchA se yA anicchA se bhoganA to par3atA hai, phira kyoM na samyagdRSTipUrvaka svecchA se samabhAva rakhakara use bhoga le, tAki sakAmanirjarA ho, ukta karma se mukti mila jAe, nayA karmabandha na ho| samatAyoga kA mArga : mokSa kI maMjila __ sacce yAtrI kI taraha adhyAtma-yAtrI bhI sukha-duHkha, lAbha-alAbha Adi dvandvoM meM nahIM uljhtaa| vaha kAma, krodha Adi luTeroM yA TagoM se sAvadhAna rahatA hai| saMyoga yA paristhitiyA~ bhayAnaka yA pralobhaka hoM to bhI vaha harpa-zoka meM grasta hokara apanI adhyAtma-yAtrA ko Tappa nahIM krtaa| usake zarIra, indriyA~, buddhi. dhanAdi bhautika upakaraNa bhI kapAyoM yA gaga-dvepAdi vikAroM se vaha dUra rahatA hai| vaha Atmavala. prANavala. manovala, sAhasa aura pUre Atma-vizvAsa ke sAtha samabhAvapUrvaka unakA sAmanA karatA huA samatAyoga ke sahAre se eka dina mokSa kI maMjila taka pahu~ca jAtA hai. kyoMki samatAyAMga meM vinAzI ke sAtha nahIM. avinAzI ke sAtha yoga hai. yAnI vaha AtmA ko paramAtmA (zaddha AtmA) ke sAtha joDasA hai| samatAyoga se jIvana ke sabhI kSetroM meM zAnti, virakti, dhRti, sahiSNutA aura anta meM sarvakarmamukti prApta ho jAtI hai| usake abhAva meM duHkha, pIr3A, azAnti aura asantoSa ko palle par3atA hai| samatAyoga ko jIvana meM apanAne para For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 91 * samAdhi, sugati yA mukti kA Ananda anAyAsa hI prApta hotA hai| isIlie vibhinna anubhavI manISiyoM kA kathana hai-jo bhI sAdhaka atIta meM mokSa gae haiM, vartamAna meM jA rahe haiM, bhaviSya meM jAyeMge, ve saba samatAyoga (sAmAyika) ke prabhAva se hI gae haiM, jAte haiM, jaayeNge| ihalaukika aura pAralaukika jIvana meM bhI samatAyoga ke binA koI bhI kArya saphalatApUrvaka sampanna nahIM hotaa| samatA ke binA japa, tapa, kriyAkANDa yA vyAvahArika cAritra kA pAlana bhI akiMcitkara hai, mokSa meM vighnakAraka hai| zramaNa saMskRti sabhI prakAra ke sAdhakoM ke lie samatA kI preraNA detI hai| vastutaH AtmA kA moha aura kSobha se rahita vizuddha pariNAma hI samatA hai| AtmA meM aisI sthiratA tabhI AtI hai, jaba jIvana kA pratyeka kSetra samatAyoga se otaprota ho| samatAyoga kA uddezya hI hai-sAdhaka ko samabhAvoM se otaprota kara denA. usake jIvana meM bAhya aura Antarika donoM prakAra kI samatA ko laanaa| samatAyogI samabhAva se bhAvita rahatA hai| usake krodhAdi kapAya-nokaSAya zAnta yA manda ho jAte haiN| vaha pratyeka jIva ke prati AtmaupamyabhAva rakhatA hai| citta yA buddhi kI sthiti samatAmaya hone para hI viSamatA miTa sakatI hai| phira vaha lAbha-alAbha, sukha-duHkha, priyatA-apriyatA Adi dvandvoM meM samabhAva meM sthita rahatA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki dvandvayukta jIvana saMsAra-jIvana hai, aura dvandvamukta-samatAyukta jIvana adhyAtma-jIvana hai| ataH manIpI paruSoM ne samatAyoga ke mArga se mokSa kI maMjila pAne ke nimnokta pA~ca upAya batAye haiM(1) pratikriyA-virati, (2) sarvabhUtamaitrI, (3) samasta kriyAe~ upayogayukta hoM, (4) dharma-zukladhyAna meM sthiratA kA abhyAsa, aura (5) jnyaataa-drssttaabhaav| karmavijJAna ne ina pA~coM para samyakprakAza DAlA hai| samatAyoga kA paudhA : mokSarUpI phala samatAyoga ke paudhe ko agara Atma-bhUmi meM ThIka taraha boyA aura sIMcA jAe, usakI pada-pada para surakSA kI jAe, use kAma-krodhAdi vikAroM se bacAyA jAe, apanI dRSTi, buddhi, prajJA aura antaHkaraNa ko vidheyAtmaka bhAvapUrvaka samabhAva meM sthira rakhA jAya to zIghra hI vaha sAdhaka mokSarUpI phala prApta kara sakatA hai| samatAyogarUpI vRkSa kI cAra rUpoM meM satata ArAdhanA-sAdhanA zraddhA-bhaktipUrvaka kI jAye to sarvakarmamuktirUpa mokSa phala ko vaha sAdhaka avazya hI prApta kara sakatA hai| ve cAra rUpa isa prakAra haiM(1) bhAvanAtmaka, (2) dRSTiparaka, (3) sAdhanAtmaka, aura (4) vyAvahArika jIvana meM kriyaatmk| ina saba meM bhAvanAtmaka samabhAva mukhya hai| viSamatA kI paristhiti, ghaTanA, pratikUla vyakti yA vastu kA saMyoga upasthita hone para bhI samabhAva se vicalita na honA isakA svarUpa hai| bhAvanAtmaka samabhAva meM sarvaprANiyoM ke prati samabhAva, maitrI Adi bhAvanAmUlaka samabhAva, pAristhitika samabhAva, bhedavijJAnarUpa samabhAva aura : Atma-bhAvaramaNarUpa samabhAva kA samAveza ho jAtA hai| ina saba pahaluoM para yahA~ prakAza DAlA gayA hai| samatAyoga ke dvitIya rUpa dRSTiparaka samabhAva kA artha hai-samatAyoga ke prati zraddhA, niSThA, ruci, bhakti aura tattvajJAna-pratIti tathA samatA-prApti ke prati niHzaMkatA, niSkAMkSatA, nirvicikitsA evaM amUDhadRSTi ko jAnanA, mAnanA aura vizvAsa krnaa| ekAMgI va ekAnta, haThAgrahayukta dRSTikoNa samatAmaya nahIM hotaa| samatAyoga kA tRtIya rUpa haiM-sAdhanAtmaka samabhAva, jise sAdhuvarga yAvajjIvana ke lie gRhasthavarga amukakAla ke lie aMgIkAra karatA hai| donoM vargoM kI dravyasAmAyika sAdhanA bhale hI kAlasApekSa ho, kintu bhAvasAmAyika sAdhanA kAlanirapekSa hai| usakA prabhAva jIvana ke pratyeka kAryakalApa para par3anA cAhie, sAtha hI parivAra, sampradAya, prAnta, rASTra, jAti, kauma Adi ghaTakoM meM bhI samabhAva kA prayoga honA caahie| vastutaH sAdhanAtmaka samabhAva Atma-sAdhanAparaka hai| ukta samatAyoga kA prayojana hai-AtmA meM nihita kaSAyoM, nokaSAyoM. kAma, moha, kAmanAoM, vAsanAoM para vivekapUrvaka vijaya prApta karake AtmA ko saMvara aura nirjarA se pariSkata, zaddha evaM nirmala krnaa| vyAvahArikadaSTi se sAvadhayoga kA parihAra karake nigvadyayogarUpa jIva kA pariNAma sAdhanAtmaka sAmAyika kA phalitArtha hai| AtmA ko samatA aura vItarAgatA prApta karane ke lie sakSama banAnA hI samatAyoga ke isa rUpa kA uddezya hai| tabhI prajJA kA jAgaraNa aura samatvayoga ke pUrNa Adarza kI prApti hogii| samatAyoga kA caturtha rUpa hai-kriyAtmaka vyAvahArika smbhaav| parivAra se lekara rASTra aura vizva taka samAja aura samaSTi ke pratyeka ghaTaka ke sAtha bhedabhAvarahita, niSpakSa aura udAra vyavahAra karanA, jisakI pRSThabhUmi meM AtmaupamyabhAva, maitrI Adi ke rUpa meM AdhyAtmika honI caahie| For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 92 * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * mokSa se jor3ane vAle paMcavidha yoga . bhAratIya dharmoM kI sabhI dhArAoM meM yoga ko mokSaprApaka aura bhavaroganAzaka mAnA gayA hai| AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA, Atma-svarUpa meM avasthiti, AtmA ke sAtha lage hue karmabandhanoM se mukti evaM avyAbAdha-sukha kI prApti ke jitane bhI upAya vividha dharmoM aura darzanoM ne batAye haiM, unameM anyatama viziSTa upAya 'yoga' hai| jaina-manISiyoM ne yoga kA artha kiyA hai-mokSa ke sAtha saMyojana karAne vAlA, athavA jisase AtmA kevalajJAna Adi se yA mokSa se jor3A jAtA hai| isIlie ise kalpavRkSa, cintAmaNirala se upamA dekara AtmA kA parama dharma tathA mokSa kA sudRr3ha sopAna batAyA gayA hai| 'yogabindu' grantha meM isake pA~ca prakAra batAye gaye haiM - ( 1 ) adhyAtmayoga, (2) bhAvanAyoga, (3) dhyAnayoga, (4) samatAyoga, tathA (5) vRttisaMkSayayoga / AtmA ko lakSya meM rakhakara pratyeka pravRtti prA. kriyA kI jAe, vahA~ adhyAtmayoga hai / adhyAtmayoga kA adhikArI caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna kA svAmI hai| jisakI mithyAtva kI zakti naSTa ho cukI hai, jo samyagdRSTi hai, jisakI bhogAkAMkSA, kaSAya-nokaSAya, Asakti, spRhA Adi mohajanita niraMkuza pravRtti uttarottara zAnta, manda yA kSINa hotI jA rahI ho| Atma-zuddhi ke lakSyapUrvaka jo saMvara - nirjarAdharma ke anusAra maitrI Adi bhAvanApUrvaka vrata, niyama, tapa, tyAga, pratyAkhyAna, sAmAyika, dAna, zIla, japa Adi kriyA karatA ho| jisake satkriyArUpa samyagjJAnapUrvaka zuddha pariNAma hoM; vaha adhyAtmayoga-sAdhaka hai| adhyAtmayoga ko kriyAnvita karane ke lie nau tattvoM, anubhavAtmaka jJAna, samyak bodhi dRr3ha Atma-pratIti, AtmA meM hI prIti, usI meM tRpti, saMtuSTi honA Avazyaka hai| sAtha hI nirmalajJAna ke prakAza meM jJAtA-draSTA banakara rahanA bhI adhyAtmayoga ke lie Avazyaka hai| prArambhika bhUmikA meM adhyAtmayoga abhyAsa samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra evaM samyaktapa ke AcaraNa se karanA cAhie / tathaiva AtmA hai, AtmA sukha-duHkha (karmoM) kA karttA hai, sukhada-duHkhada karmoM kA bhoktA hai, AtmA pariNAmI nitya hone se nitya bhI hai, anitya bhI / jar3akarmoM ke bandhanoM se mukta hone ke upAya bhI haiM aura karmabandhoM se vaha sarvathA mukta ho sakatA hai, mokSa bhI prApta karatA hai, ina chaha tathyoM kA samyagjJAna honA bhI isa yoga meM anivArya hai| adhyAtmayoga kI phalazruti hai-moha se mokSa kI ora gati pragati / dUsarA hai - bhAvanAyoga / adhyAtmatattva ko citta meM sthira karane ke lie pahale batAI huI bAraha anuprekSAoM tathA maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA bAra-bAra cintana karanA, abhyAsa karanA, usake dRr3ha saMskAra citta meM jamAnA Avazyaka hai| yahI bhAvanAyoga kA svarUpa hai| bhAvanAyoga bhavanAzI aura saMsAra - samudra kA anta karAne vAlA hai| pratyeka zramaNa ke dIkSA lete hI saMyama aura tapa kI bhAvanA se aharniza AtmA ko bhAvita rakhanA hotA hai / pA~ca mahAvratoM kI 25 bhAvanAe~ bhI bhAvanAyoga meM sahAyaka haiN| bhAvanA, anuprekSA yA cintA (cintana) dhyAnAvasthA kI prApti meM sahAyikA haiN| tIna viziSTa bhAvanAe~ bhI bhAvanAyoga kI siddhi ke lie Avazyaka haiM - ( 1 ) samabhAvanA, (2) saMvegabhAvanA, aura (3) nirvedabhAvanA / tIsarA haiM-dhyAnayoga / cittanirodha dvArA mana, vacana aura kAyA kA nirIkSaNa aura sthirIkaraNa kA nAma dhyAna hai| dhyAnayoga se vastutaH Atma-nirIkSaNa yA Atma-sAkSAtkAra karane se, Atma-bhakti meM pravRtti karane se, dharmadhyAna Adi meM mana-vacana kAyA ko pravRtta karanA dhyAnayoga hai| dhyAnayoga ke dvArA dhyAnAgni prajvalita ho jAne se pUrvakRta karmamala naSTa ho jAte haiN| Atma-svAtaMtrya, pariNAmoM kI nizcalatA, janmAntara ke karmoM kA viccheda, ye dhyAnayoga ke mukhya suphala haiN| dhyAnayogI ko labdhiyoM aura siddhiyoM ke cakkara meM nahIM par3anA caahie| usakA puruSArtha sarvakarmamukti kI dizA meM honA caahie| Age dharmadhyAna aura zukladhyAna kA svarUpa, adhikArI aura dhyAtA ke prakAroM kA varNana kiyA gayA hai| cauthA hai-smtaayog| jisake viSaya meM pUrvapRSThoM meM kAphI prakAza DAlA jA cukA hai| samatAyoga se AtmA meM paramAtma-svarUpa prakaTa hotA hai / samatAyoga kI sAdhanA se pUrva usakA samyagjJAna evaM usake prati zraddhA honI Avazyaka hai| samatAyoga kA dRr3hatApUrvaka avalamvana lekara triguptiyukta jJAnI arddha-kSaNa meM pUrvabaddha karmoM ko naSTa kara DAlate haiN| jinheM tIvra tapa se bhI naSTa nahIM kiyA jA sakatA hai| samatA hI mukti kA ekamAtra upAya hai, isake binA saba kriyAe~ nirarthaka haiN| samatAyoga kI tIna mahattvapUrNa upalabdhiyA~ haiM - ( 1 ) labdhiyoM meM apravRtti, (2) jJAna, darzana aura cAritra ke pratibandhaka tIna ghAtikarmoM kA kSaya, tathA (3) apekSAtantu kA For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 93 * vicched| pA~cavA~ hai-vRttisaMkSayayoga / adhyAtma, bhAvanA, dhyAna aura samatA; ina cAra yogoM se AdhyAtmika utkrAnti uttarottara adhikAdhika hokara vRttisaMkSayayoga meM parAkASThA ko prApta hotI hai / pUrvasevA se adhyAtma, phira usase bhAvanA, bhAvanA se dhyAna, dhyAna se samatA aura samatA se vRttisaMkSaya, ina pA~coM ke yoga se mokSa -prApti hotI hai, vRttisaMkSaya inameM mukhya yoga hai| samasta vRttiyoM kA kSaya asamprajJAta samAdhi meM hotA hai| isalie vRttisaMkSaya yAnI asaMprajJAtasamAdhi hI mokSa ke prati sAkSAt avyavahita kAraNa pratIta hotA hai| isase pUrva ke cAra yogoM se samprajJAtasamAdhi prApta hotI hai / samprajJAtasamAdhi meM tAmasa aura rAjasavRttiyoM kA to sarvathA nirodha ho jAtA hai, magara sattvapradhAna prajJAprakarSarUpa vRtti kA udaya rahatA hai, jabaki asamprajJAtasamAdhi meM sabhI vRttiyoM kA kSaya hokara zuddha samAdhi kA anubhava hotA hai| eka dRSTi se dekhA jAe to paMcavidhayoga kA antarbhAva Agamasammata paMcavidha saMvarayoga meM athavA manaHsamiti aura manogupti meM ho jAtA hai / vRttisaMkSayayoga se hI vartamAna meM taraMgita banI huI AtmA apane zuddha nistaraMga mahAsamudrasama nizcala svabhAva meM avasthita ho sakatI hai| battIsa yogasaMgraha : mokSa ke prati yoga, upayoga aura dhyAna ke rUpa meM mAnasika, vAcika aura kAyika pravRtti, vyApAra yA kriyA athavA spandana kA nAma yoga haiN| ina trividha yogoM kA anupayoga aura durupayoga donoM ThIka nahIM, kintu sadupayoga kathaMcit ThIka ho sakatA hai| jo yoga rAga-dveSa se rahita aura Atma-bhAvoM se sIdhA sambandhita hai, use kahate haiM zuddhopayoga / yadyapi yoga ko saiddhAntika dRSTi se Amrava kahA gayA hai, kintu jainAcAryoM ne azubha yoga se nivRttirUpa prazastayoga ko zubha yogasaMbara (azubha karmanirodharUpa) mAnA hai| zubha yoga meM pravRtti ko saMyama meM bhI parigaNita kiyA hai| AcArya abhayadevasUri ne isI sandarbha meM kahA hai- jo ( mana-vacana-kAyArUpa) sAdhana mokSarUpa sAdhya se jor3e jAte haiM, ve yoga | = mana-vacana-kAyA ke vyApAra haiM, ve yahA~ prazasta yA zuddha hI vivakSita haiN| ve mokSarUpa sAdhya kI yA saMvara- nirjarArUpa lakSya kI prApti ke liye upAdeya haiN| jIva (sAdhakAtmA) ko prApta hue pUrvokta trividhayogarUpa sAdhanoM dvArA zubha yA zuddha rUpa meM adhyAtma-sAdhanA meM svayaM puruSArtha karane se hI mokSarUpa sAdhya paramparA se prApta ho sakatA hai| arjuna mAlAkAra Adi ne viparIta dizA meM hiMsArata bane hue trividha sAdhanoM ko muni - banakara trividha sAdhanoM kA sadupayoga tathA zuddhopayoga kiyA to unhIM sAdhanoM se mokSarUpa sAdhya prApta kiyaa| isa dRSTi se yahA~ mokSarUpa sAdhya kI prApti ke lie samavAyAMgasUtra meM ukta 32 yogoM kA saMgraha kiyA hai, jo sabhI azubha yoga nivRttirUpa saMvara kI sAdhanA rUpa haiM, athavA prazastayoga kI sAdhanA meM nimittakAraNa haiN| sAtha hI mokSa se jor3ane vAlI zuddhopayogarUpa sAdhanA dvArA nirjarA ke bhI kAraNa haiN| karmavijJAna ne ina battIsa yogoM kA ullekha kiyA hai| isa yogasaMgraha ke artha aura phalitArtha para vicAra karane se spaSTa pratIta hotA hai ki inameM se kaI yoga to Amrava-nirodharUpa yA azubha yoga nirodharUpa saMvara se sambandhita haiN| kaI AMzikarUpa se karmakSaya ke kAraNabhUta hone se sakAmanirjarA se sambandhita haiN| jaise - Apatti Ane para samabhAvapUrvaka dharma meM dRr3ha rahanA, titikSA, vinaya, vyutsarga tapa, prAyazcittakaraNa, AlocanA dvArA Atma-zuddhi, saMlekhanA - saMthArApUrvaka samAdhimaraNa kI ArAdhanA Adi sakAmanirjarA aura utkRSTa bhAvarasAyana Ave to sarvakarmakSayarUpa mokSa ke hetu haiN| sudhyAnadvaya ke rUpa meM battIsa prakAra kA yogasaMgraha yoga zabda 'samAdhi' aura 'saMyoga' donoM arthoM kA dyotaka hone se yaha mokSa-prApti kA sIdhA sAdhana bhI hai / sarvasaMkalpa - vikalpoM se rahita samatva sthiti ko 'samAdhi' aura AtmA aura paramAtmA ke avibhakta 'saMyoga' ko saMyogarUpa parama yoga kahA gayA hai| jo kevalajJAnAdi se AtmA kA yoga (saMyoga) karA detA (jor3a detA) haiM, use bhI yoga kahate haiN| jainAgamoM meM tathA vAda ke AcAryoM ne (vizeSataH paripakvadazApanna ) dhyAna ko hI 'samAdhi' kahA hai| isa dRSTi se dharmadhyAna ke 16 bheda tathA zukladhyAna ke 16 bheda, yoM dhyAna ke 32 bhedoM ko samAdhirUpa yogasaMgraha ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| dhyAnarUpa yogasaMgraha meM yoga ke ve samasta sAdhana nirdiSTa haiM tathA uttarottara asaMkhyAta asaMkhyAtaguNI sakAmanirjarA karane ke lie dhyAna (vizeSataH zukladhyAna) mokSa kA bahuta bar3A sAdhana hai| Age isI nibandha meM dharma- zukladhyAna kA svarUpa For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 94 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * cAra-cAra pAda, lakSaNa, Alambana, prakAra tathA anuprekSAoM kA ullekha karake una para vizleSaNa kiyA gayA hai| anta meM zukladhyAna ke cAra bhedoM se uttarottara yoganirodha hote-hote ayogasaMvara prApta hotA hai, phira mokSa aura nirvANa-pada kI prApti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jainadRSTi se-mokSa : kyoM, kyA, kaise, kaba aura kahA~ ? saMsAra bhI eka prakAra kA bhAva-bandhana hai. usase chUTanA mokSa hai| bhaugolika saMsAra yahA~ saMsAra nahIM hai, .. kintu kAmanAoM kA hRdaya meM nivAsa saMsAra hai, jinase karmabandha hokara janma-maraNAdi karane par3ate haiN| jaba / taka karma raheMge. taba taka saMsAra hai aura karmoM kA sarvathA abhAva mokSa hai| karmoM se AtmA svayaM hI ba~dhA hai. isalie svayaM hI una bandhanoM ko tor3akara mukta ho sakatA hai| ataH bandha aura mokSa svayaM jIva (AtmA) ke . hAtha meM haiN| dUsarA koI na to bA~dhatA yA bA~dha sakatA hai aura na hI mukta karatA yA kara sakatA hai| ___ buddhijIvI, ajJAnI evaM zarIravAdI logoM kI mokSa ke viSaya meM UTapaTAMga kalpanAoM kA tathA svargavAdI logoM ke kutarkoM kA pUrvapakSa prastuta karake unakA akATya yuktiyoM aura pramANoM se khaNDana kiyA hai| vastutaH mokSa azarIrI avasthA hai| zarIrAdi se, karmoM se tathA janma-maraNAdi duHkhoM se sarvathA mukta va saMsAra meM punaH AvAgamana se bilakula rahita dazA kA nAma mokSa hai| usameM zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva-nirjIva para-padArthoM se koI lenA-denA nahIM hai| mukta AtmAoM kA avyAbAdha-sukha (paramAnanda) to vAstavika. Atmika. zAzvata aura svAdhIna sakha hai| mokSa ke paryAyavAcI nirvANa zabda ke bauddhadarzanamAnya artha kA nirAkaraNa karake jainadarzanamAnya nirvANa kA artha aura phalitArtha kiyA hai, AtmA dvArA apane samagra astitva ko avyAbAdharUpa se prakaTa kara lenA, AtmA ko paramAtmA (parama zuddha AtmA) banA lenaa| phalitArtha hai-AtmA ko hI samagra rUpa se jAnanA-dekhanA aura AtmA meM hI sarvatobhAvena ramaNa krnaa-rhnaa| isIlie uttarAdhyayanasUtra meM mokSa ke lie nirvANa, abAdha, siddhi, lokAgra. kSema, ziva aura anAbAdha ityAdi paryAyavAcaka zabdoM kA ullekha kiyA hai| sakala karmoM ke kSaya ho.jAne para AtmA ko kabhI naSTa na hone vAlI Atyantika sukha-zAnti yA zAzvata svasthatA prApta honA nirvANa hai| sAdhanA kI pUrNAhuti ho jAne ke kAraNa ise siddhi kahA jAtA hai| loka ke agrabhAga meM hai, jahA~ kSema kuzala..ziva aura anAbAdhatA hai tathA vaha sthAna bhI duSprApya hai| bhayAdi bAdhAoM se sarvathA rahita hai| mokSa ke isa lakSaNa para se sAMkhya, naiyAyika-vaizeSika darzana-mAnya mokSa ke lakSaNa kA nirAkaraNa ho jAtA hai. jo nau Atma-gaNoM kA tathA sakha va jJAnAdi kA mokSa meM sarvathA uccheda mAnate haiN| yogavAziSTha karmabandha ke 5 kAraNoM meM sirpha vAsanAoM (icchAoM) ke nAzarUpa eka kAraNa ko hI mAnatA hai, advaita vedAnta meM kahA gayA hai ki AtmA na to kabhI bandhana meM par3atA hai aura na kabhI mokSa prApta karatA hai| jJAna hI svayaM mokSa hai| brahmavettA svayaM brahma hai| avidyA hI ekamAtra bandha kA kAraNa hai| vallabhAcArya, rAmAnuja tathA nimbArka Adi bhaktimArgIya AcArya mokSa ke lie Izvara-kRpA, dAsya-bhakti aura brahma ke jJAnamAtra ko mokSa-prApti ke kAraNa mAnate haiN| aravindayogI vyaktigata mokSa ko mokSa nahIM, samaSTigata mokSa ko hI mokSa mAnate haiN| karmavijJAna ne jainadRSTi se ina saba kA yuktiyoM aura pramANoM sahita nirAkaraNa kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki jainadRSTi se AtmA kA svarUpa meM avasthAna bhAvamokSa hai aura karmoM se sarvathA pRthaktva dravyamokSa hai| vaha koI sthAna-vizeSa nahIM. muktAtmA kI parama pavitra zuddha avasthA yA sthiti ke kAraNa use siddhAlaya yA mokSa kaha diyA gayA hai| mokSamArga kA mahattva aura yathArtha svarUpa mokSa ke adhyAtma-yAtrI ko yAtrA prArambha karane se pahale usake mArga aura maMjila kA bhalIbhA~ti nirNaya karanA Avazyaka hai| pichale nivandha meM maMjila (mokSarUpa) kA to nirNaya ho gayA, isa nibandha meM mokSamArga ke nirNaya se sambandhita cintana prastuta kiyA hai| sUtrakRtAMgasUtra meM mokSa ko prazastabhAvamArga kahakara 'mArga' nAmaka adhyayana meM usakA sAMgopAMga vizleSaNa kiyA gayA hai| jisase AtmA ko samAdhi aura zAnti prApta ho. vahI yathArtha bhAvamArga hai, joki samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa. ina cAroM ke samAyoga se yukta hai, vahI mokSamArga hai| isa prazasta bhAvamArga kI pahacAna ke lie niyuktikAra ne isake 13 paryAyavAcI zabdoM kA ullekha kiyA hai| tIrthaMkaradeva isa nirvANamArga ko hI parama (zreSTha) pada, AzvAsanadAyaka evaM vizrAmabhUta dvIpa. mokSa-prApti kA For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 95 * AdhAra (pratiSThAna) kahate haiN| AtmArthI manasvI sAdhakoM ko anya sava bhautika padoM ko tyAjya samajhakara nirvANapada ke sAtha hI sandhAna karane tathA trividhayoga se hone vAlI samasta pravRtti nirvANa ko lakSya meM rakhakara kre| nirvANapada kI vizeSatA batAne hetu ise satya, anuttara, kaivalika, pratipUrNa, nyAyika yA naiyAyika, saMzuddha, zalyakartana, siddhimArga, muktimArga, nirmANamArga, nirvANamArga, avitatha, asaMdigdha tathA sarvaduHkhahInamArga kahA gayA hai| ataH mumukSusAdhakoM ko zraddhA-niSThApUrvaka isa mokSamArga para gati-pragati karanA anivArya vatAkara mokSamArgI sAdhaka ke lie 13 sAdhanAsUtra bhI isa adhyayana meM batAye gae haiN| sAtha hI yaha bhI cetAvanI dI gaI hai ki mokSayAtrI ko sAdhana aura sAdhya donoM kI zuddhi tathA donoM kA dravya aura bhAva tathA nizcaya aura vyavahAradRSTi se samyagjJAna tathA vicAra honA anivArya hai| jinheM samyagdarzana-jJAnacAritra-tapa kI yathArthatA kA tathA nizcayadRSTi se mokSamArga ko apanAnA mumukSu ke lie isalie Avazyaka hai ki antatogatvA mokSa AtmA (jIva) ke lie hai| jIva ko hI svayaM ko para-padArthoM se yA parabhAvoM yA vibhAvoM se pRthak jAnanA-mAnanA hai, parabhAvoM yA vibhAvoM para zraddhA na karake jIva (AtmA) para hI zraddhA na karanA hai tathA AtmA ke hI zuddha svarUpa-zuddha gaNoM meM ramaNa karanA hai, parabhAvoM-vibhAvoM meM nhiiN| ina bAtoM ko kise jAnanA hai ? jIva (AtmA) ko hii| ataH jo apane Atma-tattva para vizvAsa nahIM karatA, usake svarUpa kA bhI vodha (jJAna) nahIM karatA aura na hI usake svarUpa meM avasthAna karatA hai, vaha mumukSusAdhaka kevala vyAvahArika mokSamArga ko pakar3akara kaise mokSarUpa sAdhya ko prApta kara sakegA? nizcayadRSTi se AtmA ko chor3akara anya dravyoM meM ratnatraya nahIM rhtaa| mArga hai| ataH mokSa prApta hotA hai AtmA ko| ataH AtmA se ye tInoM bhinna nahIM haiM, AtmarUpa hI haiN| nizcayadRSTi se sAdhya bhI AtmA hai sAdhana bhI AtmA hai| kintu hoM donoM hI zuddha rUpa meM, tabhI mokSa-prApti ho sakatI hai| samagra vizva meM sarvAdhika mahattvapUrNa tattva tathA vizva ke sabhI jJAta-ajJAta tattvoM yA padArthoM kA adhiSThAtA, mUlAdhAra, cakravartI yA samagra Atmika aizvarya-sampanna yadi koI hai to AtmA hii| zuddha Atma (jIva) tattva meM hI yaha zakti hai ki vaha cAhe to apane puruSArtha se sarvakarmamukta, trilokInAtha, trilokapUjya bana sakatA hai| dharmAstikAya Adi pA~coM dravya jIvarUpI rAjA ko usakI icchA ke viruddha bAdhya nahIM kara * skte| zarIra, indriyA~, mana, buddhi, citta, hRdaya Adi usa AtmA kI icchA se hI acche-bure kArya karate haiN| . usake astitva para hI ye sabhI kArya karate haiM, usake na rahane para ye saba Thappa ho jAte haiN| ataH AdhyAtmika aizvarya kA samrAT AtmA (jIva) hI sAmAnya (azuddha) AtmA se svayaM parama vizuddha paramAtmA banane kI kSamatA rakhatA hai, bazarte ki vaha apane vikalpoM, vikAroM aura karmoM ko sarvathA naSTa karake nizcayataH samyagdarzana Adi catuSTaya ke mAdhyama se apane zuddha svarUpa meM avasthAna kara le| tIsarI vAta-Atma-svarUpa kahIM bAhara meM nahIM hai; mumukSusAdhaka ko jo kucha pAnA hai, vaha apane andara se hI pAnA hai| bandha aura mokSa apane aMdara hI haiN| mokSa kArya hai aura usakA mArga yAnI sAdhana-upAya kAraNa hai| kArya aura kAraNa donoM eka hI jagaha rahate haiN| isalie jahA~ AtmA hai, vahIM usakA mokSa tathA jahA~ AtmA hai, vahIM mokSamArga honA caahie| mumukSusAdhaka ko mokSa pAne ke lie karanA yaha hai ki AtmA kA jo zuddha-nirmala svarUpa karmamala se AvRta, supupta aura mUrchita hai, use ratnatraya se haTAkara zuddha svarUpa ko prakaTa (prAdurbhUta) kara denA hai| ataH nizcayadRSTi se mokSamArga ko lakSya meM rakhakara tadanurUpa vyAvahArika mokSamArga para calanA caahie| kevala vyavahAradRSTi se ratnatraya para calane se, tattvabhUta padArthoM kA jJAna zraddhAn karane mAtra se ekAntavAda, saMzaya, viparyaya, anadhyavasAya evaM mithyAtva ke cakkara meM bhI manuSya par3a sakatA hai| isI ko lekara karmavijJAna ne ekAnta kriyAvAda, ekAnta vinayavAda, ekAnta ajJAnavAda, ekAnta tattvavAda va ekAnta akriyAvAda se mokSa kI kalpanA karane vAle vividha matoM kA khaNDana kiyA hai| bhakti se sarvakarmamukti : kaise aura kaise nahIM ? .. paramAtma-tattva se, vItarAgatA se tathA apane svarUpa se vimukha bane hue manuSya parabhAvoM, vibhAvoM meM svayaM ko bhUlakara karmavaza nAnA duHkhoM ko bhogate rahate haiM aura vyavahAradRSTi se unake arthoM, rahasyAoM aura For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 96 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * phalitArthoM kA samyagjJAna aura bodhaM nahIM hai, ve mokSayAtrA ke ayogya haiM, ve bhAvanirvANarUpa samAdhi se dUra haiN| katipaya dArzanika dharma aura mokSa ke vAstavika bodha se rahita haiM, ve kacce (sacitta) pAnI, sacitta bIja aura auddezika AhAra-sevana, jo hiMsAdiyukta hone se karmabandha ke kAraNa haiM, unheM karmamuktirUpa mokSa ke kAraNa batAte haiN| vastutaH samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra (isake antargata samyaktapa) ina sabake eka-eka se sarvakarmamuktirUpa mokSa prApta nahIM hotA, vaha hotA hai, ina tInoM yA cAroM ke samAyoga se hii| inameM se ekAntataH eka-eka se mokSa kyoM nahIM hotA? isakA nirAkaraNa vividha yuktiyoM dvArA karmavijJAna ne kiyA hai| tInoM yA cAroM kA samanvaya tathA inakI samyaktA (yathArthatA) hI mokSa kA sanmArga hai| mokSa-prApti ke lie cAritra-zuddhi Avazyaka hai| samyakcAritra meM samyagjJAna aura samyagdarzana kA samAveza ho hI jAtA hai aura samyakcAritra ke binA kore jJAna yA darzana se mokSa nahIM ho sktaa| ataH cAritra-zuddhi ke lie sUtrakRtAMga meM dasa vivekasUtra diye gae haiN| karmabandha aura usase yukta hone kA jinheM samyagjJAna nahIM hai, aise mokSamArga se bhraSTa yA vicalita karane vAle tathA mokSa ke saste nuskhe batAne vAle katipaya matavAdiyoM kA bhI pUrvapakSa prastuta karake unakA sayuktika khaNDana kiyA gayA hai| nizcayadRSTi se mokSamArga : kyA, kyoM aura kaise ? 'tattvArthasAra' meM mokSamArga ke do rUpa batAye gaye haiM-vyavahAradRSTi se mokSamArga aura nizcayadRSTi se mokssmaarg| mumukSusAdhaka kevala vyavahAradRSTi meM hI aTakakara na raha jAye, vyavahAra ke sAtha vaha maulika nizcayadRSTi ko sAdhya mAnakara cale, tabhI mokSapatha para yathArtharUpa se calakara pUrvokta mokSa prApta kara skegaa| jIvAdi tattvoM kA zraddhAn, una padArthoM kA samyagjJAna aura inake sAtha-sAtha unameM se heya tattvoM ko chor3akara upAdeya tattvoM kA-yAnI saMvara, nirjarA aura mokSa tattvoM kA aura ina tInoM ke kAraNabhUta samyakcAritra aura samyaktapa Adi kA AcaraNa karanA vyavahAradRSTi se mokSamArga hai| isa lakSaNa para sahasA prazna uThatA hai ki vizvAsa yA zraddhAn, jJAna yA vicAra athavA AcaraNa yA AcAra mUla meM kisakA aura kisake lie honA cAhie? adhyAtmazAstra kA samAdhAna hai, ye saba AtmA ke lie hI haiM, jIvAdi nau tattvoM meM AtmA (jIva) hI pradhAna tattva hai, dravyoM meM vahI pradhAna dravya hai aura padArthoM meM vahI pramakha padArtha hai| usI ko mokSa prApta karanA hai-bandha aura Asrava se viyukta (rahita) honA hai, saMvara aura nirjarA tattva bhI usI ke lie hai| ataH nizcayadRSTi se mokSamArga hai-apanI AtmA para hI vizvAsa karanA. usI ko-usI ke vAstavika svabhAva-vibhAva ko, svarUpa aura virUpa ko jAnanA-samajhanA aura usI AtmA ke svarUpa, svabhAva aura sva-guNoM meM ramaNa karanA-usI ke svabhAva meM avasthita honaa| vartamAna meM azuddha banI huI AtmA ko zuddha-nirmala-karmakalaMkarahita banAne kA puruSArtha krnaa| nizcayadRSTi se yahI samyagdarzana-samyagjJAnasamyakcAritra aura samyaktaparUpa mokSamArga hai| arthAt AtmA kA hI jJAna, zraddhAn aura svarUpAnukUla AcaraNa karanA nizcayadRSTi-paramArthadRSTi se mokSamArga hai| isI lakSaNa kA samarthana vibhinna jainagranthoM ne kiyA hai| AtmA ko sarvathA vismRta aura upekSita karake kevala dUsare tattvoM, sajIva-nirjIva para-padArthoM yA vibhAvoM ko jAnane-mAnane yA sudhArane kA prayatna mokSamArga nahIM hai| unheM paramAtmA kA, unake guNoM kA, AtmA ke zaddha svarUpa kA smaraNa, jJAna aura bhAna karAne hetu sarasa. sarala upAya paramAtma-bhakti hai| paramAtma-bhakti meM tanmaya hokara manuSya apane duHkhoM ko bhUla sakatA hai, kadAcit pUrvakRta karmodayavaza duHkha yA kaSTa bhoganA bhI par3e to unake samatA-vItarAgatA guNoM ko yAda karake samabhAva se bhoga sakatA hai, usake svabhAva meM bhI parivartana ho sakatA hai| bhakti se paramAtma-vimukha vyakti paramAtma-sammukha ho sakatA hai| apane zuddha Atma-svarUpa ko bhUle hue mAnava ko prabhu-bhakti se zuddha Atma-svarUpa kA bhAna ho jAtA hai| vinAzI ko chor3akara avinAzI paramAtmA ke prati prIti-bhakti se bhaya, duHkha yA kleza bhI dUra ho jAte haiN| paramAtma-bhakti ke amRta meM masta vyakti mIrAbAI, Anandaghana jI Adi kI taraha apanI AkAMkSAoM ko bhI bhUla jAtA hai| vastutaH paramAtma-bhakti meM tanmaya hone vAle bhakta ko Atmavala, manovala tathA dazavidha prANavala bhI prApta ho jAtA hai| usameM nirbhayatA, sahiSNutA, Ananda aura antaHkaraNa meM ullAsa bhara jAtA hai| paramAtma-bhakta meM sarvasva nyochAvara karane kI tathA kaSToM ko ha~sate-ha~sate sahana karane kI zakti A jAtI hai| usameM saghana-AzAvAditA aura muskAnabharI prasannatA A jAtI hai| vastutaH bhakti meM jIvana-parivartana kA apUrva For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 97 * mAmarthya hai| jo loga yaha kahate haiM ki vItarAga paramAtmA to jagat se vimukha, udAsIna, virakta haiM, ve bhakti karane para kucha dete-lete nahIM, na hI saMsAra ke nAnA duHkhoM se mukta karate haiM. aise paramAtmA kI bhakti kyoM kI jAe? ve paramAtmA ke vAstavika svarUpa se anabhijJa haiN| sabhI jIva apane-apane zubhAzubha karmoM se sukha-duHkha pAte haiM, ataH paramAtmA yA dUsarA koI kisI ko sukha-duHkhAdi yA koI vastu de-le nahIM sakatA, use prApta karanA jIva ke apane hAtha meM hai| isalie paramAtmA kI bhakti to unake guNoM kA smaraNa karake apane meM una sadguNoM ko lAne aura karmoM se mukta hone ke lie hai| bhakti ke vAstavika svarUpa kA karmavijJAna ne vividha bhaktimArgI AcAryoM ke mata dekara vizleSaNa kiyA hai| sAtha hI paramAtmA kI ananya bhakti aura nakalI bhakti kA antara bhI spaSTa rUpa se samajhAyA hai| paramAtmA kI stuti, stava, upAsanA Adi samyagdarzanAdi ratnatraya kA bodhilAbha hotA hai, jisase vaha janma-maraNAdi kA anta karake yA to sarvakarmakSayarUpa mokSa prApta kara letA hai. yA ArAdhaka banakara vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai| AjJArAdhanArUpA ananya bhakti ke rUpa meM gautama svAmI tathA vItarAgatA ke prati zraddhArUpA ananya bhakti ke rUpa meM sulasA zrAvikA jvalanta udAharaNa haiN| paravartI AcAryoM ne prazastarAgarUpA bheda-bhakti ko isalie sthAna diyA hai ki azuddha yA azubha rAga kI ora bar3hatI huI janatA usase haTakara kama se kama deva, guru, dharma ke prati zraddhA-bhakti rakhakara prazasta (zubha) rAga meM rahe. kadAcit zubha yogasaMvara prApta karake ArAdhaka bana ske| anta meM bheda-bhakti aura abheda-bhakti kA rahasya, mahattva aura upAdeyatva batAkara sarvakarmamukti ke lie bheda-bhakti se Upara uThakara abheda-bhakti ko hI mokSa-prApti kA pramukha kAraNa batAyA gayA hai| zIghra mokSa prApti ke puruSArtha kI saphalatA bhAratIya saMskRti meM cAra prakAra ke puruSArtha vatAe gae haiM-dharma, artha, kAma aura mokss| artha aura kAma-puruSArtha bhI apane-apane Atma-dharma kI maryAdA meM karane kA vidhAna kiyA gayA hai| dharma bhI sAmpradAyika, pAMthika yA laukika nahIM, para lokottara saMvara-nirjarArUpa yA samyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa abhISTa hai joki Atma-dharma se sambaddha hai| ataH sAdhuvarga aura zrAvakavarga ke lie saMyamI jIvana-yAtrA ke lie vastra-pAtra-AhAra-zAstrAdi artha aura paMcendriya tathA mana, buddhi, citta Adi antaHkaraNa ke vibhinna : viSayoM kA upabhoga (kAma) yA upayoga pratyeka caryA meM karanA par3atA hai, parantu karate haiM ve saMvara-nirjarArUpa dharma kI sImA meM hii| tabhI ve mokSa-puruSArtha meM agrasara ho sakate haiN| kyoMki donoM vargoM kA antima lakSya sarvakarmamuktirUpa mokSa prApta karane kA hai| dharmAdi tInoM puruSArtha bhI mokSalakSyI-zuddha Atma-lakSyI hoMge, tabhI ve mokSa-puruSa sAdhya ko prApta kara sakeMge, kyoMki zuddha dharma kA puruSArtha sarvapuruSArthoM kA mUla kAraNa hai| ataH mokSa-puruSArthI ko zIghra saphalatA prApta karane ke lie vizuddha jJAna-darzanalakSaNa AtmA (jIva) kA svabhAva meM avasthAna karanA hI nizcayadRSTi se mokSamArga meM puruSArtha karanA hai| isa dRSTi se apane mana, buddhi, citta aura hRdaya meM pratyeka kriyA yA pravRtti karate samaya mokSa ko smRti-paTala para rakhatA hai, mokSa ke bhAvoM se nirantara usakI AtmA bhAvita rahatI hai| jaise ki mumukSu sAdhuvarga saMyama aura tapa se jo saMvara, nirjarA aura. mokSa ke aMga haiM, satata apanI AtmA ko bhAvita karatA huA viharaNa karatA hai| sAtha hI Atma-bhAvoM aura vibhAvoM kA samyaka viveka karake parabhAvoM kA kevala jJAtA-draSTA rahane tathA vibhAvoM se vacane kA bhI saMvararUpa puruSArtha karatA rahatA hai| usake lie satata apramatta, jAgarUka aura vivekI rahanA parama Avazyaka hai| mokSa prApta karane kI yogyatA ke lie mokSa-puruSArthI ko nimnokta 15 durlabha bAtoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai-(1) trasatva, (2) paMcendriyatva, (3) manuSyatva, (4) Aryadeza. (5) uttama kula, (6) uttama jAti, (7) paMcendriya-samRddhi. (8) bala (dazavidha prANavala yA parAkrama), (9) jIvita (dIrghAyapya). (90) vijJAna (nI tattvoM kA jJAna). (11) samyaktva (samyagdarzana), (12) zIla-samprApti (samyakcAritra-prApti), (13) kSAyikabhAva, (14) kevalajJAna, aura (15) sarvakarmakSayarUpa mokSa ke lie aSTavidha krmkssy| zIghra mokSa-prApti ke puruSArtha ke lie samyagdRSTi-samyagjJAnapUrvaka mokSAnurUpa AcaraNa honA jarUrI hai| mokSa heta paruSArtha karane meM do vAdhaka tattva haiM-mAnasika dvandra aura para-padArthoM meM aaskti| inake nirAkaraNArtha cAra sAdhaka-tattva haiM-dRr3ha nizcaya, lakSya meM sthiratA, para-padArthoM se virakti aura dhairyapUrvaka abhyaas| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 98 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu * zIghra mokSa prApti ke viziSTa sUtra zIghra mokSa-prApti ke lie AtmArthI aura mumukSusAdhakoM ke jJAnI mahApuruSoM ne mukhyatayA 19 boloM kA cayana kiyA haiM, jinheM karmavijJAna ne 'mokSamArga ke cAra aMgoM meM vargIkRta karake unakA vizleSaNa kiyA hai| samyagdarzana ke sambandha meM eka bola hai-mokSa kI icchA rkhnaa| 'samyagjJAna' se sambandhita tIna bola haiM(1) gurumukha se sUtra - siddhAnta sunanA-par3hanA, (2) (mokSa se sambaddha) samyagjJAna sIkhanA sikhAnA tathA svayaM svAdhyAya meM lIna honA, dUsaroM ko par3hAnA aura ( 3 ) pichalI rAtri meM Atma-samprekSaNapUrvaka dharmajAgaraNa krnaa| 'samyakcAritra' se sambandhita ATha bola haiM - ( 1 ) siddhAntAnusAra samyak pravRtti karanA, (2) gRhIta vratoM kA zuddha (niraticAra) pAlana karanA. (3) saMyama kA dRr3hatA se pAlana karanA, (4) zuddha mana se zIla (brahmacarya) kA pAlana karanA, (5) zakti hote hue bhI kSamA karanA. (6) kapAyoM para vijaya prApta karanA, (7) SaDjIvanikAya kI rakSA karanA, aura (8) supAtradAna tathA abhayadAna denA / samyakutapa se sambandhi sAta bola haiM-(1) bAhya-Abhyantara ugratapa (iha-pAralaukika phalAkAMkSA aura nidAna se rahita hokara) karanA, (2) indriyoM ko antarmukhI karake vaza meM (pratisaMlInatA tapa) karanA, (3) niSkAma niHsvArtha bhAva se Atma-vaiyAvRtya samajhakara) vaiyAvRtya (sevA-zuzrUSA) karanA, (4) uttama dhyAna ( tapa) karanA, (5) yathAsamaya sAmAyika (pratikramaNa) Adi Avazyaka karanA, (6) lage hue dIpoM kI zIghra AlocanAdi (prAyazcittatapaM) karake zuddha honA, aura (7) antima samaya meM saMlekhanA - saMthArApUrvaka samAdhimaraNa prApta karanA / saiddhAntika dRSTi se icchA lobhakapAya aura rAga kA kAraNa hone se tyAjya hai, parantu mokSa prApti ke sandarbha meM yahA~ laukika yA bhautika icchAe~ yA lokaipaNAe~ na hokara mokSa kI icchA lokAMttara hai, jo saMvega ke antargata hai| isalie nizcayadRSTi se tyAjya hote hue bhI nIce ke guNasthAnoM kI bhUmikA meM vyavahAradRSTi se kathaMcit upAdeya hai| dUsarI bAta - mokSa kI icchA anya sAMsArika icchAoM kA nirodha yA zamanarUpa hone se zubha yogasaMbara meM bhI samAviSTa ho jAtI hai| phira sAMsArika icchAe~ vahirmukhI hotI haiM, jabaki mokSa kI icchA antarmukhI hotI hai| mokSa kI icchA kI Abhyantara hetu haiM-saMsArAnuprekSA, ekatvAnuprekSA, azaraNA aura zarIrAnuprekSA tathA paTsthAna- cintana aadi| Age samyagjJAna, samyakcAritra aura samyakRtapa ke bola kaise zIghra mokSa-prApti meM sahAyaka ho sakate haiM? isa sambandha meM karmavijJAna ne vistAra se vizleSaNa kiyA hai| mokSa avazyambhAvI : kisako, kaba aura kaise-kaise ? nizcayanaya kI dRSTi se samasta jIvoM kI zuddha AtmAoM meM paramAtma-zakti- mAkSagamana-zakti vidyamAna hai, kintu usakI abhivyakti sabameM nahIM ho paatii| jaise- ekendriya aura vikalendriya jIva mithyAtvI hone se unakI karmakSaya kI zakti supupta, anabhivyakta, kuNThita aura anAvRta rahatI hai| paMcendriyoM meM bhI nAraka, tiryaMca aura deva kI cetanA adhika vikasita hue bhI ve karmoM ko sarvathA anAvRta nahIM kara paate| sarvAdhika buddhimAn aura vikasita cetanA vAlA hote hue bhI sabhI mAnava mokSa prApti ke yogya nahIM ho pAte; tIvra mithyAtvI, abhavya Adi ko mohagrasta hone ke kAraNa mokSa ke prati jarA bhI ruci, zraddhA yA utsAha nahIM hai tathA mokSa kA sastA nuskhA khojane vAle manuSyoM ko sarvakarmamuktirUpa mokSa prApta nahIM ho paataa| jainAgamoM aura jainagranthoM meM kina-kina manuSyoM ko kitane bhavoM meM avazya hI mokSa prApta ho sakatA hai ? isakA yatra-tatra ullekha kiyA gayA hai tathA anekAnta dRSTi se vibhinna pahaluoM aura dRSTiyoM se mokSa kI avazyambhAvitA ke tathya karmavijJAna ne prastuta kiye haiM- (1) mukti pAne ke yogya sabhI bhavasiddhika eka na eka dina avazya hI siddha-buddha-mukta hoNge| (2) samyaktva Adi ke dvArA jinhoMne saMsAra parita (parimita) kara liyA hai. ve jaghanya antarmuhUrta kAla meM aura utkRSTa ananta kAla - kucha kama arddhapudgala parivartanakAla ke bAda avazya mokSa prApta kreNge| (3) zravaNa, jJAna, vijJAna pratyAkhyAna Adi krama se akriyA Adi kA anta meM nirvANa phala batAyA hai| yA zravaNAdi kriyA karane vAle ko paramparA se avazya hI mokSa prApta hotA hai| (4) aTAraha pApasthAnoM se virata hue jIva karmoM se halke hokara saMsAra pariNita karake eka dina avazya hI saMsArATavI ko pAra kara lete haiM, yAnI mokSa pA lete haiN| (5) ArAdhaka sarAgasaMyamI anuttarIpapAtika devaloka ke bhava ke bAda avazya hI mukta ho jAte haiN| (6) aupapAtikasUtra varNita ArAdhaka saMyamAsaMyamI zramaNopAsaka varga meM For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 99 * (I) kaI to utkRSTa acyutakalpa devaloka meM utpanna hokara, (II) zrAvakavratI ambar3a parivrAjaka jaise kaI brahmaloka devaloka meM utpanna hokara agale bhava meM mahAvideha kSetra meM janma lekara sarvavirati cAritra-pAlana karake mokSa prApta kareMge, (III) upAsakadazAMga varNita saMyamAsaMyamI zramaNopAsaka sAdharma devaloka meM utpanna agale bhava meM mahAvideha kSetra meM janma lekara uttama karaNI karake siddha-buddha-mukta hoMge, (IV) zramaNopAsaka jIrNa seTha dAna kI utkRSTa bhAvanA se 12veM devaloka meM jAkara . (V) tathA AhAra-zarIrAdi meM dRr3ha saMyamI brahmacaryaniSTha juTThala zrAvaka IzAna devaloka meM utpanna hokara agale bhava meM mahAvideha kSetra se mokSa jAyeMge, (VI) pradezI rAjA bhI samAdhimaraNa prApta karake saudharma devaloka meM janma lekara agale bhava meM mahAvideha kSetra se siddha-buddha-mukta hogaa| (7) saMjJI tiryaMca paMcendriyoM meM (I) nandana maNihAra kA jIva vAvar3I meM Asakta hokara meMDhaka banA. kinta jAtismaraNajJAnavala se pUrvajanma jAnakara zrAvaka vrata aMgIkAra karake samAdhipUrvaka mRtyu prApta kara prathama devaloka meM dardura deva banA, vahA~ se cyavakara mahAvideha kSetra se mokSa prApta karegA, (II) isI prakAra bhUtAnanda aura udAyI gajarAja donoM asurakumAra devabhava se cyavakara koNika ke paTTahastI bne| vahA~ se marakara prathama naraka meM aura vahA~ se antararahita nikalakara donoM mahAvideha kSetra meM manuSya-bhava grahaNa karake siddha-buddha-mukta hoNge| (8) bAhuvalI muni ko mAnakapAya chUTate hI kevalajJAna prApta huA aura phira unakA nizcita hI mokSa honA thaa| (9) sAta lava kama Ayu vAle zAlibhadra muni Adi ko vizuddha adhyavasAyavaza anuttaravimAnavAsI deva vananA par3A, vahA~ se mahAvideha kSetra meM janma lekara ve siddha-vuddha-mukta hoNge| (10) tIna manorathoM. dvArA mana-vacana-kAyA ko bhAvita karane vAle zramaNanirgrantha aura zramaNopAsaka tathA amlAnabhAva se AcArya Adi dazavidha uttama pAtroM kI vaiyAvatya karatA haA zramaNavarga mahAnirjarA aura mahAparyavasAna karatA hai, yAnI yA to asaMkhyAtaguNI karmanirjarA karake uttama devaloka meM jAtA hai yA janma-maraNa kA anta karake mokSa meM jAtA hai| (11) isI prakAra annaglAyaka zramaNanirgrantha, prAsukabhojI (mRtAdI) zramaNanimrantha, eSaNIya AhArAdibhojI zramaNanirgrantha bhI saMsAra-sAgara pAragAmI ho jAte haiN| (12) jinakA kAMkSAmohanIya karma dopa kSINa ho jAtA hai, ve zramaNanirgrantha bhI antakRt yA antimazarIrI ho jAte haiN| (13) jJAna-darzana-cAritra kI utkRSTa ArAdhanA karane vAle zramaNanirgrantha jaghanya tIsare bhava meM, madhyama dUsare bhava meM aura utkRSTataH usI bhava meM mokSa prApta kara lete haiN| sAta yA ATha bhavoM kA atikramaNa to kathamapi nahIM krte| (14) kartRtva evaM dAyitva vahana karane vAle katipaya AcArya aura upAdhyAya usI bhava meM aura kaI devaloka meM jAkara dUsare bhava meM mokSa jAte haiM, kintu tIsare bhava kA atikramaNa nahIM krte| (15) uttarAdhyayanasUtra saMvega-nirvedAdi 73 boloM meM se 49 bAloM dvArA (yAnI 49 guNoM dvArA kevalajJAna prApta karake AyuSya pUrNa hone para nizcita hI mokSa meM jAte haiN| (16) aupapAtikasUtrokta anArambhI, aparigrahI yAvat aThAraha pApasthAnoM se pUrNataH virata zramaNanirgrantha, jinheM kevalajJAna prApta ho jAtA hai ve AyuSya pUrNa hone ke bAda sarvakarmamukta ho jAte haiM, jinheM kevalajJAna prApta nahIM hotA. ve antima samaya meM bhakta-pratyAkhyAnarUpa anazana karake apane lakSya ko siddha karate haiM, kevalI hokara siddha-paramAtmA bana jAte haiN| (17) anidAnatA, dRSTi-sampannatA aura yogavAhitA (athavA samAdhisthAyitA) ina tIna guNoM se sampanna anagAra saMsArAraNya se pAra ho jAte haiN| (18) ekarAtrika bhikSupratimApratipanna anagAra ko avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna ina tInoM meM se kevalajJAna prApta ho jAe to usakA mokSa nizcita hai| (19) (I) kApotalezyI katipaya pRthvIkAyika, akAyika aura vanaspatikAyika jIva marakara manuSya-bhava pAkara siddha-buddha-mukta ho jAte haiM, (II) isI prakAra kucha viziSTaguNayukta zAlavRkSa, zAlayaSTikA aura udumbarayaSTikA bhI bhaviSya meM mAnava-bhava pAkara mokSagAmI hogii| (20) bhagavatIsUtrokta dasa prazasta evaM . antakara bAtoM ke satata abhyAsa se zramaNanirgrantha siddha-buddha-mukta ho sakatA hai| isa prakAra karmavijJAna ne vividha pahaluoM se avazya mokSa prApta karane vAle mahAn AtmAoM kA nirUpaNa kiyA hai| .. mokSasiddhi ke sAdhana : paMcavidha AcAra - jaina-karmavijJAna meM mokSa-prApti ke lie viziSTa sAdhana paMcavidha AcAra ko mAnA gayA hai, jo mumukSu ke AdhyAtmika jIvana kA nirmANa karate haiN| vItarAgatA kI bhUmikA meM sthira karate haiN| ve haiM-jJAnAcAra, For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 100 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura viiryaacaar| jJAna Adi pratyeka ke sAtha lagA huA 'AcAra' zabda hI yaha sUcita karatA hai ki jJAna Adi pA~coM kevala zAstroM dvArA jAna lene, ghoMTa lene, ina para bhASaNa kara dene, lekha likha dene, inakA kevala pracAra-prasAra karake prasiddhi pA lene kI vastu nahIM, apitu AcaraNa kI vastu hai| jJAna Adi pA~coM jIvana meM samyak rUpa se vidhipUrvaka Acarita hone para hI ve mokSa-prApti meM sahAyaka ho sakate haiN| jJAna, darzana, cAritra yA tapa tabhI kRtakArya ho sakate haiM, mokSa-prApti zIghra karA sakate haiM, jaba ve vIryAcAra ke aMgabhUta utthAna, karma, bala, vIrya, puruSArtha-parAkrama se yukta hoN| tabhI AtmA ke adhikAMzarUpa meM suSupta, kuNThita aura AvRta ananta jJAna, ananta darzana, ananta avyAbAdha-sukha (Ananda) aura ananta Atmika-zakti (balavIya), nijI guNa jAgrata, sakriya aura anAvRta ho skeNge| yadi ina AcAroM kA pAlana karate samaya mumukSusAdhaka satarka, jAgrata, sarvakarmamuktirUpa mokSa lakSya ke prati saceSTa tathA saMvara-nirjarArUpa Atma-dharma ke prati apramatta nahIM rahegA to jJAnAcAra ke sAtha ajJAna, saMzaya, viparyAya, bhrAnti, anadhyavasAya, aviveka praviSTa ho sakate haiM. darzanAcAra ke sAtha mithyAtva. andha-vizvAsa. haThAgraha. parvAgraha. karUdi. zaMkA. kAMkSA, vicikitsA, mUr3hatA, mUr3hadRSTi, mithyAdRSTi Adi ghusa sakate haiM, cAritrAcAra ke sAtha kaSAya, nokapAya, rAga, dveSa, moha Adi ke kAluSya praviSTa ho sakate haiM, tapAcAra ke sAtha iha-pAralaukika phalAkAMkSA, nidAna, bhautika yA sAMsArika icchAoM, vAsanAoM, mahattvAkAMkSAoM, pada-pratiSThA-prazaMsA-lipsA Adi malinatAe~ ghusa sakatI haiM aura vIryAcAra ke sAtha Atma-vizvAsa, utsAha aura sAhasa meM kamI. durbalatA, bahama Adi doSoM kA praveza ho sakatA hai| aisI sthiti meM ye pA~coM AcAra dopadUpita hokara anAcAra meM pariNata ho sakate haiN| phira ve sva-svarUpa meM avasthAna ke badale vibhAvoM athavA parabhAvoM meM hI, kriyAkANDoM meM, yA ahaMkArAdi kaSAyoM meM hI cakkara kATate rheNge| yAnI phira ye mokSalAbha ke badale mohalAbha hI prApta kara paayeNge| karmavijJAna ne isa viSaya para vistAra se prakAza DAlA hai| paMca-AcAra ko viparIta rUpa meM, avidhipUrvaka kriyAnvita karane para bhI AcAra ke nAma para vaha puruSArtha anAcAra meM hI phalita hogaa| ataH dazavaikAlikasUtra meM cetAvanI dI hai ki paMcavidha AcAra kA pAlana kevala Arhatvapada-prApti yAnI vItarAgatA ke hetu se karanA caahie| ataH samyak Adarza AcAra meM yathAzakti parAkrama karanA cAhie, tAki jina samyagjJAnAdi ko jIvana meM Acarita (kriyAnvita) karane se pUrvabaddha karmaparamparAe~ naSTa hoM, naye Ate hue karmoM kA nirodha ho; kyoMki AcArahIna dharmamaryAdArahita vyakti isa loka meM bhI nindita hotA hai, paraloka meM bhI durgati-duHsthiti hotI hai| jo vicAra yA jJAna, jo samyagdRSTi yA zraddhA, jo cAritra yA bAhyAntara tapa AcaraNa meM nahIM hai, vaha bA~jha hai, totAraTana hai| isalie AcAra hI prathama dharma hai| kevala jJAnAcAra yA darzanAcAra ke nAma para, kevala bhaktivAda athavA cAritrAcAra ke nAma para, kevala sampradAya paramparAgata kriyAkANDa hI paryApta nhiiN| pUrNa mokSa kI prApti ke lie ye pA~coM hI AcAra jIvana meM kriyAnvita hone anivArya haiN| karmavijJAna ne pA~coM AcAroM ko kriyAnvita karane hetu unake prayojana tathA jJAnAcAra, darzanAcAra, tapAcAra, cAritrAcAra ke kramazaH 8, 8, 12 aura 8 prakAra tathA nizcaya-vyavahAra donoM dRSTiyoM se inake lakSaNa tathA kArya kA vizada nirUpaNa bhI kiyA hai| mokSa ke nikaTa pahu~cAne vAlA upakArI : samAdhimaraNa jIvana aura maraNa donoM pratyeka saMsArI jIva ke sAtha lage hue haiN| jIvana ke sAtha-sAtha mRtyu bhI = pratikSaNa AvIcimaraNa bhI cala rahI hai, parantu adhikAMza jIva jIvana ko jitanA cAhate haiM, jitanI gaharAI se jIvana-darzana ko samajhate haiM, utanA kyA, usase zatAMza bhI ve mRtyu ko nahIM cAhate, na hI mRtyu ke darzana ko samajhate haiN| bhagavAna mahAvIra ne jIvana ke sAtha-sAtha mRtyu kI kalA bhI sikhAI hai| unhoMne samAdhimaraNa aura sakAmamaraNa (paNDitamaraNa) kA anubhUta tathyoM se paripUrNa darzana jagat ke samakSa prastuta kiyaa| parantu Aja ke adhikAMza manuSyoM kA. katipaya sAdhakoM kA bhI, jitanA dhyAna jIvana ko sukhada aura suvidhApUrNa banAne kA hai, usakA zatAMza bhI mRtyu kA nahIM, jIvana hI unheM priya lagatA hai, maraNa apriya aura duHkhd| parantu mRtyu kI bAta ko TAlane yA bhUlane se mRtyu Tala nahIM sktii| usakA Agamana nizcita hai| jIvana ke prati Asakti, moha aura bhrAnti hI mRtyu ke prati bhaya kA kAraNa hai| yathArtha meM dekhA jAe to mRtyu zAntidAtrI, dayAlu, nava jIvanadAyinI aura mahAnidrA hai| usase Dara kaisA? jise zarIra aura zarIra se For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 101 * sambaddha sajIva-nirjIva para-padArthoM kI anityatA, kSaNabhaMguratA aura nAzavattA kA jJAna-bhAna hRdayaMgama ho jAtA hai aura jo pratikSaNa jAgarUka rahakara apane jIvana ko tathA apane yogoM ko kapAyoM se bacAkara matpravRttiyoM meM lagAe, apramatta rahakara samyagjJAnAdi-catuSTayarUpa mokSamArga meM pravRtta kare, saMvara-nirjarA dharma ko arjita karane kA prayatna kare to use mRtyu kA loI bhaya nahIM hotaa| mRtyu ko vaha ha~sate-ha~sate AliMgana karatA hai| mRtyu kI anizcitatA hai, isIlie jIvana meM jAgRti, sAvadhAnI, karmamala kSaya karake zuddha banAne kI tIvratA aura ArAdhaka banane hetu samAdhi-saMlekhanA-AlocanAdi karane kI utsukatA banI rhegii| samAdhipUrvaka maraNa hone se ArAdhaka banakara sAdhaka janma-maraNoM ko atyanta kama kara sakatA hai| ataH samyagdRSTi evaM mumukSusAdhaka ke lie zarIra aura kapAya kI saMlekhanA karake samAdhimaraNa prApta karanA duHkhadAyaka, bhayotpAdaka yA hAnikAraka nahIM, balki AdhyAtmika vikAsa evaM Atma-zuddhi yA Atma-svarUpAvasthAnarUpa mokSa kI dRSTi se lAbhadAyaka hI hai| vaise bhI samAdhipUrvaka maraNa se vyakti karma ke kArAvAsa se mukta hotA hai, ataH aisI saphala mRtyu se Dara kaisA? maraNa do prakAra ke haiM-sakAmamaraNa aura akaammrnn| svecchA se samAdhi aura zAntipUrvaka maraNa sakAmamaraNa, aura akAmamaraNa hai-anicchA se Artta-raudradhyAna karate hue, cintA, udvignatA aura asamAdhipUrvaka mrnn| isalie inheM hI kramazaH samAdhimaraNa aura asamAdhimaraNa yA paNDitamaraNa aura bAlamaraNa kahA jAtA hai| jo vyakti nAstika haiM, krUra haiM. hiMsAdi pApakarmarata haiM, kAmasukhoM meM grasta evaM mohamUr3ha haiM, antima samaya meM bhI jo zokAkula aura ArtadhyAnarata hokara zarIra chor3ate haiM, unakI aviveka aura asamAdhipUrvaka mRtyu bAlamaraNa hai| ve apane donoM loka vigAr3a lete haiM, bhaviSya meM unheM kaI janmoM taka bodhi prApta nahIM hotii| valaya, vazArta, antaHzalya. tadbhava, giripatana, tarupatana, jalapraveza, agniprevaza, * viSabhakSaNa, zAstrAghAta, vaihAnasa aura gRddhapRSTha, ye 12 prakAra ke bAlamaraNa haiN| jo dharmAcaraNa karatA hai, suvratI haiM, saMyama aura satkarma kA AcaraNa karatA hai, usakA vaha maraNa sakAma yA paNDitamaraNa hai| vaha dehAsakti se rahita hokara mRtyubhaya se bhayabhIta nahIM hotaa| antima samaya meM antara meM jAgrata rahakara AtmA kI karmanirjarA dvArA ananta gunI zuddhi kara letA hai| vastutaH samAdhimaraNa kA sAdhaka maraNa ko sudhAra letA hai. bazarte ki usakA jIvana vrataniyamAdi dharmAcaraNa yA tapazcaraNa se yakta rahA ho aura yaha bhI nizcita hai ki eka bhava kA maraNa sudhAratA hai to aneka bhava sudhara jAte haiM, bodhilAbha aura sAdhanA meM sahAyaka saMyoga mila jAte haiM aura eka bhava vigar3a gayA to ananta nahIM to anekAneka bhava bigar3a jAte haiN| paNDitamaraNa maraNa sudhArane kI kalA hai| saMlekhanApUrvaka maraNa ko mAnava-jIvana kA sAra kahA hai| paNDitamaraNa kA saccA Ayadhaka vaha hai, jisakI zraddhA-pratIti, ruci aura AtmA, paramAtmA aura Atma-guNoM ke vikAsa meM ho| samyagjJAna, saMyama, tapa, brahmacarya Adi kA prANapraNa se pAlana karake karmakSaya yA karmasaMvara karatA ho, kevaliprApta dharma kI ArAdhanA apramattabhAva se karatA ho, bhAvasatya, karaNasatya aura yogasatya se otaprota ho trividhazalya, navavidha nidAna se rahita ho, mRtyu Ane para usakA saharSa svAgata karatA ho tathA zAnti, dhairya, samatA aura samAdhipUrvaka dehatyAga karatA ho| samAdhimaraNa kI saphalatA ke lie karmavijJAna ne tIsa bhAvanAe~-anuprekSAe~ bhI dI haiM tathA mRtyu ke samaya samAdhi rakhane hetu tathA samAdhibhAva kA cintana, manana evaM bhavanA hetu mRtyu-mahotsava se sambandhita 18 bhAvanAe~ bhI aMkita kI haiN| samAdhimaraNa prApta hone meM tIna bar3I badhAe~ haiM-mUrchA. ajAgRti aura kusNskaar| samAdhimaraNa-sAdhaka kI pravala kasauTI mRtyu hai, usa samaya zarIra ke prati Atma-buddhi jarA bhI na rahe, samatA aura zAnti tathA Atma-jAgRti surakSita rahe to vaha pIkSA meM saphala hai| vastutaH ArAdhanA aura virAdhanA kI pravala kasauTI bhI samAdhi-asamAdhimaraNa hai| kaI sathaka jIvana ke pUrvArddha meM vrata-niyama-tapa-saMyama Adi dharmAcaraNa meM saMlagna rahate haiM, samAdhimaraNa kI gavanA bhI rakhate haiM, kintu jIvana ke uttagarddha meM ve hI loga mRtyu ke nikaTa Ane para dharmAcaraNa ko tathA devaguru-dharma ke prati evaM AtmA ke prati zraddhA vilakula chor3akara samAdhimaraNa kI vAjI hAra jAte haiM. isake viparIta kaI sAdhaka jIvana ke pUrvArddha meM ajJa, pAmara evaM dharmAcaraNa meM pichar3e dikhAI dete haiM, kintu utarArddha ve sa~bhalakara AlocanAdi dvArA Atma-zuddhi kara lete haiM tathA kapAya tathA zarIramoha ko dUra kara 'samabhAvapUrvaka zarIra ko saMlekhanA-saMthArA kI tapAgni meM jhoMkakara samAdhimaraNa prApta karake bAjI sudhAra lete For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 102 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu haiN| mRtyu pahale para virAdhaka kI aura dUsare para ArAdhaka kI chApa lagAkara calI jAtI hai / ataH vyAdhi, durghaTanA tathA deva- manuSya-tiryaMcakRta upasarga ke samaya samAdhibhAva kaise rakhA jAe? ise vividha zAstrIya udAharaNoM dvArA prastuta kiyA gayA hai, tAki Akasmika yA saMlekhanApUrvaka, ubhaya-samAdhimaraNa sAdhaka ina sava tathyoM para cintana-manana karake samAdhimaraNa ko mAnava-jIvana kA alabhya lAbha aura vijaya samajhakara apanA sake, maraNa se bilakula Dare nahIM, hicakicAe nahIM / saMlekhanA - saMthArA : mokSayAtrA meM prabala sahAyaka jIvanakalA ke samAna mRtyukalA bhI mahattvapUrNa hai| jIvana jInA yadi adhyayanakAla hai to mRtyu parIkSAkAla hai| jisa zramaNa yA zramaNopAsaka ne apane jIvana meM zramaNavrata yA zramaNopAsakavrata kI sAdhanA kI hai, tIna manorathoM kA cintana-manana- raTana karake unheM AtmasAt kiyA hai, ve mRtyukAla meM samAdhimaraNa aMgabhUta saMlekhanAvrata aura taduttara saMthArA (bhakta - pratyAkhyAna) kI sAdhanA se kabhI ghabarAte nahIM / avasara Ane para ve svecchA se, uddezya aura vidhipUrvaka isa samAdhimaraNa - sAdhanA ko svIkAra karate haiN| yadyapi AtmahatyA Adi se hone vAlA maraNa bhI svecchAmaraNa hai; parantu saMlekhanA - saMthArA se svecchApUrvaka hone vAle samAdhimaraNa meM aura AtmahatyAdi se hone vAle svecchAmaraNa meM dina aura rAta kA antara hai| AtmahatyA Adi se svecchAmaraNa vyakti svIkAratA hai- sAMsArika duHkhoM, rogAdi kI atipIr3A ke atitrAsa se ghabarAkara asahiSNutA, mAnasika durbalatA, apakIrtibhaya, udvignatA Adi Avezayukta bhAva se yA kisI AghAta se ghabarAkara / aisI duHsaha paristhiti meM vaha kapAyabhAva ke atireka se, citta kI unmAda dazA meM vividha prakAra se jIvana kA anta lAtA hai, kintu svecchApUrvaka pUrvokta samAdhimaraNa ke svIkAra meM pUrvokta kisI prakAra kA AvezayuktabhAva yA kaSAyabhAva tathA avivekapUrNa kRtya nahIM hotA / vahA~ apane sabhI svajana - parijana yA gurujanoM kI sAkSI se bahuta hI zAntabhAva se sabase kSamAyAcanA karake vidhiyukta saMlekhanA karake yA kabhI sAgArI yA anAgArI saMthArA svIkAra karake, saMvega, tyAga, vairAgya kI utkaTa AtmabhAvanA se samAdhipUrvaka paMcavidha aticAroM se virata hokara kiyA jAtA hai| AtmahatyA dvArA maraNa janma-maraNa ke duHkhoM kA anta nahIM AtA, jabaki saMlekhanA - saMthArA dvArA mRtyu kA samAdhipUrvaka varaNa karane se kapAyoM aura zarIra ko kRza kiyA jAtA hai, zarIra aura zarIra-sambaddha para-padArthoM ke prati moha dUra kiyA jAtA hai, ekamAtra zuddha AtmA-paramAtmA ke svarUpa meM sthira hone kA abhyAsa kiyA jAtA hai, aThAraha prakAra ke pApasthAnoM kA, caturvidha AhAra kA tyAga karake samasta jIvoM se kSamApanA kI jAtI hai| phalataH isa prakAra ke paNDitamaraNa se janma-janmAntara ke saMcita karma naSTa ho jAte haiM, janma-maraNarUpa saMsAra atyanta kama ho jAtA hai athavA usakA anta A jAtA hai| saMthAre kI pUrva taiyArI ke lie pahale kAyA aura kapAya donoM kI saMlekhanA kI jAtI hai, jo zarIra aura sambaddha padArthoM se ahaMtva - mamatva dUra karane, kaSAyabhAvoM para vijaya prApta karane kI dIrghakAlika sAdhana hai, tatpazcAt apanI yogyatA, kSamatA, manaHsthiti, utsAha Adi ko jA~ca-parakhakara AmaraNAnta saMthA / (bhakta-pratyAkhyAnarUpa anazanavrata ) grahaNa kiyA jAtA hai| ataH saMlekhanA kAraNa hai, saMthArA usakA kArya hai| AcArAMgasUtra meM isa yAvajjIva samAdhimaraNa kI taiyArI ke rUpa meM AhAravimokSa, kapAyavimokSa, vaiyAvRtya-prakalpa, zarIravimokSa, anAcaraNIyavimokSa, Arambha-samArambhavimokSa, asamyak AcAravimokSa, vANIvimokSa, vastravimokSa, agnisevanavimokSa, AsvAdavimokSa, indriya-viSayavimokSa, samUhavimokSa, bhayAdivimokSa ityAdi vimokSoM (pratyAkhyAnoM) kA spaSTa pratipAdana hai| saMlekhanA bhI kAlAvadhi kI apekSA jaghanyA, madhyamA aura utkRSTA tIna prakAra kI hai, unakI vidhi kA bhI yahA~ pratipAdana kiyA gayA hai| saMthArA saMlekhanApUrvaka yA saMlekhanArahita donoM prakAra se hotA hai, kintu ina donoM ko kaba, kaisI zArIrika paristhiti-manaH sthiti meM grahaNa karanA cAhie. jainAgamoM meM isakA vizada nirUpaNa hai| saMlekhanA - saMthArA ke tIna prakAra haiM-bhakta-pratyAkhyAna. iMginImaraNa aura pAipopagamana, ye tInoM hI yAvajjIva anazana haiN| inakI vidhi meM thor3A-thor3A antara hai| kabhI-kabhI saMlekhanA kiye binA hI tatkAla sAgArI saMthAre kA sudarzana zramaNopAsaka kI taraha nirNaya lenA par3atA hai aura rAtri ko liye jAne vAlA sAgArI saMthArA For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 103 * zAstrIya bhASA meM saMthArA paurupI haiN| vastutaH saMlekhanA-saMthArA jIvana kI antima Avazyaka adhyAtma-sAdhanA hai| yaha bahuta hI bhAvanA aura vicAra ke pazcAt kiyA jAtA hai; jabaki AtmahatyA yA samAdhi ke nAma se kiye jAne vAle vividha prANotsarga inameM koI abhISTa dharmArAdhanA, cAritrarakSA, kaSAyAdi vikAroM para vijaya kI sAdhanA yA samAdhimaraNa kI bhAvanA nahIM hai| inameM aura saMlekhanA-saMthAre meM AdhyAtmika aura vyAvahArika-donoM dRSTiyoM se bahuta antara hai| saMlekhanA-saMthAre meM pA~ca aticAroM se bacane kA tathA samasta sAMsArika aura bhautika parabhAvoM se sambandha viccheda kA tathA saba jIvoM se kSamAyAcanA kA tathA Atma-zuddhi kA Avazyaka nirdeza hai, jabaki AtmahatyA yA pUrvokta prANotsarga meM aisA kucha bhI nahIM hai| saMlekhanA-saMthArA karane se pUrva jIvana-maraNa kI avidha jAnanA Avazyaka hai| anta meM saMlekhanA-saMthArA Adi kI vidhi kA bhI saMkSepa meM ullekha kiyA gayA hai| mokSa-prApaka vividha antaHkriyAe~ : svarUpa, yogyatA, adhikArI AdhyAtmika jagat meM apanI-apanI bhUmikA meM sthita rahate hue mokSAbhimukha sAdhakoM dvArA usI manuSya-bhava meM tatkAla samasta karmoM, bhavoM aura janma-maraNAdirUpa saMsAra kA sadA ke lie anta karake siddha-buddha-mukta paramAtmA bana jAnA lokottara antaHkriyA kahalAtI hai| yadyapi antaHkriyA ke laukika dRSTi se do artha bhI zAstroM meM batAye haiM-(1) mRtyu ke bAda nirjIva mAnava-zarIra kA dahana yA daphana karake antima saMskAra karanA, tathA (2) maraNa ke bAda eka bhava ke zarIrAdi chUTanA-kAladharma ko prApta honA laukika antaHkriyA hai, jo yahA~ vivakSita nahIM hai| lokottara antaHkriyA kA adhikArI ekendriya se lekara paMcendriya jIvoM meM se manuSya ho hai, deva, nAraka yA tiryaJca paMcendriya nhiiN| manuSya ko bhI kisI paramAtmA, Izvara, tIrthakara, avatAra, devI deva yA AcArya, guru Adi ke dvArA lokottara antaHkriyA prApta nahIM hotii| vaha svayaM ke prabala puruSArtha se hI prApta hotI hai| hA~, arihaMta, kevalI, vItarAga, paramAtmA, AcArya, upAdhyAya yA sAdhu-sAdhyogaNa Adi preraNA, mArgadarzana yA samAdhAna Adi prApta ho sakate haiN| manuSyaparyAya meM tathArUpa kevalajJAna-darzana, kSAyika samyaktva tathA yathAkhyAna cAritrarUpa paripUrNa sAmagrI-prApta evaM sarvakarmakSayakartA manuSya hI mokSa-prAptirUpa lokottara antaHkriyA kara sakatA hai| antaHkriyA karane ke bAda punaH janma-magNAdirUpa saMsAra meM lauTakara nahIM aataa| kyoMki jaise bIja jala jAne para usameM se aMkura nahIM phUTatA, vaise hI karmavIja jala jAne para saMsArarUpa aMkura utpanna nahIM hotaa| jo mumukSusAdhaka mokSa kA hI dhyAna. cintana, raTana karatA hai, mokSa ke hI anuSTAnoM aura usI kI kriyAoM meM ruci rakhatA hai, mokSa kI hI bhAvanA aura anuprekSA se bhAvita rahatA hai, mokSa kA hI upadeza detA hai, saMvara-nirjarArUpa dharma kA AcaraNa karatA hai. mokSa kI hI ArAdhanA meM tatpara rahatA hai, deha-geha-jIvana-pUjA-pratiSThA-prazaMsA se nirapekSa hokara aharniza mokSa-prApti ke lie puruSArtha karatA hai, vahI lokottara antaHkriyA karane meM saphala hotA hai| antakRddazAMgasUtra meM vividha prakAra se vibhinna avasthA ke antaHkriyA karane vAle 90 antakRta mahApuruSoM kA varNana hai| sthAnAMgasUtra meM mukhyatayA antaHkriyA cAra prakAra kI batAI gaI hai-prathama antaHkriyA-jo (pUrva-bhava kI sAdhanA ke phalasvarUpa) alpakarmA hotA hai| manuSya-bhava prApta karake virakta hokara (yA nirlipta rahakara) vaha saMyama-saMvara-samAdhibahula zIghra hI saMsAra-samudra ko pAra kara letA hai| usake na to usa prakAra kA dIrghakAlika ghora tapa hotA hai aura na hI tathAprakAra kI tIvra vednaa| yathA-bharata ckrvrtii| dvitIya antaHkriyA-isameM koI puruSa bahuta bhArI karmoM ke sAtha manuSya-bhava ko prApta karake dravyabhAva se muNDita anagAra hokara vaha saMyama-saMvara-samAdhibahula sAdhaka alpakAlika dIkSAparyAya meM ugra tapazcaraNa yA ghora upasarga evaM parIpaha kI tIvra vedanA samabhAvapUrvaka sahana karake nirmala zukladhyAna se atyalpa samaya meM sarvakarmavandhanoM kA anta kara detA hai| jaise-gajasukumAra muni| tRtIya antaHkriyA-koI purupa atyadhika saghana karmoM sahita mAnava-bhava prApta karake muNDita hokara anagAradharma meM pravrajita hotA hai| karmoM kI saghanatA hone se dIrghakAlika saMyama-sAdhanA meM ghora tapa bhI karatA hai, tIvra vedanA bhI samabhAvapUrvaka bhogatA hai, yAnI samabhAvapUrvaka parISaha, upasarga sahana karatA hai aura antaHkriyA karake siddha-buddha-mukta ho jAtA hai| yathAsanatkumAra ckrvrtii| caturtha antaHkriyA-koI mAnava atyalpa karmoM sahita mAnava-bhava prApta karake anagAra banakara yA bhAvasaMyama grahaNa kara, saMyamAdibahula hokara atyalpakAlika saMyamaparyAya (bhAvasaMvara) se hI For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 104 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * siddha-buddha-mukta aura antakRt ho jAtA hai| usase na to adhika tapasyA hotI hai aura na hI kisI prakAra kI vedanA bhoganI par3atI hai| jaise-marudevI maataa| manuSya ke sivAya Adi kI cAra narakoM ke nAraka anantarAgata antaHkriyA karate haiM, zeSa tIna nArakoM ke jIva kevala paramparAgata antaHkriyA karate haiN| tIna vikalendriya tathA tejaskAyika, vAyukAyika jIvoM ke sivAya tIna prakAra ke ekendriya jIva, dasa prakAra ke bhavanapati deva, paMcendriya tiryaJca, manuSya, vANavyantara deva, jyotiSka deva tathA vaimAnika devoM meM se jisakI pUrvokta yogyatA hotI hai, ve anantarAgata aura yogyatA nahIM hotI, ve paramparAgata antaHkriyA karate haiN| . mukti ke AdhyAtmika sopAna saMsAra aura mokSa, ina donoM sthitiyoM ke bIca meM AtmA kI mukhyataH tIna. dazAe~ hotI haiMbahirAtmadazA, antarAtmadazA aura prmaatmdshaa| mohanidrA meM soye hue jIva dvArA AtmA ke zuddha svabhAba ko' bhUlane se bhrAntivaza zarIra Adi ko AtmA mAnane se hone vAlI pravRtti bahirAtmadazA hai| samyagdarzana-jJAna yA viveka dvArA bhrama haTane se apane Atma-svabhAva ke prati ruci hokara zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva-nirjIva Adi para-padArtha yA vaibhAvikabhAva apanI AtmA se bhinna haiM, isa prakAra kA bhedavijJAna kA prakAza jisa dazA meM ho jAya, vaha antarAtmadazA hai| isase Upara uThakara vItarAgabhAva kI parAkASThA vAlI niSkalaMka. nirmala. ghArtikarmoM yA sarvakarmoM se makta parama zaddha dazA paramAtmadazA hai| inameM se antarAtmadazA se lekara paramAtmadazA taka kI uttarottara bhUmikAoM para car3hane ke sopAnoM arthAt caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka ke karmamukti ke yA mohamukti ke sopAnoM kI prakriyAoM kA cAra nibandhoM (adhyAyoM) meM ArSa darzana hai| ina sopAnoM para kramazaH ArohaNa karane kI prakriyA ko dhyAna meM lekara kramazaH gati-pragati, samprekSA-anuprekSA karate rahane se mumukSusAdhaka eka dina avazya hI paramAtmadazA prApta kara sakatA hai| prathama sopAna-sarvasambandhoM ke bandhana kI ucchedinI : vAhyAntara nirgranthatA-saMsAra ke sajIva-nirjIva para-padArthoM tathA zarIra-mana-indriyAdi para-bhAvoM ke sAtha eka yA dUsare prakAra se sambandha to AyeMge hI, parantu una sambandhoM ke prati priyatA-apriyatA, Asakti-ghRNA, rAga-dveSa Adi vibhAvoM athavA dasa prakAra ke bAhyagranthoM ke prati mithyAtva tathA kaSAyacatuSTaya, kAma, hAsyAdi nau nokaSAya Adi ke kAraNa ba~dha jAne vAle tIkSNa karmabandhanoM ke uccheda ke prati nirgranthatA (bAhyAbhyantara granthoM se muktirUpa nirgranthatA) kA abhyAsa karanA caahie| bAhyagranthoM kI apekSA Abhyantara grantha bahuta hI bhayaMkara evaM dustyAjya haiN| kaI bAra sAdhaka apane mAne hue parivAra, dharma-sampradAya, samAja, jAti, prAnta, rASTra, bhASA, paramparA, rIti-rivAja, rUr3hi, prathA, ziSya-ziSyA yA putra-putrI Adi ke sAtha apane svArtha ke lie rAga, moha, mada, pakSapAta, Asakti Adi se aise gAr3ha ba~dha jAte haiM ki anya parivAra, dharma-sampradAya, samAja, rASTra Adi ke prati dveSa, ghRNA, vaira-virodha, IrSyA, mAtsarya, droha Adi karane laga jAtA hai; isa prakAra donoM pakSoM meM pavitra sambandha rakhane kI apekSA rAga-dveSAdivaza tIkSNa karmabandhaka sambandha bana jAte haiN| kaI uccakoTi ke sAdhaka bhI pratiSThA, pada, sattA, prazaMsA, svArthasiddhi Adi ke lie ukta sambandhoM se nirlipta na rahakara gAr3habandhoM se lepAyamAna ho jAte haiN| karmabandha kI gA~ThoM ko adhikAdhika majabUta banAte rahate haiN| ataH vAhyAbhyantara parigraharUpa granthoM se mukta hone kA satata jAgaraNa, yatanApUrvaka abhyAsa, viveka aura puruSArtha karanA caahie| yA to anAvazyaka vastuoM kA tyAga yA Avazyaka vastuoM kI maryAdA karane, yatanA va saMyamapUrvaka unakA upayoga kre| dUsaroM ke pAsa manojJa. kintu svecchA se vyakta vastuoM ko dekhakara mana meM jarA bhI unheM pAne kI icchA yA kAmanA na kare. yaha soce ki "vaha sajIva yA nirjIva vastu merI nahIM hai, na hI maiM unakA huuN|" yAnI mana se bhI una vyakta padArthoM ko pAne kI kAmanA na kre| dvitIya sopAna : sarvabhAvoM ke prati udAsInatA, virakti aura nirliptatA-saMvara-nirjarArUpa dharma yA samyagjJAnAdi catuSTayarUpa dharma ke pAlana meM sahAyaka dharmAcaraNakartA ke lie zAstrokta pA~ca AlamvanoM (SaTkAyika jIva, gaNa (saMgha), zAsaka, gRhastha aura zarIra) ko AvazyakatAnusAra grahaNa karatA huA bhI inake prati antara se nirlipta, virakta rahegA, manovRttiyoM meM bhI inake prati virakti va udAsInatA rhegii| inase eka ora se sambandha rahegA, dUsarI ora se ina sambandhoM meM tanika bhI kaSAyabhAva va rAga-dveSa-moha na For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *105 * Ane pAe. isakI pratikSaNa jAgRti rhegii| tathaiva sajIva padArthoM ko apane nimitta se kisI prakAra kA kapTa na ho, hiMsAdi rUpa se usakI virAdhanA na ho, isakI anukampA tathA sama, zama, zrama kI vRtti, saMvegavRtti, nirvedavRtti aura astikyavRtti to samyagdRSTi kI pahacAna ke rUpa meM rahegI hI / karmoM ke Anava, bandha, saMvara aura nirjarA mokSa ke kAraNoM aura pariNAmoM ke prati tathA nau tattvoM evaM deva-guru-dharma-zAstra ke prati pUrNa AsthA rhegii| nirgranthatA kI siddhi ke lie vRttiyoM kA UrdhvamukhIkaraNa-nirgranthatA ke abhyAsI sAdhaka kI vRttiyoM meM jaba udAsInatA hone se UrdhvamukhIkaraNa ho jAyegA, taba pahale jo vRttiyA~ adhomukhI rukha ke kAraNa anAvazyaka evaM mohaka - AkarSaka viSayoM, para-padArthoM evaM bhAvoM ke prati yA unake sevana ke lie lAlAyita - prerita hotI thIM, aba usa ora usakI vRtti jAyegI hI nahIM, yAnI para-padArthoM ko grahaNa karane ke lie usakI vRtti lAlAyita hokara nahIM daur3egI / saMyama- yAtrA meM sahAyaka vyaktiyoM, samUhoM tathA Avazyaka upakaraNoM ke prati sambandha rakhate hue bhI vaha unase niHspRSTa, nirlipta, anAsakta evaM niSkAMkSa rhegaa| isa prakAra AtmA ke zuddha svabhAva meM sthita raha sakane ke kAraNa usakI nirgranthatA siddha ho skegii| tRtIya sopAna : zarIra ke prati kiMcit bhI mUrcchA nirgranthatA meM bAdhaka - zarIra ko atinikaTavartI sAthI, dharmapAlana va saMyamapAlana meM sahAyaka samajhakara kaI bAra isake bahAne mohavaza zarIra ko dharmaviruddha AcaraNa karake bhI yA trasa-hiMsAjanita padArthoM kA sevana karake surakSita, puSTa aura tandurusta rakhane kA upAya karanA nirgranthatA meM bAdhaka hai| zarIra ko svastha rakhane ke lie saMyamamaya, yatnAcArapUrvaka prayatna karanA jAyaja bAta hai, kintu svasthatA kI oTa meM zarIra ko moTA tagar3A va puSTa banAne kI cintA karanA yathAvazyaka zarIra-zrama bhI na karanA, AlasI bananA, rasAyana Adi kA sevana karanA dUsarI bAta hai| zarIra ko saMyamapAlana hetu yathAvazyaka AhAra- pAnI denA, tapa aura sevA ke lie tatpara rakhanA, apanI caryA nirdoSa rakhane ke lie zarIra ko pravRtta karanA, usakA lAr3a-pyAra, moha-mamatva na rakhanA jAyaja bAta hai / zarIra ke prati mUrcchA-mamatA, azraddhAyukta cintA rakhanA, use sukumAra, sukha-suvidhAvAdI evaM bhautika sukhalolupa banAne, yAnI Atma-cintA chor3akara zarIra ke hI lAlana-pAlana meM rata rahane se nirgranthatA aura svarUpa sthiratA donoM kA TikanA atikaThina ho jaayegaa| isIlie cetAvanI dI gaI hai - " dehe paNa kiMcit mUrcchA nava joya jo / " Azaya yaha hai ki sAdhaka kA zarIra kevala saMyama kA sAdhana banakara rhe| saMyama sAdhanA ke nimittakAraNa ke sivAya jihvA, svAdAsakti, mohakatA Adi anya kisI bhI kAraNa se koI vastu icchanIya yA upAdeya na rhe| aisI sthiti meM saMyamayAtrArtha thor3e-se padArthoM kI AvazyakatA hone para bhI una padArthoM ke prati bhI mUrcchA yA lipsA nahIM rahe to sahajabhAva se parigrahavRtti se nivRttirUpa saMvara tathA AtmA ke zuddha bhAvoM meM pravRttirUpa nirjarA hogii| caturtha sopAna : darzanamoha kA sAgara pAra hone para hI kevala caitanya kA bodha saMbhava - kaI bAra jJAta mana meM uThe hue kSaNika vairAgya aura tyAga ke pravAha meM bahakara sAdhaka samajha baiThatA hai ki mujhe saMsAra ke samasta * nirjIva- sajIva padArthoM ke prati virakti ho cukI hai, zarIra para bhI mUrcchA nahIM rahI hai; parantu usake avacetana mana meM dIrghakAla se dabe hue, zAnta par3e hue rAga, dveSa, moha, kaSAya aura viSayAsakti ke saMskAra nimitta milate hI, rAkha ke Dhera meM dabI huI zAnta Aga havA kA nimitta milane para bhar3aka uThane ke samAna uttejita ho jAte haiN| nirvikArI pratIta hone vAlA mana sAdhaka ko vikAroM ke daladala meM usI yA usase bhI nIcI vikArI dazA meM dhakela detA hai| ataeva darzanamoha kA sAgara pAra na ho jAe taba taka para-padArthoM tathA zarIrAdi ke prati mamatA-mUrcchA kA tyAga, unake prati udAsInatA yA UrdhvamukhI vRtti yA virakti ho hI gaI hai, aisA nizcita nahIM samajhanA caahie| darzanamoha tabhI dUra hogA, jaba sAdhaka ko zarIra se bhinna kevala caitanya kA anubhavAtmaka bodha hogaa| samagra acetana zarIra meM AtmA vyApta hote hue bhI caitanya zakti apane svabhAva (svadharma) meM acalarUpa se sthira haiM, zarIra, karma Adi pudgaloM kA dharma (para-bhAva ) isase pRthak hai| sAtha rahate hue bhI cetana (AtmA) isa para bhAva meM mila nahIM jaataa| aise yathArtha Atma-svarUpa kA anubhavAtmaka jJAna darzanamoha dUra hone para ho For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 106 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * jAtA hai| deha se bhinna kevala caitanya (AtmA) ke dvAra taka pahu~cane ke lie vIca meM aneka antaHkaraNa tathA vAhyakaraNa haiM, unake pralobhanoM aura mohajAla meM na pha~sa jAe, yaha bhI dhyAna rakhanA anivArya hai| anyathA, deha hI yA mana Adi antaHkaraNa ho caitanya hai. isa prakAra AbhAsa avacetana mana meM ho to rahane se mohaka padArtha, zRMgArika citra, svAdiSTa khAna-pAna, jhUThI prazaMsA Adi kA zravaNa Adi indriyoM aura mana ke viSaya use Akarpita karate raheMge aura bhrAntivaza vaha unameM sukhAnubhUti karatA rhegaa| __ bhavasAgara se pAra utarane meM bAdhaka kAraNa do haiM-dRSTimAha aura caaritrmoh| dRSTimoha meM bhrAnti, asadbhAvanA, kuvicAra, adhama-adhyavasAya, kuvikalpa, duSTa pariNati, mithyAdRSTi, pUrvAgraha, kadAgraha, paMcavidha mUr3hatAe~ tathA zAstrokta dazavidha mithyAtva Adi kA samAveza hai| cAra kapAyoM aura nokapAyoM kA mUla bhI dRSTimAha hI hai| darzanamoha kA sAgara pAra karane para zuddha caitanya kA jJAna antaHkaraNa meM baddhamUla ho jAye to AdhyAtmika vikAsa-nirodhaka kAma-krodhAdi vaibhAvika pravRttirUpa cAritramoha kA jora TaMDA par3a jaayegaa| parantu cAritramoha kI kSINatA kSaNika na hokara sthAyI honI caahie| aisI sthiti meM dehabhinna kevala caitanya kA anubhavAtmaka jJAna kA phala AtmA ke zuddha svarUpa kA ekAgratApUrvaka dhyAna hogaa| tabhI sAdhaka ke raga-raga meM zuddha Atma-svarUpa kA bhAva otaprota hogaa| phira use koI para-padArtha AkRSTa nahIM kara skeNge| paMcama sopAna : yogatraya meM Atma-sthiratA-darzanamoha naSTa hote hI samyagjJAna kA prakAza hotA hai, taba mana Adi tInoM yogoM meM satata Atma-smRti aura Atma-jAgRti rahanI caahie| isI kA nAma Atma-sthiratA hai| usake vicAra, vANI aura vyavahAra ke sAtha jaba AtmA jur3atI hai, taba usake jIvana meM satyalakSI parivartana hotA hai| AtmA kA saMyoga satyalakSI aura sthAyI hotA hai, taba una tInoM yogoM meM AjIvana Atma-sthiratA banI rahatI hai| aisA sAdhaka mana se apane aura dUsaroM ke lie burA cintana nahIM karatA, vANI aura AcaraNa meM asatya ko sthAna nahIM de sktaa| karma yA kAyA meM Atma-sthiratA hone para vaha koI bhI vyavahAra Atma-viruddha yA loka-viruddha nahIM kara sktaa| Atma-sthiratAzIla sAdhaka kA koI zatru nahIM rhtaa| AtmaupamyabhAva svAbhAvika hotA hai| usakI dRSTi meM vikAra yA pApavAsanA kA sparza nahIM hotaa| Atma-sthiratA hone para usakI pratyeka kArya-pravRtti yatanAmaya, saMyamamaya, satya se otaprota hogii| usakI yogatraya kI pratyeka pravRtti meM Atma-sthiratA hone para yAnI zuddha AtmA kI smRti jur3a jAne para saMyama-yAtrApatha meM ghorAtighora upasarga, parIpaha, vipatti, vedanA yA vighna-bAdhA Ane para bhI usakI Atma-sthiratA aDola, avicala rahatI hai, kArya-samApti taka Atma-smRti satata banI rahatI hai| sacamuca, Atma-sthiratA kI kasauTI parIpaha aura upasarga hai| mumukSu jIvana meM Atma-sthiratA anivArya kyoM ? vItarAgatA yA sarvakarmamukti ke pathika ke lie pada-pada para Atma-sthiratA Avazyaka hai| pramAdI aura ajJAnI vyakti kI taraha bahuta se sAdhanAzIla vyakti bhI vyaktigata svArtha, moha yA lobha ke Ate hI Atma-sthiratA kho baiThate haiN| jIvana ke sAmAjika, Arthika, naitika, dhArmika Adi sabhI kSetroM meM jitanI bhI bhUleM, galatiyA~ hotI haiM, ve saba Atma-sthiratA ke abhAva meM hotI haiN| mithyAbhimAnI, aSTavidha madagrasta logoM meM Atma-sthiratA prAyaH na hone se vAhyarUpa se gRhIta vrata, niyama, tyAga, pratyAkhyAna Adi meM bAra-bAra bhUleM, aticAra (doSa), vismRti Adi hote rahate haiN| vAhara se vicAra, vANI aura vyavahAra meM sneha-pradarzana hote hue antara chala-kapaTa ho to vahA~ Atma-sthiratA nahIM hai| Atma-sthiratA vAlA sAdhaka apane sAtha galata vyavahAra karane vAle ke prati bhI ropa-dvepa na karake yA nimitta ko na kosakara apane hI upAdAna (AtmA) ko TaTolatA hai| vaha bhaya aura pralobhana ke Age bhI Atma-sthiratA nahIM lAtA, vRttiyoM meM vicalatA bhI nahIM laataa| uttejanA, Aveza. vAsanA-kAmanA. phalAkAMkSA Adi Atma-sthiratA vAle sAdhaka meM nahIM hote| chaThA sopAna : nijasvarUpa-lInatA ke lie saMyama ke hetu se yoga pravRtti tathA svarUpalakSI jinAjJAdhInatAAtma-sthiratA se Age kI bhamikA meM ukta chaTe gaNasthAnavI mamakSasAdhaka ke mana-vacana-kAyA ke yogoM kI pravRtti satraha prakAra ke saMyama ke hetu se hogI; vaha isalie Avazyaka hai ki sAdhaka ke pUrvavaddha karma udayAvalikA meM praviSTa hokara use pUrNatayA viraktibhAva yA samabhAva meM nahIM rahane dete| aisI sthiti meM saMyama For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 107 * kI sAdhAraNa sphuraNA pramAda aura kaSAyarUpa pracchanna coroM ke AkramaNa ko roka nahIM paatii| usa samaya 'saMyama 'ke hetu se trividha yogoM kI pravRtti' kA sUtra aharniza smRtipatha para rahanA Avazyaka hai| isa sUtrAnusAra sAdhanA eka ora se vicAra, bhAvanA aura kriyamANa karma meM prabala zuddhi lAtI hai to dUsarI ora se svarUpalakSI jinAjJAdhInatA hone se parabhAvoM aura vibhAvoM se anAyAsa virakti yA virati karmasaMskAroM ke pUrvakAlika adhyAsoM ke jora ko ThaMDA karake viraktimukhI ruci ko paripuSTa karatI hai| Atma-sthiratA ke abhyAsa kI paripakvatA kaba ? - paMcama guNasthAnavartI zramaNopAsaka meM tathA chaThe guNasthAnavartI sarvavirati sarAgasaMyamI sAdhuvarga meM aupazamika, kSAyika yA kSAyopazamika tInoM bhAva saMbhava haiN| parantu yahA~ to guNasthAna-dvayavartI sAdhakavarga se kSAyikabhAva meM sthira rahane kI apekSA hai| ye donoM prakAra ke sAdhaka Ananda, kAmadeva Adi zramaNopAsakoM kI taraha tathA udAyI rAjarSi, arjuna muni, gajasukumAra muni kI taraha upasarga Ane para adhikAMzarUpa se sva-dharma meM dRr3ha rhe| anyathA, kSAyikabhAva ke lakSya ke abhAva meM parISahoM aura upasargoM ke Ane para phisalane kA bhaya banA rahatA hai| parISahoM aura upasargoM kA samabhAvapUrvaka mukAbalA karake anta meM una para pUrNatayA vijaya pAne kA lakSya tabhI siddha ho sakatA hai, jaba AtmArthI mumukSusAdhaka Adhi, vyAdhi, upAdhi ke Ane para apanA saMyama khoye binA apane dharma (Atma-dharma) para TA rhe| aisI anuprekSA samprekSA kare ki upasarga, parISaha yA upadrava mAtra merI Atma-sthiratA, mumukSA yA uccadazA kI parIkSA karane ke lie Aye haiM yA Ate haiN| usa samaya citta ko zAnta aura prasanna rakhakara soce ki ye saMkaTa, kaSTa, upadrava yA upasarga mere dvArA pahale yA vartamAna meM kiye gaye aparAdha aura unase hone vAle azubha karmabandha ke pariNAma haiN| ataH Atma-sthiratA vAle sAdhaka satya, zIla, ahiMsA, saMyama aura bAhyAntara tapa ko apane jIvana meM ramA-pacA lete haiN| bhayaMkara duHsAdhya bImArI ke samaya bhI jAgrata rahakara zAnti aura samabhAva se vaha usa duHkha ko sahegA, sevA karane vAloM para kur3hegA nahIM, sAttvika upacAra karegA, parantu Atma-sthiratA aura saMyama khokara dUsare jIvoM ko jarA bhI kaSTa na degA, na hI unake prANoM ko saMkaTa meM ddaalegaa| mana, vANI aura zarIra se jo bhI kriyA karegA, vaha saMyama kI sImA meM karegA / sAgArI (gRhastha ) aura anagArI (sAdhu) donoM ke jIvana meM pUrvokta sarvAMgINa saMyama ke sAtha samyagjJAna vairAgyayukta viveka kA honA atyAvazyaka hai| pratikSaNa aise saMyamI (gRhastha yA sAdhu) ko AtmabhAna rhegaa| phalataH vaha jIvana kI - AvazyakatAoM ko sImita kara legA / Avazyaka upakaraNoM yA sAdhanoM para bhI mamatA - mUrcchA nahIM rkhegaa| vizva ke samasta prANiyoM ke prati vaha AtyaupamyabhAva rakhegA, taba pAnI kI eka bU~da kA bhI, bhojana ke eka kaura kA bhI yA vastrakhaNDa kA bhI binA jarUrata ke svAda yA ADambara ke lie, zobhA yA vibhUSA ke lie bhI upayoga nahIM kregaa| apane vacana kA vyaya bhI binA matalaba ke, nirarthaka yA asatpravRtti meM vyaya nahIM karegA, eka bhI AtmaghAtaka vicAra dimAga meM saMcita karake nahIM rkhegaa| svayaM ke pAsa jo amUlya bauddhika nidhi hai, usakA bhI jAgrata rahakara janasevA meM yA saMyama kAryoM meM upayoga kregaa| apane zarIra, mana, vANI, indriyoM aura aMgopAMgoM kA upayoga nirarthaka kAryoM evaM kaSAyoM - nokaSAyoM meM nahIM kregaa| svapna meM bhI koI kuvicAra hamalA na kara sake, isalie antara meM jAgrata rhegaa| niSkarSa yaha hai ki pratyeka pravRtti meM saMyama kA hetu surakSita rakhane ke lie usakA saMyama svarUpalakSI ho tathA jinAjJAdhIna ho / arthAt isa mokSalakSyI sAdhanA maiM sAdhya svarUpadazA hai, usakA sAdhana saMyama hai| svarUpalakSI saMyama kaisA hotA hai ? - svarUpalakSI sAdhaka jagat ke sarvajIvoM ko Atmavat mAnakara vizvamaitrI, karuNA, pramoda guNa kA ArAdhaka yA paTkAyika jIvoM kA pIhara, khedajJa, samadarzI banegA sarvabhUtAtmabhUta vizvamaitrI kA yaha sUtra jaba usake jIvana meM otaprota ho jAyegA, taba usake lie ahiMsAdi saMyama ke aMgoM kA pAlana sahaja ho jAyegA; kyoMki sarvabhUtAtmabhUta ho jAne para sabako Atmavat mAnane para kisI kI hiMsA, asatya, caurya Adi meM pravRtta nahIM ho sakegA / ataH AtmArthI saMyamI sAdhaka kI svarUpalakSitA apanI saMyama-sAdhanA meM advaitatA = akhaNDatA siddha karane ke abhyAsamaya hogii| aisI sthiti meM svarUpalakSI sAdhaka apane AsapAsa hone vAlI viSama paristhitiyoM (aniSToM, burAiyoM) ko apanI azuddhi yA upAdAna-zuddhi kI kamI kA pariNAma samajhakara apanI Atma-zuddhi ( upAdAna-zuddhi) ke lie adhikAdhika For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 108 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * puruSArtha kregaa| vaha apanI bhUloM yA azuddhiyoM kA hokara nimittoM (dUsaroM) ke sira para DAlakara. vRttivaza hokara usase bhAganA pasaMda nahIM kregaa| chaThe sopAna kA uttarArddha : svarUpalakSI saMyama bhI jinAjJAdhIna ho-sAdhaka ke jIvana meM isa prakAra kA svarUpalakSI saMyama siddha hone para usake adhyAtmajJAna kA, zAstrajJAna kA yA svarUpalakSI hone ke ahaMkAra kA evaM jAti, kula, bala Adi aSTavidha mada kA, prazaMsA, prasiddhi, ahaMtA-mamatA se mana meM hone vAle abhimAna ke tUphAna kA pacAnA bahuta kaThina hai| ataH svarUpalakSI saMyama ke sAtha jinAjJAdhInatArUpI surakSAkavaca na ho to ahaMtA-mamatA, niMdA-prazaMsA, svacchandatA, pUjA-pratiSThArUpI magaramaccha use saMsAra-samudra se pAra hone meM bahuta rukAvaTa ddaaleNge| prasiddhi. siddhi, upalabdhi Adi patana hone ke khataroM se bacane ke lie jinAjJAdhInatArUpI DhAla avazya honI caahie| jina yAnI vItarAga, unakI AjJA yAnI vItarAgatAmArga usameM / vicaraNa karanA aura adhInatA kA artha hai-usake lie sarvasva samarpaNa krnaa| arthAt. eka ora se saMyama ke sAtha vItarAgatA honI cAhie, usakA phalitArtha hai-eka ora se, siddhi, upalabdhi, prasiddhi Adi kI prApti ke prati niHspRhatA, nirlepatA, niSkAMkSatA ho; dUsarI ora se, jo kucha bhI siddhi-prasiddhi Adi prApta ho use vItarAga caraNoM meM samarpita kara de, bhagavAna ke caraNoM meM car3hA de| aisA saMyamI sAdhaka akiMcana banakara ukta bhAvagranthoM (bhAvaparigrahoM) se mukta ho jaayegaa| ___bhedabhakti se abhedabhakti kI ora prasthAna nijasvarUpalInatA kI siddhi-sAdhaka vItarAgabhakti (bhedabhakti) kA avalambana (vItarAga prabhu ke vacanarUpa, zarIrarUpa yA nirAkArapadasvapa) isalie batAyA gayA thA ki Atma-svarUpalInatA meM rukAvaTeM DAlane vAle pUrvokta pratibandha evaM svacchandatA ko rokane ke lie vItarAga vacanoM para zraddhA rakhakara unake anusaraNarUpa samarpaNatA (jinAjJAdhInatA) Avazyaka btaaii| parantu isa samarpaNabhakti meM bhedabhAvanA kI pratIti hotI hai, usI avalambana meM hI aTaka jAne kI prativandhatA ko rokane ke lie abhedabhakti Avazyaka hai| abhedabhakti se jinasvarUpa hI merA svarUpa hai, maiM hI arhatsvarUpa hU~, siddha-svarUpa hU~, isa prakAra kI dRr3ha pratIti ho jaayegii| phira svarUpa dRSTyA ekatA hone se 'maiM tU' kI bhedadRSTi nahIM rhegii| jo kucha pAnA hai, vaha mere meM hI hai, jahA~ pahu~canA hai, vahA~ mujhe hI aura mere hI sthAna meM pahu~canA hai, isa prakAra kI pUrNa abhedabhaktibhAvanA se sarvapuruSArtha-Atma-svarUpa meM avasthitirUpa hogA, nijasvarUpalInatA kI yaha pUrNatA hogI; yahI nijasvarUpalInatA kI zuddha prakriyA hogii| yaha chaThe guNasthAna taka ke nirgranthatA kA kramArohaNa hai| mukti ke apramattatAbhyAsa ke sopAna saptama sopAna : apramattatA tathA apratibaddhatA kA abhyAsa-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza: ina paMcendriya-viSayoM ke prati rAga aura dveSa-Asakti aura ghRNA-aruci, ina donoM kA abhAva rahe, yAnI manojJa-amanojJa donoM hI paristhitiyoM para samabhAva-mAdhyasthyabhAva rahe tathA paMcavidha pramAda se manaHsthiti kSubdha, vicalita yA kaSAya-nokaSAyalipta na ho, trividhayogapravRtti sirpha udayabhAva ke adhIna hokara ho, usameM kisI prakAra ke dravya, kSetra, kAla yA bhAva kA pratibandha (bandhanabaddhatA) na ho, na hI kisI prakAra kI phalAkAMkSA ho| niSkarSa yaha hai ki pratyeka pravRtti meM nirlobhatA, samatA, AzA-spRhA-rahitatA ho| apramattabhAva se aisI sudRr3ha paripakva sAdhanA ho, bhedabhakti se abhedabhakti kI ora bar3hane para sAdhaka kI apramattatAbhyAsa kI aisI hI svarUpadazA hotI hai| chaThe guNasthAnavartI sAdhaka ne sarva prakAra se saba padArthoM se mUrchAvRtti haTAkara sarvasaMpatkarI bhikSAvRtti se prApta sAdhana meM AtmabhAva khoye binA yathAlAbha santoSa maanaa| kintu atyAvazyaka sAdhana manojJa-amanojJa, jaise bhI prApta hue hoM. unameM usakA samabhAva-mAdhyasthyabhAva yA jJAtA-draSTAbhAva TikA rahanA caahie| una prApta sAdhanoM yA prApta zarIrAdi ke prati rAga-dveSa, Asakti-ghRNA, moha-droha athavA gauravabhAvanA yA hInabhAvanA (garva yA dainya) na ho| yahIM se saptama guNasthAnavartI apramattatAbhyAsI kI sAdhanA zurU ho jAtI hai| Age vizleSaNa karake batAyA gayA hai ki pA~coM indriyoM ke acche-bure, manojJa-amanojJa viSayoM ke prApta hone para kaise-kaise ahaMkAravRtti yA IrSyA-dveSavRtti A jAtI hai; madhyasthatA yA samatA kaise-kaise caupaTa ho jAtI hai? ataH isa prakAra rAga-dveSa-virahitatA, samatA yA For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 109 * madhyasthatA ke lie saptama guNasthAnavartI sthitaprajJa evaM apramattatAbhyAsI sAdhaka ke jIvana meM atyAvazyaka paMcendriya viSayoM kA sevana karate samaya viSayoM ke prati rAga-dveSa-virahitatArUpa viraktavRtti tathA vairAgyabhAva kI jAgRti ho; kyoMki viSayoM se virakta saptama guNasthAnavartI sAdhaka hI apanI Atma-zakti bar3hA sakate haiM, sva-para-kalyANa ke lie AtmavIrya kA upayoga kara sakate haiN| tabhI unakI pratyeka pravRtti svayaM ke aura jagat ke lie kalyANakAriNI aura preraNAdAyinI hogii| pramAda ke pA~ca mukhya aMga haiM-mada (madya), viSaya, kaSAya, nindA yA nidrA aura vikthaa| ye pA~coM pramAda sAdhaka ko kaise-kaise apane svarUpa se skhalita kara dete haiM ? kaise-kaise kaSAyoM aura nokaSAyoM kA daura lAkara usakI ucca sAdhanA ko caupaTa kara dete haiM ? isakA yuktisaMgata vizleSaNa karane ke sAtha-sAtha unake nivAraNa ke lie bhI vivekasUtra batAe haiN| pramAda ke ye pA~coM hI aMga AtmArUpI sUrya ke prakAza aura teja ko Dhaka dete haiN| AtmA kI ananta zakti (vIrya) ko dhUla meM milAkara use kAyara, mUr3ha aura pAmara banA dete haiN| cAroM prakAra ke pratibandha bhI vItarAgatA-prApti meM vAdhaka-vyApaka vItarAgatA-prApti meM pratibandhacataSTaya bhI bAdhaka haiM. Atma-zAntibhaMgakartA haiN| pratibandha mukhyatayA cAra prakAra kA hai-dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA prtibndh| amuka vastu, vyakti, saMsthA, sampradAya, jAti Adi meM hI AsaktipUrvaka ba~dha jAnA, anya vastu Adi ke prati ghRNA, dveSa karanA Adi dravya pratibandha hai| amuka kArya-kSetra, vicaraNa-kSetra, nagara, grAma, prAnta, rASTra Adi yA mAnava-jIvana ke vividha kSetroM meM se amuka kSetra meM hI kAma kara sakatA hU~, anya kSetra meM nahIM athavA amuka kSetra ke prati andhabhakti rakhanA kSetra pratibandha hai| amuka avasthA, umra, samaya, paristhiti meM hI amuka kArya kara sakatA hU~, dUsare samaya Adi meM nahIM, yaha kAlapratibandha hai aura amuka bhAvoM, saMyogoM, pariNAmoM meM hI yaha satyAdi kI sAdhanA kara sakU~gA, dUsare bhAvoM Adi meM nahIM, yaha bhAvapratibandha hai| isa prakAra ke pratibandha catuSTaya samatvasAdhanA, vItarAgatA-prApti, AdhyAtmika abhyudaya, svataMtra Atma-vikAsa meM bAdhaka, vighnakAraka evaM karmabandhakAraka haiN| kadAcit prAthamika udIyamAna avasthA meM sAdhaka ko dravyAdi catuSTaya kA avalambana lekara calanA par3e, phira bhI inase bhinna dravyAdi ke prati dveSa, * ghRNA, vaira-virodha, ISyA Adi bhAva na rkhe| ucca guNasthAna meM avarohaNa kiye hue yA karane ke icchuka sAdhaka ko inheM heya yA upekSaNIya samajhane caahie| . . apratibaddha dazA kI prApti ke lie udayAdhIna vicaraNa-apratibaddha dazA kA AcaraNa aura vicaraNa udayAdhIna honA caahie| udayAdhIna kA vyutpattilabhya artha hai-ut + ay + a = udaya = U~cA le jAne vaalaa| isakA tAtparyArtha hai-sahaja-sphurita, yAnI antaHsphurita = antrdhvni| parantu vaha satya hai yA mithyA? isakI jA~ca-par3atAla kA gura Upara diyA gayA hai| sAtha hI jinAjJA aura gahana Atma-cintana ke bAda yaha lage ki yaha kArya sva-para ke vizeSa utkarSa kA hai yA sva-parodayakArI-U~cA le jAne vAlA hai to use binA kisI bhAvabandhana ke kAryarUpa meM pariNata karanA udayAdhIna vicaraNa evaM AcaraNa hai| parantu nirgranthatA ke upAsaka ucca sAdhaka yA gRhastha sAdhaka ko pratikSaNa sAvadhAna bhI rahanA cAhie ki antara (avacetana) mana ke kisI kone meM pratiSThA, prazaMsA, yazaHkIrti, sukha-suvidhA, ziSya-ziSyA-prApti, bhaktavarga-vRddhi, khAna-pAna-prApti yA AdarAdhikya Adi kisI prakAra kA lobha (lipsA) sUkSma rUpa se na ghusa jAya, isalie udayAdhIna vicaraNa ke sAtha vItalobha vizeSaNa prayakta kiyA hai. jisakA phalitArtha hai ki udayAdhInatA kisI bhI kAmanA, nAmanA, spRhA, lAlasA Adi se rahita honI caahie| vItarAga caraNoM meM samarpita sAdhaka kI yahI sahajadazA honI caahie| aSTama sopAna : kaSAyoM aura nokaSAyoM para vijaya kI taiyArI-sAtaveM guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka mana kI vividha pariNAmadhArAe~ hotI haiM, jinakI utkRSTa sthiti eka muhUrta se bhI kama batAI gaI hai| isalie bArahaveM guNasthAna pahu~cane taka sAdhanA jIvana meM kaI utAra-car3hAva Ate haiN| rAga aura dveSa ke krodhAdi cAra senAniyoM (yuddha-vizAradoM) ke sAtha AtmA ko apanI parI zakti lagAkara eka bAra to inase bhir3a jAnA hI par3atA hai| usa samaya krodha hAvI hone ko Aye to sAvadhAna hokara sahaja rUpa se krodha ho, yAnI krodha ke prati hoza ke sAtha akrodhatA kA joza svAbhAvika banA rhe| mAna Ane ke lie udyata ho, taba For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 110 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * atyanta donatA (namratA) ke prati mAna (svAbhAvika Adara) ho| mAyA (chala-kapaTa) Ane ko tatpara ho. taMba mAyA ke prati proti khokara sAkSIbhAva ke prati mAyA (prIti) utpanna ho jAe tathA lobha ke prati lobha ke jaisA na bane arthAt lobha jaise dUsaroM ko lubhAkara apanI ora khIMca letA hai, vaise hI usa samaya AtmA, zubha yA azubha kisI bhI sAMsArikabhAva ko lubdha hokara na khiiNce| yadi pUrvAdhyAsa ke kAraNa zubhAzubhabhAva khiMce cale Ae~ to bhI svayaM nirlepa (alubdha) bhAva meM sthita rhe| jo AtmAe~ kSAyika samyaktva prApta kara cukI hotI haiM, unake pakSa meM AThaveM guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka krodha, mAna aura mAyAbhAva tathA nokapAyabhAva para tathA dazama guNasthAna meM saMjvalana ke lobha para bhI isI dRSTi se vijaya prApta hone kI sambhAvanA hai| yAnI agara usa sAdhaka ne kSapakazreNI prArambha karane ke daurAna pUrNa saMyama. Atma-sthiratA aura apramattatA ke zastroM se isa avaziSTa sUkSma (saMjcalanIya) krodha ko bhI pUrvavat jIta liyA to phira vaha . kramazaH zepa sabhI zatruoM (mAnAdi kapAyoM tathA nau nokapAyoM) para vijaya prApta karake hI dama letA hai| arthAt jo sAdhaka AThaveM guNasthAna se kSapakazreNI para car3ha gayA, vaha avazyameva (karmabandha tathA moha ke mukhya kAraNabhUta) samasta kaSAyoM-nokapAyoM para vijaya prApta kara legA, yaha adhyAtmadRSTi se karmavijJAnavettAoM kI bhaviSyavANI hai| lobha ina saba kapAyoM meM prabala hai| vaha itanA sUkSma hai ki sahasA pahacAnA nahIM jAtA, na hI pakar3a meM AtA hai| isalie lobha ko sarvAMga rUpa se jIta liyA to samajha lo, sarvasva jIta liyaa| eka acchI bAta ko bhI dUsare ke dimAga meM ThasAne kA lobha athavA kisI mohaka padArtha ko pAne kA AkarSaNa (lobha) apramatta sAdhanAzIla ke mAnasa meM jAgane para kaise vaha zeSa tInoM kaSAyoM ko sAtha meM le AtA hai ? ise dRSTAnta dvArA samajhAyA gayA hai| upazamazreNI vAlA sAdhaka kitanI sAvadhAnI rakhe ?-jahA~ taka ghAtikarmamukti kI bhUmikA para na pahu~ca jAe, vahA~ taka kadama-kadama para sAdhaka ke phisalane kA bhaya rahA huA hai| upazamazreNI vAle sAdhaka meM kadAcit saMcalana ke krodha, mAna, mAyA vAhyarUpa se upazAnta dikhAI dete hoM, parantu saMjvalana kA lobha sarvathA kSaya nahIM ho paataa| isaveM se sIdhA vArahaveM guNasthAna meM na pahu~cakara vaha gyArahaveM guNasthAna meM jAtA hai. jahA~ usakA moha sarvathA kSINa nahIM ho pAtA, upazAnta rahatA hai| jarA-sA nimitta milate hI sAdhaka kA patana ho jAtA hai| ataH isa sopAna meM sUkSmakapAyoM para bhI pUrNa vijaya karane kI sAdhanA aura sAvadhAnI vatAI gaI hai| cAroM sUkSma kaSAyoM para vijaya kaise pAe ? krodha kA vIja nahIM jala jAtA hai, taba taka vaha vAhara se kSamA karatA huA bhI antara se sUkSma krodha ko eka yA dUsare nimitta ko lekara pAle rahatA hai, usakA kAraNa hai svabhAva ko smRti (jAgRti) kA sthira nahIM honaa| krodha vibhAva hai, usako haTAkara svabhAva usakA sthAna le le to samajhanA cAhie krodha ko jIta liyaa| isI taraha sAdhaka kI prazaMsA aura mahimA ke sundara gIta gAye jA rahe hoM, usa samaya jarA-sA bhI garva AyA. prasannatA huI ki namratA, vinItatA, mRdutA, komalatA vidA ho gii| ataH svayaM ko aNu se bhI aNu mAnane vAlA hI mahAn (dIna-nAtha) vanatA hai| jaise-anAthI muni ne svayaM ko anAtha batAkara zreNika nRpa ko sanAtha-anAtha kA svarUpa batAyA to usakI dRSTi meM mahApUjya vana gye| mahimAgAna to nAtha kA hotA hai, maiM to vItarAganAtha kA caraNakiMkara hU~, samarpita hU~; isa prakAra kI vinayazIlatA pradarzita karane vAlA sahaja hI mAnakapAya para vijayI bana sakatA hai| namrAtinamra bana jAne para apanI choTI-se-choTI bhUla, galatI yA dopa ko chipAne kI yA sAttvikatA ko bhI chipAne yA na kahane kI vRtti nahIM hotii| sArA vizva hI jaba mega kuTumba hai. tava kisase aura kyA chipAU~ ? isa prakAra sAkSIbhAva ke prati mAyA (prIti) hone se sAdhaka yathAzIghra janma-maraNa ke cakra se chUTa jAtA hai| sAdhaka meM samasta zaktiyA~ vikasita hone se jagat use tAraka, avatAra, bhagavAna yA prabhu ke rUpa meM nihArane lagatA hai| vaisI sthiti meM yadi vaha vicalita hokara apanI apUrNatA ko pUrNatA mAnakara aTaka gayA to TeTa peMTa meM jAkara vaiTane kA avasara A jAtA hai| vaha svayaM bhI DUbatA hai, usakI zaktiyA~ bhI DUbatI haiN| kintu kSapakazreNI vAlA sAdhaka jarA bhI rAgAviSTa na hokara jJAtA-draSTA banakara taTasthabhAva se lobha ke isa nATaka para vijaya pA letA hai| For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 111 * navam sopAna : bhAvasaMyama aura dravyasaMyama se pUrNa nirgranthatA kI siddhi-AtmA ke pUrNa AdhyAtmika rUpa = sat-cit-AnandarUpa-maulika dharma (svabhAva) AtmA se pRthak zarIra Adi meM kabhI svAbhAvika rUpa se prAdarbhata ho nahIM sakate. paranta janasamAja meM acchA. saccA aura sandara kaise kahalAU~ yA dIkheM? isa prakAra kI bhAvanAoM se prerita hokara tana, mana prANa se ukta bhAvanAoM ko aupacArika rUpa se kriyAnvita karane kI ceSTA karatA hai, isa prakAra ke saMkalpa-vikalpoM meM DUvatA-utarAtA rahakara jo AtmA ke dharma nahIM hoM, unheM aupacArikatA se lekara kRtrimatA kA poSaNa karatA hai| yaha eka sArvabhauma niyama hai ki kisI bhI vastu ke svAbhAvika guNoM ko vikasita karane ke lie bAhya vyakti, vastu yA sAdhana-sAmagrI kI bahuta kama apekSA rahatI hai, jabaki vaibhAvika guNoM ko prakaTa karane ke lie vAhya sAmagrI kI adhika jarUrata par3atI hai| svAbhAvika gaNoM ko vikasita karane ke lie bAhya sAmagrI kI jitanI sahAyatA lI jAtI hai, utanI hI mAtrA meM Atma-zaktiyA~ kuNTina, parAdhIna aura paramukhApekSI vanatI haiN| niSkarpa yaha hai ki nirgranthatA kI siddhi ke lie bhAvasaMyama meM svayaM apane svAbhAvika guNoM ko prakaTa karane kA purupArtha karanA caahie| kevala bhAvasaMyama hI nahIM, usake sAtha dravyasaMyama kI bhI pratIta honI caahie| isIlie nauveM padya meM kahA gayA hai ki vaha sAdhaka zarIra ke parikarma (sAjasajjA Adi) se nirapekSa hokara dravyasaMvara bhI siddha kre| zarIra se hI nahIM. mana se bhI nagnabhAva (ahaM-mamatva-zanyatA kA bhAva). kaSAyAdi se maNDitabhAva. snAnabhAva se nirapekSa. datIna kA eka Tukar3A bhI na rakhane vAle (prasAdhana-sAmagrI kA tyAga karane vAle) (pUrvokta) bhAva se tathA (prastuta) dravya se saMyamI sAdhaka hI pUrNa nirgrantha hote haiN| niSkarpa yaha hai nirgranthatA kI siddhi hetu aise dravyasaMyama ke lie sAdhaka zarIra-sukumAratA aura dehavibhUSA ke hetu kisI prakAra ko pravRtti na kre| parantu ye saba utkRSTatA ke yA kriyApAtratA ke ahaMkAra ke sAdhana na bana jAe~, na hI dUsaroM ko nIcA dikhAne ke sAdhana bneN| sAtha hI kore naMgadhaDaMga rahane vAle pazu, AdivAsI, ajJAnI. ga~vAra jIvoM ko yA maile-kucaile, AlasI, akarmaNya logoM ko evaM vepadhArI kuvyasaniyoM ko mAtra utane se dravyasaMyamI nahIM kahA jA sktaa| sAtha meM samyagdRSTi tattvajJAna, lakSya yA dhyeya kA bhAna na ho to inheM dravyasaMyamI kauna kahegA? bhAvasaMyamI honA to bahuta dUra kI bAta hai| dravyasaMyama ke sAtha bhI zRMgArajanya tathA pratiSThA-prazaMsA-prasiddhi kI vRtti evaM vivekavRtti kA honA anivArya hai| vaha keza, nakha kI sAjasajjA yA aMga-zRMgAra dvArA kAmottejana hone ke khataroM se bhI dUra rahatA hai| bhAvamUla vastu hai, usakI zuddhi yA usa para AI huI vikRti ke nivAraNa ke lie dravya se bhI saMyama rakhanA Avazyaka hai| arthAt nizcaya se saMyama kI bhAvanA aura vyavahAra se saMyama kA vyavahAra = jJAna aura kriyA, donoM milakara nirgranthatA siddha karake mokSa-sAdhya ko prApta karAne ke lie sAdhana haiN| donoM kA santulana Avazyaka hai| For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna : bhAga 9 kA sArAMza sarvakarmamukta paramAtmapada : svarUpa aura prAptyupAya mokSa ke nikaTavartI paramAtmapada ke sopAna dazama sopAna : uccakoTi kI vizuddha evaM pUrNa samatA kI pratIti ke cAra cihna - saMjcalana ke kaSAya-catuSTaya para pUrNa vijaya kI pUrI pratIti kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM ho jAne ke pazcAt usake pratyakSa pariNAma kI pahacAna ke lie cAra lakSaNa sAdhaka meM hone Avazyaka haiM - (1) zatru aura mitra ina donoM virodhAtmaka vyaktiyoM ke prati samadRSTi ( eka-sI amRtadRSTi) ho, (2) sammAna aura apamAna donoM sthitiyoM meM sahajarUpa se samatA TikI rahe, (3) jIvana rahe yA maraNa ho, ina donoM dazAoM para nyUnAdhika bhAva na Ae-samabhAva rahe, aura (4) saMsAra aura mokSa ina donoM dazAoM ke prati kramazaH vyAkulatA aura moha paidA na ho, zuddha svabhAva rhe| saMsAradazA meM rahate hue bhI nirliptatA se mokSa kA Ananda lUTane kA abhyAsa ho / isa bhUmikA kA saMsAradazApanna sAdhaka jIvana kI vibhinna paristhitiyoM, saMyogoM, vyaktiyoM, kSetroM Adi se vAstA par3ane para sarvatra samabhAva kA dRr3hatApUrvaka paricaya de, tabhI samatA kI parAkASThA vAlI sIr3hiyoM (vItarAgatA ke sopAnoM) para AsAnI se ArohaNa kara sakatA hai| aise samatAyogI sAdhaka kI sAdhanA naukA mohasAgara kA kinArA dekhatI huI zuddhi, siddhi aura mukti: ina tInoM bhUmikAoM meM se hokara siddhi ke taTa para A pahu~catI hai| aise sAdhaka kI dazA kA digdarzana pUrvokta pUrNa samadarzitA-samatA ke cAra sUtroM meM diyA gayA hai| aisI uccadazA prApta hone se pUrva jo usakA zatru yA virodhI banA hotA hai, usake prati bhI ucca sAdhaka ke antarhRdaya meM sthita niHzatrubhAvanA kI prabhAvazAlI kiraNeM zatru yA virodhI ke hRdaya 'dera-sabera avazya hI sparza karatI haiM; tathApi yadi virodhI mAne jAne vAle vyakti kA vyavahAra vizvabandhu sAdhaka ke prati zatrutApUrNa rahe, taba bhI sahaja samatA kA usakA Asana Dole nahIM, vizvAsa pakkA rahe / samagra zatrubala ko lekara Ae usake prati bhI mitravat akRtrima vyavahAra rhe| tabhI samajhA jAyegA ki isakI samabhAva kI dazA kI parAkASThA kI yaha bhUmikA hai| AcArAMgasUtra meM bhagavAna mahAvIra kI samadarzitA kI parAkASThA para pahu~cane kI jhA~kI dI hai| gozAlaka, jamAlI yA anya kaI sAdhakoM ne bhagavAna mahAvIra ke prati aniSTa kadama uThAe phira bhI vItarAgabhAva se unhoMne maitrI kA hAtha bddh'aayaa| apanI ananta udAratA aura ahetu kI karuNA kA paricaya diyaa| isI prakAra vItarAgatAlakSyI sAdhaka ke raga-raga meM zatru aura mitra para sammAna aura apamAna meM, jIvana aura maraNa meM tathA saMsAra aura mokSa ke prati niSkampa, avicala, saghana aura svAbhAvika samatA kUTa-kUTakara bharI honI caahie| ina cAroM samatAsUcaka tathA samatva - parIkSaka dvandvoM kI upasthiti meM sAdhaka kI vividha rUpa se hone vAlI agni parIkSA meM vaha kaise samatva ke avicala dhyAna meM TikA rahe ? ina tathyoM kA yukti-prayuktipUrvaka samatAvijJAna ke niyamoM ke mAdhyama se pratipAdana kiyA hai| ina cAroM hI avasthAoM meM sAdhaka apane zuddha svabhAva meM sthira rahe, aisI pUrNa Atma-sthiratA usameM honI caahie| siddhi ke taTa para pahu~cI huI sAdhaka kI jIvana- naukA jarA-sI gaphalata, cUka yA asAvadhAnI se DUba sakatI hai| ataH aise samaya meM pahale se jyAdA sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hotI hai| tAtparya yaha hai ki bhavasAgara meM tairate hue, jaba kinArA dikhAI dene lage, taba na to kinAre jaldI pahu~cane kA moha paidA ho aura na hI tairane meM zithilatA, aruci yA anutsAha ho / aise samaya meM anAsaktimaya Atma-bhAvoM meM tallIna rahanA hI abhISTa hai| For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 113 * gyArahavA~ sopAna : samatA kI siddhi ke lie pUrNa nirbhayatA kA abhyAsa Avazyaka-vividha bhayAnaka paristhitiyoM, prANiyoM, saMyogoM Adi se vAstA par3ane para sAdhaka ke tana-mana-prANa meM niSkampa aura avicala samatA kaise rahe ? aisI kaThora aura bhayAvaha paristhiti meM usameM kitanI aura kaisI nirbhayatA, naitika himmata, vatsalatA, samabhAvaniSThA aura AtmatulyatA honI cAhie? isake lie kahA gayA hai-akele aura vaha bhI zmazAna jaise bhayaMkara sunasAna sthAna meM vicaraNa karanA. jahA~ vAgha, siMha, sarpa, cIte Adi krUra mAne jAne vAle jAnavaroM ke samAgama kI bAra-bAra sambhAvanA ho, vaise parvata, guphA Adi bhayajanaka sthAnoM meM rahakara sAdhanA krnaa| usa daurAna aise bhayaMkara jAnavara pAsa meM Ae~, to bhI aDola Asana se baiThe rahanA, itanA hI nahIM, aise bhayAvaha prasaMgoM meM mana meM jarA-sA bhI kSobha na Ane denA aura mAno parama snehI mitra (karmanirjarA meM sahAyaka hone se mitra) kA milApa huA ho, aisI vAtsalyabharI apUrva sthiti kA anubhava karanA; isa (kSINamoha) guNasthAna kI bhUmikA meM anivArya hai| saMsAra ke Atma-bAhya sajIva-nirjIva parabhAvoM ke prati rAga, dvepa. kapAyAdi sambandhoM se rahita bhedavijJAnayukta hokara vicaraNa karanA ekAkI vicaraNa kA phalitArtha hai| Atma-bAhya samasta parabhAvoM tathA kaSAyAdi vibhAvoM ke prati ahaMtva-mamatva kA tyAga karanA kintu dharmasaMgha ke sAtha sambaddha hote hue bhI antara se svayaM kA pRthak samajhanA bhI ekAkI vicaraNa hai| udAtta dhyeya kI vaphAdArI ke lie eka vAra lokArUr3ha vAtAvaraNa se aura sthUla saMga-mAtra se alaga, ekAnta aura vivikta sthAna meM rahe vinA, maulika vicAra kI jAgRti, vizva ke samasta prANiyoM ke prati AtmaupamyabhAva tathA vItarAgabhAva kI sudRr3ha sthiti prApta karanA duSkara hai| phira sahacAriyoM ke saMga kA sUkSma mamatva aura milane vAlA avalambana ucca sAdhaka ko sarvAMgI asaMgatatA aura svAvalamvI sAdhanA meM rukAvaTa DAlane vAlA bhI hai| isIlie uttarAdhyayanasUtra meM sahAya-pratyAkhyAna aura ekAkI vicaraNa ko mahAnirjarA tathA mahAparyavasAna taka kA kAraNa batAyA hai: bazarte ekAkI vicaraNakartA samasta pApoM se virata rahe tathA kAmabhogoM ke prati anAsakta rhe| ekAkI vicaraNakAla meM vItarAgatA, pUrNa samaMtA meM nizcalatA aura nirbhayatA siddha karane ke lie zmazAna. vanyapradeza. parvata, guphA Adi zUnya, bhayAvaha sthAnoM meM, bhayAnaka jantuoM ke bIca rahane kA abhyAsa kare; tAki vahA~ rahane se ucca koTi kI dayA, vAtsalya aura nirbhayatA kA vikAsa paripakva ho jaae| ina tInoM vAtoM kI pratIti tabhI ho sakatI hai, jaba sAdhaka dhyAnastha ho yA yoM hI baiThA ho. taba ye vanya krUra pazu apane prANa bacAne yA manuSya ko apanA zatru mAnakara use hairAna kareM. DarAyeM, jhapaTeM, gurAe~, prahAra kareM yA kATane kA prayatna kareM, usa : samaya sAdhaka apane Asana para DaTA rahe, jarA bhI vicalita yA bhayabhIta na ho, na hI unake prati mana meM durbhAvanA lAe. na hI palAyana kA pratIkAra kre| na hI chAtI dhar3ake yA hRdaya meM bhaya kA saMcAra ho, na hI jora se Akrandana kare yA ka~pakapI chUTe; yahI aDola Asana aura mana meM kSobharahitatA kA tAtparya hai| balki usa samaya una khUkhvAra aura krUra vanya prANiyoM yA prAkRtika prakopa kA saMyoga hone para uccakoTi kI sAdhaka kI sarvabhUtAtmabhUtabharI AtmaniSThA, Atma-vizvAsa tathA vizvavAtsalyapUrNa hRdaya mitrabhAva ke amRtarasa se AplAvita ho jAnA cAhie, yAnI vAtsalyapUrNa hRdaya-vikAsa kI vidheyAtmaka dizA khula jAnI caahie| isa prakAra kA sudRr3ha evaM paripakva abhyAsa ho jAne para sabhI prakAra ke zaMkA, kAMkSA, bhaya, vicitkitsA aura anAsthA ke pUrvAdhyAsa nirmUla hokara sAdhaka kI AtmA itanI ucca bhUmikA para ArUr3ha ho jatI hai, taba vItarAgatA aura sarvakarmamukti kI nikaTatA meM koI saMdeha nahIM raha jaataa| bArahavA~ sopAna : ghora tapa, sarasa anna, rajakaNa-vaimAnika deva Rddhi : ina dvandvoM meM mana kI samatAjisa sAdhaka kI svabhAva meM dRr3hatama sthiratA ho cukI hai. vaha yathAkhyAtacAritra kI bhUmikA prApta karane hetu pramAda-viSaya-kaSAyAdi AmravoM kA praveza-dvAra baMda karake pUrNa saMyamaniSTa hokara vicaraNa karatA hai, kintu aisI sthiti meM bAhyAbhyantara tapazcaryA karate hue bhI use Rddhi, gsa evaM sAtA sambandhI upalabdhiyA~ tathA saddhiyA~-siddhiyA~ prApta hone para bhI use unake prati samabhAva, saMyama aura jJAtA-drapTAbhAva rakhanA jarUrI hai| isI tathya ko dyotita karane hetu isa sopAna meM kahA gayA hai-vividha mUr3hatAoM, andha-vizvAsoM, svArthalipsA, ahaMkAra pada-pratiSThA-prazaMsA, lipsA, mada, matsara, pratispardhA, IrSyA, dveSa, pralobhana, dabAva, vivazatA, hezyahInatA, nidrA-mUrchAdhInatA, anicchA, balAbhiyoga tathA kAmanA-vAsanA se rahita hokara kiye jAne vAle For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 114 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * karmakSayakAraka tathA mokSamArga-sammata sakAmanirjarAkAraka bAhya aura Abhyantara tapa kI kaThoratA se mana ko / santApa na ho, na hI pracAra, prasAra, ADambara, pradarzana Adi kI lalaka ho, yAnI cupacApa tapasyA karate hue mana meM lezamAtra bhI ghabarAhaTa na ho| isake viparIta atyanta madhura, sarasa, svAdiSTa khAna-pAna milane para jIbha kI svAdalAlasA tIvra na ho, mana para khuzI ke viSayasaMskAra tathA garva ke uphAna na Ane paaeN| kyoMki yaha bhUmikA bhI aisI hai ki jahA~ rajakaNa aura vaimAnika deva yA indra kI akSaya samRddhi donoM mUla meM eka hI svabhAva ke, eka hI prakAra ke pudgala haiM, aisI dRr3ha pratIti, tIvra-samabhAva kI dRr3hatA ho jAtI hai, to samajhanA cAhie ki aba samatva ke zikhara para pahu~cane meM koI rukAvaTa nahIM hai| yadyapi itane ucca Adarza meM lIna sAdhaka meM paMcendriya viSayoM kA AkarSaNa, rasalipsA, bhAvAveza, rAgAdi vikAroM kA sUkSma prabhAva bhI nahIM hotA, tathApi jaba taka pUrNa vItarAgatA prApta na ho, taba taka sAdhaka ko pUrNa sAvadhAna, jAgarUka aura apramatta rahane kI AvazyakatA hai, tAki ajJAna mana meM par3e hue pUrva saMskAra use balAt apanI ora khIMca na leN| AhAra jaisI sAmAnya vastu para se sAdhaka ke adhyAtmavikAsa-avikAsa kA nApa-taula karane kI bAta isalie kahI gaI hai ki jananendriya ke sthUla vikAroM tathA kAmavAsanA evaM kAmanA kI gaharI jar3eM rAjasika evaM tAmasika AhAra meM haiN| ataH apsarA-sI saundarya mUrti lalanA kA saMyoga aura kAmottejaka bhoga-vilAsa ke prasaMga meM yauvanavaya meM kAma para vijaya pAne vAle yogI bhI kadAcit ise vAsanAvijaya kA mahattvapUrNa aMga na samajhakara aNimA Adi camatkArapUrNa siddhiyoM, upalabdhiyoM aura labdhiyoM ke pralobhana aura garva meM matta hokara hAra khA jAte haiN| isalie ucca AdarzalIna sAdhaka ko samyagjJAna meM jJAtA-draSTArUpa meM avasthiti ko tathA satata nizcala hokara ekAgratApUrvaka svabhAva meM saMlagna rahane ko Antarika tapa mAnakara bAhyadRSTi se svAda para pUrNa vijaya aura kAmanA-vAsanA-mamatA-mUrchA para pUrNa vijaya ko vyutsargatapa mAnakara usakI sAdhanA se uttarottara asaMkhyAtaguNI nirjarA kA avasara nahIM cUkanA caahie| aise bAhyAbhyantaratapa ke binA vAtsalyasiddhi, zAntarasasiddhi, anAsaktibhAvasiddhi aura svabhAvasiddhi nahIM ho sktii| terahavA~ sopAna : kSapakazreNI para ArohaNa, cAritramoha para vijaya, apUrvakaraNa aura zuddha svabhAvaramaNanizcayadRSTi se cAritra kA artha hai-parabhAva se lauTakara, sva-zuddha AtmA kA hI ananya cintana athavA zuddha svabhAva meM sthiti, mati aura gati (ramaNa) krnaa| ise hI yathAkhyAtacAritra kahate haiN| isa cAritra kI bhUmikA taka pahu~cane ke lie sAdhaka ko darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke sAtha ghanaghora tathA avirAma Antarika dharma-yuddha (rAga-dveSAdi vaiSamya se rahita hokara) karanA par3atA hai| bIca meM mithyAtva, avirita, pramAda, viSayAsakti evaM kaSAyAdi ko jItane ke lie bhagIratha puruSArtha karanA par3atA hai| isa puruSArtha-mahAyAtrA meM vItarAgatva yA paramAtmapadarUpa dhyeya ko dhruva tAre kI taraha satata sAvadhAnIpUrvaka dRSTigata rakhanA par3atA hai| isI sAdhanAtmaka tathya kA digdarzana tIsare se bArahaveM sopAna taka varNita hai| aise Antarika yuddha meM 'sUlI Upara seja hamArI, sonA kisa vidha hoya ?' ke anusAra virAma, vizrAma, ArAma yA bAhya Amoda-pramoda kI to bAta hI kaise sUjha sakatI hai ? ___isa prakAra satata avirAma Antarika dharma-yuddha meM cAritramoha ko parAjita karane ke bAda vijaya ke sthAyI phala kA varNana terahaveM padya meM kiyA gayA hai-pUrvokta prakAra ke Antarika dharma-yuddha meM cAritramoha ko pUrNatayA parAjita karane ke bAda apUrvakaraNabhAva kI bhUmikA sahaja prApta ho jAne para vahA~ se kSapakazreNI kI pariNAmadhArA para kramazaH car3hate-car3hate AtmA ko apane ananta catuSTayarUpa zuddha svabhAva ke ekaniSTha cintana kI lokottara zAnti milatI hai| ___ Azaya yaha hai-mithyAtva se lekara kaSAya taka se uttarottara sarvathA nivRtta hue binA AtmA se karmoM ke Atyantika viyoga kI sambhAvanA nahIM hai aura karmoM ke Atyantika viyoga ke binA svarUpa (svabhAva) sthiti kA candra solaha kalAoM se khila nahIM sktaa| apUrvakaraNa kI siddhi cAritramoha ko pUrNatayA parAjita karane ke bAda milatI hai| apUrvakaraNa kA sIdhA artha to hotA hai-jise pahale kabhI na dekhA ho, sAkSAtkAra na kiyA ho, aise mUrtarUpa sakriyabhAva kA dikhAI denaa| karmavijJAna kI bhASA meM isakA gUDha phalitArtha hai-sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi, guNasaMkrama aura anya sthitibandha; ina pA~coM kI pahalI bAla niSpatti (prApti) vAlI jIva For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 115 * kI dshaa| isa guNasthAna meM mohanIya karma kA sarvathA abhAva hone se vaha zuknadhyAna ke dvitIya pAdapRthaktva-vicArarahita yAnI ekatvavitarkavicAra meM pahu~ca jAtA hai| ___ vastutaH AThaveM se lekara vArahaveM guNasthAna meM pahuMcane se pahale taka kI sabhI bhUmikAe~ AzA-nirAzA ke jhUle-jaisI haiM. isIlie to ina guNasthAnoM kA sparza eka hI janma (bhavazarIra) meM eka muhUrta ke aMdara-aMdara (antarmaharta meM) aneka vAra ho jAtA hai| isa daurAna eka ora se uccatA kA AkarpaNa Antarika aura vAhya donoM prakAra se kAraNoM se ekadama joroM se khIMcatA hai, to dUsarI ora se adhyAsoM kA prabhAva use apanI ora jakar3akara rakhatA hai| jisa (kSapakazreNI) sAdhaka ne AmUlAgra-zuddhi hastagata kara lI hai, vaha avazya hI ina adhyAsoM ke jAna se apanI tIvra zakti ke bala para bacakara uttarottara UvArohaNa kara cAra ghAtikarmA ko samUla naSTa karane kI paripATI ke patha para pahu~ca jAtA hai aura ananta zuddha svabhAva ke avicchinna dhArApravAhI cintana kA Ananda lUTatA hai| parantu jisa (upazamazreNI ke) sAdhaka kI cAritra-zuddhi ke mUla meM hI bhUla hotI hai, usakI maulika azuddhi para bhAvanAoM kA mahala eka vAra khar3A hotA dikhatA hai, sAdhaka isa bhrama meM rahatA hai ki merA moha vilakula nirbala aura kSINaprAya ho gayA hai. kintu vaha zuddha svabhAva kA mahala sthAyI nahIM raha paataa| maulika azuddhi rahane kA kAraNa hai-pravala sattA, pravala sAmarthya. prabala kAlasthiti aura pravala rasa-saMvedana vAlA mohraaj| vaha abhI upazAnta hai. kSINa nahIM huA hai| apramattatA kA daura khoI huI isa upazAntamIhI AtmA kA eka bAra to avazya hI patana hotA hai| darzanamoha kA sAgara pAra karane ke bAda cAritramoharUpI svayambhUramaNa samudra bhI kSINamohI sAdhaka ne pAra kara liyaa| isake maMthana se vItarAgatA (samatA kI parAkASTA) sudhA prApta ho gii| yAnI antima samaya (antarmuhUrta parimita samaya) meM vItarAgatA kI parAkASThA pAkara kevalajJAna (AtmA ke pUrNa jJAna) ke khajAne kA sAkSAtkAra karake, aisI tIvra bhAvanA aura tadanurUpa upalabdhi isa guNasthAna meM hotI hai| jaise mUla ke sUkha jAne para vRkSa ke paidA hone kI sambhAvanA nahIM rahatI, vaise hI mohakarma ke jar3amUla se naSTa ho jAne para bhaviSya meM bhavavRkSa ke ugane kI sambhAvanA nahIM rahatI, yAnI Atma-prabhutA ke gAr3ha AliMgana se vaMcita rakhane vAle, Atma-guNoM ke AvAraka yA ghAtaka cAra ghanaghAtikarmoM se chuTakArA isa guNasthAna meM mila jAtA hai tathA janma-maraNAdirUpa saMsAra kA bIja sadA ke lie vinaSTa ho jAtA hai| aisI sthiti meM sarvabhAvoM kA jJAtA-draSTA banakara pUrNa zuddhi ke sAtha avicchinnarUpa meM rahatA hai| vItagagatA kI . parAkASThA siddha hote hI AtmA aura paramAtmA ke bIca kA antarAya dUra ho jAtA hai| AvRta parama prakAzanidhi anAvRta ho jAtI hai| phalataH ananta prakAza aura ananta vIrya se dedIpyamAna prabhutA isa bhUmikA meM prApta ho jAtI hai| caudahavA~ sopAna : Atma-vizuddhipUrvaka ananta jJAna-darzana tathA AyuSyapUrNa taka cAra aghAtikarma-AtmA pUrNarUpa se vizuddha hue binA pUrNa Atma-vijJAna nahIM ho sktaa| aisA trikAladarzI parama AtmA eka sAtha vizva kA virAT jJAna prApta kara letA hai| usakA jAnanA-dekhanA aura anubhava karanA ye donoM alaga-alaga nahIM haiM, ekarUpa haiN| inakI ye kriyAe~ indriyajanya nahIM haiM. isalie kSetra aura kAla kA vyavahAra bhI unake trikAlajJa ke lie bAdhaka nahIM hai| aise jIvanmukta vItarAga ananta catuSTaya-sampanna purupa ko kRtakRtyatA, prabhatA. ananta vIryatA aura ananta (jJAna-darzana) prakAza upalabdha ho jAte haiN| sAdhaka ko pUrNatA prApta ho jAne para kucha karanA-dharanA nahIM hotA, kyoMki unake karane kA kucha bhI vikalpa zepa nahIM rhtaa| isa bhUmikA meM pUrNa paramAtmasvarUpa prabhu ke sAtha ekatva kA anubhava ho jAtA hai| yaha terahaveM guNasthAna kI bhUmikA hai| isa bhUmikA meM cAra ghAnikarma naSTa ho jAne para zepa cAra aghAtikarma (vedanIya. Ayu. nAma aura gotra) zepa rahate haiN| jaise hAtha para ba~dhA rassA khula jAne para usakI koI pIr3A nahIM hotI hai. vaise hI mAhanIyAdi cAra ghAtikarma kA bandhana chUTane ke vAda zepa rahe cAra aghAtikarmoM se AtmA pIr3ita nahIM hotii| arthAt ve vedanIyAdi cAra karma bhI, jaise rassI jalakara khAka ho jAne para bhI usakI AkRti banI rahatI hai, vaise hI AkRti rUpa meM rahate haiM aura usa bhavazarIra kA jitanA AyuSya hotA hai. utanA pUrNa karane ke lie For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 116 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * utane kAla taka TikA rahatA hai| Ayupyakarma kA sarvathA kSaya hote hI punaH zarIra prApta karane kI yogyatA sadA ke lie miTa jAtI hai| arthAt apunarjanma-sthiti svataH siddha ho jAtI hai| zepa rahe cAra aghAtikarmoM kA sambandha mukhyatayA deha ke sAtha aura parampaga se jIva ke sAtha hai| cAra aghAtikarmoM ke Tike rahane se jIvanmukta vItarAga prabhu ko kucha viziSTa lAbha bhI haiM-(1) AtmA ko mukti yA siddhi ke zikhara para rajjuvat jalakara bhasma hue ukta cAroM aghAtikarma hI pahuMcAte haiN| AtmA ko jo . Urdhvagati kI raphtAra prApta hotI hai, vaha apane pUrva zarIra-gata pravAha meM se hI prApta hotI hai| (2) rassI jala jAne para usakI rAkha bandhana meM kadApi nahIM vA~dha sakatI; vaise hI kevalajJAna ho jAne ke pazcAt sAdhaka ko ye avaziSTa cAra karma bandhana meM nahIM bA~dha skte| (3) pahale jo Ayakarma deha-mAkAgka thA. vahI aba jagat pAvanakArI, kalyANakArI, zuddha dharmamArgadarzaka tathA lokopakArakatA meM nimitta banatA hai| nAmakarma - aura gotrakarma, jo kevalajJAna se pUrva dehabhAna, dehAdhyAsa aura dehAbhimAna kA popaNa karane meM nimitta the, ve aba AtmabhAnakAraka aura prabhutAdarzaka banate haiM, lokopakArI kArya meM nimitta banate haiN| vedanIya karma meM pahale jahA~ nijAnandasvarUpa AtmA ko sAMsArika sukha-duHkha kA bhAvAvezapUrvaka bAra-bAra vedana hotA thA, jisase bhedavijJAna paripakva na hone se kapToM kI anubhUti va dehAsakti ke kAraNa azAnti mahasUsa hotI thii| aba vahA~ sirpha samabhAva kA vedana hotA hai. jo bandhakAraka nahIM hai| karmabandha ke ApekSika kAraNa na rahane para ina cAra aghAtikarmoM ke bandhana bhI eka taraha se mukti ke kAraNa (sAdhana) bana jAte haiN| ye cAroM . bhavopagrAhI aghAtikarmAvaraNa vAdhaka ke badale sAdhaka aura sahAyaka bana jAte haiN| pandrahavA~ sopAna : sarvakarmamukta siddha-buddha hone kI sthiti, gati aura prakriyA-terahaveM guNasthAna meM sAdhaka kI sthiti 'deha chatAM jenI dazA varte dehAtIta' jaisI ho jAtI hai| AyuSya pUrNa ho jAne para punaH janma dhAraNa nahIM karanA pddtaa| aisI phira 14veM gaNasthAna meM parama saMsiddhi (makti) ko prApta mahAna AtmAoM ko paramAtma-pada prApta ho jAne para punaH vinazvara aura duHkhoM ke dhAmarUpa saMsAra ke janma-maraNa ke cakra meM jur3anA nahIM pdd'taa| phira to (14veM guNasthAna meM) sakala karmoM kA sarvathA viccheda hone para phira bandha vilakula nahIM hotA aura bhavabhramaNa kA anta hokara mokSa kA patha khula jAtA hai| yAnI AyuSya pUrNa hote hI AyuSya karma ke sAtha zeSa tInoM aghAtikarma (vedanIya, nAma aura 'gotrakarma) tathA vaha zarIra bhI sirpha antarmuhUrtabhara samaya meM sadA ke lie chUTa jAtA hai| vaha ayogIkevalI nAmaka 143 guNasthAna kI bhUmikA meM A jAtA hai| usa samaya una mahApuruSoM kA upayoga zukladhyAna ke tRtIya pAda para kendrita hotA hai| usa samaya (siddhadhAma jAne kI velA) meM mana, vacana, kAyA aura karma kI choTI-bar3I tamAma sajAtIya sAmagrI (vargaNA) chUTa jAne se pudgala skandhoM ke sAtha lagAva sarvathA chUTa jAtA hai| yAnI jar3a (pudgala) aura cetana donoM apane-apane asalI rUpa meM A jAte haiN| ataH 14veM guNasthAna kI sthiti vilakula svataMtra, zuddha cetanAtmaka, jar3a-cetana-saMyoga se sarvathA rahita lokottara mahAbhAgyodayayukta avyAvAdha-sukhadAyinI tathA pUrNatayA abandhaka ho jAtI hai| vaha ayogIkevalI AtmA zailezI avasthA meM pahu~ca jAtI hai| aba to isa guNasthAnavartI mahApuruSa (paramAtmA) ke pudgala ke eka bhI paramANu kA sparza karanA bAkI nahIM rhtaa| yAnI AtmA kisI milAvaTa yA dAga se rahita pUrNa zuddha, niraMjana, caitanyamUrti, bejor3a, agurulaghu-amUrtasvarUpa evaM apane sahaja paramAtma-pada para acala sthiratA prApta kara letA hai| aba AtmA apane zuddha Atmatva kI parAkASThA prApta kara letA hai| ataH vaha AtmA 'a i u R lu' ina 5 hrasva akSaroM ke uccAraNa jitane kAla meM niSkampa ho jAtI hai| saMsAra aura siddhisthAna; ina donoM dazAoM ke bIca kI isa sthiti meM zukladhyAna kA 'samucchinna kriyAnivRtti' nAmaka caturtha pAda hotA hai| isameM AtmA pUrNa svataMtratA prApta kara letI hai| __isa prakAra kI zAzvata svabhAvadazA prApta hone para svadhAma meM jAne ke lie AtmA kA prasthAna samazreNIpUrvaka hotA hai| isa bhUmikA meM AtmA akriya aura niSkampa vanakara. karmoM se sarvathA chuTakArA ho jAne ke bAda, unake dvArA Aye hue pUrva vega ke kAraNa zarIra chUTate hI phaurana dhanuSa meM se chUTe hue tIra kI taraha apane svAbhAvika rUpa ke anusAra sIdhA apane zAzvata dhAma kI ora U~cA ur3akara hai aura vahA~ pahu~ca jAtA hai| yAnI siddhisthAna ko prApta kara letA hai, jahA~ ananta samAdhisukha meM ananta jJAnadarzana sahita For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 117 * AtmA sadA sarvadA sarvathA sthira ho jAtI hai| jisakI Adi to hai, anta nahIM hai| yAnI sampUrNa siddhi prApta AtmA yahA~ se zarIra chUTate hI lokAgrasthita siddhazilA meM jAkara sthira ho jAtI hai| usake svarUpa tathA vizeSatAoM kA sArA varNana Age kiyA jaayegaa| mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise ? mokSa-prApti kA mUla : kyA aura kyoM ? : yaha vicAra karanA jarUrI ___ saMsAra meM jitane bhI AtmArthI aura AdhyAtmika sAdhaka haiM, sabhI kA carama lakSya mokSa hai| jitanI bhI AdhyAtmika sAdhanAe~ haiM, sabhI kA abhISTa prayojana sarvakarmakSayarUpa mokSa prApta karanA hai| una AdhyAtmika sAdhakoM ne vibhinna prakAra se, vibhinna upAyoM se mokSa ke upAya bhI batAye haiN| mUla prazna yaha hai ki jainakarmavijJAna mokSa-prApti ke lie kisako avazyambhAvI mUlAdhAra mAnatA hai ? isI sambandha meM zAstroM aura granthoM ke AdhAra para isa nibandha meM vivecana kiyA gayA hai, usa para pratyeka mumukSu ko vicAra karanA Avazyaka hai| kevalajJAna na hone para mokSa kathamapi sambhava nahIM hai bhagavatIsUtra ke AdhAra para isakA samAdhAna yaha hai ki jaba bhI kisI jIva ko mokSa prApta hogA, taba kevalajJAna-kevaladarzana hone para hI hogA, pahale nhiiN| jo bhI siddha-buddha-mukta-parinirvANa prApta hue haiM yA jina-jina ne samasta duHkhoM, karmoM yA janma-maraNoM kA anta kiyA hai yA kareMge athavA karate haiM, ve saba kevalajJAna-kevaladarzanadhArI, jina, arhanta yA (mohanIya pramukha cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake) kevalI hone ke pazcAt hI siddha-buddha-mukta Adi hue haiM, hote haiM. hoNge| koI bhI chadmastha mAnava ananta atIta meM kevala saMvara se, kevala brahmacaryavAsa se yA kevala aSTa-pravacana-mAtA ke pAlana se hI siddha-buddha-mukta tathA karmoM kA, janma-maraNa kA, yA duHkhoM kA anta nahIM kara sakatA, cAhe vaha kitanA hI ucca yA dIrghakAlika saMyamI ho, parimita yA parama avadhijJAnI ho, gyArahaveM guNasthAna taka pahu~cA huA ho, cAhe usI bhava meM mokSa jAne vAlA ho, caramazarIrI bhI ho, kintu mokSa pAtA hai kevalajJAna-darzana pAkara hii| chadmastha aura kevalI meM antara chadmastha (jo pUrNa jJAnI nahIM hai) aura kevalI meM dasa bAtoM kA antara batAte hue kahA gayA hai ki dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, zarIramukta jIva, paramANu-pudgala, zabda, gandha, vAyu tathA yaha 'jina' hogA yA nahIM? evaM yaha sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM? ina dasa padArthoM ko chadmastha ' samagrarUpa se nahIM jAna-dekha pAtA, jabaki kevalajJAnI inheM samagrarUpa se jAna-dekha pAte haiN| yaha bhI batAyA gayA hai-atIndriya pratyakSajJAnI indriyoM se nahIM jAnate-dekhate, kyoMki unakA jJAna, darzana pUrNatayA nirAvaraNa, nirAbAdha, apratihata aura Atma-pratyakSa hotA hai| kevalI meM dasa anuttaragata vizeSatAe~ sthAnAMgasUtra meM kevalajJAnI paramAtmA meM jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya, kSAnti (kSamA), mukti (nirlobhatA), Arjava, mArdava aura lAghava; ye dasa bAteM anuttara hotI haiM, unakI samAnatA saMsAra kA koI bhI chadmastha nahIM kara sktaa| . kevalI kA pA~ca kAraNoM se kevalajJAna-darzana nahIM rukatA tathA anya pA~ca vizeSatAe~ isI prakAra sthAnAMgasUtra meM yaha bhI batAyA hai ki pA~ca kAraNoM se kevalI ko utpanna hotA huA kevalajJAna aura kevaladarzana prAthamika kSaNoM meM stambhita nahIM hotA; jabaki chadmastha sAdhaka ina kAraNoM ke upasthita hone para vismita, vicalita aura (lakSya se) vismRta ho jAtA hai| isake atirikta pA~ca kAraNoM se kevalI udayAgatta parIpahoM aura upasargoM ko samyak prakAra se avicalabhAva se sahate haiM, kSAnti rakhate haiM, titikSA rakhate haiM, unase prabhAvita nahIM hote| For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 118 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * chadmastha aura kevalI ke cAritramohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, antarAya, ina cAra ghAtiko ke udaya-anudaya (kSaya) ko lekara anya kucha lakSaNoM meM antara hai| kevalI aura chadmastha ke jAnane-dekhane meM vizeSa antara isake atirikta bhagavatIsUtrAnusAra antakara, antima zarIrI, caramakarma tathA caramanirjarA ko kevalI pAramArthika (atIndriya) pratyakSa se jAna-dekha pAte haiM, jabaki chadmastha mAnava kevalI kI taraha atIndriya pratyakSa se inheM nahIM jAna-dekha pAtA, kintu kisI kevalI yA kevalI ke zrAvaka-zrAvikA yA upAsaka-upAsikA se athavA kevalIpAkSika (svayaMbuddha) se, yA unake zrAvaka-zrAvikA yA upAsaka-upAsikA Adi meM se kisI bhI eka se sunakara athavA indriya pratyakSa, anumAna, Agama Adi pramANoM dvArA jAna-dekha sakatA hai| AgamoM aura . granthoM meM kevalajJAnI hone ke vividha prakAra pAye jAte haiN| una para se hama kevalI ke nimnokta 18 prakAre nizcita kara sakate haiM-(1) sayogIkevalI, (2) ayogIkevalI, (3) antakRtkevalI, (4) prathamasamayakevalI, (5) aprathamasamayakevalI, (6) svayaMbuddhakevalI, (7) pratyekabuddhakevalI, (8) buddhabodhitakevalI, (9) caramazarIrIkevalI, (10) snAtakanirgranthakevalI, (11) kevalI-samudghAtakatakivalI, (12) kevalIsamudghAtaakatakivalI, (13) kSINamohIkevalI, (14) gRhasthAvasthA meM hue kevalI, (15) kSINabhogIkevalI, (16) tIrthaMkarakevalI, (17) bhavasthakevalI, aura (18) siddhkevlii| bhavasthakevalI aura siddhakevalI meM antara bhavasthakevalI ko hama sAmAnyakevalI kaha sakate haiM, jo abhI cAra aghAtikarmoM se yukta haiM, jabaki : siddhakevalI ne ghAti-aghAti AThoM hI karmoM kA sarvathA kSaya kara diyA hai| ina donoM meM kucha anya bAtoM meM samAnatA aura kucha bAtoM meM asamAnatA bhI hai| jaise ki bhavasthakevalI aura siddhakevalI donoM hI chadmastha ko tathA avadhijJAnI, parama avadhijJAnI, samasta kevalajJAniyoM ko tathA samasta ke nIsiddhoM ko jAnate-dekhate haiM tathA kyA ve bolate haiM ? A~kheM kholate-mUMdate haiM ? zarIra kA AkuMcana-prasAraNa karate haiM? tathA khar3e hote, sthira rahate, baiThate, nivAsa karate yA alpakAlika nivAsa karate haiM ina praznoM ke uttara meM kahA gayA haisiddhakevalI ye saba kriyAe~ azarIrI hone tathA utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra-parAkrama se rahita hone se nahIM karate; jabaki bhavasthakevalI sazarIrI hone se ye saba kriyAe~ karate haiN| isake atirikta sAmAnyakevalI yA prathamasamayakevalI cAra ghAtikarmoM kA to kSaya kara cuke haiM, kintu unake cAra aghAtikarma abhI kSINa nahIM hue, unakA pUrNatayA vedana karanA (bhoganA) nahIM huA; jabaki siddhakevalI AThoM hI karmoM kA sarvathA kSaya kara cuke haiN| sAmAnyakevalI ananta jJAnAdi se paripUrNa tathA kRtakRtya hote hue bhI kaI kevalI vedanIyAdi tIna aghAtikarmoM ko bandhana aura sthiti donoM se Ayukarma ke barAbara karane hetu kevalIsamudghAta karate haiM aura jinake ye cAra karma AyuSyakarma ke barAbara hote haiM, unheM kevalIsamudghAta karane kI jarUrata nahIM par3atI aura siddhoM ko to samudghAta karane kI kataI jarUrata nahIM par3atI; kyoMki unhoMne AThoM hI karmoM ko bhogakara kSaya kara diye haiN| siddha azarIrI, saghana Atma-pradezoM vAle, kRtArtha, nIraja, niSkalpa, pUrNa vizuddha Adi hote haiM, jabaki sAmAnyakevalI yA tIrthaMkarakevalI taka meM ye vizeSaNa ghaTita nahIM hote| antakRtkevalI aura sAmAnyakevalI meM antara antakRtkevalI aura sAmAnyakevalI donoM hI usI bhava meM janma-maraNa kA, karmoM kA tathA samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM, donoM usI bhava meM mokSa jAne vAle haiN| kintu sAmAnyakevalI aura antakRtkevalI meM antara yaha hai ki sAmAnyakevalI kevalajJAna prApta hone ke bAda unakA AyuSya lambA ho to turanta janma-maraNa kA, sarvakarmoM kA yA sarvaduHkhoM kA anta nahIM kara pAte, jabaki antakRtkevalI kevalajJAna ke bAda turanta hI ina saba kA anta kara DAlate haiN| antakRddazAsUtra meM jina 90 mahAn AtmAoM kA varNana hai, jinhoMne kevalajJAna hone ke bAda turanta hI ina saba kA anta kara DAlA thaa| kSINabhogI hone para hI kevalajJAnAdi kI upalabdhi 'dharmabindu' grantha meM caramazarIrI kI pahacAna ke lie use prApta 17 bAtoM kA varNana hai| koI bhI sAdhaka utkaTa tapa se yA rogAdi se zarIra kSINa aura azakta For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 199 * hone para bhI mana aura vacana se bhogoM ko bhogane meM samartha hone se taba taka kSINabhogI nahIM kahA jA sakatA, jaba taka mana, vacana, kAyA se svAdhIna yA asvAdhIna samasta bhogoM kA parityAga na kara de| ataH bhagavatIsUtrAnusAra adho'vadhika evaM paramAvadhijJAnI caramazarIrI yA kevalI caramazarIrI ko kevalajJAnAdi kI upalabdhi pUrvokta prakAra se kSINabhogI hone para hI ho sakatI hai| pratyekabuddha, svayaMbuddha, buddhabodhitakevalI kA svarUpa pratyekabuddhakevalI kisI eka vastu ko dekhakara usa para anuprekSaNa karate-karate pratibuddha hote haiM aura dIkSita hokara kevalajJAna prApta karate haiN| namirAjarSi, dvimukharAya, naggati rAjA, karakaNDU Adi pratyekabuddhakevalI hue haiN| svayaMbuddhakevalI hue haiM - anAdhI muni, samudrapAlita tathA kapilakevalI Adi / buddhabodhitakevalI ve hote haiM, jo kisI jJAnI AcArya kA svayaMbuddha Adi dvArA pratibuddha hokara ratnatraya kI sAdhanA karake kevalI hote haiN| harikezabala muni isake udAharaNa haiN| ye tInoM hI kevalI mahAsattvazAlI hote haiN| ve prAyaH ekAkI vicaraNa karate haiN| bar3e-se-bar3e parISaha yA upasarga ko samabhAva se sahate haiN| tIrthaMkara kevalI kI kucha vizeSatAe~ tIrthaMkara kevalI yA pratyekabuddhakevalI, sAmAnyakevalI Adi meM kevalajJAna kI apekSA se koI antara nahIM hai / kintu tIrthaMkara kevalI kI yaha vizeSatA hai ki pahale unake tIrthaMkara nAmagotra karma ba~dha jAtA hai| agara unake dvArA pahale hI nArakoM yA devoM meM utpanna hone kA nikAcita bandha ho gayA ho to unheM usa gati meM avazya jAnA par3atA hai| tIrthaMkarakevalI meM anya vizeSatAe~ bhI hotI haiN| tIrthaMkara nAmagotra karma bA~dhane ke 20 bola (yA digambara-paramparAnusAra 16 kAraNa bhAvanAe~) haiM, unameM se eka, aneka yA sabhI boloM kI vizuddhabhAvapUrvaka ArAdhanA karane se tIrthaMkara nAmakarma bA~dhate haiN| yaha karma bA~dhate hI udaya meM nahIM AtA / kintu yaha nizcita ho jAtA hai ki tIrthaMkarabhava meM ve avazya hI kevalajJAna prApta karake bAda meM usa bhava kI Ayu pUrNa karake 4 aghAtikarmoM kA kSaya karake pUrNa videhamukta siddha hoNge| tIrthaMkarabhava meM kevalajJAna prApta hone para unako 34 atizaya tathA vANI ke 35 atizaya prApta hote haiN| ve caturvidha dharmasaMgha (tIrtha) kI sthApanA karate haiN| arihanta tIrthaMkara 18 doSoM se rahita tathA 12 guNoM se yukta hote haiN| sAmAnyakevalI meM ye arhatAe~ yA vizeSatAe~ nahIM hotIM / vartamAna meM tIrthakara kahA~ aura bhaviSya meM kauna tIrthaMkara hoMge ? vartamAna meM mahAvideha kSetra meM viharamAna 20 tIrthaMkara haiN| bhagavAna mahAvIra ke saMgha meM tIrthaMkara nAmagotra karma bA~dhane vAle 9 vyakti hue haiM - ( 1 ) magadha- nareza zreNika rAjA, (2) koNika- putra udAyI nRpa, (3) (bhagavAna mahAvIra ke gRhasthapakSIya) supArzva, (4) poTTila anagAra, (5) dRDhAyu, (6) zaMkha zrAvaka, (7) pokkhalI zrAvaka, (8) sulasA zrAvikA, (9) revatI gAthApatnI, tIrthaMkarakevalI hone ke bAda inakA mokSa nizcita hai| snAtaka nirgrantha kSINamohI hone se avazya kevalI hotA hai pulAka se lekara snAtaka taka 5 prakAra ke nirgranthoM meM 'snAtaka' meM yathAkhyAtacAritra hotA hai tathA pulAka se lekara nirgranthoM taka sayogI hote haiM, kintu snAtaka sayogI bhI hotA hai, ayogI bhI / kSINakaSAyI (kSINamohI) nirgranthoM tathA snAtakoM ko avazya hI kevalajJAna prApta hotA hai / kevalI ho jAne ke bAda unakA mokSa bhI nizcita hai hI / gRhastha-veza meM bhI kevalI aura siddha-mukta hote haiN| gRhastha bhI jaba 'gRhaliMga siddhA' ke anusAra siddha-mukta ho sakate haiM, to gRhastha-veza meM kevalI kyoM nahIM ho sakate ? marudevI mAtA gRhastha- veza meM hI mohakarma ko kSaya karane ke sAtha hI zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAnI huI, zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karake siddha-buddha-mukta huI / bharatacakrI ko zIzamahala meM khar3e-khar3e gRhastha- veza meM mohakarma kA sarvathA kSaya hote hI zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya ho jAne For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 120 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * se kevalajJAna ho gayA thA, tatpazcAt ve siddha-mukta hue| 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki rAjA bharata ke 83 uttarAdhikArI puruSayuga rAjA gRhastha-veza meM hI kevalI hokara siddha-mukta hue haiN| anya vezadhArI bhI kevalI aura siddha ho sakate haiM siddha-buddha-mukta hone ke jo 15 prakAra batAe gae haiM, unameM se eka hai-anyliNgsiddhaa| jaina-veza ke sivAya anya parivrAjaka Adi ke veza meM bhI siddha (mukta) ho sakate haiM, taba unakA kevalI honA anivArya hai| zivarAjarSi ne pahale dizAprokSaka tApasa dIkSA lekara vibhaMgajJAna prApta kiyA; kintu zaMkAkAMkSAdivaza naSTa ho jAne se bhagavAna mahAvIra se yathArtha samAdhAna pAkara nirgrantha pravrajyA lI, sAdhanA karake kevalajJAna aura mokSa prApta kiyaa| pudgala parivrAjaka bhI isI prakAra kevalajJAnI aura siddha hue| asoccAkevalI aura soccAkevalI kA varNana bhagavatIsUtra meM asoccAkevalI aura soccAkevalI kA varNana hai| jo kevalI, kevalIpAkSika (svayaMbuddha) tathA ina donoM ke zrAvaka-zrAvikA yA upAsaka-upAsikA, inameM se kisI se binA sune hI kevaliprajJapta dharma kA zravaNa se lekara kevalajJAna kI prApti taka 11 praznoM kA 'hA~' meM uttara diyA hai, kintu ina saba kI prApti ke pIche eka hI viziSTa zarta rakhI hai ki jisa-jisa ko jo upalabdhi hotI hai, usake tadAvaraNIya (usase sambandhita karmAvaraNa) kA kSayopazama yA kSaya honA anivArya hai| ___ asoccAkevalI vahI ho sakatA hai, jisane kevalajJAnAvaraNIya karma kA kSaya kiyA hai| sAtha hI asoccAkevalI meM kyA-kyA arhatAe~ honI cAhie? isakA bhI vahA~ vistRta varNana hai| Age asoccAkevalI dvArA upadeza, pravrajyA-pradAna, sarvakarmamukti, nivAsa tathA unakI saMkhyA ke viSaya meM bhI vizada varNana hai| soccAkevalI bhI kevalI, kevalIpAkSika Adi se sunakara dharma-zravaNa se lekara kevalajJAna taka kI prApti kara sakatA hai, zarte vahI haiM jo asoccAkevalI ke sambandha meM batAI thiiN| soccAkevalI upadeza, pravrajyA-pradAna Adi se sambandhita praznoM kA bhI vahA~ samucita samAdhAna diyA gayA hai| kevalajJAna : svarUpa aura usakI prApti ke mukhya aura avAntara kAraNa kevalajJAna pUrNa mokSa kA mUlAdhAra hai, isake binA sarvakarmamukti kA dvAra khula nahIM sktaa| kevalajJAna vaha hai. jahA~ sirpha nikhAlisa jJAna hI jJAna ho, jJAna ke sAtha kisI prakAra ke vibhAvoM-vikAroM kI milAvaTa na ho| jo akelA ho, nirAlamba ho, jise kisI dUsare padArtha, indriya yA anya jJAna kI sahAyatA kI apekSA na ho, sAtha hI jo paripUrNa jJAna ho tathA jo tInoM kAloM aura tInoM lokoM ke samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA ho, jisase kucha bhI chipA (pracchanna) na ho, jisake hone para dravya aura bhAva andhakAra na rahe, jisa para kisI prakAra kA AvaraNa na rahe, use kevalajJAna kahate haiN| kevaladarzana bhI kevalajJAna kA nirAkAralapa hai| jaise sUrya meM Atapa aura prakAza donoM sAtha-sAtha rahate haiM, vaise hI kevalajJAna aura kevaladarzana donoM sAtha-sAtha rahate haiN| sarvaprathama mohakarma ke kSaya hone ke pazcAt zeSa jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya tInoM ghAtikarmoM kA eka sAtha kSaya ho jAnA kevalajJAna hai| jinakA mohakarma pUrNatayA kSINa ho cukA hai, aise kSINamohI arhanta ke isake pazcAt zeSa tInoM karmoM ke aMza kA eka sAtha kSaya ho jAtA hai| uttarAdhyayana meM isI ko bheda-prabheda sahita batAyA hai-mohanIya karma kI 28 prakRtiyoM kA kSaya karane ke pazcAt jJAnAvaraNIya kI pA~ca, darzanAvaraNIya kI nau aura antarAya kI pA~ca; yoM 47 prakRtiyoM kA samUla kSaya ho jAne para kevalajJAna pragaTa hotA hai| rAga, dvepa, kapAya aura mithyAtva, ye cAroM mohakarma ke bIjasrota haiN| ataH rAga yA kapAya, cAhe prazasta bhI hoM, unakA thor3A-sA bhI aMza kevalajJAna-prApti meM vAdhaka hai| gaNadhara gautama svAmI ko bhagavAna mahAvIra ke prati prazastarAga bhI jaba taka dUra nahIM huA. taba taka kevalajJAna nahIM huaa| dIrghakAlika sAdhakoM ko cirakAla se aura alpakAlika sAdhakoM ko alpakAla meM hI kevalajJAna kyoM ? ___ rUpAsakta ilAyacIkumAra, kSudhA-asahiSNu kUragaDUka muni, mandabuddhi mASatuSa, cAritrabhraSTa araNaka muni, mAnava hatyA se rata arjuna muni, mAnava hatyArata kinta virakta dRDha prahArI. sAmAyikavratI kesarI cora. For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 121 * caNDarudrAcArya ke navadIkSita ziSya tathA unake guru ko tathA mRgAvatI sAdhvI tathA unake nimitta se caMdanabAlA AryA jI ko kina-kina kAraNoM se alpakAlIna sAdhanA se hI kevalajJAna prApta ho gayA thA? arthAt inameM se katipaya sAdhakoM ko, jo apane pUrva-jIvana meM hiMsAdi-parAyaNa, vilAsI, manda buddhi, cAritrabhraSTa, cora yA krodhI Adi rahe haiM, dIkSA lene ke sAtha hI yA dIkSA na lene para bhI jhaTapaTa kevalajJAna kaise prApta ho gayA? isake viparIta gautama svAmI jaise sarvAkSara-sannipAtI, cAra jJAna ke dhAraka bhagavAna mahAvIra ke paTTaziSya ko kevalajJAna-prApti meM itanA dIrghakAla kaise lagA? isakA eka samAdhAna to pahale diyA jA cukA hai| isI se sambandhita dUsarA samAdhAna yaha hai ki jisa vyakti kA rAga-dveSa-moha-kaSAyAdi sarvathA kSINa ho jAyegA, vaha vyakti pUrva jIvana meM cAhe jaisA bhI rahA ho, vartamAna meM svabhAva meM ramaNa ke kAraNa mohAdi cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya hote hI use kevalajJAna ho jAtA hai| kevalajJAna jAti-pA~ti, dharma-sampradAya, vezabhUSA, bhASA, rASTra, prAnta Adi nahIM dekhtaa| vaha dekhatA hai-kaSAyoM kA sarvathA kSaya tathA rAga, dveSa, moha kI sarvathA kssiinntaa| kevalajJAna prApta hone ke vicitra aura vibhinna upAya haiN| yahI kAraNa hai ki vibhinna sAdhakoM ne bhinna-bhinna upAyoM se mArgoM se sAvadhAnIpUrvaka calakara use prApta kiyA aura prApta kara sakate haiN| parantu vaha prApta hotA hai-AtmA ke ananta jJAnAdi cAra guNoM kI ina zaktiyoM ko sva-puruSArtha dvArA prakaTa karane se| sUtrakRtAMga niyukti ke anusAra-"pApI aura narakagatigamana-sambhAvanA vAlA bhI vItarAga ke upadeza ko kriyAnvita karake usI bhava meM siddha-mukta ho jAtA hai|'' isalie mokSa-prApti kI avazyambhAvitA kA mUlAdhAra kevalajJAna hai, jisake pragaTa hue vinA sarvakarmakSayarUpa pUrNa mokSa nahIM ho sktaa| arihaMta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya cAra ghAtikarmoM kA kSaya karane se vItarAgatA, arhantatA prApta hotI hai, yaha AptapuruSoM se tathA unake dvArA racita-kathita AgamoM tathA granthoM se jAnane-sunane ke pazcAt mumukSu AtmArthI ke mana meM zraddhA to utpanna hotI hai; kintu pratIti tabhI hotI hai, jaba apane samakSa yA to ghAtikarma catuSTaya kA kSaya kiye hue vItarAga mahAn AtmAoM ko Adarza ke rUpa meM dekhatA hai yA phira ina uccakoTi ke sAdhakoM (mahAvratiyoM) se sunatA hai yA granthoM meM par3hatA hai| unakI upalabdhiyoM ke viSaya meM par3hakara yA jAna-sunakara use yaha pratIti ho jAtI hai ki cAra ghAtikarmoM kA kSaya karane kI bAta managaDhaMta nahIM hai| mere samakSa jIte-jAgate arihaMta maujUda haiM yA unake patha para calane vAle arihaMta-pada ke ArAdhaka vidyamAna haiN| maiM bhI cAhU~ aura puruSArtha karU~ to kevalajJAnI arihaMta bana sakatA huuN| dUsarI bAta-arihaMta kI AvazyakatA isalie bhI hai ki ArAdhaka mumukSu jisa ArAdhaka ko yA vItarAmatA ke lakSya ko prApta karanA cAhatA hai, usa Adarza kA koI pratIka apane samakSa ho to use zIghra hI pratIti ho jAtI hai, phira bhale hI sAdhya taka pahu~cane kA mArga kaThora ho, sukha-suvidhArahita, aneka parISahoM, upasargoM kI usameM sambhAvanA ho, usakI ruci, sparzanA, pAlanA aura anupAlanA usa sAdhya yA ArAdhya ke prati ho jAtI hai| tIsarI bAta-isalie bhI arihaMta kI AvazyakatA hai ki isase use yaha preraNA milatI hai ki vaha mumukSu bhI apane meM soye hue, chipe hue arihaMtatva ko jgaae| nizcayadRSTi se ArAdhaka meM ArAdhya ke sabhI guNa maujUda haiM, para haiM ve suSupta, AvRta aura kunntthit| nizcayadRSTi se zuddha rUpa se AtmA jJAnAdi se prakAzamAna haiM, kintu Atma-pradezoM para vibhinna karmoM kA AvaraNa par3A huA hai, use dUra karane ke lie una ghAtikarmarahita vItarAga zuddha AtmAoM (arihaMta devoM) ko Adarza mAnakara unakA tIvratApUrvaka dhyAna, smaraNa, guNagAna, bhakti-stuti yA upAsanA-ArAdhanA karane se sAdhAraNa AtmA se vaha vyakti arihaMta paramAtmA bana sakatA hai| arihaMta : preraNA dIpa, mahAn Alambana ___ arihaMta deva kI mUka preraNA bhI apane Apako jAnane, pahacAnane, apane aMdara satya (chipe hue zuddha rUpa) ko svayaM DhU~r3hane tathA AdhyAtmika vaibhava, sampadA aura zakti ko DhU~r3hane, samprekSaNa karane kI; tuma bhI merI taraha arihaMta bana sakate ho| apane sambandha meM vismRti ko httaakr| ataH parama ArAdhya arihaMta ke svarUpa kA - cintana, smaraNa, dhyAna karane tathA unakI guNAtmaka stuti karane se vyakti arihaMta-pada ko prApta kara sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 122 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu mumukSusAdhaka sarvakarmamukti ke upAyoM ko khojatA hai, taba mokSa kI paribhASA ko jAnane tathA apanI . AtmA meM bhI muktAtmAoM jaise ananta guNa nihita haiM, aisA par3hane-sunane se jJAna to hotA hai, parantu vaha anubhavayukta jJAna nahIM / karmamukti kA sakriya jJAna = anubhava - sampRkta jJAna yA vAstavika patha yA upAya to vahI batA sakatA hai, jisane yathArtha mArga para calakara vItarAgatA kI yA mukti kI maMjila pA lI ho / ataH arihaMta dvArA batAI yA mUka preraNA se prerita mokSa kI sIr3hiyA~ pA jAne se mumukSu binA cakkara yA idhara-udhara ke bhaTake binA, mokSa kI maMjila taka pahu~ca sakatA hai| arihaMta - pada kI jijJAsA, usakI mumukSA meM prANa-zakti kA saMcAra karatI hai, jisase mumukSu kI antarAtmA meM aisI sphuraNA, UrjA, sAhasikatA, parAkramazIlatA, prabala zraddhA evaM kSamatA prApta ho jAtI hai ki vaha apane meM suSupta, AvRta yA arihaMtatva ko jAgrata, anAvRta evaM ArAdhita karane ko udyata ho jAtA hai| ArAdhaka ke dvArA niHspRha, vItarAga yA roSa-toSarahita arihaMta kI stuti, bhakti yA ArAdhanA kI jAtI haiM, usase arihaMta ko koI lAbha-hAni yA toSa- roSa nahIM hotA, ArAdhaka unakI ArAdhanA - stuti ke mAdhyama se unake guNoM kA smaraNa karake apanI AtmA ko jagAtA hai, apane meM suSupta pracchanna aura hantatva kojAgrata va pragaTa karatA hai| ArAdhanA kA phala ArAdhaka kA hI sva-puruSArtha se milanA hai / ataH zraddhA-bhaktipUrvaka niHsvArthabhAva se iha-pAralaukika kisI bhI kAmanA - vAsanA - apekSA se rahita hokara ekamAtra Atmika-vikAsa kI dRSTi se vItarAga prabhu kI stuti, bhakti, kIrtana, bhajana, puNya smaraNa, ArAdhana, guNAnuvAda yA svarUpa - cintana Adi karane se ArAdhaka ke karmoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama hotA hai, nirjarA hotI hai, athavA pApakarmoM kA nAza tathA Atma-vizuddhi bhI hotI hai| ArAdhaka ko Atmika prasannatA bhI prApta hotI hai| arihaMta kI ArAdhanA : apanI hI AtmA kI ArAdhanA hai| arihaMta kI ArAdhanA kA phalitArtha hai - apanI hI pUrNa zuddha AtmA kI viziSTa ArAdhanA; kyoMki arihaMtatva ArAdhaka kI apanI sthiti, prakRti yA avasthA hai, vaha abhI azuddha hai, apUrNa hai, karmAvRta hai, prasupta yA pracchanna hai, use zuddha, pUrNa jAgrata, anAvRta yA vyakta karanA hai| apane hI (zuddha) svarUpa meM svayaM ko avasthita honA hai| jJAna, darzana, cAritra kI nyUnatA eka apUrNatA hai, Atmika zakti kI hInatA - nyUnatA tathA sAMsArika sukha-duHkha kI anubhUti yA Atmika sukha kI vismRti bhI apUrNatAM hai| ye apUrNatAe~ jaba taka haiM, taba taka apane meM arihaMtatva kA pUrNa vikAsa sambhava nahIM hai / ina apUrNatAoM ko dUra karane ke lie arihaMta ke zuddha svarUpa kA cAra caraNoM meM dhyAna karanA Avazyaka hai - maiM svayaM arihaMta hU~, mujhameM ananta jJAna, ananta' darzana, ananta Atmika-zakti aura ananta Atmika sukha vidyamAna hai| isa prakAra jJAna, darzana, sukha aura zakti kI pUrNatA kA cAra caraNoM meM dhyAna karane se apane meM arihaMtasvarUpa pragaTa hone lagatA hai| jaise bAhya sajIva padArtha ko usake prati rAga, dveSa, moha yA kaSAya kA tIvra bhAva Ane para usameM tallInatA A jAne para vaha usa vyakti ke antara meM sthApita ho jAtI hai, taba cetanA usakA mUrtarUpa yA AkAra dhAraNa kara letI hai, usI prakAra ahiraMta parokSa yA bAhya padArtha ke hote hue bhI unakI vidhivat dhyAna-prakriyA se, unameM tallInatA se arihaMta ko Antarika banAyA jA sakatA hai| arihaMta ke vizuddharUpa ke dhyAnapUrvaka ekAgratA - tallInatA, AtmarUpatA ke sAtha satata abhyAsa se svayaM ke arihaMta hone kI tathA arihaMtatva kI bhAvanA va anubhUti sAkAra -sI hone lagatI hai| vAstava meM, arihaMtadarzana Atma-darzana hai, yaha jAnane ke lie hI bhagavAna ne kahA- "AtmA ko AtmA se dekho, apanI AtmA se satya-tathya ko ddhuuNddh'o| ekamAtra AtmA ko samyak prakAra se dekho|" Atma-darzanAkAMkSI ko arihaMta ke svarUpadarzana meM apanA Atma-darzana karanA caahie| isa prakAra Atma-darzana karane se sAdhaka kA moha naSTa ho jAtA hai| arihaMta kA dhyAna kaise karanA cAhie? isa sambandha meM vistAra se prakriyA batAI hai| vastutaH bhakti aura anubhUti hI arihaMta kI ArAdhanA ke do sire haiN| bhakti meM mAnanA (Believing) hai, anubhUti meM jAnanA (Feeling ) hai / mAnane meM jIvana kI niyamitatA zraddhAyukta hotI hai, jAnane meM ArAdhaka apane svabhAva (prakRti) se jur3atA hai| " yad dhyAyati, tad bhavati / " - jo jisakA jaisA For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 123 * dhyAna karatA hai. vaha vaisA hI bana jAtA hai. isa siddhAnta ke anusAra vItarAga arihaMta kA dhyAna karane se vItarAgatA kA bhAva dhAraNa karane lagatA hai, rAga-dveSAdijanita karmavargaNAe~ bhI AtmA se pRthak hone lagatI haiM, AtmA se krodhAdi kaSAyoM ke paramANu haTa jAte haiN| unake sthAna para samatvabhAva prasphuTita hone lagatA hai| vaha bhI yogazAstrAnusAra eka dina vItarAga hokara ghAtikarmoM se mukta ho jAtA hai| arihaMtatA tathA usakA dhyAna kAraNa banatA hai aura vItarAgatA usakA kaary| arihaMta : aneka rUpa, svarUpa aura prakAra tathA mahattva vaise to 'arihaMta' zabda se jur3e 'ari' kA artha zatru hai| parantu yahA~ vaha bAhya zatru ke artha meM nahIM, Antarika zatru ke artha meM vivakSita hai| ve bhAvazatru aSTakarma, rAga, dveSa, kapAya, moha; pA~coM indriyA~ (indriyaviSayoM ke prati Asakti), parISaha-upasarga Adi haiM athavA indriyaviSaya, kaSAya, vedanA aura upasarga ye sAdhanA meM bAdhakabhAva bhI Antarika zatru haiN| unakA hanana = nAza karane vAlA arihaMta hai| arihaMta ke badale arahaMta, arhanta, aruhaMta, arahontara, arathAnta; ye vibhinna rUpa aura unake vibhinna artha bhI milate haiN| arihaMta ko 'bhagavAna' bhI kahate haiM, jinakA jainadarzana meM vizada lakSaNa bhI milatA hai| bhaktAmara stotra, mahAdevASTaka Adi meM arihaMta ko guNavAcaka zabda batAkara usake brahmA, viSNu, zaMkara, buddha, puruSottama, mahAdeva Adi vibhinna sArthaka nAma bhI prayukta kiye gae haiN| jainAgamoM meM arihaMta ke lie 'jina', vItarAga, sayogIkevalI, arahA Adi aneka paryAyavAcI zabda milate haiN| yoM arihaMta ke aneka rUpa hote hue usakA svarUpa eka hI hai, jisakA pahale nirUpaNa kara diyA gayA hai| inake lie kevalI zabda kA bhI prayoga hotA hai| parantu arihaMta sayogIkevalI hote haiM; sarvaprathama mohakarma kA kSaya karake, zeSa jJAnAvaraNIyAdi tIna ghAtikarmoM ko bhI jo eka sAtha sarvathA nirmUla kara dete haiM, ve lokAloka prakAzaka terahaveM guNasthAnavartI jinabhAskara sayogI (triyogayukta) kevalI hote haiN| unhoMne kevalalabdhi prApta karake paramAtmasaMjJA prApta kI hai| jo nija zuddha AtmA meM ekIbhAvena Thaharate haiM, ve kevalI haiN| aise kevalI kaI prakAra ke hote haiM-sAmAnyakevalI, mUkakevalI, antakRtkevalI, upasargakevalI aura zrutakevalI; tathA tIrthaMkarakevalI aura ayogI (siddha) kevlii| siddha-paramAtmA ayogI-kevalI hote haiN| sayogI zrutakevalI ke sivAya zeSa sabhI sayogI kevalajJAnI hote haiN| jo zrutajJAna dvArA nizcayadRSTi se isa anubhavagocara kevala eka zuddha AtmA ko sammukha hokara jAnatA hai, vaha loka ko prakaTa jAnane vAlA RSivara zrutakevalI kahalAtA hai| . . AdhyAtmika vikAsa pUrNatA kI apekSA se sabhI arihaMta 12 guNayukta evaM 18 doSarahita hote haiM * tIrthakarakevalI ke atirikta anya saba prakAra ke kevalI kevalajJAna prApta hone para arihaMta, arhan, arahanta Adi kahalAte haiN| inameM aura tIrthaMkarakevalI meM AdhyAtmika guNoM kI dRSTi se koI antara nahIM hai| arihantoM ke AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA evaM vItarAgatA kI dRSTi se jo 12 guNa batAye haiM, ve guNa sAmAnyakevalI arihaMtoM meM bhI pAye jAte haiN| ve 12 guNa isa prakAra haiM-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta sukha, (4) kSAyika samyaktva, (5) yathAkhyAtacAritra, (6) aveditva, (7) atIndriyatva, (8-12) dAnAdi pA~ca lbdhiyaaN| tIrthaMkara arihaMtoM meM puNyAtizaya ke kAraNa jo 12 guNa batAye gaye haiM, ve inase kucha bhinna haiN| agale nibandha meM hama usa para prakAza ddaaleNge| ___isI prakAra arihantoM ko jo 18 doSoM se rahita batAyA gayA hai, ve ina donoM meM pAye jAte haiM.. (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya, (5) vIryAntarAya, (6) mithyAtva, (7) ajJAna, (8) avirati, (9) kAma (bhogecchA = vAsanA), (10) hAsya, (11) rati, / (12) arati, (13) zoka, (14) bhaya, (15) jugusA, (16) rAga, (17) dveSa, aura (18) nidraa| ye 18 hI doSa 4 ghAtikarmoM ke sarvathA kSaya na hone ke kAraNa hote haiM, sAmAnya arihantoM aura viziSTa arihantoM (tIrthaMkaroM) ke cAroM ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya ho jAtA hai, isalie donoM prakAra ke arihantoM meM ye 18 doSa bhI nahIM pAye jaate| For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 124 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * guNavAcaka arihaMta-pada kI vyApakatA aura mahattA jainadharma meM paMcaparameSThI namaskAra mahAmaMtra meM pA~ca koTi ke AdhyAtmika guNoM ke vikAsa ko prApta mahAn AtmAoM ko namaskAra kiyA gayA hai| ye pA~ca pada kisI vyakti-vizeSa ke nAma nahIM, guNavAcaka pada haiN| jainadharma mokSa-prApti meM kisI bhI veza, deza, liMga, bhASA, sampradAya-vizeSa yA amuka vibhUti-vizeSa kI roka nahIM lgaataa| vahA~ vidhAna hai ki strI bhI, puruSa bhI. tIrthaMkara bhI. sAmAnya sAdhaka bhI. svaliMgI. gRhaliMgI, gRhasthaliMgI evaM AtmaliMgI mAnava bhI mukta ho sakate haiM, parantu sabake lie eka hI zarta hai-rAga, dveSa, moha, kaSAya para vijaya kii| jisane bhI ina para vijaya pA lI. vaha bhagavAna, arihaMta aura kevalajJAnI ho gyaa| 'namo arihaMtANaM' meM arihaMta zabda bahuta hI vyApaka hai| isIlie namo arihaMtANaM kahA hai, 'namo titthayarANaM' nhiiN| arihaMtoM ke namaskAra meM bhUta aura vartamAna ke viSaya meM jitane bhI kevalajJAnI vItarAga hue haiM yA haiM, una sabako namaskAra ho jAtA hai| tIrthaMkara bhI arihaMta haiM, sAmAnya anya kevalajJAnI bhI arihaMta haiN| sabhI arihaMta tIrthakara nahIM hote| isa maMtra meM tIrthaMkaratva mukhya nahIM hai, arhadbhAva hI mukhya hai| jaina-karmasiddhAnta ke anusAra tIrthakaratva audayika prakRti hai, karma kA phala hai, jabaki arihaMtadazA kSAyikabhAva hai| vaha kisI karma kA phala nahIM, apitu karmoM ke kSaya (nirjarA) kA hI phala hai| tIrthaMkaroM ko namaskAra bhI arhadbhAvamukhena hai, svataMtra nhiiN| samyaktva ke pATha meM bhI 'arahaMto mahadevo' (arahaMta mere deva haiM) kahA gayA hai| ataH yahA~ vyaktipUjA ko mukhyatA nahIM, guNapUjA ko mukhyatA dI gaI hai| arihanta tIrthakara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu viziSTa puNyAtizayayukta mahApuruSa hI tIrthaMkara hote haiM ___tIrthaMkara zabda jaina saMskRti kA bahuta prAcIna aura mahattvapUrNa pAribhASika zabda hai| jainajagat kA pratyeka vyakti isa zabda se paricita hai aura tIrthaMkaroM ke upadeza, preraNA grahaNa karane tathA bhakti, arcA aura stuti karane ke lie utsAhita evaM tatpara rahatA hai| isIlie sAmAnya arihantoM (pUrvanibandha meM batAye gae) lakSaNoM aura puNyAtizayarUpa viziSTa arihantoM (tIrthaMkaroM) ke lakSaNa meM thor3A-sA antara hai| mUlAcAra, dhavalA aura dravyasaMgraha Adi meM inakA eka sarvasammata lakSaNa hai-jo atizaya pUjA. satkAra, namaskAra karane tathA paMcakalyANakarUpa pUjA ke yogya haiM ve arhanta (arihanta) tIrthaMkara haiN| AdhyAtmika guNoM meM samAnatA hote hue tIrthakara arihanta meM unase aneka bAtoM meM antara tAtparya yaha hai ki sabhI prakAra ke arihanta kevalItIrthaMkara nahIM hote. apitu kucha viziSTa puNyAtizaya vAle arihanta yA viziSTa kevalI hI tIrthaMkara hote haiM, kintu jitane AdhyAtmika guNa, ananta catuSTayarUpa Atmika nijI guNa, ghAtikarmakSaya evaM aSTAdaza doSarahitatA ke guNa sAmAnya arihanta kevaliyoM meM hote haiM, ve saba-ke-saba guNa viziSTa arihantarUpa tIrthaMkaroM meM hote hI haiN| unake atirikta unameM kucha viziSTa lakSaNa tathA guNa, atizaya, atizaya puNyarAzi kA utkarSa, tIrthaMkaratva-prApti ke lie katipaya viziSTa kAraNa ityAdi bhI hote haiN| jaina-karmavijJAna ne tIrthakara arihanta aura sAmAnya arihanta kevalI meM 35 bAtoM kA antara spaSTa batAyA hai| isase yaha bhI spaSTa hai ki tIrthaMkara-pada apane Apa meM mahattvapUrNa pada hai| usakI apanI alaga pahacAna hai, katipaya vizeSatAe~ haiN| tIrtha aura tIrthakara : svarUpa aura kArya tIrthaMkara kA zAbdika artha hai-tIrtha kA kartA, nirmAtA, sthApanAkartA athavA tIrtha kA jIvana nirmaannkrtaa| tIrtha kA zabdazaH artha hotA hai-jisake dvArA tairA jA ske| tairane kI kriyA do prakAra kI hotI hai| eka to jalAzaya meM rahe hue pAnI ke tairane kI athavA jahA~ mahApuruSoM kA janmAdi.paMcakalyANaka meM se koI kalyANaka huA ho, vahA~ yAtrAdi karane kI kriyaa| dUsarI-saMsArarUpa samudra ko tairane-pAra karane kii| ina donoM meM se prathama kriyA jisa sthAna meM yA jisake avalambana se hotI hai, use laukika tIrtha kahate haiN| Ajakala yaha 'tIrtha' zabda loka-vyavahAra meM siddhakSetra, pavitra bhUmi, sarovara nadI ke taTa para yA parvatIya For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 125 * sthala para bane hue, pavitra yAtrA - sthala ke artha meM pracalita hai| lokottara tIrtha prastuta prasaMga meM vivakSita hai| jisakA phalitArtha hai-jisake Azraya se athavA jisase yA jisake dvArA samudra ko taira yA pAra kiyA jA ske| AgamAnusAra tIrtha kA artha hai - sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha zramaNa ( zramaNa-pradhAna) saMgha, athavA saMsAra se pAra hone ke kAraNarUpa Agama ( dvAdazAMgI zruta) ko bhI tIrtha kahate haiM / bhAvatIrtha haisamyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma yA zruta cAritrarUpa dharma, joki saMsAra-samudra se AtmA ko tirAne vAlA hai| ataeva tIrthaMkara kA spaSTa artha hotA hai - dharmarUpa tIrtha ke kartA (sthApaka ) jina / tIrthaMkara samyagdarzanAdi dharmarUpI bhAvatIrtha kI sthApanA, apane-apane samaya meM karate haiM, joki bhavya jIvoM ko tathA caturvidha dharma-saMgha ko saMsAra-samudra se pAra karatA hai / vizvavatsala tIrthaMkara deva apane-apane yuga meM sarvasAdhAraNa sulabhabodhi jIvoM ko AsAnI se saMsAra-samudra pAra karane hetu dharma-sAdhanArUpI pula banAte haiM, athavA dharmarUpI ghaTa (tIrtha) banAte haiN| jJAna-darzana -cAritra tapa ke vidhi-vidhAnoM kI eka nizcita AcAra saMhitA taiyAra karate haiN| tIrthaMkara niHsvArtha, niSkAma, niHspRhabhAva se phalAkAMkSArahita hokara tIrtha sthApanA dvArA lokottara, viralAtivirala samyagdarzanAdi ratnatraya kA dAna karake jagat ke jIvoM para isa bahumUlya, atidurlabha AdhyAtmika upakAra kI varSA karate haiN| ve svayaM pahale saMsAra kI mohamAyA aura vAsanA kA parityAga karate haiM, samyagjJAna-darzanacAritra-tapa kI tathA tyAga - vairAgya akhaNDa, nirdoSa-sAdhanA meM rata rahate haiM, anekAneka bhayaMkara upasargoM aura parISahoM ko samabhAva se sahate haiM, phira pahale cAra ghAtikarma kSaya karake svayaM satya kI pUrNa jyotisvarUpa kevalajJAna- kevaladarzana prApta karate haiM, tatpazcAt samasta jagat ke jIvoM kI rakSArUpa dayA ke lie pravacana karate haiM, dharmopadeza dvArA bhavya jIvoM ko apanI-apanI bhUmikA ke anusAra saMvara - nirjarArUpa Atma-dharma ke patha para lagAte haiN| saMsAra meM pUrNa sukha-zAnti kA AdhyAtmika sAmrAjya sthApita karate haiN| tIrthaMkara nAmakarma ke udayavaza tIrthaMkara bhagavAna saMsAra ko saddharma kA upadeza dete haiM, jo AdhyAtmika naitika patana kI ora le jAne vAle pApAcAroM se bacAtA hai| saMsAra ko ve bhautika sukha-lAlasA se haTAkara adhyAtma-sukhoM kA rasika banAte haiN| lokopakAraka tIrthaMkara bhagavantoM kI anya vizeSatAe~ tIrthaMkara bhagavantoM kI asAdhAraNa vizeSatAoM ko prakaTa karane vAle aneka vizeSaNa zakrastava (namotthu ) ke pATha meM prayukta kiye gae haiN| jaise- dharma ke Adikara, tIrthaMkara, arihanta, bhagavanta, svayaMsambuddha, puruSottama, puruSasiMha, puruSavarapuNDarIka, puruSavaragandhahastI, lokottama, lokanAtha, lokahRdaya, lokapradIpa, lokapradyotakara, abhayadAtA, cakSudAtA, mArgadAtA, dharmadAtA, zaraNadAtA, jIvanadAtA, bohidAtA, dharmadezaka, . dharmanAyaka, dharmavaracAturanta cakravartI, dvIpottama, zaraNAgati pratiSThAna, apratihatapravarajJAna-darzanadhAraka, vivRtachadma, jina-jAyaka, tIrNa- tAraka, buddha-bodhaka, mukta-mocaka, sarvajJa, sarvadarzI tathA ziva, acala, arUja (arUpa), ananta, akSaya, avyAbAdha - apunarAvRttirUpa siddhigati - nAmaka sthAna ko prApta yA prAptukAma, jina ( rAga-dveSa vijetA) aura bhayavijetA tIrthaMkaroM aura siddhoM ko namaskAra ho / ve apane Antarika Atmika-zatruoM ke sAtha yuddha karake usa para vijaya prApta karate haiM, isalie jina yA jinendra ke nAma se bhI prasiddha haiN| AdhyAtmikadRSTi se siddha- paramAtmA uccakoTi ke hote hue bhI 'namo arihaMtANaM' meM arhanta ko prathama sthAna dene kA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkara ( arihanta ) hone ke nAte unake jIvana meM AtmoddhAra aura vizvoddhAra kA sAhacarya hai tathA unakA jIvana sarvAMgI, sva-para-hitaiSI, parama pUrNa aura vizva ke prANiyoM ke nikaTa upakAraka haiN| vizva-mukti meM Atma-mukti unakI sarvotkRSTa puNyacaryA kA namUnA hai| tIrthaMkara devAdhideva (devoM ke bhI adhiSThAtA, ArAdhya, upAsya yA pUjya) isalie kahalAte haiM ki ve rAga-dveSAdi vikAroM ke vijetA samutpanna ananta jJAna, ananta darzana ke dhAraka hote haiM tathA atIta, anAgata aura vartamAna ko ve hastAmalakavat jAnate-dekhate haiN| ve arhat, jina, kevalI, sarvajJa aura sarvadarzI hote haiM, jabaki svarga ke devoM meM adhika se adhika avadhijJAna taka hotA hai| ve rAga-dveSAdi vikAroM ke vijetA nahIM hote, balki ve kAma, krodha, lobha, mohAdi vikAroM se nyUnAdhika rUpa se abhibhUta hote haiN| ve jagadvandya, trilokapUjya nahIM hote, jabaki devAdhideva arhanta tIrthaMkara pUrvokta sabhI vizeSatAoM se yukta hote haiN| isalie tIrthaMkara arihaMta bhUdeva, For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 126 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * naradeva, indradeva yA svarga ke deva tathA dharmadeva se bhI bar3hakara hone se devAdhideva kahalAte haiN| isIlie tIrthaMkara ke lie jIvanmukta, sadehamukta, sayogIkevalI, arhanta paramAtmA, yathAvasthita-padArthavAdI AptapuruSa, Izvara, paramezvara, parabrahma, ananta evaM saccidAnanda Adi vizeSaNa bhI prayukta kiye gaye haiN| tIrthakara arihaMtoM ke cAra viziSTa atizaya arihanta tIrthaMkara deva, dAnava aura mAnava ina tInoM dvArA pUjita tathA bAraha guNasahita tathA aThAraha doSarahita tathA pUrvokta vizeSatAoM tathA arhatAoM se yukta hone se trilokapUjya kahalAte haiN| ina saba vizeSatAoM aura arhatAoM ko abhivyakta karane vAle puNya prakRti ke utkarSa-atizayasvarUpa cAra viziSTa atizaya unameM hote haiM-(1) pajAtizaya. (2) jJAnAtizaya. (3) vacanAtizaya. aura (4) apaayaapmmaatishy| azokavRkSa, surapuSpavRSTi, divyadhvani, cAmara, siMhAsana, bhAmaNDala, devadundubhi aura Atapatra (chatra); ye ATha mahAprAtihArya pUjAtizaya ke pratIkarUpa meM tathA 64 indroM dvArA pUjanIya hone se unakA pUjAtizaya upalakSita hotA hai| arihanta tIrthakara ananta jJAna-darzana ke dhAraka, sampUrNa jJAnI, trikAla-trilokajJa, sarvajJa, sarvadarzI hone se unakA aprakaTa jJAnAtizaya samagra loka ke ajJAna tathA mithyAtva ke andhakAra ko dUra karane se loka . tathA aloka ke prakAzaka ke rUpa meM prakaTa hotA hai| kevalajJAna-prApti ke pazcAt saMgha-sthApanA se lekara Ayu ke antima kSaNa taka pUrvakRta viziSTa puNyAtizayavaza samavAyAMga sUtrokta 35 vacanAtizaya sahajarUpa meM dharma-pracAra meM, saMgha-sevA meM, jana-kalyANa meM, aneka logoM ko bodhilAbha dene meM tathA dharmopadeza dene meM sUrya kI taraha taTastha nimitta banakara abhivyakta huA hai| unake tIrthaMkara nAmakarmajanita katapiya viziSTa puNya-prakRtiyoM ke udayavaza zarIragata, vacanagata, prakRtigata, padArthagata, prANigata evaM vyavahAragata apAya (vighna-bAdhAe~, ar3acaneM, vipadAe~, upadrava Adi) svataH dUra ho jAte haiM, unake nivAraNa kI abhivyakti karAne hetu samavAyAMgasUtrokta 34 apAyApagamAtizaya prakaTa hote haiN| yathA-unakA zarIra rogarahita hotA hai, keza romazmazru nahIM bar3hate, iti mahAmArI rogAdi unake viharaNa kSetra meM nahIM hote ityaadi| sabhI dharmoM aura darzanoM ke anugAmI bhaktoM ne apane-apane ArAdhyapuruSoM ke sAtha katipaya camatkAra, ADambara Adi jor3a diye| ataH tIrthaMkaroM kI sahI pahacAna ke lie unako pUrvanibandha meM batAye gae AdhyAtmika dRSTi se 18 doSoM se rahita tathA 12 guNoM se sahita batAyA gayA hai| tathaiva sAmAnya kevaliyoM se tIrthaMkaroM kI alaga pahacAna ke lie nimnokta 12 guNoM kA pratipAdana kiyA gayA-(1-4) ananta jJAna-darzana-cAritra-tapa, (5) ananta balavIrya, (6) ananta kSAyika samyaktva, ye chaha guNa Atmika vibhUtiyA~ haiM, aura (7) vajraRSabhanArAca-saMhanana, (8) samacaturasra-saMsthAna, (9) cauMtIsa atizaya, (10) paiMtIsa vANI ke atizaya (guNa), (11) eka hajAra ATha lakSaNa, aura (12) cauMsaTha indroM ke pUjya; ye chaha guNa bhautika vibhUtiyA~ haiN| ataeva tIrthaMkara kI yathArtha parIkSA dvAdaza guNasahitatA aura aSTAdaza doSarahitatA se hI hotI hai| jaba taka manuSya ina 18 doSoM se sarvathA mukta nahIM ho jAtA, taba taka vaha AdhyAtmika zuddhi aura siddhi ke pUrNa vikAsa ke pada para nahIM pahu~ca sktaa| 'AptaparIkSA' ke anusAra tIrthaMkaroM kI vAstavika parIkSA aura pahacAna pUrvokta 12 AdhyAtmika guNoM kI yuktatA tathA 18 doSarahitatA se hI kI jAnI caahie| mAtra atizayoM ke AdhAra para nhiiN| jainamAnya tIrthaMkara avatAravAda kA nahIM, uttAravAda kA pratIka anya dharma-paramparAoM meM jahA~ Izvara kartRtvavAda tathA Izvara ke pratinidhitva ke lie avatAravAda ko sthAna diyA gayA hai, vahA~ jainadharma meM ina donoM ke badale Atma-kartRtvavAda tathA uttAravAda kI yuktisaMgata, pramANasammata evaM akATya prarUpaNA kI gaI hai| Izvara kartRtvavAda meM parama Atmika aizvarya-sampanna Izvara ke sRSTikartRtva meM kaI AkSepa-vikSepa Ate haiM, jisakA karmavijJAna ke pUrva bhAgoM meM yukti pramANasaMgata samAdhAna kiyA hai| jainadarzana meM pratyeka AtmA ko nizcayanaya kI pAramArthika) dRSTi se ananta jJAnAdi parama aizvarya-sampanna hone ke kAraNa Izvara mAnA jAtA hai, kintu vartamAna meM saMsArI AtmAe~ ATha karmoM ke AvaraNa se AvRta haiM, unakA Izvaratva anabhivyakta evaM suSupta hai| pratyeka saMsArI AtmA apane zubha = azubha karmoM kA kartA, phalabhoktA hai, ataeva AtmA hI apanI sRSTi kA kartA Izvara hai, yaha siddha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 127 * avatAravAda meM manuSya se bhinna varAha, nRsiMha, matsya, kacchapa Adi prANiyoM ko bhI avatAra mAnA gayA hai, kintu manuSya se bar3hakara koI prANI mahAn aura mokSa kA yA paramAtva-pada kA adhikArI nahIM ho sakatA, isalie asIma aura ananta zaktiyoM ko pragaTa karane meM sakSama, manuSya hI sAmAnya AtmA se paramAtmA bana sakatA hai| vaha janma se hI Izvara, paramAtmA, avatAra yA bhagavAna nahIM bana jAtA / apane pUrva janmakRta zubhAzubha karmoM ke anusAra nAnA gatiyoM aura yoniyoM meM paribhramaNa ke pazcAt apanI samyagdarzanajJAna-cAritra-taparUpa mokSamArga catuSTaya kI nirdoSa sAdhanA ke phalasvarUpa ArAdhaka banakara anya gatiyoM se Akara manuSyazarIra (audArikazarIra ) dhAraNa karatA hai, manuSya janma pAkara pUrNa cAritra grahaNa karake tapa, saMyama Adi kI ArAdhanA karake, cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake, vItarAgatA tathA kevalajJAna prApta karake yA to sAmAnya arihantakevalI banatA hai, yA phira pUrva janmoM ke atizaya puNyotkarSa ke kAraNa tIrthaMkara nAmakarmabandha ke 20 sthAnakoM meM se kisI eka, yA sabhI sthAnakoM (kAraNoM) kI ArAdhanA ke phalasvarUpa nikAcitarUpa se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha karatA hai| vaha jaba udaya meM AtA hai, usa bhava meM dravya aura bhAva donoM rUpoM meM tIrthaMkara banatA hai| isa dRSTi se tIrthaMkara Upara se ( kisI Izvara dvArA pratinidhirUpa meM) bhejA gayA avatAra nahIM, apitu samyagjJAna-darzana-cAritra-tapa bala para nIce se samyagdarzana ke guNasthAna se uttarottara Age bar3hatA huA terahaveM sayogIkevalI guNasthAna meM pahu~catA hai aura phira vItarAgatA tathA tIrthaMkaratva prApta karatA hai| tatpazcAt tIrtha sthApanA Adi sukRtya karatA huA, zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karake siddha-buddha - paramAtmA bana jAtA hai| mokSa meM zAzvata sthAna prApta kara letA hai| phira punaH saMsAra meM ve avataraNa krte| yahI uttAravAda kA svarUpa hai| tIrthaMkara uttAravAda kA pratIka hai| vaha svayaM adhyAtma-sAdhanA ke bala para nIce se Upara uThakara svayaM apane balabUte para tIrthaMkara banatA hai, siddha-paramAtmA banatA hai| tIrthaMkara - pada prApta karane ke bIsa kAraNa yahI kAraNa hai ki tIrthaMkara-pada prApta karane ke lie nimnokta bIsa sthAnakoM (yA digambara-paramparAnusAra 16 kAraNa bhAvanAoM) meM se eka yA aneka kI ArAdhanA karanI anivArya batAI hai| nikAcitarUpa se tIrthaMkaratva-prApti ke bIsa kAraNa (sthAnaka) nikAcitarUpa se tIrthaMkaratva - upArjana ke samaya nirmala samyaktva, zrAvakatva yA sAdhutva anivArya hai| tIrthaMkara banane yogya AtmAe~ vizva ke samasta jIva mokSamArga ke pathika tathA jinazAsana ke rasika baneM, dharmabhAvanA se otaprota hoM, janma-maraNa ke cakra se mukta hoM; ina aura aisI utkRSTa sadbhAvanArUpa bhAvadayA se yukta hokara nimnokta 20 upAyoM (sthAnakoM yA kAraNoM) meM se kisI eka, aneka yA sabhI kAraNoM kA avalambana lekara tIrthaMkara nAmakarma kA upArjana karatI haiM - ( 1 ) arihanta-vatsalatA ( arihanta - bhakti), (2) siddha-vatsalatA (siddha-bhakti), (3) pravacana- vatsalatA ( pravacana - bhakti), (4) guru yA AcArya-vatsalatA ( guru yA AcArya kI bhakti), (5) sthavira - vAtsalya ( bhakti), (6) bahuzruta-vAtsalya ( bhakti), (7) tapasvI-vAtsalya (bhakti), (8) abhIkSNa ( bAra-bAra ) jJAnopayoga, (9) darzana - vizuddhi, (10) vinaya-sampannatA, (11) (SaD) Avazyaka kriyA kA aparityAga, (12) niraticArarUpa se zIla aura vratoM kA pAlana, (13) kSaNalava (abhIkSNa saMvegabhAva ) kI sAdhanA, (14) yathAzakti tapazcaraNa, (15) yathAzakti tyAga, (16) vaiyAvRtyakaraNa, (17) samAdhi ( utkRSTa Atma-samAdhi ) prApta karanA, (18) apUrva jJAnagrahaNa, (19) zruta-bhakti, (20) pravacana-prabhAvanA / nikAcitarUpa tIrthaMkara nAmakarma ba~dha jAne para tIsare bhava meM avazya hI tIrthaMkaratva-prApti tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke 27 bhavoM para dRSTipAta karane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki tIrthaMkara bhI bhAvatIrthaMkara banane se pUrva ke bhavoM meM zubhAzubha gatiyoM - yoniyoM meM janma-maraNa ke aneka car3hAva utAra guz2arate haiN| isalie anikAcitarUpa se tIrthaMkara nAma ke aneka bAra ba~dha jAne para bhI saphalatA nahIM miltii| For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 128 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * tIrthaMkara nAmakarma kA bandha bhI do prakAra kA hotA hai-anikAcanArUpa aura nikaacnaaruup| anikAcanArUpa bandha tIsare bhava se pahale (tIrthaMkararUpa meM janma lene se do bhava pUrva) bhI ho sakatA hai, kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kA bandha jaghanyataH antaHkoTAkoTi sAgaropama kA batAyA gayA hai| jabaki nikAcanArUpa bandha . tIrthaMkara ke bhava se pUrva tIsare bhava meM avazya ho jAtA hai| arthAt nikAcitarUpa se ba~dhA huA karma tIsare bhava pUrva se lekara tIrthaMkarabhava meM pUrNatayA (udaya meM Akara utkRSTa puNyarAzi ke rUpa meM) phalapradAna karatA (bhugavAtA) hai| dUsare zabdoM meM-niyamataH tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcanarUpa se bandha tabhI hotA hai, jaba vaha AtmA tIsare bhava meM tIrthaMkara (bhAvatIrthaMkara) hone vAlA ho| nikAcanA ke phalasvarUpa eka to vahI manuSyabhava, jisameM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha hotA hai, dUsarA deva yA naraka kA bhava aura tIsarA tIrthaMkara kA bhv| nikAcita bandha jo manuSyagati meM hI hotA hai| naraka meM bhI azAnti nahIM, devaloka meM bhI Asakti nahIM devaloka meM jAne vAle bhAvI tIrthaMkara vahA~ ke bhoga-vilAsa ke apAra sAdhana tathA sukha-suvidhAmaya vAtAvaraNa milane para bhI unameM Asakta nahIM hote, Ananda nahIM maante| naraka meM jAne vAle bhAvI tIrthakara bhI eka ora se naraka kI apAra duHsaha vedanA meM bhI Atma-jAgRti, apUrva samAdhibhAva rakhate haiM tathA dUsarI ora se paramAdhAmI devoM dvArA apAra saMtApa diye jAne para una para amaitrIbhAva yA kaSAyabhAva na lAkara saba prakAra kI durbhAvanA se rahita rahate haiN| saba kapToM ko svakRta karma kA phala samajhakara zAntabhAva se sahate haiN| kisa-kisa ne kisa-kisa avalambana dvArA nikAcita tIrthakara nAmakarmabaMdha kiyA ? magadha-samrAT zreNika nRpa ne kSAyikasamyaktva kA sparza karake, sulasA zrAvikA ne zrAvakadharma kA vizuddha pAlana karake tathA bhagavAna RSabhadeva evaM bhagavAna pArzvanAtha ne rAjya-Rddhi aura sukhazIlatA kA tyAga karake sarvaviratirUpa cAritra evaM pavitra sAdhutva kI sAdhanA dvArA evaM bhagavAna mahAvIra ne nandana nRpa ke bhava meM rAjya tyAgakara munitva aMgIkAra karake eka-eka lAkha varSa taka lagAtAra mAsakSapaNa tapa karake tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcanabandha kiyA thaa| jainadRSTi se sarvakarmamukta mokSa prApta __ videhamukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya donoM meM maulika.antara ananta jJAnAdi cAra Atma-guNoM kI paripUrNatA meM tathA ghAtikarmoM ke abhAva meM arihanta aura siddha-paramAtmA donoM kI samAnatA hone se donoM ko devAdhideva koTi meM ginA gayA hai| donoM meM maulika antara yaha hai ki arihanta zarIradhArI hote haiM, jabaki siddha-paramAtmA ashriirii| ahiranta deva cAra ghAtikarmoM ka kSaya karake kevalajJAnI (sarvajJa) aura kevaladarzI (sarvadarzI) hote haiM, kintu zarIradhArI hone se cAra aghAtikarmoM se yukta hote haiM, jabaki siddha-paramAtmA ghAti-aghAti sabhI karmoM se, janma-maraNa se, zarIrAdi se, sarvaduHkhoM se sadA ke lie sarvathA mukta ho jAte haiN| isalie arihanta ko jIvanmukta (sadehamukta) aura siddha ko videhamukta (pUrNamukta) kahA jAtA hai| sarvakarmoM se mukta hone kI prakriyA karmavandha ke mukhya kAraNa do haiM-yoga aura kssaay| kaSAya pravala hotA hai, taba karma-paramANu bhI AtmA ke sAtha tIvrarUpa meM adhika kAla taka cipake rahate haiM, aura tIvra phala dete haiM, parantu kapAya ke manda hote hI karmoM kI sthiti bhI kama au phaladAna-zakti bhI manda ho jAtI hai| jaise-jaise kapAya manda. vaise-vaise karmanirjarA bhI adhika tathA puNyabandha bhI zithila hotA jAtA hai| phalataH cAra ghAtikarma-paramANuoM ke kSaya ke sAtha-sAtha aghAtikarma-paramANu kA AkarSaNa aura tIvra bandha bhI baMda ho jAtA hai| jo karma pUrvabaddha the, ve pradezarUpa meM For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 129 * udaya meM Ate haiN| vItarAgakSINamohI ho jAne ke bAda terahaveM guNasthAna meM, kapAya ke abhAva meM anubhAgavandha aura sthitibandha nahIM hotA, triyoga ke kAraNa kevala nAmamAtra kA sAtAvedanIya prakRti kA do samaya kA pradezabandha hotA hai, tIsare samaya meM vaha nirjIrNa hokara cauthe samaya meM akarma bana jAtA hai| dUsarI ora kevalajJAna-prApti ke pazcAt vaha kevalI arihanta anagAra zeSa Ayu ko bhogatA huA, jaba antarmuhUrta parimita Ayu zeSa rahatI hai, taba vaha yoganirodha meM pravRtta hotA hai| pahale manoyoga kA, phira vacanayoga kA, tadanantara zvAsocchvAsa kA nirodha karake pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa kAla jitane samaya meM samucchinna-kriyA'nivRtti nAmaka caturtha zukladhyAna meM lIna hokara ve vedanIya, Ayu, nAma aura gotra, ina cAroM aghAtikarmoM kA eka sAtha kSaya kara dete haiN| tatpazcAt audArika, taijas, kArmANazarIra kA bhI sadA ke lie tyAga karake zarIrarahita na hokara RjuzreNI se eka samaya aspRzadgatirUpa Urdhvagati se avigraharUpa se (binA mor3a liye) sIdhe lokAgra pradeza meM sthita ho jAte haiM, vahA~ ve sAkAropayoga (jJAnopayoga) yukta avasthA meM siddha-buddha-mukta, parinirvANa ko prApta hote haiM, sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiN| janma-maraNa ke kAraNarUpa samasta karmoM kA sarvathA kSaya kara dene ke kAraNa ve punaH janma-maraNa nahIM karate, na hI mokSa se lauTakara punaH saMsAra meM Ate haiN| siddha-paramAtmA : kaise haiM, kaise nahIM ? siddha-paramAtmA rAga-dveSa ko jItakara arihanta vanakara caudahaveM guNasthAna kI bhUmikA ko bhI pAra karake sadA ke liye janma-maraNa se rahita ho jAte haiN| zarIra aura zarIrasambaddha sabhI duHkhoM se mukta hokara ekarasa ananta avyAbAdha nirAkula Atma-sukha (nijAnanda) meM lIna rahate haiM, kyoMki ye dravya aura bhAva donoM hI prakAra ke karmoM se rahita-alipta ho gae haiN| aupapAtikasUtra meM unake lie nimnokta vizeSaNa prayukta kiye gae haiM-ve siddha, buddha, pAraMgata, paraMparAgata, karmakavaca se unmukta, ajara, amara, asaMga, kRtakRtya, sarvajJa, sarvadarzI haiM aura paripUrNa zuddha-mukta Atma-dazA meM rahate haiN| siddha-paramAtmA Atma-vikAsa kI carama sImA para haiN| zuddha AtmA kA svarUpa hI siddha-paramAtmA kA svarUpa hai ___ AcArAMgasUtra meM zuddha AtmA kA svarUpa isa prakAra diyA hai-vaha (zuddha AtmA) na to dIrgha hai, na hrasva hai, na vRtta hai, na trikoNa hai, na cokora hai, aura na hI parimaNDalAkAra hai| vaha pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura Ayu-sparza se rahita haiN| vaha strI, puruSa, napuMsaka bhI nahIM hai| vaha nirAkAra, niraMjana hai, kevala : parijJAnarUpa (jJAnamaya) hai| vaha anupameya hai, arUpI aura alakSya hai| usake lie kisI zabda kA prayoga nahIM kiyA jA sktaa| vaha samasta paudgalika guNoM aura paryAyoM se atIta, zabdoM dvArA anirvacanIya, tarka dvArA agrAhya, mati dvArA anavagAhya hai| vaha sat-cidAnandamaya zuddha AtmarUpa hai| aupapAtikasUtrAnusArasiddha-paramAtmA loka ke agrabhAga meM hai ve muktAtmA sAdi-ananta haiM, azarIrI haiM, jIvadhana (saghana avagAr3ha Atma-pradezoM se yukta) haiM, sAkAra-anAkAra-upayogayukta, niSThitArtha (kRtakRtya), niraMjana (niSkampa = nizcala), nIraja, nirmala, vitimira, vizuddha siddha bhagavAna zAzvatakAla-paryanta apane svarUpa meM saMsthita rahate haiN| "siddha bhagavAna aloka se lagakara rukate haiM, loka ke agrabhAga meM jAkara pratiSThita ho jAte haiN| yahA~ manuSyaloka meM zarIra kA tyAga karake vahA~ (loka ke agrabhAga meM) jAkara zAzvata siddha ho jAte haiN|" "siddha bhagavAna jisa siddhagati ko prApta haiM, vaha ziva (sarva upadravarahita), acala, aruja (rogarahita), ananta (ananta jJeya padArthoM se jJAyamAna hone se), akSaya (akSat), avyAvAdha aura apunarAvRttiyukta hai|" siddhagati meM sarvakarmamukta AtmA kaise aura kyoM jAtI hai ? - jIva kI yaha sarvakarmavimukta dazA siddhadazA yA siddhagati kahalAtI hai| sarvakarmabandha se mukta hote hI 4 bAteM niSpanna hotI haiM-(1) aupazamika Adi bhAvoM kA vyucchanna (naSTa) honA, (2) (mana-vacana-kAyayukta) zarIra kA chUTa jAnA, (3) mukta hote hI ekasamaya mAtra meM Urdhvagati se gamana karanA, aura (4) lokAnta meM For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 130 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * avasthita honaa| sarvakarmamukta amUrta AtmA zarIrAdi paudgalika padArthoM kI sahAyatA ke Urdhvagamana karane ke pIche yAnI akarmaka (karmamukta) jIvoM kI Urdhvagati ke nimnokta chaha kAraNa haiM-(1) karmoM kA saMga chUTa jAne se, (2) moha ke dUra hone se, (rAgarahita hone se), (3) gati pariNAma (svabhAva) se, (4) karmavandha ke chedane : se, (5) karmarUpI IMdhana ke abhAva se, aura (6) pUrvaprayoga se| ina saba para karmavijJAna ne vistAra se vivecana kiyA hai| siddha-paramAtmA loka ke agrabhAga meM jAkara hI kyoM sthira ho jAte haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki Age aloka meM dharmAstikAya aura adharmAstikAya ye donoM hI kramazaH gati aura sthiti meM sahAyatA dene vAle na hone se alokAkAza meM siddhoM kA gamana nahIM hotaa| siddhazilA : pahacAna, anya nAma, siddhoM kA avasthAna siddha-paramAtmA jahA~ jAkara zAzvatarUpa se avasthita ho jAte haiM, usakA nAma siddhazilA hai| isake AkAra-prakAra, lambAI-caur3AI isa prakAra haiM-sarvArthasiddhavimAna (263 devaloka) se 12 yojana Upara, 45 lAkha yojana kI lambI-caur3I golAkAra evaM chatrAkAra hai-siddhshilaa| vaha madhya meM 8 yojana moTI aura cAroM ora se kramazaH ghaTatI-ghaTatI kinAre para makkhI kI pA~kha se bhI adhika patalI hai| vaha pRthvI arjuna (zveta svarNa) mayI hai, svabhAvataH nirmala hai aura uttAna (ulaTe rakhe hue chAte = chatra) ke AkAra kI hai athavA tela / se paripUrNa dIpaka ke AkAra kI hai| vaha zaMkha, aMkaratna aura kundapuSpa ke samAna zveta, nirmala aura zubhra hai| usakI paridhi lambAI-caur3AI se tigunI arthAt 1,42,30,249 yojana kI hai| isa sItA nAmaka . ISatprAgbhArA pRthvI se 1 yojana Upara loka kA anta (sirA) hai| isa siddhazilA ke 1 yojana Upara agrabhAga meM 45 lAkha yojana lambe-caur3e aura 333 dhanuSa 32 aMgula U~ce kSetra meM ananta-ananta siddha-paramAtmA virAjamAna haiN| isa siddhazilA ke 12 nAma isa prakAra haiM-(1) Ipat (2) ISatprAgbhArA, (3) tanu, (4) tanutara, (5) siddhi, (6) siddhAlaya, (7) mukti, (8) muktAlaya, (9) lokAgra, (10) lokAgra-stUpikA, (11) lokAgra-budhyamAna, (12) srvpraann-bhuut-jiiv-sttv-sukhaavhaa| siddha-paramAtmA isI siddhaloka ke eka deza meM sthita haiN| jisa prakAra eka kamare meM rahe hae aneka dIpoM yA balboM kA prakAza paraspara TakarAtA nahIM, mila jAtA hai, ekarUpa dRSTigocara hone lagatA hai, isI prakAra aneka siddhoM ke jyotirUpa Atma-pradeza ke amUrta hone ke kAraNa paraspara avagAr3ha hokara eka-dUsare meM samAne meM kisI prakAra kI bAdhA yA TakarAhaTa utpanna nahIM hotii| isalie jahA~ eka siddha hai, vahA~ bhava-kSaya ho jAne se ananta siddha haiM, ve paraspara avagAr3ha haiN| unase bhI asaMkhyAtaguNe siddha aise haiM, jo dezoM aura pradezoM se eka-dUsare meM avagAr3ha evaM spRSTa hokara lokAnta kA sparza kiye hue haiN| aneka siddhoM kI apekSA siddha anAdi ananta haiM, kintu kisI eka siddha kI apekSA se siddha-paramAtmA sAdi ananta haiN| mukta (siddha) AtmAoM ke kevalajJAna meM ananta jJeya kaise pratibimbata hote haiM ? muktAtmA indriya, mana, buddhi Adi se padArthoM ko na jAnakara atIndriya kevalajJAna se padArthoM ko kaise jAnate haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise darpaNa ke sAmane padArtha apane-Apa pratibimbita hone-jhalakane lagate haiM, darpaNa ko koI prayAsa nahIM karanA par3atA; vaise hI darpaNa-sama kevalajJAna meM samasta padArtha pratibimbita hone lagate haiN| kevalajJAnI muktAtmA ko padArthoM ko jAnane ke lie koI prayAsa nahIM karanA pdd'taa| pravacanasAra ke anusAra-AtmA jJAna-pramANa hai aura jJAna jJeya ke barAbara hai| jJeya hai-samasta loka aura alok| ataH unakA ananta jJAna sarvavyApaka hai| bhagavatI ArAdhanA ke anusAra-sarvajJa kA ananta jJAna eka sAtha samasta trikAlavartI padArthoM ko sUrya kI taraha prakAzita karatA hai| atIndriya jJAna dvArA unheM avyAbAdha-sukha kI upalabdhi ho jAtI hai| bAhya padArtha bhI unake atIndriya jJAna meM jhalakate haiN| siddhatva-prApti bAda siddhoM kI avagAhanA, sthiti, saMhanana, saMsthAna sabhI siddha bhagavAna vajraRSabhanArAca-saMhanana meM siddha hote haiM, kintu chaha saMsthAnoM (daihika AkAra) meM se kisI bhI saMsthAna se siddha ho sakate haiN| deha kA sarvathA tyAga karake mokSa jAte samaya antima samaya meM For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 131 * unakI jitanI dIrgha yA hrasva avagAhanA hotI hai, usase 1/3 (eka-tihAI) bhAga kama meM siddhoM kI avagAhanA (avasthiti yA vyApti) hotI hai| jinakI deha 500 dhanuSa kI hotI hai, una siddhoM kI avagAhanA utkRSTa 333 dhanuSa 32 aMgula kI hotI hai| siddhatva-prApti pUrva jinakI avagAhanA 7 hAtha kI hotI hai, unakI avagAhanA 4 hAtha 16 aMgula kI hotI hai| jina manuSyoM kI avagAhanA sirpha 2 hAtha kI hotI hai, unakI nyUnatama avagAhanA 1 hAtha 8 aMgula kI hotI hai| tathaiva siddhatva-prApti ke samaya jo kama se kama 8 varSa se kucha adhika Ayu vAle tathA adhika se adhika eka karor3a pUrva kI Ayu vAle mAnava hI siddha ho sakate haiN| mukta AtmA na to punaH karmabaddha hotA hai aura na punaH saMsAra meM AtA hai jaise bIja ke jala jAne para usameM punaH aMkurita (utpanna) hone kI zakti nahIM rahatI, vaise hI jinake karma (sarvakarmarUpI) bIja sarvathA jala jAte haiM, unake punaH saMsArarUpI aMkura kI utpatti nahIM hotii| yAnI mokSagamana ke bAda punaH saMsAra meM lauTakara siddha-paramAtmA kabhI nahIM Ate, kyoMki saMsAra meM janma-maraNa kA kAraNa hai-karmacakra, vaha unake sarvathA naSTa ho jAtA hai| anya darzanoM ne bhI isa tathya ko svIkRta kiyA hai| sarvakarmamukta siddhoM kI cAra zreNiyA~ prathama zreNI ke muktAtmA-jinakA karmabhAra alpa, kintu sAdhanAkAla dIrgha ho sakatA hai| na to asahya kaSTa sahane par3ate haiM, na hI kaThora tapa karanA par3atA hai, yathA-bharata ckrvrtii| dvitIya zreNI ke muktAtmA-karmabhAra bhI alpa, sAdhanAkAla bhI alp| alpa tapa aura alpa kaSTAnubhava karate hue sahajabhAva se mukta-siddha hote haiN| jaise-marudevI maataa| __ tRtIya zreNI ke muktAtmA-karmabhAra adhika, kintu sAdhanAkAla alp| ve ghora tapa aura ghora kaSTa kA anubhava karake mukta hote haiN| yathA-gajasukumAra muni| caturtha zreNI ke muktAtmA-karmabhAra atyadhika, sAdhanAkAla bhI diirghtr| dIrgha tapa, adhika ksstt| jaisesanatkumAra ckrvrtii| muktAtmA ke paripUrNa Atmika-vikAsa kA krama nirgrantha pravacanokta mArga dvArA jJAnAdi ratnatraya kI prANapraNa se ralatraya kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM ke Atma-guNoM kA paripUrNa vikAsa tabhI hotA hai, jaba jJAnAdi Atma-guNa anantatva ko prApta ho jaaeN| jainadarzana apUrNa avasthA ko saMsAra hI kahatA hai, mokSa yA siddhatva nahIM arthAt jaba taka jJAna, darzana, cAritra, vIrya (zakti), satya aura sukha Adi AtmA ke pratyeka nijI guNa ananta, paripUrNa aura anAvRta na hoM, taba taka usa sAdhaka kI mukti yA siddhi jainadarzana svIkAra nahIM krtaa| isa prakAra kI anantatA yA * Atma-guNoM kI paripUrNatA yA anAvaraNatA sAdhaka kI apanI sAdhanA dvArA hI prApta hotI hai, kisI dUsare ke dene se nahIM siddhiM yA mukti kI paripUrNatA kA krama zAstrIya zabdoM meM isa prakAra hai-"sijhaMti, bujhaMti, muccaMti, parinivvAyaMti, savvadukkhaNamaMtaM kreNti|" arthAt siddhi, mukti pAne vAlI AtmAe~, siddha (pariniSThitArtha = kRtakRtya) ho jAtI haiM, buddha (ananta jJAnI ho jAtI haiM, (sarvakarmoM se) mukta ho jAtI haiM, parinirvANayukta (parama sukha-sampanna) ho jAtI haiM tathA samasta duHkhoM kA anta kara detI haiN| karmavijJAna ne ina padoM kA yahI krama kyoM ? isakA bhI yukti-tarka-pramANa-puraHsara samAdhAna kiyA hai| siddhoM ke AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA ke sUcaka : ATha Atmika guNa siddhatva-prApti ke pUrva siddha-paramAtmA jJAnAvaraNIyAdi apTavidha karmoM kA samUla nAza karake karma, ... janma-maraNa, zarIrAdi se sarvathA mukta ho jAte haiN| karmoM ke kAraNa dabI huI AtmA kI jJAnAdi zaktiyoM ke mukta dazA meM pUrNatayA anAvRta, jAgrata evaM pragaTa ho jAne se muktAtmAoM ke AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA ke sUcaka 8 AdhyAtmika guNa prakaTa ho jAte haiM-(1) ananta jJAna-paMcavidha jJAnAvaraNIya karma kA samUla kSaya ho jAne se kevalajJAnarUpI ananta jJAna pragaTa ho jAtA hai, (2) ananta darzanaM-nau prakAra ke For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 132 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu darzanAvaraNIya karma kSaya ho jAne se AtmA kA darzanaguNa pUrNatayA pragaTa ho jAne se kevaladarzanarUpa ananta darzana pragaTa ho jAtA hai, (3) ananta avyAbAdha - sukha - do prakAra ke vedanIya karma kSaya se unheM ananta avyAbAdha- sukha prApta ho jAte haiN| ( 4 ) kSAyika samyaktva - do prakAra ke mohanIya ( darzana mohanIya = cAritramohanIya) karma ke kSaya ho jAne ke kSAyika samyaktva tathA pUrNa samatA tathA pUrNa nirAkulatArUpa svarUpa ramaNarUpa cAritra guNa prApta hotA hai / (5) avyayatva (akSayasthiti) - cAroM prakAra AyuSyakarma kA kSaya ho jAne ke siddha-paramAtmA ko avyayatva ( ajara - amaratva ) guNa prApta hotA hai / ( 6 ) amUrtika ( arUpitva) - do prakAra ke nAmakarma ( zubha nAma, azubha nAmakarma) kA kSaya ho jAne se siddha bhagavAna meM amUrtika- arUpitva guNa pragaTa huA / (7) aguru-laghutva - do prakAra ke gotrakarma ( uccagotra- nIcagotra ) kA kSaya ho jAne se siddha bhagavAna aguru-laghutvaguNa se yukta ge| (8) ananta balavIryatvaM (ananta zakti ) - pA~ca prakAra ke antarAyakarma kA kSaya ho jAne se siddha-prabhu meM ananta balavIryatva guNa pragaTa huA / inhIM ATha karmoM se bhedoM kI dRSTi se kramazaH ATha karmoM ke 5 +9+2+2+4+ 2. + 2 + 5 = 31 AvaraNoM ke dUra ho jAne se siddhoM meM kula 31 guNa prAdurbhUta ho jAte haiN| siddhoM ke ye 8 yA 31 guNa pUrNa AdhyAtmika vikAsa ke pratIka haiN| ina 8 viziSTa guNoM se siddha-mukta AtmAoM kI pahacAna hotI hai tathA inhIM ATha viziSTa guNoM se siddha-paramAtmA ko samyak rUpa se jA~cA-parakhA jA sakatA hai| siddha- mukta AtmAoM kA guNasthAna-kramAroha siddha-mukta AtmAoM kA guNasthAna - kramAroha isa prakAra hai- caturtha guNasthAna se unake Atma-vikAsa kA krama zurU hotA hai / samyaktva prApti Atma jAgRti kA prathama sopAna hai| tadanantara pA~caveM - chaThe guNasthAna mAdhyama se AtmA apanI karmamukti ke lie samyagdarzana aura samyagjJAna ke sahAre samyakcAritra kA bala bar3hAtI hai| jyoM-jyoM samyakcAritra ke sAtha apramAdapUrvaka samyaktapa kI zakti bar3hatI hai, tyoM-tyoM karmoM kA nirodha hone se dravyabhAvAtmaka paMcavidha saMvara se naI AtI huI aura sakAmanirjarA se purAnI ba~dhI huI karmavargaNAe~ zithila yA kSINa hotI jAtI haiN| sAtaveM se Age bArahaveM guNasthAna ke sopAnoM para car3hate car3hate vizuddhi meM vRddhi hone se AtmA zarIradazA meM rahatI huI bhI 4 ghAtikarmoM ke AvaraNa se sarvathA rahita ho jAtI hai| tatphalasvarUpa ananta jJAnAdi cAra Atmika guNa to pUrNatayA prakaTa ho jAte haiM, bArahaveM terahaveM guNasthAna meN| jo bhava yA AyuSya ko TikAye rakhane vAlI 4 bhavopagrAhI aghAtikarmavargaNAe~ bAkI rahI thIM, ve bhI anta meM 14veM guNasthAna meM chUTa jAtI haiN| karmoM ke bandhanoM se sarvathA mukta vaha AtmA siddha-buddha, janma-maraNarahita, sarvaduHkhoM se rahita pUrNa zuddha paramAtmA bana jAtI hai| sarvakarmamuktirUpa siddhi prApti ke viSaya meM jainadharma kI udAratA jainadharma mokSa prApti yA paramAtmapada prApti meM kisI bhI prakAra ke deza, veza, jAti, dharma-sampradAya, saMgha, liMga, varNa, raMga, paramparA, kriyAkANDa, dArzanika mAnyatAoM Adi kI roka nahIM lgaataa| jainAgamoM meM guNapUjA aura vItarAgatA, pUrNasamatA (samabhAvabhAvitAtmA), kaSAyoM se sarvathA mukti, rAga-dveSa-moha, mithyAtva Adi para vijaya ko hI vaha sarvakarmamukta mokSa prApti, siddhatva prApti yA paramAtmapada - prApti meM mukhya kAraNa hai| jaina- karmavijJAna kI dRSTi meM deza, veza, bhASA, liMga, varNa, raMga, vaya, strI-puruSa napuMsaka ke bheda, dharma-sampradAyoM ke bheda, paramparAe~, mAnyatAe~ gauNa haiM / jainadharma ke isa anekAnta, udAra guNapUjA-pradhAna dRSTikoNa ke anusAra 15 prakAra meM se kisI bhI eka prakAra se koI bhI bhavya mAnava siddha, buddha, mukta ho sakatA hai - ( 1 ) tIrthasiddhA, (2) atIrthasiddhA. (3) tIrthaMkarasiddhA, (4) atIrthaMkarasiddhA, (5) svayaMbuddhasiddhA, (6) pratyekabuddhasiddhA, (7) buddhabodhitasiddhA, (8) strIliMgaMsiddhA, (9) purupaliMgasiddhA, (10) napuMsakaliMgasiddhA. (11) svaliMgasiddhA, (12) anyaliMgasiddhA, (13) gRhIliMgasiddhA, (14) ekasiddhA, (15) anekasiddhA / vibhinna apekSAoM se siddhoM kI gaNanA 14 prakAra kI apekSA se siddha saMkhyA - prajJApanAsUtrAnusAra pUrvokta 15 prakAra ke siddhoM meM se 14 prakAra ke siddhoM kI eka samaya meM gaNanA isa prakAra hai- tIrtha kI vidyamAnatA meM eka samaya meM 108 taka, For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 133 * tIrtha kA viccheda hone para eka samaya meM 90 tIrthakara eka sAtha 20. atIrthaMkara (sAmAnyakevalI) 108 taka, svayaMbuddha 108 taka, pratyekabuddha 6, buddhabodhita 108 taka, svaliMgI 108, anyaliMgI 10, gRhiliMgI 4, strIliMgI 20, purupaliMgI 108, napuMsakaliMgI eka samaya meM 10. aura aneka siddha eka samaya maiM adhika se adhika 108 taka siddha-mukta ho sakate haiN| pUrvabhavAti siddha eka samaya meM utkRSTataH kitane ? - pahalI, dUsarI aura tIsarI narakabhUmi se nikalakara Ane vAle jIva eka samaya meM 10, cauthI narakabhUmi se nikale hue 4, pRthvIkAya aura akAya se nikale hue 4. paMcendriya garbhaja tiryaMca aura tiryaMcI kI paryAya se tathA manuSya kI paryAya se nikalakara manuSya bane hue jIva 10. manuSyanIkI paryAya se nikalakara manuSya vane hue 10 siddha hote haiM, bhavanapati, vANavyantara aura jyotiSkadevoM se Ae hue 20 manuSya siddha hote haiM aura vaimAnika devoM se Ae hue 108 siddha hote haiN| kSetrAzrita tathA kAlAzrita siddhoM kI eka samaya meM utkRSTa saMkhyA- Urdhvaloka meM 4, adholoka meM 20 aura madhyaloka meM 108 siddha hote haiN| yadyapi samudra meM 2, sarovaroM meM 3 tathA pratyeka vijaya meM alaga-alaga 20 siddha hote haiM tathApi inameM eka samaya meM adhika se adhika 108 taka siddha hote haiM, isase adhika nhiiN| meruparvata ke bhadrazAlavana, nandanavana aura somanasavana meM 4, pANDukavana meM 2, akarmabhUmi ke kSetroM meM 10, karmabhUmi ke kSetroM meM 108, prathama, dvitIya, paMcama aura chaThe Are meM 90 aura tIsare, cauthe Are meM 108 jIva siddha hote haiN| avagAhanAzrita siddhoM kI eka samaya meM utkRSTa saMkhyA - jaghanya 2 hAtha kI avagAhanA vAle eka samaya maiM 4, madhyama avagAhanA vAle 108 aura utkRSTa 500 dhanuSya kI avagAhanA vAle eka samaya meM 2 jIva siddha hote haiN| samayAzrita jaghanyataH aura utkRSTataH siddhoM kI saMkhyA - prajJApanAsUtrAnusAra jaina siddhAnta kI dRSTi se eka samaya se ATha samaya taka 32 manuSya siddha-mukta ho sakate haiN| tAtparya yaha hai ki pahale samaya meM jaghanya eka. utkRSTataH 32 jIva siddha ho sakate haiM, isI taraha dUsare, tIsare se lekara yAvat AThaveM samaya taka jaghanya eka, do aura utkRSTa 32 jIva siddha ho sakate haiN| ATha samayoM ke pazcAt nizcita rUpa se antarA par3atA hai / antarA kA pramANa isa prakAra hai- 33 se lekara 48 taka nirantara 7 samajha taka, 49 se lekara 60 taka nirantara 6 samaya taka, 61 se lekara 72 taka nirantara 5 samaya taka, 73 se lekara 84 taka nirantara 4 samaya taka, 85 se lekara 96 taka nirantara 3 samaya taka, 97 se lekara 102 taka nirantara 2 samaya taka jIva mokSa meM jA sakate haiN| isake pazcAt avazya antarA par3atA hai| 103 se lekara 108 taka jIva nirantara 1 samaya meM mokSa jA sakate haiM siddha ho sakate haiM / phalitArtha yaha hai ki do, tIna Adi samaya taka nirantara utkRSTataH siddha nahIM ho skte| jainadharma IzvaravAdI hai, kintu IzvarakartRtvavAdI yA ekezvaravAdI nahIM jainadharma IzvaravAdI avazya haiM, kintu vaha Izvara ko sRSTi kA karttA harttA-dharttA nahIM maantaa| agara jainadharma IzvaravAdI na hotA to sarvakarmamukta, videhamukta, mokSa prApta, siddha, buddha, sarvaduH kharahita, ananta jJAnAdi catuSTayarUpa Atmika aizvarya se pUrNa sampanna Isvara kA itanA tAttvika aura yuktipUrNa vivecana na karatA / Izvara kA asvIkAra apane pUrNa AdhyAtmika vikAsa ( carama lakSya yA mokSa) kA asvIkAra hai. AtmA kI pUrNa zuddhatArUpa sva-dharma kA asvIkAra apane Apa (AtmA) kA asvIkAra hai / Izvaratva. paramAtma-paTa yA mokSa sAdhya hai, AtmA sAdhaka hai, dharma (ratnatrayarUpa dharma) sAdhanA hai| sabhI AtmAoM meM Izvaratva : kintu pUrNa prakaTa, ardhaprakaTa, yatkiMcit prakaTa 'appA so paramappA' isa jaina siddhAnta ke anusAra pratyeka AtmA (nizcayadRSTi se) paramAtmA hai| jo guNa zuddha AtmA (paramAtmA yA Izvara) meM haiM, ve hI guNa sAmAnya AtmA meM nizcaya (paramArtha) dRSTi se vidyamAna haiM, kintu una para karmoM kA AvaraNa nyUnAdhikarUpa meM hone se, vyavahAradRSTi se karmabaddha hone se vaha For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 134 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * abhI pUrNa Izvara nahIM bana sakatA hai| isalie AcAryoM ne Izvara (Atmika aizvarya-sampanna paramAtmA) ko tIna .. bhAgoM meM vargIkRta kara diyA hai-(1) siddha (aSTakarmoM se mukta) Izvara, mukta (cAra ghAtikarmoM se mukta) Izvara aura baddha Izvara ve haiM, jo abhI AThoM kI karmoM se nyUnAdhika rUpa meM baddha haiM, ve saMsArastha sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA yA anya saMsArastha sabhI jIva haiN| siddha Izvara meM Izvaratva (Atmika aizvarya) pUrNatayA pragaTa hai, mukta Izvara meM sadehamukta, arihanta, sAmAnyakevalI yA tIrthakara haiM, jinameM Izvaratva pUrNatayA prakaTa nahIM hai, kintu dehayukta hone se ardha-Izvaratva prakaTa hai| aura vaddha Izvara meM do koTi ke jIva haiM-alpabaddha aura adhikkrmbddh| caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, jo karmamukti ke lie puruSArtha karate haiMsaMvara-nirjarA dvArA, ve alpakarmabaddha haiM, aura jo mithyAtvAdi kAraNoM se adhikAMza rUpa se karmoM se baddha haiM, ve adhika karmabaddha haiM, ye saba baddha Izvara kI koTi meM Ate haiN| jainadRSTi se Izvara eka nahIM, ananta haiM jainadharma kI dRSTi meM pUrvokta siddha-mukta Izvara eka nahIM, ananta haiN| jinhoMne bhI ATha karmoM se, janma-maraNAdi saMsAra se, sarvaduHkhoM se mukti pA lI, rAga, dveSa, moha, kaSAya Adi vikAroM para pUrNatayA vijaya pA lI, ve saba bhUtakAla meM bhI siddha-mukta hue haiM, bhaviSya meM bhI hoMge, aura vartamAna meM bhI mahAvideha kSetra se hote haiN| vartamAna meM jo bhI arhaddazA-prApta sAmAnyakevalI yA tIrthaMkara koTi ke sadehamukta (jIvanmukta) Izvara haiM, ve bhaviSya meM siddha koTi ke videhamukta Izvara avazya bneNge| aura jo caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke baddha koTi ke Izvara haiM, ve bhI mokSamArga meM puruSArtha karake eka dina vItarAga arhaddazA-prApta kevalajJAnI tathA siddha-mukta koTi ke Izvara ho skeNge| agara eka hI Izvara mAnA jAe to Izvaratva-prApti yA mokSa-prApti (paramAtmapada-prApti) ke liye kiyA gayA puruSArtha vyartha ho jaaegaa| isIlie pahale kahA gayA hai-jo bhI mAnava samyagjJAnAdi catuSTayarUpa mokSamArga kI vidhivat sAdhanA-ArAdhanA karatA hai, vaha saMsAra se, janma-maraNAdi duHkhoM se-sarva karmoM se sarvathA mukta siddha-buddha paramAtmA (Izvara) bana sakatA hai| bhagavadgItA bhI isa tathya kA samarthana karatI hai| jainamAnya aura vaidikamAnya Izvara janma se hI ajanmA nahIM, puruSArtha se hai| jainadharmamAnya siddha-paramAtmA koTi ke Izvara aura vaidikadharma ke gItAmAnya Izvara ke svarUpa meM koI khAsa antara nahIM hai, parantu jainadharma isa tathya ko svIkAra nahIM karatA ki tathAkathita Izvara sadA se hI ajanmA hai, use mA~ ke udara se janma lenA nahIM par3atA, vaha to janma se Izvara hai, use Izvaratva-prApti ke lie samyagdarzanAdi ratnatraya kI kisI prakAra kI sAdhanA yA karmakSaya ke lie puruSArtha karane kI AvazyakatA nahIM hotI; isa ayuktisaMgata tarka kA gItA aura jainAgama donoM dvArA khaNDana ho jAtA hai| jo bhI pUrvokta prakAra sarvakarmamukta Izvara banatA hai, vaha eka janma yA aneka janmoM ke puruSArtha se hI banatA hai| hA~, Izvara banane ke bAda vaha ajanmA (janma-maraNa se rahita) ho jAtA hai, pahale nhiiN| isalie Izvara 'svayambhU' (svayaM janma le letA hai yA svayaM ho jAtA hai, yaha kathana bhI kisI taraha yuktisaMgata nhiiN| hA~, use Izvaratva svayaM puruSArtha se milatA hai, isa dRSTi se svayambhU hai| katipaya dArzanika jIvAtmA kA ekamAtra eka paramAtmA (Izvara) meM vilIna honA mAnate haiM yA use parabrahma paramAtmA kA aMzarUpa mAnate haiM, ye donoM tathya jainadarzanamAnya nahIM krtaa| jo bhI siddha-buddha-mukta ho jAtA hai, vaha svataMtra ho jAtA hai, jitane bhI mukta AtmAe~ haiM, ve saba apane Apa meM AdhyAtmika vikAsa meM paripUrNa haiM, zuddha haiM, unheM dUsare kisI mukta AtmA kA Azraya lene yA vilIna hone kI AvazyakatA nahIM rhtii| jitane bhI siddha-buddha-mukta AtmAe~ haiM unameM AtmikadRSTi se koI bhI bheda karanA sambhava hI nahIM hai| kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritna, pratyekabodhita, buddhabodhita, jJAna, alpabahutva, antara, avagAhanA Adi kI apekSA muktAtmAoM meM jo bheda (antara) kI kalpanA kI gaI hai, vaha sirpha vyavahAranaya kI dRSTi se tathA mukta hone se pUrva kI avasthA-vizeSa kI dRSTi se kI gaI hai| For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu *135 * Izvara ko jagat-kartRtva ke pacar3e meM na DAlo aisA sarvakarmamukta Izvara jagat kA karttA - harttA mAnA jAe to usameM aneka ApekSa aura doSoM ke Ane kI sambhAvanA hai, jisakA vizleSaNa va nirAkaraNa hama karmavijJAna ke dvitIya bhAga meM kara Ae haiN| vaise dekhA jAe to AtmA jaba taka sopAdhika ( zarIra aura karma kI upAdhi se yukta) hotI hai, tabhI taka usameM parabhAva kartRtva hotA hai| siddha-buddha-mukta paramAtmA Izvara nirupAdhika (zarIra-karmAdi se mukta) haiM, usameM parabhAvakartRtva nahIM hotA, kevala svabhAvaramaNatA hotI hai| isIlie siddha Izvara meM parabhAva (sRSTi) kartRtva kA Aropa karanA yukti-viruddha evaM nirAdhAra hai| ataH pUrNa zuddha, niraMjana, nirAkAra sarvakarmamukta Izvara bhalA punaH karmamala se lipaTakara saMsAra ke janma-maraNAdi cakra meM pha~sane ke lie mokSa se lauTakara kyoM Ae~ge ? yaha dRzyamAna cetana-acetanarUpa jagat pravAharUpa se anAdi - ananta hai, prakRti ke niyama se saMcAlita hai| sabhI prANI sva-sva-karmAnusAra sukha-duHkha pAte haiM, karmoM ko bA~dhate bhI svayaM haiM, tor3ate bhI svayaM haiN| ataH jagat ke kartRtva kA bhAra kisI paramAtma-sattA (Izvara) para DAlane kI jarUrata nhiiN| pratyeka AzA apane-apane karmoM kA kartA-bhoktA svayaM hai, vahI ananta Atmika aizvarya se sampanna Izvara hai| apanI sRSTi kA karttA svayaM hI hai| jainadarzana ne pratyeka AtmA meM nirUpita kartRtvavAda prarUpita kiyA hai| paramAtma-bhakti se AdhyAtmika lAbha jo vyakti karmabaddha haiM, ve ina karmamukta paramAtmadvaya kA dhyAna, smaraNa, kIrtana, stavana, stuti, guNagAna, arcana, vandana- namana karate haiM, athavA unake svarUpa kA antaHkaraNa meM cintana-manana karate haiM, mAnasikarUpa se unakA sAnnidhya, sAmIpya yA sannikaTabhAva prApta karate haiM, unako darzanavizuddhi, Atma-zakti, samatA evaM vItarAgatA kI preraNA Adi mahattvapUrNa AdhyAtmika lAbha milate haiN| arihanta aura siddha-paramAtmA apane meM soye hue paramAtmatattva ko jagAne, prApta karAne ke lie preraka haiM, prakAzastambha haiM, Adarza haiN| siddha yA arihanta prabhu ke prati bhaktibhAva, unake sadguNoM meM banA rahe to vyakti ke pAsa durguNa, durbhAva, vibhAva bhI pAsa nahIM phaTakeMge / ataH siddha- paramAtmA kA avalambana bhavya jIvoM ke lie sasAra-sAgara, tAraka, bhavacakra se rakSaka tathA parabhAvoM meM hone vAle rAga-dveSa se bacAne vAlA hai| paramAtma-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA nizcayadRSTi se AtmA aura paramAtmA kA svabhAva samAna nizcayadRSTi se sAmAnya AtmA aura paramAtmA kA mUla svabhAva eka-sA hai| 'appA so paramappA' yaha ukti bhI isI tathya ko pramANita karatI hai| 'pravacanasAra' meM bhI isI tathya ko ujAgara kiyA gayA hai"siddho'haM zuddho'haM anaMta - NANAdi-guNa-samiddho'haM / " - maiM siddha- paramAtmA hU~, zuddha AtmA hU~, ananta jJAnAdi guNoM se samRddha huuN| zuddha, isa mAne maiM hU~ ki nirvikAra, nirvikalpa, parabhAvoM-vibhAvoM se rahita karmamalarahita AtmA huuN| Azaya yaha hai ki vyavahAradRSTi se vartamAna meM karmalipta AtmA kA aura sarvakarmamukta siddha-paramAtmA kA mUla svabhAva aura guNadharma eka samAna hai| donoM kA svabhAva, guNadharma yA svarUpa sadRza hone ke kAraNa hI kahA jAtA hai-AtmA hI paramAtmA hai athavA AtmA paramAtmA ho sakatA hai athavA AtmA meM . paramAtmA banane kI yogyatA hai| siddha-paramAtmA kA jo svabhAva hai, vahI svabhAva pragaTa karane kI yogyatA sAdhaka meM hai| miTTI aura ghar3e ke svabhAva meM sadRzatA hai, isIlie to miTTI se ghar3A banatA hai| zakti (labdhi) to hai, abhivyakti nahIM hai| parantu dekhA jAe to siddha-paramAtmA banane kI sarvAdhika yogyatA manuSya meM hai| usameM yaha pUrNa viveka ho sakatA hai ki parabhAva aura vibhAva mere apane nahIM haiN| apUrNatA yA vibhinnatA AtmA kA zuddha mUla svabhAva nahIM hai| usakI AtmA meM bhI ananta jJAna, ananta darzana, ananta avyAbAdha-sukha (Ananda) aura ananta balavIrya (zakti) labdhirUpa meM haiM; parantu unakI abhivyakti nahIM hai| jJAnI samyagdRSTi mAnava isa tathya ko bhalIbhA~ti hRdayaMgama kara letA hai ki zaktirUpa se AtmA paramAtmA hai, parantu vartamAna meM jo visadRzatA hai, For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 136 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * use dUra karane ke lie paramAtmadazA ko abhivyakta (prakaTa) karane kA suavasara isa manuSya-janma meM, manupva-zarIra meM hI hai| phira vaha AtmA ke prati tIvra rucipUrvaka satpuruSoM ke samAgama se, suzAstroM ke svAdhyAya se, AtmadhyAna-cintana se AtmA ke paramAtma-sama zuddha svabhAva kI pUrvokta rUpa se bhalIbhA~ti pahacAna kara letA hai| phira usake prati dRr3ha zraddhA, dRr3ha pratIti, tIvra ruci aura tar3aphana se bhAvitAtmA ho jAtA hai ki maiM ananta catuSTaya gaNoM se sampanna svAbhAvika tattva (Atmadravya) haiM, kyoMki maiM siddha-paramAtmA kI jAti kA huuN| siddha-paramAtmA meM karmopAdhi nahIM hai, vaise maiM bhI karmopAdhi se rahita huuN| nizcayadRSTi se to maiM bhI saMkalpa-vikalpa rAgAdi upAdhiyoM se rahita huuN| siddha-paramAtmA kI AtmA jitanI mahAn hai, utanI hI mahAn merI AtmA hai| merI antaraMgadazA bhI paramAtmA ke samAna hai| isa prakAra jo pUrNatA kI pratIti karake antarAtmA meM bhAva se siddha-paramAtmA ko sthApita kara letA hai; usameM rAga-dveSAdi vibhAva aura svabhAva ramaNa kI asthiratA bahuta kama raha jAtI hai| 'paramAnanda paMcaviMzati' ke anusAra usakA sahajAnanda jJAnaghana caitanya paramAtmA ke samAna mahAna rUpa meM prakAzita (prakaTa) ho jAtA hai| sAdhaka jaba yaha dRr3ha-nizcaya kara letA hai ki (mAnava) AtmA meM se hI paramAtma-zakti prakaTa hotI hai| AtmA meM paramAtmA banane kI yaha zakti kahIM vAhara se, para-padArthoM se yA kiso zakti yA bhagavAna ke dene se nahIM prakaTa hotI, vaha to usake bhItara hI bharI hai. usake sva-puruSArtha se hI abhivyakta ho sakatI hai| jaise pippala meM 64 pahara taka ghoMTane se, usI meM . se hI tIkSNatA-zakti prakaTa hotI hai, vaise hI paripUrNa paramAtma-zakti se bharI AtmA bhI usI ke prati zraddhA, ' jJAna kI ekAgratA tathA zuddha (nizcaya) ratnatraya ke satata abhyAsa se apane meM paramAtma-zakti prakaTa kara sakatI hai| use yaha dRr3ha pratIti abheda dhruvadRSTi ke rUpa paramArthadRSTi (abheda dhruvadRSTi) hone se anyAnya zaMkA-kuzaMkA yA vikalpa jAla usake mana meM uThate hI nhiiN| use yaha pakkA vizvAsa ho jAtA hai ki merI AtmA meM vartamAna meM ananta catuSTaya zaktirUpa meM vidyamAna haiM, unakI abhivyakti eka na eka dina avazya hogii| jaise-arjuna muni, gajasukumAra muni Adi mumukSusAdhakoM ne AtmA aura paramAtmA ke svabhAva-sAdRzya kI abheda dhruvadRSTi rakhI, phira unhoMne tIrthaMkara, guru Adi se mArgadarzana pAkara AtmA ke zuddha svabhAva meM satata rata aura sthira rahane tathA parabhAvoM ke jJAtA-draSTA bane rahane kA abhyAsa kiyaa| phalataH ve zIghra hI sva-svarUpAvasthAnarUpa mokSa yA paramAtmapada prApta kara skeN| vaise maiM bhI isa prakAra kA svabhAva meM sthira rahane kA nirantara abhyAsa karU~ to maiM bhI siddha-buddha-mukta paramAtmA bana sakatA huuN| . ataH jo sAdhaka AtmA kI vibhinna paryAyoM para dRSTi na rakhakara ekamAtra Atma-dravya para akhaNDa dhruvadRSTi rakhatA hai| vaha paryAyoM ko jAnatA-dekhatA avazya hai; parantu na to unakA Alamvana letA hai, na hI svabhAva meM ramaNa karane meM sahAyaka hone kI unase AzA-AkAMkSA rakhatA hai| vaha pUrvokta vibhAvoM (kaSAyAdi vikAroM) ko apane meM Aropita samajhakara unheM nahIM apnaataa| karma prApta zarIrAdi parabhAvoM para rAga-dveSAdi se dUra rahatA hai, sirpha unakA jJAtA-drapTA tathA sAkSI rahatA hai| phalataH vaha AtmA ke zuddha svabhAva evaM saccidAnandamaya svarUpa kA hI satata bhAna rakhatA hai| vAstava meM AtmA ke svabhAva kI yA svarUpa kI yA nijI guNoM kI nizcita pratIti honA hI paramAtmabhAva kI sAdhanA kA zrIgaNeza hai| usakA sIdhA aura sarala upAya hai-uSNa ho jAne para bhI pAnI ke mUla zItala svabhAva ke anubhava-jJAna kI taraha vibhAvoM se AtmA ke yukta hone para bhI AtmA ke mUla svabhAva, yathArtha svarUpa aura nijI sva-guNoM kA kAlika anubhava-jJAna honA nizcita dRr3ha pratIti hai| aise mumukSumAdhaka kI dRSTi AtmA para lagI huI azuddhatA yA aupAdhika azuddha paryAyoM kI ora nahIM jAtI, apitu usakI dRSTi azuddhirahita zuddha AtmabhAva ko hI dekhatI hai| arthAt Upara-Upara se hone vAle zubhAzubha bhAvoM ke kAraNa zuddha svabhAvAtmaka AtmA ko vikAra bhAvAtmaka na mAnakara Antarika mUla svarUpa ko vaha dekhatA hai| svabhAvamaya AtmA kisI kAraNavaza yadi parabhAvamaya bana jAtA hai, usa samaya mumukSusAdhaka sAvadhAna hokara sva-svabhAva meM lIna ho jAtA hai, svataH hI parabhAvoM se mukta ho jAtA hai| kadAcit parabhAva meM cale jAne para bhI antara meM udAsInatA ho, yA turanta sAvadhAna hokara sva-svabhAva meM lIna ho jAe to vaha dravyakarma aura bhAvakarma donoM ke bandha se chUTa jAtA hai| jaise sphaTika mUrti para par3I huI dhUla, Upara hI rahatI For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 137 * hai, usake andara nahIM praviSTa ho sakatI, vaise hI sphaTika sama nirmala caitanya mUrti AtmA para bhI karmarUpI dhUla (raja) par3I hone para bhI vaha zuddha AtmA meM praviSTa nahIM ho sakatI / yoM jAnakara dRr3ha nizcaya ke sAtha pratIti kare to jJAnAnanda svabhAvarUpa zuddha AtmA kI anubhUti hotI hai| isI prakAra AtmA ko rAgAdi vibhAvoM (vikAroM), vikalpoM aura parabhAvoM se nirlipta jAnakara, atIndriya jJAna-darzanarUpI netroM se (indriyoM dvArA nahIM) use zuddha rUpa meM jAnane-dekhane kA satata abhyAsa kare to zuddha svabhAvaniSThA sudRr3ha ho jAtI hai / isake lie Avazyaka hai - parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati satata udAsInatA, upekSA aura virakti kI / yaha anuprekSaNa kare ki maiMne pUrva-bhavoM tathA isa bhava meM bhI zarIrAdi nimittoM ko khUba jAne, apane mAnane, parantu upAdAnarUpa AtmA svabhAva ko nahIM jAnA, na hI apanA maanaa| aba parabhAvoM-vibhAvoM se prati satata udAsInatA rakhane se svabhAva meM niSThA hogii| nirantara udAsInatA kA krama rakhe binA svabhAvaniSThA kI bhUmikA sudRr3ha nahIM hogii| bIca meM jarA-sA pramAda kA jhoMkA AyA ki AtmA parabhAvoM aura vibhAvoM kI ora lur3haka jAyegI, virakti aura udAsInatA kA krama TUTa jaayegaa| dehadhArI mAnaba khAnA-pInA Adi zArIrika kriyAe~ karate samaya, indriya-viSayoM kA yathAvazyaka sevana tathA para-padArthoM kA bhI yathAvazyaka upayoga karate samaya unake prati priyatA apriyatA, manojJatA-amanojJatA, zubha-azubha yA rAga-dveSa, Asakti ghRNA, hInatA-dInatA yA uccatA- nIcatA ke bhAva na rakhakara kevala jJAtA-draSTA, udAsIna, virakta evaM taTastha banakara samabhAva meM rahatA hai to apane jJAna darzanamaya svabhAva meM AtmA ko sthira rakha sakatA hai| pAsa meM para-padArthoM ke rahate hue tathA unakA yathocita maryAdA meM upabhoga karate hue bhI yadi upabhoga ke kSaNoM meM rAga-dveSAtmaka pariNAma yA bhAva nahIM hai, mana meM Asakti, svAdalipsA, tRSNA yA pAne kI lAlasA nahIM hai to vaha sAdhaka udAsIna evaM virakta raha sakatA hai| isa prakAra Atma-bhAvoM meM sthira rahane vAlA sAdhaka saMsAra meM rahatA huA bhI saMsAra ke baMdhanoM meM nahIM pha~satA / zarIra meM rahakara bhI zarIra kI mamatA - mUrcchA ke kArAgAra meM nahIM ba~dhatA; parivAra, samAja aura rASTra meM rahatA huA bhI apane mUla AtmArUpI ghara ko nahIM bhuultaa| bharata cakravartI, janakavidehI Adi isake jvalanta udAharaNa haiN| jisa sAdhaka kI AtmadRSTi sthira ho jAtI hai, vaha na bAhya padArtha ke pralobhana meM pha~satA hai, na hI rAgAdi vibhAva usa para hAvI ho sakate haiM aura na usa jAgarUka aura apramatta ko kisI prakAra kA moha, kAma, krodhAdi ghera sakate haiN| vaha isI nIti para calatA hai - saMsAra meM tuma bhale hI raho, parantu saMsAra tumhAre meM na rhe| jala meM nAva bhale hI cale, nAva meM jala nahIM jAnA caahie| vaha kuTumba, parivAra, ghara-bAra, dhana-sampatti Adi ke bIca rahatA huA bhI saMsAra ko apanA ghara nahIM samajhatA tathA sabhI sajIva-nirjIva parabhAvoM se anAsakta aura alipta rahatA hai| ina sabako vaha kSaNita karmajanita samparka mAnatA hai| aisA mumukSu siddha- paramAtmA ke sAtha Atmika sambandha jur3a jAne para isa tathya ko hRdayaMgama kara letA hai| ki merA ghara to zAzvata mokSa hai, siddhAlaya hai| siddha-prabhu kA jo ananta jJAnAdi catuSTayayukta svabhAva hai, merA svabhAva hai| siddha bhagavAna kA ananta jJAnAdi guNarUpa dhana hI merA dhana hai| isa prakAra usakI dRSTi, ruci, mAnyatA aura lakSya badala jAtI hai ki saMsAra ke puNya-pApa, zarIrAdi para bhAva yA rAgAdi vibhAva mere nahIM, maiM to zuddha saccidAnandaghanarUpa siddha-paramAtma-svabhAvamaya AtmA huuN| isake pazcAt vaha AtmA tIna yA cAra athavA sAta yA ATha bhava taka rahatI hai, to bhI vaha saMsAra se nirlipta, virakta-sA rahatA hai| sUrya kA prakAza hote hI jaise saghana se saghana andhakAra miTa jAtA hai, vaise hI svabhAva meM sthiratA ke samyagjJAna kA prakAza hote hI ajJAna, mithyAtvAdirUpa saghana andhakAra miTa jAtA hai| ajJAnI jIva pahale saMsArarUpI kArAgRha meM rahane meM tathA janma-maraNAdi ke bhayaMkara kaSTa sahane meM moha-mamatvavaza Ananda mAnatA thA, aba samyagjJAna evaM samyaktva kA prakAza hote hI svabhAvarUpI ghara meM lauTane tathA svabhAva meM sthiratA karane meM parabhAva-bandhana se mukti aura paramAtmabhAva-prApti meM Ananda mAnatA hai| jaise- kAphI lambe samaya taka ardhanidrita avasthA meM calane vAlA svapna manuSya ke jAgrata hote hI gAyaba ho jAtA hai, vaise hI anAdikAla se vibhAva meM ramaNa karane ke saMskAra bhI samyagjJAna kA prakAza hote hI kSaNabhara meM naSTa ho jAte haiN| phira vaha samyagjJAna dRSTimAn AtmA sva-svabhAva meM pariNata hone lagatI hai, phira dhIre-dhIre svabhAva meM dRr3hatA se sthira hote hI vaha paramAtmapada ko prApta kara letI hai| For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 138 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * svabhAva meM sthira hone kA artha : apane jJAna meM hI sthira honA .. AtmA aura jJAna kevala kahane ke lie bhinna haiM, nizcayadRSTi se ye bhinna nahIM haiN| ataH kisI padArtha, vyakti, paristhiti yA bhAva se samparka cAhe indriyoM se ho, mana se ho yA vacana se; unako jAnane-dekhane taka hI sImita rakhanA jJAnamaya svabhAva meM sthita rahanA hai aura jJAnamaya svabhAva meM sthira rahanA hI svabhAva meM sthira rahanA hai| parantu jaba vaha vyakti jJAnAtmaka svabhAva se haTakara yA use bhUlakara, vibhAvAtmaka parabhAva meM baha jAtA hai| jJAna kI nirmala dhArA meM rAga, dveSa, ahaMtva, mamatva yA kaSAyoM kA saMvedanAtmaka kIcar3a milA, mithyAtva aura ajJAna kA kAluSya bhI milaa| phalataH jJAna kI vaha zuddha dhArA na rahakara saMvedana kI dhArA bana jAtI hai| nikhAlisa jJAna kI bhUmikA meM kisI prakAra ke saMvedana kA svIkAra nahIM hotaa| ataH kisI bhI sajIva-nirjIva para-padArtha ko sirpha jAnanA-dekhanA, kintu usake prati kisI prakAra kA priya-apriya Adi kA saMvedana na karanA asvIkAra kI sthiti hai| korA jJAna yA korA darzana asvIkAra kI sthiti hai, vahI zuddha AtmA kA svabhAva hai, jaba svabhAniSTha AtmA parabhAva kA asvIkAra kara detA hai, taba usameM parabhAva kA prabhAva, saMvedana, saMkramaNa yA prevaza nahIM ho sakatA, saMvedana karanA svIkAra kI sthiti hai| svabhAvaniSTha kI svabhAva meM sthiratA kramazaH tIna dhArAoM meM ___ samyagdRSTi AtmArthI kI nivRtti ke kSaNoM meM svabhAva meM sthiratA anubhavadhArA ke rUpa meM rahatI hai, pravRtti ke kSaNoM meM lakSyadhArA ke rUpa meM aura supupta avasthA ke daurAna AtmA kI pratItidhArA ke rUpa meM rahatI hai| isakA samagrarUpa se vizleSaNa karmavijJAna ne kiyA hai| niSkarSa yaha hai ki samyagdRSTi mumukSu AtmA kisI bhI avasthA meM ho, use Atma-vismRti nahIM hotii| usake antaHkaraNa meM Atma-smRti athavA Atma-svabhAva meM sthiratA kI jAgRti anubhava, lakSya aura pratIti kI dhArA ke rUpa meM vahatI rahatI hai| isa prakAra kI Atma-svabhAva meM satata dRr3ha sthiratA hI paramAtmabhAva yA paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra hai| caturguNAtmaka svabhAva sthitirUpa paramAtmapada-prApti kaise ho ? __ mokSa-prApti ke lie yA AtmA se paramAtmA banane ke lie AtmA ke svabhAva, svarUpa yA jJAnAdi cAra nijI guNa pUrNarUpa se vikasita, anAvRta aura abhivyakta hone Avazyaka haiN| AtmA ke maulika guNAtmaka svabhAva ke cAra prakAra ye haiM-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta Ananda (avyAbAdha-sukha), aura (4) ananta Atma-zakti (blviiry)| mokSa-prApta paramAtmA meM ina cAroM guNAtmaka svabhAvoM kI zakti aura abhivyakti donoM hotI hai, jabaki sAMsArika AtmA meM isa caturguNAtmaka zuddha svabhAva kI zakti to hotI hai, kintu abhivyakti pUrNa rUpa meM nahIM hotii| siddha-paramAtmA kI vizeSatAoM kA ullekha karate hue catuviMzatistava (logassa) pATha meM kahA gayA hai"ve candramAoM se bhI adhika nirmalatara, sUryoM se bhI adhika prakAzamAna (tejasvI) aura zreSTha samudra se bhI adhika gambhIra haiN|" ina tInoM vizeSatAoM kA phalitArtha siddha-paramAtmA meM nihita pUrvokta cAra ananta jJAnAdirUpa cAra Atma-guNoM kI vidyamAnatA hai| nizcayadRSTi se to vizuddha AtmA meM bhI ye cAroM guNa vidyamAna haiN| parantu vartamAna meM ye maulika Atma-guNa karmoM se AvRta haiM, kuNThita haiM, suSupta haiM evaM mUrchita haiN| jisa prakAra prakhara prakAzamAna sUrya vAdaloM se AcchAdita hone para usakA asIma prakAza aura Atapa dhuMdhalA aura zItala ho jAtA hai. bAdaloM ke haTate hI vaha sUrya punaH jAjvalyamAna prakAza aura Atapa ke sAtha tejasvI, prakhara prakAzamAna aura sarvAMgarUpa se vikasita ho uThatA hai. tathaiva sAmAnya AtmA para bhI parabhAvoM. vibhAvoM aura karma-meghoM kA AvaraNa A jAne se usakI tejasvitA, zaktimattA tathA ananta jJAnAdi guNAtmaka svabhAva AvRta, kuNThita aura manda ho jAtA hai| jyoM hI koI svabhAvanipTa sAdhaka jJAna-darzana-cAritra-tapa kI tathA svabhAva-ramaNatA kI zuddha sAdhanA se ina AvaraNoM ko haTA detA hai, tyoM hI vaha apane ananta catuSTaya guNoM ko anAvRta, jAgrata evaM prakaTa kara sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 139* Aja jo adhikAMza mAnavoM ke ananta jJAna-darzana AvRta, ananta AtmAnanda vikRta evaM ananta Atma-zakti kuNThita, skhalita mUrcchita ho rahI hai, AdhyAtmika vikAsa ke zikhara para pahu~cane, sarvakarmamuktirUpa paramAtmapada yA svabhAva meM avasthitirUpa mokSa prApta karane ke lie AtmA ke caturguNAtmaka svabhAva meM sthiratA ke upAyoM tathA sAdhaka-bAdhaka kAraNoM para vicAra karanA atyAvazyaka hai| dIrghadRSTi se vicAra kiyA jAe to paramAtmA (zuddha AtmA) kA sarvaprathama maulika guNa, mUla svabhAva haiananta jJAna / vahI AtmA kA mUla guNa hai| AtmA ke sAtha jJAna kA abhinna aura tAdAtmya sambandha hai| dravyArthikanaya kI yA abhedadRSTi se socA jAe to jJAnaguNa meM zeSa tInoM (darzana, sukha aura balavIrya) guNoM kA samAveza ho jAtA hai| pAzcAtya vicArakoM ne ekamAtra jJAnaguNa meM cAroM Atma-guNoM ko samAviSTa kara diyA hai-jJAna hI zraddhArUpa hai, jJAna hI Anandamaya hai, jJAna hI cAritrAtmaka guNa hai aura jJAna hI zakti (valavIrya) hai| AtmA ke ajara-amaratva - avinAzitva guNa ke jJAna para dRr3ha zraddhA yA spaSTa darzana hone para bar3e-se-bar3e saMkaTaduHkha Ane para vyakti Atma-zraddhA-paramAtma-zraddhA se DagamagAtA nahIM / trikAla sthAyI, zAzvata, avikRta AtmA kA tattvajJAna tathA zarIra aura AtmA kA bhedavijJAna jisake roma-roma meM rama gayA ho, vaha kisI bhI vyakti, vastu yA paristhiti ke anukUla-pratikUla hone para jJAtA - draSTAbhAva se jarA bhI vicalita nahIM hotA / jJAna kI tIvra dazA hI cAritraguNa hai| AtmA - anAtmA kA bhedavijJAna sudRr3ha ho jAne para vyakti ko cAhe kitana bhUkha-pyAsa-nidrA- pIr3A Adi ke duHkha uThAne par3eM, vaha AtmA ke jJAnabhAva meM masta hokara jAtA hai, use koI bhI duHkha mahasUsa nahIM hotaa| isI prakAra Atma-jJAna kA prakAza ho jAne para vyakti andhA, baharA, mUka yA apaMga athavA beDaula hone para bhI dIna-hInabhAvanA na lAkara atyanta Anandita AhlAdita evaM prasanna rahatA hai| vaha mRtyu taka ko ha~sate-ha~sate varaNa kara letA hai / adhyAtmajJAna- pAraMgata maharSi Atma-jJAna ko mahAzakti kahate haiN| jJAnavala se hI vyakti apane Apako kaisI bhI paristhiti meM aDola, aDiga, dRr3ha tathA zAnta, saMyamI, dhairyadhAraka. santulita, mRdu evaM taTastha, sva- para bhedavijJAna meM rata rakha sakatA hai| jJAna-svabhAva se sAdhAraNa AtmA tabhI skhalita hotI yA Diga jAtI hai, jaba koI sajIva-nirjIva para-padArtha, vyakti yA paristhiti ke Ane para darpaNa kI taTastha jJAtA-draSTA yA sAkSI na rahakara mana meM rAga-dveSAdibhAva ko yA priya apriya Adi dvandva kA saMvedana kara letA hai; jJAna-svabhAva meM sthira nahIM raha paataa| rAga-dveSAdi yA kapAya- nokaSAya meM se kisI kA vikalpa na utthaae| bhagavadgItA meM sthitaprajJa ke rUpa meM tathA AcArAMgasUtra meM sthitAtmA ke rUpa meM jJAna svabhAva meM sthira rahane vAle sAdhaka ke vizada lakSaNa diye gae haiN| aisA sthitAtmA yA sthitaprajJa iSTa-viyoga yA aniSTa saMyoga meM samabhAva se jarA bhI vicalita nahIM hotA / kadAcit koI sAdhaka apanI bhUmikA ke anusAra rAgAdi yA kapAyAdi para pUrNa vijaya prApta na hone ke kAraNa svabhAva meM yA jJAtA-draSTAbhAva meM sthira nahIM raha pAtA ho, phira bhI vaha unake prati udAsInabhAva, vairAgyabhAva yA niHspRhatA rakhatA hai, pratikUla paristhiti meM bhI vaha nimitta ko dopa nahIM detA, na hI tIvra ArttadhyAna karatA hai, apane upAdAna (AtmA) ko TaTolatA hai aura jJAnabala se samabhAva meM sthira ho jAtA hai| jJAna-svabhAva meM sthira hone ke katipaya mUlAdhAra jJAna-svabhAva meM sthira hone ke katipaya mUlAdhAra ye haiM- ( 1 ) samyagjJAna-prApti meM bAdhaka pratyeka kAraNa se bacatA hai, sAdhaka kAraNa ko apanAtA hai / (2) pratyeka avazya jJAtavya vastu ko jAnatA dekhatA hai, kintu usake prati rAga-dvepa, priyatA-apriyatA, manojJa-amanojJa yA anukUla-pratikUla bhAvoM kA saMvedana nahIM karatA / (3) jisa jJAna se zAnti, samatA, samAdhi aura virakti ho tathA jo jJAna rAgAdi vikAroM tathA ajJAna-mithyAtva ke andhakAroM ko dUra karane meM sahAyaka ho, usI samyagjJAna ko apanAtA hai, isake viparIta mithyAjJAna, mithyAtvayuktajJAna, kapAyAdi ke uttejaka yA varddhaka jJAna ko vaha nahIM apanAtA / bharata cakrI * samyagjJAna ke bala para hI jJAna -svabhAva meM sthira rahakara deha-geha, rAjya-vaibhava Adi se nirlipta rahate the| apane meM jJAnAdi svabhAva kA dRr3ha nizcaya karake ekAgra ho jAo jaise nadI eka bAra apane udgama se susajja hokara bahane lagatI hai to vaha nAnA maidAnoM ko pAra karatI huI anta meM samudra meM mila jAtI hai; vaise hI yadi eka bAra bhI samyagdRSTi kI jJAna jyoti bhalIbhA~ti For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 140 * karma - siddhAnta : biMdu meM siMdhu * suzraddhApUrvaka susthira sujajja hokara nikala par3atI hai to uttarottara aneka guNasthAnoM ko pAra karatI huI anta meM kevalajJAna (ananta jJAna) rUpI samudra meM mila jAtI hai| jJAna jyoti ke susajja hone kA artha hai - merI AtmA jJAtA draSTA, vItarAgI evaM jJAnAdi svabhAva se yukta hai| isa prakAra apane meM jJAnamayatA kI dRr3ha pratIti krnaa| jisakI jJAna - jyoti susajja hokara jagI ki phira use rokane, bahakAne, bhaTakAne aura bujhAne meM jagat kA koI bhI para-padArtha samartha nahIM hai| na hI koI use AvRta yA bAdhita, kuNThita yA suSupta kara sakatA hai| ataH samyagdRSTi mumukSu ko apane meM jJAnAdi svabhAva kA dRr3ha nizcaya karake usameM ekAgra ho jAnA caahie| yaha nizcaya kara le ki merI AtmA vizuddha cidAnandasvarUpa hai, maiM jJAnasvarUpa hI hU~; rAgAdi yA kaSAyAdi mere nahIM haiN| paryAya meM rAgAdi rahate, ve mere (zuddha) svarUpa meM nahIM haiN| merA jJAna rAgAdi ke sAtha ekameka nahIM ho sktaa| isa prakAra pUrvabaddha karmoM ke saMyoga se AcchAdita rAgAdi malina AtmA ko rAgAdi aura jJAna kI bhinnatA kI bhedajJAnarUpI phiTakarI yA nirmalI se pRthak karake jJAna svabhAva meM sthira hoM jAe to pUrvabaddha karmoM ke TUTate, mohAdi ke chUTate tathA rAgAdi ke AvaraNa haTate dera nahIM lagatI / jagat ke cetana-acetana padArthoM ke vastusvarUpa ko sirpha jAnane-dekhane ke sAtha yadi vaha jAnakArI ahaMkAra, krodhAdi kaSAya, mada, rAga-dveSa, priyatA-apriyatA Adi vibhAvadazA kI ora yA svabhAva se dUra ghasITa le jAtI ho, bhale hI vaha jAnakArI svamAnya AgamoM kI ho yA paramAtma zAstroM kI ho, yadi dRSTi samyak yA anekAntavAdI sAMpekSa nahIM hai to vaha jJAna usake lie samyak na rahakara mithyAjJAna ho sakatA hai| jJAna ke sAtha saMvedana ko dUra karane hetu jJAnAvaraNIya karma ke Amrava aura bandha ke chaha kAraNoM se dUra rahanA cAhie - (1) pradoSa dekhanA, (2) nihnava (chipAnA), (3) mAtsarya, (4) antarAya, (5) AzAtanA, aura (6) upaghAta / inakA vizleSaNa Age kiyA gayA hai| ataH jJAna-svabhAva kA sAdhaka samyagjJAna aura rAgAdi saMvedana kA pRthakkaraNa karake tathA saMvedana se pratikSaNa dUra rahakara ekamAtra jJAtA- draSTA banakara ekamAtra jJAna - svabhAva meM sthira raha sakatA hai| zAstroM yA adhyAtma - guNoM kA svAdhyAya bhI korA zravaNa- vAcana kara lenA nahIM, kintu vaha svAdhyAya jJAnAdi guNAtmaka Atma-svabhAva ke prati ruci aura zraddhA ko dRr3ha karane vAlA tathA parabhAvoM-vibhAvoM se virakti meM vRddhi karane vAlA ho, to vaha sAdhaka tathAvidha svAdhyAya se nignokta cAra prakAra kI jJAnasamAdhi ( zrutasamAdhi) prApta kara letA hai - ( 1 ) vizuddha jJAna (zrutajJAna) honA / arthAt jJAna ke sAtha rAgAdi vibhAvoM kI milAvaTa na ho, caMcalatA samApta karake vizuddha (kore) jJAna meM sthira honA / (2) ekAgracitta honA / arthAt jJAna meM tanmaya va dattacitta honaa| (3) svayaM satya (jJAnabhAva ) meM pratiSThita (sthira) honA / arthAt pUrvokta prakAra se dRr3ha nizcayapUrvaka jJAna svabhAva meM sthita ho jAnA / (4) dUsaroM ko jJAnabhAva meM sthira karanA / yahI jJAnasamAdhi hai| isase sAdhaka kA upayoga satata AtmA ke jJAna svabhAva meM sthira rahatA hai| aisI sthiti meM jaba parabhAvoM, vibhAvoM yA karmopAdhikajanya paristhitiyoM ko mamatvavaza apane mAnakara apanAne kI kAmanA, spRhA, vAsanA yA lAlasA nahIM rahatI, taba vaha Atma-tRpta, Atma santuSTa aura Atmarati bana jAtA hai| AtmA ke jJAna-svabhAva meM satata sthita rahane kI yahI kuMjI hai / paramAtmabhAva kA dvitIya guNAtmaka svabhAva : ananta darzana nirAkAra sAmAnya jJAna darzana hai| yAnI darzana hotA hai - abhedAtmaka cetanA se aura jJAna hotA haibhedAtmaka cetanA se / darzana kA phalitArtha hai- sAmAnya bodha / sAmAnya bodha bhI darzanAvaraNIya karma ke udaya se AvRta, kuNThita aura suSupta ho jAtA hai / nizcayanaya kI dRSTi se pratyeka AtmA ko paramAtmA ke samAna ananta jJAna kI taraha ananta darzana kI zakti prApta hai, kintu ukta darzana-svabhAva para AvaraNa A jAne se sAmAnya avabodha bhI nahIM hotA / jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya karma ke Amrava aura bandha ke bhI chaha kAraNa haiM - ( 1 ) darzana- pratyanIkatA se, (2) darzana kA nihnava karane ( chipAne) se, (3) darzana-prApti meM antarAya DAlane se, (4) samyagdarzana meM doSa nikAlane se, (5) samyagdarzana yA darzanI kI avinaya - AzAtanA karane se, aura (6) saddarzana meM vyartha kA vAda-vivAda karane se| ina kAraNoM se ananta saddarzana kI zakti hote hue bhI abhivyakti nahIM ho pAtI / tattvArthasUtrAnusAra inakA vizeSa spaSTIkaraNa bhI karmavijJAna ne kiyA hai| For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma - siddhAnta: biMdu meM siMdhu * 141 * spaSTa hai ki darzanAvaraNIya karma ke udaya se AtmA meM kevaladarzana taka kI zakti hai, usakI abhivyakti nahIM ho pAtI; itanA hI nahIM netra se, netra ke alAvA anya indriyoM se, tathA indriya aura mana se rahita eka sImA meM AtmA se sIdhA jo darzana honA cAhie vaha nahIM ho pAtA, taba AtmA se sIdhA trikAla - triloka kA darzana kaise ho sakatA hai| isIlie jainadarzana ne cAra koTi ke sAmAnya bodha vAle darzanAvaraNIya karma batAe haiMcakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya aura kevaladarzanAvaraNIya / ye karma kaise-kaise, kina-kina kAraNoM se ba~dha jAte haiM ? jinake kAraNa inase sAmAnya bodha (darzana) bhI jIva ko nahIM ho pAtA, isakA karmavijJAna ne vizada vizleSaNa kiyA hai| avadhidarzana kI abhivyakti dharma-zukladhyAna se, kAyotsarga se, pratisaMlInatA se, saMvara aura nirjarA ke AcaraNa se tathA bhedavijJAna se ho sakatI hai| yAnI ina upAyoM se vastu kA dravya-kSetra kAla-bhAva kA maryAdAyukta sAmAnya bodha avadhidarzana meM ho jAtA hai| vaise to pratyeka AtmA ko kevaladarzana kI zakti prApta hai, vaha jAnatA dekhatA bhI hai, yAnI jJAtA - draSTA bhI hai, parantu use vAstava meM dekhanA cAhie zuddha AtmA ko paramAtma-tattva ko, Atma-svabhAva ko yA Atma- guNoM ko, usakI apekSA calAkara anAvazyaka rUpa se, rAga-dveSAdi vikAroM se mizrita karake dekhatA hai, sAmAnya bodha karatA hai vividha jJAnendriyoM se; taba bhalA yathArtha darzana-zuddha Atma-darzana kaise ho sakatA hai ? vaha binA prayojana ke hI para bhAvoM, nirjIva- sajIva para padArthoM ko tathA anya vyaktiyoM yA prANiyoM kA dekhane (sAmAnya bodha karane) meM athavA para bhAvoM kA rAgAdi vikArayukta sAmAnya bodha karane meM apanI zakti lagA detA hai| phalataH svabhAva ke darzana kI zakti para bhAvadarzana meM laga jAtI hai| Atma-darzana ke bAdhaka kAraNoM meM pUrvokta chaha kAraNoM ke atirikta darzanamohanIya aura cAritramohanIya bhI mAne jAe~ to anucita nhiiN| ataH Atma-darzanarUpa svabhAva kI niSThA hI mumukSusAdhaka ko ananta (kevala ) darzana taka pahu~cA sakatI hai| paramAtmA ke svarUpadarzana meM sthiratA samatAyoga kI niSThApUrvaka sAdhanA se hI ho sakatI hai| isa tathya kA karmavijJAna ne spaSTIkaraNa kiyA hai| paramAtmA kA tRtIya svabhAva: ananta avyAbAdha-sukha ( paramAnanda) siddha-paramAtmA kA jo tRtIya AtmaguNAtmaka svabhAva hai - ananta avyAbAdha - sukha ( parama Ananda ) vahI sAmAnya AtmA kA svabhAva hai / pratyeka AtmA meM, vizeSataH pratyeka manuSya meM ananta avyAbAdha Atmika sukha kI zakti par3I huI hai, parantu vedanIya, mohanIya Adi amuka karmoM ke AvaraNa ke kAraNa usakI abhivyakti nahIM ho paatii| vaha bAhya indriya-viSayoM, manoviSayoM tathA manojJa-amanojJa padArthoM, indriya-viSayoM, paristhitiyoM evaM vyaktiyoM ke prati rAgAdivaza sukha-duHkhoM kI prApti kI kalpanA chor3akara ekamAtra Atmika Ananda (sukhoM) magna- tanmaya hotA jAe to avazya hI paramAtmA ke ananta sukha - svabhAva kI ora bar3ha sakatA hai / zaktirUpa meM svAtmA meM nihita anabhivyakta ananta Atmasukha svabhAva ko abhivyakta kara sakatA hai| vaha Atmika avyAMbAdha (avyAbAdha Atma-sukha ) kisI bhI deza, kAla, vastu aura vyakti (para-padArtha) ke pratibandha se rahita ho, para-padArthaniSTha, vastuniSTha yA vyaktiniSTha kSaNika sukhAbhAsa ko sukha mAnakara vyakti isa AtmaniSTha sukha-svabhAva se vaMcita ho jAtA hai| vastutaH bAhya-sukha parAdhIna hai, duHkha bIja hai, jabaki Atmika sukha svAdhIna hai, zAzvata hai; dezakAlapAtrAdi se pratibaddha nahIM hai, nirAbAdha hai| use kahIM bAhara se nahIM lAnA hai, vaha to AtmA meM hI par3A hai| aisA Atmika sukha atIndriya, avyAbAdha, aikAntika aura Atmanika hai, vahI paramAtmA kA tathA sAmAnya (zuddha) AtmA kA svabhAva hai| paudgalika karmopAdhika sukha . kSaNika hai, sukhAbhAsa hai, aneka bAdhAoM se yukta hai, kAlAntara meM vahI sukha-duHkharUpa ho jAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke zabdoM meM mokSa (paramAtmapada) rUpa ekAnta sukha vahI prApta kara pAtA hai, jisakI AtmA meM ananta samagra jJAna prakAzita ho uThe, ajJAna aura moha jisake jIvana se sadA ke lie vidA ho jAe~ aura rAga evaM dveSa Adi vikAroM kA samyak prakAra se kSaya ho jaae| vAstava meM saccA sukha AtmA meM, apane hI andara hai, kisI padArtha, vyakti, ghaTanA yA paristhiti meM nhiiN| paranimittaka yA puNyakarmajanita sukha bhI kSaNika hai, sukhAbhAsa hai, usameM Asakti rakhane se ghora karmabandha hotA hai| moha-mamatva Adi ke kAraNa AkulatA, becainI, For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 142 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * udvignatA cintA Adi bar3hatI hai| ataH mumukSu AtmArthI mokSa-sukha ko chor3akara para-padArthoM se sukha kI vAMgmA nahIM karatA. na hI vaha iSTa-viyoga-aniSTa-saMyoga meM duHkhI hotA hai| vaha AtmAnanda meM hI magna rahatA hai| . paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti paramAtmA kI taraha sAmAnya mAnavAtmA meM bhI ananta Atmika-zakti prANiyoM meM sabase adhika vikasita cetanA-zakti tathA adhyAtma kI maMjila taka pahu~cane kI kSamatA manuSya meM hai| paramAtmA yA zuddha AtmA ke svabhAva kA caturtha rUpa hai-ananta Atmika-zakti (blviiry)| ataH paramAtmA kI taraha mAnavAtmA meM bhI ananta zaktiyoM kA sAgara laharA rahA hai, kintu paramAtmA meM ve ananta zaktiyA~ jAgrata haiM, abhivyakta haiM, jabaki mAnavAtmA meM ve abhI suSupta haiM, anabhivyakta haiM, dabI huI haiM, . kuNThita yA mUrchita haiM, prasphuTita nahIM haiN| mAnavAtmA meM ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra athavA ananta Atmika avyAbAdha-sukha evaM ananta Atmika vIratA (vIrya) kI zakti hai| ye cAroM zaktiyA~ samasta AdhyAtmika zaktiyoM kI jar3a haiN| inakA mUla srota-mUla udgama-sthala yA pAvara hAusa AtmA hai| ina AdhyAtmika zaktiyoM kI hI aneka : dhArAe~ jIva ke zarIra ke daMzavidha prANoM meM vidyutdhArAoM ke samAna pahu~catI haiN| Atma-zaktiyoM ke tIna prakAra ke pratinidhi mAnava : kArya aura pariNAma ____ manuSya ke pAsa ina AdhyAtmika zaktiyoM kA honA eka bAta hai, unakA sadupayoga karanA, unheM jAgrata, abhivyakta yA vikasita karanA dUsarI bAta hai| bhautika zaktiyoM meM vizvAsa karane vAle bahuta-se logoM ko yaha patA bhI nahIM hai ki ina zaktiyoM kA mala srota ye AdhyAtmika zaktiyA~ haiM. parvabaddha zabha karmoM ke phalasvarUpa katipaya logoM ko zArIrika, mAnasika, bauddhika yA bhautika zaktiyA~ prApta ho jAtI haiM, parantu ve hatyA, saMhAra, ThagI, lUTapATa, DakaitI, corI, balAtkAra, apaharaNa, AtaMka, bhraSTAcAra, anyAya, atyAcAra, zoSaNa, paradamana Adi meM una zaktiyoM kA durupayoga karate haiN| athavA kaI loga pUrva puNya-phalasvarUpa uparyukta bhautika tathA AdhyAtmika zaktiyA~ prApta hone ke bAvajUda bhI dAna, zIla, tapa aura bhAva meM athavA samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa meM unakA upayoga hI nahIM karate, ve saMvara, nirjarA aura tapa; saMyama kA avasara Ane para bhI apanI zaktiyoM kA upayoga karane se katarAte haiN| kaI logoM ko apanI pUrvokta mukhya AdhyAtmika zaktiyoM kA jJAna yA bodha bhI nahIM hai, anabhijJa hone ke bAvajUda ve jAnane kI ruci bhI nahIM rkhte| prabala mohakarmavaza ve apane pArivArika janoM ko bhI ina AdhyAtmika zaktiyoM kA sadupayoga karane meM vighna-bAdhA upasthita karate haiN| bahuta-se logoM ko apane meM ina AdhyAtmika zaktiyoM kA akhUTa khajAnA jJAta na hone se athavA jJAta hone para bhI yA to ve bAhara hI bAhara inheM khojate haiM, yA phira ve apanI zaktiyoM ko para-padArthoM ko baTorane meM, bhautika kAryoM meM, yena-kena-prakAreNa sattA aura sampatti prApta karane athavA lar3AI-jhagar3oM meM, zArIrika bala bar3hAne meM athavA indriyoM kI zaktiyoM ko vikasita karane mAtra meM apanI AdhyAtmika zaktiyoM kA durvyaya va durupayoga karate haiN| isa prakAra Atma-zaktiyoM ke pratinidhi mAnava tIna prakAra ke hote haiM-(1) zaktiyoM kA upayoga hI na karane vAle, (2) zaktiyoM kA durupayoga karane vAle, aura (3) zaktiyoM kA sadupayoga karane vaale| inameM prathama aura dvitIya prakAra ke vyakti Atma-zaktiyoM kI upalabdhiyoM se vaMcita rahate haiN| prathama prakAra ke vyakti "Atma-zaktiyoM kA dhar3alle se upayoga karane se ve zIghra hI samApta ho jaayeNgii|" isa vivekamUr3hatA aura adaradarzitA ke kAraNa zaktiyoM ke anapayoga kA dappariNAma yaha hotA hai ki zaktiyoM ke srota zIghra hI baMda ho jAte haiM ve avayava bhI kAma karanA baMda kara dete haiN| akaDa jAte haiM. zithila hokara darda karane lagate haiN| zarIra ke aMgopAMgoM se jitanA adhika kAma liyA jAtA hai, utanI hI tIvra gati se unameM raktasaMcAra. adhikAdhika sazakta, sphUrtimAn aura parAkramI vanate haiM. isI prakAra Atma-zaktiyoM kA bhI ucita upayoga na kiyA jAe to ve sUkhatI va samApta hotI calI jAtI haiN| isa tathya ko vividha udAharaNoM aura yuktiyoM dvArA samajhAyA gayA hai| isalie bur3hApe meM Atma-zaktiyoM ke vikAsa meM parAkrama kareMge athavA Atma-zaktiyoM kI For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 143 * jAgRti aura kriyAnviti se lAbha kI bAta ko jAnate-mAnate hue bhI unheM jAgrata aura kriyAnvita karane TAlamaTUla karate rahate haiN| ve bhI isase hone vAlI upalabdhiyoM se vaMcita raha jAte haiN| kaI loga pUrvokta prakAra se Atma-zaktiyoM kA durupayoga karate haiM, ve bhI apanI zaktiyoM kA apavyaya durdhyAnAcaraNa, pramAdAcaraNa, hiMsA yA hiMsAjanaka vastuoM ko pradAna, pApakarmopadeza, kAmottejaka ceSTAoM, vAsanAvarddhaka azlIla dRzya, zravya, abhakSya khAdya-peya tathA spRzya vastuoM kA upayoga karake zakti ko barbAda kara dete haiN| kaI loga adhikAra, pada, sattA evaM pratiSThA ke naze meM yA hiMsAAdi pApakRtya karake amUlya zaktiyoM kA sarvanAza kara DAlate haiN| kaI sAmpradAyika naze meM viveka khokara paranindA, badanAmI, cugalI Adi pApoM meM vRddhi karate haiM. ve apanI AtmA aura Atma-zaktiyoM kI surakSA nahIM kara paate| parantu sacce AtmArthI mumukSusAdhaka AtmavAn banakara vividha parISahoM aura upasargoM para vijaya pAne meM, bAhyAbhyantara dvAdazavidha tapazcaraNa meM. AmravoM ke nirodha tathA saMvara ke hara mauke ko na cUkane meM, satraha prakAra ke saMyama meM, nirarthaka evaM anupayogI anAvazyaka upayoga karane para apane aMgopAMgoM tathA indriyoM para breka lagAne meM, unakI caMcalatA ko rokane meM, apanI Atma-zaktiyoM kA sadupayoga karate haiN| sAtha hI apanI Atma-zaktiyoM ko kSati pahu~cAne vAle jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmoM se jUjhate haiN| darzanamoha aura cAritramoha, jo Atma-zaktiyoM ke vikAsa meM bAdhaka banate haiM, unheM bhI pUrvokta upAyoM kSaya, kSayopazama aura upazama karake apramatta hokara saMvara-nirjarA karake haTAte haiN| mithyAtva, avrata, pramAda, kapAya aura azubha yoga, rAga. dveSa, moha Adi ke AkramaNoM se svayaM kI AtmA ko jAgrate rahakara bacAte haiN| adhikAMza mAnava apanI AtmA meM nihita jJAna, darzana, sukha aura zakti kA sadupayoga na karake. viparIta mArga meM lagAkara durupayoga kara rahe haiN| darzanamohanIya aura cAritramohanIya, jo Atma-zaktiyoM ke prabala zatru haiM, unheM nimnokta kAraNoM se aura bar3hAvA de rahe haiM-(1) kevalajJAnI arhanta kA, kevaniprarUpita (ratnatrayarUpa) dharma kA. AcArya aura upAdhyAya kA, cAturvarNya zramaNasaMgha kA, paripakva tapa tathA brahmacarya ke pAlana karane se jo jIva deva hue haiM, unakA avarNavAda (nindA) karake darzanamohanIya karma kA bandha karate haiN| (2) tIvra krodha-mAna-mAyA-lobha karake tathA tIvra darzanamoha-cAritramoha se cAritramohanIya karmabandha karate haiN| isI prakAra antarAya karma kI dAnAdi pA~ca labdhiyoM (zaktiyoM) kA upayoga AdhyAtmika dRSTi se durvala vyaktiyoM ko Atmika duHkha-nivAraNa kA upadeza pradAna na karake, ananta jJAnAdi Atma-guNoM kA lAbha prApta na karake, Atma-guNoM tathA svabhAva meM eka bAra tathA ramaNa karane kI-sthita rahane kI zakti kA bhoga va upabhoga na karake tathA pUrvabaddha karmoM kI tapa. tyAga, pratyAkhyAna, saMyama, niyama, parISaha-upasarga vijaya, sahAvrata. vrata Adi se nirjarA (eka deza se kSaya) na karake evaM naye Ate hue karmoM kA nirodha (saMvara) na karake apanI una pUrvokta paMcavidha Atma-zaktiyoM kA upayoga kAma, krodha, lobha Adi kapAya evaM viSayAsakti bar3hAne meM dAna dekara tathA bhautika sukha-suvidhAoM, sAdhanoM Adi kI prApti meM rAta-dina eka karake, paMcendriya viSayoM kA AsaktipUrvaka bhoga-upabhoga karake tathA khAnapAna, aizaArAma, bhogavilAsa 'Amoda-pramoda Adi meM apanI indriyoM tathA mana kI zaktiyoM ko varvAda karake apanI Atma-zaktiyoM ke vikAsa ke mArga meM antarAya karmabandha karake svayaM ror3A aTakAte haiN| apanI Atma-zaktiyoM ko khaNDita evaM kSata-vikSata kara dete haiN| isa prakAra apanI bahumUlya Atma-zaktiyoM ko jahA~ laganI cAhie thIM, vahA~ na lagAkara naye karmoM ke Asrava tathA bandha ko nyautA dene meN| ___ kaI mahAvratI yA uccakoTi ke sAdhaka bhI samyagjJAna-darzana-cAritra-tapa kI sAdhanA-ArAdhanA se Atma-zaktiyA~ upalabdha karake bhI mohamUr3ha hokara jAti Adi kA mada (ahaMkAra) karake garvasphIta hokara yA no bharataputra tridaNDI marIci kI taraha nIcagotra karmabandha kara lete haiM yA arjita kI huI mahAmUlya Atma-zakti ko vizvabhUti muni kI taraha AsurI-zakti meM vadala dete haiM yA sambhUti muni kI taraha cakravartI pada evaM ganI kI prApti kA nidAna karake arjita Atma-zakti ko kaur3iyoM ke mUlya meM veca dete haiN| ArAdhaka banane ke badale virAdhaka bana jAte haiN| janma-maraNa kA anta karane ke badale aneka bAra punaH punaH janma-maraNa karake jIvana ko ghora duHkha meM DAla dete haiM; darlabhabodhi bana jAte haiM, bhaviSya meM Atma-zaktiyA~ prApta karanA atyanta duSkara ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 144 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * Atma-zaktiyoM kA sadupayoga na kara pAne ke sAta kAraNa nimnokta sAta kAraNoM se kaI loga apanI Atma-zaktiyoM kA sadupayoga nahIM kara pAte-(1) AtmA meM zakti to par3I hI hai, phira usakA upayoga yA usake vikAsa kI sAdhanA kyoM kI jAe? isa bhayaMkara bhrAnti ke kAraNa; (2) kucha loga kaSToM, kaThinAiyoM, upasargoM, vighna-bAdhAoM, parISahoM Adi se ghabarAkara yA katarAkara; (3) yA tAmasika prakRti ke kAraNa Atma-zaktiyoM ko pragaTa karane meM Alasya, TAlamUTala, anekAgra-vyagra Adi ke vaza puruSArtha hI na karake, (4) kaI loga zaktiyoM meM avarodha utpanna karane vAle parabhAvoM ke prati Asakti tathA kaSAyAdi, rAgAdi vibhAvoM ke pravAhoM meM bahakara yA samaya, azakti yA duSparisthiti kA bahAnA banAkara, (5) kaI loga apane jIvana meM tIvra hiMsAdi pApAcaraNoM meM vidurvyasanoM meM rata rahane ke kAraNa socate haiM ki una vikRta, duSkarmabandhakRta zaktiyoM ko AdhyAtmika dizA meM kaise lagA . sakate haiM, isa hInabhAvanA ke zikAra hokara, (6) apane jIvana meM apamAna, udvignatA, tanAva, AghAta, tIvra bhaya Adi se daMza se prerita hokara AtmahatyA dvArA apanI zakti ko naSTa karake, (7) kaI dharma-sampradAya ke loga isa bhrAnta mAnyatA ke kAraNa ki kitanA hI pApakarma kareM, kucha bhI kareM, kayAmata ke dina khudAtAlA se mAphI mA~ga leMge, apanI zaktiyoM kA durupayoga karate haiM, sadupayoga nahIM kara paate| ___ karmavijJAna ne Atma-zaktiyoM kA sadupayoga na karane yA na kara sakane vAle athavA zaktiyoM kA anupayoga yA durupayoga karane vAloM ko vividha yuktiyoM tathA arjuna muni, harikezabala muni, prabhavasvAmI, sthUlabhadra muni Adi kA udAharaNa dekara Atma-zaktiyoM ko hara hAlata meM pragaTa kara sakane aura paramAtma-zakti prApta karane kA puruSArthavAda kA sandeza diyA hai| Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa ke lie pA~ca sUtra Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane hetu yadi nimnokta sUtroM para dhyAna diyA jAe to pApI se pApI vyakti, hInajAtIya, tiraskRta, apamAnita, durvyasanayukta vyakti bhI apanI Atma-zaktiyoM kA niyojana mokSa-prApti yA paramAtmapada-prApti kI dizA meM kara sakatA hai-(1) Atma-zakti kA mahattva, mUlya, svarUpa, upayoga aura upayoga-vidhi kI bhalIbhA~ti jAnakArI, (2) samyagdRSTi, samyakzraddhA, ruci-pratIti evaM deva-guru-dharma para pUrNa zraddhA evaM Atma-vizvAsa ke sAtha Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane kI tamannA, (3) tadanantara una zaktiyoM ko jAgrata karane kA puruSArtha karanA, vighna-bAdhAoM, kaSToM evaM upasargoM se tanika bhI na ghabarAnA, (4) tatpazcAt jAgrata Atma-zaktiyoM ko pacAnA aura sa~bhAlanA, (5) upalabdha Atma-zaktiyoM ko mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya evaM azubha yoga, azubha nimittoM Adi se bacAnA, karmAnavoM, bandhoM, parabhAvAsakti, vibhAvoM meM ramaNatA Adi bAdhaka kAraNoM se unakI rakSA karanA, durvyaya na krnaa| AdhyAtmika zakti ke mukhya dasa prakAra bhautika balavIrya (zakti) AdhyAtmika balavIrya kA antara samajhane ke lie sUtrakRtAMga niyukti AdhyAtmika zakti ke mukhya dasa prakAra batAe haiM-(1) dhRti (saMyama aura citta meM sthairya), (2) udyama (jJAnopArjana, tapazcaraNa Adi meM Antarika vIryollAsa yA utsAha), (3) dhIratA (parISahoM aura upasargoM ke samaya avicalatA), (4) zauNDIrya (tyAga kI uccakoTi kI utsAhapUrNa bhAvanA), (5) kSamAbala, (6) gAmbhIrya (adbhuta yA sAhasika dharmakArya karake bhI mada yA garva na AnA), (7) upayogabala (dravya-kSetra-kAla-bhAvAnusAra sva-viSayaka parAkrama kA nizcaya karanA), (8) yogabala (mana-vacana-kAyA se adhyAtma-dizA meM prasannatA se pravRtta honA), (9) tapobala (bAhyAbhyantara dvAdazavidha tapa meM khedarahita utsAhapUrvaka parAkrama karanA), aura (10) saMyama meM parAkrama (satraha prakAra ke saMyama ke pAlana meM tathA apane saMyama ko nirdoSa rakhane meM parAkrama krnaa| sacamuca meM dasa sUtra AdhyAtmika zakti prApta karane meM upayogI haiN| bAlavIrya aura paNDitavIrya banAma sakarmavIrya aura akarmavIrya sUtrakRtAMgasUtra meM bAlavIrya aura paNDitavIrya kA ullekha hai| Atmika zaktiyoM kI abhivyakti yA jAgRti ina donoM meM se paNDitavIrya ke dvArA hI ho sakatI hai| yadyapi Atmika-zaktiyoM kI abhivyakti avyakta hone se For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * 145 * indriyagrAhya nahIM hai, na hI AtmA indriyagrAhya hai| ataH zAstrakAroM ne kahA-Atma-zaktiyoM kI abhivyakti ke lie mAdhyama zarIra, pA~coM indriyA~, mana, vANI, buddhi, citta tathA dazavidha balaprANa banate haiN| ina donoM kI kramazaH saMjJA hai-bAhyakaraNa aura antHkrnn| Atma-zaktiyoM kI jAgRti yA abhivyakti tabhI hotI hai, jaba ye karaNadvaya yA dazavidha prANa Atma-svabhAva meM yA Atma-guNoM meM sthira hone-ramaNa karane meM sAkSAt mAdhyama banakara (yAnI antarmukhI banakara) sAdhaka evaM sahAyaka hoN| aisI sthiti meM mokSa (karmakSaya) kI ora kiye jAne vAle parAkrama ko paNDitavIrya kahA jAtA hai| isake viparIta yadi ye karaNadvaya Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa meM sahAyaka yA sAdhaka na banakara bAdhaka banate haiM, viparIta dizA meM hiMsA-asatya-corI Adi meM yA krodha, ahaMkAra. lobha Adi kaSAyoM Adi pApasthAnoM meM parAkrama karate haiM. taba AtmA kI nikhAlisa zakti ke rUpa meM abhivyakta na hokara vikRta evaM zubhAzubha karmabandhaka zakti ke rUpa meM abhivyakta hote haiM, taba inheM bAlavIrya kahA jAtA hai| inheM hI dUsare zabdoM meM kramazaH akarmavIrya aura sakarmavIrya kahA gayA hai| yaha dhyAna rahe ki zarIrAdi yA mana-buddhi-citta Adi bAhyakaraNa aura antaHkaraNa meM yA dazavidha prANoM meM jo bhI zakti (balavIrya) hai, jinheM paudgalika vIrya kahA jAtA hai| zarIrAdi meM sthita vIrya paudgalika hote hue bhI mUla meM AtmA ke bhAvavIrya guNa se vaha abhivyakta pragaTa hotA hai| jisa prANI (AtmA) ke vIryAntarAya karma kA jitanA kSayopazama hotA hai, utane bala vAlA hI pUrvokta paudgalika vIrya prakaTa ho sakatA hai, adhika nhiiN| Age isI sUtrAnusAra karmavijJAna ne bAlavIrya aura paNDitavIrya kI pahacAna ke kucha saMketa bhI diye haiN| bAlavIrya karmabandhakAraka sakarmavIrya hotA hai, jo mukhyatayA aSTavidha yA paMcavidha pramAda dvArA hotA hai, jabaki paNDitavIrya karmakSayakAraka hotA hai, jise akarmavIrya kahA hai, vaha apramAdavRtti se hotA hai| paNDitavIrya (akarmavIrya) kI sAdhanA ke lie 29 preraNAsUtra ____ karmavijJAna ne sUtrakRtAMgasUtrokta paNDita (akarma) vIrya kI sAdhanA ke lie 29 preraNAsUtra bhI aMkita kiye haiM-(1) vaha bhavya (mokSagamanayogya) ho, (2) alpakaSAyI ho, (3) kaSAyAtmaka bandhanoM se unmukta ho, (4) pApakarma ke kAraNabhUta AsravoM ko haTAkara, kaSAyAtmaka bandhanoM ko kATakara zeSa karmoM ko zalyavat kATane ke lie udyata ho, (5) mokSa kI ora le jAne vAle samyagdarzanAdi ratnatraya ke lie puruSArtha kare, (6) svAdhyAya, dhyAna Adi mokSasAdhaka anuSThAnoM ke lie puruSArtha kare, (7) dharmadhyAnArohaNa ke lie bAlavIrya kI duHkhadAyakatA, azubha karmabandha-kAraNatA tathA sugatiyoM meM ucca sthAnoM evaM parijanoM ke sAtha saMvAsa kI anityatA kI anuprekSA kare, (8) isa prakAra ke cintanapUrvaka ina saba ke prati apanI Asakti aura mamatva-buddhi haTA de, (9) isa sarvamAnya Arya mArga (ratnatrayAtmaka mokSamArga) ko svIkAra kare, (10) pavitra buddhi se dharma ke sAra ko jAna-sunakara AtmA ke jJAnAdi guNoM ke upArjana meM udyama kare, (11) pApayukta anuSThAna kA tyAga kare, (12) apanI Ayu kA upakrama (antakAla) kisI prakAra jAna jAe to yathAzIghra saMlekhanArUpa yA paNDitamaraNarUpa anazana (saMthAre) kA abhyAsa kare, (13) kachue dvArA aMga-saMkoca kI taraha paNDitasAdhaka pAparUpa kAryoM ko samyak dharmadhyAnAdi kI bhAvanA se saMkucita kara le, (14) anazanakAla meM mAnasika, vAcika, kAyika samasta pravRttiyoM ko, apane hAtha-pairoM ko tathA akuzala saMkalpoM se mana ko roka leM evaM anukUla-pratikUla viSayoM meM rAga-dveSa kA tyAga karake indriyoM ko saMkucita kara le, (15-16) pAparUpa pariNAma vAlI duSkAmanAoM kA tathA bhASAdoSa kA tyAga kare, (17) abhimAna (ahaMkAra yA mada) aura mAyA lezamAtra bhI na kare, (18) inake (zalyoM ke) aniSTa phaloM ko jAnakara sukha-prApti ke gaurava meM udyama na ho, (19) upazAnta, niHspRha aura mAyArahita (sarala) hokara vicaraNa kare, (20) prANihiMsA se dUra rahe, (21) adattagrahaNa (cauryakarma) na kare, (22) mAyAyukta asatya na bole, (23) prANiyoM ke prANoM kA utpIr3ana kevala kAyA se hI nahIM, mana aura vacana se bhI na kare, (24) bAhara aura bhItara se saMvRta (gupta) hokara rahe, (25) indriya-damana kare, (26) mokSadAyaka saMyama (samyagdarzanAdirUpa) kI ArAdhanA kare, (27) jitendriya rahe, (28) pApa se AtmA ko bacAe, aura (29) kisI ke dvArA atIta meM kiye gaye, vartamAna meM kiye jAte hue aura bhaviSya meM kiye jAne vAle pApa kA mana, vacana, kAyA se bhI anumodana na kre| sacamuca, Atma-zaktiyoM kI abhivyakti ke lie udyata sAdhaka ke lie ye preraNAsUtra jIvana meM kriyAnvita karane yogya haiN| For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 146 * karma-siddhAnta : biMdu meM siMdhu * dazavidha prANavaloM se bhI Atma-zaktiyoM ko kaise jagAyA jA sakatA hai, isakA vizleSaNa bhI karmavijJAna ne kiyA hai| isI prakAra vAlavIrya (sakarmavIrya) aura paNDita (akarma) vIrya kI pahacAna karmavijJAna ne sUtrakRtAMga meM ukta azuddha aura zuddha parAkrama dvArA karAI hai| sthUladRSTi meM koI kitane hI bhAgyazAlI, lokadRSTi meM pUjya, zUravIra yA vANIvIra hoM, kintu dharma aura mokSa ke vAstavika tattvoM se anabhijJa hoM, asamyagdRSTi (mithyAdRSTi) hoM, unakA parAkrama azuddha hai, kyoMki unakA saba parAkramakarmabandhayukta hone se karmaphalayukta hotA hai| isake viparIta jo mahAbhAgyazAlI, mahApUjya paramArtha ke yathArtha tattvajJa haiM, karmavicAraNa karane meM vIra (sahiSNu, titikSu) haiM, samyagdRSTi haiM, unakA tapa, tyAga, vrata, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAnAdi meM kiyA gayA parAkrama zuddha hai, karmaphalarahita hai; kyoMki vaha karmabandhakAraka nahIM hai| zuddha Atma-zakti = paramAtma-zakti ko abhivyakta karane kI sarala prakriyA ____ asaMkhyapradezI AtmA ke pratyeka pradeza meM ananta vIrya-avibhAga hote haiN| kintu pratyeka AtmA ke ve sAre ke sAre vIyAMza khule nahIM rhte| yAnI pratyeka AtmA kI sArI zaktiyA~ vikasita, jAgrata yA prakaTa nahIM hotiiN| ekendriya se paMcendriya jIva taka meM nyanAdhika rUpa meM vIryAMza khale rahate haiN| manuSyoM meM bhI ananta vIryAMza prakaTa hone meM tAratamya rahatA hai| vIryAntarAya karma kA jitanA-jitanA kSaya, kSayopazama yA upazama hotA hai, utanA-utanA vIrya (zakti yA parAkrama) prakaTa hotA hai| bAkI kA karmoM se AvRta rahatA hai| mana-vacana-kAyA kI caMcalatA jitanI adhika, utanA hI prakampana adhik| adhika prakampana vIrya kI sthiratAmeM vAdhaka hai| ataH triyogoM aura indriyoM kA jitanA nirodha hogA, utanI hI vIrya (zakti) meM sthiratA hogii| zarIrAdi kI pravRttiyoM ko jitanA adhika rokA jAyegA, eka bhI anAvazyaka, nirarthaka yA sAvadha pravRtti triyogoM se nahIM kI jAyegI tathA dhyAna, dhAraNA, samAdhi Adi se evaM jJAtA-draSTrA banakara rahane se pravRttiyoM kA jitanA nirodha kiyA jAyegA, utanI hI zIghratA se Atma-zaktiyA~ jAgrata evaM saMvarddhita hotI jaayeNgii| vIryAntarAya karma kA sarvathA kSaya 13veM guNasthAna meM karake pUrNataH utkRSTa Atma-vIrya prakaTa kara sakatA hai tathA 14veM guNasthAna meM to ananta vIrya se paripUrNa ayogI, alezyI pUrNa paramAtmA bana jAtA hai| yahI Atma-zaktiyoM ke prakaTIkaraNa kI sarala prakriyA hai| For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAThakoM se eka namra nivedana Apane karmavijJAna ke prArambha se aba taka ke bhAga pddh'e| pA~caveM bhAga ke par3hane ke bAda Apako aisA pratIta hotA hogA ki jina karmoM kA AtmA ke sAtha pada-pada para lagAva hai, gaThabandhana hai, jinakI pakar3a, AkarSaNa aura bandhana se vyakti kA jIvana caturgatika rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA janma, jarA, mRtyu, vyAdhi, cintA, du:kha dainya Adi nAnA kaSTa pAtA rahatA hai, pAtA A rahA hai aura prANI ke na cetane para yAnI bandhana se mukta na hone tathA bandhana ke lie Ate hue karmoM ko na rokane para bhaviSya meM bhI nAnA duHkha pAtA rhegaa| una karmoM ke nirodha, kSaya aura parivartana tathaiva udvartana, apavartana, saMkramaNa ke lie jina-jina siddhAntoM, paribhASAoM, svarUpoM aura upAyoM kA aba taka ke bhAgoM meM varNana kiyA gayA hai, unako sakriya rUpa jIvana meM Acarita karane ke kauna-kauna-se sakriya upAya haiM ? jisa prakAra roga se mukta hone yA roga ko rokane kI bAta kahane se rogI ko apane amuka roga se chuTakArA pAne yA usako rokane kI bAta samajha meM nahIM AtI, kyoMki roga ke asaMkhya prakAra haiM, itanA hI nahIM, eka-eka roga ke bhI tIvra, manda Adi kI dRSTi se kaI prakAra haiN| isalie rogI ko tabhI santoSa, zAnti aura Ananda milatA hai, jaba vaha apane viziSTa roga ko pahacAnakara yA usakA nidAna karake usakA sakriya upAya karatA hai| karmaroga ke bhI asaMkhya prakAra haiM, unameM bhI mohanIya Adi meM se kisI viziSTa roga kI bhI kaI kismeM haiM, usako pahacAnakara yA usakA nidAna karake phira usakA sakriya upAya karane para bhI kahA~-kahA~ sAvadhAnI rakhanI hai ? kina-kina pathya- parahejoM kA pAlana karanA hai ? ityAdi tathyoM kA samyak viveka karane hetu use bAra-bAra mArgadarzana cAhie; tabhI vaha sarvakarmamuktirUpa mokSa kI maMjila ko pAne ke lie Amrava ke badale saMvara, bandha ke badale nirjarA aura mokSa ke mahAmArga para cala skegaa| isI pramukha uddezya se karmavijJAna ke chaThe bhAga meM mukhya rUpa se saMvara-tattva aura gauNa rUpa se nirjarA-tattva kI sAdhanA ke vividha pahaluoM para 24 nibandhoM meM prakAza DAlA gayA hai| tatpazcAt isI ke sAtaveM bhAga meM saMvara-sAdhanA ke avaziSTa pahaluoM aura nirjarA se sambandhita sakriya-sAdhanA ke katipaya pahaluoM para 16 nibandhoM meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| isake pazcAt sarvakarmamuktirUpa mokSa kI sakriya - sAdhanA meM saphalatA ke lie 18 nibandhoM meM prakAza DAlA gayA hai / kintu mokSa-puruSArtha kI yAtrA ke lie AThaveM aura nauveM bhAga ke nibandhoM ke krama kucha gar3abar3a ho gaI hai| ataH pAThakoM se hamArA anurodha hai ki AThaveM aura nauveM bhAga ke nibandhoM ko par3hate samaya nimnalikhita krama se par3heMge to unheM mokSa kA svarUpa, usakI prApti kI yogyatA, avazyambhAvitA, usake sopAna, usake lie anivArya sAdhanA aura mokSa-prApti ke sakriya upAya tathA mokSa prApta parama AtmAoM ke jIvana kI samagra sthiti kA samyaka jJAna ho sakegA : For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paThanIya AThaveM bhAga ke nibandhoM kA paThanIya krama| AThava bhAga ma krama chapI huI krama saMkhyA 1. | mokSa : kyoM, kyA, kaise, kaba aura kahA~ ? krama 6, pR. 124-150 2. | zIghra mokSa-prApti ke puruSArtha kI saphalatA krama 10, pR. 252-269 3. | zIghra mokSa-prApti ke viziSTa sUtra krama 11, pR. 270-309 4. | mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? (bhAga 9) krama 8, pR. 237-274 5. | mokSa avazyambhAvI : kinako aura kaba? krama 12, pR. 310-331 6. | mukti ke AdhyAtmika sopAna krama 17, pR. 461-4850 7. | mukti ke apramattatAbhyAsa ke sopAna krama 18, pR. 486-511 8. | mokSa ke nikaTavartI sopAna (bhAga 9) krama 1, pR. 1-35 | mokSamArga kA mahattva aura yathArthasvarUpa krama 7, pR. 151-188 | nizcayadRSTi se mokSamArga : kyA, kyoM aura kaise? krama 8, pR. 189-220 11. | samatAyoga kA mArga : mokSa kI maMjila krama 2, pR. 17-39 12. | samatAyoga kA paudhA : mokSarUpI phala krama 3, pR. 40-66 | nirjarA kA mukhya kAraNa : sukha-duHkha meM samabhAva | krama 1, pR. 1-16 14. | mokSa-siddhi ke lie sAdhana : paMcavidha AcAra krama 13, pR. 332-355 | mokSa se jor3ane vAle : paMcavidha yoga krama 4, pR. 67-102 16. | battIsa yoga-saMgraha : mokSa ke prati yoga, upayoga aura dhyAna ke rUpa meM krama 5, pR. 103-123 17. | mokSaprApaka vividha antaHkriyAe~ : svarUpa, adhikArI, | yogyatA krama 16, pR. 430-460 | mokSa ke nikaTa pahu~cAne vAlA : upakArI samAdhimaraNa krama 14, pR. 356-393 | saMlekhanA-saMthArA : mokSayAtrA meM prabala sahAyaka . | krama 15, pR. 394-429 | bhakti se sarvakarmamukti : kaise aura kaise nahIM? | krama 9, pR. 221-251 nauveM bhAga ke nibandhoM kA paThanIya krama | paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA krama 5, pR. 144-168 | caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti | krama 6, pR. 169-199 | paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti | krama 7, pR. 200-236 4. | videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya | krama 4, pR. 104-143 | arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, | prAptyupAya krama 2, pR. 36-60 | viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA | prApti-hetu krama 3, pR. 61-103 For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna [ bhAga :9) For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSINamoha guNasthAna se ayogI kevalI guNasthAna taka mokSa ke nikaTavartI sopAna dazama sopAna : uccakoTi kI vizuddha evaM pUrNa samatA kI pratIti ke cAra cihna saMjvalana ke krodha, mAna, mAyA aura lobha para pUrNa vijaya prApta kara lI hai yA nahIM? isakI pUrI pratIti kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM ho jAne ke pazcAt usa vijaya kA jItA-jAgatA pariNAma kyA aura kaisA hotA hai ? arthAt ukta sAdhaka kI zatru aura mitra (vyaktiyoM) para, mAna aura apamAna Adi paristhitiyoM para tathA jIvana yA maraNa tathA saMsAra aura mokSa Adi anukUla-pratikUla saMyogoM para uccakoTi ke vizuddha samabhAva athavA zuddha Atma-svabhAva meM nizcala-avicala sthiti rahatI hai yA nahIM? isake lie dasavA~ padya isa prakAra hai "zatru-mitrapratye varte samadarzitA, mAna-amAne varte te ja svabhAva (samabhAva) jo| jIvita ke maraNe nahi nyUnAdhikatA, bhava-mokSe paNa varte zuddha svabhAva jo||10||" isakA bhAvArtha yaha hai ki zatru aura mitra, ye donoM virodhAtmaka zabda smRti koSa meM se nikala jAyeM, isake lie zatru aura mitra, donoM ke prati eka-sI amRtadRSTi rahe; mAna (sammAna) aura apamAna meM bhI sahaja rUpa se aisI samatA sadA TikI rahe arthAt mana kI tarAjU para ina donoM kA kucha bhI asara na ho, samatola banA rhe| isI prakAra jIvana aura maraNa ina donoM meM se kisI bhI dazA para nyUnAdhika bhAva na Ae, yAnI ina donoM dazAoM meM bhI yathArtha samatA TikI rhe| aura saMsAra tathA mokSa, ina donoM dazAoM ke prati bhI zuddha svabhAva rhe| arthAt saMsAradazA meM rahate hue bhI nirliptatA se mokSa kA Ananda lUTane kA abhyAsa ho| Azaya yaha hai ki aise samadarzI sAdhaka ko na to saMsAradazA ke prati vyagratA (vyAkulatA) paidA ho aura na mokSa kA hI moha paidA ho|' 1. (ka) 'apUrva avasara evo kyAre Avase kA dasavA~ padya (kha) 'siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 73-74 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *2* karmavijJAna : bhAga 9 * vizuddha samatA dvArA siddhi ke taTa para pahu~cI huI sAdhanA naukA isa padya ke cAroM caraNa samadarzitA evaM samatA kI parAkASThA ko sUcita karate haiN| isa bhUmikA kA sAdhaka abhI saMsAradazA meM hai| siddha avasthA meM nahIM pahuMcA hai, vahA~ taka use mokSa (sarvakarmamuktirUpa mokSa) kA anubhava nahIM hai, kintu svayaM ke zuddha svabhAva kA (satata zuddha svabhAvalakSI) hai| isalie vaha ise anubhava dvArA hI grahaNa kara sakatA hai| isI prakAra vibhinna pahaluoM se jIvana kI vibhinna paristhitiyoM, saMyogoM, vyaktiyoM, kSetroM Adi se vAstA par3ane para samabhAva kA. dRr3hatApUrvaka paricaya de, tabhI vItarAgatA ke sopAnoM yAnI samatA kI parAkASThA vAlI sIr3hiyoM para ArohaNa kara pAtA hai| ___ cU~ki aba sAdhaka mohasAgara kA kinArA dekhatA hai to usakA mana-mayUra nAca uThatA hai| A~kheM harSa se tara-batara ho jAtI haiN| zuddhi, siddhi aura mukti ina tInoM bhUmikAoM meM se siddhi ke taTa para usakI sAdhanA-naukA A pahu~catI hai| jisa sAdhaka ko jisa bhUmikA para pahu~canA hotA hai, usase pahale hI usakI dazA usa bhUmikA ke yogya ho jAtI hai| aise sAdhaka kI dazA kaisI hotI hai ? ise batAne ke lie padya ke cAra caraNa sAdhaka kI samadarzitA kI anubhUti kA digdarzana karAte haiN| pUrNa samadarzitA kA prathama cihna : zatru aura mitra para samadarzitA __aise sAdhaka ke jIvana meM zatru aura mitra, anukUla aura pratikUla, virodhIavirodhI ke prati sahaja svAbhAvika rUpa se samadarzitA A jAtI hai| aisI samadarzitA tabhI TikI raha sakatI hai, jaba zatru aura mitra, donoM meM use eka hI tattva (svarUpadRSTi se ekAtmabhAva) najara AtA ho|' cirAyate (nImagiloya Adi ke satva rasa) ke pAnI ko zakkara kA pAnI mAnakara pInA eka bAta hai aura cirAyate ke kaTu rasa meM rahe hue rasatattva kI jo lajjata hai, usameM usI prakAra kI vAstavika rasavRtti ko jAnakara saccA rasopabhoga karanA dUsarI bAta hai| kaTu rasa meM bhI rasa kI miThAsa to hai hii| yadi kar3avI vastu meM rasa kI miThAsa na hotI to U~Ta ko nIma priya na lgtaa| kintu jIbha sadA se par3I huI Adata ke kAraNa usa miThAsa ko prAyaH anubhava nahIM kara paatii| jaise indriyoM kI uparyukta Adata ke kAraNa padArtha ke svAbhAvika rasa kI yathArthatA kA anubhava nahIM hotA, vaise hI vRtti meM rahI huI kaSAyoM kI kAlimA ke kAraNa jagat meM rahI huI zuklatA dRSTigocara nahIM hotI, phalataH AtmA vibhAvajanya pravRtti meM hI aTaka jAtI hai, usake Age kI pAradarzI dRSTi prApta nahIM hotii| kintu krodha kA sarvathA unmUlana hone para vAtsalya rasa ke 1. tulanA kareM samayA savvabhUesu, sattu mittesu vA jge| -uttarA., a. 19, gA. 25 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 3 * jharane askhalita rUpa se bahane lagate haiN| pariNAmasvarUpa sarvatra caitanya kA dedIpyamAna teja dRSTigocara hone lagatA hai| jaise eksa-re (X-Ray) yaMtra kI racanA hI aisI hai, jisase camar3I ke paTala ke usa pAra kI cIja bhI pratibimbita ho jAtI hai| isI prakAra aisI dazA meM rahe hue sAdhaka ke pAradarzI antazcakSu Upara kI upAdhijanya kriyA ko cIrakara usake pIche kI mUla zuddha AtmA ko dekha pAte haiN| isa kAraNa usameM jagat ke kisI bhI prANI kI acchI yA burI pravRtti lezamAtra bhI asamatA yA viSamatA paidA karane meM samartha nahIM hotii| samabhAva kI parAkASThA para pahu~cI huI sAdhakadazA yadyapi aise vAtsalyamUrti, vItarAgatA ke abhyAsI sAdhaka kI dRSTi meM, AcAra-vyavahAra meM jaba zatrutA hI nahIM rahatI; taba kyA usakA koI zatru nahIM hotA hai ? isa prazna ke uttara meM kahanA hai ki aisI ucca dazA prApta hone se pUrva jo usakA zatru yA virodhI ho cukA hai, usa samatAyoga ke ucca abhyAsI ke sambandha meM yaha bAta hai| yadyapi usake svayaM ke antarhRdaya meM sthita niHzatrubhAvanA kI prabhAva-kiraNeM pahale kisI yA kinhIM kAraNoM se bane hue zatru ke hRdaya ko dera-sabera avazya hI sparza karatI haiN| parantu jaba taka pratipakSI vyakti para pUrA asara na par3A ho, taba taka aise uccakoTi ke vizvabandhu sAdhaka ke prati bhI usakA vyavahAra zatrutApUrNa rahe, yaha sambhava hai| kintu saMkaTApanna sthiti meM bhI usakI sahaja samatA kA Asana Dole nhiiN| itanA hI nahIM, balki usa sahaja samatA ke samagra bala ko lekara usake prati bhI mitravat akRtrima vyavahAra rakha sake, tabhI samajhanA ki yaha dazA samabhAva kI parAkASThA kI hai|' bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM pUrNa samadarzitA kI parAkASThA bhagavAna mahAvIra kI samadarzitA kitanI parAkASThA para pahu~ca gaI thii| zatrubhAva rakhane vAle gozAlaka ke prati aura caraNa vandana karane vAle priya ziSya gaNadhara gautama ke prati unakI samatA anta taka TikI rhii| ziSyalipsA na hote hue bhI ziSyabhAva se gozAlaka rahe, isameM bhI bhagavAna mahAvIra ne usakA zreya dekhA, parantu bAda meM vahI gozAlaka ziSya-svabhAva chor3akara unakA zatru bana jAya aura guru-kRpA se prApta kI huI tejolezyA kI zakti kA durupayoga kare, vaha bhI apane upakArI guru ke viruddha tathA apanI pratiSThA bar3hAne ke lie parama kRpAlu gurudeva kI pratibhA para dhUla uchAlane kA prayatna kare, nindA kare aura gurudeva kI AtmA ko dambhI siddha karane taka kI rAkSasI vRtti apanAe, phira bhI usake prati pUrvavat (pahale jaisA hI) bhAva TikA rahe, vyavahAra yA vANI se hI nahIM, mana se bhI usakA ahita / 1. 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 75-76 For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 4 * karmavijJAna : bhAga 9 * na soce, aisI samatA kI utkRSTa dazA vastutaH avarNanIya hai, akalpya hai ! phira bhI jisake lie sahaja hai, usake lie sahaja hI hai ! jabaradastI aisI dazA lAI nahIM jA sakatI, lAI bhI gaI ho to vaha Tika nahIM sktii| bahu-upasarga karane vAle ke prati akrodha rakhane vAlA sAdhaka bhI apane nijI ziSya ke aise durvyavahAra ko. sampUrNa siddhi prApta na kI ho to saha nahIM sktaa| zramaNa bhagavAna kI AtmA siddhi kI bhUmikA pAra kara cukI thii| isalie ve gozAlaka kI samasta duSkriyAoM ke pIche bhI usakI zuddha AtmA ko hI dekha sake the| gozAlaka kI vairaraMjita vRtti hI usase pUrvabaddha vaira vasUla karane ke lie yaha saba karA rahI thii| phalasvarUpa mRtyu kI ghar3iyoM meM gozAlaka kA hRdaya-parivartana hokara hI rhaa|' ArSadraSTA kahate haiM-zramaNa bhagavAna mahAvIra ke nAma se paricita cole meM rahe hue jIva ne pUrva-bhava meM gozAlaka ke pUrva-janma kI AtmA ke sAtha isa prakAra kA vaira bA~dha liyA thaa| kintu ukta pUrvabaddha vaira kI vasUlI karane hetu gozAlaka ne jaba bhagavAna mahAvIra ke prati aniSTa kadama uThAe, taba kSINamohI bhagavAna mahAvIra ne usake prati niSkAma maitrIbhAva (vAtsalya) bahAkara pUrva vaira kA badalA cukaayaa| isalie nayA vaira ba~dhane kA koI kAraNa na rahA aura pUrvakRta vaira nirmUla ho gyaa| snigdha vastu ke sAtha hI koI vastu cipaka sakatI hai, rUkSa vastu ke sAtha nhiiN| isa siddhAnta ke anusAra vItarAgatA-prApta mahAvIra ke nayA vairAnubandha nahIM huaa| itanA hI nahIM, bhagavAna mahAvIra kI ananta udAratA aura vatsalatA kA cepa bhI use lgaa| antima samaya meM bhagavAna mahAvIra ke prati usake mana meM zraddhA-bhaktibhAva umdd'aa| bhagavatIsUtra kA kathana hai-"aneka janmoM ke bAda gozAlaka kI AtmA bhI. nizcita rUpa se mukti (sarvakarmakSayarUpa mokSa) prApta kregii| yaha hai pUrNa samadarzitA kA prathama cihn|"3 pUrNa samadarzitA-prApti kA dvitIya cihna : mAna-apamAna meM pUrNa samatA ___ pUrNa samadarzitA-prApti kA dUsarA cihna hai-mAna aura apamAna meM eka sarIkhA svabhAva yA samabhAva rhnaa| isa padya meM bhI kahA gayA hai-"mAna-apamAne varte te ja svabhAva jo|" jaise krodha ko nirmUla karane ke bAda zatrutA kA nivAraNa karanA sulabha hai, vaise hI abhimAna ko naSTa kara dene ke bAda mAna-apamAna ko jItanA aura donoM avasthAoM meM sama rahanA sulabha hai| kintu pUrvokta dazA kI apekSA yaha dazA eka kadama Age kI hai| sabhI jIvoM ke prati maitrIbhAva rakhane vAle vizvavatsala sAdhaka ke lie bhI mAnApamAna kI vaitaraNI nadI pAra karanA kaThina ho jAtA hai| yahA~ jisa -siddhi ke sopAna, pR. 77 1. nahIM aparAdha ekAkI pAtra meM janmatA kbhii| __janme bhI to sakhe ! sacamuca ho jAtA naSTa hai tbhii|| . 2. dekheM-bhagavatIsUtra, za. 15 meM gozAlaka kA itivRtta 3. 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 77 For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 5 * mAna-apamAna kI bAta kahI gaI hai, vaha bahuta hI sUkSma hai| eka dina sArI duniyA jise eka svara se prabhu mAnakara hRdaya se abhinandana karatI ho; jise mahAprabhu kA avatAra mAnatI ho; isI bIca dUsare dina koI dUsarA zaktizAlI vyakti Akara sArI duniyA kA mAnasa badala de aura ukta tathAkathita pUrva prabhu kI pratibhA ko phIkI kara de, phalataH usI duniyA ke mukha se usa para dhikkAra barasane lage, gAliyoM ke puSpahAra car3hane lgeN| ina donoM avasthAoM ko samabhAvapUrvaka saha lenA, zalya ke samAna tIkSNa kIla yA bhAle kI noMka para acchI taraha nIMda le lene jaisI bAta hai| kintu kucha aise mAI ke lAla Aja bhI mila sakate haiM, jo samabhAvapUrvaka saha sakate haiM, raha sakate haiN| unake Age yA pIche kA eka bhI roma kampita na ho; na to isa (virodha jagAne vAle) vyakti ke prati aura na usa (virodha ke pravAha meM baha jAne vAlI) duniyA ke prati viSamabhAva aaye| aisI Atma-sthiratA ke aDola stambha kA martyaloka meM milanA hai to atidurlabha hI, magara azakya nahIM hai|' samabhAva kI utkRSTa sAdhanA kA upAya jisake kAna meM kevala vItarAga paramAtmA kI madhura vANI-bA~surI ke svara ke sivAya kucha bhI sunAI na detA ho| sunAI detA ho to bhI jisakI smRti use pakar3a na sakatI ho, parkar3a bhI sakatI ho to bhI eka kSaNa se adhika vaha zabda TikatA na ho, isI prakAra sabhI indriyA~ vItarAga paramAtmA ke raMga meM raMga gaI hoM, aisA vyakti hI uparyukta prasaMga para sama raha sakatA hai, dUsaroM kI bisAta nhiiN| jaba taka mana, buddhi, citta aura hRdaya Adi antaHkaraNa prabhumaya na bana jAe~ tathA yaha prabhumaya . vijJAna indriyoM meM na utare, vahA~ taka samabhAva kI aisI utkRSTa sAdhanA adhUrI hai| __isa naisargika samatAvijJAna (Atma-darzanavijJAna) kI sAdhanA pahale se hI jisa sAdhaka ke dvArA abhyasta ho, sahaja ho gaI ho, vahI nindA aura prazaMsA ke sabhI aMgoM ko jIta sakatA hai| agara Apa prazaMsA kA eka zabda sunane ke lie khar3e raheMge, to Apako nindA ke sau zabda sunane ke lie khar3e rahane ke avasara ApakI abhyasta vRtti paidA kregii| kahA bhI hai- "prazaMsA kI khuzabU hai AtI, jahA~ se manohara au madhura / vahIM garbhita hai nizcita samajho, nindA kI badabU andara // " cakravartI ke samapadastha vyakti dvArA kiye gae vandana-namaskAra na dekhane ke lie kadAcit ukta lokokti ke anusAra A~kheM mUMdI jA sakatI haiM, parantu stuti vacana 1. dasaveM padya se tulanA kareM lAbhAlAbhaM suhedukhe jIvie maraNe thaa| samo jiMdA-pasaMsAsu tahA maannaavmaanno|| -uttarA. 19/70 For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 6 * karmavijJAna : bhAga 9 * sunane ke lie kAnoM para kauna-sA Dhakkana lagAyA jAyegA ? yadyapi jo sAdhaka A~kheM mU~da kI tarakIba jAnatA hai, vaha kAna ke daravAje bhI banda karane kI tarakIba jAna pAtA hai / parantu svAbhimAna ko bhI gholakara pI jAne jaisI yaha kalA atyanta Atma-vilopana (zUnyavat bana jAne ) kI bhUmikA hai / ' pUrNa samadarzitA kA tRtIya cihna : jIvita aura maraNa meM nyUnAdhikatA kA abhAva parantu siddhi ke taTa para pahu~ce hue sAdhaka kI dazA to isase bhI U~cI hai| ise batAne ke lie agale caraNa meM kahA gayA hai - "jIvita ke maraNe nahi nyuunaadhiktaa|" jIvita aura mRtyu ina donoM ke pIche ananta jIvana kA jise sAkSAtkAra huA hai, use hI ye donoM avasthAe~ samAna mAlUma hotI haiN| use na kisI meM nyUnatA lagatI hai aura na adhiktaa| aise sAdhaka ko jIvana aura maraNa kevala jindagI ke kendra-bindu ko lakSya meM rakhakara gati karane vAle eka sarIkhe do cakra pratIta hote haiN| aise sAdhaka ko vRddhAvasthA yA kSINa banI huI kAyA, jIrNavastra-sI pratIta nahIM hotii| apitu jIvana ko madhura AzvAsana aura sahArA dene vAlI sahacAriNI pratIta hogI / isa kAraNa use apanI kAyA TikI rahe to bhI usakA Ananda kAyama rahegA aura na TikI rahe to bhI usakA Ananda akhaNDa rahegA / yadyapi usakA vaha zarIra jagat ke lie atIva upakAraka siddha huA ho, usake lie jagat yaha cAhe ki yaha zarIra cirakAla taka rahe to acchA tathA jagat athavA usake bhakta usake zarIra ko cirakAla taka TikAye rakhane ke upAya bhI karanA cAheM, parantu usa sAdhaka puruSa kI svapna meM bhI aisI koI icchA nahIM hotI; kyoMki itanI dUra pahu~ca jAne para mRtyu bhI to usake lie bhavacakra kA antima cakkara hai| pUrNa samadarzitA kA caturtha cihna : bhava aura mokSa ke prati zuddha svabhAvavartitA phira bhI isa jIvita (jIne ke ) moha ke chUTa jAne para isa jIvana ke bAda mokSa atinikaTa ho jAtA hai| isa prakAra kA spaSTa nizcaya ho jAne para bhI jaise vaha jIvita kI vAMchA nahIM karatA, vaise hI zIghra mRtyu kI vAMchA bhI nahIM krtaa| yadi zIghra mRtyu (samAdhipUrvaka) hone lage, taba mRtyu ke bAda mokSa kI vAMchA na kre| isake lie kahA gayA- "bhave-mokSe paNa varte zuddha svabhAva jo / ' ,2 vastutaH dekhA jAye to mokSa jisake sAmane daur3atA A rahA ho, use mokSa kI lipsA hI kaise ho sakatI hai ? yoM to "kaSAyamuktiH kilamuktireva / " isa sUkti meM 1. 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 78-79 2. mokSe bhave ca sarvatra, niHspRho munisattamaH / isa paMkti se mokSa aura bhava ina donoM meM niHspRha sAdhaka ko utkRSTa muni kahA gayA hai| -saM. For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 7 * Thosa satya nihita hai| kyoMki kaSAya se mukti ke bAda svecchA se kucha karane jaisA nahIM rhtaa|' parantu jahA~ abhI taka isa kinAre naukA pahu~cI nahIM ho, vahA~ to antaryAmI ke caraNoM meM prArthanA kI jAtI hai-"prabho ! saMsAradazA rahe yA mokSadazA prApta ho, donoM avasthAoM meM merA zuddha svabhAva cAlU rhe|" isakA tAtparya hai-"maiM zuddha Atma-bhAva meM rhuuN|" kyoMki bhavasAgara kA kinArA dikhAI de rahA ho, usa samaya agara thor3I-sI bhI gaphalata ho jAye yA cUka ho jAye, to kinAre ke pAsa AI huI naukA DUba sakatI hai| ataH aise samaya to pahale se jyAdA sAvadhAna rahane kI AvazyakatA hotI hai| dIrghakAla taka upavAsa karanA phira bhI sarala hai, kintu pAraNe ke samaya jo padArtha thAlI (yA pAtra) meM Aye, usa samaya dhairya rakhanA aura utAvalI karake bhojana kI mAtrA aura pathya-apathya kA dhyAna na rakhakara peTa meM hsate jAne para breka lagAnA tathA usa samaya mana ko tyAga-vairAgyapUrvaka yathAlAbha atIva sAttvika alpAhAra meM lagAnA duSkara-atiduSkara hai| isIlie kahA gayA hai ki jIvana tarAjU ke bhava aura mokSa, donoM palar3oM kA mana meM samatola rahe, donoM palar3e samAna raheM, isa prakAra kA zuddha svabhAva yA samabhAva rhe| tAtparya yaha hai ki bhavasAgara meM tairate hue, jaba kinArA dikhAI dene lage; taba na to kinAre jaldI pahu~ca jAne kA moha paidA ho aura na tarane meM zithilatA, aruci yA anutsAha aaye| arthAt aise samaya meM sirpha anAsaktimaya Atma-bhAva meM hI tallIna rahA jaaye| samatva-sAdhanA kI siddhi kA yaha caturtha cihna hai| ekAdazama sopAna : samatA kI siddhi ke lie pUrNa nirbhayatA kA abhyAsa Avazyaka .. nirbhayatA ke sarvocca zikhara para pahu~cane ke eka kSaNa pUrva taka bhaya kA aMkura rahA huA hai| aura bhaya hai yA bhaya nirmUla nahIM huA hai, vahA~ taka bhaya ke nimittabhUta hathiyAroM ke khilApha nirbhayatA kI DhAla hAtha meM thAme rakhanI hI hogii| tabhI uccakoTi kA sAdhaka samatA kI parAkASThA yA siddhi taka pahu~ca sakatA hai| nirbhayatA kI siddhi ke lie sarvAtmabhAva, sarvabhUtAtmabhAva athavA sarvaprANiyoM meM zuddha AtmA kA prekSaNa Avazyaka hai| yadyapi 'vedAntadarzana' meM ukta 'ekamevAdvitIyaM brahma' ke samAna 'jainadarzana' (jainAgama) meM 'ege AyA' se prathama dRSTipAta meM yahI AbhAsa hotA hai ki sAre saMsAra meM eka hI brahma (AtmA) hai| kintu 'vedAntadarzana' ke anusAra-"jagat meM eka hI brahma (parama AtmA) hai, jIva usI ke vividha aMzarUpa haiM", aisA jainadarzana nahIM maantaa| sAre saMsAra ke jIvoM kI AtmA svarUpa kI dRSTi se eka, (samAna) hai, kintu 1. jiiviyaas-mrnnbhy-vippmukke| -AvazyakasUtra meM saMlekhanA pATha For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 8 * karmavijJAna : bhAga 9 * una jIvoM kI apane-apane karmAnusAra pRthak-pRthak sattA (astitva) hai, aura ve .. ananta haiN| saMsArI jIvoM ke karmAdhIna hone se unameM karmoM ke kAraNa bahurUpatA hai, thI aura rahegI, kyoMki saMsAra kA yaha svabhAva hai| isalie saMsAra kI bahurUpatA meM ekarUpatA (svarUpadRSTi, AtmaikatvadRSTi, sva-svarUpatulyatA) ko kAyama TikAye rakhane ke lie AtmaikatvadRSTi paripakva, abhyasta aura dRr3ha ho jAnI cAhie, tAki saMsArI jIva bAhara se vibhinna rUpoM meM dikhAI deM to bhI samatAyogI sAdhaka ko svarUpa dRSTi se unameM zuddha AtmA kI pratIti ho, una-una prANiyoM ke prati AtmaupamyabhAva tathA : sarvabhUtoM meM samatvadarzana ho, tabhI samatvayogI sAdhaka anya jIvoM dvArA upasthita kI gaI pratikUla paristhiti meM nirbhayatApUrvaka sAmyabhAva meM avicala raha sakatA hai| AtmA dvArA paramAtmabhAva kI yA samatvayoga kI parama siddhi kI sAdhanA ke lie pUrva-padya meM sUkSma kaSAyoM para vijaya prApta karane tathA vividha vyaktiyoM, saMyogoM aura paristhitiyoM yA avasthAoM meM niSkampa samatAbhAva meM dRr3ha rahane ke vividha upAyoM kA tathA sAvadhAnI rakhane kA nirdeza kiyA gayA hai| __ aba Age ke padya meM vividha prANiyoM, paristhitiyoM, saMyogoM Adi se vAstA par3ane para sAdhaka apane samatAyoga (sAmAyika) meM kaise avicala rahe ? usa avasara para sAdhaka meM nirbhayatA, naitika sAhasa, vatsalatA evaM Atma-tulyatA kaisI aura kitanI honI cAhie? isakA digdarzana karAyA jA rahA hai "ekAkI vicarato valI smazAnamAM, valI parvatamAM vAgha-siMha-saMyoga jo] aDola Asanane manamAM nahi kSobhatA, paramamitrano jANe pAmyA yoga jo||11|| arthAt akele aura vaha bhI zmazAna jaise bhayaMkara sUnasAna sthAna meM vicaraNa karanA, jahA~ bAgha, siMha, cIte Adi krUra jAnavaroM ke saMyoga (samAgama) kI bArambAra sambhAvanA ho, vaise parvata, guphA Adi sthAnoM meM rahakara sAdhanA krnaa| usa daurAna aise bhayaMkara jAnavara pAsa meM AyeM to bhI aDola Asana se baiThe rhnaa| itanA hI nahIM, aise bhayAvaha prasaMgoM meM mana meM jarA-sA bhI kSobha na Ane denA aura mAno parama snehI mitra kA milApa huA ho, aisI premabharI sthiti kA anubhava karanA ! aisI apUrva sthiti prApta karanA isa bhUmikA meM anivArya hai| ekAkI vicaraNa : kyoM, kaba aura kaise ? isa padya ke prArambha meM nirbhayatA, samatA, naitika sAhasa kI vRddhi evaM paripakvatA ke lie ekakI vicaraNa zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai| ekAkI For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 9 * vicaraNa meM ekAkI zabda kA artha yahA~ na to alaga-thalaga honA hai aura na hI svacchandatA yA mana kI taraMgoM ke Aveza meM Akara akele bhaTakate phirane ke artha meM hai| 'ekAkI' kA artha bhAva se rAga-dveSarahita va vibhAvarahita honA hai| AtmA ke sambandha meM ekatvabhAva se cintana karanA hai| jaisA ki amitagatisUri ne kahA hai"Atma-bAhya padArtha (parabhAva yA vibhAva) kucha bhI mere nahIM haiM aura na maiM bhI kadApi una padArthoM yA vyaktiyoM kA huuN| isa prakAra vicAra (nizcaya) karake Atma-bAhya samasta padArthoM kA parityAga kr| he bhadra ! isase mukti ke lie tU sadaiva svastha (Atmastha) hokara vicaraNa kr|" ataH sAdhaka bAhyarUpa se dharma-saMgha se sambaddha hote hue bhI antara se usase svayaM ko pRthak (akelA) smjhegaa| yadyapi sahAyapratyAkhyAna karake Agama pratipAdita aSTa guNoM se yukta koI sAdhaka akelA vicaraNa karanA cAhatA hai, to vaha zAstravihita hai| parantu vaha akelA vicaraNa karatA huA bhI "mittI me savva bhUesu, veraM majhaM na kenni|"-merii saba jIvoM ke sAtha maitrI hai, kisI ke sAtha bhI merA vaira-virodha (zatrutA) nahIM hai| isa sUtra ko koI sAdhaka sAMgopAMga jIvana meM utAra letA hai to ThIka, kintu isake viparIta yadi koI sAdhaka svacchandatA, sanaka aura Aveza meM Akara akele phiranA pasanda karatA hai, to apanI kAmanA ke jAla meM aisA pha~sa jAyegA ki bhUla hone para na to vaha kisI vizvasta aura ekAnta hitaiSI kI bAta mAnegA aura na bhUla sudhaaregaa| ___ ekAkI vicaraNa kA rahasyArtha : udAtta dhyeya-siddhi dUsarI bAta-dharma-saMgha se alaga hokara akele kevala apane nipaTa svArtha ko lekara ghUmatA hai yA ghUmanA cAhatA hai, vaha 'merI sarvajIvoM ke sAtha maitrI hai', isa uddezya se sarvaprANiyoM ke sAtha maitrI kI kar3I jor3a nahIM sakatA aura na hI samasta jIvoM ke sAtha advaitatA, abhinnatA yA AtmIyatA kI sAdhanA kara sakatA hai| 1. na santi bAhyA mama kecanArthA, bhavAmi teSAM na kdaacnaa'hm| itthaM vinizcitya vimucya bAhyaM, svasthasadA tvaM bhava bhadra ! muktyai // -sAmAyika pATha, zlo. 24 2. sahAya-paccakkhANe NaM egIbhAvaM jnnyi| egIbhAvabhUe vi ya NaM jIve egattaM bhAvemANe appasadde appajhaMjhe appakalahe, appakasAe appatumaMtume saMjamabahule saMvarabahule samAhie yAvi bhvi| -uttarAdhyayana, a. 29, sU. 39 3. ekalavihAra pratimAdhArI sAdhu meM 8 guNa hone anivArya haiM-(1) jinokta tattva evaM AcAra ke . prati dRr3ha zraddhAlu, (2) satyavAdI, (3) medhAvI (maryAdA meM rahane vAlA), (4) bahuzruta, (5) zaktimAna, (6) alpopakaraNa vAlA athavA kalaharahita, (7) dhRtimAna, aura (8) vIryasampanna (parama utsaahii)| -sthAnAMga, sthA. 8, sU. 594 4. dekheM-AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 5, u. 4, sU. 1 meM avyakta sAdhu ke lie ekAkI vicaraNa meM doSa kA pratipAdana For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * .10 * karmavijJAna : bhAga 9 * yadyapi 'dazavaikAlika' aura 'uttarAdhyayana' meM guNAdhika yA guNa meM sama nipuNa sahAyaka sAthI sAdhu ke na milane kI sthiti meM kAraNavaza akelA vicaraNa karane kA vidhAna hai| usa ekAkI sAdhu ke lie vahA~ do arhatAeM batAI gaI haiM(1) samasta pApoM se virata rahe, (2) kAmabhogoM ke prati anAsakta rhe| pUrvokta donoM nikRSTa uddezyoM se ekAkI vicaraNa karane vAle sAdhaka meM ina donoM arhatAoM ke abhAva meM ukta uddezya yA hetu ko prApta nahIM kara skegaa| ekAkI zabda yahA~ ekAntarUpa se sAdhanA karane ke hetu prayukta kiyA gyaa| eka prazna yaha khar3A hotA hai ki ekAnta meM sAdhanA karane ke pIche kyA prayojana hai? isake uttara meM nivedana hai ki udAtta dhyeya kI vaphAdArI ke lie ekAnta hI sarvazreSTha sAdhana hai| eka bAra lokArUr3ha vAtAvaraNa se aura sthUla saMgamAtra se alaga hue binA maulika vicAra kI bhUmikA hI durgamya hai aura maulika vicAra na jage, vahA~ taka vizva kA maulika vijJAna prApta honA asambhava hai| aisI sthiti meM vItarAgabhAva kI sthiti prApta karanA to aura bhI duSkara hai| ekAkI vicaraNa kisake lie yogya, kisake lie ayogya ? - ___ itanI yogyatA ukta sAdhaka meM ho yA vaha isa sAdhanA ko svIkAra kara le, taba bhI saMgatyAgI vaha sAdhaka ekAkI vicaraNa na karake samAna bhUmikA vAle tathA samAna dhyeya para vicaraNa karane vAle sahacAriyoM (sAthiyoM) ke sAtha vicaraNa kare to kyA burA hai ? isa tarka ke pIche kucha tathya avazya hai| ataH sAdhaka ke jIvana meM paripakva bhUmikA kA nirmANa na huA ho, vahA~ taka yaha sahavicaraNa saMgha ke vidhAna meM anivArya batAyA hai| kintu jaise aparipakva agItArtha sAdhaka ke lie yaha sahavicaraNa sAdhaka hai, vaise hI utkRSTa bhUmikA vAle sAdhaka ke lie bAdhaka bhI hai, yaha nahIM bhUlanA cAhie, kyoMki sahacAriyoM ke saMga kA sUkSma mamatva aura milane vAlA avalambana ucca sAdhaka ko sarvAMgI asaMgatatA aura svAvalambI sAdhanA ke AkAza meM ur3ane meM rukATa - DAlatA hai| isalie jaise paMkha majabUta ho jAne ke bAda pakSI vyoma-vihAra meM pravRtta hotA hai, vaise hI paripakva ho jAne ke bAda aisA sAdhaka isa mArga para pravRtta hokara 'egaMtasuhI sAhU vIyarAgI' (vItarAgI sAdhu ekAnta sukhI hotA hai) ke anusAra virakta bhAvoM meM magna hokara ekAnta sukha kA Ananda pAtA hai| aisA ekAnta sAdhaka vizvavyApI zuddha vAtsalya meM tanmaya hokara akhaNDa vAtsalya meM bAdhaka kAraNoM ko dUra karake vAtsalya sindhu meM milane kA prazasta mArga (dUsaroM ke lie) banA detA hai| 3. na vA labhejA niuNaM sahAyaM. guNAhiyaM vA guNao sayaM vaa| iko vi pAvAiM vivajjayaMto. vihareja kAmesu asjjmaanno| -dazavakAlika dvi. cU., gA. 10; uttarA., a. 32, gA. 5 For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 11 * - zmazAna meM nivAsa : nirbhayatA kI siddhi ke lie Avazyaka aise prazastatara zuddha vAtsalya (prema) meM prabala bAdhaka kAraNa hai-bhy| bhaya kI jar3oM ko ukhAr3ane aura nirbhayatA ke patha para sarapaTa gati karate hue siddhi ke antima zikhara taka pahu~cane ke lie kahA gayA hai "valI zmazAnamAM, valI parvatamAM vAgha-siMha-saMyoga jo|" zmazAna ko murdA jalAne kA sthAna yA maraghaTa kahate haiM, jisake sAtha bhUta, preta, vyantara, jinda Adi ke bhaya kI mAnyatA varSoM se jur3I huI hai| aisI mAnyatA AbAla-vRddha logoM ke dimAga meM varSoM se cipakI huI hai| ina pretAtmAoM ke prati pahale se dimAga meM ghuse hue bhaya ke saMskAra jaba taka nirmUla na hoM tathA sUkSma aura sthUla donoM prakAra ke manoM (ajJAtamana, jJAtamana) meM nirbhayatA vyApta na ho evaM donoM prakAra ke sUkSma-sthUla zarIroM meM sthita caitanyoM (AtmAoM) ke sAtha merI AtmIyatA hai, aisA dRr3ha bhAna na ho, vahA~ taka vizvavyApI zuddha vAtsalya (prema) kA vikAsa nahIM ho sktaa| kyoMki pUrvokta bhaya Adi ke vikalpa bAra-bAra Akara usakI sAdhanA meM vikSepa karate rheNge| isalie aise mumukSu sAdhaka ko zmazAna Adi jaise sUne sthAnoM meM nivAsa aura cira sahavAsa karake ina aura aisI samasta vibhISikAoM ke bhaya se citta ko vimukta karane kA sudRr3ha abhyAsa karanA caahie| nirjana parvatIya pradeza meM vanya krUra prANiyoM ke samparka meM dayA aura nirbhayatA rahe isake atirikta bhaya ke anyAnya sthaloM aura prANiyoM ke prati bhI dimAga meM jame hue bhaya ke saMskAroM ko nirmUla karane ke lie kahA gayA hai ___ "valI sarvatamAM vAgha-siMha-saMyoga jo|' vartamAna meM dRzyamAna sthUla sRSTi meM sarvAdhika nirjana pradeza parvata hotA hai, jahA~ krUra vanya prANI usake AsapAsa vicaraNa karate haiM aura guphAoM meM nivAsa karate haiN| parvata jaise nirjana pradeza hai, vaise adhika bhayaMkara bhI hai| manuSya jinase DaratA hai aura jo manuSya se Darate haiM, aise paraspara-bhayAkrAnta vanya pazu bhI vahA~ vizAla saMkhyA meM hote haiN| bAgha, cItA, siMha, sarpa, bhAlU, ajagara Adi saba krUra prANiyoM ne manuSya ke dimAga meM kevala bhayaMkaratA kA sthAna hI nahIM jamAyA hai, apitu manuSya inheM apane kaTTara zatru mAnakara, ina nirdoSa prANiyoM kA kevala apane zauka aura vIratA pragaTa karane hetu vadha bhI karatA hai| phalasvarUpa mAnava-jAti meM nirdayatA aura bhIti, ye donoM durguNa eka sAtha vikasita hue haiN| yaha to anubhava-siddha bAta hai ki aise krUra manuSyoM kA manobala kamajora, Darapoka evaM zithila hotA hai| isIlie kahA gayA hai ki aisA uccakoTi kA mahAsAdhaka aise For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 12 * karmavijJAna : bhAga 9 * sthaloM meM nivAsa karanA khAsataura se pasanda kare, jahA~ rahane se dayA aura nirbhayatA kA abhyAsa aura vikAsa ho ske|' nirbhayatA kI siddhi ke lie : aDola Asana aura . mana meM akSobha Avazyaka aisI nirbhayatA aura dayA sirpha bolane mAtra se nahIM A jAtI, athavA parvatoM para paryaTana yA nivAsa karane mAtra se nahIM A jaatii| parvata-nivAsI bhI Darapoka ho sakate haiM aura siMhAdi kA saMyoga bAra-bAra mile to ve bAhara se bhale hI niDara hone kI DIMga mAreM, antara se bhaya nahIM jAtA, balki aise ghora jaMgala yA parvata para rahane vAle jaMgalI loga tIrakamAna lekara una prANiyoM ko nirdayatApUrvaka mAra bhI DAlate. haiN| ataH ghora vana meM yA parvata para rahane mAtra se nirbhayatA aura dayA nahIM A sktii| ataH ukta mahAsAdhaka ke lie jisa sarvAMgI nirbhayatA aura dayA kI jarUrata hai, vaha kaise A sakatI hai? isake lie kahA gayA hai __ "aDola Asana ne manamAM nahi kssobhtaa|" -aDola Asana aura mana meM akSobhatA, ye donoM nirbhayatA aura dayA ke abhyAsa ke lie ukta sAdhaka meM hone jarUrI haiN| 'aDola Asana' yahA~ do prakAra se vihita hai| eka to yaha ki vaha sAdhaka Asana mArakara dhyAnastha dazA meM baiThA ho, vahA~ koI bAgha, cItA yA siMha Adi AyeM, itanA hI nahIM, jaise manuSya apane pUrva-adhyAsa (bhaya ke pUrva saMskAra) ke kAraNa ina vanya krUra prANiyoM ko apane zatru mAnatA hai, vaise hI ye bhI manuSya se apanI mauta kA Dara hone se yA prANa bacAne hetu dhyAnastha sAdhaka ko apanA zatru mAnakara hairAna karane, usa para jhapaTane, prahAra karane yA kATane kA prayatna kareM athavA yoM hI baiThA huA ho to bhI sAmane Akara yA pAsa meM Akara garjanA kareM, uchala-kUda macAyeM, paMjA uThAyeM, yA kATane ko taiyAra hoM, to bhI aisA ucca sAdhaka jarA bhI vicalita yA bhayabhIta na hokara apane Asana para DaTA rahe, ghabarAkara yA Darakara vahA~ se bhAgakara anyatra na jAye, dUsarA Azraya na 1. (ka) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 84-85 (kha) tulanA kareM susANe sunnAgAre vA. rukkhamUle va ego| akukkuA nisIejjA. na ya vittAsae prN|| -uttarAdhyayana 2/20 (ga) se bhikkhU parakkamejja vA, ciTThajja vA, NisIejja vA, tuyaTTejja vA. susANaMsi vaa| sunnAgAresi vA, giriguhaMsi vA. rukkhamUlaMsi vA, kuMbhArAyataNaMsi vaa|| -AcArAMga, zru. 1, a. 8, u. 2, sU. 711 (gha) susANe sunnagAre vA rukkhamUle vi egadA vaaso| -vahI, zru. 1, a. 9, u. 2, gA. 3 For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna' * 13 * le, nirbhayatApUrvaka vahA~ aDola rahe, tathaiva aisI sthiti meM na to unakA pratIkAra kare aura na unheM haTAne ke lie dUsaroM kI sahAyatA cAhe, usa samaya usake mana meM yaha pakkA vizvAsa honA cAhie ki maiM jise mAranA, satAnA yA hairAna karanA nahIM cAhatA, vaha mujhe mArane, satAne yA hairAna karane kA prayatna prAyaH nahIM krtaa| isake lie vartamAna yuga kA jvalanta udAharaNa hai-rayaNa maharSi kA; jinhoMne eka aisI hI guphA meM cirakAla taka aise krUra viSaile reMgane vAle sarpa Adi prANiyoM ke sAtha nivAsa karake yaha siddha kara diyA thA ki apane mana meM una prANiyoM ke prati AtmIyatA, vatsalatA, dayAbhAva evaM nirbhayatA ho to ve prANI jarA bhI hAni nahIM phuNcaate|" bhagavAna mahAvIra aura caNDakauzika sarpa ke dRzya para bhI cintana kiyA jA sakatA hai| matalaba yaha hai, aise krUra prANiyoM kI harakatoM se, phukAra se, dahAr3a se yA pAsa Ane se chAtI na dhar3ake, hRdaya meM jarA bhI bhaya kA saMcAra na ho yA jora se Akrandana na kare, to samajha lo, sAdhaka aDola Asana para hai| anyathA, aise krUra prANiyoM kI AvAjabhara se chAtI jhar3akane lage, bhaya se ka~paka~pI chUTane lage to samajho ki abhI taka Asana aDola nahIM huaa|' padyakAra kahate haiM-sirpha Asana aDola rahe yA pratIkArAtmaka vyavahAra na ho, itanA hI basa nahIM hai, balki aise sAdhaka ke mana meM isa nimitta se jarA-sA kSobha taka nahIM AnA caahie| arthAt virodhAtmaka vicAra taka usake mana meM sphurita nahIM honA caahie| Atma-sAmarthya ke ucca mArga yA sopAna para bar3hate yA car3hate hue ukta mahAsAdhaka ke citta kI vicAradhArA (joki AtmIyatA yA vatsalatA se paripUrNa hai) kA pravAha kahIM na rukakara askhalita rUpa se bahatA rahanA caahie| nirbhayatA kI siddhi ke lie : una vanya prANiyoM kA samAgama parama mitra kA samAgama jAno aisI vikaTa paristhiti meM Asana jarA bhI calAyamAna na ho, mana meM jarA bhI kSobha paidA na ho aura sAmarthya anta taka nirbhayatApUrvaka TikA rahe, yaha to parama kSamatA yA utkRSTa sahanazIlatA athavA kSamA kA svarUpa huaa| isakA dUsarA pahalU yaha hai ki aise vanya khUkhvAra aura krUra prANiyoM kA yA prakRti kI krUratA kA samparka yA saMsparza hone para sAdhaka kI Atma-niSThA, naitika himmata aura nirbhayatA ke sAtha vidheyAtmaka rUpa meM khulakara pragaTa honI caahie| arthAt usa samaya sAdhaka 1. (ka) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 86-87 .. (kha) tulanA kareM saMkAbhIo na gacchejjA. udvittA annmaasnnN|| -uttarA., a. 2, gA. 21 (ga) vikarAla vAgha yA krUra prANI dikhAI de to ghabarAkara yA Darakara dUsarA Azraya na lenA, kintu nirbhayatA se vahIM viharaNa krnaa| -AcArAMga 2/12/3/13 For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 14 * karmavijJAna : bhAga 9 * ke hRdaya - vikAsa kI vidheyAtmaka dizA khula jAnI cAhie, use aisI pratIti yA usakI sarvabhUtAtma bhAvabharI Atma-niSThA aisI prabala ho jAnI cAhie ki Aja mujhe krUra prANI ke rUpa meM yA krUra prakRti ke rUpa meM nahIM, kintu mere Atma-vikAsa yA sarvabhUtAtmabhUta bhAva ke vikAsa meM sahAyaka parama mitra kA milApa yA saMyoga prApta huA hai| usakA zuddha premabharA (vAtsalyapUrNa ) hRdaya mitrabhAva ke amRtarasa se nAca uThanA caahie|' isIlie yahA~ padya meM sUcita kiyA gayA hai "paramamitrano jANe pAmyA yoga jo / " 'parama mitra' zabda kA prayoga to jAna-bUjhakara prayukta kiyA gayA hai| usakA phalitArtha yaha hai ki bhayaMkara aura jaharIle samajhe jAne vAle sRSTi ke ve prANI. kalyANamitra ke rUpa meM usakI nirbhayatA aura kSamA kI sAdhanA ke utkarSa meM nimitta banane kA jo pArTa adA kara sakate haiM, vaha nikaTa ke kahalAne vAle mAnava-mitroM. dvArA adA nahIM kiyA jA sakatA, kyoMki vahA~ mitratA kA amRtapAna karate samaya usa mitratA kI oTa meM dUsare aneka pracchanna tIvra ghAtaka viSa ke pyAle nikala par3ate haiM, jabaki varSoM se dUra rahe ina vanya mitroM meM to Upara ke viSa kA eka bhI pyAlA paca gayA to andara se amRta kA akSaya rasanidhAna prApta ho jAtA hai| jaise ki svAmI rAmatIrtha kI hRdaya-dhvani prasphuTita huI hai "In reality there is nothing to be feared of, all round in all future, in all distance there is oneself supreme existent and that is my ownself of whom I shall be afraid."?" arthAt vAstava meM, mujhe kisI se kucha bhI karane kI guMjAiza hI nhiiN| kyoMki akhila brahmANDa meM Aja, bhaviSya meM, sabhI antaroM meM jaba merA apanA jIvAtmA sarvopari hai aura vaha ekamAtra mamasvarUpa hI hai (merA apanA hI rUpa hai), taba phira maiM kisase DarU~gA ? niSkarSa yaha hai ki nirbhayatA kI siddhi ke lie vizuddha prema, maitrI aura vAtsalya kA dRr3ha abhyAsa honA cAhie, usake lie ekAkI va ekAnta sevana kA abhyAsa aisA sudRr3ha ho, tAki pUrvAdhyAsa nirmUla ho jAyeM / zmazAna isake lie yogya sthala hai, vaha kevala mRtakoM kA hI vizrAma sthala nahIM hai, apitu gocara - agocara dehadhAriyoM kI, anusandhAna bhUmi hai, vairAgya-sthalI hai, ihajIvana aura punarjIvana kA kendra-bindu hai | zmazAna meM anusaMdhAnakarttAoM ko, zodhakarttAoM ko aneka satya-tathya prApta hote haiM / parvatIya pradezoM yA vanya pradezoM meM siMha, bAgha, sarpa Adi prANI bhI 9. Man is charitable, he shall not harm, but help others. isa sUkti meM manuSya kA vAstavika udAratA dharma batAyA gayA hai| 2. 'Heart of Rama' se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 15 * prema kA tattvajJAna bhalIbhA~ti jAnate-samajhate haiN| vahA~ na kisI ko DarAo aura na kisI se Daro, vizuddha prema kA pAna karo-karAo to anAyAsa hI samatA aura nirbhayatA kI siddhi prApta ho sakatI hai| jaba sAdhaka kI AtmA itanI ucca bhUmikA para pahu~ca jAtI hai, taba vItarAgatA aura sarvakarmamukti kI nikaTatA meM koI saMdeha nahIM raha jaataa| bArahavA~ sopAna : ghora tapa-sarasa anna, rajakaNa-vaimAnika deva-Rddhi : ina dvandvoM meM mana kI samatA jisa sAdhaka kI svabhAva meM dRr3hatama sthiratA ho cukI hai, vaha yathAkhyAtacAritra kI bhUmikA prApta karane hetu pramAda, viSaya, kaSAyAdi AmravoM kA praveza-dvAra baMda karake saMyamaniSTha hokara vicaraNa karatA hai, kintu vaha ghora tapazcaryA karatA huA bhI athavA sahajabhAva se sarasa anna prApta hone kA upabhoga karatA huA bhI saMyama (samabhAva) nahIM rakha pAtA hai to usakA saMyamavihIna tapa tejasvI nahIM ho paataa| aisA tapa kadAcit kAmanAvijaya meM bhI sAdhaka nahIM ho paataa| ataH jaise askhalita bahatI huI nadI, khAr3I ke bAda samudra meM praveza karatI hai, vaise hI padyakartA kI vANI saMyama kI khAr3I ko pAra karake aba tapa ke samudra meM praviSTa hotI hai| arthAt do-do (saMyama aura tapa kI) kasauTiyoM se pAra utarA huA kundana aba dhadhakatI huI samatA kI goda meM svayaM ko samarpita kara detA hai| dekhiye vaha padya "ghora tapazcaryAmAM (paNa) mana ne tApa nhi| sarasa anne nahi mana ne prasannabhAva. jo|| rajakaNa ke Rddhi vaimAnika devnii| sarve mAnyAM pudgala eka-svabhAva jo||12||" . arthAt mahAkaThina tapazcaryA ho rahI ho, phira bhI mana meM lezamAtra bhI ghabarAhaTa * na ho, atyanta madhura aura rucikara (svAdiSTa) khAna-pAna milane para bhI jIbha kI svAda-lAlasA tIvra na ho tathA mana para khuzI ke viSaya-saMskAra bhI na par3eM, kyoMki yaha bhUmikA bhI aisI hai, jahA~ rajakaNa aura indra kI akSaya samRddhi, donoM ke prati mUla svabhAva se eka hI prakAra ke pudgala haiM, aisI dRr3ha pratIti ho jAtI hai| aisI dhanya ghar3I jaba Aye to samajhanA cAhie ki aba samatA (vItarAgatA) ke zikhara para pahu~cane meM rukAvaTa nahIM hai| ghora tapasyA ise kaheM yA use ? padya meM tapa ke pUrva ghora vizeSaNa kA artha bhayAvaha yA kaThina hotA hai, parantu yahA~ yaha kaThina tapasyA dIrghakAla taka upavAsa karane ke artha meM nahIM hai| agara isa For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 16 * karmavijJAna : bhAga 9 * artha meM tapa ko liyA jAye to kumbhakarNa ko ghora tapasvI kahA jAnA cAhie, kyoMki vaha chaha mahIne taka AhAra kiye binA nidrA ke naze meM par3A rahatA thaa| yaha bAta parokSa bhUtakAla kI hone se kadAcit avizvasanIya ho to sAptAhika 'mumbaI samAcAra' ke tA. 18/10/1936 ke aMka prakAzita cikAgo kI 30 varSIyA yuvatI 'megvIra proTeziyA' kI pratyakSa ghaTanA lIjiye, jo cAra mAsa taka nidrAmagna rhii| ataH aisI bAhya tapasyA jo leTe-leTe yA nIMda lekara kI jAtI ho athavA jisa tapa ke pIche ahaMkAra, mada, matsara, pratispardhA, IrSyA, dveSa, uddezyahInatA, dabAva, vivazatA. anicchA yA balAbhiyoga ho, aisA tapa samyak tapa nahIM hai, mokSamArgasammata yA karmakSayakAraka sakAmanirjarAkAraka nahIM hai| kisI bAhyAbhyantara tapaHkartA ko aisA lage ki maiM tapa kara rahA hU~ yA maiMne tapasyA kI hai, to samajha lo usako mana tapta (saMtapta) huA binA nahIM rhtaa| thor3A-sA nimitta milate hI Aveza A sakatA hai| kisI ko kahe binA yA kisI bhI prakAra kA pracAra kiye binA bhI mUka yA mauna rahakara vrata yA upavAsoM kI tapasyA bhI yadi vividhamUr3hatA, andha-vizvAsa yA svArthasiddhi athavA ihaloka-paraloka kIrti, yaza, prazaMsA, pratiSThA Adi ke lie kI . gaI tapasyA bhI kevala laMghana yA bhUkhe rahane ke doSoM meM parigaNita ho sakatI hai| tathya yaha hai ki kisI bhI prakAra kI tapasyA ke sAtha kAmanAjanya saMskAra hoM to unake kSubdha hone para mAnasika saMkleza bhI ho sakatA hai| ataH mana meM jarA bhI tApa na Ane denA yA tApa Aye to jar3amUla se usakA zamana kara denA, trividha zalyoM meM se koI bhI zalya gaharA gar3A ho to use turanta nikAla denA hI samyak tapa hai| 'bhagavadgItA' ke anusAra-"mana kI prasannatA, citta meM saumyatA, zuddha bhAva, Atma-saMyama, mauna aura bhAva-saMzuddhi, yaha mAnasa (Abhyantara) tapa sarvotkRSTa tapa kahalAtA hai|" 'uttarAdhyayanasUtra' meM bhI kahA gayA hai-"tapa se parizuddhi hotI hai|" aisI tapovRtti sahasA balAt lAne se nahIM aatii| yaha to mumukSu sAdhaka ke jIvana meM dhIre-dhIre svAbhAvika rUpa se AtI hai| parantu aisI svAbhAvikatA lAne ke lie kAyika aura vAcika saMyama kA abhyAsa karanA jarUrI hai, yaha bAta pahale kahI jA cukI hai| sarasa anna milane para saMyama rakhanA atikaThina ___ aise pUrvokta saMyama kA jIvana meM kyA pariNAma AtA hai ? isake lie kahA gayA hai1. na ihalogaTThayAe tavamahiTThijjA, na paralogaTThayAe tavamahiTThijjA, na kitti-vaNNa-sahasilogaTThayAe tavamahiTThijjA nannattha nijjaraTThayAe tvmhitttthijjaa| -dazavaikAlika, a. 9, u. 4, sU. 4 2. manaHprasAdaH saumyatvaM maunmaatmvinigrhH| ___bhAvasaMzuddhirityetat tapo maansmucyte|| -bhagavadgItA, a. 17, zlo. 16 3. tavasA prisujjhi| -uttarAdhyayana For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 17 * "sarasa anne nahi manane prasannabhAva jo|'' arthAt manojJa (manapasaMda) bhojana dekhate hI jIbha meM pAnI chUTane lage aura use jhaTapaTa grahaNa karane kI AturatA bar3he, aisI sarvasAmAnya ghaTanA saba para, kama se kama samatAyogI sAdhaka para lAgU honA sambhava nahIM hai| kisI bhavya Adarza meM tallIna citta ko tathA indriyoM ko hone vAle sthUla sparza yA svAdapaTutA ke bhAvAveza kA sparza nahIM bhI hotaa|' phira bhI indriyoM, mana, buddhi, citta Adi se pUrNa vItarAgatA-prApta na ho, taba taka sAdhaka ko pUrNa sAvadhAna, jAgarUka aura apramatta rahane kI AvazyakatA hai| indriyA~ apanI pracalita AdatoM ke kAraNa mana para gahana kusaMskAra DAle binA nahIM rhtiiN| isalie aise meM yA to mana sAdhaka kI AtmA ko balAt usameM khIMca le jAtA hai yA phira ajJAta mana meM par3e hue pUrva saMskAravaza 'ahA ! Aja to majA A gayA !' isa prakAra ke avyatta kusaMskAra usa sAdhaka para chor3a jAtA hai| svAdavijaya : kAmavijaya aura kAmanAvijaya kA mahattvapUrNa aMga 'bhagavadgItA' meM batAyA gayA hai ki nirAhArI zarIradhArI ke viSaya chUTa jAte haiM, kintu una viSayoM kA rasa (AsvAda) raha jAtA hai| svAda para pUrNa vijaya prApta na kI jAya, vahA~ taka vAsanAvijaya kI siddhi mRgatRSNA-sI hI rahatI hai| jaise mAnasika vikAra indriyavikAroM ko bar3hAte haiM, vaise indriyavikAra bhI manovikAra meM vRddhi karate haiN| isIlie svAdiSTa anna (bhojana) milane para bhI citta kI samatA naSTa na hone denA sarvasAmAnya bhUmikA nahIM, apitu asAdhAraNa bhUmikA hai| isa bhUmikA meM prasannatA kA bhAva sahaja hotA hai, kintu vaha prasannabhAva svAdiSTa AhAra milane se huA, aisA nahIM mAnA jaataa| svAdiSTa bhojana prApta karane kI lAlasA na hote hue bhI sahajabhAva se sAdhaka ko mile to vaha svAdiSTa bhojana sAdhaka ko mohita na kara sake, yahI sahaja prasannabhAva kA Azaya hai| kyoMki Aja jise sarasa * bhojana mugdha kara sakatA hai, kala use nIrasa bhojana nArAja bhI kara sakatA hai| yahA~ prazna hotA hai ki AhAra jaisI mAmUlI vastu para se vikAsa-avikAsa kA nAma nikAlane kA yahA~ kyoM kahA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki jananendriya ke sthUla vikAroM kI gaharI jar3eM rAjasika-tAmasika AhAra meM hI haiN| rakSaNa, poSaNa aura saMvarddhana meM AhAra kA sthAna pahalA hai| jaba taka sAdhaka indriyagamya yA buddhigamya jagat meM vicaraNa karatA hai, taba taka vahI (pUrvAkta) AhAra use apane svAda se lubdha kara sakatA hai| kintu jaba sAdhaka vairAgyayukta abhyAsa meM indriyagamya aura buddhigamya jagat sa Upara uThakara bhAvanAmaya jagat meM vicaraNa karatA hai, tabhI rasa aura svAda kI vAstavikatA kA khyAla AtA hai| 1. jitaM sarvaM rase jite| -zrImadbhAgavata For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 18 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ jIne ke lie AhAra lenA auSadharUpa hai, vaha bhojana nahIM hai| aisI svAbhAvika dazA prApta hone ke lie sthUla aura sUkSma, Antarika aura bAhya donoM prakAra ke tapa kA mela anAyAsa ho jAtA hai| kAyika upavAsa se zarIra khUba halakA aura sphUrtimAna ho jAtA hai aura vANI ke upavAsa se mana ko protsAhana milatA hai| bhagavAna mahAvIra kI samauna bAhyAbhyantara tapasyA isa tathya kA jItA-jAgatA udAharaNa hai| jaise kalAkAra kI AtmA apanI lalitakalA meM tanmayatA ke gAr3ha kSaNoM meM dehAdhyAsa bhUla jAtI hai, vaise hI mukti ke abhyAsa meM otaprota sAdhaka kI AtmA kaI divasoM taka svAbhAvika rUpa se AhAra lenA bhUla jAya, yaha samajha meM na Ane jaisI bAta nahIM hai| aisI sthiti meM ukta sAdhaka ke lie AhAra auSadharUpa hone se, vaha svAda ke lie nahIM, kintu sirpha jIvanI-zakti ko TikAne ke lie hI. le, to bhI usakI gaNanA dIrgha tapasvI meM ho, isameM koI Azcarya nahIM hai| yahA~ taka kAmanAvijaya kI bAta huii| siddhiyoM ke pralobhana para vijaya : vAsanAvijaya kA mahattvapUrNa aMga ___ apsarA-sI saundaryamUrti lalanA kA saMyoga aura kAmottejaka bhogavilAsa ke prasaMga meM yauvanavaya meM kAmavijetA yogI bhI aNimA Adi siddhiyoM ke pralobhana meM hAra khA jAtA hai| samatAyogI rajakaNa aura vaimAnika deva kI Rddhi donoM ko samAna pudgala mAne isI dRSTi se itanI ucca bhUmikA para pahu~ce hue sAdhaka ke lie kahA gayA "rajakaNa ke Rddhi vaimAnika devnii| sarve mAnyAM pudgala eka svabhAva jo||" arthAt cAhe rajakaNa ho athavA vaimAnika deva kI Rddhi ho, parantu isa prakAra ke mahAnirgrantha ke lie to donoM eka sarIkhe pudgala haiM aura sabhI pudgaloM kA svabhAva bhI eka sarIkhA hai| 1. (ka) viSayA vinivartante nirAhArasya dehinH| rasavarja, raso'pyasya paraM dRSTvA nivrtte|| -bhagavadagItA (kha) manuSya jaba taka jIbha ke rasoM ko jIte nahIM, vahA~ taka brahmacarya kA pAlana atikaThina -vratavicAra (ma. gAMdhI jI), pR. 91 (ga) jarA-sA bhI svAda kA vicAra AyA ki zarIra bhraSTa huA aura tapa kI AvazyakatA pdd'ii| -vahI, pR. 25 For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 19 * uparyukta donoM caraNoM meM rajakaNa ke sAtha vaimAnika Rddhi kA antara batAne kA kAraNa yaha hai ki rajakaNa yAnI duniyA kI dRSTi meM mAmUlI se mAmUlI vastu aura vaimAnika deva kI Rddhi yAnI amUlya se amUlya vastu ! parantu vaha Rddhi cAhe jitanI mUlyavAna ho aura dhUla kA choTA kaNa cAhe jitanA mAmUlI ho, to bhI donoM kSaNa-kSaNa parivartana hone ke sama-svabhAva vAle haiN| unakA saundarya cAhe jitanA mohaka (AkarSaka) ho, phira bhI vaha cetana ko tRpta karane meM asamartha hai| isa prakAra se pudgala kA maulika guNa jisane bhalIbhA~ti vastuvRtyA jAna liyA hai, use vaha kaise prasanna yA nArAja kara sakatA hai ? ulaTe, vaha duniyA ke una logoM ko, jo isameM mohita hokara pha~sate haiM, unheM vaha lalakAratA huA kahatA hai ___"paravastumAM zye muMjhavo, enI dayA amane rhii|" arthAt hama apanI AtmA para itanI to dayA kareM ki parabhAva (Atma-bAhya sajIva-nirjIva padArtha tathA vibhAva) meM yaha mohita na hoN| __niSkarSa yaha hai ki gyArahaveM aura bArahaveM padya kA nicor3a denA cAheM to bhagavadgItA ke nimnokta zloka se diyA jA sakatA hai "yogI yuJjIta satataM, AtmAnaM rahasi sthitH| ekAkI yatacittAtmA, niraashiirprigrhH||" : arthAt uttama yogI ekAnta meM sthita hokara ekAkI (rAga-dveSa se rahita) AzA-spRhArahita, abhayavRtti, saMyamI (saMyatacitta) evaM mUrchA-mamatArahita hokara satata apanI AtmA ko paramAtmabhAva se jor3e rkhe| samatAmayI tapaHsAdhanA kA digdarzana AtmA kA mUla svabhAva saccidAnandasvarUpa hai| jisa samyagjJAna ke bAda ananta Ananda kA aMka AtA hai, vaha jJAna aura sthiti (sattA yA sat) hI to sahaja tapa hai tathA bAhyadRSTi se svAda para pUrNa vijaya aura kAmanA-vAsanA-mamatA-mUrchA para pUrNa vijaya yahI to tapa kI parAkASThA hai| sarala zabdoM meM kaheM to dhyeya ko dRSTigata rakhate hue anavarata nizcala hokara ekAgratApUrvaka svabhAva meM lage rahanA hI to tapa hai| ___ bhagavadgItA aura AcArAMgasUtra donoM kI dRSTi meM satata virakti rakhate hue, anivArya rUpa se A par3e hue niyata karma ko karate hue manojJa-amano phala kI * lezamAtra bhI AkAMkSA na karanA, yahI tapaHsAdhanA hai| jainadarzana kI bhASA meM ise vyutsarga tapa kaha sakate haiN| bAhya-Abhyantara tapa ke binA vAtsalya-siddhi, zAntarasa-Rddhi, anAsaktibhAvasiddhi aura svabhAva-siddhi nahIM ho sktii|' 1. 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 97-98 For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 20 * karmavijJAna : bhAga 9 * terahavA~ sopAna : kSapakazreNI para ArohaNa, cAritramohavijaya nizcayadRSTi se cAritra kA artha hai-parabhAva se lauTakara svabhAva kI ora gati : karanA, svabhAva meM ramaNa krnaa| anavarata zuddha AtmA kA hI ananya cintana athavA zuddha svabhAva meM sthiti yA gatimati yathAkhyAtacAritra kA svarUpa hai| isa cAritra kI bhUmikA taka pahu~cane ke lie darzanamohanIya aura cAritramohanIya ke sAtha sAdhaka ko ghanaghora yuddha karanA par3atA hai| bIca meM mithyAtva aura avirati kI kitanI jabardasta khAiyA~ lA~ghanI par3atI haiM ? pramAda, viSayAsakti, kaSAyAdi mahAzatruoM ko jItane ke liye kitanA bhagIratha puruSArtha karanA par3atA hai aura isa puruSArtha kI mahAyAtrA meM pratikSaNa vItarAgatva yA paramAtmapadarUpa dhyeya ke dhruva tAre kI ora kitanI sAvadhAnIpUrvaka dekhate rahanA par3atA hai ? yaha varNana tIsare padya se lekara bArahaveM padya taka meM hama dekha aae| yahA~ taka to avirAma Antarika yuddha kI hI bAta thii| aise yuddha meM virAma yA vizrAma-ArAma kI athavA Amoda-pramoda kI to bAta hI nahIM thii| bhaktirasa meM magna mIrAM kI bhASA meM-'sUlI Upara seja hamArI, sonA kisa vidha hoya ?' vAlI bAta yahA~ pUrI-pUrI ghaTita hotI thii| isa prakAra kSaNa meM hAra aura kSaNa meM jIta ke hiMDole meM baiThe hue sAdhaka ko utAra-car3hAva kI anizcita dazA meM vizrAma-ArAma sUjhe bhI kaise? cAritramoha para vijaya kA sthAyI phala : apUrvabhAvakaraNa siddhi isa prakAra satata Antarika yuddha meM vijaya prApta karane ke pazcAt vijaya ke sthAyI phala kA varNana karate hue sAdhaka kA Atma-mayUra bola uThatA hai "ema parAjaya karIne caaritrmohno| AvaM tyAM jyAM karaNa apUrvabhAva jo|| zreNI kSapakataNI karIne aaruuddh'taa| ananyacintana atizaya zuddha svabhAva jo||13||" arthAt pUrvokta prakAra ke Antarika dharmayuddha meM cAritramoha ko antima rUpa se parAjita karane ke bAda apUrvakaraNa bhAva kI bhUmikA sahaja prApta ho jAne para tathA vahA~ se kSapakazreNI kI pariNAma dhArA para kramazaH car3hate-car3hate AtmA ko apane ananta zuddha svabhAva ke ekaniSTha cintana kI lokottara zAnti milatI hai| Azaya yaha hai ki mithyAtva naSTa hue binA sadvirati ke prati ruci nahIM hotI, usameM pramAda bhI bIca meM bAdhA DAlatA hai| ataH pramAda naSTa hue binA tathAkathita kaSAyoM se nivRtta nahIM huA jA sakatA aura kaSAyoM se sarvathA nivRtta hue binA karmoM kA (AtmA se) sarvathA viyoga kI sambhAvanA nahIM hai| karmoM ke Atyantika viyoga ke binA svarUpa (svabhAva) kA candra solaha kalA se khila nahIM sktaa| For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 21 * isa prakAra girate-par3ate vaha karmoM se halakA hokara jaba sAdhaka dRr3ha apramAda kI bhUmikA meM AtA hai tabhI cAritramoha para vijaya prApta kara pAtA hai| cAritramoha ko parAjita karane ke bAda apUrvakaraNa kI siddhi milatI hai| apUrvabhAvakaraNa kA sIdhA artha yahI hotA hai-jise pahale kabhI na dekhA ho, sAkSAtkAra na kiyA ho, aise mUrtimAn sakriyabhAva kA dikhAI denaa| ise dArzanika bhASA meM parama vijJAna kI bhUmikA kaha sakate haiM, jahA~ AtmA siddhi kI bhUmikA para pratiSThita hotI hai| jaina tattvajJAna kI paribhASA ke anusAra isakA gUr3ha artha yoM hai-sthitighAta, rasaghAta, guNazreNI, guNasaMkramaNa aura anya sthitibandha, ina pA~coM kI pahalI bAra niSpatti (prApti) vAlI jIva kI dshaa| ___ bArahaveM guNasthAna meM pahuMcane se pahale taka ke khatare aura sAvadhAnI jaina tattvajJAna kI dRSTi se yaha bhUmikA AThaveM aniyaTTI bAdara (anivRtti bAdara) nAmaka guNasthAna kI hai| isameM apramattatA (Atma-jAgRti) sahaja hone se karmoM kA tIkSNa AvaraNa chinna ho jAtA hai aura sAmAnya (zarIra maujUda hone se rahane vAle) AvaraNa ke usa pAra rahe hue AtmA ke ojasvI rUpa kA sAkSAtkAra hotA hai| .. parantu itanI dUra jA cukane ke bAda bhI eka vicitra ghaTanA ghaTita hotI hai| vaha yaha ki sAtaveM se lekara bArahaveM guNasthAna meM pahu~cane se pahale taka kI sabhI bhUmikAe~ AzA-nirAzA ke jhUle jaisI haiM, kyoMki ina guNasthAnoM kA sparza eka hI janma (bhavazarIra) meM aneka bAra ho jAtA hai| ye saba bhUmikAe~ (guNasthAnaka) sirpha ekAgracitta se utpanna vicAradhArAoM kA hI rUpa haiN| isIlie to inakI sthiti eka muhUrta ke aMdara-aMdara kI (antarmuhUrta kI) hotI hai| ___ eka ora uccatA kA AkarSaNa sAdhaka ko Antarika aura bAhya donoM prakAra ke karaNoM se ekadama joroM se khIMcatA hai, to dUsarI ora adhyAsoM kA prabhAva use apanI ora jakar3akara rakhatA hai| jisa sAdhaka ne AmUlAgra zuddhi hastagata kara lI hai, vaha avazya ina adhyAsoM ke jAla se apanI tIvra zakti ke jora se baca nikalatA hai, anyathA aise hI (pUrvavata) raha jAtA hai| isalie isa guNasthAnavartI ucca sAdhaka kSapakazreNI para uttarottara ArohaNa karake karmoM (cAra ghAtikarmoM) kA 1. (ka) apUrva avasara. padya 13 (kha) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 99-102 2. AThaveM guNasthAna se do zreNiyA~ calatI haiM-upazama aura ksspk| upazamazreNI vAlA adhika se adhika 83 se 113 guNasthAna taka Akara nIce gira jAtA hai| kSapakazreNI vAlA 8, 9, 10 se sIdhe 12veM guNasthAna meM pahu~cakara antarmuhUrta taka sthita rahakara 133 guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| -saM. For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 22 * karmavijJAna : bhAga 9 * samala nAza karane kI paripATI ke patha para pahu~cakara ananta zuddha svabhAva ke avicchinna dhArApravAhI cintana kA Ananda lUTa sakatA hai| upazamazreNI meM praviSTa hone para patana avazyambhAvI kyoM ? prazna hotA hai-itanI ucca bhUmikA taka Ane ke bAda bhI upazamazreNI meM praviSTa hone para avazyameva patana kyoM hotA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki aise sAdhaka kI cAritra-zuddhi ke mUla meM hI bhUla hotI hai| jaise binA nIMva kI imArata cAhe jitanI AlIzAna ho, Tika nahIM sakatI, vaise hI mUla kI azuddhi para cAhe jitanI ucca bhAvanAoM kA mahala khar3A kiyA jAe, vaha sthAyI nahIM raha sktaa| maulika azuddhi rahane kA kAraNa to prabala sattA, prabala sAmarthya, prabala kAlasthiti aura prabala rasa-saMvedana vAlA moharAja hai| vaha sAdhaka ke samakSa aisA dRzya khar3A kara detA hai, mAno moha bilakula nirbala aura kSINaprAya ho gayA ho aura sAdhaka kI. bholI AtmA usa (moha) ke dambha kA zikAra bana jAtI hai tathA apramattatA (sAvadhAnI) kA daura kho baiThatI hai| magara kSapakazreNI ke yogya banA huA sAdhaka viveka-sampanna aura zraddhA-sampanna hotA hai| arthAt jJAna aura kriyA kA sundara samanvaya usake jIvana meM hotA hai| apUrvakaraNa kI avasthA ke bAda caitanya prakAza kA atIndriya anubhava __apUrvakaraNa bhAva kI avasthA ke bAda cetanA ke prakAza kA jo anubhava hotA hai, vaha (AtmAnubhava) indriyagocara nahIM hotA, atIndriya hotA hai| isa anubhava se paidA hone vAlI rasikatA bhI atIndriya hotI hai| dUsarA sAkSAtkAra bhI cintana kA yAnI ananya cintana kA kAraNa hai| usake pIche Ata-raudradhyAna kI kaluSitatA nahIM, apitu dharma-zukladhyAna kI sundara pIThikA (pRSThabhUmi) hai| isalie isa cintana kA viSaya anAtmabhAva kadApi nahIM ho sakatA, kevala atizaya zuddha AtmA kI vahA~ aparokSa (pratyakSa) anubhUti hotI hai| 1. yadyapi aisA sAdhaka itanA nIce girakara bhI amaka kAla taka usI avasthA meM rahatA hai, phira bhI kisI eka nimitta ko pAkara kisI eka bhava meM pUrva smRti udbuddha ho uThatI hai aura vaha punaH sAdhanA zurU kiye binA raha hI nahIM sktaa| kyoMki itanI hada taka car3hane ke bAda pathabhraSTa huA jIva sAmAnya zakti vAlA nahIM hotaa| 2. (ka) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 102-104 / (kha) dekheM-vizeSa vivaraNa ke lie gommaTasAra (karmakANDa), karmagrantha Adi grantha 3. Atama-anubhavarasika kI navalI koU riit| nAka na pakar3e vAsanA, kAna gahe na prtiit|| -yogI Anandaghana jI 4. Arta aura raudradhyAna donoM meM se ArtadhyAna adhika se adhika chaThe guNasthAna taka, 7veM meM sirpha dharmadhyAna tathA 8veM se 12veM guNasthAna taka dharma-zukladhyAna aura 13veM guNasthAna meM sirpha zukladhyAna hI hotA hai| -saM. For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 23 * kSapakazreNI para ArUr3ha hone kI sthiti aura upalabdhi jainadRSTi se apUrvakaraNa ke anubhava ke pazcAt sAdhaka nauvA~ aura dasavA~ guNasthAna pAra karake kSapakazreNI para car3hane ke lie bIca meM gyArahavA~ guNasthAna chor3akara sIdhe bArahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| vahA~ kI kaisI sthiti hotI hai ? isakA varNana dekhiye "moha-svayambhUramaNa-samudratarI krii| sthiti tyAM jyAM kSINamoha guNasthAna jo|| antasamaya tyAM pUrNa svarUpa vItarAga thii| pragaTAU~ nija kevalajJAna nidhAna jo||14||" arthAt moharUpI svayambhUramaNa samudra pAra karake usa pAra jahA~ kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna kI bhUmikA hai, vahA~ pahu~cakara (antarmuharta samaya ke) antima samaya meM vItarAgabhAva kI parAkASThA pAkara AtmA ke sampUrNa jJAna = kevalajJAna ke khajAne kA sAkSAtkAra karU~ ! aisI tIvra bhAvanA evaM upalabdhi isa guNasthAna meM hotI hai| cAritramAha ke mahAsAgara ke maMthana se samatA (vItarAgatA) sudhA prApta huI darzanamoha kA sAgara pAra karane ke bAda atyanta tUphAnI, dUsarA cAritramoha kA mahAsAgara pAra karanA bAkI thA, jise padyakAra ne svayambhUramaNarUpI mahAsAgara kI upamA dI hai| jai- lokasaMsthAna varNana meM svayambhUramaNa samudra ko sabase antima mahAsAgara mAnA gayA hai, vaise Antarika maMthana meM bhI cAritramoharUpI sAgara sabase antima mahAsamudra hai| bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM pahu~cane vAlA sAdhaka isa para vijaya prApta kara letA hai| tava samatA-vItarAgatA kI bhUmikA prApta kara letA hai| cAritramoharUpI mahAsAgara (ratnAkara) ke maMdhana se samatA-sudhA milii| sAtha hI anubhava ke sahacAra se Atma-maMthana karane se jo manda-viSa thA use chor3akara yAnI upazamabhAva kI zreNI chor3akara kSAyikabhAva kI zreNI para jAne se svataH hI samatA-sudhA prApta ho gii| isa guNasthAna meM sAdhaka ke mohanIya karma kA sarvathA abhAva hone se vaha pRthaktva-vicArarahita yAnI ekatvavitarka-vicAra nAmaka zukladhyAna kA dvitIya pAda para pahu~ca jAtA hai tathA samatA kI parAkASThA hone se sAdhaka isake antima samaya meM pUrNa vItarAgasvarUpa ho jAtA hai| ataH isa dazA meM rahA huA sAdhaka mukti kI varamAlA prApta kara hI cukA, samajha lo| isa guNasthAna kI sthiti antarmahurta kI hone se antima kSaNa meM vItarAgatA kI parAkASThA siddha ho jAtI hai| sAtha hI usake Antarika karaNoM kA teja manabuddhi prANa zarIra indriyA~ For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 24 * karmavijJAna : bhAga 9 * Adi vAhya karaNoM kA jar3amUla se parivartana kara DAlatA hai| ye sabhI bAhya karaNa usake adhIna ho jAte haiN| kSINamoha hone ke bAda kevalajJAna kA prakaTIkaraNa ___ phira tatkAla hI pUrNa Atma-jJAna ke asIma bhaMDAra kI kevalajJAnarUpI kuMjI usake hAtha laga jAtI hai| samagra vizva kA maulika vijJAna usake hastAmalakavat pratyakSa ho jAtA hai| jaise gautama svAmI ne prazastamoha ke antima AvaraNa ko chinna-bhinna kara diyA to kevalajJAna unake antara meM turaMta pragaTa ho gayA thA, vaise hI isa sAdhaka kI antarAtmA meM kevalajJAna pragaTa ho jAtA hai| mohabIja ke jala jAne para bhavavRkSa ke ugane kI saMbhAvanA nahIM jaise mUla ke sUkha jAne (naSTa hone) para vRkSa ke paidA hone kI sambhAvanA nahIM rahatI, vaise hI mohakarma ke jar3amUla se naSTa ho jAne para bhaviSya meM bhavavRkSa ke ugane kI sambhAvanA nahIM rahatI, yaha dazAzrutaskandha meM batAyA gayA hai| ajJAna va moha ke Atyantika vinAza se AtmA ko ananta catuSTaya kI prApti - ajJAna aura moha ke Atyantika abhAva ke pazcAt sAdhaka eka ora se samatA = vItarAgatA kI parAkASThA para pahu~ca jAtA hai aura dUsarI ora se usameM avyAbAdha kevalajJAna sarvAMgarUpa se prakAzita ho uThatA hai| isake sAtha hI use svayaM jyoti-sukhadhAma nijasvarUpa kA sAkSAtkAra ho jAtA hai| tabhI 'nijapada-jinapada ekatA bhedabhAva nahIM kAMI' yaha ukti caritArtha ho jAtI hai| isIlie agale padya meM kahA gayA hai "cAra karma ghanaghAtI je vyavaccheda jyaaN| bhavanA bIja taNo Atyantika nAza jo|| sarvabhAva jJAtA-draSTA saha . shuddhtaa| kRtakRtya prabhu vIrya ananta prakAza jo||15||" (Atma-prabhutA ke gAr3ha AliMgana se vaMcita rakhane vAle-Atma-guNa = Avaraka yA ghAtaka) cAra ghanaghAtI karmoM se isa guNasthAna meM chuTakArA mila jAtA hai tathA 1. sukkamUle jahArukhe siMcamANe na rohi| evaM kammA na rohaMti mohaNijje khyNge| -dazAzrutaskandha, dazA 5, gA. 122 2. tulanA kareM nANassa savvamsa pagAsaNAe, annANa-mohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa u saMkhaeNa, egaMtasokkhaM samuvei mokkhN|| -uttarAdhyayana, a. 32, gA. 2 For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 25 * saMsAra (janma-maraNAdi rUpa) ke bIja kA bhI sadA ke lie vinaSTa ho jAtA hai| aisA hone para bhI jahA~ sarvabhAvoM kA jJAna aura darzana zuddhi ke sAtha avicchinna rUpa se rahatA hai| aisI ananta vIrya aura ananta prakAza se dedIpyamAna prabhutA isa bhUmikA meM prApta ho jAtI hai| isa guNasthAna meM cAra ghAtikarma to eka sAtha hI chUTa jAte haiM aisI bhUmikA prApta hone para karma ke 8 bhedoM meM se AtmA ke sahaja AnandasvarUpa ke vighAtaka jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ye cAra ghAtikarma naSTa ho jAte haiN| Azaya yaha hai ki moha ke sarvathA naSTa hote hI mohanIya karma chUTa jAtA hai, vItarAgatA kI parAkASThA siddha ho jAtI hai, isalie AtmA aura paramAtmA ke bIca kA antarAya dUra ho jAtA hai, AdRta parama prakAza nidhi anAdRta ho jAtI hai| yAnI AThoM meM se cAra karma to eka sAtha hI chUTa jAte haiN| caudahavA~ sopAna : Atma-vizuddhipUrvaka ananta jJAna-darzana AyuSyapUrNa hone taka cAra aghAtikarma kI avaziSTatA sthUla vaijJAnika niyamoM kI zodha to Atma-nirmalatArahita eka vaijJAnika bhI kara sakatA hai| magara pUrNa Atma-vijJAna to pUrNa Atma-zuddhatA hue binA nahIM ho sktaa| isIlie isa padya meM 'saha-zuddhatA' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| Atma-vijJAna kI prathama zarta hai-anta taka Antarika vishuddhi| isakI dUsarI vizeSatA hai ki aisA trikAladarzI parama puruSa vizva-hRdaya kA jJAna aura darzana eka sAtha (yugapat) prApta karatA hai, kyoMki unake lie jAnanA aura anubhava karanA; ye donoM cIjeM alaga-alaga nahIM haiM, apitu ekarUpa haiN| inakI ye donoM kriyAe~ indriyajanya nahIM haiM, isalie kAla aura kSetra kA vyavahAra bhI unake liye bAdhita nahIM haiN| inakA kAla aura kSetra bhI asIma hai, isaliye yahA~ kAla ke bhUta, bhaviSya, vartamAna jaise bheda haiM hI nhiiN| kAla avicchinna dhArA-pravAha hai| matalaba yaha hai ki jAnane-dekhane kA artha yahA~ bhAvoM ko pahacAnanA hai, AtmasAt karanA hai-Atmagama karanA-bhoganA-upayoga karanA hai| isa dRSTi se padya meM kahA gayA hai. "kRtakRtya prabhuvIrya ananta prakAza jo|" arthAt aise jIvanmukta vItarAga ananta jJAnAdi catuSTayarUpa puruSa ko kRtakRtyatA, prabhutA, ananta vIryatA, (ananta Atma-zakti) aura ananta prakAza 1. (ka) apUrva avasara, padya 15 . (kha) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 117, 119 For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 26 * karmavijJAna : bhAga 9 * (jJAna-darzana) upalabdha ho jAte haiN| kRtakRtya isalie ho jAtA hai ki aba sAdhaka ko kucha karanA-dharanA nahIM hotA, karane kA kucha bhI vikalpa zeSa nahIM rhtaa| apane Apa hotA hai| kyoMki isameM pUrNa paramAtmasvarUpa = prabhu ke sAtha ekatva kA anubhava hotA hai| unameM vIrya aura prakAza donoM anantatA dhAraNa kara lete haiN| aravinda yogI ke zabdoM meM pUrNatA ke mUla chahoM tattva pragaTa ho jAte haiM-pUrNa samatA, pUrNa zakti, pUrNa vijJAna, pUrNa Ananda, pUrNa bhakti (pUrNa Atma-svarUpa meM avasthiti) aura pUrNa bhAvakartRtva (bhAvazAyaka yA svbhaavrmnn)| Azaya yaha hai, isa bhUmikA ke sAdhaka kA Atma-jJAna bhAva ko hI sparza karatA hai| bhAva-saMvedana kI sRSTi meM jo sarasatA hotI hai, usameM kabhI virasatA nahIM hotii| prakAza meM kabhI timira kA praveza nahIM hotA aura na vIrya meM kabhI vikAra kA sparza hotA hai| ye sabhI svAbhAvika hote haiM, karane-bhogane kA vikalpa nahIM rhtaa| .. kAladRSTi se sabase mahattvapUrNa hai terahaveM guNasthAna kI bhUmikA yahA~ sAdhaka kI bhUmikA terahaveM guNasthAna taka A pahu~cI hai| kAla (sthiti) kI dRSTi se dekheM to caudaha guNasthAnoM meM pahalA, cauthA, pA~cavA~, chaThA aura terahavA; ye pA~ca guNasthAna hI mahattvapUrNa haiM, dIrgha sthiti vAle haiM, bAkI ke saba antarmuhUrta se adhika rAyI nahIM haiN| parantu ina pA~coM meM sabase mUlyavAn to terahavA~ guNasthAna hai| isakA kAraNa Upara batAyA jA cukA hai| yahA~ prazna hotA hai ki jaise sabhI karmoM ke adhinAyaka mohanIya karma ke chaTane meM bAta jAnamaNIyAdi zeSa tIna ghAtikarma bhI chUTa jAte haiM, vaise vedanIyAdi cAra karma kyA nahIM chUTate? isakA uttara yaha hai ki jaise hAtha para atyanta jora se kasakara dA~dhe hue rasse ke khola dene para bhI rakta bharatA nahIM, vahA~ taka usake nizAna to avazya bane rahate haiM, taise hI mUla baMdhana se mohanIya karma ke chUTa jAne para usake nizAna bana raheM, yaha svAbhAvika hai| kintu jaise ragyA khuna jAne para gor3A nahIM hotI, vaise hI mohanIya karma kA baMdhana chUTane ke bAda (zeSa aghAtikamoM se) AtmA gor3ita nahIM hotii| anta meM to jaise rasse ke nizAnoM ke ve dAga bhI miTa jAte haiM, vaise hI ghAtikarmoM ke dAga raha jAne para ve dAga bhI derasabera miTa hI jAte haiM. arthAt zeSa rahe hue cAra aghAtikarma (vedanIya, Ayu. nAma aura gotra) bhI AkhirakAra jarUra vilIna (naSTa) ho jAte haiN| isIlie 163 padya meM kahA gayA hai "vedanIyAdi cAra karmavarne jhaaN| valI sIMdarIvat AkRtimAtra jo|| * te dehAyuSa AdhIna jenI sthiti ch| AyuSapaNe maTI e daihika pAtra jo||16|| For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 27 * arthAt isa bhUmikA meM vedanIyAdi cAra karma bhI sIMdarI arthAt jalI huI rassI kI taraha (jalakara khAka ho jAne para bhI usakI AkRti banI rahatI hai, usI prakAra) sirpha AkRtirUpa meM rahate haiM aura usI bhavazarIra kA jitanA AyuSya ho, utanA pUrA karane ke lie hI utane kAla taka TikA rahatA hai| isalie AyuSya pUrNa hote hI zIghra punaH zarIra prApta karane kI yogyatA miTa jAtI hai arthAt apunarjanma-sthiti svayaMsiddha ho jAtI hai| vedanIyAdi cAra aghAtikarma : jalI huI rassI ke samAna akiMcitkara Azaya yaha hai ki jaise rassI ke jalakara rAkha ho jAne para bhI jahA~ taka use havA na lage aura vaha ur3e nahIM yA koI usakA Dhera karake AkAra na badale. vahA~ taka vaha mUla AkAra meM kAyama rahatI hai, vaise ye vedanIyAdi cAra (aghAti) karma bhI jahA~ taka dehayoga bilakula nirmUla na hoM, vahA~ taka kAyama rahate haiN| cAra ghAtikarmoM kI taraha cAra aghAtikarma nAmazeSa kyoM nahIM hue ? yahA~ eka zaMkA aura upasthita hotI hai ki jaise mohanIya karma ke jala jAne para zeSa tInoM ghAtikarma bhI nAmazeSa kyoM ho gae? ve vedanIyAdi cAra karmoM kI taraha, jalI huI rassI ke AkAra kI taraha AkArarUpa meM kyoM nahIM rahe? isakA samAdhAna yaha hai ki pUrvokta ghAtikarmoM kA AtmA ke jitanA sIdhA sambandha hai, jabaki utanA ina cAra aghAtikarmoM kA AtmA ke sAtha nahIM hai, ina cAroM kA sambandha mukhyatayA deha ke sAtha hai aura paramparA se jIva ke sAtha hai| ghAtikarmoM kA nAmazeSa hue binA kevalajJAnAdi prakaTa nahIM ho sake aura kevalajJAnAdi ke binA vItarAgatA, utkRSTa samatA Adi nahIM prApta ho sktii|| cAra aghAtikarmoM ke Tike rahane se viziSTa lAbha dUsarI bAta-kevalajJAna ho jAne para AtmA ko mukti yA siddhi ke zikhara para rajjuvat jalakara bhasma hue ukta cAroM aghAtikarma nahIM pahu~cAte to aura kauna pahu~cAtA hai ? arthAt AtmA ko jo Urdhva gati kI raphtAra prApta hotI hai, vaha apane pUrva zarIragata pravAha meM se hI prApta hotI hai| tIsarI bAta-jaise rammI ke jala jAne para usakI rAkha kadApi bandhana meM nahIM bA~dha sakatI, vaise kevalajJAna ho jAne ke bAda sAdhaka ko ye cAroM karma bandhana meM nahIM bA~dha sakate haiM; apitu dUsarI taraha se ekAdha naye DhaMga se viziSTa upayogI 1. (ka) "siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 128-129 . (kha) apUrva avasara, padya 16 For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 28 * karmavijJAna : bhAga 9 * banate haiN| yadyapi ukta (bhAsaka siddha) sAdhaka kA jaba taka AyuSya karma bAkI hai, taba taka use jagat meM TikAye rakhatA hai| kintu pahale jo Ayukarma dehamU kAraka thA, vahI aba jagat ko pAvana karane vAle kalyANasUtra barasAne, zuddha dharma kA mArgadarzana karane kI kRpA tathA lokopakArakatA meM nimitta banatA hai| isI prakAra nAmakarma aura gotrakarma, jo kevalajJAna se pUrva dehabhAna, dehAdhyAsa aura dehAbhimAna kA poSaNa karane meM nimitta banate the, ve aba Atma-bhAnakAraka aura prabhutAdarzaka banate haiN| arthAt sampUrNa jJAna hokara ucca bhUmikA meM jaba AtmA sthita ho jAtI hai, taba ye donoM karma apanA sthAna (kArya) badalakara lokopakArakatA meM apanA bhAga adA karate haiN| vedanIya karma meM jahA~ pahale nitya nijAnanda svarUpa AtmA ko sukha yA daHkha kA bAra-bAra bhAvAvezapUrvaka vedana (Feeling) hotA thaa| vedana karate samaya bhedavijJAna paripakva na hone se kaSToM kI anubhUti, dehAsakti ke kAraNa azAnti mahasUsa hotI thI, vahA~ aba sirpha samabhAva kA vedana hotA hai, jo bandhakAraka nahIM hai| isa para se yaha spaSTa hai ki sabhI karmoM kA bandhana sApekSa hai| karmabandhana ke kAraNa (yA apekSA) haTa jAne ke pazcAt ina cAra aghAtikarmoM ke bandhana bhI eka taraha se mukti ke kAraNa (sAdhana) vana jAte haiN| arthAt ye cAroM bhavopagrAhI aghAti karmAvaraNa bAdhaka ke badale sAdhaka aura sahAyaka bana jAte haiN| deha rahane taka ye cAroM karma rahate haiM, arthAt deharUpI antima vastra phaTa na jAya (pUrA na ho) vahA~ taka ye cAroM karma rahate haiN| isIlie padya meM kahA gayA hai-"te dehAyuSa AdhIna jenI sthiti ch|" bAda meM to kabIra sAhaba kI ukti ke anusAra 'jyoM kI tyoM dhara dInI cAdariyA' vAlI sthiti ho jAtI hai aura zarIra apane Apa chUTa jAtA hai| isa uccatara bhUmikA meM sAdhaka kI dehAtIta dazA ___ isa bhUmikA ke sAdhaka kI sthiti 'deha chatAM jenI dazA varte dehAtIta' jaisI ho jAtI hai| aisI dazA hone se vahA~ jo bhI kucha kriyA hotI hai vaha anAsaktabhAva se hotI hai, jaise sUkhI dhUla kA piNDa bhIMta para pheMkane se vahA~ cipakatA nahIM, apitu vApasa gira jAtA hai, vaise hI usa prakAra kA koI bhI karma isa nirlipta bhUmikA vAle sAdhaka ke cipake binA hI khira jAtA hai| ina cAra karma-pudgaloM kI sthiti bhI bhare hue bAdaloM jaisI turanta barasa (khira) jAne jaisI hone se unake dvArA AtmA para AvaraNa (pradezodaya hone para) do samaya se adhika TikA nahIM rhtaa| 1. (ka) 'siddhi ke sopAna ke AdhAra para. pR. 130-132 (kha) deha chatAM jenI dazA varte dehaatiit| te jJAnInA caraNamAM....... (ga) apUrva avasara, pR. 130 (gha) "siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 130-131 For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 29 * yathAkhyAtacAritra prApta mahApuruSa kA svarUpa aura usakI do koTiyA~ isa bhUmikA meM cAritra bhI sarvocca koTi kA svarUparamaNarUpa yathAkhyAta hotA hai| isa yathAkhyAta cAritra vAlA sayogI kevalI (jIvanmukta) mahApuruSa kisI bhI dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke pratibandha se rahita hokara jisa prakAra ke zubhAzubha karma kA udaya hotA hai, tadanusAra svarUpa-sthiti meM bhasma hokara vicaratA hai| isIlie kahA gayA thA-"dravya-kSetra-pratibandha bina, vicare udaya prayoga jo|" aise mahApuruSa ke eka hI amRtamaya dRSTipAta se jagat dhanya aura nihAla ho jAtA hai, usakI eka hI AvAja janatA meM adbhuta cetanA phUMka detI hai| isa terahaveM guNasthAna meM sthita parama puruSoM kI do koTiyA~ hotI haiM-vizeSa aura saamaany| tIrthaMkaroM ko vizeSa koTi meM aura tIrthaMkaretara sAmAnya kevaliyoM kI koTi meM parigaNita kiyA gayA hai| __isa terahaveM guNasthAna meM pahu~ce hue donoM prakAra ke mahApuruSoM (tIrthaMkaroM aura sAmAnya kevalajJAniyoM) ko apanA AyuSya pUrNa hone ke pazcAt punaH janma dhAraNa nahIM karanA pdd'taa| ve apunarbhavadazA prApta kara lete haiN| isIlie kahA gayA hai"AyuSyapUNe maTI e daihika pAtra jo|" gItA bhI isa tathya kA samarthana karatI hai"aisI parama saMsiddhiM (mukti) ko prApta mahAn AtmAoM ko paramAtmapada prApta ho jAne para punaH vinazvara aura duHkhoM ke dhAmarUpa saMsAra ke janma-maraNa ke cakra meM phira nahIM jur3anA (pha~sanA) pdd'taa| kyoMki karmabandha hone ke kAraNa rahane para hI bandha kA patha khulA rahatA hai, sakala karmoM kA sarvathA viccheda hone para phira bandha bilakula nahIM hotA, bhavabhramaNa kA anta hokara mokSa kA patha khula jAtA hai|" zarIrAdi ke sAtha svAbhAvika kriyAe~ hotI haiM, ___ nayA deha dhAraNa karane kI yogyatA samApta . . aise mahApuruSoM kA zarIra apane Apa (AyuSya pUrA hokara) na chUTe, vahA~ taka zarIra kI sabhI svAbhAvika anivArya kriyAe~, jaise-AhAra, vihAra, nihAra, virAma, vANI-uccAraNa, mauna yA nirAhAra Adi vibhinna kriyAe~ bhale hotI raheM, ve isa bhUmikA meM bilakula bAdhaka yA karmabandhaka nahIM haiM, kyoMki kriyAe~ karate hue bhI aisI AtmAoM kI rasa vRtti AtmA meM hai, pudgala meM nhiiN| isIlie anta meM samasta karma jhar3a jAte haiM aura punaH deha-pAtratA = deha dhAraNa karane kI yogyatA miTa jAtI hai| 1. isa prakAra kI karmabandha ke ayogya kriyAe~ aipithikI kahalAtI haiN| airyApathikI kriyA se niSpanna karma pahale samaya meM lagatA hai. dUsare samaya taka TikatA hai aura tIsare samaya meM chUTa jAtA hai| 2. (ka) 'siddhi ke sopAna' ke AdhAra para, pR. 131, 134-135 -saM. For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 30 * karmavijJAna : bhAga 9 * pandrahavA~ sopAna : sarvakarmamukta siddha-buddha hone kI sthiti, gati aura prakriyA dUsare gA~va jAte samaya prItipAtra (snehI) janoM se vidA lene kI sthiti tathA paraloka jAte samaya (deha chor3akara) lI jAne vAlI vidAI kI sthiti meM jitanA antara hai, utanA hI antara Atma-haMsa paraloka jAte samaya samasta zarIroM ko chor3atA hai, usa samaya kI sthiti aura paramadhAma (mokSa = siddhAlaya) jAne ke samaya sadA ke liye samagra zarIroM ko chor3atA hai, usa samaya kI sthiti meM hai| paramadhAma gamana kI zubha velA kI sthiti nirAlI hI hotI hai / parantu vaha nirAlApana kisa kAraNa se aura kyoM hotA hai ? isa jijJAsA ke samAdhAna ke lie padyakAra kahate haiM "mana-vacana-kAyA ne karmanI vargaNA / chUTe jyAM sakala pudgala-skandha jo // evaM ayogI guNasthAnaka jyAM vartatuM / mahAbhAgya sukhadAyaka pUrNa sambandha jo // 17 // " arthAt terahaveM guNasthAna meM rahe hue sAmAnya kevalI aura tIrthaMkara kevalI ke AyuSya ke pUrNa hone ke sAtha, AyuSyakarma tathA zeSa tInoM aghAtikarma (vedanIya, nAma aura gotrakarma bhI sirpha antarmuhUrttabhara samaya meM vaha zarIra sadA ke liye chUTa jAtA hai, vaha ayogI kevalI nAma caudahaveM guNasthAna kI bhUmikA meM A jAtA hai| usa samaya unakA upayoga zukladhyAna ke tRtIya pAda para kendrita hotA hai| usa samaya (yAnI siddhadhAma jAne kI velA meM) mana, vacana, kAMyA aura karma kI choTI-bar3I tamAma sajAtIya ( tatsambandhita ) sAmagrI chUTa jAne se pudgala - mitroM ke sAtha lagAva sarvathA chUTa jAtA hai| yAnI jar3a aura cetana donoM apane-apane asalI rUpa meM A jAte haiN| aisI bilakula svataMtra, zuddha cetanAtmaka, jar3a-cetana ke saMyoga se sarvathArahita caudahaveM guNasthAna kI sthiti mahAbhAgyodayayukta avyAbAdha sukhadAyinI aura pUrNatayA abandhaka hotI hai| ayogIkevalI mahApuruSa ke cAra aghAtikarma kaise chUTate haiM ? isa guNasthAna meM sthita ayogIkevalI mahApuruSa ke AyuSyakarma adhika hoM, vedanIya Adi tIna karma alpa hoM to unake barAbara AyuSyakarma ko karane hetu pichale pRSTha kA zeSa (kha) je je kAraNaM baMdhanAM, teha baMdhano paMtha / te kAraNa chedakadazA, mokSa paMtha bhava- anta // (ga) mAmupetya punarjanma duHkhaalymshaashvtm| nApnuvanti mahAtmAnaH saMsiddhiM paramAM gatAH // For Personal & Private Use Only -A. 9 - gItA 8/950 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 31 * kevalI samudghAta hotI hai| isa samudghAta meM vaha jIva jaba apane asaMkhyAta pradezarUpa avaziSTa sabhI Atma-pradezoM ko vistRta karake eka sAtha prabala rUpa se amuka prakAra ke pudgaloM ko eka hI jhaTake meM udIraNAkaraNa dvArA AkarSita karake, bhogakara jhAr3ane kI kriyA karatA hai| kevalI samudghAta AyuSyakarma ke sivAya zeSa tInoM aghAtikarmoM se hotA hai| usa daramiyAna pUrvokta karma jhar3a jAte haiM, phira vaha mahApuruSa apane vistArita Atma-pradezoM ko sameTa (sikor3a) kara punaH cAlU sthiti meM A jAtA hai| isa samudghAta dvArA sAre jagat ko sparza karane kA kAraNa yaha sambhava hai ki saMsAra kI jo karmarUpI pU~jI udhAra lI thI, vaha vApasa usI jagat ke caraNoM meM rakhakara bharapAI kara dete haiN| aisI sthiti meM sarvaprathama vedanIya, nAma, gotra ina tInoM karmoM kI pA~khoM ko vistRta karake pudgala-mAtra ko sparza karatA hai, phira bAdara (sthUla) yogatraya ko kramapUrvaka ekadama sUkSma banA DAlatA hai tathA manoyoga aura vacanayoga para vijaya prApta karatA hai| tathaiva sUkSma kAyayoga para sthira ho jAtA hai| / sAmAnya dhyAna meM dhyAtA aura dhyAna pRthak-pRthak hote haiM, parantu zukladhyAna ke tRtIya pAda kI yaha vizeSatA hai ki isameM dhyAtA aura dhyAna donoM ekarUpa ho jAte haiN| __anta meM, kAyA aura karma-samUha sarvathA chUTa jAte haiN| karma sarvathA chUTe ki * pudgaloM se sambandha sahaja hI chUTA smjho| kyoMki karma-pudgaloM kA sambandha AtmA ke sAtha thA, isI se karma-pudgaloM kA khiMcAva thaa| vaha AkarSaNa aba calA gyaa| ataH isa caudahaveM guNasthAna meM mana, vacana aura kAyA kA pUrNa nirodha . (yoga-nirodha) ho jAtA hai| AtmA ayogIkevalI zailezI avasthA meM pahu~ca jAtI hai| usa sthiti meM AtmA pUrNatayA nirbandha, svAdhIna aura pUrNa avyAvAdha sukha se yukta ho jAtI hai| .. ' karmoM se hI janma-maraNa hotA hai, isa dRSTi se karmoM ke sarvathA chUTa jAne para janma-maraNa bhI chUTa jAte haiM, yaha bAta cakSugamya bhale hI na ho, tarkagamya to hai hii| prazna hai-karma aura AtmA kA saMyoga-sambandha ho jAne para tathA karma aura AtmA samudghAtAdi kriyA meM otaprota hone ke kAraNa milane para AtmA aura karma donoM sadA ke liye alaga kaise ho sakate haiM ? isakA samAdhAna yaha hai-cAhe jaise saMyogoM meM, . AtmA cAhe jaise saMyogoM meM tathA jar3a meM cAhe jitanI otaprota ho jAe, to bhI usake ATha rucaka pradeza to sadA ke lie nirbandha rahate haiN| ATha rucaka pradezoM kI yaha nirbandhatA hI AtmA ko apane svataMtra svarAjya ke mArga para ur3ane kI preraNA detI 1. (ka) apUrva avasara, padya 17 (kha) 'siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 136-141 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 32 * karmavijJAna : bhAga 9 * rahatI hai, phira bhale hI vaha sune yA na sune| rAjanaitika, sAmAjika, Arthika, sAMskRtika, vaiyaktika, pArivArika Adi anyAnya kSetroM kI svataMtratAe~ dI jAe~ to bhI ve paryApta nahIM haiN| itanA hI nahIM, 'yaha nahIM, itanI-sI nahIM', isa prakAra kahakara vaha jIva apanI asalI svataMtratA kI bhUkha prakaTa karatA hai| yahI jIva kI jIvanmukti kI nizAnI hai aura Atma-mukti kI tar3aphana ko pragaTa karAtI hai| kevalI samudghAta ke alAvA anya samudghAtoM ke samaya bhI ve ATha rucaka pradeza khule hone se karma ko AtmA se sarvathA pRthak kara diyA jAtA hai| ataH punaH karmabaddha hone kA avakAza hI. nahIM hai| isI tathya ko spaSTa karane ke lie 18veM padya meM kahA gayA hai "eka paramANumAtranI male na sprshnaa| pUrNa kalaMkarahita aDola-svarUpa ' jo|| zuddha niraMjana caitanyamUrti annypd| agurulaghu amUrta sahaja pada-rUpa jo||18||" __ arthAt aba to isa guNasthAnavartI mahApuruSa ke pudgala ke eka bhI paramANu sparza karanA bAkI nahIM rhaa| yAnI AtmA kisI milAvaTa yA dAga se rahita sampUrNa svarUpa ho cukaa| isa kAraNa se AtmA aSTavidha karma se sarvathA mukta ho jAne para parama vizuddha, niraMjana, caitanyamUrti, bejor3a, agurulaghu amUrtarUpa apane sahaja , paramAtmapada para acala sthiratA prApta kara letA hai|' ekamAtra AtmA hI AtmA hotI hai sarvatra isa ayogI kevalI guNasthAna meM AyuSya chUTane ke antima kSaNoM meM zvAsocchvAsa kI kriyA bhI baMda ho gii| ataH aba ekamAtra AtmA ke sivAya koI vastu hI nahIM rhii| isalie padya meM kahA gayA hai "eka paramANu-mAtranI male na sprshnaa|" yaha to spaSTa hai ki vijAtIya paudgalika dravya apane sajAtIya bhAIbaMdhu karma ke binA eka kSaNa bhI Tika nahIM sakatA, kintu jaba sarvakarmoM se AtmA mukta ho gayI, taba vaha pUrNa zuddha ho gyaa| usane zuddha Atmatva kI parAkASThA siddha kara lii| aba AtmA 'a, i, u, R, lu' ina pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa jitane kAla meM niSkampa ho jAtI hai| saMsAra aura siddhi sthAna, ina donoM dazAoM ke bIca kI yaha acala bhUmikA bAra-bAra cintanIya evaM avadhAraNIya hai| AtmA yahA~ sarvAMga-sampUrNatA prApta kara letI hai| isameM zukladhyAna kA samucchinna-kriyA-nivRtti nAmaka caturtha pAda hotA hai| 1. (ka) apUrva avasara, padya 18 (kha) 'siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 143-146 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 33 * terahaveM se caudahaveM guNasthAna kI vizeSatA terahaveM guNasthAna meM sthita AtmA apane atyanta udAra aura ujjvala svarUpa se tInoM loka ko vAtsalyamaya locanarUpa nirjhara se nahalAe to bhI zarIra ko lekara alpa-lAMchana to rahatA hI hai, jabaki isa caudahaveM guNasthAna meM to vaha bhI dUra hokara AtmA apane sampUrNa niSkalaMka, kevala caitanyamUrti, niraMjana, nirAkAra aura agurulaghutva pada ko bedhar3aka prApta kara letA hai| zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya hIne ke pazcAt Urdhvagamana niSkarSa yaha hai ki pUrvokta cAroM aghAtikarmoM kA bhI kSaya hone se isa bhUmikA meM sthita AtmA ko apanA nitya aura nirlepasvarUpa prApta ho jAtA hai| phira to pUrNa zuddha svarUpa AtmA meM eka bhI paramANu Azraya kaise pA sakatA hai? ataH isa bhUmikA meM AtmA kevala kriyArahita (akriya) aura aDola (niSkampa) banakara use meruparvata ke sarvocca zikhara para phaharAtI huI dhvajA ko lA~ghakara dhanuSa meM se chUTe hue tIra kI taraha sIdhA apane zAzvata dhAma kI ora ur3atA aura pahu~ca jAtA hai| zuddha siddha AtmA siddhAlaya ke lie Urdhvagamana ___ kaise aura kisa prakAra karatI hai ? isa prakAra kI zAzvata svabhAvadazA prApta hone ke bAda svadhAma meM jAne ke lie AtmA kA prasthAna samazreNIpUrvaka hotA hai| arthAt antima audArika, taijas aura kArmaNa zarIra apane-apane mUla pudgala dharma ko pA jAte haiM aura AtmA apane mUla Atma-dharma ko pA jAtI hai, taba gAr3ha kSaNa taka sthita hokara phira turaMta Urdhvagamana kara jAtI hai| vaha kahA~ taka, kaise ur3akara jAtI hai ? isa tathya ko padyakAra kahate haiM "pUrva-prayogAdi kAraNanA . yogthii| Urdhvagamana siddhAlaya prApta susthita jo|| * sAdi ananta-ananta smaadhi-sukhmaaN| ananta darzana-jJAna ananta sahita jo|| apUrva avasara evo kyAre Avaze ? // 19 // " __arthAt karmoM se sarvathA chuTakArA ho jAne ke bAda unake dvArA Aye hue pUrva vega ke kAraNa zarIra chUTate hI jIva phaurana apane svAbhAvika rUpa ke anusAra U~cA jAkara siddhi-sthAna prApta kara letA hai, jisakI Adi hote hue bhI anta nahIM hai| aise ananta samAdhi sukha meM ananta jJAna tathA ananta darzana sahita AtmA sarvathA sarvadA sthira ho jAtI hai| 1. (ka) 'siddhi ke sopAna' se bhAva grahaNa, pR. 144, 147 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 34 * karmavijJAna : bhAga 9 * zarIra-karmAdi chUTane ke sAtha hI tIna ghaTanAe~ ghaTita hotI haiM / Azaya yaha hai ki sabhI karma sarvathA naSTa ho gae, AtmA kA pudgaloM ke sAtha sambandha sarvathA chUTa gayA aura karmanAza meM madada karane vAle kitane hI aupazamikAdi bhAva bhI naSTa ho gae, aise samaya meM eka sAtha tIna ghaTanAe~ ghaTita huIM-(1) zarIroM kA viyoga, (2) siddhagati kI ora jIvana kA prayANa, aura (3) loka kI sImA para jAkara huI AtmA kI sthirtaa| zarIra chUTane ke bAda mukta AtmA kA Urdhvagamana kaise aura kyoM hotA hai ? zarIra chUTa jAne ke bAda zuddha buddha-mukta-siddha AtmA kA Urdhvagamana kaise hotA hai ? isake lie padya meM 'pUrva prayogAdi' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jisakA Azaya 'tattvArthasUtra' ke anusAra yaha hai ki pUrva prayoga se, saMga ke abhAvaM se, bandhana ke TUTa jAne se aura jIva (AtmA) ke usa prakAra ke pariNAma se, yAnI ina cAra kAraNoM se mukta jIva Upara siddhAlaya meM jAtA hai| jaise bANa se tIra chUTate hI . use pUrva vega milatA hai, vaise hI AtmA kA zarIra se Atyantika viyoga hote hI zarIra kA pUrva vega AtmA ko milatA hai; yaha bAta to samajha meM AtI hai, kintu vega milane para bhI vega ke kAraNa AtmA Urdhvagamana karatI hai, adhogamana yA tiryaggamana kyoM nahIM? isakA samAdhAna yaha hai ki Urdhvagamana hI AtmA kA sahaja svabhAva hai| vaha nIce yA tirachI jAtI hai, usakA kAraNa to karma kI prabalatA hai| 'bhagavatIsUtra'' meM lepa lage hue tumbe kA dRSTAnta dekara samajhAyA hai ki jaise tumbe kA svabhAva jala kI sataha para Upara Akara tairanA hai, kintu lepa ke kAraNa tumbA Urdhvagamana svabhAvI hone para bhI nIce jAtA hai, phira lepa ke sarvathA dUra hote hI vaha turaMta Upara A jAtA hai, isI prakAra karmasaMgI AtmA aura karmamukta AtmA ke viSaya meM samajha lenA caahie| sarvakarmamukta siddha AtmA kA Urdhvagamana kahA~ taka hotA hai ? siddha AtmA kA Urdhvagamana kahA~ taka hotA hai ? ise batalAne ke lie padya meM kahA gayA hai-"Urdhvagamana siddhAlaya prApta susthita jo|"-aatmaa kA Urdhvagamana siddhAlaya taka hotA hai, Age nhiiN| prazna hotA hai-siddhAlaya kyA hai ? AtmA kI pichale pRSTha kA zeSa (kha) apUrva avasara, padya 19 (ga) pUrvaprayogAdasaMgasyAd bandhacchedAttathAgAti pariNAmAcca tdgtiH| . -tattvArthasUtra, a. 10, sU. 6 1. bhagavatIsUtra, skandha 1, sU. 283 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa ke nikaTavartI sopAna * 35 * yahIM sthiratA hotI hai, usase Upara kyoM nahIM? ina sabake uttara meM 'aupapAtikasUtra' meM kahA gayA hai- "yahA~ zarIra chUTa jAne ke bAda sampUrNa siddhi-prApta AtmA jahA~ jAkara sthira ho jAtI hai, use siddhAlaya (siddhazilA) kahA jAtA hai| yaha sthAna loka ke kinAre (sImA) para AyA huA hai| isase Upara AtmA ke gamana na hone kA kAraNa yaha hai ki isase Upara aloka hai aura aloka meM jAne ke lie gati meM sahAyaka dravya-dharmAstikAya hai hI nhiiN| isalie siddha AtmA vahIM jAkara antima virAma letA hai, sthira ho jAtA hai| vahA~ se lauTakara vApasa saMsAra meM AnA hotA hI nahIM hai| siddhasthAna ko pAne ke bAda Atma-dazA kaisI hotI hai ? usa sthAna ko pAne ke bAda Atma-dazA kaisI hotI hai? ise batAne ke liye padyakAra kahate haiM "sAdi ananta, ananta samAdhi sukhaamaaN| ananta darzana-jJAna ananta sahita jo||" vahA~ jAne para AtmA kI punaH punaH janma lene kI ghaTamAlA chUTa jAtI hai, isake sAtha hI AtmA kA sahaja svabhAvarUpa jJAna bhI chUTa jAtA hai, sukha bhI chUTa jAtA hai, isakA nirAkaraNa karane ke lie kahA gayA hai-ananta jJAna aura ananta darzana jo AtmA kA sahaja guNa hai, vaha guNI (AtmA) se kabhI pRthak nahIM ho sktaa| isI taraha sukha-duHkha kI kSaNajIvI pratItiyoM (Feelings) se para jo ananta Atmika sukha hai, jo sahaja Ananda hai, vaha bhI sthAyI rahatA hai| isa prakAra mamatA, mAyA, karma, kAyA chUTI tathA ziva, acala, arogI, ananta (zAzvata) avyAbAdha, apunarAvRtti vAlA AtmA kA apanA ghara milaa| AtmA kA apane pradezoM sahita astitva-svabhAva, jJAna-svabhAva vedana milaa| isa prakAra AtmA antima sopAna se saccidAnandasvarUpa siddhi-mukti kI maMjila para pahu~ca gyaa| 1. uttarAdhyayana, a.36, gA.2 For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya arihanta kI AvazyakatA : kyoM aura kisalie ? ___ karmavijJAna ke pichale adhyAyoM meM ATha prakAra ke karmoM ko do kuloM meM vibhakta karake yaha batAyA gayA thA ki cAra ghAtikarma AtmA ke nijI guNoM ko kSati pahu~cAte haiM aura zeSa cAra aghAtikarma bhavopagrAhI haiM, zarIra aura Ayu se sambaddha haiN| ghAtikarmoM kA kSaya hone ke bAda aghAtikarmoM kA kSaya avazya hotA hai, ve AtmA ko yA Atma-guNoM ko kisI prakAra se kSati nahIM pahuMcA skte| jaba taka vartamAna bhava meM, vartamAna meM prApta zarIra meM rahanA hai, jitanA AyuSya bAMkI hai, vahA~ taka hI ve rahate haiN| AyuSya pUrNa hone ke sAtha hI zeSa tIna aghAtikarmoM kA kSaya ho jAtA hai| vaha vyakti samasta (aSTavidha) karmoM se yukta, siddha-buddha paramAtmA ho jAtA hai, jisakA svarUpa hamane 'videha mukta siddha paramAtmA' zIrSaka nibandha meM vistAra se batAyA hai| sAtha hI hamane yaha bhI batAyA thA ki cAra ghAtikarmoM (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya) kA Asrava aura bandha kina-kina kAraNoM se hotA hai tathA unakA saMvara aura nirjaraNa bhI kina-kina kAraNoM-upAyoM-sAdhanoM se hotA hai? itanA saba kucha AptapuruSoM se evaM AptapuruSoM dvArA kathita-racita AgamoM tathA granthoM se jAnane-sunane ke pazcAt mumukSu AtmArthI ke mana meM sAmAnya rUpa se zraddhA to utpanna hotI hai, kintu pratIti tabhI hotI hai, jaba apane samakSa ghAtikarma catuSTaya ko kSaya kiye hue katipaya mahAn AtmAoM ko Adarza ke rUpa meM dekhatA hai yA uccakoTi ke sAdhakoM (AcAryoM, upAdhyAyoM aura zramaNa-zramaNiyoM) se sunatA hai yA unake dvArA racita granthoM meM unakI upalabdhiyoM ke viSaya meM par3hatA hai| vaha jAna letA hai tathA zraddhA-pratIti kara letA hai ki cAra aghAtikarmoM kA kSaya karane kI bAta managaDhaMta nahIM hai, mere samakSa jIte-jAgate arihanta maujUda haiM yA- unake patha para calane vAle, arihantapada ke ArAdhaka vidyamAna haiN| maiM bhI cAhU~ aura puruSArtha karU~ to arihanta kevalajJAnI bana sakatA huuN| For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 37 * tAtparya yaha hai ki cAra ghanaghAtikarmoM ko kSaya karane vAle arihanta kI AvazyakatA isalie hai ki ArAdhaka mumukSu jisa ArAdhya ko yA vItarAgatA ke lakSya ko prApta karanA cAhatA hai, usake Adarza kA koI pratIka apane samakSa ho to use zIghra hI pratIti ho jAtI hai aura sAdhya taka pahu~cane kA mArga kaThora ho, sukha-suvidhA se rahita ho, usameM aneka parISahoM aura upasargoM kI sambhAvanA ho, phira bhI usakI ruci, sparzanA, pAlanA aura anupAlanA usa sAdhya, lakSya athavA ArAdhya kI prApti ke prati ho jAtI hai| apanI zaktiyoM se aparicita manuSyoM ko arihanta se preraNA arihanta kI AvazyakatA isalie bhI hai ki isase mumukSu sAdhaka ko preraNA milatI hai ki vaha apane meM soye hue, chipe hue arihantatva ko jgaae| dravyadRSTi (nizcayanaya kI dRSTi) se dekhA jAe to pratyeka AtmA arihanta paramAtmA ke samAna hai| ArAdhaka meM ArAdhya (arihanta) ke sabhI guNa maujUda haiM, para haiM ve AvRta, kuNThita aura sussupt| pratyeka AtmA zuddha nizcayanaya kI apekSA se samAna hai, usameM aura arihaMta meM koI bheda nahIM hai| sabhI jIvoM (AtmAoM) kA mUla guNa yA svabhAva eka samAna hai, unameM koI maulika bhinnatA nahIM hai| mUla meM pratyeka jIva (AtmA) ananta jJAna, ananta darzana, ananta sukha aura ananta balavIrya Adi zaktiyoM se sampanna hai| arihanta paramAtmA kI ArAdhanAdi karane kI kyA AvazyakatA ? prazna hotA hai-jainadarzana ke anusAra jaba samasta AtmAe~ paramAtmA ke samAna haiM aura ve ananta jJAnAdi se prakAzamAna haiM, phira una AtmAoM ko, vizeSataH manuSyoM ko arihanta deva ko smaraNa karane, unakA dhyAna karane, unakI bhakti, upAsanA, . * ArAdhanA karane kI kyA AvazyakatA hai? isakA samAdhAna yaha hai ki nizcayanaya athavA AtmA ke zuddha svarUpa kI dRSTi se to sabhI AtmAe~ apane zuddha rUpa meM jJAnAdi se prakAzamAna haiM, kintu unake Atma-pradezoM para vibhinna karmoM (karma-saMskAroM) kA nyUnAdhika rUpa meM AvaraNa par3A huA hai, isa kAraNa unake jJAna-darzanAdi AcchAdita ho rahe haiN| ataH una vibhinna karmavargaNAoM ko dUra karane 1. tulanA kareMtaM dhamma saddahAmi pattiyAmi roemi phAsemi pAlemi annupaalemi| -AvazyakasUtra meM zramaNasUtra kA pATha 2. yaH paramAtmA sa evAhaM, yo'haM sa prmstthaa| ahameva mayA''rAdhyo, nAnyaH kazciditi sthitiH|| 3. appo vi ya paramappo, kammavimukko ya hoi phuddN| -bhAvapAhuDa 151 For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 38 * karmavijJAna : bhAga 9 * ke lie una karma (ghAtikarma) rahita vItarAga zuddha AtmAoM (aghinta devoM) ko.' Adarza mAnakara unakA smaraNa, dhyAna, guNagAna, bhakti-stuti yA upAsanA, ArAdhanA Adi vividha anuSThAna kiye jAte haiN| phira bhI 'appA so paramappA' (AtmA paramAtmA hai) isa bhagavadukti ke anusAra sAdhAraNa AtmA se mAnava arihanta paramAtmA bana sakatA hai| isa parama AzvAsana ke bAvajUda manuSya apanI AtmA meM nihita ananta zaktiyoM se aparicita hai, anajAna hai| manuSya vikasita cetanAzIla hai, apane Apa meM ananta jJAna kA dhanI hai, phira bhI apane Apa ko alpajJa yA ajJAnI mAnatA hai| ananta darzana-sampanna hone para bhI manuSya svayaM ko adarzanI yA alpadarzanI mAnatA hai| ananta cAritra, vItarAgatA, samatA aura anAkulatA se yukta hote hue bhI svayaM ko kaSAya-nokaSAyayukta, rAgI-dveSI tathA vyAkulatA se yukta, viSamatApUrNa mAnatA hai| Atmika-zakti-sampanna hote hue bhI svayaM ko zaktihIna tathA karmazatruoM ko parAsta karane evaM parISahoM-saMkaToM para vijaya prApta karane meM akSama-asamartha mAnatA hai| arihanta kI mUka preraNA : apanI akSaya zaktiyoM ko jAno kintu arihanta mUkabhAva se pukAra-pukArakara kaha rahe haiM apane Apa ko jAno, pahacAno, dekho; apane aMdara satya ko svayaM ddhuuNddh'o| mere andara jo ananta catuSTaya vidyamAna hai, ve hI tumhAre aMdara haiN| apane meM chipe hue AdhyAtmika vaibhava, sampadA aura zakti ko apanI AtmA se DhU~r3ho, samprekSaNa kro| aparicaya kI sthiti meM tuma svayaM ko daridra, dIna-hIna mAna rahe ho| apanI duHsthiti aura susthiti ke tuma svayaM jimmevAra ho| magara apane sAmane arihanta kA Adarza hote hue bhI vyakti ko apanI ananta akhUTa sampadA aura akSaya-zakti kA jJAna nahIM, kisI ko pustakoM aura anya mAdhyamoM se AtmA ke zuddha svarUpa kA, arihantAdi kA jJAna bhI hai phira bhI vaha apanI AtmA ko ajJAnI, azakta aura mUrchAgrasta, para-bhAvoM meM Asakta samajhatA hai| vaha asIma ananta hote hue bhI svayaM ko sasIma aura antayukta mAnatA hai| use anantatA kI vismRti ho gayI hai| saMsArI AtmA aura paramAtmA meM antara aura usake nivAraNa kA upAya __mAnA ki vyavahAranaya kI dRSTi se saMsArI AtmA aura arihanta paramAtmA meM bahuta bar3A antara hai| vaha yaha hai ki saMsArI AtmA karmoM se yukta hai aura arihanta 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 108-109 2. (ka) 'arihanta' (sAdhvI DaoN. divyaprabhA jI) se bhAva grahaNa, pR. 53 (kha) "esau paMca NamokAro (AcArya mahAprajJa) se bhAvAMza grahaNa, pR. 2 For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 39 * paramAtmA aura siddha paramAtmA kramazaH cAra ghAtikarmoM tathA ATha hI karmoM se yukta haiN| samasta vikAra bhAva. vibhAva evaM viSamabhAva ke kAraNa saMsArI AtmA karmoM se yukta hai, jabaki arihanta cAra ghAtikarmoM se to mukta hote hI haiM, zeSa cAra aghAtikarmoM kA bhI unakI AtmA para koI prabhAva nahIM par3atA, ve cAra aghAtikarma bhI Ayukarma kA kSaya hone ke sAtha hI naSTa ho jAte haiN| ataH mumukSu sAdhakoM ke lie arihanta parama ArAdhya haiM, unake svarUpa kA cintana-manana, smaraNa karane se tathA unake dhyAna meM lIna hone se, unake guNoM kA stavana karane se vyakti arihanta pada ko prApta kara sakatA hai, unake samAna bana sakatA hai| ataH mumukSu sAdhaka ke lie arihanta eka preraNA dIpa haiM, jinake Alambana se vaha usa pada ko prApta kara sakatA hai| sarvakarmamukti kA sakriya jJAna arihanta ke dvArA patha-pradarzana se hotA hai ___ mumukSu sAdhaka jaba sarvakarmamukti ke upAyoM ko khojane lagatA hai| usa samaya kevala mokSa kI paribhASA jAnane se tathA apanI AtmA meM bhI muktAtmAoM jaise ananta guNa sannihita haiM. aisA par3hane-sunane se jJAna to hotA hai, parantu vaha anubhavayukta jJAna nahIM hotaa| karmamukti kA sakriya jJAna hI anubhava-sampRkta jJAna kahalAtA hai| sarvakarmamukti yA ghAtikarmoM se mukti kA vAstavika upAya yA patha to vahI batA sakatA hai, jisane yathArtha mArga para calakara vItarAgatA yA mukti kI maMjila pA lI ho| * arihanta hI aise sAkAra ArAdhya haiM yA mokSa ke nikaTa haiM, jo vItarAgatA kI maMjila prApta kara cuke haiN| arihaMta jaise patha-pradarzaka ke vinA maMjila to anya mAdhyamoM se jAna lI jA sakatI hai, parantu maMjila kI prApti arihaMta ke patha-pradarzana vinA nahIM ho sktii| zikhara ko jAnane-dekhane mAtra se kAma nahIM calatA, usa taka pahu~cane ke lie sahI rAstA batAne vAle bhI cAhie; jinhoMne mokSazikhara kA vItarAgatArUpI sahI sTezana pA liyA hai. jahA~ se ve sIdhe mokSazikhara para pahu~ca sakate haiM, unake dvArA batAI gaI yA mUka preraNA se prerita mokSa kI sIr3hiyA~ pAne se sAdhaka binA cakkara ke yA idhara-udhara bhaTake binA maMjila (antima lakSya) taka pahu~ca sakatA hai| 1. (ka) appaNA sccmesejjaa| . (kha) saMpikkhae appgmppennN| (ga) appA mittamamittaM ca duppaTThio suppttttio| (gha) paramAnanda saMyuktaM nirvikAraM niraamym| dhyAnahInA na pazyanti nijadehe vyvsthitm| -uttarA. 6/2 -dazavai. cUlikA 2/11 --uttarA. 20/37 -paramAnanda paMcaviMzati, gA. 1 For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 40 * karmavijJAna : bhAga 9 * arihanta paramAtmA sAdhaka ko kaise gati yA prANa-zakti dete haiM ? ataH vItarAgatA kI sIr3hiyoM para ArUr3ha sAdhaka ko arihanta bhale hI hAtha pakar3akara nahIM calAte, parantu usakI jijJAsA, mumukSA ko prANa-zakti, gati-pragati pradAna karate haiN| pradAna kyA karate haiM, sAdhaka kI antarAtmA meM aisI sphuraNA, UrjA, sAhasikatA, parAkramazIlatA, prabala zraddhA evaM kSamatA prApta ho jAtI hai ki vaha apane meM soye hue, AvRta yA anArAdhita arihantatva ko jAgrata, anAvRta yA ArAdhita karane ko udyata ho jAtA hai| arihanta kucha dete-lete nahIM, taba unakI ArAdhanA se kyA lAbha ? jainasiddhAnta ke anusAra arihanta paramAtmA kucha dete-lete nhiiN| ve ArAdhaka ke sAMsArika duHkha-durbhAgya ko miTAne ke lie kucha nahIM karate, jo kucha karanA hai yA jo kucha prApta karanA hai, vaha svayaM ArAdhaka ko hI apane puruSArtha se prApta karanA hai| prazna hotA hai-jaba arihanta paramAtmA kisI ko kucha dete-lete nahIM yA usake lie kucha karate nahIM, taba unakI ArAdhanA karane se kyA lAbha hai? vastutaH Izvara ko jo jagat kA kartA-hartA mAnate haiM yA kisI avatAra, bhagavAna yA zakti kI ArAdhanA unase kisI svArtha kI siddhi ke lie yA kucha pAne ke lie karate haiM yA unase kucha mA~gate haiM, ve aisI zaMkA kara sakate haiM, parantu unako bhI isa viSaya meM koI santoSajanaka samAdhAna nahIM miltaa| jainadarzana Izvara yA kisI avatAra ko kartA-dhartA na mAnakara apanI AtmA ko hI apane sukha-duHkha kA, duHsthiti-susthiti kA kartA-dhartA mAnatA hai| aisI sthiti meM ArAdhaka ke dvArA stuti, nindA, prazaMsA, bAhya bhakti Adi se ArAdhya ko na to koI lAbha hai, na haani| yaha socanA galata hogA ki hama arihanta ke lie kucha karate haiN| hama jo kucha bhI karate haiM, arihaMta ke lie nahIM, arihaMta kI stuti, bhakti ke mAdhyama se unake guNoM kA smaraNa karake apanI AtmA ko jagAte haiM, apanI AtmA meM jo Arhantya chipA hai, use pragaTa karate haiN| ArAdhanA kA jo bhI phala hai, vaha ArAdhaka ko hI sva-puruSArtha se milatA hai, na ki arihanta ko|' arihanta kI ArAdhanA apanI hI, apane svarUpa kI hI ArAdhanA hai arihanta kI ArAdhanA apanI hI ArAdhanA hai, apane hRdaya meM pratiSThita arihantatva kI ArAdhanA hai| apane zuddha svarUpa ko-vItarAgatA ko hRdaya meM pratiSThita karane se AtmotkarSa kI bhAvanA jAgrata hotI hai, ghAtikarmoM kA svataH kSaya 1. 'arihanta' se bhAvAMza grahaNa, pR. 53-55 For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 41 ke hotA hai| kevala jJAtA-draSTA rahane se, pratyeka padArtha, pravRtti, vyakti yA indriya-manoviSaya para rAga-dveSa yA priyatA-apriyatA kA bhAva na karane se AtmA ke sAtha naye karma (Amrava) nahIM cipakate aura samabhAva rakhane se purAne baddha karmoM kA kSaya hotA jAtA hai, AtmA zuddha nirmala hotA jAtA hai| isa prakAra arihanta kI ArAdhanA se AtmA kA karmamalarahita zuddha svarUpa svataH vyakta hotA jAtA hai| bhavya bhAvuka mAnava arihantatva ko pAne kA pUrNa adhikArI hai| yaha to manuSya ke sAmarthya para nirbhara hai ki vaha mana-vacana-kAya ko vItarAga devarUpI dhyeya yA Adarza ke sammukha kare, tadanusAra apane jIvana ko ddhaale| manuSya apane hI puruSArtha se apane meM vItarAgatva yA paramAtmatva jagA sakatA hai| dUsarI koI IzvarIya zakti yA paramAtmA use hAtha pakar3akara pratyakSa rUpa se paramAtmA nahIM banA sktii| jaise-sUrya svayaM prakAzita hotA hai, usakA prakAza lenA yA na lenA manuSya kI icchA para nirbhara hai| usakA prakAza lene vAle ko lAbha hai, na lene vAle kI svAsthya hAni hai| isI prakAra vItarAga devarUpI sUrya ananta jJAnAdi se prakAzamAna haiN| yaha vyakti kI icchA para nirbhara hai ki vaha vItarAga prabhu kA jJAnAdi prakAza grahaNa kare yA na kre| yadi vyakti vItarAga paramAtmA ke sadguNoM se preraNA letA hai to usase use paramAtmapada-prApti taka kA lAbha hai aura na lene vAle kI bahuta bar3I Atmika hAni hai|' jaba mumukSu sAdhaka arihanta ke zuddha svarUpa kA smaraNa karatA hai taba unakA svarUpa sAmane A jAtA hai aura tabhI use apanI vismRta Atma-nidhi kA smaraNa ho jAtA hai, jo ananta kAla se karmoM se AvRta hai tathA karmoM ke Asrava aura bandha se prasupta, kuNThita aura anArAdhita hai| ArAdhaka ko ArAdhya se mA~gane se nahIM milatA, svataH milatA hai __ aisA karane meM ArAdhaka ko ArAdhya se kucha bhI mA~gane-yAcanA karane kI * AvazyakatA nahIM hai, mA~gane se kucha bhI milatA nahIM, ve dete bhI nhiiN| pUrvokta rIti se sva-puruSArtha se yatheSTa saba kucha milatA hai, use mA~ganA nahIM pdd'taa| phalavAn vRkSa kA Azraya lene vAle ko chAyA aura phala svataH milate haiM, vRkSa se kucha bhI yAcanA karanI nahIM pdd'tii| vItarAga arihanta kisI kArya ke kartA yA kAraNa nahIM hote arihanta rAga-dveSa se rahita-vItarAga hote haiM. ve kisI kArya ke kartA yA upAdAna-kAraNa nahIM hote, isalie ArAdhaka ke prati unakI icchA, buddhi yA pratyakSa preraNAdi bhI nahIM hotii| ArAdhaka jaba arihanta kI uparyukta prakAra se 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 110 For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 42 * karmavijJAna : bhAga 9 * ArAdhanA karatA hai, tava unake prabhAva se, unake pratApa se, unake yA unake guNoM ke sAnnidhya yA samparka se, unake pravacanokta AjJA-pAlana se, unake Azraya grahaNa se, unake taTastha nimittatva se anAyAsa hI aprApya kI prApti, prApta kA saMrakSaNa evaM AvRta kA anAvRta honA ho jAtA hai; kyoMki arihanta paramAtmA ke mohanIya karma kA sarvathA abhAva hone se unakI kisI prakAra kI koI icchA yA vikalpa nahIM hote| jo bhI hotA hai, sahajabhAva se svataH hotA rahatA hai| ve kisI bhI kArya ke lie pratyakSa AjJA yA preraNAdi nahIM dete|' vItarAga paramAtmA apanI nindA-prazasA se ruSTa yA tuSTa nahIM hote vItarAga arihanta paramAtmA apanI stuti-bhakti karane se yadi prasanna hote haiM yA tuSTa hote haiM, to unakI nindA karane vAloM ke prati ve avazya hI ruSTa hone cAhie, parantu vItarAga hone se ve na kisI para ruSTa hote haiM, na tuSTa, na nArAja hote haiM, na prasanna aura na ve kisI ko zrApa dete haiM, na hI vrdaan| zraddhA-bhaktipUrvaka niHsvArthabhAva se ihalaukika-pAralaukika kAmanA-vAsanA se rahita hokara kevala AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se vIratAga prabhu kI stuti, kIrtana, bhajana, puNya-smaraNa, ArAdhana, guNAnuvAda yA svarUpa-cintana Adi karane se ArAdhaka ke karmoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama hotA hai, karmoM kI nirjarA hotI hai, pApakarmoM kA kSaya hotA hai, puNya-vRddhi bhI hotI hai aura Atma-vizuddhi bhii| ina saba ArAdhanAoM se ArAdhaka ko Atmika prasannatA prApta hotI hai| jisa prakAra ThaMDa se pIr3ita prANI agni ke pAsa baiThate haiM to unakI ThaMDa miTa jAtI hai, unako zAnti aura prasannatA prApta hotI hai, agni una prANiyoM ke prati na to rAga karatI hai aura na hI dveSa aura na zIta-pIr3ita logoM ko apane pAsa Azraya lene ke lie bulAtI hai| phira bhI usake Azrita janoM ko agnirUpa taTastha nimitta se abhISTa phala prApta ho hI jAtA hai| isI prakAra arihanta paramAtmA bhI apanI upAsanA, ArAdhanA yA stuti-bhakti ke lie athavA apanA Azraya lene ke lie kisI ko bulAte nahIM aura na hI apanA Azraya lene vAle yA stuti-bhakti karane-na karane vAloM para rAga yA dveSa karate haiM, na hI prasannatA yA nArAjI pragaTa karate haiM, tathApi unakI pUrvokta prakAra se upAsanA-ArAdhanA karane se, unakA Azraya lene se ArAdhaka ko upalabdha abhISTa phala-prApti hotI hai, yahI unakI prasannatA samajhanI caahie| . vastutaH arihantatva ArAdhaka kI apanI sthiti hai, apanI hI prakRti hai, avasthA hai| vaha abhI prasupta yA AvRta hai athavA pracchanna hai, use jAgrata, anAvRta 1 arehanta' se bhAva grahaNa, pR. 54-55 For Personal & Private Use Only * Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta: AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA prAptyupAya * 43 * athavA prakaTa karanA hai| abhI jo banda hai, karmabaddha hai, use kholanA hai, karmamukta karanA hai| apane hI svarUpa meM svayaM ko avasthita honA hai| ' arihanta kI ArAdhanA apanI Atmika pUrNatA kI ArAdhanA : cAra caraNoM meM arihanta kI ArAdhanA kA artha hai - apanI pUrNa AtmA kI ArAdhanA / jaba taka apUrNatA hai, taba taka arihantatva prakaTa nahIM ho sktaa| arihantabhAva yA svabhAva ko prakaTa karane ke lie apUrNatA dUra karanI Avazyaka hai| ajJAnatA yA alpajJatA eka apUrNatA hai| darzana aura cAritra kI nyUnatA eka apUrNatA hai, (sAMsArika) sukha-duHkha kI anubhUti eka apUrNatA hai, Atmika zakti kI hInatA eka apUrNatA hai| jaba taka ye apUrNatAe~ haiM, taba taka arihantatva kA pUrNa vikAsa sambhava nahIM hai| ye apUrNatAe~ arihanta ke svarUpa yAnI apanI AtmA ke arihantatvarUpa zuddha svarUpa kA dhyAna na karane se hI cala rahI haiN| ina apUrNatAoM ko dUra karane ke lie arihantasvarUpa kA dhyAna karanA Avazyaka hai| arihanta koI vyakti nahIM hai yaha guNavAcaka zabda hai / ataH 'maiM svayaM arihanta hU~' isa prakAra ke svarUpa kA dhyAna nimnokta cAra caraNoM meM karanA cAhie maiM svayaM arihanta hU~, mujhameM ananta jJAna vidyamAna hai| maiM svayaM arihanta hU~, mujhameM ananta darzana vidyamAna hai| maiM svayaM arihanta hU~, mujhameM ananta Atmika sukha vidyamAna hai| maiM svayaM arihanta hU~, mujhameM ananta Atmika zakti vidyamAna hai| isa prakAra jJAna kI pUrNatA kA, darzana kI pUrNatA kA, Atmika sukha kI pUrNatA kA aura Atmika zakti kI pUrNatA kA cAra caraNoM meM dhyAna karane se apane meM arihanta svarUpa prakaTa hone lagatA hai| arihanta kA dhyAna apane Atma-svarUpa kA apanA dhyAna hai arihanta kA dhyAna hamArA apanA dhyAna hai, apane Atma-svarUpa kA dhyAna hai / dUsare zabdoM meM- arihanta kA dhyAna apanI anubhUti kA praveza-patra hai| vaise to vyakti mahAnibandhoM, lekhoM yA zAstroM se athavA siddhAnta granthoM se arihanta ko mAna letA . hai, parantu jAna nahIM paataa| isakI yathArthatA aura vAstavikatA ( Reality) ko / tathya ko pA jAnA hI sacce mAne meM arihanta kA dhyAna hai / 3 1. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 55 2. 'eso paMca NamokkArI' (AcArya mahAprajJa) se bhAva grahaNa, pR. 22 3. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 44 * karmavijJAna : bhAga 9 * bAhya arihanta ko Antarika kaise banAyA jA sakatA hai ? prazna hotA hai-arihanta to pratyakSa nahIM hai, vaha bAhya sajIva padArtha (External Object) hai, ise koI sAdhaka dhyAna dvArA Antarika (Inner) kaise banA sakatA hai? kyoMki vyakti ke caitanya ke bAhara bahuta-se sajIva-nirjIva Exteral Objects haiM, arihanta ke dhyAna se una sabase AtmA ko kaise mukta kiyA jA sakatA hai? ___ eka udAharaNa dvArA ise samajheM-kisI vyakti yA padArtha ke prati kisI ke mana . meM rAga yA dveSa kA bhAva aayaa| vaha vyakti yA padArtha usake samakSa ho yA na ho, athavA usa jar3a padArtha meM to usake prati rAga-dveSa kucha bhI nahIM hotA, kintu usa vyakti ke mana meM bhI usake prati rAga yA dveSa ho yA na bhI ho, phira bhI jaba vaha vyakti usa bAhya padArtha yA vyakti ko apane bhItara sthApita kara letA hai, taba cetanA usI AkAra ko dhAraNa kara letI hai| AkAra grahaNa karate samaya aura kara lene ke bAda vaha usameM prAyaH itanI tallIna yA saMlagna ho jAtI hai ki use apane astitva kA bhAna nahIM rhtaa| vaha sabhI prakAra se rAga aura dveSa kA pAtra bana jAtI hai| cetanA ke kisI bAhya pAtra yA padArtha ke prati rAgAtmaka yA dveSAtmaka kalpanA karanA hI vikalpajanya bhAva-sthiti hai, ise hI bhAvakarma kahate haiN| vaha bhAvakarma cetanarUpa hai, jo pahale bAhya saMsAra thA, aba bhItara kA saMsAra ho gyaa| bhItara kA saMsAra bana jAne para vaha taba taka atyanta vistAra pAtA rahatA hai, jaba taka usa vyakti kI cetanA sa~bhale nhiiN| prasannacandra rAjarSi kA aisA hI to huA thaa| vyakti sAmane na hone para bhI usake prati unheM ghRNA, tiraskAra, krodha aura dveSabhAva paidA huaa| usa bAhya kAlpanika pAtra ko unhoMne bhItara sthApita kara liyA aura mana hI mana zastrAstra banAkara kalpanA se hI usa dveSapAtra ke sAtha ghamAsAna yuddha cher3a baitthe| parantu jaba rAjarSi ekadama sa~bhale aura apane mana meM usa dveSabhAva tathA bhAvahiMsA kArya kA tIvra pazcAttApa huaa| zuddha Atma-dravya meM zakti-sphuraNa huaa| unakI cetanA ne jo pahale dveSa ke paramANuoM ko grahaNa karake unako saghana AkArarUpa meM bhItara sthApita kara liyA thA, yogoM ke sAtha juTakara kaSAya se anubaddha hokara karmabandha kara liyA thA, aba unhIM pUrvabaddha karmoM ko bhedavijJAna dvArA tIvratA se bAhara nikAla diyA aura AtmA ke ananta catuSTayarUpa zuddha svabhAva meM lIna ho jAne se unameM arihantatva pragaTa ho gayA, ve kevalajJAnI bana ge|' isI prakAra arihanta bhI hamAre sAmane pratyakSa na hone se External Object hI haiM, parantu arihanta ke vidhivat dhyAna kI prakriyA se hama inheM Inner banA sakate haiN| 1. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 63 For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, rAgI-dveSI kI uparyukta kalpanA kI taraha, arihanta paramAtmA ke zuddha-vizuddha rAga-dveSarahita nirmala vItarAgasvarUpa kI kalpanA kI jAya ki ve parokSa hote hue bhI pratyakSa apane samakSa virAjamAna haiN| aisA karane se apanI cetanA arihanta kA AkAra grahaNa kara legii| phira unakI stuti, ArAdhanA, upAsanAdi prArambha kara dene se cetanA ukta arihantAkAra meM ghula-mila jAegI, tabhI saMvedanazIla nijAtmA sahasA jAgrata ho jAe, prasanna ho jAe to arihantabhAva se bhinna kalpanAoM ko bAhara nikAlakara ekamAtra AtmA ke mUla zuddha-vizuddha nirmala nijarUpa ( joki arihantasvarUpa hai) meM nimagna ho jAe to External pratibhAsita hone vAlA vItarAgI arihanta bhI Inner ho sakatA hai / jaise kalpanA ke rAgI se rAgaraMjita hokara jIva rAga kA anubhava karatA hai tathA dveSa se saMyukta hokara dveSa kA anubhava karatA hai, to vItarAga arihanta ke vizuddha nirmala svarUpa kA smaraNa karake vItarAgatva kA anubhava kyoM nahIM kara sakatA ? prakAra, arhatA prAptyupAya * 45 * pahale kalpanA se arihanta ke vizuddha rUpa se sambandha jor3ate hue AtmA jyoM hI jAgrata hokara sva-svarUpa kA anubhava karatI hai taba arihanta na to para-padArtha rahegA, na hI vaha kalpanA rhegii| maiM svayaM hI jJAnAdi se paripUrNa arihanta hU~, isa prakAra ke pUrvokta catuzcaraNAtmaka dhyAnavat aisI arihantatva kI anubhUti hogI / usakI samagra cetanA svayaM se jur3a jAegI / uThatI huI samatvAnuprANita UrjA karmabandha kI jagaha : karmakSaya aura nirjarA kA kAma kregii| vikalpa kalpanAe~ haTa jAyeMgI / rAga-dveSa dhIre-dhIre manda hokara samApta hone kI sthiti bhI A sakatI hai / isa prakAra arihanta kA dhyAna ina saba bAhya padArthoM se mukta karA sakatA hai, ekamAtra vItarAgabhAva meM lIna kara sakatA hai| isake lie honA cAhie - arihanta kA dhyAna karake usa vizuddha External (bAhya) ko nija (zuddha AtmA) ke svarUpa ke darzana dvArA use Inner (Antarika) .karane kA prabala puruSArtha !' arihanta-darzana hI vastutaH Atma-darzana hai : kyoM aura kaise ? arihanta-darzana hI vastutaH Atma-darzana hai| darzana kahate haiM - jisake dvArA dekhA jAe use| yahA~ prazna uThatA hai - kisake dvArA aura kyA dekhA jAe? isa prazna kA uttara hameM 'darzana' se nahIM milatA, isakA uttara milatA hai - AcArAMga, uttarAdhyayana aura dazavaikAlika Adi AgamoM tathA kundakundAcArya Adi AdhyAtmika dRSTi-parAyaNa AcAryoM se| 'dazavaikAlika' meM kahA gayA- "saMpikkhae appgmppennN|" (AtmA kA AtmA se samprekSaNa kro|) 'uttarAdhyayana' meM kahA 1. 'arihanta' se sArAMza grahaNa, pR. 63-65 For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 46 * karmavijJAna : bhAga 9 * gayA- " appaNA saccamesejjA / " ( apanI AtmA se satya-tathya ko khojo / ) 'AcArAMga' meM spaSTa kahA gayA - " egamappANaM saMpehAe / " ( ekamAtra AtmA ko dekhe / ) itanA saMketa karane para bhI zaMkA banI rahI ki AtmA ko dekhanA hai, para vaha kaise dekhe ? usakI kyA vidhi hai ? kauna-sA upAya hai ?' vastutaH hama (alpajJa chadmastha) apanI AtmA ko, AtmA ke vizuddha svarUpa. ko svayaM nahIM jAnate haiN| yadyapi AtmA nirantara upayogamaya ( jJAnamaya) hai, anubhavayukta hai, phira bhI hamAre lie agamya banA huA hai| apanA nijarUpa hone para bhI hama use jAna-dekha nahIM pAte haiM / ataH use jAnane-dekhane yA samajhane ke lie hameM usake pAsa jAnA hogA, usakA sAnnidhya prApta karanA hogA, jo ise sarvAMgarUpa se jAnatA-dekhatA aura samajhatA hai| vaha kauna hai ? vaha arihanta hI hai, jo vItarAga hai, kevalajJAnI hai, sarvajJa hai, arihanta paramAtmA nijadarzana ko prApta haiM / 'AcArAMgasUtra' isa tathya kA sAkSI hai " egattigate pihitacce se abhiNNAya daMsaNe sNte| ekatvabhAvanA se jinakA antaHkaraNa bhAvita ho cukA hai, rAga-dveSarUpa yA kaSAyarUpa agni ko jinhoMne zAnta kara diyA hai athavA kAyA (arcA) ko jinhoMne saMgopita kara liyA hai (AnavoM se bacA liyA hai), ve darzana ko prApta ho cuke haiM, ve svayaM sAkSAt darzana haiM, kyoMki ve "oe samiyadaMsaNe / " 3 (nijAtmA ke ) samyagdarzana meM otaprota haiN| = niSkarSa yaha hai ki Atma-darzanAkAMkSI ko aise arihanta ke darzana meM apanA Atma-darzana karanA cAhie athavA unakI dRSTi se hameM apane Apa ko dekhanA caahie| AcArya kundakunda ne kahA hai "jo jANAdi arihaMtaM, davvatta- guNatta-pajjattehiM / so jANAdi appANaM, moho khalu jAdi tassa layaM // 4 arthAt jo dravya, guNa aura paryAya se arihaMta ko jAnatA hai, vaha svayaM ke (AtmA ke ) (zuddha) svarUpa ko jAna letA hai / isa prakAra Atma-darzana karane vAle vyakti kA moha avazya hI naSTa ho jAtA hai| 1. (ka) dazavaikAlika dvitIya cUlikA (kha) uttarAdhyayanasUtra, a. 6 (ga) AcArAMga, zru. 1, a. 4, u. 3, sU. 141 2. (ka) AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 9, u. 1, sU. 264 (kha) 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 6 3. AcArAga, zru. 1, a. 6, u. 5, sU. 196 4. pravacanasAra' (AcArya kundakunda) se bhAva grahaNa . For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 47 * isI tathya ko 'AcArAMgasUtra' meM ujAgara kiyA gayA hai-"medhAvI puruSa (Atma-draSTA sAdhaka) krodha, mAna, mAyA aura lobha tathA rAga-dveSAdi (vibhAvoM-parabhAvoM) kA vamana kara detA hai, yAnI unase nivRtta ho jAtA hai| yahI arihanta paramAtmA kA darzana hai, patha hai, mArga hai|'' samagra arihanta darzana (jisameM zabda-darzana, sambandha-darzana aura svarUpa-darzana bhI A jAtA hai) ke dvArA nijAtma-darzana kara lene para arihanta kA Atma-dhyAnalakSI dhyAna samIcIna rUpa se ho skegaa| dhyAna se arihanta kI vizuddha cetanA meM sAdhaka kI cetanA kA praveza isa prakAra ke dhyAna kI vidhi kyA hai ? ise sAdhvI DaoN. zrI divyaprabhA jI ke zabdoM meM par3hie-isa dhyAna-sAdhanA meM sarvaprathama nija kAyA meM rahate hue kAyA (ke prati mamatA-mA) kA utsarga kiyA jAtA hai| isa kaThina praNAlI ko apanAne kI prakriyA yA paddhati kaThina yA viSama avazya hai, parantu anubhUtiparaka hone se jijJAsu usakI upalabdhi kara sakate haiN| sarvaprathama zAnta ekAnta sthAna meM baiThakara arihanta ke vizuddha rUpa ko antazcakSu ke sAmane le aao| phira yaha bhAvanA karo ki maiM saMsAra ke samakSa anya bhAvoM se, sambandhoM se, viSayoM se, vikalpoM se, vikAroM se, vicAroM aura vibhAvoM se vimukta ho rahA huuN| sampUrNa kAyA kA utsarga karane se zarIra bilakula zithila ho jaaegaa| deha kA zithila ho jAnA vAstavika kAyotsarga hai| yoga meM jo zavAsana kI sthiti hai, usa sthiti ko sAmane laao| 'AcArAMgasUtra' meM cetanA ke battIsa kendra-sthAna batAe haiN| ve kramazaH isa prakAra haiM (1) paira, (2) Takhane, (3) jaMghA, (4) ghuTane, (5) uru, (6) kaTi, (7) nAbhi, (8) udara, (9) pArzva-pasAla, (10) pITha, (11) chAtI, (12) hRdaya, (13) stana, (14) kandhe, (15) bhujA, (16) hAtha, (17) aMgulI, (18) nakha, (19) grIvA (gardana), (20) ThuDDI, (21) hoMTha, (22) dA~ta, (23) jIbha, (24) tAlu, (25) galA, (26). kapola, (27) kAna, (28) nAka, (29) netra, (30) bhauMha, (31) lalATa, aura (32) sir|| ___ "ina vattIsa sthAnoM meM se pratyeka sthAna ko kramazaH zithila karake apane prANoM meM dhyAna ko kendrita kara dIjie aura mana ko arihanta se saMyukta kara diijie| yaha anubhava karate rahiye ki arihanta paramAtmA kI vizuddha cetanA meM merA praveza ho rahA hai| merI cetanA unakI cetanA meM ekarUpa ho rahI hai| dhIre-dhIre prANoM ke sAtha 1. AcArAMga, zru. 1, a. 3, u. 4, sU. 128, 130 For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 48 * karmavijJAna : bhAga 9 * cetanA kA tAdAtmya hotA jaaegaa| prANa aura cetanA kA samparka hone para dhyAna usa vizuddha cetanA meM kendrita ho jAegA, jahA~ hama Aja taka nahIM pahu~ca pAe / " "isa (dhyAna) meM kisI maMtrAdi kI AvazyakatA nahIM / ataH zabda, vicAra, vibhAva Adi samasta pudgaloM se mukta hokara prANoM kI UrjA ko apane nijasvarUpa se saMyukta kara diijie| phira bhI pudgala kA svabhAva hai - kabhI zIta kA, kabhI uSNa kA, kabhI spandana kA anubhava hotA rahegA, para Apa ise mahattvapUrNa na samajhakara prANoM meM hI kendrita rahane kA abhyAsa kIjie / " "itane para vicAroM kA AvAgamana apane Apa samApta ho jAegA / kadAcit mohanIya karma ke udaya se rAga-dveSajanita bhAvadhArA meM koI vikalpa uTha bhI jAve to use apanI hI kamajorI kA kAraNa samajhakara - ' merA nijasvarUpa rAga-dveSa se sarvathA bhinna hai aura mujhe nijasvarUpa meM ramaNa karanA hai; aisA dhyAna meM lAne para. una karmoM kI nirjarA ho jAegI aura cetanA punaH apanI prANadhArA meM praveza kara arihanta se samparka sthApita kara legii|" " bhakti aura anubhUti : arihanta kI ArAdhanA ke do sire arihanta kI ArAdhanA, upAsanA yA arihanta bhAva kI sAdhanA kA rAjamArga prakAra se prasthAna se lekara gantavya ( prAptavya ) sthala taka jAtA hai - bhakti se aura anubhUti se / bhakti ArAdhanA - sAdhanA kA prasthAna - kendra hai aura anubhUti hai, usakI prApti yA upalabdhi kA vizrAma - kendra | bhakti kI jAtI hai aura anubhUti ho jAtI hai| karane aura ho jAne meM antara hai / bhakti meM mAnanA (Believing) hai aura anubhUti meM jAnanA (Feeling) hai| mAnanA kartavya se jur3atA hai, jAnanA jIvana ke anubhava se| mAnane meM jIvana kI niyamitatA hotI hai, jabaki jAnane meM ArAdhaka apanI prakRti = svabhAva se jur3atA hai| vItarAga arihanta paramAtmA ke dhyAna se dhyAtA bhI tar3apa bana jAtA hai ArAdhyadeva arihanta paramAtmA kA dhyAna karane se dhyAtA paramAtmapada ko prApta kara sakatA hai| yadyapi vItarAga arihanta prabhu ko vandana - namana karane, bhakti-stuti karane tathA guNotkIrtana karane evaM dhyAna dvArA ekamAtra unhIM ke guNoM kA yA svarUpa kA cintana karane vAle dhyAtA ko svarga, mokSa Adi kucha dete nahIM, kintu java vaha 1. (ka) 'arihanta' (sAdhvI DaoN. zrI divyaprabhA jI ) se sAbhAra uddhRta. 65-66 (kha) AcArAMga, zru. 1, a. 1, u. 1, zIlAMkavRtti 2. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 62 For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 49 * - thic to dhyAna meM unake svarUpa aura guNoM kA cintana-manana karatA hai, guNa-smaraNa karatA hai, taba unake guNoM kI ora AkRSTa hotA hai; svayaM vaisA banane kI icchA karatA hai| phalataH apane ArAdhya arihanta deva ke AdarzoM ko jIvana meM utArane lagatA hai| manuSya kA zreyaskAmI hRdaya yadi paramAtmA ke abhimukha ho, unakI bhakti aura zaraNa meM lIna ho, unake guNa-smaraNa se vItarAgatA-sammukha banatA jAtA ho to eka dina usakI apUrNatA pUrNatA meM pariNata ho sakatI hai| yaha nizcita hai ki jaba parama zubhra, rAga-dveSa-karmamala kalaMkarahita, zuddha paramojjvala vItarAga arihanta paramAtmA ke svarUpa aura guNa samUha kA dhyAna prabala ekAgratA ke sAtha dhyAtA karatA hai to usakA dhyAna-bala paripakva hokara usake hRdayakapAToM ko khola detA hai| dhyAtA ke hRdaya para aisI pratikriyA hotI hai ki usakI rAga-dveSa-moha kI granthiyA~ TUTatI jAtI haiN| dhyeya-tattva kI zuddhatA kA prakAza dhyAtA para par3ane lgegaa| phalataH dhyAtA bhI dhyeyAnusAra usI rUpa meM parivartita ho jaaegaa| yaha nirvivAda hai ki dhyAna kA viSaya jaisA hotA hai, mana para usakA vaisA hI asara par3ane lagatA hai| kahA bhI hai-"yad dhyAyati tad bhvti|"-jo jaisA (jisa svarUpa kA) dhyAna karatA hai, vaha vaisA hI ho jAtA hai| dhyeya (ArAdhya-arihanta) ke guNa dhyAtA meM prAyaH prakaTa hone lagate haiN| jaise-kisI kAmuka kA dhyeya eka parokSa yuvatI hotI hai to phira vaha kAmAtura AtmA apane dhyeya ke prabhAva se usa yuvatI ke sAtha kAmabhoga-sevana karane ke utkaTa bhAvoM meM lIna rahane lagatA hai| itanA hI nahIM, kintu vaha apanI kAmavAsanA kI pUrti ke lie aneka yogya-ayogya kriyAoM meM pravRtta hotA rahatA hai| isI prakAra jisa dhyAtA kA dhyeya vItarAga paramAtmA hote haiM, usa AtmA ke Atma-pradeza rAga-dveSAdi vibhAvoM se haTakara arihanta paramAtmA ke vItarAgatA, samatA Adi ucca bhAvoM meM ramaNa karane lagate haiN| phira vaha dhyAtA vItarAgatA ko prApta karane kA abhyAsa karane lagatA hai| jisa prakAra kAmuka AtmA kAmavAsanA kI pUrti karane kI ceSTA meM lagA rahatA hai, usI prakAra vItarAga arihanta paramAtmA ko dhyeya banAkara unakI ArAdhanA-upAsanA yA tadanusAra bhAvanA jAgrata rakhe, niSkriya na baiThakara vItarAgatArUpa dhyeya kI prApti ke lie aharniza unake svarUpa evaM guNa-samUha kA cintana kare, unake Adarza jIvana se preraNA le tathA jJAna-darzana-cAritra-tapa aura saMyama tathA uttama dhyAna aura samAdhi meM citta, vRtti aura pravRtti ko lagAe, use bhI paramAtmapada prApta hote dera nahIM lgtii| vItarAgatA kA bhAva dhAraNa karane se bhI rAga-dveSAdijanita pUrvabaddha karmavargaNAe~ bhI AtmA se svataH pRthak ho jAtI haiN| isa prakAra samatA ke sarvocca zikhara para pahu~ce hue arihanta paramAtmA kA dhyAna karane se Atma-pradezoM se krodhAdi kaSAyoM ke paramANu haTa jAte haiM aura unake sthAna para sirpha samatvabhAva prasphuTita hone lagatA hai|*. 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 111 For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 50 * karmavijJAna : bhAga 9 * vItarAga arihanta ke dhyAna yA sAnnidhya se vItarAgatA ke saMskAra paidA hote haiM niSkarSa yaha hai ki jinhoMne cAra ghAtikarma kSaya karake vItarAga arihanta pada prApta kara liyA hai, ve cAhe hameM carmacakSuoM se dikhAI na deM, phira bhI unake svarUpa kA apane svaccha antaHkaraNa meM cintana kiyA jAe, mAnasika rUpa se unakA sAnnidhya yA sannikaTatva prApta kiyA jAe to manuSya ko Atma-bala, dRSTi-vizuddhi, vItarAgatA, samatA Adi kI preraNA milatI hai| ye saba upalabdhiyA~ AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| jina mahAn AtmAoM ne vItarAgatA' prApta kI hai, unakI vItarAgatA ke sambandha meM cintana-manana tathA unake AdarzoM kA anukaraNa karane vAlA vyakti bhI vItarAgatA prApta kara sakatA hai, isa prakAra kI pratIti evaM vizvAsa usameM paidA ho jAtA hai| AtmA sphaTika ke samAna svaccha evaM pAradarzI hai| sphaTika ke pAsa jisa raMga kA phUla rakhA jAtA hai, vaisA hI raMga vaha (sphaTika) apane meM dhAraNa kara letA hai| ThIka usI prakAra rAga-dveSa Adi ke jaise saMyoga-saMsarga AtmA ko milate haiM, vaise hI saMskAra AtmA zIghra hI grahaNa kara letI hai| jisase manuSya rAgI yA dveSI banakara duHkha, azAnti Adi prApta karatA hai| ataH tamAma duHkhoM ke utpAdaka rAga-dveSAdi ko dUra karane aura vItarAgatA prApta karane ke lie rAga-dveSa se sarvathA rahita vItarAga arihanta paramAtmA kA saMsarga-satsaMga prApta karanA yA avalambana lenA tathA vaise vAtAvaraNa meM rahanA parama upayogI aura Avazyaka hai| vItarAga devoM kA svarUpa parama nirmala, zAntimaya evaM vItarAgatAyukta hai| rAga yA dveSa kA, kaSAyoM kA yA anya vikAroM kA tanika-sA bhI raMga yA prabhAva unake svarUpa meM nahIM hotaa| aise mahAn AtmA, AdhyAtmika sAdhanA ke bala para mana ke vikAroM se lar3ate haiM, vAsanAoM se saMgharSa karate haiM, rAga-dveSa se Takkara lete haiM aura anta meM pUrNa rUpa se sadA ke lie inakA kSaya kara DAlate haiM, ve vItarAgatA prApta arihanta kahalAte haiN| ye cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta zaktirUpa, ananta catuSTaya ke dhAraka hote haiN| akhila vizva ke ve jJAtA-draSTA hote haiN| saMsAra-sAgara ke antima taTa para pahu~ce hue hote haiN| arihanta kI bhUmikA samabhAva kI sarvotkRSTa bhUmikA hai| priya, manojJa evaM sundara para rAgabhAva; tathA apriya, amanojJa evaM asundara para dveSabhAva, inameM bilakula nahIM hotA hai| sukha-duHkha, hAni-lAbha, jIvana-maraNa, nindA-prazaMsA, sammAna-apamAna Adi virodhI dvandvoM para inakI dRSTi ekarasa (sama) rahatI hai| inake tana-mana-vacana kaSAyabhAva se alipta rahate haiN|' 1. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 104-105 (kha) zramaNasUtra' (upAdhyAya amara muni) se bhAva grahaNa, pR. 163 For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 51 * ataeva aise vItarAga arihanta paramAtmA kA dhyAna karane-cintana-manana karane tathA unakA avalambana lene se AtmA meM vItarAgabhAva kA saMcAra hotA hai| yogazAstra' meM kahA gayA hai "vItarAga (rAga-dveSarahita) kA dhyAna (cintana-manana-praNidhAna) karane se manuSya svayaM vItarAga (rAgAdirahita) hokara karmoM se mukta ho jAtA hai, jabaki rAgI kA Alambana lene vAlA manuSya kAma, krodha, lobha, moha, harSa-zoka, rAga-dveSa Adi vikSepa yA vikSobha paidA karane vAlI sarAgatA ko prApta karatA hai|" yaha to sarvavidita hai ki eka rUpavatI ramaNI ke saMsarga se sAdhAraNa manuSya ke mana meM eka vilakSaNa prakAra kA bhAva utpanna hotA hai| putra yA mitra ko dekhane aura milane para vAtsalya yA sneha jAgrata hotA hai aura eka samabhAvI sAdhu ke darzana se hRdaya meM zAntipUrNa AhlAda kA anubhava hotA hai| sajjana kA sAnnidhya susaMskAra kA aura durjana kA saMga aura sAnnidhya kusaMskArabhAva paidA karatA hai| isa dRSTi se jaba vItarAga prabhu kA sAnnidhya prApta kiyA jAtA hai, taba hRdaya meM avazya hI vItarAgatA ke bhAva evaM saMskAra jAgrata hote haiN| vItarAga deva kA sAnnidhya pAne kA artha haiunakA bhajana, stavana, nAma-smaraNa, guNagAna, namana, AjJA-pAlana, zraddhA-bhaktipUrvaka samarpaNa aadi| arihanta kA virATa rUpa aura svarUpa pahale batAyA gayA thA ki arihanta kA svarUpa darzana apanI zaddha AtmA kA svarUpa darzana hai| ataH aba hama 'arihaMta' ke svarUpa kI thor3I-sI jhA~kI yahA~ de arihanta kauna hai, kyA hai ? : ise prathama sthAna kyoM ? jainadharma meM arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, ye pA~ca AdhyAtmika * guNoM ke vikAsa se prApta hone vAle mahAn AtmA mAne gae haiN| ye pA~ca pada kisI vyakti-vizeSaM ke nAma nahIM haiM, parantu guNavAcaka pada haiN| jainadharma mokSa-prApti meM kisI bhI veza kI, liMga kI, sampradAya-vizeSa kI roka nahIM lgaataa| usameM strI bhI mukta ho sakatI hai, puruSa bhii| tIrthaMkara bhI mukta ho sakate haiM, sAmAnya jana bhI, sva-liMgI aura anya-liMgI bhI mukta ho sakate haiM, sAdhu bhI mukta ho sakate haiM, gRhasthavezI bhI mukta ho sakate haiN| jainadharma meM ina saba ke liye eka hI zarta hai-rAga-dveSa ke vijaya kii| jisane bhI rAga-dveSa ko jItA, moha ko naSTa kara diyA, vahI jainadharma kI dRSTi meM bhagavAna, 1. vItarAgo vimucyeta vItarAgaM vicintyn| rAgiNaM tu samAlambya rAgI syAt kssobhnnaadikRt|| ___-yogazAstra (hemacandrAcArya), zru.9, zlo. 13 For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 52 * karmavijJAna : bhAga 9 * arihanta, kevalajJAnI ho gyaa| yahI kAraNa hai ki paMca-parameSThi namaskArasUtra meM 'namo arihaMtANaM' kahA gayA hai-'namo titthayarANaM' nhiiN| tIrthaMkara bhI arihanta haiM, anya kevalI bhI arihanta haiN| sabhI arihanta tIrthaMkara nahIM hote| arihantoM ke namaskAra meM tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra A hI jAtA hai| parantu vyakti-vizeSarUpa tIrthaMkaroM ke namaskAra meM arihantoM ko namaskAra nahIM A sktaa| ataH tIrthaMkaratva mukhya nahIM hai, arhadbhAva hI mukhya hai| jaina karmasiddhAnta ke anusAra tIrthaMkaratva audayika prakRti hai, karma kA phala hai, kintu arihanta dazA kSAyikabhAva hai| vaha kisI karma kA phala nahIM, apitu karmoM ke kSaya (nirjarA) kA phala hai| tIrthaMkaroM ko namaskAra bhI arhadbhAvamukhena hai, svataMtra nhiiN| yaha hai jainadharma kA virATa aura udAra ruup| yahA~ vyakti-pUjA ko sthAna nahIM hai, guNa-pUjA ko hI mukhyatA dI gaI hai| jahA~ kahIM bhI vyakti-pUjA ko sthAna diyA bhI hai, vahA~ bhI ukta vyakti meM nihita AdarAspada guNoM ko dhyAna meM rakhakara hI; svataMtra nhiiN| yahI kAraNa hai ki pichale pRSThoM meM hamane batAyA hai ki nikhila saMsAra kA koI bhI manuSya phira bhale hI vaha kisI bhI jAti, deza, dharmatIrtha (dhArmika saMgha) kA ho, kisI bhI veza, liMga yA jAti kA ho, apane AdhyAtmika guNoM ke vikAsa ke dvArA rAga-dveSAdi vikAroM para vijaya prApta karake cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake vItarAga, kevalI, arihanta bana sakatA hai| sAmAnya AtmA se mahAtmA aura mahAtmA se - paramAtmA bana sakatA hai| phalataH isa (paMca-parameSThi) namaskArasUtra meM vyakti-vizeSa kA nAma na lekara ananta-ananta arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya tathA sAdhuoM ko unake guNoM ke anurUpa namaskAra kiyA gayA hai| . ataH zuddha pavitra dazArUpa ucca svarUpa meM (AdhyAtmika vikAsa ke ucca svarUpa meM) vItarAgabhAvarUpa samabhAva meM sthita rahane vAle paMca-parameSThiyoM meM sarvaprathama 'namo arihaMtANaM' ko sarvaprathama sthAna diyA gayA hai| samyaktva ke pATha meM bhI 'arahaMto mahadevo' (arahanta mere deva haiM) kahA gayA hai| jainadharma meM vItarAga ko arihanta kahA gayA hai| arihanta hue binA vItarAgatA A hI nahIM sktii| donoM meM kAryakAraNabhAva sambandha hai| arihantatA kAraNa hai aura vItarAgatA kArya hai| arihanta kA vibhinna dRSTiyoM se lakSaNa ___ 'arihanta' zabda 'ari' aura 'hanta' do zabdoM se niSpanna huA hai| usakA artha hai-zatruoM kA hanana karane vaale| 'ari' se yahA~ bAhya zatruoM kA grahaNa nahIM kiyA 1. guNAH pUjAsthAnaM guNiSu na ca liMgaH na ca vayaH! ___-guNIjanoM meM guNa hI pUjA ke sthAna = kAraNa haiM, liMga aura vaya nhiiN| 2. 'zramaNasUtra' (upAdhyAya amara muni) se bhAva grahaNa, pR.162 3. parame (zuddha-pavitradazArUpa uccaAdhyAtmikavikAsasvarUpe, vItarAgabhAvarUpe samabhAva) For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 53 * gayA hai, kintu rAga-dveSa Adi athavA aSTavidha karmarUpa antaraMga zatruoM ko jo naSTa kara DAlate haiM, ve arihanta kahalAte haiN| 'Avazyakaniyukti' meM kahA gayA hai"jJAnAvaraNIya Adi ATha prakAra ke karma hI vastutaH saMsAra ke sabhI jIvoM ke liye (bhAva) zatrusUtra haiN| una karmarUpI zatruoM kA nAza karane vAle hone se arihanta, arihanta kahalAte haiN|" eka AcArya ne dUsare prakAra se arihanta kA nirvacana kiyA hai-"indriya-viSaya, kaSAya, vedanA aura upasarga, ye (sAdhaka kI sAdhanA meM bAdhaka bhAva) ari = zatru haiN| ina zatruoM ke hantA (hananakartA) hone se arihanta kahalAte haiN|' eka AcArya ne arihanta kyoM namaskaraNIya haiM, ise batAte hue kahA hai"rAga-dveSa, kaSAya, pA~coM indriyA~ (indriya-viSaya), parISaha aura upasargoM ko namAne = jhukAne = parAsta karane vAle haiM, isalie arihanta namaskAra ke yogya (pAtra) haiN|" 'dhavalA' meM arihanta kI vyutpatti karate hue kahA gayA hai-"ari arthAt (bhAva) zatruoM kA nAza karane se arihanta saMjJA prApta hotI hai| samasta duHkhoM kI prApti kA nimitta kAraNa hone se 'moha' ko ari kahate haiN| athavA raja arthAt AvaraNabhUta karmoM kA nAza karane se 'arihanta' saMjJA prApta hotI hai| jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma raja kI bhA~ti vastu-viSayaka bodha aura anubhava ke AvAraka (pratibandhaka) hone se raja kahalAte haiN| athavA rahasya ke abhAva hone se bhI arihanta saMjJA prApta hotI hai| rahasya kahate haiM-antarAya karma ko| antarAya karma kA nAza, zeSa tIna uparyukta ghAtikarmoM ke nAza kA avinAbhAvI hai| arthAt AtmA ke prabala zatrurUpa cAra ghAtikarmoM ko naSTa kara dene se ve arihanta kahalAte haiN| antarAya karma ke nAza hone para zeSa cAra aghAtikarma bhI bhraSTa bIja ke samAna niHzakta ho jAte haiN|" 'arahanta' ke lakSaNa : vibhinna dRSTiyoM se __ 'dhavalA' meM arihanta kA jo lakSaNa diyA gayA hai, usI se milatA-julatA lakSaNa 'mUlAcAra' meM diyA hai, parantu mUlAcAra meM usako arihanta ke badale arahanta saMjJA dI hai| vahA~ 'ari' ke prathamAkSara 'a' ko tathA raja ke prathamAkSara 'ra' ko lekara, usake Age hanana kA vAcaka 'hanta' zabda jor3akara arahaMta yA arhata saMjJA dI hai tathA isI ke paryAyavAcI 'jina' zabda kA lakSaNa kiyA hai-krodha, mAna, mAyA aura lobha; ina cAra kaSAyoM ko jItane ke kAraNa ve 'jina' kahalAte haiM tathA karma-zatruoM tathA janma-maraNarUpa saMsAra ke nAzaka hone ke kAraNa arahanta kahalAte haiN|' -Avazyakaniyukti 914 1. (ka) aTThavihaMpi ya kammaM, aribhUyaM hoi savvajIvANaM / taM kammamariM haMtA, arihaMtA teNa vuccNti|| (kha) iMdiya-visaya-kasAe, parisahe veyaNA uvsgge| . ee ariNo haMtA, arihaMtA teNa vuccNti|| (ga) rAgaddosakasAe iMdiyANia pNcvi| ___ parisaha-uvasagge nAmayaMtA nmo'rihaa|| For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 54 * karmavijJAna : bhAga 9 * arihanta ke anya aneka rUpa aura svarUpa 'arihanta' zabda ke sthAna meM katipaya prAcIna AcAryoM ne arahaMta aura aruhaMta pAThAntara bhI svIkAra kiye haiN| unake vibhinna saMskRta rUpAntara hote haiN| yathAarhanta, arahontara, arathAnta, arahanta aura aruhanta aadi| 'arihA' zabda kA rUpAntara arhat aura arhamsa bhI banatA hai| isake artha para hama Age vicAra kreNge| pahale hama sarva sAmAnya arihantoM yA arahantoM ke lie prayukta zabdoM ke artha para kucha prakAza ddaaleNge| __arahontara kA artha hai-srvjny| 'raha' kA artha hai-rahasyapUrNa (gupta) vstu| jinase koI bhI rahasya chupA huA nahIM hai| anantAnanta jar3a aura cetana padArthoM ko hastAmalakavat spaSTa rUpa se jAnate-dekhate haiM, ve arahontara kahalAte haiN| arathAnta kA artha hai-parigraha aura mRtyu se rhit| 'ratha' zabda upalakSaNa se parigrahamAtra kA aura 'anta' zabda vinAza yA maraNa kA vAcaka hai| ataH jo saba prakAra ke parigraha se aura janma-maraNa se atIta ho, vaha 'arathAnta' kahalAtA hai| .. ___ arahanta kA eka artha to pahale likhA jA cukA hai| do artha aura haiM-'raha' dhAtu dene (tyAga) ke artha se sambandhita hai| prakRSTa rAga aura dveSa ke kAraNabhUta kramazaH manojJa-amanojJa viSayoM kA samparka hone para bhI jo apane vItarAgatva svabhAva ko nahIM tyAgate, ve arahanta kahalAte haiN|' athavA 'raha' kA artha haiaaskti| ataH jo mohanIya karma ko samUla naSTa kara dene ke kAraNa rAgabhAva (Asakti, moha-mamatA yA mUrchA) se sarvathA rahita ho gae haiM, ve arahanta kahalAte haiN| 'dhavalA' ke anusAra-jinhoMne ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna dvArA samasta padArthoM ko dekha liyA hai, ve arahanta haiN| _ 'aruhanta' kA artha hai-karmabIja jisane naSTa kara diyA hai, aise karmamala se sarvathA mukta mAnava, ataH naSTa kiye jinake karma punaH prAdurbhuta nahIM hote, ve 'aruhanta' kahalAte haiN| 'ruha' dhAtu (kriyA) prAdurbhAva artha meM hai| karmabIja ke jala pichale pRSTha kA zeSa(gha) arihananAdarihaMtA, ashessduHkh-praapti-nimitttvaadrirmohH| rajohananAdvA arihNtaa| jJAnadRgAvaraNAni rajAMsIva vastu-viSaya-bodhA anubhava-pratibandhakatvAd rjaaNsi| rahasyAbhAvAdavA arihNtaa| rhsymntraayH| tasya zeSa ghAtinnitamavinAzA'vinAbhAvino bhraSTabIjavanniH shktiikRtaaghaatikrmnnohnnaadrihNtaa|| -dhavalA 1/1/1/1/42/9 (Ga) mUlAcAra, mU. 505, 561 1. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 15 2. dhavalA 8/3, 41/89/2 For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 55 * jAne para punaH prAdurbhUta = aMkurita na honA 'aruh'| aruha rUpa se jinhoMne samasta karmoM ko naSTa kara diyA hai, ve aruhanta kahalAte haiN| 'tattvArthasUtra bhASya meM yahI vyAkhyA kI gaI hai| aise arihanta ko bhagavAna bhI kahate haiN| 'bhagavAna' zabda kA bhAratavarSa ke dhArmika jagat meM uccakoTi kA sthAna hai| 'bhagavAna' zabda 'bhaga' zabda se niSpanna huA hai| bhaga vAlI AtmA bhagavAna hotI hai| usameM chaha guNa nihita haiM, jinakA ullekha AcArya haribhadrasUri ne kiyA hai "aizvaryasya samagrasya vIryasya yazasaH shriyH| dharmasyAtha prayatnasya SaNNAM bhaga itiinggnaa||" 'bhaga' zabda meM chaha artha iMgita haiN| yathA-samagra aizvarya arthAt pratApa, vIrya yAnI zakti yA utsAha, yazaHkIrti, zrI = jJAnAdi lakSmI athavA zobhA, dharma = saMvara-nirjarArUpa dharma yA sadAcAra aura prayatna yAnI kartavya kI pUrti ke liye kiyA jAne vAlA adamya purussaarth| jahA~ mokSasya pATha hai vahA~ artha hotA hai-mokSa ke liye kiyA jAne vAlA zuddha purussaarth| ye chahoM guNa 'bhaga' zabda ke artha meM garbhita haiN| ataH ye chahoM guNa jinameM pUrNa rUpa se vidyamAna hoM, ve bhagavAna kahalAte haiN| jaina-saMskRti mAnava meM bhagavasvarUpa kI jhA~kI dekhatI hai| ataH jo sAdhaka apane mokSamArga meM puruSArtha dvArA vItarAgabhAva ke pUrNa adhyAtma-vikAsa ke patha para pahu~ca jAtA hai, vahI mAnavAtmA bhagavAna, paramAtmA yA ananta jJAnAdi parama aizvarya-sampanna Izvara bana jAtA hai|" tIrthakara arihanta aura sAmAnya kevalI arihanta meM samAnatA __ arihanta, arahaMta, aruhanta, arathAnta Adi pUrvokta jitane bhI lakSaNa arihaMtoM yA arahantoM ke diye haiM, ve sAmAnya kevalI arihantoM meM bhI ghaTita hote haiM aura tIrthaMkara rUpa viziSTa arihantoM meM bhii| 'namo arihaMtANaM' kahate hI arihanta kI bhUmikA meM jitane bhI kevalI arihanta haiM ve tathA tIrthaMkara arihanta bhI A jAte haiN| vastutaH tIrthaMkara arihanta aura dUsare sAmAnya (kevalI) arihantoM meM AdhyAtmika 1. asesa kammakkhaeNaM niddaDDha-bhavAMkurattAo na puNahe bhavaMti, jammaMti, uvavajjaMti vA aruhNtaa| -mahAnizIthasUtra 2. dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati naaNkurH| karmabIje tathA dagdhe na rohati bhvaaNkurH|| __-tattvArthasUtra bhASya kArikA 3. vIryasya ke badale kahIM-kahIM 'rUpasya' pATha milatA hai| 4. 'prayatnaraya' ke badale kahIM-kahIM 'mokSasya' pATha milatA hai| 5. (ka) 'cintana kI manobhUmi' (upAdhyAya amara muni) se bhAva grahaNa, pR. 47-48 (kha) dazavaikAlikasUtra, hAribhadrIya vRtti 4/1 For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 56 * karmavijJAna : bhAga 9 * vikAsa kI dRSTi se kucha bhI antara nahIM hai| sabhI arihanta antaraMga meM eka hI bhUmikA, eka hI sayogI kevalI guNasthAna (133 guNasthAna) meM hote haiN| sabakA jJAna, darzana, cAritra aura vIrya (zakti) samAna hI hotA hai| saba-ke-saba arihanta kSINamoha kI bhUmikA pAra karake pUrNa vItarAga (sayogI kevalI) guNasthAna meM hote haiN| AdhyAtmika pUrNatA kI apekSA unameM aura tIrthaMkara meM raMcamAtra bhI antara nahIM hotA, kyoMki kSAyika bhAva meM jarA bhI taratamatA kA bheda nahIM hotaa| yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ne apane 700 ziSyoM ko, jo kevalajJAnI arihanta ho gae the, : apane samAna batalAyA hai| unhoMne unase vandanA bhI nahIM kraaii| pratyeka tIrthaMkara arihanta zramaNasaMgha (dharmatIrtha) kA pravartaka, saMsthApaka evaM netA (dharmanAyaka) hotA hai, parantu vaha arhaddazA-prApta sAdhakoM se vandana nahIM kraataa| arhaddazA kI yaha vaha bhUmikA hai, jo AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se barAbara kI bhUmikA hai| isameM na koI U~cA hai, na nIcA; na variSTha hai, na kaniSTha; na utkRSTa hai, na nikRSTa; na sIniyara hai, na juuniyr| ataeva jaba hama 'namo arihaMtANaM' kahate haiM, taba RSabhadeva se lekara mahAvIra svAmI Adi saba tIrthaMkaroM ko, rAma, hanumAna, mahAdeva Adi sabhI arhadbhAva-prApta vItarAga (rAga-dveSarahita) mahApuruSoM ko, sva-liMgI arihantoM ko, anya-liMgI arihantoM ko, gRha-liMgI arihantoM ko, strI-arihantoM ko, puruSaarihantoM ko, itanA hI nahIM, bhUmaNDala para ke atIta, anAgata aura vartamAna ke anantAnanta arihantoM ko namaskAra ho jAtA hai| namaskArakartA kI dRSTi se zabda rUpa meM 'namo arihaMtANaM' namaskAra pATha eka hai, parantu vaha bahuvacanAnta hai, isalie sabhI namaskaraNIya arihantoM ko bhAva-namana kI dRSTi se ananta ho jAtA hai|' kalikAlasarvajJa AcArya hemacandra ke nimnokta do zloka isI tathya ko prakaTa karate haiM "bhava-bIjAMkurajananA rAgAdyAH kSayamupAgatA ysy| brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai // 1 // yatra tatra samaye yo'si so'syabhidhayA yayA tyaa| vItadoSa-kaluSaH sa ced, eka eva bhagavan ! namo'stu te||2||" -saMsArarUpI bIja ke aMkura ke janaka (kAraNabhUta) rAga-dveSAdi doSa jisake kSaya ho cuke hoM, vaha cAhe brahmA ho, viSNu ho, hara (mahAdeva) ho yA jina ho; use merA namaskAra hai| jisa-jisa samaya meM jo-jo vyakti, jisa kisI bhI nAma se ho gayA ho, yadi rAgAdi doSoM kI kaluSatA se rahita ho cukA hai, to (mere liye) vaha eka hI hai| bhagavan ! Apako merA namaskAra ho|' 1. 'zramaNasUtra' (upAdhyAya amara muni) se bhAva grahaNa 2. 'mahAdeva stotra' (AcArya hemacandra) se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 57 * 'bhaktAmara stotra' meM bhI baddha, zaMkara, brahmA, viSNu aura puruSottama ke bhI una-una arhad guNoM se vibhUSita hone kI sthiti meM arihanta mAnA gayA hai|' isI prakAra hemacandrAcArya ne 'mahAdevASTaka stotra' banAyA hai, usameM vAstavika mahAdeva kA lakSaNa unhoMne ATha zlokoM dvArA batAyA hai ki manuSya cAhe to vAstavika mahAdeva bana sakatA hai| usakA eka zloka isa prakAra hai "rAga-dveSau mahAmallau, jitau yena mhaatmnaa| mahAdevaH savijJeyaH, zeSA vai naamdhaarkaaH||2 -jisa mahAn AtmA ne rAga-dveSarUpI mahAmalloM ko jIta liyA hai, use mahAdeva samajhanA caahie| isa lakSaNa ke atirikta zeSa nAmadhArI haiN| jainAgamoM meM arihanta ke liye jina, vItarAga, sayogI kevalI, arahA Adi aneka paryAyavAcI zabda milate haiN| 'jina' zabda kA artha hai jItane vaalaa| kise jItane vAlA? vaha yahA~ gupta evaM adhyAhRta hai| AgamoM aura granthoM meM isakA uttara milatA hai| 'sarvArthasiddhi' meM kahA gayA hai-"rAga-dveSa vijetA, karmarUpI parvatoM ke bhettA aura vizvatattvoM ke jJAtA ko maiM unake guNoM kI prApti (upalabdhi) ke liye vandana karatA huuN|" kevalI kA svarUpa aura prakAra - kevalI tathA sayogI kevalI, ye donoM zabda bhI arihantoM ke lie prayukta hote haiN| kevalI kI paribhASA 'mUlAcAra' meM isa prakAra kI gaI hai- "jo kevalajJAna ke dvArA loka aura aloka ko jAnate haiM tathA dekhate haiM evaM jinake kevalajJAna hI AcaraNa hai, isa kAraNa ve bhagavAna kevalI (kevalajJAnI, nirAvaraNajJAnI) haiN|" 'sarvArthasiddhi' ke anusAra-jinake samasta jJAnAvaraNIya karma kA kSaya ho cukA hai, jinakA jJAna nirAvaraNa hai, ve kevalI kahalAte haiN| ve do prakAra ke haiM-sayogI aura ayogI kevlii| jo mana-vacana-kAyA ke yoga se yukta haiM, ve sayogI (arihanta) aura ina yogoM se rahita haiM, ve ayogI kevalI (siddha) kahalAte haiN| 'dravyasaMgraha TIkA' meM kahA gayA hai-sarvaprathama mohakarma kA kSaya karake zeSa jJAnAvaraNIyAdi tInoM 1. bhaktAmara stotra, zlo. 24-25 2. mahAdevASTakam (AcArya hemacandra) se bhAva grahaNa 3. 'jainatattvakalikA se bhAva grahaNa 4. rAga-dveSa vijetAraM bhettAraM krmbhuubhRtaam| ____ jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tadguNalabdhaye // For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 58 * karmavijJAna : bhAga 9 * ghAtikarmoM ko eka sAtha jinhoMne sarvathA nirmUla kara diyA hai, ve lokAloka . prakAzaka terahaveM guNasthAnavartI jina bhAskara sayogI kevalI hote haiN| jisane kevalalabdhi prApta kara paramAtma-saMjJA prApta kI hai, ve asahAya jJAna-darzana se yukta hone ke kAraNa kevalI, yogoM se yukta hone ke kAraNa sayogI aura ghAtikarmoM se rahita hone ke kAraNa 'jina' kahalAte haiN| pUrNa Atma-jJAnI hue binA kevalI nahIM ho sktaa| isIlie 'pravacanasAra' meM kevalI kA lakSaNa diyA hai-kevalI bhagavAna AtmA ko, AtmA meM, AtmA se anubhava kAraNa kevalI haiN| arthAt samasta padArthoM ko jAnane ke atirikta ve kevala zuddhAtmA ko jAnate anubhava karate haiM, isalie kevalI kahalAte haiN| 'mokSapAhUDa' meM kevalI kI paribhASA dI hai-jo nija zuddha AtmA meM kevate-sevate = Thaharate haiM, ekIbhAvena, ve kevalI kahalAte haiN| . aise kevalI. kaI prakAra ke hote haiM-sAmAnya kevalI, mUka kevalI, antakRt kevalI, upasarga kevalI aura zruta kevalI tathA tIrthaMkara kevalI aura ayogI (siddha) kevlii| inameM se tIrthaMkara kevalI taka sabhI sayogI kevalajJAnI hote haiN| kevala siddha-paramAtmA hI ayogI kevalI hote haiN| zruta kevalI ko chor3akara ye saba lokAloka prakAzaka kevalajJAnI hote haiN| zruta kevalI ke kevalajJAna to nahIM hotA, kintu nizcaya se zruta jJAna ke dvArA isa anubhavagocara kevala eka zuddha AtmA ko sammukha hokara jAnatA hai, vaha loka ko pragaTa jAnane vAlA RSivara zruta kevalI hai|' ___'bhagavatIsUtra' meM 'soccA kevalI' aura 'asoccA kevalI' aise do prakAra ke kevaliyoM kA varNana AtA hai| parantu ina donoM prakAra ke kecaliyoM meM se kaI niyama sAdhakoM ko kevalajJAna prApta ho jAtA hai, kaIyoM ko nahIM bhI hotaa| parantu tIrthaMkara kevalI ke atirikta bhI anya saba prakAra ke kevalI kevalajJAna prApta hone para arihanta yA arhata--arahaMta kahalAte haiN| 1. (ka) mUlAcAra 564 (kha) sarvArthasiddhi 9.38/453/9 (ga) paMcasaMgraha (prA.) 1/27-30 (gha) dravyasaMgraha TIkA 13/15 (Ga) pravacanasAra ta. pra. 33 (ca) kevate sevate nijAtmani ekalolIbhAvena tiSTatIti kevlii| ___ -mAkSapAhuDa TIkA 6/308/11 (cha) jo hi sueNa gacchai appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suyakevalImisiNo bhaNati loyppivyvaa|| -samayasAra 2. dave-bhagavatIyUtra meM 'soccA kevalI' aura 'asoccA akelI' ke viSaya meM vistRta nirUpaNa kramazaH za. 5.3.4 tathA za. 9. u. 31 meM For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA, prAptyupAya * 59 * ye sAmAnya kevalI arihanta bhI bhinna-bhinna nimittoM ko lekara kevalajJAnayukta hote haiN| jaise-prasannacandra rAjarSi ko tIvra pazcAttApa ke nimitta se punaH apane zuddha Atma-guNoM meM ramaNa se, mASatuSa muni ko samyagjJAna kI tIvra dhArA meM bahate hue utkRSTa bhedavijJAna ke kAraNa tathA kUragaDUka muni ko utkRSTa vinayabhAva kSayabhAva se-samabhAva se sahana karane ke kAraNa se, mRgAvatI sAdhvI ko sarala bhAva se AtmAlocana karate-karate, bAhubalI muni ko ahaMkAra se sarvathA nivRtta hone se kevalajJAna huaa| bharata cakravartI zIzamahala meM zarIra aura AtmA ke bhedavijJAna ke nimitta se kevalI hue| ataH sAmAnya kevalI aura tIrthaMkara kevalI meM kevalajJAna tathA AdhyAtmika paripUrNatA kI dRSTi se koI antara nahIM hotaa| tIrthakara kevalI aura sAmAnya kevalI donoM meM pAye jAne vAle bAraha viziSTa guNa arihantoM ke AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA evaM vItarAgatA kI dRSTi se jo bAraha guNa batAye gae haiM, ve guNa sAmAnya kevalI arihantoM meM bhI pAye jAte haiN| ve bAraha guNa isa prakAra haiM-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta sukha, (4) kSAyika samyaktva, (5) yathAkhyAtacAritra, (6) aveditva, (7) atIndriyatva, aura (8) se (12) dAnAdi pA~ca lbdhiyaaN|' kintu tIrthaMkara arihantoM meM jo bAraha guNa batAye gae haiM, ve inase kucha bhinna . haiN| una para agale nibandha meM prakAza ddaaleNge| arihanta bhagavantoM meM nahIM pAye jAne vAle aThAraha doSa isI prakAra arihantoM ko jo aThAraha doSoM se rahita batAyA gayA hai, ukta saba doSarahitatA jaise tIrthaMkara arihantoM meM pAI jAtI hai, vaise sAmAnya arihantoM meM vaha ..ghaTita hotI hai| santarisaya ThANA vRtti' tathA 'pravacana sAroddhAra' meM ye doSa do prakAra se batAye gae haiN| ve isa prakAra haiM-(prathama prakAra se) (1) dAnAntarAya, (2) lAbhAntarAya, (3) bhogAntarAya, (4) upabhogAntarAya, (5) vIryAntarAya, (6) mithyAtva, (7) ajJAna, (8) avirati, (9) kAma (bhogecchA), (10) hAsya, (11) rati, (12) arati, (13) zoka, (14) bhaya, (15) jugupsA, (16) rAga, * (17) dveSa, aura (18) nidraa| ye aThAraha doSa jisa prakAra tIrthaMkara arihantoM meM nahIM pAye jAte usI prakAra sAmAnya arihantoM (kevaliyoM) meM bhI nahIM pAye jAte, kyoMki unake antarAya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura mohanIya ye cAroM ghAtikarma kSaya ho cuke haiN| (dUsare prakAra se) aThAraha doSa-(1) hiMsA, 1. pravacanasAra, gA. 80 For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 60 * karmavijJAna : bhAga 9 * (2) mRSAvAda, (3) adattAdAna, (4) krIr3A, (5) hAsya, (6) rati, (7) arati, (8) zoka, (9) bhaya, (10) krodha, (11) mAna, (12) mAyA, (13) lobha, (14) mada, (15) matsara, (16) ajJAna, (17) nidrA, aura (18) prema (raag)| ye aThAraha doSa bhI sAmAnya arihantoM aura tIrthaMkara arihantoM meM nahIM pAye jAte kyoMki ye saba doSa bhI cAroM ghAtikarmoM ke kAraNa paidA hote haiN|' ____ tIrthaMkara atizaya puNya rAzi se yukta hone ke kAraNa viziSTa arihanta (sayogI kevalI) hote haiN| unakA viziSTa svarUpa, paribhASA tathA viziSTa bAraha guNa, atizaya evaM tIrthaMkarapada-prApti ke kAraNoM para agale nibandha meM prakAza DAlA jaaegaa| 1. (ka) paMceva aMtarAyA micchatta mannANamaviraha kaamo| hAsa-chaga rAga-dosA, niddA'TThArasa ime dosaa|| (kha) hiMsAitigaM kIlA, hAsAipaMcagaM ca cuksaayaa| bhava-macchara-annANA, niddA pimmaM ia va dosaa|| (ga) antarAyA daan-laabh-viiry-bhogopbhogaaH| hAsyo ratyaratIbhItirjugupsA zoka eva c||1|| kAmo mithyAtvamajAnaM nidrA caavirtistthaa| rAgo dveSazca no doSAste pAmaSTAdazA'pyayI // 2 // -sattarisaya ThANA vRtti, dvAra 96, gA. 192-193; pravacana sAroddhAra, dvAra 41, gA. 451-452; jainatattva prakAza, pR. 16-18 For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu - viziSTa puNyAtizayayukta mahApuruSa hI tIrthaMkara hote haiM 'tIrthaMkara' zabda jaina saMskRti kA bahuta prAcIna aura mahattvapUrNa pAribhASika zabda hai| jainadharma ke tattvoM aura siddhAntoM ko jAnane vAlA vidvAn hI nahIM, sAmAnya gRhastha-jIvana yApana karane vAlA, sukha-zAntipUrvaka rahane vAlA, zArIrikamAnasika-AdhyAtmika svasthatA, bodhilAbha aura uttama samAdhi cAhane vAlA pratyeka jaina isa zabda se paricita hai; paricita hI nahIM, tIrthaMkaroM ke upadeza aura preraNA ko jIvana meM Acarita karane ke lie tatpara rahatA hai / sabhI prakAra ke arihanta kevalI tIrthaMkara nahIM hote, kucha viziSTa puNyAtizaya vAle arihanta yA viziSTa kevalI hI tIrthaMkara hote haiM; kintu jitane AdhyAtmika guNa, ananta catuSTayarUpa Atmika nijI guNa, ghAtikarma kSaya evaM aSTAdaza doSarahitatA ke guNa sAmAnya arihantoM aura sAmAnya kevaliyoM meM hote haiM, ve saba-ke-saba guNa tathA pUrvokta arihanta - guNa to viziSTa arihantarUpa tIrthaMkaroM meM hote hI haiN| unake atirikta unake lakSaNa, viziSTa guNa, atizaya tathA utkRSTa puNya-rAzi kA utkarSa, tIrthaMkaratva - prApti ke lie kucha viziSTa kAraNa ityAdi bhI hote haiN| ataH mumukSu sAdhaka ke lie tIrthaMkara aura tIrthaMkaratva kA vizeSa paricaya honA atyanta Avazyaka hai / tIrthaMkara aura sAmAnya arihanta (kevalI ) meM antara 'tIrthaMkara' zabda kA artha, phalitArtha evaM unakI vizeSatAe~ batAne se pahale hama sAmAnya arihanta kevalI aura viziSTa arihanta kevalI tIrthaMkara donoM meM kina-kina bAtoM kA antara hai ? ise batAnA caaheNge| yadyapi tIrthaMkara arihanta aura sAmAnya arihanta kI ananta jJAnAdi catuSTaya - sampadA meM koI antara nahIM hotA; kintu tIrthaMkarapada apane Apa meM mahattvapUrNa hai| usakI apanI alaga pahacAna hai, alaga vizeSatAe~ haiN| donoM ke bIca katipaya bAtoM meM antara haiN| vaha isa prakAra haiM For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 62. * karmavijJAna : bhAga 9 * (1) tIrthaMkara ke tIrthaMkara nAmakarma kA udaya hai: jabaki sAmAnya kevalI ke .. nhiiN| (2) tIrthaMkara pUrva-janma meM do bhava se nizcita samyagdRSTi hote haiM; sAmAnya kevalI ke lie aisA niyama nahIM hai| (3) tIrthaMkara kI mAtA 14 svapna dekhatI hai; sAmAnya kevalI kI mAtA ke lie aisA jarUrI nhiiN| ___ (4) tIrthaMkara dIkSA grahaNa se pUrva varSIdAna dete haiM; sAmAnya kevalI bhI de sakate haiM, para aisA niyama nahIM hai| (5) tIrthaMkara kevalajJAna kI prApti se pahale pravacana nahIM karate, sAmAnya prazna kA uttara de sakate haiM; kintu sAmAnya kevalI chadmastha avasthA meM bhI upadeza dete haiN| (6) tIrthaMkara ke paMca-kalyANaka hote haiM; sAmAnya kevalI ke nahIM hote| (7) tIrthaMkara ko dIkSA lete hI manaHparyavajJAna ho jAtA hai; sAmAnya kevalI ko. nahIM hotaa| (8) tIrthaMkara svayaMbuddha hote haiM; sAmAnya kevalI ke lie aisA niyama nhiiN| (9) tIrthaMkara caturvidha dharmatIrtha (zramaNa-saMgha) kI sthApanA karate haiM; sAmAnya kevalI nahIM krte| (10) tIrthaMkara ko dIkSA lene se pUrva lokAntika deva (apane jItAcAra ke kAraNa) udbodhana karane Ate haiM; sAmAnya kevalI ke lie aisA niyama nahIM hai| (11) tIrthaMkara kA (dharma) zAsana (dharma-saMgha) calatA hai; sAmAnya kevalI kA nhiiN| (12) tIrthaMkara ke (saMgha-saMcAlaka) mukhya ziSya gaNadhara hote haiM; sAmAnya kevalI ke ziSya gaNadhara nahIM hote| (13) tIrthaMkara ke aSTa mahAprAtihArya hote haiM; sAmAnya kevalI ke nahIM hote| (14) tIrthaMkara ke 34 atizaya hote haiM; sAmAnya kevalI ke nhiiN| (15) tIrthaMkara kI vANI ke 35 viziSTa atizaya (guNa) hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI ke nahIM hote| (16) tIrthaMkara tIrthaMkara-bhava meM pahale, dUsare, tIsare, pA~caveM.aura gyArahaveM guNasthAna kA sparza nahIM karate; jabaki sAmAnya kevalI gyArahaveM guNasthAna ko chor3akara anya sabhI guNasthAnoM kA sparza kara sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 63 * (17) tIrthaMkara kevalI hote hue bhI kevalI samudghAta nahIM karate; jabaki sAmAnya kevalI kevalI samudghAta kara sakate haiN| (18) tIrthaMkara kA janma vIratva vRtti vAle kula meM hotA hai; jabaki sAmAnya kevalI kA janma sabhI kuloM meM ho sakatA hai| (19) tIrthaMkara ke samacaturasra saMsthAna hI hotA hai; jabaki sAmAnya kevalI ke chaha saMsthAnoM meM se koI bhI saMsthAna ho sakatA hai| (20) tIrthaMkarapada kI prApti Age batAye jAne vAle 20 (yA digambara paramparA ke anusAra 16) kAraNoM meM se kisI eka, do yA adhika kAraNoM se ho sakatI hai; jabaki sAmAnya arihanta (kevalI) pada kI prApti ke lie aisA niyama nahIM hai| (21) tIrthaMkara kA AyuSya jaghanya 72 varSa kA, utkRSTa 84 lAkha pUrva kA hotA hai; jabaki sAmAnya kevalI kA AyuSya jaghanya 9 varSa kA aura utkRSTa karor3a pUrva taka kA hotA hai| (22) tIrthaMkara kI avagAhanA jaghanya 7 hAtha, utkRSTa 500 dhanuSya kI hotI hai; jabaki sAmAnya kevalI kI avagAhanA jaghanya 2 hAtha, utkRSTa 500 dhanuSya kI hotI hai| (23) tIrthaMkara sirpha 15 karmabhamika kSetroM meM hI hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI saMharaNa kI apekSA samagra DhAI dvIpa meM ho sakate haiN| . (24) tIrthaMkara eka kSetra meM eka hI hote haiM; sAmAnya kevalI eka kSetra meM aneka ho sakate haiN| . (25) do tIrthaMkara Apasa meM milate nahIM; jabaki sAmAnya kevalI milate haiN| (26) narakaMgati yA devagati se AyuSya pUrNa karake manuSyagati meM Ae hue manuSya hI tIrthaMkara hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI cAroM gati se manuSyagati meM janma lekara kevalI bana sakate haiN| . (27) tIrthaMkara jaghanya 20 aura utkRSTa 170 taka hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI jaghanya 2 karor3a aura utkRSTa 9 karor3a taka hote haiN| (28) tIrthaMkara kAlacakra ke tIsare yA cauthe Are meM hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI sAmAnyatayA cauthe Are meM tathA cauthe Are meM janme hue pA~caveM Are meM bhI kevalajJAnI ho sakate haiN| . (29) tIrthaMkara svayaM hI dIkSA lete haiM, kisI guru se nahIM; jabaki sAmAnya kevalI svayaM yA guru se bhI dIkSA le sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 64 * karmavijJAna : bhAga 9 * (30) tIrthaMkara ke lie samavasaraNa kI racanA hotI hai; jabaki sAmAnya kevalI ke lie samavasaraNa kI racanA nahIM hotI / (31) tIrthaMkara kA kisI vizeSa apavAda ke sivAya prathama upadeza khAlI nahIM jAtA; jabaki sAmAnya kevalI ke lie aisA niyama nahIM hai / (32) tIrthaMkara ke avaziSTa cAra aghAtikarmoM meM se vedanIya karma kA udaya zubha - azubha donoM prakAra kA hotA hai, zeSa tIna aghAtikarma ekAnta zubha hote haiM; jabaki sAmAnya kevalI ke AyuSyakarma aura gotrakarma zubha hote haiM, zeSa. do aghAtikarma zubha-azubha donoM hote haiN| (33) sAmAnyatayA abhavya prANI tIrthaMkara kI sabhA meM nahIM AtA; sAmAnya kevalI kI sabhA meM A sakatA hai| (34) tIrthaMkara ke artharUpa upadeza se gaNadhara dvAdazAMgI kI racanA karate haiM; sAmAnya kevalI ke aisA nahIM hotA / ' (35) jaina karmasiddhAnta ke anusAra tIrthaMkaroM meM tIrthaMkaratva audayika (karmodayajanita) prakRti hai, vaha tIrthaMkara nAmakarma kA phala hai; jabaki arihantadazA athavA kevalajJAna kI avasthA kSAyikabhAva hai, vaha kisI karma kA phala nahIM hai, jJAnAvaraNIya Adi ghAti catuSTaya karma ke kSaya kA phala hai, kSAyika avasthA hai| ye aura aise hI katipaya cintana - bindu haiM, jinase sAmAnya arihanta ( kevalI) aura viziSTa (utkRSTa puNyAtizayavAn ) tIrthaMkara arihanta (kevalI) kA antara samajhA jA sakatA hai| tIrthaMkara arihanta kA lakSaNa tIrthaMkara arihanta ke puNyAtizaya ko lekara unake aura sAmAnya arihantoM (arahaMtoM) ke lakSaNa aura svarUpa tathA viziSTa guNoM meM bhI antara pAyA jAtA hai| sAmAnya arihantoM (arahaMtoM) ke lakSaNa tathA viziSTa guNoM kA nirUpaNa hama pichale pRSThoM meM kara cuke haiN| puNyAtizayarUpa viziSTa arihanta kA lakSaNa 'mUlAcAra' meM isa prakAra kiyA gayA hai--"jo namaskAra karane yogya haiM, loka meM pUjA ke yogya haiM tathA devoM meM uttama haiM, ve arihanta (arhanta tIrthaMkara) haiN| jo vandanA aura namaskAra ke yogya haiM, pUjA aura satkAra ke yogya haiM, siddhi (mukti) gamana ke yogya haiM, isa kAraNa se arahanta (arhanta tIrthaMkara) kahe jAte haiM / " 'dhavalA' ke anusAra"atizaya pUjA ke yogya hone se arhanta saMjJA prApta hotI hai / " " dravyasaMgraha TIkA' meM 1. 'jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' ( sitambara - akTUbara 94 ) se bhAva grahaNa, pR. 133-134 For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu *65 * kahA gayA"hai-'"paMca-kalyANakarUpa pUjA ke yogya hotA hai, isa kAraNa arhan kahalAtA hai|" " tIrtha aura tIrthaMkara : svarUpa aura kArya meM arhanta bhagavAna kA hI eka viziSTa rUpa hai - tIrthaMkara / tIrthaMkara kA zAbdika artha hotA hai - tIrtha kA karttA - tIrtha-nirmAtA, arthAt jo tIrtha ko banAtA hai, tIrtha kI sthApanA karatA hai| tIrtha kA zabdazaH artha hotA hai - jisake dvArA tairA jA sake, vaha tIrtha hai| tairane kI kriyA do prakAra kI hotI hai - eka to jalAzaya meM rahe hue pAnI ko tairane kI aura dUsarI saMsArarUpI samudra ko tairane kI / ina do kriyAoM meM se prathama kriyA jisa sthAna meM, jisase athavA jisake dvArA hotI hai, use laukika tIrtha kahate haiN| Ajakala loka vyavahAra meM 'tIrtha' zabdaM pavitra sthAna, siddha kSetra yA pavitra bhUmi, sarovara yA nadI ke taTavartI ghATa yA samudra meM Thaharane ke sthAna ke artha prayukta hotA hai / parantu prastuta prasaMga meM tIrtha kA sambandha lokottara tIrtha ke sAtha hai / tairane kI dvitIya prakAra kI kriyA, jisake Azraya se athavA jisase, jisa sAdhana dvArA hotI hai, use lokottara tIrtha kahate haiM / ataH lokottara tIrtha kA AgamAnusAra yahA~ artha hai-sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha zramaNa (zramaNa pradhAna) saMgha athavA'samAdhizataka' ke anusAra - " saMsAra se pAra hone ke kAraNa ko tIrtha kahate haiN| usake samAna hone se Agama ko bhI tIrtha kahate haiN| usa Agama ke karttA ko tIrthaMkara kahate haiN|" jaina paribhASA ke anusAra bhAvatIrtha haisamyagdarzana-jJAna-cAritrarUpa dharma / saMsAra-samudra se AtmA ko tirAne vAlA ekamAtra ahiMsA - satyAdi dharma hai athavA ratnatrayarUpa dharma hI hai, ataH dharma ko tIrtha kahanA upayukta hai | tIrthaMkara ke lie 'caturviMzatistava' pATha meM kahA gayA - " dhammatitthayare jiNe / " - dharmarUpa tIrtha ke karttA (sthApaka ) jina / tIrthaMkara apane samaya meM saMsAra-sAgara se pAra karane vAle dharmatIrtha kI sthApanA karate haiM, isalie ve tIrthaMkara * kahalAte haiN| yaha saMsArarUpI apAra samudra kitanA bhayaMkara hai ? isameM krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kAma, matsara, IrSyA Adi hajAroM vikArarUpI magaramaccha haiN| anekoM yoniyoMrUpI gartta aura cAra gatiyoMrUpI bha~vara haiM, jinameM pha~sakara ajJAnI saMsArI jIva DUba jAte haiN| parantu vizvavatsala tIrthaMkara devoM ne sarvasAdhAraNa kI 1. (ka) arihaMti NamokkAraM, arihA pUjAsuruttamA loe / / 505 // arihaMti vaMdaNa-namaMsaNANi, arihaMti pUyasakkAraM / arihaMti siddhigamaNaM, arahaMtA teNa vuccati // 562 // (kha) atizaya - pUjArhatvAd vA'rhantaH / (ga) paMcakalyANarUpAM pUjAmarhati yogyo bhavati, tena kAraNena arhan bhaNyate / - mUlAcAra 505, 562 - dhavalA 1, 1, 1/44/6 - dravyasaMgraha TIkA 50/211/1 For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 66 * karmavijJAna : bhAga 9 * suvidhA ke lie dharma kA ghATa (tIrtha) banA diyA hai| jJAna-darzana- cAritra-tapa ke vidhi-vidhAnoM kI eka nizcita yojanA taiyAra kara dI hai; jisase koI bhI AsAnI se isa janma-maraNAdi rUpa bhISaNa saMsAra-samudra ko pAra kara sakatA hai| samyagdarzanAdi dharmarUpI bhAvatIrtha kA AcaraNa karane vAle sAdhu-sAdhvI zrAvakazrAvikArUpa caturvidha saMgha ko bhI ( gauNa dRSTi se ) tIrtha kahA jAtA hai| tIrtha kA ardha pula bhI hotA hai| vastutaH tIrthaMkara caturvidha saMgha ko saMsAra sAgara pAra karane hetu dharma-sAdhanArUpI pula banAte haiN| caturvidha dharma-saMgha apane sAmarthya ke anusAra kisI bhI pula para car3hakara saMsAra sAgara ke usa pAra jA sakatA hai| tIrthaMkara ke upadeza ke AdhAra para unake mukhya ziSya gaNadhara dvAdazAMgI zruta ( dvAdaza aMgazAstroM ) kI racanA karate haiM / ukta dvAdazAMgI zruta ko bhI tIrtha kahate haiN| ukta dvAdazAMgIrUpa tIrtha ke prarUpaka yA pravacanakAra hone se bhI ve tIrthaMkara kahalAte haiM / 'bhagavatIsUtra' meM tIrtha, tIrthaMkara, pravacana aura prAvacanI kA antara batAyA gayA hai| ' tIrthaMkara arihantoM kA mahimAsUcaka lakSaNa 'niyamasAra' meM tIrthaMkara arahaMtoM kA mahimAsUcaka lakSaNa batAyA gayA hai"ghanaghAtikarmarahita, kevalajJAnAdi parama guNoM sahita aura cauMtIsa atizayayukta arhanta hote haiN|" isI grantha kI 'tAtparya vRtti' meM kahA gayA hai - " teja (bhAmaNDala), kevalajJAna, kevaladarzana, Rddhi (samavasaraNAdi), ananta saukhya ( aizvarya ) aura tribhuvana-pradhAna-vallabhatA, aisA jinakA mAhAtmya hai, ve arhanta haiM / " 'dhavalA' meM arhanta kA mAhAtmya batAte hue kahA gayA hai - " jinhoMne moha, ajJAna evaM vighna samUha ko naSTa kara diyA hai, jo kAmadeva - vijetA haiM, trinetra dvArA sakala 1. (ka) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 28-29 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 21 (ga) tIryate'nemeti tIrtham / (gha) tIrthakRtaH saMsArottaraNahetubhUtattvAttIrthamiva tIrtham AgamassatkRtavataH / -samAdhizataka TIkA 2/222/24 (Ga) tIryate saMsAra - samudro'neneti tIrtham, pravacanAdhArazcaturvidhaH saMghaH, tatkarotIti tIrthaMkaraH / (ca) dhammatitthayarejiNe / - AvazyakasUtra (cha) titthaM puNacAuvaNNe samaNasaMghe paDhamagaNahare vA / - Avazyaka niyukti (ja) goyamA ! arahA tAva niyamaM titthagare / tirtha puNa cAuvaNNAiNo samaNasaMgho, taM jahAsamaNA, samaNIo, sAvagA, saavigaao| - bhagavatIsUtra, za. 20, u. 8, sU. 14 (jha) goyamA ! arahA tAva niyamaM pAvayaNI / pavayaNaM puNa duvAlasaMge gaNipiDage / taM jahAAyAro jAva diTTivAo / - vahI, za. 20, u. 8, sU. 15 For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 67 * padArtha evaM trikAla ke jJAtA haiM, moha-rAga-dveSarUpa tripura ke dAhaka haiN| ratnatrayarUpI trizUla dvArA moharUpI andhAsura ke vijetA, Atma-svarUpaniSTha tathA durnaya kA anta karane vAle haiN|'' 'sthAnAMgasUtra' kI TIkA meM arhanta (arahanta) kI mAhAtmya evaM arhatAsUcaka paribhASA isa prakAra kI gaI hai-"utkRSTa bhakti-tatpara surAsura-samUha dvArA vizeSa rUpa se racita, janmAntararUpa mahAn AlavAla (kyArI) meM upArjita aura nirdoSa vAsanA-bhAvanArUpI jala se siMcita puNyarUpa mahAvRkSa ke kalyANaphala-sadRza azoka-vRkSAdi aSTa mahAprAtihAryarUpa pUjA ke yogya tathA sarvarAgAdi zatruoM ke sarvathA kSaya se mukti mandira ke zikhara para ArUr3ha hone (yogya hone) se arhanta (arahanta) kahalAte haiN|" arihanta (tIrthaMkara) paramAtmA meM brahmA, viSNu, maheza ke vizuddha AdhyAtmika tattvoM ko ghaTita karate hue DaoN. sAdhvI zrI divyaprabhA jI kahatI haiM-"arihaMta paramAtmA sarjanahAra haiM, para mokSopayogI dharma-zAsana ke; pAlanahAra haiM, para dharma-guMNa ke aura abhaya (dAna) ke dvArA samasta jIvarAzi ke; saMhAraka haiM, para pApamArga, duHkha aura durgati ke (janma-maraNa ke)| ve sarvavyApI haiM, para jJAna se; mukta haiM, para baddha-mukta (jIvanmukta) haiM, arthAt sakalajana-pratyakSa baddha avasthA se mukta haiN| arihanta (tIrthaMkara) paramAtmA avatArI, lIlAdhArI yA icchAdhArI deva nahIM, para sakala avatAra, lIlA aura icchAoM se sadA mukta haiN| prayojana-abhAva ke kAraNa (mokSa meM jAne ke bAda) lauTakara punaH kabhI saMsAra meM nahIM Ate haiN| inake lie devadUta yA devaputra kI kalpanA asaMgata hai, kyoMki ye to devoM ke pUjya, ArAdhya aura upAsyarUpa devAdhideva kI avasthA ko prApta ho cuke hote haiN|" cU~ki vItarAga tIrthaMkara deva vizva-kalyANakArI dharma ke pravartaka hote haiM; ataH asura aura sura, nara aura nArI Adi sabhI ke pUjanIya hote haiN| tInoM lokoM meM sadeha mukta sAkAra jIvanmukta vItarAga paramAtmA kI upAsanA kI jAtI hai| isalie .1.. (ka) ghaNaghAikammarahiyA kevlnnaannaai-prmgunnshiyaa| cotisa-adisaya-juttA arihaMtA erisA hoti|| -niyamasAra, gA. 71 (kha) te jo diTTI NANaM iDDhI sokkhaM taheva IsariyaM / tihavaNa-pahANa-daiyaM mAhappaM jassa so ariho| -niyamasAra tA. vR.7 (ga) dhavalA 1/1, 1, 1/23-25/45 (gha) arhanti azokAdyaSTaprakArAM paramabhaktipara-surAsura-visara-viracitAM janmAntara mahAlavAla-virUDhAna vadya-vAsanA-jalAbhiSikta-puNya mahAtaru-kalyANaphalakalpA . mahAprAtihAryarUpAM pUjAM nikhila-pratipanthi prakSayAt siddhi-saudha-zikharArohaNaM cesyhntH| __ -sthAnAMgasUtra vRtti, a. 4, u. 1, patra 116 (Ga) "cintana kI manobhUmi se bhAva grahaNa, pR. 29, 47 ... (ca) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 22 (cha) 'arihanta kI prastuti' (DaoN. sAdhvI zrI divyaprabhA jI) se sAbhAra uddhRta For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 68 * karmavijJAna : bhAga 9 * ve triloka-pUjya haiN| svarga ke sabhI (64) indra bhI prabhu ke caraNa-kamaloM kI dhUla mastaka para car3hAte haiM aura apane ko dhanya-dhanya samajhate haiM / tIrthaMkaratva meM arihaMtoM kI viziSTa mahattA aura arhatA rahI huI hai| isa jagat meM svopakAra, nija svArtha karane vAle tathA svArtha, vAsanA, tRSNA, ahaMtA evaM kAmanA-nAmanA se prerita hokara paropakAra karane vAle phalAkAMkSI to aneka milate haiM, parantu svopakAra ke sAtha niHsvArtha, niSkAma, niHspRhabhAva se phalAkAMkSArahita hokara paropakAra karane vAle virale hI hote haiM / paropakArakarttAoM meM bhI anna-pAnAdi ke dAna dene vAle bhI aneka hote haiM, kintu samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke dAnakarttA to viralAtivirala hote haiN| tIrthaMkara paramAtmA tIrtha-sthApanA dvArA isa viralAtivirala kArya kA sampAdana karate haiM aura jagat ke sabhI jIvoM para isa bahumUlya atidurlabha AdhyAtmika upakAra kI varSA karate haiN| ve svayaM pahale saMsAra kI moha-mAyA aura vAsanA kA parityAga karate haiM, tyAga aura vairAgya kI akhaNDa sAdhanA meM rata rahate haiM tathA anekAneka bhayaMkara kaSTa uThAkara, pahale svayaM satya kI pUrNa jyoti ke darzana karate haiM arthAt kevalajJAna-kevaladarzana prApta karate haiM, tatpazcAt mAnava jagat ko dharmopadeza dekara asatya-prapaMca, adharma aura pApa ke caMgula se chur3Ate haiM / ve naraka-svarUpa unmatta evaM viSayAsakta saMsAra ko satyaM zivaM sundaraM ke sammukha karate haiM aura satya ke, saddharma ke patha para lagAte haiM. evaM saMsAra meM pUrNa sukha-zAnti kA AdhyAtmika sAmrAjya sthApita karane kA puruSArtha karate haiM / ve saMsAra ke bhavya jIvoM ko yahI bodha dete haiM ki "svayaM dharmapUrvaka jIo, dUsaroM ko sukhapUrvaka jIne do aura apane bhautika sukhoM kI paravAha na karake bhI dUsaroM ko adhikAdhika dharmapUrvaka jIne meM sahayoga do - sahAyatA do|" tIrthaMkara isa mahAn siddhAnta ko jIvana meM utAra lete haiN| saMkSepa meM tIrthaMkara nAmakarma ke udayavaza tIrthaMkara vaha hai, jo saMsAra ko saddharma kA upadeza detA hai, AdhyAtmika tathA naitika patana kI ora le jAne vAle pApAcAroM se bacAtA hai| saMsAra ko bhautika sukha-lAlasA se haTAkara adhyAtma-sukhoM kA rasika banAtA hai| tIrthaMkaroM kI paramopakAritA-prakaTakAriNI katipaya vizeSatAe~ tIrthaMkaroM kI asAdhAraNa vizeSatAoM tathA paramopakAritAoM ko pragaTa karane vAle aneka vizeSaNa zakrastava ( namotthuNaM) ke pATha meM prayukta kiye gaye haiM / ve kramazaH isa prakAra haiM- sarvaprathama 'arihanta' aura 'bhagavanta' vizeSaNa haiM, jinakI vyAkhyA hama kara cuke haiN| Adikara - isake pazcAt vizeSaNa hai - Adikara ( dharma kI Adi karane vAle ) | prazna hotA hai-dharma to anAdi hai, phira usakI Adi kaise ? uttara hai- dharma avazya For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 69 * anAdi hai| yaha saMsAra hai aura saMsAra kA bandhana hai, tabhI se dharma hai aura usakA phala mokSa bhI hai| ataH yahA~ jo dharma kI Adi karane vAlA kahA gayA hai, usakA tAtparya yaha hai ki tIrthaMkara arihanta bhagavAna dharma kA nirmANa nahIM karate, parantu apane-apane yuga meM dharma meM jo vikAra A jAte haiM, dharma ke nAma para mUr3hatAe~, mithyA paramparAe~, mithyA AcAra-vicAra phaila jAte haiM, unakI zuddhi karake dravya-kSetra-kAla-bhAvAnusAra naye sire se dharma kI maryAdAoM kA vidhAna karate haiN| isake atirikta tIrthaMkara bhagavAna apane-apane zAsana (saMgha) kI apekSA se zruta-cAritra dharma kI yA ratnatrayarUpa dharma kI Adi (nirmANa) karate haiN| isalie bhI Adikara kahalAte haiN| koI kaha sakatA hai ki dharma-tIrtha kI Adi (Adya sthApanA) karane vAle to RSabhadeva hue the, phira dUsare tIrthaMkaroM ko (dharma-tIrtha ke Adi) tIrthaMkara kyoM kahA jAtA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki pratyeka tIrthaMkara apane yuga meM pracalita dharma-paramparA, dharma-maryAdA meM samayAnusAra parivartana karatA hai| isa dRSTi se naye dharma-tIrtha yAnI naye ghATa kA nirmANa karane ke kAraNa unheM Adikara tIrthaMkara kahA jAtA hai| dharma kA mUla prANa vahI hotA hai, kevala kriyAkANDa rUpa bAhya cAritra = vyavahAra cAritra kA DhA~cA aura zarIra badala dete haiN| purAne zabdoM aura paddhatiyoM meM bhI dravya-kSetra-kAla-bhAvAnusAra parivartana karate haiN| isa viSaya meM pramANa hai-bhagavAna pArzvanAtha aura bhagavAna mahAvIra kA zAsana bhed|' bIsa aura eka sau sattara tIrthakara : kahA~-kahA~, kaba aura kaise-kaise ? pratyeka kAla-cakra meM isa prakAra ke 24 tIrthaMkara hote haiN| prAcIna dharma-granthoM meM atIta meM hue, vartamAna meM viharamAna aura bhaviSya meM hone vAle tIrthaMkaroM kA paricaya diyA gayA hai| isa kAla-pravAha meM jo 24 tIrthakara hue the, ve sarvakarma kSaya karake siddha-buddha-mukta ho cuke haiN| vartamAna meM mahAvideha kSetra meM sImandhara svAmI Adi 20 tIrthaMkara vidyamAna haiM, jo viharamAna kahalAte haiN| jaba kama se kama tIrthaMkara hone kA kAla hotA hai, taba bharata, airAvata kSetra meM tIrthaMkara hote hI nahIM tathA pA~ca mahAvideha kSetra meM bhI pratyeka meM cAra-cAra tIrthaMkara hote haiN| isa prakAra 5 x 4 = 20 tIrthaMkara vartamAna meM mahAvideha kSetra meM haiN| jaba adhika hone kA samaya hotA hai, tabhI pratyeka mahAvideha kSetra ke 32 vijayoM meM se pratyeka vijaya meM eka-eka tIrthaMkara hote haiM, yoM 32 tIrthaMkara eka mahAvideha meM hote haiM, pA~coM mahAvideha kSetroM meM 32 x 5 = 160 tIrthaMkara hote haiM tathA 5 bharata aura 5 airAvata kSetra meM bhI pratyeka meM eka-eka tIrthaMkara hote haiN| yoM adhika se adhika 160 + 10 = kula milAkara 170 kI saMkhyA bana jAtI hai| pratyeka tIrthaMkara 1. namo'tthu NaM arihaMtANaM bhagavaMtANaM AigarANaM, titthayarANaM / -AvazyakasUtra zakrastava For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 70 * karmavijJAna : bhAga 9 * apane-apane dravya-kSetra-kAla-bhAva ke anusAra dharma-tIrtha kI sthApanA, dharma-maryAdA, dharma-paramparA meM parivartana karate haiN|' svayaM-sambuddha-tIrthaMkara bhagavAna svayaM-sambuddha hote haiN| svayaM-sambuddha kA artha haiapane Apa prabuddha hone = bodha pAne = jAgane vaale| saMsAra meM tIna zreNI ke loga hote haiM-(1) hajAroM loga aise haiM, jo jagAne para bhI nahIM jaagte| unakI ajJAna-nidrA bahuta gaharI hai| (2) kucha loga aise hote haiM, jo svayaM to nahIM jaga sakate, kintu dUsaroM ke dvArA jagAne para avazya jAga jAte haiN| (3) tIsarI zreNI. una puruSoM kI hai, jo samaya para svayameva jAga jAte haiM, moha-nidrA kA tyAga kara dete haiM aura moha-nidrA meM prasupta jagat ko bhI apanI AvAja se jagA dete haiN| tIrthaMkara paramAtmA bhI isI zreNI ke haiM, ve svayameva jAga jAte haiM, svayaM apane patha kA nirmANa karate haiN| unakA patha-pradarzaka na to koI guru hotA hai aura na hI shaastr| ve apanA mokSamArga svayaM khoja nikAlate haiN| svAvalambana ke isa Adarza para calakara ve dharmAnukUla naI paramparA kA sRjana karate haiN| svayaM dharma-krAnti karate haiN| puruSottama bhagavAna puruSoM meM uttama hote haiN| bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke asAdhAraNa aura alaukika vyaktitva evaM guNa-sampadA ke kAraNa ve puruSottama haiN| unakA rUpa tribhuvana-mohaka hotA hai, unakA teja sUrya ke teja se bhI bar3hakara hotA hai, unakA mukhacandra surAsura-nayanoM ke mana ko harane vAlA hotA hai| unake divya zarIra meM 1008 uttamottama lakSaNa hote haiN| vajraRSabhanArAca saMhanana aura samacaturanasaMsthAna unake anUThe saundarya ko vyakta karate haiN| unakA parama audArika zarIra devoM ke vaikriyazarIra ko bhI mAta karane vAlA hotA hai| aisA hotA hai unakA bAhya vyktitv| ananta jJAnAdi catuSTaya ke kAraNa vItarAgatA, samatA aura kSamatA (ananta zakti) ke kAraNa unakA Antarika vyaktitva bhI anUThA hotA hai| ina guNoM kI samatA manuSya to kyA deva bhI nahIM kara skte| 1. (ka) dekheM-caubIsa tIrthaMkaroM tathA bIsa viharamAna tIrthaMkaroM kA caritra paricaya vibhinna dharma-granthoM meM (kha) caubIsa tIrthaMkaroM ke nAma-(1) zrI RSabhadeva jI, (2) zrI ajitanAtha jI, (3) zrI saMbhavanAtha jI, (4) zrI abhinandana jI, (5) zrI sumatinAtha jI, (6) zrI padmaprabha jI, (7) zrI supArzvanAtha jI, (8) zrI candraprabha jI, (9) zrI suvidhinAtha jI, (10) zrI zItalanAtha jI, (11) zrI zreyAMsanAtha jI, (12) zrI vAsupUjya jI, (13) zrI vimalanAtha jI, (14) zrI anantanAtha jI, (15) zrI dharmanAtha jI, (16) zrI zAntinAtha jI, (17) zrI kuMthunAtha jI, (18) zrI aranAtha jI, (19) zrI mallinAtha jI, (20) zrI munisuvratasvAmI jI, (21) zrI naminAtha jI, (22) zrI ariSTanemi jI, (23) zrI pArzvanAtha jI, (24) zrI mahAvIra svAmI jii| (ga) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 49, 29 (gha) "jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 72 For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 71 * puruSasiMha-tIrthaMkara bhagavAna puruSoM meM siMha ke samAna haiN| yahA~ siMha se abhiprAya usakI krUratA, ajJAnatA aura nirdayatA se nahIM, apitu vIratA aura parAkramazIlatA se hai| bhagavAna tIrthaMkara kI tapa-tyAga-sambandhI vIratA, parAkramazIlatA aura Atma-balayukta nirbhayatA kI barAbarI koI bhI saMsArI vyakti nahIM kara sktaa| siMha kA dUsarA guNa hai-vaha kisI ke dvArA lAThI se prahAra kiye jAne para lAThI ko nahIM pakar3atA, apitu lAThI vAle vyakti ko pakar3atA hai| isI prakAra vItarAga-tIrthaMkara bhI siMha ke samAna apane zatru ko zatru nahIM samajhate, pratyuta zatru ko zatru banAne vAle ko, zatru ko paidA karane vAle mana ke vikAroM ko zatru samajhate haiN| unakA AkramaNa vyakti para na hokara vyakti ke vikAroM para hotA hai, usake vikAroM ko ve apane dayA, kSamA Adi sadguNoM ke prabhAva se zAnta karate haiN| zatru ko mitra banA lete haiN| puruSavara puNDarIka-tIrthaMkara bhagavAna puruSoM meM zreSTha puNDarIka kamala ke samAna hote haiN| puNDarIka * meM mukhya tIna guNa haiM-(1) zvetatA (nirmalatA), (2) nirliptatA, aura (3) sugandha / isI prakAra tIrthaMkara meM bhI puNDarIka kamala ke tInoM guNa hote haiN| puNDarIka bilakula zveta hotA hai, nirmala hotA hai, usa para kisI bhI dUsare raMga kI jhA~I nahIM hotii| usI prakAra tIrthaMkara kA jIvana vItarAgabhAva ke kAraNa pUrNata: zveta va nirmala hotA hai, kaSAyoM aura viSayoM kA una para jarA bhI raMga nahIM cddh'taa| puNDarIka kamala jala meM rahatA huA bhI jala se Upara uThakara nirlipta rahatA hai, usI prakAra bhagavAna saMsAra meM rahate hue bhI saMsAra kI viSaya-vAsanAo. rAga-raMgoM, moha-mAyA Adi se nirlipta rahate haiN| puNDarIka kamala kI sugandha bhI atyanta manamohaka hotI hai, isI prakAra bhagavAna ke kSamA, dayA, samatA. ahiMsAdi guNoM kI sugandha yA unake AdhyAtmika jIvana kI sugandha apAra hotI hai, vaha hajAroM varSoM bAda bhI bhaktajanoM ke hRdaya ko mahakAtI rahatI hai| * * 'puruSavara gandhahastI-tIrthaMkara puruSoM meM gandhahastI ke samAna haiN| gandhahastI meM do guNa vizeSa rUpa se hote haiM-sugandha aura viirtaa| usake mada kI gandha itanI tIvra hotI hai ki usakI sugandhamAtra se dUsare hajAroM hAthI trasta hokara bhAgane lagate haiN| sAtha hI gandhahastI itanA maMgalakArI hotA hai ki vaha jisa pradeza meM rahatA hai, vahA~ ativRSTi, anAvRSTi Adi ke upadrava nahIM hote, sadA subhikSa rahatA hai| bhagavAna bhI mAnava-jAti meM gandhahastI sama itane pratApI aura tejasvI haiM ki unake samakSa atyAcAra, vaira-virodha, ajJAna aura pAkhaNDa Tika nahIM sktaa| sarvatra satya kA 1. (ka) sayaMsaMbuddhANaM. purisuttamANaM. purisasiMhANaM. purisavarapuMDarIyANaM / ' -zakrastava pATha (kha) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 37-39 For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 72 * karmavijJAna : bhAga 9 * sAmrAjya ho jAtA hai tathA bhagavAna bhI gandhahastI ke samAna itane maMgalakArI haiM ki unakA jahA~ bhI padArpaNa hotA hai, usa pradeza meM ativRSTi, anAvRSTi, mahAmArI Adi kA upadrava Tika nahIM sakatA; bAhya upadrava ke sAtha janatA ke antaraMga upadrava ( kAma-krodhAdhi) bhI zAnta ho jAte haiN| lokottama, lokanAtha, lokahitaMkara - bhagavAna bAhya (aSTa mahAprAtihAryAdi) aura Antarika (ananta jJAnAdi) sampadA ke kAraNa samagra loka meM samasta jIvoM meM uttama hote haiN| kalyANamArga kA yoga-kSema karane ke kAraNa bhagavAna loka ke nAtha haiN| isI prakAra bhagavAna upadeza aura pravRtti se samagra loka ke hitakarmA hote haiN| lokapradIpa, lokapradyotakarakara-bhavya jIvoM ke hRdaya-mandira meM sthita mithyAtvAndhakAra ko miTAkara jJAnarUpI prakAza karane se bhagavAna lokapradIpa hote haiN| sUrya aura candra bhI prakAza to karate haiM, kintu apane samAna prakAzamAna kisI ko nahIM banA sakate, jabaki dIpaka svayaM prakAza bhI detA hai, sAtha hI vaha apane samparka meM Ae hajAroM dIpakoM ko pradIpta kara apane samAna prakAzamAna dIpaka banA detA hai| bhagavAna kevalajJAna kA prakAza phailAkara hI vizrAma nahIM lete, apitu sva-samparka meM Ane vAle anya sAdhakoM ko bhI sAdhanA kA patha-pradarzita karake anta meM apane samAna hI banA lete haiN| tIrthaMkaroM kA dhyAtA, dhyAna ke dvArA anta meM dhyeyarUpa ho jAtA hai| gautama gaNadhara aura mahAsatI candanabAlA kA udAharaNa prasiddha hai| abhayadAtA, cakSudAtA, mArgadAtA, zaraNadAtA, jIvanadAtA, bodhidAtA, dharmadAtAbhagavAna abhayadAtA hai| dAnoM meM zreSTha dAna abhayadAna hai / gozAla jaise pratipaMthI uddaNDa ko bhagavAna ne vaizyAyana bAla tapasvI dvArA pheMkI gaI tejolezyA se jalane se bcaayaa| svayaM ghora kaSTa sahakara aise uddaNDa, pratikUla vyaktiyoM, caNDakauzika jaise prANiyoM ko abhayadAna diyaa| tIrthaMkara bhagavAna samparka meM Ane vAle prANiyoM ko, jo ajJAnAndha hoM, unheM jJAnarUpI netra pradAna karate haiN| bhagavAna anAdikAla se mArga bhUle hue tathA saMsArATavI meM pha~se hue prANI ke mArgadarzaka haiN| isI prakAra ve cAra gatiyoM ke duHkhoM se trANa pAne hetu zaraNa meM Ae hue jIvoM ko zaraNa dene vAle zaraNadAtA haiN| ve mokSa-sthAna taka pahu~cAne hetu saMyamarUpa jIvana ke dAtA haiN| ve bhavya abodhoM ko bodha dene vAle haiN| Atmonnati se girate hue jIvoM ko dhAraNa karake rakhane vAle samyagdarzanAdi ratnatrayarUpa dharma ke dAtA haiN| dharmopadezaka, dharmanAyaka, dharmasArathI - bhagavAna dharma ke yathArtha upadezaka haiN| ve caturvidha zramaNa-saMgha ke netA, rakSaka aura pravartaka haiM; dharmanAka haiN| be caturvidha saMgha ko dharmarUpI ratha meM biThAkara sanmArga se mokSanagara meM le jAne vAle dharmasArathI haiN| For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 73 * dharmavara-cAturanta - cakravartI - ve dharma ke pUrNa AcaraNa dvArA (janma-maraNAdirUpa) cAroM gatiyoM kA anta karane vAle dharma ke zreSTha cakravartI haiM; jo cAra dizArUpa cAra gatiyoM kA anta karate haiM / ' jaba deza meM cAroM ora arAjakatA chA jAtI hai tathA choTe-choTe rAjyoM meM vibhakta hokara deza kI ekatA naSTa ho jAtI hai, taba cakravartI kA SaTkhaNDAtmaka cakra hI deza meM punaH rAjya-vyavasthA karatA hai / vaha sArI bikharI huI deza kI zakti ko eka sArvabhauma zAsana ke nIce lAtA hai| usake binA deza meM zAnti aura suvyavasthA ho nahIM sktii| ataH cakravartI isI uddezya kI pUrti karatA hai / vaha pUrva, pazcima aura dakSiNa meM samudra paryanta tathA uttara meM himavAn paryanta apanA akhaNDa sAmrAjya sthApita karatA hai, isa kAraNa caturanta cakravartI kahalAtA hai| tIrthaMkara bhagavAn bhI naraka, tiryaMca, manuSya aura deva, ina cAra gatiyoM kA (sadA ke lie janma-maraNa kA ) anta karate haiM aura vizva meM samyagjJAna-darzanacAritrarUpa dharma-pradhAna zAsana ( rAjya ) sthApita karate haiN| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura samyaktaparUpa caturvidha dharma kI sAdhanA antima koTi taka karate. haiM, isalie ve dharma ke caturanta cakravartI kahalAte haiM / tIrthaMkara apane dharma cakra dvArA vastutaH saMsAra meM phailI huI dhArmika arAjakatA, sva-svamatajanya durAgraha ke kAraNa . vividha sampradAyoM kI ApAdhApI kA anta karake saMsAra meM akhaNDa dharmarAjya kI sthApanA karate haiM, jisase vizva meM bhautika aura AdhyAtmika akhaNDa zAnti saba prakAra se kAyama ho sakatI hai| dIrghadRSTi se vicAra kiyA jAe to bhautika jagat ke pratinidhi cakravartI se yaha saMsAra zAnti prApta nahIM kara sktaa| cakravartI to prAyaH bhogavAsanA kA dAsa hotA hai| usake cakra ke mUla meM sAmrAjya - lipsA kA tathA apanI svArthasiddhi kA viSa chipA hotA hai aura phira cakravartI kA zAsana prAyaH nirdoSa mAnava prajA ke rakta se siMcita hotA hai| ataH vahA~ janatA ke hRdaya para nahIM, zarIra para hI vijaya pAne kA prayatna hotA hai; jabaki jaina tIrthaMkara pahale apanI samyagdarzana -jJAna-cAritratapaH sAdhanA ke bala se mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, rAga-dveSa, moha Adi antaraMga zatruoM ko naSTa karate haiM, phira janatA ke kalyANa ke lie dharma- tIrtha kI sthApanA karake dharma cakravartI banate haiN| akhaNDa AdhyAtmika zAnti kA sAmrAjya sthApita karate haiN| ve janatA ke zarIra ke nahIM hRdaya ke samrAT banate haiN| vAstavika sukha-zAnti inhIM dharma-cakravartiyoM ke zAsana kI chatrachAyA meM prApta ho sakatI hai / 1. (ka) dekheM- AvazyakasUtra, zramaNasUtra meM zakrastava ( namotthuNaM) kA pATha aura usakI vyAkhyA (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 24-25 For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 74 * karmavijJAna : bhAga 9 * tIrthaMkara to cakravartiyoM ko bhI upadeza dvArA sanmArga para lAne vAle cakravartiyoM ke bhI cakravartI haiN| ___ apratihata-jJAna-darzana-dhAraka-tIrthaMkara bhagavAna apratihata (nirAbAdha) jJAnadarzana ke dhAraka hote haiN| vyAvRttachadma-tIrthaMkara bhagavAna chadma se rahita hone ke kAraNa vyAvRttachA kahalAte haiN| chadma ke tIna artha haiM-AvaraNa, chala aura prmaad| tIrthaMkara bhagavAna jJAnAvaraNa Adi cAra ghAtikarmoM ke AvaraNa se pUrNatayA rahita ho gae, isalie.ke . vyAvRttachadma kahalAte haiN| nirAvaraNa hone ke kAraNa unakI AtmA ajJAna aura moha Adi se sarvathA rahita hotI hai| ataH tIrthaMkara bhagavAna chala aura pramAda se rahita hone ke kAraNa bhI vyAvRttachadma kahalAte haiN| tIrthaMkara bhagavAna kA jIvana meM chalaprapaMca, ADambara, pradarzana, dikhAvA, antara-bAhya bhinnarUpatA, pakSapAta, rAga (Asakti) yA dveSa (ghRNA) bilakula nahIM hote| unakA jIvana samabhAva se otaprota, sarala, nizchala aura samarasa hotA hai| : kisI bhI prakAra kI gopanIyatA unake tana-mana-vacana meM nahIM hotii| andara aura bAhara meM sarvatra samatva aura spaSTabhAva rahatA hai| jo kucha bhI parama satya unhoMne prApta kiyA, nizchalabhAva se janasamUha ko pradAna kiyaa| puNyazAlI ho yA pApI, dharmAtmA ho yA durAtmA, cakravartI ho yA sAdhAraNa jana, vidvAn ho yA avidvAn, buddhimAna ho yA manda-buddhi sabako unhoMne samabhAva se, AtmaupamyabhAva se dekhaa| yahI Apta jIvana hai, jo unake kathana meM prAmANikatA, vizvasanIyatA, yathArtha vastusvarUpa prakAzana, sarvajIva-hitaiSitA lAtA hai| AptapuruSa kA vacana-pravacana akATya, pramANAbAdhita, sarvajIva-hitakara, tattvopadezaka tathA mithyAmArga kA nirAkaraNakartA hotA hai|' AcArya samantabhadra kA Apta lakSaNa isI tathya ko ujAgara karatA hai| tIrthakara bhagavAna ke sva-para-upakAraka jIvana ke vizeSa guNa tIrthaMkaroM ke liye ye vizeSaNa, unake ucca jIvana, sva-para-kalyANakArI, sva-para-upakArI jIvana ke pratIka haiN| rAga-dveSa ko jItanA, dUsare sAdhakoM ko antaraMga zatruoM se jitAnA yA jItane kI yukti batAnA; saMsAra-sAgara se svayaM tairanA, anya prANiyoM ko sanmArgopadeza dekara tairAnA = pAra utAranA; kevalajJAna -ratnakaraNDa zrAvakAcAra 1. AptoSajJamanulnadhyamadRSTeSTa virodhkm| tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kA pth-ghttttnm|| 2. (ka) cintana kI manobhUmi' se sAbhAra bhAva grahaNa, pR. 42-43 ta) 'janatancakAlakA' se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 75 * pAkara svayaM tattvoM kA sampUrNa bodha pAnA aura anya bhavya jIvoM ko bodha prApta karAnA; rAga-dveSa ke kAraNa utpanna hone vAle karmabandhanoM se svayaM mukta honA aura dUsaroM ko mukta karAnA; ye saba guNa kitane mahAn aura maMgalamaya Adarza ke pratIka haiM? ina guNoM se yaha spaSTa pratIta hotA hai, jisa viziSTa guNa ko tIrthaMkara paramAtmA ne apane jIvana meM jIyA hai, sva- puruSArtha dvArA upalabdha kiyA hai, kisI Izvara, bhagavAna yA zakti kI kRpA se nahIM, kintu apane parAkrama ke bala para prApta kiyA hai, usI guNa ko prApta karane ke lie ve dUsaroM ko preraNA yA mArgadarzana dete haiN| jo loga ekAnta nivRttivAda ke gIta gAte haiM, apanI AtmA ko hI ekamAtra tArane kA svapna dekhate haiM, unheM tIrthaMkaroM kI ina aura pUrvokta vizeSatAoM se sabaka lenA caahie| bhagavAna ko kyA lAbha hAni hai - dUsare jIvoM ke mukta hone, na hone se; dUsare jIvoM dvArA rAga-dveSa jItane, na jItane se bodha prApta karane, na karane se ? ve to kRtakRtya ho cuke haiN| mohakarma kA sarvathA kSaya ho jAne se unheM apanI prasiddhi, prazaMsA, pUjA, pratiSThA YA saMgha calAne, anuyAyI bar3hAne kA moha yA anya koI bhI svArtha nahIM hai| kintu pUrvabaddha tIrthaMkara nAmakarma kI utkRSTa puNya prakRti ke kAraNa sahaja bhAva se aisI vAtsalya - preraka, karuNAmUlaka, maitrIvarddhaka pravRttiyA~ unake dvArA mukti prApta hone taka hotI rahatI haiN| yahI kAraNa haiM ki 'nandIsUtra' ke maMgalAcaraNa meM jagannAtha, jagadbandhu, jagat- pitAmaha, jagadguru, jagadAnanda, jagajjIvayonivijJAyaka Adi vizeSaNoM se tIrthaMkara mahAvIra kI stuti kI hai / ' sabhI tIrthaMkara eka bAra ghAtikarmoM se sarvathA rahita hone se sarvathA AvaraNarahita evaM sarvajJa ho jAte haiN| unakI sazarIra AtmA ko sarvajJatA prApta ho jAne ke bAda ve punaH nayA janma, nayA deha dhAraNa nahIM krte| usI zarIra meM jitane kAla paryanta unakA AyuSya hai, usa AyuSya ko bhogakara (yAnI utane samaya taka usa zarIra meM rahakara ) phira sarvathA bhayayukta, dehayukta aura karmayukta hokara siddha-paryAya ko prApta kara lete haiM, yAnI zAzvata zuddha Atma-svarUpa meM sadA-sadA ke lie avasthita ho jAte haiN| aise tIrthaMkara jina yA jinendra bhI kahalAte haiM : kyoM aura kaise ? aise vItarAga sva-para- upakArI tIrthaMkara ko jina jinendra, jinavara yA jinezvara bhI kahate haiM / 'mUlAcAra' meM kahA hai- arhanta bhagavAna ne krodha, mAna, mAyA 7 1. (ka) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 44 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa (ga) jayai jagajIvajoNI-viyANao jagaguru jagANaMdo / jagabandhu jagaNA jagapiyA mahobhayavaM // 2. 'jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 116 - nandIsUtra, maMgalAcaraNa pATha For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 76 * karmavijJAna : bhAga 9 * aura lobha, ina cAra kaSAyoM ko jIta liyA hai, isa kAraNa ve 'jina' haiN| 'niyamasAra tAtparya vRtti' ke anusAra-nAnA janmarUpI aTavI ko prApta karAne ke kAraNabhUta moha-rAga-dveSAdi ko jo jIta letA hai, vaha 'jina' hai| 'paMcAstikAya tAtparya vRtti' meM kahA hai-aneka bhavoM ke gahana viSayoM rUpa saMkaToM ke kAraNabhUta karmarUpI zatruoM ko jo jIta letA hai, vaha 'jina' hai|' tIrthaMkara ke liye prayukta 'jina' zabda kA rahasya tIrthaMkara ke lie prayukta hone vAle 'jina' zabda kA rahasya kyA hai ? ise bhI samajha lenA Avazyaka hai| 'jina' ke uparyukta lakSaNoM ko dekhate hue yaha spaSTa ho jAtA hai ki bAhya zatruoM ko jItane vAlA 'jina' nahIM kahalAtA, kintu jo rAga, dveSa, moha, kaSAya tathA karma Adi Antarika zatruoM ko jIta letA hai, vahI 'jina' kahalAtA hai| bhagavAna mahAvIra kI antima dezanArUpa 'uttarAdhyayanasUtra' se 'jina' zabda kA rahasyArtha jJAta ho jAtA hai| vahA~ kahA gayA hai-"durjaya saMgrAma meM lAkhoM subhaToM (yoddhAoM yA zatruoM) ko jo jIta letA hai (use hama vAstavika jaya nahIM mAnate), kintu eka AtmA ko jItanA hI parama jaya hai|" "he puruSa ! tU AtmA ke sAtha hI yuddha kr| bAhya zatruoM ke sAtha yuddha karane se tujhe kyA lAbha hai? jo AtmA dvArA AtmA ko jItatA hai, vahI saccA sukha prApta karatA hai|" 'AcArAMgasUtra' meM bhI kahA hai-"apanI AtmA ke sAtha yuddha kara; tujhe bAhya vyaktiyoM yA zatruoM ke sAtha yuddha karane se kyA lAbha hai?"2.. ina preraNAsUtroM se yaha nizcita hotA hai ki yahA~ bAhya zatruoM ke sAtha lar3ane kI aura una para vijaya pAne kI bAta nahIM, apitu Antarika zatruoM ke sAtha 1. (ka) mUlAcAra 561 (kha) niyamasAra tA. vR.1 (ga) paMcAstikAya tA. vR. 1/4/18 2. (ka) jo sahassaM sahassANaM saMgAme dujjae je| egaM jiNejja aNANaM esa so paramo jo||34|| appANameva jujjhAhi, kiM te jujheNa bjjho| appANameva appANaM, jaittA suhmehe||35|| (kha) immeNa ceva juljhAhi, kiM te jujheNa vjjho| (ga) appAmittamamitta ca duppaTThio supptttthio| (gha) Atmaiva Atmano bandharAtmaiva ripuraatmnH||5|| vandhurAtmA'tmanastasya yenA'tmaivAtmanA jinH| anAtmastu zatrutve vartetA'tmaiva shtruvt||6|| jitAtmanaH prazAntasya paramAtmA smaahitH| zItoSNasukha-duHkhesu tathA maanaa'pmaanyoH||7|| -uttarAdhyayana 9/34-35 -AcArAMga, zru. 1, a. 5, u. 3 -uttarAdhyayana 20/37 -bhagavadgItA 6/5-7 For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 77 * jUjhakara unheM parAsta karane kI bAta hai| yaha yuddha kaise ho? kauna kare? isakA samAdhAna bhI yahA~ diyA gayA hai ki AtmA ke dvArA (Atma-zatru se lar3anA) AtmA ko jiitnaa| tAtparya yaha hai ki AtmA apanA Atma-bala, saMkalpa-zakti aura vIryollAsa bar3hAkara apane hI antara meM sthita vibhAvoM aura parabhAvoM se jUjhakara una mahAn zatruoM para vijaya prApta kare, una para niyaMtraNa yA damana kre| yahI jinatva prApta karane kA mArga hai| mahato mahIyAn upakArI tIrthakara arahaMta deva ___ navakAra mahAmaMtra meM AdhyAtmika dRSTi se uccakoTi ke siddha paramAtmA ke hote hue bhI arhanta ko prathama sthAna aura siddha ko dUsarA sthAna dene kA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkara hone ke nAte unake jIvana meM AtmoddhAra aura vizvoddhAra kA sAhacarya hai, unakA jIvana sarvAMgI, sva-para-hitaiSIM, parama pUrNa aura vizva-prANiyoM kA nikaTa upakAraka hai| ve svayaM akele AdhyAtmika gagana meM nahIM ur3ate, apitu apanI pA~khoM meM sAre jagat ko lekara ur3ate haiN| vizva-mukti meM Atma-mukti; unakI sarvotkRSTa puNyacaryA kA mudrAlekha hotA hai| sthagita yA vikRta (bigar3e) hue dharma-pragati rathoM ko ve saccI aura Thosa gati pradAna karate haiN| dharma kI nIMva DAlakara bhavya AtmAoM ko zuddhi kA mArga batAte haiM, adharma kI prabalatA ko kamajora karate haiN| vizva ke samakSa cAritra bala meM puruSArtha kA camatkArI Adarza prastuta karate haiN| unake zubha nimitta se aneka zreyArthiyoM ke lie kalyANa kara pratyakSa rUpa mokSamArga kA udghATana ho jAtA hai| ve jIvana-vikAsa ke vyavasthita krama aura usa mArga para jAne ke sAdhanoM aura upAyoM tathA apAyoM se bacane kA mArgadarzana karate haiN| mAnava-jIvana ke pratyeka kSetra meM lokottara krAnti karate haiM; itanA hI nahIM apane pIche uttarAdhikAra ke rUpa meM cetanA (pragati) zIla evaM prazikSita siddhi-saMgha (mokSamArga para calane ke lie prayatnazIla zramaNa-pradhAna caturvidha saMgha) taiyAra karake de jAte haiN| isIlie unake mahAn upakAroM se upakRta hue bhavya jIva kahate haiM-"arahaMto maha devo|"-arhnt mere deva haiN| tIrthakara devAdhideva kyoM kahalAte haiM ? __puNyAtizaya viziSTa arhata-paramAtmA ko 'deva' ke badale devAdhideva (tIrthaMkara paramAtmA) kahA jAtA hai| 'devAdhideva' kA zabdazaH artha hotA hai-devoM ke bhI adhiSThAtA (ArAdhya, upAgya yA pUjya) dev| kintu isakA vizeSa svarUpa jAnane ke lie dekhiye-'bhagavatIsUtra' kA vaha pATha, jisameM gaNadhara gautama svAmI ne zramaNa bhagavAna mahAvIra se pUchA hai-"bhagavan ! devAdhideva (arhanta = tIrthaMkara) devAdhideva 1. 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 78 * karmavijJAna : bhAga 9 * kyoM kahe jAte haiM ?' isake uttara meM bhagavAna mahAvIra ne kahA-"gautama ! ye jo .. arihanta bhagavAna haiM, ve samutpanna (ananta) jJAna aura (ananta) darzana ke dhAraka hote haiN| atIta, anAgata aura vartamAna ko hastAmalakavRta (pratyakSa) jAnate haiN| ve arhata, jina (rAga-dveSa vijetA), kevalI (ekamAtra Atma-jJAna meM niSTha), sarvajJa (sampUrNa jJAnI) aura sarvadarzI hote haiN| isa kAraNa se unheM devAdhideva kahA jAtA hai|" anya devoM se devAdhideva bar3hakara kyoM hote haiM ? jo svarga ke deva hote haiM, unameM adhika se adhika avadhijJAna taka hotA hai:. manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna unameM nahIM hotaa| isa kAraNa ve ananta jJAna-darzana ke dhAraka yA trikAlajJa, kevalI, sarvajJa-sarvadarzI nahIM hote| isakA kAraNa yaha hai ki ve rAga-dveSAdi vikAroM ke vijetA nahIM hote| balki ve deva kAma, krodha, lobha, moha, rAga-dveSa Adi vikAroM se nyUnAdhika rUpa meM abhibhUta hote haiN| devoM ke rAjAdevendra-indra, yadyapi devoM ke dvArA pUjanIya hote haiM, kintu ve jagadvandya, trilokapUjya nahIM hote, jabaki devAdhideva arhanta uparyukta sabhI vizeSatAoM se yukta hote haiN| manuSyoM meM bhU-deva (vipra) aura nara-deva (rAjA) tathA sAmAnya sAdhu (AcArya, upAdhyAya, sAdhu) bhI dharma-deva kahalAte haiN| ve bhI chadmastha, rAga-dveSa se abhibhUta evaM alpajJa hone ke kAraNa devAdhideva ke tulya nahIM hote| manuSyaloka ke ye bhU-deva, nara-deva (cakravartI) yA dharma-deva yadi viziSTa dharmAcaraNa kareM to avadhijJAna aura caturdaza pUrvadhara saMyamI manuSya ko manaHparyAyajJAna taka ho sakatA hai| kevalajJAna to ghAtikarma-catuSTaya kA kSaya kiye binA, rAga-dveSa vijetA bane binA nahIM hotaa| isIlie ina sabase bar3hakara tIrthaMkara devAdhideva kahalAte haiN| tIrthakara banane se pUrva unameM vItarAgatA aura sarvajJatA kA honA jarUrI hai devAdhidevapada ke kAraNoM kA ullekha karate hue zAstrakAra ne kahA-"jiNA kevalI savvaNNU svvdrisii|" kyoMki ve jina (rAga-dveSavijetA = vItarAga) kevalI sarvajJa aura sarvadarzI hote haiN| devAdhideva tIrthaMkara ke ye vizeSaNa bar3e hI gambhIra anubhava ke AdhAra para rakhe haiN| jainadarzana meM sarvajJatA ke lie zarta hai-rAga aura dveSa kA kSaya ho jaanaa| rAga aura dveSa kA pUrNatayA kSaya kiye binA yAnI utkRSTa (pUrNa) vItarAgabhAva prApta kiye binA sarvajJatA kathamapi sambhava nhiiN| sarvajJatA prApta 1. (pra.) se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai devAdhidevA devAdhidevA ? (u.) goyamA ! je ime arihaMtA bhagavaMto uppanna-nANa-daMsaNadharA tIya-paDuppannamaNAgayA jANayA arahA. jiNA kevalI savvaNNU savvArasI se teNaTeNaM jAva devAdhidevA devaadhidevaa| -bhagavatIsUtra, za. 12, u. 9 2. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 6 For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 79 * hue binA pUrNa AptapuruSa (yathArtha vastusvarUpavAdI) nahIM ho sktaa| pUrNa AptapuruSa hue binA trilokapUjyatA, devAdhidevapada, devendra-pUjyatA, vizva-vandyatA prApta nahIM ho sakatI; dUsare zabdoM meM kaheM to-tIrthaMkarapada kI prApti nahIM ho sktii| ataH tIrthaMkara ke liye prayukta 'jina' pada dhvanita karatA hai ki vahI AtmA devAdhideva hai, jIvanmukta-sadehamukta, sayogI kevalI, arihanta yA arhanta paramAtmA hai, vahI paramezvara hai, Izvara hai, parabrahma hai, saccidAnanda hai, ananta hai, jisane caturgatirUpa saMsAra-aTavI meM paribhramaNa karAne vAle rAga-dveSa Adi antaraMga zatruoM ko pUrNa rUpa se naSTa kara diyA hai| isI tathya ko AcArya hemacandra ne 'yogazAstra' meM prakaTa kiyA hai-- "sarvajJo jitraagaadi-dossstrailokypuujitH| yathAsthitArthavAdI ca, devo'rhan prmeshvrH||" arthAt jo devAdhideva tIrthaMkara hai, vaha sarvajJa hai, rAgAdi vijetA hai, trailokyapUjita hai, yathAvasthita-padArthavAdI (Apta) hai, sudeva hai, arhan hai, vahI paramezvara hai| tIrthakara kA arhanta nAma kyoM sArthaka hai ? pUrvokta devAdhideva tIrthaMkara kA vartamAna meM sarvAdhika pracalita nAma arihanta, arahanta yA arhana hai| samyaktva-grahaNa ke pATha meM bhI "arihaMto (arahaMto) maha devo|" (arihanta yA arhanta mere deva = devAdhideva haiM) kahA gayA hai| arhana zabda ke vyAkaraNazAstra kI dRSTi se do artha hote haiM-jo sammAna ke yogya hoM athavA pUjanIya (pUjA ke yogya) hoM; kyoMki arha dhAtu do arthoM meM prayukta hotA hai(1) yogya honA, aura (2) pUjita honaa| isalie saMskRta bhASA meM koSoM meM 'arhan' ke uparyukta donoM artha hI kiye gaye haiN| 'SaDdarzanIya maMgalAcaraNa' meM bhI kahA hai"arhan ityatha jainshaasnrtaaH|''-jainshaasn (jainadharma) meM rata vyakti apane (upAsya) pUjya deva ko 'arhan' kahate haiN| prazna ho sakatA hai-isa vizva meM mAtA-pitA, adhikArI varga, bujurga loga, vidyA guru, sAmAjika yA rASTrIya netA tathA rAjA vividha deva Adi sammAna ke yogya tathA pUjA ke yogya samajhe jAte haiM, to kyA una sabhI ko arhan kahA jA sakatA hai ? isakA samAdhAna AvazyakasUtra Adi dharmazAstroM meM, zakrastava Adi meM isa prakAra kiyA gayA hai jo deva, dAnava aura mAnava; ina tInoM ke dvArA pUjya hoM 1. (ka) bhagavatIsUtra, za. 12, u.9 (kha) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 45 (ga) yogazAstra' (AcArya hemacandra), prakAza 2, zlo. 4 For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 80 * karmavijJAna : bhAga 9 * tathA Age kahe jAne vAle aThAraha doSarahita aura bAraha guNoM sahita hoM, yAnI ina arhatAoM se yukta hoM, ve hI trailokyapUjita devAdhideva arhan, arhat yA arahanta kahalAte haiM, anya nhiiN|' tIrthaMkara arhanta paramAtmA pUjA ke yogya tathA arhatAoM se yukta hote haiM, isI tathya ko dyotita karane ke lie unameM cAra viziSTa atizaya mAne jAte haiM(1) pUjAtizaya, (2) jJAnAtizaya, (3) vacanAtizaya, aura (4) apAyApagamAtizaya / arhanta bhagavAna kA pUjAtizaya: kyA aura kisa rUpa meM ? arhanta tIrthaMkara bhagavAna puNya prakRti ke utkarSa evaM atizaya ke kAraNa aSTa mahAprAtihArya Adi pUjAtizaya rUpa meM upalakSita hote haiN| aSTa mahAprAtihArya kyA haiM ? ise samajha lenA caahie| pUjyatA pragaTa karane vAlI jo sAmagrI pratihArI ( paharedAra) kI bhA~ti sadA sAtha rahe, vaha prAtihArya hai| adbhutatA yA divyatA se yukta hone ke kAraNa ise 'mahAprAtihArya' kahA jAtA hai| vaha pUjyatA -sAmagrI ATha prakAra kI hone se use 'aSTa mahAprAtihArya' kahate haiM / 'bhagavatIsUtra vRtti' meM kahA gayA hai-zreSTha devoM dvArA nirmita azoka vRkSa Adi mahAprAtihAryarUpA pUjA ke yogya hone se ve 'arhanta' kahalAte haiN| aSTa mahAprAtihArya isa prakAra haiM(1) azoka vRkSa, (2) devoM dvArA sugandhita acitta puSpa - vRSTi, (3) divya - dhvani (tIrthaMkara mukha se vyakta hone vAlI sarvavarNopeta divyavANI), (4) cAmara (donoM ora dulAe jAne vAle zveta cAmara), (5) Asana ( bhagavAna jahA~ virAjamAna hote haiM, vahA~ azoka vRkSa ke nIce pATha - pITha sahita sthApita svarNamaya siMhAsana), (6) bhA-maNDala (bhagavAna ke mukha ke pIche sUryamaNDala sama prakAzamAna tejomaNDala), (7) deva-dundubhi (devoM dvArA bhagavAna ke Agamana kI udghoSaNA jisase kI jAtI hai, vaha deva-dundubhi), aura (8) Atapatra ( chatra ) ( bhagavAna ke sira para devoM dvArA rakhe jAne vAle trailoka-svAmitAsUcaka tIna chatra ) / 2 1. (ka) AvazyakasUtra samyaktva grahaNa pATha (kha) 'arha yogye, arha pUjAyAm' iti dhAtupAThaH (ga) SaDdarzanIya maMgalAcaraNa (gha) devAsura-maNuesa arihA pUjA surUttamA jmhaa| (Ga) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 6 2. (ka) amara-vara-nirmitAzokAdi - mahAprAtihAryarUpAM pUjAmarhantItyarhantaH / - Avazyakaniyukti, gA. 922 -bhagavatIsUtra vRtti maMgalAcaraNa (kha) azokavRkSaH surapuSpavRSTi divyadhvanizcAmaramAsanaM ca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatramaSTaumahAprAtihAryANi jinezvarANAm // For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 81 * ye ATha mahAprAtihArya bhagavAna ke viziSTa yazonAmakarmajanita puNyodaya se pragaTa hote haiM aura unake pUjAtizaya ke kAraNa upalakSita hote haiN| isake atirikta arahanta tIrthaMkara 64 indroM dvArA pUjanIya hote haiM, yaha bhI unakA pUjAtizaya hai| jJAnAtizaya kyA aura kisa rUpa meM ? : usakI arhatA kaba ? arhanta bhagavAna ananta jJAna aura ananta darzana ke dhAraka, sampUrNa (kevala ) jJAnI, trikAla - trilokajJa, sarvajJa aura sarvadarzI hote haiN| unake jJAna kA atizaya samagra loka ko prakAzita karatA hai, jisase loka kA ajJAna aura mithyAtvarUpI andhakAra dUra hotA hai|' 'uttarAdhyayanasUtra' ke kezI- gautama saMvAda meM jaba gautama svAmI ne kahA ki aba sampUrNa loka meM prakAza karane vAlA nirmala kevalajJAnarUpI sUrya udita ho cukA hai, vaha samasta prANiyoM ke liye prakAza kregaa| isa para kezI svAmI ne jijJAsAvaza pUchA - " aisA jJAnasUrya kauna hai ?, kaisI arhatA se jJAnasUrya banA hai aura kisa prakAra loka meM udyota karegA ?" gautama svAmI ne kahA - " jisakA saMsAra kSINa (janma-maraNa kA cakra naSTa ) ho cukA hai, jo sarvajJa - sarvadarzI ho cukA hai tathA ( sarvajJatA ke pratibandhaka rAgAdi zatruoM ko jItakara ) jina -bhAskara ke rUpa meM udita ho gayA hai, vahI ( ajJAna evaM mithyAtva ke andhakAra se grasta ) samagra loka ke jIvoM ke lie prakAza kregaa| yaha hai arhanta ko prApta sarvajJatA dvArA jJAnAtizaya kA 'cmtkaar|' tIrthaMkara kI sarvajJatA : pUrvakRta utkRSTa puNyavaza AtmaupamyAbhAva kI caritArthatA prazna hotA hai- arhanta tIrthaMkara kevalajJAna- kevaladarzana ( sarvajJatA aura sarvadarzitA) pAkara kRtakRtya ho jAte haiN| aba unheM kyA karanA zeSa hai ? mithyAtva aura ajJAna ke andhakAra meM par3e hue janasamUha ko prabodha dene se yA unameM jJAna kA prakAza karane se unakI mukti meM kyA vizeSatA AtI hai aura janatA ko prabodha na dene, unameM jJAna kI jyoti na jagAne se unakI kauna-sI vizeSatA kama ho jAtI hai yA unakI mukti aTaka jAtI hai ? jainAgamoM ke marmajJa ina saba praznoM kA samAdhAna yahI dete haiM ki sarvajJa - sarvadarzI ho jAne se pUrva hI unake cAra ghAtikarma naSTa ho cuke hote haiM aura zeSa rahe cAra 1.. (ka) uttarAdhyayana, a. 23, gA. 75-78 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 9 For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 82 * karmavijJAna : bhAga 9 * aghAtikarma bhI jalI huI mUMja kI rassI kI taraha unakI AtmA ko yA Atma-guNoM ko koI kSati nahIM pahuMcA skte| ataeva sarvajJa-sarvadarzI kRtakRtya tIrthaMkara bhagavAna dvArA aba janatA ko prabodha dene, na dene tathA jJAna kA prakAza dene, na dene se unako vyaktigata kucha bhI hAni-lAbha nahIM hai| jaise sUrya jagat ko prakAza detA hai| usake mana meM koI vikalpa nahIM hai ki maiM amuka ke ghara meM prakAza dUM, amuka ke ghara meM nhiiN| jo apane ghara kA dvAra khulA rakhatA hai yA prakAza grahaNa karatA hai, usako lAbha hai; nahIM grahaNa karatA, usakI khuda kI hAni hai| parantu sUrya ke dvArA kisI ko prakAza dene yA na dene se usako svayaM ko koI lAbha yA' hAni nahIM hai| vaha sahajabhAva se samaya para udita hotA hai| isI prakAra kevalajJAna sUryarUpa tIrthaMkara bhagavAna jagat ko sahajabhAva se jJAna kA prakAza dete haiN| unake mana meM koI vikalpa nahIM hai ki maiM amuka ko jJAna kA prakAza dU~, amuka ko na duuN| aura na hI unako apane pUrNa jJAna kA ahaMkAra hai, na hI dUsare jJAnI se IrSyA hai, na hI jJAna kA prakAza dekara bhIr3a juTAne kI apane saMgha yA dharma ke anuyAyI bar3hAne kI yA pUjA-pratiSThA yA mAna-sammAna pAne kI tamannA hai| pUrva-janma meM unhoMne janatA ko prabodha dene, zAsana kI prabhAvanA karane kI, paropakAra kI bhAvanA se, lokopakAra kI tathA mana-vacana-kAyA se dUsaroM kA hita karane kI pravRtti se jo utkRSTa puNyabaMdha kiyA thA, usa puNyabaMdha ke saMskAra tIrthaMkara-bhava meM cAra aghAtikarmoM meM se zubha nAmakarma ke rUpa meM udaya meM Ane ke kAraNa sahajabhAva se unake dvArA paropakAra kI, jana-hita kI, loka-kalyANa kI, saddharma-bodha kI, saddharma-pracAra kI unakI pratyeka pravRtti hotI hai| 'Atmavat sarvabhUteSu' kI, 'sarvabhUtAtmabhUtabhAva' kI udAtta sudRSTi hI unakI sarvajJatA kI vyAvahArika pRSThabhUmi hai| isIlie ananta karuNAsAgara, vizvavatsala, jagat-pitAmaha, khedajJa yA kSetrajJa Adi vizeSaNoM se unake anugAmI bhaktoM ne unheM sambodhita kiyA hai|' sarvajJatA kI sArthakatA kA vyAvahArika phalitArtha 'Atmavat sarvabhUteSu' kI udAtta dRSTi kA sakriya ho jAnA hI sarvajJatA kA sarala aura vyAvahArika phalitArtha hai| pUrvakRta puNya-prakarSa ke phalasvarUpa unakI dRSTi sahaja hI aisI bana jAtI hai ki ve vizva kI samasta AtmAoM kI anubhUti ko, sukha-duHkha, harSa-viSAda, pramoda-pIr3A Adi kI bhAvanAoM ko apanI bhAvanA meM 1. (ka) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 44 (kha) savvabhUyappabhUyassa samaM bhUyAI paaso| pihiyAsavassa daMtassa pAvakammaM na bNdhi|| -dazavai., a.4 ., (ga) jagavacchalo, jagappiyAmaho bhayavaM, kheyannae se kusale mahesI Adi zabda For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 83 * antarbhUta kara lete haiM, taba vizva kI sabhI AtmAoM ko samabhAva se, samAna rUpa se apane tulya dekhate haiN| vizva kI samasta AtmAoM ko apanI AtmA meM antarbhUta kara lete haiN| aisI sthiti meM jaina-saMskRti kI dRSTi se tIrthaMkara kI vyaktigata AtmA kI AvAja vizva kI AvAja bana jAtI hai| usakA cintana vizvAtmA kA cintana ho jAtA hai| usakI anubhUti vizvAtmA kI anubhUti ho jAtI hai| vizva usameM nihita ho jAtA hai aura vaha vizvamaya ho jAtA hai| yahI usakI sarvajJatA, sarvadarzitA aura tIrthaMkaratva kI nizAnI hai|' tIrthakara kI pratyeka pravRtti puNyaphalasvarUpa sahajabhAva se hotI hai tIrthaMkara pUrNa vItarAga-puruSa hote haiN| unakI pratyeka pravRtti sahajabhAva se pUrvabaddha apAra puNya ke phalasvarUpa kevala karuNAbhAva se, paropakArabhAva se, jana-kalyANa kI bhAvanA se, jagat ke samasta jIvoM kI Atma-rakSArUpa dayA ke bhAva se hotI rahatI hai| ye pavitra puNyamayI maMgala bhAvanAe~ hI unake pravRttizIla jIvana kI AdhArazilAe~ haiN| unake dvArA hone vAlI pratyeka pravRtti meM apanA hAni-lAbha na dekhanA, pratyuta janatA kA hAni-lAbha dekhanA hI tIrthaMkaratva kA gaurava hai| vacanAtizaya-prApti : kyoM, kisa kAraNa se aura kitane prakAra se ? ___ yahI kAraNa hai ki bhagavAna mahAvIra ko kevalajJAna-prApti ke pazcAta tIsa varSa taka unake dvArA sahajabhAva se pUrvakRta viziSTa puNyAtizayavaza vibhinna prakAra se niSkAma jana-sevA hotI rhii| tIsa varSa ke daurAna dharma-pracAra meM, saMgha-sevA meM, jana-kalyANa meM, aneka logoM ko bodhilAbha prApta hone meM taTastha-nimitta bane bhagavAna mahAvIra ko vyaktigata rUpa se kucha bhI lAbha nahIM huA, na hI unako isakI apekSA thI; kyoMki unakA jIvana AdhyAtmika vikAsa kI pUrNatA ke nikaTa vItarAgabhAva meM otaprota ho cukA thaa| unake lie koI bhI sAdhanA zeSa nahIM rahI thii| phira bhI vizva-kalyANa kI bhAvanA se sahajabhAva se unake dvArA jIvana ke antima kSaNa taka dharma ke sanmArga kA, prANiyoM ke sukha-duHkharUpa vipAka kA upadeza hotA rhaa| pAvApurI meM nirvANa ke samaya sahajabhAva se unake dvArA diye gae uttarAdhyayanagata upadeza tathA sukha-duHkha vipAka se sambandhita upadeza isa tathya ke sAkSI haiN| sUtrakRtAMga vRtti' meM AcArya zIlAMka ne isI bAta ko dhyAna meM rakhakara kahA-"zramaNa bhagavAna mahAvIra dvArA prANiyoM ke anugrahArtha dharmopadeza hotA rahA, 1. 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 45 . 2. 'vahI' pR.44 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 84 * karmavijJAna : bhAga 9 * apanI pUjA-pratiSThA yA satkAra sammAna ke lie nahIM / " 'praznavyAkaraNasUtra' meM bhI isI tathya ko doharAyA gayA hai - " bhagavAna mahAvIra dvArA samagra jagat ke jIvoM kI (Atma) rakSArUpa dayA ke prayojana se pravacana kahe ge| " Azaya yaha hai ki tIrthaMkara bhagavAna nirapekSa, niSkAma aura niSkAmabhAva se samabhAva - taTasthabhAva evaM sahajabhAva. se samasta jagat ke jIvoM ke hita, kalyANa, Atma-rakSA, karuNA, anugraha, maitrI, bandhutA aura AtmaikatvabhAva se pravacana dete haiM, dharmopadeza dete haiM, artharUpa meM adhyAtma-vikAsa preraka zAstrakathana karate haiM, bhavya jIvoM ko bodha dete haiM / unako apane pravacanoM, dharmopadezoM, zAstrakathana yA bodha pradAna ke badale meM kisI se kucha lene, svArtha siddha karane yA kisI prakAra kI pUjA-pratiSThA athavA mAna-sammAna pAne kI icchA nahIM hotI, na hI anuyAyI vRddhi kA vikalpa hotA hai aura na ahaMkAra, IrSyA, pratispardhA Adi vibhAvoM se prerita hokara ve aisA karate haiM / saba kucha sahajabhAva se unake dvArA hotA rahatA hai| yahI unako vacanAtizaya kI upalabdhi kA mUla kAraNa hai / ' tIrthaMkaroM kI vacanAtizaya kI upalabdhi ke paiMtIsa prakAra tIrthaMkara AptapuruSa ( yathArtha vaktA athavA yathAvasthita artha - prarUpaka) hote haiN| unakI vANI parimita, yathArtha, asaMdigdha aura sArayukta hotI hai| usameM Atma-kalyANa aura para- kalyANa kI bhAvanA nihita hotI hai| unakI vANI atizAyinI (atizayayukta) isalie hotI hai ki vaha amogha hotI hai| unakI vANI meM maitrI, karuNA, pramoda aura mAdhyasthyabhAvanA kI tathA anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azucitva, Amrava, saMvara, nirjarA, dharma, loka aura bodhidurlabha, ina bAraha anuprekSAoM (bhAvanAoM) kI sArayukta viziSTa srotasvinI pravAhita hotI hai| yahI kAraNa hai ki unakI divya vANI se niHsRta eka bhI pravacana aisA nahIM hotA, jise sunakara kisI vyakti kA antaHkaraNa prabhAvita na ho aura vaha adhyAtma-patha kA pathika na banatA ho / yaha pahale kahA jA cukA hai ki tamAma sAMsArika bandhanoM se mukta, janma-maraNa kI paramparA kA anta kara cuke tathA pUrNatayA kRtakRtya tIrthaMkara paramAtmA ekamAtra jana-hita kI bhAvanA se prerita hokara upadeza dete haiN| unakA sahaja svabhAva hI aisA 1. (ka) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 44 (kha) dekheM-bhagavAna mahAvIra ke dvArA kI gaI aTThavAgaraNa ke rUpa meM uttarAdhyayanasUtra tathA vipAkasUtra kI gAthAe~ tathA kathAe~ (ga) dharmamuktavAn prANinAmanugrahArtham, na tu pUjA-satkArArtham / - sUtrakRtAMga TIkA, zru. 1, a. 6, u. 4 (gha) savva- jaga-jIva- rakkhaNa-dayaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM / - praznavyAkaraNasUtra 2/1 For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 85 * hai ki unake dvArA sahajabhAva se diye gae upadeza para amala karane vAle bhakta, zraddhAlu yA upAsaka bhakta se bhagavAna, zraddhAlu se zraddheya aura upAsaka se upAsya bana jAte haiN| unake upadezoM ko jIvana meM Acarita karane se bhakta aura bhagavAna kI, upAsaka aura upAsaka ke bIca kI dUrI samApta ho jAtI hai| unakI atizAyinI vAksaritA isalie pravAhita hotI hai, tAki jana-jana isa saritA meM avagAhana-snAna karake apane jIvana kA kAluSya dhokara use pavitra dizA kI ora mor3a ske| tIrthaMkaroM kI sudhAsrAviNI vANI zAzvata satyoM kA nirUpaNa karatI hai| ve, ve hI udgAra nikAlate haiM, jinako unhoMne jIvana meM ramAye haiM, satya rUpa meM jIye hue unake vacana atizaya-sampanna isalie hote haiM ki unameM satya ke sivAya kucha nahIM hotaa| tIrthaMkaroM kI atizaya-sampanna meghagambhIra vANI kabhI niSphala nahIM jaatii| unake vacana kI 35 vizeSatAoM kA varNana AgamoM meM kiyA hai| unakI vANI kI amoghatA kA eka hI pramANa paryApta hai ki asaMyama ke patha para jAne ke lie udyata navadIkSita meghakumAra muni ko unake jarA-se udbodhana ne saMyama-patha para calane ke lie udyata kara diyaa| ataH sAdhikAra kahA jA sakatA hai ki unakI vANI meM mohatamisrA meM bhaTakate hue mAnava ko yathArtha jIvana jIne kA patha-pradarzana karane kI kSamatA hai| tIrthaMkaroM ke 35 vacanAtizayoM kA 'samavAyAMgasUtra', 'abhidhAna cintAmaNi' Adi meM isa prakAra nirUpaNa hai (1) saMskAravatvam-tIrthaMkara vANI saMskArayukta yAnI saMskRtAdi lakSaNoM se yukta hotI hai| - (2) udAttatvam-ucca svara vAlI (udAtta) hotI hai, tAki samavasaraNa meM upaviSTa sArI pariSad suna ske| (3) upacAropetatvam-bhagavad vANI tucchatArahita sammAnapUrNa guNavAcaka zabdoM se yukta grAmyatArahita hotI hai| (4) gambhIrazabdayuktam-bhagavad vANI meghagarjanAsama sUtra aura artha donoM se gambhIra hotI hai yA uccAraNa aura tattva donoM dRSTiyoM se unake vacana gahana hote haiN| .. (5) anunAditvam-guphA meM yA zikharabaddha prAsAda meM bolane se uThane vAlI pratidhvani kI taraha bhagavad vANI meM pratidhvani uThatI hai| (6) dAkSiNatvam-bhagavad vacana dAkSiNya (nizchalatA aura saralatA) se yukta .. hote haiN| 1. (ka) 'jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 153 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAvAMza grahaNa, pR. 9 For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 * karmavijJAna : bhAga 9 * (7) upanItarAgatvam - bhagavad vANI mAlakoza Adi chaha rAgoM tathA tIsa rAginiyoM meM pariNata hone se zrotAgaNa ko maMtramugdha evaM tallIna kara detI hai / uparyukta sAtoM vacanAtizaya zabda - pradhAna ( zabdoM se sambaddha) haiN| Age 28 vacanAtizaya artha-pradhAna (arthoM se sambaddha) hote haiM, unameM mahAn artha garbhita hotA hai| (8) mahArthatvam-bhagavad vANI sUtrarUpa hone se usameM zabda alpa kintu mahAn arthagarbhita hote haiN| pUrvApara-virodharahita, (10) ziSTatvam-bhagavad vacana abhipreta - siddhAnta kI ziSTatA = yogyatA kA sUcaka athavA unakA bhASaNa anuzAsanabaddha hotA hai| (11) asaMdigdhatvam-unake vAkya asaMdigdha athavA saMdehanAzaka hoteM haiM / (9) avyAhata - paurvAparyatvam-bhagavad anekAntavAdayukta hotI hai| vANI (12) apahRtAnyottaratvam-bhagavad vANI meM kisI ke dUSaNoM kA prakAza na hokara heya-jJeya-upAdeyarUpa se vastu tattva kA kathana hotA hai / (13) hRdayagrAhitvam-bhagavad vacana zrotAoM ke hRdaya ko priya lagate haiM / (14) dezakAlAvyatItatvam- bhagavad vacana dezakAlAnusArI evaM prastAva hote haiN| (15) tattvAnurUpatvam - jisa tattva kA varNana ho rahA hai, hote haiM - bhagavad vAkya / usI tattva ke (16) aprakIrNa-prasRtatvam - aprastuta viSaya varNana bhagavad vANI meM nahIM hotA, na hI usameM asambaddha viSaya kA ativistAra hotA hai| anurUpa (17) anyo'nya-pragRhItatvam - bhagavad vacana meM paraspara sApekSa zabda hote haiM / (18) abhijAtatvam-bhagavad vacana AbAla-vRddha sabhI prakAra ke zrotAoM ke anurUpa zuddha, spaSTa aura sarala hote haiN| (19) atisnigdha-madhuratvam - bhagavad vacana ghRtasama atisnigdha aura madhusama madhura hote haiM | zrotAjanoM ke lie ve rucikara, sukhakara evaM hitakara hote haiM / (20) a-para-marmAvedhitvam - bhagavad vacana kisI ke marmavedhI yA gupta rahasya prakaTanakArI nahIM hote, apitu zAntarasavarddhaka hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthakara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 87 * (21) arthadharmAbhyAsAnapetatvam-bhagavad vacana artha aura dharma se pratibaddhaartha-dharmasvarUpa-pratipAdaka sArthaka hotA hai| (22) udAratvam-bhagavAna dvArA vAkyoccAraNa abhidheya artha kA pUrNatayA pratipAdaka hotA hai| (23) paranindA''tmotkarSa-viprayuktatvam-bhagavad vacana para-nindA aura Atma-prazaMsA se rahita vItarAgatA se yukta hotA hai| (24) upagata-zlAghatvam-bhagavad vacana tInoM lokoM meM zlAghanIya-prazaMsanIya hote haiN| (25) anapanItatvam-bhagavad vAkya kAraka, vacana, kAla, liMga Adi ke vyatyayarUpa vacanadoSa se rahita nirdoSa evaM susaMskRta hotA hai| (26) utpAditAchinna-kautUhalatvam-bhagavad vacana zrotAoM ke hRdaya meM avicchinnatA se ahobhAva (kautUhalabhAva) utpanna karatA hai| (27) adbhUtatvam-bhagavad vacana zrotAoM ke hRdaya meM apUrva-apUrva bhAva utpanna karate haiN| (28) anativilambitatvam-bhagavAna kI upadeza zelI na to atyanta vilambakArI hotI hai, na hI atizIghratApUrvaka, kintu madhyama rIti se prabhAvotpAdikA hotI hai| (29) vibhrama-vikSepa-kilakiMcitAdi-vimuktatvam-bhagavad vacana bhrAnti, cittavikSepa, roSa, bhaya, Asakti Adi manogata doSoM se rahita Apta-vAkya hote haiN| (30) aneka-jAti-saMzrayAd vicitratvam-bhagavad vacanoM meM vastusvarUpa kA * kathana naya-pramANAdi aneka jAti ke saMzraya ke kAraNa vicitratA hotI hai| - (31) Ahita-vizeSatvam-bhagavad vacana prANimAtra ke hita-vizeSa ko liye hue pavitra hote haiN| (32) sAkAratvam-bhagavAna pratyeka vAkya, artha, pada aura varNana sphuTa (spaSTa) kahate haiN| unake vAkya aspaSTa, mizrita yA nirarthaka nahIM hote| - (33) satva-parigRhItatvam-bhagavad vacana aise sAtvika yA satvazAlI hote haiM, jinase zrotAoM meM sAhasa aura nirbhayatA kA saMcAra ho jAtA hai| (34) aparikheditvam-bhagavAna ananta balI hone se 16 prahara taka lagAtAra dezanA dete hue bhI kheda nahIM pAte, thakate nhiiN| For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 88 * karmavijJAna : bhAga 9 * (35) avyuccheditatvam-jaba taka vivakSita arthoM kI samyak prakAra se siddhi na ho jAye, taba taka bhagavAna avicchinna rUpa se nayoM aura pramANoM se usakI siddhi karate haiN|' apAyApagamAtizaya : kyA, kaise aura kisa prakAra se ? tIrthaMkara una sazarIra (sadehamukta) sarvajJa AtmAoM ke pratIka haiM, pratinidhi haiM, jinakI sarvajJatA ke sAtha tIrthaMkara nAmakarmajanita katipaya viziSTa puNya-prakRtiyoM kA udaya hotA hai| una viziSTa puNyAtizaya ke kAraNa unake zArIrika sampadA meM . tathA vyAvahArika jIvana meM kucha vizeSatAe~ prakaTa hotI haiM, una. vizeSatAoM ke kAraNa unake puNya-prabhAva se ar3acaneM, vighna-bAdhAe~ yA apAya Adi svataH dUra ho jAte haiN| ve una vighna-bAdhAoM, ar3acanoM, dikkatoM, vipadAoM, apAyoM, saMkaToM Adi ke nivAraNa karane ke liye koI vikalpa yA vicAra bhI nahIM karate, na hI kisI prakAra kA svayaM prayatna karate haiM, na una vighna-bAdhAdi ko dUra karane ke lie kisI ko nirdeza-Adeza dete haiN| sahajabhAva se anAyAsa hI unakI pratyeka pravRtti meM ina pUrvokta cauMtIsa atizayoM meM se koI bhI tadanurUpa atizaya svataH prakaTa ho jAtA hai| puNyAtizaya se prApta ye zArIrika, vAcika yA vyAvahArika atizaya Adhibhautika haiN| ina atizayoM ke prabhAva se tIrthaMkaroM kA bAhya vyaktitva cumbakavat AkarSaNIya ho jAtA hai| inase tIrthaMkara utkRSTa Adhibhautika vyaktitva ke pratIka banate haiM, jabaki sarvajJatA, vItarAgatA, parama samatA Adi parama AdhyAtmika haiM, ataH dUsarI 1. (ka) paNatIsaM saccavayaNA isesA paNNattA / -samavAyAMgasUtra, samavAya 35 (kha) sNskaarvttvmaudaatyNmupcaar-priittaa| megha-gambhIra-ghoSatvaM prtinaadvidhaayitaa||1|| dakSiNatvamupanItarAgatvaM ca mhaarthtaa| avyAhatatvaM ziSTatvaM sNshyaavaamsmbhvH||2|| nirAkRtA'nyottaratvaM hRdayaMgamatA'pi c| mithaH sAkAMkSatA prastAvaucityaM tattvaniSThatA // 3 // aprkiirnn-prsRttvmsvshlaaghaa'nyninditaa| AbhijAtyamatisnigdha-madhuratvaM prshsytaa||4|| amrm-vedhitvmaudaary-dhrmaarth-prtibddhtaa| kArakAdyaviparyAso vibhrmaadiviyukttaa||5|| citrakRttvamadbhutatvaM tthaa'ntivilmvitaa| anekajAti vaicitrya maaropit-vishesstaa||6|| sattva-pradhAnatA varNa-pada vaakyvivikttaa| avyucchittirakheditvaM paMcatriMzacca vaaggunnaaH||7|| -abhidhAna cintAmaNi koSa, devAdhidevakANDa For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 89 * ora tIrthaMkara bhagavAna parama AdhyAtmika vyaktitva ke pratIka banate haiN| ina donoM ke dvandvAtmaka vyaktitva kA nAma hai-tiirthNkr| ina donoM bAhya aura Antarika viziSTa vyaktitva ke kAraNa tIrthaMkara arahanta bhagavAna lokavandanIya trilokapUjita ho jAte haiN| vizva meM tIrthaMkaroM ko sarvazreSTha puruSa ke rUpa meM pUjyatA prApta hai, kyoMki ve adhyAtma kI bhUmikA para cAra ghanaghAtikarmoM kA sarvathA kSaya karake ananta jJAna-darzana-cAritra aura zakti se sampanna hote haiN| unake bAhya aura Antarika vyaktitva meM jo vizeSatAe~ prApta hotI haiM, unameM se adhikAMza to tIrthaMkara kI sahaja yoga sAdhanA se, puNyAtizayavaza prakaTa hotI haiN|' cauMtIsa atizayoM ke nAma aura saMkSipta artha Agamika bhASA meM unheM (apAyApagama) atizaya kahate haiM, ve saMkhyA meM 34 haiM-(1) unake keza, roma, zmazru nahIM bar3hate, (2) zarIra rogarahita rahatA hai, (3) rakta aura mA~sa dugdhasama zveta hote haiM, (4) zvAsocchvAsa meM kamala-sI sugandha rahatI hai, (5) AhAra-nIhAra vidhi carmacakSuoM se agocara hotI hai, (6) sira ke Upara AkAza meM tIna chatra hote haiM, (7) unake Age-Age AkAza meM dharma-cakra calatA hai, (8) unake, donoM ora AkAza meM zveta cAmara hote haiM, (9) sphaTika siMhAsana hotA hai, (10) Age-Age indradhvaja calatA hai, (11) jahA~-jahA~ tIrthaMkara rukate-Thaharate haiM, vahA~ azoka-vRkSa prAdurbhUta ho jAtA hai, (12) unake cAroM ora divya bhAmaNDala hotA hai, (13) tIrthaMkaroM ke AsapAsa kA bhUbhAga ramaNIya hotA hai, (14) kA~Te auMdhe mu~ha ho jAte haiM, (15) Rtue~ anukUla ho jAtI haiM, (16) sukhakAraka vAyu calatI hai, (17) bhUmi kI dhUla jala-binduoM se zAnta ho jAtI hai, (18) pA~ca varNa ke acitta puSpoM kA Dhera laga jAtA hai, (19-20) azubha zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza kA abhAva ho jAtA hai aura zubha zabdAdi prakaTa ho jAte haiM, (21) bhagavAna kI vANI eka yojana taka samAna rUpa se sunAI detI hai, (22-23) bhagavAna kA pravacana ardha-mAgadhI bhASA meM hotA hai, samasta zrotA pravacana ko apanI-apanI bhASA meM samajha lete haiM, (24) bhagavAna ke sAnnidhya meM janmajAta vairI bhI apanA vairabhAva bhUla jAte haiM, (25) virodhI bhI namra ho jAte haiM, (26) prativAdI niruttara ho jAte haiM, (27-28) bhagavAna ke AsapAsa 25 yojana ke parimaNDala meM Iti, mahAmArI Adi nahIM hotI, (29-33) jahA~-jahA~ bhagavAna vihAra karate haiM, vahA~-vahA~ svacakra, paracakra, ativRSTi, anAvRSTi, durbhikSa, roga Adi ke upadrava nahIM hote, (34) bhagavAna ke caraNa sparza se usa kSetra ke pUrvotpanna sAre upadrava zAnta ho jAte haiN| 1. 'jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 117 2. (ka) 'jainabhAratI, vIratAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 161 For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 90 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ pahale batAyA gayA thA ki tIrthaMkaroM aura anya mukta hone vAle mahAn AtmAoM kI Antarika AdhyAtmika zaktiyoM meM koI antara nahIM hotaa| ananta jJAnAdi catuSTaya zuddha AtmA ke nijI guNa haiM, ve bhI anya muktAtmAoM meM aura tIrthaMkaroM meM samAna hote haiN| jo kucha antara hai, vaha hai loka-kalyANakara kAryoM kA aura dharma-tIrtha . sthApanA Adi kI maulika dRSTi kA aura anya yoga-sambandhI adbhuta zaktiyoM kAsiddhiyoM aura labdhiyoM kaa| ve apane adbhuta tejobala se ajJAna evaM andha-vizvAsoM kA andhakAra aura mithyAtva chinna-bhinna kara dete haiN| unheM kaI adbhuta yogaja siddhiyA~ aura upalabdhiyA~ anAyAsa hI prApta ho jAtI haiN| pUrvokta 34 atizaya prAyaH yogaja' siddhiyoM ke hI prakAra haiN| yogaja siddhiyoM ke prabhAva (atizaya) se tIrthaMkaroM kA zarIra atyanta nirmala evaM pUrNa svastha rahatA hai, mukha ke zvAsa-ucchvAsa sugandhita hote haiN| vairAnubaddha-virodhI prANI bhI upadeza zravaNa kara zAnta ho jAte haiN| unakI usa kSetra meM upasthiti meM mahAmArI, ativRSTi, anAvRSTi, durbhikSa Adi ke prakopa nahIM hote| unake prabhAva se duHsAdhya vyAdhigrasta vyakti kI vyAdhi bhI zAnta ho jAtI hai| unakI vANI meM yaha camatkAra hotA hai ki Arya yA anArya manuSya hI nahIM, pazu-pakSI taka bhI unakI divya vANI kA bhAvArtha samajha lete haiN| ye aura isa prakAra kI aneka lokopakArI siddhiyoM tathA alaukika yoga siddhiyoM ke svAmI tIrthaMkara hote haiN| jabaki dUsare mukta hone vAle jIvoM meM na to tIrthaMkara jaisI dharma-tIrtha sthApanA, dakSatA hotI hai aura na hI yogaja siddhiyoM kA svaamitv| hA~, aSTa karmoM se mukta siddhAvasthA prApta kara lene ke pazcAt unameM aura tIrthaMkaroM meM koI bhI bhedabhAva nahIM rhtaa|' ahanta tIrthakara meM pAye jAne vAle cAroM atizaya anya logoM meM bhI : eka cintana koI kaha sakatA hai ki tIrthaMkaroM meM pAye jAne vAle pUrvokta cAroM atizayoM (prajAtizA jJAnatizaya, vacanAtizaya aura apAyApagamAtizaya) meM se pUjAtizaya to prAyaH katipaya devoM, avatAroM, paigambaroM, dharma-guruoM tathA jAdUgaroM meM pAyA jAna sadi hai| kaI maMtra-taMtravAdI yA jAdUgara bhI devoM ko pratyakSa bulA lete haiN| avatAra, paigambara aura dharma-guru bhI bhagavAna kI taraha pUje jAte haiN| kucha devatAoM ko bhI janatA bhagavAna mAnakara pUjatI hai| isI prakAra kaI apAyApagamAtizaya bhI katipaya jAdUgaroM aura vaijJAnikoM, pUrvakAlika vidyAdharoM meM bhI pAye jAte haiM, jaise pichale pRSTha kA zeSa(kha) cottIsaM buddhAisesA paNNattA, taM vAhI khippamiva uvsmNti| -samavAyAMgasUtra. samavAya 34 1) dekheM- jainatattvakalikA meM vizeSa vivaraNa, pR. 14-16 * cintana kI manobhUmi se bhAva grahaNa, pR. 33 For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 91 * AkAza meM ur3anA, kaI ghaMToM taka samAdhi lagAkara phira bAhara A jAte haiN| kaI yogiyoM ko pUrvokta atizaya meM batAI gaI yogaja siddhiyA~ bhI prApta ho jAtI haiM, ve usakA pradarzana bhI karate haiN| siddhiyoM aura labdhiyoM kI prApti kA ahaMkAra aura mada bhI unake mana meM AtA hai| vacanAtizaya meM bhI bhagavAna mahAvIra ke samakakSa tIrthakara vacanAtizaya bhI bahuta-se logoM meM yaugika sAdhanA se, abhyAsa se tathA kisI daivI zakti ke anugraha se honA sambhava hai| yahI kAraNa hai ki prAcInakAla meM kaI viziSTa guNa-sampanna yA bauddhika pratibhA sampanna vyakti the, jo vAkpaTu, vacanasiddha evaM dharmopadeza kuzala the| ve vAkauzala, hastakauzala, sammohana, maMtra-taMtra vidyA yA jyotiSa Adi vidyAoM ke prayoga se bhUta-bhaviSya kathana karane meM pravINa the| ina aura aisI hI katipaya vidyAoM se camatkAra batAkara ve usa yuga meM jina, tIrthaMkara, arhat yA jagadguru kahalAne lage the| ___ kahate haiM-bhagavAna mahAvIra ke yuga meM hI zramaNoM ke cAlIsa se adhika sampradAya the| jinameM se chaha prasiddha zramaNa-sampradAyoM kA ullekha bauddha-sAhitya meM bhI AtA hai| ve kramazaH isa prakAra haiM-(1) akriyAvAda kA pravartaka-pUraNa kAzyapa, (2) niyativAda kA pravartaka-makkhalI gozAlaka (AjIvaka sampradAya kA AcArya), (3) ucchedavAda kA AcArya-ajitavazakambalI, (4) anyo'nyavAda kA AcAryaprabuddha kAtyAyana, (5) cAturmAsa saMvaravAda ke prarUpaka-nirgrantha jJAtaputra, aura (6) vikSepa (saMzaya) vAda kA AcArya-saMjaya velaTThi ke putr| inameM se prAyaH sabhI apane anuyAyiyoM dvArA tIrthaMkara, jina athavA arhat kahe jAte the| buddha bhI 'jina' evaM 'arhat' kahalAte the| gozAlaka evaM jAmAlI bhI apane Apa ko 'jina' yA 'tIrthaMkara' kahate the| tIrthakara kI parIkSA cAra atizayoM ke ___ AdhAra para karane meM kaThinAI sabhI ke bhaktoM aura anuyAyiyoM ne apane-apane ArAdhya puruSa ke jIvana ke sAtha devoM kA Agamana, amuka-amuka siddhiyoM kI prApti, maMtra-taMtrAdi prayoga se AkAza meM ur3anA, pAnI para calanA tathA anya vaibhavapUrNa ADambaroM se janatA ko AkarSita, prabhAvita karanA aura jana-samUha ko ikaTThA kara lenA Adi kucha na kucha camatkAra jor3a diye the| yogI logoM ke camatkAra usa yuga meM prasiddha the aura Aja bhI prasiddha haiN| jJAnAtizaya bhI kaI vyaktiyoM ko vibhagajJAna, bhUta-bhaviSya ke jJAna, 1. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 27 .. (kha) 'visuddhimaggo' se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 92 * karmavijJAna : bhAga 9 * bhaviSya kathana, dUra samAcAra preSaNa vidyA prayoga, bauddhika pratibhA kA atizaya Adi ke kAraNa kaI rUpoM meM usa-usa yuga meM amuka aMzoM meM upalabdha ho gayA thaa| aisI sthiti meM pUrvokta cAra atizayoM ke AdhAra para vAstavika tIrthaMkara, jina yA arhat kI sahasA parIkSA ho nahIM pAtI thii| camatkAroM aura ADambaroM ke nIce tIrthaMkaratva yA arhatpada daba gayA thaa| Ama AdamI camatkAroM se prabhAvita hokara kisI bhI vyakti ko bhagavAna, paigambara, tIrthaMkara yA avatAra mAnane laga jAtA thaa| .. tIrthaMkaroM kI alaga pahacAna ke liye bAraha guNoM kA pratipAdana .. sAmAnya kevalI yA sAmAnya arihanta ke bAraha guNa, jo 'arihanta prakaraNa' meM hama nirUpita kara Ae haiM, ve ananta jJAnAdi gaNa, niravAlie AdhyAtmika the, tIrthaMkaroM meM ye hI 12 AdhyAtmika guNa hote haiM, parantu inase tIrthaMkaroM kI alaga se koI pahacAna nahIM ho sakatI thii| isalie tIrthaMkaroM kI sAmAnya kevaliyoM se alaga pahacAna ke lie nimnokta 12 guNoM kA pratipAdana kiyA gayA-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta cAritra, (4) ananta tapa, (5) ananta balavIrya, (6) ananta kSAyika samyaktva, (7) vajraRSabhanArAca saMhanana, (8) samacaturasra saMsthAna, (9) cauMtIsa atizaya, (10) paiMtIna vANI ke atizaya (guNa), (11) eka hajAra ATha lakSaNa, aura (12) cauMsaTha indroM ke puujy|' Apta-parIkSA meM tIrthakaratva kI parIkSA ke lie AdhyAtmika guNa hI upAdeya inameM se chaha guNa to Atmika vibhUtiyA~ haiM aura zeSa chaha guNa bhautika vibhUtiyA~ haiN| isalie phira vahI tIrthaMkara yA arhat kI parIkSA kA prazna upasthita huaa| isI kAraNa AcArya samantabhadra ne 'Apta-parIkSA' (devAgama stotra) meM tIrthaMkara-arhantoM ko camatkAroM aura bhautika atizayoM ke gaja se nApane se asahamati pragaTa kI aura unheM bhautika camatkAroM aura atizayoM ke AvaraNa se unakI yathArthatA kI parIkSA na karake vizuddha AdhyAtmika guNoM ke dvArA unakI yathArthatA, AptatA aura tIrthaMkaratva kI parIkSA kii| unakA prasiddha zloka hai "devAgama - nabhoyAna - cAmarAdi - vibhuutyH| mAyAviSvapi dRzyante nAtastvamasi no mhaan||" 1. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 28 (kha) dekheM-'arihanta : AvazyakatA, svarUpa. prakAra, arhatA, prAptyupAya' zmarSaka nibandha meM aMkita 12 guNa (ga) kaI, ananta jJAnAdi 4 aura aSTa mahAprAtihArya milakara 4 + 8 = 12 guNa tIrthaMkara ke mAnate haiN| -saM. For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 93* -bhagavan ! devatAoM kA Agamana, AkAza-vihAra, chatra-cAmarAdi vaibhava ( vibhUtiyA~) to aindrajAlika jAdUgaroM (maMtra-taMtra siddhi prApta vyaktiyoM) meM bhI dekhe jA sakate haiN| ina kAraNoM se Apa hamAre liye mahAn (mahanIya = pUjanIya ) nahIM ho skte| (Apa isalie mahAn haiM ki ApakI vANI ne vastu ke yathArtha svarUpa ko (satya ko ) anAvRta kiyA thA aura ApameM jJAnAdi AdhyAtmika guNa pUrNa rUpa se vikasita the| AcArya hemacandra ne bhI 'anya-yoga-vyavaccheda- dvAtriMzikA' meM isI yathArthavAda kI dhArA kA avalambana lekara kahA - " bhagavan ! Apake caraNa-kamala meM indra loTate the, isa bAta kA anya dArzanika bhI khaNDana kara sakate haiM athavA ve apane iSTadeva ko bhI indra-pUjita kaha sakate haiM, kintu Apane jina akATya siddhAntoM yA vastu-tattva kA yathArtha nirUpaNa kiyA, usakA ve kaise nirAkaraNa kara sakate haiM ? "2 jainAgamoM meM tathA prAcIna AcAryoM ne apane racita granthoM meM isa doSApatti kA khaNDana yA samAdhAna dUsare pahalU se kiyA hai| unake kathana kA phalitArtha yaha hai ki atizayoM Adi se tIrthaMkara bhagavAna kI pahacAna yA parIkSA karane meM kaThinAI, saMkoca yA AnAkAnI ho to eka kasauTI to bAraha vizuddha AdhyAtmika guNoM se yukta hone kI hai| dUsarI kasauTI hai - nimnokta aThAraha doSoM se rahita hone kI / mAnava-jIvana kI durbalatA aura Atmika apUrNatA ke sUcaka aThAraha doSa isa prakAra haiM - ( 1 ) mithyAtva ( asatya vizvAsa, viparIta zraddhA ), ( 2 ) ajJAna, (3) krodha, (4) mAna (mada), (5) mAyA ( chala-kapaTa), (6) lobha, (7) rati ( manonukUla = manojJa vastu ke milane para harSa), (8) arati (amanojJa = mana ke pratikUla vastu ke milane para zoka = kheda), (9) nidrA ( darzanAvaraNIya karmajanita dravya-bhAva nidrA), (10) zoka (cintA), (11) alIka (asatya), (12) caurya (corI), (13) matsara ( DAha, IrSyA), (14) bhaya, (15) hiMsA, (16) rAga ( Asakti, moha), (17) krIr3A ( khela-tamAzA, nAcaraMga), aura (18) hAsya (hNsii-mjaak)| eka AcArya ne krodha, mAna, mAyA, lobha aura jugupsA ke badale dAnAdi pA~ca antarAya, hiMsA, alIka, caurya, mAtsarya aura krIr3A ke badale avirati, kAya, jugupsA aura dveSa, ye cAra doSa kahe haiN| 1. Apta- parIkSA (devAgama stotra), zlo. 1 2. kSipyeta vA'nyaiH sadRzIkriyeta vA, tavAMghripIThe luThanaM surezituH / idaM yathAvasthita vastudezanaM, paraiH kathaMkAramapAkariSyate // - anyayogavyavaccheda dvAtriMzikA 12 3. (ka) jainatattvaprakAza, pR. 16-18 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 94* karmavijJAna : bhAga 9 * vAstavika tIrthaMkara aSTAdaza doSoM se rahita hone para hI jo bhI ho, jaba taka manuSya ina 18 doSoM se sarvathA mukta nahIM ho jAtA, taba taka vaha AdhyAtmika zuddhi aura siddhi ke pUrNa vikAsa ke pada para nahIM pahu~ca sktaa| jyoM hI vaha ina 18 doSoM se mukta hotA hai, tyoM hI Atma-zuddhi aura vItarAgatA ke ucca zikhara para pahu~ca jAtA hai / kevalajJAna - kevaladarzana ke dvArA samasta vizva kA, jar3a-cetana kA jJAtA - draSTA bana jAtA hai| tIrthaMkara paramAtmA pUrvokta 18 doSoM se rahita hote haiN| unake jIvana meM inameM se eka bhI doSa nahIM. rhtaa| vastutaH cAra ghanaghAtikarmoM kA nAza hone para Arhantya avasthA prakaTa hotI hai| ghAtikarmoM se sarvathA mukta hone para arhanta tIrthaMkara bhagavaMtoM meM kisI bhI prakAra kA vikAra yA doSa nahIM raha sktaa| ye cAra Atma- guNaghAtaka karma hI vikAroM yA doSoM ko utpanna karate haiN| inake naSTa ho jAne para arhantoM kI AtmA vibhAva - pariNati kA sarvathA tyAga karake svabhAva - pariNati meM A jAtI hai| aisI sthiti meM vItarAga arhanta paramAtmA nirdoSa, nirvikAra evaM niSkalaMka ho jAte haiN| : ataeva vAstavika tIrthaMkara yA arhanta vahI hai, jo uparyukta samasta doSoM se rahita atIta ho / pUrvokta prakAra se tIrthaMkaroM (yA arhantoM) ko 18 doSoM se rahita batalAyA hai, ve to upalakSaNa mAtra haiN| ina doSoM kA abhAva to arihanta bhagavantoM kI bAhya pahacAna hai| ina mukhya doSoM ke abhAva se unameM anya samasta doSoM kA abhAva samajhanA cAhie / ' tIrthaMkaroM yA arhantoM ko cAra ghAtikarmoM ke kSaya se jo ananta jJAna, ananta darzana, ananta cAritra, ananta tapa, ananta Atmika zakti Adi Atmika-guNa prApta hote haiM, unakA ve na to durupayoga karate haiM aura na hI pradarzana, ADambara, dikhAvA, prasiddhi karate haiM, na hI ve prazaMsA yA pratiSThA-pUjA kI cAha karate haiM / unako prApta AdhyAtmika zaktiyA~ kabhI vikArabhAva ko prApta nahIM hotIM / yahI arhanta bhagavantoM meM nihita Atma- guNoM kI pahacAna hai| pichale pRSTha kA zeSa (ga) antarAyA dAna - lAbha-vIrya-bhogopabhogataH / hAsyoratyaratI bhItirjugupsA zoka eva ca // 1 // kAmo mithyAtvamajJAnaM nidrAcAviratistathA / rAgodveSazca no doSAsteSAmaSTAdazA'pyamI // 2 // 1. anantavijJAnamatIta doSamabAdhyasiddhAntamamartya pUjyam / zrIvarddhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaMya tiSye // 2. 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 30 = For Personal & Private Use Only - syAdvAda maMjarI, zlo. 1 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 95 * jainadharma IzvarakartRtvavAdI yA avatAravAdI nahIM hai : kyoM aura kaise? kucha loga bhrAntivaza jaina tIrthaMkaroM ko Izvara kA avatAra mAnate haiN| ve bhUla meM haiN| jainadharma IzvarakartRtvavAdI yA avatAravAdI nahIM hai| IzvarakartRtvavAda yA avatAravAda ke anusAra sArI sRSTi kA kartA, dhartA aura saMhartA Izvara hai| samagra saMsAra ekamAtra eka Izvara dvArA saMcAlita aura anuzAsita hai| sabhI prANI usI ke aMza haiM, pratibimba haiN| saMsAra kI AvazyakatA ke anusAra Izvara punaH zarIra dhAraNa karake avatAra ke rUpa meM isa saMsAra meM AtA hai| IzvaravAda kI mAnyatA yaha bhI hai ki hajAroM bhujAoM vAlA, duSToM kA nAza aura bhaktoM kA pAlana karane vAlA parokSa koI eka Izvara hai| vaha yathAsamaya trasta saMsAra para dayAbhAva lAkara goloka, satyaloka yA baikuNThadhAma Adi se daur3akara saMsAra meM AtA hai, kisI ke yahA~ janma (avatAra) letA hai aura phira lIlA dikhAkara vApasa lauTa jAtA hai athavA vaha jahA~ kahIM bhI hai, vahIM se baiThA huA saMsAra kI ghar3I kI suI phera detA hai aura manacAhA kara detA hai| jainadarzana isa prakAra ke avatAravAda ko nahIM maantaa| kisI mahAzakti ke avataraNa kI kalpanA jainadarzana meM nahIM hai| yahA~ pratyeka AtmA meM paramAtmA banane kI kSamatA hai| sAtha hI, pratyeka AtmA kA apanA svataMtra astitva mAnA jAtA hai| vaha svayaM apanI sRSTi kA apane acche-bure kA kartA, dhartA, hartA hai| apane sukha-duHkha ke lie vaha svayaM uttaradAyI hai| apanI sRSTi kA Izvara bhI pratyeka AtmA kaise hai ? ise jainadRSTi se siddha karate hue AcArya haribhadrasUri ne kahA "paramaizvarya-yuktatvAnmata Atmaiva veshvrH| sa ca karteti nirdoSaH, krtRvaadovyvsthitH||" __-zAstravArtA samuccaya, zlo. 14 athavA AtmA hI Izvara hai, aisA jainadarzana meM mAnA gayA hai, kyoMki pratyeka 'AtmA (jIva) (vastu-svarUpa kI dRSTi se sacce mAne meM ananta jJAnAdi) parama aizvaryayukta hai aura vahI (apane zubha-azubha karma kA) kartA hai hii| isa prakAra IzvarakartRtvavAda (yuktisaMgatarUpa se) vyavasthita (siddha) ho sakatA hai| vaidika ekezvaravAda aura jainadRSTi se yathArtha ekezvaravAda yoM to vaidikadharma kI mAnyatAnusAra pratipAdita ekezvaravAda kA jainadarzana yuktiyoM aura pramANoM se khaNDana karatA hai, kintu 'ekezvara' zabda meM eka kA 'sthAnAMgasUtra' meM 'ege AyA' sUtra kA artha (svarUpa kI dRSTi se) AtmA eka (samAna) hai, vaise 'samAna' artha grahaNa kiyA jAe to svarUpa kI dRSTi se (samasta AtmArUpa) Izvara samAna hai, yoM ekezvaravAda kA zuddha phalitArtha ghaTita ho sakatA For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 96 * karmavijJAna : bhAga 9 * hai| 'vizvakoSa' meM kahA gayA hai-eka zabda anya, pradhAna, prathama, kevala, sAdhAraNa, samAna aura saMkhyA ke artha meM prayukta hotA hai| __ataH svarUpa kI dRSTi se sabhI AtmA samAna (eka) hote hue bhI apane-apane karma-kartRtva-bhoktRtva kI dRSTi se pRthak-pRthak haiN| karmoM kA nyUnAdhika AvaraNa hI jIvoM kA pRthak-pRthak astitva siddha karatA hai| karmoM kA AvaraNa haTa jAe to siddha-paramAtmA aura sAmAnya AtmA meM koI antara nahIM rhtaa| karmoM ke AvaraNa ko haTAne kA puruSArtha bhI svayaM (jIva-AtmA) ko hI karanA par3atA hai| kisI Izvara, deva yA anya zakti dvArA jIvAtmA kA vaha karmAvaraNa nahIM haTa sakatA hai| jainamAnya tIrthakara avatAravAda kA nahIM, uttAravAda kA pratIka hai jainadharma meM manuSya se bar3hakara aura koI prANI mahAn nahIM mAnA jAtA haiN| manuSya ko hI mokSa kA yA paramAtmapada pAne kA adhikAra hai| manuSya asIma tathA ananta zaktiyoM kA bhaNDAra hai| parantu saMsAra kI moha-mAyA meM lipta hone se vaha karmamala se AvRta hai| ataH bAdaloM se Dhake hue sUrya ke samAna hai, jo apanA (jJAnAdi kA) prakAza samyak rUpa se prasArita nahIM kara sktaa| parantu jyoM hI vaha hoza meM AtA hai, apane Atma-svarUpa ko samajhane lagatA hai, pahacAnatA hai, tyoM hI vaha samyagdRSTi hotA hai| phira vaha mohamUr3hatA tyAgakara vrata-niyama, tyAga, tapa-pratyAkhyAnAdi ko apanAtA hai, durguNa tyAgakara sadguNoM ko apanAtA hai| dhIre-dhIre usakI AtmA nirmala, zuddha evaM svaccha hotI jAtI hai| kramazaH Age bar3hatA huA vaha eka dina kaSAyoM aura rAga-dveSa-moha kA kSaya karake cAra ghAtikarmoM ko sarvathA naSTa karake sarvajJa, sarvadarzI, sayogI kevalI, jIvanmukta arhanta bana jAtA hai| tathaiva pUrvabaddha tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se tIrthaMkaradazA ko prApta karatA hai| ataH yaha spaSTa hai ki jainamAnya tIrthaMkara avatAravAda kA nahIM, uttAravAda kA pratIka hai| uttAravAda kA artha hai-mAnava kA vikArI jIvana se Upara uThakara uttarottara pUrNa nirvikArI jIvana taka pahu~ca jAnA, punaH kadApi vikAroM se lipta na honaa| tIrthaMkara mAnava ke rUpa meM janma grahaNa karatA hai aura apanI pUrvokta Atma-sAdhanA aura samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa ke bala para nIce se samyagdarzana ke guNasthAna se uttarottara Age bar3hatA huA terahaveM sayogI kevalI guNasthAna meM pahu~catA hai aura vItarAgatA evaM tIrthaMkaratva ko prApta karatA hai| phira apanA zeSa AyuSya bhogakara samasta karmoM kA kSaya karake siddha-buddha-mukta paramAtmA bana jAtA hai, arthAt mokSadazA prApta karake sadA-sadA ke lie ajara, amara, avinAzI, azarIrI, niraMjana-nirAkAra siddha paramAtmA bana jAtA hai| vahA~ se lauTakara punaH saMsAra meM nahIM aataa| vaidikadharmamAnya avatAravAda kI mAnyatA yaha hai ki mokSa meM For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 97 * gayA huA nirAkAra Izvara avatAra ke rUpa meM bAra-bAra saMsAra meM janma letA hai aura phira vApasa calA jAtA hai| jainadharma meM mokSa prApta hone ke pazcAt saMsAra meM punarAgamana nahIM mAnA jAtA, kyoMki janma-maraNa ke aMkura kA bIja karma hai| jaba karmabIja jalakara naSTa ho gayA to usameM se janma-maraNa kA aMkura kaise phUTegA / ataH yaha nirvivAda siddha hai ki tIrthaMkara yA arhanta mokSa prApta karane ke pazcAt punaH saMsAra meM avataraNa nahIM karate / ' tIrthaMkara banane se pUrva aura pazcAt tIrthaMkara nAmakarmabandha, udaya aura bhAvatIrthaMkara taka kA krama jaisA ki uttAravAda kA svarUpa pichale pRSTha meM batAyA gayA hai - tIrthaMkara bhI manuSya hI hote haiM- audArika zarIradhArI / ve koI vicitra devasRSTi ke prANI, janmajAta Izvara, avatAra yA Izvara ke aMza jaise kucha nahIM hote / eka dina ve bhI sAdhAraNa mAnava kI taraha hI bhogI - vilAsI, karmoM se lipta viSaya-vAsanAoM ke gulAma, pApamala meM bhI lipta the / saMsArI Adhi, vyAdhi, upAdhi, asamAdhi, azAnti, duHkha, zoka Adi se saMtrasta the / mAnava jIvana ko kaise sArthaka kiyA jAya ? mAnavatA kyA hai ? jIvana kI ulajhI gutthiyA~ kaise sulajhAI jAyeM, isakA tathA satya-asatya kA ? maiM kauna ? kahA~ se AyA ? kahA~ jAU~gA ? ityAdi tathyoM aura tattvoM kA unheM kucha bhI patA na thaa| indriya-viSaya sukha tathA padArthaniSTha sukha hI unakA ekamAtra dhyeya thaa| usI kI kalpanA ke pIche aneka janmoM meM nAnA kleza- kaSTa uThAte, janma-maraNa ke cakra meM cakkara khAte ghUma rahe the / kintu pracura puNya kI prabalatA se, puNyodaya se kisI na kisI nirgrantha, sAdhu-sAdhvI, zramaNa - zramaNI Adi kI upAsanA evaM dharma-zravaNa kA lAbha milaa| uttama kula, uttama dharma, manuSya-janma, AryakSetra, paMcendriya pUrNatA, svasthatA Adi suyoga mile| phalataH jar3a-caitanya kA, svabhAvavibhAva- parabhAva kA, zarIra aura AtmA kA bheda samajhA, samyaktva ko hRdayaMgama kiyA, mithyAtva parityAga kiyA, bhautika aura AdhyAtmika sukha kA mahAn antara dhyAna meM liyaa| phalataH sAMsArika sambandhoM tathA hiMsAdi pApoM kA pUrNataH tyAgakara mahAvratoM ko svIkAra kara mokSapatha ke pathika bana gae / Atma-saMyama kI, ratnatrayarUpa mokSamArga kI sAdhanA meM pahale se aneka janmoM se hI Age bar3hate gae aura anta meM eka dina pUrvabaddha tIrthaMkara nAmakarma ke udaya se tIrthaMkara ke rUpa meM janma prApta kiyaa| tIrthaMkara ke bhava se (tIrthaMkara ke rUpa meM janma lene se ) pahale sarvaprathama manuSya ke bhava meM nikAcita rUpa se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha karate haiN| tatpazcAt yA to narakAyuSya pahale se ba~dhA ho to naraka meM (tIsarI naraka bhUmi taka) jAte haiM yA phira 1. (ka) 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 31 (kha) zAstravArttA samuccaya, zlo. 14 For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 98 * karmavijJAna : bhAga 9 * vaimAnika devoM meM janma lete haiN| vahA~ kA AyuSya pUrNa kara manuSya-loka meM 15 karmabhUmika kSetroM meM se kisI karmabhUmika kSetra meM tIrthaMkara ke rUpa meM janma grahaNa karate haiN| manuSya-janma dhAraNa karane ke bAvajUda bhI jaba taka ve terahavA~ guNasthAna prApta karake, cAra ghAtikarma kSaya karake vItarAga kevalI nahIM bana jAte, taba taka dravya tIrthakara hI kahalAte haiN| bhAva tIrthaMkara ve terahaveM guNasthAna se hI mAne jAte haiN| tIrthaMkara bhava meM bhI unheM rAjA-mahArAjA ke janma lene mAtra meM tathA vayaska hone saMsAra ke bhogavilAsoM meM rata rahate hue yoM hI bhAva tIrthaMkarapada. nahIM mila jaataa| unheM rAjya-vaibhava, dhana-dhAma, kuTumba-parivAra Adi saba kucha sAMsArika sambandhoM kA parityAga karanA par3atA hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha mahAvrata kI pUrNa rUpa se sajaga rahakara satata sAdhanA karanI par3atI hai| pUrNa virakta muni banakara ekAnta nirjana sthAnoM meM Atma-cintana-manana karane, Atma-svarUpa meM ramaNa karane kA abhyAsa karanA par3atA hai| aneka prakAra ke Adhibhautika, Adhidaivika evaM AdhyAtmika duHkhoM ko pUrNa samatA aura zAnti ke sAtha sahana kara maraNAntaka kaSTa dene vAle zatru ko bhI mitravat mAnakara usa para antarhRdaya se dayAmRta kA jharanA bahAnA par3atA hai| isa prakAra sarvabhUtAtmabhUta banakara ghAtika karmacatuSTayarUpa pApamala se sarvathA mukta hone para kevalajJAna-kevaladarzana kI prApti dvArA bhAva tIrthaMkarapada prApta hotA hai|' tIrthaMkarapada : kaba prApta hotA hai, kaba nahIM ? tIrthaMkarapada kI upalabdhi koI sAdhAraNa sAdhanA nahIM hai| eka janma kI sAdhanA isakI paripUrNa prApti ke lie paryApta nahIM hai| aneka janmoM ke satpuruSArtha se AtmA kramazaH ghAtikarmoM ke anAvRta hote-hote tIrthaMkarapada ko prApta karatI hai| tIrthaMkara banane kI abhilASA se, kisI Izvara, avatAra yA zakti ke varadAna se yA yAcanA karane se tIrthaMkarapada kI prApti nahIM ho sktii| kintu sarvakarmamukta hone yA sva-svarUpa meM satata avasthiti rUpa mokSa pAne kI tIvra bhAvanA, tadanurUpa puruSArtha tathA bAhyAntara samyak tapa se evaM samabhAva se isa sAdhanA kA prArambha hotA hai| isa sAdhanA ke prArambha meM saMvega (mokSa kI ruci, mokSa kI abhilASA = prIti) hotA hai| usa mokSa kI ruci meM se jIvanmukta arihanta tIrthaMkara bhagavAna ke prati bhakti utpanna hotI hai| unakI parama vItarAgatA, sarvajJatA, sarvadarzitA, samatA, yathAkhyAta-utkRSTa cAritra Adi uttamottama guNoM kA cintana-manana-dhyAna karate hue unake prati tathA tIrthaMkaratva-prApti ke 20 yA 16 kAraNoM meM se eka yA aneka kAraNoM (guNoM) ke prati bhakti, bahumAna, vandana-namaskAra, arpaNa, vyutsarga Adi karane se tathA ukta guNoM ko apane jIvana meM utArane kA bharasaka puruSArtha karane se arhanta tIrthaMkara 1. 'cintana kI manobhUmi' se bhAva grahaNa, pR. 31 For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 99 * nAmakarma kI sarvotkRSTa puNya- prakRti ke dalika ekatrita hokara AtmA ke sAtha sambaddha hote haiN| yadi Age kahe jAne vAle tIrthaMkara nAmakarmabandha ke 20 sUtroM meM se eka yA aneka sUtroM kI sAdhanA sahajabhAva se, niSkAma - niHsvArtha bhAvanA se ihalaukika-pAralaukika kAmanA - vAsanA se rahita hokara kI jAe, to aisI satata tIvra niraticAra sAdhanA se tIrthaMkara nAmakarma ke dalikoM kA saMgraha hotA rahe to kAlAntara meM, zuddha bhAvoM = adhyavasAyoM pariNAmoM kI utkRSTatA se tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcita bandha ho jAtA hai / ' kisa bhava se tIrthaMkara hone kA puruSArtha prArambha huA ? prazna hotA hai-kisa bhava se tIrthaMkara hone kA puruSArtha zurU huA ? Avazyakaniryukti, AvazyakacUrNi Avazyaka haribhadrIyA vRtti Adi meM pratyeka tIrthaMkara ke bhavoM kI gaNanA prAyaH milatI hai| tIrthaMkara bhagavAna ke zrImukha se sunakara gaNadharoM yA viziSTa zrutajJAnI athavA zrutakevalI AcAryoM ne svayaM zAstroM yA granthoM meM ullekha kiyA hai| katipaya tIrthaMkaroM ke bhAva tIrthaMkara banane taka meM kitane bhava karane par3e? isakA ullekha isa prakAra hai- bhagavAna RSabhadeva ke 13 bhava, munisuvrata svAmI ke 9 (3) bhava, bhagavAna ariSTanemi ke 9 bhava, bhagavAna pArzvanAtha ke 10 bhava aura bhagavAna mahAvIra ke 27 bhava / AcAryoM ne pratyeka tIrthaMkara ke bhavoM kI gaNanA sarvaprathama unheM samyaktva - prApti huI, taba se lI hai| samyagdarzana mokSa-prApti kA mukhya dvAra hai| mUla AdhAra hai athavA mokSa prApti kI avazyambhAvitA ( gAraMTI ) kA AzvAsana hai| ataH samyaktva yA samyagdarzana athavA bodhilAbha ko bahuta bar3I upalabdhi mAnA jAtA hai| isakI prApti se mokSa jAne kI bhavitavyatA - bhavyatA nizcita ho jAtI hai| tIrthaMkaroM ke bhavoM kI yaha gaNanA samyaktva - prApti se lekara sayogI kevalI (sarvajJa vItarAga ) banane taka kI unake kevala paMcendriya bhavoM kI gaNanA hai| anya bhavoM kI gaNanA isameM nahIM kI gaI hai| ataH yaha bhava- gaNanA vyavahAra dRSTi se kI jAtI hai| ina parigaNita bhavoM meM tIrthaMkaroM dvArA zubha aura azubha donoM prakAra kA puruSArtha hotA hai| zubha puruSArtha se unakI AtmA karmoM kA kSaya karake zuddha hotI hai, Upara uThatI hai; jabaki azubha puruSArtha se unakI AtmA karmoM se bhArI aura azuddha hotI hai, pichale zubha prayatna daba jAte haiN| = tIrthaMkara nAmakarma anikAcita rUpa se ba~dha jAne para saphalatA nahIM milatI bhagavAna mahAvIra ke 27 bhavoM para jaba hama dRSTipAta karate haiM to yaha spaSTa ho jAtA hai ki ve devaloka meM bhI gae, narakagati meM bhI, vizeSataH sAtavIM naraka meM bhI 1. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 70 For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 100 * karmavijJAna : bhAga 9 * gae, tiryaMca yoni meM bhI gae, siMha bne| aura bhI kaI choTe-choTe jIvoM meM bhI jnme| spaSTa hai ki tIrthaMkara bhI zubhAzubha ke bahuta car3hAva-utAra ke daura se gujre| yaha nizcita hai ki anikAcita rUpa se tIrthaMkara nAmakarma ke aneka bAra ba~dha jAne para bhI saphalatA nahIM miltii| nikAcita rUpa se ba~dha jAne para tIsare bhava meM avazya tIrthakaratva-prApti tIrthaMkara nAmakarma kA bandha do prakAra kA hotA hai-nikAMcanA rUpa aura anikAcanA ruup| anikAcanA rUpa bandha tIsare bhava (tIrthaMkara rUpa meM janma lene ke do bhava pUrva) se pahale bhI ho sakatA hai, kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kA bandha jaghanyataH antaHkoTAkoTi sAgaropama kA batAyA gayA hai| jabaki nikAcanA rUpa bandha tIrthaMkara ke bhava se pUrva tIsare bhava meM ho jAtA hai| isIlie kahA gayA hai"tacca kahaM veijjai ? agilAe dhammadesaNAihiM, bajjhai; taM tu tiybhvoskkitaannN|" prazna hai-tIrthaMkara nAmakarma kA vedana kahA~, kaise hotA hai? samAdhAna hai-glAnirahita (prasannatA se sahaja AtmAnanda kI mastI se) dharmopadeza Adi dvArA tIrthaMkara nAmakarma kA (nikAcita) bandha hotA hai aura vaha tIrthaMkara bhagavAna kA utkRSTataH tIsare bhava meM vaha karma udaya meM Akara (utkRSTa puNya-rAzi ke rUpa meM) phala pradAna karatA hai, tIrthaMkara ke rUpa meM vikhyAta karatA hai| karmavijJAna kA yaha siddhAnta hai ki nikAcana rUpa meM ba~dhA huA karma avazyameva phala detA hai, jabaki anikAcana rUpa se ba~dhA (upArjita kiyA) huA karma phala de bhI sakatA hai aura nahIM bhI de sktaa| kintu nikAcita rUpa se ba~dhA huA kaMrma tIsare bhava pUrva se lekara tIrthaMkara-bhava meM pUrNatayA phala bhugavAtA hai| Azaya yaha hai ki niyamataH tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcana rUpa bandha tabhI hotA hai, jaba vaha AtmA tIsare bhava meM tIrthaMkara (bhAva tIrthaMkara) hone vAlA ho| nikAcanA ke phalasvarUpa eka to vahI manuSya-bhava, jisameM tIrthaMkara nAmakarma kA bandha hotA hai| dUsarA deva yA naraka kA bhava aura tIsarA tIrthaMkara kA bhv| jo tIrthaMkara nikAcana bandha ke pUrva narakagati kA AyuSya bA~dha cuke hote haiM, ve hI manuSya-bhava pUrNa karake naraka meM jAte haiM, naraka meM bhI ve tIsarI naraka taka jAte haiM, Age nhiiN| vahA~ tIrthaMkara kA jIva tattva dRSTi aura upazama sahita virakta dazA meM kAla bitAtA hai| eka ora naraka kI bhayaMkara vedanA aura dUsarI ora paramAdhAmI devoM dvArA apAra saMtApa, phira bhI una para amaitrIbhAva yA kaSAyabhAva na lAkara sava prakAra kI durbhAvanA se rahita rahate haiM, svakRta karmoM kA phala samajhakara zAntabhAva se 1. (ka) 'kalpasUtra vivecana' (AcArya devendra muni) se bhAva grahaNa (kha) 'jainabhAratI, vItarAga vandanA vizeSAMka' se bhAva grahaNa, pR. 117 For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti-hetu * 101 * sahate haiN| naraka kI apAra, duHsaha, akathya vedanA meM bhI Atma-jAgRti, apUrva samAdhibhAva hI tIrthaMkaroM kI sarvazreSTha mahAnatA evaM viziSTatA hai| devaloka meM jAne vAle bhAvI tIrthaMkara ke jIva ko vahA~ bhogavilAsa ke, apAra sAdhana aura vAtAvaraNa sukhamaya milane para bhI ve unameM Asakta nahIM hote, antara meM Ananda nahIM maante| ve ise caitanya pudgala ke khela tathA puNya kI lIlA samajhakara svayaM anAsaktabhAva meM rahate haiN|' nikAcita rUpa tIrthakaratva-upArjana kI arhatAe~ nikAcita rUpa se tIrthaMkaratva-upArjana ke samaya nirmala samyaktva, sAdhutva yA zrAvakatva anivArya hai| ina tInoM meM se cAhe koI bhI manuSya ho, kisI bhI sthiti meM ho, use tIrthaMkaratva prApta ho sakatA hai| isakI upalabdhi meM mukhyatayA tIna sAdhanAe~ sahAyaka hotI haiM-(1) apratihata nirmala samyaktva, (2) bIsa sthAnaka, aura (3) viziSTa vishvdyaa| bhagavAna mahAvIra ne rAjya kA tyAgakara munitva aMgIkAra karake nandana nRpa ke bhava meM eka-eka lAkha varSa taka lagAtAra mAsakSapaNa tapa ke pAraNe ke bAda mAsakSapaNa tapa kI ArAdhanA dvArA tIrthaMkara nAmakarma upArjita kiyA thaa| bhagavAna RSabhadeva aura bhagavAna pArzvanAtha ne rAjyaRddhi evaM sukhazIlatA kA tyAgakara sarvavirati rUpa cAritra evaM pavitra sAdhutva aMgIkAra karake prabala sAdhanA dvArA tIrthaMkaratva kA nikAcana baMdha kiyA thaa| magadha-samrAT zreNika nRpa ne mAtra kSAyika samyaktva ko prApta karake aura sulasA zrAvikA ne zrAvakadharma kA vizuddha pAlana karake tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcana bandha kiyaa| 'Avazyakaniyukti' meM kahA gayA hai-"nikAcita bandha to niyamataH manuSyagati meM hI hotA hai| samyagdRSTi bhavyAtmA (cAhe strI ho, puruSa ho yA napuMsaka) jJAna-darzana-cAritrarUpa ratnatraya kI utkRSTa ArAdhanA-sAdhanA meM puruSArtha karate-karate tIrthaMkara nAmakarma kI sarvottama puNya prakRti ke dalika ikaTThe hote rahate haiN| sAdhanA satata calatI rahe to kAlAntara meM bhAvoM kI parama utkaTatA se tIrthaMkara nAmakarma nikAcita (dRr3hIbhUta = avazya phaladAyI) ba~dha jAtA hai| vaha bhI usI manuSya ko jo arihanta bhagavanta ko, unake svarUpa ko yathArtha rUpa se jAnatA-mAnatA ho, unake prati zraddhA-bhakti-bahumAna se vaha samyaktvI ho, zrAvaka-zrAvikA ho yA saadhu-saadhvii| ananya bhaktibhAva aura bhAvoM kI utkRSTatAtIvratA se nikAcana tIrthaMkara nAmakarma bA~dha letA hai| aise samyaktva ke prabhAva se tIrthaMkara kI puNya-rAzi upArjita karane vAle puNyAtmA ke hRdaya meM saMsAra ke duHkhamaya, duHkhamUlaka aura duHkhAnubandhI svabhAva kA khyAla bahuta adhika AtA hai| aise duHkhamaya saMsAra meM phaMse hue prANimAtra para usake komala hRdaya meM utkRSTa 1. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 74-75 For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 102 * karmavijJAna : bhAga 9 * bhAvadayA utpanna hotI hai| nirantara yaha bhAvanA utpanna hotI hai-vizva ke samagra jIva janma-maraNa ke cakra se mukta hoM, saMsAra meM Adhi-vyAdhi-upAdhi rUpa trividha tApa se saMtapta jIva duHkhamukta hoM, samasta prANI jinazAsanarasika hoM; sabhI dharmabhAvanA se otaprota hoM, saMsAra ke samasta jIva mokSamArga ke pathika baneM, isa prakAra kI utkRSTa sadbhAvanA ke bala para ve mahAtmA-puNyAtmA tIrthaMkara nAmakarma sarIkhI apratima prabhAvazAlI, utkRSTa puNyazAlI tIrthaMkara nAma prakRti kI nikAcanA karate haiN| nikAcana tIrthakara nAmakarmabandha ke bIsa mUlAdhAra tIrthaMkara banane yogya AtmAe~ apane tathA bhavyatva ke yogya pariNAmoM se nimnokta bIsa upAyoM (sthAnakoM) meM se kisI eka, aneka yA sabhI kAraNoM kA avalambana letI haiN| jJAtAsUtra, Avazyakaniyukti Adi AgamoM meM inake lie kAraNa, hetu yA sthAnaka Adi zabda prayukta kiye gae haiN| ve kramazaH isa prakAra haiM(1) arihanta-vatsalatA (arihanta-bhakti), (2) siddha-vatsalatA (siddha-bhakti), (3) pravacana-vatsalatA (pravacana-bhakti), (4) guru yA AcArya-vatsalatA (guru yA AcArya kI bhakti), (5) sthavira-vAtsalya (sthavira-bhakti), (6) bahuzruta-vAtsalya (bahuzruta-bhakti), (7) tapasvI-vAtsalya (tapasvI-bhakti), (8) abhIkSNa jJAnopayoga (bAra-bAra tattvajJAna meM upayoga), (9) darzana-vizuddhi (samyaktva sudRr3ha aura nirmala rakhanA), (10) vinaya-sampannatA (jJAna, jJAnavAn, darzana, darzana-samyagdRSTi, samyakcAritra-cAritravAn kA vinaya-bahumAna karanA tathA AcArya, upAdhyAya, tapasvI, navadIkSita, glAna, rugNa sAdhu-sAdhvI, gaNa, kula, saMgha tathA sAmAnya sAdhu Adi kI sevA-zuzrUSA rUpa upacAravinaya karanA), (11) Avazyaka kriyA kA aparityAga (sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura pratyAkhyAna, ina chaha AvazyakoM ko binA nAgA kiye karanA), (12) niraticArarUpa se zIla aura vratoM kA pAlana (mUlaguNa aura uttaraguNoM kA vrata, niyama, tapa, tyAga-pratyAkhyAna kA zuddha rUpa se pAlana karanA), (13) kSaNa-lava (abhIkSNa saMvegabhAva) kI sAdhanA (saMvegabhAva dvAdaza anuprekSAoM tathA dharma-zukladhyAna meM jIvana ke kSaNa-lava ko zuddhopayoga meM vyatIta karanA), (14) yathAzakti tapazcaraNa (yathAzakti bAhya-Abhyantara tapa kI zuddha ArAdhanA karanA), (15) yathAzakti tyAga (AhAradAna, abhayadAna, jJAnadAna, auSadhadAna tathA anyAnya dharma-upakaraNoM kA dAna niHsvArthabhAva se denA), (16) vaiyAvRtyakaraNa (AcArya, upAdhyAya, tapasvI, navadIkSita, glAna = rugNa, sthavira, gaNa, kula, saMgha, sAdhu tathA samanojJa = 1. sabhI jIva karUM jina zAsanarasI, aisI bhAvadayA mana ulse| 2. 'arihanta' se bhAva grahaNa, pR. 71-73 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu * 103 * sAdharmika; -ina dasa sevA yogya pAtroM kI yathocita vaiyAvRtya karanA), (17) samAdhi (Adhi, vyAdhi, upAdhi se rahita hokara dravya aura bhAvarUpa se utkRSTa Atma-samAdhi prApta karanA), (18) apUrva jJAna-grahaNa ( naye-naye jJAna ko grahaNa karane kI tIvra bhAvanA), (19) zrutabhakti ( zAstra, Agama, grantha yA siddhAnta ke prati zraddhA-bhakti, zrutAjJAnusAra pravRtti), aura (20) pravacana- prabhAvanA (tIrthaMkara bhagavAna dvArA upadiSTa yA kathita pravacana yA saMgha va dharma kI prabhAvanA - prabhAvotpAdakatA utpanna karanA) / tIrthaMkara nAmakarma kA nikAcita bandha karane ke lie ina bIsa kAraNoM (sthAnakoM) meM se eka yA adhika kI ArAdhanA karanA anivArya hai| isa prakAra tIrthaMkaratva-prApti ke bAda ve vItarAga prabhu saMgha sthApanA, pravacana Adi karate hue cAra aghAtikarmoM kA yathAsamaya kSaya karake siddha-buddha-mukta ho jAte haiM / '. 9. arihanta-siddha-pavayaNa guru thera bahussue-tavassIsu / vacchalayA eesiM, abhikkhaNanANovaoge ya // daMsaNa- vie- Avassae ya sIlavvae niraiyAro / khaNa-lava-tavacciyAe veyAvacce samAhI y|| apuvva-nANa-gahaNo suyabhattI pavayaNe pabhAvaNA y| eehiM kAraNehiM titthayarattaM lahai jIvo // (kha) Avazyaka niryukti (ga) tattvArthasUtra meM 16 kAraNa (gha) samaNassa bhagavao mahAvIrassa titthaMsi NavahiM jIvehiM titthagara-NAma - gote kamme - sthAnAMga, sthA. 9 Nivvatite / (Ga) tattha imehiM solasehiM kAraNehiM jIvA titthayara-NAma goya-kammaM baMdhati / -jJAtAdharmakathA, a. 8, sU. 64 -dhavalA, khaNDa 3; bandhakatattva prakaraNa, sU. 40, pR. 78 For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 jainadRSTi se sarvakarmamukta mokSa-prApta videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya arihanta aura siddha donoM devAdhideva paramAtmA koTi meM arihanta aura siddha donoM devAdhideva pada meM mAne gaye haiM, kyoMki kevalajJAna, kevaladarzana, ananta avyAbAdha - sukha aura ananta balavIrya (Atma-zakti) ina cAroM AtmA kI pUrNatA ke guNoM meM kisI prakAra kI bhinnatA nahIM hai| donoM hI ananta guNoM ke dhAraka haiN| ataH jJAna kI samAnatA aura cAra ghAtikarmoM ke abhAva kI tulyatA hone se arihanta bhagavAna aura siddha bhagavAna donoM (devAdhideva) devakoTi gine gaye haiN| 1 arihanta aura siddha meM maulika antara ina donoM meM maulika antara yaha hai ki arihantadeva zarIradhArI hote haiM, jabaki siddha-paramAtmA azarIrI hote haiN| arihantadeva jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina cAra ghAti (Atma - guNaghAtaka) karmoM se sarvathA mukta hokara kevalajJAnI (sarvajJa) aura kevaladarzI ( sarvadarzI) hote haiM aura cAra aghAtikarmoM se yukta hote haiM, jabaki siddha-paramAtmA jJAnAvaraNIya Adi cAra ghAtikarmoM kA to kSaya karate haiM, cAra aghAtikarmoM kA bhI kSaya karake AThoM hI karmoM se sadA ke lie mukta ho jAte haiN| niSkarSa yaha hai ki siddha- paramAtmA sarvakarmamukta hote haiM, jabaki arihanta bhagavAna cAra ghAtikarma se mukta hote haiN| arihanta sadehamukta (jIvanmukta) haiM, jabaki siddha videhamukta pUrNa mukta haiN| sarvakarmoM se mukta hone kI prakriyA siddha-paramAtmA ke sarvakarmoM se mukta hone kI prakriyA kyA hai ? yaha bhI samajha lenA Avazyaka hai| karmabandha ke mukhya kAraNa do haiM - kaSAya aura yoga / kaSAya prabala hotA hai, taba karma-paramANu bhI AtmA ke sAtha tIvra rUpa meM adhika kAla taka cipake rahate haiM aura tIvra phala dete haiN| kaSAya ke manda hote hI karmoM kI sthiti kama aura phaladAna zakti bhI manda ho jAtI hai| jaise-jaise kaSAya manda hotA jAtA hai, vaise-vaise nirjarA (karmoM kA eka dezataH kSaya) bhI adhika hotI hai aura puNya kA bandha bhI For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 105 * zithila hotA jAtA hai| ghAtikarma paramANuoM ke kSaya hone ke sAtha anya aghAtikarma paramANuoM kA AkarSaNa aura tIvra bandha bhI banda ho jAtA hai, jo karma pUrvabaddha the, ve pradezarUpa se udaya meM Ate haiM; vItarAga ho jAne ke pazcAt nAmamAtra kA (sAtAvedanIya kA) do samaya kA bandha hotA hai| kaSAyAbhAva ke kAraNa anubhAgabandha aura sthitibandha nahIM hotaa| pahale samaya meM spRSTabandha, dUsare samaya meM udaya prApta aura vedita hotA hai aura tIsare samaya meM nirjIrNa ho jAtA hai| phira cauthe samaya meM vaha akarma bana jAtA hai| arthAt samasta karmoM se sarvathA mukta ho jAtA hai|' akarmA hone ke bAda ayogI, zailezI aura siddha avasthA kA krama isase Age kI ayogI se zailezI aura siddha avasthA kA varNana 'dazavaikAlikasUtra' meM tIna gAthAoM dvArA kiyA gayA hai-"jaba sAdhaka jina aura kevalI hokara loka-aloka ko jAna letA hai, taba yogoM kA nirodha karake zailezI avasthA ko prApta kara letA hai| isake pazcAt apane samasta karmoM kA kSaya karake karmarajamukta hokara siddhi-mukti ko prApta kara letA hai| sarvakarmamukti-prApta vaha siddha-paramAtmA phira loka ke mastaka (agra bhAga) para sthita hokara zAzvata siddha ho jAtA hai|"2 yogoM ke sarvathA nirodha Adi kA krama 'uttarAdhyayanasUtra' meM isa prakAra batAyA gayA hai-"(kevalajJAna-prApti ke pazcAt) zeSa Ayu ko bhogatA huA jaba antarmuhUrta-parimita Ayu zeSa rahatI hai, taba anagAra yoga nirodha meM pravRtta hotA hai| usa samaya sUkSma kriyA'pratipAti zukladhyAna ko dhyAtA huA vaha sarvaprathama manoyoga kA virodha karatA hai, phira vacanayoga kA, tadanantara AnApAna (zvAsocchvAsa) kA nirodha karake svalpa (madhyama) gati se pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNakAla jitane samaya meM samucchinna kriyA'nivRtti nAmaka caturtha zukladhyAna meM lIna huA anagAra vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAroM karmoM kA eka sAtha * kSaya kara detA hai|" ___ "tatpazcAta vaha audArika aura kArmaNa zarIra kA bhI sadA ke lie sarvathA parityAga kara detA hai| sampUrNa rUpa se ina zarIroM se rahita hokara vaha Rju zreNI ko prApta hotA hai aura eka samaya meM aspRzadgati rUpa Urdhva gati se binA mor3a lie (avigraha rUpa se) sIdhe vahA~ (lokAgra-pradeza meM) jAkara sAkAropayukta avasthA 1. taM paDhamasamaye baddhaM, vihayasamae beiyaM, taiyasamae nijjiNNaM / taM baddhaM puDhe udIriyaM beiyaM nijjiNNaM, seyAle ya akammayA ca bhvi| -uttarAdhyayanasUtra, a. 29, sU. 71 . 2. dazavaikAlikasUtra, a. 4, gA. 23-25 3. uttarAdhyayana, a. 29, sU. 72 For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 106 * karmavijJAna : bhAga 9 * (jJAnopayogI avasthA) meM siddha hotA hai, buddha hotA hai, mukta hotA hai, parinirvANa ko prApta hotA hai aura samasta duHkhoM kA anta kara detA hai / "" siddha- paramAtmA : kaise haiM, kaise nahIM ? jaina - siddhAnta ke anusAra yaha nizcita hai ki madhya loka meM, DhAI dvIpa meM, 15 karmabhUmiyoM meM grAma, Akara, sanniveza Adi meM utpanna hone vAle jo manuSya sarvakAmabhogoM se virata, sarvasaMgavirata ( sarvaAsaktirahita), sarvasnehAtikrAnta, akrodhI ( krodhaviphala karttA), niSkrodha ( krodhodayarahita) evaM kSINakrodha hoM, jinake . mAna, mAyA aura lobha bhI kSINa ho gaye hoM, ve AThoM, karmoM ko samasta prakRtiyoM kA kSaya karake siddha-buddha-mukta hote haiM aura loka ke agra bhAga meM pratiSThita hote haiM; mokSa prApta karate haiN| mokSa meM jAne ke bAda ve phira kadApi lauTakara saMsAra meM nahIM aate| 2 siddha bhagavAna rAga-dveSa ko jItakara arihanta banakara caudahaveM guNasthAna bhUmikA ko bhI pAra kara, sadA ke lie janma maraNa se rahita ho jAte haiN| zarIra aura zarIrasambaddha sabhI sukha-duHkhoM ko pAra kara ananta eka rasa Atma-svarUpa meM sthita ho jAte haiN| ve dravya aura bhAva donoM hI prakAra ke karmoM se rahita - alipta hokara nirAkula avyAbAdha-sukharUpa Anandamaya zuddha svabhAva meM pariNata ho jAte haiN| ve nijAnanda meM sadaiva rahate haiN| nija jJAnAdi svabhAva meM ramaNa karate haiN| 'aupacArikasUtra' meM kahA gayA hai - " ve siddha haiM - unhoMne apane sarvaprayojana sAdha liye haiN| ve buddha haiM-kevalajJAna dvArA samasta vizva kA bodha unheM svAyatta hai| ve pAraMgata haiMsaMsAra sAgara ko pAra kara cuke haiN| ve paramparAgata haiM- paramparA-prApta mokSopAyoM kA avalambana lekara ve saMsAra-sAgara ke pAra pahu~ce hue haiN| ve unmukta karma-kavaca haiM-jo karmoM kA kavaca una para lagA thA, usase ve chUTe hue haiN| ve ajara haiM - vRddhAvasthA se rahita haiM, amara haiM - mRtyurahita haiM tathA ve asaMga haiM--samasta AsaktiyoM aura saMsargoMpara-padArtha saMsargoM se rahita haiM / " ve kRtakRtya haiM, sarvajJa aura sarvadarzI haiN| siddhadazA AtmA kI paripUrNa zuddha aura mukta dazA hai| vahA~ ekamAtra AtmA hI AtmA hai| vahA~ paradravya aura para - pariNati kucha bhI nahIM hai / vahA~ na karma haiM aura na karmabandha ke kAraNa haiM ataeva vahA~ se lauTakara na ve saMsAra meM Ate haiM, na hI janma-maraNa pAte haiN| siddha-paramAtmA Atma-vikAsa kI carama sImA para haiN| 3 5. uttarAdhyayana, a. 29, sU. 43 2. (ka) 'jainatattvakalikA' (A. AtmArAma jI) se bhAva grahaNa, pR. 91 (kha) aupapAtikasUtra, sU. 130 3. (ka) 'zramaNasUtra' ( upA. amara muni ) se bhAva grahaNa, pR. 164 (a) aupapAtikasUtra gA. 187 For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 107 * zuddha AtmA (siddha-paramAtmA) kA svarUpa 'AcArAMgasUtra' meM parama vizuddha AtmA kA jo svarUpa batAyA hai, vahI siddha paramAtmA kA svarUpa hai| vaha isa prakAra hai-"zuddha AtmA (siddha) kA varNana karane meM koI bhI zabda (svara) samartha nahIM hai| koI bhI tarka-vitarka zuddha AtmA ke viSaya meM nahIM cltaa| mati kI kalpanA kA bhI vahA~ (zuddha AtmA ke viSaya meM) praveza (avagAhana = avakAza) nahIM hai| kevala sampUrNa jJAnamaya zuddha AtmA hI vahA~ hai|" vaha (zuddha AtmA) na to dIrgha (lambA) hai, na hI hrasva (choTA) hai, na vaha vRtta (golAkAra) hai, na trikoNa hai, na caukora hai, na hI parimaNDalAkAra (cUr3I ke AkAra kA) hai| vaha na kAlA hai, na nIlA hai, na lAla hai, na pIlA hai, na hI zukla hai| vaha na sugandhita hai, na durgandhita hai| vaha kaTu nahIM, kasailA nahIM, khaTTA nahIM, mIThA nahIM, tikta nhiiN| na hI vaha kaThora hai, na komala, na guru (bhArI), na halkA hai, na zIta (ThaNDA) hai, na uSNa hai, na hI snigdha hai aura na rUr3ha hai|" vaha strI nahIM, puruSa nahIM, napaMsaka nahIM. kevala parijJAnarUpa hai, jJAnamaya hai. niraMjana nirAkAra hai| usake lie koI bhI upamA nahIM dI jA sktii| vaha arUpI (amUrta) aura alakSya hai| usake lie kisI bhI pada (zabda) kA prayoga nahIM kiyA jA sktaa| vaha zabda-rUpa-rasa-gandha-sparzarUpa nahIM hai| saMkSepa meM, vaha samasta paudgalika guNoM aura paryAyoM se atIta, zabdoM dvArA anirvacanIya aura sat-cidAnandamaya zuddhAtmarUpa (siddha-svarUpa) hai|' zivAdi guNoM se yukta siddhagati ko samprApta : siddha-paramAtmA siddha bhagavAna kA saMkSepa meM svarUpa batAte hue 'zakrastava' meM kahA gayA hai-ve sarvathA nirAmaya, nirupama paramAnandamaya siddhadhAma (siddhazilA) jo loka ke agra bhAga meM hai aura siddhagati nAmaka sthAna kahalAtA hai, usI sthAna ko samprApta AtmA siddha kahalAte haiN| vaha sthAna ziva (zIta-uSNa, kSudhA-pipAsA, daMza-mazaka, sarpAdi se hone vAle sarva upadravoM yA bAdhAoM se rahita) hai, acala (svAbhAvika yA prayogajanya halana-calana yA gamanAgamana Adi kAraNoM kA abhAva hone se sthira) hai, (roga ke kAraNabhUta tana-mana kA sarvathA abhAva hone se), vaha aruja (rogarahita) hai| (ananta padArthoM se sambandhita jJAnamaya hone se) ananta hai| (sAdi hone para bhI antarahita hone se) vaha akSaya hai athavA (sukha se paripUrNa hone ke kAraNa pUrNimA ke candra kI taraha) akSata hai| (dUsaroM = Ane vAle muktAtmAoM ke lie yA apane lie kisI bhI prakAra kA bAdhAkArI na hone se) vaha avyAbAdha hai| (eka bAra siddhi = mukti prApta kara lene ke bAda phira muktAtmA lauTakara saMsAra meM nahIM AtA, vaha sadA ke lie janma-maraNa ke 1. AcArAMga, zru. 1, a. 5, u. 6 For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 108 * karmavijJAna : bhAga 9 * cakra se chUTa jAne ke kAraNa) vaha apunarAvRtti hai| aisI siddhigati ko prApta bhayavijetA, rAgAdivijetA, siddha bhagavantoM ko merA namaskAra ho|' siddhi-paramAtmA kA Atmika svarUpa _ 'aupapAtikasUtra' meM kahA gayA hai-vahA~ (lokAgra meM) ve (muktAtmA) sAdi (mokSa-prApti ke kAla kI apekSA se Adi sahita) haiN| aparyavasita (antarahita) azarIra (zarIrAdirahita) haiM, azarIrI (zarIrarahita) haiM, jIvaghana (saghana avagAr3ha Atma-pradezoM se yukta) haiM, jJAnarUpa sAkAra tathA darzanarUpa anAkAra upayoga-sahita haiN| ve niSThitArtha (kRtakRtya) haiM, arthAt sarva prayojana samApta kiye hue haiN| nirejanA = nizcala haiM, sthira yA niSprakampa haiM, nIraja (karmaraja se rahita badhyamAna karmavarjita) haiM, nirmala (karmamalarahita athavA pUrvabaddha karmoM se viniryukta) haiM, vitimira (ajJAnAndhakAra se rahita) haiN| aise vizuddha (parama zuddha yA karmakSaya niSpanna Atma-zuddhiyukta) siddha bhagavAna bhaviSya meM zAzvata kAla paryanta (apane svarUpa meM) saMsthita rahate haiN| muktAtmA : kahA~ rukate haiM, kahA~ sthira hote haiM aura kyoM ? ... muktAtmA jaba sarvakarmoM se sarvathA rahita ho jAte haiM, taba ve tatkAla gati karate haiM, sthira nahIM rhte| unakI gati Urdhva (U~cI) aura loka ke anta taka hotI hai, usase Upara nhiiN| jaise ki 'uttarAdhyayana', 'aupapAtika' tathA 'tattvArthasUtra' Adi meM kahA gayA hai-prazna hai-"siddha bhagavanta kahA~ jAkara rukate haiM? siddha-paramAtmA kahA~ jAkara sthita hote haiM ? siddha bhagavAna kahA~ zarIra tyAgakara (azarIrI hokara) kisa jagaha jAkara (zAzvata rUpa se) siddha hote haiM ?" uttara hai-"siddha bhagavAna aloka se lagakara rukate haiM aura loka ke agra bhAga meM jAkara pratiSThita ho jAte haiN| siddha-paramAtmA yahA~ manuSyaloka meM zarIra kA tyAga karake vahA~ (loka ke agra bhAga meM) jAkara (zAzvata) siddha ho jAte haiN| 1. sivamayalamaruamaNaMtamakkhayamavvAbAhamapuNarAvitti siddhigai nAmadheyaM ThANaM saMpattANaM namo . jiNANaM jiabhyaannN| -AvazyakasUtra-zakrastava pATha 2. te NaM tattha siddhA havaMti sAdIyA, apajjavasiyA, asarIrA, jIvaghaNA, daMsaNanANovauttA niTThiyaTThA, nireyaNA, nIrayA NimmalA vitimirA, visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTThati / -aupapAtikasUtra 154 3. kahiM paDihayA siddhA, kahiM siddhA paiTThiyA? kahiM boMdiM caittANaM, kattha gaMtUNa sijjhi?||1|| aloge paDihayA siddhA, loyagge ya pitttthiyaa| iha boMdi caittANaM, tattha gaMtUNa sijjhi?||2|| -uttarAdhyayanasUtra 36/55-56; aupapAtikasUtra 168-169 For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha mukta siddha- paramAtmA: svarUpa, prApti, upAya * 109 * karmabandhana chUTate hI cAra bAteM ghaTita hotI haiN| Azaya yaha hai ki loka ke antima bhAga, vaha bindu jahA~ se alokAkAza kA prArambha hotA hai, usa sthAna kA nAma siddhAlaya hai / isa sthAna para muktAtmA Urdhva gati se gamana karatA huA, binA mor3a lie, sarala sIdhI rekhA meM gamana karatA huA, apane deha-tyAga ke sthAna se eka samaya mAtra meM siddhazilA se bhI Upara pahu~cakara sthita ho jAtA hai| jIva kI yaha sarvakarma vimukta dazA- siddhadazA athavA siddhagati kahalAtI hai| sarvakarmabandhana chUTate hI cAra bAteM ghaTita hotI haiM(1) aupazamika Adi bhAvoM kA vyucchanna ( naSTa) honA; (2) zarIra (mana-vacana-kAyayukta) kA chUTa jAnA, (3) karmoM se mukta hote hI sthira na rahakara tatkAla eka samaya mAtra meM Urdhvagati se gamana karanA, aura (4) lokAnta meM avasthita honA / ' muktAtmA ke zIghra Urdhvagamana ke sambandha meM kucha praznottara isa sambandha meM prazna haiM ki sarvakarmamukta amUrta AtmA karma athavA zarIra Adi paudgalika padArthoM kI sahAyatA ke binA Urdhva dizA meM hI gamana kyoM karatA hai ? usakI gamana-kriyA meM hetu kyA hai tathA usakI gati Urdhva hI kyoM hotI hai tathA vaha loka ke agra bhAga meM hI jAkara sthita kyoM ho jAte haiM ? Age kyoM nahIM jAtA ? ina praznoM ke samAdhAna zAstroM meM isa prakAra diye gaye haiM- jaise pASANa Adi pudgaloM kA svabhAva nIce kI ora gati karane kA hai, vAyu kA svabhAva tirachI dizA meM gati karane kA hai, agnizikhA kA svabhAva Upara kI ora gati karane kA hai, isI prakAra karmabandhana se sarvathA mukta AtmA kA svabhAva Urdhva gati karane kA hai| parantu AtmA jaba taka anya pratibandhaka dravya ke saMga yA bandhana ke kAraNa gati nahIM kara pAtA athavA nIcI yA tirachI dizA meM gati karatA hai / aisA pratibandhaka dravya qarma hai| yAnI jaba taka AtmA karmoM se lipta rahatA hai, taba taka usameM eka prakAra gurutA rahatI hai| isI gurutA ke kAraNa AtmA svabhAvataH Urdhva gatizIla hone para bhI Urdhva gati nahIM kara pAtA / ka sarvakarmamukta jIvoM kA Urdhvagamana : chaha kAraNoM se 'bhagavatIsUtra' meM gautama svAmI dvArA akarmaka (karmamukta ) jIvoM kI gati ke sambandha meM pUche jAne para bhagavAna ke dvArA diyA samAdhAna isa prakAra aMkita haiakarmaka jIvoM kI bhI Urdhva gati mAnI jAtI hai| usake chaha kAraNa haiM - (1) karmoM kA saMga chUTane se, (2) moha ke dUra hone se (rAgarahita hone se ), (3) karmabandhana ke 1. ' tattvArthasUtra vivecana ' ( upA. kevala muni) se bhAva grahaNa, pR. 468 For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 110 * karmavijJAna : bhAga 9 * chedana se, (4) gati-pariNAma (svabhAva) se, (5) karmarUpI IMdhana ke abhAva se, aura (6) pUrva prayoga se|' (1) karmoM kA saMga chUTane (saMgarahitatA) se-sarvakarmamukta AtmA ke karmoM kA saMga chUTa jAne se aura usake sAtha lage karmabandhana TUTa jAne para koI pratibandhaka nahIM rhtaa| ataH vaha (muktAtmA) apane svabhAvAnusAra Urdhvagamana karatA hai| (2) pUrva-prayoga se yAnI pUrvabaddha karma chUTa jAne ke bAda bhI usase prApta Aveza (vega) se| jaise kumhAra kA cAka DaNDe aura hAtha ke haTA lene para bhI pahale se prApta vega ke kAraNa ghUmatA rahatA hai, vaise hI karmamukta jIva bhI pUrva karma se prApta Avega ke kAraNa svabhAvAnusAra Urdhva gati hI karatA hai| athavA jaise dhanuSa se tIra chUTate hI binA kisI rukAvaTa ke gati karatA hai, usI prakAra karmoM kA saMga chUTane se, rAgarahita (nirlepa) ho jAne se, yAvat pUrva prayogavaza karmamukta jIvoM kA Urdhvagamana mAnA jAtA hai| (3) bandhana-chedana se-karmabandhana-chedana se karmarahita jIva zarIra chor3akara ekadama Urdhvagamana karatA hai| jaise kalAI kI phalI, mUMga kI phalI, ur3ada kI phalI yA eraNDa ke phala (vIja) ko dhUpa meM sukhAne para usa phalI ke yA eraNDa phala ke TUTate hI usakA bIja ekadama chiTakakara Upara kI ora uchalatA hai, vaise hI karmabandhana ke TUTate hI karmamukta jIva zarIra ko chor3akara zIghra Urdhvagamana karatA hai| (4) svAbhAvika gati-pariNAma se-jisa prakAra dhuA~ IMdhana se vipramukta (rahita) hote hI binA kisI vyAghAta (rukAvaTa) ke Urdhvagamana karatA hai, ThIka usI prakAra karmamukta jIva bhI svAbhAvika rUpa se Urdhvagamana karate haiN| ataH yaha siddha huA ki karmamukta AtmA (siddha-paramAtmA) lokAgra bhAga paryanta jAkara vahA~ sAdi-ananta vAle (zAzvata) hokara siddha-zilA para virAjamAna ho jAte haiN| 1. (ka) aNupuvveNa aTThakammapagaDIo khavettA gagaNa-talamuppaittA uppiM loyagga-patiTThANA bhvNti| -jJAtAdharmakathA, a. 6, sU. 62 (kha) (pra.) kahaM NaM bhaMte ! akammassa gati pannayati? (u.) goyamA ! nissaMgayAe niraMgaNAe, gatipariNAmeNaM, baMdhaNa-cheyaNayAe niriMdhaNayAe puvva-paogeNaM akammassa gatI pnnaayti| -bhagavatI, za. 7, u. 1, sU. 265 2. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 92, 195 3. tadanantaramUrdhvaM gacchatyAlokAntAt // 5 // pUrvaprayogAdasaMgatvAd baMdhakSedAntathAgati-pariNAmAcca tdgtiH||6|| -tattvArthasUtra vivecana, a. 10, sU. 5-6 For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 111 * - muktAtmA loka ke agra bhAga meM hI kyoM sthita ho jAte haiM ? siddha-paramAtmA loka ke agra bhAga meM hI jAkara kyoM sthita ho jAte haiM, Age kyoM nahIM jAte? isake do kAraNa haiM-(1) zuddha nirlipta AtmA kA svabhAva Urdhvagamana karane kA hone se, aura (2) dharmAstikAya aura adharmAstikAya lokAkAza meM hI haiM, Age (alokAkAza) meM nahIM hone se| dharmAstikAya jIva kI gati meM aura adharmAstikAya jIva kI sthiti meM sahAyaka hotA hai, alokAkAza meM ye donoM na hone se alokAkAza meM siddhoM kA gamana nahIM hotA, na hI sthiti hotI hai| ataH unakA gamana lokAnta taka hI hotA hai, Age nhiiN| 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA hai-cAra kAraNoM se jIva aura pudgala loka ke bAhara nahIM jA sakate-(1) Age gati kA abhAva hone se, (2) upagraha (dharmAdharmAstikAya) kA abhAva hone se, (3) lokAnta bhAga meM paramANuoM ke rUkSa hone se, aura (4) anAdikAla kA svabhAva hone se| ataH siddha-paramAtmA lokAgra pradeza meM jAkara, aloka se lagakara vahIM ruka jAte aura sadA ke lie sthita ho jAte haiN| kaI loga kahate haiM ki muktAtmA ananta kAla taka nirantara avirata gati se ananta AkAza meM Upara hI Upara gamana karatA rahatA hai, kabhI kisI kAla meM ThaharatA nahIM; kintu yaha kathana yathArtha aura yuktisaMgata nahIM hai| siddhagati kI pahacAna . siddha bhagavAna jahA~ jAkara zAzvatarUpa meM avasthita ho jAte haiM, vaha kahA~ hai ? kitanA lambA-caur3A hai ? usake aura kyA-kyA nAma haiM ? 'uttarAdhyayanasUtra' meM isakA vivaraNa isa prakAra hai-vaha siddhazilA sarvArthasiddha vimAna (devaloka) se 12 yojana Upara 45 lAkha yojana kI lambI-caur3I golAkAra chatrAkAra hai| vaha madhya meM 8 yojana moTI aura cAroM ora se kramazaH ghaTatI-ghaTatI kinAre para makkhI kI pA~kha se bhI adhika patalI hotI hai| vaha pRthvI arjuna (zveta-svarNa) mayI hai, svabhAvataH nirmala hai aura uttAna (ulaTe rakhe hue) chAte (chatra) ke AkAra kI hai athavA tela se paripUrNa dIpaka ke AkAra kI hai| vaha zaMkha, aMkarana aura kundapuSpa ke samAna zveta, nirmala aura zubhra hai| isakI paridhi lambAI-caur3AI se tigunI, arthAt ... 1. (ka) "jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 92 - (kha) dhrmaastikaayaabhaavaat| -sarvArthasiddhi, a. 10, sU. 5 (ga) cauhi ThANehiM jIvA ya poggalA ya No saMcAeMti vahiyA logaMtA gmnnyaae| taM jahAgati-abhAvaNaM, niruvvagahayAe, lukkhAe, logaannubhaavennN| -sthAnAMga., sthA. 4, u. 3, sU. 337 For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 112 * karmavijJAna : bhAga 9 * 1,42,30,249 yojana kI hai| isa sItA nAmaka ISat-prAgbhArA pRthvI se eka yojana Upara loka kA anta (sirA) hai|' siddhazilA : pahacAna, bAraha nAma, siddhoM kA avasthAna ___ isa siddhazilA ke eka yojana Upara agra bhAga meM 45 lAkha lambe-caur3e aura 333 dhanuSa 32 aMgula U~ce kSetra meM ananta siddha bhagavAna virAjamAna haiN| usa siddhazilA ke bAraha nAma isa prakAra haiM-(1) ISat, (2) ISat-prArabhArA, (3) tanu, (4) tanutara, (5) siddhi, (6) siddhAlaya, (7) mukti, (8) muktAlaya, (9) lokAgra, (10) lokAgra-stUpikA, (11) lokAgra-budhyamAna, (12) srv-praannbhuut-jiivsttv-sukhaavhaa| siddhazilA ke eka yojana ke Upara kA jo kosa hai, usa kosa ke chaThe bhAga meM siddhoM kI avagAhanA hotI hai| niSkarSa yaha hai ki ananta jJAna-darzana se yukta, saMsAra-pAraMgata, parama gati = siddhi ko prApta ve siddha-paramAtmA siddha-loka ke eka deza meM sthita haiN| eka sthAna meM aneka siddha kaise rahate haiM ? ___ yahA~ prazna hotA hai ki eka hI sthAna meM aneka siddha kaise raha sakate haiM? kyA ve paraspara TakarAte nahIM haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki jaise eka kamare meM rakhe hue aneka dIpakoM yA balboM kA prakAza paraspara mila jAtA hai, TakarAtA nahIM; ekarUpa dRSTigocara hone lagatA hai, isI prakAra aneka siddhoM ke jyotirUpa Atma-pradeza paraspara avagAr3ha hokara rahate haiM va sthita ho jAte haiN| amUrta hone ke kAraNa unakA eka-dUsare meM avagAr3ha hone (samAne) meM kisI prakAra kI bAdhA utpanna nahIM hotii| unakA vyaktitva (AtmA) bhinna-bhinna hote hue bhI, unake Atma-pradeza eka-dUsare meM samAye hue rahate haiN| jaise-ghaTa, paTa Adi kI AkRti, prakRti bhinna-bhinna hote hue bhI eka hI puruSa kI buddhi meM Thahara (samA) jAtI hai, vaise hI siddha bhagavantoM ke Atma-pradeza paraspara samA jAte haiN| jaise eka hI puruSa kI buddhi meM hindI, aMgrejI, gujarAtI, baMgAlI, marAThI, saMskRta Adi bhinna-bhinna bhASAoM kA uccAraNa, prakRti-pratyaya Adi bhinna prakAra kA hote hue bhI samabhAva se rahatI haiM, unameM paraspara saMgharSa nahIM hotA, ve ekarUpa hokara rahatI haiN| isI prakAra 'aupapAtikasUtra' ke anusAra-jahA~ eka siddha virAjamAna hai, vahA~ bhava kSaya (janma-maraNa sAMsArika 1. (ka) uttarAdhyayanasUtra, a. 36. gA. 57-67 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 93 2. uttarAdhyayana, a. 36, gA. 37-67 For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 113 * AvAgamana ke naSTa) ho jAne se ananta siddha haiM, ve paraspara avagAr3ha = eka-dUsare meM samAye hue haiN| ve saba lokAnta kA-loka ke agra bhAga kA sparza kiye hue haiN| ___ eka-eka siddha samasta Atma-pradezoM dvArA, ananta siddhoM kA pUrNa rUpa se saMsparza kiye hue haiM-eka-dUsare meM pUrI taraha samAye hue haiN| unase bhI asaMkhyAtaguNa siddha aise haiM, dezoM aura pradezoM se eka-dUsare meM avagAr3ha haiN|' jaise cakSurindriya-janya jJAna se nAnA prakAra ke AkAra vAle padArtha jJAnAtmA meM ekarUpa se nivAsa karate haiM, isI prakAra ajara, amara, akSaya, siddha, buddha, mukta ityAdi vibhinna nAmoM se yukta siddha bhagavAna bhI ekarUpa se virAjamAna haiN| siddha-mukta AtmAoM ko ananta jJAna : kaise hotA hai, kaise nahIM ? prazna hai-muktAtmA ke indriyA~, mana, buddhi Adi nahIM hote haiM, taba ve atIndriya kevalajJAna se padArthoM ko kaise jAnate haiM ? isakA samAdhAna yaha hai ki kevala (ananta) jJAna darpaNa kI taraha hai| jaise darpaNa ke sAmane padArthoM ke hone se hI usameM padArtha apane Apa jhalakane lagate haiM, usI prakAra muktAtmA ke kevalajJAna meM samasta padArtha pratibimbita hote rahate haiN| ataH muktAtmA kevalajJAnI ko padArthoM ke jAnane ke lie koI prayAsa nahIM karanA pdd'taa| 'pravacanasAra' meM kahA gayA hai-"apanI AtmA ke jAnane se sarvajJa tIna loka ko jAnatA hai, kyoMki AtmA ke svabhAvarUpa kevalajJAna meM yaha loka pratibimbita ho rahA hai|" 'AcArAMga' meM bhI kahA hai"je egaM jANai, se savvaM jaanni|"-jo eka padArtha ko sarvathA jAnatA-dekhatA hai, vaha sarvapadArthoM ko jAnatA-dekhatA hai| eka prazna yaha bhI hai kevalajJAnarUpI darpaNa meM choTe-bar3e sabhI padArtha eka sAtha kaise pratibimbita ho sakate haiM ? samAdhAna yaha hai ki AtmA jJAna-pramANa hai aura jJAna jJeya ke barAbara hai| jJeya samasta loka aura aloka hai| ataH ananta jJAna sarvavyApaka (sarvagata) hai| 'bhagavatI ArAdhanA' meM kahA hai-sarvajJa kA ananta jJAna 1. eka mAMhi aneka rAje, aneka mAMhi ekkm| 2. (ka) jattha e ego siddho, tattha aNaMtA, bhavakkhaya vippmukkaa| aNNoNa-samogAr3hA, puTThA savve ya logte||9|| phusai aNaMte siddhe, savvapaesehiM Niyamaso siddhaa| tevi asaMkhejjaguNA desapaesehiM je puTThA // 10 // -aupapAtikasUtra, siddhAdhikAra, gA. 9-10 (kha) prajJApanA, pada 2 (ga) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 93-94 For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 114 * kamevijJAna : bhAga 9 * yugapat ( eka sAtha) samasta trikAlavartI padArthoM ko sUrya kI taraha prakAzita karatA hai / muktAtmA ke indriyA~ aura antaHkaraNa na hone para bhI atIndriya jJAna dvArA unheM avyAbAdha-sukha kI upalabdhi hotI hai| bAhya padArtha bhI unake atIndriya jJAna meM jhalakate haiN| ' siddhatva prApti se pUrva daihika arhatAe~ siddha bhagavAna kisa saMhanana aura saMsthAna meM siddha-mukta hote haiM ? isakA samAdhAna tathA unakI avagAhanA aura AyuSya ke viSaya meM samAdhAna karate hue 'aupapAtikasUtra' meM kahA gayA hai - siddha bhagavAna (chaha saMhananoM = daihika asthibandhoM meM se) vajraRSabhanArAca saMhanana meM siddha hote haiM / ve chaha saMsthAnoM (daihika AkAra) meM se kisI bhI saMsthAna meM siddha ho sakate haiM tathA muktAtmA kI siddhatva-prApti se pUrva jaghanya (kama se kama ) sAta hAtha kI avagAhanA ( U~cAI = kada) se tathA utkRSTa ( adhika se adhika) pA~ca sau dhanuSa kI avagAhanA se siddha hote haiN| 'aupapAtikasUtra' ke anusAra siddha hone vAle jIvoM kI jo avagAhanA prarUpita kI gaI haiM, vaha tIrthaMkaroM kI apekSA se samajhanI caahie| bhagavAna mahAvIra svAmI jaghanya sAta hAtha kI aura bhagavAna RSabhadeva utkRSTa 500 dhanuSa kI avagAhanA se siddha hue haiM ! sAmAnya kevaliyoM kI apekSA se yaha kathana nahIM hai, kyoMki kUrmAputra do hAtha kI avagAhanA se siddha hue aura marudevI mAtA kI avagAhanA siddhatva-prApti se pUrva 500 dhanuSa se adhika thI / deha kA tyAga karate samaya antima samaya meM jo pradezaghana AkAra (nAka, kAna, udara Adi rikta yA pole aMgoM kI riktatA yA polepana ke vilaya se ghanIbhUta banA huA jo AkAra ) hotA hai, vahI AkAra vahA~ (siddha-sthAna meM ) rahatA hai / antima bhava meM dIrgha yA hrasva (lambA-ThiganA, bar3A-choTA) jaisA bhI AkAra hotA hai, usase tihAI (1/3) bhAga kama meM siddhoM kI avagAhanA ( avasthiti yA vyApti) hotI hai / (jinakI deha pA~ca sau dhanuSa kI hotI hai, una ) siddhoM kI utkRSTa avagAhanA 333 dhanuSa tathA tihAI dhanuSa ( 32 aMgula ) hotI hai, aisA sarvajJoM ne kahA hai| (siddhatva prApti ke pUrva jina manuSyoM ke deha kI avagAhanA 7 hAtha parimita hotI hai, una) siddhoM kI madhyama avagAhanA 4 hAtha tathA tihAI bhAga kama eka hAtha (yAnI 16 aMgula ) hotI hai, aisA sarvajJoM ne batAyA hai / (siddhatva prApti ke pUrva jina manuSyoM ( kUrmAputra Adi) kI 2 hAtha parimita avagAhanA hotI hai, una ) siddhoM kI jaghanya 1. (ka) 'jainadarzana meM Atma-vicAra' se bhAva grahaNa, pR. 282 kha) pravacanasAra gA. 99, 23 (ga) bhagavatI ArAdhanA. gA. 2142 For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 115 * (nyUnatama) avagAhanA eka hAtha tathA 8 aMgula hotI hai, aisA sarvajJoM dvArA bhASita hai| niSkarSa yaha hai ki sabhI prakAra (utkRSTa, madhyama aura jaghanya) kI avagAhanA vAle manuSya apane antima bhava kI avagAhanA se siddhatva-prApti ke bAda eka-tihAI bhAga kama avagAhanA se yukta hote haiN| jo mahAbhAga siddha-paramAtmA vRddhAvasthA aura mRtyu se vipramukta ho gaye (sarvathA chUTa gaye) haiM, unakA saMsthAna (AkAra) kisI bhI laukika (saMsArI avasthA ke) AkAra se nahIM miltaa| __ siddhatva-prApti ke samaya kama se kama ATha varSa se kucha adhika AyuSya meM tathA adhika se adhika karor3a pUrva ke AyuSya meM siddha hote haiN| isakA tAtparya yaha huA ki ATha varSa yA usase kama kI Ayu vAle aura karor3a pUrva se adhika kI Ayu ke jIva (manuSya) siddha nahIM ho skte|' aneka siddhoM kI apekSA siddha anAdi-ananta, eka siddha kI apekSA sAdi-ananta aneka siddhoM kI apekSA se siddha bhagavAna ko anAdi-ananta kahA jAtA hai, kintu kisI eka mokSagata jIva kI apekSA se siddha bhagavAna ko sAdi-ananta kahA jAtA hai, kyoMki jisa kAla meM amuka vyakti mokSa pahu~cA hai, usa kAla kI apekSA usa muktAtmA kI Adi to hai parantu apunarAvRtti hone se use ananta kahA jAtA hai| ataH jo anAdi-anantayukta siddha-pada hai, usameM pUrvokta guNa sadA se cale A rahe haiN| parantu jo sAdi-ananta siddha-pada hai, usameM ukta guNa ATha karmoM ke kSaya hone se prakaTa ho jAte haiN| jisa prakAra sonA malarahita ho jAne para apanI zuddhatA aura camaka-damaka dhAraNa karane laga jAtA hai, usI prakAra jaba jIva sabhI prakAra ke karmamala se rahita ho jAtA hai, taba apanI zuddha nirmala ananta guNarUpa nija dazA ko zAzvata rUpa se dhAraNa kara letA hai| 'aupapAtikasUtra' ke anusAra-siddha bhagavAna vahA~ (lokAgra meM) mokSa-prApti ke kAla kI apekSA se sAdi (Adi sahita) aura aparyavasita (antarahita = ananta) zAzvata kAla taka rahate haiN| jaise agni se sarvathA dagdha bIjoM kI punaH aMkuroM ke rUpa meM utpatti nahIM hotI, vaise hI karmabIja dagdha ho jAne ke kAraNa siddhoM kI bhI phira janmotpatti nahIM hotii| 1. (ka) aupapAtikasUtra, siddhAdhikAra, sU. 156-158 (kha) vahIM, siddhAdhikAra, gA. 3-8 (ga) vahI, siddhAdhikAra. sU. 159 2. (ka) egatteNa sAIyA apajjavasiyA vi y| puhutteNaM aNAIyA apajjavasiyA vi y|| (kha) aupapAtikasUtra, sU. 155 -uttarA., a.36, gA. 65 For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 116 * karmavijJAna : bhAga 9 * mukta AtmA na to punaH karmabaddha hotA hai aura na punaH saMsAra meM AtA hai ___ mukta dazA meM AtmA samasta kaSAyAdi vaibhAvika AdheyoM aura karmopAdhika vizeSatAoM se sarvathA rahita ho jAtI hai| sarvathA zuddha-mukta AtmA punaH karma se zuddha nahIM hotii| isI kAraNa muktAtmA kA saMsAra meM punarAvartana (punarAgamana) nahIM hotaa| punarAvartana kA hetu hai-krmckr| karmoM kA samUla nAza hone para phira usakA bandha nahIM hotaa| jaba siddha-paramAtmA sarvakarma-pudgaloM se sarvathA rahita ho cuke haiM, taba phira punaH karmabandha hone kA savAla hI nahIM hai| karmabaddha AtmAe~ hI karmoM ke sthitibandha se yukta hotI haiM, sarvakarmamukta AtmAe~ nhiiN| jisa mahAn muktAtmA ne karmoM kA Atyantika nAza kara diyA hai, vaha punaH karmalipta nahIM hotA, vaha siddha-buddha-mukta ho jAtA hai| jo AtmA eka bAra karmoM se vimukta ho jAtI hai, vaha punaH kabhI karmabaddha nahIM hotI, kyoMki usa avasthA meM karmoM ke kAraNoM kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| jaise "bIja ke jala jAne para usameM punaH aMkurita (utpanna) hone kI zakti nahIM rhtii| isI prakAra karmarUpI bIja ke sarvathA jala jAne para phira saMsArarUpI aMkura kI utpatti nahIM hotii|" - vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai ki jo vyakti duSkarmoM ke kAraNa kArAgRha meM jAte haiM, unakI sthiti (sajA kI avadhi) bA~dhI jAtI hai| parantu jaba vaha sajA pUrI bhogane yA sajA kI avadhi pUrNa ho jAne para mukta (rihA) kara diyA jAtA hai, taba phira usake lie rAjakIya patra (gajaTa) meM aisA nahIM likhA jAtA ki "amuka vyakti sajA pUrI hone se kArAgRha se mukta kara diyA gayA, kintu use amuka samaya bAda punaH kArAgRha meM DAlA jaayegaa|" ataH karmoM se sarvathA muktAtmA kA punaH saMsAra meM Agamana kadApi sambhava aura yuktisaMgata nahIM hai| 'chAndogyopaniSad' aura 'bhagavadgItA' meM bhI muktAtmA ke lie isI apunarAgamana siddhAnta kA samarthana kiyA gayA hai| -dazAzrutaskaMdha, da. 5, gA. 123 1. jahA daDDhANaM bIyANaM, na jAyaMti punnNkuraa| kammabIesu daDDhesu na jAyaMti bhvNkuraa| 2. dagdhe bIje yathA'tyantaM praadurbhvtinaaNkurH| karmabIje tathA dagdhe, na rohati bhvaaNkurH|| 3. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 193 (kha) na sa punarAvartate, na punraavrtte| (ga) yadgatvA na nivartante, tad dhAma paramaM mm| -tattvArtha bhASya, kA.8 -chAndogyopaniSad -bhagavadgItA, a. 8, zlo. 21 For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 117 * muktAtmA kA saMsAra meM punarAgamana ke lie vicitra tarka aura khaNDana kaI loga yaha tarka dete haiM ki eka bAra mukta hone ke bAda jaba vaha apane dharma-tIrtha kI hAni hote dekhatA hai, to karuNAvaza yA dharma-saMsthApanArtha punaH saMsAra meM lauTa AtA hai| 'dravyasaMgraha' meM kahA hai-sadAzivavAdI 100 kalpa-pramANa samaya vyatIta hone para jaba jagat zUnya ho jAtA hai, taba mukta jIva kA saMsAra meM vApasa AnA mAnate haiN|' athavA kucha dina rahakara punaH saMsAra meM vApasa A jAtA hai| mukti se punarAgamana ke pakSadhara eka aura vicitra tarka dete haiM ki yadi mukta AtmAe~ punaH saMsAra meM lauTakara nahIM Ae~gI, to saMsAra khAlI ho jAyegA, saMsAra meM jIvoM kA astitva hI nahIM rahegA, kyoMki saMsAra se jitane jIva mukti meM cale jAyeMge, itane kama ho jAyeMge, yoM kama hote-hote eka dina saMsAra jIvoM se sarvathA rikta ho jaayegaa| kintu unakA yaha tarka nirmUla hai| AtmAe~ (jIva) ananta haiN| jo ananta haiM, unakA kadApi anta nahIM A sktaa| yadi ananta kA bhI anta mAnA jAyegA, taba to use ananta kahanA hI nirarthaka ho jaayegaa| IzvarakartRtvavAdiyoM kI mAnyatA ke anusAra bhI ___ ananta saMsAra kA kabhI anta nahIM hotA IzvarakartatvavAdiyoM kI mAnyatA hai ki Izvara ne ananta bAra saSTi utpanna kI aura ananta bAra usakA pralaya kiyA, bhaviSya meM bhI sRSTi kI utpatti aura pralaya kregaa| isa para prazna yaha hai ki ananta bAra sRSTi kI utpatti aura pralaya karane meM Izvara kI zakti kA anta huA yA nahIM? isa para unakA kahanA hai-Izvara to ananta zaktimAna hai, usakI zakti kA kabhI anta ho nahIM sktaa| yahI bAta hama kahate haiM ki saMsAra meM jIva bhI ananta haiM, unameM se cAhe jitane jIva mukti meM cale jAyeM, phira bhI unakA anta nahIM A sktaa| saMsAra ko anAdi-ananta mAnane para bhI samagra saMsAra kabhI mukta nahIM ho sakA, taba phira bhaviSya meM isakA anta kaise A sakatA hai ? / jo loga mokSa kA rahasya nahIM jAnate, ve hI prAyaH mokSa se vApasa saMsAra meM lauTane kI yukti-viruddha bAta kahate haiN| vAstava meM aise loga svarga ko mokSa samajhate haiN| brahmaloka, goloka, baikuNTha Adi svarga kI koTi meM hI A sakate haiM, mokSa kI koTi meM nhiiN| karmakANDI mImAMsakoM tathA IsAI dharma, islAma dharma Adi ke ' pravartakoM ne mokSa ko na mAnakara svarga, Heaven, jannata Adi ko hI vikAsa kI antima maMjila mAnA hai| 1. dravyasaMgraha, gA. 14, pR. 40 2. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 193 3. vahI, pR. 193 For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 118 * karmavijJAna : bhAga 9 * sarvakarmoM se mukta hone vAle sAdhakoM kI cAra zreNiyA~ mukta hone vAle prathama zreNI ke sAdhaka ve hote haiM, jinake karma kA bhAra alpa hotA hai, para unakA sAdhanAkAla dIrgha (lambA) ho sakatA hai| parantu unheM na to asahya kaSTa sahane par3ate haiM aura na kaThora tapa karanA Avazyaka hotA hai| jaisebharata ckrvrtii| mukta hone vAle dvitIya zreNI ke sAdhaka ve hote haiM, jinake karma kA bhAra bhI alpatara hotA hai aura sAdhanAkAla bhI alpatara hotA hai| ve alpa tapa aura alpa kaSTa kA anubhava karate hue sahajabhAva se mukta hote haiN| yathA-marudevI maataa| tRtIya zreNI ke muktAtmA ve hote haiM, jinakA karmabhAra to adhika hotA hai, kintu sAdhanAkAla alpa hotA hai| ve ghora tapa aura ghora kaSTa kA anubhava karake mukta hote haiN| isa zreNI ke muktAtmAoM meM gajasukumAra muni kA nAma ullekhanIya hai| caturtha zreNI ke muktAtmAoM kA karmabhAra atyadhika hotA hai, unakA sAdhanAkAla bhI dIrghatara hotA hai| isa zreNI ke sAdhakoM meM sanatkumAra cakravartI kA nAma ullekhanIya hai| mokSa meM mukta AtmAe~ ananta Atma-sukhoM meM lIna rahatI haiN| mukta AtmAe~ mokSa meM ananta Atmika-sukhoM meM lIna rahatI haiN| 'aupapAtikasUtra' ke anusAra-siddhoM ko jo avyAbAdha (sarvathA vighna-bAdhArahita) zAzvata sukha prApta hai, vaha na manuSyoM ko prApta hai aura na samagra devoM ko hii| tInoM kAloM se guNita devasukha ko yadi ananta bAra varga vargita (varga ko varga se guNita) kiyA jAye to bhI vaha mokSa sukha ke samAna nahIM ho sktaa| siddhoM kA sukha anupameya hai, phira bhI use upamA dvArA vizeSa rUpa se samajhAyA jAtA hai| jaise koI puruSa apane manacAhe sabhI guNoM (vizeSatAoM) se yukta bhojana karake bhUkha-pyAsa se mukta hokara aparimita tRpti kA anubhava karatA hai, usI prakAra sarvakAla tRpta anupama zAntiyukta siddha bhI zAzvata evaM avyAbAdha parama sukha meM sadA nimagna rahate haiN| muktAvasthA meM karmoM kI koI upAdhi na rahane se, zarIra, indriya evaM mana kA sarvathA abhAva ho jAtA hai| isa kAraNa muktAtmA janma, jarA, mRtyu, vyAdhi evaM vedanA se chuTakArA pAkara sadaiva nirbAdha zAzvata Atmika-sukhoM kA anubhava karate haiM, vaha sukha viSayoM se atIta, nirbandhana aura nirupAdhika hai| saMkSepa meM, muktAtmAoM 1. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 199-200 (kha) sthAnAMgasUtra, ThA. 4 For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha mukta siddha- paramAtmA: svarUpa, prApti, upAya * 119* ko mokSa meM akSaya, avyaya, avyAbAdha, anupameya, anirvacanIya evaM zAzvata sukha prApta hotA hai|' 'uttarAdhyayanasUtra' meM bhI isakA samarthana kiyA gayA hai| paripUrNa sarvakarmamukta AtmAoM ke pUrNa AdhyAtmika vikAsa kA krama aisA hI kyoM ? 'zramaNasUtra' meM nirgrantha-pravacana ( samyagjJAna - darzana - cAritra dharma) kI mahimA batAkara anta meM muktAtmA ke paripUrNa AdhyAtmika vikAsa ke krama kA nirUpaNa kiyA gayA hai-'"itthaMThiA jIvA sijjhati / - isa pUrvokta dharma meM sthita jIva, arthAt isa nirgrantha pravacanokta mArga dvArA jJAnAdi ratnatraya kI prANapraNa se sAdhanA karane vAle jIva (mAnava) siddha ho jAte haiN| isakA phalitArtha yaha huA ki isa pravacanokta mArga dvArA ratnatraya kI sAdhanA karane vAle ke Atma- guNoM kA ananta rUpa se paripUrNa vikAsa ho jAtA hai| ananta Atma- guNoM kA paripUrNa vikAsa ina jJAnAdi guNoM kI anantatA meM hai, pahale nahIM / jainadarzana apUrNa avasthA ko saMsAra hI kahatA hai, siddhatva yA mokSa nhiiN| jaba taka jJAna, darzana, cAritra, vIrya (zakti), satya aura sukha ananta na ho, kiM bahunA, pratyeka guNa ananta na ho, taba taka vaha siddhi yA mukti svIkAra nahIM krtaa| aura vaha ananta Atma- guNoM kI pUrNatA apanI sAdhanA dvArA hI prApta hotI hai, kisI dUsare ke dene se nahIM / isalie 'sijyaMti' (siddha hote haiM- pariniSThitArtha hote haiM) pada kA prayoga sarvaprathama kiyA gayA hai| isake pazcAt pada hai - bujjhati (buddha = kevalajJAnI ananta jJAnI ho jAte haiN)| prazna hai- AdhyAtmika vikAsa-krama svarUpa caudaha guNasthAnoM meM, ananta jJAnAdi to terahaveM guNasthAna meM hI prApta ho jAte haiM, siddhatva avasthA to inake pazcAt caudahaveM guNasthAna meM prApta hotI hai / ataH sijjhati ke bAda bujjhati kahane kA kyA artha hai ? vikAsa krama ke anusAra - 'bujjhati' kA prayoga 'sijyaMti' se pahale honA * cAhie thaa| isakA samAdhAna yaha hai ki kevalajJAna to terahaveM guNasthAna meM hI ho jAtA hai, yaha satya hai, ataH vikAsa krama ke anusAra buddhatva kA krama pahale aura siddhatva kA bAda meM honA cAhie, kintu siddha ho jAne ke bAda bhI buddhatva banA rahatA hai| vaizeSika darzanAnusAra - ' mokSa meM jJAna naSTa ho jAtA hai', isa viparIta mAnyatA kA khaNDana karake 'mokSa meM jJAna banA rahatA hai'; isa tathya ko abhivyakta karane hetu siddha ke bAda buddhattva kA krama rakhA hai ! jJAna AtmA kA nija guNa hai, usakA uccheda mokSa prApta AtmA meM ho jAye to sarvathA jJAnahIna jar3a patthara - sI hokara AtmA kyA karegI? dUsarI bAta - AtmA 1. aupapAtikasUtra, siddhAdhikAra, gA. 13-19 2. uttarAdhyayana, a. 23, gA. 81 = For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 120 * karmavijJAna : bhAga 9 * ananta jJAnI hone para hI nijAnanda kI anubhUti kara sakatI hai ? buddhatva ke binA siddhatva kA kucha bhI mUlya nahIM hai| ataH siddha ho jAne ke bAda buddhatva kA rahanA atyAvazyaka hai| jJAna aura AtmA meM to tAdAtmya hai| AtmA jJAnasvarUpa hI to hai| jaba jJAna hI nahIM to AtmA kA hI astitva kahA~ rahegA? mokSa meM to siddhaparamAtmA sadA apane ananta jJAna ke prakAza se jagamagAte rahate haiN| vahA~ kabhI ajJAnAndhakAra praveza nahIM kara sktaa| 'bujhaMti' ke bAda 'muccaMti' pada hai| jisakA artha hai-karmoM se mukta ho jaanaa| jaba taka eka bhI paramANu AtmA se zliSTa rahegA, taba taka mokSa nahIM ho sktaa| mokSa kA svarUpa hI hai-samasta karmoM kA sarvathA kSaya honaa| mokSa meM na to jJAnAvaraNIya Adi karma rahate haiM aura na hI una karmoM ke paMcavidha kAraNa rahate haiM, na hI karmoM ke bIja rAga-dveSa hI rahate haiN| kisI bhI prakAra kA audayikabhAva mokSa meM nahIM rahatA; tabhI sAdhaka pUrNatayA mukta kahalA sakatA hai|' ___ isa sambandha meM prazna uThatA hai ki samasta karmoM kA kSaya hI mokSa hai aura. sarvakarmakSaya hone para hI siddhatvabhAva prApta hotA hai, joki mokSa ke pUrva avazyameva ho jAtA hai| phira yaha 'muccaMti' pada dekara punaH karmoM se, mukta hone kA svataMtra ullekha kyoM kiyA gayA? isakA samAdhAna yaha hai ki kucha dArzanikoM kI mAnyatA hai ki mokSa avasthA meM bhI karma rahate haiN| unake matAnusAra mokSa kA artha karmoM se mukti nahIM, apitu karmaphala ko bhoganA mukti hai| jaba taka zubha karmoM kA sukharUpa phala pUrNataH bhogA nahIM jAtA, taba taka AtmA mokSa meM rahatI hai| jyoM hI phalabhoga pUrNa huA, tyoM hI phira saMsAra meM lauTa AtA hai| jainadarzana ke siddhAntAnusAra yaha to svarga kA hI rUpa hai, mokSa kA nhiiN| mokSa kA artha to karmoM se sarvathA chUTanA hai| mokSa meM bhI karma aura karmaphala rahe to phira mokSa aura saMsAra meM antara hI kyA rahA? mokSa bhI mAnanA aura karmabandha bhI mAnanA; yaha to vadato vyAghAta hai| phira karmajanya sukha kadApi duHkha se rahita nahIM ho sktaa| karma hoMge, to karmajanita janma, jarA, mRtyu, vyAdhi Adi duHkha bhI hoNge| ataH karmajanya sukha bhI paraspara eka-dUsare se IrSyA, dveSa, viyoga, alpa-saMyoga, nirAzA Adi sukha ke bIja bone vAlA hogaa| isa prakAra unake tathAkathita mokSa meM bhI anekAneka duHkhoM kI paramparA cala pdd'egii| isalie muktAtmA ke lie siddha-buddha hone ke pazcAt mukta-sabhI karmoM se sadA ke lie mukta hone kI bAta 'muccaMti' pada se pragaTa kI hai aura muktAtmA sabhI prakAra ke zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika, Adhibhautika-Adhidaivika duHkhoM kA anta bhI 1. iNameva niggaMthaM pAvayaNaM sacca savvadukkhapahINamaggaM; itthaMThiA jIvA sijhaMti, bujhaMti muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kareMti / " -AvazyakasUtra, zramaNasUtra pATha For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videha mukta siddha- paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 121 * - kara dete haiN| ise dyotita karane ke lie muccaMti ke bAda parinivvAyaMti (parinirvANayukta ho jAte haiM, parama sukhI ho jAte haiM) zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 'parinivvAyaMti' pada ke prayoga dvArA eka to tathAkathita svargasama karmajanya sukhavAdI logoM kI ukta mAnyatA kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| dUsare - bauddha nirvANa ke samAna jainadarzana nirvANa ko dIpaka ke bujha jAne kI taraha AtmA ko astitvahIna ho jAnA nahIM maantaa| bauddhadarzana rogI kA astitva hI samApta ho jAne para kahatA hai-aba roga nahIM rhaa| jainadarzana rogI ke rAgAdi yA karmAdi rogoM ko naSTa karatA hai, svayaM rogI ko nhiiN| karmaroga ko naSTa karane ke sAtha-sAtha AtmA kA bhI nAza (abhAva) honA, mAnanA na to Ananda kA kAraNa hai, na hI jJAna - darzana kA / vaizeSika darzana AtmA kA astitva to mAnatA hai, kintu sAtha hI AtmA ke mukta hone para usameM jJAna, sukha-duHkha Adi kA abhAva-uccheda-vinAza mAnatA hai| jainadarzana mokSa meM duHkhabhAva to mAnatA hai, kintu sukhabhAva nahIM / mokSa meM sukha to sasIma se asIma ho jAtA - ananta prApta ho jAtA hai / kintu vaha bhautika - paudgalika karmajanya sukha nahIM, Atmika avyAbAdha-sukha mokSa meM hai| ataH jainadharma kA parinirvANa na to AtmA kA bujha jAnA ( astitvahIna ho jAnA ) hai aura na sukhAbhAva rUpa hai, vaha duHkhAbhAva rUpa to hai hI, usase bhI bar3hakara asIma - ananta sukharUpa hai| ataH muktAtmA ananta sukhI ho jAte haiM, yaha tathya parinivvAyaMti pada dvArA vyakta kiyA gayA hai| isake pazcAt sabase anta meM - " savvadukkhANamaMtaM kareMti / " ( samasta duHkhoM kA anta kara dete haiN|) ye pada isalie diye haiM ki sAMkhya Adi darzana puruSa (AtmA) ko karmabandha se sadaiva rahita aura na tatphalasvarUpa duHkhAdi se yukta mAnate haiN| ve inheM jar3a prakRti ke dharma mAnate haiN| prazna hai - karma aura tajjanya duHkharUpa phala AtmA ko lagate hI nahIM, taba AtmAe~ duHkhI kyoM ? sAdhanA kisalie ? karma hI karmaphala jaba taka lagA rahegA, taba taka saMsAra hI to hai, mokSa kahA~ ? ataH karma aura tajjanya samasta duHkhAdi kA anta karane para hI AtmAe~ mukta ho jAtI haiM | ise dyotita karane hetu 'savvadukkhANamaMtaM kareMti' zabdoM kA prayoga kiyA gayA hai, jisake do artha hote haiMsamasA zubhAzubha karmoM kA yA karmajanya duHkhoM kA anta kara dete haiM / " " siddha- paramAtmA kI maulika pahacAna : ATha Atmika guNoM ke dvArA siddha-paramAtmA siddhatva-prApti ke pUrva jJAnAvaraNIyAdi aSTavidha karmoM kA samUla nAza karake janma-maraNarUpa saMsAra se, samasta zarIrAdi se sarvathA mukta ho 1. 'zramaNasUtra' ( upA. amara muni ) se bhAva grahaNa, pR. 328-331 For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 122 * karmavijJAna : bhAga 9 * meM jAte haiN| karmoM ke kAraNa AtmA kI jJAnAdi zaktiyA~ dabI rahatI haiN| mukta dazA unakA sarvathA kSaya ho jAne se muktAtmAoM meM AdhyAtmika vikAsa kI paripUrNatA ke sUcaka mukhya ATha AdhyAtmika guNa prakaTa ho jAte haiM-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta avyAbAdha - sukha, (4) kSAyika samyaktva, (5) avyayatva (akSaya sthiti), (6) amUrtika (arUpitva), (7) agurulaghutva, aura (8) ananta balavIryatva (ananta Atma-zakti ) / 'dhavalA' ke anusAra ATha karmoM ke kSaya se siddhoM meM utpanna hone vAle nau guNa isa prakAra haiM - ( 9 ) ananta jJAna, . (2) ananta darzana, (3) ananta sukha, (4) kSAyika samyaktva, (5) akaSAyatvarUpa cAritra, (6) janma-maraNarahitatA ( avagAhanatva), (7) azarIratva (sUkSmatva), (8) ucca-nIcarahitatA (agurulaghutva), aura (9) paMcakSAyika labdhi (ananta zakti kSAyika dAna- lAbha-bhoga-upabhoga - vIrya ) / 'bhagavatI ArAdhanA' meM chaha Atyantika guNa batAye haiM-(1) akaSAyatva, (2) avedatva, (3) akArakatva, (4) deharAhitya, (5) acalatva, aura (6) aleptv| = kisa karma ke sarvathA kSaya se kauna-sA guNa prakaTa hotA hai aura usakI kyA vizeSatA hai ? yaha dekhanA cAhie ( 1 ) ananta jJAna - pA~ca prakAra ke jJAnAvaraNIya karma kA kSaya ho jAne se siddha bhagavAna meM AtmA kA abhinna jJAna guNa pUrNa rUpa se prakaTa ho jAtA hai, jisase muktAtmA sarva dravya-kSetra - kAla-bhAva ko jAnane lagate haiN| isI ko kevalajJAna tathA sarvajJatA kahate haiN| ( 2 ) ananta darzana - nau prakAra ke darzanAvaraNIya karma ke kSaya se AtmA kA darzanaguNa pUrNatayA prakaTa ho jAtA hai| isase muktAtmA sarva- dravya-kSetra-kAla-bhAva ko dekhane (sAmAnya rUpa se jAnane) lagate haiM / yahI kevaladarzana hai| (3) ananta avyAbAdha - sukha - do prakAra ke vedanIya karma ke kSaya se unheM avyAvA (jisameM kisI prakAra kI bAdhA - rukAvaTa na Aye aisA ananta) sukha prApta hotA hai | vedanIya karma ke udaya se AtmA kSaNika, bhautika, vaiSayika nazvara evaM kAlpanika sukha tathA duHkha kA anubhava (vedana) karatA hai| vAstavika evaM sthAyI nirAbAdha Atmika-sukha kI prApti tathA zArIrika-mAnasika, Adhibhautika, Adhi daivika, AdhyAtmika Adi duHkhoM kA nAza, vedanIya karma ke sarvathA kSaya se hotA hai; unheM kisI prakAra kI bAdhA - pIr3A nahIM hotI | balki ananta siddhoM ke Atma-pradeza paraspara avagAhita ( sammilita ) honA bhI avyAbAdha- sukhotpAdaka hotA * unake Atma-pradeza paraspara avagAr3ha (sammilita ) ho jAne para bhI koI bAdhApIr3A nahIM hotI / yahI ananta sukha kI vizeSatA hai| For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha mukta siddha - - paramAtmA: svarUpa, prApti, upAya 123 * (4) kSAyika samyaktva - do prakAra ke mohanIya karma (darzanamohanIya aura cAritramohanIya) kA kSaya ho jAne se siddhoM ko kSAyika samyaktva ke sAtha kSAyika cAritra bhI prApta honA cAhie, kintu zarIrAbhAva hone se siddhoM bAhya ( AcaraNarUpa) cAritra nahIM hotA, kintu (dhavalA ke anusAra ) unameM cAritramoha ke kSaya se utpanna akaSAyatvarUpa cAritra kI ujjvalatA hai; pUrNa samatA aura pUrNa nirAkulatA hai| isase ve satata svarUparamaNa karate haiN| (5) avyayatva (akSaya sthiti ) - mokSa meM gayA huA jIva vApasa (saMsAra meM) nahIM AtA, vahIM rahatA hai, isI ko akSaya sthiti kahate haiN| cAroM prakAra ke AyuSya karma kA kSaya ho jAne se siddha- paramAtmA ko avyayatva ( ajara - amaratva) guNa prApta huaa| jaba taka Ayukarma rahatA hai, taba taka jIva Ayukarma ke udaya se jisa gati meM jitanI Ayu bA~dhatA hai, utane kAla taka vahA~ rahakara phira dUsarI gati meM calA jAtA hai| usa daurAna bAlya, yauvana, vArdhakya, rogitva-nirogitva Adi dazA kI sambhAvanA rahatI hai| Ayukarma sthitiyukta hai| jaba Ayukarma ke pradeza AtmA se sarvathA pRthak ho jAte haiM, Ayukarma naSTa ho jAtA hai, taba vahA~ sthiti kI maryAdA nahIM rhtii| isalie vahA~ siddha- prabhu kI akSaya sthiti hotI hai| mokSa meM gayA huA jIva sAdi-ananta, ajara, amara avyaya ho jAtA hai| vaha avyayatva guNa se yukta ho jAte haiN| akSaya sthiti ke sAtha siddhoM kI avagAhanA bhI aTala (nizcita acala ) ho jAtI hai| isalie siddha-paramAtmA meM aTala avagAhanA guNa bhI pAyA jAtA hai| (6) amUrtika ( arUpitva) - do prakAra ke nAmakarma ( zubha nAmakarma-azubha nAmakarma) kA kSaya ho jAne se siddha bhagavAna meM amUrtika (arUpitva) guNa prakaTa huA / nAmakarma ke kAraNa acche-bure zarIra, indriya, aMgopAMga, jAti Adi kA tathA tajjanita yaza-apayaza, gati ( cAla-DhAla ), saMghAta, saMhanana Adi kA bhI nirmANa hotA hai| nAmakarma varNa, gandha, rasa, sparza pudgalajanya hotA hai| audArika zarIra Adi ke kAraNa jIvarUpI kahalAtA hai / jaba nAmakarma kA sarvathA kSaya kara diyA to siddha-paramAtmA zarIrAdi tathA varNAdi se rahita ho gaye / zarIrAdi tathA varNAdi se rahita siddha bhagavAna azarIrI, niraMjana, nirAkAra, arUpI aura amUrtika ho gaye / zuddha AtmA kA nija guNa amUrtika hai, arUpI hai| (7) agurulaghutva - dvividha gotrakarma ( uccagotra - nIcagotra ) kA kSaya ho jAne se siddha-prabhu agurulaghutva guNa se yukta ho gye| jaba gotrakarma rahatA hai, taba uccagotra ke kAraNa nAnA prakAra ke gaurava ( gurutA) kI prApti hotI hai, tathaiva nIcagotra ke kAraNa nAnA prakAra kI laghutA (hInatA - tiraskAra) kA sAmanA karanA par3atA hai| jaba gotrakarma kA sarvathA kSaya ho gayA, taba gurutA -laghutA uccatA-nIcatA yA For Personal & Private Use Only = Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 124 * karmavijJAna : bhAga 9 * sammAna-apamAna yA bhArIpana - halkApana siddha-buddha zuddha parama AtmA meM nahIM rahe aura siddha bhagavAna agurulaghutva guNa ke dhAraka ho gaye / (8) ananta balavIryatva (ananta Atma-zakti ) - AtmA meM ananta zakti hai, kintu antarAya karma ke kAraNa vaha dabI huI hai / pA~ca prakAra ke antarAya karma kA kSaya ho jAne se siddhoM meM ukta prakAra kA ananta balavIryatva (ananta Atmika zakti dAnAdi paMcavidha labdhi) prakaTa huA aura ve ananta zaktimAn ho gaye / ye ATha pUrNa AdhyAtmika vikAsa ke pratIka guNa haiN| ina ATha viziSTa guNoM se siddha-mukta AtmAoM ke svarUpa kI pahacAna hotI hai / ' aSTa karmoM ke pUrNa kSaya se siddha - paramAtmA meM kauna-kauna-se ATha guNa prakaTa hote haiM ? siddha-paramAtmA ananta jJAna-darzana dvArA samasta padArthoM ko hastAmalakavat jAnate-dekhate haiM / unako jJAna aura darzana abAdha hotA hai| apane svarUpa se ve kadApi skhalita nahIM hote| unheM jAnane-dekhane meM bAharI padArtha rukAvaTa nahIM DAla skte| unakI Atma-zraddhA paripUrNa, akSaya aura abAdha hotI hai / use hI jaina paribhASA meM kSAyaka samyaktva kahate haiN| unakA Atmika sukha (Ananda) avyAbAMdha aura akhaNDa hotA hai| ve paudgalika sukha-duHkha kI anubhUti se rahita hote haiN| jo akSaya avyAbAdha Atmika-sukha siddha-paramAtmA ko prApta hotA hai, utanA sukha devoM yA cakravartI Adi viziSTa mAnavoM ko kathamapi prApta nahIM hotA / usa ananta avyAbAdha Atmika sukha ke samakSa bhautika, paudgalika yA anya sukha kSudratama pratIta hote haiN| sAtA-asAtAvedanIya karma kA sarvathA kSaya ho jAne se aba zarIra aura zarIra se sambaddha sukha-duHkha se unheM koI vAstA nahIM rahatA / ananta avyAbAdha Atmika sahaja sukha (Ananda) guNa se sampanna ho jAte haiN| zarIra se sambaddha janma-maraNAdi se rahita hone se amUrttatva ( arUpI) guNa se, nAma - gotrAdi kI zubhAzubhatA, ucca-nIcatA se rahita hone se agurulaghutva aura aTala avagAhanatva guNa se tathA naraka - tiryaMca-manuSya- ya-devarUpa AyuSya se rahita hone ke kAraNa ajara-amara-akSaya guNa se sampanna ho cukate haiN| niSkarSa yaha hai zarIra Adi se sambaddha cAra bhavopagrAhI aghAtikarmoM ( vedanIya, nAma, gotra aura Ayukarma) kA sarvathA kSaya hone se aba zarIra aura zarIra se sambaddha paryAyoM 1. (ka) 'jainatattvaprakAza' (pU. AcArya zrI amolaka RSi jI ma. ) se bhAva grahaNa, pR. 117 (kha) jainasiddhAnta bola saMgraha, bhA. 3, vola 567 (ga) dhavalA 7 / 2, 1, 7, gA. 4-11, 14-15 kA bhAvArtha (jainendra siddhAnta koza, bhA. 3 se uddhRta) (gha) akaSAyatvamavedatvamakArakadAvidehadA cev| acalatta-malepattaM caM huMti acvaMtiyAI se | -bhagavatI ArAdhanA 2157/1847 For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha mukta siddha- paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 125 * ke dvArA hone vAlI yA sAMsArika sukha-duHkha se hone vAlI anubhUti unheM nahIM hotii| na unameM aba janma-maraNa Adi kI paryAya hotI hai aura na hI zarIra ke vibhinna rUpoM kI paryAya hotI hai aura na unameM gurulaghubhAva hote haiM / ' ina ATha viziSTa AdhyAtmika guNoM se siddha-mukta AtmAoM ko samyak rUpa se parakhA jA sakatA hai| siddha bhagavAna meM ye ATha guNa guNasthAna krama se kaise-kaise pragaTa hote haiM ? ina ATha AdhyAtmika guNoM se muktAtmA kisa-kisa krama se kaise-kaise sampanna hote haiM? isake lie jainadarzana ne guNasthAna - kramAroha batAyA hai| saMkSepa meM, muktAoM kA vikAsa-krama isa prakAra hai - caturtha guNasthAna se dRSTi yathArtha banatI hai| Atma-vikAsa kA krama zurU hotA hai / samyaktva kI prApti hI Atma- jAgRti kA pahalA sopAna hai| isameM AtmA apane svarUpa ko 'sva' tathA bAhya padArthoM ko 'para' jAna hI nahIM letI, usakI zraddhA bhI tadanurUpa dRr3ha ho jAtI hai| isa dazA vAlI AtmA ko antarAtmA, samyaktvI yA samyagdRSTi kahate haiN| isase pahale ke tIna guNasthAnadazA vAlI AtmA bahirAtmA, mithyAtvI yA mithyAdRSTi kahalAtI hai / isa adhyAtma jAgaraNa ke pazcAt pA~caveM, chaThe guNasthAna-sopAnoM ke mAdhyama se AtmA apanI karmamukti ke lie Age bar3hatI hai aura samyagdarzana tathA samyagjJAna ke sahAre samyak cAritra kA bala bar3hAtI hai| jyoM-jyoM samyakcAritra aura sAtha meM samyaktapa kI zakti bar3hatI hai, tyoM-tyoM karmavargaNAoM kA AkarSaNa kama hotA jAtA hai| dravya-bhAvAtmaka samyaktvAdi paMcavidha saMvara se naI AtI huI aura sakAmanirjarA se prAcIna ba~dhI huI karmavargaNAe~ zithila hotI jAtI haiN| sAtaveM se bArahaveM guNasthAna ke sopAnoM para car3hate car3hate aisI vizuddhi bar3hatI hai ki AtmA zarIradazA meM bhI ghAtikarmAvaraNa se rahita ho jAtI hai| cAra Atmika- guNa (ananta jJAnAdi) to pUrNatayA prakaTa ho jAte haiM, bArahaveM -terahaveM guNasthAna meN| arthAt jJAna, darzana, vItarAgabhAva (yathAkhyAtacAritra) evaM Atma-zakti kA paripUrNa, nirAbAdha, apratihata tathA bAhya padArthoM se aprabhAvita vikAsa ho jAtA hai| aisI sthiti meM bhava yA AyuSya ko TikAye rakhane vAlI cAra bhavopagrAhI karmavargaNAe~ jo bAkI rahI thIM, ve bhI anta meM caudahaveM guNasthAna meM TUTa jAtI haiM aura vaha AtmA pUrNa siddha-buddha-mukta tathA bAhya prabhAvoM se sarvathA rahita evaM sarvakarma bandhanoM se mukta paramAtmA bana jAtI hai| 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 99, 109 2. 'jainadarzana : manana aura mImAMsA' se bhAva grahaNa, pR. 227 For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 126 * karmavijJAna : bhAga 9 * siddha-paramAtmA meM prAdurbhUta hone vAle ikatIsa guNoM kA vivaraNa yadyapi siddha-paramAtmA meM ananta guNa hote haiM, tathApi jJAnAvaraNIya Adi ATha karmoM kI uttara-prakRtiyoM ke kSaya kI apekSA se unameM ikatIsa guNa vizeSa rUpa se AvirbhUta ho jAte haiN| vastutaH zuddha AtmA jJAnasvarUpa aura ananta guNoM ke samudAya rUpa hai, parantu saMsArI AtmAoM ke ve guNa karmajanya upAdhibheda se AvRta, suSupta, kuNThita evaM dUSita ho rahe haiM, jabaki siddha-paramAtmA una ATha hI karmoM ko sabhI bhedoM sahita nirmUla kara dete haiM, isalie unameM aSTavidha karmoM ke kSaya se ATha tathA uttara-prakRtiyoM sahita kSaya ho jAne se ikatIsa guNa pUrNatayA prakaTa ho jAte haiN| jaise sUrya sahana kiraNoM se prakAzamAna hone para bhI bAdaloM se AcchAdita ho jAne para usakA prakAza AvRta ho jAne se dikhAI nahIM detaa| usI prakAra AtmA bhI (nizcayadRSTi se) jJAnAdi guNoM se paripUrNa prakAzamAna hai, parantu karmarUpa AvaraNa A jAne se ve guNa dikhAI nahIM dete| siddha-paramAtmA apanI AtmA para chAye hue karmAvaraNoM ko dUra kara dete haiM, ataeva ve guNa unameM pUrNa rUpa se abhivyakta ho uThate haiN| phira usa zuddha AtmA ko siddha-buddha, ajara, amara, sarvajJa, sarvadarzI, ananta zaktimAn ityAdi zubha nAmoM se pukArA jAtA hai| ve AvirbhUta hone vAle ikatIsa guNa 'samavAyAMgasUtra' meM isa prakAra ullikhita haiM (1-5) (1) siddha-paramAtmA ke Abhinibodhika jJAnAvaraNIya ke aTThAIsa bhedoM para Aye hue AvaraNoM kA, (2) zrutajJAna ke caudaha bhedoM para Aye hue AvaraNoM kA, (3) avadhijJAna ke chaha bhedoM para Aye hue AvaraNoM kA, (4) manaHparyAyajJAna ke do bhedoM para Aye hue AvaraNoM kA, evaM (5) kevalajJAna ke kevala eka bheda para Aye hue AvaraNa kA bhI kSaya ho cukA hai| arthAt jJAnAvaraNIya karma kI pA~coM prakRtiyoM ke AvaraNa dUra ho jAne se siddha bhagavAna paMcaguNayukta kevalajJAnI aura sarvajJa kahalAte haiN| (6-14) [1-4] cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana para Aye hue AvaraNa kA kSaya ho cukA hai| [5-9] nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalA-pracalA aura styAnarddhi, aisI paMcavidha nidrArUpa avasthA bhI siddha-prabhu kI samApta ho cukii| isa prakAra darzanAvaraNa kI nau uttara-prakRtiyoM kA kSaya ho jAne se siddha bhagavAna nau guNa yukta ananta (kevala) darzI-sarvadarzI kahalAte haiN| (15-16) siddha bhagavAna ke vedanIyakarma kI sAtAvedanIya-asAtAvedanIyarUpa donoM prakRtiyA~ kSINa ho cukI haiM, isalie ve do guNoM se yukta akSaya, avyAvAdha, ananta Atmika-sukha (nijAnanda) meM magna haiN| For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 127 * (17-18) mohanIyakarma kI darzanamohanIya aura cAritramohanIya ina donoM prakRtiyoM kA kSaya ho jAne se do guNoM se yukta siddha-paramAtmA kSAyika samyaktva ke dhAraka ho jAte haiN| (19-22) AyuSyakarma kI cAroM prakRtiyoM (narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu, devAyu) ke kSaya ho jAne se cAra guNoM se yukta siddha-prabhu tirAyu, zAzvata evaM avyaya kahalAte haiN| (23-24) nAmakarma kI zubha nAma aura azubha nAma, donoM prakRtiyoM ke kSaya ho jAne se do guNoM se yukta siddha bhagavAna amUrtika arUpI ho cuke haiM tathA anAdi, anantarUpa nAmasaMjJA se, yAnI ananta guNoM kI apekSA se ananta saMjJA se abhihita haiN| (25-26) gotrakarma kI donoM prakRtiyoM (uccagotra-nIcagotra) ke na rahane se siddha bhagavAna kI ucca-nIca dazA samApta ho gaI aura do guNoM se yukta ho agurulaghutva guNa se sampanna ho gye| (27-31) antarAyakarma kI pA~coM prakRtiyoM (dAna-lAbha-bhoga-upabhogavIryAntarAya) se yukta vIryAntarAya karma ke kSaya ho jAne se ve pA~coM ananta zaktiyA~ (labdhiyA~) siddha bhagavAna meM prAdurbhUta ho giiN| isa kAraNa siddha-paramAtmA ananta zaktimAn kahalAte haiN| - siddhi (sarvakarmamukti) ke viSaya meM jainadharma kI udAratA jainadarzana ke anusAra koI bhI manuSya, cAhe vaha gRhastha ho yA sAdhu-saMnyAsI, cAhe usakI dArzanika mAnyatAe~ yA kriyAkANDa jainadharma yA jaina-sampradAya ke anusAra ho athavA anya dharma (tIrtha), saMgha yA sampradAya ke anusAra ho, vaha bhI siddha-buddha-mukta ho sakatA hai, bazarte ki vaha kaSAyoM se sarvathA mukta ho jAye athavA rAga-dveSa, moha, IrSyA, Asakti, droha, dambha, nidAnazalya, mithyAdarzana Adi se sarvathA chuTakArA pA le| bhagavAna rAma, hanumAna jI, pA~coM pANDava Adi ko bhI jainadharma ke itihAsa meM videhamukta siddha-paramAtmA mAnA gayA hai| jainadharma vezapUjaka yA kriyAkANDapUjaka nahIM hai, na hI vaha kevala vyaktipUjaka hai| apitu guNapUjaka avazya hai| usakA yaha dAvA nahIM hai ki jainadharma yA jainasampradAya meM sAdhudharma meM dIkSita hone vAle athavA usake anuyAyI banane vAle nara-nArI hI mokSa prApta kara sakate haiN| na hI jainadharma kI yaha saMkIrNa vicAradhArA hai ki usakI jaisI hI mAnyatA, kriyAkANDa yA vezabhUSA Adi vAle vyakti hI mukta yA siddha ho sakate haiM, anya dharma-sampradAyIya mAnyatA, vezabhUSA yA kriyAkANDa Adi 1. ekatIsaM siddhAiguNA paNNattA, taM.-khINe khINe viiriaNtraae| -samavAyAMgasUtra, samavAya 31 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 128 * karmavijJAna : bhAga 9 * vAle vyakti nahIM ho sakate, na hue haiM, na hoNge| yahI kAraNa hai ki harikezabala muni jaise tathA citta muni jaise cANDAla kulotpanna tathA maharSi maitArya muni jaise bhaMgI (mehatara) jAti meM utpanna vyaktiyoM ne bhI apanI samyagjJAna, samyagdarzana, samyakcAritra aura samyaktapa kI sAdhanA meM apramattabhAva se puruSArtha kiyA aura . siddha-buddha-mukta hue haiN| 1,141 vyaktiyoM kI hatyA karane vAle mAlAkArajAtIya arjuna ne bhI bhagavAna mahAvIra ke caraNoM meM jAkara pratibodha pAyA, muni-dIkSA aMgIkAra kI, yAvajjIvana bele-bele (cha?-chaTTha) tapa karane kI pratijJA lI. (pratyAkhyAna kiyA), pAraNe ke dina rAjagRhanagara meM hI bhikSA ke lie svayaM jAne lage; kintu rAjagRha-nivAsI logoM ne unakA satkAra-sammAna karane ke badale hiMsA-pradhAna yA anAdara-pradhAna vyavahAra kiyA, kintu arjuna anagAra ne samabhAvapUrvaka kSamAbhAva se use sahana kiyA, mana se bhI kisI prakAra kI pratikriyA nahIM kii| phalataH isa prakAra chaha mahIne taka ukta parISaha tathA upasarga ko sahana karane se ve AThoM hI karmoM ko naSTa karake siddha-buddha-mukta paramAtmA bana gye| isa prakAra ke anya vaizya-jAtIya, brAhmaNa-jAtIya, kSatriya-jAtIya yuvaka, vRddha aura (atimukta jaise) bAlaka bhI sAdhanA se mukta hue tathA kAlI, mahAkAlI jaisI evaM rukmiNI, satyabhAmA Adi jaisI rAjarAniyA~ tathA kaI sAmAnya nAriyA~ bhI siddha-buddha-mukta huiiN|' jainadharma mokSa-prApti meM kisI prakAra ke veza, liMga, dharma-sampradAya, jAti, deza aura rUpa kI roka nahIM lgaataa| jainadarzana ke anusAra strI bhI mukta ho sakatI hai, puruSa bhI aura napuMsaka bhI mokSagAmI ho sakatA hai| tIrthaMkara bhI mukta ho sakate haiM, sAmAnyakevalI bhI aura sAdhAraNa nara-nArI bhI mukta ho sakate haiM, cAhe ve sAdhu-saMnyAsI na bane hoM, abhI gRhastha-veza meM hI hoM, mukta ho sakate haiN| jainadharma ke sAmpradAyika rUpa vAle svaliMgI sAdhu-sAdhvI hoM athavA anya dharma-sampradAya vAle anyaliMgI sAdhu-sAdhvI-saMnyAsI hoM, ve bhI mukta ho sakate haiM, kintu ina sabake mukta hone ke lie eka hI zarta hai, vaha hai-vItarAgatA kI, kaSAyoM se mukti kI, rAga-dveSa-moha Adi para vijaya kii| jisane bhI rAga-dveSa ko jItA, moha ko mArA, kaSAyoM ko alavidA kiyA, vaha jainadRSTi ke anusAra siddha-mukta ho sakatA hai| jainadharma kI mAnyatA hai ki mukti para kisI kA ekAdhikAra (Monopoly) nahIM hai| yahA~ taka ki 'bhagavatIsUtra' meM koNika rAjA ke udAyI aura bhUtAnanda nAmaka gajarAja ke viSaya meM bhI mokSagamana kA kathana kiyA hai ki ve donoM prathama naraka meM utpanna hokara vahA~ se AyuSya pUrNa kara mahAvideha kSetra meM manuSya-janma pAkara siddha-buddha-mukta hoNge| 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 99-100 2. dekheM-bhagavatIsUtra, za. 18, u. 10 meM somila brAhmaNa; bhagavatIsUtra za. 12, u. 1 meM zaMkha-zramaNopAsaka vRttAnta jo bhaviSya meM siddha-buddha hoNge| For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 129 * samadarzI AcArya haribhadra jI bhI isI siddhAnta kA samarthana karate haiM "cAhe zvetAmbara ho yA digambara, bauddha ho yA anya koI bhI ho, yadi samabhAva (vItarAgabhAva) se usakI AtmA bhAvita hai to niHsandeha vaha mokSa prApta kara sakatA hai, siddha-buddha-mukta ho sakatA hai|'' vAstava meM mokSa, mukti yA siddhi ke lie vItarAgatA, sArvabhauma samatAyoga yA Atma-bhAvoM meM ramaNatA, Atma-guNoM meM niSThA Avazyaka hai, usake lie sampradAya, veza, paMtha, jAti, deza, raMga-rUpa Adi kI vibhinnatA gauNa hai| vItarAgatA se mukti-prApti ke lie sAdhudharma yA sAdhuveza kA svIkAra bhI eka sudRr3ha vikalpa hai| anya kaI vikalpa bhI haiM; kintu sabake pIche kaSAya-mukti, vItarAgatA, samabhAva-bhAvitAtmA Adi tattva anivArya haiN| jainadharma kA spaSTa AghoSa hai ki manuSya kisI bhI deza, veza, dharma-sampradAya, jAti aura raMga-rUpa kA ho, vaha vItarAgatA, kaSAyamukti, samabhAva-bhAvitA Adi AdhyAtmika guNoM kA pUrNa vikAsa karake siddha-buddha-mukta ho sakatA hai| mokSa-prApti ke viSaya meM jainadharma kI udAratA : pandraha prakAra se siddha ho sakatA hai 'nandIsUtra' aura 'prajJApanAsUtra'2 Adi meM jainadharma ke isa udAratA-pradhAna tathA guNa-pUjA ke siddhAnta ke anusAra tIrthasiddhA, atIrthasiddhA Adi pandraha prakAroM meM se kisI bhI prakAra se siddha-mukta hone kA pATha diyA gayA hai, unakA krama aura . bhAvArtha isa prakAra hai- (1) tIrthasiddha-jisase saMsAra-samudra tirA jA sake, vaha tIrtha (dharmasaMgha) kahalAtA hai| arthAt jIvAjIvAdi padArthoM kI prarUpaNA karane vAle tIrthaMkaroM ke vacana aura pravacana ko dhAraNa karane vAlA caturvidha (sAdhu-sAdhvI-zrAvaka-zrAvikA rUpa) zramaNasaMgha tIrtha kahalAtA hai| athavA prathama gaNadhara bhI tIrtha kahalAte haiN| isa prakAra ke dharmatIrtha se yA dharmatIrtha kI maujUdagI meM jo siddha-mukta hote haiM, ve tIrthasiddha kahalAte haiN| 1. seyaMbaro va AsaMbaro vA, buddho va tahava anno vaa| samabhAvabhAviyappA lahai mukkhaM na sNdeho|| 2. (1) titthasiddhA, (2) atitthasiddhA, (3) titthayarasiddhA, (4) atitthayarasiddhA, (5) sayaMbuddhasiddhA, (6) patteyabuddhasiddhA, (7) buddhabohiyasiddhA, (8) ithiliMgasiddhA, (9) purisaliMgasiddhA, (10) napuMsakaliMgasiddhA, (11) saliMgasiddhA, (12) anyaliMgasiddhA, (13) gihiliMgasiddhA, (14) egasiddhA, (15) annegsiddhaa| -nandIsUtra : kevalajJAna prakaraNa; prajJApanAsUtra : prathama pada meM siddha prajJApanA For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 130 * karmavijJAna : bhAga 9 * (2) atIrthasiddha-tIrtha kI sthApanA se pahale athavA bIca meM tIrtha kA viccheda hone para jo siddha-mukta hote haiM, ve atIrthasiddha kahalAte haiN| marudevI mAtA bhagavAna RSabhadeva dvArA tIrtha-sthApanA se pahale hI mukta ho gaI thii| bhagavAna suvidhinAtha se lekara bhagavAna zAntinAtha taka ATha tIrthaMkaroM ke bIca sAta antaroM meM tIrtha kA viccheda ho gayA thaa| ataH isa vicchedakAla meM mokSa jAne vAle bhI atIrthasiddha kahalAte haiN| (3) tIrthaMkarasiddha - jo tIrthaMkarapada prApta karake siddha hote haiM, ve tIrthaMkarasiddha kahalAte haiN| jaise- vartamAna caubIsI ke bhagavAna RSabhadeva se lekara bhagavAna mahAvIr taka sabhI tIrthaMkara siddha-mukta ho cuke haiN| (4) atIrthaMkarasiddha-jo sAmAnyakevalI hokara yA tIrthaMkara kI gaira maujUdagI meM arhaddazA prApta karake yA kevalajJAnI hokara siddha hote haiN| jaise-sudharmA svAmI yA jambU svAmI Adi tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kI gaira maujUdagI meM siddha-mukta hue haiN| (5) svayaM buddhasiddha - guru yA dUsare ke upadeza ke binA jAtismaraNa Adi jJAna se apane pUrva-bhavoM ko jAnakara svayaM pratibuddha hokara dIkSA dhAraNa karake jo siddha-buddha hote haiN| jaise- nami rAjarSi | (6) pratyekabuddhasiddha - jo vRkSa, vRSabha, megha, zmazAna, roga yA viyoga Adi kisI eka vastu kA nimitta pAkara, anitya Adi bhAvanAoM se prerita (pratibuddha) hokara svayaM dIkSita hokara siddha hue hoN| jaise - karakaNDU rAjA baila ko dekhakara pratibuddha hue aura svayaM dIkSA lekara siddha-buddha-mukta hue / anAthI muni ko apanI vyAdhi ko dekhakara virakti huI aura ve pratibuddha hokara svayaM dIkSita hokara siddha-buddha-mukta hue| w svayaMbuddha aura pratyekabuddha prAya: eka sarIkhe hote haiM, sirpha thor3I-sI vizeSatAe~ donoM meM hotI haiM-bodhi, upadhi, zruta aura liMga ( bAhya veza) kii| svayaMbuddha do prakAra ke hote haiM - tIrthaMkara aura tiirthNkr-vytirikt| yahA~ tIrthaMkara-vyatirikta svayaMbuddha hI gRhIta haiN| tIrthaMkara svayaMbuddha tIrthaMkarasiddha meM parigaNita ho jAte haiN| svayaMbuddha vastra - pAtra Adi 12 prakAra kI upadhi (upakaraNa) vAle hote haiM, jabaki pratyekabuddha jaghanya do prakAra kI aura utkRSTa nau prakAra kI upadhi rakhate haiN| isI prakAra zruta aura liMga (veza) meM bhI tathA ekAkI vicaraNa aura gacchgata vicaraNa Adi bAhya antara bhI thor3e-thor3e-se haiM / parantu ye saba bAhya antara hote hue bhI bhI donoM kA AdhyAtmika utkarSa prApta siddhatva meM koI antara nahIM hotA / (7) buddhabodhitasiddha-AcArya Adi ke bodha se pratibuddha ho, dIkSita hokara jo siddha-buddha-mukta hote haiN| jaise - harikezabala ko kinhIM suvihita sAdhu se bodha prApta huA aura ve dIkSita hokara sAdhanA karake siddha-buddha-mukta hue| For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 131 * (8) strIliMgasiddha-strItva tIna prakAra kA hotA hai-strIveda, zarIrAkRti aura vesh| yahA~ para zarIrAkRtirUpa strItva liyA gayA hai, kyoMki veda ke udaya meM to koI bhI jIva siddha nahIM ho sktaa| veda (kAya) vikAra kA kSaya karake hI strI, puruSa yA napuMsaka siddha hote haiN| yahA~ veza apramANa hai| kintu zarIrAkRtirUpa strI zarIra se vItarAgatA prApta karake jo siddha-mukta hote haiM, unhIM kI strIliMgasiddhA meM yahA~ vivakSA hai| jaise-marudevI mAtA ne strI ke AkAra meM, strI zarIra se hAthI ke haude para baiThe hue, mohAdi ko nirmUla karake vItarAgatA prApta kI aura vahIM siddha-buddha-mukta ho gaI thiiN| ye eka samaya meM utkRSTa 20 siddha ho sakate haiN| ___ (9) puruSaliMgasiddha-puruSAkRti meM rahate hue puruSazarIra se vItarAgatA prApta karake mokSa prApta karane vAle puruSaliMgasiddha kahalAte haiN| ye eka samaya meM 108 taka mokSa jA sakate haiN| (10) napuMsakaliMgasiddha-napuMsaka kI AkRti meM rahate hue napuMsaka zarIra se vedAdi vikAroM ko nirmUla karake vItarAgatA prApta kara jo siddha-buddha-mukta hote haiN| yahA~ kRtanapuMsaka kA grahaNa kiyA gayA hai| mUlanapuMsaka siddha nahIM ho skte| eka samaya meM ye utkRSTataH 10 mokSa jA sakate haiN| (11) svAlaMgasiddha-rajoharaNa mukhavastrikAdi svaliMga (svadharma-sampradAya kA .. sAdhuveza) dhAraNa karake mokSa prApta karane vAle svaliMgasiddha kahalAte haiN| (12) anyaliMgasiddha-parivrAjaka Adi valkala, gerue Adi anya dharma-sampradAya ke veza (dravyaliMga) meM rahate hue, jo vItarAgatA prApta karake siddha-mukta hote haiN| 'uttarAdhyayana kI TIkA' meM batAyA hai-"jJAnAdi hI mukti ke sAdhana haiM, liMga (bAhya veza) nhiiN|" isI prakAra 'sambodhasattarI TIkA' meM bhI kahA hai-mokSa-prApti meM veza kI pradhAnatA nahIM hai, kintu samabhAva hI mokSa (nirvANa) kA * " hetu hai| eka samabhAvI AcArya ne bhI kahA hai-"na to digambaratva dhAraNa karane se, na hI zvetAmbaratva dhAraNa karane se mukti hotI hai, na hI tattvoM ke viSaya meM vAda-vivAda karane se aura na tarka-vitarka karane se hI mokSa prApta hotA hai aura na kisI eka pakSa (sampradAya) kA mamatvapUrvaka Azraya lene se hI mokSa hotA hai, vastutaH kaSAyoM se mukta honA hI vAstavika mukti hai|" 1. (ka) jJAnAdyeva muktisAdhanam, na tu liNgm| -uttarA., a. 23, gA. 33, bhAvavijayagaNi TIkA (kha) mokSaprAptI na veSa-prAdhAnyaM, kintu samabhAva eva nirvRtihetuH| -sambodhasattarI TIkA (ga) nAzAmbaratve na sitAmbaratve, na tattvavAde na ca trkvaade| na pakSapAtAzrayaNena muktiH, kaSAyamuktiH kilmuktirev|| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 132 * karmavijJAna : bhAga 9 * (13) gRhi (gRhastha) liMgasiddha-gRhasthaveza meM dharmAcaraNa karate-karate pariNAma vizuddhi ho jAne para kevalajJAna aura vItarAgatA prApta ho jAne para jo mukta hoM, ve . gRhiliMgasiddha haiN| jaise-marudevI maataa| (14) ekasiddha-jo vyakti eka samaya meM akele hI siddha-mukta hoM, ve ekasiddha haiN| (15) anekasiddha-eka samaya meM eka se adhika (do, tIna Adi se lekara . 108 taka siddha-mukta hone vAle anekasiddha kahalAte haiN|' eka samaya meM jaghanya aura utkRSTa kitane siddha hote haiM ? prazna hotA hai-jainasiddhAnta kI dRSTi se eka samaya meM adhika se adhika kitane / manuSya siddha-mukta hokara mokSa jA sakate haiM ? isake lie eka gAthA meM batalAyA gayA hai , 'battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya boddhvvaa| cullasII chanauI u durahiyamadduttara-sayaM c||" . isakA bhAvArtha yaha hai ki eka samaya se ATha samaya taka eka se lekara battIsa jIva mokSa jA sakate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki pahale samaya meM jaghanya eka, do aura utkRSTa 32 jIva siddha-mukta ho sakate haiN| isI taraha dUsare samaya meM bhI jaghanya eka, do aura utkRSTa 32 jIva siddha ho sakate haiN| isI taraha tIsare, cauthe yAvat AThaveM samaya taka jaghanya eka, do aura utkaSTa 32 jIva siddha ho sakate haiN| ATha samayoM ke pazcAt nizcita rUpa se antara par3atA hai| 33 se lekara 48 jIva nirantara sAta samaya taka mokSa jA sakate haiN| usake pazcAt nizcita rUpa se antarA par3atA hai| 49 se lekara 60 taka jIva nirantara chaha samaya taka mokSa jA sakate haiN| isake pazcAt antarA avazya par3atA hai| 61 se 72 taka jIva nirantara 5 samaya taka, 73 se 84 taka nirantara 4 samaya taka tathA 85 se 96 taka nirantara 3 samaya taka, 97 se 102 taka nirantara 2 samaya taka mokSa jA sakate haiN| isake bAda nizcita rUpa se antarA par3atA hai| 103 se lekara 108 taka jIva nirantara eka samaya meM mokSa jA sakate haiM; arthAt eka samaya meM utkRSTa 108 siddha ho sakate haiN| isake pazcAt avazya 1. (ka) "jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 101 (kha) "jainasiddhAnta bola saMgraha, bhA. 5' se bhAva grahaNa, pR. 119-120 For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 133 * antarA par3atA hai| phalitArtha yaha hai ki do-tIna Adi samaya taka nirantara utkRSTa siddha nahIM ho skte| vibhinna apekSAoM se siddhoM kI gaNanA caudaha prakAra kI apekSA se siddha-'prajJApanAsUtra' meM 15 prakAra ke siddhoM meM se 14 prakAra ke siddha eka samaya meM kitane ho sakate haiM ? isakI gaNanA batAI gaI hai vaha isa prakAra hai-tIrtha kI vidyamAnatA meM 108 taka, tIrtha kA viccheda hone para 10, tIrthaMkara eka sAtha 20, atIrthaMkara (sAmAnyakevalI) 108 taka, svayaMbuddha 108 taka, pratyekabuddha 6, buddhabodhita 108 taka, svaliMgI 108, anyaliMgI 10, gRhiliMgI 4, strIliMgI 20, puruSaliMgI 108, napuMsakaliMgI eka samaya meM 10 aura ekasiddha yA anekasiddha eka samaya meM adhika se adhika 108 taka siddha-mukta ho sakate haiN| pUrvabhavAzrita siddha eka samaya meM utkRSTataH kitane ho sakate haiM-pahalI, dUsarI aura tIsarI narakabhUmi se nikalakara Ane vAle jIva eka samaya meM 10, cauthI naraka bhUmi se nikale hue 4, pRthvIkAya aura apkAya se nikale hue 4, paMcendriya garbhajatiryaJca aura tiryaMcI kI paryAya se tathA manuSya kI paryAya se nikalakara manuSya bane hue 90 jIva siddha hote haiN| manuSyanI kI paryAya se nikalakara manuSya bane hue 20 siddha hote haiN| bhavanapati, vANavyantara aura jyotiSka devoM se Aye hue 20 manuSya siddha hote haiN| vaimAnika devoM se Aye hue 108 siddha hote haiN| kSetrAzrita siddhoM kI eka samaya meM utkRSTataH gaNanA-Urdhvaloka meM 4, adholoka meM 20 aura madhyaloka meM 108 siddha hote haiN| yadyapi samudra meM 2, nadI Adi sarovaroM meM 3, pratyeka vijaya meM alaga-alaga 20 siddha hote haiM, tathApi eka samaya meM adhika se adhika 108 taka siddha ho sakate haiM; isase adhika nhiiN| meru parvata ke bhadrazAla vana, nandana vana aura somanasa vana meM 4, pANDuka vana meM 2, akarmabhUmi ke kSetroM meM 10, karmabhUmi ke kSetroM meM 108, prathama, dvitIya, paMcama tathA chaThe Are meM 10 aura tIsare, cauthe Are meM 108 jIva siddha hote haiN| avagAhanAzrita siddhoM kI eka samaya meM utkRSTataH gaNanA-jaghanya do hAtha kI avagAhanA vAle eka samaya meM 4, madhyama avagAhanA vAle 108 aura utkRSTa 500 dhanuSa kI avagAhanA vAle eka samaya meM 2 jIva siddha hote haiN| 1. pannavaNA, pada 1, jIvaprajJApanA meM siddhaprajJApanA varNana 2. (ka) prajJApanAsUtra, pada 1. siddhaprajJApanA (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 102 (ga) uttarAdhyayanasUtra, a. 36, gA. 49-54 For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * .134 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ yaha saMkhyA sarvatra eka samaya meM adhika se adhika siddha-mukta hone vAloM kI hai|' jainadharma IzvaravAdI hai, kintu Izvara kartRtvavAdI yA ekezvaravAdI nahIM hai ___ bahuta-se dharmAnuyAyiyoM kI dhAraNA aisI hai ki jainadharma IzvaravAdI nahIM hai| kintu aisI bAta nahIM hai| jainadharma IzvaravAdI avazya hai, kintu vaha Izvara ko sRSTi kA kartA-hartA nahIM maantaa| agara jainadharma IzvaravAdI na hotA to sarvakarmamakta videhamukta mokSa-prApta siddha-buddha sarvaduHkharahita ananta jJAnAdi catuSTayarUpa Atmika aizvarya se pUrNa sampanna Izvara kA itanA tAttvika aura yuktipUrNa vivecana na krtaa| jainadharma kA yaha nizcita mata hai ki Izvara kA asvIkAra apane pUrNa AdhyAtmika vikAsa (carama lakSya yA mokSa) kA asvIkAra hai| pUrNa zuddha AtmA ke mokSa kA asvIkAra apanI AtmA ke pUrNa vikAsa kA asvIkAra hai| apanI (AtmA kI) pUrNa zuddhatArUpa (dharma) kA asvIkAra apane Apa (AtmA) kA asvIkAra hai| AtmA sAdhaka hai, dharma (samyagdarzana Adi ratnatrayarUpa) sAdhana hai, Izvaratva, paramAtmapada yA mokSa (sarvakarma muktatva) sAdhya hai| sabakI AtmAoM meM Izvaratva : kintu pUrNa prakaTa, ardha prakaTa, yatkiMcit prakaTa jainadharma 'apyA so paramappA' (AtmA hai, vaha paramAtmA hai) ke siddhAnta ko mAnatA hai| jo guNa zuddha AtmA (paramAtmA = Izvara) meM haiM, ve hI guNa sAmAnya AtmA meM nizcayadRSTi se vidyamAna haiN| kintu usa para karmoM kA AvaraNa nyUnAdhika rUpa meM hone se vyavahAradRSTi se vaha abhI karmabaddha hone se pUrNa Izvara nahIM bana sakA hai isalie AcAryoM ne Izvara (Atmika aizvarya-sampanna paramAtmA) ko tIna bhAgoM meM vargIkRta kara diyA hai-(1) siddha Izvara, (2) mukta Izvara, aura (3) baddha iishvr| jo AThoM hI karmoM (cAra ghAti aura cAra aghAti) kA kSaya karake zarIra aura zarIra se sambandhita janma, jarA, roga, mRtyu Adi sabhI du:khoM se mukta, niraMjana nirAkAra videhamukta ho jAte haiM, ve siddha Izvara kahalAte haiN| jo cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya karake kevalajJAnI, kevaladarzI vItarAga ho cuke haiM, jo abhI dehayukta hone ke kAraNa cAra aghAtikarmoM (bhavopagrAhI karmoM = vedanIya, Ayu, nAma aura gotra) se yukta sadehamukta arihaMta (sAmAnyakevalI yA tIrthaMkara) haiM, ve 1. (ka) uttarAdhyayana. a. 36, gA. 54. 53 (kha) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 103 2. 'jainadarzana : manana aura mImAMsA' (AcArya mahAprajJa) se bhAva grahaNa, pR. 447 For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 135 * mukta Izvara kahalAte haiN| ina donoM ke sivAya jo abhI AThoM hI karmoM se nyUnAdhikarUpa se yukta haiM, unameM se katipaya sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA, sadgRhastha nara-nArI Adi saMvara se navIna karmoM kA nirodha aura nirjarA se purAne karmoM kA kSaya karane ke lie prayatnazIla haiM, aise caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke nara-nArI karmamukti ke lie puruSArtha karate haiM, phira bhI ve abhI taka karmabaddha haiN| magara adhikAMza prANI aise bhI haiM, jo mithyAtvAdi kAraNoM se karmabandha se adhikAMza rUpa se baddha haiM, aise sabhI koTi ke saMsArastha jIva baddha Izvara kI koTi meM Ate haiN| isalie vaidikAdi dharmoM dvArA mAnya Izvara eka hI hai, vaise jainadharma mAnya siddha koTi ke Izvara samakakSa haiM aura eka nahIM, ananta haiN| vartamAna meM bhI jo arhaddazA prApta haiM, sAmAnyakevalI yA tIrthaMkara koTi ke sadehamukta (jIvanmukta) Izvara haiM; ve bhaviSya meM siddha koTi ke videhamukta Izvara avazya bneNge| jo caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka ke baddha koTi ke Izvara haiM, ve bhI mokSamArga meM puruSArtha karake eka dina vItarAga arhaddazA prApta kevalajJAnI tathA mukta koTi ke Izvara hokara bhaviSya meM siddha koTi ke Izvara ho skeNge| isalie siddha Izvara (siddha muktAtmAe~) ananta haiM, eka hI nhiiN| agara Izvara ko eka hI mAnA jAye, to Izvara-prApti yA mokSa-prApti ke lie kiyA gayA puruSArtha vyartha ho jaayegaa| . . siddha Izvara ke svarUpa meM koI bheda nahIM - pahale batAyA jA cukA hai ki samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra aura samyaktapa kI jo vidhivat bhAvapUrvaka ArAdhanA-sAdhanA karatA hai, vaha saMsAra se, janma-maraNAdi sarva duHkhoM se tathA samasta karmoM se sarvathA mukta siddha-paramAtmA (Izvara) bana sakatA hai, mokSa prApta kara sakatA hai| 'bhagavadgItA' meM bhI kahA gayA hai-jo mAna-moha se rahita haiM, Asakti doSa para vijaya pA cuke haiM, sadaiva adhyAtmabhAva meM rata (sthita) haiM, kAmanAoM (kAmoM) se sarvathA nivRtta haiM, sukha-duHkhAdi (priyatA-apriyatA Adi) dvandvoM se sarvathA mukta haiM aura mohamukta haiM, ve jJAnI avyayapada (paramAtmapada yA mokSa) ko prApta hote haiN| jainamAnya aura vaidikamAnya Izvara janma se hI ajanmA nahIM, puruSArtha se hI hotA hai isa prakAra ke jainamAnya siddha Izvara (paramAtmA) aura vaidikadharmamAnya gItokta mukta-siddha Izvara ke svarUpa meM koI vizeSa antara nahIM hai| ina donoM prakAra ke lakSaNoM se yaha spaSTa siddha ho jAtA hai ki Izvara yA siddha-paramAtmA koTi kA 1. 'vallabhapravacana, bhA. 3' (pravaktA : sva. jainAcArya vijayavallabhasUri jI) se bhAvAMza grahaNa For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 136 * karmavijJAna : bhAga 9 * paramaizvarya-sampanna Izvara janma se hI Izvara nahIM ho jAtA, yA vaha sadA se hI ajanmA hai, use koI sAdhanA karane kI yA samyagjJAnAdi ke lie yA karmakSaya ke lie puruSArtha karane kI AvazyakatA nahIM hai, isa ayuktisaMgata tarka kA khaNDana hoM jAtA hai| jo bhI pUrvokta prakAra kA Izvara banatA hai, vaha eka janma yA aneka janmoM ke sva-puruSArtha se hI Izvara banatA hai| hA~, Izvara banane ke bAda vaha ajanmA (janma-maraNa se rahita ) ho jAtA hai, pahale nhiiN| isalie vaha Izvara 'svayaMbhU' hotA hai (svayaM janma le letA hai yA svayaM ho jAtA hai) yaha kathana bhI kisI taraha - yuktisaMgata nahIM hai / ' paramaizvarya-sampannatA samasta siddha-mukta IzvaroM meM eka samAna, sabhI samAna koTi ke haiM eka bAta aura-vaidikAdi dharmamAnya Izvara eka hai, vaha sRSTikarttA aura mahAn hai, jainadharmamAnya ananta siddha Izvara akarttA aura amahAn haiM; ve usI mahAn Izvara meM vilIna ho jAte haiM, aisI svarUpa aura kArya (pariNAma) kI bhinnatA nirupAdhika dazA (karmopAdhirahita avasthA meM kataI nahIM ho sktii| aisA nirhetuka bheda donoM meM kaise ho sakatA hai ? siddha IzvaradazA meM ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda (ananta avyAbAdha-sukha) aura ananta balavIrya (ananta Atmika-zakti); ye cAroM milakara siddha-mukta zuddha AtmA (paramAtmA) kA svarUpa athavA parama aizvarya haiN| yaha sabhI siddha AtmAoM (siddha IzvaroM) meM samAna hotA hai| muktAtmA na kisI dUsarI zakti meM vilIna hote haiM, na kisI ke aMza hote haiM katipaya dArzanika (vedAntadarzanavAdI) AtmA kA paramAtmA meM vilaya honA mAnate haiM athavA jIvAtmA ko paramAtmA (parabrahma ) kA aMza rUpa mAnate haiM; parantu jainadarzana ina donoM bAtoM ko svIkAra nahIM karatA / vaha mAnatA hai ki siddha- muktadazA meM AtmA kA kisI dUsarI zakti yA pUrvamukta siddha-paramAtmA yA tathAkathita Izvara Adi meM vilaya nahIM hotA, na hI vaha kisI dUsarI sattA kA aMza yA avayava hai yA hotA hai aura na vibhinna avayavoM kA saMghAta hai| pratyeka muktAtmA eka svataMtra ikAI 1. (ka) 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 197 (kha) dekheM - isI nibandha meM sarvakarmamukta (siddha) hone vAle sAdhakoM kI 4 zreNiyoM vAlA puruSArthaviSayaka vivaraNa (ga) nirmAnamohA jitasaMgadoSA adhyAtmanityA vinivRttakAyAH / dvandvairvimuktAH sukha-duHkha saMjJairvAcchantyamUDhAH padamavyayaM tat // - bhagavadgItA, a. 15, zlo. 5 2. 'jainadarzana : manana aura mImAMsA' se bhAva grahaNa, pR, 447-448 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 137 * hotA hai, usakI svataMtra sattA hotI hai| usake pratyeka Atma-pradeza paraspara anuviddha haiM; isalie vaha akhaNDa hai| mukti meM usa muktAtmA kA pUrNa zuddha rUpa svataH sahaja hI prakaTa hotA hai| mukta AtmAoM ke vikAsa kI sthiti meM bhI koI antara nahIM hotaa| avikAsa, apUrNa vikAsa athavA svarUpAvaraNa karmopAdhijanya hotA hai| pUrNa mukta jIvana karmopAdhi se sarvathA rahita hote haiN| mukta jIva ke karmopAdhi miTate hI svarUpAvaraNa yA apUrNa vikAsa sarvathA samApta ho jAtA hai| phira sabhI mukta AtmAoM kA vikAsa aura svarUpa samAna koTi kA ho jAtA hai| isalie jaina-dArzanika mukta AtmA kA kisI zakti meM vilIna honA nahIM maante| samasta mukta AtmAoM kI svataMtra sattA rahatI hai| mukta AtmAoM kI jo pRthak-pRthak svataMtra sattA hai, vaha upAdhikRta nahIM hai, sahaja hai| sattA kA svAtaMtrya mokSa hone meM yA kisI bhI pUrNatA kI sthiti meM bAdhaka nahIM hai| isalie kisI bhI sthiti meM una ananta siddha-muktAtmAoM kI svataMtra sattA, svataMtratA yA svAyattatA meM koI bhI A~ca nahIM aatii| mokSa meM pratyeka muktAtmA ananta jJAna, ananta darzana, ananta avyAbAdha-sukha aura ananta balavIrya se yukta hai| isa dRSTi se unameM koI bheda (antara) nahIM hai| saba muktAtmAe~ apane Apa meM pUrNa haiN| isalie unheM kisI dUsarI zakti kA Azraya lene yA usakA aMza banane kI koI AvazyakatA nahIM rhtii| isalie muktAtmAoM meM koI bheda karanA (Atmika dRSTi se) sambhava nahIM hai| kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabodhita, buddhabodhita, jJAna, alpabahutva, antara, avagAhanA Adi kI apekSA se muktAoM meM jo bheda (antara) kI kalpanA kI gaI hai, vaha sirpha vyavahAranaya kI apekSA se tathA mukta hone se pUrva kI avasthA-vizeSa kI dRSTi se kI gaI hai| ___ sarvakarmamukta siddha Izvara jagat kA kartA-hartA nahIM ho sakatA : kyoM aura kaise ? sarvakarmamukta siddha-paramAtmA jagat kA kartA-hartA nahIM ho sakatA, isakA nirAkaraNa hama karmavijJAna, bhAga 2, khaNDa 5 meM kara cuke haiM, isalie piSTapeSaNa karanA vyartha hogaa| phira tAttvika dRSTi se socA jAye to bhI Izvara para sRSTikartRtva kA Aropa karanA kathamapi ucita nahIM hai, kyoMki AtmA jaba taka sopAdhika (zarIra aura karma kI upAdhi se yukta aSTa karmabaddha) hotI hai, tabhI taka usameM parabhAva-kartRtva hotA hai| siddha-mukta dazA nirupAdhika hai| usameM kevala svabhAvaramaNatA hotI hai, parabhAva-kartRtva nahIM hotaa| isalie siddha-mukta Izvara meM parabhAva-kartRtva (sRSTi-kartRtva) kA Aropa karanA yukti viruddha hai|' 1. (ka) "jainadarzana : manana aura mImAMsA se bhAva grahaNa, pR. 447-448 (kha) dekheM-karmavijJAna, bhA. 2, khaNDa 5 meM 'karma kA kartA kauna, phalabhoktA kauna tathA karmoM kA phaladAtA kauna?' zIrSaka nibandha For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 138 * karmavijJAna : bhAga 9 * yadi (videhamukta siddha) Izvara jagat kA kartA-hartA hai aura usI ke hAtha meM jagat ke jIvoM kA janma-bharaNa hai, taba vaha kyoM kisI jIva ko marane detA hai? kyoM kisI ko pApI, nirdayI, cora, hatyArA, vyabhicArI, Dakaita, AtaMkavAdI, vidrohI yA nAstika banAtA hai ? sabhI prANiyoM ko eka sarIkhA Astika, dayAlu, sadAcArI, ahiMsaka, AtmArthI, paramArthI yA dharmAtmA kyoM nahIM banA detA? yadi tathAkathita Izvara ke hAtha meM sIdhI taura se kisI ko jJAnAdi kA prakAza dene kA sAmarthya hotA to vaha kisI ke bhI antaHkaraNa meM ajJAnAdi andhakAra na rahane detaa| vizva ke samasta jIvoM ko prakAzamaya aura Anandamaya banA detaa| adhama aura durAcArI vyaktiyoM ko bhI sabuddhi-sampanna aura sadAcArI banA detaa| pratyeka prANI nIcI bhUmikA se uThAkara Upara kI bhUmikA para car3hA detaa| kintu aisA dikhAI nahIM detA, pratyuta isake viparIta AcaraNa aura vicAra jagat meM dekhA jAtA hai| ataH jaina karmavijJAna kA yaha yuktisaMgata tarka hai ki pUrNa zuddha, niraMjana, nirAkAra, sarvakarmamukta Izvara bhalA jagat kA kartA-hartA banane ke lie punaH karmamala se lipaTakara saMsAra ke janma-maraNAdi cakra meM kyoM lauTakara AyeMge? jisa saMsAra-cakra ko ve tor3a cuke haiN| janma-maraNa se, karmoM se, zarIrAdi se jo rahita ho cuke haiM, aise kRtakRtya siddha-paramAtmA (Izvara) meM rAga-dveSayukta jagat-kartRtva kaise sambhava ho sakatA hai? phira bhI agara andha-vizvAsa, haThAgraha yA mandabuddhivaza Izvara ko jagatkartA mAnA jAyegA to usa para pakSapAta, asAmarthya, rAga-dveSa, anyAya Adi kaI doSarUpa AkSepa aayeNge| yahI kAraNa hai ki jainadRSTi ke anusAra pUrNa zuddha niraMjana nirAkAra siddhabuddha-mukta paramAtmA (Izvara) na to kisI para prasanna hote haiM aura na aprsnn| ve apane Atma-svarUpa meM rata rahate haiN| pratyeka prANI ke sukha-duHkha apane karma saMskAra para avalambita haiN| yaha cetana-acetanarUpa sArA jagat prakRti ke niyama se saMcAlita hai| yaha jagat pravAharUpa anAdi-ananta hai| usake kartatva kA bhAra vahana karane ke lie kisI paramAtma sattA (Izvara) ko mAnane aura use janma dene vAle kI AvazyakatA nhiiN| isa prakAra jainadarzana meM Izvara kA asvIkAra nahIM hai, vaha anIzvaravAdI nahIM hai, kintu Izvara kI jagat-sRjanasattA kA vaha asvIkAra karatA hai|' saMsAra kI samasta AtmAe~ Izvara haiM; ve apanI zubhAzubha karmasRSTi kA svayaM sRjana karatI haiM ___ pahale hama kaha Ae haiM ki jainadarzana kevala eka hI sRSTikartA Izvara ko nahIM mAtA, apitu pUrvokta kathana ke anusAra saMsAra kI sabhI AtmAoM meM (trividharUpa naIzvaratva mAnatA hai| ukta dRSTi se vaha pratyekabaddha Izvara (karmabaddha AtmA) meM 5. janatatvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 107-108 For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA: svarUpa, prApti, upAya * 139 * (apanI sRSTi ke) kartRtvavAda kI yojanA karatA hai jaisA ki AcArya haribhadrasUri ne kahA hai (nizcayataH) AtmA (ananta jJAnAdi) parama aizvarya se yukta hai| ataH vahI Izvara hai aura vahI kartA (apane zubha-azubha karmoM kA svayaM kartA) hai| isa dRSTi se jainadarzana ne AtmA meM nirdRSTa kartRtvavAda kI vyavasthA (yojanA) kI hai|" siddha-mukta paramAtmA ke smaraNa-namana-upAsanAdi se kyA lAbha ? anya dazanI jainadarzana ke samakSa yaha zaMkA prastuta karate haiM ki jainadarzana jaba saMsAra kI samasta AtmAoM ko Izvara mAnatA hai, taba to sabhI AtmAe~ svataH ananta jJAna-darzanAdi se prakAzamAna haiM, phira una AtmAoM ko, khAsakara manuSyoM ko siddha-paramAtmA yA arihaMta devAdhideva ko smaraNa karane, namana karane, unakA dhyAna karane aura unakI bhakti-upAsanA karane kI kyA AvazyakatA hai? __ isakA samAdhAna yaha hai ki nizcayanaya yA AtmA ke zuddha svarUpa kI dRSTi se to yaha kathana yathArtha hai ki saMsAra kI sabhI AtmAe~ apane zuddha rUpa meM jJAnAdi se prakAzamAna haiN| kintu unake Atma-pradezoM para vibhinna karmoM (karma-saMskAroM) kA nyUnAdhika rUpa meM AvaraNa par3A huA hai, isa kAraNa usake jJAna-darzana Adi AcchAdita haiM, ho rahe haiN| una vibhinna pUrvabaddha karmoM ko kSaya karane ke lie una sarvakarmamukta zuddha AtmAoM (siddha-paramAtmAoM) athavA cAra ghAtikarmamukta arihaMta paramAtmAoM ko Adarza mAnakara unakA dhyAna, smaraNa, guNagAna, namana, stavana karane unakI bhakti, ArAdhanA, upAsanA Adi vividha anuSThAna kiye jAte haiN| bahirAtmA aura antarAtmA dvArA paramAtmA kI upAsanAdi se sarvakarmamukti kaise? jainadarzana ne saMsAra kI samasta AtmAoM ko tIna bhAgoM meM vargIkRta kiyA haibahirAtmA, antarAtmA aura prmaatmaa| paramAtmA vaha nikhAlisa AtmA hai, jisameM AtmA moha, rAga, dveSa, krodhAdi kaSAyoM Adi vibhAvoM se rahita hokara tathA parabhAvoM athavA vibhAvoM ke kAraNa AtmA para lagI huI karmaraja sarvathA dUra ho jAtI hai| pUrvokta donoM kakSAoM kI AtmAe~ karmabaddha haiM, una para abhI karmaraja lagI huI hai| ataH ve donoM koTi kI AtmAe~ paramAtmA (zuddha AtmA) ko apanA dhyeya yA Adarza mAnakara unakI vandanA-namana karake, unakA guNa-smaraNa, stavana, 1. pAramezvarya-yuktatvAt, Atmaiva mata iishvrH| sa ca karteti nirdoSaM, kartRvAdo vyvsthitH|| -zAstravArtA samuccaya, stabaka 3, zlo. 14 For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 140 * karmavijJAna : bhAga 9 * bhakti-upAsanA karake apane zuddha dharma kA utkRSTa evaM zuddha AcaraNa kara sakatI haiM, samyagjJAnAdi kI sAdhanA dvArA uttarottara Atma-vikAsa karake sarvakarmamukti tathA svarUpa-ramaNatA prApta kara sakatI haiN| siddha yA arihaMta paramAtmA ke vandanAdi se dhyeya taka kaise pahu~ca sakatA hai ? aba prazna yaha hai ki siddha-paramAtmA tathA arihaMta paramAtmA kA namana-vandana, unakA nAma-smaraNa, guNa- smaraNa, bhakti Adi karane se koI vyakti kaise Adarza, dhyeya (mokSa) yA paramAtmapada taka pahu~ca sakatA hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki vItarAga siddha yA jIvanmukta paramAtmA kisI ke lie kucha karate-karAte nahIM, na hI mokSa, svargAdi kucha dete-lete haiN| lekina bhakti, stuti yA vandanA Adi karane se vyakti avazya hI sarvottama AdhyAtmika guNoM se sampanna ArAdhyadevoM ke una guNoM kI ora AkRSTa - tallIna hotA hai, svayaM vaisA banane kA manoratha karatA hai| phalataH dhIre-dhIre upAsya ke AdarzoM ko jIvana meM utArane lagatA hai| manuSya kA hRdaya yadi . kalyANakAmI yA mokSakAmI ho, paramAtmA yA mokSa ke abhimukha hokara paramAtmA kI bhakti-stuti guNa-smaraNa meM tallInatA, tanmayatA kare to, sattva-saMzuddhi aura vItarAgatA prApta ho jAne se eka dina usakI apUrNatA pUrNatA meM pariNata ho jAtI hai, mokSamArga para calane ke apane hI prabala puruSArtha se| vItarAga prabhu zIghra karmamukti kara sakatA hai ko dhyeya banAne vAlA dhyAtA dhyAna- bala se "yad dhyAyati, tad bhavati" (jo jisakA dhyAna karatA hai, vaisA hI bana jAtA hai) kI sUkti ke anusAra jaba dhyAtA usa parama zubhra paramojjvala siddha-paramAtmA ke prati ekAgra ekaniSTha hokara anya padArthoM se dhyAna va dRSTi haTAkara dhyAna karatA hai, to vaha usake hRdayakapAToM ko khola degA, usake hRdaya para aisI pratikriyA hogI ki usakI rAga-dveSa-moha kI granthiyA~ TUTatI jAyeMgI, dhyeya tattva kI zuddhatA kA prakAza usa ( dhyAtA) para par3ane lgegaa| dhyeya ke anusAra dhyAtA bhI usI rUpa meM pariNata hone lagatA hai| yaha nirvivAda hai ki dhyAna kA viSaya vItarAga mukta paramAtmA kA hogA, to mana para usakA bhI vaisA hI asara par3egA aura vaise hI guNa prAyaH usa dhyAtA meM pragaTa hone lagate haiN| vItarAga prabhu ko dhyeya banAne vAlA dhyAtA bhI samatA, vItarAgatA ratnatrayarUpa mokSamArga evaM uttama dhyAna meM AtmA ko yA cittavRtti ko lagAne kA puruSArtha karatA hai to usake Atma-pradezoM se purAtana karma-vargaNAe~ bhI svataH dUra hone lagatI haiM / ' 1. 'jainatattvakalikA' se bhAva grahaNa, pR. 109 For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha mukta siddha- paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 141 * - siddha-paramAtmA ke bhAvasAnnidhya se aneka lAbha siddha-paramAtmA cAhe hameM carmacakSuoM se dikhAI na deM phira bhI yadi unake svarUpa kA apane svaccha antaHkaraNa meM cintana-manana kiyA jAye, unakA mAnasika rUpa se sAnnidhya yA sannikaTa bhAva prApta kiyA jAye to manuSya ko dRSTi - vizuddhi, ma-zakti evaM vItarAgatA kI preraNA Adi anekoM lAbha haiN| ye lAbha AdhyAtmika vikAsa kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| Atma paramAtmA kI AjJArAdhanA se aura virAdhanA se apanA hI lAbha, apanI hI hAni jo vyakti vItarAga deva yA siddha-mukta paramAtmA ko na mAnane yA avalambana yA sAnnidhya grahaNa na karane se unako koI hAni-lAbha nahIM hai, hamArI apanI hI hAni hai, AdhyAtmika aura dhArmika vikAsa meM kSati hai| isake viparIta unako mAnane tathA unakA avalambana yA sAnnidhya grahaNa karane se, unakI upAsanA-ArAdhanA se hamArI apanI hI dharmasAdhanA, dharmabhAvanA aura Atma-vizuddhi kA tathA sadguNoM kA vikAsa hotA hai| ina sabake anupAta meM hamAre karma (bhAgya) para bhI prabhAva par3atA hai / hamAre jo azubha karma (durbhAgya) haiM, unheM zubha karma (saubhAgya) meM pariNata karane kA athavA azubha karmoM ko zubha bhAvoM dvArA kSaya karane kA isase bar3hakara sarala sarvottama * rAjamArga aura kyA ho sakatA hai ? isI taraha jo vyakti vItarAga sarvajJa paramAtmA kI dharmAnuprANita AjJAoM ko na mAnakara niraMkuza dharma-viruddha yA vItarAga - AjJAviruddha pravRtti karatA hai, yadyapi usa para prabhu zApa nahIM barasAte aura na hI use rokate haiM, kintu bhagavadAjJA- viruddha pravRtti karane se usakI bahuta bar3I hAni hai - ananta kAla taka saMsAra - paribhramaNa / isake viruddha unakI AjJAnusAra pravRtti karane se ArAdhaka jIva sarvakarmamuktirUpa mokSa prApta kara sakatA hai| AcArya hemacandra ne 'vItarAgastava' meM kahA hai- "he vItarAga prabho ! ApakI sevAbhakti kyA hai ? ApakI AjJAoM kA paripAlana hI ApakI sevAbhakti hai| kyoMki ApakI AjJAoM kI ArAdhanA mokSadAyinI aura AjJAvirAdhanA hai - bhavabhramaNakAriNI / ' 9 vItarAga ke dhyAna se rAgarahita karmamukta tathA sarAga ke dhyAna se rAgAdi vibhAvayukta jinhoMne pUrNa paramAtmapada yA mokSa prApta kara liyA hai, ve siddha, buddha, mukta paramAtmA jisa manuSya ke lie Adarza evaM anukaraNIya haiM, unakI vItarAgatA ke 1. vItarAga ! tava spryaastvaajnyaa-pripaalnm| AjJArAddhA virAddhA ca zivAya ca bhavAya ca // For Personal & Private Use Only - vItarAgastava 19/4 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 142 * karmavijJAna : bhAga 9 * sambandha meM cintana-manana- dhyAna - smaraNa karane para vaha vyakti bhI vItarAgatA prApta kara sakatA hai; aisI pratIti aura vizvAsa usameM sudRr3hatA se jama jAtA hai| AcArya hemacandra ne 'yogazAstra' meM batAyA hai - " vItarAga (rAgarahita) kA dhyAna (cintana-manana- praNidhAna) karane se manuSya svayaM rAgarahita hokara karmoM se mukta ho jAtA hai, jabaki rAgI (sarAga ) kA avalambana lene vAlA manuSya vikSepa yA vibha paidA karane vAle (kAma, krodha, lobha, moha, mAtsarya, harSa, zoka, rAga-dveSAdi) sarAgatva ko prApta karatA hai / " " 9 vItarAga ke dhyAna va sAnnidhya se AtmA meM vItarAgabhAva kA saMcAra siddha yA mukta vItarAga paramAtmAoM kA svarUpa parama nirmala, zAntimaya evaM vItarAgatAyukta hotA hai| rAga-dveSa kA raMga yA usakA tanika bhI prabhAva unake svarUpa meM nahIM hai| ataH unakA dhyAna, cintana-manana karane tathA avalambana yA sAnnidhya pAne se AtmA meM anAyAsa hI vItarAgabhAva kA saMcAra hotA hai| kahAvata bhI hai'jaisA saMga, vaisA rNg|' sajjana kA sAnnidhya susaMskAra kA aura durjana kA sAnnidhya aura saMga kusaMskAra kA bhAva paidA karatA hai / ataH jaba vItarAga prabhu kA sAnnidhya, sannikaTatA yA saMgati yA preraNA prApta kI jAtI hai, taba hRdaya meM avazya hI vItarAgatA ke bhAva evaM saMskAra jAgrata hote haiN| sAnnidhya yA saMgati pAne kA artha hai - unakA nAma smaraNa, guNa-smaraNa, stavana, japa, stuti, namana, guNagAna karanA / isa prakAra vItarAga prabhu ke sAnnidhya kA jitanA adhika lAbha liyA jAtA hai, utane hI mana ke bhAva, zuddhi aura ullAsa bar3hate jAte haiM aura sAnnidhyakarttA kA mohAvaraNa haTatA jAtA hai tathA vaha adhikAdhika jJAtA - draSTA hokara ucca dazA para pahu~ca jAtA hai| ukta sAnnidhya ke satata abhyAsa se usakI rAga-dveSa kI, viSamatA kI yA moha kI vRttiyA~ svataH zAnta hone lagatI haiM aura eka dina vaha tamAma karmoM se mukta, mohamukta janma-maraNAdi se mukta, sarvaduHkhamukta hokara siddha-paramAtmapada ko prApta kara letA hai| soye hue paramAtmabhAva ko jagAne kA apUrva sAdhana : zuddha bhAva meM ramaNatA zarIra meM rahA huA AtmA tAttvika dRSTi se to paramAtmasvarUpa hai, parantu vaha karmoM se AvRta hone ke kAraNa azuddha bhAva meM pravartamAna hai, jisake kAraNa vaha bhavacakra meM bhramaNa karatA hai / agara vaha bhAvoM se apanI AtmA ko zuddha bhAva meM 1. vItarAgo vimucyeta vItarAgaM vicintayan / rAgiNaM tu samAlambya rAgI syAt kSobhaNAdikRt // For Personal & Private Use Only - yogazAstra pra. 9/13 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya * 143 * Atma-svabhAva meM prerita kare to vaha apane svAbhAvika svabhAva (siddha-svarUpa) ko pragaTa kara sakatA hai, apane meM soye hue paramAtmabhAva ko jagA sakatA hai| arihaMta aura siddha-paramAtmA hameM apane suSupta paramAtmatva ko jagAne-prApta karAne ke lie preraka haiM-prakAzastambha haiM, Adarza haiN| ___ ataH jisa dhyeya, Adarza yA paramAtma deva ke nimitta se citta aura AtmA kI zuddhi evaM Atma-vikAsa hokara anta meM vItarAgatva yA paramAtmatva pragaTa hotA hai, usa mahAna upakArI paramAtmAoM ke upakAroM ke prati kRtajJa hokara unakA guNagAna, kIrtana, stuti, bhakti, ArAdhanA-upAsanA Adi karanA vyavahAranaya kI dRSTi se atyAvazyaka hai|' guNoM kI upalabdhi ke lie vandanA yA stuti isI prakAra vItarAga prabhu ko vandana, namaskAra, guNagAna yA stuti karane kA uddezya unake prati samarpitabhAva se rahakara svabhAva meM ramaNatA kA abhyAsa bar3hAnA hai| samarpakabhAvapUjaka bhakta vandana bhI isI rUpa meM karatA hai-"karmarUpI parvatoM kA bhedanakartA, rAga-dveSa vijetA, vizvatattvoM ke jJAtA, parama tattva ke prakAzaka evaM mokSamArga para le jAne vAle vItarAga deva ko unake jaise guNoM kI upalabdhi ke lie maiM vandanA karatA huuN|" : bhAvapUjaka dvArA vItarAga prabhu kA sAnnidhya yA avalambana lene se sAdhaka kI Atma-cetanA jaga jAtI hai| vaha prArthanA karatA hai-he arihaMta tathA mukta siddha prabho ! merI bhakti Apake sadguNoM meM banI rahe, tAki maiM kisI samaya bhI durguNoM, vibhAvoM yA parabhAvoM meM na pha~sa jaauuN| trikAla-triloka meM sAMsArika duHkha-cakra se, bhava-cakra se bacAne vAlA ekamAtra siddha-mukta paramAtmA kA hI avalambana hai| 1. mokSamArgasya netAraM bhattAraM krmbhuubhRtaam| jJAtAraM vizvatattvAnAM vande ! tdgunnlbdhye|| -sarvArthasiddhi maMgalAcaraNa For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA parabhAva meM ramaNa se karmabandha aura svabhAva meM ramaNa se karmamukti karmavijJAna kI dRSTi se jaba hama AtmA ko paramAtmabhAva = zuddha Atma-svabhAva se bahuta dUra haTakara parabhAva aura vibhAva ke pravAha meM bahatA dekhate haiM to karmakSaya ke badale karmabandha hI adhikAdhika bar3hanA nizcita hai| yaha karmabandha tabhI ruka sakatA hai, jaba hama parabhAva aura vibhAva se mur3akara svabhAva meM A jAe~, svabhAva ke viSaya meM adhikAdhika cintana, manana, ramaNa karane athavA AtmA meM, Atma-svabhAva meM yA Atma-svarUpa meM sthira hone kA puruSArtha kreN| aisA karane se svabhAva sthitirUpa mokSa nizcita hai| AtmA aura paramAtmA ke svabhAva meM bahuta antara . prazna hotA hai-kahA~ AtmA kA svabhAva aura kahA~ paramAtma-svabhAva? donoM meM AkAza-pAtAla kA antara hai| donoM ke svabhAva meM, guNadharma meM, sva-svadharma meM antara hai, taba kaise Atma-svabhAva meM jIva (AtmA) sthira ho? vyavahAradRSTi se paramAtmA aura AtmA kA svabhAva bhinna-bhinna, kintu nizcayadRSTi se samAna ___ vAstava meM vyavahAradRSTi yA paryAyadRSTi se soceM to AtmA aura paramAtmA donoM kA svabhAva pRthak-pRthak dRSTigocara hotA hai| sAmAnya AtmA manuSya, vizeSataH zrAvaka varga aura sAdhu varga, ina saba kA AcAra-vyavahAra, vrataniyama, prakRti, manaHsthiti Adi ko dekhate hue mAlUma hotA hai ki ye saMsArApanna mAnava karmoM ke AvaraNa se dabe hue parabhAvoM aura vibhAvoM meM lipaTe hue haiN| nizcayadRSTi se to AtmA aura paramAtmA-dUsare zabdoM meM vyavahAra se vartamAna meM karmalipta AtmA kA aura sarvakarmamukta paramAtmA kA mUla svabhAva aura guNadharma eka samAna haiN| usameM rattIbhara bhI antara nahIM hai| donoM kA mUla svabhAva, nija guNadharma yA svarUpa sadRza hone ke kAraNa hI kahA jAtA hai-"appA so prmppaa|"-aatmaa hI paramAtmA hai For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 145 * athavA AtmA paramAtmA ho sakatA hai athavA AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA hai| kahA bhI hai-"siddhasya svabhAvo yaH, saiva saadhk-yogytaa|''-jo siddha paramAtmA kA svabhAva hai, vahI svabhAva prakaTa karane kI yogyatA sAdhaka kI AtmA meM hai|"2 svabhAva meM sAmya hone se hI AtmA paramAtmA bana sakatI hai jaise-miTTI aura ghar3e ke svabhAva meM samAnatA hai, isIlie to miTTI se ghar3A banatA hai| ghaTa aura tantu meM, paTa aura miTTI ke svabhAva meM sAmya nahIM hai, isa kAraNa tantu se ghaTa yA miTTI se paTa nahIM bana sakatA hai| isI prakAra zarIra Adi parabhAvoM ke svabhAva se paramAtma-svabhAva meM bahuta antara hai, jabaki saccidAnandaghanarUpa zuddha AtmA aura paramAtmA ke svabhAva meM koI antara nhiiN| jo paramAtmA kA svabhAva hai, vahI zuddha AtmA kA svabhAva hai| isIlie 'pravacanasAra' meM AtmA ke dvArA nizcayadRSTi se svarUpa-svabhAva kA kathana isa prakAra kiyA gayA hai-"siddho'haM zuddho'haM annNtnnaannaadi-gunn-smiddho'hN|"3 arthAt maiM siddha-paramAtmA hU~, ananta jJAnAdi guNoM se samRddha hU~ aura zuddha (nirvikAra-nirvikalpa, parabhAvoM-vibhAvoM se rahita, karmamalarahita) AtmA huuN|". ___.. pratyeka AtmA paramAtmasvarUpa hai, vibhinnatA yA apUrNatA usakA zuddha svabhAva nahIM hai vAstava meM pratyeka AtmA paramAtmA ke samAna saccidAnandamUrti hai, zuddha hai, pavitra hai, nirvikAra hai, jJAna, Ananda aura zakti se paripUrNa hai| saMsArI AtmAoM meM bAhya rUpa se zarIrAdi meM tathA vartamAna sthiti meM antara dikhAI detA hai, parantu antarmukhI dRSTi se dekhA jAe to samasta AtmAe~ mUla svabhAva meM paramAtmA haiN| apUrNatA yA vibhinnatA AtmA kA zuddha = mUla svarUpa nahIM hai| jaise-eka jagaha sone kI 100 pATa haiM, una para vibhinna prakAra ke vastra lapeTe hue haiN| kintu unake bhItara sonA to eka samAna hI hai| isI prakAra pratyeka AtmA bhinna-bhinna caitanya-piNDa hai| bAhara se choTA-bar3A yA vartamAna kAla kI kSaNabhaMgura avasthA meM apUrNatA hai, use lakSya meM na lekara AtmA ko traikAlika zuddha svabhAva kI dRSTi se dekheM, to pratyeka AtmA kA svabhAva, mokSa-prApta siddha-paramAtmA ke samAna paripUrNa hai| jitanI zakti siddha-paramAtmA meM hai, utanI hI zakti pratyeka AtmA meM hai| 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' (AcArya devendra muni) se bhAva grahaNa, pR. 401 2. adhyayanasAra 3. pravacanasAra For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 146 * karmavijJAna : bhAga 9 * bahirAtmA hI parabhAvoM-vibhAvoM ko apane mAnakara karmabandha karatA hai, antarAtmA nahIM ___ ajJAnI aura bahirAtmA jIva isa tattva ko bhUlakara zarIrAdi parabhAvoM aura rAga-dveSAdi vibhAvoM (vikAroM) ko apane mAnatA hai, isI kAraNa karmabandha hote haiM aura use saMsAra-paribhramaNa karanA par3atA hai| jJAnI AtmArthI mumukSu apane paripUrNa Atma-svabhAva ko pahacAnakara usake Azraya se sarvakarmamuktirUpa mokSa yA paramAtmapada ko pAne kI sAdhanA karatA hai aura eka dina saMsAra-sAgara ko pAra karake janma-maraNa kA anta kara detA hai, karmoM se sarvathA mukti pA letA hai| ataH zakti (labdhi) rUpa se AtmA hI paramAtmA hai| isakI pratIti karake svayaM abhivyakti (prakaTa) rUpa se bhI paramAtmA bana sakatA hai| vaha yaha bhalIbhA~ti hRdayaMgama kara letA hai ki paramAtma-dazA ko abhivyakta (prakaTa) karane kA avasara isa manuSya-janma meM, manuSya-zarIra meM hI hai| phira vaha AtmA ke prati ruci aura utsukatApUrvaka satpuruSoM ke samAgama se, suzAstroM ke svAdhyAya se, Atma-dhyAna-cintana se AtmA ke ukta praramAtma-sama zuddha svabhAva kI pahacAna kara letA hai-maiM siddha-paramAtmA ke samAna zuddha, pavitra, nirmala, niSkalaMka karmamalarahita, jJAnAnanda se paripUrNa huuN| jo bhI vikArI bhAva (rAga-dveSAdi tathA kAma, krodha, lobha, mohAdi vibhAva) haiM, ve mere nahIM haiM, ve mere svarUpa se bhinna haiM, mere svabhAva nahIM haiN|' siddha-paramAtmA meM aura merI (zuddha) AtmA meM . koI antara nahIM hai, aisA vizvAsa kareM jisake jJAna meM, mana-buddhi-citta-hRdayarUpa antaHkaraNa ke kaNa-kaNa meM aisI dRDha zraddhA, Atma-vizvAsa, dRr3ha pratIti, tIvra ruci, tar3aphana aura bhAvormiyA~ prAdurbhUta ho jAtI haiM ki maiM ananta jJAna, ananta darzana, ananta AtmAnanda aura ananta Atma-zaktirUpa ananta guNoM se sampanna svAbhAvika tattva (Atma-dravya) hU~, kyoMki maiM siddha-paramAtmA kI jAti kA huuN| ve ananta jJAnAdi ke rasakanda haiM, vaisA hI maiM huuN| 'AcArAMgasUtra' ke anusAra jaise siddha-paramAtmA meM kisI upAdhi kA aMza nahIM hai, vaise maiM bhI zuddha nizcayanaya kI dRSTi se upAdhi se rahita hU~, kyoMki upAdhi karma se hotI hai| jaise siddha-paramAtmA ke saMkalpa-vikalpa yA rAgAdika koI upAdhi nahIM hotI, vaise mere (zuddha AtmA ke) bhI koI upAdhi yA prapaMca nahIM hai| 1. 'pAnI meM mIna piyAsI se bhAva grahaNa, pR. 402-403 2. uvAhI pAsagamsa ntthi| 3. kammuNA uvAhI jaayi| -AcArAMga, zru.1 -vahI, zru.1 For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 147 * aisA mumukSu bhaviSya kI apekSA se siddha-paramAtmA hai vartamAna kAla kI asthAyI (kSaNika) apUrNatA ko na dekhakara jo siddha-paramAtmA ke samAna pUrNatA kI pratIti karake aisA dRr3ha vizvAsa antara meM AtA hai tathA jo siddha-paramAtmA ko bhAva se apanI antarAtmA meM sthApita kara letA hai, usake viruddhabhAva naSTa ho jAte haiM aura vaha eka dina siddha-paramAtmapada ko prApta kara letA hai| sAtha hI jo mumukSu sAdhaka dRr3ha zraddhApUrvaka paramAtmA ke svabhAva ke samAna apane Atma-svabhAva kA nizcaya kara letA hai ki maiM pUrNa, azarIrI, abandha parama AtmA (zuddha AtmA) hU~, phira usameM rAga-dveSAdi vibhAva aura svabhAva-ramaNa kI asthiratA bahuta hI kama raha jAtI hai, kyoMki mUla meM to samasta AtmAoM kI Antarika dazA to nizcayadRSTi se siddha-paramAtmA ke samAna hI hai| ataH jise yaha dRr3ha zraddhA, pratIti aura ruci ho jAtI hai ki "maiM zuddha, buddha, nitya, nirAvalambI, puNya-pApAdijanya upAdhi se rahita, asaMga, siddha-paramAtmA ke samAna hU~; siddha bhagavAna kI AtmA jitanI mahAn hai, utanI hI mahAn merI AtmA hai| merI bhI antaraMga dazA paramAtmA ke samAna hai|" samajha lo, usakI antarAtmA meM paramAtmA ke samAna apane Atma-svabhAva kI bAta jama gaI hai| isalie bhaviSya kI apekSA se use siddha-paramAtmA kahA jA sakatA hai| 'paramAnanda paMcaviMzati' meM isI tathya ko ujAgara kiyA gayA hai-"zuddha, niraMjana, nirAkAra, nirvikAra tathA sva-svarUpa meM sadaiva sthita aura aSTa guNoM se yukta jo siddha-paramAtmA haiM, unake samAna jo sAdhaka apanI AtmA ko jAnatA hai, vaha sad-asad vivekazAlinI buddhi se yukta paNDita hai| usakA sahajAnanda, jJAnaghana caitanya paramAtmA ke samAna mahAn * rUpa se prakAzita (prakaTa) hotA hai|" tAtparya yaha hai ki mana, vacana, kAyA, karma Adi parabhAvoM tathA rAgAdi vibhAvoM . kI upAdhi se rahita zuddha caitanyasvarUpa AtmA kA jo svabhAva hai, vahI siddha-paramAtmA kA svabhAva hai, isa siddhAnta ko hRdayaMgama karake jo dRr3ha vizvAsa kara letA hai ki apanA (AtmA) zuddha svabhAva hI mere lie upAdeya hai, vaha sAdhaka bhaviSya meM Atma-svabhAva meM sthira hokara paramAtmabhAva ko prApta kara letA hai| paramAtmabhAva kI prApti kA artha hai-mokss-praapti|' - 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 403-404 (kha) AkArarahitaM zuddhaM, sva-svarUpe vyvsthitm| siddhamaSTaguNopetaM nirvikAraM nirNjnm||20|| tatsamaM tu nijAtmAnaM, yo jAnAti sa pnndditH| sahajAnanda-caitanyaM, prakAzayati mhiiyse||21|| -paramAnanda paMcaviMzati 20-21 For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 148 * karmavijJAna : bhAga 9 * AtmA meM hI paramAtmA banane kI zakti hai, zarIrAdi meM nahIM pratyeka AtmA paramAtma-zakti se paripUrNa hai| usI meM se paramAtma-zakti pragaTa. hotI hai| AtmA meM paramAtmA banane kI yaha zakti kahIM bAhara se, para-padArthoM se yA kisI zakti yA bhagavAna ke dene se nahIM prakaTa hotI; vaha usake bhItara hI bharI hai, vaha usake sva-puruSArtha se hI abhivyakta hotI hai| jaise-pippala ko cauMsaTha pahara taka ghisane se usameM se tIkSNatA (viziSTa zakti mAtrA) pragaTa hotI hai| vaha tIkSNatA koI bAhara se, kisI maMtra-taMtra se yA kisI zakti ke varadAna se nahIM pragaTa hotI, na hI kharala meM se vaha pragaTa hotI hai| parantu pippala meM hI cauMsaTha praharI tIkSNatA zaktirUpa se vidyamAna thI, vahI prakaTa hotI hai| isI prakAra usa pippala meM cauMsaTha praharI tIkSNatA eka se lekara tiresaTha pahara taka kI ghuTAI se bhI pUrNa tIkSNatA nahIM aatii| vastutaH pippala kI adhUrI ghuTAI se cauMsaTha pahara taka ghoMTane se utpanna pUrNa tIkSNatA nahIM aatii| pUrNa tIkSNatA bhI pippala kI pUrI zakti meM se hI AtI hai| cUhe kI mIMganI bhI pippala jaise AkAra kI hotI hai, para usako ghisane se pippalIjanya tIkSNatA prakaTa nahIM hotI: kyoMki usakA svabhAva hI vaisA nahIM hai| pippala meM hI tIkSNatA prakaTa hone kA svabhAva hai, isalie usI meM se hI tIkSNatA pragaTa hotI hai| vaha tIkSNatA kisI bAhya vastu ke saMyoga se bhI prakaTa nahIM hotii| isI prakAra AtmA paripUrNa paramAtma-zakti se bharA hai, usI kI zraddhA evaM usI ke yathArtha jJAna kI ekAgratA se tathA zuddha (nizcaya) ratnatraya ke abhyAsa se AtmA meM hI paramAtma-zakti yA paramAtma-dazA prakaTa ho jAtI hai, kintu zarIra Adi bAhya padArthoM ko mAtra ghisa DAlane yA kevala sukhA DAlane se paramAtma-zakti yA paramAtma-dazA prakaTa nahIM hotI, kyoMki unakA vaisA svabhAva hI nahIM hai| isI prakAra apUrNa dazA meM se bhI paripUrNa paramAtma-dazA yA paramAtma-zakti prApta nahIM hotii| paripUrNa paramAtma-dazA yA paramAtma-zakti tabhI prakaTa ho pAtI hai, jaba AtmA meM paramAtmA ke sadRza, jo dhruva svabhAva trikAla bharA hai, usI ke Alambana se apUrNa dazA kA kSaya (vyaya) hokara paripUrNa paramAtma-dazA pragaTa ho jAtI hai aura vaha hotI hai apanI AtmA meM siddhatva = paramAtmatva sthApita karane se hii| isa prakAra paripUrNa paramAtma-dazA jaba bhI prakaTa hogI, zuddha AtmA meM se hI, AtmA meM hI prakaTa hogii| yahI siddhi, mukti yA dUsare zabdoM meM paramAtmapada-prApti kA Thosa upAya hai|' aisI abheda dhruvadRSTi vAle ko ananta catuSTaya kI abhivyakti kI cintA nahIM hotI dUsarI bAta yaha hai ki jaise koI vyakti apane ghara meM pA~ca kilo sonA lAkara rakhatA hai to usakI patnI ko yaha vizvAsa ho jAtA hai ki bhaviSya meM isa sone ke 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 404-405 For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 149 * AbhUSaNa bneNge| AbhUSaNa abhI bane nahIM haiM, kintu usa sone se AbhaSaNa banAne kI sArI yojanA usake mana-mastiSka meM baiTha jAtI hai kyoMki use aisI dRr3ha pratIti hotI hai ki sone meM AbhUSaNa banane kI pUrI zakti hai| isI prakAra jaba svarUpa-sthitirUpa mokSasAdhaka ko yaha pratIti ho jAtI hai ki merI zuddha AtmA meM siddha-paramAtmA ke samAna hI ananta jJAna-darzana-sukha-zaktirUpI svarNa nihita hai-vidyamAna hai, to use yaha dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai ki merI AtmA vartamAna meM jJAna-darzana-Ananda (avyAbAdha Atma-sukha) aura Atma-zakti meM apUrNa hai, kintu ina caturguNAtmaka Atma-bhAvoM meM paramAtmA banane kI zakti hai, isalie tathArUpa svabhAva meM sthiratA kI sAdhanA se bhaviSya meM eka na eka dina avazya hI paramAtmA bana skegii| svarUpa-sthitirUpa mokSasAdhaka ke mana-mastiSka meM aisI abheda dhravadRSTi (AtmA aura paramAtmA kI zakti meM sAmyatA hone kI akhaNDa paramArthadRSTi) hone se anya vikalpa yA zaMkA-kuzaMkA uThatI hI nahIM tathA use yaha nizcita pratIti ho jAtI hai ki maiM avazya hI bhaviSya meM paramAtmA ke samAna ananta jJAnAdi catuSTaya se sampanna ho jAU~gA, kyoMki use yaha vizvAsa pakkA ho jAtA hai ki merI AtmA meM ananta jJAnAdi catuSTaya vartamAna meM zaktirUpa meM pApa hai, unakI abhivyakti kaba aura kaise hogI? isakI cintA ukta akhaNDa dhruvadRSTi vAle ko nahIM hotii| AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA bhI hai amuka miTTI meM ghar3A Adi banane kI yogyatA hai, tabhI to kumbhakAra usa miTTI ko lAtA hai aura mana hI mana yaha nizcita yojanA banAtA hai ki isase ghar3e, kuMje, surAhI, dhUpadAna Adi bana sakeMge, banAye jAeMge, phira vaha apanI nirNayAtmaka yojanAnusAra miTTI ko rauMdatA-gUMthatA hai aura cAka para car3hAkara manacAhe ghar3A Adi padArtha banA letA hai| isI prakAra mokSa-puruSArthI sAdhaka yaha jAnatA hai ki merI AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA hai, kyoMki arjuna mAlAkAra, gajasukumAra Adi jo bhI mumukSu sAdhaka sAmAnya AtmA se paramAtmA bane haiM, unakI dRSTi AtmA aura paramAtmA ke svabhAva-sadRzya kI abheda dhruvadRSTi banI, isa para se unhoMne nizcaya kiyA ki bhavya AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA hai, phira unhoMne tIrthaMkara, guru Adi se mArgadarzana pAkara AtmA ke zuddha svabhAva meM satata rata aura sthira rahane aura parabhAvoM ke jJAtA-draSTA bane rahane kA abhyAsa kiyaa| phalataH unakI pariNati AtmA ke zuddha svabhAva meM adhikAdhika dRr3ha hotI gii| OM antaryAmIdeva, zuddhabhAve karuM seva, cittazAnti nityameva; yaha dhuna satata unake antarmana meM calatI rhii| isa prakAra unhoMne AtmA ko akhaNDita = avicchinna rUpa se satata paramAtmabhAva ke smaraNa, cintana aura dhyAna meM lagAye rakhA; puNya yA 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 404 For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 150 * karmavijJAna : bhAga 9 * rAgAdi parabhAvoM yA vibhAvoM meM nahIM jAne diyA / isI prakAra jo mokSasAdhaka saMsAra ke sajIva-nirjIva padArthoM ko parabhAva tathA kaSAyAdi - nokaSAyAdi va rAgAdi bhAvoM ko vibhAva samajhakara unase dUra rahatA hai, unheM apane (AtmA ke) nahIM mAnatA aura unakI icchA bhI nahIM karatA / svakRta karmodaya se prApta jo zubhAzubha bhAva (padArtha) parabhAva haiM tathA rAga-dveSa-moha - kaSAya Adi jo zubhAzubha vibhAva (vikArIbhAva) haiM, ve AtmA ke asalI svabhAva nahIM haiN| jo sAdhaka isa prakAra AtmA kI vibhinna paryAyoM para dRSTi na rakhakara ekamAtra Atma- dravya para akhaNDa dhruvadRSTi rakhatA hai, vaha paryAyoM ko jAnatA-dekhatA avazya hai, parantu unakA Alambana nahIM letA, unase svabhAva meM ramaNa karane meM sahAyaka hone kI AzA-AkAMkSA nahIM rkhtaa| use AtmA ke zuddha saccidAnanda-svarUpa evaM svabhAva kA satata bhAva rahane se, vaha pUrvokta vibhAvoM (vikAroM) ko apane meM Aropita samajhakara unheM nahIM apanAtA tathA karmajanya zarIrAdi parabhAvoM para rAga-dveSAdi se dUra rahatA hai, sirpha unakA jJAtA-draSTA tathA sAkSI rahatA hai / yoM vaha sAdhaka vikAroM se vimukha hokara zuddha svarUpa kI ora mur3a jAtA hai| arthAt svabhAva aura parabhAva-vibhAva kA bhedavijJAnarUpI dIpaka usakI antarAtmA meM satata prajvalita rahane se vaha rAgAdi pariNati ko zuddha svabhAva ke rUpa meM kabhI svIkAra nahIM krtaa| use parabhAvabhUta . upAdhi jAnakara chor3atA jAtA hai| rAgAdi pariNati chUTa jAne se karmabandha kI anAdi paramparA TUTa jAtI hai| naye karmoM kA saMvara ( nirodha) hotA jAtA hai aura pUrvabaddha prAcIna karma jhar3ate jAte (nirjarA hotI jAtI ) haiM / isa prakAra svabhAva meM akhaNDita rUpa se sthira rahane se vaha kramazaH sarvakarmoM se vimukta hokara siddha-buddha-mukta paramAtmA ho jAtA hai| ' yogyatA hote hue bhI abheda dhruvadRSTi na ho, vahA~ taka paramAtmA nahIM ho sakatA AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA hote hue bhI jaba taka vaha ( AtmA ) svabhAva ko chor3akara parabhAvoM yA vibhAvoM meM ramaNa karatA rahe, parabhAvoM se rAgAdi sambandha rakhatA hai, puNyAdi parabhAvoM yA karmajanita zarIrAdi yA strI-putrAdi parabhAvoM ko mamatA-mUrcchApUrvaka apane mAnatA hai, taba taka paramAtmA nahIM bana sktaa| miTTI meM ghar3A banane kI yogyatA hote hue usa miTTI ke sAtha bAlU (reta) milI huI ho to vaha ghar3A nahIM bana sakatI / vaha ghar3A tabhI bana sakatI hai, jaba miTTI ke sAtha mizrita vAlU rAsAyanika mizraNoM dvArA cikanI banA dI jAtI hai| isI prakAra zuddha AtmA ke sAtha jaba rAgAdi - vibhAvajanita karmaraja jhar3a nahIM jAtI, athavA samatA, kSamAdi dazavidha dharma, dvAdazavidha tapa Adi dvArA use jhAr3a nahIM dI 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 405-406 For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada - prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 151 * jAtI aura apane saccidAnanda - jJAnaghanarUpa zuddha svabhAva para abheda dhruvadRSTi nahIM rahatI, taba taka sAmAnya bhavya AtmA kA bhI paramAtmA bananA saMbhava nahIM hai| parabhAva aura vibhAva: kyA haiM, kisa prakAra ke haiM, kyA karate haiM ? apanI AtmA se bhinna jitane bhI sva- Atma- bAhya padArtha haiM, bhAva haiM, ve parabhAva haiN| ve parabhAva nirjIva bhI hote haiM, sajIva bhI aura rAgAdi kaSAya- nokaSAya-mohAdi Atma- bAhya vikArI bhAva (vibhAva) ke rUpa meM bhI hote haiN| apanI AtmA ke atirikta mAtA-pitA, bhAI-bahana, kuTumba, parivAra, grAma, nagara, samAja, rASTra, dharma-saMgha, saMsthA, gAya, ghor3A, kuttA Adi prANI tathA vizva ke samasta prANI sajIva parabhAva haiM tathA tana, mana, vANI, prANa, indriyA~, aMgopAMga, makAna, dukAna, bAga-bagIcA, baMgalA, moTara, vastra - AbhUSaNa, kArakhAnA tathA anya bhojya-peya padArtha, pharnIcara Adi saba nirjIva parabhAva haiN| ye zuddha AtmA ke svabhAva yA Atmika guNadharma se janitayA prApta nahIM haiN| isI prakAra inhIM parabhAvoM para rAga, dveSa, krodha Adi kaSAya, moha, kAmanA, vAsanA, lipsA, Asakti, ghRNA, mamatA Adi honA vibhAva hai, jo bhAvakarmabandha ke hetu haiM, ve karmapudgala bhI parabhAva haiN| ye bhI AtmA ke svabhAva se, Atma- guNoM se bhinna haiM / ' svabhAva kI nizcita pratIti kaise ho, kaba mAnI jAe ? vAstava meM svabhAva kI, svarUpa kI yA AtmA ke nija- guNa kI nizcita pratIti honA hI paramAtmabhAva kI sAdhanA kA zrIgaNeza hai| svabhAva kI yA AtmA ke zuddha svarUpa kI nizcita pratIti kaise ho ? isa sambandha meM sIdhA aura sarala sahaja upAya hai - AtmA ke zuddha (mUla) svabhAva kA yathArtha jJAna / pAnI kA mUla zuddha svabhAva zItala hai, uSNa nhiiN| parantu jaba pAnI ubala rahA ho yA garma ho, taba usake mUla (zuddha) svabhAva kA jJAna hAtha, paira, A~kha, kAna, nAka, jIbha Adi indriyoM se nahIM hotA, tathaiva usake mUla zItala svabhAva kA nirNaya rAga, dveSa, haThAgraha, bhaya, pakSapAta, AkulatA, svArtha, Asakti, moha Adi vikAroM ke saMkalpa-vikalpa se bhI nahIM hotA; parantu pAnI ke zItala svabhAvarUpa mUla svabhAva ke traikAlika anubhava jJAna se hI usakA nirNaya hotA hai| isI prakAra AtmA kI paryAyoM meM vikAra hote hue bhI sarvajJa vItarAga Apta tIrthaMkaroM ne AtmA kA svarUpa aura svabhAva zuddha caitanyamaya athavA jJAnamaya (upayogamaya) batAyA hai tathA una jJAnI puruSoM ne vaisA anubhava bhI kiyA hai| 1. (ka) ekaH sadA zAzvatiko mamAtmA vinirmalaH sAdhigama-svabhAvaH / . bahirbhavAH santyapare samastAH, na zAzvatAH karmabhavAH svakIyAH // (kha) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 406-407 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 152 * karmavijJAna : bhAga 9 * ataeva AtmA ke zuddha svarUpa yA svabhAva kA nirNaya bhI indriyoM se yA mana ke rAga-dveSAdi vaibhAvika saMkalpa-vikalpoM se nahIM hotA, apitu vaha hotA hai-jJAna ko antara meM sthita karane para svabhAva kA sparza hote hii| taba aisI nizcita pratIti ho jAtI hai ki siddha-paramAtmA kA jo svabhAva yA svarUpa hai, vahI merA svabhAva yA svarUpa hai| bhUla yA azuddhatA athavA rAgAdijanita yA karmopAdhika paryAya merA svabhAva yA svarUpa nahIM hai, ve saba aupAdhika (azuddha paryAya) haiN| AtmArthI mumukSu sAdhaka kI dRSTi azuddhatA yA aupAdhika azuddha paryAyoM kI ora nahIM jaatii| usakI dRSTi azuddhirahita zuddha Atma-bhAva ko hI dekhatI hai| isa prakAra pUrNa zuddha Atma-svabhAva kA svIkAra tathA parabhAvoM aura vibhAvoM kA asvIkAra karake hI usameM sthira hokara ananta jIva paramAtmarUpa siddha-buddha-mukta hue haiN| uSNa jala ke mUla zItala svabhAva kA nirNaya karate samaya tatkAla usakI zItalatA kA vedana (anubhava) ho yA na ho, kintu AtmA ke zuddha svabhAva kA nirNaya karate samaya antara meM tatkSaNa usakI zuddhatA ke aMza kA Ananda sahita vedana (anubhava) avazya hotA hai| jaba taka sAdhaka ko aisA vedana nahIM hotA, taba taka AtmA ke zuddha svabhAva kA nirNaya nahIM khlaataa| jaise suI meM DorA pirone para vaha kahIM guma nahIM hotI aura tabhI vaha kapar3oM ko sIM sakatI hai, jor3a bhI sakatI hai; isI prakAra Atma-svabhAvatArUpI suI ko nizcita nirNaya (jJAna) rUpI Dore meM piro lene para vaha idhara-udhara parabhAvoM yA vibhAvoM meM svayaM guma nahIM hotI, balki vaha apane meM Atma-guNoM ko jor3ane kA hI upakrama karatI hai| svabhAva ke nirNayakartA ko para-padArthoM yA vibhAvoM se koI AzA-AkAMkSA nahIM rahatI jise svabhAva kA nizcita nirNaya (anubhava jJAna) ho jAtA hai, use anya sajIva-nirjIva para-padArthoM kI athavA puNyAdijanita prazaMsA, prasiddhi, pratiSThA yA svArthalipsA Adi kI kAmanA, AzA, AkAMkSA yA spRhA nahIM rahatI, kyoMki vaha bhalIbhA~ti samajha letA hai ki para-padArthoM yA puNyAdijanita parabhAvoM yA rAgAdi vibhAvoM se kalyANa kI, hitAhita kI AzA yA AkAMkSA karanA bhikhArIpana hai| para-padArthoM se jaba taka kisI prakAra kI kAmanA yA AkAMkSA kA mana meM aMza hai, kahanA cAhie-taba taka vaha svabhAva kA saccA nirNAyaka nahIM huaa| koI bhI samajhadAra vyakti dUsare ke ghara kI lakSmI ko apanI nahIM mAnatA, na hI use muphta meM lene kI icchA yA lAlasA karatA hai; vaise hI svabhAvaniSTha vyakti parabhAvarUpI puNya-pApa kI lakSmI ko apanI nahIM mAnatA aura na use lene yA svIkArane kI icchA karatA hai|' 1. pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 408 For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 153 * samyagdRSTi AtmA ke mUla svarUpa ko dekhatA hai, vikAra evaM malinatA ko nahIM vastutaH jo bhI zubha yA azubha bhAva (pariNAma) hote haiM, ve AtmA ke mUla svabhAva yA svarUpa ke nahIM haiM, kintu paryAya meM Upara-Upara se hone vAle vikArabhAva (vibhAva) haiN| ataH AtmArthI samyagdRSTi Upara-Upara se hone vAle zubha-azubha bhAvoM ke kAraNa zuddha svabhAvAtmaka AtmA ko vikAra-bhAvAtmaka na mAnakara antara ke mUla svarUpa ko dekhatA hai| jaise samudra ke pAnI meM kahIM-kahIM malina taraMga dikhAI detI hai, parantu usase sArA samudra malina nahIM ho jaataa| kSaNika malina taraMga sAre samudra ko malina karane meM samartha nahIM hai| jisa prakAra, malina taraMga ke samaya bhI samudra to nirmala hI hai, usI prakAra vartamAna dazA meM kiMcita UparI malinatA dikhAI dene para bhI caitanya-samudra to nirmala hI hai| jo bhI malinatA dikhAI detI hai, vaha kSaNika hai, UparI hai; samagra Atma-svarUpa yA svabhAva malina nahIM hai| Atma-svabhAva zuddha ekarUpa hai| jo kSaNika vikArabhAva AtA hai, vaha AtmA ke samagra zuddha svarUpa (svabhAva) ko malina karane meM samartha nahIM hai| itane para se AtmA vikArAtmaka hI hai, aisA jAnanA-mAnanA ajJAna hai aura Atma-svarUpa ko vikAra se bhinna zuddha jAnanA-mAnanA samyagjJAna hai| madhara jala se paripUrNa kSIrasAgara ke mUla svarUpa ko dekheM to vaha (samudra) aura usakA jala donoM ekarUpa aura svaccha pratIta hote haiN| taraMga kI malinatA to bAhya upAdhi hai| usI prakAra yaha AtmA sahaja caitanyarUpa jJAnAnanda samudra hai| usameM vartamAna meM jo vikArabhAvarUpa malina taraMga dikhAI detI hai, vaha usake mUla svarUpa meM nahIM hai| yadi akele Atma-dravya ko mUla svarUpa meM dekhA jAe to usake dravya meM, guNa meM athavA vartamAna bhAva meM bhI vikAra nahIM hai| AtmA kA mUla svarUpa zuddha hai aura vahI upAdeya hai| samudra kA aisA svabhAva hai ki vaha apane meM maila ko rahane nahIM detA, uchAlakara bAhara pheMka detA hai, isI prakAra ananta jJAnAdi Atma-guNarUpa jala se paripUrNa zuddha Atma-samudra meM bhI rAgAdi vikArabhAvoM kA praveza nahIM ho sakatA, kyoMki AtmA antaraMga tattva hai aura vikAra bahiraMgatattva hai| antaraMgatattva meM bAhyatattva kA praveza ho nahIM sktaa| kadAcit AtmA dvArA apane svabhAva kA bhAna bhUlane se puNyAdi vikArarUpa bahiraMgatattva kA praveza ho jAe to bhI zuddha AtmA kA svabhAva vikAra ko naSTa karane kA hai| 'nayacakra' meM isI tathya kA samarthana karate hue kahA gayA hai"jIva (AtmA) svabhAvamaya hai, kintu kisI kAraNavaza vaha parabhAvamaya bana jAtA hai, usa samaya yadi vaha sAvadhAna hokara sva-svabhAva se yukta (svabhAva meM lIna) ho For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 154 * karmavijJAna : bhAga 9 * jAtA hai, svataH hI parabhAva se mukta ho jAtA hai, arthAt vaha svayaM hI parabhAva ko chor3a detA hai athavA parabhAva svataH hI chUTa jAtA hai|" __ isase siddha huA ki "AtmA kadAcit parabhAva meM (pramAdavaza) calA bhI jAe, kintu antara meM usake prati udAsInatA ho, athavA turaMta jAgrata hokara sva-svabhAva meM lIna ho jAe to 'paMcAstikAya' ke anusAra vaha dravyakarma aura bhAvakarma donoM ke bandha se chUTa jAtA hai|" zuddha caitanyamUrti AtmA meM karmaraja praviSTa nahIM ho sakatI . __jaise zuddha sphaTika kI mUrti para dhUla par3I huI ho, to vaha Upara-Upara hI rahatI hai, vaha dhUla usa mUrti ke aMdara praviSTa nahIM ho sktii| sphaTikamUrti to nirmala hI rahatI hai; usI prakAra caitanyamUrti AtmA bhI svabhAva se sphaTika jaisI nirmala hI hai| usa para karmarUpI dhUla (raja) par3I hone para bhI vaha zuddha AtmA meM praviSTa nahIM ho sktii| AtmA (apane Apa meM) jJAnamaya-svabhAvarUpI caitanyamUrti nirmala hai| vaha karma tathA zarIra kI dhUla se pRthak rahA huA hai| yoM jAnakara dRr3ha nizcaya ke sAtha pratIti kare to jJAnAnanda-svabhAvarUpa zuddha AtmA kI anubhUti hotI hai| svabhAvaniSThA kI sudRr3hatA aise ho sakatI hai Azaya yaha hai ki jisa prakAra sphaTika nirmita mUrti ke Upara cAroM ora dhUla hote hue bhI vaha dhUla usa mUrti meM praviSTa nahIM ho sakatI; usI prakAra zarIra aura karmasamUharUpI dhUla ke bIca meM jJAnamUrti AtmA virAjamAna hote hue bhI AtmA meM ve (zarIra yA kama) praviSTa nahIM ho skte| isa prakAra AtmA ko rAgAdi vikAroM (vibhAvoM), vikalpoM aura parabhAvoM se nirlipta jAnakara antara meM use zuddha rUpa meM dekhane kA abhyAsa aura prayatna kare to vaha zuddha svabhAvamayI dikhAI detI hai, indriyoM dvArA nahIM, kintu atIndriya jJAna-darzanarUpI netroM se| isa prakAra divya antazcakSuoM se AtmA ko dekhane kA abhyAsa kare to svabhAvaniSThA sudRr3ha ho jAtI hai| svabhAvaniSThA ke lie parabhAvoM ke prati satata udAsInatA Avazyaka svabhAvaniSThA ke lie parabhAvoM tathA vibhAvoM ke prati satata udAsInatA-upekSA Avazyaka hai| AtmA to hamAre sAtha anantakAla se hai, Age bhI anantakAla taka 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 408-409 (kha) jIvo sahAvamayo, kahaM vi so ceva jaad-prsmo| jutto jai sasahAve, to parabhAvaM khu muNcedi|| (ga) jai kuNai saga-samayaM, pabbhassadi kmmbNdhaado| -nayacakra, gA. 402 -paMcAstikAya, gA. 353 For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 155 * rahegI, parantu isa zarIra (mAnava-zarIra) kA sambandha to nayA huA hai| hamane pUrva-bhavoM meM tathA isa bhava meM bhI zarIrAdi nimittoM ko khUba jAne, apane mAne, parantu upAdAnarUpa AtmA ke svabhAva ko jAnA tathA apanA mAnA nhiiN| puNya ko AtmA kA svarUpa mAnA, AtmA ko bhI vikAra (vibhAva) yukta mAnA, ye saba Atma-svabhAvarUpI bhrAntiyA~ bhava-bhava meM rahIM, ve dUra nahIM huiiN| ataH AtmA (upAdAna) ke svabhAva-svarUpa kI jo bhrAntiyA~ raha gaI haiM, unheM dUra karane tathA AtmA kI apane svabhAva meM niSThA ke lie prabhAvazAlI upAya hai-"parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati nirantara udAsInatA kA krama sevana krnaa|'' yahI AsravanirodharUpa bhAvasaMvara hai tathA svabhAvaramaNatA se karmakSayarUpa nirjarA hai aura mokSa-prApti athavA paramAtmapada-prApti, svabhAvaniSThA ke lie amogha upAya hai| parabhAvoM tathA vibhAvoM ke prati nirantara udAsInatA kA vidhAna isalie kiyA gayA hai ki jarA-sA pramAda kA jhoMkA AyA ki AtmA lur3haka jAegI vibhAvoM aura parabhAvoM kI ora, dekhate hI dekhate vairAgya yA audAsInya kA krama TUTa jaaegaa| jisa prakAra kisI maMtra ko siddha karanA hotA hai to lagAtAra usakI AvRtti karanI hotI hai| agara maMtra-sAdhaka maMtra jApa bIca meM hI chor3a detA hai, krama bhaMga kara detA hai, to maMtra-zakti jAgrata nahIM hotii| use maMtrasiddhi ke liye phira se utanA hI jApa binA vyavadhAna (gepa) kiye lagAtAra karanA par3atA hai| bAdAma meM se tela nikAlanA ho to use lagAtAra ghisanA par3atA hai| yadi thor3A-sA ghisakara use chor3a diyA jAe aura dUsare kAryoM meM vyakti laga jAe tathA ghaMTe-do ghaMTe bAda phira Akara ghisane lage to usameM se tela nahIM nikltaa| usI prakAra parabhAvoM ke prati nirantara udAsInatA yA vairAgya na rakhe to svabhAvaniSThA kI bhUmikA sudRr3ha nahIM ho sktii| 'yogadarzana' meM isI tathya kA samarthana kiyA gayA hai ___ "sa tu dIrghatara-nairantarya-satkArA sevito dRddh'bhuumiH|" .. -dIrghakAla taka nirantara satkArapUrvaka abhyAsa karane se hI sAdhanA kI bhUmikA sudRr3ha-paripakva hotI hai| . ataH svabhAva ke prati sthiratA evaM niSThA ko sadRr3ha banAne ke lie parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati satata udAsInatA aura virakti jArI rakhanI Avazyaka hai| jaba parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati udAsInatA, aruci aura virakti pratikSaNa hogI, tabhI unake prati ruci, anurakti yA Asakti ghaTegI aura tabhI antarAtmA kA svabhAva kI ora cintana, ruci aura utsAha bar3hegA aura tabhI svabhAvaniSThA paripakva hogii| 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 410-411 (kha) yogadarzana . For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 156 * karmavijJAna : bhAga 9 * parabhAvoM aura vibhAvoM se satata udAsInatA aura virakti aise raha sakatI hai| koI yaha kahatA hai ki aharniza satata parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati udAsInatA yA virakti kaise ho sakatI hai ? kyoMki dehadhArI mAnava ko khAnA, pInA, sonA, calanA-phiranA Adi zArIrika kriyAe~ bhI karanI par3atI haiN| pA~coM indriyoM ke viSayoM kA apanI bhUmikA kI maryAdA meM bhI sevana karanA par3atA hai, kaI para-padArthoM kA upabhoga bhI karanA par3atA hai| ukta kriyAoM ko karate samaya tathA paMcendriya viSayoM kA yathocita maryAdA meM sevana karate samaya tathA para-padArthoM kA yathocita upabhoga karate samaya zarIra-indriyAdi parabhAvoM tathA rAgAdi vibhAvoM kI ora mana jAegA hI, zarIra bhI unheM grahaNa karane jAegA hI, aisI sthiti meM una parabhAvoM yA vibhAvoM se satata udAsInatA aura virakti kaise raha sakatI hai? isakA zAstrIya samAdhAna isa prakAra hai-vibhAvoM yA parabhAvoM ke prati ruci, anurakti yA Asakti kA sArA dAromadAra mana para hai| yadi mana kisI bhI parabhAva ko dekha-sunakara yA. AkarSita hokara usake prati priyatA-apriyatA, manojJatA-amanojJatA athavA zubha-azubha kA, rAga yA dveSa kA bhAva nahIM lAtA hai, taTastha evaM udAsIna rahatA hai, kevala jJAtA-draSTA banakara rahatA hai, usake prati ruci yA aruci nahIM dikhAtA hai, aniSTa-iSTa-viyoga yA iSTa-aniSTa-saMyoga meM harSa-zoka kA bhAva lAkara ArttadhyAna nahIM karatA hai, hInatA-dInatA yA uccatA-nIcatA ke bhAva nahIM lAtA hai, to vaha sabhI prakAra kI kriyAe~ karatA huA bhI satata udAsIna va virakta raha sakatA hai, apane jJAnamaya svabhAva meM AtmA ko sthira rakha sakatA hai| yadi sAdhaka samyagdRSTi aura AtmArthI mumukSu hai to bAhya padArthoM ke rahate hue tathA unakA yathocita maryAdA meM upabhoga karate hue bhI usake mana meM Asakti, svAdalipsA, tRSNA, pAne kI lAlasA Adi nahIM hai to vaha anAsakta, udAsIna aura virakta raha sakatA hai, pAsa meM para-padArthoM ke rahate hue bhI tathA unakA upabhoga va upayoga karate hue bhI yadi rAga-dveSAtmaka pariNati nahIM hai, to bhogya padArtha bhale hI raheM, koI Apatti nahIM hai, kintu upabhoga ke kSaNoM meM rAgAtmaka evaM dveSAtmaka bhAva nahIM hai, to sAdhaka udAsIna evaM virakta raha sakatA hai| yadi isa kalA ko hastagata kara liyA jAe to bAhya padArthoM (parabhAvoM yA vibhAvoM) meM aisI zakti nahIM hai ki AtmA ko apane Apa meM bA~dha ske| yaha sUtra yAda rakhanA hai ki AtmA ke sAtha zuddha AtmA (Atma-bhAva) ko bA~dhatA hai, na ki padArthoM ko| Atma-bhAvoM meM sthira rahane vAlA sAdhaka saMsAra meM rahatA huA bhI saMsAra ke baMdhanoM meM nahIM phNstaa| vaha saMsAra ke bandhanoM se Upara uTha jAtA hai| zarIra meM rahakara bhI vaha zarIra kI mamatA-mUrchA ke kArAgAra meM nahIM bNdhtaa| samyagdRSTi kI vimala jyoti jise mila cukI hai, vaha For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-pra da- prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 157 * vyakti parivAra, samAja aura rASTra meM rahatA hai, phira bhI apane mUla ghara AtmA ko nahIM bhuultaa| bharata cakravartI kA udAharaNa isa viSaya meM prasiddha hai / janaka videhI bhI isI prakAra ke anAsakta aura nirlipta vyakti the / vastutaH jisa sAdhaka kI yaha Atma-dRSTi sthira ho jAtI hai, vaha na saMsAra ke kisI bAhya padArtha ke pralobhana meM pha~satA hai, na rAgAdi vibhAva usa para hAvI ho sakate haiM, na use kisI prakAra kA bhaya rahatA hai| AdhyAtmika kSetra meM samyagdarzana kI kalA jise upalabdha ho gaI hai, vaha bhava-jala meM rahakara bhI kamalasama nirlipta rahatA hai, bhogoM ke kIcar3a meM utpanna hokara bhI kamalasama unase Upara uThA rahatA hai| vaha sikhAtA hai - " tuma saMsAra meM bhale hI raho, parantu saMsAra tumhAre meM na rhe| nAva jala meM calatI hai to koI bhaya nahIM, nAva meM jala nahIM jAnA caahie| samyagdarzana ke vilakSaNa prabhAva se AtmA apane vAstavika svarUpa kA bodha prApta karake svabhAva meM sthira hokara samagra vibhAvoM, parabhAvoM tathA vikalpoM ke jAla se svayaM ko mukta rakha sakatA hai, satata udAsIna aura virakta raha sakatA hai / ' Atma-svabhAva meM pratikSaNa jAgrata sAdhaka satata parabhAvoM aura vibhAvoM se udAsIna aura virakta rahate haiN| Azaya yaha hai ki jisa prakAra dhanalolupa vyakti ke mana meM khAte-pIte, uThate-baiThate, calate-phirate, sote-jAgate satata dhanalipsA ke bhAva calate rahate haiM, usakI ruci, utsukatA satata dhanavRddhi meM lagI rahatI hai, usI prakAra AdhyAtmika ruci vAle Atma-svabhAvaniSTha vyakti bhI khAte-pIte, calate-phirate, sote-jAgate sadaiva nirantara parabhAvoM aura vibhAvoM ke prati udAsIna aura virakta rahakara svabhAva meM lIna rahate haiM / 'paramAnanda pacaviMzati' meM kahA hai "AnandarUpaM paramAtmatattvaM samasta saMkalpa-vikalpamuktam / svabhAvalInA nivasanti nityaM, jAnAti yogI svayameva tattvam // " -samasta saMkalpa-vikalpoM (parabhAvoM-vibhAvoM ke vikalpoM) se mukta AnandarUpa jo paramAtmatattva hai, use yogI svayameva (Atma-svabhAva se - AtmA ke zuddha jJAna se) jAna letA hai| unameM se jo svabhAva meM lIna hote haiM, ve nitya (paramAtmabhAva meM ) nivAsa karate (sthira ho jAte ) haiM / " tAtparya yaha hai ki jo svabhAva ke prati jAgarUka aura apramatta hotA hai, vaha cAhe jaisI sthiti meM mana-vacana-kAyA se cAhe jaisI pravRtti kare, parabhAvoM se udAsIna aura virakta rahatA hai / khAnA-pInA, sonA, vyApAra karanA Adi kriyAe~ 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 411 (kha) 'adhyAtma pravacana' (upAdhyAya amara muni ) se bhAva grahaNa, pR. 261 For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 158 * karmavijJAna : bhAga 9 * karatA huA bhI antara meM udAsInatA yA aruci se eka kSaNa bhI haTatA nahIM hai| Atma-svabhAvaniSTha zrImad rAjacandra jI javAharAta kA vyavasAya karate the, ve apanI dukAna para baiThate the tathA khAte-pIte, sote-baiThate bhI the / ve sabhI Avazyaka kriyAe~ yathocita rUpa se karate hue bhI Atma-bhAvoM meM jAgrata rahate the / ' Atma-svabhAvaniSTha sAdhaka kI paramArtha dazA samamuca AtmArthI kI vRtti-pravRtti satata Atma-bhAva meM, nija antaraMga meM bahatI rahatI hai| isI dazA ko paramArtha ( nizcaya ) se samyaktva dazA kahI hai / kavivara ' banArasIdAsa jI ne samyagdRSTi sAdhaka kI vRtti - pravRtti kA nimnokta kavitta meM sundara citraNa kiyA hai "svAratha ke sAce, paramAratha ke sAce citta / sAce sAce baina kahe, sAce jainamatI haiN|| kAhU ke viruddha nAMhI, 'para' (meM) jAya buddhi nAMhI / Atama - gaveSI, na gRhastha haiM, na jatI haiM // siddhi Rddhi vRddhi dIsai, ghaTa (AtmA) meM pragaTa sadA / antara kI lacchI soM, ayAcI lacchapatI haiN|| dAsa bhagavanta ke, udAsa rahe z2agata soM / sukhiyA sadaiva aise, jIva samakita haiN||" -aise AtmArthI evaM paramArtha meM dattacitta samyagdRSTi Atma-svabhAvaniSTha sAdhaka bAhara se bhale hI dezavirati zrAvaka athavA sarvavirati sAdhu na hoM, phira bhI ve aharniza Atma-gaveSaNA meM tatpara rahate haiN| unakI buddhi kabhI parabhAvoM meM nahIM jAtI, sadaiva Atma-bhAvoM meM lIna rahane vAle ve mumukSu kisI ke viruddha na to dveSa karate haiM, na rAga- moha / isa kAraNa unake antara meM sadaiva Atma-pratIti kI siddhi, Atma-guNoM kI Rddhi aura Atma-bhAvoM kI vRddhi prakaTa hotI hai / isalie ve Antarika (AdhyAtmika lakSmI) se yA Atmika puruSArtha ke lakSya se ayAcaka, lakhapati kA lakSyapati bane hue haiN| ve paramAtma dazA ke dAsa haiM, saMsAra se udAsa haiM aura sadaiva Atma-sukha kA zvAsa lete haiM / ' 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 412 (kha) paramAnanda paMcaviMzati, zlo. 24 2. 'samayasAra kalaza' (kavivara banArasIdAsa jI ) se bhAva grahaNa For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * * paramAtmapada - prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 159 * Atma-svabhAvaniSTha saMsAra ko nahIM, siddhAlaya ko apanA ghara samajhatA hai isa prakAra Atma-svabhAvaniSTha samyagdRSTi mumukSu sAdhaka Atma-svabhAva ko hI apanA ghara samajhakara usI meM rahatA, khAtA-pItA tathA anya pravRttiyA~ karatA hai / vaha rAgAdi vibhAva tathA tajjanita dravyakarmoM ke udaya se prApta parabhAva ko apanA ghara nahIM smjhtaa| isakA phalitArtha yaha hai ki samyagdRSTi Atma-svabhAvaniSTha sAdhaka saMsAra meM kuTumba-parivAra, ghara-bAra, dhana-sampatti Adi ke bIca rahatA huA bhI saMsAra ko apanA ghara nahIM samajhatA aura ina saba parabhAvoM se alipta aura anAsakta rahatA hai, ina sabako vaha kSaNika karmajanita samparka mAnatA hai| lar3akI jaba taka ku~ArI rahatI hai, taba taka vaha pitA ke ghara ko apanA ghara samajhatI hai, pitA ke ghara kI vastuoM ko, dhana-sampatti ko apanI kahatI hai | parantu jaba usakA vivAha-sambandha anyatra kara diyA jAtA hai, taba usakI vaha pUrva - mAnyatA badala jAtI hai ki yaha ghara aura yaha dhana-sampatti Adi merI nahIM hai, merA jahA~ vivAha-sambandha huA hai, ve hI ghara, vara aura dhana Adi mere haiN| isI prakAra samyagdRSTi AtmA bhI anAdikAla se saMsAra ko apanA ghara mAnatA thA tathA saMsAra meM paribhramaNa karatA huA karmopAdhika karmodaya prApta sAMsArika sajIva-nirjIva padArthoM ko, vizeSataH puNya-pApa aura zarIrAdi ko apane mAnatA thA, parantu jaba usakA siddha-paramAtmA ke sAtha Atmika sambandha jur3a gayA aura deva-guru-dharma aura zAstra ke upadeza se, jJAnI puruSoM ke satsaMga aura upAsanA se vaha samajhane lagA ki merA ghara to zAzvata mokSa hai, siddhAlaya hai| siddha-paramAtmA kA jo sarvakarmamukta, ananta jJAnAdi catuSTayayukta svabhAva hai, vahI merA svabhAva hai| siddha bhagavAna ke ananta jJAnAdi guNarUpa dhana hI merA dhana hai| isa prakAra ukta svabhAvaniSTha samyagdRSTi kI apanI pUrva-mAnyatA badala jAtI hai| jaba usakI dRSTi, ruci aura pratIti aisI ho jAtI hai ki " saMsAra kI samasta AtmAe~ apane svabhAva se ( nizcayadRSTi se ) siddha- paramAtmA jaisI haiN|" taba usakI dRSTi, ruci aura mAnyatA turaMta badala jAtI hai ki saMsAra ke puNya-pApa, athavA zarIrAdi parabhAva tathA rAgAdi vibhAva mere nahIM haiN| maiM to siddha- paramAtmA ke samAna hU~ / siddhatva merA svarUpa hai| jaise anyatra vivAha-sambandha hone para bhI lar3akI apane pitA ke ghara samaya-samaya para AtI-jAtI rahatI hai, sabhI pravRttiyA~ karatI hai, parantu usakA lakSya to zvasura-gRha hI hotA hai| isI prakAra samyagdRSTi AtmA ko jaba se Atma-svabhAva kA bhAna huA, siddha-paramAtmA ke sAtha usakA Atmika sambandha ho gayA, taba se vaha AtmA saMsAra meM rahatI hai, sabhI pravRttiyA~ karatI hai, parantu usakA lakSya saMsArarUpI ghara nahIM, mokSa yA zAzvata siddhAlaya ho jAtA hai| usake pazcAt vaha For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 160 * karmavijJAna : bhAga 9 * tIna-cAra yA sAta-ATha bhava taka saMsAra meM rahatI hai, to bhI usakA lakSya badala jAtA hai| usakI dRSTi badala jAtI hai ki zarIrAdi athavA saMsAra, parabhAvAdi maiM yA mere nahIM haiM, maiM zuddha saccidAnandaghanarUpa siddha- paramAtma-svabhAvamayI AtmA huuN| merA svabhAva va svarUpa siddha-paramAtmA ke tulya 'hai|" pUrvokta satya ko samajhanA aura hRdayaMgama karanA sAmAnya vyakti ko isalie kaThina lagatA hai ki anAdikAla se AtmA ke zuddha svarUpa ko eka kSaNa bhI rucipUrvaka zraddhApUrvaka lakSya meM nahIM liyA, kyoMki usakI AtmA para ajJAna, moha . yA mithyAtva kA ghanA andhakAra chAyA huA thA / vaha puNya evaM zarIrAdi kI zubha kriyAoM meM (saMvara-nirjarArUpa ) dharma mAnatA rahA / Atma-svabhAva kA zraddhA aura ruci ke sAtha adhyayana karatA to AsAnI se vaha samajha meM A sakatA thA / svabhAva kI bAta kaThina bhI nahIM hai| pratyeka mAnava meM Atma-svabhAva ko samajhane aura mAnane kI zakti evaM kSamatA hai| jaise- sUrya kA prakAza hote hI saghana se saghana andhakAra miTa jAtA hai, vaise hI svabhAva ke samyagjJAna kA prakAza hote hI mithyAtvajanita udayAzrita bhAvakarma tathA dravyakarma ruka jAtA hai| ajJAnAdirUpa saghana andhakAra miTa jAtA hai| 'Atmasiddhi' meM isI tathya ko ujAgara kiyA gayA hai "karmabhAva ajJAna che, mokSabhAva nija vAsa / andhakAra ajJAna-sama, nAze jJAna-prakAza // " parabhAvoM se mukti kA ullAsa honA cAhie ataH yadi parabhAvoM se apanI mukti kI bAta sunakara antara meM ullAsa aura andhakAra se mukti pAkara samyagjJAna kA prakAza pAne kA AhlAda ho to svabhAva kA vastusvarUpa jhaTapaTa samajha meM A sakatA hai| kisAna jaba baila ko ghara se kheta meM kAma karane ke lie le jAtA hai, taba vaha anicchA se dhIre-dhIre calatA hai aura kheta para pahu~cane meM dera lagAtA hai / kintu jaba vaha kheta ke kAma se chUTakara ghara kI ora vApasa lauTatA hai, taba tejI se daur3atA -daur3atA jAtA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki aba mujhe kheta ke bandhana se chUTakara ghara pahu~cakara cAra pahara taka zAnti se ghAsa khAnA aura vizrAma karanA hai / usakA hausalA bar3ha jAtA hai, isalie vaha tIvra gati se calakara ghara pahu~ca jAtA hai| z2aba baila jaise alpamati prANI ko bhI bandhana se mukta hone para apane ghara kI ora jAne kA atIva AhlAda hotA hai, tava jo AtmA anAdikAla se svabhAvarUpI 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa. pR. 419-420 (kha) sarva jIva che, siddhasama, je samaje te thAya / (ga) Atmasiddhi, gA. 98 For Personal & Private Use Only - Atmasiddhi, gA. 135 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 161 * ghara se chUTakara saMsArarUpI parabhAvagRha meM moha-mAyA ke nAnA baMdhanoM meM jakar3A rahatA hai, use parama upakArI jIvanmukta vItarAga arhanta paramAtmA tathA sadgurudeva svabhAvarUpI ghara meM lauTane evaM svabhAvagRha meM sthiratA se parabhAva-bandhana se mukti evaM paramAtmabhAva-prApti kI bAta sunAte haiM, preraNA dete haiM, phira bhI vaha saMsArarUpI kArAgRha meM rahane meM tathA janma-maraNAdi ke bhayaMkara kaSTa sahane meM bhI moha-mamatvavaza Ananda mAnatA hai, kyA vaha usa mandamati baila se bhI gayA-bItA nahIM hai? jo Atma-hitaiSI suyogya supAtra hotA hai, use apane Atma-svabhAva kI bAta sunate hI antara meM ullAsa pragaTa hotA hai| usakI antarAtmA kA pariNamana tIvra gati se svabhAva ke abhimukha hotA hai| vastutaH jitanA kAla saMsAra meM paribhramaNa karane meM lagA, utanA kAla mokSa kA-paramAtma-prApti kA upAya karane meM nahIM lagatA, kyoMki vikArabhAva (vibhAva) kI apekSA svabhAva kA vIrya (Atma-sAmarthya) ananta hai| isa kAraNa AtmArthI svabhAvaniSTha AtmArthI sAdhaka svabhAvarata hokara alpakAla meM hI mokSa ko-paramAtmabhAva ko siddha kara letA hai| parantu usakA pramukha zreya antara meM yathArtha ullAsa prakaTa hone ko hai| Azaya yaha hai ki AtmA ke zuddha svabhAva meM sthiratA kI bAta eka bAra bhI jijJAsA, ruci, zraddhA aura prIti ke sAtha sune to usakI sarvakarmamukti athavA paramAtmapada-prApti kI sAdhanA zIghra hI saphala hue binA nahIM rhtii| anAdikAlIna vibhAva kSaNabhara meM dUra ho sakatA hai : kaise aura kisakI taraha ? __ eka prazna yaha bhI hai ki anAdikAlIna vibhAva jaba taka dUra na ho, taba taka svabhAva meM niSThA kaise ho sakegI? mAnA ki anAdikAla se jIva vibhAva meM par3A hai, usakA caitanya taMtra vibhAva kI utpatti meM nimitta banatA hai| parantu AtmA ko apane asalI svabhAva-svarUpa kA jJAna-bhAna ho jAe, vaha jAgrata ho jAe, to bhrama TUTa jAtA hai| bhrama TUTane ke sAtha hI vibhAva ko bhagate jarA bhI dera nahIM lgtii| jo vibhAva anAdikAla se bhramavaza AtmA meM jar3a jamAe baiThA thA, usa bhrama ke miTate hI vaha vibhAva bhI miTa jAtA hai| zrImad rAjacandra ne ise eka dRSTAnta dvArA samajhAyA hai- . "koTivarSanuM svapna paNa, jAgRta thatAM smaay| tema vibhAva anAdino, jJAna thatAM dUra thaay||" svapna prAyaH ardha-suSupta (tandrA) avasthA meM AyA karatA hai, kyoMki ardha-suSupta avasthA meM avacetana mana jAgrata rahatA hai| usa samaya antara meM par3e hue 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 421 For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 162 * karmavijJAna : bhAga 9 * saMskAra calacitra kI taraha mAnasa-paTala para svapna ke rUpa meM ubharane lagate haiN| kabhI-kabhI yaha svapna kAphI lambe samaya taka calatA hai| magara kitane hI lambe samaya kA-kumbhakarNI nidrA ke anusAra chaha mahIne kA yA karor3a varSa kA hI kyoM na ho, nIMda TUTate hI, mAnava ke jAgrata hote hI, vaha svapna ekadama gAyaba ho jAtA hai| - tAtparya yaha hai ki svapna dIrghakAlika ho yA alpakAlika, manuSya ke jAgrata hote hI usa svapna ko samApta hone meM eka kSaNa kA bhI samaya nahIM lgtaa| yaha hama saba kA Thosa anubhava hai ki nIMda ur3ate hI svapna ur3a (lupta ho) jAtA hai| isI prakAra yaha jIva jo anAdikAla se vibhAva meM bhramavaza par3A thA; bhramavaza AtmA meM jar3a jamAe' baiThA thA, AtmA ko sva-svabhAva kA jJAna-bhAna jAgrata hote hI bhrama bhaMga ho jAtA hai / aura bhrama bhaMga hote hI vibhAva bhI palabhara meM naSTa ho jAtA hai| ___ ajJAna, moha aura mithyAtva hI bhrama haiN| jIva ko do prakAra ke bhrama hote haiMeka to jo sajIva-nirjIva padArtha apane nahIM haiM, para haiM, unameM merepana kI buddhi| dUsarA bhrama hai-para-padArthoM aura vyaktiyoM meM apane sukha kI kalpanA krnaa| ye donoM pramukha bhrama dUra ho jAe~, jJAnadRSTi khula jAe to varSoM se jar3a jamAe hue vibhAva kSaNabhara meM dUra ho jAte haiN| AtmA samyagjJAna ke prakAza meM sva-svabhAva meM pariNata hone lagatI hai aura phira dhIre-dhIre sudRr3ha rUpa se sva-svabhAva meM sthira hote hI vaha paramAtmapada ko prApta ho jAtI hai|' svabhAva meM sthira hone kA artha : apane jJAna meM sthira honA apane (AtmA ke) jJAnamaya svabhAva meM sthira rahanA hI svabhAva meM sthira rahanA hai, kyoMki AtmA aura jJAna donoM bhinna nahIM haiN| kevala kahane ke liye bhinna haiM, parantu vAstava meM nizcayadRSTi se donoM abhinna haiN| 'AcArAMgasUtra' meM isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai "je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANAti se aayaa|" ___ -jo AtmA hai, vaha vijJAtA (jJAnamaya) hai, jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai| jisase jAnA jAtA hai, vaha AtmA hai| Azaya yaha hai ki kisI bhI padArtha, paristhiti yA vyakti ke sAtha samparka cAhe indriyoM se ho yA mana se ho, AdamI usa padArtha, paristhiti yA vyakti kA jJAna karanA aura use jAnane taka hI sImita rakhanA-apane jJAnamaya svabhAva meM sthita rahatA hai| isase Age bar3hakara koI saMvedanAtmaka sambandha sthApita kara letA hai, taba vaha svabhAva se haTakara vibhAvAtmaka parabhAva meM baha jAtA hai| jJAna kI nirmala dhArA 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 422 (a) AtmamiTi gA.114 For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 163 * meM rAga-dveSa, moha, ahaMtva-mamatva kA, kaSAyoM kA kIcar3a mila jAtA hai, mithyAtva aura ajJAna kA kAluSya bhI ghula-mila jAtA hai| aisI sthiti meM jJAna kI zuddha dhArA nahIM rahatI, vaha saMvedana kI dhArA bana jAtI hai| usake zuddha jJAna para ajJAna, moha, mithyAtva, rAga-dveSa, kaSAya Adi chA jAte haiN| apane svabhAva meM sthira rahane kA artha hai-apane jJAna meM sthira rahanA, kyoMki AtmA aura jJAna donoM abhinna haiN| udAharaNa ke taura para-eka sAdhaka ke sAmane paTTA par3A hai| vaha paTTe ko dekhatA hai| paTTe ko vaha paTTe ke rUpa meM jAnatA hai, mAnatA hai, isase adhika kucha nhiiN| yahI AtmA kA darzana hai, jJAna hai, Atma-svabhAva meM ramaNa hai| aisA svabhAvaniSTha sAdhaka usa paTTe ke sAtha priya-apriya, manojJa-amanojJa, acchA-burA, rAga-dveSa yA ahaMtva-mamatva Adi kA koI saMvedanAtmaka sambandha sthApita nahIM krtaa| vaha sirpha paTTe ko jAnatA-dekhatA hai| isI ko AdhyAtmika bhASA meM kahA jAtA hai-"vaha (AtmA) jJAna ko jAnatA hai|" jJAna aura jJAnavAna (AtmA) donoM sarvathA abhinna nahIM haiM to sarvathA bhinna bhI nahIM haiN| nizcayadRSTi se to donoM abhinna haiN| isa dRSTi se jJAna ko jAnane kA artha huAAtmA ko-Atma-svabhAva ko jAnanA, mAnanA aura usI meM ramaNa krnaa|' jJAna kI bhUmikA asvIkAra kI hai; saMvedana kI hai-svIkAra kI vastutaH pratyeka AtmA ke samakSa donoM sthitiyA~ haiM-eka asvIkAra kI, dUsarI svIkAra kii| kisI bhI sajIva-nirjIva para-padArtha ko sirpha jAnanA-dekhanA, kintu usake prati kisI prakAra kA priya-apriya Adi kA saMvedana na karanA asvIkAra kI sthiti hai| korA jJAna yA korA darzana asvIkAra kI sthiti hai| vaha zuddha AtmA kA svabhAva hai| jaba AtmA para-bhAva kA asvIkAra kara detA hai, taba svabhAva meM sthita AtmA meM para-bhAva kA prabhAva, saMvedana, saMkramaNa yA praveza nahIM ho sktaa| saMvedana karanA svIkAra kI sthiti hai| savedana svabhAvarUpI candramA ko parabhAvarUpI bAdaloM se Dhaka letA hai| ... zuddha AtmA ke sAtha jaba rAgAdi kA saMvedana hotA hai, taba vaha AtmA ke zuddha jJAna, darzana, Ananda aura zakti ko AvRta, skhalita, kuNThita evaM vikRta kara detA hai| jahA~ kevala asvIkAra kI bhUmikA hotI hai, vahA~ ekamAtra nija-svabhAva kA = svarUpa kA jJAna akhaNDa rUpa se rahatA hai| yahI paramAtmabhAva kI-kevalajJAna kI dazA hai, jisameM AtmA aura jJAna donoM abhedarUpa se pariNata ho jAte haiN| jo AtmA vahI jJAna aura jo jJAna vahI aatmaa| AtmA arthAt jJAna kA pinndd| isa prakAra kI jJAna kI akhaNDatA hI kevalajJAna hai, jisameM sirpha apane svabhAva kA hI ekamAtra jJAna hotA hai, anya kisI kA nhiiN| zrImad rAjacandra ne bhI isI tathya kA samarthana kiyA hai 1. (ka) AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 3, u. 3 (kha) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 413-414 For Personal & Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 164 * karmavijJAna : bhAga 9 * "kevala nija-svabhAvajUM, akhaNDa varte jnyaan| kahIe kevalajJAna te, deha chatAM nirvANa // " AtmA jJAna kI bhUmikA meM hI svAbhAvika raha sakatI hai, saMvedana kI bhUmikA meM nahIM niSkarSa yaha hai ki AtmA jJAna kI bhUmikA meM hI svabhAvaniSTha raha sakatI hai, saMvedana kI bhUmikA meM nhiiN| AcArya amitagati ke zabdoM meM pUrvokta tathya kA rahasya yaha hai ki jJAnI jJAna ke dharAtala para jItA hai aura ajJAnI saMvedana ke dharAtala pr| jJAnI = samyagjJAnI mAnava ghaTanA ke prati sAkSI yA jJAtA draSTA banakara rahatA hai, usase prabhAvita, lipta yA Asakta nahIM hotaa| parantu ajJAnI mAnava rAgAdivaza hokara usa ghaTanA se prabhAvita, lipta yA rAga-dveSAviSTa ho jAtA hai| vaha priyatA-apriyatA Adi ke rUpa meM saMvedana karatA hai| isake viparIta jJAtA-draSTA evaM jAgarUka svabhAvaniSTha sAdhaka jo bhI ghaTanA, mAnasika-vAcika-kAyika kriyA yA paristhiti hotI hai. use jAnatA-dekhatA hai, kintu usakA saMvedana nahIM krtaa| usakI kaSAyacetanA zAnta hotI hai, usameM rAgAdi vikalpa nahIM utthte| usameM ekamAtra jJAnacetanA hI zeSa rahatI hai| koI bhI para-padArtha na hI use priya hotA hai, na hI apriya; yA na koI iSTa hotA hai, na koI aniSTa; na hI koI anukUla hotA hai aura na pratikUla / 'AcArAMgasUtra' meM isI tathya kI ora iMgita kiyA gayA hai "aNanna paramaM nANI, no pamAe kayAi vi|" -jise Atma-svabhAva (AtmA ke jJAnabhAva) meM ramaNatA ke sivAya anya kucha bhI parama = utkRSTa nahIM hotA, vaha jJAnI kadApi pramAda nahIM krtaa| (sadaiva satata Atma-svabhAva meM jAgrata rahatA hai|) jJAna kI yAnI svabhAva kI akhaNDa anubhUti kevalajJAna hone para hI hotI hai jisameM sirpha apane svabhAva kA hI jJAna hotA hai, anya kisI kA nahIM, jIva kI yaha dazA bArahaveM guNasthAna meM pahu~cane para hotI hai| jaba taka bArahaveM gaNasthAna taka nahIM pahu~catA, taba taka jJAna kI akhaNDa anubhUti nahIM hotI, usameM utAra-car3hAva donoM hote rahate haiM, lagAtAra eka sarIkhI svabhAva dazA (jo pUrNa paramAtma dazA hai, usa) kI anubhUti nahIM hotii| guNasthAna ke badalane ke sAtha hI 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 414, 412 (kha) Atmasiddhi (zrImad rAjacandra), 113 (ga) AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 5, u. 5 For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 165 * nijAnubhUti meM badalAva AtA rahatA hai| pariNAmoM kI dhArA akhaNDa rUpa se nija-svabhAva meM nahIM rhtii| kevalajJAna na hone taka jIva ne samyak puruSArtha kI dizA meM nija-svabhAva kA jJAna-bhAna bahuta kiyA hogA, kintu satata-nirantara akhaNDa nijAnubhUti nahIM rhii| jabaki kevalajJAna kI prAptirUpa terahaveM guNasthAna meM tathA ayogI avasthArUpa caudahaveM guNasthAna meM kevalajJAna kI-svabhAva-jJAna kI anubhUti akhaNDa hotI hai| donoM guNasthAnoM kI pariNAmadhArA eka-sarIkhI hotI hai| terahaveM guNasthAna meM kevalajJAnI arhat paramAtmA sazarIra hote haiM, unake mana-vacana-kAyA kA yoga hotA hai, phira bhI ve vItarAga paramAtmapada ko prApta sarvathA jIvanmukta hote haiN| kevalI arhat-paramAtmA aura siddha-paramAtmA kI AntaradazA meM kucha bhI antara nahIM hotaa| kevalI paramAtmA deha hote hue bhI dehAtItadazA kA anubhava karate haiN| unakA dehAdhyAsa to kabhI kA chUTa cukA hotA hai| isalie nijAnubhUti ke akhaNDa jJAna meM unakA zarIra kabhI bAdhaka nahIM bntaa|' svabhAvaniSTha kI svabhAva meM sthiratA kramazaH tIna dhArAoM meM caturtha (samyagdarzana ke) guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka pariNAmoM kI dhArA satata nija-svabhAva kI anubhUti meM nahIM rahatI, kyoMki taba taka vaha chadmastha saMsArI jIva hai, abhI taka samasta karmoM (yA cAra ghAtikarmoM) se rahita nahIM huA hai, isalie usake karmajanya upAdhiyA~ to hotI haiM, citta bhI anyAnya kAryoM meM pravRtta hotA rahatA hai, phira bhI usakI cittadazA svabhAva ke jJAna = anubhava ke raMga se ra~gI huI hotI hai| aise samyagdRSTi AtmArthI AtmA kI bhinna-bhinna vyAvahArika avasthAoM meM Atma-dazA (cittadazA) kaisI rahatI hai? isakA spaSTa citraNa Atma-siddhizAstra meM isa prakAra kiyA gayA hai____ "varte nijasvabhAvano, anubhava, lakSa, prtiit| vRtti vahe nijabhAvamAM, paramArthe smkiit||" isa padya meM sarvaprathama usa samyagdRSTi AtmA ke sva-svabhAva kI anubhavadhArA kA ullekha kiyA gayA hai| arthAt jaba aisA sAdhaka nivRtti ke kSaNoM meM hotA hai, taba usakA samagra lakSya Atma-svabhAva kA anubhava karane meM hotA hai| vaha nija AtmA meM gaharA utara jAtA hai| AtmA ke jJAna, darzana, sukha aura bala (vIrya), ina mUlaguNoM meM hI ramaNa karane lagatA hai| usakA mana-mastiSka usa samaya anyatra kahIM nahIM jaataa| usa samaya vaha apane (AtmA) meM hI svayaM jJAnAnanda lUTatA hai| usa samaya usakI dazA nijAnubhava (svabhAvAnubhava) se bhinna nahIM hotii| vaha svAnubhava kI kramazaH anubhavadhArA, lakSyadhArA aura pratItidhArA meM bahatA hai| 1.:: 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 415 For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 166 * karmavijJAna : bhAga 9 * prathama dhArA : nivRtti ke kSaNoM meM anubhavadhArA ___ sAmAnya mAnava nivRtti (phurasata) ke kSaNoM meM manoraMjana ke sAdhana khojatA hai|. vaha TAima pAsa karane (samaya gujArane) ke lie vividha paMcendriya viSaya poSaNa ke Alambana DhU~r3hatA hai, saira-sapATe karatA hai aura koI manoraMjana kA sAdhana na mile to bhUtakAla kI smRtiyoM aura bhaviSya kI kalpanAoM meM kho jAtA hai athavA UlajalUla vicAroM tathA Artta-raudradhyAna ke cintana meM ghaNToM bitA detA hai| parantu una nivRtti ke kSaNoM meM AtmAnubhava kA Ananda nahIM lUTa sakatA, svabhAva ke anubhava kI mastI meM nahIM raha sktaa| isake viparIta nijAnanda kI anubhUti kiye hue samyagdRSTi sAdhaka kI Atma (citta) dazA nivRtti ke kSaNoM meM samagra saMsAra se, saMsAra ke vaiSayika sukha-pravAhoM se tathA parabhAvoM-vibhAvoM se virakta-udAsIna hokara nija AtmA meM-Atma-bhAva meM hI ramaNa karatI hai| jo eka bAra nija zuddha AtmA kI gaharI anubhUti kA Ananda le cukA hotA hai, usakA AsvAda lene kI usakI punaH-punaH tIvra utsukatA hotI hai| isa kAraNa vaha saMsAra se para hone kI nivRtti ke kSaNa prApta karane kI utkaNThA jAgatI hai| jaba bhI use nivRtti milatI hai, usakI upayogadhArA nija svabhAva ke anubhava meM saMlagna ho jAtI hai| aise mumukSu sAdhaka ke citta meM nivRtti ke kSaNoM meM Atma-svabhAva kI anubhavadhArA pravAhita hotI hai|' dUsarI dhArA : pravRtti ke kSaNoM meM lakSyadhArA saMsArastha jIva ko nivRtti ke kSaNa bahuta kama milate haiN| jisake sAtha dehAdi upAdhiyA~ lagI huI haiM, use dehAdi se sambaddha usa-usa pravRtti meM pravRtta honA par3atA hai| kintu samyagdRSTi sAdhaka jaba bhI khAne-pIne, sone-uThane, calane-phirane Adi dehAdi kI kriyArUpa pravRtti karatA hai, taba bhI usakA lakSya nija svabhAva meM saMlagna honA hai| vaha spaSTa rUpa se jAnatA-mAnatA hai ki dehAdi kI kriyA merI (AtmA) kI kriyA nahIM hai| merA (AtmA kA) karttavya bhI nahIM hai| maiM (AtmA) svarUpataH azarIrI hU~, indriyAtIta, dehAtIta (zuddha AtmA) tattva huuN| AtmA ke nija svarUpa meM svAnubhava meM aisI kriyAoM kA mahatva nahIM hai| parantu yaha AtmA abhI dehadhArI hai| karmodayavaza isa kAraNa deha kI kriyA karanI par3atI hai| merA lakSya yaha nahIM hai| merA (AdhyAtmika) lakSya to kevala merI AtmA ke yA Atma-svabhAva ke jJAna yA anubhava meM sthiratA prApta karanA hai| aisI AtmAnubhava dazA zarIrAdi ke prati Asakti ko kramazaH manda kara DAlatI hai| rAga-dveSa ko bhI manda kara DAlatI hai| sAMsArika logoM kI sthUla dRSTi meM aisA lakSya ke prati jAgarUka samyagdRSTi sAdhaka pA~coM indriyoM ke viSayoM kA upabhoga karatA dIkhatA hai, magara vaha antara meM unase alipta, udAsIna 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 415-416 (kha) AtmasiddhizAstra, gA. 111 For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA * 167 * aura virakta rahatA hai| usakA lakSya hotA hai-Atma-jJAna yA Atma-svabhAva kA jJAna / isa kAraNa paMcendriya viSayoM kA upabhoga karane para bhI usake karmabandha nahIM hotA, athavA atyalpa zubha karmoM kA bandha hotA hai, kyoMki unake prati usake mana meM yA to rAga-dveSa nahIM hotA yA hotA hai to zAnta, prazasta yA manda hotA hai| samyagdRSTi ke vyAvahArika jIvana meM bhI lakSyadhArA spaSTa hotI hai itanA hI nahIM, samyagdRSTi AtmArthI sAdhaka yadi rAjA ho, cakravartI ho, sattAdhIza ho yA koTyadhIza ho, use rAjya kI dhurA vahana karanI ho yA apanA vyApAra karanA ho, yahA~ taka ki rAjA ko zatru rAjA ke sAtha prajA kI rakSA ke lie, nyAya ke lie yuddha bhI karanA par3e, athavA dhanika vyApArI ko vyApAra meM atyanta ghATe kI paristhiti meM par3anA par3e, phira bhI aisI vikaTa paristhiti meM ukta samyagdRSTi rAjA ke antara meM anadhikRta rAjyavRddhi kA lobha nahIM hotA, tathaiva samyagdRSTi dhanika vyApArI ke antara meM anantAnubandhI kaSAya nahIM aate| ye aura isa prakAra ke anya samyagdRSTi kisI bhI pada, sattA, adhikAra Adi para ho, apanI AtmA meM, svabhAva ke prati pUrNa jAgarUka hote haiN| samyagdRSTi rAjA socatA hai ki merA kArya yuddha nahIM hai| agara pratipakSI yuddha karanA na cAhe to vaha bhI calAkara yuddha nahIM krtaa| paraspara samAdhAna yA samajhaute se vaha sulaha aura zAnti karane kA prayatna karatA hai| itanI taiyArI rakhatA hai vh| usakI ruci yuddha karane kI nahIM hotii| sirpha rAjA ke karttavya ke nAte hI, anyAya-pratIkAra ke lie hI, use yuddha karanA par3atA hai| antara se vaha usase alaga rahatA hai| isI prakAra kI lakSyadhArA samyagdRSTi vyavasAyI kI hotI hai| tIsarI dhArA : suSupta avasthA meM bhI AtmA kI pratItidhArA samyagdRSTi ke bhI AThoM hI karma udaya meM Ate haiN| darzanAvaraNIya karma ke udaya se nIMda AtI hai| use nIMda bhI lenI par3atI hai| parantu samyagdRSTi svabhAvaniSTha vyakti kI nidrA kumbhakarNI nahIM hotii| vaha aghorI ke samAna nIMda nahIM letA hai| vaha nidrAdhIna hote hue bhI jAgrata hotA hai| 'AcArAMgasUtra' meM batAyA hai ki "asaMyamI ajJAnIjana sadA soye rahate haiM, muni (jJAnIjana) (soye hue bhI) sadA jAgrata rahate haiN|' 'bhagavadgItA' meM bhI isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai-"jo samasta prANiyoM ke liye nizA (rAtri = suSupti) hai usameM saMyamI jAgrata rahate haiN| jisameM sarvaprANI jAgate rahate haiM, vaha draSTA muni ke lie nizA hai|" isakA rahasyArtha hai-"jahA~ asaMyamI ajJajanoM kI pA~coM indriyA~ viSayoM meM andhAdhuMdha pravRtta hotI rahatI haiM, vahA~ saMyamI kI ve soI rahatI haiN| tathaiva jahA~ asaMyamI kI pA~coM indriyA~ adhyAtma vikAsa 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 416-417 For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 168 * karmavijJAna : bhAga 9 * ke lie soI rahatI haiM, vahA~ saMyamI kI ve pA~coM jAgatI rahatI haiN|'' Azaya yaha hai ki samyagdRSTi nidrAdhIna hote hue jAgrata rahatA hai| dravyanidrA meM bhI jAga jAe aisI bAta nahIM hai, kintu suSupti meM bhI use nija svabhAva kI pratIti hotI hai| bharanIMda meM se uThAkara koI pUche ki "tU kauna hai ?" to vaha kahatA hai-"maiM AtmA huuN|" jisa prakAra sAmAnya mAnava ko apane nAma kI pratIti rahA karatI hai| gAr3ha nidrA meM bhI soyA huA ho, usa samaya koI usakA nAma lekara pukAratA hai, to vaha uThakara javAba detA hai| manuSya ko apanA nAma kitanA priya hotA hai| yadyapi nAma kI sthiti (kAlAvadhi) bahuta lambI nahIM hotI, phira bhI usakI spaSTa pratIti to hotI hI hai| manuSya kI jitanI Aya hotI hai, utanI hI Aya usake nAma kI hotI hai, usase adhika nhiiN| phira bhI pratyeka janma meM prANI ko apane nAma kI pratIti sarvAdhika hotI hai| kintu samyagdRSTi AtmA ko nAma se bhI adhika pratIti apanI AtmA kI hotI hai, kyoMki AtmA kI to koI Ayu nahIM hotI; vaha to anAmI aura zAzvata hai, ajanmA hai, pratyeka janma meM sAtha hI rahatA hai aura phira AtmA to vaha svayaM hI hai| apanI pratIti to svayaM ko hotI hI hai, honI hI caahie| sAmAnya. AtmA to dehAdi kI bhrAnti meM yaha bhUla jAtA hai ki maiM AtmA huuN| parantu samyagdRSTi to isa bhrAnti se bAhara nikala cukA hai, use nikala cukanA hI cAhie, kyoMki usane to AtmA kI gaharI anubhUti kara lI hotI hai, isalie suSupta avasthA meM bhI use AtmA kI-Atma-svabhAva kI pratIti rahatI hai| Azaya yaha hai ki samyagdRSTi sAdhaka kI suSupta dazA meM bhI pratItidhArA pravAhita hotI rahatI hai| niSkarSa niSkarSa yaha hai ki samyagdRSTi AtmA jIvana-vyavahAra kI kisI bhI avasthA meM ho, use Atma-vismRti nahIM hotii| usake antaHkaraNa meM satata Atma-smRti athavA Atma-svabhAva kI smRti (jAgRti) anubhava, lakSya aura pratIti kI dhArA ke rUpa meM bahatI rahatI hai| dUsare zabdoM meM usakI antarAtmA meM nivRttidazA meM anubhavadhArA, pravRttidazA meM lakSyadhArA aura suSuptadazA meM pratItidhArA bahatI rahatI hai|' 'dazavaikAlikasUtra' meM sabhI avasthAoM meM jAgRti ko isa prakAra dhvanita kiyA gayA hai"dina ho yA rAta ho, akelA ho yA pariSad ke madhya meM baiThA ho, soyA ho yA jAgatA ho, sAdhaka satata Atma-bhAvoM kI anubhava, lakSya aura pratIti kI dhArA meM bahatA rhe|" isa prakAra Atma-svabhAva meM satata dRr3ha sthiratA hI paramAtmabhAva yA paramAtmapada kI prApti kA mUlAdhAra hai| 1. pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 417-418 2. se diA vA rAo vA, egao vA parisAgao vA, sutte vA jAgaramANe vA / -dazavaikAlikasUtra, a. 4, SaDjIvanikAya For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti sAmAnya AtmA meM caturguNAtmaka zuddha svabhAva kI paramAtmA ke samAna zakti to hai, abhivyakti nahIM nizcayadRSTi se samasta AtmAe~ paramAtmA ke samAna ananta jJAna se prakAzamAna, ananta darzana se tejasvI, ananta Ananda se paripUrNa evaM ananta Atma-zakti se prakhara zaktimAn haiM aura saMsArI karmabaddha AtmA kA sarvakarmamukta hokara apane pUrvokta svabhAva (svarUpa) meM sadA ke lie sthita ho jAnA hI mokSa hai| dUsare zabdoM meM kaheM to-AtmA ke cAra mUla guNAtmaka jo svabhAva haiM, jo AvRta aura vikRta haiM, unakA anAvRta' aura avikRta (zuddha) ho jAnA hI mokSa hai| isIlie 'upAsakAdhyayana' meM kahA gayA hai-"Ananda, jJAna, aizvarya (Atmika guNoM para prabhutva), vIrya (Atma-zakti) evaM parama sUkSmatA jahA~ Atyantika rUpa se ho, use mokSa kahA gayA hai|"2 phalitArtha yaha hai ki mokSa tabhI hotA hai, AtmA se paramAtmA tabhI banatA hai, jaba AtmA ke svabhAva, svarUpa yA jJAnAdi rUpa cAra nijI guNa pUrNa rUpa se vikasita, anAvRta aura abhivyakta ho jaaeN| AtmA ke maulika guNAtmaka svabhAva ke cAra prakAra ye haiM-(1) ananta jJAna, (2) ananta darzana, (3) ananta Ananda (Atmika sukha), aura (4) ananta Atma-zakti (blviiry)| mokSa-prApta paramAtmA meM ina cAra guNAtmaka svabhAvoM kI zakti aura abhivyakti donoM hotI haiM, jabaki sAMsArika AtmA meM isa caturguNAtmaka zuddha svabhAva kI zakti to hotI hai, magara abhivyakti pUrNa rUpa meM nahIM hotii| sAmAnya AtmA aura paramAtmA meM ananta catuSTayAtmaka svabhAva labdhi meM hai, upayoga meM nahIM arhanta aura siddha-paramAtmA ke AdhyAtmika svabhAva ke viSaya meM 'caturviMzatistava' pATha meM kahA gayA hai -syAdvAda maMjarI 8/86/1 1. svarUpAvasthAnaM hi mokssH| 2. upAsakAdhyayana 1/42 For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 170 * karmavijJAna : bhAga 9 * "caMdesu nimmalayarA, Aiccesu ahiyaM payAsayarA sAgaravaragaMbhIrA siddhA / " -siddha-paramAtmA candroM se bhI adhika nirmalatara (niSkalaMka = zuddha) haiM, AdityoM (sUryo) se bhI adhika prakAzamAna (tejasvI) haiM aura zreSTha samudra se adhika gambhIra (gahana) haiN| paramAtmA ke ina mahimA-garimAsUcaka vizeSaNoM se unake ananta catuSTayAtmaka svabhAva kA paricaya pratiphalita hotA hai| Azaya yaha hai ki paramAtmA meM ananta jJAna-sUrya kI tejasvI razmiyA~ prakAzamAna hotI haiM, tathaiva ananta darzanarUpI candra kI bhI ujjvala, zItala evaM nirmalatama kiraNeM prasphuTita hotI haiN| isI prakAra ananta cAritra kA svabhAva-ramaNatArUpa nirmalatara jala agAdha avyAbAMdha avyAkula Atmika sukhasindhu ke rUpa meM laharAtA hai| ananta Atmika dAnAdi labdhipaMcaka kI tejasvI akSaya zakti kA koSa vidyamAna rahatA hai| yahI bAta sAmAnya (zuddha) AtmA ke liye kahI jA sakatI hai| nizcayadRSTi se vizuddha AtmA ko paramAtmA meM nihita ananta jJAnAdi sUrya-candra-sindhu sama prakhara, tejasvI, nirmalatara evaM gahana Atmika sukha-sindhu se paripUrNa tathA ananta akSaya zakti kA koSa kahA gayA hai| vaha bhI ananta jJAna-darzana-sukha-zakti se paripUrNa vikAsamAna hai|' ananta catuSTayAtmaka svabhAva para AvaraNa kyoM aura kaise ho ? prazna yaha hai ki paramAtmA ke samAna ananta catuSTayarUpa guNAtmaka svabhAva vAle sAmAnya jIva (AtmA) para AvaraNa kyoM AyA huA hai ? isakA eka samAdhAna to yaha hai ki jisa prakAra prakhara prakAzamAna sUrya bAdaloM se AcchAdita ho jAtA hai to usakA asIma Atapa aura prakAza zItala aura dhuMdhalA ho jAtA hai, usakI asIma tejasvitApUrNa zakti bhI manda par3a jAtI hai, kintu bAdaloM ke haTate hI vaha sUrya punaH jAjvalyamAna prakAza aura Atapa ke sAtha atizaya prakAzamAna tejasvI, prakhara zaktimAna evaM sarvAMga rUpa se vikasita ho uThatA hai| isI prakAra sAmAnya AtmA para bhI vibhAvoM, parabhAvoM aura karmoM kA AvaraNa A jAne se usakI tejasvitA, zaktimattA aura ananta jJAnAdi guNAtmaka svabhAva AvRta, kuNThita aura manda ho gayA hai| jyoM hI koI svabhAvaniSTha AtmA ina parabhAvoM, vibhAvoM, karmoM Adi ke AvaraNa ko jJAna-darzana-cAritra-tapa kI sAdhanA se haTA detA hai, tyoM hI vaha AtmA punaH apane ananta catuSTayarUpa guNAtmaka svarUpa ko prApta kara sakatA hai| sAmAnya AtmA kA svabhAva-sUrya, parabhAvarUpI rAhu aura vibhAvarUpI ketu dvArA grasita hai ___magara Aja adhikAMza prANI hI nahIM, adhikAMza mAnavoM kI AtmAe~ apane pUrvokta ananta catuSTayarUpa zuddha svabhAva kI zakti ko anAvRta yA abhivyakta karane 1. AvazyakasUtragata caturviMzatistava (logassa) kA pATha For Personal & Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada - prApti * 171 * meM bahuta pichar3I huI haiN| Aja unakA ananta catuSTayarUpa svabhAva - sUrya parabhAvarUpI rAhu aura vibhAvarUpI ketu ke dvArA grasita ho rahA hai / unakA asIma - ananta svabhAva sasIma aura kSatavikSata ho gayA hai| adhikAMza mAnavoM ke pUrvokta ananta catuSTayarUpa zuddha svabhAva saMkSepa meM isa prakAra AvRta, vikRta aura sasIma haiM " AtmA ke ananta jJAna para AvaraNa A gayA hai| AtmA kA ananta darzana bhI AvRta ho gayA hai // AtmA kA ananta Ananda bhI vikRta ho gayA hai| AtmA kI ananta zakti bhI kuNThita - skhalita-mUrcchita ho gaI hai | " jisa AtmA meM ye cAra guNAtmaka svabhAva jaba taka AvRta, suSupta, vikRta yA kuNThita rahate haiM, taba taka sarvakarmakSayarUpa mokSa prApta nahIM hotA / jaba ye cAroM Atma-svabhAva anAvRta aura zuddha rUpa meM pUrNatayA upalabdha ho jAte haiM, tabhI pUrNa mokSa - bhAvamokSa prApta hotA hai / isIlie svAtmopalabdhi yA svarUpa meM avasthAna ko mokSa kahA hai| AtmA ke cAroM guNAtmaka svabhAva AvRta aura mUrcchita kyoM ? aba hama ina cAra maulika guNAtmaka svabhAva meM se pratyeka svabhAva kI samIkSA kareMge ki sAmAnya AtmA ke ye guNAtmaka svabhAva kyoM aura kaise vikRta, AvRta, kuNThita, skhalita aura kSatavikSata ho gae haiM tathA inako anAvRta, avikRta, akuNThita aura askhalita rakhane yA banAne ke kyA-kyA upAya haiM ? svabhAvaniSTha mumukSu AtmA ke lie yaha prazna bahuta hI mahattvapUrNa hai / AdhyAtmika vikAsa ke pUrNa zikhara ko prApta karane ke lie bhI, athavA sarvakarmamuktirUpa yA svabhAva meM avasthitirUpa mokSa prApta karane ke lie bhI AtmA ke caturguNAtmaka svabhAva kI punaH pratiSThA para vicAra karanA anivArya hai| AtmA ke maulika aura abhinna guNAtmaka jJAna svabhAva meM zeSa tInoM guNoM kA samAveza paramAtmA kA sarvaprathama abhinna svabhAva hai - ananta jJAna (pUrNa jJAna = ekamAtra jnyaan)| vahI sAdhAraNa AtmA kA maulika guNa hai, mUla svabhAva hai| jJAna AtmA kA mUla guNa hai| AtmA ke sAtha usakA tAdAtmya hai, abheda sambandha hai| jahA~ AtmA hai, vahA~ jJAna avazya hogA, tathaiva jahA~ jJAna hai, vahA~ AtmA avazya hogii| agara dravyArthikanaya kI yA abhedadRSTi se dekhA jAe to jJAnaguNa meM zeSa tInoM (darzana, sukha aura balavIrya) maulika guNoM kA samAveza ho jAtA hai| isIlie 'tattvArthasUtra' meM jIva (AtmA) kA lakSaNa diyA hai - "upayogo lakSaNam / " - upayoga ( jJAna For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 172 * karmavijJAna : bhAga 9 * sAkAra-nirAkAra jJAna) jIva (AtmA) kA lakSaNa hai|" 'bhagavatIsUtra' aura 'uttarAdhyayanasUtra' meM bhI yahI lakSaNa milatA hai| vibhinna pAzcAtya vicArakoM ne ekamAtra jJAnaguNa meM AtmA ke pUrvokta caturguNAtmaka svabhAva se yukta batAte hue kahA hai "Knowledge is Faith. Knowledge is Happiness. Knowledge is Virtue. Knowledge is Power." arthAt jJAna hI zraddhA (vizvAsa) rUpa hai, jJAna hI Anandamaya (sukhamaya) hai, jJAna hI (cAritrAtmaka) guNa hai aura jJAna hI zakti (pAvara = balavIryamaya) hai| jJAna hI zraddhArUpa hai : kaise, kitanA lAbha, kitanA bala ? vAstava meM AtmA (AtmA ke svabhAva = svarUpa) kA nizcita aura yathArtha jJAna tabhI hotA hai, jaba AtmA ke prati ruci, zraddhA aura vizvAsa ho athavA AtmA ke tattvajJAna (sAdhaka-bAdhaka tattvoM kA yathArtha darzana-spaSTa dRSTi) ho| jise AtmA ke sambandha meM dRr3ha zraddhA yA spaSTa darzana ho jAtA hai ki AtmA paramAtmA ke samAna ajara, amara, avinAzI, zAzvata aura apane Apa meM avikRta hai, use zarIra yA aMgopAMgoM ke chedana-bhedana yA maraNa Adi se koI duHkha, aniSTa yA apriyatA kA saMvedana nahIM hotaa| vaha aTala zraddhAtmaka jJAna se yukta AtmA apane jJAnarUpa svabhAva meM hI ramaNa karatI hai| apane zarIra para hone vAle prahAroM, vAcika apazabdoM yA mAnasika durbhAvanAoM se usakA mana-mastiSka jarA bhI vicalita nahIM hotaa| bar3I-se-bar3I vipatti, saMkaTa yA iSTa-viyoga-aniSTa-yoga kI duHkhada paristhiti Ane para bhI apanI Atma-zraddhA se vaha DagamagAtA nhiiN| vaha usa upasarga, kaSTa yA parISaha ko dhairya aura zAnti ke sAtha ha~sate-ha~sate samabhAvapUrvaka saha letA hai| kyoM? kyoMki usameM yaha nizcita jJAna hai ki AtmA kA kabhI vinAza nahIM hotA, vaha nitya, zAzvata aura paramAtmA ke samAna ajara-amara hai|' ___ bhakta prahlAda ko AtmA para pUrNa zraddhA thI ki paramAtmA ke samAna merI AtmA bhI sat avinAzI evaM trikAlasthAyI hai| usakA koI bAla bhI bA~kA nahIM kara sktaa| AtmA kA tattvajJAna aura darzana usake roma-roma meM kUTa-kUTakara bharA huA thaa| parantu usake pitA hiraNyakazyapu ko AtmA, paramAtmA yA Atma-dharma para kataI 1. (ka) upayogo lkssnnm| (kha) uvaogalakkhaNe jiive| (ga) jIvo uvoglkkhnno| -tattvArthasUtra, a.2 -bhagavatIsUtra, za.3, u. 10 -uttarAdhyayana, a. 28, gA. 10 For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva- sthitirUpa paramAtmapada - prApti * 173 * vizvAsa nahIM thaa| vaha prahlAda ko apanA zatru aura virodhI mAnane lgaa| usane prahlAda ko bulAkara kahA - "nAdAna lar3ake ! paramAtmA aura koI nahIM, maiM hI huuN| chor3a isa dharma aura AtmA - paramAtmA ke DhoMga ko / anyathA, terI mauta hI samajha le / bhakta prahlAda ne nirbhaya aura niHzaMka hokara kahA - " pitAjI ! mujhe apane paramAtmA aura AtmA para aTala vizvAsa hai| ye tInoM hI zAzvata aura avinAzI haiN| ina zAzvata tattvoM kA koI nAza nahIM kara sktaa| Apa apanA durAgraha chor3a deN|" parantu hiraNyakazyapu apane haThAgraha para ar3A rahA aura usane apane purohitoM ko AjJA dI - "isa duSTa ko dhadhakatI Aga meM jhoMkakara bhasma kara do|" vaisA hI kiyA gyaa| lekina prahlAda ko paramAtmA ke samAna AtmA ke amara avinAzI svabhAva para pUrNa zraddhA thI / prahlAda ke Atmika samyagjJAna aura samyagdarzana (sat para vizvAsa) ke kAraNa Aga usakI AtmA kA kucha bhI vinAza na kara sakI, na hI vaha prahlAda ke zarIra ko jalA sakI / prahlAda paramAtmA ke saccidAnanda svarUpa ko apanI AtmA meM anubhava karatA thA / phalataH hiraNyakazyapu dvArA prahlAda ko pahAr3a se girAyA gayA, zastroM se kATA gayA, jaharIle sA~poM se DasAyA gayA, hAthI ke pairoM tale rauMdA gayA, magara usakA bAla bhI bA~kA na huaa| kyoMki usane paramAtmA ko AcArya amitagati ke anusAra - apane hRdaya meM virAjamAna kara liyA thA - "jo ananta darzana, ananta jJAna aura ananta Atma-sukha se otaprota hai| saMsAra ke samasta vikAroM se rahita hai, nirvikalpa samAdhi (nizcala nirvicAra dhyAna ) se hI anubhava meM AtA hai, jisakA paramAtmA nAma hai, vaha devAdhideva mere hRdaya meM virAjamAna hoN|""" vastutaH AtmA nitya, zAzvata aura avinAzI hai, aise dRr3ha Atma-jJAna vAle ko marane kA bhaya nahIM hai, vipadAoM ko vaha ha~sate-ha~sate samabhAvapUrvaka saha letA hai| isa prakAra jJAna AtmA ke nitya astitva ke spaSTa darzana kA paricAyaka ho * jAtA hai| jJAna (tIvra dazA meM cAritra) guNarUpa hai "Knowledge is Virtue." yaha vAkya sokreTisa (sukarAta ) kahatA thA / jJAna AcaraNa meM Ate hI cAritrAtmaka guNa bana jAtA hai / upAdhyAya yazovijaya jI kahate the - " jJAna kI tIvra dazA hI cAritra hai / " zarIra para cAhe jitanI coTeM par3eM, agara usa samaya AtmA-anAtmA kA bhedavijJAna sakriya evaM hRdayaMgama ho jAe to 1. yo darzana - jJAna - sukha-svabhAvaH, samasta saMsAra - vikAra - bAhyaH / samAdhigamyaH paramAtma-saMjJaH, sa devadevo hRdaye mamA'stAm // " 2. sukarAta dvArA kathita vAkya - sAmAyika pATha (amitagatisUri), zlo. 13 For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 174 * karmavijJAna : bhAga 9 * samajhanA cAhie jJAna kI yaha tIvra dazA hai| AtmA - anAtmA kA bhedavijJAna kI preraNA dete hue tathAgata buddha ne eka bAra jetavana meM virAjate hue apane ziSyoM se pUchA- "yaha jo lakar3ahArA jetavana meM kulhAr3I se lakar3I kATa rahA hai, lakar3I para kulhAr3I se coTa mAra rahA hai, kyA usa coTa kI vedanA tumheM hotI hai ?" sabhI ziSya bole-'"nahIM, bhagavan !" isa para buddha ne kahA - " isI prakAra yadi zarIra ko bhI kulhAr3I Adi se kATe to use ( zarIra ko ) bhI vRkSa kI taraha parAyA samajho / arthAt kulhAr3I se zarIra para koI coTa mAre to vRkSa para hone vAlI coTa ke samAna parAye para hone vAlI coTa smjho| kyoMki paMca mahAskandha se tuma ( AtmA ) pRthak N ho| AtmA-anAtmA kA yaha bhedavijJAna kara lo|" vAstava meM, vyakti jaba deha dazA se nikalakara dehAtma-buddhi kA tyAga kara detA hai taba bhedajJAna kI tIvra anubhUti hotI hai, jo jJAna kI cAritradazA ko prakaTa karatI hai| eka bAra kavIndra ravIndranAtha ThAkura ne vRzcikadaMza kI du:saha pIr3A ke samaya apanI patnI ko likhA - vRzcikadaMza kI asahya pIr3A hone ke bAvajUda bhI maiM eka DaoNkTara ke rUpa meM tIsare taTastha vyakti kI taraha deha meM se alaga nikalakara dekhatA huuN| yaha hai - Atma-jJAna kI cAritra guNa ke rUpa meM tIvra dazA ! jJAna sukha (Ananda) rUpa hai : kaise-kaise ? "Knowledge is Happiness. " yaha vAkya aMdhI, gU~gI aura baharI 'helana kelara' kA hai| usakI sthiti aisI thI, mAno koyale kI khAna meM DAla dI gaI ho / cAroM ora se aMdhakAra bharI duniyA meM vaha akelI mAlUma hotI thI / kintu Atma-jJAna (maiM kauna hU~? kyA kara sakatI hU~ ?) isa prakAra ke jJAna kA tIvra prakAza milane ke kAraNa usane svayaM ko andhakArapUrNa sthiti meM mahasUsa nahIM kiyaa| usane isI jJAna ke pratApa se svAdhIna - sukha (Atma-sukha = AtmAnanda = jJAnAnanda) kA anubhava kiyaa| prajJAcakSu paM. sukhalAla jI ke udgAra the-"mRtyu ke taTa para lA dene vAle bAhya Abhyantara vikSepoM ke bIca bhI maiM svayaM ko jJAna dvArA ihalaukika Ananda meM praviSTa huA mAnatA huuN|" sacamuca jJAna meM isa sukha ko sarjana karane kI, duHkha meM se sukha nikAlane kI adbhuta zakti hai| yaha sukha duniyAdArI ke vaiSayika tathA padArthaniSTha kAlpanika sukhoM se uccatara hai / kahanA hogA - Atma-zaktiyoM ke jJAna se hone vAlA sukha (Ananda) Antarika hai, svataMtra - svAdhIna, sahaja aura Atma-svabhAvagata hai| jJAna kA Ananda bhI adbhuta hotA hai / samyagjJAna se otaprota vyakti apane bhUkha, pyAsa, nIMda, asuvidhA, zrama Adi ke duHkha ko bilakula bhUla jAtA hai| jJAnapipAsu upAdhyAya yazovijaya jI aura vinayavijaya jI jaba kAzI meM aneka kaSToM, asuvidhAoM, vighna-bAdhAoM Adi kI paravAha na karate hue eka For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 175 * mahAvidvAn paNDita jI se nyAya, darzana, vyAkaraNa Adi kA adhyayana kara rahe the| nyAyazAstra kA eka mahattvapUrNa grantha jise ukta paNDita jI par3hAnA to dUra rahA, inheM dikhAnA bhI nahIM cAhate the, eka dina paNDita jI kisI kAryavaza bAhara gae hue the, dUsare dina Ane vAle the| ataH maukA pAkara donoM manISiyoM ne nyAyazAstra kA vaha grantha bahuta namrabhAva se anurodha karake rAtabhara ke lie par3hane hetu paNDitAnI se mA~ga liyaa| paNDitAnI ne vaha grantha unheM de diyaa| ukta grantha meM 1,200 zloka the| ataH yazovijaya jI ne usake 700 aura vinayavijaya jI ne 500 zloka rAtabhara meM kaNThastha kara liye| prAtaHkAla paNDita jI ke Ane se pahale hI jAkara vaha grantha paNDitAnI ko lauTA diyaa| dopahara paNDita jI ke Ane para unhoMne paNDita jI se apane isa aparAdha ke lie kSamA maaNgii| paNDita jI ne jaba donoM ko ukta grantha ke zloka sunAne ko kahA to donoM ne kramazaH 700 aura 500 zloka sunA diye| sunakara paNDita jI kI A~khoM meM harSAzru umar3a pdd'e| vAstava meM upAdhyAya yazovijaya jI aura vinayavijaya jI ko yaha jJAnarasa itanA utkRSTa aura sukhakara lagA ki rAtabhara meM 1,200 zloka kaNThastha karane meM koI thakAna, kaSTa yA nidrA kI anubhUti nahIM huii| jJAna kI, vizeSataH AtmA ke abhinna svabhAvarUpa jJAna kIAtma-jJAna kI AnandarUpatA isI se siddha hotI hai| jJAna zaktirUpa hai "Knowledge is Power." kahane vAlA pazcima kA eka mahAvaijJAnika thaa| adhyAtmajJAna pAraMgata maharSi to jJAna-Atma-jJAna ko mahAzakti kahate hI haiN| jJAnabala se hI vyakti apane Apa ko saMyamI, dhRtidhara, zAnta, mRdu, taTastha, sva-para-bhedajJAna meM rata rakha sakatA hai| * bhautika jJAna meM bhI itanI zakti hai ki isake dvArA vaijJAnika yaha zakya banA rahe haiM ki pAnI kI eka bUMda ko dhvani-taraMga se tor3akara usameM aisI zakti vyApta * kI jAe ki usase pUre nyUyArka zahara ko varSabhara taka vidyut kI paryApta pUrti ho ske| isI prakAra eka glAsa pAnI meM itanI zakti paidA kI jA sakatI hai ki usase cAra paMkhoM vAlI 'kvIna merI' nAma kI paccIsa hajAra Tana kI sTImara chaha mahIne taka lagAtAra cAlU raha ske| TelIphona, TelIvijana, reDiyo, vAyaralesa, TelIpaithI Adi bhautikavijJAna kI zakti ke eka se eka bar3hakara camatkAra haiN| yaha saba to bhautika jJAna kI zakti kA camatkAra hai| AdhyAtmika jJAna kI zakti kA camatkAra to usase kaI gunA bar3hakara hai| arhanta-paramAtmA aura siddha-paramAtmA meM to AdhyAtmika jJAna kI ananta zakti hai| isa prakAra AtmA se abhinna jJAna-svabhAva meM pUrNa zraddhA, jJAna-svabhAva kI tIvratArUpa cAritra guNa, Ananda (Atmika-sukha) aura zakti kA samAveza ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 176 * karmavijJAna : bhAga 9 * AtmA ke jJAna-svabhAva meM vikRti yA malinatA kyoM A jAtI hai ? prazna hotA hai ki AtmA ke jJAna - svabhAva meM jaba itanA guNa, Ananda, zraddhAbala aura zakti hai to sAdhAraNa manuSyoM kI hI nahIM, viziSTa AdhyAtmika sAdhakoM kI bhI AtmA zuddha jJAna (svabhAva) se kyoM vicalita, asthira, malina, skhalita aura adRr3ha ho jAtI hai? vaha apane zuddha jJAna - svabhAva meM kyoM nahIM sthira rahatI ? usake zuddha jJAna meM kyoM vikRti yA malinatA A jAtI hai ? AtmA kA zuddha svabhAva : kaisA hotA hai, kaisA nahIM ? jJAna jaba taka mAtra jJAna hI rahe, usake sAtha priyatA- apriyatA, rAga-dveSa, acche-bure, anukUla-pratikUla, manojJa-amanojJa kA mizraNa na kare, taba taka vaha vastusvarUpa kA yathArtha jJAna hai / jaise darpaNa svaccha hotA hai to usake sAmane jo bhI sajIva-nirjIva para-padArtha, jisa rUpa meM upasthita rahatA hai, usa rUpa kI vaisI hI spaSTa jhalaka dikhAI detI hai parantu darpaNa para usa vastu kA koI prabhAva nahIM par3atA, nahI darpaNa usa vastu ke viSaya meM koI acche-bure yA rAga-dveSa kA vikalpa karatA hai| usI prakAra jJAna bhI darpaNa kI taraha sva-para- prakAzaka hai, jo vastu jaisI hai, vaisI hI jJAna meM jhalaka jAtI hai ? jJeya vastu ko jAnanA jJAna kA svabhAva hai / vastu ke jAnate samaya jJAna jJeya ko sirpha jAnane rUpa meM pariNata hotA hai / vaha satata jJAyaka rUpa meM hI rahatA hai| jJAna jJAna meM rahakara hI aneka jJeyoM kA jJAna karatA hai / parantu darpaNa meM pratibimbita hone vAle padArtha ke rUpa meM darpaNa nahIM bana jAtA, tathaiva meM jJeya ke jJAta hone para vaha jJAna parajJeya padArtha rUpa nahIM bana jAtA / arthAt parajJeyoM ko jAnane para ve (jJeya) (jJAna) svabhAva meM nahIM aate| Azaya yaha hai ki jJAna dvArA jaba jJeya jAnA jAtA hai, taba vaha jJAna bhinna svarUpa se akhaNDa hI rahatA hai, tathaiva ukta jJeya padArtha bhI apane Apa meM bhinna svarUpa se akhaNDa rahatA hai| jaise jJeya padArtha khaTTA ho to jJAna use khaTTA jAnatA hai, parantu jJAna svayaM khaTTA nahIM ho jAtA / paccIsa hAtha lambA vRkSa jJAna meM Ane se jJAna utanA lambA nahIM ho jaataa| isI taraha jJAna puNya, pApa, kaSAya yA rAga Adi ko jAnatA avazya hai, kintu vaha tadrUpa nahIM ho jaataa| tAtparya yaha hai ki darpaNa ke samAna jJAna meM bhI jJeyakRta azuddhatA, vikRti yA malinatA nahIM aatii| jaisA nimitta upasthita hotA hai yA jaisA jJeya hotA hai, jJAna use ThIka vaise hI jAnatA hai| jJAna zuddha jJAnI yA kevalajJAnI darpaNavat taTastha jJAtA- draSTA rahatA hai zuddha jJAna yA kevalajJAna darpaNa ke samAna hai| darpaNa ko kisI padArtha ko dekhane-jAnane yA jhalakAne kI icchA nahIM hotI, usake samakSa jo bhI padArtha Ate haiM, ve usI rUpa meM pratibimbita ho jAte haiN| una padArthoM kA usa para koI prabhAva nahIM par3atA / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 177 * darpaNa ke sAmane agni prajvalita ho rahI ho, to vaha bhI vaisI hI jhalaka jAtI hai, parantu agni kA asara darpaNa para nahIM pdd'taa| isI prakAra kevalajJAna yA zuddha jJAna meM jagat ke sabhI dravya aura paryAya jhalakate haiM, parantu kevalajJAnI AtmA yA jJAtA-draSTA AtmA para unakA koI asara nahIM hotaa| na hI ukta AtmAoM ko una padArthoM ko jAnane-dekhane yA jhalaMkAne kI spRhA yA icchA hotI hai| kevalajJAnI paramAtmA to ekamAtra nija Atma-svabhAva meM AtmA ke jJAna ke prakAza meM lIna hai, usI meM sthira rahate haiM, isI prakAra jo jJAna-svabhAva meM sthira honA cAhatA hai, usa jJAtA-draSTA sAdhaka ko bhI nija Atma-jJAna ke prakAza meM lIna aura sthira honA caahie| sAdhAraNa AtmA jJAna-svabhAva se DigatI kyoM hai ? jJAna-svabhAva se sAdhAraNa AtmA tabhI skhalita hotI yA Diga jAtI hai, jaba kisI sajIva yA nirjIva para-padArtha yA paristhiti ke Ane para vaha darpaNa kI taraha taTastha jJAtA-draSTA yA sAkSI na rahakara mana meM rAgAdibhAva yA priya-apriya Adi dvandva kA saMvedana karane lagatI hai| vastu sAmane Ate hI jJaparijJA se use jAne-dekhe bhale hI, parantu usake sambandha meM rAga-dveSAdi yA kaSAya-nokaSAya Adi kA vikalpa na uThAe, tabhI vyakti jJAna-svabhAva meM sthita raha sakatA hai| jJAna-svabhAva meM sthira rahanA hI paramAtmabhAva meM, mokSapada meM sthira rahanA hai| ____ jJAna-svabhAva meM sthira sthitAtmA yA sthitaprajJa kI pahacAna jJAna-svabhAva meM sthira rahane vAle sAdhaka ke lakSaNa 'AcArAMgasUtra' meM sthitAtmA ke nAma se tathA 'bhagavadgItA' meM sthitaprajJa ke nAma se diye gae haiN| vastutaH jisa mumukSu sAdhaka ke antara meM yathArtharUpa se, Atma-jJAna yA paramAtmA ke ananta jJAnarUpa svabhAva kA jJAna sudRr3ha ho gayA hai, aisA sthitAtmA yA sthitaprajJa sAdhaka iSTa-viyoga athavA aniSTa-saMyoga meM samabhAva se vicalita nahIM hotA; apane jJAna-svabhAva se eka iMca bhI nahIM bhttktaa| kadAcit apanI bhUmikA ke anusAra rAgAdi yA kaSAyAdi para pUrNa vijaya prApta na hone ke kAraNa usakA sajIva-nirjIva parabhAvoM ke sAtha samparka hotA hai, phira bhI vaha unake prati udAsInabhAva, vairAgyabhAva evaM niHspRhatA rakhatA hai| sAMsArika padArthoM ke prati lobhavRtti, tRSNA, Asakti, lAlasA yA mohAdi vAsanA usake hRdaya meM jAgrata nahIM hotii| pratikUla paristhiti meM bhI vaha kisI bhI nimitta ko doSa nahIM detA, apane upAdAna ko TaTolatA hai aura jJAnabala se samabhAva meM sthira ho jAtA hai|' 1. (ka) dekheM-AcArAMga, zru. 1, a. 7. u. 5 meM sthitAtmA ke lakSaNa-"evaM se uTThie ThiyappA. aNihe acale cale abahilesse privve| se vaitA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lobhaM c| esa tiuTTe viyAhie tti bemi|" ra (kha) dekheM-bhagavadgItA, a. 2, zlo. 55-58, 61 meM sthitaprajJa kA lakSaNa For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 178 * karmavijJAna : bhAga 9 * jJAna-svabhAva meM sthira sAdhaka kI arhatA ke AdhArasUtra ___ jJAna-svabhAva meM sthira vyakti ke mana meM jJAna kA aMhakAra-mamakAra, jJAna kI mandatA ke kAraNa hInabhAvanA, jJAna yA jJAnI janoM kI AzAtanA, avinaya, abahumAna yA avahelanA nahIM hotI, unake prati IrSyA, nindA yA ghRNA kA bhAva nahIM aataa| isI prakAra samyagjJAna yA jJAnIjanoM ke prati doSadRSTi, dveSa-buddhi tathA unheM nIcA dikhAne kI, badanAma karane kI, apratiSThita karane kI evaM jijJAsu evaM yogya pAtra kI jJAna-prApti meM antarAya DAlane-vighna-bAdhA upasthita karane kI durvRtti nahIM hotii| vaha satya yA samyagjJAna ko AvRta karane ke kAraNoM se sadaiva dUra rahatA hai, satya kA droha, apalApa yA nihnava nahIM karatA; sabhI dharmoM aura darzanoM meM nihita satyoM kA anekAntavAda kI sApekSa dRSTi se grahaNa evaM pratipAdana karatA hai| niSkarSa yaha hai ki jJAna-svabhAva meM sthira hone ke lie vaha jJAna-prApti meM bAdhaka pratyeka kAraNa se bacatA hai aura sAdhaka kAraNoM ko apanAtA hai tathA pratyeka avazya jJAtavya vastu ko jAnatA-dekhatA hai, parantu unake prati rAga-dveSa, priyatA-apriyatA kA yA manojJa-amanojJa kA yA anukUla-pratikUla bhAvoM kA saMvedana nahIM karatA, jisa jJAna se zAnti aura samatA ho, jo jJAna, rAga-dveSAdi vikAroM tathA ajJAna-mithyAtva ke andhakAroM ko dUra karane meM sahAyaka ho, usI samyagjJAna ko apanAtA hai| jisa jJAna se rAga-dveSa, kAma, krodha, mada, matsara, lobhAdi kaSAya bar3hate hoM, kAma-vAsanA, lAlasA, tRSNA Adi durvRttiyA~ paidA hotI hoM, usa jJAna ko vaha nahIM apnaataa| ye aura aise hI katipaya kAraNa jJAna-svabhAva meM sthiratA ke mUlAdhAra haiN| bharata cakravartI ko jJAna-svabhAva meM sthiratA se kevalajJAna-prApti bharata cakravartI apane jJAna-svabhAva meM sthira rahate the| jaba unake 98 sahodara bhAiyoM ne bhagavAna RSabhadeva ke pAsa dIkSA grahaNa kara lI, udhara bAhubalI bhI Atma-balI banakara Atma-dhyAnastha evaM Atma-svabhAva meM sthira ho cuke, taba bharata cakravartI ke mana meM manthana jAgA ki yaha sArA rAjyavaibhava, ThATa-bATa, bhogya-sAmagrI Adi samasta padArtha anitya haiM, karmopAdhika haiM, vinazvara haiM, parabhAva haiM, mere nahIM haiM, na maiM inakA hU~, ye puNyodaya se prApta padArtha avazya hI tyAjya haiM, inheM eka dina chor3anA hI par3egA, ataH kisI bhI sajIva-nirjIva para-padArtha ke prati rAgAdi bhAva lAnA vibhAva hai, AtmA ke jJAnAdi svabhAva se viruddha hai| AtmA hI ekamAtra zAzvata, avinAzI hai| caturguNAtmaka Atma-svabhAva hI ekamAtra upAdeya hai| mujhe usI meM lIna, magna yA sthira rahanA caahie| ye zarIrAdi padArtha, vaibhava, rAjya, rAnI Adi parivAra bhogya-sAmagrI Adi sajIva-nirjIva padArtha bhale hI mere samakSa raheM yA For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 179 * maiM inake bIca rahU~, parantu nizcaya meM ye mere nahIM aura na maiM inakA huuN| rAjyAdi vaibhava kA upabhoga karate hue tathA putra, kalatra Adi parivAra ke prati kartavya-sambandha rakhate hue evaM prajA Adi ke prati dAyitva-sambandha nibhAte hue bhI mujhe inase nirlipta tathA inake prati sAkSI, jJAtA-draSTAmAtra rahanA caahie| inake prati Asakti, mAyA, rAga, dveSa, moha, ghRNA, ahaMkAra, krodha, mada, matsara, lobhAdi kaSAyabhAva nahIM lAnA caahie| isa prakAra bharata cakravartI rAjyavaibhava, cakravartI kI Rddhi-sampadA tathA anya sukha-sAdhanoM Adi parabhAvoM ke bIca rahate hue bhI rAgAdi vibhAvoM se bacakara svabhAva meM sthira rahane kA prayatna karane lge| eka dina zIzamahala meM AtmA aura Atma-guNAtmaka svabhAva tathA zarIra, AbhUSaNa, saundarya Adi parabhAvoM kA anuprekSaNa karate-karate bhedavijJAna paripakva ho gyaa| unakI AtmA jJAnAdi-svabhAva meM sthira aura nizcala ho gaI, taba mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya ina cAra ghanaghAtikarmoM kA kSaya hote hI kevalajJAna-kevaladarzana prakaTa ho gyaa| jo ananta jJAna-ananta darzana abhI taka AvRta, suSupta aura zakti ke rUpa meM AtmA meM nihita thA, vaha Aja anAvRta, jAgrata aura abhivyakta ho gyaa| jJAna kisI parabhAva yA vibhAva ke avalambana se prakaTa nahIM hotA, vaha svataH pragaTa hotA hai koI kaha sakatA hai ki bharata cakravartI meM arhanta paramAtmA yA siddha-paramAtmA ke samAna ananta jJAna = kevalajJAna abhivyakta ho gayA, vaha kisI sajIva-nirjIva para-padArtha (a~gUThI Adi) ke yA puNya-pApa (zubha-azubha karmoM) ke AdhAra se yA kisI bhI parabhAva yA vibhAva ke avalambana se (jaise-bAhubalI ko apane mAnakaSAya ke nimitta se yA brAhmI sundarI sAdhvIdvaya kI preraNA se) abhivyakta yA vikasita huA yA hotA hai| parantu yaha kathana siddhAnta-sammata nahIM hai| arhanta yA siddha-paramAtmA ko tathA bharata cakravartI yA anya kisI bhI svabhAvaniSTha sAdhaka ko jaba bhI ananta jJAna-kevalajJAna yA samyagjJAna vikasita yA abhivyakta huA hai yA hotA hai, taba bhI AtmA ke anAdi-ananta jJAna-svabhAva ke AdhAra se huA hai yA hotA hai| AtmA meM suSupta, AvRta yA kuNThita ananta jJAna ko abhivyakta, vikasita, anAvRta yA jAgrata karane kA mUlAdhAra to usI AtmA kA svayaM kA jJAna-svabhAva hI hai| koI bhI parabhAva, vibhAva, vikAra yA nimitta jJAna-svabhAva ko prakaTa yA prAdurbhAva, abhivyakta yA vikasita karane meM mUla AdhAra nahIM hotaa| agara parabhAva, vibhAva yA vikAra ke nimitta se jJAna hotA to sabako eka sarIkhA jJAna honA cAhie, para aisA nahIM hotaa| vAstava meM samyagjJAna yA ananta jJAna-kevalajJAna AtmArUpa upAdAna se hotA hai, parabhAvoM-vibhAvoM yA vikAroM ke avalambana se nahIM hotaa| vaha jJAna se hI, jJAna meM For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 180 * karmavijJAna : bhAga 9 * rahakara hI hotA hai| svaccha darpaNa meM para-padArtha jaisA hotA hai, vaisA spaSTa jhalakatA hai, kintu usameM para-vastu kA avalambana nahIM hotaa| cU~ki jJAna sva-para-prakAzaka hotA hai| vaha apanA bhI jJAna karatA hai aura zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza ityAdi para - padArthoMkA bhI jJAna karatA hai, kintu karatA hai, svayaM ke upAdAna ke AdhAra para hI / yadi aisA mAnA jAe ki siddha- paramAtmA meM zubha bhAvoM ke AdhAra se ananta jJAna abhivyakta yA vikasita hotA hai, taba to jJAnAdi se paripUrNa hone ke pazcAt vaha jJAna Tika nahIM sakegA, kyoMki siddha- paramAtmA meM rAgAdi bhAvoM kA sarvathA abhAva hai| yadi rAgAdi bhAvoM yA indriyoM ke AdhAra se jJAna hotA hai, aisA mAneM to siddha-paramAtmadazA meM rAgAdi yA indriyoM kA sarvathA abhAva hone se siddha-paramAtmA meM jJAna kA bhI abhAva ho jaaegaa| ataH jo jIva rAgAdi vikAroM yA indriyoM ke. AdhAra se jJAna mAnatA hai, vaha paripUrNa jJAnI siddha- paramAtmA ko athavA unake jJAna-svabhAva ko samajhA hI nahIM hai / aisA vyakti apane anAdi-ananta jJAnAdi Atma-svabhAva kI ora mur3a nahIM sakatA / ataH siddha-paramAtmA meM yA sAmAnya AtmA meM jo paripUrNa ananta (kevala) jJAna abhivyakta, prAdurbhUta, prakaTa yA anAvRta hotA hai, vaha AtmA ke anAdi-ananta jJAna - svabhAva ke AdhAra se hI hotA hai, ananta jJAna ke prakaTa hone meM upAdAna to svayaM kA Atma-jJAna hI hai| chadmastha mumukSu sAdhaka kI jJAna - svabhAva meM sthiratA aura akhaNDatA kaise rahe ? jaina - siddhAnta kI dRSTi se jaba taka sAdhaka terahaveM guNasthAna taka nahIM pahu~catA, taba taka akhaNDa jJAnadazA ke pariNAmoM kI dhArA meM utAra-car3hAva hotA rahatA hai, jJAna-svabhAva meM pUrNa sthiratA aura akhaNDatA nahIM rahatI / phira bhI apane jJAna-svabhAva meM sthira rahane vAle chadmastha sAdhaka kI dravyadRSTi yA svabhAvadRSTi kAyama rahatI hai| paryAya meM alpajJatA (chadmasthatA) aura rAga-dveSa hone para bhI vaha usakA Adara nahIM krtaa| vartamAna meM vaha pUrNa vastu-svabhAva ke sammukha rahatA hai, vastu-svabhAva meM pariNamana karatA hai| vartamAna meM usake pUrNa kevalajJAna-paryAya na hote hue bhI jinheM pUrNa kevalajJAna - dazA prakaTa huI hai, unake pUrNa jJAnamaya svabhAva ko vaha svIkAra karatA hai| para-padArthoM ko sAmane dekhakara unake AdhAra se pUrNa jJAna kA svIkAra vAstava meM nahIM ho sakatA / pUrNa jJAna kA AdhArarUpa jo Atma-guNaAtma-svabhAva-jJAna-svabhAva hai, usake abhimukha hue binA pUrNa (kevala ) jJAna ko svIkArA nahIM jA sktaa| dhruva-svabhAva ke sammukha hokara apane meM aMzataH atIndriya jJAna prakaTa karane para hI pUrNa atIndriya kevalajJAna kA svIkAra hotA hai aura tabhI jIva siddha-paramAtmA ke svabhAva- sammukha ho pAtA hai aura svalpakAla meM hI svayaM siddha-paramAtmA bana jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva- sthitirUpa paramAtmapada - prApti * 181 * jJAna-svabhAva meM sthiratA ke abhyAsI ke lie vicAraNIya bindu AtmA ke jJAna-svabhAva meM sthira rahane kA satata abhyAsa, utsAha aura prayatna karane vAlA sAdhaka yahI socatA hai ki merA jIva ajJAnabhAva se ananta bAra naraka meM gayA, svarga meM bhI gayA, AtmA ke sAtha puNya-pApa kI abhinnatA kI mithyA mAnyatA ke kAraNa ananta kAla taka maiM cAroM gatiyoM meM bhaTakA / kintu aba jaba yaha samyagjJAna kI jyoti prakaTa huI, maiM apane jJAna -svabhAva meM sthira rahane lgaa| taba se cAroM gatiyoM ke kAraNabhUta rAgAdi vibhAvoM ( bhAvakarmoM tathA tajjanita dravyakarmoM) kA nirodha karane lagA, sAtha hI pUrvabaddha zubhAzubha karmoM ke zubha-azubha phala ko bhI samabhAvapUrvaka zAnti se bhogakara kSaya karane lgaa| isa prakAra AtmA ke abhinna guNAtmaka jJAna -svabhAva meM sthiratA ke kAraNa cAroM gatiyoM meM paribhramaNa to rukA hI, AMzika rUpa se mukti kI paryAya pragaTa huii| isI vizuddha dRSTi ne ajJAnAndhakAra naSTa kiyaa| jJAna-jyoti prakaTa huii| jJAna-svabhAva meM eka bAra sthira ho jAne para phira anAvRta hokara jJAna sadaiva prakAzamAna rahatA hai isa prakAra yadi eka bAra bhI AtmA jJAna - svabhAva meM sthira ho jAe, arthAt yaha nizcaya kaeNra le ki merI AtmA vizuddha cidAnanda-svarUpa hai| maiM jJAna-svarUpa hI hU~ / rAgAdi - kaSAyAdi mere nahIM haiM aura na ve mere meM rahate haiM / paryAya meM rAgAdi rahate haiM, ve mere svarUpa meM nahIM haiN| merA jJAna rAgAdi ke sAtha ekameka nahIM ho jaataa| isa prakAra rAgAdi aura jJAna kI bhinnatA ko jAna-samajhakara jJAna - svabhAva meM sthira ho jAe to pUrvabaddha karma TUTate, mohAdi chUTate aura jJAnAdi ke AvaraNa haTate dera nahIM lagatI / jaba AtmA meM jJAna - svabhAva pragaTa ho jAtA hai, taba rAgAdi nahIM rahate (yA atyanta maMda ho jAte haiM) aura rAgAdi ke phalasvarUpa jo bandha hotA hai vaha bhI rahatA nahIM; na hI jJAnAdi ko AvRta karane vAlA koI vikArabhAva rahatA hai| aisI sthiti meM zuddha jJAna phira sadaiva prakAzamAna rahatA hai| eka bAra jJAna- jyoti susajja hokara nikalane para kevalajJAna - samudra meM avazya milatI hai niSkarSa yaha hai ki eka bAra yadi jJAna - jyoti bhalIbhA~ti susthira aura susajja hokara pragaTa ho jAe to usakI akhaNDa dhArA kevalajJAna taka avazya pahu~ca jAtI hai| jaise nadI eka vAra samudra meM mila hI jAtI hai, usI prakAra eka bAra samyagdRSTi se susajjita hokara AtmA ke jJAnamaya svabhAva kI jyoti nikala par3atI hai to aneka guNasthAnoM ko uttarottara pAra karatI huI anta meM kevalajJAna (ananta jJAna ) rUpI samudra meM mila jAtI hai| jJAna - jyoti ke susajja hone kA artha hai- merI AtmA For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 182 * karmavijJAna : bhAga 9 * jJAtA-draSTA, vItarAgI, jJAnAdi svabhAva se yukta hai| isa prakAra apane meM jJAnamayatA kI dRr3ha pratIti krnaa| eka bAra jahA~ jJAna-jyoti jagI ki phira use rokane, bahakAne, bhaTakAne aura bujhAne meM jagat meM koI bhI padArtha samartha nahIM hai| kisI bhI para-padArtha kI, usake guNa yA paryAya kI zakti nahIM hai ki jJAna-svabhAva meM jAgrata huI AtmA para tIna kAla tathA tIna loka meM AvaraNa DAla de, usake mArga meM rukAvaTa kara de, use kuNThita, suSupta kara de yA use dabA de| AtmA ke jJAnAdi svabhAva kA nirNaya karake usameM ekAgra hone kI preraNA ataH sarvaprathama mumukSu samyagdRSTi sAdhaka ko nijatattva kA-apanI AtmA ke jJAnAdi svabhAva kA nirNaya karake usameM ekAgra honA caahie| 'samayasAra' meM isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai-"adhikAMza vyakti jo AtmA ko jJAnaguNa se rahita mAnate haiM, ve jJAna-svarUpa (zuddhAtmapada yA paramAtmapada) ko prApta nahIM kara skte| ataH he bhavya ! yadi tU karma se sarvathA mukta honA cAhatA hai to AtmA ke sAtha niyata ekarUpa jJAna-svabhAva ko grahaNa kara, isI kA avalambana le|" 'AcArAMgasUtra' meM bhI jJAnAdimaya AtmA ko jAnane kA bahuta bar3A lAbha batAte hue kahA gayA hai-"jo ekamAtra eka (AtmA yA jJAnAdimaya Atma-svabhAva) ko jAna letA hai, vaha saba padArthoM kA svarUpa jAna letA hai| ataH yadi kisI mumukSu samyagdRSTi sAdhaka ko laukika yA bhautika jJAna, akSarIya jJAna yA bhASA jJAna na ho, adhika zikSaNa bhI prApta na ho to koI kheda na kare, tathaiva vyAvahArika, bhautika, laukika athavA AdhyAtmika jJAna bhI adhika ho to usakA ahaMkAra na kare, ekamAtra aTala nizcaya kare ki maiM jJAna-svabhAva huuN| mujhe sarvaprathama usI jJAna-svabhAva kA avalambana lenA caahie| samyagdRSTi AtmA rAgAdi se yA karmamala se malina AtmA ko bhedavijJAnarUpI phiTakarI se pRthak kara letA hai ___ jo vyakti mithyAdRSTi yA ajJAnI hai, vaha AtmA ke mUla zuddha svabhAva evaM jJAna-svabhAva ko na jAnakara karmamala se azuddha AtmA ko vAstavika samajhatA hai tathA AtmA ko rAgI-dveSI evaM vikArI mAnakara evaM use (nizcayadRSTi se) puNya-pApa kA kartA mAnatA hai| isa prakAra kI mAnyatA vAle vividha mUr3hatA-sampanna 1. dekheM-samayasAra, gA. 205 kA gujarAtI padyAnuvAda vahuloka jJAnaguNerahita. Apada nahIM pAmI shke| re ! grahaNa kara tuM niyata A, jo karma-mokSecchA tane / / 2. je egaM jANai. se savvaM jaanni| -AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 3, u. 4 For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 183 * vyakti ko AtmA ke jJAnAdi svabhAva yA zuddha svarUpa kA bilakula patA nahIM hotaa| kintu jo AtmA ko zuddha jJAnAdi svabhAva kA jJAtA-draSTA tathA AtmA ko mUla rUpa meM zuddha sahaja jJAnAnanda svabhAvI, jJAyakasvarUpa jAnatA-mAnatA hai, vaha svayaM karmoM ke saMyoga se AcchAdita rAgAdi malina AtmA ko apane bhedavijJAnarUpI phiTakarI yA nirmalI se pRthak karake usake zuddha jJAna-svabhAva meM sthira karatA hai, usI meM ramaNa karatA hai| samyagjJAna (jJAna) aura mithyAjJAna (ajJAna) meM antara kaI bAra diGmUr3ha sAdhaka samyagjJAna ke nAma para ajJAna-mithyAjJAna ko hI jJAna samajhane lagatA hai aura mUr3hatAvaza tadanusAra pravRtti karane lagatA hai, ataH mumukSu sAdhaka ko sarvaprathama samyagjJAna (jJAna) aura mithyAjJAna (ajJAna) kA samyak viveka karanA anivArya hai, tabhI vaha AtmA ke zuddha jJAna-svabhAva meM sthira raha sakatA hai| ajJAna kA matalaba 'na jAnanA' nahIM hai, kintu jAnane ke sAtha rAga-dveSa, moha-mada, ahaMkAra-mamakAra, priyatA-apriyatA Adi vikAroM kA jur3a jAnA hai| jJAna-svabhAva meM sthira-lIna rahane kA artha hai-jo vastu jaisI hai, use usI rUpa meM jAnanA, usameM apanI mAnyatA yA apanI vRtti ke anusAra kisI prakAra kI, rAga-dveSa kI, acche-bure kI, anukUla-pratikUla kI, manojJa-amanojJa kI milAvaTa na karanA jAnanA-kevala jAnanA rahe-korA jJAna rahe, usake sAtha kisI vibhAva yA vikAra kA mizraNa na honA (samyaka) jJAna hai| 'yogasAra' meM isI tathya ko abhivyakta kiyA gayA hai-"jo vastu jaisI hai, usakA vaisA hI parijJAna honAsatyabodha honA-jJAna (samyagjJAna) hai| kintu jJAna ke sAtha jaba rAga-dveSa, mada, krodha Adi vikAra (vibhAva) jur3a jAte haiM, taba vaha nikhAlisa jJAna na rahakara saMvedana (ajJAnabhAva kA vedana) bana jAtA hai|" jJAna-svabhAva meM sthira rahane vAle vyakti kI vRtti-pravRtti . . jJAna-svabhAva meM sthira rahane kA abhyAsI mumukSu sAdhaka para-vastuoM ke vastu-svarUpa kA jJAna karatA hai, kintu jJAtA, draSTA, sAkSI yA taTastha banakara rahatA hai| ghaTanA ghaTita ho rahI hai, usameM vaha apane Apa ko lipta nahIM karatA, priyatA-apriyatA kA bhAva nahIM laataa| vaha apane Apa ko usase pRthak rakhatA hai| vaha kevala usa ghaTanA ko jAnatA-dekhatA hai aura kucha bhAva usake sAtha nahIM jodd'taa| jagata ke cetana-acetana padArthoM kI jo jAnakArI vibhAvadazA (krodhamAnAdi kaSAya yA rAgAdi vikAra) kI ora ghasITa le jAtI ho, vaha jAnakArI ajJAna hai| . 1. yathAvastu parijJAnaM, jJAnaM jnyaanibhirucyte| rAga-dveSa-mada-krodhaiH sahitaM vedanaM punH|| -yogasAra For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 184 * karmavijJAna : bhAga 9 * isI prakAra vaha jAnakArI bhI ajJAna hai, jo AtmA ko svabhAva se dUra le jAtI ho, . phira bhale hI vaha jAnakArI svamAnya AgamoM kI ho yA paramAnya zAstroM kI ho| yadi dRSTi samyak nahIM hai, anekAntavAdI sApekSa dRSTi nahIM hai to svamAnya zAstra bhI usake lie mithyAjJAna rUpa ho sakate haiM aura yadi dRSTi samyak hai, anekAntavAdayukta sApekSa hai, to paramAnya zAstra bhI usake lie samyagjJAnarUpa ho sakate haiN| bhagavadgItA' meM jJAna aura ajJAna kA vizleSaNa karake kahA gayA hai"adhyAtmajJAna (AtmA-anAtmA ke vivekajJAna) meM nitya sthiratA tathA tattvajJAna ke artha (uddezya) rUpa paramAtmabhAva ko sadA dekhanA, yahI vAstavika jJAna hai| isase jo viparIta hai, use ajJAna (mithyAjJAna) kahA gayA hai|" ____ 'jJAnasAra' meM kahA gayA hai-"jo jJAna AtmA ke yA paramAtmA ke jJAnAdi svabhAva kI ora le jAtA ho, athavA svabhAvadazA ke adhikAdhika nikaTa rahane meM sahAyaka ho, athavA jo jAnakArI svabhAvadazA meM sthira rakhane meM lAbhadAyaka = upayogI ho, kama se kama jo svabhAva-sammukhatA athavA svabhAva ke saMskAra ke jagAne meM mukhya kAraNa ho, use hI mahAn AtmAoM ne jJAna (yathArtha Atma-jJAna) kahA hai| isase bhinna jo rAgAdi vibhAva bar3hAne meM, para-padArthoM ke prati rAga-dveSAdi karane meM, paramAtmabhAva se vimukha karane meM sahAyaka ho, vaha buddhi kI andhatA-mUr3hatA hai|" zAstrAdhyayana yA zAstra-svAdhyAya kA mukhya uddezya __ AdhyAtmika sAdhanA kI dRSTi se zAstrAdhyayana yA zAstra-svAdhyAya kA uddezya kevala tattvoM kI jAnakArI kara lenA yA zAstrokta pATha kA uccAraNa-zravaNa-vAcana kara lenA hI nahIM hai, kintu svayaM ko jJAnAdi guNAtmaka Atma-svabhAva kI ora le jAnA tathA Atma-svabhAva ke prati zraddhA aura ruci ko dRr3ha karanA aura parabhAvoM-vibhAvoM se virakti meM vRddhi karanA honA caahie| Atma-jJAna : kaisA ho, kaisA nahIM ? aisA Atma-jJAna (Atma-svabhAva-jJAna) prArambha meM sAdhaka ko satzruta nirgranthaniHspRha Atma-jJAnI sAdhuoM ke samAgama se, svAdhyAya aura zravaNa se prApta karanA cAhie, bazarte ki vaha jJAna rAga-dveSAdi vibhAva ko jagAne vAlA, para-nindAAtma-prazaMsA yA mada-matsara Adi pApoM ko bar3hAne vAlA na ho| vaha svabhAvadazA ke adhikAdhika nikaTa le jAne vAlA ho, AtmA ko guNAtmaka svabhAva meM sthira karane vAlA ho| -bhagavadgItA 13/11 1. adhyAtma-jJAna-nityatvaM, tttv-jnyaanaarth-drshnm| etajjJAnamiti proktamajJAnaM yadato'nyathA / 2. svabhAva-lAbha-saMskAra-kAraNaM jnyaanmissyte| zyAndhya-mAnamatastvanyata, tathAcoktaM mhaatmnaa|| -jJAnasAra, jJAnASTaka 5, zlo. 3 For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva - sthitirUpa paramAtmapada - prApti * 185 samyagjJAna aura saMvedana kA pRthakkaraNa karane vAlA sAdhaka jJAnasamAdhi prApta kara letA hai jisa jJAna -svabhAva meM rahane vAle AtmArthI sAdhaka ko aisI bhUmikA prApta ho jAtI hai, jisameM samyagjJAna aura saMvedana ke pRthakkaraNa kA viveka jaga jAtA hai aura jo saMvedana se pratikSaNa dUra rahakara ekamAtra jJAtA- draSTA banakara raha sakatA ho, vaha svayaM ke jJAna (vastu ke jJAna ) ko korA jJAna rakhatA hai, usameM rAgAdi vibhAvoM kI milAvaTa nahIM karatA, vaha sAdhaka vAstava meM jJAnasamAdhi ( zrutasamAdhi) prApta kara letA hai| catuzcaraNAtmaka jJAnasamAdhi se jJAna-svabhAva meM pUrNa sthiratA 'dazavaikAlikasUtra' meM isI jJAnasamAdhi ko zrutasamAdhi kahA gayA hai| isake prayojanAtmaka cAra caraNa batAye gae haiM - ( 1 ) vizuddha jJAna ( zrutajJAna) honA, (2) ekAgracitta honA, (3) svayaM satya ( jJAnabhAva ) meM pratiSThita (sthira) honA, aura (4) dUsaroM ko jJAnabhAva meM sthira karanA / vastutaH jJAna apane Apa meM caMcala nahIM hotA, rAgAdi saMvedana hI caMcalatA paidA karate haiM, ataH jJAnasamAdhi kA prathama pariNAma yA prayojana hai- vizuddha jJAna meM sthita honA - caMcalatA samApta honA; dUsarA hai - ekAgracitta honA, jJAna meM dattacitta honA; tIsarA hai - jJAna - svabhAva meM sthita ho jAnA aura cauthA pariNAma yA prayojana hai - dUsaroM ko jJAna - svabhAva meM sthita karanA / : yahI jJAnasamAdhi hai| 'gItA' meM isI ko 'jJAnayoga- vyavasthiti' kahA gayA hai| Azaya yaha hai ki jaba sAdhaka kA upayoga satata AtmA ke jJAna - svabhAva meM sthira rahatA hai, usameM jaba kisI bhI prakAra ke parabhAvoM, vibhAvoM athavA karmopAdhijanya paristhitiyoM ko mamatvavaza apane mAnakara apanAne kI kAmanA, spRhA, vAsanA yA lAlasA jarA bhI nahIM rahatI aura jaba vaha Atma- tRpta, Atma-santuSTa yA Atma-rati bana jAtA hai, taba vahI AgamoM kI bhASA meM sthitAtmA, gItA kI bhASA meM sthitaprajJa ho jAtA hai| yahI AtmA ke jJAna - svabhAva meM satata sthira rahane kI kuMjI hai| ' paramAtmabhAva kA dvitIya guNAtmaka svabhAva - ananta darzana : kyA aura kaise ? paramAtmA kA ananta darzana - svabhAva bhI mUla rUpa se sAmAnya AtmA meM zaktirUpa se vidyamAna hai| kintu usakI abhivyakti hone meM kaI bAdhaka kAraNa 1. (ka) pAnI meM mIna piyAsI se bhAva grahaNa, pR. 438-440 (kha) caubvihA khalu suyasamAhI bhavai, taM jahA - ( 1 ) suyaM me bhavissai tti ajjhAiyavvaM bhavai, (2) egaggacitto bhavissAmi tti ajjhAiyavvaM bhavai, (3) appANaM ThAvaimsAmi tti ajjhAiyavvaM bhavai, (4) Thio, paraM ThAvaissAmi tti ajjhAiyavvaM bhavai / . - dazavaikAliMkasUtra, a. 9, u. 4 For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 186 * karmavijJAna : bhAga 9 * upasthita ho jAte haiN| unameM se mukhya haiM-Atma-vismRti, ajAgRti, pramAda, asAvadhAnI, mana aura indriyoM kA durupayoga tathA darzana ke sAtha rAga, dveSa, moha, kaSAya Adi kA jur3a jAnA ityaadi| isake pariNAmasvarUpa cakSudarzana, acakSudarzana (netretara indriyoM dvArA hone vAlA darzana), avadhidarzana aura kevaladarzana (ekamAtra Atma-darzana) para AvaraNa A jAtA hai| darzana : kyA hai, kyA nahIM ? __ yoM to darzana jJAna kA hI pUrvarUpa hai| jJAna sAkAra upayoga hotA hai, jabaki darzana niraakaar| kisI bhI vastu ko dekhate hI prathama kSaNa meM 'yaha kucha hai' isa prakAra kA nirAkAra sAmAnya jJAna hotA hai, use 'darzana' kahate haiM aura yaha amuka vastu hai, amuka nAmarUpa vAlI hai, amuka kAma kI hai, aisA viziSTa jJAna 'jJAna' kahalAtA hai| / dUsare zabdoM meM darzana hotA hai-abhedAtmaka cetanA se aura jJAna hotA haibhedAtmaka cetanA se| jaba vyakti kisI vastu yA vyakti ko dekhatA hai, to abheda cetanA se hI dekhatA hai| dekhate samaya usakI cetanA bhedAtmaka nahIM hotii| jaise-kisI vyakti ko dekhate hI sarvaprathama bodha hogA ki 'yaha manuSya hai|' yaha hai-abheda cetnaa| parantu jaba usa manuSya ke aMgopAMga, paricaya Adi ke viSaya meM vizeSa jAnA jAtA hai, taba bhedAtmaka cetanA hotI hai| darzana aura jJAna kI kArya-praNAlI meM antara darzana aura jJAna kI kArya-praNAlI meM bhI kAphI antara hai| jJAna kA kAryakSetra vizAla hai| pUrNa jJAna yA ananta jJAna jise ho jAtA hai, usake lie kisI bhI vastu kA sUkSmAtisUkSma aMza bhI ajJAta nahIM rhtaa| jaba pUrNa jJAnI ke lie sampUrNa vastuoM ke sUkSma se sUkSma kaNa bhI ajJAta nahIM rahate, taba pUrNa darzana to usameM gatArtha ho hI jAtA hai| isalie jainajagat meM 'kevalajJAnI' yA 'kevalI' zabda kA prayoga hI prAyaH hotA hai, kevaladarzanI zabda kA prayoga kvacit hI hotA hai| AtmA ke darzana-svabhAva kA upayoga aura lAbha ___ vaise bhI jo samyagdRSTi AtmArthI apUrNa jJAnI (chadmastha) hotA hai, vaha jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya evaM cAritramohanIya karma ke udayavaza pratyeka ghaTanA. vastu, vyakti yA paristhiti ke viSaya meM AtmA ke jJAna-svabhAva yA darzana-svabhAva meM pUrNatayA sthira nahIM raha pAtA; vaha pramAda, vismRti evaM ajAgRti kA zikAra ho janA hai| phira bhI vaha parabhAvoM evaM kaSAyAdi yA rAgAdi vibhAvoM ko heya mAnatA hai, parabhAvoM kA jJAtA-draSTA bane rahane kA prayatna karatA hai| sAkSIbhAva rakhane ke lie For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 187 * prayatnazIla hotA hai| parabhAvoM se samparka rakhatA huA bhI vaha unheM apanA nahIM maantaa| na hI unheM AsaktipUrvaka apanAne ke lie utsuka yA lolupa hotA hai| vaha para-padArthoM ke prati taTastha evaM udAsIna rahatA hai| anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM yA iSTa-aniSTa saMyoga-viyogoM meM harSa-zoka se dUra rahane kA yathAzakya prayatna karatA hai| darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa saddarzana na honA darzana kA artha sAmAnya bodha hai| sAmAnya bodha bhI AvRta, kuNTina aura supupta ho jAtA hai-darzanAvaraNIya karma ke udaya se| pratyeka AtmA ko paramAtmA kI taraha jaise ananta jJAna kI zakti prApta hai, vaise hI ananta darzana kI zakti prApta hai| parantu darzana-svabhAva para AvaraNa, vikRti, kuNThA aura ajAgati A jAne se sAmAnya avabodha bhI nahIM hotaa| jJAnAvaraNIya karma kI taraha darzanAvaraNIya karma ke Asrava aura baMdha ke bhI bhagavatIsUtrokta chaha kAraNa haiM-(1) darzana-pratyanIkatA se, (2) darzana kA nihnava karane (chipAne) se, (3) darzana meM antarAya DAlane se, (4) darzana meM doSa nikAlane se, (5) darzana kI avinaya-AzAtanA karane se, aura (6) darzana meM vyartha kA vAda-vivAda karane se| ina kAraNoM se ananta darzana kI zakti hote hue bhI abhivyakti nahIM ho paatii|' ___ isI prakAra 'tattvArthasUtra' meM bhI darzanAvaraNIya karma ke Asrava aura bandha ke chaha kAraNa batAye gae haiM (1) pradoSa-darzana, darzanI evaM darzana (sAmAnya bodha) ke jo sAdhana yA upakaraNa-karaNa haiM, unake prati dveSa yA IrSyAbhAva rakhanA, darzana kA tattvajJAna batAne vAle granthoM, zAstroM yA darzanIpuruSoM kI prazaMsA na karanA, apitu unameM doSa nikAlanA athavA mokSa ke kAraNabhUta tattvajJAna ko sunakara bhI usakI prazaMsA na karanA, antara meM duSTa bhAva rakhanA pradoSa hai| bhagavatIsUtrAnusAra darzanI ke prati pratyanIkatA-virodhIbhAva-vidveSabhAva yA zatrubhAva rakhanA darzana-pratyanIkatA hai| 'darzana-pradoSa AgamoM meM cauthe nambara para hai| (2) nihnava-darzana, darzanabodhadAtA, darzana (sAmAnya bodhapradAtA) guru kA nAma chipAnA, grantha kA nAma chipAnA tathA vastusvarUpa ke jJAna yA sAmAnya bodha ko chipAnA, jAnate hue bhI kahanA ki maiM nahIM jAnatA yaha nihnava hai| bhagavatpratipAdita tattvajJAna kA vAstavika artha chipAkara viparIta prarUpaNa krnaa| 1. (ka) goyamA ! 'nANapaDiNIyayAe NANa-niNhavaNayAe NANaMtarAe NANappadoseNaM NANaccAsAyaNayAe NANavisaMvAdaNA-jogeNaM evaM jahA NANAvaraNijjaM navaraM dasaNanAma ghettvvN| -bhagavatIsUtra, za. 8. u. 9, sU. 75-76 (kha) tatpradoSa-nihnava-mAtsaryAntarAyAsAdanopaghAtA jnyaan-drshnaavrnnyoH|| __-tattvArthasUtra, a. 6, sU. 11 For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 188 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ (3) mAtsarya-vastusvarUpa kA sAmAnya bodha hote hue bhI, yadi maiM ise batAU~gA to yaha vidvAn ho jAegA, isa prakAra kisI ko sikhAnA-par3hAnA nahIM, athavA darzana aura darzanI ke prati IrSyA-DAha karanA, jalana rakhanA mAtsarya hai| (4) antarAya-samyagjJAna kI prApti meM vighna DAlanA, darzana-prApti ke upakaraNa-sAdhana chipA denA, kisI ke jJAnAbhyAsa meM vighna DAlanA, jJAnaprasAra ke sAdhanoM kA virodha karanA, na hone denA bhI antarAya doSa hai| (5) AsAdana-dUsare ke dvArA diye jAte hue darzana ke bodha yA tattvajJAna ke . zikSaNa ko saMketa se roka denA yA kaha denA ki inako bodha denA vyartha hai, ye bodha hI nahIM pA sakate, maMdabuddhi haiM, vyartha samaya kA barbAda mata karo athavA darzana aura darzanI kI avinaya-AzAtanA karanA bhI AzAtanA doSa hai yA darzana yA darzanI ke guNoM ko DhakanA AsAdana hai| (6) upaghAta-Agama yA jinendrokta jJAna (sAmAnya bodharUpa darzana) meM doSa lagAnA, vyartha hI doSa nikAlanA, athavA usa jJAna (sAmAnya bodharUpa darzana) ko hI ajJAna (abodha) mAnakara use dUSita karanA upaghAta hai| 'bhagavatIsUtra' meM isake badale 'avisaMvAdanAyoga' nAmaka kAraNa hai, usakA artha hai nirarthaka vAda-vivAda karanA, kuyukti aura kutarka se Agamokta zabda ke artha ko khaNDana karake manamAnA artha karanA bhI upaghAta yA avisaMvAdayoga hai| __ aba hama samIkSA kareMge ki sAmAnya AtmA meM bhI jaba kevaladarzana (ananta darzana) kI zakti hai, taba usakI abhivyakti kyoM nahIM hotii| isake samAdhAna ke lie darzanAvaraNIya karma ke cAra bhedoM para pUrvokta bandha kAraNoM ke pariprekSya meM cintana prastuta kreNge| darzanAvaraNIya karma jo AtmA meM kevaladarzana (sAmAnya bodha) kI abhivyakti nahIM hone detA, usake cAra prakAra haiM-cakSudarzanAvaraNIya, acakSudarzanAvaraNIya, avadhidarzanAvaraNIya aura kevldrshnaavrnniiy| cakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke hetu aura phala netra se jo darzana (AtmA kA sAmAnya bodha tathA parabhAvoM-vibhAvoM kA bhI sAmAnya bodha) honA cAhie, vaha isalie nahIM ho pAtA ki netra se Atma-bhAvoM kI dRSTi se bodha karanA cAhie, vahA~ adhikAMza jIva netra se kisI ko sAmAnya bodha huA hai, usameM doSa nikAlatA hai, usase IrSyAbhAva rakhatA hai, netra se kisI ne kisI vyakti ko bhayaMkara corI, vyabhicAra, hatyA Adi aparAdha karate dekha liyA, isa para aparAdhI yA doSI vyakti yA to usako jhuThalAne kI, usakI nindA karane kI, usake satya vodha meM doSa nikAlane kI yA use mArane-pITane yA usakI hatyA karane kI koziza yA sAjiza karatA hai| cakSudarzanI dvArA diye jAte hue sahI mArgadarzana For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 189 * ko, yathArtha patha-darzana ko ThukarA detA hai yA kisI pratyakSadarzI kI A~kheM phor3a detA hai yA netra vikala kara detA hai athavA pUrvAgraha yA roSavaza kaha detA hai, maiM use kataI dekhanA nahIM cAhatA, maiM usake lie AdhyAtmika mArgadarzaka grantha ko dekhanA bhI nahIM cAhatA, usase milanA nahIM cAhatA, sacce tyAgI ke viSaya meM kahanA ki usakA mu~ha dekhanA pApa hai| maiM usake dvArA mAnya kisI ke sundara netra dekhakara usase IrSyA karanA, kisI sundarI ke netroM ko dekhakara kAmavAsanA paidA honA, kisI guNI ke sirpha eka sAmAnya doSa ko dekhakara use Atma-bhAva se na dekhanA, para-nArI ko vikArI dRSTi se dekhanA, A~khoM se viSayavAsanAvarddhaka sinemA, TI. vI. Adi azlIla dekhanA Adi cakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiM, jisake udaya meM Ane para vyakti aMdhA, kAnA yA maMdadRSTi ho jAtA hai| isa prakAra A~khoM kA durupayoga karake netroM se darzana kI zakti ko kho detA hai, phalataH vaha vyakti AtmA, paramAtmA kA sAmAnya bodha nahIM kara paataa| acakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke hetu aura phala acakSudarzanAvaraNIya karma kA bandha taba hotA hai, jaba netra ke atirikta nAka, kAna, jIbha, sparzanendriya tathA mana, buddhi, citta Adi kA durupayoga karatA hai| kisI dIna, duHkhI, rugNa, apAhija Adi ko dekhakara nAka-bhauM sikor3anA, kisI rugNa ko ulTI yA dasteM laga rahI hoM, usa samaya badabU Ane para nAka baMda karake usase ghRNA karanA, sevA se mu~ha macakor3anA, kAna se azlIla, gaMdI, niMdAjanaka, ArtadhyAnakAraka bAteM sunanA, kAna se kisI dIna-duHkhI kI, pIr3ita kI pukAra sunakara zakti hote hue bhI usakI sahAyatA na karanA, kAna se paramAtmA ke guNagAna, stuti Adi sunane meM Alasya, upekSA karanA, jIbha se apazabda, gAlI, nindA, mithyA doSAropaNa, cugalI, mithyA bhASaNa karanA, kAmavAsanAvarddhaka gAyana gAnA, jIbha se kisI ko vacana dekara vizvAsaghAta karanA, jihvA lolupa banakara mA~sa, machalI, aMDe Adi abhakSya cIjoM kA bhakSaNa karanA, madirApAna karanA, nazIlI cIjoM kA sevana karanA, hAtha-paira evaM zarIra ke sabhI aMgopAMgoM se dUsare ko mAranA, satAnA, pITanA, hatyA, daMgA, AgajanI, vyabhicAra, balAtkAra, azlIla ceSTAe~, vidUSaka ceSTAe~ Adi pApakArI kukarma karanA, mana se ArtadhyAna, raudradhyAna karanA, dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne, dhokhA dene, vizvAsaghAta karane, Thagane, jAla meM phaMsAne Adi ke plAna banAnA, Sar3ayaMtra racanA, buddhi se dUsaroM ko Thagane, apaharaNa karane, badanAma karane, nIcA dikhAne Adi adhaHpatana ke vicAra karanA, asaMyama aura hiMsAdi pApoM meM aharniza vuddhi aura citta lagAnA, buddhi kA durupayoga karanA, ye aura isa prakAra kI indriya-noindriya ceSTAe~ acakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiM, jinase usake phalasvarUpa vyakti baharA, gUMgA, nakaTA, lUlA, For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 190 * karmavijJAna : bhAga 9 * la~gar3A, apAhija hotA hai| durbala mana kA, maMda buddhi yA mUrkha, pAgala, vikSipta taka ho jAtA hai| inake atirikta aura bhI kAraNa ho sakate haiM cakSudarzanAvaraNIya aura acakSudarzanAvaraNIya ke| jaise kisI kI A~kha, kAna, nAka, jihvA, jananendriya Adi ko vikRta, bhagna evaM naSTa kara denA, athavA kisI davA yA maMtrAdi prayoga se kisI ko vikSipta, pAgala, mUrkha yA manda buddhi banA denA bhI acakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa haiM, jinake udaya meM Ane para jIva ko usakA pratiphala bhoganA par3atA hai, sAtha hI vaha yakSudarzana yA acakSudarzana dvArA hone vAle sAmAnya bodha se bhI vaMcita ho jAtA hai| vaha darzana-svabhAva meM pragati nahIM kara sktaa| avadhidarzanAvaraNIya karmabandha ke hetu aura phala avadhidarzanAvaraNIya karmabandha taba hotA hai, jaba vyakti Atma-darzana ke badale athavA Atma-guNoM ke sAmAnya bodharUpa darzana ke badale Atma-bAhya padArthoM ke dekhane-sunane aura unako jAnane-dekhane meM ruci, lAlasA rakhatA hai| use avadhidarzana kI zakti se dekhanA cAhie AtmA ko, Atma-guNoM ko, AtmA ke svabhAva ko; para adhikAMza samaya lagAtA hai sajIva-nirjIva para-padArthoM ko jAnane-dekhane, unameM rAga-dveSa, Asakti-ghRNA, moha-droha, priyatA-apriyatA Adi bhAva lAtA hai athavA adhikAMza samaya rAgAdi vibhAvoM meM apanI AtmA kI sAmAnya bodha (darzana) kI zakti ko lagAtA hai| samagra jIvana kA prAyaH pA~ca pratizata yA usase bhI kama samaya sva-darzana-zuddha Atma-darzana (paramAtma-darzana) meM vyatIta hotA hai| phalataH sajIva-nirjIva parabhAva-darzana se prAyaH IrSyA, dveSa, ahaMtva-mamatva, moha, mada, matsara, chalakapaTa, lobha Adi samasyAe~ paidA hotI haiN| unase avadhidarzanAvaraNIya karma kA bandha hotA hai, avadhidarzana (dravya-kSetra-kAla-bhAva maryAdAyukta sAmAnya bodha) prApta nahIM hotaa| avadhidarzana aura kevaladarzana ke AvaraNa meM mohakarma kA hAtha ____ avadhidarzana aura kevaladarzana meM pA~coM indriyoM yA mana se sAmAnya-vizeSa bodha na hokara sIdhA (Direct) AtmA se hI bodha hotA hai| parantu AtmA se sIdhA bodha prAyaH dharmadhyAna, zukladhyAna se, kAyotsarga se, pratisaMlInatA se, saMvara aura nirjarA se tathA bhedavijJAna se ho pAtA hai, inakA prayoga na karake vyakti jaba Ata-raudradhyAna meM par3atA hai, zarIra aura zarIra se sambaddha vastuoM ke prati mamatva-ahaMtva, rAga-dveSa Adi karane lagatA hai, sajIva-nirjIva parabhAvoM aura vibhAvoM ko jAnane-dekhane aura unhIM meM tallIna hokara AtmA aura AtmA ke nijI guNoM yA Atma-svabhAva ke prati upekSA karatA hai, udAsIna ho jAtA hai, taba avadhidarzana yA ananta (kevala) darzana kI jo zakti usakI AtmA meM nihita thI, usakI abhivyakti nahIM ho paatii| For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 191 * . AvRta aura suSupta kevaladarzana ko jAgrata evaM anAvRta karane ke upAya ataH AtmA meM nihita ananta darzana (kevaladarzana) kI zakti ko jAgrata, anAvRta aura abhivyakta karane hetu use bahirmukhI bane bAhya karaNoM (indriyoM) tathA mana, buddhi, citta aura hRdayarUpa antaHkaraNoM ko antarmukhI banAne kA prayatna karanA caahie| zuddha AtmA ke yA AtmA ke darzana-svabhAva meM sthiratA ke lie use apanI bhUmikA ke anurUpa sajIva-nirjIva para-padArthoM se tathA parabhAvoM se vAstA par3egA, kintu usa samaya vaha jJAtA-draSTA banakara rahe, sAkSI banakara rahe, kartRtva-bhoktRtva buddhi na rakhe, sahajabhAva se jiie| 'uttarAdhyayana' evaM 'AcArAMga' ke nirdezAnusArapA~coM indriyoM tathA mana ke viSayoM kA AvazyakatAnusAra upayoga kare, kintu usake prati rAga aura dveSa na rkhe| ... sAmAnya AtmA ko kevaladarzana kI zakti prApta hai, para abhivyakti kyoM nahIM aura kaise hogI? vaise to pratyeka AtmA ko kevaladarzana kI zakti prApta hai, vaha jJAtA-draSTA hai, jAnatA aura dekhatA bhI hai| parantu use vAstava meM dekhanA cAhie AtmA ko, Atma-svabhAva ko yA Atma-guNoM ko; usakI apekSA calAkara anAvazyaka rUpa se dekhatA hai-parabhAvoM ko anya vyaktiyoM yA prANiyoM ko, athavA nirjIva para-padArthoM ko yA rAgAdi vibhAvoM (vikAroM) ko| parabhAvoM ke darzana (vikRtarUpa se darzana) meM usakI pA~coM indriyA~ aura mana laga jAte haiM, avaruddha ho jAte haiN| phalataH svabhAva ke darzana kI zakti parabhAva-darzana meM ruka jAtI hai| yadyapi paramAtmA ke kevala darzana-svabhAva kI abhivyakti sAmAnya AtmA meM na hone meM kevala darzanAvaraNIya karma hI kAraNa honA cAhie, darzanamohanIya karma kAraNa nahIM honA caahie| parantu jisa prakAra bAhya indriyoM se mUrtika padArthoM kA darzana hotA hai, vaise hI atIndriya jJAniyoM ko amUrtika AtmA ke bhI darzana hote haiN| jaise sarvajJAna-darzanoM meM Atma-jJAna-Atma-darzana adhika utkRSTa hai, isa dRSTi se bAhya padArthoM ke darzana kI apekSA antardarzana = Atma-darzana adhika utkRSTa hai, pUjya hai| isa apekSA se Atma-darzana ke bAdhaka kAraNoM meM darzanAvaraNIya karma ke sAtha darzanamohanIyacAritramohanIya bhI bAdhaka kAraNa mAne jAe~ to anucita nahIM hai| . .. 1. (ka) dekheM-uttarAdhyayana kA 32vA~ apramAda adhyayana (kha) AcArAMgasUtra, zru. 2. a. 3. u. 15, sU. 131-135 2. dekheM-tattvArthasAra, pR. 201-202 kA uddharaNa, tattvArthasUtra (gujarAtI TIkA-rAmajI , mANekacanda dozI), pR. 521-522 For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 192 * karmavijJAna : bhAga 9 * ataH svabhAva-darzana kA sAdhaka apane zuddha Atma-darzanarUpa svabhAva para aTala. rahatA hai, rAga-dveSAdi vibhAvoM meM lipta nahIM hotA to eka na eka dina avazya hI paramAtmA ke ananta darzanarUpa svabhAva ko prApta kara sakatA hai| tathaiva rAgAdi vikAroM se sarvathA mukta athavA atyanta alpAMza se yukta hokara jJAnasamAdhi kI taraha darzanasamAdhi bhI prApta kara sakatA hai| Atma-darzanarUpa svabhAva kI niSThA ananta (kevala) darzana taka pahu~cA sakatI hai kaI daphA vyakti kI dRSTi, mati yA vRtti AtmA yA Atma-svabhAva ke darzana ko chor3akara dUsaroM kI ora jAtI hai, taba vaha apane Apa ko ucca aura dUsaroM ko nIcA tathA svayaM ko utkRSTa aura dUsaroM ko nikRSTa dekhatA, kahatA, dikhAtA yA sunAtA jAtA hai| itanA hI nahIM, svayaM ko ucca pratiSThApita karake dUsaroM ke prati ghRNA, IrSyA karatA-karAtA hai| isake atirikta jaba vyakti svayaM rAgAdi se yukta hokara, sva-darzana ko chor3akara para-darzana meM ulajha jAtA hai, taba anukUla-pratikUla paristhiti, kSetra, saMyoga-viyoga, mAna-apamAna, nindA-prazaMsA Adi viSamatAoM ke pravAha meM bahakara harSa-zoka, rAga-dveSa, roSa-toSa Adi karake mohanIya karma se sampRkta darzanAvaraNIya karma kA adhikAdhika bandha hotA jAtA hai| phalataH usakI svabhAva-darzana kI niSThA manda par3a jAtI hai yA bilakula Thappa ho jAtI hai| use paramAtmA ke svarUpa-darzana meM sthiratA prApta nahIM hotii| na hI usa samyagdRSTi-vihIna AtmA ko paramAtmA ke ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda evaM asIma Atma-zakti kA, Atma-svabhAva ke AsvAda kA tathA Atma-sukha kA darzana, vizvAsa yA zraddhAna hotA hai| jisakI paramAtmA ke svabhAva-darzana meM niSThA jAgatI hai, vaha sabako samabhAvapUrvaka jAnatA-dekhatA hai| 'AcArAMgasUtra' ke anusAra usakI dRSTi meM "AtmaikatvabhAva ke anurUpa na to koI hIna lagatA hai, na hI atirikta (utkRSTa) lagatA hai| parabhAvoM ko bhI vaha Atma-dRSTi se tolatA-nApatA hai, dekhatA hai| Atma-svabhAva ke darzana kI vahI niSThA use kevaladarzana taka pahu~cA detI hai|" paramAtmA kA tRtIya Atma-svabhAva : ananta Ananda (avyAbAdha-sukha) siddha yA arhanta paramAtmA kA tRtIya Atma-guNAtmaka svabhAva hai-ananta avyAvAdha-sukha (Ananda); vahI zuddha AtmA kA svabhAva hai| nizcayaSTi se zuddha AtmA meM bhI ananta avyAbAdha-sukha kI zakti par3I huI hai, usakI abhivyakti 1. No hINe, No airitte, No pIhae, tamhA paMDie No harise No kujhe| -AcArAMga, zru. 1, a. 2, u. 3 For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 193 * vedanIya-mohanIyAdi amuka karmoM ke AvaraNa ke kAraNa nahIM ho paatii| jaise-jaise mAnava bAhya indriya-viSayoM, manoviSayoM evaM manojJa-amanojJa para-padArthoM meM rAgAdivaza kalpita sAMsArika sukha-duHkhoM ko chor3akara ekamAtra Atmika Ananda (sukha) meM magna-tanmaya hotA jAtA hai, tyoM-tyoM paramAtmA ke ananta sukha-svabhAva kI ora bar3hatA jAtA hai arthAt apanI AtmA meM zaktirUpa se nihita ananta Atmika sukha-svabhAva, jo AvRta, kuNThita, suSupta evaM anabhivyakta hai, use abhivyakta kara letA hai| vaise to AtmA svayaM sukhadhAma hai, ananta avyAbAdha-sukha kA svAmI hai, usakA yaha nijI guNa bhI hai| usI Ananda kI nidhi usake pAsa meM hai, jisa Ananda kI paribhASA yaha hai "deza-kAla-vastu-paricchedazUnyaH AtmA aanndH|" ___ -jo deza, kAla, vastu aura vyakti kI pratibaddhatA se rahita ho, vaha avyAbAdha Ananda hI AtmA hai| ananta avyAbAdha-sukha kI abhivyakti kyoM nahIM hotI ? kintu sAmAnya AtmA deza, kAla, vastu aura vyakti rUpa para-padArthoM kI pratibaddhatA se pratIta hone vAle kSaNika kAlpanika sukhAbhAsa ko Ananda mAna letA hai, kintu vaha svAdhIna nahIM hai, bAdhArahita nahIM hai, para-padArthAdhIna hai, isalie amuka deza, kAla, pAtrAdi meM vahI bhAsita hone vAlA sukha-duHkharUpa bana jAtA hai| ajJAnIjana bAhya viSayoM, dhana-miSTAnna-putra-kalatrAdi abhISTa para-padArthoM kI prApti meM sukha mAnate haiM, kintu vaha sukha vastuniSTha yA vyaktiniSTha hone se parAdhIna, kSaNika aura AkulatAjanya hai| vaha sukha nahIM, sukhAbhAsa hai| isa kAlpanika sukha ke sAtha rAga-dveSa, harSa-zoka, priya-apriya, manojJa-amanojJa, anukUla-pratikUla, roSa-toSa Adi AkulatA paidA karane vAle vibhAvoM (vikAroM) ke vedana jur3e hue haiN| vedanIya karma ke udaya se mohanIya karma se sampRkta sAtA-asAtArUpa vedana hotA hai, ukta vedana ke samaya ukta sukha meM Asakti (rAga) aura duHkha meM aruci, ghRNA (dveSa) hone se punaH vedanIya aura mohanIya karma kA bandha hotA rahatA hai| isa kAlpanika - sukha meM duHkha kA bIja chipA huA hai| bAhya sukha parAdhIna aura Atmika-sukha svAdhIna hai ___ yaha to anubhavasiddha tathya hai ki bAhya sukha parAdhIna hai, Atmika-sukha svAdhIna hai| jina viSayoM kA upabhoga kara liyA, unakI smRti se, jina viSayoM 1. vedAntadarzana 2. parAdhIna sapanehu sukha naahii| -tulasI dohAvalI For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 194 * karmavijJAna : bhAga9 * kA vyakti upabhoga kara rahA hai, unake kalpanAjanya saMskAravaza bhaviSya meM jina viSayoM kA upabhoga karanA hai, unakI sukhada kalpanA se ajJAnI jIva bAhya viSayoM, para-padArthoM yA vyaktiyoM meM sukha mAnatA hai, vaha para-sApekSa haiM, AkulatAyukta hai, usakI prApti meM, arjana meM, rakSaNa meM tathA viyoga meM duHkha hai, isalie vaha kSaNika pratibhAsita sukha AkulatA se pUrNa evaM parAdhIna hai, jabaki Atmika-sukha (Ananda) deza, kAla, vastu, vyakti, viSaya Adi se nirapekSa hai, svAdhIna hai, nirAbAdha hai, zAzvata hai, paripUrNa hai| vaha sukha kahIM bAhara se lAnA nahIM hai, vaha to AtmA meM hI par3A hai| vahI nijAnanda hai| jinhoMne svAnubhUti kI hai, una mahAn AtmAoM-vItarAga paramAtmAoM ko usa sukha kA sAkSAtkAra yA anubhava hotA hai| tabhI to yaha kahA jAtA hai-"egaMtasuhI sAhU viiyraagii|"7-viitraagii sAdhu ekAnta sukhI hai| vItarAga paramAtmA ke hI nahIM, sAmAnya AtmA ke bhI AtmA ke pratyeka pradeza meM ananta sukha par3A hai| AtmA ke asaMkhya pradeza meM bhI ananta sukha par3A hai| samagra AtmA ekAnta sukha se sarvathA paripUrNa hai, isalie vaha sukha kA dhAma hai| Atmika-sukha se sampanna vItarAgI puruSoM kI niSThA, .. vRtti-pravRtti aura samatA __ aisA Atmika-sukha hI atIndriya, avyAbAdha, ekAntika aura Atyantika hai| vahI paramAtmA kA evaM sAmAnya zuddha AtmA kA svabhAva hai| isa sukha (Ananda) meM kisI bhI bAhya nimitta yA Alambana kI apekSA nahIM rhtii| vaha AtmA ke svabhAva meM se prakaTa huI AtmA kI zuddha pariNAmadhArArUpa hai| AtmA se AtmA meM anubhava kiyA jAne vAlA vaha sukha svAdhIna hai| yadi bAhya viSayoM yA para-padArthoM meM hI Ananda yA sukha hotA to sAdhuvarga itane parISaha, upasarga yA kaSTa ko samabhAva se, zAnti se kyoM sahana karatA? gRhasthavarga ko bhI samatA, zAnti, santoSa, ahiMsA Adi kI sAdhanA karane kI AvazyakatA kyoM par3atI? isIlie nami rAjarSi ne vipravezI indra ko kahA thA-"hama akiMcana haiM, hamArA (apanI AtmA tathA Atma-guNoM ke sivAya anya) kucha bhI nahIM hai| isalie hama sukhapUrvaka (nirAbAdha svAdhIna sukhapUrvaka) rahate haiM, nija-Ananda meM jIte haiN| mithilA ke jalane para hamArA apanA kucha bhI nahIM jala rahA hai| jisane (apane mAne hue) putra, kalatra Adi (para-sambandhoM) kA tyAga kara diyA, jo bhikSu Arambha-parigraha Adi ke vyApAra (pravRtti) se rahita hai, usake lie saMsAra ke koI bhI sIva-nirjIva para-padArtha na 1. navi suhI devatA devaloe, navi suhI seTTI-seNAvaI vi| navi suhI rAyA raTThavaI, egaMta suhI sAhU viiyraagii| -Aura paccakkhANa pra. For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 195 * to priya haiM. na hI apriy|"1 use samabhAva meM hI nirAbAdha svAdhIna sukha hai| jabaki paudgalika sukha yA vaiSayika sukha aneka vighna-bAdhAoM se yukta hai| usa sukha meM bAdhA upasthita ho jAtI hai| prazaMsA se sukha mAnane para, nindA se usameM bAdhA A jAtI hai| kintu nindA-prazaMsA, mAna-apamAna, sAMsArika sukha-duHkha, lAbha-alAbha, jIvita-maraNa Adi dvandvoM se Upara uThe hue parama svabhAvI vItarAgI puruSoM ke Atmika-sukha meM kisI prakAra kI vighna-bAdhA nahIM hai| jaise ki 'uttarAdhyayanasUtra' meM kahA hai-sAdhaka samagra jJAna ke prakAzita hone se, ajJAna aura moha ke dUra ho jAne se tathA rAga aura dveSa ke saMkSaya se mokSa kA ekAnta sukha prApta karatA hai| paudgalika sukha kSaNika hai, bAdhAyukta duHkhabIja hai, kAlAntara meM duHkharUpa hai paudgalika karmopAdhika sukha kSaNika hai, sukhAbhAsa hai, bAdhAyukta hai aura vahI kAlAntara meM duHkharUpa ho jAtA hai| pratyeka vastu meM samaya, kSetra, paristhiti evaM apekSA se sukhakara mAnA jAne vAlA padArtha ghaTanA yA saMyogavaza kAlAntara meM duHkharUpa bana jAtA hai| jisa dhana meM sukha mAnA jAtA hai, vahI corI, DakaitI, hatyA, rAjadaNDa Adi ke kAraNa duHkharUpa bana jAtA hai| ahaMtva-mamatvavaza manuSya apanI kalpanA se manojJa yA iSTa vastu yA vyakti ko sukharUpa mAnatA hai, vahI kAlAntara meM duHkharUpa bana jAtA hai| zubha meM, puNya meM hI sukha hotA to usase dUra haTane kA, AkulatA pAne kA bhAva kAlAntara meM nahIM hotaa| ataH para-padArtha meM, ghaTanA meM, saMyoga meM yA puNyAdi ke udaya meM sukha nahIM hai, sukhAbhAsa hotA hai, vaha bhI kssnnik| yadi vaha sukharUpa hI hotA to nirantara sukhadAyaka hI rahatA, kAlAntara meM becainI yA duHkha kA kAraNa na bntaa| para-padArthoM meM hI sukha hotA to unake atyadhika upabhoga se yA atyadhika samparka se Age jAne para vyakti ko becainI yA aruci na hotii| ataH svabhAva meM sukha hai, usameM vyakti jyoM-jyoM Age bar3hatA hai, tyoM-tyoM sukha (atyAnanda) bar3hatA jAtA hai| ataH sva-svabhAva ke prekSaNa antarmukha-nirIkSaNa meM hI sukha hai, atIndriya jJAna-darzana meM hI sukha hai| 1. suhaM vasAmo jIvAmo, je siM mo natthi kiNcnn| mihilAe DajjhayANIe, na me Dajjhai kiNcnn||14|| catta-putta-kalattassa, nivvAvArassa bhikkhunno| piyaM na vijjaI kiMci, appiyaM pi na vijjaI // 15 // 2. nANassa savvassa pagAsaNAe, annANa-mohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM, egaMtasokkhaM samuvei mokkhN|| -uttarA., a. 9, gA. 14-15 -vahI, a. 32, gA. 2 For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 196 * karmavijJAna : bhAga 9 * sukha-duHkha dene vAlA na to sajIva-nirjIva para-padArtha hai, manuSya kI apanI tadanurUpa kalpanA hI hotI hai ___yaha eka nizcita tathya hai ki mAnava kA Ananda usake svabhAva meM sthita rahane meM hai, bAhara meM yA bAhya indriya viSayoM meM nhiiN| vaha ekamAtra usake antara meM hai, atIndriya caitanya svabhAva meM sthira rahane meM hai| para-padArtha, cAhe sajIva ho yA nirjIva apane Apa meM koI manojJa yA amanojJa, sukhada yA duHkhada nahIM hotA, usameM sukha-duHkha kI, manojJa-amanojJa kI, anukUla-pratikUla kI kalpanA karatA hai-mAnava hii| jagat ke samasta bAhya para-padArthoM kI anukUla-pratikUla pariNati hotI hai, usake sAtha sukha yA duHkha kI kalpanA tujhe nahIM karanI hai| usake sAtha terA koI lenA-denA nahIM hai| tU apane duHkha meM bhI akelA hai aura sukha meM bhii| tere nikaTa sarvajJa paramAtmA baiThe hoM, phira bhI ve terI pariNati ko sudhAra nahIM skte| tU hI apane pUrvabaddha karmoM ke udaya se prApta duHkha yA sukha meM dveSa yA rAga, aruci yA Asakti na rakhakara samabhAva meM-svabhAva meM lIna hokara hI karmanirjarA karake Atmika sukha-zAnti yA santuSTi prApta kara sakatA hai| aneka zatru yA virodhI tujhe ghera leM, tere mana ke pratikUla vyavahAra kareM, tujhe badanAma kareM yA terI nindA kareM to bhI terI Atmika sukha-zAnti ko ve bigAr3a yA miTA nahIM skte| Atma-svabhAva ke avalambana ke binA bAhara se yA dUsare kI ora se koI sukha-zAnti prApta hone vAlI nahIM hai aura yaha bhI bAta hai ki AtmA ke svAdhIna ananta sukha svabhAva ke avalambana se abhivyakta sukha-zAnti ko dUsarA koI na to chIna sakatA hai aura na hI dhvasta yA vikRta kara sakatA hai| 'samayasAra' meM kahA gayA hai-"jo jIva aisA mAnatA hai ki maiM apane dvArA dUsare jIvoM ko sukhI-duHkhI karatA hU~, vaha mUr3ha hai, ajJAnI hai| isake viparIta jJAnI puruSa aisA mAnate haiM ki koI bhI vyakti kisI dUsare ko sukhI yA duHkhI nahIM kara sktaa|' sukhI-duHkhI sabhI jIva apane-apane karmoM ke udaya se hote haiN| ajJAnI jIva bAhara se, bAhya padArthoM se sukha-zAnti karane ke bhrama meM rahatA hai| isa kAraNa vaha isa bhrama meM rahatA hai ki amuka vAhya padArtha yA dUsarA vyakti merI sukha-zAnti chIna legA yA dhvasta kara degaa| parantu svAdhIna Atmika sukha-zAnti AtmA kA svabhAva hai, use na to koI de-le sakatA hai aura na hI chIna yA vikRta kara sakatA hai| puNya-pApakarma (zubha-azubha = sAtA-asAtAvedanIya karma) se prApta hone vAlA yA vAhya saMyogoM se hone vAlA sukha-duHkha bhI Atmika sukha-svabhAva nahIM hai| 1. jo appaNA du maNNadi, dukkhidasuhide karemi stteti| so mUDho aNNANI, NANI etto du vivriido|| -samayasAra, baMdhAdhikAra, gA. 253 For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti * 197 * saba taraha se dhana-vaibhavAdi samRddha hote hue bhI antara meM vyAkulatA ke kAraNa manuSya duHkhI hotA hai ajJAnIjana bAhya saMyogoM ko lekara sukha-duHkha kI kalpanA karate haiM, parantu yaha nirA bhrama hai| kisI vyakti ke pAsa lAkhoM rupaye hoM, kAra, koThI, bagIcA ho, zarIra bhI svastha ho, kintu parivAra meM anabana rahatI ho, apanA apamAna hotA ho, bhAI-bhAI meM paraspara kalaha ho gayA ho, patnI-putra AjJAkArI na hoM, to dhana-vaibhava Adi kA saMyoga hote hue bhI, vyAkulatA Adi ke kAraNa antara meM duHkha kI Aga bhabhakatI ho to vaha duHkhI hI kahalAegA, kauna use sukhI mAnegA? svabhAvaniSTha samyagdRSTi jIva bAhya saMyogoM se sukhI-duHkhI nahIM hotA ataH svabhAvaniSTha samyagdRSTi AtmA bAhya saMyogoM meM sukha-duHkha kI kalpanA chor3akara apane jJAnAnanda (Atmika-sukha) svabhAva ko dekhatA hai| vaha na to bAhya sukhoM-sukha-sAdhanoM yA saMyogoM se svayaM ko sukhI mAnatA hai aura na bAhya pratikUlatAoM ke saMyoga meM bhI svayaM ko duHkhI samajhatA hai| usakA yaha dRr3ha vizvAsa hotA hai ki AtmA meM hI sukha hai, bAhya vastuoM meM nhiiN| ajJAnIjana Atma-sukha se, Atmika-sukha se yA Atmika-svabhAva se anabhijJa tathA usameM asthira hokara-yaha makAna sukhadAyaka hai, sabhI putrAdi acche haiM, samAja meM sammAna-pratiSThA bhI acchI hai ityAdi kalpanA karake paranimitta se prApta yA puNyakarmajanita sukha ko sukha mAna lete haiM, kintu unameM moha-mamatva, rAga-dveSa Adi ke kAraNa Age calakara jaba kucha AkulatA, becainI bar3hatI hai, taba unheM asaliyata mAlUma hotI hai| __ AtmArthI para-padArthoM se sukha nahIM cAhatA ... samyagdRSTi AtmArthI yaha mAnatA hai ki para-vastu meM sukha mAnakara, usake kAlpanika kSaNikaM sukha pAne ke lie parAzrita bananA bhikhArIvRtti hai| vaha isa bhikhArIvRtti se dUra rahatA hai| vaha socatA hai-maiM akhaNDa jJAnAnandasvarUpa AtmA huuN| mujhe para-padArthoM se sukha nahIM caahie| merA sukha mere (merI AtmA) meM hai| isa prakAra AtmAnanda kI mastI meM jo rahatA hai, vaha zAhaMzAha hai| vaha bhagavAna se, devI-deva se yA kisI zakti se athavA kisI dhanAdhIza yA sattAdhIza se sukha kI yAcanA nahIM krtaa| paramAtmA ananta Atmika sukha-sampanna hai, unase kadAcit bhakti kI bhASA meM vaha prArthanA karatA hai-bhagavan ! maiM Atmika sukha-svabhAva meM sthira raha sakU~, apane jJAnAnanda meM nizcala raha sakU~ aisI zakti prApta ho, kyoMki paramAtmA usa ananta Atmika Ananda kI maMjila ko prApta kara cuke haiN| jo apane akhaNDa Atmika Ananda meM satata ramaNa karate haiM, ve hI usa AtmAnanda kI preraNA kara sakate haiN| For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 198 * karmavijJAna : bhAga 9 * sAdhaka bhI abhyAsa me usa paramAnanda svabhAva kI anubhUti aura usameM sthiratA prApta kara sakatA hai| jinheM jAgA ke tAnAnanda svabhAva kI parama zuddha dazA prApta ho cukI hai, ve nirantara paramAnanda kI mastI meM itane tanmaya ho jAte haiM ki usameM se bAhara nikalate hI nhiiN| jisa Atyantika aura ekAntika mokSa-sukha meM siddha-paramAtmA nimagna rahate haiM, usa sukha kI kalpanA bhI pracura bhautika vaibhava aura sukha-sampatti kA dhanI nahIM kara sktaa| isI prakAra Atmika sukha-svabhAva meM sukha mAnane vAlA vyakti bAhya padArthoM ke svAmitva meM sukha kI kalpanA kA parityAga karake apanI AtmA meM hI ananta avyAbAdha-sukha kA anubhava kara letA hai| 'bhaktaparijJA' meM bhI kahA hai-"jo sarvagranthoM-bAhyAbhyantara parigrahoM se mukta hai, zItIbhUta (zAnta) tathA prazAntacitta hai, vaha sAdhaka jaisA mukti-sukha pAtA hai, vaisA sukha cakravartI ko bhI nahIM miltaa|" samyagdRSTi pratikUla saMyogoM meM bhI AtmAnanda meM rahatA hai ataH samyagdRSTi AtmArthI pratikUla saMyoga, aniSTa paristhiti yA vyakti kA : saMyoga prApta hone para bhI dRr3ha nizcayapUrvaka vicAratA hai ki ye saba para-vastue~ mere lie hAni-lAbha yA duHkha-sukha kI kAraNa nahIM haiN| maiM para se bhinna huuN| para ke sAtha merA koI bhI tAdAtmya sambandha nahIM hai| isa prakAra AtmA ke jJAnAnanda svabhAva para dRr3ha pratIti hone se vaha cAhe jisa kSetra meM calA jAe, cAhe jisa kAla yA paristhiti meM yA saMyoga meM ho, use duHkha nahIM hotaa| naraka aura tiryaMca gati. kA bhI saMyoga usake lie duHkhakAraka nahIM hotA, kyoMki naraka meM bhI use yaha dRr3ha pratIti hotI hai ki AtmA kisI bhI kAla aura kisI bhI kSetra meM apane mUla svabhAva = ananta Ananda-guNa se rahita nahIM hotii| vaha sadA apane Ananda svabhAva meM rahatI hai| bhramavaza paranimittoM ko acchA-burA kahane-mAnane kI jo buddhi hai, vahI duHkha hai, duHkhabIjarUpa bAhya sukha hai| vAstava meM sampatti naSTa hone se, apamAna hone se yA strI-putra anukUla na hone se jo pracura AkulatA hotI hai, vaha bhI para-padArtha ke saMyoga-viyoga se nahIM, apitu apane ajJAna aura mithyAtva se hotI hai| yaha AtmA ke anAkula sukha kI vikRti hai| isake viparIta samyagdarzana-jJAna aura AtmA ke Anandamaya svabhAva meM lInatA se AtmA meM pracura anAkulatA rUpa sukha (Ananda) kI anubhUti hotI hai| yoM A sakatI hai AtmA ke ananta akhaNDa Ananda svabhAva meM sthiratA ___ yadyapi chaThe-sAtaveM guNasthAna kI bhUmikA meM sthita muni ko bhI kevalajJAnI ke samAna pUrNa Ananda abhivyakta nahIM hotA, kintu lakSya meM to vaha pUrNa hai| madhyama 1. savvagaMtha vimukko, sIibhUo pasaMtacitto y| jaM pAvai mutti suhaM, na cakkavaTTI vi taM lhi|| -bhaktaparijJA, gA. 134 For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada - prApti * 199* dazA kA uttama Atmika Ananda to vaha hai hI; joki cauthe-pA~caveM guNasthAna kI bhUmikA vAloM ke Ananda se bahuta adhika hotA hai / jaise cane meM svAda kI utpatti, kaccepana kA vyaya aura usake mUla svarUpa kI sthiratArUpa dhruvatva vidyamAna hai, usI prakAra AtmA meM rAgAdirahita zuddha akhaNDa Ananda zaktirUpa meM vidyamAna hai, aisI zraddhA ke apUrva svAda kA utpAda, ajJAna evaM mithyAtva kA vyaya tathA saccidAnandasvarUpa AtmA dhruvarUpa hai, aisI dRr3ha zraddhA pratIti ho to AtmA ke akhaNDa AnandasvarUpa meM sthiratA A sakatI hai| AtmA meM nihita Ananda kA svAda tabhI pragaTa hotA hai, jaba vartamAna avasthA meM caMcalatA (bhrAnti), malinatA aura agAr3hatArUpI kaccApana (aparipakvatA ) tathA azuddhi nikAla de aura AtmA ke akhaNDa Ananda svabhAva para dRr3ha zraddhA, pratIti evaM ekAgratA ho| tabhI AtmA meM nihita paripUrNa sukha - mokSa-sukha prakaTa hotA hai / jJAnI santa AtmA ke AnandAdi svabhAva ko pahacAnakara isa duHkhamaya saMsAra - sAgara ko pAra kara lete haiN| jaba saMsAra ke kalpita sukha se bhinna jAti ke nirAkula atIndriya Atmika sukha kA nirantara svAda Ae, tabhI AtmAnanda kI yathArtha anubhUti samajhanI cAhie / yahI mokSa-sukha ke nikaTa le jAne vAlI hai / ' 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 424-451 For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti paramAtmA kI taraha sAmAnya mAnavAtmA meM bhI ananta Atmika-zakti antarAyakarma kA sarvathA kSaya hone se siddha- paramAtmA meM ananta balavIrya (Atmika zakti) prakaTa hotA hai / jo ananta Atmika zakti paramAtmA meM abhivyakta ho jAtI hai, vahI ananta Atmika zakti sAmAnya AtmA meM, mAnavAtmA meM zakti (labdhi) rUpa meM par3I hai, kintu usakI abhivyakti antarAya karmoM ke kAraNa nahIM ho paatii| AtmA ke svabhAva kA caturtha rUpa ananta zakti hai, jise jaina - karmavijJAna kI bhASA meM ananta (bala) vIrya kahate haiN| prANiyoM meM sabase adhika vikasita cetanA -zakti manuSya kI hai| usakI AtmA meM ananta zaktiyoM kA sAgara laharA rahA hai| / parantu mAnavAtmA meM ve ananta zaktiyA~ suSupta haiM, jAgrata nahIM haiM, anabhivyakta haiM, dabI huI haiM, abhivyakta yA ubharI huI ( prasphuTita ) nahIM haiN| jabaki paramAtmA meM ve ananta zaktiyA~ jAgrata haiM, abhivyakta haiN| ina AdhyAtmika zaktiyoM kA mUla srota : AtmA mAnavAtmA meM ananta jJAna kI zakti hai, ananta darzana kI zakti hai, ananta cAritra athavA ananta Atmika Ananda ( avyAbAdha - sukha) kI zakti hai aura ananta Atmika vIratA (AdhyAtmika bhAvavIrya ) kI zakti hai| ye cAra prakAra kI zaktiyA~ samasta AdhyAtmika zaktiyoM kI mUla (jar3a) haiN| una samasta AdhyAtmika zaktiyoM kA mUla srota, mUla udgama-sthala yA pAvara hAusa AtmA hai| AtmA meM se ye zaktiyA~ nikalakara vibhinna bhAgoM meM AvazyakatAnusAra pahu~catI haiN| inameM bhautika, bauddhika, zArIrika, vAcika, mAnasika aura AdhyAtmika Adi sabhI prakAra kI zaktiyA~ hotI haiN| haiM ye AdhyAtmika zaktiyoM kI hI aneka dhArAe~, jo manuSya ke zarIra ke vibhinna aMgopAMgoM, indriyoM, mana, buddhi, hRdaya, citta Adi antaHkaraNoM tathA dazavidha prANoM meM vidyut dhArAoM ke samAna pahu~catI haiN| For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 201 * ___ Atma-zaktiyoM se aparicita; jAgrata karane meM ruci nahIM ina AdhyAtmika zaktiyoM kA honA eka bAta hai aura unako jAgrata karanA, abhivyakta karanA yA vikasita karanA dUsarI bAta hai| adhikAMza mAnava AtmA kI guphA meM virAjita una ananta Atmika-zaktiyoM se aparicita haiN| prAyaH ve apanI Atma-zaktiyoM se anajAna haiM, na hI unakI ruci, jijJAsA evaM tatparatA una suSupta, anabhivyakta Atmika-zaktiyoM ko pragaTa karane, jAgrata karane aura AtmA ke maulika guNoM ko vikasita karane meM hai aura na Atma-zaktiyoM ke viSaya meM dRr3ha pratIti hai| bahuta-se logoM ko yaha patA bhI nahIM hotA ki unake pAsa AdhyAtmika zaktiyoM kA akhUTa khajAnA hai| unheM isa kAraNa bhI apanI una AdhyAtmika zaktiyoM kA khajAnA jJAta nahIM hotA ki ve bAhara hI bAhara khojate haiN| bhautika dhana, sAdhana aura para-padArthoM ko baTorane meM; bhautika kAryoM meM, zArIrika bala bar3hAne meM, indriyoM kI zakti ko vikasita karane meM apanI Atmika-zaktiyA~ kharca karate rahate haiN| __ aise loga usa dhanika putra kI taraha haiM, jisako apane gupta dhana kA patA na hone se bAhara se nirdhana hone para bhIkha mA~gane lagA thaa| kintu usake pitA ke mitra ke dvArA use gupta dhana kA jJAna karA dene para vaha punaH dhanADhya bana gayA thaa| aise hI adhikAMza loga apanI ananta Atmika-zakti ke gupta bhaMDAra se ajJAta rahate haiM, isa kAraNa ve dUsaroM se zakti kI bhIkha mA~gate phirate haiN| ve prAyaH niHsAra bAhya padArthoM ko pAne-khojane meM zakti lagAte haiM ve prAyaH apane Atmika dhana kI ora A~kha uThAkara bhI nahIM dekhate, jo antara ke gupta bhaMDAra meM dabA par3A hai| unakI dRSTi bAhara hI bAhara daur3atI hai| unheM ve hI bhautika zaktiyA~ abhISTa, manojJa aura sukhadAyinI lagatI haiM, jo bAhara haiN| ve prAyaH apane tana, mana, prANa, indriyA~, parivAra, samAja, dhana, sAdhana, makAna Adi para-padArthoM ko bar3hAne, vikasita karane aura upArjita karane meM hI apanI zakti lagAte rahate haiN| apane bhItara jhA~kane aura manoyogapUrvaka usa Atmika-zaktirUpI nidhi ko khojane kA prayatna nahIM krte| ve ise niHsAra, nIrasa aura nirarthaka samajhate haiM jabaki sarvotkRSTa sArabhUta vastu antara meM hai| hamAre adhyAtmayogI vItarAga paramAtmA pukAra-pukArakara kahate haiM "NissAraM pAsia NANI, uvavAyaM cavaNaM NaccA aNaNNaM cara maahnne|" 1. AcArAMga, zru. 1, a. 3, u. 2 For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 202 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ --jJAnI (samyagdRSTi) AtmA bAhya padArthoM ko niHsAra samajhakara (unako pAne meM apanI zakti na lagAe, kyoMki unameM bAra-bAra rAga-dveSa, priyatA-apriyatA kA bhAva A jAne se karmabandha hotA hai) unake phalasvarUpa janma-maraNa kA cakra lagA rahatA hai, yaha jAnakara mAhana (zramaNa evaM zramaNopAsaka) ananya (paramAtmabhAvaAtmA ke zuddha svabhAva) meM vicaraNa kre| unake kahane kA tAtparya yaha hai ki bAhya padArthoM ko pAne aura unameM apanI Atma-zaktiyoM ko naSTa karane kI apekSA AtmA ke caturgaNAtmaka ananta jJAnAdi . zaktiyoM kI ArAdhanA-sAdhanA meM zakti lagAo, jisase ki tumhArA manuSya-janma sArthaka ho| bhagavAna mahAvIra ne cAra aMgoM ko durlabha batAkara unameM apanI zakti lagAne kI bAta 'uttarAdhyayanasUtra' meM batAI hai-"isa saMsAra meM prANiyoM ko cAra aMga milane aura unako upArjana karane meM parAkrama karanA bahuta durlabha hai| ve haiMmanuSyatva, dharmazravaNa, samyakzraddhA aura saMyama meM Atma-zakti lagAnA (parAkrama krnaa)|"1 bauddhika Adi zaktiyoM ko jagAne meM tatpara vividha vaijJAnika Aja bahuta-se vaijJAnika mAnava meM suSupta bauddhika, mAnasika evaM bhautika zaktiyoM kI zodha karane meM lage hue haiN| mastiSka zodha-saMsthAna ke eka parIkSaNakartA hue haiM-'pro. lyonida baasiliyev|' unhoMne apane parIkSaNa ke AdhAra para siddha kara diyA hai ki mAnava-mastiSka meM zakti kA akhUTa aura ananta srota hai| vaha hajAroM mIla dUra baiThA huA apanI isa zakti se dUsaroM ko sammohita aura AkarSita kara sakatA hai, sandeza aura vicAra sampreSita (niryAta) kara sakatA hai| dUsaroM se unake vicAroM kA AyAta bhI kara sakatA hai| mAnava-mastiSka meM vividha zakti. oN ke akSaya koSa kA pUrA patA abhI manovaijJAnikoM ko nahIM laga sakA hai, phira bhI samAcAra-patroM, mAsika-patroM meM Ae dina atIndriya jJAna-zaktiyoM ke vikAsa kI tathA bauddhika zakti-smaraNa-zakti ke camatkAra kI ghaTanAeM par3hane meM AtI haiN| usase itanA to maSTa hai ki manuSya prayatna kare to bauddhika, zArIrika, mAnasika evaM atIndriya jJAna kI zakti kA vikAsa kara sakatA hai| parantu usake pIche una-una karmoM kA kSaya, kSayopazama yA upazama kA honA anivArya hai| phira bhI itanA nizcita hai ki ye zaktiyA~ cumbakIya taraMgeM nahIM haiM, apitu taijas zarIra se sampRkta prANa UrjA-zakti se sambaddha vidyut taraMgeM haiN| 1 cattAri eramaMgANi dullahANIha jNtuno| mANusattaM suI saddhA, maMjamammi ya viiriyN|| -uttarAdhyayana, a.3.gA.1 For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 203 * hamAre pUrvaja mahApuruSoM ne suSupta AdhyAtmika zaktiyoM ko kaise jAgrata kiyA thA ? hamAre pUrvaja mahApuruSoM ne to apane antarAtmA meM chipI huI-dabI huI gupta AdhyAtmika zaktiyoM kA patA zukladhyAna ke dvArA lagA liyA thA aura sacamuca ve apane bhItara suSupta ananta Atmika-zaktiyoM kA prakaTIkaraNa karake sAmAnya AtmA se ananta zaktimAna paramAtmA bana sake the| unake ziSya-praziSyoM ne bhI usI paddhati kA anusaraNa karake apanI antarAtmA meM suSupta ananta Atmika-zaktiyoM ko abhivyakta evaM jAgrata karake ve bhI ananta (paripUrNa) zaktimAn paramAtmA bana gae the| ananta-ananta AtmAe~ ina ananta Atmika-zaktiyoM se paripUrNa hokara paramAtmA banI haiN| unake apane parIkSaNoM aura anubhavoM kA rahasya AgamoM meM aMkita kara diyA hai, kahIM dharmakathAnuyoga ke mAdhyama se to kahIM caraNakaraNAnuyoga ke mAdhyama se to kahIM dravyAnuyoga ke mAdhyama se aura kahIM gaNitAnuyoga ke mAdhyama se| udAharaNa ke taura para hama 'uttarAdhyayanasUtra' meM aMkita harikezabala muni, citta muni, anAthI muni, saMyatI rAjarSi, kapilakevalI Adi ke caritra prastuta kara sakate haiN| inhoMne apane jIvana meM pratikUla paristhitiyoM se, karmabandhakAraka saMyogoM se jUjhate hue parISaha-vijaya, upasarga-sahana, moha-mamatvavarddhaka vAtAvaraNa meM parivartana, bAhyAbhyantara tapa, anuprekSA, saMyama, ahiMsA, abhaya, kSamA, santoSa Adi kA Atma-zaktivarddhaka patha aMgIkAra kiyA thaa| isa prakAra unhoMne vividha mAdhyamoM se apanI ananta Atma-zakti upalabdha aura abhivyakta kara lI thii| hama prAyaH unhIM par3hI-par3hAI yA sunI-sunAI bAtoM ke AdhAra se aisI pratIti kara sakate haiM ki pUrvaja maharSiyoM dvArA batAye gaye, unake dvArA anubhUta upAyoM se hama bhI apane antara meM suSupta, anabhivyakta Atma-zaktiyoM ko abhivyakta kara sakate haiN| una mahApuruSoM ne apane jIvana-vRtta se yaha bhI spaSTa batA diyA hai ki hamArI una suSupta Atma-zaktiyoM ko jAgrata yA abhivyakta karane meM kauna-kauna-se 'AvaraNa, vighna, parISaha, upasarga, kaSTa Adi A sakate haiM aura hameM una AvaraNoM, vighnoM Adi ko dUra karane ke lie kyA-kyA kadama uThAne cAhie ? kisa prakAra se hama apanI Atma-zaktiyoM ko jAgrata, abhivyakta evaM vikasita karane meM saphala ho sakate haiM aura kisa-kisa morce para kahA~-kahA~, kaise-kaise niSphala ho jAte haiM ? samyaktva-parAkrama adhyayana meM Atma-zakti-saMvarddhana, jAgaraNa kA mArgadarzana 'uttarAdhyayanasUtra' kA 'samyaktva-parAkrama' nAmaka sAre adhyayana meM inhIM AdhyAtmika zaktiyoM ko vividha mAdhyamoM se jagAne kA tathA unake vividha 1. dekheM-uttarAdhyayanasUtra kA 12vA~, 13vA~, 20vA~, 18vA~, 8vA~ adhyayana For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 204 * karmavijJAna : bhAga 9 * supariNAmoM kA prastutIkaraNa hai| isameM praznottara zailI meM prastuta 73 sUtroM dvArA mumukSu sAdhakoM ko apanI suSupta ananta Atma-zaktiyoM ko jAgrata, abhivyakta karake sarvakarmamuktirUpa mokSa prApta karane athavA paramAtmapada prApta karane kA spaSTa mArgadarzana diyA gayA hai|' Atma-zakti kinakI abhivyakta hotI hai, kinakI nahIM ? : bhagavat-prareNA. _ina saba sUtroM dvArA bhagavAna mahAvIra kA sAdhakoM ke lie yahI preraNAtmaka saMdeza pratiphalita hotA hai-he mAnava ! tuma AtmA ho| tumhArI AtmA meM sarvotkRSTa sArabhUta zaktiyoM kI nidhi bharI par3I hai-ananta jJAna, ananta darzana, ananta Ananda aura ananta vIratA kI zaktiyA~ tumhAre pAsa haiN| parantu tuma apane zarIra, indriyA~, mana, buddhi, citta Adi ko hI saba kucha samajha rahe ho| zarIrAdi ko jo zakti prApta hotI hai, vaha bhI AtmA ke dvArA hI hotI hai| yadi AtmA na ho to mRta zarIrAdi kucha bhI nahIM kara skte| isI prakAra dhana, sAdhana, parivAra, parijana, samAja, rASTra Adi sajIva-nirjIva para-padArthoM ke dvArA tuma apane Apa ko zaktimAn mAnate ho, parantu janma, jarA, mRtyu aura vyAdhi, ina aura aise vividha duHkhoM tathA cintA, zoka, tanAva Adi mAnasika rogoM se kyA ye bacA sakate haiM yA zaraNa de sakate haiM, rakSA kara sakate haiM ? phira bhI vyakti bhramavaza ina aura AcArAMgasUtrokta zarIra (Atma) bala, jJAtibala, mitrabala, pretyabala, devabala, rAjabala, corakla, atithibala, kRpaNabala aura zramaNabala kA Azraya lekara apanI zaktiyoM kA saMvarddhana karane kA upakrama karatA hai| isa prakAra ke vividha baloM kA saMgraha karane se kisI vyakti kI Atma-zakti bar3ha nahIM sakatI, na hI jAgrata ho sakatI hai| he devAnupriya ! tuma AtmA kI aura AtmA meM nihita ananta zaktirUpa nidhi kI upekSA karake ina bAhya niHsAra aura Atma-bAhya baloM kA Azraya lekara Atma-zakti kI abhivyakti dvArA sarvakarmamuktirUpa mokSa ko pAne ke lie bhaTaka rahe ho| mokSa ke badale kevala ina bAhya baloM kA Azraya lene se to janma-maraNAdirUpa saMsAra hI bddh'egaa| ina bAhya baloM meM jJAnAdi kI ve cAroM Atma-zaktiyA~ kahA~ haiM ? 1. dekheM-uttarAdhyayanasUtra kA 'samyaktva-parAkrama' nAma kA 29vA~ adhyayana 2. se Atabale, se NAtabale, se mittabale, se peccavale, se devabale. se rAyabale, se coravale, se atithivale, se kivaNavale, se samaNavale; iccete hiM virUvarUvehiM kajjehiM daMDasamAdANaM sapehAe bhayA kajjati, pAvamokkho tti maNNamANe aduvA aasNsaae| -AcArAMgasUtra, zru. 1, a. 3, u. 2, sU. 73 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 205 * kauna Atma-zakti se samRddha banate haiM aura kauna banate haiM Atma-zakti se hIna ? vastutaH jo apanI isa asIma Atma-zakti kI nidhi ko jAnane, pahacAnane aura vikasita karane kA puruSArtha-parAkrama karatA hai, vaha bAhara se bhale hI akiMcana, dhanahIna, kRzakAya yA pUrvokta bAhya baloM se rahita pratIta ho, kintu antara se vaha pUrvokta ananta jJAnAdi kI zaktiyoM se samRddha hai, athavA samRddha banatA jAtA hai| isake viparIta jo ananta jJAnAdi zaktiyoM se paripUrNa Atma-nidhi ko nahIM jAnatA-pahacAnatA aura ajJAnavaza pUrvokta vividha baloM kA tathA tana-mana-dhana-sAdhana Adi baloM kA saMgraha karake sudRr3ha aura prabala banane kA prayatna karatA hai, vaha bAhya dRSTi se, dhanAdi se samRddha mAlUma hote hue bhI Atmika-zaktirUpI dhana kI dRSTi se durbala, daridra, parAzrita, paramukhApekSI aura pichar3A hai| aise vyakti prAyaH apane hI ajJAna aura mithyAtva ke kAraNa, viparIta dRSTi aura mithyA mAnyatA ke kAraNa Atmika dRSTi se sarvAdhika daridra, durbala aura parAzrita banate haiN| isI prakAra jo vyakti jAna-bUjhakara bhI apanI Atma-zaktiyoM kI samRddhi kA sadupayoga na karane vAle, abhyAsa aura jinokta paddhati ke dvArA unheM jAgrata na karane vAle, Atma-vizvAsahIna haiM, ve Atma-zakti hote hue bhI dIna, hIna, daridra, durbala evaM zaktihIna banate haiN| Atma-zaktiyoM kA sadupayoga na karane vAle : cAra prakAra ke vyakti ... Atma-zaktiyoM ke pratinidhi mAnava tIna prakAra ke hote haiM-(1) zaktiyoM kA upayoga hI na karane vAle, (2) zaktiyoM kA durupayoga karane vAle, aura (3) zaktiyoM kA sadupayoga karane vaale| inameM se prathama ke cAra prakAra ke vyakti Atma-zakti kI upalabdhiyoM se vaMcita rahate haiN| prathama prakAra : zaktiyA~ zIghra hI samApta ho jAe~gI. isa bhaya se unakA upayoga na karane vAle prathama prakAra ke vyakti isa zaMkA se grasta rahate haiM ki Atma-zaktiyoM kA upayoga karane se ve zIghra hI kharca ho jaaeNgii| saMkaTa, vipata aura bhaya ke samaya jarUrata par3I to kyA kareMge? kahA~ se lAyeMge? kaI vyakti apanI adUradarzitA aura vivekamUr3hatA ke kAraNa Atma-zaktiyoM kA upayoga hI nahIM krte| ve samajhate haiM ki isa prakAra dhar3alle se Atma-zaktiyoM kA upayoga karane lageMge to zaktiyA~ zIghra hI samApta ho jaayeNgii| parantu aise logoM kA socane kA tarIkA galata hai| zakti ke vyaya hone ke Dara se jo apanI-apanI Atma-zaktiyoM kA upayoga karanA nahIM cAhate, ve For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 206 * karmavijJAna : bhAga 9 * usa kRpaNa yA bhikhArI ke samAna haiM, jo pAsa meM dhana yA sAdhana hote hue bhI na to usakA vyaya karate haiM, na hI upyog| eka aisA hI adUradarzI vivekamUr3ha vyakti thaa| usake ghara meM eka gAya thii| vaha jaba dUdha kama dene lagI to usane socA-'eka mAsa bAda hI merI putrI kA vivAha hone vAlA hai| agara maiM gAya ko pratidina duhatA jAU~gA to dUdha kama ho jaaegaa| ataH kucha dinoM taka duhanA baMda kara dU~ to vivAha ke samaya eka-sAtha bahuta-sA dUdha mila jaaegaa|' yaha socakara usane dUsare dina se hI gAya ko duhanA baMda kara diyaa| natIjA yaha huA ki duhanA baMda kara dene se gAya kI dUdha dene kI Adata chUTa gii| eka mahIne bAda jaba vaha gAya ko duhane baiThA to gAya ne bilakula dUdha nahIM diyA, kyoMki gAya kA sArA dUdha sUkha gayA thaa| becArA mana masosakara raha gyaa| ataH zaktiyoM kA niyamita upayoga na karane se unake srota baMda ho jAte haiN| zaktiyoM kA upayoga karate rahane se ve ghaTatI nahIM. balki bar3hatI-vikasita hotI haiM Atma-zaktiyoM kA upayoga na karane kA socanA isalie galata hai ki zaktiyoM kA upayoga karate rahane se ve ghaTatI nahIM yA vyaya nahIM hotIM, balki ve bar3hatI haiM, vikasita hotI haiN| Apane dekhA hogA-hAiDro-ilekTrika (jalIya vidyut) kI utpatti pAnI ke bAra-bAra vyavasthita rUpa se cakkara lagAne se hotI hai| jalIya taraMgeM hI eka sAtha vyavasthita rUpa se bAra-bAra ghUmakara vidyut paidA karatI haiN| kisI bhI rasAyana ko bAra-bAra ghoMTA jAtA hai, tabhI usakI zakti (poTeMsieliTI.) bar3hatI hai| mazInoM ko jitanA-jitanA calAyA jAtA hai, unakI gati meM utanI-utanI tIvratA aura camaka-damaka AtI rahatI hai| agara mazInoM ko ghisane ke Dara se calAyA na jAe to unameM jaMga laga jAtA hai, ve ragar3a khAkara kaThinAI se calatI haiM yA chappa ho jAtI haiN| zarIra ke hAtha-paira Adi kisI bhI aMga se kAma na liyA jAe, isa Dara se ki agara inase kAma leMge to inakI zakti kama ho jAegI, to isakA viparIta pariNAma AtA hai| yA to vaha aMga akar3a jAtA hai yA phira vaha zithila hokara darda karane lagatA hai| ataH zarIrazAstriyoM kA kathana hai ki zarIra ke aMgopAMgoM se jitanA adhika kAma liyA jAtA hai, utanA hI tIvra gati se unameM rakta kA saMcAra hotA hai aura ve utane hI adhika sazakta aura sudRr3ha, sphUrtimAna aura parAkramI vanate haiN| isI prakAra Atma-zaktiyoM kA bhI ucita upayoga na kiyA jAe to ve dhIre-dhIre sUkhatI aura samApta hotI calI jAtI haiN| adhikAMza loga isI bhrAntivaza apanI Atma-zaktiyoM ko chipAte-gopana karate rahate haiN| AcArya jinadAsa mahattara ne kahA thA-"saMte vIrie Na nnigRhiyvvN|"-ydi zakti ho to use chipAnI nahIM caahie| unakA adhikAdhika upayoga karane se ve zaktiyA~ bar3hatI haiN| Apane sunA hogA eka bAra eka ThAkura aura For Personal & Private Use Only www.jatinelibrary.org Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 207 * ThakurAnI meM sarkasa meM eka bhArI-bharakama pazu ko uThAne kA karataba dekhakara vivAda ho gyaa| ThAkura kahane lage-"itane bhArI pazu ko to koI daivI-zakti ke bala para hI uThA sakatA hai|" ThakurAnI kA kahanA thA ki "abhyAsa se saba kucha sAdhya hai|" ThAkura apanI jidda para ar3e rhe| ThakurAnI ne siddha karake batAne kA bIr3A uThAyA aura chaha mahIne kI muddata maaNgii| ThakurAnI bhaiMsa kI navajAta pAr3I ko pITha para uThAkara pratidina mahala kI sIr3hiyoM para car3hane-utarane kA abhyAsa karane lgii| pAr3I jyoM-jyoM bar3I hotI jAtI, tyoM-tyoM usakA vajana bhI bar3hatA jAtA, phira bhI ThakurAnI pratidina ke abhyAsavaza pAr3I (aba bhaiMsa) ko pITha para uThAkara AsAnI se mahala kI sIr3hiyA~ car3hatI aura utrtii| Akhira eka dina ThAkura sAhaba ko apanI A~khoM se ThakurAnI dvArA bhArI-bharakama vajana kI bhaiMsa ko pITa para uThAkara mahala kI sIr3hiyA~ car3hate-utarate dekhakara ThakurAnI kI bAta ko mAnanA pdd'aa| isI prakAra niyamita abhyAsa se AdhyAtmika zaktiyA~ bhI adhikAdhika bar3hatI haiM, vikasita hotI haiN| baDhApe meM zaktiyoM kA hrAsa ho jAtA hai, phira zaktiyoM kA dohana va upayoga vyartha hai kaI adUradarzI aura bhautika sukhalakSI loga aisA socate haiM ki abhI Atma-zaktiyoM ke upayoga aura Atma-vikAsa meM parAkrama karane kI kyA AvazyakatA hai? abhI to javAnI yA bacapana hai, khAne-pIne aura aiza-ArAma karane ke dina haiN| jaba bur3hApA AegA, kAma-dhAma se nivRtta ho jAe~ge, tabhI AtmA-paramAtmA kI evaM AdhyAtmika-zaktiyoM ke vikAsa evaM upayoga kI bAta soceNge| isa bhrAnti ke zikAra hokara ve bur3hApe meM Atma-zaktiyoM ke hAsa ho jAne, unakA srota sUkha jAne ke bAda unake vikAsa aura upayoga kI bAta socate haiN| isa prakAra Atma-zaktiyoM kA srota sUkha jAne ke pazcAt unakA dohana yA kriyAnvayana karane kA unakA prayatna vaisA hI hai, jaisA ki Aga se makAna ke jalakara bhasma ho 'jAne ke bAda kue~ kA khodnaa| zAstrajJa aura vidvAn bhI zakti kA yathocita ___ upayoga karane se katarAte haiM katipaya vyakti zAstroM aura granthoM ke dvArA AtmA kI zaktiyoM ko jAnate haiN| ve una Atma-zaktiyoM para bArIkI se vizleSaNa aura vivecana bhI kara sakate haiN| magara jaba una zaktiyoM ke upayoga karane tathA yathAzakti unheM jAgrata aura kriyAnvita karane kI bAta AtI hai, taba ve bagaleM jhA~kane lagate haiM, koI na koI bahAnA banAkara TAlamaTUla karane lagate haiM athavA upayoga karane ke tarIkoM aura upAyoM ke prati apanI anabhijJatA prakaTa karate haiN| diyAsalAI meM AMga hai, yaha For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 208 * karmavijJAna : bhAga 9 * jAnate hue bhI jaba taka use ragar3A nahIM jAtA hai, taba taka usameM se Aga prakaTa nahIM hotii| gAya A~gana meM khar3I hai| use khUMTe se bA~dha diyA, itane mAtra se yA use dUdha dene kI prArthanA karane se vaha apane Apa dUdha nahIM de detI / vaha dUdha tabhI detI hai, jaba use vidhipUrvaka duhA jAtA hai / isI prakAra koI vyakti kitane hI zAstroM. aura granthoM ko par3ha le, pratidina mUla pATha kA kevala svAdhyAya kara le, una zAstroM yA granthoM se kadAcit Atma-zaktiyoM ko jAna le, kintu unakA upayoga hI na kare, athavA unake upayoga kI vidhi se anabhijJa ho, taba taka vaha apanI Atma-zaktiyoM ko jAgrata, vikasita yA abhivyakta nahIM kara sakatA / ataH Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane kI tamannA vAle sAdhaka ko Atma-zaktiyoM kI jAnakArI ke sAtha, unake upayoga kI vidhi se bhI abhijJa honA caahie| Atma-zaktiyoM kA jAgaraNa yA kriyAnvayana kaise, kisa mAdhyama se, kaba aura kisa deza, kAla aura paristhiti meM kisa prakAra upayoga karanA cAhie ? isakA bhalIbhA~ti jJAna honA Avazyaka hai| sAtha hI yaha bhI jAnanA Avazyaka hai ki Atma-zaktiyoM ko jAgrata aura vikasita karane meM kauna-kauna-se sAdhaka aura bAdhaka kAraNa haiM? kauna - kauna-se parISaha, upasarga, khatare aura bhaya -sthala haiM ? kauna - kauna-se saMkaTa aura vighna upasthita ho sakate haiM? una saMkaToM, upasargoM, bhayoM, vighnoM Adi kA - - nivAraNa, pratIkAra yA sAmanA kaise-kaise ahiMsaka DhaMga se kiyA jAe? itanA saba jAnane ke sAtha hI sAhasapUrvaka suSupta Atma-zaktiyoM ko jAgrata aura abhivyakta karane kA puruSArtha kiyA jAe to use saphalatA mila sakatI hai / 'uttarAdhyayanasUtra' ke dvitIya parISaha adhyayana meM tathA 16 veM brahmacarya-samAdhi nAmaka adhyayana meM bhI Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane meM sAdhaka-bAdhaka kAraNa prastuta kiye gae haiN| ' niSkarSa yaha hai ki jo vyakti Atma-zaktiyoM ke svarUpa, upayoga vidhi, prayoga aura inake vikAsa evaM jAgaraNa ke mArga meM Ane vAle vighnoM, saMkaToM evaM bAdhaka kAraNoM se jaba taka yathArtha aura sarvAMgINa rUpa se jAnakArI nahIM ho jAegI, taba taka AtmA meM nihita caturtha guNAtmaka svabhAvarUpa ananta Atmika zakti ko jAgrata evaM vikasita karane meM saphalatA se vaMcita aura bhAvadaridra hI samajhe jAe~ge / Atma-zaktiyoM ke durupayoga, apavyaya, asurakSA aura ajAgRti se ve pragaTa nahIM ho pAtIM kaI loga Atma-zaktiyoM ke pUrvokta sarvAMgINa rUpa se anabhijJa hote haiM, ve ajJAnavaza apanI Atma-zaktiyoM kA durupayoga, athavA apavyaya karate haiM, 1. dekheM- parISaha adhyayana meM 22 parISahoM ko sahana karane se lAbha, upAya tathA anAyAsa hI saMvara aura nirjarA ke prApta avasara dvArA karmanirodha aura karmakSaya karane se Atmika zaktiyoM kA prakaTIkaraNa, jAgaraNa ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 209 * durdhyAnAcaraNa, pramAdAcaraNa, hiMsra vastuoM ke pradAna, pApakarmopadeza, kAmottejaka ceSTAoM tathA kAmavAsanAvarddhaka azlIla sAhitya, sinemA, TI. vI. Adi dRzya - prekSaNa tathA kAmottejaka gAyana Adi zravaNa, vyartha bakavAsa, vANI kA vyartha pralApa, upabhogya-paribhogya sAdhanoM ke atyadhika upabhoga Adi pravRttiyoM meM zaktiyoM kA nirarthaka vyaya karate haiN| kaI adhikAra, sattA, pada aura pratiSThA ke naze meM garvasphIta hokara dUsaroM ko mArane-satAne, lUTane, zoSaNa karane, utpIr3ana karane tathA apratiSThita karane, hatyA, daMgA, DakaitI, AgajanI, AtaMka Adi karake apanI amUlya zaktiyoM ko barbAda karate haiN| kaI sAdhaka koTi ke vyakti bhI dUsaroM kI yA dUsare sampradAya, prAnta, jAti, pArTI, dala Adi kI yA unake anugAmI vyaktiyoM kI nindA, badanAmI, cugalI karate haiM, unheM hairAna-parezAna karate haiM, isI prakAra dambha, dikhAvA, pradarzana, ADambara, DhoMga Adi mAyApUrvaka kapaTAcAraNa tathA hiMsAdi pApoM ko eka yA dUsare prakAra se mana-vacana-kAyA se kara-karAkara apanI amUlya zaktiyoM ko naSTa kara DAlate haiN| Atma-zaktiyoM ke vikAsa meM bAdhaka kAraNoM se tathA parabhAvoM aura vibhAvoM ke AkramaNa se apanI AtmA aura Atma-zakti kI surakSA nahIM kara pAte / mokSapatha meM Atma-zaktiyA~ prakaTa karane ke avasaroM ko yoM kho dete haiM yahI kAraNa hai ki aise sAdhaka ratnatrayarUpa saddharma-sAdhanA - mokSamArga-sAdhanA athavA ratnatraya kI ArAdhanA meM Ane vAle vividha parISahoM tathA upasargoM se parAjita ho jAte haiM, usa daurAna samabhAva meM, zAnti aura dhairya ke sAtha sthira rahakara apanI Atma-zaktiyoM ko prasphuTita karane ke badale usa Agneya-patha se pIche haTa jAte haiN| Atma-dharma tathA kSamAdi dazavidha uttama dharmoM ke Agneya - patha para calate yA unakA pAlana karate samaya parIkSA ke lie Ane vAle upasargoM (saMkaToM - kaSToM ) se ghabarAkara ve pIche haTane lagate haiM / samabhAvapUrvaka unakA pratIkAra karane meM unake paira lar3akhar3Ane lagate haiN| indriya, mana, vANI, aMgopAMga, buddhi, citta, hRdaya evaM prANoM para saMyama karane, unakI caMcalatA ko rokane ke lie unake nirarthaka evaM anAvazyaka upayoga yA prayoga para breka lagAne meM tathA 17 prakAra ke saMyama meM, AnavoM ke nirodha meM evaM bAhyAbhyantara dvAdazavidha tapazcaraNa meM apanI Atma-zaktiyoM ko lagAne tathA vikasita, jAgrata evaM pragaTa karane meM unakA antaHkaraNa kinArAkasI karane lagate haiN| tathAkathita AtmArthI sAdhaka bhI apanI Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa ke prati asAvadhAna tathAkathita sAdhaka apanI Atma-zaktiyoM para AkramaNa karane tathA unheM kSati pahu~cAne vAle jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAya, ina ghAtikarmoM For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 210 * karmavijJAna : bhAga 9 * se jUjhakara inakA kSaya, kSamopazama yA upazama karane ko koI tapa, saMyama meM khAsa . puruSArtha nahIM karate aura na hI bhAvakarmoM ke janaka rAga, dveSa, moha, kaSAya, nokaSAya Adi ke AkramaNoM se Atma-rakSA-Atma-svabhAvoM kI rakSA karane kA koI puruSArtha nahIM krte| apanI asAvadhAnI-ajAgRti se zuddha AtmArUpI gRha meM ghusakara kAma, krodha, lobha, mada, moha, matsara Adi bhAvavora Atma-zaktirUpI khajAne ko lUTa rahe-apaharaNa kara rahe haiM, ve pramAda-nidrA meM gahare soe hue haiN| unheM patA hI nahIM hai ki unakI Atma-zaktiyoM kA srota bAhara se bhItara kI ora Ane ke badale bhItara se bAhara kI ora jA rahA hai| ajJAna, mithyAtva, moha, kaSAya evaM pramAda Adi saba-ke-saba karmabandhakAraka zatru milakara sAdhaka kI AtmA meM suSupta, AvRta aura anabhivyakta Atma-zaktiyoM se use besudha, bekhabara aura ajJAta rakhakara unheM atyadhika vikRta, AvRta, anabhivyakta evaM caupaTa kara dete haiN| inhIM rAga-dveSa-kaSAya Adi vibhAvoM ke bhulAve meM par3akara apanI Atma-zaktiyoM ko bhautika sukha-suvidhAoM ke pAne meM, indriya-viSaya-sukhoM ko cAhane aura prApta karane meM kho rahe haiM tathA IrSyA, dveSa, para-nindA, paizunya, chalakapaTa, mada, matsara, moha, Asakti, ahaMtva-mamatva Adi mana ke manojJa viSayoM meM bahakakara unheM barbAda kara rahe haiN| cAra ghAtikarma kisa prakAra Atma-zaktiyoM ko prakaTa nahIM hone dete? cAra ghAtikarmoM meM mohanIya karma sabase prabala hai| usake mukhya do bheda haiMdarzanamoha aura caaritrmoh| darzanamoha tattvabhUta padArthoM, AtmA ke svabhAva evaM Atma-zaktiyoM ke vikAsa meM preraka arhantadeva, nirgrantha guru evaM saddharma ke prati zraddhA, dRSTi evaM vizvAsa ko samyaka nahIM hone detaa| vaha use caMcala, malina, adRr3ha evaM vikRta kara detA hai| samyagdarzana kI zakti ko pragaTa karane meM bAdhaka darzanamohanIya karmabandha mukhya kAraNa hai, jisake kAraNa vyakti ko bodhi (samyaktva) kI prApti nahIM ho pAtI, athavA vaha durlabhabodhi ho jAtA hai aura darzanamohanIya karmabandha ke 5 kAraNa isa prakAra haiM-(1) kevalajJAnI arhanta kA, (2) kevali prarUpita dharma (zruta-cAritrarUpa dharma yA ratnatrayarUpa dharma) kA, (3) AcArya aura upAdhyAya kA, (4) cAturvarNya zramaNasaMgha kA, (5) paripakva tapa aura brahmacarya ke dhAraNa karane se jo jIva deva hue haiM, unakA avarNavAda bolanA (nindA athavA jo doSa unameM nahIM haiM, vaise doSa batAkara nindA karanA) darzanamohanIya karmabandha ke ye pA~ca kAraNa haiN| cAritramohanIya karma samyagdarzanAdi ratnatraya ke AcaraNa kI zakti pragaTa nahIM hone detaa| kaSAya ke udaya se hone vAle AtmA ke tIvra (utkaTa) kaluSitabhAva cAritramohanIya karmabandha ke hetu haiN| 'bhagavatIpUtra' meM pRcchA kI gaI For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 211 * kaSAya, hai--"bhagavan ! cAritramohanIya karmazarIra kA prayogabandha kisa prakAra hotA hai ?" bhagavAna ne uttara diyA- " gautama ! tIvra krodha, tIvra mAna, tIvra mAyA aura tIvra lobha karane se tathA tIvra darzanamoha se evaM tIvra cAritramoha se hotA hai / " 'dazAzrutaskandha' meM mahAmohanIya karmabandha ke 30 kAraNa batAye haiN|' vaha to aura bhI bhayaMkara hai| isa prakAra mohanIya karma zraddhA aura cAritra (AcaraNa) kI zaktiyoM ko prakaTa nahIM hone detaa| isI prakAra jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma sAdhaka ke jJAna aura darzana kI zaktiyoM ko kuNThita, vikRta evaM AvRta karate rahate haiM aura cauthA ghanaghAtI antarAya karma dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura vIrya nAmaka pA~ca Atmika-zaktiyoM ke vikAsa meM antarAya DAlatA hai| AtmA meM jo abhayadAna, supAtradAna (suyogya vyaktiyoM ko jJAnAdi kA dAna ) evaM anukampAdAna kI (AdhyAtmika dRSTi se durbala, pIr3ita vyaktiyoM para anukampA karake duHkha-nivAraNa kA upadeza, preraNA evaM upAya kA dAna kI) mAnava-zakti thI, usameM hiMsA, IrSyA, dveSa, ghRNA Adi se rukAvaTa A rahI hai| AtmA ke ananta jJAna-darzana-cAritra-sukharUpa svabhAva kI tathA Atma- guNoM kA lAbha prApta karane kI mAnava meM zakti thI, use para-padArthoM, indriyoM aura mana ke viSayoM tathA rAga-dveSa-kaSAyAdi vibhAvoM ke vazavartI hokara manuSya naSTa kara rahA hai aura lAbhAntarAya karmabandha ko protsAhana de rahA hai| isa prakAra AtmA ke svabhAvoMsvaguNoM meM tathA Atma-sukha meM ramaNarUpa bhoga (eka bAra sevana ) tathA upabhoga ( bAra-bAra sevana) karane kI jo zakti mAnavAtmA meM thI, use vaha prAyaH viSaya-sukhoM ke upabhoga tathA viSaya-sAmagrI ko AsaktipUrvaka juTAkara tathA para-padArthoM meM moha-mamatvapUrvaka sukha mAnakara unase bAra-bAra upabhoga ke phalasvarUpa bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karma kA bandha karake barbAda kara rahA hai| jo vyakti mokSa sukha-prApti meM tathA Atma-svabhAva meM ramaNa karane meM apanI zakti lagA rahe haiM, * parAkrama kara rahe haiM, unake mArga meM aise loga ror3A aTakAkara ina donoM karmoM meM 1. (ka) paMcahiM ThANehiM dullabhabohiyattAe kammaM pakareMti, taM jahA - ( 1 ) arahaMtANaM avannaM vadamANe, (2) arahaMta-pannattassa dhammassa avannaM vadamANe, (3) Ayariya-uvajjhAyANaM avannaM vadamANe, (4) cAuvaNNassa saMghassa avannaM vadamANe, (5) vivakka-tava- baMbhacerANaM devANaM avannaM vadamANe / - sthAnAMgasUtra, sthA. 5, u. 2, sU. 456 - tattvArthasUtra, a. 6, sU. 14 - vahI, a. 6, sU. 15 (kha) kevali - zruta-saMgha - dharma - devAvarNavAdo drshnmohsy| (ga) kaSAyodayAt tIvrAtmapariNAmazcAritramohasya / (gha) mohaNijja-kammAsarIrappaoge pucchA / goyamA ! tivva-kohayAe, tivva-mANayAe, tivva-mAyAe, tivva-lobhAe, tivva daMsaNamohaNijjayAe, tivva-cAritta- mohaNijjAe / - bhagavatIsUtra, za. 8, u.. 9, sU. 351 (Ga) dekheM - dazAzrutaskandha meM mahAmohanIya karmabandha ke tIsa sthAna For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 212 * karmavijJAna : bhAga 9 * vRddhi kara rahe haiN| isI prakAra AtmA meM Ane vAle naye karmoM ko (AmravoM ko ) Tokane kI tathA pUrvabaddha karmoM kA tapa, tyAga, pratyAkhyAna, niyama, saMyama, parISahajaya, mahAvrata, vrata Adi se kSaya (nirjarA) karane kI jo Atmika zakti ( Atma-vIrya) thI, use khaNDita, skhalita evaM durbala kara rahA hai - vIryAntarAya karma / usase sAdhaka ko sAvadhAna rahanA cAhie thA, tabhI Atma-zakti saMcita rahatI, bar3hatI aura jAgrata hotI / kintu adhikAMza bAhya - Abhyantara tapa, tyAga, japa, svAdhyAya, dhyAna, jJAnAdi vRddhi, niyama, vrata, pratyAkhyAna, saMyama Adi kA AcaraNa- pAlana karane meM apanI asamarthatA kA bahAnA banAyeMge, apane Apa ko durbala aura azakta batAyeMge, aise loga bAhya tapazcaryA karane meM to prAyaH apanI asamarthatA pragaTa karate hI haiM, parantu Abhyantara tapa karanA to unako pahAr3a uThAne jaisA lagatA hai; kintu yoM kisI laukika svArtha kI pUrti yA siddhi ke lie, sAMsArika viSayabhogoM kI prApti ke lie, bhautika lAbha ke lie bhUkhe-pyAse raha. leMge, rAtri jAgaraNa bhI kara leMge, aneka kaSTa aura apamAna bhI saha leMge, lar3AI-jhagar3oM meM, mukaddamebAjI meM, saMgharSa meM, corI-DakaitI, beImAnI, taskarI Adi se dhana prApta karane meM, dUsare se ADambara, dikhAvA Adi meM, pratisparddhA karane meM, apane jAna-mAla kI dhana-vyaya kI paravAha na karake bhI apanI zakti lagA deNge| idhara-udhara saira-sapATe karane, maTaragaztI, pikanika Adi karane, zataraMja, tAza, caupar3a Adi khelane, vyartha gapazapa karane, nindA - cugalI karane meM apane dhana, samaya, tana kI zakti kharca kara deMge, kintu dharma-zravaNa karane meM, tattvoM ko jAnane, heya- jJeya - upAdeya kA bodha karane, deva-guru-dharma para -bhakti- ka- bahumAna karane meM, dhArmika granthoM evaM zAstroM kA manana- cintanapUrvaka svAdhyAya karane, Atma-cintana karane tathA dharmakArya karane yA dharmAcaraNa karane evaM saMvara aura nirjarA ke avasaroM se lAbha uThAne meM samaya evaM sAmarthya ke abhAva kA bahAnA banAyeMge, apane mana ko durbala, azakta aura zaMkAzIla banA leNge| zraddhA-bha niSkarSa yaha hai ki adhikAMza mAnava apanI pUrvokta Atmika zaktiyoM ko vikasita, jAgrata evaM abhivyakta karane ke badale unheM chipAte rahate haiM yA unakA durupayoga karate haiM, athavA nirarthaka mAnasika, vAcika, kAyika, bauddhika pravRttiyoM meM barbAda karate haiM, durvyaya karate haiN| isa prakAra ve loga jAne-anajAne vIryAntarAya karma kA bandha kara lete haiN| yoM manuSya kI jo AdhyAtmika zaktiyA~ AtmA ke caturguNAtmaka svabhAva meM, svarUpa meM tathA Atma- guNoM meM sthira aura dRr3ha rahakara paramAtma bhAva kI prApti meM laganI cAhie thI, vaha bhautika svArtha kI siddhi meM tathA janma-maraNAdirUpa saMsAra-cakra kI vRddhi karane meM laga rahI hai| For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 213 * Atma-zaktiyA~ kahA~ laganI cAhie thIM, kahA~ laga rahI haiM ? manuSya kI Atma-zaktiyA~ apanI AtmA para lage hue ba~dhe hue yA naye Ate hue karmoM kA nirjarA aura saMvara dvArA kSaya aura nirodha karane meM tathA parabhAvoM aura vibhAvoM se haTakara svabhAva, sva-svarUpa aura nija guNoM meM ramaNa karane tathA sthira rahane meM laganI cAhie thI, usake badale vaha laga rahI hai, purAne karmoM ke udaya meM Ane para samabhAva se na bhogakara viSayabhAva se bhogane meM, hiMsA Adi AsravoM tathA kaSAya-nokaSAya, rAga-dveSa Adi vibhAvoM ko jJAnabala se rokakara saMvara karane ke bajAya una AsavoM aura vibhAvoM ko bar3hAne meM laga rahI hai| usa vivekamUr3ha ko isakA bhAna bhI nahIM rahatA ki mujhe apanI zakti kahA~ lagAnI cAhie aura kahA~ lagA rahA hU~ ? jisa prakAra eka matavAlA sA~r3a ghUre ko bikherakara usakI idhara-udhara pheMkI huI dhUla, rAkha evaM niSThA Adi kUr3e-karkaTa ko apane hI mastaka para uchAle aura bAra-bAra gaMdagI ke Dhera meM sira mArakara DakAre aura yaha mAne ki maiMne kitanI zakti lagAkara isa kUr3e ke Dhera ko tor3A-phor3A aura bikhera diyaa| isI prakAra ajJAnI jIva bhI yena-kena-prakAreNa dhana kamAne, sukha-sAdhana juTAne tathA dUsaroM ko satAne, mArane-pITane, dabAne, hatyA, daMgA, AtaMka, AgajanI, bamabArI Adi karane tathA sattA, pada, pratiSThA evaM adhikAra kI prApti ke lie ukhAr3a-pachAr3a karane, anaitikatA evaM bhraSTAcAritA se sattA Adi hAsila karane tathA uThApaTaka karane meM apanI zaktiyA~ lagAtA hai phira ajJAnatAvaza saMsAra kI viSaya-vAsanA kI gaMdagI ke ghUre ko uchAlane, vividha prakAra ke kAmabhogoM kA AsaktipUrvaka upabhoga karane meM apanI pUrI zakti lagA detA hai| tatpazcAt mithyAbhimAnavaza DIMga hA~katA hai ki maiMne kAra, koThI, baMgalA, bagIcA Adi sukha ke sAdhana juTAe, maiMne lAkhoM-karor3oM kamAe, lar3ake-lar3akiyoM ke vivAha meM lAkhoM rupaye kharca kiye, itanI bar3I rakama maiMne amuka-amuka saMsthA ko dii| merI prasiddhi, * prazaMsA evaM pratiSThA cAroM ora phaila rahI hai| kintu aisA karane se Atma-kalyANa kA, Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa kA kucha bhI tattva hAtha nahIM aayaa| duSkarmarUpI dhUla, gaMdagI aura rAga-dveSa-kaSAyAdi kA kIcar3a hI apane sira para lagAtA hai| aisA karane se apanI AtmA meM nihita jJAnAdi Atmika-zaktiyoM kA hrAsa hI hotA hai, vikAsa nahIM; hAni hI hotI hai, lAbha nahIM; karmabandha hI hotA hai, karmakSaya nhiiN| aise vivekamUr3ha logoM ko dekhakara kavivara banArasIdAsa jI kA vaha savaiyA yAda A jAtA hai "jyoM matihIna viveka binA nara, sAji mataMgaja IMdhana ddhovai| kAMcana-bhAjana dhUla bhare zaTha, mUr3ha sudhArasa-soM paga dhovai|| bAhina kAga ur3Avana kAraNa, DAra mahAmaNi marakha rovai| tyoM yaha durlabha deha 'banArasI', pApa ajJAna akAratha khovai||" 1. banArasI-vilAsa (kavivara paM. banArasIdAsa jI) se uddhRta For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 214 * karmavijJAna : bhAga 9 * isakA bhAvArtha yaha hai ki " jaise koI buddhihIna manuSya hAthI ko sundara . vastrAbhUSaNoM se susajjita karake usakA upayoga lakar3I ke bojhe dulAne meM karatA hai; sone ke bartana meM dhUla bharatA hai; kisI ko amRtarasa mila gayA, use pIne ke badale vaha mUr3ha usase apane paira dhotA hai evaM kaue ko ur3Ane ke lie bahumUlya mahAmaNi pheMkakara phira rotA hai, usI prakAra pApI yA ajJAnI jIva durlabha manuSya zarIra pAkara AdhyAtmika zaktiyoM kA vikAsa karane ke badale bhautika sukha-sAmagrI juTAne tathA viSaya-sukhoM kA AsvAdana karane meM apanI zaktiyA~ lagAkara mAnava-janma ko vyartha kho detA hai|" vaha apanI AtmA ke bhItara AdhyAtmika zaktiyoM kA akhUTa khajAnA bharA par3A hai, use jAnatA huA bhI usa ora nahIM jhA~katA, use pragaTa karane kA vicAra nahIM karatA / vaha bAhara hI bAhara indriyA~, mana, buddhi, citta Adi ke dvArA apanI zaktiyoM ko para bhAvoM, para-padArthoM aura vibhAvoM meM naSTa karatA rahatA hai / para - padArthoM aura vyaktiyoM ke prati rAgAdibhAva ko puSTa karane ke lie vaha apanI tana- mana-vacana-prANa kI tamAma zaktiyoM ko jhoMka detA hai| vaha anekoM mohajanita kAryoM meM apane dazabala prANoM (paMcendriyabala prANoM, mana-vacana-kAyabala prANa tathA zvAsocchvAsabala prANa aura AyuSyabala prANa ) taka ko lagA detA hai| Atma-zakti jAgrata hone ke kSaNoM meM kaSAyoM Adi se usakI rakSA karanA kaThina kabhI-kabhI bar3e-bar3e sAdhakoM ko mohakarmavaza apanI Atma-zaktiyoM kA bhAna nahIM rhtaa| ve apane ahaMkAra - mamakAra ke tathA krodhAdi kaSAya ke tIvra naze meM apanI zaktiyoM ko barbAda kara dete haiN| unheM usa samaya yaha bhAna bhI nahIM rahatA ki apanI Atma-zaktiyA~ kahA~ lagAnI cAhie aura kahA~ lagA rahe haiM ? kaI bAra Atma-zaktiyA~ jaba jAgane lagatI haiM, taba bahudhA aghaTita ghaTanAe~ ghaTita hone lagatI haiM, apratyAzita rUpa se usa manuSya ke jIvana meM parivartana hone lagatA hai| yahI durghaTanA marIci ke jIvana meM ghaTita huI / Atma-zakti jAgrata hone ke prathama daura meM hI ve usa samyak mArga ko chor3a baitthe| Atma-bhAvoM meM zakti lagAne ke bajAya ve para-bhAvoM meM apanI zakti kA vyaya karane lge| tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA jIva usa samaya RSabhadeva bhagavAna ke pautra aura bharata cakravartI ke putra 'marIci' ke rUpa meM tridaNDI saMnyAsI banA huA thaa| bhagavAna RSabhadeva dvArA prarUpita munidharma ke prati unakI zraddhA aura niSThA thI, parantu utanA kaThora cAritra- pAlana karane kI akSamatA ke kAraNa hI vaha tridaNDI sAdhu ke veza meM bhagavAna RSabhadeva ke samavasaraNa - sthala se bAhara virAjamAna rahate the| For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 215 * eka bAra bharata cakravartI ne bhagavAna RSabhadeva se savinaya pUchA - " bhagavan ! Apake samavasaraNa (dharmasabhA) meM koI aisA supAtra AtmA hai, jo bhaviSya meM tIrthaMkara hone vAlA ho ?" prabhu ne uttara diyA- " bharata ! terA putra aura merA gRhasthapakSIya pautra-marIci, jo abhI samavasaraNa ke bAhara tridaNDI ke veza meM baiThA hai, vaha isa caubIsI meM vardhamAna mahAvIra nAma kA antima tIrthaMkara hogaa| pahale vaha eka bAra vAsudeva hogA aura eka bAra cakravartI hogA / yoM tIna bar3I padaviyoM kA dhAraka hogA / " yaha sunate hI bharata cakravartI ke antara meM prasannatA huI / merA putra tIrthaMkara Adi tIna ucca padoM kA dhAraka banegA, isa bAta kA mada yA garva bharata ke mana meM nahIM huA, kintu bhAvI tIrthaMkara ke prati Adara aura bhaktibhAva jagA / ataH samavasaraNa ke bAhara, jahA~ tridaNDI marIci baiThA thA, vahA~ bharata cakravartI Ae aura vidhivat unheM vandana-namana kiyaa| marIci Azcarya aura praznasUcaka dRSTi se bharata kI ora dekhane lge| bharata jI unakA Azaya samajhakara bole - " mahAtman marIci ! maiM Apake veza ko vandana nahIM karatA, kintu bhagavAna RSabhadeva ke kathanAnusAra bhaviSya meM Apa antima tIrthaMkara hoMge, isa nAte vandana karatA hU~ / yadyapi unake kathanAnusAra Apa. prathama vAsudeva aura cakravartI bhI hone vAle haiN| parantu merA namana una padoM ko nahIM hai, merA namana sirpha Apake bhAvI tIrthaMkaratva ko hai / " yaha sunate hI marIci ke mana meM samatA, anAsakti evaM nizcaya ratnatraya ke prati tathA Atma-svabhAva ke prati zraddhA - pratIti kI dRr3hatA AnI cAhie, usake badale garva utpanna huA, Atma-bhAvoM kA nAzaka kaSAyabhAva uchlaa| kaSAyabhAva kA nimitta * milane para usake vazIbhUta na hokara apane Atma-bhAvoM meM sthira rahanA aura apanI Atma-zaktiyoM kA saMgopana karanA bahuta kaThina hai| marIci bhI kulamada ke Aveza meM kaSAyabhAva ke. nimittAdhIna hokara nAcane lage "Adyo'haM vAsudevAnAM, pitA me cakravartinAm / pitAmaho jinendrANAM mamA' ho uttamaM kulam !" - aho ! merA kula kitanA uttama hai ? maiM prathama vAsudeva banU~gA, mere pitA prathama cakravartI haiM aura mere pitAmaha prathama tIrthaMkara haiN| maiM bhI bhaviSya meM vAsudeva, cakravartI aura antima tIrthaMkara ina tIna padoM kA dhAraka banU~gA / yoM kahate-kahate Aveza meM Akara nAcane-kUdane se unake tana-mana-vacana tInoM hI mada ke bhAvoM meM DUbane-utarAne lage / basa, vahIM unhoMne kulamada ke kAraNa nIca gotrakarma kA bandha kara liyA / ' 1. dekheM - AvazyakasUtra (malayagiri vRtti) meM marIcikumAra kA vRttAnta For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 216 * karmavijJAna : bhAga 9 * ___ abhI marIci ko tIrthaMkara Adi kI zakti abhivyakta honA to dUra rahI, upalabdha bhI nahIM huI thI; phira bhI bhaviSya meM prApta hone vAlI utkRSTa zaktiyoM se sampanna padaviyoM kI bAta sunakara hI ve mada karane lge| pahale to marIci ne munitva kI sAdhanA gupta-pracchanna-suSupta Atma-zaktiyoM ke vikAsa ke lie aMgIkAra kI thii| unhoMne samajha liyA thA ki Atma-zaktiyA~ jaba taka pracchanna aura suSupta raheMgI, taba taka koI niSpatti nahIM hogii| parantu Atma-zaktiyA~ jAgrata karane kI sAdhanA ke daurAna mana, vacana, kAyA, prANa antaHkaraNa aura bAhyakaraNa (iMndriyagaNa) kI jo mA~geM thIM; viSayoM ke bIhar3a vana meM bhaTakAne vAlI sukha-suvidhAoM, mohaka pralobhanoM evaM manojJa para-padArthoM ke mohaka jAla meM pha~sAne vAlI jo rAga-dveSa-moha-kaSAyAdi kI kalpanAe~ thIM, unase svayaM (AtmA) ko bacAkara sirpha Atma-bhAvoM-AtmA ke mUla guNoM-svabhAvoM meM ramaNa karanA thA, usase ve bhaTaka gae, bahaka gae-tana, mana-prANa ke cakkara meN| phalataH Atma-zaktiyA~ jAgrata hotI-hotI avaruddha ho giiN| Atma-zakti jAgrata hone ke prathama daura meM hI marIci parabhAvoM-vibhAvoM meM bhaTakakara samyakmArga se dUra cale ge| ve yaha viveka bhUla gae ki maiMne kisa uddezya se manitva aMgIkAra kiyA thA? mujhe apanI Atma-zaktiyA~ kahA~ lagAnI thIM aura maiM unheM kahA~ lagA baiThA? Atma-zakti kI sAdhanA : paramAtma-zaktirUpa svabhAva ko jagAne ke lie hai __ prazna hotA hai-"zakti to AtmA meM par3I hI hai, phira usakI sAdhanA kyoM kI jAe?" isakA samAdhAna yaha hai ki zakti to ekendriya se lekara paMcendriya taka meM, sAmAnya gRhastha se lekara ucca, sarvocca sAdhaka taka meM par3I hai, parantu hai vaha suSupta, avyakta, AvRta; usakI jAgRti, abhivyakti yA anAvaraNatA sabameM nahIM hotii| zakti-sampanna hote hue bhI kucha hI mAnava apanI suSupta zaktiyoM ko jAgrata, abhivyakta yA anAvRta kara pAte haiN| adhikAMza nara-nAriyoM kI zakti soI rahatI hai, kuNThita aura AvRta rahatI hai| jisakI zakti jAgrata, prakaTa aura anAvRta ho jAtI hai, vaha prajvalita agni kI bhA~ti dedIpyamAna hokara kriyAzIla aura sArthaka jIvana vyatIta kara sakatA hai| jisakI zakti jAgrata nahIM hotI, usakI zakti nikammI, nirarthaka aura niSphala calI jAtI hai| ataH Atmika-zakti ko jagAne ke lie vidhivat sAdhanA karanA atyanta Avazyaka hai| vastutaH Atma-zaktiyoM kA jAgaraNa AtmA ko paramAtma-zaktirUpa svabhAva se paripUrNa banAne ke lie hai, jo pratyeka AtmArthI mumukSu sAdhaka kI sAdhanA kA mukhya uddezya hai| For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 217 * puruSArtha se ghabarAne vAle loga Atma-zaktiyoM ko kaise jagA sakate haiM ? : eka cintana prathama to AtmA meM suSupta zaktiyoM ko jAgrata, abhivyakta aura anAvRta karanA hai| adhikAMza sAdhaka, vizeSataH mokSAkAMkSI sAdhaka bhI Atma-zaktiyoM ko jagAne meM pratibandhaka baddhakarmoM, karmAsravoM tathA vighnoM, parISahoM, kaSToM aura upasargoM se ghabarAkara inheM jagAne se hI katarAte haiN| ve koI na koI sastA, sukha-suvidhAjanaka nuskhA khojate haiM, jisameM kucha karanA- dharanA na par3e, indriya, tana aura mana kI pharamAizoM-mA~goM kI pUrti meM jarA bhI A~ca na aae| 'hIMga lage na phiTakarI, raMga cokhA ho jAe' vAlI kahAvata ke anusAra ve kucha bhI utthAna, karma, bala, vIrya aura parAkrama, tapa-saMyama meM puruSArtha nahIM ranA cAha bhalA, yaha kaise ho sakatA hai ? Atma-zaktiyoM ko jagAnA bhI cAhaiM aura zaktiyoM meM avarodha utpanna karane vAle para-padArthoM, para bhAvoM ora vibhAvoM pravAha meM bhI bahanA cAhate haiN| bhavabhramaNa kA roga bhI miTAnA cAhate haiM aura usake lie kar3avI davA, upacAra, pathyapAlana tathA vItarAga mahApuruSa dvArA diye gae tapa, saMyama Adi dharmAcaraNa-vidhi ke nirdezAnusAra calanA bhI nahIM caahte| yaha kaise sambhava hai ? isa prakAra Atma-zaktirUpa svabhAva meM ekAgra evaM sthira hone ke puruSArtha se katarAne vAle logoM kI Atma-zaktiyA~ suSupta evaM pracchanna rahatI haiN| aise vyakti bujhI huI Aga kI bhA~ti niSkriya jIvana jIte haiN| ve vividha vikalpajAla meM, asamaMjasa meM, saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya (anizcaya) kI sthiti meM par3akara Atma-zaktiyoM ko jAgrata nahIM kara paate| pahale viparIta dizA meM niyojita zaktiyoM ko adhyAtma dizA meM kaise niyojita kara sakate haiM ? : eka samAdhAna kaI loga isa zaMkA se grasta rahate haiM ki hamane pUrvakAla meM yA isI jIvana ke pUrvArddha meM, apanI zaktiyoM kA bahuta durupayoga, apavyaya, nirarthaka prayoga kiyA hai, hiMsA, jhUTha-phareba, beImAnI, vyabhicAra, anAcAra, durvyasana Adi meM apanI vividha zaktiyA~ lagAyI haiM, ataH aba hama una vikRta evaM duSkarmabandhakRta zaktiyoM ko AdhyAtmika dizA meM kaise lagA sakate haiM? hamane a ikAMza jindagI to apanI zaktiyoM ko AdhyAtmika dizA meM na lagAkara arthAt karmanirodha-karmakSaya (saMvara aura nirjarA) kI dizA meM na lagAkara bhautika dizA meM, sukhopabhoga meM, aiza-ArAma meM, dhana kamAne aura sAdhana juTAne meM vyatIta kI hai, aba bur3hApe meM hama kyA kara sakate haiM, kaise apanI zaktiyoM ko AdhyAtmika dizA meM mor3a sakate haiM ? bhagavAna mahAvIra ne bur3hApe meM nirAza vyaktiyoM ko AzAspada saMdeza dete hue kahA hai- "jinheM tapa, saMyama, kSamA ( kSAnti yA sahiSNutA ) evaM brahmacarya priya haiM, ve apanI pichalI For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 218 * karmavijJAna : bhAga 9 * jindagI meM bhI (adhyAtma dizA meM apanI zaktiyoM kA niyojana karane hetu) prayANa kareM to zIghra hI amara bhavanoM (devalokoM) ko prApta kara sakate haiN|" zvetAmbikA nagarI ke pradezI rAjA kA jIvana isa tathya kA jvalanta udAharaNa hai| isI prakAra bhagavAna mahAvIra ke zAsanakAla meM bhI aneka vyakti aise the, jinhoMne apane pUrva-jIvana meM mAnava-hatyAe~ kI thIM, parantu jaba unhoMne apanI Atma-zaktiyoM kA AdhyAtmika dizA meM mor3ane kA saMkalpa kiyA to pUrvakRta pApoM kA prAyazcitta karake Atma-zuddhi kI, samabhAva aura zAntipUrvaka tamAma upasargoM aura kaSToM ko sahA, Atma-zaktiyA~ pUrNa rUpa se jAgrata ho gaIM aura ve 'siddha-buddha-mukta paramAtmA bana ge| arjuna muni kA jvalanta udAharaNa isI tathya-satya kA sUcaka hai| ataH yadi nikAcita rUpa se bandha na huA ho to pUrvakRta azubha karmoM ko zubha meM pariNata kiyA jA sakatA hai, udvartana kiyA jA sakatA hai, saMkramaNa bhI sajAtIya karmoM kA kiyA jA sakatA hai tathA sthiti aura rasa (anubhAga) meM bhI parivartana kiyA jA sakatA hai aura prasannacandra rAjarSi kI taraha alpakAla meM hI samasta pApakarmoM kA tIvra pazcAttAparUpa Abhyantara tapa se kSaya bhI kiyA jA sakatA hai| harikezabala aura citta-sambhUti jIvana se nirAza hokara AtmahatyA karane jA rahe the, unakA pUrva-jIvana bhI durbhAgyagrasta nIrasa, bhautika zaktiyukta evaM kaluSita-sA thA; kintu nirgrantha munivaroM kI preraNA se unhoMne sAdhu jIvana aMgIkAra karake AdhyAtmika dizA meM apanI samasta zaktiyA~ niyojita kara lii| ataH zaktiyoM kA honA koI bar3I bAta nahIM hai| zakti to sabhI prakAra ke manuSyoM meM hotI hai| kyA arjunamAlI, harikezabala cANDAla, cANDAla-putra citta-sambhUti Adi vyaktiyoM meM muni jIvana aMgIkAra karane se pahale zakti nahIM thI? zaktiyA~ thIM, para ve yA to soI huI thI, yA viparIta dizA meM niyojita thiiN| ata: mahattvapUrNa vAta hai-una zaktiyoM kA yathArtha dizA-AdhyAtmika dizA meM niyojana krnaa| agara zaktiyoM kA niyojana ThIka dizA meM nahIM hotA hai to aneka samasyAe~, jhaMjhaTa, ulajhaneM, khatare tathA vipattiyA~ paidA ho sakatI haiM, pApakarmoM kA hI adhikAdhika bandha hotA calA jAtA hai| saMsAra meM jitanI bhI hatyAe~, daMge, corI, DakaitI. lUTapATa, ThagI, taskarI, AtaMkavAda, AgajanI, vyabhicAra, balAtkAra Adi 1. pacchAvi te payAyA khippaM gacchaMti amrbhvnnaaii| jesiM pio tavo saMjamo ya khaMti ya baMbhaceraM c|| -dazavaikAlikasUtra. a. 4, gA. 28 2. dekheM-gayappaseNIyasuttaM meM pradezI rAjA kA jIvana-vRtta 2. dekheM--antakRddazAsUtra meM arjuna mAlAkAra kA jIvana-vRtta 4. (ka) dekheM-antakRddazAsUtra meM arjuna mAlAkAra kA jIvana-vRtta / (kha) dekheM-uttarAdhyayanasUtra, a. 12 aura 13 meM harikezavala aura citta-sambhUti kA jIvana-vRtta For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 219 * burAiyA~ paidA hotI haiM, ve saba zaktiyoM ke dvArA hI hotI haiM, bhale hI ve pAzavika yA rAkSasI zaktiyA~ hoN| zaktiyoM kA niyojana sahI dizA meM ho to samasyAoM, ulajhanoM, aniSToM Adi kI burAiyAM - acchAiyoM meM parivartita ho sakatI haiM, hotI haiN| pApI vyaktiyoM kI jo zaktiyA~ pahale dhvaMsAtmaka evaM saMhAraka ghora pApa kAryoM meM lagI huI hotI haiM, ve racanAtmaka, rakSAtmaka evaM zAntipUrNa kAryoM meM laga sakatI haiN| vahI pApAtmA vyakti dharmAtmA ho sakatA hai, adhyAtma kA avatAra bana sakatA hai| prabhava kI zakti pahale cauryakarma meM lagI huI thI, parantu jambU svAmI ke gRhastha-jIvana se preraNA pAkara unhoMne apanI zaktiyoM ko AdhyAtmika dizA meM mor3a diyaa| sthUlabhadra kI jo zakti pahale vezyAsakti meM lagI huI thI, vahI antaHpreraNA se AdhyAtmika dizA meM niyojita hokara brahmacarya meM sudRr3ha ho gaI / ' viparIta dizA meM sphurAyamANa vIrya (zakti) adhyAtma dizA meM sphurAyamANa ho to ber3A pAra ho sakatA hai jainajagat meM eka kahAvata prasiddha hai - "kamme sUrA, te dhamme suuraa|" isakA Azaya yaha hai ki jo mAnava karma bA~dhane meM zUravIra hai, zaktizAlI hai, vahI mAnava agara apanI zaktiyoM ko yathArtha dizA meM niyojita kara le to zuddha Atma-dharma ke AcaraNa meM zUravIra hokara pUrvabaddha karmoM ko kATakara sarvathA mukta, ho sakatA hai| karma bA~dhane ke samaya meM jaise AtmA kA ananta vIca (viparIta dizA meM ) sphurAyamANa hokara pracura karmoM ko bA~dha sakatA hai, vaise hI mAnavAtmA meM nihita vikasita cetanA (AtmA) kA ananta vIrya (adhyAtma dizA meM ) sphurAyamANa ho yAnI AtmA ke caturguNAtmaka svabhAva ke puruSArtha meM sphurita = sphuTita ho to samasta karmoM kA kSaya kara sakatA hai| Atma-bhAva-viruddha pravRtti mArga meM sphurAyamANa vIrya sAtavIM naraka kA mehamAna banA detA hai, jabaki Atma-svabhAva meM sthira rakhane vAle nivRtti mArga meM sphurAyamANa hone vAlA vIryollAsa paramAtmapada = mokSa kI maMjila pahu~ca detA hai| prasannacandra rAjarSi ne sirpha antarmuhUrttabhara meM donoM chora kI zaktiyA~ jagA lI thiiN| pahale para bhAvoM aura vibhAvoM ke pravAha meM bahatI cetanA ( AtmA ) ke asaMkhyAta pradezoM meM vilasita vIrya kA itane prabala vega se sphurita kiyA ki saptama naraka ke mehamAna banane yogya ho gae the / kintu kucha samaya ke pazcAt unhoMne vIrya ke pravAha kI rAha badalI / unakI vRtti parabhAvoM-vibhAvoM se lauTakara punaH svabhAva ke lakSya meM pariNata hone lagI / usI Atmika vIrya-zakti ne vibhAvoM-parabhAvoM se nivRtti lI aura karmoM kA kramazaH kSaya karate-karate kucha kSaNoM meM samasta ghAtikarmoM kA kSaya kara ddaalaa| tatpazcAt ve avaziSTa cAra 1. (ka) dekheM - kalpasUtra subodhikA meM prabhava svAmI kA jIvana-vRtta (kha) dekheM- pariziSTa parva, sarga 8-9 meM sthUlibhadra kA jIvana-vRtta For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 * karmavijJAna : bhAga 9 * aghAtikarmoM se mukta hokara siddha-buddha-mukta' paramAtmA ho ge| ataH zakti kA niyojana para-bhAvoM aura vibhAvoM meM bhI ho sakatA hai aura svabhAva evaM sva-guNoM meM bhI / antara hai sirpha niyojana kA / niSkarSa yaha hai ki samasyA aura samAdhAna, azAnti aura duHkha tathA zAnti aura sukha, tIvra karmabandhana aura karmoM se sarvathA mukti evaM dhvaMsa aura nirmANa donoM kA srota zakti hai| agara Atma-zakti sAdhaka apanI zaktiyoM kA viparIta dizA ( Amrava aura bandha) meM niyojana karake sahI dizA ( saMvara, nirjarA aura mokSa) meMniyojana kare to paramAtma-zakti-sampanna bana sakatA hai| paramAtma-zakti AtmA meM se hI prakaTa hogI kaI loga kahate haiM - kahA~ sAdhAraNa AtmA kI zakti aura kahA~ paramAtmA kI zakti ? sAdhAraNa AtmA meM paramAtmA kI zakti kaise prakaTa ho sakatI hai ? isakA samAdhAna yaha hai ki nizcayadRSTi se pratyeka AtmA meM paramAtmA ke samAna ananta zakti vidyamAna hai| isa dRSTi se pratyeka AtmA meM paramAtma-zakti pracchanna rUpa meM par3I hai| AtmA meM (svayaM meM) paramAtma-zakti prakaTa karane kA svabhAva hai| isalie paramAtma-zakti kaheM, cAhe zuddha AtmA kI zakti kaheM, donoM eka samAna haiN| zuddha AtmA hI paripUrNa paramAtma-zakti se bharA hai| ataeva paramAtma-zakti kahIM bAhara se, para - padArthoM se prApta nahIM hogI, na hI vaha kisI deva-devI, zakti, bhagavAna yA avatAra se mA~gane se prApta ho sakatI hai / vaha zakti AtmA meM hI hai, jaba bhI prApta hogI yA prakaTa hogI, AtmA meM se hI prApta yA prakaTa hogii| jaise- pippala ko cauMsaTha prahara taka ghisane se usameM se jo tIkhApana prakaTa hotA hai, vaha kharala meM se yA kisI bAharI padArtha meM se prApta nahIM hotA, vaha prakaTa hotA hai - pippala meM se hI / pippala meM hI cauMsaTha praharI tIkhepana kI zakti avyakta rUpa se vidyamAna thI, vaha cauMsaTha prahara taka ghisane se prApta hotI hai / pippala meM nihita cauMsaTha praharI tIkhepana kI zakti na to tiresaTha pahara taka ghise hue pippala se prakaTa hotI hai, na hI kharala ko ghisane se aura na hI cUhe kI mIMgaNI ko ghisane se prakaTa hotI hai, kyoMki unameM vaisA svabhAva hI nahIM hai| isI prakAra AtmA kA hI paripUrNa paramAtma-zakti prakaTa karane kA svabhAva hai| kintu vartamAna meM jo chadmastha AtmA hai, usameM abhI vyavahAranaya kI dRSTi se apUrNa paramAtma-zakti hai, usameM se bhI pUrNa paramAtma-zakti prakaTa nahIM hogii| na hI zarIrAdi ko ghisane se paramAtma-zakti pragaTa hogI: kyoMki unakA zarIrAdi kA vaisA svabhAva hI nahIM hai| jaba bhI paramAtma-zakti prakaTa hogI, AtmA meM nihita jJAnAdi zaktiyoM ko jAgrata karane kI sAdhanA se hI hogii| AtmA 1. dekheM - Avazyaka kathA meM prasannacandra rAjarSi kA jIvana-vRtta For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 221 * meM nihita zaktiyoM kA jAgRtipUrvaka abhyAsa evaM niyamita rUpa se samyak upayoga karane se hI pUrNa paramAtma-zakti kA dUsare zabdoM meM kaheM to ananta Atma-vIrya kA prakaTIkaraNa hogaa| Atma-zakti ko jAgrata karane meM mukhya pA~ca AyAmoM kA vicAra karanA Avazyaka paramAtma-zakti svabhAvarUpa Atma-zakti ko jAgrata karane ke lie prayatnazIla mumukSu sAdhaka ko pA~ca AyAmoM para kramazaH sarvAMgINa rUpa se, sabhI pahaluoM se vicAra karanA Avazyaka hai - ( 9 ) Atma-zaktiyoM kA svarUpa, mahattva, upayoga aura upayoga vidhi, (2) tadanantara una zaktiyoM ko jAgrata karane kA puruSArtha karanA, (3) tatpazcAt jAgrata zaktiyoM ko sa~bhAlanA aura pacAnA, (4) prApta (upalabdha) zaktiyoM kA yathArtha yathocita Atma-vikAMsa dRSTyA upayoga yA prayoga karanA, aura (5) upalabdha Atma-zaktiyoM ko mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura azubha yogoM se, karmAsravoM se tathA parabhAvoM-vibhAvoM Adi bAdhaka kAraNoM se bacAnA, saba prakAra se unakI surakSA karanA / tAtparya yaha hai ki Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane kI sAdhanA meM AtmArthI samyagdRSTi mumukSu sAdhaka ko ina pA~ca mukhya AyAmoM se apanI mokSa yAtrA yA paramAtmapada - prApti yAtrA karanI hitAvaha hogI, anyathA Atma-zakti jAgaraNa meM vaha anta taka pUrI saphalatA prApta nahIM kara sakegA / vidyA, dhana, maMtrasiddhi, labdhi yA siddhi prApta ho jAne para manuSya kI bhautika zakti bar3ha jAtI hai| ina zaktiyoM ke bar3ha jAne para yadi kisI bhI prakAra se mada, matsara, ahaMkAra, mamakAra yA dUsaroM ke prati tiraskAra yA ghRNA ke bhAva bar3ha jAe~ to patana kA bahuta hI khatarA hai / 'sthAnAMgasUtra' meM kahA gayA hai - " jise AtmA kA, Atma-hita kA bhAna ho gayA hai, jisakA ahaMkAra - mamakAra dUra ho gayA hai, aisA vinamra aura udAra vyakti AtmavAn hai, isake viparIta jise apanI AtmA kA, Atma-hita kA bhAna nahIM huA hai, jo ahaMkAra-mamakAra se grasta hai, avinamra aura anudAra hai, vaha anAtmavAn hai / anAtmavAn vyakti ke lie nimnokta chaha bAteM ahita, azubha, akSamA, aniHzreyasa, anAnugAmitA ( azubhAnubandha) ke liye hotI haiN| yathA- (1) paryAya (avasthA yA dIkSA meM bar3A honA), (2) parivAra, (3) zruta, (4) tapa, (5) lAbha, aura (6) pUjA-satkAra / AtmavAn sAdhaka ke lie ye hI chaha bAteM (paryAya, parivAra, zruta, tapa, lAbha aura pUjA - satkAra) hitarUpa, zubharUpa, sakSama, niHzreyasa yogya tathA AnugAmitA ( zubhAnubandha) ke lie hotI haiN| Azaya hai ki anAtmavAn vyakti ko dIkSA - paryAya yA adhika vaya, ziSya parivAra yA kuTumba-parivAra, zruta (zAstrajJAna ), tapa ( bAhyAbhyantara tapa ) aura pUjA -satkAra kI upalabdhi se ahaMkAra-mamakArabhAva uttarottara bar3hatA hai| usase vaha dUsaroM ko hIna yaha For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 222 * karmavijJAna : bhAga 9 * aura svayaM ko mahAn samajhane lagatA hai| isa kAraNa ina saba prApta zaktiyoM kA uttama yoga bhI usake lie patana ke kAraNa ho jAte haiN| vaha apanI upalabdhiyoM aura zaktiyoM ke mada meM unmatta hokara unako pacA nahIM pAtA / dUsaroM ke prati anudAra, svArthI aura ahaMkArI bana jAtA hai; jabaki AtmavAn ke lie zAstra - pratipAdita chahoM sthAnoM kI upalabdhiyA~ aura zaktiyA~ utthAna evaM Atma-vikAsa kI hetu banatI haiN| kyoMki jyoM-jyoM usameM zruta ( zAstrajJAna ), tapazcaraNa yA pUjA-satkAra evaM vividha upalabdhiyoM meM vRddhi hotI. hai, tyoM-tyoM vaha adhikAdhika vinamra, udAra aura sahiSNu banatA hai / ' ataH suSupta zaktiyoM ke jAgrata yA upalabdha hone ke pazcAt pUrvokta AtmavAn hI unheM sa~bhAla yA pacA sakatA hai, una zaktiyoM kA yathArtha upayoga bhI kara sakatA hai / kintu anAtmavAn sAdhaka tapa-saMyama ke phalasvarUpa Atma-zaktiyoM ke jAgrata, anAvRta aura upalabdha hone para unheM pacA nahIM pAtA, vaha camatkAra-pradarzana meM bhogoM kI prApti Adi kA nidAna karake yA apanI prasiddhi aura ADambara meM par3akara Atma-zakti kI sAdhanA ko vismRta aura caupaTa kara detA hai| anAtmavAn gozAlaka ko tejolezyA kI zakti prApta huI thI, parantu usane na to usa zakti ko sa~bhAlA, na hI sadupayoga kiyaa| balki bhagavAna mahAvIra ke do ziSyoM - sarvAnubhUti aura sunakSatra nAmaka muniyoM ko tejolezyA se bhasma kara DAlA thaa| phira bhagavAna mahAvIra para bhI usane tejolezyA kA prahAra kiyA, kintu unakI Atmika zakti ke Age gozAlaka kI AsurI zakti ne usI kA sarvanAza kara ddaalaa| sambhUti muni ko ugra tapa ke prabhAva se pulAka Adi labdhi prApta ho gaI thI, kintu jaba namuci pradhAna ne unheM nagara se niSkAsita karavA diyA to usa apamAna kI bhayaMkara pratikriyAsvarUpa unhoMne nagara para pulAkalabdhi kA prayoga kiyaa| nagara meM cAroM ora Aga ke kAraNa dhue~ ke bAdala uThane lge| cakravartI ko kAraNa mAlUma huA to sambhUti muni kA kopa zAnta karane hetu rAja- parivAra aura rAnI sahita cakravartI unheM vandanA aura prArthanA karane pahu~cA / usa samaya cakravartI kI rAnI ke komala kezapAza ke sparza se sambhUti muni ne usase prabhAvita hokara niyANA ( nidAna kusaMkalpa) kiyA- "merI tapaHzakti ke phalasvarUpa mujhe bhI aisA hI cakravartIpada aura rAnI mile / " unake bhrAtA citta muni ne aisA na karane aura isakA prAyazcitta lekara Atma zuddhi karane ke lie bahuta samajhAyA, magara ve na mAne / phalasvarUpa agale bhava meM ve brahmadatta = 1. chaTTANA aNattavao ahitAe asubhAe akhamAe aNIsesAe aNANugAmiyattAe bhavati, taM jahA - pariyAe, pariyAle sute tave lAbhe pUyA -sakkAre / chaTTANA attavato hitAe subhAe khamAe NIsAe ANugAmiyattA bhavati, taM jahA - pariyAra pariyAle sute tave lAbhe pUyA sakAre / - sthAnAMgasUtra, sthA. 6, sU. 33, pR. 542 vyAkhyA 2. dekheM - bhagavatIsUtra, za. 15 meM gozAlaka kA jIvana-vRtta / For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 223 * cakravartI bne| unhoMne aba taka arjita, jAgrata aura abhivyakta kI huI Atma-zakti ko, samasta kI-karAI saMyama-sAdhanA ko naSTa kara dii| cakravartI ke bhava meM bhI use kisI bhI prakAra se nIti, dharma evaM sadAcAra ke prati ruci, zraddhA aura bodhi prApta nahIM huii| phalataH Atma-zakti kI jAgRti se mokSa-prApti ke badale use naraka prApti huii| Atma-zakti jAgrata hone ke pazcAt mArgadarzana, zuddha upAdAna na rahe to saba taraha se barbAdI Azaya yaha hai ki Atma-zakti ke jAgrata hone ke bAda yadi mArgadarzaka na rahe athavA apanA upAdAna zuddha na rahakara mohAviSTa ho jAe to vyakti bhUta-pizAcAviSTa kI taraha Avezagrasta, kopAviSTa yA ahaMkAragrasta hokara bhayaMkara anartha kara baiThatA hai| apanI kI-karAI varSoM kI Atma-zakti kI sAdhanA ko kucha hI kSaNoM meM caupaTa kara detA hai, ArAdhaka se vaha virAdhaka bana jAtA hai| arjita mahAmUlya Atma-zakti ko naSTa-bhraSTa karake .. AsurI zakti meM badala dI vizvabhUti ne bhagavAna mahAvIra ke jIva ko samyagdarzana prApta hone ke bAda 163 bhava kI eka ghaTanA hai| usa bhava meM rAjagRha nagara ke rAjA vizAkhanandI ke choTe bhAI vizAkhabhUti ke putra vizvabhUti nAmaka rAjakumAra the| prabala viSayAsakti ke saMskAravaza katipaya kAraNoM se vizAkhanandI nRpa ke sAtha unakA saMgharSa huaa| vizAkhanandI dvArA kapaTapUrNa SaDyaMtra race jAne ke kAraNa vizvabhUti ke mana meM usake prati dveSa kI gA~Tha baMdha gii| rAjA vizAkhanandI ko apane zArIrika bala kA paricaya dene hetu udyAna ke dvArapAla ke sAmane bela ke per3a ko itanI jora se hilAyA ki usake sabhI phala Tapa-Tapa nIce girane lge| phira zaktimada ke Aveza meM Akara kahA-"dekha le, merI zakti ko| maiM cAhU~ to tuma saba ke sira dhar3a se alaga kara duuN| parantu maiM bujurgoM para apanI zakti AjamAnA nahIM caahtaa| parantu mere virodha meM unhoMne jo Sar3ayaMtra racA, usase mere mana meM yaha nizcaya ho gayA ki saMsAra meM sarvatra svArtha, ahaMkAra aura rAga-dveSa kA sAmrAjya hai| mujhe nahIM cAhie rAjya, sampatti aura saMsAra kA rAgaraMga ! mujhe aba yahA~ rahanA hI nahIM hai|" yoM kahakara vizvabhUti kisI se kahe binA hI vahIM se vana kI ora cala diyaa| .. saubhAgya se use vana meM saMbhUtivijaya nAmaka munivara mila ge| vizvabhUti unake caraNoM meM dIkSita ho ge| muni-dIkSA lene ke pazcAt unakA mana evaM kaSAya 1. dekhe-brahmadatta cakravartI (sambhUti ke jIva) kA jIvana-vRtta, uttarAdhyayana, a. 13 tathA triSaSTizalAkA puruSa caritra, parva 9 For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 224 * karmavijJAna : bhAga 9 * zAnta ho gye| samyagdarzana-jJAnapUrvaka cAritra ke prabala saMskAra udbuddha ho ge| ratnatraya kI samyak ArAdhanA ke sAtha-sAtha ugra tapa kI ArAdhanA bhI ve karane lge| Abhyantara tapa ke sAtha ugra tapazcaryA karane se unakI Atma-zakti jAgrata aura abhivyakta ho gii| unakA manobala, vacanabala, kAyabala evaM prANabala bhI sudRr3ha ho gyaa| viziSTa yogyatA prApta karake vizvabhUti muni viziSTa sAdhanA ke lie guru-AjJA lekara ekAkI vicaraNa karane lge| eka bAra vicaraNa karate hue ekalavihArI vizvabhUti muni mathurA nagarI meM pdhaare| ugra tapasyA ke kAraNa atyanta kRzakAya vizvabhUti muni mAsakhamaNa ke pAraNe ke lie mathurA nagarI meM ghUma rahe the| mathurA kA rAjA vizAkhanandI kA zvasura thaa| jisa samaya vizvabhUti muni rAjamahala ke nikaTa se hokara jA rahe the, usI samaya apane sasurAla meM AyA huA vizAkhanandI rAjamahala ke jharokhe meM baitthe| sahasA usake AsapAsa baiThe hue sevakoM kI dRSTi vizvabhUti muni para pdd'ii| sevakoM ne vizAkhanandI ko vizvabhUti muni kA paricaya diyA to vizAkhanandI ne unheM pahacAna liyaa| vizvabhUti nIcI najara kiye jA rahe the ki acAnaka eka gAya ne sAmane se Akara muni ko dhakkA lagAyA, ve nIce gira pdd'e| yaha dekha vizAkhanandI ne jora se aTTahAsa karate hue kahA-"kahA~ gaI vaha zakti? muTThI ke prahAra se bela ke phaloM ko girAne vAlA Aja gAya ke dhakke se kyoM gira par3A?" basa, vizvabhUti ke kAna meM par3e ina zabdoM ne Aga meM ghI homane kA kAma kiyaa| apanI zakti ko cunautI dene vAle para muni kI krodhAgni bhar3aka uThI-"yaha duSTa vizAkhanandI abhI taka mere prati vairabhAva rakha rahA hai| merA itanA tiraskAra aura upahAsa ! merI zakti ko celeMja ! maiM ise dikhA dU~ ki abhI bhI mere meM kitanI zakti hai ?" usane khar3e hokara Age calI jA rahI gAya ke sIMga kasakara pakar3e aura 3-4 bAra gola-gela ghumAkara gAya ko geMda kI taraha uchAla diyA ! gAya ke vahIM prANapakherU ur3a gye| muni ne aba taka Atma-sAdhanA se jo avikRta Atma-zakti jAgrata kI thI, vaha Aja krodha, Aveza, roSa aura ahaMkAra se vikRta hokara isa kRzakAya muni ke zarIra se phUTa pdd'ii| tapazcaryA se muni kI kAyA kSINa hone para bhI pUrvokta nimitta se krodha aura ahaMkAra ne bhayaMkara zakti jAgrata aura prakaTa kara dii| phalataH krodha aura ahaMkAra ke Aveza meM muni se yaha bhayaMkara kukRtya ho gyaa| ve Aveza meM yaha bhUla gae ki maiM muni huuN| SaTkAyika jIvoM kI rakSA karanA merA dharma hai| kisI kA tilabhara bhI dila na dukhAnA ahiMsA mahAvratI kA siddhAnta hai| kintu Aja ve zakti ke mada meM Akara mahAvrata, saMyama, niyama, zramaNadharma Adi saba bhUla pe| varSoM se vizvabhUti muni ne jo pavitra Atma-zakti arjita aura jAgrata kI thI, Aja jarA-se nimitta ko pAkara krodha aura ahaMkAra ke vibhAva ke vazIbhUta hokara naSTa kara dii| For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 225 * unakA bhautika zakti kA pradarzana AdhyAtmika zakti ko le baitthaa| muni kA Aveza yahIM taka hI Akara nahIM rukaa| unake antara meM pratizodha kI Aga bhar3aka utthii| vizAkhanandI ke sAtha ba~dhe hue vaira kA badalA lene kI kuvRtti jAgrata huI, jisane AdhyAtmika zakti ke dvAra hI baMda kara diye| Aja taka tapa-saMyama se arjita Atma-zakti ke badale meM tAmasa-zakti mA~gane kI lipsA jaagii| mana meM kusaMkalpa (niyANA) kiyA-"Aja to maiM isa zarIra se apane zatru vizAkhanandI ko mAra nahIM skuuNgaa| kintu aneka varSoM se kiye hue tapa, saMyama se arjita puNya rAzi ke phalasvarUpa mujhe aisI pracaNDa zakti prApta ho, tAki maiM vizAkhanandI ko mAra skuuN|" basa, kara liyA niyANA (nidAna) ! varSoM se ratnatraya kI evaM tapa, saMyama kI sAdhanA se arjita evaM jAgrata kI huI amUlya pavitra Atma-zakti ko kaur3I ke bhAva meM luTA dii| kI huI ratnatraya kI ArAdhanA aura tapa-saMyama kI karaNI se upalabdha evaM abhivyakta Atma-zakti kA nIlAma kara diyaa| vAstava meM, vizvabhUti muni ko Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa, prakaTIkaraNa evaM uttarottara saMvardhana karane kA sundara avasara milA thA, kintu Atma-zakti jAgrata hone ke sAtha-sAtha una para kisI mArgadarzaka ko aMkuza yA anuzAsana na rhaa| isalie unhoMne sArI Atma-zakti vivekamUr3ha-mohamUr3ha hokara naSTa-bhraSTa kara dI, viparIta dizA meM apanI zakti niyojita kara dI, kharca kara dii| phalataH unako jo samyagdarzana kI jyoti jAgrata huI thI, vaha bhI bujha gii| samyagjJAna aura samyakacAritra kI zaktiyoM kA bhI sarvanAza ho gyaa| * * vizAkhanandI ne jaba vizvabhUti kA upahAsa kiyA, taba una zabdoM ko sunakara kaSAyabhAva na lAte; mana para pratikriyA na hotI, unheM samabhAva se sahana karake Atma-bhAva meM lIna rahate to unakI Atma-zakti aura bar3ha jaatii| parantu jIvana meM z2aba sarvanAza ke kSaNa Ate haiM, taba sArA pAsA palaTa jAtA hai| jarA-sI zabdoM kI asahiSNutA ke kAraNa ve chaThe-sAtaveM guNasthAna se sahasA prathama (mithyAtva) guNasthAna meM A ge| unakI ananta zaktimAn AtmA ne tana-mana-prANoM ke bhayaMkara se bhayaMkara kaSTa sahe the; isI prakAra isa avasara para bhI ve yahI socate ki maiM ananta zaktimAn AtmA hU~, ye jar3a zabda merA kyA kara sakate haiM ? Atma-zaktiyoM kA sAdhaka yadi eka bAra hI dRr3ha nizcaya kara le ki paramAtmA ke samAna hI ananta Atma-zakti merA svabhAva hai| bAhara kI koI bhI zakti, phira vaha cAhe sattA kI ho, sampatti kI ho, yA ahaMkAra, krodha Adi kI AsurI zakti ho, usa para prabhAva nahIM DAla sakatI, hAvI nahIM ho sktii|' 1. dekheM-triSaSTizalAkA puruSa caritra meM vizvabhUti muni kA vRttAnta For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 226 * karmavijJAna : bhAga 9 * sudarzana zramaNopAsaka meM Atma-zakti (paramAtma-zakti se anuprANita ) thI, usa para arjunamAlI yakSAviSTa AsurI zakti vilakula hAvI na ho skii| yaha hai. Atma-zakti para kisI bhI zakti kA prabhAva na hone kA jvalanta udAharaNa !' paudgalika vIrya (zakti) kA mUla srota AtmA hai| yadyapi sapta dhAtuoM se zarIra niSpanna hotA hai, usameM vIrya antima hai| isase hI zarIra meM oja, teja pratIta hotA hai tathA vIratA, sAhasa, parAkrama evaM zaurya prakaTa hotA hai| vastu-sthiti yaha hai ki zarIra, mana, buddhi, indriyA~, aMgopAMga, vacana, prANa Adi saba jar3a padArtha haiM, inameM bhI jIva ke karmoM ke anusAra apane-apane DhaMga kI sva-svakArya karane kI kSamatA aura zakti hotI hai| ina saba zaktiyoM kA saMvardhana aura vikAsa bhI kiyA jA sakatA hai / parantu ina saba zaktiyoM ko zAstrIya paribhASA meM 'paudgalika vIrya' kahA jAtA hai| ataH zarIrAdi pudgaloM meM sthita vIrya paudgalika hote hue bhI mUla meM AtmA vIrya (bhAvavIrya zakti) guNa se hI prakaTa hotA hai| usake nirmANa meM, vIryAntarAya karma ke kSayopazama se AtmA kA vIryaguNa jitanA pragaTa : hotA hai, utanA hI, yAnI utane bala vAlA hI paudgalika vIrya pragaTa ho sakatA hai / yahI kAraNa hai ki hAthI kI apekSA zarIra choTA hote hue bhI siMha meM vIrya (parAkrama = zakti) adhika hotA hai| jainadarzana kA kathana hai - zakti, parAkrama, utthAna, karma, bala, puruSArtha, zaurya, sAhasa, sthAma (dhRti), utsAha, pauruSa Adi rUpa meM vIrya mUla meM AtmA kI vastu hai / ekendriya se lekara paMcendriya taka choTe-bar3e sabhI prANI sthUla yA sUkSma halacala, spandana tathA gamanAgamanAdi kriyA yA. pravRtti karate haiM, una saba meM AtmA kA bhAvavIrya ( vIratva) hI kAma AtA hai / usa vIrya (zakti) ke binA koI bhI prANI tana, mana, indriya, buddhi, prANa, aMgopAMga Adi se svataH koI bhI kriyA nahIM kara skte| ina sabhI paudgalika padArthoM kI zaktiyoM kA mUla srota AtmA hai| ina sabhI kI zaktiyA~ AtmA se hI prAdurbhUta, prakaTa yA jAgrata hotI haiN| yaha dhyAna rahe ki ina saba paudgalika padArthoM kI zakti (vIrya) saMyogaja yA para- prerita hai| koI cetana (AtmA) unako paraspara jor3atA hai yA saMyoga karatA hai, tabhI usameM UrjA zakti, taijas zakti yA vidyut Adi kI zakti paidA hotI hai| bAlavIrya aura paNDitadIrya kI paribhASAe~ eka prazna yaha hai ki AtmA amUrta aura avyakta hone se indriya-grAhya (indriya-pratyakSa ) nahIM hai, AtmA kI Atma-zakti bhI pratyakSa nahIM hai| aisI sthiti meM Atma-zakti kI abhivyakti kaise ho sakatI hai ? isalie yaha mAnA gayA ki AtmA 1. dekheM- rAjagRha nagara ke sudarzana zramaNopAsaka kA jIvana-vRtta, antakRddazAsUtra meM moggarapANI nAmaka adhyayana For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti 227* yA Atma-zakti kI abhivyakti ke mAdhyama zarIra, pA~coM indriyA~, mana, buddhi, citta, vANI tathA dazavidha balaprANa banate haiN| unake mAdhyama se AtmA kI adhikAMza zaktiyoM kI jAgRti evaM abhivyakti hotI hai / parantu Atma-zaktiyoM ke prakaTIkaraNa meM, jAgaraNa meM ve tabhI sAkSAt mAdhyama banate haiM, jaba Atma-svabhAva yA Atma- guNoM meM ramaNa karane meM ve antaHkaraNa evaM bAhyakaraNa (upakaraNa) sAdhaka evaM sahAyaka | zAstrIya bhASA meM taba inako paNDitavIrya kahA jAtA hai| isake viparIta jaba ye hI karaNadvaya Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa meM sAdhaka yA sahAyaka na banakara bAdhaka banate haiM, viparIta dizA meM, krodhAdivaza, ahaMkArAdi se prerita hokara yA hiMsA, asatya, corI, DakaitI, hatyA, lUTapATa, AgajanI, vaira- virodha, dveSa, lobha, moha, mada, matsara, svArtha, kAmabhoga, viSayAsakti Adi ke vaza bhaTaka jAte haiM, taba ye AtmA kI niravAlisa zakti ke rUpa meM abhivyakta na hokara vikRta evaM zubhAzubha karmabandhaka zakti ke rUpa meM abhivyakta hote haiM, taba inheM zAstrIya bhASA meM bAlavIrya kahA jAtA hai| 'sUtrakRtAMgasUtra' ke AThaveM 'vIrya' nAmaka adhyayana meM isa tathya ko bahuta hI spaSTatA ke sAtha samajhAyA gayA hai / vahA~ saMsAra kI ora kiye jAne vAle parAkrama ko karmabandhakAraka aura bAlavIrya kahA hai, jabaki mokSa kI ora kiye jAne vAle parAkrama ko paNDitavIrya kahA hai / tathaiva bAlavIrya ko sakarmavIrya (karmabandhayukta) aura paNDitavIrya ko akarma (karmabandharahita ) vIrya kahA gayA hai| yahA~ dravyavIrya kI nahIM, bhAvavIrya kI vipakSA hai| bhAvavIrya kA svarUpa hai- vIryazaktiyukta jIva kI vividha vIrya sambandhI lbdhiyaaN| bhAvavIrya mukhyatayA pA~ca prakAra kA hai - manovIrya, vAgvIrya, kAyavIrya, indriyavIrya aura 'AdhyAtmikavIrya / ' AdhyAtmika vIrya (zakti) ke mukhya dasa prakAra AdhyAtmika vIrya ke 'sUtrakRtAMga niyukti' meM mukhyatayA 10 prakAra batAye gae haiM- (1) dhRti ( saMyama aura citta meM sthairya), (2) udyama (jJAnopArjana, tapazcaraNa Adi meM Antarika vIryollAsa, puruSArtha yA utsAha), (3) dhIratA ( parISahoM aura upasargoM ke samaya avicalatA), (4) zauNDIrya ( tyAga kI ucca koTi kI utsAhapUrNa bhAvanA), (5) kSamAbala, (6) gAmbhIrya ( adbhuta, sAhasika yA camatkArika kArya karake bhI mada-garva-ahaMkAra na AnA, parISahopasargoM se na dabanA), (7) upayogabala 1. (ka) 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa (kha) sUtrakRtAMgasUtra ke 'vIrya' nAmaka aSTama adhyayana kA prAthamika ( Agama pra. sa.. vyAvara) se bhAva grahaNa, pR. 345 (ga) kammamege pavedeMti, akammaM vA vi suvvatA / ehiM dohiM ThANehiM, jehiM dissaMti macciyA // - sUtrakRtAMga, zru. 1, a. 8, gA. 2 For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 228 * karmavijJAna : bhAga 9 * [sAkAra (jJAna) aura nirAkAra (darzana) upayoga rakhakara dravya-kSetra - kAla - bhAvAnurUpa svaviSayaka parAkrama kA nizcaya - adhyavasAya karanA ], (8) yogabala ( mana-vacanakAyA se adhyAtma dizA meM pravRtti karanA ), ( 9 ) tapobala ( bAraha prakAra ke bAhya-Abhyantara tapa meM khedarahita tathA utsAhapUrvaka parAkrama karanA), aura (10) saMyama meM parAkrama (satraha prakAra ke saMyama ke pAlana meM tathA apane saMyama ko nirdoSa rakhane meM parAkrama karanA) / ' 'sUtrakRtAMga' meM bAlavIrya (sakarmavIrya) kI pahacAna ke kucha saMketa bAlavIrya aura paNDitavIrya, ina donoM zaktiyoM kA AdhAra kramazaH pramAda aura apramAda hai| pramAda vaha hai, jisake kAraNa jIva apanA Atma-bhAva bhUlakara uttama anuSThAna se rahita ho jAtA hai / pramAda ke bhagavatIsUtra abhayavRtti meM 8 bheda batAe haiM - ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga-dveSa, mahAbhraSTatA ( mahAbhraMza), dharma meM AcaraNa na karanA aura yogoM kA duSpraNidhAna | zAstra meM pramAda ke 5 bheda batAe gae haiM-madya, viSaya, kaSAya, nidrA (nindA) aura vikathA / ' sUtrakRtAMga' meM batAyA gayA haitIrthaMkara Adi mahApuruSoM ne pramAda ko karmabandha kA eka viziSTa kAraNa isalie batAyA hai ki isake kAraNa jIva Atma-bhAna yA Atma-jAgRti se rahita hokara apanI sArI zakti (vIrya) dharma- viparIta, adharma yA pApayukta kAryoM meM lagAkara azubha karmoM kA bandha karatA rahatA hai / isIlie pramAdayukta sakarmA jIva kA jo bhI kriyAnuSThAna hotA hai, use bAlavIrya (sakarmavIrya) kahA hai| isake viparIta pramAdarahita puruSa ke kArya ke pIche satata Atma-bhAna, jAgRti evaM viveka hone ke kAraNa usake kArya se karmabandha nahIM hotaa| vaha apanI sArI zakti apramatta hokara karmakSaya karane tathA hiMsAdi AmravoM evaM karmabandha ke kAraNoM se dUra rahane aura svabhAva-ramaNa meM lagAtA hai| isalie aise apramatta tathA akarmA sAdhaka ke parAkrama ko paNDitavIrya kahA hai| 1. (ka) sUtrakRtAMga niyukti, gA. 91-97 (kha) sUtrakRtAMga (zIlAMkavRtti), patrAMka 165 - 167 taka kA sArAMza 2. (ka) mAo ya muNidehiM bhaNio aTTabheyao / aNNA saMsao caiva micchAnANaM taheva ya // rAgo doso mahabhaMso, dhammaMmi ya aNAyaro / jogANaM duppaNihANaM aTThahA vajjiyavvao // (kha) majjaM visaya - kasAyA niddA vigahA ya paMcamI bhaNiyA / (ga) pamAyaM kampamAhaMsu, appamAyaM tahA'varaM / tabhAvAdesato vA vi, bAlaM paMDitameva vA // -bhagavatI a. vRtti, patrAMka 57 - pravacanasAroddhAra - sUtrakRtAMga, a. 8, gA. 3, vyAkhyA For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 229 * pramAdI ajJajana bAlavIrya (ajJAnayukta zakti) kA prayoga kaise-kaise karate haiM ? pramAdI ajJAnIjana sakarmavIrya yA bAlavIrya kA prayoga kaise-kaise karate haiM ? yaha batAte hue 'sUtrakRtAMga' meM kahA gayA hai-"kaI ajJAnIjana zastrAstroM se nirdoSa prANiyoM kA vadha karate haiN| kaI loga prANiyoM ke lie vighAtaka maMtrAdi kA prayoga karate haiN| katipaya asaMyamI vyakti mana-vacana-kAyA se azakta hone para bhI tathAkathita laukikazAstroM kI duhAI dekara ihaloka-paraloka donoM ke lie jIva-hiMsA karate-karAte rahate haiN| ve mAyIjana chala-kapaTa karake vividha kAmabhogoM meM pravRtta hote haiN| apane sukha ke pIche aMdhI daur3a lagAne vAle ve loga nirdoSa prANiyoM ko mArane, kATane aura cIrane meM zakti lagAte haiN| ve prANighAtaka ajJAnIjana, janma-janmAntara taka vaira bA~dha lete haiN| ve naye-naye. vaira meM saMlagna hokara jIva-hiMsArUpa pApa kI paramparA bar3hAte haiN| isa prakAra ve bAlavIrya-sampanna loga pApakarmabandha karake usa sAmparAyika karmabandhavaza bAra-bAra rAga-dveSa kA Azraya lekara punaH-punaH pApakarma karate rahate haiN| ye sabhI parAkrama isalie bAlavIrya haiM ki vaha prANighAta para-pIDAdAyaka kaSAyavarddhaka, vaira-paramparAvarddhaka, pApakarmajanaka evaM rAga-dveSa-mohavarddhaka haiN|' -- akarmavIrya = paNDitavIrya kI sAdhanA ke unatIsa preraNAsUtra _ 'sUtrakRtAMga' meM paNDita (akarma) vIrya kI sAdhanA ke 29 preraNAsUtra diye gae haiM, jinakA sArAMza yaha hai-(1) vaha bhavya (mokSagamana-yogya) ho, (2) alpa- kaSAyI ho, (3) kaSAyAtmaka bandhanoM se unmukta ho, (4) pApakarma ke kAraNabhUta AmravoM ko haTAkara tathA kaSAyAtmaka bandhanoM ko kATakara zalyavat zeSa karmoM ko kATane ke lie udyata rahe, (5) mokSa kI ora le jAne vAle samyagdarzana-jJAna-cAritra ke lie puruSArtha kare, (6) svAdhyAya, dhyAna Adi mokSasAdhaka anuSThAnoM meM samyak udyama kare, (7) dharmadhyAnArohaNa ke lie bAlavIrya kI duHkhadAyakatA evaM azubha karmabandha-kAraNatA kA tathA sugatiyoM meM bhI ucca sthAnoM evaM parijanoM ke sAtha saMvAsa kI anityatA kA anuprekSaNa kare, (8) isa prakAra ke cintanapUrvaka ina sabake prati apanI Asakti yA mamatva-buddhi haTA de, (9) sarvadharmamAnya isa Arya (ratnatrayAtmaka mokSa) mArga ko svIkAra kare, (10) pavitra buddhi se dharma ke sAra ko jAna-sunakara AtmA ke jJAnAdi guNoM ke upArjana meM udyama kare, (11) pApayukta anuSThAna .. / tyAga kare, (12) apanI Ayu. kA upakrama (antakAla) kisI prakAra jAna jAe to yathAzIghra saMllekhanArUpa yA paNDitamaraNarUpa anazana (saMthAre) kA abhyAsa kare, (13) kachuA 1. sUtrakRtAMgasUtra, zru. 1, a..8, gA. 4-9, vyAkhyA tathA sArAMza (A. pra. samiti, byAvara) se bhAva grahaNa, pR. 346-347 For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 230 * karmavijJAna : bhAga 9 * jaise aMgoM kA saMkoca kara letA hai, vaise hI paNDita sAdhaka pAparUpa kAryoM ko samyaka dharmadhyAnAdi kI bhAvanA se saMkucita kara le, (14) anazanakAla meM mAnasika-vAcika-kAyika samasta vyApAroM (pravRttiyoM), apane hAtha-pairoM ko tathA akuzala saMkalpoM se mana ko roka le tathA anukUla-pratikUla viSayoM meM rAga-dveSa kA . tyAga karake indriyoM ko saMkucita kara le, (15) pAparUpa pariNAma vAlI duSkAmanAoM kA, (16) pAparUpa bhASA doSa kA tyAga kare, (17) lezamAtra bhI abhimAna aura mAyA na kare, (18) inake aniSTa phaloM ko jAnakara sukha-prApti ke. gaurava meM udyama na ho, (19) upazAnta, niHspRha aura mAyArahita (sarala) hokara vicaraNa kare, (20) vaha prANi-hiMsA se dUra rahe, (21) adatta grahaNa (cauryakarma) na kare, (22) mAyAyukta asatya na bole, (23) prANiyoM ke prANoM kA utpIr3ana kevala kAyA se hI nahIM, mana aura vacana se bhI na kare, (24) bAhara aura bhItara se saMvRta (gupta) hokara rahe, (25) indriya-damana kare, (26) mokSadAyaka samyagdarzanAdi rUpa saMyama kI ArAdhanA kare, (27) jitendriya rahe, (28) pApa se AtmA ko bacAe, (29) kisI ke dvArA atIta meM kiye gae, vartamAna meM kiye jAte hue aura bhaviSya meM kiye jAne vAle pApa kA mana-vacana-kAyA se bhI anumodana na kre|' manobalaprANa dvArA Atma-zakti (paNDitavIrya) kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho ? sAdhaka ke pAsa pA~ca indriyA~, mana, vacana, kAyA, ucchvAsa-niHzvAsa aura Ayu ye 10 balaprANa haiM, jinake mAdhyama se Atma-zaktiyA~ abhivyakta hotI haiN| ina dazavidha prANoM meM mana, vacana aura kAyA kI zakti kI aneka dhArAe~ haiN| jaise-mana kI zakti ke sAtha bauddhika-zakti, citta kI zakti, hRdaya kI zakti, saMkalpa-zakti, bhAvanA-zakti, vicAra-zakti, smaraNa-zakti, nirNaya-zakti nirIkSaNa-zakti, parIkSaNa-zakti, viveka-zakti, pratibhA-zakti, vizleSaNa-zakti, mAnasika-zakti ityAdi mana se sambandhita zaktiyA~ haiM, ye jaba Atma-svabhAva meM, Atma-guNoM meM athavA AtmA ke cintana-manana meM, AtmAlocana meM, Atma-vikAsa, meM, Atma-nirIkSaNa meM, Atma-zraddhA meM, Atma-vizvAsa meM athavA bAraha prakAra AtmAnaprekSA meM, maitrI Adi cAra bhAvanAoM meM tathA dharmadhyAna ke antargata piNDastha, padastha, rUpastha dhyAna meM athavA kisI tyAga, tapa, niyama, saMyama evaM pratyAkhyAna tathA pratijJA ke dRr3ha saMkalpa meM lagatI haiM, taba Atma-zaktiyoM kA jAgaraNa prArambha ho jAtA hai| mana se sambandhita ina aura inake sadRza anya zaktiyoM kA vikAsa ekAgratA se, dhyAna se, ekaniSThA se, manonigraha se, mana kI sthiratA se hotA hai| 1. sUtrakRtAMgasUtra, zru. 1, a. 8, gA. 10-21, sArAMza (A. pra. samiti, byAvara), 351 pR. For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 231 * bhAratIya dArzanikoM ne mana kI zaktiyoM, Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa meM sarvopari mAnA hai| jitanI bhI dhArmika kriyAe~ haiM, AdhyAtmika anuSThAna haiM, dvAdazavidha tapa haiM, svAdhyAya, japa, parISaha-vijaya, kaSAyopazamana, viSayoM se virakti Adi haiM tathA kSamAdi dazavidha dharma kA yA ratnatrayarUpa dharmAcaraNa hai, una saba ko manoyogapUrvaka, upayogapUrvaka, niSkAmabhAvapUrvaka, svecchApUrvaka, uddezya evaM lakSyapUrvaka saMvara-nirjarA kI (karmakSaya kI) dRSTi se karane kA vidhAna hai| samatA, kSamA, samAdhi, anukampA, dayA, sahiSNutA, titikSA, ahiMsA-satyAdi vratoM kI zaktiyoM kA vikAsa karane meM ekAgra aura sthira mana hI, sthira prajJA hI, sthira citta hI upayogI banatA hai| autpAtikI, vainayikI, kAryikI aura pAriNAmikI buddhiyA~ bhI bauddhika-zakti ke vikAsa kA pariNAma hai, jo mana se hI sambandhita hai| samyagdRSTi ko mokSalakSya kI ora kriyAnvita karane ke lie mana ko hI mAdhyama mAnA gayA hai| kahA bhI hai ."mana eva manuSyANAM, kAraNaM bndh-mokssyoH|'' / -(ghAtikarmoM ke) bandha aura (unase) mukta hone kA kAraNa manuSyoM kA mana hI hai| parabhAvoM, vibhAvoM tathA hiMsAdi pApakarmoM meM mana daur3a lagAtA hai to sAtavIM naraka taka kI yAtrA kara letA hai, vahI mana dUsare hI kSaNa zubha bhAvoM meM gati-pragati karatA hai, to sarvArthasiddha devaloka taka pahu~ca jAtA hai| jAtismaraNajJAna, prAtibhajJAna, dUra-vicAra-sampreSaNajJAna, manaHparyAyajJAna Adi mana ke hI camatkAra haiN| manovaijJAnikoM kA kathana hai ki yadi avacetana mana ko susaMskAroM kI ora mor3A jAe, to usakI kSamatA bahuta adhika bar3ha jAtI hai| cetana (jJAta) mana kI apekSA bhI avacetana (ajJAta) mana ko jagAne, vikasita aura kriyAzIla banAne se Atma-zaktiyA~ adhikAdhika abhivyakta, jAgrata aura vikasita ho jAtI haiN| indriyA~ evaM aMgopAMga apane Apa meM kucha nahIM haiM, paudgalika (jar3a) haiM, mana hI inake * mAdhyama se vibhinna pravRttiyA~ karAtA hai| agara mana ko zubha dhyAna dvArA AtmA ke svabhAva meM ekAgra, tallIna, nizcala aura sthira kara diyA jAe to usakI zakti aneka gunI bar3ha sakatI hai| bauddhika-zakti, smaraNa-zakti, pratibhA-zakti Adi mAnasika zaktiyoM kA vikAsa bhI ekamAtra Atma-svabhAva meM sthiratA kI dRSTi se kiyA jAe, athavA jJAtA-draSTA banane ke abhyAsa meM sthira kara diyA jAe to ye zaktiyA~ Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa meM sahAyaka nimitta bana jAtI haiN| vacanabalaprANa dvArA paNDitavIrya kaise abhivyakta aura jAgrata ho ? dUsarA vacanabala hai, jo Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa meM nimitta bana sakatA hai| vAggupti, mauna, bhASAsamiti Adi ke abhyAsa se vacanabala vikasita kiyA jA For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 232 * karmavijJAna : bhAga 9 * sakatA hai| kSIrAnava-labdhi, padAnusAriNI-labdhi, vacana-siddhi Adi bhI vacanabala ke vikasita rUpa haiN| vANI kI zakti dIrghakAlIna sAdhanA se jAgrata aura vikasita hotI hai| zabda-zakti ke prabhAva se hajAroM kosa dUra baiThe hue vyakti ko prabhAvita, AkarSita aura Amantrita kiyA jA sakatA hai| sammohana-zakti se, prArthanA se tathA maMtra-taMtra-yaMtra zakti se tIvra zubha bhAvanA se dUra baiThe hue vyakti ko roga, zoka, cintA, bhaya Adi se mukta kiyA jA sakatA hai| saMgIta se evaM prArthanA Adi prayogoM se roga-mukti, godugdha-vRddhi, khetoM meM utpAdana-vRddhi Adi meM AzAtIta saphalatA milatI hai| usI zabda-zakti ke prabhAva se Atma-guNoM ko, Atma-svabhAva ko jAgrata karane kA svayaM-saMketAtmaka (oTo sajezana ke rUpa meM) abhyAsa kiyA jAe to Atma-zaktiyA~ jAgrata, saMvarddhita aura vikasita kI jA sakatI haiN| kAyabalaprANa dvArA paNDitavIrya kA prakaTIkaraNa kaise ho ? tIsarA hai-kaayblpraann| kAyabala bhI kAyagupti, kAyakleza tapa, pratisaMlInatA tapa tathA upavAsa Adi tapa se evaM yogAsana, vyAyAma tathA zAstrokta AsanoM aura yaugika kriyAoM Adi se tathA gamanAgamana, zayana-jAgaraNa, baiThanA-uThanA, bhikSAcarI, AhAra-vihAra Adi kAyika pravRttiyoM aura ceSTAoM se, sevA-zuzrUSA, paricaryA Adi meM viveka aura yatnAcAra se bar3hatA hai| zarIra meM tIna pramukha zakti kendra haiM-nAbhi, gudA aura phephdd'e| ina tInoM zakti kendroM ko jagAne se Atma-zakti-saMvarddhana meM sahAyatA milatI hai| manobala ke sAtha bhI kAyabala kA gaharA sambandha hai| parISahoM aura upasargoM ko samabhAvapUrvaka sahane kA, kaSTa-sahiSNutA kA, titikSA kA evaM pA~coM indriyoM kA viSayoM meM atipravatta hone se yA nirarthaka pravRtti karane se, AsravoM meM jAne se rokane kA manobalapUrvaka kAyabala se abhyAsa kiyA jAe to Atma-zaktiyA~ atizIghra jAgrata ho sakatI haiN| paMcendriyabalaprANa, zvAsocchvAsabalaprANa aura AyuSyabalaprANa dvArA Atma-zakti kA vikAsa kaise ho ? pA~coM indriyoM kI zakti bhI abhyAsa se, AnavoM (pApAsavoM) kI ora jAne se rokane se, yogasAdhanA se bar3ha sakatI hai| dUra taka zravaNa karane kI, dekhane kI, zIghra par3hane kI, sparza ke dvArA dUsarI indriyoM ke viSayoM kA jJAna karane kI zakti bhI abhyAsa se ho sakatI hai| indriyoM para saMyama, viSayoM ke prati rAga-dveSa Adi vibhAvoM ke nirodha, yatanApUrvaka yathAvazyaka indriya-viSayoM kA sahajabhAva se alpatama upayoga, yalAcAra Adi se indriya-zaktiyA~ bar3hatI haiM, unakA upayoga Atma-svabhAvaramaNa meM, sthiratA meM ho sakatA hai| inhIM pUrvokta tathyoM ko maddenajara rakhate hue 'sUtrakRtAMgasUtra' meM mana, vacana, kAyA, indriyoM, buddhi Adi kI zaktiyoM For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 233 * ke mAdhyama se paNDitavIrya (Atmika-zakti) kA vyAvahArika Adarza prastuta karate hue kahA gayA hai-suvratI sAdhaka udara-nirvAha ke lie alpatama AhAra, alpa pAnI, alpa nidrA, alpa bhASaNa, alpa upakaraNa evaM sAdhana se jIvana-nirvAha kre| vaha sadaiva kSamAzIla yA kaSTa-sahiSNu, lobhAdi se rahita, zAnta, dAnta (jitendriya) evaM viSayabhogoM ke prati anAsakta rahakara sabhI pravRttiyoM meM sadA yatanA kare (upayogasahita pravRtti kare) athavA saMyama-pAlana meM yatna (puruSArtha) kre| isI prakAra vaha paNDitavIrya sAdhaka dhyAnayoga ko samyak prakAra se grahaNa karake kAyA kA pUrNatayA vyutsarga kre| (aniSTa pravRttiyoM se tana-mana-vacana ko roke) tathA parISaha aura upasarga ke sahanarUpa titikSA ko pradhAna (sarvotkRSTa) sAdhanA samajhakara mokSaparyanta saMyama-pAlana meM parAkrama kre|| ina gAthAoM kA phalitArtha yaha hai ki sAdhaka mana-vacana-kAyA kI zakti ko anucita, anAvazyaka evaM hiMsAdiyukta pravRttiyoM meM lagAtA hai to paNDitavIrya kI sAdhanA ke badale bAlavIrya kI sAdhanA meM zakti lagAtA hai| jaise-mana kI zakti ko vaha viSayabhogoM kI prApti ke cintana, kaSAya yA rAga-dveSa-moha Adi meM yA Ata-raudradhyAna meM lagA detA hai| isI prakAra vacana kI zakti ko karkaza, kaThora, hiMsAjanaka, pIDAkAraka, sAvadya (pApamaya), nirarthaka, asatya yA kapaTamaya vANI bolane meM lagAtA hai| tathaiva kAyA ko bhI kevala puSTa karane, khAne-pIne, sone, sajAne-sa~vArane tathA abhakSya-apeya AhAra-pAnI, vastra, pAtra, makAna yA anya sAdhanoM Adi padArthoM ke adhikAdhika upabhoga meM lagAtA hai, to vaha apanI zakti bAlavIrya meM lagAtA hai| vaha apanI mana-vacana-kAyA kI zakti kA apavyaya karatA hai| isalie zAstrakAra ne tIna gAthAoM dvArA tyAga-tapa-pradhAna paNDitavIrya kI mokSalakSyI sAdhanA kA vyAvahArika Adarza prastuta kiyA hai| . zvAsocchvAsabalaprANa dvArA Atma-zakti (paNDitavIrya) kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho ? isI prakAra zvAsocchvAsa kA bala bhI sarvavidita hai| jaise-luhAra apanI dhauMkanI se agni ko adhikAdhika prajvalita karatA hai, vaise hI zvAsocchavAsa kI kriyAoM ke mAdhyama se vyakti taijasa-zakti, ojas-zakti evaM prANa-zakti ko pradIpta, saMvarddhita evaM jAgrata kara sakatA hai| prANAyAma ke vividha prayogoM dvArA 1. appapiMDAsi pANAsi, appaM bhAsejja suvyte| khaMte'bhinivvuDe daMte, vItagehI sadA jte||25|| . jhANajogaM samAhaTTa, kAyaM viusejja svvso| titikkhaM paramaM NaccA, AmokkhAe privvejjaasi||26|| -sUtrakRtAMkasUtra, zru. 1, a. 8, gA. 25-26 For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 234 * karmavijJAna : bhAga 9 * prANa-zakti-zvAsa-zakti ko jAgrata kiyA jA sakatA hai| prANasaMvara dvArA prANa-zakti. arjita karake usake mAdhyama se Atmika-zaktiyoM kA anAyAsa hI jAgaraNa ho sakatA hai| phephar3oM se zvAsa-kriyA kA gaharA sambandha hai| ve jitane khulate haiM, utanI hI prANa-zakti bar3hatI hai| ve jitane avaruddha rahate haiM, utanI hI zakti kI kamI rahatI hai| ucita paddhati se kriyA na hone se thor3e se selsa khulate haiM, bAkI ke 90-95 pratizata selsa avaruddha rahate haiN| AyuSyabalaprANa dvArA Atma-zakti kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho? ___ AyuSyabala bhI tana, mana, prANa, indriyA~ Adi ko svastha aura santulita rakhane se, mala-mUtrAdi zArIrika vegoM ko na rokane se, atibhojana, atinidrA, tApasika khAna-pAna, Adhi, vyAdhi, upAdhi se tathA IrSyA, dveSa, tanAva, cintA Adi mAnasika vegoM ko na rokane se kSINa hotA hai| yadi AyuSyabala, indriyabala, tana-mana-vacanabala, prANabala Adi prabala hoM to svastha, sazakta evaM manobalI vyakti apanI Atma-zakti (paNDitavIrya) ko ratnatrayAdirUpa dharmAcaraNa meM athavA Atma-svabhAvAdi meM lagAkara jAgrata evaM abhivyakta kara sakatA hai|' azuddha aura zuddha parAkrama (vIrya) se bAlavIrya aura paNDitavIrya kI pahacAna uparyukta tamAma tathyoM ko jAnane ke bAda bhI eka mahattvapUrNa vAta aura raha jAtI hai vaha yaha hai-bAlavIrya aura paNDitavIrya kI phcaan| 'sUtrakRtAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki jo vyakti abuddha (dharma aura mokSa ke vAstavika tattvoM se anabhijJa) haiM, (kintu sAMsArika logoM kI dRSTi meM) mahAbhAga (mahAbhAgyazAlI yA zahApUjya yA lokavizruta mAne jAte haiM, (prativAdI yA zatrusenA ko jItane meM) vIra (zUravIra yA vAgvIra) haiM, (kintu) asamyagdarzI (mithyAdRSTi) haiN| una samyaktva pA jJAnarahita logoM kA (tapa, niyama, saMyama, dAna, adhyayana, vrata, pratyAkhyAna Adi meM kiyA gayA) parAkrama (vIrya) azuddha hai; kyoMki unakA saba-kA-saba parAkrama (karmavandhayukta hone) karmaphalayukta hotA hai| (isake viparIta) jo vyakti buddha paramArtha ke yathArthasvarUpa = tattva ke jJAtA) haiM, mahAbhAga (mahApUjya yA pahabhAgyavAn) haiM, vIra (karmavidAraNa karane meM sahiSNu-sakSama yA viziSTa jJAnAdi guNoM ne virAjita = suzobhita) haiM, (sAtha hI) samyaktvadarzI (samyagdRSTi = paramArthatattvajJa) haiM, unakA (tapa, dAna, yama, niyama, saMyama, adhyayana, vrata. pratyAkhyAna Adi meM kiyA gayA) parAkrama (vIrya) zuddha hai aura (karmavandha se hone 5. pAnI meM pIna piyAsI se bhAva grahaNa, pR. 452-477 For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti * 235 * vAle) phala se rahita (aphala = sirpha karmakSaya ke lie) hotA hai| (isI prakAra) jo mahAkulotpanna vyakti pravrajita hokara pUjA-satkAra ke lie tapa karate haiM, unakA taparUpa parAkrama (vIrya) bhI zuddha nahIM hai| jisa tapa ko anya vyakti (dAnAdi meM zraddhA rakhane vAlA yA zrAddha = zrAvaka Adi) na jAneM, isa prakAra se gupta tapa AtmArthI ko karanA cAhie aura na hI apane mukha se apanI prazaMsA karanI caahie| niSkarSa yaha hai ki samyagdRSTi jIvAdi yA saMvara-nirjarArUpa dharma ke tattvajJoM dvArA mokSarUpa zuddha sAdhya ko lakSa meM rakhakara kiyA gayA parAkrama (tapa-saMyamAdi meM kiyA gayA puruSArtha zuddha hai, sAdhaka samyagdRSTi hone se zuddha hai, usakI dRSTi mokSalakSI hone se sAdhya bhI zuddha aura tapa-saMyamAdi sAdhana bhI zuddha haiN| isalie aise vyakti kA sAdhya, sAdhana aura svayaM sAdhaka zuddha hone se usakA parAkrama (usakI tapa-saMyamAdi meM lagAI huI zakti = vIrya) bhI zuddha hai, vaha paNDitavIrya kA dyotaka hai| isake viparIta jisakI dRSTi zuddha nahIM hai, vaha sAdhaka bhI zuddha nahIM, dRSTi sAMsArika sukhabhogalakSI hone se sAdhya (mokSa) bhI zuddha nahIM, aisI sthiti meM usake dvArA aMgIkRta tapa-saMyamAdi sAdhana bhI ihaloka-paralokAzeSI, bhogAkAMkSAlakSI, saMsAralakSI hone se ve sAdhana bhI azuddha haiN| tInoM azuddha hone se usakA tapa-saMyamAdi meM kiyA gayA parAkrama karmakSayakAraka na hone se saMsAravarddhaka hai, mokSakAraka nhiiN| isalie usakI zakti bAlavIrya kI dyotaka hai|' Atmika-zaktiyoM ke kramazaH pUrNa vikAsa kA upAya ___AtmA asaMkhyapradezI hai| usake pratyeka pradeza meM ananta vIrya-avibhAga hote haiN| kintu pratyeka AtmA meM sAre ke sAre vIryAMza (ananta vIrya-avibhAga) khule nahIM hote| arthAt pratyeka AtmA meM sArI zaktiyA~ prakaTa evaM vikasita nahIM hotii| ekendriya se lekara paMcendriya prANI taka meM nyUnAdhika rUpa meM vIryAMza khule rahate haiN| manuSyoM meM bhI ananta vIryAMza ke prakaTa hone meM tAratamya rahatA hai| vIryAMtarAya karma kA jitanA-jitanA kSaya, kSayopazama yA upazama hotA hai, utanA vIrya (zakti yA parAkrama) prakaTa hotA hai, bAkI kA (karmoM se) AvRta hotA hai| mana-vacana-kAyA jitane-jitane caMcala hote haiM, utanA-utanA prakampana adhika hotA hai| prakampana 1. je yA'vuddhA mahAbhAgA, vIrA asmmttdNsinno| ___ asuddhaM tesiM parakaMtaM. saphalaM hoi svvso||22|| je ya vuddhA mahAbhAgA. vIrA smmttdNsinno| suddhe tesiM parakaMtaM. aphalaM hoi svvso||23|| tesi pi tavo'suddho, nikhaMtA je mhaakulaa| je neva'nne viyANati, na silogaM pvede||24|| -sUtrakRtAMgasUtra, vivecana sahita, a. 8, gA. 22-24, pR. 252-253 For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 236 * karmavijJAna : bhAga 9 * adhika hone se vIrya meM sthiratA nahIM hotii| mana-vacana-kAyA ke yogoM kI caMcalatA . inakI adhikAdhika pravRtti karane se hotI hai| ataH ina yogoM tathA indriyoM kI pravRttiyoM ko jitanA adhika rokA jAegA, eka bhI anAvazyaka, nirarthaka yA sAvadya pravRtti nahIM kI jAegI; dhyAna, dhAraNA, samAdhi Adi ke dvArA yA jJAtA-draSTA-sAkSI banakara rahane se uttarottara utanI hI Atma-zakti (paNDitavIrya) jAgrata, saMvarddhita hotI jAegI aura tyoM-tyoM vIryAntarAya karma kA kSaya yA kSayopazama hotA jAegA tathA Atma-vIrya meM sthiratA hotI jaaegii| anta meM zailezIkaraNa (14veM guNasthAna) ke samaya AtmA meM mana-vacana-kAyA ke yogoM kI caMcalatA bilakula nahIM rhtii| vIryAntarAya karma kA sarvathA kSaya to pahale (13veM guNasthAna meM) hI ho jAtA hai| usase AtmA meM pUrNa rUpa se utkRSTa vIrya (Atma-zakti) prakaTa aura jAgrata ho jAtA hai| aisI sthiti meM mana-vacana-kAyA ke yogoM kI pravRtti AtmA para koI prabhAva DAla nahIM sktii| aura jaba yogatraya chUTa jAte haiM, taba zArIrAdi va karmAdi pudgala aura AtmA donoM sadA ke lie pRthak ho jAte haiN| AtmA paramAtmA ke samAna ananta jJAna-darzana aura Atmika-sukha kI zaktiyoM (ananta vIrya = zaktiyoM) se paripUrNa, ayogI, akriya, alezyI, svataMtra, kRtakRtya siddha-buddha-mukta ho jAtI hai| usa samaya vaha zuddha-buddha-mukta AtmA, pUrNa, paramAtmA banakara, pUrNa vIratA (ananta Atma-zakti) ke sAtha apane zuddha svabhAva kA bhoktA banA rahatA hai| anabhivyakta, ajAgrata Atma-zakti ko paramAtma-zakti ke rUpa meM abhivyakta aura jAgrata karane kI yahI sarvazreSTha prakriyA hai|' 1. 'pAnI meM mIna piyAsI' se bhAva grahaNa, pR. 477-478 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? mokSa-prApti kA mUla kyA, kyoM, kaise aura kisako ? AgamoM aura granthoM meM bAra-bAra mokSa, mukti, nirvANa, siddhi, siddhatva yA paramAtmapada-prApti ke mahattva kA jora-zora se nirUpaNa kiyA gayA hai| mAnava-jIvana kA carama lakSya bhI mokSa ko hI mAnA gayA hai| zramaNoM aura zrAvakoM kI yA vibhinna sAdhakoM yA sajjanoM kI jitanI bhI sAdhanA-ArAdhanAe~ haiM, una saba kA abhISTa prayojana sarvakarma kSayarUpa mokSa prApta karanA hai| aneka mahAn AtmAoM tathA sAmAnya mokSa ruci vAle mAnavoM dvArA vibhinna prakAra se, vibhinna upAyoM se mokSa prApta hone kA ullekha bhI jainAMgamoM tathA granthoM meM yatra-tatra kiyA gayA hai| kaI jainetara dharmoM aura darzanoM ne mokSa-prApti ke saste nuskhe bhI batAye haiM, jinakA ullekha bhI pichale nibandhoM meM kara cuke haiN| prazna yaha hai ki jaina-karmavijJAna mokSa-prApti ke lie kisako mUlAdhAra mAnatA hai? yAnI kisake hone para mokSa avazyambhAvI hotA hai, nizcita hai? aura kisake na hokara mokSa kadApi sambhava nahIM haiM ? sAtha hI mokSa ke mUlAdhAra usa tattva kA svarUpa kyA hai? vaha kaise-kaise, kisa-kisa ko hotA hai? usase sampanna vyakti kitane prakAra ke haiM ? isa para zAstrIya evaM saiddhAntika dRSTi se vicAra kara lenA Avazyaka hai| kevalajJAnI hone para hI nizcita rUpa se mokSa prApta ho sakatA hai - pUrNa mokSa-prApti ke sambandha meM jaina-karmavijJAna kI eka zarta hai ki jaba bhI kisI jIva ko mokSa prApta hogA, taba kevalajJAna-kevaladarzana prApta hone para hI hogA, pahale nhiiN| isa sambandha meM 'bhagavatIsUtra' meM eka prazna kiyA gayA hai-bhaMte ! . ananta atIta meM kyA koI chadmastha manuSya kevala saMvara se, kevala brahmacaryavAsa se yA kevala aSTa pravacanamAtA (5 samiti 3 gupti) ke pAlana se siddha-buddha-mukta yAvat sarvaduHkhoM kA anta karane vAlA huA hai? isake uttara meM bhagavAna ne sApha inkAra kara diyA ki "aisA kadApi saMbhava nahIM hotaa| jaba bhI koI manuSya siddha, buddha, mukta, parinirvANa ko prApta hue haiM yA jinhoMne samasta duHkhoM kA anta kiyA For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 238 * karmavijJAna : bhAga 9 * hai, ve samasta kamoM kA anta karane vAle, caramazarIrI hue haiM, athavA jinhoMne samasta duHkhoM kA anta kiyA hai, karate haiM yA kareMge; ve saba utpanna (kevala) jJAna-darzanadhArI arhata, jina yA kevalI hokara (yAnI mohanIya pramukha cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake) tatpazcAt hI siddha, buddha, mukta, parinirvANa ko prApta hue haiM, sarvaduHkhoM kA anta kiyA hai, karate haiM, kreNge|'' niSkarSa yaha hai ki manuSya cAhe kitanA hI ucca saMyamI ho, parimita avadhijJAnI ho yA parama avadhijJAnI ho, gyArahaveM-bArahaveM guNasthAna taka pahu~cA huA ho, yadyapi vaha usI bhaMva meM mokSa jAne. vAlA ho, kintu jAtA hai kevalI (kevalajJAnI) hokara hii| isIlie kevalI ko alamastu (mokSa ke lie pUrNa samartha) kahA gayA hai|' chadmastha aura kevalI meM antara "chadmastha (jo pUrNa jJAnI nahIM hai) aura kevalI meM antara yaha hai ki kevalI nimnokta dasa sthAnoM (padArthoM) ko sarvabhAvena (sampUrNa rUpa se) jAnatA-dekhatA hai(1) dharmAstikAya, (2) adharmAstikAya, (3) AkAzAstikAya, (4) zarIramukta jIva, (5) paramANu-pudgala, (6) zabda, (7) gandha, (8) vAyu, (9) yaha 'jina' hogA yA nahIM ?, aura (10) yaha sabhI duHkhoM kA anta karegA yA nahIM? jabaki chadmastha jIva ina dasa padArthoM ko samagra rUpa se nahIM jAna pAtA, nahIM dekha paataa|" 'bhagavatIsUtra' meM yaha bhI batAyA gayA hai-atIndriya pratyakSa jJAnI kevalI bhagavAna AdAnoM (indriyoM) se nahIM jAnate-dekhate, kyoMki unakA jJAna aura darzana pUrNataH nirAvaraNa, nirAbAdha, apratihata Atma-pratyakSa ho jAtA hai| "bhagavatIsatra' meM eka jagaha yaha bhI batAyA hai ki kevalI antakara ko, antimazarIrI ko tathA caramakarma aura caramanirjarA ko jAnatA-dekhatA hai, jabaki 1. "chaumatthe NaM bhaMte ! maNuse'tItamaNaMtaM sAsataM samayaM, kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevalaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAyAhiM sijhisu bujhisu jAva savvadukkhANamaMtaM kariMsu?" "goyamA ! No iNaDhe smddhe|'' "goyamA ! je kei aMtakarA vA, aMtimasarIriyA vA, savvadukkhANamaMtaM kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA. savve te uppannanANa-daMsaNadharA arahA jiNe kevalI bhavittA (tao pacchA sijjhaMti bujhaMti muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kareMsu vA kareMti vA karissaMti vaa|" -bhagavatIsUtra, za. 1, u. 4, sU. 12-18 vahI, za. 5, u.5, sa.1 meM bhI pATha hai 2. (ka) sthAnAMgasUtra, sthA. 10. sU. 109 (kha) bhagavatIsUtra, khaNDa 2, za. 8, u. 2, sU. 20-21 3. "kevalI, NaM bhaMte ! AyANehiM jANai pAsai?" "goyamA ! No iNaDhe sm8| jAva nimbuDe nirAvaraNe NANa-daMsaNe kevalissa!" -bhagavatI, za. 5, u. 4, sU. 34/1-2, vivecana, pR. 454 For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna: kyA aura kaise-kaise ? 239 * chadmastha (apUrNa jJAnI) inheM nahIM jAnatA - dekhatA, kintu vaha (prayatna kare to ) kevalI yA kevalI pAkSika Adi se sunakara yaha jAna - dekha sakatA hai / ' chadmastha aura kevalI ke AcaraNa meM sAta bAtoM kA antara 'sthAnAMgasUtra' ke anusAra- sAta sthAnoM (bAtoM) se jAnA aura pahacAnA jAtA hai ki amuka vyakti chadmastha hai aura amuka vyakti kevalI hai (1) chadmastha cAritramohanIya karma ke kAraNa samyakcAritra kA pUrNa rUpa se pAlana nahIM kara paataa| isalie chadmastha ke dvArA jAnate - ajAnate kabhI na kabhI hiMsA ho jAtI hai, jabaki kevalI bhagavAna ke cAritramohanIya karma ke sarvathA kSaya ho jAne se ve ahiMsA kA pUrNatayA pAlana karate haiM, kabhI prANi hiMsA kA vicAra taka nahIM krte| (2) chadmastha se kabhI na kabhI asatya bolA jA sakatA hai, jabaki kevalI mRSAbhASaNa se rahita hote haiN| (3) chadmastha se kabhI na kabhI adattAdAna kA sevana bhI ho jAtA hai, jabaki kevalI adatta vastu para apanA svAmitva yA adhikAra jatAkara use grahaNa nahIM karatA / (4) chadmastha vyakti zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza ina pA~coM kA rAga ( Asakti) pUrvaka sevana karatA hai, jabaki kevalI ina pA~coM indriya-viSayoM kA rAgapUrvaka AsvAdana nahIM karatA / (5) chadmastha apanI pUjA-pratiSThA tathA vastrAdi dvArA satkAra kA anumodana karatA hai, yAnI vaha apanI pUjA tathA satkArAdi se prasanna hotA hai, jabaki kevalI apanI pUjA-satkAra Adi kA anumodana nahIM karatA / (6) chadmastha AdhAkarma Adi doSa se yukta vastu ko sAvadha ( sadoSa ) jAnatA huA - kahatA huA bhI usakA sevana karatA hai, jabaki kevalI sAvadya ko sAvadya ( sadoSa ) jAnatA aura kahatA huA, usa vastu kA bhedana nahIM karatA / (7) chadmastha jaisA kahatA hai, vaisA karatA nahIM hai, arthAt vaha kahatA kucha aura karatA kucha hai, jabaki kevalI jaisA kahatA hai, vaisA karatA hai| 1. kevalI aMtakaraM vA aMtima sarIrayaM vA, carama-kammaM vA carama-nijjaraM vA jANati pAsati / chaumatthe No jAti-pAsati / soccA jANati pAsati, pamANato vA / - bhagavatI, za. 5, u. 4, sU. 26/1-3 tathA 27 2. sthAnAMgasUtra, sthA. 7, sU. 28-29 For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 240 * karmavijJAna : bhAga 9 * kevalI meM dasa anuttararUpa vizeSatAe~ isI prakAra 'sthAnAMgasUtra' meM kevalI bhagavAna kI vizeSatA batAte hue kahA haiunameM dasa bAteM anuttara hotI haiN| jisase bar3hakara dUsarI koI vastu na ho, yAnI jo sabase utkRSTa ho, use anuttara kahate haiM / kevalajJAnI paramAtmA meM dasa anuttara isa prakAra haiM (1) anuttara jJAna - jJAnAvaraNIya karma ke sarvathA kSaya se kevalajJAna utpanna hotA hai / kevalajJAna se bar3hakara dUsarA koI jJAna nahIM hai| isalie kevalI bhagavAna kA jJAna anuttara kahalAtA hai| (2) anuttara darzana - darzanAvaraNIya athavA darzanamohanIya ke sampUrNa kSaya se kevala darzana (athavA kSAyika samyagdarzana) utpanna hotA hai| usase bar3hakara koI darzana nahIM hai| (3) anuttara cAritra - cAritramohanIya karma ke sarvathA kSaya se anuttara (yathAkhyAta) cAritra utpanna ( yA prakaTa) hotA hai / (4) anuttara tapa - kevalI ke zukladhyAnAdi rUpa anuttara tapa hotA hai| (5) anuttara vIrya - vIryAntarAya karma ke sarvathA kSaya se ananta anuttara vIrya ( Atmika zakti) prakaTa hotA hai / (6) anuttara kSAnti (kSamA) = krodha kA utpanna na honA / (7) anuttara mukti - utkRSTa nirlobhA bAhya Abhyantara parigraha. (sajIva-nirjIva para-padArtha) ke prati mamatA - mUrcchA kA abhAva / (8) anuttara Arjava (utkRSTa saralatA) - nizcalatA, mAyAkapaTa kA abhAva / (9) anuttara mArdava ( utkRSTa mRdutA = komalatA ) - ahaMkAra-mada-matsara Adi kA abhaav| = (10) anuttara lAghava ( halakApana - laghutA ) - ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya ho jAne ke kAraNa una para saMsAra kA = karmoM kA yA janma-maraNAdi kA bodha nahIM rahatA / kSAnti Adi 5 cAritra ke bheda haiM aura ye cAritramohanIya karma ke kSaya se utpanna hote haiN| ' ye pA~ca kAraNa kevalajJAna - kevaladarzana utpanna hone meM bAdhaka nahIM kevalI ko utpanna hotA huA kevalajJAna- kevaladarzana apane prAthamika kSaNoM meM stambhita nahIM hotA-(1) pRthvI ko choTI yA alpajIva vAlI dekhakara, (2) kunthuA 1. sthAnAMgasUtra, sthA. 10, sU. 138 For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 241 * Adi kSudraM jIvoM se bharI pRthvI ko dekhakara, (3) bar3e-bar3e mahoragoM (so) ke zarIroM ko dekhakara, (4) maharddhika, mahAdyutika, mahAnubhAva, mahAyazasvI, mahAbalI, mahAn sukhI devoM ko dekhakara, (5) puroM, grAmoM, nagaroM, kheToM Adi ke caurAhoM, tirAhoM, choTe-bar3e mArgoM, galiyoM, nAliyoM, zmazAnoM, zUnyagRhoM, guphAoM, zAntigRhoM, zailagRhoM, upasthAnagRhoM Adi bhavanagRhoM meM dabe hue bar3e-bar3e vismRta prAyaH uttarAdhikArIrahita tathA naSTaprAya mArga vAle mahAnidhAnoM ko dekhkr| jabaki avadhijJAnI avadhidarzanI ko utpanna hotA huA avadhijJAna-darzana inheM dekara prAthamika kSaNoM meM hI stambhita ho jAtA hai| kAraNa yaha hai ki avadhijJAnI hIna saMhanana aura hIna sAmarthya vAle hote haiM, isa kAraNa ve ukta pA~ca kAraNoM meM se eka bhI kAraNa upasthita hone para apane upayoga se vicalita-vismita ho sakate haiM, jabaki kevalajJAnI ke vajraRSanArAca saMhanana hotA hai, ghorAtighora parISaha aura upasargoM se bhI vaha calAyamAna nahIM hotaa| phira jinakA mohakarma dasaveM guNasthAna meM hI kSINa ho cukA hai, unake vismaya, bhaya, lobha Adi kA koI kAraNa zeSa nahIM rhtaa| aise kSINamohI parama vItarAga puruSa ke pA~ca to kyA saikar3oM vighna-bAdhAe~ bhI upasthita ho jAe~, to bhI ve utpanna hote hue kevalajJAna-kevaladarzana ko nahIM roka sktiiN| kevalI pA~ca kAraNoM se parISahoM-upasargoM ko samabhAva se sahate haiM isI zAstra meM batAyA gayA hai ki pA~ca kAraNoM se kevalI udayAgata parISahoM aura upasargoM ko samyak prakAra se avicala bhAva se sahate haiM, kSAnti rakhate haiM, titikSA rakhate haiM aura unase prabhAvita nahIM hote-(1) yaha puruSa nizcaya hI dRptacitta hai, (2) vikSiptacitta hai, (3) yaha yakSAviSTa hai, (4) mere isa bhava meM vedana karane yogya karma udaya meM A rahA hai, isIlie yaha mujha para Akroza karatA hai, mujhe gAlI detA hai, upahAsa karatA hai, mujhe dhamakI detA hai, merI bhartsanA karatA hai, mujhe bA~dhatA, rokatA yA chaviccheda karatA hai athavA vadhasthAna meM le jAtA hai, upadruta karatA hai athavA vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana Adi kA chedana, bhedana yA apaharaNa karatA hai, (5) mujhe samyak prakAra se avicala bhAva se parISahoM aura upasargoM ko sahana Adi karate dekhakara bahuta-se anya chadmastha zramaNa nirgrantha * udayAgata parISahoM aura upasargoM ko samyak prakAra se avicala bhAva se saheMge, kSAnti aura titikSA rakheMge, unase prabhAvita nahIM hoNge| 1. sthAnAMgasUtra, sthA. 5, u. 1, sU. 22, vivecana sahita (A. pra. samiti, byAvara) . 2. vahI, sthA. 5, u. 1, sU. 73 For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 242 * karmavijJAna : bhAga 9 * kevalajJAnI ke anya kucha lakSaNa jaise chadmastha manuSya ha~satA hai yA utsaka hotA hai, vaise kevalI manuSya na to ha~satA hai, na hI utsuka hotA hai, kyoMki usake cAritramohanIya karma kA kSaya ho cukA hai| isI taraha kevalI pUrva, pazcima, uttara aura dakSiNa dizA kI tathA Urdhva aura adhodizA kI mita aura amita sabhI vastuoM ko jAna-dekha sakatA hai| kevalI sarvajJa bhagavAna samasta vastuoM ko jAnatA-dekhatA hai| sarvataH (saba ora se), sarvakAla meM, sarvabhAvoM (padArthoM) ko jAnatA-dekhatA hai| kevalajJAnI ke ananta jJAna-ananta darzana hotA hai| usakA jJAna aura darzana nirAvaraNa hotA hai| vaha Aragata, pAragata yAvat sabhI prakAra ke dUravartI nikaTavartI zabdoM ko sunatA-jAnatA hai| chadmastha sarva padArthoM ko jAnatA-dekhatA nhiiN|' kevalI ke paricaya ke lie anya vizeSatAe~ bhI 'bhagavatIsUtra' meM chadmastha aura kevalI ke antara ko batAte hue kevalI kI anya katipaya vizeSatAe~ bhI batAI haiM ki antakara, antimazarIrI, caramakarma (zailezI avasthA ke antima samaya meM anubhava hone vAle karma) ko tathA caramanirjarA ko (usake anantara samaya meM jo avaziSTa samasta karma jIva pradezoM se jhar3a jAte haiM, unheM) kevalI manuSya pAramArthika pratyakSa (atIndriya pratyakSa) se jAnate-dekhate haiM, jabaki chadmastha manuSya kevalI kI taraha pAramArthika pratyakSa rUpa meM inheM nahIM jAnatA-dekhatA; kintu kisI kevalI se, kevalI ke zrAvaka yA zrAvikA se, kevalI. ke upAsaka yA upAsikA se, kevalI pAkSika (svayaMbuddha) se yA kevalI pAkSika ke zrAvaka-zrAvikA athavA upAsaka-upAsikA Adi meM se kisI bhI eka se sunakara jAnatA aura dekhatA hai| isake atirikta indriya-pratyakSa, anumAna evaM Agama Adi pramANoM dvArA bhI vaha jAna-dekha sakatA hai|' prathamasamayavartI kevalI ke cAra ghAtikarma kSINa ho jAte haiM, cAra aghAtikarma zeSa rahate haiM 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki prathamasamayavartI kevalI ke cAra karmAMza (ghAtikarma) kSINa ho jAte haiM-mohanIya, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antraay| jabaki mohanIyakarma ke kSaya hote hI, bAkI ke tIna ghAtikarma kSINamohI arhata ke jJAnAvaraNIyAdi eka sAtha tatkAla kSINa ho jAte haiM tathA kevalajJAna-kevaladarzana utpanna hone ke pazcAt kevalI jina arhata cAra karmAMzoM (satkarmoM) (aghAtikarmoM) kA vedana karate haiN| jaise-vedanIya, Ayu, nAma aura gotra 1. bhagavatIsUtra, za. 5, u. 4, sU. 1, 4. 6 2. vahI, za. 5, u. 4, sU. 25-28, pR. 447-449 For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna: kyA aura kaise-kaise ? * 243 * krm| jabakiM siddha-paramAtmA ke ye cAroM aghAtikarmoM kA eka-sAtha kSaya ho jAtA hai| ' kevalI kadApi yakSAviSTa nahIM hote, na hI sAvadya yA mizra bhASA bolate haiM anyatIrthikoM ne kevalI ke viSaya meM jo AkSepa kiyA hai ki ve yakSAviSTa ho jAte haiM, taba kabhI-kabhI mRSA aura satyAmRSA (mizra) bhASA bhI bolate haiM, isakA khaNDana karate hue bhagavAna mahAvIra ne kahA- kevalI na to kadApi yakSAviSTa hote haiM aura na mRSA tathA satyAmRSA bhASA bolate haiM / kevalI anantavIrya sampanna hote haiM, isalie ve kisI bhI deva ke Aveza se AviSTa nahIM hote / jaba ve kadApi yakSAviSTa hote hI nahIM, taba unake dvArA mRSA aura satyAmRSA bhASA bolane kA savAla hI nahIM AtA / phira kevalI to rAga-dveSa-moha se sarvathA rahita, sadaiva apramatta hote haiM, ve sAvadya bhASA bola hI nahIM skte| vaise zAstroM meM yatra-tatra aneka prakAra se kevalajJAnI hone ke vividha vRttAnta pAye jAte haiM / una para hama kevalI ke ye prakAra nizcita kara sakate haiM-(1) sayogI kevalI, (2) ayogI kevalI, (3) antakRt kevalI, (5) prathamasamaya kevalI, (6) aprathamasamaya kevalI, (6) pratyekabuddha kevalI, (7) svayaMbuddha kevalI, (8) buddhabodhita kevalI, (9) caramazarIrI kevalI, (10) snAtaka nirgrantha kevalI, (11) kevalI- samudghAtakartA kevalI, (12) kevalI- samudghAta akarttA kevalI, (13) kSINamohI kevalI, (14) gRhasthAvasthA kevalI, (15) kSINabhogI kevalI, (16) tIrthaMkara kevalI / tIrthaMkara kI apekSA se parama avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI bhI kevalI, jina, arhaMta kahe jAte haiM inameM ayogI kevalI ke sivAya anya sabhI kevalI bhUtapUrva avasthA ko lekara pratipAdita kiye gaye haiM / anya sabhI kevalI cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya karake hI kevalI banate haiM, anyathA nahIM / phira bhI zAstrakAroM ne pUrvAvasthA ko lekara avadhijJAnI aura manaH paryAyajJAnI ko bhI kisI apekSA se kevalI, jina aura arihaMta kahA hai| usakA tAtparya yahI pratIta hotA hai ki tIrthaMkara ko janma se hI parama avadhijJAna hotA hai aura dIkSA lene ke pazcAt manaHparyAyajJAna bhI ho jAtA hai, bAda meM unakA kevalI honA avazyambhAvI hone se tIrthaMkaroM kI apekSA se parama avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI tIrthaMkara bhI kevalI aura jina yA arhata meM samAviSTa kara liye pratIta hote haiM / 3 1. sthAnAMgasUtra, sthA. 4 u. 1, sU. 42-44 tathA sthA. 3. u. 4, sU. 527 2. bhagavatIsUtra. za. 18, u. 7, sU. 2 3. sthAnAMgasUtra, sthA. 3, u. 4, sU. 512-514 For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 244 * karmavijJAna : bhAga 9 * sAmAnya (bhavastha) kevalI aura siddha kevalI meM antara sayogI kevalI ko hama bhavastha kevalI kaha sakate haiN| siddha kevalI vaha hai, jo AThoM hI karmoM se, janma-maraNa se, mana-vacana-kAyA se rahita niraMjana, nirAkAra aura azarIrI siddha-buddha-mukta ho cuke haiN| 'bhagavatIsUtra' ke 14veM zataka meM bhavastha (sayogI kevalI ) aura siddha ( ayogI ) kevalI ke jJAna sambandhI praznottara isa prakAra haiM- kyA (bhavastha) kevalI aura siddha bhagavAna donoM chadmastha ko avadhijJAnI ko parama avadhijJAnI ko, samasta kevalajJAniyoM ko tathA kevalajJAnI siddha ko jAnate-dekhate haiM? tathaiva siddha bhI ( dUsare ) siddha ko jAnate - dekhate haiM ? isa saba praznoM kA uttara bhagavAna ne 'hA~' meM diyA hai| Age kA prazna hai- kyA kevalI aura siddha bhagavAna donoM bolate haiM aura prazna kA uttara bhI dete haiM tathA ve donoM A~kheM kholate-mU~date bhI haiM? zarIra kA AkuMcana-prasAraNa karate haiM tathA khar3e hote evaM sthira rahate (baiThate, karavaTa badalate yA leTate ) evaM nivAsa karate athavA alpakAlika nivAsa karate haiM ? inake uttara meM bhagavAna ne kahA - " kevalI bolane se lekara alpakAlika nivAsa kriyA taka karate haiM, kyoMki unake mana-vacana-kAMyA tInoM kA yoga hai; jabaki siddha prabhu bolane se lekara nivAsa karane taka kI kriyA nahIM karate, kyoMki (bhavastha) kevalI sayogI hone se utthAna, karma, bala, vIrya, puruSAkAra-parAkrama se sahita haiM; jabaki siddha bhagavAna azarIrI - ayogI hone se utthAnAdi se rahita haiN| isI prakAra kevalI aura siddha bhagavAna donoM prathama naraka kI ratnaprabhA pRthvI se lekara ISat prAgbhAra pRthvI taka jAnate-dekhate haiM, tathA paramANu- pudgala, dvipradezI skandha evaM yAvat anantadezI skandha ko bhI jAnate-dekhate haiN|' yaha huI sayogI kevalI aura ayogI kevalI (siddha bhagavAna ) ke antara kI saMkSipta jhA~kI | sAmAnya kevalI aura siddha kevalI meM mUlabhUta antara sAmAnya kevalI aura siddha (mukta) kevalI meM dUsarA sabase bar3A antara yaha hai ki jisake sambandha meM 'prajJApanAsUtra' meM prazna prastuta karake samAdhAna diyA gayA haisabhI prakAra ke kevalI to kRtakRtya aura ananta jJAnAdi se paripUrNa hote haiM, unakA prayojana zeSa nahIM rahatA; phira unheM (sAta prakAra ke samudghAtoM meM se) kevalI 1. jahA NaM kevalI chaumatthaM jANati pAsati, tahA NaM siddhe vi chaumatthaM jANati pAsati / evaM AhohiyaM paramAhohiyaM vi jANati pAsati / jahA NaM kevalI siddhaM jANati pAsati, tahA NaM siddhe visiddhaM jANati pAsati / jahA NaM kevalI bhAsejja vA, vAgarejja vA No tahA NaM siddhe bhAsejja vA vAgarejja vA / kevalI NaM sauTThANe sakamme sabale savIrie - sapurisakkAraparakkame; siddhe NaM aNuTThANe jAva apurisaparakkame / evaM jahA NaM kevalI ummisejja vA nimisejja vA, AuTTejja vA, pasArejja vA evaM ThANaM vA sejjaM vA nisIhiyaM vA ceejjA, No tahA siddhe - bhagavatIsUtra, za. 14, u. 10, sU. 1-24, saMkSipta For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 245 * samudghAta karane kI kyA AvazyakatA? isake samAdhAna meM vahA~ kahA gayA hai ki kevalI abhI pUrNa rUpa se kRtakRtya, AThoM hI prakAra ke karmoM se rahita, siddha-buddha-mukta nahIM hue, unake bhI cAra aghAtikarma (vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma) zeSa haiM, joki bhavopagrAhI karma haiN| ataH kevalI ke ye cAra aghAtikarma abhI kSINa nahIM hue, kyoMki unakA pUrNataH vedana (bhoganA) nahIM huaa| kahA bhI hai"nAbhuktaM kSIyate krmH|" sarvakarmoM kA niyamataH kSaya to tabhI hotA hai, jaba unakA pradezoM se aura vipAka se vedana kara (bhoga) liyA jaaye| arthAt unakA phala bhogakara nirjarA kara dI jaaye| 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki prathamasamaya kevalI cAra ghAtikarmAMzoM kA kSaya kara dete haiM tathA cAra aghAtikarmAMzoM kA vedana karate (bhogate) haiN| ataH sAmAnya kevaliyoM ke cAra aghAtikarmoM kA kSaya karanA bAkI hai, jabaki siddha kevaliyoM ne AThoM karma bhogakara kSaya kara diye haiN|' sAmAnya kevaliyoM ke lie yaha niyama hai ki unake dvArA (avaziSTa) cAroM (sabhI) (aghAtI) karma pradezoM se bhoge jAte haiM, vipAka se bhoge jAne kI bhajanA hai (niyamA nhiiN)| cU~ki sAmAnya kevaliyoM dvArA pUrvokta cAroM aghAtikarmoM kA vedana nahIM huA, isalie unakI nirjarA nahIM huii| arthAt ve karma Atma-pradezoM se pRthak nahIM hue| ina cAroM (aghAti) karmoM meM vedanIyakarma sarvAdhika pradezoM vAlA hotA hai, nAma aura gotra bhI adhika pradezoM vAle hote haiM, parantu AyuSyakarma ke barAbara nhiiN| AyuSyakarma sabase kama pradezoM vAlA hotA hai| tIrthaMkara kevalI hoM yA sAmAnya kevalI, jaba zeSa tIna karma, AyuSyakarma ke barAbara na hoM to, ve una viSama sthiti aura bandha vAle karmoM ko Ayukarma ke barAbara karate haiM, aise kevalI ke kevalI 1. (ka) kevalissa cattAri kammaMsA akkhINA avediyA aNijjiNA bhavaMti, taM jahA-veyaNijje jAva goe| savva-vahuppaese veNijje kamme bhvti| savva-dhovese Aue kamme bhvti|| visamaM samaM kareti vaMdhaNehiM ThitIhiM y| visama-samIkaraNayAe baMdhaNehiM ThitIhiM y||228|| evaM khalu kevalI samohaNNati, evaM khalu samugghAyaM gcchti| savve vi kevalI No samohaNNati, No samugghAyaM gcchNti|| jassA''ueNa tullAI baMdhaNehiM ThitIhiM y| bhavovaggaha kammAiM samugghAyaM se Na gcchti||229|| (kha) se NaM tattha siddhA bhavaMti-asarIrA jIvaghaNA daMsaNa-NANovauttA NiTThiyaTThA NIrayA NireyaNA vitimirA visuddhA sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM citttthti| . . . . se jahA NAmae vIyANaM aggidaDDhANaM puNaravi aMkaruppatti na havai; evameva siddhANaM vi kamma vIesu daDDhesu puNavi jammuppattI na hvti| se teNadveNaM .. . . / -prajJApanAsUtra, pada 36, sU. 2170, 2176 For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 246 * karmavijJAna : bhAga 9 * samudghAta hotI haiN| arthAt kevalI samudghAta karane kA sAmanya kevalI yA tIrthaMkara kevalI kA yahI prayojana hai ki jo karma bandha se aura sthiti se sama nahIM haiM, unheM sama karake, cAroM aghAtikarma eka sAtha kSaya ho skeN| yoga (mana, vacana, kAyA kI pravRtti) ke nimitta se jo karma Atma-pradezoM ke sAtha ekameka hote haiM, unheM kahate haiM-bandhana; aura karmoM ke vedana ke kAla ko kahate haiN-sthiti| samudghAta karane vAle kevalI bandhana aura sthiti, donoM se vedanIyAdi tIna karmoM ko AyuSyakarma ke barAbara karate haiN| jina kevaliyoM ko AyuSyakarma kA bandhana aura usakI sthiti vedanIyAdi zeSa tIna bhavopagrAhI karmoM ke tulya hotI hai, ve kevalI samudghAta nahIM krte| ve kevalI samudghAta kiye binA hI zeSa cAroM aghAtikarmoM kA kSaya karake siddha, buddha evaM sarvakarmamukta tathA janma-maraNAdi se rahita ho jAte haiN| aise kevalI binA samudghAta kiye hI siddha kevalI bana jAte haiN| aise ananta siddha hue haiM, parantu hue haiM pahale sAmAnya kevalI hokara hii| sayogI kevalI yogoM kA pUrNa nirodha kiye binA ayogI kevalI nahIM bana sakate __eka bAta aura, jaba taka sAmAnya kevalI sayogI hai, taba taka vaha siddha-pUrNa mukta nahIM ho skte| arthAt sAmAnya kevalI yAnI sayogI kevalI pahale kAyayoga kA, phira vacanayoga kA aura anta meM manoyoga kA nirodha karake hI ayogI kevalI bana sakate haiM, pahale nhiiN| ayogatva-prApti ke anantara hI ve eka sAtha cAra aghAtikarmoM kA kSaya kara DAlate haiM, isake turanta bAda hI audArika, taijas aura kArmaNa, ina tInoM zarIroM kA bhI sadA ke lie pUrNatayA tyAga kara dete haiN| phira tatkAla Rju zreNI ko prApta hokara aspRzat gati se eka samaya meM avigraha gati (binA mor3a kI gati) pUrvaka Urdhvagamana karake sAkAropayoga se yukta hokara siddha-buddha-mukta evaM parinivRtta ho jAte haiM tathA sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiN| siddha kevalI kI vizeSatAe~-arhatAe~ __isake viparIta sarvakarmamukta ho jAne se samudghAta Adi karane kI siddhoM-muktoM ko jarUrata nahIM pdd'tii| sAmAnya kevalI sazarIra hote haiM, jabaki siddha kevalI azarIrI, saghana-Atma-pradezoM vAle, darzana aura jJAna ke upayoga se yukta hote haiM, ve kRtArtha (niSThitArtha), nIraja (karmaraja se rahita), niSkampa, ajJAnatimari se rahita aura pUrNa vizuddha tathA zAzvata anAgatakAla taka rahate haiN| siddha kevalI ke 1. prajJApanAsUtra, vivecana, pada 36, sU. 2170 (A. pra. sa., byAvara) 2. sthAnAMgasUtra, sthA. 4, u. 1, sU. 142-143 For Personal & Private Use Only Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 247 * ye vizeSaNa sAmAnya kevalI yA tIrthaMkara kevalI taka meM ghaTita nahIM hote| siddha kevilayoM ko azarIrI nIraja, kRtArtha, niSkampa, pUrNa vizuddha Adi isalie kahA gayA hai ki jaise agni se jale hue bIjoM se aMkurotpatti nahIM hotI, vaise hI siddha kevaliyoM ke samasta karmarUpI bIja kevalajJAnarUpI agni se bhasma ho cuke hote haiM, isalie phira se unakI (sarvakarmoM kI) utpatti nahIM hotii| janma kA kAraNa karma hai aura siddhoM ke samasta karmoM kA samUla nAza ho cukA hai| karmabIja ke kAraNa haiNraag-dvess| siddhoM ke rAga-dveSa Adi samasta vikAroM kA sarvathA abhAva ho jAne se punaH karma kA vandha bhI sambhava nahIM hai| siddha kevaliyoM meM rAgAdi vedanIya karmoM kA sarvathA abhAva hotA hai, kyoMki ve zukladhyAnarUpa agni se pahale hI unheM bhasma kara cukate haiM aura unake kAraNa saMkleza bhI siddhoM meM sambhava nahIM hai| rAgAdi vedanIya karmoM kA abhAva hone se punaH rAgAdi kI utpatti kI sambhAvanA nahIM hai| karmabandha ke abhAva meM punarjanma na hone ke kAraNa siddha sadaiva siddhadazA meM rahate haiM; kyoMki rAgAdi vedana kA abhAva hone se Ayu Adi karmoM kI bhI punaH utpatti nahIM hotI, isa kAraNa siddha kevaliyoM kA punarjanma nahIM hotaa| / yoM to sAmAnya kevalI kA bhI mokSagamana nizcita ho jAtA hai, unake bhI rAgAdi naSTa ho jAte haiM, kintu siddhadazA kI gAraMTI ho jAne para bhI cAra bhavopagrAhI karma (aghAtikarma) jaba taka unakI AtmA se viyukta nahIM ho (chUTa nahIM) jAte. taba taka ve pUrNa mukta, siddha nahIM ho paate| ___ antakRt kevalI aura sAmAnya kevalI meM antara / yadyapi antakRta kevalI aura sAmAnya kevalI donoM hI usI bhava meM janma-maraNa kA, karmoM kA tathA sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM, kintu antakRt kevalI kI yaha vizeSatA hai ki ve kevalajJAna hone ke pazcAt turanta hI sarvakarmoM, sarvaduHkhoM tathA janma-maraNAdi kA anta kara dete haiM, jabaki sAmAnya kevalI kevalajJAna hone ke bAda dIrghakAla taka rahakara sarvakarma-duHkha-janma-maraNAdi kA anta karate haiN| yahI antakRt kevalI aura sAmAnya kevalI meM antara hai| . antakRddazA (aMtagar3adasA) sUtra meM jina 90 mahAn AtmAoM kA varNana hai, una sabhI ne kevalajJAna hone ke turanta bAda hI sarvakarmoM, duHkhoM tathA janma-maraNAdi kA anta kara diyA thaa| isalie ve sabhI antakRt kevalI kahalAte haiN| 'bhagavatIsUtra' (za. 1, u. 2), 'prajJApanA' (20vA~ pada) tathA sthAnAMga' (sthA. 4) meM jo antaHkriyA karane vAloM kA varNana hai| yAnI karmoM kA sarvathA anta karane vAlI kriyA athavA jisa kriyA ke bAda phira kabhI dUsarI kriyA na karamI par3e, aisI mokSa-prApti 1. prajJApanAsUtra, vivecanayukta, pada 36, sU. 2176 (A. pra. samiti, byAvara) For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 248 * karmavijJAna : bhAga 9 * kI kriyA antaHkriyA hai| aisI antaH kriyA karane vAle bhI antakRt kevalI kahalAte haiM / antaHkriyA sambandhI varNana hama mokSa ke prakaraNa meM kara Aye haiM / karmavijJAna kI zarta yaha hai ki antakRt kevalI ho yA avadhijJAnI yA chadmastha sAdhaka ho, bhale hI tapasyA yA rogAdi se usakA zarIra azakta aura kSINa ho gayA ho, bhale hI maraNAsanna avasthA ko prApta ho, bhoga bhogane meM zarIra asamartha ho, kintu itanA kSINa zarIra hone para bhI jaba taka vaha mana aura vacana se bhI svAdhIna aura asvAdhIna samasta bhogoM kA parityAga kara degA, tabhI vaha bhogatyAgI kevalI yA anya jJAnI siddha-buddha-mukta ho sakegA yA mahAnirjarA-mahAparyavasAna se yukta ho skegaa| antakRt kevalI caramazarIrI bhI kahalAtA hai antakRt kevalI ko caramazarIrI yA azarIrI bhI kahA jAtA hai / caramazarIrI se tAtparya hai jisakA yahI antima zarIra hai / isake pazcAt jo aba tInoM prakAra ke zarIroM (audArika, taijas aura kArmaNa zarIra) ko dhAraNa nahIM karegA / phalataH vaha azarIrI siddha-buddha-mukta, niraMjana - nirAkAra) ho jAyegA, vaha caramazarIrI kahalAtA hai| 'bhagavatIsUtra' meM isa tathya ko punaH punaH doharAyA gayA hai ki atIta, anAgata aura vartamAna zAzvatakAla meM jina antakaroM ne athavA caramazarIrI mAnavoM ne samasta duHkhoM kA anta kiyA hai, karate haiM yA kareMge, ve saba utpanna jJAna-darzanadhArI, jina, arhanta aura kevalI hone ke pazcAt hI siddha-buddha-mukta Adi hoMge, yAvat sarvaduHkhoM kA anta kreNge|" tAtparya yaha hai ki manuSya cAhe kitanA hI ucca saMyamI ho, gyArahaveM-bArahaveM guNasthAna taka pahu~cA huA ho, kintu jaba taka use kevalajJAna-kevaladarzana prApta na ho, taba taka vaha siddha-buddha-mukta nahIM ho sakatA, na huA hai aura na hogA / avadhijJAnI sAmAnya yA parama avadhijJAnI, jo lokAkAza ke sivAya aloka ke eka pradeza ko bhI jAna letA ho, vaha usI bhava meM mokSa jAtA hai, kintu jAtA hai kevalI hokara hI / ' bhavya jIva hI manuSya-bhava pAkara antaH kriyA kara sakatA hai| caramazarIrI ko ye sattaraha bAteM prApta ho jAtI haiM 'dharmabindu grantha' meM caramazarIrI kI pahacAna ke lie use prApta 17 bAteM batAI gaI haiN| arthAt jo jIva usI bhava meM mokSa jAne vAlA hotA hai use puNya (zubha karma) ke udaya se nimnokta 17 bAteM prApta hotI haiM (1) caramazarIrI ko pariNAma meM bhI prAyaH ramaNIya tathA utkRSTa viSayasukha prApta hote haiN| 1. bhagavatIsUtra, vivecana, khaNDa 1, za. 1, u. 4, sU. 17 (A. pra. samiti, byAvara ) For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 249 * (2) usameM apanI jAti, kula, sampatti, vaya tathA anya kisI bhI prakAra se hInatA kA bhAva nahIM AtA, na hI rahatA hai| (3) use dAsa-dAsI Adi dvipada tathA hAthI, ghor3e, gAya, baila, bhaiMsa Adi catuSpada kI uttama samRddhi prApta hotI hai| (4) usake dvArA apanA aura dUsaroM kA mahAn upakAra hotA hai| (5) usakA citta bahuta nirmala hotA hai| vaha sadaiva uttama vicAra karatA hai| (6) vaha sabhI bAtoM meM dharma ko hI pradhAna (mukhya) mAnatA hai| (7) viveka dvArA vastu kA saccA svarUpa jAne ke kAraNa usakI koI bhI kriyA niSphala nahIM hotii| (8) use uttarottara adhikAdhika zuddha hone vAle tathA apratipAtI cAritra kI prApti hotI hai| (9) vaha cAritra ke sAtha itanA tanmaya yA ekameka ho jAtA hai ki cAritra-pAlana karanA usakA svabhAva bana jAtA hai| arthAt usake jIvana meM samyak (zuddha) cAstri isa taraha pariNamita ho jAtA hai ki usase burA kAma kadApi nahIM hotaa| (10) vaha bhavya prANiyoM ko saMtoSa aura AzvAsana detA hai| (11) vaha mana ke vyApAra (pravRtti) kA nirodha karatA hai, isI kAraNa use zubha yA zuddha dhyAnarUpI sukha kI prApti hotI hai| " (12) use AmarSa-auSadhi Adi utkRSTa labdhiyA~ (siddhiyA~) prApta ho jAtI haiN| (13) use apUrvakaraNa (AThavA~ guNasthAna) prApta ho jAtA hai| ... (14) isake pazcAt kSapakazreNI para ArUr3ha hone kI yogyatA prApta ho jAtI hai| jisase vaha kSINamohI vItarAga evaM kevalI bana jAtA hai, usake lie phira nizcita hI mokSa kA dvAra khula jAtA hai| 'kSapakazreNI ke svarUpa, kAraNa aura lAbha' ke viSaya meM karmavijJAna ke paMcama bhAga meM hama vistAra se nirUpaNa kara cuke haiN| . (15) vaha mohanIyakarmarUpI mahAsAgara ko sukhapUrvaka pAra kara letA hai| 1. dekheM-karmavijJAna, paMcama bhAga meM-'UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa' zIrSaka nibandha For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 250 * karmavijJAna : bhAga 9 * (16) jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karmoM kA pUrNa rUpa se kSaya ho jAne se. use (caramazarIrI ko) kevalajJAna aura kevaladarzana prApta ho jAtA hai| (17) phira usa caramazarIrI ko parama (ananta avyAbAdha) Atma-sukha kI prApti hotI hai|' bhogoM kA trividha yogoM se parityAga karane para hI ve upalabdhiyA~ prApta hotI haiM ____ 'bhagavatIsUtra' (za. 7, u. 7) meM kevalI ke lie jaise kahA gayA hai ki tapasyA yA rogAdi se zarIra kSINa aura azakta hone ke bAvajUda taba taka use kSINabhogI ko bhogatyAgI nahIM kahA jA sakatA; kyoMki usakA zarIra bhogoM ko bhogane meM asamartha hone para bhI vaha durbala mAnava antima avasthA meM jItA huA bhI mana aura vacana se bhogoM ko bhogane meM samartha hotA hai, isalie kSINabhogI bhI bhogatyAgI tabhI kahalAyegA, jaba vaha mana-vacana-kAyA se bhogoM kA parityAga kara detA hai| aisA bhogI chadmastha ho, adho'vadhika (niyata kSetra kA avadhijJAnI) ho yA paramAvadhika (paramAvadhijJAnI) ho, jo usI bhava meM siddha-buddha-mukta yAvat sarvaduHkhoM kA anta karane vAlA, caramazarIrI ho athavA vaisI hI yogyatA vAlA kevalI ho, unameM se chadmastha ko devaloka-prApti, adho'vadhika ko mahAnirjarA yA mahAparyavasAna kI prApti evaM paramAvadhijJAnI caramazarIrI yA kevalI caramazarIrI ko tabhI ve upalabdhiyA~ prApta hoMgI, jaba ve svAdhIna yA asvAdhIna samasta bhogoM kA mana-vacana-kAyA se parityAga kara deNge| paramAvadhijJAnI ko antarmuhUrta meM kevalajJAna ho jAtA hai| tIrthaMkara kevalI aura pratyekabuddha kevalI Adi meM antara tIrthaMkara kevalI aura pratyekabuddha kevalI meM kevalajJAna kI apekSA koI antara nahIM hai kintu tIrthaMkara kevalI kI yaha vizeSatA hai ki pahale unake tIrthaMkara nAmagotrakarma ba~dha jAtA hai, usake pazcAt agara unake dvArA pahale hI nArakoM yA devoM meM utpanna hone kA nikAcita bandha ho gayA ho to unheM usa gati meM avazya jAnA par3atA hai| jaise zreNika rAjA ne samyaktva-grahaNa karane se pUrva hI naraka kA AyuSya bA~dha liyA thaa| bAda meM tIrthaMkara nAmagotrakarma vA~dhane tathA kSAyika samyaktvI hone ke bAvajUda bhI unheM naraka meM jAnA pdd'aa| 2. (ka) dharmabindu, a.8, sU. 484-486 (kha) jainasiddhAnta bola saMgraha, bhA. 5, bola 886 2. bhagavatIsUtra, za.7, u.7, vivecanayukta pATha, sU. 20-23 (A. pra. sa. vyAvara) For Personal & Private Use Only Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 251 * pratyekabuddha kevalI kisI eka vastu ko dekhakara usa para anuprekSaNa karate-karate pratibuddha hote haiM aura dIkSita hokara kevalajJAna prApta karate haiN| jaina itihAsa meM aise cAra pratyekabuddha prasiddha haiM-(1) namirAjarSi, (2) dvimukharAya, (3) naggati, aura (4) krknndduu| ___ namirAja ke zarIra meM dAhajvara kA bhISaNa prakopa huaa| use zAnta karane ke lie rAniyA~ candana ghisane lgiiN| hAthoM ke hilane se cUr3iyoM kI dhvani kAnoM ko apriya lagane lgii| usa AvAja ko banda karane hetu sabhI rAniyoM ne saubhAgyacihnasvarUpa eka-eka cUr3I rkhii| isase AvAja banda sunakara namirAja ne kAraNa jAnanA cAhA to batAyA gayA-hAtha meM eka-eka cUr3I rakhane se AvAja kaise hotI? ise sunakara namirAja prabuddha ho gaye aura ekatvabhAvanA meM DubakI lagAne lge| phira naukara-cAkara, dhana-vaibhava, svajana-purajana. Adi sabhI samUha ko parabhAva samajhakara chor3a diyaa| ekAkI banakara sva-bhAva meM ramaNa karane lge| saMyamI banakara tapa-saMyama se AtmA ko bhAvita karake cAra ghAtikarma kSaya kiye, kevalajJAna-kevaladarzana prApta kiyA, vAda meM sarvakarmamukta hue| __ dvimukharAya ne eka bAra eka bArahaTha jI kI preraNA se citrazAlA bnaaii| usake bIcoMbIca eka atyanta mohaka indradhvaja sthApita krvaayaa| samAroha sampanna hone ke bAda indradhvaja ko ukhAr3akara eka ora rakha diyA gyaa| nahIM sa~bhAlane se usa para miTTI jama gii| virUpa-sA lagane lgaa| dvimukharAya eka dina usa bhadde gaMde indradhanuSa ko dekhakara UhApoha karane lage-yaha sArI zobhA to para-vastuoM se hai| zarIra apane Apa meM sundara nahIM hai, usa para vastrAbhUSaNAdi lapeTane se hI sundara dikhatA hai| mujhe parAI camaka-damaka nahIM caahie| isa prakAra pratyekabuddha hokara unhoMne sundara lagane vAle vastrAbhUSaNa utAra diye| saMyama-sAdhanA dvArA mahAmuni dvimukha kevalI bane, mokSa prApta kiyaa| .. 'naggati rAjA ne vana-bhramaNa ke samaya phala-phUloM se lade eka Amra-vRkSa ko dekhaa| zIghra hI unhoMne hAtha U~cA karake usakA eka gucchA todd'aa| pIche Ane vAle sevakoM ne usa Amra-vRkSa ke sabhI phala-phUla-patte tor3a ddaale| vRkSa ko ThUTha-sA huA dekhA to UhApoha karate-karate jAtismaraNa jJAna ho gyaa| pratibuddha hokara svayaM paMcamuSTi loca karake sAdhu bane, kevalajJAna prApta huA, mokSa phuNce| * karakaNDU gosevA-premI the| apanI gozAlA meM eka hRSTa-puSTa vRSabha ko dekhakara prasanna hote the| kintu kAphI samaya ke bAda eka dina usI vRSabha ko mariyala-sA dekhakara unakA cintana phUTA-vRddhAvasthA, roga aura azakti ke kAraNa kitanA parivartana bAhya zarIra meM ho jAtA hai? inhIM vicAroM kI udher3abuna meM unheM jAtismaraNa jJAna ho gyaa| saMyama grahaNa kara muniveza meM ve vana kI ora cala diye| For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 252 * karmavijJAna : bhAga 9 * pratyekabuddha banakara bhUmaNDala meM vicaraNa karane lge| anta meM kevalajJAna prApta karake mokSa phuNce| 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki pratyekabuddha kevalI apane hI saMsAra kA anta karate haiM, jabaki tIrthaMkara kevalI 'sva' aura 'para' donoM ke saMsAra kA anta karate haiN| anAthI muni, samudrapAlita tathA kapila kevalI Adi svayaMbuddha kevalI the| buddhabodhita kevalI-kisI jJAnI AcArya yA svayaMbuddha Adi dvArA pratibuddha hokara ratnatraya kI sAdhanA karake kevalI hote haiN| pratyekabuddha kevalI, svayaMbuddha kevalI yA buddhabodhita kevalI mahAsattvazAlI hote haiN| ye prAyaH ekAkI vicaraNa karate haiN| bar3e-se-bar3e parISaha yA upasarga ko samabhAva se sahate haiN| ye prAyaH saMghabaddha hokara sAdhanA nahIM krte| buddhabodhita kevalI meM hama harikezabala muni ko udAharaNa ke rUpa meM le sakate haiN| tIrthakara kevalI kI ye vizeSatAe~ sAmAnya kevalI meM nahIM hotI tIrthaMkara kevalI kI anya vizeSatAe~ bhI hotI haiM, jaise-pahale batA cuke haiM ki tIrthaMkara nAmagotrakarma bA~dhane ke jo 20 bola haiM (yA digambara paramparAnusAra 16 kAraNa bhAvanAtmaka bola haiM), unameM se eka, aneka yA sabhI boloM kI vizuddha bhAvapUrvaka ArAdhanA karane se ve tIrthaMkara nAmakarma bA~dhate haiN| tIrthaMkara nAmakarma bA~dhate hI udaya meM nahIM aataa| kintu yaha nizcita ho jAtA hai ki cAra ghAtikarmoM kA kSaya tIrthaMkara ke bhava meM karake avazya hI kevalajJAna prApta kareMge aura usa bhava kA AyuSya pUrNa hote hI zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karake ve pUrNa videhamukta hoNge| 'uttarAdhyayanasUtra' meM yaha bhI batAyA hai ki dasa mahAn AtmAoM kI utkRSTa bhAvapUrvaka vaiyAvRtya karane se tIrthaMkara nAmakarma kA bandha hotA hai| isake atirikta tIrthaMkara ke bhava meM kevalajJAna-kevaladarzana prApta hone para unako 34 atizaya tathA vANI ke 35 atizaya prApta hote haiN| ye vizeSatAe~ tIrthaMkara meM hI hotI haiM-sAmAnya kevalI meM nhiiN| tIrthaMkara caturvidha dharmatIrtha rUpa saMgha kI sthApanA karate haiM. usakA saMcAlana unake gaNadhara karate haiN| sAmAnya kevalI dharmasaMgha kI sthApanA nahIM krtaa| arihaMta tIrthaMkara 18 doSoM se rahita tathA 12 guNoM se yukta hote haiM, jabaki 1. (ka) dekheM-pratyekabuddhoM ke vizeSa vivaraNa ke lie uttarAdhyayana kA 9vA~ namipavajjA nAmaka adhyayana tathA 183 saMjatIya adhyayana kI gA. 42-51. vivecana (A. pra. sa., byAvara) (kha) dekheM-uttarAdhyayanasUtra ke a. 20 meM anAthI muni kA tathA a. 21 meM samudrapAlita svayaMbuddha kA vRttAnta 2. uttarAdhyayana, a. 29, sU. 43 For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna: kyA aura kaise-kaise ? * 253 * sAmAnya kevalI meM ye AdhyAtmika arhatAe~ to hotI haiM, kintu bhautika arhatAe~ honI anivArya nahIM haiN| pratyeka yuga meM aisI viziSTa arhatA vAle tIrthaMkara hue haiM, hote haiM aura hoNge| vartamAna meM mahAvideha kSetra meM viharamAna bIsa tIrthaMkara haiM / bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM tIrthaMkara nAmagotra bA~dhane vAle nau vyakti 'sthAnAMgasUtra' meM batAyA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra ke dharmazAsana (saMgha) meM tIrthaMkara nAmagotra bA~dhane vAle 9 vyakti hue haiN| unake nAma isa prakAra haiM (1) magadha- nareza zreNika rAjA, (2) supArzva (bhagavAna mahAvIra ke gRhasthapakSIya cAcA), (3) koNika - putra udAyI - jisane koNika ke bAda pATaliputra meM praveza kiyaa| vaha zAstrajJa aura cAritravAn guru kI sevA karatA thaa| kisI zatru rAjA ne udAyI rAjA kA sira kATakara lAne ke lie bahuta pAritoSika dene kI ghoSaNA kara rakhI thii| eka nakalI sAdhuvezI ne pauSadharata udAyI kA sira churI se kATa liyaa| usa samaya zubha dhyAna karate hue udAyI rAjA ne tIrthaMkara gotra baaNdhaa| (4) poTTila anagAra - 'anuttaraupapAtikasUtra' meM varNita poTTila anagAra se ye poTTila anagAra bhinna haiN| jo tIrthaMkara hokara bharatakSetra se hI siddha-buddha-mukta hoNge| (5) dRDhAyu, (6-7) zaMkha zrAvaka aura pokkhalI zrAvaka - ye donoM bhagavAna mahAvIra ke zrAvaka the / vrata, zIla, tapazcaraNa Adi karate hue anta meM eka mAsa kA saMthArA karake prathama devaloka meM deva hoMge / yathAsamaya tIrthaMkara ke rUpa meM janma lekara sva-para-kalyANa karate hue siddha hoNge| ( 8 ) sulasA - prasenajit rAjA ke nAga nAmaka sArathI kI patnI thii| deva ne isake samyaktva kI parIkSA lI, jisameM pUrNatayA uttIrNa huii| tIrthaMkara gotra bA~dhA (9) revatI - jisane bhagavAna mahAvIra ke zarIra meM eka bAra raktAtisAra kA prakopa hone para ulaTabhAva se vijaurApAka baharAyA thaa| usa samaya utkRSTa bhAvoM ke kAraNa revatI ne tIrthaMkara gotra bA~dhA / ye nau hI bhaviSya meM tIrthaMkara hoNge| tIrthaMkara kevalI hone ke bAda inakA mokSa nizcita hai / ' nirgrantha aura snAtaka (nirgrantha) kevalI 'bhagavatIsUtra' (za. 25, u. 6) meM pA~ca prakAra ke nirgranthoM ke viSaya meM vividha pahaluoM se nirUpaNa kiyA gayA hai| ve pA~ca prakAra ke nirgrantha haiM - ( 9 ) pulAka, 1. (ka) dekheM - tIrthaMkara kevalI ke sambandha meM vistRta varNana karmavijJAna, bhA. 8 meM viziSTa arihaMta : tIrthaMkara' vAle nibandha meM (kha) sthAnAMgasUtra, sthA. 4, u. 2, sU. 261 TIkA (ga) vahI, sthA. 9, sU. 691 (gha) jainasiddhAnta bola saMgraha, bhA. 3, bola 163 For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 254 * karmavijJAna : bhAga 9 * (2) bakuza, (3) kuzIla (pratisevanA kuzIla aura kaSAya kuzIla), (4) nirgrantha, aura (5) snaatk| ina pA~coM ke jahA~ cAritra sambandhI pRcchA kI gaI hai, vahA~ nirgrantha aura snAtaka meM ekamAtra yathAkhyAta cAritra kI prarUpaNA kI gaI hai tathA nirgrantha aura snAtaka ko mUlaguNoM evaM uttaraguNoM kA pratisevI nahIM batAyA gayA hai| isake pazcAt jahA~ ina pA~coM ke jJAna kI carcA kI gaI hai, vahA~ nirgrantha meM cAra jJAna taka batAe gaye haiM, jabaki snAtaka meM ekamAtra kevalajJAna batAyA gayA hai| pulAka se lekara nirgrantha taka tInoM yogoM se yukta sayogI hotA hai kintu snAtaka (nirgrantha) sayogI bhI hotA hai, ayogI bhii| nirgrantha upazAntakaSAyI vItarAgI bhI hotA hai, kSINakaSAyI vItarAgI bhI, jabaki snAtaka ekamAtra kSINakaSAyI vItarAgI hotA hai| yadyapi nirgrantha jaba taka upazAntakaSAyI rahatA hai, usakA moha kSINa nahIM hotA, taba taka use kevalajJAna nahIM hotA, kintu jo kSINakaSAyI (kSINamohI) nirgrantha haiM, unako tathA snAtaka nirgranthoM ko avazya hI kevalajJAna prApta ho jAtA hai| kevalI ho jAne ke bAda unakA sarvakarma muktirUpa mokSa bhI nizcita hai| snAtaka nirgrantha ke 5 prakAra batAye gaye haiM-(1) acchavI (achavi yA akSapI), (2) azabala, (3) akarmAMza (ghAticatuSTayarahita), (4) saMzuddha (vizuddha kevalajJAna-darzanadhAraka), aura (5) aparisrAvI (karmabandha-pravAha se rhit)|' gRhastha kevalI bhI siddha-buddha-mukta hue haiM, hote haiM katipaya logoM kA mantavya hai ki gRhastha kabhI kevalajJAnI nahIM ho sakatA, kintu jaina-karmavijJAna tathA tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra kA yaha mantavya nahIM hai| unhoMne 15 prakAra ke siddha batAye haiM, unameM eka hai 'gRhliNgsiddhaa'| jaba gRhasthaveza meM siddha-buddha-mukta ho sakatA hai, taba gRhasthaveza meM kevalI kyoM nahIM ho sakatA? marudevI mAtA gRhasthaveza meM pahale mohakarma ko kSaya karane ke sAtha hI, anya tIna ghAtikarmoM ko kSaya karake kevalajJAnI huIM, tatpazcAt zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karake siddha-buddha-mukta huiiN| bharata cakravartI ko zIzamahala meM khar3e-khar3e gRhasthaveza meM hI mohakarma kSaya hote hI, zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya ho jAne se kevalajJAna ho gayA thaa| tatpazcAt ve siddha-buddha-mukta hue| itanA hI nahIM, 'sthAnAMgasUtra (sthA. 8, sU. 36) meM batAyA hai ki cAturanta cakravartI rAjA bharata ke ATha uttarAdhikArI puruSayuga rAjA (gRhasthaveza meM) lagAtAra (kevalI hokara) siddha, buddha, mukta, parinirvRtta aura sarvaduHkhoM se rahita 1. bhagavatIsUtra, vivecana, khaNDa 3, za. 25, u. 6, sU. 3, 10, 33-34, 41, 77-78, 131-132 For Personal & Private Use Only Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise ? * 255 * hue| ve ye haiM- (1) - Adityayaza, (2) mahAyaza, (3) atibala, (4) mahAbala, (5) tejovIrya, (6) kArtavIrya, (7) daNDavIrya, aura (8) jalavIrya / ' anyaliMga kevalI kI prarUpaNA siddha-buddha-mukta hone ke 15 prakAroM meM se eka hai - ' anyaliMga siddhaa|' jainaveza sivAya anya parivrAjaka Adi ke veza meM bhI siddha hote haiM / jaba siddha ho sakate haiM, to unakA kevalI honA anivArya hai / phalataH anyaliMga (veza) meM bhI kevalajJAnI ho sakate haiN| yadyapi zivarAjarSi ne pahale dizAprokSaka tApasa dIkSA lI thI aura - bele tapa karane se unako vibhaMgajJAna ho gayA, atizayajJAna kA mithyA dAvA karane se tathA zaMkA- kAMkSAdi ke kAraNa unakA vibhaMgajJAna naSTa ho gayA thA / ataH bAda meM bhagavAna mahAvIra kI sevA meM pahu~cakara yathArtha samAdhAna prApta kiyA, nirgrantha pravrajyA grahaNa kI aura sAdhanA karake kevalajJAna aura mokSa prApta kiyaa| isI prakAra mudgala parivrAjaka ko bhI vibhaMgajJAna prApta huA, atizayajJAna kI ghoSaNA karane se tathA bhagavAna mahAvIra ke dvArA yathArtha samAdhAna se zaMkita hone se unakA vibhaMgajJAna naSTa ho gyaa| phira ve bahuta hI bhAvanApUrvaka bhagavAna mahAvIra kI sevA meM phuNce| yathArtha samAdhAna pAkara nirgrantha pravrajyA grahaNa kI aura sAdhanA karake kevalI bane, siddha-buddha-mukta hue / ' asoccA kevalI : svarUpa tathA tatsambandhita gyAraha prazna aura samAdhAna 'bhagavatIsUtra' meM soccA kevalI aura asoccA kevalI kA varNana AtA hai| sthUladRSTi vAlA vyakti yahI soca letA hai ki kevala pravacana sunane mAtra se yA binA sune hI, sirpha bAhya bhakti kara lene yA nAmasmaraNa karane mAtra se kramazaH soccA (zrutvA) aura asoccA (azrutvA ) kevalI hote hoMge, parantu kevalI bananA sastA saudA nahIM hai, bahuta hI adhyayana, manana, cintana aura sAhasapUrvaka ratnatraya kI . tathA bAhyAbhyaMtara tapasyA kI ArAdhanA -sAdhanA karane se AtmA jaba karmoM ko bahuta hada taka kSINa kara DAlatA hai, tabhI usake lie nizcita ho jAtA hai ki vaha cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake zIghra hI kevalI banakara siddhi-mukti prApta kara skegaa| asoccA kevalI use kahA jAtA hai, jo kevalI, kevalI ke zrAvaka, zrAvikA, upAsaka-upAsikA tathA kevalIpAkSika ( svayaMbuddha), kevalIpAkSika ke 1. (ka) dekheM-marudevI mAtA kA vRttAnta - jambUdvIpa prajJapti' tathA 'usahacariyaM' meM (kha) dekheM - bharata cakravartI kA caritra - triSaSTizalAkA puruSa carita, parva 9 meM 2. (ka) dekheM - zivarAjarSi kA caritra - bhagavatI, za. 11, u. 9 (kha) dekheM - mudgala parivrAjaka kA vRttAnta - bhagavatI, za. 11, u. 12, sU. 17-24 For Personal & Private Use Only Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 256 * karmavijJAna : bhAga 9 * zrAvaka-zrAvikA, upAsaka-upAsikA Adi meM se kisI se binA sune hI kevaliprarUpita dharmazravaNa kA lAbha Adi prApta kara letA hai| 'bhagavatIsUtra' (a. 9, u. 31) meM asoccA kevalI se sambandhita 11 prazna uThAkara unakA samAdhAna 'hA~' aura 'nA' donoM prakAra se kiyA gayA hai| ve isa prakAra haiM-asoccA kevalI pUrvokta kevalI yA kevalI pAkSika Adi 10 meM se kisI eka se binA sune hI (1) kevalI prajJapta dharma kA zravaNa kara sakatA hai? (2) kevala bodhi (zuddha bodhi = samyagdarzana) prApta kara letA hai ? (3) muNDita hokara AgAravAsa zuddha anagAra dharma ko svIkAra kara letA haiM ? (4) zuddha brahmacaryavAsa ko dhAraNa kara sakatA hai? (5) zuddha saMyama se saMyamita hotA hai? (6) zuddha saMvara se saMvRta hotA hai ? (7-8-9-10) AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna yA manaHparyAyajJAna kA upArjana kara letA hai? (11) athavA vaha kevalajJAna ko prApta kara letA hai? ina saba praznoM kA eka uttara hA~ meM hai, vahA~ to koI prazna hI nahIM hai, jahA~ eka uttara 'nA' meM diyA hai, usakA kAraNa pUchane para isa prakAra samAdhAna diyA gayA hai-(1) jisa jIva ne jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazama nahIM kiyA, vaha kevaliprajJapta dharma-zravaNa kA lAbha prApta nahIM kara pAtA hai, kSayopazama kiyA hai, vaha prApta karatA hai| (3) jisa jIva ne darzanAvaraNIya (darzanamohanIya) karma kA kSayopazama nahIM kiyA, vaha zuddha bodhilAbha nahIM kara pAtA, jisane kSayopazama kiyA hai, vaha pAtA hai| (3) jisane dharmAntarAyika karmoM (cAritra aMgIkArarUpa dharma meM antarAya DAlane vAle karmoM arthAt vIryAntarAya evaM vividha cAritramohanIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI muNDita hokara AgAravAsa se anagAradharma meM pravrajita ho jAtA hai, jisane inakA kSayopazama nahIM kiyA, vaha pravrajita nahIM ho paataa| (4) jisane cAritrAvaraNIya (veda nokaSAya mohanIya) karma kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se binA sune hI zuddha brahmacaryavAsa dhAraNa kara sakatA hai, jisane isa karma kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha brahmacaryavAsa dhAraNa nahIM kara paataa| (5) jisane kevalI Adi se sune binA hI yatanAvaraNIya (cAritra-vizeSaviSayaka vIryAntarAyarUpa) karma kSayopazama kiyA huA hai to vaha zuddha saMyama se saMyamita hotA hai, isa karma kA kSayopazama na kiyA ho to vaha kevalI Adi se sune binA zuddha saMyama dvArA svayaM ko saMyamita nahIM kara paataa| (6) jisane adhyavasAyAvaraNIya karmoM (bhAva-cAritrAvaraNIya karmoM) kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI zuddha saMvara se saMvRta ho sakatA hai, isake viparIta jisane ina karmoM kA kSayopazama nahIM kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA zuddha saMvara se saMvRta nahIM ho sktaa| (7-10) isI prakAra jisane AbhinibodhikajJAnAvaraNIya, zrutajJAnAvaraNIya, avadhijJAnAvaraNIya yA manaHparyAyajJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha sAdhaka kevalI Adi se For Personal & Private Use Only Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 257 * sune binA hI yAvat kramazaH AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna upArjita kara sakatA hai| (11) isI prakAra jisa asoccA kevalI ne kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama kiyA hai, vaha kevalI Adi se sune binA hI kevalajJAna prApta kara sakatA hai| isake viparIta jisane tadAvaraNIya karmoM kA kSaya nahIM kiyA, vaha kevalajJAna nahIM prApta kara sktaa|' asoccA kevalI ko vibhaMgajJAna se avadhijJAna aura usase kevalajJAna prApta hone kI prakriyA asoccA kevalI ke sambandha meM 'bhagavatIsUtra' (9/31) meM eka prazna aura uThAkara usakA samAdhAna kiyA gayA hai-jisa asoccA sAdhaka ne kevalajJAnAvaraNIya karmoM kA kSayopazama yA kSaya nahIM kiyA, kyA bhaviSya meM use kevalajJAna prApta ho sakatA hai ? isake uttara meM kahA gayA hai ki bhaviSya meM jisa asoccA sAdhaka ko kevalajJAna prApta hone vAlA hai, vaha vibhaMgajJAnAdi upArjita karatA huA amuka-amuka sAdhanA ke pazcAt kevalajJAnI ho sakatA hai| vibhaMgajJAna-prApti se lekara kevalajJAna-prApti taka kI prakriyA isa prakAra hai isa prakAra ke asoccA kevalI, jinheM bhaviSya meM kevalajJAna prApta hone vAlA hai, nirantara chaTha-chaTha (bele-bele) kA ta:karma karate hue sUrya ke sammukha bA~heM U~cI karake AtApanA bhUmi meM AtApanA lete hue usa jIva (asoccA sAdhaka) kI prakRti bhadratA se prakRti kI upazAntatA se svAbhAvika rUpa se hI krodhAdi kaSAyoM kI atyanta mandatA hone se, atyanta mRdutva-sampannatA se, kAmabhogoM meM anAsakti se, bhadratA aura vinItatA se tathA kisI samaya zubha adhyavasAya, zubha pariNAma, vizuddha lezyA evaM tadAvaraNIya (vibhaMgajJAnAvaraNIya) karmoM ke kSayopazama se IhA, apoha, mArgaNA aura gaveSaNA karate hue vibhaMga nAmaka jJAna (ajJAna) utpanna hotA hai| ukta samutpanna vibhaMgajJAna ke dvArA vaha jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga taka aura utkRSTa asaMkhyAta. hajAra yojana taka jAnatA aura dekhatA hai| ukta samutpanna vibhaMgajJAna se vaha jIvoM ko bhI jAnatA hai aura ajIvoM ko bhii| vaha pASaNDastha (vratadhAraka), sArambhI (Arambhayukta), saparigraha (parigrahI) aura saMkleza pAte hue jIvoM ko bhI jAnatA hai aura (ina duSkRtyoM se) vizuddha hote hue jIvoM ko bhI jAnatA hai| tatpazcAta vaha vibhaMgajJAnI sarvaprathama samyagdarzana (samyaktva) prApta karatA hai, tadanantara zramaNadharma para ruci karatA hai| phira vaha samyakcAritra aMgIkAra karatA hai| cAritra aMgIkAra karane ke sAtha svaliMga (sAdhuveza) dhAraNa karatA hai| taba usa 1. bhagavatIsUtra, za. 9, u. 31, sU. 1-13 kA sAra, vivecana (A. pra. sa., byAvara), pR. 433-443 For Personal & Private Use Only Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 258 * karmavijJAna : bhAga 9 * (bhUtapUrva vibhaMgajJAnI sAdhaka) ke mithyAtva ke paryAya kramazaH kSINa hote-hote aura samyagdarzana ke paryAya kramazaH bar3hate-bar3hate vaha vibhaMga nAmaka ajJAna samyaktvayukta hote hI tatkAla avadhijJAna ke rUpa meM parivartita ho jAtA hai| ___ ukta avadhijJAnI pichalI tIna vizuddha (prazasta) lezyAoM meM hotA hai, usameM mati, zruta, avadhi, ye tIna samyagjJAna hote haiM, vaha sayogI yAnI tInoM yogoM se yukta hotA hai| samyagjJAna aura samyagdarzana donoM upayogoM se mukta hotA hai| (vaha bhaviSya meM kevalajJAnI hogA, isa apekSA se) usakA saMhanana vajraRSabhanArAca hogA aura saMsthAna to chaha prakAra ke saMsthAnoM meM se koI eka ho sakatA hai| usakI U~cAI jaghanya sAta hAtha (rani) aura utkRSTa 500 dhanuSa kI hotI hai| usakA AyuSya jaghanya sAdhika ATha varSa aura utkRSTa pUrvakoTi varSa hotA hai| vaha (avadhijJAna ke rahate) savedI hotA hai| vaha strIvedI tathA napuMsakavedI nahIM hotaa| yA to puruSavedI hotA hai yA puruSa-napuMsakavedI (kRtrima napuMsaka) hotA hai| (abhI vaha) kaSAyayukta yAnI saMjvalana ke krodha, mAna, mAyA aura lobha; ina cAra kaSAyoM se yukta hotA hai| usameM asaMkhyAta prazasta adhyavasAya hote haiM, aprazasta nhiiN| kyoMki vibhaMgajJAna se avadhijJAna kI prApti aprazasta adhyavasAya vAle ko nahIM hotii| pUrvokta avadhijJAnI apane bar3hate hue prazasta adhyavasAyoM se, ananta nairayikabhavagrahaNoM se, ananta tiryaJcayonika-bhavagrahaNoM se, ananta deva-bhavoM se tathA ananta manuSya-bhavagrahaNoM se apanI AtmA ko visaMyukta (vimukta = viyukta) kara letA hai| jo ye narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devagati nAmaka nAmakarma kI cAra uttaraprakRtiyA~ haiM, una prakRtiyoM ke AdhArabhUta anantAnubandhI, apratyAkhyAnI aura pratyAkhyAnI krodha, mAna, mAyA aura lobha kA kSaya karake kramazaH saMjvalana ke krodhAdi cAra kaSAyoM ko bhI kSaya kara DAlatA hai| tatpazcAt (kSapakazreNI para ArUr3ha hokara vaha pA~ca prakAra ke jJAnAvaraNIya karma, navavidha darzanAvaraNIya karma, paMcavidha antarAya karma tathA (28 prakAra ke) mohanIya karma ko kahe hue tAr3a-vRkSa ke samAna banA detA hai| saiddhAntika dRSTi se mohanIya karma ke kSaya hue binA zeSa tInoM aghAtikarmoM kA kSaya nahIM ho sakatA, isI tathya ko pragaTa karane ke lie yahA~ mUla sUtra meM kahA gayA hai-"tAlamattha-kaDaM ca mohaNijjaM kttu|" isakA bhAvArtha yaha hai ki jisa prakAra tAr3a-vRkSa ke mastaka kA sUcibheda (suI se chinna-bhinna) kara dene se vaha sArA kA sArA vRkSa kSINa ho jAtA hai, usI prakAra pahale mohanIya karma kA kSaya hone para zeSa ghAtikarmoM kA kSaya ho jAtA hai| ataeva pUrvokta avadhijJAnI prazasta adhyavasAyI sAdhaka mohanIya kI avaziSTa rahI huI samasta prakRtiyoM kA kSaya karake 1. (ka) bhagavatIsUtra, za. 9, u. 31, sU. 14, pR. 442-443 (kha) vahI, za. 9, u. 31, sU. 15-25 For Personal & Private Use Only Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 259 * jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya, ina tInoM ghAtikarmoM kI bhI sabhI prakRtiyoM kA kSaya kara detA hai| tatpazcAt karmaraja ko bikherane vAle apUrvakaraNa meM praviSTa (avadhijJAnI sAdhaka) ko ananta, anuttara, vyAghAtarahita, AvaraNarahita (nirAvaraNa), kRtsna (pUrNa), pratipUrNa evaM zreSTha kevalajJAna aura kevaladarzana (eka sAtha) utpanna hote haiN| yaha usa cAritrAtmA avadhijJAnI ke prazasta adhyavasAyoM kA hI prabhAva hai ki vaha pahale narakAdi cAroM gatiyoM ke bhaviSyatkAlabhAvI ananta bhavoM se apanI AtmA ko viyukta kara letA hai| phira gatinAmakarma kI narakAdi cAroM gatirUpa uttaraprakRtiyoM ke kAraNabhUta anantAnubandhI Adi cAroM prakAra ke kaSAyoM ke 16 cAritramohanIya kI prakRtiyoM kA bhI kSaya kara DAlatA hai| kaSAyoM kA samUla kSaya hote hI jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmoM kA bhI kSaya ho jAtA hai| ghAtikarmoM kA kSaya hote hI ananta, avyAghAta, nirAvaraNa, paripUrNa kevalajJAna aura kevaladarzana prApta ho jAtA hai| kevalajJAna prApta hone para sarvakarma kSayarUpa mokSa kI prApti to avazyambhAvI hai| asoccA kevalI dvArA upadeza, pravrajyA-pradAna, sarvakarmamukti tathA unake nivAsa tathA saMkhyA ke viSaya meM 'bhagavatIsUtra' meM Age asoccA kevalI ke sambandha meM prazna kiyA gayA hai-kyA asoccA kevalI kevalajJAnI hone ke pazcAt apane ziSyoM ko kevaliprajJapta dharma (zAstra kA artha samajhAkara) grahaNa karAte haiM ? athavA bhinna-bhinna karake prajJApita karate (samajhAte) haiM ? yA upapatti kathanapUrvaka prarUpaNa karate haiM ? isake uttara meM bhagavAna ne kahA-"gautama ! yaha artha samartha (zakya) nahIM hai| ve (kevala) eka jJAta (udAharaNa) ke athavA eka (vyAkaraNa) prazna ke uttara ke sivAya (dharma kA) anya upadeza nahIM dete|" tadanantara prazna kiyA gayA hai-kyA asoccA kevalI (kisI ko) pravrajita karate haiM yA muNDita karate haiM ? isakA uttara bhI yoM diyA gayA hai-gautama ! yaha artha (bAta) bhI zakya nahIM hai| kintu ve upadeza karate (kahate) haiM (ki tuma amuka ke pAsa pravrajyA grahaNa kro)| phira asoccA kevalI ke siddha-buddha-mukta hone ke viSaya meM pUchA gayA to bhagavAna ne kahA-hA~, ve avazya hI siddha-buddha-muktasarvaduHkharahita hote haiN| Age batAyA ki asoccA kevalI eka samaya meM kama se kama eka, do yA tIna hote haiM aura adhika se adhika dasa hote haiN| ve Urdhvaloka, 1. (ka) bhagavatIsUtra, za. 9. u. 31, sU. 26. vivecana (A. pra. sa., vyAvara), - pR. 447-448 (kha) mastakasUci-vinAze, tAlasya yathA dhruvo bhavati vinaashH| tadvat karmavinAzo'pi, mohanIyakSaye nitym|| -bhagavatIsUtra abhaya. vRtti, patra 436 For Personal & Private Use Only Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 260 * karmavijJAna : bhAga 9 * adholoka aura tiryakaloka tInoM meM hote haiN| Urdhvaloka meM zabdApAtI Adi 4 vattoM (vaitADhya parvatoM meM hote haiM, saMharaNa kI apekSA saumanasa vana yA pANDuka vana meM bhI hote haiN| adholoka meM gartA (adholoka grAmAdi) yA guphA meM hote haiN| saMharaNApekSayA pAtAla-kalazoM yA bhavanapati devoM ke bhavanoM meM hote haiN| tiryakloka meM 15 karmabhUmi meM hote haiN| saMharaNa kI apekSA DhAI dvIpa aura samudroM ke eka bhAga meM hote haiN|' . soccA kevalI : svarUpa, kevalajJAna-prApti : kaise-kaise aura kaba ? _ 'asoccA kevalI' se viparIta 'soccA kevalI' vaha hai, jo kevalI, kevalI ke zrAvaka-zrAvikA, upAsaka-upAsikA tathA kevali-pAkSika (svayaMbuddha), kevalipAkSika ke zrAvaka-zrAvikA yA upAsaka-upAsikA. (inameM se kisI) se sunakara kevali-prarUpita dharmazravaNa-lAbha se lekara zuddha bodhilAbha, muNDita hokara AgAravAsa se anagAradharma meM pravrajita, zuddha brahmacaryavAsa kA dhAraNa karatA hai, zuddha saMyama se saMyamita hotA hai, zuddha saMvara se saMvRta hotA hai, yAvat AbhinibodhikajJAna se kevalajJAna taka upArjita karatA hai| kintu ye saba upalabdhiyA~ usI soccA kevalI ko prApta hotI haiM, jisane asoccA kevalI ke prakaraNa meM batAye anusAra tattadAvaraNIya karmoM kA kSaya yA kSayopazama kara liyA hai| isake viparIta jina soccA kevaliyoM ne tattadAvaraNIya karmoM kA kSayopazama yA kSaya nahIM kiyA, unheM ye upalabdhiyA~ sahaja sulabha nahIM hotii| niSkarSa yaha hai ki jisa prakAra asoccA kevalI ke prasaMga meM kahA gayA thA ki kevalI Adi dasa mahAn AtmAoM meM se kisI se zuddha dharmazravaNa kiye binA hI kauna vyakti kevali-prajJapta dharmazravaNa kA lAbha pAtA hai, zuddha samyagdarzana kA anubhava karatA hai yAvat kevalajJAna upArjita karatA hai ityaadi| boloM se sambaddha praznoM ke uttara meM (sU. 13 meM) batAyA gayA ki una-una karmoM kA kSayopazama tathA kSaya karane vAle vyakti (asoccA sAdhaka) ko usa-usa bola kI prApti hotI hai| isake viparIta jisa (asoccA) ke una-una Avaraka karmoM kA kSayopazama yA kSaya nahIM hotA, vaha usa-usa bola kI prApti se vaMcita rahatA hai| usI prakAra yahA~ vahI saba bAteM 'soccA kevalI' ke sambandha meM jAna lenI cAhie, vizeSa yahI hai ki yahA~ 'asoccA' ke badale 'soccA' (sunakara) aisA pATha samajhanA caahie| 'asoccA kevalI' ko kevalI Adi se binA sune hI ukta 11 boloM kI prApti una-una Avaraka karmoM ke kSayopazama yA kSaya se hotI hai, vaise soccA kevalI ko kevalI Adi se sunakara una-una Avaraka karmoM ke kSayopazama yA kSaya se ukta boloM kI prApti hotI hai| . 1. bhagavatIsUtra, za. 9, u. 31, sU. 27-31, vivecana (A. pra. sa., vyAvara), pR. 449-450 2. vahI, za. 9, u. 31, sU. 32, vivecana (A. pra. sa., byAvara), pR. 451-452 For Personal & Private Use Only Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 261 * kevalI hone vAle soccA sAdhaka ko avadhijJAna kI prApti kA krama kintu soccA kevalI ko vibhaMgajJAna nahIM hotA, use sIdhA avadhijJAna hotA hai tathA usakI prakriyA meM bhI asoccA kevalI se soccA kevalI meM antara hai| vaha prakriyA isa prakAra hai-(kevalI Adi meM se kisI se dharmavacana sunakara samyagdarzanAdi prApta jIva ko) nirantara tele-tele (aTThama-aTThama) ke tapaHkarma se apanI AtmA ko bhAvita karate hue prakRtibhadratA Adi (pUrvokta) guNoM se sampanna hokara yAvat IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA karate hue avadhijJAna samutpanna hotA hai| vaha usa utpanna avadhijJAna ke prabhAva se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkaSTa aloka meM bhI loka pramANa asaMkhya khaNDoM ko jAnatA aura dekhatA hai| phira vaha (asoccA kevalI kI taraha) zuddha samyagdarzana, zuddha cAritra, saMyama, saMvara, sAdhuveza Adi se lekara yAvat kevalajJAna taka prApta kara letA hai|' kevalI hone vAle soccA avadhijJAnI meM lezyA, yoga, - upayoga, saMhanana, veda, kaSAyAdi kI prarUpaNA soccA kavelI hone vAle tathArUpa avadhijJAnI kRSNAdi chahoM lezyAoM meM hotA hai| usameM tIna yA cAra jJAna taka hote haiN| tIna jJAna hoM to Aminibodhika, zruta aura avadhijJAna hotA hai, cAra jJAna hoM to manaHparyavajJAna adhika hotA hai| soccA kevalI meM yoga, upayoga, saMhanana, saMsthAna, U~cAI aura AyuSya ke viSaya meM asoccA kevalI ke samAna samajhanA caahie| soccA avadhijJAnI savedI bhI hotA hai, avedI bhii| yadi savedI hotA hai to strIvedI bhI hotA hai, puruSavedI bhI hotA hai aura puruSa-napuMsaka (kRtrima napuMsaka) vedI bhI hotA hai| yadi avedI hotA hai to upazAntavedI nahIM hotA, kSINavedI hotA hai| vaha sakaSAyI bhI hotA hai, akaSAyI bhii| yadi vaha akaSAyI hotA hai, kSINakaSAyI hotA hai, upazAntakaSAyI nahIM aura agara vaha sakaSAyI hotA hai to saMjvalana ke yA to cAroM krodhAdi kaSAya hote haiM, yA saMjvalana kA mAna, mAyA aura lobha ye tIna kaSAya hote haiM, yA saMjvalana ke mAyA aura lobha ye do kaSAya hote haiM athavA saMjvalana kA eka kaSAya ho to ekamAtra lobhakaSAya hotA hai| soccA avadhijJAnI ke asoccA kevalI kI taraha asaMkhyAta prazasta adhyavasAya hote haiN| soccA avadhijJAnI ko kevalajJAna-darzana-prApti taka kI prakriyA Age jisa prakAra asoccA kevalI ke sambandha meM prazasta adhyavasAya ke prabhAva se avadhijJAna se lekara kevalajJAna-kevaladarzana prApta hone taka kI prakriyA sUtra 26 1. bhagavatIsUtra, za. 9, u. 39, sU. 33, vivecana, pR. 452 .2. vahI, za. 9, u. 31, sU. 34-39, vivecana (A. pra. sa., byAvara), pR. 452-454 For Personal & Private Use Only Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 262 * karmavijJAna : bhAga 9 * meM batAI thI, usI prakAra soccA kevalI ke bhI prazastatara adhyavasAya ke prabhAva se avadhijJAna se lekara kevalajJAna-kevaladarzana-prApti taka kI prakriyA samajha lenI caahie|' Age soccA kevalI ke sambandha meM kevalajJAna-prApti ke anantara prazna kiye gaye haiM-kyA pUrvokta soccA kevalI kevaliprajJapta dharma kahate (upadiSTa karate) haiM, bhinna-bhinna karake batalAte haiM yA prarUpita karate haiM ? isake uttara meM bhagavAna ne kahAhA~, ve kevaliprajJapta dharma kahate, batalAte aura prarUpita bhI karate haiN| ve socyA kevalI kisI ko pravrajita karate haiM yA muNDita bhI karate haiM ? isake uttara meM bhI bhagavAna ne kahA-hA~, ve pravrajita bhI karate haiM, muNDita bhI karate haiN| jaba bhagavAna se pUchA gayA ki kyA unake ziSya aura praziSya bhI kisI ko pravrajita yA muNDita karate haiM ? to isakA bhI uttara bhagavAna ne hA~ meM diyA hai| Age kA prazna hai ki kyA ve soccA kevalI tathA unake ziSya aura praziSya bhI siddha-buddha-mukta yAvat sarvaduHkhoM se rahita hote haiM ? isake uttara meM bhI bhagavAna ne kahA-hA~, ve aura unake ziSya-praziSya bhI siddha-buddha-mukta hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM (karmoM) kA anta karate haiN| saccA kevalI kA avasthAna tathA eka sAmAyika saMkhyA isake Age soccA kevalI ke sambandha meM batAyA gayA hai ki ve Urdhvaloka meM bhI hote haiM. adholoka meM bhI aura tiryagloka meM bhI hote haiN| ina tInoM lokoM meM kahA~-kahA~ hote haiM ? isakA saba samAdhAna aMsoccA kevalI ke samAna jAna lenA caahie| isI prakAra soccA kevalI eka samaya meM jaghanya eka, do yA tIna taka hote haiM aura utkRSTa 108 hote haiN| isa prakAra asoccA kevalI aura soccA kevalI ke viSaya meM 'bhagavatIsUtra' meM batAyA gayA hai| kevalajJAna : svarUpa aura usakI prApti ke mukhya aura avAntara kAraNa vibhinna prakAra se kevalajJAniyoM ke sambandha meM vivecana karane ke bAda yaha prazna uThatA hai ki jisa kevalajJAna kI prApti ke bAda mukti nizcita hai, avazyambhAvI hai, 1. bhagavatIsUtra, khaNDa 2, za. 9, u. 31, sU. 26 ke anusAra samajhe avadhijJAnI ko kevalajJAna-prApti taka kI prakriyA (A. pra. sa., vyAvara). pR. 447 2. vahI, khaNDa 2, za. 9, u. 31, sU. 40-42/3, vivecana (A. pra. sa., byAvara), pR. 454-455 3. vahI, khaNDa 2, za. 9, u. 31, sU. 43-44, vivecana (A. pra. sa., vyAvara), pR.455-456 For Personal & Private Use Only Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 263 * usakI prApti kaise hotI hai ? kevalajJAna kI prApti ke mUla srota kauna-kauna-se haiM ? eka dRSTi se soceM to kevalajJAna pUrNa mokSa kA mUlAdhAra hai| isake binA pUrNa mukti-sarvakarmoM se mukti kA dvAra khula nahIM sktaa| 'tattvArthasUtra' meM kevalajJAna kA lakSaNa aura usake utpanna hone ke mUla srotoM kA ullekha bhI kara diyA hai| vaise jJAna ke paMcama bheda meM jJAna se pUrva jo 'kevala' zabda rakhA hai, usakA Azaya yahI hai ki jo akelA ho, jahA~ kevala (sirpha) jJAna hI jJAna ho, nikhAlisa jJAna ke sAtha kisI prakAra kI vibhAvoM-vikAroM kI milAvaTa na ho, jo nirAlamba ho, jise kisI dUsare kI sahAyatA kI apekSA na ho, sAtha hI jo paripUrNa-jJAna ho tathA tInoM kAloM aura tInoM lokoM ke samasta dravyoM aura paryAyoM ko jAnatA ho, jisase kucha bhI chipA (pracchanna) na rahe, jisa para kisI bhI prakAra kA AvaraNa na rahe, use kevalajJAna kahA jAtA hai, kevaladarzana bhI kevalajJAna kA nirAkAra rUpa hai| sUrya meM Atapa aura prakAza donoM sAtha-sAtha rahate haiM, vaise hI kevalajJAna aura kevaladarzana donoM sAtha-sAtha rahate haiN| vAstava meM dekhA jAye to jJAna ke hI anAkAra aura sAkAra ye donoM (darzana aura jJAna) prakAra haiN| inheM hI sAmAnya bhASA meM sarvajJatA aura sarvadarzitA kahA jA sakatA hai| kaivalya meM kevalajJAna aura kevaladarzana ina donoM kA samAveza ho jAtA hai| kevalajJAna ho jAne para kisI prakAra kA dravya yA bhAva andhakAra nahIM rhtaa| mithyAtva, ajJAna, kaSAya, rAga, dveSa, moha Adi bhAvAndhakAra haiM, jabaki bAharI duniyA meM cAhe jitanA a~dherA ho, hAtha ko hAtha na sUjhatA ho, kevalajJAna jahA~ vA jisameM hogA, vahA~ dravya-andhakAra dekhane-jAnane meM koI rukAvaTa nahIM DAla sktaa| usake lie ghora andhere meM bhI prakAza hI prakAza hai| 'tattvArthasUtra' ke prastuta sUtra meM kevalajJAna kA lakSaNa isa prakAra diyA hai "mohakSayAjJAna-darzanAvaraNAntarAyakSayAcca kevlm|" --sarvaprathama moha (karma) ke kSaya hone ke pazcAt jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antarAya (karma) kA kSaya honA kevala hai-kaivalya hai, kevalajJAna-kevaladarzana hai| siddhAnta yaha hai ki pahale mohanIya karma kA pUrNa rUpa se nAza (kSaya) hotA hai, tatpazcAt jJAnAvaraNIya Adi zeSa tInoM dhAtikarmoM kA yugapat-eka sAtha kSaya (nAza) hotA hai aura ina cAroM ghAtikarmoM kA pUrNa kSaya hone para hI kaivalyadazA (kevalajJAna-kevaladarzana) prakaTa hotI hai, pahale nhiiN| .. 'tattvArthasUtra' meM jaise mokSa-prApti ke AdhArabhUta kevalajJAna-kevaladarzana ke prakaTIkaraNa kA krama batAyA hai, vahI krama karmavijJAna kI dRSTi se 'sthAnAMgasUtra' aura 'uttarAdhyayanasUtra' meM batAyA gayA hai, jinakA moha pUrNatayA kSINa ho cukA hai, aise kSINamohI arhanta ke isake (mohakarmakSaya ke) pazcAt nimnokta tInoM karmoM ke For Personal & Private Use Only Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 264 * karmavijJAna : bhAga 9 * aMza kA eka sAtha kSaya ho jAtA hai| ve tIna (ghAti) karma ye haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura antraaykrm| 'uttarAdhyayanasUtra' meM kahA gayA hai-"(kevalajJAna prApta karane vAlA sAdhaka) sarvaprathama pUrvAnupUrvI ke anusAra 28 prakAra ke mohanIya karma (cAritramoha ke solaha kaSAya, nau nokaSAya aura darzanamoha ke tIna yoM 28 prakAra ke mohakarma) ko samUla naSTa karatA hai, (tatpazcAt) pA~ca prakAra ke jJAnAvaraNIya, nau prakAra ke darzanAvaraNIya aura pA~ca prakAra ke antarAya karma-ina tInoM karmoM ko eka sAtha kSaya kara DAlatA hai|" ___tAtparya yaha hai ki jaba taka mohanIya karma kA-mohakarma kI kisI bhI prakRti kA thor3A-sA aMza rahegA, vahA~ taka kevalajJAna prakaTa nahIM ho sktaa| rAga aura dveSa yA kaSAya aura mithyAtva ye donoM mohakarma ke bIja haiM-srota haiM, ye donoM jahA~ bhI jisa vyakti meM bhI raheMge, cAhe rAga prazastarUpa meM hI kyoM na hoM, kaSAya cAhe prazastarUpa meM bhI kyoM na ho, kevalajJAna meM prabala bAdhaka haiN| bharatacakrI kA zarIramoha naSTa hote hI kevalajJAna pragaTa ho gayA bharata cakravartI apane pAsa cakravartitva kI Rddhi hote hue bhI, saba prakAra ke sukhabhoga ke sAdhana hote hue bhI nirlepa rahate the, phira bhI abhI taka unakA zarIra ke prati rAgabhAva nahIM chUTA thA, kintu jaba zIzamahala meM zIze ke sAmane khar3e hokara apane zarIra ke aMga-pratyaMgoM aura vastrAbhUSaNoM ko dekha rahe the, tabhI aMgulI meM se a~gUThI nIce gira pdd'ii| usase rikta aMgulI beDaula lagane lgii| ataH bharata jI ne eka-eka karake sAre AbhUSaNa utaare| cintana sphurita huA-'oha ! zarIra kI kitanI dayanIya dazA hai ! jo zarIra nAzavAn hai, eka dina avazya chUTane vAlA hai| usa para moha rakhane se to punaH-punaH janma-maraNa karanA pdd'egaa|' yoM AtmA ke nija guNoM aura svabhAva meM ramaNa karate-karate unakA moha naSTa ho gyaa| moha naSTa hote hI mohanIya karma ke kSaya ke sAtha-sAtha zeSa tInoM ghAtikarma bhI naSTa ho gaye aura unheM kevalajJAna prApta ho gyaa| 1. (ka) tattvArthasUtra (hindI vivecana sahita) (upAdhyAya kevala muni) se bhAva grahaNa, pR. 462 (kha) tattvArthasUtra, a. 10, sU. 1, vivecana, pR. 462-463 (ga) khINamohassa NaM arahao tao kammaMsA jugavaM khijati, taM. jahA-NANAvaraNijjaM. daMsaNAvaraNijjaM aNtraaiyN| -sthAnAMgasUtra, sthA. 3, u. 4, sU. 226 (gha) tappaDhamayAe jahANupuvvIe aTThAvIsai-vihaM mohaNijja * kammaM ugghAei, paMcavihaM nANAvaraNijjaM, navavihaM daMsaNAvaraNijja, paMcavihaM aMtarAiyaM, ee tinni vi kammaM jugavaM se khvei| -uttarA. 29/71 2. dekheM-triSaSTizalAkA puruSa caritra meM bharata cakravartI kA vRttAnta For Personal & Private Use Only Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna: kyA aura kaise-kaise ? * 265 * gaNadhara gautama svAmI ko rAgabhAva dUra karane kA saMketa gaNadhara gautama svAmI ke aneka ziSyoM tathA unake bAda dIkSita hue kaI sAdhu-sAdhviyoM ko kevalajJAna prApta huA dekhakara unakA mana khinna rahA karatA thA / bhagavAna mahAvIra se yaha bAta chipI nahIM thI / bhagavAna mahAvIra dvArA gautama svAmI ko kSaNamAtra bhI pramAda na karane kA uttarAdhyayana meM upadeza bhI hai, phira bhI gautama svAmI kA bhagavAna ke prati prazastarAga, bhaktirAga miTatA nahIM thA / 'bhagavatIsUtra' (za. 14, u. 7) meM aisA ullekha hai ki eka bAra bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI ko sambodhita karake (AzvAsana dete hue ) kahA - gautama ! tU mere sAtha cira-saMzliSTa (cirakAla se sneha se baddha ) hai, tU merA cirasaMstuta (cirakAla se stuti - bhakti karane vAlA) bhI hai, mere sAtha cira-paricita bhI hai, cirajuSita (cirakAla se sevita yA prIta) bhI hai, cirakAla se tU merA anugAmI ( anuyAyI) hai, cirakAla se anuvRtti (terI vRtti mere anukUla rahI) hai| ( isa kAraNa terA mere prati prazastarAga-bhaktirAga hai) he gautama ! isase pUrva ke ( anantara devaloka ) deva bhava meM, tadanantara manuSya-bhava meM bhI (sneha-sambandha rahA hai), ataH isase adhika kyA kahU~ ! isa bhava meM mRtyu ke pazcAt isa zarIra ke chUTa jAne para isa manuSya-bhava se cyuta hokara hama donoM tulya (eka sarIkhe ) aura ekArtha (eka hI prayojana vAle athavA eka hI lakSya-siddhi kSetra meM rahane vAle ) tathA vizeSatArahita (samAna) tathA kisI prakAra kI bhinnatA se rahita ho jaayeNge| isa pATha se bhI spaSTa hai ki jaba taka kiMcit rAga-dveSa yA kaSAyAdi rahegA, taba taka kevalajJAna prakaTa nahIM ho sakegA / ' isa dRSTi se kevalajJAna kI pahalI zarta hai - mohakarma kA sarvathA kSINa honA / kevalajJAna dIrghakAlika sAdhakoM ko dIrghakAla meM aura alpakAlika sAdhakoM ko alpakAla meM kyoM ? isa sambandha meM eka prabala zaMkA bAra-bAra mana ko kuredatI hai ki ilAyacIkumAra, kUragaDUka, mASatuSa, arjunamAlAkAra ( muni), araNika muni, dRr3haprahArI, kezarI (sAmAyika sAdhaka) muni, caNDarudrAcArya tathA unake eka navadIkSita ziSya Adi katipaya sAdhaka ko, jo apane pUrva jIvana meM hiMsAdi parAyaNa, vilAsI, manda buddhi, cAritra-bhraSTa, cora, krodhI Adi rahe haiM, dIkSA lene ke sAtha hI athavA dIkSA na lene para bhI jhaTapaTa kevalajJAna kaise prApta ho gayA ? aura 1. ( ka ) dekheM - uttarAdhyayana kA 10 vA~ dumapattamaM nAmaka adhyayana gautama svAmI ko apramatta rahane kA upadeza (kha) bhagavatIsUtra, khaNDa 3, a. 14, u. 7, sU. 1, vivecana ( A. pra. sa., byAvara ) For Personal & Private Use Only Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 266 * karmavijJAna : bhAga 9 * gautama svAmI jaisI sarvAkSarasannipAtI, cAra jJAna ke dhAraka bhagavAna mahAvIra ke paTTa ziSya ko kevalajJAna prApta hone meM itanA dIrghakAla kyoM lagA ? isakA eka samAdhAna to Upara diyA jA cukA hai, jaba bhI mohakarma ( rAga-dveSa - kaSAyAdi) sarvathA kSINa ho jAyegA, vaha vyakti pUrva jIvana meM cAhe kaisA bhI rahA ho, use vartamAna meM svabhAvoM meM ramaNa ke kAraNa mohAdi cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya hote hI kevalajJAna ho jAtA hai / kevalajJAna jAti-pA~ti, dharma-sampradAya, veza-bhUSA, bhASA, rASTra, prAnta Adi nahIM dekhatA / vaha dekhatA haikaSAyoM kA sarvathA kSaya, moha kI sarvathA kSINatA / dUsarA samAdhAna yaha hai ki ( ananta jJAna ), ananta darzana, ananta avyAbAdha sukha aura ananta Atma-zakti ye AtmA ke nijI guNa haiN| ye kahIM bAhara se ye upalabdhiyA~ prApta hotI haiM, lAnI par3atI haiM yA kisI devI-deva, zakti yA bhagavAna, paramAtmA Adi se prApta hotI haiM, aisA bhI nahIM hai| apitu tathya yaha hai ki ye . zaktiyA~ AtmA kI svayaM kI haiM, svayaM AtmA meM haiM, parantu ina cAra ghAtikarmoM se ye cAroM zaktiyA~ AvRta ho rahI thiiN| jina vyaktiyoM ne apane prabala puruSArtha se ina suSupta AvRta, Atmika guNoM ko jAgrata evaM anAvRta kara liyA, unako vaha kevalajJAna prakaTa ho gayA, bAhara meM prApta ho gyaa| niSkarSa yaha hai ki dhAtikarma catuSTayajanita AvaraNa dUra hote haiM, ye zaktiyA~ nirAvaraNa hokara apane sahaja svAbhAvika rUpa meM pragaTa uddhArita ho jAtI haiN| zAstrIya bhASA meM kaheM to zukladhyAna ke prathama pAda ( pRthaktva - vitarka savicAra) ko lA~ghakara dvitIya pAda ( ekatva - vitarka avicAra) meM pahu~ca jAtA hai, taba pahale pAda meM mohakarma kA aura dUsare pAda meM zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya kara DAlatA hai / phira terahaveM guNasthAna meM pahu~cakara sayogI kevalI ho jAtA hai / ' tIsarA samAdhAna hai - kevalajJAna prApta hone ke vicitra aura vibhinna upAya haiM, isalie vibhinna sAdhakoM ne vibhinna upAyoM se mArgoM se sAvadhAnIpUrvaka calakara use prApta kiyA aura kara sakate haiN| pAsata ilAyacIkumAra ko kevalajJAna kaise huA ? ilAyacI kumAra kyA thA ? kevalajJAna prApta hone se pUrvakAla taka vaha bhogAsakta evaM rUpAsakta vyakti kI taraha eka naTa- kanyA rUpa meM mohita - Asakta thA / use prApta karane ke lie usane nATyakalA bhI siikhii| parantu eka dina ilAyacIkumAra U~ce baoNsa ke saMkIrNa maMca para car3hakara apanI nATyakalA rAjA se puraskAra pAne ke lie dikhA rahA thaa| dubArA, tivArA bA~sa ke maMca para car3hane para bhI rAjA prasanna nahIM 47.1. sU. 69, vivecana ( A. pra. sa. vyAvara). pR. 225 For Personal & Private Use Only Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 267 * huaa| ataH cauthI bAra bhI anicchA se maMca para car3hakara apanI kalA dikhA rahA thA, tabhI usakI dRSTi par3osa ke ghara meM eka niHspRha, anAsakta evaM brahmacarya se tejasvI muni para par3I, jo eka vastrAbhUSaNa-sajjita rUpavatI gRhiNI se AhAra le rahe the| usake rUpa ke samakSa naTa-kanyA kA rUpa kucha nahIM thA, phira bhI muni nIcI dRSTi kiye niHspRhabhAva se AhAra le rahe the| yaha dekhate hI ilAyacIkumAra kI vicAradhArA ekadama plttii| socane lagA-'kahA~ ye niHspRha zramaNa aura kahA~ maiM ? ye to devAMganA-sI saundaryamUrti kI ora dekha bhI nahIM rahe haiM, maiM eka naTa-kanyA ke pIche pAgala banA huA huuN| maiMne apanI anamola jindagI zarIra saundarya meM Asakta banakara kho dI, Atmika saundarya-Atma-guNoM kI ora dRSTipAta nahIM kiyaa|' yoM unakI svabhAvamukhI dhArA UrdhvamukhI ho gaI, sakalacAritra ke bhAva udita ho gye| bA~sa ke saMkIrNa maMca para hI unakA zarIra sthira ho gayA, kaSAyoM kA mUloccheda hote hI, zeSa tIna ghAtikarmoM kA kSaya huA aura unheM vahIM kevalajJAna-darzana kI prApti ho gii| phira unhoMne bA~sa ke maMca se nIce utarakara vairAgyapreraka upadeza diyA, jisase prerita hokara naTa-kanyA aura rAjA kA hRdaya bhI vairAgya se otaprota ho gyaa| rAga-dveSAdi dUra hote hI unheM bhI kaivalya kI prApti ho gii| kSudhA-asahiSNu kUragaDUka muni kevalajJAna se sampanna kyoM ho gaye ? - muni kUragaDUka kA vAstavika nAma to lalitAMga thaa| dIkSA lekara unhoMne indriyavijaya kA svataMtra patha apnaayaa| bhikSA meM ve sarasa AhAra chor3akara agni saMskArita 'kUra' nAmaka nIrasa anna lAte aura madhu ghRta ke samAna prasannatApUrvaka samabhAva se khA lete| parantu nirAhAra tapasyA karanA unake basa kI bAta nahIM thii| eka dina cAturmAsika parva ke dina AcAryazrI ne samasta saMgha ko tapa kI prabala preraNA dii| caturvidha saMgha meM vibhinna prakAra kI tapasyAeM ho rahI thiiN| upavAsa to sabake hI the| parantu kUragaDUka muni isa pratIkSA meM baiThe the ki vyAkhyAna pUrA ho to maiM bhikSA ke lie jaauuN| AcAryazrI se gocarI jAne kI AjJA mA~gane gaye to unhoMne bahuta DaoNTA-phaTakArA, kintu use samabhAva se, zAntabhAva se sahana kara liyaa| anya muni bhI use jhir3akate rhte| parantu ve sabako vinayapUrvaka uttara dekara apanI galatI svIkAra lete| apamAna kA kar3avA bUMTa pIkara bhI zAnta the| gocarI gye| kUra se pAtra bharakara laaye| gurujI ko AhAra dikhAyA to ve bhI kupita hue| bhikSApAtra lekara ve eka ora gye| pramArjana karake baitthe| pAtra sAmane rakhA! apane doSoM para cintana sphurita huA-maiM AhAra kA itanA gulAma ! mere kAraNa AcAryazrI ko kaSTa 1. dekheM-ilAyacIkumAra kA vRttAnta AkhyAnakamaNikoSa, upadezapAlA tathA jainakathA koSa (muni chatramala) meM For Personal & Private Use Only Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 268 * karmavijJAna : bhAga 9 * huaa| bhojana karate-karate nirAhArI AtmA ke dhyAna meM lIna ho gye| zukladhyAna kI ujjvalatA tathA kSamA kI parAkASThA ke kAraNa bhojana kA grAsa lene vAlA hAtha vahIM ruka gyaa| kSapakazreNI para ArohaNa karake zukladhyAna meM lIna muni kA mohakarma samUla naSTa ho gayA, sAtha hI zeSa tInoM ghAtikarma bhI samUla naSTa ho gaye, unheM vahIM kevalajJAna-kevaladarzana prApta ho gyaa| jaba devatA aura devendra unakA kaivalya mahotsava manAne Aye to AcAryazrI Adi ko patA lgaa| ve bhI Atma-cintana meM DUba gye| mana hI mana kUragaDUka kI kSamAvRtti kA aMkana karate hue pahale anutApa dhArA aura phira Atma-bhAvoM kI dhArA meM bahane lge| bhAvoM meM vizuddhi Ate hI unhoMne bhI tatkAla kevalajJAna prApta kara liyaa|' manda buddhi mASatuSa muni ko kevalajJAna kisa kAraNa se huA ? ___ mASatuSa muni to bilakula manda buddhi the, kintu deva, guru, dharma para unakI aTala zraddhA thii| gurudeva ke samakSa vinayapUrvaka nivedana kiyA-"gurudeva ! mujhe eka gAthA bhI dinabhara meM yAda nahIM hotii| kyA karU~? kaise merA kalyANa hogA?" gurudeva ne samajhAyA-AtmA meM ananta jJAna hai, para pUrvabaddha karmoM ke kAraNa AvRta hai, AvaraNa ke mUla kAraNa haiM-rAga-dveSa ! inake dUra hote hI jJAna prakaTa hote dera na lgegii| tumheM maiM choTA-sA vAkya yAda karane ke lie detA hU~-"mA ruSa, mA tuss|" isI ko niSThApUrvaka raTate rho| guru-vacanoM para niSThA rakhakara raTane lgaa| raTate-raTate vaha vAkya to yAda na rahA, usake badale raTane lgaa-maass-tuss| eka dina mana meM isake artha para UhApoha huA-mASa kA artha hai-ur3ada aura tuSa kA artha hai-chilkaa| ye donoM pRthak-pRthak haiM, pRthak kiye jA sakate haiM, isI prakAra svabhAva aura parabhAva, AtmA aura zarIra ye pRthak-pRthak haiN| maiM aba taka zarIra ke hI dharmoM ko AtmA ke dharma samajha rahA thaa| isa prakAra vaha cintana karatA hai; bhedavijJAna kI prabala bhAva dhArA aura zukladhyAna kI dhArA meM car3hate hue usakA mohakarma naSTa ho gayA, zeSa tIna ghAtikarma bhI naSTa ho gaye aura mASatuSa muni ko kevalajJAna prApta ho gyaa| arjuna muni ko kaivalya aura mokSa kaise ho gayA ? ___arjuna muni ne pUrva jIvana meM yakSAviSTa hokara 1,141 vyaktiyoM kI hatyA kara dI thI, parantu unake mana meM tIvra kaSAya nahIM thA, tIvra dveSabhAva nahIM thA, isalie nikAcita rUpa se karmabandha nahIM huA thaa| unake zarIra se yakSa ke nikalate hI, sudarzana zramaNopAsaka ke satsaMga se ve bhagavAna mahAvIra kI sevA meM pahu~ce aura vahIM 1. dekheM-kUragaDUka muni kA vRttAnta AcArAMga cUrNi meM tathA jainakathA koSa meM 2. dekheM-mASa-tuSa muni kA vRttAnta AvazyakasUtra hAri. vRtti meM For Personal & Private Use Only Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise ? * 269 * virakta hokara munidharma meM dIkSita ho gae / yAvajjIvana bele-bale tapa kA saMkalpa kiyaa| pAraNe ke dina rAjagRhI meM bhikSA ke lie jAte, vahA~ janatA ne unheM pIr3ita, pratAr3ita, apamAnita kiyA parantu unhoMne apane karmoM kA doSa mAnakara samabhAva se sahana kiyA / bhikSA meM jo bhI milatA, use samabhAva se grahaNa karate / kSamA kI sAkAra pratimA banakara utkRSTa titikSA se ghAtikarmoM kA kSaya karake kaivalya prApta kiyA aura 15 dinoM kA saMlekhanA - saMthArA karake sarvakarmamukta siddha-buddha bana ge|' hatyArA dRr3haprahArI kaise kevalajJAnI banA ? dRr3haprahArI kA pUrva jIvana to hatyAre aura luTere kA jIvana thA / eka dina eka brAhmaNa ke yahA~ AmaMtrita thA / khIra banI thI / vaha dhRSTatApUrvaka khIra ke bartana ke pAsa baiTha gayA / brAhmaNI ne use TokA to krodha bhar3aka uThA / talavAra ke prahAra se Tukar3e kara diye / brAhmaNa sahAyatA ke lie daur3A to use bhI mAra ddaalaa| gAya apane svAmI ko bacAne ke liye daur3I to garbhavatI gAya para talavAra calAI, usakA garbhastha baccA bhI bAhara nikala AyA / gAya aura bachar3A donoM tar3aphar3Ate hue mara ge| ina pA~coM ke zava ko aba vaha ghUra ghUrakara dekha rahA thA / bachar3e kI chaTapaTAhaTa se Aja usake hRdaya meM karuNA kI eka cinagArI phuuttii| use mana hI mana pazcAttApa huaa| mana hI mana svayaM ko dhikkArane lagA / usakA dila raha-rahakara rone lagA / khUna se sanI talavAra vahIM chor3akara vaha viraktabhAva se sAdhu banakara vana kI ora calA pdd'aa| eka vicAra aura sphurita huA-vana meM saMvara aura nirjarA kA kahA~ prasaMga AegA? jinakA maiMne sarvasva lUTA hai yA jinake kuTumbiyoM kA viyoga kiyA hai, ve to sAre nagara meM haiM, vahIM rahakara mujhe apane pApoM kA prAyazcitta karane tathA mujha para kiye jAne vAle prahAroM ko samabhAva - kSamAbhAva se, pratikriyAbhAva viratipUrvaka sahakara saMvara- nirjarA karane kA avasara milegA / yoM socakara nagara ke pUrva-dvAra ke pAsa dRr3haprahArI dhyAnastha khar3A ho gyaa| logoM dvArA tAr3anA-tarjanA kI gaI, para dRr3haprahArI zAntabhAva se sahatA rhaa| jaba yahA~ kopa zAnta ho gayA logoM kA, to vaha kramazaH pazcima, dakSiNa aura uttara ke dvAroM meM se pratyeka para Der3ha-Der3ha mahInA dhyAnastha khar3A rhaa| yoM chaha mahIne ke isa kAyotsarga - vyutsarga tapa se dRr3haprahArI muni ne samasta ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna prApta kiyaa| isa samatAdhArI muni kA aba sarvakarma-muktirUpa mokSa to nizcita hI thaa| 1. dekheM - arjunamAlI kA muni bana jAne ke pazcAt kA jIvana-vRtta, antakRddazA, varga 6 meM 2. dekheM - dRr3haprahArI kA jIvana-vRtta AvazyakakathA meM tathA jainakathA koSa meM, pR. 202-203 For Personal & Private Use Only Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 270 * karmavijJAna : bhAga 9* sAmAyikavratI kezarI cora kA hRdaya parivartana aura kevalajJAnArjana kaise huA ? kezarI kAmapura ke rAjA vijayacandra ke rAjya ke prasiddha vyApArI saMghadatta kA putra thaa| bacapana meM usakI dharmadhyAna meM bahuta ruci thI / gurudeva se sAmAyika ke pATha sIkhakara usane pratidina sAmAyika karane kA niyama liyaa| vaha vidhipUrvaka sAmAyika letA aura pAratA thA / kezarI kI sAmAyika kI isa pravRtti se pitA prasanna thA, kintu jyoM-jyoM kezarI bar3A huA, kusaMgati meM par3ane se usameM aneka durguNa, vizeSataH corI kA bhayaMkara durguNa laga gyaa| corI kiye binA use eka dina bhI caina nahIM par3atA thA / pitA aura rAjA ne use bahuta samajhAyA, dhamakI bhI dI, parantu nahIM mAnA to rAjA ne use deza nikAlA de diyaa| vaha rAjya chor3akara vana meM calA gyaa| sarovara kA pAnI pIkara pyAsa zAnta kI / socane lagA- 'kyA Aja maiM binA corI kiye hI rahU~gA ?' itane meM eka vyakti AkAza se utraa| usake pairoM meM pAdukAe~ thIM jinheM usane kholakara jhAr3I meM chipA dIM aura sarovara meM nahAne ke lie ghusaa| tabhI maukA dekhakara kezarI jhAr3I meM se pAdukAe~ lekara caMpata ho gyaa| aba to vaha pAdukA pahana cAhe jahA~ zIghra AkAzamArga se pahu~ca jAtA / nagara meM usakI coriyoM ke kAraNa hAhAkAra maca gyaa| aba vaha kisI kI pakar3a meM nahIM AtA thaa| svayaM rAjA vijayacandra ne use pakar3ane kA bIr3A utthaayaa| rAjA sazastra sainya lekara nikala pdd'aa| rAjA ne saba jagaha chAna lI, para kahIM usakA patA na lgaa| rAjA thakakara eka per3a ke nIce vizrAma lene lgaa| tabhI vahA~ kesara Adi kI sugandha aaii| socA- 'kahIM maMdira hogA AsapAsa / ' thor3I dUra eka caNDI kA mandira thaa| rAjA ne dekhA - vastrAbhUSaNa sahita eka vyakti pUjA kara rahA hai| samajha gayA ki yahI cora hai| dUsare dina rAjA use pakar3ane ko jhapaTA to vaha pakar3a se chUTakara vana kI ora bhaagaa| pAdukAe~ vahIM chUTa giiN| rAjA ne unheM uThA liyaa| ataH kezarI paidala kahA~ taka bhAgatA ? kezarI paidala daur3atA-daur3atA thaka gyaa| bhAgate-bhAgate vana meM eka dhyAnastha muni ke darzana hue / kezarI ne muni se uddhAra kA mArga pUchA to unhoMne kahA- "rAga-dveSamukta hokara pravRtti karane se hI uddhAra ho sakatA hai|" kezarI ne apane pApoM kI AlocanA, Atma-nindA aura gardA kii| muni se prAyazcitta liyaa| yoM vaha Atma zuddhi karake Atma-cintana meM lIna ho gayA / tabhI usake jIvana meM apUrva evaM utkRSTa Atma-bhAvoM kI dhArA meM bahate - bahate usake mohakarma tathA zeSa tIna ghAtikarma kSaya ho gae aura senA sahita rAjA vahA~ pahu~cA, taba taka use kevalajJAna ho gyaa| karmabIja rAga-dveSa-moha ke naSTa hote hI kevalajJAna prakaTa ho gyaa| rAjA ke dvArA isa parivartana kA kAraNa pUchA gayA to usane kahA- yaha saba camatkAra savidhi zuddha bhAva se sAmAyika kA hai ki mere For Personal & Private Use Only Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 271 * ghAtikarma itanI jaldI kSaya ho ge| kevalI muni kezarI grAmAnugrAma vihAra karate hue janatA meM dharma-jAgRti karate rhe|' caNDarudrAcArya ke navadIkSita ziSya ko aura usa nimitta se AcArya ko kevalajJAna kaise prApta huA ? caNDarudrAcArya to atyanta krodhI svabhAva ke the| eka dina ujjayinI nagarI ke eka zreSThI kA navavivAhita putra apane mitroM ke sAtha AcArya ke darzanArtha aayaa| usake mitroM ne hAsyavaza AcArya se kahA-"gurudeva ! yaha hamArA mitra saMsAra se virakta hai| Apake pAsa dIkSA lenA cAhatA hai|" AcArya ne do-tIna bAra kahA"kyA vAstava meM yaha dIkSA lenA cAhatA hai?" zreSThi-putra kucha nahIM bolaa| mitroM ne kahA-"hA~, mahArAja ! ise zIghra dIkSA de diijiye| kisI ko vizvAsa nahIM hotA thA ki yaha navavivAhita yuvaka dIkSA lene ko taiyAra hogaa| parantu AcArya ne yuvaka se kahA-'yadi tumhArI icchA dIkSA lene kI hai to kezaloca karA lo, maiM dIkSA de duuNgaa|'' yuvaka taiyAra ho gyaa| AcArya ne kezaloca karake use dIkSA de dii| mitroM ko usane lauTA diyA aura socA-'gurudeva ne kRpA karake mujhe jainendrI dIkSA de dI hai, aba mujhe ratnatraya kI ArAdhanA karake mokSamArga meM Age bar3hanA caahie|' navadIkSita ziSya ne AcAryazrI se kahA- "gurudeva ! ho sakatA hai, mere svajanasambandhI AyeM aura bakher3A khar3A kareM, mujhe saMyama se cyuta karane kA prayatna kreN| isalie acchA hogA, hama yahA~ se vihAra karake anyatra pahu~ca jaaeN|' AcAryazrI ne kahA-"sandhyAkAla ho cukA hai| mujhe rAtri meM kama dikhAI detA hai| kaise calanA hogA?" ziSya ne gurudeva ko kaMdhe para biThAyA aura pahale apane dekhe hue vanamArga kI ora cala pdd'aa| rAstA Ubar3a-khAbar3a to thA hI, phira a~dherA bhI thaa| isalie bAra-bAra Thokara lagatI to AcArya ko kaSTa hotA thaa| ve kruddha hokara ziSya ko DA~Tane-phaTakArane lgte| kabhI-kabhI muMDita mastaka para DaMDA bhI mAra dete| lekina ziSya vinayI evaM zAnta svabhAva kA thA, roSa-Akroza tathA pratikriyA se rahita hokara saba kucha samabhAva se sahatA rhaa| mana hI mana socatA-'maiM gurudeva kI AzAtanA kara rahA hU~, kaSTa de rahA huuN|' parantu guru kA parama upakAra mAnatA ki inhIM kI kRpA se mujhe kaSAyavijaya, vItarAgatA aura ratnatraya kI ArAdhanA kA svarNa avasara milA hai| isa prakAra ziSya zubhadhyAna se zukladhyAna meM pahu~ca gyaa| ekamAtra Atma-dhyAna meM nimagna hone se usakI AtmA meM suSupta, AvRta aura pracchanna kevalajJAna prakaTa ho gyaa| kevalajJAna kI jyoti ke kAraNa rAtri ke saghana andhakAra meM bhI usake cAroM ora prakAza hI prakAza thaa| ataH aba vaha sahI mArga 1. dekheM-vardhamAna dezanA 1/9 meM kezarI kevalI kI kathA, jainakathA koSa se sAra saMkSipta For Personal & Private Use Only Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 272 * karmavijJAna : bhAga 9 * para cala rahA thaa| gurudeva ko bhI koI kaSTa nahIM ho rahA thaa| guru ne pUchA-"vatsa ! pahale to tujhe bAra-bAra ThokareM lagatI rahIM, aba tU aMdhakAra meM bhI sIdhA cala rahA hai, kyA kAraNa hai? kyA koI jJAna utpanna huA hai?'' ziSya ne vinIta svara meM kahA-"gurudeva ! ApakI kRpA se kevalajJAna prApta ho gayA hai|" guru ekadama cauMka aura ziSya ke kandhe se nIce utare, taba taka sUryodaya ho cukA thaa| guru ne pazcAttApa ke svara meM kahA-"dhikkAra hai mujhe ! maiMne tuma para roSa kiyA, kevalI kI AzAtanA kii| mujhe kSamA kro|" isa prakAra gahana pazcAttApa aura AtmAlocanA karate-karate AcArya Atma-dhyAna meM DUba ge| unheM bhI kaivalya kI prApti ho gii|' mRgAvatI sAdhvI ko aura usake nimitta se AryA caMdanabAlA ko kevalajJAna-prApti isI prakAra eka bAra sAdhvI mRgAvatI jI bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM sAdhvIzreSThA caMdanabAlA jI Adi sAdhviyoM ke sAtha baiThI thiiN| sUrya-candra donoM ke prabhu-darzanArtha Ane se sarvatra prakAza ho rahA thaa| anya sAdhviyA~ to yathAsamaya apane sthAna para calI gaIM, kintu mRgAvatI jI ko prakAza hone se samaya kA dhyAna nahIM rhaa| sUrya-candra ke cale jAne para acAnaka a~dherA chAyA to unheM bhAna huaa| ve apane sthAna para zIghra phuNcii| AryazreSThA caMdanabAlA jI ne mRgAvatI jI kI isa akSamya bhUla ke lie upAlambha kiyaa| mRgAvatI jI ne apanI bhUla ke lie caMdanabAlA jI se kSamA yAcanA kii| caMdanabAlA jI so giiN| magara mRgAvatI jI mana hI mana apanI bhUla ke lie pazcAttApa karane lgiiN| AtmAlocana karate-karate svabhAva-ramaNatA kA vega itanA bar3hA ki sahasA kSapakazreNI para ArUr3ha hokara kevalajJAna prApta kara liyaa| tabhI mRgAvatI jI ne kevalajJAna ke prakAza meM dekhA ki mahAsatI candanabAlA ke hAtha ke pAsa se eka kAlA sA~pa jA rahA hai| ataH tatkAla unakA hAtha Upara kara diyaa| hAtha uThAne se caMdanabAlA jI kI nIMda khulii| jagAne kA kAraNa pUchA to mRgAvatI ne sA~pa vAlI bAta khii| caMdanabAlA ne pUchA-"itanI a~dherI rAta meM Apako sA~pa kaise dikhAI diyA? kyA koI viziSTa jJAna huA hai ?'' mRgAvatI jI-"ApakI kRpA huI hai to kyoM nahIM hogA?'' caMdanabAlA-"kyA kevalajJAna huA hai?'' mRgAvatI jI-"ApakI kRpA kA hI sArA phala hai|" caMdanabAlA ne apane Apa ko sa~bhAlA, socA-'maiMne kevalI kI AzAtanA kii| nIMda khulane se mujhe bhI Aveza A gyaa| phira bhI mRgAvatI jI ne kitanI samatA aura zAnti kA paricaya diyA !' yoM antarmukhI hokara Atma-svabhAva kA cintana karate-karate caMdanabAlA ko bhI kevalajJAna prApta ho gyaa| 1. dekheM-caNDarudrAcArya ke vRttAnta ke lie Avazyaka malayagiri vRtti tathA jainakathA koSa, pR. 139 2. dekheM-mRgAvatI sAdhvI kA jIvana-vRtta, Avazyaka niyukti evaM dazavaikAlika niyukti meM For Personal & Private Use Only Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise? * 273 * kevalajJAna kI jyoti kisako prApta ho sakatI hai, kisako nahIM ? ye aura aise hI katipaya udAharaNoM se yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna jaise atIndriya atizaya jJAnoM ke lie vyakti ke svayaM ke AdhyAtmika puruSArtha kI, rAga, dveSa, moha, krodhAdi kaSAya Adi vibhAvoM para vijaya prApta karane ke liye pratikSaNa sAvadhAna-sajaga rahakara puruSArtha karane kI AvazyakatA hai, tabhI mohanIya Adi cAra ghAtikarmoM kA kSaya hokara kevalajJAna kI jyoti prApta ho sakatI hai| pApI aura narakagati kI sambhAvanA vAle ko bhI vItarAgopadeza kriyAnvita karane se mukti saMbhava hai 'sUtrakRtAMga niyukti' meM kahA gayA hai-"koI kitanA hI pApAtmA ho tathA avazya hI utkRSTa naraka-sthiti prApta hone kI sambhAvanA ho, kintu vaha bhI vItarAga ke upadeza (vItarAgatA yA akaSAya-saMvara kI sAdhanA) dvArA usI bhava meM (kevalajJAna prApta karake) (sarvakarma) mukti prApta kara sakatA hai|' isake viparIta kaI zramaNopAsaka-zramaNopAsikAoM tathA zramaNa nirgranthanirgranthiyoM ko pUrvokta sAdhaka-sAdhikAoM se bar3hakara kaI gunI utkRSTa sAdhanA karane para bhI zIghra kevalajJAna prApta nahIM hotaa| mokSa prApta honA to usase Age kI bAta hai| usakA spaSTa kAraNa yaha hai ki unakA rAgabhAva, moha, kaSAyabhAva ghaTatA yA miTatA nhiiN| sampradAya, guru, bhakta-bhaktA, sthAna, AhAra, kSetra, pUjA-pratiSThA, sukha-suvidhA Adi kI prApti kI kAmanA, vAsanA, ahaMtA-mamatA, Asakti, moha, rAga-dveSAdi yA priyatA-apriyatA ke bhAva kA prAbalya hI mukhya kAraNa hai, jo kevalajJAna to kyA avadhijJAna ko bhI prApta nahIM hone detaa| 'sthAnAMgasUtra' meM cAra aise bAdhaka kAraNoM kA ullekha hai, jo atizaya jJAna (avadhi, manaHparyAya aura kevalajJAna) prApta nahIM hone dete| ve isa prakAra haiM-(1) jo nirgrantha yA nirgranthI bAra-bAra strIkathA, bhaktakathA, dezakathA aura rAjakathA karate haiM; (2) jo nirgrantha yA nirgranthI viveka (azuddha bhAvoM kA tyAga kara zarIra aura AtmA kI bhinnatA kA anuprekSaNa) aura vyutsarga (zarIra aura zarIra se sambaddha mAtA-pitA, parivAra, saMgha, guru Adi sajIva tathA vastra, pAtra, sthAna, kSetra, pratiSThA, AhArAdi ke prati mamatva chor3ane ke kAyotsarga) ke dvArA AtmA ko samyak prakAra se bhAvita nahIM karate; (3) jo nirgrantha yA nirgranthI pUrva-rAtri aura apara-rAtrikAla ke samaya dharma-jAgaraNA karake jAgrata nahIM rahate; aura (4) jo nirgrantha yA nirgranthI prAsuka, eSaNIya, uJcha 1. avi hu bhAriyakammA: niyamA ukkassa niry-tthitigaamii| ___ te'vi hu jiNovadeseNa, teNeva bhaveNa sijhNti|| -sUtrakRtAMga niyukti, gA. 160 For Personal & Private Use Only Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 274 * karmavijJAna : bhAga 9 * aura sAmudAnika bhikSA kI samyak prakAra se gaveSaNA nahIM krte| ina cAra kAraNoM se nirgrantha-nirgranthiyoM ko tatkAla atizayayukta jJAna-darzana utpanna hote-hote ruka jAte haiM, utpanna nahIM ho paate| sAtha hI Age ke sUtra meM batAyA hai ki agara sAdhu-sAdhvI uparyukta cAra kAraNoM ke nivAraNArtha ukta cAra viziSTa kAryoM ko apane zramaNa-jIvana kI dainika caryA meM sthAna deM, to unheM ukta abhISTa atizayayukta jJAna-darzana tatkAla (isI samaya) utpanna ho sakate haiN| jaise pUrva-pRSThoM meM udAhRta sAdhaka aura sAdhikAoM ko apane tIvra satpuruSArtha se tatkAla kevalajJAnakevaladarzana prApta ho gayA thaa| ucca sAdhanA tathA kriyApAtratA hote hue bhI rAga-dveSa-kaSAyAdi / kSINa na hoM to kevalajJAna nahIM niSkarSa yaha hai ki cAhe koI kitanA hI ucca kriyApAtra sAdhaka ho, cAhe usako kaI prakAra kI siddhiyA~, labdhiyA~ yA upalabdhiyA~ prApta ho gaI hoM, cAhe usakI prasiddhi digadiganta taka phailI huI ho, janatA use cAhe bhagavAna, prabhu, avatAra, parama guru, mahanta, karuNAvatAra, camatkArI, ucca zakti-sampanna, yogI, zakti, jagadambA yA jaganmAtA kahatI ho, jaba taka usake rAga-dveSa, kaSAyAdi vibhAvajanita mohanIya karma tathA usake sAthI zeSa tIna ghAtikarma pUrNatayA kSINa na hoM, taba taka use kevalajJAna-kevaladarzana kI prApti nahIM ho sktii| gaNadhara gautama svAmI isa tathya ke jvalanta udAharaNa haiN| isalie mokSa-prApti kI avazyambhAvitA kA mUlAdhAra kevalajJAna hai, jisake pragaTa hue binA sarvakarma kSayarUpa pUrNa mokSa nahIM ho sktaa| 1. (ka) cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA assiM samayaMsi atisese NANadaMsaNe samuppajjiukAme vi Na samuppajjejjA, taM. jahA-(1) abhikkhaNaM-abhikkhaNaM ithikahaM, bhattakahaM desakahaM rAyakahaM kahettA bhvti| (2) vivegeNa viusaggeNaM No sammayappANaM bhAvittA bhvti| (3) puvvarattAvarattakAlasamayaMsi No dhammajAgariyaM jAgaraittA bhvti| (4) phAsuyassa esaNijjassa uchassa sAmudANiyassa No sammaM g2avesittA bhvti| (kha) cauhi ThANehiM NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA assiM samayaMsi (takkhaNe) atisese NANadaMsaNe samuppajjiukAme smupjjejjaa| tavaM sammaM gavesittA bhvti| -sthAnAMga., sthA. 4, u. 2, sU. 254-255 For Personal & Private Use Only Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ musaRanEenators ORRBADIBaaaaaaaaaaar karmavijJAna pariziSTa pariziSTa 1 bhAga 1 se 9 taka kI sampUrNa viSaya-sUcI pariziSTa 2 pAribhASika zabda koSa pariziSTa 3 sandarbha grantha sUcI RRABARImassessmewan For Personal & Private Use Only Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAnaH prathama bhAga khaNDa 1, 2,3 kula pRSTha 1 se 620 taka prathama khaNDa : karma kA astitva nibandha 11 pRSTha 1 se 206 taka (1) AtmA kA astitva : karma-astitva kA paricAyaka pRSTha 3 se 34 taka AtmA kI vibhAva dazA : karma ke astitva kI kAraNa 3, AtmA kisI bhI pramANa se siddha nahIM : indrabhUti gautama kI zaMkA 6, I jIva pratyakSa nahIM 7, II anumAna se bhI jIva kA astitva siddha nahIM 7, III Agama-pramANa se bhI jIva siddha nahIM 7, IV upamAna-pramANa se bhI jIva asiddha hai 8, V arthApattipramANa se bhI AtmA siddha nahIM ho sakatI 8, jainadarzana dvArA AtmA ke astitva kI siddhi 8, I pratyakSa se AtmA ke astitva kI siddhi 8, II AtmA pratyakSa bhI hai 9, III sarvajJa ko AtmA pratyakSa hai; chadmastha ko AMzika pratyakSa 9, IV indriya-pratyakSa na hone para bhI AtmA kA abhAva siddha nahIM hotA 10, V sva-saMvedanapratyakSa 10, VI ahaM-pratyaya se bhI AtmA pratyakSa 11, VII saMzaya rUpa vijJAna se AtmA pratyakSa hai 11, VIII saMzayakartA bhI jIva hI hai 11, IX guNoM ke pratyakSa se guNI AtmA pratyakSa 12, x vijJAtA AtmA jJAnarahita indriyoM se bhinna hai 12, XI dUsaroM ke zarIra meM AtmA kI siddhi 12, XII anumAna-pramANa dvArA AtmA ke astitva kI siddhi 13, XIII saMzaya kA viSaya hone se AtmA kI sattA siddha hai 13, xiV viparyaya aura anadhyavasAya dvArA bhI AtmA kI siddhi 13, XV AtmA hI jJAtA, draSTA, zrotA, mantA Adi hai; acetana padArtha nahIM 14, XVI saMkalanAtmaka jJAna karane vAlI AtmA hai, indriyA~ nahIM 14, XVII jJAnarUpa asAdhAraNa guNa ke kAraNa AtmA kA astitva siddha hotA hai 15. XVIII jahA~ AtmA hai, vahA~ jJAnarUpa guNa nyUnAdhika rUpa meM avazya rahatA hai 16, XIX suSupti avasthA meM bhI jJAna evaM caitanya kA anubhava 16, XX vyutpattiyukta zuddha pada hone se AtmA kA astitva siddha 17, XXI bAdhaka-pramANa ke abhAva se AtmA kI astitva-siddhi 18, XXII prANApAna kArya dvArA AtmA kI astitva-siddhi 18. XXIII zarIra kA kartA hone se AtmA siddha hai 18, XXIV zarIrAdi ke bhoktA ke rUpa meM AtmA kI astitva-siddhi 19, XXV AtmA kathaMcit mUrtAdi rUpa hai 19, XXVI zarIrAdi saMghAtoM kA svAmI AtmA hai 19, XXVII karaNarUpa indriyoM kA adhiSThAtA : AtmA 19. XXVIII AdAtA ke rUpa meM AtmA kI siddhi 20, XXIX niSedha se AtmA kI siddhi 20. XXX ajIva ke pratipakSI ke rUpa meM jIva kI siddhi 21, XXXI loka-vyavahAra dvArA AtmA ke astitva kI siddhi 21, XXXII zarIra jIva kA Azraya hai, svayaM jIva nahIM 21, XXXIII paryAyoM dvArA Atma-dravya kI siddhi 22, XXXIV paralokI ke rUpa meM AtmA ke astitva kI siddhi 22. XXXV zarIra-ratha ke sArathI ke rUpa meM AtmA kI astitva-siddhi 22. XXXVI upAdAnakAraNa ke rUpa meM AtmA kI siddhi 23, XXXVII mana ke preraka ke rUpa meM Atma-tattva kI siddhi 23. XXXVIII Agama-pramANa se AtmA ke astitva kI siddhi 23, XXXIX arthApatti pramANa se AtmA kI astitva-siddhi 23, vibhinna darzanoM meM Atma-astitva kI siddhi 23, sAMkhyadarzana dvArA AtmA ke astitva kI siddhi 23, nyAya-vaizeSikadarzana meM AtmA kI siddhi 24, mImAMsAdarzana meM AtmA kI astitva-siddhi 24. advaita-vedAntadarzana dvArA AtmA kI siddhi 24. cArvAka Adi dvArA AtmA ke svataMtra astitva kA niSedha 24, AtmA ke pRthak svataMtra astitva ke sambandha meM vivAda 25, advaitavAdI paramparA bhI AtmA ko prati vyakti bhinna nahIM mAnatI 26. svataMtra AtmavAdiyoM kI vicAraNA 26, AtmA ke svataMtra For Personal & Private Use Only Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 278 * karmavijJAna : pariziSTa * astitva kA svarUpa 29, AtmA kA asAdhAraNa guNa : caitanya 30, AtmA ko sarvavyApI evaM ekAnta amUrta mAnanA bhI ThIka nahIM 30, AtmA ke jJAnAdi guNa, guNI (AtmA) ke sAtha hI raheMge 31. Adhunika vaijJAnikoM dvArA svataMtra AtmA mAnya 32, jaiva-vaijJAnikoM dvArA AtmA kA svataMtra astitva siddha 32, manovaijJAnika bhI AtmA kI svataMtra evaM zAzvata sattA se sahamata 32. bhautikavijJAna dvArA bhI AtmA kA svataMtra astitva asvIkRta nahIM 33, jahA~-jahA~ saMsArI AtmA, vahA~-vahA~ karma avazyambhAvI 34 / (2) jahA~ karma, vahA~ saMsAra pRSTha 35 se 48 taka ___ AtmA kI zuddha dazA prApta karAnA hI jainadarzana kA lakSya 35, AtmA kI do avasthAe~ : kyoM. kaisI aura kaise? 35, saMsAra tathA saMsArI (azuddha) dazA kA mukhya kAraNa : karma 38. karma aura saMsAra kA avinAbhAva sambandha 39, saMsAra-cakra : karma-cakra ke kAraNa 39, saMsAra kI duHkharUpatA kA mUla kAraNa : karma 40, saMsAra kA duHkhamaya rUpa 40, saMsAra duHkhamaya kyoM? 41. saMsAra kA sUkSma aura sthUla svarUpa 42, jahA~ saMsAra hai, vahA~ rAga-dveSAdi janita karmajanya duHkha haiM 42, tRSNA aura moha miTate hI duHkha miTa jAtA hai 42, yahI vaha saMsAra hai 43, karma ke astitva kA pravala pramANa : pratyakSa dRzyamAna saMsAra 44, Agama-pramANa se bhI karma kA astitva siddha hai 44, bhatavAdiyoM dvArA mAnya kevala ihalaukika kriyA-karma 45, karma ke kAraNa hI bhUta-bhaviSyakAlIna vicitratAoM se bharA saMsAra 46, Izvara-kartRtvavAdiyoM kI dRSTi meM saMsAra kA kAraNa karma nahIM, Izvara hai 46, jainadarzana dvArA IzvarakRta saMsAra kA nirAkaraNa 47-48 / / (3) karma-astitva ke mUlAdhAra : pUrvajanma aura punarjanma-1 pRSTha 49 se 60 taka ___ karma kA sambandha prANI ke atIta aura anAgata se bhI 49. karma-astitva se inkAra : ihajanmavAdiyoM dvArA 50, karma ke astitva ke mUlAdhAra : pUrvajanma aura punarjanma 50, pUrvajanma aura punarjanma : kyoM mAne jAe~? 50, pratyeka prANI kI jIvana yAtrA : kaI janmoM se, kaI janmoM taka 50. pUrvajanma yA punarjanma ke samaya zarIra naSTa hotA hai, AtmA nahIM 51, alpajJoM ko janma se pUrva evaM mRtyu ke bAda kI avasthA kA patA nahIM 52, pratyakSajJAniyoM dvArA kathita pUrvajanma-punarjanma-vRttAnta 53, sarvajJa vItarAga prabhu-vacanoM se pUrvajanma-punarjanma aura karma kA avinAbhAvI sambandha 58, pratyakSajJAniyoM dvArA karma ke sAtha atIta-anAgata jIvana kA nirdeza 58. pratyakSajJAniyoM ne parokSajJAniyoM ko yuktipUrvaka samajhAyA 59-60 / (4) karma-astitva ke mUlAdhAra : pUrvajanma aura punarjanma-2 ___ pRSTha 61 se 89 taka punarjanma ko mAne binA vartamAna jIvana kI yathArtha vyAkhyA sambhava nahIM 61, pratyakSajJAniyoM aura bhAratIya manISiyoM dvArA punarjanma kI siddhi 61, vibhinna darzanoM aura dharmagranthoM meM karma aura punarjanma kA nirUpaNa 62, Rgveda meM karma aura punarjanma kA saMketa 62, upaniSadoM meM karma aura punarjanma kA ullekha 62, bhagavadgItA meM karma aura punarjanma kA saMketa 63, bauddhadharma-darzana meM karma aura punarjanma 64, nyAya-vaizeSikadarzana meM karma aura punarjanma 65, pUrvajanma meM anubhUta viSayoM kI smRti se punarjanma-siddhi 66, pUrvajanma ke vaira-virodha kI smRti se pUrvajanma kI siddhi 67, rAga-dveSAtmaka pravRtti se pUrvajanma-siddhi 67, AtmA kI nityatA se pUrvajanma aura punarjanma siddha 67, dehotpatti meM paMcabhUta-saMyoga nahIM, pUrvakarma hI nirapekSa nimitta hai 68, adRSTa (karma) ke sAtha hI pUrvajanma-punarjanma kA aTUTa sambandha 69, sAMkhyadarzana meM karma aura punarjanma 69, karma aura karmaphalarUpa punarjanmAdi kA saMyoga karAne vAlA : apUrva 71, yogadarzana meM karma aura punarjanma 71, jainadarzana meM karma aura pUrvajanma-punarjanma 71. mahAbhArata meM pUrvajanma aura punarjanma 72, manusmRti se bhI punarjanma kI astitva-siddhi 72. punarjanmavAda-khaNDana, ekajanmavAda-maMDana : do varga 72, punarjanma kA niSedha karane vAlA dvitIya varga bhI prakArAntara se usakA samarthaka 73, pUrvajanma-punarjanma-siddhAnta para kucha AkSepa aura unakA parihAra 78, I prathama AkSepa : vimmRti kyoM ? 78. II dUsarA AkSepa : AnuvaMzikatA kA virodhI siddhAnta 81, III tIsaga AkSepa : ihalaukika jagathita ke prati udAsInatA 81, IV cauthA AkSepa : punarjanma kA mAnanA anAvazyaka 82. bAlakoM meM ye viziSTa pratibhAe~ pUrvajanma ko mAne binA kahA~ se AtI ? 82, pUrvajanma-punarjanma kA svIkAra : mAnava-jAti ke lie AdhyAtmika upahAra 85, pUrvajanma-punarjanma kI mAnyatA se AdhyAtmika Adi aneka lAbha 86, V paMcama For Personal & Private Use Only Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 279 * AkSepa : punarjanma kI mAnyatA avaijJAnika 86, punarjanma-siddhAnta svakRta karma aura puruSArtha kA pratipAdaka 87, ina vilakSaNatAoM kA kAraNa pUrvajanmakRta karma hI hai 87, punarjanma-siddhAnta kA AdhAra 87, punarjanma-sambandhI mithyA mAnyatA aura bhrAnti 88, punarjanma ke siddhAnta kI dArzanika pRSThabhUmi 88-89 / (5) parAmanovaijJAnikoM kI dRSTi meM punarjanma aura kA pRSTha 90 se 100 taka parokSajJAniyoM kA hArdika santoSajanaka samAdhAna nahIM 90, parAmanovaijJAnikoM dvArA isa sambandha meM anusandhAna aura prayoga 90, pUrvajanma kI sAkSI : sabhI dharmoM ke bAlakoM kI pUrvajanma-smRti 90, punarjanma ko pratyakSavata siddha kara diyA parAmanovaijJAnikoM ne 91. parAmanovaijJAnikoM dvArA prastata cAra tathya 91. punarjanma kI siddhi ke sAtha AtmA aura karma kA anAdi astitva bhI siddha 92, IsAI-parivAra se sambaddha pUrvajanma-smRti kI ghaTanA 92, muslima parivAra se sambaddha pUrvajanma-smRti kI ghaTanA 93, sabhI dharmoM ke parivAroM meM ghaTita ghaTanAe~ : pUrvajanma ko siddha karatI haiM 94, DaoN. sTIvensana dvArA punarjanma kI ghaTanAe~ prastuta 95, pUrvajanma kI smRti kaise-kaise logoM ko hotI hai ? 96, 'Atma-rahasya' meM prakAzita pUrvajanma-smRti kI ghaTanA 98, nau janmoM kI smRti kI Azcaryajanaka ghaTanA 98, jIte-jI pUrvajanmoM kA jJAna evaM smaraNa 99-100 / (6) pretAtmAoM kA sAkSAt samparka : punarjanma kA sAkSI pRSTha 101 se 115 taka ___ maraNottara jIvana ke do pratyakSa pramANa 101, parAmanovaijJAnikoM dvArA paryApta anusandhAna 101, jainadarzana-sammata pretAtmA kA lakSaNa evaM svarUpa 101, pretAtmA dvArA vaira-virodha kA pratizodha 103, pretAtmAoM dvArA badalA lene ke vibhinna tarIke 103, tIsa vyaktiyoM kI sAkSIpUrvaka pretAtmA ke astitva kA pratyakSIkaraNa 104, preta ne pratyakSa parcA dekara apanI upasthiti pramANita kI 105, pretAtmAoM dvArA priya pAtra ko adRzya rUpa se sahAyatA 106, pretAtmA dvArA apanI upasthiti kA cihna 107, adRzya sattA dvArA mArgadarzana evaM sahayoga 107, pretAtmA dvArA bhAvI ghaTanA ke saMketa 108, preta ke mAdhyama se anekoM avijJAta jAnakAriyA~ prApta 109, pretAtmA kA svIkAra : Thosa pramANoM ke AdhAra para 109, pretAtmAoM kA aDDA : amerikA kA rASTrapati bhavana 110, 'jArja lethama' dvArA AtmA aura punarjanma ke Thosa pramANa 110, mRtAtmAoM se vArtAlApa evaM samparka : kisI mAdhyama dvArA 110. 'maiDama blaiveTaskI dvArA pretAtmAoM se samparka sthApita 111, chaha pretoM ke sahayoga se 'Arthara' nika, kavi, lekhaka evaM vidvAn banA 111, preta ke mAdhyama se sukarAta dvArA sahasroM vyaktiyoM ko mArgadarzana 111, sAhitya-sRjana : pretAtmA ke sahayoga se 112, jaja dAga paraloka-vidyA kA adhyayana aura tathyodghATana 112, paralokavAda para viziSTa adhyayana 113, mRtAtmAoM ke AhvAna kA abhinava prayoga 113, pretAtmA ne svayaM upasthita hokara adAlata meM sAkSI dI 113, pretAtmA adhikArI vyakti ke mAdhyama se hI abhivyakta hotI hai 114, pleMceTa ke mAdhyama se pretAtmAoM kA AhvAna 114, phoTo dvArA sUkSmazarIra kA astitva siddha 114, sUkSmazarIra ke phoTo se karma ke astitva kA pratyakSa samAdhAna 115 / (7) karma-astitva kA mukhya kAraNa : jagatvaicitrya pRSTha 116 se 138 taka jagat kA vaicitrya : karmoM ke astitva kA prabala pramANa 116, siddha aura saMsArI jIvoM ke antara kA kAraNa : karma 116, AtmA ke zuddha svarUpa meM azuddhi kA kAraNa : karma 117, sAMsArika jIvoM meM vibhinnatA yA vicitratA : vijAtIya tattva ke kAraNa 118, AtmAoM meM yaha azuddhi sakAraNa hai, akAraNa nahIM 119, azuddhi sajAtIya padArthoM ke saMyoga se nahIM AtI 119, caudaha dvAroM ke mAdhyama se karmarUpa kAraMNa kA vicAra 120, I (1) gati, (2) indriya, aura (3) kAya ko lekara karmakAraNaka viSamatAe~ 120, II (4) mana-vacana-kAyA ke yoga ko lekara jIvoM meM vibhinnatA kA kAraNa : karma 121, III (5) veda ko lekara jIvoM meM vibhinnatA kA kAraNa : karma 123. IV (E) kaSAya ko lekara jIvoM meM tAratamya kA kAraNa : karma 124, V karma hI jIvoM ke (7) jJAna, (8) saMjJA, saMjJitva-asaMjJitvAdi meM antara kA mala kAraNa 124, VI (9) saMyama, (10) darzana, aura (11) lezyA ko lekara jIvoM meM vibhinnatA bhI karma ke kAraNa 125, VII (12) bhavya, (13) samyaktva, aura (14) AhAra kI apekSA se karmakRta vibhinnatA For Personal & Private Use Only Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 280 * karmavijJAna : pariziSTa * 127. AtmA kI vibhinna avasthAe~, karmoM ke kAraNa 128, caurAsI lAkha jIvayoni ke ananta prANiyoM kI karmakRta vibhinna avasthAe~ 128, manuSya-jAti ke vibhinna jIvana-kSetroM meM vibhinnatAe~ karmakRta haiM 128, I vyaktigata jIvana meM 129, vyaktigata bhinnatA kA mUla AdhAra : karma yA AnuvaMzika saMskAra? 129, II pArivArika jIvana meM 129, III sAmAjika jIvana meM 130, IV rASTrIya jIvana meM 131, V sAmpradAyika jIvana meM 131, VI Arthika jIvana meM 132, VII AdhyAtmika aura naitika jIvana meM 132, 'nyAyamaMjarIkAra' kI dRSTi meM jagat kI vicitratA kA kAraNa : karma 133, bauddhadarzana kI dRSTi meM visadRzatA kA kAraNa : karma 134, jainadRSTi se mAnava-vicitratA kA kAraNa : karma 135: prANimAtra kI vibhinnatA kA kAraNa bhI karma 135, jAgatika raMgamaMca para vibhinna jIvoM ke dvArA vicitra karmakRta abhinaya 136, vizva-vaicitrya IzvarakRta siddha nahIM hotA 137-138 / (8) vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa : karmabandha pRSTha 139 se 157 taka vilakSaNatAoM ke sambandha meM jaiva-vaijJAnika mAnyatA 139, pUrvajanma-smRti bhI unakI dRSTi meM AtmA kI avicchinnatA nahIM 139, jaiva-vaijJAnikoM kI dRSTi meM vilakSaNatA kA kAraNa : AnuvaMzikatA 139, jaiva-vaijJAnikoM kI dRSTi meM vilakSaNatA ke AdhAra jInsa 140, kucha manovaijJAnikoM kI dRSTi meM vilakSaNatA kA kAraNa : maulika preraNAe~ 141, parantu inase pUrNatayA manaHsamAdhAna nahIM hotA 141. vilakSaNatA kA sambandha 'jIvana' se nahIM, 'jIva' se hai 141. vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa : anaka janma-saMcita karma hI 142, jIvana ke prArambha aura jIva ke prArambha meM antara 142, 'jIna' kevala sthUlazarIra kA ghaTaka, karma sUkSmatara kArmaNazarIra kA 142, granthiyoM kA srAva : jIvoM kI vilakSaNatA kA mUla kAraNa nahIM 143. vilakSaNatA kA mUla kAraNa : zarIra-vijJAnamAnya saMskAra sUtra nahIM, karma-paramANu hI 143, vauddhika aura mAnasika kSetra kI vilakSaNatAe~ karmajanya hI haiM 144, ina vilakSaNatAoM ke mUla kAraNa AnuvaMzikatA Adi nahIM, parvajanma saMcita karma hI 145, bauddhika vilakSaNatA kA pratIka : 'yahUdI menuhina' 146, 'lyUthiniyana' bAlaka meM aneka bhASA-jJAna kI vilakSaNatA 147, 'phreDarika gaoNsa' kI gaNitIya vilakSaNatA 148, 'kArlaviTa' kI bauddhika vilakSaNatA kA mUla kAraNa : pUrvajanmakRta karma hI 148, prakAza ke AviSkAraka DaoN. yaMga kI vilakSaNa bauddhika kSamatA 149, bacapana se hI vilakSaNa prakhara buddhi kA dhanI : rovana hemilTa 149, sAhitya kSetra meM kIrtimAna sthApita karane vAlI bAlikA 149, ina vilakSaNatAoM kA mUla kAraNa : AnuvaMzikatA Adi nahIM 150, vajrasvAmI kA prakhara zAstrIya jJAna : pUrvajanmakRta karma kA pariNAma 150, ye svabhAvagata evaM bhAvanAtmaka vilakSaNatAe~ bhI karmakRta haiM, AnuvaMzika nahIM 150, pUrvajanmArjita karma hI janmajAta vilakSaNatA ke mUla kAraNa 152, mAnavIya guNoM meM vikAsa kI janmajAta vibhinnatA paitRka nahIM 152, mAnavetara prANiyoM meM vilakSaNatAe~ karma ko mUla kAraNa mAnane para hI siddha hotI haiM 153-157 / (9) karma kA astitva vibhinna pramANoM se siddha pRSTha 158 se 166 taka karmavijJAna : jaina saMskRti kI raga-raga meM ramA huA 158, karma ke astitva para prazna-cihna 158, pratyakSa pramANa dvArA karma ke astitva kI siddhi 159, anumAna-pramANa dvArA karma kI astitva-siddhi 159, anya darzanoM meM bhI karma kI astitva-siddhi 165-166 / (10) karma kA astitva : kaba se aura kaba taka ? pRSTha 167 se 182 taka karma aura AtmA donoM ke astitva aura sambandha ko samajhanA anivArya 167, karma kA astitva : kaba se, kaba taka? 168, donoM kA sambandha anAdi kyoM. kaise? 168, saMsAra anAdi hai, ataeva jIva aura karma kA sambandha bhI anAdi 168, tAttvika dRSTi se karma aura jIva kA sAdi aura anAdi sambandha 169, vikAsavAda aura jIva kA sambandha 169, AtmA anAdi hai to kyA karma bhI anAdi hai ? : eka vizleSaNa 169, karma aura AtmA meM pahale kauna? pIche kauna? 170, karma pahale yA AtmA? : isakA yuktisaMgata samAdhAna 170, karma akAraNa hI kaise laga gae AtmA ke ? 171, zuddhi aura azuddhi kA krama kaise TUTegA? 172, karma pahale thA, AtmA bAda meM, yaha krama bhI ThIka nahIM 173, IzvarakRta sRSTi-racanA kA sayuktika nirAkaraNa 174, donoM ke anAdi sambandha kA anta kaise? 176, cAra prakAra ke sambandha For Personal & Private Use Only Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 281 * 177, AtmA aura karma kA tIna prakAra kA sambandha 177, pravAha rUpa se AtmA aura karma kA anAdi sambandha 178, bhavya aura abhavya jIva kA lakSaNa 178, abhavya jIva kA karma ke sAtha sambandha anAdi-ananta 178, bhavya jIva kA karma ke sAtha anAdi-sAnta sambandha 179, AtmA aura karma kA saMyoga viyogapUrvaka nahIM hotA 179, jIva aura karma kA saMyoga pravAha saMtati kI apekSA anAdi 180, anAdi kI vyAkhyA ko samajhakara sAdi mAnane meM doSa 180, sAdi-sAnta sambandha kI mImAMsA 180, AtmA ke sAtha karma ke anAdi aura sAdi sambandha kA spaSTIkaraNa 182 / (11) karma-astitva ke prati anAsthA anucita pRSTha 183 se 205 taka AtmA aura karma ke prati AsthA : taba aura aba 183, vartamAna meM AsthA-saMkaTa ke duSpariNAma 183, deva Adi dvArA mAnava kA bhAgya badalane kI andha-zraddhA 184, karma ke astitva ke prati AsthAhInatA : kyoM aura kaise? 185, karma ke astitva ke prati AsthAhIna do varga 186, prathama varga kI azraddhA kA kAraNa 186, karma ke prati AsthAhIna : arthalipsu logoM ke cakkara meM 186, nAstikoM kI karma ke astitva ke prati azraddhA kA kAraNa aura nivAraNa 187, vaidyoM evaM nItikAroM kI dRSTi meM rogAdi kA mUla kAraNa : karma 188, karmoM ke astitva ke prati azraddhA hone para 189, AsthAhIna apane lie aniSTa saMyogoM ko nimaMtraNa detA hai 189, azraddhAluoM dvArA ghora duSkarma : ananta saMsAra-bhramaNa kA kAraNa 190, karma ke astitva ke prati zraddhAhInoM ke dvArA kI gaI kaThora sAdhanA niSphala 191, karma ke astitva ko jhuThalAyA nahIM jA sakatA 191, ina kRtyoM kA phala tatkAla kahA~ milatA hai ? 192, kRSaka phala na milane para bhI AzA aura vizvAsa nahIM chor3atA 192, duSpravRttiyoM se apanA hI ahita hai 193, jaisA booge, vaisA kAToge 193, kriyA kI pratikriyA avazya hotI hai 193, dUradarzI vyakti karmaphala na milane para bhI duSkRtyoM meM pravRtta nahIM hotA 194, vilamba meM hI dUradarzitA aura buddhimattA kI parIkSA 194, adUradarzI prANI svayaM durdazA ke jAla meM pha~sate haiM 195, karma ke astitva ke prati saMdigdha duSkarmoM ke kAraNa daNDita hotA hai 195, pApakarma chipa nahIM sakate 196, duSkarmI samAjadaNDa, rAjadaNDa aura prakRtidaNDa pAtA hai 196, karmaphala vilamba se bhI mile to bhI usake astitva ke prati zraddhA rakho 197, tatkAla phalavAdiyoM ke avyavahArya kutarka 197, samAdhAna aura anubhava 197, karmaphala vilamba se milane para bhI sabhI vyavahAra hote haiM 198, mahAna puruSoM ko milane vAle azubha karmaphala kA kAraNa pUrvajanmakata karma haiM 198 pUrvajanmakRta karmoM ke kAraNa hI vipatti, vartamAna janmakRta nahIM 199, inakI janma se vilakSaNatA meM karma hI kAraNa hai 200, ye cAra siddhAnta adhyAtma kI sabhI zAkhAoM dvArA svIkRta 201. maraNottara jIvana meM karma aura karmaphala ke mAnane se lAbha 201, krUrakarmA vyakti bhI mRtyu ke samaya svakRta duSkarmaphala ke bhaya se saMtrasta 202, sikandara antima samaya meM svakRta duSkarmaphala se trasta 202, ihajIvanavAdiyoM dvArA anaitika evaM svecchAcArI pravRtti 203, karma ko paralokAnugAmI na mAnane se bahuta bar3I hAni 204, AstikatA ke mukhya cAra aMga apanAne Avazyaka 204, karma ko maraNottara jIvana meM anugAmI mAnane se lAbha 205 karma kA maraNottara jIvana meM astitva na mAnanA kitanA ahitakara? 205, karma ke astitva ke prati AsthA-saMkaTa se baciye 205 / dvitIya khaNDa : karmavAda kA aitihAsika paryAlocana nibandha 10 pRSTha 207 se 352 taka (1) adhyAtma-zaktiyoM ke vikAsa kA utpreraka : karmavAda pRSTha 209 se 213 taka (2) vibhinna karmavAdiyoM kI samIkSA : cAra puruSArthoM ke sandarbha meM pRSTha 214 se 232 taka * cAra puruSArtha aura unake svarUpa 214, cAroM hI puruSArthoM kA sAdhya 215, dharma-purupArtha yahA~ saMvara-nirjarA kA hetu nahIM 215, mokSa-puruSArtha kA phala evaM upAdeyatva 215, mokSa-puruSArtha ko upAdeya For Personal & Private Use Only Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 282. * karmavijJAna : pariziSTa * mAnane kA prabala kAraNa 216, kauna-sI pravRtti upAdeya, kauna-sI heya? 217, sAmparAyika karmabandha se baco, airyApathika se bacanA kaThina 217, dharma, artha, kAma aura mokSa-puruSArtha kI maryAdAe~ 218, mokSalakSyI dharmayukta artha-kAma-puruSArtha 218, saMyama ke hetu mokSa-puruSArthalakSyI pravRtti nirdoSa hai 219, pravRtti-nivRtti kA viveka 220, do puruSArthoM ko mAnane vAle : pratyakSavAdI cArvAka Adi 221, aise pratyakSavAdiyoM kI vicAradhArA meM puruSArthadvaya 221, tripuruSArthavAdI karmavAda-samarthaka 223, karma aura karmaphala ke viSaya meM vicAra : kyoM aura kaise? 223, karmavAdiyoM ke mukhya do dala 224, nivarttaka dharmavAdI dala : mokSa-puruSArtha-pradhAna 225, nivarttaka dharmavAdI dala kA abhISTa : karmoM se mukti 226, donoM daloM kI dhyeya dizA meM antara 227. nivarttaka dala ke dvArA karma-siddhAnta kA vyavasthita vikAsa 227. nivartaka karmavAdiyoM dvArA mokSa-puruSArtha ke viSaya meM vizeSa cintana 228, samasta nivartaka dharmavAdiyoM dvArA mokSa ko sarvocca sthAna 228, nivartaka dharmavAdiyoM ke mukhya tIna pakSa 229, I prathama pakSa-paramANuvAdI, II dvitIya pakSa-pradhAnavAdI, NI tRtIya pakSa-pradhAna chAyApanna paramANuvAdI-pariNAmI paramANuvAdI 229, lakSya ke prati saba ekamata, karma ke svarUpa ke viSaya meM nahIM 229, pravartaka dharma pahale pracalita thA yA nivartaka dharma? 230-232 / (3) karmavAda kA AvirbhAva pRSTha 233 se 250 taka AtmA aura paramAtmA ke bIca meM antara kA kAraNa : karma 233. jainadRSTi se karmavAda kA AvirbhAva 234, sarvathA karmamukti kI ora jAnA anivArya 234, anAdi karmapravAha ko tor3e binA sadeha-videha paramAtmA nahIM banate 235, karmavAda ke AvirbhAva kA eka aura prabala kAraNa 235, karmabhUmika kAlAnusAra zubha karmayukta jIvana jIne kI preraNA 237, karmamukti ke lie dharma-pradhAna samAja kA nirmANa 238, dharma, karma, saMskRti Adi kA zrIgaNeza 239, karma ko hI sRSTi kI vividhatA evaM vicitratA kA kAraNa batAyA 239. karmavAda kA prathama upadeza : bhagavAna RSabhadeva ke dvArA 240, karmavAda ke puraskartA : bhagavAna RSI 241. vaidika-paramparA meM karmavAda kA praveza : kaba se, kahA~ se ? 242, karmavAda kA mUla srota 245, vaidikoM para jaina-paramparA ke karmavAda kA prabhAva 246. adRSTa kI kalpanA bhI vedetara prabhAva kA pAraNAma 246. vaidikoM dvArA sRSTi ke anAditva kI mAnyatA para jaina-paramparA kA prabhAva 247, anAdi saMsAra-siddhAnta kA mUla : vedetara paramparA meM 247, karmavAda kA mUla udgama : jaina-paramparA 248, vaidika paramAga meM yajJAdi ke sAtha karma kA samAveza 248. prajApati devAdhideva ke sAtha karmavAda kA samanvaya 248, vaidikoM meM karmavAda kA praveza : kyoM, kaba aura kisa rUpa meM? 248, vaidikoM dvArA karmavAda kI spaSTa dhAraNA nahIM 249, karmavAda kA mUla aura vikAsa jaina-paramparA meM hI 249-2501 (4) karmavAda kA tirobhAva-AvirbhAva : kyoM aura kaba? pRSTha 251 se 270 taka AvirbhAva yA AviSkAra AvazyakatA hone para hotA hai 251, karmavAda kA AviSkAra kyoM kiyA gayA? 952. prAgaitihAsika kAla meM bhagavAna RSabhadeva dvArA AvirbhUta karmavAda 253, naye-naye tIrthaMkaroM dvArA apane apane yuga meM karmavAda kA AvirbhAva 223, bhagavAna ariSTanemi dvArA tirobhAvApanna karmavAda kA AvirbhAva - 54, bhagavAna pArzvanAtha dvArA tirohita karmavAda kA AvirbhAva 257, pArzvanAtha ne karmavAda kA tirobhAva dUra kiyA 258, karmavAda se anabhijJa kamaTha ne vaira-paramparA bar3hAI 259, prabhu pArzvanAtha dvArA kamavAda kA rahasyodaghATana 260. bhagavAna mahAvIra dvArA karmavAda kA AvirbhAva 260. gaNadharoM kI karmavAda-sambandhita zaMkAoM kA samAdhAna 262. karmavAda ke tigebhAva hone meM tIna pabala kAraNa 265 IzvarakartRtvavAda kI mAnyatA meM tIna mukhya bhUleM 265. bauddhadarzana karmavAda ko mAnane para bhI kSaNikavAdI thA 268, bhUta-caitanyavAdiyoM kA mata karmavAda virodhI thA 269-270 / 5) karmavAda ke samutthAna kI aitihAsika samIkSA pRSTha 271 se 284 taka karmavATa kA mUla srota 271, jainadRSTi se karmavAda kA samutthAnakAla 271, karmavAda ke samutthAna kA mUla srota 272, karmavAda-sambandhI sAMpopAMga varNana kA mUla srota 273, mUla ke AdhAra para racita karma-sAhitya 274. nayavAda Adi ke samAna karmavAda kA samatthAna bhI bhagavAna mahAvIra se 275, For Personal & Private Use Only Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 283 * vaidikadRSTi se karmavAda kA samutthAna 275, vaidika kI apekSA jaina-paramparA meM karmavAda kA sAMgopAMga vikAsa 277, jaina-sAhitya meM karmavAda kI prAMjala vyAkhyA 278, karmavAda kA vikAsa-krama : sAhitya-racanA ke sandarbha meM 279, I pUrvAtmaka karmazAstra 279, II pUrvoddhRta karmazAstra 279, III prAkaraNika karmazAstra 280, vikAsa ke sarvocca zikhara para karmavAda : kaba aura kaise ? 284/ (6) karmazAstroM dvArA karmavAda kA adhyAtma-mUlaka sarvakSetrIya vikAsa pRSTha 285 se 294 taka karmazAstra meM zarIrAdi kA varNana AdhyAtmika pRSThabhUmi para 285, karmazAstra meM zarIra-sambandhI varNana : eka samIkSA 285, zarIrazAstra aura mAnasazAstra kI apekSA karmazAstra kI vizeSatA 286, karmazAstra adhyAtmazAstra se bhinna nahIM 288, adhyAtmazAstra ke uddezya kI pUrti hI karmazAstra karatA hai 289, karmazAstra antaraMga kAraNa batAtA hai 292, karmazAstra dvArA dharmadhyAna kA nirdeza 293-294 / (7) karmavAda para prahAra aura parihAra pRSTha 295 se 301 taka vicAra-zakti kI bhinnatA ke kAraNa karmavAda kA khaNDana aura maNDana 295, karmavAda para mukhyataH tIna prahAra 296, I pahalA prahAra 296. II dUsarA prahAra 296, III tIsarA prahAra 296, ukta prahAroM kA kramazaH parihAra 297, I prathama prahAra kA parihAra 297, II dvitIya prahAra kA parihAra 297, III tIsare prahAra kA parihAra 300, sRSTikartRtva evaM ekezvaratva kA samanvayAtmaka samAdhAna 301 / (8) karmavAda ke astitva-virodhI vAda-1 pRSTha 302 se 315 taka karmavAda ko cunautI dene vAle chaha vAda 302, ekAntavAda mithyA hai 303, kAlavAda-mImAMsA 303, svabhAvavAda-mImAMsA 306, yadRcchAvAda-mImAMsA 308, niyativAda-mImAMsA 309, niyativAda kA AdhyAtmika rUpa 314-315 / (9) karmavAda ke astitva-virodhI vAda-2 pRSTha 316 se 332 taka bhUtavAda-samIkSA 316. bhUta-catuSTaya kI prakriyA 317, bhUta-catuSTayavAda kA mantavya 317, DArvina kA vikAsavAda : bhautikavAda kA rUpa 318, puruSavAda-mImAMsA 320, brahmavAda 320, IzvaravAda 323, IzvarakartRtvavAda yukti-vAdhita 324, jagat ke uddhAra ke liye Izvara kI jarUrata nahIM 325, kauna-se vAda heya, kauna-se upAdeya? 326, karmavAda kI jar3a kATane vAle kucha vAda 326, I akriyAvAda 326, II ajJAnavAda 327, III anizcayavAda yA saMzayavAda 328, IV pracchanna niyativAda 329, V vinayavAda 330, VI kriyAvAda 330, VII ekAnta-jJAnavAda 330, prakRtivAda 331. avyAkRtavAda 331-332 / (10) karmavAda ke sandarbha meM paMca-kAraNavAdoM kI samIkSA aura samanvaya pRSTha 333 se 351 taka anekAntavAdI jainadarzana kA mantavya 333, vizva-vaicitrya ke pA~ca kAraNa 333, chaha kAraNavAdoM meM karma aura puruSArtha kA ullekha kyoM nahIM ? 333, pratyeka kArya meM pA~ca kAraNoM kA samavAya aura samanvaya mAnanA ucita 334. saMsAra kA pratyeka kArya : pA~ca kAraNoM ke mela se 335, kAlAdi tInoM vAda : kaba AMzika satya, kaba sampUrNa satya? 335, ekAnta-kAlavAda kI samIkSA 335, ekAnta-svabhAvavAda kI samIkSA 336, ekAnta-niyativAda kI samIkSA 336, karmavAda-mImAMsA 338, karmavAda kI samIkSA 341, puruSArthavAda kI mImAMsA 345, puruSArthavAda-samIkSA 347, pA~ca kAraNavAdoM kA samanvaya 348, sarvatra paMca-kAraNa-samavAya se kAryasiddhi 349, vastra-nirmANa kArya meM paMca-kAraNa-samavAya 349, Amraphala-prApti meM paMca-kAraNa-samavAya 349, vidyAdhyayana-kArya meM paMca-kAraNa-samavAya 349, mokSa-prAptirUpa kArya meM paMcakAraNa-samavAya 350, kArya meM ina pA~coM kI gauNatA-mukhyatA saMbhava 350. jagatvaicitrya kA pradhAna kAraNa : karma 351, caitanya kA sva-puruSArtha hI uttaradAyI 351 / For Personal & Private Use Only Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 284 * karmavijJAna : pariziSTa * tRtIya khaNDa : karma kA virAT svarUpa nibandha 14 pRSTha 353 se 620 taka (1) 'karma' zabda ke vibhinna artha aura rUpa pRSTha 355 se 366 taka ___karma kA sArvabhauma sAmrAjya aura vizvAsa 355, 'karma' zabda kA prayoga : vibhinna kSetroM meM, vibhinna arthoM meM 355, 'karma' zabda : kriyAparaka artha meM, vibhinna paramparAoM meM 356, Azraya, svabhAva aura samutthAna kI dRSTi se trividha karma 358, samutthAna ke AdhAra para karmoM kA dvividha vargIkaraNa 358, karma ke artha meM kriyA se lekara phalavipAka taka samAviSTa 358.jainadaSTi se karma ke artha meM kriyAM aura usake hetuoM kA samAveza 359, 'karma' zabda samagra kArya-artha meM vyApaka 359, 'karma' zabda meM kriyA se lekara phala taka ke sAre artha samAviSTa 359, karma : spandanakriyArUpa trividha yoga 359, spandanakriyAjanya saMskAra bhI 'karma' zabda ke artha meM sannihita 360, pudgaloM kA yoga aura kapAya ke kAraNa karmarUpa meM pariNamana 361, kArmaNapudgaloM kA hI karmarUpa se pariNamana 361, saMskArayukta kArmaNapudgala : cirakAla taka jIva se sambaddha 362; trividha dravyakarma : vibhinna apekSAoM se 362, kArmaNapudgala 'karma' kyoM aura kaise kahe jAte haiM ? 362, dravyakarma kI vyAkhyA 363, 'karma' zabda kA abhidheyArtha aura vyaMjanArtha 363, karma ke. samAnArthaka zabda : vibhinna paramparAoM meM 363, chaha dravyoM meM kathaMcit dravyakarmatva 365, jainadRSTi se karma sAmAnya kA vyutpattilabhya artha 365-366 / (2) karma ke do rUpa : bhAvakarma aura dravyakarma pRSTha 367 se 385 taka karma kA dravyAtmaka evaM bhAvAtmaka rUpa 367, karma kA nirmANa : jar3a aura cetana donoM ke mizraNa se 367, karmavaddha saMsArI jIva meM hI jar3a-cetana-mizraNa se karmadvayarUpa 368, karma ke do rUpa : ajIvakarma aura jIvakarma 369, saMsArI AtmA aura karma meM antara kyA? 369, dravyakarma aura bhAvakarma : donoM AtmA se sambaddha 369, karma aura pravRtti meM kArya-kAraNabhAva ko lekara dravya-bhAvakarma 370, dravyakarma aura bhAvakarma kI utpatti kI prakriyA 371, upAdAna, nimitta aura naimittika kAraNa ke siddhAntAnusAra dravya-bhAvakarma 371, bhAvakarma aura dravyakarma kI paraspara nimitta-naimittika zRMkhalA 372, donoM kAraNoM kA svarUpa aura paraspara eka-dUsare ke nimitta 373, bhAvakarma dvArA dravyakarma kI utpatti 373, bhAvakarma kriyA hai, dravyakarma hai phala 373, dravya-bhAvakarmoM meM dvimukhI kArya-kAraNabhAva 373, donoM meM bIjAMkuravat kArya-kAraNabhAva 374, saMtati kI apekSA se dravya-bhAvakarma kA paraspara anAdi kArya-kAraNabhAva 374, bhAvakarma kI utpatti meM dravyakarma ko kAraNa kyoM mAneM? 375, donoM meM pArasparika kArya-kAraNabhAva kA spaSTIkaraNa 375, bhAvakarma kI utpatti kaise? : eka vizleSaNa 376. yoga aura kapAya : donoM hI AtmA kI pravRtti ke do rUpa 376, donoM karma sAtha-sAtha AtmA se sambaddha 377, jitanA kaSAya tIvra-manda, utanA hI karma kA bandha tIvra-manda 377, dravya-bhAvakarma kI tIvratA-mandatA kyA hai, kyA nahIM? 378, jitanA bhAvakarma tIvra-manda, utanA hI sUkSmakarma tIvra-manda 378, vedAntadarzana meM AvaraNa aura vikSepa ke rUpa meM dravya-bhAvakarma 379, naiyAyika-vaizeSikoM kI dRSTi meM dravyakarma aura bhAvakarma 379, yoga aura sAMkhyadarzana meM dravyakarma-bhAvakarma ke sAtha sAmaMjasya 380, sAMkhyamata meM dravya-bhAvakarma kI tulanA jainadarzana se 381, bauddhadarzana meM bhAvakarma aura dravyakarma prakArAntara se mAnya 383, mImAMsAdarzana meM bhAvakarma aura dravyakarma kI saMgati 384. bhagavadagItA meM prakArAntara se dravyakarma-bhAvakarma 384. niSkarpa 385 / (3) karma : saMskArarUpa bhI, pudgalarUpa bhI pRSTha 386 se 405 taka ___ karma : kAryakAraNa kA eka niyama 386, AtmA kI vaibhAvika kriyAe~ karma haiM 386. kriyA-pratikriyA kA niyama bhI karma-saMskArarUpa 387, kriyA kI punaH-punaH pratikriyA 387, eka hI kriyA kI aneka bAra pratikriyA 387, pramAda hI saMskArarUpa karma (Amrava) kA kAraNa 388, saMskAra kA nirmANa : kava aura kava nahIM? 388, karma kA artha : cittavRtti yA saMskAra-nirmANa 389, karma-pravRtti ke saMskAroM kA saMcaya hI For Personal & Private Use Only Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 285 * karmAsrava 389, kArmaNazarIra : kArya bhI hai, kAraNa bhI 390, kArmaNazarIra bhI upacAra se dravyakarma 390, pravRtti aura saMskAroM kA cakra, kArmaNazarIra dvArA 390, pravRtti ke sAtha hI cittabhUmi para padacihna-aMkana 391, saMskAra, dhAraNA, Adata, vRtti, smRti Adi samAnArthaka haiM : kyoM aura kaise ? 391, citta para par3A prabhAva hI saMskArarUpa bana jAtA hai 392, prArambhika kArya bAra-bAra karane para sudRr3ha karma-saMskAra 392, avidyAgrasta jIvoM kI pratyeka pravRtti bandhakAraka 393, yogadarzana meM saMskArarUpa meM karma 393, pravRtti ke sAtha hI karma-saMskAra aura anubhava-saMskAra 394, klezapUrvaka pravRtti hI citta meM karma-saMskAra kI kAraNa 394, bauddha-paramparA meM pravRtti aura lobhAdi tripuTIvaza saMskAra-cakra 395, bauddha-paramparA meM karma ke saMskArarUpa meM sthAnApanna zabda 395, karma ke sandarbha meM avidyA-paramparA se saMskAra-cakra kI paramparA 395, klezarUpa karma-saMskAra saMsAra meM punarjanma kA kAraNa 396, mImAMsAdarzana meM apUrva nAmaka vedavihita karmajanya-saMskAra 396, sAMkhyadarzana meM saMskAra ke artha meM karma kA grahaNa 397, klezarUpI jala hI karma-bIjAMkurotpatti kA kAraNa 398, vaizeSikadarzana meM karmAzaya (saMskAra) vaza punaH punaH saMsArabandha 398, dharma-adharma kA svarUpa aura adRSTa kA kArya 399, vaizeSikadarzana mAnya adRSTa bhI karmajanya saMskArarUpa hai 399, AtmA meM adRSTa aura usake phala utpanna hone meM kAraNa 399. saMskAra aura adaSTa meM kevala nAma kA antara 399, nyAyadarzana dvArA mAnya dharmAdharmarUpa saMskAra kA svarUpa 400, dharmAdharmarUpa Atma-saMskAra : karmaphalabhoga-paryanta sthAyI 400, vibhinna darzanoM meM karma saMskArarUpa siddha hotA hai 400, jainadarzana ke anusAra karma : saMskArarUpa bhI aura pudagalarUpa bhI 401, vaizeSika Adi darzanoM aura jainadarzana meM karma ke lakSaNa meM antara 401. ubhayavidha karma kI vyAkhyA 401. padagala kA karmarUpa meM pariNamana : kaise? 402. karma kevala saMskArarUpa hI nahIM. padagalarUpa bhI hai 402. jIva ke rAgAdi pariNamana meM paudagalika karma nimittamAtra 403. jIva aura padagala ke pariNamana meM donoM eka-dasare ke lie nimitta 401. padagaloM kA karmabhAva meM pariNamana svataH 403. karma-padagaloM ke karmarUpa meM pariNamana kI prakriyA 404, pariNAmoM se karma aura karma se pariNAma kA cakra 404, jIva-pudgala karmacakra 404, pudgaladravya tathA tanimittaka bhAva bhI kamarUpa405, pudgalarUpa karma kA nirUpaNa jainadarzana meM hI 405) (4) karma kA parataMtrIkAraka svarUpa . pRSTha 406 se 431 taka karma-pudgala hI jIva ko bandhana meM jakar3akara parataMtra banAte haiM 406, karma : jIva ko parataMtra banAne vAlA ahitakara zatru 407, arihanta tIrthaMkara : karmarUpI zatruoM ke hAraka 407, karmabandha kA vyutpattilabhya artha : parataMtratA meM DAlane vAlA 408, jJAnIjana karmavipAka kI parataMtratA ko bhalIbhA~ti jAnate haiM 408, karma kA lakSaNa : jo jIva ko parataMtra karatA hai 408, saMsArI jIva : hInasthAna ko apanAne ke kAraNa karma-parataMtra 408. saMsArI jIva kA zarIra hI hInasthAna 409. AtmA zarIra se sambaddha hone se punaH punaH karmAdhIna 409, zarIra ko lekara hI AtmA karma-parataMtra hotI hai : kyoM aura kaise? 409, jIva kI kaba svataMtratA aura kaba karma-parataMtratA? 410, karma jIva ko kyoM parataMtra banA DAlate haiM ? 411, karma-cakra AtmA ko kaise parAdhIna banAte haiM ? 411, aSTavidha karmoM dvArA jIvoM kA parataMtrIkaraNa : kaise-kaise? 412, jIva ke sukha-duHkha, janma-maraNa, zarIrAdi tathA yaza-apayaza karmAdhIna haiM 415, karma - jIva kI svAbhAvika zaktiyoM ko kuNThita aura vikRta banAte haiM 417, AtmA apane svabhAva-svaguNoM kA vikAsa karane meM svataMtra hai 418, AtmA kA svabhAva : vikAsa karanA, karma kA svabhAva : avarodha karanA 419, jJAnAdi svabhAva AtmA kA upAdAna hone se vaha vikAsa kara pAtA hai 419, jJAnAdi paryAyoM kI utpatti aura vikAsa AtmA hI kara sakatI hai, karma nahIM 419, zarIrAdi sambaddha vikAsa Atmika vikAsa nahIM hai 420, karma kA svabhAva : tapa-tyAgAdi kI ora prerita karanA nahIM 420. ghAtikarma bhI AtmA ko tapa-tyAgAdi kI ora prerita nahIM kara sakate 421, mithyAtvAdi meM DUbe hue bhI AtmA meM tapa-tyAgAdi kI sAdhanA-bhAvanA kyoM? 421, jIva cetanA ke sAtha svataMtra, karma ke sAtha parataMtra 422, pratyeka AtmA prabhu (svayambhU) hai, prabhutva zakti-sampanna hai 422, AtmA zubhAzubha karmoM ko karane, bhogane tathA kSaya karane meM samartha-svataMtra 423, AtmA kA uddhAra aura patana tathA svataMtratA-parataMtratA apane hAtha meM 424, saccA . svAtaMtryayukta AtmA kaba karma-parataMtra, kaba svataMtra? 424, AtmA kI icchA ke binA karma Adi use paravaza For Personal & Private Use Only Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 286 * karmavijJAna : pariziSTa * nahIM kara sakate 425, jIva svataMtra hai yA parataMtra ? : sApekSa samAdhAna 425. AtmA karma (kriyA) karane meM svataMtra, phala bhogane meM parataMtra 426, karma kA svabhAva : parataMtra banAnA, AtmA kA svabhAva : svataMtra honA 427, karma karane meM jIva svataMtra, phala bhogane meM parataMtra 427, pratyeka karma karane meM jIva svataMtra, kintu pariNAma avazya svIkAranA hogA 428, karma karane kI svataMtratA kA phalitArtha 429, dRSTAnta dvArA karma karane meM svataMtratA, phalabhoga meM parataMtratA kA spaSTIkaraNa 429, karma : parataMtrakartA kaba hote haiM, kaba nahIM? 429, karma karane kI jitanI svataMtratA, utanI hI jimmevArI meM parataMtratA 430, yaha pUrNa svataMtratA nahIM, usakA majAka hai 430, karma karane ke nirNaya meM manuSya svataMtra, parantu bAda meM karma-parataMtra 431 / (5) kyA karma mahAzaktirUpa hai ? ... pRSTha 432 se 453 taka ___karmarAja kA sarvatra sArvabhaupa rAjya 432, karma hI vidhAtA, zAstA, brahmA, dharmarAjaM Adi hai 432, karmarUpI vidhAtA kA vidhAna aTala hai 433, karma : zaktizAlI zAstA evaM anuzAstA 433, mukti na hone taka karma chAyA kI taraha pichalaggU 434, phala bhogane taka karma-zakti pIchA nahIM chor3atI 435, karmoM kI sarvatra apratihata gati 435. karma ke niyama aTala haiM 436, karma ke niyamoM meM koI apavAda nahIM 436, jar3a karma-pudgaloM meM bhI asIma zakti 437, sUkSma karma-paramANu-puMja meM ananta prakAra kI pariNAma-pradarzana zakti 437, karma-zakti : dhanAdi sabhI zaktiyoM se bar3hakara 438, pracaNDa karma-zakti ke Age bar3e-bar3e mahArathI parAsta 439, karmarUpI mahAzakti ke prakopa kI bhayaMkaratA 439, karma zakti se prabhAvita jIvana 441, karma kI gati atyanta gahana 442, karma-zakti kI vilakSaNatA 442, karma-zakti kA prakopa kitanA bhayaMkara? 443, pUrvakRta ghora karma ke phalasvarUpa dazaratha kA dehAnta 443. zrIkRSNa para janma se lekara mRtyu taka karmoM kI kAlI chAyA 443, brahmadatta cakravatI para karma-zakti kA prakopa 444, karma-zakti ke kAraNa hI vibhinna gatiyoM-yoniyoM meM paribhramaNa 445. karmarUpI sUtradhAra kI vilakSaNa zakti 446, karma aura AtmA : donoM meM prabala zaktimAna kauna? 447, vastutaH AtmA kI zakti hI prabala 448, karma-zakti prabala hotI hai cetana kA saMyoga pAkara 449, karma-zakti ko parAsta kiyA jA sakatA hai 450. AtmA kI zakti karma kI zakti se adhika kyoM? 450, apanI zaktiyoM kA bhAna hote hI AtmA karma-zakti ko pachAr3a sakatA hai 451, karma-zakti para Atma-zakti vijayI na ho to sAdhanA nirarthaka 452, karma-vijetA tIrthaMkaroM ne karma-zakti para vijaya kA sandeza diyA 452, Atma-virodhI karma-mahAzakti para vijayI hI saccA vijetA 453 // (6) karma : mUrtarUpa yA amUrta Atma-guNarUpa ? pRSTha 454 se 462 taka _ 'karma' zabda kA rUpa aura svarUpa : durgamya evaM gahana 454, karma ko mUrtarUpa na mAnane kA kyA kAraNa? 454, gaNadharavAda meM karma ke mUrta-amUrta hone kI carcA 455, sukha-duHkhAdi amUrta kA samavAyikAraNa, AtmA nimittakAraNa : karma 456, mUrta kA lakSaNa aura upAdAna 456, SadravyoM meM pudgalAstikAya hI mUrta hai 456. karma amUrta AtmA kA guNa nahIM hai 457, karma sUkSma hote hue bhI mUrta hai 458, gaNadharavAda meM karma kI mUrtatva-siddhi 458, anya jaina-dArzanika granthoM meM karma kI mUrtatva-siddhi 459, karma ke mUrta kAryoM ko dekhakara mUrtatva-siddhi 460, Aptavacana se karma mUrtarUpa siddha hotA hai 461, apekSA se karma jar3a-cetana-ubhaya pariNAmarUpa bhI hai 462 / (7) karma kA prakriyAtmaka svarUpa pRSTha 463 se 484 taka karma dvArA AtmA ko malina karane kI prakriyA jAnanA Avazyaka 463. jJaparijJA se karma ko bhalIbhA~ti jAnakara hI karma kATane kA puruSArtha karanA hitAvaha 464. mazInamaina ko mazIna kI prakriyA ke kA karma-prakriyA kA jJAna Avazyaka 464, bhautika-rAsAyanika prakriyA kI taraha jaivika-rAsAyanika prakriyA ke prati jAgarUka honA jarUrI 464, bhAvakarma aura dravyakarma donoM kI sandhi toDane ke lie prakriyAtmaka rUpa jAnanA Avazyaka 465, amartta ke sAtha mUrta-karma kA saMyoga-sambandha kaise? 465, donoM ke upAdAna pRthak-pRthak, donoM meM saMyoga-sambandhakRta parivartana 466, nimitta kI sImA meM donoM eka-dUsare se upakRta evaM prabhAvita hote haiM 466, nizcayadRSTi se amUrta AtmA, vartamAna meM mUrtavat banI huI For Personal & Private Use Only Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 287 * hai 467, vartamAna meM bhAvakarma aura dravyakarma donoM AtmA ke sAtha lipaTe hue haiM 467, bhAvakarma-dravyakarma kI prakriyA bhI karma kA prakriyAtmaka rUpa 468, jaivika aura paudgalika rAsAyanika prakriyAoM kA yoga hI karma kA prakriyAtmaka rUpa 468, AkAzIya graha-nakSatrAdi kA bhUmaNDala Adi para prabhAva 468, karma kI eka prakriyAtmaka praNAlI 468, Agama meM karma ke prakriyAtmaka rUpa kA eka citra 469, isa prakriyA meM garbhita eka aura prakriyA 470, karma-paramANuoM kI svataH-saMcita kriyA-prakriyA cAra vibhAgoM meM vibhAjita 471, karmoM kI svataH-saMcAlita prakriyA-vyavasthA kaise aura kisa rUpa meM? 472, kRtaka karmoM kI prakriyA kA svarUpa aura usakI vyavasthA 474, trividha kRtaka karmoM kA rUpa aura unakA kArya 475, vividha kRtaka karmoM ke caudaha karaNa aura unakA prakAra 476, antaHkaraNa kA kArya-vibhAjana evaM prakriyA 478, cetanA-zakti kA karaNoM ke prati upayuktIkaraNa 480, eka hI cetanA-zakti kA upayuktIkaraNa do prakAra kA 480, yahA~ karma ke prasaMga meM kriyArUpa yoga hI pradhAna hai 481, 'yoga' zabda kA zAstrIya artha 481, yoga : karaNoM ke mAdhyama se cetanA-zakti kA caMcala honA 481, karma-prakriyA kA prArambha : bhAvakaraNarUpa yoga se 482, dravyarUpa aura bhAvarUpa mana, vacana aura kAyA kA svarUpa aura kArya 482, karma kI trividha yogAtmaka-caturdazavidha karaNAtmaka prakriyA 484 / (8) karma aura nokarma : lakSaNa, kArya aura antara pRSTa 485 se 500 taka karma : zabda eka, artha aura Azaya aneka 485, karma evaM dvividha dravya-vargaNA : karma-vargaNA aura nokarma-vargaNA 485, kArmaNazarIra karmarUpa aura audArikAdizarIra nokarmarUpa 486, kArmaNazarIra ko upacAra se karma kahA gayA 486, karma se pRthak nokarma-saMjJA kyoM ? 487, 'nokarma' zabda kI vyAkhyA 486. kyA karma kI taraha nokarma bhI bandhanakAraka haiM ? 487, nokarma ke do prakAra : baddhanokarma aura abaddhanokarma 488, donoM prakAra ke nokarmoM meM AtmA ko bA~dhane kI zakti nahIM 488, sthUla-sUkSma sabhI paMcabhautika padArtha zarIra meM antarbhUta hone se nokarma haiM 489, sAkSAt karma na kahakara nokarma kyoM kahA gayA? 489, karma aura nokarma meM antara kA spaSTIkaraNa 490, nokarma kA lakSaNa 490, nokarma : karmavipAka meM sahAyaka sAmagrI 490, bhrAnta mAnyatA 491, karma aura nokarma ke kAryoM meM antara 491, karma aura nokarma kA pArasparika sambandha 492, nokarma : karma ke udaya meM sahAyaka nimitta 492, dravya-nimittaka nokarma kA udAharaNa 492, kSetra-kAla-nimittaka nokarma kA udAharaNa 493, karma : mukhya nimittakAraNa, nokarma gauNa nimittakAraNa 494, kisa-kisa karma ke kauna-kauna-se nokarma haiM ? 494, karma aura nokarma ke kAryoM kA vizleSaNa 494, jJAnAvaraNAdi karmodaya ke sAtha ajJAnAdi bhAvoM kI samavyApti hai, nokarma ke sAtha nahIM 495, karma kA mukhya kArya : saMsArI avasthAoM meM mukhya nimitta bananA 495, saMsArI avasthAoM kA mukhya aura gauNa nimitta : karma aura nokarma 496, jIva kI saMsArI avasthA kina-kina karmoM ke kAraNa hotI hai ? 497, bAhya sAmagrI kA saMyoga-viyoga karAnA karma kA kArya nahIM 497, vAhya sAmagrI karma kA kArya nahIM : kyoM aura kaise? 498, bAhya sAmagrI apane-apane kAraNoM se prApta hotI hai 499, karma aura nokarma kI kArya-maryAdA kA saMkSipta vizleSaNa 499-500 / (9) karmoM ke rUpa : karma, vikarma aura akarma pRSTha 501 se 528 taka ___ sabhI sAMsArika prANI karma ke caMgula meM 501, indriyA~ nizceSTa, mana kAmanAvaza : mithyAcAra hai 501, kArya na karane mAtra se niSkarma yA nirlipta nahIM 502, sAMsArika jIva avirata karma saMlagna 502, zarIra-prApti ke sAtha hI karma kA silasilA prArambha 502, dehadhArI prANI taba taka karmamukta yA akarma nahIM ho pAtA 503. bAhara se nizceSTa, mana se hiMsA karma karane meM saceSTa : kAlasaukarika 503, tandulamaccha kI kevala mAnasika kriyA se saptama naraka yAtrA 504, dhyAnastha prasannacandra rAjarSi ne mana se hI zubha-azubha karma bA~dhe aura tor3e 504, kyA sabhI kriyAe~ karma haiM ? 506, paccIsa kriyAe~ : svarUpa aura vizeSatA 506, sAmparAyika kriyAe~ hI bandhanakAraka, airyApathika nahIM 507, kriyA se karma kA Agamana avazya, para sabhI karma bandhanakAraka nahIM 507. karma aura akarma kI phalita paribhASA 508. bandhaka-abandhaka kama kA AdhAra : bAhya kriyAe~ nahIM 509. abandhakAraka kriyAe~ bhI rAgAdiparvaka kapAyayakta hone se bandhaka ho jAtI haiM 510. sAdhanAtmaka kriyAe~ bhI akarma ke badale karmarUpa bana jAtI haiM : kaba aura kyoM? 511 For Personal & Private Use Only Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 288 * karmavijJAna : pariziSTa * akarma bhI karma aura karma bhI akarma ho jAtA hai : kaba aura kaise? 511, Amrava saMvararUpa aura saMvara AmravarUpa ho jAte haiM : kyoM aura kaise? 513, karma kA artha kevala sakriyatA aura akarma kA kevala niSkriyatA nahIM 514, karma kA artha kevala pravRtti nahIM, akarma kA artha kevala nivRtti nahIM 514, karma, vikarma aura akarma (zuddha karma) kI avyakta jhA~kI 515, bhagavAna mahAvIra kI dRSTi meM pramAda karma aura apramAda akarma 516, ekAnta niSkriyatA ko akarma mAnane meM doSApatti 516, sakaSAyI jIva hiMsAdi meM apravRtta hone para bhI pApakarma phalabhAgI 517, sakriyatAmAtra karma nahIM, vahA~ akarma bhI : kyoM aura kaise? 518, yAvatkarma ko karma mAnanA nyAyasaMgata nahIM, ayuktika bhI 519, vikarma kA svarUpa aura pahacAna 519, karma aura vikarma meM antara 520, yatanAzIla sAdhaka kI kriyA pApakarmabandhaka nahIM hotI 520, karma ke bandha aura abandha kI mImAMsA 521, akarma meM kuzala vyakti kI pahacAna 521, karma, vikarma aura akarma kA spaSTa lakSaNa 522, bhagavadgItA meM karma, vikarma aura akarma kA svarUpa 523, vikarma pratIta hone vAlA karma bhI (zubha yA zuddha) karma : kaba aura kaise ? 525, gItA kI bhASA meM akarma bhI karma, karma bhI akarma : kaba aura kaise ? 525, karma meM akarma kA darzana karane vAle mahAbhAga kI pahacAna 526, bauddhadarzana meM karma, vikarma aura akarma kA vicAra 526, kRta aura upacita ko lekara caturvidha bhaMga 527, kauna-se karma bandhanakAraka, kauna-se abandhanakAraka ? 527, tInoM dhArAoM meM karma, vikarma aura akarma ke artha meM prAyaH samAnatA 528 / (10) karma kA zubha, azubha aura zuddha rUpa pRSTha 529 se 550 taka karmajala-paripUrNa saMsAra-samudra meM tIna prakAra ke nAvika aura naukA 529, karma ke tIna rUpa : zubha, azubha aura zuddha 531, pAzcAtya naitika darzana kI dRSTi se tInoM kI jaina-bauddha-vaidika darzana ke sAtha saMgati 531, zubha aura azubha karma banAma puNya-pApa 531, zubha karma : svarUpa aura vizleSaNa 532, azubha karma : svarUpa aura vizleSaNa 532, zubhatva aura azubhatva ke nirNaya ke AdhAra 533, zubhAzubhatva ke mukhya AdhAra : gItA meM 533, jainadarzana meM karma ke zubhAzubhatva kA mukhya AdhAra : kartA kA abhiprAya 534, bauddhadarzana meM zubhAzubhatva kA AdhAra : ekamAtra kartA kA Azaya 535, zubha Azaya : kintu prANi-hiMsA ke kAraNa karma azubha 537, dharmagrantha-vihita karma, kintu amaMgalakArI hone se azubha 537, karma ke zubhatva ke liye manovRtti aura kriyA donoM kA zubha honA anivArya 538, karma ke zubhatva ke sambandha meM ekAMgI mAnyatA kA khaNDana 538, tAMtrikoM aura sukhavAdiyoM kI vRtti aura pravRtti donoM hI azubha 539, bAhyarUpa se vRtti zubha, kRti azubha 539, yaha zuddha koTi kA karma kadApi nahIM 540, kRti azubha hai to mAMgalika bhI amAMgalika-azubha 540, paropakAra karma zubha, parapIr3ana karma azubha 541, AtmAnukUla zubha, Atma-pratikUla azubha 541, kauna-sA vyavahAra zubha, kauna-sA azubha? : isakI kasauTI Atma-tulyatA 541, karma kA zubhAzubhatva : kahA~ vyakti-sApekSa, kahA~ samAja-samApekSa? 542, vaidika dharmagranthoM meM zubhatva kA AdhAra : AtmavatdRSTi 542, bauddhadharma meM karma ke zubhatva kA AdhAra : AtmaupamyadRSTi 542, jainadRSTi se karma ke ekAnta zubhatva kA AdhAra : AtmatulyadRSTi 545, jaba taka saMsArI, taba taka zubha-azubha donoM kA udaya 545, zuddha karma kI vyAkhyA 547, zuddha avasthA meM zubha karma kA honA bhI anAvazyaka 547, zubha-azubha donoM ko kSaya karane kA krama 548, azubha karma se bacane para zeSa zubha karma bhI prAyaH zuddha bana jAtA hai 548, tapa, saMvara Adi kArya anAsaktipUrvaka karane se hI karmakSaya ke kAraNa haiM 548-550 / (11) sakAma aura niSkAma karma : eka vizleSaNa pRSTha 551 se 570 taka _ 'karma' zabda ke arthoM meM bhrAnti 551, 'karma' zabda ke artha bhI pUrvAgraha-gRhIta ho cuke 551, karma ke sakAma aura niSkAma, donoM rUpoM ko jAnanA Avazyaka 552. sakAma aura niSkAma zabda ke arthoM meM viparyAsa 552, sakAma-akAma nirjarA se sakAma-niSkAma karma ke artha bhinna haiM 553. karma ke saMdarbha meM 'kAma' zabda meM aneka artha garbhita 553, 'kAma' zabda meM suSupta arthoM kA krama 554, trividha kRtaka karma do-do prakAra ke haiM : sakAma aura niSkAma 554, sakAma aura niSkAma karma kI vyAkhyA 554, bhagavadgItA meM sakAma aura niSkAma karma kI vyAkhyA 555, niSkAma karma aura akarma meM antara 555, niSkAma aura sakAma karma kI vibhAjaka rekhA 557, niSkAma karma kI vyAkhyA 557, niSkAma karma meM bhI phala-prApti For Personal & Private Use Only Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : prathama bhAga * 289 * apane adhIna nahIM 558 karmaphala-tyAga ke cAra AdhAra 558, niSkAma karmI satkartavya, parArthakarma Adi anAsaktipUrvaka karatA hai 558, gItA meM sakAma karmiyoM kI pahacAna 560, sakAma karma meM kAmanA se lekara tRSNA taka kI daur3a 560, kAmya karmoM kA tathA karmaphala kA tyAga hI karmatyAga hai 560, jainadRSTi se sarvakAma-tyAgI hI vAstavika tyAgI sAdhaka 561, niSkAma karmI sAdhaka karma ko na pakar3akara karma ke mUla 'kAma' ko pakar3atA hai 561, niSkAma karma meM karmaphala kI AkAMkSA tathA karmaphala kA tyAga 562, mImAMsakoM dvArA pratipAdita trividha karma sakAma haiM 562, gItA-pratipAdita sakAma aura niSkAma karma 563, tapa aura paMcAcAra kA anuSThAna sakAma na ho, niSkAma ho 563, niSkAma karma ke lie samyaktva sarvaprathama Avazyaka 563, ye bAlatapa sakAma haiM, niSkAma nahIM 564, karma-tyAga kA upadeza paramparA se nirAkula sukha ke lie hai 564, sakAma-niSkAma donoM karmoM meM kAmanA hote hue bhI mahAn antara 564, sakAma karma kI pravRtti : nipaTa svArthAnuraMjita 565, sakAma karma ko niSkAma meM pariNata karane kI tIna vidhiyA~ 567, niSkAma pakSa kA grahaNa kaThina 567, niSkAma karma meM sUkSma prazasta rAgAtmaka kAmanA tathA phalAkAMkSA bhI 568, saiddhAntika dRSTi se dazama guNasthAna taka lobha rahatA hai 568, siddhAnta aura AcaraNa meM antara rahegA hI 569, appANaM vosirAmi : niSkAma karmI kA mUla maMtra 569, parahitArtha parArtha pravRtti 570, saMkIrNa svArtha sakAma karma kA aura vistIrNa svArtha niSkAma karma kA pratIka 570, sakAma karma 570 / (12) karmoM ke do kula : ghAtikula aura aghAtikula pRSTha 571 se 580 taka ___AtmA ke mUla aura pratijIvI guNoM ke ghAtaka karmoM ke do kula 571, ghAtikula aura aghAtikula ke karma 572, ghAtikulIna karma kA lakSaNa 572, ghAtikarma kisa prakAra Atma-guNoM kA ghAta karate haiM ? 573, cAroM ghAtikarmoM kA kArya 573, ghAtika karmoM kI utkaTatA 573, ina cAroM meM mohanIya karma prabala evaM pramukha 574, ghAtika karmoM kA unmUlana hue binA kevalajJAna evaM mokSa nahIM hotA 575, ghAtikarma ke do bheda : sarvaghAti aura dezaghAti 575, sarvaghAti karma-prakRtiyA~ 576, dezaghAti karma-prakRtiyA~ 576, aghAti karma : svarUpa, kArya aura prakAra 576, ghAti-aghAti karmoM meM kauna pAparUpa, kauna puNya rUpa? 577, aghAti karmoM kA kArya aura prabhAva 577, ghAti karmoM ko unmUlana karane kA krama 578, ghAti karma : samUla naSTa ho jAne para 578, aghAti karma : prabhAva aura kArya 578, aghAti karmoM kA sarvathA unmUlana ho jAne para 579, mumukSu AtmAoM kA lakSya : ghAti-aghAti karmoM kA kSaya karanA 580 / (13) karma ke kAlakRta trividharU rUpa pRSTha 581 se 606 taka ___ kAlakRta karma : traikAlika rUpa meM 581, karma kI trikAlakRta gatividhi ko jAnanA-samajhanA ati kaThina 581, karma kA kAlika, rUpa : Agama aura gItA meM 582, karma kA traikAlika rUpa samajhanA atyAvazyaka 582. pratyeka darzana meM karma kI kAlakata tIna avasthAe~ 582, karmoM ke bandha, sattA aura udaya ke antargata saMkhyAtIta prazna aura samAdhAna 583, phaladAna kI dRSTi se jaina aura vaidika-paramparA meM kAlakata tIna bheda 584. saMcita karma aura sattA-sthita karma 584. vaidika daSTi se kriyamANa karma kA svarUpa 585, jainadRSTi se badhyamAna aura vaidika dRSTi se kriyamANa meM antara 585, kriyamANa karma : kaba saMcita, kaba kriyamANa? 585. saMcita aura kriyamANa karma eka-dasare se anasyata 586. aneka janmoM ke saMcita karma phalabhoga ke sammakha hone para hI phala dekara chaTate haiM 587. rAjA dazaratha ko tInoM kAlakata karmoM kA sAmanA karanA par3A 587, jaba dhRtarASTra rAjA ke prAkRta karma udaya meM Ae 588, kriyamANa karma tatkAla phala kyoM nahIM dete? 588, prArabdha karma : svarUpa aura vizleSaNa 589, prArabdha karma pUrNatayA bhoge binA nahIM chUTate 589, saMcita karma prArabdha ke rUpa meM kaba taka? 590, trividha kAlakRta karmoM se chuTakArA pAye binA- mokSa nahIM 590, saMsAra-sAgara dustara kyoM? 590, kAlakRta karmoM kA yaha cakra anantakAla taka calatA hai 591, tInoM kAlakRta karmoM kA phala kisI na kisI rUpa meM bhoganA par3atA hai 591, prArabdha karma ko ha~sate-ha~sate bhoga lo 592, rAjA parIkSita ne azubha prArabdha ko svayameva bhogakara mukti pAI 592, saMcita karma tatkAla phala na de, isalie nizcinta mata hoo 594, eka jvalanta ghaTanA : prArabdha karma kI vicitratA kI 594, kevala prArabdha ko yA kevala kriyamANa ko dekhakara hI jhaTa nirNaya na karo 596, vartamAna meM pApI sukhI, dharmI duHkhI : kyoM aura kaise? 597, trividha kAlakRta karma ko samajhAne hetu dRSTAnta For Personal & Private Use Only Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 290 * karmavijJAna : pariziSTa * 598, tInoM guNoM vAle vyaktiyoM kI kriyamANa karma karane kI paddhati 599, kriyamANa karma karate samaya sAvadhAna raho 600, jainadRSTi se prArabdha bhI badalA jA sakatA hai 600, kaTTara prArabdhavAdI puruSArthahIna ho jAte haiM 601, laukika dRSTi se prArabdha aura puruSArtha kA tAlamela 601, lokottara AdhyAtmika dRSTi se prArabdha se lAbha uThAo, mokSa-puruSArtha karo 601, pratyeka paristhiti meM santoSapUrvaka puruSArtha karo 602, artha aura kAma prArabdha para chor3o, dharma-mokSa meM puruSArtha karo 602, saccA zubha kriyamANa puruSArtha (karma) hI prArabdha banatA hai 602, apane prArabdha kA nirmANa apane hAtha meM 603, mano'nukUla prArabdha karma ke lie kriyamANa meM sAvadhAna raho 603, saMcita karmoM se chuTakArA kaise prApta ho? 603, jJAnAgni se saMcita Adi saba karma naSTa ho jAte haiM 605-606 / (14) karma kA sarvAMgINa aura pariSkRta svarUpa - pRSTha 607 se 619 taka kyA karmarUpI mahAsamudra kI thAha lenA atIva kaThina hai ? 607, AtmA aura karma kA pRthakkaraNa . karanA asambhava nahIM hai 607, karma kA sarvAMgINa aura pariSkRta rUpa samajhanA Avazyaka 608, jJa-parijJA se jAnakara pratyAkhyAna-parijJA se karmoM se mukta jIva parabrahma paramAtmA bana sakatA hai 608, karma ke pariSkRta svarUpa ko samajhanA Avazyaka hai : kyoM aura kaise? 609, karma karanA sahetuka hai, vaha jIva kA svabhAva nahIM 610, karma ke pariSkRta svarUpa meM icchAkRta bandhaka karmoM kA hI samAveza 610, pUrvokta tIna tathyoM ke pariprekSya meM bandhaka karma ke cAra mukhya lakSaNa 612, prathama lakSaNa 612, 'kIrai' pada kI vyAkhyA 612, AtmA karma-paramANuoM ko kaise AkRSTa kara letA hai ? 613, carmacakSuoM se adRzya kArmaNa-vargaNA kA jIva dvArA grahaNa karanA bhI karma hai 613, karma kA ubhayavidha lakSaNa 614, AtmA ke pArzvavartI karma-paramANu AtmA se kaise sambaddha ho jAte haiM ? 614, 'jieNa' kI vyAkhyA 615, 'heuhiM' kI vyAkhyA 616, karma kA dUsarA pariSkRta lakSaNa 616, karma kA tRtIya pariSkRta lakSaNa 616, karma ke lakSaNa meM kriyA aura kriyA ke hetu-donoM kA samAveza 617, karma kA caturtha lakSaNa : paramArtha dRSTi se 618, karma kA AdhyAtmika dRSTi se pariSkRta svarUpa 618, jaina-karmavijJAna kA yaha sarvAMgINa, pariSkRta svarUpa : kyoM aura kaise? 619 / / For Personal & Private Use Only Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna dvitIya bhAga khaNDa 4,5 kula pRSTha 1 se 538 taka caturtha khaNDa : upayogitA, mahattA aura vizeSatA nibandha 11 pRSTha 1 se 196 taka (1) karmavijJAna kA yathArtha mUlya nirNaya pRSTa 3 se 21 taka Astika ke lie vastu ke astitva ke sAtha vastutva evaM mUlya-nirNaya bhI Avazyaka 3, tIrthaMkaroM ne vastu ke vastutva evaM guNadharmatva kA nirUpaNa kiyA 3, isa khaNDa meM karma-siddhAnta kA mUlya-nirNaya 4, samagra gaNadharavAda meM karma ke astitva, vastutva evaM vizeSatva kA nirNaya 4, vastu kA mUlya-nirdhAraNa cetanA ke adhIna 5. indriyoM ke mAdhyama se mUlya-nirdhAraNa pUrNataH yathArtha nahIM 5. sarvajJa Apta-puruSoM dvArA nau tattvoM ke mAdhyama se yathAvasthita mUlya-nirNaya 6, karmoM kA kartA, bhoktA, kSayakartA jIva hI hai 7, jIva ke bAda ajIva tattva kA nirdeza kyoM ? 8. zepa puNya-pApoMdi tattva bhI eka yA dUsare prakAra se karma se sambaddha 8, karmavijJAna kA nau tattvoM ke nirdeza kA uddezya 9, karma kI apekSA se nau tattvoM meM kauna heya, jJeya, upAdeya? 9. karmavijJAna kI dRSTi se nau tattvoM meM jJeya. heya aura upAdeya tattva 9, karma-duHkha se sambandhita adhyAtma jijJAsu dvArA uTane vAle nau praznoM kA nau tattvoM ke rUpa meM samAdhAna 10, lokottara rogI ke lie sAta tathya jAnanA-mAnanA Avazyaka 11. jaina-karmavijJAna dvArA prarUpita cAra tattva anya tIna darzanoM meM bhI 12, sirpha jJAna se hI mukti dilAne vAle darzana 12, kore jJAna yA korI kriyA se karma-mukti nahIM ho sakatI 13, bhava-bhramaNa roga-mukti ke lie bhI jJAna-darzana-kriyA tInoM Avazyaka 13, tattvoM para AtmAnubhavAtmaka samyaktvamUlaka zraddhA se hI karma-mukti 13, karma-siddhAnta ke yathArtha mUlya-nirNaya ke lie jJAnAdi tripuTI jarUrI 15, mUlya-nirNaya vyakti kI dRSTi, zraddhA, ruci evaM buddhi para nirbhara 15, mithyA dhAraNAoM ke zikAra galata mUlya-nirNaya karate haiM 16, viparIta dRSTi vAle vyaktiyoM kA viparIta dRSTikoNa evaM AcaraNa 16, viparIta dRSTi logoM dvArA karma-siddhAnta kA viparIta prarUpaNa 17. dRSTi, zraddhA, buddhi Adi ke viparIta hone ke kAraNa 18, mithyAdRSTi vivekamUr3ha mAnavoM kA buddhi-viparyAsa 18, pApakarmarata mAnava zuddha dharma se anabhijJa rahatA hai 19, malina buddhijana yathArtha mUlya-nirUpaNa nahIM kara pAte 20, karma-siddhAnta kA yathAyogya mUlya-nirNaya na hone kA phala 20, samyagdRSTi ke lie mithyAzruta bhI samyak : mithyAdRSTi ke lie samyakthuta bhI mithyA 20, samyagdRSTi hI nau tattvoM ke mAdhyama se karma-siddhAnta ke yathArtha mUlya-nirNaya meM sakSama 21 / (2) AdhyAtmika kSetra meM karmavijJAna kI upayogitA pRSTha 22 se 33 taka ____ karmavijJAna kI upayogitA para sarvatobhAvena vicAra karanA Avazyaka 22, jIvana ke sarvAMgoM aura sarvakSetroM kA vizleSaNa karmavijJAna meM hai 22, sabhI dRSTiyoM se karmavijJAna para vicAraNA Avazyaka 23, karma sarvathA tyAjya nahIM, apitu saMsAra-yAtrA ke anta taka upAdeya bhI haiM : kyoM aura kaise ? 23, sarvajJokta hone se karmavijJAna sarvAdhika upayogI evaM preraka 24, bhautika upayogitAvAdI karmavijJAna se lAbha nahIM uThA pAte 25, karmavijJAna se AdhyAtmika upalabdhi 26, bhautikatA aura AdhyAtmikatA kI ArAdhanA meM antara 27, karmavijJAna mumukSu AtmA ke lie darpaNa ke samAna 27, karmavijJAna ke abhyAsa se AtmA meM nirAkulatA aura zAnti kA anubhava 27, vyAyAmAdi abhyAsa ke samAna karmavijJAna ke abhyAsa se mahAlAbha 28. karmavijJAna ke cintanarUpa dharmadhyAna se rAgAdi kI mandatA 28, karmavijJAna kA adhyetA dharmadhyAna dhyAtA ho jAtA hai 28, karmavijJAna : Atma-zakti ko karma-zakti se pravala batAtA hai 29, karmavijJAna : adhyAtmavijJAna kA virodhI nahIM, apitu pRSThapoSaka va sahAyaka 29, karmavijJAna : vaibhAvika aura svAbhAvika donoM avasthAoM kA jJAna karAtA hai 29, karmavijJAna : adhyAtmavijJAna ko prakaTa karane kI ku~jI 30, karmavijJAna kA For Personal & Private Use Only Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 292 * karmavijJAna : pariziSTa * sarvakSetrIya vijJAnoM ke sAtha samanvaya aura mahattva 30. karmavijJAna : Atma-zaktiyoM ke prakaTIkaraNa meM preraka 30, karmavijJAna : andhakAra se prakAza kI ora bar3hane ke liye preraka 31, karmavijJAna meM AdhyAtmika utkrAnti ke lie tIna sopAna 31, karmavijJAna kA rahasyajJAtA hI samyagdRSTi 32, samyaktva-prApti ke pazcAt karmavijJAnI kI dRSTi, gati, mati 32, upasaMhAra 33 / (3) vyAvahArika jIvana meM karma-siddhAnta kI upayogitA pRSTha 34 se 47 taka ____ siddhAnta kI kasauTI aura jaina karma-siddhAnta 34, karma-siddhAnta ke anusAra vyavahAra hI jaina-karmavijJAna kI mahattA 35, karma-siddhAnta kA vyAvahArika jIvana meM prayoktA kaisA hotA hai ? 36, jaina karma-siddhAnta pada-pada para sa~bhalakara calane kI preraNA detA hai 36, dainandina jIvana meM karma-siddhAnta kA upayoga 37, karma-siddhAntavijJa meM karmaphala ko samabhAva se bhogane kI zakti 38. ,karma-siddhAntavijJa duHkha-vipatti ke samaya vyAkula nahIM hotA 38, vipatti ke samaya karma-siddhAnta Atma-nirIkSaNa evaM upAdAna dekhane kI preraNA detA hai 39, vipannAvasthA meM karma-siddhAnta kI preraNA 39, karma-siddhAnta dvArA AzvAsana 40, karma-siddhAnta kA svarNima sandeza 41, karma-siddhAnta kI sabase bar3I upayogitA 41, karma-siddhAnta manuSya ko apanA bhAgyavidhAtA, svayaM karma kA preraka 42, karmavijJAna siMhavRtti se socane kI preraNA detA hai 43, karma-siddhAnta para dRr3ha AsthAvAna vyakti upAdAna ko dekhatA hai 43, karma-siddhAnta para vizvAsa se nizcintatA evaM duHkha-sahiSNutA 44, duHkha kA kAraNa svayaM meM DhU~r3hakara anukUlatA-pratikUlatA meM dRr3ha 44, karma-siddhAnta kI upayogitA ke viSaya meM meksamUlara kA mata 45, karmavijJAna vartamAna meM pratyakSa vyavahAroM kI vyAkhyA bhI prastuta karatA hai 46, dainandina vyavahAroM kI vyAkhyA bhI karmavijJAna prastuta karatA hai 46, karmavijJAna isa janma meM kRtakoM kI saMgati bhI vartamAna vyavahAra ke sAtha biThAtA hai 46-47 / (4) naitikatA ke sandarbha meM karma-siddhAnta kI upayogitA , pRSTha 48 se 68 taka bhautikavijJAna ke samAna karmavijJAna bhI kArya-kAraNa-siddhAnta para nirbhara 48, bhUtakAlIna AcaraNa vartamAna caritra meM tathA vartamAna caritra bhAvI caritra meM pratibimbita 48, atItakAlIna zubhAzubha AcaraNa ke anusAra bhAvI pariNAma : zAstrIya dRSTi meM 48, pUrvakAlika naitika AcaraNa karane vAloM kA vartamAna vyaktitva : zAstrIya dRSTi meM 50, karma-siddhAnta ke pariprekSya meM anaitika AcaraNakartA ko naitika banane kA upadeza 51, naitika-anaitika karmoM ke kartA ko karma hI phala dete haiM, IzvarAdi nahIM 51, sapta kuvyasanarUpa anaitika karmoM kA kisI mAdhyama se nahIM, svataH milatA hai 52, IsAI dharma meM pApakarma se bacane kI cintA nahIM : kyoM aura kaise? 53, vizvAsa aura anugraha para jora, anaitikatA se bacane para nahIM 54, narakAyu aura tiryaJcAyu karmabandha ke kAraNa 55, islAma dharma meM naitika AjJAe~ haiM, para amala nahIM 56, dUsare dharma-sampradAyoM Adi se ghRNA, vidveSa kI preraNA : pApakarma ke bIja 57, jaina-karmavijJAna : naitika santuSTidAyaka 57, karma-siddhAnta kA kArya : naitikatA ke prati AsthA jagAnA, preraNA denA 58, jaina-karmavijJAna karmAnusAra phala pradAna kI bAta kahatA hai 59, mAnavatA bhI karma-siddhAntAnusAra azubha karmakSaya se milatI hai 60, deva-durlabha manuSyatva : naitikatA kA prANa aura prathama aMga 60, naitikatA kA ullaMghana yA pAlana vartamAna meM hI zubhAzubha phaladAyaka 61, parivAra aura samAja meM naitikatA ke prati anAsthA kA duSpariNAma 62, bhautikatAvAdI naitikatA-viruddha atisvArthI 62, isa anaitikatA kA dUragAmI pariNAma 62, vRddhoM dvArA AtmahatyA : unakI hI anaitikatA unheM hI bhArI par3I 62-68 / (5) sAmAjika sandarbha meM upayogitA ke prati AkSepa aura samAdhAna pRSTha 69 se 92 taka . karma-siddhAnta kI upAdeyatA para nAnA AkSepa 69, johana mekeMjI dvArA eka AkSepa aura usakA samAdhAna 69, ye sabhI lokahitakara kArya prazaMsanIya haiM 70, puNya karmabandhaka kArya bhI prazaMsanIya mAne jAte haiM 73, lokahita ke nAma para kiye gae ye kArya prazaMsanIya nahIM 73, zubha karmabandhaka hote hue bhI ye kArya prazaMsanIya mAne jAte haiM 74, ye kArya puNyabandhaka bhI aura kadAcit karmakSayakAraka bhI 74, pAramArthika dRSTi aura vyAvahArika dRSTi 75, jaina karma-siddhAnta kA samAja saMracanA se sambandha anivArya 75, samAja ke sAtha sambandha se hI karmakSaya yA nirodha kI sAdhanA hogI 76, karma-siddhAnta sAmAjika hI nahIM, sarvabhUtAtmabhUta banane kA preraka 77, samAja-sevA : Atma-sAkSAtkAra kI sIr3hI kA prathama pApANa 78, karma ke nirodha-kSayarUpa dharma For Personal & Private Use Only Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya - sUcI: dvitIya bhAga * 293 * kI sAdhanA kI kasauTI bhI samAja - samparka 78, zubha aura zuddha karmoM ke arjana ke lie hI samAja Adi kA nirmANa kiyA gayA 79, saha-astitva evaM sahayoga kA maMtra bhI karmakSaya yA zubha karmArjana ke lie 79, nipaTa svArtha Adi kI saMkIrNa bhAvanA se hI rAga-dveSa kaSAyAdi kA prAdurbhAva 80 azubha karmabandha se bacAne ke lie sarvabhUta maitrI kA maMtra 81, karmavijJAna - prerita Atmaupamya siddhAnta vyakti ko samAja evaM samaSTi se jor3atA hai| 81, jaina - karmavijJAna kA rahasya na samajha pAne se vyaktivAda kI bhrAnti 82, jaina- karmavijJAna dvArA Atmaupamya bhAva se yatnAcArapUrvaka caryA karane kI preraNA 83, ucca sAdhaka ke lie bhI samAja - samaSTi ke prati AtmIyatA ke sAtha taTasthatA Avazyaka 84, gRhastha jIvana meM bhI AtmIyatA aura taTasthatA kA viveka 85, AtmIyatA ke sAtha taTasthatA kA viveka bhI 85, Atma-tulyatA kI bhAvanA kA vividha pahaluoM se nirdeza 86, sAmUhika karma, hiMsA aura pApakarmabandha kI zaMkA 88, tIna prakAra se samAdhAna 88, sAmAjika aura vaiyaktika jIvana meM karma se nahIM, pApakarma se bacane kA nirdeza 89, sAmUhika jIvana meM karma-viveka dharma bana jAtA hai 90, ahiMsAdi dharmarUpa rasa ke lie zuddha karmarUpa chilakA jarUrI 91 karmavijJAna ke anusAra sAmUhika jIvanadRSTi meM viveka 91, sAmUhika citta-zuddhi meM karma kI zuddhi 92 / (6) karma - siddhAnta kI trikAlopayogitA pRSTha 93 se 110 taka karma-siddhAnta : trikAla - prakAzaka dIpaka 93, jaina- karmavijJAna kA trikAlasparzI yathArtha mata 94, atIta ko jAno, vartamAna meM satpurUSArtha karo aura bhaviSya ko dekho 94, bhAvakarma aura dravyakarma : atIta aura anAgata ke pratIka 95, atIta ke bhAvoM ko dekhakara vartamAna meM puruSArtha - preraNA aura bhaviSya kA sudhAra 95, anAthI muni ne bhI atIta ko par3hA, vartamAna ko sudhArakara ujjvala banAyA 96, kisI ke bhI atIta aura bhaviSya ko isa taraha jAnA dekhA jA sakatA hai 96, vartamAna jIvana-yAtrA kA sambandha atIta yAtrA se hai 97 prAcIna jaina kathAoM meM bhI atIndriya jJAniyoM dvArA bhUta-bhaviSya kathana 97, karma-siddhAnta se anusyUta zreNika, nRpa - putra meghakumAra kA atIta, vartamAna aura bhaviSya 98, atIta kA pratikramaNa, vartamAna meM saMvara evaM bhaviSya kA pratyAkhyAna karo 99 vartamAna atIta se sambaddha tathA bhaviSya se anusyUta 99, atIta kI pakar3a se mukta hone ke lie pratikramaNa Avazyaka hai 100, atIta kA pratikramaNa - vizeSajJa vartamAna aura bhaviSya ko sudhAra sakatA hai 101, jIvana kI samasta avasthAe~ atItakRta karma se anusyUta 101, atIta kI pakar3a se mukta hone meM samartha yA asamartha 101, atIta se karma kA sambandha kyoM aura chUTatA kaise ? 102, karma se saMyukta aura viyukta hone kA traikAlika rahasya samajho 102, sAdhanA kA sUtra hai - vartamAna meM hI raho 102, jIvana ke traikAlika satya ko jAnane-samajhane ke liye tInoM kAloM ko jAnanA jarUrI 103, virodhAbhAsa kA samAdhAna: atIta, anAgata ke paMkhoM ko kATa DAle 103, vartamAna meM sthira rahane ke tIna mahattvapUrNa zAstrIya upAya 103, ina tInoM sAdhanA yathAsamaya jAgarUka hokara kare 104, vartamAna meM jIne ke upAya aura apAya 104, vartamAna ko hI dRr3hatA se pakar3o : eka upAya 104, vartamAna meM jIne kA abhyAsa karanA, atIta kI pakar3a se chUTane kA upAya 105, pratikramaNa Adi kI cetanA jAgrata hone para vartamAna meM sthiratA sudRr3ha 105, muni sthUlabhadra atIta kI pakar3a se mukta ho vartamAna saMvara sAdhanA meM dRr3ha rahe 106, vartamAna meM dRr3ha vahI, jo jJAtA- draSTAbhAva yA Atma-bhAva meM sthira rahatA hai 107, prAcIna aura navIna sabhI samasyAoM kA hala : vartamAna meM saMvara - nirjarA meM sthira rahanA 107, namirAjarSi kI vartamAna meM sthiratA kA prazaMsA 108, jaina-karmavijJAna meM karma ke sAtha-sAtha dharma kA rahasya bhI 109, dharma kA prayojana atIta ke karmabandhanoM ko tor3anA evaM naye karmoM ko rokanA 110 / (7) jaina-karmavijJAna kI mahattA ke mApadaNDa pRSTha 111 se 124 taka dvArA anya dArzanikoM aura vicArakoM kA karma-sambandhI mantavya adhUrA 111, jaina- karmavijJAna kI mahattA kA mUlyAMkana 111, jaina-karmavijJAna ne saMsAra kI sabhI AtmAoM ko paramAtma sadRza mAnA hai 112, "jaina-karmavijJAna meM AtmA ke zuddha aura azuddha donoM svarUpoM kA vizada varNana 112, jaina- karmavijJAna jIvoM kI sabhI avasthAoM kA varNana 113, jaina - karmavijJAna kI mahattA ko pramANita karane vAle kArya 114, jaina-karmavijJAna dvArA pratyeka jIva kI karmajanya sabhI avasthAoM kA varNana 115, jIvoM kI ananta bhinnatA kA caudaha mArgaNAoM dvArA vargIkaraNa 115, jIvoM kA AdhyAtmika vikAsakrama : caudaha guNasthAnoM meM For Personal & Private Use Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 294 * karmavijJAna : pariziSTa * 116. pratyeka jIva kI vizeSatA batAne ke lie pA~ca viSayoM kA nirUpaNa 117, jIvasthAna kA caudaha bhedoM meM vargIkaraNa 117. jIvasthAna. gaNasthAna. mArgaNAsthAna evaM bhAva meM kauna heya. kauna upAdeya? 117. gaNasthAna-nirUpaNa kA uddezya 118. jIvasthAnoM meM gaNasthAna kA. mArgaNAsthAnoM meM donoM kA nirUpaNa 119. mArgaNA aura gaNasthAna meM antara 119. jIvasthAna evaM mArgaNAsthAna meM kauna heya jJeya. upAdeya? 120. anya darzanoM meM karma-sambandhI varNana nAmamAtra kA hai 120. karma-prakatiyoM ke sAtha bandhAdi kA nirUpaNa jaina-karmavijJAna meM hI 121 gaNasthAna-krama ke AdhAra para jIva kI bandhAdi yogyatA kA nirUpaNa : jaina-karmavijJAna meM 121. jaina-karmavijJAna meM karma kA kramabada. vyavasthita aura vistata cintana 122. atha se iti taka uThane vAle praznoM kA samAdhAna : jaina-karmavijJAna meM 122, jaina-karmavijJAna bhI kriyA-pratikriyA ke niyama para AdhArita 123, saMcita karmoM kA kSaya saMvara aura tapa se, vaijJAnika DhaMga se siddha hai 124 / (8) jaina-karmavijJAna kI vizeSatA pRSTha 125 se 146 taka jaina-karmavijJAna : sarvAMgINa jIvana-vijJAna 125, jaina-karmavijJAna : karmAvRta dazA ke sAtha-sAtha karmamukta dazA kA bhI prarUpaka 125, jaina-karmavijJAna : ekezvaravAda ke badale ananta paramAtmavAda kA samarthaka 126. jaina-karmavijJAna : ananta jJAnAdi catuSTaya-prApti kA preraka 126. jaina-karmavijJAna : AtmA ko paramAtmA banAne kI kalA kA zikSaka 126, bahirAtmA se antarAtmA aura paramAtmA banane kI prakriyA jaina-karmavijJAna meM 127, jaina-karmavijJAna karma ke ubhaya pakSa ko samucita sthAna detA hai 127, kamavijJAna ne AtmA ke sAtha zarIra kA sambandha kArmaNazarIra dvArA mAnA 128, karmoM kA vargIkaraNapUrvaka vivecana jaina-karmavijJAna meM hI 129, aisA karmaphala kA siddhAnta anyatra nahIM milatA 129, jaina-karmavijJAna kA sAhitya : vyApaka evaM virAT vaijJAnika rUpa meM 129, jaina-paramparA meM karmavAda kA suvyavasthita vaijJAnika rUpa 130, karmavijJAna kI trikAladarziH se trikAla karma-vyavasthA 130, jaina-karmavijJAna kI vizeSatA : AtmA ke pariNAmI nitya hone kA svIkAra 131, karmavijJAna kI dIrghadarzitA se antima dhyeya-prApti kA viveka 131, jaina-karmavijJAna : mAnava-jAti se bhI Age prANimAtra ke prati Atmavat bhAva kA puraskartA 131, jaina-karmavijJAna . bhinnatA meM bhI ekatA kA darzana karAtA hai 132, jaina-karmavijJAna prAkRtika niyamavat niyamabaddha 132, karmavijJAnavettA : prANi-bhinnatA dekhakara bhI samabhAva rakhatA hai 132, karmavijJAna : prANimAtra ke prati sarvabhUtAtmabhUta banane kA preraka 133. jaina-karmavijJAna : prANimAtra ke prati Atmavat bhAvanA kA prerakaM 133, jaina-karmavijJAna kA mantavya : phaladAtA svayaM karma hI hai 134. jaina-karmavijJAna kI viziSTa dena : pUrvabaddha saMcita karmoM ke phala meM parivartana 135. udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa kA rahasya 135, jaina-karmavijJAna ke niyamAnusAra karma ko phaladAna-zakti nyUnAdhika bhI ho sakatI hai 137, karmoM kI phaladAna-zakti meM tAratamya : kyoM aura kisa kAraNa se? 138, manovijJAna kI taraha karmavijJAna meM bhI karmaphala kI sva-saMcAlita vyavasthA hai ? 138, jaina-karmavijJAna kA viziSTa niyama : jAti-parivartana : prakRti saMkramaNa 139, saMkramaNa siddhAnta ke do rUpa : mArgAntarIkaraNa aura udAttIkaraNa 141, saMkramaNa siddhAnta ke katipaya niyama 141. saMkramaNa kA udAttIkaraNarUpa 142. pUrvabaddha karmoM ke udAttIkaraNa kA uddezya : doSoM kA parizodhana karanA 142. anaprekSA se saMkramaNa meM bahata sahAyatA milatI hai 143. jIvoM kI sArvayonikatA kA siddhAnta : jaina-karmavijJAna kI dena 143. udIraNAkaraNa kA siddhAnta bhI samaya se parva karmakSaya karane kA upAya 144, jaina-karmavijJAna aura Adhunika manovijJAna kI udIraNA-paddhati prAyaH samAna 144, karmoM ke udaya aura udIraNA meM antara 145, jaina-karmavijJAna kI sarvotkRSTa vizeSatA 146 / (9) jaina-karmavijJAna : jIvana-parivartana kA vijJAna pRSTha 147 se 153 taka jIvana ke pratyeka kSetra aura aMga meM karma kA saMcAra 147. jaina-karmavijJAna : gati. pravRtti Adi meM parivartana batAne vAlA tharmAmITara 147, karmavijJAna ke rahasya zravaNa-manana se jIvana meM acUka parivartana 148-153 / (10) karmavAda : nirAzAvAda yA puruSArthayukta AzAvAda ? pRSTha 154 se 177 taka ___ karmavAda : saMsAra-samudra meM prakAza-stambha 154, ajJAnI diGmUr3ha vyakti prakAza-stambha se lAbha nahIM uThA pAte 154, karmavAda-siddhAnta se katarAne vAle bhrAntimaya mAnava 155. karmavAda ke siddhAnta se lAbha uThAne For Personal & Private Use Only Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : dvitIya bhAga * 295 * vAloM kA cintana evaM kSamatA 156, karma-siddhAnta se anabhijJa vyakti kI durdazA 157, karma-siddhAnta se anabhijJa vyaktiyoM dvArA parAjayavAda kA Azraya 157, karma-siddhAnta se anabhijJa hI karma ke viSaya meM bhrAnta evaM bhayabhIta 158, karma kI zakti ke viSaya meM bhrAnta dhAraNA bhI nirAzAvAda kI jananI 158, karmavAda : satpuruSArthayukta AzAvAda-sUcaka 160, karmavAda ke rahasya se anabhijJa vyakti : nirAza, niSkriya aura puruSArthahIna 160, jaina-karmavAda hI parivartana-siddhAnta kA preraka 160, udIraNA kA puruSArtha : karma ko udaya meM lAkara zIghra bhoga lene kA upAya 161, svayaM kA doSa : karma ke sira para : karmavAda kI bhrAnta dhAraNA, 161.jaina-karmavijJAna svAvalambI puruSArtha ke anakala hai 162, karmanirjarA-siddhAnta puruSArtha-preraka hai 162, karmavAda-siddhAnta nirAzAbodhaka nahIM, jIvana-parivartanabodhaka hai 163, saccA karmavAdI : pratyeka prANI meM zuddha cetanA ke darzana karatA hai 163. jIva ke sAtha anAdikAla se lagA karma-cakra 163. AtmA karmAdhIna yA icchA-svataMtra? 164, prANI karma karane meM bhI svataMtra, phala bhogane meM bhI kathaMcit svataMtra 165, karmavAda Atma-zaktiyoM kA svataMtratAparvaka upayoga karane kA avasara detA hai 165 icchA-svAtaMtrya kA artha: svecchAcAritA nahIM 166, karma kitanA hI zaktizAlI ho, anta meM AtmA hI vijayI hotA hai 166, karma AtmA para ekAdhikAra nahIM jamA sakatA 166, jJAnAdi catuSTayarUpa mokSamArga kI sAdhanA se karmoM ke saMcita dizAla pu~ja ko tor3a sakatA hai 167, apane Antarika vaibhava ko jAno-dekho 167, karmavijJAna karma kI zakti-azakti kI sImA kA spaSTa nirdezaka 167. baddha karmoM kI bandha se lekara mokSa taka kI gyAraha avasthAe~ 168.jaina-karmavAdakA banya se bacane kA zabha sandeza 168. pradezodaya aura vipAkodaya kA rahasya 170. Amrava, bandha, sattA aura udaya meM ghaniSTa sambandha 170, udIraNA : udaya meM Ane se pUrva hI karmaphala bhoga kA upAya 171, udvartana dvArA pUrvabaddha karmoM kI sthiti aura anubhAga meM vRddhi 171. apavartanA se pUrvabaddha karmoM kI sthiti aura anubhAga meM nyUnIkaraNa 173. saMkramaNa : karmoM kI sthiti Adi meM parivartana kA sUcaka 174, upazamana : karmoM ke phana Tena kI gareko amuka kAla taka dabA denA hai 174, nidhatta : udIraNA aura saMkramaNa se rahita kevala sthiti aura rasa ko yUnadhikalA kA sUcaka 75, nikAcana dakSa : jisa rUpa meM karma ba~dhA hai, usI rUpa meM bhogane kI anivAryatA 175, abAdhAkAla : karmoM kA phala diye binA amuka avadhi taka par3e rahane kI dazA 175, jaina-karmavijJAnAta dasa avasthAoM kI anya paramparAoM se tulanA 176-177 / (11) karmavAda aura samAjavAda meM kahA~ visaMgati kahA~ saMgati? pRSTha 178 se 196 taka ___ karmavAda bhAratIya jana-jovana yuvA-milA 178. ke pAda : AtmavAdarUpI mUla para sthita trilokavyApI vRkSa 13, karmavAda kA AtmAda. lokavAda kriyAvAda ke sAdha ghaniSTha sambandha 179, karmavAda kA sambanaH tInoM kAloM aura tInoM lokoM se 338. karmavAda prati karma kA sambandha artha-kAma se, dharma kA dharma-mokSa se 180. prAcInakAla kA bhAratIya samAja dharma 180, samAjavAda ke badale samAja-dharma kA prayoga 180, karmavAda dvArA nirUpita karma-vizleSaNa dharma aura karma donoM dRSTiyoM se 181, pratyeka vATa ke pIche karmavAda kA puTa 18:. prAcInakAliyA samAja-vyavasthA meM artha-kAma kI pradhAnatA 181. ekA artha-kAma-pradhAna samAja-racanA ke doSa 182, upaniSadakAlIna RSiyoM dvArA paraspara sahayogI mAnava-samAja kI preraNA 182, bhagavAna mahAvIra ne adhyAtmamUlaka samAja vyavasthA ke sUtra diye 182 vartamAna samAjavAda : eka samIkSA 185. samAjavAda kA ritIya siddhAnta : vyakti kA nirmANa paristhiti para nirbhara 187, samAjavAda kA tRtIya siddhAnta : samAja-vyavasthA kA parivartana 187, Antarika vaibhava hI vAstavika vaibhava hai 391. jaina-karmavAda satparuSArtha ko rokatA nahIM 191. karmavAda nirdhana ko bhI vikasita hone kA maukA detA hai 191, samAjavAda kA tIsarA pakSa : rAjanaitika krAnti 192, kyA sAmyavAda Ane se karmavAda samApta ho jAegA? 193, Arthika vyavasthA badala jAne mAtra se karmavAda samApta nahIM ho jAtA 193, karma kI mukhyatayA do prakRtiyA~ : jIvadhipAkI aura karmavipAkI 193, jahA~ zarIrAdigata samAnatA nahIM, vahA~ karma kA sAmrAjya he 194, samAjavAda dvArA kRta parivartana : Antarika aura sarvAMgINa nahIM 194: rAjya-sattArahita rAjya kA lakSya : dUrAtidUra 125, samAjavAdI vyavasthA aura kalpAtIta vyavasthA meM antara 196. Arthika samAnatA kA prayoga : karmavAda-siddhAnta kA pUraka 196 / For Personal & Private Use Only Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 296 * karmavijJAna: pariziSTa * paMcama khaNDa : karmaphala ke vividha AyAma nibandha 13 pRSTha 197 se 538 taka (1) karma kA karttA kauna, phalabhoktA kauna ? pRSTha 197 se 231 taka karma kA kartA-bhoktA kauna ? : eka prazna 199, jainadarzana meM karma ke kartRtva- bhoktRtva kA donoM dRSTiyoM se samAdhAna 199, eka dravya dUsare dravya kA upAdAnakAraNa nahIM ho sakatA 200, pratyeka dravya svabhAva kA karttA hai, para bhAva kA nahIM 201, nizcayadRSTi se AtmA pudgala (karma) samUha kA karttA nahIM ho sakatA 201, karma hI karma kA karttA : kaise ? 202, karma kA svabhAva AtmA meM Ane kA mAneM to sadA AtmA meM AtA rahegA 203, jIva kA karma karane kA svabhAva mAneM to kabhI karma- mukti nahIM 203, puruSa akarttA hai, prakRti hI kartrI hai, yaha sAMkhya-siddhAnta bhI ThIka nahIM 203, saba kucha kartA-dhartA - phaladAtA Izvara hai : yaha mantavya bhI doSayukta 204, AtmA sarvathA akarttA hai, jar3a karma hI saba kucha karatA hai: yaha ekAnta karma-kartRtvavAda hai 204, ekAnta karma-kartRtvavAda ke anusAra AtmA ko sarvathA akartA mAnane meM doSa 205, sarvathA akarttA hone kI sthiti meM AtmA mokSa kA puruSArtha bhI nahIM kara sakegA 206, karma ko kartA mAnane se vyakti kRta ke prati uttaradAyI nahIM hogA 206, AtmA bhedavijJAna hone se pUrva taka karmoM kA karttA hai, sarvathA akarttA nahIM 207, jainadarzana AtmA ko kathaMcit karttA, kathaMcit akarttA mAnatA hai 207, AtmA ko zuddha nizcayadRSTi se karma-pudgaloM kA kartA mAnanA mithyA 208, zuddha nizcayanaya (pAramArthika) dRSTi se AtmA nija bhAvoM kA karttA hai 208, azuddha nizcayanaya kI dRSTi se AtmA bhAvakarmoM kA kartA hai, dravyakarmoM kA nahIM : kyoM aura kaise ? 209, vyavahAranaya kI dRSTi se AtmA dravyakarmoM kA karttA hai 210, AtmA kA svAbhAvika aura vaibhAvika kartRtva aura bhoktRtva 210, sAMkhyadarzana kA puruSa ko akarttA aura prakRti ko bhoktA mAnanA yukti-viruddha hai 213, sAMkhyadarzana dvArA kRta AkSepa kA nirAkaraNa 214, jo bhoktA ho, vaha kartA bhI hai : isa siddhAnta kA maNDana 214, jainadarzana sAMkhya kI taraha upacAra se nahIM, vAstavika rUpa se AtmA ko bhoktA mAnatA hai 214, upacAra se bhoktA mAnane kA khaNDana 215, karma kA kartRtva-bhoktRtva : eka zaMkA samAdhAna 216, jar3a-cetana - mizrita saMsArI karmabaddha AtmA se karma kA sambandha hai 216, karmaphaloM ko vyaktiyoM ke jIvana meM dekhakara karmakarttA kA anumAna 217, karma ke sAtha karttA aura phalabhoktA paraspara sambaddha haiM 218, AtmA aura pudgala donoM apane-apane guNoM ke kartA haiM, kintu nimittarUpa se pariNamanakartA haiM 218, karma kA kartA hote hue bhI AtmA karmarUpa nahIM ho jAtA 219, AtmA svayaM hI karmakarttA aura svayaM hI phalabhoktA 219, AtmA hI karma kA karttA aura phalabhoktA hai 220, AtmA svayaM hI karttA tathA karmoM kI phalotpAdana zakti se svayaM phalabhoktA 221, duHkha jIva ke dvArA pramAda ke kAraNa kiyA gayA hai 221, sukha-duHkha kA kartA aura vikartA AtmA hI hai 221, jIva dvArA karma karane se duHkha hotA hai, duHkharUpa phala bhogatA hai 221, duHkha kA utpAdaka tathA phalabhoktA : svayaM jIva hI 222, karmabandhana se baddha karmabandha niSpAdayitA-pariNAmayitA hI karmabhoktA hai 222, Izvara karmaphala- pradAtA nahIM hai: kyoM aura kaise ? 223, Izvara ne sRSTi kA nirmANa kisa prayojana se kiyA ? : eka anuttarita prazna 223, Izvara dvArA karuNA se prerita hokara sRSTikartRtva bhI pratyakSa asiddha 224, dhArmika dRSTikoNa se bhI Izvarakartutva evaM phaladAtRtva asiddha hai 225, naitika dRSTikoNa se bhI IzvarakartRtvavAda asaMgata hai 226, phira to yaMtramAnavavat mAnava bhI kRtakarma ke prati uttaradAyI nahIM rahegA 226. gItA meM IzvarakartRtvavAda ke badale Atma-kartRtvavAda kA samarthana 227, pApakarma meM balAt niyukta yA pravRtta karane vAlA apanA bhAvakarma hI 227, bhogoM ke tyAga karane kI asamarthatA : brahmadatta cakrI ke dvArA 228. pratyeka AtmA karma karane meM svataMtra hai 229, naitika dRSTi se AtmA hI kRta kA naitika jimmedAra hai 229, AdhyAtmika dRSTi se AtmA svayaM vikAsa karane meM prabhu hai 230, jainadarzana dvArA Atma-kartRtvavAda hI abhISTa hai, paramAtma-kartRtvavAda nahIM 230, tInoM kAryoM meM Izvara kI AvazyakatA nahIM 230, sRSTi kA svayaM utpAda-vyaya ke rUpa meM pariNamana hotA rahatA hai 230, sRSTi kA niyaMtA bhI Izvara Adi koI nahIM 231, sRSTi kA niyamana sArvabhaumika niyamoM dvArA 231, Izvara ko niyaMtA mAnane para doSApattiyA~ 231| For Personal & Private Use Only Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : dvitIya bhAga * 297 * (2) karmoM kA phaladAtA kauna ? | pRSTha 232 se 261 taka ___jIva ko karmoM kA phala Izvara detA hai : vaidika Adi dharmoM kA mantavya 232, sukha-duHkha, jIvana-maraNa Adi kI bAgaDora Izvara ke hAthoM meM 233, vaidika mAnyatA : garbha se lekara mRtyu-paryanta sabhI kArya-kalApa Izvara-prerita 233, karma jIva ke hAtha meM : phala IzvarAdhIna 233, Izvara dvArA karmaphala-pradAna meM caturtha kAraNa 234, Izvara hI sabake bhAgya kA nirmAtA, trAtA evaM vidhAtA hai 235, nyAyAdhIza kI taraha Izvara sabake karmoM kA nyAya karatA hai 235, jaina-karmavijJAna Izvara ko phaladAtA, bhAgyavidhAtA nahIM mAnatA 235, Izvara ko karmaphala-pradAtA mAnane para aneka ApattiyA~ aura anupapattiyA~ sambhava 236, azarIrI Izvara zarIradhAriyoM ko kaise karmaphala de sakatA hai ? 236, Izvara kI sarvajJatA kevala jAnane rUpa hotI hai, karane rUpa nahIM 237, sarvajJatA vItarAgatA ke binA sambhava nahIM 237, vItarAga kabhI daNDa dene, karmaphala bhugavAne ke cakkara meM nahIM par3ate 237, lIlA karane vAlA yA icchAnurUpa khela karane vAlA Izvara mohI hogA, vItarAgI nahIM 237, zuddha tattvarUpa Izvara paraspara virodhI kArya kaise kara sakatA hai ? 238, sAre saMsAra ke karma aura karmaphala kA hisAba evaM vyavasthA rakhanA Izvara ke lie sambhava nahIM 238, Izvara sIdhA karmaphala nahIM detA, usakI preraNA se dUsare jIva dete haiM 239, Izvara ko bhAgyavidhAtA mAnane para doSApatti 239, Izvara ne aisA bhAgya kyoM banAyA? 240, buddhi kI duSTatA Izvara-pradatta hone se ghAtakoM kI durbuddhirUpa karmaphalotpAdaka Izvara 240, sAMsArika jIvoM kA bhAgyavidhAtA Izvara hone se pApapravRtti-prayojaka bhI Izvara hai 241, pApI pApakarma karane meM DhITa hokara Izvara kI duhAI detA hai 241, jIvoM kA bhAgya nirmANa karate samaya durbuddhi va ghAtaka mAnava kyoM paidA kiye? 242, tathAkathita paramAtmA dvArA jaisA bhAgya nirmANa, vaisA hI kArya durAtmA loga karate haiM 243, Izvara ko karmaphaladAtA evaM bhAgyavidhAtA mAnane se doSApatti 244, paramAtmA ko karmaphaladAtA mAnoge to vaha anyAyI evaM aparAdhI siddha hogA 244, paramAtmArUpI zAsaka aparAdhoM ko rokane kA kArya pahale se hI kyoM nahIM karatA? 244, aparAdhI ke bhAvoM ko jAnatA huA Izvara use kyoM nahIM rokatA? 245, tathAkathita Izvara suyogya zAsaka ke samAna prabhAvazAlI bhI nahIM hai 248, avyakta rUpa se daNDa pradAna karanA bhI kRtakRtya Izvara kA kArya nahIM 248, Izvara-pradatta karmaphala vartamAna vaijJAnikoM dvArA viphala evaM prabhAvahIna 249. aisA paramAtmA pUjanIya evaM sammAnya kaise ? 249, Izvara dvArA karmaphala sajA ke rUpa meM nahIM, dUsaroM ke ghAtarUpa meM milatA hai 250, Izvara ko phaladAtA mAnane se aisI aneka doSApattiyA~ khar3I hotI haiM 250, karmaphala niSphala nahIM, avazya saphala hotA hai 251, saMsAra meM pApAtmA sukhI aura dharmAtmA duHkhI dikhAI dete haiM : isakA samAdhAna 251, pApAtmA kI sampannatA, puNyAtmA kI vipannatA : pApAnuvandhI puNya tathA puNyAnubandhI pApa ke kAraNa 252, vaidikadharma evaM jainadharma dvArA mAnya paramAtmA meM paramAtmasvarUpa sambandhI matabheda 253, paramAtmA se sambandhita tIna rUpa 253, karmavijJAna kSetra meM aise paramAtmA kI kyA upayogitA hai ? 256, paramAtmA kI stuti, bhakti Adi se mahAn lAbha 256, Izvara aura jIva meM antara karmoM kA hai 257, azuddha AtmA saMsArI : zuddha AtmA mukta paramAtmA 257, pratyeka jIva karma karane, phala bhogane, karmanirodha aura karmakSaya karane meM svataMtra 258, jar3akarma apanA phala kaise dete haiM ? : saMkSipta samAdhAna 258, karma kartA cAhe yA na cAhe, karma apanA phala avazya detA hai 258, jIva svayaM karma karatA hai, svayaM hI phala pAtA hai, karma hI phaladAtA hai 259, Izvara karmaphaladAtA nahIM : eka dRSTi meM 260-261 / (3) karma apanA phala kaise dete haiM ? pRSTa 262 me 279 taka * jar3akarma apanA phala kaise detA hai ? 262. karma jJAnazUnya avazya hai, zaktizUnya nahIM 262, AhAra-grahaNa karane ke bAda kI svataH prakriyA kI taraha karma-grahaNa ke pazcAta phaladAna-prakriyA 263. davA zarIra meM jahA~ roga hai. vahA~ pahu~cakara kAma karatI hai 263, karmapudgala bhI AkaSTa hokara Ane ke pazcAt svataH kArya karate haiM 264, karmoM kI phaladAna-zakti meM taratamatA kyoM ? 264, karmoM kI phaladAna-zakti meM tAratamya kyoM? 265, madya aura dUdha kI taraha jJAnazUnya hone para bhI karma apanA prabhAva dikhAtA hai 265, jJAnazUnya mirca aura cInI kaise mu~ha jalA detI hai aura mIThA kara detI hai 266, vaijJAnikoM dvArA AviSkRta For Personal & Private Use Only Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 298 * karmavijJAna : pariziSTa * jar3a padArthoM kI zakti kA camatkAra 267, jar3a-paramANuoM kI vilakSaNa zakti ke camatkAra 268: AvAja para calane vAlA bijalI kA paMkhA, adbhuta nala, bijalI kA valba, jIvita mAnava (zarIra) kA reDiyo (yaMtra). TelIvijana 268, paramANu-zakti ke camatkAra 269, TelIpriMTara, beromITara, kampyUTara, roboTa (yaMtra-mAnava), lohe kI banI gAya, rADAra yaMtra, rAkeTa (prakSepaNAstra), misAila, epolo, lUnIkhoda 269, jar3a-padArthoM kI zakti kA prakaTIkaraNa Atma-cetanA kA samparka hone para hI 273. udAharaNa dvArA tathya kA spaSTIkaraNa 274, mAnasika (manovargaNA) pudgaloM kA cetana para prabhAva 275, karma apane Apa phanna de dete haiM, anya niyAmaka kI AvazyakatA nahIM 276. karmaphaladAtrI zakti kA AdhAra : kArmaNazarIra 277, karma ke dvArA phala denA, usa baddha karma ke kapAya para nirbhara 279 / (4) karmaphala : vaiyaktika yA sAmUhika ? pRSTha 280 se 301 taka ___ karma-siddhAnta vaiyaktika jIvana kI taraha sAmAjika jIvana se bhI sambaddha 280, mAnava-jAti kI . pIr3AoM aura duHkhoM kA koI kAraNa nahIM : eka AkSepa 280, jaina-karmavijJAna dvArA isakA samAdhAna 281, sAmUhika rUpa se baddha karma kA sAmUhika rUpa se phala : eka dRSTAnta 283. eka sAtha pApakarma kA bandha kaise ho jAtA hai ? 283, sAmUhika hiMsAdi pApakarma kA kRta. kArita, anumodita rUpa se sAmUhika bandha aura phala 284, kRta, kArita, anumodi rUpa se pApakarmoM kA phala vaiyaktika bhI, sAmUhika bhI 284, mAnava-samudAya kI pIr3A kA kAraNa svayaM mAnava-samudAya hai 284, Izvara bhI mAnava-samUha kI pIr3A kA kAraNa nahIM : kyoM aura kaise? 285, prakRti mAnava-samUha kI pIr3A kA sAkSAt kAraNa nahIM. nimittakAraNa ho sakatI hai 285, jaina-karmasiddhAnta saMvara, nirjarA aura mokSa tattva dvArA svayaM kartRtva kA avasara pradAtA 285, karma : kathaMcita vaiyaktika, kathaMcit sAmAjika 285, sAmudAyika kriyA dvArA sAmudAyika karmabandha aura vipAka 286. vartamAna meM Aye sAmUhika duHkha kA kAraNa bhI pUrvakRta sAmUhika karmavandha 287. eka vyakti dvArA kiye hue duSkarma kA phala sAre parivAra ko milatA hai 287, sAmUhika karmaphala kI saMgati isa prakAra hotI hai 288, eka zAsaka ke kukRtya kA phala sArI prajA ko bhoganA par3atA hai 288. karma eka kA, phalabhoga samUha ko : kayo aura na ? 289, karga sAmUhika yA sAmAjika na hotA to ekamAtra mukhya karmakartA hI phala bhogatA 290. kama aura karmaphala vaiyaktika bhI hai, sAmUhika yA sAmAjika bhI hai 290, upAdAna kI dRSTi se AtmA svayaM hI karma karatA hai. svayaM hI phala bhogatA hai 290. nimittakAraNa vyaktigata nahIM, sAmUhika hotA hai 291, pariNAma myUhika, kintu saMvedana vyaktigata 291. upAdAna vaiyaktika, nimitta sAmUhika 292. AcaraNa vyaktiniSTa vyavahAra samAjaniSTa : kriyA vaiyaktika, pratikriyA mAhika 292, karma aura karmaphala vaiyaktika bhI, sAmAjika bhI : kyoM aura kaise ? 293, vaiyaktika karmoM kA saMkramaNa nahIM, sAmAjika karmoM meM hI saMkramaNa 293. mAtA pitA ke karma kA phala saMtAna ko : kyoM aura kaise? 294, upAdAnakArANa kI apekSA se karmaphalabhoga vyaktigata. niminakA raNa kI apekSA se sAmUhika 294, karma sAmUhika. sukha-duHkha-saMvedana apanA-apanA. phalabhoga pRthak-pRthak 295. karma sAmUhika, phala bhI kathaMcit sAmUhika, karthAvat vyaktigata : kyoM aura kase ? : 96, karma kI azuddhatA dUra ho to samUha ke lie kiye gA zubha karma kA phala bhI sukhakAraka : 7, delA yA agaNI kA prabhAva yA saMkramaNa sAbhUhika hotA hai 298, karma ko sAmUhika phala-prApti mitta ko apakSA se 298. nimitta kI dRSTi se hI nahIM, upAdAna-dRSTi se bhI vicAra karo 298. upAmAna para sArA bojha na DAlo, nimitta kA vicAra bhI karo 299. karmodaya kI do avasthAe~ : svayaM uso ta, bare dhIrita 299, do dRSTAntoM dvArA vaiyaktika kI taraha sAmUhika karmavipAka 299, I vaiyaktika karmaphala, II sAmUhika karmaphala 300, bhUkampa Adi Akasmika durghaTanA ke nimitta se hajAroM ko eka sAtha karmaphala-prApti 300, sAmUhika yA samAjika karmaphala na mAnane para 301 / (7 kyA karmaphalabhoga meM vinimaya yA saMvibhAga hai ? pRSTha 302 se 312 taka eka ke zubhAzubha karmaphala ko dUsaga koI bhI le yA de nahIM sakatA 302. karna ke phalabhoga meM koI bhI hissA nahIM karatA 303, eka vyakti ke zubhAzubha karmaphala meM dUsaga hissedAra nahIM ho sakatA 303. jhamaphala milane evaM karmaphala bhogane meM antara hai 304, prANI svakRta sukha-duHkha kA vedana karatA hai. parakRta kA nahIM 305. eka ke kama kA dUsarA nahIM bhoga sakatA, duHkha kA bhI kATa nahIM sakatA 311-312 / For Personal & Private Use Only Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : dvitIya bhAga * 299 * (6) karmaphala : yahA~ yA vahA~, abhI yA bAda meM ? pRSTha 313 se 341 taka jaisA karma, vaisA hI phala milegA 313, pazcAttApa-prAyazcittAdi se kRta pApa karmaphala se bacAva 313, zubha yA azubha karma kA phala avazya hI milatA hai 314, vedanA aura nirjarA kA astitva 314, karma ke phala se bacane yA usakA rUpAntara karane kA niyama 317. tatkAla phalavAdiyoM kA katarka 317. karma abhI aura phala abhI nahIM : karmavijJAna para AkSepa 318, karma ke kArya-kAraNa-siddhAnta ke viSaya meM kutarka aura samAdhAna 318, cArvAka aura hyUma ke siddhAnta kA karmavijJAna dvArA nirAkaraNa 318, jaina-karmavijJAna kriyA kA phala to tatkAla mAnatA hai, kintu 319, karmabandha yA karmArjana to tatkAla, kintu phalabhoga prAyaH tatkAla nahIM 319, karma kA phalabhoga tatkAla nahIM : kyoM aura kaise? 320, AkSepa aura samAdhAna 320, kabhI-kabhI karmaphalopabhoga tatkAla nahIM : kyoM aura kaise ? 320, sattA meM par3e hue baddha karma phalabhoga nahIM karA pAte 321, karmoM ke arjana kA kArya kSaNabhara meM, kintu phalabhoga kA kArya kAphI bAda meM 322, karmaphala aura karmaphalopabhoga meM antara kyoM? 322, ihalokakRta karma kA phala : isa loka meM bhI, paraloka meM bhI 323, sthitibandha aura anubhAgabandha se karmaphalabhoga kI kAla-sImA tathA tIvratA-mandatA kA patA calatA hai 324, kartA ke pariNAmAnusAra karmaphalabhoga kI kAla-sImA (sthiti) nirdhArita hotI hai 324, isa loka meM kRta karma kA isI loka meM phalabhoga : eka saccI ghaTanA 325, isa loka meM kRta karma kA phalabhoga agale loka (janma) meM 328, paraloka meM kRtakarma kA phalabhoga AgAmI janma meM tathA isa janma meM bhI 328, karmaphala sabhI sAMsArika jIvoM ko avazya bhogane par3ate haiM 329, cauthA vikalpa : paraloka kRta karma kA phalabhoga paraloka meM hI 330, AcArya rajanIza ke ekAnta prarUpaNa kA khaNDana 330, karmaphala-viSayaka asaMgati kA nirAkaraNa 330, ekAnta tatkAla phalavAdI : karmavijJAna ke rahasya se anabhijJa 331, jaina-karmavijJAna meM karma. karmaphala aura karmaphalabhoga meM antara 332. isI janma meM karmaphalabhoga kA zAstrIya pramANa 332, tatkAla karmaphalabhoga kA eka udAharaNa 332, eka mahIne bAda hI kukarma kA phala bhoganA par3A 333, krUrakarmA DrokyUlA ko usI janma meM kaTuphala bhoganA par3A 333, kAja ne apane kRta pApoM kA phala isI janma meM bhogA 334, krUrakarmA ivAna ko apanI karaNI kA phala milA 335, musolinI ke pApa kA ghar3A anta meM phUTakara rahA 335, sAmUhika hatyAoM kA kuphala hiTalara ko bhI milA 336. isa janma ke pApoM kA phala isI janma meM 336, kRta karmoM ke phalabhoga meM kAla kA antara kyoM? 336. karmoM ke phalabhoga kI kAla-sImA 337. karmoM kA phalabhoga zIghra, dera se aura tatkAla : kyoM aura kaise? 338, hiMsaka kI samRddhi aura arhad bhakta kI daridratA : pApAnubandhI puNya tathA puNyAnubandhI pApa ke kAraNa 339, ghora pApakarma kA phala kaI janmoM ke bAda bhI, eka janma meM bhI 339, duHkhavipAka aura sukhavipAka meM karmaphalabhoga kA sajIva citraNa 340.jaina-karmavijJAna meM anekAntadRSTi se karmaphalabhoga kA siddhAnta 341 (7) karma-mahAvRkSa ke sAmAnya aura vizeSa phala pRSTha 342 se 375 taka ___karma-mahAvRkSa eka. usake puSpa-phalAdi asaMkhya aura ananta 342, jaina-karmavijJAna : karma ke mUla se lekara phaila taka kA tathA usase mukti kA sAMgopAMga prarUpaka 343, karmaphalabhoga ke samaya agaNita phala vAle vRkSa ke rUpa meM 344, karma-mahAvRkSa ke asaMkhya patra-puSpa-phaloM kI gaNanA karanA azakya : kyoM aura kaise? 344, sarvajJa Apta vItarAga paramAtmA dvArA karma ke sAmAnya aura vizeSa phaloM kA nirUpaNa 345, jJAnAvaraNIyAdi aSTavidha karma-prakRtiyoM ke phalabhoga kA nirdeza 345, phaladAna kI dRSTi se karmoM kA jAtigata aSTavidha vargIkaraNa 343. jJAnAvaraNIyAdi aSTavidha karmoM ke phala kI vicitratA 349, aSTavidha karmoM ke vicitra vipAka ko hRdayaMgama karane se lAbha 349, aSTavidha karmoM ke vicitra evaM vibhinna vipAka kaise-kaise, kina nimittoM se? 349. jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva (phala) dasa prakAra kA : kaise-kaise ? 350, jJAnAvaraNIya karma ke trividha udaya se prApta nirapekSa evaM sApekSa phala 351, darzanAvaraNIya karma ke nau prakAra ke anubhAva (phala) 351. gati Adi ke nimitta se karmaphala kA tIvra vipAka 352, phalavipAka kI dRSTi se karmoM kI vicitratA : karmaphala kI vibhinnatA kA AdhAra 360, pAladAna-zakti kI mukhyatA kI apekSA puNya-pApa phala : madhura aura kaTu 361, ghAti aura aghAti ke bheda se karmoM kI vividha stara kI phaladAna-zakti 362, karmavRkSa se sambandhita vizeSa phala 363, vibhinna pApakarmoM kA vizeSa phala. 363, vividha puNyakarmoM ke vizeSa phala 373-375 / For Personal & Private Use Only Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 300 * karmavijJAna : pariziSTa * (8) vividha karmaphala : vibhinna niyamoM se ba~dhe hue pRSTha 376 se 411 taka dravya-kSetra-kAla-bhAvAdi ke niyamAnusAra vanaspatijagat meM phaloM kI vividhatA 376, karmajagat meM bhI dravya-kSetrAdi ke niyamAnusAra karmaphala kI vibhinnatA 376, vibhinna niyamoM ke AdhAra para vividha karmoM ke vicitra phaloM kA nirUpaNa 377, karmaphala kA niyantA Izvara nahIM, svayaM karmaphala niyama 377, karmaphala ke niyamoM ko na jAnane se hAni 378, karmavijJAna niyamoM kI khoja para AdhArita hai 378, apane Apa bhI satya kI khoja karo : dravya-kSetra-kAla-bhAva ke pariprekSya meM 379, satya kI khoja ke lie anuyogadvAra meM upakrama aura anuyoga kA Azraya 379, karmavipAka ke niyama bhI dravya-kSetra-kAla-bhAva kI paridhi meM 380, karmaphala ke niyamoM ke jAnane aura na jAnane ke pariNAma 380, karmaphala kA prathama niyama : dravyadRSTi se 381, karmaphala svecchA se zIghra bhogane aura anicchA se bAda meM bhogane meM antara 382, dravyadRSTi se, karmaphala-niyama kA vividha pahaluoM se vicAra 382, eka niyama : sajAtIya karmaprakRti kA sajAtIya karmaprakRti meM saMkramaNa ho sakatA hai 383, solaha vizeSatAoM se yukta karma hI vipAka (phala-pradAna) ke yogya 384. phala dene (vipAka) yogya karma : svayaM udIrNa, pareNa udIrita tathA ubhayena udIryamANa 387, udaya ko prApta (udIrNa) hone ke pA~ca nimitta 388, paranimitta se udaya ko prApta hone ke do nimitta 389, pudgala aura pudgala-pariNAma se udaya ko prApta karmavipAka 389, udaya ko prApta karma hI vipAka (phala-pradAna) ke yogya hotA hai 390, vipAkavicaya (karmaphala kA anuprekSaNa) : dharmadhyAna kA eka aMga 391, vipAkavicaya kA sugama upAya 391, karmavipAka ko parivartita karane yA rokane se lAbha 392, karmavipAka badalA jA sakatA hai 393, prasannacandra rAjarSi ne karmavipAka meM parivartana karake use roka liyA 393, pUrvavaddha pApa-puNya karmoM kI sthiti aura anubhAga meM saMkramaNa kA niyama 394, karmoM kA phalabhoga do prakAra se : tathAvipAka aura anyathAvipAka ke rUpa meM 395, karmaphalavedana evambhUta yA anevambhUta? 395, udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa ke dvArA bhI niyamAnusAra karmavipAka badalA jA sakatA hai 396, caturvidha-saMkramaNa ke niyama bhI karmaphala ke niyama haiM 397, karmoM kA upazamana : phala-pradAna karane meM amuka kAla taka akSama : eka niyama 397. niyatavipAka aura aniyatavipAka : eka cintana 398, karmavipAka meM upAdAna kI apekSA nimita kA mahattva adhika 399, karmavipAka kA dravyagata niyama 400, kSetra ke nimitta se hone vAle karmavipAka ke niyama 400, eka kSetra meM karma kA udaya, dUsare kSetra meM karma kA kSaya 401, karmavipAka kA niyama kAla se bhI ba~dhA huA hai 402, jJAnavRddhi karane ke nimitta : dasa nakSatra tathA anya grahAdi bhI 403, pratyeka caryA niyata kAla meM karane-na karane se lAbha-hAni 403. Atma-samprekSaNa kA samaya : kAlakata niyama se ba~dhA huA 404, svarodayazAstra bhI kAlakRta niyama kI sampuSTi karatA hai 404, kAlagata niyamoM para andha-vizvAsa, avizvAsa aura vizvAsa kA pariNAma 405, nayA sambandha bA~dhane meM kAlagata niyamoM kA upayoga 406, jIvana ke tIna avasthAgata niyama bhI karmavipAka ko prabhAvita karate haiM 406, nidrA bhI kAlagata niyama se sambaddha, karmavipAka kI kAraNa 408, phala diye binA bhI karma AtmA se alaga ho sakate haiM : kaise aura kisa niyama se? 408, sthitikAla pUrA hone se pahale bhI karmaphala-pradAna kara sakate haiM : kaise aura kisa niyama se? 408, bhAvoM ke nimitta se zubhAzubha karmaphala yA karmakSaya bhI 409, arjuna muni ne bhAvoM ke saMkramaNa evaM parivartana dvArA isa satya ko sAkAra kara diyA 410, karmaphala bhogate samaya na to dIna bano, na hI madAndha bano, kintu samabhAvastha raho 411/ (9) puNya-pApakarma kA phala : eka anucintana pRSTha 412 se 448 taka saMsAra kA cakra karma kI dhurI para calatA hai 412, jIvarUpI kSetra meM boyA gayA jaisA bIja, vaisA hI phala 412, puNya aura pApa kA phala : sukha aura duHkha 413, puNya aura pApa kA astitva : eka anucintana 414, puNya kI mahimA 414. puNyakarma kA suphala : vaidika vAGmaya meM 415, jainadRSTi se puNyaphala kI carcA 415, puNya kI mahimA aura suphalatA 416, puNyaphala bhogane ke bayAlIsa prakAra 417, puNyaphala prApta karane ke mukhya srota : nau prakAra ke puNyakarma 417. pUrvakRta atizaya puNya se sampanna jIva ko manuSya-janma meM dazavidha bhoga-sAmagrI 418, pApakarma karane meM antarAtmA ko kitanA duHkha, kitanA sukha ? 418. jainadRSTi se pApakarma ke phala 419, ihaloka meM bhI pApakarma kA phala atIva bhayaMkara duHkharUpa 419, pApakarmarata mAnavoM For Personal & Private Use Only Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : dvitIya bhAga * 301 * kI buddhi tIna mithyA mAnyatAoM se bhraSTa aura duSpariNAma 422. pApakarmoM kA duSphala : aneka rUpoM meM duHkhoM kA cakra 423, jIva-hiMsA kA phala bhI utanA hI duHkhada aura bhayaMkara 423, puNyakarma aura pApakarma ke suphala aura duSphala ke sarvajJokta zAstrIya udAharaNa 424, aSTAdazavidha pApakarmoM ke bandha kA bayAsI prakAra se phalabhoga 424, pApakarmajanita duHkhoM ke lie vyakti svayaM hI uttaradAyI 425, aneka duHkhoM se bAra-bAra trasta hone para bhI pApakarmoM ko nahIM chor3ate 426, ajJAna dUra hone para hI puNya-pApa, bandha-mokSa kA jJAna sudRr3ha hotA hai 427, cAhatA hai sukharUpa puNyaphala, kintu pravRtta hotA hai duHkhaphaladAyI pApakarma meM 428, pApakarma ke phalasvarUpa solaha duHsAdhya rogoM kI utpatti 428, puNyakarma bhI svArtha-lobhAdi se prerita ho to sAttvika sukharUpa phala-prApti nahIM hotI 429, vAstavika puNyakarma meM svArtha-tyAga, tapa aura balidAna kI bhAvanA hotI hai 430, yaha puNyakarma nahIM, kalyANakAraka nahIM, vyavasAya hai 430, jisase laukika lAbha mila cukA, usase phira pAralaukika lAbha kaise milegA? 430, zubhAzubha pariNAmoM (bhAvoM) ke anusAra hI puNyakarma aura pApakarma kA bandha va phala 431, pApakarma ke duSphala se bacAva : sadAcAra-satkarma-nIti-parAyaNa rahakara puNyakarma karane se hI 431, phala kI dRSTi se puNyakarma aura pApakarma kI pahacAna 432, pApakarma kA phalavipAka : pahale ApAtabhadra, kintu pariNAma meM bhadra nahIM 432, puNyakarma kA phalavipAka : pUrva meM ApAtabhadra nahIM, pariNAma meM bhadra 433, phaladAna-zakti kI apekSA se puNya-pApa karmaphala ke kAraNoM kI mImAMsA 434, puNya-pApa ke phala ke sambandha meM bhrAnti 434, dharma-puNya se artha aura kAma kI prApti kA nArA 435, isa bhrAnti ke kAraNa kAmanAmaya puNyopArjana hI pradhAna bana gayA, dharma-purupArtha gauNa 435, nItimaya dharma-puruSArtha pratyakSa, puNya ke dvArA prAptavya : parokSa evaM sandehAspada 436, dharma evaM puNya se sukha ke sAdhana milate haiM, yaha bhrAnti hai 436, zubhAzubha karmaphalavipAka bhI kSetra, kAla, pudgala aura jIva ke Azrita 436. puNyakarma kA phala dhanAdi hai tathA dhanAdi se vyakti sukhI ho jAtA hai : isa bhrAnti kA nirAkaraNa 437, gRhastha zrAvaka ke dharma aura puNya ke AcaraNa meM tyAga, tapa, maryAdA kA upadeza 438, dhanAdi padArthoM ke hone se sukhI, na hone se duHkhI : yaha bhrAnti hai 438, dhanAdi sAdhana svayaM na to sukhakara haiM, na hI duHkhakara 439, vartamAna yuga meM dhana kamAne kI mUrchA se dhanikoM ko sukha-zAnti kahA~ ? 439, parigraha-saMjJA moharUpa pApakarma ke udaya se hotI hai 439. puNya se viSaya meM jaina vidvAnoM aura lekhakoM kI bhrAnti 439. eka bhrAnti : bhAgya kI, vidhAtA kI lipi ko kauna miTA sakatA hai? 440, jIva svayaM hI bhAgyavidhAtA, svayaM hI apanA patanakartA 440, zubha-azubha karma zarIrAdi kAryoM ke prati nimittakAraNa, upAdAnakAraNa nahIM 441, bhogAdi ke sAdhana adhika hone se puNya adhika nahIM 441, iSTa-aniSTa saMyoga bhI puNya-pApa kA phala nahIM 442, parigrahAdi kI nyUnatA : adhika puNyakarma kA kAraNa : adhika parigraha puNyakAraka kaise? 442, jagat ko do prakAra kI vyavasthA : zAzvatikI aura prayatna sAdhya 443. puNyakarma kA phala bhautika lAbha hI hai yA Atmika lAbha bhI? 445, puNya-pApa karma kA phala paraloka meM hI nahIM, isa loka meM bhI milatA hai 446, pApakarmI sabhI sukhI aura puNyakarmI sabhI duHkhI nahIM dikhAI dete 447-448 / (10) puNya-pApa ke phala : hAra aura jIta ke rUpa meM pRSTha 449 se 466 taka . puNya-pApa ke khela meM eka kI jIta aura eka kI hAra : kyoM aura kaise ? 449, harikezabala muni ne pApamayI sthiti para vijaya prApta karake puNyamayI aura mokSasukhamayI banA lI 449, brahmadatta cakravartI puNya-pApa ke khela meM hAratA hI gayA 450, saMgama ne pApamayI sthiti se sa~bhalakara puNyarAzibandha kiyA 450, karma ke zubha-azubha phala kI dRSTi se prarUpita catubhaMgI 451, puNya-pApa ke khela meM hAra-jIta ke rUpa meM phala kA spaSTIkaraNa 452, pAparUpa phala ko kuzala-akuzala karma-khilAr3I dvArA puNya-pApa phala meM pariNata 453, puNya aura pApa kI kriyA kA phala bhAvoM para nirbhara 456, zubha-azubha karmaphala ke viSaya meM eka caturbhagI 456. pUrvokta caturbhagI kA phalitArtha, niSkarSa aura rahasya 457, pUrvokta catubhaMgI kA phalitArtha 457, mammaNa seTha : pahale puNyavandha kA aura bAda meM azubha bhAvoM ke kAraNa pApaphala kA pratIka 458, caNDakauzika : pUrvakRta pApabandha, kintu isa janma meM puNyakarma karake zubha phalabhoga kA pratIka 459, zrIpAla : pUrvakRta azubha karmabandha ke kAraNa azubha. kintu zubhAcaraNa dvArA unakA zubha phaloM meM parivartana 459, pApakarma-lipta pradezI aramaNIya se ramaNIya banakara zubha phalabhAgI banA 460, subAhukumAra : prApta bhI zubha, baddha karma bhI zubha aura phalabhoga bhI zubha 460, kAlasaukarika : baddha hai azubha (pApa) karma aura For Personal & Private Use Only Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 302 * karmavijJAna: pariziSTa phalabhoga bhI azubha kA pratIka 461, 'jaisA karma, vaisA hI phalabhoga' meM pariSkAra karanA ucita 461. pUrvavaddha karmoM kA phala usI rUpa meM bhoganA Avazyaka nahIM 461, puNya-pApa ke khela meM akuzala khilAr3I kI hAra: eka rUpaka 462, puNya aura pApa ke khela meM eka kI hAra aura dUsare kI jIta : kyoM aura kaise ? 463, puNya-pApa ke khela meM karArI hAra dUsarA rUpaka 464, tIna vaNik - putroM ke samAna puNya-pApa ke khela meM jaya, parAjaya, ardha-parAjaya 465-466 / (11) puNya aura pApa ke phala : dharmazAstroM ke Aloka meM pRSTha 467 se 489 taka 467, . dharmazAstroM meM varNita puNya-pApa phala kA uddezya 467, jainAgamoM meM pratipAdita puNya-pApa kA phala cauryakarmoM kA phala : mUkatA aura bodhi- durlabhatA 468, suvinItatA aura avinItatA kA phala 468, puNya-pApa karmoM se kalupita mAnavoM ko unake karmoM kA suphala duSphala 469, vividha zuddha zIla- pAlana rUpa puNyakarma ke suphala 469, pApakarmoM se dhanopArjana kA kuphala 470 akAmamaraNa se mRta logoM ke lakSaNa aura usakA phala 471, sakAmamaraNa se mRta puNyazAlI logoM ke puNya kA phala 472, kAmabhogoM se anivRtti aura nivRtti kA phala naraka-tiryaMca tathA deva-manuSya gati 472, adharmiSTa naraka meM aura dharmiSTha devaloka meM utpanna hotA hai 472, zarIrAsakta tathA vividha pApakarmoM meM Asakta vyaktiyoM ko duHkhada naraka - prApti 473, pApakarmoM ke bhAra se bhArI jIva banate haiM - narakAgArI 473, pApamayI paraspara virodhI dRSTiyoM kA phala : naraka evaM sarvaduHkha - amukti 473 kAmabhogoM meM Asakti kA phala asuradevoM aura raudra tiryaMcoM meM utpatti 474, nidAna se prApta bhogoM meM Asakti kA duSpariNAma : naraka-prApti 474, pApakarmiyoM ko naraka aura AryadharmiyoM ko divyagati 474, viparIta dRSTi vAle ubhayabhraSTa sAdhakoM kA ubhayaloka bhraSTa 475, cora kI mRtyudaNDa : azubha karmoM kA pariNAma 475, tIrthaMkara neminAtha kA kathana prANivadha-janita pApakarma meM zreyaskara nahIM 475, pazuvadha prarUpaka veda aura yajJa: pApakarmoM se rakSA nahIM kara sakate 475, vandanA, stuti, anuprekSA, pravacana - prabhAvanA, vaiyAvRtya Adi kA suphala 475. pApakarma ke prabala kAraNabhUta pramAda kA duSphala 476, striyoM meM kAmAsakti kA phala 476, gurukarmA vyaktiyoM kI karuNa dazA kA nirUpaNa 477, svayaMkRta duHkhada pApakarmoM kA kaTuphala 477, zarIra-sukha tathA rogopacAra ke lie nAnA prANiyoM ke vadha kA phala 477, dUsaroM ko jisa rUpa meM pIr3ita karatA hai, vaha usI rUpa meM pIr3A bhogatA hai 478, munidharmI kAmabhogAsakta hokara svayaM ko mahAduHkha sAgara meM dhakelatA hai 479, AdhAkarmI AhAra sevana kA duSphala 479, sabhI gatiyoM evaM yoniyoM meM paribhramaNa rUpa phala avazyambhAvI 479, guru-sAdharmika zuzrUSA se upArjita puNya kA phala 479, doSoM kI AlocanArUpa puNyopArjana kA phala 480. paMcendriya evaM mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSa kA pratiphala 480, kAmAsakti kA ihalaukika-pAralaukika duSphala 480, kAndarpI Adi pApa bhAvanAoM se arjita pApakarma kA phala 481, pauNDarIka ke ayogya : cAra prakAra ke puruSa aura unako prApta hone vAlA kaTuphala 482, tIna sthAna: adharmapakSa, dharmapakSa evaM mizrapakSa 482. adharmapakSa sthAna ke adhikArI tathA unakI caryA evaM prakAra 482, adharmapakSIya janoM ke viSaya meM anAryoM evaM AryoM kA abhiprAya 483. adharmapakSIya sthAna: kyA. kaisA ?: aura usake pApakarmoM kA ihalaukika-pAralaukika phala 483. dvitIya dharmapakSIya sthAna adhikArI aura unake guNa 484, dharmapakSIya sthAna ke adhikAriyoM ko unake prazasta puNyakarmoM kA prApta hone vAlA phala 484, tRtIya mizrasthAna adhikArI aura unake guNa 485, mizrasthAna : adhikArI zramaNopAsakoM ke guNa, caryA, vrata evaM puNyakarma-pratiphala 485, pRthvIkAyika se lekara vaimAnika devoM taka kA AhAra, utpatti, sthiti, vRddhi : karmoM ke kAraNa 486, samasta saMsArI prANiyoM ko prApta hone vAle janma- jarAmaraNAdi rUpa phala 486. pazuvadha samarthaka mA~sabhojI brAhmaNoM ko bhojana karAne ke pApakarma kA phala 487, naraka-gamanarUpa pApaphala ke cAra kAraNa 488. bauddha bhikSuoM dvArA pratipAdita apasiddhAntoM kA sArAMza 488, bauddhabhikSu-nirUpita apasiddhAntoM kA khaNDana 488-489 / (12) karmoM ke vipAka : yahA~ bhI aura Age bhI V * pRSTha 490 se 524 taka sukhada-duHkhada phaloM kA mUla srota : puNya-pApa karma 490, pApakarmoM kA duHkhada phala aneka rUpoM meM milatA hai 490, puNyakarmoM ke upArjakoM ko unakA anekavidha sukhada phala evaM AdhyAtmika vikAsa bhI prApta hotA hai 491, duHkhavipAka aura sukhavipAka ke kathAnAyakoM ke jIvana meM kyA vizeSatAe~ aura antara For Personal & Private Use Only Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : dvitIya bhAga * 303 * haiM ? 491. duHkhaviparaka meM pApakarmoM ke kAraNa prApta duHkhadAyaka phaloM kA varNana 491, sukhavipAka meM puNyakarmoM tathA dharmAcaraNa se prApta sukhadAyaka phaloM kA varNana 492, vipAkasUtra Adi meM vibhinna vyaktiyoM ke pApa-puNya karmoM ke phaloM kA hI lekhA-jokhA 493. duHkhavipAka meM pUrvabhava tathA ihabhava meM Acarita pApakarmoM tathA unake phala kA varNana 493, mRgAputra kA pUrvabhava : pApakarmalIna ikkAI rAThaur3a 494, pApakarmoM kA tAtkAlika phala : solaha asAdhya rogoM kI utpatti, bAda meM narakagati 494, mRgAputra ke bhava meM bhI garbha meM Ane se lekara mRtyu taka asahya vyAdhi, pIr3A aura glAni kA duHkha bhogA 494, ikkAI ko mRgAputra ke bhava ke bAda bhI lAkhoM bAra janma lenA par3A, sadvodha nahIM milA 495, ujjhitaka ke dvArA govaMza ke nAza tathA vezyAgamanAdi kukarmoM kA duHkhada phala 495, ujjhitaka ke bhava meM mAtA-pitA ke viyoga, tiraskAra tathA apamAna kA duHkha bhoganA par3A 496. AvArA bhaTakatA huA ujjhitaka kuvyasanoM meM rata rahane lagA 496. vezyAsakta ujjhitaka ko pApakarmoM ke phalasvarUpa durdazApUrNa mRtyudaNDa milA 496, abhagnasena pUrvabhava meM : nirNaya nAmaka aNDoM tathA madya kA vyApArI evaM sevanakartA 497, abhagnasena ke bhava meM nAgarikoM ko trasta karane aura kuvyasaniyoM ke pRSThapoSaka banane kA kupathya 497, grAmavAsiyoM kI pukAra para abhagnasena ko vizvAsa meM lekara jIvita pakar3A aura vadhAdeza diyA 498. burI taraha se pratAr3ita karate hue sUlI para car3hAyA gayA 498, abhagnasena kA bhaviSya 499. chaNNika ke bhava meM vividha pazuoM ke mA~sa kA pApapUrNa vyApAra karane kA duSphala 499, pApakarma ke phalasvarUpa zakaTa kI durgati 500, gaNikA sudarzanA meM Asakti, niSkAsana karane para bhI punaH gAr3hI prIti 500, pApakarma ke kAraNa zakaTa kI durdazApUrNa mRtyu 500, zakaTakumAra punaH bahana ke sAtha durAcAra-sevana ke pApapUrNa patha para 501, zakaTakumAra kA bhaviSya bhI pApapUrNa 501, lAkhoM bhava karane ke pazcAt zakaTa kA bhaviSya ujjvala hogA 501, rAjya-zAnti ke lie aneka bAlakoM ke hRdaya ke mA~sa-piNDa ko homane vAlA mahezvaradatta 501, bRhaspatidatta ko parastrIgAmitA kA kaTuphala milA 502, udayana ke antaHpura meM berokaToka praveza tathA padmAvatI devI ke sAtha anucita sambandha 502, parastrIgamana ke pApakarma kA ihaloka meM hI dupphala milA 503, bRhaspatidatta kA bhaviSya adhika andhakAramaya, anta meM ujjvala 503, chaThA adhyayana : nandIvarddhana kA pUrvabhava : duryodhana cArakapAla ke rUpa meM 503, duryodhana cArakapAla dvArA kiyA gayA atyAcAra pApakarma-paripUrNa 503. duryodhana ke pApakarmoM kA duHkhada phala : chaTI naraka-bhUmi meM janma 504, nandISeNa bhava meM bhI pitRvadha karake svayaM rAjA banane kA SaDyaMtra racA 504, zrIdAma-nareza ne yuvarAja kA atyanta garma rasoM se rAjyAbhiSeka karavAkara maravA DAlA 505. nandISeNa kA andhakArapUrNa bhaviSya anta meM ujjvala banegA 505, umbaradatta : pUrvabhava meM dhanvantarI nAmaka kuzala rAjavaidya 506. dhanvantarI rAjavaidya dvAga rogiyoM ko vividha mA~sa khAne kA parAmarzarUpa pApakarma 506, pApakarma ke phalasvarUpa chaTI naraka meM 507, unbAdatta kI mA~ ko madyapAna ke sAtha bhojana karane kA dohada utpanna huA 507, umbaradatta ke mA~-bApa marane se use ghara se nikAla diyA gayA 507, umbaradatta ke zarIra meM solaha asAdhya rogoM kI utpatti 507. umbAdatta kA andhakArapUrNa evaM anta meM ujjvala bhaviSya 508, AThavA~ adhyayana : zaurikadatta ke pUrvabhava kA paricaya zrIdaM rasoiye ke rUpa meM 508, zrIda rasoiye kA mA~sa-khaNDoM ko saMskArita karane kA karatApUrNa karma 508, ina pApakarmoM kA duHkhada phala : chaTI naraka bhUmi meM janma 509. macchImAra samudradatta ke putra ke rUpa meM janma, yauvana meM pita viyoga / , 09. zIrikadatta vividha matsyoM ke mA~sa kA vyApArI banA 509, zaurikadatta ke gale meM machalI kA kA~TA pha~sa gayA : asahya pIr3A se AkrAnta 510, zaurikadatta kA bhaviSya adhika andhakAramaya : svalpa ujjvala 511, devadattA kA pUrvabhava : siMhasena ke rUpa meM 511, zyAmAdevI meM Asakti : anya ganiyoM kI upekSA 511. zyAmAdevI ko mArane kI yojanA 511. cintita zyAmAdevI : kopabhavana meM 511, zyAmAdevI ko siMhasena-nareza dvArA AzvAsana 512, cAra sau ninyAnave mAsuoM ko kUTAgArazAlA meM nivAsa diyA 512, kUTAgArazAlA ke cAroM ora Aga lagavAkara unheM maravA dI 512, . isa krUrakarma ke phalasvarUpa siMhasena chaTI naraka meM 512. siMhasena kA jIva devadattA ke rUpa meM : datta sArthavAha kI putrI 512, gajA vaizramaNadatta ne apane putra puSyanandI ke lie devadattA kI mA~ga kI 513, vaizramaNadatta kI ora se puSyanandI ke lie devadattA kI mA~ga kA prastAva 513, datta sArthavAha dvArA saharSa svIkRti 513. putrI devadattA ko pAlakI meM biThAkara zobhAyAtrApUrvaka vaizramaNa-nareza ko sauMpI 513, rAjA For Personal & Private Use Only Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 304 * karmavijJAna : pariziSTa * vaizramaNa ne donoM kA vidhivat vivAha sampanna karAyA 514, rAjA puSyanandI kI parama mAtRbhakti 514, yaha mAtRbhakti devadattA ko apane viSayabhogoM meM bAdhaka lagI, ataH zrIdevI ko mArane kA durvicAra 514.. devadattA ne zrIdevI ko mArakara hI dama liyA 514, dAsiyoM dvArA puSyanandI ko mAtR-hatyA kA samAcAra milate hI mUrcchita hokara gira par3A 515, devadattA ko rAjA puSyanandI dvArA mRtyudaNDa diyA gayA 515, devadattA kA bhaviSya : adhikatara andhakAramaya, anta meM prakAzamaya 515, niSkarSa 516, dasavA~ adhyayana : aMjUzrI ke pUrvabhava kA vRttAnta 516, rAjA vijayamitra ne apane lie aMjUzrI kI mA~ga kI 516, aMjUzrI yonizUla kI asahya pIr3A se vyathita 517, vaidyAdi bhI vividha upacAra karake asaphala rahe 517, aMjUzrI ko pApakarma kA duHkhada phala yahA~ bhI milA, Age bhI 517, aMjUzrI kA bhaviSya adhikatara andhakArapUrNa, anta meM ujjvala 517, dasa adhyayanoM meM dasa kathAnAyakoM ke duHkhada phala 518, vipAkasUtra ke dvitIya zrutaskandha meM sukhavipAka kA saMkSipta paricaya 518, subAhukumAra kA pUrvabhava : dAnazIla sumukha gAthApati ke rUpa meM 518, sumukha gAthApati dvArA sudatta anagAra ko vidhipUrvaka AhAradAna 518, sumukha gAthApati ke sadguNoM kI prazaMsA 519, sumukha kA janma adInazatru rAjA ke putra subAhukumAra ke rUpa meM tathA vivAhAdi 519, subAhukumAra ne bhagavAna mahAvIra kA dharmopadeza zravaNa kiyA 519, subAhukumAra dvArA samyaktva-prApti tathA zrAvakavrata grahaNa 520, subAhukumAra kI rUpa- zarIra-sampadA tathA Rddhi ke viSaya meM gautama kI jijJAsA 520, subAhukumAra ke ujjvala bhaviSya kA phalitArtha 520, subAhukumAra kA gRhastha dharma se anagAra dharma meM pravrajita hone kA saMkalpa 521, subAhukumAra kI dIkSA, adhyayana, tapazcaraNa evaM samAdhimaraNa kA saMkSipta varNana 521, ujjvala bhaviSya : subAhukumAra ko aneka bhavoM ke bAda sarvakarmamukti prApta 521, zeSa nau adhyayanoM kA saMkSipta digdarzana 522, pApa aura puNya - donoM ke phala meM mahadantara kI samIkSA 523, vipAkasUtra ke mUla srota aura phalabhoga kA varNana 524 | (13) puNya-pApa ke nimitta se AtmA kA utthAna-patana pRSTha 525 se 538 taka sAdhanAmaya jIvana meM puNya, pApa aura dharma kA srota : kahA~ aura kaise ? 525, pApa-patha se puNya patha kI ora mur3akara AtmA kA utthAna kiyA 525, nirAvalikA meM pApaphala nimitta Atma- patana kI kathA 526, kalpAvataMsikA meM puNyaphala ke nimitta se kalpavimAnavAsI devatva kA varNana 526, puSpitA meM puNyopArjana ke phalasvarUpa devatva - prApti 526, puSpacUlikA meM saMyama sAdhanA meM uttaraguNa - virAdhanA se devIrUpa meM 527, vRSNidazA meM vRSNivaMzIya dasa sAdhakoM kA varNana 527, anuttaraupapAtikasUtra meM pracura puNyarAzi vAle mAnavoM ko atyadhika sukhada phala prApti 527, anuttaraupapAtikasUtra meM tIna varga, taiMtIsa adhyayana 527, anuttaraupapAtika kauna-kauna, kyoM aura kaise ? 528, prathama varga dasa adhyayana 528, jAlIkumAra dvArA upalabdha puNyarAzi kA phala vijayavimAna evaM siddhatva prApti 528, zeSa nau adhyayanoM ke kathAnAyakoM kA saMkSipta paricaya 528, dvitIya varga : teraha adhyayana : saMkSipta paricaya 529, tRtIya varga : dasa adhyayana saMkSipta nAmollekha 529, dhanyakumAra : utkRSTa bhoga se saMyama - tapazcaraNa yoga meM pravRtta 530, anagAra dhanyakumAra kA saMyamI jIvana 530, dhanyakumAra anagAra kA utkaTa tapa prazaMsA aura abhinandana 531, dhanya anagAra dvArA saMlekhanApUrvaka samAdhimaraNa aura mukti 531, sunakSatra anagAra kA vartamAna aura bhaviSya 532, anuttaraupapAtika ke zeSa ATha kathAnAyakoM kA saMkSipta paricaya 532, rAjapraznIyasUtra meM pradezI rAjA : sUryAbhadeva taka kA saMkSipta paricaya 533, nirayAvalikAsUtra : prathama zrutaskandha, prathama varga kA saMkSipta paricaya 533, kalpAvataMsikA dasa adhyayana : saMkSipta nAmollekha 534, puSpikA dasa adhyayana : saMkSipta paricaya 534, nirayAvalikA : caturtha zrutaskandha, caturtha varga: puSpacUlikA dasa adhyayana 535, zrIdevI kA pUrva jIvana, saMyamI jIvana aura prathama svarga-prApti 535, zeSa deviyoM kA jIvana : anta meM puNya ke sukhada-phala kI prApti 536, vRSNidazA ke kathAnAyakoM kA saMkSipta paricaya 536, niSadha dvArA bhogamArga se tyAgamArga kI sAdhanA se siddhi 537-538 / For Personal & Private Use Only .. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 6 karmavijJAna : tRtIya bhAga kula pRSTha 539 se 1052 taka karmoM kA Asrava aura saMvara nibandha 18 pRSTha 539 se 1052 taka (1) karmoM kA Anava svarUpa aura bheda pRSTha 541 se 571 taka atha karma-Agamana-jijJAsA 541, karmoM ko kauna bulAtA hai, kaise bulAtA hai ? 541, karmoM kA praveza kisa jIva meM aura kaise ? 542, sarovara meM nAle khule hone se jalAgamana kI taraha AtmA meM bhI AmravadvAroM se karmAgamana 543, Anava kA vyutpattyartha aura mithyAtvAdi srotoM se karmoM kA Agamana 543, bhagavAna dvArA karmoM ke sarvadigvyApI srotoM se sAvadhAna rahane kA nirdeza 544, akarmA kA hone kA upAya : bhagavAna dvArA pratipAdita 544, sarvavyApI karmapudgaloM ko Ane se kaise rokA jAye ? : eka cintana 544, karmoM kA Amrava prabhAvita nahIM kara sakegA : kaise aura kisa upAya se ? 545, snigdha dIvAra kI taraha rAga-dveSa snigdha AtmA para hI karmaraja cipakatI hai 545, azubha karma se dUra raheM, zubha karma ko bhI kama se kama praveza karAe~ 546, avAMchanIya tattvoM kI taraha avAMchanIya karmoM se mukha mor3a leM 546, avAMchanIya kolAhala kA asvIkAra aura vAMchanIya ke sAtha tAlamela 547, avAMchanIya tattva ko asvIkAra karane kA tAtparya 547, AvazyakatAnusAra kolAhala ke sAtha tAlamela aura upekSA 547, azubha kAryoM kA asvIkAra, zubha kAryoM ke sAtha tAlamela : kyoM aura kaise ? 548, avAMchanIya karmoM kA asvIkAra yA upekSA kisa prakAra ho ? 549, vyaktitva ko Dhilamila yA durbala na banAe~ 549, karmoM ke Amrava ke do prakAra aura unakA kArya 549, karmoM ke sAmAnya Anava kI prakriyA aura lakSaNa 550, anya darzanoM meM bhI Amrava aura usake kAraNoM kA ullekha 551, bhAvAnava aura dravyAnava: svarUpa, prakriyA aura prakAra 552, bhAvAnava kI do zAkhAe~ : sAmparAyika aura IryApathika Amrava 553, IryApathika Asrava kA artha, lakSaNa evaM kArya 554, sAmparAyika karma- Amrava ke unacAlIsa AdhAra 555, sAmparAyika Amrava kA prathama AdhAra : avrata 556, avrata ke mukhya pA~ca aMga : hiMsAdi 556, hiMsA : avrata kA prathama aMga : svarUpa aura vizleSaNa 557, avrata kA dUsarA aMga : asatya : svarUpa aura vizleSaNa 558, avrata kA tRtIya aMga : steya - corI : svarUpa aura vizleSaNa 560, avrata kA caturtha aMga: abrahmacarya - maithuna : svarUpa aura vizleSaNa 560, avrata kA paMcama aMga : parigraha : svarUpa aura vizleSaNa 561, avrata ke ye pA~ca aMga : eka vizleSaNa 562, sAmparAyika Asrava kA dvitIya AdhAra : kaSAya 562, indriya-indriyoM dvArA viSayoM meM rAga-dveSayukta pravRtti: sAmparAyika Amrava kA tRtIya AdhAra 564, indriyoM ke dvArA sahaja rUpa se viSayoM meM pravRtti doSayukta nahIM, doSayukta hai rAga-dveSa 564, sAmparAyika * karmAnava kA paMcama AdhAra : caubIsa kriyAe~ 567, sUtrakRtAMgokta AmravarUpa teraha kriyAe~ aura unakA lakSaNa 550, sAmparAyika Asrava ke do bheda : zubhAmrava aura azubhAsrava 571 / (2) Anava kI Aga ke utpAdaka aura uttejaka pRSTha 572 se 585 taka Amnava zuddha AtmA ko AvRta, vikRta aura suSupta kara detA hai 572, Amrava kA nirodha hone para hI zuddha Atmika sukha kI anubhUti 572, Amrava kI Aga AtmA ke jJAnAdi guNoM ko vikRta kara DAlatI hai| 573, Amnava kI Aga ke utpAdaka evaM uttejaka kauna ? : yaha jAnanA Avazyaka 573, karmoM ke vividha rahasyoM ko jAnane vAlA hI parijJAtakarmA hotA hai 573, karmAsravoM kA bhalIbhA~ti parijJAna kyoM Avazyaka hai ? 573, kucha Aga lagAne vAle kucha Aga meM pUlA DAlane vAle tattva 574, namirAjarSi ke sAmane yahI indra-prazna thA : Apake samakSa bhI yahI 574, mUla Aga hai - rAga-dveSarUpa Amrava hetu kI 574, AnavAgni kA prathama utpAdaka va sahAyaka : mithyAtva 575, AmravAgni kA dvitIya utpAdaka va sahAyaka : avirati yA For Personal & Private Use Only Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 306 * karmavijJAna: pariziSTa * avrata 575, avirati kI mukhya pA~ca saMtAna : ahiMsA prathama saMtAna 576, avirati kI dUsarI saMtAna : mRSAvAda 577, avirati kI tIsarI saMtAna : corI 577, avirati kI cauthI saMtAna : abrahmacarya 578, avirati kI pA~cavIM saMtAna parigraha 578, AnavAgni kA tRtIya utpAdaka aura sahAyaka pramAda 579, pramAda ke aMgabhUta saMgI-sAthI pA~ca haiM 580, pramAda kA prathama aMga : madya 580, pramAda kA dvitIya aMga : viSayAsakti 580, pramAda kA tRtIya aMga : kaSAya 581, pramAda kA caturtha aMga : nidrA 581, pramAda ke paMcama aMga : vikathA' kI vivecana kathA 582, pramAda se hAni, apramAda se lAbha 583, kaSAya : AmnavAgni kA sabase prabala sahAyaka evaM utpAdaka 583, cAroM kI sammilita AmravAgni: karmaparamANurUpa IMdhana 584, yoga : cAroM AnavAgniyoM ko prajvalita rakhane vAlA vAyu 585 / (3) karma Ane ke pA~ca AmnavadvAra pRSTha 586. se 605 taka bhavana ke pA~ca dvAra khule rakhane kA pariNAma 586, sAMsArika jIvoM dvArA mithyAtvAdi pA~coM AmravadvAra khule rakhane kA pariNAma 586, sAdhanA -parAyaNa vyakti pA~coM AmravadvAroM ko kholane meM sAvadhAna 586, karmoM ke AkarSaNa aura saMzleSaNa ke lie mukhyatayA do dvAra 587, yoga- Amrava kI caMcalatA kA digdarzana 587, caMcalatA kauna paidA karatA hai ? 587, yoga-Amrava kA svarUpa 588, yogoM kI caMcalatA kA preraka hai- avirati Amrava 588, avirati Asrava kA svarUpa aura kArya 588, mana kI caMcalatA ke pIche avirati kI hI preraNA 589, vacana kI caMcalatA bhI avirati prerita 589, kAyA meM caMcalatA evaM sakriyatA paidA karane vAlA 59, bahirmukhI RSigaNa aura antarmukhI janaka rAjA 590, bahirmukhI aura antarmukhI vRtti vAloM meM antara 591, avirati kI prabalatA - mandatA para triyoga kI antarmukhI - bahirmukhI pravRtti nirbhara 591, antarmukhI vRtti vAlA vyakti gItA kI bhASA meM sthitaprajJa 592, Atma-bhAvoM meM sthita sAdhaka kI nizcalatA aura niHspRhatA kI jhA~kI 592, svayaM meM antarlIna hone se hI caMcalatA kama hogI 592, antar meM AkAMkSAoM kI ghaTA, bAhara se tyAga se caMcalatA kama nahIM hotI 593, AkAMkSA zAnta na hone ke pIche kAraNa hai-mithyAtva-Anava 593, mithyAtva - Anava ke kAraNa samasta vastuoM ko viparIta rUpa meM jAnatA - mAnatA hai 594, mithyAtva ke mukhya dasa prakAra 594, mithyAtvagrasta vyakti sabhI kArya ulaTe karatA hai 595, mithyAtva-Anava ke kAraNa H mati bhrAnti aura AkAMkSA meM vRddhi 595, pramAda Anava : svarUpa aura kArya 596, caturtha AnavadvAra : kaSAya aura usakA prabhAva 597, caMcalatA ko vRddhiMgata karane meM kaSAya saba AmravoM meM prabala 597, kaSAya ke vibhinna rUpa evaM stara 598 ina cAroM bhAvAsravoM ke binA akelA yoga caMcalatA paidA nahIM kara sakatA 598, yogoM kI caMcalatA ko rokane ke lie pUrvokta cAroM AmravoM se sAvadhAna rahanA Avazyaka 599, yogoM kI caMcalatA ko kama karane ke lie pratipakSI ko apanAnA Avazyaka 599, pA~ca mukhya mukhya Amrava-saMvara dvAroM ke bIsa-bIsa Anava-saMvara upadvAra 600, AmravoM ke bIsa dvAra aura saMvaroM ke bIsa kapATa 601, nagara- rakSA kI taraha Atma-rakSA ke lie AmravadvAroM ko bhalIbhA~ti baMda karo 601, bhItara prAdurbhUta hone vAle AmravoM ko banda karane kA upAya : saMvarAnuprekSA 602, Anava aura bandha meM antara tathA donoM kI kArya- bhinnatA 603, pudgala karmoM ke Agamana kA abhiprAya: jJAnAvaraNAdi paryAya kI prApti 605 (4) yoga-Anava : svarUpa, prakAra aura kArya pRSTha 606 se 630 taka yoga-Anava : baddha avasthA se jIvanmukta avasthA taka 606, Amrava meM yoga kI aura bandha meM kaSAya kI pradhAnatA 606, yoga-Anava aura bandha kA antara 607, yoga ko hI Amrava kyoM kahA gayA, zeSa AmravoM ko kyoM nahIM ? 607, yoga hI Asrava kahA jAtA hai : kyoM aura kaise ? 608. mithyAtva Adi cAroM AsravoM kA yoga meM antarbhAva 608, yoga ko hI Amrava kahane kA pramukha kAraNa 609, yoga ko hI pramukha AmravadvAra kahane kA kAraNa 609, AtmA kI svIkAra kI sthiti meM bAhya bhAvoM se jor3ane vAlA : yoga 610, yoga kI viziSTa prakriyAtmaka paribhASAe~ aura lakSaNa 610, yoga ke do rUpa : bhAvayoga aura dravyayoga 611, yoga kA vaijJAnika vizleSaNa 611, karmajanita caitanya- parispandana (kampana) hI yoga-Anava kA hetu 612, kampanajanita karmoM kA udgama sthAna : kArmaNavargaNA 613, kArmaNavargaNA hI karmazarIra kI nirmAtrI 613, kArmaNazarIra hI vyakti ke mana, buddhi, mastiSka ko prerita karatA hai 614, Amrava aura yoga For Personal & Private Use Only Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : tRtIya bhAga * 307 * kI kiyA-prakriyA 614, AtmA kI kriyA kA karmaparamANuoM se saMyoga hI yoga hai 615, gati ko bhI yoga nahIM kahA jA sakatA 615, yoga ke zubha-azubha rUpa kA AdhAra : zubha-azubha bhAva 616, trividhayoga akele sukha-duHkha ke kAraNa nahIM 616, Alambana-bheda se yoga ke tIna prakAra : manoyoga, vacanayoga, kAyayoga 617, manoyoga ke vibhinna lakSaNa 617, manoyoga ke cAra bheda 617, manoyoga ke cAra bhedoM kA svarUpa 618, bhAvamana kI apekSA se yoga ke bhedoM ke lakSaNa 618, dravyamana kI apekSA se yoga ke bhedoM ke lakSaNa 618, manoyoga ke cAroM bhedoM kA vacana-nimittaka lakSaNa 619, manojJAna aura manoyoga meM antara 620, manoyoga ke do bheda : zubha manoyoga, azubha manoyoga 620, manoyoga ke do bheda : zubha-azubha : svarUpa aura lakSaNa 621, vacanayoga : svarUpa aura lakSaNa 621, vacanayoga kA spaSTArtha tathA sAmAnya artha 621, vacanayoga ke cAra bheda : svarUpa aura lakSaNa 622, caturvidha manoyoga ke samAna caturvidha vacanayoga bhI 623, vacanayoga ke do bheda : zubha aura azubha : svarUpa aura lakSaNa 623, amanaska vikalendriya jIvoM meM anubhaya-vacanayoga pAyA jAtA hai : kyoM aura kaise? 623, upazama aura kSapaka jIvoM meM asatya aura ubhaya manoyoga tathA vacanayoga sambhava hai 624, niSkapAya jIvoM tathA dhyAnalIna apUrvakaraNa guNasthAnI meM bhI vacana-kAyayoga sambhava 624, kAyayoga : svarUpa aura lakSaNa 625, kAyayoga ke sambandha meM kucha saiddhAntika samAdhAna 626, kAyayoga ke sAta prakAra 626, zubha-azubha kAyayoga : svarUpa 626, kAyayoga ke sAta bheda : kyoM aura kisa apekSA se? 627, kAyayoga ke bheda aura svarUpa 627, vikriyA aura vaikriyazarIra 628, kAyakleza kAyayoga karmAnava nahIM, vaha karmakSaya kA hetu hai 628, kAyayoga hI ekamAtra yoga : kyoM aura kaise? 629, adhyavasAya-sthAna asaMkhyeya, karmAmravarUpa yoga ananta kyoM? 630 / (5) puNya aura pApa : Amrava ke rUpa meM pRSTha 631 se 656 taka karmoM kA AvAgamana : ayoga-avasthA ke pUrva taka 631, zubhAzubha yogoM ke AdhAra para puNyAsava-pApAnava 631, puNya-pApAnava kA lakSaNa aura vizleSaNa 631, puNyAsava ke kAraNa 632, kisa prakAra ke mana-vacana-kAyayoga se zubhAmrava hotA hai ? 633, zubha-azubha yoga ke hetu hI puNya-pApAsava ke hetu haiM 633, puNyAsava ke vividha hetu 633, zubha pariNAma puNya, azubha pariNAma pApa 633, pApAsava ke vividha hetu rUpa pariNAma 634, pApa viSakumbhavat, aparAdhamaya, pAtaka evaM heya tathA ahitakara 634, puNya-pApa vastu yA kriyA ke AdhAra para hI nahIM, kartA ke pariNAma ke AdhAra para bhI 635, sukha yA duHkha upajAne mAtra se bhI puNya-pApa kA nirNaya nahIM hotA 635, kriyA kI azubhatA ke AdhAra para pApAsava kA upArjana 636. azubha pariNAmoM tathA kriyAoM ke AdhAra para pApAnava-nirdeza 637, dAnAdi zubha kriyAoM tathA zubha pariNAmoM ke AdhAra para puNyAsava kA upArjana 637, mAnasika-vAcika-kAyika zubha-azubha Asava ke lakSaNa 637, kriyA ke bAhyasvarUpa aura pariNAma (phala) ko lekara bhI dravya-bhAvapuNya 638, jainadarzana meM puNa-pApakarma ke zubhAzubhatva kA nirNaya 638, bauddha-AcAradarzana meM puNyakarma kA nirUpaNa 639, karmoM kI zubhAzubhatA kA AdhAra rAga kI prazastatA-aprazastatA bhI hai 639, karmoM kI zubhAzubhatA ke mApadaNDa mRthak-pRthak : kyoM aura kaise? 640, katipaya pAzcAtyadarzanoM meM kriyA kI zubhAzubhatA kI mAnyatA 640, jaina-karmavijJAna meM bhI kriyA ke pIche prakAra, paddhati, bhAvAdi dvArA zubhAzubha karma kI mAnyatA 642, zubha-azubha yogarUpa. puNya-pApAnava puNya-pApabandha ke kAraNa : kyoM aura kaise ? 643, jainadarzana meM yogoM kI zubhAzubhatA ke AdhArabhUta tathya 644, zubha-azubha kArya se sambandhita anya bAteM 645, jIvAdhikaraNa kI eka sau ATha avasthAe~ 645, bhAva-ajIvAdhikaraNa ke bheda-prabheda 646, puNya-pApa : Asrava bhI aura bandha bhI 647, zubhAzubha Amrava aura bandha meM saiddhAntika dRSTi se antara 647, antarbhUmi meM puNya-pApa kA devAsura-saMgrAma 649, isa devAsura-saMgrAma kA prArambha aura anta : kaba aura kaise? 649, puNya aura pApa donoM meM se kisakI prabalatA kaba taka? 649, Age kI bhUmikA meM uttarottara pApa hAratA hai, puNya jItatA hai 650, pApa patana ke mArga para aura puNya utthAna ke mArga para le jAtA hai 650, puNya kI bhrAntivaza pApAsava kA saMcaya 650, pApakarmoM se juTAye hue sukha-sAdhanoM se paNyalAbha milanA kaThina E51. paNya aura pApa ke antardvandva meM AsarIvatti kI prabalatA 651. pAparUpa asurapakSa ke tarka-kutarka 651, pApazramaNa : puNya se dUra, pApAnava ke nikaTa 652, pApAsava-parAyaNa logoM kI vRtti-pravRttiyA~ 652, pApAnava-parAyaNa : puNyaphala kI bhrAnti ke zikAra 653, pApAnava-parAyaNa For Personal & Private Use Only Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 308 * karmavijJAna : pariziSTa * asuravarga kA vikRta cintana 623, pApAsava-parAyaNa puNya-sampadA se vaMcita : kyoM aura kaise? 654. puNyAnava-parAyaNa devavarga kA Atmaupamya mUlaka cintana 654, puNyAmnavI vyaktiyoM ko puNyalAbha aura paramparA se sarvakarmamukti kI upalabdhi 654, puNyazAlI devavarga kA sUjhabUjhabharA cintana 654, pApakarmAsrava zIghra praviSTa hone kA srota : tAtkAlika kSaNika pralobhana 655, puNyAsrava aura pApAsava meM bahuta bar3A antara 656, puNya aura pApa donoM AmravoM meM se puNya kA hI cunAva karo 656, saMsArayAtrA meM puNya kA Azraya lenA aura mokSayAtrA meM donoM kA tyAga karanA hitakara 656 / (6) puNya : kaba aura kahA~ taka upAdeya evaM heya ? pRSTha 657 se 687 taka mahAvata ke mahAyAtrI ke samakSa sukhada aura duHkhada dRzya 657, saMsAra:mahAraNya ke yAtrI ke samakSa bhI puNya aura pApa ke dRzya 658, saMsAra-mahAraNya ke yAtrI ke samakSa bhI puNya-patha aura pApa-patha 659, pAramArthika dRSTi se puNya aura pApa donoM eka : kyoM aura kaise? 659, tattvadRSTi se puNya aura pApa donoM hI bandhakAraka saMsAra hetu hone se samAna 660, ajJAnI mohavaza puNya ko acchA aura pApa ko burA kahatA hai, jJAnI ke lie donoM kA saMsarga niSiddha 662, puNya aura pApa donoM hI AkulatA evaM duHkha ke kAraNa haiM 662, paramArthadRSTi se pApa kI taraha puNya ko bhI heya mAnA gayA 663, jJAnI pApa kI taraha puNya ko bhI heya, anAdeya, anAdaraNIya samajhatA hai 664, paramparA se pApabandha kA kAraNabhUta puNya acchA nahIM 666, mithyAtvayukta puNya to atyanta aniSTakAraka haiM : kyoM aura kaise? 666, puNya kA niSedha karane kA prayojana 668, zubhopayogarUpa puNya kahA~ heya, kahA~ upAdeya? : samyak vivecanA 668, zuddhopayoga aura zubhopayoga kI upAdeyatA-heyatA para vicAra 669, zubhopayoga (puNya) aura azubhopayoga (pApa) meM antara 670, saMsAra-bhramaNa kI dRSTi se samAna, kintu AcAradRSTi se donoM meM dina-rAta kA antara 670, ekAnta nizcayavAdI zubhopayoga ko bhI chor3akara azubhopayoga ke dUtoM ke hAtha meM.671, zuddhopayoga sarvathA upAdeya hai, kintu kisa krama se aura kisa bhUmikA meM ? 672, zuddhopayoga kI ayogyatA vAle zubhopayoga ko chor3akara azubhopayogarUpa pApapaMka meM nimagna 673, bhUmikA dekhakara hI zubhopayoga kA tyAga karAyA jAtA hai 673, azubhopayoga se sarvathA dUra rahane ke lie zuddhopayoga kA lakSya rakhakara zubhopayoga meM sthira honA Avazyaka 674, puNya aura pApa meM bhinnatA : vyavahAradRSTi se 676, ataH puNya heya hI nahIM, upAdeya bhI hai : kyoM aura kaise? 676, puNya svayameva pApamala ko naSTa karane ke sAtha AtmA se pRthaka ho jAtA hai 677, pUrvopArjita puNya sabhI prakAra kI anukUla paristhitiyoM, saMyogoM aura zubha bhAvoM ko upasthita karatA hai 678, azubha se sIdhe zuddha kI prApti nahIM, zubha ke tyAga se hI zuddha kI prApti sambhava 678, zubha kA tyAga hone para puNya aura indriyajanita sukha svayaM dUra ho jAyeMge 678, puNya kI do upalabdhiyA~ : karmamukta siddha-paramAtmA yA alpakarmA maharddhikadeva 679, puNya se prApta hone vAle mahAlAbha aura usake upArjana kI preraNA 679, sarvamAnya pUjya kA mAhAsya 680, puNyaphala aura puNyaphalakathA kI upAdeyatA para vicAra 681, puNyopArjana kI preraNA : kyoM aura kisalie? 683, samyagdRSTi kA puNya hI abhISTa evaM upAdeya. mithyAdRSTi kA nahIM 684, samyagdRSTi kA puNya puNyAnubaMdhI, mithyAdRSTi kA pApAnubandhI 684. bhogamUlaka puNya hI niSiddha hai, yogamalaka nahIM 685, puNya kI heyatA-upAdeyatA para vihaMgAvalokana 686, saMsAra-mahAraNya ke cAra prakAra ke mahAyAtrI 686, puNya : kisake lie, kaba aura kaba taka heya yA upAdeya hai ? : niSkarSa 687 / (7) AsavamArga saMsAralakSyI aura saMvaramArga mokSalakSyI pRSTha 688 se 703 taka preyamArga aura zreyamArga hI Asrava aura saMvara kA mArga 688, adUradarzitA aura dUradarzitA kA mArga apanAne vAle ye prANI ! 689, dUradarzitA kA patha apanAne vAle apanA vartamAna aura bhaviSya ujjvala banAte haiM 690, saMvarapatha apanAne vAle namirAjarSi kI dUradarzitA kI parIkSA aura prazaMsA 690, Asravapathika svayaM ko bacAne aura saMvarapathika svayaM ko miTAne ke lie udyata 691, svayaM ko bacAne tathA svayaM ko miTAne vAle ye bIja ! 692, AmravadRSTi adUradarzitA kI, saMvaradRSTi dUradarzitA kI dRSTi 693, adUradarzI AmravadRSTi-parAyaNa logoM kI rIti-nIti 693, adUradarzI AmnavadRSTi aura dUradarzI saMvaradRSTi vyaktiyoM dvArA zaktivyaya meM antara 694, bacapana se hI saMvara ke prazikSaNa-saMskAra jIvana ke anta taka sthAyI rahate haiM 695, saMvara kI dUradarzI dRSTi kI preraNA 696, adUradRSTi vAle Asravapriya vyakti kA For Personal & Private Use Only Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : tRtIya bhAga * 309 * ravaiyA 696, sAMsArika adUradarzI logoM kI AsavapriyatA 697, AsavamArgI vyakti apanI kAmavAsanA evaM kAmanA para niraMkuza 697, AmravadRSTi adUradarzI samaya-sampadA ko bhI vyartha kho dete haiM 698, devadurlabha manuSya-janma pAkara bhI zubhAzubha karmAsravoM ke ghere meM ghUmate haiM 698, do prakAra kI naukA ke rUpaka dvArA Asravapriya aura saMvarapriya kI pahacAna 699, kimpAkaphalasama kAmabhogoM ke sevana se jIvana kA duHkhada anta 700, bhogAsakta karmAsravalipta, bhogavirakta karmAnavarahita 701, Asrava kI pagaDaMDiyoM ko na khojeM, saMvara kA rAjamArga pakar3eM 701, jIvana-vana kA abhISTa rAjamArga : saMvara kA zuddha patha 702, lubhAvane AsavamArga se baco, saMvaraniSTha bano 702-703 / (8) Amnava kI bAr3ha aura saMvara kI bA~dha pRSTha 704 se 724 taka nadI meM bAr3ha ko rokane ke lie vA~dha kA prayoga 704, sAMsArika Atma-nadiyoM meM AI huI bAr3ha se bhayaMkara kSati 704, karmAnavoM kI bAr3ha se ekendriya se lekara paMcendriya taka prabhAvita 705, karmAnavoM aura saMvaroM kA kArya eka-dUsare se viruddha 707, Asrava sarvathA heya, saMvara upAdeya : kyoM aura kisa prakAra? 707, mithyAtva-Amrava kI bAr3ha : samyaktva-saMvara kI bA~dha 708, avirati-Asrava kI bAr3ha : virati (vrata) saMvara kI bA~dha 709. pramAda-Asrava kI bAr3ha : apramAda-saMvara kI bA~dha 709, kaSAya-Amnava kI bAr3ha : akaSAya-saMvara kI bA~dha 709. yoga-Amrava kI bAr3ha : ayoga-saMvara kI bA~dha 710, paMcavidha saMvaroM kI siddhi : kaise aura kisa prakAra hai ? 710, samyaktva-saMvara kI siddhi 711, virati (vrata) saMvara kI siddhi 712, apramAda-saMvara kI siddhi 712, akaSAya-saMvara kI siddhi 712, ayoga-saMvara kI siddhi 712, ayoga-saMvara prApta hote hI pUrNa saMvaraM kI siddhi aura pUrNa mukti 713, saMvara kI bA~dha kaise bA~dhe, kauna-se sAdhana yA sAdhanA apanAe~? 714, saMvara kI dRr3ha sAdhanA se hI majabUta bA~dha bana sakegI 714, saMvara kI dRr3ha sAdhanA aise ho sakatI hai 714, naitika sAhasI vyakti dRr3hatama saMvara-sAdhanA kara sakate haiM, sAhasahIna nahIM 715, saMvara-sAdhakoM ko bhagavAna mahAvIra kA Antarika yuddha kA AhvAna 716, saMvara ke lie bhAva-vivekarUpI zastra 717, parijJA ke sUtra 717, AmravoM se saMgharSa karake nirasta karane para hI saMvara kI sthApanA 718, saMvara meM dRr3hatApUrvaka parAkrama hI sAdhanA ko sudRr3ha banAne kA upAya 718, durbalamanA sAdhaka jAnate hae bhI saMvara-sAdhanA meM parAkrama nahIM kara pAte 719. saMvaroM kI bhIDa meM Asrava-cora saMvararUpa meM 719, AmravoM kI jar3eM bhI kATanI hoMgI 720-724 / (9) kAya-saMvara kA svarUpa aura mArga pRSTha 725 se 748 taka kAyA ke prati ekAMgI aura galata dRSTikoNa : kAya-saMvara nahIM 725, cArvAkAdi mata-samarthaka atibhogavAdI dRSTikoNa : kAya-saMvara se viparIta 726, hInatAgrasta logoM kA kAyA ke prati ati asamarthatAmUlaka dRSTikoNa 726, aisI asamarthatA evaM hInatA se grasta loga zarIra se kucha bhI saMvara, saMyama nahIM kara pAte 728, zarIra ke prati adhyAtma-sAdhakoM kA kAya-saMvara mUlaka spaSTa dRSTikoNa 728, pravRtti-nivRttikartA zarIra ko mAranA nahIM, zarIra se saMvara dharma pAlanA hai 730, sarvaprathama zarIra kA saMvara-sAdhanA kI dRSTi se anuprekSaNa 730, zarIra eka : prekSaNa-anuprekSaNa ke dRSTikoNa aneka 731, kAya-saMvara kI dRSTi se hI yahA~ zarIra kA anuprekSaNa apekSita 731, saMvara-sAdhanA kI dRSTi se kAya-anuprekSaNa : kisa-kisa AdhAra para? 732, sabhI kriyAoM kA mUla AdhAra : zarIra 732, kAya-saMvara-kAyika pravRtti-nirodha : kyoM aura kaise? 733 azucitvAnuprekSA se zarIra ke prati virakti 733, saMvara-sAdhanA se mamatA Adi kA vyutsarga 734, sthUlazarIra meM caMcalatA kyoM hotI hai aura vaha kaise dUra ho? 736. sthUlazarIra kI rakSA : kyoM aura kisa prakAra? 738, zarIra sabhI zaktiyoM kA adhiSThAna : pAvara hAusa. utpAdaka yaMtra 738, kAya-saMvara-sAdhaka maharSiyoM kI arhatAe~ 739, zarIra : titikSA, parISaha-sahana, kAyotsarga Adi : kAya-saMvaropayogI sAdhanA ke lie upayogI 740, zarIra ko anitya aura azuci jAnakara isase dharmAcaraNa meM jarA bhI pramAda na karo 741, (karma) zarIra ko AtmA se pRthaka jAnakara use kRza kare 742, bhagavAna mahAvIra kI kAya-saMvara-sAdhanA : kAyA ko samApta karane ke lie nahIM, sAdhane ke lie thI 743, kAya-nirapekSa kAyotsarga bhI kAya-saMvara kI sAdhanA ke lie 744, kAya-saMvara kI sAdhanA ke daurAna kAyA kI vismRti : kyoM aura kaise ? 744, kaSTa zarIra ko hotA hai, For Personal & Private Use Only Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 310 * karmavijJAna : pariziSTa * AtmA ko nahIM 745, titikSA ke dRr3ha abhyAsa se zarIra ko kaSToM kI anubhUti se bacAyA jA sakatA hai 745, kAya-saMvara kI sAdhanA meM paripakvatA ke lie kAyagupti 746, kAya-saMvara meM kAyagupti ke dvArA sthUlazarIra kA dvAra baMda karanA abhISTa 746, sthUlazarIra kA dehAdhyAsa kaise samApta ho ? 747-748 / (10) vacana-saMvara kI mahAvIthI| pRSTha 749 se 769 vANI kA prayoga : kyoM aura kisalie? 749, vANI aura usake anya samAnArthaka lAbha 749, vANI kI mahimA aura garimA 750, saMsAra ke samasta vyavahAroM kA mUlAdhAra : vANI 751, vANI kevala zabdoccAraNa nahIM, vibhinna preraNAoM se paripUrNa 752, vANI kI sarvatomukhI prabhAvakSamatA 753, vANI kI AdhyAtmika zakti se divyaguNadrohI tattvavedha 753, vANI kI zakti aura upalabdhi kA mahattva 754, upAsanArUpa divyavANI : kyA aura kaisI? 754, varNavinyAsa kI kuzalatA-akuzalatA para zubhAzubha pariNAma 754, zabda-zakti kA camatkAra : akSarayojaka kI kuzalatA para nirbhara 755, varNoM ke zubhAzubhatva ke AdhAra para praznoM ke uttara 755, upayoga ke AdhyAtmika prabhAva 755, maMtra-japa dvArA zabda-zakti ke camatkAra 756, TAiparAiTara kI taraha kramabaddha maMtroccAraNa bhI sUkSma cakroM ko jagA detA hai 757, kramabaddha maMtra-japa se alaukika zaktiyoM ke jAgrata hone kA camatkAra 757, zabda-zakti kI vyApakatA 758, maMtroM ke camatkAra 758, sUkSma dhvani se Azcaryajanaka kArya 758, zarIrarUpI vAdyayaMtra kA saMgIta : nAda brahma kA Ananda 759, sapta svara se zarIra meM lage sUkSma zakti-srotoM kA jAgaraNa 759, zabda kI gati dhImI. dRzya ke bAda zravya kI. pahu~ca 759, ilekTro-maigneTika taMragoM kA camatkAra 760, ilekTro-maigneTika taraMgoM kI zakti se cikitsA-kSetra meM camatkAra 760, japakriyA ke bAda suparasaunika taraMgoM kA utpAdana 760, zabdavedhI bANa-prayoga kI taraha zabdavedhA maMtra-prayoga prayoktA ke pAsa vApasa lauTate haiM 761, vAk-saMvara kI AvazyakatA : kyoM aura kisalie? 761, zora-pradUSaNa kA tana-mana-jIvana para duSprabhAva 761, kAnoM se zravaNa-yogya dhvani kitanI DesIbela ? 762, vAk-saMvara kI dizA meM jAne ke lie kucha saMyamasUtra 762, vANI ke prayoga ke do pramukha kAraNa 764, sUkSmatama uccAraNa se vAk-saMvarasiddhi 765, na bolane se aneka lAbha 765, antarjalpa aura bahirjalpa kA nirodha hI vAk-saMvara 766, vAk-gupti se nirvikAritA 768-769 / (11) indriya-saMvara kA rAjamArga pRSTha 770 se 804 taka indriyoM kA vyutpattyartha, svarUpa aura kAryakSamatA 770, prakaTa rUpa meM jJAna karAne ke kAraNa indriyA~ akSa tathA pratyakSa kahalAtI haiM 771, indriyoM dvArA hone vAlA jJAna : sAMvyavahArika pratyakSa 772. indriyoM kI saMkhyA aura sAMsArika prANiyoM kI indriyoM meM tAratamya 772, dravyendriya ke do upavibhAga : nivRtti aura upakaraNa 773, bhAvendriya kA svarUpa aura prakAra 773, pUrva-pUrva indriya prApta hone para uttara-uttara indriya kI prApti 774, pA~coM indriyoM ke pRthak-pRthak kula milAkara teIsa viSaya 774, paMcendriyoM se vipayoM kA grahaNa, bodha, sevana tathA AtmA ko AkarSaNakaraNa 775, indriyA~ sAMsArika padArthoM aura viSayoM se AtmA ko jor3atI haiM 775, indriyA~ viSayoM ke praveza ke lie dvAra haiM, jharokhe haiM, khir3akiyA~ haiM 776, indriyoM kI kSamatA bar3hAne se aneka prakAra ke lAbha 776, indriyoM kI kSamatA bar3hAne ke badale inakA nirodha aura saMvara kyoM? 778, indriyoM kA sahaja svabhAva bhI nirodha yA nigraha se hI badalA jA sakatA hai 778, jIva ko viSayAsakti meM pha~sAkara Asrava aura bandha meM Adi nimitta indriyA~ banatI haiM 778, viSaya-samparka hone para bhI mana meM rAga-dveSa na ho to Asrava bandha nahIM hotA 779, karmAsravoM kA mUla kAraNa indriyA~ nahIM, mana yA AtmA svayaM hai 779, indriyoM ko khurAphAta kI jar3a kyoM mAnI gaIM 780, katipaya haThavAdiyoM kA indriyoM ke prati galata dRSTikoNa 780, indriyoM ko tor3ane-phor3ane Adi se indriya-saMvara nahIM 780, eka indriya kA kArya dUsarI indriya se ho sakatA hai 781, kyA indriyoM ko naSTa yA vikRta kara dene se indriya-saMvara yA indriya-nigraha saMbhava hai? 781, indriya-vijaya yA indriya-saMvara kA phalitArtha 782, indriyoM kA vipayoM meM pravRtta na honA zakya nahIM, rAga-dveSa kA tyAga karanA hitAvaha 783, indriya-saMvara isalie bhI Avazyaka hai 784, indriyoM kA saMvara yA nirodha na karane ke duSpariNAma 786, indriya-viSayoM meM sukhAkAMkSAyukta pravRtti antataH duHkhakArI hai : kyoM aura kaise? 786, indriya-viSayoM meM asAvadhAnI se patana aura duHkha 788, viSayoM ke cintana se sarvanAza taka kA cakra gItA dvArA prastuta 788, indriyA~ asAvadhAna mAnava ko kaise For Personal & Private Use Only Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : tRtIya bhAga * 311 * viSayoM ke ghere meM pha~sAtI haiM ? 789, indriya-saMvara ke sAdhako ! sAvadhAna !! 790, rAga-dveSarahita hokara viSayopabhoga karane se indriyA~ vaza meM, citta bhI svaccha 790, indriya-viSayoM meM Asakta bahirAtmA indriya-saMvara nahIM karatA 791, dravya-indriya dvArA huA bodha prAmANika aura yathArtha nahIM : kyoM aura kaise? 791, dRSTa padArthoM ke bodha ke sAtha draSTA kI dRSTi aura bhAvanA jur3atI hai 792, zrotrendriya dvArA padArtha bodha meM bhI zrotA kI dRSTi, bhAvanA, saMvedanA bhI kAraNa 793, manoyogapUrvaka zravaNa ke binA zrotrendriya se lAbha nahIM uThAyA jA sakatA 793, indriyoM se vizeSa jJAna karmakSayopazama, saMvedana Adi para nirbhara 793, indriya-dvAroM para baiThakara sAdhaka paharedArI rakhe 794, indriyoM kA vazIkaraNa : indriyoM aura mana ke dvAra para paharA dene se 794, indriya-dvAra baMda karane hetu mana kA bhItarI dvAra bhI baMda karanA jarUrI 795, mana aura kaSAyoM ko jIta lene para indriyA~ svayaM jIta lI jAtI haiM 795, AjIvana indriya-dvAra baMda karanA zakya nahIM 796. indriya-saMvara ke lie indriya-kaSAyAdi ko kRza karanA hai, zarIra ko nahIM 796, indriya-saMvara ke lie mana se bhI kAmabhogoM kI AkAMkSA na kare 796, prApta viSayoM ke prati rAga-dveSa kA tyAga karanA kaThina 797, mana hI mana viSayabhoga-prApti kI AkAMkSA bhI rAgarUpa hai 797, viSayoM se dUra rahane para bhI antara meM rasa (vAsanA) raha jAtA hai 798, indriyoM ke sAtha avaziSTa viSaya-rasa chUTegA 'para' ke darzana se 798, 'para ke darzana kA abhiprAya : jaina aura vaidika dRSTi se 758, indriyoM kA damana karane kI apekSA viSayoM kA udAttIkaraNa zreSTha hai 800, yogadarzana-sammata pratyAhAra se indriyoM kA viSayoM se sambandha bhI asambaddha-sama ho jAtA hai 800, indriyajaya ke lie isa upAya ke atirakti anya zreSTa upAya nahIM 801, pUrvokta rIti se pratyAhAra karane para pUrNa rUpa se indriyavazyatA 801, indriya-viSayoM ke prati rasa kA mArgAntarIkaraNa karanA prAthamika indriya-saMvara hai 802-804 / (12) manaHsaMvara kA mahattva, lAbha aura uddezya pRSTha 805 se 831 taka ___karmAvRta AtmA ke cetanA-netra samyakpadArtha jJAna ke lie mana upanetra hai 805, AvRta cetanA ke pragaTa hone kA sazakta mAdhyama : mana 805, mana : sacetana bhI aura acetana bhI : kaise? 806, jar3a aura cetana ke madhya yojaka kar3I : mana 806, mana : bandha aura mokSa kA kAraNa : kaise? 807, upaniSadoM kI dRSTi meM mana : baMdha aura mokSa kA mUla kAraNa 807, jainadRSTi se mana : Asrava aura baMdha kA tathA saMvara, nirjarA aura mokSa kA kAraNa 807, samasta zubha-azubha aura zuddha pariNAmoM kA Adya kAraNa : mana 807, mana kA nivAsa-sthAna kahA~-kahA~ aura kyoM ? 808, vaidika-paramparAnusAra mana kA svarUpa 808. mana : eka pRthak bhItarI yaMtra 809, mana kI zaktiyA~ akalpanIya 809, bhautika vaijJAnikoM dvArA mana kI zakti kA nApa-taula 809. mana kI pracaNDa vidyata-zakti kA camatkAra 810. mana kI zakti se mAnasika kalpanA dvArA kisI bhI vastu kA citra lenA 811, mana kI pracaNDa zakti se bhautika kI taraha AdhyAtmika padArtha prabhAvita 811, tattvadarziyoM aura vaijJAnikoM dvArA mana kI pracaNDa zakti kA svIkAra 812. pracaNDa manaHzakti kA sadupayoga-durupayoga upayogakartA para nirbhara 812, jIvasattA aura brahmasattA ko milAne aura pRthak karane vAlI sattA : manaHzakti 813, vikRta manaHsthiti kA zarIra para duSprabhAva 813, dUSita manaHsthiti vAle loga hI samAja meM hatyA, yuddha Adi ke kAraNa 814, krUratApUrvaka hatyA kA bAlaka AramaNDa ke mana para AjIvana prabhAva 814, bandha aura mokSa kI dRSTi se mana kI agAdha zakti kA paricaya 815, mana kA yoga hone para hI samyagdarzana, yathApravRttikaraNa Adi 816, mana, bandha aura mukti kA hetu : AgamoM kI dRSTi se 816, vibhinna darzana-paramparAoM kI dRSTi meM mana, bandhana aura mukti kA kAraNa 816, mana kaba bandha kA, kaba mukti kA vAhaka? 817, mana kI caMcalatA ke kAraNa hI isakA nirodha karanA abhISTa 818, mana kA nirodha kyoM Avazyaka hai? 818. manaHsaMvara ke abhAva aura sadbhAva meM vyakti kI sthiti 819, mana para asaMyama se hAniyA~ 821. manonigraharahita vyakti mAnasika sukha-zAnti se rahita 821, manaHsaMvara se nAnA upalabdhiyA~ 822, manonigraha kA anAyAsa prApta phala 822, manovijetA Atma-zakti kA dhanI evaM :jagat-vijetA 823, manaHsaMvara yA manonirodha se prApta hone vAlI upalabdhiyA~ 823, mana sthira evaM zAnta hone para AtmA meM paramAtma-tattva kI jhalaka 823, vyAvahArika dRSTi se bhI manonirodha Avazyaka 824, paristhiti kA sudhAra-bigAr3a : manaHsthiti para nirbhara 824, manonirodha na hone para 825, manuSya kA jaisA mana, vaisA hI banatA hai jIvana 826, manonirodha se kaI upalabdhiyA~ 826, manonirodha kA vAstavika For Personal & Private Use Only Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 312 * karmavijJAna : pariziSTa * uddezya 826, mana kI mUlabhUta tIna zaktiyoM, tIna staroM tathA caturvidha kriyAvRttiyoM ko samajho 827, mana ke tIna stara : cetana, avacetana, aticetana 829, kriyAtmaka antaHkaraNa kI cAra vRttiyA~ 829, mana ko pUrNatayA ekAgra karane hetu kramazaH pA~ca avasthAe~ 830, manaHsaMvara kI sAdhanA ke lie yogya-ayogya avasthA 830, manaHsaMvara ke vividha pahalU 831 / (13) manaHsaMvara ke vividha rUpa, svarUpa aura paramArtha pRSTha 832 se 856 taka manaHsaMvara kyA hai, kyA nahIM? : eka vizleSaNa 832, kyA ina donoM prakriyAoM ko manonirodha kaheMge? 832, manonirodha kI sahI aura galata prakriyA ke nirNayArtha tIna azvArohiyoM kA rUpaka 832, manonirodhaka ke ye donoM hI upAya ahitakara evaM galata 835, manonirodha yA manaHsaMvara kA sahI upAya 835, manonirodha yA manaHsaMyama kyA nahIM hai, kyA hai ? 836, manovazIkaraNa ke lie jJAna kA aMkuza 837, mana kA viSayoM se (zUnya) rahita ho jAnA-mana kA mara jAnA hai 837, mana kI do prakAra kI sthitiyA~ 838, saMsArI avasthA meM sthUla mana niSkriya hone para bhI sUkSma mana kriyA karatA rahatA hai 838, amanaska prANiyoM meM bhI bhAvamana ke astitva ke kAraNa karmAnava 839, mana ko utpanna tathA uttejita va saMcAlita karane vAle do tattva 840, mana kA nirodha : manovRttiyoM kA nirodha hai 840, vRttiyoM ke mAdhyama se hI ulajhaneM tathA pravRttiyA~ mana meM saMkrAnta hotI haiM 841, vRttiyoM se rikta mana hI zUnya yA anutpanna mana hai 841, manonigraha yA manonirodha kA vAstavika artha 842, jaina-paramparA meM manonirodha ke lie upazama ke badale kSaya kA mArga zreyaskara 842, bhagavadgItA-sammata manonigraha bhI manodamana nahIM, kintu abhyAsa dvArA manovijaya 842, bauddha-paramparA meM bhI damana kI prakriyA citta-saMkSepa hetu evaM niSiddha 843, jaina-paramparA meM manonigraha kA artha : mana kA udAttIkaraNa 843, manaHsaMvara kA paramArtha : mana ko rAga-dvepa se vimuktataTastha rakhanA 844, pratyeka sthiti meM mana ko taTastha, udAsIna evaM samatva meM sthira rakhanA hI manaHsaMvara hai 844, viSayoM meM pravRtta ho rahe mana ko zuddha ke cintana meM lagA denA manaHsaMvara hai 845, paMcendriya-viSayoM meM pravRtta hote hue mana meM audAsInya bhAva lAnA manaHsaMvara hai 845, AtmA mana ko, mana indriyoM ko prerita na kare, tabhI manovi: yarUpa manaHsaMvara 845, paripUrNa zuddha manaHsaMvara kA rUpa 846, manaHsaMvara ucca sAdhaka ke lie bhI kaThina, yadi vaha satarka nahIM hai to 847, manaHsaMvara meM mana kI kramazaH cAra yA pA~ca avasthAoM se Age bar3hanA hogA 847, manaHsaMvara kI siddhi ke lie jIvanabhara abhyAsa aura tyAga Avazyaka 849, lakSya ke prati ekAgra vIra manaHsaMvara kA niSThAvAna sAdhaka 849, mRtyubhaya se mukta sAdhaka hI parama manaHsaMvara prApta kara sakatA hai 850, dRr3ha icchA zaktipUrvaka abhyAsa karo, tabhI mana anukUla hogA 851, prabala icchA-zakti ke binA manonigraha kA saMkalpa zithila ho jAyegA 852, manaHsaMvara meM kAmecchA aura bhogecchA donoM prabala bAdhaka 852, manaHsaMvara kA sAdhaka asaphalatA milane para hatAza na hokara prabala utsAha ke sAtha punaH juTa jAye 853, icchA-zakti kI durbalatA ke katipaya kAraNa 853, Atma-vizvAsa kI kamI bhI dRr3ha icchA-zakti meM bAdhaka 854, sva-mana se hI mana ko nigRhIta karanA cAhie 854, mana-saMvara kaThina avazya hai, asambhava nahIM 855, manaHsaMvara se vicalita vyakti bhI punaH usameM susthira ho sakatA hai 855. manaHsaMvara-sAdhaka ke lie svAdhyAya, sadupadeza atIva sahAyaka 855-856 / (14) manaHsaMvara kI sAdhanA ke vividha pahalU pRSTha 857 se 893 taka __ manaHsaMvara kI duSkara sAdhanA bhI sukara ho sakatI hai 857, sukhabhoga kI spRhA ko kaise saMskArita kareM, kaise mor3eM ? 857, jainadRSTi se manaHsaMvara-sAdhanA kI do kakSAe~ : dezasaMyama aura sarvasaMyama 858. viSaya-sukhoM ko Atmika-sukhoM meM lagAne hetu : gRhastha zrAvaka ke lie cAra zikSAvrata 858, mAnasika sukhopabhoga ke samaya Atma-sukha-prApti kI zakti surakSita rahe 859. artha aura kAma kA sevana bhI dharma-maryAdA meM ho 859, manonigraha ke lie mana kA unnayanIkaraNa 859, unnayanIkaraNa kA sahI artha : Atma-sukhoM kI ora AkarSaNa va prasthAna 860, ucchRkhala kAmasukha-lAlasA manaHsaMvara meM atyanta bAdhaka 860, sAMsArika sukha-kAmanAoM ko paramAtma-bhakti yA mukti kI ora mor3a do 861, dharma-zukladhyAnamanA sAdhaka kI ina bAhya viSayoM meM rati-arati nahIM 861, manonigraha meM bAdhaka bAteM 862, manaHsaMvara mana kI pavitratA aura zaddhi para nirbhara 863. mana kI zaddhi ke lie AhAra-zaddhi Avazyaka 864. AhAra-zuddhi For Personal & Private Use Only Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : tRtIya bhAga * 313 * kA zaMkarAcAryakRta tAtparyArtha 864, bhagavadgItAnusAra trividhaguNayukta AhAra evaM usakI vyAkhyA 864, manonigraha ke lie mana ke svabhAva ko badalanA Avazyaka 865, bhAgavata meM tInoM guNoM kI vRddhi meM kAraNabhUta dasa bAtoM kI samIkSA aura saMkSipta vyAkhyA 865, apUrNa manaHzuddhi ke lie bhI dRr3ha icchA evaM zraddhApUrvaka dIrghakAla taka abhyAsa anivArya 866, manaHsaMvara-sAdhanA meM katipaya sahAyaka kAraNa 867, manonigraha ke jJAna, vairAgya evaM abhyAsa meM saralatama sahAyaka : satsaMga 867, Antarika satsaMga manaHsaMvara meM tatkAla sahAyaka 868, zraddheya-tripuTI ke prati zraddhA-bhakti : manaHsaMvara kI sAdhanA meM sahAyaka 868, mana kA svAmI banane hetu yogAMgoM kA abhyAsa Avazyaka 869, manaHsaMvara-sAdhanA meM sahAyaka cAra bhAvanAe~ 870, mana kI azubha se rakSA karane hetu viveka kA abhyAsa jarUrI 870, manonigraha hetu mana ko zuddha evaM ucita pravRtti meM kendrita karanA 871, mana ko apane se pRthak samajhane kA abhyAsa karanA manaHsaMvara meM sahAyaka 871, manovijaya ke lie kiye gaye isa abhyAsa se lAbha 872, prANAyAma kA abhyAsa : manaHsthiratA meM sahAyaka 872, mana ko bAhya viSayoM se haTAkara lakSya meM sthira karane hetu pratyAhAra kA abhyAsa 872, azubha meM jAte hue mana ko pratipakSI ke zubha bhAvoM meM mor3anA bhI manonigraha kA upAya 873, manonigraha ke lie mana meM durbhAvanA ke badale sadbhAvanA kA abhyAsa sahAyaka 874, manaHsaMvara kA sAdhaka pratikSaNa mana kI vRtti-pravRttiyoM se satarka rahe 876, mana ko paramAtmA yA zuddha AtmA kI ora mor3ane kA abhyAsa : manaHsaMvara-sAdhaka 876, ApAtakAla meM manovijaya ke vyAvahArika upAya 877, pralobhanakArI Amravayukta vicAroM kA sAmanA kaise kare ? 878, satata nAma-japa kA abhyAsa bhI manaHsaMvara meM sahAyaka 879. nAma-japa se mana kI zuddhatA aura niruddhatA 880, prabhu-prArthanA bhI mana kI zuddhatA aura niruddhatA meM sahAyaka 881, satkAryoM meM tanmayatA kA abhyAsa : manaHsaMvara meM sahAyaka 882, vicArazUnya avasthA kI prApti ke lie 886, manonigraha kA prabhAvazAlI sAdhana : zubha dhyAna kA abhyAsa 887, manaHsaMvara meM pragati ke lie satata abhyAsa evaM nirAzA tyAga Avazyaka 887, vairAgya ke abhyAsa ke lie tathAgata buddha kA paMcasUtrI upadeza 892-893 / (15) prANa-saMvara kA svarUpa aura usakI sAdhanA pRSTha 894 se 933 taka : kala-kArakhAne ke saMcAlana kI taraha zarIra-saMcAlana ke lie bhI UrjA-zakti anivArya 894, prANazakti hI prANI ke jIvana meM kAryakSamatA aura sakriyatA kI utpAdaka 895, prANa kyA karatA hai ? usake binA kyA nahIM hotA? 895, prANazakti (vIrya) se sampanna jItatA hai, prANazaktihIna hAratA hai 896, vAstavika vijetA kauna? yuddhavIra yA Atma-vikAravIra ? 896. prANazakti se vihIna vyakti kA jIvana 897, prANazaktihIna evaM prANazakti-sampanna kA antara 898. prANazakti viziSTa vyakti kI pahacAna 898. prANazakti kI sarvAdhika upayogitA 899, zarIrayaMtra kI saMcAra praNAlI kA mUlAdhAra : UrjA-zakti 899, prANI ke jIvana kA mUlAdhAraM : prANazakti 899, sAmAnya prANa eka : vividha kriyAzIlatA ke kAraNa aneka 901, prANa ke adhikAdhika prakaTa hone kA pramukha kendra : hRdaya 902, zarIra meM prANa ke prakaTa hone kA dvitIya kendra : apAna 103, prANa ke prakaTa hone kA tRtIya kendra : samAna prANa 903, prANa kA caturtha kendra : udAna prANa 903 prANa kA samagra zarIravyApI kendra : vyAna-prANa 904, pA~ca upaprANoM kA kAryakalApa 904, pA~ca prANoM aura upaprANoM kA santulana bigar3ane kA pariNAma 905, sAmAnya prANa-tattva ke saMvara kI sAdhanA meM sAvadhAnI 905, mastiSka : sazakta prANa-UrjA kendra 905, prANoM kA mUla srota : nAbhi se nIce taijas zarIra 907, zarIra meM paryApta prANa-UrjA ke chaha kendra 907, dasa prakAra ke viziSTa prANa 908. dazavidha prANa : zarIra ke vibhinna bhAgoM ko zakti dene meM sahAyaka 908. saMsArI prANiyoM meM dasa prANoM meM se kisameM kitane prANa? 909, prANa jIvana meM anivArya hote hue bhI prANa-nirodha yA prANa-saMvara kyoM? 909, prANazakti kA kSaya, apavyaya evaM atyupayoga rokane hetu prANa-saMvara Avazyaka 910. zravaNendriya kI kSamatA : dravya-zrotrendriya-nirodha se 911, karNendriya kI racanA se kAnoM kI prANa-UrjA-grahaNa-zakti 912. zravaNendriya-kSamatA meM vRddhi kaise-kaise sambhava ? 913. sthUla (dravya) zrotrendriya kA vikAsa bhI bAhya zravaNa-saMvara se sAdhya 913, karNa-pizAcinI vidyA-siddhi se dUrastha zravaNa-kSamatA 914, nAdayoga kI sAdhanA se zravaNa-kSamatA meM apUrva vRddhi 914. tIrthaMkaroM tathA ucca devaloka ke devoM meM binA bole hI paraspara manogata vAcA ko samajhane kI kSamatA 915, aisI saMvara-sAdhanA kaba aura kaise ho sakatI hai ? 916, zrotrendriya kI For Personal & Private Use Only Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 314 * karmavijJAna: pariziSTa * prANa UrjA ko vyagra, vikSipta evaM naSTa karane vAlI bAteM 916, cakSurindriya bala - prANa- saMvara kI mahattA aura paddhati 917, prANa- saMvara kI sAdhanA evaM dRSTi se yukta evaM viyukta dUradarzana- dUrazravaNa kA pariNAma 917, gAMdhArI kI divyadRSTi kA supariNAma 918, cakSurindriya bala - prANa- saMvara kI sAdhanA-paddhati 918, prANa-saMvara kI dRSTi se yukta hone para hI yathArtha dekhA-sunA jA sakatA hai 918, ghrANendriya bala-prANa kA saMvara eka cintana 919, prANazakti kaise nirbala hotI hai, kaise prabala ? 919, ghrANendriya bala-prANa ke saMvara kI sahI paddhati jAnane se lAbha 919, rasanendriya bala-prANa kA saMvara: kaba aura kaba nahIM ? 920, sparzendriya balaprANa- saMvara kI sAdhanA se lAbha 920, tvacA kI saMvedanazIlatA bhI prakhara banatI hai, sparzendriya kI prANazakti ke nirodha se 922, manobala - prANa ke saMvara kI sAdhanA 922, prANazakti samanvita manobala dvArA prabala * icchA-zakti kI vRddhi camatkAra 923, prANazaktiyukta manobala kaise prApta hotA hai ? 924, mana kI prANa UrjA kA hrAsa aura vikAsa kaise hotA hai ? 924, mana ko ekAgra evaM lakSya meM kendrita karane ke upAya 925, mana kI ekAgratA kahA~ aura kina bAtoM meM ? 925, manobala prANa- saMvara meM sAvadhAnI aura jAgRti . rakhanA anivArya 926, vacanabala-prANa- saMvara kI sAdhanA ke tathya aura upAya 926, prANavatI vAkzakti kI kSamatA kaise prApta ho ? 927, vAkzakti kA mAhAtmya aura camatkAra 927, kAyabala - prANa- saMvara kA rahasya 929-933 / (16) prANabala aura zvAsocchvAsabala prANa- saMvara kI sAdhanA pRSTha 934 se 973 taka prANa: prANiyoM ko jIvanadAtA, trAtA aura kriyAzIlatA kA janaka 934, prANazakti kA mahattva evaM phalitArtha 935, bhautika vidyut se prANija vidyut kA prabhAva bar3hakara hai 935 prANija prANa kI mahattA evaM vizeSatA 936, prANabala kA hI jIvana ke sabhI kSetroM meM camatkAra 936, prANa saMkalparUpa meM bhI vyAkhyAta 937, prANa: vizvavyApI samagra sAmarthya, brAhmI - zakti evaM brahma 937, prANavala kA brahmateja jIva ke sabhI aMgoM evaM jIvana ke sabhI kSetroM meM paridRzyamAna 937, prasupta prANabala ko jAgrata kiyA jAya : asIma kSamatA kI prApti saMbhava 938, prANazakti ke jAgaraNa aura rahasyajJAna se lAbha 939, prANazakti jJAna-darzana- cAritra tapa kI sAdhanA meM sahayogI 939, prANazakti ke vividha camatkAra 940, prANabala-saMvara ke pathika kI pahacAna 940, prANavAna sAdhakoM ke jIvana meM mahAzakti kA avataraNa 940, samasta AdhyAtmika siddhiyoM kA srota : prANabala 941, prANabala-saMvara : kitanA durgama, kitanA sugama ? 941, prANabala-saMvara ke sAdhakoM ke lie itanA parAkrama anivArya 942, prANavAn vyakti kA dUsaroM para prabhAva aura prANa jAgaraNa 943, prANazakti kI prakharatA se vyakti ojasvI, tejasvI, manasvI evaM tapasvI banatA hai 943, zArIrika aura mAnasika kSetra meM prANazakti kA prabhAva 944, prANazakti kI abhivRddhi se prANabala-saMvara-sAdhanA : kaise aura kyoM ? 944, cumvaka zakti se alpaprANa vyakti bhI prANa UrjA sampanna 944, prANabala dvArA samprApta upalabdhiyA~ 945, cumbakIya zakti-sampanna meM cumbaka ke tInoM guNa 945, cumbakIya zakti kA lopa : durupayoga se 946, cumbakIya zakti aura prANabala-saMvara kA sAdhaka 946, AdhyAtmika sampadAoM kI zArIrika vizeSatAoM se ekAntataH saMgati nahIM 946, prANAyAma se prANabala kA asAdhAraNa vikAsa : jIvana ke sabhI kSetroM meM sambhava 947, prANa tattva kI mandatA evaM lopa hote hI jIvana kI mandatA evaM mRtyu : vaijJAnikoM kI dRSTi meM 947, prANazakti kI hAni - vRddhi ke pariNAma 948, vaijJAnikoM kI dRSTi meM prANazakti ke kAryakalApa 949, sAhasikatA aura kriyAzIlatA : Antarika prANavala ke pariNAma 949, prANabala - upArjaka prANAyAma se viziSTa antaH UrjA kI upalabdhi 949, jIvanI-zakti (Life energy) rUpa prANa tattva ke chaha prakAra : vaijJAnikoM kI dRSTi meM 950, zvAsocchvAsa bhI prANa kA Avazyaka aMga 951, jIvana ko sthira rakhane vAlA prANa: zvAsocchvAsa- balaprANa: kyoM aura kaise ? 951, bhagavatIsUtra meM prANI ke jIvana-dhAraNArtha ucchvAsa - niHzvAsa kA varNana 952. zvAsa ke sAtha Ayu hI nahIM, vidyut-tattva kA bhI AkarSaNa aura vikarSaNa 952. zvAsa ke sAtha zarIra meM prANa tattva kA praveza : zvAsa-prazvAsa ke gharSaNa se 953. zvAsa-prazvAsa ke sAtha prANa UrjA : Atma-bala Adi kI upalabdhi 954 adhika prANa UrjA prANAyAma - prakriyA se hI prApta ho sakatI hai 955, prANAyAma ke mukhyataH do uddezya 955, svAsthya-saMvarddhaka prANAyAma kA svarUpa aura usakI saphalatA 956, prANa tattva hI zarIra ke sabhI sva-saMcAlita aMgoM aura saMsthAnoM ko prabhAvita karatA hai 957, zvAsa-prazvAsa kI gati banda : sAre kriyAkalApa banda 958, zArIrika For Personal & Private Use Only Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : tRtIya bhAga * 315 * dRSTi se zvAsocchvAsa bala-prANa kI sAdhanA 958, gaharI zvAsa se lAbha, na lene se hAni 958, prANAyAma se gaho zvAsa lene kA lAbha, mahattva aura uddezya 959, gaharI sA~sa lene se vibhinna lAbha : pAzcAtya DaoNkTaroM kI rAya meM 960, prANa aura vAyu donoM kitane sambaddha, kitane bhinna? 960, prANa-tattva : sUkSmazarIra kI nAr3iyoM meM ghulA-milA 961, adhyAtma-kSetrIya prANayAma kA dUragAmI prabhAva 961, ArogyavijJAna-kSetrIya prANAyAma se adhyAtma-kSetrIya prANAyAma bar3hakara 961. AdhyAtmika prANAyAma ke do rUpa aura usase lAbha 961, Atma-prANa aura brahma-prANa kA samanvaya : vaidika dRSTi se 962, aisA antaHUrjA-utpAdaka prANAyAma prANabala-saMvara-sAdhanA meM sahAyaka 962, AdhyAtmika prANAyAma se zvAsocchvAsa bala-prANa-saMvara meM tIvratA 963, adhyAtma prANAyAma kI cAra stara ke rUpa meM cAra sthitiyA~ 964, mithyAtvAdi pA~ca AnavoM ke nirodharUpa saMvara aura zvAsa-saMvara meM kitanA sAmya, kitanA antara? 965, manaHsaMvara aura zvAsa-saMvara anyonyAzrita 966, vaidika manISiyoM kI dRSTi meM : mana aura prANa (zvAsa) ke vilaya, vijaya evaM niyaMtraNa kA paraspara sambandha 967, manaHsaMvara ke lie zvAsa (prANa) saMvara aura zvAsa-saMvara ke lie manaHsaMvara anivArya 968, donoM meM bhASAbheda hai, pariNAmabheda yA lakSyabheda nahIM 968, dvividha citta-zAnti : zvAsa se zvAsa ko niyaMtrita kIjie 968, zvAsa tIvra hone ke katipaya kAraNa aura usakA pariNAma 969, sukhI jIvoM meM zvAsa-kriyA bahuta hI dera meM, duHkhI jIvoM kI bahuta jaldI : zAstrIya pramANa 970, zvAsa-saMvara se kaSAya-saMvarAdi tathA manaHsaMvara bhI hotA hai 971, zvAsa kaba tIvra hotA hai, kaba manda? : saMkSepa meM niSkarSa 971, Asanavijaya, nidrAvijaya aura AhAravijaya 972, vAstavika svasthatA, prANAyAma se zvAsa-niyaMtraNa evaM kAyotsarga : eka hI phalitArthasUcaka 972, eka pudgala niviSTa-dRSTi bhI zvAsa-saMvara se siddha ho sakatI hai 973, zAnta mudrA aura Avezagrasta mudrA ke pariNAma meM antara 973 / (17) adhyAtma-saMvara kA svarUpa, prayojana aura usakI sAdhanA pRSTha 974 se 1008 taka AtmA ananta catuSTaya-sampanna hote hue bhI daridra, abhAvapIr3ita aura parAdhIna kyoM? 974, bhautika sampadAoM kI apekSA AdhyAtmika sampadAe~ atyadhika sukhakara tathA hitakara 976, AtmA ko bahirmukhI hone se bacAkara antarmukhI banAo, Atma-prekSaNa karo 977, adhyAtma-saMvara se hI Atma-darzana yathArtharUpa se ho sakatA hai 978, adhyAtma-saMvara kA pahalA par3Ava : Atma-darzana 978, bahirmukhI nahIM, antarmukhI hone se hI AtmA apane ko dekha sakatI hai 979, bhrAnti kA kAraNa : AtmAnubhava ke rasa ko chor3akara viSayarasoM kA AsvAdana 979, adhyAtma-zaktiyoM kA prayoga adhyAtma-saMvara meM ho. tabhI AtmAnabhava 980. adhyAtma-saMvara se vimukha kyoM? 980, AtmajJAnarUpI samudra meM samasta jJAna-saritAoM kA samAveza sambhava 981 AtmajJAna jIvana kI sabase bar3I upalabdhi hai 981, AtmA ko AtmA se jAnanA adhyAtma-saMvara hai 982, saccA Atma-jJAna yA Atma-darzana : kaba hotA hai, kaba nahIM? 982, adhyAtma-saMvara : Atma-bhAvoM se AtmA ko bhAvita karane se 983, vahI adhyAtma-saMvara kA sAdhaka, jo 'sva' se anyatra dRSTi nahIM rakhatA, na ramatA hai 984, sarvatra sabhI aMgoM meM AtmA ko dekhanA : Atma-darzana 984, ekamAtra zuddha AtmA ko ananA-dekhanA : Atma-darzana 985. AtmA ke sAtha ekatva kI pratIti hI saccA Atma-darzana 985. bhedavijJAtA AtmadarzI arhantraka zrAvaka jJAtA-draSTA banA rahA hai 986, jJAnacetanA meM saDha rahane vAle adhyAtma-saMvara-sAdhaka kI vRtti yA dRSTi 986, sukarAta ko AtmA kI amaratA para dRr3ha vizvAsa : Atma-darzana kA pratIka 986, ekamAtra saccidAnanda-svarUpa AtmA hU~, anya nahIM : yahI Atma-darzana kI siddhi 987, Atma-bAhyabhAva maiM yA mere nahIM, maiM anya hU~ : Atma-draSTA kA cintana 987. ekamAtra AtmA kA samprekSaNa : adhyAtma-saMvara kA utkRpTa rUpa 988, ekamAtra AtmA kI zaraNa meM cale jAne para kaSTa kA AbhAsa nahIM hotA 989, Atma-samarpita sAdhaka bAhubali muni kI adhyAtma-saMvara sAdhanA 989, AtmA meM tallIna sAdhaka para sarpa-viSa kA prabhAva nahIM 990, samAdhimaraNa kI ArAdhanA : adhyAtma-saMvara kI prakriyA . 990, adhyAtma-saMvara kA svarUpa : pratisaMlInatA-Atma-niSThA 991, AtmA hI saMvara Adi hai : adhyAtma-saMvara kA eka viziSTa rUpa 991, arhat-samprekSaNa hI zuddha Atma-samprekSaNa hai : adhyAtma-saMvara ke sandarbha meM 992, arhata-samprekSaNa se svabhAva-ramaNatArUpa saMvara, parabhAva-ramaNatA-nirodha 992, bhagavAna mahAvIra vizuddha AtmajJAnI-sAdhaka the, prasiddhi Adi ke nahIM 993, adhyAtma-saMvara kI sAdhanA ke sAtha prasiddhi, siddhi Adi kA niSedha 994, AtmavAn aura anAtmavAn kI pahacAna 994, AtmA aura For Personal & Private Use Only Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 316 * karmavijJAna: pariziSTa * AtmavAn pahacAna 995, bhautika dhana kI apekSA AtmajJAnarUpI dhana ko apanAo 995, adhyAtma-saMvara kI sAdhanA kA prathama par3Ava : Atma-jJAna - Atma-darzana 996. AtmajJAna kA tAtparya apane Apako tathA Atma- guNoM pahacAnanA 996, AtmA ke aSTavidha rUpoM meM se kauna-se heya, kauna-se upAdeya? 996, trividha AtmA meM bahirAtmA kA cintana aura manovRtti pravRttiyA~ 997 indra aura virocana kI AtmajJAna-pipAsA meM antara 998, AtmajJAna kI niSThA ke abhAva meM bahirAtmA bane hue vyakti kI karuNa dazA 998, AtmajJAnahIna vyakti vRkSa kI taraha sthiti-sthApaka, Atmika utkrAnti parAyaNa nahIM 999, AtmajJAna se vikAsa kI aura ajJAna se vinAza kI sambhAvanAe~ 1000, apanI AtmA se satya kA anveSaNa karo : yahI AtmajJAna kA rahasya hai 1001, adhyAtma-saMvara kI dRSTi : bhautikatA-pradhAna dRSTiko badalane se 1001, adhyAtma-saMvara meM bAdhaka-sAdhaka : apanI hI viparIta dRSTi, mAnyatA evaM vRtti 1002, asIma sukha apanI AtmA meM hI hai, bAhya padArthoM aura viSayoM meM nahIM 1003, AtmA hI karma bA~dhatI hai, vahI karmoM se mukta hotI hai : kyoM aura kaise ? 1005, sukha-duHkha, baMdha-mokSa yA utthAna-patana, apane hAtha meM 1005, Atma-nigraha-adhyAtma-saMvara hI saba duHkhoM se mukta hone kA upAya 1006: sukha kA mUla dharma hai, para dharma se hIna loga svacchandAcArI hokara duHkha pAte haiM 1006-1008 / (18) adhyAtma-saMvara kI siddhi : Atmazakti, surakSA aura Atmayuddha se pRSTha 1009 se 1045 taka prApta zaktiyoM kA durupayoga yA anupayoga donoM hI zaktinAza ke kAraNa 1009, ananta zaktighana AtmA kI zaktiyoM kA durupayoga aura sadupayoga kaba aura kaise hotA hai ? 1009, arjita yA prApta zakti kA durupayoga mukhyatayA ATha kAraNoM se karate haiM 1010, Atmazakti kI ArAdhanA ko chor3akara zarIrAdi zaktiyoM kI ArAdhanA kitanI nikRSTa ? 1010, Atmabala kI vRddhi ke bajAya zarIrAdi bala bar3hAte haiM 1012, bhautika baloM kA manamAnA upayoga : Atmika sampadA naSTa karane meM 1012, AtmA kI rakSA : kyoM aura kaise ho ? 1013 zaktiyoM kA durupayoga rokane se Atmika zakti saMcita - vikasita hotI hai 1013, AdhyAtmika saMvara kA abhyAsa : sabhI zaktiyoM kA kSaraNa rokane kA kAraNa 1015, AtmazaktiyoM kA saMcaya : kyoM aura kisalie ? 1015, adhyAtma-saMvara ke sandarbha meM Atmazakti-saMcaya ke cAra mUlAdhAra 1016, Atmazakti-saMcaya kA prathama mUlAdhAra : dRr3ha saMkalpa 1016, Atmazakti-saMcaya kA dvitIya mUlAdhAra : pracaNDa manobala 1016, manobala ke lie kaThora AtmAnuzAsana kI AvazyakatA 1017, adhyAtma-saMvara ke sAdhaka kI kaThora agni parIkSA kaba aura kaise ? 1017, kaSAyoM tathA vikAroM ke AmravaM chidroM ko pracaNDa manobala se hI rokA jA sakatA hai 1018, Atmazakti saMcaya kA tRtIya mUlAdhAra vizvAsa 1018, Atmazakti saMcaya kA caturtha mUlAdhAra : sat zraddhA 1019, adhyAtma-saMvara kI sAdhanA kI siddhi ke lie Atmayuddha anivArya 1020, bAhyayuddha anarthakara evaM anAryayuddha hai 1021, bhagavAna mahAvIra ne bhI bAhyayuddha ko chor3a Atmayuddha kI preraNA dI 1021, AcArAMgasUtra kI dRSTi se : Atmayuddha : kyoM aura kisake sAtha ? 1023, Antarika yuddha ke lie do amogha zastra prajJA aura viveka 1023, Antarika zatruoM se lar3o, bAhya zatruoM se nahIM : manovijJAna aura adhyAtma vijJAna se sammata 1024. bAhya saMgharSa kI uttejanA paidA karane vAlI jainadarzana- sammata AmravabandhakAriNI pA~ca vRttiyA~ 1024, bAhya saMgharSa kA pramukha kAraNa : mithyAtvavRtti 1025, bAhya saMgharSa kA dvitIya kAraNa : avirati kI vRtti 1025, bAhya saMgharSa kA tRtIya kAraNa: pramAdavRtti 1025, bAhya saMgharSa kA caturtha kAraNa : kaSAyavRtti 1027, bAhya saMgharSa kA paMcama kAraNa mana-vacana-kAya (yoga) kI azuddha pravRtti 1027, Atmadamana : eka prakAra kA AdhyAtmika AtmapIr3ana 1031, Atmayuddha kA dUsarA upAya yA prakAra zamana upazama 1034, zamana kI vividha prakriyAe~ aura AgamoM meM yatra-tatra zamana -nirdeza 1035. Atmayuddha kA tIsarA prakAra : udAttIkaraNa 1037, Atmayuddha kA cauthA prakAra : samatva meM sthirIkaraNa 1038, Atmayuddha kA pA~cavA~ prakAra pratikramaNa 1040, Atmayuddha kA chaThA prakAra pratyAkhyAna 1043. Atmayuddha kA saptama prakAra : AtmasvarUpa- smRti- jAgRti 1043-1045 / For Personal & Private Use Only ** Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna: caturthabhAga khaNDa 7 kula pRSTha 1 se 506 taka karmabandha kI sArvabhauma vyAkhyA pRSTha 1 se 506 taka. nibandha 24 (1) karmabandha kA astitva pRSTha 3 se 16 taka sajIva-nirjIva vastuoM kA paraspara bandha : pratyakSa gocara 3. AtmA ke sAtha karmoM ke bandha ke viSaya meM zaMkAzIla mAnava 4, saMkaTApanna sthiti meM unake dvArA karmavandha kA svIkAra 4, Apta sarvajJa mahApuruSoM dvArA karmabandha kA pratyakSIkaraNa 5, karmabandha ke viSaya meM pratyakSadarzI mahApuruSoM ke anubhUta vacana 5, haThAgrahI aura nAstika bhI parokSa bAtoM ko anumAna se mAnane ko bAdhya 7, anumAna Adi pramANoM se bhI karmabandha kI siddhi 7, samasta saMsArI jIvoM meM karmavandha kA astitva hai 8, upacAra se jIva karmabandha kA kartA mAnA jAtA hai 9, vartamAna meM AtmA akelA na hone se karmabandhayukta mAnanA anivArya 10, saMsArI jIva ke sAtha karmabandha pravAharUpa se anAdi 10, saMsArI jIva parataMtra hone se karmabandhana se baddha hai 11, karma ke astitva ko siddha karane vAle pramANa hI karmabandha ke astitva ke sAdhaka 11, karmabandha ke astitva ko siddha karane vAle cAra pramukha kAraNa 12, prathama kAraNa : karmapudgala aura jIva kA pArasparika prabhAva 12, dvitIya kAraNa : jIva kA rAga-dveSAdi yukta pariNAma 13, tRtIya kAraNa : yogoM kI caMcalatA 13, caturtha kAraNa : prANiyoM kI vibhinnatA evaM vividhatA 13, anya darzanoM meM bhI karmabandha ke astitva kA svIkAra 14. karmabandha ke astitva ke sambandha meM pAzcAtya lekhakoM ke vicAra 15, saMsArI jIva : karmavandha kA jItA-jAgatA paricAyaka 16 (2) duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha pRSTha 17 se 25 taka saMsAra ke sabhI jIvoM ko duHkha : karma-saMyoga ke kAraNa 17, karmabandha ko anubhava se jAnA jA sakatA hai 17, makAna ke kharIdadAra ko acAnaka duHkha kyoM prApta huA? 18, rUpavatI dhanikaputrI para zArIrika, mAnasika duHkha kyoM A par3A? 18, dInatA, nirdhanatA aura asahAyatA ke duHkha kA mUla kAraNa : pUrva karmabandha 19; vaha karor3apati se roDapati kyoM banA? 20, karma-saMyoga hI duHkha kA kAraNa 22, pUrvakRta azubha karmabandha hI to kAraNa thA ! 22, duHkha-paramparA kA mUla : karmabandha 23, prAyaH sabhI Astika darzanoM ne bandhana ko duHkharUpa mAnA 24, karmoM se mukti hI sarvaduHkhoM se mukti hai 25, vaiSayika sukha bhI duHkharUpa karmabandhaka 25, zarIra se sambaddha janmAdi bhI duHkharUpa 25 / (3) karmabandha kA vizada svarUpa pRSTha 26 se 36 taka samasta prANiyoM ke lie duHkhadAyaka-pIDAjanaka 26, bAhya bandha kA rUpa bhI kitanA vedanAjanaka hai? 26, karmabandha sabhI bAhya bandhanoM se prabalatama hai : kyoM? 27, karmabandha AtmA ko parataMtra, anAtha evaM vimUr3ha banA detA hai 27, karmabandha AtmA ko parAdhIna banAkara nAnA duHkhabhAgI banAtA hai 28, kisako kisakA bandha hai ? 29. karmabandha ke vividha lakSaNa : karma ke sAtha saMyoga artha meM 29, saMyoga ke viSaya meM bhrAnti aura usakA nirAkaraNa 29, AtmA aura karma kA svabhAva bhinna-bhinna, phira bhI ina donoM kA saMyoga .30, saMyoga-zabdajanya bhrAnti ke nivAraNArtha zleSa-zabda-prayoga 30, donoM kA saMzleSa-sambandha hone para bhI sva-svabhAva ko nahIM chor3ate 32, AtmA aura karmapudgala : bandha kI apekSA se abhinna, lakSaNa kI apekSA se bhinna 32, zleSarUpa bandha meM zuddha kI apekSA baddha ke dravyAdi-catuSTaya meM antara 33, sabhI eka kSetrAvagAhI vastue~ bandha ko prApta nahIM hotI 33, bandha kA pariSkRta lakSaNa 34, paM. sukhalAla jI dvArA bandha ke lakSaNa For Personal & Private Use Only Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 318 * karmavijJAna : pariziSTa * kA spaSTIkaraNa 35, karmabandha : AtmA ke svabhAva aura sva-guNoM kA avarodhaka 35, karmabandhoM ke phala ko jAnakara unase baco 36 / (4) karmabandha : kyoM, kaba aura kaise ? __ pRSTha 37 se 57 taka samasta AtmAe~ apane mUla svabhAva meM kyoM nahIM rahatI? 37, AtmA zuddha se azuddha dazA meM kaise pahu~ca jAtI hai ? 37, dUsarA koI dravya AtmA ko sukha yA duHkha nahIM detA 38, kyA bijalI kI taraha karma bhI pakSapAtI hai? 38, karma kaba cipaTatA hai, kaba nahIM 39, AtmA meM bigAr3a AtA hai, vijAtIya vastu ke saMyoga se 39, vijAtIya vastu ke sAtha mila jAne se mUla vastu meM bigAr3a 39, cumbaka dvArA suI ko AkarSita karane ke samAna jIva aura karma kA AkarSaNa 40, jIva aura pudgala donoM ke sambandha se tIsarI vastu kA nirmANa 41, rAgAdi bandha hetu pariNAma : jIva-karma-saMyogajanita hai 42, zuddha nizcayanaya se donoM kA saMyoga hI nahIM banatA 42, amUrta AtmA kA mUrta karma ke sAtha bandhana kaise? 42, mUrta aura amUrta kA sambandha : kisa mAdhyama se? 43, vaibhAvika zakti se rUpI padArthoM ko jAnane-dekhane se AtmA kA mUrta karmoM ke sAtha bandha 43, AtmA amUrta hote hue bhI mUrta kyoM? : eka yuktisaMgata samAdhAna 44, amUrta AtmA ke sAtha mUrta karmapudgaloM kA sambandha : aise bhI 45, karma mUrta hai, isameM kyA pramANa? 45, puNya-pApa-bandhana meM par3A jIva amUrtika bhI mUrtika ho jAtA hai 46, jIva saMsArI amUrtika na hokara mUrtika hI hai 46, donoM anukUla drabyoM kA hI bandha hotA hai 47, bandha-prApta donoM dravyoM kA paraspara sApekSa hokara hI bandha hotA hai 47, zleSarUpa bandha kevala kSetrAtmaka hI nahIM, dravyAdi catuSTayAtmaka hotA hai 47, bandhAvasthA meM jIva karmanibaddha, karma jIva se baddha ho jAtA hai 48, jIva karmoM ko parAdhIna karatA hai, vaise karma bhI jIva ko karate haiM 48, bandha ke ye ubhayavidha rUpa 48, karma AtmA se hI kyoM cipakate haiM, vastrAdi se kyoM nahIM? 48, cipaTanA hI karma kA svabhAva nahIM hai 49, karmamukta siddha AtmA ke kama nahIM cipaTatA 49, saMsArastha jIva aura karma kA bandha anAdi hai, pravAharUpa se 49, brahmasUtra zAMkarabhASya kI dRSTi meM : saMsAra aura karma kA anAdi sambandha 50, saMsArastha AtmA anAdikAla se karmabaddha hotA rahatA hai : kyoM aura kaise? 50, saMskAra ke kAraNa hI anAdikAla se karma bA~dhate haiM 51, kriyA kI pratikriyA kA cakra hI anAdikAlIna karmabandha kA dyotaka 52, anAdikAlIna karmabandha kI prakriyA 53, eka jIva eka sAtha sAta-ATha karmoM ko kaise bA~dha letA hai? 53, AtmA dvArA gRhIta evaM AkarSita karma hI baddhakarma kahalAte haiM. zeSa nahIM 54, AtmA hI apanI kriyA-pravRtti dvArA karmoM ko khIMcatI-cipakAtI hai 54. jJAnasvarUpa hote hA bhI AtmA karmoM se kyoM ba~dhatA hai ? 55, kriyA-pratikriyA-janaka saMskAra ke kAraNa karmabandha hotA rahatA hai 55, namaka ke tyAga kI zarta ko tor3ane kA natIjA 56, jAnabUjhakara karma bA~dhane ke pIche pUrvokta pravRtti-saMskAra hI kAraNa hai 56, jIvana kI pratyeka pravRtti se pratikSaNa jur3e hue karmabandha se anabhijJa 57, mAnava karmabandha kA jAla svayaM bunatA hai, svayaM pha~satA hai 57 / (5) karmabandha kA mUla srota : adhyavasAya pRSTha 58 se 78 taka ___ gaMgA nadI kI vividha dhArAoM ke srota himAlayavat karmabandha-dhArAoM kA srota : adhyavasAya 58, adhyavasAya : vibhinna arthoM meM 59, bhAva, adhyavasAya yA pariNAma se hI bandha aura mokSa 60, gaMgA kI zubha, azubha, zuddha dhArAvat karmabandha-dhArAe~ bhI trividha 60, asaMkhyAta-adhyavasAya-dhArAe~-asaMkhyAta karmabandha-prakAra 61, zubhAzubha karmoM kA bandha : zubhAzabha adhyavasAyoM para nirbhara 61. azabha se zabha aura zubha se zuddha adhyavasAya kA pariNAma 61, karmabandha vastu se nahIM, adhyavasAya se hI 63, bhAva se hI karmabandha. dravya se nahIM : dravya-bhAva-caturbhagI dvArA spaSTIkaraNa 63, satya-asatya sambandhita catubhaMgI bhI isI prakAra hai 65. asteya. caurya-adattAdAna-sambandhI catabhaMgI . abrahmacarya-brahmacarya se sambandhita catarbhago 67, parigraha-aparigraha-sambandhita caturbhaMgI 68, adhyavasAya badalate rahate haiM, nimitta ke avalambana se 69, amanaska jIvoM ke adhyavasAya kaise? 69, nigoda ke jIvoM meM bhI adhyavasAya aura karmabandha 70, tiryaMca paMcendriya jIvoM meM zubha adhyavasAya bhI sambhava 70. adhyavasAyoM para caukasI rakhane se azabha se baca sakate haiM 71, bAhubali muni ke abhimAna kA adhyavasAya kevalajJAna meM bAdhaka thA 72, adhyavasAya-sambandhita tIna niSkarSa 72, zubha yA zuddha bhAvoM se zUnya kriyA suphalavatI nahIM hotI 74, sAdhu-jIvana meM azubha aura For Personal & Private Use Only Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : caturtha bhAga * 319 * sarpa-jIvana meM zubha adhyavasAya kA phala 74, azubha sthAna meM bhI zubha aura zubha sthAna meM bhI azubha adhyavasAya 75. adhyavasAya-parivartana ke lie eka daSTAnta 75. nimitta mahattvapUrNa nahIM. mahattvapUrNa hai upAdAna 76, adhyavasAyoM ke AdhAra para jIvana kA udaya-asta 76, adhyavasAya ke anusAra sthitibandha aura rasabandha 78, ratnatrayarUpa bhAvadharma ke adhyavasAya zuddha ho 78 / (6) karmabandha ke bIja : rAga aura dveSa pRSTha 79 se 98 taka karmarUpa vizAla mahAvRkSa ke bandha ke bIja : rAga aura dveSa 79, karma kA bandha : hRdaya-bhUmi para rAgAdi kA bIjAropaNa hone para 79, rAgAdi hone para hI karmabandha hotA hai, kevala kriyAoM se nahIM 80, karma rAga-dveSa se ba~dhate haiM; kisI pravRtti yA kriyApAtra se nahIM 81, rAga aura dveSa : do prakAra kI bijalI kI taraha 81, priyatA-apriyatA rAga-dveSamayI dRSTi para nirbhara 82, vastu yA vyakti para svayaM dvArA hI rAga-dveSAropaNa 82, piMgalA rAnI para pahale rAga, phira dveSa, phira virAga 83, jar3a-padArthoM kI ora se koI pratikriyA nahIM, pratikriyA vyakti kI ora se hI 83, rAga aura dveSa vastu para nirbhara nahIM, grAhaka para nirbhara 84, rAgI-dveSI kI dRSTi badalatI rahatI hai 84, rAga-dveSa : caraNa-saMlagna kaNTaka 85, pravRtyAtmaka karma ke sAtha rAga-dveSa kA mizraNa hote hI bandha 85. rAga-dveSa kA lakSaNa aura vizleSaNa 86, rAga aura dveSa : donoM hI pApakarma-pravartaka 86, mohakarmavaza rAgAdi bhAvoM ke cakkara meM par3akara kisI bhI sajIva-nirjIva padArtha ko iSTAniSTa mAna sakatA hai 86, moharUpI bIja se rAga-dveSa kI utpatti 87, rAga aura dveSa : donoM hI AtmA ke lie ber3iyA~ 87, pA~coM indriyoM aura mana ke viSayoM ke prati rAga-dveSa kaise aura kaba? 88, rAga-dveSa ke kAraNa hiMsAparigrahAdi aura daHkha 89. kAmabhogoM kA sevana : rAga-dveSa-moha kA uttejaka zatra 89. viSayoM kA tyAga zakyA nahIM, rAga-dveSa kA tyAga hI ipTa 90, rAga aura dveSa na karane kA vyApaka artha 91, rAga aura dveSa ke dAyare meM kapAya aura nokaSAya kA samAveza 92, lobhAdi rAgAtmaka bhI, dveSAtmaka bhI 93, saMsArI prANiyoM meM dvividha cetanA 93, rAga aura dveSa donoM meM se rAgabhAva chor3anA atidupkara 95, rAgAndhatA kitanI bhayaMkara? 96, rAgabhAva kA sarvathA tyAga : vItarAgatA ke lie anivArya 96, sAmpradAyika kaTTaratA : aprazasta rAgAndhatA kA pratIka 97. kAmarAga, sneharAga, dRSTirAga 97. prazasta aura aprazasta rAga 97, prazasta aura aprazasta rAga : rAga ke cAra prakAra 98, rAga kabhI zuddha nahIM hotA : eka cintana 98 / (7) karmabandha kA sarvAdhika prabala kAraNa : mithyAtva pRSTha 99 se 119 taka prakAza aura andhakAra 99, andhakAra ko prakAza mAnane vAle jIva 99, saMsAra ke sabhI prANiyoM se unakI sthiti viparIta aura vicitra 100, mAnava-samudAya meM bhI andhakAra ko prakAza mAnane vAle adhika 100, bhAvaprakAza ke badale bhAvAndhakAra meM jIne vAle jIva 100, mithyAtva kA dUragAmI duSprabhAva 101, mithyAtva karmabandha kA prabala aura prathama kAraNa 101, mithyAtva sabase bar3A pApa 101, mithyAtva : saMsAra-paribhramaNa kA janaka 101, mithyAtva ke rahate jJAna, cAritra, tapa Adi dUSita 101, bandha ke sAdhaka kAraNoM meM mithyAtva kI pradhAnatA kyoM? 103, mithyAtva kitanI bhayaMkara vastu hai ? 103, mithyAtvI kI koI pravRtti mokSakAraka nahIM 104, mithyAtvI kA jJAna unmatta vyaktitulya mithyAjJAna 104, mithyAtva : sAta jvAlAoM se yukta 105, mithyAtva kA bandhana TUTe binA avirati Adi ke bandhana nahIM TUTeMge 105, mithyAtva : paramparAgata maulika kAraNa 105, mithyAtva ke prabhAva se sArI cIjeM viparIta dikhAI detI haiM 105, mithyAtva rahegA, taba taka avirati, pramAda, kaSAya Adi bane raheMge 106, mithyAtva ke kAraNa viparIta dhAraNA kA gurutara prabhAva 107, vibhinna darzanoM meM bhI bandha kA mUla kAraNa : mithyAjJAna yA avidyA 107, 'samayasAra' meM ajJAna ko bandha kA pramukha va prabala kAraNa kahA hai 108, ajJAna bandha kA kAraNa : kaba hai, kaba nahIM? 108, ajJAna bandha kA kAraNa kyoM hai? 109, ajJAna kA artha : alpajJAna yA jJAnAbhAva nahIM 109, ajJAna kA artha aura rahasya : moha viziSTa mithyAtvayakta jJAna 110, bandha kA anvaya-vyatireka : samyagjJAna kI nyUnAdhikatA ke sAtha nahIM 110, mithyAtva-moharahita alpajJAna bhI adabhuta zaktiyukta 110, mithyAtva kA lakSaNa : vibhinna dRSTiyoM se 111, Antarika mithyAtva kA lakSaNa aura svarUpa 112, mithyAtva meM pravRtta hone ke do pramukha kAraNa 112, viparIta mAnyatA ke cAra pramukha bindu : For Personal & Private Use Only ___ Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 320 * karmavijJAna : pariziSTa * mithyAtva ke AdhAra 113, viparIta darzana kA phalita : do prakAra kA 113, mithyAtva ke utpatti kI dRSTi se do prakAra : naisargika aura paropadeza-nimittaka 113, paropadeza-nimittaka ke cAra aura tIna sau tirasaTha bheda 114, kriyAvAda Adi cAroM ko mithyAtva kyoM kahA jAtA hai ? 115, ye cAroM abhigRhIta mithyAtva ke antargata kyoM? 115, dRSTi viparyAsa kI apekSA se mithyAtva ke pA~ca prakAra 116, viparIta mithyAtva kI apekSA se mithyAtva ke dasa bheda 118, mithyAtva ke dasa bhedoM kA vizleSaNa 119, kAla kI apekSA mithyAtva ke tIna prakAra 119 / (8) karmabandha ke mukhya kAraNa : eka anucintana / pRSTha 120 se 133 taka ___ bandharUpa roga ke kAraNoM ko jAnanA Avazyaka : kyoM aura kaise ? 120.. karmabandha ko jAnane mAtra se karmabandha se mukti nahIM ho sakatI 121, AtmA ke sAtha karmoM kA bandha karAne vAle kArapoM kA jAnanA anivArya 122, duHkhamaya saMsAra jAnakara bandha ke kAraNoM para vicAra karanA Avazyaka 122. bandha aura bandha ke kAraNoM ko jAnane para hI karmoM ko tor3anA suzakya 122, karmavandha ke kAraNa kyA-kyA ho sakate haiM ? 123. Asrava aura bandha ke mithyAtvAdi pA~coM kAraNa samAna haiM, phira antara kyoM? 123, karmabandha ke hetuoM kI tIna paramparAe~ aura unameM paraspara sAmaMjasya 124, karmabandha ke pA~ca kAraNoM ke nirdeza ke pIche spaSTa Azaya 125, uttarottara guNasthAnoM meM karmabandha ke hetu samApta hote jAte haiM 126, ye karmabandha ke hetu kaise-kaise bana jAte haiM ? 126, pA~coM bandha hetuoM kA kArya kyA hai ? 127. prathama bandhakAraNa : mithyAtva aura usakA kArya 127, mithyAtva kA dAyarA bahuta vyApaka 128, karmabandha kA dvitIya kAraNa : avirati 128. bAraha prakAra kI avirati 129, mithyAtva se virata hone para bhI tadanusAra AcaraNa meM bAdhaka : avirati 129. pramAda : karmabandha kA tRtIya kAraNa 130, kapAya : karmabandha kA caturtha kAraNa : svarUpa 131, cAroM kaSAyoM kA kArya aura tIvratA-mandatA 131, cAroM kaSAyoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda aura svarUpa 131, tIvra-manda kapAya kA udaya hI samyaktva Adi meM bAdhaka 132, nau nokaSAya : kaSAyoM ke uttejaka 132, karmabandha kA paMcama kAraNa : yoga aura usakA kArya 132, pUrvavartI ho to pazcAdvartI bandhahetu avazya rahatA hai 133 / (9) bandha ke saMkSepa dRSTi se do kAraNa : yoga aura kaSAya pRSTha 134 se 142 taka karmabandha ke pA~ca kAraNoM kA do meM samAveza 134, bandha ke cAra aMgoM ke nirmANa meM ye do hI AdhAra 134, yoga ke dvArA karmoM kA AkarSaNa, kaSAya ke dvArA bandha 135, kaSAyayukta sAMsArika jIva ke yoga dvArA grahaNa aura AzleSa dvArA bandha 135, saMsArI jIva kI pratyeka pravRtti kaSAyayukta hone se karmabandhakAraka 136, jahA~ vaibhAvika pravRtti hotI hai, vahA~ karmabandha avazya hotA hai 136, yoga kA kAma hai bAhara se kucha lAnA, kaSAya kA kAma hai cipakAkara rakhanA 137, cetanA kI dIvAra kaSAya se cikanI hogI to karmaraja avazya cipakegI 137, karmarUpa IMdhana lAne kA kAma yoga kA, Aga ko bhar3akAne kA kAma hai kaSAya kA 137, bhAvabandha na ho to dravyabandha kucha nahIM kara sakatA 138, AtmArUpI dIvAra para karmaraja ko yogarUpa vAyu evaM kaSAyarUpa goMda cipakAte haiM 138, cAroM prakAra ke karmabandha meM do kA sadbhAva anivArya 139, cAroM bandha-avasthAoM ke do ghaTaka 140, karma kA sarvAMgINa bandha : yogoM kI caMcalatA aura kaSAya kI tIvratA-mandatA para nirbhara 140, karmoM kA AkarSaNa aura zleSa : yoga evaM kaSAya-AmnavoM dvArA 140, varNIjI kI dRSTi meM yoga aura kapAya ke badale yoga aura upayoga 141-142 / (10) karmabandha kI mukhya cAra dazAe~ pRSTha 143 se 154 taka karmabandha kI DigrI ke cAra mukhya mApaka 143, karmabandha kI cAra avasthAoM kA cAra vyaktiyoM kI apekSA se vicAra 143. cAroM bandha-avasthAoM kA vastra ke dRSTAnta se vicAra 144. AtmA ke rAga-dveSAdiyukta pariNAmoM kI taratamatA se karmabandha meM taratamatA 145, zithilatA aura dRr3hatA se karmazleSa hone ke kAraNa 145, suiyoM ke Dhera ke dRSTAnta se karmabandha kI cAroM avasthAoM kA vizlepaNa 146, saMkSepa meM karmabandha kI do prakAra kI avasthA : nikAcita, anikAcita 146, donoM prakAra ke karma cAroM avasthAoM ke rUpa meM ba~dhate haiM 147, azubha karmabandha kI cAroM avasthAoM para vicAra 147, zubha karmabandha For Personal & Private Use Only Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : caturtha bhAga * 321 * kI cAroM avasthAoM para vicAra 147, puNyAnubandhI puNya kathaMcit upAdeya : kyoM aura kaise? 148, spaSTa rUpa se azubha karmabandha va zubha karmabandha 148, puNyAnubandhI puNya ke kAraNarUpa dharmakriyA se puNya bhI aura nirjarA bhI 149, caudahaveM guNasthAna kI prApti ke pUrva taka dharmakriyA upAdeya : kyoM aura kaise? 149, spaSTa rUpa se bA~dhe jAne vAle puNya tathA pApa kA bandha 150, baddha rUpa se hue pApa aura puNya kA bandha 151, spaSTa rUpa se ba~dhA huA bandha baddha, nidhatta aura nikAcita bhI ho sakatA hai 151, nidhatta rUpa (ba~dhe hue) zubha-azubha karmabandha : eka vizleSaNa 152, nikAcita rUpa se ba~dhe hue zubhAzubha karmabandha kA kArya aura suphala 153, nikAcita rUpa se ba~dhe hue puNyakarma kI pahacAna 153, nikAcita ba~dhe hue zubha karmoM kA phala bhogate samaya sAvadhAna ! 154, karmavijJAna dvArA sAdhaka ko sAvadhAna karane ke lie bandha-catuSTayAvasthA 154 / (11) karmabandha ke vibhinna prakAra aura svarUpa pRSTha 155 se 171 taka vyakti kisI bhI cIja ko bA~dhane meM mana aura kAyA se bA~dhatA hai 155, hAtha se uThAne kI taraha bhAva se uThAne se bhI bandha hotA hai 155, kevala vastu ko sahaja bhAva se pakar3ane yA sparza karane se bandha nahIM hotA 156, do prakAra kI kriyA se do prakAra kA bandha 156, jIva ke dvArA pudgaloM ko cher3e jAne se paraspara bandhadvaya hotA hai 157. spandanAdi kriyA dharmAstikAya ke nimitta se aura bhAvarUpa kriyA kAladravya ke nimitta se 157, dravyabandha aura bhAvabandha kA lakSaNa 157, jIva aura pudgala kA viziSTa saMyoga-sambandha hotA hai, tAdAtmya-sambandha nahIM 158, dravyabandha aura bhAvabandha bhI do-do prakAra kA 158, bhAvabandha kaise? bhAvavandha ke kAraNa dravyabandha kaise? 159, sajIva-nirjIva para-vastuoM ke prati rAgAdibhAva Ate hI jJAna khaNDita ho jAtA hai 159, dravyabandha bhAvabandha kA pariSkRta lakSaNa 160, bhAvabandha kI utpatti kA kAraNa 160, dravyabandha aura bhAvabandha ke do-do prakAra 161, jJAna aura ajJAnI ke dekhane ke do DhaMga : isI para se abandha aura bandha 161, dravyavandha kI prakriyA 162, bhAvabandha kI prakriyA 162, dravyakarmabandha aura bhAvakarmabandha kA spaSTIkaraNa 162, paramANuoM kA paraspara rAsAyanika mizraNa hotA hai; jIva aura karma kA bandha vaisA nahIM 162, rAga aura dveSa pudgala kI taraha snigdha-rUkSa hone se bandha hotA hai 163, karma aura AtmA kA tIna prakAra kA sambandha 164, dravyabandha aura bhAvabandha meM kisakI mukhyatA aura kyoM? 165, bandha, udaya, udIraNA; sattAdi kA kathana dravyakarmabandha kI apekSA se 165, dravyakarma ke bandhAdi para se jIva ke bhAvoM kA anumAna 166, donoM prakAra ke bandhoM meM bhAvabandha hI pradhAna : kyoM aura kaise? 166, rAgAdi adhyavasAya ke abhAva meM bandha nahIM, adhyavasAya niSedha kyoM 166, jIva aura karma ke sambandha mAtra se dravyabandha nahIM, bhAva apekSita 166, snigdha-rUkSavat rAga-dveSa se hI bandha, anyathA nahIM 167, bhAvabandha kA kAraNa : rAgAtmaka adhyavarsAya hai, vastu nahIM 167, bhAvabandha kA kAraNa sAmparAyika bandha hai, IryApathika nahIM 167, svArthajanya phalAkAMkSA bhI rAga-dveSa ke samAna bhAvabandha kA prabala hetu 168, sAmparAyika sakaSAya aura IryApathika akaSAyavat sakAma-niSkAma karma 168, iSTa-prApti, aniSTa-nivRtti bhI phalAkAMkSArUpa bhAvabandha kI hetu 169, kaSAyabhAva akaSAyabhAva se kramazaH sAmparAyika evaM IryApathika bandha : eka cintana 169: kaSAyabhAva kA vyApaka rUpa : bhAvabandha kA kAraNa 170, rAga-dveSAtmaka bhAvabandha ke bhI do prakAra : pApabandha, puNyabandha 170, karmabandha ke do prakAra : dravyabandha, bhAvabandha, -noAgamana : dravyabandha 171, bhAvabandha ke do bheda : mUla-prakRtibandha aura uttara-prakRtibandha 171, vibhinna pahaluoM se bandha ke prakAra 171 / (12) karmabandha ke aMgabhUta cAra rUpa . pRSTha 172 se 184 taka vibhinna davAiyoM ke svabhAva-parimANAdi svataH kAma karate haiM, vaise hI karmabandha ke cAra rUpa 172, karmagrahaNa evaM bandha ke sAtha hI usake parimANa, svabhAva, kAla aura phaladAna kA nirNaya 172, karmabandha kI pahalI avasthA : pradezavandha 173, karmabandha kI dUsarI avasthA : prakRtibandha 173, karmabandha kI tIsarI avasthA : rasabandha 174, karmabandha kI cauthI avasthA : sthitibandha 174, karmabandha ke sAtha hI sAtha ye cAra avasthAe~ svataH niSpanna hotI haiM 174, bandha ke cAra aMzoM kA saMkSepa meM spaSTIkaraNa 175, prakRti-pradezabandha yogAzrita, sthiti-anubhAgabandha kaSAyAzrita 175, bandha ke cAra rUpoM kA AdhAra : yoga aura kaSAya 175, For Personal & Private Use Only Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 322 * karmavijJAna: pariziSTa * : karmabandha prakRti anubhAga nahIM ho sakatI kyoM aura kaise ? 176. bandha ke ye cAroM rUpa svataH kaise niSpanna ho jAte haiM ? 177, khAye hue padArtha ke pacAne, rasa banAne aura kamI kI pUrti karane kI prakriyA svataH 177, davA DAlate haiM peTa meM, parantu ThIka karatI hai rugNa avayava ko 178, yoga aura kapAyoM ke nimitta se svataH cAroM prakAra ke bandha hote haiM 178, karmabandha-catuSTaya vibhAga : do apekSAoM se 179, bandha kI cAroM avasthAoM ko samajhAne ke lie nodakoM kA dRSTAnta 179, prakRtibandha kI vizeSatA 181, sthitibandha kI vizeSatA 181, rasabandha kaba, kaise, kisa prakAra kA ? 182, klipTa adhyavasAyoM kI tIvratA - mandatA ke anusAra rasabandha 182, pradezabandha kI vizeSatA 183, catuHzreNI karmabandha : karmadravya ke dravyAdi sva-catuSTaya 183, karmabandha ke sAtha catuHzreNI bandha avazyambhAvI 184 / (13) pradezabandha : svarUpa, kArya aura kAraNa pRSTha 185 se 196 taka 187, sUta ke dhAgoM kI saMkhyA kI taratamatA ke anusAra vastra-nirmANa 185, karmavargaNA 'keM AkarSaNa ke samaya sarvaprathama pradezabandha hotA hai 185, pradeza aura pradezabandha kA svarUpa aura kArya 186, pradezabandha : lakSaNa, kArya aura svarUpa 186, pradezabandha meM yogoM kI taratamatA ke anusAra karmapudgala-pradezoM kA bandha pradezabandha : AtmA ke pratyeka pradeza para anantAnanta karmapradezoM kA baddha ho jAnA 187, pradezabandha aura prakRtibandha ko prAthamikatA kyoM ? 188, anantAnanta: karma-paramANuoM se gaThita skandha hI pradezabandha kA viSaya 189, pradezabandha anantAnanta pradezoM kA hI hotA hai : kyoM aura kaise ? 189, anantAnanta paramANu-nirmita skandha AtmA ke samagra kArmaNazarIra ke sAtha mizrita hote haiM 189. pradezabandha kA pariSkRta lakSaNa 190, pradezabandha ke pariSkRta lakSaNa meM karmaskandhoM kA Atma- pradeza se bandha kaisA ? 191, naI karmavargaNAe~ purAne karmoM se kyoM aura kaise cipakatI haiM? 191, pradezabandha ke pariSkRta lakSaNa meM ATha praznoM ke uttara samAhita 192, pUrvokta sUtra meM nihita pradezabandha se sambandhita ATha praznoM ke uttara 192, gRhIta karmaskandhoM kA vibhAjana, ATha karmoM meM se kisako kitanA, kisa krama se aura kyoM ? 193, baddha karmoM kA ATha karmoM meM vibhAjana kyoM aura kaise hotA hai ? 193, yogabala ke anusAra hI karmoM ke nyUnAdhika pradezoM kA bandha 194, pradezarUpa se baddha karmapudgaloM meM se kisa karma ko kitanA bhAga milatA hai ? 195, ATha karmoM meM isa prakAra ke vibhAjana kA rahasya 195, gRhIta karmadaloM kA vibhAjana kisa krama se aura kyoM hotA hai ? 196, gRhIta karmadaloM ke bandha ke anusAra karmoM meM pradezoM kA vibhAjana 196, pradezabandha se anantAnanta karma-pradezoM kA ATha karmoM meM vibhAjana 196 / (14) prakRtibandha : mUla prakRtiyA~ aura svarUpa pRSTha 197 se 208 taka ananta saMsArI jIvoM ke pRthak-pRthak svabhAva para se unakI vizeSatA kA nirNaya 197, karmoM ke pRthak-pRthak svabhAva para se unakA pRthakkaraNa 197, prakRtibandha ke sandarbha meM prakRti ke artha aura lakSaNa 198, baddha karmoM kI prakRti para se mAnava-vyaktitva kA jJAna 198, karmaprakRti ko jAnane se svabhAva aura jIvana meM parivartana 199, karmaprakRtiyoM se ajJa : dohare vyaktitva se saMtrasta 199, karmaprakRtiyA~ : AtmA ke mUla svabhAva kI AvAraka, suSuptikAraka, mUrcchAkAraka aura pratirodhaka 200 karma kI cAra ghAti prakRtiyoM meM prabala : mohanIya karma 201, AtmA ke ATha guNoM kI bAdhaka : ATha karmaprakRtiyA~ 202, eka hI karma : anekavidha svabhAva, prakRtibandha ke sandarbha meM 204, gRhIta karmapudgala - paramANuoM kA ATha prakRtiyoM meM pariNamana kaise ? 204, yugala karmaprakRtiyoM meM se do meM se eka ke hisse meM prakRti-pariNamana 205, jIva ke yoga-upayoga dvArA citravicitra karma : karmaprakRtiyoM kI karmazarIra meM niSpatti 205, adRzya karma ke kArya-vizeSa se tatkAraNabhUtA prakRti kA anumAna 205 karma ke itane bheda-prabheda kyoM ? eka karmakA pratipAdana kyoM nahIM ? 206, ATha hI karma: sarvajJoM dvArA pratipAdita: nauvA~ nahIM 207. ATha mUla karmaprakRtiyoM kA yaha krama kyoM ? 207, karmaprakRti ko pahacAnanA sarvaprathama Avazyaka 208 / (15) mUla karmaprakRtibandha : svabhAva, svarUpa aura kAraNa pRSTha 209 se 246 taka prakRtibandha : gRhIta karmapudgaloM kA ATha prakRtiyoM meM vibhAjana 209, karmavargaNA-skandhoM meM vividha phaladAna ke svabhAva kI utpatti 209, ATha karmoM kI prakRti kA upamA dvArA nirUpaNa 210, ATha karmoM kA For Personal & Private Use Only Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : caturtha bhAga * 323 * lakSaNa aura unake bandha ke kAraNa 211, jJAnAvaraNIya karmabandha ke mukhya kAraNa 212, jJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa : AgamoM ke anusAra 213, jJAnAvaraNIya karmabandha ke duSpariNAma 213, jJAnAvaraNIya karma kA svabhAva : upamA dvArA nirUpaNa 214, jJAnAvaraNIya karma : kucha zaMkA-samAdhAna 214, jJAnAvaraNIya karma ke svabhAva kA nirNaya 215, jJAnAvaraNa kA prabhAva : paM. muni zrI samarthamala jI mahArAja para 215, mASatuSa muni kA udAharaNa : jJAnAvaraNIya karma kA prabhAva 215, darzanAvaraNIya karma kA lakSaNa aura kAraNa 216, jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya karmabandha ke vipAka ke prakAra 216, karmagrantha meM pratipAdita darzanAvaraNIya karmabandha ke hetu 217, vedanIya karma kA lakSaNa aura bandha ke kAraNa 217, asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa 218, karmagrantha meM ukta asAtAvedanIya karmabandha ke kAraNa 218, jIvana meM azAnti kA kAraNa : asAtAvedanIya bandha 219, asAtAvedanIya bandha kA vipAka : ATha duHkhada saMvedanAoM ke rUpa meM 219, sAtAvedanIya : lakSaNa, svabhAva aura bandhakAraNa 220, ye sAtAvedanIya karma se prApta hote haiM 220, sAtAvedanIya karma ke chaha pramukha kAraNa 221, karma-granthAnusAra ATha kAraNa 221, bhagavatIsUtra-pratipAdita sAtAvedanIya karma ke kAraNa 221, sAtAvedanIya ke prabhAva se ATha prakAra kI sukhada saMvedanA 222, karmagrantha-varNita kAraNoM kA udAharaNa sahita prastutIkaraNa 222, vedanIya karma ke prabhAva se jIva ko kabhI sukha tathA kabhI duHkha kI anubhUti 223, vedanIya karmodaya se cAroM gatiyoM ke jIvana sukha-duHkha-mizrita 224. vedanIya karmabandha : eka jvalanta prazna aura samAdhAna 224, mohanIya karma : lakSaNa, svabhAva aura bandhakAraNa 225, mohanIya karma : sabhI karmoM se prabala 225, sarva karmoM meM mohakarma kI pradhAnatA 226, jJAnAvaraNa karma se mohanIya karma meM antara 226, mohanIya karma kA doharA kArya : jJAnAdi zaktiyoM ko vikRta aura kuNThita karane kA 227, mohanIya karma kA svabhAva : madyapAna se tulanA 227, mohanIya karma ke do rUpa : darzanamoha aura cAritramoha 228, mohanIya karmabandha ke sAmAnyatayA chaha kAraNa 228, mahAmohanIya karmabandha ke tIsa kAraNa 229, AyuSyakarma : lakSaNa, svabhAva aura bandhakAraNa 230, AyuSyakarma kA svabhAva 230, AyuSya karmabandha ke sAmAnyakAraNa 232, alpAyu aura dIrghAyu-bandha ke kAraNa 232, jIva AyuSyakarma kaba bA~dhatA hai ? : eka dhAraNA 233, madhyama pariNAmoM meM hI AyuSya kA bandha hotA hai 233, Ayukarma ke do prakAra : apavartya aura anapavartya 234, apavartanIya aura anapavartanIya AyuSya vAle kauna-kauna? 234, apavartya aura anapavartanIya AyuSya : lakSaNa aura spaSTIkaraNa 234, akAla meM Ayubheda (mRtyu) ke sAta kAraNa 235, apavartanIya-anapavartanIya Ayubandha : pariNAma ke vAtAvaraNa para nirbhara 235, apavartanIya Ayu ke sambandha meM eka prazna aura samAdhAna 235, dIrghakAla-maryAdA vAle karma alpakAla meM bhoga lene kA vizleSaNa 236, sattA kI apekSA Ayu ke do prakAra 237, sAmAnya rUpa se Ayu ke do prakAra : bhavAyu aura addhAyu 237, Ayubandha ke chaha prakAra 238, nAmakarma : svarUpa, svabhAva, bandhakAraNa evaM prakAra 238, nAmakarma : vyaktitva kA nirdhAraka 239, nAmakarma ke do bheda aura unake bandhakAraNa va vipAka-prakAra 239, zubha-azubha nAmakarma ke vipAka ke caudaha-caudaha prakAra 2.19, nAmakarma kI dena 240, gotrakarma : svarUpa, prabhAva, svabhAva aura bandhakAraNa 240, gotrakarmavandha kA mUta kAraNa 240, gotrakarmabandha kA mUla kAraNa : nirahaMkAratA-ahaMkAratA 241, gotrakarma kA svabhAva 241, nIcakula-uccakula : AcaraNa-anAcaraNa para nirbhara 242, uccagotra-nIcagotra karmabandha ke hetu 242, uccagotra aura nIcagotrI ko svakarmaphala 242, uccagotra aura nIcagotra ke vividha adhikArI 243, uccagotrakarma kI niSphalatA athavA saphalatA? : samAdhAna 243, gotrakarma kabhI niSphala nahIM hotA 244, antarAyakarma : svarUpa, svabhAva, bandhakAraNa aura prabhAva 244-246 / (16) uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-1 pRSTha 247 se 278 taka samudra se uThane vAlI bar3I-choTI laharoM kI taraha mUla-uttara-prakRtiyA~ 247, jJAnAvaraNIya karma kI uttara-prakatiyA~ : svarUpa. prakAra aura bheda 248. matijJAna : svarUpa, bheda aura bheda-grahaNa vidhi 249 matijJAna ke 340 bhedoM kA vivaraNa 249, avagraha Adi padoM kA artha aura vizleSaNa 250, pAzcAtya tarkazAstra ke anurUpa matijJAna kA bhI krama saMgata hai 250, dravya-paryAya se apRthaka hone se vasta kA jJAna paryAya hotA hai 251, vastu kA sAmAnya bodha hone meM do krama : paTukrama aura mandakrama 251, pUrvokta aTThAIsa For Personal & Private Use Only Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 324 * karmavijJAna : pariziSTa * mana:paryA prakAra kA matijJAna bAraha-bAraha prakAra se 252, bahu-bahuvidha Adi ke artha aura vizleSaNa 253, matijJAna ke 336 bhedoM kA vizleSaNa 254, matijJAna ke 340-341 bhedoM kA vivaraNa 254, cAroM buddhiyoM kA svarUpa 254, matijJAnAvaraNIya karma kA pariSkRta evaM sAmAnya svarUpa 255, matijJAnAvaraNIya karmabandha ke kAraNa 255, matijJAna ke paryAyavAcI zabda tathA matijJAnAvaraNIya kA prabhAva 255, matijJAna : samyak aura mithyA, bandhakAraNa samAna 256, zrutajJAna aura zrutajJAnAvaraNIya : svarUpa aura lakSaNa 256, matijJAna se zrutajJAna kI vizeSatA 257, zrutajJAna ke bIsa bheda : svarUpa aura nimitta 258, matizruta donoM sahacArI jJAna haiM 259, zrutajJAnAvaraNIya karma kA pariSkRta lakSaNa aura kArya 259, avadhijJAna, avadhijJAnAvaraNIya : svarUpa aura prakAra 260, avadhijJAna ke mUla do bheda : svarUpa aura adhikArI 260, guNapratyaya avadhijJAna ke chaha prakAra 261. dravyAdi kI apekSA avadhijJAna kA nirUpaNa 261, pratipAtI avadhijJAna : eka dRSTAnta 262, avadhijJAnAvaraNIya karmabandha : svarUpa aura kAraNa 262, manaHparyAyajJAna, manaHparyAya-jJAnAvaraNa : svarUpa aura kArya 263, manaHparyAyajJAna aura avadhijJAna meM kyA antara hai? 263, dravyAdi kI apekSA avadhijJAna aura manaHparyAyajJAna meM antara 264, manaHparyAyajJAna ke lie nau vAteM anivArya 265, dravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA se manaHparyAyajJAna kA viSaya 265. manaHparyAyajJAna ke do bheda : Rjamati aura vipulamati 265, dravyAdi kI apekSA se donoM kA vizleSaNa 266, manovijJAna, manovijJAnI tathA nI meM mahAn antara 267, kevalajJAna tathA kevalajJAnAvaraNIya karma : svarUpa, kArya aura svAmI 268, kevalajJAnI bhagavAna ke dasa anuttara 269, kevalajJAna sarvottama labdhi hai 269, kevalI dvArA kevalI samudghAta kyoM aura usakI prakriyA kaisI? 270, kevalajJAna kI upasthiti meM anya jJAnoM kA sadabhAva yA asadbhAva? 271, eka sAtha, eka AtmA meM kitane jJAna aura kauna-se sambhava 271, jJAnAvaraNIya karma ke pA~ca hI bheda kyoM? 272. jJAnAvaraNIya karmabandha ke viziSTa kAraNa 272, baddha jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva (phalabhoga) 276, baddha jJAnAvaraNIya karma kA anubhAva : svataH yA parataH? 276, jJAnAvaraNIya karma kI uttara-prakRtiyA~ sarvaghAtI bhI aura dezaghAtI bhI 277-278 / (17) uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-2 pRSTha 279 se 292 taka __darzanAvaraNIya karma : uttara-prakRtiyA~ : svarUpa aura bandha ke kAraNa 279, jJAnAvaraNIya aura darzanAvaraNIya karma meM antara 279, darzana zabda kA pAribhASika artha. darzanAvaraNIya karma-svarUpa 280. darzanAvaraNIya karma kA samasta kathana prAyaH jJAnAvaraNIya karma ke tulya 281, darzanAvaraNIya karma kI uttara-prakRtiyA~ aura unakA svarUpa 281, manaHparyAya-darzanAvaraNa karma kyoM nahIM? 283, darzana ke AvaraNarUpa nidrA ke pA~ca prakAra 283, nidrAdi darzanAvaraNIya-paMcaka ke do-do artha sambhava 285, darzanAvaraNIya karmabandha ke pramukha kAraNa 286, darzanAvaraNIya karmaphalAnubhAva svataH yA parataH? 287, vedanIya karma : uttara-prakRtiyA~, svarUpa aura bandhakAraNa 288, sAtA-asAtAvedanIya kA phalAnubhAva kaise-kaise? 289, sAtA-asAtAvedanIya karmoM kA phalabhoga svataH bhI, parataH bhI 291, sukha aura duHkha svakRta karmoM kA hI phala 292 / (18) uttara-prakRtibandha : prakAra, svabhAva aura kAraNa-3 pRSTha 293 se 334 taka ___ mohanIya karma kI uttara-prakRtiyA~ : svarUpa, bandhakAraNa aura phalabhoga 293, mohakarma ke Age bar3e-bar3e parAjita ho gaye 293, mohanIya karma saba karmoM se prabala kyoM hai ? 293, mohanIya karma kyA karatA hai ? 294, mohanIya karma ke mukhya do bheda 295, darzanamohanIya karma : svarUpa aura svabhAva 295, darzanamohanIya karma kA svarUpa aura kArya 295, darzanamohanIya kA prabhAva : aneka rUpoM meM 296. samyagdarzana ke badale darzanamohanIya ke zikAra 297, bahirmukhI vyakti darzanamohanIya ke prabhAva meM 297, darzanamohanIya ke tIna bheda : kaise aura kyoM ? 298, ina tIna prakAroM meM hInAdhikatA kA pramANa 300, ina tInoM meM sarvaghAtitva-dezaghAtitva kA spaSTIkaraNa 300, mithyAtva mohanIya : svabhAva aura kArya 301, mithyAtva : svarUpa aura dasa prakAra 302, mithyAtva ke pA~ca bheda 304, mithyAtva se grasta jIva kA mithyA, asaphala jIvana 305, mizramohanIya karma : svarUpa aura kArya 305, samyaktvamohanIya karma : svarUpa aura kArya 307, karmagranthokta tattvazraddhAn rUpa samyaktvamohanIya 308, nau tattvoM ke nAma aura svarUpa tathA prakAra For Personal & Private Use Only Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : caturtha bhAga * 325 * 308. samyaktva : usake bheda tathA unakA lakSaNa 311, cAritramohanIya : uttara-prakRtiyA~, svarUpa aura svabhAva 312, cAritra ke lakSaNa aura kArya 312, vyavahAracAritra nizcayacAritra kA sAdhanA 314, samyakcAritra aura mithyAvAritra meM antara 315, kaSAyamohanIya : kaSAyavedanIya kyA hai? 316, kaSAya kA vinAzaka rUpa 317, kaSAya ke cAra prakAra : svarUpa aura svabhAva 317, cAroM mUla kaSAyoM ke pratyeka ke cAra-cAra bheda : unakI saMjJA, svabhAva aura kArya 318, anantAnubandhI kaSAya : svarUpa, svabhAva, kArya 319, anantAnubandhI kA rahasyArtha 320, anantAnubandhI se saMjvalana taka kA pratiphala 322, anantAnubandhI Adi cAroM kaSAyoM ko pahacAnane ke lakSaNa 323, anantAnubandhI catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa 324, apratyAkhyAnAvaraNa-catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa 325, pratyAkhyAnAvaraNa-catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa 325, saMjvalana-kaSAya-catuSka : upamAna aura phalapUrvaka lakSaNa 326, anantAnubandhI Adi kaSAyoM kI zubhAzubha karmaprakRtiyoM se hone vAlA rasabandha 327, nokaSAyavedanIya : prakRtiyA~, lakSaNa, svabhAva aura kArya 328, cAritramohanIya karma kI kitanI prakRtiyA~ sarvaghAtI, kitanI dezaghAtI? 329, mohanIya karmabandha ke kAraNa 330, cAritramohanIya karmabandha ke kAraNa 331, kaSAyamohanIya karmabandha ke viSaya meM Avazyaka sUcanA 332, nokaSAyamohanIya karmabandha ke kAraNa 332, mohanIya karma ke anubhAva (phalabhoga) kaisa-kaise hote haiM ? 333, spaSTa rUpa se mohanIya karma kI aTThAIsa uttara-prakRtiyoM kA phalabhoga nirdeza 333, mauhanIya karma para vijaya kaise prApta ho? 334) (19) uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-4 pRSTha 335 se 356 taka ____ Ayukarma kI uttara-prakRtiyA~ : prakAra, svabhAva aura bandhakAraNa 335, AyuSyakarma kA svabhAva aura kArya 335, AyuSyabandha ke chaha prakAra 336, Ayukarma ke mukhya cAra bheda 337, narakAdi Ayuvarma-catuSTaya ke lakSaNa 337, cAroM prakAra ke AyuSya karmabandha ke hetu 339, narakAyuSya karmabandha ke kAraNa 339. tiryaMcAyu karmabandha ke kAraNa 340, mAyAzalya : kapaTapUrvaka prAyazcitta : tiryaJcAyu-bandha kA kAraNa 341, gUDha mAyA ke kAraNa tiryaMcAyu kA bandha 382, manuSyAyukarma kA bandha 343, manuSyAyukarma kA bandha 343, devAyu-karmabandha ke kAraNa 344, devAyu kA bandha karane vAle jIva 345, cAroM prakAra ke AyukarmoM meM se kauna, kisako bA~dhatA hai ? 346, vratazIlarahita prANI cAroM prakAra kI Ayu ko bA~dhate haiM 346, nAmakarma ke pRthak astitva kI siddhi 347, nAmakarma : lakSaNa, uttara-prakRtiyA~, svarUpa aura kArya 347, nAmakarma kI do mukhya uttara-prakRtiyA~ : zubha nAma, azubha nAma 348, zubha nAmakarmabandha ke kAraNa 348, zubha nAmakarma ke antargata tIrthakara nAmakarmabandha ke bIsa kAraNa 349, prakArAntara se tIrthaMkara nAmakarmavandha ke solaha kAraNa 350, azubha nAmakarma ke bandha ke kAraNa 351, azubha nAmakarmabandha ke kAraNoM se cAra bAtoM kI preraNA 351, zubha nAmakarma kI saiMtIsa, prakRtiyA~ 353, azubha nAmakarma kI cauMtIsa, prakRtiyA~ 354. nAmakarma kI uttara-prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara kyoM? 354, piNDa-pratyeka-trasa-sthAvara-dazaka prakRtiyA~ milakara bayAlIsa 355, caudaha piNDa-prakRtiyoM ke paiMsaTha bheda 356, nAmakarma kI tirAnave aura eka sau tIna prakRtiyA~ : kaise-kaise? 356 / / (20) uttara-prakRtibandha : prakAra, svarUpa aura kAraNa-5 pRSTha 357 se 399 taka nAmakarma kI samasta uttara-prakRtiyoM kA lakSaNa, svarUpa aura svabhAva 358, do prakAra kI vikriyA : ekatva aura pRthaktva 362, pA~coM zarIra uttarottara sUkSma, sUkSmatara kyoM? 364, Adi ke tIna zarIra eka-dUsare se asaMkhyAtaguNe tathA antima do anantaguNe 365, taijas, kArmANazarIra : apratighAtI 365, taijas aura kArmANa : anAdi-sambandhayukta zarIra 366, zarIroM kA prayojana : upabhoga 366, cAra zarIra mopabhoga haiM, kArmANazarIra nirupabhoga 367, kArmANazarIra hI saba zarIroM kI jar3a aura nirupabhoga 367, eka jIva meM eka sAtha kitane zarIra sambhava? 368, chaha saMhanana aura unake lakSaNa 371, chaha saMsthAna aura unake lakSaNa 373, nAmakarma kI ATha pratyeka prakRtiyoM kA svarUpa 378, trasadazaka kI dasa prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya 380, paryApta jIvoM ke do bheda 382, chaha paryAptiyA~ mAnane kA kAraNa 382, zarIra-paryApti aura zvAsocchvAsa-paryApti adhika kyoM? 383, kitanI paryAptiyA~ kisameM aura kauna-sI? 383, sthAvaradazaka kI dasa prakRtiyA~ : svarUpa aura kArya 384, gotrakarma kI uttara-prakRtiyA~ : svarUpa aura For Personal & Private Use Only Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 326 * karmavijJAna : pariziSTa * kArya tathA bandhakAraNa 386, uccagotra karma kA phalabhoga : ATha prakAra se 389. nIcagotra karma kA phalabhoga : ATha prakAra se 390, uccagotra karma kA phalabhoga : svataH bhI, parataH bhI 391, nIcagotra karma kA anubhAva bhI sva-parataH donoM prakAra se 371, antarAyakarma kI uttara-prakRtiyA~ : svarUpa, kArya aura bandhakAraNa 392, antarAya kI upamA : rAjabhaNDArI se 393, antarAyakarma kA dvividha prabhAva 393, AtmA kI paMcavidha zaktiyoM meM avarodhaka : antarAyakarma 393, dAna ke prakAra aura dAnAntarAyakarma kA svarUpa 393, lAbhAntarAya Adi karma kA svarUpa 394, AdhyAtmika dRSTi se vIryAntarAya karma ke tIna bheda 395, antarAya karmabandha ke kAraNa 395, antarAyakarma kA phalabhoga : kaise jAneM, pahacAneM ? 397, upasaMhAra 399 / (21) ghAti aura aghAtikarma-prakRtiyoM kA bandha pRSTha 400 se 416 taka dravya-vikAra kI nimittabhUtA prakRti : aghAtikarma 400, ghAtikarma prakRti : bhAva vikAra kI nimittabhUtA 400, ATha karmoM kI dvividha prakRtiyA~ 401, AtmA ke mukhya cAra nijI guNoM kI ghAtaka : cAra ghAtikarma-prakRtiyA~ 401, AtmA ke cAra sva-guNoM kA ye cAra ghAtikarma kaise ghAta karate haiM ? 401, ghAtikarma AtmA ke jJAnAdi guNoM kA sarvathA nAza nahIM kara sakatA 402, ghAtikarma-sambandhI vivecanakarmavijJAna ke tRtIya khaNDa meM 403, ghAtikarmoM kA mukhiyA : mohanIya karma aura usakI prabalatA 403, mohanIya karma kI prabala ghAtakatA kA udAharaNa 404, ghAtikarmoM ke samUla naSTa ho jAne para hI kevalajJAna-darzana evaM jIvanmukta vItarAga 406, cAra ghAtikarmoM kI uttara-prakRtiyA~ 406, sarvaghAti aura dezaghAti prakRtiyA~ 407, sarvaghAtinI meM sarvaghAta zabda kA rahasyArtha 408, sarvaghAtinI prakRtiyA~ kaise sarvaghAta karatI haiM ? 408, vedanIya karma : aghAti bhI, ghAti bhI 409, antarAya karma : kathaMcit aghAti 409, dezaghAtinI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura saMkhyA 410, matijJAnAvaraNIyAdi cAra tathA kevalajJAnAvaraNIya ghAti haiM yA aghAti ? 411, samyamithyAtva-mohanIya evaM mithyAtva-mohanIya sarvaghAti haiM yA dezaghAti? 411 samyaktva-mohanIya prakRti dezaghAti kyoM? 411, pratyAkhyAnAvaraNIya kapAyacatuSka sarvaghAtI kaise? 412, aghAtikarma kA lakSaNa, svarUpa, kArya aura prabhAva 412, aghAtikarma ke prakAra, nAma aura prabhAva 413, aghAtikarma kI mUla-prakRtiyA~ aura unakA kArya 414, aghAtikarma-prakRtiyoM ke bandhayogya bheda 414, ghAti-aghAti karmoM kI mUla-uttara-prakRtiyoM ke bandha ke hetu 414, jIvavipAkI karma-prakRtiyA~ ghAtiyA kyoM nahIM? 415, sarvaghAti aura dezaghAti karma-prakRtiyoM kI nikRSTa-utkRSTa zakti latAditulya hai 415, ghAti-aghAti karma-prakRtiyoM meM zubhAzubha karma-prakRtiyoM kA vargIkaraNa 415, cAroM ghAti aura cAroM aghAtikarmoM kA samUla unmUlana hone para 416 / (22) pApa aura puNya karma-prakRtiyoM kA bandha pRSTha 417 se 442 taka ___pApakarma kI prakRtiyA~ aura unakA bandha 417, hiMsAdi pApakarmoM kA bandha sarvamAnya 417, cAra kaSAyoM se pApakarma kA bandha avazyambhAvI 417, vibhinna prakAra ke aprazasta rAga aura dveSa se pApakarma kA bandha 418, anya pApasthAnoM se pApakarma kA bandha 419, pApakarmabandha : duHkhaphaladAyaka evaM pratyakSavat 419, pApakarma chipAne se chipa nahIM sakate 420, pApakarmabandha ke kAraNa aura kaTpariNAma 420, pApakarmabandha kA astitva anumAna se bhI siddha hai 421, pApakarma ke do prakAra : pracchanna aura prakaTa 422, pApakarmabandha kA phala : kisI na kisI duHkha ke rUpa meM 422, pApakarmabandha ke mukhya kAraNa : hiMsA, mamatvayukta parigraha Adi 423, pApakarma ke aneka paryAyavAcI zabda 424, viSayalolupatA ke kAraNa vaira paramparA, tAnA duHkhoM se pIr3ita, Arta 424, aMga vikalatA-duHkhadaityAdi kA kAraNa hiMsAjanita pApakarmavandha 425, nirdoSa trasa prANiyoM ke vadha se baddha pApa kA phala : vividha aMga vikalatA 425, dIna, duHkhI evaM apamAnita hone kA kAraNa : pUrvabaddha pApakarma 425, netrendriyahInatA kA kAraNa : pApakarmabandha 426. zrotrendriyahInatA kA kAraNa : pApakarmabandha 426, jihvendriyahInatA kA kAraNa : pApakarmoM kA bandha 427, ina pApakarmoM ke bandha ke kAraNa mAnava apamAnita hotA hai 429, nirvala pApabandha ke kAraNa se hotA hai? 429, kAyara aura Darapoka kina pApakarmoM ke kAraNa hotA hai? 439, parAdhIna honA bhI pApakarma ke bandha For Personal & Private Use Only Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : caturtha bhAga * 327 * kA kAraNa hai 429, dambhI aura dhUrta bhI pApakarmabandha ke kAraNa 430, cora kisa pApakarma ke bandha ke kAraNa ba~dhatA hai? 430, pApAtmA ba~dhatA hai-pApakarmabandha ke kAraNa 430, kasAI aura hatyArA bhI pApakarmoM ke kAraNa ba~dhatA hai 430, anAryadeza meM janma lene ke kAraNa 430, putrahInatA bhI pApakarmabandha ke kAraNa 431. kRpaNatA, kuputra aura kumAryA kI prApti kaise? 431, sahodara bhAiyoM meM vaimanasya kA kAraNa 431, alpAyu hone ke ye kAraNa haiM 431, ye duHsAdhya roga bhI pUrvakRta pApakarma ke phala 432, aSTAdaza pApasthAnaka : aThAraha prakAra ke pApakarmoM ke bandha ke kAraNa 432, puNyakarma kI prakRtiyA~ aura unakA bandha 434, zravaNendriya-netrendriya-rasanendriya kI prabalatA kA lAbha puNyabandha se 436. puNyabandha ke kAraNa sukha-zAnti-sampanna, RddhimAn aura RddhimAn dhanADhya 438, zubha-azubha bandha evaM vipAka : adhyavasAya para nirbhara 439, puNyabandha ke nau pramukha kAraNAtmaka prakAra 439, puNyakarma kI bandha yogya bayAlIsa prakRtiyA~ 440, ratnatraya : puNyabandha kA kAraNa nahIM, rAga kAraNa hai 441, puNyabandha viSayecchA-mUlaka na ho 441-442 / (23) rasabandha banAma anubhAgabandha : svarUpa aura pariNAma pRSTha 443 se 472 taka rasa kI saMsAra meM sarvavyApakatA 443, jIvana ke samasta kSetroM meM rasa kA mahattva 443, sabhI kSetroM meM rasoM ko sarasatA-nirasatA-pradAtA kArmika rasANu 444, kArmika rasANu (baddhakarma rasa) hI samasta saMsArI jIvoM kA bhAgya-vidhAtA 444, samagra vizva kA saMcAlaka sattAdhIza : karmarasANu 444, samagra vizva kI gatividhi karma rasANuoM para nirbhara 445, anubhAva (rasa) bandha hI AtmA ke sAtha karma kA khAsa bandha 445, kevala prakRti-pradezabandha se kAma nahIM calatA 446, mukhya phaladAna-zakti kA niyAmaka anubhAgabandha hai, prakRtibandha nahIM 446, sthitibandha aura anubhAgabandha kA kArya aura donoM meM antara 447, rasa, anubhAga, anubhAva, anubhava Adi ekArthaka haiM 448, mUla-prakRti, anubhAgabandha aura uttara-prakRti anubhAgabandha 448, anubhAgabandha = rasabandha kA kArya 448, svAbhAvika rasa aura kaSAya-pariNata rasa meM antara 449, rasabandha kA lakSaNa 449, anubhAgabandha kA svarUpa 449, eka hI prakAra ke karma-paramANa bhinna-bhinna rasa vAle kaise ho jAte haiM ? 450. anubhAgabandhoM ke do prakAra : tIvra aura manda 450, tIvra aura manda anubhAgabandha ke kAraNa 450, rasabandha : rasANuoM kA, arthAt phaladAna-zakti-aMzoM kA bandha 451, karmapudgaloM meM sarvajIvoM se anantaguNe bhAvANu yA rasANu 452, azubha prakRtiyoM kA anubhAga nimbarasa aura zubha prakRtiyoM kA ikSurasa ke samAna 452, dvividha prakRtiyoM ke tIvra aura manda rasa kI cAra-cAra avasthAe~ 452, azubha aura zubha prakRtiyoM ke manda rasa kI cAra-cAra avasthAe~ 453, rasa ke tIvra-manda bandha kA kAraNa : kaSAya kI tIvratA-mandatA 453, zubhAzubha karmaprakRtiyoM kI tIvrAdi tathA mandAdi avasthAe~ 453. rasabandha ke cAroM prakAroM ke cAra sthAna : dRSTAnta dvArA siddha 454. rasabandha : ikSarasa yA nimbarasa ke dRSTAnta se eka ThANiyA se lekara cAra ThANiyA taka 454, rasabandha meM kaSAyayukta lezyA ke kAraNa asaMkhya sthAna 455, adhyavasAya ke kAraNa hue rasabandha ke phalasvarUpa sthiti aura rasa kA nizcaya 456. tIvra aura manda anabhAgabandha ke cAra-cAra bhedoM ke kAraNoM kA nirdeza 456. kisa prakati meM, kitane prakAra kA rasabandha hotA hai aura kyoM? 457, zubha prakRtiyoM meM eka sthAnika rasabandha kyoM nahIM ? 458, kaSAyoM kI tIvratA-mandatA se azubha-zubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha 459, vizuddha-saMkliSTa pariNAmoM se zubhAzubha prakRtiyoM ke anubhAgabandha meM antara 459, azubha aura zubha prakRtiyoM kA kaTu-madhura rasa kaise-kaise cAra prakAra kA hotA hai ? 460, ekasthAnika se catuHsthAnika rasa taka kI prakriyA 460, azubha-zubha prakRtiyoM meM kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra uttarottara anantaguNe rasasparddhaka 461, paMcasaMgraha meM azubha-zubha prakRtiyoM ke rasa kI upamAe~ 461, gommaTasAra meM ghAti-aghAti karmoM ke anusAra vividha upamAe~ 462. (1) prathama dvAra : rasabandha ke cAra prakAra tAratamyApekSA se 462, (2) saMjJA dvAra : rasabandha ke lie prayukta do saMjJAe~ 463, ghAtisaMjJA-prarUpaNA dvArA rasabandha ke cAra prakAroM kA nirUpaNa 463, sthAna-saMjJA-prarUpaNA dvArA catuHsthAnoM kA anubhAgabandha-nirUpaNa 464, (3) pratyaya dvAra : bandha hetuoM kI dRSTi se anubhAgabandha-vicAra 464, (4) vipAka dvAra : karma kI phaladAnAbhimukhatA kI dRSTi se bandha-vicAra 465, (5) prazasta-aprazasta dvAra : prazasta-aprazasta rasabandha kA kAraNa 465, For Personal & Private Use Only Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 328 * karmavijJAna : pariziSTa * (6) sAdi-anAdi dhruva-adhruva dvAra : anubhAgabandha ke pariprekSya meM 466, nimnokta ATha prakRtiyoM ke rasabandha-catuSTaya meM sAdi-Adi kI prarUpaNA 466, vedanIya aura nAmakarma ke rasabandha kI dRSTi se sAdi-Adi prarUpaNA 467, dhruvabandhinI prakRtiyoM ke anubhAgabandha-catuSTaya kA vicAra 468, (7) svAmitva dvAra : utkRSTa-jaghanya anubhAgabandha ke svAmitva kI prarUpaNA 471. jaghanya anubhAgabandha ke svAmI 471-472 / (24) sthitibandha : svarUpa, kArya evaM pariNAma __ pRSTha 473 se 505 taka nyAyapriya zAsaka : eka ko daNDa, dUsare ko puraskAra 473, sthitibandha ke rUpa meM karmarAja dvArA bhI daNDa-puraskAra kI kAlasImA kA nirdhAraNa 474, anubhAgabandha ke anusAra hI prAyaH sthitibandha 474, sthitibandha : lakSaNa, svarUpa aura kArya 475, sthitibandha kA kArya aura prakAra 475, jainakAlamAna kA prarUpaNa : samaya se lekara sAgaropama kAla taka 476, palyopama aura sAgaropama-kAlamAna 477, sthitibandha kA mukhya kAraNa : kaSAya 477, mUla karmoM kI utkRSTa aura jaghanya sthiti 478, Ayukarma ke sivAya sAta mUla prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti : sAgaropama-pramANa dvArA 479, karmoM kI uttara-prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti 479, abAdhAkAla : karma ke sthitibandha se lekara udaya taka kA kAla tathA svarUpa 481, abAdhAkAla kA parimANa 482, sthiti ke do prakAra : karmarUpatA-avasthAna-lakSaNA anubhava-yogya 483, abAdhAkAla : vibhinna karmoM kA 483, Ayukarma ke sambandha meM abAdhA sthiti ke anupAtAnusAra nahIM 484, Ayukarma kA abAdhAkAla anizcita bhI hai 484, Ayukarma ke vibhAga vAle abAdhAkAla kA hisAba 485, gati ke anusAra Ayu kA bandha tribhAga-pramANa 485, tribhAga se kucha adhika zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha nahIM 485, yaha abAdhA anubhUyamAna bhava-sambandhI Ayu meM hI 486, nirupakramI aura sopakramI Ayu dvArA parabhAva kA Ayubandha 486, uttara-karma-prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha 486, aThAraha karma-prakRtiyoM kI jaghanya sthiti meM 486, cAra uttara-prakRtiyoM kI jaghanya sthiti 487, Ayukarma kI cAra prakRtiyoM kI jaghanya sthiti 487, tIrthaMkara nAma Adi tIna prakRtiyoM kI jaghanya sthiti 487, vaikriya-SaTka kI utkRSTa aura jaghanya sthiti 487, eka sau bIsa bandhayogya prakRtiyoM meM peMtIsa kI utkRSTa-jaghanya sthiti 488, zeSa picAsI prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA niyama aura prakriyA 488, varga ke anusAra utkRSTa aura jaghanya sthiti kA niyama 489, karma-prakRti ke anusAra pratyeka varga kI jaghanya sthiti jJAta karane kA tarIkA 489, aisA karane kA kAraNa 489, karma-prakRtyanusAra uparyukta vargoM kI jaghanya sthiti 490, ekendriya Adi ke yogya prakRtiyoM kA utkRSTa aura jaghanya sthitibandha 490, picAsI prakRtiyoM kA utkRSTa aura jaghanya sthitibandha 491, dvIndriya Adi kA utkRSTa tathA jaghanya sthitibandha-pramANa 491, jaghanya abAdhAkAla kA pramANa 492, utkRSTa sthitibandha ke svAmI 493, avirata samyagdRSTi manuSya hI tIrthaMkara prakRti kA utkRSTa sthitibandha karatA hai 493, AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMgoM ke utkRSTa sthitibandha kA svAmI 494, devAyu ke utkRSTa sthitibandhaka pramatta muni kI do avasthAe~ 494, zeSa bandhayogya 146 prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI 494, cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIva kina prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI ? 495, chaha prakRtiyoM ke utkRSTa sthitibandha ke svAmI 496, pUrvokta chaha prakRtiyoM ke viSaya meM vizeSa vivaraNa 497, jaghanya sthitibandha ke svAmI 497, satraha prakRtiyoM ke jaghanya sthitibandha ke svAmI 498, pUrvokta satraha prakRtiyoM kA jaghanya sthitibandha kisa guNasthAna taka? 498, Ayukarma ke jaghanya sthitibandha ke svAmI 498, utkRSTa Adi cAra bhedoM ke mAdhyama se sAdi, dhruva Adi sthitibandha kA vicAra 499, uttara-prakRtiyoM meM ajaghanya Adi bandhoM meM sAdi-Adi bhaMgoM kA nirUpaNa 500, guNasthAnoM meM sthitibandha kA vicAra 501, ekendriyAdi jIvoM kI apekSA se sthitibandha kA alpa-bahutva 501, sthitibandha kI dRSTi se zubha aura azubha sthiti kI mImAMsA 502, kaSAyajanya hote hue bhI anubhAgabandha aura sthitibandha meM mahAn antara 503, sthitibandha meM kaSAya ke sAtha yoga kA saMyoga 504, yogasthAnoM ke kAraNa sthitisthAnoM kI uttarottara vRddhi 505. sthitisthAnoM ke kAraNa hote haiM, agaNita adhyavasAyasthAna, jinase sthitibaMdha meM tAratamya hotA hai 505 / For Personal & Private Use Only Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna : paMcama bhAga khaNDa kula pRSTha 1 se 592 taka karmabandha kI vizeSa dazAe~ nibandha 21 pRSTha 1 se 592 taka (1) karmabandhoM kI vividhatA evaM vicitratA pRSTha 3 se 32 taka saMsAra-mahAyaMtra ko bA~dhe rakhate haiM bandha 3, vividha karmabandha : saMsAra-mahAyaMtra ko bA~dhe rakhane vAle 3, prakRtibandha Adi bandha ke mUlabhUta aMga 4, ghAti-aghAti karmabandhoM kA vivecana 4, vividha bandhoM kI jIvasthAna, guNasthAna aura mArgaNAsthAna dvArA prarUpaNA 5, puNya-pApa karmabandhoM kI prarUpaNA atIva preraNAprada 5, caudaha mArgaNAoM ke Azraya se bandha kI prarUpaNA 6, upazamazreNI aura kSapakazreNI ke mArga ke bandhoM kA vidhAna 6, pA~ca bhAvoM ke Azraya se Atmika vikAsa kA dizAsUcana 6, karmabandhoM kI cAra dazAe~ : bandhoM ko nApane kA tharmAmITara 7, bandhoM kI jar3oM ko ukhAr3ane ke lie rAga-dveSarUpI bIja na boe~ 7, mithyAtva ke prabala bandhana ko tor3ane ke lie granthibheda kA upAya 8, bandhoM ko badalane kA AzAspada sandeza 8, bandhoM kI vicitratA aura jAla se sAvadhAna 9, caubIsa daNDakavartI jIva karmajAla se AveSTita-pariveSTita 10, karmabandhoM ke paraspara sahabhAva kI prarUpaNA 10, ATha karmoM ke bandhasthAna aura bhUyaskArAdi cAra bandha 12, mUla karmaprakRtiyoM ke cAra bandhasthAna 12, mUla prakRtiyoM meM bhUyaskArabandha : kisameM aura kitane? 13, alpatarabandha : svarUpa aura prakAra 14, avasthitabandha : svarUpa aura prakAra 15, avaktavyabandha : svarUpa aura prakAra 15, bhUyaskAra Adi bandhoM ke viSaya meM spaSTIkaraNa 15, uttara-prakRtiyoM ke bandhasthAna aura bhUyaskArAdi bandha 16, pratyeka karma kI apekSA se bhUyaskAra Adi bandha-prarUpaNA : eka spaSTIkaraNa 18, ATha karmoM kI uttara-prakRtiyoM ke bandhasthAna tathA bhUyaskArAdi bandha kA koSThaka 26, bandha ke vividha morcoM se sAvadhAna 26. pApakarmabandha se kaise bace, kaise pravRtti kare? 27, RNAnubandha : parasparabandha ko samajhanA bhI Avazyaka 27, puNyakarma bhI upAdeya nahIM, icchanIya nahIM 29, karmabandha ke vividha pahalU 29, bhAvabandha kA kAraNa : pariNAma 29, AdhyAtmika dRSTi se bandha kA nAma-taula 30, cAroM ora se hone vAle karmabandhoM se sAvadhAna rahe 31-32 / (2) dhruva-adhUvarUpA bandha-udaya-sattA-sambaddhA prakRtiyA~ pRSTha 33 se 60 taka . . 'udaya aura sattA bandha se sambaddha : saMsAra bandhamUlaka 33, dhruvabandhinI-adhruvabandhinI prakRtiyoM kA svarUpa 34, dhruvodayA-adhruvodayA prakRtiyoM kA svarUpa 35, karmodaya ke pA~ca hetu aura udaya kA niyama 35, dhruva-adhruva sattA kI prakRtiyA~, svarUpa aura kArya 35, dhruvabandhinI karmaprakRtiyA~ : kitanI aura kyoM ? 36, karma kI mUla-prakRtiyA~ aura bandhayogya uttara-prakRtiyA~ 36, saiMtAlIsa dhruvabandhinI prakRtiyA~ 36, ye saiMtAlIsa prakRtiyA~ dhruvabandhinI : kyoM aura kahA~ taka? 37, jisa prakRti kA jahA~ taka udaya, vahA~ taka usakA bandha 38, adhruvabandhinI tihattara prakRtiyA~ : kyoM aura kaise? 39, pA~ca mUla karmoM ke anusAra adhruvabandhinI prakRtiyA~ 40, ina prakRtiyoM ko adhruvabandhinI kyoM mAnA gayA? 40. tihattara prakRtiyoM ko adhruvabandhinI mAnane ke kAraNa 41. gotra aura vedanIya karma adhruvabandhI bhI, dhruvabandhI bhI : kaba aura kyoM ? 42, mohanIyakarma kI ye prakRtiyA~ kaba taka adhruvabandhinI? 42, Ayukarma kI cAroM prakRtiyA~ adhruvabandhinI haiM 42, nAmakarma kI prakRtiyoM meM adhruvabandhinI kI pahacAna 43, bandha aura udaya prakRtiyoM kI bhaMgoM ke mAdhyama se vividha dazAe~ 43, bandha aura udaya prakRtiyoM meM ukta bhaMgoM kI prarUpaNA 44, 'gommaTasAra' meM sAdi-anAdi, dhruva-adhruva bandha kA nirUpaNa 45, do hI bhaMga kyoM nahIM, adhika kyoM? : eka zaMkA-samAdhAna 46, cAroM bhaMgoM kA vizeSa spaSTIkaraNa 47, dhruvodayA prakRtiyoM meM ghaTita hone vAle bhaMga 48, dhruvodayI For Personal & Private Use Only Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 330 * karmavijJAna : pariziSTa * prakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra 49. adhruvodayI prakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra 51. ye picAnave prakRtiyA~ adhruvodayI : kyoM aura kaise? 51, dhruvasattAkA aura adhruvasattAkA prakRtiyA~ 53, dhruvasattAkA eka sau tIsa prakRtiyA~ 54, adhruvasattAkA aTThAIsa prakRtiyA~ 55, bandha aura udaya se sattA meM adhika prakRtiyA~ kyoM? 55, dhruvabandhinI dhruvodayA se adhruvabandhinI adhruvodayA kI saMkhyA kama, parantu sattAyogya prakRtiyoM meM isake viparIta 56, ye eka sau tIsa prakRtiyA~ dhruvasattAkA kyoM ? 56, anantAnubandhI kaSAya-prakRtiyA~ dhruvasattAkA kyoM, adhruvasattAkA kyoM nahIM? 57, aTThAIsa prakRtiyA~ adhruvasattArUpa kyoM? 57, guNasthAnoM meM katipaya prakRtiyoM kI dhruva-adhruvasattA-prarUpaNA 58, bandha ke binA sattA aura udaya : kyoM aura kaise? : eka anucintana 58, mizra-prakRti aura anantAnubandhI kaSAya kI sattA kA vicAra 59-60 / (3) parAvartamAnA aura aparAvartamAnA prakRtiyA~ - pRSTha 61 se 65 taka ghur3adaur3a ke do prakAra ke ghor3oM kI taraha karmoM kI do prakAra kI prakRtiyA~ 61, parAvartamAnA-aparAvartamAnA prakRtiyoM kA svarUpa 61, parAvartamAnA prakRtiyoM kI saMkhyA 62, aparAvartamAnA prakRtiyoM kI saMkhyA 63. eka prazna : samucita samAdhAna 63, ina donoM prakAra kI prakRtiyoM ko jAnane se lAbha 63. karmaprakRtiyoM ke dhruvabandhI Adi bhedoM kA koSTaka 65 / (4) vipAka para AdhArita cAra karmaprakRtiyA~ pRSTha 66 se 81 taka karmoM kI prakRtiyA~ : vipAka ke AdhAra para 66, vipAka kA svarUpa aura pariNAma 66, aSTavidha karma ke vibhinna vipAkoM kA digdarzana 67, gati Adi ke nimitta se karmaphala kA tIvra-manda vipAka 69, vibhinna karmoM kA vipAka kina-kina kAraNoM se ho jAtA hai ? 70, upAdAna ke sAtha nimitta kA bhI vipAka meM mahattvapUrNa sthAna 71, vipAka meM trividha nimitta : svataH, parataH aura ubhayataH 71. paristhiti, vAtAvaraNa, viziSTa vyakti Adi se prabhAvita ho jAtA hai 72, jIva aSTavidha karmoM ke vipAka ke yogya kaba aura kaise banatA hai? 73, vipAka ke cAra hetu : kSetra, jIva, bhava aura pudgala 73, vipAka ke do bhedoM para AdhArita : hetuvipAkI aura rasavipAkI prakRtiyA~ 74. yahA~ hetuvipAkI karmaprakRtiyoM kI vivakSA abhISTa 74, kSetravipAkI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura kArya 75, jIvavipAkI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura kArya 75, jIvavipAkinI karmaprakRtiyA~ aThahattara prakAra kI 76, bhavavipAkinI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra 76, gatinAmakarma kI prakRtiyA~ bhavavipAkinI nahIM haiM 77, kSetravipAkI hI kyoM, jIvavipAkI kyoM nahIM? 77, pudgalavipAkI karmaprakRtiyA~ : svarUpa aura prakAra 78, karmagranthAnusAra pudgalavipAkI chattIsa karmaprakRtiyA~ 78, inheM pudgalavipAkI mAneM yA jIvavipAkI ? 79, karmaprakRtiyoM ke kSetravipAkI Adi bhedoM kA koSTaka 80-81 / (5) karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-1 pRSTha 82 se 117 taka sUrya-prakAza kI prativaddha avasthAoM kI taraha AtmaprakAza-pratibaddha avasthAe~ 82, karmabandha kI parivartanIyatA ke sambandha meM bhrAnti 83, dUsarI bhrAnti : anAdikAlIna karmacakra-paramparA se chUTanA bhI kaTina 83, prathama zaMkA kA samAdhAna 84, dvitIya zaMkA kA samAdhAna 86, (1) prathama avasthA-vandha : svarUpa, mahattva aura prAthamikatA 88, bandha kI avasthA ke viSaya meM mahattvapUrNa tathya 88. yogAsrava kartavya : prakRtibandha aura pradezabandha 90, prakRtibandha meM bhI nyUnAdhikatA 90, kaSAyabhAva-nirbhara : sthitivandha aura anubhAgabandha 90, prakRtivandha aura anubhAgabandha meM antara 91, kaSAyasahita hone para hI karma meM phaladAna-zakti kA prAdurbhAva 91, pUrvokta bandhadvaya se janita vividha avasthAe~ 91, kapAyabhAva kahA~ taka aura usake bAda kI avasthAe~ kauna-sI haiM ? 92. AyuSyabandha : jIvanabhara ke zubhAzubha bhAvoM ke AdhAra para 92, kaSAya ke bahutva-alpatva para sthiti aura anubhAgabandha kI vRddhi hAni 12. yogoM kI aticaMcalatA aura kaSAya kI alpatA kA pariNAma 92. kaSAya-bAhulya tathA yAga ke alpatva kA pariNAma 93. yogoM kI alpatA, kintu kaSAya kI bahulatA kA nidarzana 93, yogoM kA saMkoca, kintu kaSAyoM kI tIvratA : karmabandha gAr3ha 95, AtmA meM kaSAyabhAva kI zakti karmapadagaloM meM saMkrAnta hotI hai 96. mukhya vandhahetUka kaSAyoM se mukti hI vAstavika mukti 90. bandha ke bheda : dravyabandha aura bhAvabandha 98, karmazAstra meM dravyabandha kI apekSA kathana 98, karmasiddhAnta kI paddhati : dravyakarma-AzrayI prarUpaNA 98, sAmparAyika bandha ke do prakAra For Personal & Private Use Only Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : paMcama bhAga * 331 * 101. daurbhAgya ko saubhAgya meM badalane hetu bandha-avasthA kI preraNA 101, (2) karmabandha kI dvitIya avasthA : sattA yA sattva 102, sattA kA kArya 102, sattA meM rahe hue karmoM kA parivartana zakya hai 103, sattArUpa karma phalAbhimukha hone se pUrva taka badale jA sakate haiM 104, sattA meM par3A huA karma bhogA nahIM jAtA 105. abAdhAkAla : kyA, kaise aura kitanA-kitanA? 106, (3) udaya-avasthA : svarUpa, kArya aura preraNA 107, bandha, sattA aura udaya : tInoM meM ghaniSTha sambandha 108, udaya kA phalitArtha aura lakSaNa 108, vipAkodaya aura pradezodaya tathA unakA phalitArtha 109, sahetuka aura nirhetuka udaya : eka cintana 109, svataH udaya meM Ane vAle sahetuka udaya 109. parataH udaya meM Ane vAle vipAkodaya 110, pradezakarma avazya bhoge jAte haiM, anubhAgakarma kucha bhoge jAte haiM, kucha nahIM 110, kisa karma ke udaya se kina-kina phaloM kA anubhAva hotA hai? 111, karmaphala kI udayamAna avasthA meM sAdhaka kyA kare? 111, udita karma nimitta prastuta karatA hai, balAt niyojita nahIM karatA 112, nirbala AtmA hI karma kA Adhipatya svIkArate haiM, balavAn nahIM 113, jJAnI aura ajJAnI donoM ke pariNAmoM meM antara 113, udaya kI prakriyA ke viSaya meM karmavijJAna kI prarUpaNA 114, bandha aura udaya kI prakriyA 115, puNya yA pApa ke udaya meM bhI parivartana sambhava 116, bandha aura udaya kI samAnatA-asamAnatA kahA~-kahA~ ? 116-117 / (6) karmabandha kI vividha parivartanIya avasthAe~-2 . pRSTha 118 se 140 taka ___ samyak-puruSArtha se karmabandha meM parivartana sambhava hai 118, puruSArtha kaisA aura kitanA ho? 119, (4) udIraNAkaraNa : svarUpa, hetu aura puruSArthavAda kA preraka 121, udaya aura udIraNA meM antara aura udIraNA kA svarUpa 121, udIraNA puruSArtha kI udyotinI 121, udIraNA ke yogya karmapudgala kauna-se haiM, kauna-se nahIM ? 122, udIraNA puruSArthavAda kI preraNAdAyinI hai 122, udIraNA : kaba aura kaise? 123, udIraNA kA hetu aura rahasya 123, pratyeka prANI ke sahaja rUpa meM udaya-udIraNA prAyaH hotI rahatI hai 124, vizeSa duSkarmoM kI udIraNA ke lie vizeSa satpuruSArtha Avazyaka 124. IsAI dharma meM aura manovijJAna meM bhI udIraNA kA rUpa 125, udIraNA meM vizeSa sAvadhAnI Avazyaka 125, (5-6) udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa : svarUpa aura kArya 125, udvartanA aura apavartanA kA rahasya 126, apakarSaNa aura utkarSaNa kA kArya 127, apavartanAkaraNa kA camatkAra : pApAtmA se pavitrAtmA 128, apakarSaNa yA udvartanAkaraNa bhI do prakAra kA 128, udvartanA meM azubha pariNAmoM kI prabalatA hotI hai 129, apavartanA aura udvartanA ke niyama aura kArya 129, (7) saMkramaNakaraNa : svarUpa, prakAra aura karma 129, vyAvahArika kSetra meM saMkramaNavat karmasaMkramaNa 130, cAra prakRtiyoM kA karma-saMkramaNa 130, vanaspati-vijJAna evaM cikitsA-vijJAna ke kSetra meM bhI saMkramaNa-prayoga 132, karmavijJAnavat manovijJAna bhI sajAtIya prakRtiyoM meM saMkramaNa mAnatA hai 133, udAttIkaraNa kI prakriyA aura saMkramaNa-prakriyA 133, rUpAntaraNa bhI saMkramaNavat do prakAra kA 133, saMkramaNa-prayoga se vikAra kA saMskAra meM parivartana 134, mArgAntarIkaraNa bhI saMkramaNa ke tulya hai : kucha upayogI tathya 134, saMkramaNakaraNa kA siddhAnta pratyeka vyakti ke lie AzAspada aura preraka 135, (8) upazamanA (upazama) karaNa : svarUpa aura kArya 135, upazamanakaraNa kA bhI bahuta bar3A mahattva : kyoM aura kaise? 136, (9) nidhattikaraNa : svarUpa aura kArya 137, (10) nikAcanAkaraNa (nikAcita avasthA) : svarUpa aura kArya 138, karma balavAn hai yA AtmA? 139-1401 (7) baddha jIvoM ke vividha avasthAsUcaka sthAnatraya . pRSTha 141 se 150 taka .. anantAnanta jIvoM kI karma-sambandhita vividha avasthAe~ 141, bAhyAbhyantara avasthAoM kA tIna sthAnoM meM vargIkaraNa 142, sarvaprathama jIvasthAna kA hI nirdeza kyoM? 142, samasta saMsArI jIvoM ke vividha mukhya rUpa 143, jIvasthAna ke anantara mArgaNAsthAna kyoM? 144, mArgaNAsthAna kI vizeSatA 144, jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke dvArA hone vAlA bodha 145. adhyAtmavidyA meM jIvasthAna. mArgaNAsthAna aura guNasthAna kA sthAna 146, jIvoM ke vAhyAbhyantara jIvana kI vibhinnatAe~ caudaha bhAgoM meM 146, gAr3hatama mohAvasthA se pUrNa mokSAvasthA taka kA vikAsa-krama 147, mArgaNAgthAna ke pazcAt guNasthAna kA nirdeza isalie bhI 147, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke kArya meM antara 148, guNasthAna meM AtmA kI zuddhi-azuddhi ke utkarSa-apakarSa kI sUcaka avasthAe~ 149, saMsArI jIva ke mukhya tIna rUpa, tIna sthAna 1501 For Personal & Private Use Only Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 332 * karmavijJAna: pariziSTa * (8) caudaha jIvasthAnoM meM saMsArI jIvoM kA vargIkaraNa pRSTha 151 se 171 taka jIvoM kI ananta vibhinnatAoM kA caudaha bhAgoM meM vargIkaraNa 151, jIvasthAna meM jIva se sambandhita kucha prazna aura uttara 152, jIva kA lakSaNa vibhinna dRSTiyoM se 155, sabhI jIvoM meM bhAvaprANa : saMsArI jIvoM meM bhAvaprANayukta dravyaprANa 157, jIva kI vyAkhyA : nizcayanaya sApekSa 157, saMsArI jIva : zuddha aura azuddha kaise ? 157, karmayukta hone se saMsArI jIvoM kI apekSA se jIvasthAna - prarUpaNA 158, jIvasthAna kA svarUpa 158, jIvasthAna kA anya svarUpa 158, jIvasamAsa kA svarUpa 159, caudaha jIvasthAna aura sabameM jIvatva-dharma kA sadabhAva 159, saMsArI jIvoM ke saMkSepa meM pA~ca prakAra 160, indriyA~ aura unakA svarUpa 160, dvividha indriyoM ke pA~ca-pA~ca bheda: svarUpa aura kArya 160, dravyendriya ke do bheda : svarUpa aura kArya 161, ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdaraparyAya kA svarUpa 162, sUkSmazarIra kI vizeSatA 163, bAdarakAya kA svarUpa aura vizleSaNa 163, ekendriya jIvoM ke sUkSma aura bAdara bheda mAnane ke pIche kAraNa 163, SaTkAyika yA paMcendriya jIvoM kI pahacAna 164, caudaha prakAra ke jIvasthAnoM meM saMjJI - asaMjJI vicAra 165, saMjJI-asaMjJI kA pracalita artha 165 AgamoM dvArA prarUpita saMjJA ke prakAra 165, caitanya ke uttarottara vikAsa kI dRSTi se cAra koTi kI saMjJAe~ 166, caudaha prakAra ke jIvasthAnoM meM paryApti-aparyApta-mImAMsA 168, labdhi aura karaNa se aparyApta aura paryApta ke lakSaNa 169-171 / (9) jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA pRSTha 172 se 196 taka caturdaza jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi kI prarUpaNA 172, ATha prarUpaNIya viSayoM kA svarUpa 173, jIvasthAnoM ko lekara prarUpaNAyogya pUrvokta viSayoM kA krama 174, (1) jIvasthAnoM meM guNasthAnoM kI prarUpaNA 174, pA~ca jIvasthAnoM meM mithyAtva tathA sAsvAdana guNasthAna: kyoM aura kaise ? 175, saMjJI paMcendriya aparyApta meM pahalA, dUsarA aura cauthA guNasthAna: kyoM aura kaise ? 175, paryApta saMjJI-paMcendriya meM sabhI guNasthAna: kyoM aura kaise ? 176 (2) jIvasthAnoM meM upayoga kI prarUpaNA 177, upayAga ko sAmAnya-vizeSarUpa mAnane kA kAraNa 177, paryApta saMjJI - paMcendriya jIvoM meM bAraha hI upayoga kyoM ? 178, kevalI bhagavantoM ke upayoga sahabhAvI haiM yA kramabhAvI? : tIna pakSa 178 paryApta caturindriya tathA asaMjJI -paMcendriya meM cAra upayoga : kyoM aura kaise ? 180, saiddhAntikoM kA kArmagranthikoM se isa viSaya meM matabheda 181, saMjJI-paMcendriya aparyApta meM ATha upayoga hI kyoM ? 182, (3) jIvasthAnoM meM pandraha yogoM kI prarUpaNA 182, pandraha prakAra ke yogoM kA svarUpa 183. caudaha jIvasthAnoM meM yogatraya-prarUpaNA 184, caudaha jIvasthAnoM meM pandraha yogoM kI prarUpaNA 184, kArmagranthikoM aura saiddhAntikoM meM matavibhinnatA kA abhiprAya 185, paryApta saMjJI-paMcendriya jIvoM meM pandraha hI yoga : kyoM aura kaise ? 185, (4) caudaha jIvasthAnoM meM chaha lezyAoM kI prarUpaNA 187, (5) caudaha jIvasthAnoM meM aSTavidha karmabandha, udIraNA, udaya - sattA kI prarUpaNA 188, (6, 7, 8) caudaha jIvasthAnoM meM udIraNA, sattA aura udaya kI prarUpaNA 189, teraha jIvasthAnoM meM sattA aura udaya ATha hI karmoM kA sambhava 190, karmoM kA bandhasthAna : sthiti aura guNasthAna- prarUpaNA 195, guNasthAnoM kI apekSA saMjJI-paMcendriya paryApta ke karmabandha kA vicAra 192, karmoM kA sattAsthAna 192, karmoM kA udayasthAna 193, karmoM ke udIraNAsthAna pA~ca: kyoM aura kaise ? 194, aSTaviSayoM kI prarUpaNA kA uddezya 195, caudaha jIvasthAnoM meM guNasthAna Adi ATha dvAroM tathA alpa- bahutva kA yaMtra 196 / (10) mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa - 1 pRSTha 197 se 225 taka mArgaNA : eka sarvekSaNa 197, saMmArI jIvoM ke AdhyAtmika sarvekSaNa hetu : mArgaNAsthAna 197, laukika kI taraha lokottara padArthoM kA caturaMgI mArgaNAkathana 198. mArgaNA aura mArgaNAsthAna kA artha. phalitArtha aura paribhASA 199, mArgaNA kA uddezya aura mArgaNAsthAnoM kA pratiphala 199, mArgaNAsthAna aura guNasthAna meM antara 200, mArgaNAsthAnoM ke caudaha bheda 201. caudaha mArgaNAoM ke lakSaNa 201, (1) gatimArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 206, (2) indriyamArgaNA ke bheda aura svarUpa 207 (3) kAyamArgaNA ke bheda aura svarUpa 207, (4) yogamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 208, (5) vedamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 208, (6) kaSAyamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 209, (7) jJAnamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 210, (8) saMyamamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 212, For Personal & Private Use Only Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : paMcama bhAga * 333 * (9) darzanamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 216, (10) lezyAmArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 216, (11) bhavyatvamArgaNA ke bhedoM kA svarUpa 220, (12) samyaktvamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 220, kSAyopazamika aura aupazamika samyaktva ke kAryoM meM antara 221, (13) saMjJImArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 223, (14) AhArakamArgaNA ke bheda aura unakA svarUpa 224, caudaha mArgaNAoM ke avAntara bheda : bAsaTha 224, bhAvamArgaNAsthAnoM kA grahaNa karanA abhISTa 224, jJAnamArgaNA aura saMyamamArgaNA meM ajJAna aura asaMyama kyoM ? 225, mArgaNAsthAnoM se preraNA : heyopAdeya-viveka 225 / (11) mArgaNAsthAna dvArA saMsArI jIvoM kA sarvekSaNa-2 pRSTha 226 se 258 taka ____ caudaha mArgaNAoM ke bAsaTa uttarabhedoM dvArA jIvasthAna Adi chaha kA sarvekSaNa 226, mArgaNAsthAnoM meM jIvasthAna kI prarUpaNA 226, mArgaNAsthAnoM meM guNasthAnoM kI prarUpaNA 231, ajJAnatrika meM do guNasthAna yA tIna? : eka cintana 232, mArgaNAsthAnoM meM yogoM kA sarvekSaNa 235, kAyayoga meM hI mana-vacanayoga kA samAveza kyoM nahIM? 235, yogoM ke pandraha bheda 237, kArmaNa kAyayoga kI taraha taijasa kAyayoga kyoM nahIM ? 237, nizcayadRSTi se satya-asatya, ye do yoga hI 238, kArmaNa kAyayoga : anAhAraka avasthA meM 238, mArgaNAsthAnoM meM upayogoM kA sarvekSaNa 243, tIna yogoM meM upayogoM kI prarUpaNA : vizeSApekSA se 246, mArgaNAoM meM lezyAoM kI prarUpaNA 248, caudaha mArgaNAoM meM alpa-bahutva-prarUpaNA 249, isa sarvekSaNa se preraNA aura pragati kA lAbha 253, mArgaNAoM meM jIvasthAna, guNasthAna, yoga, upayoga aura lezyAdarzaka yaMtra 254-258 / (12) mArgaNAoM dvArA guNasthAnApekSa yA bandha-svAmitva-kathana pRSTha 259 se 295 taka ___ mArgaNA : saMsArI jIvoM kI vividha avasthAoM kA anveSaNa 259, guNasthAna : jIvoM ke AdhyAtmika vikAsa-krama ke sUcaka 260, guNasthAna kI vizeSatA 260, mArgaNAoM aura guNasthAnoM ke kArya meM antara 260, caudaha mArgaNAoM ke nAma 261, caudaha mArgaNAoM meM sAmAnyatayA guNasthAna-prarUpaNA 262, (1) gatimArgaNA ke mAdhyama se bandha-vidhAna 264, narakagati ke adhikArI nArakoM ke lakSaNa 265, narakagati meM sAmAnyatayA kitanI prakRtiyoM kA bandha? 265, narakagati meM sAmAnyatayA ye unnIsa prakRtiyA~ kyoM nahIM ba~dhatI? 265, prathama mithyAtva guNasthAnavartI nAraka meM sau prakRtiyoM kA bandha 266, sAsvAdana guNasthAnavartI nAraka chiyAnave prakRtiyA~ bA~dhate haiM 266, mizra evaM avirata samyagdRSTi guNasthAnavartI meM sattara aura bahattara prakRtiyoM kA bandha 267, avirata samyagdRSTi nAraka jIva ke bahattara prakRtiyoM kA bandha : kyoM aura kaise? 268, saptanarakabhUmi-sthita nArakoM kI apekSA bandhasvAmitva-prarUpaNA 268, sAtaveM naraka meM pahale se caturtha guNasthAnavartI nArakoM kA bandhasvAmitva 269. tiryaMcagati meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA 271, paryApta-tiryaMcoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA 271, paryApta-tiryaMcoM ke eka sau satraha prakRtiyoM kI bandhasvAmitva-prarUpaNA 271, sAsvAdana guNasthAna meM paryApta-tiryaMcoM kI vandhasvAmitva-prarUpaNA 271, tRtIya guNasthAnavartI paryApta-tiryaMcoM kI bandhasvAmitva-prarUpaNA 272, tRtIya guNasthAnavartI paryApta-tiryaMcoM kI abandhayogya prakRtiyA~ 272, caturtha guNasthAnavartI paryApta-tiryacoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA 272, paMcama guNasthAnavartI paryApta-tiryacoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA 272, aparyApta-tiryaMca meM prakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA 273, paryApta-manuSyoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA 275, devagati meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA 275, devagati meM sAmAnya se tathA kalpadvika meM bandha-prarUpaNA 276, bhavanapati, jyotiSka aura vyantara devoM meM bandhaprarUpaNA 276, sanatkumAra kalpa se pA~ca anuttaravimAnavAsI devoM ke bandhasvAmitva kI prarUpaNA 277, sanatkumAra se sahasrAra devaloka taka kI bandhasvAmitva-prarUpaNA 277, Anata se nava-graiveyaka aura paMca-anuttaravAsI devoM kI bandhasvAmitva-prarUpaNA 278, (2, 3) indriyamArgaNA aura kAyamArgaNA meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 278. indriya kA svarUpa aura prakAra 278, kAya kA svarUpa aura prakAra 279, indriyamArgaNA aura kAryamArgaNA dvArA bandhasvAmitva-kathana 279, ekendriya, vikalendriyatrika evaM tIna kAyoM meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 279, paMcendriya jAti aura trasakAya meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 280. (4) yogamArgaNA dvArA bandhasvAmitva-prarUpaNA 281, yoga : svarUpa, prakAra aura bheda 281, kAyayoga ke zeSa bhedoM kA bandhasvAmitva 282, kArmaNa kAyayoga meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 283, AhArakadvika meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 284, vaikriya kAyayoga meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 284, vaikriyamizra kAyayoga meM For Personal & Private Use Only Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 334 * karmavijJAna : pariziSTa * vandhasvAmitva-prarUpaNA 285, (5) vedatraya meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 286, (6) solaha kaSAyoM meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA 286, (7, 8) jJAnamArgaNA aura darzanamArgaNA dvArA bandhasvAmitva-prarUpaNA 287, . tIna ajJAnoM meM bandhasvAmitva-nirUpaNa 287, pA~ca jJAna aura cAra darzanoM meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA 288, (9) paMcavidha saMyama meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 289, (10) samyaktvamArgaNA meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 289, (11) AhArakamArgaNA meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 291, (12, 13) bhavyatvamArgaNA tathA saMjJitvamArgaNA meM bandhasvAmitva-prarUpaNA 292, (14) lezyAoM meM bandhasvAmitva kI prastrapaNA 292, kRSNAdi tIna lezyAoM meM bandhasvAmitva kI prarUpaNA 293, devoM aura nArakoM meM dravyalezyAe~ avasthita, kintu bhAvalezyAoM meM parivartana 293, tejolezyA se zuklalezyA taka kI bandhasvAmitva-prarUpaNA 294-295 / (13) moha se mokSa taka kI yAtrA kI caudaha maMjileM pRSTha 296 se 339 taka vastutaH guNasthAna moha ke tApamAna kI DigriyoM ko batAne vAlA tharmAmITara hai 296, caudaha guNasthAnoM kA svarUpa, svabhAva, kArya aura guNa-prApti 297, (1) mithyAdRSTi guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 297, mithyAtva guNasthAna ke adhikArI kauna-kauna ? 298, mithyAtva guNasthAna ko guNasthAna kyoM kahA~ gayA? 298, mithyAtva guNasthAna ko guNasthAna kyoM kahA gayA ? 300, adhaHsthiti se Upara uThane kI zakyatA hone se guNasthAna kahA gayA 301, prathama guNasthAnavI jIvoM kI AdhyAtmika sthiti eka-sI nahIM hotI 301, prathama guNasthAna ke kAla kI dRSTi se tIna rUpa 301, (2) sAsvAdana guNasthAna : lakSaNa, mahattva aura adhikArI 302, (3) samyag-mithyAdRSTi (mizra) guNasthAna 303, mizra guNasthAna kI vizeSatAe~ 304, (4) avirata samyagdRSTi guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 306, ise avirata kyoM kahA gayA? 306, samyagdRSTi prApta ho jAne se utkrAnti kI ora mukha 307, caturtha guNasthAna kI kucha vizeSatAe~ 307, mithyAdRSTi aura samyagdRSTi meM antara 308, avirata samyagdarzana kI upalabdhi aura usakA hetu 309, samyagdarzana ke vividha apekSAoM se aneka bheda 309, (5) dezavirata guNasthAna : svarUpa, kArya aura vikAsa 311, (6) pramatta-saMyata guNasthAna : svarUpa, kAraNa aura adhikArI 312, chaThe guNasthAna se Age uttarottara vizuddhi 314, chaThe guNasthAna kI jaghanya aura utkRSTa sthiti evaM svAmitva 314. pramatta-saMyata guNasthAnavartI 315, (7) apramatta-saMyata guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 315, chaThe se sAtaveM aura sAtaveM se chaTe guNasthAna meM utAra-car3hAva : kyoM aura kaise? 316, pUrva guNasthAnApekSa yA saptama guNasthAna meM adhikAdhika vizuddhi 316, saptama guNasthAna ke do prakAra 317, apramatta-saMyata guNasthAna se Aroha aura avaroha kI sthiti meM 317, vartamAnakAla meM sAtaveM se Upara meM guNasthAnoM kI pAtratA nahIM 318, (8) apUrvakaraNa : nivRttibAdara guNasthAna : eka cintana 318, nivRttibAdara : adhyavasAyoM ke asaMkhyAta bheda hone se 319, sthitighAta Adi pA~coM apUrvo kA svarUpa 321, sthitighAtAdi pA~coM kA vidhAna apUrva hone se apUrvakaraNa nAma 322, isa guNasthAna meM upazamana yA kSapaNa kI taiyArI 323, (9) anivRttibAdara-samparAya guNasthAna (anivRttikaraNa-guNasthAna) 323, AThaveM aura nauveM guNasthAna meM antara 325, navam guNasthAna ke adhikArI 326, (10) sUkSma-samparAya guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 326, (11) upazAntamoha guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 328, upazAntakaSAya, vItarAga aura chadmastha guNasthAna kaise sArthaka ? 328, isa guNasthAna kI jaghanya aura utkRSTa sthiti 330, (12) kSINamoha guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 330, upazAntamoha evaM kSINamoha guNasthAna meM antara 331, vizeSaNoM kI sArthakatA 331, (13) sayogIkevalI guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 332, (14) ayogIkevalI guNasthAna : svarUpa, kArya aura adhikArI 335, guNasthAnakrama : gAr3ha karmabandha se pUrNa mokSa taka 337, AtmA ke vikAsa-krama kI sAta kramika avasthAe~ 337, gAr3ha larmabandha se ghAtikarma-mukti taka saMvara aura nirjarA se vikAsa 338, caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka uttarottara asaMkhyaguNI nirjarA 338, uttarottara nirjarA karane meM kama samaya lagatA hai 338, caudaha guNasthAnoM meM zAzvata-azAzvata kauna? 339 / (14) gAr3ha bandhana se pUrNa mukti taka ke caudaha sopAna pRSTha 340 se 379 taka bandha se mukti taka pahu~cane ke lie parvatArohaNavat guNasthAnArohaNa Avazyaka 340, guNasthAna kramArohaNa kaThina hai, para asambhava nahIM 341, guNasthAna kyA hai, kyA nahIM? 341, karma se sambaddha hone se guNasthAna krama ko jAnanA Avazyaka 341, guNasthAna se ananta saMsArI jIvoM kI bandhAdi yogyatA nApI jA For Personal & Private Use Only Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : paMcama bhAga * 335 * TandA era sakatI hai 342, guNasthAna-krama se jIva kI Antarika zuddhi-azuddhi kI nApa-jokha 342, guNasthAna kA tAtparyArtha evaM zAstrIya artha 343, guNasthAnoM kA yaha krama kyoM? 343, guNasthAnoM kI sImA : eka-dUsare se sambaddha : caudaha bhAgoM meM vibhakta 344, caudaha guNasthAna caudaha zreNiyoM meM vibhAjita 345, manda-tIvra puruSArthI jIvoM dvArA guNasthAnoM kA avaroha-Aroha 346, mokSa-prAsAda para pahu~cane ke caudaha sopAna : caudaha guNasthAna 347, guNasthAnoM ko kramika avasthAe~ : mohakarma kI prabalatA-nirbalatA para AdhArita 347, guNasthAnoM kA AdhAra 348, caudaha guNasthAnoM meM uttarottara darzana-cAritrazakti kI vizuddhi 349, duHkha se pUrNa-mukti ke hetu ratnatrayopalabdhi ke lie caudaha sopAna 350, guNasthAna ke ogha, saMkSepa, guNa, jIvasthAna aura jIvasamAsa nAma bhI 350, caudaha guNasthAnoM ke nAma 351, prathama guNasthAna : svarUpa, kArya, prabhAva 352, prathama guNasthAna ke adhikArI kauna-kauna? 353, mithyAtva guNasthAnavI jIva : tIna koTi 353, mithyAtva guNasthAna meM hI abhavya, aparipakva, tathAbhavya aura paripakva tathAbhavya 353. paripakva tathAbhavyatva kI prakriyA aura usakA svarUpa 354, paripakva tathAbhavya oghadRSTi se yogadRSTi kI ora 355, mithyAdRSTi hote hue bhI svalpamAtra bodha-prApti 355. svalpamAtra bodha ke kAraNa zravaNa-sammukha aura dharma-sammukha hotA hai 355, darzanamoha kI tIvra evaM gAr3ha gA~Tha : kitanI durbhedya, kaise subhedya? 356, granthibheda kA kArya kaThinatama : parantu asambhava nahIM 357, mAnasika vikAroM ke yuddha ke lie udyata tIna prakAra ke vikAsagAmI jIva 357, jIvana ke pratyeka kSetra meM trividha vRttiyoM kA anubhava 358, trividha vikAsagAmiyoM ke manobhAvoM kA rUpaka dvArA spaSTIkaraNa 358, tIna vyApArI mitroM ke samAna tIna karaNoM kA svarUpa 359, darzanamohamuktipUrvaka samyaktva-prApti ke lie trikaraNa karanA anivArya 360, tInoM karaNoM kA granthibheda karane meM kyA-kyA kArya evaM upayoga haiM ? 361, cIMTiyoM ke rUpaka dvArA tIna karaNoM kA spaSTIkaraNa 361, yathApravRttikaraNa kA pariSkRta rUpa 362, giri-nadI-pASANa-nyAyavat Atma-pariNAmoM kI svalpa zuddhi 362, yathApravRttikaraNa ke do prakAra : sAmAnya aura viziSTa 363, apUrvakaraNa : svarUpa aura vizeSatA 364. tIna karaNoM meM apUrvakaraNa kI durlabhatA aura mahattA 365, apUrvakaraNa rAga-dveSa kI tIvratama granthibhedana meM sarvAdhika upayogI 365, apUrvakaraNa meM balaprayoga hI pradhAna kyoM? : eka cintana 365, anivRttikaraNa : kaba, kaisA aura kaise-kaise ? 366, anivRttikaraNa kI prakriyA ke bIca meM antarakaraNa : svarUpa aura kArya 366, tInoM karaNoM ke mAdhyama se AdhyAtmika vikAsa ke prathama sopAna para 367, caturtha guNasthAna kI bhUmikA meM viparyAsarahita saccI adhyAtmadRSTi 367, caturtha guNasthAna : avirata samyagdRSTi-prApti kA avarNanIya Ananda 368, caturtha guNasthAna-prApti se Age kI bhUmikA dvArA svarUpa-sthiratA-prApti kA vizvAsa 369, paMcama dezavirati guNasthAna se chaThe sarvavirati guNasthAna-prApti kI cepTA 370. upazamazreNI kA svarUpa aura kArya 372, kSapakazreNI kA svarUpa aura kArya 372, donoM zreNiyoM meM antara 373. terahaveM sayogIkevalI guNasthAna meM AtmA kI sabhI zaktiyoM kA pUrNa vikAsa 374, caudahaveM AyogIkevalI guNasthAna kA svarUpa aura kArya 374, dvitIya-tRtIya guNasthAna kA svarUpa aura vizlepaNa 375, tRtIya guNasthAna kA svarUpa aura kArya 376, caudaha guNasthAnoM meM kramika Atmika utkarSa kA vihaMgAvalokana 376, niSkarSa 378-379 / (15) vividha darzanoM meM Atma-vikAsa kI kramika avsthaaeN| pRSTha 380 se 394 taka ____ Atmika guNoM kI zuddhi kI taratamatAnusAra karmabandha se uttarottara mukti 380, AtmA kA vikAsa-krama : karmakSaya-puruSArtha kA phala 380, AdhyAtmika vikAsa-krama : saMkSepa meM tIna avasthAoM meM 381, prArambha ke guNasthAnatrayavartI jIvoM kI bahirAtma saMjJA 382, antarAtmabhAva kA prArambha aura usakI sarvotkRSTa avasthA 382, paramAtmadazA : do guNasthAnoM meM 383, AdhyAtmika vikAsa-krama kA niSkarSa 384, caudaha guNasthAnoM meM se kisameM kauna-sA dhyAna? 384, guNasthAnoM aura dhyAnoM ke varNana se Age bar3hane kI preraNA 385. anya darzanoM meM Atmika vikAsa-krama kA nirUpaNa 385. yogavettA jainAcAryoM kI dRSTi meM tIna avasthAe~ 388. yogadarzana kI dRSTi meM citta kI pA~ca avasthAe~ 388. citta kI pA~ca avasthAoM aura guNasthAnoM meM kitanA sAdRzya, kitanA visAdRzya? 390-394 / (16) guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA pRSTha 395 se 420 taka guNasthAna kA uddezya, svarUpa aura kArya 395, guNasthAna : vikAsa-krama kI upalabdhiyoM ke sUcaka For Personal & Private Use Only Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 336 * karmavijJAna : pariziSTa * 395, guNasthAna : mohakarma kI nyUnAdhikatAe~ guNoM kI zuddhi - azuddhi kI taratamatA ke mApaka 396, guNasthAnoM meM jIvasthAna Adi prarUpaNIya viSaya 396, (1) guNasthAnoM meM jIvasthAna kI prarUpaNA 397, (2) guNasthAnoM meM yogoM kI prarUpaNA 397, (3) guNasthAnoM meM upayogoM kI prarUpaNA 399, (4) guNasthAnoM meM lezyA kI prarUpaNA 400, (5) guNasthAnoM meM bandhahetu prarUpaNA 401, jitane adhika bandhahetu, utane adhika karmabandha 401, bandhahetuoM ke rahane taka una-una karmaprakRtiyoM kA bandha hotA rahatA hai 402, karmoM ke mUla - bandhahetu aura unakA svarUpa 402, mUla- bandhahetu : unake bheda aura svarUpa 403, guNasthAnoM meM mUla-bandhahetu kI prarUpaNA 404, eka sau bIsa prakRtiyoM ke yathAsambhava mUla- bandhahetu 404, guNasthAnoM meM uttara- bandhahetuoM kI sAmAnya aura vizeSa prarUpaNA 407, guNasthAnoM meM uttara- bandhahetuoM kI saMkhyA 407, (6) guNasthAnoM meM mUla karmaprakRtiyoM ke bandha kI prarUpaNA 410, ( 7, 8) guNasthAnoM meM sattA aura udaya kI prarUpaNA 411, (9) guNasthAnoM meM udIraNA kI prarUpaNA 411, (10) guNasthAnoM meM alpa - bahutva kI prarUpaNA 413, alpa-bahutva : utkRSTa saMkhyA para AdhArita 414, (11) guNasthAnoM meM pA~ca bhAvoM kI prarUpaNA 415, caudaha guNasthAnoM meM pA~ca bhAvoM ke mUla bhedoM kI prarUpaNA 416. caudaha guNasthAnoM meM pA~ca bhAvoM ke uttarabhedoM kI apekSA se prarUpaNA 417, eka jIvAzrita bhAvoM ke uttarabhedoM kI prarUpaNA 418-419 / guNAsthAnoM meM jIvasthAna Adi kI prarUpaNA kA yaMtra 420 / (17) guNasthAnoM meM bandha, sattA, udaya, udIraNA prarUpaNA pRSTha 421 se 463 taka AtmA para lage bandhAdi ke saMyoga-viyoga kA guNasthAnoM dvArA nApajokha 421, ( 1 ) bandhAdhikAra 422, karmabandhayogya eka sau bIsa prakRtiyA~: kyoM aura kaise ? 422, bandhayogya eka sau bIsa, uttara- karmaprakRtiyA~ : eka dRSTi meM 422, gommaTasAra ke anusAra bhedavivakSA se eka sau chiyAlIsa bheda 423, eka sau bIsa prakRtiyA~ hI bandhayogya kyoM, zeSa kyoM nahIM ? 423, bandha kI uttarottara nyUnatA aura bandhazUnyatA hI jIvana kA lakSya 432, (2) sattAdhikAra 432, caudaha guNasthAnoM (karma) sattA kI prarUpaNa 432, bandha aura sattA meM antara 432, sattA kA svarUpa aura do rUpa 433, sattA kA pariSkRta svarUpa aura prakAra 434, sattA ke do prakAra : sadbhAvasattA, sambhavasattA 434, donoM kA udAharaNapUrvaka spaSTIkaraNa 434, sattA ke anya prakAra 434 sattAyogya eka sau ar3atAlIsa karmaprakRtiyA~ : kauna-kauna-sI ? 435, dUsare-tIsare guNasthAna ke sivAya pahale se gyArahaveM guNasthAna meM sattA kI prarUpaNA 436, dUsare-tIsare guNasthAna meM sattA kI prarUpaNA 437, gyArahaveM guNasthAna taka eka sau ar3atAlIsa prakRtiyoM kI sattA : kyoM aura kaise ? 437, sAmAnya kI apekSA prathama se gyArahaveM tathA dUsare-tIsare guNasthAna meM sattA-prarUpaNA 437, cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka meM sattA - prarUpaNA 438, upazamazreNI vAle cAra guNasthAnoM meM sattA kI prarUpaNA 438, kSapaka zreNI vAle cAra guNasthAnoM meM sattA kI prarUpaNA 438, nauveM guNasthAna ke dUsare se nauveM bhAga taka meM sattA kI prarUpaNA 440, (3, 4) udayAdhikAra aura udIraNAdhikAra 443, udaya aura udIraNA ke svarUpa meM antara 443, jisa karma kA bandha, usI kA phalabhoga : anya kA nahIM 443, sAmAnyatayA udayayogya prakRtiyA~ : kitanI aura kaise ? 444, prathama guNasthAna meM udayayogya eka sau satraha prakRtiyA~ : kyoM aura kaise ? 444, dvitIya guNasthAna meM udayogya eka sau gyAraha prakRtiyA~ : kyoM aura kaise ? 445, caudahaveM guNasthAna meM tIsa prakRtiyoM kA udaya-viccheda aura bAraha prakRtiyoM kA udaya 453, udaya se udIraNA meM vizeSatA 454, chaThe guNasthAna taka udaya aura udIraNA meM samAnatA 454, udaya kI apekSA udIraNA meM vizeSatA: sAtaveM se caudahaveM guNasthAna taka 454 (1) bandhayaMtra 456, (2) sattAyaMtra 458, (3) udayayaMtra 460, (4 ) udIraNAyaMtra 462 463 / (18) aupazamikAdi pA~ca bhAvoM se mokSa kI ora prasthAna pRSTha 464 se 503 taka jIva ke aupazamikAdi pA~ca bhAva 464, samudra aura usakI laharoM kI taraha jIva aura usake paMca bhAva 464, jIva ke pA~ca bhAva 464, AtmA ke svatattvarUpa paMcavidha bhAva jIvadravya meM, jIvadravya se hI uThate haiM 465, pA~coM bhAva jIva ke svatattva : asAdhAraNa guNa : tAtparyArtha 465, jIvadravya : aupazamikAdi pA~coM bhAvoM se yukta 466, pA~ca bhAva AtmA kI paMcavidha paryAyeM yA avasthAe~ 466, jIvoM meM pA~coM bhAva, pudgalAdi dravyoM meM nahIM 467, pA~coM meM se kisa jIva meM kitane bhAva ? 467, AtmA ke svarUpa ke viSaya meM anya darzanoM aura jainadarzana kA mantavya 467, pA~ca bhAvoM kI utpatti meM sAdhana 468, pA~ca bhAvoM ko For Personal & Private Use Only Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : paMcama bhAga * 337 * jAnane-pahacAnane se lAbha 468, pA~ca bhAvoM ko jAnanA Avazyaka : kyoM aura kaise? 469, pA~ca bhAva : jIva kI pA~ca avasthAe~ 469, pA~ca bhAvoM meM svAbhAvika-vaibhAvika, zuddha-azuddha, bandhaka-abandhaka : kauna-kauna? 470, aupazamika ko prAthamikatA kyoM, audayika ko kyoM nahIM ? 470, aupazamika bhAva : svarUpa, phala aura kArya 471, upazama kisa karma kA, kauna-kauna-sA aura kyoM? 472, aupazamika bhAva kA pariSkRta lakSaNa tathA upalabdhi 473, aupazamika bhAva kA phala 473, aupazamika bhAva kA kArya 473, aupazamika bhAva se mokSAbhimukha gati-pragati aura parAkrama 474, aupazamika bhAva ke bheda-prabheda aura usakA mahattva 474, aupazamika bhAva dvArA mokSa ke zikhara ke nikaTa pahu~cane kA parAkrama 475, kSAyika bhAva : svarUpa, kArya aura phala 476, aupazamika aura kSAyika bhAva meM antara 477, kSAyika bhAva kI nau viziSTa upalabdhiyA~ 478, kSAyika bhAva bhI upacAra se karmajanita haiM 479, kevalajJAnI kA audayika bhAva bandha kA kAraNa nahIM hai 479, ahaMta bhagavAna kI kriyAe~ audayika hote hue bhI kSAyika haiM 480, kSAyopazamika bhAva : svarUpa, kArya aura phala 480, kSAyopazamika bhAva kA rahasyArtha aura kArya 481, cAra ghAtikarmoM ke kSAyopazama se niSpanna kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda 482, ye aThAraha bheda kSAyopazamika kyoM? 483, kSAyopazamika bhAva ke tIna kArya : kauna-kauna-se? 484, ye aura aise kSAyopazamajanita bhAva kSAyopazamika haiM 485, cAra ghAtikarmoM meM se kisa-kisa karma meM kina-kina bhAvoM kA prAdurbhAva? 486, audayika bhAva : svarUpa, kArya aura phala 486, sAmAnya rUpa se audayika bhAva ke ananta aura mukhya rUpa se ikkIsa prakAra 487, ajJAnAdi paryAya : kina-kina karmoM ke udaya se? 488, ina sabako bhI audayika bhAva meM samajhane cAhie 488, audayika bhAva kA kArya aura phala 488, mohajanita bhAva hI audayika bhAva hai, zeSa aupacArika 489, pAriNAmika bhAva : svarUpa, kArya, prakAra aura phala 489, sAdhAraNa-asAdhAraNa pAriNAmika bhAva-nirdeza 490, AtmA ke zuddha aura azuddha pAriNAmika bhAva 491, audayika Adi pA~ca bhAvoM ke do-do bheda aura prabheda 492, sAnnipAtika bhAva : svarUpa, prakAra aura kArya 496, pA~ca bhAvoM ke kula tirepana bheda 496, sAnnipAtika bhAva ke vividha sayogI chabbIsa bheda 497, ye mukhya bhAva kitane-kitane, kisa-kisa meM prApta hote haiM ? 498, guNasthAnoM ke sAtha bhAvoM kI yojanA 499, prathama guNasthAna meM darzanamoha kA udaya bhI, AMzika kSayopazama bhI 500, pA~ca bhAvoM meM se pratyeka karma meM prApta bhAva kA nirdeza 500, pA~ca bhAvoM kI prarUpaNA kyoM aura preraNA kyA? 501, karmamukti kI ora bar3hane ke lie aupazamikAdi tIna bhAvoM ko apanAo 502, guNasthAnoM meM aupazamika Adi bhAvoM kI prarUpaNA kA yaMtra 503 / (19) UrdhvArohaNa ke do mArga : upazamana aura kSapaNa pRSTha 504 se 527 taka ____ do prakAra ke parvatArohI ke tulya : do prakAra ke zreNI-Arohaka 504, mokSazikhara para pahu~cane ke lie do prakAra kA zreNI-ArohaNa. 505, upazamazreNI ArohaNa kA abhyAsa-krama 505, upazamazreNI aura kSapakazreNI ke ArohakoM meM antara 506, donoM zreNiyoM kA do prakAra kA kArya aura kadama 506, upazamazreNI dvArA UrdhvArohaNa kA mArga 506, upazamazreNI kA svarUpa, prArambha aura patana-krama 506, upazamazreNI kA prasthAna : cauthe guNasthAna se yA saptama guNasthAna se? 507, upazamazreNI-prasthApaka dvArA anantAnubandhI kaSAyopazama kisa krama se? 507, yathApravRttakaraNa kA kArya 507, apUrvakaraNa kA kArya 508, cAritramoha ke sarvAMgINa upazama kA krama 510, antarakaraNa ke niyama 510, kramazaH nokaSAyoM aura kaSAyoM ke upazamana kI krama-prarUpaNA 512, kucha zaMkAe~ : kucha samAdhAna 514, upazamazreNI meM mohanIya karma kI sarvaprakRtiyoM kA upazama : lAbha-hAni 515, upazamazreNI ke pazcAt zAnta kaSAya, punaH uttejita aura patana 516, kSapakazreNI dvArA UrdhvArohaNa kA mArga 518, upazamazreNI aura kSapakazreNI ke kArya aura phala meM antara 518, kSapakazreNI meM kSaya hone vAlI tiresaTha prakRtiyA~ 519, kSapakazreNI meM prakRtiyoM ke kSaya kA krama 519. sayogIkevalI avasthA kI sthiti tathA kevalI bhagavAna kA kArya 524, yoganirodha kA krama 525, sayogI se ayogIkevalI hone ke lie avaziSTa prakRtiyoM ke kSaya kA puruSArtha 525, upazamazreNI aura kSapakazreNI donoM kI mokSa kI ora daur3a 527 / / (20) RNAnubandha : svarUpa, kAraNa aura nivAraNa pRSTha 528 se 556 taka dIrghamArga-yAtrI ke samAna dIrghasaMsAra-yAtrI ko bhI kaTu-madhura anubhava 528, RNAnubandha yA bandha-paramparA kA kAraNa aura svarUpa 529, RNAnubandha nAma kI sArthakatA 529, RNAnubandha kaise-kaise For Personal & Private Use Only Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 338 * karmavijJAna: pariziSTa * cukatA hai, kaise ba~dhatA hai ? 530, zubha RNAnubandha kI kucha vizeSatAe~ 531, vyavahAra se eka bhava pari sukha kA lAbha, paramArtha se siddhilAbha 531, zubha RNAnubandha se vyavahAra kI apekSA paramArtha meM vizeSa 532, amuka vyakti ke prati hI amuka kA AkarSaNa, zubha RNAnubandha ke kAraNa 532, eka hI bhava meM ! aura azubha donoM prakAra ke RNAnubandha kA udaya 532, RNAnubandha nikAcita hone para tIvratA se kAryAni hotA hai 533, RNAnubandha se mukti : eka bhava meM duSkara 533, adhika zubha RNAnubandhI bhavoM kI saMkhyA lAbhadAyI, kintu azubha kI saMkhyA pIr3AkArI 534, bhavoM kI saMkhyA adhika ho to bala aura phala adhika saMkhyA kama ho to donoM kama 534, pratyeka gati ke jIva kA tathA eka gati ke jIva kA anya gati jIva ke sAtha RNAnubandha ke anusAra sambandha 534, manuSya manuSya ke bIca RNAnubandha kA udaya 53 manuSya kA tiryaMca sAtha zubha-azubha RNAnubandha kA udaya 539, manuSya aura deva ke bIca parasa RNAnubandha kA udaya 544, tiryaMca aura deva ke bIca bhI RNAnubandha kA udaya 549, RNAnubandha ke udaya Ane para karmoM kI nirjarA 551, RNAnubandha kA niyama aTala aura abAdhita 552, RNAnubandha ke niya ko jAnane se baddha karmoM kA nirodha aura kSaya AsAna 553, udAharaNoM para manana karake sthira buddhiM 553, RNAnubandha ke niyamoM ko jAnane se lAbha 553, RNAnubandha ke azubha udaya ko aprabhAvI, zAnta a kSINa karane ke upAya 555, vizeSa saMkaTa upasthita hone para zAnti kA upAya 555-556 / (21) rAgabandha aura dveSabandha ke vividha paiMtare pRSTha557 se 592 ta aura dveSa : do prakAra kI vidyut ke samAna 557, rAga aura dveSa sambandha jor3atA hai, vahI bandha hai 558, rAga-dveSa : duHkhavarddhaka, cAritranAzaka, sadguNa-zatru 558, rAga-dveSa aura karmabandha : eka hI si ke do pAse 559, viSayoM ke nimitta se rAga-dveSa, unake kAraNa karmabandha aura phira duHkha 560, rAga-dve kI tIvratA : bhava-paramparA kA kAraNa 560, rAga-dveSa jitanA utkaTa, utanA hI duHkhadAyI 565, kaSAyoM de samAna rAga-dveSa kI bhI chaha DigriyA~ 565, rAga ho yA dveSa : anta meM duHkhadAyI hI haiM 566, rAga-dveSayukta koI bhI pravRtti pariNAma meM duHkhadAyI hogI 566, dveSa bhI vibhinna rUpoM meM prakaTa hotA hai, pariNAma duHkhadAyI hai 566, rAga aura dveSa, donoM kI pariNati duHkhadAyI : kyoM aura kaise ? 567, jahA~ rAga, vaha dveSa aura jahA~ dveSa, vahA~ rAga prAyaH hotA hI hai 568, rAga aura dveSa ke vividha rUpAntara aura vikalpa 568, rAga aura dveSa kI caturbhaMgI 569, prathama vikalpa : rAga se rAga kI vRddhi 569, dvitIya vikalpa : rAga kA dveSa meM rUpAntara 570, tIsarA vikalpa : dveSa kA rAga meM rUpAntaraNa 572, caturtha vikalpa : alpa-dveSa se adhika dveSa 573, dveSa kI mAtrA meM vRddhi ke anya kAraNa bhI 574, saMsAra meM rAga kI adhikatA yA dveSa kI ? 575, rAga jyAdA khataranAka hai yA dveSa ? 579, rAga kI apekSA dveSa zAnta na kiyA jAe to akalpya hAni 579, rAga-dveSa se samasta Atma-sAdhanAoM kI kSati 580, rAga-dveSa se tapasyA nirarthaka ho jAtI hai 580, jJAnAdi paMcAcAra kI sAdhanA tIvra rAga-dveSa sahita hai to nirarthaka hai 581, rAga-dveSa se sarvAdhika hAniyoM ke vividha pahalU 582, granthibheda se prApta samyaktva - ratna ko rAga-dveSa punaH bar3hAte hI kho detA hai 583, rAga-dveSa AtmA ke svabhAva nahIM, vibhAva haiM : kyoM aura kaise ? 583, rAga-dveSa : samyaktvaguNaghAtaka, Atma- guNaghAtaka, sva-vikAsaghAtaka 583, rAga-dveSa karane se kartA kA hI nukasAna, sAmane vAle kA nahIM 583, rAga-dveSa-prerita vyakti samabhAvI vItarAgoM kA kucha bhI nukasAna na kara sake 584, maMdarAgI ke lie kauna-sA patha upayogI ? 584, rAga kahA~ taka vyakta, avyakta yA kSINa ? 585, rAgabhAva bandha kA kAraNa aura mokSa kA pratibandhaka 585, nIce kI bhUmikA meM aprazasta rAga-dveSa ko chor3akara prazasta rAga-dveSa apanAe~ 586, prazasta rAga apanAne se pahale 589, prazasta rAga manda buddhi zraddhAluoM ke lie kaise prAdurbhUta ho ? 590 prAthamika bhUmikA meM rAga yA rAgI kA tyAga tyAgI yA tyAga kA Azraya lene se hotA hai 590, prazasta dveSa : svarUpa aura adhyavasAya 591 prazasta yA aprazasta rAga-dveSa vyakti ke zubhAzubha adhyavasAyoM para nirbhara 591 592 / For Personal & Private Use Only .. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna:chaThAbhAga khaNDa 9 kula pRSTha 1 se 528 taka saMvara tattva ke vividha svarUpoM kA vivecana nibandha 24 pRSTha 1 se 528 taka (1) karmamukti ke lie cAra tattvoM kA jJAna Avazyaka pRSTha 1 se 10 taka bandha evaM mukti kA vijJAna hai karmavijJAna 1, sAdhaka ko cAra tathyoM kA jJAna Avazyaka 2, sarvaprathama Asrava aura bandha ko jAnanA Avazyaka 2, jJaparijJA se jAnakara pratyAkhyAna-parijJA se tor3o 3, kaSAya, nokaSAya Adi rAga-dveSa ke hI beTe-poTe 4, karmamukti aura usake hetu ko jAnanA Avazyaka 4, tanAva Adi mAnasika roga : kAraNa aura nivAraNa 5, manorogacikitsA ke lie bhI cAra bAtoM kA jJAna Avazyaka 5, karmaroga-mukti ke upAya : saMvara aura nirjarA 7, Asrava aura bandha tathA saMvara aura nirjarA kyA hai ? 7, pAtaMjala yogadarzana meM bhI duHkhatrayamukti kA upAya 8, bauddhadarzana meM duHkhamuktirUpa nirvANa ke upAya 9-10 / (2) dharma aura karma kA kArya, svabhAva aura prabhAva pRSTha 11 se 25 taka dharma aura karma : paraspara virodhI yA saMvAdI? 11, dharma aura karma kA kAryakSetra 11, saMvara-nirjarArUpa dharma kA prabhAva 12, zubha karmaphala ko dharmaphala mAnanA : mahAbhrAnti 12, puNyaphala ko dharma kA phala mAnane se Atmika hAni 14, dharma aura. puNya ko eka mAnane se zuddha dharmamUlyoM kI hAni 14, dharma kI upAsanA karane para bhI jIvana meM parivartana kyoM nahIM? 15, dharma ke nAma se nAnA bhrAntiyA~ : dharma kI AtmA lupta 15, dharma karane aura na karane vAle meM kyA antara hai? 19, dharma karane aura na karane vAle donoM para bhI kaSTa AtA hai 20, dhArmika aura adhArmika ke kaSTa bhogane meM antara 20, zuddha dharma kA kArya karma ke kArya se bhinna hai 22, dharma se Antarika cetanA meM parivartana honA cAhie 23, vipatti donoM para AtI hai : kyoM aura kaise? 23, dharma karane vAle kI dRSTi meM dharma kA uddezya 24, dharmArAdhanA aura karmArAdhanA karane vAle kI vizeSatA meM antara 25 / (3) dharma aura karma : do virodhI dizAe~ pRSTha 26 se 38 taka dharma aura karma kA kendra-bindu aura kArya bhinna-bhinna haiM 26, mohanIya karma Adi kyA-kyA karate haiM ? 26, mohanIya karma kA kArya mUrchita, mUr3ha aura vikRta karatA hai 27, cAritramohanIya karma aura saMvara-nirjarArUpa dharma kA phala 27, mohakarma ke virodha meM dharma kyA kara sakatA hai ? 28, dharma kA kevala upAsanAtmaka rUpa apanAne se hAni 28, ye bhaya aura pralobhana ke AdhAra para dharma karane vAle 29, dharma-pAlana ke prati kutarka aura yathArtha samAdhAna 29, dhArmika ke samakSa do hI tathya, adhArmika ke samakSa tIna tathya 29, dhArmika vyakti kI tIna vizeSatAe~ 30, karmajanita sukha evaM dharmajanita sukha meM antara 31, sukha aura duHkha meM rAga-dveSa se hAni 31, antarAya karma : svarUpa, kArya, nirodha aura kSaya kA upAya 33, nAmakama : kArya aura svarUpa 34, gotrakarma ke Asrava aura bandha se saMvara-nirjarA dvArA makti sambhava 35. AyuSya karma kA kArya aura usakA kSaya Adi 36, dharma kI zakti triveNI dvArA AThoM hI karmoM se mukti sambhava 37-38 / (4) saMvara aura nirjarA : eka vizleSaNa pRSTha 39 se 56 taka siMha aura kutte kI do prakAra kI vRtti 39, jIva bhI do prakAra kI vRtti vAle haiM 39, siMhavRtti vAle upAdAna ko, zvAnavRtti vAle nimitta ko pakar3ate haiM 39, zvAnavRtti vAloM kI pravRtti kaisI hotI hai? 39, For Personal & Private Use Only Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 340 * karmavijJAna : pariziSTa * 41, 44, aisI pratikriyA kA duSpariNAma 40, nirbala vyakti bhI nimitta ke prati duSpratikAra yA durbhAvanA karatA hai| kaSTa ke samaya nimittoM ke prati pratikriyA karane vAloM ko cetAvanI 42, zvAnavRtti kA tyAga karane se saMvara aura nirjarA kA upArjana 43, siMhavRtti vAlA sAdhaka duHkha ke mUla kAraNarUpa ko pakar3atA hai 43, mahAsatI sItA kA siMhavRttimUlaka cintana 44, sItA jI ne saMvara- nirjarA kI sAdhanA kA avasara nahIM cUkA , kaidI kI manovRtti nimittoM ko doSa dene kI nahIM hotI 46, saMvara aura nirjarA kI sAdhanA tumhArI muTThI meM 46, nimitta to karmasattA ke Adeza kA pAlana karane vAlA hai 47, saMvara - nirjarA-sAdhaka ke samakSa tathya : sukha-duHkhakarttA svayaM AtmA hI 47, karmasattA ko cunautI dene kI kSamatA kisI meM bhI nahIM 47, anikAcita karmoM ko udaya meM Ane se pahale badalA jA sakatA hai 48, nikAcita karmoM ko samyagdRSTi aura samabhAvI banakara bhogo 48, hatyA karane kA kisI kA SaDyaMtra karmasattA viphala banA detI hai 48, karmasattA ke dvArA diye gae daNDAdeza ko TAlanA azakya 49, karmasattA dvArA diye gae daNDAdeza ko TAlane vAle yA usake virodhakartA ko adhika daNDa 49, tattvajJa samyagdRSTi dvArA samabhAva se daNDa bhogane para sajA kama yA mApha bhI ho sakatI hai 50, karma kA daNDa bhugatAne vAle nimitta ko vaha zatru nahIM mAnatA 50, vaha mAdhyama (nimitta) se lar3atA-bhir3atA nahIM 51, sahana karo, pratikAra yA mukAbalA mata karo 51 pratikriyA - virti ke lie isa prakAra zIghra pratikramaNa karo 52, hiMsaka - pratikAra kA vicAra Ae to agnizarmA aura guNasena ke caritra ko yAda karo 53, tIsare mAsa ke upavAsa kA pAraNA Tala jAne para agnizarmA kA kopa aura niyANA 54, agnizarmA tApasa kI bhayaMkara bhUla ne saMvara-nirjarA kA avasara kho diyA 55, saMvara aura nirjarA ke sAdhaka ne anta taka samabhAva se kaSTa sahe 55, karmasattA nimitta para prahAra karane ko sahana nahIM karatI 56, nimitta ko daNDa dene kA vicAra taka na Ane do 56 / (5) samasyA ke srota : Amrava, samAdhAna ke sota saMvara : pRSTha 57 se 73 taka samasyAoM kA jAla kyoM aura kauna bunatA hai ? 57, Amrava aura saMvara: samasyAoM tathA unake samAdhAna kA mUla srota 58, Amrava kI pA~ca putriyA~ 58, prathama samasyA jananI : mithyAdRSTi AmravasutA 58, mithyAtva kA svarUpa aura tAtparyArtha 59, mithyAtva ke kAraNa agaNita samasyAe~ paidA hotI haiM 59. mithyAtva ke kAraNa samasyAe~ samajha meM hI nahIM AtIM 60, yaha saba mithyAtva ke naze kA hI prabhAva hai 60, svayaM ke sambandha meM ajJAnatA hI mithyAdRSTi hai 61, avidyA kA svarUpa aura mithyAdRSTi se sadRzatA 61, bahukarmalipta mUr3ha vyaktiyoM ko svarUpa - bodha atidurlabha 61, dravya-kSetra - kAla-bhAva kI dRSTi se mithyAtva kA dAyarA 62, mithyAtva ke kAraNa nAnA duHkhotpAdaka samasyAe~ 62, vastutaH mithyAtva makar3I ke jAla ke sadRza hai 62, dvitIya samasyA - jananI : aviratirUpa Amrava 63 pramAda Amrava: samasyAoM kA viziSTa janaka 64, kaSAya- Asrava: samasyAoM kA acUka utpAdaka 64, samasyAoM kI paMcama jananI : yogoM kI caMcalatA 65, ye samasyAe~ pattoM kI samasyAe~ haiM, jar3a kI nahIM 65, mUla samasyA kyA hai ? usako kaise pahacAneM ? 66, apanI AtmA ko apane Apa se dekho - parakho 66, jo eka ko jAnatA hai, vaha sarva ko jAna letA hai 66, mUla pA~ca samasyAe~ Anava kI pA~ca putriyA~ haiM 67, kyA garIbI, abhAva Adi ke kAraNa ye samasyAe~ khar3I hotI haiM ? 67, pUrvokta samasyAoM kA samAdhAna bhI yathArtha nahIM 68, samAdhAna kA srota : saMvara, usake pA~ca ghaTaka 68, mithyAdRSTi se utpanna samasyAoM kA ekamAtra samAdhAna : samyagdRSTi 68, avirati se utpanna samasyAoM kA samAdhAna : viratirUpa saMvara 69, apramAda se aneka samasyAoM kA samAdhAna: kaise aura kyoM ? 69, yogatraya kI caMcalatA kama hone para hI Atma-samAdhi kI sakSamatA 70, samyagdarzana-saMbara se paMcavidha upalabdhiyA~ 70, saMsArI jIvana meM Amrava rahegA saMvara hI use rokane kA upAya hai 70, Amnava aura saMvara : apane hAtha meM 71, samasyAoM kA eka aura samAdhAna: ratnatraya - sAdhanA 71 samasyA ko asalI rUpa meM pakar3ane para hI sahI samAdhAna mila jAtA hai 72-73 / : (6) pahale kauna ? saMvara yA nirjarA ? pRSTha 74 se 89 taka pahale kyA kareM ? 74, pahale AsravoM kA nirodha 74, pahale azubha karma-pravAha ko rokanA hogA 75, prathama saMvara, phira nirjarA upAdeya hai 75, jainAgamoM dvArA saMvara ko prAthamikatA dene kA sayuktika samAdhAna For Personal & Private Use Only Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : chaThA bhAga * 341 * 75, galata paTarI para AtI huI Trena sarvaprathama rokI jAtI hai 77, pahale naye Ate hue pAnI ko rokanA jarUrI hai 77, sahasA pahale saMvara aura phira nirjarA kaise kare? : eka udAharaNa 78, A~dhI ke samaya pahale dvAra aura khir3akiyA~ baMda kI jAtI haiM 79, 'jyoM kI tyoM dhara dInI cadariyA' kA rahasya 80, cikitsA-kSetra meM roga ko dabAne aura miTAne kI ubhayadRSTi 81, kabhI-kabhI roga ko tatkAla dabAnA Avazyaka hotA hai 81, kAmaroga-pIr3ita ke lie sarvaprathama saMvara mArga zreyaskara 82, sarvaprathama kAma kA upazamana Avazyaka hai 83, indriyoM ko khulI chUTa de dene kA duSpariNAma 83, vRtti ko sahasA damita karane se kyA hAni, kyA lAbha? 84, sarvasAmAnya vyaktiyoM ke lie pahale saMvara Avazyaka 85, AdhyAtmika jagat meM do dRSTiyA~ 85, sAdhaka kI dRSTi upAdAna taka pahu~ce 86, kSapakazreNI ke prayoga meM asaMkhyaguNI nirjarA 87, aparipakva-sAdhaka nirjarA kI bhrAnti meM 87, paripakva-sAdhaka kI dRSTi evaM lagana 87, sAdhaka kI prajJA saMvara-sAdhanA ke sAtha-sAtha nirjarA para bhI Tike 88, paripakva-sAdhaka saMvara evaM nirjarA donoM ko apanAtA hai 88, sAmAnya-sAdhaka kI zubhayoga-saMvararUpa caryA se uttarottara vikAsa 89 / (7) saMvara aura nirjarA kA prathama sAdhana : guptitraya pRSTha 90 se 110 taka AtmArUpI gAr3I ke lie sakSamatA Adi kA vicAra Avazyaka 90, saMvara aura nirjarA ke upArjana ke lie sAta prabala sAdhana 90, saMvara ke mukhya do bheda : dravya-saMvara aura bhAva-saMvara : lakSaNa aura kArya 91, saMvara nivRttiparaka hai 92, saMvara aura sakAmanirjarA kI arhatA : kahA~-kahA~, kaise-kaise? 92, saMvara ke sattAvana bheda : mukhyatayA nivRttiparaka 92, saMvara ke pUrvokta sattAvana bhedoM se saMvara ke sAtha nirjarA bhI hotI hai 93, saMvara-nirjarA-senAnI kaise karmazatruoM ko praveza se rokate haiM ? 93, saMvara kA prathama sAdhana : guptitraya kA prayoga 94, tIna guptiyoM ke lakSaNa 95, guptitraya : sacce arthoM meM gupti kaba? 96, guptiyoM ko kriyAnvita karane ke upAya aura lAbha 97, manogupti ke do rUpoM se sAdhanA meM saralatA 97, dharmadhyAna ke cAra avalambanoM para mana kI ekAgratA 97, manogupti ke lie tIna svarUpoM kA cintana 97, manogupti kI sAdhanA meM saphalatA ke lie tIna cintana-bindu 98, manogupti kI sAdhanA ke do mukhya sopAna 98, manogupti se do lAbha : ekAgratA aura vizuddha saMyamArAdhanA 98, saMrambha, samArambha, Arambha kA lakSaNa 99, manogupti kI samyak sAdhanA ke lie 99, manogupti ke cAra prakAra 99, vacanagupti ke donoM rUpoM kI sAdhanA : saMvara-nirjarA kI kAraNa 100, kaba vacanagupti, kaba vacanagupti nahIM? 101, vacanagapti ke cAra prakAra aura unase saMvara kaba tathA kaise? 101, vacanagupti ke lie tIna prakAra ke vacanoM se bacanA, haTanA 101, vacanagupti se AdhyAtmika lAbha 102, kAyagupti : kyA, kyoM aura usakI saphalatA kaise? 102, zarIra ko mahattva itanA kyoM ? isakI rakSA kyoM? 103, kAyagupti kahA~-kahA~, kaise-kaise kI jAe? 105, kAyagupti ke do rUpa : sAdhanA kI saphalatA ke lie 105, kAyagupti ke do rUpa : dUsarI apekSA se 106, AgamoM meM kAyagupti ke preraka kucha rUpaka 106, kAyagupti kA lakSya : saMvara aura nirjarA kA arjana 106, yaha kAyaMgupti nakalI yA asalI? 106, gupti-pAlaka ke lie saMvara ke tatkAla prayoga kA nirdeza 107, gupti-pAlana meM sAvadhAnI na rakhe to zIghra patana 108, samiti aura gupti donoM pravRtti-nivRttirUpa haiM 109, tInoM guptiyoM kA vyavahAradRSTi se saMkSipta lakSaNa 109-110 / (8) saMvara aura nirjarA kA dvitIya sAdhana : paMca-samiti pRSTha 111 se 133 taka - pravRtti meM uttarottara zuddhatA hI karmamukti kI yAtrA meM upayogI 111, samyak pravRtti muktiyAtrA meM sahAyaka kaise banatI hai ? 111, samiti kyA hai? usase saMvara-nirjarA kaise ho sakatI hai ? 112, samiti kA vyavahAra aura nizcayadRSTi se artha 112, samitiyA~ pA~ca hI kyoM? 113. samyak vizeSaNa jor3ane se hI vAstavika samiti 114, gupti aura samiti meM antara 114, samiti kA samyak prayojana : pramAdarahitatA tathA prANi-pIr3A-parihAra 115, pA~ca samitiyoM kA prayojana, lAbha tathA saMyamavizuddhi 115, IryAsamiti kA lakSaNa evaM vizeSArtha 116, IryAsamiti kI parizuddhi ke cAra kAraNa tathA vizeSa yatanA 117, IryAsamitipUrvaka gamana meM sAvadhAnI 118, caryA karate samaya sAdhaka ko dazavaikAlikasUtra kI cetAvanI 118, IryAsamiti-pAlana meM kucha sAvadhAnI rakhanI cAhie 120, IryAsamiti ke katipaya aticAra : doSa For Personal & Private Use Only Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 342 * karmavijJAna : pariziSTa * 120, bhASAsamiti : saMvara aura nirjarA donoM kI kAraNa 121, bhASAsamiti : maunarUpa yA vyakta bhASArUpa? 121, bhASAsamiti kA doharA kArya 122, bhASA : utthAna kI bhI kAraNa, patana kI bhI 123, bhASAsamiti aura asamiti meM antara 123, bhASAsamiti : vibhinna arthoM meM 124, bhASAsamiti kI zuddhi ke lie sujhAva 124, vAkya-zuddhi kaise-kaise ho? 125, bhASAsamiti ke aticAra 125, eSaNAsamiti : svarUpa, uddezya aura tAtparya 126, eSaNAsamiti kA tIna eSaNAoM dvArA parizodhana 127, eSaNAsamiti ke vivekapUrvaka pAlana se saMvara aura nirjarA 127, sAdhuvarga ko AhAra lene aura chor3ane kA vidhAna 128, eSaNAsamiti ke aticAra 129, AdAna-nikSepa-samiti : svarUpa aura vidhi 129, AdAna-nikSepa-samiti ke aticAra 130, paMcama pariSThApanAsamiti : svarUpa, vidhi aura zuddhi 131, pariSThApana-zuddhi : dhiveka tathA aticAra 132, ina aSTa-pravacana mAtAoM se saMvara aura nirjarA kaise? 133, mahAvratI aura aNuvratI donoM ke lie upAdeya, pAlanIya 133 / (9) saMvara aura nirjarA kA srota : zramaNadharma pRSTha 134 se 165 taka zuddha dharma hI ina saba duHkhoM se mukti kA ekamAtra upAya 134, dharma kyA hai, kyA nahIM? 137, kSamAdi dazavidha dharma kauna-kauna se? 139, kSamAdi dazavidha dharma ko uttama kyoM kahA gayA? 139, kSamAdi uttama dharma zrAvakavarga aura samyagdRSTivarga ke lie bhI haiM 139, (1) uttama kSamA : kyA, kyoM aura kaise ? 140, kSamA kyA hai ? kaise aura kaba ho sakatI hai? 140, mithyAdRSTi meM anantAnubandhI krodha, samyagdRSTi Adi meM kyoM nahIM? 141, uttama kSamA kI sAta kasauTiyA~ 141, kSamA se apAra Atmika lAbha aura krodha se apAra kSati 143, kAyaratA aura kSamA meM bahuta antara hai 144, uttama kSamA : kisameM pragaTa ho sakatI hai, kisameM nahIM? 144, zramaNavarga ko uttama kSamA ke lie kaise udbodhana karanA cAhie? 145, vRddha pitA dvArA yuvaka putra se kSamAyAcanA 149, vratabaddha kSatriya gaNAdhipa ceTaka kI kSamA 149, (2) uttama mArdava : kyA, kyo aura kaise ? 150, dharma kI janma-bhUmi : komala evaM mRdu mana 150, mArdava kA svarUpa 150, mArdava dharma kA adhikArI kauna? 150, jAtimada ke kAraNa harikezabala cANDAla-kula meM utpanna hue 151, mArdava dharma se anupama lAbha 151, mArdava dharma aura mAnakaSAya : donoM hI virodhI 151, krodha aura mAna donoM hI pApajanaka 152, para-padArthoM ke saMyoga hone mAtra se ahaMkAra nahIM hotA 152, mArdava dharma : kisa-kisa bhUmikA vAle meM ? 153, mArdava dharma-prApti ke lie vividha upAya 153, anantAnubandhI kaSAya vAle meM mArdava dharma nahIM 154, mArdava dharma-prApti ke lie dehAdi ke prati para-buddhi, mAnakaSAyAdi ke prati heya buddhi Avazyaka 155, mAnakaSAya ke prati upAdeya buddhi ke kAraNa rAvaNa Adi narakagAmI bane 155, (3) uttama Arjava: dharma. svarUpa aura upAya 155. saralatA hai siddhi kA mArga 155. Arjava kyA hai, kyA nahIM ? 155, jahA~ mAyA kaSAya nahIM, vahIM Arjava dharma hai 156, mAyAcAra se durgati evaM janma-maraNa kI vRddhi 156, saralatA aura vakratA kI caubhaMgI 157, siddhoM meM tathA ekendriyAdi meM mana-vacana-kAyA kI ekarUpatA kyA hai ? 158, viparIta rUpa meM mana-vacana-kAyA kI ekarUpatA se Arjava dharma nahIM hotA 158, nizcayadRSTi se uttama 159, vastusvarUpa ko anyathA mAnanA ananta kuTilatA hai 159, cAra prakAra kI mAyA meM kisameM kitanI? 159, Arjava dharma kI upalabdhi ke lie kyA honA cAhie, kyA nahIM ? 160, (4) uttama zauca : dharma 160, tana-mana kI pavitratA kA sAdhaka 160, lobhakaSAyavaza saba prakAra ke pApa karane meM tatpara ho jAtA hai 161, zauca dharma kaba pragaTa hotA hai? 161, sAmAnya pavitratA zauca dharma nahIM 162, anya kaI prakAra ke lobha : eka cintana 162, zauca dharma ke sAdhaka ke lie vicAraNIya 163, zauca dharma kI prApti ke lie upAya 164, svabhAva se pavitra AtmA kA Azraya lene para hI zucitA pragaTa hogI 165 / (10) dazavidha uttama dharma pRSTha 166 se 178 taka ___ uttama Atma-dharma sImAoM meM ba~dhA huA nahIM 166. (5) uttama satya : svarUpa tathA sAdhanAmArga 166, satya hI bhagavAna hai 166, satya kevala vANI kA viSaya nahIM 167, satya : saMvara-nirjarA kI sAdhanA ke lie anupama 167, satya ko prAyaH jainAcAryoM ne vANI taka hI sImita rakhA hai 167, satyANuvrata ke lakSaNa 168, satya ko jIvana meM utArane ke lie cAra sthAnoM se bA~dhA gayA hai 168, nizcayadRSTi se satya dharma kA For Personal & Private Use Only Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : chaThA bhAga * 343 * lakSaNa 168, (6) uttama saMyama dharma svarUpa, prakAra aura upAya 169, saMyama kA lakSaNa 170, paMca-anuttaravAsI devoM ke saMyama kyoM nahIM ? 172, Antarika vRtti kI pavitratA hI saMyama, bAhya pravRtti kama karanA mAtra nahIM 172, (7) uttama tapa: svarUpa, prakAra aura upAya 173, (8) uttama tyAga : eka anucintana 174, tyAga dharma kI mahimA aura paribhASA 174, tyAga kyA hai, kyA nahIM ? : dAna aura tyAga meM antara 174, tyAga dharma ke antargata vividha pratyAkhyAna 175, (9) uttama AkiMcanya-dharma : eka anucintana 175, AkiMcanya dharma kA artha aura tAtparya 175, vastu parigraha nahIM, vastu ke prati mUrcchA parigraha hai 176, (10) uttama brahmacarya : eka anucintana 177, brahmacarya AdhyAtmika jIvana ke vikAsa kA merudaNDa hai, isake binA dUsare vrata niHsAra haiM, phIke haiM 177, vyavahAradRSTi se brahmacarya kA lakSaNa 178, nizcaya-brahmacarya - sApekSa vyavahAra - brahmacarya - sAdhanA se saMvara - nirjarA 178 / (11) saMvara aura nirjarA kI jananI bhAvanAe~ aura anuprekSAe~ pRSTha 179 se 194 taka suvicAroM aura kuvicAroM kI kSamatA evaM mahattA 179, suvicAroM kA punaH punaH Avartana, bhAvana evaM anuprekSaNa 179, jaina-karmavijJAna meM bhAvanA, anuprekSA Adi zabda ekArthaka haiM 180, anuprekSA ke vividha artha aura lakSaNa 180, anuprekSAoM ke cintana aura abhyAsa kA phala evaM mAhAtmya 182, anuprekSA se viziSTa AdhyAtmika lAbha 182, karmabandha ke cAra prakAra aura unakI anuprekSA se parivartana 184, gAr3habandhana kaise zithilabandhana ho jAtA hai ? 184, anuprekSA se sthitighAta aura rasaghAta kaise jAtA hai ? 185, sabhI bhAvanAoM se rAsAyanika parivartana 186, anuprekSA mAnasika cintana-sApekSa hotI hai 186, anuprekSA kI bhAvanA-zakti 188, prabala bhAvanA kI dhArA se duHsAdhya rogI ko svastha kara diyA 188, anuprekSA AdhyAtmika sajesTolojI hai 188, anuprekSA brenavAziMga kA kAma kaise karatI hai ? 189, zubha bhAvanAtmaka prArthanA yA jApa se hRdaya parivartana 189, bhAvanAtmaka anuprekSA kA mAhAtmya 190, anuprekSA kA apara nAma sakhI bhAvanA 191, sAmAnya bhAvanA kA bhI jAduI asara 192, bhAvanA ke prabhAva se viSa bhI amRta ho gayA 192, bhAvanA se sardI-garmI meM tathA garmI-sardI meM parivartita 192, sAdhaka kI prabala bhAvanA se AkrAmaka baila bhI zAnta ho jAtA hai 192, saMta tukArAma kI 'Atmavat sarvabhUteSu' kI bhAvanA 193, bhAvanA, bhAvitAtmA aura bhAvanAyoga kI sAdhanA 193, bhAvanA kI saphala sAdhanA ke lie sAvadhAnI aura arhatAe~ 194 / (12) karmamukti meM sahAyikA : anuprekSAe~ pRSTha 195 se 220 taka anuprekSA ke dvArA jJAna AtmasAt ho jAtA hai 195, bAraha anuprekSAe~ : bhavabhramaNa se mukti-pradAyinI 196, (1) anityAnuprekSA: svarUpa, prayojana aura lAbha 196, zarIra kI Asakti sabhI AsaktiyoM kA mUla hai 197, amUr3hadRSTi, duHkha ko jAnatA hai, bhogatA nahIM; mUDhadRSTi jAnatA bhI hai, bhogatA bhI hai 197, anityatA ko jAnane se lAbha 198, anityatA ko mAnane kI apekSA jAnanA mahattvapUrNa hai 199, bharata cakravatI dvArA anityAnuprekSA se kevalajJAna aura sarvakarmamukti 199, nizcayanaya kI dRSTi se anityAnuprekSA kA cintana 200, kArlAila ko anityAnuprekSA zarIra aura AtmA ke bheda kA jJAna 201, (2) azaraNAnuprekSA: kyoM, kyA aura kaise ? 201, azaraNAnuprekSA se saMvara aura nirjarA kA lAbha 202, AtmA ke guNa hI jIva ke lie traikAlika zaraNa haiM 203, janma- jarA - mRtyu-vyAdhi Adi duHkhoM se kauna bacA sakatA hai? 203, AtmA ke sivAya koI bhI zaraNa yA trANa nahIM de sakatA 204, anAthI muni ne AtmA kI zaraNa kaise svIkAra kI? 206, hama AtmA kI hI zaraNa grahaNa kara rahe haiM, dUsare kI nahIM 207, azaraNAnuprekSA ke cintana se AdhyAtmika lAbha 208, (3) saMsArAnuprekSA : svarUpa aura upAya 208, saMsAra kyA hai, kaisA hai, kyoM hai? 208, saMsAra kI vicitratA ke svabhAva kA cintana : saMsArAnuprekSA 209, saMsArAnuprekSA kA sAdhaka anuprekSA kisa prakAra karatA hai? 210, pA~ca prakAra kA saMsAra : saMsArAnuprekSA ke lie 211, saMsArAnuprekSA kA phala saMvara, nirjarA aura mokSa 212, saMsAra ko duHkhanidhAna bhayaMkara araNya mAnakara cintana 213, saMsArAnuprekSA se thAvaccAputra ne mahAzramaNa banakara mokSa prApta kiyA 213, (4) ekatvAnuprekSA : svarUpa, upAya aura pariNAma 215, sahAyaka ke parityAga se ekatvAnubhUti kA pariNAma For Personal & Private Use Only Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 344 * karmavijJAna : pariziSTa * 215, nizcayadRSTi se ekatvAnuprekSA kA cintana kaise kareM? 217, do kA saMyoga duHkhakAraka, ekAkI meM koI duHkha nahIM 218, kyA akelA rahanA vyavahArya hogA? 218, samUha meM rahatA huA bhI akelA rahe to kaise rahe? 219, ekatvAnuprekSaka kartavya aura dAyitva se bhAge nahIM 219, ekatvAnuprekSA kA Thosa pariNAma 220 / (13) Atma-ramaNa meM sahAyikA : anuprekSAe~ pRSTha 221 se 242 taka (5) anyatvAnuprekSA : svarUpa, upAya aura pariNAma 221, zarIra aura AtmA donoM bhinna-bhinna haiM 221, zarIrAdi kA abhimAna samajhane se hAni 222, zarIrAdi ko Atma-bAhya kaise samajheM ? 222, AtmA ko zarIrAdi se bhinna mAnane para bhI zarIrAdi ke prati upekSA nahIM 223, naukA aura nAvika hai-zarIra aura AtmA : eka cintana 223, zarIra aura AtmA ko bhinna aura abhinna mAnane kI dRSTi 224, anyatvAnuprekSA se saMvara aura nirjarA kA lAbha 225, anyatvAnuprekSA ke lie jAgRti aura sAvadhAnI kI preraNA 225, svajana bhI sva-jana nahIM, mamatva ke kAraNa duHkhabhAjana 225, Atma-bAhya koI bhI padArtha merA nahIM, anyatva-cintana hai 226, mRgAputra ne anyatvabhAvanA se AtmA ko bhAvita kara liyA thA 226, anyatvAnuprekSaka ke AdhyAtmika vyaktitva meM bhautika vyaktitva se antara 227, zarIra ko anya samajhane para nirjarA lAbha 227, (6) azucitvAnuprekSA : eka cintana 227, azucitvAnuprekSA kA prayojana 227, azucimaya yaha zarIra prIti yogya kaise ho sakatA hai ? 227, zarIra kI azucimayatA 228, azucitvAnuprekSA kA vidhAyaka rUpa 229. zarIra ke UparI bhAga ko na dekhakara Antarika bhAga ko dekho 230. samazarIra ke durupayoga aura sadupayoga se hAni-lAbha 230, kArmaNazarIra kA rahasya jAna lene para bandha bhI kara sakatA hai, saMvara bhI 231, sanatkumAra cakravartI kI azucitvAnuprekSA 231, (7) AnavAnuprekSA : kyoM, kyA aura kaise ? 232, Asrava kA svarUpa, prakAra aura aniSTakArakatA 232, sAmparAyika Asrava se hone vAlI Atma-guNoM kI bhayaMkara kSati 232, triyogoM kI tIvra caMcalatA ke kAraNa karmabandha : eka udAharaNa 233, Asrava ke bayAlIsa bheda aura azubhAnavoM se vividha duHkha-prApti 234, AmravoM se saMcAlita kitanA paravaza? 235, AmravAnuprekSA se ananta catuSTayI kA prakaTIkaraNa 235, samudrapAla muni dvArA AsavAnuprekSA se karmamukti 236, (8) saMvarAnuprekSA : svarUpa, lAbha aura upAya 236, karmoM se AtmA kI rakSA karanA saMvara hai 236, bhedavijJAna siddha hone para zuddha caitanyAnubhUti 237, Atma-jJAnaramaNatA hI saMvara kA vidheyAtmaka kArya 237, zuddha upayoga meM rahane se saMvara kI sthiti sudRr3ha 238, vyavahAradRSTi se AmravoM kA nirodha : saMvara 238, saMvara-sAdhanA kA carama zikhara : ayoga-saMvara 239, ayoga-saMvara Adi ke lie sugama upAya 240, manogupti se sarvAMgINa saMvara kI prApti 241, saMyama se saMvara kI utkRSTa ArAdhanA 241, saMvarAnuprekSA kA suphala harikezabala muni ne prApta kiyA 242 / (14) bhAva-vizuddhi meM sahAyikA : anuprekSAe~ pRSTha 243 se 268 taka (9) nirjarAnuprekSA : kyoM, kyA aura kaise ? 243, saMvarAnuprekSA ke pazcAt nirjarAnuprekSA : kyoM, kaise? 243, nirjarAnuprekSA se sarvatomukhI zuddhi 244, avacetana mana meM saMcita rAgAdi saMskAroM kA recana nirjarA dvArA hI saMbhava 244, nirjarA kA vizada svarUpa, kArya aura prakAra 245, usI kI nirjarA sArthaka hotI hai 245, nirjarA ke prakAra, svarUpa aura nirjarAnuprekSA 246, nirjarA ke mUla kAraNa : dvAdazavidha tapa 247, utkRSTa nirjarA : kaise-kaise aura kisa krama se? 247, adhikAdhika nirjarA ke avasara 248, pApiSTa arjunamAlI ne nirjarAnuprekSA se mokSa prApta kiyA 248, AlocanA-nindanA-garhaNA evaM Atma-cintana se mahAnirjarA 249, (10) lokAnuprekSA : eka anucintana 250, lokAnuprekSA : kyoM, kyA aura kaise ? 250, lokAnuprekSA kA uddezya 250, lokAnuprekSA se lAbha 251, zivarAjarpi ko lokasvarUpabhAvanA se mokSa kI upalabdhi 255, (11) bodhidurlabhAnuprekSA : eka cintana 256, isa jagat meM durlabhatama vastu bodhi hai 256, bodhidurlabhatama : kyoM aura kaise? 257, bodhi : jIvana kA parama dhyeya : kisako sulabha, kisako durlabha? 258, bodhi ke vividha artha aura vizeSArtha, paramArtha 259, bhagavAna RSabhadeva ke aTThAnave putroM dvArA kI gaI bodhidurlabhAnuprekSA 260, (12) dharmAnuprekSA : kyA, kyoM aura kaise ? 261, dharma kI For Personal & Private Use Only Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : chaThA bhAga * 345 * AvazyakatA aura upayogitA 261, dharma ke nAma para calane vAle dharma-bhrama 262, dharma kA vAstavika svarUpa kyA hai ? 262, dharma kyA hai, kyA karatA hai ? 263, dharma hI saMvara, nirjarA aura mokSa kA avasara dene meM samartha 263, saMkaToM ke samaya sahana-zakti dene vAlA dharma hI hai 264, saMvega ke vibhinna prasiddha artha aura dharmazraddhArUpa anuprekSA kA anantara-paraspara phala 265, dharmAnuprekSaka kyA cintana kareM ? 265, dharmAnuprekSaka kA viziSTa dharma-cintana 266, arhantraka aura dharmaruci : dharmAnuprekSA kI prakhara niSThA ke jvalanta udAharaNa 267-268 / (15) maitrI Adi cAra bhAvanAoM kA prabhAva pRSTha 269 se 294 taka __ maitrI Adi cAra bhAvanAoM kI upayogitA kyA ? 269, samUhabaddha hone para aneka doSoM kA utpanna honA sambhava 269, viSamatAmaya saMsAra meM cAra koTi ke jIvoM kA saMsarga va samparka 270, cAra koTi ke jIvoM ke sAtha samparka hone para citta meM rAga-dveSAdi kAluSya kI utpatti 270, citta kI prasannatA aura nirmalatA ke lie cAra bhAvanAe~ 271, AtmA ko samabhAvaniSTha banAne hetu cAra bhAvanAoM kI abhyarthanA 271, cAra bhAvanAoM kI upayogitA : ahiMsAdi vratoM kI surakSA ke lie 272, cAroM bhAvanAoM se AdhyAtmika aura sAmAjika lAbha 273, maitrIbhAvanA kA prabhAva 274, hRdaya meM maitrI kI sthApanA se alabhya lAbha 274, apane Apa se satya ko khojo, kisI ko zatru mata mAno 275, prANimAtra ko apanA mitra mAno, kisI ko zatru mAno hI mata 275, samasta jIvoM ke lie maitrI ke dvAra khule rakho 276, sabhI prANI hameM va hama sarvaprANiyoM ko mitra kI dRSTi se dekheM 277, maitrIbhAvanA kyoM kareM? 277, maitrIbhAvanA kA uddezya 278, maitrIbhAvanA kA svarUpa aura upAya 278, maitrI kA phalitArtha 279, maitrI kA lakSaNa aura uddezya 279, vizvamaitrI ki siddhi 280, vizvamaitrI sAdhaka kI unnata manaHsthiti aura usakA prabhAva 280, vizvamaitrI ke Adarza taka pahu~cane kA krama 281, pramodabhAvanA kA svarUpa, vyApakatA aura rahasya 281, yaha pramodabhAvanA nahIM, pramodabhAvanA kA nATaka hai 282, pramodabhAvanA se dUra vyakti kA mAnasa 282, bAhara se prazaMsA aura antara meM doSadRSTi pramodabhAvanA nahIM 283, guNagrAhakatA aura cApalUsI meM mahAn antara hai 283, jo jisake viziSTa guNoM kA cintana karatA hai, vaha eka dina vaisA bana pAtA hai 283, guNagrAhI vyakti kA hRdaya : lohacumbaka ke samAna 284, gugAnurAgI nahIM hai to saba japa, tapa Adi nirarthaka haiM 284, guNAnveSI dRSTi vikasita hone para aneka AdhyAtmika lAbha 284, pramodabhAvanA meM sarvAdhika bAdhaka : doSadRSTi 285, pramodabhAvanA ke adhikArI kI arhatAe~ 285, karuNA maitrIbhAvanA kA hI viziSTa sakriya rUpa hai 286, karuNAbhAvanA kA lakSaNa 286, mAnavatA ke nAte bhI karuNApUrNa hRdaya honA anivArya 286, karuNA AtmA kA svAbhAvika guNa tathA dharmavRkSa kI jar3a hai 287, ye saba karuNAbhAvanA ke hI aMga haiM 287, karuNA kI holI : hRdayahInatA aura krUratApUrNa tarka 288, duHkhArtoM para karuNA karane se vyakti karmaphalabhoga meM bAdhaka nahIM hotA 288, karuNAbhAvanA ke sAdhaka ko anAyAsa hI puNya kA lAbha 288, karuNApUrNa hRdaya bhaya aura pralobhanoM se vicalita nahIM hotA 289, saccI vizvavyApI karuNA se sAmAjika aura AdhyAtmika lAbha.289, mAdhyasthyabhAvanA kyoM aura kyA hai ? 290, aise duSToM, durjanoM ke prati mAdhyasthyabhAvanA kI karmabandha se bacane kA mArga 290, mAdhyasthyabhAva kA phalitArtha maunabhAva hai 291, unake prati na to rAga rakhe, na dveSa; mauna yA upekSAbhAva hI hitAvaha 291, mAdhyasthyabhAva kI sArthakatA 292, dUsaroM ko galata mAna baiThanA bhI mAdhyasthyabhAvanA meM bAdhaka 292, mAdhyasthyabhAvanA kA vivekasUtra : ghRNA pApa se ho, pApI se nahIM 293, mAdhyasthya guNI-sAdhaka sudhArane meM viphala hone para kSubdha na ho 293, pratyeka prANI svakRta karmAnusAra sunane ko taiyAra na ho to dveSabhAva na lAe 294, mAdhyasthya guNa kI parIkSA 294| (16) Atma-maitrI : karmoM se mukti kA Thosa kAraNa pRSTa 295 se 314 taka apane sukhoM aura duHkhoM ke kartRtva aura vikartRtva ke lie svayaM jimmedAra 295. vyavahAra meM maitrI kI chaha kasauTiyA~ 295, aisI vyAvahArika maitrI prAyaH vizvasanIya aura cirasthAyI nahIM 296, vyAvahArika jagat meM maitrI aura vaira ke lie dUsarA cAhie 296, vyAvahArika jagat meM vaira-virodha ke mukhyatayA chaha kAraNa 296, aparAdha ke pratizodha se vaira-paramparA bar3hatI hai 298, vairabhAva ke udgama sthAna : kaSAya aura For Personal & Private Use Only Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 346 * karmavijJAna : pariziSTa * nokaSAya 299, vaira se nahIM, avaira (maitrIbhAva) se hI vaira zAnta hotA hai 299, maitrIbhAva meM pravRtta hone ke lie pA~ca cintanasUtra 303, pA~ca cintanasUtroM para vizleSaNa 303, mahAtmA gAMdhI jI ke jIvana meM pA~coM cintanasUtra the 305, gAMdhI jI ke dAkSiNya guNa kA eka udAharaNa 305, sahajamitra aura kRtamitra 306, AdhyAtmika jagat meM maitrI ke lie dUsare kI jarUrata nahIM 306, dUsaroM kA ahita socane vAlI AtmA apanA hI ahita jyAdA karatI hai 307, hiMsA Adi karake AtmA svayaM apanI hI hiMsA karatI hai 307, hiMsAdi karane vAle AtmA ko zatru banAkara apanA hI aniSTa karate haiM 307, sabhI AtmAe~ svarUpa kI dRSTi se samAna 308, AtmA ko kaba mitra mAneM, kaba zatru mAneM? 309, apanI AtmA kI zuddhi yA azuddhi apane hAtha meM 309, gItA kI dRSTi meM AtmA hI AtmA kA bandhu aura zatru hai 310, gajasukumAra muni ne AtmA ko zatru hone se bacAkara mitra banAyA 310, AtmA ko mitra banAne hetu apanI dRSTi Adi badalanI hai 311, Atma-maitrI kA rahasyArtha 311, sabhI sajIva-nirjIva para-padArtha yA vibhAva Atma-bAhya haiM, unake sAtha maitrI kaisI? 312, AtmA se maitrI-sambandha hI iSTa 312, saMyoga-sambandhajanita maitrI kitanI duHkhadAyI, kitanI Atma-maitrI vismRtikAriNI? 313-314 / . (17) vividha duHkhoM ke sAtha maitrI Atma-maitrI hai pRSTha 315 se 338 taka AtmA ko mitra banAne ke bajAya zatru kyoM banA letA hai ? 315, aisI sthiti meM Atma-maitrI kaise ho sakatI hai ? 315, cikitsA kSetra meM davA pIr3A zAnta karane kA asthAyI upacAra hai 316, duHkha kyoM Ate haiM ? unheM kauna detA hai ? 316, svAzrita sukha-duHkha ko parAzrita mAnane se duHkha bar3hatA hai 316, sukha-duHkha svakRta mAnane se lAbha : kaise aura kisa upAya se? 317, duHkha ko anya kRta mAnane vAle ke prayala 318, sukha-duHkhAnubhava apane doSoM ke kAraNa hotA hai 318, AtmA zatru aura mitra : sva-doSoM ke kAraNa 319, duHkha kA kAraNa svayaM ko mAnane se duHkha-maitrI 319, apane duHkhoM kA kAraNa 'sva' ko mAniye 319, viparIta paristhitiyoM meM bhI Atma-maitrI kAyama rakhane kA upAya 320, jo bhI paristhiti prApta hai, usI kA sadupayoga kara Age bar3hanA hai 321, duHkha-maitrI- sAdhaka dvArA saMvara-nirjarA dharma kA anuprekSaNa 322, ahaMkAravaza jIne vAle ye pApakarma ke prati niHzaMka loga 322. pApakarma udaya meM Ane para unheM nAnI yAda A jAtI hai 323, pApakarmiyoM kI antima samaya meM karuNa mRtyu se bodha pATha lo 323. sukha ke pracura sAdhana hone se koI sukhI nahIM ho jAtA 325, duHkha vastuoM ke abhAva meM nahIM, kAmanotpatti meM hai 326. saMsAra meM aneka prakAra ke duHkha, unake vibhinna rUpa aura prakAra 326. samasta duHkhoM ke mUla kAraNa aura unake nivAraNa ke do mukhya upAya 327, sukha aura duHkha rAga aura dveSa ke kAraNa : kyoM aura kaise 327, rAga-dveSa kA kSaya karanA hI ekAnta mokSa-sukha kA kAraNa 328, duHkhoM ke sAtha maitrI kA phalitArtha : vItarAgabhAva yA samabhAva 328, cAra duHkhoM meM anya sabhI duHkhoM kA samAveza 329, janma duHkhamaya hai, ise sukhamaya banAne hetu janma-maraNa kA anta karo 329, rogAdi duHkhoM ko mitra banAne kI paddhati 330. roga ke sAtha maitrI karane ke lie cintA Adi se chuTakArA 331, abhaya aura nizcintatA se AtmAbhimukhI maitrI 331, dRr3ha AsthApUrvaka japa se kaiMsara roga miTa gayA 332, AsthA ke sAtha bhAvanA se roga ke sAtha maitrI sthApita hotI hai 333, saMkalpa-bala bhI roga ke sAtha maitrI kA adbhuta upAya 333, kapTa-sahiSNutA bhI roga ke sAtha maitrI karane kA acUka upAya 333, zubha dhyAna se duharA lAbha 334. vRddhAvasthA ke sAtha maitrI : eka anucintana 334, bur3hApe ke sAtha maitrI karane ke pA~ca mukhya sUtra 335. anAgrahIvRtti : bur3hApe ke sAtha sukhada maitrI kA upAya 335, pratyeka paristhiti meM svayaM ko eDajasTa karanA maitrI kA maMtra 335, bur3hApe meM gRha-parivAra kI cintA se mukta hokara samAja-sevA meM lage 335. indriya-saMyama, jJAtA-drapTAbhAva : bur3hApe ke sAtha maitrI kA eka sUtra 336. bur3hApe ke sAtha maitrI ke lie AhAra-vihAra saMyama jarUrI 336. bur3hApe ko madhura ke bajAya duHkhada aura kaTu na banAe~ 337, mRtyu ke sAtha maitrI : eka anucintana 337-338 / (18) parISaha-vijaya : upayogitA, svarUpa aura upAya pRSTha 339 se 361 taka duHkhamukti kA rAjamArga 339, duHkhamukti : kaba aura kaba nahIM? 339, parIpaha-vijaya kA rahasya 339, sukha-suvidhAvAdI kA ubhayaloka duHkhakara 340, svaicchika kapTa-sahana : sukhada jIvana kA nuskhA For Personal & Private Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : chaThA bhAga * 347 * 340. bAhya aura kRtrima sAdhanoM se jIvana kSaNika sukhI banatA hai 341, kaSToM ko sahana na karane vAle kI prANa-zakti kSINa 341, asahiSNutA azAnti evaM karmabandha kA kAraNa hai 342, santulita manaHsthiti banAye rakhane ke lie sahiSNutA Avazyaka 342, kaSTa-sahiSNutA hI zreyaskara mArga 343, asahiSNutA aura sahiSNutA ke pariNAmoM meM antara 344, jAna-bUjhakara kaSTa sahane se kyA lAbha kyA hAni ? 344, svaicchika kaSTa-sahana bhI kaba parISaha-vijaya, kaba nahIM? 345, jJAnapUrvaka kAyakleza tapa kaSTa-sahana kSamatA bar3hAne hetu hai 345, kAyakleza meM mRdutA aura kaThoratA donoM haiM 346, zramaNatva kI suduSkaratA ke pIche tAtparya 347, kAyakleza aura parISaha-sahana donoM bhinna-bhinna haiM 347, kAyakleza ke pIche bhI sApekSa dRSTi 347, zIta-uSNa parISaha kA tAtparya aura usa para vijaya kaise ? 348, gRhastha-sAdhaka ke jIvana meM bhI parISaha-vijaya kI upayogitA 349, parISaha-sahana kaSTa - sahiSNutA bar3hAne ke lie hai 350, parISaha - vijaya karmajanita duHkhoM se mukti kA patha hai 350, parISaha-sahana ke do uddezya : mArgAcyavana aura nirjarA 350, parISaha-sahana meM zakti kA prakaTIkaraNa 351, parISaha-sahiSNutA ke vikAsa ke lie dhRti apekSita hai 352, sarvAdhika kaThina bhAvanAtmaka parISaha prajJA, ajJAna aura adarzana 354 dhRti aura Atma-zakti kA vikAsa : sahiSNutA ke lie sahAyaka 354, Adarza spaSTa ho, tabhI dhRti aura prasannatA jAgrata hotI hai 355, bhagavAna mahAvIra dvArA parISaha-sahana kA Adarza prastuta 355, sahiSNutA ke choTe lakSya : saMvara-nirjarA ke kAraNa : kaba aura kaise ? 356, dhArmika kauna, adhArmika kauna ? 357, sacce dhArmika kI pahalI kasauTI : sahiSNutA 357, sacce dhArmika kI pahacAna 358, sAmUhika jIvana meM sahiSNutA Avazyaka 358, pArivArika jIvana meM sahiSNutA kA Adarza 359, vartamAna meM vaicArika- AcArika sahiSNutA kA prAyaH abhAva 359, sahiSNutA kA vikAsa hone para 360, sahiSNu banakara siddhAnta para aDiga rahane kA supariNAma 360, kaSTa-sahiSNutA kA vilakSaNa prabhAva 360, parISaha - vijaya ke lie kSamA amogha -sAdhana 361 / (19) cAritra : saMvara, nirjarA aura mokSa kA sAdhana pRSTha 362 se 381 taka mokSa kA sAkSAtkAraNa 362, vibhinna pahaluoM se samyakcAritrasvarUpa 363, nizcayadRSTi se samyakcAritra ke vibhinna lakSaNa 365, nizcayacAritra aura vyavahAracAritra kA samanvaya 367, sarAgacAritra aura vItaragAcAritra meM antara 368, pradhAna rUpa se upAdeya : vItarAgacAritra 368, nizcayacAritralakSI vyavahAracAritra sArthaka hai 369, vyavahAracAritra kI sArthakatA 369, nizcayacAritra sAdhya hai, vyavahAracAritra usakA sAdhana 370, vyavahArapUrvaka hI nizcayacAritra kI utpatti 371, sarAgacAritra bhI paramparA se mokSa kA upAya va kAraNa hai 371, sarAgacAritra aura vItarAgacAritra donoM meM sAdhyasAdhanabhAva 372, eka hI cAritra meM yugapat do aMza 373, asaMkhyAtaguNI nirjarA kA vidhAna 374, asaMkhyAtaguNI nirjarA: kyoM aura kaise ? 374, nizcaya - sApekSa vyavahAra aura vyavahAra - sApekSa nizcaya 375, vyavahAracAritra kathaMcit upAdeya hai : kyoM aura kaise ? 376, aupazamika, kSAyika aura kSAyopazamikacAritra ke lakSaNa 377, sAmAyikAdi pA~ca cAritroM kA svarUpa 377 sAmAyikacAritra : lakSaNa, prakAra aura paramparAgata vidhi 378, chedopasthApanIyacAritra : do artha, do prakAra 378, digambara paramparA meM chedopasthApanIyacAritra kA svarUpa 379, zvetAmbara- paramparA meM parihAravizuddhicAritra kA svarUpa aura vidhi 379, yathAkhyAtacAritra : zvetAmbara - paramparA kI dRSTi meM 380, digambara- paramparAmAnya yathAkhyAtacAritra 381, pA~coM cAritroM meM vizuddhilabdhi : uttarottara anantaguNI 381, cAritra kA pRthak kathana : sarvakarmamuktirUpa mokSa prApti prarUpaNArtha 381 / (20) samyaktva - saMvara kA mAhAtmya aura sakriya AdhAra pRSTha 382 se 419 taka anAdi mithyAtva ko samyaktva - prApti kA apUrva Ananda lAbha 382, samyaktva - prApti se hI bhava-saMkhyA sImita hotI haiM 384, samyaktva ke binA vrata-niyamAdi mokSa ke kAraNa nahIM 385. samyaktva mokSa kA dvAra 385, bodhi, zraddhA, samyaktva yA samyagdRSTi parama durlabha hai 386, samyaktva kA jIvana para suprabhAva 388, . samyagdarzana kI sampannatA se mahAlAbha 389, samyaktva-saMvara-prApti hetu vimarzanIya bindu 390, samyaktva - saMvara For Personal & Private Use Only Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 348 * karmavijJAna : pariziSTa * kA sAdhaka 390, nizcaya - samyagdarzana : AtmA ke prati zraddhA, pratIti vinizciti 390, nizcayasamyagdarzana : AtmA se hI sIdhA sambandhita 391, nizcaya - samyagdarzana hone para hI vyavahAra-samyagdarzana saphala 391, vyavahAra-samyagdarzana ke do prasiddha lakSaNa aura unakA svarUpa 392, tattvabhUta padArthoM para zraddhAna : kucha zaMkA-samAdhAna 392, deva, guru aura dharma tattva : sacce jhUThe kI pahacAna 393, deva guru-dharma para zraddhA: kyo aura kaise ? 394, samyaktva-saMvara kI sAdhanA ke do rUpa 395, nizcaya - samyaktva-saMvara kI sAdhanA 396. vyavahAra - samyaktva-saMvara kI sAdhanA meM sAvadhAnI 403, samyaktva-saMvara-sAdhaka ke lie upAdeya 406, dharma kA vyAvahArika dRSTi-sammata lakSaNa 407, zAstra yA guru kA lakSaNa 407, samyaktva-saMvara kI sAdhanA mithyAtva - AmravoM kA nirodha 408, samyagdarzana kI vizuddhi : saMvara kA mUla kAraNa 409, samyaktva kI vizuddhi aura surakSA ke lie sarasaTha bola 411, samyaktva - saMvara meM sthiratA ke lie Avazyaka bhAvasampadA 414, samyaktva-saMvara ke lie samyaktva ke ATha aMgoM kA pAlana karanA anivArya hai 415, kAMkSA-mohanIya karma ke vedana ke kAraNa aura nivAraNa 416 419 / (21) virati-saMvara: kyoM, kyA aura kaise ? pRSTha 420 se 449 taka suvidhAvAda kA lakSya : adhikAdhika padArthopabhoga 420, bhautikavAda dvArA suvidhAvAda ko atyadhika uttejana 421, suvidhAvAda kA duSpariNAma 422, suvidhAvAdI logoM kA padArthoM ke svacchanda upabhoga-vipayaka tarka 422, jJAnapUrvaka abhAvayukta jIvana jIne vAlA duHkhI nahIM 423, ajJAnAdi jIvana jIne vAlA duHkhI hai 424, suvidhAoM se sukha milatA hai, yaha bhrAnti hai 424, suvidhAvAdI kA jIvana anaitikatA ke zikaMjoM meM 425, prakRtidatta cIjoM ko barbAda karane kA adhikAra nahIM 425, saMsAra kI sabhI vastuoM para eka vyakti kA adhikAra nahIM 425, suvidhA ke prAyaH sabhI sAdhana prakRti-viruddha aura kRtrima haiM 425, suvidhAvAdI kA dRSTikoNa 426, suvidhAvAda ke sAtha svacchanda bhogavAda kI lahara AI 427, vrata-niyama Adi bandhanarUpa nahIM, rakSaNarUpa haiM 427, kuttoM ke lie galapaTTe kA bandhana surakSArUpa banA 428, upabhoga-paribhoga-parimANavrata 429, mahArambhI mahAparigrahI ke lie vratAcaraNa duHzakya 430, azAnti aviratiyukta jIvana se viratiyukta jIvana kI ora 431, virati se hI sukha-zAnti, karmamukti yA sugati sambhava hai 433, ekAnta avirati kyA hai, kyA nahIM ? 433, sapta kuvyasanoM se avirati kA bhayaMkara duSpariNAma 434, Atmika guNoM kI rakSA hetu virati para dRr3ha rahane ke pariNAma 436, avirati : svarUpa, pariNAma, phala aura sthAna 437, avirata jIva kA andhakAramaya bhaviSya 438, virata jIva kA lakSaNa aura phala-prApti 438, virati-saMvara ke prakAra, vidhi, svarUpa aura uddezya 439, pratyAkhyAna : kaba supratyAkhyAna, kaba duSpratyAkhyAna ? 439, niyama aura vrata, pratyAkhyAna kA antara 440, virati - saMvara kA anantara aura paramparAgata phala 440, pratyAkhyAna: AmravoM aura icchAoM kA nirodhaka 441, pratyAkhyAna kA artha, lAbha aura svarUpa 441, pratyAkhyAna ke vividha rUpa 442, adhyAtma-sAdhanA ke lie navavidha pratyAkhyAna 442. vratabaddhatA se jIvana mUlyoM meM parivartana 443, gRhasthavarga aura sAdhuvarga lie vrata-sAdhanA kA vidhAna 444, vratabaddha yA pratijJAbaddha na honA, anizcaya aura avizvAsa kI sthiti meM jInA hai 445, vratavihIna jIvana : niraMkuza evaM dhyeya se DigAne vAlA 446, anyatIrthikoM kI pApakarma ke sambandha meM mAnyatA 446, bhagavAna mahAvIra kI pApakarma sambandhI spaSTa mAnyatA 446, jo pratyAkhyAna nahIM karate, ve sabhI pApakarmabhAgI 447, asaMyata- avirata AtmA aThAraha pApoM kA kAraNa kyoM ? 447, yaha siddhAnta sabhI asaMyata-avirata prANiyoM ke lie hai 448, apratyAkhyAnI jIva pApa meM pravRtta na hoM, to bhI pApa ke bhAgI 448, asaMyata vyakti ke pA~coM indriya-viSaya jAgrata jIva-ajIva kAyika trikaraNa - triyoga samvandhI asamaya cAlU 448, asaMyamI - avirata jIva ke pApoM kA srota bahatA rahatA hai 449, sAdhaka ke lie virati-saMvara kI sAdhanA anivArya 449 / (22) avirati se patana, virati se utthAna - 1 pRSTha 450 se 474 taka 'para' ko dekhane se pravRtti aura 'sva' ko dekhane se nivRtti 450. prANAtipAta bhI para-padArtha ko dekhane se hotA hai 450, (1) hiMsA- pApasthAna se virati kaise ? 451, hatyArA dRr3haprahArI AtmadhyAnI hokara virata For Personal & Private Use Only Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya sUcI : chaThA bhAga * 349 * huA 451. bAlamuni atimuktaka kevalajJAnI hue 452, jIva- hiMsA ke ina saba pApoM ko tyAgane se pApakarma se mukti 452, sulasakumAra jIvahatyA ke vyavasAya se sarvathA mukta rahA 453, zreNika rAjA ko naraka-prApti kyoM ? 453, (2) dUsarA mRSAvAda nAmaka pApasthAna: kyA aura kaise-kaise ? 454, asatya ke vibhinna rUpa aura unakA phala durgatigamana 455, asatya sevana kA duSpariNAma : narakagamana 456, asatya sevana se vira hone kA suphala 456, (3) tRtIya pApasthAna : adattAdAna kyA hai ? 456, cauryakarma ke bhayaMkara pariNAma 456, corI vahI karatA hai, jisakI AtmA ke prati vaphAdArI nahIM hai 457, corI karane vAlA azAnti phailAtA hai 457, sabhyatApUrNa coriyA~ bhI hotI haiM 457, adattAdAna ke mukhya ATha prakAra 458, svAmi-adatta Adi kA bhAvArtha, tAtparyArtha 458, abhagnasena cora ko cauryakarma kI bhayaMkara sajA 459, cauryakarma se virata hone vAle UrdhvArohI hue 459, (4) caturtha abrahmacarya (maithuna) pApasthAna : svarUpa aura utpatti 461, abrahmacarya pApasthAna : sva-dharma ko chor3akara para-dharma meM ramaNa karane se 461, brahmacarya AtmA kA svabhAva hai 462, nirgrantha munivara abrahmacarya kA tyAga kyoM karate haiM ? 462, brahmacarya se sabhI prakAra se lAbha 463, brahmacarya eka : lakSaNa aneka 464, maithuna sevanarUpa abrahmacarya ke ATha aMga 465, abrahmacarya kA phalitArtha 465, eka abrahmacarya ke sevana se anya aneka pApa 466, abrahmacarya se virata hokara AdhyAtmika vikAsa meM UrdhvArohaNa 466, (5) paMcama parigraha nAmaka pApasthAna : kyA aura kisa kAraNa se ? 467, para-padArthoM para mUrcchA, Atma-dRSTi se vimukhatA 467, para bhAvoM meM AsaktipUrvaka jhukAva hI parigraha kA kAraNa hai 468, parigrahavRtti ke kAraNa sabhI pApa kiye jAte haiM 468, atiparigrahI sukha-zAntipUrvaka jIvana-yAtrA nahIM kara pAtA 468, tIvra parigraha-pApasthAna se narakagAmitA avazyambhAvI 469. para-padArthoM ke prati parigrahavRtti hone se durgatigAmI bananA par3A 469, parigraha: pApakarmabandhaka aura duHkha kA kAraNa 470, sAdhuvarga ke pAsa dharmopakaraNa hone para bhI parigraha nahIM 471, vastu ko mamatA- mUrcchApUrvaka rakhane yA saMgraha karane kI vAMchA 471, samyagdRSTi zramaNopAsaka vastue~ rakhate hue bhI antara se nirlipta 472, samaya Ane para tyAga karate nahIM hicake 472, zrAvaka mukhyataH bAhya parigraha kI maryAdA karatA hai 473, bAhya padArtha parigraharUpa kaba ? 473-474 / (23) avirati se patana, virati se utthAna - 2 pRSTha 475 se 509 taka (6-9) cAra kaSAyarUpa cAra pApasthAna: kyA, kyoM aura kaise ? 475, (10-11) rAga-dveSa Adi saba para-bhAvopajIvI vibhAva haiM 477, Atma-draSTA krodhAdi aniSTa pariNAmoM se bacatA hai 477, (12) kalaha bhI dUsaroM kI ora dekhane se hotA hai 478, kalaha sabhI kaSAyoM Adi pApoM kA sAmUhika rUpa hai 478, kalaha se ghora pApakarmoM kA bandha aura usakA kaTuphala 479, kalaha dUsaroM ke sAtha rAgAdiyukta sambandha jor3ane se hotA hai 479, kalaha se vacane ke lie sundara sujhAva 480, (13) abhyAkhyAna bhI paradoSa-darzana se hotA hai 480, mahAsatI sItA para lage abhyAkhyAna se kitanI hAni ? 481, abhyAkhyAna pApa se bacane ke lie sujhAva 481, abhyAkhyAna ke pApa se bacane kA supariNAma 481 dhArmika-sAmpradAyika kSetroM meM bhI abhyAkhyAna bhayaMkara hai 482, abhyAkhyAnI dvArA ghora karmabandha tathA kaTuphala bhoga 482, (14) paizunya nAmaka pApasthAna : kyA aura kyoM hotA hai ? 483, abhyAkhyAna aura paizunya meM antara 483, paizunyavRtti kA durvyasana jIvana ko naraka banA detA hai 484, paizunyavRtti ke sAtha-sAtha anekoM pApa aura durguNa 484, paizunya pApa-sevana kA bhayaMkara duSpariNAma 485, cugalakhorI se hAni 486, abhyAkhyAna aura paizunya se bacane ke upAya 486, (15) para-parivAda bhI bhayaMkara pApasthAna 486, para-nindA ke sAtha kaI durguNa, kaI pApasthAnoM kI vRddhi 487, vItarAga paramAtmA kI mahAnindA, dharmanindA aura gurunindA ke duSpariNAma 488, para-nindA ke pApakarma se chUTane kA eka upAya guNAnurAga 489, guNa-doSadRSTi-parAyaNatA kI apekSA se cAra koTi ke mAnava 490. Atma-nindA se Atma-zuddhi, para- nindA se pApakarmavRddhi 490, Atma-nindA karane kA uttama tarIkA 491, vidhivat Atma-nindA se Atma-zuddhi 491, (16) solahavA~ pApasthAna : rati - arati : eka bhayaMkara pApacakra 492, rati- arati pApasthAna manaHkalpita hai, manogata hai 493, rati-arati tattvaviruddha cintanaM = azubha cintana se hotI hai 493, paudgalika padArtha ke banane-bigar3ane se rati - aratibhAva 494, karmasiddhAnta kA jJAna na hone se rati-arati pApa kA sevana hotA hai 495, zarIra kI For Personal & Private Use Only Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 350 * karmavijJAna : pariziSTa * utpatti meM rati aura naSTa hone para arati kyoM ? 495, rati-arati donoM pRthak-pRthak kyoM nahIM, eka kyoM? 495, rati-arati ko pApasthAna kyoM mAnA gayA? 496, rati-arati ke sAtha anekavidha pApakarmoM kA saMcaya 496, rati-arati kI parivartanazIlatA meM na bahakara vyakti dRSTi badale 497, vastusvarUpa kA jJAna hone se rati-aratibhAva nahIM hotA 498, rati-arati kI pApa-pravRtti baMda karane se isa pApakarmabandha se baca jAyegA 499, rati-arati rAga-dveSa kI pUrvAvasthA hai 499, rati-arati pApasthAna se bacane kA sarala upAya 499, sulasA samatA kI sAdhanA se rati-arati donoM hI prasaMgoM para inase baca gaI 500, Atmarati-parAyaNa samatva ke sAdhaka ke lie kyA rati aura kyA arati ? 500, manarUpI pakSI ko samAdhirUpI piMjare meM baMda rakho 501, mana ko samAdhi meM sthira karane ke lie dhyAnarUpI vRkSa para ArUr3ha karo 501, (17) satrahavA~ pApasthAna : mAyA-mRSAvAda : eka anucintana 502, mAyA-mRSAvAdI vArAMganA ke samAna anekarUpatA se yukta 502, mahAtmA aura durAtmA meM antara : ekarUpatA aura viparItatA 502, jAna-bUjhakara apane bole hue vacana ko bhaMga karane vAle bhI mAyA-mRSAvAdI 503, mAyA-mRSAvAdI kaisA hotA hai, kaisA nahIM ? 503, mAyA-mRSAvAdI kI pahacAna ke lakSaNa 505, bAgha kA camar3A or3he hue gadhe ke samAna mAyA-mRSAvAdI 505, mAyA-mRSAvAda se virata hone ke upAya 506, (18) aThArahavA~ pApasthAna : mithyAdarzanazalya : eka cintana 506, mithyAdarzana kA artha aura svarUpa 506, mithyAdarzana ko zalya kyoM kahA gayA? 507, mithyAdarzana meM zeSa satraha hI pApasthAnoM kA samAveza ho jAtA hai 507, yuddha meM andhe kI taraha ajJAnI mithyAtvI bhI vikAroM ke sAtha yuddha meM vijayI nahIM ho pAtA 508, mithyAdarzana ko pApa kyoM kahA gayA? 508, mithyAdarzanazalya ko nikAlane ke upAya 509 / (24) patana aura utthAna kA kAraNa : pravRtti aura nivRtti pRSTha 510 se 528 taka jIva aThAraha pApasthAnoM se bhArI hote haiM 510, AtmA ke adhogamana ke kAraNa : aThAraha pApasthAna 511, jIva pApoM ke sevana se bhArI aura virati se halake hote dikhAI kyoM nahIM dete? 511, tumbe para lepa ke rUpaka dvArA pApasthAnoM se gurutva-prApti kA bodha 512, pApasthAnoM se mukta mAnava Urdhvagamana karatA hai, 512, pApakarma na karane kA bhagavAna kA udbodhana 514, phira bhI pApakarma kyoM aura kisalie karate haiM? 514, pApakarmoM ke phala se koI bhI baca nahIM sakatA 515, jinake lie pApakarma karatA hai, phala bhogane meM ve hissA nahIM ba~TAte 515, avivekI sukha-duHkha ke mUla ko nahIM socatA 517, dharmasthAnoM meM kriyA karane se pApa nahIM dhula sakate 517, bhaya se pApakarma na karane vAle bhI pApa ke phala se nahIM baca sakate 518, pApakarma kA bhaya nahIM, pApakarma koI dekha na le, yaha bhaya hai 518, antara meM pApakarma-tyAga kI preraNA nahIM jagI, vahA~ pApakarma-tyAga saccA nahIM 518, pApabhIru kA pApa-tyAgI kI pahacAna 519, pApakarma ke phala se chuTakArA anyAnya upAyoM se nahIM, svayaM pApakarma chor3ane se hI sambhava hai 519, pUrvakRta pApakarmoM kA phala dera-sabera se bhoganA hI par3atA hai 520, bhagavAna mahAvIra ko bhI aneka bhavoM taka pApakarmoM kA phala bhoganA par3A 520, pApakarmoM se kauna baca sakatA hai ? 520, apane Apa ko na dekhane se manuSya pApasthAnoM kI ora bar3hatA hai 521, pApasthAnoM se virata hone kA dUsarA mUlamaMtra 521, AtmA se AtmA ko samyak prakAra se dekho-jAno 522, AtmA ko AtmA se dekhane kA rahasyArtha 522, para-padArtha aura unheM dekhane se pApasthAnoM kI utpatti kaise? 523, para-bhAvoM kI ora dekhane vAlA abhavya kAlasaukarika 524, kAlasaukarika-putra sulasakumAra kI hiMsAdi pApoM se virati 524, yatanApUrvaka pravRtti karane se pApakarma se bacAva ho sakatA hai 525, 'Atmavat sarvabhUteSu' kA Atma-dRSTi-sAdhaka pApakarmoM se sahaja virata ho jAtA hai 525, rAgAdiyukta sambandha jor3ane se naraka kA nirmANa hotA hai 527, para-padArthoM kI ora nahIM jhA~kane vAle ko AdhyAtmika vikAsArohaNa 527, pApasthAna agaNita, kintu una saba kA aThAraha meM parigaNana 527-528 / For Personal & Private Use Only Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - karmavijJAna:sAtavA~ bhAga khaNDa 10 kula pRSTha 1 se 485 taka saMvara evaM nirjarA tattva kA svarUpa-vivecana nibandha 16 pRSTha 1 se 485 taka (1) apramAda-saMvara kA sakriya AdhAra aura AcAra pRSTha 1 se 24 taka pramAda se huI Trena-basa Takkara se mRtyu kA bhayaMkara tANDava 1, pramAda mRtyu hai, apramAda amRtyu (jIvana) : kyoM aura kaise? 2, jIvana meM pramAda sAdhanA ko dUSita kara detA hai 3, jAna-bUjhakara kiye gaye pramAda se sAdhanA naSTa 4, bhagavAna mahAvIra kA upadeza : samayamAtra bhI pramAda mata karo 5, apramAda ke liye mohanidrA meM supta logoM ke bIca rahate hue bhI sarvathA jAgrata raho 6, mRtyu ko sAkSAt khar3I dekha sAdhaka pramAda nahIM kara pAtA hai 7. jIva apane hI pramAda se da:kha pAtA hai 8. pramAda karma hai aura apramAda dharma : kyoM aura kaise? 9, pramAda-nirodha ke mukhya do upAya 10, indriya-viSayoM ke prati pramAda ke kAraNa jIvoM kI durdazA 11, pramAdI ko saba ora se bhaya, apramAdI ko kahIM bhI bhaya nahIM 12, pramAda-sevana ke kAraNa aura nivAraNopAya 12, apramAda-saMvara ke lie : indriyoM ke upayoga meM sAvadhAna raheM 13, zarIra, indriyoM Adi kA svarUpa samajhakara pramAda meM na pha~so 14, zarIrAdi ke sAtha rahate hue bhI apramatta rahakara parAkrama kareM 14, pramAdAcArI : svajanoM ke sAtha rahate hue bhI unameM Asakta na ho 15, aisA apramAdAcArI sAdhaka bAra-bAra janma-maraNa karatA hai 16, apramAda-saMvara-sAdhaka kaise pramAda se bacakara caryA kare? 16, pramAda kA morcA kahA~-kahA~ aura kaise-kaise? 16, yatanAzIla apramatta-sAdhaka kI vizeSatA 18, apramAda-saMvara ke sAdhaka kI bhAvacaryA aura dravyacaryA kaisI ho? 19, apramAda kA svarUpa, prakAra aura prayoga 19, apramattatA ke dRr3ha abhyAsI AtmavAn ke lie chaha bAteM 20, pramAda-nirodha kA eka prekTikala pATha 20, zubha yoga-saMvara ke rUpa meM apramAda-saMvara kI eka sarala udAttIkaraNa-prakriyA 23-24 / / (2) akaSAya-saMvara : eka sampreraka cintana pRSTha 25 se 55 taka rasabandha aura sthitibandha kaSAya se hotA hai 25, bhagavAna mahAvIra ko bhI dIrghakAla taka vedanA bhoganI par3I 26, kaSAya kI tIvratA-mandatA ke anusAra rasabandha-sthitibandha aura saMsAra meM sthiti 26, kaSAya kA artha hI saMsAra-vRddhi hai 26, arihanta bhI kaSAya-ripuoM kA kSaya karake hI banate haiM 27, akaSAya-saMvara kA tIvra parAkrama nahIM kiyA 28, kyA kaSAyoM ko apanAe binA kAma nahIM calatA 28, kaSAya AtmA kA sva-bhAva nahIM, vibhAva hai 28, akaSAya-saMvara kaise ho sakegA, kaise nahIM ? 29, kaSAya se AtmA kI tathA Atma-guNoM kI hAni hI hAni hai 29, kapAya-sevana se ihaloka aura paraloka sarvatra santApa 29, adhika sukha kisameM hai? : kaSAya-sevana se yA akaSAya se? 30, kaSAya-sevana se sukha-zAnti nahIM 30, kaSAyoM ke binA bhI jIvana-vyavahAra cala sakatA hai 31, kaSAyoM se dUra rahane kA svabhAva banAne para hI jIvana kI sArthakatA 31, kaSAyoM kA Azraya lene para saMsAra bar3hegA hI, ghaTegA nahIM 32, kaSAya ke nirodha yA tyAga se AvRtta Atma-guNa prakaTa hoMge 32, kaSAya-tyAga se parama lAbha 33, kaSAyoM para vijaya kaise prApta ho? 33, kaSAyoM se adhogati tathA alpalAbha : anekaguNI hAni 33, vAtAdi vikAroM se unmatta kI apekSA kaSAyoM se adhika unmatta 34, sAdhakoM ke jIvana meM kaSAyoM kA jabardasta gherAva aura pariNAma 35, kaSAya ke kucakra meM pha~sA huA sAdhaka 36, kaSAyoM kA AkramaNa dasaveM guNasthAna taka hotA rahatA hai 38, pApakarmajanita duHkhoM se bacane kA upAya 39, kaSAya karane kI Adata prAyaH badalatI nahIM 39, kaSAyoM ke cakkara meM phaMsakara svayaM azAnti mola lenA hai 40, krodhAdi kaSAya kyoM uttejita hote haiM ? 40, kaSAya ke For Personal & Private Use Only Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 352 * karmavijJAna : pariziSTa * pratyeka pahalU ko jAnanA aura usa para vijaya pAnA hai 41, kaSAyamukti : pariNAma, upAya aura kAraNoM kA digdarzaka yaMtra 42, akaSAya-saMvara kA eka upAya : udAsInatA-aliptatA 43, pRthvIcandra kI sAMsArika pravRttiyoM ke prati nirliptatA kaisI thI? 43, bharata cakravartI kI kaSAyoM se nirliptatA kA rahasya 44, bharata cakravartI kA akaSAya ke viSaya meM cintana 45, kaSAya-vijaya ke lie prati kSaNa jAgRti Avazyaka 46, pravRttiyoM meM sarvatra kaSAya-vijaya kA dhyAna rahe 46, akaSAya-saMvara kI sAdhanA ke lie do upAya 47, antara meM udita kaSAya ko niSphala karane kA spaSTIkaraNa 47, krodha ko kaise saphala kara detA hai mAnava? 47, krodha kA tatkAla zamana karane ke bajAya saphala karane kA duSpariNAma 48, sAmAnya krodha bhI vicAraNA kI khurAka dene se prabalatara ho jAtA hai 49, krodha ko saphala karane se naye karmoM ke udaya ko avakAza 49, vibhinna kaSAyoM kI gulAmI se AtmaghAtaka puruSArtha kA silasilA 49, kaSAya-nirodha kA dUsarA upAya 50, pradezodaya kA camatkAra 51, chadmasthoM ke lie kaSAyoM ke kSaya Adi kA upAya 51, vipAkodaya ko rokanA kaise ho? 51, kaSAyakarmoM ke vipAkodaya ko rokanA kaSAya ko jAgrata hone se rokanA hai 51, kucha anuprekSAoM, bhAvanAoM se kaSAya karmoM kA nirodha sambhava 52, dUsaroM ke prati krodhAdi karake apane antara ko mata bigAr3o 53, krodhAdi karane se sAmane vAle meM asadbhAva, aprIti aura sevAbhAva hAni hotI hai 53, kSamAdi kI ArAdhanA karake durlabhatama jina-vacana-prApti ko saphala karanA cAhie 53, pada-pada para krodhAdi karane vAle meM vItarAga dharma kI samajha kahA~ ? 54, puNya becakara kaSAyoM ko kharIdane se sAvadhAna 54-55 / (3) kaSAyoM aura nokaSAyoM kA prabhAva aura nirodha ___ pRSTha 56 se 99 taka ___ kaSAya aura nokaSAya kyA haiM? ve kyA aniSTa karate haiM ? 56, kaSAya aura nokaSAya ke prakAra 57, krodha : pratyakSa hI saba kucha badalane vAlA taskara 57, zUdra janmajAta cANDAla, para krodhI karma se cANDAla 58, akaSAya-saMvara ko apanAne se krodha zAnta ho gayA 59, eka kSaNa kA tIvra krodha karor3a pUrva meM arjita tapa aura cAritra ko naSTa kara DAlatA hai 60, utpanna krodha svayaM kA bhI nAza karatA hai aura dUsaroM kA bhI 60, tIvra krodha se sArI Atma-zakti aura UrjA-zakti naSTa kara dI 61, agnizarmA krodhI aura kSamAvIra guNasena 61, akaSAya-saMvara ne svayaM ko tathA krodhI guru ko kevalI banAyA 62, pracaNDa krodha se vaira-paramparA aura krUra karmabandha 63, akaSAya-saMvara evaM samabhAva se karmakSaya 64, mAna kaSAya : Atma-guNoM ke vikAsa meM kitanA bAdhaka ? 65, bAhubalI muni mAna kaSAya meM kaise lipta hue? 65, mAna kaSAya ko kauna paNDita Azraya degA? 66, mAna kaSAya kI pahacAna 67, mAna kaSAya se kitanI hAni, kitanA patana ? 67, dhana-sampatti Adi saba pUrvakata puNya ke phalasvarUpa milate haiM ? 68, mada karane vAle ko hIna yA viparIta dazA prApta hotI hai 69, mAna kaSAya kI utpatti meM nimitta kAraNa 70, jAtyabhimAna se nIca gotra kA bandha 70, jAtimada ke kAraNa metArya cANDAla jAti meM utpanna hue 71, kulAbhimAna ke kAraNa bhagavAna mahAvIra ko devAnandA brAhmaNI kI kukSi meM rahanA par3A 71, balamada ke kAraNa zakti kA durupayoga karane vAle narakagAmI hote haiM 72, bAhubalI ne apanI zakti kA Atma-hita meM sadupayoga kiyA 72, rUpamada kA daNDa : sanatkumAra cakrI 72, tapomada bhI kitanA aniSTakAraka ? 73, lAbhamada : jIvana ko durgati aura ArtadhyAna meM DAlane vAlA 73, jJAna kA mada bhI manuSya ko jJAnavRddhi se vaMcita kara detA hai 74, aizvaryamada kA tyAga karanA hI zreyaskara hai 74, mAna vijaya se saMvara aura nirjarA kA lAbha 75, mAyA kaSAya ke aneka rUpa aura svarUpa 75, mAyA se ghora pApakarmabandha tathA durgati-prApti 75, bahudhA striyA~ mAyA-kapaTa karane meM catura 76, mAyA kaSAya se Atma-guNoM kI kitanI hAni ? 76, sarala AtmA zuddha hotI hai, usI meM dharma TikatA hai 77, mAyA kaSAya se bacane ke upAya aura lAbha 77, lobha kaSAya : samasta durguNoM aura doSoM kI khAna 77, pApa kA bApa lobha : eka jvalanta dRSTAnta 78, lobha vijaya ke anUThe upAya 79, kapila ne lobha para vijaya prApta karake kevalajJAna pAyA 79, lobha vijaya se Atma-zAnti, santoSa 80. nokapAya : svarUpa aura artha 81, hAsya nokaSAya : svarUpa aura kaTu phala 81, rati-arati-nokapAya : kyA aura kaise? 82, zoka nokapAya : svarUpa aura hAni 83, bhaya nokaSAya : kyA, kitane prakAra evaM bacane kA upAya? 84, bhaya mohanIya karma : saMvara aura nirjarA meM bAdhaka 84, bhaya se sAdhanA meM kitanI hAni, kitanI kSati? 85, bhaya ke mukhya sAta nimitta kAraNa 86, maraNabhaya : kisako hotA hai, kisako nahIM? 87, satyaniSTha For Personal & Private Use Only Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : sAtavA~ bhAga * 353 * sAdhaka maraNabhaya se nahIM DaratA 88, jugupsA : artha, svarUpa evaM kAraNa 89, vedatraya nokaSAya : kyA aura kaise? 90, vedatraya nokaSAya bandha (Amrava) ke kAraNa 91, veda nokaSAya se bacane ke upAya : saMvara-nirjarA kA lAbha 91 / (4) kAmavRtti se virati kI mImAMsA pRSTha 92 se 117 taka kyA kAmavRtti maulika manovRtti hai ? 92, jainadRSTi se kAma ke do rUpa 92, kAmavAsanA se jIvana kA sarvanAza sambhava 92, ucchRkhala kAmabhogoM para niyaMtraNa atyAvazyaka 92, kAmavRtti ke pramukha utpAdaka 93, kAmavRtti ko jagAne meM mUla kAraNa : Antarika 93, kAmavAsanA ke bhar3akAne meM kAraNa : azubha saMskAra aura nimitta 94, nimitta milate hI kAmavAsanA ke saMskAra bhar3akate haiM 94, jaiminI RSi ko nimitta ne pachAr3a diyA 95, siMha-guphAvAsI muni ko rUpa kA nimitta le DUbA thA 96, komala keza-sparza adhaHpatana kA kAraNa banA 96, antarmana meM nihita kAma-saMskAra nimitta milate hI bhar3aka uThe 96, ajJAta mana meM nihitta kusaMskAroM ne kAmottejita kiyA 97, nimitta ne sukumAlikA sAdhvI kI kAmAgni prajvalita kI 97, brahmacarya-siddhi ke lie nau guptiyA~, dasavA~ koTa 98, ina nimittoM se na bacane kA duSpariNAma 98, kAmottejaka ke dRzya nimittoM se bacanA Avazyaka 99, kAma-saMvara-sAdhaka ina nimittoM se bace 99, aparipakva-sAdhaka ke lie azubha nimittoM se bacanA Avazyaka 100, upAdAna zuddha va dRr3ha hue binA nimittoM kI upekSA karanA ThIka nahIM 100, upAdAna zuddha va dRr3ha hue binA kAmavRtti para vijaya pAnA kaThina 100, kAmavRtti para vijaya pAne ke mukhya do upAya 101, sAdhanAkAla meM bhrAntivaza nimittAdhIna na ho 101, kAmavikAra ke nimitta kahIM bhI mila sakate haiM 101, upAdAna ko zuddha evaM sudRr3ha banAne ke upAya 102, sAdhya para dRr3ha raheM : mokSalakSa, dharmapakSa 102, saMvara aura nirjarA donoM upAdAna zuddhi ke lie apekSita haiM 103, kAmavRtti para vijaya ke lie nirodha aura zodhana donoM jarUrI 103, zuddha upAdAna vAlA vyakti kAmavRtti kA turanta saMvara kara letA hai 103, rAmakRSNa paramahaMsa kI kAmavRtti-nirodha kI parIkSA 103, vibhUtAnanda jI ne turanta kAma-saMvara kara liyA 104, kAmavijetA sthUlibhadra uttejaka nimittoM ke milane para bhI na Dige 104, vijaya seTha-vijayA seThAnI brahmacarya meM dRr3ha rahe 105, sudarzana seTha kAmottejaka nimitta milane para turanta sa~bhala gae 105, ina Adarza sAdhakoM kA anukaraNa nahIM karanA hai 105, kAma-saMvara kA tRtIya upAya : paralokadRSTi evaM pApabhIrutA 105, kAma-saMvara kA cauthA upAya : parameSThI-zaraNa 106, kAma-saMvara kA paMcama upAya : duSkRtagardA, AlocanA, nindanA 106, inase vedamohanIya karma kI nirjarA hone se Atma-zuddhi kA mArga prazasta 106, Atma-nindanA evaM gardA ke supariNAma 107, utkRSTa pazcAttApa aura prAyazcitta se AtmA zuddha ho gaI 107, kAma-saMvara kA chaThA upAya : sukRtAnumodanA 107, upAdAna zuddha hone para bhI nimitta mile to prAyazcitta se zuddha ho 108, nimittoM se bacane ke lie nimnokta niyamoM kA pAlana kare 108, vijAtIya ke vikArI darzana se brahmacarya-bhaMga honA sambhava 108, brahmacaryaniSTha saMnyAsI trilokanAtha jI kA nimitta milate hI patana 108, kAmarAga se sarvathA nivRtti ke lie AdhyAtmika upAyoM kA Alambana 109, paramAtma-bhakti se akAmasiddhi aura kaSAya-nokaSAya nAza 109, rAmadulArI paramAtma-bhakti se pavitra banI 109, narasI mehatA ko patnI-viyoga kA duHkha paramAtma-bhakti se miTA 110, trividha satsaMga se kAmavAsanA se virati 110, kAmavRtti-nirodha kA amogha upAya : bhAvanAoM se AtmA ko bhAvita karanA 110, akAmasiddhi ke katipaya prayoga 111, kAmavRtti-niyaMtraNa : indriya aura mana ke viSayoM para rAga-dveSa na karane se 112, dhyAnayoga dvArA kAmavRtti para niyaMtraNa 112, yoga-sAdhanA kI dRSTi se kAmavRtti-niyaMtraNa : eka anucintana 112, ye nirdoSa cikitsAe~ : kAma-niyaMtraNa meM sahAyaka 113, bAhya-Abhyantaratapa bhI kAmavRtti para niyaMtraNa meM sahAyaka 114, tapa aura AhAra-zuddhi se kAmottejanA para niyaMtraNa 114, kAmavRtti kA damana yA zamana karane meM upayogI sUtra 114, lajjA se bhI kAmavAsanA para niyaMtraNa sambhava 115, kutUhalavRtti : kAma kI jananI 115, manonIta satkArya meM mana lagAne se kAmavAsanA zAnta hotI hai 115, abrahma-sambandhI kRta pApoM kA punaH-punaH smaraNa ucita nahIM 116, kAmavAsanA duSkRtya kA turanta yA usI dina pratikramaNa karo 116, guru-kRpA bhI kAma-zamana meM sahAyaka 116 / For Personal & Private Use Only Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 354 * karmavijJAna : pariziSTa * (5) yoga kA mArga : ayoga-saMvara kI maMjila pRSTha 117 se 147 taka / trividha yoga se jIvana naiyA ko khene vAlA nAvika 117, yoga se ayoga kI maMjila taka pahu~cane yogya saMsAra-yAtrA 117, satyadraSTA maharSi hI saMsAra-samudra ko pAra kara sakate haiM 118, upayoga lakSaNa jIva yoga dvArA kyoM aura kaba pravRtta hotA hai ? 118, saMsArI jIva kI pratyeka pravRtti trividha yogoM ke saMyoga se 118, zarIra saMyogavaza kriyA, karma aura loka, tInoM kA bhoktA AtmA 119, yoga dvArA bAhya sthiti aura upayoga dvArA AdhyAtmika sthiti 119, saMsArI AtmA kI pravRtti ke lie triyoga kI AvazyakatA 120, tInoM yoga vivekI ke lie karmamukti meM sahAyaka 120, jahA~ yoga hai, vahA~ Amrava hai; ayoga hai, vahIM saMvara 121, cauthe se terahaveM guNasthAna taka zubha yoga-saMvara 121. sarvaprathama pravRtti kA. vicAra prAyaH mana meM prAdurbhUta hotA hai 124, mana meM prAdurbhUta antaraMga bhAvadhArAe~ : azubha, zubha, zuddha 124, azubha bhAvadhArAoM se azubhAnava pApakarmabandha aura kaTuphala 124, zubha bhAvadhArA se zubhAmrava, puNya karmabandha aura zubha yoga-saMvara 125, zubha yoga ke do prakAra : prazasta aura aprazasta : svarUpa aura antara 126, aprazasta zubha yoga aura azubha yoga meM antara 126, prazasta zubha yoga-saMvara se ayoga-saMvara kI bhUmikA 127, prazasta zubha yoga-saMvara kI dhArA kA pratiphala 127, gItAdarzana aura jainadarzana kA yoga ke sambandha meM mantavya 127, karmayogI ko antima samaya taka karma na chor3ane kA nirdeza 128, bhagavAna mahAvIra ne yoga ko mArga aura ayoga ko maMjila kahA 128, anya darzanoM aura jainadarzana kI dRSTi meM antara 129, prazasta zubha yoga ke sAtha-sAtha zuddhopayoga, nirjarA aura ayoga-saMvara kI sthiti 130. prazasta zubha yogI triyoga ko prazasta zubha yoga meM sthira rakhane ke lie kyA kare ? 131, zarIra kA mUlyAMkana aura prayoga : samyagdRSTi aura mithyAdRSTi dvArA 132, zarIra kA mUlyAMkana : vibhinna dRSTi vAle vyaktiyoM dvArA 132, vivekI samyagdRSTi aura avivekI asamyagdRSTi dvArA saMsAra parizoSita aura paripoSita 133, mAnava-zarIra meM zakti ke tIna sthAna 134. tIna koTi ke vyakti 134, zarIra kA AdhyAtmika mUlyAMkana 135. samyaktvayukta zubha yoga-saMvara kI sthiratA ke lie 135, triyogoM kI pravRtti-nivRtti kA santulana : zubha yoga-saMvara ke lie Avazyaka 137, yogoM ko santulita karane hetu sthiratA kA abhyAsa karo 138, pratyeka pravRtti ke sAtha yatanA ko sampanna karane kI vidhi 138 bhAvakriyA aura dravyakriyA : svarUpa. antara aura niSpatti kA upAya 139, bhAvakriyA kI niSpatti ke lie tIna tattvoM para dhyAna deveM 140, trividha yogoM se samasta pravRttiyA~ saMyama ke hetu se hoM 141, svarUpalakSitA se ayoga-saMvara kI pUrNa sthiti prApta hotI hai 141, Atma-sthiratA hone para pratyeka pravRtti ayoga-saMvara kA rUpa le letI hai 142, Atma-sthiratA pratikSaNa rakhane ke lie mukhya tIna upAya 144, niHsvArthabhAva se saMyama hetu se kI jAne vAlI pravRtti bhI nirdoSa hai 145, bhagavadAjJA samajhakara anAsakta, niHspRha evaM samarpaNabhAva se kArya karane vAlA saMvara kA ArAdhaka hai 145, panihArinoM kI taraha lakSya meM ekAgratA ho to ayoga-saMvara sahaja ho jAtA hai 146, vidhAyaka dRSTikoNa ke abhyAsI sAdhaka ke lie ayoga-saMvara sulabha 146, saMta ekanAtha ke vidhAyaka dRSTikoNa se mahilA kI vRtti kA parivartana 147, pratikriyA-virati se bhI ayoga-saMvara sulabha. 147 / (6) vacana-saMvara kI sakriya sAdhanA pRSTha 148 se 166 taka ___vAhanoM kI gati para breka lagAne kI taraha yogatraya para bhI Avazyaka 148, vacana para breka na lagAne kA duSpariNAma 148, breka hone para bhI gAr3I ko andhAdhuMdha calAne kA pariNAma 148, puNya aura dharma ke badale pApa aura azubha bandha kA upArjana 149, yAgatraya-saMvara paraspara eka-dUsare se sambaddha 149, zubha yoga-saMvara : kaba hogA, kaba nahIM? 149, vacana-saMvara Adi jIvana meM kaise kriyAnvita hoM ? 150, dUsaroM kI bhUla dekhane meM zUravIra : svayaM ko bhUla dekhane meM kAyara 150, svayaM kI galatI ko dabAne kI koziza 151, paristhitivaza huI dUsare kI galatI ke prati asahiSNu 151, sArI duniyA kI bhUla sudhArane kA ThekA ahaMkArIvRtti hai 151, anivArya paristhiti meM dUsare kI bhUla dekheM, kaheM yA nahIM? 152, bhUla dekhane, jAnane aura kahane kA adhikArI kauna? 152, bhUla kise, kaise aura kisa prakAra kahanA? 153, bhagavAna mahAvIra ne gautama svAmI kI bhUla sudhArI 153, bhagavAna ne mahAzataka zrAvaka kI bhUla sudhArI 154, megha muni ko For Personal & Private Use Only Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya sUcI : sAtavA~ bhAga * 355 * saMyama meM sthira aura samarpita kara diyA 155 saMgha - samarpita sAdhu-sAdhviyoM ko niyANA karane se rokA 155. gozAlaka ko bhUla batAne - kahane se bhagavAna kyoM virata ho gae ? 155, vidveSI aura jhagar3AlU bhUla na batAkara mauna rahanA zreyaskara 156, bhUla batAnA avArya ho to kisako, kaba, kaise batAI jAya ? 156, sthirIkaraNa aura upabRMhaNa kA rahasya 157, bAra-bAra Tokane kI Adata se bhI vairAnubandha kI saMbhAvanA 158, bAra-bAra Tokane kA duSpariNAma atiroSavaza marakara sarpayoni meM 158, 'Taka-Taka' aura 'Takora ' meM bahuta antara 159, caina smokara ko bAra-bAra 'Taka-Taka' karane kI patnI kI pravRtti 160, vAk-saMbara ke icchuka ko turanta vahIM para nahIM kahanA cAhie 161, mAlika kI hara bAta para DA~Ta phaTakAra se naukara nahIM sudharatA 162, mAlika kA turanta Akroza naukara ko vidrohI banA sakatA hai 162, ahaMkAragrasta vyakti bhUla kabUlavAne ke cakkara meM 162, bacana se tIkhe prahAra banAma madhura aura sImita zabda 162, donoM pakSA ko kaI prakAra se saMvara-lAbha : kyoM aura kaise ? 163, atyaMkArI ko karmAnava-nirodharUpa saMvara evaM zAnta jIvana kA mahAlAbha 164, sahRdayatApUrNa zabdoM meM upAlambha se ubhaya pakSa ko lAbha 165, abhyAkhyAna, paizunya aura para-parivAda : vAk-saMvara meM atyanta bAdhaka 166 / (7) yogya kSetra meM puNya kA bIjAropaNa pRSTha 167 se 198 taka jaisA bIja : vaisA phala 167, bIja bone se pahale aura pIche phala milane taka rakhI jAne vAlI sAvadhAnI 167, jIvana-kSetra meM Atma-bhUmi para zubhAzubha karmabIja kA bhI phala milatA hai 168, puNya bIja ke nau prakAra 168, azubha yoga se nivRtta hone kI apekSA se zubha yoga-saMvara kahA hai 168, puNya bIja bote samaya bhI pAtratA aura yogyatA kA vicAra karanA anivArya 169, anukampApAtra, madhyama supAtra aura utkRSTa supAtra : kauna-kauna, kisa apekSA se ? 169, pAtra kA vicAra karane ke sAtha deya vastu kA bhI vicAra karanA cAhie 170, dAna svarUpa, vizeSatA aura usase puNya, saMvara aura nirjarA 170, pAtra-apAtra kA viveka avazya karanA cAhie 172, deya vastu tathA vidhi kA viveka bhI dAna meM anivArya hai 172, dAna meM uparyukta viveka se aphala-suphala kA vicAra 172 ye andha-vizvAsayukta yA paramparAgata azubha pravRtti, azubha bhAvAtmaka haiM, zubha bhAvAtmaka nahIM 173, cikitsaka aura vadhaka kA kRtya eka-sA hone para bhI zubha-azubha bhAvoM ke kAraNa puNya-pApa 174, vastu yA pAtra mukhya nahIM, dAtA ke bhAva mukhya haiM : kucha jvalanta udAharaNa 174, isa sUtrapATha kA 'paramArtha' 175, 'tathArUpa' tathA 'paDilAbhemANassa' zabdoM kA rahasyayukta phalitArtha 176, 'tathArUvaM' tathA 'paDilAbhemANassa' zabdoM se rahasya phalita hotA hai 177, anukampApAtra jIvoM para bhI zubha bhAvoM se anukampA kI vRtti pravRtti karane se puNyabandha hotA hai 177, samyagdRSTi aura vratI zrAvaka bhI svAzrita jIvoM yA duHkhita - pIr3itoM kI sahAyatA se puNya bA~dhatA hai 178, saMsAra ke samasta anukampanIya prANiyoM para anukampA karane se puNyabandha aura sAtAvedanIya phala prApta hotA hai 179, manuSyetara jIva bhI puNyopArjana kara sakatA hai 180, paMcasthAvara- kAyika jIva bhI puNya upArjita karake sAtAvedanIya kA bandha kara sakate haiM 180, nAraka aura nigoda ke jIva bhI puNyopArjana kara sakate haiN| 181, mAnavetara prANI bhI mAnavoM aura anya prANiyoM ko sAtA upajAkara puNyabandha karate haiM 181, eka Agamika puNyakathA : mRga dvArA muni ko AhAra dilAne kI 182, navavidha puNya-prApti ke viSaya meM bhagavatIsUtra ke do nirjarAparaka pATha prastuta kiye jAte haiM 182, donoM sUtrapAThoM ko navavidha puNyaparaka mAnanA bhrAnti hai : kyoM aura kaise ? 183, puNya aura nirjarA ko yA puNya aura dharma ko eka mAnanA bhI bhrAntiyukta hai 184, puNya aura nirjarA meM bhI mahAn antara hai 184, tathArUpa zramaNa aura mAhana ko dAna dene se nirjarA ke sAtha puNyabandha bhI hotA hai 185, zramaNa-nirgrantha ko AhArAdi dAna dene se utkRSTa puNya evaM nirjarA donoM phala prApta hote haiM 186, puNya kisa bhUmikA meM heya hai, kisa bhUmikA meM upAdeya ? 187, pUrvabaddha karma aura usake udayakAla ke bIca ke lambe sattAkAla meM karmaphala- parivartana sambhava 187, ghora mithyAtvI pApAtmaka karmoM ko puNyAtmaka rUpa meM badala nahIM pAte 188, eka bAra bhI pApAtmaka karma - saMskAra puNyonmukha hone para uttarottara adhikAdhika puNyAtmaka hote jAte haiM 188, puNya kI upAdeyatA aura sArthakatA kisa bhUmikA meM aura kyoM ? 189, pApabandha meM bandha se chUTane kA avakAza nahIM, puNyabandha meM avakAza hai 189, puNya ke mukhyatayA do prakAra : laukika aura pAramArthika 190, adhikAMza loga puNya For Personal & Private Use Only Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 356 * karmavijJAna : pariziSTa * kA phala pAnA cAhate haiM; zuddha puNya arjita karane kA prayatna nahIM karate 190, sukha-zAnti ke lie puNyAcaraNa karanA vartamAna yuga meM bhI anivArya hai 191, pApakarmoM ke AcaraNa se Ananda kI apekSA puNyakarmoM ke AcaraNa meM adhika Ananda hai 191, puNyAcaraNa se ubhayaloka meM milane vAlI bhautika upalabdhiyA~ 192, puNyAcaraNa ke nau mAdhyama, unakA svarUpa aura AcaraNa kA nidarzana 193, nau prakAra ke puNyoM ke niSkAmabhAva se AcaraNa se mahAn phala 198 / (8) nirjarA : aneka rUpa aura svarUpa pRSTha 199 se 236 taka karmoM kA bandha hone vAlA tattva bandha aura chUTane vAlA tattva nirjarA hai 199, karmanirjarA : lakSaNa, svarUpa aura prayojana 199, nirjarA kA sAmAnya lakSaNa 200, nirjarA kA lakSaNa : samasta jIvoM kI dRSTi se 200, mumukSuoM ke lie nirjarA kyoM Avazyaka hai ? 200, karmanirjarA kyoM aura kaise-kaise hotI hai ? 201, nirjarA kI prakriyA 202, anubhAva karma ke svabhAvAnusAra hotA hai 202, vedanA aura nirjarA eka nahIM hai 203. nirjarA : AtmA se karma-paramANaoM kA vilaga ho jAnA hai 204. mahAvedanA vAle sabhI mahAnirjarA vAle nahIM hote 204, zramaNa mahAvedanA yA alpavedanA hone para bhI mahAnirjarA vAle kyoM? 204, mahAvedanA aura mahAnirjarA se sambandhita caubhaMgI 206, caubIsa daNDakavartI jIvoM meM se kauna, kaba mahAvedanA aura alpavedanA se yukta? 207, jIva mahAkarmAdi ke kAraNa duHkhI aura alpakarmAdi ke kAraNa sukhI hote haiM 208, mAyi-mithyAdRSTi nairayika mahAkarmAdiyukta 210, mithyAdRSTi akAmanirjarA kara pAte haiM, samyagdRSTi sakAmanirjarA 210, ekendriya aura vikalendriya jIva asaMjJI hone se akAma-nikaraNa vedanA vedate haiM 210, saMjJI aura samartha jIva bhI akAma-nikaraNaka tathA prakAma-nikaraNaka vedanA vedate haiM 211, jisakI nirjarA prazasta. vahI zreyaskara hai 212. Izvara kisI ke karma lagAtA-chaDAtA nahIM 213. svakata karma : svayaM hI phala bhogakara nirjarA 213, koI bhI zakti dUsare ke karmoM kA kartA nahIM 214, kevalI kI caramanirjarA ke sUkSma pudgaloM ko kauMna jAna-dekha pAtA hai ? 215, saMjJIbhUta aura upayogayukta manuSya hI usa nirjarA ko jAna-dekha sakate haiM 216, AtmA se karmoM ko pRthak karane kA Thosa upAya 218, aba taka saba karmoM kA kSaya kyoM nahIM? 218, akAmanirjarA se kaSTa-sahana adhika, karmakSaya kama : kaise? 219, ajJAnI aura jJAnI ke karmakSaya karane meM antara 219, ekendriya se paMcendriya taka ke jIva bhI akAmanirjarA vAle hote haiM 223, ye manuSya bhI akAmanirjarAyukta hote haiM : kyoM aura kaise? 224, vividha vratadhArI tathA vividha prakAra ke tApasa bhI akAmanirjarAyukta 225, pUraNa bAla-tapasvI dvArA kRta akAmanirjarA kA phala 226, AcAryAdi ke pratyanIka zramaNa bhI akAmanirjarA vAle haiM 227, AtmotkarSAbhilASI zramaNa bhI akAmanirjarA se yukta anArAdhaka 228, nihnava zramaNa bhI akAmanirjarAyukta evaM anArAdhaka 229, parivrAjaka Adi bhI akAmanirjarA karate haiM 229, anicchApUrvaka brahmacaryAdi pAlane vAlI mahilAe~ bhI akAmanirjarA se yukta 230, tathAkathita kAndarpika zramaNa : akAmanirjarA se yukta anArAdhaka 230, prakRtibhadra upazAnta gRhastha bhI akAmanirjarA ke kAraNa anArAdhaka 231, nirjarA ke do prakAra : akAmanirjarA kA phalitArtha 231, sakAmanirjarA kA svarUpa 232, sakAmanirjarA sarvakarmamuktirUpa mokSa-sAdhaka ke lie abhISTa 232, sakAmanirjarA : kahA~-kahA~, kaise-kaise ? 233, viziSTa sakAmanirjarA kI vyAkhyA 234, sakAmanirjarA aura mokSa meM antara 234 / (9) nirjarA ke vividha srota pRSTha 235 se 261 taka nirjarA eka : aneka rUpa aura aneka prakAra 235, pAtroM kI sthiti ke anusAra uttarottara kramazaH asaMkhyeyaguNI nirjarA 236, digamvara-paramparA meM savipAka-avipAka nirjarA : eka anucintana 238, sarAgasamyagdRSTi yA sarAgasaMyamI ke azubha karmoM kI mahAnirjarA kaise? 239, sakAmanirjarA samyagjJAnapUrvaka saMvarasahita hotI hai 240, samyagjJAnasahita saMvarapUrvaka sakAmanirjarA ke zAstrIya pramANa 241, ambar3a parivrAjaka tathA usake ziSyoM kI sakAmanirjarArAdhanA 242, nirgrantha zramaNoM kI mahAnirjarA, mahAparyavasAna ke rUpa meM sarvakarmamukti 243, bhogoM kA sarvathA tyAga : mahAnirjarA kA kAraNa kaba? 243, prazasta triyoga se tIna-tIna manoratha se mahAnirjarA 244, vAcanArUpa svAdhyAya se mahAnirjarA aura mahAparyavasAna : kyoM For Personal & Private Use Only Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : sAtavA~ bhAga * 357 * aura kaise ? 245, sakAmanirjarA ke vibhinna srota 245, sakAmanirjarA ke vibhinna rUpa 247, sakAmanirjarA ke anya srota 248, tathArUpa zramaNa-mAhana ko AhArAdi dene se nirjarA kaise huI ? 249, zramaNa-mAhana ko dAna dene se kauna-sI samAdhi prApta hotI hai ? 251, pApakarma se duHkha aura usakI nirjarA karane se sukha 252, karmanirjarA karane meM saphala kauna, asaphala kauna? 252, sakAmanirjarA : karmaphala bhogane kI kalA 253, sakAmanirjarA ke vividha avasara Ane para nirjarA kaise kareM 254, buddha ziSya kA upasarga ko samabhAva se sahane kA vidhAyaka cintana 256, vItarAga kevalI dvArA nirjarA kA prastuta Adarza : kaise aura kyoM ? 256, caturtha sukhazayyA : parISaha-upasarga-sahana se hone vAlI ekAnta nirjarA 258, rAjarSi udAyI ne samabhAva se upasarga sahakara mahAnirjarA kI 258, mahApApI dRr3haprahArI nirjarApekSI sarvakarmamukta ho gayA 260, kaSTa aura Atma-zuddhi kI apekSA se caubhaMgI 261 / (10) sakAmanirjarA kA eka prabala kAraNa : samyaktapa pRSTha 262 se 304 taka ye cIjeM tapane para hI sArabhUta, pariSkRta aura upayogI banatI haiM 262, nirvikAratA ke lie tapazcaryA kA tApa 263, jIvana meM tapa kI AvazyakatA aura upayogitA 263, samasyAoM para vijaya pAne kA ekamAtra upAya : samyaktapa 264, tapa duHkhAtmaka hai, mokSAMga nahIM : AkSepa kA samAdhAna 265, samyaktapa asAtAvedanIya-bandhakAraka va duHkhotpAdaka nahIM 266, samyaktapa se yogoM aura indriyoM ko hAni nahIM hotI 267, sthUlazarIra ko tapAne se taijas-kArmaNazarIra para acUka prabhAva 268, duHkha-darda utpanna hotA hai karmazarIra meM, prakaTa hotA hai sthUlazarIra meM 269, sthUlazarIra ke mAdhyama se karmazarIra ko tapAyA jAtA hai 269, ajJAnatapa aura samyak (sajJAna) tapa meM bhArI antara 270, samyaktapa kA uddezya sthUlazarIra ke mAdhyama se karmazarIra ko tapAnA hai 270, samyaktapa kA niryukta, artha, lakSaNa aura uddezyAtmaka paribhASA 272, samyaktapa kA phala hai-vyavadAna = karmamala ko dUra karanA 273, samyaktapa tana, mana ko tapAkara Atma-zuddhi karatA hai 273. samyaktapa kA uddezya aura lAbha : vahI usakA lakSaNa 274, samyak nirnidAna tapa se AtmA kI parizuddhi kaise-kaise? 274, samyaktapa se Atma-zuddhi kI prakriyA 275, mana, indriyA~ svastha aura samAdhistha raheM. vahIM taka tapa karanA hitAvaha hai 275. samyakatapa kA uddezya siddhiyoM ke cakkara meM pha~sanA nahIM hai 277, ihaloka-paraloka-prazaMsA-pUjAdi ke lie tapa na karo 277, tapa nirjarA kA kAraNa : kaise aura kaba? 278. alpatama siddhi ke lie mahAna sAdhya ko mata khoo 278. samyakatapa kA ekamAtra uddezya : Atma-zuddhi aura mokSa-prApti 278, samyaktapa ke sAtha nidAna se Atma-zuddhi kI sAdhanA naSTa ho jAtI hai 279, nidAnakaraNa se kitanI hAni, kitanA lAbha? 280, bhagavAna mahAvIra ne zramaNa-zramaNiyoM ko nidAna se virata kiyA 280, nau prakAra ke nidAna meM kitanI adhyAtma hAni, kitanA bhautika lAbha? 283, sarvatra nidAnarahita tapa Adi sAdhanA prazasta evaM vihita 284, aise bAhyatapa ko bAlatapa nahIM kahA jA sakatA : kyoM aura kaise? 285, samyaktapa aura bAlatapa meM bahuta antara : samucita samAdhAna 286, bAlatapa saMsAravRddhi kA kAraNa : kyoM aura kaise ? 288, bAhya-Abhyantaratapa se asamAdhi yA samAdhi? : eka anucintata 290, AhAragrahaNa se zakti aura USmA ke uparAnta uttejanA bhI hotI hai 290, sthUlazarIra ko hI kyoM tapAyA jAe? 291, sthalazarIra ko tapAne se kitanA lAbha. kitanI hAni? 291, tapa ke paiMtIsa prakAra : kauna-se aura kaise-kaise? 292, samyagjJAnayukta tapa bhagavadAjJA meM aura ajJAnayukta tapa AjJAbAhya 293, ajJAnatapa : saMvara, nirjarA aura mokSa meM bAdhaka : kyoM aura kaise? 293, azuddha tapa aura zuddha tapa kA viveka 294, bAhyatapa ke chaha prakAra aura unakA svarUpa 295, sthUlazarIra dvArA bAhyatapa kyA aura karmazarIra para usakA prabhAva kaise? 296, tapa se hone vAle parama lAbha ke mukAbale meM kaSTa nagaNya 297, kisa bAhyatapa se kyA-kyA prayojana siddha hote haiM ? : eka Akalana 298, dehAsakti tor3ane ke lie sthUlazarIra dvArA bAhyatapa karanA Avazyaka 299, bAhyatapa se dehAsakti kaise chUTatI hai, kaise nahIM? 300, samAdhimaraNa-saMlekhanA ke lie bhI anazanAdi bAhyatapa kA abhyAsa 301, samAdhimaraNa kA supariNAma aura usase sarvakarmakSayarUpa mokSa-prApti 302, yAvajjIva anazana meM AhArAdi-tyAga ke sAtha dehAsakti-tyAga Avazyaka 302, saMlekhanA-saMthAre ke samaya dehAsakti kA pUrNataH tyAga karane kA pATa 303, dehAsakti-tyAga ke lie ina AzaMsAoM aura aticAroM se bacanA Avazyaka 304 / For Personal & Private Use Only Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 358 * karmavijJAna : pariziSTa * (11) prAyazcitta : Atma-zuddhi kA sarvottama upAya pRSTha 305 se 343 taka samyaktapa kI mahimA 305, tapaHsamAdhi kaba aura kaba nahIM ? 305, bAhya-Abhyantara donoM tapazcaraNoM kA lakSya Atma-zuddhi 306, bAhyatapa : Abhyantaratapa kA praveza-dvAra 306, bAhya tathA Abhyantara tapa kA lakSaNa 307, ruci, kSamatA aura yogyatA ke anusAra : bAhya-Abhyantaratapa 307, bAhyatapa kA mahattva, Abhyantaratapa se kama nahIM 308, Abhyantara tapazcaraNa ke sAtha bAhyatapa bhI Avazyaka 309, bAhya aura Abhyantaratapa donoM eka-dUsare ke pUraka 309, bAhya aura Abhyantara donoM tapa anyonyAzrita tathA sApekSa haiM 310, mana kI duSpravRttiyoM ko sapravRttiyoM meM badalanA hI Abhyantaratapa 311. samyak Abhyantaratapa : lakSya aura usase AdhyAtmika guNoM kA lAbha 312, prazama-sukha meM lIna honA hI samyaktapa kA uddezya 312. mumukSu ke lie bAhya-Abhyantaratapa dvArA sAdhanA anivArya 313, SaDvidha Abhyantaratapa se mana kA sarvAMgINa parivartana 313, Abhyantaratapa meM prAyazcitta ko hI prAthamikatA kyoM ? 314, abhivardhana se pahale Atma-zodhana karanA anivArya 315, prAyazcitta kA artha aura svarUpa 315, antaHkaraNa kI zuddhi ke binA Atma-sAdhanA meM siddhi sambhava nahIM 316, antarmala ko prAyazcittatapa dvArA zIghra dUra karanA Avazyaka 317, pApa-zodhanarUpa prAyazcitta na karane para janma-maraNAdi kA bhayaMkara duHkha 318, prAyazcitta-prakriyA ke cAra mukhya caraNa 318, pApanAza se citta-zuddhi ke lie cAra prakriyAe~ 319, AlocanA ke do rUpa aura AtmAlocanA kI prakriyA 319, pratikramaNa kA mAhAtmya, uddezya, svarUpa aura trikAla-viSayatva 320, dravya aura bhAva se pratikramaNa kA AzayArtha evaM phalitArtha 321, bhAva-pratikramaNa se sarvakarmamuktirUpa mokSa-prApti 321, pratikramaNa se AtmA nirdoSa evaM samAdhiyukta ho jAtI hai 322, paMcavidha pratikramaNa 322, aipithika pratikramaNa : kyA aura kaise? 322, aticAroM kA pratikramaNa : pATha dvArA 323, doSa-zuddhi karane kA saralatama ahiMsaka upAya : AtmAlocanA 324, prAyazcitta kA tRtIya caraNa : nindanA : svarUpa aura upayogitA 324, nindanA ke prayoga se bhaviSya meM ukta pApa se pUrNa virakti 325, prAyazcitta kA caturtha caraNa : garhaNA : pApavizodhana kA tIvratama upAya 326, nindanA kI apekSA garhaNA meM adhika manobala apekSita 326, gardA ke vibhinna rUpa aura prakAra 327, prayoga kI apekSA se gardA ke tIna-tIna prakAra aura svarUpa 328, garhA se Atma-zuddhi kI eka saccI ghaTanA 328, AlocanAdi kauna karatA hai, kauna nahIM karatA? 329, garhaNA se prazasta yogoM kA, tathA ghAtikarma-kSaya kA mahAlAbha 330, suvrata muni ko svayaMkRta AlocanA-nindanA-garhaNApUrvaka prAyazcitta se kevalajJAna 330, jo dIrghakAlika kaThora anazanAdi tapa nahIM kara sakate, unake lie prAyazcittatapa meM parAkrama ucita 332, hArdika pazcAttApa : udaya meM Ane se pahale karmadahana karane kA upAya 332, AlocanA-nindanA-garhaNApUrvaka prAyazcitta kA zubha pariNAma 333, guru Adi kI sAkSI se kI jAne vAlI AlocanA kA svarUpa 333, AlocanA kisa vidhi se, kisa prakAra karanI cAhie? 334, AlocanA karane vAle kI arhatAe~ 334, AlocanAdi-sammukha vyakti bhI ArAdhaka hai : kyoM aura kaise? 335. AlocanA se AdhyAtmika upalabdhiyA~ 335, AlocanAdi prAyazcitta eka prakAra kI AdhyAtmika cikitsA hai 336, prAyazcitta cikitsA aura manokAyika cikitsA kI prakriyA 336, manovaijJAnika cikitsaka bhI manorogI se saba kucha khulavAtA hai 337, thaoNmpasana kA manoroga DaoN. grosamaina ne unakI mAnasika cikitsA karake miTAyA 337, AlocanA sunakara prAyazcitta dene vAle guru kI ATha guNAtmaka arhatAe~ 338, prAyazcittatapa ke dasa prakAra aura unakA svarUpa 342. jAhira sabhA meM AlocanA prAyazcitta kI prakriyA 343| (12) nirjarA, mokSa yA puNya-prakarSa ke upAya : vinaya aura vaiyAvRtyatapa pRSTha 344 se 376 taka prAyazcitta ke pazcAt vinayatapa kA krama kyoM ? 344, vinaya kA artha aura pariSkRta lakSaNa 344, vinaya ke tIna artha pratiphalita hote haiM 345, ahaM kI gA~Tha khule binA koI tAra nahIM sakatA 346. vinaya ke sAta prakAra aura ina saba meM ahaMkAra bAdhaka 346, jJAnAdi saptavidha vinaya kA svarUpa evaM phalitArtha 347, darzanavinaya kA pariSkRta svarUpa 348, darzanavinaya ke mUla aura uttara bheda 348, darzanavinaya se saMvara, nirjarA, mokSa aura puNya-vRddhi kA saralatama upAya 349, anAzAtanAvinaya kA svarUpa aura AcaraNa For Personal & Private Use Only Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya sUcI : sAtavA~ bhAga * 359 * - 353. lokottara upacAra vinaya ke prakAra 355, ye vinaya nahIM vinayAbhAsa haiM, mokSavinaya hI grAhya 355. vinaya : dharmarUpI vRkSa kA mUla. mokSarUpa phala kA dAtA 356. vinaya : samasta guNoM kA mUlAdhAra; avinaya : dApoM kA bhaNDAra 356, vaiyAvRtyatapa kI AvazyakatA aura upayogitA 357, sevA ke ye agaNita prakAra vaiyAvRtya kI koTi meM nahIM Ate 357, samAja meM paraspara upakArayukta sevA ke vividha prakAra 358, pUrvokta sevA puNyabandha kA kAraNa hai aura vaiyAvRtya hai tapa 359, vaiyAvRtya kI mukhya pA~ca kriyAe~ 359, vaiyAvRtya kA vyavahArasvarUpa : pUrvokta paMcaprakriyA se yukta 360, vaiyAvRtya ke pAtroM aura pUrvokta sevApAtroM meM antara 361. vaiyAvRtyakarttA kI hArdika bhAvanA 362, isIlie vaiyAvRtya Abhyantaratapa hai 362, vaiyAvRtyakarttA kI katipaya vizeSatAe~ 363, vaiyAvRtya kA prayojana aura suphala 363, trividha vaiyAvRtya Atma-vaiyAvRtya meM hI gatArtha 364, utkRSTa pAtroM kI apekSA dazavidha vaiyAvRtya 365, dazavidha uttama pAtroM kI vaiyAvRtya se mahAlAbha 368, tIrthaMkaratva-prApti ke adhikAMza guNoM kA vaiyAvRtyayogayuktatA meM antarbhAva 369, vaiyAvRtya kA mahAn puNyaphala : tIrthaMkara, cakravartI Adi pada 370, bharata aura bAhubalI ko vaiyAvRtyatapa se viziSTa upalabdhi 370, vaiyAvRtya se utkRSTa puNyopArjana tathA saMvara- nirjarA eka cintana 373. tIrthaMkara aura cakravartIpada kI prApti meM karmanirjarA bhI hotI hai 373, vaiyAvRtya se saMvara, nirjarA, mahAnirjarA aura mokSa kI prApti bhI sulabha 373. vaiyAvRtyatapa sAmAnya AtmA ko paramAtmapada prApta karA detA hai 374, bhagavAna kI zArIrika sevA se bhI glAna kI sevA bar3hakara hai 375, Atma- vaiyAvRtya aura para- vaiyAvRtya se sambandhita ATha zikSAe~ 375, vaiyAvRtya se vimukha sAdhaka guru-cAturmAsika prAyazcitta kA bhAgI 376 / (13) svAdhyAya aura dhyAna dvArA karmoM se zIghra mukti pRSTha 377 se 417 taka vinaya, vaiyAvRtya ke bAda svAdhyAya, dhyAna kA nirdeza kyoM ? 377, svAdhyAya : aMdara kA ceharA dekhane ke lie darpaNa hai 377, svAdhyAya Antarika tapa kyoM hai ? 377 svAdhyAya : antarnihita jJAna ko prakAzita karane hetu dIpaka hai 378, svAdhyAya: nandanavana ke samAna AnandadAyaka hai 378, svAdhyAya : ajJAnamUlaka duHkhoM ke nivAraNa kA upAya batAtA hai 379, svAdhyAya : ajJAna se AvRta Atma-jJAna ko anAvRta karane kA mAdhyama 380. svAdhyAya se kliSTa cittavRtti-nirodhaka yoga kI prApti 380, svAdhyAya aura dhyAna, donoM parasparAzrita haiM 380, svAdhyAya aura dhyAna kA paraspara ghaniSTha sambandha 380, svAdhyAya se zrutasamAdhi kI upalabdhi 381, svAdhyAya se anya aneka lAbha 381, zAstra - adhyApana ke rUpa meM svAdhyAya karane se pA~ca mahAlAbha 382. svAdhyAya sAta AdhyAtmika lAbha 382, svAdhyAya kA viziSTa phala 383, svAdhyAya ke uttama phala 383 svAdhyAya ke laukika aura lokottara phala 385, niyamita svAdhyAya se zrutadevatA dvArA pA~ca varadAnoM kI upalabdhi 385, svAdhyAya Atmika vikAsa ke lie vyAyAma aura bhojana 387, svAdhyAya meM pramAda mata karanA 387, svAdhyAya adbhuta tapa: kyoM aura kaise ? 387, svAdhyAya ke vibhinna artha aura svarUpa 388, azlIla yA hiMsAdi - preraka sAhitya par3hanA svAdhyAya nahIM hai 389, samyagdarzana aura Atma-bhAvoM se rahita svAdhyAya karmanirjarA kA kAraNa nahIM 389, bAhara kI cA~danI ko chor3a bhItara kI cA~danI virale hI dekhate haiM 390 bhItara kI cA~danI antaHsvAdhyAya se dekhane vAle ye mahAbhAga 390, svAdhyAya ke pA~ca prakAra 391, vAcanA- svAdhyAya meM tIna bAtoM kA dhyAna rakhanA atyAvazyaka 392, vAcanA dene-lene ke ayogya va yogya kauna-kauna ? 392, svAdhyAyakarttA ko ina doSoM aura aticAroM se bacanA Avazyaka hai 396, svAdhyAya aura dhyAna donoM paraspara sahAyaka, parantu dhyAna bar3hakara 396. dvAdazatapa ke zeSa sava prakAra dhyAnadvaya ke sAdhanamAtra haiM 397, svAdhyAya kI apekSA dhyAna kA. adhika mahattva 397. dhyAna kyoM kiyA jAe? dhyAna kA prayojana kyA hai ? 398. dhyAna-sAdhanA ke mukhya hetu 399, dhyAna kA mahattva : vibhinna dRSTikoNoM se 400, vyavahAradRSTi se dhyAna kI paribhASAe~ 401, kyA inheM bhI dhyAna kaheMge ? 402, dhyAna ke do prakAra va cAra bheda 402, prazasta aura aprazasta dhyAna : svarUpa aura antara 403. azubha dhyAna tapa ke kAraNa nahIM, na hI mokSa ke hetu 403, jIvoM ke Azaya kI apekSA se dhyAna ke tIna prakAra 403. nizcayadRSTi aura vyavahAradRSTi se dhyAna ke do prakAra 404, zuddha dhyAna evaM usake paramparAgata phala 404, prazastadhyAna ke lie aprazastadhyAna ke svarUpAdi ko For Personal & Private Use Only Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 360 * karmavijJAna : pariziSTa * jAnanA Avazyaka 405, ArtadhyAna kA artha 405, ArtadhyAna kI utpatti ke cAra kAraNa 405. ArtadhyAna ke cAra lakSaNa 405, raudradhyAna : svarUpa, cAra kAraNa evaM cAra lakSaNa 406, ye azubha dhyAna bhI sarvathA tyAjya haiM 406, dharmadhyAna : svarUpa aura cAra prakAra 407, dharmadhyAna ke cAra lakSaNa 408, dharmadhyAna ke cAra Alambana aura cAra anuprekSAe~ 408, paravartI dhyAnayogI vidvAna ne vividha vidhiyA~ pracalita kI 408, dhyAna karane meM mukhya tIna tathyoM para vicAra karanA Avazyaka 408, dhyAna kA cayana : sva-bhUmikA ke anurUpa 409, dhyeya ke tIna prakAra : svarUpa aura vizleSaNa 410, svarUpAvalambana dhyeya meM inakA bhI samAveza ho sakatA hai 411, svarUpAvalambana dhyeya meM sahAyaka piNDastha Adi dhyAna 411, isa dhyeya meM citta ko dRr3hatApUrvaka sthira karane hetu pA~ca dhAraNAe~ 412, zukladhyAna : svarUpa, bheda aura prakAra 413, zukladhyAnI AtmA ke cAra liMga (cihna) 415, zukladhyAna ke cAra Alambana 415, zukladhyAna kI cAra anuprekSAe~ 415, kisa-kisa guNasthAna meM kauna-kauna-sA dhyAna hotA hai ? 416, dhyAna ke jJAtavya cAra adhikAroM meM cauthA dhyAnaphala 416, dharma-zukladhyAna ke lokottara aura laukika sAttvika phala 416, dhyAna-sAdhanA meM anya Avazyaka bAteM 417 / (14) vyutsargatapa : dehAtIta bhAva kA sopAna pRSTha 418 se 447 taka ___vyatsargatapa kyA hai, kyA nahIM hai? 418, vyutsarga kaba tyAga hai, kaba nahIM? 419, vyutsarga : Abhyantaratapa : kyoM aura kaise? 419, vyutsarga kI vividha paribhASAe~ 420, vyutsargatapa kI niSpatti 420, vyutsarga yA kAyotsarga kI upayogitA aura prayojana 422, vyutsargatapa ke do mukhya prakAra 423, vyutsargatapa ke do prakAroM meM tyAjya vastue~ mukhyatayA sAta 423, vyutsargatapa ke do prakAroM ke kramazaH cAra aura sAta bheda 423, kAya-vyutsarga banAma kAyotsarga : svarUpa aura vizleSaNa 424, pUrNa kAyotsarga : yogatraya ke dhyAnapUrvaka hotA hai 424, dhyAna kI pUrva bhUmikA ke lie dravya-kAyotsarga anivArya 424, kAyotsarga ke do rUpa : dravya aura bhAva 425, dravya-bhAva-kAyotsarga kI dRSTi se cAra prakAra ke kAyotsarga 426, kAyika aura mAnasika kAyotsarga kI vidhi 427, kAyotsarga : kyoM aura kaise? 428, zarIrAdi para-padArtha para mamatvAdi hone se hI bandharUpa haiM 430, zarIra ko kAyotsarga-yogya banAne hetu zarIra aura AtmA kI pRthaktA kA abhyAsa 430, kAyotsarga meM deha kA nahIM, dehAdhyAsa kA tyAga kareM 431, zuddha kAyotsarga kA mApadaNDa 432, rAjA candrAvataMsa kI kAyotsarga meM dRr3hatA aura zuddhatA 433, ye vIratApUrvaka zarIra kA vyutsarga karane vAle kAyotsarga vIra 434, kAyotsarga kA mahattvapUrNa aMga : abhaya 434, mahAmuni skandhaka ke ziSyoM dvArA vIratApUrvaka ha~sate-ha~sate kAyotsarga 435, bhedavijJAna se prApta sahiSNutA bhI kAyotsarga kA mahattvapUrNa aMga 435, zarIra ke prati apanApana chor3ane vAle kAyotsarga vIra sukauzala muni 436, kAyotsarga meM sAdhaka kA cintana 437, pratikramaNa tathA anya caryA ke samaya bhI kAryotsarga kI bhAvanA rahe 437, kAyotsarga ke dainika abhyAsa ke samaya sAdhaka kI bhAvanA 438, kAyotsarga ke do rUpa : ceSTA-kAyotsarga aura abhibhava-kAyotsarga 438, kAyotsarga ke lie jIvana ke pratyeka kSetra meM svArthoM kA balidAna jarUrI hai 439, prAyazcittarUpa kAyotsarga : prayojana aura pariNAma 439, binA bhoge bhI pApakarmoM kI zuddhi ho sakatI hai 440, prAyazcittarUpa kAyotsarga se pApoM-doSoM kA vizodhana 441, gaNa-vyutsarga kA phalitArtha 441, gaNa sAdhanA meM upakArI hai to ise kyoM tyAgA jAya? 442, gaNa-vyutsarga ke sAta kAraNa 442, upadhi-vyutsarga : kyA aura kaise ? 443, bhAva-vyutsarga ke prakAra aura svarUpa 444, krodha-vyutsarga kA jvalanta udAharaNa : caNDakauzika sarpa kA 444, ahaMkAra-vyutsarga kA prabhAva 445, saMsAra-vyutsarga : kyA aura kaise ho? 445, dravya-saMsAra aura bhAva-saMsAra ko kama karane ke acUka upAya 446, karma vyutsarga : kyA aura kaise-kaise? 446-447 / (15) bhedavijJAna kI virAT sAdhanA . pRSTha 448 se 470 taka mukhyatA kisakI aura kisakI nahIM ? 448, hama kisako mukhyatA de rahe haiM ? : deharUpI devAlaya ko yA Atma-deva ko? 448, zarIra kI cintA : Atma-devatA kI upekSA 449, AtmA kI sAra-sa~bhAla kI koI cintA nahIM 449, Atma-deva kI upekSA karane se asantoSa 450, avinAzI AtmA ke prati lAparavAhI kI For Personal & Private Use Only Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : sAtavA~ bhAga * 361 * 451, zarIrAdi sAdhanoM kI cintA : sAdhya-Atma-deva kI upekSA 452, zarIra aura AtmA ke guNadharma meM antara hai 453, vItarAga prabhu se bhedavijJAna kI prArthanA 453, zarIrAdi ko AtmA se abhinna mAnane para aneka ApattiyA~ 453, zarIra se AtmA ko pRthak karane kA tAtparya 454, bhedavijJAna kA spaSTa aura vizada artha 456, bhedavijJAna na hone para AtmA kI kitanI adhogati? 456, bhedavijJAna kA dIpaka jale binA AtmA ko karmabandhaka vikAra ghera leMge 457, zarIradRSTi bahirAtmA karmalipta evaM durlabhabodhi bana jAyeMge 458, bhedavijJAna se rahita aura yukta ke AcaraNa meM kitanA antara? 458, mana aura vacana bhI zarIra ke hI antargata haiM : kyoM aura kaise? 460, bhedavijJAna se anabhijJa zarIra ke lie hI sArI kamAI kharca DAlatA hai 461, zarIrAsakta mAnava kA sArA jIvana zarIra-cintana meM 462, zarIravAdI kI manovRtti 462, zarIra ko AtmA se abhinna mAnane vAle logoM kA cintana aura kartRtva 463, ayoga-saMvara aura kaSAyamandatA ke lie bhedavijJAna 464, bhedavijJAnI bar3e-se-bar3e saMkaTa para samabhAvapUrvaka vijaya pA sakatA hai 464, bhedavijJAnI kA cintana aura AcaraNa 464, mana se para-bhAvoM se Atma-dravya kA sambandha tor3anA hI bhedavijJAna hai 465, bhedavijJAna-sAdhaka para-bhAvoM se bacakara saMvara lAbha karatA hai 465, bhedavijJAna kA eka prakriyA 466, jaba kAzI-nareza dehabhAva se Upara uTha gaye the 467, bhedavijJAna kA AsAna tarIkA : anya vicAroM meM magna ho jAnA 467, Atma-bhAvoM meM nimagna hone se zarIra kI AvazyakatAoM se mana haTa jAtA hai 467, roga, AtaMka yA pIr3A kI sthiti meM bhedavijJAnI kA cintana 467, bhedavijJAna se sarvakarmamukti va siddhi kaise prApta hotI hai ? 468, bhedavijJAna 'a sva' ko 'sva' se pRthak karane yA hone se duHkhI nahIM hotA 468, bhedavijJAnI kA karma aura karmaparyAya se pRthaktA kA spaSTa anubhava 469, bhedavijJAna jIvana meM paripakva ho jAne para 469, pradezI rAjA ne bhedavijJAna ke prakAza meM samAdhimaraNa prApta kiyA 469, bhedavijJAna ke abhyAsa se saMvara, nirjarA aura mokSa kI prApti 470 / (16) zIghra mukti kA sarvottama upAya : avipAka nirjarA pRSTha 471 se 485 taka ___saMsAra-bandhanoM se baddha AtmA kyA kabhI mukta ho sakatA hai ? 471, kucha dArzanikoM kA mata : janma-maraNa cakra se AtmA kabhI mukta nahIM ho sakegA 471, kevala naraka meM jAnA hI bandhana nahIM, svarga meM jAnA bhI bandhana hai 472, mokSa ke lie pApa kI taraha puNya bhI, tajjanita sukha bhI tyAjya hai 472, sAMsArika sukha aura duHkha donoM hI bandhanarUpa haiM, ahitakara haiM 473, sAdhAraNa AtmA kabhI paramAtmA yA bandhana-mukta kabhI ho nahIM sakatA : eka bhrAnti 473, bhayaMkara bandhana meM jakar3A huA AtmA eka dina sarvathA bandhana-mukta ho sakatA hai 474, baddha karmabandhana se mukta honA AtmA kA sahaja svabhAva hai 474, pratyeka prANI bandhana-mukta honA pasaMda karatA hai 475, samyagdRSTi mumukSusAdhaka ke samakSa zubha karmoM ko kSaya karane kI samasyA nahIM 475, jaina-karmavijJAna baddha dazA aura mukta dazA donoM ko mAnatA hai 476, nirjarA ke prakAra : savipAka aura avipAka 476, savipAka nirjarA kA lakSaNa, svarUpa aura kArya 476, avipAka nirjarA kA lakSaNa, svarUpa aura kArya 477, aviSAka nirjarA kA lakSaNa aura svarUpa 477, saMvara ke sAtha nirjarA ho, tabhI ubhayavidha nirjarA kRtakArya 478, mokSa kI kAraNabhUta nirjarA kauna-sI aura kauna-sI nahIM ? 479, samyagdRSTi dvArA saMvarapUrvaka avipAka nirjarA hI zIghra mokSa kI kAraNa 480, sakAmanirjarA aura mokSa meM kArya-kAraNabhAva sambandha 480, pUrvokta avipAka nirjarA dvArA zIghra hI, kadAcit usI bhava meM mokSa sambhava 480, avipAka nirjarA ke dvArA zIghratara mokSa-prApti ke jvalanta udAharaNa 483, avipAka nirjarA : kaba aura kaise-kaise? 485 / For Personal & Private Use Only Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmavijJAna: AThavA~ bhAga khaNDa 11 kula pRSTha 1 se 511 taka mokSa-tattva kA svarUpa aura vivecana nibandha 18 ... pRSTha 1 se 511 taka (1) nirjarA kA mukhya kAraNa : sukha-duHkha meM samabhAva pRSTha / me 16 taka ekAnta sukha aura ekAnta duHkha kisI jIvana meM nahIM AtA 1, sukha-duHkharUpa phala ke samaya Asakti se karmabandha karatA hai 1, karmabandha ko kaise tor3e, kaise nirjarA kare? 2. sukha-duHkha kA veTana na kare, tabhI AMzika mukti pAtA hai 2, dharmakalA se avyAbAdha sukha-prApti 3. bharata cakravartI kI nirliptatA aura sukhabhoga meM samatA 3. saba vyavahAra karatA huA bhI maiM alipta rahatA hU~ 4, sukharUpa phala prApta hone para sukhAsakta hone kA pariNAma 4, sukhabhogAsakta hone se anta meM naraka-duHkhoM kI prApti 4. sukharUpa phala bhogate samaya sukhAsakta honA duHkha ko AmaMtrita karanA hai 5, sukha-suvidhAvAdI logoM kA kutarka unheM duHkha ke garta meM DAlatA hai 5, sanatkumAra cakravartI ko bhayaMkara rogarUpa-duHkha prApta huA 6, rogarUpa duHkha ko samabhAva se sahane se karmanirjarA kA alabhya lAbha 6, Aja ke adhikAMza mAnava dharmakalA se anabhijJa 7, dharmakalA : kaba aura kaba nahIM? 8, mana ke anukUla-pratikUla saMyogoM meM sukha-duHkha kI kalpanA karanA mithyA hai 8. koI bhI jIva kisI dUsare ko sukha yA duHkha nahIM de sakatA 8, gAlI svIkAra hI na kare to gAlI dene vAlA use duHkhI nahIM kara sakatA 9, duHkha ke vAtAvaraNa meM samabhAva rakhe to saMvara-nirjarA kara sakatA hai 10, sthUladRSTi se tathA pratizodhadRSTi se dekhane vAloM kI mithyA bhrAnti 11, sukha ke sAdhana juTA dene para bhI dUsare vyakti use sukhI na banA sake 11, sthUladRSTi bAle loga zarIralakSI, samatAdRSTi vAle AtmalakSI 12. sakha-da:kha meM samabhAvI sAdhaka dvArA karmamakti kA saMgIta 12. sakha-da:kha meM jJAnI samabhAvI aura ajJAnI viSamabhAvI ho jAte haiM 13, jIvana meM sukha kI adhikatA hone para bhI ajJAnatAvaza duHkha ko AmaMtraNa 13, seTha ne duHkhakara prasaMga ko bhI sukharUpa mAna liyA 13. sukha-duHkha ke sabhI prasaMgoM meM samabhAva se abhyasta vyakti kA jIvana 14, puNyopArjana ke sAtha-sAtha nirjarA kaise? 15, duHkha meM dainya na ho sukha meM garva na ho, yahI samabhAvI kA lakSaNa 15, karma-paravaza jIva ke satpuruSArtha se AtmA svataMtra ho sakatI hai 15, svecchA se aura anicchA se karmaphala bhogane meM antara 16 / (2) samatAyoga kA mArga : mokSa kI maMjila pRSTha 17 se 39 taka ___ adhyAtmayAtrI kI rIti-nIti 17, adhyAtmayAtrI mohajAla meM nahIM phaMsatA 17, adhyAtmayAtrI samatAyoga ke sahAre mokSa kI maMjila taka pahu~catA hai 18. samatAyAMga meM avinAzI ke sAtha yoga hai 18. samatAyoga AtmA ko paramAtmA se yA mokSa se jor3atA hai 19, samatAyoga se bhI zAnti, virakti, sahiSNutA evaM sarvakarmamukti 19, samatAyoga ke abhAva meM duHkha, pIr3A. asantopa aura azAnti 19, samatAyoga svIkAra karane para hI samAdhi. mukti yA sugati 20. atIta. anAgata aura vartamAna meM mamatAyoga ke prabhAva se hI mokSa 20, samatA ke binA japa, tapa, kriyAkANDa Adi akiMcitkara 21. samatA se zramaNa aura zramaNopAsaka hotA hai 21, samatAyAMga kA abhyAsa na hone para phalAkAMkSA Topa A sakatA hai 22. samatAyoga ke binA sthAyI rUpa se koI bhI samasyA hala nahIM ho sakatI 22, samatAyoga ke binA ye saba vyartha haiM 23. sAmAyika kI zuddha sAdhanA : kava aura kaise? 23, Atma-sthiratArUpa samatAyoga ke abhAva meM 23, samatAyoga kA uddezya aura prayojana 24, samatAyoga kA bAhya aura Antarika svarUpa hI usakA uddezya 24, samatAyoga kA mUlya 25. samatvacetanA jAgrata hone se zAnti, samAdhi aura AnandAnubhUti 25, samatvayogI For Personal & Private Use Only Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 363 + kI vizeSatA 27, raga-dveSarUpI do choroM ke bIca meM samatvayoga kA patha he 28. citta yA buddhi kI sthiti samatAmaya hone para hI viSamatA miTa sakatI hai 28. lAbha-alAbha Adi dvandvoM meM samabhAva meM sthita rahe tabhI samatAyogI 28. saMsAra-jIvana dvandvayukta, adhyAtma-jIvana samatAyukta 29, lAbha-alAbha ke dvandva meM grasta hone se kitanI samasyAe~ paidA hotI haiM ? 30, sammAna-apamAna tathA nindA-prazaMsA kA dvandva bhI viSamatAvaddhaka 30, jIvana aura maraNa kA dvandva bhI viSamatA kA utpAdaka 31, anya dvandvoM meM bhI viSamatA na lAne kI preraNA 32. mithyAdRSTi aura samyagdRSTi kI sukha-duHkha viSayaka mAnyatA meM bahuta hI antara 32. bhautika-sukha parAdhIna hai, AmiMka-sukha svAdhIna hai 33, samatAyogI sAdhaka meM duHkha ko sukharUpa meM pariNata karane kI kalA 34. samatAyoga ke mArga se mokSa kI maMjila pAne ke pA~ca upAya 35. pratikriyA-virati : kyA. kyoM aura kaise ? 35, samatAyoga se mokSa kI maMjila pAne kA dUsarA upAya : sarvabhUtamaitrI 36, mokSa kA mAMjala prApta karane kA tIsarA upAya : sarvakriyAe~ upayogayukta hoM 37, bhAvakriyA aura dravyakriyA ke svarUpa aura pariNAma meM antara 37, dharma-zukladhyAna kI sthiratA se sarvakarmamukti 37, jJAtA-draSTAbhAva : mokSa kI maMjila ke nikaTa pahu~cAne vAlA 38-39 / (3) samatAyoga kA paudhA : mokSarUpI phala pRSTha 40 se 66 taka samatAyogarUpa vRkSa ke cAra rUpoM kI ArAdhanA 41, samatAyoga kA prathama rUpa : bhAvanAtmaka samabhAva 41, bhAvanAtmaka samatAyoga kA svarUpa aura mUlya 41, maitrIbhAvanA-sAdhaka samatAyoga ko kaise samRddha kare? 45, cAra koTi ke prANiyoM ke sAtha samatAyukta vyavahAra kaise-kaise ho? 45, kevala maitrI nahIM, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthyabhAvanA bhI Avazyaka hai 45, madhyastha dvArA mAdhyasthyabhAva kI vicAraNA, bhAvanA aura sArthakatA 45, mAdhyasthyadRSTi se pratyeka dharma, zAstra. darzana yA mata para vicAra karo 48, mAdhyasthyabhAva se zAzvata parabrahma yA mokSa kI prApti 49, anekAntavAdI madhyastha mAdhyasthyabhAva ke doSoM se bace 49, mAdhyasthyabhAva kA vivekasUtra : ghRNA pApa se ho, pApI se nahIM 50, iSTa-aniSTa saMyoga-viyoga meM samabhAva rakhanA hai 51, iSTa-aniSTa saMyoga-viyoga sarvakAlasthAyI yA aparivartanIya nahIM 52, iSTa-aniSTa saMyoga-viyoga : kaise-kaise, kisa-kisa rUpa meM ? 53, amanojJa-manojJa zarIrAdi milane para samatA meM rahe 54, manojJa-amanojJa indriya-viSayoM ke saMyoga-viyoga meM samabhAva rakhe 54, dvandvoM tathA anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM samabhAva kaise rakhe? 55. paristhiti ke anakala manaHsthiti banA lenA hI samatAyoga hai 55, jJAtA-draSTA banakara kArya karane vAlA samatAyogI karmabandha se yakta nahIM hogA 55. anakala ho yA pratikala kSetra : samatAyogI samabhAva meM sthira raha sakatA hai 56. mahala ho yA jaMgala. samatAyogI ke lie donoM samAna haiM 56, bhedavijJAna hone para hI samatva meM UrdhvArohaNa sambhava 57, zarIradRSTi bahirAtmA samatAyoga kI sAdhanA nahIM kara pAtA 57, mamatva aura samatva paraspara viruddha haiM 58, samatAyoga kA dvitIya rUpa : dRSTiparaka samabhAva 60, dRSTiparaka samabhAva : svarUpa, phalitArtha 60, samatAmayI samyagdRSTi-sAdhaka kI dRSTi kaisI hotI hai ? 60, ekAnta ekAMgI dRSTikoNa samatAmaya nahIM hotA 61. samatAyoga kA tRtIya rUpa : sAdhanAtmaka samabhAva 62, anagAra sAmAyika aura AgAra sAmAyika : svarUpa aura prayoga 62, Atma-sAdhanA aura sAmAyika donoM anyonyAzrita haiM : kyoM aura kaise? 62, Atma-sAdhanA kyA hai ? vaha samatAyoga-sAdhanA ko kaise pariSkRta karatI hai ? 63, vyavahAradRSTi se sAmAyika-sAdhanA kA lakSaNa aura phalitArtha 63, samatAyoga kA Adarza : vItarAgatA : kyA, kyoM aura kaise? 64, samatvayoga kI prajJA kA jAgaraNa 65. jisameM kSamatA ho, usameM hI samatvacetanA kA pUrNa jAgaraNa 65, samatAyoga kA caturtha rUpa : kriyAtmaka vyAvahArika samabhAva 66. sarvAMgINa samabhAva hI samatAyoga ke paudhe ko puSpita-phalita karane meM saphala 66 / . (4) mokSa se jor3ane vAle : paMcavidha yoga pRSTha 67 se 102 taka bhavaroganAzaka mokSaprApaka yoga kA mAhAtmya 67, mokSa se jor3ane vAlA yoga hI yahA~ vivakSita hai 68, yogabindu meM mokSa-prApti ke antaraMga-sAdhaka paMcavidha yoga kA mahattva 68, (1) adhyAtmayoga 69, adhyAtma zabda kA artha aura phalitArtha 69, caturtha guNasthAna se caturdazama guNasthAna taka uttarottara zuddha adhyAtma For Personal & Private Use Only Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 364 * karmavijJAna: pariziSTa * mAnA gayA hai 69, samyagjJAnapUrvaka zuddha kriyAe~ adhyAtmarUpa haiM 70, adhyAtmayoga kI kriyAnviti kaise ho ? 71, amUrta AtmA se pratyeka pravRtti ko kaise jor3A jAe ? 72, samAdhAna AtmA ke zuddha nirmala jJAna ke prakAza meM jJAtA-draSTA banakara rahU~ 73, adhyAtmayogI isake abhyAsa prArambha kahA~ se kare ? 74, adhyAtmayoga kA jJAna kyoM Avazyaka hai ? 74, adhyAtmayoga kI phalazruti 75, (2) bhAvanAyoga 77, bhAvanAyoga kyA hai ? 77, adhyAtma-tattva ko citta meM sthira karane ke lie bhAvanAyoga Avazyaka 77, bhAvanAyoga ke do chora : adhyAtmayoga aura dhyAnayoga 78, bhAvanAyoga kA mumukSu jIvana meM sarvAdhika mahattva 78, bhAvanAyoga : saMsAra samudra kA anta karAne vAlA 79, bhAvanA kA svarUpa, mahattva aura vividha aMga 79, bhAvanAoM kI UrjA-zakti kA mApa 80, bhAvanAyoga ke mukhya viSaya aura unakA supariNAma 81, bhAvanAyoga kI upalabdhi ke mukhya tIna pahalU 81, bhAvanAyoga kI siddhi ke lie tIna bhAvanAe~ Avazyaka kyoM aura kaise ? 81, (3) dhyAnayoga 84, dhyAna kA artha, lakSaNa aura svarUpa 84, dhyAna meM citta aura cintana kI sthiratA ke liye tIna bAteM apekSita 84, dhyAna kI paribhASAe~ 84, dhyAnayoga sAdhanA kyoM. kareM ? 85, dhyAnayoga kI sAdhanA meM mokSa prApti taka DaTA rahe 85, dhyAnayoga dvArA Atma-bhakti meM pravRtti karane kA tAtparya 85, dhyAnayoga kA abhyAsI siddhiyoM aura labdhiyoM ke cakkara meM nahIM par3e 86. chadmastha aura kevalI ke dhyAna kA kAlamAna 86, dhyAnayoga kI sAdhanA kA suphala 86, yogI kI zakti kA upayoga zubha dhyAna meM 87, dharmadhyAna ke adhikArI evaM usake dhyAtA ke prakAra 87 dharmadhyAna dhyAtA kI lezyA 88, dharmadhyAna kA phala 88, dharmadhyAna sAlambana bhI, nirAlambana bhI 88, zukladhyAna kI prakriyA. lakSaNa Adi kA saMkSipta paricaya 89, zukladhyAna kA svarUpa aura lakSaNa 89. prAthamika do zukladhyAna zrutAvalambI 89, guNasthAna aura yoga kI apekSA zukladhyAna ke adhikArI 89. (4) samatAyoga 90, saMmatAyoga kI mahattA aura upayogitA 90, samatAyoga se AtmA meM paramAtma svarUpa prakaTa ho jAtA hai 90, samatAyoga kI sAdhanA ke binA mokSa prApti asambhava 90, sAmAyika kA lAbha aura mahattva 91. samatAyoga kI sAdhanA se pUrva usakA samyagjJAna evaM usake prati zraddhA Avazyaka 91, samatA kA lakSaNa aura samatA ke ekArthaka zabda 91. samatAyoga kI sAdhanA aura phalazruti 92. samatAyoga kI mahattA aura AvazyakatA 92, samatAyoga kyA karatA hai ? 93, samatA ke binA dhyAna paripUrNa nahIM hotA 94. samatAyoga se avalambana se arddha-kSaNa meM pUrvabaddha karmoM kA nAza 94, samatAyoga hI mukti kA anyatama upAya 95, samatAyogI ko prApta tIna mahattvapUrNa upalabdhiyA~ 95, sAdhakoM ko samatAyoga meM pravRtti aura pracAra kI preraNA 96. (5) vRttisaMkSayayoga 96, AdhyAtmika utkrAnti kI parAkASThA vRttisaMkSayayoga meM 96. vRttisaMkSaya athavA asamprajJAta hI mokSa ke prati sAkSAt kAraNa kyoM aura kaise ? 97, adhyAtma Adi caturvidha yoga kA samprajJAta meM aura vRttisaMkSaya kA asamprajJAta meM samAveza 97, samprajJAta aura asamprajJAta samAdhi meM antara 97, jainadRSTi se do prakAra kI asamprajJAta samAdhi 97 vRttisaMkSayayoga meM hI samprajJAta-asamprajJAta donoM kA antarbhAva : kyoM aura kaise ? 98, asamprajJAta samAdhi aura vRttisaMkSayayoga meM nAma kA antara hai 99, paMcavidhayoga kA Agamasammata paMcavidha saMvarayoga meM antarbhAva 99 paMcivadhayoga kA antarbhAva manaH samiti aura manogupti meM bhI 100, caturvidha yogoM ke bAvajUda bhI 100, caturvidhayogoM ke bAvajUda bhI paMcamayoga kI AvazyakatA kyoM ? 100, vRttisaMkSayayoga kA vizuddha svarUpa aura usakA pratiphala 101, yogadarzanokta dvividha vRttiyoM kA nirodha bhI vRttisaMkSayayoga se 101, vRttisaMkSaya : manovijJAna kI dRSTi se 102 / (5) battIsa yoga-saMgraha : mokSa ke prati yoga, upayoga aura dhyAna ke rUpa meM pRSTha 103 se 123 taka sAdhana ThIka na hoM to sAdhya - prApti nahIM ho sakatI 103, jainadarzana meM yoga kA pracalita artha aura usake do rUpa 103, svakIya zubha puruSArtha ke binA anAyAsa kucha bhI prApta nahIM hotA 104, prApta sAdhanoM ke durupayoga yA anupayoga se sAdhya - prApti saMbhava nahIM 105, tIna koTi ke mAnava : patita, yAntrika aura samunnata 105, sAdhya - prApti ke liye Atma-sAdhanA kA adhikArI kauna aura kyoM ? 105. prApta sAdhanoM kA sadupayoga yA zuddhopayoga hI sAdhya prApti karAtA hai 106, inhoMne trividhayogarUpa sAdhanoM ke sahI upayoga se sAdhya prApti kI 107, yoga kA AdhyAtmika samAdhi ke artha meM prayoga 107, mokSa ke sAdhana yogya : battIsa yoga-saMgraha 108, ye battIsa yoga-saMgraha : saMvara- nirjarA mokSaprApaka 109. yoga zabda samAdhi aura For Personal & Private Use Only Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 365 * saMyoga donoM arthoM meM 909, parama sAdhya kI prApti kI dRSTi se samAdhi aura saMyoga, ye donoM artha sAdhya-sAdhanarUpa haiM 110. AgamoM aura yoga-granthoM meM donoM arthoM ke pramANa 110.samAdhi aura saMyoga : ye donoM yogarUpa eka hI padArtha ke do rUpa 111.vaidika vidvAnoM dvArA bhI yoga zabda samAdhi aura saMyoga artha meM prayukta 111, yoga-saMgraha ke battIsa bheda : dharma-zakladhyAna ke rUpa meM 112. yoga ke aSTAMgoM meM dhyAna kA mahattva 113, prabalatA se karmakSaya karane meM dhyAna hI sakSama 113, dharmadhyAna aura zukladhyAna kA saMkSipta paricaya 113, dharmadhyAna kA svarUpa aura cAra prakAra 113, AjJAvicaya kA svarUpa aura cintana kI paddhati 114, apAyavicaya kA svarUpa aura usakI cintana-paddhati 114, vipAkavicaya kA svarUpa aura usakI cintana-paddhati 115, saMsthAnavicaya kA svarUpa aura usakI cintana-paddhati 115, bhagavAna mahAvIra dvArA kiyA gayA saMsthAnavicaya dhyAna kA prayoga 116, dharmadhyAna ke cAroM bhedoM ko kriyAnvita karane ke lie sahAyaka bAraha prakAra 116, dharmadhyAna kA mahattva, lAbha, zukladhyAna-yogya banane se pUrva upAdeya 117, dharmadhyAna ke pazcAt zukladhyAna kA abhyAsa kyoM? 117, zukladhyAna kA adhikArI sAdhaka kauna? 117, zakladhyAna ke prArambhika abhyAsI sAdhaka kI arhatA 118, dharmadhyAna aura zakladhyAna kA phala 118, zukladhyAna kA svarUpa, artha aura lakSaNa 118, zukladhyAna ke cAra prakAra aura unakA svarUpa 119, zukladhyAna ke Adi ke do bheda sAlambana aura antima do bheda nirAlambana 120, kisa zukladhyAna meM kitane yoga? 120, prathama dhyAna dUsare dhyAna kA pUraka aura sAdhaka tathA vizeSa sAmAnyagAmI dRSTi 120, dvitIya zukladhyAna kI upalabdhiyA~ 121, cAroM zukladhyAnoM meM yoga-nirodha kA krama 122, ayogI hone se lekara nirvANapada taka 123, dharma-zukladhyAna ke milakara battIsa prakAra ke yoga mokSa-prApti meM sAdhaka hote haiM 123 / (6) mokSa : kyoM, kyA, kaise, kaba aura kahA~ ? pRSTha 124 se 150 taka mokSa-bandhana-sApekSa 124, ye bhAva-bandhana haiM, isIlie mokSa kA vicAra atyAvazyaka hai 124, saMsAra bhI eka prakAra kA bandhana : usase chUTanA mokSa hai 125, AtmA kI azuddha sthiti saMsAra hai, vizuddha sthiti mokSa hai 126, bhAvasaMsAra ke vinAza se isa saMsAra meM rahate hue bhI mokSa ho sakatA hai 126, sadaiva karmabaddha rahanA AtmA kA svabhAva nahIM 127, AtmA svayaM hI ba~dhA hai, isalie mukta bhI svayaM hI ho sakatA hai 128, buddhijIvI evaM ajJAnI logoM kI mokSa ke viSaya meM UTapaTAMga kalpanAe~ 128, aisA mokSa nahIM cAhie mujhe 129, mokSa ke viSaya meM asaMgata kalpanAe~ 129, kyA itanI dIrghakAlika tapaHsAdhanA ke bAda rUkhA-sUkhA mokSa milegA? 130, cArvAka to AtmA aura mokSa donoM ko nahIM mAnatA 130, mokSa kI azarIrI avasthA : zarIra kI bhogAvasthA se bilakula bhinna 130, mokSa azarIrI avasthA hai, zarIrAdi se bilakula mukta 131, bhogavAdI vIroM se mokSa ko tathA mokSa ke svarUpa ko na toleM 132, janma-maraNAdirahita mokSa kitanA adhika sukhamaya ? 132, mukta AtmAoM kA parama sukha vAstavika 134, zarIravAdI logoM kA mokSa meM Uba aura yuktipUrvaka khaNDana 135, saMsAra-sukha aura mokSa-sukha meM mahAn antara 136, saMsAra sukha-duHkha saMspRSTa hotA hai, mokSa sukha-duHkhoM se sarvathA asaMspRSTa 137, mokSavAdI aura svargavAdI dhArAoM meM mahAn antara 137, mokSa ke astitva ke viSaya meM zaMkA aura samAdhAna 138, karma aura AtmA ke anAdi sambandha ko tor3akara mokSa kaise prApta ho? 138, karma aura AtmA kA sambandha paramparA se anAdi, kintu sAdi-sAnta bhI 139, nirvANa ke paryAyavAcaka zabda 140, bauddhadarzana-mAnya abhAvavAcaka nirvANa aura usakA nirAkaraNa 141, jainadRSTi se AtmA ke samagra astitva ko prakaTa karanA nirvANa hai 141, bhagavAna mahAvIra dvArA nirvANa-viSayaka samAdhAna 142, nirvANa ke siddhi-svarUpa kI vyAkhyA 143, nirvANa kA pAripArzvika vAtAvaraNa 143, sAMkhyadarzana-mAnya mokSa kA svarUpa yathArtha kyoM nahIM? 143, mokSa meM atIndriya Atmika aura avyAbAdha-sukha kA uccheda nahIM 144, naiyAyika-vaizeSikoM kI mokSa kI kalpanA 145, yoga-vAziSTa mata meM bandha aura mokSa kA lakSaNa kitanA saMgata? 146, advaita vedAntadarzana meM bandha aura mokSa kA svarUpa 146, vallabhavedAnta mata meM bhI mokSa-prApti ke lie Izvara-kRpA anivArya 148, rAmAnuja Adi bhaktimArgIya AcAryoM kI dRSTi meM mokSa 148, yogI aravinda-mAnya mokSa : svarUpa aura vizleSaNa 149, AtmA kA svarUpa meM avasthAna bhAvamokSa tathA karmoM se pRthaktva dravyamokSa 150, mokSa kA koI sthAna-vizeSa nahIM 150 / For Personal & Private Use Only Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 366 * karmavijJAna: pariziSTa * (7) mokSamArga kA mahattva aura yathArtha svarUpa jA sakatA Y. pRSTha 151 se 188 taka maMjila aura mArga kA nizcaya karanA Avazyaka 151, yAtrA aura bhaTakane meM kyA antara hai ? 151, viveka se rahita aura sahita kI yAtrA meM bahuta antara 151, kauna-sI aura kaisI hai yaha yAtrA ? 152, adhyAtmayAtrI ko mokSa kA yathArtha mArga pAnA atyAvazyaka hai 153. sutrakRtAMga- pratipAdita prazastabhAva (mokSa) mArga kA vizleSaNa 153, prazasta bhAvamArga (mokSamArga) kI pahacAna ke lie teraha paryAyavAcI zabda 154, nirvANamArga : mAhAtmya, dvIpasama AdhArabhUta sAdha ke lie upAdeya 155. mokSamArga kI vizeSatA evaM sarvakarmakSaya karAne meM saphalatA nAga para zraddhApUrvaka gati - pragati karanA mumukSu kA karttavya 158, mokSamArgI lie sAvanA ke teraha sUtra 158, sAdhana zuddha hone para hI zuddha sAdhya prApta kiyA samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa, ina cAroM kA samAyoga hI mokSamArgI 161, darzana, jJAna aura cAritra se pUrva samyak zabda kyoM ? 162, pratyeka AtmA meM jJAna - darzana - cAritra kI traikAlika sattA hai 162, jJAnAdi guNa aura guNI AtmA kA avinAbhAvI sambandha hai 163, jJAna se pUrva samyaka zabda jor3ane kA kAraNa 163, darzana se pUrva samyak zabda jor3ane kA kAraNa 164, mithyAdarzana - jJAna - cAritra mokSa ke aMga yA sAdhana nahIM haiM 165, samyagdarzana aura samyagjJAna pahela kauna, pIche kauna? 165, mokSa ke tInoM sAdhanAM kI paripUrNatA kaba aura kaise ? 167, mokSamArga ke viSaya meM anya darzanoM aura jainadarzana kA dRSTikoNa 168, kevala zraddhA va jJAna se bhI mokSa kI prApti sambhava nahIM 168, tInoM kA samanvaya evaM samyaktA Avazyaka 169, samyagdarzana kyA hai, kyA nahIM ? 171, samyagdRSTi kI dRSTi meM dharma Atma-dRSTiparaka dharma hai 171, ekAnta jJAnavAda mokSa prApti kA sAdhana nahIM: kyoM aura kaise ? 172, ekAnta jJAna aura tapa donoM hI mokSa-prAptikAraka nahIM 173, jJAna aura kriyA donoM saMyukta hone para mokSa ke sAdhana haiM 174, akelA samyakcAritra yA samatva bhI mokSa kA mArga hai: kyoM aura kaise ? 175, mokSa-sAdhaka - cAritra guNoM ke viSaya meM traikAlika tIrthaMkaroM kA ekamata 176, samyakcAritra ke vyavahAradRSTi se lakSaNa 176, samyakcAritrarUpa mokSamArga ke sandarbha meM eSaNAsamiti viveka-nirdeza 177, mokSamArga ke sandarbha meM bhASAsamiti viveka-nirdeza 178, cAritra-zuddhi ke lie vivekasUtra 178, mokSamArga se bhraSTa yA vicalita karane vAle matavAdI 179. saste, sugama, AkarSaka mokSa prApti ke ye mArga 181, sacitta jala-snAna evaM jala-prayoga se mokSa nahIM hotA : kyoM, kisalie ? 182, agnihotrakriyA se bhI mokSa-prApti nahIM hotI 183, jala-snAna aura agnihotra Adi saMsAra ke mArga haiM, mokSa prApti mArga nahIM 184, kevala sva-mata svIkAra se sarvaduHkha-mukti kA AzvAsana kitanA jhUThA? 185, mukti kA sastA nuskhA : sva-para-vaMcanAmAtra hai 186, kevala tattvajJAna se kaise mukti sambhava ? 186, karmabandha ke kAraNoM ko dUra kiye binA sarvaduHkha-mukti kaise hogI ? 187, prathama prabala kAraNa : sandhi kI anabhijJatA 187, dvitIya prabala kAraNa: dharma-viSayaka ajJAna 188 / (8) nizcayadRSTi se mokSamArga : kyA, kyoM aura kaise ? pRSTha 189 se 220 ka nizcaya mokSamArga hai- AtmA kA darzana, jJAna aura AcAra meM pariNamana 189, vibhinna dharmagranthoM meM Atma-pradhAna nizcayadRSTi se mokSamArga ke lakSaNa 189, AtmA ko sarvathA vismRta karake kevala dUsaroM ko mAnane, jAnane aura sudhArane kA prayatna mokSamArga nahIM 191, nizcayadRSTi se mokSamArga : svarUpa, uddezya aura bhedavijJAnarUpa 191, mokSamArga ke do rUpa : svarUpa, samanvaya, sAdhya-sAdhanarUpa aura ekAntavAda se hAi 192, mokSamArga meM AtmA (jIva ) kI hI pramukhatA aura prAthamikatA kyoM ? 194, anya sabhI tattvoM kA mUlAdhAra jIva hI hai 196. jIva ke jJAna ke sAtha ajIva kA bodha AsAna 196, jIva se pahale ajIva ko sthAna kyoM nahIM ? : eka zaMkA-samAdhAna 197, sabhI zubhAzubha kriyAoM kA AdhAra jIva hai 197, AtmA acchA-burA, puNya-pApa karane meM svataMtra 198, Atma-svarUpa kI upalabdhi kA rahasya 189, karmabandha se chuTakArA dilAne hetu nizcaya mokSamArga para dRSTi jarUrI 199, jahA~ AtmA hai, vahIM usakA mArga aura mokSa rahanA cAhie 200, bAhya kriyAe~ yA bAhya tapa Adi sAkSAt mokSa ke aMga nahIM ho sakate 202, zuddhopayoga se hI mokSa prApti, zubha-azubha upayoga se nahIM 202, nizcayadRSTi se samyagdarzana : Atma-svarUpa para zraddhAna yA vizvAsa 202, sva-svarUpopalabdhi kI pahacAna : bhedavijJAna se hI 202, jainadRSTi se For Personal & Private Use Only Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 367 * samyagdarzana kA sAmAnya artha - samyak zraddhA yA vizvAsa 203, kisa tattvabhUta padArtha para zraddhA se zuddha samyagdarzana sambhava ? 203, vyavahAra samyagdarzana ke antargata dazavidha ruci 205, ye mithyAtvagrasta vyakti Atma-dharma se, jJAna- AcaraNa se dUra haiM 206, ekAnta niyativAda kI prarUpaNA 208, ekAnta niyativAdI : mokSamArga ke mithyAprarUpaka 208, ekAnta niyati sarvaduHkhAntarUpa mokSa kA kAraNa nahIM : kyoM aura kaise ? 208, ajJAnavAda : saMsAra paribhramaNa kA kAraNa hai 209, tRtIya prakAra kA aMjJAnavAda : svarUpa evaM prakAra 210, 'saMjayavelaTThiputta' kA ajJAnavAda bhI sarvaduHkhanAzaka mokSa kA kAraNa nahIM 210, tathAgata buddha kA asthira uttara bhI ajJAnavAda kA aMga hai 211. ajJAnavAdI kahA~ haiM : sukhI, santuSTa, kuzalakSemayukta ? 211, ajJAnazreyovAdI apane siddhAnta kA nirUpaNa jJAna dvArA kyoM karate haiM ? 212, ajJAnavAdiyoM kA jJAnavAdiyoM para AkSepa aura samAdhAna 212, ajJAnavAdI - sAdhaka mokSamArga se dUra, saMsAramArga ke poSaka 213, ekAnta vinayavAda se bhI mokSa prApta nahIM hotA 214, ekAnta vinayavAdI : satyAsatya viveka se rahita 214, vinayavAdiyoM meM sat-asat vivekazUnyatA 214, vinayavAda ke guNa-doSa kI samIkSA 215, bauddhoM dvArA akriyAvAda kI prarUpaNA karane para prakArAntara 215, ekAnta kriyAvAda ke eka sau assI bheda 216, ekAnta kriyAvAda ke guNa-doSa kI samIkSA 217, ekAnta akriyAvAda bhI mokSa kA kAraNa nahIM 217, akriyAvAda ke kula caurAsI bheda 217, ekAnta akriyAvAdI mukhyataH tIna aura unakI prarUpaNA 218, tInoM kriyA karate haiM, phira bhI akriyAvAdI kaise ? 219, bauddhoM ke karmopacaya niSedharUpa kriyAvAda se mokSa-prApti nahIM ho sakatI 219, karmabandha kaba hotA hai, kaba nahIM ? : bauddhamata vicAra 219, bhAva vizuddha hoM, vahA~ karmopacaya nahIM hotA, yaha tathya yukti-viruddha hai 220 / (9) bhakti se sarvakarmamukti : kaise aura kaise nahIM ? pRSTha 221 se 251 taka vismRta paramAtma-tattva ko punaH pAne kA upAya paramAtma-bhakti hai 221, paramAtma-bhakti se sva-svabhAva-parivartana 221, bhakti se paramAtma-vimukha paramAtma-sammukha ho sakatA hai : kaise-kaise ? 222, apane svarUpa ko bhUlA huA mAnava prabhu-bhakti se zuddha Atma-svarUpa kA bhAna kara letA hai 222, paramAtma-bhakti se vAyaralaisa saiTa samAna paramAtmA se samparka saMbhava 224, vinAzI ko chor3akara avinAzI ke sAtha prIti-bhakti meM bhaya, duHkha, kleza dUra ho jAtA hai 224, paramAtma-bhakti ke amRta ke AsvAda meM masta AkAMkSAoM para niyaMtraNa 225, paramAtma-bhakti se sArthaka Atma-zakti, manaHzakti prApta hotI hai 225, paramAtma-bhakti bAhyakaraNoM aura antaHkaraNoM ko zakti aura Ananda se bhara detI hai 226, paramAtma-bhakti se sahiSNutA, nirbhayatA aura Ananda kA ullAsa 226, sarvasva nyochAvara karane kI zakti tathA sahana-zakti milatI hai paramAtma-bhakti se 228, paramAtma-bhakti meM bhakta ke jIvana parivartana kA apUrva sAmarthya 229, aise udAsIna yA vimukha paramAtmA kI bhakti kyoM kareM ? 229, yaha bhakti nahIM, bhakti kA nATaka hai, saudebAjI hai 230, niSkAma bhakti aura sakAma bhakti meM dina-rAta kA antara 230, aisI tAmasika andha-bhakti to sarvathA tyAjya hai 232, jaina aura vaidikAdi paramparA kI paramAtma-bhakti meM mUlabhUta antara 232, Izvara-kartRtvavAdI paramparA kI paramAtma-bhakti : parAzrayI aura parApekSa 232, paramAtma-sattA kA 'sva' meM anubhava karanA bhakti hai, jo AnandarUpA hai 233, kriyA aura bhakti meM antara : niHsvArtha prItirUpa bhakti kA phala 234, namana-stavana guNotkIrtanarUpa niSkAma bhakti se alabhya lAbha 234, paramAtmA ke prati saccI bhakti kI do parakha 236, paramAtmA ke prati anya bhaktimAn ke lakSaNa 236, vItarAga paramAtmA ke prati ananya-bhakti kaisI hotI hai? 237, AgamoM kI dRSTi meM paramAtmA kI ananya bhakti kI sAdhanA 238, ArAdhanArUpa ananya-bhakti ke jvalanta udAharaNa 239, prabhu kI ananya bhakti se alabhya lAbha 240. sulasA zrAvikA ananya bhakti kI parIkSA meM uttIrNa 240, ananya bhaktimAn vyakti kI parakha 241, ananya-bhaktimAn vyakti prabhu ko apane se dUra nahIM mAnatA 241, bhakti kA mahattvapUrNa aMga : upAsanA : artha, svarUpa aura pariNAma 242, upAsya kI upAsanA se upAsaka kA tAdAtmya : kyoM aura kaise ? 243, upAsanA zreSTha cintana aura vyaktitva nirmANa kA mAdhyama 243, paryupAsanA meM katipaya sAvadhAniyA~ 243, paryupAsanA kA paramparAgata phala siddha (mokSa) gati 245, bhakti zabda eka : artha, lakSaNa aura paribhASAe~ aneka 245, rAgAtmaka bhakti se sarvakarmamuktirUpa mokSa yA saMvara-nirjarA kaise ? 247, prazasta For Personal & Private Use Only Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 368 * karmavijJAna : pariziSTa * rAga ko bhakti meM sthAna dene ke do kAraNa 248, bheda-bhakti aura abheda-bhakti kA rahasya, mahattva aura upAdeyatva 249-251 / (10) zIghra mokSa prApti ke puruSArtha kI saphalatA pRSTha 252 se 269 taka cAra prakAra ke puruSArtha : rahasyArtha 252, sAdhu zrAvakavarga ke lie artha aura kAma- puruSArtha 252, donoM vargoM kA antima lakSya yA dhyeya mokSa prApti hai 254, dharmAdi puruSArtha mokSa prApti ke lie hai 254, dharma-puruSArtha sarvapuruSArthoM kI prApti kA mUla kAraNa 254, mokSa - puruSArthI sAdhaka kI zIghra saphalatA ke sUtra 255, mokSa-puruSArtha kI siddhi kaise aura kaba hotI hai ? 256, mokSa-puruSArthI satata apramatta honA cAhie 256, mokSa-prApti ke lie durlabha kramazaH pandraha aMga 256, mokSa ke prati puruSArtha mokSa ke svarUpa ko jAnate hue bhI kyoM nahIM hotA? 261, zIghra mokSa prApti ke lie cAroM kA samanvita puruSArtha jarUrI 261, kore jJAna se AcaraNa meM bAdhA DAlane vAlI bAteM dUra nahIM hotIM 262, jJAna aura AcaraNa kI dUrI kA eka kAraNa : mUrcchA kA cakra 262, cAroM AvaraNoM ko miTAne ke lie 263, mokSa kA svarUpa jAnate hue bhI karmakSaya kA puruSArtha nahIM kara pAte 263, mokSa ke lie samyagjJAnapUrvaka puruSArtha kA mahattva 264, mokSa-puruSArthI kA dhyeya, Adarza tathA puruSArtha meM saphalatA ke mUlamaMtra 266, Izvara yA avatAra ke hAtha meM mokSa nahIM, mokSa sva-puruSArtha ke hAtha meM hai 267, bhAgya bharose na rahakara mokSa ke lie zuddha puruSArtha karanA jarUrI 267, sarvajJaprabhu ke jJAna ke bharose na baiThakara mokSAnukUla puruSArtha karanA cAhie 267, mokSa-prApti ke puruSArtha meM saphalatA ke lie paMcakAraNa samavAya anivArya 268, mokSa - puruSArtha meM bAdhaka aura sAdhaka tattva 268, dharma-puruSArtha kucha bhrAntiyA~ aura nirAkaraNa 269, artha aura kAma- puruSArtha bhI dharmalakSI ho, mokSAzAmUlaka ho 269 / . (11) zIghra mokSa prApti ke viziSTa sUtra pRSTha 270 se 309 taka zIghra mokSa prApti ke purAne bola : naye mola 270, mokSamArga ke cAra aMgoM meM ina boloM kA vargIkaraNa 270, sarvakarmakSayarUpa mokSa prApta kiye binA kRtakRtyatA nahIM 271, unnIsa boloM kA mokSa ke cAra aMgoM meM vargIkaraNa : kaise-kaise ? 271, samyagdarzana ke sandarbha meM prathama mahattvapUrNa bola : mokSa kI icchA 272, mokSa aura usakI icchA : kyA, kyoM aura kaise ? 272, mokSa kI icchA lokottara hone se kathaMcit upAdeya 272, nizcayadRSTi se mokSa kI icchA heya, kintu vyavahAradRSTi se kathaMcit upAdeya 273, mokSa kI icchA : anya sAMsArika icchAoM ke zamana ke lie 273, sAMsArika icchAe~ bahirmukhI : mokSa kI icchA antarmukhI 273, mokSa kI icchA se pAramArthika lAbha 274, mokSa kI icchA kA tAtkAlika phala 274, mokSa kI icchA ke bAhya hetu 275, mokSa kI ikSA ke Abhyantara hetu 275, saMsArAnuprekSA mumukSA kA kAraNa 275, zarIrAnuprekSA bhI mokSa meM puruSArtha karane kI tamannA jagAtI hai 276, ekatvAnuprekSA bhI mumukSA ke antaraMga kAraNa 276, azaraNAnuprekSA mukti-prApti meM puruSArtha karane kI bhAvanA jagAtI hai 277, SaTsthAna cintana se mokSa kI pratIti aura ruci jAgrata hotI hai 277, mokSa ke aMgabhUta samyagjJAna se sambandhita tIna boloM kA vizleSaNa 278, pahalA bola-gurumukha se sUtra - siddhAntoM kA vAcana zravaNa kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 278, dUsarA bola - svayaM jJAna sIkhane aura dUsaroM ko sikhAne se, jJAna meM tanmayatA se jIva vega-vego mokSa meM jAya 278, tIsarA bola - pichalI rAtri meM dharmajAgaraNA kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 279, mokSa ke aMgabhUta samyak cAritra se sambandhita ATha boloM kA vizleSaNa 280, pahalA bola - sUtra - siddhAnta sunakara vaisI (samyak) pravRtti kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 280, dUsarA bola - gRhIta vratoM kA zuddha (niraticAra ) pAlana kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 281, tIsarA bola - saMyama kA dRr3hatA se pAlana kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 281, cauthA bola- zuddha mana se zIla (brahmacarya) pAle to jIva vego-vego mokSa meM jAya 283, zIla kA svarUpa, artha aura vizleSaNa 283, brahmacarya -sambandhita manaH zuddhi ke katipaya upAya 283, brahmacarya ke dasa samAdhi sthAnoM kA samyakpAlana ho 283, pA~cavA~ bola - zakti hote hue bhI kSamA kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 284, kSamA : svarUpa, duSkaratA zaktizAlI ke lie 284, zakti ke do prakAra aura svarUpa 284, bAhyazakti : svarUpa, prakAra, sadupayoga-durupayoga 284, chaThA For Personal & Private Use Only Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 369 * bola-kaSAya ko patalI karake nirmUla kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 287, mokSapathika ke lie kaSAya-tyAga jarUrI 287, kaSAya-vijaya aura kaSAya-kSaya ke lie vibhinna dvAra-nirdeza 287, sAtavA~ bolaSaDjIva-nikAya kI rakSA kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 288, jo jIva aura ajIva ko nahIM jAnatA, vaha saMyamArAdhaka nahIM ho sakatA 288, vyavahAradRSTi se jIva ko dazavidha prANoM se viyukta karanA hiMsA hai 289, hiMsA ke pA~ca kAraNa : azubha karmabandha ke hetu 289, hiMsA kahA~-kahA~, kaise-kaise? jIvarakSA ke amogha upAya aura bhAva 290. AtmA kaba hiMsArUpa bana jAtI hai. kaba ahiMsArUpa? 290. jIvarakSA ke lie utkRSTa karuNAbhAva se sarvakarmamukta hone vAle 290, AThavA~ bola-supAtradAna tathA abhayadAna deve to jIva vego-vego mokSa meM jAya 291, abhayadAna kA mAhAtmya, svarUpa, prakAra aura vizleSaNa 293, mokSa ke caturtha aMga : samyaktapa ke sandarbha meM sAta bola 294, pahalA bola-(mokSadRSTi se) ugratapa kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 294, bhogajanita tApa pIDAkAraka : ugratapa alpapIr3AkAraka pariNAma meM sukhadAyaka 295, Atma-zuddhi aura guNavRddhi ke lie ugratapa karanA Avazyaka 296, ye bhI ugratapa meM samAviSTa haiM 296, bAhya aura Abhyantaratapa : prakAra, parasparapUraka, sahAyaka, saMrakSaka 297, bAhya aura Abhyantaratapa ke mukhya prayojana 297, ugratapa : kyA. aura kaise-kaise? 298, samyakaAcarita bAhyAbhyantaratapa : zIghra bhavabhramaNa se mukti 298, samyaktapa : nizcaya-vyavahAradRSTi se tathA dravya-bhAvadRSTi se 298, samyagjJAnayukta aura ajJAnatapa tathA azuddhatapa aura zuddhatapa kA antara 298, aise ghora pApakarma-bandhaka tapoM se mumukSa dUra rahe 299, dUsarA bola-pA~coM indriyoM ko vaza kare. antarmukhI kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 300, indriya-viSaya : prakAra tathA viSayAdhInatA ke tIna stara 301, indriya-nigraha ke cAra prakAra 301, viSayAsakti nivAraNArtha : viSayoM ke prati nirveda aura usake lie pA~ca anuprekSAe~ 301, viSayoM kA jJAna hone para vedana aura vikAra na Ane de 302, pratyeka kArya meM jinAjJA aura vItarAga-AtmA ke Adeza kA smaraNa kare 302, viSaya-sukhoM kI duHkharUpatA Adi kA bhI smaraNa kare 302, indriya-nigraha ke lie Atma-jAgRti aura sAvadhAnI Avazyaka hai 303, indriya-nigraha kA zIghra muktirUpa phala 303, tIsarA bola-dasa prakAra kI veyAvacca kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 303, cauthA bola-uttama dhyAna kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 304. pA~cavA~ bola-lage hae pApoM kI turaMta AlocanA kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 306, AlocanA se zIghra mukti : kaise-kaise? 306, chaThA bola-yathAsamaya Avazyaka (pratikramaNAdi) karane se jIva vego-vego mokSa meM jAya 307, sAtavA~ bola-antima samaya meM saMlekhanA-saMthArAsahita paNDita-maraNa prApta kare to jIva vego-vego mokSa meM jAya 308-309 / (12) mokSa avazyambhAvI : kinako aura kaba ? pRSTha 310 se 331 taka ___ mokSa kI avazyambhAvitA ke adhikArI kA vicAra karanA Avazyaka 310, vibhinna pahaluoM aura dRSTiyoM se mokSa kI avazyambhAvitA 311, jinako para-bhava se muktirUpa phala milanA nizcita hai 311, nizcayadRSTi se mokSa kI avazyambhAvitA kA AzvAsaka sUtra 312, ArAdhaka sarAgasaMyamI, anuttarIpapAtika devaloka ke bAda agale bhava meM mukta 313, saMyamAsaMyamI zramaNopAsaka-zramaNopAsikAe~ 314, dAna kI utkRSTa bhAvanA se jIrNa seTha bArahaveM devaloka meM, vahA~ se agale bhava meM mokSa prApta karegA 314, AhAra-zarIrAdi meM dRr3ha saMyamI brahmacaryaniSTha juTThala zrAvaka 315. akAmanirjarA aura bAlatapa se deva-bhava mila sakatA hai 315, pradezI rAjA bhI zrAvakavratI banakara samAdhimaraNapUrvaka sUryAbhadeva banA 315, ambar3a parivrAjaka zrAvakavratoM kA pAlana kara brahmaloka meM deva banA 316, saMjJI tiryaMca paMcendriya-paryAptaka ke dvArA dvitIya bhava meM mokSa-prApti 316. sapta lava kama Ayu vAle mAnava ko bhI sarvArthasiddha devaloka meM jAnA par3A 318, ArAdhaka zramaNa nirgranthoM aura zramaNopAsakoM ko uttama devaloka yA mokSa kI prApti 319, annaglAyaka zramaNa nirgrantha ko mahAnirjarA aura mahAparyavasAna kI upalabdhi 319, prAsukabhojI mRtAdI nirgrantha : kauna bhavAntakAraka, kauna bhavabhramaNakArI? 321, eSaNIya AhArAdi bhojI zramaNa nirgrantha saMsAra pAragAmI 321, kSINakAMkSA-pradoSa zramaNa nirgrantha antakara athavA antima zarIrI ho jAtA hai 322, jJAna-darzana-cAritra kI utkRSTa. madhyama, jaghanya ArAdhanA kA phala 322, kartavya-dAyitva vahanakartA AcArya aura upAdhyAya kitane bhavoM meM mukta hote haiM ? 322, saMvega Adi katipaya guNoM se mokSaphala-prApti 323, For Personal & Private Use Only Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 370 * karmavijJAna: pariziSTa * saMvega-nirvedAdi unapacAsa (49) padoM kA antima phala : siddhi-mukti 324. traikAlika tIrthaMkaroM dvArA ukta cAritraguNoM se sampanna siddha-buddha-mukta 325, tIna sthAnoM se sampanna anagAra saMsAra-araNya se pAra ho jAtA 325, eka rAtri kI bhikSupratimA ke samyak pAlana kA phala 325, zAlavRkSa, zAlayaSTikA aura udumbarayaSTikA ko bhaviSya meM mAnava-bhava pAkara mokSa prApti 327, virAdhaka abIcikumAra vairAnubandha ke kAraNa asurakumAra deva banA 328, dasa kAraNoM se jIva AgAmI bhadratA ke kAraNa zubha karma kA upArjana karatA hai 330, dasa bAteM prazasta evaM antakara 331| (13) mokSa- siddhi ke sAdhana : paMcavidha AcAra pRSTha 332 se 355 taka yaMtracAlaka purjoM aura mazIna ko calAye nahIM to lAbha kI apekSA hAni hI adhika 332, mumukSu AtmA bhI jJAnAdi paMcAcArayukta AcArayaMtra ko kriyAnvita na kare to hAni hI 332, AcArarUpI yaMtra ko calAte samaya upayogazUnya 333, ye pA~ca AcAra kevala nAma, sthApanA, dravyarUpa meM raheM to bhI mokSalakSya kI siddhi sambhava nahIM 333, athavA paMca- AcAra ko viparItarUpa meM avidhipUrvaka kriyAnvita kareM to bhI karmamuktirUpa mokSa lAbha nahIM 334, paMcavidha AcAra ke nAma para anAcAra meM puruSArtha : kaise-kaise ? 334, paMcavidha AcAra kA pAlana kevala vItarAgatA-prApti ke lie kare 336, doSadUSita paMcAcAra - pAlana se vItarAgatArUpa sAdhya kI siddhi nahIM ho sakatI 336, paMcAcAra - sAdhanA kA viziSTa uddezya : paramAtma-svarUpa pAnA 336, aise samyak AcAra kI kyA AvazyakatA hai, kyA mahattva hai ? 337, Adarza samyakAcAra hI sarvakarmamukti-prApaka 338, AcArahIna vyakti AdaraNIya nahIM mAnA jAtA 338, jo vicAra yA jJAna AcaraNa meM nahIM hai, vaha bA~jha hai, usase karmamukti nahIM ho pAtI 339, kevala pATha bolanA AcaraNahIna totAraTana hai 340, AcAradharma : sirpha upAsanAtmaka na hokara jIvana meM AcaraNAtmaka ho 340, dharma kyA hai, kyA nahIM ? 341, AtmA kA svabhAva hI usakA dharma hai 341, AtmA ke cAra nijI guNoM meM ramaNa karane, para-bhAvoM se virata aura svabhAva meM sthita hone hetu paMcAcAra haiM 342, AtmA ke nijI guNa = svabhAva meM AcaraNa karanA hI dharma hai, para bhAvoM meM ramaNa karanA nahIM 342, isI Atma-dharma kI sAdhanA ke lie jJAnAdi paMcAcAra haiM 342, aise samyak AcAra ke pA~ca prakAra 342, inhIM pA~ca AcAroM ko pRthak-pRthak samajhAne hetu saMkhyA -bheda 343, AcAra ke pA~ca bheda AtmA ke cAra nijI guNoM ko AtmasAt karane ke lie haiM 343, cAra AcAra hI paryApta haiM; pA~caveM vIryAcAra ke kathana kA kyA prayojana ? 344, kevala jJAnAcAra hI mokSa ke lie paryApta nahIM, anya cAra AcAra bhI anivArya haiM 344, jJAnAcAra ko hI sarvAdhika mahattva aura prAthamikatA kyoM ? 346, samyak paMca- AcAroM kA prayojana 347, jJAnAcAra : svarUpa tathA jJAna ajJAna kA antara 349, jJAnAcAra ke ATha aMga : lakSaNa aura pariNamana 349, nizcaya jJAnAcaraNa kA lakSaNa 352, darzanAcAra : lakSaNa aura aMga 352, nizcaya darzanAcAra kA lakSaNa 353, vyavahAradRSTi se cAritrAcAra : lakSaNa aura bheda 353, nizcaya cAritrAcAra kA lakSaNa 354, tapAcAra : lakSaNa aura bheda 354, vIryAcAra kA svarUpa aura kArya 355, paMcavidha AcAra sabhI vargoM ke lie pAlanIya 355 / (14) mokSa ke nikaTa pahu~cAne vAlA : upakArI samAdhimaraNa pRSTha 356 se 393 taka jIvana aura maraNa donoM sAtha-sAtha calate haiM 356, pratikSaNa hone vAle dravya-bhAvamaraNa ke pravAha meM mata baho 356, jIvana ke darzana kI taraha maraNa ke darzana ko bhI gaharAI se samajho 357. mRtyu ke binA jIvana kI koI mUlyavattA nahIM hai 357, jIvana ko sukhada banAne kA jitanA dhyAna hai, usakA zatAMza bhI mRtyu kA nahIM 358, jIvana sabako priya hai, mRtyu nahIM : kyoM aura kisalie ? 358, mRtyu ke pIche jo acchAI hai, use bhI samajho 359, mRtyu kA Agamana nizcita hai 359, samyagdRSTi jJAnI mRtyu se ghabarAte nahIM 360, mRtyu se bhayabhIta hone kA kAraNa 360. jIvanakalA kI taraha mRtyukalA meM pAraMgata hI saccA kalAkAra , jisake pAsa dharma pAtheya hai, vaha mokSayAtrI mRtyu se ghabarAtA nahIM, prasanna hotA hai 361. mRtyu kI bAta ko TAlane yA bhUlane se mRtyu Tala nahIM sakatI 362, mRtyu ke prati bhIti yA bhrAnti, donoM jIvana ke prati Asakti aura moha bar3hAtI haiM 362. mRtyu zAntidAtrI. dayAlu, mahAnidrA aura navajIvanadAyinI hai, usase Dara kaisA ? 363, mRtyu ke smaraNa se aneka lAbha 363, mRtyu ke Agamana se pUrva hI hameM usake svAgatArtha kyoM 361, " taiyAra raheM? 363, mRtyu lAbhadAyaka yA hAnikAraka ? kisake lie aura kyoM ? 364, usake lie mRtyu For Personal & Private Use Only Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 371 * duHkhadAyaka yA bhrayotpAdaka nahIM hotI 365, zarIra-karma-kArAvAsa se mukta hone meM Dara kisakA? : eka cintana 365, do prakAra ke maraNa : sakAmamaraNa aura akAmamaraNa 366, bAlamaraNa : akAmamaraNa yA asamAdhimaraNa 366, bAlamaraNa se marane vAloM kA nikRSTa jIvana aura cintana 367, sakAmamaraNa kA lakSaNa aura phala 367, sakAmamaraNa kA uttama phala : mokSa yA ucca devaloka 368, mukhyatayA do prakAra ke maraNa : bAlamaraNa aura paNDitamaraNa : svarUpa aura prakAra 368, ekAnta bAla, ekAnta paNDita aura bAla-paNDita kA AyuSyabandha 369, jJAnI sAdhaka kI sakAmamaraNIya dazA 371, ajJAnI jIva kI akAmamaraNIya dazA 371, sakAmamaraNayukta paNDitamaraNa kA svarUpa, mahattva aura ArAdhakatva 371, paNDitamaraNa kA saccA ArAdhaka 372, sabhI maraNoM ke mukhya do prakAra : samAdhimaraNa aura asamAdhimaraNa 372, samAdhimaraNa kI saphalatA ke lie tIsa bhAvanAe~-anuprekSAe~ 372, manuSya-bhava aura acche saMyoga prApta hone para bhI lAparavAhI kyoM? 377, mRtyu ke samaya samAdhi rakhane kI preraNA 378, mRtyu ke samaya samAdhi kaise rahe? 378, samAdhimaraNa-sAdhaka kA cintana aura samAdhibhAva kI preraNA 379, samAdhimaraNa ke lie mRtyu-mahotsava-bhAvanA 380, samAdhimaraNa meM sabase bar3I tIna bAdhAe~ 382, samAdhimaraNa meM asaphalatA kA kAraNa : dehAdi ke prati mUrchA 383, kusaMskAra : samAdhimaraNa kI sAdhanA meM bAdhaka 383, ajAgRti : samAdhimaraNa kI sabase bar3I bAdhA 384, samAdhimaraNa-sAdhaka mRtyu ke prati sadA AzaMkita, jAgrata aura satarka rahatA hai 384, mRtyu kI belA meM kaThora parIkSA meM kauna saphala, kauna asaphala ? 385, samAdhimaraNa kI prabala kasauTI : mRtyu 385, ArAdhanA-virAdhanA kI prabala kasauTI bhI mRtyu hai 386, mRtyu ke prakAra : nimitta aura samAdhi-asamAdhipUrvaka maraNa 387, vyAdhi ke nimitta se maraNa meM samAdhibhAva kaise aura kaise nahIM? 387, Akasmika maraNa kyA, kaise-kaise aura samAdhibhAva kaise? 388, upasarga se mRtyu hone meM nimitta aura samAdhipUrvaka maraNa-varaNa 389, devakRta upasarga ke samaya samabhAva-samAdhibhAva rakhanA kaThina 389. manuSyakRta upasarga ke samaya samAdhibhAva rakhanA kitanA kaThina, kitanA AsAna? 389, upasarga ke samaya nirbhaya hokara dehotsarga karanA samAdhimaraNa hai 390, manuSya dvArA manuSyoM-tiryaJca pazuoM para hone vAle upasargakRta maraNa 391, tiryaJcakRta upasarga ke samaya prAyaH asamAdhimaraNa, kvacit samAdhimaraNa 392, samAdhimaraNa kI taiyArI ke lie cintana-bindu 392-393 / / (15) saMlekhanA-saMthArA : mokSayAtrA meM prabala sahAyaka pRSTha 394 se 429 taka svecchA se hone vAle maraNa ke do prakAra : AtmahatyA se aura saMlekhanA-saMthAre se 395, AtmahatyA se hone vAle maraNa : kAraNa aura daHkhada phala 395. svecchA se maraNa kA dasarA prakAra : saMlekhanA-saMthArA : svarUpa 396, saMlekhanA aura saMthAre meM antara 397, vibhinna vimokSoM ke rUpa meM saMlekhanA-saMthArA kI sAdhanA aura unakA pratiphala 397, saMlekhanA ke do prakAra : kAya-saMlekhanA aura kaSAya-saMlekhanA 398, vividha saMlekhanA kI vidhi aura avadhi 399, saMlekhanA-sAdhaka saMthArA-grahaNa se pahale kyA kare? 400 saMlekhanA-saMthArA kI pUrva taiyArI hai bhI, nahIM bhI 401, pUrva taiyArI ke rUpa meM saMlekhanA aura mAraNAntikI saMlekhanA meM antara 401. saMlekhanA-saMthArA kaba karanA cAhie, kaba nahIM? 402, saMlekhanA-saMthArA meM antima samaya kI pradhAnatA kyoM? 403, jindagIbhara kI huI ArAdhanA mRtyukAla meM virAdhanA meM pariNata ho sakatI hai 404. jiMdagI meM kI huI anArAdhanA, mRtyukAla meM ArAdhanA meM pariNata ho sakatI hai 405, zarIra-kaSAya-saMlekhanA pahale se hI kyoM? 407, saMlekhanA kI bhAvanA bhI bhava-bhramaNanAzinI hai 408, kabhI-kabhI tatkAla saMthAre kA nirNaya karanA hotA hai 409, saMlekhanA-saMthArA aura AtmahatyA meM mahAn antara 410, ye saba prANotsarga-prayoga samAdhimaraNa nahIM haiM 411, saMlekhanA-saMthArA sva-hiMsA nahIM, sva-para-dayA hai 412, saMlekhanA-saMthArA mRtyu ko amaratA meM badalane ke lie kiyA jAtA hai 412, saMlekhanA-saMthAg2a : jIvana kI antima Avazyaka adhyAtma-sAdhanA 414, saMlekhanA-saMthArA bahuta hI bhAvanA aura vicAra ke pazcAt hotA hai; AtmahatyA meM aisA nahIM hotA 414, saMlekhanA-saMthArA aura AtmaghAta meM AdhyAtmika aura vyAvahAraki donoM dRSTiyoM se antara 415. saMlekhanA-saMthAre meM pA~ca aticAroM se bacane kA nirdeza 416, saMlekhanA-saMthArA grahaNa karane se pUrva sAMsArika sambandhoM se samvandha-viccheda Avazyaka 419, bhrAntiyukta sambandha kyA aura kina-kina se? 419, ina tInoM sambandhiyoM se sambandha chor3akara jAnA For Personal & Private Use Only Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 372 * karmavijJAna : pariziSTa * par3egA 420, zarIra ke rahate-rahate ina sambandhiyoM se sambandha nahIM tor3ane para 420, mRtyu ke bAda bhI sambandha kyoM aura kaise rahatA hai? 420. antima sambandha-viSayaka smRti AgAmI janma evaM zarIra kI kAraNa 421, pUrvokta sAMsArika sambandhiyoM se, sambandha viccheda karane meM mukhya hitAyateM 421, saMlekhanA-saMthArA grahaNa karane se pUrva kSamApanA aura Atma-zuddhi bhI anivArya 422, saMlekhanA-saMthArA se pUrva jIvana-maraNa kI avadhi jAnanA bhI Avazyaka 423, bhakta-pratyAkhyAnaiMgiNImaraNa aura pAdapopagamana : svarUpa, prakAra aura vizleSaNa 423, sAgArI saMthArA : svarUpa aura prakAra 424, sudarzana zramaNopAsaka ne sAgArI saMthAre kA Adarza prastuta kiyA 425, sAgArI saMthAre kA dUsarA prakAra : saMthArA poraMsI 425, yAvajjIvana anAgArI saMthArA kI vidhi 426-429 / / (16) mokSaprApaka vividha antaHkriyAe~ : svarUpa, adhikArI, yogyatA . . pRSTha 430 se 460 taka vividha antaHkriyArUpI saritAe~ : mokSasAgara meM avazya vilInatA 430, antaHkriyA kA svarUpa : laukika aura lokottaradRSTi se 431. lokottara antaHkriyA aura usake cAra prakAroM kA nirUpaNa 431. prajJApanAsUtrokta maraNArthaka antaHkriyA ke varNana kA bhI Azaya zubha 431, laukika antaHkriyA kI prarUpaNA kyoM? 432, antaHkriyA : svayaM puruSArtha se hI prApta hotI hai, mA~gane se nahIM 433, saMjJI manuSyaparyAya meM hI mokSa-prAptirUpA antaHkriyA sambhava 434, mokSa-prAptirUNa antaHkriyA kA svarUpa aura prApti-aprApti kA rahasya 434, nAraka aura deva apanI-apanI paryAya meM antaHkriyA kyoM nahIM kara sakate? 434, manuSyaparyAya meM sarvakarmakSayakartA hI antaHkriyA karatA hai 435. deva sarvaduHkhoM kA anta nahIM kara sakate : kyoM aura kaise? 436, manuSya-bhava meM dharmArAdhanA kI pUrNa sAmagrI sambhava 436, dharmArAdhanA na karane vAle ko sambodhi aura zubha lezyA kI prApti ati durlabha 437, antaHkriyA (sarvakarmoM kA anta) karane ke vAda punaH janma-maraNAdi nahIM hotA 437, antaHkriyA karane vAle punaH saMsAra meM lauTakara nahIM Ate 438, mokSa-prAptirUpA : antaHkriyA karane vAloM kI arhatAe~ 439. aisA mokSAbhimukha-sAdhaka hI antaHkriyA karane meM saphala hotA hai 439, antaHkriyA karane vAle mokSAbhimukha-sAdhaka kI pahacAna 440. mokSa-prApiNI. antaHkriyA karane vAle sAdhaka ke viziSTa guNa 440, chinna srota, khedajJa evaM sarvajIvoM kA Aloka hI antaHkriyA karane meM sakSama 441, vaha mokSa yA saMsAra ke anta taka pahuMca jAtA hai 442, ve saMsAra kA tathA samasta duHkhoM kA anta kaise kara dete haiM ? 442. antaHkriyA karane vAle antakRt mahApuruSoM ke jIvana antakahazA meM varNita 443. prathama antaHkriyA 447. dusarI antaHkriyA 449. gajasakamAla kI antaHkriyA kA saMkSipta varNana 450, tRtIya antaHkriyA 451, sanatkumAra cakravartI : dIrghakarmA-dIrghasaMyamakAla vAlA 451, caturtha antaHkriyA 453, sarvakarmamukta cAroM antaHkriyAoM meM se kisI eka se hue haiM, hoMge 454, karmavidAraNa meM vIra sAdhaka bhI mokSAbhimukhI banakara antaHkriyA karate haiM 454, sarvottama saMyama kI ArAdhanA karake katipaya ucca sAdhaka antaHkriyA kara lete haiM 455. ye vizuddha AtmA bhI antaHkriyA karake ucca bhUmikA para pahu~ca jAte haiM 455, manuSya ke sivAya dUsare jIvoM meM bhI antaHkriyA kI yogyatA : anantarAgata aura paramparAgata 455, kauna anantarAgata antaHkriyA karatA hai, kauna paramparAgata? 456, tIrthaMkarapada-prApti kinako hotI hai, kinako nahIM? 458, kinakI, kahA~ utpatti aura kyA upalabdhi sambhava/asambhava? 458, anantarAgata yA paramparAgata antaHkriyA karane vAloM kI yogyatA, kSamatA aura upalabdhi kA krama 459-460 / (17) mukti ke AdhyAtmika sopAna pRSTha 461 se 485 taka ___ mukti kI sAdhanA ke sopAna : eka cintana 461. mukti ke sopAnoM para ArohaNa karane kI yogyatA kisameM ? 462. prathama sopAna-bAhyAbhyantara nirgranthatA : sarvasambandhoM ke bandhana kI ucchedaka 463. bandhanoM ko tor3ane ke lie granthamukta hone ke vivekasUtra 463. nirgranthatA ke abhyAsa meM viveka karanA cAhie 464, bAhya-Abhyantara grantha : svarUpa, prakAra aura granthoM se mukti kA upAya 464. bAhya parigraha kA tyAga hone para mana meM granthoM ko pAne kI lalaka 465, dharmAcaraNI ke lie paMca AzrayasthAna bhI bandhanakAraka na bana jAe~ 467, dvitIya sopAna-sarvabhAvoM ke prati udAsInatA, virakti evaM nirliptatA 467, mokSa ke bhAvoM se bhAvita For Personal & Private Use Only Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : AThavA~ bhAga * 373 * samyagdRSTi ke pA~ca lakSaNa 467, nirgranthatA kI siddhi ke lie vRttiyoM kA UrdhvamukhIkaraNa 468, tRtIya sopAna-zarIra ke prati kiMcit bhI mUrchA : nirgranthatA meM bAdhaka 468, caturtha sopAna-darzanamoha kA sAgara pAra hone se kevala caitanya kA bodha 469, darzanamoha dUra hone para samyagjJAna ke vicAra-vivekarUpa netradvaya khula jAte haiM 470, deha se bhinna ekamAtra caitanya ke darzana kitane durlabha, kitane sulabha? 471, deha se bhinna kevala caitanya kA anubhavAtmaka jJAna sudRr3ha hone para 471, dRSTimoha dUra hone para hI cAritramoha kI kSINatA sambhava 471. kevala caitanya ke jJAna kA phala zuddha svarUpa kA dhyAna hai 472, paMcama sopAna-yogatraya meM Atma-sthiratA 473, Atma-sthiratA yAnI satata Atma-smRti yA Atma-jAgRti se lAbha 473. Atma-sthiratA vAlA sAdhaka ghora upasarga-parISahoM ke samaya bhI avicala rahatA hai 474, mumukSu jIvana meM Atma-sthiratA kI AvazyakatA kyoM ? 474, Atma-sthiratA kI kasauTI : parISaha aura upasarga 475, chaThA sopAnanija-svarUpa meM lInatA ke lie saMyama hetu se yogapravRtti aura svarUpalakSI jinAjJAdhInatA 475, Atma-sthiratA se Age kI bhUmikA : saMyama hetu yogoM kI pravRtti 476, Atma-sthiratA vAle mumukSu kA prabhAva aura abhyAsa kI paripakvatA kaba? 477, vairAgya-vivekayukta samyagjJAna hone se saMyama meM vRddhi va sudRr3hatA 478, sAgArI aura anagArI donoM ke jIvana meM saMyama kA amogha prabhAva 479, saMyama svarUpalakSI hogA, tabhI usakA supariNAma dikhAI degA 480, saMyama svarUpAvasthAnarUpa sAdhya kA sAdhana hai. sAdhya nahIM 480, svarUpalakSI saMyama kaisA hotA hai, kaisA nahIM? 481, chaTe sopAna kA uttarArddha : svarUpalakSI saMyama bhI jinAjJAdhIna hai 482, bheda-bhakti se abheda-bhakti kI ora prasthAna karane ke lie 483, nija-svarUpalInatA kI zuddha prakriyA kA niSkarSa 484-485 / (18) mukti ke apramattatAbhyAsa ke sopAna pRSTha 486 se 511 taka ___ saptama sopAna-apramattatA tathA apratibaddhatA kA abhyAsa 486, rAga-dveSarahitatA kA tAtparya, abhyAsavidhi, jAgRti 486, zabdAdi viSayoM ke prati rAga-dveparahitatA se alabhya lAbha 487, rAga-dveSavirahitatA ke lie virakti aura jAgRti Avazyaka 488, pramAda : sAdhaka ke sudRr3ha jIvana bhavana ko prakampita karane vAlA 489, paMca-pramAda : svarUpa, vizlepaNa aura viveka 489, pramAda kA prathama aMga : mada-yA madya 489. pramAda kA dvitIya aMga : viSaya 490, pramAda kA tRtIya aMga : kaSAya 490, pramAda kA caturtha aMga : nindA yA nidrA 491. pramAda kA paMcama aMga-vikathA 491, cAroM prakAra ke pratibandha bhI vItarAgatA-prApti meM bAdhaka 492, apratibaddha dazA-prApti ke lie udayAdhIna vicaraNa 493, aSTama sopAna-kapAya aura nokaSAyoM para vijaya ke lie taiyArI 494, kaSAyoM se zuddha AtmA kI rakSA kaise kareM? 494, krodha ke prati svabhAva-ramaNatA kA joza kaise rahe? 495, kSapakazreNI para car3ha gayA, vaha avazya hI kapAyoM para vijaya prApta karegA 496, lobha jItane para sarvasva jIta liyA, nahIM to krodhAdi mUla se kSINa nahIM huA 496, cAroM kaSAyoM meM lobha kA prabhAva sarvAdhika : kyoM aura kaise? 497, upazamazreNI vAle sAdhaka ke lie kitanI sAvadhAnI kI jarUrata ? 498, sUkSma mAna kaise pakar3atA hai, usase chuTakArA kaise ho? 499. sUkSma mAyA kaise pakar3atI hai, usase chuTakArA kaise ho? 500. sUkSma lobha kI pakar3a se kaise chUTeM ? 501, aSTama sopAna kA uttarArddha 502, eka-eka kapAya naSTa hone kI kramazaH kasauTI kaise hotI hai ? 502, gajasukumAra muni kI upasarga ke samaya Atma-sthiratA 503, anukUla-pratikUla mAna-upasarga ke samaya mana meM dRr3ha samabhAva rahe 503, sUkSma mAyA nAza kI pratIti kaise ho, kaise nahIM ? 504, mAyA ke cAra artha aura una para vijaya kA jvalanta udAharaNa : sudarzana seTa kA 504, lobha rUpa mahAzatru para vijaya kI pratIti kaise ho? 505, pralobhana ke do aMga : laiMgika aura siddhiyoM kA AkarSaNa 506, prathama pralobhana para vijaya kA jvalanta udAharaNa : satI rAjImatI kA 506. pralobhana kA dUsarA bar3A aMga : nidAnazalya 506. nidAnazalyarUpa lobha para hAra aura jIta 506, nidAna se bhautika vikAsa ke sAtha ghora AdhyAtmika patana 507.navama sopAna-dravya-bhAvamaya saMyamarUpa parNa nirgrantha-sAdhanA kI siddhi 508.nirgranthatA : AtmA ke nijI svAbhAvika guNoM ko prakaTa karane kA puruSArtha 508. kyA ina sAdhAraNa jIvoM ko bhI nagna yA muNDita mAna liyA jAe? 509-511 / For Personal & Private Use Only Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa 12 karmavijJAna : nauvA~ bhAga sarvakarmamukta paramAtmapada : svarUpa, kula pRSTha 1 se 274 taka arhatA aura prAptyupAya nibandha 8 pRSTha 1 274 taka (1) mokSa ke nikaTavartI sopAna pRSTha 1 se 35 tava 1, vizuddha samatA dvAra : zatru aura mitra pa i : dazama sopAna-uccakoTi kI vizuddha evaM pUrNa samatA kI pratIti ke cAra cihna siddhi ke taTa para pahu~cI huI sAdhanA naukA 2, pUrNa samadarzitA kA prathama cihna samadarzitA 2, samabhAva kI parAkASThA para pahu~cI huI sAdhakadazA 3, bhagavAna mahAvIra ke jIvana meM pU samadarzitA kI parAkASThA 3, pUrNa samadarzitA - prApti kA dvitIya cihna : mAna-apamAna meM pUrNa samatA 4 samabhAva kI utkRSTa sAdhanA kA upAya 5 pUrNa samadarzitA kA tRtIya cihna jIvita aura maraNa nyUnAdhikatA kA abhAva 6, pUrNa samadarzitA kA caturtha cihna : bhava aura mokSa ke prati zuddha svabhAvavartitA 6 ekAdazama sopAna - samatA kI siddhi ke lie pUrNa nirbhayatA kA abhyAsa Avazyaka 7, ekAkI vicaraNa kyoM, kaba aura kaise ? 8, ekAkI vicaraNa kA rahasyArtha udAna dhyeya-siddhi 9 ekAkI vicaraNa kisave lie yogya, kisake lie ayogya ? 10, zmazAna meM nivAsa : nirbhayatA kI siddhi ke lie Avazyaka 11 nirjana parvatIya pradeza meM vanya krUra prANiyoM ke samparka meM dayA aura nirbhayatA rahe 11, nirbhayatA kI siddhi ve lie : aDola Asana aura mana meM akSobha Avazyaka 12, nirbhayatA kI siddhi ke lie : una vanya prANiyaM kA samAgama parama mitra kA samAgama jAno 13, bArahavA~ sopAna - ghora tapa, sarasa anna, rajakaNa-vaimAniva Rddhi: ina dvandvoM meM mana kI samatA 15, ghora tapasyA ise kaheM yA use ? 15, sarasa anna milane para saMyama rakhanA atikaThina' 16, svAdavijaya : kAmavijaya aura kAmanAvijaya kA mahattvapUrNa aMga 17, siddhiyoM ke pralobhana para vijaya : vAsanAvijaya kA mahattvapUrNa aMga 18, samatAyogI rajakaNa aura vaimAnika deva ka Rddhi donoM ko samAna pudgala mAne 18, samatAmayI tapaH sAdhanA kA digdarzana 19, terahavA~ sopAnakSapakazreNI para ArohaNa cAritramohavijaya 20, cAritramoha para vijaya kA sthAyI phala : apUrvabhAvakaraNa siddhi 20, bArahaveM guNasthAna meM pahu~cane se pahale taka ke khatare aura sAvadhAnI 21, upazamazreNI meM praviSTa hone para patana avazyambhAvI kyoM ? 22, apUrvakaraNa kI avasthA ke bAda caitanya prakAza kA atIndriya anubhava 22, kSapaka zreNI para ArUr3ha hone kI sthiti aura upalabdhi 23, cAritramoha ke mahAsAgara ke manthana se samatA (vItarAgatA) sudhA prApta huI 23, kSINamoha hone ke bAda kevalajJAna kA prakaTIkaraNa 24, mohabIja ke jala jAne para bhavavRkSa ke ugane kI sambhAvanA nahIM 24, ajJAna va moha ke Atyantika vinAza se AtmA ko ananta catuSTaya kI prApti 24, isa guNasthAna meM cAra ghAtikarma to eka sAtha hI chUTa jAte haiM 25, caudahavA~ sopAna-Atma-vizuddhipUrvaka ananta jJAna-darzana AyuSyapUrNa hone taka cAra aghAtikarma kI avaziSTatA 25, kAladRSTi se sabase mahattvapUrNa hai terahaveM guNasthAna kI bhUmikA 26, vedanIyAdi cAra aghAtikarma : jalI huI rassI ke samAna akiMcitkara 27, cAra ghAtikarmoM kI taraha cAra aghAtikarma nAmazeSa kyoM nahIM hue? 27, cAra aghAtikarmoM ke Tike rahane se viziSTa lAbha 27. isa uccatara bhUmikA meM sAdhaka kI dehAtIta dazA 28, yathAkhyAtacAritra - prApta mahApuruSa kA svarUpa aura usakI do koTiyA~ 29, zarIrAdi ke sAtha svAbhAvika kriyAe~ hotI haiM tathA nayA deha dhAraNa karane kI yogyatA samApta 29, pandrahavA~ sopAnasarvakarmamukta siddha-buddha hone kI sthiti, gati aura prakriyA 30, ayogIkevalI mahApuruSa ke cAra aghAtikarma kaise chUTate haiM ? 30, ekamAtra AtmA hI AtmA hotI hai sarvatra 32, terahaveM se caudahaveM guNasthAna kI . zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya hone ke pazcAt Urdhvagamana 33, zuddha siddha AtmA siddhAlaya vizeSatA 33, For Personal & Private Use Only Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya sUcI: nauvA~ bhAga * 375 * ke liye Urdhvagamana kaise aura kisa prakAra karatI hai ? 33, zarIra-karmAdi chUTane ke sAtha hI tIna ghaTanAe~ ghaTita hotI haiM 34, zarIra chUTane ke bAda mukta AtmA kA Urdhvagamana kaise aura kyoM hotA hai ? 34, sarvakarmamukta siddha AtmA kA Urdhvagamana kahA~ taka hotA hai ? 34, siddhasthAna ko pAne ke bAda Atma-dazA kaisI hotI hai ? 35 / (2) arihanta : AvazyakatA, svarUpa, prakAra, arhatA prAptyupAya pRSTha 36 se 60 taka arihanta kI AvazyakatA : kyoM aura kisalie ? 36, apanI zaktiyoM se aparicita manuSyoM ko arihanta se preraNA 37, arihanta paramAtmA kI ArAdhanAdi karane kI kyA AvazyakatA ? 37, arihanta kI mUka preraNA : apanI akSaya zaktiyoM ko jAno 38, saMsArI AtmA aura paramAtmA meM antara aura usake nivAraNa kA upAya 38, sarvakarmamukti kA sakriya jJAna arihanta ke dvArA patha-pradarzana se hotA hai 39, arihanta paramAtmA sAdhaka ko kaise gati yA prANa-zakti dete haiM ? 40, arihanta kucha dete-lete nahIM, taba unakI ArAdhanA se kyA lAbha? 40, arihanta kI ArAdhanA apanI hI, apane Atma-svarUpa kI hI ArAdhanA hai 40, ArAdhaka ko ArAdhya se mA~gane se nahIM milatA, svataH milatA hai 41 vItarAga arihanta kisI kArya ke karttA yA kAraNa nahIM hote 41, vItarAga paramAtmA apanI nindA - prazaMsA se ruSTa yA tuSTa nahIM hote 42, arihanta kI ArAdhanA apanI Atmika pUrNatA kI ArAdhanA cAra caraNoM meM 43, arihanta kA dhyAna apane Atma-svarUpa kA apanA dhyAna hai 43, bAhya arihanta ko Antarika kaise banAyA jA sakatA hai ? 44, arihanta darzana hI vastutaH Atma-darzana hai : kyoM aura kaise ? 45, dhyAna se arihanta kI vizuddha cetanA sAdhaka kI cetanA kA praveza 47, bhakti aura anubhUti : arihanta kI ArAdhanA ke do sire 48, vItarAga arihanta paramAtmA ke dhyAna se dhyAtA bhI tar3apa bana jAtA hai 48, vItarAga arihanta ke dhyAna yA sAnnidhya se vItarAgatA ke saMskAra paidA hote haiM 50, arihanta kA virAT rUpa aura svarUpa 51, arihanta kauna hai, kyA hai ? ise prathama sthAna kyoM ? 51, arihanta kA vibhinna dRSTiyoM se lakSaNa 52, ' arahanta' ke lakSaNa : vibhinna dRSTiyoM se 53, arihanta ke anya aneka rUpa aura svarUpa 54 tIrthaMkara arihanta aura sAmAnyakevalI arihanta meM samAnatA 55, kevalI kA svarUpa aura prakAra 57, tIrthaMkara kevalI aura sAmAnya kevalI donoM meM pAye jAne vAle bAraha viziSTa guNa 59, arihanta bhagavantoM meM nahIM pAye jAne vAle aThAraha doSa 59-60 / pRSTha 61 se 103 taka (3) viziSTa arihanta tIrthaMkara : svarUpa, vizeSatA, prApti hetu 77, viziSTa puNyAtizayayukta mahApuruSa hI tIrthaMkara hote haiM 61, tIrthaMkara aura sAmAnya arihanta (kevalI ) meM antara 61, tIrthaMkara arihanta kA lakSaNa 64, tIrtha aura tIrthaMkara : svarUpa aura kArya 65, tIrthaMkara - arihantoM kA mahimAsUcaka lakSaNa 66, tIrthaMkaroM kI paramopakAritA prakaTakAriNI katipaya vizeSatAe~ 68, bIsa aura eka sau sattara tIrthaMkara : kahA~-kahA~, kaba aura kaise-kaise ? 69, tIrthaMkara bhagavAna ke sva-para-upakAraka jIvana ke vizeSa guNa 74, aise tIrthaMkara jina yA jinendra bhI kahalAte haiM : kyoM aura kaise ?-75, , tIrthaMkara ke lie prayukta 'jina' zabda kA rahasya 76, mahato mahAyAn upakArI tIrthaMkara arahanta deva tIrthaMkara devAdhideva kyoM kahalAte haiM ? 78, anya devoM se devAdhideva var3hakara kyoM hote haiM ? 78, tIrthaMkara banane se pUrva unameM vItarAgatA aura sarvajJatA kA honA jarUrI hai 78, tIrthaMkara kA arhanta nAma kyoM sArthaka hai ? 79, arhanta bhagavAna kA pUjAtizaya: kyA aura kisa rUpa meM ? 80, jJAnAtizaya kyA aura kisa rUpa meM ? : usakI arhatA kaba ? 81. tIrthaMkara kI sarvajJatA pUrvakRta utkRSTa puNyavaza AtmaupamyabhAva kI caritArthatA 81, sarvajJatA kI sArthakatA kA vyAvahArika phalitArtha 82, tIrthaMkara kI pratyeka pravRtti puNyaphalasvarUpa sahajabhAva se hotI hai 83, vacanAtizaya-prApti: kyoM, kisa kAraNa se aura kitane prakAra se ? 83, tIrthaMkara kI vacanAtizaya kI upalabdhi ke paiMtIsa prakAra 84, apAyApagamAtizaya kyA, kaise aura kisa prakAra se ? 88, cauMtIsa atizayoM ke nAma aura saMkSipta artha 89, arhanta tIrthaMkara meM pAye jAne vAle cAroM atizaya anya logoM meM bhI eka cintana 90, vacanAtizaya meM bhI bhagavAna mahAvIra ke samakakSa tIrthaMkara 91, tIrthaMkara kI parIkSA cAra atizayoM ke AdhAra para karane meM kaThinAI 91, tIrthaMkaroM kI alaga For Personal & Private Use Only Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 376 * karmavijJAna : pariziSTa * pahacAna ke lie bAraha guNoM kA pratipAdana 92. Apta-parIkSA meM tIrthaMkaratva kI parIkSA ke lie AdhyAtmika guNa hI upAdeya 92, vAstavika tIrthaMkara aSTAdaza doSoM se rahita hone para hI 94. jainadharma IzvarakartRtvavAdI yA avatAravAdI nahIM hai : kyoM aura kaise? 95. vaidika ekezvaravAda aura jainadRSTi se yathArtha ekezvaravAda 95, jainamAnya tIrthaMkara avatAravAda kA nahIM, uttaravAda kA pratIka hai 96. tIrthaMkara banane se pUrva aura pazcAta tIrthaMkara nAmakarmabandha, udaya aura bhAvatIrthaMkara taka kA krama? 97. tIrthaMkarapada kava prApta hotA hai, kaba nahIM? 98, kisa bhava se tIrthakara hone kA puruSArtha prArambha huA? 99. tIrthaMkara nAmakarma anikAcita rUpa se ba~dha jAne para saphalatA nahIM milatI 99. nikAcita rUpa se ba~dha jAne para tIsare bhava meM avazya tIrthaMkaratva-prApti 100, nikAcita rUpa tIrthakaratva-upArjana kI arhatAe~ 101. nikAcana tIrthaMkara nAmakarmabandha ke bIsa mUlAdhAraM 102-103 / (4) videha-mukta siddha-paramAtmA : svarUpa, prApti, upAya pRSTha 104 se 143 taka arihanta aura siddha donoM devAdhideva paramAtmA koTi meM 104, arihanta aura siddha meM maulika antara 104. sarvakarmoM se mukta hone kI prakriyA 104, akarmA hone ke bAda ayogI, zailezI aura siddha avasthA kA krama 105, siddha-paramAtmA : kaise haiM, kaise nahIM? 106, zuddha AtmA (siddha-paramAtmA) kA svarUpa 107, zavAdi guNoM se yukta siddhagati ko samprApta : siddha-paramAtmA 107, siddha-paramAtmA kA Atmika svarUpa 108, muktAtmA : kahA~ rukate haiM, kahA~ sthira hote haiM aura kyoM? 108, karmabandhana chUTate hI cAra bAteM ghaTita hotI haiM 109. muktAtmA ke zIghra Urdhvagamana ke sambandha meM kucha praznottara 109. sarvakarmamukta jIvoM kA UrdhvAgamana : chaha kAraNoM se 109, muktAtmA loka ke agra bhAga meM hI kyoM sthita ho jAte haiM? 111, siddhagati kI pahacAna 111, siddhazilA : pahacAna, vAraha nAma, siddhoM kA avasthAna 112. eka sthAna meM aneka siddha kaise rahate haiM ? 112, siddha-mukta AtmAoM ko ananta jJAna : kaise hotA hai. kaise nahIM? 113. siddhatva-prApti se pUrva daihika arhatAe~ 114, aneka siddhoM kI apekSA siddha anAdi-ananta, eka siddha kI apekSA sAdi-ananta 115, mukta AtmA na to karmavaddha hotA hai aura na punaH saMsAra meM AtA hai 116, muktAtmA kA saMsAra meM punarAgamana ke lie vicitra tarka aura khaNDana 111. IzvagkartRtvavAdiyoM kI mAnyatA ke anusAra bhI ananta saMsAra ko kabho anta nahIM hotA 117. sarvakamoM se mukta hone vAle sAdhakoM kI cAra zreNiyA~ 118, mokSa meM mukta AtmAe~ ananta Atma:mukhoM meM lIna rahatI haiM 118. paripUrNa sarvakarmamukta AtmAoM ke pUrNa AdhyAtmika vikAsa kA krama aisA hI kyoM? 119. siddha-paramAtmA kI maulika pahacAna : ATa Atmika guNoM dvArA 121, aSTa karmoM ke pUrNa kSaya se siddha-paramAtmA meM kauna-kauna-se ATha guNa prakaTa hote haiM ? 124, siddha bhagavAna meM ye ATa guNa guNasthAna krama se kaise-kaise pragaTa hote haiM ? 125, siddha-paramAtmA meM prAdurbhUta hone vAle ikattIsa guNoM kA vivaraNa 126. siddhi (sarvakarmamukti) ke viSaya meM jainadharma kI udAratA 127, mokSa-prApti ke viSaya meM jainadharma kI udAratA : pandraha prakAra se siddha ho sakatA hai 129. vibhinna apekSAoM se siddhoM kI gaNanA 133. jainadharma IzvaravAdI hai, kintu IzvarakartRtvavAdI yA ekezvaravAdI nahIM hai 134. sabhI AtmAoM meM Izvaratva : kintu pUrNa prakaTa ardha prakaTa, yatkiMcit prakaTa 134. siddha Izvara ke svarUpa meM koI bheda nahIM 135. jainamAnya aura vaidikamAnya Izvara janma se hI ajanmA nahIM, puruSArtha se hI hotA hai 135, paramaizvarya-sampannatA samasta siddha-mukta IzvaroM meM eka samAna, sabhI samAna koTi ke haiM 136, muktAtmA na kisI dUsarI zaktiyoM meM vilIna hote haiM, na kisI ke aMza hote haiM 136. sarvakarmamukta siddha Izvara jagat kA kartA-hatA nahIM ho sakatA : kyoM aura kaise? 137, saMsAra kI samasta AtmAe~ Izvara haiM: ve apanI zubhAzubha karmasRSTi kA svayaM sUjana karatI haiM 138. siddha-mukta paramAtmA ke smaraNa-namana-upAsanAdi se kyA lAbha? 139. bahigatmA aura antarAtmA dvArA paramAtmA kI upAsanAdi se sarvakarmamukti kaise? 139. siddha yA agihanna paramAtmA ke vandanAdi se dhyeya taka kaise pahu~ca sakatA hai? 140, vItarAga prabhu ko dhyeya banAne vAlA dhyAtA dhyAna-bana se zIghra karmamukti kara sakatA hai 140, siddha-paramAtmA ke bhAvamAnidhya se aneka lAbha 1.41. paramAtmA ko AjJArAdhanA se aura virAdhanA se apanA hI lAbha. apanI hI hAni 141. vItarAga ke dhyAna se sugahita kAmamakta tathA sAga ke dhyAna se gagAdi vibhAvayukta 141. vItarAga ke dhyAna va sAnidhya se AtmA meM For Personal & Private Use Only Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya-sUcI : nauvA~ bhAga * 377 * vItarAgabhAva kA saMcAra 142, soye hue paramAtmabhAva ko jagAne kA apUrva sAdhana : zuddha bhAva meM ramaNatA 142. guNoM kI upalabdhi ke lie vandanA yA stuti 143 / (5) paramAtmapada-prApti kA mUlAdhAra : Atma-svabhAva meM sthiratA pRSTha 144 se 168 taka parabhAva meM ramaNa se karmabandha aura svabhAva meM ramaNa se karmamukti 144, AtmA aura paramAtmA ke svabhAva meM bahuta antara 144, vyavahAradRSTi se paramAtmA aura AtmA kA svabhAva bhinna-bhinna, kintu nizcayadRSTi se samAna 144, svabhAva meM sAmya hone se hI AtmA paramAtmA bana sakatI hai 145, pratyeka AtmA paramAtmasvarUpa hai, vibhinnatA yA apUrNatA usakA zuddha svabhAva nahIM hai 145, bahirAtmA hI parabhAvoM-vibhAvoM ko apane mAnakara karmabandha karatA hai, antarAtmA nahIM 146, siddha-paramAtmA meM aura merI (zuddha) AtmA meM koI antara nahIM hai, aisA vizvAsa kareM 146, aisA mumukSu bhaviSya kI apekSA se siddha-paramAtmA hai 147, AtmA meM hI paramAtmA banane kI zakti hai, zarIrAdi meM nahIM 148, aisI abheda dhruvadRSTi vAle ko ananta catuSTaya kI abhivyakti kI cintA nahIM hotI 148, AtmA meM paramAtmA banane kI yogyatA bhI hai 149, yogyatA hote hue bhI abheda dhruvadRSTi na ho, vahA~ taka paramAtmA nahIM ho sakatA 150, parabhAva aura vibhAva : kyA haiM, kisa prakAra ke haiM, kyA karate haiM ? 151, svabhAva kI nizcita pratIti kaise ho. kaba mAnI jAe? 151. svabhAva ke nirNayakartA ko para-padArthoM yA vibhAvoM se koI AzA-AkAMkSA nahIM rahatI 152, samyagdRSTi AtmA ke mUla svarUpa ko dekhatA hai, vikAra aura malinatA ko nahIM 153, zuddha caitanyamUrti AtmA meM karmaraja praviSTa nahIM ho sakatI 154, svabhAvaniSThA kI sudRr3hatA aise ho sakatI hai 154, svabhAvaniSThA ke lie parabhAvoM ke prati satata udAsInatA Avazyaka 154, parabhAvoM aura vibhAvoM se satata udAsInatA aura virakti aise raha sakatI hai 156, Atma-svabhAva meM pratikSaNa jAgrata sAdhaka satata parabhAvoM aura vibhAvoM se udAsIna aura virakta rahate haiM 157, Atma-svabhAvaniSTha sAdhaka kI paramArtha dazA 158, Atma-svabhAvaniSTa saMsAra ko nahIM, siddhAlaya ko apanA ghara samajhatA hai 159, parabhAvoM se mukti kA ullAsa honA cAhie 160, anAdikAlIna vibhAva kSaNabhara meM dUra ho sakatA hai : kaise aura kisakI taraha? 161, svabhAva meM sthira hone kA artha : apane jJAna meM sthira honA 162, jJAna kI bhUmikA asvIkAra kI hai, saMvedana kI hai-svIkAra kI 163, AtmA jJAna kI bhUmikA meM hI svabhAvaniSTha raha sakatI hai, saMvedana kI bhUmikA meM nahIM 164, jJAna kI yAnI svabhAva kI akhaNDa anubhUti kevalajJAna hone para hI hotI hai 164, svabhAvaniSTha kI svabhAva meM sthiratA kramazaH tIna dhArAoM meM 165, prathama dhArA : nivRtti ke kSaNoM meM anubhavadhArA 166, dUsarI dhArA : pravRtti ke kSaNoM meM lakSyadhArA 166, samyagdRSTi ke vyAvahArika jIvana meM bhI lakSyadhArA spaSTa hotI hai 167, tIsarI dhArA : supupta avasthA meM bhI AtmA kI pratItidhArA 167, niSkarSa 168 / (6) caturguNAtmaka svabhAva-sthitirUpa paramAtmapada-prApti paSTa 100 pRSTha 169 se 199 taka . sAmAnya AtmA meM caturguNAtmaka zuddha svabhAva kI paramAtmA ke samAna zakti to hai, abhivyakti nahIM 169, sAmAnya AtmA aura paramAtmA meM ananta catuSTayAtmaka svabhAva labdhi meM hai, upayoga meM nahIM 169, ananta catuSTayAtmaka svabhAva para AvaraNa kyoM aura kaise ho? 170. sAmAnya AtmA kA svabhAva-sUrya parabhAvarUpI rAhu aura vibhAvarUpI ketu dvArA grasita hai 170, AtmA ke cAroM guNAtmaka svabhAva AvRta aura mUrchita kyoM? 171, AtmA ke maulika aura abhinna guNAtmaka jJAna-svabhAva meM zeSa tInoM guNoM kA samAveza 171, jJAna hI zraddhArUpa hai : kaise, kitanA lAbha, kitanA bala ? 172, jJAna (tIvra dazA meM cAritra) guNarUpa hai 173. jJAna mukha (Ananda) rUpa haiM : kaise-kaise? 174. jJAna zaktirUpa hai 175, AtmA ke jJAna-svabhAva meM vikRti yA malinatA kyoM A jAtI hai? 176. AtmA kA zuddha svabhAva kaisA hotA hai, kaisA nahIM ? 176, zuddha jJAnI yA kevalajJAnI darpaNavat taTastha jJAtA-draSTA rahatA hai 176, sAdhAraNa AtmA jJAna-svabhAva se DigatI kyoM hai? 177. jJAna-svabhAva meM sthira sthitAtmA yA sthitaprajJa kI pahacAna 177, jJAna-svabhAva meM sthira sAdhaka kI arhatA ke AdhArasUtra 178, bharata cakravartI ko jJAna-svabhAva meM sthiratA se kevalajJAna-prApti 178, jJAna kisI parabhAva yA vibhAva ke avalambana se pragaTa nahIM hotA. vaha svataH prakaTa For Personal & Private Use Only Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 378 * karmavijJAna : pariziSTa * hotA hai 179. chadmastha mumukSu sAdhaka kI jJAna-svabhAva meM sthiratA aura akhaNDatA kaise rahe? 180, jJAna-svabhAva meM sthiratA ke abhyAsI ke lie vicAraNIya bindu 181, jJAna-svabhAva meM eka bAra sthira ho| jAne para phira anAvRta hokara jJAna sadaiva prakAzamAna rahatA hai 181, eka bAra jJAna-jyoti susajja hokara nikalane para kevalajJAna-samudra meM avazya milatI hai 181, AtmA ke jJAnAdi svabhAva kA nirNaya karake usameM ekAgra hone kI preraNA 182, samyagdRSTi AtmA rAgAdi se yA karmamala se malina AtmA ko bhedavijJAnarUpI phiTakarI se pRthak kara letA hai 182, samyagjJAna (jJAna) aura mithyAjJAna (ajJAna) meM antara 183, jJAna-svabhAva meM sthira rahane vAle vyakti kI vRtti-pravRtti 183, zAstrAdhyayana yA zAstra-svAdhyAya kA mukhya uddezya 184, Atma-jJAna : kaisA ho, kaisA nahIM? 184, samyagjJAna aura saMvadena kA pRthakkaraNa karane vAlA sAdhaka jJAna-samAdhi prApta kara letA hai 185, catuzcaraNAtmaka jJAna-samAdhi se jJAna-svabhAva meM pUrNa sthiratA 185, paramAtmabhAva kA dvitIya guNAtmaka svabhAva : ananta darzana : kyA aura kaise? 185, darzana : kyA hai, kyA nahIM ? 186, darzana aura jJAna kI kArya-praNAlI meM antara 186, AtmA ke darzana-svabhAva kA upayoga aura lAbha 186, darzanAvaraNIya karmabandha ke kAraNa saddarzana na honA 187, cakSudarzanAvaraNIya karmavandha ke hetu aura phala 188, acakSudarzanAvaraNIya karmabandha ke hetu aura phala 189, avadhidarzanAvaraNIya karmabandha ke hetu aura phala 190, avadhidarzana aura kevaladarzana ke AvaraNa meM mohakarma kA hAtha 190, AvRta aura suSupta kevaladarzana ko jAgrata evaM anAvRta karane ke upAya 191, sAmAnya AtmA ko kevaladarzana kI zakti prApta hai, para abhivyakti kyoM nahIM aura kaise hogI? 191, Atma-darzanarUpa svabhAva kI niSThA ananta (kevala) darzana taka pahu~cA sakatI hai 192, paramAtmA kA tRtIya Atma-svabhAva : ananta Ananda (avyAbAdha-sukha) 192, bAhya sukha parAdhIna aura Atmika-sukha svAdhIna hai 193, Atmika-sukha se sampanna vItarAgI puruSoM kI niSThA, vRtti-pravRtti aura samatA 194, paudgalika sukha kSaNika hai, bAdhAyukta duHkhabIja hai, kAlAntara meM duHkharUpa hai 195, sukha-duHkha dene vAlA na to sajIva-nirjIva para-padArtha hai, manuSya kI apanI tadanurUpa kalpanA hI hotI hai 196, saba taraha se dhana-vaibhavAdi samRddha hote hue bhI antara meM vyAkulatA ke kAraNa manuSya duHkhI hotA hai 197, svabhAvaniSTa samyagdRSTi jIva bAhya saMyogoM se sukhI-duHkhI nahIM hotA 197, AtmArthI para-padArthoM se sukha nahIM cAhatA 197, samyagdRSTi pratikUla saMyogoM meM bhI AtmAnanda meM rahatA hai 198, yoM A sakatI hai AtmA ke ananta akhaNDa Ananda-svabhAva meM sthiratA 198-199 / (7) paramAtmabhAva kA mUlAdhAra : ananta zakti kI abhivyakti pRSTha 200 se 236 taka paramAtmA kI taraha sAmAnya mAnavAtmA meM bhI ananta Atmika-zakti 200, ina AdhyAtmika zaktiyoM kA mUla srota : AtmA 200, Atma-zaktiyoM se aparicitaH jAgrata karane meM ruci nahIM 201. ve prAyaH niHsAra bAhya padArthoM ko pAne-khojane meM apanI zakti lagAte haiM 201, bauddhika Adi zaktiyoM ko jagAne meM tatpara vividha vaijJAnika Adi 202, hamAre pUrvaja mahApuruSoM ne supupta AdhyAtmika zaktiyoM ko kaise jAgrata kiyA thA? 203, samyaktva-parAkrama adhyayana meM Atma-zakti-saMvarddhana, jAgaraNa kA mArgadarzana 203, Atma-zakti kinakI abhivyakta hotI hai, kinakI nahIM? : bhagavat-preraNA 204, kauna Atma-zakti se samRddha banate haiM aura kauna banate haiM Atma-zakti se hIna? 205, Atma-zaktiyoM kA sadupayoga na karane vAle : cAra prakAra ke vyakti 205, prathama prakAra : zaktiyA~ zIghra hI samApta ho jAe~gI, isa bhaya se unakA upayoga na karane vAle 206, zaktiyoM kA upayoga karate rahane se ve ghaTatI nahIM, balki bar3hatI-vikasita hotI haiM 206. bur3hApe meM zaktiyoM kA hrAsa ho jAtA hai phira zaktiyoM kA dohana va upayoga vyartha hai 207. zAstrajJa aura vidvAn bhI zakti kA yathocita upayoga karane se katarAte haiM 207, Atma-zaktiyoM ke durupayoga, apavyaya, asurakSA aura ajAgRti se ve pragaTa nahIM ho pAtI 208, mokSapatha meM Atma-zaktiyA~ prakaTa karane ke avasaroM ko yoM kho dete haiM 209, tathAkathita AtmArthI sAdhaka bhI apanI Atma-zaktiyoM ke jAgaraNa ke prati asAvadhAna 209. cAra ghAtikarma kisa prakAra Atma-zaktiyoM ko prakaTa nahIM hone dete? 210, Atma-zaktiyA~ kahA~ laganI cAhie thIM, kahA~ laga rahI haiM ? 214, Atma-zakti jAgrata hone ke kSaNoM meM kaSAyoM Adi se usakI rakSA karanA kaThina 214, Atma-zakti kI sAdhanA : paramAtma-zaktirUpa svabhAva ko For Personal & Private Use Only Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSaya - sUcI: nauvA~ bhAga * 379 * jagAne ke lie hai - 216, puruSArtha se ghabarAne vAle loga Atma-zaktiyoM ko kaise jagA sakate haiM? eka * cintana 217, pahale viparIta dizA meM niyojita zaktiyoM ko adhyAtma dizA meM kaise niyojita kara sakate haiM: eka samAdhAna 217, viparIta dizA meM sphurAyamANa vIrya (zakti) adhyAtma dizA meM sphurAyamANa ho to ber3A pAra ho sakatA hai 219, paramAtma-zakti AtmA meM se hI prakaTa hogI 220, Atma-zaktiyoM ko jAgrata karane meM mukhya pA~ca AyAmoM kA vicAra karanA Avazyaka 221, Atma-zakti jAgrata hone ke pazcAt mArgadarzana, zuddha upAdAna na rahe to saba taraha se barbAdI 223, arjita mahAmUlya Atma-zakti ko naSTa-bhraSTa karake AsurI zakti meM badala dI vizvabhUti ne 223, paudgalita vIrya (zakti) kA mUla srota AtmA hai 226, bAlavIrya aura paNDitavIrya kI paribhASAe~ 226, AdhyAtmika vIrya (zakti) ke mukhya dasa prakAra 227, 'sUtrakRtAMga' meM bAlavIrya (sakarmavIrya) kI pahacAna ke kucha saMketa 228, pramAdI ajJajana bAlavIrya ( ajJAnayukta zakti) kA prayoga kaise karate haiM ? 229, akarmavIrya = paNDitavIrya kI sAdhanA ke unatIsa preraNAsUtra 229, manobalaprANa dvArA Atma-zakti (paNDitavIrya) kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho ? 230, vacanabalaprANa dvArA paNDitavIrya kaise abhivyakta aura jAgrata ho ? 231, kAyabalaprANa dvArA paNDitavIrya kA prakaTIkaraNa kaise ho ? 232, paMcendriyabalaprANa, zvAsocchavAsabalaprANa aura AyuSyabalaprANa dvArA Atma-zakti kA vikAsa kaise ho ? 232, zvAsocchvAsabalaprANa dvArA Atma-zakti (paNDitavIrya) kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho ? 233, AyuSyabalaprANa dvArA Atma-zakti kA vikAsa aura jAgaraNa kaise ho ? 234, azuddha aura zuddha parAkrama (vIrya) se bAlavIrya aura paNDitavIrya kI pahacAna 234, Atmika zaktiyoM ke kramazaH pUrNa vikAsa kA upAya 235-236 / (8) mokSa kI avazyambhAvitA kA mUla : kevalajJAna : kyA aura kaise-kaise ? pRSTha 237 se 274 taka mokSa-prApti kA mUla kyA, kyoM, kaise aura kisako ? 237, kevalajJAnI hone para hI nizcita rUpa se mokSa prApta ho sakatA hai 237. chadmastha aura kevalI meM antara 238, chadmastha aura kevalI ke AcaraNa meM sAta bAtoM kA antara 239, kevalI meM dasa anuttararUpa vizeSatAe~ 240, ye pA~ca kAraNa kevalajJAna- kevaladarzana utpanna hone meM bAdhaka nahIM 240, kevalI pA~ca kAraNoM se parIpahoM- upasargoM ko samabhAva se sahate haiM 241, kevalajJAnI ke anya kucha lakSaNa 242, kevalI ke paricaya ke lie anya vizeSatAe~ bhI 242, prathamasamayavartI kevalI ke cAra ghAtikarma kSINa ho jAte haiM, cAra aghAtikarma zeSa rahate . haiM 242, kevalI kadApi yakSAviSTa nahIM hote, na hI sAvadha yA mizra bhASA bolate haiM 243, tIrthaMkara kI apekSA se parama avadhijJAnI aura manaHparyAyajJAnI bhI kevalI, jina, arhanta kahe jAte haiM 243, sAmAnya (bhavastha) kevalI aura siddha kevalI meM mUlabhUta antara 244, sayogI kevalI yogoM kA pUrNa nirodha kiye binA ayogI kevalI nahIM bana sakate 246, siddha kevalI kI vizeSatAe~ - arhatAe~ 246, antakRt kevalI aura sAmAnya kevalI meM antara 247, antakRta kevalI caramazarIrI bhI kahalAtA hai 248, caramazarIrI ko ye sattaraha bAteM prApta ho jAtI haiM 248, bhogoM kA trividha yogoM se parityAga karane para hI ye upalabdhiyA~ prApta hotI haiM 250, tIrthaMkara kevalI aura pratyekabuddha kevalI Adi meM antara 250, tIrthaMkara kevalI kI ye . vizeSatAe~ sAmAnya kevalI meM nahIM hotIM 252, bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM tIrthaMkara nAmagotra bA~dhane vAle nau vyakti 253, nirgrantha aura snAtaka (nirgrantha) kevalI 253, gRhastha kevalI bhI siddha-buddha-mukta hue haiM, hote haiM 254, anyaliMga kevalI kI prarUpaNA 255, asoccA kevalI : svarUpa tathA tatsambandhita gyAraha prazna aura samAdhAna 255, asoccA kevalI ko nibhaMgajJAna se avadhijJAna aura usase kevalajJAna prApta hone kI prakriyA 257, asoccA kevalI dvArA upadeza, pravrajyA- pradAna, sarvakarmamukti tathA unake nivAsa tathA saMkhyA ke viSaya meM 259, soccA kevalI : svarUpa, kevalajJAna-prApti : kaise-kaise aura kaba ? 260, kevalI hone vAle soccA sAdhaka ko avadhijJAna kI prApti kA krama 261, kevalI hone vAle soccA avadhijJAnI meM lezyA, yoga, upayoga, saMhanana, veda, kaSAyAdi kI prarUpaNA 261, soccA avadhijJAna ko kevalajJAna-darzana-prApti taka kI prakriyA 261, soccA kevalI kA avasthAna tathA eka sAmAyika saMkhyA 262, kevalajJAna : svarUpa aura usakI prApti ke mukhya aura avAntara kAraNa 262. bharatacakrI kA For Personal & Private Use Only Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 380 * karmavijJAna : pariziSTa * zarIramoha naSTa hote hI kevalajJAna pragaTa ho gayA 264, gaNadhara gautama svAmI ko rAgabhAva dUra karane kA saMketa 265, kevalajJAna dIrghakAlika sAdhakoM ko dIrghakAla meM aura alpakAlika sAdhakoM ko alpakAla meM kyoM? 265, rUpAsakta ilAyacIkumAra ko kevalajJAna kaise huA ? 266, kSudhA - asahiSNu kUragaDUka muni kevalajJAna se sampanna kyoM ho gae ? 267, manda buddhi mASatuSa muni ko kevalajJAna kisa kAraNa se huA ? 268, arjuna muni ko kaivalya aura mokSa kaise ho gayA ? 268, hatyArA dRDhaprahArI kaise kevalajJAnI banA ? 269, sAmAyikavratI kezarI cora kA hRdaya parivartana aura kevalajJAnArjana kaise huA ? 270. caNDarudrAcArya ke navadIkSita ziSya ko aura usa nimitta se AcArya ko kevalajJAna kaise prApta huA ? 271, mRgAvatI sAdhvI aura usake nimitta se AryA candanabAlA ko kevalajJAna prApti 272, kevalajJAna kI jyoti kisako prApta ho sakatI hai, kisako nahIM ? 273, pApI aura narakagati kI sambhAvanA vAle ko bhI vItarAgopadeza kriyAnvita karane se mukti saMbhava hai 273, ucca sAdhanA tathA kriyApAtratA hote hue bhI rAga-dveSa kaSAyAdi kSINa na hoM to kevalajJAna nahIM 274 | For Personal & Private Use Only Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 karmavijJAna kA pAribhASika zabda-koSa akarma-karmarahita, yA abandhaka krm| akrmk-mukt-siddh-prmaatmaa| akarmatA-AtmA ke sAtha karma kA bandha na honaa| akarmabhAva-karmarUpa meM pariNata hone ke dUsare samaya meM hI una karmoM kA akarmabhAva ko prApta ho jaanaa| akRtakarma-jisa karma kA, jisane bandha nahIM kiyA hai, vh| akalpya-agrAhya (vizeSataH zramaNavarga ke lie)| akarmabhUmi-asi-masi-kRSi Adi karmoM se rahita bhUmi = bhogbhuumi| akaSAya-rAga-dveSarUpa uttAparahita, krodhAdi kaSAyarahita jIva kI avasthA, yA IryApathika kriyaa| akaSAya-saMvara-kaSAyoM se hone vAle karmAsrava kA nirodha krnaa| akarmA-bandhakAraka karmoM se rahita honaa| akaSAyatva-cAritramohanIya ke upazama yA kSaya se prApta labdhi se hone vAlI avsthaa| akaraNa vIrya-jo vIrya (zakti) kevala labdhirUpa meM ho, kriyArUpa meM nhiiN| akAmanirjarA-karmanAza kI anicchA se, niruddezya kSudhA Adi kaSToM ko viSamabhAva se hI sahana karanA, bhognaa| . akAmamaraNa-bAlamaraNa, ajJAnapUrvaka viSayAsakti Adi se hone vAlA mrnn| akAla mRtyu-asamaya meM = baddha Ayu sthiti kA akasmAt pUrNa ho jAnA, yA Ayukarma kI udIraNA honaa| durghaTanA Adi se mRtyu ho jaanaa| akriyA-kriyA kA sarvathA abhAva ho jaanaa| akriyAvAda-jIvAdi padArthoM meM kriyA yA unake astitva kA ekAntarUpa se abhAva mAnane vAlA eka vAda, mithyAtva kA eka bhed| paralokaviSayaka kriyA ko na mAnane vAlA vaad| akuzala (karma)-duHkha dene vAle yA duHkhahetuka paapkrm| For Personal & Private Use Only Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 382 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * akuzala manonirodha- ArttadhyAna Adi se yukta mana kA nigraha karanA, yA pApAsakta mana kA nirodha karanA / akutobhaya - abhaya, yA jise kisI se bhI bhaya na ho, athavA bhayamohanIya karma se rahita kSINamohI kevalI / akSa- jIva, AtmA yA indriya / akSaya- jisakA kabhI nAza na ho, zAzvata ho vaha / siddhagati-sthAna kA vizeSaNa / akSaya sthiti - Ayukarma ke kSaya se hone vAlI ajara-amara sthiti / - akSara (zruta) - zrutajJAna kA eka bheda, varNa (svr-vyNjnaatmk)| akSipra - matijJAna kA eka bheda / agamika zrutazrutajJAna kA eka bheda / agarhita--anindita, zuddha / agAra (agArI = AgArI)- chUTa (AgAra) rakhanA / aNuvratI gRhastha / agADha- samyagdarzana kA eka doSa, jisake kAraNa samyaktva meM dRr3hatA na rhe| agurulaghu nAmakarma - nAmakarma kA eka bheda, jisake udaya se jIva atyanta bhArI bhI nahIM aura atyanta halkA bhI nahIM, aisA zarIra prApta karatA hai| apane zarIra ke anupAta meM gurutA aura laghutA kA na honA / agurulaghu guNa-gotrakarma ke kSaya se siddha-paramAtmA meM prakaTa hone vAlA guNa, jisake prabhAva se uccatA-nIcatA (gurutA - laghutA) kA abhAva hotA hai / athavA dravya kI vaha zakti yA guNa, jisakI vajaha se saba yathArUpa banA rhe| agRhIta mithyAtva - ekendriyAdi ghora ajJAna timira meM par3e jIvoM kA mithyAtva / athavA paropadeza ke binA anAdi paramparA se pravartamAna atattva - zraddhAnarUpa pariNati / agnikAya - jina jIvoM kA zarIra agnirUpa hai, ve agnikAya yA agnikAyika yA tejaskAyika kahalAte haiN| agnikumAra-bhavanapati devoM kI eka jAti, jinake aMga agni ke samAna svarNAdi AbhUSaNoM se camakate haiN| agnibhUti - indrabhUti gautama gaNadhara ke dUsare nambara ke sahodara bhrAtA bhagavAn mahAvIra gaNa (saMgha) ke dvitIya gaNadhara / agItArtha-AcArAMgAdi aMgazAstroM tathA chedasUtroM kA vidhivat apAThI / agocara - indriyoM se agrAhya / agra (karma) - pradhAna karma (mohanIya karma kA vizeSaNa ) / For Personal & Private Use Only Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 383 * agrabIja-jisa vanaspati meM bIja pahale hI utpanna ho jAtA hai, yA jisakI utpatti meM usakA agrabhAga hI kAraNa hotA hai| jaise-Ama aadi| ajJAna-mithyAjJAna, dUSitajJAna,bhyA saMzaya, vibhrama aura vimoha se yukta jnyaan| athavA saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya se yukta jnyaan| ajJAna-parISaha-jaya-yaha ajJa hai, pazu hai, isa prakAra ke tiraskAra-vacana suna kara bhI samabhAva se ajJAnatA ke kaSTa ko sahanA, pratikriyA na krnaa| ajJAnamithyAtva-jo hitAhita kI parIkSA se rahita ho, aisI dRsstti| ajJAnarUpa madhyAdarzana se yukta athavA mithyAtvabhAva-viziSTa jJAna ajJAnamithyAtva hai| ajJAnavAda-ajJAna (na jAnanA) hI zreyaskara hai, aisA mUr3hatApUrvaka ekAntarUpa se mAnane pAlA eka mithyAtvagRhItavAda, athavA jinakA jJAna kutsita hai yA mithyA hai, unakA mt|| ___ aMga-jainAgamoM kA pramukha bhAga, jisake artha-prarUpaka tIrthaMkara tathA sUtra- racayitA gaNadhara hote haiN| aMga-praviSTa-tIrthaMkara ke dvArA prarUpita artha kI gaNadharoM dvArA jina AcArAMga Adi zAstroM ke rUpa meM aMgazAstraracanA kI jAtI hai, ve aMgapraviSTa haiN| ye gaNipiTaka bhI kahalAte haiN| aMgabAhya-gaNadharoM ke ziSya-praziSyAdi ArAtIya pUrvadhara AcAryoM ke dvArA racita shaastr| aMgAra-AhAra se sambandhita paribhogaiSaNA-sambandhI doss| aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se hAtha, paira, sira Adi aMgoM aura nAsikA Adi upAMgoM kI niSpatti hotI hai| aghAtikarma-jo sIdhe Atma-guNoM kI ghAta na karake zarIra-sambaddha iSTAniSTa bhautika padArthoM kI upalabdhi-anupalabdhi meM kAraNa hoN| ve cAra haiM-vedanIya, Ayu, nAma aura gotrkrm| aMcala-parvata, parabrahma, siddhagati kA vizeSaNa, aatmaa| acalabhrAtA-bhagavAn mahAvIra kA nauvA~ gnndhr| acakSudarzana-cakSurindriya ke atirikta zeSa cAra indriyoM aura mana se hone vAlA sAmAnya pratibhAsa yA avalokana (drshn)| acakSudarzanAvaraNa (karma)-acakSudarzana ko AvRta karane vAlA krm| acitta-prAsuka, nirjIva, acetn| acitta parigraha-ratna, vastra, sonA, cA~dI Adi kA mamatvapUrvaka grahaNa yA saMgraha krnaa| acetana-jar3a, cetanArahita, nirjiiv| For Personal & Private Use Only Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 384 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * acelaka-nirvastra, jIrNa yA alpa sAde vstrdhaarii| acela-parISaha-vastra kI alpatA jIrNatA yA rahitatA kA kaSTa samabhAvapUrvaka sahana chaThA priissh| acaurya mahAvrata-trikaraNa-triyoga se cauryakarma kA tyAgarUpa mhaavrt| acaurya aNuvrata-sthUlarUpa se adattAdAnaviramaNarUpa tyaag| acyuta-bArahavA~ vaimAnika devaloka; abhraSTa, sthira, paramezvara, naaraaynn| acchedya-jo chinna na ho sake, aisaa| AtmA kA vishessnn| . ayatanA-ajayaNA, upayogarahitatA, asAvadhAnI, avivek| ajara-jise bur3hApA na aaye| dev| siddhoM kA vishessnn| ajita-jise jItA nahIM gayA, apraajit| ajitanAtha-bharatakSetra kI pracalita caubIsI meM tIsare tIrthaMkara kA naam| ajiiv-jiivrhit| ajIva nAmaka dvitIya tttv| jar3a-pudgala | ajIvakAya-saMyama-ajIva hone para bhI jina vastra, pAtra, bahumUlya padArthoM se asaMya ho, unheM grahaNa na krnaa| ajIva kriyA-acetana pudgaloM kA karmarUpa meM pariNata honaa| aTala avagAhanA-Ayukarma ke kSaya se siddhoM ko prApta hone vAlA zAzva sthiratva gunn| aNu-pudgala kA avibhAgI aNsh| aNimA atyanta sUkSma zarIra ke rUpa meM vikriyA kI jA sake, aisI Rddhi| aNuvrata-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, ina sthUla pApoM kA tyaag| atikrama-vrata ke atikramaNa = ullaMghana kA mana meM vicAra aanaa| isake sAtha hI Age kA kadama hai-vyatikrama = vrata ko ullaMghana karane hetu sAdhana juttaanaa| aticAra-atikrama se Age kA kdm| AMzika rUpa se vrata kA ullaMghana karanAdoSa lgaanaa| atikramaNa-ullaMghana krnaa| atikrAnta-pratyAkhyAna-paryuSaNA ke samaya guru, vRddha, tapasvI, glAna zramaNa kI vaiyAvRtya Adi karane ke kAraNa jisa svIkRta tapa ko na kara sake, use bAda meM yathAvasara krnaa| ___atithi-saMvibhAgavata-zrAvaka kA bArahavA~ vrata, jisake Ane kI koI tithi, parva Adi nizcita na ho| aise bhikSAvratI utkRSTa atithi-zramaNa, madhyama atithi- zrAvakavarga, jaghanya atithi-kisI bhI bhUkhe-pyAse anukampApAtra ko yathAvidhi apane AhArAdi meM se namuka aMza niHsvArthabhAva se denaa| For Personal & Private Use Only Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 385 * atibhAra-prathama aNuvrata kA aticaar| yaha doSa taba lagatA hai, jaba dvipada, catuSpada jitanA bojha uThA sake, usase adhika bojha una para lAda de| atIndriya pratyakSa-indriya-vyApAra se nirapekSa, deza-kAla Adi ke vyavadhAna se rahita abhrAnta, nirmala, yathArtha, atizayasvarUpa jnyaan| samasta loka meM utkRSTa sva aura (bAhya) para donoM ko viSaya karane vAlA jnyaan| atIndriya-sukha-indriya aura mana kI apekSA na rakha kara AtmA kI apekSA prApta hone vAlA nirbAdha-sukha, athavA aatmik-sukh| atIrthasiddha-tIrtha ke na hote hue bhI tIrthAntara se siddha hone vAle maanv| atIrthakarasiddha-sAmAnyakevalI ho kara siddha hone vAle jiiv| atIrthasiddha kevalajJAna-tIrtha kI sthApanA na hone para yA usake viccheda ho jAne para siddha hone se pUrva huA kevlNjnyaan| atyantAbhAva-jisakA sadbhAva trikAla meM bhI sambhava na ho, aisA abhaav| jaise-khr-siiNg| ativyApti doSa-lakSaNa kA eka doSa; jo lakSya meM rahatA huA alakSya meM bhI rahatA hai| ____ adattAdAna-dUsaroM ke dvArA binA anumati, sammati yA diye hue kisI padArtha ko apane adhikAra meM lenA, usakA mAlika bana jaanaa| use adattagrahaNa, corI, apaharaNa Adi bhI kahate haiN| adarzana-parISaha-vijaya-cirakAla taka vrata, tapa Adi kA AcaraNa karane para bhI jJAnAtizaya yA labdhi-vizeSa prApta na hone para jhuMjhalA kara 'vratoM kA dhAraNa karanA vyartha hai' aisA vicAra na karake upAdAna kA vicAra kara samyagdarzana ko zuddha banAye rkhnaa| ___ addhAkAla-candra, sUrya Adi kI gati (kriyA) se parilakSita ho kara DhAI dvIpa meM samayAdi ke rUpa meM pravartamAna kAla hai, vh| - addhApalya-uddhArapalya ke pratyeka romakhaNDa ko prati sau varSa kAla meM nikAlA jAye, vaha jitane varSoM meM pUrA ThasAThasa bhara jAye, utane sau varSoM se guNita karane para jitanA kAla ho, vh| - addhApalyopama kAla-addhApalya meM se eka-eka samaya meM eka-eka romakhaNDa ko nikAlate-nikAlate pUrA nikAlane meM jitanA samaya lage, utanA samaya lagane vAlA kaal| addhAsAgaropama kAla-dasa koTAkoTi addhApalyopama pramANa kAla kA eka sAgaropama kAla hotA hai| adveSa-tattva-sambandhI aruci, ghRNA yA aprIti na honA, yA use dUra krnaa| adRSTa-bhAgya, prArabdhakarma, vedAtI yA mImAMsaka jise apUrva kahate haiN| nahIM dekhA huaa| daivI bhy|. For Personal & Private Use Only Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 386 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * adeva - jinameM arihanta deva ke lakSaNa na hoN| aduSTa - jo doSadUSita na ho yA jo duSTa na ho, vaha / advaitavAda - vedAntadarzanamAnya siddhAnta / adharma - jisase abhyudaya aura niHzreyasa kI siddhi na ho; athavA mithyAdarzana se yukta jJAna va cAritra kA Atma-pariNAma / adharmAstikAya-jIvoM aura pudgaloM kI sthiti (Thaharane) meM sahAyaka dravya / adharmadAna-durjanoM evaM durvyasaniyoM evaM pApiyoM ko pApavRddhi ke lie diyA gayA dAna | adhikaraNa- jIva aura ajIva ke prayojana ( hiMsAdibhAva ) kA Azraya, sAdhana yA upkrnn| kisI vastu yA samyaktva kA AdhAra / adhigama - jisase jIvAdi padArtha jAne jAyeM, aisA jJAna / adhikaraNa kriyA-hiMsA ke upakaraNoM ko grahaNa karanA / adhigamaja samyagdarzana-paropadezapUrvaka jIvAdi tattvoM ke nizcaya se jo samyaktva utpanna ho / usakA dUsarA nAma adhigama hai| adhaHpravRttakaraNa - ve pariNAma, jo adhastana samayavartI pariNAma, uparitana parivartI pariNAmoM ke sAtha kadAcit samAnatA rakhate haiN| isakA aparanAma 'yathApravRttakaraNa' bhI hai| yaha pariNAma apramattasaMyata guNasthAna meM pAyA jAtA hai| adhaHpravRttakaraNa-vizuddhi- prathama samaya ke yogya adhaHpravRtta pariNAmoM kI apekSA dvitIya samaya ke yogya pariNAma anantaguNe vizuddha hote haiN| inakI apekSA tRtIya samaya yogya pariNAma anantaguNe vizuddha hote haiN| isa prakAra antarmuhUrta ke samaya pramANa meM una pariNAmoM meM samayottara-krama se anantaguNI vizuddhi ko adhaHpravRttakaraNa-vizuddhi kahate haiN| adhisstthaataa-niyNtaa| indriyoM kA adhiSThAyaka deva / ucita-anucita kaary-pryvekssk| adhogti-durgti| narakAdigati / adholoka-puruSAkAra loka meM (isa pRthvI ke ) nIce kA bhAga, jo trAsa - sadRza adhyayana- jo paThana citta ko zubha adhyAtma meM lagAtA hai, jisake paThana-pAThana se cittavRtti nirmala hokara tattvabodha, saMyama aura mokSa - prApti kI dizA meM pravRtta hotI hai / abhyaas| adhyAya / hai| adhyavasAya-manobhAva, sthitibandha ke kAraNabhUta kaSAyajanya Atma-pariNAma / ye tIna prakAra ke hote haiM - zubha ( prazastarAgayukta), azubha ( aprazastarAgAdiyukta) aura zuddha ( rAgAdirahita jJAtAdraSTAbhAvayukta) pariNAma | nizcaya karanA, saMkalpa krnaa| ise adhyavasAna bhI kahate haiM / adhyavasAya-sthAna-jIvoM ke pariNAmoM ke anusAra adhyavasAyoM ke asaMkhya sthaan| For Personal & Private Use Only Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 387 adhyAsa - mithyAjJAna / jo guNa jisameM nahIM hai, usakA AropaNa karanA / jaise dehaadhyaasN| adhyAhAra-jo pada mUla meM nahIM hai, usakA arthAnusAra Upara se le aanaa| adhyAtma-samasta vikalpoM se rahita ho kara AtmA meM hI avasthita honaa| moharahita ho kara ekAgracitta se AtmA ko adhikRta karake kI jAne vAlI samasta pravRttiyA~ | adhyAtmavidyA- AtmA-viSayaka jJAna, aisI vidyA, jisase saMkalpa-vikalparahita nirmala, antaraMga ho / adhyAtmayoga - mana ko viSayoM se mor3a kara AtmA meM jor3anA / adhyAtmazAstra-AtmA, paramAtmA kA svarUpa samajhAne vAlA yA AtmA ko paramAtmapada yA mokSa-prApti kA upAya batAne vAlA zAstra / adhruva - matijJAna kA eka bheda / adhruvabandha-bandha ke kAraNoM kA sadbhAva hone para bhI jisa karma - prakRti kA kabhI bandha hotA hai, kabhI nahIM hotA / adhruvabandhinI-bandha ke kAraNoM ke hone para bhI jo karmaprakRti kadAcit ba~dhatI hai, kadAcit nahIM ba~dhatI, vaha / adhruvodayA - apane udayakAla ke anta (vyucchitti) taka jisa prakRti kA udaya lagAtAra ( avicchinna) nahIM rahatA / kabhI udaya hotA hai, kabhI nahIM hotA / : udaya-vyuccheda- kAla taka meM jisake udaya kA niyama na ho, viccheda ho jAne para bhI jisakA udaya punaH sambhava ho| jaise-sAtAvedanIyAdi / adhruvasattAkI-mithyAtva-dazA meM jisa karmaprakRti kI sattA kA niyama nahIM hotA, yAnI kabhI sattA meM ho, aura kabhI sattA meM na bhI ho, vaha / anakSarazruta - binA akSara kA zruta, yathA - ucchvasita, niHzvasita, niSThyuta ( thUka ), kAphita (chIMka), avyakta zabda aura saMketa / anagAra-mahAvratI zramaNa, jinakA apanA koI agAra (ghara) nahIM hotA / anagAradharma- paMcamahAvratoM kA tIna karaNa, tIna yoga se pAlana, pA~ca samiti, tIna gupti, dazavidha zramaNadharma Adi kA pAlana jisameM ho tathA jo 27 guNoM se yukta ho, vaha / anaMgakrIr3A-zrAvaka ke caturtha aNuvrata kA eka aticAra / kAma sevana ke aMgoM ke atirikta aMgoM se kAmakrIr3A karanA anaMgakrIr3A hai| anaMgapraviSTa - jo Agama-sAhitya sthaviroM dvArA racita hai| vandana, anaMgazruta-dhavalAnusAra-sAmAyika, caturviMzati-stava, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kalpa - vyavahAra Adi 14 prakAra ke anaMgazruta haiM / For Personal & Private Use Only pratikramaNa, Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 388 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * anaticAra - pramAda ke Atyantika abhAva se doSa na honA / anadhyavasAya - 'yaha aisA hI hai', isa prakAra ke nizcaya kA abhAva / ananta - aparisamApta rAzi, jisakA kabhI anta na ho| isake Azrita 4 bhaMgaanAdi-ananta - jisakI Adi aura anta na ho / anAdi- sAnta - Adi na ho, para anta ho / anAdikAla se pravRtta hokara bhaviSya meM viccheda ko prApta hone vAle karmabandhAdi / sAdi - sAnta - jisakI Adi bhI ho aura anta bhI ho / sAdi - ananta - jisakI Adi to ho, para anta na ho| ananta catuSTaya- kevalajJAnI vItarAga arhantoM aura siddhoM meM vyaktarUpa se aura saMsArI jIvoM meM nizcayadRSTi se avyaktarUpa se pAyA jAne vAlA AtmA kA nijI guNa / yathAananta jJAna (kevalajJAna, sarvajJatA ), ananta darzana ( kevaladarzana), ananta avyAMbAdha - sukha ( anAkulatArUpa ananta Ananda) aura ananta vIrya (ananta Atma-zakti; (vIryAntarAyakarma kA kSaya hone para prakaTa hone vAlA apratihata sAmarthya ) / anantAnubandhI kaSAya- ananta bhavoM kI paramparA cAlU rakhane vAlI kaSAya / jisake kAraNa ananta saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai, aisA mithyAtva / yAnI jina kaSAyoM kA sambandha mithyAtva se hai, ve kaSAya / isa kaSAya kA udaya hone para samyaktva utpanna nahIM hotA, yadi utpanna ho gayA ho to calA jAtA hai| anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha - parvatarAji yA pASANa rekhA ke samAna kaThinatA se naSTa hone vAlA krodha anantAnubandhI krodha hai / zaila stambha ke samAna atyanta kaThora pariNAma vAlA ahaMkAra anantAnubandhI mAna hai / bA~sa kI jar3a ke samAna atizaya kuTilatA kI kAraNabhUta mAyA anantAnubandhI mAyA hai| kRmi-rAma se ra~ge hue vastra ke raMga ke samAna dIrghakAla taka kisI bhI prakAra se na chUTane vAlA lobha anantAnubandhI lobha hai| anantakAya - jina ananta jIvoM kA eka sAdhAraNa zarIra ho / jaise- nigoda, jamIkanda vagairaha / anantAvadhi-jina-jisa jJAna kI avadhi utkRSTa ananta hai; jo jJAnaM ananta vastuoM ko viSaya karatA hai| aisA jJAna jina karma-vijetAoM ( jinendroM) ke hotA hai, ve anantAvadhi-jina kahalAte haiN| anavadya - niravadya, niSpApa, sAvadyayoga se rahita, nirdoSa / anarthakriyA-prayojanarahita kriyA / anarthadaNDa- binA prayojana ke kI jAne vAlI hiMsAdi-pApa-saMcayinI kriyA / zrAvaka kA AThavA~ anarthadaNDaviramaNavrata bhI hai| anapavartana-pUrva-janmabaddha karma kI sthiti kA hrAsa na ho kara utane hI sthitirUpa karma kA anubhava krnaa| For Personal & Private Use Only Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 389 * anapavartanIya-anapavartya-Ayukarma kI jitanI sthiti bA~dhI gaI hai utanI sthiti ke vedana karane ko anapavartanIya Ayu kahate haiN| ise anapavartya yA nirupakramI Ayu bhI kahate haiN| anazana-kevala sakAmanirjarA ke uddezya se svecchA se AhAra-tyAga krnaa| AmaraNa (samAdhimaraNarUpa) anazana kA lakSaNa bhI yahI hai| anabhigRhIta mithyAtva-paropadeza ke binA hI mithyAtvakarma ke udaya se tattvoM kA ashrddhaan| ise 'anAbhigrahika' bhI kahate haiN| anAkAra-AkAra aura vikalpa se rahita upayoga, arthAt drshnopyog| athavA nirAkAra prmaatmaa| anaakaaropyog-drshnopyog| anAkAMkSA kriyA-Alasya, dhUrtatA yA mUrkhatA ke kAraNa Agamokta Avazyaka kriyAoM ko karane meM anAdarabhAva rkhnaa| anAzaMsA-kisI prakAra kI AkAMkSA rakhe binA samAdhimaraNa prApta krnaa| mukhya pA~ca prakAra kI AzaMsAoM se rahita honA-ihalokAzaMsA, paralokAzaMsA, jIvitAzaMsA, maraNAzaMsA aura kaambhogaashNsaa| anAcAra-dUSita yA kharAba aacrnn| vrata bhaMga kara denaa| viSayoM meM atyadhika aaskti| anAkulatA-AkulatA-vyagratA-udvignatA se rhittaa| ekAgratA, sthiratA, nishciNttaa| . anAkrAnta-jo AkrAnta yA dabA huA na ho| anAtmA-AtmA se vihIna zarIrAdi jar3a pdaarth| . anAtha-svAmI (mAlika yA mAtA-pitA) se rahita, aashryrhit| anAthatA-jo saMyama grahaNa karake para-padArthoM, kAmabhogoM evaM sukha-suvidhAoM ke Azrita ho gaye haiM, unakI vRtti-prvRtti| anAmaya-roga-vyAdhi se rhit| svastha, nirog| anAdikaraNa-dharma, adharma aura AkAzadravyoM ke paraspara vyAghAta ke binA sadA eka sAtha avsthaan| anAdeya-jisake vacana yuktisaMgata hone para bhI azubha nAmakarma ke udaya se prAmANika yA AdaraNIya na mAne jAyeM, zirodhArya na hoN| anugama-sUtra kI vyAkhyA, sUtra ke artha kA spaSTIkaraNa, anvaya, anusaraNa, jAnanA, ThIka-ThIka nizcaya karanA, smjhnaa|| __ anugAmika (avadhijJAna)-(jo jJAna) jIva ke anya kSetra meM jAne para bhI athavA dUsare janma meM bhI sAtha calatA hai, aisA avdhijnyaan| For Personal & Private Use Only Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 390 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * anAnugAmika-aisA avadhijJAna, jo jIva ke sAtha nahIM cltaa| anAbhoga-upayoga kA abhAva yA asAvadhAnI anAbhoga hai| binA dekhe, binA pUMje uThanA-baiThanA Adi zArIrika kriyA anAbhoga kriyA hai tathA AgamoM kA paryAlocana kiye binA ajJAna ko hI zreyaskara mAnanA anAbhoga mithyAtva hai| binA soce-vicAre sahasA zarIra aura upakaraNa Adi ko vibhUSita karane vAlA sAdhu anAbhoga-bakuza kahalAtA hai| anAvRta-AvaraNa se rhit| anAtmA-AtmArahita zarIrAdi jar3a vstu| anArya-jisakA AcaraNa zreSThajana-sammata nahIM hai, jo pApAcAra-parAyaNa hai, vh| anAmnava-hiMsAdi paMca-AmravoM se rahita, kaSAya se rahita tathA paMcamahAvrata paMcasamiti se yukt| anAdi-nidhana-jisakA Adi aura anta na ho aisaa| navakAra maMtra kA eka vishessnn| nAhAra-audArikAdi tIna zarIroM ke yogya pudgaloM ko grahaNa na krnaa| athavA nirAhAra (upavAsayukta) rhnaa| anAhAraka-vigrahagati ko prApta cAroM gati ke jIva yA samudghAtagata sayogIkevalI, ayogIkevalI tathA siddha-paramAtmA anAhAraka haiN| anikAcita-jinakA nikAcita bandha na huA ho, aise karmapradeza, jinakA utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa yA udIraNA kI jA ske| anitya-samasta Atma-bAhya paudgalika vastu, jo vinazvara; kSaNika haiM; nitya nahIM haiN| anityAnaprekSA-zarIra, indriyA~ Adi saba anitya haiM, isakA. punaH-punaH cintana karanA anityabhAvanA yA anityAnuprekSA hai| anyatvAnuprekSA-zarIrAdi anya haiM, AtmA (Atma-guNa) anya haiM, isa prakAra donoM kI bhinnatA kA bAra-bAra cintana krnaa| anidhatta-jina karmapradezoM kA apakarSaNa, utkarSaNa aura prakRti-saMkramaNa kiyA jA sakatA hai aura jo udaya meM AtA hai| anizrita-anAsakta, aprtibddh| anindriya-indriyoM ke samAna dRSTigocara na ho kara jo indriyoM ke kAryoM meM sahAyaka va preraka hai, vaha antaHkaraNarUpa mn| indriyoM se yukta hote hue bhI jo padArthoM ko indriyoM se grahaNa nahIM karate, ve anantajJAnadhAraka jIvanmukta arihanta kevlii| ___ anindriya pratyakSa-smRti, pratyabhijJAna, abhinibodha (anumAna) aura tarka se hone vAlA jJAna anindriya pratyakSa hai| ____ anirdhArima (anazana)-parvata kI guphA Adi meM pAdapa ke samAna nizceSTa ho kara samAdhimaraNa prApta karanA anirdArima pAdapopagamana yA pAdopagamana samAdhimaraNa hai| For Personal & Private Use Only Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 391 * anivRttikaraNa-jisa viziSTa Atma-pariNAma ke dvArA jIva mithyAtva-granthi kA bhedana karake samyaktva-prApti hone taka nivRtta nahIM hotA ho, vh| anivRttikaraNa guNasthAna-jisa guNasthAna meM vivakSita eka samaya ke bhItara vartamAna sabhI jIvoM ke pariNAma paraspara bhinna na ho kara samAna hoM, vh| ____ anihnava-AcAra-jisa guru se zAstra par3hA ho, usI ke nAma ko pragaTa karanA, yA jisa Agama yA grantha ko par3ha kara jJAnavAn huA ho, usI grantha kA nAma btaanaa| jJAnAcAra kA eka aNg| anukampA-duHkhita-pIr3ita prANI ko dekha kara usake anukUla kampana honA-mana meM kheda honA, usake uddhAra kI cintA krnaa| anujJA-dUsare jijJAsuoM ko svayaM sUtra aura artha par3hAnA (pradAna karanA) tathA anya pradAna karane vAloM kI anumodanA krnaa| guru Adi se AjJA prApta krnaa| anuttaraupapAtika (sUtra)-upapAta-janma hI jinakA prayojana hai, ve aupapAtika (dev)| pratyeka tIrthaMkara ke samaya meM utkRSTa (anuttara) tapa kI sAdhanA karake pA~ca anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle mahAbhAga mahAmuniyoM ke caritra kA varNana karane vAlA nauvAM aNgsuutr| anudaya bandhotkRSTa-jina karmaprakRtiyoM kI vipAkodaya ke abhAva meM bandha ke vAda utkRSTa sthiti (dIrghakAla) taka sattA pAI jAtI hai| anupakrama-Ayu ke apavartana ke kAraNabhUta viSa, zastra, agni Adi kI durghaTanA upasthita hone para bhI AyuSya pUrNa na honA-mRtyu na honaa| athavA AyuSya TUTane ke kAraNoM kA upasthita na honaa| . anupacarita sadbhUta vyavahAranaya-(I) vastu kI Antarika zakti-vizeSa se nirapekSa ho kara sAmAnyarUpa se nirUpaNa karane vAlA ny| (II) upAdhirahita guNa-guNI ke bheda ko viSaya karane vAlA ny| jaise-jIva ke kevalajJAnAdi gunn| ___ anupacarita asadbhUta vyavahAranaya-(I) jo naya saMkleza (saMyoga) yukta vastu ke sambandha ko viSaya karatA hai, vh| jaise-jIva kA shriir| (II) abuddhipUrvaka hone vAle krodhAdi bhAvoM meM jIva ke bhAvoM kI vivakSA krnaa| anupayoga-upayoga kA abhaav| upayoga se rahita ho vh| anuparati-uparati = nivRtti (viSayAbhilASAoM) kA abhaav| ashaanti| anupalabdhi-upalabdhi = prApti (lAbha) kA abhAva, athavA pratyakSa kA abhaav| .. anubhava-(I) (vedanarUpa) karmaphala kA vedana karanA, bhognaa| (II) vastu ke yathArtha svarUpa kI upalabdhi, para-padArthoM se virakti, Atma-svarUpa meM ramaNa aura heya-upAdeya-viveka ko anubhava kahate haiN| smRti se bhinna jnyaan| For Personal & Private Use Only Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 392 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * anubhAva- anubhAga - jisa prakAra bakarI, gAya aura bhaiMsa ke dUdha ke rasa meM apekSAkRta nyUnAdhika madhuratA huA karatI hai, usI prakAra karmapudgaloM meM apanI phaladAna-zakti meM jo apekSAkRta nyUnAdhikatA hotI hai, vaha anubhava anubhAva yA anubhAga kahalAtA hai| anubhAga-kaSAyajanita adhyavasAyoM (pariNAmoM) ke anusAra karmoM meM jo zubha yA azubha rasa prAdurbhUta hotA hai, usakA nAma anubhAga hai| use anubhAva, svabhAva, prabhAva, mAhAtmya, zakti kahate haiN| anubhAgabandha-jisa prakAra mrodakoM meM snigdha va madhura Adi rasa ekaguNe, duguNe va tiguNe Adi rUpa meM rahate haiM, usI prakAra karma meM bhI jo dezaghAtI va sarvaghAtI, zubha va azubha, tathA tIvra, manda Adi rasa ( anubhAga ) kA bandha hotA hai, vaha anubhAgabandha hai| anubhAga-saMkramaNa-anubhAga kA apakarSaNa, utkarSaNa yA anya prakRti ke rUpa meM pariNamana honA / anubhAgodIraNA-vIrya-vizeSa se udaya - prApta rasa ke sAtha anudaya-prApta rasa kA vedana honA / anugamana-anusaraNa karanA, pIche-pIche calanA / jaise- pUrvakRta karma kartA kA svayaM anugamana karate haiN| anumati - kArya ko svayaM na karanA, na karAnA, kintu karate hue kI mana se anumodanA yA prazaMsA krnaa| ise anumodanA yA anumati bhI kahate haiN| anumAna-sAdhya ke sAtha avinAbhAvI sambandha rakhane vAle sAdhana se sAdhya kA jnyaan| anuprekSA- zarIrAdi ke anityAdi svabhAva kA punaH punaH cintana karanA / anuprekSA ( svAdhyAya) - svAdhyAya kA cauthA aMga / paThita artha kA mana se cintana-mananapUrvaka abhyAsa karanA anuprekSA hai / anuprekSaka - anuprekSAoM para gaharAI se bAra-bAra cintana karane vAlA / anuprekSaNa - anuprekSAoM para bAra-bAra cintana karanA / ke anurAga - viSaya, vyakti yA bhAva ke anukUla prazasta yA aprazastarAga / anurAga cAra prakAra--bhAvAnurAga, premAnurAga, majjAnurAga aura dharmAnurAga / anupapatti-yukti kA abhaav| asNgti| anugraha - kRpA yA udArabhAva / upkaar| anuttara- sarvazreSTha (siddhAnta), sarvottama / anuttarajJAnI (kevljnyaanii)| anudaya-karmodaya kA abhAva, karmaphala ke anubhava kA abhaav| anudita - jisakA udaya na huA ho / For Personal & Private Use Only Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 393 * anudIrNa = anudIrita-jisakI udIraNA dUra bhaviSya meM ho, yA jisakI udIraNA na huI ho, jisakI udIraNA bhaviSya meM na ho| anuvIkSaNa-anuvIci (anuvicintya)-paryAlocana karanA, vicAra krnaa| anuparyaTana-paribhramaNa krnaa| anuyoga-artha ke sAtha sUtra kI anukUla yojnaa| vyAkhyA, TIkA, sUtra kA vistAra se arth-prtipaadn| anuddhAta-guruprAyazcitta, uddhAtarahita, nizIthasUtra kA vaha bhAga jisameM anuddhAtika prAyazcitta kA vicAra hai| anukrama-krama; paripATI se| anupAlanA-pratipAlana karanA, surakSaNa krnaa| anuloma-anukrama, sIdhA, anukuul| anuzreNI-sIdhI paMkti, pNkti-anusaar| loka ke madhya bhAga se le kara Upara, nIce aura tirache rUpa meM avasthita AkAza-pradezoM kI pNkti| . anuzrotaHpadAnusAriNI buddhi-kisI anya se prathama pada ke artha aura grantha ko zravaNakara antima pada taka usa artha aura grantha ke vicAra meM samartha atizaya nipuNa buddhi| ___anusArI (buddhi)-guru ke upadeza se kisI bhI grantha ke Adi, madhya aura anta ke . eka bIja pada ko suna kara usase UparivartI grantha ko jAna lene vAlI buddhi| anubhavagocara-anubhava kA vissy| anubhaav-krmphlbhog| ve pA~ca prakAra ke nimitta se prApta hote haiM-gati prApta kara, sthiti prApta kara, bhava prApta kara, pudgala prApta kara tathA pudgala pariNAma ko prApta kr| anekasiddha-ekasiddha-eka samaya meM aneka jIvoM kA siddha honA anekasiddha hai, aura eka vyakti kA siddha honA ekasiddha hai| anekAnta-eka hI vastu meM mukhyatA aura gauNatA kI apekSA astitva aura nAstitva Adi virodhI dharmoM kA prtipaadn| ___antakRt-jo kevalajJAna hone ke sAtha hI karmoM kA, janma-maraNa kA aura sarvaduHkhoM kA anta kara detA hai| antakara isI kA paryAyavAcI zabda hai| antakRddazAMgasUtra-aSTama aMga aagm| isameM bhagavAna neminAtha aura bhagavAna mahAvIra ke zAsana ke 90 mahApuruSoM kA varNana hai, jinhoMne karmoM Adi kA sarvathA anta kara diyA hai| antakriyA-janma-maraNa kI paramparA kA anta karane vAlI tathA sarvakarmakSaya (anta) karake yoganirodha karane kI kriyA lokottara antakriyA hai| For Personal & Private Use Only Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 394 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * antarakaraNa-vivakSita karmoM kI adhastana aura UparI sthitiyoM ko chor3a kara madhyavartI antarmuhUrtta-prayANa sthitiyoM ke niSekoM kA pariNAma-vizeSa se abhAva krnaa| aMtaraMga kriyA-sva-samaya aura para-samaya ko jAnane rUpa jnyaan-kriyaa| antarAtmA-bahirAtmA se Age kI aura paramAtmA se pahale kI avsthaa| ATha madoM se rahita ho kara deha aura AtmA ke bheda ko jAnane vaalaa| zuddha caitanyamaya AtmA meM jinheM Atma-buddhi prAdurbhUta huI hai, aise samyagdRSTi (caturtha) guNasthAna se le kara bArahaveM kSINamoha guNasthAna vAle jiiv| antarAya-kisI ke jJAna, dAna Adi meM bAdhA phuNcaanaa| antarAyakarma-jo karma dAtA aura deya ke bIca meM bAdhA bana kara AtA hai| jo karma dAna Adi meM rukAvaTa DAlatA hai| antarikSa mahAnimitta-AkAzagata sUrya, candra, tArA ityAdi ke udaya-asta avasthA-vizeSa ko dekha kara bhUta-bhaviSya-kAla-sambandhI phala ko jAnane kI vidyaa| ___ antargati-eka gati ko tyAga kara jIva jaba taka dUsarI gati meM nahIM pahu~ca jAtA, tava taka janma lene se pahale jIva kI madhyavartI gati ko antargati kahate haiN| ise vigrahagati bhI kahate haiN| antardhAna-adRzya honaa| antarmala-antaraMga kA ml| AtmA kA antarmala karma hai| kaSAyAdi bhI antarmala hai| antarnetra-divya netra, antazcakSu, vivekckssu| antarjalpa-avyaktarUpa se bolnaa| antarmuhUrta-eka samaya adhika AvalI se lagA kara eka samaya kama muhUrta (48 minaTa) kA kaal| ___ antaHkaraNa-indriyoM se adhika viveka karane vAle mana, buddhi, citta aura hRdaya, ye cAra antaHkaraNa haiN| antaHzalya-(I) duSpravRttiyoM ko chipAne para hone vAlI Antarika cubhn| (II) antaHkaraNa meM kA~Te kI taraha cubhane vAle doSoM kI AlocanA asmitA ke kAraNa na krnaa| antaHzuddhi-AlocanA evaM prAyazcitta karake AtmA kI zuddhi krnaa| antyasUkSma-paramANugata suukssmtaa| antyasthUla-jagadvyApI mahAskandhagata sthuultaa| andha-akAryarata, ajJAnAndha, vivekckssurhit| anya-tIrthasiddha-jainasaMgha ke sivAya anya saMgha meM raha kara jisane ratnatraya kI sAdhanA se siddhi-mukti (sarvakarmakSaya) prApta kI ho| For Personal & Private Use Only Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 395 * anyaliMgasiddha-jainadharmIya zramaNa-veza ke sivAya anya kisI veza meM sAdhanA karake jo siddha-sarvakarmamukta huA ho| anyadRSTi-prazaMsA-viparIta (mithyA) dRSTi janoM kI mana se, vacana se prazaMsA karanA, unheM jAhira meM sammAnita karanA, pratiSThA denaa| anyadRSTi-saMstava-mithyAdRSTiyoM kA atyadhika paricaya-saMsarga krnaa| ye donoM samyaktva ke doSa (aticAra) haiN| anyatvabhAvanA-anyatvAnuprekSA-AtmA ke sAtha zarIra aura zarIra se sambaddha sajIva-nirjIva padArthoM kI bhinnatA kA bAra-bAra cintana krnaa| anyathAnupapatti-sAdhya (pakSa) ke abhAva meM hetu kA ghaTita na honA anyathAnupapatti hai| annapuNya-bhUkhe (kSudhA-pIr3ita) vyakti ko niHsvArthabhAva se anna se, bhojana se va AhAra se tRpta karanA annapuNya hai| annaglAyaka-aisA sAdhaka jo sarasa yA nIrasa jaisA bhI anna mile, use samabhAvapUrvaka nigala jAtA hai, usI meM tRpta ho jAtA hai| anvaya-avasthA, deza aura kAla ke bheda hote hue jo kathaMcit tAdAtmya kI vyavasthA dekhI jAtI hai, use vyavahAra ke lie anvaya mAnA jAtA hai| anvaya-vyatireka-usake hone para dUsare kA honA anvaya hai| usake abhAva meM dUsare kA bhI abhAva honA vyatireka hai| - apakarSaNa-jisa kriyA yA pravRtti se sattA meM par3e hue pUrvabaddha karma kI sthiti aura rasa meM kamI ho jaaye| ise zvetAmbara paramparA meM apavartanAkaraNa kahA jAtA hai| samyagdarzanAdi se pUrva-saMcita karmoM kI sthiti evaM anubhAga ko tIvra adhyavasAyavizeSa ke dvArA kSINa yA nyUna kara denA apakarSaNa hai| isake ThIka viparIta hai utkarSaNa-sattA meM par3e hue pUrvabaddha karmoM kI sthiti aura anubhAga meM kisI tIvra adhyavasAya se vRddhi kara denA utkarSaNa hai|' ise zvetAmbara paramparA meM udvartanAkaraNa kahA jAtA hai| inheM kramazaH apavartana aura udvartana bhI kahate haiN| - apadhyAna-rAga-dveSa ke vazIbhUta ho kara dUsaroM ke vadha, bandhana, chedana, parastrI-haraNa, ThagI, lUTa, dhanAdi kA saMrakSaNa-saMgrahaNa Adi kA cintana karanA, plAna banAnA raudradhyAna hai, tathA iSTa-viyoga-aniSTa-saMyoga ke kAraNa cintA, udvignatA, rudana, vilApa Adi karanA ArtadhyAna hai, ye donoM dhyAna kudhyAna = apadhyAna haiM, tyAjya haiN| aparavideha-meruparvata ke pazcima kI ora se videha kSetra kA AdhA bhaag| aparigraha-amUrchA, anAsakti, cala-acala padArthoM va zarIra Adi para bhI mamatva na honaa| aparigRhItA-pati-vihIna, kisI ke dvArA apariNIta strI, vezyA yA badacalana, puMzcalI nArI, jo parapuruSa-gamana karatI hai| For Personal & Private Use Only Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 396 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * aparigraha mahAvrata-sAdhuvarga kA aparigraha mahAvrata, tIna karaNa, tIna yoga se mamatva tyaag| aparigrahavRtti-mohakarmodayavaza 'para' meM hone vAlI mamatva buddhi se nivRtta honaa| ise aparigrahatA bhI kahate haiN| aparIta saMsAra-jisane samyaktva Adi prApta karake saMsAra (janma-maraNa) ko parimita nahIM kiyA hai, vh| anAdi mithyAdRSTi jIva aparIta-saMsAra kahalAtA hai| isake do prakAra haiM-anAdi-aparyavasita aparIta-saMsAra tathA anAdi-saparyavasita apriit-sNsaar| . aparyApta-AhArAdi chaha paryAptiyoM kI apUrNatA yA unakI arddhpuurnntaa| aparyApta-jo pRthvIkAyikAdi jIva aparyApta nAmakarma ke udaya se yukta hote haiN| aparyApti nAma (karma)-jisa karma ke udaya se jIva apanI paryAptiyoM ko yathAyogya pUrA na kara ske| ___ apramAda-aSTavidha yA paMcavidha pramAda se rahita, pratyeka pravRtti meM pramAda, asAvadhAnI yA aviveka kA abhaav| apramatta-jo muni yA sAdhaka apramAdayukta rhe| madya (mada) Adi paMcapramAdoM kA sevana nahIM karate, ve apramatta saMyata kahalAte haiN| saptama guNasthAnavartI muni yA saptama gunnsthaan| apramAdAcArI-apramAdapUrvaka AcaraNa karane vAlA saadhk| Atma-jAgRtipUrvaka calane vaalaa| apramAda-saMvara-pratyeka pravRtti meM mana-vacana-kAyA se pramAdarUpa Asava kA nirodha krnaa| yatanApUrvaka calanA bhI azubha Asava kA nirodharUpa saMvara hai| apratyAkhyAnAvaraNa (kaSAya)-jisa kaSAya ke udaya se dezaviratirUpa alpa pratyAkhyAna tathA vratI zrAvakadharma kI prApti na ho ske| ise apratyAkhyAnI kaSAya bhI kahate haiN| apratibaddha-jo vihAra, AcaraNa yA sAdhanA dravya, kSetra, kAla aura bhAva se pratibaddha, na ho| apratihata-kisI se nahIM rukA huA, abAdhita, akhaNDita yA visNvaadrhit| apalApa-kisI ke pAsa se zAstra yA grantha par3hakara usake nAma ko chipAnA, anya guru yA adhyApaka kA nAma btaanaa| athavA mUla siddhAnta ko chipAkara managaDhanta prarUpaNA karanA apalApa hai| aparAvartamAnA (karmaprakRti)-jo karmaprakRtiyA~ anya prakRtiyoM ke bandha, udaya yA donoM ko na rokakara apane bandha, udaya yA donoM ko prApta hotI haiM, parivartita nahIM hotIM, ve aparAvartamAnA kahalAtI haiN| isake viparIta jo bandha, udaya aura bandhodaya meM dUsarI prakRtiyoM ko rokakara svayaM kA baMdhAdi karatI haiM, ve parAvartamAnA kahalAtI haiN| For Personal & Private Use Only Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 397 aparivartanIya karmabandha - aisA nikAcita yA nidhatta koTi kA bandha, jisameM azubha ko zubha meM yA zubha ko azubha meM badalane athavA sva-sajAtIya uttaraprakRti meM saMkramaNa karane kI guMjAiza na ho| aparikheditva (vacanAtizaya) - anAyAsa ( binA parizrama ke ) hI jisa atizaya ke prabhAva se vacana kA nirgamanarUpa cautIsavA~ vacanAtizaya / apavarga-jahA~ janma, jarA, maraNa Adi duHkhoM tathA ajJAnAdi doSoM kA pUrNataH vinAza ho jAtA hai, aisI sthiti yAnI sarvakarmamukti / apavartanA-saMkramaNa-AtmA ke viziSTa adhyavasAyoM ke prabhAva se kisI karmaprakRti ko (kucha apavAdoM ke sivAya) apanI sajAtIya zubha prakRti meM rUpAntaraNa yA udAttIkaraNa yA parivartana krnaa| aparyavasita apayazabhaya - nindA, badanAmI, apakIrti hone kA bhaya / apavAda - sAmAnya vidhi kA nirdeza kara dene ke pazcAt AvazyakatAnusAra dravya-kSetra-kAla-bhAvAdi dekha kara usameM yathAyogya vizeSatA (chUTa) kA vidhAna kiyA jAtA hai, vaha apavAda hai / kintu vaha apavAda utsarga-sApekSa honA Avazyaka hai| zruta - zrutajJAna kA 90vA~ bheda | zAzvata zrutajJAna / apAtra - jo hiMsAdi, paMca pApakRtyoM meM rata, madya - mA~sAhArI, mahArambhI - mahAparigrahI, vyabhicArI, tIvra kaSAyI ho, athavA jo durlabhabodhi, mithyAtvI evaM krUra ho, vaha kupAtra yA apAtra hai| apAya - abhyudaya aura niHzreyasa-sAdhaka kriyAoM kA vinAzaka prayoga / athavA ihalokabhaya Adi sAta prakAra kA bhaya bhI apAya kahalAtA hai| pApavarddhaka aniSTa yA aniSTa phala / apAyadarzI-ihaloka-paraloka meM pApa ke phalarUpa apAya (vinAza) ke dekhane vAle puruSa ko apAyadarzI kahate haiM / apAyavicaya- mithyAtva asaMyama, pramAda, kaSAya aura yogajanita karmabandha ke phalasvarUpa janma-jarA-maraNa-vyAdhi-vedanAoM rUpa apAyoM se rahita hone ke upAya kA cintana karanA, athavA mithyAdarzana- jJAna - cAritra - tapa kA apAya = vinAza kaise ho ? isa prakAra kA cintana, yA rAga-dveSa - mohAdi se janita zubhAzubha karmoM se jIvoM kA apAya (chuTakArA ) ho sakatA hai, aisA cintana apAyavicaya hai| hiMsAdirUpa AnavadvAroM se utpanna hone vAle anarthoM-aniSToM kA bAra-bAra cintana karane rUpa apAyAnuprekSA bhI isI ke antargata hai| apArddha pudgala parAvartanakAla-samyaktva Adi kI prApti se hue parItasaMsArI jIva ke saMsAra-paribhramaNa kI lagabhaga anantakAla - samakakSa utkRSTa avadhi / For Personal & Private Use Only Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 398 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___ apUrvakaraNa-mohakarma ke upazamana yA kSapaNa kA prArambha karate hue antarmuhUrta-paryanta pratisamaya hone vAle apUrva-apUrva adhyvsaay| apUrva guNasthAna meM vivakSita samayavartI jIvoM ko chor3akara anya samayavartI jIvoM ke na pAye jAne vAle bhaav| AtmA ke aise pariNAma, jinake dvArA jIva rAga-dveSa kI durbhedya granthi ko tor3a detA hai| apUrvakaraNa guNasthAna-AThavA~ guNasthAna, jisameM sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi aura sthitibandha Adi ke nivartaka apUrva kArya hote haiN| apoha-jisake dvArA saMzaya ke kAraNabhUta vikalpa ko dUra kiyA jAye, aise jJAna-vizeSa ko apoha yA apohA kahate haiN| apkAya-apa yAnI jala hI jinakA zarIra ho, ve jIva; yathA osa, barpha, zuddha jala aadi| inheM apkAyika bhI kahate haiN| apunarAgamana-jahA~ se lauTakara jIva kA vApasa AnA nahIM hotaa| ise apunarAgamana tathA apunarAvRtti nAmaka siddhigati bhI kahate haiN| apuraskAra-Atmagarva kA parityAga karake Atma-laghutA = namratA pragaTa krnaa| apratipAtI (avadhijJAna)-jo avadhijJAna vijalI ke prakAza ke samAna vinazvara yA pratipAtI (patana hone vAlA) nahIM hai, kintu kevalajJAna kI prApti taka sthira rahane vAlA hai tathA jo aloka ke eka pradeza ko bhI dekhatA hai| apratighAtI (apratighAta) Rddhi (labdhi)-AkAza ke samAna parvata, zilA, dIvAra, vRkSa Adi kisI bhI Thosa padArtha ke bhItara se binA kisI vyAghAta (rukAvaTa) ke nikala jAne kI zakti (kSamatA) vAlI Rddhi (lbdhi)| ___ apratibuddha-karma aura nokarma ko AtmA aura AtmA ko karma-nokarma samajhane vAlA jIva apratibuddha (bahirAtmA) kahalAtA hai| athavA saMsAra se avirakta-ajAgrata AtmA apratibuddha hotA hai| aprazasta dhyAna-pApAnava kA kAraNabhUta Artta-raudrarUpa dhyAna aprazasta dhyAna hai| aprazasta nidAna-mAnakaSAya se prerita ho kara parabhava meM uttama kula, jAti evaM rUpAdi yA pratiSThA-prasiddhi-vaibhavAdi pAne kI AkAMkSA se AcArya, gaNadhara yA tIrthaMkarAdi padoM ke pAne kA nidAna (niyANA = duHsaMkalpa) krnaa| aprazasta prabhAvanA-mithyAtva, ajJAna, andha-vizvAsa Adi bhAvoM kI prabhAvanA karanA (pracAra-prasAra krnaa)| aprazasta pratisevanA-bala, varNa Adi kI prApti ke lie sAdhaka ke dvArA aprAsuka AhAra bhI sevana karanA aprazasta pratisevanA hai| aprazastabhAva-saMyoga-krodha, mAna, mAyA aura lobha ke saMyoga se kramazaH jo krodhI, nAnI, mAyI aura lobhI kahalAtA hai, vaha aprazastabhAvoM ke saMyoga se janita mAnA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 399 ** aprazastarAga-jisa rAga ke pIche tIvra Asakti, lobha, mamatva, moha yA svArtha ho, vh| athavA strI, zAsaka, cora yA bhojanAdi kI vikathAoM ke kahane-sunane kA kutUhala honA, vyartha kI gappeM hA~kane kA caskA ho, vh|| __aprazasta vAtsalya-dharmAnurAga ke sivAya gRhasthoM ke prati sAmpradAyika, kaSAya-nokapAyottejaka moha-mUr3hatAvaza rAgabhAva rkhnaa| ____ aprazasta vihAyogati (azubha vihAyogati-nAmakarma)-jisa karma ke udaya se U~Ta, gardabha evaM zRgAla Adi prANiyoM ke samAna azubha (veDhava yA nindya) cAla (gamana-kriyA) prApta ho| aprazasta upabRMhaNa-mithyAtva Adi meM udyata prANiyoM kA utsAha bar3hAnA, bar3hAvA denA aprazasta upabRMhaNa yA aprazasta upabRMhA hai| ___ apravIcAra-kAmavedanA ke pratIkAra kA nAma pravIcAra hai| usase rahita graiveyakAdivAsI devoM dvArA kAmavedanA kA pratIkAra na karanA apravIcAra kahalAtA hai| apratikrama-pAdapopagamana saMthAre meM dravya pratikramaNa nahIM honA apratikrama hai| ___ aparikarma-zarIra ko snAnAdi se nahA-dho kara zuddha karanA, zRMgArita, susajjita karanA, caMdanAdi se sugandhita karanA Adi parikarma se rahita, athavA parikarma na krnaa| apekSAvAda-syAdvAda va anekAntavAda se milatA-julatA AiMsTIna kA apekSAvAda hai, ise sApekSavAda bhI kahate haiN| apriya vacana-karkaza, kaThora, niSThura, aratikara, bhItikara, khedakara, vaira-virodhazoka-kalahakara tathA chedana-bhedanakara vacanoM ko apriya vacana kahate haiN| yaha asatya bhASA kA prakAra hai| abaddha zruta-dvAdazAMgarUpa baddha zruta se bhinna zruta abaddha zruta hai| abandha (abandhaka)-(I) rAga-dveSa yA kaSAya se rahita yogoM se hone vAle karma (kriyA yA pravRtti) se sthitibandha-anubhAgavandha nahIM hotaa| pradezabandha-prakRtibandha bhI nAmamAtra kA hotA hai| inheM abandhaka karma yA zuddha karma bhI kahate haiN| (II) siddha jIva tathA ayogI jina bhI bandha ke kAraNoM se sarvathA rahita hone se abandha yA abandhaka haiN| ve mokSa ke kAraNoM se - yukta hote haiN| - abaddha nokarma-jo zarIra Adi kI taraha AtmA ke sAtha sadaiva, sarvatra, sampRkta-saMyukta nahIM rahate, na hI AtmA ke sAtha dUdha-pAnI kI taraha ekameka ho kara rahate haiM; ve dhana, sampatti, parivAra, makAna Adi abaddha nokarma haiN| cAroM zarIra AtmA se ba~dhe hue hone ke kAraNa, dUdha-pAnI kI taraha paraspara mile hue haiN| isalie zarIrAdi baddha-nokarma haiN| abAdha-nirvANa (mokSa) kA eka naam| 'anAbAdha' bhI eka nAma hai| donoM kA artha eka hI hai-bAdhA-pIr3Arahita sthaan| For Personal & Private Use Only Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 400 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___abAdhA-abAdhAkAla-karma ba~dhane ke pazcAt jitane kAla taka udaya meM nahIM AtA, sattA meM par3A rahatA hai, utane kAla taka vaha AtmA ko kisI prakAra kI bAdhA nahIM' pahu~cAtA, ataH usa dazA ko abAdhA kahA jAtA hai tathA karmabandha hone se lekara udaya meM / Akara vaha zubhAzubha phala cakhAne yAnI phala kA vedana karAne ko udyata nahIM hotA, taba taka kA vIca kA kAla abAdhAkAla kahalAtA hai| jisa karma kI utkRSTa sthiti jitane koTAkoTi sAgara-pramANa hotI hai, usa karma kA utane hI sau varSa kA utkRSTa abAdhAkAla hotA hai| - abuddha jAgarikA-IryAsamiti aura bhASAsamiti se yukta * gupta brahmacArI (nau brahmacaryaguptiyoM se saMrakSita) sAdhu abuddha jAgarikA se jAgrata hote haiN| abuddhipUrvA nirjarA-narakAdi gatiyoM meM karmoM ke udaya se phala ko bhogate hue jo karma jhar3ate haiM, use abuddhipUrvA yA akuzalAnubandhA nirjarA kahate haiN| ___ abrahma-abrahmacarya-vedanokaSAya mohanIya karmodaya se strI-puruSa-napuMsaka meM jo paraspara sparzAdi kI icchA, tadanurUpa vacanapravRtti tathA kriyA hotI hai, usa maithuna (mithuna-karma) ko abrahma kahate haiN| ukta abrahma (brahma = AtmA ke atirikta indriya-mana ke viSayoM) meM AsaktipUrvaka ramaNa karanA abrahmacarya hai| abahuzruta-jisane AcArakalpa kA adhyayana nahIM kiyA hai yA par3hakara bhI bhulA diyA hai, vaha abahuzruta kahalAtA hai| abhayadAna-sUkSma aura bAdara jIvoM kI apanI zakti-pramANa rakSA karanA, unheM kaSTa na pahu~cAnA abhayadAna hai| ___ abhyudaya-pUjA-pratiSThA, dhana-sampatti, AjJA, aizvarya, bala, parijana aura kAmabhoga Adi kA pracuratA se prApta honaa| abhavya-aise jIva, jinheM kadApi samyaktva kI prApti nahIM ho sktii| mokSa- prApti ke ayogya jiiv| abhigama ruci-jisane artharUpa meM gyAraha aMga, prakIrNaka aura dRSTivAdarUpa sakala zrutajJAna kA abhyAsa rucipUrvaka kiyA hai| abhigRhIta-dUsaroM ke upadeza se grahaNa kiyA huA mithyaatv| abhidhyA-prANiyoM ke viSaya meM sadaiva abhidrohapUrvaka cintana karanA abhidhyA hai| jaise-'isake mara jAne para hama sukha se raha sakate haiN|' abhinibodha (jJAna)-arthAbhimukha hokara niyata viSaya kA bodha = jJAna honaa| abhimAna-mAnakaSAyodayavazAt antaHkaraNa meM udaya hone vAlA ahaMkAra, garva yA md| abhinnadazapUrvI-jinheM dazapUNe taka kA jJAna sUtra, artha aura vyAkhyA-sahita kaNThastha ho| For Personal & Private Use Only Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 401 * abhIkSNa jJAnopayoga-jIvAdi padArthoM ke sva-svarUpa ko jAnane rUpa samyagjJAna meM satata upayogayukta rhnaa| abheda bhrama-zarIra aura AtmA meM abheda (bhinnatA nahIM) hai, aisI bhraanti| abheda dhruvadRSTi-dravyArthikanaya kI dRSTi se grahaNa kI huI sattA (sAmAnya) se abhinna anantadharmAtmaka vastu ko grahaNa karane kI dhruva (nizcala) dRsstti| abhyAhRta (AhAra-doSa)-apane grAma, ghara Adi se sAdhu ke nimitta lAyA huA ukta doSayukta aahaar| ___ abhyAkhyAna-jisameM jo doSa nahIM hai, usakA usameM jhUThamUTha AropaNa-mithyA doSAropaNa, kalaMka abhyAkhyAna hai| ___ abhyutthAna-guru Adi ke Ane-jAne para unake sammAnArtha apanA Asana chor3a kara khar3e ho jAnA, sAmane jaanaa| abhyutthita-jAgarUka, udyata, taiyAra rahanA, tatpara rhnaa| abhautika-bhautikatArahita AdhyAtmika pdaarth| amara-jo janma-maraNa se rahita hoM, aise siddh-prmaatmaa| deva kA pryaayvaaciishbd| amanaska (jIva)-dravya-manarahita asaMjJI jiiv| amanojJa-viSa, kaNTaka zatru Adi-Adi bAdhA ke kAraNa apriya padArtha yA vykti| amanojJa-samprayoga-samprayukta ArtadhyAna-aniSTa vastuoM kA saMyoga hone para unake viyoga kI cintA karanA ki 'ina aniSTa vastuoM se saMyoga kaba chUTegA?' amitrakriyA-pitA Adi ke dvArA svalpa aparAdha hone para bhI tIvra daNDa denA dveSalakSaNA amitrakriyA hai| amUDhadRSTi-(I) deva, guru aura dharma ke prati jisakI dRSTi moha-mUr3hatA se rahita, tattvArthadarzinI hai, vaha amUr3hadRSTi hai| doSadRSTa zAstroM, tapasviyoM aura devoM tathA anya vAdiyoM-matAvalambiyoM kA ADambara dekha kara jisakI dRSTi, citta, buddhi mohita nahIM hotI, vh| (II) jo saMnmArgasama pratIta hone vAle, mithyAdarzanAdiyukta mithyA mArgoM meM parIkSArUpa netroM ke dvArA yuktihIna jAna kara unameM mugdha nahIM hotA, vh| amUrta (I) alpajJa jina viSayoM ko indriyoM se grahaNa kara sakate haiM, ve mUrta aura unase bhinna zeSa saba amUrta jAnane caahie| (II) nAma aura gotrakarmoM kA kSaya ho jAne para rUpAdimayI mUrti (zarIrAdi AkRti) se rahita mukta jIva bhI amUrta kahalAte haiN| amUrttattva-mUrtatA kA abhAvarUpa guNa amUrtattva hai| arthAt jisameM rUparahitatA aura nirAkAratA ho, vaha amUrtattva hai| amUrtika-arUpI padArtha, jinameM varNa, gandha, rasa aura sparza nahIM hote; aise apaudgalika pdaarth| For Personal & Private Use Only Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 402 - karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa , amRtanAvI (labdhi)-jinake hAtha kA sparza pAte hI nIrasa AhAra bhI amRta-sadRza sarasa bana jAtA hai tathA jinake madhura vacana prANiyoM ke lie amRta-sama hitakArI, anugrahakAraka hote haiM, aisI labdhi vAle shrmnn| ise amRtAnavI Rddhi bhI kahate haiN| ___ amAyI (samyagdRSTi)-jinake mana-vacana-kAyA ke yoga tathA sabhI vyavahAra sarana, susaMgata hoN| jisakI kAyA, bhASA tathA bhAvoM meM saralatA ho, avakratApUrNa trividhayoga ho, vaha amAyI samyagdRSTi hotA hai| isake viparIta mAyI mithyAdRSTi hotA hai| ayogakevalI, ayoga-jo zukladhyAnarUpa agni se ghAtikarmoM ko naSTa karake trividhayogoM se rahita ho jAtA hai, vaha ayoga yA ayoga (ayogI) kevalI hotA hai| . ayogIkevalI guNasthAna-caudahavA~ guNasthAna, jisameM jIva samasta yogoM se tathA antima samaya meM samasta karmoM se rahita ho jAtA hai| ___ayogasaMvara-do prakAra-pUrNa ayogasaMvara aura AMzika ayogsNvr| pUrNa ayogasaMvara 14veM guNasthAna meM hotA hai, jahA~ yogoM kA pUrNataH nirodha ho jAtA hai, jabaki AMzika ayogasaMvara taba hotA hai, jaba sAdhaka zubha aura azubha se nivRtta ho kara zuddhopayoga meM sthira rhe| ayazaHnAmakarma-jisa karma ke udaya se loga nindA, badanAmI, yA apakIrti karate haiN| arati-jisa nokaSAya karma ke udaya se tapa-saMyama Adi ke prati aruci yA upekSA honA ati hai tathA bAhya padArthoM yA viSayoM ke prati Asakti honA rati hai| inhIM donoM arthoM ke pariprekSya meM 18 pApasthAnoM (pApa ke kAraNoM) meM se 16veM pApasthAna-rati-arati ke artha samajhane caahie| arati-parISahajaya-manojJa viSayoM ke prati ruci ke badale aruci, nRtya-gIta- vAdyAdi se vihIna janazUnya nirjana gRha meM aruci ke badale ekAnta meM svAdhyAya, dhyAnAdi sAdhanA meM ruci, kAmakathAdi zravaNa Adi meM anurakti ke badale virakti, yahI hai-mahAvratI kA arti-priisshjy| __ arUpa (rUpAtIta) dhyAna-rUparahita nirmala siddhasvarUpa kI prApti ke lie rUpAdi se rahita, pApapaMka se vimukta siddhasvarUpa kA saMvedanAtmaka dhyAna karanA rUpAtIta = arUpa dharmadhyAna hai| arUpI-jo dravya zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza se rahita haiM, ve arUpI kahalAte haiN| dharma, adharma, AkAza, kAla aura jIva (AtmA) ye 5 dravya arUpI haiN| pudgalAstikAya rUpI hai| arihanta-cAra ghAtikarmoM se rahita tathA cAra bhavopanAhI aghAtikarmoM se yukta, kevalajJAnI kevaladarzI vItarAga arihanta, arahanta yA arhanta kahalAte haiN| tIrthaMkara arihaMta aura sAmAnyakevalI arihanta meM antara hai| tIrthaMkara 18 doSarahita tathA 12 Atmika guNoM se yukta hote haiN| For Personal & Private Use Only Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 403 * arthAvagraha-vyaMjanAvagraha- ye donoM matijJAna - zrutajJAna ke dvArA jAnane ke stara haiN| padArtha kA avyakta jJAna arthAvagraha hai / vyaMjanAvagraha ke antima samaya meM gRhIta zabdAdi artha ke avagrahaNa (bodha) = sAmAnya avabodha ko arthAvagraha kahate haiM / arthApatti-pratyakSAdi 6 pramANoM ke dvArA jAnA gayA artha jisa adRSTa padArtha ke binA sambhava na ho, usa adRSTa kI kalpanA jisa pramANa meM kI jAtI hai, usakA nAma arthApatti hai| jaise-nIce jalapravAha dekhakara Upara huI adRSTa vRSTi kI kalpanA / arddhanArAca-caturtha sNhnn| jisa zarIra racanA meM eka ora markaTa . ndha ho aura dUsarI ora kIla ho, vaha ardhanArAca hotA hai| arthakriyAkAritA- pUrva AkAra kA parityAga (vyaya), uttara AkAra kA grahaNa ( utpAda) aura avasthAna (dhrauvya ) - svarUpa pariNAma ke kAraNa pratyeka vastu meM arthakriyAkAritA hotI hai| arthadaNDa - kSetra, vAstu, dhana, zarIra aura parijana Adi se sambandhita gRhastha kA jo prayojana (artha) hotA hai, use siddha karane hetu prANipIr3Ajanaka Arambha ( daNDa ) hotA hai, vaha artha (sArthaka - saprayojana) daNDa kahalAtA hai| alAbha-parISahajaya-antarAya karma ke udaya se AhArAdi kA lAbha na hone para bhI lAbhavat santuSTa ho kara use samabhAva se sahana karanA alAbha-parISaha-vijaya hai| alIka - jo sacce sAdhu ko asAdhu aura asAdhu ko sAdhu kahatA hai, vaha alIkarUpa asatya vacanabhASI hotA hai| isI prakAra siddhAnta yA jina-vacana se nirapekSa, ekAnta kathana karanA, utsUtra bhASaNa karanA, sadbhAva-pratiSedha, abhUtodbhAvana, garhA-asatya, bhUta (atIta meM ghaTita ) ko chipAnA (nihnava karanA), mithyA artha batAnA, anumAna se bhI asatya kathana Adi saba asatya (alIka) ke prakAra haiM / sthUla mRSAvAda ke bhI pA~ca kAraNa haiMkanyAlIka, gavAlIka, bhUmyalIka, nyAsApahAra evaM kUTasAkSI / . alezya-kRSNalezyA Adi SaDvidha lezyAoM se rahita jIva (ayogIkevalI aura siddha) alezya yA alezyI haiN| aloka - loka se bAhara saba ora jitanA bhI ananta AkAza hai, vaha saba alokAkAza kahalAtA hai| alpatara bandha, udaya, udIraNA - vartamAna meM jitanI prakRtiyoM kI bandha, udaya, udIraNA ho rahI hai, anantara samaya meM pariNAma - vizeSa se eka Adi se nyUna prakRtiyoM kA bandha, udaya aura udIraNA - vizeSa kA honA / avAya-matijJAna kA bheda, jisameM IhA se jAne hue padArtha meM yaha vahI hai, dUsarA nahIM, aisA nizcayAtmaka jJAna honA / avagraha - matijJAna kA bheda / viSaya aura viSayI (jJAtA) ke sambandha se nAma, jAti Adi vizeSa bodha se rahita sAmAnya sattAmAtra kA svarUpamAtra bodha yA AbhAsa honA avagraha kahalAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 404* karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa avagAr3ha - DhakA huA, AcchAdita, Azrita, adhiSThita yA vyApta / avagAr3ha ruci-AcArAMgAdi dvAdazAMga ke adhyayana se jo dRr3ha zraddhAna hotA hai, vaha avagAr3ha ruci yA avagAr3ha samyaktva hotA hai| avadhijJAna-indriya aura mana kI sahAyatA ke binA jo jJAna mUrta padArthoM ko amuka dravya, kSetra, kAla, bhAva kI sImA meM jAnatA hai, vaha avadhijJAna hai| avamaudarya (UnodarI)-chaha prakAra ke bAhya tapoM meM se dUsarA tapa / svAbhAvika AhAra se kramazaH eka, do Adi grAsa kama grahaNa karanA / bhojana kI taraha vastra, pAtra tathA upakaraNa Adi tathA kaSAyAdi kI nyUnatA ke rUpa meM bhAva - avamaudarya tapa bhI ho sakatA hai| avarNavAda-deva, guru, dharma yA anya kisI bhI vyakti kI nindA, para-parivAda krnaa| mahAn guNIjanoM meM jo doSa nahIM haiM, unako antaraMga kaluSatA se pragaTa karanA avarNavAda hai| isa pApakarma se mahAmohakarma ba~dhatA hai| avasanna-(I) samAcArI ke viSaya meM pramAdayukta sAdhu yA sAdhvI / (II) jina-vaMcana se anabhijJa hokara jJAna aura cAritra (AcaraNa) se bhraSTa hotA huA indriya-viSayAsakta zramaNa avasanna hai| avagAhanA - (I) AdhArabhUta AkAzakSetra, (II) zarIra - parimANa, (III) zarIra kI U~cAI, lambAI, caur3AI, (IV) avasthAna- avasthiti / avagAhanA nAmakarma-nAmakarma kA eka bheda, jisake udaya se jIva ko karmodayAnusAra avagAhanA mile| avatAra - (I) nIce utaranA, yA utAranA, (II) avatAra, (III) dehAntara dhAraNa, (IV) utpatti yA janma, (V) samAveza / avatAravAda - Upara se sIdhe hI jIva kA Izvara ke pratinidhi ke rUpa meM nIce utaranA = janma lenA aura binA hI karaNI ke zreSTha mAnava ke rUpa meM mAnA jAnA / avatIrNa - nIce utarA huA, janmA huaa| avasarpiNI (kAlacakra ke chaha AroM kA eka vibhAga ) - jisa kAla meM jIvoM ke anubhava, Ayu, zarIraparimANa, bala, buddhi Adi ghaTate jAte haiM, vaha kAla / avadhAraNA - dIrghakAla taka yAda rakhane kI zakti / avadhAraNa = nizcaya yA nirNaya karanA / avidyA - anitya, anAtma (Atma- bAhya acetana), azuci aura duHkharUpa samasta padArthoM meM nitya,sAtma, zuci aura sukharUpa viparIta buddhi yA viparIta mAnyatA avidyA hai| = avigrahagati-vigrahagati-vigraha kA artha hai - rukAvaTa, mor3a yA vakratA ( kuTilatA ) / jo gati vakratA, kuTilatA yA mor3a se yukta hotI hai, vaha vigrahagati hai, aura isake viparIta jo mor3a yA vakratA se rahita eka samaya vAlI Rjugati yA iSugati ho, vaha avigrahagati hotI hai| * For Personal & Private Use Only Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 405 * abicAra (dhyAna)-jo dhyAna vyaMjana, artha aura yoga ke parivartana se rahita hotA hai, vaha avicAra yA avIcAra nAmaka dhyAna hai| avicyuti-matijJAna ke antargata dhAraNA kA eka prkaar| avAyajJAna ke pazcAt antarmuhUrta taka nizcaya kiye gaye padArtha ke smaraNa (smRti) yA upayoga se cyuta na hone yAnI dhAraNA banI rahane ko avicyuti kahate haiN| ise dhAraNA, vAsanA yA smRti bhI kahate haiN| avipAka nirjarA-jisa karma kA udayakAla abhI prApta nahIM huA hai, use tapazcaraNa AdirUpa aupakramika kriyA-vizeSa ke sAmarthya se balapUrvaka udayAvalikA meM praviSTa karAke usake vipAka (phala) ko vedana karanA (bhoga lenA) avipAka nirjarA hai| avibhAga-praticcheda-(I) sayogI jIva ke karaNavIrya guNa ko buddhi se tava taka chinna karate jAnA, jaba taka ki usake Age aura koI vibhAga utpanna na ho sake, aise antima avibhAgI aMza kA nAma avibhAga-praticcheda hai| (II) eka paramANu meM jo jaghanya anubhAga kI vRddhi ho, use bhI avibhAga-praticcheda kahate haiN| avirati-hiMsAdi pApoM se virata honA virati hai, aisI virati kA abhAva avirati hai| avirati aura asaMyama athavA avratI ye samAnArthaka zabda haiN| lobha-pariNAma ko bhI prakArAntara se avirati kahA jAtA hai| avirata-samyagdRSTi-jo indriya-viSayoM se bilakula virata = (bilakula niyamabaddha yA vratabaddha) nahIM hai, basa evaM sthAvara jIvoM kA rakSaNa karane meM jisakA dhyAna nahIM hai| kevala jina-vacanoM para yA deva-guru-dharma para zraddhA rakhatA hai, vaha avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAnavI jIva hai| ise hI dUsare zabdoM meM asaMyata (avirata) aura 'asaMyata samyagdRSTi' kahate haiN| avyakta doSa-merA aparAdha bhI isake aparAdha ke sadRza hI hai| ise jo prAyazcitta diyA gayA hai, vahI mere lie hai; isa prakAra apane aparAdha ko pragaTa na karanA, yaha AlocanA kA avyakta nAmaka doSa hai| . avyakta-(1) agItArtha, zAstra-rahasyAnabhijJa sAdhu, (II) athavA guru yA AcArya kA pratyaMnIka, vAda-vivAda karane vAlA sAdhu, (III) avyakta mata yA usakA pravartaka jainAbhAsa sAdhu, (IV) aspaSTa, (V) choTI umra kA baalk| avyakta mithyAtva-moharUpa mithyaatv| (VI) sAMkhyamataprasiddha prakRti ko bhI avyakta kahate haiN| avyAbAdha-(1) jahA~ kisI prakAra kI bAdhA-pIr3A na ho usa mukti-sthAna kA nAma avyAbAdha hai| (II) jinake kAma-vikArAdi bAdhAe~ nahIM hotIM, aise lokAntika devoM ko bhI avyAbAdha kahA jAtA hai| 'avyAbAdha-sukha-karmaphala ke sambandha se rahita, anupama, aparimita (ananta); avinazvara tathA janma-jarA-mRtyu-roga-bhaya Adi se rahita saMsAra se atIta, aikAntika, Atyantika, vAdhArahita mukti-sukha avyAvAdha-sukha hai| For Personal & Private Use Only Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 406 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa avijJapti-bauddhadharma-darzana - vihita karma kA paryAyavAcI zabda, jisameM caitasika tattvoM ( bhAvakarma) aura bhautika tattvoM ( dravyakarma) meM kAraNa-kArya-bhAva sambandha ko avijJapti kahA gayA hai| avinAbhAva - vyApti, athavA vyApaka ke binA jisakI sthiti na ho| eka ke binA dUsarA na raha sake, vaha (tAdAmya) sambandha avinAbhAva kahalAtA hai| avinAzI - avinazvara, jo vinAzazIla nahIM hai| jaise - AtmA, paramAtmA / athavA kUTastha paramezvara / avisaMvAda - dUsare kisI pramANa se bAdhA na pahu~canA aura pUrvApara virodha kI sambhAvanA na rahanA Agama-viSayaka avisaMvAda hai| azarIrI - zarIrAdi se rahita siddha- paramAtmA / azaraNAnuprekSA (azaraNabhAvanA ) - janma-maraNAdi bhaya se vyApta isa saMsAra meM karmabandhanAdi se rahita apanI AtmA ke sivAya rakSA karane vAlA koI nahIM hai, isa prakAra bAra-bAra vibhinna pahaluoM se cintana karanA azaraNAnuprekSA hai| azucitva- anuprekSA (azucitvabhAvanA ) - vIrya aura rudhira se vRddhiMgata yaha zarIra purISAlaya ke samAna mala-mUtrAdi bharA apavitra hai / carma se "mar3he hue isa zarIra kI apavitratA snAna va sugandhita ubaTana Adi se bhI dUra nahIM ho sakatI / AtmA kI Atyantika zuddhi to samyagdarzanAdi hI prakaTa kara sakate haiN| isa prakAra nirantara vicAra karanA / azuddhopayoga-zuddhopayoga-paradravya ke saMyoga ke kAraNabhUta jIva kA upayoga. azuddhopayoga hai, isake viparIta svAtma- dravya yA Atma-guNoM meM AtmalakSI upayoga zuddhopayoga hai| azubha nAmakarma-jisa nAmakarmodaya se nAbhi se nIce ke avayava azubha azubha kAya-vacana-manoyoga - hiMsAdi kAya se sambandhita azubha kriyAe~, asatya, kaThora, asabhya bhASA kA prayoga tathA mana se dUsare ke vadha baMdhanAdi kA vicAra karanA kramazaH azubha kAyayoga, azubha vacanayoga aura azubha manoyoga hai| asaMkhyeya - jo rAzi saMkhyA se rahita, gaNanAtIta ho, vaha asaMkhyeya yA asaMkhyAta hai| asaMjJI - jo jIva dravya-mana se rahita hone se zikSA, upadeza aura AlApa Adi ko grahaNa na kara skeN| asaMprApta udaya-jo karmadalika abhI taka udaya ko prApta nahIM huA hai, usakA vIrya vizeSa rUpa udIraNA ke prayoga se apakarSaNa karake udaya - prApta dalika ke sAtha vedana karanA asaMprApta udaya hai| For Personal & Private Use Only Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 407 . azrutanizrita (matijJAna)-zAstrAbhyAsa ke binA hI svAbhAvika viziSTa kSayopazama ke dvArA autpAtikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI, ina cAra se buddhisvarUpa viziSTa jJAna utpanna hotA hai, vaha azrutanizrita Abhinibodhika matijJAna kahalAtA hai| asaMkhyAtanadezI-vaddha jIva zarIrapramANa asaMkhyAtapradezI ho jAtA hai| lokAkAza asaMkhyAtapradezI hotA hai| jisakA vibhAga na ho sake, aisA sUkSma avayava pradeza kahalAtA hai| asaMyama-SaTkAyika jIvoM kA ghAta karanA tathA indriya aura mana ko niyaMtrita na rkhnaa| asaMvigna-pArzvastha (pAzastha) aura zithilAcArI shrmnn| asAta-roga Adi ke hone se hone vAlI zArIrika, mAnasika piidd'aa| asAtAvedanIya-asAtA kA artha duHkha hai| usa duHkha kA vedana = anubhava jisa karma ke udaya se paritApa ke sAtha kiyA jAtA hai, use asAtAvedanIya karma kahate haiN| astikAya-jinakA guNoM aura anekavidha paryAyoM ke sAtha asti-svabhAva = abheda = tadrUpatva hai, athavA jina dravyoM ke pradeza yA paramANu ratnarAzi ke samAna pRthak-pRthak na hokara abhinna hoM, ve astikAya kahalAte haiN| jaise-dharmAstikAya Adi pA~coM dravya astikAya haiN| asteya mahAvrata-kSetra, mArga, kala (kIcar3a) Adi meM sthita, naSTa, vismRta, parAdhikRta = parasvAmitvakRta, dUsare kI vastu ko mana-vacana-kAyA se kRta-kArita-anumodita rUpa se : grahaNa na krnaa| asthira-nAmakarma-sthira-nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAka, bhauM, jIbha Adi zarIra ke avayava asthira yAnI capala hote haiM, vh| isake viparIta hai-sthira- naamkrm| asmitA-'maiM' satva aura pauruSa donoM se sampanna hU~. isa prakAra kA abhimAna = ahaMkAra. 'asmitA' hai| asavedya (asAtAvedanIya yA azubha vedanIya)-jisa karma ke udaya se narakAdi gatiyoM meM zArIrika, mAnasika Adi nAnA prakAra ke duHkhoM kA vedana ho, bhogA jaaye| ___ asaMtRta-!) pApakarmoM se anivRta, (II) AmravoM kA nirodha na kiyA huA, (II) satraha prakAra ke saMyama tathA saMvara kA jisameM abhAva ho| . ahaMkAra-jo karmajanitabhAva yA para-padArtha vastutaH AtmA se (apane se) bhinna haiM, unameM apanepana kA durAgraha honA ahaMkAra hai, ise ahaMtva bhI kahate haiN| - ahiMsA mahAvrata-pramatta yoga se trasa aura sthAvara jIvoM kA tIna karaNa, tIna yoga se prANAtipAta na krnaa| ahiMsA aNuvrata-mana-vacana-kAyA se, do karaNa, tIna yoga se trasa jIvoM kI saMkalpI hiMsA kA parityAga krnaa| For Personal & Private Use Only Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 408 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (A) AkAza-AkAzAstikAya-sabhI jIvoM aura pudgaloM ko tathA dharmAstikAyAdi zeSa dravyoM ko jo avakAza = sthAna detA hai, vaha AkAzadravya yA AkAzAstikAya hai| AkAzapradeza-AkAza ke do prakAra-lokAkAza aura alokaakaash| lokAkAza ke asaMkhyAta aura alokAkAza ke ananta pradeza haiN| pradeza aura paramANu meM antara hai| pradeza skandha se jur3A rahatA hai, alaga nahIM hotA, jabaki pudgala-paramANu paraspara milakara ekarUpa bhI hote haiM aura phira alaga-alaga bhI ho jAte haiN| __ AkiMcanya-dazavidha zramaNadharma kA eka prkaar| jo zramaNa vAhya-Abhyantara samasta parigraha se rahita hokara rAga-dveSa kA nigraha karatA hai tathA sarva saMklezarahita hokara nirAkulabhAva meM rahatA hai, vaha akiMcana hai, usakA dharma hai-aakiNcny| Akroza-parISaha-vijaya-krodhavRddhikAraka, apamAnakAraka karkaza evaM nindya vacanoM ko sunakara tathA pratIkAra karane kA sAmarthya hone para bhI usa ora dhyAna na denA, pApakarma kA phala jAnakara samabhAva se shnaa| AkAMkSA-kAMkSA-isa loka yA paraloka ke sukhoM kI icchA, bhogAbhilASA, jIvita rahane aura marane kI AkAMkSA, phalAkAMkSA, AzaMsA Adi ekArthaka haiN| AkuTTI-prANiyoM kI chedana-bhedanAdirUpa pravRtti tIvra dveSapUrvaka karanA AkuTTa hai, aisI pravRtti karane kI buddhi AkuTTI kI buddhi, tathA aisI duSpravRtti kA kartA bhI AkuTTI kahalAtA hai| Agati-eka gati se karmAnusAra dUsarI gati meM jAnA gati hai aura vahA~ se AnA Agati hai| Agama-(I) pUrvApara virodhAdirahita zuddha Apta vacana Agama hai| (II) vItarAga siddhAnta-sammata aMgabAhya-aMgapraviSTa zAstrasUtra siddhAnta aadi| Agama-vyavahAra-paMcavidha vyavahAroM meM se eka, jisakA artha hai siddhAntAnusAra vyvhaar| AgAra-(I) gRha, ghara, AgArI = gRhastha, aagaarsth| (II) AgAra = chUTa, apvaad| AcAra-(I) AyAro = aacaaraaNgsuutr| nirgrantha zramaNoM ke AcAra-vicAra kA tathA AdhyAtmika sAdhanA kA jisameM varNana hai, vaha suutr| (II) paMcavidha AcAra = AcaraNa, yathA-jJAnAcAra, darzanAcAra, cAritrAcAra, tapAcAra aura viiryaacaar| (III) AcAra = dharmAcaraNa, vratAcaraNa, anuSThAna aadi| ___ AcArya (dharmAcArya)-paMcavidha AcAra kA, yA vratoM kA svayaM AcaraNa karate haiM, dUsaroM ko AcaraNa karAte haiM, upadeza dete haiM, jo sarvazAstravid dhIra, indriyavijayI evaM chattIsa guNoM se yukta hoN| For Personal & Private Use Only Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 409 * AkSepaNI -kathA-bhavya prANiyoM ko moha se haTA kara tattvajJAna ke prati AkarSita karane-mor3ane vAlI kthaa| athavA anekavidha ekAntadRSTiyoM-mAnyatAoM aura anyamatIya viparIta siddhAntoM ke nirAkaraNapUrvaka zuddhi karake chaha dravyoM tathA nau tattvoM Adi ke svarUpa kA upadeza karane vAlI kthaa| AjIvikA bhaya-AjIvikA ke naSTa hone kA bhy| AjJA-AjJA se abhiprAya hai-jin-aajnyaa| hita-prApti, ahita-parihArarUpa se jo sarvajJopadeza hai, Aptavacana hai, vaha AjJA hai| AjJA, siddhAnta, pravacana, Agama yA jinavANI ye ekArthadyotaka haiN| AjJApanI bhASA-svAdhyAya karo, asaMyama se virata hoo. ityAdi prakAra kI anuzAsanAtmaka bhaassaa| __ AjJAruci-samyaktva kA eka prkaar| arhat-sarvajJa-praNIta AgamamAtra ke nimitta se hone vAlI zraddhA, ruci, pratIti AjJAruci hai| aise zraddhAvAn ko bhI AjJAruci kahate haiN| __ AjJAvicaya-AjJA = jina-pravacana, usakA vicaya nirNaya karanA AjJAvicaya hai, yA svasiddhAntokta mArga se tattvoM kA cintana, zAstroM ke artha kA cintana athavA paMcAstikAya, SaTkAya jIva, nau tattva Adi jinAjJAnusAra prarUpita padArtha jaise batAye haiM, vaise hI grahaNayogya haiM, unakA usI prakAra se vicAra karanA AjJAvicaya hai| AjJAvyavahAra-dezAntara-sthita guru ko apane doSoM kI AlocanA karane hetu kisI agItArtha ke dvArA Agamika bhASA meM patra likha kara bhejane aura guru dvArA bhI usI prakAra gUr3ha padoM meM jinAjJAnusAra prAyazcitta likha bhejane ko AjJAvyavahAra (prAyazcitta) kahate haiN| Atapa-Atapa-nAmakarma-sUrya Adi ke nimitta se jo uSNa prakAza hotA hai, use Atapa kahate haiN| jisa karma ke udaya se zarIra svayaM anuSNa hote hue bhI usameM uSNa prakAzarUpa Atapa ho, athavA jo Atapa kA niSpAdaka ho, use Atapa-nAmakarma kahate haiN| Atma-jJapti-maiM hU~' isa prakAra kI pratIti kA utpanna honaa| Atma-tattva-mana kI vikSeparahita avasthA kA nAma Atma-tattva = Atma-svarUpa hai| Atma-prabhAvanA-mohakarma kA uttarottara vinAza karate hue AtmA ko zuddha se zuddhatara aura zuddhatara se zuddhatama banAnA Atma-prabhAvanA hai| AtmA-jJAna-darzanasvarUpa jIva hI AtmA hai| vaha pariNAmI nitya hai, nizcayadRSTi se zAzvata hai| AtmavAda-saMsAra meM sarvatra vyApaka, eka hI mahAn AtmA hai, vahI deva, guru, prabhu, bhagavAn hai, vahI cetana (zuddha AtmA), nirguNa, sarvotkRSTa evaM upAdeya hai, usI ko lakSya meM rakhakara heya, upAdeya tattvoM kA vicAra va tadanusAra pravRtti-nivRtti karanI cAhie aisA mantavya AtmavAda hai| isa prakAra jisakI samasta pravRtti va cintanadhArA Atma-lakSyI ho, vaha AtmavAdI hai, AtmArthI hai| For Personal & Private Use Only Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 410 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * AtmavAn-jise zuddha AtmA ke svarUpa, svabhAva aura guNoM kA jJAna-bhAna ho, jo pratyeka kArya meM apramAdabhAva se zuddha AtmA kI dRSTi se socatA hai, jisakA ahaMtva-mamatva naSTa yA manda ho gayA ho, vaha AtmavAn hai, isake viparIta lakSaNa vAlA anAtmavAn hai| Atma-vismRti-pA~coM indriyoM tathA mana Adi antaHkaraNa ke dvArA manoja-amanojJa, priya-apriya viSayoM ke prati rAga-dveSa Adi hone para zuddha AtmA kA jJAtA-draSTApana bhUla jAnA Atma-vismRti nAmaka pramAda hai| __ Atma-svAtaMtrya-karmoM ke Asrava aura bandha se dUra rahane se karmodaya ke samaya samabhAva se sahane se, tapa, svAdhyAya, vyutsarga Adi dvArA karmanirjarA karane se Atma-svataMtratA prApta hotI hai| AtmArAma-AtmA meM hI sarvatobhAvena ramaNa karane vAlA athavA AtmA hI jisake vizrAma karane hetu ArAma = udyAna hai, vaha AtmArAma hai| ___ Atma-pratiSThita-jo krodha, mAna, mAyA aura lobha apane hI nimitta se hotA hai, vaha Atma-pratiSThita hai| isI prakAra dUsare ke nimitta se hone vAlA kaSAya para-pratiSThita hotA hai| tathaiva sva aura para donoM ke nimitta se hone vAlA krodhAdi kaSAya ubhaya-pratiSThita kahalAtA hai! jaba binA hI kisI sva, para yA ubhaya kAraNa se akAraNa hI krodhAdi kaSAya utpanna hotA hai, vaha apratiSThita kaSAya hai| ___AdAnanikSepa-samiti-caturtha samiti, jisameM zramaNavarga dvArA kinhI sajIva-narjIva vastuoM-upakaraNoM Adi ko uThAnA-rakhanA, dekhabhAla kara, jIva-jantuoM kA nirIkSaNa karake yatanApUrvaka uThAnA-rakhanA AdAnanikSepa-samiti hai| AdhAkarmika doSa-zramaNavarga ke lie Arambha karake banAye hue AhAra kA grahaNa karanA AdhAkarmI doSa hai| AdAnabhaya-grahaNa kI huI vastu ke curAye jAne, chIne jAne Adi kA bhy| Adeya nAma-jisa karma ke udaya se jIva grAhya, upAdeya yA vahumAnya hotA hai, usake vacana yA vyavahAra ko loga pramANa mAnate haiM, vaha Adeya-nAmakarma hai| AdhikaraNikI kriyA-kisI ko talavAra, bhAlA Adi hiMsA ke upakaraNa denA yA usase lenA AdhikaraNikI kriyA hai| AdhyAtmika aizvarya-zuddha AtmA meM nihita ananta jJAna, ananta darzana, ananta avyAvAdha-sukha evaM ananta Atmika-zakti ye cAroM Atmika aizvarya haiN| ___AdhyAtmika cetanA-AtmA aura jJAna donoM meM abhinnatA hai, tAdAtmya hai| ataH pratyeka kArya meM jJAnacetanA yAnI jJAtA-draSTAbhAva meM sthiratA rahanA AdhyAtmika cetanA hai| ___ Antarika yuddha-yuddha ke do prakAra-bAhya aura aantrik| bAhya yuddha meM dUsaroM ke sAtha lar3ane meM saMvara kI apekSA Anava hI adhika hotA hai, jabaki Antarika yuddha meM AtmA AtmA ke sAtha yuddha karatA hai, AtmA meM ghuse hue rAga-dveSa, kAma, krodhAdi zatruoM ko parAsta karake khader3anA hotA hai| Atma-yuddha meM AtmA ko hI vijayI banAnA hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 411 * abhigrahika-ekAntataH pUrvAgraha, haThAgraha ho, tathA AtmA, paramAtmA Adi tattvoM ke svarUpa ke viparyAsa ho, vahA~ Abhigrahika mithyAtva hotA hai| isake viparIta anAbhigrahika mithyAtva meM satata mUr3hadazA hI banI rahatI hai, kisI prakAra kI vicAradazA nahIM rahatI / Abhinivezika mithyAtva - aisA matAgraha yA haThavAda, jisameM saccA mArga jAna-samajha lene para bhI vyakti apanI mithyA mAnyatAoM yA galata paramparA ko pakar3e rahate haiM, chor3ate nahIM / Abhinibodhika - abhimukha aura niyata padArtha ko indriya aura mana se jAnanA / ise matijJAna bhI kahate haiN| Abhiyogika-abhiyoga kA artha hai- praadhiintaa| jinakA prayojana hI parAdhInatA hai, yAnI dUsaroM ke adhIna rahakara unakI AjJAnusAra sevA kArya karate haiM, ve Abhiyogika deva hote haiN| Abhiyogika bhAvanA - kautuka, bhUtikarma va zarIragata cihnoM ke zubhAzubha phalAdi batA kara AjIvikA karanA Abhiyogika bhAvanA hai| Abhyantara tapa-tapa ke do bheda - bAhya aura Abhyantara / prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga, ye chaha Abhyantara yA Antara tapa haiM, kyoMki ye sarvakarmamukti ke antaraMga kAraNa haiM, inheM sthUladRSTi vAle, tathA laukika jana dekha nahIM pAte, mithyAtvavaza inakI samyak ArAdhanA nahIM kara paate| AnupUrvI - nAma - jisa karma ke udaya se vigrahagati meM rahA huA jIva AkAzapradezoM kI zreNI : (paMkti) ke anusAra gamana karake utpatti - sthAna ( gantavya narakAdi gati) meM pahu~ca jAtA hai, use AnupUrvI nAmakarma kahate haiN| Apta- -abhidheya vastu ko jo yathAvasthita jAnatA hai, yathAjJAta pratipAdana karatA hai| AmarzoSadhi-prApta- Amarza kA artha hai- sparza / jina maharSiyoM ke hAtha-paira Adi kA sparza auSadhi ko prApta ho gayA hai, aura jinake sparzamAtra se duHsAdhya roga miTa jAte haiM, aisI labdhi ke dhAraka / * Ayu - Ayukarma - nArakAdibhava ko prApta karAne vAlA karma Ayu hai| isa karma ke udaya se jIva manuSya, deva Adi ke rUpa meM jIvita rahatA hai aura isake kSaya hote hI vaha dUsarI paryAya meM calA jAtA hai, arthAt mara jAtA hai / vaha cAra prakAra kA hai - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devaayu| Arambha-upakrama, shuruuaat| prANiyoM ko pIr3A dene hetu kiyA gayA vyApAra / ArambhajA hiMsA - kRSi, AhAra banAne, yA AjIvikA koI pravRtti karane meM jo prANiyoM kI virAdhanA hotI hai, vaha ArambhajA hiMsA hai| Arambha-samArambha- (I) Arambha kA yahA~ artha hai - jIva, unakA samArambha = utpIr3ana / . (II) kRSi, rasoI Adi pravRtti se hone vAlA prANivighAta, Arambha-samArambha hai| For Personal & Private Use Only Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 412 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___ ArAdhanA-samyagdarzana-jJAna-cAritra-tapa ke AcaraNa, udyotana, udyApana, nirvahana, sAdhanA, nistaraNa evaM bhAvAntara-prApaNa ko ArAdhanA kahate haiN| ArAdhaka-apane dvArA gRhIta vrata, pratyAkhyAna, niyama, AcAra Adi meM koI aticAra (doSa) lagA ho, usakI AlocanA, nindanA, garhaNA, prAyazcitta, saMlekhanA-saMthArA Adi karake Atma-zuddhi karane vAlA ArAdhaka hotA hai| ____ Arjava dharma-Rju = saralabhAva, Rju karma, bhAva-vizuddhi, kuTilabhAva chor3akara nirmala hRdaya se vicaraNa Arjava dharma hai| mana-vacana-kAyayogoM kI avakratA Arjava hai| ___ ArtadhyAna-aniSTa-saMyoga ko dUra karane tathA iSTa-viyoga ko prApta karane ke lie aura AgAmI kAla meM sukha-prApti kI AkAMkSA, bhogAkAMkSA Adi nidAna ke lie bAra-bAra cintana karanA ArtadhyAna hai| Aryakarma-jo guNoM se yukta ho, yA guNIjana jisakI sevA-zuzrUSA karate haiM, jo pApavarddhaka heya kAryoM se dUra rahatA hai, vaha Arya hai, Arya kA kartavyakarma Aryakarma hai, zreSThakarma hai| udAra aacrnn| AryasthAna zreSTha yA uttama janoM ke rahane yogya sthaan| Alambana-dhyAna kA AdhArabhUta koI bhI eka padArtha yA pudgala Alambana kahalAtA hai| athavA paMcasamiti ke pAlana ke lie cAra nirdeza haiM Alambana, kAla, mArga aura ytnaa| yahA~ bhI samiti-pAlana ke lie koI na koI Alambana honA Avazyaka hai| AlocanA-prAyazcitta tapa kA eka prkaar| jisameM sAdhaka yA to pratikramaNa ke samaya svayaM pramAdajanita doSoM kI AlocanA (Atma-nirIkSaNa) karatA hai, yA vaha guru Adi ke samakSa dasa doSoM se rahita hokara apane pramAdajanita doSoM kA sarala nizchala hokara nivedana karatA hai| __ AlocanAha-aisA prAyazcitta, jisameM aparAdhoM kI zuddhi kevala AlocanA (mAyA aura mada se rahita hokara saralatApUrvaka) karane se hI ho jAtI hai, use AlocanAI prAyazcitta kahate haiN| ____ AlocanA-zuddhi-krodhAdi kaSAya, indriya-viSaya, tInoM prakAra kA gaurava evaM rAga-dveSa se dUra ho kara AlocanA-yAnI mAyA-mRSArahita AlocanA karane ko AlocanA-zuddhi kahate haiN| AvalikA-asaMkhyAta samaya-samUha kI eka AvalikA hotI hai| Avazyaka-zramaNavarga aura 'zrAvakavarga dvArA dina aura rAta meM pramAdavaza hue doSoM ke nivAraNArtha jo SaT AvazyakarUpa dharmakriyA avazya kI jAtI hai, use Avazyaka kahate haiN| AvIcimaraNa-vIci kA artha hai-trNg| taraMga ke samAna nirantara jo Ayukarma ke niSekoM kA pratikSaNa kramazaH udaya hotA hai, usakA anubhava karanA AvIcimaraNa hai| pratikSaNa bhayaMkara bhAvamaraNa bhI AvIcimaraNa hai| For Personal & Private Use Only Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 413 * AmnavabhAvanA-AmnavAnuprekSA - samasta saMsArI jIvoM ke mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura zubhAzubha yoga; ina pA~ca AnavadvAroM evaM Artta- raudrAdi dhyAnoM se nirantara karmoM kA Agamana hotA rahatA hai, mujhe ina ( donoM hI lokoM meM duHkhadAyaka Amravajanya doSoM se baca kara rahanA yA unakA nirodha karanA cAhie, tabhI merI AtmA karmAvaraNoM se rahita ho sakegI, isa prakAra bAra-bAra cintana karanA AnavabhAvanA (anuprekSA) hai| AsurikIbhAvanA - janma-janmAntara taka krodha rakhanA, Asaktiyukta hokara tapa karanA, jyotiSa Adi nimitta batAkara jIvikA karanA, dayArahita hokara kriyAe~ karanA, tathA prANi-pIr3ana karake bhI pazcAttApa na karanA, ye saba AsurikIbhAvanA ke lakSaNa haiN| AsevanA-kuzIla-nirgrantha kA eka prakAra, jo saMyama kI viparIta ArAdhanA karatA hai, yA asaMyama sevanA karatA hai, vaha AsevanA-kuzIla kahalAtA hai| Anava-mithyAtvAdi paMcavidha kAraNoM se karmoM (zubhAzubha karmoM) kA Agamana dvAra Anava hai| mana-vacana-kAyA ke kriyArUpa yoga ko Asrava kahate haiN| isake do prakAradravyAmnava aura bhaavaasnv| jIva kA mithyAtvAdi pariNAma bhAvAnava hai, aura unake kAraNa zubhAzubha karmapudgaloM kA Agamana dravyAnava hai| Astikya - samyaktva ke pA~ca lakSaNoM meM se eka lakSaNa / jIva Adi tattva (padArtha) yathAyogyarUpa se apane-apane svabhAva se yukta haiM, isa prakAra kI buddhi, samyagdRSTi ko Astikya kahate haiN| ise hI AsthA (deva - guru- dharma aura tattva para zraddhA ) kahate haiN| Astikadarzana- jo darzana AtmA paramAtmA meM mAnate haiM, isake atirikta pUrvajanma- punarjanma, tathA svarga-narakAdi loka, karma-karmaphala Adi meM mAnate haiM, ve Astikadarzana haiN| AharaNa = AhAra - audArikAdi tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM kA grahaNa karanA AhAra hai| athavA audArika zarIra ke yogya azana-pAna-khAdima-svAdimarUpa caturvidha AhAra hai| isake atirikta oja AhAra, loma (roma) AhAra bhI hai| AMhArakazarIra-sUkSma padArthoM ke viSaya meM zaMkA-samAdhAna yA jijJAsA-zAnti ke lie athavA asaMyama ke parihAra kI icchA se pramatta saMyata dvArA jo zarIraracanA kI jAtI hai, vh| jisa karma ke udaya se AhAravargaNA ke skandha AhArakazarIra ke rUpa meM pariNata hote haiM, use AhArakazarIra-nAmakarma kahate haiM / AhAraka- samudghAta - alpa pApa aura sUkSma tattvoM ke avadhAraNarUpa prayojana ko siddha karane vAle AhArakazarIra kI racanA ke lie jo samudghAta (Atma- pradeza bahirgamana) hotA hai, vaha AhAraka-samudghAta hai| AhAra-paryApti-AhAravargaNA ke paramANuoM ko khala aura rasabhAgarUpa se pariNamana karAne kI zakti ko AhAra - paryApti kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 414 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa - __AhArakatva mArgaNA-zarIra-nAmakarma ke udaya se zarIra, vacana aura dravyamanorUpa banane yogya nokarmavargaNA kA jo grahaNa hotA hai, use AhAra kahate haiM, athavA oja AhAra, loma AhAra, kavalAhAra Adi meM se kisI na kisI AhAra ko grahaNa karanA AhArakatva hai| usakI mArgaNA (anveSaNa) karanA AhArakatva mArgaNA hai| AhArasaMjJA-AhAra kI ora dekhane se, usakI ora upayoga jAne se tathA peTa ke khAlI hone para jo AhAra kI abhilASA hotI hai, use AhArasaMjJA kahate haiN| (i) iMgiNImaraNa-samAdhimaraNa kA eka bheda, jisameM dUsare kI sevA-zuzrUSA na lete hue, svayaM hI zarIra kI sevA karate hue, jo samAdhipUrvaka maraNa hotA hai, use iMgiNImaraNa kahate haiN| icchAkAra-dazavidha samAcArI kA eka prakAra jisameM sAdhaka ko balapUrvaka na kahakara 'ApakI icchA ho to yaha kArya karie' aisA kahA jAtA hai| abhISTa samyagdarzanAdi, vrataniyamAdi yA tapa-saMyamAdi saharSa, car3hate pariNAmoM se svecchA se saharSa svIkAra karanA, usakA pAlana karanA, icchAnusAra usa satkArya meM pravRtta honA icchAkAra hai, icchAyoga hai| itvarika anazana-yAvajjIvana taka anazana svIkAra na karake parimita kAla taka AhAra kA tyAga karanA itvarika anazana hai| yaha navakArasI se lekara chaha mahIne yA isase bhI adhika taka abhISTa hai| indra-anya devoM meM na pAI jAne vAlI asAdhAraNa aNimA-mahimAdi RddhiyoM ke dhAraka viziSTa devoM ke adhipati ko indra kahate haiN| ye cauMsuTa hote haiM, ye sabhI samyagdRSTi evaM tIrthaMkara-bhakta hote haiN| indriya-parama aizvarya ko prApta karane vAle AtmA ko indra aura usake cihna yA liMga ko indriya kahate haiN| athavA jo jIva ko artha kI upalabdhi meM nimitta hotI hai, vaha indriya hai| indriya ke mukhyatayA do prakAra haiM-dravyendriya aura bhaavendriy| dravyendriya do prakAra kI haiM-nivRtti aura upkrnn| zarIra meM dikhAI dene vAlI indriyoM sambandhI pudgaloM kI viziSTa racanA nirvRtti hai aura upakaraNa vaha hai jo nirvRttirUpa racanA ko hAni nahIM pahu~cane detA, usakA rakSaka aura bAhya jJAna meM sahAyaka hotA hai| bhAvendriya bhI do prakAra kI haiM- labdhi aura upyog| labdhi kA artha hai--zakti-prApti kssmtaa| sparzaka Adi indriyAvaraNa karma ke kSayopazama se jIva kI jo zakti anAvRta hotI hai, vaha labdhi hai tathA upayoga hai- ukta labdhi kA upayoga-amuka-amuka indriyoM ke dvArA viSayoM meM pravRtta hokara prANI dvArA krnaa| yaha pravRtti bhI do prakAra kI hai-jAnanA aura sukha-duHkha Adi kA vedana krnaa| labdhi aura upayoga kI apekSA se indriya ke pA~ca bheda haiM- zrotrendriya aadi| vaidikadarzana meM indriyoM ke do bheda kiye gae haiM-jJAnendriya aura krmendriy| vikalendriya For Personal & Private Use Only Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 415 * pA~coM indriyoM se kama hoM, ve vikalendriya haiN| unake tIna prakAra haiM-dvIndriya, trIndriya, cturindriy| jina jIvoM ke sparzana aura rasana ho, ve dvIndriya; jinake sparzana, rasana aura ghrANa, ye tIna indriya hoM, ve trIndriya jIva; aura sparzana, rasana aura ghrANa tathA cakSu, ye cAra indriyA~ hoM, ve caturindriya hote haiN| ekendriya-jinake kevala ekamAtra sparzendriya hoM, ve ekendriya haiN| ekendriya meM paMcasthAvara jIva haiM-pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika aura vnsptikaayik| paMcendriya-jinake pA~coM indriyA~ hoM, ve paMcendriya jIva haiN| unake cAra prakAra haiM-nAraka, tiryaMca, manuSya aura dev| indriyajaya-cakSu-zrotra Adi indriya-viSayoM ko jJAna, vairAgya aura taparUpa aMkuza ke prahAroM dvArA vaza meM krnaa| indriya-paryApti-yogya deza meM sthita rUpAdi se yukta padArthoM ke grahaNa karane rUpa zakti kI praapti| athavA ukta zakti kI utpatti ke nimittabhUta pudgala-pracaya kI praapti| ___ indriya-viSaya-indriyoM ke pA~ca viSaya haiM-sparza na, rasa, gandha, varNa aura shbd| ye viSaya apane Apa meM acche-bure, priya-apriya nahIM haiN| inake prati hone vAle rAga-dveSa hI karmabandha ke kAraNa haiM, tyAjya haiN| ___ indriya-saMyama-pA~coM indriyoM ke viSayoM meM svacchanda pravRtti karane ko indriya-asaMyama kahate haiM, una viSayoM para niyaMtraNa karane ko indriya-saMyama kahA hai| isI ko indriya-nigraha bhI kahA jA sakatA hai| indriya-saMvara-indriyoM ke manojJa-amanojJa viSayoM ke prati hone vAle rAga-dveSa Adi se Ane vAle karmoM ke Amnava.(Agamana) kA nirodha karanA indriya-saMvara hai| ___ iSTa-viyoga-putra, patnI aura dhanAdi sajIva-nirjIva iSTa padArthoM kA viyoga hone para unake saMyoga ke lie jo bAra-bAra cintA hotI hai, vaha iSTa-viyogaja ArtadhyAna kahalAtA hai| isI ke pratipakSa meM iSTa-saMyoga, aniSTa-viyoga meM harSAnubhUti yA rAgabhAva lAnA bhI karmabandha kA kAraNa hai| - ihalokAzaMsA-prayoga-isa loka ke viSaya meM abhilASA kA pryog| saMlekhanA kA eka aticaar| IhA (matijJAna bheda)-avagraha se jAne gae padArtha ke vizeSa jAnane kI icchA IhA hai| UhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA aura mImAMsA isake nAmAntara haiN| ISatprAgbhAra-siddhazilA kA dUsarA naam| samasta kalpavimAnoM ke Upara 45 lAkha yojana vistAra va AyAma vAlI, khule hue chatrasamAna ISatprAgbhAra nAmaka pRthvI hai| _ IryApatha karma-kaSAyarahita karma IryApathika karma hai| 133 guNasthAna meM IryApathika kriyA hotI hai| mAtra yoga dvArA karma AtA hai, use IryApatha karma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 416 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * IryApatha-zuddhi-jIvasthAna evaM jIvayoni kA jJAtA sAdhaka dvArA prANipIr3A parihAra kA prayatna karate hue jJAna va sUryaprakAza se Alokita mArga para druta-vilambita, saMbhrAnta, vismaya tathA paritaH avalokana Adi doSoM se rahita ho kara calanA IryApatha-zuddhi hai| ___ IryAsamiti-gamanAgamanAdi pratyeka caryA karate hue ekAgratA aura acapalatApUrvaka dina-rAta meM prAsuka-jIvajantu rahita mArga para cAra hAtha (yugamAtra) bhUmi ko dekha kara yatanApUrvaka gamanAgamana krnaa| __ Izvara-jo AThoM karmoM janma-maraNAdirUpa saMsAra tathA sarvaduHkhoM se mukta, niraMjana-nirAkAra hote haiM, aise siddha-paramAtmA pUrNa Izvara haiN| jinhoMne cAra ghAtikarmoM se rahita hokara kevalajJAna-darzana prApta kara liye ve vItarAga-jIvanmukta Izvara haiM aura AThoM hI karmoM se yukta baddha Izvara haiN| kintu nizcayadRSTi se AtmA ke ananta catuSTayarUpa Atmika aizvarya se sampanna haiM, kintu ye cAroM guNa abhI taka vyakta nahIM, avyakta haiM, ve baddha Izvara haiN| jagat kA kartA-dhartA-hartA koI Izvara jainadarzana nahIM maantaa| vaha Atmika aizvarya-sampanna ko Izvara mAnatA hai| uccagotra-jisa karma ke udaya se dharmasaMskArI lokapUjita kula meM janma ho| uccAra-prasavaNa-samiti-prAsaka, dvIndriyAdi jIvoM se rahita tathA aMkarotpAdanavihIna bhUmi para yatanApUrvaka mala, mUtra, kapha, bhuktazeSa annAdi, nAsikAmala Adi kA pariSThApana = visarjana krnaa| ise utsarga-samiti bhI kahate haiN| isakA pUrNa nAma 'uccAra-prasavaNakhela-jalla-siMghANa-pariSThApanikA samiti' hai| ucchvAsa-saMkhyAta AvalikA pramANa kAla ucchvAsa hai| ucchvAsa-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ucchvAsa lene meM samartha ho, use ucchvAsa-nAmakarma kahate haiN| ucchvAsa-paryApti-jisa zakti se ucchvAsa yogya vargaNAdravya grahaNa karake tathA use ucchvAsa ke rUpa meM pariNamA kara chor3atA hai, use ucchvAsa-paryApti kahate haiN| utkAlikazruta-jisa aMga bAhyazruta ke svAdhyAya kA kAla niyata nahIM hai, vaha utkAlika kahalAtA hai| uttaraprakRti-paryAyArthikanaya ke Azraya se kiye jAne vAle pRthak-pRthak karmoM kI uttaraprakRtiyoM ke nAma kA niruupnn| utsarpiNI (kAla)--jisa kAla meM jIvoM kI Ayu, zarIra kI U~cAI, tala-vibhUti Adi meM uttarottara vRddhi ho| kAlacakra kA AdhA bhaag| utsUtra-tIrthaMkara aura gaNadharoM ke upadeza ke viparIta tattva kA svamati se kathana krnaa| For Personal & Private Use Only Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 417 * utsarga-bAla, vRddha, zAnta aura rugNa sAdhu mUlabhUta Atmatattva ke sAdhanabhUta apane yogya ati kaThora saMyama kA AcaraNa karatA hai, vaha saMyamaparipAlana utsarga-mArga hai| utkarSaNa-karmaprakRtiyoM kI sthiti aura anubhAga meM vRddhi honaa| zvetAmbara paramparA meM isakA dUsarA nAma udvartana hai| ugratapa-eka se lekara 15 dina taka yA eka mAsa Adi kA prArambha karake maraNa paryanta usase cyuta na honaa| utkaTikAsana-nitamba aura er3iyoM ke milane para utkaTikAsana hotA hai| udIraNA-adhika sthiti aura anubhAga ko liye hue jo karma sthita haiM, unakI ukta sthiti va anubhAga ko nyUna karake phala dene ke unmukha karanA udIraNA hai| udaya-karma-vipAka (phaladAna) kA prakaTa honaa| pUrvabaddha karmoM kI dravyAdi nimittavaza phala-prApti kA paripAka honA udaya hai| udayaniSpanna-karma ke udaya se jIva aura ajIva meM jo avasthA prAdurbhAva hotI hai, vaha udayaniSpanna kahalAtI hai| jaise-narakagati-nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI nAraka avsthaa| udayavatI (karmaprakRtiyA~)-jina-jina karmaprakRtiyoM ke dalika kA sthiti ke antima samaya meM apanA phala dete hue vedana kiyA jAtA hai, una karmaprakRtiyoM ko udayavatI kahate haiN| . udAnavAyu-kaNThapradeza meM sthita rahane vAlI prANa-vAyu, jo rasa Adi ko Upara le jAtI hai| vaha varNa se lAla hotI hai, tathA hRdaya, kaNTha, tAlu, bhrukuTi-madhya aura sira meM sthita rahatI hai| __udIraNA-adhika sthiti aura anubhAga ko lie jo karma abhI udaya meM nahIM Ae haiM, unakI tapa-saMyama Adi se sthiti va anubhAga ko kama karake udayAvalikA meM praviSTa karA kara phala dene ke unmukha karanA-phala dene se pahale hI phala bhoga lenA udIraNA hai| jina karmapudgaloM kA udayakAla prApta nahIM huA hai, unako udaya meM sthApita karanA udIraNAkaraNa hai| yaha udaya kI hI eka vizeSa avasthA hai| * udAsIna-taTastha, madhyastha, pRthak rahane vAlA, upekSA karane vaalaa| sAMsArika prapaMcoM yA viSayoM se nirapekSa, saMsAramArga se virkt| - udAttIkaraNa-UrvIkaraNa yA vikAroM yA patana kI ora jAtI huI indriyoM tathA antaHkaraNa kI pravRttiyoM-vRttiyoM ko udAtta = zuddha, pavitra dhyeya yA vRtti-pravRtti kI ora mor3a denaa| udadhikumAra-bhavanapati devoM kA eka prkaar| . uSNa-parISaha-sahana-nirvAta, nirjala, grISmakAlIna, sUryatApa, lU, dAvAgni se yukta pradeza meM prAsuka jala ke abhAva meM dAha evaM pyAsa se pIr3ita hone, svedamagnahone para bhI prANipIr3AparihAra meM dattacitta sAdhuvarga dvArA uSNatA ke kaSTa ko samabhAva se sahana krnaa| For Personal & Private Use Only Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 418* karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa udyota- nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se jIva ke zarIra meM udyota (prakAza) hotA hai| unmatta-bhUtAdi grasta vykti| yaha dIkSA ke yogya nahIM hotA / upakaraNa-saMyama-ajIvakAya pustaka Adi ke grahaNa, dhAraNa, rakSaNa meM saMyama rakhanA, asaMyama se bcnaa| upaghAta- nAmakarma - (I) jisa karma ke udaya se jIva apane zarIra meM bar3hane vAle prati jihvA, coradaMta, adhikAMgulI Adi ke avayavoM ke dvArA svayaM ghAta (gharpaNAdi) hotA hai, use upaghAta-nAma kahate haiN| (II) athavA jisa karma ke udaya se svayaMkRta bandhana athavA parvatapAta Adi dvArA apanA hI upaghAta (maraNa) ho, vaha bhI upaghAta - nAmakarma hai| upagUhana-bAla evaM azakta sAdhaka dvArA vizuddha mokSamArga kI hone vAlI hIlanAnindA Adi ko dUra karanA / yaha samyaktva ke ATha aMgoM meM se eka aMga hai| isake badale kahIM-kahIM upabRMhaNa nAmaka aMga hai / jisakA artha hai - (I) uttama kSamA Adi kI bhAvanA se saddharma-vRddhi krnaa| (II) athavA sAdharmI bhAI-bahanoM ke samIcIna guNoM kI prazaMsA dvArA unheM protsAhita karanA-Age bar3hAnA / upabhoga- paribhoga- parimANavrata - zrAvaka kA sAtavA~ vrata, jisameM jIvanabhara ke lie anna-pAnAdi upabhogya aura vastrAlaMkArAdi paribhogya vastuoM kA parimANa (maryAdA) kiyA jAtA hai| upacaya-citta (gRhIta yA saMcita ) karmapudgaloM ke abAdhAkAla ko chor3akara Age jJAnAvaraNAdi svarUpa se ni: siMcana karanA - kSepaNa karanA / upacAra-vinaya-AcAryAdi ke sAmane Ane para khar3A honA, unake sAmane jAnA tathA hAtha jor3akara praNAmAdi karanA / upadezaruci-tIrthaMkara evaM baladevAdi ke uttama carita ke sunane se jise tattvazraddhA utpanna huI ho, use upadezaruci kahate haiM / yaha vyavahAra - samyaktva kA eka prakAra hai| upadhi-jIvana-nirvAha ke yA sukhopabhoga ke jitane bhI sAdhana haiM, ve upadhi haiN| athavA muniyoM kI saMyama - yAtrA ke lie jo bhI upakaraNa Adi haiM, ve upadhi haiN| upadhi kA artha mAyA- kapaTa bhI hai| vaha do prakAra kI hai - audhika aura aupagrAhika ( kaarnnvshgraahy)| upAdhi - (I) parigraha ke arjana aura saMrakSaNAdi kI cintA aura Asakti / (II) upAdhi padavI, pd| (III) anya prakAra se rahI huI vastu ko dUsare DhaMga se dekhane rUpa kapaTa | (IV) kuTumba meM prasiddha upnaam| (V) dhrm-cintaa| = upAdeya - grahaNa karane yogya, upAdAnakAraNa se sambandhita, ataeva usase abhinna kaary| isalie upAdAna-upAdeyabhAva ko kAraNa- kAryabhAva bhI kahate haiN| upAdAnakAraNa- jo kAraNa kArya ke sAtha tAdAtmya-sambandha rakhatA hai, tathA jisake vinaSTa hone para vivakSita kArya utpanna nahIM hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 419 * upAdhyAya-jinake pAsa savinaya jA kara mokSa (sarvakarmakSaya) ke uddezya se zAstra par3he jAte haiM tathA jo ratnatraya se yukta haiM, mArgabhraSTa jIvoM ke patha-dezaka haiM yAnI nirIha vRtti se jinokta padArthopadezaka haiM, ve upAdhyAya kahalAte haiN| inheM vAcaka, uvajjhAya, pAThaka Adi bhI kahate haiN| ye 25 guNadhAraka hote haiN| upAyavicaya-dharmadhyAna kA eka bhed| (I) mana-vacana-kAyA kI zubha pravRttiyoM = puNyakriyAoM kA AtmasAt karanA upAya hai| vaha upAya mujhe kisa kAra se prApta ho, isa prakAra kA cintana upAyavicaya hai| (II) jo loga darzanamoha ke iya se sanmArga se vimukha ho rahe haiM, unheM sanmArga kI prApti kaise ho? isa prakAra kA cintana bhI upAyavicaya hai| upAsaka-deva, guru aura dharma kI bahumAna evaM tIvra zraddhApUrvaka bhakti, upAsanA karane vAlA upAsaka yA zramaNopAsaka hai| upAMzujapa-aisA maMtroccAraNarUpa japa jo antarjalpa ho, jisakI dhvani dUsare ko sunAI na de| upadhAna-jJAnAcAra-'jaba takaM anuyogadvAra Adi zAstra meM se koI eka amuka zAstra samApta nahIM hogA, taba taka maiM amuka vastu kA upayoga nahIM kruuNgaa|' isa prakAra kA saMkalpa upadhAna-jJAnAcAra hai| upadhAna-AgAr3hAdi rUpa tapoyoga-vizeSa upadhAna-tapa hai, jo zrutagrahaNa (zAstrAdhyayana) kI saphalatA ke lie avazyakaraNIya hai| jisa zAstra yA adhyayana ke lie vihita jo tapa meM upadhAna tapa hai, use avazya karanA caahie| . upapAta-(1) deva aura nArakoM ke janma kA kSetra upapAta kahalAtA hai yAnI devoM kA sampuTazayyA (puSpa-zayyA) meM tathA nArakoM kA uSTramukhI kumbhIpAka meM upapAta (janma) hotA hai| (II) vivakSita gati se nikalakara anya gati meM janma lenA bhI upapAta yA upapAda kahalAtA hai| upamAna (pramANa)-prasiddha artha kI samAnatA se sAdhya ke siddha karane ko upamAnapramANa kahate haiN| yathA-mosadRzo gvyH| --upayoga-(I) jIva kA jJAna-darzanarUpa lakSaNa upayoga hai| jJAna caitny| (II) dhyaan| * (II) saavdhaanii| (IV) pryojn| (V) aavshyktaa| (VI) jIva kA zubha, azubha aura zuddha pariNAma bhI upayoga hai| (VII) krodhAdi kaSAyoM ke sAtha jIva kA samprayoga honA bhI upayoga hai| upayoga-zuddhi-gamanAgamana karate samaya pairoM ko uThAte-rakhate hue taddezavartI jIvoM kI rakSA meM citta kI sAvadhAnatA ko upayoga-zuddhi kahate haiN| - upavAsa-viSayoM, kaSAyoM tathA trividha yA caturvidha AhAra kA sUryodaya se dUsare dina ke sUryodaya taka tyAga karanA upavAsa hai| For Personal & Private Use Only Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 420 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * upazama- AtmA meM kAraNavaza karma ke phala dene kI zakti kA prakaTa na hone denA, athavA karma ke udaya kA abhAva, yAnI karma kA anudayarUpa upazama hai| upazamaka-apUrvakaraNa, anivRttikaraNa aura sUkSmasamparAya, ye tIna guNasthAna vAle upazamaka haiN| yAnI nauveM, dasaveM guNasthAnavartI jIva upazamaka haiM, apUrvakaraNa guNasthAnavartI upacAra se upazamaka kahe jAte haiN| upazama-niSpannabhAva-krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA abhAva hone se jIva ke jo parama.. zAnta avasthArUpa pariNAma- vizeSa hotA hai, use upazama-niSpannabhAva kahate haiN| upazamanAkaraNa- karmoM ko udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAMcanAkaraNa ke. ayogya karanA upazamanAkaraNa hai| upazamazreNI-jahA~ (apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasamparAya aura upazAntamoha guNasthAna meM ) jIva mohanIya cAritramohanIya ko kramazaH upazAnta karatA huA ArohaNa karatA hai| upazAnta-kaSAya-sampUrNa mohakarma kA upazamana karane vAlA gyArahaveM guNasthAnavartI jIva / upekSA - (1) sukha aura duHkha meM sAmyabhAva se rahanA, samacittatA rakhanA / (II) sukha meM arAga aura duHkha meM adveSa upekSA hai| (III) dUsaroM ke doSoM ke prati dRSTi na rakhanA upekSA hai| (IV) iSTa-aniSTa meM rAga-dveSa na karanA upekSA hai / (V) rAga aura moha kA abhAva upekSA yA udAsInatA hai| uSNasparza-nAma-jisa karma ke udaya se prANI kA zarIra agni ke samAna uSNa hotA hai, vaha uSNasparza-nAmakarma hai| upekSAsaMyama-asaMyamayogya kAryoM meM pravRtta na honA, saMyamayogya kAryoM meM pravRtta honA upekSA saMyama hai, athavA dezakAlajJa evaM trigupti - gupta zramaNa meM rAga-dveSa kA abhAva bhI upekSAsaMyama hai| 1. (U) UnodarI tapa- dravya UnodarI - AhAra, vastra, upakaraNa, yogoM kI capalatA meM kamI krnaa| bhAva UnodarI-krodhAdi cAra kaSAyoM, rAga-dveSa, kleza, vANI prayoga kama krnaa| Urdhvaloka-madhyaloka ke Upara khar3e kiye hue mRdaMga ke samAna loka ko Urdhvaloka kahate haiN| Urdhvadigvrata- UrdhvadizA- sambandhI (parvata Adi para ArohaNavat) pramANa kA jo niyama kiyA jAe, vaha / Usara - jisa bhUmi para ghAsa Adi kucha bhI utpanna na ho, aisI baMjara bhUmi ko Usa bhUmi kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 421 * Uha-UhA-(I) avagraha se gRhIta padArtha kA jo vizeSa aMza nahIM jAnA gayA hai, usakA vicAra karanA UhA hai, yaha IhA matijJAna kA hI nAmAntara hai| (II) upalambha (anvaya) aura anupalambha (vyatireka) ke nimitta se hone vAle-'yaha (dhUma) isake (agni ke) hone para hI hotA hai, aura usake na hone para nahIM hotA', isa prakAra ke vyAptijJAna ho Uha yA UhA kahate haiN| RNAnubandha-vaidika-paramparA kA pAribhASika shbd| jaina-paramparAnusAra ise janma-janmAntara se paramparAgata pArasparika bandha kahA jA sakatA hai| jaise-gajasukumAla muni ke jIva kA, somala brAhmaNa ke jIva ke sAtha 99 lAkha bhavoM pUrva ba~dhA huA paramparAgata krmbndh| . Rjumana (Rjukamana)-jo padArtha jisa rUpa meM sthita hai, usakA usI rUpa meM cintana karane vAlA mana Rjumana yA Rjukamana kahalAtA hai| Rjutaa-srltaa| mAyAcAra se rahita mana, vacana, kAyA kI sarala pravRtti RjutA hai| yogvkrtaavihiintaa| Rjumati (manaHparyAyajJAna kA bheda)-dUsare ke mana meM sthita tathA mana-vacana-kAya se kiye gae artha ke jJAna se niSpanna sarala buddhi yA bodha ko Rjumati manaHparyAya yA manaHparyavajJAna kahate haiN| RjusUtra (naya kA eka bheda)-tInoM kAloM ke pUrvApara viSayoM ko chor3akara jo kevala vartamAnakAlabhAvI viSaya ko grahaNa karatA hai, vaha bhI vartamAna meM eka samayamAtra ko viSaya karatA hai| kyoMki RjusUtranaya kI dRSTi meM bhUta aura bhaviSya donoM hI vyavahArayogya nahIM haiN| atIta padArtha naSTa ho cukate haiM, bhaviSya padArtha abhI anutpanna haiN| Rddhi-bhogopabhoga sampadA ke sAdhanoM-kAraNoM ko Rddhi kahate haiN| RddhigArava (Rddhigaurava)-narendra-devendra Adi se pUjya AcArya Adi padoM kI prAptirUpa Rddhi kA garva (ahaMkAra) krnaa| athavA ziSya-ziSyA, bhakta-bhaktA, bauddhika vaibhava, pratibhA, pravacanapaTutA, ADambara-bahulatA, prasiddhi Adi kA bar3appana pragaTa karanA bhI RddhigArava hai| athavA aisI Rddhi kI aprApti ke nimitta se mana meM azubha bhAvoM (IrSyA, dveSa, mAtsarya Adi kutsita bhAvoM kI gurutA se hotI hai, vahA~ Rddhigaurava nAmaka doSa hai, ghora karmabandha kA kAraNa hai vh| RtaMbharA prajJA-jo padArtha jaisA hai, use usI rUpa meM dhAraNa-grahaNa kara lene vAlI yogaja prjnyaa| yogadarzana-sambandhI pAribhASika shbd| RSabhanArAca-chaha saMhananoM meM dUsarA sNhnn| kIlikArahita sNhnn| RSi-(I) klezarAzi kA reSaNa = zamana karane vAle manISI kA nAma RSi hai| J) cAritrasAra ke anusAra-Rddhi-prApta sAdhuoM ko RSi kahate haiN| ve cAra prakAra ke haiM For Personal & Private Use Only Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 422* karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (1) rAjarSi - vikriyA aura akSINa Rddhi prApta RSi, (2) brahmarSi - buddhi va auSadhi Rddhi-prApta RSi, (3) devarSi - AkAzagamana kI Rddhi se yukta, aura (4) paramarSikevalajJAnI / (e) ekatva-anuprekSA-ekatvabhAvanA - jIva akelA hI janma letA hai, akelA hI maratA hai, akelA hI karmoM kA karttA, bhoktA hai, janma-jarA-maraNAdi duHkhoM kA bhoktA bhI akelA hai| punaHpunaH aisA cintana karanA / ekatva-vitarka-avicAra-zukladhyAna kA eka bheda / kSINakapAya guNasthAnavartI zramaNa ke. jo nizcala zukladhyAna hotA hai, vaha ekatva - vitarka - avicAra dhyAna hai jisameM eka dravya, eka guNa aura eka paryAya kA cintana kiyA jAtA hai / eka rAtrikI bhikSu-pratimA-gA~va ke bAhara zmazAna Adi meM eka pudgala para dRSTi TikA kara kAyotsarga meM rAtribhara sthita rahanA / deva, manuSya yA tiryaJcakRta koI bhI upasaMrga Ae, use samabhAva se sahana karanA / ekendriya-vaha jIva jo ekamAtra sparzendriya ke dvArA sukha-duHkha kA saMvedana karatA hai / inheM paMcasthAvara bhI kahate haiN| ekavidha bandha- ekamAtra sAtAvedanIya prakRti ke bandha ko ekavidha bandha kahate haiN| yaha ekamAtra bandha 11veM, 12veM, 13veM guNasthAna meM hotA hai| ekAgracintananirodha-aneka viSayoM ke Alambana se avazya calAyamAna hone vAlI cintA ko eka pramukha viSaya kI cintA meM niruddha karanA dhyAna kA lakSaNa hai| ekAdazI pratimA-pratimAdhArI zrAvaka kI 11 pratimAoM meM se antima pratimA, jisameM zrAvaka sAdhu kI taraha kezaloca yA muNDana kare, brahmacarya se rahe, uddiSTa AhAra kA tyAga kare, tathA bhikSA karake AhAra kre| ekendriya jAtinAma - jisa karma ke udaya se jIva ekendriya kahalAtA hai, vaha haiekendriya jAtinAma | ekAntavAda - ekAntamithyAtva - anekAnta - nirapekSa hokara yaha padArtha aisA hI hai, vaisA nahIM' isa prakAra kA ekAnta Agraha pakar3anA athavA kAla, svabhAva, niyati, karma aura puruSArtha, ina pA~ca vAdoM meM se ekAntarUpa se eka ko hI pakar3anA ekAntavAda yA ekAntamithyAtva hai| ekAzana - ekAsana - jisa tapa-vizeSa meM eka bAra bhojana karanA, athavA eka hI Asana para sthira hokara AhAra karanA / evambhUtanaya - jo dravya jisa prakAra kI kriyA se pariNata ho, usakA usI prakAra se nizcaya karAne vAlA antima naya / For Personal & Private Use Only Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 423 * eSaNA - (1) bhikSAcarI ke samaya AhAravidhi ke anusAra bhikSA grahaNa karanA / (II) azanAdi caturvidha AhAra ko eSaNa kahate haiN| eSaNA-zuddhi-sAdhuvarga dvArA udgamAdi 42 yA 47 doSoM se rahita AhAra, pustaka, upadhi yA vasati Adi kA zodhana karanA / eSaNA - abhilASA yA icchaa| sAMsArika eSaNAe~ mukhyatayA tIna haiM - putraiSaNA, vittaiSaNA aura lokaiSaNA / ye karmakSayArthI sAdhaka ke lie tyAjya haiN| eSaNAsamiti - azanAdi cAra prakAra ke AhAra kI bhikSAcarI ke samaya gaveSaNA aura grahaNaiSaNA karanA tathA AhAra karate samaya paribhogaiSaNA karanA eSaNAsamiti hai / eka kSetrAvagAhI - bandha-prAyogya vastue~ sabhI eka kSetrAvagAhI ho jAtI haiM, kintu sabhI ekakSetrAvagAhI vastue~ bandha ko prApta ho jAe~, yaha Avazyaka nahIM / ekezvaravAda - jina dharma-sampradAyoM meM ekamAtra eka hI Izvara ko jagat kA karttA-dharttA-harttA mAnA jAtA hai, vaha ekezvaravAda kahalAtA hai| (o) ogha - (I) sAmAnya zruta kA kathana ogha kahalAtA hai / ( II) dravyArthikanaya ke Azraya se kiyA gayA kathana ogha kahalAtA hai| (III) ogha arthAt sAmAnya se yA abheda se nirUpaNa karanA ogha - prarUpaNA hai| oghasaMjJA-jJAnAvaraNakarma ke alpa kSayopazama se jo avyakta jJAnopayogarUpa saMjJA hotI hai, vaha oghasaMjJA kahalAtI hai| oja - zarIra meM zukra nAmaka dhAtu oja hai| rasa se rakta, rakta se mA~sa, mA~sa se medA, medA se haDDI, haDDI se majjA, aura majjA se zukra amuka parimita kAla ke pazcAt utpanna hotA hai| yaha zukra hI eka prakAra kA oja hai / . oja - AhAra - utpatti-sthAna meM prApta hue jIva ke prathama dvitIyAdi samaya meM taijasUzarIra se jo AhAra hotA hai, vaha oja AhAra kahalAtA hai| oSadhadAna - rugNa sAdhakoM yA sAmAnya rogiyoM ke lie niHsvArthabhAva se svecchA se jo oSadhadAna diyA jAtA hai, vaha puNya lAbha kA kAraNa hai tathA mokSa hetu se nirjarA kA bhI kAraNa sambhava hai| om - parabrahma, paMcaparameSThI tathA tIna loka evaM Upara siddhazilA kA bhI vAcaka hai| tathaiva digambara-paramparA meM bhagavanmukha - niHsRtavacana (OM) kA sUcaka hai| tathA vaidika paramparA meM sarva-varNamAlA (mAtRkAoM) kA mUla va sRSTikAraNasUcaka om zabda mAnA jAtA hai| OMbhI isI kA AkAra hai| For Personal & Private Use Only Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 424 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (au) aupacArika (vinaya)-zraddhApUrvaka kiyA gayA viziSTa kriyArUpa vyavahAra upacAra hai, upacArarUpa prayojana se karmakSayArtha kiyA jAne vAlA viny| audArika-sthUla pudgaloM se banA huA zarIra audArika hai| yaha manuSyoM aura tiryaMcoM ke hotA hai| yaha audArika zarIra-nAmakarma ke udaya se hotA hai| autpAtikI (autpattikI) buddhi-par3he, sune aura pUche Adi binA hI sahajabhAva se prakRSTa buddhi utpanna honaa| audayikabhAva-karma ke udaya se utpanna bhaav| auddezika-kisI eka yA aneka sAdhuoM ke uddeza se banAyA gayA aahaar| aupakramikI (vedanA)-svayaM samIpa meM honA, athavA udIraNAkaraNa ke dvArA samIpa meM le AnA, ise upakrama kahate haiN| isa upakrama se hone vAlI vedanA aupakramikI vedanA kahalAtI hai| aupazamikacAritra-16 kaSAya aura 9 nokaSAyoM (samasta cAritra-mohanIya karma) ke upazama se jo cAritra (yathAkhyAta) prAdurbhUta hotA hai, vaha aupazamikacAritra hai| aupazamikabhAva-(I) AtmA meM kAraNavaza karma kI zakti kA anubhUta honA-sattA meM rahate hue bhI udaya-prApta na honaa| (II) jisa bhAva kA prayojana prakRta upazama ho, use aupazamikabhAva kahate haiN| aupazamika-samyaktva-darzanamohanIya kI tIna aura cAritramohanIya kI anantAnuvandhI cAra, ina 7 prakRtiyoM ke upazamana se hone vAlA smyktv| aupAdhika-aupAdhika kA yahA~ artha hai-AdhyAtmika asvasthatA (asamAdhi) upAdhi AtmA para mohAdi karmoM ke AvaraNa ke A jAne se hotI hai; jo upAdhijanita ho, vaha aupAdhika hai| tAtparya yaha hai ki jo karmopAdhijanya vyAdhi ho, vaha aupAdhika kahalAtI hai| samasta saMsArI jIva karmopAdhi se yukta haiN| saMsArI prANiyoM kI vividhatAe~, vicitratAe~ yA visadRzatAe~, vilakSaNatAe~ karmopAdhika haiM, svAbhAvika nhiiN| ___ aupapAtika-upapAta se jinakA janma ho, aise deva tathA nAraka sabhI aupapAtika (upapAtaja) kahalAte haiN| kandarpa-rAgabhAva kI tIvratAvaza hAsya-mizrita asabhya vacana bolanA kandarpa hai| zrAvaka ke AThaveM vrata (tRtIya guNavrata) kA eka aticaar| kandarpa deva-kAndIbhAvanA ke kAraNa kandarpajAti ke Abhiyogika devoM meM utpanna dev| isa jAti ke devoM kA gamanAgamana acyutakalpa-paryanta hai| For Personal & Private Use Only Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 425 * kathA-mokSa-puruSArtha meM upayogI dharma, artha aura kAma kA kathana karanA kathA hai| kathA ke mukhyatayA tIna bheda haiN| satkathA, dharmakathA aura vikthaa| sAmAnya kathA jisakA puNyazubha karmaphala se sambandha ho, vaha satkathA hai, jisameM dharma kA vizeSa nirUpaNa ho| jisase jIvoM ko ArAdhaka banane se svargAdi abhyudaya athavA mokSa kI prApti ho, vaha dharma hai, athavA jisase saMvara aura nirjarA ho, vaha dharma hai, usase sambandhita kathA dharmakathA hai| dharmakathA ke cAra prakAra haiM-AkSepiNI, vikSepiNI, saMveginI, nirvedinii| jisase hiMsAdi aThAraha pApasthAnoM kI vRddhi ho, usakI uttejanA mile, aisI kathA vikathA hai| vikathA mukhyatayA cAra haiM-strIkathA (kAmavAsanottejakakathA), bhaktakathA (bhojanAdi kI kathA = kathana), rAjakathA-(rAjAoM yA zAsanakartAoM ke bhogavilAsa kI kathA yA yuddhakathA), aura dezakathA (deza-videza ke rIti-rivAjoM Adi kI kthaa)| isake atirikta bhANDa, nara, cora, vaira, dveSa, para-pASaNDa, paizunya, para-nindA, jugupsA, parigraha, para-pIr3A, kalaha, upanyAsa Adi kI hiMsottejaka, kAmottejaka, vikAravarddhaka, kaSAyavarddhaka, cauryAdi-preraka kathAe~ bhI vikathAe~ haiN| kaTuka-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala kar3ave rasarUpa meM pariNata ho, vh| kadalIghAta (maraNa)-kadalI (kele ke stambha) ke samAna jo viSa, vedanA, raktakSaya, bhaya, zastrAghAta, saMkleza, AhAra aura zvAsa ke nirodha Adi ke dvArA sahasA Ayu kA ghAta (maraNa) hotA hai, use kadalIghAtamaraNa kahate haiN| _ kanakAvalI tapa-isa tapa meM pahale upavAsa, belA, phira 9 tele, tatpazcAt 1 upavAsa se lekara 16 upavAsa taka kramazaH karanA, tadanantara 34 tele, phira 16 upavAsa se le kara 1 upavAsa taka utaranA; phira 9 tele, phira belA aura upavAsa, isa prakAra vigayasahita pAraNAyukta prathama paripATI meM tapasyA ke 1 varSa, 2 mAsa aura 14 dina evaM pAraNA ke 88 dina hote haiN| dUsarI, tIsarI aura cauthI paripATI meM tapasyA kA krama to pahalI paripATI ke samAna hI hotA hai, kintu pAraNA dvitIya, tRtIya aura caturtha paripATI meM kramazaH vigaI-varjita, lepamAtra- varjita aura Ayambilayukta hotA hai| yoM isa tapa kI cAroM paripATiyoM meM 5 varSa, 9 mahIne aura 18 dina lagate haiN| karaNa-AtmA kA uttarottara vizuddha pariNAma yahA~ 'karaNa' nAma se vivakSita haiN| ye mohakarma kI granthi ko tor3ane ke parAkrama meM sahAyaka banate haiN| pUrvokta Atma-pariNAmoM kI vizuddhirUpa karaNoM ke uttarottara tIvra tIna krama haiM-yathApravRttikaraNa, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa; ye samyaktvAdi ke anuguNa vizuddhirUpa pariNAma haiN| pUrva ke donoM karaNoM ke prApta hone para bhI jIva ko samyaktva prApta nahIM ho jaataa| tIsare anivRttikaraNarUpa AtmA ke tIvra pariNAmoM se mithyAtva kI granthi TUTa kara samyaktva kI prApti ho jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 426 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa - karaNa-AtmA ke zubha, azubha aura zuddha pariNAma jo karma ke phala ko tathArUpa badalane-pariNamana karane meM samartha haiM, ve bhI karaNa haiM, ukta karaNa ke 10 yA 11 prakAra haiM-(1) vandha yA vandhana, (2) sattA yA sattva, (3) udvartana yA utkarSa, (4) apavartana yA apakarSa, (5) saMkramaNa, (6) udaya, (7) udIraNA, (8) upazamanA yA upazamana, (9) nidhatti yA nidhattakaraNa, (10) nikAcita yA nikaacnaakrnn| aura (kahIM-kahIM) (11) abAdhAkAla yA abaadh| ina sabake pIche 'karaNa' zabda saMlagna hai| __ karaNa-cakSu Adi indriyoM tathA mana, buddhi, citta, hRdaya Adi ke mAdhyama se AtmA ke kAryoM kI abhivyakti kI jAtI hai, isalie inheM bhI kAryasAdhakatama karaNa kahA jAtA hai| inake do prakAra haiM-antaHkaraNa aura baahykrnn| bAhyakaraNa indriyA~ haiM aura antaHkaraNa mana, buddhi, citta, hRdaya Adi haiN| ___karaNa (trika)-hiMsAdi kI pravRtti karane athavA unakA tyAga-pratyAkhyAna karane meM tIna sahAyaka karaNa haiM-kRta, kArita aura anumodit| arthAt karanA, karAnA aura anumodana karanA = karate hue ko acchA jaannaa-maannaa| karaNasatya-jaisA kahA hai, tadanusAra karanA, athavA trikaraNa se satya honA, svIkRta mahAvratoM ke prati pUrNa vaphAdAra honaa| sAdhuvarga ke 27 guNoM meM se karaNasacce (karaNasatya) nAmaka eka guNa bhI hai| AgamAnusAra samasta dharmakriyAe~ upayogapUrvaka karanA bhI karaNasatya hai| athavA karanA, karAnA aura anumodanarUpa trikaraNa kahalAte haiM; trikaraNa se bhI hiMsAdi-nivAraNa karaNasatya hai| ___karaNAnuyoga-loka aura aloka ke vibhAga, yugoM ke parivartana aura cAroM gatiyoM ke svarUpa ko spaSTa batAne vAlA jJAna karaNAnuyoga kahalAtA hai| karuNAbhAvanA-(I) dIna, Arta, duHkhita, pIr3ita, zoSita, padadalita, bhayabhIta aura trasta tathA prANoM kI yAcanA karane vAle prANiyoM ke prati anukampA-buddhi, upakAra-buddhi, duHkha miTAne kI icchA, sahAnubhUtibhAvanA karuNAbhAvanA hai| (II) kAruNyapAtroM ke prati vAra-bAra anuprekSaNa karanA, niHsvArthabhAva se unako duHkha miTAne kA anupama niravadya, sAttvika, ahiMsaka upAya batAne kI bhAvanA karanA bhI karuNAbhAvanA hai| karkazanAma-jisa karma ke udaya se prANiyoM ke zarIra meM pASANavat karkazatA = kaThoratA utpanna hotI hai, vh| karma-kAjala se ThasAThasa bhare hue Dibbe ke samAna sUkSma aura sthUla ananta pudgaloM se paripUrNa loka meM jo karmarUpa meM pariNata hone yogya pudgala haiM, unakA jIva ke rAga-dveSAdi pariNAmoM ke anusAra AkarSita ho kara bandha ko prApta honA karma kahalAtA hai| mithyAtvAdi paMcavidha kAraNoM se jIva ke dvArA trividha yoga se jo kiyA jAtA hai, use karma kahate haiN| karma-prakAra-vaha karma do prakAra kA hai-dravyakarma aura bhaavkrm| mana-vacana-kAyA kI pravRtti se Akarpita kArmANa jAti ke pudgala-paramANuoM ke piNDarUpa karma ko dravyakarma tathA tajjanita jIva ke rAga-dveSAdi pariNAmoM ko bhAvakarma kahate haiN| bhAvakarma kriyA hai, dravyakarma usakA phala hai| For Personal & Private Use Only Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 427 * puNyakarma-pApakarma-zubha karma-azubha karma-mana, vacana aura kAyA ke dvArA hone vAlI zubha pravRtti (yoga) puNya hai aura azubha pravRtti pApa hai| prANI ke zubha adhyavasAya se pAtrAnusAra annAdi pradAna karane se nau prakAra ke puNya niSpanna (arjita) hote haiN| tathaiva azubha adhyavasAya se hiMsAdi ke dvArA dUsaroM ke duHkhita-pIr3ita karane se 18 prakAra ke pApakarma arjita hote haiN| inhIM ko kuzala karma, akuzala karma kahA gayA hai| ghAtikarma-aghAtikarma-AtmA ke mUla guNoM ke ghAtaka (AvAraka, vikAraka, kuNThitakAraka) karma ghAtikarma aura isake viparIta svabhAva vAle karma, jo AtmA ke mUla guNoM kA ghAta yA hrAsa nahIM karate, apitu usake pratijIvI guNoM kA kathaMcit hrAsa karate haiM, ve aghAtikarma kahalAte haiN| ghAtikarma cAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antraaykrm| aghAtikarma bhI cAra haiM-vedanIya, Ayu, nAma aura gotrkrm| jIvakarma-ajIvakarma-jo mithyAtva, avirati aura yoga ajIva haiM, paudgalika haiM, ve ajIva se sambaddha hone se ajIvakarma haiN| tathaiva jo mithyAtva, avirati aura ajJAna jIva se sambaddha haiM, vahA~ upayogarUpa rAga-dveSAdika jIvakarma haiN| inhIM donoM ko kramazaH dravyarUpa evaM bhAvarUpa hone ke kAraNa dravyakarma aura bhAvakarma kahA jA sakatA hai| ___ bandhakakarma-abandhakakarma-jisameM kisI kriyA yA pravRtti ke pIche rAga-dveSa (kapAya) nahIM hotA, vyakti kevala usakA jJAtA-draSTA vanA rahe to aisA zuddha karma abandhaka hai, AtmA ko bandhana meM nahIM DAlatA, isake viparIta zubha karma aura azubha karma donoM prakAra ke karma bandhakakarma haiN| mokSa-prApti ke lie ye donoM prakAra ke karma bandhanakAraka azuddha karma evaM heya haiN| bauddhadarzana meM zubha ko zuklakarma aura azubha ko kRSNakarma tathA ina donoM se Upara uTha kara zuddha (azukla-akRSNa) karma ko prApta karane kA nirdeza hai| yahI karma ke zubha, azubha aura zuddharUpa kA mUlAdhAra hai| kRtakakarma-akRtakakarma-karma kA bandhAtmaka svarUpa pRthak na batAyA jAe to pratyeka kriyA karma ho jaayegii| taba to zvAsa-bhojanAdi svataHsaMcAlita kriyAe~ bhI karma ho jAyeMgI, jinakA tyAga zarIradhArI ke lie asambhava hai| ataH karmavijJoM ne karma ke do bheda kiye haiMkRtakakarma aura akRtkkrm| 'maiM yaha karU~', ityAkAraka-saMkalpapUrvaka kiyA gayA karma kRtakakarma hai| bhagavadgItA meM kRtakakarmoM ke tyAga kA upadeza hai| jabaki pUrvokta prakAra ke saMkalpa se nirapekSa, jo karma svataH hotA hai yA jJAtA-draSTAbhAvapUrvaka hotA hai, vaha akRtakakarma hai, usakA tyAga nahIM kiyA jAtA, aise sahajarUpa se hone vAlA karma akRtakakarma hai| bhagavadgItA meM ise sahajakarma kahakara tyAjya nahIM batAyA gayA hai| kRtakakarma mukhyataH tIna prakAra kA hai-jJAtRtvarUpa, kartRtvarUpa aura bhoktRtvruup| - sakAmakarma-niSkAmakarma-sakAma kA artha hai-kAmya yA kAmanAmUlaka krm| jina karmoM ke pIche koI na koI kAma yAnI sthUla kAmanA, vAsanA, rAgabhAva, AkAMkSA, icchA, lAlasA, Asakti, tRSNA Adi yA ekamAtra kAma-sukhAnubhava kI smRti nihita hai, ve sakAmakarma haiN| dUsare zabdoM meM phalAkAMkSAyukta svArthakRtakarma sakAma hai, aura usase nirapekSa parArtha, For Personal & Private Use Only Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 428 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * parahitArtha, paropakArArtha, puNyArtha, para-sukhArtha, para-prasannArtha kiyA gayA karma niSkAma hai| gItA ke zabdoM meM phalabhoga kI AkAMkSA se yukta karma sakAma hai| usase nirapekSa karma niSkAma hai| tathaiva ahaMkAra-mamakAra se evaM phala-prApti, phalAzaMkA, phalAkAMkSA, phalabhogAkAMkSA, Adi doSoM se rahita karma niSkAma hai| inase yukta karma sakAma haiN| karma, vikarma, akarma-rAga-dveSa, kaSAya, pramAda Adi se prerita ho kara kI jAne vAlI sAmparAyika kriyA karma hai, jabaki kaSAya, pramAda, rAga-dveSa, moha Adi se rahita hokara mAtra jJAtA-draSTAbhAva se IryApathika kriyA kI jAe to pradezabandha-prakRtibandha nAmamAtra kA hone se athavA AThoM kI karmoM se rahita siddhoM ke dvArA svabhAvaramaNa hone se unake karma ko abandhakakarma athavA akarma kahate haiN| athavA karma ke do vibhAga haiM-vikarma karma meM se hI prAdurbhUta hotA hai| ataH karma aura vikarma kramazaH zubha aura azubha haiM, yAnI zubhayogarUpa puNyAnava ko karma aura azubhayogarUpa pApAsrava ko vikarma kahA jA sakatA hai| niSkriya hone mAtra se karma akarma nahIM ho jaataa| zubha-azubha-zuddhakarma-pUrvokta lakSaNAnusAra karma ko zubha karma, vikarma ko azubha karma aura karma karate hue bhI nirlipta jJAtA-draSTA rahane vAle akarma ko zuddha karma kahate haiN| kArya mAMgalika hote hue bhI hiMsAdiyukta ho to azubha hai, paropakAra bhI niSkAma evaM niHsvArtha hone se zubha hai, anyathA ashubh| isalie zubha-azubha kI eka kasauTI yaha bhI hai-jo AtmAnukUla ho, vaha zubha aura Atma-pratikUla ho, vaha azubha aura aniSTa hai| ___ karma, nokarma-karma banane yogya pudgala-paramANu ko kArmaNa-vargaNA kahate haiN| ye hI kArmaNa-vargaNA ke pudgala-paramANu loha cumbakavat AtmA kI ora AkRSTa hote haiM, Atmika svataMtratA ko roka dete haiN| isalie audArika Adi pA~ca prakAra ke zarIroM meM se kArmaNazarIra ko upacAra se karma kahA jAtA hai, zeSa cAra prakAra ke zarIra nokarma rUpa haiN| nokarma karma ke phala-pradAna meM yA karma ke udaya meM sahAyaka haiN| karma kI taraha nokarma Atma-guNaghAtaka yA bandhanakAraka nahIM haiN| pUrvokta zarIroM se sambaddha sajIva-nirjIva sabhI para-padArthoM ko nokarma kahA gayA hai| tAtparya yaha hai ki saMsArI jIvoM ke karmoM ke udaya se unake aMgAdi kI vRddhi-hAni ke rUpa meM jo pudgala-paramANuoM kA samUha pariNata (nirmita) hotA hai, vaha nokarma kahalAtA hai| ataH nokarma karmavipAka meM sahAyaka sAmagrI hai| nokarma ka avalambana haiM-dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhaav| aSTavidha karma : karma kI mUlaprakRtiyA~-AtmA ke mUla svabhAva kI AvAraka, suSuptikAraka, mUrchAkAraka yA vikAraka evaM zakti-pratirodhaka krmprkRtiyaaN| karmoM ke pRthak-pRthak svabhAva para se unakA pRthakkaraNa karanA prakRtibandha hai| mUla meM 8 karma zuddha AtmA ke 8 guNoM ko AvRta, kuNThita Adi karate haiN| ve isa prakAra haiM-jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayukarma, nAmakarma, gotrakarma aura antraaykrm| ___ mahAkarma-alpakarma-jo jIva karmoM kI dIrghakAlika sthiti vAle hoM, kAyikI Adi prabala mahAkriyAoM vAle hoM, karmabandha yA karmAnaba ke hetubhUta mithyAtva Adi bhI pracura evaM For Personal & Private Use Only Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 429 gAr3ha hoM, to mahAsrava vAlA jIva mahAkarma ho jAtA hai, vaha mahApIr3A va mahAvedanA vAlA hotA hai| isake viparIta jo karma, aprabala kriyA, alpa evaM agAr3ha Anava evaM zithilatara pIr3A (vedanA) vAle, alpasthitika, apracura evaM agAr3ha hoM to alpakarma hotA hai| uttarakarmaprakRtiyA~-mUlakarmaprakRtiyoM kI sahAyaka unakI sajAtIya karmaprakRtiyA~ uttarakarmaprakRtiyA~ kahalAtI haiN| AThoM hI karmoM kI kula uttaraprakRtiyA~ 148 haiM / jJAnAvaraNIya kI 5, darzanAvaraNIya kI 9. vedanIya kI 2, mohanIyakarma kI mukhya do, tathA unakI avAntara prakRtiyA~ 3 + 25 = 28, Ayukarma kI 4, nAmakarma kI 93 yA 103, gotrakarma kI 2 aura antarAyakarma kI 5; yoM kula uttaraprakRtiyA~ 148 yA 158 hotI haiN| karmabandha - AtmA aura karma kA svabhAva bhinna-bhinna hone para bhI rAga-dveSAdivaza paraspara dUdha-pAnI kI taraha donoM kA saMzliSTa ho jAnA karmabandha hai / yaha bhI do prakAra kA hai - dravyakarmabandha aura bhAvakarmabandha / karmabandha ke cAra prakAra-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / karmabandha ke cAra stara-karmabandha ke zithilatara, zithila, gAr3ha aura gAr3hatara ke krama se cAra prakAra haiM- spRSTa, baddha, nidhatta aura nikaacit| kriyamANa, saMcita, prArabdha karma : badhyamAna, sattA-sthita, udayAgata-rAga-dveSa yA kaSAya se prerita hokara vartamAna meM kiye gaye yA ba~dhane vAle karma jainadRSTi se badhyamAna aura vaidikadRSTi se kriyamANa kahalAte haiM / tathA kisI prANI ke dvArA janma-janmAntara se le kara isa kSaNa taka kiye hue ve karma, jinako ba~dhane ke bAda turanta yA aba taka udaya meM A kara phala nahIM bhogA gayA hai, ve sTaoNka meM jamA par3e haiM, unheM jainadRSTi se sattA - sthita aura vaidikadRSTi se saMcita karma kahate haiN| jina saMcita karmoM kA phala milanA amuka samaya ke bAda prArambha ho gayA hai, unheM vaidikadRSTi se prArabdha karma kahate haiM, jainadRSTi se ve janma-janmAntara se sattA meM par3e hue karma amuka samaya ke bAda udaya meM A kara jaba phala denA (bhugatAnA) prArambha kara dete haiM, taba ve udayAgata karma kahalAte haiN| ataH trividha kAlakRta karmoM se chuTakArA pAye binA mokSa nahIM hotA / karmapudgala-jIva ke rAga-dveSAdi pariNAmoM ke dvArA AkarSita hokara zliSTa hone vAle karmavargaNA yA kArmaNavargaNA ke catuHsparzI pudgala karmapudgala haiN| karmavargaNA-nokarmavargaNA - samAna guNayukta sUkSma, aviccheda, avibhAgI samUha ko vargaNA kahate haiN| karma-sambandhI granthoM meM aisI kula 23 vargaNAe~ batAI gaI haiN| unameM se kArmaNavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura tejasvargaNA; ye cAra prakAra kI vargaNAe~ dharmavargaNAe~ haiN| zeSa 19 prakAra kI vargaNAe~ nokarmavargaNAe~ haiN| athavA karmarUpa meM pariNata hone vAlA karmasamUha karmavargaNA hai| yA aSTavidha karmaskandhoM kI bhedabhUta vargaNA karmavargaNA hai| karmaparamANu-karmarUpa meM pariNata hone vAle pudgala - paramANu, jinakA vibhAga na ho ke, ve karmaparamANu haiN| For Personal & Private Use Only Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 430 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * karmakaraNa-karma-viSayaka bndhn| karmakilviSa-karmacANDAla / kharAba karma karane vaalaa| karmaskandha-karmapudgaloM kA pinndd| karmasthiti-karmapudgaloM ke avasthAna kI kaalaavdhi| karmaniSeka-karmapudgaloM kI rcnaa-vishess| karma-parizATanA-karmapudgaloM kA jIva pradezoM se pRthkkrnn| nirjarA kA lkssnn-vishess| karmazarIra = kArmaNazarIra-karmapudgaloM kA banA huA atyanta sUkSma zarIra-vizeSa ise kArmaNazarIra yA karmajazarIra bhI kahate haiN| yaha eka prakAra kA kampyUTara hai, jo pratyeka saMsArI prANI ke karma ke Anava, bandha aura kSaya kA hisAba rakhatA hai|yh bhaviSya meM maraNoparAnta bhI AtmA ke sAtha bhavAntara yA janma-janmAntara meM sAtha rahatA aura jAtA hai| karmajA-buddhi-abhyAsa se utpanna hone vAlI anubhavayukta buddhi| ise kArmikI, karmikA yA kArmikA buddhi yA prajJA bhI kahate haiN| karmavipAka-karmapariNAma, udayAgata karma kA phl| karmavipAka kA pratipAdaka grantha (krmgrnth)| karmalezyA-karma dvArA hone vAlA jIva kA prinnaam| ' karmabhUmi-bharatakSetra Adi karma-pradhAna bhuumi| karmabhUmija-karmabhUmi meM utpanna hone vaalaa| karmadalika-karmabandha kI kvAMTiTI (parimANa) batAne vAlA samUha, jo sthiti yA rasa kI apekSA ke binA karma hone vAlA karmavargaNA kA jatthA, jo pradezabandha hai, vaha karmadalikarUpa hai| karmodaya-karmabandha hone ke pazcAt sattA meM par3e hue karmoM kA phalonmukha hone ke lie udyata honA karmodaya hai| karmasaMga-rAga-dveSa yA AsaktirUpa bhAvakarmarUpa prinnaam| karmaphala-karma ke udaya meM Ane para usakA zubha yA azubha phala athavA udIraNA dvaar| udaya meM lA kara prApta kiyA jAne vAlA zubhAzubha phl| karmaphalabhoga-pUrvavaddha karma kA zubha yA azubha phala bhoganA yA sukha yA duHkharUpa meM karmaphala vedn| karmopArjana-karmoM ke mithyAtva Adi pA~ca kAraNoM meM se kisI yA kinhIM kAraNoM se karmabandha krnaa| athavA trividha yoga dvArA karmoM ko AkRSTa karake kaSAyAviSTa ho kara AtmA kA karma se zliSTa honaa| nikAcita karma-anikAcita karma-karmoM kA itanA pragAr3ha bandha, jinakI kAlamaryAdA (sthiti) aura tIvratA (tIvrarasamAtrA) meM koI parivartana yA samaya se pUrva usakA phalabhoga For Personal & Private Use Only Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** pAribhASika zabda-koSa * 431 * nahIM kiyA jA sakanA nikAcita karma hai| arthAt baddha karma kI vaha avasthA, jisameM udvartanA, apavartanA, saMkramaNa aura udIraNA nahIM ho sakatI, vaha nikAcita karmabandha hai| nikAcita rUpa se baddha karma kA phala jisa rUpa meM bA~dhA hai, usI rUpa meM anivAryataH bhoganA par3atA hai| baddha karma kI nikAcita avasthA cAra prakAra kI hai-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa meN| isake viparIta zeSa sabhI anikAcita karma kahalAte haiM; jinake bandha ke bAda udaya meM Ane se pUrva taka udvartana, apavartana, saMkramaNa tathA udIraNA evaM parivartana prAyaH ho sakate haiN| ___ karmavAda-jisameM zubha, azubha, ghAti, aghAti Adi karmoM ke Asava, bandha, udaya, udIraNA, vipAka, sthiti, anubhAga, zubhAzubha phala tathA karmoM ke nirodha, saMvara, nirjarA, sarvakarmakSayarUpa mokSa kI carcA hai, AtmA se paramAtmA banane kA vibhinna zAstrIya pahaluoM se pratipAdana hai, vaha karmavAda hai| karmavijJAna-karmavAda se bhI adhika spaSTa, prAMjala tathA saMvara, nirjarA aura mokSa kI sakriya sAdhanA aura usake AdhAra kA nirUpaNa hai| karma kA atha se iti taka suspaSTa pratipAdana hai, vaha karmavijJAna hai| karmacetanA-apane svabhAvabhUta jJAna ko chor3a kara anyatra-para meM-'maiM karatA hU~', isa prakAra kA jo anubhava hotA hai, ise karmacetanA kahate haiN| karmaphalacetanA-udayAgata karmaphala ko bhogatA (vedana karatA) huA jIva zuddha Atma-svarUpa kA cintana karake indriyoM ke manojJa-amanojJa viSayoM ke nimitta se svayaM ko sukhI-duHkhI anubhava karatA huA, prAdhAnyataH karmaphala kA hI vedana karatA hai, vahA~ karmaphalacetanA hai| - karmapravAdapUrva-jisa pUrva zruta meM karma kI bandha, udaya, udIraNA, upazama, nirjarA, saMvara Adi avasthA-vizeSoM kA anubhava tathA prakRti, pradeza, anubhAga evaM sthitirUpa meM baMdhane vAle karma kA vistRta varNana hai, vaha karmapravAdapUrva hai| karmopAdhika-jIvoM kI jo vibhinnatA karmajanita rAgAdi bhAvoM ke kAraNa dRzyamAna * hotI hai, vaha karmopAdhika kahalAtI hai| kalpa-(I) kuzala pariNAma se vivekapUrvaka sAvadhAnI ke sAtha bAhya vastuoM kA sevana karanA kalpa hai| (II) kalpa kA artha AcAra-maryAdA hai| isalie bRhatkalpa evaM kalpasUtra bhI haiN| (II) kalpa kA eka artha hai-vaimAnika deva, jo saudharma se le kara acyuta paryanta haiM, ve kalpa haiM, una devoM ke vimAnoM kI bhI kalpa saMjJA hai| isa kAraNa saudharma se lekara acyuta paryanta 12 devalokoM ke deva kalpopapanna kahalAte haiM aura isase Age ke navagraiveyaka aura paMca anuttaravimAnavAsI deva kalpAtIta kahalAte haiM, kyoMki ve indra, sAmAnika Adi 10 bhedoM kI kalpanA se rahita haiM, tathA ahamindra haiN| kalpAtIta unako bhI kahate haiM, jo sAdhaka phalpa yAnI AcAra-vyavahAra kI kalpanA se rahita haiN| For Personal & Private Use Only Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 432 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kalpya (kalpa) vyavahAra-sAdhuvarga ke lie kisa kAla meM kauna-sI vastu grAhya hai, kauna-sI agrAhya hai? isakA viveka karake bhI apavAdika paristhiti meM agrAhya ke sevana tathA grAhya ke asevana se atyanta doSa ke prAyazcitta kI jisameM prarUpaNA kI jAtI hai, vaha kalpya-vyavahAra hai| isakA apara nAma kalpyAkalpya bhI hai| kaSAya-(I) kaSa kA artha hai-karma yA saMsAra, jo karma yA saMsAra ko prApta karAyA karate haiM, ve kaSAya haiN| ve cAra haiM-krodha, mAna, mAyA, lobh| tIvratA-mandatA kI dRSTi se 16 prakAra haiM-4 anantAnubandhI, 4 apratyAkhyAnI, 4 pratyAkhyAnI aura 4 sNjvln| (II) cAritramohanIya ke bhedabhUta kaSAyavedanIya ke udaya se AtmA meM jo krodhAdi rUpa kaluSatA utpanna hotI hai, jo Atma-guNoM kA nyUnAdhika rUpa se vighAta (hrAsa) karatI hai, use bhI kaSAya kahA jAtA hai| ise kaSAyavedanIyakarma bhI kahate haiN| ___ kaSAyakuzIla (nirgrantha)-eka prakAra ke nirgrantha, jinhoMne anantAnuvandhI Adi tIna prakAra ke kaSAyoM ke udaya para vijaya pA liyA hai, kevala saMjvalana kaSAya ke vazIbhUta hote haiM, unheM kaSAyakuzIla kahate haiN| kaSAya-samudghAta-tIvra kaSAyodayavaza kaSAya kI tIvratA se mUla zarIra ko na chor3a kara para kA ghAta karane hetu Atma-pradezoM ke zarIra se bahirbhUta ho kara tIna guNe phaila jAnA kaSAya-samudghAta hai| yahI prabalatA se ghAta hai| kaSAyAtmA-jisameM cAroM kaSAyoM kA udaya pAyA jAe, vh| kaSAya-viveka-dravya aura bhAva kI apekSA se do prakAra kA hai| dravyataH vacana aura kAyA se krodhAdi sUcaka vividha pravRtti na karanA dravyataH kaSAya-viveka hai tathA mana meM bhI dUsaroM ke paribhava Adi kA vicAra na Ane denA bhAvataH kaSAya-viveka hai| kaSAya-saMlekhanA-(1) pariNAmoM = adhyavasAyoM kI vizuddhi krnaa| (II) tathA zubha dhyAnoM ke dvArA kaSAyaviSayaka saMlekhanA = alpIkaraNa = kRzIkaraNa krnaa| (III) athavA krodhAdi kaSAyoM kA sarvathA saMnyAsa = parihAra karanA kaSAya-saMlekhanA hai| kAMkSA-(I) kAMkSA kA artha hai-gRddhi, Asakti, lolupatA yA tIvra icchaa| (II) isa loka-paraloka sambandhI viSayoM kI prApti kI icchA karanA kAMkSA hai| (III) vrata, tapazcaraNa Adi se upArjita puNya ke badale meM laukika-pAralaukika vastuoM kI prApti kI icchA karanA kAMkSA hai| (IV) athavA ADambara Adi dekha kara para-darzana yA para-mata ko grahaNa karane kI icchA karanA bhI kAMkSA hai| (V) kAMkSA samyagdarzana kA eka aticAra (doSa) hai| kApotalezyA-dUsaroM para krodha karanA, nindA karanA, unheM duHkha denA, vaira-virodha karanA, zoka aura bhaya se grasta rahanA, dUsaroM ke aizvarya Adi ko sahana na karanA, dUsare kA tiraskAra karanA, sva-prazaMsA-para-nindA karanA, dUsaroM kA kataI vizvAsa na karanA, apane samAna dUsaroM ko bhI beImAna samajhanA, sva-hAni-vRddhi ko na samajhanA, raNa meM maraNa cAhanA, kArya-akArya na ginanA ityAdi prakAra kI manovRtti yA bhAvoM kI kaluSatA kApotalezyA hai| For Personal & Private Use Only Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 433 * kAma (puruSArtha) - dharma -maryAdA ke viruddha indriya-viSayoM kI prApti kI niraMkuza kAmanAabhilISA yA prApti-prayatna karanA (niraMkuza) kAma - puruSArtha hai| yaha icchA kAma hai|. kAma - dUsarA madanakAma hai / para strI yA avivAhita striyoM, vidhavAoM ke viSaya meM aSTavidha maithuna-sevana kI abhilASA karanA madanakAma hai| kAmasaMvara-veda-mohanIya-karmodayavaza utpanna kAmavRtti kA samyak nirodha karanA / kAmabhoga-tIvrAbhilASa--yaha zrAvaka ke caturtha aNuvrata kA aticAra hai| madanakAmaviSayaka tIvra (utkaTa) icchA rakhanA, athavA zabda aura rUpa ko kAma tathA gandha, rasa aura sparza ko bhoga kahate haiM, ina pA~coM viSayoM kI prApti kI tIvra icchA rakhanA bhI kAma-bhoga tIvrAbhilASa hai| ise kAmabhoga tIvrAbhiniveza bhI kahate haiM / kAmarAga - manojJa strI Adi kAmabhoga ke sAdhanabhUta abhIpsita vastuoM ke prati rAga honaa| kAya - (I) jAti-nAmakarma ke udayaM kA avinAbhAvI trasa sthAvara - nAma- karmodayajanita AtmA kA trasa e yA sthAvaraparyAya kAya kahalAtA hai, athavA pRthvIkAya Adi nAmakarma-vizeSa ke udaya se prApta avasthA - vizeSa ko kAya kahate haiN| (II) audArikAdi zarIra nAmakarmodayavaza una-una pudgalaskandhoM (piNDoM ) kA saMcita honA kAya hai, ise zarIra yA deha bhI kahate haiN| kAyakleza- vIrAsana, palyaMkAsana Adi yogAsanoM, AtApanA, parISaha-sahana, vividha pratimA (pratijJA ) Adi dvArA dharmapAlana ke lie kAyA ko kasanA, kaSTa sahane yogya banAnA, deha-duHkha ko samabhAvapUrvaka sahana karanA, sukhaviSayaka Asakti ko, sukhazIlatA ko, evaM sukha-suvidhAoM ko kama karanA, tathA pravacana (dharmatIrtha ) kI prabhAvanA karanA kAyakleza nAmaka bAhya tapa hai| zIta, uSNa, Atapa tathA vikRSTa tapa ke dvArA, kSudhA Adi * bAdhAoM ke nirodha dvArA, AsanAbhyAsa dvArA dhyAna aDola ho sake; yaha bhI kAyakleza tapa kA prayojana hai| kAya gupti - (I) kAyA se sAvadha kriyAoM kA tyAga karanA | (II) athavA kAyA se bandhana, chedana, maraNa, AkuMcana, prahAra, prasAraNa Adi kAya - kriyAoM se nivRtti karanA tathA zayana, Asana, AdAna nikSepAdi meM yatanApUrvaka jIvarakSA karate hue ceSTAe~ karanA kAyagupti hai| (III) unmArga meM gamana karatI huI kAyA kI gupti = rakSA karanA bhI kAgupti hai | (IV) prANipIr3AkAriNI kAyakriyA se nivRtti | kAyasaMyama--Avazyaka kriyAoM ko chor3akara anya kAryoM ke karane meM kachue ke samAna indriyoM ko gopana - saMkucana karanA tathA hAtha-paira Adi avayavoM ko zAnta rakhanA kAyasaMyama hai| kAyasthiti-audArika Adi zarIra ko na chor3a kara usake rahane taka nAnA bhavoM ko grahaNa karate hue jitanA kAla bItatA hai, usakA nAma kAyasthiti hai| For Personal & Private Use Only Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 434 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kAya-svabhAva-anityatA, niHsAratA, apavitratA tathA janma-maraNAdi duHkhahetutA kAya (zarIra) kA svabhAva hai| kAyika zubhAzubha yoga-kAyA se niravadya pravRtti yA zubha bhAvoM se puNyAdi pravRtti karanA kAyika zubhayoga hai tathA hiMsAdi azubha yA sAvadha pravRtti karanA kAyika azubhayoga hai| ___ kAyikI kriyA-kAyA se duSTatApUrvaka yA duSTa adhyavasAyapUrvaka udyama (ceSTA) karanA kAyikI kriyA hai| kAyotsarga-vibhinna anuSThAnoM tathA Avazyaka kriyAoM meM jina- guNasmaraNapUrvaka kAyA aura kAyA se sambaddha sajIva-nirjIva vastuoM para mamatva kA tyAga; mamatvaMvisarjana kAyotsarga hai| yaha khar3e ho kara, baiTha kara siddhAsana, padmAsana yA sukhAsana se bhI kiyA jAtA hai| nirviNNa sAdhu dvArA khar3e ho kara yA baiTha kara kaSAyarahita ho kara deha kA parityAga karanA bhI kAyotsarga hai| ise kAya-vyutsarga bhI kahate haiN| Abhyantara tapa kA yaha antima bheda hai| kAraka-samyaktva-jisa samyaktva ke hone para jIva Agamokta vratatapAdi-anuSThAna tadanusAra hI karatA-karAtA hai, use kAraka-samyaktva kahate haiN| kAraNa-jisake hone para hI jo hotA hai, vaha kArya aura itara-jisake sadbhAva meM kArya hotA hai, vaha kAraNa kahalAtA hai| kAraNa ke mukhyatayA do prakAra haiM-upAdAna aura nimittkaarnn| vaise pratyaya, kAraNa, nimitta, ye ekArthavAcI haiN| bAhya aura Abhyantara ke bheda se bhI hetu (sAdhana yA kAraNa) do prakAra kA hai| ye donoM phira AtmabhUta, anAtmabhUta ke rUpa meM do-do prakAra ke haiN| upAdAnakAraNa hI kAryarUpa hotA hai, nimittakAraNa kArya se abhinna nahIM hotaa| upAdAnakAraNa ke binA nimitta kucha bhI nahIM kara sktaa| sahakArI kAraNa to nimitta kA hI eka prakAra hai| ___ kAraNa-paramAtmA-jo nirAvaraNa (svAbhAvika) jJAna-darzana se yukta ho, use kAraNa-paramAtmA kahate haiN| kAruNya (karuNAbhAvanA)-zArIrika, mAnasika evaM AdhyAtmika duHkhoM se pIr3ita prANiyoM ke prati anugraharUpa pariNAma honA kAruNya hai, niHsvArtha niSkAma karuNA lAnA karuNAbhAvanA hai| kArmaNazarIra-(I) jo samasta zarIroM kA bIjabhUta zarIra hai, unakA kAraNa hai, vaha kArmaNazarIra hai| (II) karma ke vikArabhUta yA karmarUpa zarIra kA nAma kArmaNazarIra hai|| kArmaNa kAyayoga-mana, vacana aura kAya vargaNAoM ke nimittabhUta parispandana, kampana yA vyApAra (pravRtti) kA nAma yoga hai| kArmaNazarIra dvArA jo yoga kiyA jAtA hai, vaha kArmaNa kAyayoga hai| athavA kArmaNazarIra ke sAtha vartamAna jo saMyoga hai, arthAt AtmA kA karmoM ko AkarSaNa karane kI zakti se saMgata pradeza- parispandanarUpa yoga hai, vaha kArmaNa kAyayoga hai| For Personal & Private Use Only Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa * 435 * kArmaNazarIrabandhana-nAma-jisa karma ke udaya se kArmaNazarIra gata paramANu paraspara bandha ko prApta hote haiM, use kArmaNazarIrabandhana - nAmakarma kahate haiN| kArmaNazarIrasaMghAta-nAma-jisa bandhananAmakarma ke udaya se ekabandhanabaddha ho kara zarIrarUpatA ko prApta kArmaNazarIra ke skandha jisa karma ke udaya se mRSTatA cikkaNatA yA ekarUpatA ko prApta hote haiM, use kArmaNazarIrasaMghAta-nAmakarma kahate haiN| kAla - (I) chaha dravyoM meM se eka dravya / (II) 5 varNa, 5 rasa, 2 gandha, 8 sparza se rahita aura chaha prakAra kI hAni - vRddhisvarUpa agurulaghu guNa se saMyukta ho kara vartanA-svayaM pariNamate hue dravyoM ke pariNamana meM jo sahakAritA - lakSaNa vAlA hai, vaha kAla nAmaka dravya hai| (III) kAla kA artha samaya, vakta, paristhiti bhI hai / (IV) kAla kA artha mRtyu bhI hai| jisase bhUta, bhaviSya, vartamAna kA vyavahAra hotA hai, ghar3I, ghaMTA, kSaNa, lava, pakSa, saptAha, mAsa, varSa Adi kA vyavahAra hotA hai, vaha kAla hai| = kAla-jJAnAcAra - jJAnAcAra kA eka aMga, jisakA artha hai-aMga praviSTa Adi jisa zruta kA jo svAdhyAyakAla kahA gayA hai, usI meM usakA svAdhyAya karanA, anya kAla meM na krnaa| kAlAtikrama-zrAvaka ke 12 veM vrata kA eka aticAra / utkRSTa atithirUpa sAdhu ko AhAra dene kA jo (bhikSA samaya) kAla hai, usakA ullaMghana karake svayaM Age yA pIche AhAra kara lenA aura bAda meM bhikSArtha Ane para niSedha kara denA / kAMkSAmohanIya-mohakarmavaza matAntara, arthAntara Adi kI AkAMkSA karanA / kilviSaka - kilviSa kahate haiM pApa ko / pApa se yukta antyavAsiyoM yA antyajoM ke samAna deva kilviSika kahalAte haiN| kilviSika bhAvanA - kevalajJAnI, zruta (zAstra), dharmasaMgha, arihaMta-siddha devAdhideva yA paMcavidha deva, AcArya evaM dharma kA avarNavAda ( nindA) karanA, inakA pratyanIka (virodhI), kuTila (mAyAyukta), aupacArika vinayabhakti kA dikhAvA, doSadarzana yA doSAviSkaraNa, ye kilviSika bhAvanAe~ haiN| ina aura aise kilviSika bhAvanAyukta karma se jIva kilciSika devoM meM utpanna hotA hai| kIlikAsaMhanana - markaTabandha ( nArAcabandha) ke binA jisakI haDDiyoM ke madhya meM sirpha . kIla hotI hai, use kIlikAsaMhanana kahate haiN| kudRSTi (I) jo apane mati zrutajJAna ke darpa se apane kathana ko jinokta kaha kara svacchanda kathana kare, use kudRSTi kahate haiN| (II) jo sAta bhayoM se yukta ho| (III) yA mithyAdRSTi ho, vaha kudRSTi hai| - kudeva - jo rAga-dveSa-moha ke cihnabhUta strI, zastra, akSasUtra ( japamAlA) aura rAga-dveSAdi se kalaMkita ho kara dUsaroM kA nigraha aura anugraha karane meM tatpara rahate haiM, ve * kudeva haiM, jo sarvakarmamukti ke kAraNa nahIM ho skte| For Personal & Private Use Only Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 436 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kudharma-mithyAdRSTiyoM dvArA prarUpita, hiMsAdi pApAcaraNoM ke vidhAna se malina, mUr3ha buddhi logoM meM kriyAkANDa yA karmakANDarUpa kAmanAmUlaka dharma se prasiddha ho kara bhI vastutaH dharma nahIM hai| vaha saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa ho sakatA hai| . kupAtra-jo ghora mithyAtva ke vazIbhUta ho kara duSkara tapazcaraNa karate haiN| dravyarUpa se ahiMsAdi pA~ca vratoM ko grahaNa karate haiM, bAhyarUpa se saMyama, niyama aura zIla se yukta haiM, kaSAyoM aura indriyoM ke vijetA haiM, ve mithyAdRSTi hone se supAtra nahIM haiN| athavA gRhastha meM raha kara bhI jo madya-mA~sAdi sapta kuvyasanoM kA sevana karate haiM, pApAcArI haiM, ve bhI kupAtra haiN| ___kuvyasana-juA, corI, mA~sAhAra, madyapAna, vezyAgamana, parastrIgamana aura zikAra api sAta mahApApavarddhaka kuvyasana haiN| kupyapramANAtikrama-Asana, zayyA Adi ghara ke upaskara (sAdhana-sAmagrI) ko kupya kahate haiN| parigrahaparipANavrata meM gRhIta kupya ke parimANa (maryAdA) kA ullaMghana karanA kupyapramANAtikrama aticAra hai| kula-(I) gacchoM ke samudAya ko kula kahate haiN| (II) athavA eka hI AcArya kI ziSya-paramparA ko kula kahate haiN| (III) pitA-pitAmahAdi pUrva puruSoM ke vaMza ko kula kahate haiN| ___ kulakara-bhogabhUmi kI samApti para karmabhUmi ke prArambha meM kuloM kI vyavasthA karane meM kuzala tathA kuloM ko dhAraNa karane ke kAraNa ye kuladhara yA kulakara tathA prajA ke jIvanopAyoM para manana karane vAle yugAdipuruSa manu kahalAte the| kUTatulAmAna-yaha tRtIya aNuvrata kA aticAra hai| tolane ke tarAjU aura nApane ke bA~ToM ko hInAdhika rkhnaa| kama taula vAle bA~Ta se denA, adhika taula vAle se lenA, yaha hai-kUTatulAmAna nAmaka aticaar|| kUTalekha-banAvaTI hastAkSara karanA, jAlasAjI karanA, banAvaTI lekha likhanA, dastAveja banAnA, kUTalekha nAmaka zrAvaka ke dvitIya aNuvrata kA aticaar| dvitIya satya-aNuvrata kA aticAra hai| kUTastha nitya-jisameM kisI prakAra kA halana-calana na ho ske| kUTasAkSya-jhUThI sAkSI = gavAhI denaa| rizvata, mAtsarya yA anya lobhavaza asatya bayAna denA, jhUThI gavAhI denaa| kRSNapAkSika-dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karane vAle jiiv| kRSNavarNa-nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se zarIragata paramANuoM kA varNa kAlA ho, vaha kRSNavarNa-nAmakarma hai| kevalajJAna-jo jJAna kevala (matijJAnAdi se rahita) yAnI asahAya ho, paripUrNa, asAdhAraNa (anupama), vizuddha sakalapadArtha-prakAzaka, samasta loka-alokajJAtA ho| For Personal & Private Use Only Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 437 * kevalajJAnAvaraNa-jo karma loka-alokagata sarva tattvoM ke pratyakSa darzaka aura atizaya nirmala kevalajJAna ko AvRta karatA hai, vaha kevalajJAnAvaraNa hai| kevaladarzana-darzanAvaraNa karma kA pUrNatayA kSaya ho jAne para dUsare kisI kI sahAyatA ke binA samasta mUrta-amUrta dravyoM ko sAmAnya se jAnatA-dekhatA hai, vaha kevaladarzana hai| kevaladarzanAvaraNIya-jo kevaladarzana ko AcchAdita karatA hai, use kevaladarzanAvaraNIya kahate haiN| kevali-samudghAta-Ayukarma kI sthiti alpa aura vedanIya Adi karmoM kI sthiti adhika hone para use anAbhogapUrvaka (upayoga ke binA hI) Ayu ke samAna karane ke lie kevalI bhagavAn apane Atma-pradeza mUla zarIra se bAhara nikAlate haiM, use kevali-samudghAta kahate haiN| koSThabuddhi-utkRSTa dhAraNAyukta jo puruSa guru ke upadeza se aneka granthoM se vistAra se zabdarUpa bIjoM ko svabuddhi se grahaNa karake mizraNa ke binA pRthak-pRthak apane buddhirUpa koThe meM sthApita kara letA hai; usakI usa buddhi ko koSThabuddhi kahate haiN| kautkucya-bhANDa yA vidUSaka kI taraha bhrU, mukha, netra, kAna, oTha, hAtha, paira Adi dvArA isa prakAra kI ceSTA karanA, jise dekha kara anya jana ha~sane lageM, para svayaM na ha~se, yaha kAyakautkucya hai, isI taraha vANI se pazu-pakSiyoM ke svara kA anukaraNa karanA vAkkautkucya hai| yaha zrAvaka ke AThaveM anarthadaNDaviramaNavrata kA eka aticAra bhI hai| kriyA-jIva ke mana-vacana-kAyA se hone vAlI koI bhI pravRtti, halacala, spandana kriyA hai, vaha do prakAra kI hai-sAmparAyikI aura iiryaapthikii| sAmparAyikI kriyA kaSAyayukta hotI hai, jabaki IryApathikI kaSAyarahita hotI hai, isalie sthitibandha aura rasabandha nahIM hotaa| sAmparAyikI kriyA kAyikI Adi ke bheda se 24 prakAra kI hai| IryApathikI kriyA kA eka prakAra hai| isa prakAra kula 25 kriyAe~ haiN| kriyA-(I) dezAntara-prAptirUpa parispandanarUpa dravya kI paryAya kriyA kahalAtI hai| mana-vacana-kAyA ke vyApAra kA nAma kriyA hai| (II) kriyA nAma gati kA bhI hai, jo prayogagati, vinasAgati aura mizrikAgati ke bheda se tIna prakAra kI hai| (III) zAstrokta anuSThAna yA dharmAnuSThAna ko bhI kriyA kahate haiN| kriyAruci-vyavahAra-samyaktva kA eka bhed| samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa, vinaya, samiti aura gupti ke anuSThAna meM jisakI bhAvapUrvaka ruci hotI hai, use kriyAruci kahate haiN| kriyAvAdI-(I) jIva (AtmA) Adi padArthoM kA astitva hai, aisA jAnane-mAnane-kahane vAle kriyAvAdI (Astika) hote haiN| (II) kevala kriyA se hI mokSa hotA hai, aisA ekAntarUpa se mAnane vAlA (mithyaatvii)| kriyAsthAna-karmabandha kA kaarnn| For Personal & Private Use Only Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 438 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kliSTa-(I) kleshyukt| (II) kaThina, vissm| (III) kleshjnk| kupravacana-dUSita shaastr| kuprAvacanika-dUSita siddhAnta kA anusaraNa karane vaalaa| krodha-(I) mohanIya karma ke udaya se aprItirUpa, dveSamaya pariNAma utpanna honaa| (II) sva-para ke upaghAta va anupakAra ke vicAra se krUratArUpa pariNAma utpanna honaa| klizyamAna-asAtAvedanIya ke udayajanita pIr3A ke anubhava se duHkhI hue jIva klizyamAna kahalAte haiN| (kSa = kSa) kSapaka-cAritramohanIya karma kA kSaya karane vAlA saadhk| kSapakazreNI-mohanIya karma kA kSaya karatA huA apramatta sAdhaka jisa zreNIapUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSma-samparAya aura kSINamoha, ina cAra guNasthAnoM rUpa nisainI para ArUr3ha hotA hai, use kSapakazreNI kahate haiN| ise kSapaNadRSTi yA kSAyikIzreNI bhI kahate haiN| kSapaNa-(I) krodha, mAna, mAyA aura mada kA kSaya karane vAle jIva kI yaha sArthaka kSapaNa saMjJA hai| (II) AThoM karmoM kI mUla aura uttarakarmaprakRtiyoM ke prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezabandhoM kA pRthakbhAva = nirmUla vinAza honaa| kSamaNa-dUsaroM ke dvArA kiye hue aparAdhoM ko svayaM kSamA krnaa| kSamA-(I) krodha kI utpatti ke nimittabhUta bAhya kAraNa ke pratyakSa meM hone para bhI jarA bhI krodha-roSa-Aveza na krnaa| (II) pratIkAra karane kA sAmarthya hone para bhI apakAra ko sahana krnaa| (III) dazavidha uttama dharmoM (zramaNadharmoM) meM sarvaprathama dharma kSamA' hai| kSamApaNa-(I) AcArya Adi kI kSamA kA grahaNa krnaa| (II) AcAryAdi se kSamA mA~ganA kSamApaNa hai| kSamApanA-sarva jIvoM se apane dvArA kiye gae aparAdha ke lie kSamA mA~ganA aura una jIvoM dvArA kiye gae aparAdha ke lie kSamA karanA-arthAt kSamA lenA aura kSamA denAkSamApanA hai| sAMvatsarika parva divasa ko kSamAparva, kSamApanA divasa bhI kahate haiN| kSaya-karmoM kI AtyantikI nivRtti arthAt karma kA sarvathA naSTa ho jAnA kSaya hai| kSayopazama-(I) sarvaghAtisparddhaka ananta guNahIna hokara dezaghAtisparddhakarUpa se pariNata hote hue udaya ko prApta hote haiM, unakI ananta guNahInatA kA nAma kSaya hai, unhIM kA dezaghAtirUpa meM avasthita rahanA upazama hai| isa prakAra ke kSaya aura upazama ke sAtha jo udaya hotA hai, vaha kSayopazama kahalAtA hai| (II) pariNAmoM kI nirmalatA se karmoM ke ekadeza kA kSaya aura ekadeza kA upazama honA kSayopazama hai| (11) karmoM ke kSaya aura upazama se utpanna huA guNa kSAyopazamika kahalAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 439 * kSAyopazamikabhAva-pUrvokta kSayopazama ke lie jo bhAva hote haiM, ve kSAyopazamikabhAva kahalAte haiN| kSayopazamasamyaktva-jo mithyAtva udaya ko prApta huA hai, vaha kSINa aura jo udaya ko aprApta hai, vaha upazAnta hai| isa prakAra kSaya ke sAtha upazamarUpa mizra avasthA ko prApta honA kSayopazama hai, isa prakAra ke kSayopazama se utpanna hone vAle tattvArthazraddhAna ko kSayopazama yA kSAyopazamikasamyaktva kahate haiN| una-una karmoM ke kSayopazama se niSpanna jJAna, saMyama tathA labdhi ko bhI isI prakAra samajha lenA caahie| kSAnti-(I) krodhAdi kaSAyoM kI zubha pariNAmabhAvanApUrvaka nivRtti-abhAva kA nAma zAnti (kSamA) hai| (II) AkrozAdi suna kara bhI krodha-tyAga krnaa| kSAnti-sahiSNutA, dhairya, titikSA aura kSamA, ina arthoM meM bhI prayukta hotA hai| kSAyika-una-una karmoM ke atyanta kSaya (nAza = nivRtti) se niSpanna bhAva ko kSAyikabhAva kahate haiN| kSAyika jJAna, kSAyika darzana, kSAyika cAritra, kSAyika abhayadAna, kSAyika lAbha, kSAyika bhoga, kSAyika upabhoga aura kSAyika vIrya-ye saba una-una karmoM ke Atyantika kSaya ho jAne se niSpanna hote haiN| ___ kSAyikabhAva-jJAnAdi ke vighAtaka pudgaloM-jJAnAvaraNa Adi karmaskandhoM ke Atyantika nAza se jo adhyavasAya Atma-pariNAma hotA hai, vaha kSAyikabhAva kahalAtA hai| ___ kSAyikasamyaktva-anantAnubandhI krodhAdi kaSAya tathA darzanamohanIya kI tIna, yoM 7 prakRtiyoM ke atyanta kSaya se prAdurbhUta hone vAlA smyktv| - kSAyika samyagdRSTi-darzanamohanIya kA Atyantika kSaya kA nAma kSaya hai, usameM utpanna jIva-pariNAma hai-kSayalabdhi yA kssaayiklbdhi| usa labdhi meM kSAyika samyagdRSTi hotA hai| kSiprAvagraha-matijJAna kA eka bhed| padArtha ko zIghratA se grahaNa karanA kSiprapratyaya yA kSiprAvagraha hai| kSINakaSAya-jisakA samasta moha (kaSAya-nokaSAya) sarvathA kSINa ho cukA hai, ataeva jo sphaTika-maNimaya pAtra meM sthita jala ke samAna nirmala mana kI pariNati se yukta ho gayA hai, use kSINakaSAya kahate haiN| ise kSINamoha bhI kahate haiN| yaha bArahaveM guNasthAna kA bhI nAma hai| kSudhA (vedanA tathA parISaha)-asAtAvedanIya karma ke tIvra yA manda udaya se jo tIvra yA manda saMkleza ko utpanna karatI hai use kSudhAvedanA kahate haiN| jo samyagdRSTi sAdhaka udara aura A~toM ko saMtapta karane vAlI kSudhAvedanA ko bhalIbhA~ti sahatA huA Agamokta vidhi se prApta AhAra ke dvArA use zAnta karatA hai, kintu aneSaNIya AhAra grahaNa nahIM karatA, vaha kSudhA parISaha-vijayI hai| kSetrajJa-jo Atma-svarUpa ko athavA SaDdravyAtmaka loka-kSetra ko jAnatA hai, vh| For Personal & Private Use Only Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 440 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kSetrajJAna-yaha kSetra sulabha, sarala yA sAdhujanAdhiSThita yA sAdhusevita hai yA ina guNoM se vihIna hai, isakA viveka krnaa| yaha AcArya kI aSTavidhagaNisampadA ke antargata prayogamatisampadA ke cAra bhedoM meM se tIsarA hai| kSetravRddhi-zrAvaka ke chaThe dizAparimANavrata kA eka aticaar| jisa kSetra meM zrAvaka ne jitane yojana kSetra taka gamanAgamana kI maryAdA kI hai, usameM bar3hAnA, dUsare kSetra meM ghaTA kara usa kSetra kI maryAdA bar3hA lenA kSetravRddhi-doSa hai| kSetra-saMsAra-(I) sahaja zuddha lokAkAza ke pradeza-pramANa jo zuddha AtmA ke pradeza haiM, unase bhinna koI bhI aisA pradeza nahIM hai, jise vyApta karake yaha jIva aneka yA ananta bAra janma-maraNa ko prApta na huA ho, yahI kSetra-saMsAra hai| (II) caudaha rAjU-parimita kSetra meM jIva aura pudgaloM kA paribhramaNa honA kSetra-saMsAra hai| kSetra-sAmAyika-grAma, nagara, kher3A, baMdaragAha Adi meM se koI bhI anukUla yA pratikUla kSetra mile, usameM samabhAva rakhanA, rAga-dveSa na karanA athavA nivAsa-sthAnaviSayaka kaSAya ko dUra karanA kSetra-sAmAyika hai| kSetrAtikrama-rahane ke sthAna, kheta yA anya sthAna kI parigrahaparimANavrata meM jo kSetra-maryAdA rakhI hai, lobhavaza usase adhika bar3hAne kI lAlasA yA Asakti rakhanA kSetrAtikrama aticAra hai| kSetrArya-pandraha karmabhUmiyoM meM athavA bharata kSetravartI 25 // dezoM meM utpanna hone vAle kSetrArya mAne ge| kSetropakrama-kSetra yA kheta kA parikarma (saMskAra) yA vinAza kiyA jAe, use kSetropakrama kahate haiN| kSema-(I) prApta hue saMyamAdi kA rakSaNa karanA kSema hai| (II) siddhazilA kA athavA mukta jIvoM ke nivAsa sthAna kA eka nAma bhI kSema hai| kSobha-nirvikAra aura nizcala cittavRttirUpa cAritra ke vinAzaka cAritramoha ko kSobha kahate haiN| khelauSadhilabdhi (Rddhi) = kSveDauSadhilabdhi-jisa labdhi yA Rddhi ke prabhAva se kAna, A~kha aura nAka kA mala Adi, jIvoM ke kisI bhI roga ko dUra karane meM samartha hoM, vaha labdhi yA Rddhi| (ga) gaganagAminI (AkAzagAminI) labdhi yA Rddhi-jisake prabhAva se AkAza meM gamana kiyA jA sake, vh| gaccha-eka AcArya ke netRtva meM rahane vAle sAdhu-sAdhviyoM ke samUha ko gaccha kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 441 * gaNa-(I)- jo sAdhu sthavira yA zruta sthavira hote haiM, unakA smuuh| (II) vividha sAdhu-samudAya ke kuloM kA samUha gaNa kahalAtA hai| (III) malla, licchavI Adi jAtiyoM kA samUha bhI gaNa kahalAtA hai| bhagavAna mahAvIra ke yuga meM 9 mallai, 9 licchavI, ina 18 deza ke rAjAoM kA gaNarAjya thaa| vartamAna yuga meM sampradAya, paMtha yA mArga zabda pracalita haiN| ___ gaNadhara-(I) jo gaNa kA parirakSaNa karatA hai| (II) gaNoM ko dhAraNa karatA hai-karAtA hai; unheM durgati mArga se yA mithyA zraddhAna Adi se haTA kara mokSamArga meM tathA samyagdarzanAdi meM sthApita karatA hai vaha gaNadhara hai| (III) anuttara jJAna-darzanAdi dharmagaNa ko dhAraNa karatA hai, vaha bhI gaNadhara hai| gati-(I) gati-nAmakarma ke udaya se jo ceSTA = dezAntara-gamanarUpa kriyA nirmita hotI hai, vaha gati hai| (II) gati-nAmakarma ke udaya se AtmA ko eka paryAya ko chor3a kara dUsarI paryAya prApta hotI hai, use gati kahate haiN| ve gatiyA~ cAra haiM-narakagati, tiryaMcagati, manuSyagati aura devgti| . gati-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva anya bhava ko jAtA hai yA prApta karatA hai athavA narakAdi gati ke lie gamana hotA hai, vh| * gandha-nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se zarIra meM sugandha yA durgandha utpanna ho, use gandha-nAmakarma kahate haiN| . __ gamika zruta-zrutajJAna kA ekbhed| artha kI bhinnatA hote hue bhI akSaroM kI samAnatA rakhane vAle pAThoM se yukta shaastr| . garimA-(I) gurutaa-mhttaa| (II) jisa Rddhi (siddhi) ke prabhAva se vajra se bhI gurutara zarIra banAyA jA sake use garimA nAma kI Rddhi yA siddhi kahate haiN| garbhaja-garbhajanmA-garbha se utpanna hone vAle jiiv| . garhA-(I) hiMsA, kaThoratA tathA nirdayatA evaM paizunyayukta vacana ko garhita yA garhAyukta kahate haiM, jo satya hone para bhI garhita hote haiN| (II) guru, AcArya yA bar3oM ke samakSa jo Atma-nindA yA Atma-doSa prakaTa kiyA jAya, use gardA kahate haiN| (III) prAyazcitta nAmaka Abhyantara tapa kA eka prkaar| ise garhaNA bhI kahate haiN| __gavAlIka-gAya yA govaMza se sambandhita asatya bolane athavA upalakSaNa se gAya Adi sabhI catuSpadoM ke viSaya meM asatya bolanA gavAlIka nAmaka zrAvaka ke dvitIya vrata kA aticAra hai| gaveSaNA-(I) AhArAdi eSaNIya haiM yA anaiSaNIya? isa viSaya meM dAtA se pUchatAcha karanA gaveSaNA hai| (II) nirdoSa AhAra Adi ke grahaNa kA eka upaay| (III) IhA matijJAna kA paryAyavAcaka zabda bhI hai| gArava-Rddhi, rasa aura sAta (sukha-sAmagrI) meM Asakti rkhnaa| For Personal & Private Use Only Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 442 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___guNa-(I) dravya ke Azrita rahane vAle tathA anya guNoM se rahita hoM, ve guNa kahalAte haiN| (II) jo dravya ke sAtha rahatA hai, vaha guNa hai| (III) jaise-jIva (AtmA) ke sahabhAdI guNa haiM-jJAnAdi tathA pudgala ke sahabhAvI guNa haiM-rUpa, rasa aadi| (IV) zIla, sadAcAra Adi vizeSatAoM ko bhI guNa kahate haiN| guNavrata-aNuvratoM ke upakAraka tathA unameM vizeSatA paidA karane vAle hone se ye (zrAvaka ke tIna) guNavrata kahalAte haiN| yathA-dizAparimANavrata, upabhoga-paribhogaparimANavrata aura anrthdnndd-virmnnvrt| guNaguru-jo tapa, vrata, saMyamAdi guNoM meM mahAn haiM, hamase Age bar3he hue haiM, ve guNaguru kahalAte haiN| ___ guNapratyaya avadhijJAna-samyaktva se adhiSThita aNuvrata-mahAvratAdi guNa jisa avadhijJAna ke utpanna hone ke kAraNa haiM, use guNapratyaya avadhijJAna kahate haiN| devoM aura nArakoM ko janma se hI avadhijJAna hotA hai, vaha bhavapratyaya avadhijJAna hai| . guNavatpratipatti-jJAnAdi guNoM athavA mUlaguNa-uttaraguNoM se yukta guNavAn ko vandanA-namaskArAdirUpa Adara-satkAra karanA guNavatpratipatti hai| yaha tIsare Avazyaka kA paryAyavAcI zabda hai| guNazreNi-pariNAmoM kI vizuddhi kI vRddhi se apavartanAkaraNa ke dvArA uparitana sthiti se nyUna karake antarmuhUrta kAla taka pratisamaya uttarottara asaMkhyAtaguNita vRddhi ke krama se karmapradezoM kI nirjarA ke lie jo racanA hotI hai, use guNazreNi kahate haiN| guNasaMkrama-(I) apramatta guNasthAna se Age ke guNasthAnoM meM bandha se rahita prakRtiyoM kA guNasaMkrama aura sarvasaMkrama hotA hai| (II) vizuddhi ke vaza pratisamaya asaMkhyAtaguNita | vRddhi ke krama se abadhyamAna azubha prakRtiyoM ke dravya ko jo zubha prakRtiyoM meM saMkramA (praveza) kiyA jAtA hai, isakA nAma guNasaMkrama hai| guNasthAna-guNa haiM-jJAna-darzana-cAritrarUpa, joki jIva ke svabhAva-vizeSa haiM, una guNa kI zuddhi-azuddhi, prakarSa-apakarSakRta svarUpabheda, jisameM guNa raheM, vaha guNoM kA sthAna guNasthAna hai| ve 14 haiM, jinameM uttarottara moha upazAnta, kSINa, kSayopazAnta hote haiN| guNAdhika-samyagjJAnAdi guNoM meM jo apane se adhika haiM, unheM guNAdhika kahate haiN| gupti-(I) samyagdarzanapUrvaka trividha yogoM (mana-vacana-kAya kI pravRttiyoM) kA nigraha krnaa| (II) saMsAra ke mithyAtvAdi kAraNoM se AtmA kA gopana (rakSaNa) karanA gupti hai| (III) jinase samyagjJAna-darzana-cAritra kA gopana-rakSaNa kiyA jAye, ve guptiyA~ haiN| ye tIna haiM-manogupti, vacanagupti, kaaygupti| guru-(I) jo zAstroM ke artha ko grahaNa karAtA hai, upadezAdi-detA hai; vaha guru hai| (II) jo dIkSA detA hai, adhyApana karAtA hai, AcAryAdi se vAcanA liyA huA (gItArtha) hai, nirdoSa ho kara Abhyantara prayojana ko siddha karatA hai, vaha guru hai| For Personal & Private Use Only Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 443 * guru- nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM bhArIpana huA karatA hai, vaha guru-nAmakarma hai| bhASaNa - (1) do ke bIca meM prIti - sambandha ko naSTa karane ke lie eka dUsare kI cugalI krnaa| (II) apanI dharmapatnI kI gupta (rahasyagata) bAta ko prakaTa karanA / yaha 'guhyabhASaNa' athavA 'svadAramaMtrabheda' hai; jo satya- aNuvrata kA eka aticAra hai / gRddha-pRSTha- maraNa - mRta zarIra meM praviSTa ho kara giddhoM ke dvArA apanA bhakSaNa karAne se jo maraNa hotA hai, use gRddha-pRSTha- maraNa kahate haiN| gRhamedhI-gRhasthazrAvaka-jo samyagdarzana- samyagjJAna se sampanna ho kara 5 aNuvrata, 3 guNavrata aura 4 zikSAvratoM ko dhAraNa karate hue AMzika rUpa se pApa se virata hote haiM, unheM gRhamedhI yA gRhasthazrAvaka kahate haiM / gRhidharmayogya gRhI- - tyAga-sampanna vaibhava vAlA ityAdi 35 mArgAnusArI ke guNoM se yukta gRhastha gRhidharmayogya gRhI kahalAtA hai / gRhiliMga-siddha-gRhastha veza meM sthita hote hue jinhoMne siddha (aSTavidha karmamukta) pada prApta kiyA hai, karate haiM, ve gRhiliMga-siddha kahalAte haiN| gRhIta- mithyAdarzana-dUsare ke upadeza se tattvArtha ke prati azraddhAna honA / gocara, gocarI-(I) jaise gAya ghAsa DAlane vAlI lalanA ke aMgagata saundarya Adi ko na dekha kara kevala ghAsa kA hI bhakSaNa karatI hai, athavA vibhinna dezoM meM jo bhI, jaisA bhI tRNasamUha upalabdha hotA hai, usakA upabhoga kara letI hai, usakI saMyojanA-vizeSa ko nahIM dekhatI, usI prakAra sAdhu bhI AhAradAtrI mahilA ke aMgopAMga, saundarya, vezabhUSA Adi para dRSTi na rakha kara jaisA bhI, jo bhI AhAra prApta hotA hai, use grahaNa karate haiN| isalie gau ke samAna vRtti hone se ise gocara yA gocarI vRtti kahate haiN| ise 'bhikSAcarI' nAmaka bAta bhI kahA gayA hai| gotra - gotrakarma - (I) jisa karma ke udaya se jIva ucca, nIca kahA jAtA hai, vaha gotrakarma hai| (II) mithyAtva Adi kAraNoM se jIva ke sAtha sambandha ko prApta jo . karmapudgala-skandha ucca yA nIca (lokagarhita) kula meM utpanna karAtA hai, use gotra kahate haiN| isa karma ke do bheda haiM-uccagotra aura nIcagotra | (III) santAnakrama se Aye hue AcaraNa ( saMskArarUpa AcAra) ko bhI gotra kahate haiM | (IV) tathAvidha eka pUrvajapuruSa se pracalita vaMza bhI gotra kahalAtA hai| granthi - jisa prakAra kisI vRkSa - vizeSa kI kaThora gA~Tha atidurbhedya hotI hai, usI prakAra karmodaya se utpanna jo jIva ke ghanIbhUta rAga-dveSa pariNAma usa gA~Tha ke samAna durbhedya hote haiM, unheM granthi kahate haiN| grahaNa- (I) zAstra ke artha kA upAdAna = samyakrUpa se grahaNa ( AtmasAt karanA grahaNa hai| yaha buddhi ke ATha guNoM meM se eka hai| (II) candra yA sUrya kI Ar3a meM jaba pRthvI A jAtI For Personal & Private Use Only Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *. 444 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * hai, tava use grahaNa (candragrahaNa yA sUryagrahaNa) kahA jAtA hai| yaha to dravyagrahaNa hai| bhAvagrahaNa vaha hai, jisameM AtmA yA jIvarUpI candra yA sUrya ko karmarUpI rAhu yA ketu grasa letA hai| grAhakazuddha dAna-(I) dAna lene vAlA cAritra guNoM se yukta ho, vaha dAna grAhakaMzuddha dAna hai| (II) jo sarvasAvadyayoga se virata, tIna prakAra se gaurava se rahita, tIna guptiyoM aura paMca samitiyoM se yukta, rAga-dveSarahita, nagara, vasati, zarIra aura upakaraNAdiviSayaka mamatA se rahita, aSTAdazasahana zIlAMgaratha-dhAraNa meM kuzala, ratnatrayadhAraka, suvarNa aura Dhele ko samAna samajhane vAlA, do uttama dhyAnoM kA dhyAtA, yathAzakti nAnA tapa meM virata, satraha prakAra ke saMyama kA dhAraka, aThAraha prakAra ke brahmacarya kA pAlaka, aisA sAdhu jisa dAna kA grAhaka ho, vaha grAhakazuddha dAna hai, utkRSTa supAtradAna hai| graiveyaka (devaloka)-lokarUpa puruSa ke grIvAsthAna para avasthita vimAnoM ko graiveyaka vimAna aura unameM vAsa karane vAle devoM ko graiveyaka deva kahate haiN| __ glAna-(I) jisakA zarIra roga Adi se abhibhUta ho, usa sAdhu yA zrAvaka ko glAna kahate haiN| glAna kI vaiyAvRtya karanA vaiyAvRtya tapa ke 10 prakAroM meM se eka prakAra hai| (II) jo manda, apaTu yA kisI vyAdhi, pIr3A se kliSTa, pIr3ita yA parAbhUta hai, vaha bhI glAna kahalAtA hai| ghAtikarma-kramazaH kevalajJAna, kevaladarzana, samyaktva, cAritra tathA vIryarUpa Atma-guNoM ke ghAtaka jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya, ye cAra ghAtikarma haiN| inake atirikta cAra karma-vedanIya, AyuSya, nAma aura gotrakarma-aghAti haiN| ghAtikarmoM ke bhI do bheda haiM-sarvaghAtI aura deshghaatii| kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, pA~ca nidrAe~, tIna kaSAyacatuSka (anantAnubandhI se pratyAkhyAnAvaraNa taka) aura mithyAtva, ye 20 prakRtiyA~ sarvaghAtI haiM tathA 26 prakRtiyA~ dezaghAtinI haiM--jJAnAvaraNIyAdi 4, darzanAvaraNa kI 3, saMjvalana-kaSAyacatuSka, hAsyAdi 9 nokaSAya aura 5 antarAyakarma tathA smyktvmohniiy| ghrANendriya-jisake dvArA AtmA vIryAntarAya aura ghrANendriya matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se aura aMgopAMga-nAmakarma kI sahAyatA se vastugata sugandha yA durgandha ko grahaNa karatI hai, use ghrANendriya kahate haiN| ghrANendriyanirodha (nigraha)-jIva yA ajIva ke prAkRtika yA prayogarUpa sugandha meM rAga na karane tathA durgandha meM dveSa na karane ko ghrANendriyanirodha yA ghrANendriyanigraha kahate haiN| yaha indriyasaMvara kA eka prakAra bhI hai| ghrANendriya vyaMjanAvagraha-ghrANendriya kA viSaya hai-nAnA prakAra kI sugandha aura durgndh| sugandha-durgandharUpa pudgaloM ke atimuktaka puSpa ke AkArasvarUpa ghrANendriya ke bhItara praviSTa hone para jo sugandha-durgandhaviSayaka prathama jJAna utpanna hotA hai, use ghrANendriya vyaMjanAvagraha kahate haiN| yaha matijJAna kA eka bheda hai| isa prakAra ke jJAna ko AcchAdita karane vAle karma ko ghrANendriya-vyaMjanAvagrahAvaraNIya karma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 445 * ghrANendriya arthAvagraha-utkRSTa kSayopazama ko prApta ghrANendriya se amuka pramANa mAtra kSetra kA antara karake sthita dravya ke gandha kA jo jJAna utpanna hotA hai, use ghrANendriya arthAvagraha kahate haiN| ukta prakAra ke jJAna ko AcchAdita karane vAle karma ko ghrANendriya arthAvagrahAvaraNIya karma kahate haiN| ghrANendriya-IhAjJAna-ghrANendriya dvArA gandha kA avagraha karake yaha gandha guNarUpa hai yA aguNarUpa? duSTa svabhAva vAlA hai yA aduSTa svabhAva vAlA ? yA jAtyantara svabhAva ko prApta hai ? ina 5 vikalpoM meM se kisI eka vikalpa ke hetu ko le kara yaha guNa-aguNAdirUpa honA cAhie, isa prakAra kA anta meM jo jJAna hotA hai, use ghrANendriya-IhAjJAna kahate haiN| ghrANendriyajanita-IhAjJAna ko jo AcchAdita karatA hai vaha ghrANendriyehAvaraNIya karma hai| ghrANendriyAvAyajJAna-ghrANendriyehAjJAna se avagata liMga ke bala se eka vikalpa meM utpanna hue nizcaya kA nAma ghrANendriya-avAya hai| ghrANendriyAvAyajJAna ke AvAraka karma ko ghrANendriyAvAyAvaraNIya karma kahate haiN| cakravartI-SaTkhaNDa bharatakSetra ke adhipati aura 32 hajAra mukuTabaddha rAjAoM Adi ke svAmI cakravartI hote haiN| cakravartI yadi saMyama leM to devaloka meM yA mokSa meM jAte haiM aura sAMsArika viSayabhogoM meM pha~sa jAyeM to naraka meM jAte haiN| cakSurindriya-vIryAntarAMya aura cakSurindriya matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga-nAmakarma ke Alambana se AtmA jisake dvArA padArthoM ko dekhatA hai, vaha cakSurindriya hai| ___cakSurindriya arthAvagraha-cakSurindriya se itane (yathAsambhava 472637/10 Adi) yojana ke antara se sthita dravya ke viSaya meM jo jJAna (avagraha) utpanna hotA hai, use cakSurindriya arthAvagraha kahate haiN| cakSurindriya-IhAjJAna-cakSurindriya avagraha dvArA jAne gaye padArtha ke viSaya meM jo vizeSa AkAMkSA--vizeSa jJAna kA kAraNabhUta vicAra hotA hai, usakA nAma cakSurindriya-IhAjJAna hai| .. cakSurindriyAvAyajJAna-cakSurindriya-IhAjJAna se jAne gaye liMga ke Azraya se jo eka-vikalpa-viSayaka nizcaya utpanna hotA hai, use cakSurindriya-avAyajJAna kahate haiN| cakSuHdarzana-(I) cAkSuSajJAna ke pUrva meM hI jo cAkSuSajJAna kI utpatti meM nimitta apanI sAmAnya sva-saMvedanarUpa zakti kA anubhava honaa| (II) cakSurindriyAvaraNa ke kSayopazama aura dravyendriya ke anupaghAta meM jo tatpariNAmavAda-cakSudarzanaguNa-pariNAmayukta-AtmA ko sAmAnya kA grahaNa honA cakSudarzana hai| cakSuHdarzanAvaraNa-cakSurindriya se hone vAle sAmAnya upayoga ko jo AvRta karatA hai, vaha cakSuHdarzanAvaraNa hai| For Personal & Private Use Only Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 446 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * caturasa-nAma-(I) paira ke aMgUThe se le kara sira ke bAloM taka jitanA U~cAI kA pramANa ho, utanA hI pramANa donoM bhujAoM ke phailAne para tirachA bhI ho, yaha caturana kahalAtA hai| (II) athavA jisa karma kA udaya hone para isa prakAra ke AkAra vAlA jIva kA zarIra hotA hai use caturana-nAmakarma kahate haiN| caturindriya jAti-nAma-(I) sparzanAdi cAra indriyoM se yukta jIva caturindriya kahalAtA hai| (II) sparzana, rasana, ghrANa aura cakSurindriyAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA zrotrendriyAvaraNa aura noindriyAvaraNa karma kA udaya hone para sparza, rasa, gandha aura varNa ko jAnane vAle jIvoM ko caturindriya jAti-nAmakarma kahalAte haiN| caturindriya jIva sparzana Adi cAra indriyoM se yukta hote haiM, ve dravyamAna se rahita hote haiN| TiDDI, pataMge, makkhI, macchara, bhauMrA, bicchU Adi isa koTi ke jIva haiN| caturindriyalabdhi-jihvA, sparza, ghrANa aura cakSurindriyAvaraNoM ke kSayopazama se jo zakti utpanna hotI hai, vh| ___ caturdazapUrvitva-samagra zruta = caudaha pUrvo ke pAragAmI ho kara jo zrutakevalI nAma se prasiddha haiM, unakI buddhi-Rddhi (yA labdhi) ko caturdazapUrvitva kahate haiN| caturviMzatistava-RSabhadeva se le kara mahAvIra taka cauvIsa tIrthaMkaroM ke guNoM kA utkIrtana karate hue mana-vacana-kAya kI zuddhipUrvaka pUjA va praNAma karane ko caturviMzatistava kahate haiN| caraNakuzIla-jo zramaNa kautuka, bhUtikarma, praznAprazna, nimitta, AjIvikA, kalkakurukA, lakSaNa aura vidyAmaMtrAdi kA Azraya letA hai, vh| caraNapulAka-mUlaguNa va uttaraguNoM kI pratisevanA ke sAtha cAritra kI virAdhanA karane vAlA shrmnn| caraNAnuyoga-gRhastha aura anagAroM ke cAritraM kI utpatti, vRddhi aura rakSA ke vidhAna karane vAle anuyoga ko caraNAnuyoga kahate haiN| carabhazarIra-caramazarIrI-saMsAra ke anta meM vartamAna tathA ghAtikarma-aghAtikarma kA kSaya karake tatkAla, tadbhava mokSagAmI, vajraRSabhanArAcayukta zarIra vAle ratnatraya ke ArAdhaka caramazarIra yA caramazarIrI kahalAte haiN| caryA-parISahajaya-jo sAdhu zramaNcaryA ke anusAra apratibaddha ho kara mArga ke parISahoM, naMge paira se calane Adi se hone vAle kaSToM ko samabhAvapUrvaka sahana karatA hai vaha caryA-parISaha para vijaya prApta kara letA hai| cAraNa (labdhi-sampanna) sAdhu-(I) jisa cAraNalabdhi ke prabhAva se sAdhu atizayayukta gamana meM samartha ho| (II) jala, jaMghA, tantu, puSpa, patra, zreNi (AkAza-pradeza kI paMkti) aura agnizikhA Adi kA avalambana le kara gamana meM samartha saadhu| For Personal & Private Use Only Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 447 * cAritra-azubha se nivRtti aura zubha meM pravRtti (vyavahAra) cAritra hai| svarUparamaNa nizcaya cAritra hai| yahI eka prakAra se caraNavidhi hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura bAhyAbhyantara parigraha-tyAga, inakA tIna karaNa-tIna yoga se AcaraNa karanA cAritra hai| samatArUpa dharma cAritra hai, jisameM sarvasAvadhayogoM se viratirUpa samyakcAritra, samyagdarza na-jJAnayukta hotA hai, mithyAcAritra inase rahita hotA hai| cAritra ke do bheda haiM-sarAgacAritra aura viitraagcaaritr| isI prakAra anagAroM ke cAritra ke 5 prakAra haiM-sAmAyika, chedopasthApanika, parihAra-vizuddhi, sUkSma-samparAya aura ythaakhyaatcaaritr| cAritradharma vaha hai jo moha-kSobharahita samatA aura zamatA se yukta ho| cAritrAcAra-(I) pApakriyA se nivRttirUpa prinnti| (II) nizcayacAritra ko lakSya meM rakhakara vyavahAracAritra kA niraticAra AcaraNa krnaa| ___ cAritramohanIya-jo bAhyAbhyantara kriyAoM kI nivRttirUpa cAritra ko mohita karatA hai, vh| cAritravinaya-indriyoM aura kaSAyoM ke prasAra ko rokanA tathA guptiyoM aura samitiyoM ke pAlana meM prayatnazIla rhnaa| cAra durlabha aMga-manuSyatva, dharmazravaNa, zraddhA aura saMyama meM parAkrama, ye cAra aMga atidurlabha haiN| ___ cAritrasaMvara-mana-vacana-kAyA dvArA indriyoM ke goptA, trigupti-paripAlaka, samitiyoM ke apramatta pAlaka, cAritravAn sAdhu ke AnavoM kA nirodha ho jAne para naye karmoM kA Amrava rukatA hai, isakA nAma cAritrasaMvara hai| cAritrArAdhanA-pA~ca mahAvrata, pA~ca samiti, tIna guptirUpa 13 prakAra ke cAritra kA bhAvazuddhipUrvaka AcaraNa karanA, tathA indriya-asaMyama evaM prANi-asaMyama kA parityAga karanA cAritrArAdhanA hai| cetanA-pratyakSarUpa se vartamAna padArtha ke grahaNa karane kA nAma cetanA hai| ise cetana (sajIva) bhI kahate haiN| - caitanya-tInoM kAloM ko viSaya karane vAle ananta-paryAya-svarUpa jIva ke svarUpa kA jo apane kSayopazama ke anusAra saMvedana hotA hai, usakA nAma caitanya hai| cyuta-cyAvita-AyuSyakSaya hone ke bAda karmodayavaza kadalI phala ke binA pake hue phala ke samAna jo zarIra svayaM chUTatA hai, vaha cyuta hai, aura AyukSaya se devatA Adi ke dvArA bhraSTa karAye gayA zarIra cyAvita hai, athavA kadalIghAta, viSabhakSaNa, vedanA yA raktakSaya Adi se khaNDita huI Ayu ke kSaya se naSTa hue zarIra kA nAma cyAvita zarIra hai| cyavana-vaimAnika aura jyotiSka devoM ke maraNa ko cyavana kahate haiN| ise cyuti bhI. kahate haiN| cyavana, udvartana aura maraNa, ye samAnArthaka zabda haiN| For Personal & Private Use Only Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 448 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (cha) chadma-yathAvasthita Atma-svarUpa ko AcchAdita karane vAle jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmoM ko chadma kahate haiN| chadmastha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karma kA nAma chadma hai| isa chadma meM jo rita hai, vaha chadmastha hai| arthAt jaba taka kevalajJAna-kevaladarzana na ho, taba taka manuSya chadmastha kahalAtA hai sarvajJatA prApta na ho, vahA~ taka chadmastha avasthA hai| chandanA-dazavidha samAcArI kA eka prkaar| maiM yaha AhAra Adi lAyA hU~. ApameM se kisI kI icchA ho to grahaNa kareM, isa prakAra se zeSa sAdhuoM ko chandanA (vinati) krnaa| chaMdonirodha-(I) svacchandatA kA nirodha krnaa| (II) guru-AjJA (chanda) ke anusAra indriyoM aura mana kA nigraha krnaa| (III) chanda = AjJA ke anusAra AcaraNa karanA, yaha chandonirodha kA abhiprAya hai| guru ke chanda (abhiprAya) ke anusAra vartana (sevAdi) karanA chando'nuvartana nAmaka aupacArika vinaya kA prakAra hai| chaviccheda-karavata Adi se yA kisI zastra se niSprayojana hI apane adhInastha pazu yA ' mAnava ke zarIra ke avayava kA chedana krnaa| yaha zrAvaka ke prathama aNuvrata kA aticAra hai| cheda-jisa sAdhu ne mahAvrata svIkAra kiye haiM, usase koI bar3A aparAdha (mahAvrata-bhaMga Adi) kiyA ho, usa sAdhu kA dina, pakSa yA mAsa Adi ke vibhAga se eka dina se le kara utkaSTa chaha mAsa taka kI dIkSA-paryAya kA cheda karanA (kATa lenA, kama kara denA) chedaprAyazcitta kahalAtA hai| chedArha (prAyazcitta kA eka bheda)-jisa prakAra aneka prakAra kI vyAdhi se dUSita zarIra ke kisI avayava kA zeSa zarIrAvayavoM ke rakSaNArtha cheda kiyA jAtA hai, usI prakAra jisakA sevana karane para dUSita huI pUrva paryAya meM-zrAmaNya kAla kA kucha aMza meM-dina, pakSa, mAsa Adi ke krama se cheda kara diyA jAtA hai-kama kara diyA jAtA hai, vaha chedAI prAyazcitta hai| yaha dasa prakAra ke prAyazcitta meM se eka hai| ___ chedopasthApana cAritra-jisa cAritra meM pUrva paryAya ko cheda kara mahAvratoM ko sthApita kiyA jAtA hai, athavA vrata kA bhaMga hone para punaH punaH vrata yA vratoM kA upa sthApana karake cAritra kI vizuddhi kI jAtI hai| jagat-(I) jo carAcara (sthAvara-jaMgama) padArthoM se paripUrNa hai tathA utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa avasthA jisakA lakSaNa hai, use jagat kahate haiN| (II) cetana-acetana dravyoM ke samudAya ko jagat kahate haiN| jagatsvabhAva-deva, manuSya, tiryaMca aura nAraka Adi avasthAoM kA bAra-bAra prApta kiyA jAnA jagat (saMsAra) hai, usameM prANiyoM kA iSTa-viyoga, aniSTa-saMyoga, icchita For Personal & Private Use Only Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa * 449 * vastu kA alAbha, durbhAgya, dAridrya, duSTa vicAra, vadha, bandhana, abhiyoga aura asamAdhirUpa duHkhoM kA jo anubhava hotA hai, vaha jagatsvabhAva hai; jo vairAgya aura saMvega kA utpAdaka hai| jaMghAcAraNa-jaMghAcaraNa-jisake prabhAva se sAdhu pRthvI se 4 aMgula Upara AkAza meM ghuTanoM ko mor3e binA bahuta yojana taka gamana karane meM samartha ho, vaha Rddhi (labdhi) jaMghAcAraNa kahalAtI hai, usa Rddhi se sampanna sAdhaka ko jaMghAcaraNa kahate haiN| janma - kevala zubha karma, kevala azubha karma, mAyA aura zubhAzubhamizra karma, inake dvArA kramazaH deva, nAraka, tiryaMca aura manuSyoM meM jo utpatti hotI hai usakA nAma janma hai| jambUdvIpa- manuSyaloka ke ThIka madhya meM eka lAkha yojana vistAra vAlA samAna gola jambUdvIpa hai| jarAyu - garbha meM zarIra ko AcchAdita karane vAlA jo vistRta rudhira aura mA~sa rahatA . hai, use jarAyu kahate haiN| jarAyu meM jo utpanna hote haiM, ve jarAyuja kahalAte haiN| jalla (parISaha ) - pasIne ke Azraya se jo dhUli samUha cipaka jAtA hai, usakA nAma jalla hai| use dUra karane ke lie snAnAdi na karanA, mana meM glAni na lAnA jalla - parISahajaya hai| jallauSadhi prApta - jisa maharSi ke tapobala se jallarUpa bAhya aMgamala auSadhitva ko prApta hai, arthAt usa mahAbhAga kA jalla lagAne se roga naSTa ho jAtA hai, vaha jallauSadhi (labdhi yA Rddhi) ko prApta hai, yA jalloSadhi - RddhidhAraka hai| jAti-(1) narakAdi gatiyoM meM jisa nirbAdha sadRzatA ke dvArA aneka padArthoM meM ekarUpatA hotI hai, use jAti kahate haiN| aisI jAti pA~ca haiM- ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya | (II) mAtRpakSa se yA mAtA kI vaMza-zuddhi se jAti kahalAtI hai| jAti-nAma (karma) - jisa karma ke udaya se jIva ekendriya Adi jAti meM utpanna hotA hai, use jAti- nAmakarma kahate haiN| 'jAti- sthavira - sATha varSa ke vRddha ko jAti sthavira yA vayaHsthavira kahate haiN| jAtismaraNa (matijJAna kA viziSTa prakAra ) - pUrvajanma kI smRti karAne vAlA jJAna, jisase jIva ko eka bhava se lagA kara nirantara nau bhavoM taka kA jJAna ho sakatA hai| jAtyArya-kSatriyAdi uccavaMzIya manuSya / 1. jitamoha - jo moha ko jIta kara jJAyaka svabhAva se adhika - usase paripUrNa AtmA kA anubhava karatA hai, vaha sAdhaka jitamoha hai| jitendriya - (I) jo indriyoM ko jIta kara jJAna - svabhAva se adhika - tatsvarUpa AtmA ko jAnatA hai, use jitendriya kahate haiM / (II) indriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa na karane vAlA / For Personal & Private Use Only Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 450 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * jina-jinendra-(ID jinhoMne krodhAdi kaSAyoM ko jIta liyA hai, ve| (II) rAga-dveSa, kaSAya, indriya, parISaha, upasarga tathA aSTavidha karmoM ko jinhoMne jIta liyA hai; ve . jinadeva, arihanta, jineza Adi bhI kahalAte haiN| jinakalpa-jo uttama saMhananadhAraka muni rAga-dveSa-moha-vijetA hote haiN| upasarga-parISahoM ko sahana karate haiM, ekAkI, asahAya, saMgharahita ho kara viharaNa karate haiN| ve ziSya nahIM banAte, gyAraha aMgazAstroM ke dhAraka, dharma-zukladhyAna meM rata, maunavratI, niHspRha va bAhyAbhyantara parigraharahita hote haiN| jihvendriya-vyaJjanAvagraha-matijJAna kA eka bhed| jisa indriya dvArA baddha, spRSTa aura praviSTa ho kara aMga-aMgIbhAvagata sambandha ko prApta hue tIkhe, kar3ave, kasaile, Amla aura madhura rasa vAle padArthoM ke rasa kA jJAna hotA hai, use jihvendriya-vyaJjanAvagraha kahate haiN| jihvendriya-vyaMjanAvagrahAvaraNIya-jihvendriya kA Avaraka krm| jihvendriya-arthAvagraha-(I) utkRSTa kSayopazama ko prApta huI jihvendriya se itane adhvAna kA antara karake saMjJI paMcendriya Adi jIvoM meM yathAsambhava ukta indriya ke viSayabhUta kSetra kI dUrI para sthita dravya ke rasaviSaya kA jo jJAna utpanna hotA hai, vh| (II) matijJAna kA ekbhed| jihvendriya-arthAvagrahAvaraNIya-jihvendriya-arthAvagraha kA Avaraka krm| jihvendriya-IhAjJAna-matijJAna kA eka bhed| jihvendriya dvArA rasa ko grahaNa karake vaha mUrta hai yA amUrta? duHsvabhAva hai yA aduHsvabhAva ? kyA vaha jAtyantara avasthA ko prApta haiM ? isa prakAra ke vicAra ke Azrita jo jJAna hotA hai, vaha jihvendriya-IhAjJAna hai| jihvendriya-IhAjJAnAvaraNa-jihvendriya-IhAjJAna kA Avaraka krm| jihvendriyAvAyajJAna-jihvendriya-IhAjJAna se jAne gae hetu ke bala se kisI eka hI vikalpa-viSayaka nizcayAtmaka jJAna kA utpanna honaa| / jihvendriyAvAyajJAnAvaraNIya-jihvendriya-avAyajJAna kA Avaraka krm| jItavyavahAra-jIta kahate haiM-paramparAgata AcAra-vyavahAra, rIti-rivAja, prathA yA rUr3hi ko, athavA prAyazcitta se sambaddha eka prakAra ke rivAja, yA jainasUtrokta rIti se vibhinna prakAra ke paramparAgata AcAra ko| vyavahAra kahate haiM-ukta paramparAgata AcArAnusAra bartana yA vyavahAra ko| jIva-(I) jJAna, darzana, cAritra, tapa, vIrya aura upayoga, ye jIva ke lakSaNa hai| (II) dravyaprANa, bhAvaprANa ko dhAraNa karane meM samartha sacetana drvy| (III) (saMsArI jIva) dravyabhAva karmoM ke AmravAdi kA svAmI (prabhu), karmoM kA kartA, bhoktA, prApta zarIra ke pramANa, karma ke sAtha hone vAle ekatva-pariNAma kI apekSA mUrta aura karma se saMyukta hai| (IV) jJAna, darzana, sukha aura duHkha se lakSita hone ke kAraNa jIva kA lakSaNa upayoga hai| (V) ise AtmA, cetana, prANI bhI kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 451 * jIvAstikAya-jIvarAzi, jiiv-smuuh| jIvadravyoM kA smuuh| jiiv-nikaay-jiivraashi| jIvasthAna-karmavizuddhi ke tAratamya kI apekSA se jIvoM ke uttarottara vizuddha 14 sthAna, jinheM guNasthAna bhI kahate haiN| jIvANu-A~khoM se na dikhAI dene vAle kSudra prANI, jo aNuvIkSaNa yaMtra se dikhAI dete haiN| jIva-pudgalabandha-audArika, vaikriya, AhAraka, taijas aura kArmaNavargaNAoM kA aura jIvoM kA jo bandha hotA hai, vaha jIva-pudgalabandha kahalAtA hai| jIvabandha-(I) jisa karma ke nimitta se eka zarIra meM sthita anantAnanta nigoda jIvoM kA jo paraspara bandha hotA hai, use jIvabandha kahate haiN| (II) amUrta jJAna, darzana, sukha evaM vIryAdi svabhAva vAle jIva kA jo rAga-dveSa-moharUpa paryAyoM ke sAtha aupAdhikarUpa se ekatva-pariNAma hotA hai, use (kevala) jIvabandha kahate haiN| jIvAjIvaviSayabandha-jIva ke sAtha karma aura nokarma ke bandha ko jIvAjIvaviSayabandha kahate haiN| jIvasamAsa--(I) jIvoM kA jahA~ saMkSepa (saMkSipta vizleSaNa) kiyA jAtA hai, ve (caudaha guNasthAna) jIvasamAsa kahalAte haiN| (II) jinake dvArA aneka prakAra ke vargIkaraNa kA tathA unakI vividha jAtiyoM kA parijJAna hotA hai, una aneka arthoM ke saMgrAhakoM ko jIvasamAsa kahate haiN| jIvavicaya (dharmadhyAna kA eka prakAra)-jisameM vividha pahaluoM se jIva ke svabhAva kA cintana kiyA jAtA hai| jIva-adatta-svAmI ke dvArA diyA gayA bhI svayaM jIva ke dvArA nahIM diyA gayA ho, vaha jIva-adattAdAna nAmaka doSa hai| jIvitAzaMsA-saMlekhanA-saMthArA kara lene para bhI logoM ke dvArA apanI prazaMsA, prasiddhi, kIrti Adi suna kara adhika jIne kI-apane nazvara-heya zarIra ko sthira rakhane kI AkAMkSA, vRtti yA utsukatA ko jIvitAzaMsA yA jIvitAzaMsA-prayoga kahate haiN| yaha saMlekhanAvrata kA eka aticAra hai| jugupsA-(I) jisa karma ke udaya se apane doSoM kA saMvaraNa aura para ke doSoM kA prakAzana kiyA jAtA hai, use jugupsA-nokaSAya (mohanIya) karma kahate haiN| (II) jisa karma ke udaya se Abhyantara-bAhya durgandhayukta yA malina dravyoM athavA azuci padArthoM ke prati yA zubha-azubha padArthoM ke prati jugupsA (ghRNA) kI jAtI hai, use bhI jugupsA kahate haiN| yaha samyaktva kA eka aticAra bhI hai| For Personal & Private Use Only Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 452 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (jJajJa) jJAna-(I) jisase jAnA jAe, aisA vizeSabodha jJAna hai, sAmAnyabodha darzana hai| (II) heyopAdeya tathA hitAhita-prApti-parihAra-viSayaka bodh| (III) jJAnAvaraNIya karma ke kSaya, kSayopazama se hone vAlA tattvAvabodha jJAna hai| (IV) sva aura para kA nizcaya karane vAlA jJAna pramANa hai, usake do bheda haiM-pratyakSajJAna aura prokssjnyaan| jJAna do prakAra kA hai-samyagjJAna, mithyaajnyaan| samyagdarzanayukta jJAna samyagjJAna hai, mithyAdRSTiyukta jJAna mithyAjJAna hai| samyagjJAna ke mati-zrutAdi 5 bheda haiN| inake aneka bheda-prabheda hai| vastu ko yathAvasthita rUpa se jAnanA samyagjJAna hai| jJAnAcAra-(I) kAla, vinaya, bahumAna, upadhAna, anihnava, vyaMjana, artha aura tadubhaya, ina jJAnAMgoM sahita jJAna kA vidhipUrvaka savinaya abhyAsa karanA jJAnAcAra hai| (II) vastu ke yathArthasvarUpa ko grahaNa karane vAle jJAna meM jo pariNati hotI hai, vaha jJAnAcAra hai| (III) paMcavidha jJAna ke nimitta zAstrAdhyayanAdi kriyA karanA jJAnAcAra hai| (IV) jJAyakabhAva meM yA jJAtA-draSTAbhAva meM rahanA aura parabhAvoM meM rAga-dveSAdi vibhAvoM meM na jAnA bhI jJAnAcAra hai| jJAnAticAra-grantha yA zAstra ke akSara, pada Adi meM kamI karanA, bar3hAnA, viparIta racanA karanA, pUrvApara-virodhI vyAkhyA karanA, viparIta artha nirUpaNa karanA, vinayarahita ho kara adhyayana karanA, yoga, ghoSa Adi kA dhyAna rakhe binA uccAraNa karanA, jijJAsu ko adhyayana na karA kara ajijJAsu yA apAtra ko jJAna denaa| ityAdi jJAna ke 14 aticAra haiN| jJAnAnubhUti-zuddhanayasvarUpa jo AtmA kA anubhavana hai, vahI jJAnAnubhUti hai| jJAnAvaraNa-jJAnAvaraNIya-jJAna ke Avaraka karma ko jJAnAvaraNa yA jJAnAvaraNIya karma kahate haiN| jJAnakuzIla-jo kAla, vinaya Adi aSTavidha jJAnAcAra kI virAdhanA karatA hai, vaha jJAnakuzIla hai| jJAnacetanA-prANoM kA atikramaNa karake ekamAtra jJAna kA hI jo anubhava kiyA jAe, use jJAnacetanA kahate haiN| jJAnAvaraNIyAdi cAra ghAtikarmoM kA kSaya ho jAne para kRtakRtya ho kara cetaka svabhAva se apane (AtmA) se abhinna svAbhAvika jJAna-kevalajJAna-kA anubhava karanA, yaha vizuddha jJAnacetanA kA lakSaNa hai| jJAna-virAdhanA-jJAna kA apalApa karanA, guru Adi jJAna-dAtA ke nAma ko chipAnA ityAdi nihnavAdirUpa jJAna-pratikUla AcaraNa karanA jJAna-virAdhanA hai| jyotiSka-loka ko prakAzita karane vAle vimAnotpanna sUrya, candra, graha, nakSatra, tArA Adi devoM ko jyotiSI yA jyotiSka deva kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 453 * (Ta) TaMkotkIrNa-vastutaH kSAyika (kevala) jJAna, apane meM samasta vastuoM ke jJeyAkAraTaMkotkIrNa nyAya se sthita hone se, jisane nityatva prApta kiyA hai| (ta) __ tattva-(1) jisa vastu kA jo bhAva hai, vaha tattva hai| (II) apanA tattva sva-tattva hai, svabhAva yAnI asAdhAraNa dhrm| arthAt vastu ke asAdhAraNarUpa sva-tattva ko tattva kahate haiN| (III) tattva, paramArtha, dhyeya, dravya-svabhAva, zuddha, parama ye saba ekArthaka haiN| (IV) tattva kA lakSaNa sat hai| ye tattva 7 yA 9 haiM-jIva, ajIva se le kara mokSa tk| (V) jo bhAva jisa rUpa meM avasthita hai, vaha tattva hai| tattvArtha-tattvabhUta jo artha-padArtha hai, vaha tattvArtha hai| jIva, pudgalakAya dharma, adharma, AkAza aura kAla ye tattvArtha haiM, jo guNa-paryAyoM se yukta haiN| tattvajJa-vastu-tattva kA jnyaataa| . tathAkAra-dazavidha samAcArI kA eka prkaar| ApakA kathana yathArtha (tahatti) hai, isa prakAra vinayapUrvaka bar3oM ke kathana kA svIkAra krnaa| tadAhRtAdAna-cora ke dvArA curAI huI vastu kA grahaNa karanA yA khriidnaa| yaha acauryANuvrata kA eka aticAra hai| tadubhayArha-jisa doSa kA sevana kara ke sAdhaka guru ke samakSa AlocanA karatA hai, guru-sandeza pA kara pratikramaNa karatA hai, tathA bAda meM merA duSkRta mithyA hoM, isa prakAra kahatA hai, use tadubhayArha nAmaka prAyazcitta kahate haiN| - tajjIva-taccharIravAda-jo jIva (AtmA) hai, vaha zarIra hai| zarIra se alaga koI AtmA (jIva) nahIM hai, aisA vAda (mt)| tadbhava-maraNa-(I) jo jisa bhavagrahaNa meM maratA hai, vaha tadbhavamaraNa hai| (II) bhavAntaraprApti ke pazcAt pUrvabhava kA vinAza ho jAtA hai, use bhI tadbhavamaraNa kahate haiN| (III) jo jIva marakara punaH usI bhava meM utpanna hote haiM, unakA vaha maraNa bhI tadbhavamaraNa kahalAtA hai| tapa-(1) viSaya-kaSAyAdi kA vinigraha karake dhyAna evaM svAdhyAya meM nirata hote hue Atma-cintana karanA tapa hai| (II) jo ATha prakAra kI karmagranthi ko saMtRpta karatA hai, vaha tapa hai| jo zarIra, mana aura indriyoM ko saMtRpta karake-parabhAvoM se haTA kara antarmukhI ho kara karmoM ko naSTa karatA hai, vaha tapa hai| tapa ke mukhya do bheda haiM-bAhya aura aabhyntr| ina donoM ke pratyeka ke chaha-chaha bheda haiN| tapa-AcAra-anazanAdi chaha bAhya aura prAyazcitta Adi chaha Abhyantara, isa prakAra bAraha hI prakAra ke tapa meM utsAhapUrvaka athavA anAjIvaka (niHspRha) ho kara pravRtta honaa| For Personal & Private Use Only Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 454 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * tapa-ArAdhanA kA bhI phalitArtha yahI hai| dazavidha uttama (zramaNa) dharma kA bhI eka prakAra hai-tp| tapaH-prAyazcitta-anazanAdirUpa chaha prakAra ke vAhyatapa se gRhIta prAyazcitta ko kriyAnvita krnaa| tapovidyA-chaTTha, aTThama Adi tapa karake jo vidyAe~ siddha kI jAtI haiM, ve tapovidyAe~ kahalAtI haiN| tapovinaya-uttaraguNoM ke paripAlana meM utsAha rakhanA, bAraha prakAra ke tapa ko zraddhA-niSThA, utsAha-satkArapUrvaka ArAdhanA karanA, tapa kA, tapasviyoM kA bhakti, bahumAna va anumodana karanA, tapa meM hone vAle parizrama ko nirAkulatApUrvaka sahana karanA, yaha saba tapovinaya hai| tapaHsamAdhi-jo aneka guNayukta tapa meM sadA rata rahatA hai, ihalokAdi kI AkAMkSA se rahita kevala karmanirjarA kA hI ekamAtra lakSya le kara vizuddha tapa se purAne karmoM ko kSaya karatA hai, naye karmoM ko nahIM bA~dhatA, vaha sAdhaka tapaHsamAdhi se yukta kahalAtA hai| tapo'rha-prAyazcitta kA eka prakAra, jisameM kisI ArAdhaka ke sevana karane para nirvikRti (nivigaI) Adi chaha mAha taka calane vAlA tapa prAyazcitta ke rUpa meM diyA jAe, vaha prAyazcitta tapa ke yogya (tapo'rha) hotA hai| tarka-pramANa kA eka prkaar| jisameM vyApti se sAdhya-sAdhanarUpa arthoM ke sambandha kA nizcaya karake anumAna-pramANa meM pravRtti hotI hai, vaha tarka kahalAtA hai| taTastha (I) jo na pakSa meM ho, na vipakSa meM, vh| (II) ciparIta vRtti vAle ko samajhAne meM taTasthatA dhAraNa krnaa| tATasthya-jo kisI ko preraNA dene meM kevala taTasthanimitta ho, athavA jisakA kisI ke sAtha taTasthatA-sambandha ho| jaise-AtmA aura karma kaa| taTasthanimitta-dUra se hI jisase preraNA milatI ho, aisA nimitt| jaise-suury| tAdAtmya-guNa aura guNI kA yA dravya aura guNa kA sambandha tAdAtmya hotA hai| jaisejJAna aura AtmA kA tAdAtmya-sambandha hai| tikta-nAma-jisa nAmakarma ke udaya se zarIra ke pudgala tiktarasarUpa se pariNata hote haiM, vaha tikta-nAmakarma kahalAtA hai| tiryagatikrama-bhUmigata bila, parvatIya guphA Adi meM praviSTa hokara digvrata kI sImA kA ullaMghana karanA, tiryagatikrama nAmaka digvrata kA aticAra hai| tiryaMcAyu-jisa karma ke udaya se jIva kA tiryaJca paryAya meM avasthAna hotA hai, use tiryaMcAyu karma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 455 * tiryag = tiryaMca- jo kuTilatA - mana-vacana-kAyA kI vakratA yA virUpatA ko prApta haiM, jinakI AhArAdi saMjJAe~ pragaTa haiM, jo atyanta ajJAnI haiM tathA jinheM pApa, puNya, dharma kA viveka nahIM hai, ve tiryaMca yA tiryaga kahalAte haiN| tiryaggati-(I) tiryaggati-nAmakarma ke udaya se prApta hone vAlI tiryaJca - avasthAoM ke samUha ko tiryaggati kahate haiN| (II) athavA tiryaMca jIvoM kI gati ko tiryaMcagati kahate haiM / tiryagyoni - tiryaggati-nAmakarma ke udaya se prApta janma ko tiryaMcayoni kahate haiM / tiryaggati-na - nAma - jisa nAmakarma ke udaya se jIvoM ko tiryaJcapanA prApta hotA hai, use tiryaggati - nAma kahate haiM / tiryagloka-eka lAkha yojana ke sAtaveM bhAga mAtra sUci - aMgula ke bAhulyarUpa jagatpratara ko tiryagloka kahate haiM, ise tirachAloka bhI kahate haiN| isameM manuSya, ekendriya tiryaJca se lekara paMcendriya tiryaMca taka tathA vyantarajAti ke deva evaM madhyaloka ke anta meM jyotiSka deva bhI nivAsa karate haiN|. tIrtha - (I) sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikArUpa cAturvaNya saMgha ko tIrtha kahate haiN| (II) saMsAra-samudra se duHkhI prANiyoM ko pAra utArane vAlA zreSTha mArga | (III) pravacanarUpa cAturvarNya zramaNasaMgha athavA prathama gaNadhara ko bhI tIrtha kahate haiM / tIrthaMkara-jo anupama-parAkramadhAraka krodhAdi kaSAyoM ke ucchedaka, aparimita jJAna = kevalajJAna se sampanna, saMsAra-samudra ke pAraMgata, uttamagati (siddhagati) ko prApta karane vAle aura siddhipatha ke upadezaka, jIvana - mukta haiM, ve tIrthaMkara kahalAte haiM / tIrthaMkara dharmatIrtha kI sthApanA karate haiN| ve aThAraha doSarahita, bAraha guNasahita tathA cauMtIsa atizaya se sampanna hote haiM / 35 prakAra ke vANI ke atizaya se bhI yukta hote haiM / tIrthaMkara - nAmagotra bA~dhane ke 20 mukhya kAraNa haiN| titikSA - samabhAvapUrvaka kaSTa sahanA / tIrthaMkara-nAma = tIrthaMkaratva - (I) jo karma arahanta avasthA kI prApti kA kAraNa hai, vaha tIrthaMkara nAmakarma kahalAtA hai| (II) jisa karma ke udaya se jJAna - darzana - cAritra- taparUpa mokSamArgaprApaka tIrtha kA pravartana kiyA jAtA hai, AkSepa, saMkSepa, saMvega, nirveda ke dvAra se bhavyajanoM ko sarvakarmamukti ke lie sAdhudharma evaM gRhasthadharma kA upadeza diyA jAtA hai tathA surAsurendra-narendrAdi dvArA pUjita hotA hai, use tIrthaMkara nAma kahate haiM / tIrthaMkara - siddha-tIrthaMkara hokara siddha hone vAle jIva / tIrtha-siddha-caturvidha zramaNa saMgharUpI tIrtha ke utpanna (pravartana) hone para jo siddha hotA hai, vaha narapuMgava / tIvrabhAva - antaraMga aura bahiraMga kAraNoM kI udIraNAvaza utpanna hone vAle utkaTa prinnaam| tIvra - mandabhAva - pariNAmoM kI prakarSatA ke sAtha apakarSatA kA AnA / For Personal & Private Use Only Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * tRNasaMstara - gA~Tha se rahita, nizchidra evaM akhaNDita tRNoM se nirmita bistara ( zayyA), jo sAdhujIvana meM uttama mAnA hai| tRNa-sparza-parISaha-jaya-sUkhe tRNa, kaThora kaMkar3a, kA~Te, tIkhI miTTI, Ubar3akhAbar3a jagaha, kIla Adi ke cubhane se zarIra ke kisI aMga meM vedanA hone para bhI usa ora dhyAna na dekara prANirakSA kA dhyAna rakhate hue caryA (niSadyA, gamana, zayyA Adi) karanA vaha tRNa-sparzabAdhA-parISaha-vijayI hotA hai| tRSA- parISaha-ja ha-jaya - (I) saMtApajanaka grISma Rtu meM pracaNDa sUrya kA tApa, rUkhe bhojana se utpanna tApa, acitta-prAsuka pAnI na milane se kaNTha sUkhanA, tIvra pyAsa laganA Adi ke. rUpa meM hone vAle tRSA-parISaha ko samabhAva se sahanA | (II) niHspRhatA, zAnti evaM dhairyarUpI amRta se tRSA zAnta krnaa| tejaskAya - tejaskAyika- (I) taijas nAma agni kA hai, uSNa kA hai, vahI jinakA zarIra hai, ve tejaskAya yA tejaskAyika jIva kahalAte haiN| (II) athavA agnikAyika jIvoM dvArA chor3e gae bhasma AdirUpa kAya ko bhI tejaskAya kahate haiM / tejolezyA - (I) dRr3ha mitratA, dayArdratA, satyabhASitva, dAnazIlatA, Atmika kArya meM kuzalatA, vivekitA, sarvadharma-samadarzitA Adi tejolezyA ke lakSaNa haiN| (II) ise pItalezyA bhI kahate haiN| chaha lezyAoM meM se yaha cauthI zubha lezyA hai| taijaszarIra - (I) samasta prANiyoM ke AhAra kA pAcaka, jo uSNatA, UrjA, prANa-zakti Adi taijasa kA kendra hai, vaha / (II) athavA viziSTa tapa se utpanna labdhi - vizeSa se nikalane vAlI tejolezyA kA srota taijaszarIra hai | (III) jisa karma ke udaya se tejasvargaNA ke skandha ke niHsaraNa - aniHsaraNa tathA prazasta - aprazasta taijaszarIrarUpa meM pariNata hote haiM, usako taijaszarIra - nAmakarma kahate haiN| isI se sambaddha taijaszarIrabandhana, taijaszarIrasaMghAtanAma haiN| . taijas-samudghAta - jIvoM ke anugraha - nigraha karane meM samartha taijaszarIra ke kAraNabhUta samudghAta ko taijas-samudghAta kahate haiN| ye do prakAra kA hotA hai-zubha taijas-samudghAta tathA azubha taijas-samudghAta / tiryaJcAyu - jisa karma ke udaya se zIta, uSNa, bhUkha, pyAsa Adi ke aneka upadravoM ke sahana karane vAle tiryaMcoM meM rahanA par3atA hai, use tairyagyona yA tiryaJcAyu kahate haiN| tyAga - (1) samasta padArthoM ke prati moha chor3a kara saMsAra, zarIra aura bhogoM ke prati virakti kA cintana karanA / (II) AhAra, zarIra aura upadhi ke prati hone vAle bhAvadoSoM kA parityAga karanA tyAgadharma hai| trasa-sa-nAmakarma ke udaya se jo jIva svataH halana calana karate haiM, trAsa pAte haiM, ve isa prakAra haiM - aNDaja, potaja, rasaja, saMsvedaja, jarAyuja Adi / dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva sajIvoM meM parigaNita hote haiM / For Personal & Private Use Only Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 457 * trasa - nAma -1 - jisa nAmakarma ke udaya se dvIndriya Adi meM janma hotA haiM, svataH calana- spaMdana hotA hai, jo karma trasabhAva sapayAya) ko utpanna karane vAlA hai, vaha trasa- nAmakarma hai| ( trIndriya jIva-sparzana, rasanA aura prANa, ina trIndriyAvaraNa karma ke kSayopazama se tathA zeSa indriyAvaraNa aura noindriyAvaraNa karma kA udaya hone para jo jIva sparza, rasa aura gandha ko jAnate haiM, ve trIndriya jIva kahalAte haiN| trIndriya jAti - nAma - jisa karma ke udaya se jIvoM kI trIndriya avasthA se samAnatA hotI hai, use trIndriya jAti-nAmakarma kahate haiN| tristhAna-bandhaka-asAtAvedanIya ke anubhAga ko zreNI ke AkAra se sthApita kara cAra bhAga karane para prathama sthAna nIma ke samAna, dUsarA kAMjIra ke samAna, tIsarA viSa ke samAna aura cauthA halAhala ke samAna hai| ina cAra sthAnoM meM se tIna sthAna jisa anubhAga-bandha meM hote haiM, vaha tristhAna ( tIna ThANiyA) bandha aura usake bandhaka ko tristhAna - bandhaka kahate haiM / (da) dantavANijya-(I) hAthIdA~ta yA dUsare pazuoM ke dA~ta kA vyavasAya krnaa| (II) daMta, keza, nakha, khAla, haDDI, roma Adi avayavoM kA vyavasAya karanA bhI dantavANijya hai| * dama - (I) iSTa-aniSTa indriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa kA tyAga karanA dama (saMyama ) hai| (II) indriyoM para vijaya prApta karanA bhI dama hai| ise damana bhI kahate haiN| Atma-damana zreSTha hai, para damana nhiiN| dayA-prANiyoM ke prati anukampA karanA, unake duHkhoM ko dekha kara svayaM duHkhAnubhava karanA dayA hai| dazavidha zramaNadharma - kSamA, mArdava, Arjava Adi dasa prakAra kA saMvaranirjarA- kAraNaka dasa prakAra kA uttamadharma zramaNadharma hai| darpa- (I) balakRta ahaMkAra kA nAma darpa hai| (II) niSprayojana uchala-kUda kara yuddhAdi karake yA lar3a-bhir3a kara svaM-bala- pradarzana karanA darpa hai| darpikA - binA kisI gAr3ha kAraNa ke, akuzala pariNAma se, pramAdapUrvaka, avirati Adi bhAva se apavAdamArga kA sevana karanA darpa- pratisevanA yA darpikA hai| darzana (samyagdarzana, zraddhA) - (I) deva, guru aura dharma ke prati, athavA Apta, Agama aura (nau) padArthoM ke prati zraddhA, ruci (vyavahAra) samyagdarzana hai / ( II) isI prakAra * " tattvabhUta (nau yA sAta ) padArthoM ke prati zraddhAna, ruci, pratyaya ( pratIti), zraddhA yA darzana dRSTi) samyagdarzana hai| (III) darzanavizodhakazAstra yA sUtra bhI darzana kahalAtA hai| (IV) darzanamohanIya karma ke kSaya, kSayopazama yA upazama se AvirbhUta tattvArthazraddhAnarUpa Atma-pariNAmadarzana hai| (V) vaMstu kA yAthAtmya zraddhAna darzana hai| For Personal & Private Use Only Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 458 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___ darzana (upayoga)-(I) vastu kA sAmAnya grahaNa karanA darzana hai| (II) anAkAra bora darzana hai| (III) darzanAvaraNIya karma ke kSaya yA kSayopazama se jo nirAkAra Alocana mAtra AvirbhUta hotA hai, usakA nAma darzana hai| (IV) nizcaya se Atma-viSayaka upayoga darzana hai| darzanamoha = darzanamohanIya-(I) jo tattvArthazraddhAnarUpa darzana ko mohita kara detA hai vaha darzanamoha hai| (II) darzanamoha kA udaya hone para nizcaya se zuddha AtmA ke prati ruci ra rahita tathA vyavahAra ratnatraya evaM tattvArtha ke prati ruci se rahita jo viparItAbhinivezakA pariNAma hotA hai, vaha darzanamoha kahalAtA hai| isake tIna prakAra haiM-samyaktvamohanIya mithyAtvamohanIya evaM mishrmohniiy| darzanavinaya-(I) cUMki AgamoM meM kahA hai-Apta (jina) prarUpita padArthoM kA svarUpa anyathA ho nahIM sktaa| ataeva niHzaMkita Adi samyaktva ke ATha aMgoM sahita tattvArya kA zraddhAna karanA darzanavinaya hai| (II) tattvArthazraddhAnarUpa darzana ke prati tathA nizcaya-vyavahAra-samyaktva ke prati niHzaMkitAdi doSarahita rahanA, yA sva-svarUpazuddha-buddha-ekamAtra AtmA meM zraddhA, ruci rakhanA darzanavinaya hai| darzanavizuddhi-(I) darzana yAnI samyagdarzana, usakI vizuddhatA arthAt tIna prakAra kI mUr3hatA, aSTamada tathA aSTamala se rahita samyagdarzana kA bhAva darzanavizuddhatA hai| (II) jinendradevaprarUpita nirgranthatArUpa mokSamArga ke viSaya meM ruci honA darzanavizuddhi hai| __darzanasamAdhi-dharmadhyAnAdi ke Azraya se jIva kA mokSa yA mokSamArga meM apane Apako sthita kara denA samAdhi hai| jisakA antaHkaraNa jinAgamarUpa darzana meM samAdhistha ho cukA hai, vaha darzanasamAdhi se yukta hai| ___ darzanAcAra-niHzaMkitA, niSkAMkSitatA, nirvicikitsA, amUDhadRSTi, upabRMhaNa, sthirIkaraNa, vAtsalya aura prabhAvanA, ina ATha aMgoM se yukta samyaktva (samyagdarzana) kA pAlana karanA darzanAcAra hai| darzanAvaraNIya = darzanAvaraNa-(I) darzanaguNa ke Avaraka karma ko darzanAvaraNa kahate haiN| (II) jo karma padArtha ke sAmAnya jJAna yA avalokana meM-darzana meM bAdhaka ho, vaha darzanAvaraNIya karma hai| isake nau bheda haiN| darzanArya-samyagdarzana se sampanna Arya (heya dharmoM se nivRtta, athavA guNIjanoM dvA AdaraNIya, sevya) darzanArya kahalAte haiN| darzanArya--AjJAruci, mArgaruci, upadezaruci ArTi ke bheda se dasa prakAra ke haiN| darzanopayoga-antaraMga = Atma-viSayaka-upayoga kA nAma darzanopayoga hai| darzanamArgaNA-vastu ke sAmAnya aMza ko jAnane-dekhane vAle cetanA-zakti ke upayoga yA vyApAra ke viSaya ke nimitta se jIvoM kI zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika bhinnatAoM kA sarvekSaNa karanA darzanamArgaNA hai| For Personal & Private Use Only Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa * 459 * daMza-mazaka-parISaha-jaya-DAMsa, macchara, pissU, khaTamala, madhumakkhI, kITa, cIMTI, bicchU Adi ke dvArA kI huI bAdhA ko binA kisI pratIkAra ke sahate hue unako mana-vacana-kAyA se pIr3A na pahu~cAnA daMzamazaka-parISaha-jaya hai| dAna - sva-parAnugraha buddhi se svadravya-samUha kA pAtra meM tyAga (visarjana) karanA dAna hai| dAtA-bhakti, zraddhA, sattva, saMtoSa, vijJAna (viveka), alobha aura kSamA, ina sAta guNoM se yukta, navadhAbhakti se samanvita dAna dene vAlA vyakti (yathArtha) dAtA hai| dAtRvizeSa (viziSTa dAtA) - pAtra ke viSaya meM asUyArahita, kSamAzIla, prasannacitta, tyAga meM akhinna, Adarabuddhi, dAna dene kI tIvratA, vartamAnakAlIna tathA bhUtakAlIna dAtA ke prati anurAgI, karmakSayadRSTi, sAMsArika phalAkAMkSA se rahita, niSkapaTa aura nirnidAna dAtA, viziSTa dAtA mAnA gayA hai| dAnAntarAya - (I) jisa karma ke udaya se yogya ( dAtavya) vastu tathA pAtra - vizeSa ke upasthita rahane para bhI tathA dAna ke phala ko jAnate hue bhI dene kA utsAha nahIM hotA, use dAnAntarAya kahate haiM | (II) jo karma dAna dene meM vighna karatA hai, vaha dAnAntarAya hai| dAnta - indriya aura mana ko vaza meM rakhane vAlA puruSa / dAkSiNya - gambhIratA aura dhIratA ko dhAraNa karake jo dUsaroM ke kAryoM meM mAtsaryarahita ho kara nirmala abhiprAya se uttama udAra prayatna kiyA jAtA hai, use dAkSiNya guNa kahate haiN| dIpaka-samyaktva-jo svayaM mithyAdRSTi hote hue bhI dharmakathA Adi ke dvArA dUsaroM ke samyaktva ko dIpta prakAzita karatA hai, use kAraNa meM kArya ke upacAra se dIpaka- samyaktva kahA jAtA hai| durabhigandha - nAma - jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala durgandhayukta hote haiM, use durabhigandha yA durgandha-nAmakarma kahate haiN| durdhyAna - jo dhyAna vikRta hai, aniSTa hai, abhISTa nahIM hai, aise dhyAna ko durdhyAna kahate haiN| isake do prakAra haiM - ArttadhyAna aura raudrdhyaan| ise apadhyAna yA azubha dhyAna bhI kahate haiN| duSpakvAhAra-ThIka se na pake, adhapake yA adhika paka kara jale hue AhAra kA nAma duSpakvAhAra hai| yaha zrAvaka ke sAtaveM upabhoga - paribhoga- parimANavrata kA aticAra hai| duSpratilekhana duSpratyupekSaNa - bhalIbhA~ti dekhe aura pUMje binA ukta bhUmi para gamanAgamana, zayana Adi karanA, apanA zayyA - saMstara bichAnA, mala-mUtrAdi kA pariSThApana karanA, jisase jIvoM kA vighAta ho, unheM pIr3A pahu~ce isakA nAma duSpratilekhana hai tathA vyAkulacitta yA vyagracitta se dekhI gaI bhUmi para gamanAgamana - zayyAdi karanA duSpratyuprekSaNa hai| ise 'duSpratilekhA'saMyama' bhI kahate haiN| = duSpramArjana - bhalIbhA~ti dekhakara pramArjana na karate hue kisI vastu ko uThAnA, rakhanA lenA duSpramArjana doSa hai| ye tInoM hI pauSadhopavAsavrata ke aticAra haiN| For Personal & Private Use Only Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 460 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * duSprayukta-kAyakriyA-pramattasaMyata ke dvArA aneka karttavyoM, kAryoM, caryAoM, yA pravRttiyoM meM yogoM kI duSpravRtti honA duSprayukta-kAyakriyA hai| duHkha-antaraMga meM asAtAvedanIya karma kA udaya hone para vAhya sajIva-nirjIva padArthoM kA nimitta yA saMyoga milane para citta meM paritApa (pIr3A) kA anubhava (vedana) honA duHkha hai| eka duHkha samApta huA nahIM ki dUsarA duHkha upasthita ho jAtA hai, isa prakAra para-vastu ke saMyoga (AsaktipUrvaka saMyoga) se duHkha-paramparA bar3hatI hai| duSama-duSamA-avasarpiNI kAla kA chaThA ArA, jo ikkIsa hajAra varSa kA hai| duSamA-isI kAlacakra kA paMcama ArA, jo ikkIsa hajAra varSa kA hai| . . . duSama-suSamA-42 hajAra varSa kama eka kor3Akor3I sAgaropama pramANa kAla isa Are kA hotA hai| ___ duHsvara-nAma-jisa karma ke udaya se susvara ke viparIta gadhe yA U~Ta ke samAna amanojJa svara utpanna hotA ho, vh| durbhaga-nAma-jisa karma ke udaya se jIva saubhAgya ke viparIta durbhAgya se grasta rahe; vahA~ durbhaga-nAmakarma hai| dRSTirAga-363 pravAdiyoM kA apane-apane darzana-viSayaka jo rAga hotA hai, ekAntarUpa se haThAgraha hotA hai, use dRSTirAga kahate haiN|' dRSTivAda-jisameM kriyAvAdiyoM ke 180, akriyAvAdiyoM ke 84. vinayavAdiyoM ke 32, ajJAnavAdiyoM ke 67; yoM kula 363 dRSTiyoM kI prarUpaNA aura unakA nigraha kiyA jAe, use dRSTivAda kahate haiN| ___ dRSTimUr3ha-mithyAtva ke kAraNa jisakA jJAna AvRta ho jAtA hai, phalataH jAnatA to hai, parantu samyak nahIM jAna pAtA, bahuta-sA jJAna lupta bhI ho jAtA hai, vaha dRSTimUr3ha jIva hai| dravyArthikanaya-(I) jisakA prayojana dravya hai, arthAt jo dravya (sAmAnya) ko viSaya karatA hai, vh| (II) jo vividha paryAyoM ko bhUtakAla meM prApta kara cukA hai, vartamAna meM prApta karatA hai aura bhaviSya meM prApta karegA, use dravya kahate haiN| aise dravya ko viSaya karane vAlA naya dravyArthikanaya hai| dravyAnava-(I) AtmA meM samavAya ko prApta hue jo karma-pudgala rAgAdi pariNAmarUpa se abhI udaya ko prApta nahIM hue haiM, unheM dravyAnava kahate haiN| (II) jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke yogya pudgaloM ke Agamana ko dravyAnava kahate haiN| dravyendriya-pudgaloM ke dvArA jo bAharI AkAra kI racanA (nirvRtti) hotI hai. use tathA kadamba-puSpa Adi ke AkAra se yukta upakaraNa (jJAna-prApti ke sAdhana) ko dravyendriya kahate haiN| dvicarama-jo jIva vijayAdi vimAnoM se cyuta hote hue do bAra manuSya-janma le kara mukti ko prApta karate haiM, ve| For Personal & Private Use Only Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 461 * ndriyajAti-nAma-jisa karma ke udaya se jIvoM ke dvIndriyarUpa se samAnatA hotI hai, use dvIndriya jAti-nAmakarma kahate haiN| dvIndriya jIva- jo jIva sparzana - rasana- jJAnAvaraNa ke kSayopazama ke sparza aura rasa-viSayaka jJAna se yukta hote haiM, ve / dveSa- (I) dveSa vedanIya karma ke udaya se jo aprItirUpa pariNAma utpanna hotA hai, use dveSa kahate haiN| (II) krodha, mAna (ahaMkAra), arati, zoka, jugupsA, ghRNA, aruci aura bhaya Adi dveSa ke hI rUpa haiN| dezavirata-hiMsAdi se AMzikarUpa se virata, AMzikarUpa se anivRtta zrAvaka / (dha) dharma-(I) moha aura kSobha se rahita AtmA kA zuddha prinnaam| (II) samyagdarzana-jJAnacAritrarUpa ratnatraya dharma hai, athavA dharma zruta cAritrAtmaka hai, jo jIva kA Atma-pariNAma hai, karmakSaya kA kAraNa hai| (III) jisase abhyudaya aura niHzreyasa kI siddhi ( prApti) ho, vh| (IV) vastu kA svabhAva dharma hai / (V) mithyAtva - rAgAdisaMsaraNarUpa bhAvasaMsAra meM girate hue prANiyoM kA vahA~ se uddhAra karake jo nirvikAra zuddha caitanya meM dharatA hai-sthApita karatA hai, vh| (VI) kSamAdi dazavidha uttamadharma haiM, jo nIce girate hue jIvoM ko uccapada ra pratiSThita karate haiN| dharmakathA-(I) sarvajJokta ahiMsAdi-svarUpa dharma kA kathana krnaa| (II) jisase jIvoM kA prabhyudaya aura niHzreyasa prayojana siddha ho, aisI saddharmanibaddha kathA karanA dharmakathA hai| III) svAdhyAya tapa kA pA~cavA~ aMga dharmakathA hai| dharmatIrtha-dharmarUpa, ratnatrayAdi dharmapradhAna tIrtha ( dharmasaMgha yA cAturvarNya dharmasaMgha ) / aise dharmapradhAna tIrtha kI sthApanA (pravartana) karane vAle mahApuruSa ko dharmatIrthaMkara kahate haiM / dharmadeva-IryAsamiti se yukta hokara, yAvat brahmacarya ko surakSita rakhane vAle anagAroM (sAdhuoM) ko dharmadeva kahA gayA hai| dharmadravya = dharmAstikAya - jo 5 varNa, 2 gandha, 5 rasa aura 8 prakAra ke sparza se rahita tathA jIvoM aura pudgaloM ke gamanAgamana Adi meM sahAyaka ho, lokapramANa ho, asaMkhyAta pradezoM vAlA ho, use dharmAstikAya yA dharmadravya kahate haiN| dharmadhyAna- (I) AjJAvicaya, apAyavicaya, vipAkavicaya aura saMsthAnavicaya (viveka yA vicAraNA ) ke dvArA bAra-bAra smRti ko usI ora lagAyA jAnA, mana ko usI meM ekAgra karanA dharmadhyAna hai| dharmadhyAna ke lakSaNa haiM - Arjava ( saralatA), mRdutA, jAti Adi aSTavidha mada kA abhAva, laghutA ( abhimAnazUnyatA yA aparigrahavRtti) aura kaSAyoM kI upazAnti / dharmaruci - (I) jo jina-prajJapta astikAya dharma, zruta-cAritradharma Adi para zraddhAna karatA hai, vaha dharmaruci (sarAga) samyagdarzanI hai| (II) dharmaruci nAmaka eka anagAra hue haiM For Personal & Private Use Only Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 462 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * jinhoMne kar3ave tumve kA sAga udarastha karake jIvoM kI dayA ke lie apanA deha-vyutsarga kara diyA thaa| dharmAnuprekSA-ahiMsA jisakA lakSaNa hai, satya se jo adhiSThita hai, vinaya jisakA mUla hai, kSamA bala hai, brahmacarya se jo surakSita hai, upazamanapradhAna hai, aura jisakA Alambana aparigrahatA hai, ityAdi rUpa jinopadiSTa dharma hai| isake binA jIva saMsAra meM paribhramaNa karate haiM, aura use pA kara ve aneka abhyudaya ke sAtha mokSa ko prApta karate haiN| isa prakAra bAra-bAra anucintana karanA dharmAnuprekSA hai| dharma ke prakAra-(I) upAsanAtmaka dharma-dharma kI kevala upAsanA dharmakriyAdi dvArA kara lenA AcaraNa meM lAne kA koI vicAra na ho, vh| (II) AcaraNAtmaka dharma-dharma ke. . ahiMsAdi vividha aMgoM kA samyagjJAna-darzanapUrvaka AcaraNa ho, sAtha meM yathAzakya upAsanA bhI ho| (III) dravyadharma-bhAva = adhyavasAya pariNAma se rahita dharmapAlana karanA, bhAvadharmaadhyavasAyoM kI zuddhipUrvaka ratnatrayAdi dharma kA aacrnn| bhogamUlaka dharma-satya-ahiMsAdi yA sAmAyika, pauSadha, vrata Adi dharmAcaraNa phalAkAMkSA, bhogAkAMkSA ke nidAnapUrvaka karanA bhogamUlaka dharma hai, jabaki samyagdRSTi dvArA nidAna tathA phalAkAMkSArahita ho kara karmakSayakarmanirodha kI dRSTi se saMvara-nirjarAyukta dharma kA AcaraNa mokSamUlaka dharma hai| dharma-bhrAnti-zuddha dharma aura puNya ko eka samajhane se dharma-bhrama yA dharma-bhrAnti hotI hai| dharma karmakSaya yA karmanirodha kA kAraNa hai, puNya saMsAra kA mArga hai, zubha karmoM ke Asrava aura baMdha kA kAraNa hai| dharmamUr3hatA-kaTTaratA, sAmpradAyikatAvaza dUsare dharma-sampradAyoM kI nindA, IrSyA, dveSa karanA, apane dharma-sampradAyoM kI jhUThI prazaMsA karanA, dharma ke nAma para hiMsA, jhUTha, vyabhicAra, pazubali, narabali, andha-vizvAsa, khoTe rIti-rivAja Adi calAnA dharmamUr3hatA hai| dharmAstikAya deza-pradeza-dharmadravya ke buddhi se kalpita do Adi pradezasvarUpa vibhAga ko dharmAstikAya-deza kahate haiN| isI ke nirvibhAgI aMzoM ko dharmAstikAya- pradeza kahate haiN| dhAraNA-(I) avAya se jAne hue padArtha (gRhIta padArtha) ko kAlAntara meM nahIM bhUlane kA jo kAraNa (smRti-hetu) hai, vaha dhAraNA hai| (II) viSaya ke anusAra pratipatti-gRhIta artha-viSayaka upayoga ke avinAza, mati meM avasthAna, anyatra upayoga jAne para labdhirUpa meM dhAraNArUpa mati kI vidyamAnatA aura avadhAraNa ko dhAraNA kahate haiN| (III) dharaNI, dhAraNA, sthApanA, koSThA, pratiSThA aura dhAraNa, ye saba samAnArthaka zabda haiN| (IV) matijJAna kA eka bhed| dhAraNAvaraNIya karma-isa dhAraNArUpa matijJAna kA AcchAdana karane vAlA karma dhAraNAvaraNIya karma hai| dhAraNA-vyavahAra-dravya, kSetra, kAla, bhAva aura puruSa-pratisevanA ke viSaya meM avalokana karake bhavabhIru gItArtha (AgamoM yA chedasUtroM ke vijJoM yA AcArya ke dvArA For Personal & Private Use Only Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 463 * jisa aparAdha ke hone para jo prAyazcitta diyA gayA hai, tadanusAra vicAra karake jo ukta dravyAdi ke Azrita vaise aparAdha ke hone para vahI prAyazcitta diyA jAye yA diyA jAnA cAhie, isakA nAma dhAraNA-vyavahAra hai| dhArmika aura dharmAnuyAyI meM antara - zrutacAritradharma ko jo jIvana meM Acarita karatA hai, upAsanAtmaka dharma ko zeSa jIvana - vyavahAra meM kriyAnvita karatA hai, vaha saccA dhArmika hai, usameM sAmpradAyika kaTTaratA nahIM hotI / haThAgraha pUrvAgraha nahIM hotA, vaha AtmazuddhisAdhanalakSI dharma ko jIvana meM Acarita karatA hai, parantu dharmAnuyAyI kevala usa dharma-sampradAya kA sadasya hotA hai, kadAcit sAmAyika, pratikramaNa Adi upAsanAtmaka dharma kriyAkANDa kara letA hai, usake jIvana meM ahiMsA, satya, ImAnadArI, samatA, anekAnta aura dayA Adi prAyaH nahIM hote| usameM sAmpradAyika kaTTaratA hotI hai, paMthavAdI samyaktvadhArI hotA hai vaha / usameM dharmAndhatA bhI hotI hai / dhUmadoSa - AhAra kA paribhoga karate samaya bhikSA meM prApta AhAra kI nindA, dAtA kI nindA, AhAra ke prati ghRNA, aruci dikhAte hue AhAra sevana karanA dhUmadoSa nAmaka paribhogaiSaNA ke 5 doSoM meM se eka hai| dhRti - mokSaprApaka dharma kI bhUmikA kA eka kAraNa hai- dhRti = dhairya | mana meM ekAgratA, citta meM svasthatA, samAdhi, mana kA praNidhAna, ye saba dhRti ke paryAyavAcaka haiN| dhRtimAn -saMyama meM rati yA anurAga karane vAlA dhRtimAn kahalAtA hai| dhyAtA- (I) maiM 'para' (anya ) kA nahIM hU~ aura na hI mere 'para' haiN| maiM to mAtra jJAnasvarUpa huuN| isa prakAra dhyAna meM jo Atma-cintana karatA hai, vaha yathArtha dhyAtA hai| (II) kaSAyoM kI kaluSatA, mana kI AkulatA se rahita ho kara jo viSayoM se virakta hotA huA mana ko roka kara svabhAva meM sthita hotA hai, vaha dhyAtA kahalAtA hai| dhyAnayoga-cittanirodhalakSaNa dharmadhyAnAdi meM mana-vacana-kAyA kA yoga (vyApAra) jor3anA dhyAnayoga hai| dhyAna - (I) sthira adhyavasAya Atma-pariNAma dhyAna hai| (II) kisI padArtha meM ekAgra hokara yathAvasthita rUpa se cintanarUpa nirodha karanA dhyAna hai | (III) adhyAtmalakSIdRSTi se kisI eka viSaya meM mana ko ekAgra karake cintana meM ekatAna ho jAnA dhyAna hai| dhyeya (dhyAna ke viSaya = dhyAtavya ) - kevalajJAnAdi rUpa aneka uttama guNoM se sampanna vItarAga jina tathA unake dvArA upadiSTa nau padArtha dhyeya dhyAna karane yogya haiN| inake atirikta dvAdaza anuprekSA, upazamazreNI aura kSapaka zreNI para ArUr3ha hone kI vidhi, teIsa vargaNAe~, mArgaNAe~, paMca-parivartana aura prakRti- sthiti Adi bandhabheda bhI dhyeya = dhyAtavya haiN| = dhruvasthAna - mokSa kA eka nAma hai - dhruvasthAna, kyoMki vaha sadaiva zAzvata sthAna hai| dhruvabandhinI ( prakRtiyA~) - jisa karmaprakRti kA bandha jisa kisI bhI jIva meM anAdi va dhruvarUpa se pAyA jAtA hai, use dhruvabandha - prakRti kahate haiN| isake viparIta kaI karmaprakRtiyA~ adhruvabandhinI hotI haiN| For Personal & Private Use Only Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 464 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * dhruvodayA-jina karmaprakRtiyoM kA udaya udita rahane ke kAla taka naSTa nahIM hotA, unhe dhruvodayA karmaprakRtiyA~ kahate haiN| isake viparIta katipaya prakRtiyA~ adhruvodayA hotI haiN| dhruvasattAkI - samyaktva Adi uttaraguNoM kI prApti se pUrva mithyAtvadazA meM jo prakRtiyA~ sadaiva sattA meM vidyamAna rahatI haiM, ve / jaise- anAdi midhyAdRSTi jIva | isake viparIta adhruvasattAkI prakRtiyA~ haiM, jinake lie yaha viSaya nahIM hai ki vicchedakAla taka pratisama sattA meM hI ho| ataH adhruvasattAkI karmaprakRtiyA~ sattA meM raha bhI sakatI haiM, nahIM bhI raha sktiiN| dhrauvya-anAdi pAriNAmika svabhAva kI apekSA vyaya aura utpAda saMbhava na hone se dravya kI sthiratA kA nAma dhrauvya hai| (na) napuMsaka-cAritramoha ke vikalparUpa nokapAya ke bhedabhUta napuMsaka veda aura azubha nAmakarma ke udaya se jo na strI hote haiM, na puruSa, ve napuMsaka kahe jAte haiN| napuMsakaveda-(I) jisa (veda-nokaSAya karma) ke udaya se jIva napuMsaka ke bhAvoM ko prApta hotA hai, use napuMsakaveda (nau nokaSAya kA eka prakAra ) jAnanA caahie| (ii) jisake udaya se strI aura puruSa ke Upara nagara ke mahAdAha ke samAna rAgabhAva utpanna hotA hai, use napuMsakaveda jAnanA caahie| . nabha = AkAzAstikAya-jo samasta dravyoM kA bhAjana (AdhAra) hai, tathA jisakA svabhAva avakAza denA hai, use nabha (AkAza) yA AkAzAstikAya kahate haiN| namaskAra - arahanta Adi ke guNoM meM anurAga rakhane vAlA jo jIva mana se bhaktibhAva, vacana se stuti aura kAyA se paMcAMga namA kara praNAma kriyA karatA hai, use namaskAra kahate haiN| namaskAramaMtra-navakAramaMtra-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, ina paMcaparameSThI bhagavantoM ke svarUpa, guNa aura unakI ArAdhanA kI vidhi jAna kara usakA manana karane, japa evaM smaraNa karane se saba prakAra se trANa rakSaNa (AtmA evaM zarIrAdi kI surakSA) hotI hai, isa kAraNa isa mahAmaMtra ko yA navakAra yA namaskAra mahAmaMtra kahate haiN| == navapada-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, jJAna, darzana, cAritra aura tapa, ve nau pada pratyeka adhyAtmapipAsu Atma-vikAsecchuka bhakta ke lie ArAdhya haiM, dhyeya haiM, inake jAya-maMtra kA jApa karane yogya hai| navapada-maMtra-namo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhUNaM, namo nANassa, namo daMsaNassa, namo carittarasa, namo tavassa, navapadoM ke nau namaskAramaMtra haiN| isakI ArAdhanA-sAdhanA vidhipUrvaka karane se puNya tathA saMvara- nirjarArUpa dharma kA lAbha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 465 * namaskAra-puNya-puNya-upArjana ke namai bhedoM meM se antima bhed| zraddhA-bhakti, bahumAna evaM samarpaNapUrvaka namaskAra karane, stuti-stavana karane, guNagAna karane se, apane jIvana meM unake guNoM ko dhAraNa karane kI tIvra bhAvanA karane se puNya-lAbha hotA hai| utkRSTabhAva-rasAyana Ane se nirjarA bhI ho sakatI hai| __naya-(I) vividha prakAra se artha (padArtha) vizeSa ko apane-apane abhiprAya se grahaNa karAne vAlA naya kahalAtA hai| (II) jJAtA ke abhiprAya kA yukti se arthaparigrahaNa karAnA naya hai| (III) anantadharmAtmaka vastu ke aneka aMzoM ke prati virodha ke binA eka aMza kA vizeSarUpa se jJAna karAne vAlA naya hai| (IV) pramANa se parigRhIta artha ke eka deza se vastu kA nizcaya karanA naya hai| (V) aneka dharmAtmaka vastu ke viSaya meM virodha na karate hue hetu kI mukhyatA se sAdhya-vizeSa kI yathArthatA ko prApta karAne meM samartha prayoga kA nAma naya hai| (VI) naya prApaka, kAraka, sAdhaka, nirvartaka, nirbhAsaka. upalambhaka aura vyaMjaka hai| nayagati-nayaprakAra-naigamAdi nayoM kI gati yA prayoga ko nayagati kahate haiN| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evaMbhUta, ye 7 naya haiN| inako do prakAroM meM vibhakta kara sakate haiM-zabdanaya. aura arthny| isI prakAra vyavahAranaya aura nizcayanaya tathA dravyArthikanaya aura paryAyArthikanaya, yoM do-do prakAra bhI vastu-tattva ko samajhane ke lie rAga ke kiye gaye haiN| ___ nayAbhAsa-(1) yaha vahA~ hotA hai, jahA~ sva-abhipreta aMza ke nirUpaNa karane ke sAtha itara aMza kA apalApa kiyA jAtA hai| (II) pArasparika apekSA se rahita naigamAdi nayoM ko nayAbhAsa kahA jAtA hai| (III) pratipakSa kA nirAkaraNa karane vAle naya ko nayAbhAsa kahate haiN| __narakagati-nAmakarma-jisa azubha nAmakarma ke udaya se jIva ko nArakabhAva = nArakaparyAya prApta hotI hai, use narakagati-nAmakarma kahate haiN| narakAyu-jA karma nArakoM ko naraka meM udvigna hone para bhI nArakaparyAya meM dhAraNa kale rakhatA hai-vahA~ roka kara rakhatA hai, use narakAyu kahate haiN| ise 'nArakAyu' bhI naradeva-zAstrAnusAra jo cAturanta cakrI cakraratna ityAdi vaibhava se yukta samyaktvayukta - narazreSThoM ko naradeva kahA gayA hai| pharma-jo gva-svakarmAnusAra jIva ko namAtA-namrIbhUta karatA hai, vaha nAmakarma hai, / prANiyoM ko gati, jAti Adi ke abhimukha karatA hai-prApta karAtA hai, vaha sabhA meM hai| isake mukhya do prakAra haiM-zubha nAmakarma aura azubha naamkrm| nAma-nikSepa-nAma ke anurUpa vantu meM vaisA guNa na hone para vyavahAra ke lie puruSa ke prayatna se nAmakaraNa kiyA jAye. rase nAma-nikSepa kahate haiN| - nAstika = mithyAdRSTi-(I) jo yathArtha deva, guru aura dharma ke prati zraddhA-pratIti, ruci nahIM rakhatA, unheM hAM mAnatA, vaha nAstika hai| (II) jo AtmA, paramAtmA, For Personal & Private Use Only Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 466 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * pUrvajanma- punarjanma, svarga-naraka, nau tattva, karma-karmaphala- karmabandha karmamukti Adi ko nahIM mAnatA, vaha bhI nAstika yA mithyAdRSTi, mithyAtvI hotA hai| nikAya - (I) nitya kAya yA adhika kAya kA nAma nikAya hai / pRthvIkAya Adi pA~ca sthAvara haiM, ve apane jAtigata (ekendriya jAtigata) anya bhedoM ke prakSepa kI apekSA se nikAya kahalAte haiN| jaise - SaDjIva - nikAya / apane bhedoM kI apekSA se ve kAya kahalAte haiN| jaise- pRthvIkAya, apkAya Adi / nikSipta-doSa-sacitta pRthvI, jala, agni, vanaspati Adi para rakhA huA AhAra dene lage, usa samaya le le to nikSipta-doSa lagatA hai| nikSepa - (I) lakSaNa aura vidhAna (prakAra) pUrvaka vistAra se jIvAdi tattvoM ko jAnane ke lie jo nyAsa - nAma, sthApanA, dravya aura bhAvAdi ke bheda se viracanA yA nikSepa kiyA jAye, use nikSepa kahate haiN| (II) dravyArthika aura paryAyArthika, ina donoM nayoM kA viSayabhUta jo tattvArtha ke jJAna kA hetu hai, vaha nikSepa hai| nikSepa kA prayojana hai, vastu kI vyAkhyA yAnI vizleSaNa karake yathArtha - ayathArtha kA saMzaya dUra karanA / nigoda-vanaspatikAya kA eka bheda / jo ananta jIvoM ko niyata go = bhUmi, kSetra yA Azraya detA hai, aise jIva ke prakAra ko nigoda kahate haiN| nigoda jIva- jo anantAnanta jIvoM kA sAdhAraNarUpa se eka hI zarIra ho, athavA jo nigodabhAva se yA nigodoM meM jIte haiM, ve nigoda jIva kahalAte haiN| jina jIvoM kA zarIra nigoda hotA hai, ve bhI nigoda zarIra kahalAte haiN| nigraha-yogoM (mana-vacana-kAyA ke vyApAroM) kI svacchanda pravRtti ko rokanA - una para niyaMtraNa karanA nigraha yA gupti hai| samyak prakAra se yogoM ke nigraha ko gupti bhI kahate haiN| nitya - (I) tadbhAva = vastu svabhAva kA vinAza na honA nitya hai | (II) jo vastu jisa rUpa meM pUrva meM dekhI gaI hai, usa rUpa kA sadA ke lie, usa rUpa kA sadA banA rahanA, yahI usa vastu kI nityatA hai| nityapiNDa (AhAradoSa) - maiM pratidina itanA AhAra dU~gA, Apa pratidina gocarI ke lie Aie, isa prakAra kahane para vacanabaddha ho kara, nimaMtrita hokara, usI gRhastha ke ghara jAnA aura AhAra grahaNa karanA nityapiNDa nAmaka AhAradoSa hai| niMdA - (I) jisa vedanA meM atyanta yA nizcitarUpa se citta diyA jAtA hai, vaha nidA vedanA kahalAtI hai| (II) sAmAnya rUpa se citta vAlI yAnI samyak viveka vAlI vedanA ko zAstrIya bhASA meM 'nidA' kahate haiN| nidAna - (I) viSaya - sukha kI abhilASArUpa bhogAkAMkSA se jisameM yA jisake dvArA niyamita citta diyA jAye, vaha nidAna ( niyANA ) hai | (II) apane tapa, brahmacarya, cAritra, saMyama Adi ke phala ke badale amuka pada, sukha, vastu Adi kI AgAmI bhava meM prApti kI kAmanA karanA nidAna hai| isa prakAra kI AkAMkSA se tapa, cAritra Adi khaNDita = bhaMga ho For Personal & Private Use Only Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 467 * jAne se bhI ise nidAna kahA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne aupapAtikasUtra meM 9 prakAra ke nidAna batAe haiN| nidrA-(I) mada, kheda, pIr3A, thakAna Adi ko dUra karane ke lie jo zayana kiyA jAtA hai, use nidrA kahate haiN| yaha tathA nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA evaM styAnarddhi, ye pA~coM darzanAvaraNIya karma ke bheda haiN| darzanAvaraNIya karma ke udaya se ye saba prakaTa hotI haiN| inake lakSaNa pRthak-pRthak haiN| . nidhatta (bandha kA eka prakAra)-(I) jisa karma kA pradezapiNDa na to udayAvadhi se pUrva udaya meM diyA (udIraNAkaraNa kiyA jA sake aura na anya prakRtiyoM meM saMkrAnta kiyA jA sake, use nidhatta yA nidhatti kahate haiN| (II) udvartanA yA aparvatanA karaNoM ko chor3a kara zeSa karaNoM ke ayogyarUpa se karma ko vyavasthApita kiyA jAnA nidhattikaraNa kahA jAtA haiN| nikAcita-karmoM ke jisa piNDa kA na to utkarSaNa ho sakatA hai, na apakarSaNa aura na hI anya prakRtirUpa saMkramaNa aura udIraNAkaraNa (udayAvalI) meM praviSTa ho sakatA hai, vaha nikAcitarUpa se baddha karma hai| ise nikAcanA, nikAcitakaraNa yA nikAcitA bhI kahate haiN| nindA-paraparivAda-khiMkhiNI-(I) dUsare ke doSoM (cAhe satya hoM yA asatya) ko prakaTa karane kI icchA honA para-nindA hai| ise 18 pApasthAnoM meM paraparivAda nAma se ginAyA hai| sUtrakRtrAMgasUtra meM ise 'khiMkhiNI' bhI kahA gayA hai| kintu Atma-nindA pazcAttApa kA eka prakAra hai, jo prAyazcitta tapa kA aMga hai| nimitta-kuzIla-vyaMjana, svara, aMga-sphuraNa, chinna, bhauma, lakSaNa aura svapna, ina ATha prakAra ke nimittoM kA prakAzana karake vasati evaM bhikSAdi prApta karanA AhAra kA nimittadoSa hai| isI se milatA-julatA doSa nimittapiNDa hai| trikAla-viSayaka lAbha-alAbha Adi kahanA nimitta hai| tathaiva aMguSThaprazna Adi vidyA-vizeSa rUpa nimitta ko bhikSA kA sAdhana banAnA nimittapiNDa hai| niyativAda-jo jisa samaya meM, jisase, jaise aura jisake niyama se hotA hai, vaha usa samaya, usI ke dvArA, usI prakAra aura usake hogA hI, isa prakAra ke kathana ko nayativAda kahate haiN| niyama-(I) niyama se karane yogya kArya ko niyama kahate haiN| (II) niyamita aura parimita kAla ke lie kiye gaye tyAga-pratyAkhyAna, saugandha yA pratijJA ko niyama kahate haiM, kintu vaha samyagjJAna-darzana-cAritra-tapa kI vRddhi meM sahAyaka honA caahie| (III) zAstravihita kA AcaraNa karanA aura zAstra meM niSiddha kA parivarjana karanA bhI niyama hai| niyAga-pratidina Amantrita AhAra ko hI grahaNa karanA, anAmaMtrita AhAra ko grahaNa na karanA niyAga nAmaka AhAradoSa hai| saMyamI sAdhu ke lie yaha anAcIrNa hai| 52 janAcIrNoM meM se eka anAcIrNa hai yh| niraMticAra-grahaNa kiye hue vratoM, mahAvratoM yA tyAga-pratyAkhyAna evaM niyama kA jAtecArarahita (nirdoSa) pAlana krnaa| For Personal & Private Use Only Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 468 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * - niranukampa-jo kaThora-hRdaya dUsare ko pIr3A se kA~patA huA dekha kara svayaM kampita nahIM hotA, aisA niSThura-hRdaya niranukampa hotA hai| niranutApI-'maiMne akRtya ko-nahIM karane yogya kArya ko karake burA kiyA hai', isa prakAra se pazcAttApa nahIM karatA, vaha niranutApI hotA hai| niraMjana-jisake varNa, gandha, rasa, sparza, janma-maraNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, mada, moha, sthAna, dhyAna, puNya, pApa, harSa, viSAda nahIM hai tathA eka bhI doSa nahIM hai, aise parama zuddha Atma-svabhAva yA paramAtmabhAva ko niraMjana kahate haiN| - nirAkAra-jisake zarIra na hone se hAtha, paira, nAka, kAna Adi avayavoM kA AkAra-vizeSa nahIM hotA, vaha nirAkAra, sarvakarmamukta, siddh-prmaatmaa| ___ nirAkAra upayoga-sAmAnya-viSayaka upayoga yA darzana nirAkAra-upayoga yA. anAkAropayoga hai| nirAkAMkSa-vibhinna darzanoM, matoM, vicAradhArAoM, mAnyatAoM yA paramparAoM ke grahaNarUpa AkAMkSA se rahita smygdRsstti| nirAlamba dhyAna-dhyAna kI jisa avasthA meM na koI dhAraNA ho, na kisI maMtra yA pada kA uccAraNa yA cintana ho, na mana meM kisI prakAra kA saMkalpa yA vikalpa ho, kintu apane AtmA ko AtmA ke dvArA roka kara muni jo AtmAtha hotA hai, usa avasthA ko nirAlamba dhyAna kahate haiN| nirgrantha-vAhyagranthoM (parigraha) tathA Abhyantara (mithyAtva Adi) granthoM se rahita ho, vh| jainAgamoM meM 5 koTi ke, 5 stara ke nirgrantha batAe gaye haiM-pulAka, bakuza, kuzIla, nirgrantha aura snaatk| inameM caturtha koTi ke nirgrantha ve haiM, jo vItarAga-chadmastha IryApatha ko-yogasaMyama ko prApta haiN| athavA lakar3I dvArA pAnI meM khIMcI gaI rekhA le samAna jinakA karmodaya pragaTa nahIM hai, tathA jo antarmuhUrta meM kevalajJAna-kevaladarzana prApta karane vAle haiN| slAtaka koTi ke nirgrantha to arihanta, vItarAga, kevalI haiN| nirjarA-(I) pUrvabaddha karmoM ke pradezapiNDa kA galanA-eka deza se kSaya honA-nirjarA hai| (II) paripAka ke vaza athavA udIraNA dvArA yA tapa-saMyamAdi dvArA karmoM kA AtmA se pRthak honA nirjarA hai| vaha do prakAra kI hai-sakAma aura akaam| sakAmanirjarA samyagdRSTi ke samyagjJAnapUrvaka hotI hai, mithyAdRSTi ke nhiiN| sakAmanirjarA bhI do prakAra kI hai-savipAka nirjarA aura avipAka nirjraa| isake atirikta bhI mahAnirjarA bhI batAI gaI hai, jo zramaNoM aura zramaNopAsakoM ko tIna-tIna manorathoM se tathA dazavidha vaiyAvRtya tapa se, vAcanArUpa svAdhyAya Adi se hotI hai| samyagdRSTi se le kara kSINamoha guNasthAna taka ke adhikAriyoM ke kramazaH uttarottara asaMkhyAtaguNI prazasta nirjarA hotI hai| nirjarAnuprekSA-pUrvokta prakAra kI nirjarAoM kA ekAgratApUrvaka bAra-bAra zAstrAnusAracintana-manana karanA, sakAma aura avipAka nirjarA ke upAyoM aura avasaroM kA cintana For Personal & Private Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 469 * aura upayoga karanA nirjarAnuprekSA hai| vAhyAbhyantara tapa, parIpaha aura upasargoM ko samabhAva se sahana karane kA vicAra karanA bhI nirjarAnuprekSA hai| nirjarAbhAva-tIvratA yA mandanA ko prApta jIva-pariNAmoM ke dvArA asaMkhyAtaguNita zreNI ke krama se jo karma AtmA sa pRthak hote haiM, unakI isa pRthaktA kA nAma nirjarAbhAva hai| athavA karmoM kI isa pRthaktA se jIva kA jo pariNAma utpatra hotA hai, use bhI nirjarAbhAva jAnanA cAhie! nirmANa-nAmakarma-(I) jisa karma ke udaya se apanI-apanI jAti ke anusAra aMga-upAMgoM kA niveza (sthApanA yA racanA) hotA hai use nirmANa-nAmakarma kahate haiN| (II) jo karma jAti-vizeSAnusAra strI-puruSAdi ke liMga aura AkAra kA niyAmaka hai, vaha bhI nirmANa-nAmakarma hai| niryApaka-(I) dIkSAdAtA guruM ke atirikta aisA zramaNa jo deza aura sarvaviratirUpa donoM hI prakAra ke vratoM meM bhaMga (cheda) hone para vratAropaNa karatA hai, vh| (II) athavA jo kalpya-akalpya AhAra-pAnI kI parIkSA meM kuzala, saMlekhanA-saMthArA ke samaya samAdhi utpanna karAne meM-ArAdhaka ke citta ko svastha va Atma-samAdhistha rakhane meM kuzala hote haiM, tathA prAyazcitta granthoM (chedasUtroM) ke sarahasya sUtrArtha jJAtA hote haiM, ve niryApaka zramaNa hote haiN| . nilachina karma-zrAvaka ke lie varjita 15 varSAdAnoM (kharakarmoM) meM se eka krmaadaan| baila, ghor3e Adi kI nAsikA ko bIMdhanA, gAya ghor3e Adi ko garma loha-zalAkA se dAganA (cihnita karanA), vaila, ghor3e Adi ko badhiyA (khassI) karanA, U~ToM kI pITha kA gAlanA ityAdi karma (vyavasAya yA dhandhe) nilchana karma haiN| yaha karmAdAnarUpa vyavasAya zrAvaka ke lie sarvathA varNya hai| nirvANa-(I) parataMtratA se nivRtti athavA zuddha Atma-tattva kI upalabdhi ko nirvANa kahate haiN| (II) jahA~ rAga-dveSa se saMtapta prANI sarvakarmamukta tathA janma-maraNa-zarIrAdi se mukta ho kara parama zAnti pAte haiM, usakA nAma nirvANa hai| ise nivRtti bhI kahate haiN| nirvANa-mArga-sarvakarmakSaya se jo Atyantika sukha-zAnti prApta hotI hai, usakA nAma nirvANa hai, isa nirvANa ke samyagdarzanAdi mArga ko nirvANa-mArga kahate haiN| nirvANa-sukha-sAMsArika-sukha kA atikramaNa karake jo ekAntika, Atyantika-avi nazvara (zAzvata), anupama, nitya aura niratizaya sukha (Ananda) hai, vaha nirvANa-sukha kahalAtA hai| . nirvicikitsA-() yukti aura Agama se saMgata artha ke viSaya meM bhI mativibhramavaza phala ke prati saMdeha karanA vicikitsA hai| samyagdRSTi dvArA isa prakAra kI vicikitsA na karanA nirvicikitsA hai| (II) isa prakAra jo nirvicikitsArUpa samyaktva ke aMgayukta ho, vaha nirvicikitsaka kahalAtA hai| (III) zramaNa-zramaNiyoM ke ratnatraya se pavitra vyaktitva ko dekha kara kAyA to svabhAvataH azucimaya hai, isa prakAra una tyAgIjanoM ke prati jugupsA na karake guNoM ke prati prIti rakhanA bhI nirvicikitsA = nirjugupsA hai| yaha samyaktva ke 8 aMgoM meM se eka aMga hai| For Personal & Private Use Only Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * nirveda - saMsAra, zarIra aura indriyoM ke viSayabhogoM ke prati virakti, vairAgya ya uparati ko nirveda kahate haiM / nirvedanI kathA - (I) saMsAra, zarIra aura bhogoM se vairAgya utpanna karane vAlI katha nirvedanI kathA hai| (II) ihaloka - paraloka meM pApakarmoM ke azubha phala kA kathana karane vAlI athavA bhogoM ke prati virakti utpanna hone se puNyaphala prAptikAriNI kathA nirvedanI kathA hai| nirdhArima (pAdapopagamana saMthArA ) - jo samAdhimaraNa vasati ke eka deza meM kiyA jAtA hai, vahA~ se usake nirjIva zarIra kA nirharaNa (niHsAraNa) kiyA jAtA hai, isa kAraNa isa saMthAre kI nirdhArima saMjJA hai / nivRtti (bAdara) guNasthAna - bAdara kaSAya se yukta hote hue apUrvakaraNa guNasthAna meM praviSTa jIvoM ke pariNAma paraspara nivartamAna hote haiM / ataH isa guNasthAna ko nivRtti (bAdara) guNasthAna kahate haiM / nizcayacAritra - aupAdhika rAgAdi vikalpoM se rahita svAbhAvika ( anAkulatArUpa) sukha ke svAda se jo citta kI sthiratA hotI hai, isakA nAma vItarAgacAritra yA yathAkhyAtacAritra hai| nizcaya jJAna - samasta zubhAzubha vikalpoM saMkalpoM se rahita paramAnandarUpa AtmA ke svarUpa kA vedana karanA / nizcaya tapazcaraNAcAra- samasta paradravyoM kI icchAoM ko roka kara anazanAdi bAraha prakAra ke tapoM ko tapate hue Atma-svarUpa meM tapana ko nizcaya tapazcaraNAcAra kahate haiN| nizcaya darzanAcAra - dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma Adi samasta paradravyoM se bhinna utkRSTa caitanyasvarUpa apanI zuddhAtmA hI upAdeya hai, isa prakAra ke zraddhAnarUpa nizcaya samyagdarzana meM AcaraNa krnaa| nizcayanaya-zuddha dravya ke nirUpaNa karane vAle naya ko nizcayanaya yA zuddha naya kahate haiN| nizcaya vIryAcAra - nizcaya darzanAcAra, jJAnAcAra, cAritrAcAra aura tapAcAra kI rakSA ke lie apanI zakti ko nahIM chipAnA nizcaya vIryAcAra hai| niSadhA- parISaha - vijaya-sAdhaka dvArA bhayAnaka sthAnoM (sUne ghara, parvata, guphA, gahvA, ekAnta sthAna, aparicita sthAna Adi) meM rahate hue sUrya - prakAza aura indriyajanya jJAna se parIkSita pratilekhita sthAna meM niyamakRtya karanA, Asana meM sthita rahanA, bhayAdijanaka zabda sunakara vicalita - bhayabhIta na honA, deva- manuSya - tiryaMca-prakRti- kRta upasarga sahate hue mokSamArga meM sthira rahanA niSadyA - parISaha - vijaya hai| niSeka-(I) eka sAtha jitane karmapudgala jisa rUpa meM bhoge jAte haiM, usa rUpa racanA kA nAma niSeka hai | (II) vivakSita karma kI sthiti meM se usake abAdhAkAla ko ghaTA dene para zeSa rahI sthiti -pramANa usakA niSeka ( racanA) pratyeka samaya meM udaya meM Ane vAlA karmaskandha hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 471 * nisarga-(E) nisarga kA artha svabhAva hai| vaha kvacit samyagdarzana kA hetu hotA hai| (II) nisarga-adhikaraNa hai-mana, vacana aura kAyA se pravRtti krnaa| (III) nisarga kA eka artha-chUTa jAnA bhI hai| apUrvakaraNa pariNAma ke anantara jo tattvazraddhA kA kAraNabhUta anivRttikaraNa hotA hai, use bhI nisarga kahate haiM, kyoMki samyagdarzana ke utpanna ho jAne para vaha chUTa hI jAtA hai| nisargaja samyagdarzana-bAhyapuruSa ke upadeza ke binA jIvAdi padArthoM kA adhigama honA-samyagdarzana kA utpanna honA-nisagaMja samyagdarzana hai| ___ nihnava-jJAna yA jJAnI kA, yA jisase jJAna prApta huA hai, usakA nAma chipAnA, apalApa karanA nihnava hai| yaha jJAnAvaraNIya-darzanAvaraNIya karma kA eka kAraNa bhI hai| niHzaMka-niHzaMkita-(I) Apta-prajJapta AgamoM tathA atIndriya viSayoM meM kisI prakAra kI zaMkA na honA, jo jina bhagavantoM ne kahA hai, prarUpita kiyA, vahI satya hai| Apta-puruSa asatyavAdI nahIM hote| (II) jo samyagdRSTi jIva sAta prakAra ke bhayoM se rahita ho cuke haiM, hote haiM, ve niHzaMka yA niHzaMkita haiN| niHzreyasa-janma, jarA, maraNa, roga, zoka, duHkha aura bhaya se rahita tathA zuddha (nirAbAdha) sukha se yukta nirvANa (mokSa) ko niHzreyasa kahA jAtA hai| niSkramaNa-(I) bAhara nikalanA, nirgmn| (I) dIkSA grahaNa karane ke lie ghara se prasthAna krnaa| - niSkAmakarma-zubha karma bhI kAmanA-nAmanArahita ho kara karanA, karmaphala kI icchArahita, samarpaNavRtti se karma krnaa| ahaMkArarahita ho kara krnaa| nimitta-naimittika-(I) kisI kArya meM preraka yA taTastha athavA sahAyaka kAraNa ko nimittakAraNa kahate haiM, usa nimitta meM jo vyakti sahayogI hotA hai, vaha naimittika kahalAtA hai| (II) nimittazAstra kA jJAtA bhI naimittika kahalAtA hai| nirvikalpatA-prakAratA-vizeSaNatA-saMkalpa-vikalpatA se rahita avasthA nirvikalpatA hai| . nIrajaska-aSTavidha karmaraja se rahita siddh-prmaatmaa| nIlalezyA-jo kArya karane meM manda, vicArazUnya, viziSTa jJAna se rahita, viSayalolupa, ahaMkArI, mAyAcArI, AlasI ho, jisakA abhiprAya-jJAna duHzakya ho, jo paravaMcanAkuzala tathA dhanadhAnya-tIvrAbhilASI ho, use nIlalezyA vAlA samajhanA caahie| . noindriya-pratyakSa-liMga ke binA-indriya Adi kI sahAyatA na le kara jIva ko jo svataH avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, yA kevalajJAna hotA hai, use noindriya-pratyakSa kahate haiN| ina tInoM koTi ke jJAnoM se atIndriya jJAna yA amuka avadhi taka kA jJAna hotA, parantu kevalajJAna se tIna kAla, tIna loka kA jJAna hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 472 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa nokarma-karmodayavaza jo pudgala - pariNAma jIva ke sukha-duHkha kA kAraNa hotA hai, yA. karmoM ke sukha-duHkharUpa phala bhugavAne meM sahAyaka hotA hai, vaha nokarma hai| Ipata (kiMcit) karmarUpa vaha nokarma audArika-zarIrAdi-svarUpa hotA hai| nokaSAya- vedanIya-strIveda Adi nokaSAyarUpa se jisakA vedana kiyA jAye, use nokaSAya- vedanIya kahate haiN| nosaMsAra-sayogIkevalI ke cAroM gatiyoM meM paribhramaNarUpa saMsAra kA to abhAva ho gayA hai, lekina asaMsAra (pUrNa mokSa ) kI prApti abhI nahIM huI hai| ataeva unheM ISat saMsArarUpa nosaMsAra mAnA jAtA hai| nyagrodha-parimaNDala- saMsthAna - jisa nAmakarma ke udaya se nAbhi se Upara ke zarIrAvayava vizAla hoM, kintu nAbhi se nIce ke aMga choTe hoM, usako nyagrodha - parimaNDala- saMsthAna kahate haiN| nyAsApahAra - dharohara ke rUpa meM svarNa, AbhUSaNa yA nakada rAzi Adi rakhane ko nyAsa kahate haiN| nyAsa (dharohara) rakhI huI vastu kA apaharaNa, apalApa kara denA yA har3apa jAnA, gabana kara denA, nyAsApahAra yA nyAsApalApa nAmaka satyANuvrata kA eka aticAra hai| naiSThika zrAvaka - jo niSThApUrvaka zrAvakadharma tathA vrataniyamoM kA AcaraNa karatA hai, vaha / (pa) paMcama aNuvrata - zrAvaka kA pA~cavA~ parigraha- parimANavrata, jisameM dhana-dhAnya, dvipada-catuSpada, kSetra-vAstu, hiraNya-suvarNa, kupya Adi bAhya parigraha kI yathAzakti maryAdA kI jAtI hai| paMcama guNasthAnavartI zrAvaka-apratyAkhyAnAvaraNa nAmaka dvitIya kaSAya kA kSayopazama dAna para sthAvara jIvoM kI anivArya AvazyakatAvaza ghAta meM pravRtta hote hue bhI sajIvoM * AkuTTI kI buddhi se yathAzakti kI ghAta se nivRtta ho cukA hai, use paMcama guNasthAnavartI kahA jAtA hai| bhAva-paMcAgni-sAdhaka - kAma, krodha, mada, lobha aura mAyA; ina pA~coM agniyoM zragnisama saMtApajanaka durguNoM ko jisa sAdhaka ne zAnta kara diyA hai, vh| paMcAMga- namaskAra-do hAtha, do ghuTane aura mastaka, ina pA~ca aMgoM ko jamIna se lagA kara namaskAra karanA / paMcendriya-(I) sparzana, rasana, prANa, cakSu aura zrotra, ina pA~ca indriyoM se hone vAle jJAnAvaraNa ke kSayopazama se jo paMcavidha viSayoM kA jJAna kara sakate haiM, ve paMcendriya jIva haiN| (II) nAraka, manuSya aura deva tathA saMjJipaMcendriya tiryaMca, ye paMcendriya jIvoM kI koTi meM Ate haiN| = For Personal & Private Use Only Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 473 * paMcendriya jAti-nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIvoM meM paMcendriya jAti-svarUpa se samAnatA ho, use paMcendriya jAti-nAmakarma kahate haiN| paNDita - (I) jo pApa se DIna yAnI dUra rahatA hai, vaha paNDita hai| (II) jo indriya aura mana ke viSayoM kI Asakti se khaNDita (skhalita) na hotA ho, vaha paNDita hai | (III) vamana kiye hue bhogoM ko Asevana karane ke doSa ke jJAtA paNDita haiN| (IV) jo AtmAnubhUtirUpa parama samAdhi meM sthita hokara zarIra se bhinna jJAnamaya paramAtmA (zuddha AtmA) ko jAnatA hai, vaha paNDita = antarAtmA hotA hai| (V) jisake paNDA = buddhi utpanna ho gaI ho, vaha paNDita hai| sat-asat-vivekazAlinI paNDitamaraNa- paNDitoM (viratoM) paNDitamaraNa hai| = saMyatoM kA maraNa (samAdhipUrvaka mRtyu ) padasthadhyAna-dharmadhyAna kA eka prakAra / (1) paMcaparameSThiyoM se sambaddha eka akSara yA pada kA jo jApa kiyA jAtA hai, vaha / (II) svAdhyAya, ( navakArAdi) maMtra - pada guru yA deva kI stuti meM jo citta kI ekAgratA hotI hai, vaha padasthadhyAna hai| pavitra padoM kA Alambana lekara jo dhyAna kiyA jAtA hai, vaha padasthadhyAna hai| padAnusArI labdhi ( Rddhi) - (I) kisI eka patra ko dUsare se suna kara Adi, anta athavA madhya meM zeSa samasta grantha kA jAna lenA / 11 jo eka sUtrapada ke dvArA bahuta se zru kA anusaraNa kara letA hai, usakI isa labdhi ko padAnusArI labdhi yA Rddhi kahate haiM / * padmalezyA - tyAgI, bhadrapariNAmI, pavitra, sarala vyavahAra karane vAlA, kSamAzIla aura sAdhuvarga evaM gurujanoM kI bhakti meM nirata vyakti padmalezyA kA adhikArI hotA hai| padmAsana- kAya - kleza tapa kA eka sAdhana / jaMghA ke madhya bhAga meM jahA~ jaMghA se saMzleSa = sambandha hotA hai, vaha padmAsana kahalAtA hai| parakAyazastra-vanaspatikAya se bhinna patthara, agni Adi (eka sthAvara jIva ke lie dUsare ) parakAyazastra kahalAte haiM (dravya-nikSepa kI apekSA ) / parabhAva - AtmA ke svabhAva se bhinna sajIva-nirjIva sabhI parabhAva haiN| parAghAta-nAma-paraghAta-nAma - (I) jisa nAmakarma ke udaya se jIva dUsaroM ko trAsa detA pratighAta Adi karatA hai, use parAghAta - nAmakarma kahate haiM | (II) jisake nimitta se dUsare zastra Adi se ghAta hotA hai, vaha paraghAta nAmakarma hai| (III) jisa karma ke udaya se zarIra meM dUsare kA ghAta karane vAle pudgala (jaise- sarpa kI dAr3heM Adi) utpanna hote haiM, use mI paraghAta-nAmakarma kahate haiM | (IV) jisa karma ke udaya se koI darzanamAtra se hI ojasvI (dIptimAn) hotA hai, jise dekhakara dUsarA ( pratipakSI) parAbhUta ho jAtA hai / (V) athavA jo sabhA meM vacanacAturya se, AkarSaNa se sabhya janoM ko trasta kara detA hai, yA dUsaroM ko AghAta pahu~cAtA hai, use bhI parAghAta - nAmakarma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 474 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * parA-prApti-(I) saba karmoM ke naSTa ho jAne para jo zuddha Atma-bhAva kI prApti hotI hai, vh| (II) athavA karmajanita audayikAdi bhAvoM kA abhAva ho jAne para jo prApti hotI hai, vaha parA-prApti kahalAtI hai| parAvartamAnA (karmaprakRtiyA~)-ve kahalAtI haiM, jo dUsarI prakRtiyoM ke bandha, udaya athavA bandhodaya donoM ko roka kara apanA bandha, udaya aura bandhodaya karatI haiN| darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma aura gotra kI kula 91 karmaprakRtiyA~ parAvartamAnA haiN| zeSa 29 prakRtiyA~ jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, nAma, antarAya aura mohanIya kI aparAvartamAnA haiM, jo dUsarI prakRtiyoM ke bandha, udaya aura bandhodaya ko rokatI nahIM haiN| ___ parikarma-(I) dravya ke guNa-vizeSa kA pariNamana krnaa| (II) yogyatA ko utpanna karanA, zarIrAdi ko saMskArita krnaa| ise va isake kAraNabhUta zAstra ko bhI parikarma kahA jAtA hai| (III) jisa grantha meM gaNita-viSayaka karaNasUtra upalabdha hote haiM, vaha bhI parikarma kahalAtA hai| parigRhItA-(I) jisa strI kA svAmI eka puruSa hotA hai, vh| (II) jisake sAtha vidhivat pANigrahaNa kiyA gayA hai, vaha parigRhItA kahalAtI hai| parigraha-(I) cetana aura acetana vastu ke prati 'yaha merI hai', aisI mamatA, ahaMtA, mUrchA rakhI jAye, mUrchAvaza svAmitva sthApita kiyA jAye, yA saMgRhIta kiyA jAye, vaha parigraha hai| (II) saMyama-yAtrA ke lie dharmopakaraNa ko chor3a kara anya vastuoM kA svIkAra karanA, una para mamatva rakhanA parigraha hai| cetana-acetana bAhya tathA Abhyantara dravyoM ke prati mamatva bAhya parigraha hai tathA mithyAtva Adi antaraMga parigraha hai| zAstra meM tIna prakAra ke parigraha-srota batAye gaye haiM-zarIra, karma aura updhi| ina tInoM ke prati mamatA-mA rakhanA mahAparigraha hai| parigrahakriyA-vividha upAyoM se bhogopabhoga kI sAmagrI kA upArjana karanA, unakA rakSaNa karanA aura unameM mUrchA rakhanA parigrahakriyA hai| parigraha-tyAga-mahAvrata-kSetra, vAstu, hiraNya-suvarNAdi dasa prakAra ke bAhya tathA mithyAtva Adi 14 prakAra ke antaraMga parigraha (grantha) kA tIna karaNa, tIna yoga se tyAga karanA parigraha-tyAga-mahAvrata hai| ___ parigraha-parimANa-aNuvrata-dasa prakAra ke bAhya parigraha kA parimANa (maryAdA) karanA, usase adhika meM icchA na rakhanA parigraha-parimANavrata yA icchA- parimANavrata bhI hai| paradAragamana-apanI parigRhItA patnI ke sivAya anya strI (bhale hI vaha vidhavA ho, kulaTA ho, vezyA ho, ku~vArI ho) ke sAtha gamana = sahavAsa karanA paradAragamana hai| para-nindA-dUsaroM ke vidyamAna, avidyamAna doSoM ko prakaTa krnaa| For Personal & Private Use Only Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 475 * para-parivAda-anya janoM, dharma-sampradAyoM yA jAti-kaumoM ke vyaktiyoM ke bikhare hue guNa-doSoM ko kahanA para-parivAda hai| aThAraha pApasthAnoM meM se eka pApasthAna hai, jisakA sAdhu-jIvana meM kRta-kArita-anumoditarUpa se tyAga kiyA jAtA hai| ___ parama bhAva jIva (AtmA)-jIva (AtmA) kA svabhAva na to utpanna huA hai, aura na hI karmakSaya se prAdurbhUta huA hai, use paramabhAva se jIva (svataH zuddha svabhAvI AtmA) kahA gayA hai| paramarSi-kevalajJAnI jagadvettA saMyata jIva paramarSi haiN| parama vrata-mohakarma kA abhAva ho jAne para zuddhopayogarUpa jo cAritra hotA hai, use nizcayadRSTi se parama vrata kahA gayA hai| parama samAdhi-vacana ke uccAraNa kI kriyA ko chor3a kara = vacanoccAraNa ke binAvItarAgasvarUpa AtmA kA dhyAna karanA parama (nirvikalpa) samAdhi hotI hai| saMyama, niyama aura tapa ke Azraya se jo dharmadhyAna-zukladhyAna ke dvArA AtmA kA dhyAna karatA hai, usake parama samAdhi hotI hai| . parama sukha-jo sukha 'para' ke sambandha se rahita hotA huA ekamAtra AtmArUpa upAdAna se siddha huA (prAdurbhUta) hai, svayaM atizayavAn hai, bAdhArahita hai, vRddhi-hAni se rahita hai, viSayoM se utpanna nahIM hai; pratipakSa-virahita hai, anya kisI bhI bAhya dravya kI apekSA nahIM karatA tathA anupama aura aparimita hotA huA sadA rahane vAlA (zAzvata) hai evaM utkRSTa va ananta prabhAva se yukta hai; vahI parama sukha hai| vahI AtmA kA eka svabhAvaananta avyAbAdha-sukha atizaya svasthatA-sampanna (parama Ananda) kahalAtA hai| aisA parama sukha siddhAtmA ke hI sambhava hai| ___ parama haMsa-jaise haMsa mile hue nIra aura kSIra ko pRthak kara detA hai, usI prakAra jo nIra-kSIra ke samAna mile hue karma aura AtmA kI bhinnatA kA-bhedavijJAna kA anubhava karatA hai, vaha parama haMsa hai, kintu jo agni ke samAna sarvabhakSaka hai, vaha parama haMsa nahIM ho sktaa| ___paramANu-jo Adi, madhya aura anta se rahita, apradeza (dUsare pradeza se sarvathA rahita), indriyoM se agrAhya, varNa, gandha, rasa aura sparza se yukta mUrta hote hue bhI avibhAjya ho, (avibhakta) use jinendra paramANu-pudgala kahate haiN| yaha pudgalAstikAya kA eka aMga hai| paramAtmA-jo sarvadoSoM se rahita haiM, ananta jJAnAdirUpa parama aizvarya se yukta paramezvara haiM, aise zuddha AtmA ko paramAtmA kahate haiM; vaha cidAnandamaya hai, nirlepa, niSkala, zuddha nirvikalpa, nirvANa-prApta siddha-paramAtmA haiN| ve paramArthabhUta aSTavidha zuddhAtma guNoM se yukta, ananta guNabhAjaka sarvopAdhirahita paramAtmA haiN| dUsare- jIvanmukta sazarIrI sayogIkevalI arihanta paramAtmA haiM-jo kevalajJAna-darzana se yukta haiM, saMsArI jIvoM se para For Personal & Private Use Only Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .:. 476 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa - jinakI AtmA hai, tathA parA = sarvotkRSTA antaraMga-bahiraMgalakSaNA, ananta-catuSTayAdirUpA tathA samavasaraNAdirUpA mAyAnI lakSmI jinake hai, ve parama haiN| aise parama AtmA sayogAkevalI arhanta paramAtmA haiN| ___ paramAvadhijJAna-jisa jJAna kI utkRpTa maryAdA asaMkhyAta loka-pramANa saMyama ke vikalpa haiM, vaha parama avadhijJAna hai| tIrthaMkara bhagavAna ko janma se hI parama avadhijJAna hotA hai| paraloka-(I) dasare bhava meM jIva ke jAne kA nAma paraloka hai| vyavahAranaya se svarga, naraka, apavarga Adi ko paraloka kahA jAtA hai| (II) vItarAga-cidAnandarUpa anupama svabhAva vAle AtmA kA nAma 'para' hai. usakA jo nirvikalpa samAdhi meM avalokana kiyA jAtA hai, use bhAvataH 'paraloka' kahate haiN| paralokabhaya-(I) parabhava se sambandhita bhy| (II) vijAtIya tiryaMca, deva Adi se manuSyoM Adi ko jo bhaya hotA hai, use bhI paralokabhava kahA gayA hai| (III) isa prakAra ke durdhara anuSThAna kA paraloka meM kara vizeSa pala hogA yA nahIM ? isa prakAra kI bhAMti ko bhI paralokabhaya kahA jAtA hai| paralokabhaya-nivAraNa-loka zAzvata va eka hI hai, jo sabako prakaTa hai| zuddha cetana-AtmA ke kevalajJAnambamdha kaMka kA svayaM akelA avalokana karatA hai, usako chor3a kara dUsarA koI terA loka hai ho nahIM. taba bhalA, tujhe usakA bhaya kahA~ se, kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sktaa| isa prakAra (nizcayanayadRSTi se) paralokabhaya kA nivAraNa karanA caahie| - paralokAzaMsAprayAga-parabhava meM devaloka Adi ke pAne kI icchA se vrata, tapa, samAdhimaraNa saMthArA Adi kagnA paralokAzaMsA prayoga hai! yaha saiMlekhanA-saMthArAvrata kA eka aticAra hai| para-vivAhakaraNa-kanyAdAna kA nAma vivAha hai| apanI santAna ko chor3a kara anya kI santAna (putra-putrI) kA kanyAdAna ke phala kI lipsA se athavA sneha ke sambandha se vivAha karanA-karAnA para-vivAhakaraNa hai| yaha zrAvaka ke brahmacaryANuvrata kA eka aticAra hai| paravyapadeza-(1) anya dAtA kI deya vastu kA denA--paravyapadeza hai| (II) isakA dAtA dUsare sthAna para hai, dI jAne vAlI bhogya vastu bhI merI nahIM hai, anya kI hai. isa prakAra sAdhu-sAdhviroM ko AhArAdi dene meM TAlamaTUla karanA, yaha vastu dUsare kI hai, isalie nahIM de sakatA, yaha kaha kara bhikSA na denA paravyapadeza hai| yaha 'atithi-saMvibhAgavata' kA aticAra hai| para-samaya-(1) jIva ke dvArA jJAna-darzana-svarUpa svabhAva apanA (AtmA kA) hai, yaha jAnate hue bhI, mohanIya karmodayavaza vibhAva meM upayogayukta ho kara karmajanita rAgAdi bhAvoM ko apanA mAnanA para-samaya hai| (II) anya darzana, dharma, mata yA paramparA ke siddhAnta kA nAma bhI 'para-samaya hai| For Personal & Private Use Only Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda - koSa 477 --- parigrahasaMjJA - viSayabhoga kI sAmagrI ke dekhane se, udhara upayoga ke jAne se. Ata se aura lobhakaSAya kI udIraNA se mamatva - buddhipUrvaka jo parigrahaviSayaka abhilASA hotI hai, usakA nAma parigrahasaMjJA hai| pariNAma - (1) eka avasthA se dUsarI avasthA ko prApta honA, pariNata honaa| (II) dharmAdi dravyoM kA tathA guNoM kA svabhAva svatattva pariNAma hai| (III) adhyavasAya - vizeSa kA nAma bhI pariNAma hai | (IV) kisI kArya ke phala yA natIje ko bhI pariNAma kahate haiN| pariNAma-vizuddha pratyAkhyAna - jo pratyAkhyAna rAga-dveSarUpa cittavRtti se dUSita na ho, use bhAva-vizuddha athavA pariNAma - vizuddha pratyAkhyAna kahate haiN| paribhoga - jisa vastu ko bAra- bAra bhogA jAye - sevana kiyA jAye, vaha paribhoga hai ! upabhoga hai-jise eka bAra bhogakara chor3a diyA jAye, vaha / paribhoga rAya - jisa karma ke udaya se paribhoga meM antarAya - vighna-bAdhAe~ AtI haiM, use paribhogAntarAya karma kahate haiN| parivartana-pariyaTTaNa-paryaTanA - svAdhyAya tapa kA eka aMga / paThita bhAvAgama kA vismaraNa na ho, isake lie usakA bAra-bAra parizIlana, abhyAsa, guNana yA Avartana kiyA jaaye| bAra-bAra AvRtti karanA parivartanA yA paryaTanA hai| parivrAjaka - saba ora se pApoM kA varjana = parityAga karate hue jo gamana karatA hai yA pravRtti karatA hai, vaha yathArtha parivrAjaka hai| pariSaha parISaha - (I) Atma-sAdhanA meM upasthita anukUla-pratikUla, yA zArIrika-mAnasika pIr3Ae~ (bA~dhAe~) sahI jAyeM, usakA nAma pariSaha hai| kyoM sahI jAyeM ? svIkRta ratnatrayarUpa mokSamArga se dharmamArga se cyuta-bhraSTa - skhalita na ho jAyeM isalie, tathA ye bAdhAe~ - pIr3Ae~ sakAmanirjarA karane kA avasara dene AI haiM, aisA dIrghadRSTi se vicAra karake mana meM ArttadhyAna athavA saMklezayukta pariNAma kiye binA, samabhAva se, zAnti se saha lene se nirjarA hogI, isalie inheM sahana karanA parISahajaya hai| ye parISaha vargIkaraNa kI dRSTi se mukhyatayA 22 haiM - kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMza-mazaka, acela, arati, strI, caryA, niSadyA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana, ye 22 prakAra ke parISaha haiM / = parihAra- vizuddhi cAritra - sAmUhika rUpa se amuka avadhi taka tapazcaryA evaM sevA ( vaiyAvRtya) dvArA Atma zuddhi karane kI cAritra - sAdhanA | parIta - saMsAra ( saMsAra - parIta) - jisakA saMsAra (janma-maraNAdirUpa saMsAra) parimita (sImita) ho gayA hai, vaha parIta (parita) saMsAra yA parIta-saMsArI hai| jo jinadeva ke vacanoM meM anurakta hokara bhaktibhAvapUrvaka unakI AjJA kA pAlana karate haiM tathA mithyAtva se virahita hote hue asaMkliSTa pariNAma vAle haiM, ve parIta-saMsArI (parimita saMsAra vAle) hote haiN| parIta-saMsAra kA kAlamAna- parIta-saMsArI jaghanya antarmuhUrtta aura utkRSTataH kucha kama arddha-pudgala parAvartanakAla taka saMsAra meM rahatA hai, tatpazcAt avazya hI mukta ho jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 478 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * parokSa-(I) indriya, mana, paropadeza aura prakAza Adi ke nimitta se hone vAlA padArtha kA jJAna parokSa kahalAtA hai| (II) akSa yAnI jIva kI dravya indriyA~ aura mana cUMki pudgala-kRta haiM, ataH ve 'para' haiM-usase bhinna haiM, unase jo jJAna hotA hai, vaha parokSa kahalAtA hai| jaise-anumaan| paryApti-AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana kI zaktiyoM kI utpatti kA nAma paryApti hai| vaise paryApti vaha tabhI samajhI jAtI hai, jaba usa-usa zakti kI paryApta niSpatti ho jAtI hai| paryApti nAmaka zakti pudgala dravya ke upacaya se utpanna hotI hai| paryApti-nAmakarma-(I) jisa karma ke udaya se AhArAdi paryAptiyoM kI racanA ho| paryApta-nAmakarma-jisa karma ke udaya se ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya jIva yathAyogya cAra, pA~ca aura chaha paryAptiyA~ pA kara paryApta hote haiM, use paryApta yA paryAptaka-nAmakarma kahA jAtA hai| (II) athavA paryAptiyoM ke utpAdaka karma ko paryApta-nAmakarma kahate haiN| paryAya-(I) kisI bhI vastu kI utpatti aura vyaya (vinAza) kA nAma paryAya hai| (II) eka hI vastu ke paryAya kramabhAvI hote haiN| jaise-cetana ke sukha-duHkha Adi, acetana ke koza, kuzUla aadi| miTTI ke ghar3A, surAhI, hAMDI aadi| (III) indra ke Indana, zakana Adi bhAvAntara tathA indra, zakra Adi saMjJAntaroM ko paryAya kahA jAtA hai| paryAyasthavira-jise dIkSA lie hue 20 Adi varSa ho cuke haiM, usa sAdhu yA sAdhvI ko paryAyasthavira yA paryAyasthavirA kahate haiN| ise dIkSAsthavira bhI kahate haiN| paryAyArthika naya-jisa naya kA prayojana paryAya hai, arthAt jo paryAya ko viSaya karatA hai, use paryAyArthika naya kahate haiN| ise paryAyAstika naya bhI kahate haiN| paryuSaNakalpa-varSAkAla ke cAra mAsoM meM anyatra gamana na karake eka hI sthAna meM rahanA, paryuSaNakalpa nAmaka dasavA~ kalpa, sthavirakalpI sAdhuoM ke lie hai| pAtra-(I) jo jJAna aura saMyama meM lIna haiM, jinakI dRSTi dUsarI ora nahIM hai, jo ekamAtra AtmA kI ora hI dRSTi dete haiM, jitendriya haiM, dhIra haiM, aise loka meM jo sarvazreSTha zramaNa (sAdhu) haiM, ve pAtra mAne gaye haiN| (II) jo sukha-duHkha, lAbha-alAbha, mAna-apamAna meM sama (rAga-dveSa se rahita) haiM, ve pAtra haiN| isake tIna prakAra AcAryoM ne kiye haiM-uttama supAtra-sAdhuvarga, madhyama pAtra-zrAvakavarga aura jaghanya pAtra-mArgAnusArI, sAdharmI yA nItimAn gRhsth| anukampApAtra bhI jaghanyatara pAtra kahA jA sakatA hai| pAdapopagamana anazana-(I) kaTA huA vRkSa jaise bilakula halana-calana nahIM karatA, isI prakAra jisa samAdhimaraNa meM vRkSa ke samAna zarIra ko sthira rakhA jAtA hai, zarIra kA parikarma Adi bhI nahIM kiyA jAtA, dUsare sAdhaka se zuzrUSA bhI nahIM lI jAtI, use pAdapopagamana saMthArA (anazana) kahate haiN| (II) ise pAdopagamana maraNa bhI kahate haiM, jisakA artha kiyA gayA hai-pAvoM se calakara yogya deza kA Azraya lene para jo maraNa hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 479 * (III) ise prAyogamana yA prAyopavezana bhI kahA gayA hai jisakA artha hai-saMnyAsa ke prAyogya anazanA pApa-pApakarma-(I) azubha karma pudgala ko pApa kahate haiN| (II) AtmA ko jo durgati meM girAtA hai, patana karAtA hai, vaha pApa hai| (II!) azubha karmaprakRtiyoM ko pApakarma kahate haiN| cAra ghAtikarma pApa tathA cAra aghAtikarma mizra haiM, puNya-pApa ubhayarUpa haiN| pApakarma-bandhaka-abandhaka-jo sAdhaka sUtrAjJA ke viparIta, yatanA se calanA, baiThanA, sonA, khAnA-pInA, bolanA Adi pravRttiyA~ nahIM karatA, asAvadhAnI se upayogarahita pravRttiyA~ karatA hai, vaha pApakarma ko bA~dhatA hai| isake viparIta jo yatanA se upayogasahita, vivekapUrvaka uparyukta sabhI pravRttiyA~ karatA hai, usake pApakarma kA bandha nahIM hotaa| pApakarmopadeza-binA hI prayojana ke hiMsAdi pApakarmoM kA upadeza denA pApakarma kI prakRtiyA~ kaTuka rasa vAlI haiM, azubha haiN| pApa-jugupsA-nirmala antaHkaraNa se satataH pApa se udvigna rahanA, pApa-jugupsA, pApabhIrutA hai| tathaiva pUrvakRta pApakarma ke viSaya meM pazcAttApa karanA, vartamAna meM pApa na karanA tathA bhaviSya ke lie pApa kA cintana na karanA athavA mana-vacana-kAyA se pApa-viSayaka manana, vacana-kartRtva na karanA bhI pApa-jugupsA hai| pApa-zramaNa-jo sAdhu AcArya-kula se sambandha tor3a kara svacchandarUpa se yA svamati kalpanA se ekAkI vihAra karatA hai, upadeza grahaNa nahIM karatA, pA~coM hI vikRtiyoM (vigaiyoM) kA nitya pracura mAtrA meM sevana karatA hai, tapazcaraNa meM aruci rakhatA hai, vaha pApazramaNa hai| pAramArthika pratyakSa-jo jJAna apanI utpatti meM AtmA kI hI ekamAtra apekSA rakhatA hai, anya indriyAdi kAraNoM kI nahIM, vaha pAramArthika pratyakSa hai| ___ pAriNAmikabhAva-(I) jisa bhAva kA kAraNa dravya kA Atma-lAbha mAtra ho, anya koI - na ho, use pAriNAmikabhAva kahate haiN| (II) kathaMcit avasthita vastu eka avasthA ko chor3a kara agalI dUsarI avasthA ko prApta hotI hai, ise bhI pariNAma kahate haiM, isI ko athavA isase race gaye ko pAriNAmika kahA jAtA hai| .. pAriNAmikI buddhi-(I) Ayu ke paripAka ke anusAra jisakA pariNamana hotA hai, yAnI buddhi paripakvatA = anubhava-vRddhi ko prApta hotI hai, vaha pAriNAmikI buddhi hai| (II) athavA apanI-apanI vizeSa jAti meM jo buddhi utpanna hotI hai, vaha bhI pAriNAmikI hai| pArthivIdhAraNA-dhyAnAvasthA meM madhyaloka ke barAbara kSIrasAgara, usake madhya meM jambUdvIpa-pramANa sahanapatramaya svarNa-kamala, usake parAga-samUha ke bhItara pIlI kAnti se yukta sumerupramANa karNikA, usake Upara zvetavarNa ke siMhAsana para sthita ho kara karmoM ko naSTa karane meM udyata AtmA kA cintana kare, yaha pArthivIdhAraNA (kI prakriyA) hai| For Personal & Private Use Only Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * pAzastha - pAza kahate haiM - bandhana ko / jo sAdhaka bandhana ke hetuoM - mithyAtvAdirUpa pAzoM meM sthita hai| arthAt karmavandha kI pravRttiyoM meM racA-pacA rahatA hai, vaha pAzastha hai| piNDa-prakRti- bahuta-sI karmaprakRtiyoM ke samUharUpa prakRtiyA~ piNDaprakRtiyA~ kahalAtI haiN| jaise - trasadazaka, sthAvaradazaka, kaSAyacatuSka Adi / piNDasthadhyAna- (1) apane zarIra meM puruSAkAra, jo nirmala guNa vAlA jIva pradezoM kA samudAya sthita hai. usakA cintana karanA piNDasthadhyAna hai | (II) piNDa kA artha hai - deha | usameM jo saccidAnandamaya tejasvI AtmA virAjamAna hai, usakA cintana karanA piNDasthadhyAna hai | (III) apane piNDa meM ravi kiraNoM ke samAna tejasvI, kapAyAdi kalmaSoM kA haraNa karane vAle jinendra kA dhyAna karanA athavA apane bhAla ke nIce hRdayapradeza meM yA kaNThadeza meM ravisama tejasvI jinendra bhagavAna ke rUpa kA dhyAna karanA bhI piNDasthadhyAna hai / athavA zveta camakIle kiraNoM ko phailAte hue aSTamahAprAtihArya parikarita tIrthaMkara bhagavAna apanI deha meM yA hRdaya meM sthita haiM, aisA dhyAna karanA bhI piNDasthadhyAna haiN| pipAsA - parISaha-jaya-mArga meM sthita tattvajJa sAdhu pyAsa se pIr3ita hone para bhI sacita pAnI ko grahaNa na karake yA grahaNa karane kI icchA bhI na karake usa pIr3A ko samabhAva se sahatA hai, yA acitta jala milane kI pratIkSA karatA hai, vaha tRpAparIpaha - vijayI hai| pIhita - sacitta vanaspati, jala, bIja, miTTI Adi se Dhaka kara diyA jAne vAlA AhArAdi lenA yA denA pIhita nAmaka AhAradoSa hai / pItalezyA - karttavya-akarttavya- vicAraka, vidyAvAn, dayA kA sAgara, lAbha-alAbha sadA prasannacitta jIva ke pItalezyA (tejolezyA) hotI hai / puNya - (I) jo AtmA ko pavitra karatA hai, athavA jisase AtmA pavitra hotI hai, vaha puNya hai| (II) puNya zubha karma ko kahate haiM | (III) dAnAdi kriyAoM se upArjanIya zubha karma puNya haiN| (IV) zubha prakRtisvarUpa pariNata pudgala piNDa jIvoM ke lie AlhAdakara puNya hai| pudgala - sparza, rasa, varNa, gandha vAle rUpI hoM, ve dravya pudgala kahalAte haiN| zabda, andhakAra, udyota, prabhA, chAyA aura Atapa ityAdi pudgala kI paryAyeM haiN| varNa, gandha, rasa, sparza ye pudgala ke guNa haiM, lakSaNa haiN| skandha, kancadeza, skandhapradeza aura aNu, ye sabhI pudgala ke hI vibhinna rUpa haiN| pudgala-parAvarta-(I) tInoM lokoM meM sthita namasta pugaloM ko audArikAdi zarIrA se grahaNa kara lene kA nAma pudgala - parAvarta hai | (II) jaba saMsAra ke madhyagata samasta pudgala audArika, vaikriya, taijas, bhASA, AnApAna, mana aura karma, ina sAta ke rUpa meM AtmasAt karake pariNamA liye jAte haiM, taba pudgala - parAvarta pUrNa hotA hai| pudgala-parivarta-saMsAra - jIva ne pudgala parivartarUpa saMsAra meM sabhI pudgaloM ko eka bAra nahIM, ananta bAra bhoga kara chor3A hai| yahI pudgala - parivarta-saMsAra kA svarUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 481 * pudgalavipAkI karmaprakRti-jina karmaprakRtiyoM kA vipAka pudgala se sambandhita hai, ve pudgalavipAkI haiN| Atapa, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, audArikAdi tIna zarIra, tIna aMgopAMga, udyota, dhruvodayI nAma-prakRtiyA~-nirmANa, sthira, asthira, tejas va kArmaNazarIra, varNa-gandha-rasa-sparza, agurulaghu, zubha aura azubha, ye 12 tathA upaghAta, parAghAta, pratyeka aura sAdhAraNa, ina 36 (nAmakarma kI) prakRtiyoM kA vipAka pudgalaviSayaka hai, ataeva ye prakRtiyA~ pudgalavipAkinI haiN| puruSaveda-puruSaveda nAmaka nokaSAya ke udaya se puruSa ko strIviSayaka abhilASA honA puruSaveda hai| puruSArtha-siddhayupAya-viparIta abhiniveza (Agraha) kA nirAkaraNa karake Atma-tattva kA samyak nizcaya karanA aura usase vicalita na honA hI puruSArthasiddhi kA upAya hai| isI se puruSArtha meM saphalatA milatI hai| ___puruSottama (tIrthakara bhagavAna kA eka vizeSaNa)-sarva prANiyoM ke hitaiSI hone se jisane aneka sarvotkRSTa muNoM se yukta sarvottama pada prApta kara liyA hai, use puruSottama samajhanA caahie| pulAka-jina mahAvratI sAdhakoM kA mana uttaraguNoM kI bhAvanAoM meM tathA mUlaguNoM (vratoM) meM bhI kahIM, kisI samaya paripUrNatAyukta nahIM ho, unakA sAdhutva taNDula-kaNa se zUnya niHsAra dhAnyavat niHsAra hone se pulAka kahalAtA hai| aise pulAkayukta sAdhaka pulAkanirgrantha kahalAte haiN| __-pRthaktvavitarka-savicAra-pUrvagata zruta kA avalambana le kara tathA kisI eka dravya ko dhyAna kA viSaya banA kara usameM utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa bhaMgoM ko tathA mUrtatva-amUrtatva paryAyoM para aneka nayoM kI apekSA bheda-pradhAna cintana karatA huA artha, vyaMjana, yoga aura paryAya ke paraspara parivartanarUpa vicAra se yukta cittavRtti kA bAra-bAra badalanA AdirUpa dhyAna prathama zukladhyAna hai| pRthaktvavitarka- savicAra nAmaka prathama zukladhyAna kA dhyAtA upazAntamoha nAmaka gyArahaveM guNasthAnavartI saMyata hotA hai| vaha pUrvo kA jJAtA zrutakevalI hotA hai| pRthvIkAya-pRthvIkAyika-(I) pRthvI hI jinakA zarIra hai, ve pRthvIkAya yA pRthvIkAyika jIva hote haiN| (II) jo jIva pRthvIkAyika-nAmakarma ke udaya se yukta ho kara pRthvI ko zarIrarUpa se grahaNa kiye hue haiM, ve pRthvIkAyika kahalAte haiN| (III) pRthvIkAyika jIva dvArA jo zarIra chor3A jA cukA hai, use bhI pRthvIkAya kahA jAtA hai| paizunya-pITha pIche kisI ke doSoM ko dUsare ke sAmane pragaTa karanA, cugalI khAnA, guptarUpa se kisI ke vidyamAna-avidyamAna doSoM ko prakaTa karanA paizunya yA pizunakarma hai| yaha aThAraha pApasthAnoM meM se eka pApasthAna hai| prakRti-(I) svabhAva, bheda, zIla ye samAnArthaka haiN| (II) jo AtmA ke jJAna Adi ko AvRta Adi karane ke karma-svabhAva ko abhivyakta karatI hai, yAnI karma-svabhAva kI bhinnatA For Personal & Private Use Only Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 482 * karmavijJAna bhAga 9: pariziSTa * S pragaTa karatI hai vaha karma-prakRti hai| (III) sattva, raja aura tamoguNa kI sAmyAvasthA prakRti hai (saaNkhy)| prakRtibandha-(I) tIvra-manda yA zubhAzubharUpa vizeSatA se rahita isakI prakRti = anubhAga ke svabhAva ko prakRtibandha kahA gayA hai| (II) prakRti nAma-svabhAva kA hai| jJAnAvaraNIya Adi karmoM kI jo jJAnAdi ke AvaraNarUpa prakRti (svabhAva) hai, use vibhinna rUpoM meM bA~dha denA prakRtibandha hai| vibhinna karmoM kI svabhAvAnusAra chaMTanI (Sorting) kara denA prakRtibandha kA kArya hai| prakRti-saMkrama-(I) jo prakRti anya prakRtirUpatA ko prApta karAI jaaye| (II) athavA jaba eka karma kI uttaraprakRti anya sajAtIya uttaraprakRti meM saMkramaNa ko prApta hotI hai, use prakRti-saMkrama kahate haiN| jaise-asAtAvedanIya kI sAtAvedanIya meM, sAtAvedanIya kI asAtAvedanIya meN| prakRti-sthAna:saMkrama-do-tIna Adi prakRtiyoM ke samudAya ko prakRti-sthAna kahate haiN| jaba eka prakRti meM bahuta-sI karmaprakRtiyA~ saMkramita hotI haiM, jaise-yazaHkIrti nAma meM zeSa nAmakarma-prakRtiyA~; taba use prakRti-sthAna-saMkrama kahA jAtA hai| pracchanna-doSa-jo sAdhu guptarUpa se pUcha kara apane aparAdha kI zuddhi karatA hai, usake AlocanA kA chaThA doSa utpanna hotA hai| prajJApanI bhASA-(I) bahuta-se logoM ko lakSya karake jo dharmopadeza diyA jAye, dharmacarcA kI jaaye| (II) athavA vinamra ziSya ko usake hita se prerita ho kara jo upadeza diyA jaaye| (III) athavA ziSya ke dvArA pUchane para usakI vinati ke anusAra prajJApanA karanA prajJApanI bhASA hai| yathA-'jo prANihiMsA se nivRtta hote haiM, ve AgAmI janma meM dIrghAyu hote haiN|' _prajJAparISaha-prajJAparISaha-jaya-(I) viziSTa jJAna ke prApta hone para usase garva ko prApta honA prajJAparISaha hai| (II) athavA bahuta zrama kA abhyAsa karane para bhI jJAna kA prApta na honA prajJAparISaha hai| prathama paribhASAnusAra-jJAna prApta hone para bhI jJAna kA garva na karanA prajJAparISaha-jaya hai| dvitIya paribhASAnusAra-jJAnAbhilASI hone para bhI prApta na hone para khinna na ho kara apane karmoM kA doSa samajhanA prajJAparISaha-vijaya hai| pratikuMcana-mAyA-AlocanA karate hue apane doSa ko chipAnA pratikuMcana mAyA hai| pratikramaNa-(I) dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke Azraya se jo aparAdha (doSa) hue hoM, unheM nindanA (pazcAttApa), garhaNA se yukta ho kara mana-vacana-kAyapUrvaka zuddha karanA pratikramaNa hai| (II) sva-sthAna se pramAdavaza para-sthAna meM gaye hue jIva kA punaH sva-sthAna meM = saMyama meM lauTanA pratikramaNa hai| (III) pramAda evaM kaSAyavaza tathA yogoM kI caMcalatAvaza jo bhI aparAdha (doSa) huA ho, usake lie 'merA vaha duSkRta mithyA ho'; yoM pazcAttApapUrvaka pratIkAra pragaTa karanA bhI pratikramaNa hai| (IV) pUrva meM jo zubha-azubha aneka prakAra ke karma kiye haiM, unase apane ko pRthak karanA, arthAt pUrvakRta karmoM ke For Personal & Private Use Only Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 483 * vipAkarUpa zubhAzubha bhAvoM se AtmA ko pRthak karanA (nizcayataH) pratikramaNa hai, jo Atma-svarUpa meM avasthAnarUpa hI hai| prattipatti-(I) kAna lagAkara sAvadhAnI se upadeza ko grahaNa krnaa| (II) hitarUpa zikSA denA aura yathAvasara annapAnAdi pradAna krnaa| (III) kisI padArtha kI mImAMsA suna kara yaha aisA hI hai (tahatti, tatheti) isa prakAra se bodha-svIkAra yA nizcayAtmaka bodha kA nAma pratipatti hai| (IV) jIvAdi kI mArgaNA kA nAma bhI pratipatti hai| pratipAti-adhaHpatana hI jisa jJAna yA dhyAna kA svabhAva ho, vaha pratipAti jJAna yA dhyAna kahalAtA hai| jaise pratipAti avdhijnyaan| pratipRcchA-(I) kauna-sA mahAkArya karanA hai, usa viSaya meM guru se savinaya pUcha kara phira sAthI sAdhuoM se pUchanA pratipRcchA hai| (II) athavA pahale niSedha kiye hue kArya ke viSaya meM prayojanavaza punaH pUchanA pratipRcchA hai| paThita pATha yA sUtra ke viSaya meM zaMkA upasthita hone para pRcchA-pratipRcchA karanA bhI svAdhyAya kA eka aMga hai| pratibuddha-jo mithyAtva aura ajJAnarUpI nidrA ke haTa jAne se samyaktva ke vikAsa ko prApta kara cukA hai, athavA saMsAra kI anityatA se virakta ho cukA hai, use pratibuddha kahate haiN| pratibuddhajIvI-jisa dhairyazAlI jitendriya mahApuruSa ko svahitAhita-vivekitA evaM pravRtti karane meM sadaiva satata yoga-jAgRti rahatI hai, vaha pratibuddhajIvI apramattayogI kahalAtA hai| pratimA-grahaNa kiye hue tyAga, niyama, pratyAkhyAna ko jIvanaparyanta sthira rakhane kI pratijJA ko pratimA kahate haiN| jaise-zrAvaka kI 11 pratimAe~, tathA bhikSu kI 12 pratimAe~ haiN| pratirUpaka vyavahAra-(I) acchI yA asalI vastu grAhaka ko dikhA kara kharAba, khoTI yA nakalI vastu de denA, yA dhokhAdhar3I karanA, yA milAvaTa karanA, ye saba pratirUpaka vyavahAra nAmaka doSa (aticAra) acauryANuvrata ko malina karate haiN| . pratilekhanA-(I) AgamAnusAra vastrAdi upakaraNoM ko jIvoM kI dayA ke lie dekhnaa| (II) isa prakAra kSetra kI, kAla kI, bhAvoM kI tathA dravya kI pratilekhanA yAnI saMyamAnusAra vivekapUrvaka nirIkSaNa-parIkSaNa karanA bhI pratilekhanA hai| pratizrotaHpadAnusArI buddhi-kisI grantha ke antima pada ke artha aura pariccheda ko dUsare se suna kara antima pada se le kara Adi pada taka artha aura grantha ke vicAra meM jo sAdhu kuzala haiM, unakI usa labdhi yA Rddhi kA nAma pratizrotaHpadAnusArI buddhi hai| pratisevanA-pratiSevaNA-jo AcaraNa sAdhupada ke yogya nahIM haiM, aise akalpanIya (akalpya), AcaraNa kA nAma pratisevanA yA pratiSevaNA hai| For Personal & Private Use Only Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 484 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * pariSThApanAsamiti-pratiSThApanasamiti-jo sthAna jIva-jantuoM se rahita. niravadya ho, nizchidra ho, jahA~ AvAgamana na ho, gUr3ha ho, dUsaroM kI bAdhA se rahita sthAna ho, ese prAsuka sthAna para mala-mUtrAdi visarjana = pariSThApana karanA (pariTAnA) pratiSThApanasamiti yA pariSThApanasamiti hai| isakA dUsarA nAma uccAra-prasravaNa-khela-jalla-siMghANapariSThApanikAsamiti bhI hai| pratisevanAkuzIla-paMcavidha nirgrantha kA eka prkaar| jinakI parigrahAsakti kama nahIM huI hai, yadyapi ve mUlaguNoM-uttaraguNoM kA bhalIbhA~ti pAlana karate haiM, phira bhI kathaMcit uttaraguNoM kI virAdhanA kara dete haiM, aise sAdhu pratisevanAkuzIla nirgrantha koTi ke hote haiN| kuzIla nirgrantha ke antargata eka kaSAyakuzIla bhI hote haiM; jinake mUla-uttaraguNoM ka pAlana barAbara hotA hai; kintu kaSAyoM kI mandatA nahIM hotii| ___ pratyabhijJAna-parokSapramANa kA eka bhed| 'yaha vahI hai' ityAkAraka jJAna ko, athavA yaha usI ke sadRza (jaisA) hai, isa prakAra ke jJAna (pramANa) ko pratyabhijJAna kahate haiN| pratyaya-jisake Azraya se padArtha kI pratIti ho, vaha pratyaya kahalAtA hai| jaise-jJAna ke viSayabhUta ghaTa Adi ko pratyaya kahA jAtA hai| pratyAkhyAna-(1) Agantuka doSoM kA parityAga karanA pratyAkhyAna hai| (11) parityAjya yA svecchA se tyAga karane kI zakyatA vAlI vastu ke prati parityAga karatA hU~', isa prakAra bola kara pratyAkhyAna karanA pratyAkhyAna hai| (III) nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se 6 prakAra ke ayogyoM = pApa ke kAraNoM kA vartamAna evaM bhaviSyakAla kI apekSA mana-vacana-kAyA se jo parityAga kiyA jAtA hai, use pratyAkhyAna kahate haiN| zAstra meM isake do prakAra bhI batAye haiM-supatyAkhyAna aura dussprtyaakhyaan| pratyAkhyAna-kaSAya-pratyAkhyAnAvaraNIya kaSAya--jo kaSAyacatuSka saMyama (sarvavirati = sakalacAritra) kA vighAta karate haiM, unheM uparyukta nAmoM se pukArA jAtA hai| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya sarvavirati ko AvRta karatA hai| jinake udaya se jIva mahAvratoM (sakalacAritra) kA pAlana yA svIkAra nahIM kara pAtA, unheM pratyAkhyAnAvaraNa krodha-mAna-mAyA-lobha kahate haiN| pratyekajIva-(I) mUlabIja, agravIja, porabIja, kanda, skandha, skandhaboja, bIjarUha (bIja se utpanna hone vAle gehU~ Adi anAja) aura sammUrchima, ye vanaspatikAyika jIva pratyeka bhI hote haiM aura anantakAya (sAdhAraNa) bhii| pratyeka jIva sAdhAraNa se bhinna hote haiM, ninakI zirA, sandhiyA~ aura pora Adi prakaTa dIkhate haiN| (II) pattA, phala, phUla, jar3a aura skandha Adi ke Azrita jo eka-eka jIva rahate haiM, ve pratyeka jIva haiN| (III) deva, nAraka, manuSya, dvIndriya se le kara paMcendriya taka tiryaMca, pRthvI Adi tathA kaitha Adi vRkSa; ye saba pratyekajIva mAne jAte haiN| pratyeka-nAma-pratyekazarIra-nAma-jisa nAmakarma ke udaya se eka jIva ke eka hI zarIra kI racanA hotI hai, use pratyeka-nAmakarma kahate haiN| ise pratyekazarIra-nAmakarma bhI kahA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa * 485 * pratyekabuddha-baila, bAdala, dhvajA, strI Adi kisI bhI eka bAhya vastu ko dekha kara usake Azraya se saMsAraviraktirUpa prabodha ko pAte haiM, ve pratyekabuddha kahalAte haiN| jaisekarakaNDU Adi / pratyekabuddha siddha-pratyekabuddha hote hue jo siddhi (mukti) ko prApta hotA hai, vaha / prathamAnuyoga - caritra aura purANarUpa zruta kA nAma prathamAnuyoga hai, jisameM kisI viziSTa puruSa ke jAti kathA kA nAma caritra tathA triSaSTizalAkA puruSoM ke Azrita * kathA kA nAma purANa hai| prathamAnuyoga ko zvetAmbara - paramparA meM caritAnuyoga kahA hai / pradezabandha - (I) karmadaloM kA saMcaya honA pradezabandha hai / (II) yoga-vizeSa ke Azraya se, sabhI bhavoM meM athavA saba ora se A kara, sUkSma eka kSetra kA avagAhana karate hue karmadaloM kA Atma-pradezoM para sthita honA pradezabandha hai | (III) Atma- pradezoM aura karmapradezoM kA sambandha honA pradezabandha hai| pradeza- saMkrama-vivakSita karmaprakRti kA jo karma- dravya anya ( sajAtIya) prakRti ko prApta karAyA jAye tadrUpa pariNamAyA jAye, vaha pradeza-saMkrama kahalAtA hai| prabhAvanA-samyaktva kA AThavA~ aMga / (I) dharmakathAdi ke dvArA dharmatIrtha ko prasiddhi meM laanaa| (II) samyagdarzana-jJAna- cAritrarUpa ratnatraya ke prabhAva se yA ratnatraya teja se AtmA ko prabhAvita va prakAzita karanA Atma-prabhAvanA hai| (III) saMsAra meM phaile hue ajJAnAndhakAra ke prasAra ko dUra karake yathAyogya jinazAsana ke mAhAtmya ko phailAnA bhI prabhAvanA hai| pramattasaMyata (pramattavirata ) - (I) jo chaThe guNasthAnavartI sAdhu varga samyaktva Adi samasta guNoM tathA mahAvratoM ko svIkAra karake vratarakSaka zIloM se yukta ho kara bhI vratapAlana meM vyakta (sthUla) tathA avyaktarUpa se pramAda karatA hai, vaha pramattasaMyata hai| (II) jo saMyama ko svIkAra karake vikathAdi pramAdoM se yukta hotA hai, vaha pramattasaMyata yA pramattavirata hotA hai / pramANa - (I) sva aura para ko prakAzita karane vAle nirbAdha jJAna kA nAma pramANa hai| (II) AtmA Adi ke jJAna ko yAnI jIva- pudgalAdi ke, athavA sva aura artha (parArtha) ke jJAna ko pramANa kahate haiN| isake mukhyatayA do bheda haiM- pratyakSa aura parokSa / pratyakSa ke do bheda - pAramArthika pratyakSa aura sAMvyavahArika pratyakSa / parokSa ke tIna bheda - anumAna, aura pratyabhijJAna | Agama pramANAtikrama - tIvra lobha ke vaza ho kara svIkRta parigraha - pramANa ke ullaMghana karane kI pramAtikrama kahate haiN| prabhAda - (1) uttama kriyAoM- vrata-saMyamAdi ke viSaya meM anAdara karanA / (II) saMjcalanakaSAyacatuSka aura nau nokaSAyoM ke tIvra udaya kA nAma pramAda hai| (III) mokSamArga ke prati udyama meM zithilatA pramAda hai| pramAdAcarita-(I) madya (madavarddhaka) viSaya, kaSAya, nidrA ( nindA), vikathA AdirUpa pramAda kA AcaraNa karanA pramAdAcarita hai| (II) niSprayojana pRthvI, jala, agni, vAyu For Personal & Private Use Only Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 486 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * Adi kA Arambha - samArambha karanA, nirarthaka vanaspati-chedana karanA, vyartha hI idhara-udhara bhaTakanA ise pramAdAcarita yA pramAdacaryA kahate haiN| AThaveM anarthadaNDaviramaNavrata kA yaha eka aticAra hai| pramArjanA- saMyama - zuddha bhUmi ke dekha lene para bhI rajoharaNa Adi se pramArjana karake sone, baiTane Adi carcA kA yatanApUrvaka karanA pramArjanA- saMyama hai| isI kA dUsarA nAma pramRjya-saMyama hai| pramodabhAvanA - (I) guNIjanoM ke guNoM kA cintana karanA, samyagdRSTi, vratI, mahAvratI, jJAnI, saMyamI guNIjanoM ke prati mukha se prasannatA, ullAsa, bahumAna tathA anurAga kA prakaTa honA pramodabhAvanA hai| (II) jo guNoM (samyagdarzana - jJAna - cAritra - tapa Adi dharmoM) meM adhika haiM, Age bar3he hue haiM, unake guNoM kI prazaMsA karanA pramodabhAvanA hai| prarohaNa - jisameM karma aMkurita hote haiM, usa kArmaNazarIra ko prarohaNa kahA jAtA hai| pravacana - (I) zrutajJAna ko pravacana kahate haiM, tadviSayaka upayoga se abhinna hone ke kAraNa saMgha athavA prathama gaNadhara ko bhI pravacana kahate haiN| (II) dvAdaza - aMgasvarUpa siddhAnta ( zruta) kA nAma pravacana hai| ukta pravacana ke sunane, dhAraNa karane, yathAzakti tadanusAra AcaraNa karane vAle mahAvratI, dezavratI, avirata - samyagdRSTi bhI pravacana (saMgha) rUpa se parigaNita haiN| pravacana-prabhAvanA-AgamArtha kA nAma pravacana hai, athavA pUrvokta saMgha kA nAma pravacana hai, usakI khyAti, prazaMsA, Adara bar3he aise kArya karanA, pravacana - prabhAvanA hai| pravacana -bhakti- dvAdazAMgIrUpa pravacana meM pratipAdita artha kA anuSThAna - tadanusAra AcaraNa karanA pravacana- bhakti hai| pravacana-vatsalatA-tIrthaMkara nAmagotra bA~dhane kA eka viziSTa kAraNa / (I) arhat-zAsana ke anuSThAyI zrutadhara, bAla-vRddha, tapasvI - zaikSa-glAna Adi kA saMgraha, upagraha (upakAra) aura anugraha karanA | (II) jisa prakAra gAya bachar3e ke prati vAtsalya rakhatI hai, usI prakAra samasta sAdharmika bhAI-bahanoM, sAdhu-sAdhviyoM ke prati paraspara vAtsalyabhAva (zuddha premaahetuka niHsvArtha anurAga) rakhanA pravacana -vatsalatA hai| pravIcAra - maithunopasevana kA nAma pravIcAra hai| pravrajyA - (I) sarvasaMgaparityAga kA nAma pravrajyA hai | (II) gRha, parigraha tathA moha se rahita, bAIsa parISahoM aura kaSAyoM para vijaya prApta karAne tathA samasta Arambha evaM sAvadyayoga kA parityAga karAne vAlI AItI dIkSA pravrajyA hai| bhagavatIsUtravarNita dAnAmA aura praNAmA pravrajyA jina- prarUpita nahIM hai, ataH ve pravrajyAe~ samyagdRSTi - sAdhaka ke lie grAhya nahIM haiN| prazama - (I) rAgAdi doSoM kI upazAnti yA unakI tIvratA ke abhAva kA nAma prazama hai| yaha samyaktva ke pA~ca lakSaNoM meM prathama lakSaNa hai| (II) anantAnubandhI kaSAyoM ( rAgAdi) kA, samyagdarzana-mithyAdarzana-mizradarzana kI tIvratA kA abhAva prathama hai| For Personal & Private Use Only Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 487 * prazasta-nidAna-saMyama ke hetubhUta manuSyaparyAya, satva (utsAha), bala (zArIrikamAnasika). vIrya aura saMhanana, inakI prArthanA karanA tathA zrAvakakula va bandhukula meM utpanna hone kI prArthanA karanA prazasta-nidAna kahalAtA hai| prazastarAga-arihanta, siddha aura sAdhu-sAdhviyoM ke prati bhakti, dharma meM-dharmAcaraNa meM anurakti (pravRtti), tathA gurujanoM ke vacanAnusAra AcaraNa karanA prazastarAga hai|| prazasta (zubha) vihAyogati-jo karma uttama baila, hAthI Adi kI prazasta (uttama) gati (cAla) ke samAna uttama gati (cAla) kA kAraNa hai, use prazasta (zubha) vihAyogatinAmakarma kahate haiN| prazasta indriya-praNidhi-zabda, rUpa, rasa, gandha aura sparza, ina iSTa-aniSTa indriya-viSayoM ke prati rAga-dveSa na karanA prazasta indriya-praNidhi hai, jisakI sAdhanA se jIva aSTavidha karmaraja ko naSTa karatA hai| isakI vidhi hai-indriyoM ke viSaya-vicAra ko rokanA, indriya-viSayatA ko prApta padArthoM para rAga-dveSa na karanA, kaSAyoM ke udaya ko rokanA, tathA udayagata kaSAyoM kA nigraha karanA prazasta indriya-praNidhi kA mArga hai| prazAntarasa-hiMsAdi doSoM se rahita, mana ke samAdhAna (samAdhi) se, usakI viSaya-vimukhatArUpa svasthatA se hone vAle nirvikAra (hAsyAdi vikAroM se rahita) rasa ko zAntarasa kahate haiN| yaha krodhAdi ke parityAga se hotA hai| prAgabhAva-kArya kI utpatti hone se pUrva jisakA abhAva rahatA hai, arthAt jisakI nivRtti hone para hI kArya kI utpatti hotI hai, vaha prAgabhAva kahalAtA hai| pradhvaMsAbhAva-(I) agalI paryAya-AgAmI kAla-se viziSTa jo kArya hai, vaha pradhvaMsAbhAva kahalAtA hai| yAnI jisakI utpatti hone para kArya kI avazya vipatti (vinAza) ho jAtA hai| jaise-dahI kI utpatti hote hI dUdha kA avazya vinAza ho jAtA hai, vaha pradhvaMsAbhAva kA svarUpa hai| prANa-bala, indriya, Ayu aura ucchvAsa, ye prANa kahalAte haiN| vIryAntarAya aura jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga-nAmakarma ke udaya se prApta hone vAle zrotrendriya Adi 5 indriyabalaprANa, manobalaprANa, vacanabalaprANa, kAyabalaprANa, ucchvAsaniHzvAsabalaprANa aura AyuSyabalaprANa ye 10 prakAra ke prANa jainAgamoM meM varNita haiN| prANAtipAta-(I) prANiyoM ke pUrvokta, dazavidha prANoM ko naSTa karanA, hAni pahu~cAnA, bhayabhIta karanA, atyAcAra karanA, prANoM ko saMkaTa meM DAlanA Adi prANAtipAta haiN| (II) ina 10 prakAra ke prANoM meM se kisI bhI prANa kA viyoga karanA-karAnA, anumodana karanA prANAtipAta (hiMsA) hai| isase virata honA prANAtipAta-viramaNa hai| __prANivadha-pramAda ke vaza hokara AkuTTI kI buddhi se kisI bhI prANI kA hanana krnaa| prANAyAma-(I) uttama bhAvanApUrvaka mana-vacana-kAyayogoM kA nirodha-nigraha karanA prANAyAma hai| (II) jisake dvArA dhyAna kI siddhi aura antarAtmA kI sthiratA hotI hai use bhI prANAyAma kahA gayA hai| For Personal & Private Use Only Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 488 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * prANisaMyama-ekendriyAdi jIvoM ko kisI bhI prakAra se pIr3A na pahu~cAnA prANisaMyama hai| ise jIvakAyasaMyama bhI kahA gayA hai| prAyazcitta-(I) Abhyantaratapa kA prathama prkaar| jisake dvArA pUrvakRta pApoM kA vizodhana hotA hai, use prAyazcitta kahate haiN| (II) pApoM ko naSTa karane vAlA hone se ise 'pApacchit' bhI kahate haiN| (III) jisase prAyaH citta kI zuddhi ho jAtI hai, use bhI prAyazcitta kahate haiN| yaha AlocanArha ityAdi bheda se 10prakAra kA hai| prAsuka-jo trasa evaM sthAvara jIvoM se rahita ho gayA hai, use prAsuka, acitta, sUkSma jIvoM ke saMcAra se rahita kahate haiN| prArabdhakarma-pUrvakRta karma, jisakA bhaviSya meM phala bhoganA pdd'egaa| prItidAna-(I) apane nagara yA grAma meM bhagavAna ke-tIrthaMkara yA kevalI ke, athavA AcArya, upAdhyAya aura sAdhu-sAdhvI ke AgamanaviSayaka samAcAra dene vAle niyukta yA aniyukta puruSa ke lie jo harSapUrvaka dAna diyA jAtA hai, use prItidAna kahate haiN| (II) athavA prAcInakAla meM kanyAoM ke pANigrahaNa ke samaya vara-kanyA ko, kisI prakAra ke dabAva, zvasura-pakSa kI mA~ga yA bhayavaza nahIM, kintu prasannatApUrvaka jo dAna diyA jAtA thA, use prItidAna kahA gayA hai| prekSAsaMyama-prekSyasaMyama-(I) bhalIbhA~ti dekhabhAla karake ki kisI jIva ko hAni na pahu~ce, isa Azaya se bhalIbhA~ti nirIkSaNa karake kArya karanA prekSAsaMyama hai| (II) prekSya = bIja, jantu, haritakAya Adi se rahita bhUmi ko yA paTTe, caukI, Asana Adi ko dekha kara baiThanA, sonA yA sthita honA athavA yatanApUrvaka jIva-jantu dekha kara calanA, bhojana karanA Adi pravRtti bhI prekSyasaMyama yA prekSAsaMyama kahalAtI hai| pauSadhopavAsavrata-zrAvaka kA gyArahavA~ pratipUrNa pauSadhavrata, jisameM ATha pahara taka cauvihAra upavAsa sahita rahanA hotA hai| Atma-cintana, svAdhyAya, kAyotsarga, pravacana-zravaNa Adi karake Atma-jAgRtipUrvaka sAdhuvat rahanA hotA hai| isameM Arambha-parigraha tyAga, abrahmacarya, zarIra-zRMgAra, AbhUSaNAdi vyApAra-vyavasAya Adi sAvadha vyApAroM kA tyAga Avazyaka hotA hai| sonA, baiThanA Adi kriyAe~ pratilekhana-pramArjanapUrvaka kI jAtI haiN| isa vrata ke 5 aticAra haiN| punarjanma-mRtyu ke bAda punaH karmAnusAra gati yA yoni meM jnm| pUrvajanma-isa janma se pahale kA jnm-jnmaantr| parijJA-vastutattva kA bhalIbhA~ti jJAna karanA, usakA vizleSaNa karanA parijJA hai| parijJA do prakAra se hotI hai, kisI rAga-dveSa, kaSAya Adi pApakarmabandhaka pApa kA tyAga karane ke lie jainAgamoM se do Thosa upAya batAye haiM-jJaparijJA se use jAno aura pratyAkhyAna parijJA se usakA tyAga kro| pUrvAgraha-kisI bhI paramparA, rUr3hi, rIti-rivAja yA prathA ko galataM hone, yugabAhya hone, usase sva-para ko Arthika, sAmAjika evaM AdhyAtmika hAni hone para bhI pUrvajoM ne For Personal & Private Use Only Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 489 * isa prathA yA rUr3hi ko calAyA thaa| maiM ise kaise chor3a dUM? isa prakAra kI bhrAnti, mithyAtva evaM ajJAna ke vaza use pakar3e rakhanA pUrvAgraha hai, yaha samyagdarzana meM, satyaniSThA meM, satyAcaraNa meM bAdhaka hai| karmabandha kA kAraNa hai| pratisaMlInatA-bAhara viSayoM meM bhaTakatI huI indriyoM, hiMsAdi pravRtta hote hue aMgopAMgoM aura yogoM ko kaSAyAdi vikAroM meM daur3a-dhUpa karate hue mana ko bahirmukhI hone se bacA kara antarmukhI banAnA, para-bhAvoM se haTA kara svabhAva meM, Atma-guNoM meM lIna karanA pratisaMlInatA hai| yaha chaThA bAhyatapa hai| phaladAna-zakti-anubhAgabandha ke dvArA karmoM meM phala dene kI zakti svataH paidA ho jAtI hai| saphala aura aphala kA rahasyArtha-jo abuddha haiM, kintu dhana yA sattA ke adhipati haiM isalie mahAbhAgyazAlI dikhate haiM, lar3AiyoM meM vIratA dikhAne ke kAraNa unheM loga vIra kahate haiM, kintu haiM ve asamyaktva (mithyAtva) darzI-yAnI mithyAtvadRSTi se grst| ataeva unako kRtaka pApakarmoM ke kAraNa unakA saba parAkrama azuddha aura karmaphalayukta hone se saphala (phalayukta) hotA hai, jabaki jo prabuddha mahAbhAga karmavidAraNa meM vIra haiM, samyagdRSTi (samyaktvadarzI) haiM, unakA sArA parAkrama zuddha hai, aura karmaphala se rahita (aphala) hotA hai| ___ phaladAtA-karmoM kA phaladAtA na to koI Izvara hai, na hI koI devI-deva yA sarakAra, kintu yuktipUrvaka socA jAye to karma svayaM hI apanA phaladAtA hai| manuSya cAhe, yA na cAhe, Akhira karma hI use phala detA hai| zubha karma (puNya) kA phala zubha aura azubha karma kA phala azubha milatA hai| ___bakuza (nirgrantha kA eka prakAra)-jo nirgranthatA para ArUr3ha ho kara akhaNDita rUpa se vratoM kA pAlana karate hue zarIra aura upakaraNoM kI svacchatA aura sAja-sajjA meM hI lage rahate haiM, lathA parivAra se bhI jinakA moha nahIM chUTA, ve sAdhaka bakuza koTi ke nirgrantha kahalAte haiN| . bandha (karmabandha)-(I) Atma-pradezoM aura karmapudgaloM kA kSIra-nIravat eka-dUsare meM paraspara AzliSTa ho jAnA bandha hai| (II) AsavoM dvArA gRhIta karmapudgaloM kA AtmA ke sAtha saMyoga ho jAnA bandha hai| (III) kaSAya se saMyukta prANI yoga ke Azraya se karmarUpa meM pariNata hone ke yogya jo (karma) pudgaloM kA grahaNa karatA hai, vaha bandha kahalAtA hai| ____bandha (zrAvaka ke ahiMsANuvrata kA prathama aticAra)-(I) kisI pazu Adi ko gAr3ha bandhana se bA~dha denA, jisase Akasmika saMkaTa Ane para tatkAla khula na sake, vaha bandha nAmaka aticAra (doSa) hai| (II) hAthI Adi ko pakar3ane ke lie khode gaye gaDDhe meM unake pha~sa jAne para sA~kala yA rassI se bA~dha denA bhI baMdha hai| For Personal & Private Use Only Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 490 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * bandhana-aSTavidha karmoM ko bA~dhanA baMdhana hai| bandhanakaraNa (bandha nAmaka karaNa)-karmapudgaloM ko prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezarUpa se yogoM aura kaSAyoM se pariNamAne kI jo kriyA (prakriyA) hai, use bandhanakaraNa kahate haiN| bandhana nAma-zarIra-nAmakarma ke udaya se prApta pudgaloM ke pradezoM kA paraspara sambandha (ekarUpatA) jisa karma ke Azraya se hotA hai, use bandhana-nAmakarma kahate haiN| bandha-vidhAna-prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda ko prApta bandha ke vikalpoM kA nAma bandha-vidhAna hai| bandha-sthAna-(I) eka jIva ke eka samaya meM jo anubhAga dikhatA hai, vaha sthAna kahalAtA hai| bandha se jo sthAna nirmita hotA hai, use bandha-sthAna kahate haiN| (II) pUrvabaddha anubhAga kA ghAta (rasaghAta) karate samaya jo bandhAnubhAga ke samAna sthAna hotA hai, use bhI bandha-sthAna kahA jAtA hai| bahiraMga-dharmadhyAna-paMca-parameSThiyoM kI bhakti Adi ke sAtha unake anukUla uttama (dharma) AcaraNa karanA bahiraMga-dharmadhyAna hai| bahirAtmA-(I) jo zarIra, strI, putra, mitrAdi tathA :rAga-dveSAdirUpa vibhAva (vibhAvacetanArUpa) pariNati ko Atma-svarUpa mAnatA hai, tathA indriya-viSayajanita sukhAdi ko Atmika-sukha mAna kara unhIM mUr3ha buddhi ho kara ramatA hai evaM vastusvarUpa ko nahIM jAna kara 'yaha saba atizaya kaSTadAyaka haiM'; aisA vicAratA hai, jabaki indriya-viSayasukha AtmA ke lie bhaviSya meM duHkhadAyaka hai, aisA vicAra nahIM karatA, use bahirAtmA samajhanA caahie| (II) dehAdi meM Atma-buddhi honA bahirAtmabhAva hai| (III) viSaya-kaSAyoM meM race-pace rahanA, jIvAdi tattvoM para zraddhAna na karanA, guNoM ke prati dveSa karanA aura Atma-svarUpa ko na jAnanA; ye bahirAtmA ke lakSaNa haiN| ___ bahiHpudgala-prakSepa-dazaveM dezAvakAzika vrata kA eka aticaar| maryAdita deza (kSetra) ke bAhara prayojana upasthita hone para dUsaroM ko sambodhita karane-bulAne ke lie kaMkara Adi pheNknaa| bahu-avagraha (mati-zrutajJAna kA eka bheda)-bahuta-se padArthoM kA eka bAra meM grahaNa honA bahu-avagraha nAmaka mati-zrutajJAna hai| bahuvidha-avagraha-eka bAra meM aneka prakAra ke padArthoM kA grahaNa krnaa| bahuzrutatA-(I) yugazreSTha AgamoM, unakI vyAkhyAoM, rahasyoM evaM dhAraNAoM kA jJAna bahuzrutatA hai| (II) athavA bAraha aMgoM kA pAragAmI jJAna honA bahuzrutatA hai| bahuzruta-bhakti (tIrthaMkara-nAmakarma kA eka kAraNa)-(I) pUrvokta bahuzrutoM ke dvArA vyAkhyAta (upadiSTa) AgamoM aura granthoM kA pArAyaNa karanA, paMcAMgasahita svAdhyAya karanA For Personal & Private Use Only Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 491 * evaM tadanusAra zuddhAtma-lakSI AcaraNa karanA bahuzruta-bhakti hai| (II) athavA sva-para-siddhAntoM (samayoM) ke jJAtA bahuzruta kahalAte haiM, unake prati bhakti, bahumAna tathA nirmala pariNAma ke sAtha anurAga rakhanA bahuzruta-bhakti hai| bAdara-(I) bAdara zabda sthUla kA paryAyavAcI hai| (II) chinna hokara bhI jo svayaM jur3ane meM samartha haiM, ve dUdha, ghI, tela, pAnI Adi bAdara mAne jAte haiN| (III) karmaskandhoM kI sthUlatA ko bhI bAdara kahate haiN| ___ bAdara-samparAya-samparAya kahate haiM-kaSAya ko| jisa jIva ke bAdara (sthUla) samparAya hotA hai-saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlA kaSAyodaya hotA hai, use bAdara-samparAya kahate haiN| isake adhikArI pramatta-saMyata guNasthAna se lekara anivRttikaraNa (bAdara) guNasthAnavartI jIva vivakSita haiN| ise bAdara-samparAya bhI kahate haiN| ___ bAla-jisakI pravRtti avivekapUrNa asat (nikRSTa) hotI hai, athavA jo asadAcaraNa karatA hai aisA viziSTa viveka-vikala, kujJAna-parAyaNa vyakti bAla kahalAtA hai| vaha sthUla asaMyama se bhI nivRtta nahIM hotaa| bAlatapa-bAla kahate haiM-mUr3ha ko, jo hitAhita-viveka-vikala hotA hai, jise dharma-adharma, puNya-pApa kA bodha nahIM hotaa| aise bAla dvArA nidAna yA mithyAjJAnAdi se yA mAyAcAra se prerita ho kara bAhyAbhyantaratapa karanA bAlatapa hai| bAlatapa mokSa kA sAdhaka na ho kara saMsAravarddhaka hotA hai| usakA tapa atyadhika kAyakaSTapUrNa hotA hai| bAlamaraNa-jo kisI prakAra se AtmahatyA karake yA tIvra kaSAyavaza maratA hai, yA kisI durghaTanA meM asamAdhipUrvaka maratA hai, usa mithyAdRSTi aura mithyAjJAnI yA pApAcArI vyakti kA maraNa bAlamaraNa yA anicchA se vivazatApUrvaka maraNa bhI bAlamaraNa hai| triratna se rahita hone ke kAraNa usakA vaha akAmamaraNa bAlamaraNa hai| bAlaka kI taraha jo bAla (abodha) evaM avirata hai, usakA mrnn|| bAlapaNDitamaraNa-(I) jo samasta asaMyama (avirati) ke parityAga meM asamartha hone ke kAraNa hiMsAdi pApoM se ekadeza se virata hotA hai, yAnI sthUla hiMsAdi pApoM kA tyAga karatA hai, vaha dezavirata hotA hai, isa dezavirata meM bhI jo dezataH virata (samyagdRSTi) hotA hai, usa ekadezavirata ke maraNa ko bAlapaNDitamaraNa kahA jAtA hai| (II) yahA~ bAla kA artha hai-asaMyata samyagdRSTi aura paNDita kA artha hai-sNyt| isa prakAra saMyamAsaMyamI, asaMyata-saMyata, viratAvirata bAlapaNDita kahalAte haiN| unakA samAdhipUrvaka maraNa bAlapaNDitamaraNa hai| bAla-bAlamaraNa-jo vyavahAra-pANDitya, samyaktva-pANDitya, jJAna-pANDitya aura cAritra-pANDitya ina sabase rahita hotA hai, use bAla-bAla kahate haiM, usake maraNa ko bAla-bAlamaraNa kahate haiN| bAhyatapa-(I) jo tapa bAhyadravya kI apekSA rakhatA hai, tathA dUsaroM ke dekhane meM bhI AtA hai, jisa tapa ko laukika jana bhI jAna lete haiM, samyagdarzanapUrvaka vaha anazana Adi For Personal & Private Use Only Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 492 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSa * 6 prakAra kA tapazcaraNa samyak bAhyatapa hai| zarta yaha hai ki usa vAhyatapa se kisI kA aniSTa yA amaMgala na ho, usa tapa se Artta-raudradhyAna na ho, mana meM duSTa vicAra na AyeM, tattvaviSayaka zraddhA prAdurbhUta ho, mana-vacana-kAyA ke yoga kSINa na hoN| bIjabuddhi-(I) na joindriya-matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya, ina tIna prakRtiyoM ke utkRSTa kSayopazama se yukta kisI maharSi kI jo buddhi saMkhyAta zabdoM meM liMgayukta eka hI bIjapada ko dUsare ke upadeza se prApta karake usake Azraya se samasta zruta ko grahaNa kara letI hai, use bIjabuddhi nAmaka labdhi (Rddhi) kahate haiN| (II) dikhalAye gaye pada, prakaraNa, uddeza aura adhyAya Adi ke Azraya se jo buddhi samasta artha kA anusaraNa kiyA karatI hai, usakA nAma bIjabuddhi Rddhi hai| bIjaruci (samyaktva)-jAne hue eka pada ke Azraya se jala meM tela kI bU~da ke samAna jo ruci yA tattva-zraddhA phailatI hai, use bIjaruci yA bIja-samyaktva kahate haiN| buddhabodhita-(I) buddha kA artha yahA~ AcArya hai. AcAryoM ke dvArA jo pravodha ko prApta hue haiM, ve buddhabodhita kahalAte haiN| (II) athavA jisane siddhAnta aura saMsAra ke svabhAva ko jAna liyA hai, unake dvArA prabodha ko prApta hue vuddhabodhita kahalAte haiN| buddhabodhita-siddha-jo pUrvokta prakAra se buddhabodhita ho kara siddha (mukta) hue haiM. ve! buddhi-(I) jisake dvArA Uhita = IhA ke dvArA tarkita-padArtha kA nizcaya hotA hai, usakA nAma buddhi hai| yaha avAya nAmaka matijJAna kA samAnArthaka zabda hai| (II) padArtha ko grahaNa karane aura jAnane kI zakti ko vRddhi kahate haiN| aisI buddhi autpAtikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI ke bheda se cAra prakAra kI hai| ___ buddhi-siddha-(I) jo pUrvokta cAra prakAra kI buddhi se sampanna ho, use buddhi-siddha kahate haiN| (II) athavA jisakI buddhi eka pada se aneka padoM kA anusaraNa karane vAlI, saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyarUpa mala se rahita ho, tathA sUkSma-atizaya duHkhabodhya padArthoM ko jAnane meM samartha ho, vaha buddhi-siddha kahalAtA hai| bodhi-(I) jinopadiSTa dharma kI prApti kA nAma bodhi hai| yaha usa samyagdarzanasvarUpa hai, jo yathApravRtta, apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa, ina tIna karaNoM ke vyApAra ke dvArA pUrva meM nahIM bhedI gaI granthi ke bhedana se prakaTa hotA hai tathA jisake AvirbhUta hone para prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya guNa prakaTa ho jAte haiN| (II) pUrva meM nahIM prApta hue (bhalIbhA~ti nahIM samajhe hue) samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ke yathArtha bodha, usakI prApti meM sAdhaka-bAdhaka tattvoM kA samyak bodha kA prApta honA bodhilAbha hai| bodhidurlabhatvAnuprekSA-(I) jisa upAya ke dvArA pUrvokta bodhilAbha prApta hotA hai, vaha atyanta durlabha hai| isa prakAra kI bodhilAbha kI durlabhatA kA bAra-bAra cintana karanA bodhidurlabhatvAnuprekSA yA bodhidurlabhabhAvanA hai| (II) isa anAdi saMsAra meM jIva ko ekendriya se caturindriya taka ke bhava meM vodhi kA nAma taka nahIM sunA gayA, paMcendriya tiryaMcabhava meM For Personal & Private Use Only Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 493 * bhI bodhi kA nAma sunane para bhI kisI virale hI saMjJI paMcendriya ko-caNDakauzika sarpa yA nandana-maNihAra meMDhaka ko pUrvajanmakRta zubha karma ke phalasvarUpa bodhi prApta hotI hai| nArakabhava meM to pUrvabhava meM kSAyika samyaktvI ho yA samyagdarzana kisI nimitta se prApta huA ho to bodhi prApta hotI hai| tathaiva devabhava meM bhI samyagdRSTi ke sivAya anya deva ko bodhidurlabha hai| kumAnuSa yoni meM tathA manuSyabhava meM bhI bodhi sabako kahA~ sulabha hai| mujhe zubha karmavaza kSayopazamavaza bodhi prApta huI hai, to isako prApta karake mohakarma ko adhikAdhika upazAnta, manda aura kSaya karane kA puruSArtha karU~, tAki durlabhatara uttamabodhi prApta ho sake, isa prakAra kA cintana karanA bodhidurlabhAnuprekSA hai| brahmacarya-brahma arthAt zuddha AtmA, parama AtmA meM hI vicaraNa karanA mana-vacana-kAyA se paMcendriya viSayoM evaM kaSAyoM evaM vijAtIya liMga ke prati abrahmacarya se dUra rakha kara Atma-svabhAva meM lIna rahanA, kAmottejanA ke bAhya nimittoM se dUra rahanA brahmacarya hai| isakA bhalIbhA~ti pAlana manasA, vAcA, kAyena karane se hotA hai| brahmacarya yA brahmacaryavAsa dazavidha uttama zramaNadharma kA eka aMga hai| pUrNa brahmacarya ke pAlana ke lie divya, mAnuSa evaM tiryaMca-sambandhI samasta abrahmacaryavarddhaka vikAroM se mana-vacana-kAyA se kRta-kArita-anumodita rUpa se sajaga rahanA jarUrI hai| brahmacaryANuvrata-zrAvaka kA caturtha annuvrt| yaha sva-patnI-saMtoSa-para-strI-vivarjanarUpa hai| isake 5 aticAra haiN| parastrIgamana svayaM na karanA, na karAnA, ise brahmacaryANuvrata kahate haiN| bhaktakathA-rasanendriya-viSayAsakta svAdalolupa sAdhaka-sAdhikA dvArA khAMdya, peya, vyaMjanoM, miSTAnnoM Adi kI hI carcA karate rahanA, adhikatara samaya isI kI kathA meM vyatIta karanA bhaktakathA nAmaka doSa hai, vacanagupti meM bAdhaka hai| saMyama para kuThArAghAta karane vAlI kathA hai yh| bhakta-parijJA-trividha yA caturvidha AhAra ko zAstrokta chaha kAraNoM se grahaNa karanA aura chaha kAraNoM se tyAga karanA bhakta-parijJA hai| bhakta arthAt bhojana kA-amuka bhojya-vastu yA svAdiSTa-sarasa bhojana yA rUkSa bhojana kA bhI jJaparijJA se hAni-lAbha jAna kara pratyAkhyAna-parijJA se hAnikAraka evaM tyAjya khAdya-peya kA tyAga krnaa| apane dravya, kSetra, kAla, bhAva, zArIrika kSamatA Adi ko jAna kara AhAra-tyAga karanA bhI bhakta-parijJA hai| bhakta-pratyAkhyAna-isake do prakAra haiM-(I) upavAsa, belA, telA Adi bAhya (itvarika anazana) tapa ke samaya tevihAra yA cauvihAra bhakta-pratyAkhyAna tapa kiyA jAtA hai| (II) saMlekhanA-saMthArA grahaNa karane ke samaya yAvajjIva bhakta- pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| isakA vidhipUrvaka pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 494* karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * bhakti - arhanta, siddha, AcArya, bahuzruta, pravacana, sAdhu-sAdhvI, saMgha Adi ke prati bhAvavizuddhiyukta anurAga (prazastarAga ) bhakti hai| bhayasaMjJA - (I) sAta prakAra ke bhayoM meM se kisI bhI bhaya se mana meM cintita - zaMkita, rahanA bhayasaMjJA hai| (II) kisI nimitta se yA binA nimitta ke bhI jo bhIti utpanna hotI hai, vaha bhaya hai, usakI saMjJA yAnI vRtti bhayasaMjJA hai| atizaya bhayAnaka padArtha ke dekhane se, udhara bAra-bAra upayoga ke jAne se, bala kI hInatA se, bhayamohanIya karma ke udaya yA udIraNA se, bhaya ke abhiprAyarUpa jIvapariNAma honA bhayasaMjJA hai / bhaya- nokaSAya-jisa karma ke udaya se prANI ko udvega, tanAva, Dara Adi huA karatA hai, vaha bhayanokaSAya karma hai / jisa karma ke udaya se jIva ko saptavidha bhaya utpanna hote haiM, vaha bhaya-nokaSAya karma hai| ise bhayamohanIya, bhayavedanIya Adi bhI kahate haiM / bhava - (I) bhava kahate haiM - janma-maraNAdirUpa saMsAra ko / AyuSyakarma ke udaya ke nimitta se jo jIva kI (janma-maraNAdi) avasthA hotI hai, vaha bhava (saMsAra) hai | (II) jisameM prANI apane Ayukarma kI sthiti pUrNa hone taka rahate haiM, vaha bhava hai| bhavanavAsI-bhavanapati deva - (I) jo deva svabhAvataH bhavanoM meM nivAsa karate haiM, ve bhavanavAsI yA bhavanapati deva kahalAte haiM | (II) bhavanavAsI - nAmakarma ke udaya se bhavanoM meM rahane vAle devI-devoM ko bhavanapati yA bhavanavAsI kahate haiN| inake dasa prakAra haiMasurakumAra, nAgakumAra Adi / bhava-pratyaya ( bhavadhAraNIya) avadhijJAna - prANI jisameM karma ke vazIbhUta ho kara janma-maraNa karate haiM, usakA nAma bhava hai| jo nAraka - devAdi avasthArUpa bhava jisa avadhijJAna kA kAraNa hai, vaha bhavapratyaya yA bhavadhAraNIya avadhijJAna kahalAtA hai| vaha devoM aura nArakoM ko janma se hI hotA hai| mithyAdRSTi ko vibhaMgajJAna aura samyagdRSTi ko avadhijJAna / bhavavipAkinI karmaprakRtiyA~- apane - apane yogya nAraka Adi bhava meM jo karmagata phala dene kI abhimukhatA hotI hai, usakA nAma bhavavipAka hai| jina karmaprakRtiyoM kA vipAka ( phaladAnonmukhatA ) ucita bhava kI prApti hone para hI hotI hai, ve bhavavipAkinI karmaprakRtiyA~ kahalAtI haiN| bhavya - anAdi pAriNAmika bhavyatva nAmaka bhAva ke kAraNa se mukti prApta karane yogya jIva / bhavasiddhika- bhaviSya meM jina jIvoM ko siddhi (mukti) hone vAlI hai, ve bhavasiddhika yA bhavya kahalAte haiN| abhavya ko mukti nahIM hotI / vaha uparima navagraiveyaka taka jA sakatA hai, kintu rahatA hai, saMsAra ke janma-maraNa ke cakra meM hI / bhavastha - kevalajJAna-manuSyabhava meM sthita jIva ke cAra aghAtikarma kSINa na hone para, arthAt unake vidyamAna rahate hue, jo kevalajJAna hotA hai, vaha bhavastha kevalajJAna kahalAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 495 * bhavasthiti-eka bhava meM jitane kAla taka kA avasthAna hai, yAnI sthiti (AyuSyakarma) hai, usakA nAma bhavasthiti hai| bhavAbhinandI-jo jIva nirarthaka mahArambha aura mahAparigraha meM rata aura viSayAsakti meM sukha mAna kara bhavabhramaNa meM hI. Ananda mAnatA hai, saMsAra kI raMgIniyoM meM hI DUbA rahatA hai, vaha bhavAbhinandI hai| bhavya-dravya deva-jo manuSya yA tiryaMca bhaviSya meM devoM meM janma lene vAle haiM, unheM bhAvI (bhavya) dravya deva kahate haiN| bhAva-(I) jIva ke pariNAma-vizeSa kA nAma bhAva hai, jo tIvra, manda nirjarAbhAva Adi ke rUpa meM aneka prakAra kA hai| (II) karma-vizeSa ke upazama Adi ke Azraya se jo jIva kI pariNati hotI hai, use bhAva kahate haiN| (III) cAritrAdirUpa pariNAma ko bhI bhAva kahate haiN| bhAva pA~ca prakAra kA hai-audayika, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhaav| ___ bhAvakarma-karmapudgaloM ke piNDarUpa dravyakarma ke sAtha jaba rAga-dveSAdi vikAra hote haiM to ve bhAvakarma kahalAte haiN| ___ bhAvatIrtha-(I) sabhI tIrthaMkara jJAna-darzana-cAritra se saMyukta rahate haiM, isIlie dAha kI zAnti, tRSNA kA cheda aura malarUpa kIcar3a kI zuddhi, ina tIna kAraNoM se unheM bhAvatIrtha kahA jAtA hai| (II) krodhAdi kA nigraha karane meM samartha pravacana ko bhI bhAvatIrtha kahate haiN| samyagjJAna-darzana-cAritra bhI bhAvatIrtha kahalAte haiN| ina ratnatrayoM ko sarvaviratirUpa se dhAraNa karane ke kAraNa tathA svayaM tarane aura bhavya jIvoM ko tArane meM kAraNa hone se caturvidhasaMgha, athavA paMca-parameSThI bhI bhAvatIrtha kahalAte haiN| bhAvadharma-(I) AtmA (jIva) kA svabhAva (jJAna-darzana-sukha-zAntirUpa) bhAvadharma hai| jo prazamAdi cihnoM ke dvArA jAnA-pahacAnA jAtA hai| (II) kSAyopazamAdirUpa zubha lezyA-pariNAma-vizeSa se dAnAdi kAryoM meM jo mana ko ullAsa yA harSa hotA hai; use bhI bhAvadharma kahate haiN| ___ bhAvanA-(I) dhyAna ke abhyAsa kI kriyA ko bhAvanA kahate haiN| (II) vIryAntarAya karma ke kSayopazama tathA cAritramoha ke upazama, kSayopazama kI apekSA se AtmA ke dvArA jo bAra-bAra bhAyI jAtI hai-punaH-punaH jisameM pravRtta huA jAtA hai, use bhAvanA kahate haiN| ye maitrI Adi 4 haiM, tathA anuprekSA ke nAma se anityAdi 12 bhAvanAe~ haiN| bhAvanAyoga-samasta parabhAvoM ko anityAdi bhAvanAoM se jAna kara anubhavAtmaka bhAvanA se Atma-svarUpAbhimukha yogavRtti ke madhya meM sthita ho kara AtmA ko mokSamArga se jor3anA-saMlagna karanA bhAvanAyoga hai| bhAvanAyoga ke dvArA zuddha AtmA jala para nAva kI taraha saMsAra-sAgara ko pAra karatI huI kinAre para pahu~ca jAtI hai| bhAvanikSepa-vartamAna meM vivakSita paryAya se upalakSita dravya ko bhAvanikSepa kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 496 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * bhAvanidrA-samyagdarzanAdi ratnatraya se rahita honA bhAvanidrA hai| bhAvanirjarA-(I) karmazakti kI nirjarA (dezataH kSaya) karane meM jo samartha hai, vAraha prakAra ke tapa se vRddhiMgata zuddhopayoga-saMvarapUrvikA bhAvanirjarA hai| (II) rAgAdi vibhAvoM kA AtmA se pRthak (vizliSTa) ho jAnA bhAvanirjarA hai| (III) AtmA ke zuddha bhAva se jo bhukta rasa viziSTa (pUrvabaddha) karma kA zIghra hI naSTa ho jAnA bhAvanirjarA hai| (IV) pudgaloM kI karmatvaparyAya kA vinaSTa honA bhI bhAvanirjarA hai| ___ bhAvapuNya-zubha pariNAma puNya hai, usakA kartA jIva (AtmA) hai| yaha zubha pariNAma (zubha bhAva) hI dravya-puNya kA nimitta banatA hai| isa kAraNa use zubhAnava kSaNa ke bAda zubhabhAvarUpa bhAvapuNya kahA jAtA hai| ____ bhAvapUjA-tIrthaMkara, arihanta, siddha Adi kI vacana se stuti, stavana yA stotra dvArA guNotkIrtana karanA, mana se unake guNoM kA smaraNa karanA, svayaM meM ve guNa AveM, isa prakAra kI bhAvanA karanA bhAvapUjA hai| bhAvabandha-upayogasvarUpa jIva (AtmA) paMcendriya-viSayoM ko pA kara unameM mUr3ha, Asakta yA rAga-dveSa karatA hai| ina vibhAvoM ke sAtha AtmA (jIva) kA jo (saMyoga) sambandha hotA hai, use bhAvabandha kahate haiN| bhAvamokSa-(I) samasta karmoM ke kSaya ko bhAvamokSa kahate haiN| (II) jo AtmA kA pariNAma sarvakarmakSaya kA kAraNa hai, vaha bhAvamokSa hai| bhAvalezyA-kaSAya ke udaya se anuraMjita yoga kI pravatti bhAvalezyA hai| bhAvavizuddhi-antaHkaraNa kI nirmalatA-niSkalmaSatA kA nAma bhAvavizuddhi hai| bhAvazruta-(I) indriya aura mana ke nimitta se jo zruta ke anusAra vizeSa jJAna hotA hai, vaha bhAvazruta kahalAtA hai| (II) apanI zuddha AtmA kA anubhava bhI bhAvazruta hai| (III) kSayopazamalabdhi kA nAma bhI bhAvazruta hai| bhAvasamAdhi-jJAna-darzana-cAritra-taparUpa samAdhi ko bhAvasamAdhi kahate haiN| bhAvasaMvara-(I) saMsAra kI kAraNabhUta kriyAoM se jo nivRtti hotI hai, vaha bhAvasaMvara hai| (II) jIva kA gupti Adi pariNAma ko prApta honA bhAvasaMvara hai| (III) indriyarUpa chidroM dvArA jIvarUpa naukA meM praviSTa hone vAle karmajala ko samiti Adi dvArA roka denA bhI bhAvasaMvara hai| bhAvasAmAyika-apane samAna dUsaroM ko duHkhita na karane kA abhiprAya rakhanA, iSTa se na rAga rakhanA, na hI aniSTa se dveSa rakhanA. rAga-dveSa ke madhya meM rahanA sAma = bhAvasAmAyika hai| ratnatrayarUpa samIcIna bhAva kA AtmA meM praveza karAnA bhAvasAmAyika hai| ___ bhAvendriya-(I) (indriyatva kI) labdhi aura usake upayoga ko bhAvendriya kahate haiN| arthagrahaNa karane kI zakti kA nAma labdhi hai aura arthagrahaNa karane ke prati jo vyApAra For Personal & Private Use Only Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 497 * (pravRtti) hotA hai, use upayoga kahate haiN| ina donoM ko bhAvendriya kahate haiN| (II) samasta Atma-pradezoM se sambandhita zrotrAdi indriya-viSayaka AvaraNa ke kSayopazamarUpa labdhi aura upayoga kA nAma bhAvendriya hai| bhASAdravyavargaNA-spaSTa vacana bolane vAle vyakti dvArA varNa, pada aura vAkya ke AkAra meM jo kucha bolA jAtA hai, use bhASA kahate haiN| bhASAdravyavargaNAe~ use kahate haiM, jo vargaNAe~ uttarottara eka-eka vRddhi vAle skandhoM se prArambha ho kara SA kI utpatti meM kAraNa hoN| yaha vargaNA cAra prakAra kI bhASA ko grahaNa karane meM pravRtta hotI hai| yathAsatyA, mRSA, satyAmRSA aura astyaamRssaa| bhASAparyApti-bhASA ke yogya dravya ke grahaNa karane aura chor3ane ke niSpAdanarUpa kriyA kI samApti bhASAparyApti hai| . bhASAsamiti-paizunya, hAsya, karkaza, para-nindA, AtmA-prazaMsArUpa vikathAdi varjita karake sva-para hitakara satya, parimita asaMdigdha, niSpApa vacana vicArapUrvaka bolamA bhASAsamiti kahalAtI hai| bhUyaskArabandha-thor3I prakRtiyoM ko bA~dha kara Age bahuta karmaprakRtiyoM ko bA~dhanA bhUyaskArabandha yA bhujAkArabandha kahalAtA hai| bhoktRtva-zubhAzubha karmoM ke niSpAdana kA nAma kartRtva hai, isa kartRtva ke kAraNa zubhAzubha karmoM ko bhogA jAnA bhoktRtva hai| bhoga (bhogAkAMkSA) kRta nidAna (niyANA)-(I) devoM, manuSyoM-sambandhI bhogoM kI vAMchA karanA tathA strItva, puruSatva, Izvaratva, zreSThitva, sArthavAhatva, vAsudevatva yA cakravartitva-prApti kI vAMchA karanA bhogakRta-nidAna hai| (II) isa vrata-zIlAdi se mujhe isa loka yA paraloka meM isa prakAra ke bhoga prApta hoM, aisA mana meM vicAra yA saMkalpa-vikalpa karanA bhogakRta nidAna haiN| bhogabhUmija manuSya-tiryaMca-bhogabhUmija manuSya manda-kaSAyI ho kara udaya-prApta prazasta karmaprakRtiyoM ke phalasvarUpa vividha Amoda-pramoda meM Asakta rahate haiN| bhogAntarAya-jisake udaya se vaibhava ke rahate hue tathA tyAga ke pariNAma na hone para jo jIva bhogoM ko nahIM bhoga sakatA, aise bhogaviSayaka vighna ko bhogAntarAya kahate haiN| bhogopabhoga-parimANa-zrAvaka kA sAtavA~ vrt| jisa vrata meM bhogya aura upabhogya vastuoM (26 prakAra ke boloM) kI yAvajjIvana kI maryAdA kI jAtI hai, tathA 15 prakAra ke karmAdAnoM (kharakarmoM) kA tyAga kiyA jAtA hai, vaha bhogopabhoga-parimANavrata yA upabhoga-paribhoga-parimANavrata kahalAtA hai| bhrAnti-(I) kisI vastu meM usake sadRza anya vastu kA bodha honA bhrAnti hai| (II) jo vaha nahIM hai, usameM usakA jJAna honA bhrAnti kahalAtI hai| jaise-sIpa ko dekha kara usameM bAdI kA jnyaan| For Personal & Private Use Only Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 498 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * (ma) matijJAna-(I) indriyoM aura mana se ( samyagdRSTi ko ) hone vAlA yathAyogya padArthajJAna matijJAna yA AbhinibodhikajJAna kahalAtA hai| yahI jJAna mithyAdRSTi ko hotA hai to matiajJAna kahalAtA hai| hotA hai, indriyoM aura mana ko hI, kintu samyagdRSTi ke jJAna kI taraha usake sAtha Atma-lakSI dUradarzI dRSTi nahIM hotI / ( II) matijJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se kisI padArtha kA mananapUrvaka jJAna honA matijJAna hai| (III) kisI prakAra se padArtha kA parijJAna ho jAne para bhI apUrva tathA usake bhUta-bhaviSya kI tathA sUkSma se sUkSma padArtha ke AlocanarUpa buddhi hotI hai, usakA nAma mati hai | saMjJA, smRti, cintA, Abhinibodha ye mati zabda ke samAnArthaka haiN| matipUrvaka jJAna matijJAna kahalAtA hai| mAtsarya-(I) dUsare kI unnati dekha kara DAha karanA, kheda khinna honaa| (II) atithisaMvibhAgavrata kA eka aticAra | dUsare dAtA ko dekha kara 'kyA maiM isa daridra se bhI hI hU~ ?' isa prakAra ke mAtsaryabhAva se sAdhu-sAdhvI ko AhArAdi denA mAtsarya doSa hai| mAna ( kaSAya-vizeSa ) - (I) jAti Adi ke yA jJAnAdi guNoM ke Azraya se dUsaroM ke prati namratApUrNa vyavahAra na karanA / (II) dUSita abhiprAya ( pUrvAgraha yA kadAgraha) ko na chor3anA yA yathokta ziSTajanoM - gurujanoM dvArA kathita vacana ko bhI grahaNa na karanA mAnakaSAya hai| yaha tIvratara tIvra, manda aura mandatara ke stara se cAra prakAra kA hai| mAna, garva, ahaMkAra, mada, stabdha, ghamaNDa Adi ekArthaka haiN| 1 mAnaniHsRtA asatyabhASA-mAnayukta (garvasphIta) ho kara jo vacana kahA jAye, vaha mAnaniHsRtA asatyabhASA kahI jAtI hai| mAnava - jo manojJAnarUpI netroM se yukta ho kara heyopAdeya padArthoM ko jAnate mAnate haiM, ve mAnava haiN| mAnasajapa - ekamAtra mana ke vyApAra se jo sva-saMvedya jApa hotA hai, vaha mAnasajapa hai| trividha japoM meM yaha prathama hai| mAnasatapa - mana kI prasannatA, saumyatva ( svabhAvataH zAnta pariNati, mauna, Atma-vinigraha (manonigraha) evaM bhAva saMzuddhi (pariNAmoM kI nirmalatA ), inheM mAnasatA kahA jAtA hai| mAnasikavinaya-manovinaya - sAta prakAra ke mokSalakSI vinayoM meM se ek| (1) pApakA viruddha AcaraNa kI pariNati ko rokanA, priya evaM hitakara mArga meM pariNata (tatpara| karanA mAnasikavinaya hai| akuzala dhyAna (durdhyAna) ko prApta mana ko rokanA, kuzala (zubha) dhyAna meM mana ko udyata = pravRtta karanA tathA mana ko duSTa pariNAmoM se haTA kA zubha yoga meM sthApita karanA bhI manovinaya hai / mAnasadhyAna-ekavastu-viSayaka mana kI ekAgratA / For Personal & Private Use Only Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 499 * ___ mAyA cAritramohanIya ke bhedarUpa mAyAkaSAya ke udaya se jIva ko dUsaroM ko Thagane, vaMcanA karane ke kuTila pariNAmoM kI utpatti mAyAkaSAya hai| mAyA-niHsRtA asatyabhASA--(I) kapaTapUrvaka gUr3ha bhASA dUsaroM ko chalane ke lie bolnaa| (II) mAyAcAra (dambha) pUrvaka kahanA 'yaha indra hai', 'yaha deva hai' isa prakAra kA kathana mAyA-niHsRta asatyabhASA hai| ___ mAyA-mRSAvAda-kapaTapUrvaka jhUTha bolanA, mana meM kucha aura ho aura bAhara se jhUThA pradarzana karanA, dambha, DhoMga-dhatiMga karanA, anya veza aura bhASA karake dUsaroM ko dhokhA denA mAyA-mRSAvAda kahalAtA hai| ___ mAyAzalya-(I) kisI bhI prakAra kA mAyAjAla raca kara dUsaroM ko ThaganA tIkSNa kA~ToM kA-sA mAyArUpa zalya mAyAzalya hai| (II) yaha AlocanAha prAyazcitta kA eka doSa hai, jisameM para-strI Adi ke icchArUpa yA dUsare. jIvoM ke vadha-bandhana AdirUpa durdhyAna ko koI nahIM jAnatA, aisA samajhakara sAdhaka doSoM ko chipAtA hai, yathArtha AlocanA nahIM karatA, vahA~ mAyAzalyavaza vaha virAdhaka ho jAtA hai| mAraNAntika samudghAta-(I) maraNAnta samaya meM mUla zarIra ko binA chor3e Rjugati yA vigrahagati se jahA~ kahIM utpanna honA hai, usa kSetra taka jA kara zarIra se tiguNe bAhulya se yA anya prakAra se avasthita rahanA mAraNAntika samudghAta kahalAtA hai| (II) aupakramika yA anaupakramika Ayu ke kSaya se maraNa ke antakAla meM hone vAlA smudghaat| ___ mAraNAntikAtisahanatA-maraNakAla meM hone vAle yA mAraNAntika kaSTa, upasarga yA parISaha ko asaMkhyaguNI nirjarA ko alabhya avasaradAyaka tathA kalyANakAraka mitra samajha kara dhairya va samabhAva se, zAnti se sahana krnaa| yaha anagAra ke 27 mUlaguNoM meM antima guNa hai| __ mAraNAntikI saMlekhanA-samAdhimaraNa kI pUrva taiyaarii| jisameM tapa aura kaSAyoM ko kRza kiyA jAye, usakA nAma saMlekhanA hai| mRtyu ke hone kA AbhAsa hone-jJAna hone yA AsAra dikhane para pahale (apazcAt) yA pazcAt (apazcimA va pazcimA) saMlekhanA kI jAtI hai| yaha saMlekhanA cU~ki maraNarUpa anta samaya meM hotI hai, isalie ise mAraNAntikI saMlekhanA kahate haiN| - mArga-(1) 'mRju zuddhau dhAtu se niSpanna 'mArga' zabda kA vyutpatti labhya artha hotA haizuddha dravyamArga kI taraha jo zuddha bhAvamArga hai| jaise-kA~Te, kaMkara, jhAr3a-jhaMkhAr3a Adi doSoM se rahita mArga se abhipreta sthAna para jAne vAle pathika sukhapUrvaka pahuMca jAte haiM, isI prakAra mithyAdarzana-avirati Adi doSoM se rahita samyagdarzanAdi ratnatrayayukta zreya (mokSa) ke prati le jAne vAle zuddha mArga se mokSapathika sukha se mokSa pahu~ca jAte haiN| isa kAraNa zuddha ratnatraya ko mArga kahA gayA hai| (II) mArgaNa = anveSaNa karane-zodha-khoja karane artha meM hone se jisase AtmA kI, paramAtmA kI yA mokSa kI zodha = anveSaNA-mArgaNA kI jAye, use bhI mArga kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 500 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ___ mArgaNA-anvaya dharma (sambandhita vastu-tattva) kI prArthanA = anveSaNA-gaveSaNA karana mArgaNA hai| mArgaNA, gaveSaNA, anveSaNA ye samAnArthaka zabda haiM, isalie jIva (AtmA) kA gati, indriya Adi 14 dvAroM (sthAnoM) se, athavA satsaMkhyA Adi se viziSTa 14 guNasthAnoM (jIvasamAsoM) kA anveSaNa-sarvekSaNa kiyA jAye, usakI mArgaNA saMjJA hai| __mada-madya Adi ke samAna asambaddha saMlApa, jise apanI jAti, kula, bala, rUpa, tapa lAbha, zruta aura aizvarya kA ghamaNDa hotA hai inameM se kisI eka yA aneka ke Azraya se apanA abhimAna prakaTa karanA mada hai| dUsaroM ko apanA banAne yA apanI ora AkarSita karane ke lie bar3ha-car3hakara apanI atizayoktipUrNa prazaMsA kI jAtI hai, vaha bhI mada haiN| de ATha prakAra ke mada samyaktva-sAdhanA meM atyanta bAdhaka haiN| ___ madya-jinake sevana se buddhi lupta ho jAtI hai, smaraNa-zakti kuNThita ho jAtI hai, apane-parAye kA, gamya-agamya, vAcya-avAcya kA koI vicAra nahIM rahatA, aisI sabhI nazIlI cIjeM madya haiN| jaise-zarAba, bhA~ga, gA~jA, guTakA, tambAkU, hiroina, brAuna zugara Adi saba cIjeM madya haiN| sapta kuvyasanoM meM yaha eka kuvyasana hai| isake vyasana se prANI AdhyAtmika vikAsa nahIM kara paataa|| ___ madhura-nAma-jisa karma ke udaya se zarIragata pudgala madhurarasarUpa se pariNata hote haiM, use madhurarasa-nAmakarma kahate haiN| ___ manaHsaMyama-akuzala mana kA nirodha karanA, apavitra vicAroM ko utpanna na hone denA, pavitra vicAroM ko mana meM sthAna denA manaHsaMyama hai| dveSa, droha, IrSyA, abhimAna, kapaTa Adi durbhAvoM se dUra raha kara dharmadhyAna Adi meM pravRtta honA bhI manaHsaMyama hai| manaHparyaya, manaHparyAya, manaHparyavajJAna-(I) vIryAntarAya aura manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se tathA aMgopAMga-nAmakarma ke lAbha ke bala se AtmA kA, jo dUsare ke mana ke sambandha se upayoga utpanna hotA hai, vaha manaHparyavajJAna kahalAtA hai| (II) jo jJAna jIvoM dvArA mana se cintita artha ko prakaTa kiyA karatA hai, use manaHparyava, manaHparyAya yA manaHparyavajJAna kahate haiN| usakA sambandha manuSyakSetra se hai| arthAt vaha manuSyaloka meM avasthita saMjJI jIvoM ke mana se cintita artha ko hI jAnatA hai| manuSyaloka ke bAhara sthita jIvoM ke manazcintita artha ko nhiiN| vaha zuddha-nirdoSa cAritravAn saMyata ke zAnti Adi guNoM ke nimitta se utpanna hotA hai| isake do prakAra haiM-Rjumati aura vipulmti| manaHparyAyajJAnAvaraNIya karma-manaHparyAyajJAna kA Avaraka krm| / manaHparyApti-(I) manarUpa hone yogya dravya ke grahaNa aura tyAga kI zakti jisa kriyA se nirmita ho usakI puurnntaa| (II) anubhUta padArthoM ke smaraNa kI zakti ke nimittabhUta manovargaNA ke skandhoM se jo pudgalasamUha utpanna hotA hai, vaha bhI manaHparyApti hai| (III) dravyamana ke Alambana se jo anubhUta padArthoM ke smaraNa kI zakti utpanna hotI hai, use bhI manaHparyApti kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 501 * manuSyagati-nAma-(I) jisa gati-nAmakarma ke udaya se jIva manuSyabhava yA manuSyabhAva ko prApta hotA hai, vh| (II) jo karma manuSya kI saba paryAyoM-avasthAoM kA kAraNa hai, vaha hai-mnussygti-naamkrm| manuSyAyu-jisa karma ke udaya se zArIrika, mAnasika sukha-duHkhoM se yukta manuSyoM meM janma hotA hai, use manuSyAyukarma kahate haiN| manogupti-(I) mana se rAgAdi kA haTa jAnA, viSaya kaSAyoM se dUra rhnaa| (II) pApapUrNa Arta-raudradhyAnAdirUpa saMkalpa (cintana) ko roknaa| (III) sarAgasaMyamAdirUpa kuzala saMkalpa kA anuSThAna krnaa| (IV) athavA kuzala-akuzala donoM hI prakAra ke saMkalpoM kA nirodha krnaa| manobala Rddhi (labdhi) (I) jisa Rddhi ke prabhAva se jIva zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke utkRSTa kSayopazama ke hone para eka antarmuhUrta mAtra meM samasta zruta kA cintana kara letA va use jAna letA hai; usakA nAma manobala yA manobalI hai| (II) 12 aMgazAstroM meM uhiSTa trikAla-sambandhI ananta arthaparyAyoM aura vyaMjanaparyAyoM se vyApta 6 dravyoM kA satata cintana karane para bhI kheda ko prApta na honA manobala hai| aisI manobala Rddhi kA svAmI manobalI kahalAtA hai| manoyoga-(1) Abhyantara vIryAntarAya aura noindriyAvaraNa ke kSayopazamarUpa manolabdhi kA sannidhAna hone para, bAhyanimittabhUta manovargaNA kA Alambana hone para, manaHpariNAmoM ke abhimukha hue jIva ke Atma-pradezoM kA jo parispanda hotA hai, use manoyoga kahate haiN| (II) mana ke yogya pudgaloM (manovargaNA) ke Azraya se jo Atma-pradezoM meM pariNamana hotA hai, use manoyoga kahate haiN| maMtra (jApya)-jo puruSadevAdhiSThita ho, tathA jo havanAdi anya sAdhanA se rahita ho, athavA pATha karane mAtra se siddha ho jAtA hai, vaha maMtra kahalAtA hai| aise maMtra kA jApa bhI kiyA jAye to vaha siddha ho jAtA hai| maMtra (rAjyakAryopayogI)-nimnokta pA~ca aMgoM se sampanna ho, vaha maMtra sarvakAryopayogI hotA hai-(1) jo sabhI kAryoM ke prArambha karane meM upAyabhUta ho, jisameM apAya aura upAya donoM kA vicAra kiyA jAye, (2) jisameM puruSa, dravya, sampatti-sAmarthya kA vicAra ho, (3) deza aura kAla ke vibhAga kA viveka ho, (4) AI huI Apatti ke pratIkAra karane kA sAmarthya ho, (5) kAryasiddhi kA bhI vicAra ho| isa prakAra kI maMtraNA se sampanna maMtra sabhI sAmAjika, rAjakIya, sAMskRtika kAryoM meM upayogI hotA hai| maMtrI-maMtra vahI hai, jo ina pA~ca aMgoM se yukta maMtraNA karane meM kuzala ho| maMtrabheda-satyANuvrata kA eka aticaar| vizvAsapAtra vyakti Adi ke dvArA kahI huI gopanIya yA gupta bAta ko pragaTa kara denA yaha maMtrabheda vizvAsaghAta, ghaTa-sphoTa yA AtmahatyA kA bhI kAraNa bana jAtA hai| For Personal & Private Use Only Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 502 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * paraNa-Ayu ke kSaya se prANoM kA viyoga honaa| maraNabhaya-paMcendriya, trividhavala, ucchvAsa-niHzvAsa aura Ayu, ina davidha prANoM ke parityAga kA bhy| maraNAzaMsA-saMlekhanA-saMthArAvrata kA eka aticaar| rogAdi ke AtaMka se vyAkula ho kara jIvana meM saMkleza ko prApta hone se athavA sarvatra anAdara, nindA, udvignatA Adi se ghabarA kara zIghra mRtyu ho jAne kI AkAMkSA krnaa| mala-parISahajaya-sUrya ke pracaNDa tApa se pasInA Adi ke Azraya se zarIra malina ho jAne para bhI, malasaMcaya se na ghabarA kara usakA aisA pratIkAra na karanA, jisase jalakAyika jantuoM ko pIr3A ho, ukta parISaha-sahana karanA mala-parISaha-vijaya hai| mahAdeva-jisane rAga-dveSa-moharUpI mahAmalloM ko parAjita kara diyA haiM, mahAmohAdi doSoM ko svecchA se naSTa kara diyA hai, jo saMsArarUpa mahAsamudra se pAra ho cukA hai, vahI mahAdeva hai| mahAvrata-jo mahAn artha (mokSa) ko siddha karate haiM, jo (paMcamahAvrata) mahApuruSoM ke dvArA Acarita-pAlita haiM, jo svayaM mahAn haiM, una hiMsAdi pApoM ke sarvathA tyAgarUpa vratoM ko mahAvrata kahate haiN| mahAsukha-niHspRhatA-bAhya viSaya-sukhoM kI AkAMkSA na karanA mahAsukha kA lakSaNa hai| maMgala-(I) jo pAparUpa mala ko gAla detA hai-naSTa kara detA hai, vh| (II) jo jJAnAvaraNIyAdi karmamala ko galAtA hai, vh| (III) jo maga = sukha lAtA hai-prApta karAtA hai, vh| (IV) jisake dvArA apanA hita jAnA yA siddha kiyA jAtA hai, vaha maMgala hai| ___ maMdabhAva-bAhya aura Abhyantara kAraNoM kI anudIraNA se jIva kA anunkaTa pariNAma honaa| mAdhyasthyabhAvanA-(I) rAga yA dveSa ke vazIbhUta ho kara pakSapAta na karanA, mithyAdRSTi, krUrakarmI, deva-guru-dharma-zAstranindaka, madya-mA~sAdilubdhaka, pApAcArI, nAstika Adi ke prati madhyastha-taTastha rahanA, upekSAbhAva rakhanA, kadAcit mauna rakhanA, usake sAtha vAda-vivAda meM na utrnaa| ___ mitrAnurAga (saMlekhanA-saMthArAvrata kA eka aticAra)-pUrvajanma ke yA isa janma ke jo bhI mitra, suhRta, svajana-parijana-kuTumbIjana haiM una sabhI premiyoM (laukika svArtharata janoM) ke prati anurAgabhAva, AsaktibhAva lA kara ArttadhyAna karanA AmaraNa samAdhimaraNa (saMthArAvrata) kA doSa hai| mithyAkAra-gRhIta vratoM, niyamoM meM doSa laga jAne, aparAdha yA bhUla ho jAne para yaha merA duSkRta mithyA ho' isa prakAra pazcAttApapUrvaka kahanA micchAkAra hai| sAdhu kI davidha samAcArI kA eka aMga hai yh| For Personal & Private Use Only Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 503 * mithyAcAra-bAhyarUpa se indriyoM kA damana karake jo vyakti mana hI mana indriya-viSayoM kI lAlasA, vAsanA karatA rahatA hai, usakI aisI pravRtti mithyAcAra hai| athavA vizeSa abhiprAya evaM uddezya se rahita asatya AcaraNa krnaa| mithyAtva-(1) jinopadiSTa tattvoM para saMzaya, viparyaya evaM anadhyavasAya rUpa vimoha (mUr3hatA) rhnaa| (II) kudeva para devabuddhi, kuguru para guruvuddhi aura kudharma para dharmabuddhi rakhanA, tathA sudeva, suguru aura saddharma evaM sattattvoM ke prati zraddhA na rakhanA mithyAtva hai| (III) tattvArthoM para azraddhAna mithyAtva hai, vaha tIna prakAra kA hai- saMzayita, abhigRhIta aura anbhigRhiit| ise mithyAdarzana bhI kahate haiN| mithyAtvamohanIya karma ke udaya se jisakI dRSTi mithyA, viparIta ho jAtI hai, vaha mithyAdRSTi yA mithyAdarzanI hotA hai| mithyAdRSTi (mithyAtva) guNasthAna-(1) jisake anantAnubandhI kapAyacatuSka aura darzanamohatrika ina 7 prakRtiyoM kA kSaya, upazama yA kSayopazama nahIM huA hai, ve mithyAtva guNasthAna ke adhikArI haiN| (II) mithyAtva ke udaya se jisa jIva ko audayikabhAva hotA hai, usake mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| mithyAzruta-(I) jo zruta ajJAnI mithyAdRSTi jIvoM dvArA svacchanda (avagraha-IhArUpa) buddhi se tathA (avAya aura dhAraNArUpa) mati se kalpita ho| (II) aprazamAdi mithyA pariNAma se yukta hone se, tathA vastusvarUpa kA viparItarUpa se pratibhAsa hone se usake dvArA parikalpita zruta mithyAzruta hai| mithyopadeza-(I) svargAdirUpa abhyudaya aura niHzreyasa (mokSa) kI prApti ke viSaya meM dUsare ko sAmpradAyika kaTTaratA, andha-vizvAsa, camatkAra Adi bAtoM se ThaganA, viparIta pravRtti karAnA mithyopadeza hai| (II) pramAda se yukta hote hue bolanA, vastusvarUpa se viparIta upadeza denA athavA vivAdAspada viSaya meM kapaTapUrNa upadeza karanA mithyopadeza hai| mizraguNasthAna-jisa prakAra dahI aura gur3a ke svAda ko pRthak nahIM kiyA jA sakatA, usI prakAra samyak mithyAtvaprakRti ke udaya se tattvArtha ke mithyA zraddhAna ke sAtha jo usakA samyak zraddhAna mizrita rahatA hai vaha mizraguNasthAna hai| __ mizrabhAva-) upazama aura kSaya ubhayasvarUpabhAva kAyama bhAva kahate haiN| (II) karma ke kucha upazama aura kSaya ke sAtha dezAlA yA IkA kAma banA rahane para jo bhAva utpanna hotA hai, use mizra yA kSAyAMparzAmaka bhAva kahate haiN| mukta-(1) jo jIva dravyavandha aura bhAvavandha donoM se rahita ho cuke haiN| (il) jo jJAnAvaraNIyAdi samasta karmoM se sarvathA chuTakArA pA cuke haiM, ve mukta haiN| ___ mukti-(1) bAhya aura Abhyantara vastu-viSayaka tRSNA yA lobha ke parityAga kA nAma mukti hai| dazavidha zramaNadharma kA dvitIya dharma AgamAnusAra mukti (muttI) hai| (II) sarvakarmoM se, janma-maraNAdi se, zarIrAdi se tathA samasta duHkhoM se chuTakArA pA jAnA bhI siddhimukti hai| vaha na to atyanta abhAvarUpa hai, na jar3amayI hai, na hI AkAzavat vyApaka hai, For Personal & Private Use Only Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 504 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * viSaya-sukhoM se nivRtti hone para Atyantika avyAbAdha Atmika sukha se nivRtti vAlI nahIM hai| AtmA ke sarvaguNoM se mukta jIva mukti meM rahatA hai, vahA~ akSaya, ananta zAzvata-sukha hai, aura vaha ananta jJAna-darzanamayI hai| mUDhadRSTi - Atma-svarUpa se cyuta ho kara indriyoM dvArA bAhya padArthoM meM mugdha hotA huA, jo apane zarIra ko hI AtmA mAnatA hai, vaha mUDhadRSTi kahalAtA hai| mithyAdRSTijanoM kI pUjA-pratiSThA, ADambara Adi dekha kara jisakI mati vyAmUr3ha ho jAtI hai, vaha bhI mUDhadRSTi hai| mUrcchA - (I) indriya-viSayoM meM bhAvataH Asakti / (II) bAhya aura Abhyantara upadhiyoM ke rAgAdivaza saMrakSaNa, upArjana aura saMskaraNa Adi meM race- pace rahanA | (III) mohavaza 'yaha merA hai' isa prakAra kA mamatvAveza bhI mUrcchA hai| mRdu-sparzanAma - (I) jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM mRdutA = komalatA ho| (II) athavA prANI kA zarIra - sparza mRdu ho, vaha / mRSAnanda = mRSAnubandhI raudradhyAna - (1) dUsaroM ko Thagane, dhokhA dene, asatya vacana evaM AcaraNa se apanA bacAva karane yA dUsaroM ko santuSTa karane kA plAna banAnA, mana meM ghATa ghar3ate rahanA, isa prakAra kA dhyaan| (II) jo karma ke bhAra se yukta hone se sadaiva asatyaasamIcIna, asadbhUta vacanoM se dUsaroM ko jhA~sA dene kA dhyAna karatA hai vaha mRSAnandI jIva kA mRSAnubandhI raudradhyAna hai| mRSAbhASA - jo bhASA yathArtha vastu-svarUpa ke prarUpaka satya kI virAdhinI hotI hai, vh| mRSAvAda- aprazasta vacana kA nAma mRSAvAda hai, jo mithyAtva asaMyama, pramAda au kaSAyavaza bolA jAtA hai| mRSAvAda - viramaNa-krodha, lobha, bhaya aura hAsya tathA rAga aura dveSa se dravya se asata bolanA, kSetra se samasta loka meM, kAla se yAvajjIva taka aura bhAva se tIna karaNa aura tIna yoga se (yAnI jIvanaparyanta mana-vacana-kAyA se asatya bolane, bulavAne aura bolane vAle kA anumodana karane kA ) tyAga karanA mRSAvAda - viramaNa hai| dUsare zabdoM me satyamahAvrata hai| maitrIbhAvanA - mana-vacana-kAyA se samasta prANiyoM ke prati aduHkhajananI, parahita-cintA, mitratA - cintana maitrIbhAvanA hai| maithunasaMjJA - (I) vedamohanIya ke udaya se maithuna kI abhilASArUpa jIva kA pariNAma maithunasaMjJA hai | (II) nitya sarasa svAdiSTa bhojana karane, aise bhojana ke prati hI Asakti rakhane, kuzIla sevana karane tathA vedamohanIyakarma kI udIraNA se maithuna saMjJA hotI hai| mokSa - (I) samasta karmoM kA Atyantika kSaya ho jAnA mokSa hai| (II) jIva aura ka kA viyoga ho jAnA mokSa hai| (III) bandha ke hetubhUta AmravoM ke nirodhasvarUpa saMvara aura nirjarA ke dvArA samasta karmoM kA kSaya ho jAnA mokSa hai| For Personal & Private Use Only Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa *505 * mokSamArga - samyagdarzana aura samyagjJAna ke sahita rAga-dveSarahita samyakcAritra mokSamArga hai| yahI mokSopAya hai| moha-mohavedanIya karma se ApAdita ajJAna - avivekarUpa pariNAma moha hai| darzanamohanIya kI tIna tathA cAritramohanIya kI 25 (16 kaSAya aura 9 nokaSAya ) ina kula 28 prakRtiyoM kA samUha moharAja kI senA hai| inhIM se vyakti ke samyagdarzana aura samyak cAritra kI zakti kuNThita, AvRta, mUrcchita, mohita ho jAtI hai| sAmAnyatayA darzana- cAritramoha dvArA upajanita aviveka hI moha hai| maukharya-dhRSTatA se manamAne DhaMga se UlajalUla bakavAsa karanA, asabhya, asatya aura asambaddha bakavAsa karanA maukharya hai| yaha zrAvaka ke 8veM anarthadaNDa- viramaNavrata kA eka aticAra hai| (ya) yati-(I) jo saMyama aura yoga meM prayatna karatA hai, vaha / (II) jo pAparUpa pAza ko naSTa karane ke lie prayatnazIla ho| (III) jo upazamazreNI yA kSapakazreNI para ArUr3ha hone ke lie prayatna karatA hai, vaha yati (saMyati ) hai / yati kA aparanAma mahAvratI sAdhu, zramaNa yA bhikSu hai| yatidharma - (I) samasta sAvadyayogoM se virata honaa| (II) nija - Agamokta dharma kA AcaraNa karanA yatiyoM kA nijadharma hai| yathAkhyAtacAritra - (I) samasta mohanIyakarma kA sarvathA kSaya yA upazama ho jAne se Atma-svabhAva meM avasthAna ho jaanaa| (II) moha ke sarvathA upazAnta yA kSINa ho jAne se yathAkhyAtacAritra hotA hai| bhagavAn ne zuddha saMyama ( cAritra) kA jaisA svarUpa kahA hai, vaisA hI Atma-svabhAva meM pUrNatayA avasthAna yathAkhyAtacAritra hai / yathAkhyAta - saMyata- (I) azubha mohanIya karma ke upazama yA kSaya ho jAne para chadmastha (11-12veM guNasthAnavartI sAdhaka) athavA jina (13-14veM guNasthAnavartI yathAkhyAta- saMyata kahalAte haiN| yathAjAta bAhya aura Abhyantara sabhI parigrahoM kI cintA se jo mukta ho cukA hai, use yathAjAta zizu ke samAna nirdvandva yathAjAta kahate haiM / yathApravRttakaraNa- jo karaNa yAnI karmakSapaNa kA atizayita kAraNa, yathApravRtta hai, yAnI anAdi-siddha prakAra se pravRtti meM AyA hai, vaha yathApravRttakaraNa kahalAtA hai| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra parvatIya nadI meM par3e hue pASANoM meM se kucha pASANa kisI prakAra ke prayoga ke binA gharSaNavaza svayameva gola ho jAte haiM, isI prakAra anAdikAla se karmakSapaNa ke lie jo adhyavasAya meM pravRtta hai, unakI vaha pravRtti yathApravRttakaraNa kahI gaI hai| yaMtrapIr3ana karma - zrAvaka ke lie tyAjya 15 karmAdAnoM meM eka / tila, sarasoM, eraNDa bIja Adi ko yaMtra meM pIla kara tela nikAlane kA vyavasAya karanA yaMtrapIr3ana karma hai / For Personal & Private Use Only Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 506 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * yama-bhogopabhoga kA parimANa karane ke lie yAvajjIvana jo vrata yA niyama lie jAte haiM, unakA nAma yama hai, aura jo pratidina ke lie pratyAkhyAna yA niyama liye jAte haiM, ve prAyaH niyama kahalAte haiN| ___ yazaHkIrti-nAmakarma-kisI acche parAkrama ke Azraya se sarvajana dvArA kIrtanIya guNoM kI jo khyAti saba dizAoM meM phailatI hai, use yaza kahate haiM; tathA puNya-prabhAva se una : guNoM kA eka hI dizA meM phailanA kIrti hai| (I) jisake udaya se yaza aura kIrti donoM ho, use yazaHkIrti-nAmakarma kahate haiN| (II) tapa, zUravIratA aura tyAga (dAna) meM parAkrama ityAdi guNoM ke kAraNa jisa yaza ko upArjita kiyA jAtA hai, use zabdoM dvArA prakaTa . kiyA jAnA yazaHkIrti-nAmakarma hai| ___ yAcanA-parISahajaya-bhikSu-bhikSuNI bhikSAjIvI hote haiM, unheM vastra, pAtra, anna-pAna evaM vasati Adi saba dUsaroM-gRhasthoM se yAcanA karane para hI prApta hote haiN| Ama svAbhimAnI gRhastha yAcanA karane meM jahA~ lajjA, gauravahInatA evaM dInatA anubhava karatA hai, vahA~ sarvasaMpatkarI bhikSAjIMvI jo sAdhu yAcanA meM kisI prakAra kI dInatA-hInatA anubhava nahIM karatA hai, usa parISaha ko dharma samajha kara sahana karatA hai, vaha yAcanA-parISaha-vijayI hai| yoga-(I) mana-vacana-kAyA ke Azraya se Atma-pradezoM meM parispandana honA yoga hai| (II) vIryAntarAya ke kSayopazama se utpanna huI paryAya se jo AtmA kA sambandha hotA hai, usakA nAma yoga hai| yoga (Atma-sAdhanA kI dRSTi se)-(I) jo Atma-pariNAma viparIta abhiprAya ko chor3a kara jinaprajJapta tattvoM meM AtmA ko yojita (saMlagna) karatA hai, vaha yoga hai| (II) kliSTa-cittavRtti-nirodha yoga hai| (III) samyak - praNidhAna yAnI ekAgracintAnirodharUpa samAdhi ko yoga kahate haiN| yoga-bhakti-jo sAdhu svayaM ko rAga-dveSAdi ke parityAga meM tathA samasta vikalpoM ke abhAva = nirvikalpa samAdhi meM yojita karatA hai, usakI vaha bhakti yoga-bhakti hai| yoga-vakratA-mana-vacana-kAyA kI kuTilatApUrNa prvRtti| yoga-satya-sAdhu ke 27 guNoM meM se eka gunn| mana-vacana-kAyA ke yogoM kI ythaarthtaa| jaisA mana meM ho, vaisA hI vacana se pragaTa karanA aura kAyA se bhI tadanurUpa ceSTA karanA yoga-satyatA hai| yoni-jIvoM kA utpatti sthaan| ye yoniyA~ kula 84 lAkha haiN| (ra) rati-(I) jisa karma ke udaya se zabdAdi viSayoM ke prati yA asaMyama ke prati prIti yA utsukatA rahatI hai, use rati-nokaSAya kahate haiN| isake viparIta saMyama meM prIti yA ruci kA na honA arati hai| rati aura arati ye donoM nokaSAya mohanIya ke do bheda haiN| aTAraha For Personal & Private Use Only Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 507 * pApasthAnoM meM rati-arati donoM ko eka pApasthAna mAnA hai| (II) athavA jisa karma ke udaya se amuka dravya, kSetra, kAla, bhAva ke prati atyadhika prIti utpanna ho, vaha rati hai| rasagaurava-rasagArava-(I) iSTa rasa yA rasAsvAdayukta vastu pA kara garva krnaa| (II) abhISTa rasa kA tyAga na karanA, aniSTa rasa ke viSaya meM anAdarabhAva (dveSabhAva) rakhanA bhI rasagaurava hai| rasa-parityAga-bAhya tapa kA eka bhed| viziSTa rasa se yukta tathA vikAra ke kAraNabhUta dUdha, dahI, ghI, tela tathA gur3a (zakkara), madhu, navanIta Adi pA~ca vigaiyoM tathA madya aura mA~sa ina mahAvigaiyoM kA tyAga karanA rasa-parityAga nAmaka tapa hai, isa tapa ko nivvigai (nirvikRti) tapa bhI kahA jAtA hai| rasa-vANijya-madya, vasA (carbI), madhu, navanIta Adi rasoM kA vyavasAya krnaa| yaha bhI 15 karmAdAnoM meM eka karmAdAna hai| zrAvaka ke lie tyAjya hai| rahasyAbhyAkhyAna-satyANuvrata ko malina karane vAlA eka aticaar| strI-puruSoM dvArA ekAnta meM kiye gaye kArya-vizeSa ko prakAzita krnaa| athavA kisI ke marma ko pragaTa krnaa| rAga-(I) mAyA, lobha, hAsya, rati-arati, triveda, ina rAgarUpa dravyakarmoM se janita pariNAma rAga-dveSa haiN| (II) vicitra cAritramohanIya-vipAka-janita prIti-aprIti rAga aura dveSa kahalAte haiN| nirvikAra sva-saMvedanasvarUpa vItarAgacAritra ke rodhaka cAritramoha ko bhI rAga-dveSa kahate haiN| ___ rUkSa-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM rUkhA sparza ho, use rUkSa-nAmakarma kahate haiN| rUpasthadhyAna-jisa prakAra zarIra meM sthita zuddha AtmA kA dhyAna kiyA jAtA hai, usI prakAra zarIra se bAhara usakA jo dhyAna kiyA jAtA hai, use rUpastha dhyAna kahate haiN| vaha do prakAra kA hai-svagata aura prNgt| paMca-parameSThiyoM ke dhyAna kA nAma paragata aura zarIra se bAhara apane AtmA kA dhyAna svagata rUpastha dhyAna hai| parameSThI ke svarUpa ko unake citra, mUrti yA kisI pratIka meM Aropita karake usakA dhyAna karane ko bhI rUpasthadhyAna kahate haiN| . . rUpAtItadhyAna-(I) varNa, gandha, rasa, sparzavarjita jJAnadarzanasvarUpa niraMjana nirAkAra cidAnandamaya zuddha amUrta paramAkSararUpa AtmA kA (yA paramAtmA kA) AtmA se dhyAna karanA rUpAtItadhyAna hai| parantu isa dhyAna kI yogyatA tabhI AtI hai, jo sAdhaka isase pUrva rUpasthadhyAna meM abhyasta va pAraMgata ho cukA ho| (II) dharmadhyAna ke tInoM sAlamba dhyAnoM kA sAdhaka pahale pUrA abhyAsa kara letA hai, tadanantara nirAlamba rUpAtIta dhyAna prArambha karatA hai| isameM indriyA~ aura mana layalIna ho jAte haiM; dhyAtA, dhyeya aura dhyAna kA vikalpa nahIM rahatA, kevala amUrta, aja, avyakta, nirvikalpa, cidAtmaka AtmA. kA AtmA se smaraNa karatA hai, use rUpAtIta yA rUpavarjita, arUpadhyAna yA gatarUpadhyAna kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 508 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * rUpAnupAta - dazaveM dezAvakAsika vrata kA eka aticAra | maryAdita kSetra ke bAhara prayojana upasthita hone para rUpa ( ceharA ) dikhA kara dUsare ko apane nikaTa lAne kA prayatna karanA rUpAnupAta nAmaka aticAra (doSa) hai| rUpI - jo snigdha aura rUkSaguNayukta pudgala guNoM ke avibhAga-praticchedoM kI apekSA samAna hote haiM, ve rUpI kahalAte haiN| roga-parISahajaya - rogoM ko nirAkulatApUrvaka sahanA roga-parISahasahana yA rogaparISahajaya hai| dhyAna - (I) krUrAzaya karma se hone vAlA dhyAna raudradhyAna hai| usake cAra prakAra haiMhiMsAnubandhI; mRSAnubandhI, stenAnubandhI, sNrkssnnaanubndhii| (II) prANihiMsA, asatya, cauryakarma aura viSaya ( dhanAdi) saMrakSaNa tathA 6 prakAra ke Arambha se sambandhita tIvra kaSAyasahita hone vAlA dhyAna | (III) athavA nirantara prANivadhAdi-viSayaka cintana karanA bhI raudradhyAna hai| (la) lakSaNa - (I) kisI vastu ke asAdhAraNa dharma ko lakSaNa kahate haiN| (II) paraspara mile hue hone para bhI jisake dvArA vivakSita vastu kI bhinnatA kA bodha ho, use lakSaNa kahate haiN| (III) jisake abhAva meM dravya ( vastu) kA abhAva ho sakatA hai, use usakA lakSaNa jAnanA caahie| jaise- upayoga ke abhAva meM jIva kA aura rUparasAdi ke abhAva meM pudgala kA abhAva ho sakatA hai| ataH jIva kA lakSaNa upayoga aura pudgala kA lakSaNa hai - ruuprsaadi| laghukarmA (halukarmI) - jisake samIcIna dharma pAlana se dveSa ke kAraNabhUta mithyAtva Adi kA tIvra udaya na ho, use laghukarmA ( lahukarmI yA halukarmI) kahA jAtA hai| . laghugati - tUmbar3I yA begayukta Aka kI ruI Adi kI gati ko laghugatizIghratAyuktagati kahate haiN| laghu-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIragata pugaloM meM laghutA (halkApana ) hotI hai, use laghu- nAmakarma kahate haiM / labdhi - (I) viziSTa prApti yA upalabdhi ko labdhi kahate haiN| (II) jJAnAvaraNIya karma ke viziSTa kSayopazama kA nAma labdhi hai | (III) viziSTa tapa ke kAraNa jo Rddhi prApta hotI hai, use labdhi kahate haiM | (IV) indriyoM dvArA padArthoM ko jAnane kI zakti ko bhI labdhi kahate haiN| labdhisthAna - samasta cAritrasthAnoM ko labdhisthAna kahate haiN| lava- sAta stokoM kA eka lava hotA hai| lAkSAvANijya-15 karmAdAnoM meM se eka krmaadaan| lAkha, manaH zIla, nIlI, dhAtakI ( eka vRkSa kI chAla) aura TaMkaNa khAra Adi ina pApa kI kAraNabhUta vastu kA vyApAra karanA lAkSAvANijya hai| For Personal & Private Use Only Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 509 * lAghava-(I) "yaha merA hai' isa prakAra ke mamatva kA parityAga karake ahaMkAra tyAga karanA-laghutA dhAraNa karanA-lAghava hai| yaha zaucadharma kA rUpAntara hai| (II) kriyAoM meM kuzalatA-dakSatA ko bhI lAghava kahate haiN| __ lAbha-(I) lAbhAntarAya karma ke kSaya se bhogya-upabhogya vastuoM kA hone vAlA laabh| (II) icchita padArtha kI prApti kA nAma lAbha hai| lAbhAntarAya karma-jisake udaya se lAbha meM bAdhA phuNce| lInatA-pratisaMlInatA (I) strI, pazu, napuMsaka Adi ke saMsarga se rahita nirbAdha ekAnta sthAna meM rahanA tathA mana, vacana, kAya, kaSAya aura indriyoM ko vaza meM rakhanA yaha lInatA nAmaka bAhyatapa hai| ise pratisaMlInatA tathA vivikta zayyAsana tapa bhI kahate haiN| lezyA-(I) kaSAya ke udaya se anuraMjita yogoM kI pravRtti ko lezyA kahate haiN| (II) jisake dvArA prANI karma se saMzliSTa ho, usakA nAma lezyA hai| (III) kRSNa Adi raMga ke dravyoM kI sahAyatA se jIva kA jo pariNAma hotA hai, use bhI lezyA kahate haiN| ___ loka-jo anantAnanta AkAza ke ThIka madhya bhAga meM sthita ho kara anAdi-ananta hai tathA Urdhva, adho aura madhyaloka ke bheda se tIna prakAra kA hai, jIvAdi SaDdravyoM se samRddha hai, jo Adi va anta se rahita hai tathA svabhAva se utpanna huA hai, use loka kahate haiN| lokapAla-jo durga ke pAlana-rakSaNa kI taraha loka kA pAlana karate haiM, ve lokapAla haiN| ve cAroM dizAoM meM cAra haiM-soma, yama, varuNa aura kubera (vaishrmnn)| __lokapUraNa-samudghAta = kevali-samudghAta-(I) jaba vedanIya Adi karmoM kI sthiti bahuta aura Ayukarma kI sthiti kama hotI hai, taba kevalI ke Atma-pradeza upayoga ke binA hI, ukta karmoM kI sthiti ko Ayu ke samAna karane ke lie zarIra se bAhara nikala kara cAra samayoM meM samasta loka ko vyApta kara dete haiM, isa prakriyA kA nAma lokapUraNa-samudghAta hai; ise kevali-samudghAta bhI kahate haiN| (II) jisa prakAra madyadravya ke phena kA vega budabuda ke AvirbhAva hote hI zAnta ho jAtA hai, usI prakAra kevali-samudghAta hote hI kevalI kI Ayu ke samAna vedanIya Adi anya aghAtiyA karmoM kI bhI sthiti ho jAtI hai| ___lokamUr3hatA-(i) nadI yA samudra meM snAna karane, bAlU va pattharoM kA Dhera lagAne, parvata se girane, agni meM par3ane = satI hone ityAdi (ko andhavizvAsa se puNyakAraka mAnanA) lokamUr3hatAe~ haiN| (II) ihalaukika zreya ke lie andha-vizvAsapUrvaka kaI rUr3hiyA~, paramparAe~, rIti-rivAja mAnanA, jaise-saMkrAnti meM tila dAna, grahaNAdi meM dAna, snAna tathA kudevoM kI ArAdhanA Adi lokamUr3hatAe~ haiN| lokAkAza-(I) jo jIva aura pudgaloM se sambaddha tathA dharmAstikAya-adharmAstikAya evaM kAla se vyApta ho kara sadA AkAza meM rahatA hai, vaha lokAkAza hai| (II) jahA~ dharmAstikAyAdi dravya dekhe jAte haiM, vaha lokAkAza hai| For Personal & Private Use Only Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 510 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * lokAnuprekSA-lokasaMsthAnAnuprekSA-jIvAdi padArthoM ke samudAyasvarUpa, jo adho-madhyAdi ke bheda se tIna prakAra kA loka hai, usameM kahA~, kauna-se jIva, kyoM aura kaise-kaise rahate haiM ? ityAdi prakAra se unake nivAsa-sthAna, unakI gati, jAti, zarIra, indriya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavyatA-abhavyatA, saMjJitva-asaMjJitva, AhAra, sukha-duHkha, Ayu Adi kA vicAra (cintana) karanA lokAnuprekSA hai| lokAntika deva-(1) loka se yahA~ abhiprAya hai-paMcama devaloka (brahmaloka) kaa| usake antika yAnI nikaTavartI kRSNarAjI kSetra meM jo deva rahate haiM, ve lokAntika haiN| (II) athavA loka se yahA~ audayikabhAvasvarUpa saMsAra vivakSita hai| usake anta meM yAnI. isa bhava ke anantara dUsare bhava meM saMsAra (loka) kA jo anta kara dete haiM (sarvakarmamukta ho jAte haiM), isa kAraNa bhI ve lokAntika deva kahalAte haiN| inheM lokAntaka bhI kahate haiN| lokAyatika (cArvAka matAnuyAyI)-jo AtmA, paramAtmA, svarga, naraka Adi ko. bilakula nahIM maante| isa zarIra aura isa bhava ko hI saba kucha mAnate haiM, pratyakSavAdI haiM, zarIra ke bhasmIkRta hone para punarjanma ko nahIM mAnate haiM, jo zarIra aura . indriya-sukhopabhoga ko hI sarvasva mAnate haiM, ve lokAyatika haiN| loca-sAdhu-sAdhviyoM ke lie eka anivArya kalpa (niym)| saMbhAvita jIvahiMsA se vacane, saundarya-pradarzana, zarIra-prasAdhana Adi rAgabhAva ke nirodha ke lie paryuSaNa Adi amuka kAla meM mastaka, zmazru Adi ke kezoM kA loca karane kA klp| ___lobha-bAhya padArthoM kA arjana, rakSaNa, saMgraha karanA aura una para mamatva-buddhi rakhanA, dene yogya pAtroM, sArvajanika sevAbhAvI saMsthAoM, puNya kAryoM meM dhana ko na denA athavA dUsare ke dhana ko grahaNa karanA, har3apanA, rizvatakhorI, zoSaNa, bhraSTAcAra Adi bhraSTa tarIkoM se dhana bar3hAnA lobha hai| __lomAhAra-zarIraparyApti ke pazcAt bAharI tvacA (camar3I) ke dvArA romoM ke Azraya se jisa AhAra ko grahaNa kiyA jAye, vaha lomAhAra hai| ___ laukikamUr3ha-jo hitAhita-vivekamUr3ha vyakti lokavaMcanAdirUpa dharma, pazubali, narabali Adi hiMsAprarUpaka dharma ko athavA devadAsI, satI-prathA, jIvita hI miTTI meM dabakara, parvata se kUdakara, paMcAgni tapa kara mara jAne ko dharma-puNya Adi mAnate haiM, tadanusAra AcaraNa karate haiM, ve lokamUr3ha yA laukikamUr3ha kahalAte haiN| vaktA : yathArtha-ayathArtha-(I) jo vyakti satya-asatya, samIcIna-asamIcIna bhASaNa karatA hai, vaha vaktA to hai, para AtmalakSI yathArtha vaktA nahIM hai| (II) jo prajJAvAn, sarvazAstroM ke rahasya kA jJAtA, loka-vyavahAra meM dakSa, AzAtIta, pratibhAzAlI, zAnta, prazna kA uttara pahale se hI socane-dekhane vAlA, kaisA bhI aMTasaMTa prazna ho, use sahane vAlA, dUsare ke citta ko AkarSita karane vAlA, paranindA se rahita tathA spaSTa, hita, mita, madhura bhASaNa karane vAlA hotA hai, vahI yathArtha vaktA evaM dharmakathA kA vyAkhyAtA ho sakatA hai| For Personal & Private Use Only Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 511 * vacanasiddhi : vacana-nirviSA Rddhi-(1) jisa siddhi, labdhi yA Rddhi ke prabhAva se, vAlane mAtra se viSa-saMyukta tIkSNa yA kaTu Adi AhAra nirviSa ho jAtA hai, use vacananirviSA Rddhi kahate haiN| (II) yA jisa Rddhi, siddhi yA labdhi ke prabhAva se RddhidhArI ke vacana ko suna kara bahuta-se rogoM se abhibhUta prANI nIroga, svastha ho jAte haiM, vaha bhI vacananirvipA Rddhi yA vacanasiddhi hai| vacanabalaprANa-svara-nAmakarma ke sAtha zarIra-nAmakarma hone para jo vacana- viSayaka pravRtti (vyApAra) karane kI vizeSa zakti hotI hai, use vacanabalaprANa kahate haiM! vacana-balA Rddhi-jisa Rddhi ke prakaTa hone para muni jihvendriyAvaraNa, noindriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa evaM vIryAntarAya ke utkRSTa kSayopazama se eka muhUrta ke bhItara samasta zruta ko anAyAsa hI jAna letA hai aura uttama svara ke sAtha uccAraNa bhI kara letA hai, use vacana-balA Rddhi jAnanA caahie| vajraRSabhanArAca saMhanana-jisa nAmakarma ke udaya se vajra ke samAna abhedya haDDiyA~ vajramaya veSTana (RSabha) se veSTita aura vajramaya nArAcoM se kIlita rahA karatI haiM, use vaRSabhanArAca saMhanana-nAmakarma kahate haiN| vadha-kisI jIva kI Ayu, indriyA~ aura balaprANoM kA viyoga karanA vadha hai| lakar3I, cAbuka yA beMta Adi se mAranA-pITanA yA satAnA-DarAnA bhI vadha hai| yaha asAtAvedanIya karmabandha kA kAraNa hai| . vanakarma-vanajIvikA-vana ko kharIda kara vRkSoM ko kATanA aura becanA, kaTe hue yA vinA kaTe hue vana ke phaloM, phUloM, pattoM Adi ko beca kara AjIvikA calAnA, vaha vanajIvikA yA vanakarma (vaNakamme) nAmaka karmAdAna hai, kharakarma hai| __ vanaspatikAyika jIva-vanaspati-nAmakarma ke udaya se jinakA zarIra vanaspati kA hotA hai, vanaspatikAyika jIva hai| vadha-parISaha-jaya-(I) tIkSNa zastra-astrAdi ke dvArA ghAta karane para bhI ghAtaka janoM ke prati roSa, dveSa, zApa, kopAdi vikAra ko prApta na ho kara yaha vicAra karanA ki yaha saba mere pUrvakRta karma kA phala hai| ye becAre merA kyA bigAr3a sakate haiM ? zarIra to nAzavAn hai hI, usI ko ye bhale hI naSTa kara deM ityAdi vicAra karate hue use zAnti, samatA aura dhairya ke sAtha sahana karanA vadha-parISaha-jaya hai| vandanA-arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya, sAdhu, guru (dIkSAdAtA), tapa, zruta yA guNoM meM adhika sAdhakoM ko tIna karaNoM ke saMkocapUrvaka-mana-vacana-kAya kI zuddhipUrvaka kRtikarma (vandanIya krama) ke dvArA kAyotsarga Adi sahita yA binA kAyotsargAdi ke jo abhivAdana-stutipUrvaka (guru-vandana-pATha = tikkhutto ke pATha se) paMcAMga namA kara praNAma kiyA jAtA hai, use vandanA kahate haiN| SaD AvazyakoM meM yaha tIsarA Avazyaka hai| isakA vandanA ke atirikta guNavat-pratipatti nAma bhI hai| For Personal & Private Use Only Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 512 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * vayaHsthavira-sATha varSa se Upara kA vRddha jn| vargaNA-(I) samasta jIvoM ke anantaveM, bhAga-pramANa vargoM ke samUha ko vargaNA kahate haiN| (II) asaMkhyAta-lokapramANa yogAvibhAga-praticchedoM kI eka vargaNA hotI hai| varNa-nAmakarma-jisa karmodaya ke nimitta se zarIra meM varNa prApta huA karatA hai, use varNa-nAmakarma kahate haiN| vazArtamaraNa-indriya-viSayoM ke vaza ho kara pIr3ita hote hue maranA vazArtamaraNa hai| valayamaraNa = valayamaraNa-jo sAdhaka saMyama ke anuSThAna se khinna ho kara yA saMyama se bhraSTa ho kara kSudhAdi parISahoM dvArA marate haiM; unakA maraNa valayamaraNa, valAyamaraNa yA valanmaraNa hotA hai| vahni-lokAntika devoM kA eka prakAra, jo vahni (agni) kI taraha dedIpyamAna hotA hai| isalie ukta devoM kA nAma 'vahni' hai| vAkya-zuddhi-pRthvIkAyAdi jIvoM ke prati Arambha-viSayaka preraNA se rahita, parapIr3Ajanaka, kaThora, karkaza, chedana-bhedanakArI, nizcayakArI, hiMsAkArI, sAvadya Adi vacana-prayoga se rahita, hita, mita, priya, madhura, satya vacana bolane kA nAma vAkya-zuddhi hai| dazavaikAlikasUtra ke sAtaveM adhyayana meM sAdhaka ke lie vAkya- zuddhi kA sundara mArgadarzana hai| ise vAkzuddhi bhI kahate haiN| vAk-saMyama-hiMsAkArI va kaThora Adi vacanoM se nivRtta ho kara zubha bhASA meM pravRtti karanA vAksaMyama hai| vAggupti-pApa kI hetubhUta strIkathA, bhojanakathA, rAjakathA, dezakathA yA cauryakathA ityAdi vikathAoM ko athavA asatya Adi vacanoM ke parityAga ko tathA vANI para niyaMtraNa rakhane ko vAggupti kahate haiN| mauna rakhanA bhI vAggupti hai| ___ vAgbhava-asamIkSyAdhikaraNa-nirarthaka kathA-vArtA karanA, dUsaroM ko pIr3A pahu~cAne vAlA kucha bhI bhASaNa karanA, aMTasaMTa bakavAsa karanA vAgbhava (vAcika)asamIkSyAdhikaraNa kahalAtA hai| yaha AThaveM anarthadaNDa-viramaNavrata ke maukharya nAmaka aticAra ke antargata hai tathA sAmAyika vrata ke 10 vAcika doSoM meM se eka doSa hai| vAgyoga-vacanayoga-(I) audArika, vaikriya aura AhAraka zarIra ke vyApAra se prApta hue vacana-dravya-samUha kI sahAyatA se jo jIva kA vyApAra hotA hai, vaha vAgyoga hai| (II) vANI kI utpatti ke lie prayatna vAgyoga hai| (III) bhASA-paryAptiyukta jIva ke zarIra-nAmakarma ke udaya se svara-nAmodaya sahakArI kAraNa se bhASAvargaNA meM Aye hue pudgalaskandhoM kA caturvidha bhASArUpa se pariNamana vAgyoga hai| vAcanA-nirdoSa grantha aura usakA artha donoM par3hAnA, donoM kA pradAna karanA vAcanA hai| ziSyoM ko par3hAne ko bhI vAcanA kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 513 * vAcanArha-gurubhakta, kSamAvAna, kRtakRtya, nIroga, vizuddha buddhi ke 8 guNoM se yukta, vinamra, zAstrAnurAgI, sarva prakAra ke AkSepoM se rahita, nidrA aura Alasya kA vijetA, viSayecchA se rahita aura mAtsaryabhAva se dUra rahane vAlA ho, vaha sAdhaka siddhAnta kI vAcanA lene ke yogya hotA hai| vAtsalya- (I) jo mukti ke sAdhanA ke pratibhUta ratnatraya meM anurAga rakhatA hai, vaha vAtsalyaguNayukta samyagdRSTi hai / (II) sAdharmijana, vizeSataH atithi, glAna, guru, tapasvI Adi ke prati anurAga rakhatA hai, jinazAsana para anurAga rakhatA hai; vaha samyagdarzana ke vAtsalya guNa kA paripAlaka hai| vAmana - saMsthAna - jo nAmakarma samasta aMgoM aura upAMgoM kI hasva avasthA - vizeSa (baunepana kA kAraNa ho, use vAmana saMsthAna kahate haiN| vAyukAyika jIva - jisa jIva ne vAyu ko zarIrarUpa meM grahaNa kara liyA ho, use vAyukAyika kahate haiN| vAsanA - avicyuti se jo saMskAra sthApita hotA hai, use vAsanA kahate haiN| dhAraNA ke tIna krama haiM - avicyuti, vAsanA aura smRti; ina tInoM meM se vAsanA usakA dUsarA bheda hai| vikathA - jo kathA ( vArttAlApa, bAtacIta yA sambhASaNa ) saMyama kI vighAtaka ho, kAmottejaka, yuddhottejaka, sargabhAvottejaka evaM mArgaviruddha pApavarddhaka ho, vaha vikathA hai| vikalpa- maiM sukhI hU~, maiM duHkhI hU~, ityAdi harSa-viSAdarUpa pariNAma kA honA vikalpa hai| vikriyA- vaikriyazakti-aNimA, mahimA Adi aSTavidha siddhiyoM ke yoga se eka yA aneka, choTA yA bar3A, nAnArUpa dhAraNa kara lenA vikriyA yA vaikriya zakti hai| devoM aura nArakoM ko to janma se vaikriyazarIra milatA hai| deva vaikriyazarIra ke Azraya se nAnArUpa banA sakate haiN| vikSepaNI kathA -pahale mithyAvAda kA kathana karake phira sva- samyagvAda kA kathana karanA athavA pahale sva-samyagvAda kA pratipAdana karake phira mithyAvAda kA kathana karanA arthAt sva-samaya-para-samaya donoM kA kathana karanA vikSepaNI kathA hai| kumArga se sanmArga meM DAlanA vikSepaNI kA vyutpattilabhya artha hai| vicaya- viveka, vicaya aura vicAraNA, ye tInoM samAnArthaka haiN| vaha vijJAna - (I) moha, sandeha, viparyAsa tathA anadhyavasAya se rahita jo jJAna hotA hai, vijJAna kahalAtA hai| (II) jisa jJAna meM sva-para-viSayaka vividha prakAra kA pratibhAsa hotA hai, usakA nAma vijJAna hai| vidyA - (I) jisa maMtra kI adhiSThAtrI strI- devatA huA karatI hai athavA jo japa Adi anuSThAna dvArA siddha kI jAtI hai, use vidyA kahate haiN| (II) athavA jisako jAna kara mAnava apane hita ko samajhatA hai aura ahita se dUra rahatA hai, use vidyA kahate haiM / For Personal & Private Use Only Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 514 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * vidyAcAraNa-jinako vidyA ke bala se Ane-jAne kI labdhi yA Rddhi (zakti) prApta ho jAtI hai, unheM vidyAcAraNa kahate haiN| vinaya-(I) jo aSTavidha karmoM ko vinayati yAnI naSTa karatA hai, haTAtA hai, caturgatirUpa saMsAra se mukta karAtA hai, vaha vinaya hai| (II) jJAna, darzana, cAritra, tapa (dvAdazavidha) tathA bahuvidha upacAravinaya ke bheda se vinaya 5 prakAra kA hai| (III) jJAnAdi catuSTaya meM jo aticAra hoM, azubha kriyAe~ hoM, unheM dUra karanA- haTAnA vinaya hai| vinaya-sampannatA-mokSa ke sAdhanabhUta samyagjJAnAdi aura unake bhI sAdhana (mArgadarzaka) guru Adi haiM, unakI apanI-apanI yogyatA ke anusAra vinaya, bahumAna, Adara-satkAra karanA vinaya-sampannatA hai| yaha tIrthaMkara-nAmakarma ke bandhaka kAraNoM meM se eka hai| vinayAcAra-kAyika, vAcika, mAnasika zuddha pariNAmoM ke sAtha jo sthita hai, usake lie athavA usake dvArA ukta zuddha pariNAmoM meM svayaM sthita hone hetu-zAstra kA jo pATha, vyAkhyAna aura parivartana (paryaTanA) bAra-bAra anuzIlana-kiyA jAtA hai, use vinayAcAra kahate haiN| vipAka-(I) kaSAya kI tIvratA-mandatA Adi bhAvoM kI vizeSatA ke anusAra jo karma kI anubhAga-zakti meM vizeSatA hotI hai, usakA nAma vipAka hai| (II) vipacana kA nAma vipAka hai yAnI zubhAzubha karmapariNAma (krmphl)| (III) dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhavarUpa pA~ca nimittoM ke bheda se jo karmoM ke anubhAga (phaladAna-zakti meM vizvarUpatA = vividhatA) hotI hai, use vipAka kahate haiN| vipAkajA nirjarA-pUrvabaddha karma apanI sthiti ke pUrNa hone para jo pakate haiM-udaya ko prApta ho kara phala dete haiM-use vipAkajA nirjarA kahate haiN| isake viparIta avipAkajA nirjarA udaya meM Ane se pahale hI tapa, parISaha-upasarga-vijaya Adi ke dvArA udIraNA karake yAnI udaya meM lA kara una karmoM kI nirjarA kI jAtI hai, use avipAkajA nirjarA kahate haiN| vipAkajA nirjarA donoM prakAra kI hotI hai-sakAmA aura akaamaa| vipAkavicaya (dharmadhyAna)-(I) eka yA aneka bhavoM meM upArjita jIvoM ke puNya va pApakarmoM ke phala, udaya, udIraNA, saMkrama, bandha aura mokSa kA jisa dhyAna meM vicAra kiyA jAtA hai, use vipAkavicaya dharmadhyAna kahate haiN| (II) athavA dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke nimitta se jo jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke phala ke anubhavana (anubhAva) kA vicAra kiyA jAtA hai, athavA jisa dhyAna meM karma ke phala (vipAka) kA nirNaya kiyA jAtA hai usakA nAma bhI vipAkavighaya dharmadhyAna hai| vipulamati (manaHparyAyajJAna)-(I) jo Rja va anju manogata, vacanagata tathA kAyagata ko jAna letA hai, use vipulamati manaHparyAyajJAna kahate haiN| (II) jo manaHparyAyajJAna mana se-matijJAna se, mana athavA matijJAna ke viSaya ko jAna kara dUsaroM kI .saMjJA, cintA, smRti, mati, jIvana-maraNa, pUrvajanma, lAbha-alAbha, sukha-duHkha Adi ko jAna letA hai, vaha vipulamati hai| For Personal & Private Use Only Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 515 * vippaNAsa-maraNa (samAdhimaraNa kA eka prakAra)-jise akelA sahana na karake aise duruttara, durbhikSa, ghora aTavI, pUrva zatru kA, duSTa rAjA kA yA cora kA bhaya athavA manuSyakRta yA tiryaMcakRta upadrava ke upasthita hone para yA brahmacaryavrata ke bhaMga kA nAza Adi cAritradoSa-sambandhI saMkaTa upasthita hone para pApabhIru, saMvega- prApta muni karmodaya ko upasthita jAna kara pApAcaraNa karane se yA cAritra-virAdhanA karane se DaratA hai| aise dharma-saMkaTakAla meM vaha aisA nirNaya karatA hai ki yadi maiM upasarga-pIr3ita hone se saMyama se bhraSTa ho jAU~gA to darzana se bhI bhraSTa ho jAne para saMklezayukta ho kara use bhI sahana na kara skuuNgaa| aisI sthiti meM maiM ratnatraya ke ArAdhana se bhraSTa ho jaauuNgaa| ataH vaha nizcala, nirdvandva ho kara darzana va cAritra se zuddha rahakara arahanta ke pAsa meM (yA arahanta kI sAkSI se) AlocanA karake nirmala pariNAmoM se AhAra-pAnI kA tyAga (nirodha) karatA hai| isa avasthA meM usakA jo samAdhipUrvakamaraNa hotA hai, use vippaNAsamaraNa kahA jAtA hai| . viprauSadhi (labdhi)-'viT' zabdamala kA 'pu' zabda prasravaNa kA vAcaka hai jisake mala aura mUtra donoM auSadhirUpa ho jAte haiM, vaha viprauSadhi yA viDauSadhilabdhi (Rddhi) kA dhAraka hotA hai| vibhaMgajJAna-(I) kSAyopazamika va karmAgama ke nimittabhUta viparIta avadhijJAna ko vibhaMgajJAna kahate haiN| yaha jJAna mithyAtva ke sahita rahatA hai| (II) jisa avadhijJAna ke jAnane ke pIche Azaya samyak nahIM hotA, dRSTi viparIta hotI hai, vaha vibhaMga kahalAtA hai| viratAvirata-pratyAkhyAna kaSAya ke udaya hone se jIva viratAvirata hotA hai| jo hiMsAdi pA~ca pApoM se sthUlarUpa se virata hotA hai, sUkSmarUpa se avirata, kintu samyagdRSTi aura tattvoM kA jJAna aura zraddhAna rakhatA hai, vaha viratAvirata zrAvaka hai| virati-cAritramohanIya karma ke upazama, kSaya aura kSayopazama ke nimitta se aupazamika Adi cAritra kA AvirbhAva hotA hai, use virati kahate haiN| virAga-rAga ke kAraNoM ke abhAva meM jo viSayoM se virakti hotI hai, usakA nAma virAga hai| virAgatA-lobhanigraha kA nAma virAgatA hai| lobha ke antargata Asakti, rAgabhAva, moha, vAsanA, kAmanA, lAlasA, tRSNA Adi sabhI A jAte haiN| virAgavicaya-zarIra apavitra hai aura bhoga kimpAka phala ke samAna viSaile haiM, isa prakAra viSayoM ke prati virakti kA punaH-punaH cintana virAgavicaya dharmadhyAna kahalAtA hai| dharmadhyAna ke 10 bhedoM meM se yaha chaThA bheda hai| _ virAdhaka-jo ratnatrayasvarUpa vizuddha AtmA ko chor3a kara paradravya kA vicAra karatA hai, use virAdhaka kahA gayA hai| viruddharAjyAtikrama-(I) rAjya ke kAnUna ke viruddha kArya krnaa| (II) virodhI rAjya . meM yA para-rAjya meM zAsakIya vidhAna kA bhaMga kara anya prakAra se vastu kA grahaNa, rAjya For Personal & Private Use Only Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 516 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * kI sImA kA atikramaNa karanA, vahA~ ke kAnUna kA ullaMghana karanA bhI viruddharAjyAtikrama hai| yaha tRtIya aNuvrata kA aticAra hai| vivikta-svAdhyAya, adhyayana, dhyAna, dhAraNA Adi meM bAdhaka strI, pazu, napuMsaka Adi kAraNoM se rahita parvata kI guphA, kandarA, prAgbhAra, zmazAna yA janazUnya gRha, athavA udyAna Adi sthAna vivikta mAne jAte haiN| vivikta ke artha haiM-vijana, channa, pavitra, ekAnta aura strI Adi ke nivAsa-samparka se rahita yA janasamparka se rhit| viviktazayyAsana tapa-(I) tiryaMcanI, manuSyanI (nArI), vikArayukta devI, jantu, napuMsaka Adi ke tathA janasamparka se rahita sthAna ko prayatnapUrvaka chor3a kara nirvAdha sthAna meM Asana va zayyA lagAnA viviktazayyAsana tapa hai| (II) brahmacarya ke paripAlana, tathA pavitratA, dhyAna, dhAraNA, svAdhyAya, adhyayana Adi ke lie jantu-pIr3A se rahita nirjana zUnya gRha Adi meM sonA, baiThanA Adi vivikta zayyAsana tapa hai| viveka-pratimA-viveka kA artha hai-vivecana yAnI tyaag| Abhyantara kapAya Adi tathA bAhya-gaNa, upadhi, zarIra aura bhakta-pAna Adi jo anAvazyaka yA ayogya hoM, unakA parityAga krnaa| kintu ina saba gaNa Adi ke prati ghRNA, dveSa, aruci yA ISyA na karanA, inake prati antara meM AsthA va AdarabhAva rakhanA yaha vyutsarga nAmaka Abhyantara tapa ke antargata samAviSTa ho jAtA hai| vizuddhatA-atizaya tIvra kaSAya kA abhAva yA manda kaSAya kA nAma vizuddhatA hai| yaha sAta bandhakoM kI vizuddhatA hai| vizuddhi-(I) vivakSita jJAnAvaraNIyAdi karmoM ke kSayopazama hone para jo AtmA kI nirmalatA hotI hai, usakA nAma vizuddhi hai| (II) aparAdha se malina hue AtmA ko AlocanA, nindanA, garhaNA, pratikramaNa aura prAyazcitta dvArA nirmala karane kA nAma zuddhiAtma-zuddhi hai| (III) sAtAvedanIya nAma (puNya prakRti) ke bandha yogya pariNAma ko bhI (bhAva) vizuddhi kahate haiN| vizuddhi-sthAna parivartamAna (parAvartamAna), sAtA, sthira, zubha, subhaga, susvara aura Adeya Adi puNya prakRtiyoM ke bandha ke kAraNabhUta (manda) kaSAya-sthAnoM ko vizuddhi-sthAna kahA jAtA hai| vizodhi-vizeSa prakAra se zuddhi vizodhi hai| ziSya ke dvArA hue aparAdha kI AlocanA kara lene para usako yathAyogya prayAzcitta diyA jAnA, vizodhi kahalAtI hai| vizvasta-maMtrabheda-vizvAsa ko prApta jo mitra va patnI Adi haiM, unake maMtra kogopanIya abhiprAya (bAta) ko prakaTa kara denA vizvasta-maMtrabheda hai| yaha satyANuvrata kA eka aticAra hai| viSaya-(I) dravya-paryAyarUpa artha viSaya hai| (II) indriyoM aura mama ko santuSTa karane vAle padArtha viSaya kahalAte haiN| (III) jihvA Adi indriyoM se jina rasa Adi ko grahaNa kiyA jAtA hai, ve unake viSaya mAne gaye haiN| For Personal & Private Use Only Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 517 * viSa-vANijya-somala, poTeziyama sAinAiDa, tejAba Adi viSoM kA tathA viSaile jAnavaroM-sarpa, chipakalI, bicchU, nevalA, sAMDA, goha Adi ko pakar3avA kara unase vividha davAiyA~ yA sUpa yA tela Adi banA-banA kara becanA, ye saba cIjeM viSa-vANijya meM gine jAte haiN| yaha karmAdAna hai| visaMvAda-viparIta prtiiti| visaMvAdana-svarga-mokSAdi-sAdhaka samIcIma kriyAoM meM pravRtta kisI dUsare vyakti ko mana-vacana-kAya kI kuTilatA se 'aisA mata karo, aisA karo' isa prakAra se bahakAne, vaMcanA karane ko visaMvAdana kahate haiN| vistAra-ruci (samyaktva kA eka bheda)-pramANa, naya, nikSepa Adi vistRta upAyoM se aMgazAstra, pUrvazAstra Adi meM prarUpita tattvoM ko jAna kara jo ruci yA zraddhA hotI hai, use vistAra-ruci, vistAra-dRSTi yA vistAra-samyaktva kahate haiN| vihAyogati-nAmakarma-(I) (digambara-paramparAnusAra) vihAyas nAma AkAza kA hai| jisa karma ke udaya se jIva kA AkAza meM gamana niSpanna hotA hai, use vihAyogati-nAmakarma kahate haiN| (II) (zvetAmbara-paramparAnusAra) jisa karma ke udaya se jIva zubha yA azubha gati (gamana = cAla) se yukta hotA hai, vaha vihAyogati- nAmakarma kahalAtA hai| isake do bheda haiM-zubha vihAyogati aura azubha vihaayogti| vIcAra-artha, vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa (parivartana) ko vIcAra kahate haiN| yaha prazastadhyAna kA viSaya hai| vItarAga-mohanIya karma ke kSaya se jIva vItarAga (rAga-dveSa se rahita) hotA hai| vItarAga-kathA-guru aura ziSya athavA tattvajJAna ke viziSTa vidvAnoM ke bIca meM jaba bhI kisI vastusvarUpa ke nirNaya kI bAta cale, taba paraspara vItarAgatA yA vItarAga ko lakSya meM rakha kara calanA vItarAga kathA hai| vItarAga-cAritra-rAgAdi tathA apadhyAna Adi samasta vikalpoM se rahita tathA sva-saMvedana se utpanna svAbhAvika sukha ke rasAsvAda se yukta jo cAritra hotA hai, use vItarAga-cAritra kahate haiN| vItarAga-samyaktva-7 karmaprakRtiyoM kA sarvathA kSaya ho jAne para AtmA meM jo nirmalatA hotI hai, use vItarAga-samyaktva kahA jAtA hai| vIra-(I) jo karmoM kA vidAraNa karatA hai tathA tapasyA se suzobhita hai aura tapa tathA vIrya se yukta hai, use vIra kahA jAtA hai| (II) rAgAdi zatruoM para jo vijaya prApta kara letA hai, vaha vIra kahalAtA hai| vIrya-(I) dravya kI apanI zakti kA nAma vIrya hai| (II) vIryAntarAya karma ke kSaya yA zayopazama se hone vAlA AtmA kA pariNAma vIrya hai| For Personal & Private Use Only Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 518 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * ryAntarAya karma - jisa karma ke udaya se vIrya kI utpatti meM antarAya par3e yAnI kisI jJAnAdi kI ArAdhanA meM koI sAdhaka zakti lagAnA cAhe parantu isa karma ke udaya se vaha zakti na lagA sake, vahA~ vIryAntarAya karma samajhanA caahie| (II) zarIra niroga hone tathA yauvana avasthA hone para bhI jisake udaya se prANI alpaprANa ho jaaye| (III) athavA zarIra baliSTha hone para bhI tathA prayojana siddha hone kI sambhAvanA hone para bhI prANI hInabala va pastahimmata hone se usameM pravRtta hI nahIM hotA usakA vaha kAraNabhUta karma hai- antarAya karma / vRtti-saMkSepa tapa-vRtti parisaMkhyAna tapa - apanI svAda-lAlasA kI vRtti ko kama ( saMkSipta ) karane ke lie sAdhu dvArA bhikSAcarI ke lie gRha, eka pAr3A . ( mohallA) athavA daridradAtA Adi ke ghara se bhikSA ke viSaya meM parimANa karanA athavA (zrAvaka ke pakSa meM) khAdya dravyoM kI ginatI rakhanA vRtti-saMkSepa hai| veda - jo anubhava meM Aye, vaha veda hai / Atma-pravRtti se jo maithuna kriyA ke prati mugdha karatA hai - sammoha utpanna karatA hai, vaha veda - nokaSAya hai| yaha tIna prakAra kA hai - strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda | veda (zruta) - jo samasta padArthoM ko vartamAna meM jAnatA hai, bhaviSya meM jAnegA aura bhUtakAla meM jAna cukA hai, use veda kahate haiM / zruta ke vAcaka 41 nAmoM meM se eka hai| veda = vedana-sukha-duHkha Adi kA vedana- anubhava karanA athavA karmoM kA zubha-azubha phala vedanA = bhoganA, anubhava karanA = veda yA vedana kahalAtI hai| veda vedanakarttA jIva kA bhI eka paryAya hai| vedaka-samyaktva-prathama samyaktva ke abhimukha huA jo jIva dale jAne vAle dhAna ke chilake, kaNa aura tandula, ina tIna vibhAgoM ke samAna mithyAdarzana karma ko mithyAtva, samyak mithyAtva aura samyaktva, ina tIna bhAgoM meM vibhAjita kara samyaktvaprakRti kA anubhava (vedana) karatA hai| vaha sadbhUta padArthoM ke zraddhAna ke phalasvarUpa vedaka samyagdRSTi hotA hai| vedanA-vivakSAbheda se vedanA kA aneka arthoM meM prayoga hotA hai / yathA - (1) karma ke udaya kA nAma vedanA hai| (2) karma ke anubhava = karmaphala ke vedana ( bhogane ) kA nAma vedanA yA vedana hai| (3) ATha prakAra ke karmadravya kA nAma vedanA hai / ( 4 ) sukha-duHkha kA nAma vedanA hai| (5) udaya meM prApta hue vedanIya karma ke dravya ko RjusUtranaya kI apekSA vedanA kahA jAtA hai| (6) zabdanaya kI apekSA vedanIya karmadravya ke udaya se jo sukha-duHkha hote haiM, unako tathA AThoM karmoM ke udaya se utpanna hone vAle jIva ke pariNAma (anubhava - anubhAva ) ko bhI vedanA kahA gayA hai| vedanA (ArttadhyAna ) - (I) zUla roga Adi kI pIr3A hone para usake viyoga ke lie tathA bhaviSya meM usakA saMyoga na ho, isake lie jo cintA ( vyAkulatA ) hotI hai, usakA nAma vedanA hai| (II) vAta, pitta, kapha Adi ke vikAra se zarIra meM jo pIr3A hotI hai, usake kAraNa hue ArttadhyAna ko bhI vedanA kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 519 vedanAbhaya-maloM ke prakopa se zarIra meM jo rogAdijanita vedanA utpanna hotI hai, vaha Agantuka hai| abhI AI nahIM hai, usase pahale hI zarIra meM kampana honA, ajJAnatAvaza usake lie cintAtura honA ki maiM kaise niroga hoU~gA ? mujhe kahIM vyAdhijanita vedanA na ho jAye' yahI vedanAbhaya hai, jo bhayamohanIya karma ke udaya se hotA hai| vedanIyakarma = vedyakarma-madhulipta talavAra kI dhAra ke samAna jo karma sukha-duHkha ka anubhavana (vedana) karAne ke svabhAva vAlA hai, vaha vedanIya yA vedya karma hai| usake do prakAra haiM- sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / vehANasa-maraNa-per3a, paMkhe Adi se udbandhana gale meM baMdhana ( phA~sI) DAla kara AkAza meM (jhUla kara maraNa hotA hai, use vehANasa yA vaihAyasa - maraNa kahate haiN| = " vaikriyazarIra - (I) jisa karma ke udaya se jIva (AtmA) ke sAtha vaikurvika zarIra ke paramANu bandha ko prApta hote haiM, usako vaikriyazarIra - nAma kahate haiM | (II) aNimAdi aSTaguNarUpa siddhiyoM ke sambandha se choTe-bar3e sthUla sUkSma, eka-aneka Adi nAnA prakAra ke rUpoM kA nirmANa kiyA jAnA vikriyA hai, vikriyArUpa prayojana siddha karane vAle zarIra ko vaikriya yA vaikriyikazarIra kahate haiM | (III) sUkSmAtisUkSma kArya karane meM samartha, pudgaloM se racita tathA vividha kriyAoM ko karane ke prayojana vAlA zarIra vaikriyazarIra hotA hai| Ara kisamudghAta - (I) ekatva - pRthaktvarUpa aneka prakAra ke vaikriyikazarIra, vAkpra Adi vikriyArUpa prayojanoM ko siddha karane vAle samudghAta - Atma-pradezI ! zara se bAhara nikalane ko vaikriya - samudghAta kahate haiM | (II) vaikriyazarIra-nAmakarma udaya vAle devoM aura nArakoM dvArA svAbhAvika AkAra ko chor3a kara vibhinna AkAroM meM avasthita honA vaikriya-samudghAta kahalAtA hai| vainayika mithyAtva - (1) samasta devoM aura sabhI zAstroM ko unakI yathArthatA-ayathArthI kA viveka na karake samAnarUpa meM dekhanA vainayika mithyAtva hai ! (II) jinakA prayA ekamAtra sabakA vinaya karanA hI hotA hai, ve vainayika mithyAdRSTi mAne gaye (III) ihaloka-paraloka-sambandhI sabhI sukha vinaya se hI prApta hote haiM, na ki jJAna, da tapa aura upavAsa ke leza se vinaya se hI mokSa hotA hai, isa prakAra kI eka mAnyatA ko vainayika mithyAtva kahate haiN| isa prakAra ke midhyAtva se grasta vyakta vainayikavAdI bhI kahalAte haiN| vinayavAda - ( 1 ) ekAntarUpa se vinaya ko hI svIkAra karanA vinayavAda hai| inakI mAnyatA hai ki sura, rAjA, jJAti, yati, sthavira (vRddha), adhama, mAtA, pitA, ina 8 meM se pratyeka kA deza va kAla kI upapatti ke sAtha kAya, vacana, mana aura dAna, ina cAra ke dvArA vinaya karanA cAhie / yoM 8 bhedoM ke sAtha ina 4 ko guNita karake 8 x 4 = 32 bheda ekAnta vinayavAda ke hue / vinayavAda kA eka aura prakAra bhI hai - kuttA, gAya, manuSya, cANDAla yA koI bhI jIva sAmane mila jAye sabakA yathAyogya vinaya karanA yaha bhI ekAnta vinayavAda kA rUpa hai| For Personal & Private Use Only Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 520 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * vainayikI prajJA-vainayikI buddhi-vinayapUrvaka 12 aMgazAstroM ke par3hane vAle ke yA 'para' kA = anubhaviyoM, mahattaroM-bujurgoM kA vinaya karane se jo buddhi utpanna hotI hai, vaha vainayikI buddhi yA prajJA hai| vinaya yAnI sevA-zuzrUSA (guru Adi kI) jisakI kAraNa hai yA jisameM usakI pradhAnatA hai, vaha bhI vainayikI buddhi kahalAtI hai| ___ vaibhAvikabhAva-jIva ke apane guNoM meM jinase saMkramaNa, parivartana yA vikAra hotA hai, ve kaSAya, rAga, dveSa, moha, mamatva, ahaMtva Adi vaibhAvikabhAva kahalAte haiN| vaimAnika (deva)-jinameM rahate hue jIva apane Apako viziSTa puNyazAlI mAnate haiM, ve vimAna haiM aura unameM rahane vAle deva vaimAnika kahalAte haiN| vaiyAvRtya (Abhyantaratapa kA eka bheda)-(I) kAyapIr3A, azakti, rugNatA, vyAdhi, mArgazrama se zrAnta, cora, duSTa, durjana Adi se upadruta, hiMsra pazuoM se pIr3ita, zAsanakartA Adi se bAdhita, nadI Adi se avaruddha, parISaha, mithyAtva tathA durbhikSa Adi saMkaToM se grasta AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSa (navadIkSita), glAna, gaNa, kula, saMgha (caturvidha saMgha), sAdhu aura samanojJa (sAdharmika), ina dasa uttama sevA-zuzrUSA-pAtroM ko una-una saMkaToM se-ApadAoM se vyAvRtta karane = dUra karane, kA jo karma yA bhAva hai, use vaiyAvRtya kahate haiN| (II) guNIjanoM para kisI prakAra kA duHkha, saMkaTa, vipatti A par3ane para unakA niravadya vRtti se apratyupakArabhAvanA se pratIkAra karanA-apanayana karanA vaiyAvRtya hai| guNavAn sAdhuvarga yA dharmasaMgha, gaNa Adi para duHkha A par3ane para nirdoSa upAya dvArA use dUra karane kA nirantara vicAra yA cintana karate rahanA vaiyAvRtyabhAvanA hai| vaiyAvRtya-yoga-jina samyagdarzana, samyagjJAna, pravacana-vAtsalya, arahanta-bhakti, bahuzruta-bhakti Adi bhAvoM dvArA jIva apane yogoM ko pUrvokta vaiyAvRtya meM yojita karatA hai, usakA nAma vaiyAvRtya-yoga hai| vairAgya-zarIra, viSayabhoga tathA saMsAra (janma-maraNAdi) Adi aniSTa para- vastuoM para prItirUpa-AsaktirUpa rAgabhAva kA naSTa ho jAnA virAga hai, virAga kI avasthA vairAgya hai| vainasikabandha-puruSa ke prayatna ke binA pudgaloM meM paraspara bandha ho jAnA vainasikabandha hai| vyaMjanAvagraha-jisase artha vyakta hotA hai, use vyaMjanA kahate haiN| zrotrAdi indriyoM meM zabdAdirUpa se pariNata pudgala-grahaNa karane para bhI do-tIna Adi samayoM meM vyakta nahIM ho paate| kintu ve bAra-bAra avagraha hone para vyakta hote haiN| ataH vyakta grahaNa se pUrva jo unakA avagraha (avyaktarUpa se) hotA hai, vahI vyaMjanAvagraha hai| (artha kA) avyaktarUpa se grahaNa honA vyaMjanAvagraha hai| ___ vyaMjanAvagrahAvaraNIya-jo karma vyaMjanAvagraha ko AvRta karatA hai, vaha vyaMjanAvagrahAvaraNIya hai| For Personal & Private Use Only Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda- - koSa *521* vyantaradeva - jina devoM ke nivAsa jalAzaya, vRkSa, vanAdi vividha kSetra haiM, aneka prakAra ke vanAntara jinake AzrayabhUta haiM, ve vyantara kahalAte haiN| athavA jinakA manuSyoM se antara nahIM hai, ve bhI vANavyantara kahalAte haiN| vyavahAracAritra-azubha (AcaraNa) se nivRtti aura zubha AcaraNa meM pravRtti vyavahAracAritra hai| vyavahAranaya-saMgrahanaya dvArA grahaNa kiye hue padArthoM kA jisake dvArA bheda kiyA jAtA hai, use vyavahAranaya kahate haiM / vyavahAra - samyaktva - (I) mithyAtva se viparIta tattvArtha zraddhAnarUpa nizcaya - samyaktva kA kAraNabhUta vyavahAra-samyagdarzana hai| (II) mUr3hatAtraya, aSTavidha mada, chaha anAyatana, zaMkAdi ATha mala se rahita zuddha jIvAdi tattvArtha- zraddhAna- lakSaNa sarAga-samyaktva kA hI apara nAma vyavahAra - samyaktva hai| vyavahAra-samyagjJAna- aMgazAstra aura pUrvazruta viSayaka jJAna vyavahAra - samyagjJAna kA lakSaNa hai| vyavahAra-samyagdarzanArAdhanA - tIna mUr3hatAoM aura paccIsa doSoM ko dUra karake heya ke parityAga aura upAdeya ke grahaNapUrvaka jisameM jIvAdi tattvoM kA zraddhAna kiyA jAye, use vyavahAra-samyagdarzanArAdhanA kahate haiN| vyutsargatapa- (I) vividha bAhyAbhyantara bandhahetuoM - doSoM kA utkRSTa tyAga vyutsarga hai| (II) AtmA aura AtmIyarUpa saMkalpa - ahaMkAra aura mamakAra kA tyAga vyutsarga hai| (III) bAhya zarIra, bhakta, upadhi aura antaraMga krodhAdi kaSAyoM tathA rAga-dveSAdi vikAroM kA vyutsarjana = viziSTa rUpa se tyAga karanA vyutsargatapa hai| yaha Abhyantaratapa hai / vyutsarga-samiti - jIva-jantuoM se rahita pRthvI para mala, mUtra, kapha, lIMTa Adi ko atizaya prayatna (yatanA) ke sAtha DAlA (pariThA) jAye, use vyutsarga-samiti kahate haiM / vyutsRSTa-maraNa-samyagdarzana-jJAna-cAritra kA parityAga karake jo mRtyu ho, vaha vyutsRSTa-maraNa hai| vyavahAra - hiMsA - rAgAdi kI utpatti meM bAhya nimittabhUta jo anya prANiyoM kA ghAta hotA hai, use vyavahAra - hiMsA kahate haiN| vyuparata kriyAnivRtti - jo dhyAna vitarka va vIcAra se rahita ho, kriyA se vihIna ho, jisameM yogoM kA nirodha ho cukA ho tathA zaileza (meruparvata) ke samAna niSkampa aura sthiratA prApta ho, use antima vyuparata - kriyA nAmaka caturtha zukladhyAna kahate haiN| zeSa cAra aghAtikarmoM kA kSaya karane ke lie ayogIkevalI bhagavAna ise dhyAte haiN| vrata- (I) hiMsA, asatya, corI, abrahmacarya aura parigraha, ina pA~coM se virata hone kA nAma vrata hai| (II) sarvasAvadyayogoM se nivRtti ko vrata kahate haiM | (III) niyamoM kA For Personal & Private Use Only Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 522 karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * saMkalpapUrvaka pAlana karanA tathA azubha karma se nivRtta honA aura zubha karma meM prajJa karanA vrata hai| vratI-jo mAyA, nidAna aura mithyAdarzana. ina tIna zalyoM se rahita ho kara ahiMsAdi vratoM se vibhUSita hotA hai, vaha vratI kahalAtA hai| (za) zakaTajIvikA-gAr3iyA~ aura unake aMgabhUta cakke Adi banAnA. vecanA aura bhAr3e para calAnA zakaTajIvikA hai| zakaTIkarma (sADIkamme)-gAr3iyA~ banAnA, bhAr3e para calAnA, aura usake dvArA AjIvikA karanA zakaTIkarma hai| ye donoM dhandhe vasajIvoM ko pIr3AdAyaka, sasthAvara-hiMsAjanaka hone se heya haiN| isIlie inheM karmAdAna (kharakarma) meM ginAyA hai| zaktitastapa-yaha zarIra duHkha kA kAraNa, anitya aura apavitra hai, abhISTa bhogoM ke dvArA ise puSTa karanA ucita nahIM hai; apavitra ho kara bhI yaha guNarUpa ratnoM ke saMcaya karane meM upakArI hai, aisA vicAra karake viSayasukha meM Asakta na hA kara usakA upayoga dAsa kI taraha krnaa| jisa prakAra kArya ke sampAdanArtha sevaka ko bhojana aura vetana Adi diyA jAtA hai, usI prakAra ratnatrayAdi guNoM ko prApta karane ke lie yathAyogya isa zarIra kA poSaNa karanA tathA zakti ke anurUpa AgamAnusAra vAhyAbhyantara tapa karanA zaktitastapa kahalAtA hai| zaktitastyAga--pAtra ke lie diyA gayA AhAradAna usI dina meM usakI prIti kA kAraNa hotA hai| abhayadAna eka bhava kI ApattiyoM ko, dUra kI ApattiyoM ko dUra karane vAlA hai, kintu samyagjJAna kA dAna hajAroM bhavoM ke duHkhoM se mukta karAne vAlA hai| isa kAraNa vidhipUrvaka isa tIna prakAra ke dAna denA yA tyAga karanA zaktitaH tyAga kahalAtA hai| zaMkA-sarvajJa Apta purupoM dvArA upadiSTa (Agamagamya atIndriya) katipaya padArtha haiM yA nahIM ?isa prakAra kA sandeha karanA zaMkA hai| zabdAnupAta-maryAdita kSetra ke bAhara vyApAra karane vAle puruSoM ko lakSya karake khA~sane Adi kA zabda karake samajhAnA yA bulAnA zabdAnupAta nAmaka dezAvakAzika vrata kA aticAra hai| __zayyA-parISahajaya-tIkSNa, viSama, Ubar3a-khAbar3a, adhika retIle. patharIle, kaMkarIle, zIta yA uSNa bhUmi vAlA pradeza Thaharane aura sone ke lie mile, phira bhI sAdhaka vinA kisI prakAra kI udvignatA, caMcalatA yA pratikriyA ke prANiyoM kI kisI prakAra kI virAdhanA na ho, isa prakAra pramArjana-pratilekhanApUrvaka zava ke samAna nizcala ho kara sone rahane-baiThane vAlA, jo sAdhaka vyantara Adi ke upadrava se vicalita na ho kara zAnti se jJAna-dhyAna meM citta lagAtA hai, to vaha zayyA-parIpaha para vijaya kara letA hai| ise zayyA parIpaha-sahana bhI kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 523 * zama-(I) darzanamohanIyasvarUpa moha aura cAritramohanIsvarUpa kSobha ina donoM se rahita AtmA ke pariNAma ko zama kahate haiN| (II) duSTa anantAnubandhI kaSAyoM udayAbhAva kA nAma zama hai| cAritra, dharma aura zama ekArthaka haiN| zarIra-nAmakarma-jisake udaya se AtmA ke audArika Adi zarIra kI racanA hotI hai, yaha zarIra-nAmakarma kahalAtA hai| zarIra-paryApti--tiloM ke khala bhAga ke samAna khalabhAgarUpa meM pariNata pudgala skandhoM ko asthi Adi sthira-avayavarUpa se tathA taila-samAna rasa-bhAga ko rasa, rakta, majjA, carbI aura vIrya Adi dravarUpa avayavoM dvArA audArika Adi tIna zarIrarUpa meM pariNamana kI zakti se yukta skandhoM kI jo paryApta prApti hotI hai, use zarIra-paryApti kahate haiN| zarIrabandhana-nAmakarma-jo pUrvabaddha aura vartamAna meM bA~dhe jAne vAle audArika Adi zarIragata pudgaloM ke sambandha kA kAraNa hai, use zarIrabandhana-nAmakarma kahate haiN| zarIrasaMghAta-nAmakarma-udaya-prApta jina pudgala-skandhoM dvArA bandhana-nAmakarma ke udaya se bandha ko prApta hue zarIragata pudgala-skandhoM kI mRSTatA (zuddhi yA cikanApana) kI jAtI hai, usakA nAma zarIrasaMghAta nAmakarma hai| zAnti-karmajanita saMtApa kA upazama honaa| zAsanadeva-jainazAstra kI rakSA karane tathA vighna-bAdhAoM ko dUra karane vAle zAsanadeva-devI kahalAte haiN| zAstra-jo Apta ke dvArA kathita hai, kuvAdiyoM dvArA khaNDanIya nahIM hai, jisameM pratyakSa aura anumAna se virodha sambhava nahIM hai, jo vastusvarUpa kA yathArtha upadeSTA va samasta prANiyoM ke lie hitakara hotA hai evaM kumArga = mithyAtva Adi se bacAne vAlA hotA hai, use zAstra kahate haiN| ___ zikSAvrata-zikSA kahate haiM-punaH punaH parizIlana = abhyAsa karane ko athavA vidyA ko| zikSA ke lie athavA zikSA kI pradhAnatA se yukta jo vrata grahaNa kiyA jAya, vaha zikSAvrata hai| zrAvaka ke lie 4 zikSAvrata batAye gaye haiN| ziva-jisa mahAn deva ne atizaya kalyANakArI, zAnta paramasaukhyarUpa, avinazvara, muktipada ko prApta kara liyA hai, vaha ziva hai| 'ziva' siddhigati kA bhI eka vizeSaNa hai| - ziSya-jo gurubhakta, vinIta, bhavabhIru, dharmAtmA, buddhimAn, zAntacitta, Alasyarahita aura ziSTa ho, vahI ziSya kahalAtA hai| ____ zIta-nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM zItatA (ThaNDaka) hotI hai, vh| zIta-parISahajaya-atyanta kar3Ake kI ThaNDa par3a rahI ho, ThaNDI havAe~ kaleje ko cIra rahI hoM, usa samaya bhI nagna yA parimita vastroM meM raha kara samabhAva se jJAnabhAva meM ramaNa : karate hue use sahanA zIta-parISahajaya hai| For Personal & Private Use Only Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 524 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa / zuknadhyAna-(I) jisa dhyAna meM suvizuddha Atma-guNoM kA saMyoga ho, jahA~ karmoM kA kSaya yA upazama ho, jisameM lezyA bhI zukla ho, use zukladhyAna kahA jAtA hai| (II) asaMkliSTa pariNAma ko zukladhyAna kahate haiM athavA aSTavidha karmaraja ko jo zuddha karatA hai, vaha zukladhyAna hai| zuklalezyA-pakSapAta na karanA, nidAna na karanA, samasta prANiyoM para samatAbhAva rakhanA tathA rAga-dveSa se rahita honA, ye zuklalezyA ke lakSaNa haiN| zuddha cetanA-mAtra jJAna kA anubhava karanA zuddha cetanA hai| zuddha dhyAna-rAgAdi kI paramparA naSTa ho jAne para jaba antarAtmA prasanna hotA hai, taba jo Atma-svarUpa kI prApti hotI hai, use zuddha dhyAna kahA gayA hai| zuddha samprayoga-siddhi ke kAraNabhUta arhanta Adi parameSThiyoM ke viSaya meM jo guNAnurAgarUpa bhakti se anuraMjita mana kA vyApAra hotA hai, use zuddha samprayoga kahate haiN| zuddhAtmA-AtmA svabhAvataH jisakI zuddha ho tathA trividha daNDa, dvandva. mamatA, AkulatA, parAvalambana, rAga, dveSa, mUr3hatA, bhaya, parigraha, mUrchA (Asakti), zalya, kAma, krodha, mAna aura mada, ina samasta doSoM se rahita hone se jisakI AtmA zuddha hai, vaha zuddhAtmA hai| zuddhi-(I) citta kA prasanna rahanA, yahI zuddhi kA lakSaNa hai| (II) nirmala jJAna aura darzana kA AvirbhAva honA bhI zuddhi hai| zuddhopayogI zramaNa-jisane padArthaprarUpakasatra (paramAgama) ko bhalIbhA~ti jAna liyA hai, jo tapa aura saMyama se yukta ho kara rAgarahita hai, zuddha Atma-jJAna meM dakSa hai, sukha-duHkha meM samabhAvI hai, vaha zuddhopayogI zramaNa hai| zubha kAyayoga-ahiMsA, asteya aura brahmacarya kA paripAlana karanA ityAdi zubha kAyayoga hai| zokamohanIya (nokaSAya kA eka bheda)-jisa karma ke udaya se iSTa-viyoga Adi ke samaya meM prANI chAtI pITa-pITa kara jora-jora se rotA hai| guNAnusmaraNapUrvaka vilApa karatA hai, pRthvI para loTatA hai tathA dIrgha zvAsa letA hai, use zokamohanIya karma kahate haiN| __ zaucadharma-(I) jo muni kAMkSAbhAva ko chor3a kara vairAgyabhAvanA se yukta hotA hai, usakA vaha dharma zaucadharma hotA hai| (II) lobha ke jitane bhI prakAra haiM, unase prakarSarUpa se nivRtta ho jAne para zucibhAva (nirmalatA) yA zuddha karma honA zaucadharma hai| yaha dazavidha zramaNa (uttara) dharma kA eka aMga hai| zraddhA-(I) vyAmoha, saMzaya aura viparyAsa se rahita 'yaha aisA hI hai' isa prakAra kI pratIti zraddhA hai| (II) tattvArthAbhimukhI ruci kA nAma zraddhA hai| (11) mithyAtvamohanIya karma ke kSayopazamAdi se citta kI prasannatA zraddhA kahalAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 525 * zramaNa-jo paMsasamitiyoM se yukta hai, tIna guptiyoM se saMrakSita hai, pA~ca indriyoM se saMvRta hai. kaSAyoM kA vijetA, darzana-jJAna se paripUrNa, sukha-duHkha, harSa-viSAda, nindA-prazaMsA meM, miTTI ke Dhele aura svarNa meM tathA jIvana-maraNa meM sama rahatA hai| aise saMyata ko zramaNa kahate haiN| zrAddha-jo deva, guru aura dharma para zraddhA rakhatA hai, zraddhAguNa se yukta hai, vaha zrAddha hai| yaha zrAvaka yA zramaNopAsaka kA paryAyavAcI zabda hai| zrAvaka-jo zraddhAlu hai, dharmasaMgha kI sevA-zuzrUSA karatA hai, dAna kA bIja botA hai, jainadharma-darzana kA svIkAra karatA hai, yathAzakti vrata-niyama, tyAga-pratyakhyAna karatA hai, pApakarmoM ko kATatA hai, yathAzakti saMyama karatA hai| jo bArahavratarUpa zrAvakadharma kA pAlana karatA hai, vaha zrAvaka hai| zrutajJAna-zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke kSayopazamarUpa antaraMga kAraNa tathA matijJAnarUpa bahiraMga kAraNa ke hone para jo indriyAtIta viSaya ke Alambana se spaSTa jJAna hotA hai, use zrutajJAna kahA hai| . zrutAvarNavAda-jinaprajJapta AgamoM kI bAtoM ko le kara unakI ha~sI ur3AnA, nindA karanA, unakI yathArthatA para zaMkA karanA zrutAvarNavAda hai| zrutavinaya-zrutavinaya cAra prakAra kA hai-(1) sUtragrAhaNa-(udyukta ho kara ziSya ko zruta kA grahaNa karAnA, (2) artha-zrAvaNa (prayatnapUrvaka artha ko sunAnA), (3) hitapradAna (jisa-jisa sAdhaka ke lie jo-jo, jitanA-jitanA yogya hai, use vaha-vaha aura utanA-utanA sUtra aura artha ke rUpa se diyA jAnA), aura (4) niHzeSavAcana (samApti paryanta jo vAcana kiyA jaaye)| zrutasthavira-jo sthAnAMga aura samavAyAMgasUtra kA jJAtA ho, vaha zrutasthavira kahalAtA hai| __ zrutAticAra-dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI zuddhi ke binA zruta (zAstra) kA paTha na-pAThana karanA aticAra hai| __zrotrendriyArthAvagraha-zrotrendriya ke Azraya se hone vAlA amuka sImA taka ke artha = padArtha kA avagraha (grahaNa = jJAna) krnaa| SaTsthAna-vRddhi-ananta bhAgavRddhi, asaMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta bhAgavRddhi, saMkhyAta guNavRddhi, asaMkhyAta guNavRddhi aura ananta guNavRddhi; ye SaTsthAna-patita vRddhi ke rUpa haiN| ___SaTsthAna-hAni-ananta bhAgahAni, asaMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta bhAgahAni, saMkhyAta guNahAni, asaMkhyAta guNahAni aura ananta guNahAni; ye SaTsthAna-patita hAni ke rUpa haiN| For Personal & Private Use Only Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 526 - karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa - ___ SaDjIvanikAya-saMyama-SaDjIvakAya-saMyama-pRthvIkAya Adi 5 sthAvara aura trasa: ina chaha jIvanikAyoM ke saMyama ko unake saMghaTTana Adi se hone vAlI virAdhanA ke parityAga ko SaDjIvanikAya-saMyama kahate haiN| SaSThabhakta (pratyAkhyAna) tapa (belA)-chaTI bhojana velA meM, (do dina ke upavAsa ke vAda) pAraNA karane ko SaSThabhakta (chaTTabhatta) tapa kahA jAtA hai| sakala cAritra-pUrNatayA paMcamahAvratapAlaka tyAgI angaar| sakala paramAtmA-cAra ghAtikarmoM se rahita arihnt| satkAra-puraskAra-parISahajaya--pUjA-prazaMsA kA nAma satkAra hai aura kriyA ke prArambha Adi meM Age karanA, Amantrita karanA puraskAra hai| kisI dIghakAlika saMyamI, tapasvI, brahmacArI ko, bahuzruta vidvAn ko, pravaktA ko logoM dvArA Adara- satkAra na diye jAne para tathA ajJAnI logoM dvArA usakI AlocanA, nindA kiye jAne para bhI mana meM ropa, krodha, uphAna na AnA, kisI prakAra kI durbhAvanA ko mana meM na Ane denA, nimittoM para roSa na karanA, pratikriyA na karanA, samabhAva se apane satkArya, svAdhyAya, jJAnadhyAna meM danacitta rahanA ukta zramaNa dvArA satkAra-puraskAra vijaya kahalAtA hai| satya-manoyoga-satya-padArtha-viSayaka jJAna utpanna karane vAlI zakti bhAvamana hai, ataH samIcIna padArtha ko viSaya karane vAlA mana satya-mana hai, usake Azraya se jo yoga = prayatna-vizeSa hotA hai, vaha satya manoyoga kahalAtA hai| satya-mahAvrata-krodha, mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, moha evaM hAsyavaza asatya bhASaNarUpa pariNAma, asatya vacana tathA asatyAcaraNa kA mana-vacana-kAyA se. kRta-kArita anumoditarUpa se tyAga karanA satya-mahAvrata kA lakSaNa hai| anya ko saMtapta karane vAlA vacana bhI na bolanA, sUtra va artha-viSayaka anyathA kathana na karanA bhI satya mahAvrata hai| satya-vacanayoga--dasa prakAra ke satya-vacana ke Azraya se jo yoga-Atma-pradezoM meM parispandana hotA hai, use satya-vacanayoga kahate haiN| satyANuvrata-sthUla asatya svayaM na bolanA dUsaroM se na bulavAnA tathA vipattijanaka satya bhI na bolanA, yaha sthUla mRpAvAda viramaNavrata yAnI satyANuvrata hai| sattva-vIryAntarAya ke kSayopazama Adi se AtmA kA jo pariNAma hotA hai, vaha sattva hai, sudRr3ha manovala ko bhI sattva kahate haiN| __sattva-sattA-karmoM kA AtmA ke sAtha abAdhAkAla taka banA rahanA, udaya meM na Ane taka astittva rUpa meM par3e rahanA sattA hai| ise digambara-paramparA meM rAjya meM rahanA kahate haiN| savedanIya karma-jisake udaya se devAdi gatiyoM meM zArIrika-mAnasika sukha- prApti ho, vaha savedanIya, savedya yA sAtAvedanIya karma hai| For Personal & Private Use Only Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 527 * sAnnipAtikabhAva-audayika, aupazamika Adi bhAvoM meM do-tIna Adi bhAvoM kA sNyog| sammizrAhAra-sacitta ke sAtha acitta AhAra kA mizraNa karake jo AhAra niSpanna kiyA ho, vh| saptabhaMgI-prazna ke vaza eka hI vastu meM jo pratyakSa aura anumAna pramANa se aviruddha vidhi-niSedha rUpa sAta prakAra ke vikalpa kiye jAte haiM, use saptabhaMgI kahate haiN| yathAsyAdasti, syAnnAsti, syAd asti-nAsti syAd avaktavya, syAdasti avaktavya, syAnnAsti avaktavya, syaadsti-naasti-avktvy| ye sAta bhaMga (vikalpa) saptabhaMgI kahalAte haiN| syAdvAda-(1) anekAntasvarUpa artha ke kathana kA nAma syAdvAda hai| (II) jo virodha kA mathana karatA hai, sApekSadRSTi se samanvaya karatA hai, vaha syAdvAda hai| samacaturana-saMsthAna-nAmakarma-jisa nAmakarma ke udaya se zarIra meM saba ora mAna, unmAna aura pramANa hInAdhika nahIM hotA, aMga-upAMga avikala aura adhikRta avayavoM meM pUrNa hoM, AkAra bhI Upara, nIce va tirache meM samAna ho, isa prakAra zarIragata avayavoM kI racanA samAna vibhAgoM ko lie hue ho, vaha samacaturasra-saMsthAna kahalAtA hai| samatA-zatru-mitra, maNi-pASANa, svarNa-miTTI Adi para rAga-dveSa ke abhAva kA nAma samatA hai| jIvana-maraNa, saMyoga-viyoga, lAbha-alAbha, sukha-duHkha Adi avasthAoM meM bhI rAga-dveSa na karanA samatA hai| ___ sama-dhI-ahaMkAra, mamakAra se rahita ho kara mAna, mada, matsarabhAva kA tyAga karake jo mahApuruSa nindA-stuti meM harSa-viSAda ko prApta nahIM hotA hai, usa prazasta vratoM se yukta mahApuruSa ko sama-dhI kahate haiN| __samanaska-(I) jo saMjJI jIva haiM, ve samanaska kahalAte haiN| (II) jisake Azraya se jIva dIrghakAla taka smaraNa rakha sakatA hai, bhUta-bhaviSya ke vicAra ke sAtha-sAtha karttavya kArya kA bhI vicAra kara pAtA hai. aisI sampradhAraNa saMjJA meM pravarttamAna jIva saMjJI = sumanaska hote haiN| sampradhAraNa saMjJA ke Azraya se hI saMjJI samajhanA cAhie, na ki AhArAdi cAra saMjJAoM ke Azraya se| samanojJa-bAraha prakAra ke vandana-bhojanAdi vyavahArarUpa sambhogasahita jinake sAtha vyavahAra hote haiM, ve paraspara samanojJa yA sAmbhogika kahalAte haiN| samabhirUr3hanaya-vartamAna paryAya ko prApta padArthoM ko chor3a kara dUsare padArtha meM zabda kI pravRtti na ho, use samabhirUr3hanaya kahate haiN| samaya-zapatha, AcAra, kAla, siddhAnta, pratijJA aura AtmA, ina arthoM meM prayukta hone vAlA zabda sva-samaya-(I) sv-siddhaant| (II) jIva jaba jJAna-darzana-cAritra meM sthita hotA hai, taba use sva-samaya jAnanA caahie| samaya-viruddha-sva-siddhAnta viruddha kthn| For Personal & Private Use Only Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 528 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * samAdhimaraNa-ratnatraya meM tathA zuddha AtmabhAvoM meM ekAgracitta ho kara jisameM samAdhipUrvaka mRtyu kA saharSa svIkAra kiyA jAtA hai, vh| samArambha-dUsaroM ko santApa dene vAle hiMsAdi kArya ke sAdhanoM kA abhyAsa karanA samArambha hai| samiti-prANiyoM ko pIr3A se bacAne ke lie samyak prakAra se iti = pravRtti karanA samiti hai| yaha gamanAdi pA~ca pravRttiyoM-ceSTAoM kI eka saMjJA hai| samucchinna kriyAnivartI-jisa (zukla) dhyAna ke samaya prANa-apAna ke saMcAra (zvAsocchvAsa kriyA) ke sAtha samasta tana, mana, vacana ke yogoM ke Azraya se hone vAle Atma-pradeza-parispandanarUpa kriyA kA vyApAra naSTa ho jAtA hai, use samucchinna-kriyAnivartI zukladhyAna kahate haiN| ise samucchinna-kriyAnivRtti evaM samucchinna-kriyA'pratipAtI bhI kahate haiN| samudghAta-samabhUta ho kara Atma-pradezoM ke zarIra se bAhara prakSepa-nirgamana kA nAma samudghAta hai| samuddeza-sUtra kI vyAkhyA karanA athavA artha ko pradAna karanA samuddeza hai| sammUrchima-jo jIva saba ora se apane yathAyogya pudgaloM ko grahaNa karake utpanna hote haiM, ve sammUrchima yA sammUrchana jIva kahalAte haiN| samyakcAritra-samyagdarzana-samyagjJAnasahita jo paMcamahAvrata paMcasamiti--tIna gupti meM pravRtti aura hiMsAdi paMcapApoM se nivRtti hotI hai yA cAritrAvaraNIya karma ke kSaya, kSayopazama se samyaka kriyAoM meM pravRtti, mithyA kriyAoM se nivRtti hotI hai, use samyakcAritra kahate haiN| samyagdarzana-samyaktva-(vyavahAra se) Apta, Agama, yathArtharUpa se jAne gaye nau padArthoM (tattvoM) ke prati jIva ke zraddhAna ko tathA (nizcaya se) zuddha AtmA ke prati zraddhAna ko samyaktva yA samyagdarzana kahate haiN| samyagdarzana-jIvAdi padArthoM ke viSaya meM, jo 'yahI tattva hai' aisA tattvArtha kA jo nirdhAraNa aura zraddhAna hotA hai, vaha samyagdarzana hai| samyaktva-kriyA-arihanta deva, nirgrantha guru aura kevaliprajJapta dharma para zraddhA-bhakti, bahumAna, pUjA, Adara-satkAra-puraskAra, unakI stuti, stavana, guNagAna, prabhAvanA Adi karanA samyaktva-kriyA yA samyaktvavarddhinI-kriyA hai| samyaktva-mohanIya-zubha pariNAma dvArA jisake anubhAga ko roka diyA gayA hai tathA jo udAsInarUpa se sthita jIva ke zraddhAna ko roka nahIM sakatA hai, aisA mithyAtva samyaktva-mohanIya kahalAtA hai| isake udaya kA anubhava karane vAlA jIva vaise to samyagdRSTi kahalAtA hai, kintu deva, guru, dharma tathA Apta, Agama aura tattvoM ke zraddhAna meM cala, mala, agAr3ha doSa ke kAraNa usake samyaktva meM zithilatA A jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda samyagjJAna-(I) saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya tathA bhrAnti se rahita, jJAnAvaraNIya karma ke kSaya aura kSayopazama se mati zrutAdi bhedarUpa jJAna kA honA samyagjJAna hai| (II) jo-jo jIvAdi padArtha jisa-jisa prakAra se vyavasthita haiM, unakA usI rUpa meM grahaNa honA samyagjJAna hai| - koSa * 529 * samyak-mithyAtva-jisa prakAra dhone se kodo (eka tuccha dhAnya) kI mada-zakti kucha kSINa ho jAtI hai aura kucha vanI rahatI hai, usI prakAra jisakA rasa (anubhAga) kucha kSINa ho cukA hai, kucha banA huA hai; aise usa mithyAtva ko samyag - mithyA kahate haiN| sarAgacAritra - jo saMsAra ke kAraNoM ko chor3ane meM udyata hai, para jisakA rAgAdirUpa abhiprAya naSTa nahIM huA hai, use kahate haiM - sarAga / rAgasahita saMyama ko sarAgasaMyama kahate haiN| madhya kI 8 kaSAyoM ke upazama tathA saMjvalana aura nokaSAyoM ke kSayopazama se yukta jo cAritra hotA hai, athavA Adi ke 12 kaSAyoM ke kSayopazama tathA saMjvalana aura nokaSAyoM ke udaya se jo cAritra hotA hai, use sarAgacAritra jAnanA cAhie / sarAgasaMyama - (I) prANiyoM aura indriyoM ke viSaya meM jo azubha pravRtti hotI hai, usase virata hone kA nAma saMyama hai| sarAga-sAdhaka ke saMyama ko athavA rAgasahita saMyama ko sarAgasaMyama kahate haiN| (II) mUla- uttaraguNoM rUpa sampatti ke sAtha lobha Adi ke udayayukta jo prANivadha Adi se nivRtti hotI hai, use bhI sarAgasaMyama kahate haiM / sarAga-samyaktva - jo tattvArtha, zraddhAna prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya guNoM se prakaTa hotA hai athavA ina cihnoM se jAnA jAtA hai, use sarAga- samyaktva kahate haiN| sarvajJa - jo trikAlavartI guNa - paryAyoM ke sahita samasta loka va aloka ko pratyakSa jAnatA hai, vaha sarvajJa hai| sarvauSadhi (prApta) Rddhi (labdhi) - jisa Rddhi ke prabhAva se duSkara tapayukta muniyoM kA sparza, jala, vAyu, roga aura nakha Adi saba roga-nivAriNI auSadhi kA kAma karate haiM, aisI RddhiyA / savitarka-avIcAra-ekatvadhyAna - jisa zukladhyAna meM ekatva ke sAtha vitarka ( zrutajJAna aura usakA viSayabhUta artha ) to rahatA hai, para vIcAra nahIM rahatA, vaha savitarka-ekatvaavIcAra nAmaka dvitIya zukladhyAna hotA hai| savitarka -savIcAra - sapRthaktva dhyAna - yaha prathama zukladhyAna hai, isameM vitarka aura vIcAra pRthaktva ke sAtha rahate haiN| sahasA'bhyAkhyAna- samucita vicAra na karake sahasA kisI para jhUThA Aropa, avidyamAna doSa kA AkSepa lagAnA sahasA'bhyAkhyAna hai| saMkramaNa - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradezoM ko anyathA rUpa meM pariNata karanA saMkramaNa hai| athavA yahIM anya prakRti ke rUpa meM pariNamAnA bhI saMkramaNa hai| saMkleza - (1) asAtAvedanIya ke bandhayogya pariNAma | (II) athavA Arta aura raudradhyAnarUpaM prinnaam| For Personal & Private Use Only Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 530 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * saMkSepa ruci (samyagdarzana)-jisane mithyAbhAva ko grahaNa nahIM kiyA hai, kintu jinaprajJapta Agama meM nipuNa nahIM hai, ataeva saMkSepa meM tattva ko saralatA se samajhane kI ruci vAlA hai, vaha saMkSepa ruci hai| saMgavimukti-munidharma ke lie ayogya, akalpya vastuoM kA tyAga kara dene para bhI unake viSaya meM Asakti nahIM rakhanA saMgavimukti hai| saMgrahanaya-jo naya apanI jAti ke virodha se rahita ekarUpatA ko prApta karake aneka bhedoM se yukta paryAyoM ko sAmAnyataH sarvarUpa meM grahaNa karatA hai, use saMgrahanaya kahate haiN| jaise aneka prakAra ke sAmAnya, viziSTa ghaTa hote hue bhI saba ghaToM ko eka rUpa meM grahaNa karane vAlA saMgrahanaya hai| ____ saMgha : dharmatIrtha : dharmasaMgha-sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikArUpa caturvidha (dharma) saMgha kA nAma saMgha hai| ise dharmatIrtha yA dharmasaMgha bhI kahate haiN| saMghaavarNavAda-caturvidha saMgha kI nindA karanA, saMgha ke kisI bhI sadasya kA avarNavAda bolanA, patroM meM chapavAnA, parcebAjI karanA sabase bar3A paranindA nAmaka pApasthAna hai| saMjJAkSara-akSara kI jo saMsthAnAkRti hai, use saMjJAkSara kahate haiN| saMlekhanA-jisa tapazcaraNa meM zarIra va kaSAya Adi ko kRza kiyA jAtA hai, vaha saMlekhanA hai| samAdhimaraNa kA puurvruup| ___ saMvara-Asrava kA nirodha karanA saMvara hai| sNvign-mokss-sukhaabhilaassii| saMvRta (yoni)-jo janma-sthAnarUpa pradeza bhalIbhA~ti DhakA huA hotA hai, jisakA dekhA jAnA kaThina hotA hai vaha saMvRtayoni hai| ____saMvega-saMsAra ke janma-maraNAdi duHkhoM se nirantara bhIrutA honA saMvega hai| mokSAbhilASA ko bhI saMvega kahate haiN| saMzaya-mithyAtva-dolAyamAna sthiti, jisameM do pakSoM meM se eka kA bhI nirNaya nahIM hotaa| jaise-samyagdarzanAdi ratnatraya mokSa ke mArga ho sakate haiM yA nahIM? ___ saMsArAnaprekSA-(I) vibhinna gatiyoM, yoniyoM aura kuloM meM janma-maraNa-roga-vRddhAvasthA Adi sthitiyoM para vicAra karake saMsAra-paribhramaNa kA tathA usase chUTane kA vicAra krnaa| (II) saMsAra meM anAdikAla se karmavaza zarIra kA grahaNa, usake sambandha se karma kA grahaNa, phira punaH zarIra, punaH karma ityAdi prakAra se saMsAra-paramparA kA anuprekSaNa krnaa| saMsthAna-nAma-(I) jisake udaya se audArika Adi zarIroM kI Akati nirmita hotI hai| (II) jisa karma ke udaya se baddha aura saMghAta-prApta pudgaloM meM AkAra-vizeSa kA honA saMsthAna-nAmakarma hai| sAtAgaurava-bhojana-zayanAdi kI atyadhika pracura sukha-sampannatA pA kara garva karanA yA Asakti rkhnaa| For Personal & Private Use Only Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda koSa * 531 * sAtAvedanIya-jisa karma ke udaya se zArIrika, mAnasika sukha kA vedana hotA hai| sAdhAraNazarIra-nAmakarma-jisa karma ke udaya se bahuta-se jIvoM ke upabhoga ke heturUpa se sAdhAraNa (sabakA eka ) zarIra hotA hai yA prApta hotA hai, use sAdhAraNazarIra-nAmakarma kahate haiN| sAdhu-samAdhi - i - jJAna - darzana -cAritra meM bhalIbhA~ti avasthita hone kA nAma samAdhi hai, sAdhuoM kI samAdhi ko sAdhu-samAdhi kahate haiM athavA sAdhu yAnI acchI samAdhi ko bhI sAdhu-samAdhi kahA jA sakatA hai| sAmAyika-sabhI jIvoM, padArthoM para kaSAyoM kA nirodha karanA sarvasAvadyayogavirati, niravadyayogapravRtti kA nAma sAmAyika hai / jo rAga-dveSarahita hokara sabhI prANiyoM ko apane samAna dekhatA hai use sama kahA hai| sama kI Aya kA nAma samAya hai, samAya hI sAmAyika hai| Artta-raudradhyAna ke tyAgapUrvaka rAga-dveSa se dUra rahanA sAmAyika hai| sAmAyikacAritra - zubhAzubha vikalpoM ke tyAgarUpa samAdhi sAmAyikacAritra hai| sabhI jIva kevalajJAnasvarUpa haiM, isa prakAra sabhI jIvoM ke UparI kalevara (AvaraNa) ko na dekha kara unameM zuddha AtmA ko dekhanA sAmAyikacAritra hai| sAmya - moha aura kSobha se vihIna Atma-pariNAma / sAmAyika saMyata- jisa eka hI saMyama meM samasta saMyama kA samAveza hotA hai, arthAt sAmAyika kA svIkAra kara lene para anupama cAra mahAvratarUpa cAturyAma dharma kA mana-vacana-kAya se sparza ho jAtA hai tathA jo anupama hokara dukhabodha hai, usa sAmAyika-saMyama kA paripAlana karane vAlA sAmAyika saMyata hai| sAmparAyika karma - mithyAdRSTi guNasthAna se le kara sUkSmasamparAyasaMyata guNasthAna taka kaSAya ke udayavaza utpanna pariNAmoM ke anusAra yoga dvArA lAyA gayA karma / sAvadyayoga - avadya kahate haiM - hiMsAdi pApa ko / jo yoga (mana-vacana-kAyA kA vyApAra ) hiMsAdi pApoM se yukta ho, vaha sAvadyayoga kahalAtA hai| sAMkalpikI = saMkalpajA hiMsA - trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka AkuTTi kI buddhi se hiMsA karanA sAMkalpikI yA saMkalpajA hiMsA hai| yaha ahiMsANuvratI zrAvaka ke lie tyAjya hai| sAMvyavahArika pratyakSa- indriyoM aura mana ke Azraya se hone vAlA padArtha aura indriya-noindriya ke sAkSAt sannikarSa se hone vAlA jJAna / subhaga- nAmakarma-jisake udaya se anupakArI vyakti bhI sabake mana ko priya hotA hai, vaha subhaga-nAmakarma hai| susvara - nAmakarma-jisake udaya se manojJa svara niSpanna hotA hai, vaha susvara - nAmakarma hai| sUkSma jIva - sUkSma-nAmakarma ke udaya se yukta jiiv| sUkSmasamparAyacAritra - jisa cAritra meM atizaya sUkSya kaSAya ( samparAya ) kA astitva rahatA hai, vaha sUkSmasamparAyacAritra hai| isa cAritra vAlA dazama guNasthAnavartI sAdhaka hotA hai| For Personal & Private Use Only Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 532 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * sUtraruci-jo sUtra kA avagAhana karatA huA aMgazruta se yA anaMga-praviSTa zruta se samyaktva kA avagAhana karatA hai athavA zIghra hI usameM ruci (tattva zraddhA) utpanna hotI hai, usa vyakti ko aura usake usa samyaktva ko sUtraruci jAnanA caahie| sevArta (chevaTTa) saMhanana-jisa saMhanana meM paraspara paryantamAtra ke sparzarUpa sevA ko prApta haDDiyA~ sadA cikanAhaTa ke mardanarUpa parizIlanA kI icchA kiyA karatI haiM, use sevArta saMhanana kahate haiN| isake kAraNabhUta nAmakarma ko bhI sevArta saMhanana- nAmakarma kahate haiN| .. skandha-jo samasta aMzoM se paripUrNa ho, vh| skandha ananta pradezoM se yukta hotA hai, jo loka meM chedA-bhedA jA sakatA hai| skandha deza-pradeza-pUrvokta vivakSita skandha ke ardha-bhAga ko skandha-deza aura usake Adhe se Adhe bhAga ko skandha-pradeza kahate haiN| ____ stibuka-saMkrama-(I) anudIrNa prakRti ke dalika kA udaya-prApta prakRti meM vilaya honA stibuka-saMkrama hai| (II) vivakSita prakRti kA samAna sthiti vAlI anya prakRti meM saMkramaNa honA bhI stibuka-saMkramaNa hai| stena-prayoga-cora ko corI karane ke lie svayaM udyata yA prerita karanA stena-prayoga hai| athavA cora ko corI karane ke lie upakaraNa denA bhI stena-prayoga hai| ise stenAnujJA bhI kahA jAtA hai| stenAnubandhI : steyAnubandhI-aharniza prANi-hiMsA ke kAraNabhUta para-dravyaharaNa (corI, DAkA, lUTapATa, zoSaNa, bhraSTAcAra, rizvatakhorI, smagaliMga, kara-corI Adi) meM citta saMlagna rahatA hai, ise stenAnubandhI yA steyAnubandhI raudradhyAna kahate haiN| steya-tyAga : sthUla-adattAdAna-viramaNa-vrata-dUsare kI mAlikI kI girI huI, rakhI huI, vismRta Adi vastu ko binA pUche, binA dI huI vastu ko lobhavaza uThA kara, curA kara apane kabje meM karanA, usa para apanA svAmitva sthApita karanA steya (corI) hai| isa prakAra ke sthUla-steya (jisase kAnUna se daNDa mile, samAja ke dvArA nindita ho) kahalAtA hai| usakA tyAga karanA steya-tyAga yA sthUla-adattAdAnaviramaNavrata kahalAtA hai| acauryANuvrata kA yaha nAmAntara hai| styAnarddhi : styAnagRddhi-jisa nidrA ke udaya se suptAvasthA meM Atma-zaktirUpa Rddhi piNDIbhUta ho jAtI hai, vaha styAnarddhi nidrA hai| yaha darzanAvaraNIya karma kA eka prakAra hai| isa nidrA ke sadbhAva meM prathama saMhanana vAle meM ardha-cakrI ke samAna bala utpanna ho jAtA hai| strIkathA-striyoM ke veza-bhUSA, nRtya, hAvabhAva tathA kAma-vAsanottejaka aMgopAMgoM kA evaM vividha deza kI lalanAoM kI kAma-prakRti Adi kA varNana karanA strIkathA hai| strIparISaha-sahana-udyAna, bhavana Adi ekAnta sthAnoM meM yauvanamada evaM madirApAna Adi se unmatta striyoM dvArA bAdhA pahu~cAne athavA kisI kAmonmatta nArI dvArA rati-yAcanA karane para bhI kachue ke samAna apanI indriyoM aura mana ke kAma-vikAra ko For Personal & Private Use Only Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pAribhASika zabda-koSa * 533 * roka letA hai, mana se bhI usakI icchA nahIM karatA, usake strIparISaha-sahana yA strIparISaha-vijaya ho jAtA hai| strIliMgasiddha kevalajJAna-strIliMga meM rahate hue jo vedamohanIya kA kSaya hone se siddhatva ko prApta hue haiM, unake kevalajJAna kA strIliMgasiddha kevalajJAna kahate haiN| ___ strIveda-jisake udaya se strI ko puruSa kI abhilASA hotI hai, vaha strIveda kahalAtA hai| ___ sthavirakalpa-jo sAdhaka-sAdhikA saMgha meM raha kara apanA AhAra, vihAra samAcArIpAlana tathA vandanA Adi sabhI vyavahAra karate hoM, unakI vaha sAdhanA sthavirakalpa sAdhanA hai| unake mukhyatayA 10 kalpa hote haiM, unameM se kucha avasthita aura kucha anavasthita hote haiN| sthAvara-eka hI sthAna meM avasthita ho kara rahane vAle ekendriya jiiv| sthAvara-nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kI utpatti ekendriya jIvoM meM hotI hai, use sthAvara-nAmakarma kahate haiN| sthiti-(I) kAla ke parimANa kA nAma sthiti hai| (II) kAlakRta vyavasthA kA nAma bhI sthiti hai| (III) apane dvArA bA~dhI huI Ayu (mAna lo, manuSyAyu hai to usa) ke udaya se usa bhava meM usa zarIra ke sAtha avasthita rahanA Ayu kI sthiti kA lakSaNa hai| (IV) apane svarUpa se cyuta na honA, ise bhI sthiti kahate haiN| sthitikaraNa-(I) kumArga meM jAte hue svayaM ko mokSamArga meM sthApita karanA sthitikaraNa yA sthirIkaraNa hai| (II) athavA darzana, cAritra yA saMvara-nirjarArUpa dharma yA dharma se bhraSTa hote, Digate hue, dharmAntara karane jAte hue yA dharmabhraSTa ho kara patita hote hue prANiyoM (vizeSataH mAnavoM) ko dharmAnurAgiyoM dvArA dharma meM pratiSThita kiyA jAtA hai, use sthira kiyA jAtA hai, ise bhI sthiti (sthirI)-karaNa kahate haiN| yaha samyaktva ke 8 aMgoM meM se eka aMga hai| sthitibandha-kartA ke dvArA gRhIta karmarAzi kA apane Atma-pradezoM meM sthita rahanA sthiti hai| jIva ke pariNAma (adhyavasAya = kaSAya kI tIvratA-mandatA) ke anusAra kAla-sImA nirdhArita honA sthitibandha hai| sthiti-saMkrama-mUla va uttarakarmaprakRtiyoM kI jo sthiti udvartita yA apavartita kI jAtI hai athavA anya prakRti ko prApta karAI jAtI hai, use sthiti-saMkrama kahA jAtA hai| sthira-nAmakarma-sthiratA kA utpAdaka krm| snAtaka (nirgrantha)-jinhoMne cAra ghAtikarmoM kA sarvathA kSaya kara diyA hai, ve sayogIkevalI aura ayogIkevalI ye do prakAra ke nirgrantha snAtaka kahalAte haiN| snigdha-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIragata pudgaloM meM snigdhatA ho, unheM snigdha-nAmakarma kahate haiN| sneharAga-viSayAdi ke nimitta vikala hote hue vyakti ko, jo vinayahIna putrAdi para bhI rAga hotA hai, use sneharAga kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 534 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * spardhaka - (I) vargaNAoM ke samUha ko spardhaka kahate haiN| (II) jinameM kramavRddhi aura kramahAni hotI hai, ve spardhaka hote haiN| (III) vastutaH avibhAga- paricchinna karmapradeza rasabhAga-pracaya-paMkti se kramavRddhi va kramahAni honA spardhaka kahalAtA hai | (IV) zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra asaMkhyAta vargaNAoM ko lekara eka spardhaka hotA hai| sparzendriya-vIryAntarAya aura pratiniyata indriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aMgopAMga-nAmakarma ke lAbha ke Azraya se jisake dvArA sparza kiyA jAtA hai, sparzAnubhava hotA hai, use sparzendriya kahate haiN| sparza-nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra meM kaThinAdi sparza utpanna hotA hai, use sparza - nAmakarma kahate haiM / sphoTakarma : sphoTajIvikA - bArUda Adi se pattharoM ko phor3ane kA suraMga vichA kara visphoTa karane kA dhaMdhA karanA sphoTakarma yA sphoTajIvikA hai| yaha 15 karmAdAnoM meM se eka hai| svaliMgasiddha-pUrva bhAvaprajJApanIya kI apekSA se jo rajoharaNAdi svaliMga (apane saMgha ke nirdhArita veza) se siddha hue haiM, ve / unake kevalajJAna ko svaliMgasiddha kevalajJAna kahate haiN| svabhAvavAda - kA~ToM kI tIkSNatA kauna karatA hai ? mRga, mora Adi pakSiyoM ko vividha raMgoM se kauna citrita karatA hai ? koI bhI nhiiN| vaha saba svabhAva se hI huA karatA hai| isa prakAra kA kathana svabhAvavAda hai| svayaM buddha - mithyAtvarUpI nidrA ke vinaSTa ho jAne se samyak zreSTha bodhi ko svayaM prApta buddha svayaMsambuddha kahalAte haiN| svAdhyAya- apane lie jo adhyayana hitakara ho athavA jo samyak adhyAya ho, vaha svAdhyAya hai / vaha pA~ca prakAra kA hai| svAsthya - duHkha ke kAraNabhUta karmoM ke vinaSTa ho jAne para jo nirvAdha svAbhAvika sukha utpanna hotA hai, vahI svAsthya kA lakSaNa hai| (ha) hitabhASaNa - jisa bhASaNa kA phala mokSapada prApti ho / hiMsA - pramAdayukta yoga se prANiyoM ke prANa kI virAdhanA - vighAta karanA, unheM hAnikSati pahu~cAnA hiMsA hai| hiMsapradAna hiMsAdAna- prANivadhajanaka talavAra, parazu, bhAlA Adi kisI kA vadha karane kI nIyata se denA / yaha anarthadaNDaviramaNavrata kA eka aticAra hai| = hiMsAnanda raudradhyAna - tIvra hiMsA Adi meM aharniza racApacA rahanA, usI meM Ananda mAnanA / hiMsA meM atizaya anurAga rkhnaa| ise hiMsAnuvandhI raudradhyAna bhI kahate haiN| hInAdhika mAnonmAna - taula aura mApa meM lete-dete samaya kamoveza krnaa| yaha tRtIya aNuvrata kA aticAra hai| use saMsthAna -jisake udaya se zarIra ke sabhI aMga beDaula hoM, virUpa hoM, pramANa aura lakSaNa se hIna hoM, use huNDaka saMsthAna - nAmakarma kahate haiN| For Personal & Private Use Only Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 sandarbha-grantha-sUcI akhaNDa jyoti (mAsika patrikA) amara Aloka (upAdhyAya amara muni) amitagati zrAvakAcAra antarnAda (upAdhyAya amara muni) . antakRddazAMgasUtra antakRddazAMgasUtra tathA mahimA / (suyaza muni 'vidyArthI') anuyogadvArasUtra ___(malladhArI hemacandrAcArya vRtti) anuttaraupapAtikasUtra .. anagAra dharmAmRta (paM. AzAdharajI) adhyAtmamataparIkSA adhyAtma-kamalamArtaNDa adhyAtma-kalpadruma adhyAtma-sAra (mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI) adhyAtma-gravacana (upAdhyAya amara munijI) apanA darpaNa : apanA bimba (AcArya mahAprajJa) apane ghara meM (AcArya mahAprajJa) amUrta cintana (AcArya mahAprajJa) apUrva avasara (padya) (zrImad rAjacandra) anyayoga-vyavacchedikA (AcArya hemacandrasUri) arihanta (DaoN. sAdhvIzrI divyaprabhAjI) ayoga-vyavacchedikA (AcArya hemacandrasUri) asteya-darzana (upAdhyAya amaramuni) abhidhAnarAjendrakoza, bhAga 1 se 7 taka aSTaka prakaraNa (AcArya haribhadrasUri) ahiMsA-darzana (upAdhyAya amaramuni) abhidhammattha koza (bauddha grantha) abhidhammattha saMgaho aSTasahanI aSTazatI amarakoza atharvaveda anuzAsanaparva (mahAbhArata) aSTAdhyAyI (pANini) amRtanAdopaniSad adhyayana-sAra adhyAtma rahasya adhyAtma rAmAyaNa adhyAtmadarzana (Anandaghana-caubIsI para bhASya) (paM. munizrI nemicandrajI) abhidhAna-cintAmaNi (AcArya hemacandrasUri) For Personal & Private Use Only Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 536 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * . Avazyaka niyukti (haribhadrIyA vRtti) Avazyaka cUrNi Azrama saMhitA A~khoM dekhI, kAnoM sunI (muni lAbhacandra jI) Avazyaka kathA AgAra dharmAmRta (paM. AzAdharI) AkhyAnamaNikoSa - Avazyaka haribhadrIyA vRtti Avazyaka malayavRtti iSTopadeza - A Atmatattva vicAra (vijayalakSmaNasUri) AtmAnuzAsana Atmatattva Atmarazmi (mAsika patrikA) AtmArthI mATe mokSa pAmavAno upAya (zAntibhAI kA. mehatA) Agama-muktA (upAdhyAya kevalamuni) AtmakathA urpha satya ke prayoga (mahAtmA gAMdhI) AtmasiddhizAstra (zrImad rAjacandrajI) AptaparIkSA AptamImAMsA (AcArya samantabhadra) Atma-mImAMsA (paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA) ArAdhanA-sAra Atma-SaTka AdhyAtmika nibaMdho (gujarAtI) (bhogIbhAI gi. zeTha) Aja kA Ananda (dainika samAcAra-patra, pUnA) AdipurANa (di. jainAcArya-racita) Anandaghana caubIsI AcArAMgasUtra, zru. 1 va 2 AcArAMga vRtti, cUrNi, niyukti AurapaccakkhANa isibhAsiyAiM suttAI Introduction to Devout Life IzAvAsyopaniSad ithikala sTaDI uttarAdhyayanasUtra (priyadarzinI TIkA) uttarAdhyayanasUtra (pAiya TIkA) uttarAdhyayana niyukti, vRtti upAsakadazAMgasUtra upAsakAdhyayana upaniSad (10 upaniSad mUla) upadezamAlA (dharmadAsagaNi) upadezaprAsAda (bhASAntara) upadeza-saptatikA (gujarAtI) AcArazAstra AcAra-sAra AvazyakasUtra (malayagiri TIkA) For Personal & Private Use Only Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'utthAna' kA mahAvIrAMka (zve. jaina kaoNnphreMsa, mumbaI) usahacariyaM Rgveda Rgveda puruSasUkta RSabhajinastavana RNAnubandha (bhogIbhAI gi. seTha) e eso paMca NamokkA (AcArya mahAprajJa) R aijana aitareya upaniSad As You Like It (Act II. Sc. III ) o ogha niyukti Old Age Its Cause and Prevention (Senford Benitt) On the Characterization of Action (By Nicholas Rescher) au aupapAtikasUtra aMguttaranikAya ka kammapayaDI (mUla va TIkA) * sandarbha grantha karma ane AtmAno saMyoga (zrI adhyAyI) karmagrantha, bhAga 1 se 6 taka (vivecaka - marudharakesarI jI) - sUcI * 537 * karmagrantha, bhAga 1 se 4 taka (paM. sukhalAlajI siddhAntazAstrI ) karmagrantha, bhAga 5 (saM.- paM. kailAzacandrajI) karmagrantha, bhAga 6 (saM.-paM. phUlacandajI siddhAntazAstrI) qarmaprakRti (AcArya vijayajayantasenasUri ) karmaprakRti (malayagiri TIkA) karmagrantha prAcIna, bhAga 1 se 6 taka ( saMskRta TIkA, vyAkhyA) karma philosophI (gujarAtI) (vijayalakSmaNasUrijI ) karmarahasya (bra. jinendravarNIjI) karmasiddhAnta (bra. jinendravarNIjI) karmavijJAna, bhAga 1 se 8 taka (AcArya devendra muni) karmavAda (AcArya mahAprajJa) karmavAda : paryavekSaNa ( AcArya devendra muni) karmavipAka (svopajJa vRtti) karmasiddhAnta (zrI kanhaiyAlAla lor3hA ) karmasaMskAra (bra. jinendravarNIjI) karma kI gati nyArI, bhAga 1 (paM. aruNavijaya gaNi) karmayoga (buddhisAgarasUrIzvarajI) kabIra kI sAkha kalyANa-mandira stotra For Personal & Private Use Only Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 538 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * gommaTasAra (jIvakANDa, karmakANDa) (AcArya nemicandra siddhAnta-cakravartI) gautamasUtra gItA-rahasya (lokamAnya tilaka) gobhilla gRhyasUtra guNa-sAdharmya prakaraNa gautama-pRcchA gaNadharavAda ghaTa-ghaTa dIpa jale (AcArya mahAprajJa) .. kaSAya pAhuDa (AcArya guNadhara) kaSAya prAbhUta kalyANa (mAsika-patra) kalpasUtra (AcArya devendra muni) kalpasUtra (saM.-paM. munizrI nemicandrajI) kalpasUtra (subodhikA TIkA) kAmasUtra kArtikeyAnuprekSA kAmandakIya nIti karmano siddhAnta (hIrAbhAI Thakkara) kucha dekhI, kucha sunI ___(munizrI lAbhacandajI) karma-mImAMsA (kalyANa mAsika meM prakAzita lekha) kevala apane hI lie na jIe~ (zrIrAma zarmA AcArya) karma kA svarUpa (paM. kailAzacandrajI zAstrI) karma kI vicitratA (DaoN. ratanalAla jaina) karma-mImAMsA (yuvAcAryazrI madhukara munijI) karmavAda : eka adhyayana (surezamuni zAstrI) kurAnazarIpha Creative Period caraka saMhitA cAritrasAra cArvAka darzana cANakya nIti cAritra prakAza (paM. dhana muni) cAritra prAbhRta (caritta pAhuDa) candraprajJapti caMdAvejjhayaM paiNNayaM cA~danI bhItara kI (AcArya mahAprajJa) cit aura mana (AcArya mahAprajJa) cetanA kA UrdhvArohaNa (AcArya mahAprajJa) cintana kI manobhUmi (upAdhyAya amaramuni) caudaha guNasthAna (paM. candrazekharavijayajI) caudaha guNasthAna kA thokar3A . (agaracanda bhairoMdAna seThiyA) cauvIsI (vinayacandajI racita) garur3a purANa gupta bhArata kI khoja (paoNla briTana) guNasthAna kramAroha (ratnazekharasari) For Personal & Private Use Only Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chagana kathAmAlA (munizrI chaganAlajI) chAndogya upaniSad cha ja javAhara kiraNAvalI (rAmavanagamana) javAhara kiraNAvalI (zAlibhadracaritra) (javAharAcArya) jIvana kI antima muskAna (upAdhyAya kevalamuni) jaina AcAra : siddhAnta aura svarUpa (AcArya devendramuni) jinasUtra (AcArya rajanIza) jAtaka kathA jambUdvIpa-prajJapti jIvanayAtrA (muni candraprabhasAgara) jAtakaTTha kathA jIvAbhigamasUtra jIva-prAbhRta jinavANI (karmasiddhAnta vizeSAMka, san 1990) jainakarmasiddhAnta H tulanAtmaka adhyayana (DaoN. sAgaramala jaina) jaina, bauddha, gItA ke AcAra-darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana (DaoN. sAgaramala jaina) jainasiddhAnta bola-saMgraha, bhAga 1 se 7 taka (bhairoMdAnajI seThiyA) jainasiddhAnta (vra. jinendravarNIjI) jainadharmAmRta (paM. hIrAlAlajI zAstrI ) jainasiddhAnta (paM. kailAzacandrajI jaina siddhAntazAstrI) * sandarbha-grantha-sUcI 539 jainayoga (AcArya mahAprajJa ) jaina sAhitya kA vRhat itihAsa, bhAga 4 jainadharma aura darzana (gaNeza lalavAnI) jainadRSTi karma (DaoN. motIcanda gi. kApar3iyA) jainadarzanamA karmavAda (paM. candrazekharavijayajI gaNivara) jainadarzana : svarUpa aura vizleSaNa ( AcArya devendramuni) 'jainadarzana meM Atma-vicAra (DaoN. lAlacandra jaina) jainadarzana (DaoN. mahendrakumAra jaina, nyAyAcArya ) jainatattva-prakAza ( AcArya pUjyazrI amolakaRSijI) jainadarzana : manana aura mImAMsA ( AcArya mahAprajJa ) jainadarzana ( nyA. nyA. zrI nyAyavijayajI) jainadharma meM tapa : svarUpa aura vizleSaNa ( marudhara kesarIjI) jainakathA-kopa (muni chatramalajI ) jainatattvakalikA (AcArya AtmArAmajI) jainendrasiddhAnta kopa, bhAga 1 se 4 taka ( bra. jinendravarNIjI) jainakathAe~, bhAga 1 se 108 taka (upAdhyAya puSkaramunijI) jaina rAmAyaNa (yuvAcArya zrI zuklacandajI) jIvana vijJAna ( AcArya mahAprajJa ) jIvana kI pothI (AcArya mahAprajJa ) For Personal & Private Use Only Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 540 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * jaina lakSaNAvalI, bhAga 1 se 3 taka jaya dhavalA ThANAMgasUtra (sthAnAMgasUtra) ThANe (saM.-muni zrI nathamala jI) NamokkAra mahAmantra ke camatkAra (divAkara citrakathA) jainabhAratI (arhad vandanA vizeSAMka) jainabhAratI (mAsika) (kucha aMka) jaina prakAza (pAkSika) (kucha aMka) jo je amRta kumbha DholAya nA (zrI candrazekharavijayajI) jaina svAdhyAya subhASitamAlA, bhAga 2 jaina vIroM kI kathAe~ jainasiddhAnta dIpikA (AcArya gaNAdhipati tulasI) jainasAdhanA : eka vizleSaNa (DaoN. sAdhvIzrI muktiprabhAjI) jainAgamoM meM aSTAMgayoga __(AcAryazrI AtmArAmajI) jainAgama thoka saMgraha jainadharma : arhat aura arhatAe~ (AcArya mahAprajJa) jainadarzana aura saMskRti (AcArya mahAprajJa) jainadarzana meM karmasiddhAnta : eka adhyAya (DaoN. ku. manoramA jaina) jyotiSkaraNDaka jIvana-rahasya aura karma-rahasya (AcArya anantaprasAda jaina 'lokapAla') jaiminIsUtra jAbAladarzanopaniSad . tattvArthasUtra svopajJabhASya (AcArya umAsvAti) tattvArthasUtra, hindI vivecana (upAdhyAya kevalamuni) tattvArthasUtra, vivecana (paM. sukhalAlajI) tattvArthasUtra (zrutasAgarIyA vRtti) tattvArthasUtra-jainAgama-samanvaya (AcArya AtmArAmajI) tattvArthasUtra (gujarAtI) (vivecana) (rAmajI mANekacanda dozI) tiloyapaNNatti tattvArtha (rAjavArtika) tattvArtha (zlokavArtika) (akalaMka bhaTTa) tattvArtha (sarvArthasiddhi) (AcArya pUjyapAda) tIrthaMkara (mAsika) (vicakSaNazrI vizeSAMka, julAI 1972) taittirIya upaniSad tulasI dohAvalI jainajagat (bhadanta Ananda kauzalyAyana kA lekha) jIvana kI AdhyAtmika dRSTi (DaoN. rAdhAkRSNan) jainadRSTie karma kI prastAvanA (nagInadAsa giradharalAla zAha) For Personal & Private Use Only Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sandarbha-grantha-sUcI* 541 * dravya-saMgraha dvandva-samAsa prakaraNa dIghanikAya sAmaJaphalasutta darzanapAhuDa (kuMdakuMdAcArya) dainika Aja (kAnapura) tIrthaMkara mahAvIra (zrIcandajI surAnA) tattvArthasAra tattvAnuzAsana (nAgasenasUri) tarkasaMgraha taMdula veyAlIya prakIrNaka taMtrazAstra tAMDya-upaniSad taMtravArtika (kumArila bhaTTa) tattva-dIpikA tAtparyavRtti therI gAthA dharma-maMthana (gujarAtI) (mahAtmA gAMdhIjI) dharma aura darzana (AcArya devendramuni) dharma-saMgraha dhavalA dhyAnazataka (jinabhadragaNi kSamAzramaNa) dhyAnavicAra dharma ke nAma para (caturasena zAstrI) dhammapada dharma ke daza lakSaNa (DaoN. hukamacanda bhArilla) dharmAnubandhI vizvadarzana, bhAga 5 (gujarAtI) dharmaratna prakaraNa dharmanirNaya sindhu dazavaikAlikasUtra (haribhadrIyAM vRtti, cUrNi) dazavakAlika (cUlikA 1 va 2) darzana aura cintana (paM. sukhalAlajI) dazavaikAlika niyukti (AcArya bhadrabAhu) dIghanikAya dazAzrutaskandha . devacandra caubIsI devAgama-stotra (AcArya samantabhadra) devAdhidevana karmadarzana (zrI candrazekharavijayajI gaNivara) duHkha-mukti : sukha-prApti (zrI kanhaiyAlAlajI lor3hA) do A~sU (kahAnI saMgraha) __ (upAdhyAya kevalamuni) divyadarzana (gujarAtI) (mAsika patrikA) duHkhavipAkasUtra navapadArtha jJAnasAra nandIsUtra mUla niyamasAra (AcArya kundakunda) nItizataka (bhartRhari) nyAyadarzana-sAra nIti-vAkyAmRta (AcArya somadeva) nyAya bhASya nyAya kusumAJjalI For Personal & Private Use Only Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 542 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * nyAya-siddhAnta-muktAvalI nyAyAvatAra vArtika vRtti nyAya kumudacandra nyAyadarzana (vAtsyAyana bhASya) nyAya-vaizeSikadarzana nyAyasUtra nyAyamaMjarI (uttara bhAga) navatattva prakaraNa svopajJa TIkA ___ (AcArya devendrasUri racita) nayacakra vRtti nandIsUtra (malayagiri vRtti) nizIthacUrNi, bhASya navatattva nirayAvalikAsUtra nAradabhaktisUtra navabhArata TAimsa (bambaI, hindI) (di. 24-4-1992) Nature of Human Action (Edited by-MyLes Brand) pravacanasAra (AcArya kundakunda) pravacana-sAroddhAra prazamarati (AcArya umAsvAti) praznavyAkaraNasUtra prajJApanAsUtra (Agama prakAzana samiti, byAvara) paMcama karmagrantha prameya kamalamArtaNDa pAtaMjala yogadarzana (bhoja vRtti, vyAsa bhASya) prekSAdhyAna (mAsika patrikA) paramArtha (gujarAtI) (mAsika) padmanandi paMcaviMzatikA (zrI padmanandI) paramAtma dvAtriMzikA (sAmAyika pATha) (AcArya amitagatisUri) praznottara zrAvakAcAra prabandha cintAmaNi praznottaramaNimAlA, bhAga 1 se 9 taka (munizrI mohanalAlajI) pUjyapAda-zrAvakAcAra pratikramaNa-trayI pariziSTaparva (zrI hemacandrAcArya) pArAzara-smRti prekSAdhyAna : kAyotsarga (AcArya mahAprajJa) pAnI meM mIna piyAsI (AcArya devendramuni) paramasakhA : mRtyu (kAkA kAlelakara) paMcavastuka puruSArtha-digdarzana paramAtmaprakAza mUla evaM TIkA pAiya NAmamAlA pAiya-sadda-mahaNNavo puruSArtha siddhyupAya (AcArya amRtacandra) paMcasaMgraha (prAkRta) paMcAdhyAyI (pUrvArddha-uttarArddha) paMcAzaka paMcAstikAya (AcArya kundakunda) For Personal & Private Use Only Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnanda paMcaviMzatikA paccIsa bola pApa kI sajA bhArI, bhAga 1 va 2 paMcAstikAya tAtparyavRtti (AcArya amRtacandra) paMcasaMgraha (saMskRta) paMcataMtra prema-prabhA TIkA pravacanasAra tattva pradIpikA TIkA (AcArya amRtacandra) pratItyasamutpAda pramANa vArtikAlaMkAra pAsahaNAha-cariu pramANa-mImAMsA banArasI vilAsa bArasa aNukkhA brahmacarya-vijJAna (upAdhyAya puSkaramuni). bIkAnera ke vyAkhyAna (pU. AcArya zrIjavAharalAlajI) bauddhadharmadarzana (AcArya narendradeva ) bauddhadarzana (mahApaNDita rAhula sAMkRtyAyana ) Buddhist Philosophy (Keith) brahmasUtra (zAMkara bhASya ) bRhadAraNyaka upaniSad bRhatkalpa bhASya bAibila bauddhapiTaka (maulukya-putra saMvAda) * sandarbha - grantha-sUcI * 543 * vaMdha-prakaraNa bAlajIvana (gujarAtI) (mAsika patra ) brahmajAtasUtra buddhacarita bauddhadarzana tathA anya bhAratIya darzana baMdhavihANe mUlapaDIbaMdho TIkA (saMzodhaka : vijayapremasUrijI ) baMdhavA uttarapayaDIbaMdho TIkA (saMzodhaka : vijayapremasUrijI ) bhagavadgItA bhaktAmara stotra : eka divyadRSTi (DaoN. sAdhvIzrI muktiprabhAjI) bhagavatI (vyAkhyAprajJapti) sUtra ( abhaya-vRtti) bha bhagavatIsUtra bhaktisUtra (pravacana) (AcArya rajanIza ) bhartRhari vairAgyazataka bhAvanAzataka ( zatAvadhAnI paM. muni zrI ratnacandrajI) bhagavAna mahAvIra : eka anuzIlana ( AcArya devendra muni) bhagavatIsUtra (TIkA kA gujarAtI anuvAda) (paM. becaradAsa jI tathA paM. bhagavAnadAsa jI ) bhAvapAhu bhagavatI ArAdhanA (vijayodayA TIkA) bhagavatI ArAdhanA (AcArya zivakoTI) bhAvasaMgraha bhAratIya darzana meM mokSa - cintana (bI. ela. Atreya ) For Personal & Private Use Only Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 544 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * bhAratIya darzana kI rUparekhA (pro. harendraprasAda sinhA) bhAratIya itihAsa ke nAyaka ma manusmRti mahAbaMdho, bhAga 1 va 2 (bhAratIya jJAnapITha) manovijJAna aura zikSA (DaoN. sarayUprasAda caube ) milinda prazna mArkaNDeya purANa mUlArAdhanA TIkA mUlAcAra majjhimanikAya mahAbhArata (vedavyAsa) mahAvIrasvAmIno saMyamradharma (gujarAtI) mAThara vRtti mahAvIracariyaM mahAkarma- vibhaMga mahAvIra kI sAdhanA kA rahasya (AcArya mahAprajJa) mana aura usakA nigraha (svAmI budhAnanda) mAnavatAnuM mITuM jagat, bhAga 1 se 3 taka (kavivaryazrI nAnacandrajI) madanarekhA (AcAryazrI javAhara ) mokSamAlA (zrImad rAjacandra) mRtyuMjaya NamokkAra (munizrI amarendravijayajI) mokSaprAbhRta (mokkhapAhuDa) TIkA mRtyutyu-mahotsava mahAtmA gAMdhIjI kI Atma-kathA mahApurANa (jinasenAcArya) mokSazAstra (rAmajIbhAI dozI) (gujarAtI TIkA ) maiM, merA mana, merI zAnti (AcArya mahAprajJa) mokSamArga-prakAzaka (paM. ToDaramala jI ) mukti ke ye kSaNa (bra.ku. kauzalajI) maiM hU~ apane bhAgya kA nirmAtA (AcArya mahAprajJa) maiM AtmA hU~, bhAga 1 se 3 taka (DaoN. tarulaMtAbAI svAmI) mana kA kAyAkalpa (AcArya mahAprajJa) mokSaprakAza mATI aura sonA (zrI nemicanda paToriyA) mahakate jIvana phUla (azoka munijI) mahApratyAkhyAna prakIrNaka (mahApaccakkhANa-paINNayaM) maraNasamAdhi-prakIrNaka mokkha purisattho, bhAga 1 se 5 taka (pravarttakazrI umezamuni) merI bhAvanA (paM. jugalakizorajI) mahAjIvana kI khoja mile mana bhItara bhagavAna (vijayakalApUrNasUri jI ) mahAdevastotram (AcArya hemacandra ) muNDakopaniSad mahimna stotra For Personal & Private Use Only Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajurveda yuktyanuzAsana yogadarzana (vyAsa bhASya) yogadarzana (vidyodaya bhASya) (DaoN. udayavIra zAstrI) yogazAstra svopajJavRtti (hemacandrAcArya) yogasAra yogaviMzikA yogadRSTi samuccaya (haribhadrasUri ) yogAvatAra dvAtriMzikA yogabindu . yogavAziSTha yogavAziSTha aura usake siddhAnta yoga, prayoga, ayoga (DaoN. sAdhvIzrI muktiprabhAjI) ya yoga se ayoga kI ora (muni sukhalAlajI) yogabheda-dvAtriMzikA (mahAmahopAdhyAya yazovijayajI) yuganirmANayojanA (mAsika patrikA) (zrIrAma zarmA AcArya) yoga- rahasya yogabIja yoga-kuNDalinyupaniSad yoga-sandhyA ra ratnakaraNDaka-zrAvakAcAra ratnAkarAvatArikA * sandarbha grantha-sUcI * 545 * rAmacaritamAnasa (gosvAmI tulasIdAsa) rAmakRSNa-vacanAmRta rAjapraznIyasUtra (rAyapyaseNIyasutta) rasabaMdho (muni jayazekharavijayajI) rAjavArtika (tattvArtha vArtika) (AcArya akalaMkadeva) re karma terI gati nyArI rayaNasAra raghuvaMza mahAkAvya rati -arati pApasthAna kI sajjhAya la lokaprakAza labdhisAra lATI-saMhitA lokatattva nirNaya lakSmaNaprazna (dvitIya) lokataMtra nirNaya Live Divine vasunandI zrAvakAcAra vallabha pravacana, bhAga 1 se 3 taka (saM. - munizrI nemicandajI) vyavahAra bhASya vyavahArasUtravRtti vRhatkalpa bhASya vRhatsvayambhU-stotra (TIkA) vizeSAvazyaka bhASya vipAkasUtra For Personal & Private Use Only Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 546 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa ** zAntipatha-pradarzana (bra. jinendravarNIjI) zrAvakadharma-darzana (upAdhyAya puSkaramunijI) zrAvaka kA asteya vrata (zrI javAharAcArya) zubhAzubha karmaphala ___(Atmanidhi muni triloka). zataka vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra bRhadAloyaNA (lAlA raNajItasiMhajI) vAlmIki rAmAyaNa (sundarakANDa) vItarAgatA : eka samIcIna dRSTi (DaoN. devendrakumAra zAstrI) vairAgyazataka (bhartRhari kRta) vaizeSikasUtra (prazastapAda bhASya) vaMdittusUtra (pratikramaNa) vedAntasUtra vRhadAraNyaka upaniSad vItarAga vandanA vizeSAMka (jaina bhAratI) viveka cUDAmaNi (Adya zaMkarAcArya) vaizeSika darzana visuddhimaggo vratavicAra (mahAtmA gAMdhI) vastuvijJAnasAra vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI vivekAnanda sAhitya vardhamAna-dezanA zivapurANa zabdoM kI vedI : anubhava kA dIpa (muni dulaharAja) zukla yajurveda saMhitA zvetAzvatara upaniSad zaMkarAcArya-praznottarI zramaNa bhagavAna mahAvIra' (paM. kalyANavijayajI) zramaNa bhagavAna mahAvIra (AcArya mahAprajJa) zramaNasUtra (upAdhyAya amaramuni) zramaNopAsaka (pAkSika patra) zrI amara bhAratI (mAsika patrikA) zrImad rAjacandra, bhAga 1 zAstravArtA-samuccaya (AcArya haribhadrasUri) zAstradIpikA zAntizatakam SaTkhaNDAgama (dhavalA TIkA) SaDdarzana samuccaya (AcArya haribhadrasUri) SaDdarzana-rahasya SaDdarzana samuccaya TIkA zAbara bhASya zAntasudhArasa (upAdhyAya vinayavijayajI) zAlibhadra caritra (AcAryazrI javAharalAlajI) samayasAra mUla (AcArya kundakunda) For Personal & Private Use Only Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra (AtmakhyAti TIkA) samayasAra kalaza (AcArya amRtacandra ) samayasAra (paM. jayacandajI chAbar3A ) samatAyoga (ratanamunijI) samarAiccakahA (AcArya haribhadrasUri ) samavAyAgaMsUtra samAdhimaraNa (gujarAtI) ( bhogIbhAI gi. seTha) samIcIna dharma (AcArya samantabhadra ) sAmAyika pATha (AcArya amitagatisUri ) samAdhizataka TIkA satyezvaragItA (svAmI satyabhakta) sAmAyikasUtra sabhASya (upAdhyAya amaramuni) sAgara jaina vidyAbhAratI (DaoN. sAgaramala jaina) sAgAra dharmAmRtaM (paM. AzAdharajI) sAdhanA ke mUla maMtra ( upAdhyAya amaramuni ). sAdhanA kA sonA : bijJAna kI kasauTI (muni sukhalAlajI) sumaro maMtra bhalo navakAra (gujarAtI) saMyama kaba hI mile (gujarAtI) (AcArya bhadraguptavijaya jI) saMskRti ke pravAha (AcArya mahAprajJa) soyA mana jaga jAe ( AcArya mahAprajJa) sAMkhyadarzana (sAMkhyasUtra) sAMkhyakArikA * sandarbha grantha-sUcI * 547 * sAMkhyatattva kaumudI (tattvavaizAradI, bhAratI Adi TIkAe~) syAdvAdamaMjarI (mallipeNasUri) sUtrakRtAMgasUtra, zru. 1 va 2 (Agama prakAzana samiti, byAvara ) sUtrakRtAMgasUtra (amarasukhabodhinI vyAkhyA) sthAnAMgasUtra (abhayadeva vRtti) sthAnAMgasUtra vivecana (Agama prakAzana samiti, vyAvara) sAMkhya-pravacana bhASya siddhi ke sopAna (saMtabAlajI) hindI anuvAda-paM. munizrI nemicandrajI) subhASitamAlA (AcArya hastImala jI ) sUtrakRtAMga (zIlAMka vRtti) tathA niyukti sUtrakRtAMga (javAharAcArya ke tattvAvadhAna meM sampAdita) sarvArthasiddhi (tattvArthasUtra para TIkA ) (AcArya pUjyapAda) sanmatitarka prakaraNa (AcArya siddhasena ) saptatattva prakaraNa sudarzana seTha (AcArya zrI javAhara) sUtrapAhuDa samyaktva- sittarI samyagdarzana : eka anuzIlana ( azoka muni) saMgrahaNIsUtra (candrasUriracita) saMyuttanikA samAja digdarzana satyazAsana-parIkSA ( AcArya vidyAnandI) For Personal & Private Use Only Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 548 * karmavijJAna bhAga 9 : pariziSTa * satya kI khoja : anekAnta ke Aloka meM (AcArya mahAprajJa sirIsirivAlakahA (ratnazekharasUri ) sAmaJaphala sutta dIghanikAya sAhitya (jaina sAhitya) nuM sakSipta itihAsa (munizrI nityAnandavijayajI) siddhivinizcaya TIkA solaha sa skanda-purANa suttanipAta vAsiTThattaM siddhAntakaumudI saMvodha sattarI (haribhadrasUri) Studies of Jain Philosophy Surmons and Sayings of the Budha (Chetana) Spiritual Teachings of Swami Brahmanand ha harijanasevaka (patrikA) hitopadeza (saMskRta) hindI bAla zikSA, bhAga 5 haMsA ! tU jhIla maitrI-sarovara meM (muni abhayazekharavijayajI) haThayoga-pradIpikA Human Anatomy and Philosophy (Edited by -- David M. A., Mysore ) Heart of Rama kSapaNasAra kSamApanA (jinacandra vijaya ) tra triSaSTizalAkA puruSa caritra (AcArya hemacandra ) jJa jJAtAdharmakathAsUtra ( Agama prakAzana samiti, byAvara ) jJAna kA amRta (zra. saM. salAhakAra zrIjJAnamunijI) jJAnabindu (bra. jinendravarNIjI) jJAnasAra (mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI) jJAnArNava (zubhacandrAcArya) For Personal & Private Use Only Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijnyaanH| karma siddhAnta kA vizTa koSa lokabhASA meM kahA jAtA hai yahA boja tathA phalaM' jaisA bIja vaisA patI nyAyazAstra kI bhASA meM isako kArya-kAraNabhAva aura adhyAtmazAstra kI bhASA meM ise kriyAvAda yA karma-siddhAnta kaha sakate haiN| bhagavAna mahAvIra japane ko kriyAvAdI kahate the| kriyA hI karma bana jAtI hai| jo kriyAvAdI hogA, vaha loka-paralokavAdI hogaa| paralokavAdI AtmavAdI hogaa| AtmavAdI kA jIvana dharma, nIti, loka vyavahAra sabhI meM Adarza aura sahaja pavitratA liye hogaa| . bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita karmavAda yA karma-siddhAnta vizva ke samasta darzanoM aura AcAra zAstroM meM eka tarkasaMgata, nIti niyAmaka siddhAnta hai| yaha adhyAtma kI tulA para jitanA kharA hai, nItizAstra, samAjazAstra, nyAyazAstra aura AcArazAstra kI dRSTi meM bhI utanA hI paripUrNa aura vyavahArya hai| saMkSepa meM jo karma-siddhAnta ko jAnatA hai/mAnatA hai aura usake anusAra jIvana vyavahAra ko saMtulita/saMyamita rakhatA hai vaha eka Adarza mAnava, eka Adarza nAgarika aura Adarza adhyAtmavAdI kA jIvana jI sakatA hai| jainamanISiyoM ne karmavAda yA karma-siddhAnta para bahuta hI vistAra se sUkSmAtisUkSma carcA kI hai| jIvana aura jagat kI sabhI kriyA-pratikriyAoM ke phala kI saMgati baiThAkara use vaijJAnika paddhati se vyAkhyAyita karane kA prayAsa kiyA gayA hai| jise Adhunika bhASA meM karma-vijJAna kaha sakate haiN| yaha manovijJAna aura parAmanovijJAna kI dRSTi se bhI mahatvapUrNa hai| atIta se vartamAna taka ke saiMkar3oM vidvAna vicArakoM, va lekhakoM ke tathyapUrNa niSkarSoM ke prakAza meM tathA / paurANika evaM anumata ghaTanAoM ke pariprekSya yh| lAma vijJAna pusTaka jAkA karma-siddhAnta kA vizva na hoga- pATha prANe meM yaha pustataH MeIna, mananAtha a Te Te ke nae atyAta upapAMgA hai| For Personal & Private Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma vijJAna : jIvana kA vijJAna hai karma vijJAna hamAre jIvana kI pratyeka kriyA kA kAraNa, usakA phala (pratikriyA) aura usake nivAraNa (avakriyA) kA vaijJAnika yuktisaMgata samAdhAna detA hai| mana kI ulajhI huI abUjha gutthiyoM aura sRSTi kI vicitra apratyAzita/ alakSita ghaTanAoM ko jaba hama 'prabhu kI lIlA' yA honahAra evaM niyati mAnakara cupa ho jAte haiM, taba karmavijJAna unakI taha meM jAkara bar3e tarkapUrNa 2. vyAvahArika DhaMga se sulajhAtA hai| mana kA samAdhAna jIvana kA samAdhAna detA hai karma vijJAna -AcArya zrI devendra muni *prakAza tAraka guru jaina graMthAlaya, udayapura karma vijJAna HTTRICI Jain Education international For Personal & Presenly