Agam 02 Ang 02 Sutrakrutanga Sutra Part 04 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006308/1

Page #1

નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

SHRI
SUTRA
KRUTANG
PART: 04
LINE
SUTRA
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ભાગ- ૪

Page #4

YYYYYYYYYYYYYR जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितया समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलत
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम्
॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
(चतुर्थो भागः)
नियोजकः
VOYOYOYOYOYOYOYOYOYOYYYYYYYYYYY
संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि ___ पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः ।
प्रकाशक:
मांगरोलनिवासी-स्व. श्रेष्ठिश्री माणेकचंद नेमचंदभाई
तत्प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन अ. भा. श्वे. स्था. जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट
प्रथमा-आवृत्तिः प्रति १२००
पीर-संवत्
२४९७
विक्रम संवत्
२०२७
ईसवीसन् १९७१
मूल्यम्-रू. २५-०-०

Page #5

મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. ૨. સ્થાનકવાસી
જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. १३७या था । २१८, (सौराष्ट्र).
Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India
卐
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञा, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष पत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तत्व इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
卐
भूख्यः ३. २५300
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૯૭ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૭ ઇસવીસન ૧૯૭૧
: मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ,
ઘકાંટા રેડ, અમદાવાદ.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

अनुक्रमांक
१
२
३
६
१०
११
१२
१३
१४
१५
श्री सूत्रकृताङ्गसूत्र भाग ४ चौथे की विषयानुक्रमणिका
विषय
१६
१७
१८
दूसरे श्रुतस्कंध की अवतरणिका
पुण्डरीक नामका प्रथम अध्ययनका निरूपण क्रियास्थान नाम के दूसरे अध्ययनका निरूपण आहारपरिज्ञा नामके तीसरे अध्ययनका निरूपण
प्रत्याख्यान क्रिया का उपदेश नामके तीसरे अध्ययनका निरूपण
आचारश्रुत नामक पांचवें अध्ययनका निरूपण आर्द्र कुमार के चरित वर्णनात्मक
छडे अध्ययनका निरूपण
सातवां अध्ययन
सातवें अध्ययन की विषयावतरणिका राजगृह नगरका वर्णन
लेप नामका गाथापतिका वर्णन
उदकपेढालपुत्रका आगमन एवं
गौतमस्वामी के प्रति प्रत्याख्यान संबंध में शंका प्रदर्शन
उदकपेढालपुत्रको गौतमस्वामीका उत्तर फिर से गौतमस्वामी को उदकपेालपुत्र का प्रश्न प्रतिज्ञाभंग के विषय में फिरसे गौतम स्वामी
का उत्तर
हिंसात्याग के बारे में उदकपेढाल पुत्र एवं गौतमस्वमी के प्रश्नोत्तर
गौतमस्वामीका दृष्टान्त सहित विशेष उपदेश गौतमस्वमा देशविरति धर्म आदिका समर्थन
उपसंहार
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
॥ समाप्त ॥
पृष्ठ
१-२
३-१५२
१५३-३४६
३४७-४३०
४३१-४७३
४७४-५५३
५५४-६८६
६८७
६८८-६९०
६९१-६९६
६९७-७०५
७०६-७०९
७१०-७१४
७१५ -७१६
७१७-७२३
७२४ -७४०
७४१-७७४
७७५- ७८४

Page #12

॥श्री वीतरागाय नमः॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री घासीलालबतिविरचितया
समयार्थबोधिन्याख्यया व्याख्यया समलकृतम् ॥श्री-सूत्रकृताङ्गसूत्रम्॥
___ (चतुर्थो भागः)
अथ द्वितीयश्रुतस्कन्धः मारभ्यतेप्रथमश्रुतस्कन्धसमात्यनन्तरं द्वितीयश्रुतस्कन्धः प्रारभ्यते । प्रथमश्रुतस्कन्धे य एवार्थाः संक्षेपतो निरूपितास्त एवाऽस्मिन् द्वितीय श्रुतस्कन्धे युक्तिपुरस्सरं विस्तरेण निरूपिता भविष्यन्ति । संक्षेपविस्ताराभ्यां निरूपिताः पदार्थाः सरलतया बुद्धिपथमधिरोहन्ति । अतः प्रथमश्रुतस्कन्धे ये पदार्थाः प्रतिपादिता स्त एव विस्तरतो द्वितीयश्रुतस्कन्धे प्रतिपाद्यन्ते । अथवा-प्रथमश्रुतस्कन्धे ये विषयाः प्ररूपिता स्त एव दृष्टान्तमदर्शनेन सरलतया बोधयितुं द्वितीय
द्वितीय श्रुतस्कन्ध का प्रारंभ
प्रथम अध्ययन प्रथम श्रुतस्कंध की समाप्ति के पश्चात् दूसरा श्रुतस्कंध प्रारंभ किया जाता है। प्रथम श्रुमस्कंध में संक्षेप से जिन अर्थों का निरूपण किया गया है, वे ही अर्थ दूसरे श्रुतस्कंध में युक्तिपूर्वक और विस्तार से कहे जाएंगे। संक्षेप और विस्तार से कहे गए पदार्थ सरलता पूर्वक समझ में आ जाते हैं।
अथवा प्रथम श्रुतस्कंध में जिन विषयों की प्ररूपणा की गई है, वही दृष्टान्त के द्वारा सरलता से समझाने के लिए द्वितीय श्रुतस्कंध
બીજા ગ્રુત કંધનો પ્રારંભ–
અધ્યયન પહેલું. પહેલા શ્રુતસ્કંધની સમાપ્તિ પછી આ બીજા શ્રુતસ્કંધને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પહેલા શ્રતસ્કંધમાં સંક્ષેપથી જે અર્થોનું નિરૂપણ કરવામાં આવેલ છે, એજ અર્થ આ બીજા શ્રુતસ્કંધમાં યુક્તિપૂર્વક અને વિસ્તારથી કહેવામાં આવશે. સંક્ષેપ અને વિસ્તારથી કહેવામાં આવેલ પદાર્થ સરળતા પૂર્વક સમજવામાં આવી જાય છે.
અથવા પહેલા મૃતકંધમાં જે વિષયની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે, એજ દૃષ્ટાનત દ્વારા સરલ પણુથી સમજાવવ. માટે બીજે કૃતસ્કંધ પ્રારંભ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #13

सूत्रकृतास्त्रे श्रुतस्कन्धः प्रारभ्यते । अत उभावपि स्कन्धी समानविषयावेव । केवलं प्रथमे संक्षेपतो येषां प्रतिपादनं तेषामेवाऽत्र विस्तरेण कथनं भविष्यति। अस्मिन् श्रुत. स्कन्धे-पुण्डरीक १ क्रियास्थाना २ ऽऽहारपरिज्ञा ३ प्रत्याख्याना ४ नगारश्रुता५ ऽऽक ६ नालन्दा ७ ख्यानि. सप्ताऽध्ययनानि सन्ति । तत्र प्रथमश्रुतस्कन्धाऽध्ययनाऽपेक्षयाऽर्थतो महत्वं विद्यते, अतोऽस्य महाध्ययनमिति नामापि भवति । तत्र प्रथमाध्ययनं पुण्डरीकमिति नाम । तत्र पुण्डरीकं-कमलं तदुपमानेन धर्मे रुचिमुत्पादयितुं विलक्षणं महतामाख्यानं प्रदय विषयोपभोगेभ्यो जन्तून व्यावर्य (निव) मोक्षमार्गाय समर्थीकृतास्ते साधुभिस्तेषामेव संसारमोचकानां निदर्शनं कृतमिहस्कन्धे। तदनेन सम्बन्धेनाऽऽ वातस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धसम्बन्धि प्रथमाध्ययनस्य प्रथम सत्रमाह-'सुयं में' इत्यादि। प्रारंभ किया जाता है । अत एव दोनों रकंधो का विषय समान ही है। अन्तर यही है कि प्रथम स्कंध में जिन विषयो का संक्षेप में प्रतिपादन है, उन्हीं का यहां विस्तार से निरूपण है।
इस श्रुतस्कंध में सात अध्ययन हैं पुण्डरीक (१) क्रियास्थान (२) आहारपरिज्ञा (३) प्रत्याख्यान (४) अनगारश्रुत (५) आर्द्रक (६) और (७) नालन्दा।
प्रथम श्रुतस्कंध-अध्ययन की अपेक्षा बड़ा होने से इस का नाम महाध्ययन भी है। इसका प्रथम अध्ययन पुण्डरीक नामक है। पुण्डरीक का अर्थ है कमल । कमल की उपमा देकर धर्म में रूचि उत्पन्न करने के लिए महान् पुरुषों का आख्यान दिखलाकर, जीवों को विषय भोगों से निवृत्त करके साधुओं ने उन्हें मोक्षमार्ग के लिए समर्थ बनाया। इस કરવામાં આવે છે. તેથી જ બન્ને મૃતકને વિષય સરખોજ છે. અંતર એજ છે કે-પહેલા શ્રતક ધમાં જે વિષનું સંક્ષેપથી પ્રતિપાદન કરેલ છે, તેનું જ અહિયાં વિસ્તાર પૂર્વક નિરૂપણ કરેલ છે.
આ શ્રતસ્કંધમાં સાત અધ્યયન છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા. પુંડરીક (१) छियास्थान (२) मा २ परिज्ञा (3) प्रत्याभ्यान (४) मना२श्रुत (५) भाद्र: (१) अने नासा (७)
પહેલા શ્રુતસ્કંધ –અયનની અપેક્ષાથી મોટુ હેવ થી આનું નામ મહાધ્યયન પણ છે. આનું પહેલું અધ્યયન પંડરીક નામનું છે, પુંડરીકને અર્થ કમળ એ પ્રમાણે થાય છે. કમળની ઉપમા આપીને ધમમાં રૂચિ ઉત્પન્ન કરવા માટે મહાન પુરૂષનું આખ્યાન બતાવીને અને વિષય ભેગોથી નિવૃત્ત કરીને સાધુએાએ તેમને મેક્ષ માર્ગ માટે સમર્થ બનાવ્યા.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #14

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
मूलम्-सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं । इह खल्लु पोंडरीए णामज्झयणे, तस्स णं अयमट्रे पण्णते-से जहा णामए पुक्खरिणी मिया बहुउदगा बहुसेया बहुपुक्खला लट्ठा पुंडरिकिणी पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा, तीसेणं पुक्खरिणीए तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं बहवे पउमवरपोंडरीया बुइया, अणुपुबुट्रिया ऊसिया रुइला वण्णमंता गंधमंता रसमंता फासमंता पासादीया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा, तीसे णं पुक्खरिणीए बहुमज्झदेसभाए एगे महं पउमवरपोंडरीए बुइए, अणुपुबुटिए उस्सिए रुइले वन्नमंते गंधमंते रसमंते फासमंते पासादीए जाव पडिरूवे। सव्वावंति च णं तीसे पुक्खरिणीए तत्थ तत्थ देसे देसे तहिं तहिं बहवे पउमवरपोंडरीया बुइया अणुपुव्वुट्ठिया ऊसिया रुइला जाव पडिरूवा, सव्वावंति च णं तीसे पुक्खरिणीए बहुमज्झदेसभाए एगं महं पउमवरपोंडरीयं बुइयं अणुपुवुट्टिए जाव पडिरूवे॥सू०१॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम् । इह खलु पुण्डरीकनामाध्ययनम् , तस्य खल्बयमर्थः प्रज्ञप्तः । तद्यथा नाम पुष्करिणी स्यात् बहूदका, बहुसेया, बहुपुष्कला, लब्धार्था, पुण्डरीकिणी, मासादिका, दर्शनीया, अभिरूपा प्रतिरूपा । तस्याः खलु पुष्करिण्या स्तत्र तत्र देशे देशे तस्मिन् तस्मिन् बहूनि पद्मवरपुण्डरीकाणि उक्तानि, आनुपूा उत्थितानि उच्छ्रितानि रुचिराणि वर्णवन्ति गन्धवन्ति रसवन्ति स्पर्शवन्ति प्रासादिकानि दर्शनीयानि अभिरूपाणि प्रतिरूपाणि । तस्याः पुष्करिण्या बहुमध्यदेशभागे एकं महत् पद्मवरपुण्डरीकमुक्तम् स्कंध में उन्हीं संसार से छुड़ाने वालों का उदाहरण है। इस संबंध से प्राप्त द्वितीय श्रुतस्कंध के प्रथम अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'सुयं मे आउसं तेणं' इत्यादि।
આકધમાં સંસારથી છોડાવવા વાળા એજ વિષયનું વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. એ સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલ બીજા શતકંધના પહેલા અધ્યયનનું AL ५ सूत्र छे. 'सुर्य मे आउसं तेणे' त्यात
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #15

सूत्रकृतानसूत्रे आनुपूा उत्थितम् उच्छ्रितं रुचिरं वर्णवद् गन्धवद् रसवत् स्पर्शवत् प्रासादिकं यावत्प्रतिरूपम् । सर्वस्या अपि तस्याः च खलु पुष्करिण्या स्तत्रतत्र देशे देशे तस्मिन् तस्मिन् बहूनि पद्मवरपुण्डरीकाणि उक्तानि आनुपूा उत्थितानि उच्छ्रितानि रुचिराणि यावत् प्रतिरूपाणि । सर्वस्या अपि च खलु तस्याः पुष्करिण्या बहुमध्यदेशभागे एकं महत् पावरपुण्डरीकमुक्तम् आनुपूर्या उस्थितं यावत् प्रतिरूपम् ।।सू०१॥ ___टीका-सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह-'आउस' हे आयुष्मन् जम्बू ! 'मे' मया 'सुर्य' श्रुतम्-भगवत्समीपे श्रवणगोचरीकृतम् 'तेणं भगवया' तेनकेवलज्ञानवता भगवता-तीर्थकरेण 'एवमक्खायं' एवमाख्यातम् एवम्-वक्ष्यमाणरीत्या आख्यातम्-प्रतिपादितम् । 'इह खलु पोंडरीए णामज्झयणे तस्स णं अयमटे पण्णत्ते' इह-जिनशासने खलु-निश्चयेन पुण्डरीकनाम अध्ययनम् , प्रथम पुण्डरीकनामाध्ययनम् 'तस्स' तस्य 'ण' णभिति वाक्यालङ्कारे । 'अयमढे' अयमर्थः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः-कथितः । ‘से जहाणामए पुक् खरिणी सिया' तद्यथानाम पुष्करिणी स्यात् तद्यथानाम पुष्करिणी-पुष्करं कमलं तद्विद्यते यस्यां सा पुष्करिणी 'सिया' स्यात् , कीदृशी सा तत्राह-'बहुउदगा' बहूदका, बहूनि-प्रभूतानि उदकानिपयांसि विद्यन्ते यस्यां सा तथा प्रचुरजलसम्पन्ना 'बहुसेया' बहुसेया कर्दमबहुला
टीकार्थ-सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे आयुष्मन् जम्बू ! मैंने भगवान के समीप सुना है। केवलज्ञानी तीर्थंकर भगवान् ने इस प्रकार कहा है। यहां जिनशासन में पुण्डरीक नामक अध्ययन है। उसका यह अर्थ कहा गया है__ जैसे कोई पुष्करिणी (कमलों वाली वापी) हो। वह प्रचुर जल से परिपूर्ण हो, बहुत कीचड़ वाली हो, अगाध जल होने से अत्यन्त गहरी हो, जल के पुष्पों से युक्त हो, देखने मात्र से चित्त को मुग्ध करने वाली हो, दर्शनीय हो, मनोज्ञ रूप वाली हो एवं असाधारण
ટીકાર્ય સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છે કે–હે આયુષ્યનું જબૂ! મેં ભગવાનની સમીપથી સાંભળેલ છે. કેવળજ્ઞાનવાળા તીર્થકર ભગ. વાને આ પ્રમાણે કહ્યું છે. અહિયાં છનશાસનમાં પુંડરીક નામનું અધ્યયન છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે.
જેમ કેઈ પુષ્કરિણી (કમળોવાળી વાવ) હોય, તે ઘણું જળથી પૂર્ણ રીતે ભરેલી હોય, ઘણું કાદવ વાળી હેય, અગાધ પાણી હોવાથી અત્યંત Gી હોય પાણીમાં થવાવાળા પુલપિથી યુક્ત હોય, જેવા માત્રથી ચિત્તને મેહ પમાડનારી હોય, દર્શનીય હોય, મનજ્ઞરૂપવાળી હોય, અને અસાધા
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #16

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.शु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् 'बहुपुक्खला' बहुपुष्कला आगाज बचात् गम्भीरा, 'लट्ठा' लब्धार्थी जल पुष्पसंयुक्ता, पुष्कराणि-कमलानि विद्यन्ते यस्यां सा पुष्करिणी, 'पासाईया' प्रसादिका, दर्शनादेव चित्तमोहिनी 'दरिसणिज्जा' दर्शनीया द्रष्टुं योग्या 'अमि रूवा' अभिरूपा-प्रशस्तरूपवतो 'पडिरूमा' प्रतिरूपा नास्ति प्रतिरूपं सदशरूपवत् अन्यद् यस्याः सा प्रतिरूपा, अनन्यसाधारणी । 'ती से णं' तस्याः खलु 'पुक्खरिणीए' पुष्करिण्याः 'तत्थ तत्थ देसे देसे' तत्र तत्र देशे तच्छन्दे देशेव वीप्सा तदलाच्चतुर्दिक्षु इत्यर्थों लभ्यते । 'तहि तर्हि' तस्मिन् तस्मिन् देशे सर्वस्मिन्प्र. देशेच पुष्करिण्यां व्याप्तानि । 'बहवे पउमवरपोंडरिया वुइया' बहूनि पमवरपुण्डरी काणि उक्तानि, तस्मिन् सरसि अनेक जातीयानि कमलानि विद्यन्ते । 'अणु: पुवुट्टिया' आनुपा -उत्थितानि उत्तमोत्तमक्रमेण शतपत्रसहस्रपत्रभेदभावेन तत्राऽनेकविधानि कमलानि सन्ति 'उस्सिया' उच्छ्रितानि ऊर्य गतानि 'रुहला' रुचिराणि-मनोज्ञानि 'वण्णमंता' वर्णवन्ति-नील-पीत-रक्त-श्वेतानि । 'गंध (अनुपम) हो । उस पुष्करिणी के देश देश में (जगह जगह) सभी दिशाओं में विविध जातियों के कमल मौजूद हो । वे कमल अनुक्रम से ऊंचे उठे हों । उत्तमोत्तम क्रम से शतपत्र सहस्रपत्र के भेद से अनेक विध हो । वे ऊंचे, मनोज्ञ, सुन्दर नील, पीत, रक्त और श्वेत वर्ण वाले हो, सुन्दर विलक्षण गंध से सम्पन्न हो, विलक्षण मधुपराग से युक्त हों, कोमल स्पर्श वाले हो आहलादकारी, दर्शनीय, अभिरूप सुन्दर रूपवान और प्रतिरूप अर्थात् असाधारण हों। ___ उस पुष्करिणी के बिलकुल मध्य भाग में एक पद्मवर पुण्डरीक नामका श्वेत कमल कहा गया है। वह श्वत कमल विलक्षण रचना से युक्त, पंक से ऊपर निकला हुआ, बहुत ऊंचा, सुन्दर, प्रशस्त वर्णवाला, રણ (અનુપમ) હોય, તે વાવના દેશ દેશમાં એટલે કે સ્થળે સ્થળે સઘળી દિશાઓમાં જુદી જુદી જાતના કમળ વિદ્યમાન હોય, તે કમળો અનુક્રમથી ઉંચા થયા હોય, એટલે કે ઉત્તરમના કમથી શતપત્ર કમલ સહસ્ત્રપત્ર, વિગેરેના ભેદથી અનેક પ્રકારના કમળ હોય તે ઉંચા, મનેણ, સુદર નલ, પીળા, રાતા, અને ધોળા વર્ણવાળા હાય, સુંદર વિલક્ષણ ગંધથી યુક્ત હાય આહાદકારી, દર્શનીય અભિરૂપ, સુંદર રૂપવાન અને પ્રતિરૂપ અર્થાત અસાધારણ હોય,
તે પુષ્કરિણ–વાવના બિકુલ મધ્ય ભાગમાં એક પઘવર પુંડરીકનામનું ઘેલું કમળ કહેલ છે. તે શ્વેત કમળ વિલક્ષણ રચનાથી યુક્ત, કાદવથી ઉપર નીકળેલ ઘણું ઊંચુ, સુંદર વખાણવા લાયક વર્ણ-રંગવાળું, મનને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #17

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मंता' गन्धवन्ति-विलक्षणगन्धसमवेतानि । 'रसमंता' रसन्ति-विलक्षण मधुपरा गयुक्तानि 'फासमंता' स्पर्शवन्ति-मृदुस्पर्शवन्ति 'पासाईया' प्रासादिकानि-आह्वादकारीणि 'दरिसणिज्जा' दर्शनीयानि-द्रष्टुं योग्यानि 'अमिरूपाणि-सुजातरूपवन्ति, पडिरूवा' प्रतिरूपाणि-अनन्यसाधारणानि, 'तीसे गं पुक्खरिणीए' तस्याः खलु पुक्खरिण्याः 'बहुमज्झदेसभाए' बहुमध्यदेश मागे-मध्यप्रदेशे, 'एगे महं पउमबरपोडरिए वुइए' एकं महत् पद्मवरपुण्डरीकं कमलमुक्तम् , एकं विल क्षणं सर्वसुजातकमलेभ्यः श्रेष्ठकमलं तस्या मध्यभागे विद्यते । 'अणुपुव्वुहिए' आनुपूळ उत्थितं तत् श्वेतं कमलं विलक्षणरचनया युक्तम्, पङ्कादूर्ध्वगतम्, 'उस्सिए' उच्छितम्-अत्यूर्वस्थितम् 'सइले' रूचिरम्-सुन्दरम् 'वण्णवंते' वर्णवत् 'गंधमंते' गन्धवत्-सुरभिगन्धयुक्तम् 'रसमंते' रसवत्-सुस्वादुरसयुक्तम् ‘फासमंते विलक्षणस्पर्शवत् । 'पासाईए' प्रासादिकम्-प्रसादगुणोपेतम् , 'जाव पडिरूवे' यावत् मतिरूपम्-दर्शनीयमभिरूपं पतिरूपम् 'सवावंति च णं तीसे' सर्वस्या अपि खलु तस्याः 'पुक खरिणीए' पुष्करिण्याः 'तत्थ तत्थ देसे देसे' तत्र तत्र देशे देशे-प्रत्येकादेशे, 'तहिं तहि तस्मिन् तस्मिन् 'बह वे बहूनि 'पउमवरपोंडरिया वुझ्या' पावरपुण्डरीकाणि उक्तानि-बहूनि कमलानि सन्ति, 'अणुपुव्वुद्विया' आनुपूा उत्थितानि 'उसिया' उच्छ्रितानि पङ्काल गतानि 'रुइला' रुचिराणि 'जाव पडिरूमा' यावत्प्रतिरूपाणि-पूर्वोक्त सर्वगुणसम्पन्नानि 'सव्वा. वंति च णं तीसे पुक्खरिणीए' सर्वस्या अपि खलु तस्याः पुष्करिण्या: 'बहु मज्झदेसभाए' बहुमध्यदेशभागे 'एग महं पउमवरपोंडरीयं वुइयं' एकं महत् पद्म मनोज्ञ गंध वाला, सुस्वादु रसवाला और मनोहर सार्शवाला है। वह दर्शक के चित्त को प्रसन्नता प्रदान करनेवाला यावत् प्रतिरूप है अर्थात् दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप है। उस सम्पूर्ण पुष्करिणी में बहुत से पद्मवर पुण्डरीक कहे गये हैं। वे अनुक्रम से ऊँचे उठे हुए, कीचड़ से ऊपर निकले हुए रुचिर यावत् प्रतिरूप हैं। अर्थात् पूर्वोक्त सब गुणों
આનંદ આપનાર ગંધવાળું, સારા સ્વાદ યુક્ત રસવાળું, અને મનહર સ્પર્શ વાળું હોય છે. તે જોનારના ચિત્તને પ્રસન્નતા આપનાર યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અર્થાત દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. તે સંપૂર્ણ પુષ્કરિણીમાં ઘણા કમળ-પદ્મવરપુંડરીકો આવેલા છે. તે અનુક્રમથી ઉંચા ઉઠેલા કાદવથી ઉપર નીકળેલા મનને ગમનાર રૂચિર યાવત્ પ્રતિરૂપ છે, અર્થાત્ પૂર્વોક્ત સઘળા ગુણોથી યુક્ત હોય છે, તે પુષ્કરિણી-વાવની વચ્ચોવચ્ચ એક
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #18

समयार्थचोधिनी टीका वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् चरपुण्डरीकमुक्तम् 'अणुपुनटिए' आनुपूा उत्थितम् , तत् 'जाव पडिस्वे' यावस्मतिरूपम् , पू:क्तपसादरूप गन्धरसस्पर्शादिगुणयुक्तं कमलं तत्र विद्यते ॥मू० १॥
मूलम्-अह पुरिसे पुरथिमाओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पासइ तं महं एगं पउमवर पोंडरीयं अणुपुवुट्टियं ऊसियं जाव पडिरूवं। तए से पुरिसे एवं वयासी-अहमंसि पुरिसे खेयन्ने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी अबाले मग्गत्थे मग्गविउ मग्गस्स गइपरक्कमण्णू अह. मेयं पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खिस्सामि त्तिकटु इइ वुया से पुरिसे अभिक्कमेइ तं पुक्खरिणि जावं जावं धणं अभिक्कमेइ तावं तावं च णं महंते उदए, महंते सेए पहीणे तीरं अपत्ते पउमवरपोंडरीयं णो हव्वाए णो पाराए, अंतरा पोक्खरिणीए सेयंसि निसपणे पढमे पुरिसजाए ॥सू०२॥
छाया-अथ पुरुषः पुरस्ताद् दिशः आगत्य तां पुस्करिणी, तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे स्थित्वा पश्यति तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकम् आनुपूळ उत्थितम् उच्छ्रितं यावत्पतिरूपम् । ततः खलु स पुरुष एवमवादीत्-अहमस्मि पुरुषः खेदज्ञः कुशलः पण्डितो व्यक्तो मेधावी अबालो मार्गस्थो मार्गवित् मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, अहमेतत् पदमवरपुण्डरीकमुन्निक्षेप्स्यामीति कृत्वा इत्युक्त्वा स पुरुषोऽमि क्रामति तां पुष्करिणी, यावद् यावच्च खलु अभिक्रामति तावत तावच्च खलु महउदकम्, महान् सेयः, पहीणस्तीराद् अप्राप्तः पद्मवरपुण्डरीकम्, नो अर्वाचे नो पाराय अन्तरा पुष्करिण्याः सेये निषण्णः प्रथमः पुरुषजातः। मू०२ । से सम्पन्न हैं । उस पुष्करिणी के बीचों बीच एक बड़ा पद्मवर पुण्डरीक कहा है। वह भी अनुक्रम से ऊंचा उठा हुआ यावत् प्रतिरूप है अर्थात् पूर्वोक्त सब विशेषताओं से युक्त है। ॥१॥ વિશાળ પાવર પુંડરીક કહેલ છે, તે પણ અનુક્રમથી ઉંચે ઉઠેલ યાવત્ પ્રતિ રૂપ છે. અર્થાત પૂર્વોક્ત તમામ વિશેષણોથી યુક્ત છે. જા ,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #19

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका- 'अह' अथ 'पुरिसे' पुरुषः कश्चिदज्ञातनामधेयः 'पुरस्थिमाओ' पुरस्तात् पूर्वस्या: 'दिसाओ' दिशः सकाशात् 'आगम्म' आगस्य 'तं पुक्खरिणि ' तां पुष्करिणीं जलकर्दमपङ्कजपूर्णाम् । 'तीसे पुखरिणीए तीरे' तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे, यथोक्तविशेषणवत्या नद्यास्तटे तत्मान्तभागे 'ठिच्चा' स्थित्वास्थितः सन् 'पास' पश्यति किं पश्यति तत्राह 'तं महं एगं' तन्महदे कम् 'पउमवरपुडरी' पद्मवरपुण्डरीकम्, सर्वकमळशोमातिशायिपुण्डरीकं विलक्षणं पश्यति । कीदृशम् ? तत्राह 'अणुपु०बुद्विय' आनुपूर्व्या उत्थितम् यद् यद् स्थाने यथा यथाऽवयवसन्निवेशः समुचित स्वत्र तत्र स्थळे तथैव सन्निवेशपूर्वकं सुन्दररचनयोपेतम् । 'ऊसियं जाव पडिरू' उच्छितम् - पङ्कादूर्धमवस्थितम्, यात्रत् प्रतिरूपम्, अनन्य साधारणम् प्रशस्तवर्णगन्धस्पर्शवत्वाद्युपेतत्वादति मनोहरम् । 'तप
'अह पुरिसे' इत्यादि ।
टीकार्थ- कोई अज्ञात नाम और अज्ञात देशवाला पुरुष पूर्व दिशा से उस जल, कीचड़ एवं कमलोंवाली पुष्करिणी के पास आया । उस पुष्करिणी के किनारे खडा होकर वह उस उत्तम पुण्डरीक कमल को देखता है - यह कमल सब कमलों से अधिक सुन्दर एवं विलक्षण है । यह अनुक्रम से उस्थित है अर्थात् जिस जिस स्थान पर जैसे जैसे अवध का सन्निवेश होना उचित है, वहां वैसा ही सन्निवेश होने के कारण बडी ही सुन्दर रचना से युक्त है। यह पंक से ऊपर उठा है यावत् प्रतिरूप है । प्रशस्त वर्ण, गंध, रस और स्पर्श आदि से सम्पन्न होने के कारण मनोहर है ।
'अह पुरिसे' त्याहि
ટીકા”—કાઈ અજ્ઞાત નામવાળા અને અજ્ઞાત દેશવાળા પુરૂષ પૂર્દિ शाधी ते भज, डीयड, थाने उमणो वाजी, पुष्ठुरिणी - वावनी न७४ आयो તે પુષ્કરિણીના કિનારે ઉભે! રહીને તે એ ઉત્તમ શ્રેષ્ઠ એવા પુંડરીક-ક્રમગાને જુવે છે. આ કમળ સઘળા કમળેથી અત્યંત સુંદર અને વિલક્ષણ છે. આ અનુક્રમથી ઉઠેલ છે. અર્થાત્ જે જે સ્થાન પર જેવા જેવા અવયવાને સન્નિવેશ થવાને ચેાગ્ય હોય, ત્યાં એજ પ્રમાણે સન્નિવેશ—રચના થવાને કારણે અત્યંત સુંદર રચનાથી યુક્ત છે. આ કાદવથી ઉપર આવેલ છે. યવત્ પ્રતિરૂપ છે. પ્રશસ્ત વણુ, ગ ંધ, રસ, અને સ્પ વગેરેથી યુક્ત હાવાને કારણે મનેાહર છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #20

समथार्थबोधिनी टीका लि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् णं से पुरिसे' ततः खलु स पुरुषः, यः पुष्करिण्यास्तीरे पूर्व देशादागत्य समुप. स्थितः सः, 'एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणवचनम् आदीत् 'अहमंसि' अहमस्मि 'पुरिसे' पुरुषः 'खेयन्ने' खेदज्ञः-खेदं-प्रार्गश्रमं जानातीति खेदज्ञः 'कुसले' कुशलः हिताऽहितमाप्तिपरिहारे निपुणः 'पंडिए' पण्डितः-विवेक बुद्धियुक्तः 'वियते' व्यक्तः 'मेहावी' मेधावी-हिताहितबुद्धिमान 'अबाले' अबालो वालभावाभिवृत्त 'मग्गस्थे' मार्गस्थः-सद्भिरावरितसन्मार्गे सदाचरणे त्रा आस्थितोऽस्मि । 'मग्गविउ' मार्गवित्-मार्गमहं जानामि मग्गस्स' मार्गस्य 'गइपरकपण्णू' गतिपराक्रमः, येन यथा चलन् जीवः स्वाभीष्टतमं देशम पाप्नोति, तमहं जानामि, अथवा-येन प्रकारेण जलमुत्तीर्य जलमध्यगतं वस्तु पाप्यते त. दृशग्रुपायमहं वेनि । 'अहमेयं अहमेतत् एतादृशोऽहम् एतत् 'पउमवर पुंडरीयं' पद्मवरपुण्डरीकं-प्रधानकमलम् 'उन्निरिखस्सामि' उन्निक्षेप्स्यामि जलादेतत् कमलमुक्षिप्याऽऽनेष्यामि-स्वा. यत्ती करिष्यामि । 'त्तिकर्दु' इति कृत्वा 'इइ वुया' इत्युक्त्वा 'से पुरिसे'
इस प्रकार देखने के पश्चात् पूर्व दिशा से आया हुआ वह पुरुष यों कहता है मैं मार्ग में होने वाले श्रम को जानता हूँ, हित की प्राप्ति
और अहित का परिहार करने में निपुण हू, विवेक बुद्धि से सम्पन्न हूं, प्रौढ परिपक्व हूं, मेधा का धनी हूं। सत्पुरुषों द्वारा आचरित मार्ग में या सदाचरण में स्थित हूँ। मार्ग का वेत्ता हूं जिस पथ पर चलता हुआ जीव अपने अभीष्ट लक्ष्य को प्राप्त करता है, में उस पथ को जानता हूँ अथवा जिस प्रकार जल में तैर कर जल के मध्य में स्थित वस्तु प्राप्त की जाती है, उसे मैं समझता हूं ! मैं पुरुष हूं-मर्द हूँ ! मैं इस प्रधान कमल को उखाड कर ले आऊंगा और अपना यना लूंगा।
આ પ્રમાણે જોયા પછી પૂર્વ દિશાથી આવેલ તે પુરૂષ એવું કહે છે કે - હું માર્ગમાં થયેલા પરિશ્રમને જાણું છું. હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતને પરિહાર-ત્યાગ કરવામાં કુશળ છું. વિવેક બુદ્ધિવાળો છું પ્રૌઢ અને પરિપકવ છું. બુદ્ધિશાળી છું. પુરૂ દ્વારા આચરવામાં આવેલ માગને જાણ વાવાળું છું. જે માર્ગ પર ચાલતે થકી જીવ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણેના લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરે છે. તે માર્ગને જાણુનારે છું. અથવા જે પ્રમાણે જળમાં તરીને જળની મધ્યમાં રહેલ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે, તેને હું સમજું છું હું પુરૂષ છું. મર્દ છું. હું આ શ્રેષ્ઠ કમળને ઉખાડીને લઈ આવીશ અને મારું બનાવીશ.
सू०२ श्रीसूत्र तांग सूत्र : ४

Page #21

१०
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
स पुरुष: 'अभिक्कमे तं पुक्खरिणि' अभिक्रामति तां पुष्करिणीम् इत्युक्त्वा तां पुष्करिणीं प्रविशति कमलमानेतुम् । किन्तु 'जावं जावं च णं' यात्रद् यावच्च खलु 'अभिक्कमेई' अभिक्रामति यावदग्रे अग्रे याति 'तावं तावं णं' तावत् ताच्च खलु 'महंते उदर' महद उदकम् 'महंते सेए' महान् सेय:पङ्क आगच्छति, ततश्च 'पहीणे तीरं' प्रक्षीणस्तीरात् तीरादभ्रष्टः 'अपचे पउमवर पौडरीय' अपाप्तः पद्मवरपुण्डरीकम्, तीराच्च्युतः पद्मत्ररपुण्डरीकं चापि न प्राप्तः, ततः सः 'णो हव्वाए णो पाराए' नो अत्रचे नो पाराय-नो पूर्वतटे न परतटे पवरपुण्डरीकाचु परिभ्रष्ट एवं संस्पृष्टतीरादपि भ्रष्टः, 'अंतरा पोक्खरिणीए' अन्तरा पुष्करिण्याः वापी मध्ये 'सेयंसि' सेये पड़े 'निसणे' निषण्णः निमग्नः पुष्करिण्याः कर्दमे निमग्नः क्लेशमनुभवन्नास्ते । एषः 'पढ' प्रथमः 'पुरिसजाए' पुरुषजातः कथितः ॥ सू० २ |
9
मूलम् - अहावरे दोघे पुरिसजाए, अह पुरिसे दक्खिणाओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणि। तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पासइ तं महं एगं परमवरपोंडरीयं अणुपुव्वुट्ठियं पासाईयं जाव
इस प्रकार अपनी हैकडी जता कर निश्चय कर वह कमल को लाने के लिए पुष्करिणी में प्रवेश करता है। किन्तु जैसे जैसे वह आगे बढ़ता है, वैसे वैसे अधिक पानी और अधिक कीचड का उसको सामना करना पडता है । वह किनारे से भ्रष्ट हो चुकता है और कमलपुष्प तक पहुंच नहीं पाता है । न इधर का रहता है न उधर का । तीरसे भी गया और कमल से भी गया। बावडी के मध्य में ही मचुर पंक (गहरे कीचड ) में फंस जाता है और क्लेश का अनुभव करता है ।
यह प्रथम पुरुष की कहानी हुई ||२||
આ પ્રમાણે પાતે પાતાના નિશ્ચય કરીને તે કમળને લાવવા માટે ५०५રિણી વાવમાં પ્રવેશ કરે છે. પરંતુ જેમ જેમ તે આગળ વધે છે, તેમ તેમ વધારે પાણી અને વધારે કાદવને સામના કરવા પડે છે, તે કિનારાથી પતિત થઈ જાય છે; અને કમળના પુષ્પ સુધી પહેચી શકતા નથી. ન અહિના રહ્યો અને ન ત્યાના કીનારાથી પણ ગયા અને કમળથી પણ ગયા. વાવની મધ્યમાં જ અત્યંત કાઢવ (ઉંડા કાદવ) માં ફસાઈ જાય છે, અને दुःमनो अनुभव पुरे छे. ॥१॥
૫ આ પહેલા પુરૂષની કહેવત થઈ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #22

सार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
११
पडिरूवं तं च एत्थ एगं पुरिसजाएं पासई पहीणतीरं अपत्त पउमवरपोंडरीयं णो हव्वाए णो पाराए अंतरा पोक्खरिणीए सेयंसि णिसन्नं, तए णं से पुरिसे तं पुरिसे एवं वयासी - अहो णं इमे पुरिसे अखेयन्ने अकुसले अपंडिए अवियत्ते अमहावी बाले णो मग्गत्थे णो मग्गविऊ णो मग्गस्स गइपरक्कमण्णू जन्नं एस पुरिसे एवं मन्ने अहं खेयन्ने कुसले जाव पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खिस्सामि णो य खलु एयं परमवरपोंडरीयं एवं उन्निक्वेयन्वं जहा णं एस पुरिसे मन्ने अहमंसि पुरिसे यन्ने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी अबाले मग्गत्थे मग्गविउ मग्गस्स गइपरक्कमण्णू अहमेयं पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खिस्सामि तिकट्ट इइ बच्चा से पुरिसे अभिक्कमे तं पुक्खरिणि, जावं जावं च णं अभिक्कमेइ तावं तात्रं च णं महंते उदए महंते सेए पहीणे तीरं अपत्ते पउमवरपोंडरीयं णो हव्वाए णो पाराए अंतरा पोक्खरिणीए सेयंसि णिस ने दोच्चे पुरिसजाए ॥ सू० ३ ॥
,
छाया - अथापरो द्वितीयः पुरुषजातः, अथ पुरुषो दक्षिणस्या दिश आगत्य af पुष्करिणीं तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे स्थित्वा पश्यति तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकम् आनुपूर्वोत्थितं प्रासादिकं यावत् प्रतिरूपम् । तं चात्रैकं पुरुषजातं पश्यति प्रहीणतीरम् अप्रापद्मरपुण्डरीकं नो अर्थाचे नो पाराय, अन्तरा पुष्करिण्याः सेये निषण्णम् | ततः खलु स पुरुषस्तं पुरुषमेवमवादीत् - अहो खलु अयं पुरुषोऽखेदज्ञोऽ कुशलोऽपण्डितोऽव्यक्तोऽमेधावी वालः नो मार्गस्थो नो मार्गचित् नो मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञो यस्मादेव पुरुष एवं मन्यते, अहं खेदज्ञः कुशलो यावत् पद्मवरपुण्डरीकम् उन्निक्षेप्स्यामि न च खलु एतत् पद्मत्ररपुण्डरीकम् एवम् उभिक्षेप्तव्यं यथेष पुरुषो मन्यते । अहमस्मि पुरुषः खेदज्ञः कुशलः पण्डितो व्यक्तो मेधावी अबालो मार्गस्थो मार्गविंद मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञोऽहमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् उग्निक्षेप्स्यामीति कृत्वा इत्युक्त्वा स पुरुषोऽभिक्रामति मृतां पुष्करिणी । यावद् यावद् च खलु
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #23

१२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अभिक्रामति तावत् तावत् च खलु महदुदकं महान् सेयः महीणस्वीरात् अप्राप्तः पद्मवरपुण्डरीकं नो अर्वांचे नो पाराय अन्तरा पुष्करिण्याः सेये निषण्णः द्वितीयः पुरुषजातः ॥मू० ३ ॥
,
टीका- 'अहावरे दोच्चे पुरिसजाए' अथापरो द्वितीयः पुरुषजातः । अत्राsथशब्दो द्वितीयपुरुषवृत्तान्तपदर्शनपरः । 'अवरे' अपरोऽन्यः प्रथमाऽपेक्षया 'दोच्चे' द्वितीय: 'पुरिसजाए' पुरुषजातः 'अह पुरिसे' अथ पुरुषः 'दक्खिणाओ दिसाओ' दक्षिणस्या दिशः पुष्करिण्या दक्षिणदिग्विभागात 'आगम्म' आगत्य 'तं पुक्खरिणं' af पुष्करिणीम् 'तीसे पुक्खरिणीए' तस्याः खलु पुष्करिण्याः 'तीरे' दक्षिणे तीरे 'ठिच्चा' स्थित्वा 'पास' पश्यति 'तं महमेगं पउमवरपुंडरीयं' तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकम् - कथलं, तन्महत् पद्म श्रेष्ठमेकं कमलं पश्यन् स्थितः कीदृशं तद् इत्याह- 'अणुपुब्बुद्वियं' आनुपूर्व्या उत्थितम् - विलक्षणरचनया व्यवस्थितम् । 'पासाईये' प्रासादिकम् - मनोरमम् 'जात्र पडिरूं' यावत्प्रतिरूपम्, 'तं च एगं
'अहावरे दोच्चे पुरिसजाए' इत्यादि ।
टीकार्थ - यहां 'अर्थ' शब्द दूसरे पुरुष के वृत्तान्त का सूचक है । प्रथम पुरुष के कीचड में फँस जाने के पश्चात् दूसरा पुरुष दक्षिण दिशा से उस पुष्करिणी के समीप आता है। वह उस पुष्करिणी के दक्षिण किनारे पर स्थित होकर उसी प्रधान पुण्डरीक कमल को देखता है । वह कमल अपनी विलक्षण रचना से व्यवस्थित है। दर्शक के चित्त को प्रसन्न करने वाला यावत् प्रतिरूप है। यहां 'यावत्' शब्द से दर्शनीय और अभिरूप विशेषण समझलेना चाहिए ।
બીજા પુરૂષનું વૃત્તાંત
'अहावरे दोच्चे पुरिसजाए' त्याहि
ઢીકા—અહિયાં થ' શબ્દ બીજા પુરૂષના વૃત્તાન્તને સૂચક છે. પહેલા પુરૂષ કાદવમાં ફસાયા પછી બીજો પુરૂષ દક્ષિણ દિશામાંથી એ વાવની નજીક આવે છે. તે પુરૂષ એ વાવના દક્ષિણ દિશાના કિનારા પર ઉભે રહીને પહેલા વણુન કરેલ એ પ્રધાન પુંડરીક-કમળને જુવે છે. તે કમળ પેાતાની વિલક્ષણ રચનાથી વ્યવસ્થિત છે. જોનારના ચિત્તને પ્રસન્ન કરવાવાળું યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહિયાં યાવત્' શબ્દથી દશનીય, અને અભિરૂપ એ એ વિશેષણા સમજી લેવા.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #24

मार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. १ पुण्डरीकना माध्ययनम्
पुरिसजायें पास' तत्र च तमेकं पुरुषजातं पश्यति, 'पहोणतीरं अपत्तपउमवरपोंडरीयं' प्रहीणतीरम् अप्राप्तपद्मवरपुण्डरीकम् 'णो हव्त्राए णो पाराए' नो अवे नो पाराय, नैतस्मिंस्तटे विद्यते, न वा परतट प्राप्तः किन्तु - अंतरा - पोक्खरिणीए सेयंसि निसणं' अन्तरा पुष्करिण्याः सेये पङ्के निषण्णम्- निमग्नम् 'तरणं से पुरिसे' ततः खलु स पुरुषः यो हि दक्षिणदिग्विभागात् आगतः स पुरुषजातः 'वं पुरिसं एवं वयासी' पूर्वदिक्समागत पङ्कजमुन्नेतु यः पुष्करिण्यां प्रवेष्टुकामस्तं पुरुषमाश्रित्य एवं वक्ष्यमाणं वचः ' जयासी' अवादीत् उक्तवान् 'अहो णं इमे पुरिसे अखेयन्ने' अहोऽयं पुरुषोऽखेदज्ञः खेदं नाम परिश्रमं न सम्यग् जानाति, 'अकुसले' अकुशल:- विवेकबुद्धि विकलः 'अपंडिए' अपण्डितःतवस्त्वविज्ञानविकलः 'अवियते' अव्यक्तः- कार्यकरणाकुशल: 'अमेदात्री' अमे धावी - अपरिष्कबुद्धिः 'वाले' बालः- अज्ञानी, अतपत्र 'णो मग्गत्थे' नो मार्गस्थः सत्पुरुषैरभ्यामार्गेऽव्यवस्थितः । 'णो मग्गविऊ' नो मार्गचित-सत्पुरुषः सेव्य
9
१३
-
यह दूसरा पुरुष वहां एक पुरुष को देखता है, जो तीर से भ्रष्ट हो चुका है और उस प्रधान कमल तक पहुंच नहीं पाया है, न इधर का रहा न उधर का रही है । किन्तु पुष्करिणी के मध्य में कीचड में फंस गया है । तब दक्षिण दिशा से आया हुआ पुरुष, उस पुरुष से जो कमल को लाने के लिए बावडी में घुसा था, इस प्रकार कहता है- अहो, यह पुरुष खेद अर्थात् परिश्रम को नहीं जानता, विवेक बुद्धि से शून्य है, तत्र - अव के ज्ञान से होन है, कार्य करने में अकुशल है, इसकी बुद्धि परिपक्व नहीं हुई है, अज्ञान है, इस कारण मार्गस्थ नहीं है अर्थात् सत्पुरुषों द्वारा आवीर्ण मार्ग में स्थित नहीं है, सत्पुरुषों
તે બીજા પુરૂષ ત્યાં એક પુરૂષને જુવે છે, કે જે કિનારેથી નીકળી ચૂકેલ છે, અર્થાત્ કિનારાથી પતિત થઈ ચૂકયો છે, અને તે પ્રધાન કમળ સુધી પહેાંચી શકયા નથી. અર્થાત્ નથી અહિંના રહ્યો કે નથી તહીંના રહ્યો. પરંતુ વાવની વચમાં કાદવમાં ફસાઈ ગયા છે. ત્યારે દક્ષિણ દિશાએથી આવેલા પુરૂષ કમળને લાવવા માટે વાવમાં પ્રવેશેલા તે પુરૂષને આ अमाथे कुडे छे.
અહા ! આ પુરૂષ ખેદ કે પરિશ્રમ-થાકને સમજતા નથી, વિવેક બુદ્ધિ વગરના છે. તત્વ કે અતત્વના જ્ઞાન વગરના છે. કાર્ય કરવામાં કુશળ નથી, આની બુદ્ધિ પરિપકવ થયેલ નથી, અજ્ઞાની છે, તેથી તે માસ્થÆર્થાત્ માગ પ્રમાણે ચાલનારા નથી, એટલે કે સત્પુરૂષાએ આચરેલ માર્ગનું તેણે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #25

___ सूत्रकृताङ्गसूत्रे मानं मार्ग न विजानाति । 'यो मग्गस्स गइपरकामष्णू' नो मार्गस्य गतिपरा. क्रमज्ञः, मार्गस्य यो गतिपराक्रमौ त योरपि ज्ञाता नास्ति । 'जन्नं एस पुरिसे एवं मन्ने' यस्मादेष पुरुष एवं मन्यते-ये पुनरन्ये कोविदास्तेषु 'अहं खेपन्ने कुसले' अहं तु खेदज्ञः कुशलः 'जाव पउपवरपोंडरीयं' यावत् पद्मवरपुण्डरीकम् 'उनि. क्खिस्सामि' उन्निक्षेप्स्यामि-उद्धृत्याऽऽनेष्यामि, ‘णो य खलु एयं पउमवरपोंडरीयं' न खलु एतत पद्मवरपुण्डरीकम् ‘एवं उन्निक्खेयवं जहा णं एस पुरिसे मन्ने' एवम् उन्निक्षेत यथेष पुरुषो मन्यते । नैतस्य कमलस्योद्धरणं सुलभंयथाऽयं सरलं बुद्धिमान्धाज्जानाति किन्तु एतस्योद्धरणं सातिशयं कठिनम् । 'अहमंसि पुरिसे' अहमस्मि पुरुषः 'खेयन्ने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी आले मग्गत्थे मग्गविज' खेदज्ञः कुशलः पण्डितोव्यक्तो मेधावी अवालो मार्गस्थो मार्गवित् , 'मग्गरस गइपरक्कमण्णू' मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः 'अहमेयं पउमवरपोडद्वारा सेवित मार्ग को जानता भी नहीं है, मार्ग संबंधी गति और पराक्रम का ज्ञाता नहीं है। हमने बढ़त अनुचित कर्म किया। किन्तु मैं इसके समान नहीं हूं। मैं मार्ग के परिश्रम का ज्ञाता हूं, कुशल हूं, यावत् उम उत्तम पुण्डरीक को उखाड कर ले आऊंगा। जैसा यह पुरुष समझना है, वैसे वह उत्तम कमल उखाड कर नहीं लाया जा सकता। उस कमल को उखाड कर लाना वैसा सरल नहीं है जैसा कि मूर्खता के कारण यह पुरुष समझता है । उसका उखाडना बहुत ही कठिन है। मैं मर्द हूं, खेदज्ञ, कुशल, पण्डित, परिपक्व, मेधावी, ज्ञानवान, मार्ग में स्थित और मार्ग का ज्ञाता हूं।
અવલમ્બન કરેલ નથી. સસુરૂષોએ સેવિત માર્ગને તે જાણ પણ નથી. માર્ગ સંબંધી ગતિ અને પરાક્રમને તે જાણતો નથી. આણે ઘણું જ અગ્ય કર્મ કર્યું છે.
પરંતુ એના જે મૂર્ખ નથી, હું માર્ગમાં થનારા પરિશ્રમને જાણવાવાળો છું, કુશળ છું. યાવતુ તે ઉત્તમ પુંડરીકને ઉખેડીને લઈ આવીશ. જે રીતે આ કાદવમાં ફસાયેલ પુરૂષ સમઝે છે, તે રીતે આ ઉત્તમ કમળ ઉખાડીને લાવી શકાતું નથી. તે કમળને ઉખાડીને લાવવું તે એટલું સહેલું નથી, કે જેમ આ પુરૂષ પિતાના મૂખ પણાથી સમઝે છે. તેને ઉખાડવું ઘણું જ કઠણ છે, હું મર્દ છું. ખેદજ્ઞ–પરિશ્રમને જાણનારે છું. કુશળ છું, પંડિત . પરિપકવ છું. મેધાવી-બુદ્ધિશાળી છું. જ્ઞાનવાન છું, માર્ગમાં સ્થિત અને માર્ગને જાણનારે છું.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #26

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् रीयं अहमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् 'उन्निवि वस्सामि' उन्निक्षेप्स्यामि, इति प्रतिज्ञ. याऽहमिहाऽऽगतोऽस्मि । 'त्ति कटु' इति कृत्वा इत्थं प्रतिज्ञां कृत्वाऽहमत्राऽऽगतोऽस्मि । कथमेतत् पद्मं सपङ्कजलाज्जलाशयादुद्धरणीयं तत्सर्वं विधिविधानमहं जानामि, अतो मयैतत्कार्य कार्यम् इह बच्चा से पुरिसे अभिक्कमे तं पुक्खरिणि' इत्युक्त्वा स पुरुषोऽभिकामति तां पुष्करिणीम् , 'जावं जावं च णं अभिक्कमेई' यावद् यावच्च सोऽभिक्रामति 'तावं तावं च णं महंते उदए महंते सेए' तावत् तावच्च सः महदुदकं महान् सेयः आगच्छति द्वितीयः पुरुष आत्मश्लाघां कुर्वन् प्रतिक्षिपंश्च पुरुषान्तरं यावत् पुष्करिण्यां पविष्ट एवोत्तमं कमलमानेतुम् , तात्रन्महज्जलं महान्त सेयं समाप्य 'पहीणे तीरं अपत्ते पउमवरपोंडरीय पहीणस्ती. रात् अमाप्तः पद्मवरपुण्डरीकम् , दक्षिणतीराद् भ्रष्टो न च प्राप पावरपुण्डरीकम् ।
इस प्रकार वह अपने आपमें बुद्धि के अतिशय को और कमल को लाने की योग्यता को प्रकट करता हुआ मुस्करा कर आडम्बर के साथ पराकम करता है। वह प्रतिज्ञा करता है कि मैं इस कमल को उखाड कर ले आऊंगा। मैं ऐसी प्रतिज्ञा करके ही यहां आया हूँ। इस जल एवं कीचड से व्याप्त जलाशय से कमल को किस प्रकार निकाल लाना चाहिए, यह सब विधि विधान मैं जानता हूं। अतएव यह कार्य मुझे करना चाहिए। ऐसा कह कर वह पुरुष उन पुष्करिणी में प्रवेश करता है। और ज्यों-ज्यों वह उसमें आगे बढता है त्यो त्यों अधिकाधिक जल और कीचड़ के सामने आता है। वह भी तीर को त्याग देता है
और उस उत्तम कमल तक पहूंच नहीं पाता है। न इधर का रहता है, न उधर का रहता है । अर्थात् न तो दक्षिणी किनारे पर स्थित रहता है
આ પ્રમાણે તે પિતા પોતાનામાં બુદ્ધિના વિશેષપણાને તથા કમળને લાવવાની યોગ્યતાને પ્રગટ કરતો થકે હસીને આડમ્બર પૂર્વક પરાક્રમ કરાવાને તૈયાર છે. તે પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે હું આ કમળને ઉખેડીને લઈ આવીશ. હું એવી પ્રતિજ્ઞા કરીને જ અહિયાં આવેલ છું આ પાણી અને કાદવથી વ્યાપ્ત જલાશય-વાવમાંથી કમળને કઈ રીતે બહાર કહાડવું જોઈએ તે સઘળી વિધિ-વિધાન હું જાણું છું. તેથી જ આ કાર્ય મારે કરવું જોઈએ. આ પ્રમાણે કહીને તે પુરૂષ તે વાવમાં પ્રવેશે છે. અને જેમ જેમ તે તેમાં આગળ વધે છે, તેમ તેમ વધારેમાં વધારે પાણી અને કાદવ સામે આવે છે. એ પણ કિનારાને છોડી દે છે, અને તે ઉત્તમ કમળ સુધી પહોંચી શકતો નથી, ન અહિને રહ્યો કે ન ત્યાને અર્થાત તે નતે દક્ષિણના કિનારે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #27

'जो हव्वाए णो पाराए' नो अर्वाचे नो पाराय जात:-न दक्षिणतीरे स्थितः न वा कमलं प्राप्य परतीरं प्राप्तवान् किन्तु-'अंतरा पोक्खरिणीए सेयंसि णिसन्ने दोच्चे पुरिसजाए' अन्तरा पुष्करिण्याः से ये निषण्णो द्वितीयः पुरुषजातः |मु.२॥
मूलम्-अहावरे तच्चे पुरिसजाए, अह पुरिसे पच्चस्थिमाओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणिं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिञ्चा पासइ तं एगं महं पउमवरपोंडरीयं अणुपुबुट्टियं जाव पडिरूवं, ते तत्थ दोन्नि पुरिसजाए पासइ पहीणे तीरं अपत्ते पउमवरपोंडरीयं णो हठवाए णो पाराए जाव सेयसि णिसन्ने, तए णं से पुरिसे एवं वयासी-अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना अकुसला अपंडिया अवियत्ता अमेहावि बाला णो मग्गस्था णो मग्गविऊ णो मग्गस्प्त गइपरकमण्णू, जंणं एए पुरिसा एवं मन्ने अम्हे एयं पउमवरपोंडरीयं उणिक्खिस्सामो, नोय खलु एयं पउमवरपोंडरीयं एवं उन्निक्खेयव्वं जहा णं एए पुरिसा मन्ने, अहमंसि पुरिसे खेयन्ने कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी अबाले मग्गत्थे मग्गविऊ मग्गस्त गइपरकमण्णू अहमेयं पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खिस्सामि त्तिकटु इति वुच्चा से पुरिसे अभिकमे तं पुक्खरिणं जावं जावं च णं अभिकमे और न कमल के समीप तक पहुंच पाता है। वह पुष्करिणी के बीच में ही कीचड़ में फंस जाता है और महान दुःख का अनुभव करता है।
यह दूसरे पुरुष का वृत्तान्त है ॥३॥ રહી શકે કે ન કમળની નજીક સુધી પહોંચી શકશે. તે વાવની વચમાં જ કાદવમાં ફસાઈ જાય છે. અને મહાન દુઃખને અનુભવ કરે છે. આવા
આ બીજા પુરૂષનું વત્તાન્ત છે. શરા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #28

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् तावं तावं च णं महंते उदए महंते सेए जाव अंतरा पोक्खरिणीए सेयसि णिसन्ने, तच्चे पुरिस जाए ॥सू० ४॥
छाया-अथापरस्तृतीयः पुरुषजातः अथ पुरुषः पश्चिमायाः दिश आगल्य तां पुष्करिणी, तस्याः पुष्करिण्या स्तीरे स्थित्वा पश्यति तद्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकम् आनुपूा उत्थितं यावत् पतिरूपम् । तो तत्र द्वौ पुरुषजातौ पश्यति पहीणौ तीरात् , अमाप्तौ पद्मवरपुण्डरीकं नो अर्वांचे नो पाराय यावत् सेये निषण्णौ । ततः स पुरुष एवमवादीत् अहो इमौ पुरुषौ अखेदज्ञौ अकुशलौ अपण्डितो अध्यक्तौ अमेधाविनौ वालो नो मार्गस्थौ न मार्गविदौ नो मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञौ, यत इमौ पुरुषो मन्येते आवाम् एतत् पयवरपुण्डरीकम् उन्निक्षेप्याः न च खलु एतत् पद्मवरपुण्डरीकम् एवम् उन्निक्षेपाव्यं यथा एतौ पुरुषो मन्येते। अहमस्मि पुरुषः खेदज्ञः कुशलः पण्डितो व्यक्तो मेधावी अबालो मार्गस्थो मार्गविद् मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, अहमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् उन्निक्षेपस्यामीति कृत्वा इत्युक्त्वा स पुरुषोऽमिकामति तां पुष्करिणी, यावद् यावद् च खलु अभिक्रामति तावत् तावच खलु महदुदकं महान् सेयः यावदन्तरा पुष्करिण्याः सेये निषणः तृतीयः पुरुषजातः।।
टीका--- 'अहावरे तच्चे पुरिसजाए' अथापरस्कृतीयः पुरुषजातः। प्रथमद्वितीययोवृत्तान्तमुपवर्षा तृतीयपुरुषवृत्तान्त वर्णयति । 'अह पुरिसे' अथ पुरुषः 'पच्चत्थिमाओ दिसाओ' पश्चिमाया दिशः 'आगम्म' आगत्य 'तं पुक्खरिगि' तां पुष्करिणीम् , तृतीयः कश्चिद् अज्ञातनामगोत्रादिः पश्चिमदिग्विभागात् ता पुष्करिणीमागतो यत्र पङ्कनिमग्नौ द्वौ आस्ताम् । 'तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिचा'
'अहावरे तच्चे पुरिसजाए' इत्यादि।
अब प्रथम और द्वितीय पुरुष का वर्णन करके तीसरे पुरुष का वर्णन करते हैं ... 'अहावरे तच्चे पुरिस जाए' इत्यादि
टीकार्थ-कोई एक अज्ञात नाम गोत्र पुरुष पश्चिम दिशा से उस पुष्करिणी के समीप आया जिसमें दो पुरुष कीचड़ में फस चुके थे। वह उसके किनारे स्थित होकर एक उत्तम पुण्डरीक कमल को देखता है जो
પહેલા અને બીજા પુરૂષનું વર્ણન કરીને હવે ત્રીજા પુરૂષનું વર્ણન ४२५मा मात्र छ-'अहावरे तच्चे पुरिसजाए' त्याह
ટીકાર્થ–કઈ એક અજ્ઞાત નામ ગેત્રવાળે પુરૂષ પશ્ચિમ દિશાએથી તે વાવની નજીક આવ્યો કે જેમાં બે પુરૂષ કાદવમાં ફસાઈ ચુક્યા હતા. તે પુરૂષ તે વાવના પશ્ચિમ કિનારે ઉભે રહીને તે એક ઉત્તમ પુંડરીક-કમળને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #29

सूत्रकृत्तास्त्रे तस्याः पुष्करिण्या स्तीरे स्थित्वा 'पास' पश्यति, पश्चिमत आगत्य तस्याः पश्चिमटे स्थितः पश्यति तत्राह-'तं एग पउमवरपौडरीयं तमेकं महत् पावरपुण्डरीकम् 'अणुपुबुटियं' आनुपूा -उत्थितम् विशिष्टरचनया युक्तम् , 'जात्र पडिस्वं' याच प्रतिरूपम्-अतिमनोहरम् वर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तम् मासादीयं दर्श नीयममिल पतिरूपमिति । 'ते तत्थ दोनि पुरिसजाए पासई तौ तत्र द्वौ पुरुष जातों पश्यति । कीदृशौ तौ द्वौ पुरुषजाती तबाह-'पहीणा तीरं अपत्ता पउमवरपौडरीय' महीणी तीराव अमाप्तौ पद्मवरपुण्डरीकम् , स्थानाच्च्युतो, अनासादित. लक्ष्यको । 'णो हच्चाए नो पाराए' नो अर्वाचे नो पाराय, किन्तु 'जाव सेयंसिणिसन्ना' यावत् सेये निषण्णौ-तौ पुरुषो कमलानयनेऽसमर्थों पकनिमग्नौ आस्ताम् इति दृष्ट्वा, 'तए णं से पुरिसे एवं वयासो' ततः खलु स पुरुष एवमवादीत् । तथाविधी तौ दृष्ट्वा-तृतीय आगन्तुक पुनर्वक्ष्यमाणं वच उवाच 'अहो णं इमे पुरिसा' अहो इमौ पुरुषो, यौ हि पद्मलोमार्थिनौ पते दुःखमनुभवन्तौ 'अखे यन्ना' अखेदज्ञौ परि. श्रमविषयकपरिज्ञानरहितौ 'अकुसला' अकुशलौ, तत्कर्मणि यथावत् तत्कृतिविरहितो 'अपंडिया' अपण्डितौ-सदसद्विवेकशून्यौ 'अवियत्ता' अव्यक्तौ -कार्य करणानभिज्ञौ अनुकम से उत्थित अर्थात् विशिष्ट रचना से युक्त यावत् प्रतिरूप है। अर्थात् प्रशस्त वर्ण गंध रस और स्पर्श से युक्त, प्रासादिय, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप है। ___ वह तीसरा पुरुष वहां दो पुरुषों को देखता है, जो तीर से अलग हो चुके है, पद्मवर पुण्डरीक तक पहुंच नहीं सके हैं, न इधर के रहे हैं, न उधर के रहे हैं यावत् कीचड़ में फंस गए हैं। उन दोनों को देख कर वह तीसरा पुरुष इस प्रकार कहता है-अहो, यह दोनों पुरुष परिश्रम संबंधी ज्ञान से रहित हैं, अकुशल हैं, विवेकशून्य हैं, अव्यक्तજુવે છે. કે જે કમળ અનુક્રમથી-ઉસ્થિત-અર્થાત્ વિશેષ પ્રકારની રચનાથી યુક્ત યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અર્થાત્ પ્રશસ્ત વખાણવા લાયક વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શથી યુક્ત પ્રાસાદીય દર્શનીય અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે.
તે ત્રીજો પુરૂષ તે વાવમાં બે પુરૂષને જુવે છે. કે જેઓ કિનારાથી. અલગ થઈ ગયેલા છે, અને પદ્મવર પુંડરીક-કમળ સુધી પહોંચી શકયા નથી. તેઓ નથી અહિંના રહ્યા કે નથી ત્યાંના રહ્યા, યાવત્ તેઓ કાદવમાં ફસાઈ ગયા છે. તે બને પુરૂષને જોઈને તે ત્રીજો પુરૂષ આ પ્રમાણે વિચારે છે. અહો ! આ બને પુરૂષે પરિશ્રમ સંબંધી જ્ઞાનથી રહિત છે, અકુશળ છે, विवे बिनाना छ, म०यरत-सम विनाना छे, मेधावी-भुद्धिजी नथी,
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #30

समार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१९
'अमेहावी' अमेधाविनौ विवेचनविकलौ, 'बाला' बालो वालवत् क्षिप्रकारितया वस्तुस्थितिं ज्ञातुमयोग्यौ, 'णो मग्गाथा' नो मार्गस्थौ सतां मार्गेऽवर्तमानौ 'णो मग्गविक' नो मार्गविदौ 'णो मग्गस्स गइपरक्कमण्णू' नो मार्गस्य गतिपराक्रमशौ, 'जे णं एए पुरिसा एवं मन्ने' यत इमौ पुरुषौ एवं मन्येते 'अम्हे एयं पउमचरपौडरीयं' आवामेतत् पद्मत्र पुण्डरीकम् 'उष्णिविवरसामो' उभिक्षेप्स्यात्रः 'नो य खलु एवं पउम पौडरीय ' न च खलु एतत् पद्मवरपुण्डरीकम् ' एवं उन्निकखे पब्वं' एवमुनिक्षेप्तव्यम् 'जहाणं पुरिसा मन्ने' यथा एतौ पुरुषौ मन्येते यथा - इमौ अस्य कमलस्य उत्क्षेपणं सरलमितिमत्वा प्रवृत्तौ समुद्ध नेदं कर्म तथा सरलम् किन्तु - एतस्योद्धरणं महत्कष्टसाध्यम् । अहंतु एतस्योद्धरणप्रकारं जानामि किन्तु - 'अहमंसि पुरिसे खेयन्ने' अहमस्मि पुरषः खेदज्ञः 'कुसले पंडिए वियत्ते मेहावी' कुशलः पण्डितो व्यक्तो मेधावी 'अवाले मग्गत्थे' अवालो मार्गस्थः 'मग्गविऊ'
नासमझ हैं, मेधावी नहीं हैं, बालक के समान जल्दबाजी करने के कारण वस्तु स्थिति को समझने में अयोग्य हैं, सत्पुरुषों के मार्ग में स्थित नहीं हैं, मार्ग को जानते भी नहीं हैं, मार्ग की गति और पराक्रम को भी नहीं जानते हैं। इसी कारण ये ऐसा मानते हैं कि हम इस उत्तम कमल को उखाड़ कर ले आएंगे। किन्तु यह उत्तम कमल इस प्रकार उखाड़ कर लाया नहीं जाता, जैसा ये दोनों पुरुष समझते हैं । ये इसका उखाड़ना सरल समझ कर प्रवृत्त हुए हैं । किन्तु यह सरल नहीं, अत्यन्त कष्ट साध्य है । मैं इसके उखाड़ लाने का तरीका
બાળકની જેમ ઉતાવળ કરવાથી વસ્તુ-સ્થિતિની સમજણ વિનાના છે, સત્પુરૂષોના માર્ગોમાં સ્થિર નથી માર્ગોની સમજ વિનાના છે. અર્થાત્ માને જાણતા નથી, તે કારણથી તેએ એવું માને છે કે અમે આ ઉત્તમ ક્રમબંને ઉપાડીને લઈ જઈશું'. પરંતુ આ ઉત્તમ કમળ એ રીતે સહેલાઇથી ઉખાડીને લાવી શકાતુ નથી. જેમ આ અને પુરૂષ માને છે, કે આ કમળને ઉખાડવુ સહેલુ છે, તેથી તેઓ એવું માને છે કે અમે આ કમળને ઉખાડીને લઇ આવીશુ. પરંતુ આ કમળ એ રીતે ઉખાડીને લાવી શકાય તેમ નથી, કે જેમ આ બન્ને માને છે. આ પુરૂષ! આ કમળને ઉખાડવાનુ સહેલુ' સમજીને પ્રવૃત્ત થયા છે. પરંતુ તે સહેલુ` નથી. અત્યંત ક્રુષ્ટ સાધ્ય દુઃખથી પ્રાપ્ત કરાય તેવુ છે. હું આ કમળને ઉખાડીને લાવવાને ક્રિમિયા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #31

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मार्गवित सतां मार्ग जानामि, सतां मार्गे विद्यमानोऽहम् अतो मया निवर्तयितुं शक्यते एतत्कार्य म्। 'मग्गरस गइ परक्कमण' मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, मार्गस्य गतिपराक्रमयोर्य थावद्विधानवेत्ता, 'अहमेयं पउमवरपोंडरी' अहमेतत् पद्मवर पुण्डरीकम् 'उन्निक्खिस्सामि' उन्निक्षेप्यामि 'त्तिक?' इति कृत्वा, अहमेतकमलमुद्धरिष्यामि-इति प्रतिज्ञाय झटिति समागतोऽहं जानामि चोद्धरणप्रकारम्, सतां मार्गस्याऽपि वेत्ताऽहम् । तस्मान्मनोऽभिलषितं कर्तुं शक्नोमि, । 'इइ वुच्चा से पुरिसे' इत्युक्त्वा स पुरुषः 'अभिक्कमे तं पुक्खरिणि' अभिक्रामति तां पुष्करिणीम् , इत्यभिधाय तत्र प्रविष्टः । 'जावं जावं च णं अभिक कमे' यावद् यावच्च खलु अभिक्रामति, यावद् यावच्च पुष्करिण्यां प्रविष्टो भवति 'तावं ता च णं महंते उदए' तावत् तावच्च खलु महदुदकम् 'मह ते सेये' महान् सेय आगच्छति, 'जाव अंतरा पोकावरिणोए' यावदन्तरा पुष्करिण्याः 'सेयंसि' से ये-पड़े "णिसन्ने' जानता हूँ। मैं खेदज्ञ उस परिश्रम का ज्ञाता, कुशल, पण्डित, व्यक्त, मेधावी, विज्ञ, मार्ग में स्थित, मार्ग का ज्ञाता, मार्ग में वर्तमान पुरुष हूं। मैं ही इस कार्य को सम्पादित कर सकता हूं। मैं मार्ग की गति और पराक्रम का ज्ञाता हूँ। मैं इसे उखाड़ कर ले आऊंगा। इस प्रकार कह कर वह पुरुष पुष्करिणी में प्रवेश करता है। किन्तु जैसे जैसे वह पुष्करिणी में प्रवेश करता है, वैसे वैसे अधिकाधिक जल और कीचड़ का सामना करना पड़ता है । यावत् वह उस पुष्करिणी के कीचड़ में फंस जाता है। इस प्रकार के अभिमान के साथ उसने पुष्करिणी में प्रवेश किया था किन्तु कीचड़ की बहुलता होने से तथा तैरने का ज्ञान न होने on छु. ९ मेस-मे-परिश्रमले जो शण, 431, व्यरत, મેધાવી, વિજ્ઞ માગમાં સ્થિત માગને જાણકાર અને માર્ગમાં રહેવાવાળે પુરૂષ છું. હું જ આ કાર્યને પાર પાડી શકું તેમ છું. હું માર્ગની ગતિ અને પરાક્રમને જાણનારે છું. માટે હું આ કમળને ઉખાડીને લઈ આવીશ. આ પ્રમાણે વિચારીને એ ત્રીજો પુરૂષ એ વાવમાં પ્રવેશ કરે છે. પરંતુ જેમ જેમ તે પુરૂષ એ વાવમાં પ્રવેશતા જાય છે, તેમ તેમ વધારેને વધારે પાણી અને કાદવને સામને તેને કરવો પડે છે, યાવત્ તે પુરૂષ પણ એ વાવના કાદવમાં ફસાઈ જાય છે.
આ રીતે અભિમાન પૂર્વક તેણે વાવમાં પ્રવેશ કર્યો હતો પણ કાદવનું અધિકપણું હેવાથી તથા તરવાનું જ્ઞાન ન હોવાથી તે પુરૂષ પણ એ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #32

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरी कनामाध्ययनम् २१ निषण्णः-निमग्नः। तच्चे पुरिसजाए' एषः तृतीयः पुरुषजातः, यथा तो पुरुषको निपगौ-निमग्नी आस्ताम्, तथैवाऽयपि तृतीय पुरुषो दध्मातः पङ्के निमग्नः । सू. ४
मूलम्-अहावरे चउत्थे पुरिसजाए, अह पुरिसे उत्तराओ दिसाओ आगम्म तं पुक्खरिणिं, तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा पासइ तं महं एगं पउमवरपोंडरीयं अणुपुवुट्रियं जाव पडिरूवं, ते तत्थ तिन्नि पुरिसजाए पासइ पहीणे तीरं अपत्ते जाव सेयंसि णिसन्ने । तए णं से पुरिसे एवं वयासी-अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना जाव णो मग्गस्त गइपरकम' जणं एए पुरिसा एवं मन्ने अम्हे एयं पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खि. स्तामो। णो य खलु एयं पउमवरपोंडरीयं एवं उन्निक्खेयव्वं जहा णं एए पुरिसा मन्ने, अहमंसि पुरिसे खयन्ने जाव मग्गस्स गइपरकमण्णू, अहमेयं पउमवरपोंडरीयं उन्निक्खि. स्सामि तिकट्ठ इइ वुच्चा से पुरिसे तं पुक्ख रिणिं जावं जावं च णं अभिक्कमे तावं तावं च णं महंते उदए महंते सेए जाव णिसन्ने चउत्थे पुरिसजाए ॥५॥
छाया-अथापर चतुर्थः पुरुष जातः, अथ पुरुष उत्तरस्याः दिश आगत्य तां पुष्करिणों तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे स्थित्वा पश्यति तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकम् से वह कीचड़ में फंस गया और शोक सोगर में डूब गया। यह तीसरे पुरुष की कहानी है। जैसे पहले वाले दो पुरुष कीचड़ में फंस कर दुःखी हुए उसी प्रकार यह तीसरा भी दुःखी हो गया ।४॥ વાવના કાદવમાં ફસાઈ ગયે, અને શેક સાગરમાં ડૂબી ગયો. આ ત્રીજા પુરૂષની વાત છે. જેમ પહેલા બે પુરૂષ કાદવમાં ફસાઈને દુઃખી થયા એજ પ્રમાણે આ ત્રીજો પુરૂષ પણ દુઃખી થઈ ગયો. ૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #33

२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे आनुपूा उत्थितं यावत् प्रतिरूपम् । तान् तत्र त्रीन् पुरुषजातान् पश्यति पहीणान तीराद् अमाप्तान् यावत् से ये निषण्णान् । ततः खलु स पुरुष एवमवादी अहो खलु इमे पुरुषा अखेदज्ञाः यावन्नो मार्गस्य गति पराकमज्ञाः यस्मादेते पुरुषा एवं मन्यन्ते वयमेतत् पद्मवरपुण्डरीकमुन्निक्षेप्स्यामः । न च खलु पद्मभरपुण्डरी. कमेवमुन्निक्षेप्तव्यं यथा खलु-एते पुरुषा मन्यन्ते । अहमस्मि पुरुषः खेदज्ञो यावन्मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, अहमेतत् पद्मवरपुण्डरीकमुन्निक्षेप्स्यामीति कृत्वा, इत्युक्त्वा स पुरुषः तां पुष्करिणी यावद् यावच्च खलु अभिकामति तावत् तावच्च खलु महदुदकं महान् सेयो यावन्निषण्णश्चतुर्थः पुरुषजातः ॥ सु०५॥
टीका-'अहावरे चउत्थे पुरिसजाए' अथाऽपर श्चतुर्थः पुरुष नातः तृतीयान्तस्य वृत्तान्तकथनतः पश्चा च्चतुर्थः पुरुषस्य अविदितत्तान्तमुपवर्णयति । 'अहपुरिसे' अथ पुरुष 'उत्तराओ दिसाओ' उत्तरस्या दिशः 'तं पुक्खरिणि' तो पुष्करिणीम् 'आगम्म' आगत्य 'तीसे पुक वरिणीए' तस्याः पुस्करिण्याः 'तीरेठिच्चा' तीरे स्थित्वा 'पासई' पश्यति, एकः कश्चिदज्ञात नामक उत्तरदिशात: आगतः, आगत्य च तादृश पुष्करिण्या उत्तरतीरे स्थितः पश्यति । किं पश्यति तत्राह-'तं महमेकं पउमवरपोंडरीयं' तन्महदेकं पद्मरपुण्डरीकम् 'अणुपुवुटियं' आनुपूा उत्थितम्-विलक्षणरचनोपपेतम् 'जाव पडिरूवं' यावत्पतिरूपम्, विशिष्टरचनया युक्तम् अतिमनोहरं वगन्धादिभिः, प्रासादिकं दर्शनीयमभिः
तीन पुरुषों का वृत्तान्त कह कर अब चौथे का वृत्तान्त कहते हैं । 'अहावरे च उत्थे पुरिसजाए' इत्यादि।
टीकार्थ-- यह चौथा पुरुष उत्तर दिशा से पुष्करिणी के समीप आया और किनारे पर खड़ा होकर देखता है-यह प्रधान उत्तम पुण्ड रीक है। वह विलक्षण प्रकार की रचना से युक्त है यावत् प्रतिरूप है अर्थात् अत्यन्त मनोहर है, उत्तम वर्ण गंध आदि वाला, मासादिय, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप है। इस प्रकार उसने उम उत्तम
ત્રણ પુરૂષની વાત કહીને હવે ચેથા પુરૂષનું વૃત્તાંત કહેવામાં આવે है. 'अहावरे चउत्थे' त्यादि
ટીકાર્થ – પુરૂષ ઉત્તર દિશાએથી છે વાવની નજીક આવ્યું. અને તેના ઉત્તર કિનારે ઉભે રહીને તે કમળને જુવે છે. અને વિચારે છે કેઆ પ્રધાન ઉત્તમ પુંડરીક-કમળ છે. તે વિલક્ષણ પ્રકારની રચનાથી યુક્ત છે. થાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અર્થાત અત્યંત મનોહર છે. ઉત્તમ વર્ણગંધ વિગેરેવાળું માસાતીય, દર્શનીય, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ છે. આ પ્રકારના તે ઉત્તમ અને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #34

मयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
२३
रूपं प्रतिरूपं मनोहारिकमलमपश्यत् । तथा स पुरुषः - 'ते तत्य विन्नि पुरिस जाए पास' तान् तत्र त्रीन् पुरुषजातान् पश्यति । 'पहीणे तीरे' प्रहीणांस्तीरात् 'अपत्ते' अपाप्तान् - पद्मरपुण्डरीकपन धिगतान् चतुर्थीहि पुरुषः-स्त्र स्त्र पारिश्रमिकफलाद्विभ्रष्टान् अपाप्तकमलानू तीरादपि भ्रष्टान् तान् त्रीन् तथ भूतान् पश्यति । 'जाब सेयंसि' यावत्सेये पढे 'णिसन्ने' निषण्णान् पङ्के निमग्नान पश्यतीति । 'तए णं से पुरिसे' ततः खलु स पुरुषः 'एवं वयासी' एवं वक्ष्यमाणं वचोऽवादीत्- 'अहो इमे पुरिसा अखेयन्ना' अहो खलु इमे पङ्के मग्नाः त्रयोऽपि पुरुषा अखेदज्ञाः - खेदं सर्वथैवाऽजानन्तः, 'जाव णो मग्गस्स गइपरक्कमण्णू यावन्नो मार्गस्य गपिराक्रमज्ञाः, यं मार्गत्रैलक्षण्यमासाद्य लोकाः स्वामिल पितं साध्यं साधयन्ति तादृशमार्गस्य इमे न ज्ञातारः, अत एवामार्गविशत्और मनोहर कमल को देखा । तीन पुरुषों को भी देखा, जो तार से च्युत हो चुके हैं और कमल तक पहुंच नहीं सके हैं, परन्तु कीचड़ में फंस गए हैं। यह सब देख कर यह चौथा पुरुष इस प्रकार बोलाअहा यह तीनों पुरुष मार्ग संबंधी खेद को नहीं जानते हैं यावत् मार्ग की गति और पराक्रम को भी नहीं जानते हैं। जिस विशिष्ट मार्ग को प्राप्त करके लोग अपने अभीष्ट साध्य को सिद्ध करते हैं, उस मार्ग के ज्ञाता ये नहीं हैं। अतएव मार्ग को न जानने के कारण अपने अभीष्ट को प्राप्त न करते हुए ये कीचड़ में फंस गए दुःख और भुगत रहे हैं । ये पुरुष समझते हैं । कि हम इस पुण्डरीक कमल को उखाड़ कर ले आएंगे, परन्तु यह कमल यों उखाड़ कर नहीं लाया जाता कि जिस प्रकार ये पुरुष मानते हैं, किन्तु मैं मर्द हूं, मार्ग के खेद का ज्ञाता हूं
મનાહર કમળને તેણે જોયું. અને વાવમાં પ્રવેશેલા તે ત્રણે પુરૂષોને પણ જોયા. કે જેઓ નારાથી છુટી ગયેલા છે, અને કમળ સુધી પહેાંચી શકયા નથી. પરંતુ કાદવમાં જ ફસાઇ ગયા છે. આ બધું જોઇને ચેાથેા પુરૂષ આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યા અહા ! આ ત્રણે પુરૂષો માર્ગ સંબધી બેદને સમજતા નથી. યાવતુ માત્રની ગતિ અને પરાક્રમને પણ જાણતા નથી જે વિશેષ પ્રકારના માને પ્રાપ્ત કરીને લેાકેા પેાતાની ઇચ્છા પ્રમાણેના સાધ્યને સિદ્ધ કરે છે, તે માને જાણનારા આ પુરૂષ નથી, તેથી જ એટલે કે માને ન જાણવાથી પેાતાના ઇચ્છિતને પ્રાપ્ત કર્યાં વિનાજ કાઢવમાં ફસાઈ ગયા છે અને દુ:ખ ભાગવે છે. આ પુરૂષ! સમજે છે કે-ખમે આ વાવમાં રહેલા ઉત્તમ પુડરીક-કમળને ઉખેડીને લઇ આવીશુ. પરંતુ આ કમળ એમ ઉખાડીને લાવી શકાતું નથી, પરંતુ હું' મ છું. માના ખેકને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #35

सूत्रकृताङ्गसूने
अभिलषितमलभमानाः सन्त एव पङ्के पतनाद दुःखं प्राप्ता: । 'जष्णं एए पुरिसा' यस्मादेते पुरुषाः 'एवं मन्ने' एवं मन्यन्ते, 'अम्हे एयं पउमत्ररपौडरीयं' वयमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् 'उन्निक्खिस्सामो' उन्निक्षेप्स्यामः - उत्कृष्य आनयिष्यामः 'णो य खलु एयं पउमचरपौडरीयं उन्निक्रखेव्वं' न च खलु एतत् पद्मरपुण्डरीकमुन्निक्षेतव्यं स्यात् स्वायत्तीकर्त्तव्यं स्यात् 'जहा णं एए पुरिसा मन्ने' यथा खलु एते पुरुषाः मन्यन्ते, किन्तु 'अहमंसि पुरिसे खेवन्ने' अहमस्मि पुरुषः खेदज्ञः । ' जान मग्गस्स गइपरक्कमण्णू' यावन्मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञः, सत्यमहं मार्गश्रमज्ञोऽस्मि, तथा - यादृशमार्गमवलम्ब्य जीवः स्वाभिलषितं प्राप्नोति तादृशमार्गस्य समस्तपपि स्वरूपं यथावदहं जानामि । ' अहमेयं परमत्ररपौडरीय' अमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् 'उभिक्खिस्सामि' उन्निक्षेप्स्यामि । 'तिकड' इति कृत्वा, अत्र समा गतोऽस्मि, अहं सर्वथा कुशलः सर्व मार्ग जानामि, अतो मयाऽयमेतत् कमलमुद्धरणीयम् । 'इइच्चा' इत्युक्तवा 'से पुरिसे' स चतुर्थः पुरुष आत्मानं समर्थ मन्यमानः 'तं क्वरिणि' तां पुष्करिणीम् अगाधजलां पङ्कसहितां पद्मवरयुताम् 'जावं जावं च णं' यावद् यावच्च खलु 'अभिक्कमे' अभिक्रामति यावदेव कमल
,
२४
यावत् मार्ग की गति और पराक्रम का ज्ञाता हूं-जिस मार्ग के अवलम्बन से जीव अपना अभीष्ट प्राप्त करते हैं, उस मार्ग का सम्पूर्ण स्वरूप मैं यथार्थ रूप से जानता हूं । मैं इस कमल को उखाड़ कर लाऊंगा ऐसा सोच कर यहां आया हूं। मैं सर्वथा कुशल हूं, सारे मार्ग को जानता हूँ । अत एव मैं अवश्य इस कमल का उद्धार करूंगा । चौथा पुरुष अपने को समर्थ समझता व्याप्त तथा प्रधान कमल वाली उस
इस प्रकार कह कर वह हुआ अगाध जल और पंक से
જાણનારા યાવતુ માની ગતિ અને પરાક્રમને જાણનારા છું. જે માના અવલમ્બનથી જીવ પેાતાનું અભીષ્ટ પ્રાપ્ત કરે છે, તે માગતું સપૂર્ણ સ્વરૂપ હૂં યથાર્થ પણે જાણું છું. હું આ કમળને ઉખેડીને લઈ આવીશ. એમ વિચારીને જ અહિયાં આવ્યે છું. હૂં સર્વ પ્રકારથી કુશળ છુ. સપૂર્ણ માને જાણુ છું. એટલે જ હૂં અવશ્ય આ કમળને
ઉખાડી લઈ શકીશ.
આ પ્રમાણે કહીને તે ચેાથેા પુરૂષ પેાતાને સમર્થ માનીને તે અગાધ જળ અને કાદવથી યુક્ત એ પ્રધાન કમળવાળી વાવમાં પ્રવેશ્યા, અને પ્રવેશ
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #36

मयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
२५
वरमुन्नेतुं जलं प्रविशति 'तावं तावं च णं' तावत् तावच्च खल 'महंते उदर' महदुदकम् महंते ' सेए' महान् सेय अगच्छति यावत्यविशति तावत्-अधिकाधिकं जलं पङ्कच मिलति । क्रमेण गच्छन् 'जाव णिसन्ने' यावन्निषण्णः - निमग्नः । 'चउत्थे पुरिसजाए' एष चतुर्थः पुरुषजात इति ॥ ०५ ॥
अथ अनन्तर ं यदा चत्वारः पुरुषाः कमलवरमुद्धर्त्तु समागताः किन्तु कमलो - दरणे अस जाताः, अनन्तरं कश्चिदपरो निरवद्य भिक्षामात्रोपजीवी तत्र समा गच्छति, यश्च कम लवरमपकर्षतीति दर्शयति
-
मूलम् - अह भिक्खू लहे तीरट्टी खेयन्ने जात्र गइपरक्कमण्णू अनतराओ दिसाओ वा अणुदिसाओ वा आगम्म तं पुक्ख रिणि तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिश्चा पासइ तं महं एवं पउम वरपोंडरीयं जाव पडिरूवं, ते तत्थ चत्तारि पुरिसजाए पास पडीने तीरं अपत्ते पउमवरपोंडरीयं णो हव्वाए णो पाराए अंतरा पुक्खरिणीए सेयंसि णिसन्ने । तए णं से भिक्खू एवं वयासी- अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना जाव णो मग्गस्त गइपरक्कमण्णू, जं एए पुरिसा एवं मन्ने अम्हे एयं परमवर पोंड - रीयं उन्निक्खिसामो, णो य खलु एयं पउमवरपोंडरीयं एवं उन्निक्तव्यं जहा णं एए पुरिसा मन्ने, अहमंसि भिक्खू लूहे तीरट्टी खेयन्ने जाव मग्गस्स गइपरकमण्णू, अहमेयं पउमवर
पुष्करिणी में प्रविष्ट हुवा, प्रविष्ट होकर जैसे जैसे कमल को लाने के लिए आगे बढ़ना है, त्यों यों उसे अधिकाधिक जल और कीचड़ का सामना करना पड़ता है। यावत् वह भी जल एवं कीचड़ में फंस जाता है । यह चौथे पुरुष का वृत्तान्त हुआ ||५||
કરીને જેમ જેમ વાવમાંથી કમળને લાવવા માટે જેમ જેમ આગળ વધે છે, તેમ તેમ તેને વધારે વધારે કાદવના સામના કરવા પડે છે, યાવત્ તે પણ પાણી અને કાદવમાં ફસાઈ જાય છે. આ ચેાથા પુરૂષનું વૃત્તાંત થયું, I॥૪॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #37

सूत्रकृताशस्त्रे पोंडरीयं उपिणक्खिस्सामि त्तिकटु इइ वुच्चा से भिक्खू णो
अभिकमे तं पुक्खरिणिं तीसे पुक्खरिणीए तीरे ठिच्चा सदं कुजा-उप्पयाहि खलु भो पउमवरपोंडरीया! उप्पयाहि, अह से उप्पइए पउमवरपॉडरीए ॥सू०६॥ __ छाया-अथ भिक्षु रूक्ष स्तीरार्थी खेदज्ञो यावद् गतिपराक्रमज्ञः अन्यतरस्या दिशोऽनुदिनो वा आगत्य तां पुष्करिणी, तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे स्थित्वा पश्यति तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकं यावत् प्रतिरूपम् । तान् तत्र चतुरः पुरुषजातान पश्यति महीणान् तीराद् अप्राप्तान पद्मवरपुण्डरीकम् नो आवे नो पाराय अन्तरा पुष्करिण्याः सेये निषण्णान् । ततः खलु समिक्षुरेवमवादीतू-अहो ! खलु इमे पुरुषा अखेदज्ञा यावत् नो मार्गस्य गतिपराक्रमज्ञाः यतः एते पुरुषा एवं मन्यन्ते-चयमेतत् पद्मवरपुण्डरीकमुन्निक्षेप्स्यामः न च खल्वेतत् पद्मपरपुण्डरीकमेवमुन्निक्षेप्तब्यं यथा खस्वेते पुरुषा मन्यन्ते । अहमस्मि मिच रूक्षस्तीरार्थी खेदज्ञो यावद् मार्गस्य गति. पराक्रमशः अहमेतत् पद्मवरपुण्डरीकम् उन्निक्षेप्स्यामीति कृत्वा इत्युक्त्वा स भिक्षु नौ अभिक्रामति तां पुष्करिणीं तस्याः पुष्करिण्यास्तीरे स्थित्वा शब्दं कुर्यात्-उत्पत खल्लु भोः पनवरपुण्डरीक ! उत्स्त, अथ उत्पतितं तत् पद्मवरपुण्डरीकम् ॥१०६॥
टीका-'अह' अथ-अनन्तरम् 'लूहे' रूक्षः-रागद्वेषाभ्यां रहितत्वात् रूक्ष. इत्र रूक्षः 'तीरट्ठी' तीरार्थी-संसारसागरस्य पारगमेच्छुः 'खेयन्ने' खेदज्ञःवस्तुतः षड्जीवनिकायखेदविषयकज्ञानवान्, न तु पूर्वपुरुषवत् वस्तुतोऽखेदज्ञः। 'जाव गइपरकणण्ण' यावद् गतिपराक्रमज्ञः, गतिपराक्रमयोर्शाता-मोक्षमाराधनरीतिमर्मज्ञः, अत्र यावत्पदेन-कुशलः पण्डितो व्यक्तो मेधावी अबालो मार्गस्थो __ 'अह भिक्खू लहे तीरट्ठी' इत्यादि।
टीकार्थ-तदनन्तर रागद्वेष से रहित होने के कारण रूक्ष, संसार सागर का पार पाने का अभिलाषी, षटू जीवनिकायों के खेद को जानने वाला-पहले वाले पुरुषों के समान अनजान नहीं, यावत् गति और पराक्रम को जानने बाला 'यावत्' शब्द से कुशल, पण्डित, व्यक्त,
'अह भिक्खू लूहे तीरट्ठी' त्याल
ટીકાર્થ-ત્યાર પછી રાગદ્વેષ વિનાના હોવાના કારણે રૂક્ષ, સંસાર સાગરની પાર પામવાની ઈચ્છાવાળે, ષ, જીવનિકાયના ખેદને જાણવાવાળોઅજાણ નહીં ચાવત ગતિ અને પરાક્રમને જાણનાર યાવત્ શબ્દથી કુશળ,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #38

समार्थबोधित टीका द्वि. थु. अ. १ पुण्डरोकनामाध्ययनम्
२७
मार्गवित्-एतेषां ग्रहणम्, तत्र - पापकर्म च्छेदने कुरालः - निपुणः पण्डितः पापभीरुः, व्यक्तः-बालभावनिवृत्तः अज्ञानरहित इत्यर्थः मेघावी - सदसद्विवेकवान्, अवाल:विमृश्यकार्यकारी, मार्गस्थ :- सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणमोक्षमार्गे स्थितः, मार्गवित् - मोक्षमार्गज्ञ इति संग्राह्यम्, एतादृशः 'भिक्खू' भिक्षुः- निरवद्यमिक्षया संयमयात्रा निर्वाहकः, 'अन्नतराओ' अन्यतरस्या: 'दिसाओ वा अणुदिसाओ वा दिशो वा अनुदिशो वा यतः कुतश्चिद दिग्देशात् 'अगम्म' आगत्य 'तं पुत्रखरिणि' तां पुष्करिणीं यस्यामिमे चत्वारो मग्ना अभवन् तस्यास्तटे स्थित्वा 'पास ' पश्यति । किं पश्यति तत्र स्थितः सन् ? तत्राह - " तं महं एगं पउमत्ररपोंडरीयं जाव पडिरूं' तन्महदेकं पद्मवरपुण्डरीकं यात्रत्पतिरूपम्, सर्वावयवसुन्दरं रूपगन्धा
मेधावी, विज्ञ, मार्गस्थ, मार्गवेत्ता इन विशेषणों को ग्रहण करना चाहिए। इनका अर्थ यह है- पापकर्मों को नष्ट करने में कुशल, पण्डित अर्थात् पाप से भीरु, बाल अर्थात् बचपन से रहित निवृत्त विज्ञ, मेधावी अर्थात् सत् असत् के विवेक से सम्पन्न, अबाल अर्थात् विचार करके कार्य करने वाला, मार्गस्थ अर्थात् सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग में स्थित, मार्गवेत्ता अर्थात् मोक्ष के मार्ग को जानने वाला । इन सब विशेषणों से युक्त भिक्षु (निरवद्य भिक्षा से जीवन निर्वाह करने वाला) किसी दिशा या अनुदिशा से उस पुष्करिणी के समीप आया। उस पुष्करिणी के तीर पर, जिसमें पूर्वोक्त चारों फंस गये थे, स्थित होकर देखता है - एक महान् प्रधान पुण्डरीक है। वह विलक्षण रचना से युक्त है सर्वांगसुन्दर है, उत्तम रूप आदि से युक्त
पंडित, व्यक्त, भेधावी विज्ञ, भार्गस्थ, भार्गवेत्ता या तमाम विशेषले ગ્રહણ થયા છે. તેને અથ આ પ્રમાણે છે, પાપ કર્મોના નાશ કરવામાં કુશળ, પંડિત અર્થાત્ પાપથી ડરવાવાળેા, ખાલ અર્થાત્ નાનપણથી રહિત, નિવૃત્ત, વિજ્ઞ મેધાવી અર્થાત્ સત્ અસતના વિવેથી યુક્ત અખાલ-એટલે કે વિચારીને કાર્ય કરવાવાળા, મા સ્થ, અર્થાત્ સભ્યજ્ઞાન સમ્યકૂદન, સમ્યચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ રૂપ મેાક્ષ માર્ગીમાં સ્થિત, માગ વેત્તા-અર્થાત્ માના માને જાણનાર, આ બધા વિશેષણેાથી યુક્ત ભિક્ષુ (નિરવધ ભિક્ષાથી જીવન નિર્વાહ કરવાવાળા) કાઈ દિશા અથવા અનુદિશાએથી તે પુષ્કરિણી-વાવના કિનારે કે જેમાં પૂર્વેĪક્ત ચારે પુરૂષા ફસાયા હતા. ત્યાં સ્થિર ઉભા રહીને જીવે છે, તેા તે વાવમાં એક મહાન સુંદર પ્રધાન પુંડરીક-કમળ છે, તે કમળ વિલક્ષણૢ પ્રકારની રચનાથી યુક્ત છે, સર્વાંગ સુંદર છે. ઉત્તમ પ્રકારના રૂપથી યુક્ત છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #39

२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दियुतं विलक्षणलक्षणोपलक्षितं दर्शकजनानां मनोहरं सुजातजलजातम् । ' ते तत्थ चचारि पुरिसजाए' तांस्तत्र चतुरः पुरुषजातान् ये कपलवर मुद्धर्तुकामास्तान् 'पास' पश्यति तेषामेव विशेषणम् -'पहीणे वीरं' प्रहीणांस्वीरात्-त्याजितततटमान्तान् 'अपने पउमवरपौडरीयं' अमाप्वात् पद्म पुण्डरीक, स्वस्व कार्येsकृतार्थान् 'णो हब्वाए णो पराए' नो अर्जाचे नो पराय, नहि तटे न वा जलराशिमुत्तीर्य परत स्थिराः स्थितो वा जाताः । एतादृशान् पुरुषान् चतुर्विधान् अपश्यत् कीदृशान् तत्राह - ' अंतरा पुक्खरिणीए सेयंसि णिसन्ने' अन्तरा मध्ये पुष्करिण्याः 'सेयंसि' सेये पड्के 'णिसन्ने' निषण्णान् मग्नान अकृतकार्यान् दुःखान्यनुभवतः 'तए णं से भिक्खू एवं बयासी' ततोऽनन्तरं खलु स भिक्षुरेवं वक्ष्यमाणवचनजातम् अवादीत् उक्तवान् 'अहो णं इमे पुरिसा अखेयन्ना' अहो खलु इमे चत्वारोऽपि पुरुषाः अखेदज्ञाः, अकुशला अपण्डिता अव्यक्ताः अमेधाविनो बाला
हैं, विलक्षण लक्षणों वाला है, दर्शकों के मन को हरने वाला है, बड़ा ही सुन्दर है । वह उन चारों पुरुषों को भी देखता है जो उस कमल को लाने के लिए क्या मानों मरने के लिए पुष्करिणी में प्रविष्ट हुए हुए जो तीर को त्याग चुके हैं, पुण्डरीक (कमल) तक पहुंच नहीं सके हैं, अपने कार्य में सफल नहीं हुए हैं जो न इधर के रहे हैं और न उधर के रहे हैं और पुष्करिणी के कीचड़ में फंस गए हैं, दुःख का अनुभव कर रहे हैं ।
यह सब देखकर भिक्षुने इस प्रकार कहा - अहा, ये चारों ही पुरुष अखेदज्ञ हैं, अकुशल हैं, अपण्डित हैं, नासमझ हैं, मेधावी नहीं हैं,
વિલક્ષણ પ્રકારના લક્ષણૢા વાળું છે, જોનારના મનને આનંદ આપનારૂ છે. અત્યંત સુંદર છે. આવા સુંદર કમળને તે વાવમાં તે પાંચમા પુરૂષે જોયું', તે સાથે તેણે તે પૂર્વોક્ત ચારે પુરૂષાને પણ જોયા, કે જેએ તે કમળને લાવવા માટે જાણે કે-મરવાને માટે તે વાવના કિનારાના ત્યાગ કરીને વાવમાં પ્રવેશયા છે. તેમે કિનારાના ત્યાગ કરીને વાવમાં પ્રવેશવા છતાં તે કમળ સુધી પહાંચી શકયા નથી. પેાતે ધારેલા કાર્યોમાં સફળ થયા નથી. તે નથી અહિના રહ્યા કે નથી ત્યાંના રહ્યા. અને પુષ્કરિણીના કાદવમાં ફસાઈ ગયા છે, તથા દુ:ખના અનુભવ કરી રહ્યા છે.
આ તમામને જોઇને તે ભિક્ષુએ આ પ્રમાણે વિચાર્યું. અહા ! આ ચારે પુરૂષ ખેદને જાણનારા નથી. અકુશળ છે. અપતિ છે. અણુસમજુ છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #40

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
२९ अमार्गस्था अमार्गविदः, 'णो मग्गस्स गइपरकामण्णू' नो मार्गस्य गतिपरा. क्रमज्ञा इमे चत्वारोऽपि पुरुषाः 'जं एए' यत एते 'पुरिसा' पुरुषा एवं मन्ने' एवं मन्यन्ते-'अम्हे एयं' वयमेतत् 'पउमवरपोडरीयं' पद्मारपुण्डरीकम् 'उन्निक्खि . स्सामो' उन्निक्षेप्स्यामः, एते इत्थं स्वीकुर्वन्ति यद् वयं कमलमस्मात्सरसो निष्कासयिष्यामः किन्तु मुधैवैतेषां श्रमः ‘णो य खलु एयं पउमवरपोंडरीयं एवं उनिक्खेतबं' न च खलु एतत् पद्मवरपुण्डरीकम् एवमुभिक्षेप्तव्यं स्यात् 'जहा गं एए पुरिसा मन्ने' यथा-एते पुरुषा मन्यन्ते, किन्तु-अहमंसि भिक्खू लहे' अहमस्मि भिक्षुः-रूक्षः 'तीरट्टी' तीरार्थी संसारसागरतीरस्य परं पारं गन्तुकामो मिक्षणशीला, रागद्वेषरहितत्वात्-अतिशयेन रूक्ष इव रूक्षः 'जाव मग्गस्स गइपरकमण्णू' यावन्मार्गस्य गतिपराक्रमशः 'अहमेयं' अहमेतत् 'पउमवरपोंडरीयं पनवरपुण्डरीकम् ‘उणिक्खिस्सामि' उनिक्षेपस्यामि-ग्रहीष्यामि त्तिकटु' इति कृत्वा एवं मनसि निश्चित्याऽत्रागतोऽस्मि, 'इइ वुच्चा' इत्युक्तमा ‘से भिक्खू' स भिक्षुः, अज्ञान हैं, मार्गस्थ नहीं हैं, मार्गवेत्ता नहीं हैं, मार्ग की गति और पराक्रम को भी नहीं जानते हैं। क्योंकि सत्पुरुषों द्वारा आचरित मार्ग को विना जाने ही ये इस पुष्करिणी में प्रवेश किये हैं। ये समझते हैं कि हम इस प्रधान कमल को इस पुष्करिणी से निकाल लेंगे, मगर इनका श्रम व्यर्थ है । यह कमल यों नहीं निकाला जाता जैसे ये लोग समझते हैं । मैं संसार सागर से पार पाने का अभिलाषी, रागद्वेष से रहित होने के कारण रूक्ष, यावत् मार्ग की गति और पराक्रम को जानने वाला भिक्षु हूं। मैं इस उत्तम कमल को ग्रहण करूंगा, ऐसा निश्चय करके यहां आया हूँ।
इस प्रकार कह कर किसी दिशा और किसी देश से आया हुआ બુદ્ધિશાળી નથી. અજ્ઞાની છે. માર્ગસ્થ નથી. માર્ગવેત્તા નથી. માર્ગની ગતિ અને પરાક્રમ જાણતા નથી; કેમકે સત્પરૂ દ્વારા આચરેલ માર્ગને જાણ્યા વિના જ તેઓ આ પુષ્કરિણીમાં પ્રવેશ્યલા છે. તેઓ સમજે છે કે અમે પ્રધાન કમળને વાવમાથી કહાડી લઈશું. પરંતુ તેઓનો પરિશ્રમ વ્યર્થ થયે છે. આ કમળ એમ બહાર કહાડી શકાતું નથી. કે જેમ એ લેકે માને છે. હું સંસાર સાગરથી પાર પામવાની ઈચ્છા વાળ, રાગદ્વેષ વિનાને હોવાથી રક્ષ યાવત માર્ગની ગતિ અને પરાક્રમને જાણનારે ભિક્ષુ છું. હું આ ઉત્તમ કમલને ગ્રહણ કરીશ. એમ નિશ્ચય કરીને અહિયાં આવ્યો છું.
આ પ્રમાણે કહીને કઈ દિશા અને કોઈ દેશથી આવેલ અને વાવના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #41

३०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे यतः कुतोऽपि दिग्देशादागतः सरसस्तटमान्ते विद्यमानः 'तं पुरिणि तां पुष्करिणीम् ‘णो अभिक्कमे नैराऽ भिक्रामति, नैर प्रविशति तस्यां पुष्करियां कमलमुन्नेतुम् किन्नु-तीसे पुक्ख रणीए' तस्याः पुष्करियाः 'तीरे ठिच्चा' तोरे स्थित्वा 'सदं कुज्जा' शब्दं करोति, जलमपविशन्नेव तीरवी सन् आह्वयति पाण्डित्यवीर्यसमन्वितो वरभिः , 'उपयाहि खलु भो! पउमवर पोडरीया ! उप्पयाहि' उत्पत खलु भोः हे पद्मपरपुण्डरीक ! खलु निश्चयेन उत्पत। विज्ञ. स मिक्षुः आयाहि-मो पुष्पराज ! ऊर्ध्वमागच्छ, एवं कथनानन्तरमेव 'अह से उप्पइए पउमवरपोंडरीए' अथ तदुत्पतितं पद्मवरपुण्डरीकम्, श्रमणं भगवन्तं समानयत्, कमलं तत्क्षणमेव विहाय पुष्करिणी तटमुपगतं साधुपादमूलम् । अत्र सूत्रे दृष्टान्तमेव प्रदर्शितम्, दार्शन्तिकेनाऽग्रे योजयिष्यति ॥सू०६॥
मूळम्-किट्टिए नाए समणाउसो ! अटे पुण से जाणियत्वे भवइ, भंते ! ति समणं भगवं महावीरं निग्गंथा य निग्गंथीओ य वंदति नमसंति वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-किट्टिए नाए समणाउसो! अहं पुण से ण जाणामो समणाउसो त्ति, समणे भगवं महावीरे ते य बहवे निग्गंथे य निग्गंधीओ य आमंतेत्ता और पुष्करिणी में प्रवेश नहीं करता। किन्तु किनारे पर खडा रह कर पण्डितवीर्य से सम्पन्न उत्तम भिक्षु इस प्रकार शब्द करता है-हे पद्मवर पुण्डरीक ! फार आनाओ।'
भिक्षु के इन शब्दों से कमल तत्क्षण ही पुष्करिणी को छोड़कर उसके चरणों में तीर पर आ गया। यह दृष्टान्त कहा गया है । दान्तिक की याजनाओगे की जायगी।६। કિનારે ઉભે રહેલ તે ભિક્ષુ તે પુષ્કરિણી-વાવમાં પ્રવેશ્યા વિના કિનારા પર ઉભા રહીને તે પંડિત વીર્યથી યુક્ત, ઉત્તમ ભિક્ષુ આ પ્રમાણે શબ્દ કરે છે. -3 ५५१२ री ७५२ सावीत.
ભિક્ષુના આ શબ્દોથી તે કમળ તકાળ તે પુષ્કરિણું–વાવને ત્યાગ કરીને તેના ચરણોમાં કિનારા પર આવી ગયું.
આ દષ્ટાન્ત કહેવામાં આવેલ છે. તેના દાબ્દન્તિકની જના હવે પછી કહેવામાં આવશે. દા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #42

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् ३१ एवं क्यासी-हत समणाउसो ! आइक्खामि विभावमि किमि पवेदेमि सअठं सहउं सनिमित्तं भुजो भुजो उवदंसेमि से बेमि ॥सू०७॥
छाया-कीत्तितं ज्ञातं श्रमणा आयुष्मन्तः ! अर्थः पुनरस्य ज्ञातव्यो भवति । भदन्त ! इति श्रमणं भगवन्तं महावीरं निग्रन्थाश्च निग्रन्थ्यश्च वन्दन्ते नमस्यन्ति वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादिषुः-कीर्तितं ज्ञातं श्रमण ! आयुष्मन् ! अर्थ पुनरस्य न जानीमः श्रमण ! आयुष्मन् ! इति। श्रमणो भगवान् महावीरस्तान् बहून् निग्रन्थान् निर्ग्रन्यींश्च आमत्र्य एवमवादी - हन्त श्रमणा आयुष्मन्तः ! आख्यामि विभावयामि कीर्तयामि प्रवेदयामि साथ सहेतुं सनिमित्तं भूयो भूयः उपदर्शयामि तद् ब्रवीमि ॥सू०७॥
टीका-'किट्टिए' कीर्तितम् ‘णाएं ज्ञातम् 'समणाउसो' श्रमणा आयुष्मन्तः ! भगवान् महावीरस्वामी कथयति-हे साधाः ! भातामग्रे उदाहरणं प्रदर्शितम् । 'अढे पुण से जाणियब्वे भवई' अर्थः पुनरस्य ज्ञातव्यो भवति । उदाहरणं तु मया प्रदर्शितम्, एतस्योदाहरणस्य कोऽर्थों भवतीति भवद्भिः स्वयमेव विचारणीयः, विचार्याऽवधारणीयश्च। तीर्थकरस्येदं वचनमुपश्रुत्य 'भंते ! ति' हे भदन्त ! इति कथयित्वा 'समणं भगवं महावीर' श्रमणं भगवन्तं महावीरम् 'निग्गंथा य निग्गंधीओ य' निर्गन्याश्च साधवो निग्रन्थ्यः साध्व्यश्च 'वंदंति' वन्दन्ते 'नमसंति' नमस्यन्ति-नमस्कारं कुर्वन्ति 'वंदित्ता नमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्यित्वा च 'एवं वयासी'
'किट्टिए नाए समणाउसो' इत्यादि।
टीकार्थ---भगवान् महावीर स्वामी कहते हैं-हे आयुष्मन् श्रमणो! तुम्हारे समक्ष मैने दृष्टान्त प्रदर्शित किया है। इस का अर्थ तुम को स्वयं समझ लेना चाहिए।
तब हे 'भदन्त !' इस प्रकार संबोधन करके श्रमण और श्रमणियां, श्रमण भगवान महावीर को वन्दना नमस्कार करते हैं। वन्दना नमस्कार
"किट्टिए नाए समकाउसो' त्याहि ।
ટીકાર્થ– ભગવાન મહાવીરસ્વામી કહે છે કે—હે આયુમન પ્રમાણે તમારી સામે મેં દષ્ટાન્ત બતાવેલ છે, તેનો અર્થ તમારે પિતે સાંભजवान.
ત્યારે હે “ભદન્ત’ આ પ્રમાણે સંબંધન કરીને શ્રમણ અને શ્રમણિ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વંદના નમસ્કાર કરે છે. વંદના નમસ્કાર
श्रीसूत्र तांग सूत्र : ४

Page #43

-
सूत्रकृतासत्रे एवमवादिषुः-किमवादिषुरित्याह-किट्टए नाए' कीर्तितं-कथित ज्ञातम् उदाहरणम् 'सपणाउसो' हे श्रमण ! हे आयुष्मन् भगवन् ! किन्तु-'अट्ठ पुण से ण जाणामो' अर्थ पुनरस्य वयं न जानीमः, 'समण आउसो त्ति' हे श्रमण । आयुष्मन् ! इति सर्वे साधकः साध्व्यश्च अकथयन्-वयं तु भवत्कीर्तितमुदाहरणं श्रुतवन्तः, किन्तुउदाहरणस्यार्थ तु न विद्यः, अतो देवानुप्रियैरेव दयापरैरर्थोऽपि व्याख्येयः-इति साधूनां वांसि श्रुत्वा 'समणे भगवं महावीरे' श्रमणो भगवान् महावीरः 'ते य बहवे निग्गथे य निग्गंधीओ य आमतेत्ता एवं क्यासी' तांश्च बहन निग्रन्थात् निर्ग्रन्यश्चि आमन्य-संबोध्य ‘एवं वयासी' एवमवादीत्-'हंत समणाउसो' हन्त हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! 'आइक्खामि विभावे मि किमि पवेदेमि' आख्यामि विभावयामि कीर्तयामि प्रवेदयामि तमर्थम्-योऽर्थों भवद्भिः पृष्टः । विभावयामिपर्यायादिशब्दद्वारेण तमर्थ प्रकटीकरोमि। कीर्तयामि-प्रवेदयामि इति क्रिया. पदयात्-हेतु-दृष्टान्ताभ्यां तमर्थ भवते अवबोधयामि । 'सअटुं सहेउं सनि. मित्तं' सार्थ सहेतुं सनिमित्तम्, अर्थः प्रयोजनम्-कार्यफलमिति यावत् तेन सहित मिति सार्थम् । 'सहेर्ड' सहेतुम्, हेतुः कारणं तेन युक्तम् ,सनिमित्तम्-निमित्तेन करके इस प्रकार कहते हैं आपके कहे उदाहरण को हम सबने सुना, किन्तु उसका अर्थ (रहस्य) हम नहीं जानते। अतः हे आयुष्मन् ! भगवन् ! अनुग्रह करके आप ही उसका अर्थ कहिए।
श्रमणों के इन वचनों को सुनकर श्रमण भगवान् महावीर ने उन बहुसंख्यक निर्ग्रन्थों और निग्रंथियों को संबोधन करके इस प्रकार कहा-हे आयुष्मन् श्रमणो! तुम्हारे पूछे रहस्य को मैं कहता हूँ पर्यायवाचक शब्दों आदि द्वारा प्रकट करता हूं, हेतु और दृष्टान्त द्वारा उसे तुम्हें समझाता हूं। अर्थ (पयोजन) हेतु-कारण और निमित्त के साथ उदाहरण के अर्थ को पुनः पुनः प्रदर्शित करता हूं। तात्पर्य કરીને આ પ્રમાણે કહે છે. આપે કહેલ ઉદાહરણને અમે બધાએ સાંભળ્યું. ५२ तन मथ (२९स्य) तणुता नथी, तथी उ मायुभन्! HIવાન અનુગ્રહ કરીને આપ જ તેને અર્થ સમજા.
શ્રમણોના આ અર્થને સાંભળીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ તે ઘણી સખ્યાવાળા નિગ્રંથ અને નિર્ગથીને સ બેધન કરીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. આયુમન શ્રમણ ! તમોએ પૂછેલા રહસ્યને હવે હું કહું છુ. પર્યાય વાચક શબ્દો દ્વારા પ્રગટ કરું છું. હેતુ અને દષ્ટાન્ત દ્વારા તેને હું તમને સમજાવું છું અર્થ (પ્રજન) હેતુ-કારણ અને નિમિત્તની સાથે ઉદાહરણના અર્થને વારંવાર બતાવું છું.
श्री सूत्रdiग सूत्र : ४

Page #44

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् सहितं तादृशम् उदाहरणार्थम् 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः-पुनः पुनरपि 'उवदंसेमि' उपदर्शयामि-निमित्तमयोजनायुपदर्शनमुखेन तादृशमर्थं भवद्भया प्रतिपादयामि 'से बेमि' तद् ब्रवीमि ॥स०७॥
मूलम्-लोयं च खलु मए अप्पाहटु समणाओ! पुक्खरिणी बुइया। कम्मं च खलु मए अप्पाहटु समणाउसो से उदए बुइए। कामभोगे य खलु मए अप्पाहटु समणाउसो ! से सेए बुइए। जण जाणवयं च खलु मए अप्पाह? समणाउसो! ते बहवे पउमवरपोंडरीए बुइए । रायाणं च खलु मए अप्पाहटु समणाउसो! से एगे महं पउमवरपोंडरीए बुइए। अन्नउत्थिया य खलु मए अप्पाहटु समणाउसो! ते चत्तारि पुरिसजाया बुइया। धम्मं च खलु मए अप्पाहटु समणाउसो! से भिक्खू बुइए। धम्मतित्थं च खलु मए अप्पाहटु समणाउसो । से तीरे बुइए । धम्मकहं च खलु मए अप्पाहट्ट समणाउसो! से सद्दे बुइए । निव्वाणं च खलु मए अप्पाहटु समणाउसो! से उप्पाए बुइए। एवमेयं च खलु मए अप्पाहटु समणा. उसो! से एवमेयं बुइयं ॥सू०८॥ ___ छाया-लोकं च खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! पुष्करिणी उक्ता। कर्म च खलु मया अपाहत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्या उदकमुक्तम् । कामभोगं यह है कि निमित्त और प्रयोजन आदि प्रकट करते हुए उस रहस्य को प्रतिपादन करता हूं। ऐसा मैं कहता हूं ॥७॥
તાત્પર્ય એ છે કે – નિમિત્ત અને પ્રયોજન વિગેરે પ્રગટ કરતા થકા તે રહસ્યને પ્રગટ કરું છું. એ પ્રમાણે હું કહું છું પણ
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #45

३४
सूत्रकृतानसूत्रे चखल मया अपाहत्य श्रमणा आयुष्मन्तः तस्याः सेय उक्तः । जनान जनपदांव खल मया अपाहत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! तानि बहूनि पनवरपुण्डरीकाणि उक्तानि। राजानं च खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! तस्या एकं महत् पावरपुण्डरीकमुक्तम् । अन्ययूधिकांश्च खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! ते चत्वारः पुरुषजाता उक्ताः। धर्म च खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! स मिक्षुरुक्तः । धर्मतीर्थच खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः। तत्तीरमुक्तम् । धर्मकथा च खलु मया अपाहृत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! स शब्द उक्तः। निर्वाण च खल मया अपात्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! स उत्पात उक्तः । एवमेतच्च खलु मया अपाहत्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! तदेतदुक्तम् ।। मू. ८॥
टीका-सर्वानेवोपस्थितान समभिलक्ष्य श्रमणा आयुष्मन्तः । इति सम्बोध्यच प्रतिज्ञातमर्थं प्रतिपादयति तीर्थकर:-'समणाउसो' हे श्रमणा:! आयुष्मन्तः ! 'लोयं च खल मए अप्पाहटु' लोकं च खलु मया अपात्य श्रमणा आयुष्मन्तः ! पुष्करिणी उक्ता, हे साधकः! लोकं चतुर्दशरज्ज्यात्मकमधिकृत्य एषा पुष्करिणी मया उक्ता, अयमेव लोकः यत्रानेकविधा जीवाः स्वकृतदुष्कृतसुकृतकर्मानुसारेण जायन्ते म्रियन्ते च, मृत्वा पुनः पुनराविर्भवन्ति । आविर्भवन्तोऽनेकविध दुःखा'लोयं च खलु मए' इत्यादि ।
कार्य-सभी उपस्थित श्रमणों को लक्ष्य करके भगवान् प्रतिज्ञात अर्थ का प्रतिपादन करते हैं-अर्थ की दुर्गमता का प्रतिपादन करने के लिए लोक को मे ने पुष्करिणी की जगह रक्खा है। तात्पर्य यह है-हे श्रमणो! इस चौदह रज्जु परिमाण वाले लोक को मैंने पुष्करिणी कहा है। यही लोक, जिस में अनेक प्रकार के जीव अपने पुण्य पापकर्म के अनुसार जन्मते और मरते हैं, मर कर पुनः प्रकट होते हैं
'लोयं च खलु मए' त्यादि
ટીકાઈ–બધા ઉપસ્થિત શ્રમણને ઉદ્દેશીને ભગવાન ઉપર કહેલ વિષયના અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. અર્થના દુર્ગમપણાનું પ્રતિપાદન કરવા માટે લેકને મેં પુષ્કરિણીના સ્થાને રાખેલ છે કહેલ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે—હે શમણે! આ ચૌદ રાજુ પ્રમાણવાળા લોકને મેં પુષ્કરિણી-વાવ કહી છે. એજ લેક કે જેમાં અનેક પ્રકારના જ પિતાના પુણ્ય અને પાપકર્મ પ્રમાણે જમે અને મારે છે. મરીને ફરીથી પ્રગટ થાય છે. અને અનેક પ્રકારના દુઃખને અનુભવ કરતા જોવામાં આવે
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #46

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
-
न्यनुभवन्तः समुपलक्ष्यन्ते, तादृशोऽयं लोकः पुष्करिणी स्थाने प्रोक्तः। यथा पुष्करिण्याम् अनेकपकारकाणि पुष्पाणि भान्ति तथा संसारोऽपि विविधप्रकारकजीवसमुदायेन उक्तः। अत एतादृशी तुल्यतामादाय पुष्करिणी-उपमानेन लोकउपमितः। 'कम्मं च खलु मए अप्पाहटु' कर्म च खलु मया अपाहृत्य 'समणाउसौं' हे श्रमणा आयुष्मन्तः 'से उदए' तस्था:-पुष्करिण्या उदकं जलम् ‘गया बुइए' मया उक्तं प्रतिपादितम्, यथा पुष्करिण्यां जलसद्भावेन कमलस्योत्पत्तिर्भवति-तथेह संसारे अष्टविधकर्मणा जनितं लोकानां जलोपमितं कर्म, पुष्करिण्या कमलोद्भवकारणं जलम्, संसारे च जीवोत्पत्तिकारणं जीवसंपादितमष्टविधं कर्म, अतः कमलेनोपमितम् । एतावांस्तु द्वयोर्भेदः-यदेकत्र कमलोद्भवकारणं जलम्, न
और अनेक प्रकार के दुःखों को अनुभव करते देखे जाते हैं, इसी को पुष्करिणी के स्थान पर कल्पित किया है। पुष्करिणी में अनेक प्रकार के पुष्प होते हैं, संसार अनेक प्रकार के जीव समुदाय से युक्त है। इस प्रकार की समानता के आधार पर लोक की पुष्करिणी से उपमा दी है। हे आयुष्मन् श्रमणो! कर्म को मैंने उसका जल कहा है। जैसे जल का सद्भाव होने से कमल की उत्पत्ति होती है, उसी प्रकार इस संसार में आठ प्रकार के कर्मों से जीवों का जन्म होता है । अर्थात् जैसे कमलों की उत्पत्ति का कारण जल है, उसी प्रकार संसार में जीवों की उत्पत्ति का कारण जीव द्वारा उपार्जित अष्टविध कर्म हैं। अतएव उन्हें कमल की उपमा दी गई है । इन दोनों में विसदृशता इतनी ही है कि एक जगह कमल की उत्पत्ति का कारण जल है किन्तु जल सी છે. તેને જ પુષ્કરિણીના સ્થાન રૂ૫ કલપના કરેલ છે. પુષ્કરિણીમાં અનેક પ્રકારના કમળ હોય છે. સંસાર અનેક પ્રકારના જીવ સમુદાયથી યુક્ત છે. આવા પ્રકારના સરખા પણાના આધાર પર લેકને પુષ્કરિણીની ઉપમા આપી છે. હે આયુમન શ્રમણ ! કર્મને એ પુષ્કરિણીના જલ રૂપે કહેલ છે. જેમ પણને સદ્ભાવ હેવાથી કમળની ઉત્પત્તિ થાય છે, એ જ પ્રમાણે આ સંસા૨માં આઠ પ્રકારના કર્મોથી જીવને જન્મ થાય છે. અર્થાત્ જેમ કમળની ઉત્પત્તિનું કારણ જળ છે, એ જ પ્રમાણે સંસારમાં જેની ઉત્પત્તિનું કારણ જીવે ઉપાર્જન કરેલ આઠ પ્રકારના કર્મો છે. તેથી જ તેને કમલની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આ બન્નેમાં વિસશિપણું એટલું જ કે-એક જગ્યાએ કમળની ઉત્પત્તિનું કારણ જળ છે, પરંતુ જળની ઉત્પત્તિનું કારણ કમળ
-
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #47

३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कमलजन्यं जलम् । इह तु जीवजन्मकारणं कर्म, तच्च जीवजनितमिति । 'कामभोगे य खलु मए अप्पाहटु' कामभोगं च खलु मया-अपाहत्य-कामभोगमा श्रित्य 'समणाउसो' हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! 'से सेये बुइए' 'से' तस्याः पुष्करिण्या: 'सेये' सेय:-पङ्कम् 'बुइए' उक्तः, पङ्कदृष्टान्तेन कामभोगौ कथितौ, यथा पुष्करिण्याः पङ्के निमग्नो जनः स्वोद्धाराय समों न भवति, तथा-कामोपभोगापहृत चेतसामपि जीवानां संसारादुद्धरणमशक्यमिति कृत्वा-हे साधकः ! मया पङ्क कामभोगेन उपमितम् । केवलमियानेव विशेष:-एकं बाह्यम् इतरावाध्यात्मिकौ । 'जणजाणवयं च खलु मए अपाहटु समणाउसो' हे श्रमणाः! आयुष्मन्तः ? जनान् जनपदांश्च खलु मया अपाहत्य-अधिकृत्य 'ते बहवे पउमवरपोंडरीए' तानि बहूनि पद्मवरपुण्डरीकाणि 'बुइए' उक्तानि-कथितानि । यथा पुष्करिण्याउत्पत्ति का कारण कमल नहीं है, परन्तु यहां जीवों के जन्म का कारण कर्म है और वह कर्म जीव जनित होता है।
हे आयुष्मन् श्रमणो ! काम भोगों को मैने कीचड़ कहा है। जैसे पुष्करिणी के पंक में फंसे हुए जन अपने उधार में समर्थ नहीं होते, उसी प्रकार कामभोगों से अपहृत चित्तवाले जीवों का संसार से उद्धार होना शक्य नहीं होता। अतएव हे श्रमणो ! मैंने कामभोगों की उपमा कीचड़ से दी है। यह दोनों ही समान रूप से बन्धन के कारण है। अन्तर है तो केवल यही कि पंक बाह्य बन्धन है जब कि काम और भोग आध्यात्मिक बन्धन हैं।
हे आयुष्मन् श्रमणो! जनों को और जनपदों को मैंने बहुसंख्यक पनवर पुण्डरीक कहा है। जैसे पुष्करिणी में विविध प्रकार के कमल होते નથી. પરંતુ અહિયાં જીવના જન્મનું કારણ કર્મ છે. અને એ કર્મ જીવે रेत य छे.
હે આયુશ્મન શ્રમણે! કામને કાદવ કહેલ છે, જેમ વાવના કાદવમાં ફસાયેલા મનુષ્ય પોતાના ઉદ્ધારમાં સમર્થ થતા નથી. એજ પ્રમાણે કામગથી હરાયેલા ચિત્તવાળા જીને સંસારથી ઉદ્ધાર થે શકય હોતું નથી, તેથી જ હે શ્રમણે! મેં કામગેની ઉપમા કાદવથી આપી છે. આ બંને સરખી રીતે બન્ધના કારણ રૂપ છે. ફેરફાર હોય તે કેવળ એટલે જ છે કે–પંક-કાદવ બાહ્ય–બહારનું બંધન છે, જ્યારે આ કામ અને ભેગ આધ્યામિક બંધન છે.
હે આયુષ્યમાન શ્રમણે ! જનેને અને જનપદને મેં અનેક સંખ્યાવાળા પદ્મવર પુંડરીક કહેલ છે. જેમ વાવમાં અનેક પ્રકારના કમળો હોય
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #48

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.१ पुण्डरीकनामाध्ययनम् मनेकविधानि कमलानि जायते, तथा जीवलोके निवसन्तोऽने के जीवाः संसारपुष्करिण्याः कमलस्वरूपाः । अतः कमलदृष्टान्तेन लोका उपमिताः । यथा वा पुण्डरीकैः पुष्करिणी भूष्यते, तथा-मनुजैः संसारः। कमलेऽमलप्तौगन्ध्यम्, मनुजे च मोक्ष-योग्यता, स्वस्वाऽसाधारणगुणवत्चात्-उभयोः समानत्वम् इति । 'रायाणं च खलु मए अपाहटु समाणाउसो' हे श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! राजानं च खलु मया अपाहत्य-अधिकृत्य 'से' तस्याः पुष्करिण्याः 'एगे' एकम् 'मह' महत् 'पउमवरपौडरीए' पद्मवरपुण्डरीकम्, प्रधानं पुष्करियाः शोमातिशयाऽऽधायकम् 'बुइए' उक्तम्-कथितम् यथा पुष्करिण्याः सर्वकमलाऽपेक्षया महदेकं पद्मवरपुण्डरीकं तथा मनुष्यलोके सर्वमनुजापेक्षया राजा श्रेष्ठः सर्वेषां शासकश्च अतः संसारसमुद्रे पद्मवरपुण्डरीकतुल्यो राजा मया कथितः । 'अन्न उत्थिया य' अन्य यूथि हैं, उसी प्रकार लोक में अनेक जीव निवास करते हैं । वे संसार पुष्क रिणी के कमल के समान है। इस प्रकार संसारी जीवों की उपमा कमल से दी गई है। अथवा जैसे कमल से सरोवर विभूषित होता है, उसी प्रकार मनुष्य से संसार शोभायमान होता है । कमल में निर्मल सुगंध होती है । इस प्रकार अपने अपने गुणों के कारण दोनों में समानता है।
हे आयुष्मन् श्रमणो! राजा को मैंने पुष्करिणी का पद्मवर पुण्डरीक अर्थात् प्रधान कमल कहा है। जैसे पुष्करिणी में सब कमलों की अपेक्षा एक महान् श्वेत कमल कहा है, उसी प्रकार मनुष्यलोक में सभी मनुष्यों की अपेक्षा राजा श्रेष्ठ और सब का शासक होता है। अत. एव लोक रूपी पुष्करिणी में राजा रूपी महान् श्वेत कमल कहा गया है। છે, એજ પ્રમાણે લેકમાં અનેક જીવો નિવાસ કરે છે. તે સંસાર વાવના કમળ જે છે, આ રીતે સંસારી જીને કમળની ઉપમા આપી છે. અથવા જેમ કમળથી સરોવર શોભાયમાન છે, એ જ પ્રમાણે મનોથી સંસાર શોભાયમાન હોય છે. કમળમાં નિર્મળ સુગંધ હોય છે, મનુષ્યમાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની યોગ્યતા હોય છે. આ રીતે પિત પિતાના ગુણોના કારણે બનેમાં સમાન પણું રહેલ છે. તેમ સમજવું.
હે આયુમન્ શ્રમણે ! રાજાને મેં વાવના પવર પુંડરીક અર્થાત પ્રધાન કમળ કહેલ છે. જેમાં પુષ્કરિણીમાં બધાં કમળો કરતાં એક મહાન શ્વેત કમળ કહ્યું છે. તે જ પ્રમાણે મનુષ્ય લોકની અપેક્ષાથી રાજા ઉત્તમ અને બધાના પર શાસન કરવા વાળ હોય છે. તેથી જ લેક રૂપી વાવમાં રાજા રૂપી મહાન વેત કમળ કહેલ છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #49

सूत्रकृतानसूत्रे कांश्च-आर्हतमतेतरशासनाऽनुरागवतः पुरुषान्-आत्मानं पण्डितं मन्यमानान् 'खलु मए' खलु मया 'अपाहटु' अपाहत्य-अधिकृत्य 'समणाउसो' हे श्रमणाः! आयुष्मन्तः ! 'ते-वत्तारि' ते चत्वारः 'पुरिसजाया' पुरुषजाताः, ये च चतसभ्यो दिशाभ्यः समागत्य पङ्के निषण्णा आसन् ते पुरुषाः अन्यदर्शनानुयायिनः सन्तीति मया 'बुइया' उक्ताः-कथिताः, यथा-ते चत्वारोऽपि पुरुषाः पुष्करिणी मध्यात् कमलाकर्षणे प्रभवो न जाताः अपितु तत्पङ्के निमग्ना स्वात्मानमपि समुदत्तुं नाऽशक्नुवन्, तथैव परतीथिका मोक्षमनवाप्प संसारे एव निषण्णाः दुःखशतानि तानि तान्यनुभवन्तीति । 'समणाउसो' हे श्रमणाः ! आयुष्मन्तः ! 'धम्मं च खलु मए' धर्म च खलु मया 'अपाह?' अपाहत्य-अभिलक्षीकृत्य 'से' सः 'भिक्खू' भिक्षुः-साधुः, 'बुइए' उक्तः-प्रतिपादितः । यथा खलु कश्चिच्चतुरः पुरुषः पुष्करिणीमप्रविश्यैव ततः कमलमपकर्षति, तथा-रागद्वेषाभ्यां सर्वथा रहितो धार्मिकः परित्यज्य विषयोपभोगं धर्मोपदेशद्वारेण राजादिकं संसारान्निष्कासयति
हे आयुष्मन् श्रमणो ! अन्ययूथिकों को मैंने वे चार पुरुष कहे हैं। जो चार पुरुष चारों दिशाओं से आकर कीचड़ में फंस गए, वे अन्यदर्शनों के अनुयायी कहे गए हैं। जैसे वे चारों पुरुष पुष्करिणी में से कमल को लाने में समर्थ नहीं हुए, बल्कि कीचड़ में फंस गए और अपना निज का भी उधार न कर सके, उसी प्रकार परतीर्थिक भी मोक्ष न प्राप्त करके संसार में ही रह कर दुःख भोगते हैं।
हे आयुष्मन् श्रमणो ! धर्म को मैंने साधु (भिक्षु) कहा है। जैसे चतर पुरुष पुष्करिणी में प्रवेश किये बिना ही उसमें से कमल को आकर्षित कर लेता है, उसी प्रकार रागद्वेष से सर्वथा रहित धार्मिक पुरुष कामभोग को त्याग कर धर्मोपदेश के द्वारा राजा आदि को
છે આયુમન શ્રમઅન્ય યુથિકમાં મેં તે ચાર પુરૂષ કહેલ છે. ચારે દિશાએથી આવીને કાદવમાં ફસાઈ ગયા તે અન્ય દર્શનવાળાઓના અનુયાયીઓ કહ્યા છે તેમ સમજવું. જેમ તે ચારે પુરૂષ વાવમાંથી મળે લાદવા સમર્થ થયા નથી, ઉલ્ટા તેઓ કાદવમાં ફસાઈ ગયા. અને પિતાને પણ ઉદ્ધાર કરી શક્યા નથી. એ જ પ્રમાણે અન્ય તીથિકે પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત ન કરતાં સંસારમાં જ રહીને દુઃખ ભોગવે છે.
હે આયુશ્મન શ્રમણે ! ધર્મને મેં સાધુ (ભિક્ષુ) કહેલ છે. જેમ ચતુર પુરૂષે વાવમાં પ્રવેશ કર્યા વિના જ તેમાંના કમળને પિતાના તરફ આકર્ષિત કર્યા અર્થાત્ ખેંચી લીધા એ જ પ્રમાણે રાગદ્વેષથી સર્વથા રહિત ધાર્મિક
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #50

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
३९ असो मया धर्मस्य दृष्टान्तेन साधुरुपमितः। 'समणाउसो' हे श्रमणाः ! आयुमन्तः ! 'मए' मया खलु 'अपाइ?' अपाहत्य-अधिकृत्य 'धम्मतित्थं' धर्म तीर्थम् ‘से' तत् 'तीरे' तीरम्-तटम् 'चुइए' उत्तम्-कथितम् , यथा पुष्करिण्यास्तटमेव अन्तभागः सीमा भवति तदुपरि पुष्करिणी व्यवहारः तथा-संसारस्य चरमसीमा धर्मतीर्थ एव, धर्मतीर्थस्य संसारान्तकत्वात् । 'समणाउसो' हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! 'धम्मकहं च' धर्मकथां च 'खलु मए' खलु मया 'अपाहटु' अपाहत्य-अधिकृत्य 'से' सः 'सद्दे' शब्दः 'बुइए' उक्तः-कथितः, धर्मकथया उत्तार्यन्ते संसारात्-बहवः अतः शब्देन धर्मकथोपमिता। 'समणाउसो' हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! 'निव्वाणं च खलु मए अपाहटुं निर्वाणं मोक्षम् अपाहत्यअधिकृत्य 'मए' मया 'से' सः 'उप्पाए' उत्पात: 'बुइए' उक्तः - कथितः, मोक्ष संसार से बाहर निकाल देता है। इस कारण मैंने धर्म की उपमा साधु से दी है।
हे आयुष्मन् श्रमणों ! मैंने धर्मतीर्थ को पुष्करिणी का तीर कहा है। जैसे पुष्करिणी का अन्त तट कहलाता है और उसके आगे के भाग को पुष्करिणी कहते हैं, उसी प्रकार संसार की चरिमसीमा धर्मतीर्थ है, धर्मतीर्थ संसार का अन्त करने वाला है-'किन्तु लौकिक तीर्थ नहीं।
हे आयुष्मन् श्रमणो! धर्मकथा को मैंने भिक्षु का शब्द कहा है। धर्म कथा के द्वारा बहुत जीव संसार से पार किये जाते हैं, अतएव धर्म कथा की उपमा शब्द से दी गई है।
हे आयुष्मन श्रमणो ! निर्वाण को मैंने (श्वेत कमलका) उत्पतन कहा है । जैसे जल के अन्दर कमल कीचड़ को भेदकर ऊपर आजाता પુરૂષ કામગેનો ત્યાગ કરીને ધર્મોપદેશ દ્વારા રાજા વિગેરેને સંસારથી બહાર કહાડી લે છે, તે કારણે મેં સાધુને ધર્મની ઉપમા આપી છે.
હે આયુશ્મન શ્રમણ મેં ધર્મતીર્થને વાવને કિનારે કહેલ છે. જેમ પુષ્કરિણી–વાવને અન્ત ભાગ તટ-કિનારે કહેવાય છે, અને તેના આગળના ભાગને (અન્તના ભાગ) પુષ્કરિણી કહે છે, એ જ પ્રમાણે સંસારની ચરિમ સીમાને ધર્મતીર્થ કહેલ છે. ધર્મતીર્થ સંસારનો અન્ત કરવાવાળું છે. પર્ણ લૌકિક તીર્થ સંસારને અંતકર્તા હેતું નથી.
કે આયુષ્મન શ્રમણ ધર્મકથાને મેં ભિક્ષુ રૂપ કહેલ છે. ધર્મકથા દ્વારા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #51

४०
--
---
सूत्रकृतागसूत्रे एव उत्पातस्थाने उक्तः । यथा-कमलं जले पकं चाहृत्य उपरि आगच्छति, तथासाधकः साधुः स्वकीयमष्टविधं कम विनाश्य संसाराभिगतो भवति, अतो मया मोक्षस्य उत्पातेन सहोपमानम् 'समणाउसो' हे श्रमणा आयुष्मन्तः ! 'एवमेयं च खलु मए' एवमेतत् खलु मया 'अपाहटुं' अपाहत्य- अधिकृत्य 'से' तत् 'एवमेयं' एदमेतत् 'बुइए' उक्तम्, मया पुष्करिण्यादयः सर्वेऽपि पूर्वोक्ताः पदार्थाः तत्तत् सारूप्येण प्रदर्शिता इति ।मु०८ ।
मूलम्-इह खलु पाईणं वा उदीणं वा दाहिणं वा संतेगइया मणुस्सा भवंति अणुपुत्वेणं लोगं उववन्ना, तं जहाआरियावेगे अणारियावेगे उच्चागोतावेगे णीयागोतावेगे कायमंतावेगे रहस्तमंतावेगे सुवन्नावेगे दुवन्नावेगे सुरूवावेगे दुरूवावेगे तेसिं च णं मणुयाणं एगे राया भवइ, महया हिमवंतमलयमंदरमहिंदसारे अचंतविसुद्धरायकुलवंसप्पसूए निरंतररायलक्खणविराइयंगवंगे बहुजणबहुमाणपूइए सव्वगुणसमिद्धे खत्तिए मुदिए मुद्धाभिसित्ते माउपिउसुजाए दयप्पिए है, उसी प्रकार साधक साधु अपने आठ प्रकार के कर्म को विनष्ट करके संसार से निकल जाता है। इसकारण मैंने मोक्ष की उपमा उत्पतन से दी है।
हे आयुष्मन् श्रमणो ! मैंने अपनी बुद्धि से कल्पना करके ऐसा कहा है । अर्थात् अपनी बुद्धि से सोचकर पुष्करिणी आदि का रूपक कहा है ॥८॥ ઘણું જીવેને સંસારથી પાર કરવામાં આવે છે. તેથી જ ધમ કથાની ઉપમા શબ્દની સાથે આપવામાં આવી છે.
હે આયુશ્મન શ્રમણે નિર્વાણને મેં શ્વેત કમળનું ઉત્પતન કહેલ છે. જેમ પાણીમાંથી કમળ કાદવને દૂર કરીને ઉપર આવી જાય છે. એ જ પ્રમાણે સાધક સાધુ પિતાના આઠ પ્રકારના કર્મને નાશ કરીને સંસારથી બહાર નીકળી જાય છે. તે કારણે મેં મોક્ષની ઉપમા ઉત્પતન-ઉપર જવા રૂપ કહેલ છે. હે આયુષ્યમાન પ્રમાણે મેં મારી બુદ્ધિથી કલ્પના કરીને આ પ્રમાણે કહેલ છે. અર્થાત્ પિતાની વ બુદ્ધિથી વિચારીને પુષ્કરિણી વિગેરેનું રૂપક ga छे. ॥८॥
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #52

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
४१ सीमंकरे सीमंधरे खेमंकरे खेमंधरे मणुस्सिदे जणवयपिया जणवयपुरोहिए सेउकरे केउकरे नरपवरे पुरिसपवरे पुरिससीहे पुरिस आसीविसे पुरिसवरपोंडरीए पुरिसवरगंधहत्थी अड्डे दित्ते वित्ते विच्छिन्नविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे बहुधण बहुजायरूवरयए आओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डियपउरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलप्पभूए पडिपुण्णकोसकोटागारा उहागारे बलवं दुबलपच्चामित्त ओहयकंटयं निहयकंटयं मलिय. कंटयं उद्धियकंटयं अकंटयं ओहयसत्तु निहयसत्तु मलियसन्तु उद्धियसत्तु निज्जियसत्तु पराइयसत्नु ववगयदुभिक्खं मारिभय विप्पमुकं रायवन्नओ जहा उववाइए जाव वसंतडिंबडमरं रज्जं पसाहेमाणे विहरइ । तस्सणं रन्नो परिसा भवह उग्गा उग्गपुत्ता भोगा भोगपुत्ता इक्खागा इक्खागपुत्ता नाया नायापुत्ता कोरव्वा कोरव्यपुत्ता भट्टा भट्टपुत्ता माहणा माहणपुत्ता लेच्छई लेच्छइपुत्ता पसत्थारो पसत्थपुत्ता सेणावई सेणावइपुत्ता । तेसिं च णं एगईए सड्डी भवइ कामं तं समणा वा माहणा वा संपहारिसु गमणाए, तत्थ अन्नयरेणं धम्मेणं पन्नत्तारो वयं इमेणं धम्मेणं पन्नवइस्सामो ते एवमायाणह भयंतारो जहा मए एस धम्मे सुयक्खाए सुपन्नत्ते भवइ, तं जहा-उड्डूं पायतला अहे केसग्गमत्थया तिरियंतयपरियंते जीवे एस आयापज्जवे कसिणे एस जीवे जीवइ एस मए णो जीवइ, सरीरे धरमाणे धरइ विणटुंमि य णो धरइ, एयंतं जीवियं भवइ, आदहणाए
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #53

सूत्रकृतागसूत्रे परेहिं निज्जइ, अगणिझामिए सरीरे कवोयवन्नाणि अट्टीणि भवंति, आसंदी पंचमा पुरिसा गाम पच्चागच्छंति, एवं असंते असंविज्जमाणे जेसिं तं असंते असंविज्जमाणे तेसिं तं सुयक्खायं भवइ अन्नो भवइ जीवो अन्नं सरीरं, तम्हा, तं एवं नो विपडिवेदति-अयमाउसो! आया दीहेइ वा हस्सेइ वा परिमंडलेइ वा वटेइ वा तंसेइ वा चउरंसेइ वा आयएइ वा छलंसिएइ वा अटुंसेइ वा किण्हेइ वा णीलेइ वा लोहिएइ वा हालिद्देइ वा सुकिलेइ वा सुब्भिगंधेइ वा दुभिगंधेइ वा तित्तेइ वा कडुएइ वा कसाइए वा अंबिलेइ वा महुरेइ वा कक्खडेइ वा मउएइ वा गुरुएइ वा लहएइ वा सिएइ वा उसिणेइ वा निद्धेइ वा लुक्खेइ वा एवं असंते असंविज्जमाणे जेसिं तं सुयक्खायं भवइ-अन्नो जीवो अन्नं सरीरं, तम्हा ते णो एवं उवलब्भंति, से जहा णामए केइ पुरिसे कोसीओ असिं अभिनिव्वट्टित्ताणं उवदंसेज्जा अयमाउसो! असी अयं कोसी, एवमेव नत्थि केइपुरिसे अभिनिवहिता णं उवदंसेत्तारो अयमाउसो! आयाइयं सरीरं । से जहा गामए केइपुरिसे मुंजाओ इसियं अभिनिव्वहित्ता णं उवदंसेज्जा अयमाउसो! मुंजे इयं इसियं एवमेव नस्थि केइपुरिसे उवदंसेतारो अयमाउसो! आया इयं सरीरं। से जहा णामए केइपुरिसे मंसाओ अटुिं अभिनिव्वट्टित्ताणं उवदंसेज्जा अयमाउसो! मंसे अयं अट्ठी, एवमेव नस्थि केइपुरिसे उवदंसेत्तारो अयमा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #54

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् उसो ! आया इयं सरीरं । से जहा णामए केइपुरिसे करयलाओ आमलगं अभिनिवटित्ता गं उवदंसेज्जा अयमाउसो! करतले अयं आमलए, एवमेव णस्थि केइपुरिसे उपदंसेत्तारो अयमा. उसो ! आया इयं सरीरं। से जहा णामए के पुरिसे दहिओ नवनीयं अभिनियट्टित्ता णं उवदंसेज्जा अयमाउसो! नवनीयं अयं तु दही, एवमेव णस्थि केइपुरिसे जाव सरीरं। से जहा णामए केइपुरिसे तिलहितो तिल्लं अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेज्जा अयमाउसो! तेल्लं अयं पिन्नाए, एवमेव जाव सरीरं। से जहा णामए केइपुरिसे इक्खूतो खोयरसं अभिनिव्वहिताणं उवदंसेजा अयमाउसो! खोयरसे अयं छोए, एवमेव जाव सरीरं। से जहा णामए केइपुरिसे अरणीओ अग्गि अभिनिव्वट्टित्ता णं उवदंसेज्जा अयमाउसो! अरणी अयं अग्गी, एवमेव जाव सरीरं। एवं असंते असंविज्जमाणे जेसिं तं सुयक्खायं भवइ, तं जहा-अन्नो जीवो अन्नं सरीरं। तम्हा ते मिच्छा। से हंता तं हणह खणह छणह डहह पयह आलंपह विलुपह सहसाकारह विपरामुसह, एयावया जीवे णत्थि परलोए, ते णो एवं विप्पडिवेदेति, तं जहा-किरियाइ वा अकिरियाइ वा सुक्कडेइ वा दुक्कडेइ वा कल्लाणेइ वा पावएइ वा साहुइ वा असाहइ वा सिद्धीइ वा असिद्धीइ वा निरएइ वा अनिरएइ वा, एवं ते विरूवरूवहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरूवाइं कामभोगाई समारभंति भोयणाए । एवं एगे पागन्भिया णिक्खम्म मामगं
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #55

४४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
धम्मं पन्नवेंति, तं सद्दहमाणा तं पत्तियमाणा तं रोएमाणा साहु सुक्खाए समणेइ वा माहणेइ वा कामं खलु आउसो ! तुमं पूययामि, तं जहा - असणेण वा पाणेण वा खाइमेण वा साइ मेण वा वत्थेण वा पडिग्गहेण वा कंबलेण वा पायपुंछणेण वा तत्थेगे पूयणाए समाउहिंसु तत्थेगे पूयणाए निकाइंसु । पुवमेव तेसिं णायं भवइ- समणा भविस्सामो अणगारा अकिंचणा अपुत्ता अपसू परदत्तभोइणो भिक्खुणो पावं कस्मं णो करिसामो समुट्टाए तं अपणा अप्पडिविरया भवंति, सयमाइयंति अन्ने वि आदियावेंति अन्ने पि आययंतं समणुजाणंति, एवमेव ते इत्थिकामभोगेहिं मुच्छिया गिद्धा गढिया अज्झोवबन्ना लद्धा रागदोसवसहा, ते णो अप्पाणं समुच्छेदेति ते जो परं समुच्छेदेंति ते णो अण्णाई पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई समुच्छेदेति, पहीणा पुत्र संजोगं आयरियं मग्गं असंपत्ता इइ ते णो हवाए णो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसन्ना इइ पढमे पुरिसजाए तज्जीवतच्छरीरएत्ति आहिए ॥ सू० ९॥
छाया - इह खलु प्राच्यां वा प्रतीच्यां वा उदीच्यां वा दक्षिणस्यां वा सन्त्ये के मनुष्या भवन्ति, आनुपूर्व्या लोकमुपपन्नाः, तद्यथा आर्या एके, अनार्या एके, उच्चगोत्रा एके, नीचगोत्रा एके, कायवन्त एके, इस्त्रवन्त एके, सुवर्णा एके, दुर्वर्णा एके, सुरूपा वा एके, दूरूपा वा एके। तेषां च मनुजानामेको राजा भवति महाहिमवन्मलय मन्दर महेन्द्रसारः, अत्यन्तविशुद्धराजकुलवंशमसूतः, निरन्तरराजलक्षण विराजिताङ्गोपाङ्गः, बहुजन बहुमानपूजितः, सर्वगुणसमृद्धः क्षत्रियः, मुदितः, मूर्धाभिषिक्तः, मातापितृसुजातः, दयामियः सीमाकरः, सीमाधरः, क्षेमङ्करः क्षेमन्धरः, मनुष्येन्द्रः, जनपद पिता, जनपदपुरोहितः, सेतुकरः, केतुकरः, नरप्रवरः, पुरुषप्रवरः, पुरुषसिंहः, पुरुषाशीर्विषः, पुरुषवरपुण्डरीकः पुरुषवरगन्धहस्ती, आढयः दीप्तः,
1
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #56

मार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकन माध्ययनम्
·
वित्तः, विस्तीर्णविपुलभवनशयनासनयानवाह नाकीर्णः, बहुधनबहुजातरूपरजतः, आयोगप्रयोगसम्प्रयुक्तः, विच्छर्दितमचुर भक्तपानः, बहूदासीदास गोमहिषग वेलकप्रभूतः प्रतिपूर्ण कोशकोष्ठागारायुधागारः, बलवान्, दुर्बलपत्यमित्रः, अवहतकण्ट कं, निहतकण्टकं मर्दितकण्टकम् उद्धृतकण्टकम् अकण्टकम् अहतशत्रु, निहतशत्रु, मर्दितशत्रु, उद्घृतशत्रु निर्जितशत्रु पराजितशत्रु व्यपगतदुर्भिक्षं मारीमयविषमुक्त राजवर्णकः यथा औषपाति यावत् प्रशान्त डिम्बडम्बरं राज्यं प्रसाधयन् विहरति । तस्य खलु राज्ञः परिषद्द्भवति, उग्राः, उग्रपुत्राः, भोगाः भोगपुत्राः, इक्ष्वाकवः, इक्ष्वाकुपुत्राः, ज्ञाताः ज्ञातपुत्राः कौरव्याः, कौरव्यपुत्राः, भट्टाः, भट्टपुत्राः, ब्राह्मणाः, ब्राह्मणपुत्राः, लेच्छिकणः, लेच्छिकिपुत्राः, प्रशास्तारः प्रशास्त्रपुत्राः, सेनापतयः, सेनापतिपुत्राः । तेषां च एकतमः श्रद्धावान् भवति, कामं तं श्रमणो वा ब्राह्मणो वा सम्प्रधार्षुः गमनाय तत्र अन्यतरेण धर्मेण प्रज्ञापयितारः वयम् अनेन धर्मेण प्रज्ञापयिष्यामः, तत् एवं जानीहि भयत्रातः, यथा मया एष धर्मः स्वाख्यातः सुप्रज्ञप्तो भवति तद्यथा-ऊर्ध्वं पादतलाद् अधः केशाग्रमस्तकात् तिर्यरु त्वक्पर्यन्तो जीवः एष आत्मपर्यवः कृत्स्नः । अस्मिन् जीवति जीवति, एष मृतः, नो जीवति, शरीरे घरति धरति विनष्टे च नो धरति । एतदन्तं जीवितं भवति । आदहनाय परैर्नीयते, अग्निध्मापिते शरीरे कपोतवर्णान्यस्थीनि भवन्ति । आसदीपञ्चमाः पुरुषाः ग्रामं प्रत्यागच्छन्ति । एवम् असन असंवेद्यमानः येषां सोऽसन् असंवेद्यमानः तेषां तत् स्वाख्यातं भवति । अन्यो भवति जीवः, अन्यच्छरीरम्, तस्मात् ते एवं नो विप्रतिवेदयन्ति अयमायुष्मन् ! आत्मा दीर्घ इति वा, ह्रस्व इति वा, परिमण्डल इति वा, वर्तुल इति वा, त्र्यत्र इति वा, चतुरस्र इति वा, आयत इति वा, षडंश इति वा, अष्टांश इति वा, कृष्ण इति वा, नील इति वा, लोहित इति वा, हारिद्र इति वा, शुक्ल इति वा, सुरभिगन्ध इति वा, दुरभिगन्ध इति वा, तिक्त इति वा, कटुक इति वा, कषाय इति वा अम्ल इति वा, मधुर इति वा, कर्कश इति वा, मृदुरिति वा, गुरुक इति वा, लघुक इति वा, शीत इति वा, उष्ण इति वा, स्निग्ध इति वा, रूक्ष इति वा, एवम् असन् असंवेद्यमानः येषां तत् स्वाख्यातं भवति, अन्यो जीवः अन्यच्छरीर तस्मात् ते नो एवम् उपलभन्ते, तद्यथा नामकः कश्चित् पुरुषः कोशाद् असिम् अभिनिर्वय उपदर्शयेद्, अयम् आयुष्मन् ! असिः अयं कोशः एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः अभिनिर्वत्य खलु उपदर्शयिता अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषो मुञ्जाद् इषिकाम् अभिनिर्वस्थ खलु उपदर्शयेद् अयमायुष्मन् ! मुञ्जः इयमिषिका, एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः उपदर्शिता अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषो मांसाद् अस्थि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
४५

Page #57

सूत्रकृतागसूत्रे अभिनिवर्त्य खलु उपदर्शयेद् अयमायुष्मन् ! मांसः इदम् अस्थि एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः उपदर्शयिता अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम् ! तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषः करतलादामलकम् अभिनिर्वयं खलु उपदर्शयेद् इदम् आयुष्मन् ! करतलम् इदमामलकम् एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः उपदर्शयिता अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम् । तद्यथा नामकः कश्चित् पुरुषो दध्नो नवनीतम् अभिनिर्वयं खलु उपदर्शयेद् इदमायुष्मन् ! नवनीतम् इदं तु दधि, एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः उपदर्शयिता अय. मायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम् । तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषः तिलेभ्यस्तैलम् अभिनिर्वयं खलु उपदर्शयेद् इदमायुष्मन् ! तैलम् अयं पिण्याकः एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः उपदर्शयिता आयुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम् । तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषः इक्षुतः क्षोदरसम् अभिनिवयं खलु उपदर्शयेद् अयम् आयुष्मन् ! क्षोदरसः अयं क्षोदः एवमेव यावद् शरीरम् । तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषः अरणितः अग्निम् अभिनिबत्य खलु उपदर्शयेत् , इयम् आयुष्मन् ! अरणिः अयमग्निः एवमेव यावत् शरीरम् । एवम् असन् असंवेद्यमानः येषां तत् स्वाख्यातं भवति, तद्यथा-अन्यो जीवः अन्यच्छरीर तस्मात् ते मिथ्या । स हन्ता तं घातयत, खनत, क्षणत, दहत, पचत, आलुम्पत, विलुम्पत, सहसा कारयतः विपरामृशत, एतावान् जीवः नास्ति परलोकः। ते नो एवम् विपतिवेदयन्ति तद्यथा-क्रियां वा, अक्रियां वा, मुकृतं वा, दुष्कृतं वा, कल्पागं वा, पापकं वा, साधु वा, असाधु वा, सिद्धिं वा, असिद्धिं वा, निरयं वा, अनिरयं वा, एवं ते विरूपरूपः कर्मसमारम्भैः विरूपरूपान् कामभोगान समारभन्ते भोगाय। एवम् एके प्रागल्भिकाः निष्क्रिम्य मामकं धर्म प्रज्ञापयन्ति, तं श्रदधानाः तं प्रतियन्तः तं रोचमानाः, साधु स्वाख्यातं श्रमण इति वा माहन इति वा कामं खलु आयुष्मन् ! त्वां पूजयामि, तद्यथा-अशनेन वा पानेन वा खायेन वा स्वायेन वा, वस्त्रेण वा, प्रतिग्रहेण वा, कम्बलेन वा, पादपोञ्छनेन वा, तत्रैके पूजायै समुस्थितवन्तः, तत्रैके पूजायै निकावितवन्तः । पूर्वमेव तेषां ज्ञातं भवति श्रमणाः भविष्यामः अनगाराः अकिचना अपुत्राः अपशवः परदत्तमोजिनः भिक्षा पापं कर्म न करिष्यामः, समुत्थाय ते आत्मना अप्रतिविरताः भवन्ति । स्वयम् आददते अन्यानपि आदापयन्ति अन्यमपि आददन्तं समनुजानन्ति । एवमेव ते स्त्रीकामभोगेषु मच्छिताः गृद्धाः प्रथिताः अध्युपपन्नाः लुब्धाः रागद्वेषवशार्ताः ते नो आत्मानं समुच्छेदयन्ति ते नो पर समु. च्छेदयन्ति, ते नो अन्यान् प्राणान् भूतानि जीवान सत्चान् समुच्छेदयन्नि, पहीणाः पूर्वसंयोगाद आर्य मार्गम् अमाप्ता इति ते नो अर्बाचे नो पाराय अन्तरा काममो. गेषु निषण्णाः इति प्रथमः पुरुष नातः तज्जीवतच्छरीरकइति आख्यातः ॥सू०९॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #58

समयार्थबोधिनी टी द्वि. शु. अ. १ पुण्डरीनामाध्ययनम्
टोका-श्री वर्धमानस्वामि तीर्थकरः सदसि समवेतान् नराऽमराऽग्रगण्य समूहान् अभिलक्षीकृत्य कथयति-इह खलु' इह-मनुष्यलोके 'पाईणं वा' प्राच्या वा-पूर्वस्मिन्दिग्विमागे 'पडीणं वा' प्रतीच्या वा-पश्चिमदिग्विभागे 'उदीणं वा' उदीच्यां वा-उत्तरस्याम्-उत्तरदिग्विभागे 'दाहिणं वा' दक्षिणस्यां वा-दक्षिण दिविभागे वा 'संतेगइया' सन्त्ये केऽनेकप्रकारकाः 'माणुया भवंति' मनुष्या भवन्ति । 'अणुपुत्वेणं' आनुपूर्या 'लोगे उववन्ना' लोके उपपन्नाः, इहलोके नानादिशामु पूर्वादिक्रमेण नाना प्रकारका मनुष्या निवसन्ति ते सर्वे न एकरूपाः, किन्तु-अनेक जातीयाः सन्ति अनेक प्रकारकत्वमेव दर्शयति-तं जहा' इत्यादि। 'तं जहा' तद्यथा-'आरियावेगे एके आर्याः, लब्धधर्ममतयः, एके भवन्ति । 'अगारिया वेगे' भवन्ति च एके अनार्या वा-आर्यविरोधिनोऽधर्माणः ! अथवाआर्य देशोद्भवा अनार्यदेशोद्भवाश्च । 'उच्चागोत्ता वेगे' उच्चगोत्रा एके 'णीयागोया वेगे' नीचगोत्रा वा एके, 'कायमंता वेगे' कायवन्त एके, शरीरेण केचिल्लम्बायमाना दीर्घशरीरा इत्यर्थः । केचन पुन:-'हस्समंता वेगे' इस्ववन्त एके, बामनाः
'इह खलु' इत्यादि।
टीकार्थ-श्री वर्धमान स्वामी समवसरण में एकत्र हुए अग्रगण्य मनुष्यों तथा देवों के समूह को लक्ष्य करके कहते हैं-इस मनुष्यलोक में पूर्व दिशा में, पश्चिमदिशा में, उत्तर दिशामें या दक्षिण दिशा में, अनेक प्रकार के मनुष्य होते हैं, सभी एक प्रकार के नहीं होते हैं। जैसे-कोई आर्य अर्थात् धर्म बुद्धि वाले होते हैं। कोई अनार्य अर्थात् आर्यविरोधी-अधर्मी होते हैं । अथवा कोई आर्य देश में उत्पन्न और कोई अनार्य देश में उत्पन्न होते हैं । कोई उच्चगोत्रीय तो कोई नीच गोत्रीय होते हैं। कोई शरीर से लम्बे होते हैं, कोई छोटे कद वाले,
'इह खलु' त्या
ટીકાર્થ–શ્રી વર્ધમાન સ્વામી સમવસરણમાં એકઠા થયેલા અગ્રગણ્ય, મુખ્ય એવા મનુષ્યો તથા દેના સમૂહને ઉદ્દેશીને કહે છે –આ મનુષ્ય લકમાં, પૂર્વ દિશામાં, પશ્ચિમ દિશામાં, ઉત્તર દિશામાં, દક્ષિણ દિશામાં અનેક પ્રકારના મનુષ્યો હોય છે. બધા મનુષ્યો એક પ્રકારના હોતા નથી. જેમ–કેઈ આર્ય અર્થાત્ ધર્મ બુદ્ધિવાળા હોય છે, કેઈ અનાર્ય અર્થાત આર્ય વિધી-અધર્મી હોય છે. અથવા કેઈ આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અને કેઈ અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. કેઈ ઉચ્ચ ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. અને કેઈ નીચ ગોત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે. કેઈ શરીરથી લાંબા હોય છે, કે ઈ ઠીંગણું કદવાળા વામન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #59

४८
।
5
"
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कुब्जा भवन्ति । 'सुवन्ना वेगे-दुवन्ना वेगे' सुत्र एके - दुर्व एके, के चित् क्षत्रियाः, 'सुरूवा वेगे - दुरूवा वेगे' सुरूपा वा एके-दूरूपा वा एके- केषांचिद्रपं कमनीयम् केषांचिदकमनीयम् । गोत्रवर्णादिना विभिन्नजातीया मनुष्या इहलोके भवन्ति । 'ते सिं च णं मणुयाणं एगे राया भवई' तेषां पूर्वोक्तानाम् अनेक भेदभिन्नानां मनुष्याणाम् मध्ये 'एगे' एकः 'राया' राजा शासकः 'भवइ' भवति, 'महयाहिम रंत मळयमंदरम हिंदसारे' महाहिमवन्मलयमन्दर महेन्द्रसारो राजेति शेषः । स राजा हिमवान्, हिमप्रधानको गिरिः, मलयस्तन्नामा गिरिः, मन्दराचल:महेन्द्रो गिरिः एभ्यः समानः - विविधधातुविस्ताराभ्याम् । अथवा - हिमवदादि पर्वतवत् दृढो महेन्द्रो देवराट् तद्वत् बलविमवाभ्याम् - ऊर्जितो राजा भवति । अच्चन विमुद्धराय कुलवं सप्पभूर' अत्यन्त विशुद्धराजकुलवंशपतः । अत्यन्तं विशुद्वानि यानि राजकुलानि तेषां वंशेऽन्वये प्रसूतिरुत्पत्तिर्यस्य स तथा । अत्यन्त निर्मलराजान्वयसमुत्पन्नः । 'निरंतररायलकवण विराइयंग रंगे' निरन्तरराजलक्षणविरा बौने या कुबले भी होते हैं । कोई सुन्दर रूप वाले और कोई कुरूप होते हैं, अर्थात् किसी का वर्ण कमनीय और किसी का अकमनीय होता है । इस प्रकार गोत्र एवं वर्ण आदि के द्वारा भिन्न भिन्न प्रकार के मनुष्य इस लोक में निवास करते हैं ।
1
उन मनुष्यों में कोई एक राजा होता है । वह राजा धातु और विस्तार की दृष्टि से हिमवान् पर्वत, मलय पर्वत, मन्दर पर्वत और महेन्द्र नामक पर्वत के समान होता है । अथवा हिमवान् पर्वत आदि के समान दृढ तथा महेन्द्र अर्थात् बल और वैभव में इन्द्र के समान प्रतापवान् होता है । अत्यन्त विशुद्ध राजकुलों की परम्परा में जन्मा होता है । उसके अंग प्रत्यंग राजा के चिह्नों से निरन्तर सुशोभित
અથવા કુખડા પણુ હાય છે. કાઈ રૂપથી સુંદર હાય છે, તેા કાઈ રૂપ હાય છે. અર્થાત્ કાઈ ના વણુ" સુંદર વખાણુવા ચેગ્ય અને કાઇનુ રૂપ એકમનીય અર્થાત્ મનને ન ગમે તેવુ' હૈ:ય છે. આ રીતે ગેાત્ર અને વણુ વિગેરેથી જૂદા જૂદા પ્રકારના મનુષ્ય આ લેાકમાં નિવાસ કરે છે.
તે મનુષ્યમાં કાઇ રાજા હાય છે. તે રાજા ધાતુ અને વિસ્તારની દૃષ્ટિથી, હિમાલય પર્વત, મલયાચલ પર્વત, મન્દર (મેરૂ) પ°ત અને મહેન્દ્ર નામના પવતની સરખા હોય છે. અથવા હિમાલય પર્વત વિગેરેની સરખા દૃઢ (મજબૂત) તથા મહેન્દ્ર અર્થાત્ ખળ અને વૈભવમાં ઇન્દ્રની સરખા પ્રતાપવાન્ હોય છે. અત્યંત વિશુદ્ધ રાજકુળાની પરપરામાં જન્મેલા હાય છે. તેના અંગ પ્રત્યંગ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #60

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् जिताङ्गोपाङ्गः, निरन्तर नित्यं राजलक्षणैः विराजितं-लक्षितं भासमानम् अङ्ग प्रत्यङ्गं यस्य सः, 'बहुजणबहुमाणपूइए' बहुजनबहुमानपूजितः-सत्कृतः, अनेकपुरुषैः सर्वदा वहुमानपूर्वकं पूजा-सत्कारादिभिः सत्कृतः । 'सव्वगुणसमिद्धे' सर्वगुणसमृद्धः, सर्वदा बहुविधगुणैरभिवृद्धः। 'खत्तिए' क्षत्रियः-क्षतात् -भयात् त्राणकरणशीलः, क्षत्रियत्व नातिमान वा 'मुदिए' मुदितः माता पित्रा. दिना शुद्धवंशीयः, 'मुदाभिसित्ते' मूर्दाऽभिषिक्तः वंशपरम्परया राज्येऽभिषिक्तः 'माउपिउसुजाए' मातापित सुजातः मातापित्रोः सदाऽऽनन्द पोषणादि करणादिना सुपुत्रः कुलस्य भूषणस्वरूपः 'दयप्पिर' दयाप्रियः, दया पिया यस्य सः सर्वभूतेषु दयावान् । सीमंकरे' सीमाकरः 'सीमंधरे' सीमा धरः-मर्यादा धारका प्रजानां व्यवस्थायै आत्मनश्च । 'खेमंकरे खेमंधरे' क्षेमकर क्षेमंधरः, प्रजाया: होते हैं, अर्थात् उसके अंग प्रत्यंग में राजा के योग्य शुभ लक्षण होते हैं। अनेक पुरुष सर्वदा अत्यन्त आदर पूर्वक उसका आदर सत्कार करते हैं। वह सर्व गुणों से सम्पन होता है । वह क्षत्रिय अर्थात् क्षत भय से त्राण करने वाला या क्षत्रिय जाति का होता है । सदैव प्रसन्न चित्त, विधिवत् राज्याभिषेक किया हुआ, तथा माता पिताको आनन्द देने और उनका पोषण आदि करने के कारण सपूत होता है-कुल का भूषण होता है। सब पर दयाकरने वाला प्रजा की और अपनी व्यवस्था के लिए मर्यादा करने वाला मर्यादा का धारक होता है। सीमा करनेवाला अर्थात् मर्यादा करनेवाला होता है एवं मर्यादा को धारण करनेवाला होता है। क्षेमंकर और क्षेमंधर होता है अर्थात् प्रजा को कुशल करता है और अपना રાજાના ચિહેથી નિરંતર (આંતરા વિના) સુભિત હોય છે. અર્થાત તેના અંગ પ્રત્યંગમાં રાજાને ચગ્ય શુભલક્ષણ હોય છે. અનેક પુરૂષે હમેશાં આદર પૂર્વક તેને આદર સત્કાર કરે છે. તે સર્વગુણેથી યુક્ત હોય છે. તે ક્ષત્રિય અર્થાત્ ક્ષતના ભયથી ત્રાણુ-રક્ષણ કરનાર અથવા ક્ષત્રિય જાતિના હોય છે. સર્વદા પ્રસન્ન ચિત્ત, વિધિ યુક્ત રાજ્યાભિષેક કરેલા તથા માતા પિતાને આનંદ આપનાર અને તેઓનું પિષણ વિગેરે કરવાથી સપૂત હોય છે – કુળના ભૂષણ રૂપ હોય છે. બધાના પર દયા કરનાર પ્રજાની અને પિતાની વ્યવસ્થા માટે મર્યાદા બાંધનાર અને મર્યાદાને ધારણ કરનાર હોય છે. સીમા કરવાવાળા અર્થાત્ મર્યાદા કરવાવાળા અને મર્યાદાને ધારણ કરવાવાળા હોય છે. ક્ષેમકર અને ક્ષેમધર હોય છે. અર્થાત પ્રજાનું ક્ષેમકુશલ કરે છે. અને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #61

40
सुत्रकृताङ्गसूत्रे
क्षेमं कुशलं करोति, स्वयमपि स्वात्मनः कल्याणं धरते । 'मणुसिदे' मनुष्येन्द्रः, मनुष्याणां मनुष्येषु वा इन्द्रः - इन्द्रसमः, 'जणवयपिया' जनपद पिता, जनपदान रक्षणपालनाभ्यां पितेव पिता, 'जणवयपुरोहिए' जनपदानां पुरोहितः, यथाहिपुरोहितो ब्राह्मणो यजमानस्य शान्तिप्रयोजकप्रतिनिधितया तत्कर्म करोति । तथा - राजाऽपि सर्वेषां हितकरणात् विघ्नेभ्यो रक्षणाच्च पुरोहित इव पुरोहितः । 'सेउकरे' सेतुकरः - स राजा स्वराष्ट्रस्य सुव्यवस्थार्थं नदीनदप्रणालिका सेतुकेतूनां कर्त्ता । 'नरपवरे' नरमवर :- सर्वन रेषु श्रेष्ठतया नरमवरतामुपेतः 'पुरिसपवरे' पुरुषप्रत्ररः - पुरुषप्रधानः, 'पुरिससीहे' पुरुषेषु सिंह इव बलशाली, न तु सिंहगत पशुत्वयुक्तः । 'पुरिस आसीविसे' पुरुषाशीर्विषः, विप्रियकारिपुरुषेषु दण्ड दापनादाशीविषः, आशी:- राजदण्डो विषो यस्य स आशीविषः । ' पुरिसवर पौंडte' पुरुषवरपुण्डरीकः, पुरुषेषु वरः - अत एव पुण्डरीक इत्र प्रियदर्शनः, 'पुरिस भी कल्याण करता है ! वह मनुष्यों में इन्द्र के समान, जनपद (देश) का पालन और रक्षण करने के कारण पिता के समान तथा जनपद का पुरोहित होता है । अर्थात् जैसे राज पुरोहित अपने यजमान का शान्ति प्रयोजक प्रतिनिधि बन कर अनेक क्रियाएं करता है, उसी प्रकार राजा भी अपनी प्रजा का हित करने के कारण तथा विघ्नों से रक्षा करने के कारण पुरोहित के समान होता है। वह अपने राष्ट्र की सुखशान्ति के लिए नदी, नद, नहर, पुल, तथा केतु आदि का कर्त्ता होता है। वह नरों में प्रवर, पुरुषप्रवर, पुरुषों में सिंह के समान बलशाली (सिंह के समान पशुता से युक्त नहीं) पुरुषों में आशीविष सर्प के समान अर्थात् अनिष्ट करने वालों को दंड दिलाने के कारण राजदण्ड रूपी विष वाला, पुरुषो में श्रेष्ठ होने से पुण्डरीक के समान प्रियदर्शन पुरुषों પેાતાનુ` પશુ કલ્યાણું કરે છે. તે મનુષ્યેામાં ઈન્દ્રની સરખેા જનપદ-દેશનુ પાલન અને રક્ષણ કરવાથી પિતા સરખા તથા જનપદ્મના પુંરેાહિત હાય છે. અર્થાત્ જેમ રાજપુરેાહિત પાતાના યજમાનનું શાંતિ પ્રત્યેાજક પ્રતિનિધિ અનીને અનેક ક્રિયાઓ કરે છે. એજ પ્રમાણે રાજા પણ પેાતાની પ્રજાનુ હિત કરનાર ઢાવાથી તથા વિશ્નોથી પ્રજાનું રક્ષણ કરવાવાળા હાવાથી પુરાહિત સરખા હૈાય છે. તે પેાતાના રાષ્ટ્રની સુખશાંતિ માટે નદી, નદ, નહેર, પુલ અને કેતુ વિગેરેને કરવાવાળા હોય છે. તે નામાં શ્રેષ્ઠ પુરૂષ પ્રવર, પુરૂષામાં સિંહ સમાન ખળ શાળી (સિંહની સરખા પશુપણાથી યુક્ત નહી) પુરૂષામાં આશીવિષ સર્પ સરખા અર્થાત્ અનિષ્ટ કરવાવાળાને દંડ આપવાના કારણે રાજદંડ રૂપી વિષવાળા, પુરૂષામાં શ્રેષ્ઠ હાવાથી પુડરીકની સરખા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #62

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् वरगंधहत्थी' पुरुषेषु वरो गन्धहस्तीव, यस्य गन्धमाघ्राय अन्ये गजाः पलायन्ते हतादृशो हस्ती गन्धहस्तीत्युच्यते तथैव नरेषु अनुल्लवितशासनो राजा भवति । 'अढडे दित्ते वित्ते' आढयो दीप्तो वित्तः, आढयः-प्रचुरधनवान्, दीप्त:-तेजस्वी, वित्तः-अहरहः-अलब्धलाभयुक्तः। 'वित्थिन्नविउलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे' विस्तर्णविपुलभवनशयनाऽऽसनयानवाहनाकीर्णः, विस्तीणैर्यत्र तत्र विस्तारितैः विपुलैः-बहुभिः, भवन-प्रसादः शयन-शय्या पर्यङ्कादिः आसनम्आसन्दी 'कुरसी' प्रभृति, यानं-शिबिका वाहनमश्वः एभिराकीर्ग:-युक्तः, सचित सर्वविधसाधनसङ्घातसंयुत इति । 'बहुधणबहुजायरूवरयए' बहुधनबहुजात. रूपरजतः, बहूनि-धनानि व्यवहारकारीणि बहूनि जातरूपाणि सुवर्णानि रजतानि च यस्य सः । 'आओगपभोगसंपउत्ते' आयोगपयोगस पयुक्तः, आयोगो धनस्य -आयोजनपकारः-यथा व्यवहारेण धनागमो जायेत, प्रयोगः-कथं क्व कियानर्थः प्रयोक्तव्यः-व्ययस्य समुचितव्यवस्था, आभ्यामायव्ययाभ्यां व्यवस्थिताभ्यां में श्रेष्ठ गंधहस्ती के समान-जैसे हाथियों में मद वाला हाथी विशिष्ठ होता है उसी प्रकार मनुष्यों में राजा, जिसका शासन अनुल्लंघनीय होता है, विशिष्ट माना जाता है। वह प्रचुर धनवान तेजस्वी और प्रति. दिन नूतन (नवीन) लाभ से युक्त होता है। जहां तहां फैले हुए अनेक भवनों, पर्यकों, आसनों, कुर्सियों, पालखियों तथा वाहनों अश्व आदि से युक्त होता है। अर्थात् सब प्रकार की साधन सामग्री से सम्पन्न होता है। उसके पास बहुत धन, बहुत स्वर्ण और बहुत चांदी होती है। वह धनके आयोग और प्रयोग में निपुण होता है । अर्थात् जिस व्यवहार से धन का लाभ हो उसमें तथा कहां कितना किस प्रकार धन પ્રિયદર્શન, પુરૂષોમાં શ્રેષ્ઠ ગંધ હાથી સરખા-અર્થાત્ જેમ હાથિમાં મદવાળા હાથી વિશેષ પ્રકારના હોય છે, એજ પ્રમાણે મનુષ્યમાં રાજા કે જેનું શાસન-આજ્ઞા અનુલંઘનીય-ઉલંધી ન શકાય તેવું હોય છે. એટલે કે વિશેષ પ્રકારથી માનવામાં આવે છે. તે અત્યંત ધનવાનું તેજસ્વી અને દરરેજ નૂતન (નવા) નૂતન (નવા) લાભવાળા હોય છે. જ્યાં ત્યાં ફેલાયેલા અનેક ભવને, પલંગ આસનો ખુશિયો, પાલખિયે, તથા વાહને અશ્વ વિગેરેથી યુક્ત હોય છે. અર્થાત્ દરેક પ્રકારની સાધન સામગ્રીથી યુક્ત હોય છે. તેની પાસે ઘણુ ધન, ઘણુ સેનું અને ઘણું ચાંદી હોય છે. તે ધનના આગ પ્રયાગમાં કુશળ હોય છે. અર્થાત્ જે વ્યવહારથી ધનને લાભ થાય તેમાં તથા કયાં કેટલું અને કેવા પ્રકારના ધનને વ્યય-ખર્ચ કરે જોઈએ
श्री सूत्रतin सूत्र : ४

Page #63

सूत्रकृताङ्गसूत्रे संपयुक्तः-सम्यक प्रयोगवान् । 'विच्छड्डिय पउरमत्तपाणे' विच्छदित प्रचुरभक्त पानः, विच्छदितम्-भोजनादनन्तरमवशिष्टं प्रचुर भक्तमोदनं पानं बहुमूल्यकमपि पेयपदार्थजातं च यस्य सः, 'बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए' बहु. दासीदासगोमहिषगवेलकमभूतः-अनेकाऽनेकसाध्य साधकदासीदासगवादिसाधनैः सदा संयुक्तः। 'पडिपुण्णकोसकोट्ठागाराउदागारे' प्रतिपूर्णकोषकोष्ठागारा. युधागारः सर्वदैव तस्य कोषो द्रव्यगृहं कोष्ठागारो-धान्यसञ्चयगृहम्, आयुधागार:-आयुधानां गृहं च, एते परिपूर्णाः सन्ति यस्य सः। 'बलवं' बलवान् स्वयं तु बलेन-सैन्येन शारीरिकेण च युक्तः, 'दुबलपच्चामित्ते' दुर्बलमत्यमित्रा, दुर्बलानि मत्यमित्राणि रिपत्रो यस्य सः दुर्बलीकृतशत्रु:, 'ओहयकंडयं' अवहत. कण्टकम्, अपहतः कण्टकसमूहः चौरादियस्मिंस्ततू-अपह तकण्टकम् राज्ये स्वगोत्र बान्धवेषु मित्रमण्डलेषु मन्त्रिमण्डलेषु च ये ये शत्रुपक्षीयाः छिद्रान्वेषिणः समयं प्रतीक्षमाणा अधः पातयितुं विद्यन्ते ते ते गुप्तगूढमत्या दूरीकृताः। तथा-'निहयका एय करना चाहिए। उसमें कुशल होता है-समुचित आय व्यय करता है। अनेक अनाथों का पेट भर जाय इतना प्रचूर मात्रा में भोजन दिया जाता है। उसके पास बहुत से अनेक कार्य करने वाले दासी दास गो (गायें) महिष भेड़ आदि होते हैं। उसका कोष, कोठार और शस्त्रागार सदा भरा पूरा रहता है। वह सेना एवं शरीर के बल से सम्पन्न तथा शत्रुओं को शक्ति हीन बना देने वाला होता है। वह ऐसे राज्य का शासन करता है जिसमें से कण्टक अर्थात् शत्रु आदि अथवा अपने गोत्र वालों में, मित्रमण्डल में या मंत्रिमंडल में से शत्रुपक्ष से मिले हुए और छिद्रान्वेषी राज्यभ्रष्ट करने के लिए समय की प्रतीक्षा करने वाले अमात्य आदि विरोधो मिटा दिये गये हैं। राज्य से बाहर તેમાં કુશળ હોય છે. અર્થાત્ યેગ્ય આય અને વ્યય કરે છે. અનેક અનાથનું પેટ ભરાઈ જાય એટલા વધારે પ્રમાણમાં ભેજન આપવામાં આવે છે. તેની પાસે ઘણુ અનેક કાર્ય કરવાવાળા દાસી, દાસ, ગે (ગાય) ભેંષ બકરાં ઘેટા વિગેરે હોય છે. તેમને કેષ-ખજાને, કે ઠાર, અને શસ્ત્રાગાર સર્વદા ભરેલ રહે છે. તે સેના અને શરીરના બળથી યુક્ત તથા શત્રુઓને શક્તિ રહિત બનાવી દેનારા છે. તે એવા રાજ્યનું શાસન કરે છે કે-જેમાંથી કંટક અર્થાત્ શત્ર વિગેરે અથવા પિતાના ત્રવાળામાં મિત્રમંડલમાં, મંત્રિમંડલમાં, અથવા મિત્રમંડળમાંથી શત્રુપક્ષ સાથે મળેલા અને છિદ્રાન્વેષી-એટલે કેછિત્રને શેષનારા–અર્થાત્ રાજ્ય ભ્રષ્ટ કરવા માટે સમયની રાહ જોવાવાળા અમાત્ય વિગેરે વિધિને દૂર કરી નાખ્યા છે, રાજ્યની બહાર રહેવાવાળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #64

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् कंटयं' निहतकण्टकम्, राज्यादन्यत्र निवासिनोऽपि शत्रवो युक्त्या मन्त्रौषधिप्रणिधि प्रयोगान्नाशिता इति। 'मलियकंटयं' मर्दितकण्टकम्, मर्दिताः रेणुशः कृताः कण्टकरूपिणो यस्मिन् तत्-मदितकण्टकम् । 'उद्वियकंटयं' उद्धृतकण्टकम्, उद्धृतानि-दूरीकृतानि पूर्वमन्तः शरीरे पश्चद्राज्ये वा कण्टका रोगरूपाः शत्रुरूपा वा यस्मिन् तद् उद्धृतकण्टकम् । अतएव-'अकंटय' अकण्टकम् , नास्ति कण्टकं यस्मिन् तत्-अकण्टकम् । 'ओहयसत्तु' अवहतशत्रु, अवहता अधीनीकृताः शत्रवो यस्मिन् तत् । 'निहयसत्तु' निहतशत्रु-विनाशितशत्रु-'मलियसत्तु' मर्दितशत्रु, मदितो दीर्घकालेन प्राप्तोऽसमीक्ष्यकारी 'डाकू' चतुष्पथे जनसमक्षं यस्मिस्तत् मर्दितशत्रु ।। 'उद्धियसत्तु' उद्धृतशत्रु, उद्धृतः शत्रु यस्मिस्तत् उद्धृत शत्रु ! 'निज्जियसत्तु' निर्जित शत्रु-शत्रुवर्जितम्, 'पराइयसत्तु' पराजितशत्रु-शत्रुबलवजितम्, 'ववग पदुभिक्ख' व्यपगतदुर्भिक्षम्-विनाशितदुर्मिक्षम्, 'मारिभयविप्पमुक' मारीभयविप्रमुक्तम् 'रायवन्नओ' राजवर्णकायथोक्तेन प्रकारेण तस्य राज्ञो राज्यवर्णनं कर्तव्यम् । 'उक्वाइए' औपपातिकसूत्रे रहने वाले शत्रुओं को युक्ति से, मंत्र, ओषधि या प्रणिधि के प्रयोग से नष्ट कर दिया गया हो, जिसमें कण्टकों का मार्ग में स्थित पाषाणखंड के समान मर्दन कर दिया गया हो, कंटको को उखाड़ कर फेंक दिया गया हो, इस कारण जो राज्य सर्वथा कण्टक हीन हो। इसी प्रकार जिस राज्य में शत्रुओं को अपने अधीन कर लिया हो, शत्रुओं को नष्ट कर दिया गया हो कुचल दिया गया हो, उखाड़ कर फेंक दिया गया हो, पूरी तरह जीत लिया गया हो, पराजित कर दिया गया हो, (शत्रुघल से रहित हो) दुर्भिक्ष से रहित हो और जो महामारी आदि के भय से रहित हो। वह राजा ऐसे राज्य पर शासन करता हुआ विचरता है। શત્રુઓને યુક્તિથી, મંત્ર, ઔષધિ અથવા વિશ્વાસના પ્રયોગથી નાશ કર્યા હોય, જેમાં કંટકને માર્ગમાં રહેલા પાષાણુ-પત્થરના ટુકડાની જેમ ફેંકી દીધા હોય, તેથી જે રાજ્ય સર્વથા કંટક રહીત હાય, અને એ જ પ્રમાણે જે રાજ્યમાં શત્રુઓને પિતાને વશ કરી લીધા હય, શત્રુ શત્રુઓને નાશ કરી નાખ્યું હોય. કચડી નાખ્યા હોય ઉખેડીને ફેંકી દીધા હોય, પૂરી રીતે જીતી લીધેલા હેય, તેને પરાજીત કરી દીધા હેય (શત્રુને નિર્બલ કરી નાંખ્યા હોય) એથી જ શત્રુ બેલ વગરને હેય, દુકાળથી રહિત હેય, તેમજ જે મહામારી વિગેરેના ભયથી રહિત હય, એ રાજા આવા રાજ્ય પર શાસન કરીને વિચરે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #65

सूत्रकृतागसूत्रे कौणिकराज्यस्य यथा वर्णनं कृतम् ‘जाव' यावत्, यावत्पदसंग्राह्यः पाठोऽत्र संग्राह्यः। पुन श्च-'पसंतडिंबडमरं रज्ज' प्रशान्तडिम्बडमरं राज्यम्, प्रशान्तं डिम्बंस्वचक्रमयं डमरं-परचक्रभयं यस्मिन् तत्-तादृशं राज्यम् 'पसाहेमाणे' प्रसाधयन् 'विहरई' विहरति, यथोक्तविशिष्टविशेषणविशेषितं राज्यं परिपालयन्नास्ते । 'तस्स णं रन्नो' तस्य खलु राज्ञः 'परिसा भवई' परिषद्भवति, तस्यां परिषदि वक्ष्यमाणा इमे सदस्या भवन्ति, तानेव नामग्राहं दर्शयति-'उग्गा उग्गपुत्ता' उग्रा उग्रपुत्रा भवन्ति, उग्रनामा वंशविशेषः तत्रोद्भवा उग्राः कथ्यन्ते, उग्रनामकवंशोद्भवा स्तत्पुत्राश्च सदस्या भवन्ति । तथा-'भोगा भोगपुत्ता' भोगा भोगपुत्रा श्च 'इक्खागा इक्खागापुत्ता' इक्ष्वाकव: इक्ष्वाकुपुत्राः ऋषभदेववंशीयाः। 'नाया नायपुत्ता' ज्ञाता:ज्ञातवंशीया स्तत्पुत्राश्च, 'कोरव्वा कोरवपुत्ता' कौरव्याः कौरव्यपुत्राश्च, 'भट्टा
यहां राजा का समग्र वर्णन उसी प्रकार करना चाहिए जैसा औपपातिक सूत्र में कोणिक राजा का किया गया है।
पुनः किस प्रकार का राज्य वहां कहा है ? जिसमें स्वचक्र और परचक्र का भय शान्त हो जाने के कारण रणभेरी बजाने की आवश्यक्ता ही नहीं रहती। वह राजा इस प्रकार के राज्य पर शासन करता हुआ विचरता है।
उस राजा की परिषद् होती है। उस परिषद् में जो सदस्य होते हैं, उनके नाम गिनाते हैं-उग्रवंशी, उग्रवशियों के पुत्र भागवंशी, भोग. वंशियों के पुत्र, इसी प्रकार इक्ष्वाकु, इक्ष्वाकुपुत्र (ऋषभदेव के वंश परिवार वाले), ज्ञातवंशी, ज्ञातवंशियों के पुत्र, कौरववंशी, कौरववं.
અહિયાં રાજાનું સઘળું વર્ણન જેમ ઔપપાતિક સૂત્રમાં કેણિક રાજાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તે જ પ્રમાણે કરવું જોઈએ.
ફરીથી ત્યાં કેવા પ્રકારનું રાજય કહ્યું છે જેમાં સ્વ ચક અને પર ચક્રનો ભય શાન્ત થઈ જવાને કારણે રણભેરી વગાડવાની જરૂરત જ રહેતી નથી. તે રાજા આવા પ્રકારના રાજ્યનું શાસન કરતે થકે વિચરે છે.
તે રાજાની પરિષદુ હોય છે, તે પરિષદુમાં સભાજને-સદસ્ય હોય છે. તેઓના નામે આ પ્રમાણે છે. -ઉગ્રવંશી ઉગ્રવંશવાળાઓના પુત્રો (૧) ભગવશી -ભગવંશવાળાના પુત્રે (૨) એ જ પ્રમાણે ઈફવાકુ ઈફવાકુપુત્ર (૩) અષભદેવના १२ परिवा२१७, ज्ञाती (४) ज्ञात'शाणाना पुत्रो (५) १२५ 40
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #66

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
५५
भट्टपुत्ता' भट्ठाः भट्टपुत्राश्च 'माहणा माहणपुत्ता' माहना माहनपुत्राश्च ब्राह्मण वंशजाता स्वदीयपुत्राश्च, 'लेच्छई लेच्छइपुत्ता' लेच्छकिनः क्षत्रियवंश्या स्तत्पुत्राश्च, 'पसत्थारो पत्थपुत्ता' प्राशास्तारो मन्त्रिण स्वदीयपुत्राश्च । 'सेणावई सेणा वइyer' सेनापतयस्तस्त्राव । ' तेर्सि च णं एगतिए सही भव' तेषां चैकतमः कवि-धर्मश्रद्धावान् धार्मिको भवति एतेषु विरलः कश्चिद्धर्मश्रद्धालु भवति । 'कामं तं समणा वा माहणा वा संपहारिंसु गमणाएं' कामं तत् श्रमणा वा ब्राह्मणा वा समधार्षुर्गमनाय । केचित् श्रमणा वा बाह्मणा वा श्रद्वालो: समीपं धर्मकथ नार्थं गन्तुं निश्चिन्वन्ति कृतनिश्चयाश्च तथाविधाः केचन धर्मस्य प्रज्ञापयितारः तत्र 'अन्नयरेण धम्मेण पन्नत्तारी' तंत्र अन्यतरेण केनचित् तज्जीवतच्छरीररूपेण धर्मेण प्रतिज्ञापयिता यस्य कस्यचिद्धर्मस्य शिक्षयितारः श्रमणा वा एवं निश्चिन्वन्ति-'वयं इमेण धम्मेण पन्नवइस्सामी' वयममुं धर्मं प्रज्ञापयिष्यामः, एवं ते विचारयन्ति यद्वयं गत्वा श्रद्धालवेऽमु धर्ममुपदेक्ष्यामः । गत्वा च श्रद्धालुसमीपमेवं वदन्ति - ' से एत्र जाणह भयंतारी' तत् एवं जानीहि भयत्रातः - संसारभयात् त्राच्छो ? 'जहा मए एस धम्मे सुपन्नत्ते भवइ' यथा 'मए' इत्यत्रार्षत्वादेकवचनं तेन अस्माभिरित्यर्थः एष धर्मः स्वाख्यातः सुप्रज्ञप्तो भवति । यद् वयं शियों के पुत्र, सुभट कुल में उत्पन्न भट्ट, भट्ठों के पुत्र, ब्राह्मण, ब्राह्मणपुत्र, लिच्छवि, लिच्छवियों के पुत्र, प्रशास्ता (मंत्री) प्रशास्ताओं के पुत्र, सेनापति, सेनापति पुत्र ।
उस परिषद् में कोई कोई धर्मश्रद्धालु होता है। वह किसी भी श्रमण या ब्राह्मण के समीप धर्म श्रवण करने के लिए चला जाता है । तब किसी धर्म के उपदेशक ऐसा निश्चय करते हैं, कि मैं इसको इस धर्म का उपदेश करूंगा। वे कहते हैं - हे संसार भीरो ! हमारे द्वारा यह धर्म स्वाख्यात (सम्यक् प्रकार से कथित) और सुप्रज्ञप्त है । अर्थात् हम तुम्हारे समक्ष जिस धर्म की प्ररूपणा करते हैं, उसी को सत्य समझो।
કૌરવ વશવાળાના પુત્રો (૬) સુભટ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ ભટ્ટ (૭) ભટ્ટોના पुत्रो (८) ब्राह्मलु (८) ब्राह्मण पुत्रो (१०) सिच्छवी सिच्छवियाना पुत्रो (११) प्रशास्ता (मंत्री) (१२) प्रशास्ताखाना पुत्रो (१३) सेनापति अने सेनापतिना પુત્રે (૧૪) તે પરિષદમાં કોઇ કાઈ ધમ ની શ્રદ્ધાવાળા ડાય તે કાઇ પણ શ્રમણ અથવા બ્રાહ્મણની સમીપે ધમનું શ્રવણ કરવા માટે ચાલ્યા જાય છે, ત્યારે કોઈ ધર્મના ઉપદેશ કરનાર એવા નિશ્ચય કરે છે કે—આને આ ધર્માંના ઉપદેશ કરીશ. તેઓ કહે છે કે-હે સસાર ભીરૂ! અમારાથી આ ધમ વાખ્યાત-સારી રીતે કહેલ તથા સુપ્રજ્ઞપ્ત છે. અર્થાત્ અમે તમારી પાંસે જે ધર્મની પ્રરૂપણા કરીએ છીએ તેને જ તમે! સત્ય સમજો.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #67

५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
धर्म तुभ्यं कथयामि तदेवमेवं जानीहि । तत्र प्रथमं शरीरस्यैव जीवत्वमाह-तं जहा ' तद्यथा- 'उड्डू पादतला अहे केसग्गमस्थया' ऊर्ध्व पादतलात् अधः केशाग्रमस्तकात् तिरियं तयपरियं ते जीवे एस आया पज्जवे कसिणे' तिर्यक्रस्वक्पर्यन्तो जीव- एष आत्मपर्यवः कृत्स्नः, आपादतलमस्तकव्यापी शरीरपरिणामविशिष्टः कायाकार एव जीवो-न तु शरीरव्यतिरिक्तिजीवस्य अस्तित्वेऽस्ति प्रमाणम् | अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शरीरस्यैवाऽऽत्मत्वात्, शरीरमरणानन्तरं व्यतिरिक्तो जीवो नोपलभ्यते । तस्मात् - शरीरमेवाऽऽत्मा । शरीरात्मत्वे - बहूनि उदाहरणानि दर्शयति । प्रदर्श्य च शरीरस्यैव तत्त्वं व्यवस्थापयिष्यति । अन्वयव्यतिरेकमेव दर्शयति- 'एस जीवे जीवइ' - इत्यादिना - पादतलादपरि केशाग्रादधः तिर्यक स्वक् पर्यन्तो जीवः । शरीरमेव जीवस्य समस्तोऽपि पर्याय: । 'एस जीवे जीवs,
उनमें से पहले शरीर को ही जीव मानने वालों का पक्ष प्रस्तुन करते हैं-पांवों के तल भाग से ऊपर केशों के अग्रभाग से नीचे और तिछे चमड़ी पर्यन्त ही जीव है । अर्थात् शरीर रूप परिणाम से विशिष्ट कायाकार ही जीव है । शरीर से भिन्न जीव का अस्तित्व मानने में कोई प्रमाण नहीं है । अन्वय और व्यतिरेक के द्वारा शरीर ही आत्मा है। शरीर का अन्त हो जाने के पश्चात् कोई पृथक् जीव उपलब्ध नहीं होता । इस प्रकार शरीर ही आत्मा है, ऐसा सिद्ध होता है । शरीर ही आत्मा है, इस विषय में अनेक दृष्टान्त दिखलाते हैं और उनसे यह सिद्ध करते हैं कि शरीर ही जीव है । अन्वय और व्यतिरेक से ही दिखलाते हैं। पैरों के तल भाग से ऊपर केशाग्र से नीचे और तिर्छा त्वचा भाग पर्यन्त जीव है । शरीर ही जीव का
2
તેમાંથી પહેલાં શરીરને જ જીવ માનવા વાળાએાના પક્ષના સબંધમાં કથન કરે છે—પગના તળિયાની ઉપર, કેશ-વાળાના અગ્ર ભાગની નીચે અને તિર્થાં ભાગમાં ચામડી સુધી જ જીવ છે, અર્થાત્ શરીર રૂપ પરિણામથી ચુક્ત કાયા–શરીર જ જીવ છે. શરીરથી જુદા જીવનું અસ્તિત્વ-ડેવાપણું માનવામાં ફાઈ જ પ્રમાણુ નથી. અન્વય અને વ્યતિરેક દ્વારા શરીર જ આત્મા છે. શરીરને અન્ત-નાશ થયા પછી કાઈ જુદા જીવ મળતા નથી, આ રીતે શરીર જ આત્મા છે. એ પ્રમાણે સિદ્ધ થાય છે. શરીર જ આત્માં છે, આ સબધમાં અનેક દૃષ્ટાંતા તાવે છે. અને તેનાથી એ સિદ્ધ કરે છે કે-શરીર જ જીવ છે, અન્વય અને વ્યતિરેકથી જ તેએ શરીર જ જીવ છે, તેમ અતાવે છે. પગના તળીયાના ભાગથી ઉપર અને વાળના અગ્ર ભાગની નીચે અને તિરછા ચામડીના ભાગ સુધી જીવ છે, શરીર જ જીવના સમ્પૂણુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #68

समयार्थबोधिनो टोका द्वि. श्र. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् एस मए णो जीवइ' अस्मिन् जीवति-जीवति एष मृतो नो जीवति । शरीरस्य नाशे जीवो नश्यति ‘एवं सरीरे धरमाणे धरइ-विणटुंमि य णो धरइ' शरीरे धियमाणे धरति, विनष्टे च नो धरति, 'एयं तं जीवियं-भवई' एतदन्तं जीवस्य जीवितं भवति । विनष्टं शरीरं बान्धवाः 'आदहणाय परेहि निमज्जई' आदहनाय ज्वालयितुं परैर्नीयते श्मशानादौ । 'अगणिझामिए सरीरे कोयवन्नाणि अट्ठीणि भवंति' अग्निम्मापिते शरीरे कपोतवर्णानि-कोतशरीरममाणास्थीनि अब तिष्ठन्ति कपोतवर्णानि वा भवन्ति । 'आसंदीपंचमा पुरिसा गामं पच्छागच्छंति' असन्दीपञ्चमाः पुरुषाः ग्रामं प्रत्यागच्छन्ति । मृतशरीरं प्रज्याल्य आसन्दीपश्चमा आसन्दीं मृतकवाहिनीम्-आपन्दीमाश्रित्य चत्वार इति आसन्दीपञ्चमाः प्रज्वालाः पुरुषा आसन्दीमादाय ग्रामं प्रत्यागच्छन्ति, शववाहकाः पुरुषाः मृतकखट्वामादाय ग्राममागच्छन्तीति देशविशेषस्य व्यवहारमादाय एवं शासकृता सम्पूर्ण पर्याय है क्योंकि शरीर के जीवित रहने पर जीव जीता है
और शरीर के मर जाने पर जीव भी मर जाता है। शरीर का नाश होने पर जीव नष्ट हो जाता है। जब तक शरीर धारण किया हुआ है, तब तक जीव धारण किया जाता है शरीर के विनष्ट होने पर नहीं। शरीर के अन्त तक ही जीव का जीवन है। शरीर जब नष्ट हो जाता है तो बन्धु बान्धव उसे जलाने के लिए श्मशान आदि में ले जाते हैं। शरीर जब अग्नि के द्वारा दग्ध कर दिया जाता है तो कपोतवर्ण (कपोत के शरीर के प्रमाण) हड्डियां शेष रह जाती हैं। मृतक शरीर को जला कर आसन्दी (अर्थी) को लेकर जलाने वाले पुरुष ग्राम में लौट आते हैं। किसी देश विशेष के रिवाज को लक्ष्य में रख कर शास्त्र. પર્યાય છે. કેમકે શરીર જીવતું રહે ત્યારે જીવ જીવે છે. અને શરીર મરી જાય ત્યારે જીવ પણ મરી જાય છે. શરીરને નાશ થવાથી જીવ પણ નાશ પામે છે. જ્યાં સુધી શરીર ધારણ કરેલ છે, ત્યાં સુધી જીવ ધારણ કરી શકાય છે. શરીર નાશ પામવાથી જીવ ધારણ કરી શકાતું નથી. શરીરના અંત સુધી જ જીવનું જીવન છે. શરીર જ્યારે નાશ પામે છે, તે બંધુ, બાંધવ તેને બાળવા માટે મશાન વિગેરેમાં લઈ જાય છે. શરીર જ્યારે અગ્નિ દ્વારા બાળી નાખવામાં આવે છે, તો કપોતવણું (કબુતરને શરીરના પ્રમાણ) હાંડકાં બાકી રહી જાય છે. મરેલાના શરીરને બાળીને આસન્દી (અર્થી–ઠાઠડી) ને લઈને બાળવા વાળા પુરૂષે ગામમાં પાછા આવી જાય છે. કે દેશ વિશેષના રિવાજને લક્ષમાં રાખીને શાસ્ત્રકારે આ પ્રતિપાદન કરેલ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #69

सुत्रकृताङ्गसूत्रे
प्रतिपादितम्, 'एवमसंते असंविज्जमाणे जेर्सि तं असं ते असं विज्ञमाणे' एवमसन् - अविद्यमानः शरीराद्मिन्नो जीवः न जीवस्य शरीरात् पृथक् सत्ताऽस्ति । अतः सोऽसंवेद्यमानः अननुभूयमानशरीरात् पृथग्, जीवस्य नानुभवो जायते । येषां मते स जीवः असन असंवेद्यमान इति कथनं वर्त्तते 'तेसिं तं सुक्खायं भवइ' तेषां तद् आख्यानं स्वाख्यातं सुष्टुम्वेन निरूपणं भवति एताशीं स्थिति दृष्ट्वा इत्थं निश्चितं भवति यच्छरीराविक्तो जीवो नास्तीति । कुनः शरीरात् पृथक्त्वेन जीवस्याऽप्रतिमासनात् । अतः पूर्वोक्तं सिद्धान्तं मन्यमानानां कथनमिदं शरीरातिरिक्तो जीवो नास्तीति तद् युक्तिसङ्गतमेव । येषां तु मतमिदम् -'अन्नो ras जीवो अन्नं सरीरं' अन्यो भवति जीवोऽन्यच्छरीरम्, शरीराद् व्यतिरिक्तो जीव इति, 'तग्हा' तस्मात् - 'ते एवं नो विष्पडियंति' ते एवं नो विप्रतिवेदयन्ति -
५८
अनुमति | 'अमाउसो' अयं हे आयुष्मन् ! 'आया दीहेड़वा इस्सेइवा परिमंडले' आत्मा दीर्घइति वा, ह्रस्व इति वा, परिमण्डलमिति वा, यदि - शरीरादिभ्यो भिन्न आत्मा कश्चिद्भवेत्तदा हसादिपरिमाणैः परिच्छिन्नतया - उपदर्शयितुं शक्येत, न पुन स्वथोपदश्यते । तस्मान्नास्त्यतिरिक्त आत्मेति । 'वट्टे इवा' बल इति वा 'तंसे वा' व्यस्रः इति वा-त्रिकोण इत्यर्थः 'चउरंसेइ वा' चतुरस्र
कार
ने यह प्रतिपादन किया है । सामान्य रूप से तो मृतक के साथ अर्थी भो जला दी जाती है। इस स्थिति को देखकर यही निश्चित होता है कि शरीर से भिन्न जीव का अस्तित्व नहीं है, क्योंकि जीव शरीर से भिन्न प्रतीत नहीं होता है। अत एव इस सिद्धान्त को स्वीकार करने वालों का कथन है कि शरीर से भिन्न जीव का अस्तित्व न मानना ही युक्ति संगत है। जिसके मत के अनुसार आत्मा दीर्घ है या ह्रस्व है, लड्डू के समान गोल है, चूडी के समान गोलाकार हैं, त्रिकोण है, चतुष्कोण है, लम्बी है, षट् कोण है या अष्टकोण है किस आकार का है? काला
છે. સામાન્ય રીતે તે મરેલાની સાથે અર્થી-ઠાઠડી પણ બાળી નાખવામાં આવે છે. આ સ્થિતિને જોઈને એવા નિશ્ચય થાય છે કે-શરીરથી જુદા એવા આત્માનું અસ્તિત્વ જ નથી, કેમકે-જીવ શરીરથી અલગ પ્રતીત થતા નથી.
તેથી જ મા સિદ્ધાંતના સ્વીકાર કરવાવાળાઓનું કહેવું છે કે-શરીરથી જુદા આત્માને ન માનવા એજ યુક્તિ યુક્ત છે. જેમના મત પ્રમાણે આત્મા દીર્ઘ છે, અથવા હસ્ત્ર છે, લાડુની જેમ ગાળ છે, ચૂડીની સરખા ગાળ આકારવાળા છે, ત્રકાણુ-ત્રણુ ખૂણા વાળે છે, ચતુષ્કોણ –ચાર ખૂણાવાળા છે, લાંખે છે, ષટ્કોણુ છ ખૂણાવાળા છે. અષ્ટકાણુ આઠ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #70

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
५९ इति वा, चतुष्कोण इत्यर्थः 'आयएइ वा, छलंसिएइ वा, अटुंसेइ वा' आयतो दीर्घ इति वा, षडल इति वा, अष्टासः, अष्ट कोण इति वा । 'किण्हेइ वा, नीलेइ वा' कृष्ण इति वा, नील इति वा, 'लोहिएइ वा, हालिदेइ वा, सुकिल्लेइ वा' लोहित इति वा, दारिद्र इति वा, शुक्ल इति वा, 'सुब्मिगंधेवा, दुब्मिगंधेइ वा' सुरभिगन्ध इति वा, दुरभिगन्ध इति वा, तित्तेइवा, कटुएइ वा' तिक्त इति वा, कटुक इति वा, कसाएइ वा, अंबिलेइ वा, महुरेइ वा' कषाय इति वा, अम्लइति वा, मधुर इति का, 'कक्खडेइ वा मउएइ वा' कर्कश इति वा मृदुक इति वा 'गरुएइ वा, लहुएइ वा' गुरुक इति वा, लघुक इति वा, 'सीएइबा, उसिणेइ वा' शीत इति वा, उष्ण इति वा, 'गिद्धेइ वा, लुक्खेइ वा' स्निग्ध इति वा, रूक्षइति वा। अयमात्मा दीर्घादिविशेषणेषु कीदृशविशेषणवान् ? । एवं कृष्णादि पञ्चवर्णेषु कीडग्वणवान् ?। द्विविध गन्धयोः कीदृग् गन्धवान् ? तिक्तादिपश्चरसेषु कीदृग् रसवान ? कर्कशायष्टस्पर्शेषु कीहक स्पर्शवान् आत्मा ? इति न ज्ञायते अतहै ? नीला है, लाल है, पीला है, श्वेत है, अर्थात् किस रंग का है ? या सुगंध वाला है या दुर्गंध वाला है ? तिक्त है, कटुक है, कसैला है, खट्टा है, मीठा है अर्थात् अमुक रस वाला है ? कठोर है, कोमल है भारी है, हल्का है, शीत है, उष्ण है, चिकना है, रूखा है अर्थात् अमुक स्पर्श वाला है, इस प्रकार वे आत्मा को दिखलाते! किन्तु वे दिखला नहीं सकते, अतएव शरीर से भिन्न आत्मा नहीं हैं । तात्पर्य यह है कि यदि आत्मा का पृथक् अस्तित्व होता तो उसमें कोई आकार, वर्ण, गंध, रस और स्पर्श होता और इस कारण हमारी कोई इन्द्रिय उसको ખૂણાઓવાળે છે, અથવા કેવા આકારવાળે છે? કાળ છે, નીલ છે, લાલ છે, પીળે છે, સફેદ છે, અર્થાત્ કેવા પ્રકારના રંગવાળે છે? સુંગધ. વાળે છે? કે 'ધ વાળે છે? તીખો છે? કડવો છે? કષાય-તુરે છે? ખાટ છે? મીઠે છે ? અર્થાત કેવા પ્રકારના રસવાળો છે ? કઠેર છે? કમળ છે? ભારે છે? હલકે છે? ઠંડે છે? ઉને છે? ચિકણે છે? રૂક્ષ-પરબ ચડે છે? અર્થાત્ અમુક સ્પર્શવાળે છે, તે રીતે તેઓ આત્માને બતાવત પરંતુ તેઓ બતાવી શકતા નથી. તેથી જ શરીરથી જુદે આત્મા નથી. તેમ માનવું જોઈએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—જે આત્માનું અસ્તિત્વ શરીરથી જ હત તે તેમાં કેઈ આકાર, વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ હિત જ અને તેથી અમારી કઈ પણ ઇન્દ્રિય તેને જાણી લેત, પરંતુ તે ઈન્દ્રિયોને ગોચર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #71

६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
एवाह - ' एवं असंते असं विज्जनाणे' एवम् असन असंवेद्यमानः, एवम् अनेन कारणेन शरीराद् भिन्नो जीवः अपन्- असंवेद्यमानसत्ताकः, अत एव असंवेद्यमानःअननुभूयमानः नानुभवगम्य आत्मेति भावः ।
अथ अन्य जीवोऽन्यच्छरीरम्' इति मतमपाकरोति- 'जेसिं ते' इत्यादि । 'जेसि' येषां केषाञ्चित् 'तं' तत् तदेवं प्रकारकम् 'सुभक्खायें' स्वाख्यातं - मुकथनं भवति, तथाहि 'अन्नो जीवो अन्नं सरीरं' अन्यो जीवोऽन्यच्छरीरम्, ये जीवं शरीरातिरिक्तं कथयन्ति किन्तु 'तम्हा ते णो एवं उबलब्भंति' तस्मात् तथाविधकथनप्रकारात् एवम् एवं रूपम् - शरीराद् भिन्नं जीवं नो उपलभन्ते-नो माप्नुवन्ति, अत्र दृष्टान्तमाह 'से जहा णामए केइपुरिसे' तयथा नामकः कश्चित्पुरुषः, 'कोसिओ असि अभिनिव्यट्टित्ताणं उपदं सेना' कोशात् असि खङ्गम् अभिनिर्वर्त्य निष्कास्य खलु उपद शयेत् । 'अयमाउसो ! असी अयं कोसी' अगमायुष्मन् ! असिः अयं कोश: । 'एवमेव नत्थि केtपुरि से' एवमेव नास्ति कश्चित् पुरुषः 'अभिनिन्नहिता' अभिनिर्वत्यपृथक कृत्य जीवस्य 'उवदंसेचारो' उपदर्शयिता 'अयमाउसो ! आया इयं सरीरं' अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, यदि शरीरव्यतिरिक्तः - आत्मा भवेत् तदा यथा - कोशात् खङ्ग निष्कास्य प्रदर्शयितुं शक्येत तथा जीवं शरीरभिन्नंनोपदर्शयितु' केनापि शक्येत तस्मान्नास्ति शरीरव्यतिरिक्त आत्मेति सिद्धम् । जान लेती । किन्तु वह इन्द्रियों के गोचर नहीं हैं, अतएव उसकी पृथक् सत्ता नहीं है । अतएव शरीर से भिन्न आत्मा न मानने वाले का मत ही युक्ति संगत है।
पुनः उन्हीं का मत कहते हैं-जो लोग यह मानते हैं कि आत्मा भिन्न और शरीर भिन्न है, उनको वे इस प्रकार उपालम्भ देते हैंजैसे कोई पुरुष तलवार को स्थान से बाहर निकाल कर दिखलाता है कि - हे आयुष्मन् ! देखो, यह तलवार है, और यह स्थान है, इसी प्रकार कोई ऐसा पुरुष नहीं है जो यह दिखला सके कि यह आत्मा है और જાણી શકાય તેવા નથી. તેથી જ તેની જુદી સત્તા નથી. તેથીજ શરીરથી જુદે આત્મા ન માનવાવાળાએના મત જ યુક્તિ સંગત છે.
ફરીથી પણ તેઓને જ મત બતાવવામાં આવે છે-જે લેાકેા એવું માને છે કે-આત્મા ભિન્ન છે, અને શરીર પણ અલગ છે, તેને તેઓ આ રીતે ઉપાલંભ આપે છે.જેમ કોઈ પુરૂષ તલવારને મ્યાનથી ખડાર કહાડીને ખતાવે છે કે-હૈ આયુષ્મન જુવે આ તલવાર છે. અને આ મ્યાન છે. એજ પ્રમાણે કાઇ એવા પુરૂષ નથી કે આત્મા છે, અને આ શરીર છે, તેમ
આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #72

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् ६१ द्वितीयदृष्टान्तमाह-'से जहाणामए' तद्यथानामकः 'केहपुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'मुंजाओ-इसिय' मुञ्जात् तृणविशेषात् इपिकां तद्गर्भभूतां शलाकाम् अमिनिघट्टित्ता वं' अभिनिर्वयं-पृथक्-कृत्य खलु 'उपदंसेज्जा' उपदर्शयेत् अयमाउसो ! मुंजे इयं इसियं' अयमायुष्मन् ! मुञ्जः इयमिपिका वर्तते इति । यथा सुचात् तणविशेषात् उद्धृत्य इषिका दर्शयितुं शक्येत, एवमेव-अनेनैव-मुजेषिकामदर्शनप्रकारेण 'नथि केइपुरिसे' नास्ति कोऽपि पुरुषः 'उदंसेत्तारो' उपदर्शयिता यत् 'अयमाउसो! आया इयं सरी' अयमायुष्यन् ! आत्मा, इदं शरीरम् । यथा मुजेभ्यः इपिका निष्कास्य दर्शयति, अयं मुञ्जः इयमिविका एवमेव यदि कोऽपि शरीरानिष्कास्य-आत्मानमुपदर्शयितुं शक्नुयात् तदा मन्येत-अपि, शरीरव्यतियह शरीर है। दोनों को अलग अलग कोई नहीं दिखला सकता अत. एव यह सिद्ध होता है कि शरीर से भिन्न आत्मा नहीं है।
जैसे कोई पुरुष मुंज नामक वनस्पति से ईषिका को अर्थात् उसके पुष्प को अलग करके दिखलाता है-हे आयुष्मन् ! यह मुंज है और यह ईषिका (पुष्प) है।
जिसमें रूप है वह वस्तु दूसरी वस्तुओं से पृथक् करके दिखलाई जा सकती है, जैसे मूज नामक घास से ईषिका अलग दिखती है। मूंज नामक घास से मूज की अपेक्षा कोमल स्पर्श वाली ईषिको को निकाल कर लोग रस्ती बनाते हैं। उसी रस्सी से खाट बुन कर उस पर सुख से सोते हैं। इसी प्रकार ऐसा कोई पुरुष नहीं है जो यह दिखला सके कि-हे आयुष्मन् ! यह आत्मा है और यह शरीर है। यदि कोई पुरुष शरीर से बाहर निकाल कर आत्मा को दिखलाने में બતાવી શકે. બન્નેને જૂદા જૂદા કેઈ બતાવી શકતું નથી, તેથી જ એ સિદ્ધ થાય છે કે શરીરથી ભિન્ન આત્મા નથી.
જેમ કે પુરૂષ મુંજ નામની વનસ્પતિમાંથી ઈષિકા અથાત્ તેના પુષ્પને અલગ કરીને બતાવે છે, તે આયુષ્યનું આ મુંજ છે, અને આ તેનું પુષ્પ છે.
જેમાં રૂપ છે તે વસ્તુ બીજી વસ્તુઓથી અલગ કરીને બતાવી શકાય છે, જેમ મુંજ નામની વનસ્પતિમાંથી ઈષિકા અલગ દેખાય છે. મુંજ નામના ઘાસમાંથી મંજની અપેક્ષાએ કમળ સ્પર્શવાળી ઈષિકાને કહાડીને લોકે દોરી બનાવે છે. તે દોરીથી ખાટલા ભરીને તેના પર સુખથી સુવે છે. એજ પ્રમાણે એ કઈ પુરૂષ નથી, કે જે આ બતાવી શકે કે- આયુષ્યનું આ આત્મા છે, અને આ શરીર છે. જે કઈ પુરૂષ શરીરથી બહાર કઢાડીને
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #73

सूत्रकृताङ्गसूत्र रिक्तमात्मानम्, न तु कोऽपि एतादृशः पुरुषो विद्यते, यो मुनादिषिकामिव आत्मानं शरीरान्निष्कास्य प्रदर्शयेत् तस्मान्नास्ति शरीरातिरिक्त आत्मेति । अथ तृतीयं दृष्टान्तमाह-'से जहा णामए' तद्यथा नामकः 'केह पुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'मंसानो अढि अभिनिगट्टित्ताणं मांसादस्थि-अभिनिर्वयं खलु 'उदंसेज्जा' उपदर्शयेत् 'अयमाउसो ! मंसे अयं अट्ठी' अपमायुग्मन् ! मांसः, इदमस्थि । एवमेव -'नस्थि केइपुरिसे' नास्ति कोऽपि पुरुषः 'उपदर्शयिता 'अयमाउसो ! आयाइयं सरीरं" अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, यथा-मांसेम्यो निष्कृष्याऽस्थि दर्शयितुं शक्नोति तथा-यदि कोऽपि शरीरान्निष्कास्याऽऽस्मानं प्रदर्शयेत्, तदा -शरीराऽतिरिक्ता सता आत्मनः स्वीक्रियेत अपि, नत्वे कश्चित्-एतादृशो जातः यो हि शरीरादात्मानं निष्कास्य प्रदर्शयेदिति । समर्थ हो, तो मान भी लें कि आत्मा शरीर से भिन्न है। परन्तु ऐसा कोई पुरुष है नहीं जो मूंज से ईषिका की भांति शरीर से निकाल कर आत्मा को दिखला सके। इस कारण आत्मा शरीर से भिन्न नहीं है।
जैसे कोई पुरुष मांस से हडूही अलग करके दिखलाता है कि-हे आयुष्मन् ! यह मांस है और यह हड्डी है, उस प्रकार ऐसा कोई दिखलाने वाला पुरुष नहीं है कि-हे आयुष्मन् ! यह आत्मा है और यह शरीर है, इस प्रकार दोनों को पृथक पृथक दिखला सके । अगर कोई दोनों को पृथक् पृथक् करके दिखलाने में समर्थ होता तो शरीर से अतिरिक्त आत्मा का अस्तित्व स्वीकार किया भी जाता। परन्तु ऐसा कोई पुरुष जन्मा ही नहीं है जो शरीर से अलग आत्मा को दिखला सके। આત્માને અલગ બતાવી શકે છે તે માની પણ લેવાય કે આત્મા શરીરથી મિન છે. પરંતુ એ કઈ પુરૂષ નથી કે જેમ મુંજમાંથી ઈષિકા (પુષ્પો બહાર કઢાડીને બતાવે છે, તેમ શરીરથી બહાર કહાડીને આત્મા બતાવી શકે. તે કારણથી આત્મા શરીરથી જૂદે નથી - જેમ કે પુરૂષ માંસમાંથી હાડકું અલગ કરીને બતાવે છે, કે હે આયુશ્મન આ માંસ છે, અને આ હાડકું છે, એ પ્રમાણે એ કઈ પુરૂષ નથી કે આ આત્મા છે, અને આ શરીર છે તેમ કહીને બનેને અલગ અલગ બતાવી શકે. જો કે બન્નેને જૂદા જૂદા કરીને બતાવવાને સમર્થ કાત તે શરીરથી જુદા આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી પણ લેત પરંતુ એ કોઈ પુરૂષ જ જ નથી કે જે શરીરથી અલગ આત્માને બતાવી શકે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #74

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
पुनश्चतुर्थं दृष्टान्तमाह ‘से जहा णामए' तद्यथानाम:, 'केइ पुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'करयलाओ आमलकं' करतलादामलकम् । 'अभिनिम्नहिचा गं' अभिनिववं खलु 'उदंसेज्जा' उपदर्शयेत् 'अयमाउसो ! करयले अयं आमलए' इदमायुष्मन् ! करतलम् इदमामलकम् । एवमेव त्यि के इपुरिसे' एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुषः 'उवदंसेत्तारो' उपदर्शयिता 'अपमाउसो ! आया इयं सरीरं' अपमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, यथा-करतलात् पार्थक्येनाऽऽमलकं दर्शयति तथा-यदि शरीरातिरिक्त आत्मा भवेत् तदा सोऽपि शरीरात पार्थक्येन प्रदर्शयितुं शक्येत, न तु कोऽपि दर्शयितुं शक्नोति, तस्मानास्ति शरीराऽतिरिक्त पात्मेति। ___ अथ पञ्चमं दृष्टान्तमाह-'से जहागामए के पुरिसे' तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुषः 'दहियो नवनीय' दनो नवनीतम् 'अमिनिमट्टित्ता णं' अभिनिर्वयं खलु 'उवदंसेज्जा' उपदर्शयेन् 'अपमाउसो ! नवनीयं अयं दही' इदमायुष्मन् ! नव. नीतम् इदं दधि 'एवमेव-पत्थि के पुरिसे जाव सरीरं' एवमेव नास्ति कोऽपि पुरुष
जैसे कोई पुरुष हथेली से आंवले को अलग करके दिखलाता है कि आयुष्मन् ! यह हथेली है और यह आंवला है, इस प्रकार ऐसा कोई पुरुष दिखलाने वाला नहीं है कि हे आयुष्मन् ! यह आत्मा है और यह शरीर है जैसे हथेली से आंबला भिन्न है, वैसे यदि शरीर से आत्मा भिन्न होता तो उसे दिखलाना शक्य होता। परन्तु ऐसा कोई कर नहीं सकता, अतएव शरीर से भिन्न आत्मा नहीं है।
जैसे कोई पुरुष दही से नवनीत 'मक्खन' को अलग निकाल कर दिखला देता है कि-हे आयुष्मन् ! यह नवनीत है और यह दही है, इस प्रकार ऐसा कोई पुरुष दिखलाने वाला नहीं है कि हे आयुष्मन् ! यह
જેમ કેઈ પુરૂષ હથેલીમાંથી અલગ કરીને આંબળું બતાવે છે, કે હે આયુમન્ આ હથેલી છે, અને આ આંબળું છે. આ પ્રમાણે એવું બતાવવા વાળે કેઈ પુરૂષ નથી કે હે આયુમન આ આત્મા છે, અને આ શરીર છે, જેમ હથેળીથી આંબળું અલગ છે, તેમ જે શરીરથી આત્મા અલગ હોત તે તે બતાવવાનું શક્ય બનતા પરંતુ તેવું કંઈ કરી શકતું નથી તેથી જ શરીરથી અલગ આત્મા નથી.
જેમ કેઈ પુરૂષ દહીંમાંથી નવનીત (માખણને અલગ કરીને બતાવી દે છે, કે હે આયુષ્મન આ નવનીત–માખણ છે, અને આ દહી છે, તે રીતે એ કઈ પુરૂષ બતાવી શકવાને સમર્થ નથી કે હે આયુમન્ આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #75

-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
सूत्रकृताङ्गले उपदर्शयिता, अयमायुष्मन् ! आत्मा, इंदं शरीरम् । दध्नो नानीतं निष्कास्य दर्शयितुं शकाते न तथा-शरीरादारमा पृथक्कृत्य दर्शयितुं शक्यः, ततः कथं शरीराऽतिरिक्त आत्मा ज्ञातु शक्यः।। ____ अथ षष्ठं दृष्टान्तमाह- से जहाणामर के पुरिसे तिले हितो तिल्लं' तद्यथा नामकः कोऽपि पुरुष स्तिलेय स्तैलम् 'अभिनिवट्टित्ता णं' अभिनिवर्त्य खलु 'उपदंसेन्जा' उपदर्शयेत्-'यामाहो! तेलं अयं पिन्नाए' इमायुजन् ! तैलम्, अयं पिण्गालः-खला-'एवमेव जाव सरोरे' एपमेव नास्ति कोऽपि पुरुष उपदर्शयिता, अयमायुष्मन् ! आत्मा, इदं शरीरम् ।
एथ सप्तमं पटान्तमाह-'से जहाणाम' तद्यथा नामकः 'केडपुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'इक्युप्रो खोयरसं' इक्षुतः क्षोदरसम् 'अभिनिवहिताण' अभिनि वयं खलु 'उपदं से ज्जा' उपदर्शयेत् 'अयमाउसो ! खोयरसे अयं छोर' अयमायु मन् ! क्षोदरसः, अयं क्षोः ! 'एवमेव जाब सरी' एवमेव यावच्छरम्, अयमात्मा, इदं शरीरमिति शरीरात पृथग् जीवं दर्शयितुं न कोऽपि शक्नोतीति भावः। आत्मा है और यह शरीर है। दही से नवनीत की तरह शरीर से' आत्मा पृथक् करके यदि दिखलाया जा सकता तो समझते कि आत्मा और शरीर भिन्न भिन्न हैं।
जैसे कोई पुरुष तिलों से तैल अलग निकाल कर दिखला देतो है कि-हे आयुष्मन् ! यह तिल है और यह तैल है, इस प्रकार आत्मा और शरीर को अलग अलग करके दिखलाने वाला कोई मनुष्य नहीं। __जैसे कोई पुरुष इक्षु से रस को अलग करके दिखला देता है किहे आयुष्मन् ! यह कूचा है और यह इक्षुरस है, इस प्रकार यह आत्मा है और यह शीर है, यों दोनों को पृथक पृथक करके दिखलाने वाला कोई पुरुष नहीं है। આત્મા છે. અને આ શરીર છે. દહીંમાંથી માખણની જેમ શરીરમાંથી આત્માને અલગ કરીને જે બતાવવામાં આવી શક્ત તે સમજતા કે આત્મા અને શરીર અને ભિન્ન ભિન્ન છે.
જેમ કેઈ પુરૂષ તેમાંથી તેલ અલગ કહાડીને બતાવી દે છે કે– હે આયુમન આ તલ છે. અને આ તેલ છે, એ પ્રમાણે આત્મા અને શરીરને અલગ અલગ બતાવવાને કઈ માણસ સમર્થ નથી.
જેમ કેઈ માણસ સેલડીમાંથી રસને અલગ કરીને બતાવી દે છે, કેહે આયુમન આ ચે છે, અને આ સેલડીને રસ છે, તે પ્રમાણે આ આત્મા છે, અને આ શરીર છે, તેમ બનેને અલગ અલગ બતાવવાવાળા કઈ પણ પુરૂષ જણાતું નથી,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #76

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
अथाष्टमं दृष्टान्तमाह ‘से जहाणामए' तद्यथा नामक 'कोइ पुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'अरणीओ अग्गि' अरणितोऽग्निम् 'अभिनिव्वट्टित्ता णं' अभिनिवर्त्य खलु 'उवदंसेज्जा' उपदर्शयेत् 'अयमाउसो ! अरणी अयं अग्गी' अयमायुष्मन् ! अरणिः अयमग्निः, 'एवमेव जाव सरीरं' एवमेव यावच्छरीरम्, यथा अरणेरग्नेश्च प्रज्ञापनं भवति, तथा देहात्मनोः पार्थक्येन प्रज्ञापना न भवति, तत आत्मदेहयो. र्नास्ति भेदः । एवं असंते-असंविज्जमाणे' एवम्-असन्-असंवेद्यमाना, अत:आत्मा न शरीरात् पृथक् सत्तावान्-न चाऽनुभवगम्यः, अतएव एष पक्षः साधी. यान् यत् शरीरात्पृथग् नास्ति कोऽपि आत्म पदार्थ इति सिद्धम् । अतएव 'जे. सिं तं सुभक्खायं भवई' येषां तत् स्वासनातं भवति 'तं जहा-अन्नो जीवो अन्नं सरीरं तम्हा ते मिच्छा' तद्यथा-अन्यो जीवोऽन्यच्छरीरम् , ये शरीराद् विभिन्न जीवं मन्यन्ते, तत्तेषां पूर्वोक्तदृष्टान्तैः मिथयैत्र । यदि मिन्नः स्यात्-तदा देहादे. भेदेन दर्शयितुं शक्येत । परन्तु-न कोऽपि दर्शयितुमीष्टेऽनः शरीराऽऽत्मवादो ___जैसे कोई पुरुष अरणि नामक काष्ट से अग्नि निकाल कर दिखला देता है कि-हे आयुष्मन् ! यह अरणि है और यह अग्नि है, इसी प्रकार ऐसा दिखलाने वाला कोई पुरुष नहीं है कि-यह आत्मा रहा और यह शरीर रहा । अर्थात् जैसे अग्नि और अरणि में भेद प्रतीत होता है वैसा देह और आत्मा में भेद प्रतीत नहीं होता। अतएव दोनों भिन्न भिन्न नहीं हैं।
इस प्रकार आत्मा की पृथक सत्ता की प्रतीति नहीं होती, अतः यही पक्ष समीचीन है कि शरीर से भिन्न आत्मा नहीं है । इस प्रकार जीव भिन्न है और शरीर भिन्न है, उनका कथन स्वाख्यात 'सुकथन' नहीं है। वह कथन मिथ्या है।
જેમ કેઈ પુરૂષ અરણી નામના કાષ્ઠમાંથી અગ્નિને બહાર કહાડીને બતાવી દે છે, કે હે આયુષ્મન આ અરણી છે, અને આ અગ્નિ છે. એજ પ્રમાણે એવું બતાવનારો કેઈ પુરૂષ નથી કે-આ આત્મા રહ્યો અને આ શરીર રહ્યું. અર્થાત્ જેમ અગ્નિ અને અરણીમાં ભેદ જણાઈ આવે છે. એ રીતે દેહ અને આત્મામાં ભેદ જણાતું નથી. તેથી જ આત્મા અને શરીર બને અલગ અલગ નથી પણ એક જ છે.
આ પ્રમાણે આત્માની અલગ સત્તાની ખાત્રી થતી નથી, જેથી શરીરથી જ આત્મા નથી એજ પક્ષ છે. આ પ્રમાણે જીવ ભિન્ન છે, અને શરીર ભિન્ન છે, એવું કહેનારાઓનું કથન સમીચીન લાગતું નથી. તે કથન મિથ્યા છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #77

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मिथ्या। अपितु तयोरभेदवाद एव श्रेयान इति तज्जीतच्छरीरवादि चार्वाकमतम् । भिन्नं शरीरात्मवादमस्वीकृत्य ते नास्तिकाः यत् जीववधाय परानुपदिशन्ति तदेव दर्शयति-से हता' स नास्तिक हन्ता-स्वयं हननक्रियायाः कर्ता सन् परान उपदिशति-हे लोक ! 'तं हगह' तं-जीवं हत-घातयत 'खणह' खनत पृथिवीम् 'छणह' क्षिणुत-हत जीवान् , 'डहह' दहत-ज्वालयत, ‘पयह' पचत अग्नौ, 'अलंग्ह' आलुम्पत लुण्टत वस्त्रादीन् 'विलुपह' विलुम्पत-विशेषेण लुण्टत, 'सहसा कारेह' सहसा कारयत-बलात्कारं कुरुत, 'विपरामुसह' विपरामशत पीडोत्पादनपूर्वकं जीववधं कुरुत, 'एयावया जीवे णत्थि परलोए' एतावान् देहमात्रो जीवो नास्ति परलोको येन हिंसादिकरणे भयं संभवेत् । तथा-'ते णो एवं विप्पडिवेदेति' ते नो एवम्-वक्ष्यमाणवचनम् विभतिवेदयन्ति-अभ्युपगच्छन्ति न स्वीकुर्वन्तीत्यर्थः, तदेवं दर्शयति-तं जहा' इत्यादि, 'तं जहा-किरियाइ वा अकिरियाइ वा मुक्कडेइ वा दुक्कडेइ वा' तद्यथाक्रियां वा अक्रियां वा सुकृतं वा दुष्कृतं वा 'कल्लाणेइ वा पावएइ वा' साहुइ वा असाहु वा सिद्धीइ वा असिद्धीइ वा निरएइ वा अनिरएइवा' कल्याणं वा
यह चार्वाकमत 'नास्तिकवाद' का उल्लेख किया गया है।
शरीर और आत्मा को अभिन्न स्वीकार करके नास्तिक दूसरों को हिंसाका उपदेश देते हैं सो दिखलाते हैं-वह नास्तिक लोग जीवों का स्वयं घातक होता है और 'उसे मारो' इत्यादि उपदेश देकर हनन क्रिया में दूसरों का प्रयोजक होता है । वह कहता है-खोदो, छेदन करो, जलाओ पकाओ, लूटो, खूब लूटो, विना विचारे मार डालो, विपरामर्श करो, इत्यादि। यह देह ही जीव है, परलोक नहीं है, जिससे हिंसा आदि पाप करनेमें भय हो । वे उल्टी बाते करते हुए कहते हैं-क्रिया अक्रिया, सुकृत दुष्कृत, बुरा भला, साधु असाधु, सिद्धि असिद्धि नरक अनरक आदि
આ ચાર્વાક મત (નાતિક મત-વાદ) ને ઉલ્લેખ કરેલ છે, શરીર અને આત્માને એક હોવાનું સ્વીકારીને આ નાસ્તિકે બીજાઓને હિંસાને ઉપદેશ આપે છે. તેજ બતાવે છે.–તે નાસ્તિક લેકે સ્વયં જીને ઘાત કરવા વાળા હોય છે. અને તેઓને મારે' વિગેરે પ્રકારથી ઉપદેશ આપીને હનનક્રિયામાં બીજાઓને પ્રેરક થાય છે. તેઓ કહે છે કે–દે, છેદન કરે, भागी, ५वी, बुटी, भूम युट २ वियारे भारी नामो, विपशम ४२। વિગેરે, આ શરીર જ જીવ છે, પરક નથી, કે જેથી હિંસા વિગેરે પાપ કરતાં ડરવું પડે. તેઓ ઉલટી વાત કરતાં કહે છે કે-ક્રિયા, અક્રિયા, સુકૃત, दुत, ब, भु३, ३३ पराम, सिद्धि सिद्धि, २४, सन२४,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #78

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरोकनामाध्ययनम् पापकं वा साधु वा असाधु वा सिद्धिं वा तत्र सिद्धिर्मोक्षः, असिद्धिं वाअसिद्धिः-संसारः 'निरयं वा अनिरयं वा' एवं रूपेण ते धर्माऽधर्मादीनां सत्तामपि नेच्छन्ति 'एवं ते विरूवरूवेहि कम्मसमारभेहिं विरूवख्वाइं कामभोगाइ समारभंति भोयणाए' एवं ते विरूपरूपैरनेकपकारकैः कर्मसमारम्भैः विरूपरूपान् नानाप्रकारकान् कामभोगान् समारभन्ते भोगाय विषयोपसेवनाय परलोकं पुण्यं पाप च विस्मृत्य, अज्ञानात् विविधमकारकं कर्म कुर्वन्ति । 'एवं एगे पागभिया' एवमेके प्रागल्भिकाः अनात्मवादस्वीकारेण धृष्टाः 'निक्खम्म' निष्क्रम्य-स्वगृहान्निर्गत्य-आदाय च दीक्षां साधुवेष परिदधानाः 'मामगं धम्म' मामकं धर्मम्, मया प्रतिपाल्यमान एवैष धर्मः सर्वथा श्रेष्ठः, इति 'पन्नवें ति' प्रज्ञापयन्ति "तं सदहमाणा तं पत्तियमाणा तं रोयमाणा' तं शरीरात्मवादम् 'सदहमाणा' श्रद्दधानाः-तत्र श्रद्धां कुर्वाणा:-नास्तिकवादे श्रद्धा कुर्वन्तः 'तं रोयमाणा' तमेव रोचमाना अभिलषन्तो ये केचन राजानः 'साहुसुयकवार' साधु कुछ नहीं है। इस प्रकार कह कर वे धर्म अधर्म का भी अस्तित्व स्वीकार नहीं करते । वे नाना प्रकार के कर्मसमारंभ करके अनेक प्रकार के कामभोगों का सेवन करते हैं या विषयों का भोग करने के लिए विविध प्रकार के दुष्कृत्य करते हैं। वे नारकी परलोक तथा पुण्य और पाप को भूल कर-अज्ञान से उनका अनादर करके इस प्रकार धृष्टता करते हैं । वे गृह से निकल कर और दीक्षा लेकर साधु का वेश धारण कर लेते हैं और दूसरों को ऐसा प्रतिपादन करते हैं कि हमारा धर्म ही सर्वथा उत्तम है। ___ उस शरीरात्मवाद पर श्रद्धा करते हुए, प्रतीति करते हुए, रुचि करते हुए कोई कोई राजा आदि उनसे कहते हैं, हे श्रमण ! अथवा વિગેરે કંઈજ નથી. આ પ્રમાણે કહીને તેઓ ધર્મ, અધર્મનું અસ્તિત્વ પણ સ્વીકારતા નથી. તેઓ અનેક પ્રકારના કર્મોને સમારંભ કરીને અનેક પ્રકા. રના કામોનું સેવન કરે છે. અથવા વિષયેને ભેગા કરવા માટે અનેક પ્રકારના દુષ્કૃત્ય-ખરાબ કામ કરે છે. તે નારકી પરલેક તથા પુણ્ય અને પાપને ભૂલીને-અજ્ઞાનથી તેને અનાદર કરીને આ રીતે ધૃષ્ટપણું કરે છે. તેઓ ઘેરથી નીકળીને અને દીક્ષા લઈને સાધુને વેશ ધારણ કરી લે છે. અને બીજાઓની સામે એવું સમર્થન કરે છે કે–અમારો ધર્મ જ સર્વથી उत्तम छे.
તે શરીરના આત્મવાદ પર શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ કરતા થકા પ્રતીતિ-ખાત્રી કરતા થકા, કઈ કેાઈ રાજા વિગેરે તેઓને કહે કે હ શ્રમણ ! અથવા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #79

सूत्रकृतागसूत्रे स्वाख्यातम्-सम्यक् श्रीमद्भिः प्रतिपादितम् इति ते कथयन्तः। 'समणेहवामाहणेइ वा' हे श्रमणाः इति वा हे बाह्मणाः इति वा, भोः श्रमणाः ! भो बाह्मणाः ! इति ब्रुअन्तस्ते 'कामं खलु आउसो ! तुमं पूययामि' कामं खलु हे आयुष्मन् ! त्वां पूजयामि तं जहा' तद्यथा-'असणेण वा पाणेण वा खाइमेण वा साइमेण वा' अशनेन वा पानेन वा खाद्येन वा-स्वायेन वा 'वत्थेण वा वस्त्रेण वा 'पडिग्गहेण वा प्रतिग्रहेण वा 'कंबलेण वा कम्बलेन वा 'पायपुंछणेण वा' पादमोञ्छनेन वा 'तत्थेगे पूयणाए' तत्रैके पूजनायै 'समाउटिंसु' समुत्थितवन्तः 'तत्थेगे पूयणाए निकाइंसु' तौके पूजनायै राजादीन् निकाचितवन्तः-स्वसिद्धान्ते रहींकृतवन्तः, एवं प्रतियोधिताश्च केचन राजानस्तदीय धर्ममासाथ पूजनीयोऽयमिति मत्वा विविधोपहार स्तमेव पूजयन्ति । 'पुन्यमेव तेसिं णायं भवई' पूर्वमेव तेषां ज्ञातं भवति, पूर्वं तु इत्यं प्रतिज्ञां कुर्वन्ति यत् श्रमणा भविष्याम इत्यादि. रूपाम् । 'समणा भविस्तामो' श्रमणा भविष्यामः 'अणगारा' अनगाराः सर्वत्र 'भविष्यामः' इति योजनीयम् । 'अकिंचणा' अकिञ्चनाः 'अपुत्ता' अपुत्राः रूयादिपरिग्रहशून्यतया पुत्ररहिताः 'अप' अपशवः-चतुष्पदरहिताः 'परदत्तभोइणो' हे बामण! आपने यह बहुत अच्छा कथन किया है, वास्तव में आपका धर्म ही बहुत अच्छा है। हम आपको अशन, पान, खादिम और स्वादिम आहार से तथा वस्त्र से, पात्र से, कंबल से और पादपोंछन से आदर करते हैं-आपका सत्कार करते हैं । इस प्रकार कह कर वे राजा आदि उनका आदर करने को उद्यत हो जाते हैं। उन्हें धर्मश्रवण के बदले नाना प्रकार के उपहार प्रदान करते हैं और वे नास्तिकवादके उपदेशक उन राजा आदि को अपने मत में मजबूत करते हैं। पहले तो वे ऐसी प्रतिज्ञा करते हैं कि हम श्रमण होंगे अनगार होंगे, अकिंचन होंगे, पुत्र आदि समस्त परिवार के त्यागी बनेगे, चतुष्पद બ્રાહણ ! આપે આ કથન ઘણું જ ઉત્તમ કહ્યું છે, વાસ્તવિક રીતે આપને ધર્મ જ ઘણે જ સારો છે. અમે આપને અશન, પાન, ખાદિમ, અને સ્વાદિમ, આહારથી અને વસ્ત્રથી, પાત્રથી કાંબળથી, અને પાદાંછનથી આદર કરીએ છીએ, આપને સત્કાર કરીએ છીએ. આ પ્રમાણે કહીને તે રાજા વિગેરે તેઓને આદર કરવા માટે ઉદ્યમશીલ બને છે, ધર્મ શ્રવણ કર્યા બાદ તેઓને અનેક પ્રકારની ઉપહાર-ભેટ આપે છે, અને તેઓ નાસ્તિક વાદના ઉપદેશકે તે રાજા વિગેરેને પિતાના મતમાં દઢ–મજબૂત બનાવે છે.
પહેલાં તે તેઓ એવી પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે–અમેં શ્રમણ બનીશું. અનગાર થઈશું. નિર્ધન થઈશું. પુત્ર વિગેરે સઘળા પરીવારને ત્યાગ કરીશું.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #80

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् परदत्तमोजिनः 'भिक्खुणो' भिक्षः 'पावं कम्मं णो करिस्सामो' पापं कर्म न करिष्यामः । एतादृशी प्रतिज्ञा ते कुवन्ति पूर्वम् , परन्तु-'समुट्ठाए अप्पणा अप्पडिविरया भवंति' समुत्थाय ते आत्मना अपतिविरता भवन्ति, 'पापकर्मादिकं न करिष्यामः' इति दृढ प्रतिज्ञाय गृहादिकं परित्यज्याऽपि पापाद्विरता न भवन्ति किन्तु तदेव प्रतिज्ञाततपोविरोधिपापकर्म-आरमन्ते । तदेवाऽग्रे मूत्रकारो दर्शयति -'सयमाइयंति' स्वयमाददते-पापकर्म स्वीकुर्वन्ति 'अन्ने वि आदियावे ति' अन्यानपि-आदापयन्ति-स्वीकारयन्ति 'अन्ने वि आययंत' अन्यानपि आददतः 'समणुजाणंति' समनुजानन्ति-अनुमोदयन्ति । एवमेव ते इथिकाममोगेहि' एवमेव ते स्त्रीकाममोगेषु 'मुच्छिया' मच्छिताः-मूर्छामुपगताः 'गिद्धा गढिया' गृद्धाः गृद्धिभावमुपगताः प्रथिता:-कामभोगासक्ताः 'अज्झोववन्ना' अध्युपपन्नाः आधिक्येन कामभोगे प्रसक्ताः, 'लुद्धा' लुब्धाः-कामभोगसंग्रहे लोलुपाः, 'रागदोसवसाठा' रागद्वेषवशार्ताः-रागद्वेषसमापन्नाः, रागद्वेषैरुपपन्नाः, 'ते णो अप्पाणं समुच्छेदेति' ते के त्यागी बनेगे, स्वयं पचन पाचन आदि न करके दूसरों के बारा प्रदत्त भोजन ही ग्रहण करेंगे, भिक्षुक बने गे और पापकर्म का त्याग करेंगे। परन्तु इस प्रकार की प्रतिज्ञा करके और गृहत्याग करके भी वे पापों से विरत निवृत्त नहीं होते, परन्तु प्रतिज्ञात तपोविधि से विरुद्ध पापकर्मों का आरंभ करते हैं । यही बात आगे दिखलाते हैंवे स्वयं पापकर्म को स्वीकार करते हैं, दूसरों से पापकर्म करवाते हैं
और पापकर्म करने वालों की अनुमोदना करते हैं। इसी प्रकार वे स्त्रियों और कामभोगों में मूर्छित हो जाते हैं, गृद्ध हो जाते हैं, अतीव आसक्त हो जाते हैं, लुब्ध हो जाते हैं, कामभोगों की सामग्री के संग्रह में लोलुप हो जाते हैं। इस प्रकार राग और द्वेष के वशीभूत होकर वे न तो अपना ही उद्धार कर सकते हैं और न ચતુષ્પદ-પશુઓને ત્યાગ કરીશું. સ્વયં પચન, પાચન વિગેરે ન કરતાં બીજાઓએ આપેલ ભજન જ કરીશું. ભિક્ષુક બનીશું. અને પાપકર્મને ત્યાગ કરીશું. પરંતુ આવા પ્રકારની પ્રતિજ્ઞા કરીને અને ઘરનો ત્યાગ કરીને પણ તેઓ પાપથી નિવૃત્ત થતા નથી. પરંતુ પહેલાં પ્રતિજ્ઞા કરેલ તપની વિધિથી વિરૂદ્ધ પાપકર્મોને આરંભ કરે છે. એજ વાત આગળ બતાવે છે.તેઓ સ્વયં પાપકર્મને સ્વીકાર કરે છે. બીજાઓની પાસે પાપકર્મ કરાવે છે. અને પાપકર્મ કરવાવાળાનુ અનુમોદન કરે છે. એ જ પ્રમાણે તેઓ બ્રિ અને કામગોમાં મૂછિત થઈ જાય છે. વૃદ્ધ-આસક્ત થઈ જાય છે. અત્યંત આસક્ત થઈ જાય છે. લુખ્ય થઈ જાય છે. કામગોની સામગ્રીના સંગ્રહમાં લુપ થઈ જાય છે. આ રીતે રાગ અને દ્વેષને વશ થઈને તેઓ પિતાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #81

सूत्रकृताङ्गसूत्रे णो अप्पाणं समुच्छेदेति' ते नो आत्मानं समुच्छेदयन्ति-नात्मानमुद्धरन्ति, 'ते णो परं समुच्छेदेति' ते नो परं समुच्छेदयन्ति-न परमुद्धरन्ति, ते संसारपाशात् न स्वयं मुक्ता भवन्ति, न वा पर मोचयन्ति, 'ते णो अण्णाई पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई समुच्छेदेति' ते नो अन्यान् पाणान् भूतानि जीवान-सत्त्वान् समुच्छेदयन्ति-समुद्धरन्ति । स्वयमसिद्धाः कथं परान् साधयिष्यन्तीति न्यायेन अन्यानपि माणिवर्गान् संसारात् कथमपि तारयितुं समर्था न भवन्ति । तदेवम्-'पहीणा पुव्वसंजोगं आयरियं मग्गं असंपत्ता इति' प्रहीणाः-विभ्रष्टाः 'पुव्वसंजोग' पूर्व संयोगात्-पूर्वस्मात् संयोगात् स्त्री पुत्रादि स्वात्मीयादपि महीणा:-रहिता अपि, तथा-'आयरियं' आर्य मार्गम्-मोक्षमार्गम् 'असंपत्ता' असंमाप्ताः, इति-एवं रूपेण 'ते णो' ते नास्तिकाः नो-नैव कथमपि 'हवाएं' अर्वाचे 'णो पाराए' नो पाराय न संसाराय न मुक्तये इति भावः, किन्तु-अन्तरा-मध्ये कामभोगेषु 'निसन्ना' निषण्णा:-निमग्नाः-च्यादि सुखसाधनमैहिकं परित्यज्य प्रबजिताः, अतस्तत्सुखेन वञ्चिता अभवन् सम्यङ्मार्गस्य अप्राप्त्या मोक्षमपि न प्राप्स्यन्ति, दूसरों का उद्धार कर सकते है। न स्वयं संसार के पाश से छुटकारा पाते हैं, न दूसरों को छुड़ा सकते हैं। जो स्वयं सिद्ध नहीं है वह दूसरों को कैसे सिद्ध कर सकता है ? इस न्याय के अनुसार वे संसार के प्राणिवर्ग को तारने में किसी भी प्रकार समर्थ नहीं होते है । इस प्रकार वे स्त्री पुत्र आदि अपने परिवार से तो भ्रष्ट हो जाते हैं परन्तु मोक्षमार्ग को प्राप्त नहीं कर पाते हैं। न इधर के रहते हैं, न उधर के रहते है । वीच में ही कामभोगों के कीचड में फस जाते हैं। अर्थात् स्त्री आदि ऐहिक सुखसाधनों को त्याग कर दीक्षित हो जाते हैं और मोक्ष का समीचीन मार्ग न प्राप्त कर सकने के कारण मोक्ष भी प्राप्त પણ ઉદ્ધાર કરી શકતા નથી, તેમજ બીજાઓને ઉદ્ધાર પણ કરી શકતા નથી. પિતે સંસારના પાશમાંથી છૂટિ શકતા નથી. તે પછી બીજાઓને તે કેવી રીતે છોડાવી શકે? જેઓ પિતે સિદ્ધ નથી, તેઓ બીજાઓને કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકે? આ ન્યાય પ્રમાણે તેઓ સંસારના પ્રાણિ વર્ગને તારવામાં કઈ પણ રીતે સમર્થ થતા નથી. આ પ્રમાણે સ્ત્રી, પુત્ર વિગેરે પિતાના પરિવારથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે, પરંતુ મોક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. તેઓ અહિંના રહેતા નથી તેમ ત્યાંના પણ રહેતા નથી. વચમાં જ કામોગેના કાદવમાં ફસાઈ જાય છે. અર્થાત્ સ્ત્રી વિગેરેને એહિક–આલેક સંબંધી સુખ સાધનને ત્યાગ કરીને દીક્ષિત થઈ જાય છે, અને મોક્ષને માગ પ્રાપ્ત ન કરી શકવાથી મોક્ષમાર્ગ પણ મેળવી શકતા નથી. આ રીતે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #82

.
समयार्थबोधिनी रीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
७१ एवम् उभयतो विभ्रष्टा मध्ये संसारमहोदधौ दुःखे निमग्ना भवन्ति । न विवक्षितं पद्मवरपुण्डरीको क्षेपणादिककार्य प्रसाधयन्ति । 'इह पढमे पुरिसनाए' इति प्रथमः पुरुषजातः, 'तज्जीव तच्छरीरएत्ति आहिए' तज्जीवतच्छरीरक इत्या. ख्यातः। यः पुष्करिण्याः पूर्वतटादागत आसीत् स नास्तिको दृष्टान्तद्वारा तीर्थकरेण प्रतिपादित इति ॥मू० ९॥
मूलम्-अहावरे दोच्चे पुरिसजाए पंचमहन्भूइए त्ति आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा संतेगइया मणुस्सा भवंति अणुपुव्वेणं लोयं उववन्ना, तं जहा-आरिया वेगे अणारिया वेगे एवं जाव दुरूवा वेगे, तेसिं च णं महं एगे राया भवइ महया० एवं चेव णिरवसेसं जाव सेणावइपुत्ता, तेसिं च णं एगइए सड्डी भवइ कामं तं समणा य माहणा य संपहारिंसु गमणाए, तत्थ अन्नयरेणं धम्मेणं पन्नत्तारो वयं इमेणं धम्मेणं पन्नवइ. स्सामो से एवं याणह भयंतारो! जहा मए एस धम्मे सुयक्खाए सुपन्नत्ते भवइ, इह खलु पंचमहन्भूया, जेहिं नो विजइ नहीं कर पाते हैं। इस प्रकार दोनों ओर से भ्रष्ट होकर संसार महा. सागर में ही निमग्न होते हैं। उनकी दशा पुण्डरीक को प्राप्त करने में विकल हुए उस प्रथम पुरुष जैसी हो जाती है।
यह आत्मा और शरीर दोनों को एक मानने वाले 'तज्जीव तच्छरीरवादी' प्रथम पुरुष के समान हैं जो पूर्व दिशा से पुष्करिणी के तट पर आया था। तीर्थ कर भगवान ने उसकी उपमा नास्तिकसे दी है ॥९॥ બને તફથી ભ્રષ્ટ થઈને સંસાર રૂપી મહા સાગરમાં જ દુઃખમાં રૂબી જાય છે. તેની દશા પુંડરીકને પ્રાપ્ત કરવામાં નિષ્ફળ થયેલા તે પહેલા પુરૂષના જેવી થઈ જાય છે.
मा मात्भा अन शरीर सन्नने से मानवावा 'तज्जीवतच्छरीरवादी' પહેલા પુરૂષની સરખા છે. કે જે પૂર્વ દિશાએથી પુષ્કરિણી-વાવના કિનારા પર આવેલ હતું. તીર્થકર ભગવાને નાસ્તિકને તેની ઉપમા આપી છે. છેલ્લા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #83

७२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
किरियाइ वा अकिरियाई वा सुक्कडेइ वा दुक्कडेइ वा कल्लाणेइ वा पावएइ वा साहुइ वा असाहुइ वा सिद्धीइ वा असिद्धीइ वा णिरएइ वा अणिरएइ वा अवि अंतसो तणमायमवि । तं च पिहुद्देसेणं पुढोभूतसमवायं जाणेज्जा, तं जहा - पुढवी एगे महभू आऊ दुच्चे महम्भूए तेऊ तच्चे महदभूए बाऊ चस्थे महभू आगासे पंचमे महन्भूए, इच्चेए पंच महन्भूया अणिमिया अणिम्माविया अकडा णो कित्तिमा णो कडगा अणाइया अणिया अवंझा अपुरोहिया सतंता सासया आयछठ्ठा, पुण एगे एवमाहु-सतो णत्थि विणासो असतो णत्थि संभवो । एयावया व जीवकाए, एयावया व अस्थिकाए, एयावया व सव्वलोए, एयं मुहं लोगस्स करणयाए, अवि अंतसो तणमायमवि । से किणं किणावेमाणे हणं घायमाणे पयं पयावेमाणे अवि अंतसो पुरिसमवि कीणित्ता घायइत्ता एत्थं पि जाणाहि णत्थित्थदोसो, तेजो एवं विप्पडवेदेति, तं जहा - किरियाइ वा जाव अणिरएइ वा, एवं ते विरूवरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरूबाई कामभोगाई समारभंति भोयणाए, एवमेव ते अणारिया विप्पाड - वन्ना तं सदहमाणा तं पत्तियमाणा जाव इइ, ते णो हव्वाए, णो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसण्णो दोच्चे पुरिसजाए पंचमभूत्ति आहिए ॥ सू० १०॥
छाया -- अथापरो द्वितीयः पुरुषजातः पाश्च महाभूतिक इत्याख्यायते । इह खलु प्राच्यां वा ४ सन्त्येके मनुष्या भवन्ति आनुपूर्व्या लोकमुपपन्नाः तद्यथाआर्या एके, अनार्या एके, एवं यावद् दूरूपा एके, तेषां च खलु महान् एको राजा भवति महा० एवमेव निरवशेषं यावत् सेनापतिपुत्राः तेषां च खलु एकः श्रद्धावान्
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #84

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् भवति कामं तं श्रमणा वा ब्राह्मणा वा संपाधार्युः गमनाय । तत्राऽन्यतरेण धर्मेण प्रज्ञापयितारः, वयमनेन धर्मेण प्रज्ञापयिष्यामः तदेवं जानीत भयत्रातारः । यथा मया एष धर्मः स्वाख्यातः सुपज्ञप्तो भवति, इह खलु पञ्चमहाभूतानि येनों विद्यते क्रिया इति वा, अक्रिया इति वा, सुकृतम् इति वा, दुष्कृतमिति वा, कल्याणमिति वा, पापकमिति वा, साधु इति वा, असाधु इति वा, सिद्धिरिति वा, असिद्धिरिति वा, निरय इति वा, अनिरय इति वा, अपि अन्तशः तृगमात्रपि। तच्च पृथक उद्देशेन पृथग् भूतसमवायं जानीयात् , तद्यथा-पृथिवी एकं महाभूतम् , आपो द्वितीयं महाभूतम् तेजः तृतीय महाभूतम् . वायुः चतुर्थ महाभूगम् आकाशं पञ्चमं महाभूतम् । इत्येतानि पञ्चमहाभूतानि अनिर्मितानि अनिर्मापितानि अकृतानि नो कृत्रिमाणि नो कृतकानि अनादिकानि अनिधनानि अवन्ध्यानि अपुरोहितानि स्वतन्त्राणि शाश्वतानि आत्मषष्ठानि । एके पुनरेवमाहुः-सतो नास्ति विनाशः असतो नास्ति सम्भवः । एतावानेव जीवकायः एतावानेव अस्तिकायः एतावानेव सर्वलोकः एतन मुख्यं लोकस्य कारणम्, अपि अन्तशः तृणमात्रमपि । स क्रीणन् क्रापयन् ध्वन् घातयन् पचन् पाचयन् अप्यन्तशः पुरुषमपि क्रीत्वा घातयित्वा अत्रापि जानीहि नारत्यत्र दोषः। ते नो एवं विप्रतिवेदयन्ति, तद्यथाक्रियेति वा यावद् अनिरय इति वा । एवं ते विरूारूपैः कर्मसमारम्भैः विरूपरूपान् काममोगान समारमन्ते भोगाय । एवमेव ते अनायोः विपतिपन्नाः तत् श्रधानाः तत् प्रतियन्तः यावदिति । ते नो अर्वाचे नो पाराय अन्तरा कामभोगेषु विषण्णाः, द्वितीयः पुरुषजातः पाश्चमहाभूतिक इत्याख्यातः ।।सू० १०॥
टीका-अथ प्रथमपुरुषवर्णनानन्तरम् , द्वितीय पुरुषवर्णनमाह-'अहावरे' इति अथ-अपरे 'दोच्चे' द्वितीयः 'पुरिसजाए' पुरुषजातः 'पंचमहन्भूइए ति' पाश्चमहाभूतिकः 'आहिज्जइ' आख्यायते । यो हि द्वितीयः पुरुषो मया कथितः पुष्करिण्या स्टे स संपारे पुष्करिण्या द्वितीयतटे विद्यमानः पाश्चमहाभूतिको
'अहावरे दोच्चे' इत्यादि।
टीकार्थ-प्रथम पुरुष का वर्णन करने के पश्चात् अब द्वितीय पुरुष का वर्णन किया जाता है। वह द्वितीय पुरुष पंचमहा भूतिक कहा गया है। अर्थात् पुष्करिणी के नट पर आया हुआ दूमा पुरुष कहा गया था, _ 'अहावरे दोच्चे' पत्याह
ટીકાર્થ–પહેલા પુરૂષનું વર્ણન કરીને હવે બીજા પુરૂષનું વર્ણન કરવામાં આવે છે તે બીજો પુરૂષ પાંચ મહાભૂત કહેલ છે. અર્થાત્ વાવના કિનારા પર આવેલ બીજે પુરૂષ કડેલ હતું. તેને અહિયાં પાંચ મહા ભૂતિક સમજી લેવો જોઈએ,
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #85

७४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
विज्ञेयः । ' इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवति' इह-अस्मिन् मनुष्यलोके खलु 'पाईं वा ४' प्राच्यां वा ४-प्रतीच्यां वा उत्तरस्यां वा दक्षिणस्यां वा 'संतेगइया' सन्त्येके 'मणुस्सा' मनुष्याः 'भवंति' भवन्ति 'आणुपुब्वेणं लोयं उनवन्ना' आनुपूर्व्या लोकमुपपन्ना:- अनेकभेदेषु लोकेषु समुत्पन्ना भवन्ति, 'तं जहा ' तद्यथा 'आरियावेगे' आर्या वैके 'अणारिया वेगे' अनार्या वैके 'एवं जाब दुखवा वेगे' एवं यावद् दुरूपा वा, एके, आर्या अनार्याः सुरूपा दुरूपा अनेकaartar agoया भवन्ति, 'तेसिं च' तेषां च पुरुषाणां मध्ये 'महं एगे राया भवई' महानेको राजा भवति, 'महया एवं चैव निरवसेसं' महा० एवमेत्र निरवशेषम् । 'जाब सेणाववृत्ता' यावत् सेनापतिपुत्राः, मनुष्याणामेको राजा पूर्वसूत्रोपदर्शितयथावद्वर्णितगुणगणगरिष्ठः । तस्य राज्ञः परिषद्भवति, तस्याम् उग्रोग्रपुत्रादयः सेनापतिपुत्रान्ताः सदस्या भवन्ति । 'तेसि च णं एगइए सड्डी भई' तेषां सदस्यानां च मध्ये, एकः श्रद्धावान् भवति । तेषु बहुषु सत्सु पुरुषेषु कचिदेको धर्मे श्रद्धावान् भवति, 'कामं तं समणा य माहणा य पहारिंसु गमणार' उसे यहां पंचमहाभूतिक समझ लेना चाहिए ।
इस मनुष्यलोक में पूर्व आदि दिशाओं में कोई कोई मनुष्य होते हैं जो नाना रूपों में उत्पन्न हुए होते हैं, जैसे- कोई आये होते हैं, कोई अनार्य होते हैं, इसी प्रकार यावत् कोई सुरूप होते हैं, कोई कुरूप होते हैं। उन मनुष्यों में कोई एक राजा होता है। वह हिमवान् पर्वत के समान होता है, इत्यादि पूर्वसूत्र में कथित सब विशेषण यहां भी समझ लेने चाहिए। उस राजा की परिषद् होती है । ब्राह्मण से लेकर सेनापति पुत्र तक पूर्वोक्त उसके सदस्य होते हैं । उन सदस्यों में कोई कोई धर्म श्रद्धावान् भी होता है। उसके पास कोई श्रमण या ब्राह्मण
આ મનુષ્ય લાકમાં પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં કાઇ કાઈ મનુષ્યે એવા હાય છે કે જેઓ અનેક પ્રકારના રૂપેાથી ઉત્પન્ન થયેલા હાય છે, જેમકેકોઈ આય હાય છે, તાકાઈ અનાય હાય છે. એજ પ્રમાણે કોઈ સુદર રૂપવાળા ઢાય છે, તેા કેાઈ ખરાબ રૂપ વાળા હાયછે. તે મનુષ્ણેામાં કાઈ એક રાજા હાય છે, તે હિમાલય પર્વત જેવે હેાય છે. વિગેરે પૂર્વ સૂત્રમાં કહેલ સઘળા વિશેષણા અહિયાં પણ સમજી લેવા જોઈએ. તે રાજાની પરિ દૂ સભા હોય છે. બ્રાહ્મણથી લઈને સેનાપતિના પુત્ર સુધી પહેલાં કહેલ તે સઘળા તે તે પરિષદૂના સદસ્યા હૈાય છે. તે સદસ્યામાં કઈ કઈ ધર્મની શ્રદ્ધાવાળા પશુ હાય છે, તેની પાંસે કેાઈ શ્રમણુ અથવા
બ્રહ્મણ જઈ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #86

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् कामं तं श्रमणा वा ब्राह्मणा वा संमधाधुगमनाय प्रस्थितवन्तः । तादृशधर्मश्रद्धालु स्वधर्मानुयायिकरणाय श्रमणा ब्राह्मणाश्च तत्समीपे गन्तुं समिच्छेयुः। 'तत्य अभयरेणं धम्मेणं पन्नत्तारो वयम्' तबाऽन्यतरेण धर्मेण प्रज्ञापयितारो वयम् 'इमेणं धम्मेणं पन्नवइस्सामो' अनेन-अस्मसंनतधर्मेण प्रज्ञापयिष्याम: तं स्वधर्मानुयायिनं करिष्याम इति विचार्य ते तत्र तत्समीपं गत्वा कथयन्तिवयं भवन्तं प्रज्ञापयिष्यामोऽमुं धर्मम् , तं धर्मम्-'से एव मायाणह' तदेवं जानीत । 'भयंतारो' भयत्रातारः? एवं भवन्तो जानन्तु 'जहा मए एस धम्मे सुयक्खाए' यथा मया स्वाख्यातः प्रतिपद्यमान एषधर्मः 'सुपन्नत्ते भव' सुपज्ञतो मवति, सरलतया ज्ञातो भवतीति सत्यं भवन्तोऽवगच्छन्तु इति । तं पतिज्ञातं धर्म ते उदाहरन्ति-इह खलु पंचमहन्भूया' इह खलु पश्चमहाभूतानि, तदात्मक एवं सर्व संसारः यत्किमपि विद्यते तम् सर्व पाश्चमहाभूतिकं तदात्मकमेव-न ततो-व्यतिरिक्त किमप्यस्ति, यैः पश्च भूतैरेव सर्वापि क्रिया भवति-सुकृतदुष्कृतादिरूपा। जा पहुंचते हैं अर्थात् उसे अपने धर्म का श्रद्धालु बनाने के लिए वे ब्राह्मण आदि उद्यत होते हैं। वे सोचते हैं कि हम अमुक किसी धर्म का इसे उपदेश देंगे और अपने धर्म का अनुयायी वनाएंगे। इस प्रकार करके वे राजा आदि के समीप जा कर कहते हैं-हे भयत्राता! हम आपको अमुक धर्म का उपदेश करेंगे, आप उसे स्वीकार करो। हमारे बारा कथित धर्म सु आख्यात है। वह सरलता से समझ में आ जाता है, इसे आप सत्य समझें। फिर वे अपने धर्म का प्रतिपादन करते हैंइस समग्र जगत् में पांच महाभूत ही हैं। सारा संसार पंचमहाभूतात्मक है। उनसे भिन्न अन्य कुछ भी नहीं है। पांच भूनों के द्वारा ही
પહોંચે છે, અર્થાત્ તેને પિતાના ધર્મમાં શ્રદ્ધા વાળ બનાવવા માટે તેઓ ઉદ્યમ કરે છે. તેઓ એ વિચાર કરે છે કે–અમે અમુક કેઈ ધર્મને આને ઉપદેશ આપીશું અને પિતાના ધર્મને અનુયાયી-અનુસરનાર બનાવી લઈશું. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેઓ રાજા વિગેરેની પાસે જઈને કહે છે કે-હે ભયથી રક્ષણ કરનારા ! અમે આપને અમુક ધર્મને ઉપદેશ કરીશ. આપ તેને સ્વીકાર કરે. અમોએ કહેલ ધર્મ વખ્યાત છે. તે સરલપણથી સમજવામાં આવી જાય છે. તેને આપ સત્ય માને. તે પછી તેઓ પોતાના ધર્મનું પ્રતિપાદન કરે છે.-આ સંપૂર્ણ જગતમાં પાંચ મહાભૂતે જ છે. સમગ્ર સંસાર પંચ મહાભૂતાનમક જ છે. તેનાથી જુદું બીજુ કાંઈ પણ નથી. પાંચ મહાભૂતે દ્વારા જ સઘળું સુકૃત અને દુકૃત વિગેરે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #87

सूत्रकृताङ्गसूत्रे किंबहुना-तृणादीनां स्पन्दनादिकमपि तत एव संभवति, इति। 'जेहिं नो बिज्जा किरियाइ वा' 'जेहि' यैः पञ्चभूतैरेव 'नो' नः अस्माकम् 'विजई' विद्यते-भवति । 'किरियाइवा' क्रिया, इति वा 'अकिरियाइ वा' अक्रिया, इति वा 'सुक्कडेइ वा' मुकृतमिति वा 'दुक्कडेइ वा' दुः कृतमिति वा 'कल्लाणेइ वा कल्याणमिति वा 'पावएइ वा' पापमिति वा 'साहु इवा असाहुइ वा' साधुरिति वा असाधुरिति वा 'सिद्धीइवा असिद्धी इवा' सिद्धिरिति वा असिद्धिरिति वा 'णिरएइ का अणिरएइ वा निरय इति वा अनिरय इति वा 'अविअंतसो तणमायमपि' अपि अन्तशस्तृणमात्रमपि, यत्किश्चिदपि भवति तत्सर्व पञ्चमहाभूतैरेव भवति, न ततो व्यतिरिक्त किमप्यस्ति । 'तं च पिहुद्देसेणं पुढोभूयं समवायं जाणेज्ना' तंव पृथगुदेशेन पृथग्भूतसमवायं जानीयात, तंच भूतसमुदायं पृथक पृथङ्नाम्नाऽवगच्छेत् । । 'तं जहा' तद्यथा-'पुढवी एगे महन्भूए' पृथिवी एकं महाभूतम् । 'आउदुच्चे महन्भूए' आपो द्वितीयं महाभूतम् । 'तेउ तच्चे महाभूए' तेज स्तृतीयं महाभूतम् 'वाऊ. चउत्थे महन्भूए' वायु-श्चतुर्थं महाभूतम् 'आगासे पंचमे महन्भूए' आकाशः पञ्चम समस्त सुकृत और दुष्कृत आदि रूप क्रियाएं होती हैं। अधिक क्या कहा जाय, तिनके का हिलना जैसी क्रिया भी उन्हीं से होती है। हमारे मत के अनुसार पांच महाभूतों से ही क्रिया अक्रिया सुकून दुष्कृत, कल्याण अकल्याण, साधु असाधु, सिद्धि असिद्धि, नरक अनरक, यहां तक कि तृण का स्पन्दन भी पांच महाभूतों से ही होता है। उनसे अतिरिक्त अन्य कुछ भी नहीं है। उस भूतसमुदाय को पृथक पृथक नामों से जानना चाहिए। वे नाम इस प्रकार हैं-पहला पृथ्वी नामक महाभूत है, जल दूसरा महाभूत है, तेजस् तीसरा महाभूत है, वायु चौथा महाभूत है और आकाश पांचवां महाभूत है। यह पांच महाभूत રૂપ કિયાએ હેય છે. વિશેષ શું કહી શકાય, તરણાનું હલવું જેવી ક્રિયા પણ તેનાથી જ થાય છે. અમારા મત પ્રમાણે પાંચ મહાભૂતથી જ ક્રિયા, અક્રિયા, સુકૃત, દુષ્કત, કલ્યાણ અકલ્યાણ, સાધુ, અસાધુ સિદ્ધિ અસિદ્ધિ નરક અનરક એટલે સુધી કે તરણનું હલન પણ પાંચ મહાભૂતોથી જ થાય છે. તેના સિવાય અન્ય કોઈજ નથી. તે ભૂત સમુદાયને જુદા જુદા નામથી જાણવા જોઈએ. તે નામો આ પ્રમાણે છે–પૃથ્વી નામને પહેલે મહાભૂત છે, જલ બીજો મહાભૂત છે તેજ ત્રીજે મહાભૂત છે, વાયુ એ મહાભૂત છે. અને આકાશ પાંચ મહાભૂત છે. આ રીતે આ પાંચ મહાભૂત છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #88

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् महाभूतम् 'इच्वेते पंच महन्भूया' इत्येतानि पश्च महाभूतानि, नैतानि कुतोऽपि जायन्ते-किन्तु-यथा वक्ष्यमाणस्वरूपाणि भवन्ति कि स्वरूपाणि तानि ? इत्याह -'अणिम्मिया' इत्यादि । 'अणिम्निया' अनिर्मितानि-न केनापि कालेश्वरादिना रचितानि, 'अणिम्माविया' अनि पितानि-न पर द्वारा निष्पादितानि, 'अकडा' अकृतानि अभ्रेन्द्रधनुरादिवद् विस्र सापरिणामेन निष्पन्नत्वात् न केनाऽपि तानि कृतानि अत एव अकृतानि, 'गो कित्तिमा' नो कृत्रिमाणि न घटवत्कर्ट करणव्यापारसाध्यानि अत एव कृत्रिमतारहितानि, नो कडगा' नो कृतकानि स्वभावनिष्पत्तौ अपेक्षितपरव्यापारो भावः कृतक उच्यते, तानि पञ्च महाभूतानि च वित्रसापरिणामेन निष्पन्नत्वात् न कृतक व्यपदेश्यानि अत एव तानि नो कृत कानि, 'अणाइया' अनादिकानि आदिरहितानि शाश्वतभाववत्वात् 'आणि हणा' अनिधानानि-निधनरहितानि अन्तरहितानीत्यर्थः कदाचिदपि काले विनाशा. भावात्, 'अवंझा' अबन्ध्यानि आश्यकार्यकर्तृत्वात्, 'अपुरोहिया' अपुरोहितानि कार्यप्रवत्तकपुरोहिताभावात् 'सतंता' स्वतन्त्राणि-अपरनिरपेक्षकार्यकर्तृवात् 'सासया' शाश्वतानि-शाश्वतकालस्थायित्वात्, तदेवं भूनानि पश्चमहाभूतानि सन्तीति । इदं भृतवादिमतं प्रदर्शितम्, ___ सम्प्रति सांख्यमतमाह-'हुगे पुण' एके केचन सांख्यकाराः पुनः 'एवमाहु' एवं कथयन्नि-'आयछट्ठा' आत्मषष्ठानि, एतानि पूर्वोक्तानि पञ्चमहाभूतानि, पश्चैव न किन्तु आस्मषष्ठानि आत्मा षष्ठो येषु तानि आत्मषष्ठानि, एतेषु पञ्च महाभूनेषु तद्व्यतिरिक्तः षष्ठ आत्मा विधते, एवं केचन कथयन्ति-सांख्यानां हैं। ये महाभूत किसी से उत्पन्न नहीं होते, किन्तु अनिर्मित हैं, अनि.
ििपत हैं अर्थात् किसी के द्वारा बनवाए हुए नहीं हैं, अकृत हैं, कृत्रिम नहीं है, अनादि हैं, अनन्त (विनाश रहित) हैं, अपुरोहित हैं अर्थात् इनको कोई प्रेरित करने वाला नहीं है स्वतंत्र हैं, शाश्वत हैं। अपना अपना कार्य करने में समर्थ हैं।
कोई कोई पांच महाभूतों से भिन्न छठा आत्मतत्व भी स्वीकार આ મહાભૂતે કોઈનાથી ઉત્પન્ન થતા નથી. પરંતુ અનિર્મિત બન્યા નથી. અનિર્માપિત છે. અર્થાત્ કંઈનાથી બનાવેલ નથી અમૃત છે. કૃત્રિમ નથી. અનાદિ છે. અનંત વિનાશ રહિત) છે. અપુરોહિત છે, અર્થાત તેને કઈ પ્રેરણા કરવા વાળા નથી. સ્વતંત્ર છે. શાશ્વત છે. પિત પિતાનું કાર્ય કરવામાં समर्थ छ.
કઈ કઈ પાંચ મહાભૂત સિવાય છ આત્મતત્વને પણ સ્વીકાર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #89

७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मते आत्मा अकिञ्चित्करः, लोकायतिक्रमते तु कायाकारपरिणतान्येव पञ्चमहा भूतानि अभिव्यक्तवेतनानि आत्मव्यपदेशं लभन्ते इति, तत्र सांख्याभिप्रायेगाह - 'सतो नत्थि विणासो, असतो नत्थि संभवो' सतो नास्ति विनाशः, असतो नास्ति संभवः । सतः - सत्तावतः पदार्थस्य विनाशो न भवति, अप्सतः - सत्तारहितस्य पदार्थस्य न संभवः - नोत्पत्तिर्जायते इति । सम्प्रति पञ्चमहाभूतवादी स्वमतं निगमयति- 'एतावताच जीवकाए' एतावानेव जीवकायः - इयानेव जीवः 'एतावताव अस्थिकाए' एतावानेन अस्तिकाय - एतावदेवाऽस्तित्वम् । 'araana लोए' एतावानेव सर्वलोकः । 'एयं मुहं लोगस्स कारणयाए ' एतत् पञ्चमहाभूतास्तित्वमेव लोकस्य मुखमिति कारणम् एतदेव कारणतया सर्वकार्येषु व्याप्रियते । किं बहुना - 'अवि अंतसो तणमायमवि' अध्यन्तशस्तृणमात्रमपि, तृणोत्पत्तिं तृणमचलनादिकमपि कार्यं महाभूतान्येव कुर्वन्तीति, न तु तदतिरिक्त किमपि कारणं विद्यते। अतः पञ्चभूतादेव सर्वस्योत्पादा दिकम् नास्ति जीव स्तदतिरिक्तोऽपि तस्मात् - ' से ' स पुरुषः, 'किणं'
करते हैं। उनका यह कथन है कि सत् का विनाश नहीं होता और असत् की उत्पत्ति नहीं होती । भूतवादी के मत को दिखला कर यह सांख्य का मत कहा गया है क्योंकि वह पांच भूतों से भिन्न आत्मा को भी स्वीकार करता है ।
अब पंच भूतवादी के मत को उपसंहार करते हुए कहते हैं बस इतना ही (पांच भूत ही) जीवकाय है, इतना ही अस्तिकाय अर्थात् अस्तित्व है इतना ही सम्पूर्ण लोक है । यह पाँच महाभूत ही लोक के प्रधान कारण हैं ! अधिक क्या तृग की उत्पत्ति, तृण का हिलना और तृण का झुकना भी महाभूत का ही कार्य है। उनके अतिरिक्त अन्य
કરે છે. તેગ્માનું કથન એવું છે કે-સત્ત્ને વિનાશ થતા નથી. તથા અસત્ની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ભૂતવાદીના મત બતાવીને આ સાંખ્યમત બતાવેલ છે. કેમકે તેઓ પાંચ મહાભૂતથી ભિન્ન આત્માને પણ સ્વીકારે છે.
હવે પાંચ મહાભૂત વાદીના મતને ઉપસંહાર કરતા થકા કહે છે. ખસ આટલુ' જ (પાંચ મહાભૂત જ) જીવકાય છે. એટલુ જ અસ્તિકાય અર્થાત અસ્તિત્વ છે. આટલે જ સ`પૂર્ણ લેક છે. આ પાંચ મહાભૂત જ લેાકનું પ્રધાન કારણ છે. વિશેષ શું ? તૃણુની ઉત્પત્તિ, તરણાનું હલવું અને તરણાનુ ચાલવું. એ પશુ મહાભૂતનું જ કાર્યોં છે. તેના સિવાય અન્ય કાંઈ જ કારણુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #90

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.१ पुण्डरोकनामाध्ययनम् क्रीणन्-क्रयविक्रमादिकं कुर्वन् किणावेमाणे' क्रापयन्-क्रयणक्रिया प्रति प्रेरको भवन् 'हण' नन्-माणातिपातं कुर्वन् घायमाणे' घातयनअपरेण प्राणातिपातं कारयन् उपलक्षणाद् अनुमोदयंश्च तथा'पयं पयावेमाणे पचन पाचयन् 'अवि अंतसो पुरिसमवि किणित्ता' अप्यन्तशः पुरुषमपि क्रीवा तं च पुरुषं क्रीतम् 'घायइत्ता' घातयित्वा 'णस्थि त्थ दोसो' नास्त्पत्र तद् घाते दोष:-प्राणातिपातादि जनितं पापं न भवति । किं पुनरेकेन्द्रियवनस्पतिघाते, इत्यपि शब्दार्थः, 'एत्थं पि जाणाहि' अवापि जानीहि, हननादौ नास्ति दोषलेशोऽपीत्यवधारय। 'ते णो एवं विपडिवेदयंति' ते नो एवं विपतिवेदयन्ति, ते एतादृशं सिद्धान्तं मन्यमाना वादिनः पञ्चमहाभूतमेव तत्त्वमित्याश्रिता वक्ष्यमाणं न जानन्ति, तदेवाह-'तं जहा' तद्यथा-'किरियाइ वा क्रियेति वा 'जाव अनिरएइ वा अनिरय इति वा, क्रियात आरभ्याऽनिरयपर्यन्त पदार्थ. ममन्यमानास्ते 'एवं ते विरूवरूवेहि' एवं ते विरूणरूपैः-अनेकपकारकैः, 'कम्म. समारंभेहि कर्मसमारम्भैः-सावधकर्माऽनुष्ठानः 'भोयणाए' भोगाय 'विरूरूकोई कारण नहीं है। अतएव पांच महाभूतों से ही सब की उत्पत्ति आदि होती है। उनके भिन्न कोई जीव नहीं है।
ऐसी स्थिति में यदि कोई पुरुष स्वयं क्रय विक्रय आदि करता है, क्रय विक्रय करवाता है, प्राणघात करता है, प्राणघात करवाता है, स्वयं पकाता या दूसरे से पकवाता है. यहां तक कि पुरुष को भी खरोद कर घात करता है, तो ऐसा करने में भी दोष नहीं है अर्थात् हिंसा जनित पाप नहीं होता। ऐसा समझो।
पंन भूतवादी कहते हैं कि न कोई किया है यावत् न नरक है, न अनरक-स्वर्ग (नरक से भिन्न कोई गति आदि) है । वे विविध प्रकार के નથી તેથી જ પાંચભૂતેથી જ સઘળાની ઉત્પત્તિ વિગેરે થાય છે તેનાથી જુદા કેઈ જીવ છે જ નહીં.
આવી સ્થિતિમાં જે કંઈ પુરૂષ સ્વયં કય વિકય વિગેરે કરે છે, કય. વિક્રય કરાવે છે, પ્રાણઘાત કરે કરાવે છે. સ્વયં રાંધે અગર બીજા પાસે રંધાવે છે, એટલે સુધી કે પુરૂષને પણ ખરીદીને તેને ઘાત કરે છે. તે તેમ કરવામાં પણ દોષ નથી. અર્થાત્ હિંસાથી થનારું પાપ લાગતું નથી તેમ સમજવું.
પંચ મહાભૂતવાદી કહે છે કે કઈ ક્રિયા છે જ નહીં યાવત્ નરક પણ નથી અનરક પણ નથી અર્થાત્ નરથી ભિન્ન કેઈ ગતિ વિગેરે પણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #91

सूत्रकृताजस्त्र पाई' विरूपरूपान् अनेकमकारकान् ‘कामभोगाई' कामभोगान-इच्छानुमोदितम नस्तकितान् 'समारभंति' समारमन्ते-कुर्वनि बहुविधपाण्युपमर्दादिकमिति । एवमेव अणारिया' एवमेव तेऽनार्याः। 'विपडिवन्ना' विप्रतिपन्नाः विपरीवभावमा. पत्राः, अत एते वादिन:-अनार्या:-विपरोतविचारवन्तश्च । 'तं सदहमाणा तं पत्तियमाणा जाव इइ' तच्छद्दधाना स्तत्पतियन्तः यावदिति-एतादृशं पञ्चमहाभूतवादिनां धर्म श्रदधानाः केचन राजानोऽन्ये वा परिषद्नाः पुरुषा एतन्मतमेव सत्यमिति मन्यमानाः। उपदेशकमिमं वस्त्राद्युपभोगसामग्रीमर्पयन्ति 'ते णो हवाए णो पाराय' ते-उक्तादिनः तथा यथोक्तधर्म श्रद्धाशीलाश्च-नो अर्वाचे न एतस्मिन् पशुकलत्रादिलोके भवन्ति । 'नो पाराय' न वा परलोकाय भवन्ति, अयमपि लोक स्तेषां इस्ताद विभ्रष्टः परलो कस्तु सुतरां भ्रष्ट एव, किन्तुअन्तरा कामभोगेषु अन्तरा-मध्ये काम मोगेषु 'विषण्णा' विषण्णाः निमग्नाः सन्तः -चतुर्गतिलक्षगमनन्तसंसारं परिभ्रमन्ति। 'दोच्चे' एष द्वितीयः 'पुरिमनाए' पुरुषजातः 'पंचमहाभूइए' पाश्चमहाभूतिकः 'त्ति आहिए' इति आख्यात इति ॥मू० १०॥ सावद्य कर्मों द्वारा कामभोगों की प्राप्ति के लिए आरंभ समारंभ करते रहते हैं-नाना प्रकार के प्राणियों का उपमर्दन आदि करते हैं। अतएव ये अनार्य हैं, भ्रमपूर्ण विचार वाले हैं। इन पंचमहाभूतवादियों के मत पर श्रद्धा करने वाले राजा आदि या अन्य पुरुष उनके मन को सत्य समझते हुए उन्हे विषयोपभोग की सामग्री प्रदान करते हैं। उस धर्म की प्ररूपणा करने वाले वादी तथा उस पर श्रद्धा करने वाले अनु यायी न तो इधर के रहते हैं, न उधर के रहते हैं । वे इस लोक से भ्रष्ट होते हैं और परलोक तो उनका भ्रष्ट होता ही है। वे कामभोगों के
નથી. તેઓ જુદા જુદા પ્રકારના સાવધ કમ દ્વારા કામગોની પ્રાપ્તિ માટે આરંભ સમારંભ કરતા રહે છે –અનેક પ્રકારના પ્રાણનું ઉપમર્દન (હિંસા) વિગેરે કરે છે. તેથી જ તેઓ અનાય છે ભ્રમપૂર્ણ વિચારવાળા છે. આ પાંચ મહાભૂત વાદિયેના મત પર શ્રદ્ધા કરવા વાળા રાજા વિગેરે અથવા અન્ય પુરૂષ તેમના મતને સત્ય સમજતા થકા વિષપભેગની સામગ્રી આપે છે. ઉપર કહેલ ધર્મની પ્રરૂપણ કરવાવાળા વાદી તથા તેના પર શ્રદ્ધા કરવાવાળા તેમના અનુયાયી નતે અહીંના રહે છે, કે તે ત્યાંના રહે છે, તેઓ આ લેકથી ભ્રષ્ટ થાય છે. અને તેમને પરલેક તે ભ્રષ્ટ હોય જ છે. તે કામગોના કાદવમાં વયમાં જ ફસાઈ જાય છે. અને વિષાદ-ખેદને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #92

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
मूलम्-अहावरे तच्चे पुरिसजाए ईसरकारणिए इइ आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवंति, अणुपुवेणं लोयं उववन्ना, तं जहा-आरिया वेगे जाव दुरूवा वेगे, तेसिं च णं महंते एगे राया भवइ जाव सेणावइपुत्ता, तेसिं व णं एगतिए सड्डी भवइ, कामं तं समणा य माहणा य संपहारिंसु गमणाए जाव जहा मए एस धम्मे सुयक्खाए सुपन्नत्ते भवइ, इह खलु धम्मा पुरिसाइया पुरिसोत्तरिया पुरिसप्पणीया पुरिससंभूया पुरिसपज्जोइया पुरिसमभिसमण्णागया पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति, से जहा णामए गंडे सिया सरीरे जाए सरीरे संवुड्डे सरीरे अभिसमण्णागए सरीरमेव अभिभूय चिट्टइ, एवमेव धम्मादिपुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति । से जहा णामए अरई सिया सरीरे जाया सरीरे संवुड्डा सरीरे अभिसमण्णागया सरीरमेव अभिभूय चिठ्ठइ, एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति। से जहा णामए वम्मिए सिया पुढविजाए पुढविसंवुड्डे पुढवि अभिसमण्णागए पुढवि मेव अभिभूय चिट्टइ, एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति । से जहा णामए रुक्खे सिया पुढविजाए पुढविसंबुड्ढे पुढविअभिसमण्णागए पुढविमेव अभिभूय चिट्ठइ. कीचड में ही फस जाते हैं और विषाद को प्राप्त होते हैं। अतः चार गति वाले अनन्त संसार में परिभ्रमण करते हैं।
___यह दूसरा पुरुष पंच महा भौतिक कहा गया है ॥१०॥ વ્યાપ્ત કરે છે. ચાર ગતિવાળા આ અનંત એવા સંસારમાં તેઓ ભટક્યા કરે છે.
આ બીજે પુરૂષ તે પંચમહાભૌતિક કહેવામાં આવેલ છે. ૧૦
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #93

सूत्रकृताङ्गसूत्र एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाब पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति। से जहा णामए पुक्खरिणी सिया पुढविजाया जाव पुढविमेव अभिभूय चिटुइ, एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति, से जहा णामए उदगपुक्खले सिया उदगजाए जाव उदगमेव अभिभूय चिट्ठइ, एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति । से जहा णामए उदगबुब्बुए सिया उदगजाए जाव उदगमेव अभिभूय चिट्ठइ, एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति। जं पि इमं समणाणं णिग्गंथाणं उद्दिटुं पणीयं वियंजियं दुवालसंगं गणिपिडयं, तं जहा-आयारो सूयगडो जाव दिटिवाओ, सव्वमेयं मिच्छा, ण एयं तहियं ण एयं आहातहियं, इमं सच्चं इमं तहियं इमं आहातहियं, ते एवं सन्नं कुव्वंति, ते एवं सन्नं संठवति, ते एवं सन्नं सोवटावयंति, तमेवं ते तज्जाइयं दुक्खं गाइ उदृति सउणी पंजरं जहा। ते णो एवं विप्पडिवेदेति, तं जहा-किरियाइ वा जाव अणिरएइ वा, एवमेव ते विरूवरूवेहि कम्मसमारंभेहिं विरूवरूवाइं कामभोगाई समारंभंति भोयणाए, एवामेव ते अणारिया विप्पाडवन्ना एवं सद्दहमाणा जाव इइ ते णो हव्वाए णो पाराए, अंतरा कामभोगेसु विसपणा ति, तच्चे पुरिसजाए ईसरकारणिए त्ति आहिए ॥सू०११॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #94

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
छाया-आथापर स्तृतीयः पुरुषजात ईश्वरकारणिक इत्याख्यायते। इह खलु पाच्यां वा ४ सन्त्येके मनुष्या भान्ति आनुपूया लोकमुपपन्नाः तद्यथा-आर्या वा एके यावत् दुरूपा एके, तेषां च खलु महान् एको राजा भवति यावत् सेना. पतिपुत्राः। तेषां च खलु एकः श्रद्धावान् भवति कामं तं श्रमणाश्च ब्राह्मणाश्च सम्मधाषुः गमनाय यावत्, यथा-मया एष धर्मः साख्यातः सुपज्ञप्तो भवति-इह खलु धर्माः पुरुषादिकाः पुरुषोत्तराः पुरुषप्रणीताः पुरुासंभूताः पुरुषप्रद्यौतिताः पुरुषमभिसमन्वागताः पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथानाम गण्डः स्यात् शरीरे जातः शरीरे संवृद्धः, शरीरेऽभिसमन्वागतः, शरीरमेव अभिभूय तिष्ठति एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथानाम अरतिः स्थात् शरीरे जाता शरीरे संवृद्धा शरीरे अभिसमन्वागता शरीरमेव अभिभूय तिष्ठन्ति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथा नाम वल्मीकं स्यात् पृथिवीजातं पृथिवीसंवृद्धं पृथिवीमभिसमन्वागतं पृथिवीमेव अभिभूय तिष्ठति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिकाः यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथानाम वृक्षः स्यात् पृथिवी जातः पृथिवीसंदृद्धः पृथिवीमभिसमन्वागतः पृथिवीमेव अभिभूय तिष्ठति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथा नाम पुष्करिणी स्यात् पृथिवी जाता यावत् पृथिवीमेव अभिभूय तिष्ठति एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तद्यथा नाम उदकपुष्कलं स्यात् उदकजातं यावद् उदकमेव अभिभूय तिष्ठति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति। तद्यथानाम उदकबुद् बुदः स्यात् उदकजातो यावद् उदकमेव अभिभूय तिष्ठति, एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति। यदपि चेदं श्रमणानां निग्रन्थानामुद्दिष्टं प्रणीतं व्यञ्जितं द्वादशाङ्गं गणिपिटकं तद्यथा-आचारः सूत्रकृतो यावद् दृष्टिवादः सर्वमेतन्मिध्या। नैतत्तव्यं नैतद् याथातथ्यमिदं सत्यम् इदं तथ्यम् इदं याथातथ्यम्, ते एवं संज्ञां कुर्वन्ति ते एवं संज्ञा संस्थापयन्ति ते एवं संज्ञा सूपस्थापयन्ति, तदेवं ते तज्जातीयं दुःखं नैव त्रोटयन्ति शकुनिपञ्जरं यथा । ते नो एवं विप्रतिवेदयन्ति-तद्यथा-क्रिया इति वा यावद् अनिरय इति वा। एवमेव ते विरूपरूपैः कर्म समारम्भैः विरूपरूपान् कामभोगान् समारभन्ते भोगाय । एवमेव ते अनार्या विपतिपन्ना एवं श्रद्दधाना यावदिति ते नोऽर्वाचे नो पाराय अन्तरा कामभोगेषु विषण्णा इति तृतीयः पुरुषजात ईश्वरकारणिक इत्याख्यातः ॥ मू०११ ॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४ ।

Page #95

सूत्रकृताङ्गसूत्रे टीका-पूर्व पुरुषद्वयं गतं, सम्पति-ईश्वरकारणिकं तृतीयं पुरुषमधिकृत्याह'अहावरे' इत्यादि, 'अहावरे' 'अई' अथ- पुरुषद्वयकथनानन्तरम् 'अवरे' अपरः 'तच्चे' तृतीयः 'पुरिसजाए' पुरुषजातः 'ईसरकारणिए' ईश्वरकारणिका-ईश्वरो जगतः कारणं यस्य स ईश्वरकारणिकः आत्माद्वैतवादी 'इइ आहिज्जई' 'इत्याख्यायते 'इह खलु पाईणं वा' इह खलु मनुष्यलोके प्राच्यां वा ४ प्राच्यादि चतुर्दिा 'संते गइया' सन्ति एके 'मणुस्सा' मनुष्या भवन्ति । 'आणुपुष्वेणं लोय' आनुपूर्या लोकम् 'उववन्ना' उपपन्ना:-क्रमेणाऽस्मिल्लोके उत्पन्नाः, 'तं जहा-आरियावेगे जाव दुरूवा वेगे' आर्या वा एके यावद् दूरूपा वा एके भवन्ति, अत्र सर्व प्रथमसूत्रोक्त वर्णनं कर्तव्यम् , 'तेसिं च णं महंते एगे राया भवइ जाव सेणावइपुत्ता' तेषां चः आर्यादीनां लोकानां मध्ये महानेका सर्वेभ्यः श्रेष्टो राजा भवति तत्परिषदि उग्रा उग्रपुत्रा
पंच भूतवादी चार्वाक को मत प्रदर्शित किया गया और पहले के दो पुरुषों का वर्णन हो गया। अब तीसरे पुरुष के विषय में कहते हैं'अहावरे तच्चे पुरिजाए' इत्यादि ।
टीकार्थ-तीसरा पुरुष इश्वरकारणिक कहलाता है । उसके मत के अनुसार ईश्वर जगत् का कारण है। इस मनुष्यलोक में, पूर्व आदि दिशाओं में कोई कोई मनुष्य होते हैं जो नाना रूपों में उत्पन्न होते हैं। उनमें कोई आर्य होते हैं कोई अनार्य होते हैं । उनका वर्णन प्रथम सूत्र के अनुसार जान लेना चाहिए। उनमें कोई राजा होता है, जो हिमवान् पर्वत के समान होता है, इत्यादि वर्णन भी पूर्ववत् ही यहाँ कह लेना चाहिए । उसकी परिषद् होती है जिसमें सेनापति आदि होते
પાંચ મહાભૂતવાદી ચાર્વાકને મત કહેવામાં આવેલ છે. તથા પહેલાના બે પુરૂષોનું વર્ણન થઈ ગયું છે. હવે ત્રીજા પુરૂષના સંબંધમાં કહેવામાં આવે छ.-'अहावरे तच्चे पुरिसजाए' त्या
ટકાથે–ત્રીને પુરૂષ ઈશ્વર કારણિક કહેવાય છે. તેના મત પ્રમાણે ઈશ્વર જગતનું કારણ છે આ મનુષ્ય લેકમાં પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં કઈ કોઈ મનુષ્ય એવા હોય છે, કે જે અનેક રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેમાં કોઈ આર્ય હોય છે, કેઈ અનાર્ય હોય છે, તેનું વર્ણન પહેલા સૂત્ર પ્રમાણે સમજી લેવું જોઈએ. તેમાં કોઈ રાજા હોય છે. જે હિમાલય પર્વત જે હોય છે. વિગેરે વર્ણન પણ પહેલા પ્રમાણે અહિયાં કહી લેવું જોઈએ. તેમની પરિષદ હોય છે. જેમાં સેનાપતિ વિગેરે હોય છે. ત્યાં પણ સંપૂર્ણ પૂર્વોક્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર: ૪

Page #96

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् इत्यारभ्य सेनापतिपुत्रा इति पर्यन्ताः सभ्या भवन्ति । अत्रापि प्रथमसूत्रोक्तरीत्या सर्वमनुसन्धेयम् । 'तेसिं च णं एगइए' तेषां च मध्ये एकः कश्चित् 'सड़ी भवई' श्रद्धावान् भवति । 'कामं तं समणा य माहणा य पहारिंसु गमणाए' कामं तं श्रद्धावन्तं स्वमतानुयायिनं कर्तुं श्रमणाश्व ब्राह्मगाश्च गमनाय संभधार्युः श्रद्धालोः समीप गन्तुं निश्चयं कुर्वन्ति श्रमणा ब्राह्मणा श्च 'जाव' यावत् , यावत्पदेन 'तत्थ' इत्यारभ्य 'भयंतारो' इति पर्यन्तं प्रथममूत्रोक्तपाठः संग्राह्यः । ते तत्र गत्वा श्रम पादयस्तं श्रद्धालु कथयन्ति । 'जहा मए एस धम्मे सुपक्वाए सुपन्नत्ते भवई' यथा मया एषः-वक्ष्यमाणो धर्मः स्वारुपातः सुज्ञप्तो भाति। तथाहि-'इह खलु धम्मा पुरिसाइया' इहलोके 'धम्मा' धर्मा ये सन्ति ते सर्वेऽपि 'पुरिसाइया' पुरुषादिकाः, पुरुषः-परमात्मा, आदि:-कारणं येषां ते पुरुषादिकाः जडचेतनादिकाः। यावन्तो जडचेतनादयः पदार्थाः समुपलभ्यन्ते तेषां सर्वेषां कारणमीश्वर एव । अत्र पुरुषशब्देन इश्वरो ज्ञातव्यः । 'पुरिसोत्तरिया' पुरुषोत्तराः पुरुषः-ईश्वर एवं उतरं-मधानं येषां ते तथा, अथवा यथा सर्वेषामादिः परमेश्वरस्तथा तेषामुत्तरोऽपि-संहारकारकोऽपि परमेश्वर एव 'पुरिसप्पणीया' पुरुषप्रणीताः-ईश्वरहैं। यहां भी पूर्वोक्त वर्णन सारा जान लेना चाहिए । कोई कोई श्रमण या ब्राह्मण उन राजा आदि के पास, उन्हें अपने धर्म का अनु. यायी बनाने के लिए जा पहुंचते हैं । वहाँ जाकर वे उनसे कहते हैंहमारा यह धर्म सु-आख्यात है और सुप्रज्ञप्त है सरलता से समझा जा सकता है । हे राजन् ! हम आपको सत्य धर्म सुनाते हैं। इसे सत्य समझो। वह धर्म इस प्रकार है।
इस जगत् में जो भी जड चेनन आदि पदार्थ हैं, वे सब पुरुषादिक हैं अर्थात् उनका आदि कारण ईश्वर है, वे सब पुरुषोत्तरिक है अर्थात् ईश्वर ही उनका संहार कर्ता है । ईश्वर के द्वारा ही रचित है। ईश्वर
વર્ણન સમજી લેવું જોઈએ. કેઈ કઈ શ્રમણ અથવા માહન તે રાજા વિગેરેની પાસે તેને પિતાના ધર્મને અનુયાયી બનાવવા માટે તેની સમીપે જઈ પહોચે છે. ત્યાં જઈને તેઓ તેને કહે છે કે અમારો આ ધર્મ સુ-આખ્યાત છે. અને સુપ્રજ્ઞપ્ત છે. સરલતાથી સમજી શકાય તેવો છે. હે રાજા અમે આપને સત્ય ધમ સમજાવીએ છીએ આને સત્ય સમજે તે ધર્મ આ પ્રમાણે છે.
આ જગતમાં જડ ચેતન વિગેરે જે કઈ પદાર્થ છે, તે બધા પુરૂષ વિગેરે છે, અર્થાત તેનું આદિકારણ ઈશ્વર છે. તેઓ સઘળા પુરૂષોત્તરિક છે. અર્થાત ઈશ્વર જ તેઓને સંહાર કરે છે. ઈશ્વર દ્વારાજ તેની રચના કરાઈ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #97

८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
रचिता: । ' पुरिससंभूया' पुरुषसंभूताः - ईश्वरोत्पन्नाः 'पुरिसपज्जोइया' पुरुषप्रद्योतिताः - ईश्वरेण प्रकाशिताः, 'पुरिसमभिसमण्णागया' पुरुषमभिसमन्वागताः परमेश्वरमेवानुगामिनः । ' पुरिसमेव अभिभूय चिद्वंति' पुरुषमेव अभिभूयव्याप्य तिष्ठन्ति, सर्वे पदार्थों ईश्वरमेवाश्रयी कृत्य तिष्ठन्ति । सर्वे धर्माः, ईश्वरादेव जायते तस्मिन्नेव ईश्वरे तिष्ठन्ति पलीयन्ते च तस्मिन्नेवाधिष्ठानेश्वरे । अस्मिन्नर्थे दृष्टान्तं दर्शयति- ' से जहा णामए' तद्यथानाम 'गंडे सिया' गण्ड:व्रणविशेषः स्यात् 'सरीरे' शरीरे ' जाए' जातः समुत्पन्नः । 'सरीरे संबुट्टे' शरीरे संवृद्धः 'सरीरे अभिसमण्णागर' शरीरेऽभिसमन्वागतः । 'सरीरमेव अभिभूय चिट्ठ' शरीरमेव अभिभूय - आश्रयी कृत्य तिष्ठति, यथा-नाम स्फोट : शरीरादेव समुत्पद्यते शरीरे एवं वर्द्धते शरीरमनुगच्छति, तथा-शरीरमेवाऽऽधाररूपेणाऽऽश्रयं कृत्वा स्थितो भवति । एवमेव - 'धम्मा पुरिसाइया जाव पुरिसमेन अभिभूय चिठ्ठति' धर्माः सर्वे पदार्थाः पुरुषादिका यावत् पुरुषमेव अभिभूय तिष्ठन्ति । तथासर्वे पदार्थाः परमेश्वरादेव जायन्ते परमेश्वरे एवं वर्द्धते, तथा परमेश्वरमेवाssधाररूपेणाssश्रयं कृत्वा स्थिता भवन्ति । पुनरपि दृष्टान्तान्तरेण तमेवार्थ दृढी
से ही उनका जन्म हुआ है। वे ईश्वर के द्वारा ही प्रकाशित हैं। ईश्वर के ही अनुगामी हैं । वे ईश्वर को ही आश्रय करके स्थित हैं | तात्पय यह है कि जगत् के समस्त पदार्थ ईश्वर से ही उत्पन्न हुए हैं, ईश्वर में ही स्थित हैं और ईश्वर में ही लीन हो जाते हैं। इस विषय में दृष्टान्त प्रदर्शित करते हैं- 'जैसे फोडा शरीर से ही उत्पन्न होता है, शरीर में ही बढ़ता है, शरीर का ही अनुगमन करता है और शरीर के आधार पर ही टिकता है ! इसी प्रकार समस्त पदार्थ ईश्वर से ही उत्पन्न होते हैं, ईश्वर में ही बढते हैं, और ईश्वर को ही आधार बनाकर स्थित रहते हैं।
છે. ઈશ્વરથી જ તેના જન્મ થયા છે. તે ઈશ્વર દ્વારા જ પ્રકાશિત છે, ઈશ્વરને જ અનુસરનાર છે. તે ઇશ્વરના જ આશ્રય લઈને સ્થિત છે, તાય એ છે કે—જગતના સઘળા પટ્ટાĒ ઇશ્વરથી જ ઉત્પન્ન થયા છે. ઈશ્વરમાં જ સ્થિત છે, અને ઈશ્વરમાં જ લીન થઈ જાય છે, આ વિષયમાં દૃષ્ટાન્ત બતાવતાં તેએ કહે છે કે-જેમ ફાલ્લા ફાલ્લી શરીરમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, શરીરમાં જ વધે છે. શરીરનું જ અનુગમન કરે છે. અને શરીરના આધાર પર જ ટકે છે, એજ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો ઈશ્વરથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. ઈશ્વરમાં જ વધે છે, અને ઈશ્વરને આધાર બનાવીને સ્થિત રહે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #98

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. म. १ पुण्डरोकनामाध्ययनम् करोति-'से जहा णामए अरई सिया सरीरे जाया सरीरे संवुड़ा सरीरे अमिसमण्णागया सरीरमेव अभिभूय चिट्ठति तद्यथा नाम अरतिः-रक्तविकारेण जायमाना लघुव्रणपुञ्जरूपा शरीरे जाता शरीरे संवृद्धा शरीरेऽमिसमन्वागता शरीरमेवाऽभिभूय तिष्ठति । एवमेव धम्मा वि पुरिसा दिया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति' एकमेव धर्माः सर्वपदार्या अपि पुरुषादिका यावत् पुरुष वाऽभिभय तिष्ठन्ति । 'से जहा णामए वम्मिए सिया पुढवि जाए पुढवि संवुड़े पुढवि अभिसमण्णागए पुढविमेव अभिभूय चिटई' तयशनाम वल्मीकं स्यात् पृथिवीजातं पृथिवी संवृद्धं पृथिवीमभिसमन्वागतं पृथिवीमेवाऽभिभूय-व्याप्य तिष्ठति ‘एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिटुंति' एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेशऽभिभूय तिष्ठन्ति । 'से जहा णामए रुक्खे सिया' तद्यथा नाम वृक्ष: स्यात् 'पुढवि जाए' पृथिवी जातः 'पुढवि सघुड़े' पृथिवी संद्धः 'पुढवि अभिसम
पुनः दूसरे दृष्टान्त से इसी अर्थ का समर्थन करते हैं-जैसे अरति (चित्त की उद्विग्नता) शरीर में उत्पन्न हुई, शरीर में वृद्धि को प्राप्त हुई, शरीर का ही अनुगमन करती है और शरीर के सहारे ही रहती है, इसी प्रकार सभी पदार्थ ईश्वर से ही उत्पन्न होते हैं यावत् ईश्वर के
आश्रय ही रहते हैं। __जैसे वल्मीक बांधी, गुजराती में राफडा' पृथ्वी से उत्पन्न होता है, पृथ्वी में ही बढता है, पृथ्वी में ही अनुगत रहता है और पृथ्वी को ही व्याप्त करके ठहरता है, इसी प्रकार समस्त जड़ चेतन पदार्थ भी पुरुष से ही उत्पन्न होते हैं यावत् पुरुष के ही आश्रित रहते हैं। जैसे वृक्ष पृथ्वी से उत्पन्न होते हैं पृथ्वी में वृद्धिपाता है, और
ફરીથી બીજુ સ્ટાન્ત બતાવીને આજ હેતુને વધારે દઢ કરે છે. જેમ અરતિ (ચિત્તનું ઉદ્વિગ્ન પણું) શરીરમાં ઉત્પન્ન થઈ શરીરમાં વધે છે, અને શરીરનું જ અનુશમન કરે છે, અને શરીરના આશ્રયથી રહે છે. એ જ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો ઈશ્વરથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. યાવત્ ઈશ્વરના આશયથી જ રહે છે. જેમ વલમીક (રાફડે) પૃથ્વીમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, પૃથ્વીમાં જ વધે છે, અને પૃથ્વીમાં જ સ્થિર રહે છે. અને પૃથ્વીમાં જ અનુગત રહે છે, તથા પૃથ્વીમાં જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે. એ જ પ્રમાણે સઘળા જડ અને ચેતન પદાર્થો પણ ઈવમાંથી જ ઉત્પન્ન થયા છે. યાવત પુરૂષના આશ્રयथी २७ छे.
જેમ વૃક્ષ પૃથ્વીથી ઉત્પન્ન થાય છે. પૃથ્વીમાં વધે છે, અને પૃથ્વીમાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #99

सूत्रकृताङ्गसूत्रे गागए' पृथिवीमभिसमन्वागतः, 'पुढविमेव अभिभूय चिट्ठई' पृथिवीमेवाऽभिभूय. व्याप्य तिष्ठति । 'एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाब पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति' एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमेवाऽभिभय तिष्ठन्ति । 'से जहा णामए' तद्यथा नाम 'पुक्खरिणी सिया' पुष्करिणी स्यात् वापी भवेत् 'पुढविजाया' पृथिवी जाता 'जाव पुढविमेव अभिभूय चिट्ठइ' यावत् पृथिवीमेवाऽभिभूय तिष्ठति, यथा वा वापी पृथिव्यां जायते तत्र तिष्ठति तस्यामेव लीयते 'एकमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेव अभिभूय चिट्ठति' एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषवाऽभिभूय तिष्ठन्ति । ‘से जहा णामए' तथानाम 'उदगपुक्खले सिया' उदकपुष्कलम्-उदकप्राचुर्य-जलवृद्धिः स्यात् 'उदगजाए जाव उदगमेव अभिभूप चिट्ठई' उदकजातं यावदुदकमेवाऽभिभूय तिष्ठति । एवमेव धम्मा वि पुरिसाइया जाव पुरिसमेत्र अभिभूय चिटुंति' एवमेव धर्मा अपि पुरुषादिका यावत् पुरुषमे ।। ऽभिभूय तिष्ठन्ति । यथा खलु उदकवृद्धि जलादुद्भूय जल एव स्थितं भवति, तथैव सर्व कार्यजातं पुरुषादुत्पद्य पुरुष एव तिष्ठति । ‘से जहा णामर उद गबुबुए पृथ्वी को ही व्याप्त करके ठहरता है, इसी प्रकार समस्त पदार्थ पुरुषसे ही उत्पन्न होते हैं और पुरुष को ही व्याप्त करके ठहरते हैं।
जैसे वापी 'वावडी' पृथ्वी से उत्पन्न होती है, यावत् पृथ्वी को ही व्याप्त करके रहती है और पृथ्वी में ही विलीन हो जाती है, इसी प्रकार समस्त पदार्थ पुरुष से ही उत्पन्न होते हैं यावत् पुरुष को ही व्याप्त करके रहते हैं। _ जैसे जल की वृद्धि जल से ही होती है, और जल को ही व्याप्त करके रहती है, इसी प्रकार समस्त पदार्थ पुरुष ईश्वर से ही उत्पन्न हुए हैं और पुरुष के ही आश्रय से रहते हैं। જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે. એ જ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો પુરૂષથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. અને પુરૂષમાં જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે.
જેમ વાવ પૃથ્વીમાં ઉત્પન્ન થાય છે, યાવત્ પૃથ્વીમાં જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે. અને પૃથ્વીમાં જ વિલીન થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો પુરૂષથી જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. યાવત્ પુરૂષને જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે.
જેમ જળની વૃદ્ધિ જળથી જ થાય છે. અને જળને જ વ્યાપ્ત થઈને રહે છે. એ જ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો પુરૂષ-ઈશ્વરથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. અને પુરૂષના જ આશ્રયથી રહે છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #100

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. १ पुण्डरीकन माध्ययनम्
८९
सिया' तद्यथा नाम - उदकबुदबुदः स्यात् 'उदगजाए जाव' उदकजातो यावत् 'उदगमेव - अभिभूय चिट्ठ' उदकमेवाभिभूय तिष्ठति । 'एवमेव धम्मा वि' एवमेव धर्मा अपि पुरिसाइया जाव' पुरुषादिका यावत् 'पुरिसमेव अभिभूय चिद्वंति' पुरुषमेवाऽभिभूय तिष्ठन्ति । 'जं पि य इमं समणाणं णिग्गंथाणं उदि पणीयं त्रियंजियं दुवालसँग गणिपिडयं' यदपि चेदं श्रमणानाम् - आईतानां निर्ग्रन्यानाम्मुनीश्वराणाम् उद्दिष्टम् - उपदिष्टम् प्रणीतं - तदर्थकथनेन व्यञ्जितं तेषामभिव्यक्तीकृतं द्वादशाङ्गम् आचाराङ्गादि दृष्टिवादपर्यन्तं गणिपिटकं गणिनां पिकवत् पिटकं मन्जूषारूपम् 'तं जह' तद्यथा - ' आयारो सूयगडो जाव दिट्टिवाओ' आचारः सूत्रकृतो यावद्दृष्टिवादः 'सव्यमेयं मिच्छा' सर्वमेतन्मिथ्या, जिनोक्त शास्त्रं पत्रनिर्मूलत्वान् मिथ्या, अनीश्वरप्रणीतत्वात् 'ण एयं तहियं ण एवं आहावहियं' नैतत् तथ्यम् - न सत्यम्, नैतद् याथातथ्यम् - न यथावस्थितार्थकम् 'इमं सच्चं इमं आहातहिये' इदमस्माभिः प्रतिपादितं शास्त्रं सत्यम् इदमेव तथ्यम् - यथाऽवस्थितार्थप्रकाशकम् 'ते एवं सन्नं कुव्वंति' ते - ईश्वरकारणिका एवं संज्ञां कुर्वन्ति ज्ञानं दधते 'ते एवं सन्नं संठवेंति, ते एवं सन्नं सोवद्वावयंति' ते एवं संज्ञां ज्ञानं संस्थापयन्ति, ते एवं संज्ञां सूपस्थापयन्ति- सुष्ठुतया स्वमतस्थापनं कुर्वन्ति । शास्त्रकारस्तन्मतं निराकर्त्तुमाह-सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह- है जम्बू स्वामिन्! 'तमेवं ते तज्जाइयं दुक्खं जातिउडुंति' तदेवं ते तज्जातीयं
"
,
जैसे जल का बुलबुला जल से ही उत्पन्न हुआ यावत् जलके आश्रय से रहता है, उसी प्रकार समस्त पदार्थ पुरुष से ही उत्पन्न होते हैं और यावत् पुरुष के ही आश्रित रहते हैं।
श्रमण निर्ग्रन्थों के द्वारा उपदिष्ट आचरांग से लेकर दृष्टिवाद से पर्यन्त जो द्वादशांग गणिपिटक है, वह मिथ्या है और हमारा ही मत श्रेष्ठ है, श्रेयस्कर है, उद्धारकती है । ईश्वरकारणवादियोंका यह कथन है । इस प्रकार कथन करते हुए अपने मत के अनुमार
જેમ પાણીના પરપાટા પાણીથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, યાવત્ જલના આશ્રયથી રહે છે, એજ પ્રમાણે સઘળા પદાર્થો પુરૂષથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. અને યાવત્ પુરૂષના આશ્રયથી જ રહે છે.
શ્રમણુ નિગ્રન્થા દ્વારા ઉપદેશેલ આચારાંગથી લઈને દૃષ્ટિવાદ પર્યન્ત જે દ્વાદશાંગ ગણિપિટક છે, તે મિથ્યા છે. અને અમારે મતજ શ્રેષ્ઠ છે. શ્રેયસ્કર છે. ઉદ્ધાર કરવાવાળા છે. ઈશ્વર કારણ-વાદિયાનું એવું કથન છે આ પ્રમાણે કથન કરતા થકા પેાતાના મત અનુસાર લેાકાને અનેક અનર્થાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #101

सूत्रकृताङ्गसूत्रे लोगों को अनेक अनर्थों के जनक एवं संसार में परिभ्रमण कराने वाले कार्यों में प्रवृत्त करते हुवे वे स्वयं भी सावध अनुष्ठान में प्रवृत्त होते हैं। इस प्रकार दोनों ओर से भ्रष्ट होकर वारंवार संसारचक्र को ही प्राप्त होते हैं।
वे दुःख सागर से किसी भी प्रकार त्राण नहीं पाते हैं । इस प्रकार संसार सागर में कर्म रूपी कीचड़ में फंसे हुए पुरुष के रूप में पुष्करिणी के कीचड़ में फंसे तीसरे पुरुष का व्याख्यान किया गया है।
वे इस प्रकार कहते हैं-आचारांग, सूत्रकृतांग यावत् दृष्टिवाद् यह सब जिनोक्त शास्त्र मिथ्या हैं, क्योंकि निर्मूल हैं, न ये तथ्य हैं, न याथातथ्य हैं। हमारे द्वारा प्रतिपादित शास्त्र सत्य हैं, यही वास्तविक अर्थ के प्रकाशक हैं। वे ऐसा समझाते हैं और इसी मत को सिद्ध करने का प्रयास करते हैं।
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! वे इस मत को स्वीकार करने से उत्पन्न होने वाले दुःख को नष्ट नहीं कर सकते, કરવાવાળા અને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવાવાળા કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત કરતા થકા તેઓ સ્વયં પણ સાવદ્ય અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત રહે છે. આ રીતે બન્ને બાજુથી ભ્રષ્ટ થઈને વારંવાર સંસાર ચક્રને જ પ્રાપ્ત કરે છે.
તેઓ દુખ રૂપી સંસાર સાગરથી કઈ પણ પ્રકારે રક્ષણ મેળવી શકતા નથી. આ રીતે સંસાર સાગરમાં કર્મ રૂપી કાદવમાં ફસાયેલાને પુરૂષના રૂપથી વાવના કાદવમાં ફસાયેલ ત્રીજા પુરૂષના વ્યાખ્યાન પ્રમાણે सभरा .
તેઓ આ રીતે કહે છે. આચારાંગ-સૂત્રકૃતાંગ યાવત દષ્ટિવાદ આ સઘળું જોક્ત શાસ્ત્ર મિથ્યા છે. કેમકે તે નિર્મળ છે. તે તથ્ય નથી તેમજ યથાતથ્ય પણ નથી અર્થાત તેમાં સત્યપણું નથી. અમે એ પ્રતિપાદન કરેલ શાસ્ત્ર સત્ય છે. એજ વાસ્તવિક અર્થને પ્રકાશ કરનાર છે. તેઓ આ રીતે સમજે છે. અને સમજાવે છે. અને એજ મતને સિદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે.
સુધર્મા સ્વામી જન્મે સ્વામીને કહે છે–હે જમ્મુ તેઓ આ મતને સ્વીકાર કરવાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા દુખને નાશ કરી શકતા નથી. નિર્દોષ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #102

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् दुखं नैव त्रोटयन्ति, निष्कलङ्कशास्त्रस्य निन्दनात् तद्विपरीतकुशालप्रतिपादित. जीववधादिकुत्सितकर्मकरणात् ताशकर्म ननिताऽशुभात्मकन्धनस्य विनाशने समर्था न भानास्तस्मिन् संपारवके एत्र परिभ्रमन्ति । आऽर्थेऽनुरूप दृष्टान्त पद
यति-'सउगी पंजरं जहा' शकुनिः पक्षी यथा पजरम् , यथा शकुनिः पञ्जरबन्धनघोटने समर्थो न भवति, बद्धत्वादेव तथा ते वादिनोऽपि संसारचक्रं नाऽति. क्रामन्ति सोपार्जिताऽशुभकर्मवद्धतादिति। 'ते णो एवं विपडि वेदेति' ते नो एवं विप्रतिवेदयन्ति, मोक्षमार्ग न सम्यग् जानन्ति, 'तं जहा-किरियाह वा जाव अणिरए वा तद्यथा क्रियेति वा यावद् अनिरय इति वा, क्रिपादेरारभ्य अनिरयान्तं सुकृतदुष्कृतादिकमेतदध्ययनदशममूत्रपतिपादितं वस्तु न जानन्ति यावच्छन्देन निर्दोष शास्त्र की निन्दा करने और उससे विपरीत कुशास्त्र में प्रतिपा. दित जीव हिंसा आदि कुकृत्यों को करने के कारण उत्पन्न होने वाले अशुभ बन्धन को नष्ट करने में समर्थ न होते हुए संसार चक्र में ही परिभ्रमण करते रहते हैं।
इस विषय में अनुरूप दृष्टान्त प्रदर्शित करते हैं-जैसे पक्षी पिंजरे के बन्धन को तोड़ने में समर्थ नहीं हो पाता, उसी प्रकार वे वादी भी संसार चक्र का उल्लंघन नहीं कर सकते, क्योंकि वे अपने द्वारा उपा. जित अशुभ कर्मो से बंधे हुए हैं । वे मोक्षमार्ग को स्वीकार नहीं करते। वे कहते हैं-न क्रिया है न अक्रिया है यावत् न नरक है, न नरक के अतिरिक्त अन्य कोई लोक अर्थात स्वर्ग-आदि अनरक है। अर्थात् इसी अध्ययन के दसवें सूत्र में कही हुई पुण्य पाप आदि वस्तुओं को वे स्वीकार શાસ્ત્રની નિંદા કરવાથી અને તેનાથી ઉલટા કુશાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ જીવ. હિંસા વિગેરે કુકૃત્યને કરવાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા અશુભ બન્ધનો નાશ કરવામાં સમર્થ ન થતા સંસાર ચક્રમાંજ પરિભ્રમણ કરતા રહે છે.
આ વિષયમાં તેને ચગ્ય દષ્ટાન્ત બતાવતાં કહે છે કે-જેમ પક્ષી પાંજરાના બંધનને તેડવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી, એ જ પ્રમાણે તે વાદીઓ પણ સંસાર ચક્રનું ઉલ્લંઘન કરી શકતા નથી. કેમકે તેઓ પિતાનાથી ઉપાજીત કરેલા, અશુભ કર્મોના બંધનથી બંધાયેલા હોય છે. તેઓ મોક્ષમાર્ગને સ્વીકાર કરતા નથી, તેઓ કહે છે કે કિયા નથી, તેમજ અકિયા પણ નથી, યાવત્ નરક નથી. તેમ નરકથી જુદે એ બીજે કઈ લેક પણ નથી. અર્થાત્ અનરક પણ નથી. તેમજ આ અધ્યયનના દસમા સૂત્રમાં કહેલ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #103

___ सूत्रकृतानसूत्रे अक्रिया-सुकृत-दुष्कृत-कल्याण-पाप-साध्वसाधु-सिद्धयसिद्धि - निरयपर्यन्तस्य ग्रहणं भवति । एवमेव ते विरूबरूवेहिं कम्मसमारंभेहिं विरूवरूवाई कामभोगाई' एवमेव ते विरूपरूपैः कर्मसमारम्भैः-अनेकप्रकारकर्मभिः विरूारूपान् -नानामकारकान् 'कामभोगाई' कामभोगान्-शब्दादिस्वरूपान् 'भोयणाए' उपमोगाय 'समारभंति' समारभन्ते-कर्मसमारम्भं कुर्वन्तीति भावः। 'एवामेव ते आणारिया विप्पडियन्ना' एवमेव ते अनार्या विप्रतिपन्ना:-विपरीतभावमापना: समभवन्' 'एवं सदहमाणा' एवं श्रद्दधानाः 'जाव इई' यावदिति । 'ते णो इनाए पो पाराए' नो अर्वाचे नो पाराय किन्तु-'अंतरा कामभोगेसु विसण्णा' अन्तरामध्ये कामभोगेपु-इच्छामदनरूपेषु विषण्णा निमग्ना भवन्ति 'ति' इति' तच्चे पुरिस जाए' तृतीयः पुरुष नातः 'ईसरकारणिर त्ति आहिए' ईश्वरकारणिक इत्या. ख्यातः । अयमेव तृतीयः पुरुषो यः पश्चिमदिग्विभागादागत्य स्वीय पाण्डित्यं प्रदर्शयन् पुष्करिणीमध्यस्थितं मोक्षात्मपावरपुण्डरीकमानेतुं संसारपुष्करिण्यां प्रविनहीं करते हैं । यहाँ 'यावत्' शब्द से अक्रिया सुकृत दुष्कृत कल्याण, पाप, साधु, असाधु, सिद्धि, असिद्धि एवं नरक पर्यन्त का ग्रहण करना चाहिए। इस प्रकार वे विविध प्रकार के आरंम-समारंभ करके नोना प्रकार के कामभोगों को भोगने के लिए सावध कर्म करते हैं । इस प्रकार की श्रद्धा करते हुए वे अनार्य हैं, विपरीत मान्यता ग्रहण किये हुए हैं। वे न इधर के हैं, न उधर के हैं। बीच में ही इच्छ। और मदन रूप काम भोगों में निमग्न होते हैं। ___ यह तीसरा पुरुष ईश्वर कारणवादी कहा गया है । यह वह तीसरा पुरुष है जो पश्चिम दिशा से आकर अपने पाण्डित्य को प्रकट करता हुआ पुष्करिणी के मध्य में स्थित मोक्षरूपी प्रधान पुण्डरीक को लाने के પુણ્ય, પાપ વગેરેને તેઓ સ્વીકાર કરતા નથી. અહિયાં યાવત શબ્દથી અક્રિયા સુકૃત, દુષ્કત, કલ્યાણ, પાપ, સાધુ, અસાધુ, સિદ્ધિ અસિદ્ધિ અને નરક સુધી તેઓ સ્વીકાર કરતા નથી તેમ સમજવું. આ રીતે તેઓ અનેક પ્રકારથી આરંભ, સમારંભ કરીને અનેક પ્રકારના કામોને ભેગવવા માટે સાવદ્ય કર્મ કરે છે આ પ્રમાણેની શ્રદ્ધા કરતા થકા તેઓ અનાય છે. વિપરીત માન્યતા ગ્રહણ કરેલ છે. તેઓ અહિંના નથી. તેમ ત્યાંના પણ રહેતા નથી. વચમાં જ ઈચ્છા અને મદન રૂપ કામમાં નિમગ્ન રહે છે.
આ ત્રીજો પુરૂષ ઈશ્વર કારણવાદી કહેલ છે. આ ત્રીજો પુરૂષ છે, કે જે પશ્ચિમ દિશાએથી આવીને પોતાના પાંડિત્યને પ્રગટ કરતે થકે વાવની મધ્યમાં રહેલ મેક્ષરૂપી પ્રધાન પુંડરીક-કમળને લાવવા માટે સંસાર રૂપી
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #104

समयाबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् शन् सर्वज्ञशास्त्रमतिपादितज्ञानादिमार्गस्याऽविद्वान् कर्मपके निमग्नो विनिषीदन्नेव तिष्ठति । ईश्व(स्य जगत्कर्तृत्वे युक्तरभावात्, तथा सर्वस्याऽऽत्मरूपत्वेऽनुः भवविरोधात् उभावरि पक्षौ-अनङ्गीकारपराहतौ इति सू०११ ।
मूलम्-अहावरे चउत्थे पुरिसजाए णियइवाइए त्ति आहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा४, तहेव जाव सेणावइपुत्ता वा, तेसिं च णं एगइए सड्डी भवइ, कामं तं समणा य माहणा य संपहारिंसु गमणाए जाव मए एस धम्मे सुअखाए सुपन्नत्ते भवइ । इह खलु दुवे पुरिसा भवंति एगे पुरिसे किरियमाइ. क्खइ, एगे पुरिसे णो किरियमाइक्खइ। जे य पुरिसे किरियमाइक्खइ जे य पुरिसे णो किरियमाइक्खइ दो वि ते पुरिसा तुल्ला एगट्टा कारणमावन्ना। बाले पुण एवं विप्पडिवेदेइ, कारणमावन्ने अहमंसि दुक्खामि वा सोयामि वा जूरामि वा तिप्पामि वा पीडामि वा परितप्पामि वा अहमेयप्रकासि परोवा
लिए संसार रूपी पुष्करिणी में प्रविष्ट हुआ और सर्वज्ञ प्रतिपादित ज्ञानादि रूप मोक्षमार्ग को न जानने के कारण कर्मरूपी कीचड़ में फंस कर विषाद को प्राप्त हुआ।
ईश्वर जगत् का कर्ता है, इस पक्ष को सिद्ध करने के लिए कोई युक्ति नहीं है। सभी पदार्थों को आत्मस्वरूप आत्ममय माना अनुभव से बाधित है। अतएव ये दोनों पक्ष अंगीकार न करने से ही खंडित हो जाते हैं ॥११॥ વાવમાં પ્રવેશ કર્યો અને સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલા જ્ઞાનાદિરૂપ એક્ષમાર્ગને ન જાણવાના કારણે કર્મરૂપી કાદવમાં ફસાઈને ખેદને પ્રાપ્ત થયેલ છે.
ઈશ્વર જગતના કર્તા છે. આ પક્ષને સિદ્ધ કરવા માટે કઈ પણ યુતિ નથી. સઘળા પદાર્થોને આત્મ સ્વરૂપ આત્મમય માનવામાં અનુભવથી બાધ આવે છે. તેથી જ આ બંને પક્ષેને અંગીકાર ન કરવાથી જ તે ખંડિત થઈ જાય છે. ૧૧
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #105

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
जे दुक्खइ वा सोयइ वा जरइ वा तिप्पइ वा पीडइ वा परितप्पइ वा परो एवमकासि, एवं से बाले स कारणं वा परकारणं वा एवं विप्पडिवेदेइ कारणमावन्ने। मेहावि पुण एवं विडिवेदेइ कारणमावन्ने अहमंसि दुक्खामि वा सोयामि वा जुरामि वा तिप्पामि वा पीडामि वा परितप्पामि वा, णो अहं एवमकासि परो वा जं दुक्खइ वा जाव परितप्पड़ वा णो परो एवमकासि, एवं से मेहावी सकारणं वा परकारणं वा एवं विप्पडिवेदेइ कारणमावन्ने, से बेमि पाईणं वा ४ जे तसथावरा पाणा ते एवं संघाय मागच्छंति ते एवं विपरियासमावज्जति ते एवं विवेगमागच्छति ते एवं विहाणमागच्छति ते एवं संगतियंति उवे. हाए, णो एवं विप्पडिवेदेति, तं जहा-किरियाइ वा जाव णिरएइ वा अणिरएइ वा, एवं ते विरूवरूवेहि कम्मसमारभेहिं विरूवरूवाई कामभोगाई समारभंति भोयणाए। एवमेव ते अणारिया विपडिवन्नो ते सद्दहमाणो जाव इइ ते णो हव्वाए जो पाराए अंतरा कामभोगेसु विसण्णा। चउत्थे पुरिसजाए णियइवाइए त्ति आहिए इच्चेते चत्तारि पुरिसजाया णाणापन्ना णाणाछंदा णाणासीला गाणादिट्ठी गाणारुई णाणारंभा णाणाअज्झवसाणसंजुत्ता पहीणपुवसंजोगा आरियं मग्गं असंपत्ताइइतेणो हवाए णो पाराए अंतराकामभोगेसु वितण्णा॥१२॥
छाया-अथापरश्चतुर्थः पुरुषो नियतिवादिक इत्याख्यायते । इह खलु पाच्यां वा ४ तथैव यावत् सेनापतिपुत्राः । तेषां च खलु एकः श्रद्धावान् भवति कामं तं श्रमणाश्च ब्राह्मगाश्च संप्रधाः गमनाय, यावद् मया एष धर्मः स्वाख्यातः
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #106

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.१ पुण्डरीकनामाध्ययनम् सुप्रज्ञप्तो भवति । इह खलु द्वौ पुरुषो भवतः एकः क्रियामाख्याति एकः पुरुषो नो क्रियामाख्याति । यश्च पुरुषः क्रियामाख्याति, यश्च पुरुषो नो क्रियामा. ख्याति, द्वावपि तौ पुरुषो तुल्यौ, एकार्थों एककारणमापनौ। बाला पुनरेवं विपतिवेदयति-कारणमापनोऽहमस्मि दुःख्यामि वा शोचामि वा विद्यामि वा पे वा पीडयामि वा परितप्ये वा अहमेवमकार्षम् । परो वा यद् दुःख्यति वा शो वति चा खिधति वा तेपते वा पीडयति वा परितप्यते वा परः, एवमकार्षीत् । एवं स बालः स्वकारणं वा परकारणं वा एवं विपतिवेदयति कारण मापनः । मेधावी पुनरेवं विप्रतिवेदयति कारणमापन्नः अहमस्मि दुःख्यामि वा खियामि वा तेपे वा पीडयामि वा परितप्ये वा नाहमेवमकार्षम् । परो वा यद् दुःख्यति यावत् परितप्यते वा न परः एवमकापीत् । एवं स मेधावी स्वकारणं वा परकारणं वा एवं विपतिवेदयति कारणमापन्नः । अथ ब्रीमि प्राच्यां वा ४, ये सस्थावराः प्राणाः ते एवं सङ्घातमागच्छन्ति, ते एवं विपर्यासमागच्छन्ति. ते एवं विवेकमागच्छन्ति ते एवं विधानमागच्छन्ति, ते एवं सङ्गति यन्ति उत्प्रेक्षया। नो एवं विपतिवेदयन्ति तद्यथा क्रिया-इति वा यावन्निरय इति वा, अनिरय इति वा । एवं ते विरुपरूपैः कर्मसमारम्भैः विरूपरूपान् कामभोगान् समारभन्ते भोगाय एवमेव ते अनार्या विपतिपन्नास्तत् श्रद्दधानाः यावदिति ते नो अर्वाचे नो पाराय अन्तरा कामभोगेषु विषण्णः चतुर्थः पुरुषो नियतिवादिक इत्याख्यायते इत्येते चत्वारः पुरुषजातीयाः नाना प्रज्ञाः नाना छन्दाः नाना शीलाः नाना दृष्टयः नाना रुचयः नाना रम्भाः नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः महीण पूर्वसंमोगाः आर्य मार्गम् अपाता इति नो अर्वाचे नो पाराय अन्तरा कामभोगेषु विषण्णाः ॥सस१२॥
टीका-तृतीयपुरुषपर्यन्तं निरूप्प चतुर्थपुरुषमाह-'अहावरे' इति। 'अ' तृतीयपुरुषानन्तरम् 'अबरे चउत्थे पुरिसजाए णियइवाइएत्ति आहिज्जई अपरश्चतुर्थः पुरुष जात:-नियतिवादिक इत्याख्यायते । 'इह खलु पाईणं वा ४ तहेच जाव सेणावइपुत्ता वा, इह खलु प्राच्यां वा तथैव यावत् सेनापतिपुत्रावा। इहाऽपि
'अहावरे चउत्थे पुरिसजाए' इत्यादि।
टीकार्थ-तीसरे पुरुष का वर्णन करके अब चौथे पुरुष का वर्णन करते हैं। यह चौथा पुरुष नियतिवादी कहा गया है। यहां भी पुष्करिणी की पूर्वदिशा से आरंभ करके राजा, परिषद् सेनापतिपुत्र पर्यन्त
'अहावरे चष्उत्थे पुरिसजाए' त्यादि
ટીકાથ-ત્રીજા પુરૂષનું વર્ણન કરીને હવે ચેથા પુરૂષનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. આ ચે પુરૂષ તે નિયતિવાદી સમજ, અહિયાં પણ વાવની પૂર્વ દિશાએથી આરંભીને રાજા, પરિષદ સેનાપતિ પુત્ર પર્યન્તના આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #107

९६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पुष्करिण्याः पूर्वदिशात आरम्य राजसदस्यपरिषत् सेनापतिपुत्रपर्यन्ताः सर्वेऽपि पदार्थी एतदध्ययनमथमसूत्रपदे अनुसन्धेयाः । 'तेसिं च णं एगईए सड्डी भवई' तेषां खल्वेकः श्रद्धावान् भवति । 'कामं तं समणा य माहणा य संपहारिमु गमणाए' काम-स्वेच्छया तं श्रद्धालं ज्ञात्वा, तत्समीपम् 'गमणाए' गमनाय-गन्तुम् 'समणा य' श्रमणाच 'माहणा य' ब्राह्मगाश्च 'संपहारिसु' संपधा:-निश्चिन्वन्ति, निश्चित्य-श्रद्धालोरन्तिकं गत्वा कथयन्ति । 'जाव मए एस धम्मे सुबक वाए मुपन्नत्ते भवइ' यावन्मया एष धर्मः स्वाख्यातः सुपज्ञप्तो भाति, भो धर्माभिलाषुक ! अहं भवते सत्यं धनुपदिशामि-तं च भान्तः सावधानमनप्त: शृण्वन्तु 'इह खल दुवे पुरिसा भवंति' इह-अस्मिन् लोके खलु निश्चयेन 'दुवे पुरिसा' द्वौ-द्विपकारको पुरुषो भवतः। 'एगे पुरिसे कि रियमाइक्ख' एकः पुरुषः क्रियामाख्याति, क्रियया स्वर्गमोक्षौ भवत इति प्रतिपादयति । 'एगे पुरिसे णो किरियमाइक्खई' एकः पुरुषो नो क्रियामाख्याति 'जे य पुरिसे किरियमाइक्खइ' इस अध्ययन के प्रथम सूत्रपद में कथित सब विषयों का कथन समझ लेना चाहिए। उनमें से कोई धर्मश्रद्धावान होता है। उसे श्रद्धावान् समझ कर कोई श्रमण अथवा ब्राह्मण अपनी इच्छा से उसके समीप जाने का निश्चय करते हैं और उन श्रद्धालु राजा आदि के समीप जाकर कहते हैं-हमारा यह धर्म लु आख्यात है, सरलता से समझ में आने योग्य है। हे धर्म के अभिलाषी ! मैं आप को सत्य धर्म का उपदेश करता हूं। आप उसे सावधान होकर सुनिए।
इस लोक में दो प्रकार के पुरुष होते हैं। एक वह है जो क्रिया के द्वारा ही स्वर्ग मोक्ष होना कहता है और दूसरा वह है जो क्रियावादी नहीं है अर्थात् क्रिया से स्वर्ग मोक्ष का होना नहीं मानता है। जो क्रिया
અધ્યયનના પહેલા સૂત્રમાં કહેલ સઘળા વિષયેનું કથન સમજી લેવું જોઈએ. તેમાંથી કઈ ધર્મ શ્રદ્ધાવાન હોય છે. તેને શ્રદ્ધાવાન સમજીને કેઈ શ્રમણ અથવા બ્રાહ્મણ પિતાની ઈચ્છાથી તેની પાસે જવાની ઈચ્છા કરે છે. અને તે શ્રદ્ધાલ રાજાની પાસે જઈને કહે છે કે–અમારે આ ધર્મ સઆખ્યાત છે. અને સરલ પણાથી સમજી શકાય તેવા છે. હે ધર્મના અભિલાષી ! હું આપને સત્ય ધમને ઉપદેશ કરું છું. આપ તેને સાવધાન થઈને સાંભળે.
આ લેકમાં બે પ્રકારના પુરૂષ હોય છે. એક તે તે છે કે જેઓ ક્રિયા દ્વારા જ સ્વર્ગ અને મેક્ષ થવાનું કહે છે. અને બી એ છે કે જે ક્રિયાવાદી નથી. અર્થાત્ ક્રિયાથી સ્વર્ગ અને મક્ષ થવાનું સ્વીકારતા નથી જે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #108

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.१ पुण्डरीकनामाध्ययनम् यश्च पुरुषः क्रियामाख्याति प्रतिपादयति 'जे य पुरिसे नो किरियमाइक्खई' यश्च पुरुषो नो क्रियामाख्याति 'दो वि ते पुरिसा तुल्ला एगट्ठा कारणमावन्ना' द्वावपि तौ पुरुषो तुल्यौ-समानौ, 'एगट्ठा' एकार्थो कारणमापन्नौ एकं नियतिरूपं कारणमाश्रित्य तुल्यौ स्तः किन्तु-'बाले पुण' वाला-अनः-कालेश्वरादिवादी पुनः ‘एवं' एवम्-वक्ष्यमाणरीत्या 'विप्पडि वेदेई' विप्रतिवेदयति जानाति, कारणमावन्ने' कारणमापन्नः, सुखदुःखमुकृतदुष्कृतप्रभृते: कारणं स्वकृत एवं पुरुषकारः कालेश्वरादिवाऽस्तीत्येवं कारणमभ्युपपन्नः नान्यभियत्यादिकं कारणमस्तीति, तदेवाह-'अहमंसि' अहमस्मि 'दुक्खामि वा' दुःख्यामि-शारीरमा. नसिकं दुःखमनुभवामि 'सोयामि वा' शोचामि-इष्टाऽनिष्टवियोगसंयोगजन्यं शोकमनुभवामि 'जूरामि वा' खिद्यामि-मानसिकखेदमनुभवामि 'तिप्पामि वा' तेपे-शारीरबलक्षरणेन क्षरामि 'पीडामि वा' पीडयामि-सबाह्याभ्यन्तरतया पीडा. मनुभवामि 'परितप्पामि वा' परितप्ये हृदयान्तरः परितापमनुभवामि, यदहं दुःखा. दिकमनुभवामि तत्सर्वमपि 'अहमेयमकासि अहमेवमकार्षम्, यन्मया दुःखादिकं भोल्यते तत्स मम कृतकर्मण एव फलं नाऽन्यस्य । 'परो वा जे दुक्खइ वा सोयइ वा जूरइ वा तिप्पड़ वा पीडइ वा परितप्पा वा' परो वा यद् दुख्यति चा शोचति को मानता है और जो क्रिया को नहीं मानता है, यह दोनों पुरुष समान है, दोनों एक ही कारण को प्राप्त हैं। ये दोनों ही अज्ञानी हैं क्योंकि इन्हें तत्व का ज्ञान नहीं है कि निपति से ही सभी कुछ होता है। कारण को मानने वाला अज्ञानी ऐसा समझता है। कि काल, कर्म, ईश्वर आदि ही फल के जनक हैं । वे समझते हैं कि मैं जो दुःख भोग रहा हूं, शोक पा रहा हूं, दुःख से आत्मग्लानि पा रहा हूँ, शारीरिक शक्ति को नष्ट कर रहा हूं, पीड़ित हो रहा हूं, और संतप्त हो रहा हूं, यह सब मेरे किये कर्म का फल है अथवा दूसरा कोई जो दुःख पा रहा ક્રિયાને સ્વીકારે છે. અને જે ક્રિયાને માનતા નથી આ બને પુરૂષે સરખા જ છે. અને એક જ કારણને પ્રાપ્ત થયેલા છે. આ બને અજ્ઞાની છે. કેમ કે તેઓને તત્વનું જ્ઞાન નથી. તેઓ એવું કહે છે કે નિયતથી જ સઘળું થાય છે. કારણને માનવા વાળા અજ્ઞાની એવું સમજે છે કે-કાળ, કર્મ, ઈશ્વર, વિગેરેજ ફલના આપવા વાળા છે. તેઓ સમજે છે કે-હું જે દુખ ભોગવી રહ્યો છું શોક પામી રહ્યો છું. દુઃખથી આત્મગ્લાની પામી રહ્યો છું. શારીરિક શક્તિને નાશ કરી રહ્યો છું. પીડા પામી રહ્યો છું. અને સંતાપ પામી રહ્યો છું. આ બધું મારા કરેલા કર્મનું જ ફળ છે. અથવા બીજા કોઈ જે દુઃખ પામી રહ્યા છે, શક પામી રહ્યા છે, આત્મગ્લાનિ કરી રહ્યા છે, શારીરિક
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #109

९८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
वा विद्यति वा तेपते वा पीडयति वा परितप्यते वा तत्र दुख्यति - दुःखं प्राप्नोति, शोचति - शोकं प्राप्नोति वा, विद्यति खेदं प्राप्नोति तेषते वा दुःखातिरेकेण तापं प्राप्नोति, पीडयति - पीडां प्राप्नोति, परितप्यते - परितापं प्राप्नोति, 'परो एवमकासि' पर एवमकार्षीत् यदन्यो वा दुःखादिकमनुभवति तत्सर्वं स्वयं परपीडोत्पादनेन कृतवान, तत् तस्य स्वसंपादितकर्मण एवं फलम्। एवं से वाले सकारण वा परकारणं वा एवं विष्वडिवे देइ कारणमावन्ने' एवं स बालः स्वकारणं वा परकारणं वा एवं विप्रतिवेदयति कारणमापन्नः । एवं सोऽज्ञानी कालकर्मपरमेश्वरादीनां सुखदुःखकारणत्वेन मन्यमान स्वस्य सुखदुःखयोः परकीयसुखदुःखयोat स्वकीयकर्मणः परकीयकर्मणो वा कार्यमवगच्छति इत्येतदेव तस्य बालत्वमिति । तदेवं नियतिवादी कालेश्वरादि कारणवादिनो बालत्वं प्रदर्श्य सम्पति - स्वमतं प्रदर्शयति- 'मेहावी पुण' इत्यादि । 'मेहावी पुण एवं विष्वडिवदेह कारणमावन्ने' कारणं नियतिरूपं कारणं प्राप्तो मेधावी पुनरेवं विमतिवेदयति, परन्तु - नियतिमात्रं सुखदुःखादीनां कारणमिति मन्यमानो विद्वांस्तु पुनरेवं जानाति 'अहमंसि दुक्खामि वा सोयामि वा जूामि वा तिष्यामि वा पीडामि वा परितप्पामि वा णो अहं एवमकासि, अहमस्मि दुःखामि वा - शोचामि वाहै, शोक पा रहा है, आत्मग्लानि कर रहा है, शारीरिक बल को नष्ट कर रहा है, पीड़ित होता है या ताप भोगता है, यह उसके कर्म का फल है। इस प्रकार अज्ञानी काल, कर्म, परमेश्वर आदिको सुख दुःख का कारण मानता हुआ अपने सुख दुःख का कारण अपने कर्म को और दूसरे के सुख दुःख का कारण दूसरे के कर्म को समझता है । किन्तु कारण को प्राप्त बुद्धिमान् ऐसा जानता है कि मैं दुःख भोगता हूं, शोक पा रहा हूं, दुःख से आत्मगही कर रहा हूं, शारीरिक शक्ति को नष्ट कर रहा हूं, पीड़ा पा रहा हूं, संतप्त हो रहा हूं, इसमें मेरा
-
મળના નાશ કરી રહ્યા છે, પીડા પામે છે, અથવા સંતાપ ભાગવે છે, આ બધું તેના કર્મનું જ ફળ છે. આ પ્રમાણે અજ્ઞાનીઓ ઢાળ, કમ, પરમેશ્વર વિગેરેને સુખદુઃખનુ કારણે માનતા થકા પેાતાના સુખ દુઃખનું કારણ પેાતાના ક્રમ અને ખીજાના સુખ દુઃખનું કારણ બીજાના ક્રમને સમજે છે. પરંતુ કારણને પ્રાપ્ત બુદ્ધિમાન્ એવુ' સમજે છે કે−હું દુઃખ ભાગવુ છુ,શેક પામી રહ્યો છું. દુઃખથી આત્મનિંદા કરી રહ્યો છું. શારીરિક શક્તિના નાશ કરી રહ્યો છું. પીડા પામી રહ્યો છું. સંતાપ પામી રહ્યો છું. તેમાં મેં કરેલ ક કારણુ નથી. આ બધુ દુઃખ વિગેરે નિય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #110

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
९९
विद्यामि वा तेपे वा पीडयामि वा परितप्ये वा नाहमेवमकार्षम्, यदहं शोचामि यन्मम पीडादिकं भवति न तत्र कर्मादिकं कारणम् । 'परो व जं दुक्खड़ जाव परिatus वा णो परो एवमकासि परो वा यद दुख्यति यावत्परितप्यते वा न पर एवमकार्षीत्, परोऽपि यद् दुःखादिकमनुभवति, तत्र तादृशदुःखाद्यनुभवेन कर्मणः कारणता, किन्तु सर्वमेतत्सुखदुःखादिकं स्वस्य परस्य वा तत्सर्वं नियति वलादेव आगच्छति, एवं च नियतिरेव सर्वेषां कारणम् । एवं से मेहाची सका
वापरकरणं वा एवं विष्पडिवेदेइ कारणमावन्ने' एवं स मेधावी स्वकारणं वा परकारणं वा एवं विप्रतिवेदयति कारणमापन्नः, अनेन प्रकारेण स बुद्धिमानेवमवगच्छति स्वकारणं परकारणं वा सुखदुःखादि मम परस्य वा यद्भवति न तत्स्त्रकृतपरकृतकर्मणः फलम् ' किन्तु सर्वमेतन्नियविविचेष्टितमेत्र इत्थमवधारयति विद्वान् । ' से बेमि पाई वा ४' अथ ब्रवीमि युक्तितो निश्चित्य प्रतिपादयामिप्राच्यां वा ४ - प्राच्यां - पूर्वदिशायाम् पश्चिनदिशायां दक्षिणस्यामुत्तरस्यां वा उपक्षणादूर्ध्वमधोदिशि वा 'जे तसथावारा पाणा' ये सस्थावराः प्राणाः प्राणवन्तो जीवा विद्यन्ते । 'ते एवं संघायमागच्छंति' ते माणा एवं प्रकारेण नियतिबलेनैव सङ्घातम् - औदारिकादिशरीर भावमागच्छन्ति इति अहं नियतिवादी ब्रवीमि । ये केचन सस्थावराः प्राणिनो यत्र कुत्रापि वसन्ति ते सर्वेऽपि नियतिकिया कर्म कारण नहीं है। इसी प्रकार कोई दूसरा दुःखी होता है यावत् परिताप पाता है, सो उनमें उसका किंवा कर्म कारण नहीं है। किन्तु यह सब दुःख आदि नियति के बल से ही उपस्थित होते हैं । अतएव नियति ही सब का कारण है। इस प्रकार वह बुद्धिमान पुरुष ऐसा समझता है मुझ को या दूसरे को जो भी सुख या दुःख होता है, वह स्वकृत अथवा परकृत कर्म का फल नहीं है। यह सब तो नियति का ही कारण है।
-
-
अतएव मैं ऐसा कहता हूं-पूर्वादि सभी दिशाओं में जो भी त्रस और स्थावर प्राणी हैं, वे सब नियति के बल से ही औदारिक आदि शरीरको તિના મૂળથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી નિયતી જ સઘળાનુ' કારણ છે. આ પ્રમાણે એ બુદ્ધિમાન્ પુરૂષ એવુ સમજે છે, કે મને અથવા બીજાને જે કાંઈ સુખ અથવા દુઃખ થાય છે, તે સ્વકૃત અથવા બીજાએ કરેલ કર્મીનું કૂળ નથી. આ ખધું નિયતિનું જ ભાગ્યાધીન કારણ છે. તેથી જ હું એવુ‘ કહું છુ કે—પૂત્ર વગેરે સઘળી દિશાઓમાં જે કાઈ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયેા છે, તે સઘળા નિયતિના ખળથી જ ઔદારિક વિગેરે શરીરને પ્રાપ્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #111

१००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वलेनैव शरीरसङ्घातं प्राप्नुवन्ति, तथा-नियतिबलेनैव शरीराद्वियुज्यन्ते सु सुखदुःखादिकं सर्वमेव अनुकूलपतिकूल जातं लभन्ते इति । 'ते एवं विपरियास. मावज्जति' एवं ते नियतिबलेनैव विपर्यासमागच्छन्ति, शरीरावस्थां-बालादिरूपाम् । 'ते एवं विवेगमागच्छति' ते जीवाः पूर्वोक्ताः षट्मकाराः एवम् नियतिबलेनैव विवेकं शरीरात पार्थक्यम् आगच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । 'ते एवं विहाण मागच्छंति' ते एवं विधान मागच्छन्ति, ते जीवा नियतिवलेनैव विधानं काण. त्वकुजत्वादिभावं प्राप्नुवन्ति नियतिबलेनैव बधिरान्धकाणकुब्जा भवन्तीति भावः 'ते एवं संगतियंति' एवं ते सङ्गतिं यन्ति-एवम् अनेन प्रकारेण ते नियतिबलेनैव, संगति नाना प्रकारकं मुखदुःखादिभावं प्राप्नुवन्ति सुधर्मस्वामी जम्बू स्वामिनं कथयति-'उहाए' उत्प्रेक्षया नियतिवादिनो नियतिमाश्रित्य तदुपेक्षया यत्किञ्चित्कारितया ‘णो एवं विपडिवेदेति' नो एवं ते विपतिवेदयन्ति-नियति बलेन सर्व भवतीति वदन्त स्ते 'नो' नैव एवम्-वक्ष्यमाणान् पदार्थान् विप्रतिवेदयन्ति-न जानन्ति । के ते पदार्था इत्याह-'तं जहा' तद्यथा-'किरियाइ वा जाब णिरएइ वा अणिरएइ वा क्रिया, इति वा यावत् निरय इति वा, क्रियातप्राप्त करते हैं। नियति के बल से ही शरीर से वियुक्त होते हैं । नियति से ही सुख दुःख आदि अनुकूल प्रतिकूल संवेदन करते हैं। नियनि से ही उनमें नाना प्रकार के बाल्य आदि परिमाण उत्पन्न होते हैं। नियति से ही कोई काणा, कोई कुबड़ा, कोई बहरा और कोई अन्धा होता है। इसी प्रकार वे अस और स्थावर जीव नियति के बल से ही विविध प्रकार के सुख दुःख आदि को प्राप्त होते हैं।
सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं--वे नियतिवादी आगे कहे जाने वाले पदार्थों को स्वीकार नहीं करते हैं। वे इस प्रकार क्रिया, अक्रिया यावत् नरक, अनरक आदि। यहां यावत् शब्द से पूर्वोक्त કરે છે. નિયતિના બળથી જ શરીરથી છૂટી જાય છે. નિયતિથી જ સુખ દુખ વિગેરે અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ સંવેદન કરે છે. નિયતિથી જ તેમાં અનેક પ્રકારના બાલ્ય વિગેરે અવસ્થા પ્રમાણે ઉત્પન્ન થાય છે. નિયતિથી જ કઈ કાણે, કેઈ કુબડે, કોઈ બહે, અને કેઈ આંધળે, કેઈ લુલે અને કઈ લંગડે હોય છે. એ જ પ્રમાણે આ ત્રસ અને સ્થાવર જી નિયતિના બળથી જ અનેક પ્રકારના સુખ દુઃખ વિગેરેને પ્રાપ્ત થાય છે.
સુધર્માસ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે કે–તે નિયતિ વાદી આગળ કહેવામાં આવનારા પદાર્થોને સ્વીકાર કરતા નથી. તેઓ આ પ્રમાણે ક્રિયા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #112

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् १०१ आरभ्याऽनिरयान्तपदार्थान् न स्वीकुर्वन्ति, । 'एवं ते विरूवरूवेहि कम्मसमारंभेहिं एवं ते विरूपरू:-अनेक प्रकारकैः कर्मसमारम्भैः प्राणातिपातादिसाव. घानुष्ठानः, विख्वरूवाई कामभोगाई समारभति' विरूपरूपान्-नानामकारकान् सावधकर्माऽनुष्ठानान् कामभोगान् शब्दादिरूपान् समारभन्ते कुर्वन्ति, 'भोयणाए' भोगाय 'एवमेव ते अणारिया विप्पडिपना तं सदहमाणा जाव इइ ते णो हवाए णो पाराय अन्तरा कामभोगेषु विसणा' एवमेव ते अनार्या विमतिपन्नाः तत् श्रदधानाः यावदिति ते नो अर्थाचे नो पराय अन्तरा कामभोगेषु विषण्णा, ते नियतिवादिनः काममोगादिषु आसक्ता अनार्या भ्रममुपागताः नियतिवादे श्रद्धान शीला नेह लोकं प्राप्नुवन्ति, न वा परलोकमेव प्राप्नुवन्ति किन्तु उभयतो भ्रष्टाः संजायन्ते कामादावासक्ताः । 'चउत्थे पुरिसजाए णियइवाइए ति आहिए' चतुर्थः पुरुषजातो नियतिवादिक इत्याख्यायते । 'इच्चे ते चत्तारि पुरिसजाया कल्याण, अकल्याण सिद्धि, असिद्धि सुकृत, आदि को ग्रहण कर लेना चाहिए। इस कारण वे नाना प्रकार के सावध कर्मों का अनुष्ठान करके शब्दादि कामभोगों का आरंभ करते हैं। वे अनार्य विपरीत श्रद्धान करते हुए न इधर के रहते हैं, न उधरके रहते हैं। बीच में ही काम भोगों में आसक्त हो जाते हैं । तात्पर्य यह है कि वे नियतिवादी कामभोगों में आसक्त, अनार्य, भ्रम को प्राप्त, नियति. बाद में श्रद्धा रखने वाले न अपना यह लोक सुधार पाते हैं, न पर लोक सुधार सकते हैं। दोनों ओर से भ्रष्ट हो जाते हैं।
इस प्रकार चौथा पुरुष नियतिवादी कहा गया है, ये चार पुरुष नाना प्रज्ञा वाले हैं, विभिन्न अभिप्राय वाले हैं, भिन्न भिन्न शील आचार અક્રિયા યાવત્ નરક, અનારક વિગેરે તથા યાવત્ શબ્દથી પૂર્વોક્ત કલ્યાણ, અકલ્યાણ સિદ્ધિ અસિદ્ધિ, સુકૃત, વિગેરેને સ્વીકાર કરતા નથી. આથી તેઓ અનેક પ્રકારના સાવદ્ય કર્મોનું અનુષ્ઠાન કરીને શબ્દાદિ કામને આરંભ કરે છે. તેઓ અનાર્ય–અર્થાત વિપરીત શ્રદ્ધાન કરતા થકા અહિના રહેતા નથી તેમ ત્યાંના પણ રહેતા નથી. વચમાં જ કામમાં આસક્ત થઈ જાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–તે નિયત વાદીઓ કામગોમાં આસક્ત, અનાર્ય, ભ્રમને પ્રાપ્ત થયેલા, નિયત વાદમાં શ્રદ્ધા રાખનારા પિતાને આ લેક સુધારી શકતા નથી. બન્ને બાજુથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે.
આ રીતે ચોથે પુરૂષ નિયતવાદી કહેલ છે. આ ચારે પુરૂષ અલ્પ બુદ્ધિવાળા છે. જુદા જુદા અભિપ્રાય વાળા છે. જુદા જુદા સ્વભાવ અને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #113

१०२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे णाणा पन्ना, णाणाछंदा' इत्येते चत्वारः पुरुषजातीयाः नाना प्रज्ञाः-विविधबुद्धिभिः कुशास्त्रमरूपकाः नानाछन्दाः-विभिन्नाभिपायवन्तः-कुत्सिताभिप्रायेण कुमार्ग: दर्शकाः ‘णाणासीला णाणादिट्ठी' नानाशीला:-नियतिमाश्रित्य कुत्सिताचार प्रवर्तकाः नानादृष्टयः- नानारूपा दृष्टिदर्शनं येषां ते तथा कुत्सितमार्गदर्शकाः 'णाणारुई णाणारंभा णाणा अज्झवसाण संजुत्ता' नानारुचयः-प्राणातिपाताधारम्भकारकाः अधर्म धर्मबुद्धया कुणाः नाना प्रकारकविषय भोगादिषु अभिमायवन्तः, नानारम्भाः नानाऽध्यवसानयुक्ताः । 'पहीणपुव्वसंयोगा आरियं मगं असंपत्ता' पहीणा पूर्वसंयोगाः आर्य मार्गम् आर्याणां तीर्थकराणां मार्गम्। आर्य मोक्षमापकं मार्ग सम्पग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणमप्राप्ताः। 'इइ ते णो हवाए णो पाराए' इति-अस्माकारणात ते नो अाचे-न इह लोकाय, नवा परलोकाय क्लुप्ता भवन्ति । किन्तुअंतरा कामभोगेसु विसण्णा' अन्तरा-मध्ये कामभोगेषु विषण्णाः सन्तः संसारचक्रपरिभ्रमणननितदुःखभागिनो भवन्तीति सू०१२।।
मूलभू-से बेमि पाईणं वा४ संतेगइया मणुस्सा भवंति, तं जहा-आरिया वेगे अणारिया वेगे उच्चागोया वेगे णीयागोया वाले हैं, और पृथक् पृथक् दृष्टि वाले हैं। नाना रुचि वाले, प्राणातिपात आदि आरंभ करने वाले, धर्म समझ कर अधर्म करने वाले है। ये मातापिता आदि के पूर्वकालीन संबंध को त्याग चुकने पर भी आर्य भाग अर्थात् तीर्थकरों के मार्ग को प्राप्त नहीं कर पाये हैं, अर्थात् सम्यग्दर्शन, ज्ञान, चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग को प्राप्त नहीं हुए हैं। इस कारण उनका न यह लोक सुधरता है, न परलोक सुधरता है। वे बीच ही में कामभोगों में फंस जाते हैं और संसार चक्र में परिभ्रमण के दुःख के भागी होते हैं ॥१२॥ આચાર વાળા છે, અને અલગ અલગ દષ્ટિવાળા છે. ભિન્ન રૂચિવાળા, પ્રાણા. તિપાત વિગેરે આરંભ કરવાવાળા ધર્મ સમજીને અધર્મ કરવાવાળા છે. આ માતા, પિતા, વિગેરેના પૂર્વકાળના સંબંધનો ત્યાગ કરવા છતાં પણ આર્ય માર્ગ અર્થાત તીર્થકરોના માર્ગને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. અર્થાત્ સમ્યક જ્ઞાન, સમ્યક્દર્શન, સમ્યચારિત્ર, અને સમ્યકૂતપ રૂપ મેક્ષ માગને પ્રાપ્ત થતા નથી. તે કારણે તેઓને આ લેક સુધરતું નથી તથા પરલેક પણ સુધરતો નથી. તેઓ વચમાં જ કામગોમાં ફસાઈ જાય છે. અને સંસાર ચકમાં પરિભ્રમણના દુઃખને ભેગવવા વાળા થાય છે. ૧૨ા
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #114

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् १०३ वेगे कायमता वेगे हस्समंता वेगे सुवन्ना वेगे दुवन्ना वेगे सुरूपा वेगे दुरूवा वेगे, तेसिं च णं जणजाणवयाइं परिग्गहियाई भवंति, तं जहा-अप्पयरा वा भुज्जयरावा, तहप्पगारेहिं कुलेहिं आगम्म अभिभूय एगे भिक्खायरियाए समुदिता सतो वावि एगे णायओ य अणायओ य उवगरणं च विप्पजहाय भिक्खायरियाए समुट्टिता असतो वावि एगे णायओ य अणायओ य उवगरणं च विप्पजहाय भिक्खायरियाए समुट्टिता। जे ते सतो वा असतो वा णायओ य अणायओ य उवगरणं च विप्पजहाय भिक्खायरियाए समुहिता पुवमेव तेहिं णायं भवइ, तं जहा-इह खल्लु पुरिसे अन्नमन्नं ममटाए एवं विप्पडिवेदेइ, तं जहा-खेत्तं मे वत्थू मे हिरणं मे सुवन्नं मे धणं मे धण्णं मे कंसं मे दूसं मे विउलधणकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालरत्तरयणसंतसारसावतयं मे सदा मे रूवा मे गंधा मे रसा मे फासा मे, एए खलु मे कामभोगा अहमवि एएसिं।
से मेहावी पुवामेव अप्पणा एवं समभिजाणेजा, तं जहा-इह खलु मम अन्नयरे दुक्खे रोगातंके समुप्पज्जेजाअणिढे अकंते अप्पिए असुभे अमणुन्ने अमणामे दुक्खे णो सुहे से हंता भयंतारो! कामभोगाइं मम अन्नयरं दुक्खं रोयातंक परियाइयह । अणिटुं अकंतं अप्पियं असुभं अमणुन्नं अमणामं दुक्खं णो सुहं, ताऽहं दुक्खामि वा सोयामि वा जूरामि वा तिप्पामि वा पीडामि वा परितप्पामि वा इमाओ मे
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #115

१०४
सूत्रकृतानसूने अण्णयराओ दुक्खाओ रोगातंकाओ पडिमोयह अणिट्राओ अकंताओ अप्पियाओ असुभाओ अमणुन्नाओ अमणामाओ दुक्खाओ णो सुहाओ, एवामेव णो लद्धपुत्वं भवइ, इह खलु कामभोगा णो ताणाए वा णो सरणाए वा, पुरिसे वा एगया पुचि कामभोगे विप्पजहइ, कामभोगा वा एगया पुर्दिवं पुरिसं विप्पजहंति, अन्ने खलु कामभोगा अन्नो अहमंसि, से किमंग पुण वयं अन्नमन्नेहिं कामभोगेहिं मुच्छामो ? इह संखाए णं वयं च कामभोगेहिं विप्पजहिस्सामो, से मेहावी जाणेजा बहिरंगमेयं, इणमेव उवणीयतरागं, तं जहा-माया मे पिया मे भाया मे भगिणी मे भज्जा मे पुत्ता मे धूया मे पेसा मे नत्ता मे सुण्हा मे सुहा मे पिया मे सहा मे सयणसंगंथसंथुया मे, एए खलु मम णायओ अहम वि एएसिं, एवं से मेहावी पुवामेव अप्पणा एवं समभिजाणेज्जा, इह खलु मम अन्नयरे दुक्खे रोयातके समुप्पज्जेज्जा अणिढे जाव दुक्खे णो सुहे, से हंता भयतारो! गायओ इमं मम अन्नयरं दुक्खं रोयातकं परियाइ यह अणिटुं जाव णो सुहं, ताऽहं दुक्खामि वा सोयामि वा जाव परितप्पामि वा, इमाओ मे अन्नयराओ दुक्खाओ रोगातंकाओ परिमोएह अणिट्टाओ जाव णो सुहाओ, एवमेव णो लद्धपुव्वं भवइ, तेसिं वावि भयंताराणं मम णाययाणं अन्नयरे दुक्खे रोगातके समुप्पज्जेज्जा आणिढे जाव णो सुहे, से हंता अहमेतेसिं भयंताराणं णाययाणं इमं अन्न
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #116

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् यरं दुक्खं रोयातकं परियाइयामि अणिटुं जाव णो सुहे, मा मे दुक्खंतु वा जाव मा मे परितप्पंतु वा, इमाओ णं अण्णयराओ दुक्खाओ रोगातंकाओ परिमोएमि अणिट्राओ जाव णो सुहाओ, एवमेव णो लद्धपुछ भवइ, अन्नस्स दुक्खं अन्नो न परियाइयइ अन्नेणं कडं अन्नो नो पडिसंवेदेइ पत्तेयं जायइ पत्तेयं मरइ पत्तेयं चयइ पत्तेयं उववज्जइ पत्तेयं झंझा पत्तेयं सन्ना, पत्तेयं मन्ना एवं विन्नू वेदणा, इह खलु णाइ संजोगा णो ताणाए वा णो सरणाए वा, पुरिसे वा एगया पुटिव णाइ. संजोए विप्पजहइ, गाइसंजोगा वा एगया पुट्विं पुरिसं विप्प. जहंति, अन्ने खलु णाइसंजोगा अन्नो अहमंसि, से किमंग पुण वयं अन्नमन्नेहिं णाइसंजोगेहिं मुच्छामो? इइ संखाए में वयं णाइ संजोगं विप्पजहिस्सामो। से मेहावी जाणेजा बहिरंगमेयं, इणमेव उवणीयतरागं, तं जहा-हत्था मे पाया मे बाहा मे ऊरू मे उदरं मे सीसं मे सीलं मे आऊ मे बलं मे वण्णो मे तया में छाया मे सोयं मे चक्खू मे घाणं मे जिम्मा में फासा मे ममाइज्जइ, वयाउ पडिजूरइ, तं जहा-आउसो बलाओ वण्णाओ तयाओ छायाओ सोयाओ जाव फासाओ सुसंधितो संधी विसंधी भवइ, वलियतरंगे गाए भवइ, किण्हा केसा पलिया भवंति, तं जहा-जं पि य इमं सरीरगं उरालं आहारोवइयं एवं पि य अणुपुठवेणं विप्पजहियत्वं भविस्सइ, एवं संखाए से भिक्खू भिक्खायरियाए समुट्ठिए दुहओ लोगं
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #117

१०६
सूत्रकृताङ्गसत्रे जाणेज्जा, तं जहा-जीवा चेव अजीवा चेव, तसा चैव थावरा चेव ॥सू० १३॥
छाया-अथ ब्रवीमि पाच्या वा४ सन्ति एके मनुष्या भवन्ति, तद्यथा-आर्या वा एके, अनार्या वा एके, उच्चगोत्रा वा एके, नीचगोत्रा के कायवन्तो वा एके, हस्ववन्तो वा एके, सुवर्णा वा एके, दुर्वर्णा वा एके, सुरूपा वा एके, दुरूपा वा एके तेषां च खलु जनजानपदाः परिगृहीता भवन्ति, तद्यथा-अल्पतरा वा भूयस्तरा वा। तथाप्रकारेषु कुलेषु आगत्य अभिभूय एके भिक्षाचर्यायां समुपस्थिताः सतोवाऽपि एके ज्ञातीन च अज्ञातीन् च उपकरणं च विप्रहाय भिक्षाचर्यायां समुत्थिताः असतो वाऽपि एके ज्ञातीन् च अज्ञातीन् च उपकरणं च विष हाय भिक्षाचर्यायां समुत्थिताः। ये ते सतो वा असतो वा ज्ञातीन् च अज्ञातीन् च उपकरणं च विमहाय भिक्षाचर्यायां समुस्थिताः, पूर्वमेव तैज्ञातं भवति तद्यथा इह खलु पुरुषः अन्यदन्यद् ममाऽर्थाय एवं विप्रतिवेदयति, तद्यथा-क्षेत्रं मे वास्तु मे हिरण्यं मे सुवर्ण मे धनं मे धान्यं मे कांस्यं मे दुष्यं में विपुलधनकनकरत्नमणि मौक्तिकशशिलाप्रवालरक्तरत्नसत्सारस्वापतेयं मे, शब्दा मे, रूपाणि मे, गन्धा मे रसा मे, स्पर्शा मे, एते खलु मे कामभोगाः, अहमपि एतेषाम् । अथ मेधावी पूर्वमेव आत्मना एवं समभिजानीयात्, तद्यथा-इह खलु ममान्यतरद् दुःखं रोगातङ्कः समुत्पद्येत अनिष्टः, अकान्तः, अभियः, अशुभः, अमनोज्ञः, अमनाम: दुःखं नो सुखं तद्हन्त ! भयत्रातारः! कामभोगाः, ममान्यतरद् दुःखं रोगातङ्गं पर्याददत । अनिष्टमकान्तममियमशुभममनोज्ञ ममन आमं दुःखं नो सुखम, तदहं दुख्यामि वा शोचामि वा जूरामि वा तेपे वा पीडयामि वा परितप्ये वा अस्मान्मे अन्यतराद् दुःखाद् रोगातङ्कात् पतिमोचयत अनिष्टाद् अकान्ताद् अमियाद् अशुभाद् अमनोज्ञाद् अमनामाद् दुःखान्नो सुखात्, एवमेव नो लब्धपूर्ती भवति । इह खलु कामभोगाः नो त्राणाय वा नो शरणाय वा पुरुषो वा एकदा पूर्व कामभोगान् विमजहाति, कामभोगा वा एकदा पूर्व पुरुष विप्रजहाति, अन्ये खलु कामभोगाः, अन्योऽहमस्मि तत् किमङ्ग पुनर्वय मन्यान्येषु कामभोगेषु मूर्छामः, इति संख्याय खलु वयं कामभोगान् विमहास्यामः, अथ मेधावी जानीयाद् वहिरङ्गमेतत् इदमेव उपनीततरं तद्यथा-माता मे, पिता मे, भ्राता मे, भगिनी में भयो मे, पुत्रा में, दुहितारो मे, प्रेष्या मे, नप्ता में, स्नुपा मे सुहन्मे, पियो मे, सखा मे, स्वजनसंग्रन्थसंस्तुता मे । एते मम ज्ञातयोऽहमप्येतेषाम् , एवं स मेधावी पूर्व मेंव आत्मना एवं समभिजावीयात्-इह खलु
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #118

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१०७
ममान्यतरद् दुःखं रोगातङ्को वा समुत्पयेत अनिष्टो यावद् दुःखं नो सुखं तद् हन्त ! भयत्रातारौ ज्ञातयः । इदं ममान्यतरद् दुःखं रोगातङ्कं वा पर्याददत अनिष्टं यावद् नो सुखम् । तदहं दुःखामि वा शोचामि वा यावत् परितप्ये अस्मान् मे अन्यस्माद् दुःखाद रोगातङ्कात् परिमोचयत अनिष्टाद् यावन्नो सुखात् । एवमेव नो लब्धपूर्वं भवति । तेषां वाऽपि भयत्रातॄणां मम ज्ञातीनाम् अन्यतरद् दुःखं रोगातङ्कं समुत्पद्यते अनिष्टं यावन्नो सुखं तद् हन्त ! अहमेतेषां भयत्रातॄणां ज्ञातीनाम् इदमन्यतरद् दुःखं रोगातङ्कं वा पर्याददत अनिष्टं वा यावन्नो सुखम् मा मे दुःख्यन्तु वा यावद मा में परितप्यन्तां वा अस्माद् अन्यतरस्माद् दुःखाद रोगातङ्कात् परिमोचयामि अनिष्टाद् यावन्नो सुखात् एवमेव न लब्धपूर्वे भवति ! अन्यस्य दुःख मन्यो न पर्याददत अन्येन कृतम् अन्यो नो प्रतिसंवेदयति प्रत्येकं जायते प्रत्येकं म्रियते प्रत्येकं त्यजति प्रत्येकमुपपद्यते प्रत्येकं झंझा प्रत्येकं संज्ञा प्रत्येकं मननम् एवं विद्वान् वेदना, इह खलु ज्ञातिसंयोगाः नो त्राणाय वा नो शरणाय वा पुरुषो वा एकदा पूर्व ज्ञातिसंयोगान् विप्रजहाति, ज्ञातिसंयोगा वा एकदा पूर्व पुरुषं विमजहति अन्ये खलु ज्ञातिसंयोगाः अन्योsaafस्म । अथ किमङ्ग ! पुनर्वयमन्यान्येषु ज्ञातिसंयोगेषु मूर्च्छामः, इति संख्याय खलु वयं ज्ञातिसंयोगं विपहास्यामः ! स मेधावी जानीयाद बहिरङ्गमेतत् इदमेव उपनीततरं तद्यथा - हस्तौ मे पादों मे, बाहू मे, उरू मे उदरं मे शीर्ष मे, शीलं में, आयुर्वे, बलं मे, वर्णों में, स्वचा में, छाया मे, श्रोत्रं में, चक्षु, घ्राणं मे, जिह्वा मे, स्पर्शाः में, ममायते, वयतः परिजीर्यते । तद्यथा-आयुषो बलाद् वर्णात्त्वचः छायायाः श्रोत्राद् यावत् स्पर्शात् सुवन्धितः सन्धिविसन्धी भवति वलिततरङ्गं गात्रं भवति, कृष्णाः केशाः पळिवा भवन्ति तद्यथा - यदपि च इदं शरीरम् उदारमाहारोपचितम् एतदपि च आनुपूर्व्या विमहातव्यं भविष्यति । इदं संख्याय स भिक्षु मिश्राचर्यायां समुत्थितः उभयतो लोकं जानीयात् तद्यथा - जीवाश्चैव अजीवाश्चैव त्राश्चैव स्थावराचैव ॥सू० १३||
टीका - सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं प्रत्याह हे जम्बू ! 'से बेमि पाईणं वा ४ संवेगइया मणुस्सा भवति' ' से बेमि' अथाऽहं ब्रवीमि । 'बाईण वा४' प्राच्यां वा४'से बेमि' इत्यादि ।
टीकार्य - सुषम स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं- मैं ऐसा कहना हूं। पूर्व दिशा में, पश्चिम दिशा में दक्षिण दिशा में, उत्तर दिशा में, 'से बेमि' इत्यादि
ટીકા”—સુધર્માંસ્વામી જમ્મૂસ્વામીને કહે છે કે—હુ' આ પ્રમાણે કહુ. છુ, પૂર્વ દિશામાં, પશ્ચિમ દિશામાં, દક્ષિણ દિશામાં, ઉત્તર દિશામાં ઉદવ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #119

-
१००
सूत्रशताङ्गसूत्रे पूर्वस्यो दिशि पश्चिमायां दिशि दक्षिणस्यां दिशि उत्तरस्यां दिशि 'संतेगइया' सन्त्ये के 'मणुस्सा' अनेकप्रकारका मनुष्या भवन्ति । 'तं जहा' तद्यथा-'आरिया वेगे' आर्या वा एके 'अणारिया बेगे' अनार्या वा एके, प्राच्यादिदिक्षु वसन्ति-अने के पुरुषाः केचनाऽऽर्याः केचनाऽनार्याश्च । 'उच्चागोया वेगे' उच्चगोत्रा:-विशिष्ट गोत्रवन्तो वा एके 'णीया गोया वेगे' नीचगोत्रा वा एके 'कायमंता वेगे हस्समंता. वेगे' कायवन्तो वा एके-दीर्घशरीराः, इस्ववन्तो वा एके-लघुशरीरा एके, 'मुवन्ना वेगे दुवना वेगे' सुवर्णा वा एके, दुर्वर्णा वा एके, 'सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे' सुरूपा वा शोभनरूपवन्तः, दूरूपा वा-विकृतरूपवन्तश्च एके, 'तेसिं च णं' तेषां च 'ण' इति वाक्यालङ्कारे 'जणजाणवयाई' जनजानपदा:-लोका देशाच, 'परिग्गहाई' परिग्रहा:-परिग्रहरूपेण अधीना भवन्ति । 'तं जहा' तद्यथा 'अप्पयरा वा भुज्जयरा वा अल्पतरा वा अल्पपरिग्रहवन्तः, भूयस्तरा वा-अधिकपरिग्रहवन्तः, 'तहप्पगारेहिं' तथाप्रकारेषु 'कुलेहिं' कुलेषु 'आगम्म अभिभूय' आगत्य जन्मना तादृशकुलं प्राप्य, भोगसुखादिकं चाभिभूय-तिरस्कृत्य 'एगे मिक्खायरियाए' एके केचन पुरुषा भिक्षाचर्यायाम् 'समुट्टिया' समुत्थिताः-उद्यमउर्ध्व दिशा में और अधोदिशा में अनेक प्रकार के मनुष्य होते हैं। जैसे-कोई आर्य, कोई अनार्य अर्थात् कोई ज्ञानदर्शन के अंकुर वाले और कोई उससे रहित होते हैं। कोई ऊंचे गोत्र में उत्पन्न होते हैं, और कोई नीच गोत्र में उत्पन्न होते हैं । कोई लम्बे शरीर वाले कोई छोटे शरीर वाले होते हैं । कोई सुरूप और कोई कुरूप होते हैं। लोक और देश लन लोगों का परिग्रह होता है। वह परिग्रह किसी के पास थोडा होता है, किसी के पास बहुत होता है । इस प्रकार के कुलों में से आकर और किसी कुल में जन्म लेकर भोगों का तथा सांसारिक सुखों का परित्याग करके उनमें से कोई कोई भिक्षावृत्ति के लिए उद्यत हो દિશામાં અને અદિશામાં, અનેક પ્રકારના મનુષ્ય હોય છે. જેમકે-કેઈ આર્ય, કોઈ અનાર્ય, અર્થાત કઈ જ્ઞાન દર્શનના અંકુરવાળા અને કેઈ તેના વિનાના હોય છે. કેઈ ઉંચા ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલ અને કેઈ નીચ ગેત્રમાં ઉત્પન્ન હોય છે. કોઈ લાંબા શરીરવાળા, કઈ ટૂંકા શરીરવાળા, હોય છે. કોઈ સુંદર રૂપવાળા-સુરૂપ અને કઈ કદરૂપા હોય છે. લેક અને દેશ તે લોકેને પરિગ્રહ હોય છે. તે પરિગ્રહ કોઈની પાસે થડે હોય છે, કેઈની પાસે વધારે હોય છે. આવા પ્રકારના કુલેમાંથી આવીને અને કઈ પણ કુળમાં જન્મ લઈને ભેગને તથા સંસારિક સુખને ત્યાગ કરીને તેમાંથી કઈ કઈ ભિક્ષા વૃત્તિને માટે ઉદ્યમવાળા થઈ જાય છે. અર્થાત્ ઘરને ત્યાગ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #120

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
वन्तः सन्तः 'सतो वा वि एगे णायओ य अगायओय' सतो वापि विद्यमानानेवएके केचन पुरुषाः ज्ञातीन् स्वजनान् 'य' च- पुनः अज्ञातीन् - परिजनान् च पुनः 'उवगरण' उपकरणम् - धनधान्यादिकम् 'विष्यहाय' विपहाय परित्यज्य भिक्खायरियार' भिक्षाचर्यायाम् 'समुट्टिया' समुत्थिता भवन्ति । 'असतो वात्रि एगे णायओ य उवगरणं च' एके केचन असतः - अविद्यमानानेव ज्ञातीन अज्ञातींश्च 'य' च उपकरणं धनधान्यादिकं व 'विषजहाय' विप्रहाय - परित्यज्य केचनापगत स्वजन परिजनविभवाः सन्तः 'भिक्खायरियाए ' भिक्षाचर्यायाम् 'समुट्टिया' समुत्थिता भवन्तीति 'जे ते सतो वा असतो वा णायओ य अगायओ य उनगरणं च विष्वजहाय ये ते सतो विद्यमानामेव असतः - अविद्यमानानेव ज्ञातीन् अज्ञातीं व विप्रहाय - परित्यज्य उपकरणं - धनधान्यादिकं च विहाय 'भिक्खायरियाए ' भिक्षाचर्यायाम् 'समुट्ठिया' समुत्थिताः 'पुत्रमेव तेहिं णायं भवइ' पूर्वमेव तेज्ञतं भवति । किं ज्ञावं भवति ? तदाह- 'तं जहा ' तद्यथा 'इह खलु पुरिसे' इह लोके खलु पुरुष : 'अन्नमन्नं' अन्यदन्यत्-स्वस्माद् भिन्नानेव पदार्थान् 'ममहाए' मदर्थाय 'एवं विपडिवे देह' एवं विभतिवेदयति-स्वस्मादभिन्नान् पदार्थान् मिथ्यैव अभिजाते हैं । अर्थात् गृहत्यागी बन जाते हैं। कोई कोई पुरुष विद्यमान भी बन्धु बान्धव आदि परिवार को तथा धन धान्य आदि उपकरणों को त्यागकर भिक्षाचर्या अंगीकार करते हैं और कोई कोई अविद्यमान परिवार तथा धन धान्य आदि को त्याग कर भिक्षाचर्या के लिए उद्यत होते हैं । इस प्रकार जो विद्यमान अथवा अविद्यमान परिवार को और धन धान्यादि को त्याग करके भिक्षाचर्या में उपस्थित होते हैं, उन्हें पहले से ही यह ज्ञात होता है कि इस जगत् में लोग अपने से भिन्न पदार्थों को मिथ्या अभिमान करके 'यह मेरे हैं ऐसा समझते है । वे सोचते हैं
१०९
કરવાવાળા બની જાય છે. કાઇ કાઇ પુરૂષ વિદ્યમાન એવા અ, બાંધવ વિગેરે પરિવારના તથા ધન ધાન્ય વગેરે ઉપકરણેાના ત્યાગ કરીને ભિક્ષાચર્ચાના સ્વીકાર કરે છે. અને કાઈ કાઇ અવિદ્યમાન પરિવાર તથા ધન, ધાન્ય વિગેરેના ત્યાગ કરીને ભિક્ષા ચર્યા માટે ઉદ્યમ વાળા થાય છે. આ રીતે જેઓ વિદ્યમાન અથવા અવિદ્યમાન પરિવારના તથા ધન, ધાન્ય વિગેરૈના ત્યાગ કરીને ભિક્ષા ચોંમાં ઉપસ્થિત થાય છે તેઓને પહેલેથી જ એ જાણુ હાય છે કે-મા જગમાં લેાકા પોતાનાથી જુદા એવા પદાર્થાને મિથ્યાઅભિમાન કરીને આ મારૂં છે' તેમ માને છે. તેઓ સમજે છે કે
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #121

११०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मानं कृत्वा-मदर्था इमे इत्येवं जानाति, 'तं जहां तद्यथा-'खेतं मे वत्थू मे' क्षेत्र मे वास्तु मे 'हिरणं में, सुबन्न मे, धणं धणं मे, कंस मे, दूसं मे' हिरण्यं मे सुवर्ण मे धनं मे धान्यं मे कांस्यं में यं मे वस्त्रविशेषो मे 'विउलधगकणगरयणमणिमोत्तियसंखसिलप्पयालरत्तरयणसंतसारसावतेयं मे' विपुलधनकनकरत्नमणिमौक्तिकशङ्खशिलामवालरत्नसत्सारस्वापतेयं मे सदा मे रूवा मे' शब्दा मे रूपाणि मे 'गंधा मे रसा मे फासा मे' गन्धा में-मम, रसा मे-मम, स्पर्शा मे-मम, 'एए खलु कामभोगा, अहमवि एएसिं' एते खलु कामभोगा मम, अहमप्येतेषाम् , क्षेत्रादारभ्य स्पर्शान्ताश्च विषया मम कामभोगाय सन्तीति, मेधावी यदवधारयति तदाह-'से मेहावी' इत्यादि । 'से मेहावी पूवमेव अप्पणा एवं समभिजाणेज्जा' अथ मेधावी पूर्वमेवाऽऽत्मना एवं वक्ष्यमाणपकारेण समभिजानीयात् , किं जानीयादित्याह-'तं जहा' तद्यथा 'इह खलु मम अन्नयरे' इह खलु ममाऽन्यतरत् 'दुक्खे रोयातके समुप्पज्जेज्जा' दुःख-पीडारोगः-ज्वरादिः आतङ्कः-सद्योघातियह क्षेत्र (खेत) मेरा है, यह मकान मेरा है, यह चांदी सोना मेरा है, यह धन धान्य मेरा है, यह कांसा मेरा है, यह पुष्प या वस्त्र मेरा है, ये प्रचुर धन, कनक, रत्न मणि, मोती, शंख, शिला, मूंगा, लालरत्न और उत्तम सार भूत पदार्थ मेरे हैं, मनोहर शब्द करने वाले वीणा आदि वाथ मेरे हैं, सुन्दर रूपवाली स्त्रियां मेरी हैं । इत्र-अत्तर तथा सुगंधयुक्त तैल आदि मेरे हैं, उत्तम रस एवं स्पर्श वाले पदार्थ मेरे हैं और मैं इनका स्वामी हूँ। तात्पर्य यह है कि अज्ञानीजन सांसारीक पदार्थों को अपना मानते हैं।
किन्तु ज्ञानी पुरुष को पहले ही यह समझ लेना चाहिए जव मुझे कोई दुःखातंक अर्थात् ज्वर आदि रोग तथा शीघ्रघात करने वाला
भेत२ भाइ छ. म. मान-घर मा छे. मी यांसी, सोनु भा छे. मा धन, धान्य भाई छ. . सुभाइ छ. २मा १०५ मा १ मा३' छे. म। घाम धन, जन-सोनुन मणि, माती, शम शिal, sara, भु॥ -લાલ રત્ન તથા ઉત્તમ સાર રૂપ પદાર્થો મારા છે. સુંદર શબ્દ કરવાવાળી વીણા. વિગેરે વાદ્યો મારાં છે, સુંદર રૂપવાન સ્ત્રી મારી છે. અત્તર તથા સુંગધવાળું તેલ મારૂં છે. ઉત્તમ રસ, તથા સ્પર્શવાળા પદાર્થો મારા છે, અને હું તેને માલિક છું. તાત્પર્ય એ છે કે-અજ્ઞાની મનુષ્ય સંસારના પદાર્થોને પોતાના માને છે.
પરંત જ્ઞાની પુરૂએ તે પહેલેથી જ એ જાણી લેવું જોઈએ કે-જ્યારે મને કઈ પણ દુઃખ કારક અર્થાત તાવ વિગેરે રોગ તથા શીધ્રઘાત કરવા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #122

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.१ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१११ नेत्रशूलादिकम् समुत्पद्येत,। कथंभूतोऽयं रोगान्तकस्तत्राह-'अणि?-अकतेअप्पिए असुभे-अमणुन्ने-अमणामे' अनिष्टोऽकान्तोऽशुभोऽमनोज्ञोऽमनाम:, तत्र अनिष्ट:-इष्टसुखाऽननुभावनात् , अकान्तः-अनभिलषणीयत्वात् , अप्रियाअविरतदुःखोत्पादकत्वात् , अशुभ:-अशुभाध्यवसायकारणत्वात् , अमनोज्ञ:-चिन्तनेऽपि दुःखोत्पादकत्वात् , अमन आमा-मनसः प्रतिकूलत्वात् , अतरव दुःखे दुःखरूपः णो सुहे' नो सुखरूपः 'से हंता' तद्धन्त हन्त इति खेदे 'भयंतारोकामभोगाई' हे भयत्रातारः कामभोगाः ? मम 'अन्न घर' अन्यतरद् ‘दुक्खं रोया. तंक' दुःखं रोगातङ्कम् 'परियाइयह' पर्याददत-विभागं कृत्वा, एतद् दुःखं रोगाऽऽतई यूयं गृहीत । रोगाऽऽतङ्कमेव विशिनष्टि-'अणिटुं' अनिष्टम् 'आंतं अप्पियं अनुभं अमणुन्नं अमणामं दुक्खं णो मुहं' कान्तममिपमशुभममनोज्ञममन आमं शूल आदि उत्पन्न होता है तो प्रार्थना करने पर भी ये कामभोग के साधन क्षेत्र आदि उससे छुडाने में क्या समर्थ हो सकते हैं ? कदापि नहीं । बल्कि किसी न किसी रूप में ये उन दुःखों के सहायक बन जाते हैं अतएव इन क्षेत्रवस्तु आदि में ज्ञानवान् को ममत्वबुद्धि नहीं धारण करनी चाहिए इन्हें अपना नहीं समझना चाहिए ।
रोगातंक आदि किस प्रकार के होते हैं ? सो कहते हैं-अनिष्ट अर्थात् इष्ट वस्तुओं से उत्पन्न होने वाले मुख का अनुभव नहीं कराते, अकान्त अनिच्छनीय, अप्रिय, निरन्तर दुःख उत्पन्न करने वाले, अशुभ अशुभ अध्यवसाय के जनक अमनोज्ञ विचार करने पर भी दुःखोत्पा. दक, अमनआम-दुःख उत्पन्न करने में मन के प्रतिकूल सुखरूप नहीं। વાળ શુળ વિગેરે ઉત્પન્ન થાય છે, તે વિનંતી કરવા છતાં પણ આ કામ ભેગેના સાધન રૂ૫ ખેતર વિગેરે તેનાથી બચાવવા શું સમર્થ થાય છે? કદાપિ મને તે બચાવી શકતા નથી. બલકે કોઈને કેઈ રૂપથી તેઓ એ દુઃખના સહાયક બની જાય છે. તેથી જ આ ખેતર વિગેરે વસ્તુઓમાં જ્ઞાનવાને મમત્વ બુદ્ધિ રાખવી ન જોઈએ. અર્થાત્ તે સઘળી વસ્તુઓને પોતાની માની લેવી ન જોઈએ
ગાતંક વિગેરે કેવા હોય છે? તે હવે બતાવવામાં આવે છે.-અનિષ્ટ અર્થાત ઈટ વસ્તુઓમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સુખને અનુભવ કરાવતા નથી. એકાન્ત-અનિચ્છનીય, અપ્રિય-નિરંતર દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાવાળા અશુભ-અશુભ અધ્યવસાય કરવાવાળા અમનેz-વિચાર કરવા છતાં પણ દુઃખને ઉત્પન્ન કરનાર, અમને આમ-દુઃખ ઉત્પન્ન કરવામાં મનથી પ્રતિકૂળ સુખરૂપ નહીં.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #123

११२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे दुःखं नो सुखम् । 'ताऽहं दुक्खामि वा सोयामि वा जूरामि वा तिप्पामि वा पोडामि वा परितप्पामि वा' तस्मादहं दुःख्यामि वा शोचामि वा-जूरामि वा तेपे वा पीडयामि वा परितप्ये वा 'इमाओ मे अण्णयराओ दुक्खाओ' अस्माद् मेऽन्यतराद् दुःखाद् दुःखरूपाद् रोगातङ्कात् 'पडिमोयह' पतिमोचयत । कीदृशादित्याह-'अणिटाओ' अनिष्ठात् 'अकंताओ' अकान्तात् 'अप्पियानो'
अभियात् 'असुभाओ' अशुमात् 'अमणुनाओ' अमनोज्ञात् 'अमगामाओ' अमन आमात् 'दुक्खाओ' दुःखात् दुःवरूपाद 'जो सुहाओ' नो सुखात्-नो सुखरूपात 'एवामेव णो लद्धपुव्वं भवई' एवमेव नो लब्धपूर्वो भवति । एवमेव पूर्वसदृशो न भवति एवं प्रार्थमाना अपि क्षेत्रादयः पार्थयितारं नो विमोचयन्ति, एमि दुखैः परिपीडयमानम् प्रत्युत दुःश्वस्य साक्षात् परम्परया वा
इस प्रकार के रोगातको के उत्पन्न होने पर काम भोगों से प्रार्थना की जाय कि हे भय से त्राण करने वाले कामभोगों ! मेरे इस रोगातंक का विभाग करके थे डा तुम लेलो, अर्थात् भेरे इस दुःख में तुम भागी दार बन जाओ, यह रोगातंक अमनोज्ञ है, अमनाम है, दुःख रूप है, सुखरूप नहीं है, इसके कारण मैं दुख पा रहा हूं, शोक का अनुभव कर रहा हूं, भूर रहा हूं, शारीरिक शक्ति क्षीण कर रहा हूं, पीडित हों रहा हूं और परिताप पा रहा है। इस दुःख से मुझे छुडा दो। यह दुःख मेरे लिए अनिष्ट है, अकान्त है, अप्रिय है, अशुभ है, अमनोज्ञ है, अमनोम है, दुःखदायक है, सुखद नहीं है, तो पूर्वोक्त क्षेत्र मकान धन आदि पदार्थ प्रार्थना करने वाले को कदापि दुःख से नहीं छुडा सकते।
આવા પ્રકારના ગાતકે ઉત્પન્ન થવાથી કામોને પ્રાર્થના પૂર્વક કહેવામાં આવે કે હે ભયથી રક્ષણ કરવાવાળા કામભેગે! મારા રેગમાંથી ભાગ કરીને છેડે તમે લઈ લે, અર્થાત્ મારા કંઈ દુઃખમાં તમે ભાગીદાર मनी . म स ममनोज्ञ छ, समन माम छ, हु:५३५ छे. सुभરૂપ નથી. તે કારણથી હું દુઃખ જોગવી રહ્યો છું. અને શોકને અનુભવ કરી રહ્યો છું. ગુરી રહ્યો છું. શરીરની શક્તિ ક્ષીણ કરી રહ્યો છું. પીડા પામી રહ્યો છું. અને પરિતાપ પામી રહ્યો છું. આ દુઃખથી મને છેડા. આ દુઃખ મારે માટે અનિષ્ટ છે. અકાન્ત છે. અપ્રિય છે. અશુભ છે, અમजो छे. समन भाभ. छ. हुम हाय छे. सुभ मापना२ नथी. मा प्रभार વિનંતી કરવામાં આવે તે પૂર્વોક્ત ખેચર, ઘર, ધન વિગેરે પદાર્થો પ્રાર્થના કરનારને કોઇ પણ રીતે દુઃખથી છોડાવવાને સમર્થ થતા નથી. એટલું જ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #124

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.शु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१२३ उत्पादका एव भवन्ति । इह खलु कामभोगा नो ताणाए वा नो सरणाए वा इमे कामभोगादयो नो त्राणाय-रक्षणाय भवन्ति, नो शरणाय वा भवन्ति, काम भोगात् पुरुषयोर्मध्ये एकदा पुरुषः कामभोगान् त्यजति, कदाचिस्कामभोगा एव पुरुषं त्यजति-इति दर्शयति-'पुरिसे वा' इत्यादि । 'पुरिसे वा एगया पुत्वं कामभोगे विप्पजहाइ' पुरुषो वा एकदा पूर्व कामभोगान् विपजहाति । 'कामभोगा वा एगया पुव्वं पुरिसं विपजहंति' कामभोगा वा एकदा पूर्व पुरुषं विप्रजाति, 'अन्ने खलु कामभोगा अन्नो अहमंसि' अन्ये खलु कामभोगा:-मत्तो व्यतिरिक्ता इमे कामभोगाः न तु मदात्मका: 'अन्नो अहमसि' अहं तु एभ्यः खलु काममोगे. भ्योऽन्यः-विभिन्नोऽस्मि, नाहं वा एतत्स्वरूपोऽस्मि । ‘से किमंग पुण वयं अन्न मन्नेहि कामभोगेहि मुच्छामो' तत् किमङ्ग ? पुनर्वयम् अन्यान्येषु कामभोगेषु मूमः, 'इह संखाए णं वयं च कामभोगेहि विप्पजहिस्सामो' इति संख्याय-ज्ञात्वा खल इमे क्षेत्रादयो न मत्स्वरूपाः नाऽहं वा एतत्स्वरूपः! यो यस्याऽसाधारणो धर्मः स तस्य यावत्स्वरूपम् अनुवर्तते । यथा-शैत्यं जलस्य, न तु कदाचिदपि यही नहीं, ये क्षेत्र आदि साक्षात् या परम्परा से दुःख के उत्पादक ही साबित होते हैं। ये कामभोग रक्षक नहीं होते, शरणभूत नहीं होते। या तो इनको स्वामी कहलाने वाला पुरुष कभी काम भोगों को पहले से ही त्याग देता है या ये कामभोग पहले से ही उस पुरुष को त्याग देते हैं। कामभोग भिन्न हैं और मैं भिन्न हूं अर्थात् मेरा स्वरूप इन सब से पृथक्क है। ये मेरे स्वरूप नहीं हैं, मैं इनका स्वरूप नहीं हूं। तो फिर इन भिन्न पराये काम भोगों में क्यों मैं ममता धारण करू! जो वस्तु मेरी नहीं है, जो मुझसे पृथक हो जाने वाली है, उसे मैं अपनी मानने की मूर्खता क्यों करूं? जो जिसकी वस्तु होती है, वह तीन काल નહીં પણ આ ખેતર વિગેરે સાક્ષાત અથવા પરંપરાથી દુઃખને ઉત્પન્ન કરનાર જ સાબિત થાય છે. આ કામગે રક્ષણ કરવાવાળા હોતા નથી. શરણું રૂપ થતા નથી. અથવા તે તેનો સ્વામી કહેવડાવનાર પુરૂષ કોઈવાર કામભેગોને ત્યાગ કરે છે, અથવા એ કામો પહેલેથી જ તે પુરૂષને ત્યાગ કરી દે છે. કામ જૂદાં છે, અને હું જ છું. અર્થાત્ મારૂં સ્વરૂપ આનાથી જૂદું છે. આ મારું સ્વરૂપ નથી. હું તેનું સ્વરૂપ નથી, તે પછી આ ભિન્ન એટલે કે પારકા એવા કામોમાં હું શા માટે મમતાપણું ધારણ કરૂં ? જે વસ્તુ મારી નથી, જે મારાથી અલગ થવા વાળી છે, તેને હું પિતાની માનવાનું મુખપણું શા માટે કરૂં ? જે વરતુ જેની હેય છે,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #125

११४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तं त्यजति। यदि क्षेत्रादयो मत्स्वरूपा भवेयु स्तदा मां परित्यज्य न कापि तिष्ठेयुः। परन्तु-नैव दृश्यते यन्मयि विद्यमानेऽपि एते मां विहाय अन्यत्र गच्छन्ति। मयि मृते चैतेऽत्रच स्थास्यन्ति, मयि दुःखिते नैते मन्त्राणाय प्रवर्तन्ते, अत इमे मया नो ग्रहीतव्याः, इति ज्ञात्वा 'कामभोगेहि' कामभोगान् 'विप्पजहिस्सामो' विग्रहास्यामः-परित्यक्ष्यामः । में भी उससे अलग नहीं हो सकती। शीतलता जल का धर्म है अतः वह कदापि जल का परित्याग नहीं करता। यदि ये खेत मकान आदि मेरे स्वरूप होते तो सदा काल मेरे साथ रहते। मुझे त्याग कर न जाते ! किन्तु ऐसा देखा नहीं जाता ! मैं विद्यमान रहता हूँ फिर भी ये मुझे छोड़ कर अन्यत्र चले जाते हैं। मेरी मौजूदगी में ही दूसरे के धन जाते हैं। देखते देखते पराये हो जाते हैं। मेरे मर जाने पर और अन्यत्र चले जाने पर ये यहीं रह जाएंगे। जब मैं दुःखी होता हूं तो पे मेरी रक्षा नहीं करते। अतएव इन्हें ग्रहण करना मेरे लिए उचित नहीं है। वास्तव में ये कामभोग के साधन सुखदायी नहीं है। इनके कारण अन्तःकरण में घोर अशान्ति और व्याकलता उत्पन्न होती रहती है। ये मुझे अपने शुद्ध चिदानन्द स्वरूप की और झांकने नहीं देते। मैं अपने जीवन का अमूल्य समय इनकी रक्षा और वृद्धि में ही व्यय कर रहा हूं परन्तु बदले में इनसे क्या पा रहा हूं? लेश मात्र તે ત્રણે કાળમાં પણ તેનાથી જુદી થતી નથી, જેમકે ઠંડા પણું તે જલને ધર્મ છે, તે શીતલ પણું જલને ત્યાગ કરતું નથી. જે આ ખેતર, મકાન, વિગેરે સાધને મારા નિજ સ્વરૂપ હેત તે સદાકાળ મારી સાથે જ રહેતા મારે ત્યાગ કરીને તે જાત નહીં. પરંતુ એવું જોવામાં આવતું નથી, હું વિદ્યમાન રહું છું, તે પણ આ મને છોડીને બીજે ચાલ્યા જાય છે. મારી હાજરીમાં જ તે બીજાના બની જાય છે. મારા મરી જવાથી અથવા બીજે જવાથી આ અહીંજ રહી જશે. જ્યારે હું દુઃખી બનું છું તે આ મારૂં રક્ષણ કરી શકતા નથી. તેથી જ તેને ગ્રહણ કરવું તે મને ચોગ્ય નથી, વાસ્તવિક રીતે આ કામભોગના સાધને સુખને આપવાવાળા હોતા નથી, તેના આશ્રાથી અંતઃકરણમાં ઘેર અશાંતિ અને વ્યાકુળપણું ઉત્પન થતું રહે છે. તે મને મારા શુદ્ધ ચિદાનંદ સ્વરૂપ તરફ જુકવા-વળવા દેતા નથી. હું મારા જીવનને અમૂલ્ય સમય આની રક્ષા અને તેને વધારવામાં જ વીતાવી રહ્યો છું. પરંતુ તેના બદલામાં તેનાથી શું મેળવું છું? આ લેશમાત્ર પણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #126

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् ___ 'से मेहावी जाणेज्जा' अथ मेधावी एवं जानीयात्, 'बहिरंगमेय' बहिरङ्गमेतत्, सर्वमेतन्न मत्स्वरूपम्, किन्तु-बहिरङ्गम् विमिन्नमेव, 'इणमेव उवणीयतरग' इहमेवोपनीततरम्, एतेभ्यः खलु क्षेत्रादिभ्यः समीपवत्तिनो वक्ष्यमाणा मातृपित्रादयः, एव । 'तं जहा' तद्यथा-'माया मे पिया मे' माता मे पिता में 'भाया मे भगिणी मे' भ्राता में भगिनी मे 'मज्जा मे पुत्ता में भार्या मे पुत्रा मे 'धृया मे पेसा में दुहितारो में मेध्या में 'नत्ता मे सुण्हा में नप्ता मे नप्ता पौत्रा, स्नुषा मे-स्नुषा-पुत्र वधूः 'सुहा मे पिया में' मुहम्मे-मित्र में प्रिया मे 'सहा मे' सखा मे 'सयणसंगथसंथुया में स्व जनसंग्रन्थसंस्तुता मे, पूर्वाऽपरपरिचिताः जननीजन कादयः, तत्परिचिताः सम्बन्धिनश्च में विद्यन्ते, तत्र स्वजनाः जननीजनकादयः, तत्परिचिताः सम्बन्धिनश्च में विद्यन्ते, पूर्वसंयोगा:संग्रन्थाः, पश्चात् संयोगाः श्वशुरादयः, संस्तुताः सामान्यतः परिचितार, भी शान्ति ये प्रदान नहीं कर सकते। अतएव इनको ग्रहण न करना और अपना न मानना ही मेरे लिए श्रेयस्कर है। मैं इनका त्याग कर दूंगा!
बुद्धिमान् पुरुष ऐसा समझे-खेत, मकान आदि पदार्थ तो मुझसे भिन्न हैं ही, किन्तु इन पदार्थों से भी जो अधिक समीपवत्तीं हैं, जैसे कि मेरी माता है, मेरा पिता है मेरा भ्राता है, मेरी भगिनी है, मेरी भार्या (पत्नी) है, मेरे पुत्र है, मेरे नौकर चाकर हैं, मेरे नाती पोते हैं पुत्रवधू है, मित्र हैं, प्रियजन हैं, आगे पीछे के परिचित एवं सम्बन्धी हैं। स्वजन अर्थात् पूर्वापर परिचित माता पिता आदि, संग्रन्थ अर्थात् बाद के संबंधी जैसे श्वशुर आदि और संस्तुत अर्थात् सामान्य रूप से શાંતિ આપી શકતા નથી, તેથી જ તેને ગ્રહણ ન કરવું અને પિતાનું ન માનવું એ જ મારા માટે કલ્યાણ કારક છે. જેથી હું તેને ત્યાગ કરી દઈશ.
બુદ્ધિમાન પુરૂષ આ પ્રમાણે સમજે કે–ખેતર, મકાન, વિગેરે પદાર્થો તે મારાથી જુદા છે જ, પરંતુ આ પદાર્થોથી પણ જે વધારે નજીક છે જેમકે-આ મારી માતા છે, મારા પિતા છે, મારો ભાઈ છે, મારી બહેન છે, મારી સ્ત્રી છે, મારા પુત્રો છે, મારા નોકર ચાકર છે. મારા પૌત્રો છે. પુત્રવધૂઓ છે. પ્રિયજને છે, સખા છે. આગળ પાછળના પરિચિત અને સંબંધી વર્ગ છે, સ્વજન-અર્થાત્ પૂર્વાપરના પરિચયવાળા માતા પિતા વિગેરે સંબધી અર્થાત્ પછીના સંબંધ વાળાઓ જેમકે સાસરા વિગેરે અને સંરતુત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #127

११६
-
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'एए खल मम णायओ' एते खलु मम ज्ञातयः, 'अहमवि एएसि' अहमपि एतेषाम्, क्षेत्रधनधान्याचपेक्षया इमे सम्बन्धिनोऽन्तरङ्गा विद्यन्ते । 'एवं से मेहाची पुन्नामेव अप्पणा एवं समभिजाणेज्मा' एवं स मेधावी सदसदविवेकवान्, पूर्वमेव-आत्मना-स्वयमेव-अन्वयव्यतिरेकाभ्यां समभिजानीयात् इह खलु मम अन्नयरे' इह खलु ममाऽन्यतरत्, 'दुक्खे रोयातं के समुप्पज्जेज्जा' दुःख रोगातङ्कः समुत्पद्येत, कीदृशः ? इत्याह-'अणिढे जाव दुक्खे णो सुहे' अनिष्टो यावदुःखं नो सुखम्, एतेषां मातपुत्र कलत्रादीनां सद्भावेऽपि यदि कदाचिद्रोगा भवेयु स्तदा किमेते-तेभ्यो दुःखादिभ्य संरक्षणं करिष्यन्ति इति विचारयेत, 'से इंता' तद् हन्त ! 'भयंतारो णायो' भयत्रातारो ज्ञातयः, 'इमं मम अन्नयरं दुक्खं रोयातकं' इदं ममाऽन्यतरदुःखं रोगातङ्क वा 'परियाइयह' पर्याददत बिभ. ज्य विभज्य-विभागशः कृत्वा गृहीत 'अणिढं जाव णो सुहे' अनिष्टं यावन्नो सुखम्-नो सुखजनकम्, यद्यहं समुपस्थिते रोगातङ्के ज्ञातीन्-कथयिष्यामि-यत् हे परिचित हैं। ये मेरे ज्ञातिजन हैं और मैं इनका हूं। खेत, धन, धान्य आदि की अपेक्षा ये संबंधी अन्तरंग हैं।
सत् असत् के विवेक से सम्पन्न पुरुष इनके विषय में पहले से ही समझ ले कि कदाचित् मुझे किसी प्रकार का दुःख या आतंक उत्पन्न हो जाय, जो अनिष्ट यावत् दुःखदायी हो और सुखदायी न हो, तो क्या ये माता पिता आदि उस दुःख से मेरी रक्षा कर सकेगे? नहीं, कदापि नहीं। उस समय मैं इनसे प्रार्थना करूं कि-हे भयत्राता ज्ञाति जनो! मुझे यह दुःख उत्पन्न हुआ है, जो कष्टप्रद और सुखप्रद नहीं है, इसे थोड़ा थोड़ा बांट कर ग्रहण कर लो, जिससे सारा का सारा અર્થાત્ સામાન્ય પણાથી પરિચય વાળા આ મારા જ્ઞાતિજને છે, અને હું તેઓને છું. ખેતર, ધન, ધાન્ય વિગેરેના કરતાં આ અંતરંગ સંબધી છે.
સત્ અસના વિવેકથી યુક્ત પુરૂષ એમના વિષયમાં પહેલેથી સમજી લે કેકદાચ મને કઈ પ્રકારનું દુઃખ અથવા આતંક સઘોઘાતિ શૂલાદિ ઉત્પન્ન થઈ જાય કે જે અનિષ્ટ યાવતું દુઃખ દેનાર હોય, અને સુખ આપનાર ન હોય, તે શું આ માતા પિતા વિગેરે તે દુઃખથી મારું રક્ષણ કરી શકશે ? અર્થાત્ નહીં કરી શકે કઈ કાળે તેઓ દુઃખથી મારું રક્ષણ કરી શકે તેમ નથી. તે વખતે હું તેઓને પ્રાર્થના કરું કે-હે ભયથી રક્ષણ કરવાવાળા જ્ઞાતિજને! મને આ દુઃખ ઉત્પન થયું છે. જે કષ્ટપ્રદ છે. અને સુખ આપનાર નથી. તેને થોડું થોડું વહેંચીને તમે લઈ લે, કે જેથી સંપૂર્ણ મારે એકલાએ.જ ભેગવવું
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #128

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् ११७ ज्ञातयो मे दुःखं रोगातङ्क विभज्य भवन्तो गृह्णन्तु-यतो यततोऽपि दुःखमिदमनिष्टमापतितम्, तदा केऽपि तदुद्धरणे न समर्था भविष्यन्ति, 'ताहं दुक्खामि वा सोयामि वा जाव परितप्पामि वा' तदहं दुःख्यामि वा शोचामि यावत्परितप्ये वा 'इमाओ अन्नयराओ दुक्खाओ रोगातकाओ परिमोएह अणिट्ठाओ जाव णो सुहाओ' अस्मान्मेऽन्यतरस्माद्दुःखा द्रोगातङ्कात् परिमोच यत-अनिष्टाद् यावन्नो सुखात् । यदहं दुःखेन शोचामि अतो यूयमनिष्टान्मां रक्षतेति । एवमेव णो लद्धपुब्ध भवइ' एवमेव नो लब्धपूर्वो भवति, एवं दुःखविमोक्षाय प्रार्थितोऽपि बान्धवो दुःखाद् रोगातङ्काद् मां रक्षयेदित्येवं न सम्भवति कथमपि, 'तेसि वा वि भयंताराणं ममण्णाययाणं अन्नयरे दुक्खे रोयातं के समुपज्जेज्जा' तेषां वापि भयत्रातृणां मम ज्ञातीनामन्यतरद् दुःख रोगातकं समुत्पद्येत 'अणिढे जाव णो मुहे' अनिष्टं यावन्नो सुखम् ‘से हता' तत्-तस्मात्कारणात् इन्त-खेदे 'अहमेतेसि मुझ अकेलेको ही न भोगना पड़े और बंट जाने से हल्का हो जाय। क्या ऐसी प्रार्थना करने पर वे मेरा उद्धार कर सकेंगे? क्या उस दुःख का बंटवारा करके ग्रहण कर लेगें ? किन्तु न ऐसा कभी हुआ है और न होगा। इस प्रकार की प्रार्थना करने पर भी ज्ञातिजन उस दुःखमय रोगातंक से मेरी रक्षा नहीं कर सकेंगे। ___ ज्ञातिजन मेरा दुःख नहीं वांट सकते, इतनाही नहीं, मैं भी उनके दुःख वांटने में समर्थ नहीं है। उन भय से रक्षा करने वाले ज्ञातिजनोंको कोई अनिष्ट यावत् असुखरूप रोगातंक उत्पन्न हो जाय और मैं चाहूं कि मैं उनको इस अनिष्ट अवांछनीय यावत् असुख रूप रोगांतक से छुड़ा लूं, तो भी ऐसा कर नहीं सकता! मैं सफल नहीं हो सकता। ન પડે. અને વહેંચાઈ જવાથી તે હલ્ફ થઈ જાય, આ રીતે પ્રાર્થના કરવાથી છે તેઓ મારે ઉદ્ધાર કરી શકશે? શું તે દુઃખની વહેચણી કરીને તેઓ ગ્રહણ કરી લેશે ? પરંતુ એવું કદી થયું નથી, અને થશે પણ નહીં. આવા પ્રકારની પ્રાર્થના કરવા છતાં પણ જ્ઞાતિજને તે દુઃખરૂપ રોગતંકથી મારૂ રક્ષણ કરી શકશે નહીં.
જ્ઞાતિજને મારું દુઃખ વહેંચી શકશે નહીં. એટલું જ નહીં પણ હું પણ તેઓનું દુઃખ વહેંચીને લઈ શકવાને સમર્થ નથી. તે ભયથી રક્ષા કરવા વાળા જ્ઞાતિજનોને કેઈ અનિષ્ટ અવાંછનીય યાવત્ અસુખરૂપ રોગાતંક ઉત્પન થઈ જાય અને હું તેઓને તે અનિષ્ટ. અવાંછનીય યાવત્ અસુખ રૂપ રોગતંકથી છેડાવી લઉ, તે પણ એવું હું કરી શકતું નથી. તેનું શું કારણ છે?
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #129

११८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
भयंताराणं णाययाणं इमं अन्नयरं' अहमेतेषां भयत्रातॄणां ज्ञातीनाम् इदमन्यतरत् 'दुक्खे' दुःखम् ' रोयाक' रोगातङ्कं वा 'परियाइयामि' पर्याददेप्रविभज्य गृह्णामि 'अणि जाव णो सुहे' अनिष्टं यावन्नो सुखम् ' मा मे दुखं तु वा जाब मा मे परितप्पंतु वा' मा मे दुःख्यन्तु यावन्मा मे परितप्यन्तां वा मे मम इमे परिवाराः मा दुःखमासादयन्तु परितापं मा प्राप्नुयुः कस्मात् 'इमाओ णं अण्गयराओ' अस्मादन्यतरस्मात् ' दुक्खाओ रोगातं काओ' दुःखाद् रोगातङ्कात् 'परिमोएमि' परिमोचयामि 'अणिट्ठाओ' अनिष्टात् 'जात्र णो सुहाओ' यावन्नो सुखात् अहमेतान् स्वकीयपरिवारान् रोगादिभ्यो मोचयिष्यामीति विचारे कृतेऽपि सः 'एवमेव णो लडपुत्रो भवई' एवमेव नो लब्धपूर्वो भवति, तत्र नाsहं सफलमयत्नो भवामि, कुतो न सफलमयत्नो भवति जन्तु रन्यस्य दुःखस्य तत्र कारणं दर्शयति स्वयमेव 'अन्नस्स दुक्खं अन्नो न परियाइयई' अन्यस्य दुःखमन्यो न पर्याइते- विभज्य गृह्णाति । 'अन्नेन कडे अन्नो नो पडिवेदेई' अन्येन कृतमन्यो न प्रतिवेदयति, 'पत्तेयं जायइ पत्तेयं मरइ' प्रत्येकं जायते प्रत्येकं म्रियते, 'पत्तेयं चय' प्रत्येकं त्यजति 'पत्तेयं उववज्जह' प्रत्येकमुपपद्यते 'पत्तेयं झंझ' प्रत्येक झंझा कषायसम्बन्धोऽपि एकैकस्य भवति 'पत्तेयं सन्ना' प्रत्येकं संज्ञा 'पत्तेयं
इसका कारण क्या हैं? एक मनुष्य दूसरे मनुष्य को दुःख से बचाने या उसे बांट लेने में क्यों समर्थ नहीं होता ? इसका कारण आगे बतलाया जायगा है ।
सत्य यह है कि दूसरे के दुःख को दूसरा कोई भी बांट कर ले नहीं सकता। दूसरे के किये शुभ अशुभ कर्म को दूसरा कोई भोग नहीं सकता। जीव अकेला ही जन्मता है, अकेला ही मरता है, अकेला ही वर्तमान भव का या सम्पत्ति का त्याग करता है, अकेला ही नवीन भव या सम्पत्ति को ग्रहण करता है। अकेला ही कषाय से युक्त होता
એક મનુષ્ય બીજા મનુષ્યને દુઃખથી ખચાવવામાં અથવા તેને વહેંચી લેવામાં ક્રમ સમથ થતા નથી ? તેનુ' કારણુ આગળ ખતાવવામાં આવશે. સાચું તે એ છે કે—ખીજાના દુઃખને અન્ય કાઈ પણ વહે'ચીને લઈ શકતા નથી. ખીજાએ કરેલ શુભ અશુભ કર્મોને ીજુ કાઇ ભેાગવી શકતું નથી. જીવ એકલા જ જન્મે છે, અને એકલા જ મરે છે. એક્લા જ વમાન ભવને અથવા સંપત્તિના ત્યાગ કરે છે. એકલા જ નવા ભવ અથવા સ'પત્તિને ગ્રહણ કરે છે. એકલેા જ કષાયથી યુક્ત થાય છે. દરેકની સ`જ્ઞા અલગ હોય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #130

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् मन्ना' प्रत्येकं मननम् एवं विन्न वेयणा' एवमेव विद्वान् वेदना, एवमेव प्रत्येक विद्वान् भवति, प्रत्येकं च वेदना-सुखदुःखानुभयो भवत्ति, नहि मिलित्वा सुख दुःखादीनां भोगो भवति, अपि तु येन यव कृतम् तत्फलं सुखदुःखादि तेनैव भुज्यते, नाऽन्यकृतमन्येन, अन्यथा- कृतस्य हानिः, अवस्याऽऽगमश्व प्रसज्येत, 'इह खलु णाइसंजोगा णो ताणाए वा णो सरणाए वा, पुरिसे वा एगया पुन्धि णाइसंजोए विपजहाई' इह खलु ज्ञातिसंयोगा नो त्राणाय वा नो शरणाय वा, पुरुषो वा एकदा पूर्व ज्ञातिसंयोगान् विपनहाति, 'णाइसंजोया वा एगया पुन्धि पुरिस विपजहंति' ज्ञातिसंयोगा वा एकदा पूर्व पुरुष विप्रनहति, 'अण्णे खलु णाइसंजोगा अन्नो अहमसि' अन्ये खलु है, प्रत्येक की संज्ञा अलग होतो है, प्रत्येक का मनन चिन्ता अलग २ है, प्रत्येक की विद्वत्ता और प्रत्येक का सुख दुःख अलग अलग होता है।
तात्पर्य यह है कि जिसने जैसा कर्म किया है, वह उसके फलस्त्र. रूह वैसा ही सुख या दुःख भोगता है, अन्य के किये को कोई अन्य नहीं भोगता। ऐसा हो तो कृतहानि और अकृताभ्यागम नामक दोषों का प्रसंग होगा अर्थात् कम का कर्ता तो उसके फल भोग से वंचित रह जाएगा और जिसने कर्म नहीं किया उसे उसका फल भोगना पडेगा ! इस प्रकार कर्म भोग की सम्पूर्ण व्यवस्था ही भंग हो जाएगी।
इस प्रकार यह निश्चित है कि ज्ञातिजनों के संयोग त्राण या शरण रूप नहीं है । या तो पुरुष ही पहले ज्ञातिजनों के संयोग को त्याग देता है या ज्ञातिसंयोग उस पुरुष को पहले त्याग देते हैं। અલગ હોય છે. દરેકનું મનન ચિંતન અલગ અલગ હોય છે. વિદ્વત્તા અને દરેકનું સુખ દુખ અલગ અલગ હોય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે જેણે જેવું કામ કર્યું હોય છે, તે તેના ફલરૂપે એવું જ સુખ અને દુઃખ ભોગવે છે. તેણે કરેલ કમને બીજે કઈ ભેગ વતું નથી. એમ હોય તે કૃતિહાનિ અને અકૃતાભ્યાગમ નામને દેષ આવ. વાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. અર્થાત્ કમનો કરનારો તે તેનું ફળ ભેગવ્યા વિનાને રહી જશે. અને જેણે કર્મ કર્યું નથી, તેને તેનું ફળ ભોગવવું પડશે. આ રીતે કમભેગની સમગ્ર વ્યવસ્થા જ ભાંગી પડશે.
આ રીતે એ નિશ્ચિત છે કે–જ્ઞાતિ જનેને સંયોગ ત્રાણુ અથવા શરણ રૂપ થતું નથી. અથવા તે પુરૂષ જ પહેલાં જ્ઞાતિ જનોના સંગને ત્યાગ કરી દે. અથવા જ્ઞાતિ સંગ તે પુરૂષને પહેલાં ત્યાગ કરી દે છે. જ્ઞાતિ સંગ મારાથી ભિવ છે, હું જ્ઞાતિ સંયોગથી ભિન્ન છું. આવી
श्री सूत्रता। सूत्र : ४

Page #131

१२०
सूत्रकृतामसूत्र ज्ञातिसंयोगाः, अन्योऽहमस्मि 'से किमंग पुण' तत् किमङ्ग पुनः 'वयं अन्न मन्नेहिं णाइसंजोगेहिं मुच्छामो' क्यमन्यान्येषु ज्ञातिसंयोगेषु मूर्छामः, 'इ संखाए णं वयं णाइसंजोगं विप्पजहिस्सामो' इति संख्याय-इत्येवं ज्ञातिसंयोग विषये संख्याय-विचार्य खच तं ज्ञातिसंयोगं विमहास्यामः-त्यक्ष्यामः। 'से मेहावी जाणेज्जा' स मेंधावी जानीयात् बहिरंगमेयं' बहिरङ्गमेतत्-ज्ञातिसंयोगादिकम् , उक्तंच
___'कस्य माता पिता कस्य, कस्य भ्राता सहोदरः' इत्यादि। ज्ञाति संयोग मुझसे भिन्न हैं, मैं ज्ञातिसंयोगों से भिन्न हूं ऐसी स्थिति में हम ज्ञातिसंयोगों में क्यों मूर्छाभाव धारण करें ? कहीं भी आल. क्ति धारण करना उचित नहीं है। कदाचित् वह हो भी तो अपने में अपनी आत्मा में ही होनी चाहिए। स्व से भिन्न परपदार्थों में आसक्ति होना किसी भी प्रकार श्रेयस्कर नहीं है । वह सर्वथा अशान्ति, आकु लता, चिन्ता, शोक और दुःख का ही कारण होती है। जैसे पशु तथा धन धान्य आदि सर्वथा बहिरंग हैं। उसी प्रकार बन्धु बान्धव भी सर्वथा भिन्न परपदार्थ हैं। अतएव उनमें ममत्वबुद्धि स्थापित करना श्रेयस्कर नहीं है। इस प्रकार जान कर हम ज्ञाति संबंध का परित्याग कर वेगें, ऐसा विवेक शील पुरुष को विचार करना चाहिए। कहा भी है-'इस परिवर्तनशील संसार में कौन किप्तकी माता है, कौन किसका पिता है, कौन किसका सहोदर भाई है।' अर्थात् निश्चय दृष्टि से किसी સ્થિતિમાં હું જ્ઞાતિજનમાં શા માટે મૂચ્છભાવ-વિશ્વાસ રાખું? ક્યાંઈ પણ આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ. કદાચ આસક્તિ હોય તે તે પિતાનામાં પિતાના આત્મામાં જ હોવી જોઈએ. પિતાનાથી જૂદા અન્ય પદાર્થોમાં આસક્તિ હેવી કોઈ પણ રીતે શ્રેયસ્કર નથી. તે સર્વથા અશાંતિ, આકુલ પણું, ચિંતા, શેક, અને દુઃખનું જ કારણ હોય છે. જેમ પશુ અને ધન, ધાન્ય વિગેરે સર્વ પ્રકારથી બહિરંગ છે, તે જ રીતે બધુ, બાંધવ, વિગેરે પણ સર્વથા ભિન્ન અર્થાત્ પરપદાર્થ છે. તેથી જ તેમાં મમત્વપણું રાખવું તે શ્રેયસ્કર નથી. આ પ્રમાણે સમજીને હું જ્ઞાતિ સંબંધનો ત્યાગ કરી દઈશ આ પ્રમાણે વિવેક વાળા પુરૂષે વિચારવું જોઈએ. કહ્યું પણ છે કે-પરિવર્તન વાળા એવા આ સંસારમાં કણ કોની મા છે ? કોણ કોના પિતા છે? કેણ કોને ભાઈ છે? અર્થાત્ નિશ્ચય દષ્ટિથી કેઈ જીવને બીજા જીવ સાથે કાંઈજ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #132

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. १ पुण्डरोकनामाध्ययनम् ___ १२१
किन्तु-ज्ञातिसंयोगाद्यपेक्षया 'इणमेव उवणीयतराग' इदमेवोपनीततरम्आसन्नतरम् , 'तं जहा' तद्यथा 'हत्था मे पाया में हस्तौ मे पादौ मे 'बाहा में बाहू मे 'ऊऊ मे' ऊरू में 'उयरं में' उदरं मे 'सीसं मे सील में शीर्ष मे शीलं मे 'आऊ में बलं में आयु में बलं मे 'वण्णो में तया में' वर्गों मे त्वचा में 'छाया मे सोयं में छाया मे श्रोत्रं मे 'चक्खू मे घाणं मे' चक्षु में घ्राणं में 'जिह्वा मे फासा में जिह्वा मे स्पर्शा मे, 'ममाइज्जई' ममायते-एतेषु ममत्वं करोति, अनेन रूपेण जीवः शरीरे-शरीराऽवयवे ममकारम् उत्पादयति, एवं कुर्वतस्तस्य जन्तोः 'वयाउ पडिजाइ' वयसः परिजीयते-चयोऽधिकृत्य परिजीर्णतां पाप्नोति वयसः परिसमाप्ति भवतीति भावः। जीव का दूसरे जीव के साथ कोई संबंध नहीं है और व्यवहार दृष्टि से ऐसा कोई जीव इस संसार में नहीं दिखता जिसके साथ अनन्त अनन्त वार सभी प्रकार के सम्बन्ध न हो चुके हों ! ऐसी स्थिति में किसे क्या कहा जाय। __ बुद्धिमान ऐसा भी विचार करे कि ज्ञातिसंयोग तो फिर भी वाहय पदार्थ हैं, उनसे अधिक भी समीप तो ये हैं, जैसे मेरे हाथ हैं, मेरे चरण हैं, मेरी बाहुएँ हैं, मेरी उरु हैं, मेरा उदर है, मेरा सिर है, मेरा शील है, मेरी आयु है, मेरा बल है, मेरा वर्ण है, मेरी त्वचा है, मेरी कान्ति है, मेरा श्रोत्र (कान) है, मेरे नेत्र हैं, मेरी घ्राण है, मेरी स्पर्शन इन्द्रिय है, इस प्रकार जीव अपने शरीर में और शरीर के अवयचों में સંબંધ હેતું નથી. અને વ્યવહાર દૃષ્ટિથી એ કઈ જીવ આ સંસારમાં દેખાતું નથી, કે જેની સાથે અનન્ત, અનન્ત વાર બધા જ પ્રકારના સંબંધો થઈ ચૂક્યા ન હોય ? આવી સ્થિતિમાં કોને શું કહી શકાય ? - બુદ્ધિશાળી પુરૂષ એ પણ વિચાર કરે કે—જ્ઞાતિ-સંગ તે આમ પણ બહારને પદાર્થ છે, પણ તેનાથી વધારે નજીક તે આ મારા હાથ છે. ५५ छ, भा२। माई छ, भारी ३- छे, भा३ पेट छे, भा३ माथु छ. भा। शी छे, भा३ मायुध्य छ, मा म छ, भारे। छ, भारी ચામડી છે, મારી કાંતિ છે, મારા કાન છે, મારી આંખે છે, મારું નામ છે, મારી જીભ છે, મારી સ્પર્શન ઇન્દ્રિય છે, આ રીતે જીવ પોતાના શરીરમાં મમત્વભાવ (મારાપણું) ધારણ કરે છે, મારૂં મારૂં કરતાં જીવનું સંપૂર્ણ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #133

सूत्रकृताङ्गसूत्रे तदुक्तम्-'अशनं मे वसनं मे, जाया मे बन्धुवर्गों मे।
इति मे मे कुर्वाणं, कालको हन्ति पुरुषाजम् ॥इति। 'तं जहां तद्यथा 'आउसो' आयुषः 'बलाओ' बलात् 'वण्णाओ' वर्णात् 'तयाओ' त्वचः 'छायाओं' छायायाः 'सोयाओ' श्रोत्रात् 'जाव' यावत् 'फासाओ' स्पर्शात् सुसन्धितः 'संधी विसंधी भवई' सन्धि विसन्धि भवति 'वलियतरंगे गाए भवइ' बलिततरङ्ग गात्रं भवति, कण्हा केसा पलिया भवंति' कृष्णाः केशाः पलिता:श्वेता भवन्ति 'तं जहा' तद्यथा 'जंपि य इमं सरीरं' यदपि चेदं शरीरम् 'उराल. माहारोवयं उदारमाहारोपचितम् । 'एयं पि य एतदपि च 'अणुपुत्वेणं' आनुपूर्ध्या 'विप्पजहियव्वं भविस्सई' विमहातव्यं भविष्यति ‘एवं संखाए से भिक्खू' ममत्वभाव धारण करता है। 'मेरा मेरा' करते जीव की सम्पूर्ण आयु जीर्ण हो जाती है। कहा भी है-'अशनं मे वसनं में' इत्यादि । ___'मेरा अशन है, मेरा वसन है (वस्त्र है) मेरी पत्नी है, मेरा बन्धु. वर्ग है, इस प्रकार मैं-मैं-मेरा-मेरा करते हुए पुरुष रूपी बकरे को काल रूपी वृक हजम कर लेता है।'
वह मनुष्य आयु से, बत्ल से, वर्ण से, त्वचा से, कान्ति से, कानों से, यावत् स्पर्श से हीन हो जाता है। उसकी सुघटित संधियां शिथिल हो जाती हैं-हड्डियों के जोड़ ढीले पड़ जाते हैं, चमड़ी में सलवट पड़ जाते हैं और काले काले बाल सफेद हो जाते हैं, और यह जो उत्तम तथा आहार द्वारा षढया हुआ शरीर है, वह भी अनुक्रम से त्यागदेना होगा।
આયુષ્ય જીર્ણ થઈ જાય છે, અને શરીર પણ છ થઈ જાય છે. કહ્યું પણ छ ।-अशनं मे वसनं में' त्यादि
भा३' सशन-माहा छ, भाइ १ छ, भारी सी छ, भारे। मधु વર્ગ છે, આ પ્રમાણે હું અને મારું મારું કરતા કરતા પુરૂષ રૂપી બકરાને કાળ રૂપી વરૂ ખાઈ જાય છે.
તે મનુષ્ય આયુથી, બળથી વર્ણથી, ચામડીથી, કાંતિથી કાનેથી યાવત સ્પર્શથી રહિત થઈ જાય છે. તેની સંધિ ઢીલી પડી જાય છે, હાડકાનું જોડાણુ નરમ ઢીલા પડી જાય છે. ચામડીમાં સળવળાટ આવી જાય છે. અને કાળા કાળા વાળ સફેદ થઈ જાય છે, અને જે આ ઉત્તમ આહાર દ્વારા વધારેલું શરીર છે, તેને પણ અનુક્રમથી ત્યાગ કરે જોઈએ.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #134

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् १२३ एवं संख्याय-अनेन रूपेण क्षेत्र-बान्धवशरीरादीनामनित्यतां विभाव्य-परित्यज्य चैतान् , स भिक्षुः 'मिक्खायरियाए' भिक्षाचर्यायाम् , 'समुट्ठिए' समुत्थितःसमुद्यतः 'दुहओ लोग उभयतो लोकम्-द्विविधमपि-ऐहिकाऽमुष्मिकमपि लोकम् 'जाणेज्जा' जानीयात् 'तं जहा' तद्यथा 'जीवाचे अनीवा चेव' जीवाश्चैव अजीवाश्चैव 'तसा चेव थावरा चेव' त्रसाश्चैव स्थावराश्चैव पदार्या ज्ञातव्या इति ॥मू०१३॥
मूलम्-इह खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, जे इमे तसा थावरायपाणा ते सयं समारभंति अन्नेण वि समारंभात अण्णं पि समारभंतं समणुजाणंति। इह खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, जे इमे कामभोगा सचित्ता वा अचित्ता वा ते सयं परिगिण्हति अन्नेण वि परिगिण्हावेंति अन्नं पि परिगिण्हतं समणुजाणति। इह खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, अहं खलु अणारंभे अपरिग्गहे, जे खल्लु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा, एएसिं चेव निस्साए बंभचेरवासं वसिस्सामो, कस्स गं ते हेऊ?, जहा पुव्वं तहा अवरं जहा अवरं
इस प्रकार विचार कर अर्थात् क्षेत्रादि, बन्धु षान्धव आदि तथा शरीर आदि की अनित्यता को जान कर इन पर ममता न करे और भिक्षाचर्या के लिए उद्यत हो जाय। वह दोनों प्रकार के लोक को जाने, यथा जीव और अजीव तथा त्रस और स्थावर ॥१३॥
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને અર્થાત ખેતર વિગેરે તથા બધુ વર્ગ અને બાંધવ વર્ગ વિગેરે તથા શરીર વિગેરેને અનિત્ય પાને સમજીને તેના પર મમતા પણું ન કરે. અને ભિક્ષા ચય માટે ઉદ્યમ કરવા તૈયાર થઈ જાય. તે જીવ અને અજીવ તથા ત્રસ અને સ્થાવર એમ બન્ને પ્રકારના જીવને જાણી લે ૧૩
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #135

રક
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
तहा पुव्वं, अंजू एए अणुवरया अणुवट्टिया पुणरवि तारिसगा चैव । जे खलु गारत्था सारंभा सपरिग्गहा, संतेगइया समणा माहणा विसारम्भा सपरिग्गहा, दुहओ पावाईं कुव्वंति इइ संखाए दोहिवि अंतेहि अदिस्तमाणो इइ भिक्खू रीएजा । से मि पाईणं वा ४ जाव एवं से परिण्णाय कम्मे, एवं से ववेय कम्मे, एवं से विअंतकारए भवतीति मक्खायं ॥ १४ ॥
छाया - इह खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः, सन्त्येके श्रमणाः माहना अपि सारम्भाः सपरिग्रहाः, ये इमे त्रसाः स्थावराश्च प्राणाः तान् स्वयं समारभन्ते अन्येनाऽपि समारम्भयन्ति अन्यमपि समारभमाणं समनुजानन्ति । इह खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः, सन्त्येके श्रमणाः माहना अपि सारम्भाः सरिग्रहाः, ये इमे कामभोगाः सचिता वा अचित्ता वा तान् स्वयं परिगृह्णन्ति अन्येनाऽपि परिग्राहयन्ति अन्यमपि परिगृह्णन्तं समनुजानन्ति । इह खलु गृहस्थाः सारम्भाः, सपरिग्रहाः सन्त्येके श्रमणा माहना अपि सारम्भाः सपरिग्रहाः, अहं खलु अनारम्भ अपरिग्रहः, ये खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः, सन्त्ये के श्रमणा माहना अपि सारम्भाः सपरिग्रहाः, एतेषां चैव निश्रया ब्रह्मचर्यवासं वत्स्यामः । कस्य खलु तद् हेतोः ? यथापूर्व तथा अपरं यथा अपरं तथा पूर्वम्, असा एते अनुपरताः पुनरपि ताशा एव । ये खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः, समत्येके श्रमणा माहना अपि सारम्याः सपरिग्रहाः, द्विधाऽपि पापानि कुर्वन्ति इति संख्याय द्वाभ्यामप्यन्ताभ्यामदृश्यमान इति भिक्षुः रीयेत, तद् ब्रवीमि माच्यां वा ४ यावद् एवं स परिज्ञातकर्मा एवं स व्यपेतकर्मा, एवं स व्यन्तकारको भवतीत्याख्यातम् ॥ ० १४॥
टीका- 'इइ खल गारत्था' इह खलु गृहस्थाः, पुत्रकलत्रपुत्रादिभिः सह गृहे तिष्ठन्तीति गृहस्था स्ते 'सारंभा सपरिग्गहा' सारम्भाः - आरम्भेण सहिताः - षटू
'इह खलु गारत्था' इत्यादि ।
टीकार्थ- पुत्र कलत्र आदि के साथ गृह में रहने वाले गृहस्थ कहलाते हैं । इस लोक में गृहस्थ आरंभ और परिग्रह से युक्त होते हैं। क्योंकि इह खलु गारत्था' इत्यादि
ટીકા”—પુત્ર, કલત્ર વિગેરેની સાથે ઘરમાં રહેવા વાળા ગૃહસ્થ કહેવાય છે. આ લાકમાં ગૃહસ્થા આરંભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત હોય છે. કેમકે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #136

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१२५
9
कायारम्भकारकाः सपरिग्रहाः - परिग्रहेण संहिताश्च भवन्ति यतस्ते तादृशीं क्रियां कुर्वन्ति यथा माणातिपातादयो भवन्ति । तथा-द्विपदचतुष्पदधनधान्यादीनां परिग्रहं कुर्वन्ति एवम् - 'संतेगइया समणा माहणा वि' सन्त्येके केचन श्रमणा माहना अपि 'सारंभा - सपरिग्गदा' सारम्भाः सपरिग्रहा भवन्ति, यतस्तेऽपि गृहस्थ देवाद्यानुष्ठानं कुर्वन्ति तथा द्विपदचतुष्पदधनधान्यादीनां संग्रह कुर्वन्ति, सारम्भसपरिग्रहवत्वेन ते किं कुर्वन्तीत्याह- 'जे इमे तसा यात्ररा पाणा' ये इमे साः स्थावराश्च प्राणाः - प्राणवन्तो जीवाः 'ते सयं समारभंति' तान्
,
वे ऐसी क्रियाएँ करते हैं जिनसे प्राणातिपात आदि पाप होते हैं । वे द्विपद चतुष्पद धन धान्य आदि का परिग्रह भी करते हैं । इसी प्रकार कोई कोई श्रमण और ब्राह्मण भी आरंभ और परिग्रह से युक्त होते हैं, क्योंकि वे भी गृहस्थ के समान सावध अनुष्ठान करते हैं और द्विपद चतुष्पद धन धान्य आदि का संग्रह करते हैं । ये जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनका स्वयं आरंभ करते हैं, दूसरों से आरंभ करबाते हैं और आरंभ करने वाले दूसरे को अच्छा समझते हैं ।
गृहस्थ आरंभ और परिग्रह से युक्त होते हैं और कोई कोई श्रमण और ब्राह्मण भी आरंभ - परिग्रह सहित होते हैं। यह जो कामभोग के सचित्त द्विपद चतुष्पद आदि तथा अचित्त हिरण्य स्वर्ण आदि साधन हैं, उनको स्वयं ग्रहण करते हैं, दूसरों से ग्रहण करवाते हैं
તેઓ એવી ક્રિયા કરે છે. જેનાથી પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપ થાય છે. તેઓ દ્વિપદ, એટલે એ પગવાળાના ચતુષ્પદ્ય–ચાર પગવાળાનેા, તથા ધન, ધાન્ય વિગેરેના પરિગ્રહ પણ કરે છે, એજ પ્રમાણે કેાઈ કે.ઈ શ્રમણુ અને બ્રાહ્મણુ પશુ આરભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત હોય છે, કેમકે તેઓ પણ ગૃહસ્થની જેમ સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરે છે. મને દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ધન, ધાન્ય વિગેરેના સંગ્રહ કરે છે. જે આ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે, તેના સ્વયં આરંભ કરે છે, અને ખીજાએ પાંસે આરંભ કરાવે છે, અને આરંભ કરાવવાવાળા મીજાએને સારા માને છે,
ગૃહસ્થા આરંભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત હોય છે, અને કાઇ કોઈ શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ પણુ આરભ-અને પરિગ્રહ વાળા ડાય છે. જે આ કામભોગના દ્વિપ, ચતુષ્પદ વિગેરે સચિત્ત અને ધન, સુત્રળુ, હિરણ્ય, વિગેરે અચિત્ત સાધના છે, તેને સ્વપ ગ્રહણ કરે છે, બીજા પાસે ગ્રહણુ કરાવે છે, અને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #137

१२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पाणिनः स्वयं समारभन्ते 'अन्नेग वि' अन्येनाऽपि समारंभावेति' समारम्भयन्ति, 'अण्णं पि' अन्यमपि 'समारभंत' समारभमाणाम् 'समणुजाणंति' समनुजानन्ति, स्वयं करोति अन्येन कारयति कुर्वन्तमन्यमनुमोदते च।
तदेवं प्राणातिपातं प्रदश्य सम्प्रति भोगाङ्गभूतं परिग्रहं प्रदर्शयति'इह खलु गारस्था' इह खलु गृहस्थाः 'सारंभा सपरिगहा' सारम्भाः सपरिग्रहा:आरम्भेग सहिताः परिग्रहेण सहिताः तथा 'संतेगइया' सन्त्ये के केचन 'समणा माहणा वि' श्रमणा माहना अपि 'सारंभा सपरिगाहा' सारम्भा:-आरम्भकारिण: सपरिग्रहा:-धनधान्यादिपरिग्रहवन्तो भवन्ति, अनेन किमित्याह-'जे इमे कामभोगा सचित्ता वा अचित्ता वा' ये इमे काममोगाः सचित्ता वा अचित्ता वा, सचित्ता:-द्विपदचतुष्पदाः, अचित्ताः-हिरण्यसुवर्णादयः 'ते सयं परिगिण्हंति अन्नेण वि परिगिण्हावेति' 'ते' तान् कामभोगान् 'सयं' स्वयं परिगृह्णन्ति अन्येनाऽपि परिग्राहयन्ति 'अन्नं पि परिगिण्हतं समणुजाणंति' अन्यमपि परिगृहन्तं समनुजानन्ति-अनुमोदन्ते शाक्यभिक्षवो माहनाश्च सचित्तादिपरिग्रहान् स्वयं धरन्ति अन्येनापि धारयन्ति धारयन्तमन्यं समनुजानन्ति, सावधकर्माऽनुष्ठान ते कुर्वन्ति कारयन्ति कुर्वन्तं चान्यमनुमोदन्ते, तथा-'इह खलु गारत्था सारंभा
और ग्रहण करने वाले दूसरे का अनुमोदन करते हैं । इसी प्रकार शाक्य आदि भिक्षु और ब्राह्मण भी सचित्त आदि परिग्रह को धारण करते हैं, दूसरों से धारण करवाते हैं और दूसरे धारण करने वालों का अनुमोदन करते हैं । वे स्वयं सावध अनुष्ठान करते हैं, करवाते हैं और करने वाले का अनुमोदन करते हैं । अतएव वे विशुद्ध संयम का पालन नहीं कर सकते । उनकी पूर्व की अवस्था गृहस्थावस्था' और बाद की अवस्था 'स्पागी अवस्था' दोनों समान ही होती हैं। वे वास्तव में साधु नहीं हैं। अतएव साधुजन उनके साथ सम्पर्क नहीं रखते हैं। ગ્રહણ કરવાવાળા બીજાઓનું અનુમોદન કરે છે. એ જ પ્રમાણે શાક્ય વિગેરે ભિક્ષુ અને બ્રાહ્મણ પણ સચિત્ત વિગેરે પરિગ્રહને ધારણ કરે છે. બીજાઓ પાસેથી ધારણ કરાવે છે, અને બીજા ધારણ કરનારાઓનું અનુમાન કરે છે. તેઓ સ્વયં સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરે છે. કરાવે છે, અને સાવદ્ય અનુષ્ઠાન કરવા વાળાનું અનુમોદન કરે છે. તેથી જ તેઓ વિશુદ્ધ સંયમનું પાલન કરી શકતા નથી. તેમની પૂર્વ અવસ્થા (ગૃહસ્થ અવસ્થા) અને પછીની અવસ્થા (ત્યાગી અવસ્થા) બન્ને સરખી જ હોય છે, વાસ્તવિક રીતે તેઓ સાધુ હતા નથી. તેથી સાધુજને તેમની સાથે સંપર્ક રાખતા નથી,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #138

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् १२७ सपरिग्गहा' इह खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः 'संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा' सन्त्येके श्रमणाः शाक्यभिक्षको ब्राह्मणाश्चापि सारम्भाः सपरिग्रहा भवन्ति, इत्येवं ज्ञात्वा संयत आत्मार्थीमुनि विचारयति-'अहं खलु अणारंभे अपरिग्गहे' अहम्-आर्हतमतानुयायी खलु अनारम्भः-सावधकर्माऽनुष्ठानरहितः, अपरिग्रहस्थश्च-सचित्ताऽचित्तपरिग्रहवर्जितश्चाऽस्मि किन्तु 'जे खल गारस्था सारंभा सपरिगहा' ये खलु गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः 'संतेगइया समणा माहणा वि सारंभा सपरिग्गहा' सन्त्येके श्रमणा माहना अपि सारम्भाः सपरिग्रहाः सन्ति एतेसिं चेव निस्सार' एतेषाम्-सारम्भ सपरिग्रहाणामेव निश्रया तदाश्रयणेन 'बंभचेरवासं वसिमसामो' ब्रह्मवर्यवासं श्रामण्यं वत्स्यामः आचरिष्यामः। अयं भावः-आरम्भपरिग्रहरहिताः सन्तोऽपि वयं धर्माधारदेहसंरक्षणार्थमाहार वा. दिहेतोः सारम्भसारिग्रहगृहस्थनिश्रयैव प्रव्रज्यां पालयिष्याम इति ।
ननु यद्येवं तन्निश्रयैव प्रव्रज्यापाल्यते तदा तन्निश्रयैव विहर्त्तव्यम् , किमर्थं ते त्यज्यन्ते भवद्भिः ? इत्याशङ्कयाह-'कस्स णं तं हे' तत् तहि खलु कस्य हेतोः? केन कारणेन गृहस्थश्रमणमाहनानां त्यागोऽभिहितः ? विदिताभिमाय आचार्य उत्तरयति-हे शिष्य ! 'जहा पुन्वं तहा अपरं जहा अवरं तहा पुव्वं' ते गृहस्था यथा पूर्व सारम्भाः सपरिग्रहा आसन् एवमेव पश्चादपि तादृशा एव भवन्ति । एवं केचन श्रमणा माहना अपि यथापूर्व प्रव्रज्यापूर्वकाले सारम्भाः सपरिग्रहा आसन् तथैव 'अवर' इति प्रव्रज्याऽवस्थायामपि सारम्भाः सपरिग्रहा एव भवन्ति'जहा अवरं तहा पुवं' यथा अपरस्मिन्-प्रत्रज्याऽजस्थायामपि सारम्भाः सपरि. ग्रहाः सन्ति तथैव प्रवज्यापूर्वकालेऽपि सारम्माः सपरिग्रहा आसन् प्रत्युत 'अंजू' इति प्रत्यक्षम् , एते गृहस्थाः श्रमणा माहनाश्च 'अणुवरया' अनुपरता:-सावद्याऽनुष्ठाननिवृत्तिरहिताः 'अणुरहिया' अनुपस्थिताः-सम्यगुत्थानवर्जिताः, आधा___ इस लोक में गृहस्थ आरंभ और परिग्रह से युक्त होते हैं और कोई कोई शाक्य आदि भिक्षु तथा ब्राह्मण भी आरंभ तथा परिग्रह से युक्त होते हैं।
इस स्थिति में आत्मार्थी संयमी मुनि विचार कारता है-मैं आहत मत का अनुयायी मुनि सावध कर्म के अनुष्ठान से रहित हूं और
આ લેકમાં ગૃહસ્થ આરંભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત હોય છે. અને કઈ કે શાકય વિગેરે ભિક્ષુ તથા બ્રાહમણ પણ આરંભ તથા પરિગ્રહથી હોય છે યુક્ત છે.
આ પરિસ્થિતિમાં આત્માથી સંયમી મુનિ વિચાર કરે છે.-હું અહંત મતનો અનુયાયી મુનિ સાવદ્ય કર્મના અનુષ્ઠાનથી રહિત છું. અને સચિત્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #139

१२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कर्मोद्दिष्टादिभोजित्वात् सावद्यानुष्ठान सेवित्वाच्च 'पुणरवि' पुनरपि प्रव्रज्यावस्थायामपि तारिसगा चे तादृशा एच-गृहस्थतुल्या एव । 'जे खलु' ये खल 'गारस्था' गृहस्थाः सारम्भाः सपरिग्रहाः तथा-'संवेगइया' सन्त्ये के केचन श्रमणा माहना अघि सारंभा सपरिग्रहाः सन्ति, अतस्ते 'दुहओ वि पावाई कुति' द्विधाऽपि पापानि कुर्वन्ति, इमे शाक्यभिक्षवो माहनाश्च द्विधाऽपि-सारम्भसपरिग्रहत्त्वाभ्यामुभाभ्यामपि 'पाबाई कम्माई पापानि-पापजनकानि कर्माणि 'कुवंति' कुर्वन्ति 'इइ संखाय दोहि वि अंनेहि अदिस्समाणो' इति संख्याय पूर्वोक्तगृहस्थ श्रमणमाहनानां रागद्वेषरत्वं साधूनां तद्रहितत्वं च विज्ञाय द्वाभ्यामपि अन्ताम्या मारम्भपरिग्रहाभ्यामदृश्यमान:-अस्पृश्यमानः ताभ्यां रहिता स्तन् 'इई' इति एवं शास्त्रमर्यादया 'भिक्खू' भिक्षुः-निरवद्यान्तमान्ताहारभिक्षगशील: 'रीएग्जा' रीयेत-संवरेत्-संयम पालयेदितिभावः । 'से बेमि' तद् ब्रवीमि-तदहं कथयामि, सचित्त अचित्त परिग्रह से वर्जित हूं। जो गृहस्थ हैं वे आरंभ परिग्रह से सहित हैं और कोई कोई श्रमण तथा ब्राह्म ग भी आरंभ परिग्रह से सहित हैं । वे दोनों प्रकार से पाप करते हैं अर्थात् राग से
और द्वेष से अथवा बाह्य तथा आभ्यन्तर रूप से पापजनक कर्म करते हुए पापों को उपार्जन करते हैं।
ऐसा जानकर अर्थात् गृहस्थों तथा शाक्य आदि भिक्षुओं और ब्राह्मणों को रागद्वेष से युक्त तथा साधुओं को रागद्वेष से रहित जान कर स्वयं रागद्वेष से निवृत्त होता हुआ विचरे । यहां 'अन्त' शब्द का अर्थ रागद्वेष है। क्यों कि वे आत्मा को मोक्ष से दूर करते हैं-अधः पतित करते हैं। तात्पर्य यह है कि साधु राग और द्वेष से रहित हो कर संयम पथ में विचरण करे। અચિત્ત પરિગ્રહથી વજીત છું. જે ગૃહસ્થ છે, તેઓ આરંભ અને પરિગ્રહ વાળા છે. તથા કઈ કઈ શ્રમણ તથા બ્રાહ્મણ પણ આરંભ અને પરિગ્રહ વાળા છે, તેઓ બન્ને પ્રકારથી પાપ કરે છે, અર્થાત્ રાગથી અને દ્વેષથી અથવા બાહા (બહારના) અને આત્યંતર (અંદરના) રૂપથી પાપ જનક કમ કરતા થકા પાપનું ઉપાર્જન કરે છે.
આવું સમજીને અર્થાત્ ગૃહસ્થ અને શાક્ય વિગેરે ભિક્ષુઓ અને બ્રાહણેને રાગદ્વેષવાળા તથા સાધુને રાગદ્વેષ વિનાના જાણને સ્વયં રાગદ્વેષથી નિવૃત્ત થતા થકા વિચરે અહિયાં “અંત' શબ્દનો અર્થ રાગદ્વેષ છે. કેમકેતેઓ આત્માને મોક્ષથી દૂર કરે છે, નીચે પાડે છે તાત્પર્ય એ છે કે સાધુ રાગદ્વેષથી રહિત થઈને સંયમ માર્ગમાં વિચરણ કરે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર: ૪

Page #140

समयार्थषोधिनी टीका वि. सु.अ.१ पुण्डरीकनामाध्ययनम्। 'पाईणं वा ४ जाव' पाच्या बा४ यावत् यावादेन पूर्गतः पाठः संग्रामः। 'एवं से परिणायकम्मे' एवं स परिजातकर्मा भवति-पाच्यादिदिग्भ्यः समागतोयो भिक्षुरारम्मपरिग्रहाभ्यां रहितः स एव कर्मरहस्यज्ञाता भवति, 'एवं से क्वेय. कम्मे' एवं स पपेतकर्मा भवति-स एक मिक्षुः कर्मवन्धनरहितो भवति एवं से वि अंतकारए भवतीति मक्खाय' एवं स व्यन्तकारको भाति स एव भिक्षुः कर्मक्षयकारको भवति, इत्याख्यातम्-उक्तपकारेग प्रतिपादितं तीर्थकृता भगवतेति ॥५०१४।।
मूलम्-तत्थ खलु भगवया छज्जीवनिकाया हेऊ पण्णत्ता, तं जहा-पुढवीकाए जाव तसकाए, से जहाणामए मम असायं दंडेण वा मुट्ठीण वा लेलूण वा कवालेण वा आउद्विज्जमाणस्स वा हम्ममाणस्स वा तज्जिजमाणस्स वा ताडिज्जमाणस्त वा परियाविज्जमाणस्त वा किलामिज्जमाणस्स वा उदविज्जमाणस्त वा जाव लोमुक्खणणमायम वि हिंसाकारगं दुक्खं भयं पडिसंवेदमि इच्चे जाण सजे जीवा सत्वे भूया सवे पाणा सव्वे सत्ता दंडेण वा जाव कवालेण वा आउट्टिज्जमाणा वा
मैं कहता हूँ कि पूर्वादि ६ दिशाओं से आया हुआ जो साधु परिग्रह और आरंभ से रहित है, वही कर्म के स्वरूप को जानता है। इस प्रकार वह समस्त कर्मों से रहित होकर कर्मों का क्षय करता है। सावध कर्मों का अनुष्ठान करने वाले गृहस्थ, शाक्य आदि श्रमण तथा ब्राह्मण कर्मों का क्षय करने में समर्थ नहीं होते । सुधर्मास्वामी जम्बू सवमी आदि शिष्यों से कहते हैं । यही तीर्थकरों का कथन है॥१४॥
હું કહું છું કે પૂર્વ વિગેરે છ દિશાઓએથી આવેલા જે સાધુ પરિ. ગ્રહ અને આરંભ વિનાના છે, એજ કર્મોના સ્વરૂપને જાણે છે આ પ્રમાણે તે સઘળા કર્મોથી રહિત થઈને કર્મોને ક્ષય કરે છે. સાવદ્ય મેનું અનુ ઠાન કરવાવાળા ગૃહસ્થ શાક્ય વિગેરે શ્રમણ તથા બ્રાહ્મણ કર્મોને ક્ષય કરવામાં સમર્થ થતા નથી.
સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામી વિગેરે શિષ્યોને કહે છે કે આજ તીર્થકરેનું કથન છે. ૧૪મા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #141

१३०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे हम्ममाणा वा तज्जिज्जमाणा वा ताडिज्जमाणा वा परियाविज्जमाणा वा किलामिजमाणा वा उद्दविज्जमाणा वा जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकारगं दुक्खं भयं पडिसंवेदेति, एवं नचा सव्वे पाणा जाय सत्ता ण हतठवा ण अज्जाधेयव्या परिघेतवा ण परितावेयव्वा ण उद्दवेयवा। से बेमि जे य अतीता जे य पदुप्पन्ना जे य आगमिस्सा अरिहंता भगवंता सम्वे ते एवमाइक्खंति एवं भासंति एवं पण्णति एवं परू. वेति-सव्वे पाणा जाव सत्ता ण हंतवा ण अज्जावेयव्वा ण परिघेतव्वा ण परितावेयव्वा ण उद्दवेयवा एस धम्मे धुवे णिइए सासए समिच्चलोगं खेयन्नहिं पवेइए, एवं से भिक्खू विरए पाणाइवायाओ जाव विरए परिग्गहाओ णो दंतपक्खा. लणेणं दंते पक्खालेजा णो अंजणं णो यमणं णो धूवणं णोतं परियाविएज्जा । से भिक्खू अकिरिए अलूसए अकोहे अमाणे अमाए अलोहे उपसंते परिनिव्वुडे णो आसंसं पुरओ करेजा, इमेण मे दिटेण वा सुएण वा मरण वा विनाएण वा इमेण वा सुचरियतवनियमबंभचेरवासेण वा इमेग वा जायामायावुत्तिएण धम्मेण इओ चुए पेच्चा देवे सिया कामभोगाणंवसवत्ती सिद्धे वा अदुक्खमसुभे वा एत्थ वि सिया एत्थ विणो सिया, से भिक्खू सदेहिं अमुच्छिए स्वहिं अमुच्छिए गंधेहि अमुच्छिए रसहिं अमुच्छिए फासेहिं अमुच्छिए विरए कोहाओ माणाओ मायाओ लोभाओ पंजाओ दोसाओ कलहामओ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #142

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् अब्भक्खाणाओ पेसुन्नाओ परपरिवाराओ अम्हाईओ मायामोसाओ मिच्छादसणसल्लाओ इइ से महतो आयाणाआ उवसंते उवट्टिए पडिविरए से भिक्खू। जे इमे तसथावरा पाणा भवति ते णो सयं समारंभइ णो अण्णेहिं समारंभावइ अन्ने समारंभते विन समणुजाणइ,इइ से महतो आयाणाओ उवसंते उटिए पडिविरए से भिवखू । जे इमे कामभोगा सचित्ता वा अचित्ता वा ते णो सयं परिगिण्हइ णो अन्नणं परिगण्हावेइ अन्नं परिगिण्हतं पि ण समणुजाणइ इइ से महतो आयाणाओ उवसंते उवट्ठिए पडिविरए से भिक्खू । जं पि य इमं संपराइयं कम्मं कज्जइ, णो ते सयं करेइ णो अण्णेणं कारवेइ अन्न पि करेंतं ण समणुजाणइ इइ से महतो आयाणाओ उपसंते उवहिए पडिविरए से भिक्खू जाणेज्जा असणं वा ४ अस्ति पडियाए एगं साहम्मियं समुहिस्स पाणाइं भूयाई जीवाई सत्ताई समारभ समुद्दिस्स कीतं पामिचं अच्छि जं अणिसट्रं अभिहड आहटुदेसियं तं चेइयं सिया तं णो सयं भुंजइ णो अण्णेणं भुजावेइ अन्नं पि भुजंतं ण समणुजाणइ, इइ से महतो आयाणाओ उवसंते उवटिए पडिविरए से भिक्खू। अह पुणे जाणेज्जा, तं जहा विज्जइ तेसिं परकमे जस्सट्टा ते वेइयं सिया, तं जहा अप्पणो पुत्ताइणटाए जाव आएसाए पुढो पगहेणाए सामासाए पायरासाए संणिहिसंणिचओ किज्जइ इह एएसिं माणवाणं भोयणाए तत्थ भिक्खू परकडं परणिष्ट्रियमुग्ग
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #143

सुत्रकृताङ्गसूत्रे
मुपायसणासुद्धं सत्थाईयं सत्यपरिणामियं अविहिसियं एलियं वेलियं सामुदाणियं पत्तमसणं कारणट्टापमाणजुत्तं अक्खोवंजणबणले वनभूयं संजमजायामायावत्तियं बिलमित्र पन्नगभूषणं अप्पाणेणं आहारं आहारेज्जा । अन्नं अन्नकाले पाणं पाणकाले वस्थं वत्थकाले लेणं लेणकाले सयणं सयणकाले । से भिक्खू । मायन्ने अन्नयरं दिसं अणुदिसं वा पडिवन्ने धम्मं आइक्खे त्रिभए किट्टे उवट्टिएस वा अणुवट्टिएसु वा सुस्सुसमाणेसु पवेइए, संतिविरतिं उवसमं निव्वाणं सोयवियं अज्जवियं मदवियं लाघवियं अणइवाइयं सवेसिं पाणाणं सव्वेतिं भूयाणं जाव सत्ताणं अणुवाई Page धम्मं । से भिक्खू धम्मं किट्टमाणे णो अन्नस्स हेडं धम्ममाइक्खेज्जा, णो पाणस्त हेउं धम्ममाइक्खेज्जा, णो वत्थस्स हेडं धम्मम इक्वेजा, णो णस्स हेडं धम्म माइक्खेजा, णो सयणस्स हे धम्म माइक्खेजा, णो अन्नेसिं विरूवरूवाणं कामभोगाणं हेडं धम्मामाइक्खेज्जा, अगिलाए धम्ममाइ करेजा नन्नत्थ कम्मनिजरट्टा धम्मम इक्खेजा । इह खलु तस्स भिक्खुस्स अंतिए धम्मं सोच्चा जिसम्म उद्वाणेणं उद्वाय वीरा अस्सि धम्मे समुट्टिया जे तर भिक्खुस्स अंतिर धम्मं सोच्चा णिसम्म सम्मं उट्ठाणेणं उडाय वीरा अस्ति धम्मे समुट्ठिया ते एवं सव्वो वगया ते एवं सबोवरता ते एवं सव्वोवसंता ते एवं सव्वत्ताए परिनिव्वुड तिबेमि । एवं से भिक्खू धम्मट्टी धम्मविऊ णियागपडिवण्णे से जहेयं बुइयं । अदुवा पते पडसवरपोंडरीयं अदुवा अपने पउमवर पोंडरीयं,
"
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
१३२

Page #144

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम १३३ एवं से भिक्ख परिणगायकम्मे परि गायसंगे परिण्णायगेहवासे उवसंते समिए सहिए सया जए, सेवं वयणिज्जे, तं जहासमणेइ वा माहणेइ वा खंतेइ वा दंतेइ वा गुलेइ वा मुत्तेइ वा इसीइ वा मुणीइ वा कईइ वा विऊइ वा भिक्खूइ वा लूहेइ वा तीरट्टीइ वा चरणकरणपारविउत्तिबेमि ॥सू०१५॥
छाया -- तत्र खलु भगवता षड्जीवनिकाया हेतवः पज्ञप्ताः । तद्यथापृथिवीकायो यावर सकायः, तद्यथा नाम ममाऽमातं दण्डेन वा मुष्टिना वा ले दुना वा कपालेन वा आकुटयमानस्य वा हन्यमानस्य वा, तज्यमानस्य वा, ताड्यानस्य वा, परिताप्यमाना वा कलापमानस्य वा उद्वेन्यमानस्य वा यावत् रोमोत्खननमात्रमपि हिंसाकारकं दुःव भयं पतिसंवेदयामि इत्येवं जानीहि सर्वे जीवाः सर्वाणि भूतानि सर्वे प्राणाः सर्वे सवाः दण्डेन वा यावत् कपालेन वा अकुटयामाना वा हन्यमना वा तज्य माना वा ताडयामाना वा परिताप्यमाना वा क्लाम्यमाना वा उद्वेज्यमाना वा यावद् रोमोत्खननमात्रमपि हिंसाकारकं दुःखं भयं प्रतिसंवेदयन्ति । एवं ज्ञात्वा सर्वे माणा यावत् सत्त्वाः न हन्तव्याः, नाऽऽज्ञापयितयः, न परिग्राह्याः, न परितापयितव्याः न उद्वे नयितव्याः, अथ ब्रवीमि ये वातीताः ये च प्रत्युत्पमाः येचाऽऽगामिष्यन्तोऽर्हन्तो भगवन्तः सर्वे ते एवमाख्याति एवं भाषन्ते एवं प्रज्ञापयन्ति एवं प्ररूपयन्ति सर्वे माणाः यावत् सत्याः न हलव्याः, नाऽज्ञापयितव्याः, न परिग्राह्याः, न परितापयितव्याः, नोजयितव्याः, एष धर्मः भ्रवः नित्यः शाश्वतः समेत्य को खेदज्ञैः प्रवेदितः । एवं स भिक्षु विरतः प्राणातिपातात् यावद् विरतः परिग्रहात्, नो दन्तपक्षालनेन दन्तान् पक्षालयेत्, नो अञ्जनं नो वमनं नो धूपनं नो तं परिपिवेत् । स भिक्षुरक्रियः अल्पकः अक्रोधः अमान: अमायः अलोमः उपशान्तः परिनितः नो आशंसा पुरतः कुर्यात्-अनेन मम दृष्टेन वा श्रुतेन वा मतेन वा विज्ञातेन वा अनेन वा सुचरिततपोनियमब्रह्मचर्यबासेन वा अनेन वा यात्रामात्रावृत्तिना धर्मेण इतच्युतः पेत्य देवः स्याम् । कामभोगाः खलु वशवर्तिनः सिद्धो वा अदुःखः अशु भो वा अनाऽपि स्यादत्रापि न स्यात् । स भिक्षुः शब्देषु अमूच्छित', रूपेषु अभूच्छितः गन्धेषु अमूछिनः रसेषु अमूच्छितः स्पर्शेषु अमूञ्छितः विरतः क्रोधाद् मानाद मायायाः लोमात् प्रेम्णः देषात् कहा अभ्याख्यानात पैशून्यात् परपरीवादाद अरविरतिभ्याम्, मापामृषाभ्याम्
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #145

१३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मिथ्यादर्शनशल्पाद इति स महत आदानाद उपशान्तः उपस्थितः प्रतिविरतः भिक्षु । ये इमे त्रमस्थावराः प्राण भवन्ति तान् न स्वयं समारभते नाऽन्यैः समारम्भयति अन्यान् समारभतोऽपि न समनुजानातीति स महत - आदानात् - उपशान्त उपस्थितः प्रतिविरतः स भिक्षुः । ये इमे कामभोगाः सचित्ता वा अवित्ता वा तान् न स्वयं प्रतिगृह्णाति नाऽत्येन प्रतिग्राहयति, अन्यमपि प्रतिगृह्णन्तमपि न समनुजानाति इति स महत आदानात् उपशान्त उपस्थितः पतिविरतः स मिक्षुः । यदपि चेदं साम्परायिकं कर्म क्रियते न तत् स्वयं करोति नान्येन कारयति, अन्यमपि कुर्वन्तं न समनुजानाति इति स महा आदानाद् उपशान्त उपस्थितः प्रतिविरतः स भिक्षुः जानीवाद् अशनं वा ४ एतत् प्रतिज्ञया एकं साधर्मिकं समुद्दिश्य प्राणान् भूतानि जीवान् सन् समारभ्य समुद्दिश्य क्रीतम् उचतकम् आच्छेधम् अनिसृष्टम् अभ्याहृतम् अहल्योदेशिकं तच्चैवदत्तं स्यात् तन्नो स्वयं भुनक्ति नाऽयेन भोजयति अन्यमपि भुञ्जानं न समनुजानातीति स महत आदानाद् उपशान्त उपस्थितः प्रतिविरतः स भिक्षुः । अथ पुनरेवं जानीयात् तद्यथा - विद्यते ते पराक्रमे यदर्थाय ते इमे स्युः, तद्यथा- आत्मनः पुत्राद्यर्याय यावदादेशाय पृथक् प्रग्रहणार्थं श्यामाशाय प्रातराशाय सन्निधिसन्नि चयः क्रियते इद्द एतेषां मानवानां भोजनाय तत्र भिक्षुः परकृतं परिनिष्ठित मुमोत्पादनेषणाशुद्धं शस्त्रातीतं शस्त्रारिणामितम् अविसितम् एषितं वैषिकं सामुदानिकं प्राप्तमशनं कारणार्थाय प्रमाणयुक्तम् अनोपानगलेपनभूतं संयमयात्रामात्रावृत्तिकं बिलमिव पन्नगभूतेनात्मना आहारमाहरेत् । अन्नमन्नकाले पानं पानकाले वस्त्रं वस्त्रकाले लयनं लगनकाले शयनं शयनकाले । स भिक्षुः मात्राज्ञः - अन्यतरां दिश मनुदिशं वा प्रतिपन्नो धर्ममाख्या श्येत् विभजेत् कीर्त्तयेत् । उपस्थितेषु वा अनुपस्थितेषु वा शुश्रूषमाणेषु प्रवेदयेत् शान्तिविरतिम् उपशमं निर्माणं शौचम् आर्जवं मार्द्दनं लाघवम् अनतिपादिकं सर्वेषां प्राणानां सर्वेषां भूतानं यावत् सच्चानामनुविचिन्त्य कीर्त्तयेद् धर्मम् । स भिक्षु धर्म कीर्त्तयन् नो अन्नस्य हेतोः धर्म माचक्षीत, नो पानकस्य हेतोः धर्ममाचक्षीत, नो वस्त्रस्य हेतोः धर्ममात्रक्षीत, नो लयनस्य हेतोः धर्ममाचक्षीत, नो शश्नस्य हेतोः धर्ममानीत, नो अन्येषां त्रिरूपरूपाणां कामभोगानां हेतो धर्ममाचक्षीत, अम्लानो धर्ममात्रक्षीन, नाऽन्यत्र कर्मनिर्जराय धर्ममाचक्षीत । इह खलु तस्य भिक्षरन्तिके धर्मश्रुला निशम्य उत्याने नोत्थाय वीराः अस्मिन् धर्मे समुत्थिताः ये तस्य भिक्षोरन्तिके धर्म श्रुला निशम्य सम्यगुत्थानेन उत्थाय वीराः अनि धर्मे समुत्थितास्ते एवं सर्वोपगताः
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #146

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् १३५ ते एवं सर्वोपरताः ते एवं सर्वोपशानाः ते एवं सर्वात्मतया परिनिर्पता इति ब्रवीमि । एवं स भिक्षुः धमार्थी धर्मवित नियागपतिपन्नः तद् यदभुक्तम् । अथवा प्राप्तः पावरपुण्डरीकम् अथवा अमाप्तः पत्रपरपुण्डरीकम् एवं समिक्षु: परिजातकर्मा परिज्ञातसमः परिज्ञातगृहवास उपशान्तः समितः सहितः सदा यत: स एवं वचनीयः तद्यथा श्रमण इति वा, माहन इति वा, क्षान्त इति बा, दान्त इति वा गुप्त इति वा मुक्त इति वा ऋषिरिति वा मुनिरिति वा कृति रिति वा विद्वान् इति वा भिक्षुरिति वा रूक्ष इति वा तीरार्थी वा चरणकरणपारविद् इति वा, इति ब्रवीमि ।।मू०:५॥
टोका-'तत्थ खलु भगवया' तत्र खल-इति निश्चयेन भगवता-तीर्थकरेण 'छज्जीवनिकाया हेऊ पन्नत्ता' पाजीवनिकायाः कर्मबन्धस्य हेतवः-कारणानि मज्ञप्ताः-कथिताः तं जहा' र द्य -'पुढची जाव तसकाए' पृथिवी यावत त्रसकायः, अत्र यावत्पदेन अकायादारभ्य वनस्पतिकायान्तानां चतुर्णा ग्रहणं भवति, तथा च-पृथिवीकायादि उसकायान्ता एते षड् जीवनिकायाः कर्मबन्धस्य कारणा नीत्यर्थः ‘से जहाणामए' स यथानामकः 'दंडेण वा' दण्डेन-यष्टया वा 'मुट्ठीण वा' मुष्टिना वा 'लेलूण वा' लेष्टुना वा-इष्टकादिखण्डेन 'कवालेग वा' कपालेन वा घटछपरेणेत्यर्थः, 'आउट्टिनमाणस्स' आकुटयमानस्य-मार्यमाणस्य 'हम्ममाणस्स' हन्यमानस्य-हननं क्रियमाणस्य जिज्जमाणस्स वा' तय॑मान स्य वा-अगुल्यादिकं प्रदर्य भयमुत्पाद्यमानस्य 'ताडिज्जमाणस्त वा' ताड्य.
'तत्थ ग्वल भाग्या' इत्यादि।
टीकार्थ निश्चय ही तीर्थकर भगवान् ने छह जीवनिकायों का कर्मबन्ध का कारण कहा है। जैसे पृथिवीकाय, अकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और उसकाय । ये षटू जीवनिकाय कर्मबन्ध के कारण हैं। जैसे कोई डंडे से, मुट्ठी से, ढेले या ईट के टुकड़े से या ठीकरे से मुझ को मारता है, पीदना है, अंगुली आदि दिखला कर
'तत्थ खलु भगवया' त्या
ટીકાર્થ–નિશ્ચય જ તીર્થકર ભગવાને જ જવનિકાને કર્મબંધનું કારણ કહેલ છે. જેમકે-પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય આ છ જવનિકાય કર્મબંધના કારણું રૂપ છે. જેમ કોઈ કંડાથી મુઠીથી, ઢેખલાથી, અથવા ઇંટના ટુકડાથી અથવા ઠીકરાથી મને મારે, કે આંગળી વિગેરે બતાવીને ભય બતાવે, ચાબુક વિગેરેથી માર મારે, સંતાપ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #147

GRAN
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मानस्य-शायातादिना, 'परियाविज्जमाणस्स वा' परिताप्यमानस्य वा-परितापं ददती वा 'किलामिन्जमाणस्स वा' क्लाम्यमानस्य वा-क्लेशमुपायमानस्य 'उद विज्जमाणस्स वा' उद्वेज्यमानस्य वा यादृशं ताशमद्वेगमुपद्रवं प्रापयतः 'मम असा मम असात-सदा मे दुखं भवति किंबहुना 'जाव' यावत् 'रोमुक्खणणमायमवि' लोमोस्खलनमात्रमपि-लोमोत्पाटनमात्रमरि करोति 'हिंसाकारग दुक्खं मयं पडिसंवेदेमि' हिंसाकारकं दुःखं भयं प्रतिसंवेदयामि, वाडनादिजनितं दुःखं त्रासं चानुभवामि 'इच्चे जाण' सुधर्मस्वामी जम्बूप्रभृतिशिष्यान् प्रतिकथयति हे शिष्य ! इत्येवम्-एवं प्रकारेण जानीहि, कि जानीहि तबाह-सवे पाणा सन्चे भूया सव्वे जीवा सवे सत्ता' सर्व प्राणाः सर्वे भूताः सर्वे जीवाः सर्वे सत्त्वाः 'दंडेण जाव कवालेण वा' दण्डेन वा यावत् कपालेन वा, यावत्पदेन मुष्टिलेष्टु नो ग्रहणम् 'आकुट्टिन्जमाणा' आकुटयमानाः--कशादिमिस्ताडयमानाः 'हम्ममाणा वा' हन्यमाना वा-घातं प्राप्यमाणाः 'तजिज्जमाणा वा' तय॑माना वा-अशल्यादि तजनां प्राप्यमाणाः 'ताडिज्जमाणा वा' ताडयमाना वा-यष्टयाभय उत्पन्न करता है, कोडे आदि से ताड़ना करता है, संताप पहुंचाता है, क्लेश उत्पन्न करता है या किसी प्रकार का उपद्रव करता है, तो जैसे मुझको दुःख उत्पन्न होना है, अधिक क्या कहा जाय यावत् कोई एक रोम भी उखाड़ना है तो मैं हिंसामारी दुःख को अनुभव करता हूं, सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! इसी प्रकार यह भी जानो कि सभी प्राणी, सभी भूत, सभी जीव और सभी सत्व डंडे से यावत् ठोकरे से, यावत् शब्द से मुट्ठी तथा ईट का टुकडा समझ लेना चाहिए, मारे जाते हैं, चाबुक आदि से पीटें जाते हैं, आहत 'दुःखी' किये जाते हैं, अंगुलि आदि दिखाकर धमकाये जाते
પોંચાડે, કલેશ ઉત્પન્ન કરે અથવા કેઈ પણ પ્રકારનો ઉપદ્રવ કરે છે, તે જેમ મને દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે, વિશેષ શું કહેવું યાવત્ કઈ એક રૂંવાટું પણ ઉખાડે તે હું હિંસાકરક દુઃખને અનુભવ કરું છું. સુધર્માસ્વામી જબૂ સ્વામીને કહે છે-હે જમ્બુ એજ પ્રમાણે એ પણ સમજીલે કે-સઘળા પ્રાણિ સઘળા ભૂતે, સઘળા છે અને સઘળા સર્વે ડંડાથી યાવત ઠીંકરાથી અહિયાં યાવતું શથી મુઠ્ઠિ તથા ઇંટને ટુકડે સમજ તેનાથી મારવામાં આવે, ચાબુક વિગેરેથી મારવામાં આવે, આહત અર્થાત્ દુઃખી કરવામાં આવે આંગળી વિગેરે બતાવીને ધમકાવવામાં આવે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #148

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. म. १ पुण्डरोकना माध्ययनम्
"
दिना, 'किलाभिज्जप्राणा वा' क्लाम्यमाना वा - शीतोष्णादिना क्लिश्यमानाः 'उद्दिज्जमाणा वा' उद्वेज्यमाना वा-मयादिना उद्वेगमुपद्रवं प्राप्यमाणाः किं बहुना - ' जाव लोमुक्ख गणमायमवि' लोमोत्खननमात्रमवि - लोमोरपाटनमात्रमपि 'हिंसाकाri दुक्खं मयं पडिसंवेदेति' हिंसाकारकं दुःखं भयं प्रतिसंवेदयन्तिअनुभवन्ति, यथा मम ताडनादिना दुखं भवति तथा अन्येषामपि दुःखं भवतीत्यर्थः ' एवं ' एवं ज्ञात्रा 'सवे पाणा जाव सत्ता' सर्वे प्राणाः सर्वे जीवाः सर्वे भूराः सर्वे सचाः, 'ण हंतव्या' न हन्तव्याः - दण्डादिभि र्न ताडयितव्याः 'ण अज्जावेयन्त्र' नाज्ञापयितव्याः - अनभिमतकार्येषु न प्रवर्तयितव्याः 'न परिवेत्तत्रा' न परिग्रहीकया - इमे मम भृत्यादयो ममेति कृत्वा परिग्रहरूपेण स्वाधीनतया न स्त्री कर्त्तव्याः, 'ण परितावेयन्त्रा' न परितापयितव्याः - अन्नहैं, भोजन-पानी रोक कर परितप्त किये जाते हैं, सर्दी गर्मी द्वारा सताये जाते हैं, भय दिखला कर उद्विग्न किये जाते हैं, अधिक क्या कहा जाय, उनका एक बाल 'केश' भी उखाड़ा जाता है तो वे भी हिंसाकारी दुःख का अनुभव करते हैं। अभिप्राय यह है कि जैसे ताड़न आदि करने से मुझे दुःख होता है, उसी प्रकार अन्य प्राणियों को भी दुःख होता है । ऐसा जान कर सब प्राणियों जीवों भूतों और सवों को डंडा आदि से ताडन नहीं करना चाहिए, उन्हें अनिष्ट कार्यों में प्रवृत्त नहीं करना चाहिए, 'यह मेरे मृत्य 'नौकर' आदि हैं' ऐसा समझकर उन्हें अपने अधीन नहीं बनाना चाहिए अर्थात् उनकी स्वाधीनता का हनन नहीं करना चाहिए, और उनके भोजन पान में रुकावट डाल कर पीड़ित नहीं करना चाहिए और ऐसा कोई कार्य नहीं करना चाहिए जिससे वे घबराहट में पड़ते हों ।
१३७
ભાજન કે પાણી રોકીને સતાપવાળા કરવામાં આવે, શિઈ ગિમ દ્વારા સંતાપવામાં આવે, ભય બતાવીને ઉદ્વેગ પહોંચાડવામાં આવે. વિશેષ શું કહેવુ તેના એક વાળ પણ ઉખાડવામાં આવે તે પણ તેએ હિંસા જનક દુઃખના અનુભવ કરે છે. કહેવાના અભિપ્રાય એ છે કે-જેમ મારવા વિગેરેથી મને દુ:ખ થાય છે, એજ પ્રમાણે અન્ય પ્રાણિયાને પણુ દુ:ખ થાય છે, તેમ સમઅને સઘળા પ્રાણિયા જીવે, ભૂત અને સÕાને ઠંડા વિગેરેથી મારવા ન જોઇએ, તેએને અનિષ્ટ કાર્યાંમાં પ્રવૃત્ત કરાવવા ન જોઇએ, આ મારા નાકરા વિગેરે છે, તેમ સમજીને તેઓને પેાતાને આધીન બનાવવા ન જોઈએ. અર્થાત્ તેઓના રવાધીન પણાનેા નાશ કરવા ન જોઈએ. તેઓના ભેજન વિગેરેમાં રાકાણ કરીને તેમને પીડા પહોંચાડવી ન જોઈએ. અને એવું કોઈ ટાય કરવુ ન જોઈએ કે-જેનાથી તેએ ગભરાઈ જાય.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #149

सूत्रकृतानसूत्र पानाधवरोधेन न पीडनीयाः ‘ण उद्दवेयवा' नोद्वेनयितव्याः-उद्विग्नान कार्याः 'से बेमि तदहं सुधर्मस्वामी ब्रीमि-कथयामि, 'जे अतीता' येऽजीता:-भूतवालेऽभूवन केवलज्ञानि निर्वाणप्रभृतयः, 'जे य पडुप्पन्ना' ये च प्रत्युत्पन्ना:इदानी विधन्ते पभादयः 'जे य आगामिस्सा' ये चागमिष्यन्तः-पानामादयः 'अरिहंता भगवंता' अर्हन्तो भगवन्तः 'सचे ते' सर्वे ते 'एवमाइक्खंति' एवमाख्यानि-उपदिशन्ति, सुधर्मस्वामी कथयति-भो भोः शिष्याः? सोऽहमेव कथयामि 'न कश्चिज्जीवो इन्तव्यो न परितापनीयः, एवमेवाज्ञोपदेशः प्ररूपणा च अतीताऽनागतवर्तमानानां तीर्थकराणामिति । 'एवं भासंति' एवं भाषन्ते ते तीर्थ फराः 'एवं पण्णवेति' एवं प्रज्ञापयन्ति-आदिशन्ति ‘एवं परूवति' एवं परूपयन्ति-प्ररूप मां कुर्वन्ति यत् 'सव्वे पाणा जात्र सत्ता ण हतबा' सर्वे प्रागा यावत् सत्त्वा न हन्तव्या दण्डादिभिः, 'ण अज्जावेया' नाज्ञापयितव्या अनभिकार्येषु, 'ण परिघेणा न परिग्रहीतव्याः-इमे मम भृत्या इति मन्य
मैं कहता हूं-अतीत काल में केवलज्ञानी निर्वा गो सागर आदि नामक जो अर्हन्त भगवान हो चुके हैं, वर्तमान से ऋषभ अजित संभव आदि तीर्थकर हुए हैं और भविष्यत् काल में जो पद्मनाभ शूर सेन सुपार्श्व आदि तीर्थकर होंगे, उन सब का यही कथन है। सुधर्मा स्वामी कहते हैं-हे जम्बू ! मैं करता हूं कि किसी भी जीव का हनन नहीं करना चाहिए, किसी को सन्ताप नहीं पहुंचाना चाहिए, यह आज्ञा, उपदेश और प्रहाणा अतीत वर्तमान और भविष्यत् कालीन सभी तीर्थंकरों की है । सभी तीर्थ कर ऐसी ही प्ररूपणा करते हैं कि सभी प्राणी भूत जीव और सस्त्र हनन करने योग्य नहीं हैं, आज्ञा देने योग्य नहीं हैं, अधीन बनाने योग्य नहीं है, परितापनीय नहीं है,
छु:-भूतम 34 शान निanel A२ विगैरे नामना જે અહંત ભગવાન થઈ ચૂક્યા છે, વર્તમાનમાં કષભ, અછત, સંભવ, વિગેરે તીર્થકર થયા છે, અને ભવિષ્યમાં જે પદ્મનાભ શૂરસેન સુપાર્શ્વ વિગેરે તીર્થ". કરે થશે તેઓ સઘળાનું એજ કથન છે.
સુધર્માસ્વામી કહે છે–હે જમ્બ કહું છું કે કોઈ પણ જીવની હિંસા કરવી ન જોઈએ કેઈને પણ સંતાપ પહોંચાડે ન જોઈએ આ આજ્ઞા ઉપદેશ, અને પ્રરૂપણા અતીતકાળ, ભૂતકાળ, વર્તમાન કાળ અને ભવિષ્ય કાળના તીર્થકરોની છે. સઘળા તીર્થ કરે એવું કહે છે. એવી જ પ્રરૂપણા કરે છે, કે-સઘળા પ્રાણું ભૂત, જીવ, અને સો હનન કરવાને ગ્ય નથી આજ્ઞા કરવા ગ્ય નથી, આધીન બનાવવાને ચગ્ય નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #150

समयार्थबोधिनी टीका हि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१३९ मानेन परिग्रहरूपेण स्वाधीनतया न स्वीकार्गः ‘ण परितावेयव्या' न परितापयितव्याः -अन्नपानाधवरोधेन, 'ण उद्दवे पव्वा' नो द्वेजयितव्याः-उद्विग्ना न कार्याः 'एस धम्मे धुवे णीयर साप्तए' एष धर्मः-अहिंसास्वरूप स्तीर्थकरप्रतिपादितो ध्रुवः सदा स्थायी,-नित्यः उत्पादविनाशरहितः, शाश्वतः-सदैकरूपे व्यवस्थितः। 'समिच लोगे खेपन्नेहिं पवेइए' समेत्य लोकान् खेदज्ञैः प्रवेदितः, ते महाशय स्तीथ करैः केवलज्ञानेन सर्वानेव लोकान् परिज्ञाय-पोऽहिसारूपो धर्मों नित्यो ध्रुवः प्रतिपादितः। एवं से मिक्खू-विरए पाणावायाभो जाब विरए परिग्गहाओ' एवं स भिक्षु विरतः माणातिपाताद यावत् परिग्रहाद् विरतः 'णो दंतपक वालणेणं' नो दन्तप्रक्षालनेन 'दंते पावालेज्जा' दन्तान् प्रक्षालयेत् , काष्ठादिना चूर्णेन दन्तान्नैव परिशोधयेत् । 'णो अंनणं' नो अञ्जनं कुर्यात्-नेत्रयोः कज्जलादिना 'णो वमर्ग' नो वमनम् योगक्रियया औषध्यादिना वा चमनं नैव कुर्यात् । णो धृवणं' नो धूनं सुगन्धितद्रव्ये ग वस्त्रादिकं नैव सुवासयेत् । अथवा-रोगशान्तये धूपं न कुर्यात् । ‘णो तं परियाविएज्जा' नो उद्वेग पहुंचाने योग्य नहीं हैं। यह अहिंसा धर्म ध्रुव नित्य और शाश्वत है । अर्थात् सर्वदा स्थायी है, उत्पाद विनाश से रहित है और सदैव एक रूप से स्थित है । उन महापुरुषों ने समस्त लोक को केवलज्ञान से जान कर इस नित्य ध्रुव और शाश्वत अहिंसाधर्म का प्रतिपादन किया है। ___ वह भिक्षु, जो प्रागातिपात से विरत है यावत् परिग्रह से विरत है, दन्त प्रक्षालन से अर्थात् दोनौन, चूर्ग आदि से अपने दांतों का प्रक्षालन न करे, नेत्रों में अंजन-काजल आदि न लगावे, योग क्रिया या औषध के द्वारा वमन न करे, सुगंधित द्रव्य से वस्त्र आदि को सुवासित न करे या रोग की शान्ति के लिए धूप न देवे और न धूम्रपान પરિતાપ કરવાને યોગ્ય નથી, ઉદ્વેગ પહોંચાડવા યોગ્ય નથી. આ અહિંસા ધમ. ધવ, નિત્ય, અને શાશ્વત છે અર્થાત્ સર્વદા સ્થાયી છે. ઉત્પાદ અને વિનાશ રહિત છે. અને સદા એક રૂપથી સ્થિત છે તે મહાપુરૂષે એ સઘળ હેકને કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને આ નિત્ય, ધ્રુવ અને શાશ્વત એવા અહિંસા ધર્મનું પ્રતિપાદન કરેલ છે તે ભિક્ષુ છે કે જે પ્રાણાતિપાતથી વિરત છે, યાવત્ પરિગ્રહથી વિરત છે. દન્ત પ્રક્ષાલનથી અર્થાત્ દાતણ કે ચૂ–પાવડર વિગે. રેથી પિતાના દાંતેને સાફ ન કરે. આંખોમાં કાજળ વિગેરે ન લગાવે, યોગયિા અથવા એસડથી ઉલટી ન કરે સુંગંધવાળા પદાર્થોથી કપડા વિગેરેને સુગંધવાળા ન કરે. અથવા રોગની શાન્તિ માટે ધૂપ કરે નહીં. તથા “ઝ
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #151

१४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
तं परिपिबेत् - कासादिरोगशान्त्यर्थे धूम्रपान न कुर्यात् । ' से भिक्खू' स भिक्षुः 'अकिरिए' अक्रियः - पावद्यक्रियया रहितः 'अलूमर' अलूको जीवहिंसादिव्यापाररहितः । 'अकोहे' अक्रोधः 'अमाणे' अपानः - मानरहितः 'अलोहे' अलोमः - लोभवर्जितः 'अमाए' अमाय:- मायानाम परवञ्चनम् तद्रहितः । 'उवसं ते ' उपशान्तः - इन्द्रिय नो इन्द्रियदमकः । 'परिनिव्वुडे' परिनिर्वृतः - कषायानलपशमेन शान्त इत्यर्थः, 'णो आसंसं पुरभो करेज्जा' नो आशंसां पुरतः कुर्यात् इहलोकपरलोकाशंसारदितः- वक्ष्यमाणमकारकमाशंसनमपि न कुर्यात्, तथाहि 'इमेण मे दिद्वेण वा' अनेन मम हृष्टेन वा 'सुगवा मए वा विभाग वा श्रुतेन वा मतेन वा विज्ञातेन वा 'इमेण वा सुवरियतवनियमत्रं भवे खासेग वा' अनेन वा सुचरिततपोनियमाभिग्रहरूपब्रह्मवर्थवासेन वा 'इमेग वा जायामायावचिएणं' अनया वा यात्रामात्रावृत्त्या संयमपूर्वकशरीरयात्रा निर्वाहाय शुद्धाहारादीनां ग्रहणं कृतम् 'धम्मेणं' धर्मेण 'इओ चुर' इतश्व्यु : 'पेच्चा' प्रेश्य 'देवे मिया' देवः आदि करे । भिक्षु सावध क्रिया से रहित हो, अलूषक अर्थात् जीव हिंसा आदि कार्यों से रहित हो क्रोध मान माया और लोभ से रहित इन्द्रियों का और मन का दमक करे, कषाय रूपी अग्नि को प्रशान्त करके शीतल स्वरूप हो, इस लोक और परलोक संबंधी कामना न करे, और यह इच्छा भी न करे कि मैंने यह जो ज्ञान देखा, सुना या मनन किया है अर्थात् श्रुन का अभ्यास किया है, तपश्चरण किया है, नियमों का पालन किया है, नाना प्रकार के अभिग्रह धारण किए हैं, ब्रह्मचर्य का पालन किया है, शरीर की यात्रा का निर्वाह करने के लिए शुद्ध और प्राक आहार पान का सेवन किया है, धर्म का आचरण किया है, है, इस सब के फलस्वरूप यह भवत्याग करने पर देव हो जाऊँ । सब
પાન વિગેરે પણ ન કરે. ભિક્ષુએ સાવદ્ય ક્રિયાથી રહિત થવું. અલૂષક અર્થાત્ જીવહિંસા વિગેરે કાર્યથી રહિત થવુ· ક્રોધમાન માયા અને લેાલથી રહિત થવુ. ઇન્દ્રિયા અને મનનું દમન કરે, કષાય રૂપી અગ્નિને શાંત કરીને શીતલ સ્વરૂપ થાય આ લેાક અને પરલેાક સબધી કામના ન કરે. અને એવી ઇચ્છા પણ ન કરે કે મે' જે આ જ્ઞાન જોયું, સાંભળ્યુ અથવા મનન કર્યું" છે, અર્થાત્ શ્રુતના અભ્યાસ કર્યાં છે, તપશ્ચરણુ કર્યુ છે. નિયમોનું પાલન કર્યું છે, અનેક પ્રકારના અભિગ્રહેા ધારણ કર્યા છે, બ્રહ્મચર્યનું પાલન કર્યુ છે. શરીર યાત્રાને નિર્વાહ કરવા માટે શુદ્ધ અને પ્રાસુક આહાર પાણીનું સેવન કર્યું છે, ધર્મનું આચરણ કર્યું" છે, આ બધાના ક્ષ સ્વરૂપ આ ભવના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #152

समयार्थबोधिनी टीका वि.व. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् स्याम् 'कामभोगा ण वसवत्ती' काममोगाः खलु वशतिनो मम स्यु. 'मिद्धे वा अदुक्खममुभे सिद्धो वा अदुःखो वा ऽशुभो वा-सर्वे कामाः मदधीना भवेयुःसिद्धयोऽणिमादिका वशवर्विनो भवन्तु-दुःखाद्यशुभेभ्यो रहितो भवेयमित्येवं वाञ्छा कदापि साधुना न कर्तव्या । कुतो न कर्त्तव्या तादृशी कामना ? अनिय तत्वात् , तत्राह-'एत्थ वि सिया एत्य वि णो सिया' अगापि स्मात् अत्रापि नो स्यात् तपोभिः कामना कदाचिद्भवति-तथाविधविचित्राशु मपरिगामात्, न वा भवतीत्येवमनियमात्। 'से भिक्खू' स भिक्षुः-निरवद्याभिक्षणशोल: 'सद्देहि अमुच्छिए' मनोज्ञेषु शब्देषु अमूच्छितोऽनासक्तः । 'रूवेहि अमुच्छिए' रूपेषु - मनोहारिषु असद्वन्तुषु अमूच्छितः। 'गंधेहि अनुच्छिर' गन्धेषु अमूच्छितः । 'रसेहिं अमुच्छिर' रसेपु अमूच्छितः 'फासेहि अमुच्छिए' स्पर्शषु अमूच्छितः । 'विरए कोहाओ--माणामो-मायामो-लोभाओ-पेज्जाओ-दोसाभो-कलहाओअभक्खाणाओ-पेसुन्ना भो-परपरिवायाओ-अरइरइभो' विरतः क्रोधाद् मानाद मायायाः लोभात् प्रेम्णो द्वेषात् कलहाद् अभ्याख्यानान् पैशूनात् परपरिवादाद प्रकार के कामभोग मेरे अधीन हो जाए, अगिमा आदि ऋद्धियां मुझे प्राप्त हो जाएँ, मैं समस्त दुःखों और अशुभों से बच जाऊ । साधु को ऐसी आकांक्षा कदापि नहीं करनी चाहिए। क्योंकि तपस्या के द्वारा कदाचित् कोई कामना पूरी होती है और कदाचित् नहीं भी होती। अर्थात् ऐसा कोई नियम नहीं है कि तपस्या से प्रत्येक की प्रत्येक कामना पूरी हो ही जाय।
भिक्षु मनोहर शब्दों में आसक्त न हो, मनोज्ञ रूपो में आसक्त न हो, इसी प्रकार गंध रस और सार्श में भी आसक्त न हो। वह क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष, कलह, अभ्याख्यान पैशुन्य, पर. ત્યાગ કરીને દેવ બની જાઉં. બધા પ્રકારના કામ મારે આધીન થઈ જાય અણિમા વિગેરે દ્વિએ મને પ્રાપ્ત થઈ જાય, હું સઘળા દુઃખ અને અશુભેથી બચી જાઉં.
સાધુએ એવી આકાંક્ષા ક્યારેય પણ કરવી ન જોઈએ-કેમકે તપસ્યા દ્વારા કદાચ કઈ કામના પૂરી થાય છે, અને કોઈ કામના કદાચ પૂરી ન પણ થાય. અર્થાત્ એ કોઈ નિયમ નથી કેતપસ્યાથી દરેકની સમગ્ર કામનાએ પૂરી થઈ જાય.
ભિક્ષુઓએ મનહર એવા શબ્દોમાં આસક્ત ન થવું. મને એવા સુંદર રૂપમાં આસક્ત ન થવું. એજ પ્રમાણે સુંદર ગંધ સારા સારા રસે અને २५शमा ५५ पास न . भाडोय, मान, भाया, , रामदेष, કલહ અભ્યાખ્યાન, ઐશૂન્ય, પર૫રિવાદ સંયમમાં અરતિ-અપ્રીતિ અને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #153

33
१४२
सूत्रकृतास्त्र अरविरतिभ्याम् 'माया मोसानो मायामृपाभ्याम् 'मिन्छादंसगसल्लाओ' मिथ्यादर्शनशल्यात् 'इइ से महतो आयाणाभो' इति स महत आदानात्-महतः कर्मबन्धनात् 'उसंते उबहिर' उपशान्तः उपस्थितः 'पडि विरए से भिक्खू' पतिविरत: सावद्यकार्यात पतिनिवृत्तः स भिक्षुः । 'जे इमे तसथावरा पाणा भवंति' ये इमे
सस्थावराः पाणा भवन्ति । 'ते णो सयं समारंमा णो अण्णेहिं समारंभावेइ अन्ने समारभंते वा न समणु नाणई तान् न स्वयं समारभते, नाऽप्यन्यैः समारम्भयति, अन्यान समारभतो वा न समनु नानाति-नाऽनुमोदते। 'इइ से महतो आयाणाश्रो उसंते उढिए पडिविराए से मिक्खू' इति स महत आदानादुप. शान्त:-उपस्थितः पतिविरतः स भिक्षुः। 'जे इमे कामभोगा सचित्ता वा अचित्ता वा ते णो सयं गिण्हेइ णो अन्नेणं परिगिण्हावेइ, अन्नं परिगिण्हतं पिण समणुजाणई' ये इमे संसारे विद्यमानाः कामभोगाःसह चन्दनवनितादिविषयोपभोगाः सचित्ता वा अचित्ता वा वर्तन्ते तान् नो स्वयं परिगृहाति-तद्विषयकं परिग्रहं स्वयं न करोति, नो वा अन्येन परिग्राहयति-परिग्रहं कारयति, अन्यं वा परिगृह्णन्तमपि तद्विषयकपरिग्रहं कुर्वन्तमपि न समनुजानाति-नाऽनुमोदते इत्यर्थः । "इइ से परिवाद, संयम में अरति, असंयम में रलि, माया युक्त मृषावाद और मिथ्यादर्शन शल्प से विरत हो। ऐसा साधु महान् कर्मयन्ध से निवृत्त हो जाता है और सावद्य कार्य का त्याग कर देना है। यह जो प्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनका न स्वयं आरंभ करता है, न दुमरों से आरंभ करवाता है और न दूसरे आरंभ करने वालों का अनुमोदन करता है। वह महान् कर्मबन्ध से निवृत्त हो जाता है । शुद्ध संघम में स्थित होता है और पाप से निवृत्त हो जाता है । वह साधु सचित्त
और अचित्त दोनों प्रकार के कामभोग के साधनों को न तो स्वयं ग्रहण करता है, न दूसरे से ग्रहण करवाता है और न ग्रहण करने वाले અસંયમમાં રતિ–પ્રીતિ માયા યુક્ત મૃષાવાદ અને મિથ્યાદર્શન શલ્યથી વિરત થવું. એવા સાધુ મહાન કર્મબંધથી છૂટિ જાય છે, અને સાવધ કાને ત્યાગ કરી દે છે. જે આ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે તેઓ સ્વયં આરંભ કરતા નથી. બીજાઓથી આરંભ કરાવતા નથી. અને બીજા આરંભ કરવાવાળાઓને અનુમોદન આપતા નથી. તે મહાન કર્મબંધનથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. અર્થાત્ છૂટિ જાય છે. શુદ્ધ સંયમમાં સ્થિત થાય છે. અને પાપથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. તે સાધુ સચિત્ત અને અચિત્ત અને પ્રકારના કામોના સાધનેને સ્વયં ગ્રહણ કરતા નથી તથા બીજા પાસે ગ્રહણ કરાવતા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #154

समयार्थबोधिनी टीका द्वि श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् महतो आयाणाश्रो उबसंते उपढिए पडिविरए से मिक्खू' स महत आदानात उपशान्तः-उपस्थितः, प्रतिविरत:-सावध कार्यात् प्रतिनिवृत्तो भवति स भिक्षु. रितिभावः । 'जं पि य इमं संपराइयं कम्मं कज्जा' यदपि चेदं साम्परायिकसंसारसम्बन्धिकषायसम्बन्धि वा कर्म क्रियते ‘णोतं मयं करेई' नो तत् स्वयं करोति 'णो अण्णेणं कारवेई' नो अन्येन कारयति, 'अन्न पि करेंतं ण समणु जाणई' अन्यमपि कुर्वन्तं न समनुनानाति । 'इह से महतो आयाणाओ' इति स महत आदानाद् कर्मबन्धनात् 'उसंते उवहिए पडिविरए' उपशान्तः-उपस्थितः -पतिविरतः ‘से भिक्खू नाणेज्ना' स भिक्षुः इति जानीयात् 'असणं चा ४ अस्सिं पडियाए' अशनं वा पानं वा खादिमं वा स्वादिमं वा एतश्चतुर्विधं वस्तु एतत् पतिज्ञया 'एगं साहाम्मियं पमुहिस्स' एकं साधार्मिक समुदिप 'पाणाई भूयाई जीवाई सत्ताई समारब्भ' पाणान् भूतानि जीवान् सत्त्वान् समारभ्य 'सनुविस्म' समुद्दिश्य 'कीतं पापिच्चं आच्छिज्ज अणिसटुं अभिहडं आहट्टुदेसियं' का अनुमोदन करता है। अभएव वह महान् कर्म बन्धन से मुक्त हो जाता है, विशुद्ध संयन के अनुष्ठान में स्थित है और समस्त पापों से निवृत्त है। संसार में जो साम्परायिक कर्म किये जाते हैं अर्थात् कषायः युक्त होकर संसार की वृद्धि करने वाला कर्मबन्ध किया जाता है, उसे वह साधु स्वयं नहीं करता है, दूसरे से नहीं करवाता है और न करने वाले का अनुमोदन करता है। इस कारण वह महान् कर्मबन्ध से मुक्त हो गया है, संयम में उपस्थित है और पाप से निवृत्त है।
साधु यदि ऐसा जाने कि गृहस्थने किसी एक साधु को उद्देश्य करके प्राणो, भूतों, जीवों और सत्यों का आरंभ करके अशन, पान, નથી. તથા ગ્રહણ કરવાવાળાને અનુમોદન આપતા નથી. તેથી જ તે મહાન કર્મબંધથી મુક્ત થઈ જાય છે. વિશુદ્ધ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં સ્થિત થાય છે. અને સઘળા પાપથી નિવૃત્ત થાય છે. સંસારમાં જે સાંપરાયિક કર્મો કરકરવામાં આવે છે, અર્થાત્ કષાય યુક્ત થઈને સંસારની વૃદ્ધિ કરવાવાળા કર્મ બંધ કરવામાં આવે છે, તેને તે સાધુ સ્વયં કરતા નથી. બીજાઓ પાસે કરાવતા નથી, તથા કરવાવાળાનું અનુમંદન પશુ કરતા નથી. તે કારણથી તે મહાન કર્મબંધથી મુક્ત થઈ જાય છે. સંયમમાં ઉપસ્થિત થાય છે, અને પાપથી છૂટિ જાય છે.
જે સાધુ એવું સમજે કે ગૃહસ્થ કંઈ એક સાધુને ઉદેશીને પ્રાણા, ભૂત, છે અને સને આરંભ સમારંભ કરીને અશન, પાન; ખાદિમ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #155

१४४
सूत्रकृतानसूत्र क्रीतम्-द्रव्यं दत्वा आनीतम् उद्यतकम्-कुतश्चिदानीतम्, आच्छेद्य-कुतश्विद्धला. कारेण माप्तम्, अनिसृष्टम्-धनस्वामिनमनामन्य आनीतम्। अभ्य हृतम्-कुनचिन्ग्रामात् साधु सम्मुखमानीवम्, आहृत्यौदेशिकम्-साधुमुद्दिश्य परिकल्पितं चतुर्विधं आहारमित्येवं यदि साघुर्जानीयात् 'तं चेयं सिया' तच्चेद्दत्तं स्यात् साधवे 'तं णो सयं भुजई' तादृशमाहारादिकं साधुः नो भुके-नो भुञ्जीत ‘णो अण्णेणं भुजावेई' नो अन्येन केनचिदपि भोजयति-भोजयेदित्यर्थः 'अन्नपि भुजतं ण समणुजाणई' अन्यमपि भुञ्जन्तं न समनुजानाति-न अनुमोदते-नानु मोदेतेत्यर्थः 'इति से महतो आयणाओ' इति स साधुमेहत आदानात् कर्म बन्धनात् 'उपसंते' उपशान्तः 'उपहिर' उपस्थितः 'पडिविरए' प्रतिविरतः पूर्वोक्त माहारादिकं त्यजति-तस्मात् महाकर्मबन्धनात् मुक्तः शुदसंयमे उपस्थितः-पापा. खादिम और स्वादिम तैयार किया है, या साधु के लिए मूल्य देकर खरीदा है, किसी से उधार लिया है, किप्ती से बलात्कार करके छीना है, धन के स्वानी से पूछे बिना ले लिया है, किसी ग्राम आदि से साधु के सन्मुख लाया है या साधु के निमित्त तैयार किया है तो ऐसे दिये गए या दिये जाने वाले आहार को साधु न स्वयं काम में लावे, न दुमरे को खिलावे और न खाने वाले का अनुमोदन करे। ऐसा करने वाला साधु महान् कर्मवन्धन से बच जाता है, मयम में स्थित होता है और पा से निवृत्त हो जाता है। ___ साधु को यदि ऐसा ज्ञात हो कि जिसके लिए आहार बनाया गया है, वे साधु के लिए नहीं बनाया है, किन्तु गृहस्थ के निमित्त अथवा અને સ્વાદિમ તૈયાર કરેલ છે, અથવા સાધુ માટે કીમત આપીને ખરીદ કરેલા છે, કેઈની પાસે ઉધાર લીધેલ છે, કોઈની પાસે બલાત્કાર કરીને પડાવી લીધું છે, ધનના માલિકને પૂછયા વિના લઈ લીધું છે, કે ગામ વિગેરેમાંથી સાધુની પાસે લાવ્યા છે, અથવા સાધુને નિમિત્તે તૈયાર કરેલ છે, તે એવી રીતે આપેલ અથવા આપવામાં આવનારા આહારને સાધુ પોતે ઉપયોગમાં ન લે તથા બીજાઓને ખવરાવે નહીં તયા ખાનારાઓનું અનુમોદન ન કરે. એવું કરવાવાળા સાધુ મહાન કર્મ બંધથી બચી જાય છે. સંયમમાં સ્થિત થાય છે. અને પાપથી નિત્ત થાય છે.
સાધુના જાણવામાં એલું આવે કે આ આહાર બનાવેલ છે, તે સાધુ માટે બતાવવામાં આવેલ નથી, પરંતું ગૃહસ્થ માટે અથવા પિતાના માટે તેણે
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #156

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु.:अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम्
१४५ निवृत्तश्च साधुर्विज्ञेयः। 'से मिक्खू अह पुणेव जाणेज्जा' समिक्षु थ पुनरेवं जानी. यात् 'तं जहा विज्जइ' तद्यथा-विद्यते 'तेसि परक्कमे' तेषां पराक्रमः-सामर्थ्य माहारनिर्वर्तनं प्रत्यारम्म इति, 'जस्सहा ते वेइयं सिया' यदर्थाय ते इमे स्युः, गृहस्थेन यदर्थमशनादयो निर्मिता स्ते न साधवः-किन्तु ते इमे अन्ये, तत्स्वनामग्राहमाह-'तं जहा' इत्यादि । 'तं जहा' तयथा-'अप्पणो पुत्ताइणद्वाए जाव आएसाए' आत्मनः पुत्रायर्याय यावदादेशाय-आत्मनोऽयं कृतं तथा पुत्राद्यर्थाय कृतम् पात्रीराजदासदासीकसैकरार्थ कृतं प्रधूर्गमार्थ कृतम् 'पुढो पहेणाय' पृथक पग्रहणार्थ-ग्रामान्तरप्रेषणाय कृतम् 'सामासाए' श्यामाशाय-श्यामा-रत्रिः तस्यां भोजनाय निर्मितम् । अथवा-'पायरासाए' प्रातराशाय-पातों ननाय 'संणिहि संणिची' सन्निधिसभिवयः-विशिष्टाहारनिष्पादनम् 'किज्जइ' क्रियते 'इह एएसि माणवाणं भोयणाए' इहैतेषां मानवानां भेजनाय सम्पादितमाहारादिकम् । 'तत्थ' तत्र 'भिक्खू भिक्षुः 'परकृतम्-गृहस्थैः कृतम् 'परणिट्ठियमुग्गमुपायणेसणासुद्ध सस्थाइयं सस्थपरिणामियं' परनिष्ठि गम्-परार्थकतम्, अत्र च चत्वारो भङ्गाःतस्य कृतं तस्यैव निष्ठितम्,१, तस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठितम् २, अन्यस्य कृतं अपने निमित्त उसने बनाया है तो ऐसे आधार्मिक आदि दोषों से रहित आहार को स्वीकार करने में साधु को कोई दोषनहीं लगता। निर्दोष आहार भी शरीरनिर्वाह और संयम यात्रा के लिए ही ग्रहण करना चाहिए।
तात्पर्य यह है कि साधु यदि ऐसा जाने कि यह आहार गृहस्थ ने अपने लिए या अपने पुत्रादि के लिए, पुत्रवधू के लिए, धाय के लिये दासदासियों के लिये कर्मचारियों के लिए, पाहुने के लिए अथवा ग्रामान्तर में भेजने के लिए बनाया है, अथवा व्यालू के लिए, नाश्ते के लिए बनाया है, या दुमरे मनुष्यों के लिए आहार का संचय किया है, तो भिक्षु गृहस्थ के द्वारा निष्पादित, दूसरे के लिए बनाये हुए બનાવેલ છે, તે એ સ્થિતિમાં આધાર્મિક વિગેરે દેશોથી રહિત એવા આહારને સ્વીકાર કરવામાં સાધુને કઈ પણ દેષ લાગતું નથી. નિર્દોષ આહાર પણ શરીરના નિર્વાહ અને સંયમ યાત્રા માટે જ ગ્રહણ કરે જોઈએ.
તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુના જાણવામાં જો એવું આવે કે આ આહાર ગૃહસ્થ પોતાના માટે અથવા પોતાના પુત્રાદિક માટે કે પુત્રવધુ માટે ધાય માટે દાસ દાસિયા માટે કામ કરનારાઓ માટે પરણાઓ માટે અથવા બીજે ઠેકાણે મોકલવા માટે બનાવેલ છે, અથવા વાળ માટે કે નાસ્તા માટે બનાવેલ છે, અથવા બીજા કેઈ માણસ માટે આહારને સંગ્રહ કરેલ છે. તે ભિક્ષુ ગૃહસ્થ દ્વારા નિષ્પાદન કરેલ બીજા માટે બનાવેલ વિગેરે પ્રકારથી અહિયાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #157

१४६
सूत्रकृताजस्त्रे तस्य निष्ठितम् ३, अन्यस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठितम् ४ - अत्र द्वितीयचतुर्थ मन्त्री विशुद्धौ तावेव प्रायौ, उद्गमोत्पादनाणाशुद्धम्, शस्त्रातीतम्, शस्त्रारिणामितम् । तत्र उद्गमोत्पादनपणाशुदम्-उद्गमादिदोषरहितोपशुद्धम्, शस्त्रातीतम्-अग्न्यादि शत्र संपर्कादचित्तीकृतम्, एवं शस्त्रपरिणामि तम्-अग्न्यादिशनद्वारा निर्जीवीकृतम् अन्याथै कृतम् 'अविहिसियं' अविहिंसितं-हिंसादिसायरहितम् स्वकायपरकाय रहितम् अतएव सर्वप्रकारैरचित्तम् ‘एसियं' एषितम्-एषणया पाप्तम्, 'वेसिय' पषिकं केवल साधुवेषप्राप्तम् 'सामुदाणियं सामुदानिकम्- मधुरुरवृत्या पातम्, 'पत्तमसणं' पातमशनम् 'कारणहा' कारणार्याय-क्षुधावेदनादि षट्कारणानि सन्ति, 'पमाणजुत्ते' प्रमाणयुक्तम्-नाऽपरिमितं ग्राह्य कदाचिदपि 'अक्त्रोवंजणवणलेवणभूय' अक्षोरा जनवणलेएनभूम्-अक्षस्प-शकटस्य उपाञ्जनमभ्यङ्गः ब्रास्य च लेपनं तदुभयाऽऽहारमा हरेत् । 'संजमनायामायावत्तियं' संयम-यात्रा मात्रा इस प्रकार यहां चार भंग होते हैं -(१) तस्य कृतं तस्यैा निष्ठितम् (२) तस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठितम् (३) अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितम् , (४) अन्यस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठिनम् । उद्गम उत्पादना और एषणा संबंधी दोषों से रहित, अग्नि आदि शस्त्रों के द्वारा अचित्त बनाए हुए एवं शस्त्रों द्वारा पूर्ण रूप से अचित बने हुए, हिंमा आदि के सक्रिय (भेल सेल) से रहित अर्थात् सब प्रकार से अचित्त, एषणा से प्राप्त, केवल साधुवेष के कारण प्राप्त हुए, मधु मरवृति से प्राप्त हुए आहार को क्षुध वेदनीय आदि छह कारणों से, प्रमाणयुक्त ही ग्रहण करे। प्रमाण को उल्लंघन करके कदापि ग्रहण न करे। वह भी गाड़ी को चलाने के लिए लगाए जाने वाले भोगना के समान आमा घाव (गुमडा) पर लगाये जाने वाले लेप के समान आहार को संयमयात्रा के निर्वाह के यार लगा (वि:४५) थाय छे ते मा प्रमाणे छ.-(1) तस्य कृतं तस्यैव निष्ठितम् (२) तस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठितम् (3) अन्यस्य कृतं तस्य निष्ठितम्' (४) अन्यस्य कृतम् अन्यस्य निष्ठितम् रुद्रम, उत्साहना भने १९। सधी हाथी રહિત અગ્નિ વિગેરેથી અથવા શસ્ત્રી દ્વારા અચિત્ત બનાવેલ તથા શસ્ત્રો દ્વારા પૂર્ણ રૂપથી અચિત્ત બનેલા હિંસા વિગેરેના ભેળસેળથી રહિત અથવા દરેક પ્રકારથી અચિત્ત, એષણાથી પ્રાપ્ત થયેલ, કેવળ સાધુ-વેષના કારણથી જ પ્રાપ્ત થયેલ મધુકર ભમરાની વૃત્તિથી પ્રાપ્ત થયેલ આહારને સુધાવેદનીય વિગેરે છ કાર
થી પ્રમાણુ યુદ્ધ જ ગ્રહણ કરે, પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરીને કોઈ પણ વખતે આહાર ગ્રહણ ન કરે. અને તે પણ ગાડાને ચલાવવા માટે લગાવવામાં આવતા ગન (ગાડીના પૈડાની ધરીમાં તેલ લગાવે તેની) માફક અથવા ઘા પર લગાવવામાં આવતા લેપની માફક સંયમ યાત્રાના નિર્વાહ માટે જ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #158

सार्थबोधिनी टोका द्वि. थु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्यवनम्
१४७
वृत्तिकम् 'विलमित्र पन्नगभूषेण' लिमित्र पद्मगभूनेन 'अप्पर्ण' आत्मना 'आहारमाहरेज्जा' आहारमाहरेत् सर्वदोषरहितं स्वल्पं यात्रा संपन - शरीरनिर्वाह भवेत् तानदेव संकुचितेन आत्मना सर्प इवाऽऽहारं स्वीकुर्यात् यथा सर्पः शीघ्रं विलं प्रविशति तथैव स्वादनगृह्णन् आहारं कुत् इत्यर्थः, 'अन्नं अन्नाले पाणं पाणकाले अभ्नं- भोज्यम् अन्नकाले पानं जलम्, पानकाले यस्प यः कालः तस्मिन् काले एव तस्य व्यवहारः करणीयः, 'वत्थं वत्थ काले' वस्त्रं वस्त्र हाले - यदा वस्त्रस्यावश्यकता भवेदैव ग्राह्यम् नान्यथा, 'लेगे लेगकाले' लयनं लगनकाले, लीयतेऽस्मिन्निति तं गृहम् वदिकाले अन्यदा तु अनियमः 'सयणं सयणकाले' शयनं शक्नकाले - जिनकल्सिनां प्रहरमात्रम्, स्थविरकल्पिनां महरद्वयं नाधिकं शयनीयम् स तु स्वस्थकाले एव गृहीयात् न तु कालातिक्रमे । 'से भिक्खू मान्ने अनवरं दिवमणुदेवं वा पडिबन्ने' समिक्षु मत्रोऽन्यतरां दिशं - दिशाम् अनुदिशं - दिशान्तरं वा प्रतिपन्नः - प्रात विहरन् गा इत्यर्थः, लिए ग्रहण करे। जैसे सर्प सीधा बिल में प्रवेश करता है, उसी प्रकार साधु स्वाद लिएविना ही भोजन करे। इस प्रकार भिक्षु अत्र के समय में अन्न और पानी के समय पानी ग्रहण करता है। जब वस्त्र की आवइक्ता हो तभी वस्त्र ग्रहण करता है, अन्यथा नहीं ! लपनगृह भी वर्षा आदि के समय में ग्रहण करता है, दूसरे समय के लिए नियम नहीं है । शयन के समय शयन को ग्रहण करता है। जिनकी साधु के लिए शयनकाल एक महर का और स्थविर कल्पियों के लिए दो पहर का होता है, इससे अधिक नहीं। नात्पर्य यह है कि प्रत्येक वस्तु उचित समय पर ही लेना है, समय का उल्लंघन करके नहीं। ऐसा कर्म की मर्यादा को जानने वाला साबु किसी दिशा, विदिशा या देश में बिच.
આહાર ગ્રહણુ કરે. જેમ સાપ સીધે જ દરમાં પ્રવેશ કરે છે, એજ પ્રમાણે સાધુએ સ્વાદ લીધા વિનાજ આહાર લેવે જોઇએ. આ પ્રમાણે શિક્ષુ અન્નના સમયમાં અન્ન અને પાણીના સમયમાં પાણી ગ્રહગુ કરે છે. અને જ્યારે વસ્તુની જરૂર હાય ત્યારે જ વસ્ર ગ્રહણ કરે છે, તે શિવાય નહીં લયન—ઘર પણ વર્ષો કાળના સમયે ગ્રહણ કરે છે. તે સિવાયના સમય માટે નિયમ નથી, શયનના સમયે શમ્યા-પથારીને ગ્રહણુ કરે છે. જીનકલ્પી સાધુ માટે શયન કાળ એક પ્રહરના અને સ્થવિર કલ્પિકાને માટે એ પહેરના હાય છે. તેનાથી વિશેષ હાતા નથી, કહેવાતું તાપ એ છે કે-તે દરેક વસ્તુ ચામ્ય સમયે જ ગ્રહણ કરે છે. સમયનું ઉલ્લ ́ધન કરીને લેતા નથી. એવા સાધુકની મર્યાદાને જાણવાવાળા સાધુ કોઈ પણ દિશા કે વિદિશામાં કે દેશમાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #159

सूत्रकृतामसूत्र 'धम्मं आइक्खे विभए किट्टे' अहिंसा लक्षणं धर्ममाख्यापयेत् विभजेन कीर्तयेत्सावधनिरवद्यविभागं कुर्यात् 'उवट्टिएसु वा अणुवट्टिएसु वा सुस्मूसमाणेमु पवेयए' उपस्थितेषु वा-धर्मबुद्धयोपस्थितेषु अनुपस्थितेषु वा-कौतुकबुद्धयोपस्थितेषु, शुश्रूषमाणेषु श्रोतुमिच्छुषु प्रवेदयेत्-निनवचनानुसारेण निरवद्यधर्म तत्फलं च उपदिशेत् । 'संति विरति उसमं निवाणं सोयवियं अज्जवियं मद्दवियं लावियं अणतिवातिय' शान्तिम्-प्राणातिपातादिविरमणम् विरतिम्-इन्द्रिय नो इन्द्रियजयम्, उपशमम्, निर्वाणम्-अशेषदुःखरहितम्, शौचम्, आर्जवम्, मार्दवम्। लाघवम्, अनतिपातिकम्, तत्र शौचम्-भावद्धिरूपम्-आर्जवम्-सरलतोपेतम्, मार्दवम्- मृदुभावयुक्तम्, लाघवम् अनतिपातिकम्-पाणातिपातादिरहितमहिंसा लक्षणम् 'सव्वेसि पागाणं' सर्वेषां प्रणानाम् 'सेव्वेसि भूयाणं' सर्वेपा भूतानाम् 'जाव सत्ताणं' यावत् सत्त्वानाम्-जीशनाम् 'अणुवाई किट्टए धम्म' अनुविचिन्त्य कीर्तयेद्धर्मम् साधुः पाणिनां कल्याणं विचार्य मोक्षं शान्तिप्रभृतिकं च दयोपशमादियुक्तं धर्म कीर्तयेत् । 'से भिक्खू धम्म किटाणे णो अन्नस्स धम्ममाइक्खेज्जा' रता हुआ धर्म का उपदेश करे एवं सावद्य निरवद्य का विभाग करे। सुनने के इच्छुक जो धर्म करने के लिए उपस्थित हैं अथवा अनुपस्थित हैं, उन्हें जिनवचन के अनुसार निर्दोष धर्म और धर्म के फल की प्ररूपणा करे। शान्ति, विरति इन्द्रिय और मन की विजय, उपशम समस्त दुःखों से रहित निर्वाण, शौच मन की शुद्धि सरलता, मृदुता, लाघव और अहिंसा का, समस्त प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्त्वों के कल्याण का विचार करके उपदेश करे । अर्थात् प्राणियों के कल्याण का विचार करके मोक्ष, शान्ति, दया' उपशम आदि धर्म का उपदेश करे। વિચરતા થકા ધર્મને ઉપદેશ કરે. તેમજ સાવદ્ય અને નિરવઘને વિભાગ કરે. સાંભળવાની ઈચ્છા વાળા જે ધર્મ કરવા તત્પર છે, અથવા અનુપસ્થિત છે, તેઓને જીન વચન પ્રમાણે નિર્દોષ ધર્મ અને ધર્મના ફળની પ્રરૂપણા કરે. શાન્તિ, વિરતિ ઇન્દ્રિય અને મનને વિજય ઉપશમ-સઘળા દુખેથી રહિત એ નિર્વાણ મોક્ષ છૂચ-મનની શુદ્ધિ સરલપણુ, મૃદુ-માળપણું, લાઘવ અને અહિંસાને સઘળા પ્રાણિ ભૂત, છ, અને સોના કલ્યા ણને વિચાર કરીને ઉપદેશ કરે. અર્થાત્ પ્રાણિયાના કલ્યાણને વિચાર કરીને મેક્ષ, શાન્તિ, દયા, ઉપશમ વિગેરે ધર્મને ઉપદેશ કરે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #160

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् धर्म कीर्तियन् स भिक्षुः-नो अन्नस्य हेतोः कारणात् धर्ममावक्षीत । 'जो पाणस्स हेउ धम्ममाइखेज्जा' नो पानस्य हेतोः धर्ममाचक्षीत, 'णो वत्यस्स हे धम्ममाइखेज्जा' नो वखस्य हेतोः धर्ममाचक्षीत 'णो लेणस्सहे धम्ममाइक्खेज्जा' नो लगनस्य-वसते हैं तो धर्मावशीत। 'णो सयणस्स हेउ धम्ममाइक्खेज्जा' नो शयनस्य हेतो धर्म माचक्षीत 'णो अन्नेसि विरूवरूवाणं कामभोगाणं हेउ धम्ममाइक्खेज्जा' नो अन्येषां विरूपरूपागाम्-अनेकप्रकाराणां कामभोगानां हेतोः-शब्दादिवियनिमित्तं धर्म माचक्षीत । 'अगिलाए' भरा :आलानतया 'धम्ममाइक्खेज्ना' धर्ममाचक्षी। 'नन्नत्य कम्पनिज्जरवाए धम्म. माइक्खेज्जा' नाऽन्यत्र कर्मनिर्जरात् धर्ममाचक्षीत । कर्मनिर्जराव्यतिरिक्तफलनमिपन्धाय धर्मोपदेशः साधुभिः कर्त्तव्यः । 'इह खलु तस्स भिक्खुम्म अंतिए धम्मं मोच्चा' इह खलु तप भिक्षोरन्तिके धर्म श्रुभ्या 'णि सम्म' निशम्य-हृदये ऽधार्य 'उहाणेण उट्ठाय वीरा असि धम्मे समुहया' उत्थाने स-प्रवज्यया उत्थाय गृहादिकं परित्यजन् दीक्षां गृहीत्वा वीरा:-कर्मविदारणसामर्थ्य वन्त:__धर्म का उपदेश करता हु मा साधु अन्न प्राप्ति के लिए उपदेश न करे, पानी की प्राप्ति के लिए धर्म का उपदेश न करे वस्त्र के लिए धर्म का उपदेश न करे, उपाश्रय पाने के लिए धर्म का उपदेश न करे, शाच्या प्राप्त करने के लिए धर्म का उपदेश न करे, या विविध प्रकार के काममोगों को प्राप्त करने के लिए धर्म का उपदेश न करे । अग्लान भाव से धर्म का उपदेश करे। कर्मनिर्जरा के सिवाय अन्य किसी भी प्रयोजन से धर्म का उपदेश नहीं करना चाहिए।
भिक्षु से धर्म को सुनकर और हृदय में धारण करके चीर-कर्मविदारण में समर्थ पुरुष दीक्षा अंगीकार करके, गृहत्याग करके आहेत
ધર્મને ઉપદેશ કરતા થકા સાધુ અન્નની પ્રાપ્તિ માટે ઉપદેશ ન કરે. પાણીની પ્રાપ્તિ માટે ધર્મને ઉપદેશ ન કરે, વસ્ત્ર માટે ધર્મને ઉપદેશ ન કરે. ઉપાશ્રય મેળવવા માટે ધર્મને ઉપદેશ ન કરે શવ્યા પ્રાપ્ત કરવા માટે ધર્મને ઉપદેશ ન કરે. અથવા જુદા જુદા પ્રકારના કામોને પ્રાપ્ત કરવા માટે ધર્મને ઉપદેશ ન કરે. અગ્લાન ભાવથી ધર્મને ઉપદેશ કરે કર્મની નિર્જરા સિવાય બીજા કેઈ પણ પ્રયોજન માટે ધર્મને ઉપદેશ કર नसे.
ભિક્ષુ પાસેથી ધર્મનું શ્રવણ કરીને તેમજ તેને હૃદયમાં ધારણ કરીને વીર-કર્મ વિદારણ કરવામાં સમર્થ પુરૂષ દિક્ષાને સવીકાર કરીને તથા ઘરને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #161

१५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अस्मिन् आर्हतधर्मे समुत्थिताः - उद्या भवन्ति । 'ते एवं सञ्चो गया' ते बीग एवं सर्वोपगताः सर्वमोक्षकारणं सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्रलक्षणं प्राप्ताः, ते एवं सब्बोवरता' ते एवं सरताः सर्वेभ्यः सर्वपाद्य कर्मभ्य उपरता:निवृत्ताः, 'ते एवं सब्बोवसंत' ते एवं सर्वोपशान्ताः- जितरूपायाः 'ते एवं' सन्वत्ताए परिभिध्वडत्ति' ते एवं सर्वात्मतया - सर्व मावेन परिनिर्वृताः- उक्त गुणविशिष्टा एव सर्व कर्मक्षयकारका भवन्तीति 'बेमि' ब्रवीमि - कथयामि - सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति - हे जम्बू शिष्य ! यथा मया मगवत स्तीर्थकराच्छ्रुत तथैव तुभ्यं कथयामि, 'एवं से भिक्खू' एवं स भिक्षुः धर्मार्थो धर्मः श्रुतवारित्रारूपस्तेनार्थी, नियागप्रतिपन्न: - नियागः - मोक्षः शुद्रबुयं' यथेम्स साधुः
1
पुरु
'धम्मही धम्मविक नियागपडिणे' धर्मवित्- सर्वोपधिविशुद्धिधर्म जानाति, संयमो वा तं प्राप्तः, 'से' तत् ' जहे
धर्म में उद्यमवान हो जाते हैं। वे वीर पुरुष सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तपरूप मोक्ष मार्ग को प्राप्त करते हैं, समस्त सावध कर्मों से रहित हो जाते हैं। वे सब कषायों को जीत लेते हैं और वही समस्त कर्मों का पूर्ण रूप से क्षय करते हैं।
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं- हे जम्बू ! मैंने भगवान् तीर्थकर से जेसा सुना है, बेसा ही तुम से कहता हूँ ।
इस प्रकार वह भिक्षु श्रुत चारित्र रूप धर्म का अर्थी होता है, विशुद्ध धर्म का ज्ञाता होना है और मोक्ष या संघन को प्राप्त होता है ।
ત્યાગ કરીને આહુત-અર્હંત ભગવાને ઉપદેશ કરેલા ધમમાં ઉદ્યમવાળા મની જાય છે. તે વીર પુરૂષ સમ્યક્દ્નાન, સમ્પ્રદર્શન, સમ્પ્રચારિત્ર અને સમ્યક્ તપ રૂપ મેક્ષ માર્ગને પ્રાપ્ત કરે છે. અને સઘળા સાવધ કર્મોથી રહિત બની જાય છે. તે બધા જ કષાયાને જીતી લેય છે અને એજ સઘળા ક્રમના પૂણ પણાથી ક્ષય કરે છે,
શ્રી સુધર્માવામી જમ્મૂસ્વામીને કહે છે કે—હે જમ્મૂ ! મેં ભગવાન્ તીકરની પસિથી જે પ્રમાણે સાંભળ્યુ છે, એજ પ્રમાણે તમાને કહું છું.... આ પ્રમાણે તે શત્રુ શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધર્મોની કામના વાળા હોય છે. વિષ્ણુનું ધમને જાણુનારા હાય છે. અને મેક્ષ અથવા સયમને પ્રાપ્ત કરે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #162

१५१
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. १ पुण्डरीकनामाध्ययनम् षेषु पञ्चमः ‘अदुवा पत्ते पउमरपोडरी' अया अपातः पद्यारपुण्डरोकम्स श्वेतकमलं प्राप्तो न वा किन्तु-स एव सर्वेभ्यः श्रेष्ठः, ‘एवं से भिक्ख परिणायकम्मे एवं स भिक्षुः परिजातकर्मा, परिज्ञातं कर्म येन सः, परिणायसंगे' परिज्ञातसङ्गः-परिज्ञातः बाल आभ्यन्तरश्च सङ्गः-सम्बन्धो येन सः, तत्र बाससङ्ग:जनकजननीपुत्रपौत्रादिरूप आभ्यन्तरः सन:-कषायादिः, अपरिज्ञा एतेषां कटु. फलकमिति ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिजया परित्यक्तः 'उपसंते' उपशान्तो जितेन्द्रियः 'समिए सहिए' समितः सहिता-पञ्चमितिभिः सम्पन्नः, 'सया जए सदा यतःज्ञानादि गुणसम्पन्नः, से.' स साधुः-एवं वक्ष्यमागप्रकारेण 'क्याणिज्जे' वचनोयो वक्तव्यः, 'तं जहा' तद्यथा-'समणेति वा श्रमण इति वा माहन इति वा 'खतेति वा क्षान्त इति वा शान्त्वादिगुणयुक्तः 'दंते ति वा' दानो जितेन्द्रिय इति वा, 'गुत्ते ति वा 'गुप्त इति वा 'मुत्तेति वा' मुक्त इति वा, 'इसीइ वा' ऋपिरिति वा 'मुणीइ वा' मुनिरिति वा 'कई इवा' कृतिरिति वा विऊइ वा' ऐसा साधु पूर्वोक्न पुरुषों में पांचवां पुरुष है । वह उत्तम पुण्डरीक को प्राप्त करे अथवा न करे, किन्तु वही सप से श्रेष्ठ है । ऐसा वह भिक्षु कर्म के स्वरूप को जानने वाला, बाह्य और अान्तर संबंधों का ज्ञाता अर्थात् माता पिता पुत्र पौत्र आदि के बाह्य संयंत्र को और कपाय आदि के आभ्यन्तर संबंध को ज्ञपरिज्ञा से कटुक फल देने वाला जान कर प्रत्याखान परिक्षा से त्याग देना है । जितेन्द्रिय, पांच समितियों से सम्पन्न, सदा यतनाशील ज्ञानादि गुणों से युक्त ऐसा वह साधु इन शब्दों द्वारा कहने योग्य होता है-श्रमण, माहन, क्षान्न क्षमा आदि છે. એવા સાધુ પૂર્વોક્ત પુરૂમાં પંચમે પુરૂષ છે, તે એ ઉત્તમ એવા પંડરીક-કમળને પ્રાપ્ત કરે, અથવા ન કરે પરંતુ એ જ સૌથી શ્રેષ્ઠ છે. એવો તે ભિક્ષુ કર્મના સ્વરૂપને જાણવા વાળ, બાહ્ય બહારના તથા આવ્યંતર-અંદરના સંબંધને જાણનાર અર્થાત્ માતા, પિતા, પુત્ર પૌત્ર વિગેરેના બાહ્યબહારના સંબંધને અને કષાય વિગેરેના આત્યંતર-અંદરના સંબંધને જ્ઞપરિ. જ્ઞાથી કડવા ફલ આપનાર જાણુને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી, તેને ત્યાગ કરે છે. જીતેન્દ્રિય પાંચ સમિતિથી યુક્ત સદા યતનાશીલ જ્ઞાન વિગેરે ગુણેથી યુક્ત એવે તે સાધુ આ નીચે બતાવવામાં આવેલ શબ્દોને યેગ્ય ગણાય છે. -श्रम, मान, क्षान्त, क्षमा विगेरे गुत्थी युक्त, हन्त, सन्द्रिय, गुस,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #163

सत्रकतास विद्वान् इति वा 'भिक्खुत्ति वा भिक्षुरिति वा लहेइ वा' रूक्ष इति वा 'तीरार्थी इति वा 'चरण करणपारवित्ति वेम' चरण करणारविदिति वा इति ब्रवीमि कथयामि मू०१५। ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-पसिद्धवाचक-पश्चवशभाषा कलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, बादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गमूत्रस्य" समयार्थबोधिन्याख्यायां व्याख्यायां द्वितीयश्रुतस्कन्धे
॥ प्रथमाऽध्ययनं समाप्तम् ॥ गुणों से युक्त, दान्त जितेन्द्रिय, गुप्त, मुक्त ऋषि, मुनि, कृती, विद्वान, भिक्षु, रूक्ष, तीरार्थी और चरणकरणपारवित् ।
ऐसा मैं कहता हूं ॥१५॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूजयश्री घामीलाल जीमहाराजकृत " सूत्रकृताङ्गमत्र" को समयार्थयोधिनी व्याख्या का
॥प्रथम अध्ययन समाप्त ॥ મુક્ત, ઋષિ, મુનિ, કૃતિ, વિદ્વાન, ભિક્ષુ, રૂક્ષ, તારાથી અને ચરણ કરણ પારવિત્
આ પ્રમાણે હું કહું છું. ૧પ જૈનાચાર્ય જેનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની
સમયાથે બોધિની વ્યાખ્યાનું પહેલું અધ્યયન સમાપ્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #164

-
समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १५३
___ अथ द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य द्वितीयमध्ययनं प्रारम्यतेद्वितीयश्रुतस्कन्धस्य गतं प्रथमाऽध्ययनं साम्प्रतं द्वितीयमारभ्यते । तत्र मथमाऽध्ययने पुष्करिणीपुण्डरीकदृष्टान्तेनाऽयमर्थः समर्थित:-यदिह भूखण्डे मोक्ष कारणमजानन् परतीर्थीकः कर्मबन्धनान विमुश्चति । किन्तु सम्यश्रद्धया पवित्रानि:करणाः-रागद्वेषरहिता उत्तमा निग्रन्थाः कर्मबन्धनानि बोटयित्वा मोक्षमासादयन्ति । तथा-स्वकीयसदुपदेशात्-अन्यमपि मुक्तिभाजं कुर्वन्ति । तत्रेयं जिज्ञासा भवति-केन कारणेन जीवो बन्धमासादयति, केन च कारणकुठारेण बन्धनं छित्वा मोक्ष प्राप्नोति । एतस्य प्रश्नसारस्योत्तरदानाय द्वितीयाऽध्ययनं प्रवर्त्तते । अस्मिन
द्वितीय अध्ययन दूसरे श्रुतस्कंध का प्रथम अध्ययन समाप्त हुमा, अब दूसरा अध्ययन का आरंभ किया जाता है। प्रथम अध्ययन में पुष्करिणी और पुण्डरीक के दृष्टान्त द्वारा इस अर्थ का प्रतिपादन किया गया है कि इस भूमि पर मोक्ष के कारणों को न जानने वाले परतीर्थिक कर्म बन्धन से मुक्त नहीं होते। किन्तु सम्यक् श्रद्धा से पवित्र अन्तःकरण वाले, राग
और द्वेष से रहित उत्तम निर्ग्रन्थ ही कर्मबन्धनों को तोड कर मुक्ति प्राप्त करते हैं तथा अपने सदुपदेश से दूसरों को भी मुक्ति का पात्र बनाते हैं।
अथ प्रश्न यह होता है कि जीव किस कारण से कर्मबंध को प्राप्त होता है और किस कारण रूप कुठार से बन्धन को काट कर मोक्ष प्राप्त करता है ? इसी महत्व पूर्ण प्रश्न का उत्तर देने के लिए दूसरा
બીજા અધ્યયનને પ્રારંભબીજા શ્રતસ્કંધનું પહેલું અધ્યયન સમાપ્ત થયું, હવે બીજા અધ્યાય નને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પહેલા અધ્યયનમાં પુષ્કરિણી-વાવ અને પંડરીક-કમળના દૃષ્ટાંતથી આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે કેઆ ભૂમિ પર મોક્ષના કારને ન જાણનારા એવા પરતીર્થિકે કર્મના બંધથી મુક્ત થતા નથી, પરંતુ સમ્યક્ શ્રદ્ધાથી પવિત્ર અંતઃકરણવાળા રાગ અને દ્વેષથી રહિત ઉત્તમ નિર્ગળેજ કર્મના બંધનેને તેડીને સક્તિને પ્રાપ્ત કરે છે. તથા પિતાના સદુપદેશથી બીજાઓને પણ મુક્તિ પ્રાપ્ત शव छ.
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે–જીવ કેવા કારણોથી કર્મ બંધને પ્રાપ્ત થાય છે, અને કયા કારણ રૂપ કુહાડાથી બંધનને કાપીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે? આ મહત્વ ભરેલા પ્રશ્નને ઉત્તર આપવા માટે આ બીજુ અધ્યયન
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #165

१५४
सूत्रकृतासो ध्ययने द्वादशक्रियास्थानेन बन्धन त्रयोदशक्रियास्यानेन मोक्षो भविष्यतीति पतिपादयिष्यति। यद्यपि बन्धनमुक्तिकारयोः चर्वापागपि संवृना, तथापिसंक्षेपण प्रकृतां तां विस्तरेण प्रस्तोष्यतीति महद्वैशिष्टयम् । यः पुरुषः स्वकीय कर्माणि क्षपयितुमिच्छति-स प्रथमतो द्वादशप्रकारकक्रियास्थानं जानीयात् । तदनु क्रियां परित्यज्य कर्मबन्धनं श्लथयन् मोक्षभाक स्यात् , अनेन प्रकारेण हाऽध्ययने द्वादशक्रियास्थानानां वर्णनं करिष्यते। अत एतस्याऽध्ययनस्य क्रियास्थानाऽध्ययनमिति नाप भवति। गमनच लनादिव्यापार एवं क्रियाशब्दार्थों अध्ययन प्रारंभ किया जाता है। इस अध्ययन में बारह स्थानों से चन्धन और तेरह क्रिया स्थानों से मोक्ष होता है, यह प्रतिपादन किया जायगा। यद्यपि बन्ध और मोक्ष के कारणों की चर्चा पहले भी हो चुकी है किन्तु वह संक्षेप से हुई है। यहां वह विस्तार पूर्वक की जाएगी। यह इस अध्ययन की विशेषता है।
जो पुरुष अपने कर्मों का क्षय करना चाहता है, उसे सर्व प्रथम बारह क्रिया स्थानों को जान लेना चाहिए। तत्पश्चात् वह उनको परित्याग करके कन्ध को शिथिल करता हुभा मोक्ष का भागी होता है। इस कारण इस अध्ययन में बारह क्रिगास्थानों का वर्णन किया जाएगा। इसीलिए इम अध्ययन को 'क्रियास्थानाध्ययन' नाम दिया गया है।
चलना-फिरना आदि व्यापार ही क्रिया' शब्द का अर्थ है। किया પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનમાં બાર કિયા થાનેથી બાન અને તેર કિયા સ્થાનેથી મોક્ષ થાય છે, આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે. જે કે બંધ અને મોક્ષના કારણોની ચર્ચા પહેલાં પણ થઈ ચુકી છે, પરંતુ તે સંક્ષેપથી થઈ છે, અહિયાં તે વિસ્તાર પૂર્વક કરવામાં આવશે. એ આ અધ્યયનનું વિશિષ્ટ પણે છે.
જે પુરૂષ પિતાના કર્મોને ક્ષય કરવાની ઈચ્છા રાખે છે, તેણે સૌથી પહેલાં બાર ક્રિયા સ્થાનેને જાણી લેવા જોઈએ. તે પછી તે એનો પરિત્યાગ કરીને કર્મ બન્ધનને શિથિલ (ઢીલું) બનાવતા થકા મોક્ષના ભાગી થાય છે. આ કારણથી આ અધ્યયનમાં બાર કિયા સ્થાનેનું વર્ણન કરવામાં આવશે. તેથી જ આ અધ્યયનને “કિયાસ્થાનાધ્યયન” એ નામ આપવામાં આવેલ છે.
ચાલવું ફરવું વિગેરે વ્યાપાર એટલે કે પ્રવૃત્તિ એજ કિયા શબ્દનો
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #166

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
भवति । क्रिया द्विविना द्रव्यक्रिया भावक्रिया च । तत्र घटपटादिक्रियामारभ्य शरीरान्तक्रिया द्रव्यक्रिया भवति । भावक्रियाष्टमकारा भवति, प्रयोगो-पाय
-
-
१५५
करणीय समुदायपथ- सम्यक्त्व- सम्यमिध्यात्व- क्रियाभे शत् । क्रियाणां स्वरूपं यथास्थानं सूत्रकृते प्रतिपादयिष्यते । एतासां क्रियाणां यत्स्थानं
एतासां
तत क्रियास्थानम् इत्येतादृशःक्रियास्थानस्यैव प्रकृताऽध्ययने निर्वचनं करिष्यते ।
*
,
अतः परमास्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमुच्चारणीयम् ।
मूलम् - सूर्य मे आउसंतेणं भगवया एवमक्खायं-इह खलु किरियाठाणे नामज्झयणे पण्णत्ते, तस्स र्ण अयमट्ठे, इह खलु संजू हेणं दुवे ठाणे एवमाहिज्जति, तं जहा-धम्मे चैव अधम्मे चेव उवसंते चेत्र अणुत्रसंते चेत्र । तत्थ णं जे से पढमस्स ठाणस्स अहम्मपक्खस्स विभंगे, तस्स पर्ण अयमट्टे पण्णत्ते, इह दो प्रकार की होती है - द्रव्यक्रिया और भावक्रिया । घट पट आदि की क्रिया से लेकर शरीर के अन्त तक की क्रिया द्रव्य कहलाती है । भावक्रिया आठ प्रकार की होनी हैं-प्रयोग १, उपाय २, करणीय ३ समुदान ४, ईपत्र ५, सम्यक्त्व ६ और सम्यमिध्यात्व ७ क्रिया ८ इन क्रियाओं का स्वरूप सूत्रकार स्वयं ही यथास्थान प्रतिपादन करे गे । इन क्रियाओं का स्थान क्रियास्थान कहलाता है । प्रकृन अध्ययन में इस किया स्थान का ही व्याख्यान किया जाएगा। इसके अनन्तर सवलना आदि दोषों से रहित सूत्र का उच्चारण करना चाहिए ।
અથ છે. ક્રિયા એ પ્રકારની હાય છે. દ્રવ્યક્રિયા અને ભાવક્રિયા ઘટે પેટ, વિગેરેની ક્રિયાથી લઈને શરીરના અંત સુધીની ક્રિયા દ્રવ્ય ક્રિયા કહેવાય છે. ભાવક્રિયા આઠ પ્રકારની હોય છે. તે આ પ્રમાણે છે. પ્રયાગ ૧, ઉપાય કરણીય ૩, સુદાન ૪, ઇર્યાપથ ૫, સમ્યક્ત્વ ૬, અને સમ્યક્ મિથ્યાત્વ ૭, ક્રિયા ૮, આ ક્રિયાઓનું સ્વરૂપ સૂત્રકાર પેતે જ પ્રસ ંગાપાત યથાસ્થાન પ્રતિપાદન કરશે. આ ક્રિયાઓનુ સ્થાન ક્રિયાસ્થાન કહેવાય છે. ચાલુ આ ખીજા અધ્યયનમાં આ ક્રિયાસ્થાનનુ જ વ્યાખ્યાન કરવામાં આવશે તે પછી શખલતા વિગેરે દેષથી રહિત સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવુ. જોઈ એ મા मध्ययनतु पहेलु सूत्र 'सुयं मे आउस तेणं' त्यिहि छे.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #167

सूत्रकृतानो खलु पाइणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवति, तं जहा-आरिया वेगे अणारिया वेगे उच्चागोया वेगे णीयागोया वेगे, कायमंता वेगे हस्समंता वेगे सुवष्णा वेगे दुवण्णा वेगे सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे। तेसिं च णं इमं एयारो दंडसमादाणं संपेहाए तं जहा. गेरइएसु वा तिरिक्खजोणिएसु वा मणुस्सेसु वा देवेसु वा जे जावन्ने तहप्पगारा पाणा विन्नू वेयणं वेयंति । तसि पि य णं इमाइं तेरसकिरियाठाणाई भवंतीति मक्खायं, तं जहा-अट्टा दंडे१ अणटादंडेर हिंसादंडे३ अकम्हादंडे ४ दिट्ठीविपरियासियादंडे५ मोसवत्तिए६ अदिन्नादाणवत्तिए७ अज्झत्थवत्तिए८ माणव. त्तिए९ मित्तदोसवत्तिए१० मायावत्तिए११ लोभवत्तिए१२ इरियावत्तिए१३ ॥सू०१॥
छाया-श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगाता एमाख्यातम् इह खलु क्रियास्थानं नाम अध्ययन प्रज्ञतम् , तस्य खल्पयमर्थः । इह खलु सामान्येन द्वे स्थाने एवमाख्यायेते तद्यया-धर्मश्चैव अधर्मश्चैव, उपशान्तश्चैव अनुपशान्तश्चैव । तत्र खलु यः स प्रथमस्य स्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्गः, तस्य खल्वयमः प्रज्ञप्तः । इह खलु पाच्यां वा ४ सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा-आर्या एके, अनार्या एके, उच्चगोत्रा एके, नीवगोत्रा एके, कायना एके, हस्ववन्त एके, सुवर्णा एके, दुर्वर्णा एके, सुरूषा एके, दुरूपा एके, तेषां च खलिदमेतद्रूपं दण्डसप्तादानं सम्प्रेक्ष्य तद्यथानरयिकेषु वा तियायोनिकेषु वा मनुष्येषु वा देवेषु वा, ये चान्ये तथापकाराः प्राणाः विद्वांसो वेदनां वेदयन्ति, तेवामपि च खलु इमानि त्रयोदशक्रियास्थानानि भवन्तीत्याख्यातम्, तद्यया-अर्थदण्डः१ अनर्थदण्डः२ हिंसादण्ड ३ अक स्माद्दण्डा४ दृष्टिविपर्यासदण्डः५ मृषापत्ययिकः६ अदचादानरत्ययिका७ अध्यास्मात्ययिकः ८ मानप्रत्ययिकः ९ मित्रदोषपत्ययिक. १० मायाप्रत्ययिकः ११ लोभमत्ययितः १२ ईर्यापथि : १३ ॥१० १॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #168

१५७
समयार्थबोधिनी टीका वि.व. अ.२ क्रिस्थाननिरूपणम् ___टीका-सुधर्मस्वामी जम्बूवामिप्रभृतिशिष्यसमुदाय प्रति कथयति-'आउसंतेण' हे आयु मन् शिष्य ! तेन 'भारया' भगाता तीर्थकरेग महावीरेण 'एन. मक्खायं' एवम्-वक्ष्यमाणम् आख्यातं प्रतिपादितम् 'मे सुयं' मया श्रुसम्भगवता यदुपदिष्टं तन्मया श्रुत-तदेव क्रियास्थानं त्वामहं वच्मि । अवहितमनाः सावधानमनसा शृणु । ' ह खलु किरियाठाणे णामज्झपणे पण्णत्ते' इह-अस्मिन् जिनशासने खलु क्रियास्थानं नामाऽध्ययनं द्वितीयस्कन्धे प्राप्तम्-कथितम् । 'तास णं अयम?' तस्य-क्रिस्थानस्य खलु अपमर्थः, 'इह खलु संजूदेणं दुवे टाणे एमाहिहि खलु द्वे स्थाने सामान्येन-एवमाख्यायेते। 'तं जहातद्यथा-'धम्मे चेव अधम्मे चे।' धर्मश्चैवाधर्मथैव 'उमंते चेा-अणु संते चेत्र' उपशान्तश्चेवाऽनुपशान्तश्चैव-उपशान्तधर्मस्थानम् अनुपशान्तधर्मस्थानं च 'तस्थ णं जे से पढमस्स' तत्र खलु यः सः प्रथमस्य 'ठानस्स' स्थानमा 'अहम्मपाव स्स' अधर्मपस्य 'भिंगे विमङ्गो विमागः प्रहार इते यावत्-इह पायः सर्वो. ऽपि प्रथमतोऽमे प्रवर्तते ततः सदुपदेशाद्धर्मे प्रातो अतोऽधर्म क्षस्य प्रथमत्व
'सुयं मे आउसंतेणं' इत्यादि।
टीकार्थ-श्री सुधर्मास्वामी अपने जम्बू स्वामी आदि शिष्य सम्ह से कहते हैं-हे शिष्य ! आयुष्मान् भगवान महावीर तीर्थ करने इस प्रकार कहा है। भगवान ने जो कहा वह मैंने सुना है। वही क्रियास्थान मैं तुम्हें कहता हूं। जिसे सावधानचित्त होकर सुनो
इस जिनशासन में क्रियास्थान नामक अध्ययन कहा गया है। उसका अर्थ यह है-सामान्य रूप से दो स्थान इस प्रकार कहे जाते हैं-धर्म और अधर्म, उपशान्त और अनुपशान्त अर्थात् उपशांत धर्मस्थान और अनुपशांत धर्मस्थान। इनमें से प्रथम अधर्म स्थानका अर्थ इस प्रकार कहा गया है।
- ટીકર્થશ્રી સુધર્માસ્વામી જખ્ખસ્વામી વિગેરે પિતાના શિષ્યોને કહે છે કે–-હે શિવે ! આયુષ્યમાન ભગવાન મહાવીર તીર્થંકરે આ પ્રમાણે કહ્યું છે. ભગવાને જે કહ્યું તે મેં સાંભળ્યું છે. એજ ક્રિયાસ્થાનનું સ્વરૂપ હું તમને કહું છું તે તમે સાવધાન ચિત્તવાળા થઈને સાંભળો.
આ જીન શાસનમાં ક્રિયાસ્થાન નામનું અધ્યયન કહેવામાં આવેલ છે. તેનો અર્થ એ છે કે–સામાન્ય પણાથી બે સ્થાને આ પ્રમાણે કહેવામાં આવે છે તે બે સ્થાન ધર્મ અને અધર્મ એ છે. ઉપશાંત અને અનુ પશાંત અથૉત્ ઉપશાંત ધર્મસ્થાન અને અનુપશાત ધર્મસ્થાન તેમાં પહેલાં અધર્મ સ્થાનને અર્થ આ પ્રમાણે કહેલ છે –
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #169

mamme
१५८
सूत्रकृताजसो मुक्तम् । 'तस्स णं अयमढे पण ते' तस्य खलु अपमर्थः प्रज्ञप्तः 'इह खलु पाइणं वा४' इह-अस्मिन् लोके खलु इति-निश्चपेन ‘पाइणं वा' पाच्या वा४-पाच्या दिदिशासु चतुषु 'संतेगल्या मणुसा भवंति' सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति-अनेकप्रकारभेदमित्रा मानवा विद्यन्ते, 'तं जहा' तथा 'आरिया वेगे अणारिया वे' आर्या एके, अनार्या एके 'उच्चागोया वेगे-णीयागोया वेगे' उल्चत्रा एके - नीचगोवा एके, 'कायमंवा वेगे-हस्समं ।। वेगे' का पवन्तो दीर्घकाया एके-हस्वकाया एके 'मुवण्णा वेगे-दुवण्णा वेगे' सुवर्गा एके-केचन विशिष्ट वर्णवन्तो भवन्ति, दुर्वा एके, 'सुख्खा वेगे-दुरूना वेगे' सुरूपा:-सुन्दररूपान्त एके, दुरूपा:-कुत्सितरूपवन्त एके 'तेसि च गं एयारूवं' तेषां च खलु इदम् एतद्रूपम् , तेषामने कभेदभिन्नानां मानवानाम् इदं वक्ष्यमाणरूपकम् 'दंडसमादाणं' दण्ड. समादानं भवति-तेषां जीवानां पापकर्मग इच्छा भाति, इति 'संपेहाए' तं संपे. क्ष्य-सम्यग्दृष्ट्वा तं जहा' तद्यथा-'णेरइएसु वा' नैरपिकेषु-नारकजीवेषु वा 'तिरिक्खनोणिसु वा' तिर्यग्योनि केषु जीवेषु, 'मणु सेसु वा' मनुष्पजीवेषु वा
प्रायः सभी लोग पहले अधर्म में प्रवृत्ति करते हैं, फिर सदुपदेश पाकर धर्म में प्रवृत्त होते हैं, इस कारण अधर्म पक्ष को प्रथम कहा है।
इस लोक में निश्चय ही पूर्व आदि सभी दिशाओं और विदि. शाओं में नाना प्रकार के मनुष्य होते हैं, जैसे -कोई आर्य होते हैं, कोई अनार्य होते हैं, कोई उच्चगोत्री होते हैं कोई नीवगोत्री होते हैं, कोई लम्बे शरीर वाले तो कोई छोटे शरीर वाले होते हैं कोई ब्राह्मग
आदि ऊंचे वर्ण वाले और कोई नीचे वर्ण वाले होते हैं। कोई सुन्दर रूप वाले और कोई कुरूप होते हैं। इन नाना प्रकार के मनुष्यों की पाप कर्म करने की इच्छा होती है। यह देख कर नारकों तिथंचे
પ્રાયઃ સઘળા લોકે પહેલાં અધર્મમાં પ્રવૃત્ત હોય છે. અને પછી સદુ પદેશ પામીને ધર્મમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તેથી અધર્મ પક્ષ પહેલા કહેલ છે.
આ લેકમાં જરૂર પૂર્વ વિગેરે સઘળી દિશા અને વિદિશાઓમાં અનેક પ્રકારના મનુષ્ય હોય છે. જેમકે કેઈ આર્ય હોય છે, કેઈ અનાર્ય હોય છે. કે ઉચ્ચ ગોત્રવાળા હોય છે. કેઈ નીચા ગોત્રવાળા હોય છે. કોઈ લાંબા શરીરવાળા તે કઈ ઠીંગણું શરીરવાળા હોય છે કે બ્રાહ્મણ વિગેરે ઉંચ વર્ણવાળા અને કેઈ નીચા વર્ણવાળા હોય છે. કોય સુંદર રૂપ વાળા અને કઈ કદરૂપા એટલે કે ખરાબ રૂપવાળા હોય છે. આ અનેક પ્રકારના મનુષ્યને પાપકર્મ કરવાની ઈચછા થાય છે. એ જોઈને નારક,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #170

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
१५९ 'देवेसु वा देवनिकायेषु वा 'जे जाबन्ने तहपगारा' ये चान्ये तथाप्रकाराः 'पाणा' पाणा:-जीवाः चिन्न वेषणं वेयंति' वेदना सुखदुःखाऽनुमवसरूपां वेद यन्ति-अनुमान्ति विद्वांसः-सदसद्विवे स्वन्तः । तेसि पि य णं इमाई तेरस किरियाठाणाई तेशामपि च खलु इमानि त्रयोदश क्रियास्थानानि भवतीतिमक्खाय' भवन्तीति तीर्थकरैराख्यातम् 'तं न्हा' तद्यथा-तानि च स्थानानि-अग्रे वक्षामाणानि 'अट्ठादंडे' अर्थदण्ड:-कमपि प्रयोजनविशेषमासाद्य हिंसात्मकपापकरण मर्थदण्डः कथ्यते १ । 'अणट्ठादंडे' अनर्थदण्डः प्रयोजनमन्तरेणैव हिंसात्मकपापकरणमनर्थदण्डः २ । 'हिंसादंडे' हिंदण्डः-प्राणिनामतिपातः ३। 'अम्हादंडे' अकस्माइण्डः (आकस्मिको दण्डः) अन्यस्याऽपराधे दण्ड यतेऽन्यः ४ । 'दिट्ठी विपरियासियादंडे' दृष्टिविपर्यापदण्ड:-दृष्टे पिर्यापोऽन्यथा भावस्तेन को दण्डः, यथा प्रस्थरखण्डं ज्ञात्वा बाणेन पक्षिणं हन्ति ५। 'मोसवत्तिर' मृषा प्रत्ायिक:मनुष्यों और देवनिकायों में जो सत्-असत् के विवेकी एवं पुण्य कर्म के उदय से भाग्यवान जीव सुख दुःख रूप वेदना का अनुभव करते हैं, उनके भी यह तेरह क्रिया स्थान तीर्थंकर भगवान् ने कहे हैं। वे तेरह क्रिया स्थान इस प्रकार हैं--
(१) अर्थदंड--किपी प्रोजन से हिंसा करना। (२) अनर्थ दंड- निष्प्रयोजन हिंसा करना। (३) हिंसादंड--प्राणियों का घात करना। (४) अकस्मात् दंड-दूसरे के अपराध का दूसरे को दंड देना।
(५) दृष्टि विपर्यास दंड--दृष्टि दोष से दंड देना, जैसे पत्थर का टुकडा समझ कर पक्षी को बाण से मारना।
તિર્યંચે મનુષ્યો અને દેવનિકાયોમાં જે સત્ અસના વિવેકને જાણનારા તથા પુણ્ય કમના ઉદયથી ભાગ્યવાન્ જીવ સુખ દુઃખ રૂપ વેદનાને અનુભવ કરે છે તેઓને પણ આ નીચે બતાવવામાં આવેલ તેર સ્થાને ભગવાને કહ્યા છે. તે તેર દિયાસ્થાનો આ પ્રમાણે છે--
(१) अर्थ -- ५४ प्रयासनथी &िAL ४२वी (૨) અનર્થદંડકારણ વિના હિંસા કરવી (3) हिंसा-आलियोनी धात ४२३.. (૪) અકસ્માત દંડ-બીજાના અપરાધનો બીજાને દંડ આપ
(૫) દષ્ટિ વિપસદંડ–દષ્ટિ દેષથી દંડદે જેમકે–પત્થરને કકડે સમજીને પક્ષીને બાણથી મારવું.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #171

-
-
१६०
सूत्रकृतान मिध्यामाषणेन पापसम्पादनम्, 'अदिनादाणवत्ति' अदत्तादानपत्ययिकास्वामिना अदत्तवस्तुग्रहणम्, यथा स्तेयेन परद्रव्यग्रहणम् , 'अम्झन्थवत्तिए' अध्या त्मपत्यविक:-मनसि अन्यथा चिन्तनम् ८। 'माणवति' मानपश्ययिक:जात्यादिगर्वमासाद्य परापमानम्। 'मित्त दोसवत्तिए' मित्रदोषपत्ययिक:मित्रपः१०, 'मायावत्तिए' माया प्रत्ययिका-परस्य वचनम् ११ 'लोमात्तिए' लोमप्रत्ययिका-लोभकरण१२ 'इरियावहिए' इर्या पथिक:- पश्च समितिगुप्तिजयगुप्त:-सर्वोपयोगपूर्वकगमनेऽति सामान्यतः कर्मबन्धो भवति १३, एते त्रयोदश क्रियास्थानानि, एभिरेव जीवस्य कर्मबन्धो भाति । एतद्व्यतिरिक्ता
(६) मृषा प्रत्पयिक दंड --मिथ्या भाषण करके पाप करना। (७) अदत्तादान प्रत्ययिक--चोरी से पराई वस्तु लेना। (८) अध्यात्म प्रत्ययिक--मनमें अप्रशस्त चिन्तन करना।
(९) मानप्रत्यधिक-जाति आदि का गर्व करके इसरों का अपमान करना।
(१०) मित्र वेष प्रत्ययिक--मित्रों के साथ वेष भाव धारण करना। (११) माया प्रत्ययिक-छल-कपट करके पाप करना (१२) लोभ प्रत्यायक-लोम करना।
(१३) ईपिधिक उपयोग पूर्वक गमन करने पर भी सामान्यतः कर्मबन्ध होना। इन तह क्रियास्थानों से जीव को कर्मवन्ध होता है। इनसे
(૬) મૃષા પ્રત્યયિક દંડ–મિથ્યા ભાષણ કરીને અર્થાત્ અસત્ય બોલીને પાપ કરવું તે
(૭) અદત્તાદાન પ્રત્યયિક-ચેરી કરીને પારકી ચીજ લેવી. (८) अध्यात्म प्रत्यय:-मनमi-प्रशस्त शिंतन ४२.
(૯) માન પ્રત્યયિક–જાતિ વિગેરેને ગર્વ કરીને બીજાનું અપમાન કરવું.
(10) भित्र३५ प्रत्यायि:-भित्री साये दे २४वा. (११) भायाप्रत्यय:--७५ ३५८ ४रीन ५.५ ४२७. (१२) सोल प्रत्याय-- श्या..।
(१३) ध्या५थि:--पये ५४ अमन (141) ४२१॥ छतां ५५ સામાન્ય પણાથી કર્મબંધ છે તે.
આ તેર દિયાસ્થાનેથી જીવને કર્મબંધ થાય છે. તેનાથી ભિન્ન કેઈ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #172

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् __ १६१ न काचनान्या क्रिया या हि कर्मबन्धकारिणी स्यात् । एष्वेव क्रियास्थानेषु सर्वे संसारिणो जीवाः सन्तीति सू०१।
मूलम्-पढमे दंडसमादाणे अहादंडवत्तिए त्ति आहिजइ,से जहा णामए केइपुरिसे आयहेउं वा णाइहेडं वा आगारहेडं परिवारहेडं वा मित्तहेडं वा णागहेडं वा भूतहेउं वा जक्खहेउं वा तं दंडं तसथावरेहिं पाणेहि सयमेव णिसिरिति, अण्णेगवि णिसिरावेइ अण्णं पि गिसिरंतं समणुजागइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावर्जति आहिजइ, पढमे दंडसमादाणे अट्ठादंडवत्तिए त्ति आहिए ॥सू० २॥१७॥ छाया-प्रथमं दण्डसमादानमर्थदण्डप्रत्ययिक मित्याख्यायते। तद्यथा-नाम कश्चिन् पुरुषः प्रात्महेतोर्वा ज्ञातिहेतो आगारहेतोर्वा परिवारहेतोर्वा मित्रोतोर्वा नागहेतो
भूतहेतो यक्षहेतोर्वा तं दण्डं प्रसस्थावरेषु पाणेषु स्वयमेव निम्नति अन्येनापि निसर्जयति अन्यमपि निस नन्त समनुननाति, एवं खलु तस्य तत्पत्ययिकं सावध माधीयते प्रथमं दण्डसमादानम् अर्थदण्डप्रत्यषिकमित्याख्यातम् ।।मू०२॥१७॥
टीका--'पढमें प्रथमम् 'दंडसमादाणे दण्डसमादानम् -क्रियास्थान प्रथमं पापकरणस्थानम् 'अट्ठा दंडवत्तिय' अर्थदण्ड पत्ययिकम् 'त्ति' इति 'आहि अतिरिक्त कोई ऐसी क्रिया नहीं है जो कर्मबन्ध का कारण हो । संसार के समस्त जीव इन्हीं क्रियास्थानों में वर्तमान है ॥१॥
(१) अर्थदंड क्रियास्थान 'पढमे दंड समादाणे' इत्यादि ।
टीकार्थ-पहला दंड समादान अर्थात् क्रिया स्थान अर्थदंड प्रत्यायिक कहा गया है। दण्ड समादान का उद्देश और विभाग अर्थात् सामान्य એવી ક્રિયા નથી, કે જે કર્મબન્ધનું કારણ હય, સંસારના સઘળા જીવો આજ ક્રિયા સ્થાનમાં રહેલા છે. જેના
(१) मह' यास्थान 'पढमे दऽसमादाणे' या
ટકાથ–પહેલે દંડ સમાધાન અર્થાત્ ક્રિયાસ્થાન અર્થદંડ પ્રત્યયિક કહેલ છે. દંડ સમાદાનના ઉદ્દેશ અને વિભાગ અર્થાત સામાન્ય કથન અને
श्रीसूत्रकृतांग सूत्र :४ ।

Page #173

१६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
ज्ज' आख्यायते प्रथमसूत्रेण उद्देशविभागौ दण्डसमादानस्य दर्शयित्वा द्वितीयसूत्रेण अर्थपत्यविकदण्डसमादानस्य लक्षणं स्वरूपं चोच्यते- 'पढ' इत्यादि । 'से नहाणामए के रिसे' तथा नाम कश्चित्पुरुतः, 'आहे' वा' ज्ञातिहेतो, 'आमार हेउवा ' आगार' - गृहं वद्धेतोर्वा 'परिवार हे उंबा' परिवार देतोत्र 'मित हेड' वा' मित्रतो व 'नागहेउ' वा' नागहेतो व "भूत हेउ' वा" भूतहेतोर्वा 'जक्खहेड' वा' यक्षहेतोर्वा 'तं दंडं तसथावरे पासियमे। विसिरिति तं दण्डं असस्थावरमाणेषु स्वयमे । निसृजति स्वयमेव प्राणदण्डदानात्मकं पापं करोति । 'अण्णेग त्रिणिसिरावेति' अन्येनाऽपि निप्तर्जयति-परद्वारा प्राणाति पातात्मकं दण्डं कारयति 'अण्णं पि णिसितं समणुनाग अन्यमपि निरजन्तम् - तादृशदण्डं कुन्तिं समनुजानाति अनुमोदते 'एवं खलु तस्स वपत्तियं' एवं खलु तस्य - अनुमोदन कत्तुः पुरुषस्य तव्यत्ययिक आत्मज्ञात्यादि हेतुकम् 'सानज्जति आहिज्न' सावध नाधीयते कृतकारितानुमोदितामिः क्रियामि स्वस्य पुरुषस्य साधनं भवतीति । 'पढ' प्रथमम् 'दंडममादाणे' दण्डसमा दानम् - पापकरणस्थानम् 'अट्ठा दंडरत्तिए' अर्थदण्डपत्यमिति आहि' कथन और मेद प्रदर्शन करके अर्थदंड प्रत्ययिक क्रियास्थान का स्वरूप कहते हैं - कोई पुरुष अपने स्वयं के लिए, ज्ञानिजनो के लिए गृह के लिए, परिवार के लिए, मित्र के लिए, नाग भून या यक्ष के लिए म और स्थावर प्राणियों की स्वयं हिंसा करता है, दूसरे से हिमा करबाता है, और हिंसा करने वालो को अनुमोदना करता है। इस प्रकार किसी प्रयोजन से स्वयं हिंसा करने, कराने और अनुमोदन करने से उस पुरुष को कर्मवन्ध होना है। यह अर्थदण्ड प्रत्ययिक प्रथम विद्यास्थान है ।
Akk र्थ यह है कि जो अपने लिए या अपने मित्र अथवा परिवार आदि के लिए प्रस-स्थावर जीवों का प्राणानिपात करता है, करवाता
ભેદ પ્રદર્શન કરીને અદડ ક્રિયાસ્થાનનુ સ્વરૂપ કહે છે-કેાઈ પુરૂષ પેાતાના भाटे, घर भाटे, परिवार भाटे, मित्रने माटे, नाग, भूत, अथवा यक्ष भाड़े ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાની પાતે હિંસા કરે છે ખીજાથી હિંસા કરાવે છે, તથા હિંસા કરવાવાળાનુ અનુમેદન કરે છે. આ રીતે કાઇ પ્રત્યેાજનથી સ્વય હિંસા કરવા, કરાવવા અને અનુમેાદન કરવાથી તે પુરૂષને ક બંધ થાય છે, આ અદડ પ્રત્યયિક પહેલું ક્રિયાસ્થાન છે.
તાપ એ છે કે-જે પેાતાને માટે અથવા પેાતાના પરિવાર વિગેરે માટે ત્રસ થાવર
જીવાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
પોતાના મિત્ર અથવા પ્રાણાતિપાત કરે છે,

Page #174

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
इत्याख्यानम् । यः स्वार्थ परर्थि वा मित्र-परिवारथिं वा, सस्थावरादिपाणिनां प्राणातिपातात्मक दण्ड करोति कारयति वा अन्यं कुर्वन्तं वा अनुमोदते तस्य - पुरुषस्यार्थ प्रत्ययिकं दण्डसमादानं क्रिपास्थानं पापाय भवतीति प्रथममर्थदण्डप्रत्ययिकं क्रियास्थानम् || सू० २ । १७।।
मूलम् - अहावरे दोघे दंडसमादाणे अणद्वादंडवत्तिए ति आहिज्जइ, से जहाणामए केइपुरिसे जे इमे तसा पाणा भवंति ते णो अच्वाए णो अजिणाए णो मंसाए जो सोणियाए एवं हियाए पित्ताए बसाए पिच्छाए पुच्छाए वालाए सिंगाए विसाणाए दंताए दाढाए हाए ण्हारुणिए अट्ठीए अट्टिमंजाए, णो हिंसिंसु मेति णो हिंसिंति मेति णो हिंसि - संति मेति णो पुत्त पोसणाए णो पसुपोसणयाए णो अगारपरिब्रूहणता को समणमाहणवत्तणा हेडं णो तस्स सरीरगस्त किंचि विप्परियादित्ता भवइ, से हंता छेत्ता भेत्ता लुंपइत्ता विपत्ता उदवइत्ता उज्झिउं वाले वेरस्स आभागी भवइ, अट्ठादंडे । से जहाणामए केइपुरिसे जे इमे थावरा पाणा भवंति तं जहा - इक्कडाइ वा कडिणाइ वा जंतुगाइ वा परगाइ वा मोक्खाइ वा तणाइ वा कुलाइ वा कुच्छगाइ वा पठवगाइ वा पलालाइ वा ते णो पुत्तपोसणाए णो पसुपोसणाए णो अगारपडिब्रूहणाए णो समणमाहणपोसणाए णो तस्स सरीर
१६३
है या करने वाले का अनुमोदन करता है, उसको अर्थदण्ड प्रत्ययिक क्रियास्थान होता है । यह प्रथम क्रिया स्थान हुआ ||२||
કરાવે છે. અથવા કરવાવાળાનું અનુમેદન કરે છે, તેને મદડ પ્રત્યયિક ફિયાસ્થાન કહેવાય છે. આ પહેલુ' ક્રિયાસ્થાન છે. રા
श्री सूत्र तांग सूत्र :४

Page #175

१६४
सूत्रकृताजसो स्स किंचि वि परियाइत्ता भवंति, से हंता छेत्ता भेत्ता लुपइत्ता विलुपइत्ता उद्दवइत्ता उज्झिउं बाले वेरस्त आभागी भवइ, अणट्रारंडे। से जहाणामए केइपुरिसे कच्छंति वा दहति वा उदगंसि वा दवियसि वा वलयंसि वा णूमंसि वा गहणसि वा गहणविदुग्गंसि वा वसि वा वण्णविदुग्गंसि वा पव्वयंसि वा पव्वयविदुरगंसि वा तणाई ऊसविय सयमेा अगणिकायं णिसिरति अण्णेण वि अगणिकायं णिसिरावेति अण्णपि अगणिकायं णिसिरंतं समणुजाणइ अणहादंडे, एवं च खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, दोच्चे दंडममादाणे अणहादंडवत्तिए ति आहिए ॥सू०३-१८॥
छाया--अथाऽपरं द्वितीयं दण्डसमादानमनयंदण्डपः पथिकमित्याख्यायते, तद्यथानाम कश्चित् पुरुषः, ये इमे त्रमाः प्राणा भवन्ति तान् नो अर्चाय नो अजिनाय नो मांसाय नो शोणिताय एवं हृदयाय पित्ताय वसायै पिच्छाय पुच्छाय वालाय शङ्गाय विषाणाय दन्ताय दंष्ट्रायै नखाय स्नायवे अस्थने अस्थिमज्जाय, नो अर्हिसिषु ममेति, नो हिपन्ति ममेति, नो हिसिष्यन्ति ममेति, नो पुत्रपोषगाय नो पशुपोषणाय नो भागारपरिवृद्धये नो श्रमणमाहनवर्तनाहेतोः नो तस्य शरीरस्य किन परित्राणाय भवति स इन्ता छे ता भेता लुम्पयिता विलुम. यिता उपद्रावयिता उज्झित्य बालो वैरस्थ आभागी भाति अर्थदण्डः । तद्यथानाम कश्चिम् पुरुषः, ये इमे स्थावराः प्राणा भवन्ति तद्यथा इकडादि वा कठिनादि र्वा जन्तुकादि वा परकादि वा मुस्तादि वा तृगादि वा कुशादि वा कुच्छकादि वी पर्वकादिवा पलालादि वी ते नो पुत्रपोषणाय नो पशुपोषणाय नो आगारपरिवृद्धये नो श्रमणमाहनपोषणाय नो तस्य शरीरस्म किश्चित् परित्राणाय भवन्ति, स हन्ता छेत्ता भेत्ता लुमयिता विलुम्पयिता उपद्रावयिता उज्झित्य बालो वेरस्याऽऽभागी भवति अर्थदण्डः । तद्यथ नाम कश्चित् पुरुषः कच्छे वा हदे वा उदके वा द्रव्ये वा वलयेवा अवतमसे वा गहने वा गहनविदुर्गे वा वने वा बनविदुर्गे वा पति वा पर्वतन्दुिर्गे वा तमानि उत्सा उत्साय स्पयमेव अग्निकार्य
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #176

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् निम्नति अन्येनाऽपि अग्निकार्य निसर्नयति अन्यमपि अग्निकाय निस जन्तं समनुजानाति अनर्थदण्डः । एवं च खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं सावधमाधीयते। द्वितीय दण्डसमादानम् अनर्थदण्डप्रत्ययिकमित्याख्यातम् ।भू०३८। ___टीका-प्रथम क्रिय स्थानम् अनर्थपत्यापिकं प्रदर्शितं सम्पति-द्वितीय मनर्थदण्ड पत्ययिक क्रियास्थानमाह-य: कश्चित् पुरुषः प्रयोजनं विनैव प्रस जीवान हिंसति, तस्य द्वितीयं क्रियास्थानं पापकारणं भ. ति, अधुना सूत्रार्थों विलिख्यते-'महावरे' अथापरम् 'दोच्चे' द्वितीयम् ‘दंडममादानम् (क्रियास्थानम्) 'अगट्ठा दंडवत्तिए' अनर्थदण्ड पत्ययिकम् अनर्थदण्ड कारण कम् 'ति पाहिज्ज' इत्याख्यायते 'से जहाणाम' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चिन्पुरुषः 'जे इमे तपा. पाणा भवंति' ये इमे त्रस्यन्ति-शीतोष्णादिना उद्वेगं पाप्नुवन्नीति त्रप्ता:-जङ्गमाऽ. परपर्याया भवन्ति । 'ते' तान-त्रसान् जीपान हिमतीति, पयो ननाऽभावं दर्शयति -'जो अच्चाए' नो अर्चाय-नो स्वकीयस्य परकीयस्य वा शरीरस्य रक्षणाय
(२) अनर्थदण्ड प्रत्याधिक क्रियास्थान 'अहावरे दोच्चे दंडसमादाणे' इत्यादि।
टीकार्थ-प्रथम अर्थदण्ड प्रत्ययिक क्रियास्थान कहकर अब दूसरा अनर्थदण्ड प्रत्ययिक क्रियास्थान कहते हैं--जो पुरुष विना ही किसी प्रयोजन के जीवों की हिंसा करता है, वह दूसरे क्रियास्थान का भागी होता है । अब सूत्र का अर्थ लिखते हैं -
इसके अनन्तर दुसरा दण्डप्समादान अर्थात् क्रियास्थान अनर्थदण्ड प्रत्यायक है। वह इस प्रकार है--यह जो त्रस जीव हैं अर्थात् जो सऊ-गर्मी के कारण उद्वेग को प्राप्त होते हैं और जिन्हें जंगम प्राणी कहते हैं, उनकी जो हिंसा करता है, किन्तु निष्प्रोजन ही हिंसा
(२) मन' प्रत्यय यास्थान 'अहावरे दोच्चे इसमादाणे' त्यादि
ટીકાર્થ–-પહેલું અર્થદંડ પ્રત્યયિક ક્રિયાસ્થાન કહીને હવે બીજુ અનર્થ દંડ પ્રયિક ક્રિયાસ્થાન કહેવામાં આવે છે – જે પુરૂષ કઈ પણ પ્રોજન વગર જીવોની હિંસા કરે છે, તે બીજા દિયાસ્થાનના અધિકારી બને છે.
હવે સૂત્રને અર્થ પ્રગટ કરે છે. – આના પછી બીજે દંડસમાદાન–અર્થાત્ ક્રિયાસ્થાન અનર્થદંડ પ્રત્યયિક છે. તે આ પ્રમાણે છે –જે આ ત્રસ જીવો છે. અર્થાત્ જેએ શર્દી -ગમીના કારણે ઉદ્વેગ પામે છે, અને જેમને જંગમ પ્રાણી કહેવામાં આવે છે, તેમની જે હિંસા કરે છે, અને પ્રજન વગર જ હિંસા કરે છે, પિતાના
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #177

सूत्रकृताङ्गसूत्रे संस्काराय वा 'णो अनिणार नो अविनाय-चर्मणे ‘णो मसाए' नो मांसाय ‘णो. सोणियाए'नो शोणिताय एवं हिययाए' एवं हृदयाय- हृदयनिमितमपि न 'पित्ताए वसाए पिन्छाए पुच्छाए वाला' एताना मत्स्यदीनां वधः प्रोक्तः, पित्ताय, वसायै ची ति प्रसिद्धाय, पिच्छाग-पक्षाय एतावता मयूरस्थ हिंसा लोकसिद्धा प्रतीयते, एतदीपिच्छेन संमानिनी निर्मी यते, पुच्छाय-एतावता चमरी गोर्वधः प्रोक्तः, तत्पुच्छेन चामरनिर्माणं भाति वालाय-केशाय, अजाऽऽधिक मभृति लोमाता हिंमा प्रदर्शिता, 'सिंगाए विसाणाए दंनाए दाढाए णहाए हारु. णिए अट्ठीए अद्विमंजाए' शृङ्गाय-हरिणादीनाम् विषाणाय, दन्ताय-हस्तिनो दष्टायै, नखाय-व्यत्रादीनाम्, स्नायवे, अस्थने, अस्थिमज्नायै 'गो हिसिसु मेति' नो अहिसिषु ममेति-इमे मत्सम्बन्धिनम् अमारयन्, एतदर्थ न तान् मार. यति अपितु स्वभावादेव क्रीडन् वा मारयति पाणिजातम् णो हिंसिति मेति' करता है, न अपने या दूसरे के शरीर के रक्षण या संस्कार के लिए, न चमडे के लिए, न मांस के लिए, न रुधिर के लिए, न कलेजे के लिए और न पित्त या चर्थी. पिच्छ या वालों के लिए हिंसा करता है, नसींगों के लिए, न विषाणों के लिए, न दांतों के लिए, न दाढों के लिए. न नाखून के लिए, न स्नायु के लिए, न हड्डी के लिर, न मजता के लिए ही हिंसा करता है।
यहां पिच्छ शब्द से मयूरका वधकहा है उसके पिच्छ से बुहारी बनाए जाती है पुच्छ शब्द से चमरी गाय का वध कहा है क्यों कि उसकी पूछ के वालों से चामर बनाए जाते हैं, बाल केश शब्द से भेडों एवं बकरियों का बध सूचित किया है, दाढ। शब्द से हाथी के वध की सुचना की है नग्व के लिए व्याघ्र आदि कहिमा की जाती है। અથવા બીજાના શરીરના રક્ષણ અથવા સરકાર માટે નહીં, તથા ના ચામડા માટે, ન માંસ માટે ન લેાહી માટે, ન કાળજા માટે તથા ન પિત્ત, ચબી, પિચ્છ અથવા વાળો માટે હિંસા કરે છે. ન સીગડા માટે ન પુછ માટે, ને દાંતે માટે ન દાઢ માટે ન નખે માટે ના સ્નાયુઓ માટે ન હાડકાઓ માટે ન મળાજા માટે હિંસા કરે છે.
અહિંયાં પિચછ શબદથી મોરનો વધ કહ્યો છે અને પુરછ શબ્દથી ચમરી ગાયની હિંસા કહી છે. કેમકે–તેના પુછડાના વાળથી ચામર બનાવવામાં આવે છે. વાળ કેશ શબ્દથી ઘેટાં અને બકરાંઓની હિંસા સૂચિત કરેલ છે. દાતા શબ્દથી હાથીને વધની સૂચના કરેલ છે, નખ માટે વાવ વગેરેની હિંસા કરવામાં આવે છે. તેમજ એવું માનીને હિંસા કરવામાં આવતી નથી, કે આ જીવે મારે કોઈ સંબંધીને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #178

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
१६७ नो हिमन्ति ममेति-इमे मत्सम्बन्धिनं हिंसन्ति तदर्थ न तान् मास्यति 'गो हिंसिरसंतिमेति' नो हिसिष्यन्ति ममेति-मत्संबन्धिनं हिसिष्यन्ति तदर्थं न मारयति 'णो पुत्तपोसणाए' नो पुत्रपोषणाय-न वा पुत्रादीनां तृप्त्यर्थ मारयति, 'यो पसुपोसणाए' नो पशूनां चतुष्यदानां गवादीनां पोषणाय 'णो आगारपरिवहणताए' न वा आगारपरिवृदये-गृहस्य वृद्धयर्थम 'यो समणमाहणवत्तणाहे' नो श्रमगमाहनवर्तनाहेतोः, श्रमणमहनाद्यर्थ वा न मारयति 'गो तस्स सरीरगस्स' नो तस्य शगीरस्य किंचिविपरिया दित्ता भवई' किश्चित्परित्रागाय भवति न बालदन्तपिच्छाद्यर्थ मारपति-न वा श्रमणादीनां पोषणाय न वा स्व शरीरव्य हाराप, किन्तु प्रयोजनमन्तरेणैन तान इन्तीति । 'से' सः 'हता' हन्ता-प्राणवियोगकर्ना छेता-छेदनकर्ता माणिनामिति सर्वत्र सम्बध्यते । 'भेता' भेत्त'-भेदनकर्ता 'लुंप इत्ता' लुम्पयिता-प्रण्यङ्गं कर्तयित्वा पृथक् पृथक् कर्ता विलंपइत्ता' विलुपयिता-विशेषरूपेण प्राणिनश्चमनेत्रादीनामुत्पारयिता 'उद्दवइत्ता' उपदावयिता-उपद्रवकारी-वस्यारीना, 'उज्झि' __ और न यह सोचकर हिंसा का जाती है कि इस जीव ने मेरे किसी सम्बन्धी को मारा था, या यह मारता है अथवा मारेगा, न पुत्र
आदि के पोषण के लिए, न गाय आदि चौपायों के पोषण के लिए, न गृह की वृद्धि के लिप, न श्रवण या व्र ह्मण के लिए मारता है, न शरीर निर्वाह के लिए मारता है, किन्तु विना प्रयोजन, क्रीडा करता हुआ या आदत के बशीभूत होकर जो हिंसा करता है, वह विवेकहीन प्राणी अनर्थदण्ड के पाप का भागी होता है और मारे जाने वाले प्राणियों के साथ वर बांधता है । यही कहते हैं-वह निष्प्रयोजन हनन करनेवाला, छेदन-भेदन करने वाला, प्राणियों के अंगो को काटकर अलग-अलग करने वाला, चमडी या नेत्र आदि को निकालने वला, મારેલ છે. અથવા આ મારે છે, અથવા મારશે, ન પુત્ર વિગેરેના પે ષણ માટે, ન ગાય વિગેરે ચતુષ્પદ-ચાર પગવાળા જીવોના પિષણ માટે, ન ઘરની વૃદ્ધિ માટે ન શ્રમણ અથવા બ્રાહ્મણ માટે મારે છે, ન શરીરના નિર્વાહ માટે મારે છે, પરંતુ પ્રોજન વગર જ કીડા-રમત કરતાં કરતાં આદત-ટેવને વશ થઈને જે હિંસા કરે છે, તે વિવેક હીન પ્રાણી અનર્થ દંડના પાપને ભોગવનાર બને છે. અને મારવામાં આવનારા પ્રાણિ સાથે વેર બાંધે છે. એજ કહે છે કે – આ પ્રોજન વગર હનન કરવાવાળા છેદન -ભેદન કરવાવાળા પ્રાણિના અંગોને કાપીને જુદા જુદા કરવા વાળા, ચામડી અથવા આંખોને કાઢવાવાળા, ઉપદ્રવ કરનારા, અનર્થ દંડના કડવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #179

more
१६८
सूत्रकृताङ्गसूत्र उन्शिय-परित्यज्य अनर्थदण्डस्य कटुफलमिति विवेकमाकुर्वन् ‘बाले' 'बारसदसद्विवेकविकलः जीवैः सह 'वेरस्य' वैरस्थ 'आभागी भवई' आमागी भवतिसर्वथा भागी भवनि 'अणट्ठादंडे' अनर्थदण्ड:-निष्पयोजनदण्डः सः। 'से जहा णामए' तद्यथानाम 'केइ पुरिसे' कश्चित् पुरुषः 'जे इमे यावरा पाणा भवंति' ये इमे स्थावराः पाणाः पृथिव्यादयो भवन्ति 'तंजहा' तद्यथा-'इककाडाइवा' इकाडादि वा-वनस्पतिविशेषस्येय संज्ञा, 'कडिणाइ वा' कठिनादि वा 'जंतुगाइ वा' जन्तुकादि वा-एते वनस्पतिविशेषाः 'मोक्खाइवा' मुस्तकादि 'तणाइ वा' तृणादि ; 'कुसाइ वा कुशादि वर्ग 'कुन्छ गाइ वा' कुच्छकादि वा 'पब्धगाइ वा' पर्वकादि वा 'पलालाइ वा' पलालादि वा 'ते णो पुत्तपोसणाए' ते नो पुषपोष. णाय तांस्तान्-पूढेपदर्शितस्थापरकायान, यान् हन्ति नो ते पुत्रघोष गाय पुत्रपदमुपलक्षणकं तेन सर्वेषां ज्ञातिपरिवाराणां सग्रहः, 'णो पसुगोसणाए' नो पशुपोषणाय 'णो आगारपरिवहणार नो आगारपरिवद्रये 'णो सपणमाहण उपद्रवकारी, अनर्थदंड के कटुकफल को न समझने वाला वह मन्दबुद्धि जीवों के साथ होने वाली शत्रुना का भागी होता है, निरर्थक ही वैर का भाजन बनता है। ___ और यह जो पृथिवी आदि स्थावर प्राणी है, जैसे हक्कड, कठिन तथा जन्तुक नामक वनस्पतियां, मोथा, तृण, कुश, कुच्छक, पर्वक, पलाल, इन वनस्पतियों का पुत्र का पोषण करने के लिए हनन नहीं करता है, 'यहां पुत्र शब्द उपलक्षग है, उमसे सभी ज्ञाति-परि. वार आदि का ग्रहण कर लेना चाहिए' न पशुओं का पोषण करने के लिए हनन करता है, न घर को बढाने के लिए, न श्रमणमाहन के पोषण के लिए, न अपने शरीर की रक्षा के लिए हनन करता है, वह निष्प
ફળને ન સમજવા વાળા, તે મંદ બુદ્ધિવાળા જીવોની સાથે થનારા શત્રુ પણાના ભાગીદાર બને છે. નિરર્થક જ વેરને પાત્ર બને છે.
અને જે આ પૃથ્વીકાય વિગેરે સ્થાવર પ્રાણી છે, જેમકેહિક્કા-કઠિન -तथा सन्तु नामनी वनपतिया. तथा भाथा, तु, श१२७५, ५४, પલાલ, આ વનસ્પતિનું જેએ કુટુમ્બનુ પિષણ કરવા માટે હાન–વધ કરતા નથી, અહિયાં (કુટુંબ શબ્દથી સઘળા જ્ઞાતિ-પરિવાર વિગેરે સમજી લેવા) ન પશુઓનું પિષણ કરવા હનન-વેધ કરે છે. ન ઘર વધારવા માટે, ન શ્રમણ કે મહેનના પિષણ માટે ન પિતાના શરીરની રક્ષા માટે હનન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #180

-
---
-
-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. म. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १६९ पोसणाए'नो श्रमणमाहनपोषणाय गो तस्स सरीरगस्स' नो तस्य शरीरस्य किचि. विपरियाइत्ता भवंति' किश्चित् परित्राणाय भवन्ति 'से हतास हन्ता 'छेत्ता-मेत्ता -लुंपत्ता-विलुपइत्ता-उद्दवहत्ता' छेत्ता-छेदनकर्ता, 'मेत्ता' भेदनकर्ता, लुम्पयिता, विलुम्पयिता, उपद्रवयिता 'उज्झिउं बाले वेरस्स आभागी भवई उज्झित्य-विवेक परित्यज्य बालो-मन्दबुद्धिः वैरस्थाभागी भवति-सर्वथा वैरस्य भागी भवती. त्यर्थः 'अणहादंडे' अयमनर्थदण्डः, पुनरप्याह-'से जहाणामए' तथानामक: 'केइ-पुरिसे' कश्चित् पुरुषः 'कच्छंसि वा-दहंसि वा उदर्गसि वा-दवियंसि वावलपंसि वा-मंसि वा-गगणसिवा' कच्छ वा-तृणपुन्जे, इदे वा, उदके वा -समुद्रन धादिषु, द्रव्ये वा, वलये वा-नदीवेष्टितस्थले, 'मंसि वा गर्ने वा-अवतमसे वा-अन्धकारपूर्णस्थाने, 'गहणे वा' गहने वा 'गहणविदुग्गंसि वा-वर्णसि वा वणविदुग्गंसि वा-पव्वयंसि वा-पव्वयविदुग्गंसि वा' गहनविदुर्गे वा, वने वा, वनविदुर्गे वा, पर्वते वा पर्वतविदुर्गे वा 'तणाई ऊपविय ऊपविय' तृणानि उत्सार्य उत्साय-उत्क्षिप्य उत्क्षिप्य 'सममेव अपणिकायं गिसिरइ' स्वयमेवाऽग्निकार्य योजन हनन करने वाला, छेदन करने वाला, भेदन करने वाला, काट कर पृथक-पृथक् करने वाला, उखाड देने वाला उपद्रव करने वाला अज्ञानी व्यर्थ ही वैर का भागी होता है। इस प्रकार किसी प्रयोजन के विना हिंसा करना अनर्थदंड है। ____ और भी कहते हैं-कोई भी पुरुष कछार-नदी के तट पर, तालाब पर, जलाशय पर, नदी से वेष्टित स्थल पर, खड्डे में, अन्धकार पूर्ण स्थान में, गहन में, गहनविदुर्ग 'जहां जाना कठिन हो ऐसे गहन स्थान में, वन में, वनविदुर्ग में, पर्वत पर पर्वत विदुर्ग पर तृण आदि फैला-फैला कर स्वयं ही आग जलाता है, या दूसरे से आग जलवाता કરે છે. એવા વિના પ્રોજન હનન કરવાવાળા, છેદન કરવાવાળા, ભેદન કરવાવાળા, કપટ કરીને પૃથક પૃથક્ કરવાવાળા, ઉખાડવાવાળા, ઉપદ્રવ કરવા વાળા અજ્ઞાની વ્યર્થ ફોગટ જ વેરને ભેગવનારા બને છે. આ રીતે કોઈ પણ પ્રોજન વગર જ હિંસા કરવી તે અનર્થ દંડ કહેવાય છે.
વિશેષ કહે છે–કઈ પણ પુરૂષ કછાર-નદીના કિનારા પર તલાવ પર જલાશય પર નદીથી વીંટળાયેલા સ્થળ પર, ખાડામાં અંધારાવાળા સ્થાનમાં ગહનમાં–ગહન વિદુર્ગ એટલે કે જ્યાં જવું મુશ્કેલ હોય એવા ગહન સ્થાનમાં, વનમાં, વનવિદુર્ગમાં પર્વત પર, પર્વત વિદુર્ગ પર તૃણ વિગેરે ફેલાવીને સ્વયં આગ લગાડે છે, અથવા બીજાની પાસે આગ લગાવે છે,
सू० २२
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #181

-
---
१७०
सूत्रकृतानपत्रे निजात, कस्मिंश्चिदपि स्थाने तृणादिकमेकत्र कृत्वा वहिं प्रज्वालयति । 'अण्णेण वि अगणिकायं णिसिरावेई' अन्येनाऽपि अग्निकार्य निसर्नयति-मज्जालयति । 'अण्णं पि अगणिकायं णिसिरंतं समणुजाणइ, अणट्टा दंडे' अन्यमपि अग्निकाय निम जन्तं समनुजानाति-अनुमोदते । अनर्थदण्डः । एवं खलु तस्स (पत्तियं सावज्जति अहिज्जए' एवं कुर्वतः खलु तस्य तत्पत्ययिकं सावद्यमाख्यातम्, एतारशपुषस्य सावधपणिघातात् सावधकर्मवन्धो भवति 'दोच्चे दंड समादाणे अणट्ठादंडवत्तिएत्ति आहिए' द्वितीयं दण्डसमादानमनर्थदण्डपत्ययिक माख्यातमिति ।।मू०३=१८
मूलम्-अहावरे तच्चे दंडसमादाणे हिंसादंडवत्तिएत्ति आहिज्जइसे जहाणामए केइपुरिसे ममं वा ममि वा अन्नं वा अन्निं वा हिंसिंसु वा हिंसंति वा हिंसिस्संति वा तं दंडं तसथावरोह पाणेहिं सयमेव णिसिरइ, अण्णेणा वि णिसिरावइ अन्नं पि णिसिरंतं समणुजाणइ हिंसादंडे, एवं खलु तस्ल तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, तच्चे दंडसमादाणे हिंसादंडात्तिए त्ति आहिए ॥सू०४॥१९॥
छाया-अथापरं तनीयं दण्डसमादानं हिंपादण्डपत्ययि मित्यालायते, तद्यथा नाम कश्चित् पुरुषः मां वा मदीयं वा अयं वा अन्यदीयं वा अहिसिषु वर्वा हिंसन्ति वा हिसिष्यन्ति वा तं दण्डं सस्थावरेषु माणेषु सयमेव निसृजति अन्येनापि निसायात अयापि निट नन्त सानु नानाति हिमादण्ड । एस खलु तस्य तत्पत्ययि सात्यमित्याधीयते। तीयं दण्डपमानं हिमादण्डप्रत्ययिक मित्याख्यातम् । मू०४=१९॥ है या आग जलाने वाले का अनुमोदन करता है. उसको इसके निमित्त से पाप होता है अर्थात् इन प्रकार निरर्थक जीववध करने से पाप कर्म का बध होता है। यह अनर्थदण्ड प्रत्ययिक नामक दूसरा क्रियोस्थान है । ३॥
અથવા અગ્નિ સળગાવવાવાળાને અનુમોદન-ઉત્તેજન કરે છે, તેને એ નિમિત્તે પાપ થાય છે, અર્થાત આ રીતે નિરર્થક જીવ હિંસા કરવાથી પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ અનર્થ દંડ પ્રત્યયિક નામનું બીજુ કિયાસ્થાન છે, કા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #182

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् ___टीका-द्वितीयं क्रियास्थानं निरूपण तृतीयं क्रिस्थानमाह-'अहावरे' इत्यादि । 'अहावरे' अथापरम् च्चे' तृतीयम् दंडसमादाणे' दण्ड मादानम् "हिंसादंड निर' हिंपादण्डप्रत्ययिकम् 'त्ति अहिज्जई' इत्याख्यायते 'से जहा णामए' तद्ययानाम 'के पुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'ममं वा ममि वा' मा चा, मदी. यम-मत्सम्बन्धिन वा 'मन्ने वा अनि वा अन्यं वा, अन्यदीयम्-अन्यस्य सबन्धिनं वा 'हिसिसु वा' अहिंसिषु वा हिसंति वा हिंसन्ति वा हिसिरसंति वा' हिसिष्यन्ति वा, एतादृशो हि पुरुषो मामिमे त्रसस्थावराः मारयन्ति मारयि. प्यन्ति अपारयन् वा, अथवा मत्सम्बन्धिनमिति विचार्य हिंसकान् अहिंसकान् वा जीवान् विनाशयति । 'त दंडं तसथावरेह' तं दण्डं त्रमस्थावरेषु 'पाणेहि' माणेषु-प्राणिषु 'सयमेव' सयमेव 'मिसिरइ' निटनति-दण्डं पातयति, 'अण्णे णावि णिसिरावेई' अन्येनापि नियति-अन्येनापि हिंसां कारयति । 'अन्नंपि णिसिरंत समणुनाण' अन्नमपि निस जन्तं समनुजानाति-अनुमोदते, एता. दृशः पुरुषः 'हिंसादंडे' हिंसादंड:-हिसादण्ड:-हिसैव दण्डो यस्य स हिंसादण्ड:हिंसाकारको भवति । एवं खलु तस्स' एवं कुर्वतः खलु तस्य पुरुषस्य 'तप्पत्ति'
(३) हिंसादण्ड प्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे तच्चे' इत्यादि
टीकार्थ-दूसरे क्रिया स्थान का निरूपण करके अब तीसरे हिंसा. दंडप्रत्ययिक क्रियास्थान का निरूपण करते हैं। वह इस प्रकार है-कोई पुरुष ऐसा सोचता है कि इस प्रागी न मुझको अथवा मेरे सम्बन्धी को, दूसरे को या दूसरे के सम्बन्धी को मारा था या यह मारता है या मारेगा, और ऐसा सोचकर किसी त्रस अथवा स्थावर जीव की स्वय हिंसा करता है, दसरे से हिंसा करवाता है अथवा हिंसा करने वाले की अनुमोदन करता है, तो ऐसा करना हिंसादंड कहलाता है। ऐसा
(3) सा प्रत्ययि हियास्थान 'अहावरे तच्चे' ४त्यादि
ટીકાઈ–બીજા દિયાસ્થાનનું નિરૂપણ કરીને હવે ત્રીજા હિંસાઈડ પ્રત્યયિક નામના કિયાસ્થાનનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે.–કોઈ પુરૂષ એવું વિચારે કે-આ પ્રાણિએ મને અથવા મારા સંબંધિને બીજાને અથવા બીજાના સંબંધીને માર્યો હતો અથવા આ મારે છે. અથવા મારશે. અને એવું સમજીને કઈ રસ અથવા સ્થાવર જીવને રવયં વધ કરે છે. બીજાની પાસે તેને વધ કરાવે છે, અથવા હિંસા કરવાવાળાને અનુમોદન-સમર્થન આપે છે, એવું કરવું તે હિસાદંડ કહેવાય છે, એવું કરવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #183

१७२
सूत्रकृताजस्तो
तत्पल्यायिक हिंसापत्ययिक हिंसाकारकम् 'सावति आहिज्ज' सावयम्साक्यकर्मबन्धो भवतीत्याधीयते 'तःचे' तृतीयम् 'दंडसादणे' दण्डसमादानम् क्रियास्थानम् हिंसादंडवत्तिए' हिंसादण्डप्रत्यायिकम् 'आहिए' आख्यातम्' कथितम् । बहवो हि पुरुषा एतादृशा भवन्ति ये 'यद्ययं पुरुषो जीवन् तिष्ठेत् तदा मां कदाचिद् घातयिष्यति' इति मत्वा तं स्वयं निम्नन्ति, अन्येन वा निसर्जयन्ति अथवा घ्नन्तमन्यं प्रेरयन्ति तेषां हिंसाकारणक: सावधर्मवन्धो भवतीति सूत्रस्याऽभिमायः ॥ सू०४ ॥ १९
मूलम् -अहावरे च उत्थे दंडसमादाणे अकम्हादंडवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहा णामए केइपुरिसे कच्छंसि वा जाव वणविदुग्गंति वा मियवत्तिए मियसंकप्पे मियपणिहाणे मियवहाए गंता एए मियत्तिकाउं अन्नयरस्स मिय. स्स वहाए उसुं आयामेत्ता णं णिसिरेज्जा, से मियं वहिस्सामि त्तिकह तित्तिरं वा वगं वा चडगं वा लावगं वा कवोयगं वा वा कविं वा कविजलं वा विधित्ता भवइ, इह खलु से अन्नस्स अट्ठाए अण्णं फुसइ अकम्हादंडे । से जहा णामए केइपुरिसे करने वाले पुरुष को हिंसा के निमित्त से पापकर्म का बन्द होता है। यह तीसरा हिंसा प्रत्ययिक क्रियास्थान कहा गया है।
बहुत से पुरुष ऐसे होते हैं जो समझते हैं कि यदि यह जीव जीवित रहेगा तो कदाचित् मुझे मार डालेगा ऐसा समझकर वे उसे स्वयं ही मारदेते हैं या दूसरे द्वारा मरवा देते हैं अथवा मारने वाले का अनुमोदन करते हैं। ऐसे पुरुषों को हिंसाकारणक पापकर्म बंधता है। यह सूत्र का आशय है॥४॥ વાળા પુરૂષને હિંસા નિમિત્ત પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ ત્રીજુ હિંસા પ્રત્યયિક નામનું ફિયાસ્થાન કહેવામાં આવેલ છે
ઘણુ મનુ એવા હોય છે કે—જેઓ એવું સમજે છે કે-જે આ જીવ જીવતે રહેશે તે કદાચ મને મારી નાખશે. એવું સમજીને તેઓ સ્વયં તેને મારી નાખે છે, અથવા બીજાનાથી મરાવી નાખે છે, અથવા મારવાવાળાને અનુમોદન-ઉત્તેજન આપે છે, એવા પુરૂને હિંસા કારણુક પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ પ્રમાણે સૂત્રને ભાવ છે. ૧૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #184

-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् ___ १७३ सालीणि वा वीहीणि वा कोदवाणि वा कंगूण वा परगाणि वा रालाणि वा णिलिज्जमाणे अन्नयरस्स तणस्त वहाए सत्थं णिप्तिरेज्जा, से सामगं तणगं कुमुदगं विहीऊ स कलेसुयं तर्ण छिदिस्लामि त्ति कटु सालिं वा वीहिं वा कोहवं वा कंगुं वा परगं वो रालयं वा छिदित्ता भवइ, इति खलु से अन्नस्त अटाए अन्नं फुसइ अकम्हादंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजं आहिज्जइ, च उत्थे दंडसमादाणे अकम्हादंडवत्तिए आहिए ॥सू०५॥२०॥
छाया-अथापरं चतुर्थ दण्डमपादानम् अकस्माद्दण्डपत्ययिकमित्याख्यायते, तद्यथानाम कश्चि-पुरुषः कच्छे वा यावद् वनदुर्गे वा मृगवृत्तिका संकल्प भृगपणिधान: मायाय गन्ता एते मृगा इति कृत्या अन्यतरस्य मृगस्य वधाय इषुपायाम्प खलु निःमृजे।। स मृगं दनिष्पानि इति कृया तित्तिरं वा वर्तकं वा चटकं वा लाकं वा कपोतक वा कहीं वा कपिञ्जलं वा पापा. दयिता भवति । इह खलु सोऽस्पस्य अर्थाय अन्य स्पृशति अस्माद् दण्डः। तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः शालीन वा ब्रीहीन कोद्रवान् वा कशून् वा परकान् वा रालान् वा अपनयन् अन्यतरस्य तृणस्य वधाय शस्त्रं नि सृजेत् स श्यामाकं तृग कुमुदक बोहयुछूितं कलेसु तृगं छे: त्यानोति कृता शालि वा बहिं वा क्रोद्रवं वा कछुवा परकं वा राल वा छेनुं भवति इति स खलु अन्यस्य अर्थाय अन्यं स्पृशति अकस्माद् दण्डः । एवं खलु तस्य तत्पत्ययिकं सावद्यम् आधीयते चतुर्थ दण्डसमादानम् अकस्मादण्डपत्ययिकमाख्यातम् ॥मू.५=२०॥
टोका-सूत्रे तृतीयं हिंसाप्रायकं दण्ड समादा कथितं सम्मति चतुर्थ मकस्माइंडपत्यायिक क्रियास्थानमाह-'हावरे' इत्यादि । 'हावरे' अथाऽपरम्
(४) अकस्मात्दंड क्रियास्थान 'अहावरे चउत्थे' इत्यादि।
टीकार्थ-तीसरा हिंसाप्रत्ययिकदंड समादान कहा गया, अब चौथा अकस्मात् दंडपत्ययिक क्रियास्थान कहते हैं। कोई मृग बध की
(૪) અકસ્માત્ દંડ ક્રિયસ્થાન 'अहावरे च उत्थे' त्याल
ટીકાર્થ–ત્રીજે હિંસા પ્રત્યયિક દંડ સમાધાન કહેલ છે.–હવે આ ચોયો અકસ્માત્ દંડ પ્રત્યાયિક ક્રિયાસ્થાન કહેવાય છે. કેઈ મૃગવની આજી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #185

१७४
सूत्रकृतानसूत्रे 'चउत्थे' चतुर्थम् ‘दंडअमादाणे' दण्डसपादानम् 'अम्हा दंडात्तीर' अकस्माइण्डप्रत्ययिकम् 'त्ति आहिज्नई' इत्याख्यायते । 'से जहाणामए' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'कच्छंसि वा जाव वणविदुग्गंसि वा' कच्छे वा यावद्वनविदुर्गे वा यावत्पदेन हदे वा उदके वा द्रव्ये वा वलये वा गर्ने वा गहने वा गहनविदुर्गे वा वने वा वनविदुर्गे वा पर्वते वा पर्वतविदुर्गे वा इत्येतेषां ग्रहणं भवति, कस्मिंश्चन्नदो टेऽथवा याक्कस्मिश्चिन्महारण्ये वा गत्या 'मयवत्तिए' मृगवृत्तिकः-मृगस्य मारणामिका वृत्तिाजीविका व्यवहारो यस्य स मृगवृत्तिकः 'मियसंकप्पे' म सङ्कल्प:-मृगवविवारवान् ‘मियपणिहाणे' मृगपणिधान:-मृग. वधध्यानवान् 'मियवहाए' मृगवधायैव 'गंता' गन्ता-वनं गतवान् । 'एए मियत्ति' एसे मृगा इति 'काउ' कृत्वा 'अन्नयरस्स भियस्स' अपतरस्य मृगस्य 'वहाए' वधाय-मारणाय उमुआयामेत्ता' इषु-वाणम् आयाम्य धनुषि समारोप्य 'णिसिरेज्जा' निःसृजेत्-प्रक्षिपेत् । 'से मियं वहिस्सामि ति कटु' स हिंसकः मृगं. वधिष्यामि, इति कृत्वा बाण प्रक्षिपेन्, परन्तु-शरो लक्ष्यमलभमाणः अन्तराले एवं 'तित्तिरं वा-वट्टगं बा-चरगं वां-लावगं वा-कपोयगं वा-कविं वा-कविजलं वा आजीविका वाला पुरुष कछार में, तालाब में, जलाशय पर, नदीवेष्टित प्रदेश में, खड्डे में, गहन (अटवी) में, गहन विदुर्ग में, वन में, वन विदुर्ग में, पर्वत पर पर्वतविदुर्ग पर किसी भी नदी तट या महारण्य
आदि में जाकर मृग को मारने का संकल्प करता है, मृगवध का ध्यान करता है, मृग का वध करने के लिए हो जाता है, वह 'ये मृग हे' ऐसा सोचकर किसी मृग का वध करने के लिए धनुष पर बाण चढाता है
और उसे छोड देना है। यद्यपि उस हिंसक ने मृग का वध करने के विचार से वाण छोडा है, परन्तु वह वाण लक्ष पर न जाकर बीच ही में तीतर, वतक, चाटक, लावा, कोत, करिया कपिजल को વિકાવાળો પુરૂષ કછારમાં, તળાવમાં જળાશયમાં, નદીવાળા પ્રવેશમાં, ખાડામાં ગહન જંગલમાં, ગહન વિદુર્ગમાં, વનમાં, વનવિદુર્ગમાં, પર્વત પર, પર્વતના વિદુર્ગ પર, કહેવાનો હેતુ એ છે કે-કઈ પણ નદી કિનારે અથવા, મહા અરણ્ય વિગેરેમાં જઈને મૃગને મારવા માટે સંકલ્પ-નિશ્ચય કરે છે, મૃગવનું ધ્યાન કરે છે, મૃગનો વધ કરવા માટે જ તે “આ મૃગ છે એવો વિચાર કરીને કોઈ મૃગનો વધ કરવા માટે ધનુષ પર બાણ ચડાવે છે. અને તેને છોડી દે છે. પરંતુ તે બાણ લક્ષ્ય પર ન જતાં વચમાં જ તેતર, બતક, ચટક, લાલક, કબૂતર, કપિ કે કપિંજલને વીધી દે છે, અને
श्री सूत्र in सूत्र : ४

Page #186

समयार्थबोधिनो टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् विधिता भवई' तित्तिरम्-पक्षिविशेषम् चटक-ला-कोत-कपि-कपिञ्जलं वा वेवयिता भवति । एषु अन्यतमस्य कस्यचिद् घातो भवति । इह खलु से अन्नस्स अट्ठाए' इह खल सः अन्यस्याऽर्थाय 'अण्ण' अन्यम् 'फुसई' स्पृशति हिनस्तीत्यर्थी, 'अकम्हादंडे' अकस्माइण्डो भाति । अयं भाव:-पत्र वधक बेध्य लक्ष्यीकृत्य वाणमक्षिपत्, किन्तु लक्ष्यस्य वेधो न जातः, परन्तु-तदन्यस्यैव वेधः 'अनाकृपाणी' न्यायेन 'काकतालीय' न्यायेन वा जात इति-अश्मकस्माइण्डोहि कथ्यते, अन्यस्याऽपि तदीयवाणेन मरणाद् घातकत्वं भवत्येव । पुनरप्याह-'से जहाणामए' तपथानाम 'केइपुरिसे' कश्चि पुरुषः कृषिवला, सालीणि वा-बीहीणि वा-कोदवाणि वा' शालीन् वा-ब्रीहीन वा क्रोद्रवान् वा 'कंगूणि वा-परगाणि वा रालाणि वा' कगून वा-परकान् वा रालान ना-रते धान्पत्रिवेषान 'मिलिज्नमाणे अपनयन् 'अभयरस्स तणस्प' अन्य ारस्य तमस्य वडार' वधा-छेदाय सत्थंवींध देता है और इन में से किसी प्राणी का घात हो जाता है। इस प्रकार अन्य के वध लिए छोडा हुमा वाण अन्यका घात करता है तो यह अकस्मात्दंड कहा जाता है । तात्पर्य यह है कि हत्यारे ने किसी प्राणी को लक्ष्य करके वाण छोडा किन्तु उस बाणने लक्ष्य नहीं विधा, किन्तु मग ही कोई प्राणी विंध गया। इस प्रकार अजा कृपाणी न्याय या काकतालीय न्याय चरितार्थ हो गया । या अमानदंड कहलाना है। दूसरे का घात होने पर भी जिसके बाण से प्राणी मारागया है, वह घातक तो है ही।
और भी कहते हैं-जैसे कोई किसान शालि ब्रीहि, क्रोदन, कंगु, परग-राल इन धान्यों का निदाण कर रहा है अर्थात इनके साथ તેમાંથી કઈ પ્રાણિને ઘાત-વધ થઈ જાય છે, આ રીતે બીજાને મારે છેડલ બાણ અન્યને મારે છે તે તેને અકસ્માત દંડ કહેવામાં આવે છે. કહેવાનું તાતપર્ય એ છે કે-હત્યારાએ કોઈ પ્રાણિને ઉદ્દેશીને બાણ છેડયું પરંતુ લક્ષ્ય વિંધાયું નહીં, પણ બીજુ જ કઈ પ્રાણી વીંધાઈ ગયું. આ રીતે અજા કૃપા ન્યાય અથવા કાકતાલિન્યાય ચરિતાર્થ થાય છે, તેને અકસ્માત્ દંડ કહેવાય છે. બીજાને વધ થવા છતાં પણ જેના બાણથી પ્રાણું કરાયું છે, તે હિંસક તે ગણાય જ છે.
વિશેષમાં કહે છે કે–જેમ કેઈ ખેડુત ડાંગર વ્રીહિ, કેદરા, કાંગ, વિગેરે ધાન્યનું નિદાણ નીંદવાનું કાર્ય કરી રહ્યો હોય, અર્થાત ધાન્યની સાથે ઉગેલા ઘાસને ઉખાડી રહ્યો હોય, તેણે કઈ ઘાસને ઉખાડવા માટે શસ્ત્ર (ખરપડી) ચલાવી હોય અને વિચાર્યું હોય કે હું શ્યામ, તૃણ, કુમુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #187

सकृतास्त्र गिसिरेज्जा' शस्त्रं नि सृजेत् 'से सामगं तणगं कुमुदगं बीहि उसियं कलेसुर्य तणं छिदिस्सामि नि कटु' स पुरुषः पामाकं तृणकं कुमुदकं ब्रीह घुच्छ्रितं कले. सुकं तृणम् पते तणविशेषाः तानि छेत्स्यामीति कृत्वा 'सालिवा-वीहिं वा-कोवं वा कंगुवा-परगं वा रालय वा-छिदित्ता माई शालिवा-त्रोहिं वा-कोद्रवं वा -कॉ वा-परकं वा-रालंबा-छेत्तुं भवति, 'इति-खलु से अनस अट्ठाय अन्नं फुलइ' इति खलु सः अन्पस्य अर्थावाऽन्यमेव स्पृशनि-हिनस्ति, 'अकम्हादंडे' अकस्माइण्डो भवति । कपिका क्षेत्रात् स्वाभिमतत्रीह्यादीनां वर्धनाय अनभिमततृणादिकमपनेतु मिच्छन् तृणान्तरमपनेष्यामीति मनसि निधाव तत्तणकर्ननाय शखं चालयति, परन्तु दृष्टिमान्यात् छेचाऽपेक्षयाऽच्छेद्यस्यैवाऽन्यस्य कर्तनमभूदिति सः-अकस्माइदण्डो भवति । वस्तुतस्त्वत्र कृषिकस्य नासीन्मनोऽन्यस्य उगे हुए घास को उखाड रहा है। उसने किसी घास को उख डने के लिए शस्त्र (खुरपा) चलाया और सोचा कि मैं श्यामाक, तृण, कुनुदक, ब्रीहि, कलेसुक आदि किसी घास को उखाडू किन्तु घास के बदले शालि, ब्रीहि, कोद्रव कंगु, परग या रालय धान्य में ही शस्त्र लग जाता है और वह उखड जाता है। इस प्रकार वह घास के बदले धान्य को उखाड लेता है तो यह अकस्मात्दंड हुआ।
तात्पर्य यह है कि कोई किसान अपने खेत में शालि आदि धान्य की वृद्धि के लिए अवांछनीय घास-फूस को उखाड देना चाहता है
और उसको उखाडने के लिए शस्त्रका प्रपोग करता है, किन्तु दृष्टि दोष या असावधानता के कारण वह शस्त्र घास में न लगकर धान्य के पौधे में लग जाता हैं और धान्य का पौधा उखड जाता है। इस प्रकार जिसे उख डने का विचार किया था, वह न उखड कर धान्य દક, વિગેરે કોઈ એક ઘાસને ઉખાડું, પરંતુ ઘાસને બદલે શાલી, વ્રીહી, કોદરા, કાંગ વિગેરે ધાન્યમાં જ ખરપડી લાગી જાય, અને તે ધાન્યનો છોડ ઉખડી જાય, આ રીતે તે ઘાસને બદલે ધાન્યને ઉખાડી લે છે, તે આ અકસ્માત્ દંડ કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે—કઈ ખેડુત પોતાના ખેતરમાં શાલી-ડાંગર વિગેરે અનાજને વધારવા માટે વધારે-પડતા અનિચ્છનીય, ઘાસ-ને ઉખેડવા
છે છે, અને તેને ઉખેડવા માટે શસ્ત્ર ચલાવે છે, પરંતુ દુટિ દેશે અથવા અસાવધાનપણુને કારણે તે શસ્ત્ર ઘાસમાં ન લાગતાં ધાન્યના છોડમાં લાગી જાય, અને અનાજને છેડ ઉખડી જાય, આ રીતે જેને ઉખાડવાને વિચાર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #188

-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् कर्तने, किन्तु अन्यस्यैव कर्तने तदिच्छा, तथापि देवोपहतस्य कस्यचिदन्यस्य कतनं जातम् । 'एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्ज आहिज्नई एवं खलु तस्य तत्मत्ययिकं सावध माधीयते, एवं कुर्वतस्तस्य कृषिकस्य सावधर्मवन्धो भवति। 'चउत्थे दंडसमादाणे' चतुर्थ दण्डसमादानम् 'अकम्हा दंडवत्तिए' अकस्माइण्डपत्ययिकम् 'आहिए' आख्यातम्-कथितम् ॥सू०५-२०॥ ___ मूलम्-अहावरे पंचमे दंडसमादाणे दिट्टिविपरियासिया दंडवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहा णामए केइपुरिसे माईहिं वा पिईहिं वा भाईहिं वा भगिणीहिं वा भज्जाहिं वा पुत्तेहि वा धूताहि वा सुण्हाहिं वा सद्धिं संवसमाणे मित्ते अमित्तमेव मन्नमाणे मित्ते हयपुवे भवइ, दिट्ठिविपरियासिया दंडे। से जहा णामए केइपुरिसे गामघायंप्ति वा णगरघायंसि वा खेडघायंसि वा कब्बडघायांस वा मडंबघायंसि वा दोणमुहघायंसि वा पट्टणघायंसि वा आसमघायंसि वा सन्निवेसघायंसि वा निग्गमघायंसि वा रायहाणिघायंसि वा अतेणं तेणमिति मन्नमाणे अतेणे हयपुटवे भवइ दिदिविपरियासिया दंडे, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिजइ, पंचमे दंडसमादाणे दिट्रिविपरियासिया दंडवत्तिएत्ति आहिए ।।सू० ६॥
का पौधा उखड जाना है। यह अकस्मात्दंड है। इस प्रकार अफरमात दंड का सेवन करने वाले को उमके निमित्त से पापकर्म का बंध होना है। यह चौदंड मादान अर्थात् क्रियास्थान है, जो अकस्मात्दंड. समादान कहा गया है ।।५।। કર્યો હતો, તે ન ઉખડતાં અનાજને છોડ ઉખડી જાય છે, તેને અકસ્માત દંડ કહેવાય છે. આ રીતે અકસ્માત દંડનું સેવન કરવાવાળાને તેના નિમિત્તે પાપકમને બંધ થાય છે. આ ચોથો દંડ સમાદાન અર્થાત ક્રિયાસ્થાન છે. જેને અકસ્માત્ દંડ સમાધાન કહેવામાં આવે છે. ૫
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #189

सूत्रकृतानसूत्रे
छापा-अथाऽपर पञ्चमं दण्डसमादानं दृष्टिविपर्यासदण्डपत्ययिकमित्या ण्यायते । तद्यथानाम कश्चित् पुरुषः मातृभिर्वा पितृभिर्वा भ्रातृभिर्वा भगिनीभिवा मार्याभिर्वा पुत्रै वा दुहितमिळ स्नुषाभि व सार्धं संवसन् मित्रममित्रमेव मन्पमानः मित्रं हतपूर्वो भवति दृष्टिविपर्यासदण्डः, तपथानाम कोऽपि पुरुषो ग्रामघाते का, नगरघाते वा, खेट्याते वा, कर्वटघाते वा, मडम्वधाते वा द्रोण' मुखघाते वा, पट्टनघाते बा, आश्रमघाते वा, सन्निवेशघाते वा, निर्गमघाते वा, राजधानीघाते वा, अस्तेनं स्तेनमिति मन्यमानःअस्तेनं हतपूर्वो भवति दृष्टिविपसिदण्डः । एवं खलु तस्य तत्पत्मयिक सावधमित्याधीयते, पञ्चमं दण्डसमादान दृष्टिविपर्यासदण्डपत्ययिकमित्याख्यातम् । मू०६-२१॥
टीका-चतुर्य क्रियास्थान निरूपितं, सम्प्रति-श्चिमं क्रियास्थानं दर्शयितुमाह-'अहावरे' अथाऽपरम् 'पंचमे' पञ्चाम् ‘दंडसमादाणे' दण्डसमादान क्रियास्थानम् 'दिट्टिविपरियासियाइंड तिर ति पाहिज्जए' दृष्टिविपर्यासदण्डपत्ययिकमित्याख्यायते दृष्टेः बुद्धेविपर्यासोऽन्यथा भारः यथा शुक्तो रजतमितिप्रत्ययः । वस्तुतोहि शुक्तिका तत्राऽऽस्ते, किन्तु चक्षुर्दोषबलात् तामज्ञात्वा तत्र रजतं प्रत्य. भिनानद् भवति दृष्टिविपर्यासः । तमेव दृष्टिविपर्यासं मूत्रकारो दृष्टान्तद्वारा दर्शयति-से जहाणामए' इति, तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चित्पुरुषः, 'माई हिं
(५) दृष्टि विपर्यासदंड 'अहावरे पंचमे दंडममादाणे' इत्यादि।
टीकार्थ--चौथा क्रियास्थान कहा जा चुका । अब पांचवे क्रियास्थान का निरूपण करने के लिए कहते हैं-पांचवां क्रिस्थान दृष्टि विपर्यास प्रत्ययिक कहलाता है। दृष्टि अर्थात् बुद्धि के अन्यथाभाव को जैसे सीर को चांदी समझ लेने को दृष्टिविपर्यास कहते हैं। वास्तव में कहीं सीप पडी है, किन्तु नेत्रों के दोष के कारण उसे चाँदी जानना दृष्टि विपर्यास है। सूत्रकार दृष्टान्न द्वारा उसे प्रदर्शित करते हैं जैसे
(५) १ विपर्यास 'अहावरे पंवमे दंडसमादाणे' त्या
ટીકાર્થ– ચોથું ક્રિયાસ્થાન કહેવામાં આવી ગયું હવે પાંચમાં ક્રિયાસ્થાનનું નિરૂપણ કરવા માટે સૂત્રકાર કથન કરે છે –પાંચમું ક્રિયસ્થાન દષ્ટિ વિપર્યાય પ્રત્યયિક કહેવાય છે દૃષ્ટિ અર્થાત બુદ્ધિના અન્યથા ભાવને -જેમ સીપને ચાંદી સમજી લે તેને દષ્ટિ વિપર્યાસ કહેવામાં આવે છે. વાસ્તવિક રીતે કયાંક છીપ પડી હોય તેને નેત્રના દોષથી ચાંદી માની. લેવી. તે દષ્ટિ વિપર્યાય છે. સૂત્રકાર દૃષ્ટાન્ત દ્વારા તે સમજાવે છે-જેમ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #190

-
-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १७९ वा-पिईहि वा-माईहिं वा-भगिणीहि वा-भजाहि वा' मातृभि-पितृ भिर्वा-भ्रातृभिर्वा भगिनी मिर्श-भार्याभिर्वा 'पुत्तेहि वा-धू ताहि वा-सुहाहिं वा' पुत्रैर्वा, दुहितभिर्वा स्नुषाभिर्वा-पूनधूभिर्वा, 'सद्धिं संवसमाणे साधे संव सन् मात्रादेरारभ्य स्नुगान्तेन सह गृहाही वासं कुर्वन् पुरुष: 'मित्तममित्तमेव मनमाणे मित्र स्वभावतः-अमित्रम्-शत्रु मन्यमानः-अवगच्छन् 'मित्ते हयपुव्वे' मित्र हतपूर्वः, 'भवई' भवति । अयमाशयः-मातामित्रं पिता चेति, स्वभावात् त्रितयं हितम् ।
कार्यकारणतश्चान्ये, भान्ति हितबुद्धयः ॥१॥ इत्युक्याऽनुभवेन च मात्रादयः स्वभातो मित्राणि भवन्ति । परन्तु कश्चिदाशयदोषात-मित्रमेव अमित्रं जानन् स्वभावतो मित्रमपि हन्ति। हन्यमानश्च न दृष्टिविर्यापमतिक्रमति, पश्चात्स एव ज्ञाततयः पश्चात्तापं करोति। एतादृश. कोई पुरुष माता, पिता, भाई, भगिनी, स्त्रो, पुत्र, कन्या और पुत्रवधू के साथ निवास करता है । वह अपने स्वभावतः मित्र (हितैषी) को शत्रु समझ बैठता और उसका घात कर डालता है । कहा भी है
'माता मित्रं पिता चेति' इत्यादि । माता मित्र और पिता, यह तीनों स्वभाव से ही हितकारी होते हैं। किन्तु अन्य लोग प्रयोजन विशेष से भी हित करने के इच्छुक बन जाते हैं ॥१॥
इस उवित के अनुसार माता-पिता आदि स्वभाव से ही । मित्र होते हैं, किन्तु कोई विचार के दोष से मित्र को ही शत्रु समझता हुआ उसका घात कर डालता है। यह उसका दृष्टि विपर्यास है। उसे जय वास्तविकता का पता चलता है तो पश्चात्ताप करना पडता
५३५ माता, पिता, माध, डेन श्री, पुत्र, न्या, मने पुत्रवधूनी સાથે રહેતે હોય છે. તે પોતાના સ્વાભાવિક મિત્ર-હિતેચ્છને શત્રુ માનીલે भनत ५ श नाचे छ. . ५ छ, 'माता मित्र पिताचेति' त्या
માતા, મિત્ર, અને પિતા, એ ત્રણે સ્વભાવથી જ હિત કરવાવાળા હેય છે, પરંતુ અન્ય લેક પ્રયજન વશાત્ હિત કરવાની બુદ્ધિવાળા डाय . ॥१॥
આ કથન પ્રમાણે માતા, પિતા વિગેરે સ્વભાવથી જ મિત્ર હોય છે પરંતુ કોઈ પુરૂષ પિતાના વિચારના દેષથી મિત્રને જ શત્રુ માનીને તેને ઘાત કરી નાખે છે, આ તેને દષ્ટિ વિષય છે. તેને જ્યારે વાસ્તવિક્તાની
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #191

१८०
सूत्रकृतानस स्थले 'भवइ दिद्विविपरियासियादंडे' भवति दृष्टिविपर्यापदण्डः, भवत्येवाऽयं दण्डो बुद्धिवैपरोत्यात् यथा दृष्टिविपर्ययात्-मालायां सर्प इति-अस्मिस्तबुद्धिरिति । उदाहरणान्तरमपि पार्शयति-से जहाणामए' तद्यथानाम 'केहपुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'गामघायंसि वा ग्रामघाते वा 'गगरपासि वा नगरपाते वा 'खेडघार्यसि वा कबडघायंसि वा-मडंबघायंसि वा' खेटघाते वा, कर्बटघाते वा, मडंबधाते वा है। ऐसी जगह दृष्टिविपर्यासदंड होता है। जैसे दृष्टि की विपरीतता के कारण माला में सर्प का भ्रम हो जाता है, अतद्रूपवस्तु तद् रूप प्रतीत होती है। दूसरा उदाहरण भी दिखलाते हैं-जैसे कोई पुरुष ग्रामघात-वाड से वेष्टिन प्रदेश को ग्राम कहते हैं उसका घात करने वाला ग्रामघातक है, आकरघात-सुवर्ण एवं रत्नादिक की उत्पत्ति के स्थान को नष्ट करने वाला आकरघातक कहलाता हैं, नगर घात-अष्टादश प्रकार के कर से रहित स्थान नगर कहलाता है उसका घात करने वाला नगरघातक है खेडयात-धूली प्राकार से वेष्टित स्थान को खेट कहते हैं उसका घात करने वाला खेडघातक है, कर्वट. घात-कुत्सित नगर को कर्वट कहते हैं उसका घात करने वाला कर्षटघातक कहलाता है, महंषघात-ढाई कोस तक जिस के बीच में कोई ग्राम न हो ऐसा स्थान मडंब कहलाता है उसका घात करने वाला સમજણ પડે છે, ત્યારે તેને પશ્ચાત્તાપ કરે પડે છે. એવા સ્થળે દષ્ટિ વિપસ દંડ હોય છે. જેમ દષ્ટિના વિપરીત પણાને કારણે માળામાં સર્પને ભ્રમ થાય છે, અતદુરૂપ વસ્તુ તરૂપ દેખાય છે.
वे मी हा २६५ मताव छ--२ ४६ ५३५ (१) श्राम धातવાડથી વીંટાયેલા પ્રદેશને ગ્રામ-ગામ કહે છે, તેને ઘાત કરવાવાળે ગ્રામ, ઘાતક કહેવાય છે. (૨) આકાર ઘાત-સેના અને રત્નોની ઉપત્તિના સ્થાનને આકર કહે છે, તેને નાશ કરવાવાળાને આકરઘાતક કહે છે. (૩) નગરઘાત-અઢાર પ્રકારના કર વિનાના સ્થાનને નગર કહેવાય છે. તેને ઘાત કરનાર નગરઘાતક કહેવાય છે. (૪) ખેડઘાત-ધૂળના પ્રાર-કેટથી યુક્ત
સ્થાનને બેટ કહે છે. તેને ઘાત કરવાવાળાને ખેડઘાતક કહેવાય છે. (૫) કબંટવાત-કુત્સિત નગરને કર્બટ કહે છે. તેને ઘાત કરવાવાળાને કર્બટ ઘાતક કહેવાય છે. (૬) મડંબઘાત-અઢી ગાઉ સુધીમાં જેની વચમાં બીજું ગામ ન હોય, એવા સ્થાનને મડંબ કહેવાય છે. તેને ઘાત કરવાવાળાને મડંબ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #192

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् १८१ 'दोणमुहयायं स वा द्रोगा वधाते वा 'पट्टपघायंसि वा' पत्तनपाते वा 'आसमघासि वा' आश्रमवाते वा 'संनिवेसघायंसि वा संनिवेशधाते वा, 'निग्गमघायंसि वा निर्गमघाते वा निर्गयो मार्गस्तस्य घाते वा, 'यहाणि घायंसि वा' राजधानीघाते वा 'अतेणं तेगमितिमन्नमाणे वा' अस्तेनं स्तेनमिति मन्यमानः 'अतेणे हयपुधे' अतेनं हतपूरों भवति। राजधान्यादिघातविषये यो वस्तो घासकारी स तु कचिनिर्गतः। यस्तु नाऽरोद्घात स तत्र देवादा. मडंब घातक कहलाता है, द्रोणमुखघात-जल स्थल मार्ग से युक्त स्थान को द्रोणमुख कहते हैं उसका घात करने वाला द्रोणमुखघातक है, पत्तनघान-समस्त वस्तुओं की प्राप्ति का स्थान को पत्तन कहते हैं उसका घात करने वाले को पत्तनघातक कहते हैं। निगमघात-अनेक वणिक जनों से बसा हुआ प्रदेश निगम कहलाता है उसका घात करने वाला निगम घातक कहलाता है, आश्रम घात तापस जनों के रहने को स्थान को आश्रम कहते हैं उसका घात करने वाला आश्रमघातक कहलाता है, सवाहघात-कृषीवलों द्वारा धान्य की रक्षा के लिए बनाया गया दुर्ग भूमिस्थान अथवा पर्वत की चोटी पर रहा हुआ जनाधिष्ठित स्थल विशेष या जिसमें यहां वहां से आकर मुसाफिर लोग निवास विश्राम करे ऐसा स्थल विशेष को संवाह कहते हैं उसका घात करने वाला संवाहघातक कहलाता है, सन्निवेशघातजिसमें प्रधानतः सार्थवाह आदि रहे हों उसको सन्निवेश कहते हैं ઘાતક કહે છે. (૭) દ્રોણમુખઘાત-જળ અને સ્થળ માર્ગથી યુક્ત સ્થાનને દ્રોણમુખ કહે છે, તેને ઘાત કરવા વાળાને દ્રોણુમુખઘાતક કહેવાય છે. (૮) પત્તનઘાત-સઘળી વસ્તુઓની પ્રાપ્તિના સ્થાનને પત્તન કહેવાય છે. તેને ઘાત કરવાવાળો પત્તનઘાતક કહેવાય છે.
(૯) નિગમઘાત-અનેક વાણિફ જનોથી વસેલા પ્રદેશને નિગમ કહે. વાય છે. તેને ઘાત કરવાવાળાને નિગમઘાતક કહેવાય છે. (૧૦) આશ્રમઘાત -તાપસના રહેવાના રથાનને આશ્રમ કહેવાય છે. તેને ઘાત કરવાવાળાને આશ્રમ ઘાતક કહેવાય છે. (૧૧) સંવાહ ઘાત–ખેડુતો દ્વારા અનાજના રક્ષણ માટે બનાવવામાં આવેલ દુર્ગભૂમિસ્થાન, અથવા પર્વતના શિખર પર પહેલા મનુષ્યના નિવાસ રૂ૫ સ્થળ વિશેષ અથવા જેમાં જ્યાં ત્યાંના મુસાફરે આવીને નિવાસ કરે એવા સ્થળ વિશેષને સંવાહ કહે છે, તેને ઘાત કરવાવાળાને સંવાહ ઘાતક કહેવાય છે. (૧૨) સન્નિવેશ ઘાત-જેમાં મુખ્ય રીતે વેપારિ રહેતા હોય તેવા સ્થળ વિશેષને નિવેશ કહે છે, તેને ઘાત કરનારને સન્નિવેશ ઘાતક કહે છે. અથવા રાજધાનીના ઘાતના સમયે જે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #193

१८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे गतः तमेवाऽऽगत चौरोऽय मेवेति मन्यमानो राजपुरुषादि हन्तीति भवति दृष्टि विपर्यासदण्डः । 'एवं खलु तस्स एवं खलु तस्य 'तप्पत्तिव' तत्प्रत्ययिकम् -दृष्टि विपर्यासदण्ड निमित्तं सावध कर्मोपजायते। सावधमित्याधीयते । तदिदम् 'पंचमें' पश्चनम् 'दंडसमाणे दण्डसमादानं क्रियास्थानम् 'दिहिविपरियासियादंडवत्तिएत्ति आहिए' दृष्टिविपर्यासपत्ययिकमाख्यानम्, दृष्टिविपर्यासकारणकं पञ्चमं क्रियास्थानमिति कथितम् ॥मू०६=२१॥ ___ मूलम्-अहावरे छट्टे किरियटाणे मोसावत्तिएत्ति आहिज्जइ से जहाणामए केइपुरिसे आयहेडं वा जाइहेडं वा अगारहेउवा परिवारहेउं वा सयमेव मुसं वयइ अण्णेण वि मुसं वयंतं पि अण्णं समणुजाणइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, छटे किरियट्राणे मोसावत्तिएत्ति आहिए ॥सू०७।२२॥
छाया-आथाऽपरं षष्ठं क्रियास्थानं मिथ्यापत्ययिकमित्याख्यायते । तद्यथा नाम कश्चित् पुरुषः आत्महेतो वा, ज्ञाति हे तो वा, अगारहेनोर्वा, परिवारहेतो, स्वयमेव मृषा वदति अन्येनाऽपि मृपावादयति मृषावदन्तमन्यं समः नुजानाति एवं खलु तस्य तत्मत्ययिकं सावध मित्याधीयते षष्ठं क्रियास्थानं मृषावादप्रत्ययिकमित्याख्यातम् । उसका घात करने वाला सन्निवेश घातक कहलाता है, अथवा राजधानी के घात के समय जो चोर नहीं है उसे चोर मानकर मार डालता है अर्थात् राजधानी आदि के घात के विषय में वास्तव में जो घातकारी है वह तो कहीं भाग निकला और जिसने घात नहीं किया था दैववश वह कहीं से वहां आ पहुंचा, राजपुरुष उसको ही चोर समझ कर दंड देते हैं तो यह दृष्टि विपर्यास दंड है। दृष्टि विपर्यास से दंड देने वाले को उसके निमित्त से पाप कर्म का बंध होता है। यह पांचवां दृष्टिविपर्यासदंड नामक क्रिया स्थान है ॥६॥ ચાર ન હોય તેને ચોર માનીને મારી નાખે છે. અર્થાત્ રાજધાની વિગેરેના ઘાતના સંબંધમાં વાસ્તવિક રીતે જે ઘાત કરનારા હોય, તે કયાંય ભાગી ગયેલ હોય, અને જેણે ઘાત ન કર્યો હોય અને દૈવવશાત્ તે ક્યાંયથી ત્યાં આવી ગયેલ હોય રાજપુરૂષ તેને જ ગેર માનીને દંડ આપે છે, તે તેને દષ્ટિવિપર્યય દંડ કહેવાય છે, દૃષ્ટિના વિપર્યાસથી દંડ દેવાવાળાને તેના નિમિત્તે પાપને બંધ થાય છે. આ રીતે આ દષ્ટિ વિપર્યાય દંડ નામનું ५in यास्थान छे. ॥६॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #194

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १८३
टीका-पञ्चमक्रियास्थाननिरूपणानन्तरं षष्ठं क्रियास्थानं निरूपयति-'अहावरे' अथाऽपरम् ‘छट्टे' षष्ठम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'मोपावतिए' मिथ्याप्रत्ययिकम्-मिथ्यावादनिमित्त कम् 'त्ति आहिज्जई' इत्याख्यायते, असत्यभाषण. मेव मिथ्या, मिथ्या प्रत्ययः-कारण यस्य तत्-मिथ्यापत्ययिक क्रियास्थान मित्याभिधीयते। मिथ्याप्रत्यथिकस्वरूपं दर्शयति-से जहाणामए' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'आयहेउवा' आत्महे तोर्वा-आत्मकारणार्थम् ‘णाइहेउं वा' ज्ञातिहेतो वा 'आगारहेउं वा' आगारं गृहं तनिमित्तकम् 'परिवारहेउवा' परिवारहेतो -परिवृत्य परि सर्वतो वा तिष्ठन्तीति परिवारा:-पुत्र-कलत्र-मृत्यचतुष्पदादयः तेषां कृते । 'सयमेव' स्वयमेव 'मुप' मृषा वदनि, अपत्यगिरं संगिरते। अथवा-'अण्णेण वि मुसंवाए।' अन् येनाऽपि मृपा वादयति, अथ 'T 'मुपं वदंतं पि अण्ण समणुनाणइ' मृपावदन्तम्-असतां भाषमाण मन्यं सपनु जागति-तदनुमोदते। एवं खलु तस्स' एवं खलु तस्य 'तप्पत्ति' तत्मत्ययिकम् 'सावनंति' साधं निन्दितं
(६) मृषा प्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे छठे किरिय?णे' इत्यादि।
टीकार्थ-अब छठे क्रियास्थान का निरूपण करते हैं। वह इस प्रकार है-छठा क्रियास्थान मृषावाद के निमित्त से होता है, अतएव वह मृषावाद प्रत्यायिक कहलाता है। उसका स्वरूप इस प्रकार है -कोई पुरुष अपने लिए, ज्ञाति जनों के लिए, गृह के निमित्त, परिवार अर्थात् पुत्र कलत्र भृत्य चौपाये आदि के निमित्त स्वयं असत्य भाषण करता है दूसरे से मिथ्याभाषण करवाना है अथवा मिथ्याभाषण करने वाले का अनुमोदन करता है तो ऐमा करने से उसे मिथ्या
(६) भृधा प्रत्याय यिास्थान 'अहावरे छटे किरियटुःणे' त्या
ટીકાર્થ–પાંચમું ક્રિયાસ્થાન કહ્યા પછી હવે આ છઠ્ઠા દિયાસ્થાનનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. તે આ પ્રમાણે છે.-છઠ્ઠા ક્રિયાસ્થાન મૃષાવાદના નિમિત્તથી થાય છે તેથી જ તે મૃષાવાદ પ્રત્યયિક કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે છે.—કેઈ પુરૂષ પોતાને માટે, જ્ઞાતિજનો માટે, ઘર માટે, પરિવાર અર્થાત્ પુત્ર, કલત્ર, નેકર, ખાટલા વિગેરેના નિમિત્તે પોતે અસત્ય બોલે છે, બીજા પાસે અસત્ય વચન બોલાવે છે, અથવા મિથ્યા ભાષણ કરવાવાળાનું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #195

१८४
सुत्रकृतासूचे कर्म अहिज्जाई' आधीयते-समुत्पद्यते इति छटे किरियाठाणे' षष्ठं क्रियास्थानं 'मोसावत्तिए' मषापत्ययिकम् 'त्ति आहिए' इत्याख्यातम् यो हि पुरुषः स्वात्मार्थ का परिवारगृहापर्थ वा स्वयमसत्यभाषणं करोति, अन्यान् कारयति कुर्वन्तं वाऽन्य. मनुमोदते-तस्य पुरुषस्य मृषावादजनितसावधं कर्म भवति । पूर्व पश्चक्रियास्थानानि कथितानि, तेषु प्रायः सर्वत्र साक्षात्परम्परयाचाऽधिका न्यूना वा हिंसा भवत्येव । अतस्तेषु दण्डसमादानमिति संज्ञा कृता-पष्ठादेरारभ्य समाप्ति. पर्यन्तं मायः माणिवधो न भवति-अतो दण्डसमादानमिति नाम विहाय क्रियास्थानशब्देनैव उद हुतमिति ॥सू०७ २२॥ भाषण हेतुक पाप कर्म का बन्ध होता है। यही मृषाप्रत्ययिक छठा कियास्थान कहलाता है। ___ तात्पर्य यह है कि जो पुरुष अपने लिए या अपने परिवार आदि के लिए स्वयं असत्य भाषण करता है, दूसरों से असत्य भाषण करवाता है या असत्य भाषण का अनुमोदन करता है, उसे मृषावाद जनित पापकर्म होता है।
इससे पहले जो पांच क्रियास्थान कहे गए हैं, उन सप में साक्षात् अथवा परम्परा से अधिक या कम हिंसा होती है, अतएव उन्हें 'दंड समादान' संज्ञा दी गई है। छठे से लेकर तेरहवें तक जो स्थान कहे जाने वाले हैं, उनमें प्रायः प्राणवध नहीं होता है, अतः उन्हें दंडसमा. दान संज्ञा न देकर 'क्रिया स्थान' शब्द से ही कहा गया है ।७। અનુમોદન કરે છે. તે તેમ કરવાથી તેને મિયા ભાષણના કારણે પાપકર્મને બંધ થાય છે. એજ મૃષા પ્રત્યયિક નામનું છઠું ફિયાસ્થાન કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-જે પુરૂષ પિતાને માટે અથવા પોતાના પરિવાર વિગેરે માટે સ્વયં અસત્ય વચન બેલે છે, બીજાઓને અસત્ય વચન બોલાવે છે, અથવા અસત્ય બોલવાવાળાનું અનુમાદન કરે છે, તેને મૃષાવાદથી થવા पाणु पाप लागे छे.
આનાથી પહેલાં પાંચ ક્રિયાસ્થાને કહેવામાં આવ્યા છે. એ બધામાં સાક્ષાત અથવા પરંપરાથી વધારે અથવા ઓછી હિંસા હોય જ છે, તેથી જ તેને દંડ સમાદાન સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. છઠ્ઠ થી આરંભીને તેરમા સ્થાન સુધી જે સ્થાન કહેવામાં આવનારા છે, તેમાં પ્રાયઃ પ્રાણવધ હેતે નથી તેથી તેને “દંડસમાદાન” સંજ્ઞા ન આપતાં “ષ્ક્રિયાસ્થાન' શબ્દથી જ हे छे. १७॥
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #196

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १८५
मूलम्-अहावरे सत्तमे किरियट्राणे अदिन्नादाणवत्तिएत्ति आहिज्जइ, से जहाणामए केइपुरिसे आयहेडं वा जाव परिवारहेडं वा सयमेव अदिन्नं आदियइ अन्नेणं वि अदिन्नं आदियावेति अदिन्नं आदियंतं अन्नं समणुजाणइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, सत्तमे किरियटाणे अदिन्नादाणवत्तिएत्ति आहिए ॥सू०८॥२३॥
छाया-अथाऽपरं सप्तमं क्रियास्थानमदत्तादानप्रत्ययिकमिस्याख्यायते । तघथानाम कश्चित्पुरुषः आत्महेतो वा यावत् परिवारहेतो वा स्वयमेव अदत्तमाददाति अन्येनाऽपि अदत्तमादापयति, अदत्तमाददानमन्यं समनुजानाति, एवं खलु तस्य तत्पत्ययिकं सावद्यमित्याधीयते सप्तमं क्रियास्थानमदत्तादानमत्ययिकमित्याख्यातम् ॥५० ८॥२३॥
टोका-षष्ठं क्रियास्थानं दर्शयित्वा सप्तम दर्शयितुमाह-'अहावरे' अथा. परम् 'सत्तमे' सप्तमम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'अदिन्नादाणवत्तिए' अदत्तादानपत्ययिकम् , अदत्तस्याऽऽदानं-ग्रहणं तदेव प्रत्ययः-कारणं यस्य तत्तथा, 'त्ति आहिज्जई' इत्याख्यायते 'से जहाणामए' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कवित्पुरुष: 'आयहेउवा' आत्महेतो वा 'जाव' यावत्-यावत्पदेन ज्ञात्यगारयोर्ग्रहणम् , 'परिवारहेउवा' परिवारहेतो वा 'सय मेव' स्वयमेव 'अदिन्नं आदिय' अदत्त
(७) अदत्तादान प्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे सत्तमे किरियट्ठाणे' इत्यादि।
टीकार्थ-छठा क्रियास्थान दिखलाकर सातवां क्रियास्थान दिखलाते हैं-सातवां क्रियास्थान अदत्तादान प्रत्ययिक कहलाता है। उसका स्वरूप इस प्रकार है-कोई पुरुष अपने निमित्त अथवा यावत् परिवार के निमित्त स्वयं ही अदत्त को ग्रहण करता है अर्थात् धन के स्वामी से याचना
(७) महत्तहान प्रत्याठियास्थान'अहावरे सत्तमे किरियट्रोणे' त्यादि
ટીકાર્યું–છટકું કિયાથાન કહીને હવે સાતમું કિયાસ્થાન બતાવવામાં આવે છે.--સાતમું કિયાસ્થાન અદત્તાદાન પ્રત્યધિક કહેવાય છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે. કેઈ પુરૂષ પોતાના નિમિત્તે અથવા યાવતુ પરિવારને નિમિત્તે પિતે જ અદત્ત (માલિકે આપ્યા વગરનું) ગ્રહણ કરે છે. અર્થાત્ ધનના માલિક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #197

सूत्रकृतानसूत्रे माऽऽददाति, यस्य यद्धनम् अयाचित्वैव तस्य धनग्रहणमदत्तादानं चौर्येण परकीयद्रव्यग्रहणमिति यावत् । अथवा-'अन्नेण वि अदिन्नं आदियावेई' अन्येनाऽपिअदत्तं धनम् आदापयति-परिग्राहयति । 'अदिन्नं आदियंतं अन्नं समणुजाणइ' अदत्तं धनमाददानम्-गृहन्तमन्यं समनुजानाति अनुमोदते । 'एवं खलु तस्स' एवं खलु कुर्वत स्तस्य पुरुषस्य 'तप्पत्तिय' तत्मत्ययिकं-तन्निमित्तषम् अदत्तादान कारणकम् 'सावज्जति आहिज्ज' सावद्यम्-अशुभकर्मेत्याधीयते-समुत्पद्यते । 'सत्तमे सप्तमम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'अदिमादाणवत्तिए' अदत्तादानपत्ययिकम् । 'त्ति आहिए' इत्याख्यातम् । अयं भाव अन्यस्वामिकमस्वामिकं वा धनं स्वार्थ परार्थ वाऽऽददानोऽन्येनाऽपि आदापयन् आददानमनुमोदयंत्र, अदत्ता. दानजनितकर्मणा बध्यते, इति सप्तममदत्तादाननामक क्रियास्थानम् ॥०८॥२३॥
मूलम्-अहावरे अट्टमे किरियटाणे अज्झत्थवत्तिए त्ति आहिज्जइ, से जहा णामए केइपुरिसे णस्थि णं केइ किंचि किये बिना ही उसके धन को चोरी से ग्रहण कर लेता है, अथवा दूसरे से अदत्त धन को ग्रहण करवाता है अथवा अदत्त ग्रहण करने वाले का अनुमोदन करता है, उस पुरुष को अदत्तादान के निमित्त से पाप कर्म का बन्ध होता है। यह अदत्तादान प्रत्यय क्रियास्थान कहा गया है। तात्पर्य यह कि जिस धन का स्वामी कोई दूसरा हो या कोई भी स्वामी न हो, ऐसे धन को अपने लिए या दूसरों के लिए या स्वयं ग्रहण करने वाला, दूसरों से ग्रहण करवाने वाला और ग्रहण करने वाले का अनुमोदन करने वाला अदत्तादान जनित कर्म से बद्ध होता है। यह अदत्तादान प्रत्यय नापक क्रिपास्थान है ॥८॥ પાસે યાચના કર્યા વિના જ તેના ધનને ચેરીથી ગ્રહણ કરી લે છે, અથવા બીજાની પાસેથી અદત્તને ગ્રહણ કરાવે છે, અથવા અદત્તનું ગ્રહણ કરવાવાનાનું અનુમોદન કરે છે. તે પુરૂષને અદત્તાદાનના નિમિત્તે પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ અદત્તાદાન પ્રત્યય ક્રિયાસ્થાન કહેવામાં આવે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--જે ધનને સ્વામી કેઈ બીજે હોય અથવા કઈ પણ માલીક ન હોય, એવા ધનને પિતાના માટે અથવા બીજાના માટે અથવા સ્વયે ગ્રહણ કરવાવાળે, બીજા પાસે ગ્રહણ કરાવવા વાળા અને ગ્રહણ કરવાવાળાને અનુમોદન કરવાવાળા અદત્તાદાનથી થવાવાળા કર્મથી બંધાય છે. આ અદત્તાદાન પ્રત્યય નામનું ક્રિયાસ્થાન છે !
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #198

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १८७ विसंवादेति सयमेव हीणे दीणे दुटे दुम्मणे ओहयमणसंकप्पे चिंतासोगसागरसंपविट्टे करयलपल्हत्थमुहे अज्झाणोवगए भूमिगयदिहिए झियायइ, तस्स गं अज्झत्थया आसंसइया चत्तारि ठाणा एव माहिज्जति, तं जहा-कोहे माणे माया लोहे अज्झत्थमेव कोहमाणमायालोहे, एवं खलु तस्त तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, अट्टमे किरियटाणे अज्झत्थवत्तिएत्ति आहिए ।।सू०९॥२४॥
छाया-अथाऽपरमष्टमं क्रियास्थानम् अध्यात्मपत्ययिकम् इत्याख्यायते । तथानाम कश्चित्पुरुषः नास्ति खलु कोऽपि किञ्चिदिसम्बादयिता इति स्वयमेव हीनो दीनो दुष्टो दुर्मनाः आहतमनःसंकल्पः चिन्ताशोकसागरसंपविष्टः करतलपर्यस्तमुखः आतध्यानोपगतः भूमिगतदृष्टिः ध्यायति । तस्य खल्वाऽऽध्यात्मिकानि आसंशयितानि चत्वारि स्थानानि एवख्यायन्ते, तद्यथा-क्रोधो मान माया लोभः, अध्यात्मिका एवं क्रोधमानमायालोभाः । एवं खलु तस्य तत्प त्ययिकं सावध मित्याधीयते । अष्टमं क्रियास्थानम् अध्यात्मप्रत्ययिकमित्याख्यातम् ॥सू० ९॥२४॥
टीका-सम्पति-अष्टमं क्रियास्थानमाह-'अहावरे' अथापरम् 'अट्टमे' अष्टमम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'अज्झत्थातिर' अध्यात्मपत्ययिकम्आत्मानमधिकृत्य प्रवर्तते- इत्यध्यात्मम् । तत्र क्रोधादिनिमित्तकम् 'त्ति आहिजई'
(८) अध्यात्म प्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे अट्टमे किरियट्ठाणे' इत्यादि ।
टीकार्थ-आठवां क्रियास्थान अध्यात्मप्रत्ययिक कहलाता है। आत्मा के आश्रित जो हो सो आध्यात्म है। तात्पर्य यह है कि यह क्रियास्थान क्रोध आदि के निमित्त से होता है। इसका स्वरूप इस
(८) अध्यात्मप्रत्ययि व्यास्थान 'अहावरे अट्टमे किरियाणे' त्याह
ટીકાઈ–-આઠમું ક્રિયસ્થાન અધ્યાત્મ પ્રત્યયિક કહેવાય છે. આત્માના આશ્રયથી જે હોય તે અધ્યાત્મ છે. તાત્પર્ય એ છે કે-આ ક્રિયારથાન ક્રોધ વિગેરેના નિમિત્તથી હેય છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-કઈ પુરૂષ એ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #199

१८८
सुत्रकृतानसूत्रे
इत्याख्यायते । 'से जहाणामए' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'णत्थि णं किंचि विसंवादेई' नास्ति खलु किश्चिद् विसंवादयिता-ईषदपि क्लेशकारका, इति, तथापि 'सयमेव' स्वयमेव 'होणे-दीणे-तुडे-दुम्मणे' हीनो दीनो दुष्टः दुर्मनाः तत्र हीनो-निन्दितप्रकृतिका, दीन:-शोकनाही, दुष्ट:-दोषयुक्तः। दुर्मनाः-दुःखितमिव मनो विद्यते यस्य स दुर्मनाः-उद्विग्नचित्तः 'ओहयमणसंकप्पे अपहतमन:संकल्पः-अपहतो विनष्ट इव विद्यते मनसः सङ्कल्पो यस्य स तथा निराशः सन् , 'चिंतासोगसागरसंपविटे' चिन्ताशोकसागरसंपविष्टः, चिन्तया शोकसमुद्रे प्रविष्ट इव परिदृश्यमानः, 'करतलपल्हत्थमुहे' करतलपर्यस्तमुखः-करतले पर्यस्तं न्यस्तं मुखं यस्य स तथा, 'अट्टज्झागोवगए' आर्तध्यानोपगतः 'भूमिगयदिहिए' भूमि गतदृष्टिः 'झियायइ' ध्यायति-चिन्तां करोति, दृश्यते कदाचित्कोऽपि पुरुषोऽकारणमेव चिन्तया चाऽऽर्तमनाः करतले मुखमाधाय भूमौ दत्ताऽधानो ध्यायन , तत्र बाह्यचिन्ताकारणस्याऽभावात्-आन्तरेण कारणेन भवितव्यम् । किं तत्कारणं तत्राह-'तस्स' तस्य पुरुषस्य 'णं अज्झत्थया' 'ण' खलु-निश्चयेन आध्यात्मिकानि. आत्मोत्पन्नानि 'आसंसाया' आसंशितानि-निश्चयं विद्यमानानि, यद्वा-सन्देहप्रकार है-कोई पुरुष ऐसा है कि किसी विसंवाद बाह्य कारण के बिना ही हीन, दीन, दुष्ट (दोषयुक्त) दुःखित मनवाला-उद्विग्नचित्त, हताश, चिन्ता और शोक के सागर में डुबा हुआ, हथेली पर मुख को थामे हुए, आर्तध्यान से युक्त एवं धरती की और नजर लगाए हुए होता है। वह चिन्ता में गुस्त रहता है।
तात्पर्य यह है कि कोई-कोई मनुष्य निष्कारण ही चिन्ता से पीडित मन वाला, हथेली पर टुड्डी थामे और नीचे की ओर दृष्टि किए कुछ सोच-विचार करता है। वहां चिन्ता का कोई बाहरी कारण नहीं होता, अतएव कोई आन्तरिक कारण होना चाहिए, वह कारण क्या है ? सो कहते हैं-ऐसे पुरुष की चिन्ता से मन में होने वाले चार હોય કે-કેઈ વિસંવાદનું બાહ્ય-બહારના કારણ વિનાજ હીન, દીન, ચિન્તા અને શોકના સાગરમાં ડૂબેલે, હથેલી પર મુખને થોભીને, આર્તધ્યાનથી યુક્ત તથા ધરતી તરફ નઝર લગાવેલ હોય છે, તે ચિન્તામાં મગ્ન રહે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કોઈ કંઈ મનુષ્ય નિષ્કારણ-કારણ વિના જ ચિન્તાથી પીડિત મનવાળા, હથેલી પર માથુ રાખેલ અને નીચેની તરફ નજર કરીને કંઇક એચ-શેક યુક્ત બનીને વિચારતા હોય છે. ત્યાં ચિતાનું કઈ બાહ્ય કારણ હતું નથી, તેથી જ કોઈ આન્તરિક-અંતરનું કારણ હેવું જોઈએ, તે શું કારણું છે? તે બતાવે છે–એવા પુરૂષને ચિંતાથી
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #200

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
१८९ रहितानि 'चत्तारि ठाणा' चत्वारि स्थानानि ‘एवं आहिज्जति' एवमाख्यायन्ते । 'तं जहा' तद्यथा-'कोहे माणे माया लोहे' क्रोधः-मानः-माया-लोभः 'अज्झस्थमे' आध्यात्मिका एव 'कोह-माण-माया-लोहा' क्रोध-मान-माया-लोभाः, यद्यपि क्रोधादयोऽन्तःकरणधर्माः नत्वात्मन स्ते क्रोधादयः, नचाऽऽत्मधर्मत्वे का क्षतिः-इति वाच्यम् , तथात्वे-मुक्तावस्थायामपि आत्मनि ज्ञानदर्शनवत् तत्सद्भावप्रसंगात् । तथापि-अहं क्रोधवान् इति प्रतीत्या व्यवहारनयाऽनुसारेण क्रोधादीनामात्मधर्मस्वीकारान् , आध्यात्मिकाः क्रोधादय इति नाऽनुपनम् । एवं खलु तस्स तप्पत्तियं' एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकं क्रोधादिकारणकम् “सावज्ज' सावा. कम 'त्ति आहिज्जइ' इत्याधीयते, एवं कुर्वत स्तस्य पुरुषस्य क्रोधादिकारणकं पापजनकं कर्म समुत्पद्यते । 'अट्ठमे किरियट्ठाणे' अष्टमं क्रियास्थानम् 'अ झस्थवत्तिए' अध्यात्मप्रत्ययिकम् 'त्ति आहिए' इत्याख्यातम् , आत्मोत्पन्नत्वात आध्यात्मिका एते क्रोधादयो विकाराः मनसो विचारस्य च दूषका एवं मालिन्यकारकाश्च भवन्ति । यत्राऽयं क्रोधादिः प्राबल्येन वर्त्तते, तस्य पुरुषस्य आध्यात्मिकसावद्यकर्मबन्धो भवतीति ॥ ९॥२४॥ कारण निश्चय कहे गये हैं। वे ये हैं-क्रोध, मान, माया और लोभ । यद्यपि क्रोध आदि आत्मा के स्वाभाविक धर्म नहीं हैं, क्योंकि वे चारित्र मोहनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होते हैं और यदि उन्हें आत्मा का स्वाभाविक धर्म मान लिया जाय तो मुक्तावस्था में भी ज्ञान-दर्शन आदि के समान उनका अस्तित्व स्वीकार करना पड़ेगा, तथापि वे आत्मा के असाधारण वैभाविक भाव हैं, और मैं क्रोधवान हूं' ऐसी प्रतीति भी होती है, इस कारण पवहार नय से उन्हें आत्मा का धर्म कहा है। यह क्रोधादि विकार ही बाह्य कारण के अभाव में पुरुष की उदासीनता के कारण बनते हैं। ऐसे पुरुष को क्रोधादि के મનમાં થવાવાળા ચાર કારણે નિશ્ચયથી કહેલ છે –તે ચાર કારણે ક્રોધ, मान, माया भने वास से छे.
જો કે ક્રોધ વિગેરે આત્માના સ્વાભાવિક ધર્મ નથી. કેમ કે તે ચારિત્ર મેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને જે તેમને આત્માને સ્વાભાવિક ધર્મ માની લેવામાં આવે, તો મુક્ત અવસ્થામાં પણ-જ્ઞાન, દર્શન વિગેરેની જેમ તેમનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું પડશે. તે પણ તે આત્માને અસાધારણ વિભાવિક ભાવ છે. અને હું કોઘવાળો છું. એવી ખાત્રી પણ થાય છે. તે કારણે વ્યવહાર નથી તેને આત્માને ધર્મ કહ્યો છે. આ ક્રોધ વિગેરે વિકારોજ બાહ્ય કારણના અભાવમાં પુરૂષના ઉદાસીન પણાનું કારણ બને છે.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र:४

Page #201

सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-अहावरे णवमे किरियट्ठाणे माणवत्तिए त्ति आहिजइ, से जहा णामए केइपुरिसे जातिमएण वा कुलमएण वा बलमएण वा रूवमएण वा तवोमएणं वा सुयमएणं वा लाभमएण वा इस्सरियमएण वा पन्नामएण वा अन्नतरेण वा मयटाणेणं मत्ते समाणे परं हीलेइ निंदेइ खिसइ गरहइ परि. भवइ अवमण्णेइ, इत्तरिए अयं, अहमंसि पुण विसिट्ठजाइ कुलबलाइगुणोववए, एवं अप्पाणं समुक्कस्से, देहच्चुए कम्मबितिए अवसे पयाइ, तं जहा-गब्भाओ गम्भं जम्माओ जम्मं माराओ मारं णरगाओ णरगं चंडे थद्धे चवले माणी यावि भवइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, णवमे किरियहाणे माणवत्तिए त्ति आहिए ॥सू० १०॥२५॥
छाया-अथाऽपरं नवमं क्रियास्थानं मानपत्ययिकमित्याख्यायते । तद्यथानाम कश्चित् पुरुषो जातिमदेन वा कुलमदेन वा बलमदेन वा रूपमदेन वा तपोमदेन वा श्रुतमदेन वा लाभमदेन वा ऐश्वर्यमदेन वा प्रज्ञामदेन वा अन्यतरेग वा मर. स्थानेन मत्तः सन् परं हीलयति निन्दयति जुगुप्सति गर्हति परिभवति अवमन्यते इतरोऽयम् अहमस्मि पुनः विशिष्टजाति कुलबलादिगुणोपेतः, एवमात्मानं समुत्कर्षयेत्। देहच्युतः कर्मद्वितीयोऽवशः प्रयाति, तद्यथा-गर्भतो गर्भम् , जन्मतो जन्म, मरणान्मरणम् , नरकान्नरकम् , चण्डः स्तब्धः चाल: मान्यपि भवति एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययं सावधमित्याधीयते। नवमं क्रियास्थानं मानमत्ययिकमित्याख्यातम् ॥सू० १०॥२५॥ निमित्त से पाप का बन्ध होता है। यह अध्यात्मप्रत्ययिक नामक आठशं क्रियास्थान है ॥९॥ એવા પુરૂષને ક્રોધ વિગેરેને નિમિત્તે પાપને બંધ થાય છે. આ અધ્યાત્મપ્રત્યયિક નામનું આઠમું ફિયાસ્થાન કહેલ છે. ૯
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #202

समयार्थबोधिनी टीका हि.श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १९१ ___टीका-अष्टमं क्रियास्थानं निरूपित, सम्पति-नवमं क्रियास्थानमाह,'अहवरे' इत्यादि। 'अहावरे' अथाऽपरम् ‘णवमे' नवपम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'माणवत्तिए' मानपत्ययिकम् 'त्ति आहिज्जाइ' इत्याख्यायते । से जहा णामए' तद्यथानाम 'केइपुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'जाइमएण वा जातिमदेन वा 'कुलमएण वा' कुलमदेन वा, जाति:-क्षत्रियादिः, कुलमिक्षाकादिकम्, तन्मदेनाऽभिमानेन-अहं विशिष्टजातिकुलसम्पन्नः, मदन्ये च इमे हीनजातिकुलवन्त:इत्यायभिमानं सन्धत्ते । 'बलमएम वा बलमदेन वा-चलं सामर्थ्य शक्तिविशेषः तच्च शरीरवाङ्मनःसम्बन्धि, तदाश्रित्य गर्व करोति । 'रूपमएम वा रूपमदेन वा-अहं रूपवान अन्यस्तु न तथेत्यादिरूपपसंशनेन अभिमानं विमति । 'तवो मएण वा' तपोमदेन-तपसो मदस्तपो मदस्तेन । 'सुयमरण वा' श्रुतमदेन वा श्रूयते इति श्रुतम्-शाखम्-तन्म देन, 'लाभमरण वा' लाभमदेन वा-'इस्स.
(९) मानप्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे वमे किरियट्ठाणे' इत्यादि।
टीकार्थ-आठवें क्रियास्थान के निरूपण के अनन्तर अब नौवां क्रियास्थान कहते हैं-नौवां क्रियास्थान मान प्रत्ययिक कहलाता है। उसका स्वरूप इस प्रकार है-कोई पुरुष जातिमद या कुल मद से अर्थात् मैं ऐसी ऊंची क्षत्रियादि जाति का हूं ऐसा अभिमान करना यह जातिमद है मैं इक्ष्वाकु आदि विशिष्ट कुल में जन्मा हू, मेरे सिवाय दूसरे हीन जाति या हीन कुल के हैं, इस प्रकार का अभिमान करता है वह कुलमद है बल मद करता है अर्थात् शरीर वचन या मन सम्वन्धी सामय का गर्व करता है मैं सुन्दर हूं-दूसरे नहीं, इस प्रकार रूप का अभिमान करता है, तप का मद करता है श्रुत का मद करता है लाभ का मद करता है, ऐश्वर्य का
(6) भानप्रत्याय लियास्थान 'अहावरे गवमे किरियठ्ठाणे' त्याह
ટીકાથ–આઠમા ક્રિયારથાનનું નિરૂપણ કરીને હવે નવમું ફિયાસ્થાન માન પ્રત્યયિક કહેવાય છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-કેઈ પુરૂષ જાતિમદ અથવા કુળ મદથી અર્થાત્ હું આવી ઉંચી ક્ષત્રીય વિગેરે જાતિનો છું. હું દફવાકુ વિગેરે વિશેષ પ્રકારના કુળમાં જન્મ્યો છું. મારા વિના બીજા હીનનીચી જાત અને નીચા કુળના છે, આવા પ્રકારનું અભિમાન કરે છે, તે કુલમદ કહેવાય છે. તથા શરીર વચન અથવા મન સંબંધી સામર્થ્યને ગર્વ अरे छ, त म भ उपाय छे. हु सु२ छु. मी तेवा सुंदर नथी, આ પ્રમાણે રૂપનું અભિમાન કરે છે, તે રૂપમદ છે, તપનું અભિમાન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #203

१९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
रियमएण वा' ऐश्वर्यमदेन का 'पनामएण व.' प्रज्ञामदेन वा-प्रज्ञा-बुद्धि स्तन्मदेन, 'अन्नतरेण' अन्यतरेण सर्वमदेन, पषु-एकतरमदेन वा 'मय. ट्ठाणेग' मदस्थानेन 'मत्ते समाणे' मत्तः सन् यत् किमपि-एकं मदस्थानमासाद्य मत्तः-ताशाभिमानवान् परं परं स्वातिरिक्तं जनम् 'हीलई हीलयति-अवहेलना करोति, निदेई' निन्दति 'खिसइ' जुगुप्सते-घृगां करोति 'गरहई' गर्हते 'परिभवई' परिभवति 'अमष्णेइ' अवमन्यते 'इत्तरिए अयं' इतरोऽयम्-नाऽयं विशिष्टकुलजात्यादिमान-अपि तु जात्यादिवैशिष्टयरहितः, 'अहमंसि पुग' अहमस्मि पुनः विसिटकुलबलाइगुणोववेए' विशिष्टकुलबलादिगुणोपेतः, मदतिरिक्ता एते हीनजात्यादिखिन्ना:-अहंतु जात्यादिगुणगणग्रामोपेतः, 'ए' एवंरूपामनेकामभिमानधारामुपवहन् 'अप्पाणं समुक्कसे' स्वकीयमात्मानं समुर्ष वेत्सर्वत उत्कृष्टो भवेत, अन्याऽन्याऽपेक्षं स्वात्मानमधिकाऽधिकं मन्नानः परं परिनिन्देत, तस्य स्वाभिमानिनस्तद्विधविविधनिन्दाजनितं स्वात्मोत्कर्षजनितं चयादृशमैहि-काऽऽमुख्मिकं फलं भवितुमर्हति, तादृशमशुभफलं शास्त्रकारः-स्वयमद करता है मज्ञा अर्थात् बुद्धि का मद करता है, इन मदों में से किसी भी एक मद स्थान से मत्त-गर्विला-होता है और इस कारण दूसरे की अवहेलना करता है, निन्दा करता है, घृणा करता है, गर्दी करता है, अपमान करता है, और कहता है कि ये विशिष्ट जातिमान या कुलवान् नहीं है, मैं विशिष्ट कुल, जाति एवं पल आदि गुणों से सम्पन्न हूं, इस प्रकार अभिमान धारण करता हुआ अपना उत्कर्ष प्रकट करता है, दूसरों की अपेक्षा अपने को अधिक मानता है, ऐसे अहंकारी को इस प्रकार दूसरे की निन्दा करने से और अपना उत्कर्ष प्रकट करने से इह-परलोक संबंधी जो फल प्राप्त होता है, उसे કરે છે, શ્રતને મદ કરે છે, લાભને મદ કરે છે. ઐશ્વર્યને મદ કરે છે. પ્રજ્ઞા-અર્થાત્ બુદ્ધિને મદ કરે છે. આ મદમાંથી કઈ પણ એક દસ્થાનથી મત્ત-ગર્વવાળ હોય છે, અને તે કારણે બીજાને તિરસ્કાર કરે છે. નિંદા કરે છે. ઘણું કરે છે. ગહ કરે છે, પરાભવ કરે છે, અપમાન કરે છે, અને કહે છે કે-આ વિશેષ પ્રકારથી જાતિવાન અથવા કુળવાન નથી, હું વિશેષ પ્રકારની જાત-કુળ અને બળ વિગેરેથી યુક્ત છું. આવા પ્રકારનું
અભિમાન ધારણ કરતા થકા પિતાને ઉત્કર્ષ પ્રગટ કરે છે, બીજાઓ કરતાં પિતાને શ્રેષ્ઠ માને છે, એવા અહંકારીને આ રીતે બીજાની નિંદા કરવાથી અને પિતાને ઉત્કર્ષ પ્રગટ કરવાથી ઈ-પક સંબંધી જે ફળ પ્રાપ્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #204

% 3D
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् मुपदर्शयति-'देहच्चुर' देहच्युतः-मृतः सन् येन शरीरेण तादृशमदम तोऽन्याना. क्षिपन्नासीत् तेनाऽऽक्षेपका रिशरीरेण वि च्युतः सन् 'कम्मबितिर' कर्मद्वितीयः कमैत्र द्वितीयं सहकारि यस्य स कर्मद्वितीयः। 'असे पाइ' अवशः-पराधीनः कर्ममात्रसहायः, प्रयाति मञ्छति । विद्यमानं शरीरं परित्यज्य परलोकं गच्छति, 'तं जहा' तद्यथा -'गभाओ गई' एकस्माद् गर्भाद् गर्भान्तरम् 'जम्माओ जम्म' जन्मतो जन्मएकं जन्म प्राप्य पुनरपि जन्मान्तरमाप्नोति । 'माराओ मारं' मरणान्मरणम्-पुनः पुन मरणमुपैति । ‘णरगाओ णरगं' नाकाद्दुः वाऽधिष्ठानान्नरकम्, पुनर्दुः खाधि. ठानम् । गर्भ जन्ममरण नरकादिवेदना:-मुहुमुहुरनुभाति, इदं तदभिमानम् । एतादृशं घोरदुःखरूपम् अभिमानफलं विचिन्त्य विवेकी कथमपि जात्याधभिमान न कुर्यात् । किन्तु किपाकफळवततो भेत्तव्यम्, नैतावन्मात्रमेव फलमशुभात्मकशास्त्रकार स्वयं दिखलाते हैं ! ऐसा अभिमानी पुरुष जब मरता है और जिस शरीर के कारण मदोन्मत्त बना था, उस शरीरको भी जब छोड़ता है, तब सिर्फ उसके किये कर्म ही उसके सहायक होते हैं। वह विवश होकर परलोक की ओर चल देता है। फिर एक गर्भ से दूसरे गर्भ में, एक जन्म से दूसरे जन्म में बार बार-मृत्यु को प्राप्त होता है। नरक से नरक को अर्थात् एक दुःख के स्थान से दूसरे दुःख के स्थान को प्राप्त होता है। गर्भ जन्म, मरण एवं नरक आदि की वेदनाओं को पुनः-पुनः अनुभव करता है।
अभिमान के इस दुःखमय फल को विचार कर किसी भी प्रकार जाति आदि का अभिमान न करे, परन्तु किपाक फल के समान अभिमान से डरता रहे। થાય છે, તે શાસ્ત્રકાર પોતે બતાવે છે.–આ અભિમાની પુરૂષ જ્યારે મરે છે. અને જે શરીરને લીધે તે આ મોન્મત્ત બન્યો હતો તે શરીરને પણ છોડે છે, ત્યારે કેવળ તેના કરેલા કર્મો જ તેના સહાયક થાય છે. અને તે પરવશ થઈને પરલેકમાં ચાલ્યા જાય છે. અને તે પછી એક ગર્ભમાંથી બીજા ગર્ભમાં, અને એક જન્મથી બીજા જન્મમાં ઉત્પન્ન થઈ વારંવાર મૃત્યુને પ્રાપ્ત થાય છે. એક નરકથી બીજા નરકમાં અર્થાત્ એક દુઃખ સ્થાનમાંથી બીજા દુઃખના સ્થાનને પ્રાપ્ત થાય છે. ગર્ભ, જન્મ, મરણ, અને નરક વિગેરેની વેદનાઓને વારંવાર અનુભવ કરે છે. અર્થાત્ ભગવે છે.
અભિમાનના આ દુઃખમય ફળને વિચાર કરીને કેઈ પણ પ્રકારે જાતિ વિગેરેનું અભિમાન ન કરે. કેઈનું અપમાન ન કરે, પરંતુ કંપાક ફળની જેમ અભિમાનથી ડરતા રહે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #205

१९४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
भिमानिनो भवति, अपितु - इतोऽपि अधिकं दर्शयति-परलोके इहलोकेऽभिमानी नरः 'चंडे थद्धे चत्रले माणी यात्रि भवः' चण्डः स्वब्धः वपलः मानी चापि भवति, तत्र - चण्ड : - उग्रतरः, स्तब्धः - अहङ्कारी, चपल:- प्रकृत्या चञ्चला, मानी-अभिमानी चापि भवति, 'एवं खलु तस्स' एवं खलु तस्य पुरुषस्य 'तप्पत्तियं' तत्प्रत्ययिकम् - मान कारण कम्- गर्व वनितम् 'सावज्जंति अद्दिज्न' सावधं कर्म इत्याधीयते - समुद्यते । अभिमानप्रत्ययेन कर्म समुत्पद्यते एवम् - 'मे' नवमम् 'किरियट्टाणे' क्रियास्थानम् ' माणवत्तिए' मानप्रत्ययिकम् 'त्ति आहिए' इत्या ख्यानम् इति ॥३०१०=२५॥
मूलम् - अहावरे दससे किरियट्टाणे मित्तदोसवत्तिए ति आहिज्जइ, से जहाणामए केइ पुरिसे माइहिं वा पिईहिं वा भाईहिं वा भइणी वा भज्जाहिं वा धूयाहि वा पुत्तेहिं वा सुहाहिं वा सद्धिं संवसमाणे तेसिं अन्नयरंसि अहालहुगंसि वि अवराहंसि सयमेत्र गरुथं दंडं निवत्तेइ, तं जहा - सीओदगवियसि वा कार्य उच्छोलित्ता भवइ, उसिणोद्गवियडेण वा कार्य ओसिंचिता भवइ, अगणिकाएणं कार्य उवडहित्ता भवइ, जोत्तेण वा वेत्तेण वा णेतेण वा तयाइ वा कष्णेण वा छियाए
अभिमानी को इतना ही अशुभ फल नहीं प्राप्त होता, अपितु इससे भी अधिक फल भोगना पड़ता है। उसे दिखलाते हैं- इस लोक या परलोक में, जो पुरुष अभिमानी है, उग्रतर है, अहंकारी है, प्रकृति से चपल है और मानी है, उसको गर्व जनित पाप कर्म का बन्ध होता है, अर्थात् अभिमान के कारण कुत्सित कर्म उत्पन्न होते हैं । यह मानप्रत्ययिक क्रियास्थान कहा गया है ॥ १० ॥
અભિમાનીને એટલું જ અશુભ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ નહીં પણ તેનાથી પણ વધારે ફળ તેને ભેગવવું પડે છે, હવે તે બતાવે છે—આ લેક અથવા પરલેાકમાં જે અભિમાની પુરૂષ છે, ઉગ્રતર છે, અહંકારી છે, પ્રકૃતિથી ચપળ છે, અને માની છે, તેને ગવથી થવાવાળા પાપકમના અધ થાય છે. અર્થાત્ અભિમાનના કારણે કુત્સિત ક્રમ ઉત્પન્ન થાય છે. આ માન પ્રત્યયિક ક્રિચાસ્થાન કહેલ છે. ૫૧ ના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #206

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम्
१९५
वा लयाए वा अन्नयरेण वा दवरएण पासाईं उद्दालित्ता भवइ, दंडेण वा अट्ठीण वा मुट्ठीण वा लेलूण वा कवालेण वा कार्य आउट्टिसा भवइ । तहष्पगारे पुरिसजाए संवसमाणे दुम्मणा भवति, पवसमाणे सुमणा भवंति तहप्पगारे पुरिसजाए दंडपासी दंडगुरुए दंडपुरकडे अहिए, इमंसि लोगंसि अहिए परंसि लोगंसि संजलणे कोहणे पिट्टिमंसि यावि भवइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावज्जति आहिज्जइ, दसमे किरिय ट्टाणे मित्तदोसवत्तिए ति आहिए ॥ सू० १९ ॥ २६ ॥
छाया - अथाऽपरं दशमं किंवास्थानं मित्रदोषपत्य विकमित्याख्यायते, तद्यया नाम कोऽवि पुरुषः मातृभिर्वा पितृभिर्वा भ्रातृभित्र भगिनीभिर्वा भार्यामिर्वा दुहितृभित्र पुत्र व स्नूपाभित्र सार्धं संवसन् तेषामन्यतमस्मिन् अथ लघुकेऽपि अपराधे स्वयमेव गुरुकं दण्डं निर्वर्त्तयति, तद्यथा-शीतोदकविकटे वा कायमुच्छोलयिता मावि, उष्णोदकविकटे वा कायमपसिञ्चयिता भवति, अग्निकायेन कायमुपदाहयिता भवति जत्रेण वा वेत्रेण वा नोदकेन वा त्वचा वा कराया वा छेदकेन बा लतया वा अन्यतरेण वा दवरकेण पार्श्वानि उद्दालयिता भवति, दण्डेन वा अस्था वा मुष्टिना वा लेना वा कपालेन वा कायमाकुहयिता भवति । तथापकारे पुरुषजाते वसति दुर्मनसो भवन्ति मवसति सुमनसो भवन्ति । तथाप्रकारः पुरुषजातः दण्डपार्थी दण्डगुरुकः दण्डपुरस्कृतः अहितः अस्मिन् लोके अहितः परस्मिन् लोके संज्वलनः क्रोधनः पृष्ठमांसखादकश्चापि भवति । एवं खलु तस्य तत्प्रत्ययिकंसाद्य मित्याधीयते दशमं क्रियास्थानं मित्रदोषपत्ययिकमित्याख्यातम् | सु. ११=२६|
टीका- नवमं क्रियास्थानं मानस्थानं निरूप्प दशमं मित्रदोषप्रत्ययिकं निरूपयति- 'अहावरे' अथाऽपरम् 'दसमे' दशमम् 'किरियद्वाणे' क्रियास्थानम् 'मित्त(१०) मित्रद्वेष प्रत्ययिक क्रियास्थान
'अहावरे इसमे किरियट्टाणे' इत्यादि ।
टीकार्थ- नौवें क्रियास्थान के निरूपण के पश्चात् दसवें क्रियास्था (૧૦) મિત્રદ્વેષ પ્રત્યયિક ક્રિયાસ્થાન
'अहावरे इसमे किरियद्वाणे' त्यिाहि
ટીકા--નવમા ક્રિયાસ્થાનના નિરૂપણુ પછી દસમા ક્રિયાસ્થાનનુ નિરૂ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #207

१९६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दोस' मित्रदोषयिकम् 'त्ति अहिज्नई' इत्यख्यायते 'तं जहा' तद्यथा 'से जहाणामए' तद्यथानाम 'केइ पुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'माईदि वा विईदि वा भाईहिं वा भरणीहिं वा भज्जादि वा या िवा पुत्तेहिं वा सुहादिवा' मातृमित्र पितृभ्रातृभित्र भगिनीमित्र भार्याभिर्वा दुहितृभित्र पुत्रे व स्नुषाभि 'सद्धि' संवसमाणे' सार्धं संपन्नतापितृभ्रातृभगिन्यादिभिः सह गृहे वसन् 'तेर्सिन्नयरंसि' तेषामन्यतमस्मिन् तेषां मध्ये कस्याऽपि 'अहा लहुगंसि वि' अथ लघुकेsपि 'अवराहंसि' अपराधे संजाते 'सयमेव' स्वयमेव 'गरुयं दंड निवत्तेई' गुरुकम् - अत्युग्रं दण्ड निर्वर्त्तयति ददाति, भगिन्यादौ दैवाद - अत्यल्पेऽपि अपराधे जाते तदुपरि महद्दण्डं पातयति स्वयमेत्र, अपराधप्रकारं दर्शयति- 'तं जहा ' तद्यथा 'सीओदगवियसि वा' शीतोदकविकटे वा 'कार्य' कार्यं शरीरम्अल्पापराधयितु भगिन्यादेः 'उच्छोलिया भव' उच्छोलयिता भवति, शैशिरिकशीततरं पवनान्दोलितमपि शरीरं शीतजले पाठयति, शीतसलिलेन संसिञ्चयति, अपराधकर्तुः, तथा - 'उसिणोदगवियडे । वा' उष्णोदकविकटेन वा 'कार्य ओसिंचित्ता भव' कायमपसिंचयिता भवति, ग्रीष्मकालेऽपराधिनः शरीरम् - अग्नितापितजलेन अपसिञ्चयति 'अगणिकारण कार्य उवडहित्ता भवई अग्निकायेन कायमुदाहयिता भवति, अनि मज्वालय तत्र क्षिपति अपराधिनम् । 'जोत्तेण नका निरूपण करते हैं-दसवां क्रियास्थान मित्र द्वेष प्रत्यधिक कहलाता है । उसका स्वरूप इस प्रकार है- कोई पुरुष माता, पिता, भाई, भगिनी, भार्या, दुहिता, पुत्र या पुत्रवधू के साथ निवास करता है । उनमें से किसी के द्वारा छोटासा अपराध हो जाने पर उन्हें स्वयं दंड देता है।
जैसे- भगिनी आदि को शीत काल में भी शीतल जल में गिरा देता है, शीतल जलसे उनके शरीर को सींच देता है। उष्णकाल में अपराधी के शरीर पर आग में तपा जल उंडेल देता है, अग्नि से शरीर को जला देता है-आग जला कर अपराधी को उसमें झोंक देता
-
પશુ કરવામાં આવે છે. દસમુ ક્રિયાસ્થાન મિત્રદ્વેષ પ્રત્યયિક કહેવાય છે. तेनुं स्व३५ या प्रमाणे हे अध पु३ष माता, पिता, लाई, लगिनी-जडेन, પત્ની, પુત્ર અથવા પુત્રવધુની સાથે રહેતા હાય, તેએ પૈકી કોઇનાથી કોઈ નાના એવા અપરાધ થઈ જાય, તે તેને પાતે ભારે દંડ-શિક્ષા કરે છે, જેમકે-બહેન વિગેરેને ઠંડા પાણીમાં પાડે છે. તેના શરીર પર ઠંડુ પાણી છાંટે છે, ઉનાળામાં અપરાધીના શરી૨ પર અગ્નિ પર ગરમ કરેલ પાણી નાખે છે, અગ્નિથી શરીરને ખાળે છે. આગ સળગાવીને અપરાધીને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #208

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् वा वेत्तेग वा' जोत्रेग वा वेत्रेण वा 'णेत्तेग वा' नोदकेन वा प्रेरकदण्डेन 'तयाइ वा' त्वचा वा-त्वनिर्मितेन 'कण्णेश वा' कशया वा 'छेयाए वा' छेद केन वा-परश्यादिना 'लयाए वा' लतथा वा 'अन्नपरेग वा' अभ्यतरेण वा 'दवरएग वा' दवरकेण वा 'पासाइ उद्दालिता भवई' पार्थानि उदालयिता भवति, अर्थात्-कशादिभिः पावस्थं चर्म उत्पाट यति 'दंडेग वा-भट्ठीण वा-मुट्ठीण वालेलूण वा-कपालेण चा-कार्य आउहित्ता भई दण्डेन वा-यष्टयादिना अस्थना वा-मुष्टिना वा-लेष्टुना वा (लोष्ट्रेण) वा-कपालेन वा-घटावयवेन वा कायंशरीरम्-आकुट्टयिता भवति-हिनस्ति। दण्डादिना प्रहार्य तदीयशरीरं शिथिल यति। 'तहप्पगारे पुरिस नाए' तथाप्रकारे-ईदृशभोषणकर्मकारिपुरुषजाते 'संवसमाणे' संसति गृहे तदीय पुत्रकलबभ्रातृ मागिन्यादयः 'दुम्मणा भवंति' दुर्मनसो भवन्ति 'पवसमागे' प्रवपति-गृहाद्विनिर्गते सति तदीयवान्धवाः 'सुमणा भवंति' सुमनस:-प्रसन्ना भवन्ति' हिमाऽाये कमलपनवत् इति । 'तहप्पगारे पुरिसजाए' तथामकारो दुष्कर्षा पुरुषमातः । ‘दंडपासी' दण्डपा:-दण्डः पाझे यस्य स तथा, स्वल्पाऽपराधेऽपि अधिकदण्डदायकः 'दंडगुरुए' दण्डगुरुकः है, जोत से, वेत से, आर लगे डंडे से, चमड़े के चाबुक से, फरसा से, लता से, किसी प्रकार के रास्ते से मार-मार कर अपराधी के पावं भाग की चमड़ी उधेड़ देता है या लाठी से, हटडी से, घूसे से, ढेलेसे, कपाल से शरीर पर आघात पहुंचाता है । डंडे मार-मार कर शरीर को ढीला कर देता है। ऐसा पुरुष जब घरके भीतर रहता है तो उसके माता, पिता, भाई, भागिनी आदि दुःखी और उदास रहते हैं
और जब वह घर से बाहर निकल जाता है तो प्रसन्न होते हैं, हिम के नष्ट हो जाने पर कमलवन के समान खिल उठते हैं। ऐसा पुरुष बगल में डंडा रखता है-थोडे से अपराध का अधिक दंड देता है, તેમાં પાડે છે, જેતરથી, વેતથી, આર લગાવેલા ઠંડાથી, ચામડાના ચાબુકથી, ફરસાથી, લતાથી કોઈ પણ પ્રકારથી મારી મારીને અપરાધીન પડખાના ભાગની ચામડી ઉખેડી નાખે છે, અથવા લાકડીથી, હાડકાથી, ઘુસ્તાથી, ઢેખલાથી, કપચી, શરીર પર પીડા પહોંચાડે છે ડંડા મારી મારીને શરીરને ઢીલું કરી દે છે. એવો પુરૂષ જ્યારે ઘરની અંદર રહે છે, તે તેના માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન વિગેરે દુઃખી અને ઉદાસ રહે છે, અને જ્યારે તે ઘરની બહાર નીકળી જાય છે, ત્યારે તેઓ સઘળા પ્રસન્ન થાય છે, જેમ હિમના નાશ થવાથી કમળ વન ખીલી ઉઠે છે, તેમ તેઓ ખુશી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #209

१९८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे -दण्डो गुरुर्महान् यस्य स तथा, यस्य महान् दण्डो भवति स दण्डगुरुका, 'अहिए' अहिता-कस्याऽपि न हितकारी-यो बान्धवमपि दण्डादिना ताडयति, स कथमन्यं न ताडयिष्यति, इति-अहितो लोकानाम् । एतादृशः पुरुषः 'इमंसि लोगसि अहिए' अस्मिंल्लोकेऽहित:-अहितकारकः 'परंसि लोगंसि' परलोके च 'संजळणे' संलगे' संज्वलनः-सदैव ज्वलनः-सदैव ज्वलनस्वभावो भवति, 'कोहणे' क्रोधन:-क्रोधशीलो भवति । 'पिद्विमंसि यावि भवई' पृष्ठमांसवादकश्चापि भवति । स्वस्य पापश्लोकश्रोता अतिविशुनो भवति, ‘एवं खलु तस्स' एवं खलु तस्य दण्डपुरस्कृतनरस्प 'तपत्तियं' तत्पत्ययिकं मित्रदोषकारणकम् 'सावज्ज' सावधं कर्म 'ति आहिज्जइ' इत्याधीयते-समुत्पद्यते 'दसमे' दशमम् 'किरिय. ट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'मित्तदोसवत्तिए' मित्रदोषपत्ययिकम् 'त्ति आहिए' इत्याख्या: तम्-कथितं भवतीति ।मू०११-२६॥
मूलम्-अहावरे एक्कारसमे किरियटाणे मायावत्तिए त्ति आहिज्जइ, जे इमे भवंति-गूढायारा तमोकसिया उलूगपत्तलहया पव्वयगुरुया ते आयरिया वि संता अगारियाओ भालाओ वि पउंति, अन्नहा संतं अयाणं अन्नहा मन्नंति, अन्नं पुटा अन्नं वागरंति, अन्न आइक्खियव्वं अन्नं आइक्खति। से जहाणामए केइपुरिसे अंतो सल्ले तं सल्लं णो सयं णिहरइ दंड को ही आगे रखता है और जो किसी का हितकारी नहीं होताजो अपने भाई आदि का भी डंडे से बात करता है, वह दूसरों का क्या हित करेगा, ऐसा पुरुष इस लोक में अपना अहित करता है और परलोक में सदैव ज्वलनशील होता है, चुगल खोर होता है। ऐसे पुरुष को मित्रद्वेष प्रत्ययिक पाप कर्म का बन्ध होता है। यह मित्र वेषप्रत्यायिकनामक क्रियास्थान कहा गया है ॥११॥ થાય છે એ પુરૂષ બગલમાં દડો વિગેરે રાખે છે, થોડા આ પરાધની ભારે શિક્ષા કરે છે. શિક્ષાને જ મુખ્ય ગણે છે. અને જે કેઈનું હિત કરનાર થતું નથી, જે પોતાના ભાઈ વિગેરેની સાથે પણ ડાથી વાત કરે છે, તે બીજાનું શું કલ્યાણ કરે? એ પુરૂષ આ લેકમાં પિતાનું અહિત કરે છે, અને પરલોકમાં હંમેશાં જવલનશીલ-બળતરાના સ્વભાવ વાળો હોય છે. ચાડિયે હોય છે, એવા પુરૂષને મિત્રષ પ્રત્યધિક પાપકર્મને બંધ થાય છે, આ મિત્રદ્વેષ પ્રત્યાયિક નામનું ક્રિયા સ્થાન છે. ૧૧
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #210

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् १९९ णो अन्नेण णिहरावेइ णो पडिविद्धंसेइ, एवमेव णिहवेइ, अविउमाणे अंतो अंतो रियइ, एवमेव माई मायं कटु णो आलोएइ णो पडिक्कमेइ णो गिदइ णो गरहइ, णो विउदृइ णो विप्लोहेइ णो अकरणाए अब्भुटेइ णो अहारिहं तशेकम्म पायच्छित्तं पडिवजइ, माई आस्सं लोए पच्चायाइ माई परंसि लोए पुणो पुणो पच्चायाइ निंदइ गरहइ पसंलइ णिच्चरइ ण नियहइ णिसिरियं दंडं छाएइ, माई असमाहडसुहलेस्से यावि भवइ, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजति आहिज्जेइ, एक्कारसमे किरियहाणे मायावत्तिए त्ति आहिए ॥सू०१२॥२७॥
छाया- अथाऽपरमेकादशं क्रियास्थानं मायाप्रत्ययिकमित्याख्यायते । ये इमे भवन्ति गूढाचाराः तमः काषिणः उलू कपालघर: पर्वतगुरुकाः ते आर्याअपि सन्तः अनार्या भाषा अपि प्रयुञ्जते । अन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा मन्यन्ते अन्यत् पृष्टा अन्यद् व्यागृणन्ति अन्यस्मिन् आख्यातव्ये अन्यद् आख्यान्ति । तद्यथा नाम कश्चित् पुरुषः अन्तः शल्यः तं शल्यं नो स्वयं निर्हरति नाऽप्यन्येन निरियति नाऽपि प्रतिविध्वंसयति, एवमेव निहनुते पीडयमानः अन्तः अन्तः रीयते, एवमेव-मायी मायां कृत्वा नो आलोचयति नो प्रविक्रमते नो निन्दति नो गर्हते नो त्रोटयति नो विशोधयति नो अकरणाय अभ्युत्तिष्ठते नो यथाई तपःकर्म प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते, मायी अस्मिन् लोके पत्यायाति मायी परस्मिन् लोके पुनः पुनः प्रत्यायाति निन्दति गर्हते प्रशंसति निश्चरति न निवर्तते । निसृज्य दण्ड छादयति, मायी असमाहतशुभलेश्यश्वाऽपि भवति एवं खलु तस्य तत्प्रत्यायिकं सावध मित्याधीयते, एकादशं क्रियास्थानं मायापत्ययिकमित्याख्यातम् ॥ ०१२=२७॥ टीका-'मित्रदोषपत्यायिक दशमं क्रियास्थानं निरूपितं सम्प्रति माया
(११) मायाप्रत्ययिक क्रियास्थान 'अहावरे एकारसमे किरियट्ठाणे' इत्यादि । टीकार्थ-मित्र द्वेष प्रत्ययिक नामक दसवें क्रियास्थान का निरूपण
(૧૧) માયા પ્રત્યયિક ક્રિયાસ્થાન 'अहावरे एक्कारसमे किरियटाणे' या ટીકાર્થ-મિત્ર પ્રત્યયિક નામનુ દસમાં ક્રિયાસ્થાનનું નિરૂપણ કર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #211

२००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे प्रत्ययिकमेकादशं क्रियास्थानं दर्शयितुमाह-'अहावरे' इत्यादि, 'अहावरे' अथा. ऽपरम् ‘एक्कारसमे' एकादशम् 'किरियट्ठाणे' क्रिशस्थानम् 'मायावत्तिए' माया. प्रत्ययिकम्-मायाकारणकम् 'त्ति आहिज्जई' इत्याख्यायते । 'जे इमे भवंति' ये इमे-वक्ष्यमाणाः पुरुषा भवन्ति 'गृहायारा' गूढ चाराः, गूढोऽन्थैरदृश्य चारो व्यवहारो येषां ते तथा, 'तमोकसिया' तमः कापिणः, यथा तथा विश्वासामु. त्पाद्य लोकानां पतारका:-लोकञ्चका इत्यर्थः, 'उल्लू पत्तलहुया' उलूकपत्रालया। -उलूकपत्रवद् अतिलघयोऽपि-तत्रोलूकः-पक्षिविशेषः 'घू' इति लोकप्रसिद्धः 'पन्चयगुरुया' पर्वतगुरुकाः यद्यपि ते भवन्ति तूलादपि लघवस्तथापि स्वात्मानं पर्वतबद् अतिगुरुतरं मन्ते, यद्यपि ते अति दुष्टाः परवश्वका स्तुच्छा उलूकपत्रवल्लघुका स्तथापि पर्वतवद् गुरुतर स्वामानं मन्यमानाः वयमेव सर्वतः श्रेष्ठा नान्ये इत्थं भूनाः 'ते आरिया वि' ते आर्या अपि 'संता' सन्तः 'अणारियाओ' अनार्या असभ्याः कुत्सिता इति यावत् 'मासाओ वि' भाषा अपि 'पति ' प्रयुनते-आर्या अति-अगयाँ साद्य भाषां वदन्ति 'अन्नहा संतं अपाणं अन्नहा मन्नति' अन्यथा सन्तमपि आत्मानमन्यथा मन्यन्ते, मायाविनः पुरुषा अविद्वांसोऽपि स्वात्मानं विद्वांसं मन्यन्ते इत्यर्थः, 'अन्नं पुट्ठा अन्नं वागकिया गया। अब ग्यारहवें माया प्रत्यधिक क्रियास्थान को दिखलाने के लिए कहते हैं-रहारहवां क्रियास्थान मायाप्रत्यायिक कहलाता है। जो पुरुष गूढ-जिसका दूसरों को पता न चले ऐसे आचार वाले होते हैं, लोगों को विश्वास उत्पन्न करके ठगते हैं, उलूक के पंख के समान अत्यन्त हल्के होते हुए भी अपने को पर्वत के समान-महान मानते हैं, वे आर्य होते हुए भी अनार्य भाषाओं का प्रयोग करते हैं, अन्य प्रकार के होते हुए भी अपने को अन्य प्रकार का दिखलाते हैं विद्वान् न होते हुए भी अपने को विद्वान् प्रदर्शित करते हैं, कुछ पूछने पर और ही વામાં આવી ગયું હવે આ અગિયારમું કિયાસ્થાન માયા પ્રત્યધિક નામનું કહેવામાં આવે છે.-જે પુરૂષ ગૂઢ-એટલે કે જેને બીજાઓને પત્તો ન લાગે એવા સ્વભાવવાળ હોય છે, લોકોને વિશ્વાસમાં લઈને તેઓને ઠગે છે. ઘુવડની પાંખની માફક અત્યંત હકા હોવા છતાં પણ પિતાને પર્વતની જેમ ભારે-મહાન માને છે, તેઓ આર્ય હોવા છતાં પણ અનાર્ય ભાષાઓને પ્રયોગ કરે છે, અન્ય પ્રકારના હોવા છતાં પણ પિતાને વિદ્વાન કહેવડાવે છે, અને કંઈક પૂછવામાં આવે ત્યારે ઉલટી વાત કહે છે. ન્યાયની વાત પૂછવામાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #212

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२०१ रंति' अन्यत् पृष्टा अन्य व्याग गन्ति-न्यायमार्ग पृष्टा वदन्ति विपरीतम्-एवम् 'अन्नं आइक्वियर्च अन्नं आइक्वंति' अन्यस्मिन् आख्यातव्ये अन्यद्-आख्यान्ति पृष्टमर्थ जीवरक्षादिकम् अपतिपाद्य प्रासङ्गिकविषयमपहायाऽपासङ्गिक पाणातिपातादिकं वदन्ति । 'से जहाणामए' तद्यथा नाम 'केइ पुरिसे' कश्चित्पुरुषः 'अंती सल्ले' अन्तः शल्यः-हृदि विद्यते मायाशल्यं यस्य स तथा 'तं सल्लं' तं शल्पम् 'णो सयं णिहरई' नो स्वयं निर्हरति-न स्वयं निष्काशयति हृदयात् ‘णो अण्णण वि णिहरावेई नो अन्येनाऽपि निहरियति-परद्वाराऽपि न निष्काशयति 'णो पडि विद्धंसेइ' नो प्रतिविध्वंसयति-विनाशयति तं शल्यम् । किन्तु एवमेव 'निण्हवेड' एवमेव निन्हुते-आच्छादयति । तथा-'अवि उट्टमाणे अंतो अंतो रियई' पीड्च मानः शल्पव्यथया-अन्तः अन्तः मध्ये -अन्तर्ह दये वेदनां रीयते- अनुभवति । 'एवमेव माई' एवमेव मायावान् पुरुषः 'माय' मायाम् ‘कटु' कृत्वा णो आलो. एई' नो आलोचयति-आलोचनां नैव करोति । 'णो परिककमेइ' नो प्रतिक्रपते 'णो जिंदई नो निन्दति-स्वकीयमायाम् 'यो गरहई' नो गई ते-आत्मानम् 'यो विउट्टई' नो व्यावर्तयति-न निवारयति निन्दनीयां मायाम् ‘णो विसोहेइ' नो कुछ उत्तर देते हैं-न्याय की बात पूछने पर उलटी बात कहते हैं, जीव रक्षा आदि को स्वीकार न करके और प्रासंगिक विषय को छोड़ कर अप्रासंगिक प्राणातिपात आदि का कथन करते हैं।
जैसे कोई पुरुष हृदय में चुमे हुए शल्य को स्वयं नहीं निकालता है, दूसरे से भी नहीं निकल जाता है. न उस शल्य को नष्ट करता है, किन्तु उसे छुपाता है, और उस शल्प से भीतरही भीतर व्यथा का अनुभव करता हैं, इसी प्रकार मायावी पुरुष माया करके उसकी न आलोचना करता है, न प्रतिक्रमण करता है, न निन्दा करता है, न नहीं करता है, न उसका निवारण करता है, न विशोधन करता આવે તે બીજી જ વાત કહે છે. જીવ રક્ષા વિગેરેનો સ્વીકાર ન કરતાં અને પ્રસંગોપાત ઉપસ્થિત વિષયને છેડીને અપ્રાસંગિક–પ્રસંગ વિનાના પ્રાણાતિપાત વિગેરેનું કથન કરે છે.
જેમ કંઈ પુરૂષ હદયમાં પડેલા શલ્યને પિતે કહાડતો નથી, બીજા પાસે પણ કઢાવતા નથી, તેમજ એ શલ્યને નાશ પણ કરતા નથી, પરંતુ તેને છૂપાવે છે. તેથી તે શલ્યથી અંદરને અંદર જમનમાં જ પીડાને અનુભવ કરે છે, એ જ પ્રમાણે માયાવી પુરૂષ માયા કરીને તેની આલોચના કરતો નથી, તથા પ્રતિક્રમણ કરતા નથી, નિંદા કરતો નથી, ગહ કરતે નથી, તેમજ તેનું નિવારણ કરતો નથી, તથા વિશેષન–શુદ્ધિ કરતો નથી,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #213

२०२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे विशोधयति-सरलभावेन तादृशी मायाम् ‘णो अकरणाए' अन्भुट्टेइ, नोऽकरणायाऽभ्युत्तिष्ठते-अतः परं मायायाः अकरणाय नोद्यतो भवति, अकरणेन ततो विमुच्येत। 'णो अहारियं तबोकम्मं पायच्छित्तं पडिवज्जई' नो यथा, तपः कर्म मायश्चित्तं प्रतिपद्यते, मायात आत्मानं विशोधयितुं मायां निवर्तयितुं च शास्त्रोक्तं प्रायश्चित्तं तपःकर्माऽपि नो संपादयति-येन माया विनाशो-भवेत् ।। 'माई अस्सि लोए पचायाइ' मायी अस्मिन् लोके अविश्वासपात्रता मारये दुःखानुभवाय च प्रत्यायाति । 'माई परंसि लोए' मापी परस्मिल्लोके पुनः पुनः 'पञ्चायाई' अधोगतिमाप्तये प्रत्यायाति, एतादृशोहि मायो 'निंदई' निन्दति परान् ‘गर हई' गर्हतेऽन्यान् ‘एसंसई' प्रशंसति-स्वात्मानम् ‘णिचाई निश्चरति-पुनः पुन मायारूपेण असदनुष्ठानमेव करोति, ‘ण णिपट्टेई' न निवर्तते मायारूपादनुष्ठा नात् । 'णिसिरियं दंडं छाएइ' निसृज्य दण्डं छादयति प्राणिषु दण्डं कृत्वाऽपि तं दण्डं गोपयति । 'माई असमाहडसुहलेस्से यावि भवई' मायी असमाहृतशुमलेश्यवापि भवति-प्रमशस्तलेश्यो भवतीति, 'एवं खलु तस्स' एवं खलु तस्य मायिनः 'तप्पत्तियं' तत्मत्ययिक-तत्कारणकम् 'सावज्जति' सावधम् 'त्ति आहिज्जइ' इत्याधीयते, मायाकरणात्सावद्यकर्मणां बन्धो भवति-मायिनाम् 'एक्कारसमे' एकादशम् 'किरियट्ठाणे' क्रियास्थानम् 'मायावत्तिए' मायाप्रत्ययिकम् 'त्ति आहिज्जई' इत्याख्यातम् , इति एकादर्श मायापत्ययिकं क्रियास्थानम् ॥१०१२-२७॥ है और न उसे पुनः न करने के लिए उद्यत होता है न उस माया की विशुद्धि के लिए यथोचित प्रायश्चित-तपः कर्म अंगीकार करता है। ऐसा मायाचारी पुरुष इस लोक में दुःख भोगता है परलोक में चारवार दुःख भोगता है, वह दूसरों की निन्दा करता है, गर्दा करता है, अपनी प्रशंसा करता है, पुन:-पुनः मायाचार पूर्वक अनुष्ठान करता है, किन्तु माया रूप असदाचरण से निवृत्त नहीं होता है। प्राणियों की हिंसा करके भी उसे छिपाता है। वह अशुभ लेश्या वाला होता અને તે ફરી ન કરવાનો પ્રયત્ન કરતો નથી, તથા તે માયાની વિશુદ્ધિ માટે યોગ્ય પ્રાયશ્ચિત-તપ કર્મને સ્વીકાર કરતા નથી, એ માયાવી પુરૂષ આ લકમાં દુઃખ ભેગવે છે. પરલોકમાં પણ વારંવાર દુઃખ ભોગવે છે. તે બીજાઓની નિંદા કરે છે. ગહ કરે છે. પોતાની પ્રશંસા કરે છે. વારંવાર માયાચાર પૂર્વક અનુષ્ઠાન કરે છે. પરંતુ માયા રૂપ અસદાચરણથી નિવૃત્ત થતા નથી. પ્રાણિયોની હિંસા કરીને પણ તેને છુપાવે છે. તે અશુભ લેશ્યા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #214

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् २०३
मूलम्-अहावरे बारसमे किरियट्ठाणे लोभवत्तिए त्ति आहिज्जइ, जे इमे भवंति, तं जहा-आरनिया आवसहिया गामंतिया कण्हुई रहस्तिया णो बहुसंजया णो बहुपडिविरया सव्वपाणभूयजीवसत्तेहिं ते अप्पणा सच्चामोसाइं एवं विउंति, अहं ण हंतवो अन्ने हंतव्वा अहंण अज्जावेयव्वो, अन्ने अज्जावेयव्वा, अहं ण परिघेत्तव्यो अन्ने परिघेत्तव्वा अहं ण परितावेयवो अन्ने परितावेयवा अहं ण उद्दवेयव्वो अन्ने उद्दवेयव्वा, एवमेव ते इत्थिकामेहिं मुच्छिया गिद्धा गढिया गरहिया अज्झोववन्ना जाव वासाइं चउपंचमाई छदसमाइं अप्पयरे वा भुज्जयरे वा भुंजितुं भोगभोगाइं कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु आसुरिएसु किदिवसिएसु ठाणेसु उववत्तारो भवंति, तओ विप्पमुच्चमाणा भुजो भुजो एलमूयत्ताए तमूयत्ताए जाइमूयत्ताए पच्चायंति, एवं खलु तस्स तप्पत्तियं सावजत्ति आहिज्जइ, दुवालसमे किरियहाणे लोभवत्तिए त्ति आहिए । इच्चेयाइं दुवालस किरियाणाई दविएणं समणेण वा माहणेण वा सम्मं सुपरिजाणिअव्वाई भवंति ॥सू०१३॥२८॥ ___ छाया-अथाऽपर द्वादशं क्रियास्थानं लोभमत्ययिकमित्याख्यायते ये इमे भवन्ति तद्यथा-भारण्यकाः आवसथिकाः, प्रामान्तिकाः, केचिद्राहसिकाः नो बहुसंयताः नो बहुपतिविरताः सर्वमाणभूतनीवसत्त्वेभ्यः ते आत्मना सत्यहै। ऐसे मायावी को माया के निमित्त से पापकर्म का बन्ध होता है। यह मायाप्रत्यधिक ग्यारहवां क्रियास्थान कहा गया है ॥१२॥ વાળા હોય છે. એવા માયાવીને માયાના નિમિત્તથી પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ રીતે માયા પ્રત્યાયિક નામનું અગ્યારમું ફિયાસ્થાન કહેલ છે. ૧ર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #215

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मृषाभूतानि एवं वियुञ्जते - अहं न इन्व्योऽन्ये हन्तव्याः अहं नाऽऽज्ञापयितव्योऽन्ये आज्ञापयितव्याः | अहं न परितापयितव्योऽन्ये परितापयितव्याः अहं न परिग्रहीतव्योऽन्ये परिग्रहीतव्याः अहं न उपद्रावयितव्योऽन्ये उपद्रावयितव्याः, एव मेव ते स्त्रीकामेषु मूर्च्छिताः गृद्धाः ग्रथिताः गर्हिताः अध्युपपन्ना यावद् वर्षाणि चतुः पञ्च षड् दशकानि अल्पतरान् वा भूयस्तरान् वा भुक्त्वा भोगान् कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु आसुरिकेषु किल्विषिकेषु स्थानेषु उपपत्तारो भवन्ति । ततो विप्रमुन्यमानाः भूयो भूयः एलमूकत्वाय तमस्त्वाय जातिमूकत्वाय प्रत्यायान्ति । एवं खलु तस्य तस्प्रत्यधिकं सावधमित्याधीयते द्वादशं क्रियास्थानं लोभप्रत्यकिमित्याख्यातम् । इत्येतानि द्वादशक्रियास्थानानि द्रव्येण श्रमणेन वा माहनेन वा सम्यकसुपरिज्ञातव्यानि भवन्ति । सू० १३ =२८।।
२०४
टीका-एकादशं क्रियास्थानं मायाप्रत्ययिकं निरूपितं सम्प्रति-द्वादर्श कियास्थानं लोभप्रत्यधिकमारभ्यते । 'अहावरे' अथाऽपरम् 'बारसमे' द्वादशम् 'किरियड्डाणे' क्रियास्थानम् 'लोभवतिए' लोभमत्ययिकम् 'त्ति आहिज्जइ' इत्या ख्यायते, 'जे इमे भवंति' ये इमेऽग्रे वक्ष्यमाणा भवन्ति, 'तं जहा' तद्यथा'आरभिया' आरण्यकाः- अरण्यनिवासिनः - तापसाः केचन पाखण्डिनो वने बसन्ति तत्र कन्दमूलपर्ण सचित जलमभ्यहरन्तो भवन्ति केचन वृक्षमूले वसन्ति,
3
'अहावरे बारस मे किरियट्ठाणे' इत्यादि ।
टीकार्थ - मायाप्रत्ययिक क्रियास्थान का निरूपण किया जा चुका । अब लोभप्रत्ययिक बारहवें क्रियास्थान आरंभ किया जाता है । बारहवां कियास्थान लोभप्रत्ययिक कहलाता है । ये जो लोग अरण्य में निवास करने वाले तापस होते हैं - कोई पाखंडी वन में वास करते हैं और वहां कन्दमूल एवं पत्ते तथा सचित्त जल का उपभोग करते हैं, (૧૨) લાભપ્રત્યયિક ક્રિયાસ્થાન
'अहावरे वारसमे किरियट्टाणे' इत्याहि
ટીકા--માયાપ્રત્યયિક નામના ક્રિયાસ્થાનનુ નિરૂપણ કરવામા આવી ગયુ' હવે . ખારમા લાભ પ્રત્યયિક નામના ક્રિયાસ્થાનના આર’ભ કરવામાં આવે છે.–બારમું ક્રિયાસ્થાન લાભ પ્રત્યયિક કહેવાય છે,
જે આ જગલમાં વસનારા તાપસ લેાકેા હાય છે, કાઈ પાખડીઓ વનમાં વાસ કરે છે. અને ત્યાં કમળ અને પાનડા તથા સચિત્ત જળના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #216

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्र. अ. २ कियास्थाननिरूपणम् २०५ केचन पर्णादिकुटिं निर्माय वसन्ति, के वन ग्रामादेव व्यवहारं कुर्वन्तो ग्रामेएव वसन्ति, ग्रामसमीपे वा, यद्यपीमें पावण्डिनो न पजन्तूनां घातं कुर्वन्ति, तथाऽपि-एकेन्द्रियजीवानां स्वनिर्वाहाय घातं कुर्वन्स्येव । यथा-तापसादयः-इमे द्रव्यरूपेणाऽनेकपकारकत्रतपालनं कुर्वन्तोऽपि, भाववतं नैव पालयन्ति । कुन: -भावव्रतकारणस्य सम्यग् ज्ञानस्याऽभावत् । अतो वस्तुत इमे व्रतहीना एव, इमे पाखण्डिनः-स्वार्थसाधनाय कल्पितामनेक पियां कथामपि कुर्वन्ति । एतेषां वव. नमपि-अंशतः क्वचित् सत्यमसत्यं वा भवति । ते एवं कथयन्ति-वयं ब्राह्मगा स्तापसाः। अतो वयं न हन्तव्याः, कशादिभिः शूदा इमे दण्डादिना ताडनीपा कोई वृक्ष के मूल में रहते हैं, कोई पत्तों आदि की कुटिया बनाकर रहते हैं, कोई ग्राम से अपना निर्वाह करते हुए ग्राम में ही निवास करते हैं या ग्राम के समीप निवास करते हैं। ये पाखंडी यद्यपि त्रस जीवों का घात नहीं करते तथापि अपने निर्वाह के लिए एकेन्द्रिय जीवों का घात करते ही हैं। तापस आदि द्रव्य रूप से अनेक प्रकार के व्रतों का पालन करते हुए भी भावव्रत का पालन नहीं करते हैं, क्योंकि भावव्रत का पालन करने के लिए सम्यग ज्ञान अपेक्षित है
और वह उन्हें नहीं होता है। इस कारण वास्तव में वे व्रतहीन ही हैं। वे पाखंडी अपना स्वार्थ साधने के लिए अनेक प्रकार की कथा भी किया करते हैं। उनके वचन आंशिक रूप से सत्य या असत्य होते हैं। वे कहते हैं-हम ब्राह्मण तापस हैं, अतएव हनन करने योग्य नहीं हैं। ये शूद्र हैं, इनको चाबुक आदि से तथा डंडा आदि से ताड़न ઉપભોગ કરે છે, કેઈ ઝાડના મૂળમાં રહે છે. કેઈ પાનડા વિગેરેની કુટિરે બનાવીને રહે છે, કઈ ગામમાં પિતાને નિર્વાહ કરતા થકા ગામમાં જ રહે છે. અથવા ગામની નજીકમાં નિવાસ કરે છે. અથવા ગામની સમીપે નિવાસ કરે છે, આ પાખંડી જે કે ત્રસ જીવોને ઘાત કરતા નથી તે પણ પિતાના-નિર્વાહ માટે કેન્દ્રિય જીવન ઘાત કરે જ છે. તાપ વિગેરે દ્રવ્યપણાથી અનેક પ્રકારના વ્રતનું પાલન કરતા થક પણ ભાવ વતનું પાલન કરતા નથી, કેમકે ભાવ વ્રતનું પાલન કરવા માટે સમ્યક્ જ્ઞાનની અપેક્ષા રહે છે. અને તે એમાં તે હેતું નથી. તેથી વાસ્તવિક રીતે તેઓ વ્રત વિનાના જ હોય છે. તે પાખંડિયે પિતાને સ્વાર્થ સાધવા માટે અનેક પ્રકારની કથાઓ પણ કર્યા કરે છે, તેઓના વચને અંશતઃ સત્ય અથવા અસત્ય હોય છે. તેઓ કહે છે કે અમે બ્રાહ્મણ તાપસ છીએ તેથી મારવાને યોગ્ય નથી આ શૂદ્ર છે, તેને ચાબકા વિગેરેથી તથા ડંડા વિગેરેથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #217

२०६
सूत्रकृताङ्गसूत्र इति। एतानेव पाखण्डिनोऽधिकृत्य सूत्रकारः कथयति 'आरन्निया' इत्यादि । 'आवसहिया' आवसथिकाः कुटी निर्माय वसन्ति, 'गामंतिया' ग्रामा. न्तिकाः-ग्रामसमीपे एव वसन्ति 'कण्हुई रहस्सिया' केचिद्राहसिका:-गुप्तक्रिया. कर्त्तारो भवन्ति, के वन ‘णो बहुसंनया णो बहुपडिविरया' नो बहुसंयता:-नो सर्वसावधनिवृत्ताः-ते न सर्वथा निवृत्त कर्माणो भवन्ति नो बहु प्रतिविरताः-न सर्वव्रतपालकाः 'सबपाणभूयजीवसत्तेहि' सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वेभ्यः, 'नो बहुसंयताः नो विरता:' एतेषां जीवानां हिंसातो न सर्वथा निवृत्ताः, 'ते अप्पणा सच्चा. मोसाइं एवं पउंति' ते पाखण्डिन: तापसप्रभृतयः-आत्मना-स्वयं सत्यानि मृषावचनानि च प्रयुञ्जते-बदति । तथाहि-'अहं ण हतब्बो' अहन हन्तव्यः-दण्डादिना न ताडयितव्यः सत्यपि अपराधे, किन्तु-'अन्ने हंतव्वा' अन्ये-शूद्रादयो हन्तव्याः 'अहं ण अज्जावेययो' अहं नाऽऽज्ञापयितव्यः-अनभिमतकार्येषु न प्रवर्त यितव्यः, 'अन्ने अज्जावेयव्वा' अन्ये-शूद्रादय आज्ञापयितव्याः, नीचवर्णाकरना चाहिए। ऐसे पाखंडीयों के विषय में सूत्रकार कहते हैंअरण्य में निवास करने वाले, कुटीर बनाकर रहने वाले, ग्राम के समीप निवास करने वाले, कोई-कोई गुप्त क्रिया करने वाले होते हैं। वे न सर्व सावद्य से विरत होते है और न सर्व व्रतों के पालक होते हैं। समस्त प्राणों, भूतों, जीवों और सत्वों की हिंसा से सर्वथा निवृत नहीं होते हैं। वे सच्चे-झूठे वचनों का प्रयोग करते हैं। जैसे-अपराध होने पर भी मैं हन्तव्य नहीं हूं अर्थात् दंड आदि से ताडनीय नहीं है, अन्य शृदादिक हन्तव्य हैं, मैं अनिष्ट कार्यों में प्रवृत्त करने योग्य नहीं हूं, दूसरे शूद्रादिक प्रवृत्त करने योग्य हैं, मैं दास या भृत्य बनाने મારવા જોઈએ એવા પાખંડિયેના સંબંધમાં સૂત્રકાર કહે છે કે–તેઓ જંગ. લમાં નિવાસ કરનારાઓ, કુટિ બનાવીને રહેનારાઓ, ગ્રામની સમીપમાં નિવાસ કરનારાઓમાં કઈ કઈ ગુપ્ત ક્રિયાઓ કરવાવાળા હોય છે, તેઓ સર્વ સાવધથી વિરત હોતા નથી, તેમજ સર્વ વ્રતનું પાલન કરવાવાળા પણ डत नथी. सघा, प्राणी, भूतो, व, मने सत्वानी हिंसाथी सर्वथा નિવૃત્ત થતા નથી, તેઓ સાચા કે ખોટા વચને પ્રયોગ કરે છે, જેમકેઅપરાધ હોવા છતાં પણ હું હંતવ્ય-મારવા ગ્ય નથી, અર્થાત્ દંડ વિગે. રેથી શિક્ષા કરવાને ગ્ય નથી, અન્ય શૂદ્ર વિગેરે હનવ્ય-શિક્ષા કરવાને યોગ્ય છે, હું અગ્ય કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવા ગ્ય નથી. બીજા શુદ્ધો વિગેરે તેવા કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવવા યોગ્ય છે, હું દાસ અથવા ચાકર બનવાને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #218

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम्
२०७
दावेव आज्ञादिका कर्त्तव्याः न पुनरस्मत्सु विशिष्टेषु 'अहं ण परिघेतो' अहं न परिग्रहीतव्यः - अयं मम भृत्य इति कृत्वा स्वाधीनतया न स्वीकर्त्तव्यः न परिग्रहीतुं योग्यः, अपितु 'अन्ने परिवेत्तव्वा' अन्ये जीवाः परिग्रहीतव्या 'अहं ण परितावे. roat' अहं न परिवापयितव्यः, किन्तु 'अन्ने परितावेयव्वा' अन्ये परितापयित व्याः - अन्नाद्यत्ररोधेन ग्रीष्मतापादौ स्थापनेन मदतिरिक्ताः क्षुद्रा जन्तवः शूद्रादयः परितापयितव्याः 'अहं णो उद्दवेयन्बो' अहन्नोपद्रावयितव्यः - विषशस्त्रादिनान मारयितव्यः, किन्तु - 'अन्ने उद्दवे यच्चा' अन्ये- प्रद्व्यतिरिक्तः शूद्रादयः क्षुद्रजन्तवः उपद्रावयितव्याः । एवमेव ते तापसप्रमृतयः पाखण्डिनः 'इत्थियकामेहिं' स्त्रीकामेषु वनितायां काममोगादी व 'मुच्छिया' मूच्छिताः- आसक्ता स्ते उपदेशका 'गिद्ध ' वृद्धा: - गृद्धिः - अभिलाषा, सा च वनितादिवाद्यवस्तुविषयिणी तथा युक्ताः सदैव कामभोगान्वेषणे संलग्नाः, 'गढ़िया' ग्रथिताः - विषयै ग्रथिताः 'गरहिया' गर्हिताः - निन्दिताः- शिष्टैः, 'अज्झोत्रवन्ना' अभ्युपपन्नाः- निरन्तर काम भोगविषयक चिन्तया व्यग्राः, 'जाव' यावत् 'वासाई च पंचमाई छदसमाई ' के लिए योग्य नहीं हूं, दूसरे दास बनाने योग्य हैं, मैं परितापनीय नहीं हूं अर्थात् अन्नपानी में रुकावट डाल कर अथवा धूप आदि में खड़ा करके संताप पहुंचाने योग्य नहीं हैं, किन्तु दूसरे परितापनीय हैं मैं खड़ा करके संताप पहुंचाने योग्य नहीं हूं, किन्तु दूसरे परितापनीय हैं, मैं विष या शस्त्र आदि से मारने योग्य नहीं हूं, दूसरे मारने योग्य हैं। इस प्रकार के वचन बोलने वाले वे तापस आदि पाखंडी स्त्रियों और कामभोगों में मूर्छित होते हैं, गृद्धियुक्त होते हैं सदैव काम भोगों की तलाश में लगे रहते हैं विषयों में ग्रथित रहते हैं, शिष्ट जनों द्वारा निन्दित होते हैं, निरन्तर काम भोग की चिन्ता में डूबे
ચાગ્ય નથી. ખીજાએ દાસ બનાવવાને ચાગ્ય છે, હું સતાપિત કરવાને ચૈાગ્ય નથી. અર્થાત્ અન્નપાણીમાં રોકાવટ કરીને અથવા તડકા વિગેરેસમાં ઉભા રાખીને સંતાપવા ચૈગ્ય નથી, પણ તેવા સતાપ પહોંચાડવાને ચાગ્ય ખીજાએ છે, હું વિષ અથવા શસ્ર વિગેરેથી મારવાને ચાગ્ય નથી, ખીજાએ તેવી રીતે મારવાને ચાગ્ય છે. આવા પ્રકારના વચનેા ખાલવા વાળા તે તાપસેા વિગેરે પાખડી, શ્રિયા અને કામભાગેામાં સૂચ્છિત હાવાથી વૃદ્ધિઆસક્તિ યુક્ત હેાય છે. તેએ હમેશાં કામભેગોની તપાસમાં લાગ્યા રહે છે. વિષયામાં ગુંથાયેલા રહે છે. શિષ્ટજના દ્વારા તેએ નિન્દ્રિત હોય છે. હમેશાં કામભાગની ચિંતામાં ડૂમી રહે છે. યાવત ચાર, પાંચ, છ અથવા દસ વર્ષ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #219

२०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे चतुः पञ्च षड्दशकानि वर्षाणि 'अप्पयरे वा' अल्पतरान वा 'भुज्जयरे वा' भूयस्तरान् वा 'भोगभोगाई' भोगभोगान्-भोग्यपदार्थविषयकभोगान 'भुंजित्तु' भुक्त्वा-विषयसंपर्कजनितसुखसाक्षात्कारं कृत्वा 'कालमासे' कालमासे-मरण समये प्राप्ते सति 'कालं किच्चा' कालं-मरणं कृत्वा-शरीरपरित्यागात्मक मरणं प्राप्य 'अन्नयरेसु' अन्यतरेषु 'आसुरिएम' आसुरिकेषु-अनुरयोनिषु किरिखसिएसु' किल्लिपिकेषु 'ठाणेसु' स्थानेषु 'उपवत्तारो भवंति' उपपत्तारो भवन्ति, गन्तारो मृत्वा किल्विषदेवता भवन्ति, 'तओ विप्पमुच्चमाणा' तातो विप्रमुच्यमानाः- देव. शरीरेण भोगमु भुज्य क्षीणे तस्कर्मणि ते तश्युत्या 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूय:-वारं वारम् 'एलमूयत्ताए' एलमूकत्वाय तत्र एलो वेष स्तद्वत् भूका:-अ० रक्तवाच: -स्व. भावतोऽवाशक्तिमन्तः तेषां भावः एलम्कत्वं तस्मै । 'तमु यत्तार' तमस्त्वाय जन्मनैव अन्धाय 'जाइमूयत्तार' जातिमूकत्वाय-जन्मनैव मूकाय जन्मनैव मूका अन्धाश्च भवन्तीति भावः-पच्चायति' प्रत्यायान्ति-प्रत्यागच्छन्ति-देवात् पच्यु. तिमवाप्य जात्याधाय पुनः पुनरागच्छन्ति एवं खलु तस्त' एवं खल तस्य पाख ण्डिनः 'तप्पत्तियं तत्प्रत्ययकं-लोमकारणकम् 'सावज' सावध कर्म 'ति आहि ज्जई' इत्याधीयते-समुत्पद्यते, 'दुवालसमें द्वादशम् 'किरियाणे' क्रियास्थानम् 'लोभवत्तिा' लोअपत्ययिकम् 'त्ति आहिए' इत्याख्यातम् 'इच्चे याई' इत्येतानि 'दुवालस किरियाणाई द्वादशक्रियास्थानानि 'दविणं' द्रव्येण-मुक्तियोग्येन 'सम. रहते हैं यावत् चार, पांच, छह या दश वर्ष तक थोडे या बहुत भोग्य पदार्थो का भोग करके, काल अवसर प्राप्त होने पर काल करके असुरनिकाय में किल्विषी नाम के देव के रूप में उत्पन्न होते हैं।
आयु कर्म के अनुसार वहाँ देव शरीर से भोग-भोग कर, कर्मके क्षीण होने पर देव लोक से चवते हैं और वास्वार गूगे मेढे के समान अव्यक्त वचन वाले होते हैं जन्म से अन्धे या जन्म से गूगे होते हैं। इस प्रकार उन पाखंडीयों को लोभ के निमित्त से पाप कर्म का बन्ध होता है। यह लोभप्रत्ययिक बारहवां क्रियास्थान कहलाता है। સુધી થડા કે વધારે ભેગ્ય પદાર્થોને ઉપગ કરીને કાલનો સમય આવતાં કાલ ધર્મ પામીને અસુરનિકામાં કિલિબષિક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે.
આયુ કર્મ પ્રમાણે ત્યાં દેવ શરીરથી ભોગ ભેળવીને કર્મના ક્ષીણ થવાથી દેવલેથી ચવે છે. અને વારંવાર ગંગા-તોતળાની જેમ અસ્પષ્ટ વચનો બોલે છે, જન્મથી આંધળા અથવા જન્મથી ગુંગા-હાય છે. આ રીતે તે પાખંડીને લેભના નિમિત્તથી પાપકર્મનો બંધ થાય છે. આ લાભ પ્રત્યયિક નામનું બારમું કિયાસ્થાન કહેવાય છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #220

सार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२०९
'ग' श्रमणेन - साधुना 'माहणेग व ' माहनेन वा 'सम्मं' सम्यक् ज्ञपरिज्ञया ज्ञात्वा 'सुपरिजाणि अव्वाईं भवति' सुपरिज्ञातव्यानि भवन्ति - साधुना सम्यग् एतानि क्रियास्थानानि ज्ञात्वा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्तव्यानि भवन्ति । अर्थदण्डादारभ्य लोभप्रत्ययिकपर्यन्तानि द्वादशक्रियास्थानानि ज्ञात्वा त्याज्यानीति ॥ सू०१३=२८॥
मूलम् -- अहावरे तेरसमे किरियट्टाणे ईरियावहिएत्ति आहिजइ, इह खलु अत्तत्ताए संबुडस्स अणगारस्स ईरियासमियस्स भासासमियरस एसणासमियस्स आयाणभंडमत्तणिक्खेवणा समियस्त उच्चारपासवण खेल संघाण जल्लपारिछावणिया समि यस मणसमियस वयसमयस्त कायसमियस्स मणगुत्तस्स वयगुत्तस्स कायगुत्तस्स गुत्तिंदियस्स गुत्तवंभयारिस्त आउत्तं गच्छमाणस्स आउतं चिद्यमाणस्स आउत्तं णितीयमाणस्स आउत्तं तुयमाणस्स आउत्तं भुंजमाणस्स आउत्तं भासमाणस्स आउत्तं वत्थं परिग्गहं कंबलं पायपुंछणं गिण्हमाणस्स वा णिक्विमाणस्स वा जाव चक्खुप म्हणिवायमवि अस्थि विमाया सुहुमा किरिया ईरियावहिया नाम कज्जइ, साय पढमसमए बद्धा पुट्टा बितिय समए वेड्या तइयसमए णिज्जिण्णा सा बद्धा पुट्ठा
मुक्ति गमन के योग्य श्रमण को यह बारह क्रियास्थान सम्यक्र प्रकार से ज्ञपरिज्ञा से अनर्थ का कारण जान कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से त्याग देना चाहिए । अर्थात् अर्थदण्ड से लगाकर लोभप्रत्यधिक पर्यन्त बारह क्रियास्थान जानकर त्यागने योग्य हैं || १३ ||
મુક્તિ ગમનને ચાગ્ય શ્રમણે આ ખાર ક્રિયાસ્થાનાને જ્ઞપરિજ્ઞાથી સારી રીતે અનથ કારક સમજીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરવા જોઇએ. અર્થાત્ અદડથી આરંભીને લેભપ્રત્યયિક સુધીના ખાર ક્રિયાસ્થાનાને જાણીને તેના ત્યાગ કરવા ચેાગ્ય છે. સૂ૦૧૩ા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #221

२१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे उदीरिया वेइया णिजिण्णा सेय काले अकम्मे यावि भवइ, एवं खल्लु तस्स तप्पत्तियं सावजंति आहिज्जइ, तेरसमे किरियहाणे ईरियावहिए त्ति आहिज्जइ। से बेमि जे य अतीता जे य पडुपन्ना जे य आगमिस्सा अरिहंता भगवंता सव्वे ते एयाई चेव तेरस किरियहाणाइं भातिसु वा भासेंति वा भासिस्तंति वा पन्नविसु वा पन्नविति वा पन्नविस्तंति वा, एवं चेव तेरसमं किरियटाणे सेविंसु वा सेवंति वा सेविस्संति वा ॥सू०१४॥२९॥
छाया-अथाऽपरं त्रयोदशक्रियास्थानमैपिथिकमित्याख्यायते । इह खलु आत्मत्वाय संवृतस्यानगारस्य ईसिमितस्य भाषासमितस्य एषणासमितस्य आदानभाण्डमात्रानिक्षेपणा समितस्य उच्चारमस्रवणखेलसिंघाण जल्ल परिष्ठापना. समितस्य मनःसमितस्य वचःसमितस्य कायसमितस्य मनोगुप्तस्य वचोगुप्तस्य कायगुप्तस्य गुप्तेन्द्रिस्य गुप्तब्रह्मचर्यस्य आयुक्तं गच्छतः आयुक्तं तिष्ठतः आयुक्तं निषीदतः आयुक्तं त्वग्वर्तनां कुर्वतः आयुक्तं भुञानस्य आयुक्त भाषमाणस्य आयुक्तं वस्त्रं परिग्रहं कम्बलं पादपोञ्छनं गृह्णतो वा निक्षिपतो वा यावचक्षुःपक्ष्मनिमीलनमपि' अस्तिविमात्रामुक्ष्मा क्रिया ऐर्यापथिकी नाम क्रियते। सा च प्रथमसमये बद्धा स्पृष्टा द्वितीयसमये वेदिता तृतीयसमये निर्जीर्णा सा बद्धा स्पृष्टा उदीरिता वेदिता निर्जी एध्यकाले अकर्म चापि भवति, एवं खलु तस्य तत्मत्ययिकं सावध मित्याधीयते, त्रयोदशं क्रियास्थानमर्यापथिकमित्याख्यायते । तत् ब्रवीमि ये च अतीता:ये च प्रत्युत्पन्नाः ये च आमिष्यन्तः अर्हन्तो भगवन्तः सर्वे ते एतानि चैव त्रयोदश क्रियास्थानानि अभाषिषुर्वा भाषन्ते, वा भाविष्यन्ते वा माजिज्ञपन् वा प्रज्ञापयन्ति वा प्रज्ञापयिष्यन्ति वा। एवं चैत्र त्रयोदशं क्रियास्थानम् असेवन्त वा सेवन्ते वा सेविष्यन्ते वा ॥सू०१४-२९॥
टीका-द्वादशान्तं क्रियास्थानं निरूपितं सम्मति त्रयोदशं क्रियास्थानमाह'अहावरे' इत्यादि । अथाऽपरम् 'तेरसमे किरियट्ठाणे' त्रयोदशं क्रियास्थानम् 'ईरिया
(१३) इर्यापथिक क्रियास्थान 'अहावरे तेरसमे किरियट्ठाणे' इत्यादि ।
(13) पथि छियास्थान 'महावरे तेरसमे किरियटाणे' ध्या
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #222

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् वहिए' ऐपिथिकम् 'त्ति पाहिज्जइ' इत्याख्यायते । इह-अस्मिन् जिनशासने खलु इति वाक्यालङ्कारे । 'अत्तत्ताए' आत्मत्वाय-आत्मभावाय स्वस्वरूपेऽवस्थानमात्मभावः आत्मनः स्वरूप निरतिशयसुखरूपमेव किन्तु अनादिकालिककर्ममलसंवरणात्तत्स्वरूपं लिरोहित मिव भवति। यदा तु-प्रारभवीयकृतबलात्-परित्यक्तगृहादिसम्बन्धो जातदीक्षश्व-विशिष्टतपश्चरणादिना कर्मजलि समुच्छिनत्ति, ततो. ऽस्य आत्मभावोपगमो भवति । एतादृशात्मभावोपगमाय--'संवुडस्स' संवतस्यसर्वदान्तनिवृत्तस्य 'अणगारस्स' अनगारस्य-गृहादि मोहं परित्यज्य संमाप्तदीक्षस्य 'ईरियासमियस्स' इयांसमितस्य-ईया समित्या सर्वदा युक्तस्य भासा समियस्स' __टीकार्य-बारह क्रियास्थानों का निरूपग किया जा चुका। अब तेरहवां क्रियास्थान कहते हैं। वह ऐर्यापथिक कहलाता है।
जिनशासन में स्वात्मस्वरूप में स्थित होना आत्मभाव कहा गय। है। आत्मा नितिशय सुखस्वरूप है, किन्तु अनादिकालीन कर्म-मल के द्वारा अच्छादित एवं कलुषित होने के कारण वह स्वरूप तिरोहित सा हो रहा है। जब कोई भव्य जीव पूर्वोपार्जित पुण्य के बल से गृह आदि का संबंध त्याग कर दीक्षा अंगीकार करता है और विशिष्ट तपश्चर्या आदि के द्वारा कर्मों का उच्छेदन करता है तब वह आत्म भाव को प्राप्त होता है। इस प्रकार आत्मभाव को प्राप्त करने के लिए जो संघर से युक्त है, अनगार होकर दीक्षा धारी बन चुका हैं, इर्या समिति से समित है भाषा समिति से युक्त है अर्थात् सावध भाषा
ટીકાર્થ–બાર ક્રિયસ્થાનોનું નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું હવે તેરમું કિયા સ્થાન પથિક કહેવાય છે.
જીન શાસનમાં સ્વાત્મ સ્વરૂપમાં રહેવું તે આત્મભાવ કહેવાય છે. આમાં નિરતિશય સુખ સ્વરૂપ છે. પરંતુ અનાદિકાળના કર્મમળ દ્વારા ઢંકાયેલ અને મલીન હોવાના કારણે તે સ્વરૂપ ગુપ્ત જેવું હોય છે. જ્યારે કેઈ ભવ્ય જીવ પહેલાં પ્રાપ્ત કરેલા પુણ્યના બળથી ઘર વિગેરેના સંબંઅને ત્યાગ કરીને દીક્ષાનો સ્વીકાર કરે છે. અને વિશેષ પ્રકારની તપશ્ચર્યા વિગેરે દ્વારા કમેને નાશ કરે છે. ત્યારે તે આત્મભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે આત્મભાવને પ્રાપ્ત કરવા માટે જે એ સંસારથી યુક્ત છે, અનગાર થઈને દીક્ષા ધારણ કરી ચૂક્યા હોય છે, ઈર્ષા સમિતિથી સમિત છે, ભાષાસમિતિથી યુક્ત છે, અથાત્ સાવઘ ભાષાને ત્યાગ કરી ચૂક્યા હેય છે,
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #223

२१२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भावासमितस्य-परित्यक्तसावद्यभाषस्य, 'एसणा समियस्स' एषणा समितस्यएषणासमित्या युक्तस्य 'आयाणभंडमत्तणिक्खेवणासमियस्स' आदान भाण्डमात्रानिक्षेपणासमितस्य-आदानभाण्डमात्रानिक्षेपणानां या समितिः तया युक्तस्य 'उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लपरिट्ठावणियाप्तमियस्स' उच्चारपस्रवणखेलसिंवानजल्लपरिष्ठापनासमितस्य-विष्ठामूत्र-कफ-ष्ठीवन -नासिकामल-स्वेदजल. जनितमलानी या परिष्ठापना तस्याः या समितिस्तयायुक्तस्य, 'मणसमियस्स' मनासमितस्य 'वयसमियस्स' वचःसमितस्य-सावधवचनपयोगरहितस्य 'काय. समियस्स' कायसमितस्य-शरीरसमित्या युक्तस्य, 'मणगुत्तस्स' मनोगुप्तस्य 'वयगुत्तस्स' वचोगुमस्य 'कायगुत्तस्त' कायगुप्तस्य 'गुत्तिदियस्स' गुप्तेन्द्रियस्ययस्य सर्वाण्येवेन्द्रियाणि गुप्तानि स्ववशे स्थापितानि, विषयविमुखानीति यावत् 'गुत्तबंभयारिस्स' गुप्तब्रह्मचर्यस्य-सुरक्षितब्रह्मवर्यस्य 'आउत्तं गच्छमाणस्स' आयुक्तं गच्छतः-सोपयोगं गमनाऽऽगमनक्रियायां सर्वदोपयुक्तस्प 'आउत्तं चिट्ठमाणस्स' आयुक्त तिष्ठतः, स्थिता वपि सदोपयोगयुक्तस्य, 'आउत्तं णिसी. बमाणस्स' आयुक्त निषीदत:-उपवेशनेऽपि सोपयोगमुपयुक्तस्य 'आउत्तं तुयट्टमाणस्स' सोपयुक्त त्वग्वर्त्तनां कुर्वतः, पार्श्वपरिवर्तनेऽपि सर्वथोपयोगयुक्तस्य, का त्याग कर चुका है, एषणासमिति, आदान भाण्डमात्र निक्षेपणासमिति तथा उच्चारप्रस्रवण सिंधाणखेलजल्लपरिष्ठापना समिति से युक्त है अर्थात् मलमूत्र कफ थूक नासिकामल जल्ल-मैल आदि के त्यागने में यतनावान् हैं, मन वचन काय की समिति से सम्पन्न है, मन, वचन और काय की गुप्ति से गुप्त है, जिसने समस्त इन्द्रियों को गोपन (विषयविमुख) कर लिया है, जो गुप्त ब्रह्मचारी है, गमन क्रिया में उपयोगवान है लेटने में उपयोगवान् है, खड़े होने एवं स्थित रहने में उपयोगवान है, बैठेने में उपयोगवान् है, शरीर को खुजलाने
એષણ સમિતિ આદાનભાંડ માત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ તથા ઉચ્ચાર, પ્રસ્ત્રવણ શિધાણ ખેલ, જલ, પરિઠાપનિકા સમિતિથી યુક્ત છે, અર્થાત્ મળમૂત્ર કફ થુક, નાકને મેલ (ગુંગ) જલ–મેલ વિગેરેનો ત્યાગ કરવામાં યતનાવાળા હોય છે. મન, વચન અને કાય સમિતિથી સંપન–યુક્ત છે, મન, વચન અને કાય ગુપ્તિથી ગુપ્ત છે. જેણે સઘળી ઇન્દ્રિયેનું ગોપન (વિષયથી વિમુખ) કરી લીધું છે, જેઓ ગુપ્ત બ્રહ્મચારી છે. ગમન ક્રિયામાં ઉપગવાળા છે, સુવામાં ઉપયોગવાળા છે, ઉભા રહેવામાં ઉપગવાળા છે, બેસવામાં ઉપયોગવાળા છે, શરીરને ખંજવાળવામાં પણ ઉપયોગવાળા છે.
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #224

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् 'आउत्तं भुंजमाणस' सोपयोगं भुञानस्य-आहारसमयेऽपि-उपयोगवतः, 'आउत्तं भासमाणस्स' सोपयोगं भाषमाणस्य प्रकृने-आयुक्त वं निरबद्य. वचनप्रयोक्तत्वमेव 'आउत्तं वत्थं परिगहं कंवलं पायपुंछणं गिहमाणस्स' सोपयुक्तं वस्त्रं परिग्रहं कम्बलं पादपोंछनं सदोरकमुखवस्त्रिकां गृह्णनो वा, वस्त्रपरिग्रहादीनां ग्रहणमपि-उपयोगवान् सन्नेव करोति, 'णिक्खिवमाणस्स वा' निक्षि पतोऽपि वा-उपयोगयुक्त एव एतेषां वस्त्रपरिग्रहादीनां संरक्षणमपि । किं बहुना 'जाव' यावत् 'चक्खुपम्हणिवायमवि' चक्षुषोः-पक्षानिमीलनमपि, चक्षुष उन्मेष निमेषावपि सोपयोगमेव कुर्वतः, यद्यत् किमपि कार्य करोति तत्सर्व सोपयोगमेव भवति । एतादृशः पुरुषः सर्वतो विरक्तः-मात्मभावाय अवकल्पते, मोक्षाऽधिकारी भवति, 'अस्थि विमाया सुहुमा किरिया ईरियावहिया नाम कज्जइ' अस्ति विमात्रा-अनेकपकारा, स्तोकमात्रा वा, दुर्विज्ञेयत्वात् । सूक्ष्मबुद्धिनापि दुःखेनैव ज्ञायते, एतादृशी-ऐयोपथिकी क्रिया क्रियते नाम, सूक्ष्मा सा-ऐपिथिकी क्रिया कर्तः संलग्ना भवति । सा-ऐपिथिकी क्रिया, 'पढमसमए' प्रथमसमये में भी उपयोगवान् है, आहार करने में उपयोगबान है, भाषण करने में उपयोगवान् है निरवद्य वचनों का ही प्रयोग करता है, वस्त्र पात्र कंचल वादप्रॉछन सदोरक मुंहपत्ति आदि के ग्रहण करने में एवं रखने में उपयोगवान् है अधिक क्या कहा जाय, जो आंख का पलक गिराने में भी उपयोगवान है, तात्पर्य यह कि जो प्रत्येक क्रिया उपयोग पूर्वक ही करता है ऐसा सम्पूर्ण रूप से विरक्त साधु अन्य भावना वालामोक्ष का अधिकारी होता है। ऐसे साधु को भी विविध मात्रा से अनेक प्रकार की सूक्ष्म ऐपिथिकी क्रिया लगती है, जिसे सूक्ष्म बुद्धि घाले भी कठिनाई से ही जान सकते हैं । वह ऐपिथिकी क्रिया पहले આહાર કરવામાં ઉપગ વાળા છે. બેલવામાં ઉપગ વાળા છે. નિરવદ્ય वयनानी । प्रयोग ४२ छे; पर, पात्र, ४i, पाहांछन, सही२४ मुड. પત્તી વિગેરે ગ્રહણ કરવામાં અને રાખવામાં ઉપયોગ વાળા છે, વધારે શું કહેવાય ? જેઓ આંખને પલકારો મારવામાં પણ ઉપયોગવાળા છે, કહેવાનું તાપર્ય એ છે કે-જેઓ પ્રત્યેક ક્રિયાઓ ઉપયોગ પૂર્વકજ કરે છે, સંપૂર્ણ પણથી વિકૃત એવા એ સાધુ અનન્ય ભાવનાવાળા મોક્ષના અધિકારી બને છે. એવા સાધુને પણ જુદી જુદી માત્રાથી અનેક પ્રકારની સૂક્ષમ એવી અપ. વિકી ક્રિયા લાગે છે. જેને સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળાઓ પણ મુશ્કેલીથી જ જાણી શકે છે. તે અર્યાપથિકી કિયા પહેલા સમયમાં સૂફમતમ કાળમાં- જે આગ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #225

२१४
सुत्रकृताङ्गसूत्र -प्रथमक्षणे समपो हि सूक्ष्मकालः, स च स्वशास्त्रादेव अवयः । बद्धा भवति, तथा-'पुढा' स्पृष्टा भवति च पथमसमपे सोत्वद्यते-आत्मना संवध्यते च 'बितियसमए' द्वितीयसमये सा 'वेइया' वेदिता भवति तस्या अनुभवो जायते । 'तइयसमए' तृतीयसमये सा 'णिज्जिण्णा' निजीओ-नष्टा भवति, समुत्पद्याऽऽत्मानं स्पृशति-अनुभावयति च-फलमपगता भवति । एव सा-ऐपिथिको क्रिया बद्धा स्पृष्टा-इति भाष्यते, बन्धस्पर्श सहैव क्रियते योगकारणात् । बन्धो जायते, किन्तु-कवायाऽभावान्न स्थीयते, स्थिती कषायस्य कारणत्वात् अतएव कषायसवादेव-इतरत्र स्थीयते, 'सा बद्धा-पुट्ठा-उदीरिया-वेइया-निज्जिण्णा' सा बद्धा स्पृष्टा-उदीरिता वेदिता निर्जीर्णा, प्रथमसमये बद्धा स्पृष्टा च भवतिइति कथिता, वेदिता भवति द्वितीय समये, निर्जीर्णा च भवति तृतीयसमये 'सेय. समय में-सूक्ष्मतमकाल में जो आगम से जानने योग्य हैं, बंधती है और स्पृष्ट होती है, दूसरे समय में वेदन की जाती है और तीसरे समय में निर्जीर्ण हो जाती है। ___ तात्पर्य यह है कि ग्यारहवें, बारहवें और तेरहवें गुणस्थान में कषाय का उद्य नहीं रहता। अतएच उस समय कषाय के निमित्त से होने वाले स्थितिबन्ध और अनुभागबन्ध का भी अभाव हो जाता है । किन्तु योग की विद्यमानता के कारण प्रकृति बन्ध और प्रदेशवन्ध उस समय भी होता है । अर्थात् योग के कारण कर्मदलिक बंधते हैं और उनमें विभिन्न प्रकार के स्वरूप भी उत्पन्न होते हैं किन्तु कषाय के अभाव के कारण वे न आत्मा में ठहरते हैं और न फल ही प्रदान कर सकते हैं। इसी कारण यहां कहा गया है कि ऐपिथिकी क्रिया प्रथम समय में મથી જાણવા ગ્ય હોય છે) બંધાય છે. અને પૃષ્ટ થાય છે. બીજા સમયમાં વેદન કરાય છે. અને ત્રીજા સમયમાં નિર્ણ થઈ જાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–અગ્યારમા બારમા અને તેમાં ગુણસ્થાનમાં કષાયને ઉદય થતું નથી, તેથી જ એ સમયે કષાયના નિમિત્તથી થવાવાળા સ્થિતિ બંધ અને અનુભાગ બંધને પણ અભાવ થઈ જાય છે, પરંતુ એમના વિદ્ય માન પણાથી પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબ એ વખતે પણ હોય છે. અર્થાત્ યેગના કારણે કમંદલિક બંધાય છે. અને તેમાં જુદા જુદા પ્રકારના સ્વભાવ પણ ઉપન થાય છે. પરંતુ કષાયના અભાવના કારણે તેઓ આત્મામાં રહેતા નથી, અને ફળ પણ આપી શકતા નથી. એ જ કારણથી અહિયાં કહેવામાં આવ્યું છે કે-ઐર્યાપથિકી ક્રિયા પ્રથમ સમયમાં બદ્ધ અને સ્પષ્ટ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #226

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम्
२१५
काले कम्मे यावि भव' सैव-पूर्वोक्ता क्रिया एपत्काले - वतुर्थक्षणे अकर्मता चापि भवति - कर्मसंज्ञामपि परित्यजति 'एवं खलु तस्स' एवं खलु तस्य - वीतरागस्थ - ऐर्यापथिकी क्रिया भवति 'तप्पत्तियं' तत्मत्ययिकम् - ऐर्यापथिक क्रियाजन्यम् 'सावज्ज' सावधं कर्म 'त्ति आहिज्जइ' इत्याधीयते समुत्पद्यते बीतरागस्याऽपि 'तेरसमे किरिया ईरियावहिए' त्रयोदर्श क्रियास्थानमैर्यापथिकम् 'ति आहिज्जइ' इत्याधीयते - इत्याख्यायते ' से बेमि' तदहं ब्रवीमि - कथयामि -सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं पति कथयति - तीर्थकरोदीरितं क्रियास्थानं तुभ्यमहं कथयामि, 'जेय अतीता - जे य पड़प्पन्ना जे य आगमिस्सा' ये चाडतीताः- ये च प्रत्युत्पन्नाः- ये च भविष्यन्ती - भविष्यत्काले भविष्यन्ति । 'अरिहंता भगवंता' आर्हन्तो भगवन्तः 'सच्चे ते एयाई चैव किरियाणाई' सर्वे ते तीर्थकराः - एतानिचैव त्रयोदशक्रियास्थानानि 'भासिसु' अभाषिषुः भाषितवन्तः, 'भासेति' भाषन्ते
बद्ध एवं स्पृष्ट होती है दूसरे समय में सिर्फ प्रदेशों से (अनुभाग से नहीं) उसका वेदन होता है और तीसरे समय में निर्जरा हो जाती है। तत्पश्चात् चतुर्थ आदि समयों में उसकी कर्मसंज्ञा भी नहीं रह जाती।
इस प्रकार उस निष्कषाय बीतराग पुरुष को ऐर्यापथिकी क्रिया होती है और उसके निमित्त से उसे साधय कर्म होता है। यह तेरहवां पेर्यापथिक क्रियास्थान कहलाता है।
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं--हे जम्बू ! तीर्थंकर द्वारा प्ररूपित क्रियास्थान मैंने तुम्हें कहे हैं। जो तीर्थंकर भूतकाल में हो चुके हैं, वर्त्तमान में है और भविष्य में होंगे, उन सभी अरिहन्त भगवन्तों ने यही तेरह क्रियास्थान कहे हैं, कहते हैं और कहेंगे ।
થાય છે. ખીજા સમયમાં કેવળ પ્રદેશેાથી (અનુભાગથી નહી') તેનું વેદથય છે. અને ત્રીજા સમયમાં તેની નિરા થાય છે. અર્થાત્ તેની કમ્ સ'જ્ઞા પણ રહેતી નથી.
આ રીતે તે કષાય વિનાના વીતરાગ પુરૂષને ઐર્યાપથિકી ક્રિયા ડાય છે, અને તેના નિમિત્તથી તેને સાદ્ય કમ થાય છે. આ તેરમું ઐોપચિક ક્રિયાસ્થાન કહેવાય છે.
શ્રી સુધર્માસ્વામી જંબૂવામીને કહે છે કે—હે જમ્મૂ તી કર દ્વારા પ્રરૂપિત ક્રિયાસ્થાન મેં તમને કહ્યા છે, જે તીર્થંકર ભૂતકાળમાં થઈ ચુકયા છે. વત માનમાં છે. અને ભવિષ્યમાં થનારા સઘળા અરિહન્ત ભગવન્તાએ આ તેર डियास्थान उह्या छे. उडे छे, मने उडेशे, तेनु प्रतिपादन छे, छे,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #227

२१६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
'मासिस्संति वा' भाषिष्यन्ते वा 'पन्नर्विसु वा' प्राजिज्ञान् वा 'पन्नविति वा ' प्रज्ञापयन्ति वा 'पनविरसति वा प्रज्ञापयिष्यन्ति वा न केवलं कथितवन्तः, कथयन्ति कथयिष्यन्ति, किन्तु तस्याचरणमपि स्वयं कुर्वन्ति धर्मस्याचार्यस्वात्, आचार्यलक्षणं चोक्तम्
'आचिनोति च शास्त्रार्थ माचारे स्थापयत्यपि । स्वयमाचरते यस्मादाचार्यस्तेन स स्मृतः ||१||
इत्येव दर्शयति- ' एवं चैव तेरसमं किरिमाणं' एवमेव च त्रयोदशं किया स्थानम् 'सेवितु' सेवितवन्तः अतीतास्तीर्थकराः, 'सेवंति' सेवन्ते वर्तमाना स्वीकराः, 'सेविस्संतिवा' सेविध्यन्ते अनागता स्तीर्थकरा इति ॥ १४२९ ॥ मूलम् - अदुत्तरं च णं पुरिसविजयं विभंगमाइक्खिस्सामि, इह खलु णाणापण्णानं णाणाछंदाणं णाणासीलाणं णाणादिद्वीणं णाणारुणं णाणारंभाणं णाणाज्झवसाणसंजुत्ताणं नानाविहपावसुयज्झयणं एवं भवइ, तं जहा - भोभं उप्पायं सुविणं
-
इन्हीं का प्रतिपादन किया है. करते हैं और करेंगे। वे इसी के अनुसार स्वयं आचरण करते हैं क्योंकि वे धर्माचार्य हैं। आचार्य का लक्षण इस प्रकार कहा गया है जो शास्त्र के अनुसार स्वयं आचरण करता है और दूसरों को भी आचरण में स्थापित कराता है वह आचार्य कहलाता है ।
इस प्रकार भूत काल में जो तीर्थकर हुए हैं उन्होंने इसी तेरहवें faurस्थान का सेवन किया है, वर्तमान कालीन तीर्थंकर भगवान् इसी का सेवन करते हैं और भविष्यत् कालीन तीर्थंकर भगवान् इसी का सेवन करेंगे ॥ १४ ॥
અને કરશે. તે આજ પ્રમાણે સ્વયં આચરણ કરે છે કેમકે તેઓ ધર્માંચાય છે. આચાતુ લક્ષણ આ રીતે કહેલ છે. જે શાસ્ત્ર પ્રમાણે સ્વયં આચરણુ કરે છે. અને ખીજાને પશુ આચરણમાં સ્થાપિત કરે છે, તે આચાય કહેવાય છે, આ પ્રમાણે ભૂતકાળમાં જે તીર્થંકર થયા છે, તેઓએ આ તેરમા ક્રિયાસ્થાનનુ સેવન કર્યું છું, વર્તમાન કાળના તીર્થંકર ભગવન્ માનું જ સેવન કરે છે, અને ભવિષ્ય કાળના તીર્થંકર ભગવાન્ આનું જ સેવન કરશે. ૫૧૪૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #228

समयार्थ बोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२१७ अंतलिक्खं अंगं सरलक्खणं वंजणं इथिलक्षणं पुरिसलक्खणं हयलक्खणं गयलक्खणं गोणलक्खणं मिंढलक्षणं कुक्कुडलकवणं तित्तरलक्खणं वगलक्खणं लावयलक्खणे चकलक्खणं छत्तलक्खणं चम्मलक्खणं दंडलक्षणं असिलक्षणं मणिलक्खणं कागिणिलक्खणं सुभगाकरं दुब्भगाकरं गब्भाकर मोहणकरं आहव्वणि पागसासणि दबहोमं खत्तियविज्जं चंद चरियं सूरचरियं सुक्खचरियं बहस्सइचरियं उक्कापायं दिसादाहं मियचकं वायसपरिमंडलं पसुवुटि केसवुद्धिं मंसवुट्टि रुहिरवुट्टि वेतालिं अद्ववेतालिं ओसोवणिं तालुग्घाडणि सोवागिं सोवरि दामिलिं कालिगि गोरि गंधारिं ओवतणि उप्पणि जंभणि थंभणि लेसणि आमयकरणिं विसल्लकरणिं परमणि अंतद्धाणि आयमिणिं एवमाइयाओ विज्जाओ अन्नस्स हेडं पउंजंति पाणस्त हेउं पति वत्थस्स हेडं पउंति लेणस्स हेड पउंति, सयणस्स हेड पउंति अन्नस वा विरूवरूवाणं कामभोगाणं हेउं पउंजंति, तिरिच्छं ते विज्जं सेवाति, ते अणारिया विप्पडिवन्ना कालमासे कालं किच्चा अन्नयराइं आसुरियाई किब्बिसियाइं ठाणाइं उववत्तारो भवंति तओऽवि विप्पमुच्चमाणा भुज्जो एलमूयत्ताए तमअंधयाए पच्चायति ॥सू०१५॥३०॥
छाया-~-अत उत्तरं च खलु पुरुषविजयं विभङ्ग माख्यास्यामि, इह खल. नानामज्ञानां नानाच्छन्दसां नानाशीलानां नानादृष्टीनां नानारुचीनां नानारम्भाणां नानाऽध्यवसानसंयुक्तानां नानाविधपापश्रुताध्ययनमेवं भवति । तद्यथा भौमम्, उत्पातम् स्वप्नम्, आन्तरिक्षम् आङ्गम्, स्वरलक्षणम्, व्यञ्जनम्, स्त्रीलक्षणम्,
सू० २८
श्री सूत्रतांग सूत्र:४

Page #229

२१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पुरुषलक्षणम्, इचलक्षणम्, गनलक्षणम्, गोलक्षणम्, मेषलक्षणम्, कुक्कुटलक्षणम्, तित्तिरलक्षणम् वर्त्तकलक्षणम्, लावकलक्षणम् चक्रलक्षणम्, छत्रलक्षणम्, चर्मलक्षणम् दण्डलक्षणम्, असिलक्षणम्, मणिलक्षणम्, काकिनीलक्षणम्, सुमगाकरीम्, दुर्भगाकरीम्, गर्भकरीम, मोहनकरीम्, आथर्वणीम् पाकशासनीम्, द्रव्यहोमम्, क्षत्रियविद्याम्, चन्द्रचरितम्, सूर्यचरितम्, शुक्रचरितम्, वृहस्पतिचरितम्, उल्कापातम् दिग्दाहम्, मृगचक्रम्, वायसपरिमण्डलम् पांसुवृष्टिम् केशरष्टिम्, मांसवृष्टिम् रुधिरदृष्टिम्, वैतालीम् अर्धवैतालीम्, उपस्वापिनीम्, तालोद्घाटनीम्, श्वापाकीम्, शाम्बरीम्, द्राविडीम्, कालिङ्गीम, गौरीम्, गान्धारीम् अवपतनीम्, उत्पतनीम्, जृम्भणीम्, स्तम्भनीम्, श्लेषणीम्, आमयकरणीम्, विशल्यकरणीम्, मक्रामणीम्, अन्तर्धानीम्, आयमनीम् एव मादिकाः वियाः अन्नस्य हेतोः प्रयुञ्जते, पानस्य हेतोः प्रयुजते वस्त्रस्य हेतोः प्रयुञ्जते लयनस्य हेतोः प्रयुञ्चते शयनस्य तो: प्रयुञ्जते, अन्येषां वा विरूपरूपाणां कामभोगानां हेतोः प्रयुञ्जते, तिरवीनां ते विद्यां सेवन्ते ते अनार्याः विपतिपन्नाः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु आसुरि केषु किल्aिषिकेषु स्थानेषु उपपत्तारो भवन्ति, ततोऽपिविप्रमुक्ताः भूयः एलमूकत्वाय तमोऽन्धत्वाय प्रत्यायान्ति' || १५ = ३०॥
टीका- पापप्रत्ययिकं क्रियास्थानं निरूपितम् अतः परं यया विद्यया पुरुषो विजयी भवति, अथवा - यामन्वेपयति, तामेव विद्यानुपदर्शयितुमाह'अदुत्तरं च ' इत्यादि, अत उत्तरं च '' इति वाक्यालङ्कारे 'पुरिसविजय' पुरुष विजयम् त्रिभंगमा इक्खिस्सामि' विभङ्गे संसारकारणज्ञानम् आख्यास्यामिकथयिष्यामि इह-अस्मिल्को के खलु-इति वाक्यालङ्कारे, निश्चयार्थे वा 'णाणापण्णा' नानाप्रज्ञानाम् - अनेकप्रकारमतिमताम् 'णाणा छंदाणं' नानाछन्दसाम्
-
'अदुत्तरं च णं' इत्यादि ।
टीकार्थ-- पाप के कारणभूत क्रियास्थानों का निरूपण किया गया। इसके अनन्तर उस विद्या को दिखलाते हैं जिसके कारण पुरुष विजयी होता है या जिसकी वह अन्वेषणा करता है ।
इस संसार में अनेक प्रकार की बुद्धि वाले, अनेक प्रकार के 'अदुत्तरं चणं' हत्याहि
ટીકા-પાપના કારણુભૂત ક્રિયાસ્થાનનુ નિરૂપણ કરીને હવે એ વિદ્યા બતાવે છે કે—જેના કારણે પુરૂષ વિજયવાળા થાય છે, અથવા જેનું તે અન્વ पशु-शोध उरे छे, ते विद्या मतावे छे.
આ સંસારમાં અનેક પ્રકારની બુદ્ધિવાળા અનેક પ્રકારના અભિપ્રાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #230

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् -अनेकविद्याऽभिप्रायवताम् ‘णाणा सीलाण' नानाशीलानाम्-अनेकस्वभावानाम् 'णाणादिट्ठीणं' नानादृष्टीनाम्-अनेकप्रकारकदृष्टिमताम् 'गाणारुईण' नानारुची नाम् 'गाणारंभाणं' नानाऽऽरम्भाणाम्-अनेकप्रकारकाऽऽरम्भवताम् 'णाणाझवसाणसंजुत्ताणं' नानाऽध्यवसानसंयुक्तानाम्-भवति कश्चन वस्त्रविक्रेता कश्चिद् भाण्डादीनामाहर्ता, सर्वोऽपि नैकविधः, अपितु विलक्षण एवं सर्वः, ‘णाणाविहपावसुयज्झयणं' नानाविधपापश्रुनाऽध्ययनम्, ‘एवं भवई' एवं भवति, भवन्ति हि नानाविधाः पुरुषाः, ते स्वस्थाऽभिप्रायेणाऽनेकमकारकपापजनकं श्रुताऽध्य यनं कुर्वन्तो दृश्यन्ते, 'तं जहा' तथथा पापाः विद्याः पुरुषे रुपादीयन्ते विजयाय -ऐहिकफलोपभोगाय, तास्ता एव परिगणयन्ति नैनामिविद्याभिः परलोके आत्मकल्याणं भवति. प्रत्युताऽऽभिः परलोको हीयन एच, एतादृशविद्याऽभ्यासिनां तां विद्यामधिकृत्य जीवनयात्रा निर्वहतृणां मोक्षस्तु दुराऽपेत इव भवति । ते अभिवाय वाले अनेक प्रकार के शीलस्वभाव या आचार वाले अनेक प्रकार की दृष्टिवाले अनेक प्रकार की रूचि वाले, अनेक प्रकार के आरंभ वाले और अनेक प्रकार के अध्यवसाय वाले पुरुषों में कोई वस्त्र बेचता है तो कोई बरतन आदि लाता-बेचता है। सब एक प्रकार के मनुष्य नहीं होते। सभी एक दूसरे से विलक्षण होते हैं। अतएव वे अपनी-अपनी रूचि के अनुसार अनेक प्रकार के पापश्रुतों का अध्य. यन करते देखे जाते हैं ! इस लोक संबंधी फल का उपभोग करने के लिए लोग जिन पाप विद्याओं को ग्रहण करते हैं, उन्हें यहां गिनाया जाता है। ऐसी विद्याओं से परलोक में आत्मकल्याण नहीं होता, परन्तु इनसे परलोक बिगड़ता ही है। जो इन विद्याओं का अभ्यास करते हैं और इन्हीं के सहारे जीवन निर्वाह करते है मोक्ष उनसे दूर વાળા, અનેક પ્રકારના શીલ-સ્વભાવ અથવા આચારવાળા, અનેક પ્રકારની રુચિવાળા, અનેક પ્રકારના આરંભવાળા અને અનેક પ્રકારના અધ્યવસાયવાળા, પુરૂષોમાં કોઈ વસ્ત્ર વેચે છે, તે કઈ વાસણ વિગેરે વેચે છે. સઘળા મનુષ્ય એક પ્રકારના હોતા નથી. બધાજ એક બીજાથી વિલક્ષણ પ્રકારના હોય છે. તેથી જ તેઓ પોત પોતાની રૂચિ પ્રમાણે અનેક પ્રકારના પાપશ્રત નું અધ્યયન કરતા જોવામાં આવે છે, આ લેક સંબંધી ફળના ઉપભેગ કરવા માટે લોકો જે પાપ વિદ્યાઓને ગ્રહણ કરે છે, તેને અહિયાં ગણાવવામાં આવે છે, એવી વિદ્યાઓથી પરલોકમાં આત્મકલ્યાણ થતું નથી, પરંતુ તેનાથી પરલોક બગડે જ છે. જેઓ આ વિઘાઓને અભ્યાસ કરે છે, અને તેના જ આશરાથી જીવન નિર્વાહ કરે છે, મક્ષ તેનાથી દૂર જ રહે છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #231

२२०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे एताभि विद्याभि रैहिकफल पवाप्य मरणोत्तरकाले पापीयान् स परलोके पाप फलं समनुभूय पुनः पापीय सी योनि मधिगच्छन्तो न कथमपि संसारचक्रं मतिकामन्ति। अतो मरणोत्तरमासां दुष्टफलं ज्ञात्वा विवेकिनस्ततो निवर्तन्ते, ता एव विद्या मन्दबुद्धीनां रुविकराः, तद्यया-भौमम्, भूमिसम्बन्धिशास्त्रम्, येन भूकम्पप्रभृतिवस्तूनां शुभाऽशुभं मुच्यन्ते, 'उप्पायं' उत्पातम्-उल्कापात:दिवाजम्बूकरोदनम् - गवां नेत्राभ्यां जलस्रवम् लागलपूर्वीकृत्य पलायनम् इत्येते उत्पाता वाच्या:-ते यत्र शिक्ष्यन्ते, तच्छास्त्रमुत्पातशास्त्रम् 'सुविणं' स्वप्नम् -तत्फलशुभाशुभकथनम्, 'अंतलिक्खं' आन्तरिक्षम्-अन्तरिक्षे संभवतां ही रहता है ! इन विद्याओं के द्वारा इह लोक संबंधी फल प्राप्त करके पापी पुरुष मृत्यु के पश्चात् परलोक में पाप का फल भोगता है और पुनः अत्यन्त पापमयीयोनि में जाता है। इस प्रकार वह इस संसार चक से बाहर नहीं निकल सकता। अत एव विवेकी जन इन विद्याओं को कर्मबन्ध का हेतु जान कर त्याग देते हैं। मन्द बुद्धियों को बही विद्या रूचिकर होती है। वह पाप-विद्याएं इस प्रकार हैं
(१) भौम-भूमि संबंधी शास्त्र, जिससे भूकम्प आदि का शुभ या अशुभ फल सूचित होता है। (२) उत्पात-दिनमें सियारों का कदन करना, गायों के नेत्रों से आंसू बहना एबं उनका पूंछ उपर उठाकर भागना इत्यादि उत्पातों का जिस में वर्णन किया जाता है वह उत्पात शास्त्र है। (३) स्वप्न-स्वप्नों का शुभ-अशुभ फल कहने बाला शास्त्र । (४) आन्तरिक्ष-आकाश में होनेवाले मेघ आदि का
આ વિદ્યાઓ દ્વારા આ લેક સંબંધી ફળ પ્રાપ્ત કરીને પાપી પુરૂષ મૃત્યુ પામ્યા પછી પરલોકમાં પાપોનું ફળ ભેગવે છે, અને ફરીથી અત્યંત પાપમય યોનિમાં જન્મ લે છે. આ રીતે તે આ સંસાર ચક્રથી બહાર નીકળી શકતો નથી, તેથી જ વિવેક મનુષ્યો આ વિદ્યાઓને કર્મ બંધના હેતુ રૂપ માનીને તેને ત્યાગ કરે છે. મંદ બુદ્ધિવાળાઓને એજ વિદ્યા રૂચિકર હોય છે. તે પાપવિદ્યાએ આ પ્રમાણે છે.
(૧) ભૌમ-ભૂમિ સંબંધી શાસ્ત્ર, કે જેનાથી ધરતીકંપ વિગેરેનું શુભ અથવા અશુભ ફળ સૂચિત થાય છે. (૨) ઉત્પાત-દિવસમાં શિયાળવાનું રૂદન (૨ડવું) કરવું. ગાની આંખોમાંથી પાણું વહેવા, તથા તેમના પુંછડા ઊંચે લઈને ભાગવું. વિગેરે ઉત્પાતોનું જેમાં વર્ણન કરવામાં આવે છે, તે ઉત્પાત શાસ્ત્ર કહેવાય છે. (૩) સ્વપ્ન-સ્વપ્નાઓનું શુભ અથવા અશુભ ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૪) આનરીક્ષ-આકાશમાં થવાવાળા મેઘ વિગેરેનું જ્ઞાન જેનાથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #232

२२१
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् मेघादीनां ज्ञान यतो जायते-तदान्तरिक्षं शास्त्रम् आकाश सम्बन्धि वस्तुसूचकम् 'अंग' आङ्गम् अङ्ग सम्बन्धिशास्त्रम्, येन नेत्रस्फुरणादीनां शुमाऽशुभं ज्ञायते, नेत्रबाहुभ्रकुटिपादादीनां स्फुरणं तत्फलश्चेत्यादिः । 'सरं' स्वरम्-शब्दः काकशृगालादीनां शब्दं श्रुत्वा तत्फलमापकं शास्त्रम् । 'लक्ख' लक्षणम्-हस्तपादादौ यव. तिलशंखचक्रादीनां फलबोधकं लक्षणशास्त्रम् 'वंजगं' व्यञ्जतम् -पुरुषादिशरीरे मसतिलादि प्रख्यापकं शास्त्रम् । 'इत्थिलकवणं' स्त्रीलक्षणम् -पमिनी-शङ्खिनीचिविणी-हस्तिनीत्यादिमभेदमख्यापकं तत्फलबोधकं शास्त्रं स्त्रीलक्षणम् 'पुरिसलक्खणं' पुरुषलक्षणम्-पुरुषागामजाऽश्वषभशशकभेदानां फलवोधकं शास्त्रम् । 'हयलक्खणं' हयलक्षणम्-अश्वानां स्वरूपबोधकम् शास्त्रम् 'गयलक्खणं' गज. लणम्-इमे समीचीना असमीचीनाश्च त्यादि बोधकम् । 'गोलक्वर्ण' गोलक्षणम्ज्ञान जिप्स से होता है ऐसा आकाश संबंधी कथन करने वाला शास्त्र। (५) आंग-अंग संबंधी शास्त्र, जिससे नेत्र आदि के फड़कने का ज्ञान होता है, अर्थात् नेत्र, बाहु, भृकुटि तथा पैर आदि के फरकना तथा उसका फल जाना जाता है। (६) स्वर-काक, शृगाल आदि के शब्दों को सुनकर उसका फल कहने वाला शास्त्र। (७) लक्षण-हाथों पैरों आदि में जौ तिल शंख चक्र आदि के फल को बताने वाला शास्त्र । (८) व्यंजन-शरीर के मस तिल आदि का फल कहने वाला शास्त्र । (९) पद्मिनी शंखिनी चित्रिणी हस्तिनी आदि भेद कहने वाला तथा उनके लक्षण आदि कहने वाला शास्त्र । (१०) पुरुष लक्षणपुरुषों के अज, अश्व, वृष, शशक आदि भेद और उनके लक्षण થાય છે, એવું આકાશ સંબંધી કથન કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૫) આંગ-અંગ સંબંધી શાસ્ત્ર, કે જેનાથી નેત્ર ફરકવા વિગેરેનું જ્ઞાન થાય છે, અર્થાત આંખ, બાહુ-હાથ, ભ્રકુટિ ભમરે; તથા પગ, વિગેરેના ફરકવાનું જ્ઞાન થાય છે, તથા તેના ફળનું જ્ઞાન થાય છે, (૬) સ્વર-કાગડા, શિયાળ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળીને તેનું ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર. (૭) લક્ષણ-હાથે પગે વિગેરેમાં જે તલ, શંખ, ચક વિગેરેના લક્ષણે હોય છે તેના ફળનું નિરૂપણ ४२पावाणु श (८) ०५० -१२२भस, da, विगेरेनु ३५ मतावा पाणु शस्त्र, (6) स्त्री समय-५मिनी, मिनी, यित्रिणी स्तिनी विगैरे ભેદે બતાવનારું તથા તેના લક્ષણે વિગેરેનું નિરૂપણ કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૧૦) પુરૂષલક્ષણ-પુરૂષના અજ-બકરા અધ, ઘોડે. વૃષ સસલે, વિગેરેના ભેદો અને તેના લક્ષણો વિગેરેનું નિરૂપણ કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૧૧) હય લક્ષણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #233

२२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
गवां भेदादिपरिचायकं शास्त्रम् | 'मिंटलक्खणं' मेपलक्षणम् - अजाऽऽविप्रभृतीनां बोधकं शास्त्रम् 'कुक्कुटलक्खणं' कुक्कुटलक्षणम् कुक्कुटस्वरूपगुणस्वरादीनां बोधकं शाखम्। 'तिनरलक्खणं' तितिरलक्षणम् 'बट्टलक वर्ण' वर्तकलक्षणम्-वर्तकः- कल हंसः तस्य लक्षणबोधकं शास्त्रम् 'बतक' इति लोके प्रसिद्धः । ' लाचपलक्ख गं' लावकलक्षणम्-ल.वकः पक्षिविशेषः- चटकाऽपेक्ष पाडतिलघु स्तत्समानच 'छत्तलक्खणं' छत्रलक्षणम् 'चकलकवणं' चक्रलक्षणम् 'चम्मलक्खणं' चर्मलक्षणम् - चर्मणः स्वरूप चिह्नगपतिपादकं शास्त्र - चपलक्षण 'दंडलक्खणं' दण्डलक्षणम् - दण्डस्य-पष्टिकायाः स्वरूपबोधकं शास्त्रं दण्डलक्षणम् । 'असिलक्खणं' असिलक्षणम्असि: खङ्गः तद्द्बोधकं शास्त्रम् असिलक्षणम् 'मणिलक्खणं' मणीनाम्- मरकत पद्मरागादीनां बधकारकं शास्त्रं मणिलक्षणम् । 'कागिणिलक्खगं' काकिणीलक्षणम्, तत्र काकिणी - 'कौडो' इति भाषा प्रसिद्धा 'सुमगाकरे' सुभगाकरी आदि निरूपण करने वाला शास्त्र । (११) हम लक्षण-घोड़ों का स्वरूप कहने वाला शास्त्र | (१२) गज लक्षण - हाथियों के शुभाशुभ लक्षण कहने वाला शास्त्र । (१३) गोलक्षण-गायों के भेदादि कहने वाला शास्त्र । (१४) मेब लक्षण- मेढे के लक्षण प्रतिपादन करने वाला शास्त्र । (१५) कुक्कुट लक्षण - मुर्गे के स्वरूप, गुण और स्वर आदि कहने वाला शास्त्र । (१६) तित्तिर लक्षण-नितुर संबंधी शास्त्र । (१७) वर्त्तक लक्षण तक के लक्षण कहने वाला शास्त्र | (१८) लावक लक्षणविड़िया से भी छोटे परन्तु उस जैसे लावक पक्षी के लक्षण कहने वाला शास्त्र, (१९) छत्र लक्षण (२०) चक्र लक्षण (२१) चर्म लक्षणचर्म के स्वरूप, चिह्न एवं गुण कहने वाला शास्त्र (२२) दण्ड लक्षण (२३) असिलक्षण (२४) मणि लक्षण (२५) काकिणी (कौड़ी) लक्षण
ઘેડાએનુ' સ્વરૂપ ખત્તાવવાવાળુ શાસ્ત્ર. (૧૨) ગજલક્ષણ-હાથિયાના શુભ અથવા અશુભ લક્ષણુ ખતાવવા વળું શાસ્ત્ર (૧૩) ગેદલક્ષણ-ગાયાના ભેદે વિગેરે ખતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૧૪) મેષલક્ષણ ઘેટા એનું લક્ષણ બત્તાવવાવાળુ' શાસ્ત્ર, (૧૫) કુકુટ લક્ષણ –કુકડાઓના સ્વરૂપ અને ગુણુ, સ્વર વિગેરે ભેને બતાવनाई शास्त्र (१६) तित्तिर क्षणु-तेतर समधी शास्त्र (१७) वर्तणु - तङना લક્ષણુા મતાવવા વાળુ શાસ્ત્ર (૧૮) લાવક લક્ષણ-ચકલીમી પણ નાનુ` પરંતુ તેના જેવા લાવક પક્ષિઓના લક્ષણેા બતાવવા વાળુ શાસ્ત્ર (૧૯) છત્રલક્ષણ (२०) यसक्षषु (२१) धर्मक्षय (२२) उसक्षा (23) मसिलक्षण (२४) भक्षिषु (२५) अमिली (डी) लक्षण (२९) सुलगा४२ - भसुंदरने सुदर
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #234

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२२३ विद्याम्, सु-सुन्दरो भगो यस्याः सा सुभगा, तां करोति-दुर्भगामपि सुभगां निर्माति, इत्थं भूतां विद्याम्, 'दुभगाकर' दुभंगाकरीम्-सुरूपामपि निन्दितरूप करोति या सा दुर्भगाकरी ताम् 'गम्भकर' गर्भकरीम्-यस्या गर्भो न भवति तस्यै गभेदात्रीम् 'मोहणकरं' मोहनकरीम् -यया विद्यया पुरुषः स्त्री वा उभौ मोहितो भवतः ताम् 'आहणि' आथर्वणीम्-जगद विध्वंसकारिणीम् 'पागसासणि' पाक शासिनीम्-इन्द्रजाल विद्यामित्यर्थः, 'दवहोम' द्रव्यहोमाम्-केषांश्चित् माणिनामु. चाटनाय यया मधुघृतादि-द्रव्येण होमो जाय ते सात विद्याम् 'खत्तियविज्ज' क्षत्रियविद्याम्-अस्त्रशस्त्रवतीम्-अणुशक्तिवती वा 'चंदचरियं' चन्द्रचरितम्-शीतवधं नम्, येन शीतवेगेन वेपमानानि परसैन्यानि समराद् विमुखी भवन्ति । 'सूरचरियं' सूर्यचरितम्-सूर्यवैशिष्टयबोधकम् 'सुक्कचरियं' शुक्रचरितम्. शुक्रग्रहस्य गतिपतिपादकं शास्त्रम् 'वहस्मयचरियं बृहस्पतिचरितम् 'उक्कापायं' उल्कापात: -तद्वद् विस्फोटकद्रव्यानपातः, 'दिसादाह' दिग्दाहम् 'मियचक्कं' मृगचक्रम्(२६) सुभगाकर-असुन्दर को सुन्दर बना देने वाली विद्या (२७) दुभेगाकर-सुन्दर को असुन्दर (कुरूपा) बनाने वाली विद्या (२८) गर्भ करी-गर्भवती बनाने वाली विद्या (२९) मोहन करी-स्त्रियों और पुरुषों को मोहित करने वाली विद्या (३०) आथर्वणी-जगत् का विध्वंस करने वाली विद्या (३१) पाकशासनी-इन्द्र जाल (३२) द्रव्य होमउच्चाटन करने के लिए मधु धृत आदि द्रव्यों का होम करने की विद्या (३३) क्षत्रियविद्या-शस्त्रास्र संबंधी विद्या (३४) चन्द्रचरितचन्द्रमा की गति-चार-को कहने वाली विद्या (३५) सूर्यचरित-सूर्य के चार आदि को कहने वाली विद्या (३६) शुक्र चरित (३७) वृहस्पति चरित (३८) उल्कापात को कहनेवाला शास्त्र (३९) दिग्दाह-दिशादार कहने वाला शास्त्र (४०) मृगचक्र-ग्राम प्रवेश के समय जानवरों के બનાવવા વાળી વિદ્યા “૨૮' દુર્ભાગાકર-સુંદરને અસુંદર “કદરૂપા” બનાવવા વાળી વિદ્યા “૨૮' ગર્ભકરી–ગર્ભવતી બનાવવા વાળી વિદ્યા “૨૯’ મેહનકરી. સ્ત્રિ અને પુરૂષને મેહ પમાડવા વાળી વિદ્યા “૩૦' આથર્વણી-જગતને नाश ४२वावाजी विद्या (७१) शासनी-न्द्रन (३२) द्रव्यम-२या. ટન કરવા માટે મધ, ઘી વિગેરે પદાથોને હેમ કરવાવાળી વિદ્યા (૩૩) ક્ષત્રીય વિદ્યા-શસ્ત્રાસ્ત્ર સંબંધી વિદ્યા (૩૪) ચન્દ્રચરિત-ચન્દ્રમાની ગતિચાર બતાવનારી વિદ્યા (૩૫) સૂર્ય ચરિત-સૂર્યના ચાર વિગેરેને બતાવવા વાળી विधा (३६) शुयरित्र (३७) पति यत्र- (३८) Geruld मता११.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #235

२२४
सूत्रकृताङ्गसूत्र वन्याः पशवो यदा ग्रामं प्रविशन्ति तेषां शुभाऽशुभफलपतिपादकं शास्त्रम्, मृगचक्रमित्यभिधीयते, 'वायसपरिमंडलं' वाय मप रिमण्डलम्, काकादिपरिवर्तन संमूचिताऽरिष्टज्ञापकं शास्त्रम् पंसुबुट्टि पांमुवृष्टिम् धूलिवृष्टेः फलपतिपादकं शास्त्रम्, 'केसवुट्टि' केशष्टिम् केशवर्षणफलपतिपादकं शास्त्रम् 'मंसवुद्धि' 'मांसवृष्टिम् -मांसवर्षणजनिवफलपतिपादक शास्त्रम् 'वेतालिं' वैतालीम् यस्या विद्यायाः संसिद्धी सत्यां काष्ठादावपि अचेतने चेतना प्रवर्तते 'अद्धवे. दालिं' अर्द्धवैतालीम्-वैताली विद्यायाः प्रतिपक्षभूताम् 'ओसोवर्णि' अपस्वापिनीम्निद्राकारिणीम् 'तालुग्घाडणि तालोद्घाटनीम् 'सोवाणि' श्वापाकीम्-चाण्डलविद्या मित्यर्थः, 'सोबरि' शाम्वरीम्-शम्बरसम्बन्धिनी विद्याम् शामिलिं' द्राविडीम् 'कालिंग' कालिङ्गीम् 'गोरि' गोरीम् 'गंधारिं' गान्धारीम् ‘ओवताणि' दिखने का फल प्ररूपित करने वाला शास्त्र (४१) वायमपरिमंडलकाक आदि पक्षियों की बोली का फल कहने वाला शास्त्र (४२) पांशुवृष्टि-धुलिवर्षा का फल निरूपण करने वाला शास्त्र (४३) केश वृष्टि-केश वर्षा का फल कहने वाला शास्त्र (४४) मांसवृष्टि का फल कहने वाला शास्त्र (४५) रुधिरवृष्टि का फल कहने वाला शास्त्र (४६) वैताली-जिस विद्या से अचेतन काष्ठ में भी चेतना आ जाती दीखती है (४७) अर्द्ध वैताली-वैताली विद्या की विरोधिनी विद्या (४८) अवस्वापिनी-जिससे जागता हुआ मनुष्य सो जाता है। (४९) तालोद्घाटनी-ताला खोल देने वाली विद्या (५०) श्वपाकी-चाण्डाल विद्या (५१) शाम्बरी-शंबर संबंधी विद्या (५२) द्राविडी विद्या (५३) कालिंगी विद्या (५४) गौरी विद्या (५५) गांधारी વાળી વિદ્યા (૩૯) દિગ્દાહ-દિશાદાહ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૪૦) મૃગચકગ્રામ પ્રવેશના સમયે જનાવરોને જોવાના ફળને બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર (૪૧). વાયસ પરિમંડલ-કાગડા વિગેરે પક્ષિયોની બેલીના ફળને બતાવવાવાળું શાસ્ત્ર (४२) पाशवृष्टि-धूण वर्षान॥ ३मनाना शख (४३) शवृष्टि शवर्षाना गर्नु नि३५६ ४२वावाणु शास्त्र (४४) मांस वृष्टि-साख (४५) ३धिर. વૃષ્ટિ શાસ્ત્ર (૪૬) વૈતાલી-જે વિદ્યાથી અચેતન-સૂકા લાકડામાં પણ ચેતન આવી सेय. (४७) रे अधवैताली वैतालीविधानी विरोधीनी विधा (४८) म. સ્વાપિની–જે વિદ્યાના બળથી જાગતે માણસ પણ ઉંઘી જાય છે. (૪) તાલોદ્દઘાટની-તાળું ઉઘાડીનાખવા વાળી વિદ્યા (પ૦) ધપાકી–ચાડાલ विधा (५१) शमश-१२ सभी विद्या (५२) द्राविडी विधा (43) सिंगा વિદ્યા (૫૪) ગૌરી વિદ્યા (૫૫) ગાંધારી વિદ્યા (૫૬) અવપતની વિદ્યા-નીચે
श्री सूत्रता सूत्र:४

Page #236

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
अवपतनीम् अधःपतनकारिणीम् ' उप्पयणिं' उत्पतनीम् - ऊर्ध्वगमनकारिणीम् 'जृंभणि' जूं ंभणीम् 'थंभणिं' स्तंभनीम् 'लेसणिं' श्लेषणीम् 'आमयकरिणि' आमयकरिणीम्, यया हि विद्यया रोगः समुत्पाद्यते, 'विसल्लकरिणि विशल्यकरणीम्- प्राणिनां रोगापहारिणीम् 'पक्कमणि' प्रक्रामणीम् - यया भूतप्रेतादिभिर्वाधा समुपाद्यते । 'अंतद्धाणिं' अन्तर्धानीम् - यया लोकानां चक्षुर्विषयमतिक्रामति, 'आयमिणि' आयमनीम् - यथाऽल्पमपि वस्तु बहुलीक्रियते, 'एवमाइयाओ' एवमादिका भीमादारभ्याऽऽयमनी प्रमुखाः, 'विज्जाओ' विद्या: 'अन्नस्सहे उ" अमस्योदरपूरकस्य हेतोः कारणात् 'पउजेति' प्रयुञ्जते ते विद्यापरिज्ञातारोऽनार्याः 'पाणस्सहेउ' पानस्य हेतो स्ताविद्याः प्रयुञ्जते, 'वत्थस्स हेउ पउजंति' वस्त्रस्य हेतोः प्रयुञ्जते 'लेणरस हेड' पउजंति' लयनस्य गृहस्य हेतोः प्रयुञ्जते, लीयते - स्थीयते
-
२२५
विद्या (५६) अवपतनी नीचे गिराने वाली विद्या (५७) उत्पतनी - ऊपर उठाने वाली विद्या (५८) जृंभणी - बगासा संबंधी विद्या (५९) स्तम्भनीस्तब्ध कर देने वाली विद्या (६०) इलेषणी विद्या-चिपका देने वाली विद्या (६१) आमयकारिणी-रोग उत्पन्न करदेनेवाली विद्या (६२) निःशल्कारिणी- निश्शल्य निरोग बना देने वाली विद्या (६३) प्रक्रामणी-किसी को भूत-प्रेत आदि की बाधा उत्पन्न करने वाली विद्या (६४) अन्तर्धानी -दृष्टि के अगोचर बना देने वाली विद्या (६५) आपमनी-छोटी वस्तु को बड़ा कर दिखाने वाली विद्या, इत्यादि विद्याओं का अनार्य लोग अन्न के लिए प्रयोग करते हैं, पानी के लिए प्रयोग करते हैं, वस्त्र के लिए प्रयोग करते हैं, लयन - निवास स्थान के लिए प्रयोग करते हैं भलीमधु मगासासमधीविद्या (पट) स्तम्भनी स्तब्ध पुरी हेनारी विद्या (१०) શ્લેશણી વિદ્યા-ચટાડી દેવાવાળી વિદ્યા (૬૧) આમય કારિણી-રોગ ઉત્પન્ન કરવાવાળી વિદ્યા (૬૨) નિઃશલ્પ કરણી-નિઃશલ્ય નિરંગી મનાવવાળી વિદ્યા (૬૩) પ્રક્રામણી-કોઇને ભૂત-પ્રેત વિગેરેની ખાધા ઉત્પન્ન કરવાવાળી વિદ્યા (१४) अ ंतर्धानी - दृष्टिने अगोयर मनावनारी विद्या (१५) आयमनी-नानी વસ્તુને મોટી કરી ખતાવનારી વિદ્યા વિગેરે પ્રકારની વિદ્યાઓને અનાય લાકે અન્ન માટે પ્રયાગ કરે છે. પાણીને માટે પ્રયાગ કરે છે, વસ્ત્ર માટે પ્રત્યેાગ કરે છે, તથા લયન-નિવાસ સ્થાનને માટે પ્રયોગ કરે છે. તેમજ सू० २९
पाडनारी विद्या (५७) उत्पतनी - उपर थडाववावाजी विद्या (५८)
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #237

२२६
सूत्रकृतात्रे
•
पुत्र कलवादिभिः सह यस्मिन तल्लयनं गृहम् तस्य हेतो: करणात् पूर्वोक्तां विद्यां प्रयुञ्जते, 'सयणस्स हेउ' पर जंति' शयनस्य हेतोः शय्यायै ते प्रयुञ्जते 'अन्नेसिं वा विरूवरूवाणं' अन्येषाम् - अन्नाद्यतिरिक्तानां विरूपरूपाणामनेक विद्यानाम् 'कामभो गाणं' कामभोगानाम् 'हेड' हेतो: 'पउ जंति' मयुञ्जते 'ते अणारिया' ते अनार्याः 'विपडिवन्ना' विपतिपन्ना 'तिरिच्छं' तिरिश्रीनाम् 'ते विज्जं सेवेति' ते विद्यां सेवन्ते, वस्तुतः इमा विद्याः परलोकपतिकूलतया नात्मकल्याणाय भवन्ति एतादृशा तेना: 'कालमा से कालं किच्चा' कालमासे कालं कृत्वा 'अन्नयराई' अन्यतरेषु ' आसुरियाई' आसुरिकेषु - तामसेष्विति यावत् 'किल्बिसियाई' फिल्बिषिकेषु 'ठाणा " स्थानेषु 'उबवत्तारो भवति' उपपत्तारो भवन्ति, 'तओ वि विष्पमुचमाणा ततोऽपि विमुञ्चन्तः स्वकृतकर्मणस्तत्र फलमुपभुज्य - ततो विच्युतिं प्राप्नुवन्तं सन्तः 'भुञ्जो' भूयः पुनरपि 'एलम्यत्ताए' एल मूकत्वाय स्वाभाविकमूकतामातये तथा'तम अंधयाए' तमोऽन्धत्वाय -जात्यन्धत्वाय 'पञ्चायति' प्रत्यायान्ति पुनः पुनः संसारे एव जन्म गृह्णन्ति ॥मू०१५= ३० ॥
-
यस्य नास्ति परलोकस्य चिन्ता, स हि - ऐहिकमेव सुखं बहुमन्यमानोऽनेकविधां पापक्रियां कृत्वा - धनमर्जयति, तदेव धनं सुमनसा धनमिति मनुते स पापकर्मानुष्ठानं परिगणयति
मूलम् - से एगइओ आहेउं वा पाइहेउं वा सयणहेडं वा अगारहेडं वा परिवारहेडं वा नायगं वा सहवासियं वा णिस्साए तथा अन्य अनेक प्रकार के कामभोगों के हेतु प्रयोग करते हैं। किन्तु ये विद्याएं आत्महित या परलोक से प्रतिकूल हैं। इनका सेवन करने वाले भ्रम में पड़े हैं अनार्य पुरुष मृत्यु के अवसर पर मरण करके असुर संबंधी किल्विषक स्थानों में उत्पन्न होते है । जब वहां से अपने किये कर्म का फल भोग कर चवते हैं तो पुनः जन्म से गूगे और अंधे के रूप में जन्म लेते हैं और बार-बार जन्म-मरण करते हैं ॥१५॥ અન્ય અનેક પ્રકારના કામભાગેાના કારણે પ્રયોગ કરે છે. પરંતુ આ વિદ્યાઓ આત્મહિત અથવા પરલાકથી પ્રતિકૂળ છે. તેનુ સેવન કરવાવાળા ભ્રમમાં પડેલ છે, અનાય પુરૂષ મૃત્યુના અવસરે મરણુ પામીને અસુર સબધી કિષ્મિષક સ્થાનોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પછી ત્યાંથી પાતે કરેલા કર્મોનું ફળ ભાગવીને ચવે છે, અને ફરીથી જન્મથી ચુગા અને આંધળાના રૂપે જન્મ લે છે. અને વારવાર્ જન્મ મરણુ ધારણુ કરે છે. ૫૧૫૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #238

२२७
सार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम् अदुवा अणुगामिए १ अदुवा उवचरए २ अदुवा पडिपहिए ३ अदुवा संधिछेद ४ अदुवा गंठिछेदए ५ अदुवा उरभिए ६ अदुवा सोवरिए ७ अदुवा वागुरिए ८ अदुवा साउणिए ९ अदुवा मच्छिए १० अदुवा गोघायए ११ अदुवा ग्रोवालए १२ अदुवा सोवणिए १३ अदुवा सोवणियंतिए १४ । एगइओ अणुगामियभावं पडसंधाय तमेव अणुगामियाणुगामियं हंता छेत्ता भेत्ता पत्ता विलुंपइत्ता उदवइत्ता आहारं आहारेइ, इह से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ उवचरयभावं पडिसंधाय तमेव उवचरियं हंता छेत्ता भेत्ता पइत्ता विलुंपइत्ता उदवइता आहारं आहारेइ, इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ पडिपहियभावं पडसंधाय तमेव पाडिपहे ठिच्चा हंत्ता छेत्ता भेत्ता पत्ता विपत्ता उवइत्ता आहारं आहारेइ, इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवकखाइत्ता भवइ । से एगइओ - संधि छेद्गभावं पडसंधाय तमेव संधिं छेत्ता भेत्ता जाव इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ गंठिछेदगभावं पडसंधाय तमेव गंठिं छेत्ता भेत्ता जाव इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ उरब्भयभावं पडसंधाय उरुभं वा अण्णतरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । एसो अभिलावो सव्वत्थ । से एगइओ सोयरियभावं पडिसंधाय महिसं वा अण्णतरं वा तसं
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #239

२२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पाणं ता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ वागुरियभावं पडिसंधाय मियं वा अण्ण्यरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ सउणियभावं पडिसंधाय सउणिवा अण्णय रं वा तसं पाणं हंता जाव उवकखाइत्ता भवइ । से एगइओ मच्छियभावं पडसंधाय मच्छं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ गोघायभावं पडि संधाय तमेव गोणं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ गोवालभावं पडसंघाय तमेव गोवालं वा परिजविय परिजविय हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ सोवणियभावं पडिसंधाय तमेव सुणगं वा अन्नयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ सोवणियंतियभावं परिसंघाय तमेव मणुस्तं वा अन्नयरं वा तसं पाणं हंता जाव आहार आहारे, इइ से महया पावेहिं कम्मेहिं अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ ॥ सु. १६॥३१॥
छाया - स एकतय आत्महेतो व ज्ञातिहेतो व शयनहेतोव अगार देतोof परिवारतो व ज्ञावकं वा सहासिकं वा निश्रित्य अथवा अनुगामिकः अथवा उपचरकः अथवा प्रतिपथिकः अथवा सन्धिच्छेदकः अथवा ग्रन्थिच्छेदकः अथवा औरभ्रिकः अथवा शौकरिकः अथवा वागुरिका अथवा शाकुनिकः अथवा मात्स्यिकः अथवा गोघातकः अथवा गोपालकः अथवा शौवनिकः अथवा श्वमि रन्तकः । एकतयोऽनुगामुकभावं प्रतिसन्धाय तमेव अनुगामुकानुगम्यं इत्वा छित्वा fear लोपयित्वा विलोप्य उपद्राव्य आहारमाहारयति । इति स महद्भिः पापैः कर्मभिरात्मानम् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः उपचरकभावं प्रतिस न्धाय तमेवोपचर्य हत्वा छित्वा भित्वा लोपयित्वा विलोप्य उपद्राव्य आहारमाहा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #240

-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् रयति । इति स महद्भिः पापैः कर्मभिरात्मानमुपख्यापयिता भवति । स एकतयः पतिपथिकमा प्रतिसन्धाय तमेव प्रतिपथे स्थित्वा हत्वा छित्वा भित्वा लोपयित्वा विलोप्य उपद्राव्य आहरमाहरति इति स महद्भिः पापैः कर्मभिरात्माम् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः सन्धिच्छेदकमा प्रतिसन्धाप तमेव सन्धि छित्वा मिचा यावद् इति स महद्भिः पापैः कर्मभिः आत्मानम् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः ग्रन्थिच्छेदकमा प्रतिसन्धाय तामेव ग्रन्थि छित्वा भित्त्वा यावत् इति स महद्भिः पापैः कर्मभिरात्मानम् उपख्यापयिता भवति, स एकातयः
औरभ्रिकभावं प्रतिसन्धाय उरभंवा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति । एषः अभिलापः सर्वत्र । स एकतयः शौकरिकभावं पतिपन्धाय महिषं वा अन्यतरं वा त्रसं वा पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति । स एकतयो वागु. रिकमा प्रतिसन्धाय मृगं वा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति। स-एकतयः शाकुनिकभावं प्रतिसन्धाय शकुनि वा अन्यनरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः मात्स्यिकभावं प्रतिसन्धाय मत्स्यं वा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः गोघातकमा प्रतिसन्धाय तामेय गां वा अन्पतरं वा त्रसं पाणं हत्वा याबद उप ख्यापयिता भवति । स एकतयः गोपालभावं पतिसन्धाय तमेव गोपालं वा परिविच्य परिविच्य हत्वा यावद् उपख्यापथिता भवति । स एकतयः साँवनिकभावं प्रतिसन्धाय तमेव श्वानं वा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् उपख्यापयिता भवति । स एकतयः श्वभिरन्तकभावं प्रतिसन्धाय तमेव मनुष्यं वा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावद् आहारमाहारयति । इति स महद्भिः पापैः कर्मभिरात्मानम् उपख्यापयिता भवति ।मु०१६-३१॥
जिसे परलोक की चिंता नहीं होती वह इस लोक के सुख को ही सभी कुछ समझता हुआ अनेक प्रकार की पाप क्रियाएं करके धन उपार्जन करता है और उस धन को ही सुख का साधन मानता है। उसके पापकर्म के अनुष्ठानों की गणना करते हैं-'से एगहओ आयहेउं वा' इत्यादि।
જેને પરલેકની ચિંતા થતી નથી તેઓ આ લેકના સુખને જ સર્વસ્વ માનીને અનેક પ્રકારની પાકિયાએ કરીને ધન ઉપાર્જન કરે છે. અને તે ધનને જ સુખનું સાધન માને છે. તેના પાપકર્મના અનુષ્ઠાનની ગણત્રી उरे छे. 'से. एगइओ आयहेउवा' त्यादि
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #241

२३०
सूत्रकृताङ्गपत्र टीका-'से एगतइओ' स एकतया यस्य खलु पापीयसः पुरषस्य आत्मकल्याणभावना न विद्यते एतादृशः कश्चित्पुरुषोऽग्रे वक्ष्यमाणाऽनेकविधसावद्यकर्मकारकः, 'आय हेउवा' आत्महेतोर्वा-स्वमुखाय 'पाइहेउवा' ज्ञातिहेतोर्वाआत्मीयव्यक्तीनां सुखमुत्पादयितुम् 'सयण हेउवा' शयनस्य-शरीरमुखोत्पादकस्य शय्यादेई तो वा 'आगार हेउं वा' आगारं गृह तन्निर्माणाय वा 'परिवार हेवा' वरिवारहेतो वा 'गायगं वा सहवासियं वा णिस्साए' ज्ञातकं वा सहवासिकं वा निश्राय आश्रित्य-परिवित व्यक्तिहेतौ-सहवासिकारणाय वा । पापकर्मअग्रे वक्ष्यमाणं करोति, इति अग्रिमेण सम्बन्धः। 'अदुवा अणुगामिए' अथवा अनुगामिकः कश्चित्पापी पुरुषो धनादिकमादाय मागें गच्छन्तं प्रति अनुगच्छति धनापहरणाय तस्य 'अदुवा उवचरए' उपचरकः-सति समय एनं हत्वाऽस्य धनं नेष्यामीति बुद्धया तस्य धनवतः सेवावृत्ति मुपचरतीति उपचरकः-सेवाकारकः 'अदुवा पडिवहिए' अथवा प्रतिपथिको भवति-कस्यचिद्धनमपहर्तुं
टीकार्थ-जिस पापी पुरुष के अन्तः करण में आत्म कल्याण की भावना नहीं होती, वह आगे कहे जाने वाले अनेक प्रकार के सावध कर्म करता है। अपने सुख के लिए या शस्या के लिए, घर बनाने के लिए अपने परिचित अथवा पड़ोसी आदि के लिए वह पाप कर्म करता है। वह पापकर्म इस प्रकार हैं-कोई पापी पुरुष धन के साथ मार्ग में जाते हुए धनिक का धन छीनने के लिए उसका पीछा करता है। कोई यह सोच कर कि अवसर मिलने पर इसे मार कर धन ले जाऊंगा, किसी धनी की सेवावृत्ति करता है। कोई किसी का हरण
ટીકાર્થ-જે પાપી પુરૂષના અંતઃકરણમાં આત્મકલ્યાણની ભાવના હેતી નથી, તથા આગળ કહેવામાં આવનારા અનેક પ્રકારના સાવદ્ય કર્મો કરે છે, પોતાના સુખ માટે અથવા શસ્યા માટે, ઘર બનાવવા માટે, પરિવાર માટે. પિતાના પરિચિત અથવા પાડોસી માટે પાપકર્મ કરે છે, તે પાપકર્મ આ પ્રમાણે છે-કઈ પાપી પુરૂષ ધનની સાથે માર્ગમાં જનારા ધનિકનું ધન પડાવી લેવા માટે તેને પીછો પકડે છે. કે એવું માનીને તેને પીછો કરે છે કે-અવસર મળતાં આને મારી નાખીને તેનું ધન લઇ લઈશ. કોઈ ધનિકની સેવા એવું માનીને કરે છે કે-વખત મળતાં તેને મારીને તેનું ધન લઈ લઈશ. કોઈ અન્યનું ધન હરી લેવા માર્ગમાં તેની સામે જાય છે. કેઈ ખાતર પાડે છે. અર્થાત્ ભીંત ખેદીને તેમાંથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #242

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२३१ सन्धाय- स्वीकृत्य 'तमेव धनिकं स्वामिनम् 'उवचरिय' उपचर्य-संसेव्य 'ईता-छेत्ता-भेत्ता लुपदत्ता' हत्वा-छित्वा-मित्त्वा-लोपयित्वा 'विलुपइत्ता' विलोप्य 'उद्दवेत्ता' उपद्राव्य-जीवनं विनाश्य 'आहार' आहार्यम्-माप्यं धनम् आहारेइ' आहारयति-लुण्टयति-उपार्जयति ततो धनम् इति से' इत्येवं प्रकारेण स:-स्वामिघातकारी 'महया 'महद्भिः 'पावेहिं पापैः 'कम्मे हि' कर्मभिः 'अत्ताण' आत्मानम् 'उवक्खाइत्ता' उपख्यापयिता-पापिष्ठतया आत्मनः प्रसिदि करोति, 'भवा' ईशो भवति, तथा-'से एगइओं' स एका:-कश्चित्पुरुषः 'पडिचहियमाचे' पतिपधिकभावम् 'पडिसंधाय' प्रतिसन्धाय-कुतश्चिद् प्रामादागच्छन्तं धनिकं पुरुष संमुखी भूत्वा तमेव पाडिपहे ठिच्चा' तमेव धनिकं पतिपथे स्थित्वा-तस्य मागे स्थितः सन् 'तमेव हता-छेत्ता-भेत्ता-लुपहत्ता-विलुपइत्ता-उद्दवइत्ता-आहार
आहारेई' हत्वा-छित्वा-भित्वा-लोपयित्वा-विलोप्य-उपद्राव्य आहारम्-माहरणीयं धनादिकम् आहरति-अर्जयति । 'ति से' इति सः 'महया पावेहिं कम्मेहिं' माद्भिः पापैः कर्मभिः 'अत्ताणं' आत्मानम् 'उवक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति-पापिष्ठतया स्वात्मनः प्रसिद्धिका भवति इति भावः 'से एगइओ' स एकतयः कश्चित्पापी पुरुष: 'संधिछेद्गभावं पडिसंधाय' प्रतिसन्धाय छेदकभावं तस्करो भूत्वा-तमेव सन्धिम् 'छेत्ता-भेत्ता जाव' सन्धि छित्वा-भित्वा यावत् का अन्त कर देता है और धन को हरण कर लेता है। इस प्रकार अपने स्वामी का घातक वह पुरुष घोर पापकर्म करके अपने आपको पापिष्ठ के रूप में प्रसिद्ध करता है। कोई पुरुष किसी ग्राम आदि की ओर मार्ग में जाते हुए धनिक के सामने :आकर मार्ग में ही हनन, छेदन, भेदन, लुम्पन, विलुम्पन अथवा उपद्रावण (मार डालना) करके उसके धनादि को हरण कर लेता है। इस प्रकार वह घोर पाप कर्म करके आत्मा को पापिष्ठ के रूप में प्रसिद्ध करता है। कोई पापी पुरुष सेंध लगाकर और धनवान के घर में घुस कर उसका धन हर लेता અંત કરી દે છે. અને તેનું ધન હરી લે છે. આ રીતે પિતાના સ્વામીને ઘાત કરવાવાળે તે પુરૂષ ઘોર પાપકર્મ કરીને પિતાને પાપિઠના રૂપથી પ્રસિદ્ધ કરે છે. કેઈ પુરૂષ કેઈ ગામ વિગેરે તરફ માર્ગમાં જનારા ધનવાનની સામે જઈને માર્ગમાં જ હનન, છેદન, ભેદન, લંપન, વિલું પન અથવા ઉપદ્રાવણ (મારી નાખવા) કરીને તેને ધન વિગેરેનું હરણ કરી લે છે, આ રીતે તે ઘોર પાપકર્મ કરીને પિતાના આત્માને પાપી તરીકે પ્રસિદ્ધ કરે છે. કઈ પાપી પુરૂષ ખાતર પાડીને ધનવાનના ઘરમાં પેસીને તેના ધનનું હરણ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #243

२३२
सूत्रकृताङ्गसूत्र -धनिकगृहे सन्धि विधाय धनिनो धनमाहरति जीविकार्थम् ‘इति से' इति-एवं रूपेण सः 'महया' महद्भिः 'पावेहि पापैः 'कम्मेहि' कर्मभिः 'अत्ताणं' आत्मानम् 'उचक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति-अयं चोर इति लोके प्रसिद्धि करोति, 'से एगइओ' स एकतयः-कोऽपि पापी जीवः 'गठिछेदगभावं पडिसं. धाय' ग्रन्थिच्छेदकभावं प्रतिसन्धाय 'तं चेष गठिं' तमेव धनिकस्य ग्रन्थिम् 'छेना-भेत्ता-जाव' छित्वा-भित्वा यावत्-धनिकं हत्वा तद्धनम् अपहरति, 'इइ से महया पावेहि कम्मेहि 'इत्येवं स महद्भिपापैः कर्मभिः 'अत्ताण' आत्मानम् 'उपक्खाइत्ता भवई उपख्यापयिता भवति। गिरहकट्टा' इति लौकिकं नामलोके प्रसिद्धं कारयति । 'से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पापी जीवः 'उरम्भियमा पडिसंधाय' औरभ्रिकभावं प्रतिसन्धाय-मेषपालको भूत्वा 'उर वा अण्णयरं का' उरभ्रं वा अन्यतरं वा 'तसं पाण' त्रसं प्राणम्-पाणवन्त मित्यर्थः 'हंता जाव' हत्वा-छित्वा-भित्वा-यावद् आहारमर्जयति-इत्येवं महता पापेना. ऽऽत्मानं पापिष्ठतया लोके 'उवक्खाइत्ता भव' उपख्यापयिता भवति 'एसो. अभिलावो सव्वत्थ' एषोऽभिलापः सर्वत्र वाक्यान्ते पूरणीयः, ‘स एगइओ' है, इस प्रकार वह घोर पाप कर्म करके अपने को 'यह चोर है इस रूप में प्रसिद्ध कर लेता है। कोई पापी जीव जेष कट बन कर एवं छेदन भेदन आदि करके धनवान् के प्राण लेकर उसके धन को अपहरण कर लेता है। इस प्रकार यह घोर पापकर्म करके अपने को जेब कट के रूप में प्रसिद्ध करता है। कोई पापी मेषचालक बन कर मेड़ या किसी अन्य त्रस प्राणी का हनन, छेदन, भेदन आदि करके आहार उपार्जन करता है। इस प्रकार घोर पाप करके अपने को लोक में पापिष्ठ के रूप में प्रसिद्ध करता है। 'घोर पाप करके अपने को पापी के रूप में प्रसिद्ध करता है' यह वाक्य आगे प्रत्येक वाक्य के साथ जोड़ लेना चाहिए। કરી લે છે. આ રીતે તે ઘેર પાપકર્મ કરીને પિતાને “આ ચાર છે તેમ પ્રસિદ્ધ કરે છે, કેઈ પાપી જીવ ગજવું કાપીને તથા છેદન, ભેદન વિગેરે કરીને ધનવાનના પ્રા લઈને તેનું ધન લઈ લે છે. આ રીતે તે ઘોર પાપકર્મ કરીને પિતાને “ગજવા કાતરૂ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરે છે. કેઈ પાપી મેષ ચાલક બનીને બકરા અથવા કેઈ બીજા પ્રાણીના હનન, દેદન, ભેદન, વિગેરે કરીને આહાર પ્રાપ્ત કરે છે, આ રીતે ઘેર પાપકર્મ કરીને પિતાને દુનિયામાં પાયિષ્ઠ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરે છે. ઘોર પાપ કરીને પિતાને પાપીપણાથી પ્રસિદ્ધ કરે છે. તે વાકય આગળ દરેક વાની સાથે જોડી લેવું જોઈએ,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #244

समयार्षदोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२३३ तन्मागें तस्याऽभिमुखो भवति, 'अदुवा संधिच्छेथए' अथवा सन्धिच्छेदको भवति-धनमाहर्तुं तद्गृहभित्तिकादौ छिद्रं संपाद्य तेन यथागृहस्थितं धनमपहरति 'अदुवा गठिच्छेदए' अथवा ग्रन्थिच्छेदक:-प्रन्थिच्छेदनं कृत्वा धनं गृह्णाति (गिरहकट्टा-पाकिटमार) शब्देन प्रसिद्धः 'अदुवा उरमिए' अथवा औरभ्रिको मेषादिकं चारयति, ततो वधकाय दत्वा धनमर्जयति, 'अदुवा सोवरिए' अथवा शौकरिकः-अथवा वराहमेव चारयति धनलाभाय, 'अदुवा वागुरिए' अथवा वागुरिकः वागुरां-जालं निर्माय क्षिप्त्वा च मृगादिक बन्नाति आजीविकायै 'अदुवा साउणिए' अथवा शाकुनिकः-पक्षिघातका, कधि न्मार्गमावृत्य-आततरय जालं पक्षिण एवं ग्राहको भवति, 'अदुवा मछिए' अथवा कश्चिन्मात्स्यिको भवति-मत्स्योद्योगेन धनमर्जयति । 'अदुवा गोघायए' अथवा गौघातकः कश्विद्भवति, 'अदुवा गोवालए' अथवा गोपालकः कश्चिद्भवतिगोपालनमेव करोति-ततः वधकाय दत्वा धनमर्जयति, 'अदुवा सोवणिए' अथवा शौवनिकः श्वानं पालयति तस्करजन्त्वादि वधाय ‘अदुवा सोबणियंतिए' अथवा श्वभिरन्तको भवति, कश्चित् श्वानं पुरस्कृत्य माण्यन्तरस्य हिंसा मनुवर्ततेकरने के लिए मार्ग में उसके सामने जाता है। कोई सेंध लगाता है -दीवार में छेद करके उसमें घुस कर धन चुरा लेता है। कोई ग्रन्थिच्छेद करता है-जेष कट होता है। कोई भेडे चराता है और घातकी-हत्यारा को बेचकर धनोपार्जन करता है, कोई धन के लिए शूकरों को धराता है, कोई जाल बना कर मृग आदि को फंसाता है, कोई पक्षियों का घात करता है, कोई जाल फैला कर पक्षियों को पकइता है, कोई मछलिया मार कर धन कमाता है, कोई गायों का घात करता है, कोई गायों को पालन करके घातकी आदि को बेच कर धनोपार्जन करता है, कोई तस्कर (चोर) आदि के वध के लिए कुत्ता पालता है अथवा कुत्ते को आगे करके-छुछकार कर-किसी प्राणिकी ઘરમાં પ્રવેશ કરીને ચોરી કરે છે. કેઈ ગ્રંથી છેદન કરે છે. અર્થાત્ ગજવા કાપે છે. કેઈ બકરા ચરાવે છે, અને ખાટકી-હત્યારાને તે વેચીને ધન મેળવે છે, કેઈ ધન મેળવવા માટે શ્રે-મુંડને ચરાવે છે, કોઈ જાળ બનાવીને મૃગ વિગેરેને ફસાવે છે. કોઈ પક્ષની હિંસા કરે છે. કઈ માછલી મારીને ધન કમાય છે. કઈ ગાની હિંસા કરે છે. કઈ ગાયોન પાલન કરીને ખાટકી-વિગેરેને વેચીને ધન મેળવે છે, કેઈ ચેરના વધ માટે કતરા પાળે છે, અથવા કુતરાઓને આગળ રાખીને-ઉશ્કેરીને કોઈ પ્રાણીની
सू० १०
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #245

२३४
सूत्रकृतागस आखेटकः । उपचरकादयः किं कुर्वन्ति तत्राह 'एगइओ आणुगामियभाव पडिस धाय तमेव अणुगामियाणुगामिय' एककः कश्चित्पुरुषोऽनुगामुकभावं प्रतिसन्धाय -कमपि धनिकं गच्छन्तम् अनुगम्य, तमेवाऽनुगामुकाऽनुगम्यं तादृशं धनिकं पृष्ठतो गत्वा तम् 'हता-छेत्ता-भेत्ता-लंपत्ता-विलुपदत्ता-उदवइत्ता' हत्वा दण्डादिना, छित्वा-खङ्गादिना, भित्वा-शुलादिना, लोपयित्वा-केशाकर्षणादिना पीडयित्वा, विलोप्य उपद्राव्य-कशाघातादिभिरत्यन्त दुःखोत्पादने विलोप्य उपद्राव्य पाणहरणं कृत्वा 'आहार' आहारम्-आहरणीयं तत्समीपस्थ तदधीनधनधान्यादिकम् 'आहारेइ' आहारयति-लुण्टयति इइ से' इति-इत्येवं प्रकारेण स एतादृशकर्मका 'महया' महद्भिः 'पावेहिं पापैः 'कम्मेहि' कर्ममिः-प्राणातिपातादिज्यापारैः 'अत्ताण' आत्मानम् 'उबक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति । पापि ष्ठतया स्वात्मनं लोके प्रसिद्धं करोति, 'से एगो' स एकतयः-पुनरन्यः कोऽपि 'उक्चरयभावं पडिसंधाप' उपचरकभावं-सेवकमावं कस्यचित् धनिकस्य पतिहिंसा करता है। अब इनके कृत्यों को प्रकट करते हैं-कोई क्रूर पुरुष मार्ग में जाते हुए किसी धनवान का पीछ करके उसे लाठियों से मारता है, खडू आदि से काट डालता है, भाले आदि से बेध देता है, केश खींच कर पीड़ा पहुंचाता है, चाबुक आदि से पीटता है, अत्यन्त दुःख उपजाता है, प्राण ले लेता है और उसके धन को हर लेता है, लूट लेता है, ऐसे कुकर्म करने वाला वह पुरुष घोर हिंसादि पाप कर्मा से अपने को विख्यात करता है-अपने आपको पापी के रूप में लोक में प्रसिद्ध करता है।
कोई किसी धनिक की सेवा वृत्ति स्वीकार करके, उसकी सेवा करके हनन, छेदन, भेदन, लुपन और बिलुपन करके उसके जीवन હિંસા કરે છે. હવે તેઓના કૃત્ય બતાવે છે. કોઈ કૂર પુરૂષ માર્ગમાં જનારા કઈ ધનવાનનો પીછો પકડીને તેને લાકડીથી મારે છે. તરવાર વિગેરેથી કાપી નાખે છે, ભાલા વિગેરેથી તેને વીંધી નાખે છે વાળ વિગેરે ખેંચીને પીડા ઉપજાવે છે. ચાબકા વિગેરેથી મારે છે. અત્યંત દુઃખ ઉપજાવે છે. પ્રાણ લઈ લે છે. અને તેના ધનનું હરણ કરે છે. અર્થાત્ લુંટી લે છે. એવા કુકર્મ કરવાવાળે તે પુરૂષ ઘર હિંસા વિગેરે પાપકર્મોથી પોતાને પ્રખ્યાત કરે છે. અર્થાત પિતે જ પિતાને પાપીના રૂપથી જગમાં પ્રસિદ્ધ કરે છે.
કેઈ પુરૂષ કે ધનવાન પુરૂષની સેવાવૃત્તિને સ્વીકારે તેની સેવા કરીને હનન, છેદન, કન, લૂંપન, અને વિલેપન કરીને તેની જીંદગીને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #246

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् २३५ स-एकतयः कोऽपि पुरुषः 'सोयरियभावं पडिसंधाय' शौकरिकभावं पतिसन्धाय-शूकरपालको भूत्वा 'महिसं वा अन्नयरं वा तसं पाणं जाव' महिषं वा अन्यतरं वा सं पाणं यावद् हत्वा छित्वा स्वकीयजीविकां करोति, स इत्येवं रूपेण महत्सावध कर्म कृत्वा स्वात्मनः लोके पापिष्ठत्वम् 'उवक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति, ‘से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'वागुरियभावं पडिसंधाय' वागरिकभावं-मृगघातकत्वं प्रतिसन्धाय-अङ्गीकृत्य 'मियं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव' मृगं वा तदन्यं वा असं प्राणं हत्वा-छित्वा-यावत् स्वस्य जीविका मर्जयति, इति स महता पापेन युक्तः-स्वात्मनो मृगघातकतया लोके 'उवक्खाइत्ता भवइ' उपख्यापयिता भवति, ‘से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः, 'सउणियभावं पडिसंधाय' शाकुनिकमा प्रतिसन्धाय-पक्षिव्यापानकार्य स्वीकृत्य 'सउणि वा अण्णयरं वा तस पाणं हंना जाव' शकुनि वा अन्य. तरं वा त्रसं प्राणं हत्वा-छित्वा-मित्वा यावत् स्वस्याऽऽजीविकां करोति । स तेन
कोई पुरुष शूकर पालक बन कर, भैसा या किसी अन्य त्रस प्राणी का हनन, छेदन, भेदन करके अपनी आजीविका करता है। वह ऐसा घोर पाप कर्म करके अपने को पापिष्ठ के रूप में प्रख्यात करता है। कोई पापी पारधीवृत्ति अंगीकार करके मृग या अन्य किसी त्रस प्राणी का हनन, छेदन, भेदन, मारण आदि करके अपनी आजीविका चलाता है। वह घोर पाप करके अपने को मृग घातक के रूप में लोक विख्याति करता है । कोई पुरुष चिड़ीमार बन कर पक्षी या अन्य किसी त्रस प्राणी का हनन, छेदन, भेदन करके आजीविका करता है। वह घोर पाप कर्म करके अपने को महापापी के रूप में प्रसिद्ध करता है। कोई पापी मच्छीमार बन कर मत्स्य वध की वृत्ति अंगीकार करके मत्स्य या अन्य त्रस प्राणी का हनन, छेदन, भेदन आदि करता है
કઈ પુરૂષ ભૂંડને પાળનારો બનીને, ભેંશ અથવા બીજા કોઈ પ્રાણીનું હનન, છેદન, ભેદન કરીને પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે, તે એવું ઘર પાપકર્મ કરીને પિતાને પાપિષ્ઠ પશુથી પ્રખ્યાત કરે છે. કેઈ પાપી પારધી વૃત્તિનો સ્વીકાર કરીને મૃગ અથવા બીજા કેઈ ત્રસ પ્રાણીનું હનન, છેદન ભેદન મારણ વિગેરે કરીને પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે, તે ઘોર પાપ કરીને પોતાને મૃગઘાતક પણાથી જગમાં પ્રખ્યાત કરે છે. કેઈ પુરૂષ ચીડીમાર બનીને પક્ષી અથવા બીજા કેઈ ત્રસ પ્રાણીનું હનન, છેદન, ભેદન કરીને પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે, તે ઘેર પાપકર્મ કરીને પિતાને મહા પાપી પણાથી પ્રસિદ્ધ કરે છે. કોઈ પાપી મચ્છી માર બનીને મત્સ્ય વધની
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #247

सूत्रकृतासत्रे महता पापेन युक्तःसन् स्वस्य महापापीति शब्देन प्रसिद्धिम् 'उवक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति, 'स एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'मच्छि पभावं पडिसंधाय' मात्स्यिकमा प्रतिसन्धाय-मत्स्यवधात्मकं कार्यमङ्गीकृत्य 'मच्छ वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव' मत्स्यं वा अन्यतरं वा त्रसं प्राणं हत्वा यावत् स्वकीयजीविका करोति, इति स जीववधात्मक कार्य कुर्वन् महता पापेन लिप्त घातकतया स्वस्य प्रसिद्धि लोके कारयति, ‘उवक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति । 'से एगहो' स एकतयः कश्चित्पुरुषः 'गोधायगभावं पडि संधाय' गोधातकभावं प्रतिसन्धाय-गवां मारणकार्य मङ्गीकृत्य 'तमेव गोणं वा अण्णयरं वा तसं पाणं हंता जाव' तामेव गामन्यतरं का सं पाणं हत्वा छित्वा यावत्स्वजीविकामगति, इति स एवं महता पापेन युक्तः स्वस्याऽपकीति लोके पसारयति, स्वस्याऽपयशसः 'उवक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति, 'से एगइयो' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'गोवालमा पडिसंधाय' गोपालभावं प्रतिसन्धाय-गवां पालकत्वमङ्गीकृत्य 'तमेव गोबालं परिजविय परिजविय हंता जाव' तमेव-पास्यमेव गोबालं बत्सरं परिविच्य परिविध-गोसमुदायात् बहिन त्या ताडयति, इति स तादृशपशुताडनादिनिषिद्धकार्यं कुर्वन्, महता पापेन, युक्तः सन् स्वात्मनोऽपकोतलों के 'उबक्खाइत्ता भवई' उपख्यापयिता भवति, 'से एगहओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः और घोर पाप करके घातक के रूप में अपनी प्रसिद्धि करता है। कोई पुरुष गोघातक बन कर गाय अथवा अन्य किसी प्राणीका हनन, छेदन, भेदन आदि करके अपनी आजीविका चलाता है। वह घोर पाप कर्म करके लोक में अपनी अपकीर्ति फैलाता है। कोई गोपालक बन कर उसी पालनीय गाय के बछड़े-बछड़ी को गायों के झुंड में से बाहर निकाल कर ताड़न करता है। वह पशु ताड़न आदि निषिद्ध कर्म करता हुआ घोर पाप से युक्त होकर लोक में अपने अपयश का ભેદન વિગેરે કરે છે. અને ઘેર પાપકર્મ કરીને ઘાતક પણથી પિતાને પ્રસિદ્ધ કરે છે. કેઈ પુરૂષ ઘાતક બનીને ગાય અથવા બીજા કોઈ પ્રાણીનું હનન. છેદન, ભેદન, વિગેરે કરીને પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે, તે ઘર પાપકર્મ કરીને દુનિયામાં પોતાની અપકીર્તિ ફેલાવે છે, કેઈ ગોપાલક બનીને તે પાલન કરવા ચગ્ય ગાયના વાછડા વાછડીને ગાયના ટેળામાંથી બહાર કહાડીને મારે છે, તે પશુતાડન વિગેરે નિશિદ્ધ કર્મ કરતા થકા ઘોર પાપથી મુક્ત થઈને દુનિયામાં પોતાને અપયશ ફેલાવે છે, કેઈ કુતરાઓને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #248

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२३७ 'सोवणियभाव पडिसंधाय' शौवनिक मा शुनां पालन कार्य प्रतिसन्धाय-अङ्गीकृत्य 'तमेव मुणगं वा अण्णयर वा तसं पाणं हंता जाव' तमेव श्वानं वाऽन्यतरं वा त्रसं पाणं हत्वा यावत्-तमेव श्वानमन्यं वा जोवं व्यापाद्य स्वस्याऽऽजीविका निर्बहति, इति स कुत्सितकमजनितपापेन लियः स्वस्याऽरकीर्तेः 'उवक खाइत्ता भवइ' उपख्यापयिता भवति । तद्विस्तारको भवतीति यावत् 'से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुष: 'सोवणियंतियभावं पडिसंधाय' इवभिरन्तकमा प्रति सन्धाय-श्वभिः-कुक्कुरादि जीवहिंसकपशुद्वारा वन्यपशुहिंसनव्यापार स्वीकृत्य 'तमेव मणुस्सं वा अनयर वा त पाणं हंता जाव' तमेष मनुष्यं वा अन्यतरं वा त्रसं माणं हत्वा यावत् तादृश हिंसकपशुद्वारा मनुष्यादिकान् जीवान् व्यापाय 'आहारं आहारेई' आहारमाहारयति-आजीविकामुपायति, इति 'से' इति स:-ताश क्रूरकर्मकारी पुरुषः 'महपा' महद्भिः 'पावेहि पापैः 'कम्मे हिं' कर्मभिः 'अत्ताणं' आत्मानम्-आत्मनः 'उपक्खइत्ता भवइ' उपख्यापयिता भवति तादृश. कर्मजनितपापलितः स्वस्याऽपकीर्तः लोके विस्तारको भवति । इदं तु-ऐहिक ताशकर्मणः फलम्, पारलौकिक-शास्त्रवेद्य तदनुभववेद्य चेति भावः ॥१६=३१॥ विस्तार करता है। कोई कुत्ते का पालन करके और उसी कुत्ते का या अन्य किसी त्रस प्राणी का घात करके आजीविका-निर्वाह करता है। वह कुत्सित कर्म जनित पाप से लिप्त होकर अपनी अपकीर्ति फैलाता है। कोई पापी शिकारी कुत्तों के द्वारा जंगली पशुओं की हिंसा के व्यापार को अंगीकार कर मनुष्य या अन्य किसी प्राणी का हनन आदि करके आहार करता है अर्थात् जीविका उपार्जन करता है। ऐसा क्रूर कर्म करने वाला पुरुष घोर पाप कमों के द्वारा लोक में अपना अप. यश-विस्तार करता है। __ यहां विविध प्रकार के घोर पापों का जो फल प्रदर्शित किया પાળીને અને એજ કુતરાને અથવા બીજા કોઈ ત્રસ પ્રાણને ઘાત કરીને આજીવિકા-નિર્વાહ ચલાવે છે. તે નિહિત કર્મથી થવાવાળા પાપથી લિપ્ત થઈને પિતાની અપકીતિ ફેલાવે છે. કેઈ પાપી શિકારી કૂતરાઓ દ્વારા જંગલી પશુઓની હિંસાની પ્રવૃત્તિને અંગીકાર કરીને મનુષ્ય અથવા બીજા કઈ પ્રાણિ હનન વિગેરે કરીને આહાર કરે છે. અર્થાત્ આજીવિકા મેળવે છે. એવા કૂર કર્મ કરવાવાળા પુરૂષ ઘેર પાપકર્મો દ્વારા દુનિયામાં પિતાના અપજશને વિસ્તાર કરે છે.
અહિયાં અનેક પ્રકારના ઘર પાપનું જે ફળ બતાવેલ છે, તે કેવળ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #249

२३८
-
सूत्रकृताङ्गसूत्र मूलम्-से एगइओ परिसा मज्झाओ उद्वित्ता अहमेयं हणामित्ति कटु तित्तिरं वा वगं वा लावगं वा कवोयगंवा कविं. जलं वा अन्नयरं वा तसं पाणं हंता जाव उवक्खाइत्ता भवइ। से एगइओ केण वि आयाणेणं विरुद्ध समाणे अदुवा खलदा. णणं अदुवा सुराथालएणं गाहावईणं वा गाहावइपुत्ताणं वा सयमेव अगणिकाएणं सस्साई झामेइ अन्नेण वि अगणिकाएणं सरसाइं झामावेइ अगणिकाएणं सस्लाइं झामंतं वि अण्णं समणुजाणइइइ से महया पावेहिं कम्महि अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ केणइ आयाणेणं विरुद्धे समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं गाहावईण वा गाहावइपुत्ताणं वा उहाणं वा गोणाणं वा घोडगाणं वा गहभाणं वा सयमेव धूराओ कप्पेइ अन्नेण वि कप्पावेइ कप्पंतं वि अन्नं समणुजाणइ इइ से महया जाव भवइ। से एगइओ केणइ आयाणेण विरुद्ध समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं गाहावईण वा गाहावइ पुत्ताण वा उसालाओ वा गोणसालाओ वा घोडगसालाओ वा गदभसालाओ वा कंडगबोंदियाए परिपेहिता सय. मेव अगणिकाएणं झामेइ अन्नण वि झामावेइ झामतं वि अन्नं समणुजाणइ इ से महया जाव भवइ । से एगइओ केणइ गया है, वह तो सिर्फ ऐहिक फल है। परलौकिक फल शास्त्र से जान लेना चाहिए या अनुभव से समझ लेना चाहिए ॥१६॥ ઐહિક ફળ છે. પરલોક સંબંધી ફળ તે શાસ્ત્ર દ્વારા સમજી લેવું જોઈએ. અથવા અનુભવથી સમજી લેવું જોઈએ ?
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #250

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२३१ आयाणेणं विरुद्ध समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा कुंडलं वा मणिं वा मोत्तियं वा सयमेव अवहरइ अन्नेण वि अवहरावेइ अवहरंतं वि अन्नं समणुजाणइ इह से महया जाव भवइ। से एगइओ केणइ आयाणेणं विरुद्ध समाणे अदुवा खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं समणाण वा माहणाण वा छ तगं वा दंडगं वा भंडगं वा भत्तगं वा लडिं वा भिसिगं वा चेलगं वा चिलिमिलिगं वा चम्मयं वा छेयणगं वा चम्मकोसियं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाणइ। इइ से महया जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ णो वितिगिंछइ, तं जहा-गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा सयमेव अगणिकाएणं ओसहीओ झामेइ जाव अन्नं पि झामतं समणुजाणइ इइ से महया जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ णो वितिगिंछइ, तं जहा-गाहावईण वा गाहावइपुत्ताणं वा उट्टाणं वा गोणाणं वा घोडगाण वा गदभाण वा सयमेव घूराओ कप्पेइ अन्नण वि कप्पावेइ अन्नं पि कप्पतं समणुजाणइ । से एगइओ णो विविगिंछइ तं जहा-गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा उद्दसालाओ वा जाव गद्दभसालाओ वा कंटगोंदियाहि परिपेहित्ता सयमेव अगणिकारणं झामेइ जाव समणुजाणइ। से एगइओ णो वितिगिंछइ, तं जहा-गाहावईण वा गाहावइपुत्ताण वा जाव मोत्तियं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाणइ । से एगइओ णो वितिगि.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #251

साताशस्त्र छा, तं जहा-समणाण वा माहणाण वा छत्तगं वा दंडगं वा जाव चम्मच्छेदगं वा सयमेव अवहरइ जाव समणुजाणइ, इइ से महया जाव उवक्खाइत्ता भवइ । से एगइओ समणं वा माहणं वा दिस्सा नानाविहेहिं पावकम्महि अत्ताणं उवक्खाइत्ता भवइ, अदुवा णं अच्छराए आफालित्ता भवइ, अदुवा णं फरुसं वंदित्ता भवइ। कालेणापि से अणुपविठ्ठस्स असणं वा पाणं वा जाव णो दवावेत्ता भवइ । जे इमे भवंति वोनमंता भारकंता अलसगा वसलगा किवणगा समणगा पव्वयंति । ते इणमेव जीवितं धिज्जीवियं संपडिव्हेंति, नाइ ते परलोगस्स अटाए किंचि वि सिलीसंति, ते दुक्खंति ते सोयंति ते जूरंति ते तिप्पति ते पिट्टति ते परितप्पंति ते दुक्खणजूरण सोयणतिप्पणपिट्टणपरितप्पवहबंधणपरिकिलेसाओ अप्पडिविरया भवंति, ते महया आरंभेण ते महया समारंभेणं ते महया आरंभसमारंभेणं विख्ववरूवेहिं पावकम्मकिच्चेहिं उरालाई माणुस्सगाई भोगभोगाई भुंजित्तारो भवति, तं जहा-अन्नं अन्नकाले पाणं पाणकाले वत्थं वत्थकाले सयणं सयणकाले सपुत्वावरं च णं पहाए कयवलिकम्मे कयकोउयमंगलपायच्छित्तेसिरसा बहाए कंठे मालाकडे आविद्धमणिसुवन्ने कप्पियमालामउलीपडिबद्धसरीरे वग्घारिय सोणिसुत्तगमल्लदामकलावे अहतवत्थपरिहिए चंदणोक्खित्तगायसरीरे महइमहालियाए कूडागारसालाए महइ महालयसि सीहासणंसि इत्थिगुम्मसपरिवुडे सव्वराइएणं जो.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #252

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ कियास्थाननिरूपणम् २४१ इणा झियायमाणेणं महयाहयनगीयवाइयतंतीतलतालतुडि. यघणमुइंगपडुपवाइयरवेणं उरालाई माणुस्सगाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ। तस्स णं एगमवि आणवेमाणस्प्त जाव चत्तारि पंच जणा आवुत्ता चेव अब्भुट्रति, भणह देवाणुप्पिया! किं करेमो किं आहारेमो ? किं उवणेमो? किं आचिट्ठामो ? किं भे हियं इच्छियं ? किं भे आसगस्स सयइ ? तमेव पासित्ता अणारिया एवं वयंति-देवे खलु अयं पुरिसे, देवसिणाए खलु अयं पुरिसे, देवजीवणिज्जे खलु अयं पुरिसे, अन्ने वि य णं उवजीवंति, तमेव पासित्ता आरिया वयंति-अभिकंतकूरकम्मे खलु अयं पुरिसे, अतिधुन्ने अइयायरक्खे दाहिणगामिए नेरइए कण्हपक्खिए आगामिस्साणं दुल्लहबोहियाए यावि भविस्सइ, इच्चेयस्स ठाणस्स उठ्ठिया वेगे अभिगिझंति अणुटिया वेगे अभिगिझंति,
अभिझंझा उरा वेगे अभिगिझंति, एसठाणे अणारिए अकेवले अप्पडिपुन्ने अणेयाउए असंसुद्धे असल्लगत्तणे असिद्धिमग्गे अमुत्तिमांगे अनिव्वाणमग्गे अणिज्जाणमग्गे असव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहु एम खलु पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए ॥सू०१७॥३२॥
छाया-'स एकवयः पर्षद्मध्यादुत्थाय अरमेतं हनिष्यमीति कृत्वा तित्तिरं वा वर्तकं वा लावकं वा कपोतकं वा कपिञ्जलं वा अन्यतरं वा त्रसं पाणं हन्ता यावद उपख्यापयिता भवति । स एकतयः केनापि आदानेन विरुद्धः सन् अथवा खलदानेन अथवा सुरास्थालकेन गाथापतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा स्वयमेव
सू० ३१ श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #253

વર
सूत्रकृतास्त्र अग्निकायेन शस्यानि धमति अन्येनापि अग्निकायेन शस्यानि ध्मापयति अग्निकायेन शस्यानि धमन्तमप्यन्यं समनुजानाति इति सः महद्भिः पापैः कर्मभिः आत्मानमुपख्यापयिता भवति । स एकतयः केनाऽप्यादानेन विरुद्धः सन् अथवा खलदानेन अथवा सुरास्थालकेन गाथापतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा उष्ट्राणां वा गवां वा घोटकानां वा गर्दभानां वा स्वयमेव अादीन् कल्यते अन्येनाऽपि कल्पयति कल्पमानमपि अन्यं समनुजानाति इति महद्भिर्यावद् भवति । स एक तयः केनापि आदानेन विरुद्धः सन् अथवा खलदानेन अथवा सुरास्थालकेन गाथा पतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा उष्ट्रशाला वा गोशाला वा घोटकशाला वा गर्दभशाला वा कण्टकशाखाभिः परिविधाय स्वयमेवाग्निकायेन धमति अन्येनाऽपि ध्मापयति धमन्तमपि अन्यं समनुजानानि, इति स जहद्भिर्यावद् भवति । स एकतयः केनाऽपि आदानेन विरुद्धः सन् अथवा खलदानेन अथवा सुरास्थालकेन गाथापतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा कुण्डलं वा मणि वा मौक्तिकं वा स्वयमेव अपहरति अन्येनापि अपहारयति अपहरन्तमपि अन्यं समनुजानाति इति स महद्भिर्यावद् भवति । स एकतयः केनाऽपि आदानेन विरुद्धः सन् अथवा खळदानेन अथवा सुरास्थालकेन श्रमणानां वा माइनानां वा छवर्क वा दण्डकं वा भाण्डकं वा मात्रकं वा यष्टिकां वा वृत्ती वा चेलकं वा पच्छादनपटी वा चर्मकं वा छेदनकं वा चर्मकोशिकां वा स्वयमेव अपहरति यावत् समनुजानाति इति स महनिर्यावद् उपख्यापयिता भवति, स एकतयः नो विमर्षति, तद्यथा गायापतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा स्वयमेवाऽग्निकायेन औषधी धमति यावद् धमन्तमपि अन्यं समनुजानाति इति स महद्भिविद् उपख्यापयिता भवति। स एकतयः नो विमर्पति तद्यथा-गायाफ्तीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा उष्ट्राणां वा गवां वा घोटकानां वा गर्दभानां वा स्वयमेव अवयवान् कल्पते अन्येनाऽपि कल्पयति अन्यमपि कल्पमानं समनुजानाति । स एकतयः नो विमर्षति, तद्यथा-गाथापातीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा उष्ट्रशाला वा यावद् गर्दभशाला वा कण्टकशाखाभिः परिपिधाय स्वयमेव अग्निकायेन धमति यावत् समनुजानाति । स एकतयः नो विमर्षति, तयथा-गाथापतीनां वा गाथापतिपुत्राणां वा यावद् मौक्तिकं वा स्वय मेवापहरति यावत् समनु नानाति । स एकतयः नो विमर्षति तद्यथा-श्रमणानां वा माहनानां वा छत्रकं वा दण्डकं वा यावच्चर्मच्छेदकं वा स्वयमेव अपहरति यावत् समनुजाति इति स महद्भिर्यावद् उपस्थापयिता भवति । स एकनयः श्रमणं वा माहनं वा दृष्ट्वा नानाविधैः पापकर्मभिरात्मानमुपस्थापयिता भवति अधवा खलु
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #254

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् २४३ अप्सरसः आस्फालहता भवति अथवा पुरुष वदिता भवति कालेनाऽपि तस्याऽनु. प्रविष्टस्य अशनं वा पानं वा यावनो दापयिता भवति । ये इमें भवन्ति व्युनमन्तो माराकान्ता अलसकाः वृषलकाः कृपणकाः श्रमणकाः भवन्ति । ते इदमेव जीवितं धिग्जीवितं सम्मति बृहन्ति । नाऽपि ते परलोकस्य अर्थाय किश्चिदपि श्लिष्यन्ति ते दुःख्यन्ति ते शोचन्ति ते जूरयन्ति ते तिप्यन्ति ते पिद्दन्ति ते परितप्यन्ति ते दुःखनजूरणशोचनतेपनपिट्टनपरितापनवधबन्धपरिक्लेशेभ्योऽमति. विरता भवन्ति, ते महता आरम्भेण महता समारम्भेण ते महद्भयामारम्भसमारम्माभ्यां विरूपरूपैः पापकर्मकृत्यैः उदाराणां मानुष्यकाणां भोग भोगानां भोक्तारो भवन्ति । तद्यथा-अनमभकाले पानं पानकाले वस्त्रं वस्त्रकाले लयन लयनकाले शयनं शयनकाले स पूर्वापरं च स्नातः कृतवलिकर्मा कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः शिरसा स्नातः कण्ठे मालाकृत् आविद्धमणिसुवर्णः कल्पितमालामुकुटी प्रतिबद्धशरीरः पतिलम्बित श्रोणिसूत्रकमाल्यदामकलापः अहतवखपरिहितः चन्दनौक्षितगात्रशरीरः महति महत्यां विस्तीर्णायां कूटागारशालायां महति विस्तीर्णे सिंहासने स्वीगुल्मपरिवृतः सावरात्रेण ज्योतिषा ध्मायमानेन महताहतनाट्यगीतवादित्रतन्त्रीतलतालत्रुटिकधन. मृदङ्गपटुपवादितरवेण उदारान् मानुष्कान् भोगभोगान् भुञ्जानो विहरति । तस्यकमपि आज्ञापयतः यावच्चत्वारः पञ्च वा अनुक्ताश्चैव पुरुषा अभ्युत्तिष्ठन्ति । भणत देवानुमियाः, किं कुर्मः किमाहरामः किमुपनयामः किमातिष्ठामः किं युष्माकं हितमिष्टं किं युष्माकम् आस्यस्य स्वदते । तमेव दृष्ट्वा आनार्याः एवं वदन्ति, देवर खलु अयं पुरुषः देवस्नातकः खलु अयं पुरुषः देवजीवनीयः खलु अयं पुरुषः, अन्येऽपि एनमुपजीवन्ति । तमेव दृष्ट्वा आर्याः वदन्ति, अभिक्रान्तकृरकर्मा खलु अयं पुरुषः अतिधूर्तः अत्यात्मरक्षः दक्षिणगामी नैरयिकः कृष्णपाक्षिकः आगमियति दुर्लभबोधिकश्चापि भविष्यति । इत्येतस्य स्थानस्य उत्थिता एके अभिगृध्यन्ति अनुत्थिता एके अभिगृध्यन्ति अभिझंझाकुलाः एके अभिगृध्यन्ति । एतत् स्थानम् अनार्यम् अकेवलम् अमतिपूर्णम् अनैयायिकम् असंसुद्धम् अशल्यकर्त्तनम् असिद्धिमार्गम् अमुक्तिमार्गम् अनिर्वाणमार्गम् अनिर्माणमार्गम् असर्वदुःखमहीणमार्गम् एकान्तमिथ्या असाधु एषखल प्रथमस्य स्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्गः एवमा. ख्यातः ॥मु०१७-३२॥
टीका-'से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः परिसामझाओ' पर्षन्मध्यात्पत्र वचन सम्मिलितसभातः 'उद्वित्ता' उत्थाय 'अहमेणं हणामित्ति कटुं' अह
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #255

રક
सुत्रकृताङ्गसूत्रे मेनं हनिष्यामीति समापुरतः प्रतिज्ञा कृत्वा तित्तिरं वा-बट्टगं वा-लावगं वाकवीयं वा-कपिजलं वा-अन्नयरं ना तसं पाणं हंता भेता जाव उबक्खाइता भवई' तित्तिरं वा-वर्तकं वा-लावकं वा-कमोतं वा कपिञ्जलं वा-अन्यतरं वा त्रसं प्राण हत्त्वा-मित्वा यावत् आत्मनोऽपकीर्तरुपख्यापयिता भवति। अनेकप्रकारक प्राणिवधं सोपयोगं कृत्वा-तत्पापेन पच्यते परलोके, ‘से एगइओ' स एकतयः पुनः कोऽऽप्यपरः पुरुषः 'केणावि आयाणेणं' केनाऽप्यादानेन-केनापि अपमानजनककारणेन 'विरुद्धे समाणे विरुद्धः-विरोधमुपगतः क्रुद्धः सन् 'अदुवा' अथवा 'खलदाणेणं' खलदानेन-कुत्सितान्नपदानेन कुपितः 'अदुवा' अथवा 'मुरायालएणं' सुरास्थालकेन-अभीष्टार्थसिद्धयभावेन क्रुद्धः सन् 'गाहावईण वा गाहावइ. पुताण वा'गृहपतीनां वा गृहपतिपुत्राणां चा 'सयमेव' स्वयमेव 'अगणिकाएणं' अग्निकायेन 'सस्लाई' शस्यानि 'झामेइ' धमति-दहति, 'अन्नेण वि' अन्येनाऽपि
'से एगइयो परिसामझाओ' इत्यादि ।
टीकार्थ-कोई-कोई पुरुष ऐसे होते है जो समूह में से उठ कर 'मैं इसे मारूंगा' इस प्रकार समूह के समक्ष प्रतिज्ञा करते हैं तीतीर, बतक, लाचक, कपोत, कपिंजल या अन्य किसी त्रस प्राणी का हनन आदि करके यावत् अपनी अपकीर्ति का विस्तार करते हैं। वे जान बूझ कर अनेक प्रकार के प्राणीयों का वध करके परलोक में पाप के फल से पीड़ित होते हैं।
कोई पुरुष किसी कारण से कुपित होकर- खराब अन्न देने से या सुरास्थालक आदि अन्य किसी कारण से क्रूद्व होकर किसी गाथापति अथवा उसके पुत्रों के धान्य को आग से जला देता है, उसके गेह आदि धान्य में स्वयं आग लगा देता है, या दूसरे से आग लग.
'से एगइयो परिसामज्ज्ञाओ' इत्यादि ટીકાઈ-કઈ-કઈ પુરૂષ એવા હોય છે, કે જેઓ સમૂહમાંથી હઠીને
माने भारीश' । शते समूडनी साभे प्रतिज्ञा उरे छे, तेत२, मत, લાવક, કબૂતર, કપિંજલ અથવા બીજા કોઈ ત્રસ પ્રાણીનું હનન વિગેરે કરીને યાવત્ પિતાની અપકીતિને ફેલા કરે છે, તે જાણી બૂજીને અનેક પ્રકારના પ્રાણિઓની હિંસા કરીને પરલોકમાં પાપના ફળથી પીડા પામે છે.
કઈ પુરૂષ કોઈ કારણથી કેધ યુક્ત થઈને ખરાબ અન્ન આપવાથી અથવા સૂરાWાલક વિગેરે બીજા કેઈ કારણથી ક્રોધવાળે થઈને કઈ ગાથા પતિ અથવા તેના પુત્રના ધાન્યને અગ્નિથી બાળી નાખે છે. તેના વહે વિગેરે અનાજમાં સ્વયં આગ લગાવી દે છે, અથવા બીજા પાસે આગ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #256

%
समयार्थबोधिनी टोकी द्वि. श्र. अ.२ कियास्थाननिरूपणम्
२४५ अन्यद्वारा 'अगणिकाएणं सरसाइं झामावेई' अग्निकायेन शस्यानि ध्माप. यति-दाहयति ततश्च तेषाम् 'अमणिकाएणं ससाइं झामतं वि अन्नं समणुनाणई' अग्निकायेन शस्यानि धमन्नामप्यन्यं नरान्तरम् सतनुजानाति-अनुमोदते, 'इइ से' इति सः 'महया पावेहि कम्मेहि' महभिः पापैः कर्मभिः 'अताणं' आत्मानम् 'उपक्खाइत्ता भवइ' उपख्यापयिता भवति, पुरुषाणां तेषां शस्यादिकमग्निकायेन स्वयं धमन् अन्यद्वारा मापयन् वा तज्जनितपापेन लिप्तः सन् स्वात्मनः पापिष्ठतया उपख्ययिता-प्रसिद्धिकारको भवति, ‘से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'केणइ आयाणेणं विरुद्धे समाणे' केनाऽपि आदानेन -कारणविशेषेण विरुद्धःक्रुद्धः सन् 'अदुवा' अथवा 'खलदाणेणं' कुत्सितान्नप्रदानेन 'अदुवा' अथवा 'सुराथालएणं वा' सुरास्थालकेन-अभीष्टसिद्धयभावेन वा प्रकुपितः सन् 'गाहावईण वा गाहवइपुत्ताण वा' गाथापतीनां था गाधापतिपुत्राणां वा 'उहाणं वागोणाण-घोडगाणं वा-गहमाण वा' उष्ट्राणां वा-गवां वा-घोटकानां वा-गर्दभाणां वा 'सयमेव' स्वयमेव छुराओं' अङ्गानि-अक्यवान् - हस्तपादादीन् 'कपई' कल्पते-कल्पनमन कर्त्तनम् खण्डशः करोति कुन्तति-इत्यर्थः 'अन्नेग वि' अन्येनाऽपि 'कप्पावेई' कल्पयति-कर्तयतीति 'कप्पंतं वि अन्नं' कल्पमानमपि-कृन्तन्तमपिखण्डशः कुर्वन्तमपि अन्यम् 'समणुजाणई' समनुजानाति-अनुमोदते, 'इइ से' इति सः 'महया जाव भवई' महद्भिः पापैः कर्ममिः युक्तो भवन स्वात्मनोऽपकीति वाकर जलवा देता है और जला देने वाले का अनुमोदन करता है । ऐसा करके वह महान् पाप से लिप्त होकर अपने को पापिष्ठ के रूप में प्रख्यात करता है।
कोई पुरुष किसी कारण से विरुद्ध होकर सड़ा-गला अन्न देने से या मद्य स्थालक से था अन्य किसी कारण से कुपित होकर गाथापति के अथवा गाथापति के पुत्रों के, ऊंटों के गायों के, अश्वों के या गधों के हाथ-पैर आदि अंगों को स्वयं काट देता है, किसी दूसरे से कटवा
લગાડાવીને બાળી નંખાવે છે. અને બાળવા વાળાનું અનુદન કરે છે. એવું કરીને તે મોટા પાપથી લિપ્ત થઈને પિતાને પાપિ પણાથી પ્રખ્યાત કરે છે.
કે પુરૂષ કેઈ કારણથી વિરૂદ્ધ થઈને સડેલું કે બગડી ગયેલું અનાજ આપવાથી અથવા મદ્ય દારૂથી અથવા બીજા કેઈ કારણથી ક્રોધાય માન થઈને ગાથાપતિના અથવા ગાથાપતિના પુત્રના, ઉના, કે ગાના, ઘાડાઓના કે ગધેડાઓના હાથ-પગ વિગેરે અંગોને સ્વયં કાપી નાખે છે. કોઈ
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #257

२४४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे लोके प्रख्यापयति ‘से एगइओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'केणइ आयाणेणं' केनाऽपि आदानेन-कारणविशेषेण 'विरुज्झे समाणे' विरुद्ध ।- क्रुद्धः सन् 'अदुवा' अथवा 'खलदाणेण' कुत्सितान्नमदानेन 'अदुवा' अथवा 'सुरास्थालकेन अभीष्टार्थाऽप्राप्त्या 'गाहावईणं वा' गाथापतीनां वा 'गाहावइपुत्ताण वा' गाथापतिपुत्राणां वा 'उद्यः सालाओ वा गोणसालाओ वा गद्द मसालाओवा' उष्ट्रशाला वा-गोशाला वा-घोटकशाला वा-गर्दभशाला वा 'कंटगोंदियाए' कण्टकशाखाभिः 'परिपेहित्ता' परिपिधाय-समन्ताद्वेष्टयित्वा 'सयमेव' स्वयमेव 'अगणिकाएणं' अग्निकायेन 'झामेह' धमति-अग्निप्रदीपनं करोति 'अन्नेण वि झामावेई' अन्येनापि ध्मापयति-परद्वाराऽग्नि ज्वलयति 'झामतं वि अन्नं समणुजाणइ' धमन्तं प्रदीप्तिं कुर्वन्तमन्यं समनुजानाति तदनुमोदनां करोति 'इइ से महया जाव भवइ' इति स महभिः याबद् भवति महद्भिः पापैः कर्मभिर्युक्तो भवन् स्वापकीर्ति लोके वितनोति । ‘से एगदेता है या काटने वाले का अनुमोदन करता है। इस प्रकार महान् पाप करके वह अपने को लोक में घोर पापी के रूप में प्रसिद्ध करता है। __ कोई पुरुष किसी कारण से विरोधी बन कर कुपित हो जाता है अथवा कुत्सित अन्न देने से या सुरास्थालक से नाराज होकर गाथा पति या के गाथापति पुत्रों की गोशाला उष्ट्रशाला, घुड़साल या गर्दभशाला को कंटक शाखाओं से ढंक कर आग लगाकर भस्म कर देता है, या दूसरे से आग लगवा कर भस्म करवा देता है या आग लगा देने वाले की अनुमोदना करता है। ___ वह महान् पापकर्मों से युक्त होकर लोक में अपनी अपकीति का विस्तार करता है। બીજા પાસે કપાવી નાખે છે, અથવા કાપવાવાળાનું અનુમોદન કરે છે, આ રીતે મહાનું પાપ કરીને તે પિતાને જગતમાં ઘોર પાપી તરીકે પ્રસિદ્ધ કરે છે.
કઈ પુરૂષ કેઈ કારણથી વિરોધી બનીને ક્રોધ યુક્ત બની જાય છે. અથવા ખરાબ અન આપવાથી સુરાWાલક-દારૂના પાત્રથી નારાજ થઈને ગાથાપતિ અથવા ગાથાપતિના પુત્રોની શાળા, ઉશાળા, ઘડાર, અથવા અદભશાળાને કાંટા વિગેરેથી ઢાંકીને આગ લગાવીને બાળી નાખે છે અથવા બીજા પાસે આગ લગાડાવીને બળાવી નંખાવે છે. અથવા આગ લગાડવા. વાળાનું અનુમોદન કરે છે.
તે મહાન પાપકર્મથી યુક્ત બનીને જગતમાં પિતાની અપકીતિને इसको ४२ छे.
श्री सूत्रता सूत्र:४

Page #258

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् २४७ इओ' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'केणइ आयाणेणं' केनाऽषि आदानेन-कुत्सिताऽनपदानेन 'अदुवा' अथवा 'सुराथालएणं' सुरास्थालकेन-अभीष्टसिद्धयभावेन 'गाहावईण वा' गाथापतीनां वा 'गाहावइपुत्ताण वा' गाथापतिपुत्राणां वा 'कुंडलं वा-मणि वा-मोतियं वा कुण्डलं वा-मणि वा मौक्तिकं वा अलङ्कारादिकम्, 'सयमेव अवहरई' स्वयमेवाऽपहरति, 'अन्नण वि अवहरावेई' अन्येनाऽपि अपहारयतिअन्यद्वारा अपहरणं कारयति 'अवहरंतं वि अन्नं समणुजाणइ' अपहरन्तमपि अन्य समनुजानाति-अनुमोदते 'इइ से महया जाव भवइ' इति स महनिर्याबद्भवतिमहभिः पापैः कर्मभिर्युक्तः स्वाऽपत्ति लोके विस्तारयति । से एगी' स एकतयः कोऽपि पुरुषः 'केणइ आयाणेणं केनाऽपि आदानेन किमपि कारण मासाद्य 'विरुज्झे समाणे' विरुद्धः सन्-विरोधमुपगनः सन् 'अदुवा' अथवा 'खलदाणेणं अदुवा सुराथालएणं' अथवा खलदानेन कुत्सितान प्रदानेन अथवा मुरास्थालकेन-अभिलषितवस्तुनोऽलाभेन साधनामुपरि क्रोधं कुर्वनराधमः कोऽपि जन: तेषां विशुद्धभावानाम्, समणाण वा माहणाण वा' श्रमणानां वा माहनानां वा वक्ष्यमाणवस्तूनि स्वयमेवाहरति । 'छत्तगं वा-दंडगं वा-भंडगं वा-भत्तगं वालर्टि वा-भिसिगं वा-चेलगं वा-चिलिमिलिगं वा-चम्मयं वा छे यणगं दा-चम्मकोसियं वा-सयमेव अवहरइ जाच समणुजाणइ इइ से महया जाव उवक्खाइत्ता भवई' छत्रकं वा-दण्ड कं वा-भाण्डकं वा-अमत्रकं वा-यष्टिकां वा-वृसीम् वाआसनम्, चेलकं वा-प्रच्छादनपटों वा, चर्मकं वा-छेदनकं वा-शस्त्रादि, चर्म कोशिका वा चर्मपुटकम् 'थैलीति' प्रसिद्धम् 'स्वयमेव अपहरति स दुष्पुरुषः स्तेनादि वृत्या 'जाव समणुजाणई' यावत समनुजानाति, स्वयमपहरति अन्येनाऽपि अपहारयति, अपहरन्तमन्यं समनुजानाति-तदनुमोदनां करोति-इत्येव
कोई पुरुष खराब अन्न देने से सुरास्थालक से अथवा किसी अभीष्ट वस्तु की प्राप्ति न होने से श्रमणों या ब्राह्मणों पर क्रुद्ध होकर उनके छाते, डंडे, भांड, पात्र, लाठी, आसन, वस्त्र, पर्दा, चर्म, छेदनक (वनस्पति काटने के शस्त्र), चर्म कोशिका या चर्मपुटक (थैली) आदि उप. करणों को स्वयं हर लेता है, दूसरे से हरण करवा लेता है या हरण
કઈ પુરૂષ ખરાબ અન્ન આપવાથી, સરાસ્થાલકથી અથવા કેઈ ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ ન થવાથી શ્રમણે અથવા બ્રાહ્મણ પર ક્રોધ કરીને તેઓની छत्रीये. डायो, पासणे, यो, भासन, १७, ५ यामा, छेदन (વનસ્પતિ કાપવાનું શસ્ત્ર વિશેષ) ચર્મકેશિકા અથવા ચર્મ પુટક (થલી) વિગેરે ઉપકરણને ય હરી લે છે, બીજાની પાસે હરણ કરાવી લે છે. અથવા હરણ કરવાવાળાનું અનુમોદન કરે છે, તે કારણે તે મહાન પામ,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #259

२४८
सूत्रहताशास्त्र करणास:, 'महया जाव उवक्खाइत्ता भवई' महद्भिः पापकर्मभिः समनुयुक्तः स्वात्मनः पापिष्ठत्वेन लोके-उपख्यापयिता भवतीति । कारणवशात् क्रोधं कृत्वाअपकुर्वन् पापीयानिति पूर्वपकरणे प्रदर्शितम् । इह तु कारणमन्तरेणैव परानपकुर्वन प्रहृष्यति तादृशः कर्मणि पापं लेशतोऽपि न विचारयति, तादृशः पुरुषः कस्य. चिदनपते(न्यादिकं स्वयं नाशं करोति, परेण वा नाशयति, विनाश कुर्वन्त मन्य. मनुमोदते-इति स महापापीति दर्शयति-'से एगइओ' स एकतयः कश्चित्यापी 'यो वितिगिछइ' नौ विमर्पति-नैव किमपि विचारयति, किन्तु विचारमन्तरेणैव सावधमाघरति, 'तंजहा' तद्यथा 'गाहावईण वा-गाहावइपुत्ताण वा' गाथापतीनां करने वाले का अनुमोदन करता है। इस कारण वह महान् पाप कर्म से युक्त होकर लोक में अपने को पापिष्ठ के रूप में प्रसिद्ध करता है। ___ यहां तक उन पापी पुरुषों का कथन किया गया है। जो किसी कारण से कुपित होकर दूसरों का अपकार करते हैं। अब ऐसे पापीयों का उल्लेख करते हैं जो निष्कारण ही दूसरों का अपकार करके प्रसन्न होते हैं और लेश मात्र भी पाप का विचार नहीं करते। ऐसे पुरुषो में से कोई धनपति के धान्य आदि को स्वयं नष्ट करता है दूसरे से नष्ट करने वाले का अनुमोदन करता है । ऐसा पुरुष महापापी है यह आगे दिखलाते हैं
कोई पापी पुरुष कुछ भी विचार नहीं करता है, विचार किये विना ही पाप का आचरण करता है, जैसे-गाधापति या गाथापति
કર્મથી યુક્ત થઈને જગતમાં પિતાને પાપિઠ તરીકે પ્રસિદ્ધ કરે છે
આટલા સુધી તેવા પાપી પુરૂનું કથન કરવામાં આવ્યું છે કે જેઓ કોઈ કારણથી કોઇ યુક્ત થઈને બીજાઓને અપકાર કરે છે. હવે એવા પાપીનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે કે જેઓ વિના કારણે જ બીજાઓને અપકાર કરીને પ્રસન્ન થાય છે. અને લેશમાત્ર પણ પાપનો વિચાર કરતા નથી. એવા પુરૂષમાંથી કઈ ધનવાનના ધાન્યને સ્વયં નાશ કરે છે. બીજાની પાસે નાશ કરાવે છે. અથવા નાશ કરવાવાળાનું અનુદન કરે છે એવો પરૂષ મહા પાપી હોય છે. તે હવે આગળ બતાવવામાં આવે છે.
કોઈ પાપી પુરૂષ કઈ પણ વિચાર કર્યા વિનાજ એટલે કે વગર વિચાર્યું જ પાપનું આચરણ કરે છે, જેમ ગાથા પતિ અથવા ગાથા પતિના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #260

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२४९
वा-गाथापतिपुत्राणां वा 'सयमेव ' स्वयमेव 'अगणिकारणं ओसडीओ झामेह' अग्निकायेन - ज्वलद्वह्निना ओषधी धन्यगोधूमादिकान् धमति दाहं करोति 'जान' यावत् अन्येनाऽपि ध्मापयति- दाहयति 'अन्नंपि झामंत, समणुजाणई' धमन्तभस्मीकुर्वन्तमपि अन्यं समनुजानाति अनुमोदते, 'इइ से महया जाव उवक्वाइला भवति' इति सः महदमिः पापकर्मभिः सयुज्यमानः स्वस्य दौरात्म्यं लोके उपरूपा पयति - तनोतीति' से एगइओ' स एकतयः कश्वित्पापीयानेव 'णो वितिगिछई' नो विचिकित्सति-नो विमर्शति 'तं जहा ' तद्यथा - कारणमन्तरेणैव विचारमकुर्वन् 'गाहावईण वा- गाहावइपुत्ताण वा' गाथापतीनां वा-गाथापतिपुत्राणां वा 'उट्टाण वा-गोणाण वा- घोडगाण वा-गद्दभाण वा-सयमेव छुराओ कप्पे' उष्ट्राणां वागाव वाघोटकानां वा गर्दमानां वा स्वयमेवाश्वयवान् कल्पते-कृन्तति, 'अन्नेण वि' अन्येनाऽपि 'कष्पावे' कल्पयति कर्त्तनं कारयति 'अन्नं वि कप्पंत' अन्यमपि कल्पमानं - कृतन्तम् 'समणुजाणई' समनुजानाति अनुमोदते 'से एगइओ गोवितिगिंछ' स एकतयः- अपरः कोऽपि महापापी न किमपि विचिकित्सति-विमर्शति न विचारयति, अविचाय्यैव कस्यचिद् धनिकस्य अकारणं पशुशालां कण्टकादिभिरवरुद्ध • पुत्रों की औषधियों को अर्थात् गेहूं आदि के पौधों को स्वयं जला देता है, या दूसरों से जलवा देता है या जला देने वाले का अनुमोदन करता है। इस प्रकार वह घोर पाप से युक्त होकर जगत् में अपनी दुरात्मता प्रकट करता है।
कोई पापी विचार किये बिना ही गाथापति या गाथापति पुत्रों के ऊंटों, गाय, घोडों तथा गर्दभों के अवयवों को स्वयं काटता है, दूसरों से कटवाता है या काटने वाले का अनुमोदन करता है।
कोई पापी विचार किये बिना ही किसी धनी की पशुशाला को अकारण ही कंटकों आदि से घेर कर जला देता है, दूसरे से जलवा વૃત્તિના સ્વીકાર કરીને મત્સ્ય અથવા ખીજા ત્રસ પ્રાણીનુ હનન, છેદન, ઔષષિયાને અર્થાત્ ઘડું વિગેરેના છેડવાને સ્વય' બાળી નાખે છે, અથવા ખીજાની પાંસે ખળાવી નખાવે છે, અથવા ખાળવાવાળાનુ અનુમાનન કરે છે. આ રીતે તે ધાર પાપથી યુક્ત થઈને જગતમાં પેાતાનું દુરાત્મપણું પ્રગટ કરે છે. કાઇ પાપી વિચાર કર્યાં વિના જ ગાથાપતિના પુત્રાના ઉટા, ઘેાડાઓ, તથા ગધેડાઓના અવયવાને સ્વય કાપી લે છે, ખીજાની પાસે કપાવે છે, અથવા કાપવાવાળાનુ અનુમાદન કરે છે.
કાઇ પાપી વિચાર કર્યાં વિનાજ કાઈ ધનવાનની પશુશાળાને વિના કારણે જ કાંટાઓ વિગેરેથી ઘેરીને બાળી નાખે છે, તથા તેમ કરવાવાળાનુ'
सू० ३२
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #261

२५०
सूत्रावास अग्निदीप्तिं करोति, अन्येनापि तथा कारयति, तथा कुर्वन्तं परं समनुजानाति, इति स पापिष्वपि पापिष्ठतर इति दर्शयति । 'तं जहा' तद्यथा-'गाहावईण वागाहावइपुत्ताण वा' गाथापतीनां वा-गाथापतिपुत्राणां वा 'उसालाओ' वा जाव गहमसालाओ वा' उष्ट्रशाला वा यावद्र्दभशाला वा 'कंटकबोदियाहि परिपेहिता' कष्टकशाखाभिः परिपिधाय 'सयमेव' स्वयमेव 'अगणिकाएणं' अग्निकायेन 'ज्झामेइ' धमति, अन्येन वा मापयति, धमन्तमन्यं वा पुनः ‘समणुजाणइ' सम. नुजानाति-अनुमोदते 'से एगइभो णो वितिगिंछई' स एकतयो महापापी स्वकर्मफलं न विमर्शति-न विचारयति 'तं जहा' तद्यथा-'गाहावईण वा-गाहावइपुनाण वा जाव' गाथापतीनां वा-गाथापतिपुत्राणां वा यावत् 'मोत्तियं वा' मौक्तिकं चा-मौक्तिकमणिकाञ्चनादिकम् ‘सयमेव अपहरइ जाव' स्वयमेव अपहरति यावत. अन्येनापि अपहारयति, अपहरन्तमन्यम् 'समणुजाणई' समनुजानाति-अनुपोदते 'से एगइओणो वितिगिछइ' स एकतयः कोऽपि हीनमपि न किमपि विचारयति देता है और ऐसा करने वाले का अनुमोदन करता है। वह पापियों में बहुत बड़ा पापी है, यह दिखलाते हैं-गाथापति या गाथापति के पुझों की उष्ट्रशाला यावत् गर्दभ शाला को कंटकशाखा आदि से घेर कर उसे स्वयं ही आग से जला देता है दूसरे से जलवा देता है, और अलाने वाले का अनुमोदन करता है। __ कोई पापी अपने कर्म के फल का विचार किये बिना ही गाथापतियों या गाथापति पुत्रों के मणि कांचन मोती आदि का स्वय अपहरण करता है दूसरे से अपहरण करवाता है और अपहरण करने वाले का अनुमोदन करता है।
कोई मतिहीन कुछ भी विचार न करके अकारण ही श्रमणों या
અમેદન કરે છે. તે પાપીમાં મેટો પાપી ગણાય છે. તેજ બતાવે છે.ગાથાપતિ અથવા ગાથાપતિના પુત્ર ની ઉણૂશાળા યાવત્ ગર્દભશાળાને કાટાએ વિગેરેથી ઘેરીને તેને સ્વયં પિોતે જ આગથી બાળે છે. અથવા બીજા પાસે બળા છે. અને બાળવાવાળાનું અનુમોદન કરે છે. તે માટે પાપી કહેવાય છે.
કોઈ પાપી પિતાના કર્મના ફળને વિચાર કર્યા વિના જ ગાથા પતિ અથવા ગાથા પતિના પુત્રોના મણી, કાંચન-સનું મતી, વિગેરેનું સ્વયં અપહરણ (यारी) 3रे छे. अथवा पीनी पांसे, या। शवे छे. अथवा अ५४२५ કરવાવાળાનું અનુમંદન કરે છે. તે માટે પાપી કહેવાય છે.
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #262

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२५१ अकारणमेव 'तं जहा' तद्यथा-'समणाण वा-माहणाण वा' श्रमणानां वा माहनानां वा छत्तगंवा-दंडगं वा जाव चम्मछेयणगं वा' छत्रकं वा-दण्डकं वा यावत्-चमच्छेदनकं वा 'सयमेव' स्वयमेव 'अवहरइ जाव' अपहरति यावत् अन्येनाऽपि अपहारयति, तथाकुर्वन्तमन्यम् 'सरणुजाणइ' समनुजानाति अनुमोदनां करोतीति 'से महया जाव उवक्खाइत्ता भवइ' समहद्भिःपापकर्मभिरात्मान मुपख्यापयिता भवति, पापिष्ठत्वेन लोके स्वात्मनोऽपकीति विस्तारयतीति ‘से एगइओ' स एकतयः कश्चित् पुरुषः 'समण वा माहणं वा दिस्सा' श्रमणं वा माहनं वा दृष्ट्वा 'नानाविहेहिं पावक्रम्मेहिं' नानाविधैः-अनेकप्रकारकैः पापकर्मभिः 'अताणं' आत्मानम् 'उवक्खाइचा भवई' उपख्यापयिता भवति 'अदुवा' अथवा.'णं अच्छराए आफालिता भवई' अप्सर. स छोटिकायाः आस्फालयिता भवति (चुटकीति प्रसिद्धा) अस्सरसो जम्माकाले नृत्याऽभिनये वा करतलध्वनिकर्ता भवति-अथ उपसंहतः अप्सरसः छोटिकायाः आस्फालयिता वादको भवति । साधु दृष्ट्वा तर्जन्या तर्जयति 'अदुवा' अथवा 'फरुसं वादित्ता मवई' परुषं वादिता भवति-असभ्यवचनं वदति 'कालेणावि से अणुपविट्टस्स' कालेनापि गोचरी समये दैववशात्ताशपुरुषगृहमनुपविष्टस्य भिक्षापयोजनायाऽऽगतस्य साधोः काले भिक्षार्थमागताय साधवे 'असणं वा पाणं वा ब्राह्मणों के छाते, डंडे यावत् चर्मछेदनक को स्वयं हरण कर लेते हैं, दूसरे से हरण करवाते हैं या हरण करने वाले का अनुमोदन करते हैं वे घोर पाप का आचरण करके अपने को पापी के रूप में प्रसिद्ध करते हैं।
कोई पापी श्रमण या माहन को देख कर उनके प्रति नाना प्रकार के पापमय आचरण करते हैं और अपने को पापी के रूप में प्रख्यात करते हैं। वे साधु को देखकर तर्जनी उंगली से धमकाते हैं-सामने से चले जाने को कहते हैं, असभ्य वचनों का प्रयोग करते है, भिक्षा के समय पर भाग्य से घर में भिक्षा के हेतु आये हुए साधु को
કઈ મંદ બુદ્ધિવાળો પુરૂષ વગર વિચાર્યું જ વિના કારણ શ્રમણ અથવા બ્રાહ્મણોના છત્રી, ઇંડા, યાવત્ ચમ છેદનકને સ્વયં હરણ કરી લે છે. અથવા બીજાની પાસે હરણ કરાવે છે. અથવા હરણ કરવાવાળાનું અનુમોદન કરે છે. તેઓ ઘોર પાપનું આચરણ કરીને પિતાને પાપીપણાથી પ્રસિદ્ધ કરે છે.
કઈ પાપી શ્રમણ અથવા માહનને-બ્રાહ્મણ જોઈને તેઓ પ્રત્યે અનેક પ્રકારના પાપ ગ્રુક્ત વ્યવહાર કરે છે, અને પોતાને પાપી રૂપે પ્રસિદ્ધ કરે છે. તેઓ સાધુને તર્જની આંગળીથી ધમકાવે છે. પિતાની સામેથી ચાલ્યા જવાનું કહે છે. અસભ્ય વચનને પ્રયોગ કરે છે. આહારના સમયે ભાગ્યવશાત્ ઘર
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #263

२५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
जाव णो दवावेना भवई' अशनं वा-भोजनन् पानं वा जलं यावन्नो दापयिता भवति, नो ददाति कथमपि-इति, 'जे इमे भवंति वोनमंता भारकंता अलसगा वसलगा किवणगा समणगा पन्धयंति' ते दुर्मेधसः इत्थं कथयन्ति साधु दृष्ट्वा, ये इमे भवन्ति विद्यन्ते व्यन्नमन्तः, भाराक्रान्ताः-अलसका:-आलस्यवन्तः वृषलका:नीचाः कृपणका:--श्रमणकास्ते इमे कर्म मयाद गृहं परित्यज्य श्रमणाः सन्तः प्रत्र. जन्ति-साधवो भूत्वा सुखमिच्छन्तो भवन्ति । न इमे वस्तुतो वैरग्यपूर्षिका प्रत्र. ज्या नीतवन्तः, कार्यभयादेव प्रत्रज्यां प्राप्तान्तः 'ते इणमेव जीवितं संपडिबूहेंति' ते इदमेव जीवितं धिगजीवितं निन्दितजीवनमेव संप्रति वृहन्ति, साधुद्रोहमय जीवनमेव साधुनीवनं मन्यन्ते । इत्थंभूतास्ते 'नाइ ते परलोगस अट्ठार किंचिवि. सिलीसंति' नाऽपि ते परलोकस्यार्थाय किश्चिदपि श्लिष्यन्ति, किमपि कार्य तपोदानादि न कुर्वन्ति, 'ते' ते इत्थं भूताः परलोककार्यविरताः 'दुक्खंति' दुःख्यन्ति-मरणलक्षणदुःखं प्राप्नुवन्ति, ते सोयंति' ते शोचन्ति-दीनतां प्राप्नुवन्ति, 'ते जूरंति' ते जूरयन्ति-पश्चात्तापं लभन्ते ते तिप्पंति' ते तिप्यन्ति-शोकातिरेकेणाश्रुलालादिक्षरणं प्राप्नुवन्ति 'ते पिटुंति' ते पीड्यन्तेअशन, पान, खादिम और स्वादिम नहीं देते हैं, परन्तु ऐसा कहते हैं कि-ये बोझा ढोने वाले, आलसी, नीच, एवं कृपण हैं । कार्य करने से भयभीत होकर घर छोड कर साधु हो गए हैं और मौज उड़ाना चाहते हैं। उन्होंने वास्तव में वैराग्य से दीक्षा नहीं ग्रहण की है, कर्तव्य से डर कर साधुवेष पहन लिया है। इस प्रकार कहकर वे साधुओं के द्रोही अपने धिक् जीवन को ही उत्तम जीवन समझते हैं। वे परलोक के हित के लिए तपस्या दान आदि कुछ भी धर्म कर्म नहीं करते हैं । जब मृत्यु समीप आ जाती है तो शोक करते हैं-दीन बन जाते हैं, झूरते हैं, आंसू बहा-बहा कर रोते हैं, संताप का अनुभव પર ભિક્ષા માટે આવેલા સાધુને અશન, પાન, ખાદિમ અને સંવાદિમ આપતા નથી. પરંતુ એવું કહે છે કે-આ બે ઉપાડવાવાળા આળસુ, નીચ, અને કંજસ છે. કામ કરવાથી ડરીને ઘર છોડી સાધુ બની ગયા છે. અને માજ મજા કરવા ચાહે છે. તેઓએ વાસ્તવિક રીતે વૈરાગ્યથી દીક્ષા ગ્રહણ કરેલ નથી. કર્તવ્યથી ડરીને સાધુવેશ પહેરી લીધું છે. આ પ્રમાણે કહીને સાધુ
ને દ્રોહ કરવાવાળા એવા તેઓ પોતાના ધિક્કારવાને એગ્ય એવા જીવનને ઉત્તમ માને છે. તેઓ પરલોકના હિત માટે તપસ્યા, દાન, વિગેરે કંઇ પણ ધર્મ કાર્ય કરતા નથી, અને જ્યારે મૃત્યુ નજીક આવી જાય છે, ત્યારે શેક કરે છે દીન-ગરીબ બની જાય છે. પૂરે છે, આંસુ પાડી પાડીને રડે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #264

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् शरीरतापं पाप्नुवन्ति 'ते परितप्पति' ते परितप्यन्ति-परितापमनुभवन्ति-परकृत. दुःखैः 'ते दुक्खण-जूरण सोयण-तिप्पण-पिट्टण-परितिप्पण-वह-बंधण-परिकिलेसाओ अप्पडिविरया भवई' ते दुःखन-जूरण-शोचन-तेपन-पीडन-परितापन-वध-बन्धन-परिक्लेशेभ्योऽपतिविरता भवन्ति, एभ्यो दु खेभ्यः कदाचि दपि निवृत्ता न भवन्ति-चातुर्गतिकसंसारे परिभ्रमन्ति ते महया आरंभेणं' ते महता आरम्भेण-पाणिघातरूपेण ते 'महया समारंभेग' महता समारम्भेणमाणितापरूपेण 'ते महया आरंभसमारंभेग' ते महयामारम्भसमारम्माभ्याम् 'विख्वरूवेहि' विरूपरूपैः-अनेकप्रकारकैः ‘पावकिच्चेहि' पापकृत्यैः "उरालाई माणुस्सगाई' उदाराणामतिविस्तृनानां मानुष्यकानां-मनुष्यसम्बन्धिनाम् ‘भोग भोगाई भोग भोगानाम् 'भुजित्तारो भवति' भोक्तारो भवन्ति तमेव मनुष्यसम्बन्धि भोगप्रकारमिह दर्शयति-तंजहा' तद्यथा-'अन्नं अन्नकाले' अन्नोपभागसमये भोजनकालेऽन्नं प्राप्नुवन्ति 'पाणं पाणकाले' पानं-पानीयं पानकाले 'वत्थं वस्थकाले' वस्त्रं वस्त्रकाले 'लेणं लेणकाले' लयनं-गृहं लयनकाले 'सयणं सयण काले' शयनं-शय्या-शयनकाले भुनन्ति, 'सपुवावरं च णं हाए कयबलिकम्मे सपूर्वापरं च खलु स्नातः कृतवलिकर्मा पातमध्याह्ने सायं च स्नानादिकं विधाय करते हैं। वे दुःख, झूरण, शोक, रुदन, पिट्टन, परितापन, वध, बन्धन आदि क्लेशों से मुक्त नहीं होते हैं । चतुर्गतिक संसार में परिभ्रमण करते हैं । महान् आरंभ-जीवघात से, महान समारंभ-प्राणातिपात से
और महान् आरंभ-समारंभ से, विविध प्रकार के पापकृत्य करके मनुष्य संबंधी उदार भोग भोगते हैं। वे भोग इस प्रकार हैं-भोजन के समय भोजन करते हैं पानी के समय पानी पीते हैं, वस्त्र के समय वस्त्र, गृह के समय गृह, और शय्या के समय शय्या का उपभोग करते है। प्रातः काल मध्याह्न और सायंकाल स्नान करके काक आदि को છે. તેઓ સંતાપને અનુભવ કરે છે. બીજાએ કરેલા તાપ-દુઃખનો અનુભવ अरे छे. तेमे हुम, जु२५ शे१४, ३६न, पिट्टन, परिता५, १५, स-पन, વિગેરે કલેશથી મુક્ત થતા નથી. ચાર ગતિવાળા સંસારમાં ભટક્યા કરે છે. મહાન આરંભ-જીવઘાતથી, મહાન્ સમારંભ પ્રાણાતિપાતથી, અને મહાન આરંભ સમારંભથી અનેક પ્રકારના પાપકૃત્ય કરીને મનુષ્ય સંબંધી ઉદાર ભેગે ભેગવે છે. તે ભેગે આ પ્રમાણે છે.-ભજનના સમયે ભોજન કરે છે, પાણીના સમયે પાણી પીવે છે. વસ્ત્રના સમયે વસ્ત્ર, ઘરના સમયે ઘર. અને શય્યાના સમયે શાને ઉપગ કરે છે, સવાર સાંજ અને મધ્યાહુ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #265

२५४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कृतं वलिकर्म-काकाद्यर्थ दत्तान्नभागो येन स कृतबलिकर्मा 'कयकोउयमंगलपायच्छित्ते' कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः - कृनानि कौतुकानि मसतिलकादीनि मङ्गलं दध्यक्षतादि, प्रायश्चित्तं-दुःस्वप्नादि प्रतिघातत्वेनाऽवश्यकरणीयत्वात् येन स कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्तः 'सिरसा हाए' शिरसा स्नातः 'कंठे मालाकडे' कण्ठे माला. कृत्-कृतकण्ठमाल: 'आविद्धमणिसुवन्ने' आविद्धमणिसुवर्ण:-भाविद्ध-परिधृते शरीरे मणिसुवर्णे येन स तथा, 'कप्पियमालामउली' कल्पितमालामुकुटी-कल्पितः-परिधृतः मालाप्रधानो मुकुटो येन स तथा, स्नानादिकं कृत्वा सुवर्णाऽलङ्कारालङ्कृत:मालानिर्मितमुकुटवान् भवति 'पडिबद्धसरीरे' प्रतिबद्धशरीर:-दृढावयवकायो युवा हृष्टपुष्टात 'वग्धारियसोणिसुत्तगमल्लदामकलावे' पतिलम्बितश्रोणिसूत्रकमाल्यदामकलापः कटयाश्रोणिमूत्रं दधाति शिरसि च मालामयमुकुटं विभनि । 'अहतवत्थपरिहिए' अहतवस्त्रपरिहितः-अहतस्वच्छनवीनवस्त्रस्य धारको भवति । 'चंदणोक्खित्तगायसरीरे' चन्दनोक्षितगात्रशरीरः स्वकीयशरीरे चन्दनले कारयतः 'महइमहालियाए' महत्या विस्तीर्णायां 'कूडागारसालाए' कूटागारशालायाम 'महइमहालयंसि' महति महालये विस्तीर्णे 'सीहासणंसि' सिंहासने 'इस्थिगुम्मचलिभन्न भाग देते हैं। कौतुक, मंगल और प्रायश्चित्त करते हैं अर्थात् मस-तिलक आदि करते हैं, दधि-अक्षत आदि का मंगल करते हैं,
और दुःस्वप्न आदि के फल को नष्ट करने के लिए प्रायश्चित्त कर्म करते है। शिर में माला युक्त मुकुट धारण किये हुए, एवं कंठ में रत्नों
और स्वर्ण के आभूषण धारण किये हुए होते हैं । दृढ शरीर वाले अर्थात् तरुण होते हैं, कमर में कंदोरा पहनते हैं, मस्तक पर माला मय मुकुट पहनते हैं, कोरे और स्वच्छ वस्त्र धारण करते हैं। उनके शरीर पर चन्दन का लेप किया जाता है। तत्पश्चात् वे अत्यन्त विशाल कूटा. गार शाला में रक्खे हुए विस्तीर्ण सिंहासन के ऊपर बैठकर रमणी કાળે સ્નાન કરીને કૌતુક, મંગળ અને પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે. અર્થાત્ મસી (મશ) તિલક વિગેરે કરે છે. દહિં અક્ષત વિગેરેથી મંગલ કાર્ય કરે છે અને દુઃસ્વપ્ન વિગેરેના ફળને નાશ કરવા માટે પ્રાયશ્ચિત્ત કર્મ કરે છે. મસ્તક પર માળા યુક્ત મુકુટ ધારણ કરેલા હોય છે. તથા કંઠમાં રત્ન અને સેનાના ઘરેણાઓ ધારણ કરેલા હોય છે, મજબૂત શરીરવાળા અર્થાત્ યુવાન હોય છે, કેડે કંદારો પહેરે છે. માથા પર માળાથી યુક્ત મુગુટ પહેરે છે. કેરા અને સ્વચ્છ વસ્ત્રો ધારણ કરે છે તેના શરીર પર ચંદનને લેપ કરેલ હોય છે. તે પછી તેઓ અત્યંત વિશાળ એવી કુટા ગાર શાળામાં રાખેલાં મોટા સિંહાસન પર બેસીને સ્ત્રી સમૂહથી સેવાય છે.
श्री सूत्रता। सूत्र : ४

Page #266

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२५५
"
--
संपवुिडे' स्त्रीगुल्म संपरिवृतः, स्त्रीसमुदायैः संसेवितो भवति । 'सच्चराणं' सर्व रात्रेण 'जोइणा' ज्योतिषा 'झियायमाणेणे' ध्मायमानेन 'महया हयनहगीय - वाइयतंतीतलतालतु डियघणमुगपदुपवाइयरवेणं महताहतनाव्यगीतवादित्रतन्त्रीतलतालत्रुटिकघनमृदङ्गपदुपवादितरवेण तत्र - नाट्य-लोकप्रसिद्धं गोतमपि लोकप्रसिद्धमेव, वादित्रं वाद्यविशेषः तन्त्री-वीणा तलतालो हस्ततालः त्रुटितं वादित्रं घनमृदङ्गः-- पटहः प्रत्येकं समासः ते पटुभिः पुरुषैः प्रवादिता स्तेषां महता रवेण शब्देन 'उरालाई ' उदारान् - अत्युतान् 'माणुस्साई ' मानुष्यान् - मनुष्य सम्बन्धिनः 'भोगभोगाई' भोग्यभोगान्-शब्दादिकान् 'भुजमाणे' भुञ्जानः 'विहरइ' विहरति । एतशो राजस्थानीयसुखासीनो यदा किमप्याज्ञापयति तदैव किङ्कराः सर्वे उपस्थिता भवन्ति तथाऽऽज्ञानुरोधेन कार्ये कुर्वन्ति इति तद्दर्शयति 'तस्स णं गमवि आणवेमाणस्स' तस्य खलु पूर्वोक्तपुरुषैकमपि पुरुषमाज्ञापयतः - आज्ञां कुर्वतः 'जाव' यावत् ' चत्तारि पंच जणा अबुता चैव अन्भुदेति' एके पुरुषे आज्ञप्ते सति द्वौ त्रयः - चत्वारः पञ्च वा अनुक्ताः - अनाज्ञप्ता एव पुरुषा अभ्युतिष्ठन्ति, यद्यपि कार्यवशाद् एकमाज्ञापयति तथापि अनाज्ञप्ताः - अनाहूता बहवः कार्यायोपसमूह के द्वारा सेवित होते हैं। वहां रात भर दीपकों का प्रकाश रहता है। नृत्य और गान होता है। जोर-जोर से बीणा, मृदंग ढोल और हाथ की तालियों की ध्वनि होती है। इस प्रकार श्रेष्ठ से श्रेष्ठ मनुष्यसंबंधी कामभोगों को भोगते रहते हैं।
-
इस प्रकार राजसी सुख भोगने वाला पुरुष जब किसी किंकर को आज्ञा देता है तो उसी समय सारे किंकर उपस्थित हो जाते हैं और उसकी आज्ञा के अनुसार कार्य करते हैं। यही बात आगे दिखालाई जाती है- पूर्वोक्त सुखों को भोगने वाला जब एक किंकर पुरुष को बुलाता है तो यावत् एक के बदले चार-पांच पुरुष बिना बुलाये ही ત્યાં આખી રાત દીવાઓના પ્રકાશ રહે છે. નૃત્ય અને ગાન થાય છે. જોર જોરથી વીણા, મૃદગ, ઢાલ અને તાળીયાને અવાજ થતા રહે છે. આ રીતે ઉત્તમમાં ઉત્તમ મનુષ્ય સમ`ધી કામભોગાને ભાગવતા રહે છે.
આ રીતે રાજસી સુખ ભાગવવાવાળા પુરૂષ જ્યારે કાઇ એક નોકરને આજ્ઞા કરે છે, તે તેજ વખતે બધા જ નાકરો ઉપસ્થિત થાય છે. અને તેની આજ્ઞા પ્રમાણે કાર્ય કરે છે. એજ વાત હવે આગળ ખતાવવામાં આવે છે. પૂર્વોક્ત સુખાને ભાગવવા વાળા પુરૂષ જ્યારે એક નાકરને પણ ખેલાવે તા યાવત એકને બદલે ચાર પાંચ પુરૂષ ખેલાવ્યા વિના જ હાજર થઈ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #267

२५६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स्थिताः भवन्ति, अभ्युत्थाय अनेके किं कुर्वन्ति तत्राह-'भण देवाणुप्पिया' भणत-कथयत हे देवानुपियाः : किं करेमो कि आहरेमो कि उवणेमो' कि कुर्मः, किमाहरामः, किमुपनयामा-किमानीय अयामः किं आचि. द्वामो' किमातिष्टामः-कस्मिन् कार्ये वामः किं भे हियं इच्छियं कि युमा हितमिटम् 'भे' इति युष्माकम् 'किं भे आसगस्स सयई' किं युष्माकम् आस्यस्य स्वदते-किं भवतां मुखाय रोचते, 'तमेव पासित्ता' तमेव तादृशं पुरुषम् दृष्ट्वा 'अणारिया' अनार्याः ‘एवं वयंति' एवं वदन्ति 'देवे खलु अयं पुरिसे देवः खलु अयं पुरुषः 'देवसिणाए खलु अयं पुरिसे' देवस्नातक:- देवश्रेष्ठः खलु अयं पुरुषः 'देवजीवणिज्जे खलु अयं पुरुषः' देवानां हि जीवना व्यतिगमयति 'अन्ने वि य ण उपजीवति' अन्येऽप्येनमुपजीवन्ति, अन्येऽपि बहवः एनमुपजीव्य अस्याऽऽधारेण स्वकीयजीवनयात्राम् आनन्दभागितया गमयन्ति 'तमेव पासित्ता आरिया वयंति' तमेव दृष्ट्वा आर्याः पुनरेवं वदन्ति भोगाद्यासक्तमानसं ते पुरुषविशेष यमनार्या: पुण्यफलभोक्तारं मन्यन्ते । 'अभिक्कंतकूरकम्मे खल्लु अयं पुरिसे' अयं पुरुषस्तुहाजिर हो जाते हैं और कहते हैं-हे देवों के प्यारे आज्ञा दीजिए क्या करें? क्या लावें? क्या अर्पण करें ? किस कार्य में लगे ! आपको क्या हितकर और क्या इष्ट है ? आपके मुख को क्या रुचिकर है ?
इस प्रकार के सुख भोगने वाले पुरुष को देख कर अनार्य लोग ऐसा कहते हैं- यह पुरुष तो देव है ! देव ही क्या, देवों में भी श्रेष्ठ है, यह दिव्य जीवन व्यतीत कर रहा है ! इसके सहारे दूसरे भी बहुत
से लोग गुलछरे उड़ा रहे हैं-सुखपूर्वक जीवन यापन कर रहे हैं ! किन्तु उसी भोगासक्त पुरुष को देख कर आर्य जन इस प्रकार कहते हैं-यह पुरुष अत्यन्त ही कर कर्म करने वाला है ! यह बड़ा ही જાય છે. અને કહે છે કે-હે દેવના પ્યારા ! આજ્ઞા આપો અમે શું કરીએ? શું લાવીએ? શું અર્પણ કરીએ? શું કાર્યમાં લાગીએ? આપને શું હિતકર અને ઈષ્ટ છે? આપના મુખને શું ગમશે?
આવી રીતના સુખને ભોગવવા વાળા પુરૂષને જોઈને અનાર્ય લેક એવું કહે છે–આ પુરૂષ તે દેવ છે, દેવજ શું? દેથી પણ ઉત્તમ છે. આ દિવ્ય જીવન વિતાવી રહેલ છે. તેની સહાયથી બીજા પણ ઘણું લોકે મજા ઉડાવી રહ્યા છે. એટલે કે સુખી જીવન વીતાવી રહેલ છે.
પરંતુ એ ભેગાસક્ત પુરૂષને આર્ય જ્યારે એવું કહે છે કે – આ પુરૂષ ક્રૂર કર્મ કરવાવાળે છે. આ ઘણે જ ધૂર્ત છે. આ પિતાની રક્ષામાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #268

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२५७ अभिक्रान्तद्रूरकर्मा, अत्यन्तमेव क्रूर कर्म करोति, 'अतिधुत्ते अइआयरक्खे दाहिण गामिए नेरइए कण्हपक्खिए' अतिधूतॊऽत्यात्मरक्षका-दक्षिणगामी नरयिका-कृष्णपाक्षिकः, अर्द्धपुद्गलपरावर्तनकालाधिकः संसारो वर्तते स कृष्णपाक्षिकः कथयते 'आगमिस्साण' आगमिष्यतिकाले 'दुल्लहबोहियाए' दुर्लभवोधिका भविस्सई' भविष्यति, 'क्रूरकर्मणि सदैव न्याप्तत्वाद् भविष्यकाले कथमप्ययं न सुखभाकस्यात् तथा दुर्लभबोधिरपि भविष्यति । सुलभबोधित्वं नासादयिष्यति, अधर्ममयजीवनात् 'इच्चेयस्स' इत्येतस्य 'ठाणस्स' पूर्वोपदर्शितमानुष्यसुखस्थानस्य 'वेगे' एके-केचन मन्दबुद्धयः 'उटिया' उत्थिताः-भिक्षार्थ कृतप्रयत्ना अपि 'अमि. गिमंति' अभिगृध्यन्ति-केचिद् मन्द बुद्धयो मोक्षाय समुत्थिता अपि पूर्वोक्तस्थानमभिलषन्ति, तद्विषयकस्पृहां कुर्वन्ति 'वेगे अणुट्टिया अभिगिज्झंति' एके अनुस्थिता:-गृहस्था अपि अभिगृध्यन्ति-इदं सुखस्थानमभिलषन्ति-'वेगे' एके 'अभिझंझाउला' अभिझझाकुला:-तृष्णातुराः 'अभिगिझंति' अभिय. धृत हैं ! यह अपनी रक्षा में तित्पर रहता है ! यह दक्षिण दिशा के नरक में जाकर उत्पन्न होने वाला है ! यह कृष्ण पाक्षिक है अर्थात् अर्द्ध पुदगल परावर्तन में भी इसका जन्म-मरण का प्रवाह समाप्त होने वाला नहीं हैं ! यह दुर्लभषोधि होगा सदैव क्रूर कृत्यों में संलग्न रहने के कारण यह भविष्यत् काल में किसी भी प्रकार सुखी होने वाला नहीं है ! इसको सरलता से सम्यक्त्व मिलने वाला नहीं है, क्योंकि यह अधर्ममय जीवन जी रहा है !
कोई-कोई मूर्ख पुरुष गृहत्यागी होकर और मोक्ष के लिए प्रयत्नशील होकर भी पूर्वोक्त सुख स्थान की इच्छा करते हैं और कोई-कोई गृहस्थ भी उसकी अभिलाषा करते हैं । तृष्णा से आतुर लोग इस
તત્પર રહે છે. આ દક્ષિણ દિશાના નરકમાં જઈને ઉત્પન્ન થવાવાળે છે, આ કૃષ્ણ પાક્ષિક છે, અર્થાત્ અર્ધ પુદ્ગલ પરાવતમાં પણ તેના જન્મ મરણને પ્રવાહ સમાપ્ત થવાવાળા નથી. આ દુર્લભ ધી થશે. હંમેશાં ક્રરકમૅમાં લાગી રહેવાથી આ ભવિષ્ય કાળમાં કઈ પણ પ્રકારથી સુખી થવાના નથી, તેને સરલતાથી સમ્યકત્વ મળવાનું નથી. કેમકે આ અધર્મમય જીવન જીવી રહ્યા છે.
કઈ કઈ મૂર્ણ પુરૂષ ગૃહત્યાગી થઈને અને મેક્ષ માટે પ્રયત્ન શીલ થઈને પણ પૂર્વોક્ત સુખસ્થાનની ઈચ્છા કરે છે. અને કેઈ કેઈ ગૃહસ્થ પણ તેની ઈચ્છા કરે છે. તૃષ્ણથી આતુર લેકે આ સુખ સ્થાનની કામના
स० ३३
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #269

२५८
सूनहतामसूत्रे ध्यन्ति-विषयसुखानि अभिलपन्ति । एवं रसगौरवम् ऋद्विगौरवं सातागौरवं वाभिलपन्ति । वस्तुतः 'एसठाणे अणारिए' एतत्-पूर्वोक्तं विषयोपप्लुतं स्थान मनार्यम्-अत्यन्तमेवाऽशोभनम् 'अकेवले' अकेवलम्, न यत्र भवति केवलज्ञानम् पतत्स्थानासीना कथमपि केवलज्ञान नमाप्नोति अपडिपुन्ने' अप्रतिपूर्णम्-भात्यन्तिकसुखरहितम् 'अणेयाउए' अनैयायिकम्-न न्यायो विद्यतेऽस्मिन स्थाने 'असमुदे' असंशुद्धम्, अत्र शुचित्वं नास्ति प्राणातिपातादिसङ्करात् । 'असल्लगत्तणे' अशल्यकर्ननम्-कर्मरूपं शल्यं नात्र कर्त्यते-कर्मणो निराकरणं न भवति । 'असिदिमग्गे' असिद्धिमार्ग:-सिद्धेरविचलमुखमाप्ते मार्गभूतं नैतत् स्थानम् 'अमुत्तिमग्गे अनिमार्ग:-अभिहितार्थकर्ममहीणमपि नाऽनेन मार्गेण माप्यते। 'अनिव्याणमग्गे' अनिर्वाणमार्ग:-नायं निर्वाणस्य-परमसुखस्य मार्गः 'अणिज्जाणमग्गे' अनिर्याण. मार्गः-नायं निर्याणस्य सकलकर्मणः आत्मनिःसरणस्य मार्गोऽपि । 'असम्बदुक्स्व. प्पहीणमग्गे' असर्वदुःखपहीणमार्गः-सर्वदुःखानां विनाशजनकमपि न, 'एगंतमिच्छे एकान्तमिथ्या-एकान्ततो मिथ्याभूतं स्थानम् 'अपाहु' असाधु-अशोमनमिदं सुखस्थान की कामना करते हैं एवं रस ऋद्धि-सातागौरव चाहते हैं ! किन्तु वास्तव में यह स्थान अक्षय अर्थात् अधम है, केवलज्ञान से रहित है अर्थात् इस विषय-विलास के स्थान में रहने वाला पुरुष कदापि केवलज्ञान प्राप्त नहीं कर सकता। यह आत्यन्तिक सुख से रहित है, न्याययुक्त नहीं है, प्राणातिपात आदि पापों के सम्पर्क के कारण अशुद्ध है, कर्म रूप शल्य को काटने वाला नहीं है, असिद्धि का मार्ग है अर्थात् अनन्त अविचल सुख की प्राप्ति का विरोधी है, मुक्तिका मार्ग नहीं है निर्माण-परम शांति का मार्ग नहीं है, निर्याण का मार्ग नहीं है, सकल दुःखों के विनाश का मार्ग नहीं है, यह एकान्त रूप से मिथ्या है, अशोभन है। यह प्रथम अधर्मपक्ष-पुण्डरीक प्रकरण કરે છે, અને રસ, અદ્ધિ સાતા ગૌરવની ઈચ્છા રાખે છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આ સ્થાન અનાર્ય અર્થાત અધમ છે. કેવળજ્ઞાન વિનાનું છે. અર્થાત્ આ વિષય વિલાસના સ્થાનમાં રહેવાવાળે પુરૂષ ઠઈ પણ વખતે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી આ આત્યંતિક સુખથી રહિત છે ન્યાય યુક્ત નથી પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપના સંપર્કથી અશુદ્ધ છે. કર્મ રૂપ શલ્યને કાપવા વાળા નથી, અસિદ્ધિના ભાગ રૂપ છે. અર્થાત્ અનંત અવિચલ સુખની પ્રાપ્તિના વિધી છે. મુક્તિનો માર્ગ નથી, નિર્વાણ પરમશાંતિને માર્ગ નથી. નિર્માણને માર્ગ નથી. સકળ દુઃખોના વિનાશને માર્ગ નથી, આ એકાન્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #270

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
स्थानम् ‘एस खलु' एवः खल्ल 'पढभरस' प्रथमस्य 'ठाणस्स' स्थानस्य अधम्मपक्खस्स' अधर्मपक्षस्य-पुण्डरीकाकरणस्य 'विभंगे एबमाहिए' विभङ्गो-विचार आख्यातः, सर्वथा दुःखानतिक्रमणात्, विदुषा एतत् स्थानं कदापि न पार्थानीयम् किन्तु-इतो विरक्तिरेव करणीयेति भावः ।।सू०१७:२३
मूलम्-अहावरे दोच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एकमाहिज्जइ, इह खलु पाईणं वा पडीणं वा उदीणं वा दाहिणं वा, संतेगइया मणुस्ता भवंति, तं जहा-आरिया वेगे-अणारिया वेगे उच्चागोया वेगे णीया गोया वेगे कायमंता वेगे हस्तमंता वेगे सुवन्ना वेगे दुवन्ना वेगे सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे, तेसिं च णं खेत्तवत्थूणि परिग्गहियाई भवंति, एसो आलावगो जहा पोंडरीए तहा णेयव्वो, तेणेव अभिलावेण जाव सव्वावसंता सव्वत्ताए परिनिव्वुडे त्ति बेमि। एस ठाणे आरिए केवले जाव सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे एगंतसम्म साहु, दोच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए ॥सू०१८॥३३॥
छाया-अथाऽपरो द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपक्षस्य विभङ्गा एव माख्यायते, इह खलु प्राच्यां वा प्रतीच्यां वा उदीच्यां वा दक्षिणस्यां वा सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति, तद्यथा-आर्या एके-अनार्या एके-उच्चगोत्रा एके नीचगोत्रा एकेकायवन्त एके-हस्ववन्त एके -सुवर्णा एके-दुर्वर्णा एके मुरूपाएके-दुरूपाएके, तेषां च खलु क्षेत्रवास्तुनि परिगृहीतानि भवन्ति, एष आलापको यथा पौण्डरीके तथा नेतव्या, तेनैवामिलापेन यावत् सर्वोपशान्ताः सर्वात्मतया परिनित्ता इति ब्रवीमि । एतत् स्थानमायें केवलं यावत् सर्वदुःखपहीणमार्गम् एकान्तसम्यक् साधु, द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपक्षस्य विभङ्ग-एबमाख्यातः ॥मू०१८-३३॥ का विचार कहा गया है। ज्ञानी पुरुष को इस स्थान की कदापि इच्छा करनी नहीं चाहिए किन्तु इससे विरक्ति ही करनी चाहिए ॥१७॥ રૂપથી મિથ્યા છે. અશોભન છે. આ પહેલા અધર્મ પક્ષ-પુંડરીક પ્રકરણને વિચાર કહેલ છે. જ્ઞાની પુરૂએ આ સ્થાનની ઈચ્છા કઈ કાળે કરવી ન જોઈએ. પરંતુ આનાથી વિરકત જ રહેવું જોઈએ. પ્રસૂ. ૧ળા
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #271

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका - अधर्मपक्षस्य निरूपणं कृतं सम्प्रति-धर्मपक्षं निरूपयितुमाह'अहावरे' इत्यादि । 'अहावरे' अथाऽपरः 'दोच्वस्स ठाणस्स 'धम्मपक्श्वस्स' द्वितीयस्य स्थानस्थ- पुण्डरीकमकरण धर्मपक्षस्य 'विभंगे एवमाहिज्जइ' विभङ्गःविचारः एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण आख्यायते, 'इह खलु पाईनं वा' प्राच्यां पूर्वस्यां दिशि वा 'पडी वा' प्रतीच्यां पश्चिमायां वा 'उदीणं वा' उदीच्याम् - उत्तरदिशि वा 'दाहिणं वा' दक्षिणस्यां दिशि वा 'संतेगइया मणुस्सा भवंति' सन्त्येकतयेअनेकप्रकारका मनुष्या भवन्ति 'तंजहा' तद्यथा-'आरिया वेगे' आर्याः सद्धर्माचरणशीला वा एके 'अणारिया वेगे' अनार्या वा एके 'उच्चागोया वेगे' उच्च गोत्रा वा एके उग्रवंश्याः 'णीयागोया वेगे' नीचगोत्रा वा एके- शूद्रादयः 'कायमंता वेगे समंतावेगे' कायक्तो दीर्घकाया वा एके, हस्ववन्तः - घुरीरा वा एके 'सुवन्ना वेगे' सुवर्णा :- सुन्दरवर्णवन्त एके, 'दुवन्ना वेगे' दुर्वर्णाः कुत्सितवर्णवन्त
-
२६०
O
'अहावरे दोच्चस ठाणस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-अधर्म पक्ष का निरूपण किया जा चुका है अब धर्म पक्ष का निरूपण करते हैं- अब दूसरे स्थान पुण्डरीक प्रकरण के धर्म पक्ष का विचार किया जाता है-इस लोक में पूर्व दिशा में पश्चिम दिशा में उत्तर दिशा में और दक्षिण दिशा में अनेक प्रकार के मनुष्य होते हैं । वे इस प्रकार हैं- कोई आर्य अर्थात् समीचीन धर्म का आचरण करने वाले और कोई अनार्य होते हैं, कोई उच्च गोत्री होते हैं कोई नीच गोत्री शूद्रा दिक होते हैं, कोई लम्बे शरीर वाले तो कोई छोटे शरीर वाले होते हैं, कोई सुवर्ण वाले तो कोई दुर्वर्ण वाले होते हैं, कोई सुन्दर रूप वाले
'अहावरे दोच्चरस ठाणस्स' धत्याहि
ટીકા”—અધમ પક્ષનું નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયુ છે, હવે ધર્મ પક્ષનું” નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.—હવે બીજા સ્થાન પુ'ડરીક પ્રકરણના ધર્મ પક્ષના વિચાર કરવામાં આવે છે.
આ લેકમાં પૂર્વ દિશામાં પશ્ચિમ દિશામાં, ઉત્તર દિશામાં, અને દક્ષિણ દિશામાં અનેક પ્રકારના મનુષ્યા હોય છે, તે આ પ્રમાણે છે. કાઈ આય અર્થાત્ સમીચીન ધર્મનું આચરણ કરવાવાળા, અને કાઇ અના ડાય છે. કાઇ ઉચ્ચ ગેાત્રવાળા હાય છે. કાઈ નીચ ગાત્રવાળા દ્રાદિક હાય છે. કાઈ નાંખા શરીરવાળા હાય છે. તે કોઇ ટુંકા શરીરવાળા હાય છે. કોઈ સારા વણુ વાળા તા કાઈ કદરૂપા હાય છે. કોઈ સુંદર રૂપવાળા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #272

२६१
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् एके 'सुरूवा वेगे दुरूवा वेगे' सुरूपाः-सुन्दराकृतयः एके, दुरूपा:-कुत्सिता. कृनय एके 'तेसिं च णं खेत्तवत्थूनि परिगहियाई भवंति' तेषां च खलु-आर्यादीनां क्षेत्रवास्तूनि-क्षेत्रमन्दिराणि परिगृहीतानि भवन्ति 'एसो आलावगो जहा पोंडरीए तथा णेपब्वो' एष आलापको यथा पौण्डरीके पुण्डरीकपकरणे कथितस्तथैव तेनैव प्रकारेण नेतव्यः-इहापि वक्तव्यः विशेषस्तु पुण्डरीकाकरणे द्रष्टव्यः 'तेणेव अभिलावेण जाव सव्योवसंता सव्वत्ताए परिनिव्वुडतिबेमि' तेनैव अभिलापेन प्रकारेण यावत् सर्वोपशान्ता सर्वकषायेभ्यो निवृत्ता स्तथा सर्वेन्द्रियविषयेभ्यो निवृत्ताः सर्वात्मतया परिनिवृत्ताः सर्वेभ्यः प्राणातिपातादि. भ्यो निवृत्ताः ते धर्मपक्षीयाः, इत्यह सुधर्मास्वामी ब्रवीमि-कथयामि यथा-भग वत्स्थाने, 'एम ठाणे आरिए केले जाव सम्वदुक्खपहीण मग्गे एगंतसम्मे साह' एतत्स्थानमार्यम्-आर्यपुरुषैः सेवितम्, केवलं-केवलज्ञानमापकम्, यावत्-प्रति पूर्ण नैयायिक संशुद्ध प्राणातिपातादिदोषवर्जितं शल्यकर्तनम्-कर्मरूपशल्यस्य विनाशकम्, सिद्धिमार्ग सिद्धेः पापकम् मुक्तिमार्ग-मुक्तिप्रापकम्, निर्वाणमार्गम्
और कोई कुरूप होते हैं। ये आर्य आदि मनुष्य क्षेत्र वास्तु आदि के परिग्रहवान होते हैं, इत्यादि आलापक जो पुण्डरीक के प्रकरण में कहा गया है, उसी प्रकार यहां भी कह लेना चाहिए । यावत् जिन्होंने अपनी सब इन्द्रियों को वशीभूत करलिया है, जो सब कषायों से निवृत्त हैं
और सब इन्द्रियविषयों से विमुख हैं, वे धर्म पक्षीय हैं, ऐसा श्री सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं। यह स्थान (धर्मपक्ष) आर्य पुरुषों द्वारा सेवित है, केवलज्ञान की प्राप्ति कराने वाला है, प्रतिपूर्ण है, न्याय युक्क है, प्राणातिपात आदि दोषों से रहित होने के कारण विशुद्ध है, शल्यों को नष्ट करने वाला अर्थात् कर्मों का विनाशक है, सिद्धि का मार्ग है, मुक्ति का मार्ग है, निर्वाण (मोक्ष) का मार्ग है, અને કેઈ કુરૂપ હોય છે. આ આર્ય વિગેરે મનુષ્ય ક્ષેત્ર, વાસ્તુ વિગેરેના પરિગ્રહવાળા હોય છે. વિગેરે આલાપકે જે પુંડરીકના પ્રકરણમાં કહેલ છે, એજ પ્રમાણે અહિયાં પણ કહી લેવા જોઈએ. યાવત્ જેઓએ પિતાની સઘળી ઈન્દ્રિયોને વશ કરેલ છે, જે સઘળા કષાયથી નિવૃત્ત છે. અને સઘળી ઇદ્રિના વિષયોથી વિમુખ હોય છે. તેઓ ધર્મ ક્ષના છે. એ પ્રમાણે શ્રી સુધર્માસ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે. આ સ્થાન (ધર્મ પક્ષ) આર્ય પુરૂષો દ્વારા સેવિત છે. કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળું છે. પ્રતિ પૂર્ણ છે. ન્યાય યુક્ત છે. પ્રાણાતિપાત વિગેરે દોષોથી રહિત હોવાના કારણે વિશુદ્ધ છે. શલ્યોને નાશ કરવાવાળા અર્થાત્ કર્મોના વિનાશક છે. સિદ્ધિના ભાગ રૂપ છે. મુક્તિ માર્ગ છે. નિર્વાણ (મોક્ષ) ને માગ છે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #273

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अशेषकर्मक्षयात्मक निर्वाणस्य साधकम्, निर्माणमार्गम्, सर्वदुःख पहीण मार्ग-सर्वदुःखरहितमार्गम्, एकान्तसम्यकू साधु - अत्यन्तोत्तमम् एवं प्रकारेण 'दोच्चस्स ठाणra धम्मपक्स' द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपक्षस्य 'विभंगे एवमाहिए' विभङ्गो विचारः एवं पूर्वप्रदर्शितक्रमेण आख्यातः कथित इति ।। सू० १८ = ३३ ||
२६२
मूलम् - अहावरे तच्चस्स ठाणस्स मिस्सगस्स विभंगे एवमाहिज्जइ, जे इमे भवंति आरणिया आवसहिया गामणियंतिया कई रहस्या जाव ते तओ विप्पमुच्चमाणा भुज्जो पलसूयत्ताए तमुत्ताए पच्चायंति, एस ठाणे अणारिए अकेवले जाव असवदुक्खपहीणे मग्गे एगंतमिच्छे असाहू, एम खलु तच्चस्स ठाणस्स मिस्लगस्स विभंगे एवमाहिए ॥ सू० १९ ॥ ३४ ॥
छाया - अथाऽपर स्तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रकस्य विभङ्गः एवमाख्यायते ये इमे भवन्ति आरण्यका अवसथिकाः ग्रामान्तिकाः कचिद्राहसिकाः यावत् ते ततो विप्रमुच्यमाना भूयः एलमूकत्वाय तमस्त्वाय प्रत्यायन्ति । एतत्स्थानम् अनार्यम् अकेवलं यावद् सर्वदुःखमहीणमार्गमेकान्त मिथ्या असाधु । एष खलु तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रकस्य विभङ्ग एवमाख्यातः । सू० १९= ३४॥
टीका धर्माधर्म पोर्विभङ्गौ निरूपितौ सम्पति-तृतीयं मिश्रकस्थानं प्रद र्शयति- 'अहावरे' इत्यादि, 'अहावरे' अथापर : ' तच्चस्स' तृतीयस्य 'ठाणस्स' स्थानिर्माण (कर्म रहित होते) का मार्ग है, समस्त दुःखों का अन्त करने का मार्ग है, एकान्त सम्यक् है । इस प्रकार दूसरे स्थान अर्थात्, धर्मपक्ष का विचार कहा गया है ॥ १८ ॥
'अहावरे तच्चरस द्वाणस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-धर्म पक्ष और अधर्म पक्ष का विचार कहा जाचुका है । अब तीसरे मिश्रपक्ष का अर्थात् धर्माधर्म पक्ष को दिखलाते हैं- तीसरे નિર્માંશુ (કČરહિત થવાના) ના માગ રૂપ છે. સઘળા દુઃખના અંત કરવાના મારૂપ છે. એકાન્ત સમ્યક્ છે. આ રીતે ખીજા સ્થાન અર્થાત્ ધૂમ પક્ષના વિચાર કહેવામાં આવેલ છે. સૂ. ૧૮૫
'अहावरे तच्चरस ठाणरस' इत्यादि
ટીકા—ધર્મ પક્ષ અને અધમ પક્ષનું નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયેલ છે. હવે ત્રીજા મિથપક્ષના અર્થાત્ ધર્માધમ પક્ષના વિચાર બતાવવામાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #274

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२६३
ate 'मिस्area' मिश्रकस्य 'विभंगे एवमाहिज्जा' विभङ्गः- विचार एवमाख्यायते 'जे इमे भवंति' ये इमे भवन्ति 'आरणिया' आरण्यकाः- अरपये निवसन्त स्तापसाः 'आवसहिया' आवसथिकाः - गृहं निर्माय तत्र वसन्त स्तापसप्रभृतयः । 'ग्राम नियंतिया ' ग्रामान्तिकाः- ग्रामसमीपे निवासशीलाः 'कण्हुई रह स्सिया' क्वचि दाहसिका :- सामुद्रिका दिद्वारा रहस्यवार्त्ताकर्त्तारः 'जाव' यावत्-ते अनार्या विम नियमाः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु आसुरिकेषु किल्विषिकेषु उपपाचारो भवन्ति । 'ते तओ विश्वमुच्चमाणा' ते-तापस!ः मृत्वा किल्विषाः- देवा भवन्ति, ते तत्राsनेकप्रकारक भोगान् भुक्त्वा 'तओ' ततो देवलोकाद् विप्रमुच्यमाना:च्युताः सन्तः 'भुज्नो' भूप: 'एकमूयत्ताए' एलमूकरवाय- स्वाभाविकमूक भव नाप 'तसुताए' तमस्त्वाय -जन्मान्धत्वाय 'पञ्चायति' प्रत्यायान्ति मनुष्यलोके आगच्छन्ति 'एसठाणे अणारिए' एतत्स्थानमनार्थम् - आर्य पुरुषैरसेवितस्थानन् 'अकेवले' अकेवलम् - नैतत्स्थानं केवलज्ञानसमुत्पादकम् 'जाव' यावत् 'असभ्व दु पहोण मग्गे' असर्व दुःखपहीणमार्गः, न यत्र सर्वदुःखानां क्षयो भवति । 'एगंत
•
स्थान- मिश्रपक्ष का विचार इस प्रकार है
ये जो अरण्य में निवास करने वाले तापस हैं, जो घर बनाकर उसमें रहने वाले तापस आदि हैं, जो ग्राम के समीप वसने वाले तापस हैं, जो सामुद्रिक आदि द्वारा रहस्य मय वाते करनेवाले हैं अर्थात् गुप्त वार्त्तालाप किया करते हैं वे गलत मार्ग को अंगीकार किये हुए हैं। वे मृत्यु का अवसर आने पर मरण को प्राप्त होकर किल्विषी देवों में उत्पन्न होते हैं । ऐसे तापस जब किल्विषी देव पर्याय से च्युत होते हैं तो गूंगे के रूप में उत्पन्न होते हैं, जन्मान्ध होते हैं । यह स्थान भी आर्य पुरुषों द्वारा सेवित नहीं है, केवलज्ञान का जनक नहीं है यावत्
આવે છે—ત્રીજા સ્થાન-એટલે કે મિશ્ર પક્ષના વિચાર આ પ્રમાણે કહેલ છે. –જેએ આ જંગલમાં વસનારા તાપસે છે, જે ગામની નજીક વસનારા તાપસે! છે. જે ઘર મનાવીને વસનારા તાપસે છે. જે સામુદ્રિક લક્ષણ્ણા વિગેરે દ્વારા રહસ્ય ચુક્ત વાતા કરવાવાળા છે, અર્થાત્ ગુપ્ત વાર્તાલાપ કર્યો કરે છે. તેઓએ ખરાબ માગનું અવલમ્બન કરેલ છે. તે મૃત્યુના અવસર આવે ત્યારે મરણ પામીને કિષ્મિષીદેવ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એવા તાપસેા જ્યારે કલ્મિષીદેવપર્યાયથી સ્મ્રુત થાય છે, ત્યારે ગુગાના રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. જન્માંધ થાય છે, આ સ્થાન આય પુરૂષો દ્વારા સેવવાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #275

सूत्रकृतास्ते मिच्छे' एकान्तमिथ्या 'असाहु' असाधु-अशोभनम् 'एस खलु तच्चस ठाणस्स मिस्सगस्स' एष खलु तनीयस्य स्थानस्य मिश्रकस्य 'विभंगे एव माहिए' विभङ्गः -विचार एवमाख्यातः, अनाऽपि धर्मस्याऽल्पत्वात्-अधर्मस्य च बहुत्वात् विवेकवता त्याग एव करणीय इति । सू०१९-३४॥
मूलम्-अहावरे पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिज्जइ, इह खल्लु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवंति गिहत्था महिच्छा महारंभा महापरिग्गहा अधम्मिया अधम्माणुया अधम्मिट्ठा अधम्मक्खाई अधम्मपायजीविणो अधम्मपलोई अधम्मपलज्जणा अधम्मसीलसमुदायारा अधम्मेणं चेव वितिं कप्पेमाणा विहरति । हण छिंद भिंद विगत्तगा लोहियपाणा चंडा रुद्दा खुद्दा साहस्सिया उकुंचणवणमायाणियडिकूडकवडसाइसंपओगबहुला दुस्सीला दुव्वया दुप्पडियाणंदा असाहू सवाओ पाणाइवायाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए जाव सव्वाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए सव्वाओ इस स्थान के सेवन से समस्त दुःखों का अन्त नहीं हो सकता। यह एकान्त मिथ्या है, अशोभन है । ___ यह तीसरे मिश्रपक्ष का विचार कहा गया है । यह तीसरा पक्ष प्रथम अधर्मपक्ष के समान समग्र रीतिसे पापमय नहीं है, दूसरे धर्म पक्ष के समान एकान्त धर्ममय भी नहीं है। इसमें थोड़ा धर्म और बहुत अधर्म है, अतएव इसे मिश्रपक्ष कहा है। विवेकवान् पुरुष को इस पक्ष का भी त्याग कर देना चाहिए ॥१९॥
ચોગ્ય નથી. કેવળજ્ઞાન જનક નથી. યાવત્ આ સ્થાનના સેવનથી સઘળા
નો અંત થઈ શકતો નથી. તે એકાન્ત મિથ્યા અને અશોભન છે.
આ ત્રીજા મિશ્ર પક્ષનો વિચાર કહેવામાં આવેલ છે. આ ત્રીજો પક્ષ પહેલા અધર્મ પક્ષની માફક પૂરે પૂરો પાપમય નથી, બીજા ધર્મ પક્ષની જેમ એકાન્ત ધર્મમય પણ નથી, આમાં થોડો ધર્મ અને ઘણેખર અધર્મ છે. તેથી જ આને મિશ્ર પક્ષ કહેલ છે. વિવેકી પુરૂષે આ પક્ષને પણ ત્યાગ કરવો જોઈએ.N૧લા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #276

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
૨૬ कोहाओ जाव मिच्छादसणसल्लाओ अप्पडिविरया, सल्वाओ पहाणुम्मदणवष्णगगंधविलवणसदफरिसरसरूवगंधमल्लालंकाराओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए। सव्वाओ सगडरहजाण. जुग्गगिल्लिथिल्लिसंदमाणिया सयणासणजाणवाहणभोगभोय. णपवित्थरविहीओ अप्पडिविरिया जावज्जीवाए। सव्वाओ कय. विकामासद्धमासरूवग संववहाराओअप्पडिविरया जावज्जीवाए। सबाओहिरण्णसुवण्ण धणधण्णमणिमोत्तियसंखसिलप्पवालाओ अप्पडिविरया जावजीवाए सवाओ कूडतुलकूडमाणाओ अप्पडि. विरया जावज्जीवाए सव्वाओ आरंभसमारंभाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाओ सव्वाओ करणकारावणाओ अप्पडिविरया जाव. ज्जीवाए सव्वाओ पयणपयावणओ अप्पडिविरया जावजीवाए सव्वाओ कुदृणपिणतजणताडणवहबंधणपरिकिलेसाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए, जे जावण्णे तहप्पगारा सावजा अवीहिया कम्मंता परपाणपरियावणकरा जे अणारिएहिं कज्जति तओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए। से जहाणामए केइपुरिसे कलममसूरतिलमुग्गामासनिप्फावकुलत्थआलिसंदग पलिमंथगमाइएहिं अयंते कूरे मिच्छादंडं पउंति, एवमेव तहप्पगारे पुरिसजाए तित्तिरवट्टगलावगकवोयकविंजलमियमहिसवराहगाहगोहकुम्मसिरिसिवमाइएहिं अयंते रे मिच्छादंडं पउंजंति, जावि य से बाहिरिया परिसा भवइ, तं जहा-दासेइ वा पेसेड़ वा भयएइ वा भाइल्लेइ वा कम्मकरएइ वा भोगपुरिसेइ वा तेसि पि य णं अन्नयरंसि वा अहा लहुगंसि अवराहसि सयमेव
सु० ३४ श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #277

२६६
गरुयं दंडं निवत्तेइ, तं जहा-इमं दंडेह इमं मुंडेह इमं तज्जेह इमं तालेह इमं अदयबंधणं करेह इमं नियलबंधणं करेह इमं हड्डिबंधणं करेह इमं चारगबंधणं करेह इमं नियलजुयलं संको. चियं मोडियं करेह इमं हत्थछिन्नयं करेह इमं पायच्छिन्नयं करेह इमं कन्नछिन्नयं करेह इमं नक्क ओढ़ सीसमुहछिन्नयं करेह इमं वेयगछहियं अंगछहियं पक्खाफोडियं करेह इमं णयणुप्पाडियं करेह इमं दंसणुप्पाडियं वसणुप्पाडियं जिन्भुप्पांडियं ओलंबियं करेह घसियं करेह घोलियं करेह सूलाइयं करेह सूलाभिन्नयं करेह खारवत्तियं करेह वज्झवत्तियं करेह सीहपुच्छियगं करेह वसभपुच्छियगं करेह दवग्गिदड्ढयंग कागणिमंसखावियंगं भत्तपाणनिरुद्धगं इमं जावजीवं वहबंधणं करेह इमं अन्नयरेणं असुमेणं कुमारेणं मारेह । जा विय से अभितरिया परिसा भवइ, तं जहा-मायाइ वा पियाइ वा भायाइ वा भगिणीइ वा भज्जाइ वा पुत्लाइ वा धूताइ का सुण्हाइ वा, तेसिं पि य णं अन्नयरंसि अहा लहुगंसि अवराहसि सयमेव गरुयं दंडं णिवतेइ, सीओदगवियडसि उच्छोलित्ता भवइ जहा मित्तदोसवत्तिए जाव अहिए परंसि लोगंसि, ते दुक्खंति सोयंति जुरंति तिप्पंति पितॄति परितप्पति ते दुक्खणसोयणजूरणतिप्पणपिट्टणपरितप्पणवहबंधणपरिकिलेसाओ अप्परिविरया भवंति। एव. मेव ते इस्थिकामेहिं मुच्छिया गिद्धा गढिया अज्झोवचन्ना जाव वासाई चउपचमाइं छद्दसमाई वा अप्पतरो वा भुजतरो
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #278

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२६७ वा कालं भुंजित्तु भोगभोगाइं पविसुइत्ता वेरायतणाई संचिणित्ता बहूइं पावाई कम्माइं उस्सन्नाइं संभारकडेण कम्मणा से जहा णामए अयगोलेइ वा सेलगोलेइ वा उदगंसि वा पक्खित्ते समाणे उदगतलमइवइत्ता अहे धरणितलपइहाणे भवइ, एवमेव तहप्पगारे पुरिसजाए वज्जबहुले धूतबहुले पंकबहुले वेरबहुले अप्पतियबहुले दंभबहुले णियडिबहुले साइबहुले अयसबहुले उस्सन्नतसपाणघाई कालमासे कालं किच्चा धरणितलमइवइत्ता अहे णरगतलपइट्ठाणे भवइ ॥सू० २०॥३५॥ ___ छाया-अथाऽपरस्मथमस्य स्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्गः एवमाख्यायते । इह खलु पाच्यां वा ४, सन्त्येकतये मणुष्या भवन्ति-गृहस्थाः महेच्छा महारम्मा: महापरिग्रहाः अधार्मिकाः अधर्माऽनुगाः अधर्मिष्ठाः अधर्मख्यायिनः अधर्मपायजीविनः अधर्मपलोकिनः अधर्मपरञ्जनाः अधर्मशीलसमुदाचाराः अधर्मेण चैव वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति । जहि छिन्धि, मिन्धि, विकर्तकाः लोहितप्राणयः चण्डाः रौद्राः क्षुदाः साहसिकाः उत्कुश्चनवश्चनमायानिकृतिकूटकपटसातिसंप्रयोगबहुलाः दुःशीलाः दुताः दुःप्रत्यानन्दाः असाधवः सर्वस्मात् माणातिपातात् अपतिविरता यावज्जीवनं यावत् सर्वस्मात् परिग्रहादप्रतिविरता यावज्जीवनम् । सर्वस्मात् क्रोधाद् यावद् मिथ्यादर्शनशल्यादपतिविरताः, सर्वस्मात् स्नानोन्मर्दनवर्णकगन्धविलेपनशब्दस्पर्शरसरूपगन्धमाल्यालङ्कारादपतिविरताः यावज्जीवनम् । सर्वस्मात् शकटरथयानयुग्यगिल्लिथिलिलस्यन्दमानिका शयनासनयानबाहनमोग्य. भोजनपविस्तरविधिता अप्रतिविरताः यावज्जीवनम् । सर्वतः क्रयविक्रयमाषाधिमाष. रूपकसंव्यवहारादपतिविरताः यावज्जीवनम्, सर्वस्माद् हिरण्यसुवर्णधनधान्यमणिमौक्तिकशकशीलामवालादपतिविरता यावज्जीवनम् । सर्वस्मात् कूटतुलकूटमानात् अपतिविरता यावजीवनम्, सर्वस्मात् आरम्भसमारम्भादतिरिता यावज्जीवनम् । सर्वस्मात् करणकारणतः अप्रतिविरताः यावज्जीवनम् । सर्वतः पचनपाचनतः अपतिविरता-यावज्जीवनम्। सर्वतः कुट्टनपिट्टनतर्जनताडनवधवन्धनपरिक्लेशादपतिविरतार पावज्जीवनम् । येचाऽन्ये तथापकाराः सावद्या अबोधिकाः कर्मसमास्म्माः पर. पाणपरितापनकरा: ये अनायः क्रियन्ते ततोऽमतिविरताः यावज्जीवनम् । तद् यथा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #279

२६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे नाम केचित् पुरुषाः कलमममूरतिलमुद्गमाषनिष्पावकुलत्यालिसन्दकपरिमन्यादिकेषु अत्यन्तं क्रूराः मिथ्यादण्डं प्रयुजते एवमेव तथा प्रकाराः पुरुषजाता तित्तिर वर्त कलावककपोतकपिञ्जलमृगमहिषवराहग्राहगोधाकूर्मसरिसृपादिकेषु अत्यन्त क्रूराः मिथ्यादण्डं प्रयुञ्जम्ति याऽपि च तेषां बाह्या परिषद् भवति तद्यथा-दासो वा प्रेष्यो वा भृतको चा भागिको वा कर्मकरो वा भोगपुरुषो वा तेषाञ्च च खलु अन्यतर. स्मिन् यथालघुकेऽप्यपराधे स्वयमेव गुरुकं दण्डं निवर्तयन्ति तद्यथा-इमं दण्डयत, इमं मुण्ड यत, इमं तर्जयत, इंमं ताडयत, इमं पृष्ठवन्धनं कुरुत, निगडबन्धनं कुरुत, इमं हाडी बन्धनं कुरुत, इमं चारबन्धनं कुरुत, इमें निगडयुगलसंकोचित मोटितं कुरुत, इमं हस्तच्छिन्नकं कुरुत, इमं पादच्छिन्नकं कुरुत, इमं कर्णच्छिन्न के कुरुत, इमं नासिकौष्ठशीर्ष मुखच्छिन्नकं कुरुत, इमं वेदकच्छिन्नकमच्छिन्नकं, पक्षस्फोटितं कुरुत, इमं नयनोत्पाटितं कुरुत, इमं दशनोत्पाटिनं वृषणोत्पाटितं जिबोत्पाटितम् अवलम्बितं कुरुत घर्पितं कुरुत घोलितं कुरुत, शूलार्पितं कुरुत, शूलाभिन्नकं कुरुत, क्षारवर्तिनं कुरुत, वध्यवर्तिनं कुरुत, सिंहपुच्छितकं कुरुत, वृषभपुच्छितकं कुरुत, दावाग्निदग्धाङ्गं कुरुत, काकालीमांसखादिताङ्गं भक्तपान. निरुद्धकमिमं यावज्जीवनं वधबन्धनं कुरुत, इममन्यतरेणाऽशुभेन कुमारेण मारयत । याऽपि च तस्य आभ्यन्तरिकी परिषद् भवति तद्यथा-माता वा पिता वा भ्राता वा भगिनी वा भार्या वा पुत्रा वा दुहितरो वा स्नुषा वा तेषामपि च खलु अन्यतरस्मिन् यथा लघुकेऽप्यपराधे स्वयमेव गुरुकं दण्डं निर्वतयन्ति शीतोदकविकटे उत्क्षेप्तारो भवन्ति यथामित्रदोषप्रत्ययिके यावद् अहिताः पर. स्मिन् लोके ते दुःख्यन्ति शोचन्ति जूरयन्ति तिप्यन्ति पीड्यन्ते परितप्यन्ति, ते दुःखन शोचनजूरणते पनपिट्टनपरितापनवधबन्धनपरिक्लेशेभ्योऽप्रतिविरता भवन्ति । एवमेव ते स्त्रीकामेषु मूच्छिताः गृद्धाः प्रथिताः अध्युपपन्नाः यावद् वर्षाणि चतुःपञ्च षड्दश वा अल्पतरं वा भूयस्तरं वा कालं भुक्तवा भोग्यभोगान् भविस्य वैरायतनानि सश्चित्य बहूनि पापानि कर्माणि उत्सन्नानि सम्भारकृतेन कर्मणा तद्यथा नाम अयोगोलको वा शैलगोलकोवा उदके वा प्रक्षिप्यमाणः उदकतलमतिवयं अधोधरणितलपतिष्ठानो भवति, एवमेव तथाप्रकारः पुरुषजातः पर्यायबहुलः धुतबहुलः पङ्कबहुल: वैरबहुल: अप्रत्ययबहुल: दम्भवहुलः निपति बहलः सातिबहलः अयशो बहुल: उत्सनत्रसपाणघाती कालमासे कालं कृत्वा धरणितलमतिवयं अधो नरकतलपतिष्ठानो भवति ।।सू०२०=३५।।
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #280

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
टीका-धर्माऽधर्ममिश्रस्थानानां वर्णनं कृत्वा तत्तस्थाने निवसतां मनुष्याणां वर्णनमारभ्यते-पूर्वकथितमेवार्थ पुनर्विशत्यति-'अहावरे' अथाऽपरः 'पढमस्स ठाणस्स' प्रथमस्य स्थानस्य अधम्मपक्खस्स' अधर्मपक्षस्य 'विभंगे' विमङ्गो विचारः 'एवमाहिज्जई' एवमाख्यायते 'इह खलु पाईणं वा' ४ माच्यां वा प्रतीच्या वा उदीच्यां वा दक्षिणस्यां वा ४ 'संतेगइया मणुस्सा भवंति' सन्त्येकतये-अनेकप्रकारका मनुष्या भवन्ति, तद्यथा-पाच्यादि दिशासु विविधपकारका मनुष्या वसन्तीति दर्शयति-'गिहत्था गृहस्था:-पुत्रादिभिः सह गृहे निवसन्तः 'महिच्छ।' महेच्छा:-महती इच्छा विद्यते येषां ते महेच्छा', 'महारंभा' महान् आरम्भो येषां ते तथा 'महापरिग्गहा' महान परिग्रहो येषां ते महापरिग्रहाः 'अधम्मिया' अधा. भिका:-अधर्ममेवाऽऽचरन्तः 'अधम्माणुपा' अधर्माऽनुगा:-अधर्ममनुगच्छन्ति ये तेऽधर्माऽनुगा:-'अधम्मिट्ठा' अधर्मिष्ठाः-अधर्ममेव स्वाभिमतमभिमन्यमानाः 'अधम्मक्खाई' अधर्मख्यायिन:-अधर्मस्यैव प्ररूपकाः-चर्चाकारकाः 'अधम्मपाय
'अहावरे पढमस्स ठाणस्स' इत्यादि। ___टीकार्थ-धर्म पक्ष, अधर्मपक्ष और मिश्र पक्ष का वर्णन किया जा चुका है। अब इन तीनों पक्षों में रहने वाले मनुष्यों का वर्णन करते हुए प्रथम अधर्मपक्ष में स्थित मनुष्यों का वर्णन करते हैं।
अधर्मपक्ष में स्थित मनुष्यों का विचार इस प्रकार है-इस लोक में पूर्व आदि दिशाओं में विविध प्रकार के मनुष्य होते हैं जो पुत्रकलत्र आदि के साथ गृह जीवन व्यतीत करते हैं-गृहस्थ होते हैं । वे महान् इच्छाओं वाले, महादंभी और महापरिग्रहवान होते हैं। अधर्म से ही अपने अभीष्ट सिद्धि समझने वाले और अधर्म का ही आचरण करने वाले, अधर्मका ही अनुगमन करने वाले,
'अहावरे पढमस्स ठाणस्स' त्या
ટીકાર્થ–ધર્મ પક્ષ, અધર્મ પક્ષ, અને મિશ્ર પક્ષનું વર્ણન કરવામાં આવી ગયું છે. હવે આ ત્રણે પક્ષોને આશ્રય લેનારા માણસોનું વર્ણન કરતા થકા પહેલાં અધર્મ પક્ષમાં રહેલા માણસોનું વર્ણન કરવામાં આવે છે.
અધર્મ પક્ષ નો આશ્રય લેનાર માણસોનો વિચાર આ પ્રમાણે છે.આ લેકમાં પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં અનેક પ્રકારના મનુષ્ય હોય છે. જેઓ પુત્ર, સ્ત્રી વિગેરેની સાથે ગૃહ જીવન વિતાવે છે.–અર્થાત ગૃહસ્થ હોય છે. તેઓ મહાન ઈચ્છાઓ વાળા મહાન આરંભવાળા અને મહા પરિગ્રહવાળા હોય છે, તેઓ અધર્મનું જ આચરણ કરવાવાળા અધર્મનું જ અનુગમન કરવાવાળા, અધર્મથી જ પિતાના અભીષ્ટની સિદ્ધિ સમજવા વાળા, અને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #281

२७०
सूत्रकृतागसूत्र जीविणो' अधर्मपायजीविनः-अवम-हिंसादिकं पुरस्कृत्याऽऽजीविका कुर्वन्तः 'अधम्मपलोई' अधर्मपलोकिन:-अधर्ममेव प्रकण पश्यन्तः 'अधम्मपलज्जणा' अधमपरञ्जना:-अधर्मेणैव तुष्यन्तः अन्यानपि तोषयन्तः 'अधम्मसीलसमुदायारा' अधर्मशीलसमादचार:-स्वभावत आचरणतश्च ऽधर्मवन्तः 'अधम्मेण च वित्ति कप्पे. माणा' अधर्मेण चैव वृत्तिम्-आजीविका कल्पयन्त:-कुर्वन्तः 'विहरंति' विहरन्ति. विचरन्ति । ये पुरुषाः सर्वदा एवमेव समाज्ञापयन्नि परिवाराम्भृत्यांश्च ‘हण छिंद भिंद' जहि यष्टयादिना, छिन्धि-खङ्गादिना, भिन्धि-भल्लादिना, 'विगत्तगा' विकर्तकाश्च ये पाण्यङ्गकरवरणादीनाम् 'लोहियपाणी' लोहितपाणय:-माणिनां. रक्तेन-रुधिरेण लोहितो पाणी येषां ते लोहितपागयः, 'चंडा रुद्दा खुद्दा चण्डा:अतिक्रोधयुक्ताः, रौद्रा:-भयानकाः, क्षुद्रा:-नीचस्वभावकाश्च 'साहस्सिया' साहसिका:-असमीक्ष्य पापकारिणः 'उक्कुंचणवंचणमायाणियडिकूडकवडसाइसंपभोगवहुला' उत्कुश्चनवञ्चनमायानिकृतिकूटकपटसातिसंप्रयोगबहुला:-तत्रीस्कुश्चनं-शूलाधारोपणार्य प्राणिनामूर्ध्वक्षेपणम्, वश्चनं-परप्रतारणम् , मायाअधर्म से ही अभीष्ट सिद्धि समझने वाले और अधर्म का ही प्रतिपादन करने वाले होते हैं। उनका जीवन प्रायः अधर्म पर ही स्थित होता है। अधर्म ही उन्हें दिखाई देता है। अधर्म से ही वे संतुष्ट होते हैं और दूसरों को संतुष्ट करते हैं। स्वभाव से और व्यवहार से अधर्मनिष्ठ ही होते हैं वे अधर्म से ही अपनी आजीविका करते हैं। अपने परिवार वालों और भृत्यों को सदा ऐसी ही आज्ञा देते हैं कि-मारो छेदन करो, भेदन करो। प्राणियों के हाथ पग आदि अब. यवों को काट डालते हैं। उनके हाथ रक्त से रंगे रहते हैं । वे अत्यन्त क्रोधशील, निर्दय दुष्ट स्वभाव और क्षुद्र होते हैं । विना विचारे काम करते हैं। प्राणी को ऊपर उछाल कर शूल पर झेलते हैं, दूसरों અધર્મનું જ પ્રતિપાદન કરવાવાળા હોય છે. તેઓનું જીવન પ્રાયઃ અધર્મમય જ અવલંબે છે. અધર્મ જ તેઓને દેખવામાં આવે છે. અધર્મથી જ તેઓ સંતોષ પામે છે. અને બીજાઓને સંતેષ પમાડે છે. સવભાવથી અને વ્યવહારથી અધર્મનિષ્ઠ જ હોય છે. તેઓ અધર્મથી જ પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે. પિતાના પરિવાર અને ભને સદા એવી જ આજ્ઞા આપે છે. કે-મારે છેદન કરો, ભેદન કરે, તેઓ પ્રાણિયેના હાથ પગ વિગેરે અવયથવાને કાપી નાખે છે. તેઓના હાથે લેહીથી ખરડાયેલા રહે છે. તેઓ ઘણું જ ક્રોધી નિર્દય દુષ્ટ સ્વભાવવાળા અને ક્ષુદ્ર હલકા હોય છે. વગર વિચાર્યું કામ કરે છે. પ્રાણીને ઉપર ઉછાળીને શૂળ પર છલે છે, બીજાઓને ઠગે છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #282

२७१
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् वश्चकबुद्धिः, गृढमायाकरणं निकृतिः, पाणिनां प्रतारणाय देशभाषानेपथ्यविपर्ययकरणं काटम्, कूटम्-कूटनोलनम् कार्षापणतुलापस्थादेः नानाविधकरणम्अवास्तविककरणम्, एतेषां प्रयोगैबहुला:-उक्तकर्मकारकाः 'दुस्सीला' दुःशीला:दुष्टाचाराः 'दुव्यया' दुर्वृताः-दुष्टानि ब्रतानि येषां ते तथा-प्राणातिपातादिका
काः 'दुप्पडिवाणदा' दुष्पत्यानन्दा:-दुःखेन प्रसनचेतस:-परपीडया सुरं मन्यमानाः 'असाहू' असाधवः-कुत्सिताचरणाः 'सधाओ पाणाइवायाओ अप. डिविरया जावज्जीवाए' सर्वस्मात् माणातिपातात्-जीवहिंसातः अपतिविस्ता:सर्वदैव जीवहिंसनव्यापाररताः जावज्जीवनम्, 'जाव समाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए' यावज्जीवं यावत् सर्वस्मात् परिग्रहात् अप्रतिविरता जीवनपर्यन्तं परिग्रहं न त्यजन्ति, 'सव्याओ कोहाओ जाव मिच्छादसणसल्लाओ अप्पडिविरया' सर्वस्मात् क्रोधाद् याद् मिथ्यादर्शनशल्पाद् अपतिविरताः, आयुषः समाप्तिपर्यन्तं मियादर्शनं न त्यजन्ति, 'सवाओ पहाणुम्महणवण्णगंध विलेवणसहफरिसरसरूवगंधमल्लालंकाराओ अप्पडिविरया जावज्जीवार' यावज्जीवं सर्वस्मात् स्नानोन्मर्दनवर्णकगन्धविलेपनशब्दस्पर्शरूपरसगन्धमाल्याऽलङ्का. को ठगते हैं, ठगने का ही विचार करते रहते हैं, गढ मायाचार करते हैं, भाषा वेष आदि बदल कर लोगों को धोखा देते हैं, कम-ज्यादा नापने-तौलने के लिए नाप-तोल और तराजू आदि को पलटते रहते हैं । दुष्ट शील वाले होते हैं, दुष्ट वतों वाले, परपीड़ा में आनन्द मानने वाले, असाधु-दुराचारी, जीवन के अन्तिम श्वासतक हिंसा आदि पापों से निवृत्त नहीं होते यावत् जीवन पर्यन्त परिग्रह से निवृत्त नहीं होते, सब प्रकार के क्रोध से यावत् मिथ्यादर्शन शल्य से अर्थात् अठारहों पाप स्थानों से निवृत्त नहीं होते, जीवन पर्यन्त स्नान मर्दन, वर्णक विलेपन, शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गंध, माला, अलंकार आदि भोगोप ઠગવાને વિચાર કરતા રહે છે. ગૂઢ માયાચાર કરે છે. ભાષા વેષ વિગેરે અદહીન લોકોને ઠગે છે. એ વતું માપવા તળવા માટે માપ તેલ અને ત્રાજવા વિગેરેને ફેરવતા રહે છે. દુષ્ટ સ્વભાવવાળા હોય છે. દુષ્ટ વતવાળા, બીજાની પીડામાં આનંદ માનવાવાળા અસાધુ-દુરાચારી જીવનના છેલ્લા શ્વાસ સુધી હિંસા વિગેરે પાપથી છૂટતા નથી, બધાજ પ્રકારના ક્રોધથી યાવતુ મિથ્યાદર્શન શલ્યથી અર્થાત અઢારે પાપસ્થાનોથી નિવૃત્ત થતા નથી. જીદગી પર્યત નાન, મર્દન, વણકવિલેપન શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ ગળ્યું, માળા, અલંકાર વિગેરે ભેગપગના સાધનોનો ત્યાગ કરતા નથી. શકર, રથ, યાન અર્થાત્ જલ, સ્થળ અને આકાશમાં સરખા પણાથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #283

२७३
सूत्रकृतागसूत्रे राद् अपतिविरताः, निवृत्तिभावमकुर्वाणाः सव्वाश्रो सगडरहनाणजुग्गगिल्लिथिल्लि. सियासंदमाणिया सयणासणजाणवाहणभोगमायणपवित्थरविहीनो अपडिविरया जावजीचाए' सर्वस्मात् शकटरथयानयुग्यगिल्लियिलिलस्यन्दमानिकाशयनाऽऽसना यानवाहनभोग्य भोजनाविस्तरविधितोऽपतिविरता यावज्जीवनम्, तत्र शकटरथी प्रसिद्धौ यानम्-जलस्थलनमो गमनसाधनम्, युग्य-पुरुषद्वयोक्षिप्तपानम्, गिल्लि: -पुरुषस्कन्धैरुममाना दोलिका, थिल्लिा-कावेसरादि बाह्यपानं, शिविका पालकी स्पन्दमानिका शिक्षिकाविशेषः, एतेभ्य स्तथा शयनासनयानबाहनभोग्यभोजनप्रविस्तारविधिभ्यो वस्तुजातेभ्यः कदापि न वियुक्ताः, अपि तु-एतेष्वेव संसारकारणेषु यावज्जीवनमोतपोता भवन्ति तेऽनार्याः, 'साओ कविकम मासद्धमासरूवगसंववहाराओ अपडिविरया जावज्जीवाए' सर्वस्मान-क्रय-विक्रय भाषार्धमाष-रूपक-(तोला) आदि संव्यवहारादपतिविरताः यारज्जीवनम्, तथा 'सव्वाश्रो हिरणसुवण्णधणधण्णमोत्तियसं वसिलपवालाओ अप्पडि विरया जाव. ज्जीवाए' सर्वस्मात् - हिरण्य-रजतसुवर्णधनद्विपदचतुष्पदादिधान्यमणिमौक्तिकभोगों का त्याग नहीं करते। शकट रथ, यान अर्थात् जल, स्थल और आकाश में समान रूप से काम आने वाला साधन, युग्य-जो यान दो पुरुषों द्वारा उठाया जाता है, गिल्लि अर्थात् पुरुषों के कंधों द्वारा वहन करने योग्य डोली, दिल्ली अर्थात् खच्चरो आदि द्वारा वहन करने योग्य यान, शिविका अर्थात् पालखी, स्यन्दमानिका-विशेष प्रकार की पोलखी का जीवनपर्यंत कभी त्याग नहीं करते हैं और इन्हीं संसार के कारणों में निरन्तर संलग्न रहते हैं । जीवन के अन्त पर्यन्त क्रय-विक्रय से निवृत्त नहीं होते और माषा, आधा माषा, रुपया आदि का ही व्यवहार करते रहते हैं । अन्तिम श्वास पर्यन्त वे हिरण्य, स्वर्ण,
કામ આવનાર સાધન જેમકે-યુગ્ય–જે યાન-વાહન બે પુરૂ દ્વારા ઉપાડી શકાય છે, ગિહિલ–અર્થાત્ પુરૂષના ખભે ઉપાડવા લાયક વાહન ડેલી શિલ્લી અર્થાત ખચ્ચર વિગેરેથી વહન કરવા ગ્ય વાહન શિબિકા-અર્થાત પાલખી સ્વન્દમાનિકા-વિશેષ પ્રકારની પાલખીને જીંદગી સુધી ત્યાગ કરતા નથી. અને આવા જ સંસારના કારણેમાં હમેશાં લાગી રહે છે. જીવનના અંત સુધી તેઓ કય, વિકયથી નિવૃત્ત થતા નથી, માષા અર્ધમાષા રૂપિયા વિગેરેને જ વ્યવહાર કરે છે તેઓ અંતિમધાસ પર્યન્ત હિરણ્ય, સ્વર્ણ, ધન, विपह-रे ५वात, यतुष्पह-यार पाणा, धन, धान्य, मणि, भाति..
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #284

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् २७३ शंखशीलप्रवालाद पतिविरता यावज्जीवनम्, तत्र हिरण्यं-रजतं, सुवर्ण प्रसिद्ध धनं, द्विपदचतुष्पदादिकं, धान्यं ब्रीहियवादिकम्, मणिः-चन्द्रकान्तादिः, मौक्तिकं-गजमुक्ता, शिला-पाषाणविशेषः, भवालं-विद्रुमं (मूङ्गा) लोकप्रसिद्धम् एभ्योऽपतिविरताः-अनिवृत्ताः यावज्जीवनम् 'सब्बाओ कूडतुलकूटमाणामो अपडिविरया जायज्जीवाए' सर्वस्मात् कूटतुलकूटमानाद् अपतिविरता याववज्जी वनम् 'सबाभो आरंभसमारंभाओ अप्पडिविरया जावज्जीवाए' सर्वस्माद आरम्भसमार-मादमतिविरता यावज्जीवनम्, 'सबायो करणकारावणामो अपडिविरया जावज्जीवाए' सर्वस्मात् करणकारणाद् अपतिविरता यावज्जी वनम्, जीवनपर्यन्तम्-सर्वेभ्यः सावधकर्मभ्यो न स्वयं निवत्तन्ते नवाऽन्यं निवर्त यन्ति । 'सव्वाओ पयणपयावणाओ अपडिविरया जावज्जीवाए' सर्वस्मात् पचन. पाचनादिसावयक्रियातोऽपतिविरता यावज्जीवनम् 'सबाओ कुट्टनपिट्टणतज्जण ताडणवहबंधणपरिकिलेसामो अप्पडिचिरया जावज्जीवाए' सर्वस्मात्-कुट्टन-पिट्टन तर्जन-ताडन-वध-बन्धन-परिक्लेशाद् अप्रतिविरता यावज्जीवनम्, तंत्र-कुट्टन-यष्टयादिना, पिट्टनं-हस्तादिना-तर्जनम्-अङ्गुल्यादिना, ताडनं-यष्टिमुष्टचादिभिः, वधः-खङ्गादिना, बन्धनं-रज्ज्वादिना, एभ्योऽपतिविरता:-अनिवृत्ता, धन, विपद, चतुष्पद, धन धान्य, मणि, मुक्ता, शंख, शिला, प्रवाल आदि बहुमूल्य वस्तुओं का त्याग नहीं करते । जीवन भर कूडे तोल और कूडे नाप से निवृत्त नहीं होते। सब प्रकार के आरंभ-समारंभ जीवन पर्यन्त करते रहते हैं। अन्तिम दम तक न स्वयं पाप कर्मों से निवृत्त होते हैं और न दूसरे को निवृत्त होने देते हैं। जीवन पर्यन्तपचन पाचन आदि सावध क्रियाओं से निवृत्त नहीं होते। लकड़ी आदि से कूटने, हाथ आदि से पीटने, उंगली आदि से धमकाने, लाठी आदि से ताडन करने, खड्ग आदि से वध(मारने) करने एवं रस्सी आदि से શંખ, શિલા, પ્રવાલ, વિગેરે બહુ મૂલ્ય-કીમતી વસ્તુઓને ત્યાગ કરતા નથી. જીદગીપર્યત બેટા તેલ અને ખોટા માપથી છૂટતા નથી, બધા પ્રકારના આરંભ સમારંભ જીવન પર્યક્ત કરતા રહે છે. છેલ્લા શ્વાસ સુધી પોતે પાપકર્મોથી છટતા નથી અને બીજાઓને છૂટવા દેતા નથી. જીવન પર્યત પચન-પાચન વિગેરે સાવદ્ય ક્રિયાઓથી છૂટતા નથી. લાકડી વિગેરેથી કૂટવા હાથ વિગે. રેથી પીટવા આંગળી વિગેરેથી ધમકાવવા, લાકડી વિગેરેથી મારવા, તલવાર વિગેરેથી વધ (મારવા) કરવા અને દેરી વિગેરેથી બાંધવાથી કયારેય પણ
सु० ३५ श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #285

२७४
सूत्रकृताङ्गमचे 'जे जावन्ने तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्मंता परपाणपरियावणकरा' ये चाऽन्ये तथापकाराः सावधाः अबोधिकाः कर्मसमारम्भाः परमाणपरितापनकरा, एतद्व्यतिरिक्ता ये तेषां कर्मपयोजकाः अबोधिकाः अन्येषां जीवानां परिपीडनकारका 'जे अणारिएहिं कज्जति तो अपडिविरया जावज्जीचाए' ये च कर्मसमारमा प्राणिपरितापनकरा अनायः क्रियते, ततस्तेभ्यो व्यापारेभ्योऽपतिविरता भवन्ति यावज्जीवनम्- विविधा मनुष्या भुवि वसन्ता, 'से जहाणामए केइ पुरिसे' तद्यथानाम केचित्पुरुषा-'कलममसूरतिलमुग्गमासनिष्फावकुलत्य आलिसंदगपरिमंथगमाइएहि' कलम-मसूर-तिल-मुद्ग-माष-निष्पाव-कुलस्था. ऽऽलिसन्दकपरिमन्यादिकेषु-तत्र-कलमा उतमास्तण्डुलाः, ममूरतिलमुद्गमाषा:लोकमसिदाः निष्पावा:-धान्यविशेषाः 'आलिसन्दका:-धान्यविशेषाः, परिम न्धका:-धान्य विशेषाः कृष्ण चणका इत्यर्थः, एतेषु-धान्यविशेषेषु 'अयं ते करा' मिच्छादंडं पउंति' अत्यन्त करा मिथ्यादण्डं प्रयुञ्जन्ति तत्र अत्यन्तम्-अतिशयं क्रूराः-घातकाः मिथ्यादण्डम्-अपराधं विनैव तेषु कलमादिषु जीवेषु अन्यथा दण्डं प्रयुञ्जन्ति कुर्वन्तीत्यर्थः, 'एवमेव तहप्पगारा पुरिसजाया एवमेव तथापकाराः बांधने से कभी निवृत्त नहीं होते। इनके अतिरिक्त दूसरे प्राणियों को परिताप पहुँचाने वाले, सावद्य एवं अयोधि जनक जो इसी प्रकार के कार्य हैं, जो अनार्य पुरुषों द्वारा किये जाते हैं, उनसे भी वे निवृत्त नहीं होते हैं । ऐसे मनुष्य एकान्त अधर्मस्थान के सेवी कहे गए हैं।
कोई पुरुष कलम (उत्तम जाति के चावल), मसूर, तिल, मूग, उडद, निष्पाव, कुलथी, अलिसन्दक, परिमन्धक (काला चना) आदि धान्यों के प्रति निर्दय या अयतनावान होकर निरर्थक ही दंड का प्रयोग करता है अर्थात् उनका घात (विराधना) करता है।
છૂટકારો પામતા નથી. આ સિવાય બીજા પ્રાણિયોને સંતાપ પહોંચાડવાવાળા સાવદ્ય અને અબાધિ જનક આવા જ પ્રકારના જે કાર્યો છે, કે જેનું સેવન અનાર્ય પુરૂષ કરે છે. તેનાથી પણ તેઓ છૂટકારો મેળવતા નથી. એવા માણસે નિશ્ચયથી અધર્મનું આચરણ કરવાવાળા કહેવાય છે.
छ ५३५ ४सम (सारी तना यात) मसूर, तa, भा, १४, નિષ્પાવ, કળથી, આલિસન્દક (ધાન્ય વિશેષ) પરિમથક (કાળા ચણા) વિગેરે ધાન્ય તરફ નિર્દય અર્થાત અયતના વાળા બનીને વિના પ્રજનથી જ
न यो छे. अर्थात तेभन त (विराधना) ४२ छ,
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #286

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् प्राणातिपातकारिणोऽन्येऽपि पुरुषजाताः, 'तित्तिरवकलावकबोयकविजलचा यगमियमहिसवाराहगाहगोहकुम्मसिरिसिवमाइएहिं' तित्तिरवर्तकलावककपोतकपिजलचातकमगमहिषवराहग्राहगोधाम-कच्छपसरीसृपादिकेषु. तत्र तित्तिरादिपक्षिविशेषेषु, तथा-मृगादिपशुषु विविधप्राणिषु 'अयं ते कूरा मिच्छादंडं पउंजंति एषु जीवेषु ते अत्यन्तं क्रूराः मिथ्यादण्डं प्रयुनन्ति । 'जा वि य से बाहिरिया परिसा मवई' याऽपि च तेषां बाह्या परिषद्भवति, तेषामनार्याणां योऽपि बाब परिचारः स वक्ष्यमाणरूपो भवति, 'तं जहा' तद्यथा-'दासेइ वा' दास इति वा 'पेसेइ वा प्रेष्य इति वा, तत्र दासो जलवहनादिकर्मकरः, प्रेष्यो ग्रामाद प्रामान्तरं प्रेषयितुं योग्या, 'भपएइवा' भृत्य इति वा-वेतनोप मोगी 'भाइल्लेइ वा' मागिक इति वा-भागमादाय क्षेत्रादौ कार्यकारीति वा, 'कम्मकरएइ वा कर्मकर इति वा-साधारण्येन कार्यकर्ता 'भागपुरिसेह वा' भागपुरुष इति वा-भोग्यवस्तूनां सम. पंकः 'तेसि पि य णं अन्नयरंसि वा' तेषां-भृत्यानामपि च खलु अन्यतरस्मिन् वा, ___इसी प्रकार के हिंसाकारी और भी पुरुष होते हैं जो तीतर, बतक, लावक, कपोत, कपिंजल, मृग, महिष, शूकर, ग्राह, गोह, कूर्म, सरीसृप आदि पक्षियों पशुओं और जलचर आदि प्राणियों के प्रति अयत. नावान् एवं निर्दय होकर निष्प्रयोजन ही दंड का प्रयोग करते हैं। __ उन अनार्य अधर्मी पुरुषों की जो बाह्य परिषद-परिवार होती है, जैसे कि-दास (जल आदि लाने का काम करने वाला गुलाम), प्रेष्य (एक ग्राम से दूसरे ग्राम में भेजने योग्य कर्मचारी) भागिक खेती आदि में हिस्सा लेकर काम करनेवाला), कर्मचारी 'सामान्य कार्यकर्ता' और भोग पुरुष (भोग्य वातुएं लाकर देने वाला), इन में से किसी का कारण वश छोटा-सा अपराध हो जानेपर वह अधर्मी
એજ પ્રમાણેના હિંસા કરનારા બીજા પણ પુરૂષ હોય છે, જેઓ તેતર, मत, मूतर, पिंस, भृग-७२५-२स, शु४२, म३२, ३ अया-सरिस्५ -સર્પ વિગેરે પક્ષિયે પશુઓ અને જલચર પ્રાણિ વિગેરે પ્રત્યે અયતનાવાન અને નિર્દય થઈને વિના પ્રજન જ દંડને ઉપયોગ કરે છે. અર્થાત્ મારે છે.
તે અનાર્ય અધર્મી પુરૂષની જે બાહ્ય પરિષદ્ પરિવાર હોય છે, જેમ કે–દાસ (પાણી વિગેરે લાવવાનું કામ કરવાવાળા ગુલામ) ભાગિક (ખેતિ વિગેરેમાં ભાગ લઈને કામ કરવાવાળા) કર્મચારી-(સામાન્ય રીતે કમ કર. વાર) અને ભેગ પુરૂષ (ગ્ય વસ્તુ લાવીને આપનારા) તેમાંથી કોઈને
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #287

२७६
सूत्रकृतागसूत्रे
'अहालहुगंसि अवराहसि' यथालघु केऽपि अपराधे कारणवशाजाते सति 'सयमेव' स्वयमेव-सोऽनार्यः 'गरुयं दंड निवत्तेई' लघावपि अपराधे न अपराधानुकूलम् अपितु-ततोऽपि अधिकं दण्डं नियच्छति ददातीत्यर्थः, कीदृशान् दण्डान निर्वतयति तादृश प्रकारं दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'इमं दंडेह' इमं दण्डयत सर्वस्वापहरणेन, 'इमं मुंडेह' इमं मुण्ड यत-मुण्डनं कारयत, 'इमं तज्जेह' 'इमं तर्जयत, तर्जनम्-अङशुलीनिर्देशपूर्वकं कटुवाचा भर्त्सनम्, 'इमं तालेह' इमं ताडयत-दण्डादिना चपेटादिना वा, 'इमं अदुवबंधणं करेह' इमम् अन्दकबन्धनं कुरुत, अन्यते बध्यतेऽनेन इत्यन्दकः (हथकडी) ति भाषायां तेन बन्धनं नियन्त्रणं यस्य तथाभूतं कुरुत, भुजौ अवष्टभ्य पृष्टं आरोप्य बन्धयत, 'इमं नियडबंधणं करेह' इमं निगडबन्धनं कुरुत निगडेन 'बेडीति' प्रसिद्धन बन्धनं यस्य तथा भूतं कुरुत-हस्तयोः पादयोस्त्वायसीं शृङ्खला बन्धयत 'इमं हड्डिबंधणं करेह' इमं हाडी बन्धनं कुरुर-खोटकबन्धनं (खोड।) इति लोकममिद्धं कुरुत, इमं चारगबंधणं करेह' इमं चारकबन्धनं कुरुत-करागृहे बन्धनं कुरुत, यावता बन्धनेन बद्धोऽपि यथा कथश्चित् सातिकष्टं चलति-स्खलति च, ताम्बन्धनं चारकबन्धनम् 'इमं नियडजुगलसंकोचियमोडियं करेह' इमं निगडयुगलसङ्कोचितमोटितम् कुरुत, निगडस्य युगलं युग्मं तेन पूर्व सङ्कुचितः पश्चाद् मोटितः-कुटलीकृतस्तथा कुरुत पुरुष उन्हें भारी दंड देता है। अर्थात् दंड देने के लिए कहता है-इसे दण्डित करो-मारो, इसका मस्तक मुंडलो, इसकी तर्जना करो-इसे धमकामो, भर्त्सना करो, इसे डंडे लगाओ, इसे हथकडियां पहना दो अर्थात् हाथ पीछे करके बांध दो, इस के पैरों में बेडियां डालदो, इसे हडि (खोडे) में डालदो इसे कारागृह में बंद कर दो, अर्थात् ऐसे बन्धन में डालदो कि इसका चलना-फिरना कठिन हो जाय एवं चलते-चलते गिर पडे, इसके दोनों हाथों को दो बेडियों से बांधकर मरोड दो जिससे એક નાનું સરખે કારણ વશાત્ અપરાધ થઈ જાય તે તે અધમ પુરૂષ તેને ભારે શિક્ષા કરે છે, તે દંડ આપવા માટે કહે છે કે-આને દંડ કો – મારો, આનું માથું મુંડાવી નાખે. આને તિરસ્કાર કરે, આને ધમકાવે, નિંદા કરે, આને દંડા લગાવે, આને હાથકડિયો પહેરાવી દે અથત હાથ પાછળ બાંધી દે. આના પગમાં બેડી નાખે. આને હડીમાં નાખે; આને જેલમાં પૂરી દે, અર્થાત્ એવા બંધનમાં નાખે કે આનું ચાલવું, ફરવું, કઠણ થઈ જાય, અને ચાલતા ચાલતા પડી જાય, આના બંને હાથને બે એડિથી બાંધીને મરડી નાખે. જેથી તેના હાથ તૂટી જાય, આના હાથ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #288

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२७७
शृङ्खलाद्वयेन बद्धाङ्गानि - तथा संकोचयत - यथाऽयं भग्नमायगात्रः स्यात् । ' इमं
हत्थछिन्नयं करेह' इमं हस्तच्छिन कं कुरुत - हस्तौ - करौ छिन्नौ -कर्तितौ यस्य तंतथाविधं कुरुत, हस्तौ कर्त्तपतेत्यर्थः । 'इमं पावछिन्न करेह' इमं पादच्छिन्नकं कुरुत । 'इमं कन्नछिन्नयं करेह' इमं कर्णच्छिनकं कुरुत । 'इमं नकोसी समुहछिन्नयं करेह' इमं नासिकष्ठ शीर्ष मुवच्छिन्नकं कुरुत । नासिकादीन् कर्त्तयतेति यावत् 'इमं वेपण छिन्नयं' इमं वेदकच्छिन्नकं - पुरुषचिह्नकं कर्तयत, 'अंगछहियं पक्खाफोडियं करेह' अङ्गच्छिन्नकं पक्षस्फोटितं कुरुत, अङ्गं कर्तयत कराया प्रताड्य चर्म निःसारयतेति यावत् । इमं यणुष्पाडियं करेह' इमं नयनोत्पाटितं कुरुतअद्य नेत्रद्वयं निष्काशयत । 'इमं दसणुष्पाडियं वसणुष्पाडियं जिन्भुप्पाडियं ओलंवियं करेह' इमं दशनोत्पाटितं वृषणोल्पाटितं जिह्नोत्पाटितविलम्बितं कुरुत, अस्य दन्तानुत्पाटयत, अस्य जिह्वामुत्पाटयत, अस्याण्डकोशमुत्पाटयत शीघ्रम् रज्ज्वादिना कण्ठे बध्वा वृक्षादौ अधोमुखमेव लम्बयत 'घसियं करेह' घर्षितं कुरुतकाष्ठादिवद घर्षिताङ्गं कुरुत, 'घोलियं करेह' घोलित - दधिवत् मथितं कुरुत, 'मूलाइयं करेह' शूलान्वितं शूलोपरि-समारोपितं कुरुत, 'मूलाभिन्नयं करेह शूलाऽऽभिन्नकं कुरुत - एतस्य शरीरं शूलेन आ- सर्वतोभावेन विदारयत । 'खार - वत्तियं करेह' क्षारवर्त्तिनं कुरुत ताडिताङ्गत्रणे क्षारं लवणं क्षिपत-येनाऽस्य हाथ टूटने लगे, इसके हाथ काट डालो पांव काट डालो, इसके कान काट डालो, इसकी नाक होठ, सिर या मुख काट लो इसकी पुरुषेन्द्रिय कालो, इसके अंग काटकर कोडे मार-मार कर चमडी उघडलो, इसकी दोनों आंखे निकाललो, इसके दांत उखाडलो, इसकी जीभ खींचलो, इसके अंडकोष उखाड़ डालो, इसके गलेमें रस्सी बांध कर पेड आदि से औंधे मुंह लटका दो, इसके शरीर को रगड़ दो -काष्ट आदि के जैसे घिस दो, दही के जैसे मथ डालो, इसे शूली पर चढा दो, शूली से वेध दो, ताड़ना से हुए उसके घावों पर नमक छिडक दो, इसे अभी नामो, पण अथी नायो, खाना अन अयी नाथो, खानु ना हो, માથુ, અથવા મુખ કાપી લેા, આની પુરૂષેન્દ્રિય કાપી નાખેા. આના અગા કાપી લે, આને ચાબુકના માર મારી, આને મારી મારીને તેની ચામડી ઉખેડી લેા, આની બન્ને આંખે। કહાડી લે। આના દાંતે ઉખાડી લેા, આની જીભ ખે‘ચી લેા, આના અંડકોષ ઉખેડી નાખા, આના ગળામાં દોરડુ બાંધીને ઝાડ પર ઉધે માથે લટકાવી દો. આના શરીરને રગડા અર્થાત્ લાકડાની જેમ ઘસડો, દહીંની જેમ મંથન કરા. માને શૂળીયે ચડાવી ઢા શૂળીથી વીધી નાખા, મારવાથી થયેલા તેના ઘા ઉપર મીઠું ભભરાવી દો. આને વધસ્થાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #289

૧૭૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे महती व्यथा भवेत् । 'वज्झवत्तियं करेह' वववतिनं कुरुत, वध्यस्थानं नीत्वा मारयत, 'सीहपुच्छियगं करेह' सिंहपुच्छगतं सिंहपुच्छबद्धं कुरुत, 'वसभ. पुच्छियगं करेह' वृषभपुच्छगतं कुरुत-वृषभस्य पुच्छेऽस्य बन्धनं कुरुत । 'दवग्गिदयंग कागणिमसखावियंगं भतपाणनिरुद्धंगं करेह' दावाग्निदग्धाङ्गं काकाली. मांसखादिताङ्ग-काकणी-कपर्दिका तत्तुल्यमेतन्मांसं कृत्वा काकेभ्यो दीयताम्, भक्तपाननिरुद्धकं कुरुत-अन्नजलद्वयं निरोध यत 'इमं जावज्जीवं वहबंधणं करेह' इमं यावज्जीवं वधबन्धनं कुरुत-जीवनपर्यन्तं कारागारे स्थापयत । 'इमं अन्नयरेणं असुमेणं कुमारेणं मारे।' इममन्यतरेणाऽशुभेन कुमारेण मारयत-कुत्सित रूपेण भल्लादिभेदनलक्षणेन मारयित्वा जीवनरहितं कुरुत, एवं रूपेण इमे क्रूरा जीवोपमदं कुर्वन्ति इति । एतेषां करपुरुषाणां बाह्यपरिवारविषये कथितम्, सम्पति -आन्तरपरिवारविषये आह-जा वि य से अभितरिया परिसा भवई' याऽपि च तस्य-पूर्वपदर्शितऋराऽधमपुरुषस्य-आम्यन्तरिकी-अभ्यन्तरजा परिषद्भवति, परिवारो भवतीति । 'तं जहा' तद्यथा 'मायाइ वा' मातेति वा 'पियाइ वा' पितेति वध भूमि में ले जाकर मार डालो इसे सिंह की पूंछ से बांध दो, बैल की पूंछ से बांध दो, इसके अंग आग से जला दो, इसके शरीर के मांस के कौडी जितने टूकडे कर-करके कौवों को खिला दो, इसका खाना-पीना बंद कर दो, इसे आजीवन कारागार में बंद रक्खो, इसको किसी बुरी मौत से मारो, अर्थात् भाला आदि से वींध बींध कर इसके प्राण ले लो, इन अधार्मिक पुरुषों का अपनी बाह्य परिषद् के प्रति ऐसा अतिशय क्रूर व्यवहार होता है। आभ्यन्तर परिषद् के प्रति किस प्रकार का व्यवहार होता है सो अब कहते हैं
पूर्वोक्त पापी पुरुष की अभ्यन्तर परिषद् होती है अर्थात् भीतरी परिवार होता है। वह परिवार यह है-माता, पिता, भ्राता, भगिनी લઈ જઈને મારી નાખે અને સિંહના પૂંછડે બાંધી દે બળદના પૂછડે બાંધી દે. આનું શરીર અગ્નિથી બાળી નાખો. આના શરીરના માંસના કેડી જેવડા કકડા કરી કરીને કાગડાઓને ખવરાવી દે, આનું ખાવું પીવું બંધ કરી દે, આને જીદગી સુધી જેલમાં પૂરી રાખે, આને કઈ ખરાબ મેતથી મારે, અર્થાત્ ભાલા વિગેરેથી વીંધી વીધીને આને જીવ લઈ લે. આ અધર્મી પુરૂષે પિતાની બાહ્ય પરિષદ પ્રત્યે આ અત્યંત ક્રૂર વ્યવ હાર કરતા હોય છે. તે હવે બતાવે છે.
પૂર્વોક્ત પાપી પુરૂષની આત્યંતર પરિષદુ હોય છે. અર્થાતુ આંતરિક परिवार हाय छे. ते परिवार मा प्रमाणे जय छे.-माता, पिता, माध,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #290

समार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२७९
वा जननीजनको 'भायाइ वा' भ्रातेति वा 'भगिणीइ वा' भगिनीति वा सर्वत्र वा शब्दार्थे च शब्दश्व समुच्चयार्थकः, 'भज्जा इवा' भार्येति वा 'पुताइ वा' पुत्रा इति वा - औरसाः कृत्रिमा' वा 'धूपाइ वा सुपहाइ वा' दुहितरो वा स्नुषा वा, तत्र दुहितरः- पुत्रः, स्नुषा-पुत्रवधूः, इति यावत् प्रदर्शितः परिवारः, सम्पति- एतस्य दण्डप्रकारं दर्शयति यदा खलु कूरकर्मा कुप्यति तदा स्वल्पं वा महान्तं वाऽपराधम् अविगणय्य महद्दण्डमेव प्रयच्छति, तदेव दर्शयति- 'तेर्सि पि य णं अन्नयसि अहालहूगंसि अवराहंसि सपमेव गरुपं दंडं णिवते' तेषां च-आभ्यन्तर. काणां मताविभूतीनाम् - अन्यतरस्मिन् लघुकेऽपि अपरधि स्वयमेव स क्रूरकर्मा तान् दण्डं निर्वर्तयति - तेषु दण्डान् योजयति 'सीओदगवियसि उच्छोलिचा भवः' शीतोदकविकटे - उत्क्षेप्ता भवति शिशिरे शीतजलहदादौ निक्षिपति, निदाघे व उते पयसि निक्षिपति 'जहा मित्तदोसवत्तिए जाव' यथा मित्रदोष प्रत्ययिके यावत् मित्रदोषप्रत्ययिकप्रकरणे ये दण्डाः प्रदर्शिता स्तानेव दण्डान् ददातीति, एवं कुत्सिताचारप्रपन्नः सन् 'अहिए' अहितः, यो हि न हितो मातृमभृतीनामपि भार्या औरस या दत्तक आदि पुत्र, पुत्री, पुत्रवधू आदि । जब वह क्रूर पुरुष इनमें से किसी पर कुपित होता है, तब अपराध छोटा है या बड़ा, इस बात की परवाह न करके गुरुतर दंड ही उन्हें देता है । यही बात सूत्रकार कहते हैं
उनका छोटासा अपराध होने पर भी उन्हें भारी दंड देता है, जैसे - शीतकाल में उन्हें ठंडे पानी में डाल देता है, इत्यादि उन सब दंड प्रकार का कथन यहां करना चाहिए जो मित्रद्वेष प्रत्ययिक क्रियास्थान में गिनाये हैं ।
इस प्रकार का आचरण करनेवाला पापी पुरुष अपना भी अहित ડેન સ્ત્રી સગા કે દત્તક પુત્ર, પુત્રી, પૂત્ર વધૂ, વિગેરે જ્યારે તે ક્રૂરપુરૂષ એમના પૈકી કાઇના પર ક્રોધ યુક્ત બને છે, ત્યારે તેના અપરાધ નાના હાય કે મેટા હોય તે તરફ લક્ષ્ય ન કરતાં તેને ભારે શિક્ષા જ કરે છે. હવે એજ વાત સૂત્રકાર બતાવે છે.
તેને નાના સરખે અપરાધ થાય ત્યારે પણ તેને ભારે દડ કરે છે, જેમ કે—ઠંડીની મેાસમમાં તેને ઠંડા પાણીમાં નાખે છે. વિગેરે તે સઘળા દડાનું કથન અહિયાં કરવું જોઇએ. કે જે મિત્ર દ્વેષ પ્રત્યયિક ક્રિયાસ્થાનમાં ગણાવવામાં આવેલ છે.
આવા પ્રકારનું આચરણ કરવાવાળા પાપી પુરૂષ પેાતાનુ પણ અહિત્
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #291

२८०
सूत्रकृताङ्गसत्रे कृते-स सर्वेषामपि अहित एव ज्ञेयः, इत्थंभूतः सः 'परंसि लोगसि' परस्मिन लोके, इतः प्रेत्य परलोकं प्राप्य स्वकृतकर्मफलमहितमेव मुनक्ति-बहुबच. नात्तथा दर्शयति-'ते दुक्खंति' परलोके दुःख्यन्ति-शारीरिक-मानसिक कष्टं प्राप्नुवन्ति, 'सोयति' शोचन्ते-दैन्य भावं प्राप्नुवन्ति, 'तिपति' तिप्यन्तिअणि विमोचयन्ति पिति' पीड्य-ते-मुद्रादिघातेन पीडामुत्पादयन्ति, परितप्पंति' परितप्पन्ति-विविधताप-ज्वरनेत्रशूलादिकं प्राप्नुवन्ति, 'ते दुखण. सोयणजूरणनिष्यणष्टिनपरितापनवहवंधणपरिकिलेसामो अपडिविरया भवंति' से दुःखनशोचनजूरणतेपनपिटूटनपरितापनवधवन्धनादिपरिक्लेशेभ्योऽपतिविरता भवन्ति, तत्र-दुःखनं-दुःखोत्पादनं शोचनं शोकोत्पादन, जूरणं-दुर्बलीकरणं, तेपनम्-अश्रुक्षरणोत्पादनं, पिट्टन-मुद्रादिना हनन, परितापनं-सर्वतस्तापस्योत्पादनं, वधो-घाता, बन्धन-निगडादिना एतेभ्यः परिकले शेभ्योऽपति. करता है और दूसरों का भी। जो अपने माता-पिता का भी हित नहीं करता, वह दूसरों का क्या हित करेगा? ऐसे पुरुष जब इस भव को त्याग कर परभव में जाते हैं तो अपने कर्मों का अहितकर फल ही भोगते हैं। वे परलोक में दुःखी होते हैं, शारीरिक और मानसिक कष्ट भोगते हैं। दीनभाव को प्राप्त होते हैं, शोक की अधिकता के कारण उनका शरीर जीर्ण हो जाता है। वे आंसू बहाते हैं, पीड़ित होते हैं, विविध प्रकार से संतप्त होते हैं-ज्वर एवं नेत्र शूल आदिको प्राप्त होते हैं। वे दुःख, शोक, जूरण, तेपन (रुदन) पिट्टन, परितापन, वध और बन्ध आदि क्लेशों से निवृत्त नहीं होते हैं-उन्हें यह सब कष्ट बार-बार भुगतने पडते हैं। કરે છે. અને બીજાઓનું પણ અહિત કરે છે, જે પિતાના માતા, પિતાનું પણ હિત કરતા નથી, તે બીજાએાનું શું હિત કરી શકે? આવા પુરૂષો જયારે આ ભવનો ત્યાગ કરીને પરભવમાં જાય છે, તે પોતાના કર્મોનું અહિત ફળ જ ભોગવે છે. તેઓ પરકમાં દુઃખી થાય છે. શરીર સંબંધી અને માનસિક દુઃખ ભેગવે છે. દીનપણાને પ્રાપ્ત થાય છે. શેકના વિશેષ પણાના કારણે તેનું શરીર શિથિલ બની જાય છે. તેઓ આંસુ સારે છે. પાર પામે છે, અનેક પ્રકારના સંતોષવાળા બને છે, જવર અને નેત્રશલને प्रात ४२ छ. तो म , दूर, तपन (२७) पिट्टन, परितापन વધ અને અન્ય વિગેરે કલેશોથી નિવૃત્ત થતા નથી, તેઓને આ બધા કષ્ટ વારંવાર ભેગવવા પડે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #292

समसार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२८१ विरता-अपरिमुक्ता भवन्ति, 'एवमेव ते इथिकामेहिं' एवमेव ते-पुरुषाऽधमा:सीकामेषु भोग्यविषयेषु 'मुच्छि पा गिद्धा गढिया अझोववन्ना' मूञ्छिता-समासकार, गृद्धा:-अत्यन्तं तद्विषयकेच्छावन्तः, अथिताः-गृद्धि मावमुपगताः, अध्यु. पपन्ना स्तस्मिन्नेव विषये लीनाः 'जाव' यावत् 'वासाई' वर्षाणि 'चउपचमाई छद्दसमाई' चतुः पञ्च षड् दश वा वर्षाणि ततः 'अप्पयरो वा मुज्जयरो वा' अल्पतरं चा भूयस्तरं वा 'कालं' कालम् ‘भोगभोगाई भुंजितु' भोग्यभोगान् भुक्त्वा देरा यतणाई वैरायतनानि हन्यमानजीवसमुदायैः सह वैरभावान् 'पविमुश्त्ता' भविस्य समुत्पाद्य, 'बहूई पाबाई कम्माई संचिणिता' बहूनि पापानि कर्मणि सावयजीव
धेन पापकर्माणि संचित्य-एकत्रीकृत्य 'उस्सन्नाई उत्सन्नानि-बहुलार्थबोधको देशीयशब्दः तेन बाहुल्येन संचित्य 'संभारकरेण कम्मणा' सम्भारकतेन कर्मणा, तत्र सम्भारः बहुदलिकसंयोगस्तेन कृतेन सम्पादितेन कर्मणा-अशुभकर्ममारेण युक्ताः सन्तोऽधोगति गच्छन्ति । 'से जहाणामए' तद्यथानाम 'अयोगोलेइ वा' अयोगोलको वा-लोहपिण्डो वा 'सेलगोलेर वा शैलगोलको वा-पर्वतखण्डो वा 'उदगंसि पक्खित्ते समाणे उदके प्रक्षिप्तः सन् 'उदगतलमइवइत्ता' उदकतलमतिः वयै-जलं विभिद्य 'अहे धरणितलपट्ठाणे भवई' अधो धरणितळपतिष्ठानो भवति,
इसी प्रकार वे अधम पुरुष स्त्री संबंधी कामभोगों में आसक्त होते हैं, अत्यन्त अभिलाषावान होते हैं, गृद्ध होते हैं और तल्लीन होते हैं। वे यावत् चार, पांच, छह या दश वर्षों तक अथवा इनसे भी कम या अधिक काल तक भोगों को भोग कर वैरायतनों को अर्थात् मारे हुए प्राणियों के साथ वैर बांध कर, विपुल पाप कर्मों का संचय करके, बहुत अधिक पाप एकत्र करके, अशुभ कर्मों के भार से युक्त होकर अधोगति में जाते हैं। जैसे लोहे का गोला या पर्वत खण्ड पानी में छोडा जाय तो वह पानी को भेद कर ठेठ नीचे जल के
એજ પ્રમાણે તે અધમ પુરૂષ સ્ત્રી સંબંધી કામોમાં આસક્ત રહે છે. અત્યંત અભિલાષા વાળા હોય છે, ગૃદ્ધ હોય છે, અને તલલીન હોય છે. તેઓ યાવત્ ચાર, પાંચ, છ અથવા દસ વર્ષો પર્યન્ત અથવા તેનાથી પણ ઓછા અથવા વધારે કાળ સુધી ભેગોને ભોગવીને વેરના સ્થાનને અર્થાત્ મારેલા પ્રાણિની સંગ્રહ કરીને ઘણા વધારે પાપ એકઠા કરીને અશુભ કર્મોના ભારથી યુક્ત થઈને અધોગતિમાં જાય છે. જેમ લેખંડને ગોળ અથવા પર્વતને ખંડ પાણીમાં છોડવામાં નાખવામાં આવે તે તે પાણીને ભેદીને ઠેઠ નીચે પાણીના તળીયે પહોંચીને ઉભા રહે છે.
सू० ३६ શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #293

सूत्रकृताङ्गसूत्रे यथाऽयोगोलको जले प्रक्षिप्तः सन्-जलं विभिद्य पृथिवीतलपतिष्ठितं भवति, न तत ऊध्र्व गच्छति, एवमेव तहप्पगारे पुरिसजाए एवमेव तथाप्रकार:- तादृशः पापभाराक्रान्तः पुरुषजातः पुरुषाऽधम: 'बजबहुले' पर्यायबहुल: अवघबहुलः सावधकर्मबहुलइत्यर्थः 'धूतबहुले' धूतबहुलः-धूननं धूतं कर्मक्लेशकरणं प्राणातिपातादि, तेन बहुल: पंकबहुले' पङ्कबहुलोऽधिकपापवान् ‘वेरबहुले' वैरबहुल:-कृताधिकपापेन जीववैरबहुला 'अप्पत्तियबहुले' अपत्ययबहुल:-मृषावादी 'दंभबहुले' दम्भबहुल: -दम्भ:-कपटस्तबहुल: 'नियडिबहुले' निकृतिबहुल:-निकृतिर्मायासहितः कपटस्तेन बहुल: 'साइबहुले' सातिबहुल:-उत्कृष्ट वस्तुषु अपकृष्टवस्तूनि मिश्रीकृत्य तविक्रेता अयस बहुले' अयशो बहुल:-अकीर्तिबहुल? 'उस्सन्नतसपाणघाई उत्सन्न त्रसप्राणघाती-उत्सन्नबहुलं तेन द्वीन्द्रियादिजीवविनाशकः एतादृशविविध प्रकारकाशुभकर्मकर्ता पुरुषाऽधमः 'कालमासे कालं किच्चा' कालमासे कालं कृत्वा 'धरणितलमइवइत्ता' धारणितलं रत्नप्रभादिपृथिवीतलमतिवर्त्य-अतिक्रम्य 'अहे जरगतलपट्टाणे भवई' अधो नरकतलपतिष्ठानो भवति, पूर्वोक्तपापाचरणशील: पुरुषो मृत्वा अतिक्रम्य पृथिवीतलं सप्तमनरकमधिगच्छतीति ।।०२०-३५॥ तल भाग में पहुंच कर ठहरता है, फिर उपर नहीं आता, इसी प्रकार वह अधार्मिक अधम पुरुष पाप से भारी होकर, सावद्य बहुल होकर, प्राणातिपात आदि की बहुलता वाला होकर, अत्यन्त पापी होकर,
वैर की बहुलता वाला होकर अर्थात् जीवों के साथ अत्यधिक वैर बांध कर अत्यन्त मृषावादी, दंभी, कपटी, अपयशवान् एवं बहुत त्रस प्राणियों का घातक होकर मरण का अवसर आने पर काल करके भूतल को पार करके नीचे नरकतल में जाकर स्थित होता है। तात्पर्य यह है कि पूर्वोक्त प्रकार का पापाचरण करने वाला पुरुष जब मरता है तो पृथ्वी तल को भेद कर ठेठ नरक में जाता है ॥२०॥ અને તે પછી પાણી ઉપર આવતા નથી, એજ પ્રમાણે તે અધાર્મિક અધમ પુરૂષ પાપથી ભારે બનીને, સાવદ્ય કર્મ થી વધારે ભારે બનીને પ્રાણાતિપાત વિગેરેના ભારથી અધિક્ષણાવાળા બનીને-અત્યંત પાપી થઈને વેરના વધારવાવાળા થઈને અથર્ જીવોની સાથે અત્યંત વેર બાંધીને અત્યંત અસત્ય બોલનાર, દંભી, કપટી, અપયશવાળે, અને ઘણા ત્રસ પ્રાણિને ઘાત કરવાવાળે બનીને મરણના અવસરે મરીને પૃથ્વીને પાર કરીને નીચે તરફના તળીયે જઈને રહે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે – પૂર્વોક્ત પ્રકારથી પાપાચરણ કરવાવાળે પુરૂષ જ્યારે મરે છે. ત્યારે પૃથ્વીના તળીયાને ભેદીને ઠેઠ નરકમાં જાય છે. જેને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #294

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२८३ मूलम्-ते ण णरगा अंतो वट्टा बाहिं चउरंसा अहे खुरप्पसंठाणसंठिया णिचंधकारतमसा ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइप्पहा मेदवसामसरुहिरपूयपडलचिक्खिल्ललित्ताणुलेवणतला असुई वीसा परमदुभिगंधा कण्हा अगणिवन्नाभा कक्खडफासा दुरहियासा असुभा गरगा असुभा णरएसु वेयणाओ। णो चेव णरएसु नेरइया णिहायति वा पयलायति वा सुई वा रतिं वा धितिं वा मतिं वा उवलभते, ते णं तत्थ उज्जलं पगाढं विउलं कडुयं ककसं चंडं दुग्गं तिव्वं दुरहियासं गेरइया वेयणं पञ्चणुभवमाणा विहरंति ॥सू० २१॥३६॥
छाया-ते खलु नरकाः अन्तो वृत्ताः बहिश्चतुरस्राः अधः क्षुरमसंस्थानसंस्थिताः नित्यान्धकारतमसो व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्पथाः मेदोवसामांसरुधिरपूयपटलचिक्खललिप्तानुलेपनतलाः अशुचयो विश्राः परमदुर्गन्धाः कृष्णाः अग्निवर्णामाः कर्कशस्पर्शाः दुरधिसहाः अशुभाः नरकाः अशुभाः नरकेषु वेदनाः। नो चैव नरकेषु नैरयिकाः निद्रान्ति वा पलायन्ते वा शुचिं वा रतिं वा धृति वा मति वा उपलभन्ते । ते खलु तत्र उज्ज्वलां प्रगाढ विपुलां कटुकां कर्कशां चण्डां दुर्गा तीब्रां दुरधिरूहां नैरयिकाः वेदनां पर्यनुभवन्तो विहरन्ति ॥सू०२१=३६॥ ____टीका-पुर्वोक्तोऽधार्मिकः पुरुषो नरकं गच्छतीति प्रतिपादितम्, नरकाच कीदृशा इति तत्स्वरूपप्रतिपादनायाऽऽह-ते णं णरगा' इत्यादि। 'ते णं गरगा' ते खल नरकाः यान् खलु नरकान् ते अधार्मिकाः प्राप्नुवन्ति, 'ण' इति वाक्यालङ्कारे 'अंतो वट्टा' अन्तो वृत्ता:-अभ्यन्तरमदेशे गोलाकारा : 'बाहिं चउरंसा' बहिर्वाह्यभागे चतुरस्राः चतुष्कोणाः 'अहे' अधो नीचैः 'खुरप्पसंठाणसंठिया' क्षुरपसंस्थानसंस्थिता:-क्षुरसंस्थानवन्तः क्षुरधारावदतिशयेन तीक्ष्णाः ‘णिचंधकारतमसा'
'ते णं णरगा' इत्यादि।
टीकार्थ-अधर्मी पुरुष नरक में जाता है, यह कहा गया है, किन्तु नरक का स्वरूप कैसा है ? इसका उत्तर देते हैं
'ते ण णरगा' त्याल
ટીકાર્થ—અધર્મી પુરૂષ નરકમાં જાય છે. એ કહેવાઈ ચૂકયું છે, પરંતુ નરકનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે? તે હવે સૂત્રકાર બતાવે છે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #295

२८४
सूत्रकृतासूत्र नित्यान्धकारतमसा-अन्धकारेषु तमः अन्धकारतम:-अतिशयितं तमो यत्र ते तथा -अनवरतं निविडान्धकारबहुलाः, 'ववगयगहचंदसूरनक्खत्तजोइप्पहा' व्यपगतग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रज्योतिष्पथा:-यत्र-नरकेषु ग्रहचन्द्रसूर्यनक्षत्रादयो न प्रतिभान्ति, एतेषां प्रकाशेन रहिता नरका भवन्ति । न केवलं तत्र विशिष्टमकाशाऽभावोऽन्धकारमात्र चा-भययोजकम् अपितु बहवोऽमेध्याः अपदार्थास्तत्र भवन्तीति दर्शयति-वैराग्यसंज्वलनाय 'मेद-वसा-मांस-रुहिर-पूय-पडल-चिक्खिल्ललित्ताणु. लेवणतला' मेदो वसामांसरुधिरपूयपटलचिखललिप्तानुलेपनतलाः, तत्र-मेंद:धातुविशेषः वसा च तिलोकप्रसिद्धा तथैव मांसं रुधिरं-शोणितम्, पूर्व-पक्व शोणितम् एतेषां पटलं-समूहस्तस्य चिक्खलं-प्रचुरकर्दमस्तेन लिप्तं-युक्तम् अनु. लेपनं तलं यत्र ते तथा, मेदो मांसाघशुचिभिद्रव्यैः सदैव संयुक्ता नरकभूमयो भवन्ति 'असुई' अशुचय:-अशुचिभूताः वीसा' विश्रा:-कथिता:-कुम्यायाकुल
वे नरक-नारकावास भीतर गोलाकार वाले होते हैं, बाह्य भाग में चौकोर होते हैं और तल भाग में छुरे की धार के समान तीक्ष्ण होते हैं। वहां सदैव घोर अंधकार बना हुआ रहता है। वहां ग्रह, चन्द्र, सूर्य या नक्षत्रों का प्रकाश नहीं होता। ____यही नहीं कि वहां प्रकाश का अभाव एवं अंधकार ही भय का कारण हो किन्तु वहाँ बहुत से अशुचि पदार्थ भी होते हैं । नरक की भूमि मेद, चर्ची, मांस, रूधिर पीप आदि के समूह से लिप्त रहती है, इन अपावन पदार्थो से वहां कीचडसी बनी रहती है। वे नरक अशुचिरूप होते हैं, सड़े-गले मांस की बहुलता वाले होते है अत्यन्त दुर्गन्ध
તે નરક-નરકાવાસ અંદર ગાળ આકારવાળું હોય છે. બહારના ભાગમાં ચાર ખૂણાવાળું હોય છે અને તળીયાના ભાગમાં છરીની ધાર સરખું અત્યંત તીક્ષણ હોય છે. ત્યાં હમેશાં ઘોર અંધારૂં બન્યું રહે છે. ત્યાં ગૃહ, ચંદ્ર, સૂર્ય કે નક્ષત્રોને પ્રકાશ હેત નથી.
એટલું જ નહીં ત્યાં પ્રકાશને અભાવ અને અંધકાર જ ભયનું કારણ હોય તેમજ તે સિવાય ઘણા ખરા અશુચિ પદાર્થ પણ હોય છે. નરકની ભૂમિ મેદ, ચર્મી, માંસ, રુધિર-લેહી પીપ, પરૂ, વિગેરેના સમૂહથી વ્યાપ્ત રહે છે. આ અપવિત્ર પદાર્થોથી ત્યાં કાદવ થઈ જાય છે. તે નરક અશુચિ હોય છે. સડેલા, ગળેલા, માંસના અધિકપણ વાળા હોય છે. અત્યંત દુર્ગધવાળા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #296

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२८५ मांसबहुलाः, अतएव-'परम-दुभिगंधा, परमदुर्गन्धाश्च ताः 'कण्हा' कृष्णवर्णोंपेताः 'अगणिवन्नाभा' अग्निवर्णाभाः-अग्निरिव जाज्वल्यमानाः 'कक्खडफासा' कर्कशस्पर्शा:-कठिनस्पर्शवन्तः, इत्यर्थः 'दुरहियासा' दुरधिसहा:-दु खेन सोढुं शक्या: 'असुहा परगा' अशुभा: अशोभनाः नरकाः 'अमुहा गरएस वेयणामो' अशुमाः नरकेषु बेदना:-नरकगतिषु वेदना अशुमाः ‘णो चेव णरएस' नो चैव नरकेषु 'णिदायति' निद्रान्ति-निद्राऽनुभवं नैव कुर्वन्ति, के तत्राह-'नेरइया' नैरयिकाः-नरके यातनामनुभवन्तो जीवाः, तथा ते 'पलायति वा' पलायन्ते-नरकान्नान्यत्र गन्तुं शक्नुवन्ति 'सुई वा-रति बा-धिति वा, मति वा उवलभंते' शुचि-पवित्रताम्, रति-सुखम्, धृति-धैर्यम्, मर्ति-बुद्धिम् कथमपि न लभन्ते । 'ते ण ते खलु नारकाः 'तत्थ' तत्र-नरकेषु 'उज्ज्वलं' उज्जलाम्उत्कृष्टाम् 'पगाढे' प्रगाढाम्-अत्यन्ताम् 'विउलं' विपुला-महतीम् 'कड्यं' कटुकाम्-प्रतिकूलाम् 'कक्कस' कर्कशाम्-कठिनाम् 'चंडं' चण्डाम्-रौद्राम् 'दुग्गे' दुर्गाम्-दुःखेन तरणीयाम् 'तिव्वं' तीव्राम्-हृदयविदारकतया खराम् 'दुरहियासं' दुरतिसहाम्-दुःखेन सहनयोग्याम् 'वेयणं' वेदनां यातना मित्यर्थः, उज्ज्वलां-तीव्रानुभावपकर्षत्वात्, विपुलां विशाला परिमाणरहितत्वात् कर्कशाप्रत्यङ्गदुःखजनकत्वात् चण्डां-भयजनका प्रतिपदेशव्यापित्वात् 'पञ्चणुभवमाणा' युक्त होते हैं, काले वर्णवाले तथा धूम युक्त अग्नि के समान आमा वाले होते हैं उन का स्पर्श कठोर होता है। वे दुस्सह और कठोर होते हैं। वहां की वेदनाएं भी अशुभ होती हैं। नारक जीव नरक में न निन्द्रा ले पाते हैं और न वहाँ से अन्यत्र जा सकते हैं। उन्हें श्रुति, रति या धृति मति प्राप्त नहीं होती। वहां वे उज्ज्वल (उत्कृष्ट), अत्यन्त गाढ, विपुल, कटुक-प्रतिकूल, कर्कश, प्रचण्ड, दुस्तर, तीव्र हृदय विदारक एवं दुस्सह यातना प्राप्त करते हैं । तात्पर्य यह है कि तीव्र अनुभाव की अधिकता के कारण उज्ज्वल विपुल होने के कारण विशाल, परिमाण रहित होने से कर्कश, प्रत्येक अंग में दुःख હોય છે. કાળા વર્ણવાળા તથા ધુમાડાથી યુક્ત અગ્નિની જેવી કાંતિવાળા હોય છે તેને સ્પર્શ કઠેર હોય છે. તેઓ દુસ્સહ અને કઠોર હોય છે. ત્યાંની વેદનાએ પણ અશુભ હોય છે. નારક જીવો નરકમાં નિદ્રા લઈ શકતા નથી. તથા ત્યાંથી બીજે જઈ શકતા નથી. તેમને શ્રુતિ, રતિ, પ્રતિ અથવા મતિ પ્રાપ્ત થતી નથી ત્યાં તેઓ ઉજવલ (ઉત્કૃષ્ટ ગાઢ, વિપુલ ४४४, प्रतिष, ४४, प्रय-3, दुस्तर' ताब, (४४य, पिता अन् दुस यातना-पी। प्रात ४२ छे.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–તીવ્ર અનુભાવના અધિક પણાથી ઉજવલ, વિપુલ હોવાથી વિશાલ પરિમાણ વિનાનું હોવાથી કર્કશ, દરેક અંગોમાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #297

२८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
प्रत्यनुभवन्तः 'णेरड्या ' नैरयिकाः नरकेषु विद्यमाना जीवाः 'विहरंति' विहरन्तिदुःखमयं समयं यापयन्ति इति ॥ २१=३६ ॥
मूलम् - से जहा णामए रुक्खे सिया, पव्वयग्गे जाए मूले छिन्ने अग्गे गरुए जओ णिपणं जओ विसमं जओ दुग्गं तओ पवडइ, एवामेव तत्पगारे पुरिसजाए गब्भाओ गब्भं जम्माओ जम्मं माराओ मारं णरगाओ णरगं दुक्खाओ दुक्खं दाहिणगामिए णेरइए कण्हपक्खिए आगमिस्साणं दुल्लभवोहिए यावि भवइ, एसठाणे अणारिए अकेवले जाव असन्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहु पढमस्त ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए || सू० २२||३७||
छाया - तथा नाम वृक्षः स्यात् पर्वताग्रे जातः मूले छिन्नः अग्रे गुरुकः यतो निम्नं यतो विषमं यतो दुर्ग ततः प्रपतति एवमेव तथाप्रकारः पुरुषजातः गर्भतो गर्भ, जन्मतो जन्म, मरणतो मरणं, नरकान्नरकं दुःखाद् दुःखं दक्षिणगामी नैरयिकः कृष्णपाक्षिकः आगमिष्यति दुर्लमबोधिकश्चाऽपि भवति । एतत्स्थानम् अनार्यम् अकेवलं यावद सर्वदुःख प्रहीणमार्गम् एकान्त मिध्या असाधु । प्रथमस्य स्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्गः, एवमाख्यातः ॥०२२=३७||
टीका - नाकिजीवानामधोगतिरेव भवति, नतूर्ध्वगति स्तत्र दृष्टान्तं दर्शयति 'से जहाणामए' तद्यथा नाम 'रुक्खे' वृक्षः 'सिया' स्यात् स च
जनक होने से चण्ड और प्रत्येक प्रदेश में व्याप्त रहने के कारण भयजनक होती है। नारक जीव ऐसी अतिविषम वेदना को बेदते हुए समय यापन करते हैं ॥ २१ ॥
'से जहाणामए' इत्यादि ।
टीकार्थ-अधर्मी जीव की अधोगति ही होती है, ऊर्ध्वगति नहीं,
દુ:ખ જનક હાવાથી ચણા અને દરેક પ્રદેશમાં વ્યાપ્ત રહેવાથી ભય જનક હાય છે. નારક જીવા આવા પ્રકારની અત્યંત વિષમ વેદનાનુ વેદન કરતાં કરતાં પેાતાના સમય વીતાવે છે. ૨૧૫
'से जहा णामए' इत्यादि
ટીકા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
અધી જીવેની અધેાગતી જ થાય છે. ઉર્ધ્વગતિ થતી

Page #298

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ क्रियास्थाननिरूपणम् 'पन्चयग्गे' पर्वताग्रे-उपरितनभागे जात:-समुत्पन्ना, जन्मना लब्धस्थितिवान्, 'मूले छिन्ने अग्गे गरुए' मूले छिन्नोऽग्रे गुरुका, पर्वताऽग्रे समुत्पन्नो वृक्षो यदि मूलेन छिद्यते तदा यद् विषमं स्थलं तत्रैव पतति न तु कथमपि तस्य अर्व देशे गतिर्भवति, तथा-पापभाराकान्तो गुरु वो नरकेऽधोदेश एव गच्छति, नत्व. स्याऽन्यत्र कथमपि गमनं संभवति। 'जो णिणं जो विसमं जो दुग्गं तो पवडई' यतो निम्नं यतो विषम-समरहितम् यती दुर्ग-कष्टदायकं तत स्तत्र पपतति । 'एवमेव तहप्पगारे पुरिसजाए' एवमेव तथापकारः पुरुषजातः गुरुकर्मवान् पुरुषः 'गम्भाओ गम्भ गर्भतो गर्भम् 'जम्मश्री जम्म' जन्मतो जन्म 'माराओ मारं' मरणतो मरणम् ‘णरगाओ णरगं' नरकान्नरकम्-एकस्मान्नरकाद् नरकान्तरम्, 'दुक्खाओ दुक्खें' दुःखतो दुःखम्-दुःखाद्दुःखान्तरम् 'दाहिणगा. मिए' दक्षिणगामी-दक्षिणस्यां दिशि गामी भवतीत्यर्थः णेरइए' नैरयिकः-नरक गामी च भवति 'कण्हपक्खिर' कृष्णपाक्षिकः-कृष्णानां नास्तिकानां पक्षो वर्गस्तत्र भवः-क्रूरकर्मकारी, 'आगामिस्साणं" आगमिष्यति काले 'दुल्लमबोहिए यावि इस विषय में दृष्टान्त दिखलाते हैं जैसे कोई वृक्ष पर्वत के उपरी भाग में उत्पन्न हुआ हो और उसका मूल काट डाला जाय तो वह भारी होने के कारण नीचे किसी विषम स्थान में गिरता है उसकी ऊर्ध्वगति नहीं होती, उसी प्रकार पाप के भार से युक्त पापी जीव नीचे नरक में ही जाता है। उसकी अन्यत्र गति नहीं होती। ऐसा पुरुष एक गर्भ से दूसरे गर्भ में जाता है एक जन्म के बाद दूसरा जन्म लेता है, मरण के पश्चात् दूसरा पुनः मरण करता है, बार-बार नरक में उत्पन्न होता है, और दुख के पश्चात् पुनः दुःख का भागी होता है । वह दक्षिण दिशोगामी होता है तथा कृष्ण पक्षी होता है। भविष्यत् काल में उसे बोधि दुर्लभ होती है। यह स्थान अनार्य है, નથી. આ વિષયમાં દેછા બતાવવામાં આવે છે જેમ કેઈ વૃક્ષ પર્વતના ભાગમાં ઉત્પન થયેલ હોય અને તેનું મૂળ કાપી નાખવામાં આવે, તે તે ભારે હોવાના કારણે નીચે કોઈ વિષમ સ્થાન પર પડી જાય છે. તેની ઉર્વ ગતિ થતી નથી. એ જ પ્રમાણે પાપના ભારથી યુક્ત પાપી જીવ નીચે નરકમાંજ જાય છે. તેની ગતિ બીજે થતી નથી. આવા પુરૂષે એક ગર્ભમાંથી બીજા ગર્ભમાં જાય છે. એક જન્મ પછી બીજે જન્મ લે છે. અને મરણ પછી ફરીથી મરે છે. અર્થાત્ વારંવાર નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને દુઃખની પછી ફરીથી રખને જ ભોગવે છે. તે દક્ષિણ દિશામાં જનાર હોય છે. તથા કૃષ્ણ પક્ષી હોય છે. ભવિષ્ય કાળમાં તેને બેધિ દુર્લભ થાય છે. આ
श्री सूत्रता सूत्र:४

Page #299

२८८
सुत्रकृताङ्गसू
भव' दुर्लबोधिकचापि भवति, स नारकिजीवः सदा कृष्णपक्षवानेव भवति तथा मवियत्काले बोधिरपि दुर्लभा भवति सम्यक्त्वमाप्तिरपि दुर्लभा भवतीत्यर्थः, 'एस ठाणे' एतत्स्थानम् 'अणारिए' अनार्यम् 'अकेवले जाव असन्वदुक्खपहीणमग्गे' अकेवलम् - केवलज्ञानरहितम् अपरिपूर्णम्-अन्यायकम् अशुद्धम् अशल्यकर्त कम् असिद्धिम|र्गम् अमुक्तिमार्गम् अनिर्याणमार्गम् अनिर्वाणमार्गम्, तथा-असर्व दुःखमहीण मार्गम्, सर्वदुःखानां तत्र विनाशो न भवति । 'एगंतमिच्छे' एकान्ततो मिध्या तथा - 'असाहु' असाधु - अशोभनम् 'पढमस्स' प्रथमस्य 'ठाणस्स' स्थानस्य 'अधHerare' अधर्मक्षस्य 'विभंगे एवमाहिए' विभङ्ग एवमाख्यातः, अनेन प्रकारेण प्रथमस्य स्थानस्यधर्मपक्षस्य विचारोऽभूदिति ॥०२२=३७||
मूलम् - अहावरे दोच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिज्जइ इह खलु पाईणं वा ४ संतेगइया मणुस्सा भवंति, तं जहा - अणारंभा अपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुया धम्मिट्ठा जाव धम्मेणं चैव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, सुसीला सुव्वया सुपडियाणंदा सुसाहू सव्वाओ पाणाइवायाओ पडिविरया जावजीवाए जाव जे यावन्ने तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्मंता परपाण परियावणकरा कज्जंति तओ विपडिविरया जावजीवाए। से जहाणामए अणगारा भगवंतो इरियासमिया भासासमिया
केवल ज्ञान का जनक नहीं है, अपरिपूर्ण है, अन्याय मय है, अशुद्ध है, शल्प को काटने वाला नहीं है, सिद्धि मुक्ति निर्माण एवं निर्वाण का मार्ग नहीं है, वह समस्त दुःखों के नाश का मार्ग नहीं है । वह स्थान एकान्त मिथ्या है, अशोभन है, यह प्रथम अधर्म पक्ष का विचार हुआ ||२२||
સ્થાન અનાય છે. કેવળ જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરવાવાળુ નથી. અપરિપૂર્ણ છે, अन्याय भय हे. अशुद्ध छे, शहयने अयत्रावाणु नथी, सिद्धि, भुक्ति, નિર્માણુ, અને નિર્વાણુના માગ રૂપ નથી. તે સઘળા દુઃખાના નાશને મા નથી. તે સ્થાન એકાન્ત મિથ્યા છે. મશાલન છે. આ રીતે આ પહેલા અધર્મ પક્ષને વિચાર થયા, ॥२२॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #300

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् २८९ एसणासमिया आयाणभंडमत्तणिक्खेवणासमिया उच्चारपासवणखेलसिंघाणजल्लपडिट्ठावणियासमिया। मणसमिया वयसमिया कायसमिया मणगुत्ता वयगुत्ता कायगुत्ता गुत्ता गुत्तिदिया गुत्तबंभयारी अकोहा अमाणा अमाया अलोभा संता पसंता उवसंता परिणिव्वुडा अणासवा अग्गथा छिन्नसोया निरुवलेवा कंसपाई व मुक्कतोया संखो इव णिरंजणा जीव इव अप्पडिहयगई गगणतलंव निरालंबणा वाउरिव अपडिबद्धा सारद सलिलं व सुद्धहियया पुक्खरपत्तं व निरुवलेवा कुम्मो इव गुतिंदिया विहगइव विप्पमुक्का खग्गिविलाणं व एगजाया भारंडपक्खीव अप्पमत्ता कुंजरोइव सोंडीरा वसभी इव जायस्थामा सीहो इव दुद्धरिसा मंदरो इव अप्पकंपा सागरो इव गंभीरा चंदो इव सोमलेस्सा सूरो इव दित्ततेया जच्चकंचणगं व जायरूवा वसुंधरा इव सव्वफासविसहा सुहुययासणी विव तेयसा जलंता। पत्थि णं तेसिं भगवंताणं कत्थ वि पडिबंधे भवइ से पडिबंधे चउठिवहे पण्णत्ते, तं जहा-अंडएइ वा पोयएइ वा उग्गहेइ वा पगहेइ वा जन्नं जन्नं दिसं इच्छंति तन्नं तन्नं दिसं अपडिबद्धा सूइभूया लहुभूया अप्पगंथा संजमेणं तवसा अपाणं भावमाणा विहरति । तेसिं णं भगवंताणं इमा एयारूवा जायामाया वित्ति होत्था, तं जहा चउत्थे भत्ते छठे भत्ते अट्रमे भत्ते दसमे भत्ते दुवालसमे भत्ते चउद्दसमे भत्ते अद्धमासिए भत्ते मासिए भत्ते दोमासिए तिमासिए चउम्मासिए पंचमासिए
. ३७ શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #301

२९०
सूत्रकतास छम्मासिए अदुत्तरं च णं उक्खित्तचरगा णिक्खित्तचरगा उरिखत्तणिक्खित्तचरगा अंतचरगा पंतचरगा लूहचरगा समुदाणचरगा संसहचरगा असंसट्टचरगा तज्जायसंसट्टचरगा दिठ्ठलाभिया अदिठुलाभिया पुटुलाभिया अपुट्ठलाभिया भिक्खलाभिया अभिक्खलाभिया अन्नायचरगा उवनिहिया संखादत्तिया परिमितपिंडवाइमा सुद्धेणिया अंताहारा पंताहारा अरसाहारा विरसाहारा लूहाहारा तुच्छाहारा अंतजीवी पंतजीवी आयबिलिया पुरिमड्डिया निविगइया अमज्जमंसासिणो णो णियामरस भोई ठाणाइया पडिमाठाणाइया उक्कुडुआसणिया णेसणिज्जा वीरासणिया दंडायतिया लगंडसाइणो अप्पाउडा अगत्तया अकंडुया अणिवहा (एवं जहोववाइए) धुतकेसमंसुरोमनहा सव्वगायपडिकम्मविप्पमुक्का चिट्ठति। ते णं एएणं विहारेणं विहरमाणा बहुई वासाइं सामन्नपरियागं पाउणंति२ बहु बह आवाहंसि उप्पन्नसि वा अणुप्पन्नंसि वा बहई भत्ताई पच्चक्खंति पच्चक्खाइत्ता बहूई भत्ताई अणसणाए छेदिति अणसणाए छेदित्ता जस्सट्टाए कीरइ नग्गभावे मुंडभाचे अण्हाणभाषे अदंतवणगे अछत्तए अणोवाहणए भूमिसेज्जा फलगसेज्जा कट्टसेज्जा केसलोए बंभचरवासे परघरपवेसे लद्धाबलद्धे माणावमाणणाओ हीलणाओनिंदणाओगरिहणाओ खिसणाओ तज्जणाओ तालणाओ उच्चावया गामकंटगा बावीसं परीसहोबसग्गा अहिया सिज्जति तमहं आराहति, तम,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #302

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्र, अ. २ कियास्थाननिरूपणम् आराहित्ता चरमहिं उस्साप्तनिस्साहिं अणंतं अणुत्तरं निव्वा. घायं निरावरणं कसिणं पडिपुण्णं केवलवरणाणदसणं समु. प्पाडेंति, समुप्पाडित्ता तओ पच्छा सिझंति बुज्झति मुच्चंति परिणिब्वायंति सव्वदुक्खागं अंतं करेंति । एगच्चाए पुण एगे भयतारो भवंति, अवरे पुण पुवकम्मावसेसेणं कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तं जहा-महड्डिएसु महज्जुइएसु महापरक्कमेसु महाजसेसु महाबलेसु महाणुभावेसु महासोक्खेसु ते णं तत्थ देवा भवंति महड्डिया महज्जुइया जाव महासोक्खा हाराविराइयवच्छा कडगतुडियर्थभियभुया अंगय कुंडलमट्टगंडयलकन्नपीढधारी, विचित्त हत्थाभरणा विचित्तमालामउलिमउडा कल्लाणगंधपवरवत्थपरिहिया कल्लाणगपवरमल्लाणुलेवणधरा भासुरबोंदी पलंबवणमालधरा दिव्वेणं रूवेणं दिव्वेणं वन्नेणं दिव्वेणं गंधेणं दिवेणं फासेणं दिव्वेणं संघाएणं दिव्वेणं संठाणेणं दिव्वाए इडिए दिव्वाए जुत्तीए दिव्वाए पभाए दिवाए छायाए दिवाए अचाए दिव्वेणं तेएणं दिव्वाए लेसाए दसदिसाओ उज्जोवेमाणा पभासेमाणा गइकल्लाणा ठिइकल्लाणा आगमेसिभद्दया यावि भवंति, एस ठाणे आयरिए जाव सव्वदुक्खपहीणमग्गे एगंतसम्मे सुसाहू । दोच्चस्स ठाणस्स धम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए ॥सू० २३॥३८॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #303

२९२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
छाया -- अथाऽपरो द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपक्षस्य विभङ्गः, एवमाख्यायते, इह खलु प्राच्यां वा ४ सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा - अनारम्भाः अपरिग्रहाः धार्मिकाः धर्मानुगाः धर्मिष्ठाः यावद् धर्मेण चैत्र वृत्तिं कल्पयन्तो विहरन्ति, सुशीलाः सुव्रताः सुप्रत्यानन्दाः सुसाधवः सर्वतः प्राणातिपातात् प्रतिविरताः यावज्जीवनम् यावद् यानि चान्यैः तथाप्रकाराणि सावधानि अबोधिकानि कर्माणि चरमाणपरितापनकराणि क्रियन्ते ततः प्रतिविरताः यावज्जीवनम् । तद्यथा - नाम अनगाराः भगवन्तः ईर्यासमिताः भाषासमिताः एषणासमिताः आदानभाण्डमात्रानिक्षेपणासमिताः उच्चारस्रवण खेळसिंघाणमलप्रतिष्ठापनासमिताः मनःसमिताः बचः समिताः कायसमिताः मनोगुप्ताः वचोगुप्ताः कायगुप्ताः गुप्ताः गुप्तेन्द्रियाः गुप्तब्रह्मचर्याः अक्रोधाः अमानाः अमायाः आलोमाः शान्ता प्रशान्ताः उपशान्ताः परिनिवृत्ताः अनास्रवाः अग्रन्थाः छिन्नशोकाः निरूपलेपाः कांस्यपात्रीव मुक्ततोयाः शङ्ख इव निरञ्जनाः जीव इवामतिहतगतयः गगनतलमिव निरवलम्बना वायुरिवापतिबद्धाः शारदसलिलमिव शुद्धहृदयाः पुष्करपत्रमिव निरूपलेपाः कूर्म इव गुप्तेन्द्रियाः विहग इव विमुक्ताः खङ्गिविषाणमिवैकजाताः भारण्डपक्षीवाममत्ताः कुञ्जरइव शौण्डीराः वृषभ व जावस्थामानः सिंह इव दुर्धर्षाः मन्दर इवामकम्पाः सागरइव गम्भीराः चन्द्र इव सोमलेश्याः सूर्यइव दीप्ततेजसः जात्यकाञ्चनमिव जातरूपाः वसुन्धरा इव सर्वस्पर्शविसहाः सुहुत हुताशन इव तेजसा ज्वलन्तः । नास्ति खलु तेषां भगवतां कुत्रापि प्रतिबन्धो भवति स प्रतिबन्ध चतुर्विधः प्रज्ञप्तः तद्यथा - अण्डजे वा पोत वा अवग्रहे वा प्रग्रहे वा यां यां दिशमिच्छन्ति तां तां दिशमप्रतिबद्धाः शुचीभूता लघुभूताः अल्पग्रन्थाः संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति । तेषां च खलु भगवतामियमेतद्रूपा यात्रामात्रावृत्तिरभवत् तद्यथा-चतुर्थभक्तं षष्ठं भक्तम् अष्टमं भक्तं दशमं भक्तं द्वादशं भक्तं चतुर्दशं भक्तम् अर्धमासिकं भक्त मासिकं भक्तं द्वैमासिकं भक्त त्रैमासिकं भक्तं चातुर्मासिकं भक्तं पाश्च मासिकं पाण्मासिकम्, अत उत्तरं च खलु - उत्क्षिप्तचरका ः निक्षिप्तचरका ः उत्क्षिप्त - निक्षिप्तचराकाः अन्तचरका ः प्रान्तचरका ः रूक्षचरकाः समुदानचरकाः संसृष्टचरकाः असंसृष्टचरकाः तज्जातसंसृष्टचरकाः दृष्टलाभिकाः अदृष्टलाभिकाः पृष्टलाभिकाः अपृष्टलाभिकाः मिक्षालाभिका अभिक्षाला भिकाः अज्ञातचरका ः उपनिहितकाः संख्यादचयः परिमितपिण्डिपातिकाः शुद्वैषणाः अन्ताहाराः प्रान्ताहाराः अरसाहाराः विरसाहाराः रूक्षाहारा: तुच्छाहाराः अन्तजीविनः प्रान्तजीविनः आचाम्लिकाः पुरिमर्द्धिका निर्विकतिकाः अमधर्मांसाशिनः नो निकामरसभोजिनः स्थानान्विताः प्रतिमास्थानान्विताः उत्कटा सनिकाः नैषयकाः वीरासनिकाः दण्डायतिकाः लगण्डशायिनः अमावृताः
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #304

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ कियास्थान निरूपणम्
अगतयः अकण्डूयकाः अनिष्ठीवनाः' 'एवं यथोपपातिके' घु केशरमथुरोमनखाः सर्वगात्र परिकर्मविप्रमुक्तास्तिष्ठन्ति । ते खलु एतेन विहारेण विहरन्तः बहूनि वर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयन्ति बहुबहुव्याम् आवाधायामुत्पन्ना या मनुत्पन्नायां वा बहूनि भक्तानि प्रत्याख्यान्ति, प्रत्याख्याय बहूनि मक्तानि अनशनेन छेदयन्ति, अनशनेन छेदयित्वा यदर्थाय क्रियते नग्न भावः मुण्डभावः अहह्नानभावः अदन्तवर्णका अच्छ त्रकः अनुत्पानकः, भूमिशय्याफलकशय्या काष्ठशय्या केशलोचः ब्रह्मचर्यवासः परगृहप्रवेशः लब्धापलब्धानि मानापमानानि होलनाः निन्दनाः खिंसनानि गर्हणाः तर्जनानिताडनानि उच्चावचाः ग्रामकण्टकाः द्वाविंशतिः परीषदोपसर्गाः अधिकाः सद्यन्ते तमर्थम् आराधयन्ति तमर्थमाराध्य चरमोच्छवासनिःश्वासैः अनन्तमनुत्तरं निर्व्याघातं निरावरणम् कृत्स्नं परिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पादयन्ति समु त्पाद्य तत्पश्चात् सिध्यन्ति बुध्यन्ते मुच्यन्ति परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । एकाचया पुनरेके भयत्रातारो भवन्ति । अपरे पुनः पूर्वकर्मावशेषेण कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवत्वाय उपपत्तारो भवन्ति तद्यथा - महर्द्धिकेषु महाधुतिकेषु महापराक्रमेषु महायशस्त्रिषु महाबळेषु महानुभावेषु महासौख्येषु ते खलु तत्र देवाः भवन्ति' महर्द्धिकाः महाद्युतिकाः यावन्महासौख्याः हारविराजितवक्षसः कटकत्रुटितस्तम्भितभुजाः अङ्गद कुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधराः विचित्रहरुताभरणाः विचित्रमाला मौलिमुकुटाः कल्याणगन्ध पवरवस्त्र परिहिताः कल्याणपवरमा ल्यानुलेपनधराः भास्वरशरीरा।। प्रलम्बवनमालाधराः दिव्येन रूपेण दिव्येन वर्णेन दिव्येन गन्धेन दिव्येन स्पर्शेन दिव्येन सङ्घातेन दिव्येन संस्थानेन दिव्यया ऋद्रयादिव्यया त्या दिव्यया प्रभया दिव्यया छायया दिव्यया अर्चया दिव्येन तेजसा दिव्यया लेश्यया दशदिशः उद्योतयन्तः प्रभासयन्तः गतिकल्याणाः स्थितिकरपाणाः आगामि मद्रका चापि भवन्ति । एतत् स्थानम् आर्य यावत् सर्वदुःख पहीण मार्गम् एकान्तसम्यक् सुसाधु । द्वितीयस्य स्थानस्य धर्मपक्षस्य विभङ्गः एवमाख्यातः ||२३=३८||
२९३
ater - अधर्मपक्ष निरूपितः सम्मति-धर्मपक्षमाह-- ' अहावरे' इत्यादि । 'अहावरे' अथाऽपरः पूर्वस्मादधर्मपक्षाद्व्यतिरिक्तः 'दोचस्स' द्वितीयस्य 'ठाणस्स'
'अहावरे दोच्चरस ठाणस्स, इत्यादि ।
टीकार्थ - अधर्म पक्ष का निरूपण करके अब धर्म पक्ष का कथन करते हैं प्रथम अधर्म पक्ष से विपरीत द्वितीय स्थान धर्म पक्ष का
'अहावरे दोच्चर ठाणरस' इत्याहि
ટીકા
અધ પક્ષનું નિરૂપણ કરીને હવે ધમ પક્ષનું કથન કરે છે.— પહેલા અધમ પક્ષથી ઉલ્ટુ ખીજું સ્થાન ધ પક્ષનુ છે. હવે તેના વિચાર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #305

२९४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे स्वानस्य 'धम्मपकाखस्स' धर्मपक्षस्य 'विभंगे' विभङ्गः 'एवमाहिज्जई' एचम्वक्ष्यमाणपकारेण आरूपायते, इह-अस्मिन् लोके, खलु इति वाक्याऽलङ्कारे। 'पाईणं वा' माच्यादिदिगविभागेषु चतुर्यु 'संतेगइया मगुस्सा भवंति' सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति । 'तं जहा' तद्यथा-'अणारंमा' अनारम्मा:-नाऽस्ति आरम्भापाणिनामुपघातादिर्येषां तेऽनास्म्माः , 'अपरिग्गडा' अपरिग्रहा:-परिग्रहरहिताः 'धम्मिया' धार्मिका:-धर्मानुष्ठाने रताः 'धम्माणुया' धर्माऽनुगा:स्वयं धर्ममाचरन्ति-परानपि तदर्थ प्रयोजयन्ति 'धम्मिट्ठा' धर्मिष्ठा:-धर्ममेव स्वेष्टं मन्यमानाः, 'जाव' यावत् 'धम्मेगं चेव वित्ति कप्पेमाणा बिहरंति' धर्मेण चैव वृत्तिम्-आजीविका कल्पयन्तो चिरहन्ति-जीवनं यापयन्ति, 'सुपीला' सुशीला:सम्यक्शीलवन्तः 'सुव्वया' मुत्रताः-सम्यम्व्रतवन्तः 'सुपडियाणंदा' सुपत्यानन्दा:-सुपसन्नाः शीघ्रमानन्दवन्तः 'सुसाहू' सुसाधाः 'सम्बो पाणाइवायाभो पडिविरया' सर्वनः प्राणातिपातात्-जोवहिंसादिव्यापारात् प्रतिविरताः-निवृत्ताः 'जावज्जीवार' यावज्जीवनम् 'जाव जे यावन्ने तहपगारा' यावद् यानि यावन्ति चात्यैः-अधार्मिकपुरुषैः तथामकाराणि 'सावज्जा' सावधानि पापजनकानि 'अवो. हिपा' अबोधिकानि-केवलमज्ञानभावयुक्तानि 'कम्मंता' कर्माणि 'परपाणपरिया. विचार इस प्रकार कहा गया है
इस संसार में पूर्व आदि दिशाओं में अनेक प्रकार के लोग निवास करते हैं, जैसे-अनार भी अर्थात् जीवों के घातकारी व्यवहार न करने वाले, अपरिग्रह, धर्मानुष्ठान में रत, स्वयं धर्म का आचरण करने वाले और दूसरों को धर्माचरण की प्रेरणा करने वाले धर्मनिष्ठ यावत् धर्म से ही अपनी आजीविका करके जीवन निर्वाह करने वाले, सुशील, समीचीन व्रतों से सम्पन्न, सरलता से प्रसन्न होने वाले, सुसाधु, सब प्रकार के प्राणातिपात के यावज्जीव त्यागी तथा दूसरे ४२१मा मा छे.
આ સંસારમાં પૂર્વ વિગેરે દિશાઓમાં અનેક પ્રકારના લોકે નિવાસ કરે છે. જેમકે–ખનારંભી, અર્થાત્ જીવને ઘાતકરી વ્યવહાર ન કરવાવાળા અપરિગ્રહવાળા, ધર્માનુષ્ઠાનમાં રત, સ્વયં ધર્મનું આચરણ કરવાવાળા, અને બીજાઓને ધર્માચરણની પ્રેરણા કરવાવાળા ધર્મનિષ્ઠ, યાવત્ ધર્મથી જ પિતાની આજીવિકા કરીને જીવન નિર્વાહ કરવાવાળા સુશીલ, સારા એવા બતેથી યુક્ત, સરલપણાથી પ્રસન્ન થવાવાળા, સુસાધુ દરેક પ્રકારના પ્રાણાતિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #306

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
२९५
वणकरा' परमाणपरितापन कराणि - प्राणातिपातसाधनवराणि कर्माणि 'कज्जंति' क्रियन्तेऽज्ञानिभिः 'तओ वि पडिविरया जान जीवार' तत स्तादृशप्राणातिपातक्रियातः प्रतिविरतास्ते भवन्ति यावज्जीवनम् से जहाणामए' तद्यथानाम 'अणगारा' अनगारा :- ते धार्मिकपुरुषाः गृहपरिवारादिभिर्विरहिताः सन्तः 'भगवंतो ' भगवन्तः- भाग्यवन्तो भवन्ति 'इरियासमिया भासासमिया' ईयसमिता भाषासमिता:- ते ईर्यासमितेर्माषासमितेश्व सम्ब परिपालका भवन्ति 'एसणासमिया' एषणासमिताः ' आयाणभंड मत्तणिकखेवणास मिया' आदानमाण्डमात्रानिक्षेपणासमिताः - धर्मोपकरण पात्रवस्त्रादीनां ग्रहणस्थापन समितिभिर्युक्ताः भवन्ति 'उचारपासवण खेल सिंघाण जल्लपडिडावणिया समिया' उच्चारस्रवण खेल सिंघाण मलपतिष्ठापनसमिताः- मूत्रपुरीषष्ठीवन शरीरमलादिशास्रोक्तप्रतिष्ठापन समितिभिर्युक्ताः सदा भवन्ति । 'मणसमिया' मनःसमिताः ' वयस मिया' वचःसमिताः 'कायसमिया' कायसमिताः 'मणगुत्ता' मनोगुप्ताः 'वयगुत्ता, बचोगुप्ताः 'कायगुत्ता' कायगुप्ताः- मनोवाक्कायगुमां इत्यर्थः, 'गुत्ता' गुप्ताः सर्वेभ्य आस्रवेभ्यः 'गुसिंदिया' गुप्तेन्द्रियाः- गुप्रानि- विषयभोगेभ्य इन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि येषां पापी लोग जिन सावद्य एवं अवोधिजनक कर्मों को करते हैं उनसे यावज्जीवन निवृत्त होते है।
वे धर्मनिष्ठ पुरुष अनगार अर्थात् गृहपरिवार आदि से रहित होते हैं, भाग्यवान् होते हैं, ईर्घासमिति भाषा समिति एषणा समिति आदान भाण्डामात्रनिक्षेपण समिति, उच्चार प्रस्रवणखेलसिंघाण मलप्रतिष्ठापना समिति से अर्थात् पांचों समितियों से युक्त होते हैं। मन वचन और कायकी समिति से युक्त होते हैं । मनोगुप्त वचनगुप्त और कायगुप्त होते हैं । समस्त आस्रवों से गुप्त होते हैं। अपनी इन्द्रियों को विषयों से गोपन करके रखते हैं । नव वाड़ो के
પાતના જીવન પર્યંન્ત ત્યાગ કરવાવાળા, તથા બીજા પાપી લેાકેા જે સાવધ અને અખધિ જનક કર્મો કરે છે, તેનાથી છત્રન પન્ત નિવૃત્ત રહે છે.
તે ધનિષ્ઠ પુરૂષા અનગાર અર્થાત્ ઘર અને પરિવાર વિગેરેથી રહિત હૈાય છે. ભાગ્યવાન્ ડાય છે. ધૈર્યાં સમિતિ, ભાષા સમિતિ, એષણા સમિતિ આદાનભાણ્ડ માત્ર નિક્ષેપણા સમિતિ, ઉચ્ચાર પ્રસ્રવણુ ખેલ સિંઘાણ મલ પ્રતિષ્ઠાપના સમિતિથી અર્થાત્ પાંચે પ્રકારની સમિતિયાથી યુક્ત દાય छे. भन, वयन, भने यसभितिथी युक्त होय छे भनो गुप्त, वयन शुभ અને કાયચુસ હાય છે. સઘળા આસ્રવેાથી ગુપ્ત હાય છે, પેાતાની ઇન્દ્રિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #307

२९६
सूत्रकृताङ्गसत्रे
ते गुप्तेन्द्रियाः 'गुत्तव' भयारी' गुप्तब्रह्मवर्याः 'अकोहा' अक्रोधाः 'अमाणा' अमानाः, 'अमाया' अमापाः 'अलोहा' अलोभाः क्रोधमानमायालोमादिभिः परिवर्जिताः 'संता' शान्ताः 'पसंता' प्रशान्ताः - अतिशयेन 'उवसंता' उपशान्ताः - बाह्यान्तरशान्तिसहिताः परिनिब्बुडा' परिनिवृत्ताः समस्तसन्तापरहिता इत्यर्थः 'अणासवा' अनास्रवा :- आस्रवसेवनरहिताः 'अग्गंथा' अग्रन्थाः समस्तपरिग्रहरहिताः 'छिन्नसोया' छिन्नशोकाः छिनो विदारितः शोकपदवाच्यः संपारो यैस्ते छिन्नशोकाः 'निरुवलेवा' निरुपलेपा:- कर्मरूपपलरहिताः 'कंसपाई मुक्कतोया' कांस्यपात्रीव मुक्ततोया: : - यथाकांस्यपात्रं जलजनितविकारेण न लिप्यते तद्वत् कर्ममलैरलिप्ताः 'संखो इब णिरंजणा' शङ्ख इव निरञ्जनाः, यथा शङ्खः प्रकृत्या स्वच्छो न तु कालिमादिदोषैः संस्पृष्टो भवति तथैव हि भवन्ति रागादिदोषैरनाघाताः । 'जीव इव अप्पडिहयगई' जीव इवाऽप्रतिहतगतयः, यथा जीवानां गतिर्न प्रतिरुध्यते, तथा यथोक्तमहतामपि न निरुध्यते गतिः। 'गगणतलं व निरालंवणा
साथ ब्रह्मचर्य का पालन करते हैं। क्रोध मान माया और लोभ से रहित होते हैं । शान्त, प्रशान्त, उपशान्त- बाह्य एवं आन्तरिक शान्ति से सम्पन्न होते हैं। परिनिर्वृत्त, आस्रवद्वारों से रहित, समग्र ग्रंथियों से रहित छिन्नशोक-संसार के मूल को छेदन कर देने वाले अथवा शोक से रहित कर्मरूप मल से रहित, जैसे कांसे का पात्र जल के लेप से लिप्त नहीं होता उसी प्रकार कर्ममल से लिप्त न होने वाले, जैसे शंख स्वभाव से निष्कलंक होता है, उसी प्रकार समस्त कालिमा से रहित होते हैं। जैसे जीव की गति रोकी नहीं जा सकती, वैसे भी उनकी गति में भी रुकावट नहीं डाली जा सकती ।
ચાને વિષચેાથી ગેાપન કરીને રાખે છે. નવ વાડાની સાથે બ્રહ્મચર્યનું પાલન हुरे छे. द्वोघ, भान, माया, भने बोलथी रडित होय छे. शान्त, प्रशान्त, उपशान्त मा भने तरि शक्तिथी युक्त होय छे. परिनिवृत, ग्यासव, દ્વારાથી રહિત સઘળી ગ્રન્થિયાથી રહિત છિન્ન શાક-સંસારના મૂળનું જૈદન કરવાવાળા, અથવા શેકથી રહિત કમ રૂપ મળથી રહિત, જેમ કાંસાનું વાસણુ પાણીના લેપથી લિપ્ત થતું નથી, એજ પ્રમાણે કમ રૂપી મળથી ન લિપાનારા, જેમ શખ સ્વભાવથી નિષ્કલ'ક હોય છે, એજ પ્રમાણે સઘળા પ્રારની કાલિમા—મલિન પણાથી રહિત હોય છે. જેમ જીવની ગતિ કી શકાતી નથી, તેમ તેઓની ગતિમાં પણ કાણુ કરી શકાતુ નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #308

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् गगनतलमिव निरालम्बनाः यथा गगनतलम् आलम्बनं विनैव तिष्ठति तद्वत् स्वा. लम्बना इमे भवन्ति । 'वाउरिव अप्पडिबद्धा'-वायुरिव अपतिबद्धः अमतिबद्धविहारिणः 'सारदसलिलं व सुद्धहियया' शारदसलिलमिवशुद्रहृदयाः यथा-शरज्जलं निर्मलं तथा तेषामन्तःकरणमपि अकलुषितम् 'पुक्खरपत्तं व निरुवलेवा' पुष्करपत्रमिव निरुपलेपाः यथाऽगाधपय:-पूरितायामपि पुष्करिण्यां पुष्करदलं तत्स्थं तदवस्थमेव-स्वप्रकृतिस्थमेव किन्तु न लिप्यतेऽम्भसा, तथा इमेऽपि पुरुषधौरेयाः असारे संसारे कर्मजलै न लिप्यन्ते, 'कुम्पो इव गुत्तिदिया' कूर्मइव गुप्तेन्द्रियाः 'विहग इव विप्पमुक्का' विहग इव विषमुक्त : यथा गगनविहारिणः स्वच्छन्दाः विहगास्त. थेमे महात्मानो-ममत्वभावरहिताः स्वच्छन्दा भवन्ति । 'खग्गिविसाणं व एग जाया' खड्गिविषाणमिवैकजाताः यथा-खनि मृगस्थ विषाणमेकमेकस्वभावतो भवति 'भारंडपक्खीव अप्पमत्ता' भारण्ड पक्षीवाऽपमत्ता:-प्रमादरहिताः 'कुंजरो इव सोंडीरा' कुञ्जर इव शौण्डीराः यथा हस्ती शौण्डोरो वृक्षादीनां विदारणे समर्थ वे आकाश के समान निरवलम्ब होते हैं अर्थात् किसी का आप नहीं लेते। वायु के समान अप्रतिबद्ध विचरण करते हैं। जैसे शरद ऋतु का जल निर्मल होता है, उसी प्रकार उनका अन्तःकरण निर्मल होता है। वे कमल पत्र के जैसा राग-द्वेष आदि के लेप से रहित होते हैं। कूर्म की भांति गुप्तेन्द्रिय होते हैं। जैसे आकाश विहारी पक्षी स्वाधीन हाता है उसी प्रकार वे महात्मा ममत्व के बन्धन से रहित होने के कारण स्वाधीन होते हैं। जैसे गेंडे का एक ही सींग होता है, उसी प्रकार वे मोहादि से मुक्त होने के कारण एकाकी होते हैं। भारण्ड पक्षी के समान अप्रमत्त होते हैं। कुंजर के समान તેઓ આકાશની જેમ અવલમ્બન વિનાના હોય છે. અર્થાત કોઈને પણ આશ્રય લેતા નથી. વાયુ પ્રમાણે રોકાણ વગર વિચરણ કરે છે. જેમ શરદૂ wતનું પાણી નિમલ-ચોકખું હોય છે, એ જ પ્રમાણે તેમનું અંત:કરણ નિર્મલ હોય છે. તેઓ કમળના પાનની જેમ રાગ-દ્વેષ વિગેરેના લેપ વિનાના હોય છે. કાચબાની જેમ ગુપ્તેન્દ્રિય હોય છે. જેમ આકાશમાં જનારા પક્ષિયે સ્વાધીન હોય છે, એ જ પ્રમાણે મહાત્માઓ મમત્વના બંધનથી રહિત હોવાના કારણે સ્વાધીન હોય છે. જેમ ગેંડાનું એક જ સીંગ હોય છે, તેજ પ્રમાણે તેઓ મોહ વિગેરેથી મુક્ત હોવાથી એકલા જ હોય છે. ભારડ પક્ષીની જેમ અપ્રમત્ત હોય છે. કુંજરની જેમ શેડર હોય છે. __ सू० ३८
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #309

२९८
सूत्रकृतास्त्रे स्तथा इमे शौण्डीराः कर्मविदारणे समर्थाः, 'वसवो इव जायस्थामा' वृषभ इव जातस्थामानः तथाहि-यथा वृषभो भारवहने समर्थः तथेमेऽपि संयमरूपमारवहने समर्था भवन्ति, 'सीहो इव दुद्धरिसा' सिंह इच दुर्धर्षाः सिंहं यथा धर्षयितुं कोऽपि न शक्तः-तथैव एतानपि पुरुषसिंहान् परीषहोपसर्गा न पराभवन्ति । 'मंदरो इव अप्पकंपा' मन्दर इचाऽमकम्पाः यथा वायुः मेरुं कम्पयितुं न समर्थः तथा एतान् महात्मनो बाह्याभ्यन्तरोपसगाः पराभवितुं न समर्थाः. 'सागरो इव गंभीरा' सागर इव गम्भीरा:-समुद्रो यथाऽऽगच्छन्तीनां नदीनामनुपमै रतुलैः कल्लोले न शुभ्यति तथा शोकादिभिरेषामपि न द्यन्ते मनांसि । 'चंदो इव सोमलेसा' चन्द्र इव सोमलेश्या चन्द्र इव स्वभावत एव सदा शीतलाः 'मूरो इव दीत्ततेया' शौण्डीर होते हैं अर्थात् जैसे हस्ती वृक्ष आदि का विदारण करने में समर्थ होता हैं, उसी प्रकार वे कर्मों के विदारण में समर्थ होते हैं, वे वृषभ के जैसे संयम का भार वहन करने में सामर्थ्यवान होते हैं। जैसे सिंह दुर्धर्ष होता है, उसी प्रकार परीषह और उपसर्ग उनका पराभव नहीं कर सकते। वे मेरू पर्वत के समान अप्रकम्प होते हैं अर्थात् जैसे आंधी मेरू पर्वत को कम्पित नहीं कर सकती, उसी प्रकार उन्हें कठिन से कठिन उपसर्ग भी विचलित नहीं कर सकते। वे सागर के जैसे गंभीर होते हैं, अर्थात् जैसे नदियों के आने वाले जल से समुद्र में क्षोभ उत्पन्न नहीं होता, उसी प्रकार उनका मन किती भी कारण से क्षुब्ध नहीं होता। वे चन्द्रमा के समान स्वभावतः शीतल लेश्या वाले होते हैं। सूर्य के समान तप एवं संयम के तेज से देदिप्यमान
અર્થાત્ જેમ હાથી વૃક્ષ વિગેરેને વિદારણ-પાડવામાં સમર્થ હોય છે, એ જ પ્રમાણે તેઓ કર્મોનું વિદારણ કરવામાં સમર્થ હોય છે. તેઓ વૃષભ-બળદની જેમ સંયમને ભાર વહેવામાં-ઉપાડવામાં સામર્થ્યવાળા હોય છે. જેમ સિંહ દુધર્ષ-પરાજ્ય ન પામે તે હોય છે, એજ પ્રમાણે પરીષહ અને ઉપસર્ગ તેઓને પરાભવ કરી શકતા નથી, તેઓ મેરૂ પર્વત સરખા અપ્રકમ્પ હોય છે. અર્થાત્ જેમ વાવાઝેડું મેરૂ પર્વતને કંપાવી શકતું નથી, એજ પ્રમાણે પરીષહ અને કઠણમાં કઠણ ઉપસર્ગ તેઓને પરાભવ કરી શક્તા નથી, તેઓ સાગરની જેમ ગંભીર હોય છે, અર્થાત્ જેમ નદીમાંથી આવવા વાળા પાણીથી સમુદ્રમાં સેંભ થતું નથી, એજ પ્રમાણે તેઓનું મન, પણ કઈ પણ પ્રકારથી ક્ષેમ પામતું નથી. તેઓ ચન્દ્રમાની જેમ સ્વભાવથી જ શીતલ લેશ્યાવાળા હોય છે. સૂર્યની જેમ તપ અને સંયમના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #310

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
२९९ सूर्य इव दीप्ततेजसः तेजस्विनः तपःसंयमपतापवन्तः 'जच्चकंचणगं व जायसवा' जात्यकाञ्चनमिन जातरूपा:-जात्या सुवर्णमिव निर्मला: 'वसुंधरा इच-सव्वफात. विसहा वसुन्धरेव सर्वस्पर्शसहा:-सर्व सहा वसुमतीत्यमरात्, इमेऽपि पुरुषधौरेयाः सर्वस्पर्शसहा भवन्तीति । 'सुहुयहुयासणोबिव तेयसा जलंता' मुहुतहुताशन इव तेजसा अलन्तः-प्रदीप्ताग्निरिव तेजसा सातिशयं जाज्वल्यमानाः 'गस्थि णं तेसिं भगवंताणं कत्थ वि पडिबंधे भवड, नास्ति खलु तेषां भगवता कुत्राऽपि प्रतिबन्धो भवति, 'से पडिबधे चउबिहे पण्णत्ते' स प्रतिबन्धश्चतुर्विधः प्रज्ञप्तः -कथितो भवति, 'तं जहा' तद्यथा-'अंडएइ वा पोयएइ वा-उग्गहेइ वा-पग्गहेइ वा' अण्डजे चा-पोतके वा-अवग्रहे वा-प्रग्रहे वा-तत्र अण्डजाः-हंस मयूरादिपक्षिणः, पोतकाः-हस्ति-वल्गि प्रभृतिशावकानि, वसति पीठफलकादिकमवग्रहिकम, दण्डाधुपधिजातं परिग्रहकम्, अन्येषां विहारे एतेभ्यः चतुर्यः प्रतिवन्धो भवति, एषां बिहारे एतेभ्यः प्रतिबन्धो न भवतीत्यर्थः, 'जन्नं जन्नं दिसं इच्छंति' यां यां दिशं गन्तुमिच्छन्ति, 'तन्न तन्नं दिसं आडिबद्धा सुइभूया लहुबया अप्पगंथा संजमेणं होते हैं । स्वभाव से ही स्वर्ण के समान निर्मल होते हैं। पृथ्वी के समान समस्त स्पों को सहन करते हैं। जिसमें घृत आदि का होम किया गया हो ऐसी अग्नि जैसे तेज से जाज्वल्ममान होती है, उसी प्रकार वे अतिशय तेज से दीप्त होते हैं। उन भगवन्तों को कहीं भी प्रतिबन्ध नहीं होता। प्रतिबन्ध चार प्रकार का कहा गया है-अंडे से उत्पन्न होने वाले मयूर आदि पक्षियों से, बच्चे के रूप में उत्पन्न होने वाले हाथी वल्गी आदि के बच्चों से, वसति-निवास-स्थान से तथा परिग्रह से अर्थात् पीठ, फलक आदि उपकरणों से, वे इन सब प्रतिबन्धों से रहित होते हैं। वे जिस किसी भी दिशा में जाने की इच्छा करते हैं, उसी में विना रूकावट, भाव शुद्धि से युक्त, लघुभूत, अल्प તેજથી પ્રકાશમાન હોય છે. સ્વભાવથી જ સુવર્ણ સેનાની જેમ નિર્મલસ્વચ્છ હોય છે. પૃથ્વીની જેમ સઘળા સ્પર્શને સહન કરે છે. જેમાં ઘી વિગેરેને હેમ કરવામાં આવ્યું હોય, એવી અગ્નિ જેમ તેજથી દેદીપ્યમાન હોય છે, એજ પ્રમાણે તેઓ અતિશય તેજથી પ્રકાશવાવાળા હોય છે. તે ભગતેને ક્યાંય પણ પ્રતિબંધ હોતું નથી, પ્રતિબધે ચાર પ્રકારને કહેવામાં આવેલ છે. જેમકે (૧) ઇંડામાંથી ઉચન થવાવાળા મોર વિગેરે પક્ષિયોથી. (२) १२॥ ३२ ५-न थवावाणा हाथी विगेरेना अश्याथी, (3) वसतिનિવાસસ્થાનથી (૪) તથા પરિગ્રહથી અર્થાત્ પીઠ, ફલક, વિગેરે ઉપકરણેથી, તેઓ આ સઘળા પ્રતિબંધ વિનાના હોય છે. તેઓ જે કઈ દિશામાં જવાની ઈચ્છા કરે છે, તેમાં જ રોકાણ વિના ભાવશુદ્ધિથી યુક્ત, લઘુભૂત,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #311

३००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तवसा अप्पागं भावेमाणा विहरंति' तां तां दिशमप्रतिबद्धाः-प्रतिबन्धरहिता शुचीभूताः-भावशुद्धिमतर्लभूताः-अल्पोपधयः - अल्पग्रन्थाः - बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरूपग्रन्थिरहिताः संयमेन-सप्तदशविधेन तपसा- द्वादशविधेन आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति, प्रतिबन्धममत्वादिरहिताः आत्मानं संयमतपोभ्यां परिशोध. यन्तो विहरन्ति । तेसिणं भगवंताणं इमा एयारूवा जायामाया वित्ती होत्था' तेषां च भगवता मियमेतद्रूपा यात्रा मात्रा वृत्तिभवेत्, तत्र-यात्रा-संयमयात्रा मात्रातदर्थमेव परिमिताऽऽहारग्रहणमिति तदेवं भवति, 'तं जहा' तद्यथा-'चउत्थे भत्ते' चतुर्थ भक्तम् 'छटे भत्ते' षष्ठं भक्तम् 'अट्ठमै भत्ते' अष्टम भक्तम् ‘दसमे भत्ते' दशमं भक्तम् 'दुवालसमे भत्ते' द्वादर्श भक्तम् 'चउदसमे भत्ते' चतुर्दशं भक्तम्, तेषां महात्मनां संयमपरिपालनाथ-एतादृशी-आजीविका वृत्तिर्भवति, एकदिनस्योपवासः द्विदि. नस्य दिनन्तयस्य-चतुर्दिनस्य-इत्यादिरूपेणाऽऽजीविकां कुर्वन्ति-उक्तजीविकया संयम निर्वाहयन्ति । परिमितं तदपि दिनादिमिर्मध्ये व्यवधाय विलम्बेन भुञ्जन्तीति उपधि वाले, बाह्याभ्यन्तर परिग्रह से रहित होकर एवं सतरह प्रकार के संयम से तथा बारह प्रकार के तप से अपनी आत्मा के भावित करते हुए विचरते हैं।
उन भाग्यवान् महापुरुषों की संयम का निर्वाण करने के लिए इस प्रकार की जीविका होती है-कोई एक दिन का उपवास करते हैं, कोई दो दिन का उपवास करते हैं, कोई तेला-तीन दिन का उपवास करते हैं, कोई चौला-चार दिन का उपवास करते हैं, कोई पाच दिन का उपवास करते हैं। कोई छह दिन का उपवास करते हैं । अर्थात् कोई एक-एक दिन छोड़ कर भोजन करते हैं, कोई दो-दो दिन, कोई तीन, तीन, चार-चार, पांच-पांच और छह छह दिन छोड़ कर एक दिन भोजन અલ્પ ઉપધિવાળા બાહ્ય અને આભ્યન્તર પરિગ્રહથીરહિત થઈને અને સત્તર પ્રકારના સંયમથી તધા બાર પ્રકારના તપથી પોતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા વિચરે છે
તે ભગવાન મહાપુરૂષના સંયમના નિવાહ માટે આ પ્રમાણેની આજીવિકા હોય છે. કોઈ એક દિવસને ઉપવાસ કરે છે. કોઈ બે દિવસને ઉપવાસ કરે છે. તે કેઈ તેલ-ત્રણ દિવસને ઉપવાસ કરે છે. કેઈ ચેલાચાર દિવસનો ઉપવાસ કરે છે. કઈ પાંચ દિવસને ઉપવાસ કરે છે. કોઈ છ દિવસના ઉપવાસ કરે છે. અર્થાત્ કઈ એક એક દિવસ છોડીને એકાં. તેરો આહાર કરે છે, કેઈ બબ્બે દિવસ છોડીને છઠ-છઠ આહાર કરે છે. કોઈ ત્રણ ત્રણ ચાર-ચાર પાંચ પાંચ અને છ-છ દિવસે છેડીને એક
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #312

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् ३०१ प्रकरणेन विदितं भवति, 'अद्धमासिए भत्ते' अर्धमासिकं पाक्षिकमिति, भक्तमुप वासः, 'मासिए भत्ते' मासिकं भक्तमुपवास: 'दो मासिए तिमासिर चउमासिए पंचमासिए छम्मासिए' द्वैमासिकं त्रैमासिकं चातुर्मासिकं पाश्चमासिकं पाण्मा. सिकं भक्तमुपोषण भवति 'अदुत्तरं च णं उक्विनाचरगा य' अत उतरं च खलुउत्क्षिप्त वरकाः-उत्क्षिप्तं स्वकार्याय पाकभाजनादुद्वृत्तं तदर्थमभिग्रहतश्चरन्ति तद्गवे. षणाय गच्छन्तीति उत्क्षिप्तवरकाः, के वन णिविवत्त वरगा' निक्षप्तचरकाः-निक्षिप्तं भाजनादनुवृत्तं तदर्थमभिग्रहतश्चरन्ति तद्वेषगाय गच्छ-नीति निक्षिपडचरकाः, केवन पुनः 'उक्वित्तणिक्खितवरगा' उत्क्षिप्तनिक्षिपचरका:-पाक भाजनादुत्क्षिप्तं तत्रैवाऽन्यत्र वा स्थाने यदर्थ तदर्थमभिग्रहवातश्वरन्ति, केचन पुनः 'अंतचरगा पंचरगा' अन्नचरकाः-कोद्रवाद्यन्नाहारकाः, भान्तचरकाः-पाककरते हैं। कोई एक पखवाड़े अर्धमासखमण का उपवास करते हैं, कोई एक, दो, तीन, चार, पांच या छह मास तक का उपवास करते हैं । अर्थात् मासखमण करते हैं इसके अतिरिक्त कोई-कोई अभिग्रहधारी होते हैं जैसे
(१) उत्क्षिप्त चरक-भोजन में से बाहर निकाले हुए आहार को ही ग्रहण करने का नियम लेकर उसी के लिए भ्रमण करने वाले। (२) निक्षिप्त चरक-हांडी में से नहीं निकाले हुए आहार को ही ग्रहण करने का अभिग्रह करने वाले और उसी के लिए अटन करने वाले। (३) उत्क्षिप्त-निक्षिप्त चरक-हडिया में से निकाले हुए और फिर उसने गले हुए आहार का ही ग्रहण करने की प्रतिज्ञा वाले। (४) अन्त बरक-कोद्रव आदि तुच्छ अन्न ग्रहण करने वाले। (५) દિવસ આહાર કરે છે. કેઈ એક પખવાડીયા અર્ધમાસ ખમણના ઉપવાસ ४३ छ. मे, मे, ऋ, यार, पांय अथ। छ महिना सुधीना ५. વાસે કરે છે. માસખમણ કરે છે. આ સિવાય કઈ કઈ અભિગ્રહને ધારણ ४२१॥
पाय छे. २-(१) लक्षितय२४-मारमाथी ५७२ ४९७. વામાં આવેલ આહારને જ ગ્રહણ કરવાનો નિયમ લઈને તેને માટે જ ફરવાવાળા (૨) નિક્ષિપ્ત ચરક-વાસણમાંથી નહીં કહાડેલ આહારને જ ગ્રહણ કરવાને અભિગ્રહ કરવાવાળા અને તે માટે જ ફરનારા (૩) ઉક્ષિપ્તનિસિપ્તચરક-વાસણમાંથી બહાર કહાડેલા અને તેમાં ચોટેલા આહારને જ ગ્રહણ કરવાની પ્રતિજ્ઞાવાળ, (૪) અતચરકકદરા વિગેરે તુછ અનાજ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૫) પ્રાન્તચરક- પાત્રમાંથી આહાર કહાડી લીધા પછી તેમાં ઘંટી રહેલને આંહાર કરવાવાળા (૬) રક્ષચરક-ઘી વિગેરે વિનાનું
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #313

३०२
सूत्रकृतानसत्रे पात्राइन्ने निस्सारिते तेन पात्रश्लिष्टान्नार्थ चरन्ति ये ते तथा, 'लूह चरगा' रूक्ष चरका-रूक्षं घृतादिभिः स्नेहैरसंपृक्तस्तेन चरन्ति, 'समुदाणचरगा' समुदानचरकाः-समुदानेन भिक्षया चरन्ति ये ते तथा, उच्चनीचाऽनेकगृहेभ्य एवाःऽहारमानयन्ति परे पुन:-'संसहवरगा' संमृष्टचरकाः खरण्टितेन हस्तादिना दीयमानं संसृष्टं तेन चरन्ति ये ते तथा, 'असं सहचरगा' असंसृष्टच रका:रिक्तहस्तेनैवाऽहारं गृह्णन्त । अन्ये पुनः 'तजातसंसहचरगा' तज्जातसंमृष्टः चरकाः-तज्जातेन देयद्रव्याविरोधिना अन्नेन शाकेन वा यत्संसृष्टं हस्तादि तेन चरन्ति ये ते तथा' 'दिठ्ठलाभिया' दृष्टलाभिकाः-दृष्टस्यैवाऽऽहारस्य लाभः तद्वन्तः 'अदिलाभिया' अदृष्टलामिका:-अष्टस्यैव भक्तादेलामा, केचि दृष्टमेवाऽऽहारं गृह्णन्ति, केचिददृष्टमेवाहारं गृह्णन्ति 'पुटुलाभिया अपुटुलामिया' प्रान्त चरक-पात्र में से आहार निकाल लेने पर उसमें लगा रह गया आहार ही ग्रहण करने वाले। (६) रूक्ष चरक-घृतादि से रहित रूखा आहार ही लेने का अभिग्रह करने वाले। (७) समुदान चरक--छोटेबडे अनेक घरों से ही भिक्षा लेने का अभिग्रह करने वाले। (८) संसष्ट चरक-भरे हुए हाथ या पात्र से ही दिये जाने वाले आहार को ग्रहण करने वाले । (९) असंसृष्ट चरक--नहीं भरे हुए हाथ से ही भिक्षा लेने वाले । (१०) तज्जात संमृष्ट चरक-जो वस्तु दी जा रही हो उसी से भरे हुए हाथ आदि से ग्रहण करने वाले। (११) दृष्टलाभिक--नेत्रों से दीखते आहार को ही लेने वाले । (१२) अदृष्टला. भिक--अदृष्ट आहार को ही ग्रहण करने वाले । (१३) पृष्ट लाभिक-- વિષય-લુખો આહાર લેવાના અભિગ્રહવાળા (૭) સમુદાનચરક-નાના પ્રકારના અનેક ઘરોમાંથી આપવામાં આવેલ આહાર લેવાના અભિગ્રહવાળ. (૮) સંસૃષ્ટચરક–ભરેલા હાથ અથવા પાત્રથી જ આપવામાં આવેલા આહારને જ ગ્રહણ કરવાવાળા (૯) અસંભ્રષ્ટચરક–ન ભરેલા હાથથીજ આહાર લેવાવાળા. (૧૦) તજજાત સંસ્કૃષ્ટ ચરક–જે વસ્તુ આપવામાં આવી રહી હોય તેનાથી ભરેલા હાથ વિગેરેથી ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૧) દખલાભિક– આથી દેખાતા આહારને જ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૨) અદછલાભિક–નહીં દેખાતા આહારને જ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૩) પૃષ્ણલાભિક–પૂછીને આપ વામાં આવેલ આહાર જ ગ્રહણ કરવાવાળો. (૧૪) પૂછ્યા વિના આપવામાં
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #314

-
समयार्थचोधिनी टीका द्वि श्र. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३०३ पृष्टलाभिकाः अपृष्टलाभिकाः केचित् पृष्ट-प्रश्नपूक केचिन अपृष्टमेव भक्तादीन लभन्ते । 'भिक्खालाभिया-अभिक्खालाभिया' भिक्षालाभिका:-अभिक्षाला. मिका:-केचन याचित्वा भिक्षा लभन्ते केचन विना याच या तुच्छमेवाहारं प्राप्नु वन्ति, । 'अन्नाय चरगा' अज्ञात वरका:-अज्ञातमेवाहारं चरन्तीति-अज्ञातचरकाः -आज्ञातकुलचरका इत्यर्थः, 'उपनिहिया' उपनिहितका:-दातुः समीपस्थ मेवाऽऽ. हार गृह्णन्ति, 'संखादत्तिया' संख्पादत्ता-संहातमेव पञ्च सप्त वाऽऽहारं गृह्णन्ति, केचित्-'परिमितपिण्डवाइया' परिमिपिण्डपातिका-परिमितान्-प्रमाणोपेतानेव पिण्डान पतिगृह्णन्ति । मुद्देसणिया' शुद्धषणाः-शङ्कादिदोषरहिताः केचन मुनयः । केचन-'अंताहारा-पंताहारा-अरसाहारा-विरसाहारा-लूहाहारा' अन्ताहारा:-म. कोई पूछ कर दिये जाने वाले आहार को ही ग्रहण करते हैं। (१४) विना पूछे दिये जाने वाले आहार को ही लेने वाले। (१५) भिक्षा लाभिक--याचना करके मिले हुए आहार आदि को स्वीकार करने वाले। (१६) अभिक्षा लाभिक- पूर्वोक्त से विपरीत। भिक्षालाभिक
और अभिक्षा लाभिक का अर्थ तुच्छ आहार और अतुच्छ आहार लेने वाले, ऐसा भी होता है। (१७) अज्ञात चरक---अज्ञात-अपरिचित घरों से भिक्षा लेने वाले । (१८) उपनिहितक--दाता के समीप रक्खा हुआ ही आहार ग्रहण करने वाले। (१९) संख्यादत्तिक--दत्ति की संख्या निश्चित करके ही आहार लेने वाले । (२०) परिमित पिण्डपातिक--परिमित पिण्ड लेने वाले। (२१) शुद्धषणिक--शंका आदि दोषों से रहित आहार लेने वाले। આવેલ આહારને જ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૫) ભિક્ષાલાભિકયાચના કરતાં મળેલ આહાર વિગેરેને જ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૬) અભિક્ષા લાભિક–ભિક્ષા વિના મળેલાં આહારને જ ગ્રહણ કરવાવાળા, અર્થાત્ તુચ્છ અને અતુચ્છ બને પ્રકારને આહાર લેવાવાળા (૧૭) અજ્ઞાત ચરક–અજ્ઞાત અપરિચયવાળા ઘરમાંથી જ આહાર ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૮) ઉપનિહિતક--દાતાની સમીપે રાખ. વામાં આવેલ આહાર જ ગ્રહણ કરવાવાળા. (૧૯) સંખ્યાદત્તિક–દત્તિની સંખ્યા નક્કી કરીને જ આહાર લેવાવાળા. (૨૦) પરિમિત પિંડ પાતિક-પરિમિતપિંડ આહાર લેવાવાળા. અર્થાત્ પ્રમાણુ યુક્ત (૨૧) શુદ્ધષણિક–શંકા વિગેરે દોથી રહિત આહાર લેવાવાળા.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #315

३०४
__सूत्रकृतानसूत्रे जितानेव पदार्थान गृह्णन्ति, प्रान्ताहारा अवशिष्टान्येवाऽनानि गृह्णन्ति । 'अरसाहाराः जीरकादिरसवर्जितानेव आहारान् स्वीकुर्वन्ति, 'विरसाहारा:-विगतो रसो येषु तान् आहारान् । समाहरन्ति, रूक्षाहारा तुच्छाहारा:-चणकाद्याहारकाः 'अंतजीवी-पंतजीवी-अन्तजीविनः-प्रान्तजीविनः अन्तपान्ताहारेणाऽऽजीविकां कुर्वन्ति 'आयवि. लिया' आचाम्लिकाः-केचन सदैव आय म्बलं कुर्वन्ति, 'पुरिमडिया' पुरिमर्दिकाःदिनस्यापरार्धे महरद्वये एवाऽऽहारं कुर्वन्ति, 'निविग्गिया' निर्विकृतिकाः-घृतादिविकृतिरहिताऽऽहारकाः 'अमज्जमांसारिणो' अमद्यमांसाशिनः, मद्यमांसाभ्यामिह -'बुद्धिं लुम्पति यद द्रव्यं मांसवृद्धिकरं तत त्यजेत्. उपलक्षणाद् मादकद्रव्यपरिहारः 'णो णियामरसभोई' नो निकामरसभोजी-नित्यं रसमिश्रिताऽऽहारं न कुर्वन्ति । 'ठाणाइया' स्थानाविता-सदा कायोत्सर्गकारिणः 'पडिमाठाणाइया' प्रतिमास्था नान्विताः प्रतिमास्थानानि-द्वादश विधानि अभिग्रहविशेषाः तैः समन्विताः 'उक्कुडु
इनसे अतिरिक्त कोई अन्ताहारी मुनि भुंजी हुई वस्तु को ग्रहण करने वाले कोई प्रान्ताहारी-बचा खुचा आहार लेने वाले, तथा वासी आहार लेने वाले कोई रह वर्जित आहार लेनेवाले, कोई विरस आहार लेने वाले, कोई रुक्षाहारी, कोई तुच्छाहारी, कोई अन्त-प्रान्त जीवी, कोई सदैव आयंबिल, करने वाले, कोई पुरिमर्द्ध करने वाले अर्थात् दिन के दो प्रहर तक आहार न करने वाले, कोई घृत आदि की विकृति का त्याग करने वाले, मद्य-मांस का सेवन न करने वाले अर्थात् बुद्धि को भ्रष्ट करने वाले सभी मादक पदार्थो का त्याग करने वाले, प्रतिदिन रसमिश्रित आहार नहीं करने वाले, कायोत्सर्ग करने वाला, बारद प्रकार की प्रतिमाओं (अभिग्रहों) से युक्त, कोई उत्कुटुक आसन
આ સિવાય કોઈ અંતાહારી-મુની શેકેલી વસ્તુને ગ્રહણ કરવાવાળા. કઈ પ્રાન્તાહારી–વ ઘટયો આહાર લેવાવાળા તથા વાસી આહાર લેવાવાળા. કેઈ રસવજીત આહાર લેવાવાળા કેઈ વિરસ આહાર લેવાવાળા. કોઈ રૂક્ષ આહાર લેવાવાળા. કેઈ તુચ્છ આહાર લેવાવાળા કેઈ અન્ત પ્રાન્ત જીવી. કેઈ હંમેશાં અબેલ કરવાવાળા, કેઈ પુરિમડૂઢ કરવાવાળા અર્થાત દિવસના બે પ્રહર સુધી આહાર ન કરવાવાળા, કઈ ઘી વિગેરેની વિકૃતિને ત્યાગ કરવાવાળા, મદ્ય કે માંસનું સેવન ન કરનારા. અર્થાત્ બુદ્ધિને ભ્રષ્ટ કરવાવાળા સઘળ માદક પદાર્થોનો ત્યાગ કરવાવાળા દરરોજ સરસ-આહાર ન કરવાવાળા કાર્યોત્સર્ગ કરવાવાળા, બાર પ્રકારની પ્રતિમાઓ (અભિગ્રહો) થી યુક્ત, કેઈ
श्री सूत्रांगसूत्र:४

Page #316

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् ३०५ आसणिया' उत्कुटुकासनिका:-श्रोणीमागस्यालग्नेनो ग्वेशन मुत्कुटुकासनम् तेनासनेन उपविशन्तीत्यर्थः, 'णेसज्जिया' नैपचका:-आप्तनं विस्तीर्य-एव भूमौ उपवि शन्ति, 'चीरासणिया' वीरासनिकाः वीरासनं कृत्वोपविशन्ति केचन तत्र वीरासनं सिंहासनोपविष्टवद् भून्यस्तचरणं मुक्त नानुक पवस्थानम् 'दंडायतिया' दण्डायतिकाः-दण्डवत् आयतम्-आयामो येषां ते तथा, 'लगंडसाइणो' लगण्डशायिनःवक्रकाष्ठन् शेरते, 'अप्पाउडा-अगतया' अमाटता:-अगतयः, तत्र-अपावृतः-प्रावणरहिता:-मुखवत्रिका चोलपट्टकभिन्नवस्त्रं परित्यज्य-ग्रीष्मकाले ग्रीष्मातापनं शीतकाले शीतातापनं कुर्वन्तः, अगतयः-गतिविरहिताः ध्यानमग्ना इति यावत्, 'प्रकलगाने वाले, कोई आसन बिछाकर भूमि पर बैठने वाले, कोई वीरासन करने वाले अर्थात् पृथ्वी पर दोनों पांच टेक कर कुर्सी पर बैठे हुए मनुष्य की कुर्सी हटा लेने पर जो आसन हो जाता है, उस आसन से बैठने वाले होते हैं। कोई दंडासन करते हैं अर्थात् दंड के समान लम्बे होकर स्थित होते हैं । कोई लगंडशायी होते हैं अर्थात् जैसे टेढा लकड दोनों सिरों से भूमि को स्पर्श करता है और बीच में अधर रहता है, उसी प्रकार सिर और पैर जमीन पर टेक कर शरीर के बीच का भाग अधर रखते हैं अथवा सिर और पैर को अधर रखकर बीच के भाग को जमीन से टेक कर रहते हैं। कोई प्रावरण रहित होते हैं अर्थात् मुखवस्त्रिका और चोलाहा से भिन्न वस्त्रों को त्याग कर ग्रीन काल में गर्मी की और शीतकाल में सर्दी की आतापना लेते हैं, कोई ध्यान मग्न रहते हैं कोई खुजली आने पर भी शरीर को ઉભુટુકાસન કરવાવાળા, કેઈ આસનને ત્યાગ કરીને જમીન પર જ બેસવાવાળા, કોઈ વીરાસન કરવાવાળા. અથવા પૃથ્વી પર બંને પગ ટેકવીને ખુર્શિની માફક એટલે કે મુર્શિ પર બેઠેલા માણસની બુર્શિ હટાવી લીધા પછી જે આસન થઈ જાય છે, તે આસનથી બેસવાવાળા હોય છે. કેઈ દંડાસન કરે છે. અર્થાત દંડની જેમ લાંબા થઈને સ્થિત રહે છે. કેઈ લગંડશાયી હોય છે અર્થાત્ જેમ વાંકુ લાકડું બને બાજુથી જમીનને સ્પર્શ કરે છે. અને વચમાં અદ્ધર રહે છે. એ જ પ્રમાણે માથું અને પગ જમીન પર ટેકવીને શરીરને વચલે ભાગ અદ્ધર રાખે છે. અથવા માથુ અને પગને અદ્ધર રાખીને વચલા ભાગને જમીન પર ટેકવીને રહે છે. કેઈ કોઈ પ્રાવરણ રહિત હોય છે, અર્થાત્ મુખવસ્ત્રિકા અને ચલપટ્ટાથી જુદા વસ્ત્રોને ત્યાગ કરીને ઉનાળામાં ગમિની અને શીલાળામાં શદિ- ઠંડકની આતાપના લે છે. કેઈ ધ્યાન મગ્ન રહે છે. કોઈ ખજ.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #317

३०६
सूत्रकृतानसूत्रे डुया-अणिठुहा' अकण्डूयकाः अनिष्ठीवनाः, तत्र अकण्ट्रयकाः खर्जनव्यापाररहिताः सक्षमत्रसजीवविराधनाभयात् अनिष्ठीवनाः कफादीनामक्षेप्तारः ‘एवं जहोववाइए' एवं योपपातिके-औपपातिकसूत्रे ये ये गुणाः प्रोक्तास्ते सर्वे एव गुणा अनुसन्धेयाः तैर्युक्ताः 'धुतकेसमंसुरोमनहा' धुतकेशश्मश्रुरोमनवाः-धुता:-निवारिताः केशश्मश्रुरोमनखानां संस्काराः यस्ते तथा, इमे साधः केशश्मश्रुनखादीनामसंस्कार, 'सब गायपडिकम्मविष्पमुक्का' सर्वगात्रपरिकर्मविषमुक्ताः-शरीरसंस्काररहिताः 'चिटुंति' तिष्ठन्ति 'ते ण एएणं विहारेणं विहरमाणा बहूई वासाइते-महामतयः खलु एतेनयथोदितेन विहारेण बिहरन्तः बहूनि वर्षाणि-अनेकवर्ष यावत् 'सामन्नपरियागं' श्रामण्यपर्यायम् 'पाउणंति' पालयन्ति पाउगित्ता' पालयित्वा 'बहु बहु आवाहंसि उप्पन्नंसि वा अणुप्पन्नंसि वा' अनेकपकारकबाधायामुत्पन्नायां वा-अनुत्पन्नायांचा, रोगातङ्के समुपस्थितेऽसमुपस्थिते वा 'बहूई भत्ताई पच्चवखंति' बहूनि भक्तानि नहीं खुजलाते, कोई थूक बाहर नहीं निकालते । इस प्रकार औपपातिक सूत्र में जो गुण कहे हैं, वे सब यहां भी कहलेने चाहिए। वे धार्मिक पुरुष केशों, मूछों, रोमों और नखों के संस्कार से रहित होते हैं। सम्पूर्ण शरीर के संस्कार से रहित होते हैं। __ वे महामति पूर्वोक्त चर्या के साथ विचरते हुए अनेक वर्षों तक श्रामण्य पर्याय का पालन करते हैं । तत्पश्चात् अनेक प्रकार की बाधा उत्पन्न होने पर अथवा न उत्पन्न होने पर भी, रोग या आतंक (शीघ्र प्राण हरण करने वाले शूल आदि) के उपस्थित होने पर अथवा न उपस्थित होने पर भी बहुत-से भक्तों का प्रत्याख्यान करते हैं। दीर्घ વાળ આવવા છતાં પણ શરીર ખજવાળતા નથી. કેઈ થૂક બહાર કહાડતા નથી. આ પ્રમાણે ઔપપાતિક સૂત્રમાં જે ગુણે કહેવામાં આવ્યા છે. તે સઘળા ગુણે અહિયાં પણ કહેવા જોઈએ. તે ધાર્મિક પુરૂષે વાળે મૂછ, રમે, અને નખેના સંસ્કાર વિનાના હોય છે. સંપૂર્ણ રીતે શરીરના સંસ્કાર વિનાના હોય છે.
એ મહામતિ પૂર્વોક્ત ચર્યાની સાથે વિચરતા થકા અનેક વર્ષો સુધી શ્રમણ્ય પર્યાયનું પાલન કરે છે. તે પછી અનેક પ્રકારની બાધા ઉત્પન્ન થતાં અથવા ઉત્પન્ન ન થવા છતાં પણ રોગ અથવા આતંક (શીધ્ર પ્રાણ હરણ કરવાવાળા શૂળ વિગેરે) ઉપસ્થિત થાય ત્યારે અથવા ઉપસ્થિત ન થાય તે પણ ઘણા ખરા ભક્તોનું (આહારનું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. લાંબા સમય સુધી
-
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #318

३०७
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् प्रत्याख्यान्ति ‘पञ्चावखाहत्ता वहूई भत्ताई अणसणार छेदिति' प्रत्याख्याय बहूनि भक्तानि अनशनेन छेदयन्ति, दीर्घकालमनशनं कृत्वा संस्थारं समापयन्ति 'अणस. णाए' छेदित्ता' अनशनेन छेदयित्वा 'जस्सहाए कीर' यदर्थाय-यस्मै प्रयोजनाय मोक्षप्राप्तये क्रियते एता:-क्ष्यमाणाः क्रियाः, यथा-'नग्ग भावे' नग्नभावो नग्नता 'मुंडभावे' मुण्ड भावः-शिरोमुण्डनम् 'अण्हाणभावे' अस्नानभावः 'अदंतवणगे' अदन्तवर्णका, स्नानाऽमावो दन्तानामपक्षालनश्च । 'अच्छतए' अच्छत्रका 'अणोवाहणए' अनुपानक:-नस्तः उपानही यस्य सोऽनुपानकः। 'भूमिसेज्जा' भूमिशय्या-भूमौ शयनम् 'फलगसेज्जा' फल कशय्या 'कट्ठसेज्जा' काष्ठशय्या 'केसलोए' केशलोचः 'बभचेरवासे' ब्रह्मचर्यवास:-ब्रह्मवयं वासः वसनं यस्य स तथा, 'परघरपवेसे' परगृहप्रवेशः-भिक्षार्थ वर्षाधुरळवेम्पो व्रतरक्षार्थ वा, 'लद्धावल द्वे' लब्धापलब्धे-अयं भावः-सन्मानादिना लब्धे भिक्षादिके तिरस्कारा. दिना अपलब्धे-अमाप्ते भिक्षादिके हर्षशोकरहितः, 'माणावमाणाओ' माना. पमानानि-लब्धमानापमानानि यदर्थ वसन मानानि अपमानानि च सहते, 'हीलणाओ' हीलनाः तत्र हीलनं जन्मकर्मोद्घाटनपूर्वकं निर्भर्सनम्, 'निंदगाओ' निन्दा वाक्यानि-निन्दनं कुत्सितशब्दपूर्वकं दोषोद्घाटनेन अनादरणम् 'खिसणाओ' काल तक अनशन-प्रत्याख्यान करके संथारे को समाप्त करते हैं और जिस उद्देश्य को प्राप्त करने के लिए नग्नता, मुण्डता, स्नान का त्याग, दन्तधावन का त्याग, छाता और जूना का त्याग, भूमिशयन, पाट पर शयन, काष्ठ पर शयन, केश लोच, ब्रह्मचर्यवास, परगृह प्रवेश अर्थात् भिक्षावृत्ति, भिक्षा का लाभ होने पर या लाभ न होने पर राग-द्वेष धारण न करके समभाव धारण किया था, भर्सना सहन की थी अर्थात् जन्म और कर्म प्रकट करके किये गये अपमान को सहन किया था निन्दा सहन की थी खिसणा अर्थात् हाथ या मुख અનશનનું પ્રત્યાખ્યાન કરીને સંથારે કરે છે. અને જે ઉદ્દેશ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે નગ્નપણું મંડપણું સ્નાનને ત્યાગ, દાતણ કરવાને ત્યાગ છત્રી અને જોડાને ત્યાગ, ભૂમિશયન, પાટપર શયન, લાકડા પર શયન, કેશ લેચ, બ્રહ્મચર્યવાસ, પરગૃહ પ્રવેશ. અર્થાત્ ભિક્ષાવૃત્તિ ભિક્ષાને લાભ થાય ત્યારે અથવા ભિક્ષાને લાભ ન થાય તે પણ રાગ કે દ્વેષભાવ ધારણ ન કરતાં સમભાવ ધારણ કર્યો હોય, જે પ્રયોજન માટે માન-અપમાન સહન કર્યું હોય, ભર્લ્સના તિરસ્કાર સહન કરી હોય, અર્થાત્ જન્મ, અને કર્મ પ્રગટ કરીને કરવામાં આવેલ અપમાન સહન કર્યું હોય, નિંદા સહન કરી લેય, ખિસણ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #319

३०८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे खिसनानि-खिमनं हस्तमुखादिविकारपूर्वकमपमाननम् , 'गाहणाओ' गर्हणागहणं गुर्वादिसमक्षे दोषमुद्धाट्य तिरस्करणम्, 'तज्जगाओं' तर्जनानिअंगुल्यादिना 'तालणाओ' ताडनानि-दण्डादिना, 'उच्चावया-गामकंटगा' उचावचाः-ग्रामकण्टकाः, तत्र उच्च बचाः अनेकविधाः अनुकूलाः, प्रतिकूला:, प्रामकण्टकाः श्रोत्रमनोहराश्च शब्दाः, 'बावीसं परीसहोवसग्गा' द्वाविंशतिः परीषहोपसर्गाः 'अहियासिज्जति' अधिसह्यन्ते-तेषां सहनं क्रियते इत्यर्थः, 'तमढे आराहति' तमर्थ मोक्षपाप्तिलक्षणमाराधयन्नि कृतमतयः, 'तमहं आराहिता' तमर्थ-मोक्षपापिलक्षममाराध्य 'चरमेहिं उस्सासनिस्तासेहि' चरमरन्तिमै रुच्छ्वासनिःश्वासः 'अणंतं' अनन्तम्-नास्ति-अन्तं-परिसमाप्तिर्यस्य तत् अनन्तम्, 'अणुत्तरं' सर्वत उत्तमम्, 'नियाघायं' निर्व्याघातम् व्याघातो बाधः चिनाशो वा तद्रहितमिति निर्याघातम्, 'निरावरण निरावरणम्-सर्वथा आवरणरहितम्-कोऽपि नास्ति आच्छादयिता तादृशम् । 'कसिणं' कृत्स्नम्-सकलपदार्थविषयकं सम्पूर्णमिति, 'परिपुणं' परिपूर्णम्-लेशतोऽपि न्यूनतारहितम् स्वभावापेक्षया पौर्णमासीचन्द्रवदखण्डम्, 'केवलपरगाणदंसणं' केवलवरज्ञानदर्शनम्केवलश्रेष्ठज्ञानं दर्शनश्च 'समुप्पाडेति' समुत्पादयन्ति, बाह्याभ्यन्तरसाधनेन मोक्ष आदि विकृत करके किया जाने वाला अपमान सहन किया था, गर्दा सहन की थी, तजेना और ताड़ना सहन की थी, इन्द्रियों के अनेक प्रकार के प्रतिकूल विषयों को सहन किया था, वाईस परीषहों और विविध प्रकार के उपसर्गों को सहन किया था, उस प्रयोजन को अर्थात् मोक्ष को प्राप्त कर लेते हैं। उस प्रयोजन को प्राप्त करके अन्तिमश्वासो च्छ्वासों में अनन्त, सर्वोत्तम, व्याघात (बाधा) से रहित, निरावरण सम्पूर्ण । सर्ववस्तुविषयक' तथा प्रतिपूर्ण (पूर्णिमा के चन्द्रमा के समान अखण्ड) केवल ज्ञान और केवलदर्शन को प्राप्त कर लेते हैं । केवलज्ञान और केवल दर्शन की उत्पत्ति के पश्चात् सिद्धि प्राप्त करते हैं । उनको એટલે કે હાથ અથવા મુખ વિકૃત કરીને કરવામાં આવનારા અપમાનને સહન કર્યું હોય, ગહ સહન કરી હોય, તર્જના સહન કરી હોય, અને તાડન સહન કર્યું હોય, ઈન્દ્રિયેના અનેક પ્રકારના પ્રતિકૂળ વ્યાપારોને-પ્રવૃત્તિને સહન કરેલ હોય ? બાવીસ પ્રકારના પરીષહે અને અનેક પ્રકારના ઉપસર્ગોને સહન કરેલ હોય તે પ્રજનને અર્થાત્ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરી લે છે, તે પ્રયજન પ્રાપ્ત કરીને છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસમાં અનંત, સર્વોત્તમ, વ્યાઘાત, (બાધા)થી રહિત નિરાવરણ સપૂર્ણ (સર્વવતુ સંબંધી) તથા પ્રતિપૂર્ણપુનમના ચન્દ્રમાની જેમ અખંડ કેવળ જ્ઞાન અને કેવળ દર્શનની ઉત્પત્તિની
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #320

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३०९
स्याssवहितकालवर्त्ति साधनमुत्पादयन्ति ते महानुभावाः, 'समुप्पाडित्ता' समु त्याच केवलज्ञानम् 'तओ पच्छा' तत्पश्चात् केवलज्ञानोत्पस्यनन्तरम्, तदेवाल
'सिज्यंति' सिध्यन्ति - सिद्धिमाप्नुवन्ति, सिद्धिर्मोक्षः - साध्यते - समुत्पात्यते केवलज्ञानेन या सा सिद्धिः, अशेषकर्मक्ष पनिरतिशयानन्दात्मिका, तथा बुज्यंति' बुध्यन्ते - चतुर्दशलोकस्वरूपं सामान्यविशेषात्मकं पदार्थजातं सम्यक् पश्यन्ति, 'मुच्चति' मुञ्चन्ति - संसाराद् विमुक्ता भवन्ति, - संसार' परित्यजन्तीत्यर्थः ' परिशिव्त्रायति' परिनिर्वान्ति-उपशान्ता भवन्तीत्यर्थः, 'समदुक्खाणं अंत करेंति' सर्वदुःखाणामन्तं कुन्ति - सर्वदुः खेभ्यो विमुक्ता भवन्तीत्यर्थः । ' एगच्चाए पुण एगे भयंतारी' एकाचवा पुनरेके भयत्रातारो भान्ति-केवन महात्मानः पुनरेकस्मिन्नेव भवे मुक्ति प्राप्नुवन्ति, 'अवरे पुण पुत्रकम्माव सेसेणं' अपरे पुनः पूर्वभवोपार्जितकर्माविशेषेण 'कालमासे कालं किच्चा' कालवा से - कालावसरे कालं कृत्वा - मरणं प्राप्य 'अन्नयरेसु' अन्यतरेषु 'देवलोएस' देवलेोकेषु 'देवत्ताए' देवत्वाय 'उववत्तारो भवंति' उपपत्तारो भवन्ति, देवत्वमाप्तये देवलोकं गच्छन्ति
सिद्धि से समस्त कर्मों का क्षय हो जाता है। वे निरतिशयज्ञान और आनन्दमय होते हैं । वे महापुरुष बुद्ध अर्थात् सम्पूर्ण लोक तथा अलोक को तथा समस्त सामान्य विशेषात्मक पदार्थों को स्पष्ट रूप में जानतेदेखते हैं। जन्म-मरण से सर्वथा और सर्वदा के लिए मुक्त हो जाते हैं । परिनिर्वाण अर्थात् परमशान्ति प्राप्त कर लेते हैं और समस्त दुःखों का अन्त करते हैं ।
1
कोई-कोई भाग्यवान् पुरुष ऐसे होते हैं जो एक ही भव में मुक्ति प्राप्त कर लेते हैं । कोई-कोई पूर्व भवों में उपार्जित कर्मों के शेष रह
પછી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તે સિદ્ધિથી સઘળા કર્મોના ક્ષય થઈ જાય છે. તે નિરતિશય-અત્યંત જ્ઞાન અને આનંદમય હૈય છે. તે મહાપુરૂષ બુદ્ધ અર્થાત્ સપૂર્ણ લેક તથા આલાકને તથા સઘળા સામાન્ય અને વિશેષાત્મક પદાનિ સ્પષ્ટ રૂપથી જાણે-દેખે છે. જન્મ-મરણથી સર્વથા અને સદા માટે મુક્ત થઈ જાય છે. પરિનિર્વાણુ અર્થાત્ પરમશાન્તિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. અને સઘળા દુઃખોના અંત કરી લે છે,
કાઈ કોઈ ભાગ્યશાળી પુરૂષ એવા હાય છે કે—જેએ એક જ ભવમાં મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લે છે. કાઈ કાઈ પૂર્વભવામાં ઉપાર્જન કરેલા કર્મો શેષ રહી જવાથી યથા સમય મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરીને કાઈ એક દેવ લેાકમાં દેવની
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #321

३१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे देवलोकानेव विशिनष्टि 'तं जहा' तद्यथा-'महडिएसु' महर्दिकेषु-महाऋद्धिशालिषु 'महज्जुइएसु' महाद्युतिकेषु-विशिष्टापरणप्रभायुक्तेषु 'महापरकमेसु' महापराक्रमेषु 'महाजसेमु' महायशस्विषु-विशाळकीर्तिषु 'महाबलेसु' महाबलेषुविशेषवलशालिषु 'महाणु भावेसु' महानुभावेषु-अचिन्त्यममावयुक्तेषु 'महासोक्खेसु' महासौख्येषु-विशिष्टसुखसाधनसंपन्नेषु 'ते तत्थ देवा भांति' ते तत्र देवाः भवन्ति, देवान् विशिष्टि वक्ष्यमाणविशेषणैः, तथाहि-'महडिया' मह. दिकाः 'महज्जुया' महाद्युतिकाः 'जाब महासोक्खा' यावद् महासौख्याः 'हारविराइयवच्छा' हारविराजितवक्षसः 'कडग-तुडिय-थंभियभूया' कटकत्रुटित. स्तम्भितभुनाः, 'अंगय - कुंडल-मट्टगंडयलकणपीठधारी' अङ्गदकुण्डलमृष्ट गण्डजाने से यथा समय मृत्यु को प्राप्त होकर किसी देवलोक में देवपर्याय से जन्म लेते हैं। वे देवलोक कैसे होते हैं ? यह कहते हैं
देवलोक विशिष्ट विमान आदि महान् ऋद्धि से युक्त होते हैं महान् युति वाले अर्थात् आभरणों की विशिष्ट प्रभासे युक्त होते हैं । महापराक्रम से युक्त, महाकीर्तिवाले, महाबल, महान् प्रभाव वाले तथा विशिष्ट सुख साधनों से सम्पन्न उक्त देव विमानों में उत्पन्न होने वाले देव किस प्रकार के होते हैं यह दिखलाते हैं -
देव महान् ऋद्धि के धारक, महान कान्ति से सम्पन्न यावत् महान् सुख से सम्पन्न होते हैं । उनका वक्षस्थल हार से सुशोभित होता है। कटक एवं केयूर आदि आभूषणों से उनकी भुजाएं स्तब्ध सी रहती हैं । वे अंगद एवं कुंडलो से युक्त कपोल वाले होते हैं तथा પર્યાયથી જન્મ લે છે. તે દેવકે કેવા હોય છે? તે હવે બતાવवामां आवे छे.
દેવવેક વિશેષ પ્રકારના વિમાન વિગેરે મહાન ઋદ્ધિથી યુક્ત હોય છે. મહાન વૃતિથી યુક્ત અર્થાત્ આભૂષણેની વિશેષ પ્રકારની પ્રભા-કાંતિથી યુક્ત હોય છે. પરાક્રમથી યુક્ત મહાનું કીર્તિવાળા મહાન બળવાળા મહાન પ્રભાવવાળા તથા વિશેષ પ્રકારના સુખ સાધનોથી યુક્ત, દેવ વિમાનાથી યુક્ત, ઉપર કહેલાં દેવ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા દેવ કેવા પ્રકારના હોય છે ? તે હવે બતાવે છે. દેવો મહાન્ ત્રાદ્ધિને ધારણ કરવાવાળ, મહાન કાંતિથી યુક્ત યાવત્ મહાન સુખ સમ્પન હોય છે. તેઓનું વક્ષસ્થળ હૃદય -છાતી હારથી સુશોભિત હોય છે, તેઓની ભુજાએ કટક-કડા અને કેયૂર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #322

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् दलकर्णपीठधारिणः-अङ्गदादीनां धारकाः, 'विचित्तहत्थामरणा' विचित्रहस्ताभरणाः, विचित्राणि हस्ताभरणानि येषां ते तथा, 'विचित्तमालामउलिमउडा' विचित्रमालामौलिमुकुटाः विचित्रा-विविधाकारा माला तया बद्धानि अतएव सुशोमितानि मौलिषु-मस्तकेषु मुकुटानि येषां ते तथा, विलक्षणमालाब द्वमुकुट वन्तो. भवन्ति पूर्वोपार्जितसुकृतकर्मपभावेण, 'कल्लाणगंधपवरवस्थररिहिया' कल्याण गन्धप्रवरवस्त्रपरिहिताः-सुरभिगन्धयुक्तपवरवस्त्रपरिधानाः कल्याणानि-माङ्गलि. कानि पराणि-श्रेष्ठानि वस्त्राणि परिहितानि-धारितानि य स्ते तथा, 'कल्लाण गपवरमल्लाणुलेवणधरा' कल्याणकमवरमाल्यानुलेपनधरा:-कल्याणकमालानां कल्याणकगन्धानुलेपनानाञ्च धारकाः भवन्ति, 'भासुरबोंदी' भास्वरबोन्दयःभास्वरशरीरा:-प्रकाशयुक्तशरीरधारका भवन्ति । 'पलंबव गमालधरा' प्रलम्बानमालाधराः-वन-जलं ततो जायमानं पङ्कजपुष्पं तस्य माला-वनमाला मध्यमपदलोपीसमासः, अथवा-वनम्-अरण्यं तत्र भवं चम्पकादिपुष्प तेन निर्मापिता माला. कानों में कर्ण भूषण धारण करते हैं । उनके हाथों के आभूषण चित्र -विचित्र होते हैं। उनके मुकुट विचित्र मालाओं से सुशोभित होते हैं। वे कल्याणकारी श्रेष्ठ तथा सुगंधित वस्त्र धारण करते हैं। कल्याणकारी और उत्तममाला एवं अंगलोचन को धारण करने वाले होते हैं । उनका शरीर देदीप्यमान होता है-उनके शरीर से सर्वदा अद्भुन तेज प्रस्फुटित होता रहता है । वे लम्बीलटकती हुई वनमाला को धारण करते हैं। 'वन' का अर्थ है जल, उससे उत्पन्न होने वाला पुष्प-कमल, उसकी माला 'वनमाला' कहलाती है। वन-पुष्पमालावनमाला अथवा वन अर्थात् अरण्य में होने वाले चम्पक आदि के पुरुषों વિગેરે આભૂષણોથી અલંકૃત રહે છે, તેઓ અંગદ અને કુંડલેથી શોભાય. માન કપિલવાળા હોય છે. તથા કાનમાં કર્ણભૂષણ ધારણ કરે છે. તેઓના હાથના આભૂષણે ચિત્ર-વિચિત્ર હોય છે. એમના મુગુટ વિચિત્ર પ્રકારની માળાઓથી શોભાયમાન હોય છે. તેઓ કલ્યાણ કારી શ્રેષ્ઠ તથા સુગંધવાળા વસ્ત્રો ધારણ કરે છે. કલ્યાણ કારક અને ઉત્તમ માળા અને અંગાચનને ધારણ કરવાવાળા હોય છે. તેઓનું શરીર દેદીપ્યમાન હોય છે. તેઓના શરીરમાંથી હંમેશાં અદૂભૂત તેજ પ્રકાશતું રહે છે. તેઓ લાંબી લટકતી એવી વનમાળાઓને ધારણ કરે છે. વનને અર્થ જળ એ પ્રમાણે થાય છે. એટલે કે પાણીમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા કમળની માળા “વનમાળા” કહેવાય છે. વનપુષ્પમાળા વનમાળા અર્થાત્ જંગલમાં થવાવાળા ચંપા વિગેરે પુષ્પની
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #323

३१२
सूबकृतानसूले बनमाला, अथवा-पर्णपुष्पमयीमाला वनमाला प्रकीर्तिता, अथवा-आपादलम्बिनी माला वनमाला निगद्यते, तादृशमालाधरा देवा भवन्तीति । ते देवाः स्वकीय वर्णस्पर्शधुति तेजोभिर्दिशं प्रद्योतयन्तो भविष्यकाले मोक्षगन्तारो भवन्तीति प्रतिपाचते-'दिव्वेणं-रूवेणं दिव्वेणं वण्णेणं' इत्यादिना, 'दिव्वेणं रूवेणे' दिव्येन रूपेण 'दिवेणं वन्नेणं' दिव्येन वर्णेन-विलक्षणवर्णेन 'दिव्वेणं गंधेणं' दिव्येन गन्धेन 'दिव्वेणं फासेणं' दिव्येन स्पर्शेन 'दिदेणे संघारण' दिव्येन सङ्घातेन-विलक्षणशरीरसंहननेन 'दिव्वेणं संठाणेणे' दिव्येन संस्थानेन 'दिवाए इड्डिर' दिव्यया ऋद्धया 'दिवाए जुईए' दिव्यया घुत्या 'दिवाए पभाए' दिव्यया प्रभया 'दिवाए छायाए' दिव्यया छायया-कान्त्या 'दिवाए अच्चाए' दिपया अर्चया 'दिव्वेणं तेएणं' दिव्येन तेजसा 'दिवाए ले पाए' दिगया लेश्यया 'दसदिसाओ उज्जोवेमाणा' दशदिशः सर्वा अधिकाष्ठाः उद्योतयन्तः ‘पमासेमाणा' प्रभासयन्तः 'गइकल्लाणा' गति कल्याणाः 'ठिइ कल्लाणा' स्थितिकल्याणाः 'आगमेसिभइया' की माला 'वनमाला' कहलाती है। अथवा पत्तों और पुष्पों की माला 'वनमाला' होती है । अथवा पैरों तक लटकने वाली माला 'वनमाला' कही जाती है। देव ऐसी वनमाला पहनते हैं । वे देव अपने वर्ण, स्पर्श, द्युति एवं तेज से दिशाओं को आलोकित करते हैं और भविष्य में मोक्ष जाने वाले होते हैं, यह कहते हैं-वे अपने विलक्षण वर्ण से, दिव्य गंघसे, दिव्यस्पर्श से, दिव्यसंघात से, दिव्य शारीरिक संहनन से, दिव्य आकृति से, दिव्य ऋद्धि से, दिव्य द्युति से, दिव्य प्रभा से, दिव्य छाया से, दिव्य कान्ति से, दिव्य ज्योति से, दिव्य तेज से, दिव्य लेश्या से समस्त दिशाओं को उद्योतित एवं प्रमासित करते हैं । भद्रगति और भद्र स्थिति वाले होते हैं । आगामी काल में भद्रक होने वाले हैं। भा, 'वनमाणा' आवाय छे. अथवा ५॥ सुधी सटती भाणा वनमा' કહેવાય છે. દેવો એવા પ્રકારની વનમાળાઓ ધારણ કરે છે. તે દેવે પિતાના વર્ણ, સ્પર્શ ઘતિ અને તેજથી દિશાઓને પ્રકાશમય કરે છે અને ભવિષ્યમાં મેક્ષમાં જવાવાળા થાય છે. તે હવે બતાવે છે.–તેઓ પિતાના વિલક્ષણ વર્ષથી દિવ્ય ગંધથી, દિવ્ય સ્પર્શથી દિવ્ય સંઘાતથી દિવ્ય શારીરિક સંહ. નનથી, દિવ્ય આકૃતિથી દિવ્ય ત્રાદ્ધિથી દિવ્ય-ધતિથી દિવ્ય પ્રભાથી, દિવ્ય છાયાથી દિવ્ય કાંતીથી દિવ્ય તિથી, દિવ્ય તેજથી, દિવ્ય તેજલેશ્યાથી, સઘળી દિશાઓને ઉદ્યોતિત અને પ્રકાશિત કરે છે, ભદ્રગતિ અને ભદ્ર સ્થિતિ વાળા હોય છે. આગામી કાળમાં ભદ્રક કલ્યાણવાળા થવાવાળા હોય છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #324

३१३
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् आगमिष्यद्भद्रकाः 'यावि भवंति' चापि भवन्ति 'एस ठाणे आयरिए' एतत्स्थानमार्यम् 'जाव सम्बदुक्खपहीणमग्गे' यावत्-सर्वदुःखपहीणमार्गः-एतदेव स्थानं सर्वदुःखान्तकरं भवतीत्येतावता-आर्यत्वम् ‘एगंतसम्म' एकान्तसम्यक्-मिथपालाविरत्यादिदोषरहितत्वात् 'सुमा' सुपाधु चैतत्स्थानम् , सर्वदुःखरहितत्वात् 'दोच्चस्स' द्वितीयस्य 'ठाणस्स' स्थानस्य 'धम्मपक्खस्स' धर्मपक्षस्य 'विभंगे' विभङ्ग:-विवार 'एवमादिए' एवमाख्यातः-यथोक्तप्रकारेण द्वितीयस्य धर्मस्थानस्य विचारोऽभवदिति । एतावता विवेकिमि धर्मपक्ष एव-आदर्तव्यः इति ॥मू० २३॥३८ ।
मूलम्-अहावरे तच्चस्स ठाणस्स मीसगस्स विभंगे एवमाहिज्जइ इह खलु पाईणं वा४ संतेगइया मणुस्सा भवति, तं जहा-अप्पिच्छा अप्पारंभा अप्पपरिगहा धम्मिया धम्माणुया जाव धम्मेणं चेव वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, सुसीला सुवया सुपडियाणंदा साहू एगच्चाओ पाणाइवायाओ पडिविरया जावजीवाए एगच्चाओ अप्पडिविरया जाव जे यावण्णे तहप्पगारा सावज्जा अबोहिया कम्मंता परपाणपरितावणकरा कज्जंति तओ वि एगच्चाओ अप्पडिविरया। से जहा णामए समणो. वासगा भवंति अभिगयजीवाजीवा उवलद्धपुण्णपावा आसवसंवरवेयणा णिज्जरा किरियाहिगरणवंधमोक्खकुसला असहे____ यह धर्म स्थान आर्यजनों का स्थान है यावत् समस्त दुःखों के क्षय का मार्ग है। मिथ्यात्व अविरति आदि दोषों से रहित होने के कारण एकान्त सम्यकू मार्ग है। समस्त दुःखों से रहित होने के कारण सुसाधु मार्ग है। दूसरे स्थान धर्मपक्ष का यह विचार कहागया है। विवेकीजनों को धर्म पक्ष का ही आदर करना चाहिए ॥२३॥
આ ધર્મસ્થાન આર્યજનેનું સ્થાન છે. યાવત સર્વ દુઃખના ક્ષયને માર્ગ છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ વિગેરેથી રહિત હોવાથી સુસાધુ માગે છે આ પ્રમાણે આ બીજા ધર્મપક્ષ સ્થાનને આ વિચાર કહેવામાં આવેલ છે. વિવેક મનુએ ધર્મ પક્ષને જ આદર કરે જઈએ. ૨૩
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #325

-
३१४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ज्ज देवासुरनागसुवागजक्खरक्खसकिन्नरकिंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिं देवगणेहिं निग्गंथाओ पावयणाओ अणइकमणिज्जा इणमेव निग्गंथे पावयणे हिस्संकिया णिकंखिया निवितिगिच्छा लद्धट्टा गहियट्टा पुच्छियट्टा विणिच्छियट्ठा अभिगयट्टा अटिमिज्जापेमाणुरागरत्ता अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अयं अटे अयं परमटे सेसे अणटे उसियफलिहा अवंगुयदुवारा अचियंत्तंतेउरपरघरपवेसा चाउद्दसहमुदिटुपुषिणमासिणीसु पडि. पुन्नं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा समणे निग्गंथे फासुए सणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं ओप्तहभेसज्जेणं पीठ फलकसेज्जासंथारएणं पडिलाभेमाणा बहुहिं सीलव्वयगुणवेरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहिं अहापरिग्गहिएहिं तवोकम्मेहि अप्पाणं भावेमाणा विहरति । ते णं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा बहूई वासाइं समणोवासगपरियागं पाउणंति पाउणित्ता आबाहसि उप्पन्नंसि वा अणुप्पन्नंसि वा बहूई भत्ताई पच्चक्खाएत्ता बहूई भत्ताइं अणसणाए छेएंति । बहई भत्ताइं अणसणाए छेइत्ता आलोइयपडि. कंता समाहिपत्ता कालमासे कालं किच्चा अन्नयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवंति, तं जहा--महडिएसु महज्जुइएसु जाव महासोक्खेसु सेसं तहेव जाव एस ठाणे आयरिए जाव एगंतसम्म साहू। तच्चस्स ठाणस्स मिस्सगस्स विभंगे एवं आहिए। अविरइं पडुच्च बाले आहिजइ, विरई पडुच्च पंडिए
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #326

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
३१५ आहिज्जइ विरया विरइं पडुच्च बालपंडिए आहिज्जइ तत्थ णं जा सा सवओ अविरई एस ठाणे आरंभट्ठाणे अणारिए जाव असव्वदुक्खप्पहीणमग्गे एगंतमिच्छे असाहू, तत्थ णं जा सा सधओ विरई एस ठाणे अणारंभटाणे आरिए जाव सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे एगंतसम्मे साहु, तत्थ णं जा सा सवओ विरयाविरई एस ठाणे आरंभ णो आरंभट्ठाणे एस ठाणे आरिए जाव सबदुक्खप्पहीणमग्गे एगंतसम्म साहु ॥सू०२४॥३९॥
छाया-अथापरस्तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रस्य विभङ्ग एव माख्यायते । इह खलु प्राच्यां वा ४ सन्त्येव तो मनुष्या भवन्ति तद्यया-अल्पेच्छा अल्पारम्भाः अल्पपरिग्रहाः धार्मिका धर्मानुगाः यावद् धर्मेण चैव वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति, सुशीला सुव्रताः सुमन्यानन्दाः साधवः एकस्मात् प्राणातिपातात् प्रतिविरताः यावज्जीवनम्, एकस्माद् अप्रतिविरताः यावद् ये चान्ये तथामकाराः सापद्याः अबोधिकाः कर्मसमारम्भाः परमाणपरितापनकराः क्रियन्ते ततोऽप्येकस्मात् अमतिविरताः। तद्यथानाम श्रमणोपासकाः भवन्ति अभिगतजीवाऽजीवा उपलब्धपुण्यपापाः आस्रवसम्बरवेदनानिराक्रियाऽधिकरणबन्धमोक्षकुशलाः असहाया अपि देवासुरनागसुवर्ण यक्षराक्षसकिन्नर किंपुरुषगरुड गन्धर्वमहोरगादिभिः देवगणैः निर्ग्रन्थात् प्रवचनादनतिक्रमणीयाः अस्मिन्नन्थे प्रवचने निशङ्किताः निष्काक्षिताः निर्विचिकित्साः लब्धाः गृहीतार्थाः पृष्टार्थाः विनिश्चिवार्थाः अभिगतार्थाः अस्थिमज्जापेमानुरागरक्ताः इदमायुष्मन् ! नैन्यं प्रवचनम् अयमर्थ: अयं परमार्थः शेषोऽनर्थः उच्छ्रितस्फाटिकाः असंवृतद्वाराः असंमतान्तःपुरपरगृहप्रवेशाः चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपूर्णिमासु प्रतिपूर्ण पौषधं सम्यगनुपालयन्तः श्रमणान् निर्ग्रन्थान् मासुकैषणीयेन अशनपानखाद्यस्वाद्येन वस्त्रपरिग्रहकम्बलपादमोञ्छनेन औषधभैष ज्येन पीठफलकश पासंस्तारकेण प्रतिलाभयन्तः बहुमिः शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यानपोषयोपवासः यथापरिगृहीतैः तपः-कर्मभिः आत्मानं भावयन्तो विहरन्ति । ते खलु एतद्रूपेण विहारेण विहरन्तः बहति वर्षाणि श्रमणोपासकपर्याय पालयन्ति पालयित्वा आवाधायामुत्पन्नायां वा अनुत्पन्नायां वा बहूनि भक्तानि पत्याख्यान्ति, बहूनि भक्तानि प्रत्याख्याय बहूनि भक्तानि अनशनया छेदयन्ति, बहूनि भक्तानि अनशनया छेदयित्वा आलोचितपतिक्रान्ताः समाधिपाप्ताः काल.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र :४

Page #327

सूत्रकृतानसूत्रे मासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु देवलोकेषु देवत्वाय उपपत्तारो भवन्ति । तद्यथामहर्दिकेषु महाद्युतिकेषु यावन्महासौंख्येषु शेषं तथैव यावद् इदं स्थानम् आर्यम् यावदेकान्तसम्यक् साधु, तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रकस्य विभङ्गः एवमाख्यातः, अविरति प्रतीत्य बाल आख्यायते, विरति प्रतीत्य पण्डित आख्यायते विरत्यविरतिं प्रतीत्य बालपण्डित आख्यायते, तत्र खलु या सा सर्वतोऽविरतिः इद स्थानमारम्भस्थानाननाएँ यावदसर्वदुःखहीणमार्गम् एकान्तमिथ्या असाधु । तन खलु या सा सर्वतो विरतिः इदं स्थानमनारम्भस्थानमार्य यावत् सर्वदुःखमहीणमार्गमेकान्त सम्यक् साधु । तत्र खलु ये ते सर्वतो विरत्यविरती, इदं स्थानमारम्भ नोआरम्भस्थानम् इदं स्थानमायें यावत् सर्वदुःखमहीणमार्गम् एकान्त सम्यक् साधु । मृ० २४-३९
टीका-धर्मपक्षाऽधर्मपक्षयो निरूपणं कृत्वा-धर्माऽधर्मयोमिलितः पक्षो निरूप्यते । धर्माऽधर्माभ्यां मिलितत्वादेतस्य मिश्रपक्ष इति परिभाषा भवति । वपि पक्षोऽपि-अयम्-अधर्मयुक्त एवेति वाऽतिरिच्यतेऽधर्मपक्षात् तथापि
'तच्चस्स ठाणस्स' इत्यादि ।
टीकार्थ-धर्म पक्ष और अधर्मपक्ष का निरूपण करके अप धर्म और अधर्म के मिश्रित पक्ष का निरूपण करते हैं । इस पक्ष में धर्म
और अधर्म दोनों आंशिक रूप में विद्यमान रहते हैं, अतएव यह मिश्रपक्ष कहलाता है । यद्यपि यह पक्ष भी अधर्मयुक्त ही है अतएव अथर्म पक्ष से अलग नहीं है, तथापि अधर्म को अपेक्षा धर्म की बहु.
'तच्चस्स ठाणस्स' त्या
ટકાર્થધર્મ પક્ષ અને અધર્મ પક્ષનું નિરૂપણ કરીને હવે ધર્મ અને અધર્મના મિશ્રિત પક્ષનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છેઆ પક્ષમાં ધર્મ અને અધર્મ એ બને આંશિક રૂપથી વિદ્યમાન રહે છે. તેથી જ આ મિશ્ર પક્ષ કહેવાય છે. જો કે આ પક્ષ પણ અધર્મ યુક્ત જ છે, તેથી જ અધર્મ પક્ષથી અલગ નથી, તે પણ અધર્મ કરતાં ધર્મના અધિક પશુને લીધે આ અધર્મ પક્ષ નથી, પણ ધર્મ પક્ષ જ છે તેમ માનવામાં આવે છે. મુખ્યપણને લઈને જ શબ્દ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. એ ન્યાય છે. જેમ ચન્દ્રનું કથન કિરણથી જ થાય છે. કલંકથી નહીં કેમકે તેનું કલંક કિરણો દ્વારા કંકાઈ જાય છે. તેથી આ પક્ષમાં અધર્મ, ધર્મથી પરાભૂત થઈ જાય
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #328

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम्
३१७
2
न
अपेक्षया धर्मबाहुल्यात् नाऽधर्मपक्षोयम् अपितु धर्मपक्ष एव गण्यते, प्राधान्येन व्यपदे ॥ भवन्तीति न्यायात् । यथा चन्द्रः किरणैरेव व्यपदिश्यते, कलङ्केन । तत्कस्य हेतोः ? किरणैः कलङ्कस्याऽभिभूतत्वात् तद्वदेतस्मिन् अपि पक्षेर्मो धर्मैरभिभूतो भवति । एवस्थ धर्मपक्षे एवान्तर्भावः । येऽल्पेच्छा अल्पपरिग्रहन्तो धार्मिकाः धर्मांनुगाः उत्तमव्रतधारकाः तेऽत्र पक्षे समाविष्टा भवन्ति । ते पुरुषाः स्थूल गणाविपातेभ्यो निवृत्ताः, अनिवृत्ताश्च सूक्ष्मेभ्यः यन्त्रपीडनादिभिर्निवृत्ताः भवन्तीदि । साम्प्रतमक्षरार्थः प्रतन्यते
'अहावरे' अथाऽपर: 'तचहस ठाणस्स' तृतीयस्य स्थानस्य 'मिस्सगस्त' मिश्रकस्य देशविरतरुप श्रावकस्य 'विभंगे' विभङ्गो विचारः 'एवमाहिज्जर' एवंवक्ष्यमाणमकारेणाऽऽख्यायते, 'इह खलु पाईणं वा४' इह खलु माच्यां वा, मती वा इत्यादिक्रमेण ज्ञातव्यम् 'संतेगइया मणुस्सा भवंति' समस्येकतयेलता होने से यह अधर्म पक्ष नहीं है, अपितु धर्मपक्ष ही गिना जाता है । प्रधानता को लेकर ही शब्द का प्रयोग किया जाता है, ऐसा न्याय है । जैसे चन्द्रमा का कथन किरणों से ही होता है, कलंक से नहीं, क्योंकि उसका कलंक किरणों के द्वारा ढक जाता है। इसी प्रकार इस पक्ष में अधर्म धर्म से अभिभूत हो जाता है, अतएव इसका धर्मपक्ष में ही अन्तर्भाव होता है । इस पक्ष में उनका समावेश होता है जो अल्प इच्छा और अल्प परिग्रह वाले, धार्मिक, धर्मानुगामी और उत्तम व्रतों के धारक होते हैं, वे पुरुष स्थूल प्राणातिपात आदि पापों से निवृत होते हैं, परन्तु सूक्ष्म पापों से निवृत्त नहीं होते । यन्त्र पीडन आदि पाप बहुल कृत्यों से भी निवृत्त होते हैं। अब शब्दार्थ लिखा जाता है
"
तीसरे स्थान मिश्रपक्ष- देशविरत श्रावक का विचार आगे कहे अनुसार है - इस लोक में पूर्व, पश्चिम, दक्षिण और उत्तर दिशा में છે. તેથી આ પક્ષના ધ પક્ષમાંજ અંતર્ભાવ થાય છે. જે અલ્પ ઈચ્છા, અને અલ્પ પરિગ્રહવાળા, ધાર્મિક, ધર્માનુગામી અને ઉત્તમ ત્રતાને ધારણ કરવાવાળા હોય છે, તે પક્ષમાં આને સમાવેશ થાય છે. તે પુરૂષ સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત વિગેરે પાપાથી નિવ્રુત્ત હાય છે, પર' સૂક્ષ્મ પાપાથી નિવૃત્ત નથી હાતા યન્ત્ર (ઘાણીથી પીલવુ. દળવું વિગેરે) પીડન વિગેર અધિક પાપવાળા કૃત્યથી પણ નિવૃત્ત થતા નથી.
હવે શબ્દાથ બતાવવામાં આવે છે.-ત્રીજા સ્થાન મિશ્ર પક્ષ-દેશવિરત શ્રાવકના વિચાર આગળ કહ્યા પ્રમાણે છે. આ લેકમાં પૂર્વ, પશ્ચિમ દક્ષિણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #329

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
विविधप्रकारकाः मनुष्याः भवन्ति 'तं जहा ' तद्यथा - 'अपिच्छा' अल्पेच्छा:अल्पाः - स्तोकाः परिग्रहारम्भेषु इच्छा -अन्तःकरणवृत्ति येषां ते तथा, ईषदिच्छावन्तः, 'अप्पारंभा' अल्पारम्माः - अल्पः आरम्भः कृष्यादिना पृथिव्यादिजीवोपमर्दों येषां ते तथा, 'अपपरिग्गदा' अल्पपरिग्रहाः - अलाः परिग्रहः- धनधान्यादिस्वीकाररूपो येषां ते तथा, 'धम्मिया' धार्मिकाः- धर्मेण प्राणातिपातादि विरमणरूपेण चरन्ति ये ते तथा, 'धम्माणुया' धर्मानुगाः- धर्ममनुगच्छन्ति ये ते तथा, 'जाव' यावत् - यावत्पदात्- 'धम्मिट्ठा' धर्मेष्टाः- धर्म एव इष्टः- प्रियो येषां ते तथा, 'धम्मक्ख'ई' धर्मरूपातयः - धर्मात् रूपातिः - प्रसिद्धि र्येषां ते तथा, अथवा धर्मख्यायिनः धर्म - श्रुतचारित्राख्यमाख्यान्ति भव्येभ्यः प्रतिपादयन्ति ये ते तथा, 'धम्मप्पलोई' धर्मप्रलोकिनः - धर्ममेव प्रलोकयन्ति पश्यन्ति ये ते तथा, 'धम्मपलंजणा' धर्मपरञ्जनाः, धर्मे मरज्यन्ति - आसज्जन्ति ये परायणा स्ते तथा, 'धम्म समुयायार।' धर्मसमुदाचाराः - धर्मः समुदाचारः - सदाचारो येषां ते तथा 'धम्मेणं चैव विति कप्पेमाणा' धर्मेण चैव वृत्तिं जीविकाव्यवहारं कल्पयन्तः - कुर्वन्त इति यावत् । 'विहरंति' विहरन्ति समयं यापयन्ति । कथम्भूताः मिश्ररक्षाऽवलम्बिनः देशविरता स्तत्राह - 'सुसीला' सुशीलाः- शोभनाचारवन्तः 'सुनया' सुन्नताःकोई-कोई मनुष्य ऐसे होते हैं, जो अल्प इच्छा वाले, अल्प आरंभकृषि आदि के द्वारा जीवघात रूप सावद्य व्यापार वाले अल परिग्रह वाले अहिंसा आदि धर्म का आचरण करने वाले, धर्मानुगामी, धर्मनिष्ठ-धर्म प्रेमी, धर्म का कथन करने वाले अथवा धर्म के कारण ख्याति प्राप्त करने वाले, धर्म से प्रसन्न होने वाले धर्मपरायण, धर्म का समीचीन आचरण करने वाले, धर्म पूर्वक ही अपनी आजीविका करते हुए यावत् विचरते हैं ।
मिश्रपक्ष का अवलम्बन करनेवाले देशविरति श्रावक कैसे होते हैं ? शोभन आचार वाले, शोभन व्रतों वाले, सरलता से प्रसन्न होने અને ઉત્તર દિશામાં કાઇ કાઈ મનુષ્યે એવા હાય છે, જે અલ્પ ઈચ્છાવાળા, અલ્પ આરંભ–કૃષિ ખેતી વિગેરે દ્વારા જીવઘાત રૂપ સાદ્ય વ્યાપાર વાળા, અલ્પ પરિગ્રહવાળા અહિંસા વિગેરે ધર્મનું આચરણુ કરવાવાળા, ધર્માનુગામી, ધનિષ્ઠ ધર્મ પ્રેમી, ધર્મનું કથન કરવાવાળા, ધર્મને જ દેખ વાવાળા, ધર્મ થી પ્રસન્ન થવાવાળા, ધર્મ પરાયણ, ધર્મનું સારી રીતે આચરણુ કરવાવાળા, ધમ પૂર્વક જ પેાતાની આજીવિકા ચલાવતા થકા વિચરે છે.
મિશ્રપક્ષનુ અવલ’ખન કરનારા દેશ વિરતિ શ્રાવક કેવા હોય છે ? શાલન આચારવાળા, સારા વ્રતાવાળા સરલપણાથી પ્રસન્ન થવાને ચેાગ્ય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
३१८
----
-

Page #330

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् शोभनव्रतवन्तः 'सुप्पडियाणंदा' सुपत्यानंदाः-मुष्ठु मायानन्द:-चित्ताहादो येषां ते तथा, तथा-'साहू' साधा-साधुसमीपे व्रतधारकाः श्रमणाः 'एगचाओ' एकस्मात् स्थूलात् 'पाणाइवायाओं' प्रागातिपातात्-जोवहिंसातः 'पडिविरया' पतिविरताः-देशविरतिरूपेण निवृत्ता इत्यर्थः, 'जाव जीवाए' यावनीवनम्यावत्पर्यन्तं प्राणान् धारयन्ति तावत्पर्यन्तं निवृत्ताः स्थूल त्रीवहिंसातः 'एगचाओ अपडिविरया' एकस्मात् सूक्ष्ममाणातिपातात्-अपतिविरताः स्थूलपाणातिपाते. भ्यो निवृत्ता अपि, किन्तु सूक्ष्ममाणातिपातेशे न विरताः 'जाव जे यावन्ने तह प्पगारा' यावत्-ये चान्ये तथा प्रकारास्तादृशाः 'सावना' साद्य :-गापप्रयोजकाः 'अबोहिया' अबोधिका-बोधाऽभावप्रयोजकाः 'कम्ता ' कर्मममारम्भाः 'परपाण - परितावणकरा' परमाणपरितापनकरा:-अन्य सत्पीडोत्सादकाः 'कज्जत' क्रिपन्ते 'तो वि' ततोऽपि 'एगचाओ' एकस्मात्-सूक्ष्मारपाणातिपातपरितापनात्-‘अप्प. डिविरया' अपतिविरता:-एवं मृषावादादावपि ज्ञेयम्, 'से जहाणामए' तद्यथा नाम 'समणोबासगा' श्रमणोपासका:-श्रमण -साधुमुपासते ये ते श्रमणोपासका इत्यर्थः। भवन्ति ते श्रावकाः। 'अभिगयजीवाजीश' अभिगतजीवाऽजीवा -अभिः योग्य और साधु-सज्जन होते हैं । स्थूल यागातिपात से, एक देश रूप से यावज्जीवन निवृत्त होते हैं किन्तु सूक्ष्म प्राणातिपात से निवृत्त नहीं होते हैं । इसी प्रकार अन्य पाप जनक एवं अयोधि उत्पन्न करने वाले कार्यों से, जो अन्य प्राणियों को परिताप उपजाने वाले हैं, उनमें से किसी-किसी से निवृत्त नहीं होते हैं। तात्पर्य यह है कि देश विति वाले धर्माधर्म पक्षीय पुरुष सभी पापों से देश निवृत्त होते हैं, सर्वथा नहीं।
इस मिश्रस्थान में श्रमणों के उपासक (साधु की सेवा करने वाला) अर्थात् श्रावक जन होते हैं। वे जीव और अजीच के स्वरूप के यथार्थ અને સાધુ-સજજન હોય છે, સ્થૂલ પ્રતિપાતથી એકદેશ રૂપથી યાજજીવ નિવૃત્ત હોય છે, પરંતુ સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થતા નથી. એ જ પ્રમાણે અન્ય પાપ જનક અને અબાધિ ઉત્પન્ન કરવાવાળા કાર્યોથી જેઓ બીજા પ્રાણિયોને સંતાપ પહોંચાડવાવાળા હોય છે. તેમાંથી કેઈ કેઈથી, નિવૃત્ત થતા નથી. તાત્પર્ય એ છે કે–દેશ વિરતિવાળા ધર્માધર્મ પક્ષવાળા પુરૂષ સઘળા પાપથી દેશ નિવૃત્ત હોય છે. સર્વથા નિવૃત્ત હેતા નથી.
આ મિશ્રરથાનમાં શ્રમણના ઉપાસક (સાધુની સેવા કરવાવાળા) અર્થાત્ શ્રાવક જ હોય છે. તેઓ જીવ અને અજીવના સ્વરૂપને યથાર્થ રૂપથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #331

३२०
सूत्रकृतासूत्रे गतौ-यथावस्थितरूपेण ज्ञातो जीवाऽजीवौ यैस्ते तथाविधा भवन्ति, एवम् 'उबलद्धपुण्णपावा' उपलब्धपुण्यपापाः, उपलब्धे परमार्थतो ज्ञाते पुण्यपापे यैस्ते तथाविधाः, तथा 'आसव-संबरवेयणाणिज्जराकिरियाहिगरणबंधमोक्वकुसला' आखरसंबरवेदनानिर्जराक्रियाऽधिकरणबन्धमोक्षकुशलाः, तत्र आस्रवः-आखपति-प्रविशति अष्टविधं कर्मसलिलं येन आत्म परसि स आस-मिथ्यात्वाऽविरसिममादकषाययोगरूपः, संवरः-संब्रियते-निरुद्वयते पात्रको येन परिणामेन स तथा समिति गुप्तिमिरात्मसरसि आस्रवत्कर्मसलिलानां स्थगनमित्यर्थः' वेदना-प्रसिदैव, निर्जरा-निर्जरणम्-कर्मणां जीवप्रदेशेभ्यः परिशटनम् , क्रिया:-काधिक्यादिकाः, अधिकरणम्, अधिक्रियते नरकगतियोग्यतापनः प्राप्यते आत्मा येन तन् आत्माधिकरणं द्रव्यतः खड्गयन्त्रादि, भावतः क्रोधादि । बन्धः-जीवस्य कर्मपुद्गल. रूप से ज्ञाता होते हैं। पुण्य-पाप के स्वरूप के जानकार होते है, आस्रव, संवर, निर्जरा, क्रिया, अधिकरण, बंध और मोक्ष के ज्ञान में कुशल होते हैं। जिसके द्वारा आत्मा रूपी सरोवर में कर्मरूपी जल आता है, उसे आस्रव कहते हैं । मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग आस्रव हैं। जिस परिमाण के द्वारा आस्रव का निरोध होता है, वह समिति, गुप्ति आदिरूप परिणाम संवर कहलाता है। तात्पर्य यह है कि आते हुए कर्म रूपी जल का रुक जाना संबर है। आत्म प्रदेशों से बद्ध कर्मों का देश से हटना निजा है। कायिकी आदि पच्चीस प्रकार की सावध प्रवृत्ति को क्रिया कहते हैं । जिसके कारण आत्मा नरक या तियचगति का अधिकारी बनता है, वह अधिकरण कहलाता है। अधिकरण के दो भेद हैं। द्रव्य से खड्ग या यंत्र आदि
જાણનારા હોય છે. પુણ્ય પાપના સવરૂપને જાણવા વાળા હોય છે. આસ્રવ, સંવર, નિર્જર, ક્રિયા, અધિકરણ, બંધ અને મોક્ષના જ્ઞાનમાં કુશળ હોય છે. જેના દ્વારા આત્મા રૂપી સરોવરમાં કમરૂપી જળ આવે છે, તેને આસ્રવ કહેવાય છે. જે પરિણામ દ્વારા આસ્રવને નિરોધ થાય છે. તે સમિતિ, ગુપ્તિ વિગેરે રૂપ પરિણામ સવર કહેવાય છે તાત્પર્ય એ છે કેઆવતા એવા કર્મ રૂપી જળનું રેકાઈ જવું તે સંવર છે. આત્મ પ્રદેશથી બદ્ધ તે કર્મોનું દેશથી હટવું તે નિર્જરા છે. કાયિકી વિગેરે પચ્ચીસ પ્રકારની સાવદ્ય પ્રવૃત્તિને ક્રિયા કહે છે. જેના કારણે આત્મા નરક અથવા તિર્યંચ ગતિને અધિકારી બને છે, તે અધિકરણ કહેવાય છે. અધિકરણના બે ભેદ છે. દ્રવ્યથી ખડ્રગ અથવા યંત્ર વિગેરે અને ભાવથી ક્રોધ વિગેરે અધિકરણ
श्री सूत्रता। सूत्र : ४

Page #332

समयार्थचोधिनी टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् _ ३२१ सम्बन्धः, मोक्षः-सकलकर्मक्षये सति जीवस्य कर्मसंयोगापादितरूपरहितस्य साय पर्यवसानम् । 'असहेज्ज' असहाया:-बाह्यसहायरहिता अपि 'देवासुरनागसुवण्णजवखरक्खप्तकिनर किंपुरिसगरुलगंधव्वमहोरगाइएहिं देवगणेहि देवासुरनागसुवर्णयक्षराक्षसकिनरकिंपुरुषगरुडगन्धर्वमहोगादिभिर्देवगणैः, तब-देवाः-वैमानिकाः, असुराः-असुरकुमाराः, नागा:-नागकुमाराः, मुवर्णकुमारा:-भवनपतिविशेषाः, यक्ष राक्षसकिम्मरकिंपुरुषाः व्यन्तरविशेषाः, गरुडा:-गरुडध्वजाः, गन्धर्वमहोरगाः -न्यन्तरविशेषाः तत्प्रभृतिभिर्देवगणैः 'निग्गंथाओ' निर्गन्थात 'पावयणामो' पर चनात् 'अणकमणिज्जा' अनतिकमणीयाः भवन्ति ते श्रावकाः, साहाय्यरहिता अपि देवादिभिरपि प्रवलबलीयतेनोमिराविष्टैरगि प्रतिपन्यिमिः प्रचलिताः
और भाव से क्रोध आदि अधिकरण हैं । जीव और कर्मगवर्गणा के पुद्गलों का क्षीर-नीर के जैसा संबंध होना बन्ध है। समस्त कमों का क्षय होजाने पर आत्मा से कर्म वर्गणाओं का अन्त हो जाना और स्वाभाविक शुद्ध स्वरूप की उपलब्धि हो जाना मोक्ष आत्माको सादिअनन्त शुद्ध पर्याय है।
श्रावक आस्रव आदि इन सब के स्वरूप के ज्ञाता होते हैं। वे किसी की सहायता की अपेक्षा नहीं रखते अथवा यों कहना चाहिए कि असहाय होने पर भी देवता भी उन्हें निर्ग्रन्थपवचन से विचलित नहीं कर सकते ! वैमानिक देव, असुरकुमार, नागकुमार, गरुड़कुमार एवं सुपर्णकुमार नामक भवनपति देव तथा यक्ष राक्षस, किन्नर, किम्पुरुष गंधर्व एवं महोरग नामक व्यन्तर देव प्रबल शक्तिमान होने पर भी श्रमणोपासकों को जिनशासन से चलायमान करने में समर्थ છે. જીવ અને કાશ્મણ વગણના પુદ્ગલોનું ક્ષીર અને નીરની માફક સંબંધ થ તે બંધ છે. સમસ્ત કર્મોને ક્ષય થવાથી આત્માથી કર્મવર્ગણુઓને અંત છે અને સ્વાભાવિક શુદ્ધ સ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ થઈ જવી તે મોક્ષ છે. આ મેક્ષ આમાના સાદી અનંત શુદ્ધ પર્યાય છે.
શ્રાવક આસવ વિગેરેના સમગ્ર સ્વરૂપને જાણવાવાળા હોય છે. તેઓ કોઈની પણ સહાયતાની અપેક્ષા રાખતા નથી, અથવા એમ કહેવું જોઈએ કે અસહાય હોવા છતાં પણ દે પણ તેઓને નિગ્રંથ પ્રવચનથી હટાવી શકતા નથી. વૈમાનિક દે, અસુરકુમારે નાગકુમાર, ગરૂડકુમાર, અને સપ
કુમાર, નામના ભવનપતિ દે તથા યક્ષ રાક્ષસે કિન્નર, જિંપુરૂષ, ગંધર્વ અને મહારગ નામના વ્યન્તર દેવ પ્રબળ શક્તિમાન હોવા છતાં પણ શ્રમ પાસકેને જનશાસનથી ચલાયમાન કરવામાં સમર્થ થઈ શકતાં નથી
श्री सूत्रता ॥ सूत्र : ४

Page #333

३२२
सूत्रकतामसूत्र तीर्थकरमपचनात् ते श्रावकाः न भवन्ति 'इणमेव निग्गंथे पारयणे' अस्मिन् नैर्ग्रन्थे प्रवचने 'णिसंकिया' निश्शङ्किता:-संशयरहिताः 'णिवकंखिया' निष्का. क्षिता:-परदर्शनीयस्पृहया वर्जिताः, 'निम्मितिगिच्छा' निर्विचिकित्सा:-फल. मति सन्देहरहिताः 'लहा' लब्धार्था:-लब्धाः परिज्ञाता अर्था:-सूचार्याः गुरुपदेशादयो यैस्ते लब्धार्थाः अर्थ श्रवणा-'गहियहा' गृहीतार्थाः-गृहीत:-सम्पा. प्तोऽयों यैस्ते गृहीतार्था:-अर्थावधारणात् 'पुच्छियहा' पृष्टार्था:-गुरुमिः संदिग्वार्यस्य प्रश्नकरणात् 'विणिच्छि पढा' विनिश्चितार्था:-स्त्रार्थविषयकनिधयवन्तः पदार्यानां विनिश्चयात् 'अभिगयट्ठा' अभिगतार्था:-पृष्टायधिगमात् 'अहिमिना पेमाणुरागरत्ता' अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्ताः, अस्थिमज्जादिष्वपि जैनपवचनानुरागेग रजिता भान्ति ते-अस्थिमजा-तद्गतो धातु विशेष तासु प्रवचनानुरागेण रजि. ता:-श्रावकाः, 'अयमाउसो' इदम्-आयुष्मन् ! 'निग्गथे पारयणे' नैर्ग्रन्थं प्रवचनम् 'अयं अयम् 'अट्टे' अर्थः, 'अयं परमहे' अयं परमार्थ:-मोक्षप्रापका, जिनोदितसदुपदेश एव सर्वथा सत्यः, 'सेसे अण?' शेषम्-एतद्व्यतिरिक्तम् अनर्थम् 'उसियफलिहा' नहीं हो सकते। वे निर्ग्रन्धप्रवचन में निश्शंक होते हैं परकीय दर्शनों की अभिलाषा नहीं करते धर्मक्रिया के फल में संदेह नहीं करते । वे लब्धार्थ होते हैं अर्थात् गुरु के उपदेश से सूत्र एवं अर्थ को श्रवण करते हैं। श्रवण करके अर्थ को ग्रहण करते हैं। ग्रहण करने के पश्चात् यदि संदेह होता है तो गुरु से अर्थ पूछ लेते हैं । पूछ कर उसे सम्यकू प्रकार से निश्चित करलेते हैं और समग्रतया समझ लेते है। उनकी रग-रग में जिन प्रवचन के प्रति गहरा अनुराग होता है। उनकी श्रद्धा ऐसी होती है कि-'हे आयुष्मन् ! यह निन्ध प्रवचन ही अर्थ है, यही परमार्थ है इसके अतिरिक्त सब अनर्थ हैं-अनर्थ कारी हैं। ऐसा लोगों को उपदेश देते हैं वे स्फटिक के समान निर्मल अन्तःकरण वाले તેઓ નિર્થ પ્રવચનમાં નિશંક હોય છે. પારકા દર્શનોની ઈરછા કરતાં નથી. ધર્મકિયાના ફળમાં સંદેહ કરતા નથી. તેઓ લબ્ધાર્થ હોય છે. અર્થાત્ ગુરૂના ઉપદેશથી સૂત્ર અને અર્થનું શ્રવણ કરે છે. શ્રવણ કરીને અર્થને ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કર્યા પછી જે સંદેહ હેય તે ગુરૂને અર્થ પૂછી લે છે, પૂછીને તેને સારી રીતે નિશ્ચિત કરી લે છે. અને પૂરી રીતે સમજી લે છે. તેની રગે રગમાં જન પ્રવચન પ્રત્યે ગાઢ અનુરાગ હોય છે. તેઓની શ્રદ્ધા એવી હોય છે કે હે આયુષ્મન આ નિગ્રંથ પ્રવચન જ અર્થ છે. આજ પરમાર્થ છે. એ સિવાય બધું અનર્થ છે. અનર્થ કારક છે. લેકને એ પ્રમાણેને આદેશ આપે છે. તેઓ સ્ફટિકની જેમ નિર્મલ અંતઃ કરણવાળા હોય છે. તેઓના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #334

३२३
समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् उच्छ्रितस्फाटिकाः-स्फटिकवन्निर्मलान्त हरणाः 'अवंगुबडवारा' असंवृतद्वाराःअप्रावृतद्वाराः दानार्थम् 'अचियत्तते उरपरघरपवेसा' असंमतान्तःपुरपरगृहपवेशाःते श्रावकाः राज्ञामन्तःपुरवत् परगृह प्रवेशं ने छन्ति, 'चाउद्दसमुदिपुणि. मासिणीसु' चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपूर्णिमासु-एतासु तिथिषु 'पडिपुन्नं पोसहं सम्म अणुपालेमाणा' पतिपूर्ण पोषधं -तदाख्यं क्रियाविशेष सम्पगनुपालयन्तः 'समणे निग्गंथे' श्रमणान् निम्रन्थान् ‘फासुएसणिज्नेणे' प्रासुषणीयेन दोषविरहितेन 'असणपाणखाइमसाइमेणं' अशनपानखाद्यस्वायेन-चतुर्विधाहारेण 'वत्थपडिग्गहकंबलपायपुंछणेणं' वस्त्रपरिग्रहकम्बळपादोछनेन-तत्र-वस्त्रं-मसिद्धम्, पतिग्रहः -पात्रादिः, कम्बलः, पादपो छन-रजोहरणम् 'ओसहभेसज्जेणं' औषधभैषज्येन 'पीठफलगसेज्जासंथारएणं' पीठफलकशय्यासंस्थारकेण तत्र पीठम्-आसनम् फलका-पाटविशेषः शय्या-बृहत्संस्तारका पडिलाभेमाणा' पतिलाभयन्तः-एतानि वस्तूनि साधये ददानाः 'बहूहि' बहुभिः 'सीलव्वयगुणवेरमणपञ्चक्खाणपोसहो ववासे हिं' शीलवतगुणविरमणमत्याख्यानपौषधोपवासै:-तत्र-शीलानि-सामयिक होते हैं। उनके द्वार दान के लिए सदा खुले रहते हैं वे इतने विश्वासपात्र होते हैं कि राजा के अन्तःपुर में प्रवेश करने पर भी कोई उन पर शंका नहीं करता तथापि राजा के अन्तःपुरमें तथा परगृह में वे श्रावक प्रवेश करने की इच्छो भी करते नहीं ! अष्टमी, चतुर्दशी, अमावस्या और पूर्णिमा तिथियों में प्रतिपूर्ण पोषध व्रत का पालन करते हैं। वे निर्ग्रन्ध श्रमणों को प्रातुक (अचित्त) और एषणीय (निर्दोष) अशन, पान, खादिम और स्वादिम ये चार प्रकार का आहार प्रदान करते हैं, वस्त्र, पात्र कंबल, रजोहरण, औषध, भेषज पीठ-पाट, शय्या और संस्तारक दान દ્વારે દાન માટે સદા ખુલા રહે છે. તેઓ એટલા વિશ્વાસ પાત્ર હોય છે કે-રાજાના અંતઃપુરમાં પ્રવેશ કરવા છતાં પણ તેઓની પર કઈ શંકા લાવતું નથી. તથાપિ રાજાના અંતઃપુરમાં તથા પરગૃહમાં તે પ્રવેશવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી. અષ્ટમી; ચતુર્દશી, અમાવસ્યા અને પુનમ વિગેરે તિથિમાં પ્રતિપૂર્ણ પૌષધ વ્રતનું પાલન કરે છે. તેઓ નિગ્રંથ શ્રમને પ્રાસુક (अथित्त) अन ओषधीय (निष) मशन, पान, मालिभ भने स्वामि ३५ यार प्रारनी भाडा२ मापे छे. १०, पात्र, ४ , २०२३२६, मोषध, लेपपी, पट, शय्या-मारत२५-पथारी. मन सस्ता२४नु हान रे. અર્થાત્ આપે છે. શીલવતાથી અર્થાત્ સામાયિક દેશાવકાશિક, પિષધ અને અતિથિ સંવિભાગ વતથી, પાંચ અણુ વતેથી ત્રણ ગુણ વતાથી ચાર શિક્ષાત્રતાથી,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #335

सूत्रकृताङ्गसूत्रे देशावकाशिक पोषातिथिसंविभागाख्यानि, जानि-पश्चाणुव्रतानि, गुणाः-त्रीणि. मुणब्रतानि-विरमण-मिथ्यात्वान्निवर्तनम्-पत्याख्यान पर्व दिनेषु त्याज्यानां परित्याज्यानां परित्यागः, पोषधोपवास:-पोष-पुष्टिं धर्मस्य वृद्धि धत्ते इति पोषध: चतुर्दश्यष्टम्यामावास्यापूर्णिमादिपर्वदिनेषु अनुष्ठेयो धर्मविशेषः एभिः 'अहापरि. गहिहि यथापरिगृहीतैः- शास्रोक्तप्रकारपरिगृहीतैः यथोक्तोपवासादिभिः 'तबोकम्मेहि' तरः कर्ममि:-अनशनादिनाकरणविशेषः 'अपाणं भावेमाणा' आत्मानं भवन्तः 'विहरंति' विहरन्ति, तथाविधाः श्रापमाः ते णं एयारूवेणे' ते खलु एतद्रूपेण 'विहारेण विहरमाणा' विहारेण विहरन्त:-मोक्षमार्गे रिवान्तः 'बहूई वासाई' बहूनि वर्षाणि 'समगोशासगपरियागं' श्रमणोपासकपर्यायम् 'पाउणंति' पालयन्ति, 'पाउणि ता' पालयित्वा 'आवाहंसि उत्पन्नंसि वा' आवाधायाम्-रोगालङ्के उत्पन्नायां वा 'अणुप्पन्नं सि वा' अनु. त्पन्नायां वा 'बहूई' मताई पचक्खायंति' बहूनि भक्तानि प्रत्याख्यान्ति मत्याख्याय-बहुकालपर्यन्तम् अनशनं कृत्वा 'बहूई भत्ताई अणतणाए छेति' बहूनि भक्तानि-अनशनया छेदयन्ति 'बहूई भताई अणतणाए छेयइत्ता' बहूनि भक्तानि अनशनया छेदयित्वा 'आलोइयपडिक्कता समाहिपत्ता' आलोचितपतिकरते हैं । शीलवतों से अर्थात् सामायिक, देशावकाशिक, पोषध और अतिथि संविभाग व्रत से पांच अणुव्रतों से, तीन गुणवतों से, चार शिक्षाव्रतो से तथा पोषधोपवास से और शास्त्रोक्त विधि के साथ ग्रहण किये हुए अनशन आदि तपश्चरणों से अपनी आत्मा को भावित करते हुए विचरते हैं।
वे श्रावक इसप्रकार की प्रवृत्ति करते हुए अर्थात् मोक्षमार्ग में विचरण करते हुए बहुत वर्षों तक श्रमणोपासक पर्याय में रहकर किसी प्रकार का रोग या आतंक उत्पन्न होने पर अथवा उत्पन्न न होने पर भी बहसंख्यक भक्तों (भोजनो) का प्रत्याख्यान करते हैं अर्थात लम्बे समयतक अनशन करते हैं और फिर आलोचना तथा प्रतिक्रमण તથા પિષધપવાસથી અને શાસ્ત્રોક્ત વિધિ સાથે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ અનશન વિગેરે તપશ્ચરણથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા વિચરે છે.
તે શ્રાવકે આવા પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરે છે. અર્થાત્ મેક્ષ માર્ગમાં વિચરણ કરતા થકા ઘણા વર્ષો સુધી શ્રમણોપાસક પર્યાયમાં રહીને કોઈ પણ પ્રકારના રોગો અથવા આતંક ઉત્પન થાય ત્યારે અથવા ઉત્પન્ન ન થાય તે પણ અનેક પ્રકારના ભક્તો (આહાર-ભેજન) નું પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. અર્થાત લાંબા સમય સુધી અનશન કરે છે. અને તે પછી આલોચના તથા પ્રતિક્રમણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #336

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३२५ क्रान्ताः समाधिप्राप्ताः-संस्तारकं पूरयित्वा सोयं पापमालोच्य पतिक्रमणं च कमा समाधि प्राप्य 'कालमासे कालं किच्चा' कालमासे कालं कृत्वा-कालावसरे कालं प्राप्य 'अन्नपरेसु देवलोगेसु देवत्ताए उनपत्तारो भवंति' अन्यतरेषु देवलोकेषु देवत्वाय उपपत्तारो भान्ति-कालं कुत्रा देवलोकं गच्छन्ति, 'तं जहा' तद्यथा'महडिएसु महज्जुइएसु जाव महासोक्खेसु' महर्दिकेषु महाद्युतिकेषु यावत् महासौख्येषु अत्र या पदेन एतेषां ग्रहण र 'महडिग' महर्टिका:-विशिष्टविमानपरिवारादियुक्ताः 'महज्जुया' महाद्युतिकाः-विशिष्टशरीराभरणादिप मामास्वराः 'महाबलाः-विशिष्टबलशालिन: 'महासोक्खा' महासौख्या-विशिष्टसुवसंपन्नाः एतादृशगुणविशिष्टेषु 'सेसं तहेव जाव' शेष तथैव यावत्, पूर्वपकरणे यावन्तो गुणा:-विशेषणप्रकाराः देवलोकस्य प्रदर्शिता सावद्विशेषणवत्सु देवलोकेषु गच्छ करके, समाधि को प्राप्त होकर, संथारा समाप्त करके, यथाकाल देहोत्सर्ग (शरीरस्वाग) करके किसी भी देवलोक में देवरूप में उत्पन्न होते हैं।
वे देव लोक दीर्घकालीन स्थिति वाले महान् युति से युक्त यावत् महान सुखप्रद होते हैं । यहाँ 'यावत्' पद से इन विशेषणों को ग्रहण करना चाहिए-महर्द्धिक अर्थात् विशिष्ट विमान परिवार आदि से युक्त, महाद्युतिक अर्थात् विशेष प्रकार की शरीर आभरण आदि की प्रभा वाले, महाबल और महासुखसाधनों से सम्पन्न होते हैं । इस से पहले वाले प्रकरण में देवलोकों के जो गुग कहे गए हैं, उन सब को यहां भी समझ लेना चाहिए। पूर्वोक्त श्रावक ऐसे देवलोकों में उत्पन्न होते हैं। કરીને સમાધિને પ્રાપ્ત થઈને સંથારે સમાપ્ત કરીને યથા કાળ દેહોત્સર્ગ (શરીર ત્યાગ) કરીને કેઈ પણ દેવ લેકમાં દેવ પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે,
તે દેવ લેક લાંબા કાળની સ્થિતિવાળા મહાન વૃતિથી યુક્ત યાવત્ મહાન સુખને આપવા વાળા હોય છે. અહિંયાં યાસ્પદથી આ નીચે આપ. વામાં આવેલ વિશેષ ગ્રહણ કરવા જોઈએ મહુદ્ધિક–અર્થાત્ વિશેષ પ્રકા. રના વિમાન પરિવાર વિગેરેથી યુક્ત, મહાદ્યુતિક- અર્થાત્ વિશેષ પ્રકારના શરીરના આભૂષણે વિગેરેની પ્રભાવાળા, મહા બળ અને મહા સુખ સાધને થી યુક્ત હોય છે. આનાથી પહેલાના પ્રકરણમાં દેવ લોકોના જે ગુણે કહ્યા છે, તે બધાને અહિયાં પણ સમજી લેવા જોઈએ. પૂર્વોક્ત શ્રાવક એવા દેવલેકમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #337

D
३२६
सूत्रकृतानसूत्र न्ति, 'एस ठाणे आयरिए' इदं स्थानमार्यम्-आर्यपुरुषैः समाचरितम् 'जाव एगंत सम्मे साह' यावद् एकान्तसम्पक साधु, अत्र यावत्पदेन केलं परिपूर्ण सुशुद्धं सिद्धिमार्ग मोक्षमार्ग निर्वाणमार्ग सर्वदुःखपहीणमार्गम्, एकान्ततः समीचीनं न तु कदाचिन् साधु-कदचिदसाधु इत्येवं रूपेण संदिग्धम् 'तच्चस्स ठाणस्स गिस्स: गस्स विभंगे एवं पाहिए' तृतीयस्य स्थानस्य मिश्रकस्य मिश्रकाऽपरनाम्न एवं विभा:-विचार आख्यातो भाति 'अविरई पडुच्च वाले आहिज्जई' अविरति प्रतीत्य वाल आल्यायते 'विरई पडुच्च पंडिए आहिग्जई' विरतिं प्रतीत्य पण्डित इत्याख्यायते, अपमाशय:-मिथ थानाधिकारी अविरत्यपेक्षया बाल इति कथ्यते, विरत्यपेक्षा च पण्डित इति भण्यते, उभयाऽपेक्षया बालपण्डित इति भण्यते 'विरयाविरई पडुव बाला डेए आहिज्जई' विरत्यविरती प्रतीत्य बालपण्डित यह मिश्रस्थान आर्य पुरुषों द्वारा आचरित है यावत् एकान्त सम्यक है अच्छा है। यहां 'यावत्' पद से इन विशेषणों को समझ लेना चाहिए-केवल, परिपूर्ण, संशुद्ध, सिद्विमार्ग, मोक्षमार्ग, निर्याणमार्ग, निर्धाणमार्ग, समस्त दुःखों के विनाश का मार्ग। इनकी व्याख्या पूर्ववत् समझ लेनी चाहिए।
तृयीय स्थान मिश्र पक्ष का विचार इस प्रकार कहा गया है। इस स्थान में आंशिक (देश से) अविरति और आंशिक (देश से) विरति कही गई है। अतः इस स्थान वाले अविरति की अपेक्षा से बाल
और विरति की अपेक्षा से पण्डित करलाते हैं। दोनों की अपेक्षा से उन्हें 'वाल-पण्डित' कहते हैं।
આ મિશ્રસ્થાન આર્ય પુરૂષો દ્વારા આચરેલ હોય છે. યાવત્ એકાન્ત સમ્યક છે. સુંદર છે. અહિયાં યાવત્ શબ્દથી આ વિશેષ સમજી લેવા. કેરળ, પરિપૂર્ણ, સંશુદ્ધ, સિદ્ધિ માર્ગ, મેક્ષ માર્ગ, નિર્માણ માર્ગ, નિર્વાણ માર્ગ, સઘળા ના વિનાશને માર્ગ આ બધા પદની વ્યાખ્યા પહેલાં કહેવામાં આવી ગયેલ છે, તે પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ
ત્રીજા સ્થાન મિશ્ર પક્ષને વિચાર આ પ્રમાણે કહેવામાં આવેલ છે. આ સ્થાનમાં આંશિક (દેશથી) અવિરત અને આંશિક (દેશથી) વિરત કહેલ છે. તેથી આ સ્થાનવાળા અવિરતિની અપેક્ષાથી બાળ અને વિરતિની અપે. ક્ષાથી પંડિત કહેવાય છે. બંનેની અપેક્ષાથી તેઓને બાલપંડિત કહે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #338

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३२७
आख्यायते, 'तत्थ णं जा सा सन्चो अविरई एस ठाणे आरंभठाणे अंगारिए' तत्र खलु या सा सर्वतोऽविरतिः इदं स्थानमा रम्भस्थानमनार्यम् 'जाब असन्वदुक्व पीणमग्गे एगतमिच्छे अस हू' यावदसर्वदुःखमहीणमार्ग मेकान्तमिथ्या असाधु । 'तत्थ णं जा सा सन्त्रओ विरई' तत्र या सा सर्वतो विरतिः 'एस ठाणे अगारंभहाणे आरिए' इदं स्थानमनारम्यस्थानमार्यम्, 'जात्र सम्वदुक्ख पहीण मग्गे एर्गतसम्मे साहू यावत् सर्वदुःखपहीणमार्गमेकान्तसम्यक् साधु 'तस्य णं जा सा सन्नओ विरयाविरई' तत्र ये ते सर्वतो विरत्यविरती 'एस ठाणे आरंभ जो आरंभहाणे' इदं स्थानमारम्भनो श्रारम्भस्थानम् 'एमठाणे आरिए' इदं स्थानमार्यम्, 'जाव सच्चदुक्खपहीणमग्गे एगंत सम्मे साहू' यावत्सर्वदुःख प्रहीण मार्गम् - एकान्त
सम्यक् साधु ॥ म्र २४=३९|
मूलम् - एवमेव समणुगम्ममाणा इमेहिं चैव दोहिं ठाणेहि समोयरंति, तं जहा - धम्मे चेत्र अधम्मे चेत्र उवसंते चेत्र अणुवसंते चेव, तत्थ णं जे से पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगे एवमाहिए, तत्थ णं इमाई तिन्नि तेवट्ठाई पावादुयसयाईं
इन तीनों स्थानों में सर्वथा अविरति का स्थान आरंभ का स्थान है । यह स्थान सर्वथा अनार्य है यावत् समस्त दुःखों के विनाश का मार्ग नहीं है । एकान्तस्याज्य है, असाधु- असमीचन है। इनमें जो सर्व विरति का स्थान है, वह अनारम्भ का स्थान है आर्य है यावत् दुःखों के विनाश का मार्ग है, एकान्ततः सम्यक् एवं साधु है । तीसरा जो देशविरतिस्थान है, वह अरंभ एवं नो आरंभ का स्थान है, यह भी आर्यस्थान है यावत् समस्त दुःखों के विनाश का मार्ग है । एकान्त सम्यकू और साधु है ॥२४॥
આ ત્રણે સ્થાનેમાં સર્વથા અવિરતિનું સ્થાન આરંભસ્થાન છે. આ સ્થાન સમા અનાય છે. યાવત્ સમસ્ત દુઃખેાના વિનાશના મા નથી. તે એકાન્ત ત્યાગ કરવા ચેાગ્ય છે. અસાધુ અસમીચીન છે. તેમાં જે સ` વિરતિનુ સ્થાન છે. તે અનારમ્ભનું સ્થાન છે. આય છે. યાવત્ સમસ્ત દુ:ખાના વિનાશના માર્ગ છે. એકાન્ત ! સમ્યક્ અને સાધુ છે. ત્રીજુ જે દેશિવરતિ સ્થાન છે. તે આરંભ અને ના આર‘ભનું સ્થાન છે. આપણા આ સ્થાન યાવત સમસ્ત દુ:ખોના વિનાશને માર્ગ છે એકાન્ત સમ્યક્ અને સાધુ છે. ાસૂ. ૨૪
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #339

सूत्रकृतागसूत्र भवंतीति मक्खायाई, तं जहा-किरियावाईणं अकिरियावाईणं अन्नाणियवाईणं वेणइयवाईणं, तेऽवि परिनिवाणमाहंसु, तेऽवि मोक्खमासु तेऽवि लवंति सावगे। तेऽवि लवंति सारइत्तारो॥सू० २५॥४०॥
छाया-एवमेव समनुगम्यमानाः अनयोरेव द्वयोः स्थानयोः सम्पतन्ति तद्यथा धर्मे चैव अधर्मे चैत्र उपशान्ते चैा अनुपशान्ते चैत्र, तत्र खलु योऽसौ प्रथमस्य स्थानस्य अधर्मपक्षस्य विभङ्ग एवमाख्यात तत्र खलु अनि त्रीणि त्रिषष्टानि पावादुकशतानि भवन्ति-इत्याख्यातानि, तद्यथा-क्रियागादिनामक्रियावादिना मज्ञानादिनां विनयवादिनाम् । तेऽपि परिनिर्वाणमाहुः, तेऽपि मोक्षमाः , तेऽपि लपन्ति श्रावकान् । 'तेऽपिलान्ति श्रावयितारः ॥ मू०२६-४०॥
टीका-'एवमेव समणुगम्ममाणा' एकमेव समनुगम्यमानाः-ख्यायमाना:संक्षेपतो विचार्यमाणाः सर्वे पन्थानः 'इमेहि चेन दोहि ठाणेहि समोयरंति' अनयो रेव धर्माधर्मयोः द्वयोः स्थानयोः संपतन्ति, 'तं जहा' तद्यथा-धम्मे चेव-अधम्मे चेव' धर्मे चैव अधर्म चैत्र ‘उवसंते चेव अणुवसंते चेव' उपशान्ते चैव-अनुपशान्ते चैव धर्मपक्षे अधर्मपक्षे एव सर्वमतानामन्त यो भवति, इति ताभ्यां भिन्नपक्षस्य न संभवः, 'तत्थ णं जे से पढमस्स ठाणस्स अधम्मपक्खस्स विभंगें एवमाहिए' तत्र -तस्मिन् पक्षे-रतेषां' पादुकं-पवादानां समावेशस्तत्राह-'तत्थ' इत्यादि। तब-योऽऔ प्रथमस्य स्थानस्याऽधर्मपक्षस्य विभा एवमाख्यातः प्रथमपक्षस्य पूर्व
'एवमेव समणुगम्ममाणा' इत्यादि ।
टीकार्थ-यही संक्षेप से कहा जाय तो सभी पक्ष इन दो स्थानों में अन्तर्गत हो जाते हैं, यथा-धर्म में और अधर्म में, उपशान्त में और अनुपशान में । तात्पर्य यह है कि परस्पर विरुद्ध धर्म पक्ष और अधर्म पक्ष में ही सब पक्षों क समावेश हो जाता है। इन दो से भिन्न तीसरा कोई पक्ष सम्भव नहीं है।
'एवमेव समणुगम्ममाणा' त्याह
ટીકા –જે સંક્ષેપથી કહેવામાં આવે તે સઘળા પક્ષો આ બે સ્થાનોમાં અંતર્ગત થઈ જાય છે. જેમકે – ધર્મમાં અને અધર્મમાં ઉપશાન્તમાં અને અને અનુપશાતમાં તાત્પર્ય એ છે કે-પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મ પક્ષ અને અધર્મ પક્ષમાં જ સઘળા પક્ષેને સમાવેશ થઈ જાય છે. આ બે પક્ષથી ભિન્ન ત્રિીજો કઈ પક્ષ સમ્ભવિત નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #340

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् यादृशो विस्तारेण विचारः कृतः 'तत्थण इमाई तिन्नि तेवढाई तत्राऽमूनि त्रीणि त्रिषष्टानि त्रिपष्टयधिकानि, 'पावादुयसयाई भवंतीति मक्खायाई' माचादुकशातानि भवन्ति इत्याख्यातानि प्रथममधर्मपक्षे त्रिषष्टयधिकत्रीणि शतानि-तेषामन्तर्भावो भवतीति पूर्वाचार्यैः कथितम् 'त जहा' तद्यथा-'किरियावाईणं अकिरियावाईणं अन्नाणियवाईण 'वेणइयवाईण' क्रियावादिनाम्-अक्रियावादिनाम् अज्ञानवादि. नाम् विनयवादिनाम् एते परस्परं विवदमाना वादिनः भवन्ति ते वि' तेऽपि 'परि. निव्वाणमासु' परिनिर्वाणमाहुः 'ते वि मोक्खमासु' तेऽपि मोक्षमाहुः ते सर्वे. ऽपि वादिनो मोक्षवादिनो भवन्ति, तथा-'ते लांति सावगे' तेऽपि लपन्ति श्रावकान-तेऽपि स्वधर्मस्योपदेशं स्व-स्वमतावलम्बिभ्यः कुर्वन्ति । 'ते वि लवंति सावरचारो' तेऽपि श्रावयितारो लपन्ति-स्वकीयधर्मस्योपदेष्टारो भवन्तीति सू.२५-४०
मूलम्-ते सव्वे पावाउया आदिगरा धम्माणं णाणापन्ना जाणाछंदा णाणासीला जाणादिट्टी णाणारुई णाणारंभा णाणाज्झवसाणसंजुत्ता एगं महं मंडलिबंधं किच्चा सव्वे एगओ चिटुंति। पुरिसे य सागणियाणं इंगलाणं पाइं बहुपडिपुन्नं अओमएणं संडासएणं गहाय ते सव्वे पावाउए आइगरे धम्माणं णाणापन्ने जाव णाणाज्झवसाणसंजुत्ते एवं वयासी-हं भो पावाउवा! आइगरा धम्माणं णाणापन्ना जाव णाणा अज्झवसाण___ पहले अधर्मस्थान का जो विचार किया गया है उसमें तीन सौ प्रेसठ वादियों (पाखंडियों) का अन्तर्भाव हो जाता है, ऐसा पूर्वा. चार्यों ने कहा है । वे वादी इस प्रकार हैं-क्रियावादी अक्रियावादी, अज्ञानिक-अज्ञानवादी और विनयवादी । यह सर परस्पर में विवाद करने वाले वादी हैं। वे भी मोक्ष की प्ररूपणा करते हैं तथा अपनेअपने मतावलम्बियों को धर्म का उपदेश करते हैं ॥२५॥
પહેલા અધર્મ સ્થાનને જે વિચાર કરવામાં આવેલ છે. તેમાં ત્રણ સઠ વાદિયા (પાખંડિ) ને અંતર્ભાવ થઈ જાય છે, એ પ્રમાણે પૂર્વાચાર્યો से छ. तपाहीये मा प्रभाए छ.-यापही, मठियावाही, अशानि, -અજ્ઞાનવાદી અને વિનયવાદી છે. તેઓ પણ મોક્ષની પ્રરૂપણ કરે છે. તથા પિત પિતાના મતને અનુસરનારાઓને ધમને ઉપદેશ આપે છે. આરપા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #341

३३०
सूत्रकृताङ्गसूने
संजुत्ता। इमं ताव तुम्भे सागणियाणं इंगालाणं पाइं बहुपडिपुन्नं गहाय मुहुत्तगं मुहुत्तगं पाणिणा धरेह, णो बहु संडासगं संसारियं कुत्रा णो बहु अग्गिथं भणियं कुज्जा णो बहुसाहम्मियवेयावडियं कुजा जो बहु परधम्मियवेद्यावडियं कुज्जा उज्जुया णियागपडिपन्ना अमायं कुवमाणा पाणिं पसारेह, इति वुच्चा से पुरिसे तेसिं पावादुयाणं तं सागणियाणं इंगालाणं पाई बहुपडिपुन्न अओमपणं संडास एणं गहाय पाणिसु णिसिरइ, तए णं ते पावादुया आइगरा धम्माणं णाणापन्ना जाव णाणाअज्झवसाण संजुत्ता पाणि पडिसाहरंति, तप णं से पुरिसे सव्वे पावाउए आइगरे धम्माणं जाव णाणाज्झवसाणसंजुते एवं वयासी-हं जो पावादुया ! आइगरा धम्माणं णाणापन्ना जाव णाणाज्झवसाणसंजुत्ता ! कम्हा णं तुब्भे पाणिं पडिसाहरह ?, पाणि नो डहिज्जा, दड्ढे किं भविस्सइ ?, दुक्खं दुक्खंति मन्नमाणा पाणि पडिसाहरह, एस तुला एस पमाणे एस समोसरणे, पत्तेयं तुला पत्तेयं पमाणे पत्तेयं समोसरणे, तत्थ णं जे ते समणा माहणा एवमाकवंति जाब परूवेंति- सव्त्रे पाणा जाव सव्वे सत्ता इंतव्वा अजावेयव्वा परिघेतव्वा परितावेयव्वा किलामेयव्वा उद्दवेयव्वा, ते आगंतु छेयाए ते आगंतु भेयाए जाव ते आगंतुजा इजरामरणजोणिजम्मणसंसारपुत्र भवगन्भवासभवपर्वचकलंकलीभागिणो भविस्संति, ते बहूणं दंडणाणं बहूणं मुंडणाणं तजणाणं तालणाणं अदु बंधणाणं जाव घोलणाणं
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #342

समार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३३१
माइमरणाणं पिइमरणाणं भाइ मरणाणं भगिणीमरणानं भज्जापुत्तधूतसुण्हामरणाणं दारिदाणं दोहग्गाणं अप्पिय संवासाणं पियविप्पओगाणं बहुणं दुक्खदोम्मणस्सार्ण आभागिणो भविस्संति, अणादियं च णं अणवयग्गं दीहमद्धं चाउरंत संसारकंताणं भुज्जो भुज्जो अणुपरियहिस्संति, ते णो सिज्झिस्संति जो बुज्झिरसंति जाव णो सम्वदुक्खाणं अंतं करिस्संति, एस तुला एस पमाणे एस समोसरणे पत्तेयं तुला पत्तेयं पमाणे पत्तेयं समोसरणे । तत्थ णं जे ते समणा माहणा एवमाइक्खंति जाव एवं परुवेंति - सव्वे पाणा सव्वे भृया सच्चे जीवा सव्वे सत्ता ण हंतव्वा ण अज्जावेयव्वा ण परिघेत्तव्वा ण उद्दवेयव्वा ते णो आगंतु छेयाए ते णो आगंतु भेयाए जाव जाइजरामरणजोणिजम्मण संसारपुणभवगन्भवासभवपर्व चकलंकली - भागिणो भविस्संति, ते णो बहूणं दंडणाणं जाव णो बहु मुंडणाणं जाव बहूणं दुक्खदोम्मणस्ताणं णो भागिणो भविसंति, अणादियं च णं अणवयग्गं दहिमद्धं चाउरंत संसारकंतारं भुजो भुजो णो अणुपरियट्टिस्संति, ते सिज्झिस्संति जान सन्दुक्खाणं अंतं करिस्सति ॥ सू० २६ ॥ ४९ ॥
छाया - ते सर्वे माचादुकाः आदिकराः धर्माणां नानामज्ञाः नानाच्छन्दस्ते नानाशीलाः नानादृष्टयो नानारुचयः नानारम्भाः नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः एर्क महान्तं मण्डलिबन्धं कृत्वा सर्वे एकतस्तिष्ठन्ति पुरुषचैकः साग्निकानाम् अङ्गाराणां पात्र बहुपतिपूर्णाम् अयोमयेन संदंशकेन गृहीत्वा तान् सर्वान् प्राचादुकाम् आदिकरान् धर्माणां नानाप्रज्ञान् यावद् नानाऽध्यवसानसंयुक्तान् एवमवादीत् हो मावादकाः ? आदिकराः धर्माणां नानामज्ञाः यावन्नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः ।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #343

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
इमां तावद् यूयं साग्निकानामगाराणां पात्री बहुप्रतिपूर्णा गृहीत्वा मुहूर्तक मुहूर्त पाणिना धरत नो बहुसंदंशकं सांसारिकं कुरुत नो अग्निस्तम्भनं कुरुत नो बहु साधर्मिकवैयावृत्यं कुरुत नो बहुपरधार्मिकवैयावृत्यं कुरुतु ऋजुकाः नियागपतिपन्नाः अमायां कुर्वाणाः पाणि प्रसारयत । इत्युक्त्वा स पुरुष स्तेषां प्रावादुकानां तां साग्निकानामहाराणां पात्री बहुपतिपूर्णाम् अयोमयेन संदंश केन गृहीत्वा पाणिषु निसृजति, ततः खलु ते पावादुका आदिकराः धर्माणां नानाप्रज्ञा यावनानाऽध्य. बसानसंयुक्ताः पाणि प्रतिसंहरन्ति ततः खलु स पुरुषः तान सर्वान् प्राचादुकान आदिकरान् धर्माणां यावद् नानाध्यवसानसंयुक्तान एवमवादीत्, हो मावादुकाः ! आदिकराः धर्माणां नानापज्ञाः यावन्नानाध्यवसानसंयुक्ताः! कस्मात् खलु यूयं पाणि प्रतिसंहरथ पाणिं नो दहेत् , दग्धे कि भविष्यति ? दुःखं दुःखमिति-मन्यमानाः पाणि प्रतिसंहरथ, एषा तुला एतत् प्रमाणम् एतत् समवसरणम् प्रत्येकं तुला प्रत्येकं प्रमाणं प्रत्येकं समवसरणम् । तत्र ये ते श्रमणाः माहनाः एवमा. ख्याति यावत् मरूपयन्ति सर्वे माणाः यावत् सर्वे सत्याः इन्सव्या आज्ञापयितव्याः परिग्रहीतव्याः परितापयितव्याः क्लेशयितव्याः उपद्रावयितव्याः, ते आगामिनि छेदाय ते आगामिनि भेदाय यावद ते आगामिनि जातिजरामरणयोनिजन्मसंसारपुनर्भवगर्भवासभवमपञ्चकलंकलीमागिनो भविष्यन्ति । ते बहूनां दण्डनानां बहूनां मुण्डनानां तर्जनानां ताडनाना मुबन्धनानां यावद् घोलनानां मातृमरणानां पितृमरणानां भ्रातृमरणानां भगिनीमरणानां भार्यापुत्रदुहितस्नुषामरणानां दारिद्रयाणां दौर्भाग्यानामप्रिय सहवासानां पियविषयोगानां बहूनां दुःखदौमनस्यानामामागिनो भविष्यन्ति, अनादिकं च खलु अनवदनं दीर्घमध्वं चातुरन्तसंसारकान्तारं भूयो भूयः अनुपयेटिष्यन्ति, ते नो सेत्स्यन्ति नो भोत्स्यन्ति यावन्नो सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति । एषा तुला एतत् प्रमाण मेतत् समवसरणम् , प्रत्येक तुला प्रत्येकं प्रमाण प्रत्येकं समवसरणम् । तत्र खलु ये ते श्रमणाः माहनाः एवमा. ख्यान्ति यावदेवं मरूपयन्ति सर्वे प्राणाः सर्वाणि भूतानि सर्वे जीवाः सर्वे सत्याः न हन्तव्याः नाज्ञापयितव्याः न परिग्रहीतव्याः नोपदावयितव्याः ते नो आगामिनि छेदाय ते नो आगामिनि भेदाय यावज्जातिजरामरणयोनिजन्मसंसारपुनमवगर्भवासमक्सपश्चकलंकलीभागिनो भविष्यन्ति । ते नो बहूनां दण्डनानां यावत्रो यहां मुण्डनानां यावद् बहूनां दुःखदौमनस्यानां नो भागिनो भविष्यन्ति । अनादिकं च खल अनवदन च दीर्घषधं चातुरन्तसंसारकान्तारं भूयो भूयः नो अनुपयेटिष्यन्ति। ते सेत्स्यन्ति ते भोत्स्यन्ति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति ।।सू० २६॥४१॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #344

-
२
समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्र. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् ___टीका-पर्वधर्माणां प्रधानभूतो धर्मोऽहिंसाधर्मः स च सर्वशास्त्राणां सारभूत इति धोतयितु मुमपत्तिपूर्वक पइविंशतितमं मूत्रमाह-'ते सम्वे' इत्यादि । 'ते सम्वे' ते सर्वे 'पावाउया' प्रावादुका:-मन्यताऽालमिनो ये सर्वज्ञप्रतिपादितमागमं न मन्यन्ते तेषां नाम पावादुका स्ते संख्यया त्रिष्ट्यधिकत्रिशतसंख्यकार, आदिकराः, एते वादिनः एवं वदन्ति क्यमे धर्मयादि कारः, केमिमे आदिकरास्ताह-'धम्माणं' धर्माणाम्, ते कथंभूतास्तत्राह-'णाणापमा' नानामज्ञाःअनेकपकारकमतिमन्तः 'गाणाछंदा' नानाछइसोऽने कम कारकाऽभिमायवन्तः, 'णाणासीला' नानाशीला:-नानावान्तः 'णाणादिहो' नानादृष्टया-नानादृष्टि:दर्शनं येषां ते तथा, 'णाणाई' नानारु वयः नानाऽभिप्रायवन्तः 'गाणारंभा' नानाम्माः अनेकपकारकाऽऽरम्भसमारम्भकर्तारः 'गागाज्म सागसंजुता' नानाऽध्यासानसंयुक्ताः-अनेकपकारकनिश्चधान्तः 'एग महं मंडलिबंध किच्चा __ अहिंसाधर्म सब धर्मों में प्रधान है और वही समस्त शास्त्रों का सार है। इस तथ्य को प्रकट करने के लिए युक्ति पूर्वक छब्बीसवां सूत्र कहते हैं 'ते सव्वे' इत्यादि ।
टीकार्थ-जा अन्य मत का अवलम्बन करने वाले और सर्वज्ञ के द्वारा प्रतिपादिन आगम न मानने वाले वादी हैं, उन्हें यहां प्रावादुक' कहा है । संख्या में वे तीन सौ त्रेसठ हैं। उनका यह कहना है कि हम ही धर्मों की आदि करने वाले हैं। वे नाना प्रकार की प्रज्ञा वाले हैं अर्थात् उनकी समझ परस्पर विरोधिो होने से अनेक प्रकार की है। उनके अभिप्राय, शील वन, दर्शन और रुचि भो नाना प्रकार की हैं। वे अनेक प्रकार के आरंभ समारंभ किया करते हैं। और उनके निश्चय भी अनेक प्रकार के होते हैं।
અહિંસા ધર્મ સઘળા ધર્મોમાં પ્રધાન મુખ્ય છે. અને એ જ શાસ્ત્રોને સાર છે. આ સત્ય-તથ્યને બતાવવા માટે યુક્તિ પૂર્વક છવીસમું સૂત્ર કહેवामां आवे छ.-'ते सव्वे' याति
ટીકાર્થ-જેઓ અન્ય મતનું અવલમ્બન કરવાવાળા અને સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલા આગમને ન માનવાવાળા વાદી છે. તેઓને અહિયાં “પાવાદક કહેલ છે. તેઓ ત્રણને ત્રેસઠની સંખ્યામાં છે. તેઓનું કહેવું એ છે કે-અમે જ ધર્મની અદી કરવા વાળા છીએ તેઓ અનેક પ્રકારની પ્રજ્ઞાવાળા છે. અર્થાત તેઓની સમજણ પરસ્પર વિરોધી હોવાથી અનેક પ્રકારની છે. તેઓને અભિપ્રાય શીલ-ત્રત દર્શન અને રૂચિ પણ અનેક પ્રકારની છે. તેઓ અનેક પ્રકારનો આરંભ સમારંભ કર્યા કરે છે. અને તેઓને નિશ્ચય પણ અનેક પ્રકાર હોય છે.
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #345

३३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सम्वे एगो चिट्ठति' एकं महान्तं मण्डलिवन्धं कृत्वा सर्वे एकत स्तिष्ठन्ति-स्वमतपचारार्थ समुदिता एकत्र तिष्ठन्तीत्यर्थः, योकत्र कचिरस्थाने सर्व इमे उपविष्टारो भवेयुः तदा इमान् कोऽपि पुरुषः पृच्छेत्-भो भोः ! एक वहिपूर्णपात्रं हस्ते कुरुत, ता ते तथा कुर्युः तत स्तेषां इस्तौ अधक्ष्यतः-ततः केचन वदन्ति अहो अत्याहितम्, भवतो हस्तौ प्रज्वलितो। स वदति तावता का हानिः, ते वदन्ति तव पोडा जायते । ततस्तान संबोध्यमबोधयन स आह-यथा वह्निसंपर्काद्भवतामङ्गपीडा तथैव सर्वेषां प्राणिनामपि असुमता पीडा जायते । तस्मान केऽपि जीवाः पीडनीयाः, संहता:अनुमेव दृष्टान्तमुपादाय सर्वे जीवा रक्षणीया:-अहिंसेव पालनीया. दया च भूतेषु विधेया। कश्चिदेक आस्तिकस्तान प्रतिबोधयितुमाह-'परिसे य' इत्यादि । 'पुरिसे य' पुरुषश्चैकः 'सागणियाणं इंगालाण' साग्निकानामगाराणाम् ‘पाई' पात्रीम् 'बहुपडिपुन्नं अमोमएणं' वहिपतिपूर्णाम् अयोमयेन 'संडासएण' संदंश केनलोहदण्डेन 'गहाय' गृहीत्वा 'ते सन्वे' तान् पावादुकान्-अनेकपकारक-मतवादिनः 'आइगरे धम्माण' धर्माणामादिकरान् ‘णाणापन्ने' नानापज्ञान 'जाव णाणाझव. साणसंयुत्ते' यावन्-नानादुध्यवसानसंयुक्तान् ‘एवं क्यासी' एवमवादी-तान् भागदुकान्-एवं कथितवान्-पुरुषोऽग्निपात्रं गृहीत्वा 'हं भो पावाउया' हे मोः पावादुका:- भो भोः नानामतावलम्बिन: ! 'आइगरा धम्माणं' धर्माणामादिकराः, 'णाणापन्ना' नानापज्ञ : 'जाव णाणाअज्झासाणसंजुत्ता' यावन्नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः, 'इमं ताव तुम्भे सागणियाणं इंगालाणं पाई' इमां तावद् यूयं साग्नि कानामकाराणां पात्रीम्, 'बहुपडिपुन्न' बहुपतिपूर्णाम् 'गहाय' गृहीत्वा 'मुहुनयं मुहुत्तयं मुहूर्तकं मुहूतकम् 'पाणिणा धरेह' पाणिना धरत-हस्तेन ग्रहणं कुरुत 'यो
ये सब प्रावादुक गोल चक्कर बना कर एक स्थान पर बैठे हों ऐसे समय में कोई पुरुष अग्नि के अंगारे से परिपूर्ण भाजन को लाहे की संडासी से पकड़ कर उन धर्मों की आदि करने वाले, नाना प्रकार की प्रज्ञा वाले यावत् नाना प्रकार के निश्चय वाले प्रावादकों से कहेहे परवादियों ! अग्नि के अंगारों से भरे हुए इस भाजन को लेकर
આ સઘળા “પાવાદુક વાદીઓ ગોળ ચક્ર બનાવીને એક સાથે બેઠા હોય તેવા સમયે કે પુરૂષ અગ્નિના અંગારાથી ભરેલા પાત્રને લેખંડની સાંડસીથી પકડીને તે ધર્મોના આદિ કરવાવાળા, અનેક પ્રકારની પ્રજ્ઞા બુદ્ધિ વાળ, યાવત્ અનેક પ્રકારના નિશ્ચયવાળા “પ્રાવાદુકે' વાદીને કહેવામાં આવે કે-હે પરવાદિયે ! અગ્નિના અંગારાથી ભરેલા આ પાત્રને લઇને તમે
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #346

सम्पार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम्
३३५ संडासगं संसरियं कुन्जा' नो संदशकं सांसारिक कुरुत-संदेशकसाहाय्येन-संदंशकस्य वलेन मा गृहत। 'जो बहुअग्गिमणियं कुज्जा' नो अग्निस्तम्भनं कुरुत 'यो बहुसाहम्मिययेयावडियं कुज्जा' नो सार्मिकवैयावृत्यं कुरुत, स्वधार्मिकान् अने. नाग्निना उपकारं मा कुरुत, 'णो बहुपरधम्मियक्यावडियं कुन्जा' परधार्मिकाणां वैयावृत्यमपि नो कुरुत, किन्तु-'उज्जुयाणियागपडिकन्ना अमायं कुम्बमाणा पाणि पसारेह' नाजुकाः नियागपतिपन्नाः अमायां कुर्वाणाः पाणि प्रसारयत, 'इइ बुता' इत्युत्ता से पुरिसे' स पुरुष: 'तेसिं पावाहुयाणं' तेषां मागदुकानाम् 'ते' ताम् 'सागणियाण इंगालाणं पाई साग्निकानामगाराणां पात्रीम् 'बहुपडिपुन्न अयोम एणं' परिपूर्णामयोमयेन लोहनिर्मितेन 'संडासएणं' संदंशकेन 'गहाय' गृहीत्वा 'पाणिसु निसिरई' पाणिषु निसृजति-हस्ते प्रक्षिपति, तएणं तं पावादुया आइगरा धम्माणं णाणापन्ना' ततः खलु ते पावादुकाः धर्माणामादिकरा नानाप्रज्ञाः 'जाव णाणा अज्झवसाणसंयुत्ता' यावन्नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः 'पाणिं पडिसाहरंति' पाणि -हस्तं प्रतिसंहरन्ति-हस्तौ संकोचयन्ति-वहितः पृथक्कुर्वन्ति 'तए ण से पुरिसे' तदनु स पुरुष: 'ते सव्वे पावाउए' तान् सर्वान् मावादुकान 'आइगरे धम्माणे' आप लोग थोड़े समय तक अपने-अपने हाथ से पकड़िए । संडासी की सहायता मत लीजिए । अग्नि का स्तंभन भी मत कीजिए। साधर्मिकों का वैयावृत्य मत कीजिए अर्थात् इस अग्नि से अपने सार्मिकों का उपकार न कीजिए। और न पर धार्मिकों का वैयावृत्य कीजिए। किन्तु सरल एवं मोक्षाराधक बन कर कपट न करते हुए हाथ फैलाइए।
इस प्रकार कह कर वह पुरुष उन धर्म की आदि करने वाले परवादियों के हाथों में उस अग्नि के अंगारों से परिपूर्ण भाजनों को संडासी से पकड़ कर रखने लगे, तब वे धर्म की आदि करने वाले, नाना प्रकार की प्रज्ञा वाले यावत् नाना प्रकार के निश्चयों वाले परથોડા થોડા સમય સુધી પિત પિતાના હાથથી પકડ, સાડસીનું સહાયપણું લેવું નહીં. અશ્ચિનું સ્તંભન પણ ન કરવું. અર્થાત્ તે અગ્નિથી પિતાના સાધર્મિકેનું વૈવાવૃત્ય કરો પરંતુ સરળ અને મેક્ષારાધક બનીને કપટ ન કરતાં હાથ ફેલાવે અર્થાત્ હાથ ધરે.
આ પ્રમાણે કહીને તે પુરૂષ તે ધર્મના આદિ કરવાવાળા પરવદિન હાથોમાં તે અગ્નિના અંગારાથી પરિપૂર્ણ–ભરેલા પાત્રોને સાંડસીથી પકડીને રાખવા લાગ્યા. ત્યારે તે ધર્મના આદિ કરવાવાળા અનેક પ્રકારની પ્રજ્ઞાવાળા, થાવત્ અનેક પ્રકારના નિશ્ચયવાળા પરવાદિયે પોતાના હાથને સંકેચીને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #347

३३६
सूत्रकृतानसूत्रे जाव णाणाझवसाणसंजुत्ते' धर्माणामादिकरान् यावन्नानाऽध्यवसानसंयुक्तान 'एवं क्यासी' एवमयादीत 'हं भो पावाउया" हूं हो पावादुकाः ! 'आइगरा धर्माणामादिकराः 'णाणापन्ना' नानामज्ञाः 'जाव जाणामअवसाणसंजुत्ता' यावन्नानाऽध्यवसानसंयुक्ताः 'कम्हाणं तुम्मे पाणि पडिसाइरह' कस्मात् कारणात् सल यूयं पाणि प्रतिसंहरथ-कथं वहितः हस्तं पृथक कुरुथ 'पाणि नो डहिज्जा' पाणि नो दहेदिति पतिवचनम्-ते मतवादिन एवं कथयन्ति-पाणिः अस्माकं न भस्मी भूतो भवेदतः संहरामः । परान् पुनः पृच्छति-'दड्रे किं भविस्सई' दग्धे कि भविष्यति-यदि हस्तौ दहेत् तदा किं युष्माकम् 'दुक्खं दुक्खंति मन्न माणा पाणिं पडिसाइरह' दुःखं दुःखमिति मन्यमानाः पाणि पतिसंहरथ, यदि चनिमज्वालनेन ते दुःखं भवतीति मत्वा पाणिपतिसंहस्थ, तदा-एपेव नीति जीव मात्रे ज्ञेया। एतदेव सर्वतः प्रवलं प्रमाणमिति । तदुक्तम्वादिक अपने हाथों को सिकोड़-संकोचित कर लेते हैं अर्थात् उस भाजन का हाथों में लेने को तैयार नहीं होंगे। तब वह पुरुष उन धर्म की आदि करने वाले यावत् नाना प्रकार के निश्चय वाले वादियों से इस प्रकार कहे-हे धर्म की आदि करने वाले, यावत् नाना प्रकार का निश्चय करने वाले परवादियों? आप अपने हाथ क्यों सिकोडते हैं ? इस अग्नि को हाथ में लेते क्यों नहीं हैं ! तब वे प्रावा. दुक उत्तर देंगे कि-हमारा हाथ जल जाएगा! अर्थात् हाथ जल जाने के भय से हम हाथ सिकोड़ रहे हैं। तब वह पुरुष कहता है-हाथ जल जाने से क्या हानि है ! तब वे कहेंगे-दुःख होगा। तब वह पुरुष कहता है-यदि अग्नि से जलने के कारण तुम्हें दुःख का अनुभव होता है तो લઈ લે છે. અર્થાત તે પાત્રને હાથમાં લેવા માટે તૈયાર થતા નથી, ત્યારે તે પુરૂષ તે ધર્મોની આદિ કરવાવાળા યાવત અનેક પ્રકારના નિશ્ચયવાળા વાદિને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે ધર્મના આદિ કરવાવાળા, અનેક પ્રકારની પ્રજ્ઞાવાળા, યાવત્ અનેક પ્રકારને નિશ્ચય કરવાવાળા પરવાદિયે તમે તમારા હાથે કેમ સંકેચી લે છે ? આ અગ્નિને હાથમાં કેમ લેતા નથી? ત્યારે તે પ્રાવાકે ઉત્તર આપશે કે-અમારા હાથ બળી જશે. અર્થાત્ હાથ બળવાના ભયથી અમે હાથ સંકેચી રહ્યા છીએ. ત્યારે તે પુરૂષ કહે છે કે -હાથ બળી જવાથી શું નુકશાન છે ? ત્યારે તેઓ કહેશે કે દુઃખ થશે. ત્યારે તે પુરૂષ કહે છે કે-જે અગ્નિથી બળવાને કારણે તેમને દુઃખને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र:४

Page #348

सपयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम् ३३७
'प्रत्याख्याने च दाने च सुखदुःखे पियाऽप्रिये ।
अत्मौपम्येन पुरुषः प्रमाणमधिगच्छति ॥इति॥ 'एस तुला एस पमाणे एस समोसरणे पत्तेयं तुला पत्तेयं पमाणे पत्ते समोसरणे' एषा तुला तुलानाम-सादृश्यम्-अन्यजीवेन सह, एतस्पमाणम्, एतत्समवसरणम्, समवसरणं धर्माणामभिपायः यथा अस्माकं दुःखं न संमत्तं तथा प्रत्येकजीवानाम्। प्रत्येकं तुला, प्रत्येकं प्रमाणम्, प्रत्येकं समवसरणम् स्वानुभूत. दुःखममाण-यथा-यया कयाऽपि पीडया भवतां मनो दुःख्यति तथैव-सर्वेषां भवतीति स्वाऽनुभूताऽनुभवपमाणेन सम्यग् ज्ञात्वा हिंसया प्रतिनियतयथ । सर्व धर्माऽपेक्षया वस्तुतोऽहिंसैव सर्वतः प्रधाना। तामेवाऽहिंसां शास्त्रकारो दृष्टान्तद्वारा प्रदर्शयति । 'तत्थ णं जे ते समगा माहणा एवमाइक्खंति जाव परूचेति' प्रत्येक प्राणी के लिए भी यही नीति समझनी चाहिए। यही सबसे बड़ा प्रमाण है। कहा भी है-'प्रत्याख्याने च दाने च' इत्यादि।
टीकार्थ-'प्रत्याख्यान, दान, सुख, दुःख, प्रिय और अप्रिय के विषय में मनुष्य अपनी ही उपमा से सही निर्णय पर पहुँचता है।
वह पुरुष कहता है-यही यथार्थ निर्णय करने की तुला (तराजु है, यही प्रमाण है, यही समवसरण है । जैसे व्यथा से आपके मन को दुःख होता है, उसी प्रकार सब प्राणियों को दुःख होता है, स्वानु भव प्रमाण से इस तथ्य को जानकर हिंसा से निवृत्त होना चाहिए। अहिंसा ही सब धर्मों में प्रधान धर्म है । उसी को शास्त्रकर दृष्टान्त द्वारा दिखलाते हैंઅનુભવ થાય છે, તે દરેક પ્રાણીને પણ એજ હકીકત સમજવી જોઈએ. એજ સૌથી મોટું પ્રમાણ છે. કહ્યું પણ છે કે
'प्रत्याख्याने च दानेच' त्यात પ્રત્યાખ્યાન, દાન, સુખ, દુઃખ, પ્રિય, અને અપ્રિયના સંબંધમાં મનુષ્ય પિતાની જ ઉપમાથી દાખલા યંગ્ય નિર્ણય કરી શકે છે.
તે પુરૂષ ફરીથી કહે છે કે--આજ થગ્ય નિર્ણય નિશ્ચય કરવાની તુલા (ત્રાજવા) છે, આજ પ્રમાણ છે. આજ સમવસરણ છે, જેમ વ્યથા-પીડાથી પિતાના મનમાં દુઃખ થાય છે, એ જ પ્રમાણે સઘળા પ્રાણિને દુઃખ થશે. પિતાના અનુભવના પ્રમાણથી ધર્મ આ તથ્ય-સત્યને જાણીને હિસાથી નિવૃત્ત થવું જોઈએ. અહિંસા જ સઘળા ધર્મોમાં મુખ્ય ધર્મ છે. તેને જ શાસ્ત્રકાર દષ્ટાન્તથી હવે બતાવે છે,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #349

३३८
सूत्रकतासूचे तत्र खलु ये ते श्रमणा माहना एवमाख्यान्ति-कथयन्ति यावत् प्ररूपयन्ति लोकेभ्यः, किन्ते प्रतिपादयन्ति तत्राह-सवे पाणा जाव सम्वे सत्ता हतन्ना' सर्व प्राणाः यावत् सर्वे जीवाः सर्वे भूताः सर्वे सत्त्वाः हन्तव्या:-दण्डादिमि. स्ताडयितव्याः 'अज्जावेयना' आज्ञापयितव्याः अनभिमतकार्येषु प्रवर्तयितव्याः 'परिवेयना परितावेयम्वा किलामेयच्या उद्दवेयवा' परिग्रहीतव्या-दासदासीरूपेण परिग्रहेण स्वाधीने नेतव्याः, परितापयितव्या:-अन्नपानायवरोधेन ग्रीष्मातवादी स्थापनेन पीडनीया, क्लेशयितव्या:-तत्र क्लेशो बन्धनादिना खेदोत्या. दनम्, उपद्रावयितव्या:-विषशस्त्रादिना मारयितव्याः एवमुपदिशन्ति, ते श्रमणाः परतीथिकाः एवमुपदिशन्तः एवं क्रोशन्तध, हिंसाजन्यपापफरमाह-'ते आगंतु. छेयाए' ते आगामिनि छेदाप, यथेदानी तान् छिन्दन्ति-तथा भविष्यकाले इहैरजन्मनि भवान्तरे वा स्वयमपि उच्छिन्ना भविष्यतीति-स्वोच्छे दाय 'ते आगंतुभेयाए' ते अगामिनि भेदाय-भविष्यत्काले भेदनादि प्राप्त्यर्थम् 'जाव ते नागंतु जाइजरामरणजोणिजम्मणसंसारपुममवगम्भवासमवपवंचकलंकलीभागिणो भविस्संति' यावत्ते आगामिनिजातिजरामरणयोनिजन्मसंसारपुनर्भवगर्भवासभवम
जो श्रमण और ब्राह्मण ऐसा कहते हैं यावत् लोगों के सामने प्ररू. पण करते हैं कि-सभी प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्त्वों का हनन करना चाहिए, दास-दासी रूप में ग्रहण करना चाहिए, उनको भोजन -पानी रोक कर अथवा धूप आदि में खडा करके संताप पहुंचाना चाहिए, बन्धन आदि में डालकर खेद उत्पन्न करना चाहिए, विष या शस्त्र आदि से मार डालना चाहिए, ऐसा कहने वाले, बकवाद करने वाले वे श्रमण और ब्राह्मण भविष्यत् काल में, इसी जन्म में अथवा आगामी जन्म में अपना ही छेदन-भेदन आदि करने वाले हैं, उन्हें आगे चलकर छिन्न-भिन्न होना पडेगा। उन्हें जाति नरक एवं निगोद
જે શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ એવું કહે છે કે--માવત કેની સામે પ્રરૂપણું કરે છે કે સઘળા પ્રાણિયે, ભૂત, જીવ અને સર્વેનું હનન કરવું જોઈએ. તેઓના આહાર–પાણી રોકીને અથવા તડકા વિગેરેમાં ઉભા રાખીને સંતાપ પહોંચાડ જોઈએ. બંધન વિગેરેમાં નાખીને તેઓને ખેદ કરાવો नये. विष-अथवा श० विगेरेथी भारी नाम मे. मे ४ावाળાઓ બકવાદ કરવાવા, શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ ભવિષ્ય કાળમાં આજ જન્મમાં અથવા આવનાશે જન્મમાં પોતાનું જ છેદન, ભેદન વિગેરે કરે છે, તેઓને પિતાને જ આગળ પર છિન, ભિાન થવું પડશે. તેઓને નરક અને નિગાદ વિગેરેમાં ઉત્પત્તિ, જરા, મરણ, જન્મ પુનર્ભવ, વારંવાર ભવ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #350

%
समयायेबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् ३३९ पञ्चकलं हलीमागिनो भविष्यन्नि, तत्र-नरकनिगोदादी जाति रुत्यत्तिः जरा-वाध. क्यम्, मरणं-मृत्युः, जन्म-नरकनिगोदादि योनिषु जननं जन्म, संसारपुनर्भव:-- संसारे पुनः पुनर्जन्मग्रहणम्. गर्भवासः-पुनपुनर्गर्भपातिः, भवपपश्चा-सांसारिक प्रपत्रः, कलं कलीमायो नाम संसारगर्मादिपर्यटनम् एतेनागन्तुकजातिजरामरणादीन् भनन्ते ये ते तथा भूता भविष्यन्तीति । ये इत्यमुपदिशन्ति जोवहिंसाम्, तथा ये कुर्वन्ति च पाणातिपातम्, नैतारदेव, किन्तु-इहैव भवे-'ते बहूर्ण दंडगाणं' ते वहूनां दण्डनानाम् 'बहूणं मुंडणाणं' बहूनां मुण्डनानाम्, 'तज्जणाण' तर्जनानाम् अगुल्यादिना 'तालगाणं' ताडनानाम् दण्डादिना 'जाव घोलगाण' यावद् घोल. नानाम्-दधिभाण्डवन्मथनानाम्, यावत्पदेन-उम्बन्धनानाम्, 'कसा' इति प्रसिद्धानाम्, तथा-'माइमरणाणं पिइमरणाणं भाइमरणाणं भगिणीमरणाणं' मातृपरणानां पितृमरणानां भगिनीमरणानाम् 'मज्जापुत्तधूतसुहामरणाणं' भार्या-पुत्र-दुहितस्नुषा मरणानाम्, 'दारिदाण' दारिद्रयाणाम् 'दोहगाणं' दौर्भाग्यानाम्, अपि. यसंसाणं' अपियसहवासानाम् 'पियविषयोगाणं' पियविषयोगानाम् 'बहूगं' दुक् वदोम्म गस्ताण' दुःखदौमनस्यानाम् 'आभागिमो भविसति' आमागिनो भविष्यन्ति-उपरोक्तानां वियोगजनितदुःखानां मागिनो भविष्यन्ति-हिंसाकारो. ऽनुमोदयितारो वा परतीथिकाः, तथा-'अगाइयं च णं' अनादिकं च खलु, नास्तिआदिर्यस्य सोऽनादिः अनादिरे। अादिकस्तम् 'अणायगं' अनादनम्-न विद्यते आदि में उत्पत्ति, जरा, मरण, जन्म, पुनर्भव-पुनः-पुन भवधारण गर्भवास एवं भव भ्रमण का भागी होना पडेगा। जीवहिंसा का उपदेश देने वाले और जीवघात करने वाले इसी भव में बहुत-से दण्ड, मुण्डन, तजना, ताड़ना और घोलना (मयन) एवं उबंधन आदि के पात्र होते हैं। ये पितृमरण, मातृमरण, भ्रातृमरण, भागिनीमरण, पत्नी मरण, पुत्र मरण, दुहिता मरण, पुत्रवधूमरण, दरिद्रता, दुर्भाग्य, अनिष्ष्ट संयोग, इष्टवियोग इत्यादि दुःखों और दौर्मनस्यों के भागी होंगे वे अनादि अनन्त, दीर्घ कालीन चारगति वाले संसार रूपी वन ધારણુ, ગર્ભવાસ અને ભવભ્રમણના ભાગી થવું પડશે. જીવ હિંસાને ઉપદેશ આપવાવાળા અને જીવોની હિંસા કરવાવાળા આજ ભવમાં ઘણા એવા દંડ, સુંડન, તજના તાડના અને ઘોળવું (મંધન) તથા ૬ બંધન વિશેરેના પાત્ર બનવું પડે છે. તેઓ પિતૃ મરણ–પિતના મરણ-માતાના ચરણ, લાઈને મરણ, બહેનના મરણ સ્ત્રીના મરણ, પુત્ર મરણ, પુત્રી મરણ, પુત્રવપૂનું મરણ, દરિદ્રપણ, દુર્ભાગ્ય અનિષ્ટ સંગ ઈષ્ટ વિગ વિગેરે દુખે અને દૌમના ભાગી બનશે. તેઓ અનાદી, અનંત, દીર્ઘ કાળ સંબંધી
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #351

३४०
सूत्रकृतानसूत्र अवदन-पर्यन्तो यस्य तथाभूतम्-अन्तरहितम् 'दीहमद्धं' दीर्घमधम्, 'चाउरंतसंसारकंतार' चातुरन्तसंसारकान्तारम्, चतुरन्तं चतुर्विमागं नरकत्वादिभेदेन तदेव चातुरन्तं तच्च तत् संसारकान्तारं च वातुर्गतिकसंसारारण्यम् 'भुमो भुन्नो' भूयो भूयो भूयोऽनन्तवारमिति यावत् 'अणुपरियट्टिस्तंति' अनुपर्यटिष्पन्ति-परिभ्रमणं करिष्यन्ति ते णो सिन्झिस्संति' ते नो सेत्स्यन्ति-सिद्धिगति कदापि न प्राप्स्यन्ति । 'णो बुझिस्संति' नो भोत्स्यन्ति-बोधमागिनः केवलिनो न भविष्यन्ति 'जाव णो सन्बदुक्खाणं अंतं करिस्सति' यावन्नो सर्वदुःखानामन्तं करिष्यन्ति-सर्वाणिशारीरिकमानसादीनि तेषामन्तं-नाशं न करिष्यन्ति, 'एस तुला' एषा तुला-स्वयू. थिकानामपि 'एस पमाणे' एतत्पमाणम्-परपीडा न कर्तव्या एतदेव पमाणमन्यदप्रमाणम् 'एस समोसरणे' एतत्समवसरणम्-आगमसारः-परपीडा न कर्तव्या इत्येवं प्रत्येकं जीवं प्रति सादृश्यम्, 'पत्तेयं तुला' प्रत्येकं तुला 'पत्तेयं पमाणे प्रत्येक पमाणम्-परपीडा न कर्तव्या इत्येवं मत्येकं जीवं पतिपमाणम् 'पत्तेयं समोसरणे' प्रत्येकं समवसरणम्-परपीडा न कर्तव्या इत्येवं प्रत्येक जीव मति शास्त्र सारस, हिंसकानां मार्ग प्रदर्भाऽहिंसकानां मार्गमाह-'तत्थ णं जे ते समणा माहणा एवं माइवखंति जाव परचेति' तत्र खलु ये ते श्राणा माइना एवमाख्यान्ति यावदेवं में वार-वार अर्थात् अनन्त वार परिभ्रमण करेंगे। वे सिद्धि नहीं प्राप्त कर सकेगे, बोध के भागी नहीं होंगे, यावत् सर्व शारीरिक-मानसिक दुःखों का अन्त नहीं कर सकेंगे। यही सब के लिए तुला है और यही प्रमाण है कि दूसरों को पीड़ा नहीं पहुंचाना चाहिए। इसके अतिः रिक्त अन्य अप्रमाण है। परपीडा न उत्पन्न करना ही समवसरण अर्थात् आगम का सार है। यह सभी प्राणियों के लिए समान है। प्रत्येक के लिए प्रमाण है। प्रत्येक के लिए यही आगम का सार है ! ચાર ગતિવાળા સંસાર રૂપી વનમાં વારંવાર અર્થાત્ અનંતવાર પરિભ્રમણ કરશે. તેઓ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત નહીં કરી શકે, બોષના ભાગી થશે નહીં. યાવત તેઓ શારીરિક અને માનસિક દુઃખાને અંત કરી શકશે નહીં. આ જ બધાને માટે તુલા સમજવી. અને એ જ પ્રમાણે છે કે બીજાઓને પીડા કરવી ન જોઈએ. આ સિવાય બીજુ અપ્રમાણ છે. આ પીડા ન ઉપજાવવી એજ સમવસણ અર્થાત્ આગમને સાર છે. આ પણ પ્રાણિ માટે સમાન છે. દરેકને માટે પ્રમાણ છે. દરેકને માટે આજ આગમને સાર છે તેમ સમજવું
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #352

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. २ क्रियास्थान निरूपणम्
३४१
1
प्ररूपयन्ति, किं तत्तत्राह - 'सव्वे पागा सव्वे भूया सब्वे जीव सव्वे सवाण हंउव्वा ण अज्जावेयव्वा ण परिघे तव्या' सर्वे प्राणाः सर्वे भूताः सर्वे जोवाः सर्वे सरवाः न हन्तव्याः, नाज्ञापयितव्याः, न परिग्रहीतव्याः 'ण उदयना' नो पद्रावथिव्याः ये महानुमात्रा एवमुपदिशन्धि पालयन्ति चाऽहिंसोपदेशं तेषामेते दण्डा न भवन्ति इति दर्शयन्ति । 'ते जो आगंतु छे गए' ते नो आगामिनि छे दाय भवन्तीतिशेषः, ' ते णो आगंतु भेवाए' ते नो-आगन्तुकभेदाय 'जाव जाइ जरामरण जोणितम्मण संसारणमगमत्रासमवयवं व कलं कली भागिगो भविस्संति' या रज्जाविजरामरण] योनि जन्म सानासह हलमागतो म विष्यन्तीति शेषः । व्याख्यात - पूर्वोऽयं ग्रन्थः । ' ते णो बहूगं दंडगाणं" ते नो बहूनां दण्ड नाम 'जाव णो बहूणं मुंडगाणं' यावन्नो बहूनां मुण्डनानाम् बहूनां वर्जन बहूनां ताडनानां बहुनामुनानां यावत् निगडबन्वनानां हाडबन्धनानां चारबन्धनानां निगड़युगल हुचित मोटितानां हस्तछिन्नकानां कर्णछिन्नकानां
हिंसकों का मार्ग बतलाकर अहिंसकों का मार्ग कहते हैं-जो श्रमण और ब्राह्मण ऐसा कहते एवं प्ररूपणकरते हैं कि सब प्राणियों भूतों जीवों और सत्वों का हनन नहीं करनाचाहिए, उन्हें उनके अनिष्ट कर्म में नहीं लगाना चाहिए, अपना गुलाम नहीं बनना चाहिए, उनको पूर्वोक्त दंड कुफल नहीं भुगतने पड़ते। आगामी काल में उनको छेदन और भेदन का पात्र नहीं होना पडता यावत् उत्पत्ति, जरा, मरण, जन्म, संसार, पुनर्भव, गर्भवास एवं भवप्रपंच का पात्र नहीं बनना पड़ता । उन्हें वहुत से दंड, मुंडन, तर्जना, लाडना, उद्बन्धन, निगडबन्धन, हडिबन्धन, चारकबन्धन, दोनों हाथ मरोड कर हथकडियों के बन्धन, हस्तछेदन, पदच्छेदन, कर्ण छेदन, नासिका-छेदन,
હિંસકેાને માગ ખતાવીને હવે અહિંસકાના માર્ગ બત્તાવવામાં આવે છે. જે શ્રમણુ અને બ્રાહ્મણુ એવું કહે છે એવી પ્રરૂપણા કરે છે. કે-સઘળા પ્રાણિયા, ભૂત, જીવા અને સત્વાનુ હનન કરવુ ન જોઈએ. તેને તેના અગ્ય ક્રમમાં લગાવવા ન જોઇએ. તેને પૂર્વોકત દંડ-કુકૂળ ભાગવવું પડતું નથી. આગામી કાળમાં તેઓને છેદન અને ભેદનના પાત્ર થવું પડતુ नथी. यावत् उत्पत्ति, भरा, भरण्य भन्य संसार, पुनर्लव, गर्भवास भने ભવ પ્રપંચના પાત્ર અનવુ પડતુ નથી. તેને ઘણા દડા, મુંડન, તના, ताउन, उहूञधन, निगड बंधन, इंडियंधन या२४ बंधन, भन्ने हाथ भरડીને હાથકડીયાતુ ખ ધન, હસ્ત છેદન, પદ છેદન, કણ્ છેદન, નાસિકા-નાક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #353

३४२
सूत्रकृताजस्तो नासिकाछिन्नकानाम् ओष्ठछिन्नकानां शीर्षकछिन्न कानां मुखछिन्नकानां वेदछिन्नकानां हृदयोत्पाटितानां नयनवृषण दशनवदन जिह्वोत्पाटितानां घर्वितानाम् एतेषामः दशाश्रुस्किन्धे षष्ठेऽध्ययने दशमसूत्रे २३५ पृठे द्रष्टव्याः । 'जाव. बहगं दुक्खदोम्मण साणं' यावद् दुःख दौमनस्यानाम् 'णो मागिगो भविस्संति' नो भागिनो भविष्यन्ति-अहिंसात्रतपालनात् कथमपि दण्ड मागिनो न भविष्यन्ति, कारणाऽभावात् 'अणाइयं च ॥' अनादिकं च ख छ 'अग प्रयागं' आवाम् 'दीह मदं' दीर्घमध्वम् 'चाउरंतसंसारकंतारं' चातुरन्तसंसारकान्तारम् 'भुजो भुम्जो' भूयो भूः 'णो अणुशरियटिसति' नो अनुपये टिष्यन्ति । 'ते सिनि.
संति' ते सेत्स्यन्ति सिद्धिं गमिष्यन्तीत्यर्थः । ते बुझिसति' ते भोत्स्यन्ति 'जाव समदुक्खाणं अंत करिस्संति' यावत्सर्वदुःखानामतं करिष्यन्ति, सेत्स्यन्ति -सिद्धि प्राप्स्यन्ति, भोत्स्यन्ति-केलिनो भविष्यन्ति, मोक्ष्यन्ति कर्मबन्धनात, परिनिर्वास्यन्ति सर्वथा सुखिनो भविष्यन्ति, सर्वाणि च तानि दुःखानि-शारीर मानसादीनि तेषां मन्तं-विनाशं करिष्यन्तीति ॥ मू० २६=११ ॥ ओष्ठ छेदन, शिर छेदन, मुख छेदन, लिंगछेदन, हृदयोत्पाटन (हृदयको उखाडना) नयन, अण्डकोष, दन्त वदन एवं जिह्वा के उत्पाटन आदि व्यथाओं का भागी नहीं होना पडता (दशाश्रुन स्कंध के छठे अध्ययन के दशम खूत्र पृ० २३५ में इन यातनाओं के विषय में विशेष देखना चाहिए।) यावत् उन अहिंसकों को न अनेक प्रकार के दुःखों का सामना करना पड़ता है और न दौमनस्यों का ही । वे अनादि अनन्त दीर्घकालीन-दीर्घ मार्ग वाले चातुर्गतिक संसार अरण्य में पुन: -पुनः भ्रमण नहीं करेंगे। वे सिद्ध होंगे, बुद्ध होगे यावत् समस्त छन -हाउनु छैन, शिर छेहन, भुम छैन, सिंछेहन योरपाटन, (હૃદયને ઉખેડવું) નયન, આંખ અન્ડકોષ, દાંત, મુખ, અને જીભને ઉખેડવા વિગેરે વ્યથા–પીડાઓને ભેગવવી પડતી નથી. (દશાશ્રુતસ્કંધના છઠ્ઠા અધ્ય યનના દસમા સૂત્ર પૃ. ૨૩૫ માં આ યાતનાઓના સંબંધમાં વિશેષ પ્રકારથી વર્ણન કરવામાં આવેલ છે તે જીજ્ઞાસુઓએ ત્યાંથી જોઈ લેવું” યાવત્ તે અહિંસકેને અનેક પ્રકારના દુઃખને સામને કરવો પડતો નથી. તથા દોર્મનસ્યને પણ સામનો કરે પડતું નથી. તેઓ અનાદિ અનંત દીર્ઘ કાલીન-દીઈ માર્ગવાળા, ચાતુર્ગતિક-ચાર ગતિવાળા સંસાર રૂપી અરણ્ય જંગલમાં વારંવાર બમણુ કરતા નથી, તેઓ સિદ્ધ થશે. બુદ્ધ થશે યાવત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #354

% 3D
समवायोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
३४२ मूलम्-इतेहिं बारसहि किरियाठाणेहि वट्टमाणा जीवाणो सिन्झिसु णो बुझिसु णो परिणिव्वाइंसु जाव नो सबदुक्खाणं अंतं करेंसु वा णो करेंति वा णो करिस्संति वा। एयंसि चेव तेरसमे किरियाठाणे वट्टमाणा जीवा सिझिसु बुझिसु मुञ्चिसु परिणिव्वाइंसु जाव सबदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करंति वा करिसंति वा। एवं से भिक्खू आयट्ठी आयहिए आयगुत्ते आयजोगे आयपरक्कमे आयरक्खिए आयाणुकंपए आयनिफेडए आयाणमेव पडिसाहरेन्जासि तिबेमि ॥सू० २७॥४२॥ 'इति वीयसुयक्खंधस्स किरियाठाणे नामं बीईयमज्झयणं समत्तं'
छाया-इत्येतेषु द्वादशसु क्रियास्थानेषु वर्तमाना जीवा नो असिध्यन् नो अबुध्यन् नो अमुश्च । नो परिनिवृताः यावन्नो सर्वदुःखानामन्तमका नो कुर्वन्ति वा नो करिष्यन्ति चा। एतस्मिन्नेव त्रयोदशे क्रियास्थाने वर्तमाना जीवाः असिध्यन् अबुध्यन् अमुश्चन् परिनिवृत्ताः यावत्सर्वदुक्खानामन्तमकाएं ; कुन्ति वा करिष्यन्ति वा । एवं स भिक्षुः आत्मार्थी आत्महितः आत्मगुप्तः आत्मयोगः आत्मपराक्रमः आत्मरक्षितः आत्मानुकम्पका आत्मनिस्सारकः आत्मानमेव प्रतिसंहरेदिति ब्रवीमि ॥ मू०२७=४२॥
॥ इति द्वितीयश्रुतस्कन्धीय द्वितीयाऽध्ययनम् ।। टीका-अस्मिन् द्वितीयाऽध्ययने त्रयोदशक्रियास्थानानां विस्तरेण निरूपणं कृतम् । तत्र न आद्वादशक्रियास्थानं संसारकारणम्, त्रयोदशे तु-तद्विपरी शारीरिक-मानस दुःखों का अन्त करेंगे। कर्म बन्धन से छुटकारा प्रास करेगे और सर्वथा सुखी होंगे ॥२६॥
'इच्चेएहिं बारसहि' इत्यादि ।
टीकार्थ-प्रकृन दूसरे अध्ययन में तेरह क्रियास्थानों का विस्तार पूर्वक निरूपण किया गया है । उनमें प्रथम के वारह क्रिया स्थान संसार સઘળા શારીરિક-શરીર સંબંધી અને માનસિક-મન સંબંધી દુઓને અંત કરશે કર્મ બંધથી છુટકારે પ્રાપ્ત કરશે, અને સર્વથા સુખી થશે. મસૂરદા
'इच्चेएहिं बारसहि' त्या
ટીકાર્યું—આ ચાલું બીજા અધ્યયનમાં તેર કિયાસ્થાનનું વિસ્તાર પૂર્વક નિરૂપણ કરવામાં આવી ગયું છે, તેમાં પહેલાના ૧૨ બાર ફિયાસ્થાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #355

३४४
सूत्रकृतानसूत्रे नित्याऽपरिमेगाऽऽनन्दात्मकमोक्षकारणमित्यपि व्यवस्थापितम् । अतो द्वादश. क्रियास्थानसेवकाः संसारगतिम् आत्रयोदशोपसेवकास्तु मोक्षमित्येतमर्थ पदर्शयन् - अध्ययनोपसंहारव्याजेन सूत्रमानमयति-'इच्चे तेहि' इत्येतेषु 'वारसाहि' द्वादशसु 'किरियाठाणेहि क्रियास्थानेषु-पूर्वोपदर्शितद्वादशक्रियास्थानेषु 'वट्टमाणा' वर्त मानाः 'जीवा' जीवा:-प्राणिनः मोहनीयकर्मवशात् 'णो सिझिमु' नो असिध्यन् -सिदि-मोक्षं न प्राप्तवन्तः 'णो बुझिसु'नो अबुध्यन्-बोध-केवलज्ञानं कथमपि न मातवन्तः, 'णो मुश्चिंसु' नो अमुश्चन्-न कर्मभ्यो मुक्तानः ‘णो परिणिमाइंस नो परिनिवृत्ताः-मोक्षं न प्राप्ता, इत्यर्थः । 'जाव णो समदुक्खाणं अंतं करेंसु वा' यावत् नो सर्वदुःखाना मन्तमकाधू वा-सर्वदुःखानामन्तं न कृतवन्तः, एतेन के कारण है। तेरहवां क्रियास्थान उनसे विपरीत है। वह नित्य अपरि. मित सुख रूप मोक्ष का कारण है, यह भी कहा जा चुका है। अतएव बारह क्रियास्थानों का सेवन करने वाले संसार को प्राप्त करते हैं और तेरहवें क्रिया स्थान का सेवन करने वाले मोक्ष को प्राप्त करते हैं। इस अर्थ को प्रकाशित करते हुए अध्ययन के उपसंहार के रूप में सूत्रकार कहते हैं
इन पूर्वोक्त बारह क्रियास्थानों में वर्तमान जीवों ने भूतकाल में मोहनीय कर्म के उदय होने के कारण सिद्धि प्राप्त नहीं की है केवल ज्ञान प्राप्त नहीं किया है, कर्मों से मुक्ति प्राप्त नहीं की है परिनिर्वाण को प्राप्त नहीं किया है, यावत् समस्त दुःखों का अन्त नहीं किया है। बाहर क्रिया स्थानों में रहे हुए जीव वर्तमान में भी दुःखों का अन्त नहीं करते हैं और न भविष्य में अन्त करेंगे। સંસારના કારણ રૂપ છે. તેરમું ફિયાસ્થાન તેનાથી ઉલટું છે. અર્થાત્ તે નિત્ય અપરિચિત સુખ રૂપ, મોક્ષનું કારણ છે. તે પણ કહેવામાં આવી ગયું છે તેથી જ બાર દિયાસ્થાનેનું સેવન કરવાવાળાઓ સંસારને પ્રાપ્ત કરે છે અને તેરમા દિયાસ્થાનનું સેવન કરવાવાળા મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. આ અર્થને સ્પષ્ટ્ર કરતા થકા અધ્યયનના ઉપસંહાર રૂપથી સૂત્રકાર કહે છે –
આ પર્વોક્ત બાર ક્રિયસ્થાનોમાં રહેનારા જીવોએ ભૂતકાળમાં મહનીય કર્મના ઉદય થવાને કારણે સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી નથી. કેવળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું નથી. કર્મોથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી નથી. પરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત કરેલ નથી. બાર કિયા સ્થાનમાં રહેલા છ વર્તમાનમાં પણ દુખેને અંત કરતા નથી. અને ભવિષ્યમાં પણ અન્ત કરશે નહીં.
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #356

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.२ क्रियास्थाननिरूपणम्
३४५ द्वादशक्रियास्थानेषु विद्यमानाः जीवाः कथमपि सर्वदुः चनामन्तम् ‘णो करें तिवा' नो कुर्वन्ति, वर्तमानकालेऽपि द्वादशक्रियास्थानेषु विद्यमानाः ‘गो करिस्ततिवा' नो करिष्यन्ति वा-सर्वदुःखानामित्य नुषञ्जनीयम् । द्वादशक्रियास्थानेषु विद्य. मानस्य मोक्षाद्यसंभवं दर्शयित्वा, त्रयोदशक्रियास्थाने विद्यमानस्य मोक्षादिसंभावनां दर्शयति-'एयंसि चेत्र तेरसमे किरियाठाणे' एतस्मिन्नेव त्रयोदशे क्रियास्थाने 'वट्टमाणा' वर्तमानाः 'जीवा' जीवा: 'सिम्झिसु' असिध्यन्-सिद्धि गताः 'बुझिसु' अबुदयन-बोधं प्राप्तवन्तः 'मुच्चिसु' अमुश्चन् संसारकान्तारम् 'परिणिनाइंसु' परिनिवृत्ता:-मोक्षमधिगतवन्तः 'जाव सव्व दुक्खाणं अंतं करें सुवा' यावत्सर्वदुःखानामन्तमकाए॒ा। अतीतकाले ये-एतस्य त्रयोदशस्थानस्य-आसे. वनाबहवोऽभवन् दुःखान्तकराः 'करंति वा कुन्ति वा, वर्तमानेऽपि बहवो दुःखान्तकरा भवन्ति, भविष्यन्ति च-भविष्यतिकाले सर्वदुःख ऽन्तकाराः बहवः, 'एवं से मिक्खू' एवं स भिक्षुः एवम्-भनेन प्रकारेण द्वादशक्रियास्थानस्य वर्जपिता -भिक्षुः 'आयटी' आत्मार्थी-आत्मनोऽर्थः आत्मार्थ:-मोक्षप्राप्तिलक्षणः स विद्यते यस्य स तथा, 'आयोहए' अत्महितः आत्मनः हितं कल्याणं यस्य स तथा, 'आयगुत्ते' आत्मगुप्तः-आत्मा गुप्तो यस्य स तथा, 'आपनोगे' आत्मयोगःकुशलमनः प्रवृत्तिरूपः स यस्यास्ति स तथा, 'आयपरकमें' आत्मपराक्रमः-आत्मनि
इस प्रकार वाहर क्रिया स्थानों में विद्यमान जीवों के लिए सिद्धि आदि की प्राप्ति असंभव है, यह दिखलाकर अब तेरहवें गुग स्थान में विद्यमान जीवों को मोक्ष प्राप्ति आदि संभव दिखलाते हैं-तेरहवे क्रिया स्थान में वर्तमान जीवों ने सिद्धि प्राप्ति की है, केवल ज्ञान प्राप्त किया है संसार कान्तार से मुक्ति प्राप्त की है, परिनिर्वाग प्राप्त किया है यावत् समस्त दुःखों का अन्त किया है । वर्तमान काल में जो इम क्रिया स्थान में वर्तमान हैं और भविष्यत् में वतो, उन्हें सिद्धिमुक्ति प्राप्त होगी। उनके सवस्त दुखों का अन्त होगा।
આ રીતે બાર ક્રિયા સ્થાનમાં રહેવાવાળા જેને માટે સિદ્ધિ વગે જેની પ્રાપ્તિ અસંભવ છે. એ બતાવીને હવે ૧૩ તેરમાં ગુરૂસ્થાનમાં રહેલા અને મોક્ષની પ્રાપ્તિનો સંભવ વિગેરે બતાવે છે. ૧૩ તેરમા કિયા સ્થાનમાં રહેવાવાળા જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. સંસાર રૂપી કાન્તાર-જગલમાંથી મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે. પરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે છે. યાવત્ સઘળા દુઃખને અંત કરેલ છે. વર્તમાન કાળમાં જેઓ આ કિયાસ્થાનમાં રહેલા છે, અને ભવિષ્યમાં આ ક્રિયાસ્થાનમાં રહેશે. તેઓને સિદ્ધિ અને મુક્તિ પ્રાપ્ત થશે. અને તેઓના સઘળા દુઓને અંત થશે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #357

३४६
सूत्रकृताशसूत्र संयमे पराक्रमो यस्य स संपमपराक्रमकारकः 'आयरक्खिए' आत्मरक्षित:-आत्मा रक्षितो दुर्गतिमाप्तेन संसाराग्निनिवारणेन स आत्मरक्षित: 'आयाणुकंपए' आत्मानुकम्पका-आत्मानमात्र परिहारेण अनुकम्पते इत्यात्माऽनुकम्पका 'आय. निफेडए' आत्मनिस्सारक:-आत्मानं संसान्निस्सारयतीति आत्मनिःसारक: स साधुः। 'आयाणमेव पडिसाहरेन्जासि' आत्मानमेव प्रतिसंहरेत, आत्मानं सर्वपापेभ्यो द्वादशक्रियास्थानेभ्यो निवर्तयेत्, 'त्ति बेमि' इति ब्रवीमि-इत्यहं. सुधर्मस्वामी कथयामि श्री तीर्थकरमुखाच्छुत्या ॥२७=४२।। इति श्री-विश्वविख्यात नगद्द्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि- 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालचतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या. रुपया" व्याख्यया समलङ्कृतम् द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य क्रियास्थाननामकं
द्वितीयाऽध्ययनं समाप्तम् ।। बारह क्रिया स्थानों का त्यागी आत्मार्थी-आत्मकल्याण में उद्यत, आत्महितैषी, आत्म गुप्त, आत्मा को विषयादि से गोपन करने वाला, आत्मयोगी-आत्मस्वरूप में रमण करने वाला आत्म पराक्रम करने वाला, आत्मानुकम्पी आश्रय का त्याग करके आत्मा पर अनुकम्पा करने वाला और आत्मनिस्तारिक-आत्मा को संसार से तारने वाला भिक्षु अपने आपको समस्त पापों से दूर रक्खे। 'त्ति बेमि'
सुधर्मास्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! जैसा तीर्थकर भगवान के मुख से मैंने सुना है वैसा ही तुम्हें कहता हूं ॥२७॥
बितीय श्रुत स्कन्ध का द्वितीय अध्ययन समाप्त ।
બાર ક્રિયાથાના ત્યાગ કરવાવાળા એવા આત્મ કલ્યાણમાં ઉદ્યમવાળા, આત્મ હિતૈષી, આત્મ ગુપ્ત, આત્માને વિષય વિગેરેથી ગોપન કરવાવાળા, આત્માગી-આત્મ-સ્વરૂપમાં રમણ કરવાવાળા, આત્મ પરાક્રમી-સંય મમાં પરાક્રમ કરવાવાળા, દુર્ગતિથી આત્માનું રક્ષણ કરવાવાળા, આત્માનુ
પી–આસવને ત્યાગ કરીને આત્મા પર અનુકમ્યા–દયા કરવાવાળા, અને આત્મ નિસ્મારક-આત્માને સંસારથી તારવાવાળા ભિક્ષુ-મુનિ પિતાને સઘળા પાપથી દૂર રાખે.
સુધર્મા હવામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે–હે જંબૂ તીર્થકર ભગવા. નની પાસેથી જે પ્રમાણે મેં સાંભળેલ છે, એ જ પ્રમાણે હું તમને ७. ॥सू० २७॥
બીજા શ્રુતસ્કંધનું બીજું અધ્યયન સમાપ્ત ર-રા
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #358

३४७
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम्
॥अथ द्वितीयश्रुतस्कन्धे तृतीयमध्ययनम् ।। द्वितीयं क्रियास्थाननामकमध्ययनं निरूप्य तृतीयमध्ययनं निरूयते । अतीताऽनन्तराऽध्ययने प्रतिपादितं यत्-यः साधु दशक्रियास्थानं परित्यज्य त्रयोदशं क्रियास्थानमारावति, आराधयन् सावद्यर्वकर्मभ्यो निवृत्तः स्वकीय कर्म व्यतिगत णय्य मोक्षगतिमापादयति । परन्तु-आहारशुद्धिमन्तरेण सापद्याऽनुष्ठानानिवृत्ति नं सम्भवतीत्यत आहारपरिज्ञार्थ तृतीयमध्ययन मारभ्यते । प्रक्रान्ताऽध्ययने प्रतिपादयिष्यति-जीव प्रायशः प्रतिदिनमाहारमाहरति; तदभाबे शरीरनिर्वाहाऽसंभवात् । सम्मति सूत्राऽनुगमेऽस्खलितादिगुणोपेतं सूत्रमाह--
तृतीय अध्ययन का प्रारंभक्रियास्थान नामक द्वितीय अध्ययन का निरूपण करके अब क्रम प्राप्त तृतीय अध्ययन का निरूपण करते हैं। पिछले अध्ययन में कहा गया है कि जो साधु घारह क्रियास्थानों को त्याग कर तेरहवें क्रियास्थान की आराधना करता है, वह समस्त सावद्य कार्यों से निवृत्त होकर और समस्त कर्मों का क्षय करके मोक्षगति प्राप्त करता है। किन्तु आहार शुद्धि के विना सावध अनुष्ठान से निवृत्त होना संभव नहीं है। अत. एव आहारपरिज्ञा के लिए तीसरे अध्ययन का आरंभ किया जाता है। प्रकृत अध्ययन में यह कहा जायगा कि जीव प्रायः प्रतिदिन आहार करता है, क्योंकि आहार के अभाव में शरीर का निर्वाह संभव नहीं है। अतः अब सूत्रानुगम में अहखलित गुणों से युक्त सूत्र का उच्चारण किया जाता है-'सुयं मे आउसं तेणं' इत्यादि।
त्री अध्ययनको प्रारमક્રિયાસ્થાન નામના બીજા અધ્યયનનું નિરૂપણ કરીને હવે ક્રમ પ્રાપ્ત આ ત્રીજા અધ્યયનનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે–પાછલા અધ્યયનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જે સાધુ ૧૨ બાર ફિયાસ્થાનાને ત્યાગ કરીને તેરમા દિયાસ્થાનની આરાધના કરે છે. તે સઘળા સાવધ કાર્યોથી નિવૃત્ત થઈને અને સઘળા કર્મોને ક્ષય કરીને મેક્ષગતિને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ આહારશુદ્ધિ વિના સાવદ્ય અનુષ્ઠાનથી નિવૃત્ત થવું સંભવતું નથી. તેથી જ આહાર પરિણા માટે આ ત્રીજા અધ્યયનને આરંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનમાં એ કહેવામાં આવશે કે જીવ પ્રાયઃ દરરોજ આહાર કરે છે. કેમકે આહાર વિના શરીરને નિર્વાહ સંભવ નથી. હવે સૂવાનુગમમાં અખલિત ગુણવાળા સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે. તેનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે છે –
'सुयं मे आउसं तेणे' त्या
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #359

३४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम्-सुयं मे आउसं तेण भगवया एवमक्खायं इह खलु आहारपरिणाणामज्झयणे, तस्ल णं अयमद्वं-इह खलु पाईणं वा४ सबओसव्वावंति चणं लोगंलिचत्तारि बीयकाया एवमाहिति, तं जहा-अग्गबीया मूलबीया पोरबीया खंबीया, तेसिं च णं अहाबीए णं अहावगालेणं इहेगइया सत्ता पुढवीजोणिया पुढवीसंभवा पुढवीवुकमा तज्जोणिया तस्संभवा तदुवकमा कम्मोवगा कम्मणियाणेणं तत्थ वुकमा णाणाविहजोणियासु पुढवीसु रुक्खत्ताए विउति। तेजीवा तेसिंणाणाविहजोणियाणं पुढ. वीण सिणेहमाहात, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं आउसरीरं तेउसरीरं वाउसरीरं वस्तइसरीरं। गाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति परिबिद्धत्थं तं सरीरं पुवाहारियं तयाहारियं विपरिणयं सारूविकडं संतं। अवरेऽवि यणं तेसि पुढविजोणियाणं रुक्खाणं सरीराणाणावण्णा णाणागंधा णाणारसा गाणाफासा णाणासंठाणसंठिया णाणाविहसरीरपोग्गलविउविया ते जीवा कम्मोववन्नगा भवंतीति मकवायं ।सू. १४३।
छाया-श्रुतं मया आयुष्मता तेन भगवता-एव माख्यातम् इह खलु आहारपरिज्ञानामाध्ययनम् तस्य खलु अयमर्थः, इह खलु प्राच्यां वा ४ सर्वतः सर्वस्मिश्च खलु लोके चत्वारो बीनकाया एवमाख्यायनो, तद्यथा अग्रवीनाः मूलबीजाः पर्वबीजाः स्कन्धबीजाः। तेषाश्च खलु यथाबीजेन यथाऽवकाशेन इहै कतये सवाः पृथिवीयो. निकाः पृथिवीसम्भवाः पृथिवीव्युत्क्रमाः तद्योनिकाः तत्प्तम्भवास्तव्युत्क्रमाः कर्मोपगाः कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः, नानाविधयोनिकासु पृथिवीषु वृक्षतया विवर्तन्ते । ते जीवाः नानाविधयोनिकानां तासां पृथिवीनां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरमप्शरीरं तेजः शरीरं वायुशरीर वनस्पतिशरीरम् । नानाविधानां त्रसस्थावराणां माणानां शरीरमचित्तं कुर्वन्ति परिविध्वस्तं तच्छरीरं
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #360

सार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
३४९
पूर्वाहारितं स्ववाहारितं विपरिणतं सारूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां पृथिवीयो निकानां वृक्षाणां शरीराणि नानावर्णानि नानागन्धानि नानारसानि नानास्पर्शानि नानासंस्थानसंस्थितानि नानाविधशरीरपुद्गरुविकारितानि । ते जीवाः कर्मोपपन्नाः भवन्तीत्याख्यातम् ॥ ०१-४३ ॥
टीका - सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति - भगवान् श्रीमहावीरः- आहारपरिज्ञानामकाऽध्ययनस्य वर्णनं कृतवान् । इहलोके बीज कायनामको जीवो भवति, तस्य शरीरं बीजमेत्र अतः स बीजकाय इति कथ्यते । स च चतुर्विधः - अग्रबीजो मूलबीजः पर्वबीजः स्कन्धबीजश्च इत्यमुमेवाऽभिप्रायं दर्शयति- 'सुयं मे' इत्यादि 'आउसणं भगवया' आयुष्मता भगवता महावीरस्वामिना तीर्थकरेण, 'एवमक्खायं' एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणाख्यातं सदसि कथितम्, 'सुयं मे' तन्मया सुधर्मस्वामिना श्रुतम् इह खलु आहार वरिष्णाणा मझवणे' इह खलु आहारपरिज्ञानामकाऽध्ययनम् । आहारस्य स्वीयकर्त्तव्यत्वाऽकर्त्तव्यत्वस्य प्रतिपादनात् - एतस्याऽध्ययनस्य 'आहारपरिज्ञा' इति नाम भवति । 'तस्स णं अयमद्वे' तस्या
टीकार्थ- सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं - भगवान् श्री महावीर ने आहार परिज्ञा नामक अध्ययन का वर्णन किया है। इस लोक में बीजकाय नामक जीव होता है। उसका शरीर बीज ही होता है, अनएव वह बीजकाय कहलाना है । वह चार प्रकार का है-अग्र बीज, मूलबीज, पर्वबीज और स्कंधबीज । इसी अर्थ को सूत्रकार दिख लाते हैं- आयुष्मान् भगवान् महावीर स्वामीने इस प्रकार समवसरण में कहा है। मैंने (सुधर्मा स्वामी) ने भगवन्मुखसे हे जम्बू ! सुना है। यहां आहार परिज्ञा नामक अध्ययन है । इस अध्ययन में आहार के संबंध में कर्त्तव्य अकर्त्तव्य का प्रतिशदन करने के कारण इस अध्ययन का नाम 'आहारपरिज्ञा' है । इस अध्ययन का यह अर्थ है
ટીકાથ—સુધર્માવામી જ બૂસ્વામીને કહે છે કે-ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ આહાર પરિજ્ઞા નામના અધ્યયનનું વર્ચુન કરેલ છે. આ લેકમાં ખીજકાય નામના જીવા હાય છે. તેનુ' શરીર ખીજ રૂપ જ હાય છે, તેથી જ ते श्रीनहाय देवाय छे. ते यार प्रहारना है— अमीन, भूसमीन, पर्वणी, અને સ્કંધખીજ, આ જ વિષય હવે સૂત્રકાર મતાવે છે. આયુષ્માન્ ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણે સમવસરણમાં કહેલ છે. મે' (સુધર્મા સ્વામી)એ હે જમ્મૂ ભગવાન્ પાંસેથી સાંભળ્યુ છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
*

Page #361

३५०
सूत्रकृतानसूत्रे ऽयमर्थः 'इइखलु पाईणं वा ४' इह खलु पापा वा प्रतीच्यां वा उदीच्यां वा अवाच्यां वा ४, 'सत्रओ समावति' सर्वतः सर्वस्मिन्नपि 'लोगंसि चत्तारि बीयकाया एव माहिज्जति' लोके चत्वारो बीजकाया एपमाख्यायन्ते । 'तं जहा' तद्यथा-'अग्गवीया' अग्रवीना:-अंग्रे-उपरितनभागे बीजं येषां तेऽग्रवीजाः यथा तिलतालाम्रादयः 'मूलबीया' मूलबीनाः-मूलमेव बीजमुत्पत्तिकारणं येषां ते मूलवीजा:-कमलकन्दप्रभृतयः, 'पोरबीया' पर्वबीजा:-पर्वाणि ग्रन्यौ पर्वव वा बीजं येषां ते पर्वबीजाः इक्षुप्रमुखाः 'खंधवीया' स्कन्धः 'स्थूड एव बीज' येषां ते स्कन्धबीजा:-शल्लकी प्रभृतयः 'तेसिं च णं अहाबी. एणं अहावभासेणं' तेषाश्च खलु यथा बोजेन यथाऽवकाशेन, तत्र तेषां चतुर्विधानां वनस्पतिकायिकानां यथाबीजेन यद्यस्य बीजमुत्पत्तिकारणं तद् यथाबीज तेन यथाबीजेन, यथा शाल्यकुरस्य शाकिबीजम्-उत्पत्तिकारणम्, यथाऽवकाशेन
इस लोक में पूर्व आदि चारों दिशाओं में चार प्रकार के बीजकाय कहे गए हैं। वे इस प्रकार हैं-अग्रवीज जिन वनस्पतियों के अग्र भाग (ऊपरीभाग) में बीज हो। जैसे तिलताल आम आदि के वृक्ष। मूल वीज-भूल ही जिनका बीज अर्थात् उत्पत्ति स्थान हो, वह मूलबीज है जैसे कमलकन्द आदि। पर्वबीज-पर्व ही जिनका उत्पत्तिस्थान हो जैसे इक्षु
आदि। स्कंधवीज-स्कंध ही जिनका बीज हो, जैसे शल्लकी आदि । इन बीजकाय जीवों में जो जीव बीज से और जिस अवकाश (प्रदेश) में उत्पन्न होने की योग्यता वाले होते हैं, वे जीव उसो बीज और उसी प्रदेश में - અહિયાં આહારપરિજ્ઞા નામનું અધ્યયન છે. આ અધ્યયનમાં આહારના સંબંધમાં કર્તવ્ય, અકર્તવ્યનું પ્રતિપાદન કરવાના કારણે આ અધ્યયનનું નામ “આહાર પરિના? એ પ્રમાણે છે. આ અધ્યયનને આ નીચે બતાવ્યા પ્રમાણે ભાવ છે.
આ લોકમાં પૂર્વ વિગેરે ચાર દિશાઓમાં ચાર પ્રકારના બીજકાથ ડિવામાં આવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે. ૧ અઝબીજ જે વનસ્પતિના અગ્રભાગમાં (હપરના ભાગમાં) બીજ હાય જેમકે તલ તાડ અને આંબાના વૃક્ષ વિગેરેમાં હોય છે, તે અગ્રણીજ કહેવાય છે.
(૨) મૂલબીજ-મૂળ જ જેનું બી હેય અર્થાત્ ઉત્પત્તિ સ્થાન હોય, કમળકંદ મૂળા વિગેરે. તે મૂળબીજ કહેવાય છે.
(3) પર્વબીજ-પર્વ જેના બીજ રૂપ હોય જેમકે શેલડી વિગેરે. (૪) ધ બીજ-સ્કંધ જેનું બી હેય જેમકે શહલકી વિગેરે.
આ બીજકાય જીવોમાં જે જીવ બીથી અને જે અવકાશ (પ્રદેશ)માં ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતાવાળા હોય છે. તે બીજે એજ બીજ અને એજ પ્રદે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #362

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
३५१
,
- यो यश्याऽवकाशः - यद् यस्योत्पत्तिस्थानम् - तेन यथाऽवकाशेन तदेवम्'इहेगtया सत्ता पुढवी जोणिया' इहैकतये सत्त्वाः पृथिवीयोनिकाः तदेवं यथा बीजेन यथावकाशेन, इह जगति केचन सचाः प्राणिनः तथाविधकर्मोदयात् वनस्पतिरपद्यन्ते वनस्पतिषु उत्पद्यमाना अपि पृथिवीयोनिका भवन्ति । तहा- पुढी संभवा' पृथिवीसम्भवाः वृथिव्यां सम्भवः सदा भवनस्पतिर्येषां ते तथा । 'पुढचीबुकमा" पृथिवीoयुत्क्रमाः पृथिव्यामेव विविविधम् उत्पावस्येन क्रमः क्रम ते तथा, पृथिव्यामेव क्रमणलक्षणवृद्धिं प्राप्ता भवन्ति । 'तज्जोणिया' तद्योनिकाः पृथिवीकारणका अपि 'तस्संभवाः- तत्संमवाः पृथिवीतः समुत्पन्नाः 'तदुक्कपा' तद्व्युत्क्रमाः- पृथिव्यां वर्द्धिताः, 'कम्मोवगा' कर्मोपगाः- कर्मचलाद वनस्पतिकायादागत्य तेष्वेव वनस्पतिकायेषु पुनः सायन्ते 'कम्प्रणियाणेणं' कर्मनिदानेन, तथा ते जीवाः कर्मनिदानेन = कर्मकारणेन समाकृष्यमाणाः 'तत्थ बुक्कपा' तत्र व्युत्क्रमाः- तत्र - वनस्पतिकाये व्युत्क्रमाः - समागताः 'माणाविह जोणियासु पुवी' नानाविधयोनिका पृथिवीषु 'रुक्खत्ताए विउद्वंति' वृक्षतया विवर्तन्ते - उत्पद्यन्ते । 'ते जीवा तेर्सि णाणाविइजोगियाणं पुढवीणं सिणेहमादारेति' ते - वनस्पतिजीवाः नानाविधयोनिकानां तासां पृथिवीनां स्नेहं स्निग्ध मावं पृथ्वी पर उत्पन्न होते हैं। इस प्रकार कोई जीव कर्मोदय से वनस्पति में उत्पन्न होकर भी पृथ्वीयोनिक होते हैं। वे पृथ्वी पर स्थित रहते हैं और पृथ्वी पर ही अनुकम से वृद्धि को प्राप्त होते हैं। वे पृथ्वी पर उत्पन्न होने वाले, पृथ्वी पर रहने वाले और पृथ्वी पर ही वृद्धि को प्राप्त होने वाले जीव कर्म के बल से और कर्म के निदान से वनस्पति काय से आकर नाना प्रकार की योनि वाली पृथ्वी में वृक्ष रूप में पुनः उत्पन्न होते हैं । वे वनस्पति जीव नाना प्रकार की योनिवाली उस पृथ्वी के स्नेह का आहार करते हैं । वे जीव पृथिवी शरीर अपશમાં પૃથ્વી પર ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે કોઇ જીવ કર્મના ઉદયથી વનસ્પતિમાં ઉત્પન્ન થઈને પણ પૃથ્વીયેનિક હાય છે. તે બધા પૃથ્વી પર જ સ્થિત રહે છે, અને પૃથ્વીપર જ અનુક્રમથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, પૃથ્વી પર સ્થિર રહેવાવાળા, અને પૃથ્વી પરજ વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થવાવાળા જીવા ક્રમના ખળથી અને કર્માંના નિદાનથી, વનસ્પતિકાયથી આવીને અનેક પ્રકારની ચેનીવાળી પૃથ્વીમાં વૃક્ષ-ઝાડપણાથી ફરીથી ઉત્પન્ન થાય છે.
તે વનસ્પતિકાય જીવા અનેક પ્રકારની ચેાનીવાળી તે પૃથ્વીના સ્નેહુના આહાર કરે છે. તે બીજો પૃથ્વી શરીર, અર્ શરીર, વાયુ શરીર, અગ્નિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #363

३५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे चिक्कणतारूपमाहारयन्ति-पिबन्ति वृक्षरूपेण परिणता स्ते जीवाः पृथिवीस्नेहं पिबन्ति । 'ते जीवा आहारेंति' ते जीवा-आहारयन्ति-आहारं कुर्वन्ति पुढवीसरीरं' पृथिवी शरीरम् । 'आउसरीरं' अपशरीरम् । 'ते उसरीरं तेजः शरीरम्उष्णतारूपम् । 'वाउसरीरं' वायुशरीरम् । 'वणस्सइ सरीरं' वनस्पतिशरीरम्, आहरयन्तीति पूर्वेण सम्बन्धः । वृक्षादिरूपेण समुत्पना स्ते जीवाः ‘णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाण' नानाविधानां सस्थावराणां पाणानां जीवानाम्, 'सरीरं अचित्तं कुर्वति' शरीरं देहं स्वकायेनाश्रित्याऽवित्तं कुर्वन्ति, पुनस्तदेव 'परिविद्धत्थं परिविश्वस्तं-नष्टपायं त्रसस्थावराणाम् 'तं सरी' तच्छरीरम् 'पुन्बाहारियं' पूर्वाहारितम्-पूर्वस्मिन् काले उपभुक्तम्, 'तया हारियं' त्वचाहारितम्-उत्पत्त्यनन्तर त्वरद्वारा-आहारितं पृथिव्यादीनां शरीरम् आहार्य च, 'विपरिणयं' विपरिण. तम् 'सारूविकडं संत' सारूपी कृतं स्यात् ते वृक्षादि जीवाः पृथिवीकायशरीरमाहारितं तच्छरोरं स्वस्वरूपेण विपरिणमयन्ति-स्व स्व रूपं कुर्वन्तीति यावत्, 'अवरेऽ. वि यण तेसिं पुढवीनोणियाण रुक्खाण' अपरेऽपि च खलु पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणामपराण्यपि यानि शरीराणि पृथिवीशरीराज्जातानि, 'सरोरा' शरीराणि 'नाना चण्णा' नानावर्णानि विलक्षणरूपेणेति पृथिव्यादिरूपाऽपेक्षया भवन्ति । तथा 'णाणागंधा' नानागन्धानि-पृथिव्यां यावत् गन्धस्तदपेक्षया विभिन्नगन्धसम्पन्नानि शरीर अग्निशरीर, वायुशरीर और वनस्पति शरीर का भी आहार करते हैं। नाना प्रकार के त्रस एवं स्थावर जीवों के शरीर को अचित्त कर देते हैं । पृथ्वी के शरीर को अचित्त करते हैं और पहले आहार किये हुए तथा उत्पत्ति के पश्चात् त्वचा आहार किये हुए पृथ्वीकाय आदि के शरीर को अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते है। उन पृथ्विीयोनिक वृक्षों के अन्य शरीर भी होते हैं जो अनेक प्रकार के वर्ण, गंध, रस, स्पर्श एवं नाना प्रकार की अवयव रचनाओं से युक्त तथा अनेक प्रकार के पुद्गलों से बने हुए होते हैं। શરીર, અને વનસ્પતિ શરીરને પણ આહાર કરે છે, તેમાં અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર જીવેના શરીરને અચિત્ત કરી દે છે. પૃથ્વીના શરીરને અચિત્ત કરે છે. અને પહેલાં આહાર કરેલ તથા ઉ૫ત્તિની પછી ત્વચા–ચામડીના-છાલ દ્વારા આહાર કરેલા પૃથ્વીકાય વિગેરેના શરીરને પિતાના શરીર રૂપથી પરિણુમાવી લે છે. તે પૃથ્વી નિવાળા વૃક્ષોના બીજાશરીરે પણ હોય છે. જે અનેક પ્રકારના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ અને અનેક પ્રકારના અવયની રચનાઓથી યુક્ત તથા અનેક પ્રકારના યુદ્ધથી બનેલા હોય છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #364

३५३
-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ.३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् भवन्ति । 'गाणारसा' नानारसानि-पृथिव्पपेक्षया विभिन्तरसयुक्तानि, ‘णाणा फासा' नातास्पर्शनि-तदपेक्षया विभिन्नस्पर्शवन्ति, 'णाणासंठाणसंठिया' नाना संस्थानसंस्थितानि, अनेकपकारकसंस्थानयुक्तानि । ‘णाणाविहसरीरपुरगलविउ. वित्ता' नानाविधशरीरपुद्गलविकारितानि-नानारसवीर्यविपाका नानापुद्गलोपचयात् मुरूप संस्थाना इहाल्पसंहननाश्च स्युरिति भावः ।
ननु जीवा वृक्षरूपेण पृथिव्यादिभ्यो जायन्ते, तत्र परमेश्वरः कारणम्, कालादि का कारण स्यात् इत्याशङ्का परिहरति-'ते जीवा कम्पोववन्मा मबंति नि मक्खाय' ते जीवाः कर्मोपपन्ना भवन्ति, न तु तत्रेश्वरः कालो वा कारणम् । वृक्षगरीरधारणे स्वकृतं कर्मैव हेतुर्भवति, न कालादिरिति तीर्थकरैराख्यातम् - कथितमिति ॥मृ०१-४३ ॥ ___मूलम्-अहाबरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा, तज्जोणिया तस्संभवा तदुवक्कमा कम्मोवगा कम्मणियाणेणं तत्थ वुक्कमा पुढवीजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्खत्ताए विउदंति, ते जीवा तेसिं पुढवी जोणियाणं रुक्खाणं सिणेमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं आउ. तेउवाउवणस्सइसरीरं, णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुव्वंति, परिविद्धत्थं तं सरीरं पुवाहारियं तया
वे जीव वृक्ष के रूप में पृथ्वी आदि से उत्पन्न होते हैं तो उनकी उत्पत्ति में परमेश्वर अथवा काल आदि कोई कारण होगा ? इस शंका का निवारणार्थ सूत्रकार कहते हैं-वे जीव अपने कर्मों के वशीभून होते हैं। ईश्वर या काल कारण नहीं है परन्तु वृक्ष का शरीर धारण करने में उनके द्वारा कृत कर्म ही कारण होता है। ऐसा तीर्थकर भगपन्तों ने कहा है॥१॥
તે છ વૃક્ષ-ઝાડના રૂપથી પૃથ્વી વિગેરેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે તેઓની ઉત્પત્તિમાં પરમેશ્વર અથવા કાળ વિગેરે કઈ કારણ હશે ? આ શંકાનું નિવારણ કરતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-તે બીજે પિતાના કર્મોને વશ હોય છે. ઈશ્વર અથવા કાળ તેમાં કારણ નથી. પરંતુ વૃક્ષનું શરીર ધારણ કરવામાં તેઓ દ્વારા કરેલા કર્મો જ કારણ હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને हे छे. ॥सू. १॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #365

३५४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
हारियं विपरिणामियं सारूविकडं संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सरीरा णाणावन्ना णाणागंधा णाणा रसा णाणाफासा णाणासंठाणसंठिया णाणाविहसरीर पुग्गल विडविया ते जीवा कम्मोववन्नगा भवतीति मक्खायं ॥ सू० २४४ ॥
I
छाया - अथाऽपरं पुराऽऽख्यातम् इहैकतये सच्चा वृक्षयोनिकाः वृक्षसम्भवा वृक्षव्युत्क्रमाः । तद्वयोनिका स्तत्सम्भवा स्तदुपक्रमाः कर्मोपग : कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु वृक्षतया विवर्त्तन्ते । ते जीवाः तेषां पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीमप्तेजो वायुवनस्पतिशरीरम् । नानाविधानां त्रसस्थावराणां प्राणानां शरीरमचित्तं कुर्वन्ति । परिविध्वस्तं तच्छरीरं पूर्वाहारितं त्वचाहारितं विपरिणामितं सारूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि तेषां वृक्षयोनिकानां वृक्षाणां शरीराणि नानावर्णानि नानागन्धानि नानारसानि नानास्पर्शानि नानासंस्थानसंस्थितानि नानाविधशरीरपुद्गलविकारितानि । ते जीवाः कर्मोपपन्नका भवन्तीत्याख्यातम् सू०२-४४ ।
टीका - पृथिवीयोनिकान् वनस्पतीन् वृक्षान् निरूप्य वृक्षयोनिकवृक्षस्त्ररूपमाह - 'अह्नावरं पुरक्खायं' अथाऽपरं पुराख्यातम्, अनन्तरं तीर्थ कर देवेनाऽपरो वनस्पतिभेदः प्रदर्शितः, 'इहेगझ्या सत्ता रुक्खनोणिया' इहैकतये सच्चा जीवा वृक्षयोनिका, वृक्षा एव योनिः - उत्पत्तौ कारणं येषां ते, वृक्षोपरि समुत्पन्ना इत्यर्थः, 'रुक्ख संभवा' वृक्षसम्भवाः-वृक्षे एव वर्त्तमानाः 'रुक्खवुक्कम ' वृक्षव्यु
'अहावरं पुरखाय' इत्यादि ।
टीकार्थ- पृथ्वीयोनिक वृक्षों का निरूपण करके अब वृक्ष योनिक वृक्षों का स्वरूप कहते हैं-तीर्थकर भगवान् ने वनस्पति का दूसरा भेद कहा है । वह भेद है वृक्षपोनिक वृक्ष जो वृक्ष वृक्ष के ऊपर उत्पन्न होता है, वह वृक्षयोनिक वृक्ष कहलाता है। वृक्ष से उनकी उत्पत्ति होती है । वृक्ष में ही वे वर्तमान रहते हैं और वृक्ष में ही वृद्धि को प्राप्त
'अहावर' पुरखायें' छत्याहि
ટીકા -—પૃથ્વી ચેાનિવાળા વૃક્ષેત્તુ નિરૂપણ કરીને હવે વૃક્ષયેાનિવાળા વૃક્ષેાનુ નિરૂપણ કરે છે –તી''કર ભગવાને વનસ્પતિને બીજો ભેદ કહેલ છે, તે ભેદ વૃક્ષયાનિક વૃક્ષ એ પ્રમાણેના છે. જે વૃક્ષ, વૃક્ષ ઉપર ઉત્પન્ન થાય છે, તે વૃક્ષચેાનિવાળા વૃક્ષેા કહેવાય છે. વૃક્ષથી તેઓની ઉત્પત્તિ થાય છે. વૃક્ષમાં જ તે સ્થિત રહે છે, અને વૃક્ષમાં વધે છે, વૃક્ષયે નિવાળા, વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #366

E
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् स्क्रमा:-वृक्षे एव वर्द्धनशीलाः । 'तज्जोणिया' तयोनिकाः-वृक्षयोनिकाः । 'तस्संभवा' तत्पम्मवाः 'तदुमकमा तव्युत्क्रमाः-वृक्षे एव बद्धमानाः, न केवलं वृक्षा एव कारणं वृक्ष योनिकवृक्षाणाम्, किन्तु-'कम्मोवगा' कर्मोपगा:कर्मवशवर्तिनः, 'कम्मनियाणेणं' कर्मनिदानेन-कर्मनिमित्तेन 'तत्थ वुक्मा ' तत्र वृक्षे वर्द्धमानाः 'पुढतीजोणियाण रुक्खेहि' पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु 'रुक्खताए बिउटृति' वृक्षतया-वृक्षरूपेण विवर्तन्ते । तादृशजीवा वृक्षरूपेण वृक्षोपरि जायन्ते । 'ते जीवा तेसिं पुढचीजोणि गाणं रुकवाणं' वृक्षोपरिविद्यमानास्ते वृक्षोनिक वृक्ष जीवाः पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणाम् 'सिणेहमाहारेति' स्नेहम्-स्निग्धभावमाहा. रयन्ति, वृक्षरसस्यैवाऽऽहारं कुर्वन्ति, 'ते जीवा' ते-वृक्षयोनिकवृक्षनीवाः 'पाहारेति' आहारयन्ति 'पुढवीसरीरं आउतेउवाउवणस्सासरीर" पृथिवीशरीरम् अप्तेजोवायुवनस्पतिशरीरम्, आहारयनीतिशेषः । तथा ते वृक्षयोनिकक्षनीवाः 'णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीर अचित्तं कुवंति' नानाविधानाम्अनेकपकाराणां त्रसस्थावराणां प्राणानां-जीवानां यच्छरीर सकायेनाश्रित्य अचित्तं कुर्वन्ति । सचित्तस्यापि तच्छरीरस्याऽचित्त नयन्ति, 'परिविद्धत्थं' परि. होते हैं। वृक्ष योनि वाले, वृक्ष में उत्पन्न होने वाले और वृक्ष में ही वृद्धि प्राप्त करने वाले वे जीव भी अपने कर्मों के अधीन होते हैं। कर्म के निमित्त से वृक्ष में बढ़ते हुए वे जीव पृथ्वीयोनिक वृक्षों में वृक्ष रूप से उत्पन्न होते हैं । वृक्ष के ऊपर पैदा होते हैं। वृक्ष के ऊपर उत्पन्न होने वाले वे वृक्षयोनिक वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं। वे पृथ्वी, जल, तेज, वायु और वनस्पति के शरीर का भी आहार करते हैं । वे अनेक प्रकार के बस और स्थावर जीवों के शरीर को अपने शरीर से आश्रित करके अचित्त कर देते हैं। अर्थात् उनके सचित्त शरीर का रस खींच कर उन्हें अचित्त कर देते हैं। अचित થવાવાળા, અને વૃક્ષમાંજ વધવાવાળા તે છે પણ પિતપોતાના કર્મને આધીન હોય છે કર્મના નિમિત્તે વૃક્ષમાં વધતા એવા તે જ પૃથ્વીયેાનિક વૃક્ષામાં વૃક્ષપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. વૃક્ષના ઉપર ઉત્પન્ન થાય છે, વૃક્ષના ઉપર ઉત્પન્ન થવાવાળા તે વૃક્ષોનિક વૃક્ષ, પૃથ્વીનિક વૃક્ષના સનેહને આહાર કરે છે. તેઓ પૃથ્વી, જલ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિના શરીરનો પણ આહાર કરે છે તે અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર જીવના શરીરને પિતાના શરીરથી આશ્રિત કરીને અચિત્ત કરી દે છે. અર્થાત તે એના સચિત્ત શરીરને રસ ખેંચીને તેઓને અચિત કરી દે છે. અચિત્ત કરેલા તથા
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #367

सूत्रकृतामसूत्रे विश्वस्तम्-नष्टमाय 'तं सरीरं' त छोरम् 'पुसाहारिय' पूर्गहारितम्-पूर्वकाले अत्मसात्कृतम्, 'तयाहारिय' त्वचाऽऽहारितम्, विपरिणामिथं सारू विकडं संत' विपरिणामितं सत सारूपोकृतं स्यात्-तानि शरीराणि सस स्वरूपाणि कुर्वन्ति, 'आरे वि य गं तेर्सि' अपरापि व खलु तेषाम् 'रुक वजोगियाणं रूकवाण' वृक्षयोनिकानां वृक्षाणाम् ‘सरीरा' शरीरागि भवन्तीति शेषः । कयंभूतानि तानि शरीराणि-इति जिज्ञासायां तद्विशेषगानि आह 'णाणावण्णा' नानावर्णानि, 'गाणा. गंधा' नानागन्धानि 'णागारसा' नानारसानि 'णाणाफासा' नानस्पर्शानि 'णाणासंठाणसंठिया' नानासंस्थानसंस्थि पनि 'णाणाविहसरीर गलविउमिया' नानाविध शरीरपुद्गलबिकारिवानि, एते व्याख्यानं पूर्वसत्रे कृतनेव नाऽत्तः पुनरत्र क्रियते, तत्तु तत एवं द्रष्टव्यम् । 'ते' ते-वृक्षा जीवाः 'कम्मोववन्नगा' कर्मोपपन्नका:-कर्मपराधीना अस्वतन्त्रः सन्नः तादृशशरीर माता भवन्ति, इति तीर्थकरेणाऽऽरुपातम् -कथितमिति ।सू०२-४४) किए हुए तथा पहले आहार किए हुए एवं त्वचा के द्वारा आहार किए हुए पृथ्वी आदि के शरीरों को पचा कर वे अपने रूप में परिणत कर लेते हैं। उन वृक्षयोनिक वृक्षजीवों के अन्य शरीर भी होते हैं। वे अनेक प्रकार के वर्ण वाले, अनेक प्रकार के गंध वाले, अनेक प्रकार के रस वाले और अनेक प्रकार के स्पर्श वाले, अनेक प्रकार के आकार वाले तथा अनेक प्रकार के शरीरपुद्गलों से उत्पन्न होते हैं। इनका व्याख्यान पूर्वस्त्र में किया जा चुका है, अतएव यहां नहीं करते । वे वृक्षजीव कर्मों के अधीन होकर उस शरीर को प्राप्त हुए हैं, ऐसा तीर्थकर भगवान् ने कहा है ॥२॥ પહેલાં આહાર કરેલ અને છ લદ્વારા આહાર કરેલા પૃથ્વી વિગેરેના શરીરને પચાવીને તેઓ પોતાના રૂપથી પરિણમાવી દે છે. તે વૃક્ષનિવાળા વૃક્ષકાય છના અન્ય શરીરે પણ હોય છે. તે અનેક પ્રકારના વર્ણવાળા, અને અનેક પ્રકારના ગંધવાળા, અનેક પ્રકારના રસવાળા, અને અનેક પ્રકારના સ્પર્શવાળા, અનેક પ્રકારના આકારવાળા, તથા અનેક પ્રકારના શરીર પરથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેનું વ્યાખ્યાન પૂર્વ સૂત્રમાં કરવામાં આવી ગયું છે. તેથી જ અહિયાં કરવામાં આવતું નથી. તે વૃક્ષજી કમેને આધીન થઈને તે શરીરને પ્રાપ્ત થયા છે, એ પ્રમાણે તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું છે. સૂરા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #368

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहार परिक्षा निरूपणम्
३५७
मूलम् - अहावरे पुरक्खायं इहेगइया सत्ता रुक्ख जोणिया रुक्खसंभवा रुक्खवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तदुवक्कमा कम्मोवगा कम्मणियाणेणं तत्थ वुक्कमा रुक्ख जोणिसु रुक्खेसु रुक्खत्ताए विउति, ते जीवा तेसिं पुढवीजोणियाणं रुकखाणं सिणेहमा हारेंति, ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं आउतेउवाउवणस्सइसरीरं, तस्थावराणं पाणाणं सरीरं अचितं कुवंति, परिविद्धत्थं तं सरीरं पुव्वाहारियं तयाहारियं विपरिणामियं सारूविकडं संतं अवरेऽवि य णं तेसिं रुक्ख जोणियाणं रुक्खाणं सरीरा णाणावन्ना जाव ते जीवा कम्मोववन्ना भवतीतिमक्खायं || सू० ३ ॥ ४५ ॥
छाया - आथाऽपरं पुराऽऽख्यानम् इहैकतये सचाः वृक्षयोनिका, वृक्ष सम्भवाः वृक्षव्युत्क्रमाः । तथोनिका स्वत्समस्तदुपक्रमाः कर्मोपगाः कर्मनिदानेन तत्र व्युकमा: वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु वृक्षतया विवर्त्तन्ते । ते जीवा स्तेषां पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीना आहारयन्ति पृथिवीशरीरतेजोवानस्पशरीरम् । सस्थावराणां माणानां शरीरमचित्तं कुर्वन्ति । परिविध्वस्तं तच्छरीरं पूर्वाहारितं स्ववाहारितं विपरिणामित स्वरूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां वृक्षयोनिकानां वृक्षाणां शरीराणि नानावर्णानि यावते जीवाः कर्मोपपन्नका भवन्तीत्याख्यातम् ||मू०३ - ४५ ॥
टीका - सर्वमप्यत्र पूर्व पुत्र समानमेव । अः पूर्वसूत्रव्याख्यानेन व्याख्यात मेव भवतीति ॥ सू०३-४५ ॥
मूलम् - अहावरं पुरकखायं इहेगइया सत्ता रुक्ख जोगिया रुखसंभवा रुक्खवुकमा तज्जोणिया तस्संभवा तदुवकमा कम्मोवगा कम्मनियाणेणं तत्थ वुक्कमा रुक्खजोणिएसु रुक्खेसु मूलत्ताए कंदत्ताए खंधत्ताए तयत्ताए सालत्ताए पत्रालत्ताए
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #369

३५८
सूत्रकृतानसूत्रे
पत्तत्ताए पुप्फत्ताए फलत्ताए बीयत्ताए विउद्दति, ते जीवा तेसिं रुक्खजोणियाणं रुक्खाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवी सरीरं आउतेउवाउवणस्सइसरीरं, गाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरं अचित्तं कुवंति। परिविद्धत्थं तं सरीरगं जाव सारुविकडं संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं मूलाणं कंदाणं खंधाणं तयाणं सालाणं पवालाणं जाव बीयाणं 'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि।
टीकार्थ-तीर्थकर भगवान ने वनस्पति कायिक जीवों का तीसरा भेद भी कहा है। कोई जोव वृक्ष में उत्पन्न होते हैं, वृक्ष पर रहते हैं और वृक्ष पर ही वृद्धि को प्राप्त होते हैं। ये वृक्षयोनिक, वृक्षोत्पन्न और वृक्ष से ही वृद्धि को प्राप्त जीव भी कर्म के अधीन होकर, कर्म के निमित्त से वृक्षों से उत्पन्न होने वाले वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं। शेषव्याख्यान पूर्वसूत्र के अनुसार ही समझ लेना चाहिए। पूर्व सूत्र में वृक्षों में उत्पन्न होने वाले वृक्षों का वर्णन किया था। वे पृथ्वीयोनिक वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं जाकि ये वृक्षयोनिक, वृक्षों के रस का आहार करते हैं । यही उन वृक्ष जीवों और इन वृक्षो जीवों में अन्तर है ॥३॥
'अहावर पुरक्खाय' त्या
ટીકાર્ય–તીર્થકર ભગવાને વનસ્પતિકાયિક જીવોને ત્રીજો ભેદ પણ કહેલ છે, કેઈ જ વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થાય છે. વૃક્ષ પર રહે છે. અને વૃક્ષ પર જ વધે છે. તે વૃક્ષથીનિક, વૃક્ષથી ઉત્પન્ન થયેલા, અને વૃક્ષથી જ વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલા જીવ પણ કર્મને આધિન થઈને કર્મના નિમિત્તથી વૃક્ષમાં આવીને વૃક્ષપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. વૃક્ષેથી ઉત્પન્ન થવાવાળા વૃક્ષોના નેહને આહાર કરે છે. બાકીનું કથન બીજા સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણેજ સમજી લેવું જોઈએ. પૂર્વસૂત્રમાં વૃક્ષે માં ઉત્પન્ન થવાવાળ, વૃક્ષેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું તે પૃથ્વીનિવાળા વૃના નેહને આહાર કરે છે, જ્યારે કે આ વૃક્ષ વૃક્ષયોનિવાળા વૃક્ષના રસને આહાર કરે છે. એજ તે વૃક્ષ જીવે અને આ વૃક્ષ જીમાં અંતર છે. સૂ૦ ૩.
श्री सूत्रता। सूत्र : ४

Page #370

समयार्थबोधिनी टीका हि. श्रु. म. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३५९ सरीरा णाणावण्णा णाणागंधा जाब णाणाविहसरीरपोग्गल विउ. विया। ते जीवा कम्मोववन्नगा भवंतीतिमक्खायं ॥सू०४॥४६॥
छाया-अथाऽपरं पुराख्यातम् इहै कतये सत्त्वा वृक्षयोनिका वृक्षसंभवा वृक्षव्युत्क्रमाः, तद्योनिका स्तरसंभवा स्तदुपक्रमाः कर्मोपगाः कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः, वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु मूलतया कन्दतया स्कन्धतया त्वक्तया सालतया प्रवालतया पत्रतया पुष्पतया फलतया बोजतया विवर्तन्ते । ते जीवा स्तेषां वृक्षयोनिकानां वृक्षाणां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीर मप्तेनोवायुवनस्पतिशरीरं नानाविधानां त्रसस्थावराणां प्राणानां शरीरमचित्रं कुर्वन्ति । परिविध्वस्तं तच्छरीरं यावत् सारूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां वृक्षयोनिकानां मूलानां कन्हानां स्कन्धानां त्वचा शालानां पवालानां यावद बीजानां शरीराणि नानावर्णानि नानागन्धानि यावनानाविधशरीरपुदलविकारितानि भवन्ति । ते जीवाः कर्मोपपन्नका भवन्तीत्याख्यातम् ॥सू०४-४६॥
टीका-'अहावर' अथाऽपरम् 'पुरक्खाय' पुराख्यातम्-पुरा-पूर्वस्मिन् काले देवाऽसुरपरिषदि आख्यातम्, तीर्थकरेण वनस्पतिजीवानाम् अन्येऽपि भेद प्रभेदाः कथिताः उपलक्षणाद् वर्तमानेऽपि भविष्यकालेऽपि बनस्पतिनिरूपण ज्ञेयम् ते इमे सन्ति । तथाहि 'इहेगहया' इहैकतये 'सत्ता' सत्त्वाः-जीवाः, 'रुक्ख जोणिया' वृक्षयोनिकाः, वृक्षाः योनिः-उत्पत्तिस्थानं येषां ते तथा 'रुक्वसंभवा' वृक्षसम्मवा:-वृक्षात् समुत्पद्य वृक्षे एव स्थितिमन्तो विद्यमाना इत्यर्थः। तथा
'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि ।
टीकार्थ-पूर्वकाल में तीर्थंकर भगवान् ने समवसरण में विराज. मान होकर वनस्पतिकाय के अन्य भेद प्रभेद भी कहे हैं। उपलक्षण से यह भी समझ लेना चाहिए कि वर्तमान कालीन तीर्थकर कहते हैं और भविष्यकालीन तीर्थ कर कहेंगे। वे भेद प्रभेद इस प्रकार हैं
कोई कोई जीव वृक्षयोनिक वृक्ष से उत्पन्न होने वाले वृक्ष में स्थित रहने वाले और वृक्ष में वृद्धि पाने वाले होते हैं । ये जीव कर्म के
'अहावर पुरक्खाय' त्याल
ટીકાર્થ–પૂર્વકાળમાં તીર્થકર ભગવાને સમવસરણમાં બિરાજમાન થઈને વનસ્પતિકાયના બીજા પણ ભેદ અને પ્રભેદે કહ્યા છે ઉપલક્ષણથી એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે-વર્તમાન કાળના તીર્થકરે કહે છે, અને ભવિષ્ય. કાળના તીર્થકર કહેશે. તે ભેદ પ્રભેદે આ પ્રમાણે છે –
કે કોઈ જ વૃક્ષનિક વૃક્ષમાંથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, વૃક્ષમાં સ્થિત રહેવાવાળા, અને વૃક્ષમાં વધવાવાળા હોય છે. આ જ કમને વશ થઈને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #371

सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'रुवखवुन रुमा' वृक्षव्युत्क्रमाः-वृक्षे एवं विवर्द्धमानाः तज्जोणिया' तब निकाः, 'तं संभवा तत्सम्भवाः ‘तमुवककमा' तदुपक्रमाः वृक्षादेवोत्पधन्ते वृक्षे एक तिष्ठन्ति वृक्षे एन विपर्धन्ते । 'कम्मोवगा' कर्मोपगाः-कर्मशाः 'कम्मनियाणेणं' कर्मनिदानेन-कर्ममेरगया 'तत्थ वुक्क मा तत्र व्युत्क्रमाः-तत्रैधमाना: ! 'रुख नोणिएस' वृक्षयोनिकेषु 'रुक्खेमु वृक्षेषु 'मूल तार' मूल तया, तत्र मूलम्-भूमिस्थित. मामविशेषस्तेन रूपेण, 'कंदत्ताए' कन्दतया-मूलानामुपरि वृक्षावयाविशेष: कम स्तेन रूपेण 'खंधत्ताए' स्कन्धतया-कन्दस्योपरिमागस्तेन रूपेग तयत्तार' त्वातया 'सालत्ताए' सालनया-बूहच्छाखारूपेण 'पवालत्ताए' प्रचालतया-किसलयरूपेग 'पत्ताए' पनतया 'पुष्फत्ताए' पुष्पतया 'फलत्ताए' फलतया 'बीपचाए' 'वीजतया 'विउटुंति' विवर्तते कर्माधीनास्ते जीवाः मूलादारभ्य बोनपर्यन्तं तेभ्य स्तत्तरपेण समुन्पयन्ते । मूलादारभ्भ बीनपर्यन्ता ये जीवाः सन्ति तेषु प्रत्येक जीवो भिन्न भिन्न एव तत्तद्रूपेग तत्र तत्रोत्पद्यते, वृक्षस्य सर्वाङ्गव्यापको जीवस्तु एभ्यो दशजीवेभ्यो भिन्नः सन् वृक्षे उत्पद्यते इति भावः । वृक्षावयवतया समु. त्पन्ना स्ते जीवाः 'तेसिं रुक्ख नोणियाणं रुवाणं सिणेहमाहारेति' तेषां वृक्षयोनि वशीभून और कर्म के निमित्त से वृक्ष में उत्पन्न होते, स्थित रहते
और बढते हैं । ये वृक्षयोनिक वृक्षों में मूल रूप से, कंद रूप से, स्कंध रूप से, छाल रूप से, शाखा रूप से, कोंपल रूप से, पत्र रूप से, पुष्प रूप से, फल रूप से और बीज रूप से उत्पन्न होने हैं। इस प्रकार वृक्ष के अवयवों के रूप में उत्पन्न हु९ वे जीव उन वृक्षयोनिक वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं मूलसे लेकर बीजपर्यन्त के जो जीव होते है वे प्रत्येक जीव भिन्न होते हुए उसीरूप से वहां यहां उत्पन्न होते हैं वृक्षका सर्वाङ्ग व्यापकजीव इस दस प्रकार के जीवों से भिन्न है और वृक्ष में उत्पन्न होते हैं । अर्थत् वृक्ष के द्वारा ग्रहण किये हुए स्नेह से તથા કર્મના નિમિત્તે વૃક્ષામાં ઉત્પન્ન થાય છે. સ્થિત રહે છે અને વધે છે. આ વૃનિવાળા છ વૃક્ષેમાં મૂળ રૂપે, કંદરૂપે, સ્કંધરૂપે, છાલરૂપે, ડાળરૂપે, કુંપળરૂપે, પત્રરૂપે પુષ્પરૂપે ફળરૂપે અને બી રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે વૃક્ષના અવયના રૂપથી ઉત્પન્ન થયેલા તે જે તે વૃક્ષ
નિવાળા વૃક્ષોના સનેહને આહાર કરે છે. મૂળથી આરંભીને બીજ સુધી જે જ હોય છે, તે પ્રત્યેક જી જુદા જુદાં હોવા છતાં એજ રૂપે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. વૃક્ષનું સર્વાગ વ્યાપક જીવ આ દસ પ્રકારના જીવાથી જટા અને વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત વૃક્ષદ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #372

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
३६१
कानां वृक्षाणां स्नेहमाहारयन्ति - भोज्यतया आददते, वृक्षोपात्तमेव स्नेहं समश्नन्तः स्वस्थितिं कुर्वन्ति, 'ते जीवा आहारेंति' ते जीवा आहारयन्ति, 'पुढवीसरीरं आउउवा उत्रणस्सइसरीरं पृथिवीशरीरम् - अप्तेजोवायु बनस्पतिशरीरम् आहारयन्ति इति पूर्वेण सम्बन्धः । 'णाणाविहाणं' नानाविधानाम्, 'तसथावराणं पाणा सरीरं अचित्तं कुंति' सस्थावराणां प्राणानां शरीरमचित्तं कुर्वन्ति । अचित्तीकृत्य 'परिविद्धत्थं' परिविध्वस्तं नष्टपायम् 'तं सरोरं' तच्छरीरम् 'जान' यावत् सारू विकर्ड संतं' सारूपीकृतं स्यात् । तच्छरीरं विपरिणमय्य स्वस्वरूपेण विपरिणमयति 'अवरेऽवि य णं' अपराण्यपि च खलु 'तेर्सि' तेषाम् 'रुक्ख जोणिari' वृक्षयोनिकानाम् 'मूला' मूलानाम् 'कंदाणं' कन्दानाम् 'खंवाण' स्कन्धा नाम्, 'ताण' त्वचाम् 'साला ' शालानाम् 'पवाला' प्रबालानाम् 'जान' यावत् 'बीयाणे' बीजानाम् 'सरीरा' शरीराणि 'णागावण्णा' नानावर्णानि विभिन्नवर्णानि 'णाणागंधा' नाना गन्धानि 'जाव' यावत् 'गाणादिहसरीरपोगल विउव्जिया' नानाविधशरीर पुद्गलविकारितानि विविध प्रकार कशरीर पुद्गल निष्पादितानि वृक्षाsपेक्षयाऽपराणि शरीराणि भवन्ति, ते जीवाः 'कम्मोववन्नगा' कर्मोंपपन्नकाः कर्मवशीभूतास्तत्रोत्पन्नाः - कर्मणा हुतशरीरा इति यावत् भवन्ति, न तुईश्वराद्यपेक्ष ततच्छरीरका भवन्ति । 'ति मक्खायें' इत्याख्यातं तीर्थकरादिभिरिति ॥ भ्रू०४-४६॥
-
पोषण प्राप्त करते हैं । वे पृथ्वी अपू, तेज वायु और वनस्पति का भी आहार करते हैं और नाना प्रकार के त्रस तथा स्थावर जीवों के शरीर को अचित्त करते हैं । अचित्त कियेहुए उस शरीर को यावत् अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते हैं । उन वृक्षों से उत्पन्न मूल, कन्द, स्कंध, छाल, शाखा, कौंपल यावन् बीज रूप जीवों के शरीर नाना प्रकार के वर्ण तथा नाना प्रकार के गंध से युक्त होते हैं तथा नाना प्रकार के पुद्गलों से बने होते हैं वे जीव भी कर्मके वशीभूत होकर
સ્નેહથી પેષણ મેળવે છે. તેએ પૃથ્વી, અપ્ તેજ વાયુ અને વનસ્પતિના શરીરને પણ આહાર કરે છે, અને અનેક પ્રકારના ત્રસ સ્થાવર જીવેાના શરીરને અચિત્ત બનાવે છે. અચિત્ત કરવામાં આવેલા તે શરીરને યાવત્ પેાતાના શરીરના રૂપે પરિશુમાવી લે છે. તે વૃક્ષેમાં ઉત્પન્ન થયેલા મૂળ, કંદ, સ્કંધ, છાલ, શાખા-ડાળ કુંપળ યાવત્ બીજ રૂપ જીવેાના શરીર અનેક પ્રકારના ગધેથી યુક્ત હેાય છે. તે જીવા પણ કર્માંને વશ થઈને ત્યાં ઉત્પન્ન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #373

३६२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम् - अहावरे पुरखायं इहेगइया सत्ता रुक्खजोणिया रुखसंभवा रुragककमा तज्जोणिया तस्संभवा तदुवककमा कम्मोववन्नगा कम्मनियाणेणं तत्थ वुक्कमा रुक्ख जोणिएहिं रुवखेहिं अज्झारोहनाए विउति, ते जीवा तेसिं रुत्रखजोणियाणं रुक्खाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारोंत पुढवीसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं अझारुहाणं सरीरा णाणावण्णा जाव भवतीति मक्खायं |५|४७|
छाया - अथाऽपरं पुराख्यातम् इहैरुतये सच्चा:- वृक्षोयोनिकाः- वृक्ष सम्भवाः- वृक्षव्युत्क्रमाः, तद्योनिकास्तत्सम्भवा स्तदुपक्रमाः कर्मोपपन्नाः कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः वृक्षयोनि केषु वृक्षेषु अध्यारुहत्या विवर्त्तन्ते । ते जीवातेषां वृक्षयोनिकानां वृक्षाणां स्नेहपाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीर यावत् सारूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेपां वृक्षयोनिकानामध्यारुहाणां शरीराणि नानावर्णानि यावद् भवन्तीत्याख्यातम् ॥ ०५-४७॥
टीका - वृक्षादेव समुत्पन्ना स्वत्रैव स्थितिमन्तस्तदेशेन वर्द्धमानाः पूर्वसूत्रे कथिताः । इह च वृक्षयोनिकवृक्षेषु ऊर्ध्वभागे एव अध्यारूहनामकवनस्पतिविशेषा स्तेभ्य एव, वृक्षेभ्यः समुत्पन्ना भवन्तीति कथ्यते । 'अहावर' पुरकखायें' अथाsपर पुराऽऽरूपातम् 'इहेगझ्या सत्ता' इहैकवये सच्चा:- जनस्पतिविशेषा
वहाँ उत्पन्न होते हैं । ईश्वर आदि कोई उन्हें वहां उत्पन्न नहीं करता है । ऐसा तीर्थ पर भगवन्तों ने कहा है ॥ ३ ॥
'अहावरं पुरवार्य' इत्यादि ।
टीकार्थ- पूर्व सूत्र में कहा जा चुका है कि जीव वृक्ष से उत्पन्न, वृक्ष में स्थित और वृक्ष में से ही वृद्धि प्राप्त करने वाले, वृक्ष
के मूल
થાય છે. ઇશ્વર વિગેરે કાઈ તેને ત્યાં ઉત્પન્ન કરતા નથી. એ પ્રમાણે તીય કર ભગવાનાએ કહેલ છે. પ્રસૂ॰ જા
'अहावर' पुरखायं' इत्यादि
ટીકા પૂર્વ સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલ છે કે-કાઈ જીવે વૃક્ષથી ઉત્પન્ન, વૃક્ષમાં સ્થિત અને વૃક્ષથી જ વધવાવાળા વૃક્ષના મૂળ, કદ, વિગેરે રૂપથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #374

मयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहार परिक्षा निरूपणम्
३६३
स्वीकरैः प्रतिपादिताः, 'रुखवोणिया रुखवसेना' वृक्षोनिकाः- वृक्ष योनि समुत्पन्नाः क्षसम्भवाः, 'रुक्खवुक्कमा' वृक्षादेव जाताः वृक्षे बर्तमानाः बृक्षदेव वर्द्धमानाः, ' तज्जोणिया' तद्योनिकाः- वृक्ष योनिसमुत्पन्नाः 'तस्स नवा' तत्सम्भवाः 'तदुक्ककमा' तदुपक्रमाः तत्र वर्द्धमानाः 'कम्मोन्स' कर्मोपपन्नकाः- कर्म परशा वृक्षोत्पन्ना वृक्षे स्थिताः वृक्षादेव वर्द्धमानाः कर्मतन्त्राः, 'कम्म नियाणेण' कर्मनिदानेन कर्मनिमित्तेन, 'तस्थ वुक्कमा' तत्र वृक्षे व्युत्क्रमाःबर्द्धमानाः 'रुक्खजोणिएहि वृक्षयोनिकेषु 'रुत्रखेहि' वृक्षेषु वृक्षोर्ध्वमागेषु 'अज्झारोहत्ताए' अभ्यारुहतया 'विउद्धति' विवर्तन्ते समुत्पद्यन्ते अध्यारुहनामकवनस्पतिवैशिष्ट्य स्त्ररूपेण 'ते जीवा' ते जीवाः- वृक्षयोनिकवृक्षे समुत्पन्नाः अध्यरुहनामनपा प्रसिद्ध वनस्पतिविशेषजीवाः, 'तेर्ति' तेपासू 'रुक्ब जोणि याण' वृक्षपोनिकानाम् ' रुक्खाणं' वृक्षाणाम् 'सिणेह माहारेति' स्नेहमाहारयन्ति - तदुपभुक्तस्नेहपात्रसम्पच्या जीवन्ति 'ते जीवा आहारेति' ते जीवा आहारयन्ति 'पुढची सरीर जा' पृथिवीशरीरं यावत् - अप्तेजोवायु वनस्पतिशरीरमाहारयन्ति । नानाविधानां स्थावराणां प्राणिनां शरीरमवित्तं कुर्वन्ति, तदकंद आदि रूप से उत्पन्न होते हैं। यहां वृक्ष के आश्रित रहे हुए वृक्ष में उत्पन्न होने वाले जीवों का कथन करते हैं।
तीर्थकर भगवान् ने कहा है कि कोई कोई वनस्पतिजीव वृक्ष में उत्पन्न, वृक्ष में स्थित और वृक्ष में बढने वाले होते हैं। कर्म के अधीन होकर ही वृक्ष में उत्पन्न होते हैं, वृक्ष में स्थित रहते हैं और वृक्ष में वृद्धि प्राप्त करते हैं । वे वनस्पतिकाय में आकर वृक्ष से उत्पन्न वृक्ष में अध्यारह वनस्पति के रूप में उत्पन्न होते हैं। वे जीव वृक्षपोनिक वृक्षों के रस का आहार करते हैं और पृथ्वी आदि पूर्वोक्त सभी शरीरों का भी आहार करते हैं तथा उनको अपने शरीर के रूप में परिणत कर ઉત્પન્ન થાય છે. અહિયાં વૃક્ષના આશ્રયથી રહેલા અને વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા જીવાનુ કથન કરે છે.
તીર્થંકર ભગવાને કહ્યુ' છે કે-કેાઈ કાઇ વનસ્પતિ જીવા વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન, વૃક્ષમાં સ્થિત અને વૃક્ષમાં વધવાવાળા હોય છે, તેએ! કમને અધીન થઈને જ વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થાય છે. વૃક્ષમાં સ્થિત રહે છે. અને વૃક્ષમાં વધે છે. તે વનસ્પતિકાયમાં આવીને વૃક્ષમાં ઉત્પન્ન થઇ વૃક્ષમાં રહેલા વનસ્પતિરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તે જીવા વૃક્ષયેાનિક, વૃક્ષોના રસને આહાર કરે છે. અને પૃથ્વી વિગેરે પૂર્વોક્ત સઘળા શરીરાના પણ આહાર કરે છે, તથા તેને પાતાના શરીરના રૂપથી પરિણુમાવી લે છે. તે વૃક્ષયે નિવાળા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #375

सूत्रकृताङ्गसूत्रे चित्तीकृत्य-बिध्वस्तं तच्छरीर विपरिणमय्य 'सारूविकडं संत' सारूगीकृतं स्यात्, तेषां शरीराणि स्वात्मसास्कुर्वन्तः स्वरूपरूपमेव कुर्वन्ति । 'अरे विय' अपराण्यपि च, '' इति वाक्यालङ्कारे 'तेसिं' तेषाम् 'रुर व जोणि वाण' वृक्षयोनिकानाम् 'अज्झारुहाणं' अध्यारुहाणाम्-वनस्पतिविशेषाणाम् ‘सरीरा' शरीराणि-भोगायतनानि 'णाणावण्णा' नानावर्णानि 'जाब' यावत्-नानारसगन्धस्पर्शसम्पन्नानि 'भवंति' भवन्ति । तानि च शरीराणि स्वकृतकर्मवलाद् भवन्ति, न तु कालेश्वर कृतकृपयेति तीर्थकरैः पतिपादितम् । इममेवार्थम् 'जाव मकवाय' यावदाख्यातमिति-अयमागमः प्रतिपादयतीति ॥मू०५-४७॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभवा जाब कम्मनियाणेणं तत्थ वुकमा रुक्ख जोणिएसु अज्झारोहेसु अज्झारोहत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेर्सि रुक्खजोणियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेति, ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि य णं तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सरीरा णाणावन्ना जाव मक्खायं ॥सू० ६॥४८॥
छाया-अथाऽपर पुराऽऽख्यातम् इहैकतये सत्त्वा अध्यारूहयोनिका अध्यारुहसंभवाः, यावत् कर्मनिदानेन तत्रोपक्रमाः वृक्षयोनिकेषु-आध्यारुहेषुअध्यारुहतया विवर्तन्ते । ते जीवा स्तेषां वृक्षयोनि कानामध्यारुहाणां स्नेहमाहारयन्ति । ते जोवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् सारूपीकृतं स्यात्, अपराण्यपि च खलु तेषामध्यामहयोनिकानामध्यारूहाणां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि ॥मु०६-४८॥ लेते हैं। उन वृक्षयोनिक अध्यारुह नामक वृक्षों के शरीर नाना वर्ण गंध रस और स्पर्श वाले होते हैं । वे शरीर अपने अपने उपार्जित कर्मों के अनुसार होते हैं, काल अथवा ईश्वर के करने से नहीं होते, ऐसातीर्थकरों ने कहा है। 'जाव मक्खायं' यह शब्द इसी अर्थ को सूचित करते हैं ॥५॥ અધ્યારૂહ (ઉપર ચડવાવાળા) નામના વૃક્ષોના શરીર અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા હોય છે. તે શરીરો પિત પિતાના ઉપાર્જન કરેલા કર્મો અનુસાર હોય છે, કાળ અથવા ઈશ્વરના કરવાથી થતા નથી, એ પ્રમાણે તીર્થકરેએ a छ. 'जाव मक्खाय' मा १४५ मे मन मताव छ. सू. ५॥
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #376

-
समयार्थबोधिनो टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३६५
टीका-गतमबधेनाऽध्यारुहवनस्पतिकायावच्छिन्न नीवस्वरूपं पदय सम्पति -अध्यारुहयोनि काऽध्यारुहवनस्पतिशरीरावच्छिन्नेऽपि भवतीति तीर्थकरनिर्देश इति दर्शयितुं परो ग्रन्थोऽजतार्यते। 'अहावरं' इत्यादि। 'अहावरं' अथाऽपाम् 'पुरक्वायं' पुराऽऽरूपातम्, तीर्थकरेणाऽन्योऽपि प्रकारो दर्शिः , 'इहे गइया' इहैक नये 'सत्ता' सच्चा:-जीवाः 'अज्झारोहजोणि पा' अध्यारुहयोनिकाः-वृक्षयोनिकाऽध्यारुहवन स्पतिविशेषा एव योनिः-उत्पत्तिस्थानं येषां तेऽध्यारुहयोनिका वनस्पतिविशेषाव छिन्ननीवाः अध्यारुहवनस्पतिजाता इत्यर्थः, 'अझारोहसंमग' अध्यारुहसंभवाःतस्थितिका इत्यर्थः अध्यारुदाणां वृद्या बगानाः, 'जाव कम्मनियाणेणं' यावत्कर्मनिदानेन-कर्मनिमित्तमासाद्य 'तत्थ वुक्पा तत्रोपक्रमाः तत्र-अध्या.
'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि।
टीकार्थ --पिछले सत्र में अध्यारुह (वृक्षों के ऊपर बढने वाली) वल्ली लता वनस्पतिकाय के जीवों का स्वरूप कहा गया। अब अध्या. रुह योनिक अध्यारुह वनस्पतिकाय भी होते हैं, ऐसे तीर्थकर के कथन को दिखलाने के लिए सूत्र कहा जाता है। ___ तीर्थकर भगवान ने वनस्पति जीवों का अन्य प्रकार भी कहा है। वह इस प्रकार है-अध्यारुह योनिक अर्थात् वृक्षयोनिक अध्यारुह नामक वनाति ही जिनकी योनि है, ऐसे जीव, अर्थात् वे जीव जो अध्यारुह वनस्पति से उत्पन्न होते हैं और अध्यारुह वनस्पति की वृद्धि होने पर बढते हैं । वे कर्म के निमित्त से अध्यारह वनस्पति में
'अहावर पुरक्खाय' त्या
ટીકાથ–પાછલા સૂત્રમાં અધ્યારૂહ (વૃક્ષના ઉપર વધાવાવાળી વેલ) વનસ્પતિકાયના જીનું સ્વરૂપે પ્રગટ કરવામાં આવેલ છે. હવે અધ્યારૂહ
નિવાળા, અધ્યારૂ વનસ્પતિકાય પણ હોય છે, એ પ્રમાણેના તીર્થકર ભગવાનના કથનને બતાવવા માટે આ સૂત્ર કહેવામાં આવે છે.
તીર્થકર ભગવાને વનસ્પતિ જીવોને અન્ય પ્રકાર પણ બતાવેલ છે. તે પ્રકાર આ પ્રમાણે છે.–અધ્યારૂહ નિવાળા અથાત્ વૃક્ષોનિક અધ્યારૂહ નામની વનસ્પતિ જ જેમની યોનિ અર્થાત્ ઉત્પત્તિ સ્થાન હોય છે, એવા છે અર્થાત તે છે કે જેઓ અધ્યારૂહ વનસ્પતિમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને અધ્યારૂહ વનસ્પતિ વધવાથી વધે છે. તેઓ કર્મના નિમિત્ત અધ્યારૂહ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र :४

Page #377

३६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
रुद्द एव वर्द्ध नशीलाः, 'रुव वजोगिएसु' वृक्षयोनि के बु 'अज्झारोहेतु' अध्यारु हेषु - अध्यारुहनामक वनस्पतिविशेषेषु 'अझ रोहताए' अभ्यारुया - अभ्यासाव रूपेण 'विउर्हति' विवर्तन्ते स्वरूप विस्तारं संपादयन्ति, 'ते जीवा तेति रुक्ख जोणियाणं सिणेहमाहारेति ते जीवाः - अभ्यारुपि अध्यारुावच्छिन्नाः ते वृक्षयोनि कानामध्यारुहाणां स्नेह-स्नेहभावमाहारयत्रि-उदयरसमुपजीव्य जीवन्ति वर्द्धन्ते च, 'ते जीवा आहारेति पुढवीनरीरं जात्र सारूविकडं संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीर ं यावद्-अप्तेजोवायु वनस्पतिशरीरमाहारयन्ति । आहार कृत्वा नानाविधानां स्थानां शरीरमवितं कुर्वन्ति, अचित्तोकृत्य विध्वस्तं विपरिणमितं तच्छरीरं सारूपीकृतं स्यात्, तच्छरीरं खानमात्कृत्वा स्वस्वरूपतां नयन्ति, 'तेर्सि अझारोहजोणियाणं आज्झारोहाणं' तेामध्यारुहयोनिकानाम् अध्यारुह जीवानाम् 'अरे विसरीरा' अपि शरीराणि 'णागावण्णा' नाना वर्णानि - नानारसगन्धस्पर्शयुक्तानि भवन्तीति, 'जात्र मक्खायें' यावदाख्यातानि तानि शरीराणि तीर्थ करैरिति ।। १०६-४८ ॥
मूलम् - अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोह संभवा जाव कम्मनियागेणं तत्थ वुक्कमा अज्जारोहजोगिएसु अज्झारोहत्ताए विउडंति, ते जीवा तेसिं अज्झारोह जोणियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति
ही अध्यारु रूप से वृद्धि को प्राप्त होते हैं । वे वृक्षयोनिक अभ्यारुहों के स्नेह का आहार करते हैं एवं पृथ्वी, अ, तेज, वायु तथा वनस्पति के शरीरों का आहार करते हैं और उस आहार को अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते हैं । उन अध्यारुह योनिक अध्यारुह जीवों के नाना वर्ण, नाना गेध, नानारस और नाना स्पर्श वाले अनेक शरीर होते हैं। ऐसा तीर्थकर भगवंतों ने कहा है ॥६॥
વનસ્પતિમાં જ અધ્યારૂ પણાથી વધે છે. તે વૃક્ષયેાનિવાળા અધ્યારૂડાના स्नेहन! महार रे छे. पृथ्वी, अ, तेल, वायु तथा वनस्पतिना शरी. શતા પશુ આહાર કરે છે. અને તે આહારને પેાતાના શરીર રૂપે પરિશુ. માવી લે છે, તે અધ્યારૂ, ચેાનિવાળા અધ્યારૂહ જીવાના અનેક વણુ, અનેક ગધ, અનેક રસ, અને અનેક સ્પવાળા અનેક શરીર હાય છે. એ प्रमाणे तीर्थ ४२ लगवाने हे छे. सू. ६-४८॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #378

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३६७ पुढवीसरीरं आउसरीरं जाव सारूविकडं संतं, अवरे वि यण तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सरीरा गाणावना जाव मक्खायं । सू०७॥४९॥
छाया-आथाऽपर पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वाः अध्यारुहयोनिकाः अध्या. रूहसम्भवाः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः अध्यारुहयोनिकेषु अध्यारुहतया विवर्तन्ते । ते जीना स्तेषामध्यारूहयोनिकानामध्यारुहाणां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरमपशरीरं यावत् सारूपीकृतं स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषामध्यारुहयोनिकानामध्यारुहाणां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि । मु०७-४९॥
टीका--'अहावर' अथाऽपरम् 'पुरावायं पुराख्यातम्, तीर्थकरेण वृक्षयोनिकाऽध्यारुहयोनिकाऽध्यारुडादुपरिअपि वनस्पतिविशेषो जीवो भवतीति प्रति. पादितः, 'इहे गइया' ६ है कतये 'सत्ता' सत्मा:-जीवाः 'अज्झारोहजोणिया' अध्यारूहयोनिकाः, अध्यारुहो योनिः- उत्पत्तिकारणं येषां ते तथाभूता भवन्तीति, 'अज्झारोहसंभवा' अध्यारुहसंभवा:-तत्रैव विद्यमानाः 'जाव' यावत् 'कम्मनियाणेणं' कर्म निदानेन-कर्मणाऽऽकृष्टाः, तत्थ बुक्कमाः-तत्र व्युत्क्रमाः-तत्रैव वर्द्धमाना:, 'अज्झारोहजोणिपसु' अध्यारुहयोनिकेषु अज्झारोहत्ताए' अध्यासह तया-अध्यारुहस्यरूपेण 'विउटुंति' विवर्तन्ते उत्पद्यन्ते जायन्ते इति यावत्, 'ते जीवा तेसिं अज्झारोहजोगियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेति' ते-उपरि कथिता
'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि।
टीकार्थ-तीर्थकरों ने वृक्षयोनिक अध्यारूहयोनिक अध्यारह जीवों के ऊपर भी वनस्पतिकाय के जीवों का अस्तित्व कहा है। वह इस प्रकार है
कोई कोई जीव अध्यारुयोनिक अर्थात् अध्यारुह से उत्पन्न होने वाले, अध्यारह के आश्रित रहने वाले और अध्यारुह में ही बढने वाले होते हैं। वे कर्म के वशीभूत होकर अध्यारुह योनिक जीवों में अध्यारुह रूप से उत्पन्न होते हैं । वे जीव उन अध्यारुहयोनिक अध्या.
'अहावर पुरक्खाय' इत्यादि
ટીકાર્થ – તીર્થકરોએ વૃક્ષ નિવાળા અધ્યારૂહ ચોનિક અધ્યારૂહ જીવોની ઉપર પણ વનસ્પતિકાયના જીવોનું અસ્તિત્વ કહેલ છે તે આ પ્રમાણે છે
કઈ કઈ જીવ અધ્યારૂહ નિવાળા અર્થાત અધ્યારૂહથી ઉત્પન્ન થવાવાળા, અધ્યારૂહના આશયથી રહેવાવાળા, અને અધ્યારૂહમાં જ વધવાવાળા હોય છે. તેઓ કમને વશ થઈને અધ્યારૂહનિવાળા જમાં અધ્યારૂહ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #379

३६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे जीवा बनस्पति विशेषशरीराऽवच्छिन्नाः तेषामध्यारुहयोनिकानामध्यारहाणां स्नेहस्सनिष्पत्तिम् आहारयन्ति तदीय भुज्यमानरसं भोज्यमानाः-जीवन्ति बद्धन्ते च । 'ते जीवा आहारेति' ते जीवा अहारयन्ति 'पुढीसरीरं आउ सरीरं जाव सारू. विकडं संत' ते- उपरितना जीवाः आहारयन्ति पृथिवीशरीरम् अप् यावत् तेजोवायुवनस्पतिशरीरम् । सारूपीकृतं स्यात् तमात्मप्तात्कृत्वा स्वस्वरूपमेव कुर्वन्ति । 'तेसिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं' तेषामध्यारुहयोनिकानामध्यारहाणाम् 'अवरे वि' अपराण्यपि 'सरीरा' शरीराणि 'णाणावण्णा जाव मक्खायं नानावर्णानि यारदाख्यातानि,नानावर्णरसगन्धस्पर्शवन्ति, अन्यानि शरीराणि तीर्थकरेण प्रतिपादितानि, इतोऽधिकः पूर्वसूत्राज्ज्ञेयः ।।मू०७-४९॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभवा जाव कम्मनियाणेणं तत्थ वुक्कमा अज्झारोहजोणिएसु अज्झारोहेसु मूलत्ताए जाव बीयत्ताए विउदृति, ते जीवा तेतिं अज्झारोहजोणियाणं अज्झारोहाणं सिणेहमाहारेति, जाव अवरेऽवि य णं तेसिं अज्झारोहजोणियाणं मूलाणं जाव बीयाणं सरीरा णाणावन्ना जाव मक्खायं ॥सू० ८५०॥
छाया-अथाऽपर पुराख्यातमिहैकतये सत्या अध्यारुहयोनिकाः अध्यारुहसम्मवाः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः अध्यारुइयोनिकेषु आध्यारुहेषु मूल. रुह के स्नेह का आहार करते हैं। वे पृथिवीकाय, असाय, तेजस्काय, वायुकाय एवं वनस्पतिकाय के शरीरों का भी आहार करते हैं और उन्हें अपने रूप में परिणत करते हैं। उनके अध्यारूह योनिक अध्या. रूह बनस्पतिजीवों का अन्य शरीर भी नाना वर्ण, गंध, रस और स्पर्श वाले होते हैं, ऐसा तीर्थकर भावान् ने कहा है ॥७-४९।। પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે છે તે અધ્યારૂહ નિવાળા અધ્યારૂહના ને. હને આહાર કરે છે. તે પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજરકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના શરીરોને પણ આહાર કરે છે. અને તેઓને પોતાના રૂપથી પરિણાવે છે તેઓના-અધ્યારૂહ નિવાળા, અધ્યારૂ વનસ્પતિ જીના રાન્ય શરીરે પણ અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા હોય છે એ प्रमाणे तीय ४२ मवाना ४२स छे. ॥सू. ७-४८॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #380

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३६९ तया यावद् वीजतया विवर्तन्ते, ते जीवास्तेषाप्रध्यारुहयोनिकानामध्यारुहाणां स्नेहमाहारयन्ति, यावदपराण्यपि च खलु तेषामध्पारुहयोनिकानां मूलानां यावद् बीजानां शरीगणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि सू०८-२०॥
टीका--'अहावर पुरक्खायं' अथाऽपर पुराख्यातम्, श्रीतीर्थकरेण अध्यारुहवृक्षाणामपरोऽपि प्रकारः कथितः, स च तमें। विशदयन्नाह-तथाहि-'इहेगइया' इहैकतये सच्चाः जीवा भवन्तीति शेषः, 'अज्झारोहजोणिया अज्झारोहसंभग' अध्यारुयोनिका अध्यारुहसम्भवाः 'जार कम्मनियाणेणे' यावत्कर्मनिदानेनकर्सकारणेन 'तत्थ वुक्मा ' तत्र व्युत्क्रमाः 'अज्झारोहजोणिएसु' अध्यारुहयोनिकेषु 'अज्झारोहेसु' आध्यारुहेषु 'मूलत्ताए' मूलतया 'जाव बीयत्ताए विउटुंति' यावद् बीजतया विवतन्ते,-मूलकन्दस्कन्ध शाखाप बालपत्रपुष्पफलबी नान्तस्वरूपेण जायन्ते, 'ते जीवा तेसि' ते जीवा मूलादारभ्य बीजान्ताकारेण जायमानाः, तेषाम्-'अज्झारोहजोणियाण' अध्यारुहयोनिकानाम् अज्झारोहाणं' अध्यारुहाणाम् 'सिणेहमाहारेति' स्नेहम्-स्नेहभाव आहारयन्ति-उपभुञ्जते, 'जाव' यावत् 'अरे वि य णं' अपराण्यपि च खलु 'तेर्सि' तेषाम् 'अज्झारोह. जोणियाण' अध्यारुहयोनिकानाम्, 'मूलाण' मूलानाम् 'जाव' यावत् 'बीयाणे'
'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि ।
टीकार्थ--तीर्थकर भगवान् ने अध्यारूह वृक्षों का एक अन्य प्रकार भी कहो है । उसी को स्पष्ट करते हैं कोई कोई जीव अध्यारूहयोनिक होते हैं, अध्यारूह वृक्षों में ही स्थित रहते हैं और वहीं बढते हैं। वे अपने पूर्व कृत कर्म के अधीन होकर वहां आकृष्ट होते हैं और अध्यारुहयोनिक अध्यारूह वृक्षों के मूल कन्द, स्कन्ध, शाखा, कोपल, पत्र, पुष्प, फल, बीज आदि रूप से उत्पन्न होते हैं । ये मूल कंद आदि के जीव उन अध्यारुयोनिक अध्यारह वनस्पति जीवों के
'अहावरं पुरस्खाय” त्यादि
ટકાથ–તીર્થકર ભગવાને એ અધ્યારૂહ વૃક્ષેને એક બીજા પ્રકાર પણ કહેલ છે. હવે તેને સ્પષ્ટ કરીને બતાવે છે કેઈ કઈ જી અધ્યારૂહ
નિવાળા હોય છે. અધ્યારૂહ વૃક્ષેામાં જ સ્થિત રહે છે. અને અધ્યારૂહવૃક્ષોમાં જ વધે છે. તેઓ પોતાના પૂર્વકૃત કર્મને અધીન થઈને ત્યાં આકૃષ્ટ થાય છે. અને અધ્યારૂહાનિક અધ્યારૂ વૃક્ષેના મૂળ, કંદ, ધ, શાખા-ડાળ, કુંપળ પત્રપાન, પુષ્પ, ફળ બી વિગેરે રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ મૂળ, કંદ, વિગેરેના જીવે તે અધ્યારૂહ નિવાળા અધ્યારૂ વનસ્પતિ જીવોના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #381

३७०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे बीजानाम् 'सरीरा' शरीराणि 'जाणावणा' नानावर्णानि 'जाव मक्खाय' यावदाख्यातानि, मूलादिवीजानानाम्-जीवानाम् अपरापि नानावर्णानि भवन्तीति तीर्थकरैः प्रतिपादितानि, इहलोके केचन जीवा अध्यारुहवृक्षादुत्पन्ना स्तत्रैवाऽत्र स्थितास्तेनैव बर्द्धमाना भवन्ति, ते पूर्वभवसश्चितकर्ममेरितास्तत्रतत्र भवान्तरे समागच्छन्ति, तथाऽध्यारुहक्षयोनिकाऽध्यारुहवृक्षाणां मूल कन्दादेरारभ्य फल. वोजान्तस्वरूपेण समुत्पद्यन्ते, ते जीवा मूलाधाकारेण समायाताः अध्यारुह. योनिकाऽध्यारुह वृक्षाणां स्नेहमास्वादयन्ति तेषाम्-अध्यारुहयोनिकाऽध्यासह वृक्षीयमूलादेरारभ्य वीनान्तानां नानावर्णस्पर्शरसगन्धविशिष्टानि विभिन्नानि नानाशरीराणि-अपि भवन्तीति तीर्थकरैरुादिशनि, इति ॥मू०८-५०॥ स्नेह का आहार करते हैं, यावत् उनके नाना वर्ण गंध रस स्पर्श वाले अन्य शरीर होते हैं। ऐसा तीर्थंकरों ने कहा है।
तात्पर्य यह है कि इस लोक में कोई कोई जीव अध्यारुह वृक्ष से उत्पन्न होते हैं, उसी में स्थित रहते और उसी में बढ़ते हैं पूर्व भव में संचित कर्म से प्रेरित होकर वे वहां आते हैं और अध्यारुहयोनिक अध्यारुह वृक्षों के मूल कन्द से लेकर फल एवं बीज आदि के रूप में उत्पन्न होते हैं । मूल आदि के रूप में आये हुए ये जीव अध्यारुहयोनिक अध्यारुह वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं । उन अध्या रुहयोनिक अध्यारह वृक्षों के मूल कन्द आदि रूप में उत्पन्न जीवों के नाना प्रकार के वर्ण, गंध, रस और स्पर्श से युक्त अनेक प्रकार के शरीर भी होते हैं। ऐसा तीर्थकरों ने देखा है और वैसा ही उपदेश दिया है॥८॥
નેહને આહાર કરે છે. યાવત્ તેઓના અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શવાળા અન્ય શરીરો હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકરેએ કહેલ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ લેકમાં કઈ કઈ જીવો અધ્યારૂડ વૃક્ષથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં જ સ્થિત રહે છે, તેમાં વધે છે. પૂર્વ ભવમાં સંચિત કરેલા કર્મોથી પ્રેરિત થઈને તેઓ ત્યાં આવે છે. અને અધ્યારૂહ નિવાળા અધ્યારૂડ વૃક્ષના મૂળ, કન્દથી લઈને ફળ અને બી વિગેરેના રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. મૂળ વિગેરે રૂપમાં આવેલા આ જી અધ્યારૂહ એનિવાળા, અધ્યારૂહ વૃક્ષોના નેહને આહાર કરે છે. તે અધ્યારૂહ નિક અધ્યારૂહ વૃક્ષના મૂળ, કંદ, વિગેરે રૂપે ઉત્પન્ન થયેલા જીવોના અનેક પ્રકા. ૨ના વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શથી યુક્ત અનેક પ્રકારના શરીરે પણ હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને એ જોયેલ છે. અને ઉપદેશ કરેલ છે. સ. ૮
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #382

-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३७१
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता पुढविजोणिया पुढविसंभवा जाव णाणाविहजोगियासु पुढवीसु तणत्ताए विउहृति, ते जीवा तेसिं णाणाविहजोणियाणं पुढवीणं सिणेहमाहा. रेंति जाव ते जीवा कम्मोववन्ना भवंतीति मक्खायं ।सू.९।५१॥
छाया-अथाऽपर पुराख्यातमिहै कतये सवाः पृथिवीयोनिकाः पृथिवीस मकाः यावन्नानाविधयोनिकासु पृथिवीषु तृगतया विवर्तन्ते । ते जीवा स्तासां नानाविधयोनिकानां पृथिवीनां स्नेहमाहारयन्ति यावत्ते जीवाः कोपपन्नका भवन्तीत्याख्यातम् ॥९-५१॥
टीका-'अहावर पुरक खाय' अथाऽपर पुराख्यातम् ‘इहे गइया' इहै कतये 'सत्ता' सवास्तुणादिवनस्पतिरूपेण सञ्जायन्ते, 'पुढी नोणिया' पृथिवीयोनिकाः, पृथिवीयोनिरुत्पत्तिकारणं येषां तथाभूताः-भवन्ति, तथा 'पुढवोसंभवा' पृथिवीसम्भवाः-पृथिवीतो जाताः पृथिव्यामेव वर्तमानाः पृथिव्याः रसमास्वादयन्तो वद्धन्तेऽपि तत्रैव । इत्थंभूनास्तृणलतावनस्पतिविशेषा जीवाः 'जाव' यावत् ‘णाणाविहजोणियासु पुढवीसु' नानाविधयोनिकासु-अनेकप्रकारकजातीयकासु पृथिवीषु 'तणत्ताए तृणतया-तृणाकारेण 'विउटुंति' विवर्तन्ते समुत्पद्यन्ते, 'ते जीवा:-ते तृणादिलघुस्थूलशरीरावच्छिन्नाः पाणिविशेषाः 'तेसिं' तासाम् ‘णाणाविहजोणियाणं' नानाविधयोनिकानाम्, अनेकाऽने विजातीयजातीयकानाम्, 'पुढवीणं'
'अहावरं पुरक्खायं' इत्यादि ।
टीकार्थ--तीर्थकर भगवान ने वनस्पतिकायिक जीवों का अन्य प्रकार भी कहा है । कोई कोई जीव पृथ्वी से उत्पन्न होते हैं। पृथ्वी पर ही स्थित होते हैं और पृथ्वी पर ही वृद्धि को प्राप्त होते हैं। वे अनेक प्रकारकी पृथ्वी के जार तृण के रू में उत्पन्न होते हैं। छोटे या बड़े शरीर से युक्त वे प्राणी उस नाना प्रकार की जाति वाली पृथ्वी के स्नेह
'अहावरं पुरक्खाय' त्या
ટીકાતીર્થકર ભગવાને વનસ્પતિ કાયવાળા જીને બીજે પ્રકાર પણ કહેલ છે. કઈ કઈ જી પૃથ્વીકાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. પૃથ્વીકાય પર જ સ્થિત રહે છે. અને પૃથ્વીકાય પર જ વધે છે. તેઓ અનેક પ્રકારના પૃથ્વીકાય ઉપર તૃણ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. નાના કે મોટા શરીરેથી યુક્ત તે પ્રાણિ તે અનેક પ્રકારની જાતવાળી પૃથ્વીના નેહનો આહાર કરે છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #383

सूत्रकृताङ्गसूत्रे पृथिवीनां 'सिणेइमाहारेति' स्नेहमाहारयन्ति, ते तृणजीवाः पृथिव्या रसमेवोपभुजते, 'जाव ते जीवा कम्मोवबन्नगा' यावत्ते जीवा स्तृणावच्छिन्नाः स्वकृत कर्माऽनुरूपेणैव तृणशरीरका: 'भवंतीति मक्खाय' भवन्तीत्याख्यातम् । देवाधि देवस्तीर्थकरोऽयमपि जीवभेदमब्रवीन केचन जीवाः पृथिवीतो जाताः पृथिव्यामेव स्थिताः पृथिव्या वर्द्धनेन वर्द्धमाना भवन्तोऽनेकजातीयकपृथिव्युपरि तृणादिरूपेण जायन्ते, ते नानाप्रकारकपृथिव्याचोदमयं रसमाददाना भवन्ति न भवन्ति पुनः पभवस्तत उद्धत्तमात्मानं स्वकृतकर्मभृताकारा इति-तीर्थकरुपदिष्टम् ।।०९-५१॥
मूलम् -एवं पुढविजोणिएसु तणेसु तणत्ताए विउति जाव मक्खायं ॥सू० १०॥५२॥ ___ छाया--एवं पृथिवीयोनिकेषु वणेषु वणतया विवर्तन्ते यावदाख्यातम् ।।मु०१०-५२॥ का आहार करते हैं। यावत् वे तृणादि जीव अपने किये कर्म के अनुसार ही तृणशरीर वाले होते हैं । ऐसा तीर्थकर भगवान ने कहा है।
तात्पर्य यह है कि कोई जीव पृथ्वी से उत्पन्न हुए पृथ्वी पर ही स्थित रहते हैं। और पृथ्वी पर ही बढते हैं । वे नाना प्रकार की पृथ्वी पर तृण आदि पर्याय में उत्पन्न होते हैं और पृथ्वी के रस को आहार रूप में ग्रहण करते हैं। वे अपने कर्मों के अधीन होने के कारण उससे अपना उद्धार करने में समर्थ नहीं होते । किये हुए कर्मों का भोग करते हैं। ऐसा तीर्थकर भगवान् ने कहा है । ॥९॥ યાવત તે તૃણાદિ જેને પિતે કરેલા કર્મ પ્રમાણે જ તૃણ શરીર હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે કોઈ જીવ પૃથ્વીથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને પૃથ્વી પર જ સ્થિર રહે છે. અને પૃથ્વી પર જ વધે છે. તેઓ અનેક પ્રકારની પૃથ્વી પર તૃણ-ઘાસ વિગેરે પર્યાયથી ઉત્પન્ન થાય છે. અને પૃથ્વીના રસને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે. તેઓ પિતાના કમેને આધીન હોવાથી તેનાથી પિતાનો ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ થતા નથી. કરેલા કર્મોને ભેગવે છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે. સૂ. લા
-
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #384

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
३७३ टीका--'एवं' एवं यथा पृथिव्यां तृणनातीपका जीवाः सम्भवन्ति, तथापृथिवीयोनिकणेष्वपि जीवा भवन्ति, 'पुढवोजोणि रसु' पृथिवीयोनिकेषु-पृथिव्यां जायमानेषु 'तणेपु' त गेषु-तृगजानीयकेषु 'तणताए' तृणतया-तृणरूपेण 'विउद्देति' विवर्तन्ते-समुन्पद्यन्ते तृणजानीयका जीवाः । 'ज,व मक्खाय' याव. दाख्यातम् तृणरूपेण जायन्ते-वर्द्धन्ते तेनैव लद्रसमेवाऽऽस्वादयन्ति-इत्यादि सर्व पूर्वमूत्रव्याख्यानस्पृक् तत एन अनुसन्धे यम् ।।यू०१०-५२॥
मूलम्-एवं तण जोणिएसु तणेसु तणत्ताए विउति, तण. जोणियं तणसरीरं च आहारेति जाव मक्खायं । एवं तणजोणिएसु तणेसु मूलत्ताए जाव बीयत्ताए विउद्घति ते जीवा जाव एवमक्खायं । एवं ओसहीण वि चत्तारि आलावगा। एवं हरियाण वि चत्तारि आलावंगा ॥सू० ११॥५३॥
छाया--एवं तृणयोनिकेषु तृणेषु तृणतया विवर्तन्ते, तृग योनि तृणशरीर. ञ्चाऽऽहारयन्ति यावदारुपातम्, एवं तृगयोनिकेषु तृणेषु मूतथा यावद् बीजतया विवर्तन्ते ते जीवाः यावदेवमाख्यातम् । एवमौषधीष्वपि चत्वार आलापका एवं हरित अपि चत्वार आलायकाः ॥० ११-५३।।
टीका-‘एवं तगजोणि एसु' पूपिदर्शितरू ग-तृग योनि के घु-तृ गोद्भवेषु 'तणेसु' तृणेषु केचन जीवाः 'तणनार' तृगतया-तृगस्वरूपे । 'विउति' विवर्तन्ते-समु.
‘एवं पुढविजोगिएप्सु इत्यादि ।
टीका-जिस प्रकार पृथिवोयोनिक तृगजीव कहे गए हैं, उसी प्रकार पृथ्वीयोनिक तृगों में तृग रूप से उत्पन्न होने वाले जीव भी होते हैं । वे जीव पृथ्वीयोनिक तृणो में उत्पन्न होते हैं । उन्ही में स्थित रहते हैं और उन्हीं में बढ़ते हैं। उन्हीं के रस का आस्वादन करते हैं । इत्यादि समस्त कथन पूर्वसूत्र के अनुसार ही समझ लेनाचाहिए ॥१०॥
'एवं पुढवी जोणिएसु' त्याह
ટીકાથે-જે રીતે પૃથ્વી નિવાળા તૃ–ઘાસના જીવ બતાવ્યા છે. એજ પ્રમાણે પૃથ્વી નિવાળા ખૂણેમાં તૃણ રૂપે ઉત્પન્ન થવાવાળા જીવ પણ હોય છે. તે જીવો પૃથ્વી એનિવાળા તૃણે –ઘાસમાં ઉપન્ન થાય છે. તેમાંજ સ્થિત રહે છે. અને તેમાંજ વધે છે. તેનાજ રસને આસ્વાદ ગ્રહણ કરે છે. વિગેરે સઘળું કથન પૂર્વ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવું જાઈએ સૂ ૧ના
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #385

३७४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्पद्यन्ते तृणयोनिकतृणेषु तगरूपेग जायमाना जी 'तगजोणियं' तृणयोनिकम् 'तणसरीरं च तृणं शरीरश्च 'आहारेति' आहारयन्ति-अहारं कुर्वनि, 'जाव मक्खाय' यावदाख्यातम् । उत्पतिस्थितिबद्धनाहारादिकं सर्व पूर्ववदेव बोध्यम् । 'एवं तण जोगिएसु, एवं तृणयोनिकेषु 'तणेसु' तृणेषु 'मूलत्ताए' मूलनया-मूल स्वरूपेण 'जाव बीयत्तार' यावद् बीजतया-बीजस्वरूपेग 'विउदृति' विपत्तन्ते मृलादारभ्य बीनपर्यन्तस्वरूपेण जीवाः समुत्पद्यन्ते, ते इमे च जीवाः मूलफलाद्यवच्छिन्नाः वृक्षाधवच्छिन्नजीवाऽपेक्षया विलक्षणाः भिन्नाश्च भवन्ति, ते जीवा जाव मक्खाय' ते जीवाः यातदाख्यातम् । ते पूलाधवच्छिन्ना जीवाः वृक्षादिकानां रसमाहारयन्तीत्यादिसर्व पूर्ववदेव योजनीयम् । 'एवं ओसहीण वि चत्तारि आला
'एवं तणजोणिएसु' इत्यादि।
टीकार्थ-पिछले सूत्र में जैसे पृथ्वीयोनिक तृगों में तृण रूप से उत्पन्न जीवों का अस्तित्व कहा है। उसी प्रकार कोई कोई जीव तृण. योनिक तृणों में तृण रूप से भी उत्पन्न होते हैं । ये जीव तृगयोनिक तृण जीवों के शरीर का आहार करते हैं । इत्यादि सब कथन पूर्ववत् ही समझ लेना चाहिए। इसी प्रकार तृणयोनिक तृणों में मूल कन्द आदि यावत् बीज रूप से उत्पन्न होते हैं । मूल फल आदि के जीव वृक्ष आदि के जीवों से विलक्षण एवं पृथक होते हैं । मूल आदि के जीव वृक्ष आदि के रस का आहार करते हैं, इत्यादि सब पूर्ववत् समझना चाहिए।
इसी प्रकार औषधि वनस्पति के भी चार आलापक होते हैं । यथा ___ ‘एवं तणजोणिएसु' त्याह
ટીકાળું—આના પહેલા સૂત્રમાં પૃથ્વિોનિક તેમાં તૃણપણથી ઉત્પન્ન થયેલા ના અસ્તિત્વના સંબંધમાં જે પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે એજ પ્રમાણે કઈ કઈ તૃણનિક જીવ તુ જીવોને શરીરને અહાર કરે છે. વિગેરે પ્રકારનું સઘળું કથન પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજી લેવું જોઈએ. એજ પ્રમાણે તૃણયેનિક ખૂણામાં મૂળ, કંદ, વિગેરે યાવત્ બીજ રૂપે ઉત્પન થાય છે. ફળ વિગેરેના જ વૃક્ષ વિગેરેના જીથી વિલક્ષણ અર્થાત્ જુદા પ્રકારના અને ભિન્ન હોય છે. મૂળ વિગેરેના છે. વૃક્ષ વિગેરેના રસને આહાર કરે છે. વિગેરે સઘળું કથન પહેલાની જેમ સમજી લેવું જોઈએ.
એજ પ્રમાણે ઔષધિ-વનસ્પતિમાં પણ ચાર પ્રકારના આલાપકે થાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #386

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३७५ वगा' एव मौषाधिष्वपि चतार आलापकाः, यथा-पृथिवीयोनिका वृक्षाः१, वृक्षयोनिका वृक्षाः२, वृक्षयोनिका अध्यारुहाः३, अध्यारुहयोनिका अध्यारुहाः ४ ।
एवं पृथिवीयोनिकाः तृगाः१, तगयोनिकास्तृणाः२, तृणयोनिका अध्यारुहाः३, अध्यारुहयोनिका अध्यारुहाः ४,। __ एवं पृथिवीयोनिका औषधयः१, औषधियोनिका औषधयः२, औषधियोनिका अध्यारुहा३, अध्यारुहयोनिका अध्यारुहाः४, । एवं रूपेण हरितादिनापि आला. पकाश्चत्वारो ज्ञातव्यास्तथाहि पृथिवीयोनिका हरिता:१, हरितयोनिका हरिताः२, हरितयोनिका अध्यारुहाः३, अध्यारुहयोनिका अपारुहाः४, 'एवं हरियाण वि चत्तारि आलागा' एवं हरितेजपि चत्वार आलापकाः पूर्वपदर्शितरूपेण योजनीयाः ॥२०११-५३॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता पुडविजोगिया पुढविसंभवा जाव कम्मनियाणेणं तत्थ वुकमा णाणाविहजोणियासु पुढवीसुआयत्ताए वायत्ताए कायत्ताए कूहणत्ताए कंटुगताए उब्वेहनियत्ताए निव्वेहणियत्ताए सच्छत्ताए छत्तगत्ताए वासाणियत्ताए कूरत्ताए विउदृति, ते जीवा तेसिं गाणाविहजोणियाणं पुढवीणं सिणेहमाहाति, ते वि जीवा आहारेति पुढविसरीरं जाव संतं, (१) पृथ्वीयोनिक वृक्ष (२) वृक्षयोनिक वृक्ष (३) वृक्षयोनिक अध्यारह और (४) अध्यारुहयोनिक अध्यारुह ।
इसी प्रकार (१) पृथ्वीयोनिक ओषधि (२) ओषधियोनिक ओषधि (३) ओषधियोनिक अध्यारह और (४) अध्यारुहयोनिक अध्यारह ।
इसी प्रकार हरित आदि में भी चार चार आलापक जानना चाहिए। जैसे-(१) पृथिवीयोनिक हरित (२) हरितयोनिक हरित (३) हरितयोनिक अध्यारुह और (४) अध्यारुहयोनिक अध्यारुह ॥११॥ છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા (૧) પૃથ્વીનિક ઔષધિ (૨) ઔષધિનિક औषधि (3) पौषधियानि अध्या३७ (४) अध्या३७ यानि अध्या३९ !
આજ પ્રમાણે હરિત-લીલા વિગેરેમાં પણ ચાર ચાર આલાપકે સમपा. २४-वियानि रित (२) रित योनि रित (3) हस्तियोનિક અધ્યારૂ (4) અધ્યારૂહ ચેનિક અધ્યારૂ પ્રસૂ. ૧૧
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #387

३२७६
सूत्रकृताङ्गसूत्र अवरेऽवि य णं तेसिं पुढविजोणियाणं आयत्ताणं जाव कूराणं सरीरा गाणावगा जाव मक्खायं एगोचेव आलावगो सेसा तिणि णत्थि। अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवा जाव कम्मनियाणेणं तत्थ बुक्कमा णाणाविहः जोणिएसु उदएसु रुक्खत्ताए विउदृति, ते जीवा तेति णाणा. विहजोणियाणं उदगाणं प्तिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं। अवरेऽवि य णं तेसिं उदगजोणियाण रुक्खाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं। जहा पुढविजोणियाणं रुकखाणं चत्तारि गमा अज्झारुहाण वि तहेव, तणाणं ओसहीणं हरियाणं चत्तारि आलावगा भाणियव्वा एकेके । अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवा जात्र कम्मणियाणेणं तत्थ वुकमा, णाणाविहजोणिएसु उदएसु उदगत्ताए अवगत्ताए पणगत्ताए सेवालत्ताए कलंबुगत्ताए हडताए कसेरूगत्ताए कच्छभाणियत्ताए उप्पलत्ताए पउमत्ताए कुमुयत्ताए नलिणत्ताए सुभगत्ताए सोगंधियत्ताए पोंडरिय महापोंडरियत्ताए सयपत्तत्ताए सहस्सपत्तत्ताए एवं कल्हारकोकणयत्ताए अरविंदत्ताए तामरसत्ताए भिसभिसमुणालपुक्खलत्ताए पुक्खलच्छिमगत्ताए विउटृति ते जीवा तेसिं जाणाविहजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं जाव
श्री सूत्रकृतin सूत्र : ४

Page #388

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३७७ पुक्खलीच्छभगाणं सरीरा गाणावण्णा जाव मक्खायं एगो चेव आलावगो ॥सू०१२॥५४॥
छाया--अथाऽपरं पुराऽख्यातम् इहैकतये सत्वाः पृथिवीयोनिकाः पृथिवीसम्भवाः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रपा-नानाविधयोनिकासु पृथिवीषु आर्यतया वायतया कायतया कूहणतया कन्दुकतया उपनिहिकतया निहणिकतया सच्छत्रस्या छत्रकतया वासानिकतया क्रूस्तया विवर्त्तन्ते । ते जीवा स्ताला नानाविधयोनिकानां पृथिवीनां स्नेहमारयन्ति, तेऽपि जीश आहायन्ति पृथिवीशरीर यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां पृथिवीयोनिकानामागां यावत् कूराणां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि एसधै वाऽऽकापकः शेखपो न सन्ति । यथाऽपर पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वा उदकयोनिका उदकसम्माः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः नानाविधयोनिकेषु उदकेषु वृक्षनया विस्तन्ते । ते जीवा स्तेषां नानाविधयोनिकानामुदकानां स्नेहमाहारपन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषामुदकयोनिकानां वृक्षाणां शरीराणि नानावर्णानि याबदाख्यातानि। यथा पृथिवीयोनिकानां वृक्षाणां चत्वारो गमाः, अध्यारुहाणामपि तथैव तृणानामोषधीनां हरितानां चत्वार आलापका भणितव्या एकैकम् । अथाऽपरं पुराख्यातमिहैकतये सत्ता: उदयोनिका उदकसंभवा यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः, नानाविधयोनिकेषु उदकेषु उदकतया अवकतया पनकतया शैवालतया कलम्बुकतया हडतया कसेरुकतया कच्छ. भाणियतया उत्पलतया पद्मतया कुमुदखया नलिनखया सुभगतया सुगन्धिकतया पुण्डरीकमहापुण्डरीकतया शतपत्रतया सहस्रपत्राया एवं कल्हारकोकनदतया अर. विन्दतया तामरसतया विसविसमृणालपुष्करतया पुष्कराक्षकतया विवर्तन्ते, ते जीवा स्तेषां नानाविधयोनिकानामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहार, यन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, अपराण्यपि च खलु तेषामुदायोनिकानामुदकानां यावत् पुष्कराक्षकाणां शरीराणि नानावर्णानि यादाख्यातानि। एकश्चैव आलापकः ॥सू०१२-५४॥
टीका--पुनरप्याह-'अहावर' अथाऽारम् 'पुरक्खाय' पुराख्यातम् इहेगा. या सत्ता' इहैकतये सत्वाः-वनस्पतिमाणिनः 'पुढ बीजोणिया' पृथिवीयोनिका
'अहावरं पुरक्वायं' इत्यादि। टीकार्थ-तीर्थ कर भावान ने वनस्पति का अन्य भेद भी कहा 'अहावर पुरक्खायं त्या ટીકાર્ય–તીર્થકર ભગવાને વનસ્પતિના અન્ય-બીજા ભેદ પણ કહ્યા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #389

३७४
सूत्रकृताजतने पृथिव्येव योनिरुत्पत्तिस्थानं येषां ते तथाभूता भवन्ति 'पुढवीसंभवा' पृथि. वीसम्मवाः पृथिवीतो जाताः, 'तत्थ वुकमा' तत्र व्युत्क्रमा'-पृथिव्यामेव वर्द्ध नशीलाः 'जाव कम्मनियाणेण' यावत्कर्मनिदानेन-कर्मणाऽऽकृष्यमाणाः सन्त एव तत्र समुत्पधन्ते। 'णाणाविहजोणियासु पुढवीसु' नानाविध. योनिकासु पृथिवीषु 'आयत्ताए' आर्यतया-आर्याख्यवनस्पतिविशेषरूपेण 'वायताए' वायतया-तदाख्यवनस्पतिविशेषरूपेण 'कायत्ताए' कायतया 'कूहणत्ताए
हणतया 'कंदुगताए' कन्दुकतया 'उव्वेहणियताए' उअनिहिकतया 'निव्वेहणियत्ताए' निहणिकतया 'सच्छत्ताए' सच्छत्रतया 'छत्तगत्ताए' छत्रकनया, 'वासाणियत्ताए' वासानिकतया कूरत्ताए' क्रूरतया-तत्तन्नामकवानस्पतिविशेषरूपेण 'विउति' विवर्तन्ते-तत्तद्रूपेग समुत्पद्यन्ते, 'ते जीवा तेसिं गाणाबिहजोणियाण' ते जीवा स्तासां नानाविधयोनिकानाम् 'पुढवीणं' पृथिवीनाम् 'सिणेहमाहारेति' स्नेहं तद्गतस्नेहभावम् आहारयन्ति-आस्वादयन्तीत्यर्थः, 'ते वि जीवा' तेऽपि जीवाः 'आहारैति' आहारयन्ति-आहारं कुर्वन्तीत्यर्थः, किमाहारयन्ति-तत्राऽऽह 'पुढवीसरीरं जाव संतं पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, अर्थात्ते जीवाः है, वह इस प्रकार है-कोई कोई वनस्पतिजीव पृथिवीयोनिक पृथ्वी से उत्पन्न होने वाले, पृथ्वीसंभव पृथ्वी में स्थित और पृथ्वीव्युत्क्रान्त अर्थात् पृथ्वी में ही बढने वाले होते हैं। यावत् वे अपने कर्म के निमित्त से कर्म से आकृष्ट होकर ही वहां उत्पन्न होते हैं। नाना प्रकार की योनि वाली पृथ्वी में 'आर्य' नामक वनस्पति के रूप में तथा वायु, काय, कुहण, कंदुक, उपनिहिका, निर्वेणिका, सच्छत्र, छत्रक, वासनिका, क्रूर इत्यादि वनस्पतियों के रूप में उत्पन्न होते हैं। ये वनस्पतिकाय के जीव उन नाना प्रकार की योनियों वाली पृथ्वी के स्नेह को आहार करते हैं। वे पृथ्वी आदि छहों कायों के शरीरों છે. તે આ પ્રમાણે સમજવા કઈ કઈ વનસ્પતિ છે પૃષ્યિનિકળી ઉત્પન્ન થવાવાળા પૃથ્વી સંભવ, પૃથ્વીમાં સ્થિત અને પૃથ્વીમાં વ્યુત્ક્રાંત અર્થાત્ પૃથ્વીમાં જ વધનારા હોય છે. યાવત તેઓ પિતાના કર્મના નિમિત્તથી કર્મથી ખેંચાઈને જ ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. અનેક પ્રકારની યોનીવાળી પૃથ્વીમાં “આર્ય' નામની વનસ્પતિ રૂપે તથા વાયુ, કાય, કુહણ કંદુક અપનિહિકા, નિવેહણિકા, છત્ર, છત્રક વાસનિકા, કૂર વિગેરે વનસ્પતિયોના રૂપથી ઉત્પન્ન થાય છે. આ વનસ્પતિ કાયના જીવો તે અનેક પ્રકારની નિવાળી પૃથ્વીના સનેહને આહાર કરે છે. તેઓ પૃથ્વી વિગેરે છએ કાયના શરીરને
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #390

३७९
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् पृथिव्यादीनां षण्णामपि जीवनिकायानां भक्षणं कृत्वा तेषां शरीर स्वात्म. सात्कुर्वन्ति, 'अवरे वि य णं तेसिं पुढवी जोगियागं आयत्ताणं जाव कूराणं' अपराण्यपि च खलु तेषां स्वकर्मभोगाय समुत्पन्नानां पृथिवीयोनिकानाम्आर्यादारभ्य करान्तानां जीवानाम् 'सरीरा' शरीराणि, ‘णाणावण्णा जाव मक्खायं' नानावर्णरसगन्धस्पर्शविशिष्टानि भवन्तीति, आख्यातानि तीर्थकरैरिति, 'एगो चेव आलावगो सेता तिणि णत्थि' एतन्नेक एवाऽऽलापको भवति, शेषास्त्रय आलापका न सन्ति न भवन्तीत्यर्थः, 'अहावरं' अथाऽपरम् 'पुरक्खाय' पुराऽऽख्यातम् 'इहेगइया सत्ता' इहैकतये सत्त्वा:-माणिनः 'उदगजोणिया' उदकयोनिका-उदकेषु जायमानाः 'उदगसंभवा' उदकसम्भवाःउदकस्थितिकाः 'जाव कम्मनियाणे' यावत्कर्भनिदानेन-कर्मप्रेरिताः सन्तः 'तत्थ वुकमा' तत्र-जले एव व्युत्क्रमा:-जले परिवर्द्ध मानाः ‘णाणाविहजोगिएसु उदएम' नानाविधयोनिकेषु अनेकजातीयकेषु उदकेषु रुकवत्ताए विउति' वृक्ष. तया विवर्तन्ते समुत्पद्यन्ते, इह जगति अनेके जीः जले उत्पद्यन्ते जले तिष्ठन्ति का आहार करते हैं और उन्हें अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन आर्य से लेकर क्रूर पर्यन्त के पूर्वोक्त वनस्पति जीवों के अन्य शरीर भी होते हैं जो नाना वर्ण, गंव, रस और स्पर्श से युक्त होते हैं। ऐसा तीर्थ करी ने कहा है।
इसमें एक ही आलापक है, शेष तीन आलापक नहीं होते हैं।
तीर्थकर भगवान ने कहा है कि कोई-कोई जीव जलयोनिक, जल में स्थित और जल में ही वृद्धि प्राप्त करने वाले होते हैं। यावत् वे अपने कर्म से प्रेरित होकर नाना प्रकार की योनि वाले जल में वृक्ष रूप से उत्पन्न होते हैं । तात्पर्य यह है कि इस लोक में अनेक जीव ऐसे આહાર કરે છે. અને તેને પિતાના શરીરપણાથી પરિણુમાવે છે. તે અનાર્યથી લઈને ફર પર્યન્તના પૂર્વોક્ત વનસ્પતિ જીવોના બીજા શરીરે પણ હોય છે, કે જે અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શથી યુકત હોય છે. એ પ્રમાણે तीथ राय म छे.
આમાં એક જ મલા૫ક હોય છે. બાકીના ત્રણ આલાપકે હોતા નથી.
તીર્થકર ભગવાને કહ્યું છે કે કોઈ કઈ જીવો જલનિક, જલમાં સ્થિત, અને જલમાં જ વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાવાળા હોય છે. યાવત તેઓ પિતાના કર્મથી પ્રેરિત થઈને અનેક પ્રકારની નિવાળા, પાણીમાં વૃક્ષપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ જગતમાં અનેક છો એવા હોય
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #391

३८०
सूत्रकृतानमन्त्र जले वर्द्धन्ते च-ते स्वसम्पादितपूर्व कर्मप्रेरिताः जले जायन्ते तेऽनेकमकारक जले वृक्षरूपेण समुत्पद्यन्ते । 'ते जीवा' ते जीवाः जले वृक्षरूपेण समुत्पना जलजा ज्ञेयाः। 'तेसिं नानाविहजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेति' तेषां नाना. विषयोनिकानामुदकानां स्नेहं स्नेहभावविशेष मेवाऽऽहारयन्ति-आस्वादयन्तीत्यर्थः, 'ते जीवा' ते जीवाः जले जायमाना जल नाः-जलस्नेहाऽऽहारकाः 'आहारेति' आहारयन्ति, किमाहारयन्ति तत्राह-'पुढवीसरीरं जाव संत' पृथिवीशरीरं यावत् स्यात, पृथिव्यादि षड्जीवनिकायानां शरीराणि भुक्त्वा स्वरूपेण परिणामयन्ति, 'अबरे वि य णं' अपराण्यपि च खलु तेसि उदगजोणियाणं रुक खाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खाय' तेषामुदकयोनिकानां वृक्षाणां नानावर्णानि यावदाख्यातानि, उदकयोनिकानामपराण्यपि नानावर्णस्पर्शा दयुक्तानि शरीराणि भवन्तीत्याख्यातानि । 'जहा' यथा 'पुढवी नोणियाण' पृथिवीयोनिकानाम् 'रूखाणं' वृक्षाणाम् 'चत्तारि गमा' चत्वारो गमा:-भेदाः अज्झारुहाग वि तहेव तणाणं ओसहीणं हरिपाणं चत्तारि आलावगा भाणियन्या एक केक्के' तथैव अध्यारहाणामपि तथैव लगा. नामोषधीनां हरितानां च चत्वार पालापका भणितव्याः-यथा पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु हैं जो जल में उत्पन्न होते हैं, जल में स्थित रहते हैं और जल में बढते हैं। वे अपने किये पूर्वकमों से प्रेरित होकर जल में उत्पन्न होते हैं
और अनेक प्रकार के जल में वृक्ष रूप से जन्म लेते हैं। वे जीव नाना प्रकार की योनि वाले जल के स्नेह का आहार करते हैं, पृथ्वीकाय आदि के शरीरों का भी आहार करते हैं और उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन जलयोनिक वृक्षों को अन्य शरीर भी नाना वर्ण गंध रम एवं स्पर्शवाले होते हैं।
जैसे पृथिवीयोनिकों में वृक्ष, तृग, ओषधि और हरित के भेद से चार आलापक कहे हैं, वैसे जल के विषय में नहीं कहना चाहिए। છે કે જેઓ પાણીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પાણીમાં સ્થિત રહે છે. અને પાણીમાં જ વધે છે, તેઓ પોતે કરેલા પૂર્વ કર્મોથી પ્રેરિત થઈને પાણીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. અને અનેક પ્રકારના વૃક્ષરૂપે પાણીમાં જન્મ લે છે. તે અનેક પ્રકારની યોનિવાળા છ પાણીના સનેહનો આહાર કરે છે. પૃથ્વીકાય વિગે. રેના શરીરને પણ આહાર કરે છે અને તેને પિતાના શરીર રૂપે પરિણ માવે છે. તે જલનિવાળા વૃક્ષને અનેક પ્રકારના વર્ણ, ગંધ રસ અને સ્પર્શવાળા બીજા શરીરે પણ હોય છે.
જેમ પૃથ્વી નિર્કમાં વૃક્ષ, તૃણ, ઔષધિ અને હરિત લીલેતરીના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #392

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३८१ चत्वार आलापका:-वृक्षणौषधिहरितादिभेदाः कथिताः तथा उदकपकरणे उदकयोनिकवृक्षेष्वपि चत्वारो वक्तव्याः किन्तु उदकयोनिकटलोत्पन्नेषु वृक्षेषु एक एव मेदो ज्ञातव्यः, अध्यारुहागां तगानामोषधीनां हरितानामपि चत्वार आलापका भणितव्याः प्रोक्तव्याः एकै कम्-प्रत्येकश इति । अन्येऽपि भेदा वनस्पतिविशेषाणां तीध करैरुपदिष्टाः तथाहि-'अहावरे' अथाऽपरम् 'पुरक्खाय' पुरा. ख्यातम्-पूर्वस्मिन्काले प्रतिपादितम् , 'इहेगइया' इहैकतये 'सत्ता' सत्याः-वनस्पतिविशेषाः उदकीयाः, 'उदगजोणिया' उदकयोनिकाः उदकमेव योनि रुत्पत्ति स्थानं येषां तें तथा-उदकोत्पत्तिकाः 'उदगसं प्रया' उपके सम्मानित येते तथाउदकस्थितिकाः 'जाव कम्मनियाणेणं' यावत्कर्मनिदानेन-स्वकर्मप्रेरिताः सन्तः 'तत्थ वुक्मा' तत्र व्युत्क्रमाः-जले वर्द्ध मानाः, 'णाणाविहजोगिरम् उदएस' नाना. विधयोनिकेषूदकेषु 'उदगत्ताएं' उदकता-अनेकपकारकाः जलादेवोत्पद्यमा. नास्तत्र स्थितिकास्तत्रैव विद्यमानाः परिवर्द्धमानाः स्वकर्ममेरिताः विविधनातीयकजलेषु उदक-कवक-पनक-शेबाल-पमादिस्वरूपेण समुत्पद्यन्ते जीवा वनस्पतिविशेषाः, 'उदगत्ताए' इत्यारभ्य 'पुक्खलच्छिम गत्तार' इत्यन्तः पाठो यथा व्या. ख्यात एव द्रष्टव्यः, एतेषां वनस्पतिविशेषाणां लौकिकं नाम लोकादेव 'यदि संभवेत्' अवगन्तव्यम् । इह तु छायामात्रमेव पर्याप्तम् । 'ते जीवा तेसिं गाणाविह. यहां एक ही भेद जानना चाहिए । अध्यारुह, तृग, ओषधि और हरित के भी चार आलापक कहना चाहिए।
तीर्थक्षरों ने वनस्पति के अन्य भेद भी कहे हैं। वे इस प्रकार हैं कोई कोई जीव जलयोनिक, जलसंभव एवं जल में बढ़ने वाले होते हैं । वे अपने कर्म के वशीभूत होकर वहां उत्पन्न होते हैं और उदक, कवक, पनक, शैवाल, पद्म आदि वनस्पति रूप से जन्म लेते हैं । इन वन स्पतियों के लोक में प्रसिद्ध नाम यथासंभव लोक से ही समझना ભેદથી ચાર આલાપકે કહ્યા છે, એ જ પ્રમાણે પાણીના વિષયમાં કહેવાના નથી. અહિયાં એક જ ભેદ સમજવાનું છે. અધ્યારૂ, તૃણ ઔષધિ અને હરિત-લીલેરીના પણ ચાર આલાપક સમજવા.
તીર્થકરેએ વનસ્પતિના બીજા ભેદે પણ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છેકઈ કઈ જીવો જલયોનિક, જલ સંભવ, અને જલમાં વધાવાવાળો હોય છે. તેઓ પોતાના કર્મને વશ થઈને ત્યાં ઉત્પન થાય છે. અને ઉદક, કવક પનક, શેવાળ પદ્મ વિગેરે વનસ્પતિ પણાથી જન્મ લે છે. આ વનસ્પતિના લેકમાં પ્રસિદ્ધ નામે યથાસંભવ લેકેથી જ સમજી લેવા જોઈએ. અહિં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #393

३८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
जोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेति' ते उदकाद्यवच्छिन्नाः वनस्पतिजीवा अनेकविधाः अयोनि कानामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति, तमेवोपजीव्य जीवन्ति, 'ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीर यावत् स्यात् पृथिव्यादीनां शरीरमुपभुज्य स्वरूपेण परिणमयन्ति, 'अरेवि य णं तेर्सि उद्गजोणियाणं उदगाणं जाय पुक्खलच्छिमगाणं सरीरा णाणावण्या जाव मक्खाय' अपराण्यपि च खलु तेषामुदकादारभ्य पुष्कराक्षपर्यन्तानां ततोऽन्यान्यपि शरीराणि नानावर्णस्पर्शादिमन्ति भवन्ति इति तीर्थकरादिभिराख्यातानि, किन्तु 'एगो चैत्र आलrant' आलापकक एव न तु पूर्ववचत्वार
इहाSSलापकाः ॥सू० १२-५४॥
मूलम् - अहावरं पुरकखायं इहेगइया सत्ता तेसिं चेव पुढवीजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्खजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्ख जोणिएहि मूलेहिं जाव बीएहिं रुक्खजोणिएहिं अज्झारोहेहि अज्झारोहजोणिएहिं अज्झारोहेहि अज्झारोह जोगिए हिं मूलेहिं जाव बीए हिं पुढ विजोणिएहिं तहिं तणजोणिएहिं तणेहिं तणजोणिएहिं मूलेहिं जाव बीएहिं एवं ओसहीहि वि तिन्नि आलावगा, एवं
चाहिए । यहाँ तो उनका उल्लेख मात्र ही पर्याप्त है। वे जीव अनेक प्रकार के अयोनिक अप के स्नेहल आहार करते हैं और उसी के सहारे जीवित रहते हैं। वे पृथ्वी आदि के शरीर का भी आहार करते हैं और उन उदक आदि जीवों के नाना वर्ण गंध रस और स्पर्श वाले अन्य शरीर भी होते हैं। ऐसा तीर्थकरों ने कहा है । यहाँ एक ही आलापक होता है, पहले के समान चार आलापक नहीं होते || १२॥
તેને ઉલ્લેખ માત્ર જ ખસ છે. તે જીવા અનેક પ્રકારના અકાય ચેાનિક, અપ્–જલનાસ્નેહને આહાર કરવાવાળા, હાય છે, અને તેનાજ આશ્રયથી જીવતા રહે છે. તે પૃથ્વી વિગેરેના શરીરના પશુ આહાર કરે છે. અને તેને પેાતાના શરીરના રૂપથી પરિણમાવી લે છે. તે ઉદક વિગેરે જીવેના અનેક વણુ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શીવાળા ખીજા શીશ પણ હાય છે. એ પ્રમાણે તીથ કરાએ કહેલ છે. અહિયાં એક જ આલાપક હાય છે, પહેલાંની જેમ ચાર આલાપી અહિયાં હાતા નથી. પ્રસૂ॰ ૧૨૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #394

समार्थबोधिनी टीका द्वि. भु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
૩૮૨
हरिएहि वि तिन्नि आलावगा, पुढवि जोगिएहि वि आएहि काहिं जाव कूरेहिं उदकजोणिएहिं रुक्खेहिं रुक्खजोणिएहि रुक्खेहि रुक्ख जोणिएहिं मूलेहिं जाव बीएहिं एवं अज्झा रोहेहि वितिनि तणेहिं पि तिष्णि आलावगा, ओसहीहिं पि तिष्णि हरिएहिं पि तिष्णि उद्गजोणिएहिं उदएहिं अवएहिं जात्र पुत्रखलच्छिभएहिं तसपाणत्ताए विउति । ते जीवा तेसिं पुढविजोगियाणं उदग जोणियाणं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहजोणियाणं तगजोणियाणं ओसही जोणियाणं हरिय जोणियाणं रुक्खाणं अज्झारोहाणं तणाणं ओसहीणं हरियाणं मूलाणं जाव बीघाणं आयाणं कायाणं जाव कूराणं उदगाणं अवगाणं जाव पुक्खलच्छिभगाणं सिणेहमाहाति, ते जीवा आहारैति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं रुक्खजोणियाणं अज्झारोहजोणियाणं तणजोणियाणं ओसहिजोणियाणं हरियजोणियाणं मूलजोणियाणं कंदजोणियाणं जाव बीयजोणियाणं आयजोणियाणं काय जोणियाणं जात्र कूरजोणियाउदग जोणियाणं अवगजोणियाणं जाव पुक्खल च्छिभगजोणिया तपाणा सरीरा णाणावण्णा जात्र मक्खायं ॥ सू. १३।५५ ॥
छाया - अथाऽपरं पुराख्यातम्-इहेकत ये सच्चाः तेष्वेव पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु, वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु, वृक्षयोनिकेषु मूलेषु, यावद्वजेषु, वृक्षयोनि केष्वभ्यारुहेपु, अध्यारुहयोनि के अध्यारुहेषु, अध्यारुहयोनिकेषु मूलेषु यावद्वीजेपु, पृथिवीयोनिषु तृणेषु, तृणयोनिकेषु तृणेषु, तृणयोनिकेषु मूलेषु, यावद्वजेषु, एवमोषत्रिय आलापकाः, एवं हरितेष्वपि त्रय आलापकाः । पृथिवीयोनिकेष्वपि आर्येषु कार्येषु यावत्करेषु, उदकयोनिकेषु वृक्षेषु, वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु, दृक्षयोनिकेषु मूलेषु, यावदवीजेषु । एवमध्यारुहेष्वपि त्रयः तृणेष्वपि श्रय आलापकाः,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #395

३८४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ओषधिष्वपि त्रयः, हरितेष्वपि त्रयः, उदकयोनिकेषु उदकेषु अबकेषु यावत्पुष्क राक्षभगेषु त्रसपाणतया विवर्तन्ते । ते जीवास्तेषां पृथिवीयोनिकानाम् उदक योनिकानां वृक्षयोनिकानामध्यारुहयोनिकानां तृण योनिकानामोषधियोनिकानां हरितयोनिकानां वृक्षाणामध्यारुहाणां तृणानामोषधीनां हरितानां मूलानां यावद्वीजानामार्याणां कायानां यावत्क्रूरानामुद कानामवकानां यावन् पुष्कराक्षभगानां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवी शरीरं यावत् स्यात्, आराप्पपि च खलु तेषां वृक्षयोनिकानामध्यारुहयोनिकानां तृणयोनिकानामोपधियोनिकानां हरितयोनिकानां मलयोनिकानां कन्इयोनिकानां यावद्बोज गोनिकानामाययोनिकानां काययोनिकानां यावत् करयोनिकानामुद कमोनिकानामरक योनिकानां वात् पुष्कराक्ष भगयोनिकानां त्रसमाणानां शरीराणि नानावर्णानि यावदारू पातानि।।मू.१३-५५।।
टीका--आरोऽपि वनस्पतिजीवभेदस्तीर्थकरेण कथितस्तमाह-'अहावरं' अथाऽपरम् 'पुरकखाय' पुराख्यातम् 'इहे गइया' रहैकतये 'सत्ता' सत्ताः -वनस्पतिविशेषजीवाः 'तेति चेव पुढ वो जोगिएहि रुबखेहि' हेष्वे । पृथिवीयोनिकेषु वृक्षेषु-पृथिव्युत्पन्नवृक्ष जीवेषु त्रसपाणतया विवर्तन्ते-इति अग्रेण सह सम्बन्धः । 'रुक्खजोणिएहि रुक खेहि' वृक्षयोनिकेषु-वृक्षोत्पन्नेषु वृक्षेषु 'रुखजोणिएहिं मलेर्हि' वृक्षयोनि केषु-वृक्षोत्पन्नेषु मूलेषु 'जात्र बीयेहि' यावद्गीजेषु 'रुक्खजोणिएहि अज्झारोहेहि' वृक्षयोनिकेपु-वृक्षोत्पन्नेषु अध्यारुहेषु 'अज्झारोहजोणि एहिं अज्झारोहेहिं' अध्यारुद योनिकेषु-अध्यारुहोत्पन्नेषु अध्यारुहेषु 'अज्झारोह
'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि।
टीकार्थ-तीर्थकर भगवान ने वनस्पतिकाय के अन्य भेद भी कहे हैं इस लोक में कोई-कोई जीव उन पृथ्वीयोनिक वृक्षों में, वृक्षयोनिक वृक्षो में मूल कन्द यावत् बीज पर्यन्त अवयवों में, वृक्षयोनिक अध्यारह वृक्षों में, अध्यारहयोनिक अध्यारहों में अध्यारुहयोनिक मूल से लेकर
'अहावरं पुरक्खायं' त्यादि
ટીકાઈ–તીર્થકર ભગવાને વનસ્પતિકાયની અન્ય બીજા ભેદે પણ उहा छ, ते या प्रमाणे छ.
આ લોકમાં કઈ કઈ જીવો તે પૃથ્વીાનિક વૃક્ષો-ઝાડોમાં, વૃક્ષનિવૃ–ઝાડોમાં મૂળ, કન્દ, યાવત્ બીજ સુધીના અવયમાં વૃક્ષયેનિક, અધ્યારૂહનિકવૃક્ષેામાં, મૂળથી લઈને બીજ સુધીના અવયવોમાં વૃક્ષોનિક અધ્યારૂછવૃક્ષમાં, અધ્યારૂાનિક અધ્યારૂમાં અધ્યારૂહનિક મૂળથી લઈને બી સુધીના અવયમાં પૃથ્વીાનિક તૃણ-ઘાસોમાં,તૃણનિક તુમાં,
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #396

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३८५ जोणिएहि मूलेहि' अध्यारुहयोनिकेषु-अध्यारुहोत्सन्नेषु मूलेषु 'जाव बीएसु' यावबीजेषु, 'पुढवीजोणिएहिं तणेहि' पृथिवीयोनिकेषु तृणेषु-पृथिव्युत्पन्नतणेषु 'तणजोणिएहि तणेहि' तृणयोनिकेषु तृणेषु-तृणोत्पन्नतणजीवेषु 'तण नोणिएहि मूलेहिं जाव बीएहि' तृणयोनिकेषु-तृणोत्पनेषु मूलेषु यावद्वीजेषु यावत्पदेन कन्दस्कन्धत्वकशालपवालशाखापत्रपुष्पफलानां संग्रह । 'एवं ओसहीहि वि तिन्नि आलावगा' एक्मोषधीष्वपि त्रय आलापका:- त्रय एच भेदाः, पृथिवीयोनिका ओषधयः१, ओषधियोनिका ओषधयः२, ओषधियोनिका मूलकन्दत्वक शाखामवा लपत्रपुष्पफलबीजजीवाः३, एते प्रय आलापका ज्ञातव्याः, 'एवं हरिएहिं वि तित्रि आलावगा' एवं हरितेष्वपि ओषधिवत् जयपालपकाः 'पुढवीजोणिहि वि' पृथिवी. योनिकेष्वपि 'आएहिं कारहिं जाव कूरेहि' आर्येषु कायेषु यावत्करेषु-यावत्पदेन कूहणकण्ड्यकः-उव्वेहणिकनिव्वेहणिकसर्वतकातकवासणिकानां ग्रहणम् भवतीति। 'उदगजोणिएहि रुखेहि उदकयोनिकेषु वृक्षेषु 'रुक्खजोगिएहि रुवखेहि' वृक्षयोनिकेषु वृक्षेषु 'रुक्खजोणिएहि मूलेहि जाव बीएहि' वृक्षयोनिकेछु मूलेषु यादबीजेषु 'एवं अल्झारुहेहि वि तिन्नि' एवम् अध्यारुहेष्वपि ओषधिवत् त्रय आलापका ज्ञातव्या इति शेषः, 'तणेहि वि तिणि आलावगा' तृणेष्वपि ओषधिवत् त्रय आलापकाः 'ओसहीहि वि तिष्णि आलावगा' ओषधिष्वपि पृथिवी. योनिकवदोषधिवत् त्रय आलापकाः, 'हरिएहि वि तिणि' हरितेष्वपि त्रयः, 'उदगजोणिएहिं उदएहिं अवएहिं जाव' उदकयोनिकेषु-तत्कारणकेषु उदकेषु अवकेषु यावत् 'पुक्खलच्छिभएहि' पुष्कराक्षभगेषु, अत्र यावत्पदेन-पनकशैवालकंकबीज तक के अवयवों में पृथ्वीयोनिक तृणों में, तृणयोनिक तृणों में, तणयोनिक मूल, कंद आदि बीज तक के अवयवों में, इसी प्रकार
ओषधि तथा हरितके तीन आलापकों में, पृथ्वीयोनिक आय, काय तथा कूर नामक वृक्षों में, जलयोनिक वृक्षों में, वृक्षयोनिक वृक्षों में, वृक्षयोनिक मूल यावत् चीजों में, इसी प्रकार अध्यारुहों, तृणों, તૃણનિવાળા મૂળ, કંદ, વિગેરે બીજ સુધીના અવયયમાં ઔષધિ તથા હતિ-લીલેરીના ત્રણ આલાપમાં પૃથ્વીનિક આય કાય, તથા કૂર નામના વૃક્ષમાં, જલનિક વૃક્ષમાં, વૃક્ષનિક વૃક્ષેમાં વૃક્ષોનિક મૂળ, યાવત્ બીજોમાં અને એ જ પ્રમાણે અધ્યારૂ, તૃણે ઔષધિ તથા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #397

३८६
सूत्रकृतागसूत्रे संबुबहड ककसेरुककच्छ माणितकोसलपमकुमुदनलिनसुभगसुगन्धिकपुण्डरीकमहापु पडरीकशतपत्रसहस्रपत्रकल्हारककोकनदाऽविन्दतामरसविसविसमृगालपुष्कराणां वनस्पतिजीवानां संग्रहः। 'तसपाणत्ताए' समाणतया-त्रसजीवस्वरूपेण, 'विउति' विवर्तन्ते समुत्पद्यन्ते इत्यर्थः । 'ते जीवा' ते उदकयोनिकवृक्षादौ सरूपेण सञ्जाता जीवाः 'तेसिं' तेषाम् 'पुढचीजोणियाणं' पृथिवीपोनिकाना-पृथिवीकारणकानां वृक्षाणाम्, 'उदगजोणियाणं' उदकयोनिकानां वृक्षाणाम्, 'हमाखजोणियाणं' वृक्षयोनिकानां 'वृक्षाणाम् इति अग्रेण सम्बन्धः'अज्झारोहजोणियाण' अध्यारुहयोनिकानाम् 'तणजोणियाणं' तृणयोनिकानाम्, 'मोसहीजोणियाण' ओषधियोनिकानाम् 'हरियजोणियाणं 'हरितयोनिकानाम् 'रूकखाणं' वृक्षाणाम् 'अज्झारुहाणं' अध्यारहाणाम्, 'तणाणं तृणानाम् 'ओसहीगं'
ओषधीनाम् 'हरियाण' हरिताना जीवानाम् 'मूलाणं' मूलानाम् 'जाव बीयाण' यारद्वीनानाम्-यावत्पदेन कन्दत्वक शाखापशाखाप्रपालात्रपुष्याणां संग्रहः, 'आयाणं कायाणं जाव कूराण' आर्याणां कायानां यावत्कराणाम् 'उदगाणं अवगाणं जाव पुक्खलच्छिमगाणं' उदकानामरकानां यावत्पुष्कराक्षभगानम् अभ्रयावत्पदेन-पनक शैवाल केत्याद्यारभ्य पुष्करान्तानां वनस्पतिजीवानां ग्रहणं पूर्ववद् बोध्यम्, एतेषाम् 'सिणेहमाहारे ति' स्नेहम्-स्निग्धभावमाहारयन्ति 'ते जीवा आहारेति पुढबीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावदप्तेजो ओषधियों तथा हरितों के तीन तीन आलापकों में, उदकयोनिक अवक और पुष्कराक्षों में त्रस प्राणी के रूप में उत्पन्न होते हैं।
वे जीव पृथिवीयोनिक वृक्षों के, उदक योनिक वृक्षों के, वृक्षयोनिक वृक्षों के, अध्यारुहयोनिक वृक्षों के तृणयोनिक वृक्षों के ओषधियोनिक वृक्षों के हरितयोनिक वृक्षों के तथा वृक्ष, अध्यामह, तृण, ओषधि, हरित, मूल, बीज, आयवृक्ष, कायवृक्ष, कूरवृक्ष, एवं उदक, अवक तथा पुष्कराक्ष वृक्षों के स्नेह का आहार करते हैं। वे पृथ्वी काय હરિતલીલેરીના ત્રણ ત્રણ આલાપમાં ઉદક એનિવાળા, અવક, અને પુષ્કરાક્ષમાં ત્રણ પ્રાણ પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે.
તે જીવ પૃથ્વીનિક વૃક્ષોના, ઉદક નિવાળા વૃક્ષોના વૃક્ષનિવાળા વૃક્ષના અધ્યારૂહ યોનિ વાળા વૃક્ષના, તૃણનિવાળા વૃક્ષોના ઔષધિનિક शाना, रितयोनि वृक्षाना तथा वृक्ष; ध्या३७, तृष, भीषधि, रित, भूक, मी, मायवृक्ष, ४यवृक्ष, वृक्ष, सन ६४, तथा पु०७२।क्ष, वृक्षाना રહને આહાર કરે છે તે પૃથ્વીકાય વિગેરેના શરીરનો પણ આહાર કરે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #398

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ३८७ वायुवनस्पतिशरीरम् विपरिगरा स्वस्वरूपं कुर्व ने 'अवरेवि य णं तेसिं रुक व. जोणियाण' अपरागपि च खलु तेषां वृक्षयोनिकानाम् 'मूल नोणियाण कंद जोणियाणं जाव बीजोणियाण' मूलकन्दस्कन्धत्वकशालमवालपपुष्पफ लबीजयोनिाकाम् 'आय नोगियाणं कायजोणियाणं जा कूरजोणि या गं' आययोनि कानां काययोनिकानां यावत् कूरयोनिकानाम् 'उदगजोणियाणं आगजोणियाणं जाव पुक्वलच्छिभानोणियाणं' उइगयोनि कानाम् आयोनिकानां यावत् पुष्कराक्षभगयोनिकानाम् 'तसाणाणं सरोरा णाणावण्णा जा मक्खाय' त्रसपाणानां शरीराणि नानावर्णानि यावत्-नानारसानि नानागन्धानि नानास्पर्शयुक्तानि भव. न्तीति तीर्थकृद्भिराख्यातम्-कथितमिति ।।मू०१३-५५॥
__मूलम्-अहावरं पुरक्खायं णागाविहाणं मणुस्साणं तं जहाकम्मभूमगाणं अकम्मभूमगाणं अंतरदीवगाणं आरियाणं मिलक्खुयाणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य कम्मकडाए जोणिए एत्थ णं मेहुणवत्तियाए णामं संजोगे समुप्पजइ, ते दुहओ वि सिणेहं संचिण्णति, तत्थ णं जीवा इत्थित्ताए पुरिसगत्ताए णपुंसगत्ताए विउदंति, ते जीवा माओ उयं पिउसुक्कं तं तदुभयं संसटुं कलुसं किविसं तं पढमत्ताए आहारमाहारांति, तओ पच्छा जं से माया णाणाविहाओ रसआदि के शीरों का भी आहार करते हैं । उन वृक्षोनिक, अध्यारह योनिक, तृगयोनिक, ओषधियोनिक, हरितयोनिक, मूलयोनिक, कंदयोनिक, यावत् वी जयोनिक, आधयोनिक काययोनिक यावत् कूरयोनिक, उदकयोनिक, अवकयोनिक यावत् पुष्कराक्ष भगयोनिक प्राणियों के नाना वर्ण, गंव, रस, सार्शवाले अन्यान्य शरीर भी होते हैं । ऐसा तीर्थकर भगवान ने कहा है ॥१३॥ छ. मे वृक्ष योनियाणा, मध्या३४ योनियाणा, तृ५ योनिमा, मौषधियो.. निवाा, रितानिया, (elaana योनिवाt) भूग योनिमा, ४४याનિવાળા યાવત્ બીજ નિવાળા, આયનિવાળા, કાયનિવાળા, યાવત કૃતિવાળા, ઉદનિવાળા, અવકયોનિ વાળા, યાવત્ પુષ્કરાક્ષભાગનિવાળા ત્રસ પ્રાણિયેના અનેક વર્ણ ગંધ, રસ, સ્પર્શવાળા બીજા શરીર પણ હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે. સૂ૦ ૧૩
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #399

३८८
सूत्रकृतानसूत्रे विहीओ आहारमाहारेइ, तओ एकदेसेणं ओयमाहारेंति, आणुपुण बुडा पलिपागमणुपवन्ना तओ कायाओ अभिनिवट्ट. माणा इत्थि वेगया जणयंति पुरिसं वेगया जणयति गपुंसगं वेगया जणयंति, ते जीवा डहरा समाणा माउक्खीरं सपि आहाति आणुपुट्वेणं वुड्डा ओयणं कुम्मासं तसथावरे य पाणे ते जीवा आहारति, पुढ विसरीरं जाव सारू वि कडं संतं, अवरेऽवि य णं तेति णाणाविहाणं मणुस्तगाणं कम्मभूमगाणं अकम्भूमगाणं अंतरद्दीवगाणं आरियाणं मिलक्खूणं सरीरा णाणावण्णा भवंतीति मक्खायं ॥सू०१४॥५६॥
छाया-अथाऽपरं पुराख्यातं नानाविधानां मनुष्याणां तद्यथा-कर्मभूमिगानामकर्मभूमिगानामन्ती गानाम् आर्याणां म्लेच्छानो तेषां च खलु यथाबीजेन यथाऽवकाशेन स्त्रियः पुरुषस्य च कर्मकृतयोनौ अत्र खलु मैथुनप्रत्ययिको नाम संयोगः समुपद्यते । ते द्वयोरपि स्नेहं संचिमन्ति, तत्र खलु जीवाः स्त्रीतया पुस्तया नपुंसकतया विवर्तन्ते ते जीवाः मातुरातवं पितुः शुक्रं तत् तदुभयं संसृष्टं कलुष किलिषं तत् प्रथमतया आहारमाहारयन्ति । तत्पश्चात् या सा माता नानाविधान रसविधीन् आहारान् आहारयन्ति तत एकदेशेन ओजभाहारयन्ति । आनुपूर्येण वृद्धाः परिपाकमनुपाताः ततः कायतोऽभिनिवर्तमानाः स्त्रीभावमे के जनयन्ति, पुरुषभावमेके जनयन्ति, नपुंपकभावमे के जनयन्ति, ते जीवाः बालाः सन्तः मातुः क्षीरं सपिराहारयन्ति आनुपूर्पण वृद्धा ओदनं कुल्माष त्रसस्थावरांश्च प्राणान् ते जीवा आहारयन्ति । पृथिवीशरीरं यावत् सारूपी कृतं कुर्वन्ति । अपराण्यपि च खलु तेषां नानाविधानों मनुष्याणां कर्मभूमिगानामकर्मभूमि गानामन्तीगानामार्याणं म्ले. छानां शरीराणि नानावर्णानि भवन्तीत्याख्यातम् ॥-१४-५६।।
टीका--सम्प्रति मनुष्पवरूपमाह-प्रहावर' अथाऽपरम् 'पुरक्वाय' पुराख्यातम्-कथितम् 'गाणाविहाणं मणुस्साणं नानाविधानाम्-अनेकपकाराणां मनु. __ 'अहावरं' पुरक्वायं' इत्यादि। टीकार्थ--अब मनुष्य का स्वरूप कहते हैं-तीर्थकर भगवान ने
अहावर पुरक्खाय' त्यादि ટીકાથં-હવે માણસનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે. તીર્થકર ભગવાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #400

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् प्यागां स्वरूप कथितमिति पूर्वेगान्वयः, 'तं जहा' तथा 'कम्मभूमगाणं' कमभूमिगानाम्, केचन कर्मभूमिगाः कर्मभूमी काचन समुत्पद्यन्ते तेषाम्. 'अम्मभूमगाणं' अर्मभूमिगानाम् केचन अकर्मभूमिगाः अकर्मभूमौ जायन्ते तेषाम्, 'अंतरदीरगाणं अन्तद्वीपकानाम् अन्तद्वीपकेषु केचन जायन्ते तेषाम्, 'आरियाणं' आर्याणाम् के वनाऽऽर्या भवन्ति तेषाम् 'मिलक्खुयाणं' म्लेच्छाः केवन जायन्ते तेषाम् 'ते सिं च णं' तेषां च खलु अनेकपकाराणां मनुष्याणाम् 'अहावीएणं' यया बीजेन-बीजमनतिक्रम्य यथावीनं तेन-स्वबीजाऽनुसारेण 'अहावगासेणं' यथावकाशेन - साकाशाऽ सारेण उत्पत्तिर्भवति, तदुत्पतौ को हेतु स्तत्रह-'इत्थीए' इत्यादि । इत्थीए' खिi: 'पुरिसस्स य' पुरुषस्य च 'कम्म कडाए जोणिए' कर्मकृतयोनौ-कर्मकायोनिरेव तेषामुत्पत्तौ हेतुस्तत्र ते मनुष्याः समुत्राद्यन्ते इति भावः। एत्थ णं मेहुणवत्तियार' अत्र-कर्मकृतयोनौ खलु मैथुन प्रत्ययिकः ‘णाम संजोगे समुप्पज्जइ' नामसंयोगः समुपद्यते-उत्पत्तिकारणभूतयोनौ स्त्रियाः पुरुास्य वा कम हेतुको मैथुनसंयोगो जायते, तादृशसंयोगाऽन. न्तरम् उत्पद्यमानाः 'ते दुह मो वि' ते-जीवाः द्वयोरपि स्त्रीपुसोः 'सिणेहं संचिणंति' स्नेहं संचिधन्ति, द्वयोरपि स्नेहस्य-स्निग्ध मावस्याऽऽहारं कुर्वन्तीत्यर्थः । 'तस्थ णं जीना इत्थित्ताए पुरिसत्ताए णपुपगत्ताए विउति' तत्र खलु जीवा अनेक प्रकार के मनुष्यों का स्वरूप कहा है । वह इस प्रकार है-कोई मनुष्य कर्मभूमिज होते हैं, कोई अकर्मभूमिज होते हैं और कोई अन्तर्वीपज होते हैं। कोई आर्य होते हैं, कोई अनार्य-म्लेच्छ होते हैं। इन जीवों की उत्पत्ति अपने अपने बीज और अवकाश के अनुसार होती है। स्त्री और पुरुष का पूर्वकर्म के अनुसार निर्मित योनि में मैथुन प्रत्ययिक संयोग उत्पन्न होता है । उस संयोग के अनन्तर उत्पन्न होने वाले दोनों के स्नेह का आहार करते हैं। वे जीव वहां स्त्री रूप से,
અનેક પ્રકારના મનુષ્યોનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે છે – કોઈ માણસ કર્મભૂમિ જ હોય છે. કોઈ અકર્મ ભૂમિ જ હોય છે. અને કોઈ અન્તર દ્વીપ જ હોય છે. કેઈ આર્ય હોય છે. કોઈ અનાર્ય હોય છે. એટલે કે સ્લેચ્છ હોય છે. આ જીવોની ઉત્પત્તિ પોત પોતાના બીજ અને અવકાશ પ્રમાણે થાય છે. સ્ત્રી અને પુરૂષને પૂર્વ કર્મ પ્રમાણે નિર્મિત યોનિમાં મિથુન વિષયક સંયોગ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સંયોગ પછી ઉત્પન થવાવાળો જીવ બનેના નેહને આહાર કરે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #401

३९०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सीतया पुरुषतया नपुंसकतया विवर्त्तन्ते, तादृश गोनी जीवाः स्त्री पुनपुंपकभावेन समुत्पद्यन्ते 'ते जीवा माओ उयं रिउमुकं तं तदुमयं संसह कलसं किब्धिसं ते पढमत्ताए आहारमाहारेति' ते. समुत्रद्यमाना जीवाः प्रथपतया-सर्वतः प्रथम मातुरात पितुः शुक्रं तदुमयं संसृष्टं -परस्परमिलितं कलुपम्-मलिनं किलिषम् - अपवित्र माहारमाहारयन्ति, ते जीवाः प्रथमतः पित्रोः शुकशोणिते एबशीर निर्माणार्थ गृहन्ति 'तो पच्छ।' ततः पश्चात् 'जं से मापा णा गाविहानो' या सा माता नानाविधान 'रसविहीओ' रमवियोन्-रसान्वितान्-रससंयुक्तान् 'आहार' आहारान-भक्षणीयपशेिषान् ‘आहारेइ' आहारयति-तदीयमाता भक्षयति, 'तओ एकदेसेणं' ततः तदनन्तरम् एकदेशेन-मातृभुक्त हारस्यैकदेशेन न तु सम्पूर्ण तया ते समुत्पत्स्यमानजीवाः 'ओयमाहारेति' ओजः-उत्पत्तिस्थाने आहार पुद्गल समूहम् आहारयन्ति 'आणुपुव्वेण वुढा' आनुपूयेग-क्रमशः वृद्रा:-माहारपाकपरम्परयाऽभिवृद्धाः सन्तः गर्भावस्था पूर्णीकृत्य 'पलिपागमणुपना' परिपाकं पुष्टिभावमनुपाप्ताः-आपन्नाः 'तो कायाओं' ततः कायात्-मातुः शरीरात 'अभिनिवट्टमाणा' अभिनिवर्तमाना:-निस्तरन्तो बहिरागच्छन्तः 'इत्थं वेगया. पुरुष रूप से और नपुंसक रूप से उत्पन्न होते हैं । वे जीव वहाँ सर्वप्रथम माता के आर्तव और पिता के शुक्र के सम्मिश्रण को, जो मलिन और अपवित्र होता है, उसका आहार करते हैं अर्थात् अपने शरीर आदि का निर्माण करने के लिए माता पिता के रज वीर्य को ग्रहण करते हैं । तत्पश्चात् वे जीव माता जो नाना प्रकार के रसयुक्त पदार्थों का आहार करते हैं। उसके एकदेश (भाग)का, सम्पूर्ण का नहीं, ओज आहार करते हैं । वे धीरे धीरे वृद्धि को प्राप्त होते हुए, गर्भावस्था पूर्ण होने पर, पुष्टि को प्राप्त करके माता के शरीर में से
તે જીવો ત્યાં સ્ત્રીપણાથી, પુરૂષ પણુથી અને નપુંસક પશુથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જીવે ત્યાં સૌથી પહેલાં માતાના આર્તવ અને પિતાના શુકના સંમિશ્રણને કે જે મલિન અને અપવિત્ર હોય છે, તેને આહાર કરે છે. અર્થાત્ પિતાના શરીર વિગેરેનું નિર્માણ કરવા માટે માતા પિતાના રજ, વીર્યને ગ્રહણ કરે છે. તે પછી એ જી માતા જે અનેક પ્રકારના રસયુક્ત પદાર્થોને આહાર કરે છે, તેના એક દેશને (ભાગ) સંપૂર્ણ નહીં એજ આહાર કરે છે. તેઓ ધીરે ધીરે વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થતા થકા ગર્ભાવસ્થા પૂરી થયા પછી પુષ્ટિ મેળવીને માતાના શરીરમાંથી બહાર આવે છે. તેમાં કઈ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #402

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् ३९१ जणयंति' स्त्री भावमे के जनयन्ति-खी स्वरूपेण समुत्पद्यते-जन्म गृह्णन्ति 'पुरिसं वेगया जणयंति' पुरुषभावमेके जनयन्ति-पुरुषरूपेणाऽपरे समुत्पद्यन्ते, 'णपु. सगं वेगया जणयंति' नपुंसकभावमेके जनयन्ति-नपुंसकरूपेण समुत्पधन्ते, 'ते जीवा डहरा समाणा' ते जीवाः गर्भनिर्गता बालाः सन्तः 'माउक्खीरं सपि आहारैति' मातुः क्षीरं- दुग्धं सर्पिश्चाऽऽहारयन्ति-मातुरुदरान्निःसृताः मात: स्तनाभ्यां निग्मृतं दुग्धं बालरूपेण वृद्धाः सन्तः सर्पि घृतमाहारयन्ति, 'माणु: पुट्वेणं वुड्डा ओयणं कुम्मासं तसथावरे य पाणे ते जीवा आहारेति' गर्भान्निर्ग: च्छन्तः पूर्वजन्माभ्याससंस्कारवशात् स्तन्यं पिरन्तो विकशन्तः, आनुपूर्येण क्रमशः भवृद्धाः ओदनकुल्माषादिकं त्रसस्थावरांश्च प्राणान् अन्नादौ पतितान् सस्थावरान् जीवानां शरीराणि ते जीवा आहारयन्ति, 'ते जीवा अ हारेति पुढीसरीरं जाव सारूविकडं संत' ते जीवा आहारात पृथिवी शरीरं यावत् सःरूपी कतै स्यात , पृथिव्यादिकायान भुक्त्वा तान् स्वस्वरूपेग परिणमयन्ति-इति । 'अबरे वि य णं तेसिं णाणाविहाणं मणुस्सगाणं' अपराण्यपि च खलु तेषां नानाविधानां मनुष्या. णाम् 'कम्मभूमगाणं' कर्मभूमिकानाम् 'अम्मभूमगाणं' अकर्मभूमिकानाम् 'अंतरबाहर आते हैं और कोई स्त्री रूप में, कोई पुरुष रूप में और कोई नपुं. सकरूप में जन्म ग्रहण करते हैं। तत्पश्चात् वे माता के स्तनों से निक लने वाले दूध का आहार करते हैं और जब कुछ बडे हो जाते हैं तो घृत का आहार करते हैं। तात्पर्य यह है कि गर्भ से निकलते ही पूर्व जन्म के अभ्यास के मंस्कार के वश से माता का दूध पीते हैं। फिर अनुक्रम से वृद्धि को प्राप्त होते हुए ओदन (भान) कुलमाष तथा प्रप्त और स्थावर जीवों का आहार करते हैं। वे जीव पृथ्वीकाय आदि के शरीरों का भक्षण करते हैं और उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन कर्मभूमिज, अकर्मभूभिज, और अन्तर्वीपज मनुष्यों के
સ્ત્રીપણુથી, કોઈ પુરૂષ પણાથી, અને કઈ નપુંસક પણાથી જન્મ ગ્રહણ કરે છે. તે પછી તેઓ માતાના સ્તનેમાંથી નીકળનારા દૂધને આહાર કરે છે. અને જ્યારે કંઈક મોટા થાય છે, ત્યારે ઘીને આહાર કરે છે તાત્પર્ય એ છે કે-ગામથી નીકળતાં જ પૂર્વજન્મના અભ્યાસના સંસ્કાર વિશાત માતાનું દૂધ પીવે છે, તે પછી અનુકમથી વધતાં ઓદન (ભાત) કુમાશ તથા ત્રસ અને સ્થાવર જનો આહાર કરે છે. તે જ પૃથ્વીકાય વિગેરેના શરીરનું ભક્ષણ કરે છે. અને તેને પિતાના શરીરપણાથી પરિણુમાવે છે તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #403

३९२
सूत्रकृतानसूत्रे
दीवगाणं' अन्त:पकानाम् 'आरिगाणं' अर्याणाम् 'मिलक्खू ग' म्लेच्छानाम् ‘सरी।' शरीराणि 'णाणावण्णा' नानावणानि 'भयंतीति मक्खाय' भवन्तीत्याख्यातानि । समुत्पद्यमाना जोवाः कर्मवशान्मातापित्रो विलक्ष गसंयोगवशाद्दर्भमा भनमानाः पश्चात्स्वकर्मवश । स्त्रीपुनपुंसकाऽन्यतमतया जायमानाः-उदरे मातृकवलितान्न रसमोक्तारः प्राप्य जन्माऽनादिविविध मोग्यं भुजानाः अदन्नि वर्द्धन्ते इति सङ्कलिनोऽर्थः ॥१०१४-५६।।
पञ्चेन्द्रियेषु मोक्षाधिकारित्वान्मनुजजन्मवत निरूपणमभिनीय पश्चेन्द्रिय जलचर जीवानिणेतु सूत्रमारभते-'अहावर' इत्यादि ।
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं जलचराणं पंचि. दियतिरिक्खजोणियाणं, तं जहा-मच्छाणं जाव सुंसुमाराष, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगाणं इत्थीए पुरिसस्स य जो नाना प्रकार के होते हैं और कोई आर्य तथा कोई अनार्य होते हैं उनके अनेक प्रकार के वर्गादि वाले शरीर होते हैं। ___ अभिप्राय यह है कि उत्पन्न होने वाला जीव माता और पिता के विलक्ष ग संयोग से गर्भ अवस्था में आता है। तत्पश्चात् अपने कर्म के अनुसार स्त्री, पुरुष या नपुंसक में से किमी एक रूप में उत्पन्न होता है। वह जब माता के उदर में होता है तो माता के द्वारा किए हुए आहार के रस को ग्रहण करता है। जब उसका जन्म हो जाता है तो विविध प्रकार के भोज्य पदार्थों का उपभोग करता हुभा अनुकम से बढता है ॥१४॥
કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા, અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા, અંતરદ્વીપમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્ય જેઓ અનેક પ્રકારના હોય છે. અને કઈ કઈ આર્ય તથા કેઈ અનાર્ય હોય છે. અનેક પ્રકારના વર્ણાદિવાળા શરીર હોય છે.
કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે કે–ઉત્પન્ન થવાવાળા જીવો માતા અને પિતાના વિલક્ષણ સંયેગથી ગર્ભ અવસ્થામાં આવે છે. તે પછી પિતાના કર્મ પ્રમાણે સ્ત્રી પુરૂષ અથવા નપુંસકમાંથી કઈ એક રૂપે ઉત્પન થાય છે. તે જ્યારે માતાના ઉદરમાં હોય છે. તે માતા દ્વારા કરવામાં આવેલ આહારના રસને ગ્રહણ કરે છે. જ્યારે તેને જન્મ થઈ જાય છે, તે પછી અનેક પ્રકારના ભેજ્ય પદાર્થોને ઉપગ કરતા થકા અનુક્રમથી વધે છે. માસૂ૦૧૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #404

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३९३ कम्मकडा तहेव जाव तओ एगदेसेणं ओयमाहारैति आणु. पुठवेणं वुड्डा पलिपागमणुपवन्ना तओ कायाओ अभिनिवमाणा अंडं वेगया जणयति पोयं वेगया जणयंति, से अंडे उन्मिजमाणे इत्थि वेयगा जणयांत पुरिसं वेयगा जणयंति णपुंसगं वेगया जणयंति ते जीवा डहरा समाणा आउसिणेहमाहारेति आणुपुवेणं वुड्डा वणस्सइकायं तसथावरे य पाणे, ते जीवा आहारेति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं गाणा विहाणं जलचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं मच्छाणं सुंसुमाराणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं ।
अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं चउप्पयथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं, तं जहा-एगखुराणं दुखुराणं गंडीपयाणं सणप्फयाणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य कम्मकडा जाव मेहुणवत्तिए णामं संजोगे समुप्पजइ, ते दुहओ सिंणेहं संचिण्णंति, तत्थ गं जीवा इस्थित्ताए पुरिसत्ताए जाव विउहति, ते जीवा माओउयं पिउसुक्कं एवं जहा मणुस्साणं इत्थि पि वेगया जणयंति पुरिसंपि गपुंसगं पि, ते जीवा डहरा समाणा माउक्खीरं सप्पि आहारेंति आणुपुटवेणं वुड्डा वणस्सइकार्य तसथावरे य पाणे, ते जीवा आहात पुढविसरीरं जाव संत, अवरेऽवि य णं तेसिं णाणाविहाणं चउप्पयथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं एगखुराणं जाव सणप्फयाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं।
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #405

३९४
सूत्रकृतासूत्रे अहारं पुरक्खायं णाणाविहाणं उरपरिसप्पथलयर. पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं, तं जहा-अहीणं अयगराणं आसालियाणं महोरगाणं, तेसिं च णं अहा बीएणं अहावगासेणं इत्थीए पुरिसस्स जाव एत्थ णं मेहुणे एवं तं चेव, णाणत्तं अंडं वेगया जणयंति पोयं वेगया जणयंति, से अंडे उभिजमाणे इत्थं वेगया जणयंति पुरिसं पि णपुसगं पि। ते जीवा डहरा समाणा वाउकायमाहारेंति आणुपुटवेणं वुड्डा वणस्सइकायतसथावरे य पाणे, ते जीवा आहारांति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं जाणाविहाणं उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं अहीणं जाव महोरगाणं सरीरा णाणावण्णा जाणागंधा जाव मक्खायं ।
अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं भुयपरिसप्पथलयरपंचिं. दियतिरिक्ख जोणियाणे, तं जहा-गोहाणं नउलाणं सीहाणं सरडाणं सल्लाणं सरवाणं खराणं घरकोइलियाणं विस्संभराणं मुसगाणं मंगुसाणं पइलाइयाणं बिरालियाणं जोहियाणं चउ. प्पाइयाणं, तेसिं च णं अहाबीएणं अहारगासेणं इत्थीए पुरिसस्स य जहा उरपरिसप्पाणं तहा भाणियव्वं जाव सारूवि कडं संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं णाणाविहाणं भुयपरिसप्पपंचिंदियथलयरतिरिक्खजोणियाणं तं जहा-गोहाणं जाव मक्खायं । ___अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं खचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं, तं जहा-चम्मपक्खीणं लोमपक्खीणं समुग्गपक्खीणं विततपक्खीणं तेसिं च णं अहाबीएणं अहावकासेणं इत्थीए
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #406

समयायोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् ३९५ जहा उरपरिसप्पाणं नाणतं, ते जीवा डहरा समाणा माउगात्त सिणेहमाहाति आणुपुठवेणं वुड्डा वणस्तइकायं तसथावरे य पाणे, ते जीवा आहारेति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं णाणाविहाणं खचरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं चम्मपक्खीणं जाव मक्खायं ॥सू० १५।५७॥ ___ छाया-अथाऽपरं पुराख्यातं नानाविधानां जलचराणां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो निकानाम्, तद्यथा मत्स्यानां यावत् शिंशुमारागाम्, तेषां च खलु यथाबीजेन यथाऽवकाशेन स्निगः पुरुषस्य च कर्मकृतस्तथैव यावत तत एकदेशेन ओजमाहारयन्ति । आनुपूर्या वृद्धाः परिपाकमनुमाप्ताः ततः कायादभिनिवर्तमानाः अण्डमेके जनयन्ति पोतमेके जनयन्ति, तस्मिन् अण्डे उद्भिद्यमाने स्त्रियमेके जनयन्ति पुरुषमेके जनयन्ति, नपुंसकमे के जनयन्ति । ते जीवा दहराः सन्तः अपां स्नेहमाहारयन्ति आनुपूर्व्या वृद्धाः वनस्पतिकायं त्रसस्थावरांश्च प्राणान् ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां नानाविधानां जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मत्स्यानां शिंशुमाराणां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि ।
अथाऽपरं पुराख्यातं नानाविधानां चतुरुपरस्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां, तद्यथा-एकखुराणां द्विखुराणां गण्डीपदानां सगखपदानां, तेषां च खलु यथा बीजेन यथावकाशेन स्त्रियाः पुरुषस्य च कर्मकृतो यावन्मैथुनप्रत्ययिको नाम संयोगः समुत्पद्यते, ते द्वयोरपि स्नेहं संचिन्वन्ति, तत्र खलु जीवाः स्वीतया पुरुषतया यावद् विवर्तन्ते, ते जीवाः मातुरातवं पितुः शुक्रमेयं यथा मनुष्याणा स्त्रियमप्ये के जनय. न्ति पुरुषमपि नपुंसकमपि । तें जीवा दहराः सन्तः मातुः क्षीरं सपिराहारयन्ति । आनुपूर्व्या वृद्धाः वनस्पतिकायं त्रसस्थावरांश्च प्राणान् ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां नानाविधानां चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् एकखुराणां यावत् सनखपदानां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि।
अथाऽपरं पुराख्यातं नानाविधानामुरःपरिसर्प स्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम्, तद्यथा-अहीनामजगराणामाशालिकानां महोरगाणाम् । तेषां च खलु यथा वीजेन यथाऽवकाशेन खियाः पुरुषस्य यावद् अत्र खलु मैथुनमेव तच्चैवाज्ञप्तम् ।
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #407

३९६
सूत्रकृताजसो अण्ड मे के जनयन्ति षोतमे के जनयन्नि, तस्मिन्नण्डे उद्भिद्यमाने स्त्रिगमे के जनयन्ति पुरुषमपि नपुंसकमपि । ते जीवा दहरा समः वायुका यमाहारयन्ति, आनुपूर्या वृद्धाः वनस्पतिकायान् त्रसस्थावरांश्च प्राणान् । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवी शरीरं यावत्र स्थान । अाराण्यपि च खलु तेषां नानाविधानामुर परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्थयोनिकानामहीनां यावन्महोरगाणां शरीराणि नानावर्णानि नानागन्धानि यावदाख्यातानि । __ अथाऽपर पुराख्यातं नानाविधानां भुन परिसर्पस्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्ययोनिकानास्, तद्यथा-गोधानां नकुलानां सिंहानां सरटानां सल्लकाना सरघाणां खराणां गृहकोकिलानां विश्वम्भराणां मूषकाणां मङ्गुषाणां पदललितानां विडा. लानां योधानां चतुष्पदाम्, तेषां च खलु यथाबीजेन यथावकाशेन स्त्रियाः पुरुषस्य च यथा उर परिसर्मागां तथा भणितव्यं यावत् सारूपीकृतं स्यात् । अपराप्यपि च खलु तेषां नानाविधानां भुनपरिसपश्चेिन्द्रियस्थल वरतिर्यग्योनिकानां तद्यथा गोधानां यावदाख्यातानि । ___ अथाऽपरं पुराख्यातं नानाविधानां खवरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम्, तद्यथा
चर्मपक्षिणां रोमपक्षिणां समुद्गपक्षिणां विततपक्षिणाम्, तेषां च खलु यथा बीजेन यथाऽवकाशेन स्त्रियाः यथा-उरः-परिसर्याणामाज्ञप्तम् । ते जीवाः दहराः सन्तो मातगात्रस्नेहमाहारयन्ति, आनुपूर्त्या वृद्धाः वनस्पतिकार्य सस्थावरांश्च प्राणान् । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । आराण्यपि च खलु तेषा नानानिधाना खचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्मोनिकाना चर्मपक्षिणा यावदाख्यातानि ॥मू.१५ ५७॥ ___ पञ्चेन्द्रिय प्राणियों में मनुष्य ही मोक्ष का अधिकारी होता है, अतएव सर्वप्रथम उनका निरूपण किया गया है । अथवा यों कहना चाहिए कि पंचेन्द्रिय जीव मनुष्य, तिर्यंच, देव और नरक, चारों गतियों में होते हैं। किन्तु सर्वविरति के अधिकारी मनुष्य पंचेन्द्रिय ही होते हैं। उनके बाद तिर्य वपंचेन्द्रिय ही देशविरत के अधिकारी हैं।
પંચેન્દ્રિય પ્રાણિયોમાં મનુષ્ય જ મોક્ષને અધિકારી હોય છે, તેથી જ સર્વ પ્રથમ તેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, અથવા એમ કહેવું જોઈએ કે -પંચેન્દ્રિય જીવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ, દેવ, અને નરક ચારે ગતિમાં હોય છે. પરંતુ સર્વ વિરતિના અધિકારી મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય જ હોય છે. તે પછી તિય ચ પચેકિય જ દેશ વિરતિના અધિકારી છે તેથી જ ચારિત્રની દષ્ટિથી
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #408

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ३९७
टीका--अतः परं तिर्यग्योनिकपञ्चेन्द्रि यमत्स्यम गोधादीनां स्वपमुपवर्णयति मूत्रेऽस्मिन् । 'अहावर" अयाऽपर पुराख्यातं तीर्थ करेण ‘णाणाविहाणं जलयराणं' नानाविधानां जलचराणाम्, 'पंबिंदियतिरिक्वनोगियाण' पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् 'तं नहा' तद्यथा 'मच्छागं जा सुमाराणं' मत्स्यानां यावत् शिंशुमाराणाम्, यावत्सदेन-कच्छ गोधारकरादीनां संग्रहः तया च मत्स्सम गोधा प्रभृतीनां शिशुपारपर्यन्तानां स्वरूप निरूपपतीति, 'तेसिं च णं' तेषां च खलु 'महाबीरणं हा कासेग' यथाबीजेन यशाकाशेन 'इत्थीए पुरिसस्त य कम्मकडा तहे। जात्र तमो एगदे मे गं यो माह रे ति' खि: पुरुषस्य च कर्मकृतस्तथैव यावत्-तत एकदेशेन ओनमाहारयन्ति ते जीवा मातापित्रोः संयोगे जाते सति सकतकर्म फलोपभोगाय अतिर्यक्षु समुत्पद्यते । 'आणु पुम्वेण वुट्टा पलियागमणुपन्ना' आनुपूर्येण-क्रमशः प्रदाः परिपाकमनु पाप्ताः पुष्टि प्राप्ताः 'तो कायाश्रो अभिनिवागा' ताः कायात्-नात्मरोराद् अभिनिवर्तनाना:-बहिराग. अतएव चारित्र की दृष्टि से दूसरा नंबर तिर्यचों का है। इस कारण मनुष्यों का प्रतिपादन करने के पश्चात् तिर्य चपंचेन्द्रिय जीवों की प्ररूपणा की जाती है। वे इस प्रकार हैं-'अहोवरं पुरक्वायं' इत्यादि ।
टीकार्थ-तीर्थंकर भगवान् ने तिर्यंचयोनिक मत्स्य, कूर्म, गोधा आदि पंचेन्द्रिय जलचर जीवों का कथन किया है। वे इस प्रकार हैमत्स्य यावत् सुंसुमार । यहां 'यावत्' शब्द से कच्छप गोधा और मकर नामक जीवों का ग्रहण करना चाहिए। इन जीवों की उत्पत्ति बीज
और अवकाश के अनुसार पूर्वकृत कर्म के उदय से स्त्री और पुरुष का संयोग होने पर स्त्रीकी योनि द्वारा होती है। इत्यादि सब कथन पूर्व બીજે નંબર તિર્યંચાને છે. તે કારણે મનુનું પ્રતિપાદન કર્યા પછી તિર્યંચ चयन्द्रिय वनु नि३५५५ ५२४ाम भाव छ, त मा प्रभाये छे.-'अहावर पुरक्खाय' त्या
ટીકાર્ય—તીર્થકર ભગવાને તિર્યંચ નિવાળા મત્સ્ય, કાચબા, છે વિગેરે પંચેન્દ્રિય જલચર-પાણીમાં રહેવાવાળા, જીવનું કથન કર્યું છે, તે આ પ્રમાણે છે. –મસ્ય યાવત્ સુંસુમાર, અહિયાં યાવત્ શબ્દથી કાચબા, છે, અને મઘર નામના જ ગ્રહણ કરાયા છે. આ જીવોની ઉપત્તિ બીજ અને અવકાશ પ્રમાણે પૂર્વકૃત કર્મના ઉદયથી સ્ત્રી અને પુરુષને સંગ થવાથી સ્ત્રીની પેનિથી થાય છે. વિગેરે સઘળું કથન પૂર્વ સૂવમાં
श्री सूत्रता सूत्र:४

Page #409

३९८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
-
च्छन्तो मातुरुदरात्, 'अंड वेगया जयंति पोप वेगया जगयंति' अण्डमें के जनयन्ति पोतमेके जनयन्ति, अनएवाण्डजा मत्स्यादयः पोतनाचाऽन्ये व्यवहियन्ते, अण्डमुद्भिद्य निर्गच्छन्तः केचन स्त्रीभावमासादयन्ति-पुस्रुवं नपुंसकत्वमन्ये, 'ते जीवा डहरा समाणा आउसिणेहमाहारेति' ते जीवाः दहरा:-बालभावमापन्नाः सन्तः अगं स्नेहमाहारयन्ति । यावद् वाल्यं प्राप्ताः जलस्नेहमा मुम्भुञ्जाना एव शरीरं पुष्णन्ति 'आणुपुवेणं बुड्डू' आनुपूर्येण क्रमशः वृद्राः - क्रमशो बाल्यमतिक्रामन्तः, 'वणस्सइकार्यं तस्थावरे य पाणे' वनस्पतिकार्य सस्थावरांश्च प्राणानाहारयन्ति, ते जीवा जउवराः 'आहरे वि पुढविसरीरं जात्र संतं' पृथिवीशरीरं यात्रस्यात् पृथिव्यादीनां शरीरं भुक्त्वा स्वरूपे परिणमयन्ति 'अपरे वि य णं' अपरा
सूत्र के अनुसार समझ लेना चाहिए। यावत् गर्भ में स्थित वह जीव माता के द्वारा किये हुए आहार के रस को एकदेश से ग्रहण करता है । वह अपने कर्मों का फल भोगने के लिए जलचर तिर्यंचों में जन्म लेता है । गर्भ में अनुक्रम से बढ़ता हुआ और पुष्टि को प्राप्त होता हुआ वह माता के उदर से बाहर निकलता है। कोई अण्डज होता है, कोई पोतज होता है । अण्डे के फटने पर जे जीव उससे बाहर आते हैं, उनमें कोई स्त्री, कोई पुरुष और कोई नपुंसक होते हैं। वे जब तक बालभाव अर्थात् बाल्यावस्था में रहते हैं तब तक जल के स्नेह का आहार करते हैं और अपने शरीर को पुष्ट करते हैं। जब अनुक्रम से बड़े होते हैं तो वनस्पतिकाय का तथा त्रस एवं स्थावर प्राणियों का
કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું. યાવત ગર્ભમાં રહેલ તે જીવ માતાએ કરેલા આહારના રસનું એક દેશથી ગ્રહણ કરે છે. તે પેાતાના કર્મોનું ફળ ભેગ વવા માટે જલચર ચેિમાં જન્મ લે છે. ગર્ભ માં અનુક્રમથી વધતા થકા અને પુષ્ટિ મેળવતા થકા તે માતાના ઉદરમાંથી ખહાર નીકળે છે. તેમાં કાઈ અંડજ–ઇંડામાંથી થવાવાળા હાય છે, તેા કાઇ પાતજ હૈાય છે. ઈંડાના કૂટવાથી જે જીવો બહાર આવે છે, તેમાં ફાઈ સ્રી કાઈ પુરૂષ અને કોઈ નપુસક હાય છે, તેઓ જ્યાં સુધી ખાલભાવ અર્થાત્ બાલ્યાવસ્થામાં એટલે કે નાનપણમાં રહે છે, ત્યાં સુધી જળના સ્નેહુના આહાર કરે છે, અને પેાતાના શરીરને પુષ્ટ બનાવે છે. અનુક્રમથી વધતાં વધતાં જ્યારે મેટા થાય છે, ત્યારે વનસ્પતિ કાયનેા તથા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાના આહાર કરે છે. તે પૃથ્વીકાય વિગેરેના આહાર કરીને તેને પેાતાના શરીર રૂપે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #410

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्र. अ.३ आहारपरिशानिरूपणम् ३९९ ण्यपि च खलु 'तेसिं' तेषाम् णा गाविहाणं' नानाविगनाम्-अनेक नातीयकानाम् 'जलचरपंचिदियतिरिक्ख नोगियाणं मच्छाणं जाव सुसुमाराणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं' जलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मत्स्यानां कच्छपानां गोधानां शिंशुमाराणां शरीराणि नानावर्णानि नानारसानि नानागन्धानि नानास्पर्शयुक्तानि यावदाख्यातानि, कश्चन स्वकृतकर्मफलोपभोगाय कर्मबलाज्जलचरपश्चेन्द्रियमन्स्य. लादिभावमापन्नो मतुरुदरे आगच्छति ! तत्र मातृभुक्ताऽन्नरसेन शरीरं चढ़यन् काले ततो निर्गत्य जलस्नेहेन शरीरं वर्द्धयित्म तदनु प्रसादीन् जीवान् भक्षयन् जीवनयात्रा निर्वहति, एतेषां जीवानां नानावर्णरसगन्धान्ति विभिन्गनि शरीराणि भवन्तीति तीर्थकता आख्यातानि, जल वरपञ्चेन्द्रियजीवानां स्वरूपं यथोत्पत्तिकं आहार करते हैं। वे पृथ्वीकाय आदि का आहार करके उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन नाना प्रकार के जलचर पंचे न्द्रिय तिर्यंचयोनिक मच्छो कच्छपों, मोधों, मकरों तथा सुसुमारों के नाना वर्ण गंध रस और स्पर्श वाले अनेक शरीर कहे गए हैं।
तात्पर्य यह है कि कोई जीव अपने कर्मफल को भोगने के लिए कर्म के वशीभूत होकर जलचर पंचेन्द्रिय मत्स्य आदि पर्याय को प्राप्त होकर माता के उद्र में आता है, वह वहां माता के द्वारा भोगे हुए रस से शरीर की वृद्धि करता हुआ समय आने पर बाहर निकलता है और जल के स्नेह से अपने शरीर की वृद्धि करता है। तत्पश्चात् वह त्रस आदि जीवों का भक्षण करता हुआ अपनी जीवन यात्रा का निर्वाह करता है। इन जीवों के नाना वर्ण रस गंध और स्पर्श वाले विभिन्न शरीर तीर्थंकरों ने कहे हैं। પરિણુમાવે છે. તે અનેક પ્રકારના જળચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિવાળા માછલા, કાચબા ઘે, મઘરે તથા સુસુમારોના અનેક વર્ણ, ગંધ રસ અને સ્પર્શવાળા અનેક શરીરે કહ્યા છે.
તાત્પર્ય એ છે કેકેઈ જીવ પિતાના કર્મના ફળને ભોગવવા માટે કર્મને વશ થઈને જલચર પંચેન્દ્રિય મત્સ્ય, વિગેરેના પર્યાયને પ્રાપ્ત થઈને માતાના ઉદરમાં આવે છે. તે ત્યાં માતા દ્વાર ભોગવેલા રસથી શરીરની વૃદ્ધિ કરતા થકા સમય આવતાં બહાર નીકળે છે. અને જલના નેહથી પિતાના શરીરને વધારે છે. તે પછી તે ત્રસ વિગેરે જીવોનું ભક્ષણ કરતા થકા પિતાની જીવન યાત્રાને નિર્વાહ કરે છે. આ જીવોના અનેક વર્ણ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શવાળા જૂદા જૂદા શરીરે તીર્થકર ભગવાને કહ્યા છે.
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #411

४००
सूत्रकृतानसूत्रे वपाख्याय स्थलचरचतुष्पदादिजवानां स्वरूपं दर्शयितुमाह-'अहावरं पुइक्खाय' अपाऽपरंपुगख्यातम्-अनेकजातीय कस्थलचरचतुष्पदजीवविषये तीर्थकरादिभिरा. रूयातम्। तदहं सुधर्मस्वामी जाबूस्वामिने तुभ्यं कथयामि ‘णाणाविहाणं' नाना विधानाम् 'चप्पथलयरपचिंदियतिरिकालजोणियाणं' चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् स्वरूपं तीर्थकृताऽऽख्यात मति पूर्वेणाऽन्धयः, 'तं जहा' तबथा 'एग खुराणं' एकखुराणाम् अश्वादीनाम् 'दुखुगणं' द्विखुराणाम्, गोमहिषादीनाम् 'गंडीपयाणं' गण्डीपदानाम्-फल कसदृशगोलाकारपदानाम्-हस्तिगण्डकादीनाम्, 'सपाटफयाणं' सनरखपदानाम्-व्याघ्रसिंहकादीनाम् 'तेसिं च णं अहा ___ यहां तक जलचर पंचेन्द्रिय जीवों के स्वरूप का उत्पत्ति से लेकर व्याख्यान करके अब स्थलचर चतुष्पद आदि जीवों का स्वरूप दिखलाने के लिए कहते हैं___ अनेक जातियों वाले स्थलचर चतुष्पद जीवों के विषय में तीर्थकरों ने कहा है । हे जम्बू ! वही कथन मैं तुम्हें कहता हूं। ऐसा सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं। नाना प्रकार के चतुष्पद स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तियंचों का स्वरूप जो तीर्थकर भगवान् ने कहा है। वह इस प्रकार है-स्थलचर चतुष्पद (भूमि पर चलने वाले चौपाये) कोई एक खुर वाले होते हैं, जैसे घोड़ा आदि, कोई दो खुरों वाले होते हैं, जैसे-गाय, भैस आदि, कोई गंडीपद होते हैं, जैसे-हाथी गैंडा आदि, कोई नाखूनों से युक्त पैरों वाले होते हैं। जैसे-व्याघ्र, सिंह भेड़िया
આટલા સુધી જલચર પંચેન્દ્રિય જીવોના સ્વરૂપને ઉત્પત્તિથી લઈને કથન કર્યું છે. હવે સ્થલચર-જમીન પર રહેવાવાળા ચતુષ્પદ–ચાર પગવાળા વિગેરે જીવોના સ્વરૂપ દેખાડવા માટે કહેવામાં આવે છે –
અનેક જાતવાળા સ્થળચર, ચેપગ ના સંબંધમાં તીર્થકરોએ કહેલ છે. હે જમ્બુ એજ કથન હવે હું તમને કહું છું –આ પ્રમાણે સુધ મસ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે. અનેક પ્રકારના ચોપગા સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિય"નું સ્વરૂપ જે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે.–સ્થલ ચર ચેપગે (જમીન પર ચાલવાવાળા) કેઈ એક ખરીવાળા હોય છે, જેમ કે ઘોડા વિગેરે કઈ બે ખરીવાળા હોય છે, જેમ કે-ગાય, ભેંસ વિગેરે. કોઈ ગંડીપદ હોય છે, જેમકે-હાથી, ગેંડા વિગેરે. કેઈ નાખવાળા પગવાળા હે છે. જેમ કે-વાઘ-સિંહ, વરૂ વિગેરે. આ જીવની ઉત્પત્તિ પિતાને બીજ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #412

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् ४०१ बीएणं अहावहावगासेणं' तेषां च खलु यथाबीजेन यथावकाशेन स्वकीयबीजेन स्व. कीयावकाशेन च 'इत्थीए पुरिसस्स य' स्त्रियाः पुरुषस्य च 'कम्म जाव मेहुणवत्तिए णाम संजोगे समुप्पज्जई कर्मकृतः कर्मवशेन कर्मकृतयोन्यां मैथुनप्रत्ययिको नाम: मैथुनकारणभूतः संयोगः समुत्पद्यते । समुत्पत्स्यमानजीवानां कर्ममेरितो मैथुन्यः स्त्रीपुरुषयो विलक्षणः संयोगो गर्भधारणमयोजको भवति. 'ते दुही सिणेहं संचि ofति' ते-जीवा:प्रथमतो गर्भ द्वयोरपि स्नेह-मातापित्रोः स्नेहभावं संचिन्वन्तिमाप्नुवन्ति । 'तस्थ णं जीया इस्थितार पुरिसत्ताए जाब विउटुंति' तत्र खलु जीव : स्त्रीतया पुरुषतया नपुंसकतया यावद्विवर्तन्ते । स्त्रीपुंसोविलक्षणस नोगानन्तरं चतुरूपद जीवा गर्ने आगच्छन्नि, ते प्रथमतो मातापित्रोः स्नेहमेवोपमुझते । तस्मिन् गर्भ ते-एकखुरादयः जीवाः स्त्रीभावेन पुरुषभावेन नपुंसकमावेन च यथा कम समुत्प. धन्ते 'ते जीवा मानो उय पिउसुक्कं एवं जहा मणुस्साणं' ते जीवा मातुरात पितुः शुक्रमाहारयन्ति, एवं यथा मनुष्याणाम् । इतः परं मर्व मनुष्यत्रज्ञेयम् । 'इथि पि वेगया जगयंति पुरिसं पिण' पगं वि' स्त्रियमेके जनयन्ति, पुरुषमपि नपुंसकपि-एके पुरुषमपि जनयन्ति, एके नपुंसकमपि जनयन्ति-ते जीवाः स्त्रीतया पुरुषतया नपुंसकतया च तत्तद्रूपेण समुत्पद्यन्ते, 'ते जीरा डहरा समाणा
आदि। इन जीवों की अपने बीज और अवकाश (स्थान) के अनुसार स्त्री पुरुष का कर्मकृन योनि में मैथुन प्रत्ययिक संयोग होने पर उत्पत्ति होती है, अर्थात् जब कोई जीव उत्पन्न होने वाला होता है तो स्त्री
और पुरुष का कर्म के उद्य से प्रेरित मैथुन नामक विलक्षण संयोग होता है, उस संयोग के कारण गर्भधारण होना है। जीव उस गर्भ में उत्पन्न होता है । सर्व प्रथम वह माता पिता के स्नेह (रज वीर्य) का उपभोग करता है। उस गर्भ में वह जीव स्त्री, पुरुष या नपुंसक के रूप में कर्म के अनुसार उत्पन्न होता है। इत्यादि सब कथन मनुष्य के समान समझना चाहिए । स्पष्ट होने से तथा विस्तार से बचने के लिए અને અવકાશ (સ્થાન) પ્રમાણે સ્ત્રી અને પુરૂષના કર્મકૃત નિથી મૈથુન સંબંધી સંયોગ થવાથી થાય છે. અર્થાત જ્યારે કે જીવ ઉત્પન્ન થવાના હોય તે સ્ત્રી અને પુરૂષના કમના ઉદયથી પ્રેરિત મૈથુન નામનો વિલક્ષણ સંયોગ થાય છે. તે સંયોગના કારણે ગર્ભ ધારણ થાય છે. જીવ તે ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સૌથી પહેલાં તે માતા પિતાના નેહ (રજવાય) ને ઉપભેગ કરે છે. તે ગર્ભમાં તે જ સ્ત્રી, પુરૂષ, અથવા નપુંસકના રૂપથી કર્મ પ્રમાણે ઉત્પન્ન થાય છે. વિગેરે સઘળું કથન મનુષ્ય પ્રમાણે સમજવું. સ્પષ્ટ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #413

४०२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे माउक्खीर सप्पिं आहारेति' ते जीवाः दहरा:-बालाः सन्तः मातुः क्षीरं सपिराहारयन्ति, बालकाले मातृसम्बन्धि दुखादिकं भुनते इत्यर्थः, 'आणुपुब्वेणं बुट्टा वणस्सइकायं तसथावरे य पाणे' आनुपथ्र्येण-क्रमशः प्रवृद्धास्ते जीवा:-बनस्पतिकार्य बसस्थावरांश्च प्राणानाहारयन्ति, 'ते जीवा आहारे ति पुढवीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत्स्यात्, ते जीवाः पृथिव्यादीनां शरीरं भक्षयन्ति-मक्षयित्वा च तान्यात्मप्लात्कृत्वा स्वस्वरूपेण परिपाकमन्तभव्य परिणमयन्तीत्यर्थः । 'भवरे वि य गं' अपराग्यपि च खल 'तेसि' तेषाम् 'णाणाविहाणं चप्पययलयरप विदियतिरिक्खनोणियाण' नानाविधानां चतुष्पदस्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम्, 'एगखुराणं' एकखुराणाम् 'जाव' यावत्द्विखुराणां गण्डीपदानाम् 'सणहप्फयाण साखपानाम् 'मीरा शरीराणि 'गाणा. वण्णा' नानावर्णानि 'जाव मक्खायं यावदाख्यातानि, अनेकनातीयस्थलचरचतु. पदानामपराण्यपि शरीराणि नानावर्णरसगन्धस्पर्शवन्ति भवन्तीति, एक ही विषय को बार-बार प्रत्येक पाठ में विस्तार से कहने की आवश्यकता नहीं है।
इन जीवों में से कोई स्त्री रूप में, कोई पुरुषरूप में और कोई नपुंसकरूप में उत्पन्न होते हैं। वे जब छोटे होते हैं तो माता का दूध
आदि पीते हैं। अनुक्रम से जब बड़े होते हैं तो वनस्पतिकाय तथा त्रस और स्थावर जीवों का आहार करते हैं । वे पृथ्वी आदि के शरीर का भक्षण करके उसे अपने शरीरके रूप में परिणत कर लेते हैं। इन नाना प्रकार के चतुष्पद स्थल चर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के, जो कि एक खुर वाले दो खुगे वाले, गंडीपद या नख सहित पैर वाले होते हैं, उनके शरीर नाना वर्ण आदि वाले कहे गए हैं। હોવાથી તથા વિસ્તાર ભયથી એક જ વિષયને વારંવાર દરેક પાઠમાં વિસ્તાર પૂર્વક કહેવાની જરૂર રહેતી નથી.
આ છમાંથી કઈ સ્ત્રી પણાથી કેઈ પુરૂષ પણાથી તે કઈ નપુંસક પણથી ઉત્પન થાય છે. તેઓ જયારે નાના હોય છે, ત્યારે માતાનું દૂધ વિગેરે પીવે છે. અનુક્રમથી જ્યારે મોટા થાય છે, તે વનસ્પતિકાય તથા ત્રસ અને સ્થાવર જીવોનો આહાર કરે છે. તેઓ પૃથ્વી વિગેરેના શરીરને આહાર કરીને તેને પિતાના શરીરપણાથી પરિણમાવે છે. આ અનેક પ્રકા૨ના પગ ઉથલયર પંચેન્દ્રિય તિયના કે જેઓ એક ખરીવાળા, બે ખરીવાળા, ગં૫૮, અથવા નખવાળા પગેવાળા હોય છે. તેઓના શરીરે અનેક વર્ણ વિગેરેથી યુક્ત હોય છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #414

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ४०३
चतुष्पदपञ्चेन्द्रियाणां स्वरूपमुपवयं सादीनामुर परिसर्पाणां स्वरूपोपवर्णनमाह-'अह' अथानन्तरम् 'गागाविहाण' नानाविधानामनेकजातीगनाम् 'उरपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिकखजोणियाणे' उर परिसर्प स्थलचरपश्चेन्द्रियतियः ग्योनिकानाम् 'अवर' अपर स्वरूपभेदादिकश्च 'पुरक्खाय' पुराख्यातम्, तीर्थकरपादैः 'तं जहा' तद्यथा 'अहीणं' अहीनां-सर्पाणाम् 'अय गराण' अजगराणाम् 'आसालियाण' आशालिकानाम् 'महोरगाणं' महोरगाणाम्-महासाणाम् 'तेसिं च णं' तेषां च खलु 'अहावीएण' यथाबीजेन 'अहावकासेणे' यथावकाशेन 'इत्थीए' स्त्रियाः 'पुरिसस्स य' पुरुषस्य च 'जाव एत्थ णं मेहुणे' यावदत्र खलु मैथुनम्, 'एवं तं चेव णाणत्त' एवं तश्चैवाज्ञप्तम् । इमे सर्पाः उत्पत्तियोग्यबीजा. वकाशाभ्यां समुत्पद्यन्ते तथा-एष्वपि स्त्रीपुंसोः पारस्परिको मैथुननामा विलक्षणः संयोगो जायते, तादृशे जायमाने संयोगे कर्मप्रेरिता जीवा एतेषां योनिषु समुत्पयन्ते, शेषं पूर्ववदरगन्तव्यम्। एषु उर परिसपेषु 'अंडं वेगया जणयंति' अण्ड मेके
चतुष्पद पंचेन्द्रियों के स्वरूप का वर्णन करके सर्प आदि उरम्परि सर्प जीवों का स्वरूप कहते हैं।
इसके अनन्तर नाना प्रकार के उर परिसर्प स्थलचर तियं च पंचे. न्द्रियों के स्वरूप एवं भेद आदि का कथन तीर्थंकरों ने किया है। वह इस प्रकार है-सर्प अजगर, आशालिक और महोरग (महासर्प) आदि की अपने बीज और अवकाश के अनुसार उत्पत्ति होती है। इनमें भी स्त्री पुरुष का परस्पर में मैथुन नामक संयोग होता है, इस संयोगके होने पर कर्म के द्वारा प्रेरित जीव योनि में उत्पन्न होते हैं। शेष-सब कथन पहले के समान ही समझ लेना चाहिए । इनमें कोई अण्डे को
એપ પંચેન્દ્રિય ના વરૂપનું વર્ણન કરીને સર્પ વિગેરે ઉપરિસર્પ વિગેરેનું સ્વરૂપ બતાવે છે. આ પછી તીર્થકરો દ્વારા અનેક પ્રકારના ઉરઃ પરિણાર્પ, સ્થલચર તિય"ચ પંચેન્દ્રિનું સ્વરૂપ અને ભેદ વિગેરે કથન કરવામાં આવેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે.–સર્પ, અજગર, આશાલિક અને મહારગ (મહાસ") વિગેરેની ઉત્પત્તિ પિતાના બીજ અને અવકાશ અનુસાર થાય છે. તેમાં પણ સ્ત્રી પુરૂષને પરસ્પરમાં મૈથુન નામને સંયોગ થાય છે. આ પ્રકારને સંયોગ થવાથી, કર્મ દ્વારા પ્રેરિત જીવ યોનિથી ઉત્પન્ન થાય બાકીનું સઘળું કથન પહેલાં કટ્ટા પ્રમાણે જ સમજી લેવું જોઈએ. તેમાં કોઈ ઈડને ઉત્પન્ન કરે છે. કેઈ પોત-બચું ઉત્પન્ન કરે છે. ઇંડુ ફેટવાથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #415

४०४
सूत्रकृतागसूत्रे जनयन्ति, 'पोयं वेगया जणयंति' पोतमे के जनयन्ति, 'से अंडे उभिज्जमाणे इत्थि वेगया जणयंति' तस्मिन्नण्डे -उद्भिद्यमाने-स्फुटिते सति एके स्त्रियम्स्त्रीजातीयकं जनयन्ति, 'एगे पुरिसं वि णपुंसगं पि' पुरुषमपि नपुंसकमपि जनयन्तीति, समुत्पयन्ते, शुक्राधिक्ये पुरुषो भवति शोणिताऽधिक्ये स्त्री भवति, शुक्रशोणितयोः समत्वे नपुंसको जायते, कर्ममभावादेव यथायथं जननं जीवानाम् तत्र तु बाह्यकारणानां गौणत्वमेवेतिप्तारः । 'ते जीवा डहरा समाणा वाउकायमाहारेति' समुत्पन्नाः अण्डानिर्मिद्य बहिरागता स्ते जीवाः सर्पदहराः-बाला: सन्तो वायुकायमाहारयन्ति, 'आणुपुत्वेणं चुड़।' आनुपूर्वेण-क्रमशो वर्द्धमाना वृद्धाः, 'वणस्सइकायं तसथावरपाणे' वनस्पतिकायं त्रसस्थावराणान् क्रमशः प्रवर्द्ध मानाः सा दिजीवाः वनस्पतित्रसस्थावरकायान् यथारूचिं यथालाममाहारयन्तो जीवनयात्रां निर्वहन्ति । ते जी आहारे ति पुढवीसरीरं जाव संत' ते जीवा पृथिव्यादिशरीराण्यपि भुनानाः तानि स्वात्ममात् स्वशरीररूपेण परिणम उत्पन्न करते हैं। कोई पोत को उत्पन्न करते हैं । अण्डे के फटने पर कोई स्त्री, कोई पुरुष और कोई नपुंसक के रूप में उत्पन्न होते हैं । शुक्र की अधिकता हो तो पुरुष होता है, शोणित की अधिकता होने पर स्त्री और शुक्र शोणितकी समानता होतो नपुंसक होता है। इनके पुरुष आदि होने में प्रधान एवं अंतरंग कारण तो कर्म ही है। शुक्र शोणित आदि बाह्य कारण गौण हैं।
जब ये सर्प आदि जीव अण्डे से बाहर आते हैं और बालक होते हैं वायुकाय का आहार करते हैं। क्रम से बड़े होने पर वनस्पतिकाय तथा त्रस और स्थावरकाय का अपनी रुचि एवं प्राप्ति के अनुसार आहार करते हुए जीवनयात्रा का निर्वाह करते हैं । पृथ्वी आदि का उप. કેઈ સ્ત્રી, કેઈ પુરૂષ, અને કેઈ નપુંસક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. શુક્રનું અધિકપણું હોય તે પુરૂષ અને શેણિતનું અધિક પણું હોય તે સ્ત્રી ઉત્પન્ન થાય છે. તથા શુક્ર અને શણિતનું સરખા પણું હોય તે નપુંસક થાય છે. તેઓના પુરૂષ વિગેરે હેવામાં મુખ્ય અને ખાસ કારણ તે કર્મ જ છે, શુક્ર, શેણિત વિગેરે તે ગૌણ કારણ છે.
જ્યારે આ સપ વિગેરે જીવે ઇંડામાંથી બહાર આવે છે, અને બાળક હોય છે, ત્યારે વાયુકાયને આહાર કરે છે, અને કમથી મોટા થાય ત્યારે વનસ્પતિકાય તથા ત્રસ અને સ્થાવર કાયને પોતાની રૂચી અને પ્રાપ્તિ પ્રમાણે આહાર કરતા થકા જીવન યાત્રાનો નિર્વાહ કરે છે. પૃથ્વી વિગેરેને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #416

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
४०५
यन्ति, अन्य त्सर्वं मनुष्यमकरणवज्ज्ञातव्यम् 'अवरेऽ वि य णं' अपराण्यपि च खलु 'तेसि' तेषां सर्प जीवानाम् 'उरपरिसप्पथलपरपंचिदियतिरिक्ख जोणियाणं' उरः परिसर्पस्थळ चरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् 'अहोणं' अहीनाम् 'जाव महोरगाणं' यावद्-अजगराशालिकमहोरगाणाम्, 'सरीरा' शरीराणि 'णाणावण्णा' नानावर्णानि 'णाणागंधा' नानागन्धानि 'जान मक्खायं' यावदाख्यातानि । अयमाशयः- उपः परिसर्पादारभ्य महोरगपर्यन्तानां स्थल वरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकजीवानां विभिन्न नानावर्णरसगन्धस्पर्शवन्ति अपराण्यपि च खलु शरीराणि भवन्तीति ।
उरः परिसर्पादोन्निरूप्य नयरिसर्पाणां स्वरूपराणि दर्शयितुमाह- 'अहावर' पुरक्खायें' अथाऽपर' पुराख्यातम्, इतः परं पृथिव्यां सञ्चरणशीलानां पञ्चेन्द्रियजीवानां स्वरूपमाख्यातं तीर्थकरेण 'णाणाविहाणं' नानाविधानाम् 'भुवपरितप्ययलयरपचिदियतिरिकख जोणियाणं' भुनपरिसर्पस्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनि कानाम् 'तं जह।' वन्यथा - 'गोहाणं' गोधानाम् 'नउलाणं' नकुलानाम् 'सीहाणं' सिंहानाम् 'सरभोग करके ये जीव उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं इत्यादि सब वक्तव्यता मनुष्य के प्रकरण के अनुसार समझ लेना चाहिए। सर्प यावत् महोरग आदि उरपरिसर्प स्थलवर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के नाना वर्ण, गंध, रस और स्पर्श वाले शरीर होते हैं ।
इस प्रकार उरपरिसर्प, सर्प आदि का निरूपण करके भुजपरिसर्पों का स्वरूप दिखलाते हैं- 'अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं भुपरिसप्प०' इत्यादि ।
तीर्थंकर भगवान् ने नाना प्रकार के स्थलचर भुजपरिसर्प पंचेन्द्रिय तिर्यंचों का स्वरूप कहा है । वे इस प्रकार हैं - गोह, नकुल,
ઉપભાગ કરીને આ જીવા તેને પેાતાના શરીર રૂપે પરિણમાવે છે. વિગેર સઘળું કથન મનુષ્યના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવુ' સપ` યાવત્ મહારંગ વિગેરે ઉરઃ પરિસપ', સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિય``ચાના અનેક પ્રકારના वर्षा, गंध, रस, अने स्पर्शवाजा शरीरी हाय छे.
આ રીતે ઉરઃ રિસર્પ, સર્પ વિગેરેનું નિરૂપણ કરીને ભુજ પરિસ પેનું સ્વરૂપ હવે સૂત્રકાર બતાવે છે.—
अहावरं पुरकखायं णाणाविहाणं भुयपरिसम्प०' हत्याहि
તીર્થંકર ભગવાને અનેક પ્રકારના સ્થળચર ભુજ પરિસપ` પચેન્દ્રિય तिर्ययानु २१३५ उस छे, ते या प्रमा समन्वु, घो, नोणीया, सिह,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #417

४०६
सूत्रकृताङ्गसूत्र डाणं' सरटानाम् 'सल्लाणं' शल्लकानाम् ‘सरघाणं' सरघाणाम् ‘ख राण' खराणाम् , नकुलबच्चलनशीलानाम् 'घरकोइलियाण' गृहकोकिलानाम् 'विस्संभराणं' विश्वम्भराणाम्-जन्तु विशेषाणाम् 'मुसगःणं' मुषकाणाम् ‘मंगुसाणं' मङ्गुषाणाम्-न कुलजातिविशेषाणाम् 'पइलाइयाणं' पदलालिवानाम्-हस्तबलचलनशीलसर्पजातीनाम् 'विरालियाण' विडालानाम् 'जोहीयाणं' योधिकानाम्-जन्तुविशेषाणाम् 'चउप्पाइयाणं' चतुष्पदाम् , 'तेसि च णं' तेषां च खलु 'अहावीएणं' यथावीजेन 'अहावकासेग' यथाऽवकाशेन 'इत्थीए पुरिसस्त य' स्त्रियाः पुरुषस्य च 'जहाउरपरिसप्पाणं तहा भाणिय' यथोर परिसणां भणितं तथा भुजपरिसणा. मपि भणितव्यम् ‘जाब सारूविकडं संतं' यावत्सारूपी कृतं स्यात् , मनुष्यप्रकरणबज्ज्ञातव्यम् , तथाहि-कर्मकृतयोनौ अत्र मैथुनमत्ययिको नाम संयोगः समुत्पद्यते ते जीवा द्वयोरपि मातापित्रोः स्नेहं संचिन्वन्ति तत्र जीवाः स्त्रीतया पुरुषतया नपुंसकतया विवर्तन्ते, ते जीवाः मातुरात पितुः शुक्रं तदुभयं संसृष्टम्-ऋतुवीय मिश्रितं, कलुषम् , किलिषम्-घृणायुक्तं प्रथमतया आहारयन्ति, ततः पश्चात् सा माता नानाविधान रसान्वितान् आहारानाहारयति, ततस्ते जीवा एकदेशेन सिंह, सरट, शल्लक, सरघ, खर (जो नकुल के समान चलते हैं), गृहकोकिला (छिपकली), विश्व भर (विसभरा), मूषक, मंगुस (एक जाति का नकुल) पदललित (पदल), बिडाल, योधिक और चतुष्पद आदि । इन जीवों की बीज और अवकाश के अनुसार उत्पत्ति होती है इत्यादि कथन पूर्ववत् जान लेना चाहिए।
तात्पर्य यह है कि कर्मकृत योनि में मैथुन प्रत्ययिक नामक संयोग उत्पन्न होता है। तदनन्तर वहां जीव स्त्री, पुरुष और नपुंसक के रूप में उत्पन्न होते हैं। सर्व प्रथम वे माता पिता के रजवीर्य का आहार करते हैं। पश्चात् माता जो नाना प्रकार के रस वाला आहार करती है, उसमें स२८, २६43 A२५, ५२, (२ जियानी रेभ यावे छे.) डोधि (७ि५४८0All) PिAR (विसम२) भूष४ (४२) भYA (मे प्रश्न मानिया) ૫દલલિત (પદલ) બિલાડી ધિક અને ચેપગે વિગેરે. આ જીવની ઉત્પત્તિ બી અને અવકાશ પ્રમાણે થાય છે. વિગેરે કથન પૂર્વવ-પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કર્મકૃત નિમાં મૈથુન, પ્રત્યાયિક નામને યોગ ઉત્પન્ન થાય છે. તે પછી ત્યાં જીવ સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસક પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. સૌથી પહેલાં તેઓ માતા પિતાના રજ અને વીર્યને આહાર કરે છે. તે પછી માતા જે અનેક પ્રકારના રસવાળો આહાર કરે છે.
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #418

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
५०७ ओज आहारयन्ति, आनुपूर्येण वृद्धाः परिपाकमनुप्राप्ताः ततः कायान्निस्सरन्तः स्त्रीभावमेके जनयन्ति पुरुषभावमेके जनयन्ति नपुंसकभावमे के जनयन्ति, ते जीवा बालाः मातुः क्षीरं सर्पिराहारयन्ति, क्रमशो वृद्धा ओदनं कुल्माषं त्रसस्थावरांच माणानाहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् साख्यीकृतं स्यादिति । 'अवरेऽविच गं' अपराण्यपि च खलु 'तेसि णाणाविहाणं' तेषां नानाविधानाम् 'भूयपरिसप्प. चलयरपंचिदियतिरिक्खाणं' भुजपरिसर्पस्थलचरपश्चेन्द्रियतिरथाम् , 'गोहाणं' जाव मक्खायं गोधानां यावदाख्यातानि, सर्वमत्रत्यवर्णनं पूर्वोक्ततद् विज्ञेयम् ।।
अस्मिन् प्रकरणे खेचरपक्षिणां स्वरूपं भेदादिकं च निरूपयितुमाह-'अहावर' अथाऽपरम् 'पुरक्खाय' पुख्यातम् ‘णाणाविहाणं' नानाविधानाम् , 'खचर. पंचिदियतिरिक्खजोणियाण' ख वरपश्चेन्द्रियतिर्यस्योनिकानाम् 'तं जहां तद्यथासे एक देश से ओज आहार करते हैं। फिर कम से बढते हुए जब परिपक्वता को प्राप्त होते हैं तो माता के उदर से बाहर निकलते हैं, एवं कोई पुरुष के, कोई स्त्रीके और कोई नपुंसक के रूप में जन्म लेते हैं। वे जीव जब बाल्यावस्था में रहते हैं तो माता के दूध का आहार करते हैं। अनुक्रम से जब बडे होते हैं तो ओदन, कुल्माष तथा त्रस एवं स्थावर प्राणियों का आहार करते हैं और उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन गोह आदि भुजपरिसर्प स्थलचर तियं च पंचे. न्द्रिय जीवों के नाना वर्ण रस गंध स्पर्श वाले अनेक शरीर होते हैं, ऐसा कहा गया है।
अब खेचर पक्षियों के स्वरूप एवं भेद आदि को प्ररूपण करते हैं -'अहावरं पुरक्खायं णाणाविहाणं खचरपंचिंदियः' इत्यादि। તેમાંથી એકદેશથી એજ આહાર કરે છે. તે પછી ક્રમથી વધતાં જ્યારે પરિપકવ થાય છે, ત્યારે માતાના ઉદરમાંથી બહાર નીકળે છે. કોઈ પુરૂષપણાથી, કઈ સ્ત્રી પણુથી, અને કેઈ નપુંસક પણાથી જન્મ લે છે. તે છે. જ્યારે બાથ અવસ્થામાં રહે છે, ત્યારે માતાના દૂધને આહાર કરે છે. અને અનુકમથી મોટા થાય છે. ત્યારે ભાત, કુમાષ, તથા ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોનો આહાર કરે છે. અને તેને પોતાના શરીર પણથી પરિણમાવે છે. તે ઘે વિગેરે ભુજ પરિસર્પ સ્થલચર તિર્યંચ પંચન્દ્રિય જીના અનેક વર્ણ, રસ, ગંધ સ્પર્શવાળા અનેક શરીરો હોય છે એ પ્રમાણે કહેલ છે.
હવે ખેચર–આકાશમાં ફરનારા પક્ષિયોના સ્વરૂપ અને ભેદ વિગેરેનું नि३५९) ४२वामा भाव छ.-'अहावर पुरक्खायं णाणाविहाणं खचरपंचिंदियः'
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #419

કo૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'चम्पक्खीणं' चर्मपक्षिणाम् चमगादर' इति लोके पसिद्धानाम् 'लोमपक्खीणं' लोमपक्षिणाम् , लोमैव प्रधानं येषां तादृशानां गगतचरकाकगृद्धादीनाम् , 'समुग्गपक्खी' समुद्गपक्षिणाम् 'विततपक्खीणं' विनतपक्षिणाम् , एतेषां विभिन्न पक्षिणामुत्पत्तिविषये तीर्थकृता एवं कयितम् । तथाहि-तैमि च णं अहावीएणं अहावगासेणं' तेषां च खलु चर्मपक्षिपभृतिकानां यथाबीजेन यथावकाशेन इत्थीए' स्त्रिया पुरुषस्य वा समुत्पत्ति भवतीति। 'जहा उरपरिसप्पाणं' यथोरः परिसगां तथैवेहाऽपि सर्व बोध्यम् । 'णाणतं' आज्ञप्तम्-कथित मिति यावत् 'ते जीवा डहरा समाणा माउगात्त सिणेहमाहारेति' ते जीवा दहराः बालाः सन्तः गर्भा द्विनिःसृता यावद्धाल्यं मातुःशरीर स्नेहमेवाऽऽहारयन्ति, 'आणुपुव्वेणं बुड्डा वण स्सइकायं तसथावरे य पाणे' आनुपूर्व्या-क्रमशो वृद्धा:-प्रवर्द्धमानाः वनस्पतिकाय मपरान् सस्थावरांश्च माणान् आहारयन्ति । ते जीवा आहारेति पुढवीपरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, एतेषां भक्षणं कृत्वा तानि
तीर्थकर भगवान् ने चर्मपक्षी (चमगादड़), लोमपक्षी (रोमों की प्रधा. नता वाले काक गीध आदि पक्षी), समुद्गपक्षी, विततपक्षी आदि खेचर पचेन्द्रिय तिर्य चों का कथन किया है। इन पक्षियों की बीज के अनु. सार और अवकाश के अनुसार ही उत्पत्ति होनी है। उरपरिसर्प जीवों के विषय में जो कथन किया गया है, वही सब यहां भी समझ लेना चाहिए। ये जीव जब गर्भ से बाहर आते हैं और छोटे होते हैं, तब माता के शरीर के स्नेह का आहार करते हैं ! अनुकम से बडे होने पर वनस्पतिकाय तथा त्रस स्थावर प्राणियों का आहार करते हैं । इस प्रकार वे पृथ्वी शरीर आदि का आहार करके उसे अपने शरीर आदि
त्याहि तय ४२ माने यमपक्षी (यम ) शेमपक्षी (२।भ-३।७।વાળા) એટલે કે કાગડા ગીધ વિગેરે) પક્ષી સમુદ્ર પક્ષી વિતત પક્ષી વિગેરે બેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચાનું કથન કરેલ છે. આ પક્ષિઓની ઉત્પત્તિ બીજ પ્રમાણે અને અવકાશ પ્રમાણે જ થાય છે. ઉરઃ પરિસર્ષ જીવેના સંબંધમાં જે કથન કરવામાં આવેલ છે, તે જ સઘળું કથન અહિયાં પણ સમજી લેવું. આ છે જ્યારે ગર્ભમાંથી બહાર આવે છે, અને નાના હોય છે, ત્યારે માતાના શરીરના સ્નેહને આહાર કરે છે. અનુક્રમથી મોટા થયા પછી વનસ્પતિકાય તથા ત્રસ સ્થાવર વિગેરે પ્રાણિયને આહાર કરે છે. આ રીતે તે જ પૃથ્વી શરીર વિગેરેને આહાર કરીને તેને પિતાના શરીર વિગેરે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #420

मार्थबोधिनी टीका द्वि. ध्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
४०९
शरीराणि स्व स्वरूपेण परिणमयन्ति, अत्रापि उरः परिसर्पमकरणं द्रष्टव्यम्, 'अवरेsai' अपराण्यपि च खलु 'तेसिं' तेषाम् 'णाणाविहाणं' नानाविधा नाम् 'खचरपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं' खचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानाम्, 'चम्मपक्खी' चर्मपक्षिणाम् 'जाव मक्खायें' यावल्लोमपक्षिसमुद्रविततानामाख्यातानि तेषां पक्षिणामपराण्यपि नानावर्णरसगन्धस्पर्शयुक्तानि शरीराणि भवन्तीति तीर्थकृता प्रतिपादितानि, अन्यत्सर्वे पूर्व दिशाऽव सेयम् इति ॥०१५ ||५७||
मूलम् - अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणिया णाणाविहसंभवा णाणाविहवुक्कमा तज्जोणिया तस्संभवा तदुवकमा कम्मोवगा कम्मणियाणेणं तत्थ वुक्कमा णाणाविहाणं तसथावराणं पोग्गलाणं सरीरेसु वा सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा अणुसूयत्ताए विउति, ते जीवा तेसिं णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं तसथावरजोणियाणं अणुसूयगाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं । एवं दुरुवसंभवत्ताए, एवं खुरदुगत्ताए | सू० १६ ५८ ॥
छाया - अथाऽपरं पुराख्यातमिह के सच्चाः नानाविधयोनिकाः नानाविधसम्भवाः नानाविधव्युत्क्रमाः, तद्योनिका स्तत्सम्भवा स्तदुपक्रमाः कर्मोपगाः कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः, नानाविधानां त्रसस्थावराणां पुद्गलानां शरीरेषु वा सचितेषु वा अचित्तेषु वा अनुस्यूततया विवर्तन्ते, ते जीवा स्तेषां नानाविधानां त्रतस्थावराणां
के रूप में परिणत करते हैं। यह सब कथन भी उरः परिसर्प के कथन के अनुसार ही समझना चाहिए। इन चर्मपक्षियों, लोमपक्षियों, समुदुगपक्षियों के अर्थात् खेचर पंचेन्द्रिय तिर्यंचों के नाना वर्ण, रस, गंध और स्पर्श वाले अनेक शरीर तीर्थंकर भगवान् ने कहे हैं ॥१५॥
રૂપે પરિણમાવે છે. આ સઘળું કથન પણુઉર:પરિસર્પના કથન પ્રમાણે જ સમજી લેવું જોઇએ. આ ચ પક્ષિયા, લેામ પક્ષિય, સમુદ્ગ પક્ષિયો તથા વિતત પક્ષિયોના અર્થાત્ ખેચર પંચેન્દ્રિય તિય ચાના અનેક વ; રસ ગધ અને સ્પવાળા અનેક શરીરો તીથકર ભગવાને કહ્યા છે. સૂ૦ ૧૫।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #421

सूत्रकृतानने माणानां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवी शरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां सस्थावर मोनिकानामनुस्यूतकानां शरीराणि नानावर्णानि यावदारूयातानि । एवं दुरूपसम्भवतया एवं चमकीटनया सुप१६-५८॥
टीका--पञ्चेन्द्रियमाणिनां स्वरूपं दर्शयित्वा-विकले न्द्रियस्वरूपमाह-'अहा. वर' इत्यादि । ये जीवात्र सस्थावराणां सचित्ताऽचित्तदेहेषु समुत्पद्य तान्याश्रिस्य स्थितिमन्तो भवन्ति-वर्द्धन्ते च, तेषां जीवानां विकलेन्द्रियाणामिह प्रकरणे निरूपणं भवति । 'अहावरं' अथाऽपरम् 'पुरवसायं पुराख्यातं तीर्थकरेण, पूर्व स्मिन् काले तीर्थकरा अन्यविधजीववर्णनं कृत न्तः, 'इहेगइया सत्ता णाणाविह जेणिया' इहैकतये सस्था यूकालिक्षादयो जोगः नानाविधयोनिका:-अनेकपका. स्कयोनिषु समुत्पद्यमाना भवन्ति णाणाविहसंववा' नानाविध सम्भाः , तथाऽनेक प्रकारकयोनिषु स्थिता भवन्ति । 'गाणाविहवुकमा' नानाविधव्युत्क्रमाः अनेक प्रकारकयोनिष्वेव विवर्द्धन्ते । 'तज्जोणिया तरसंभवा तदुकमा' तद्योनिकास्त
'अहावरं पुरक्खायं' इत्यादि।
टीकार्थ-पंचेन्द्रिय जीवों का स्वरूप दिखला कर अब विकलेन्द्रिय जीवों का स्वरूप कहते हैं। जो जीव त्रस और स्थावर प्राणियों के सचित्त
और अचित्त शरीरों में उत्पन्न होकर उन्हीं के आश्रय में रहते हैं और बढते हैं, उन्हीं विकलेन्द्रिय जीवों का यहां निरूपण किया गया है।
पूर्वकाल में तीर्थ करों ने अन्य प्रकार के प्राणियों का भी कथन किया है। कोई कोई जीव, जैसे जू, लीख आदि अनेक प्रकार की योनियों वाले होते हैं। वे अनेक प्रकार की योनियों में उत्पन्न होते हैं, _ 'अहावरं पुरक्खाय' या
ટીકાર્થ–પંચેન્દ્રિય નું સ્વરૂપ બતાવીને હવે વિકસેન્દ્રિય જીવેનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે.-જે જીવ ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિના સચિત્ત અને અચિત્ત શરીરમાં ઉત્પન્ન થઈને તેઓના જ આશ્રયથી રહે છે. અને વધે છે. તે વિકસેન્દ્રિય જીવેનું અહિયાં નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
પૂર્વકાળમાં તીર્થકરોએ અન્ય પ્રકારના પ્રાણોનું પણ કથન કરેલ છે. કઈ કઈ જીવ જેમકે જૂ લીખ, વિગેરે અનેક પ્રકારની નિવાળા હોય છે. તેઓ અનેક પ્રકારની નિમાં ઉત્પન થાય છે. અનેક પ્રકારની નિચામાં સ્થિત રહે છે. અને અનેક પ્રકારની નિયોમાં વધે છે, અને પિત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #422

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
स्वास्तदुपक्रमाः यूकादि जीवाः 'कम्मोवगा' कर्मोपगाः- पूर्वकृतकर्मानुगामिनः सन्तः 'कम्मनियाणेणं' कर्मनिदानेन - कर्मनिमित्तेन 'तस्थ बुकमा ' तत्र व्युत्क्रमाःअनेकप्रकारकयोनिषु समुत्पन्नास्तत्रैव स्थिताः तत्रैव वृद्धिं प्राप्तवन्तः स्वकृतकर्मानु गामिनः कर्मवलादेव अनेकविधयोनिषु जायन्ते । 'णाणाविहाणं तस्थावराणं पोग्गलाणं' नानाविधानां त्रसस्थावराणां पुद्गलानाम् 'सरीरे वा सचित्ते वा अचित्ते वा' शरीरेषु वा - सवित्तेषु वा अचित्तेषु वा 'अणुसूयत्ताए विउति' अनुस्यूततया विवर्तन्ते ते जीवा अनेकप्रकारकत्र सस्थावराणां सचिताऽचितदेहेषु आश्रिताः समुत्पद्यन्ते । 'ते जीवा तेसि णाणाविद्वाणं तस्थावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेति' ते यूकादयो जीवाः तेषां नानाविधानां सस्थावराणां प्राणिनां स्नेहमाहारयन्ति, 'ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संत' ते यूकादयो जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, ते पृथिव्यादि जीवानामपि शरीराणि भक्षयन्ति भक्षयित्वा च कालेन स्वस्वरूपे परिणमयन्ति, 'अवरेऽधि य णं' अपराण्यपि च खल 'तेर्सि' तेषाम् ' तसथावरजोणियाणं' सस्थावर योनिकानाम् - यूकादिविकलेन्द्रि यजीवानाम् 'अणुसूपगाणं' अनुस्यूतकानाम् तदाश्रिततया स्थितिकानाम् 'सरीरा' शरीराणि 'णाणावण्णा' नानावर्णानि 'जाव मक्खायें' यावदाख्यतानि ' एवं दुखसंभवत्ताए' एवं दुरूपसम्भवतया - अनेनैव प्रकारेण मूत्रपुरीषेोऽपि विकलेन्द्रिय
४११
अनेक प्रकार की योनियों में स्थित होते हैं और अनेक प्रकार की योनियों में बढते हैं। अपने अपने पूर्वकून कर्मानुगामी होकर कर्म के अनुसार ही वहां उनकी उत्पत्ति, स्थिति और वृद्धि होती है। वे नाना प्रकार के त्रस और स्थावर जीवों के सचित्त और अचित्त कलेवरों मैं उत्पन्न होते हैं और अनेक विध स स्थावर प्राणियों के स्नेह का आहार करते हैं । वे जू आदि विकलेन्द्रिय जीव उनके शरीरों का भी आहार करते हैं और उन्हें अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते है । उनके नाना वर्ण आदि से युक्त अनेक प्रकार के शरीर होते हैं। इसी
પેાતાના પૂર્વોક્ત કર્મોનુગામી થઈને ક્રમ પ્રમાણે જ ત્યાં તેની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને વૃદ્ધિ થાય છે. તેઓ અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર જીવાના सचित्त भने यत्ति सेवरे (शरीशे) भां उत्पन्न थाय छे भने भने - રના ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયાના સ્નેહના આહાર કરે છે. તે જૂ' વિગેરે વિકલેન્દ્રિય જીવે તેઓના શરીરોના પશુ આહાર કરે છે. અને તેને પેાતાના શરીરના રૂપમાં પરિણમાવે છે. તેમના અનેક વણુ વિગેરેથી યુક્ત અનેક પ્રકારના
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #423

४१२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे जीवा जायन्ते 'एवं खुरदुगताए' एवं चर्मकीटतया-अनेनैव प्रकारेण गोमहि. पादिशरीरेष्वपि चर्मकीटनया बहवो जीवाः समुत्पधन्ते विकलेन्द्रियाः स्वकर्मकृतपापफलभोगायेति ।।सू०१६-५८॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणिया जाव कम्मणियाणेणं तत्थ वुकमा णाणाविहाणं तसथावराणं पागाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा तं सरीरगं वायसंसिद्धं वा वायसंगहियं वा वायपरिग्गहियं वा उडवाएसु उङ्कभागी भवइ अहे वाएसु अहेभागी भवइ तिरियवाएसु तिरिय. भागी भवइ, तं जहा-ओसा हिमए महिया करए हरतणुए सुद्धोदए, ते जीवा तेसिं जाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारेति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं तसथावरजोणियाणं ओसाणं जाव सुद्धोदगाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं। ____ अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणिया उदगसंभवा जाव कम्मणियाणेणं तत्थ बुकमा तसथावरजोगिएसु उदएसु उदगत्ताए विउद्वंति, ते जीवा तेसिं तसथावरजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारेंति, ते जीवा आहारैति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं तसथावरजोणियाणं उदगाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं । प्रकार मल मूत्र से भी विकलेन्द्रिय जीवों की उत्पत्ति होती है। गाय भैस आदि के शरीर में भी चर्मकीट रूप में बहुत से विकलेन्द्रिय जीव उत्पन्न होते हैं और अपने कर्मों का फल भोगते हैं ॥१६॥ શરીરે હોય છે. એ જ પ્રમાણે મલ, મૂત્રથી પણ વિકલેન્દ્રિય જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે. ગાય, ભેંસ વિગેરેના શરીરમાં પણ ચર્મકીટ પણાથી ઘણા એવા વિકલે. ન્દ્રિય જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. અને પિતાના કર્મોનું ફળ ભેગવે છે. સૂ૦૧દા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #424

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम्
र
४१३ अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणियाणं जाव कम्मनियाणेणं तत्थ वुकमा उदगजोणिएसु उदएसु उदगत्ताए विउटृति, ते जीवा तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारांति, ते जीवा आहारेंति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि यणं तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं सरीरा णागावण्णा जाव मक्खायं । अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता उदगजोणियाणं जाव कम्मनियाणेणं तत्थ वुकमा उदगजोणिएसु उदएसु तस. पाणत्ताए विउटुंति, ते जीवा तेसिं उदगजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारंति, ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं उदगजोणियाणं तसपाणाणं सरीरा जाणावण्णा जाव मक्खायं ॥सू० १७१५७॥
छाया-अथाऽपरं पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वाः नानाविधयोनिका यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः नानाविधानां त्रसस्थावराणां प्राणानां शरीरेषु सचित्तेषु वा अवितेबु वा तच्छरीरं वातससिद्धं वा वातसंगृहीतं वा वातपरिगृहीतं वा ऊर्धधातेषु ऊर्श्वभागी भवति, अधोवातेषु अधोभागी भवति, तिर्यग्वातेषु तिर्यग्भागी भवति तद्यथा-अवश्यायः हिमका महिका करकः हरतनुकः शुद्धोदकम्, ते जीवास्तेषां नानाविधानां त्रस स्थावराणां माणानां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां त्रसस्थावरयोनि. कानाम् अवश्यायानां यावच्छुद्धोदकानां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि ।
अथाऽपरं पुराख्यातम् इहैतकये सत्त्वाः उदकयोनिकाः उदकसम्भवा यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः त्रसस्थावरयोनिकेषु उदकेषु उदकतया विवर्तन्ते । ते जीवा रतेषां त्रसस्थावरयोनिकानामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, अपराण्यपि च खलु तेषां त्रसस्थावरयोनिकानामुदकानां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि ।
अथाऽपरं पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वाः उदकयोनिकानां यावतकर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः उदकयोनिकेपूदकेषु उदकतया विवर्तन्ते ते जीवा स्तेषामुदक
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #425

४१४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
योनिका नामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अवराण्यपि च खलु तेषाम् उदकयोनिकानामुदकानां शरीराणि नानवर्णानि यावदाख्यातानि । अथाऽपरं पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वाः उदकयोनिकानां यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः उदकयोनि के पूद केषु समाणतया विवर्तन्ते । ते जीवा स्तेषामुदकयोनिकानामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवाः आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् अपरापि च खलु तेषामुदकयो निकानां त्राणानां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि ॥सू०१७-५७॥
टीका -' इह खलु संसारे अनेके जीवाः पूर्वकृतकर्मवशगा, वायुयोनिका अकाये समुत्पयन्ते यथा - अवश्याय हिमक महिकादयः, तेषामेव जीवानामिह प्रकरणे स्वरूपं निरूप्यते । 'अहा बरं पुरक्खायें' अथाऽपरं पुराख्यातम्. तीर्थकरेति शेषः, 'इहे गइया' इहेकतये 'सत्ता' सखाः - पाणिनः णाणाविद्दजोणिया ' नानाविधयोनिका :- अनेक प्रकारकयोनिषु समुत्पन्नाः सन्तः 'जान' यावत् 'कम्म णियाणेण तत्थ बुकमा 'कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः - स्वकृतकर्मनिमित्तेन तत्र - वायुयोनिकाऽष्काये समुत्पन्ना स्तत्रैव स्थिता स्तत्रैव वर्द्धनशीलाः, वायुयोनिकाऽपकाये समुत्पच्यन्ते जीवाः 'णाणाविहाणं तस्थावराणं पाणाणं' नानाविधानां श्रसस्थावराणां प्राणानाम्, तत्र मण्डूकादयस्त्रसाः, लवणहरितादयः स्थावरास्तेषां प्राणिनाम्
'अहावरं पुरक्खायं' इत्यादि !
टीकार्थ -- इस संसार में अनेक जीव पूर्वकृत कर्म के अधीन होकर वायुयोनिक अकाय में उत्पन्न होते हैं, जैसे अवश्याय महिका आदि इस प्रकरण में उन्हीं का स्वरूप कहा जाएगा।
तीर्थकर भगवान् ने कहा है कि इस लोक में कोई कोई जीव विविध प्रकार की योनियों में उत्पन्न होते हुए कर्म के उदय से वायुयोनिक अपकाय में आते हैं। वे वहीं स्थित होते और वृद्धि को प्राप्त
'अहावर पुरखाय' इत्यादि
टीडार्थ - --આ સસારમાં અનેક જીવે પહેલાં કરેલા કને આધીન થઈ તે વાયુયેાનિક અકાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જેમકે—અવશ્યાય મહિકા ઝાકળ આદિ મા પ્રકરણમાં તેએના વિશેજ કથન કરવામાં આવશે
તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું કે—આ લેાકમાં કાઈ કોઈ જીવા અનેક પ્રકા રની ચાતિયામાં ઉત્પન્ન થતા થકા કર્મના ઉદયથી વાયુયેાનિક અકાયમાં આવે છે. તેઓ ત્યાંજ સ્થિત હાય છે. અને વૃદ્ધિ પામે છે. તે ત્રસ અને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #426

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ४१५ 'सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा' शरीरेषु सचित्तेषु वा अचित्तेषु वा वायुयो निकाकायरूपेण समुत्पद्यन्ते । 'तं सरीरगं वायसंसिद्ध वा वायसंगहियं वा, बायपरिग्गहियं वा' तच्छरीरं वातसंसिद्धं वा वातेन निष्पन्नं वा, वात संगृहीतं वा वातपरिगृहीतं वा, तदप्कायशरीरं वायुना उत्ादितं सोऽप्कायो वात जनित इत्यर्थः अतोऽकायस्योपादानकारणं वायुरेव, वायुना तद्द्वारेण संगृहीत वायुद्वारेणैव धारितमपि भवति । अत एव-'उछ्याएमु उद्दमागी भवइ, अहेवापसु अहेमागी भवइ, तिरियवाएसु तिरियभागी भाइ' तदफायशरीरम् ऊर्ध्वगतेषु उप्रभागि भवति, अधोवातेषु अयोभागि भवति, तिर्यग्वातेषु तिर्यग्भागि भवति, इत्यादि, एवमग्रेऽपि-वायुकारणकं तच्छरीरमिति निर्गीयते । 'तं जहा' तद्यथा-'ओसा' अश्याय:-'ओस' इति लोके प्रसिद्धम् 'हिम' हिप्रकः 'हिमम्' इति लोकपसिद्धम्, 'भहिया' सहिका-अल्पजलवृष्टिजलतुपारश्च 'करए' 'करकःकठिनमेघोदकम् 'ओला' इति प्रसिद्धम् 'हरतणुए' हरतनुका-ह-यादि होते हैं। वे घस और स्थावर प्राणियों के चित्त और अचित्त शरीरों में अप्काय रूप से उत्पन्न होते हैं। उनका शरीर वायुकाय से बना हुआ और वायुकाय के द्वारा संगृहीत होता है। वायुकाप ही उनके शरीर को धारण करता है। इसी कारण अप्काय का वह शरीर वायु के ऊपर जाने पर ऊंचा जाता है, वायु के नीचे जाने पर नीचे जाता है और वायु के तिछे जाने पर तिर्छा जाता है। इससे यह निर्णय होता है कि अपकाय का वह शरीर वायुकारणक होता है। वायुयोनिक अपूकाय के जीव ये हैं। ओस, हिम, महिका अर्थात् पाँच रंग की धूमिका (धूवर), ओला, हरतनुक (धान्य के पौधों पर विद्यमान जलविन्दु) शुद्धोदक સ્થાવર પ્રાણિના સચિત્ત અને અચિત્ત શરીરમાં અપકાય પણુથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેના શરીરે વાયુકાયથી બનેલા અને વાયુકાય દ્વારા ગ્રહણ કરાયેલા હોય છે. વાયુકાય જ તેના શરીરને ધારણ કરે છે. એજ કારણે અપકાયનાં તે શરીરે વાયુ ઉપર જતાં ઉંચે જાય છે. અને વાયુ નીચે જાય ત્યારે નીચે જાય છે. અને વાયુ તિ જાય ત્યારે તિર્થી-(વાંકા ચુકા) જાય છે. આનાથી એ નિર્ણય થાય છે કે-અપકાયનું તે શરીર વાયુ કારણક વાળું હોય છે. વાયુનિક અપકાયના જીવે આ છે.-ઓસ, હીમ, મહિકા (ધુમ્મસ) અર્થાત પાંચ રંગની પૂમિકા એલા હતyક (અનાજના ફૂલે પર રહેનારા જલબિંદુ)
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #427

सूत्रकृताङ्गसूत्रे धान्योपरि विद्यमानं जलादिबिन्दुः, 'सुद्धोदए' शुद्धोकम्-सामान्य जलम् 'ते जीवा तेसि णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेति' ते-वायुयोनिका अका. यिका स्तेषां नानाविधानां सस्थावराणां प्राणानां स्निग्धभावमाहारयन्ति । 'ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत्स्यात, तेषां शरीरमचित्तं कुर्वन्ति विनष्टं तच्छरीरं पूर्वाद्याहारितं विपरिणामितम् आत्मस्वरूपं कृतं भवति, 'अवरे वि य ' अपराण्यपि च खलु 'तेसिं तसथावर• जोणियाणं ओसाण जाव सुद्धोदगाणं सरीरा णाणारणा जाव मक्खायं तेषां त्रस स्थावरयोनिकानामवश्यायानां हिममहिकाकरकहरतनुकानां शुद्धोदकानां शरीराणि नानावर्ण-रसगन्धस्पर्शयुक्तानि भवन्तीति आख्यातानि भगवता तीर्थकृतेति।
वायुयोनिकाऽकायान्-जीवानुपदर्य अयोनिकान् अप्कायदेवोपनान्अकायान् जीवान् दर्शयितुमाह-'अहावरं' इत्यादि । 'अहावरं पुरक्खाय' अथा. ऽपर पुराख्यातम् 'इहेगइया सत्ता' इहैकतये सत्ताः -इह-अस्मिन् लोके सत्चाः -जीवाः 'उदगजोणिया' उदकयोनिका:-उदकं-जलमेव विद्यते योनिः-उत्पत्ति(सामान्य जल) ये वायुयोनिक अप्काय के जीव नाना प्रकार के त्रस और स्थावर प्राणियों के स्नेह (रस) का आहार करते हैं । पृथ्वीकाय आदि के शरीरों का भी आहार करते हैं। उनके शरीर को अचित्त बना देते हैं और वह उनके शरीर के रूप में परिणत हो जाता है। उन ओस यावत् शुद्धोदक जीवोंके शरीर नाना वर्ण, रस, गंध और स्पर्श से युक्त होते हैं, ऐसा तीर्थंकर भावान ने कहा है। 'अहावरं पुरक्खाय' इत्यादि।
वायुयोनिक अपूकाय जीवों का स्वरूप दिखला कर अप्काययो. निक अप्काय के जीवों का निरूपण करते हैं। इस संसार में कोई कोई अप्काय के जीव अप्काययोनिक होते हैं। उनकी अप्काय से શુદ્ધોદક (સામાન્ય જલ) આ બધા વાયુનિક અપકાયના છે અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોના નેહ-(રસ) ને આહાર કરે છે. પૃથ્વીકાય વિગેરેના શરીરને પણ આહાર કરે છે. તેમના શરીરને અચિત્ત બનાવી દે છે. અને તે તેના શરીર રૂપે પરિત થઈ જાય છે. તે એસ યાવત શુદ્ધદક સુધીના જીવોના શરીરને અનેક વર્ણ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શથી યુક્ત હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહ્યું છે.
'अहावर पुरक्खायं' त्यादि
વાયુયોનિક અપૂકાયનું સ્વરૂપ બતાવીને હવે અપૂકાય યોનિ વાળા અપકાયના જનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે. આ સંસારમાં કઈ કોઈ અપકાયના જીવો અપૂકાય નિવાળા હોય છે. તેઓની ઉત્પત્તિ અપ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #428

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ४१७ कारणं येषां ते तादृशजीवाः 'उदगसभवा' उदकसम्भवाः-उदके स्थितिमन्तः 'जाव' यावत् 'कम्मनियाणेणं तत्थ बुकमा' कर्मनिदानेन-स्वकृतकर्मनिमित्तेनस्वकर्मवशगाः सन्तः तत्र-उदके व्युत्क्रमाः-प्रवर्द्धमानास्ते जीवाः 'तसथावरजोणिएमु उदगत्ताए विउहृति' सस्थावरयोनिकेषु उदकेषदकतया-उदकस्वरूपेण विवर्तन्ते-समुत्पद्यन्ते । 'ते जीवा तेसिं तसथावरजोणियाणं उदगाणं सिणेहमाहारे ति' ते- उदयोनिका जीया स्त्रसस्थावरयोनिकानाम् उदकानां स्नेहमाहार. यन्ति-स्नेहभावमाहारयन्ति, 'ते जीा आहारेति पुढवीसरीर जाव संत' ते जीवाः पृथिवीकायादीनां शरीरमपि आहारयन्ति, आहार्य च स्वरूपे परिणम यन्ति । 'अवरे वि यणं तेसिं तसथावरजोणियाणे उदगाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं तेषां त्रसस्थावरयोनिकानामुदकानामपराण्यपि च खलु शरीराणि नानावर्णरसगन्धस्पर्शवन्ति भवन्तीति तीर्थकृताऽऽख्यातानि-पतिपादितानि । ___'अहावरं पुरक्खायं' अथाऽपरं पुराख्याम्, पुनराह-उदकसम्भवा उदकयोनिका उदकव्युत्क्रमाः, तत्सम्मका स्तद्योनिका स्तदुपक्रमाः कर्मवशगाः 'हेगइया सत्ता' उत्पत्ति होती है, अप्काय में स्थिति होती है और अप्काय में ही वृद्धि होती है। अपने कर्म के वशीभूत होकर वे जीव त्रस और स्थावर योनिक, जल में जल रूप से उत्पन्न होते हैं। वे अपयोनिक अप्काय जीव उस स्थावर योनिक उदक के स्नेह का आहार करते हैं । तथा पृथ्वी
आदि के शरीर का भी आहार करते हैं और उसे अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं । इन जीवों के नाना वर्ण, रस, गंध और स्पर्श वाले अनेक प्रकार के शरीर होते हैं, ऐसा तीर्थंकर भगवान ने कहा है।
तीर्थंकर भगवान् ने अन्य प्रकार के जीव भी कहे हैं। वे जीव उदकयोनिक उदक में उदक रूप से अपने कर्मों के वशीभूत होकर કાયથી થાય છે. અપકાયમાં સ્થિત થાય છે. અને અપૂકાયમાં જ વૃદ્ધિ થાય છે. પિતાના કર્મને વશ થઈને તે જીવે ત્રસ અને સ્થાવર નિવાળા જળમાં જળ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ અ ચેનિક અપકાયના જીવો ત્રસ અને સ્થાવર નિવાળા પાણીના સ્નેહનો આહાર કરે છે. તથા પૃથ્વી વિગેરેના શરીરને પણ આહાર કરે છે. અને તેને પિતાના શરીરના રૂપથી પરિણમાવે છે. આ જીવેના અનેક વર્ણ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શવાળા અનેક પ્રકા. રના શરીરે હોય છે. આ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહેલ છે.
તીર્થકર ભગવાને બીજા પ્રકારના છે પણ કહ્યા છે. તે જ ઉદક નિવાળા, પાણીમાં પાણીના રૂપથી પિતાના કર્મોને વશ થઈને ઉત્પન
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #429

४१८
सूत्रकृतासूचे इहकतये सत्वाः 'उदयजोणियाणं जाव कम्मनियाणेणं तत्थ वुकपा' उदकयोनिकानां यावत्कर्मनिदानेन-स्वकर्मनिदानेन -स्वकर्मनिमित्तेन तत्र व्यु क्रमा-बर्द्धन शीला, 'उदगनोगिएसु उदगत्ताए विउद्घति' उदकपोनिकेषु उदकतया विवर्तन्ते -जलरूपेण समुत्पद्यन्ते, 'ते जीवा स्तेषामुदकयोनिकानाम् उदकानां स्नेहमाहारयन्ति, यस्मिन्नुभूताः प्रतिष्ठिता वर्द्धमानाश्च तेषामेव रसनिष्पत्तिमुपभुजानाः प्रवर्धमाना अपि भवन्ति, 'ते जीवा आहारेति पुढ गसरीरं जाव संत ते जीवा आहास्यन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात्, पाहायं पृथिवीपभृतीनां शरीराणि स्वरूपे परिणमयन्ति, 'अवरे विणं तेसि उदगजोणियाणं उदगाणं सरीराणाणावण्णा जाव मक्खाय' तेषामुदयोनिकानामुदकानाम् -अप्कायिकानां जन्तूनामपराण्यपि च खलु शरीराणि नानावर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तानि भवन्तीत्याख्यातानि तीर्थकृतेति ।
'अहावरं पुरक्खाय' अथाऽपरं पुराख्यातम्-अतः परं श्रीनता तीर्थकरेण उदकयोनिकत्रसकायजीवानां स्वरूपं निरूप मितव्यम् । 'इहेगइपा सत्ता उदग जोणियाणं जाव कम्मणियाणेणं तत्थ वुस्कमा उदगजोणिएमु उदपसु तसपाणताए विउद्धृति' इहैकतये सत्या उदकयोनिकानां यावत्कर्म निदानेन तत्र व्युत्क्रमा उत्पन्न होते हैं । वे उन उदकयोनिक उदक जीवों के रस का आहार करते हैं और पृथ्वीकाय आदि का भी आहार करते हैं और उन्हें अपने रूप में परिणत कर लेते हैं । अर्थात् वे जल में उत्पन्न होते हैं, जल में रहते हैं और जल में बढते हैं, उसी जल के रस का उपभोग करते हए बढते हैं और साथ हो पृथ्वा आदि के शरीर का भी उपभोग करते हैं। उन उदक जीवों के नाना बर्ण, गंध रस और स्पर्श बाले अनेक शरीर होते हैं।
तीर्थकर भावान् ने जीवों के अन्य भेद भी कहे हैं। कोई कोई जीव अपने कर्म के वशीभूत होकर उदकयोनिक उदक में त्रस रूप से उत्पन्न होते हैं, उसी में स्थित होते हैं और उसी में वृद्धि को प्राप्त થાય છે. તેઓ એ ઉદકનિક ઉદકવાળા જીવોના રસનો આહાર કરે છે અને પૃથ્વીકાય વિગેરેને પણ આહાર કરે છે. અને તેને પિતાના રૂપથી પરિણમાવે છે. અર્થાત જે પાણીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પાણીમાં રહે છે, અને પાણીમાં વધે છે. એજ પાણીના રસનો ઉપભેગ કરતાં થકા વધે છે. અને સાથે જ પૃથ્વી વિગેરેના શરીરને પણ ઉપભેગ કરે છે. તે ઉદનિવાળા પાણિના જેના અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શવાળા અનેક શરીરો હોય છે.
તીર્થકર ભગવાને જીવના બીજા ભેદે પણ કહ્યા છે. કેઈ કઈ જીવ પિતાના કર્મને વશ થઈને ઉકનિક ઉદકમાં ત્રસ પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં સ્થિત રહે છે. અને તેમાંજ વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તે જ ઉદક નિવાળા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #430

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ११९ उदकयोनिकेदकेषु त्रसपाणतया विवर्तन्ते । तिष्ठन्त्यस्मिल्लोकेऽने के जीवाः स्वकृतपुराकृतकमवशगाः सन्तो वसन्त उदकयोनिके पूदकेषु समागतयन्तस्तत्रउदकयोनिकेषु उद केषु वसनीवरूपेण समुत्पन्नाः। ते जीवा तेसिं उदगजोणि. याण उदगाणं सिणेहमाहारेति' ते-उदकयोनिका जीना स्तेषामेव उदक योनि कानामुदकानां स्नेहमाहारयन्ति-स्नेह-स्निग्ध भावमाहारयनि । 'ते जीवा आहा. रयन्ति पुढवीसरीरं जाव सं' ते जीचा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत्स्यात् । 'ते-उदकयोनिका उदके स्थिताः त्रसजीवाः पृथिव्यादीनामपि शरीर भक्षयन्ति, 'अवरे वि य णं तेसिं उदगजोणियाणं तसाणाणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खाय' अपराण्यपि च खलु तेषामुदकयोनिकानां त्रमाणानां शरीराणि नानावर्णानि यातदाख्यातानि, नानावर्णगन्धरसस्पर्शयुक्तानि भवन्तीति तीर्थकृता आख्यातानि प्रतिपादितानि ॥ मू०१७-५९॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणिया जाव कम्मणियाणेणं तत्थ वुकमा गाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा अगणिकायत्ताए विउति ते जीवा तेसिं णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहाति, ते जीवा आहारेति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽवि य णं तेसिं तसथावरजोणियाणं अगगीणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं, सेसा तिन्नि आलाक्गा जहा उदगाणं । अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणियाणं जाव कम्मणियाणेणं तत्थ वुक्कमा, णाणाविहाणं तसथावराणं होते हैं। वे जीव उदकयोनिक उदक के स्नेह का आहार करते हैं। वे पृथ्वी आदि के शरीर का भी आहार करते हैं। उन उदकयोनिक त्रस प्राणियों के नाना वर्ण रस गंध स्पर्श वाले नाना शरीर होते हैं। ऐसा तीर्थंकर भगवान ने कहा है ॥१७॥ ઉદકના નેહને આહાર કરે છે. તેઓ પૃથ્વી વિગેરેના શરીરનો પણ આહાર કરે છે. તે ઉદનિક ત્રસ પ્રાણિયાના અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ વાળા અનેક શરીરે હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થંકર ભગવાને કહ્યું છે. સૂત્ર ના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #431

४२०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पाणाणं सरीरसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा वाउकायत्ताए विउ. दृति, जहा अगणीणं तहा भाणियठवा, चत्तारि गमा।सू.१८०६०। ___छाया- अथाऽपरं पुराख्यातमिहैकतये सत्त्वाः नानाविधयोनिकाः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः नानाविधानां सस्थावराणां प्राणानां शरीरेषु सचिः तेषु वा अवित्तेषु वा अग्निकायतया विवर्तते । ते जीवास्तेषां नानाविधानां बसस्थावराणां प्राणानां स्नेहमाहारयन्ति । ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तेषां त्रसस्थावरयोनिकानामग्नीनां शरीराणि नाना. वर्णानि यावदाख्यातानि । शेषास्त्रय आलापकाः यथोदकानाम् । अथाऽपरं पुराख्यातमिहै कतये सत्त्वाः नानाविधयोनिकानां यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः, नानाविधानां सस्थावराणां प्राणानां शरीरेषु सचित्तेषु वा अचित्तेषु वा वायु. कायतया विवर्तन्ते, यथाऽानीनां तथा भणितव्याश्चत्वारो गमाः॥०१८-६०॥
टीका-सम्पति-अग्निकायाजीवानां स्वरूपमाह-'अहावरे' इत्यादि। 'अहावरं पुरक्खायं' अथापरं पुराख्यातम्, अपरोऽपि प्रकारो जीवानां प्रतिपादित रतीर्थकरेण । 'इहेगइया सत्ता णाणाविह नोणिया जाव कम्मणिपाणेणं तस्थ वुकमा णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अवित्तेसु वा अगणिका. यत्ताए विउति' इहैकतये सत्याः-प्राणिनः नानाविधयोनिकाः-नानाविधयोनिषु समुत्पन्नाः अग्निकायाः यावत्कर्मनिदानेन-पूर्वपूर्वजन्नसम्यादितकर्मप्रेरणया तत्र सम्भवास्तत्र वर्द्धनशीलाः कर्मवश गाः तत्र व्यु-क्रमाः-बर्द्ध नशीलाः नानाविधानाम: नेकपकारकाणां त्रसस्थावराणां माणानां शरीरेषु सचित्तेषु वा अचित्तेषु वा परस्परं
'अहावरं पुरक्खायं' इत्यादि।
टीकार्थ-अब अग्निकायिक जीवों का स्वरूप कहते हैं। तीर्थंकर भगवान् ने जीवों का एक अन्य प्रकार भी कहा है। कोई कोई जीव अनेक योनिक अग्निकाय के होते हैं। वे कर्म के वशीभूत होकर अनेक योनियों में उत्पन्न होते हैं, वहां स्थित रहते हैं और वहां बढ़ते हैं। वे नाना प्रकार के बस और स्थावर प्राणियों के हाथी के दांत आदि
अहावर पुरक्खाय' त्यादि
ટીકાર્થ–-હવે અગ્નિકાયવાળા જીનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવે છે. તીર્થકર ભગવાને જીવેને એક બીજો પ્રકાર પણ કહેલ છે કઈ કઈ જવા અનેક નિવાળા અગ્નિકાયના હોય છે. તેઓ કમને વશ થઈને અનેક નિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં સ્થિત રહે છે. અને ત્યાં જ વધે છે. તેઓ અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિયોના હાથીના દાંત વિગેરે સચિત્ત શરી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #432

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिज्ञानिरूपणम् ४२१ युध्यमानानां पञ्चन्द्रियहस्तिमहिषादीनां दन्तशङ्गादिषु, अचित्तेपु वा घर्षितास्थिपस्तरादौ अग्निकायतया विवर्तन्ते-अग्निकायरूपेण समुत्पद्यन्ते, इति प्रत्यक्षपमाणम् । इह लोके कियन्तो जीवाः पूर्वभवे नानाविधयोनिषु समुत्पद्य, तत्र सम्पादितकर्मबले नाऽने कप्रकारकत्रसस्थावराणां सचित्ताऽचित्तदेहेषु-अग्निकायस्वरूपेण समुत्पद्यन्ते इत्यर्थः । 'ते जीवा तेसिं जाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारेति' ते जीवास्तेषां नानाविधानां त्रसस्थावराणां प्राणानां स्नेह माहारयन्ति । अनेकमकारकत्रसादिजीवानां स्नेहभावमाहारयन्ति, 'ते जीया आहारेति पुढबीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहारयन्ति पृथिवी शरीरं यावत्स्यात्-पृथिव्यादीनां शरीरमपि आहारयन्ति आहार्य च तानि शरीराणि स्वस्वरूपे परिणमयन्ति । 'अवरेऽ वि य णं तेसिं तसथानोणियाणं अगणीण सरोरा णाणावण्णा जाव मकवायं' तेषां त्रसस्थावायोनिकानामप्तिकायानी जीवानाम् अपराण्यपि च खलु शरीराणि नानावर्णादियुक्तानि भवन्तीति तीर्थकृताऽऽख्यातानि । 'सेसा विनि आलायगा जहा उदगाणं' शेपास्त्रय आलापका यथा उदकानाम् । तथाहियथा वायुयोनिका अप्कायाः १, उदकयोनिका उदकजीवाः २, उदकयोनिकाः सचित्त शरीरों मे तथा घिसे हुए पाषाण आदि अचित्त शरीरों में अग्निकाय के रूप में उत्पन्न होते हैं । वे जीव अनेक प्रकार के त्रस और स्थावर प्राणियों के स्नेह रस का आहार करते हैं और पृथ्वी आदि के शरीरों का भी आहार करते हैं और उस आहार को अपने शरीर के रूप में परिणत करते हैं। उन अनेक त्रत्त स्थावरयोनिक अग्निकाय के जीवों के ओर भी नाना वर्ण, रस, गंध और स्पर्श वाले शरीर होते हैं, ऐसा तीर्थंकर भगवान ने कहा है।।
शेष तीन आलापक उदक जीवों के समान समझना चाहिए। अर्थात् जैसे वायुयोनिक अपकाय, उदकयोनिक उदकजीव, उदकयोनिक त्रस
માં તથા ઘસવામાં આવેલા પત્થર વિગેરે અચિત્ત પદાર્થોમાં અગ્નિકાય પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણીચેના નેહ રસને આહાર કરે છે. અને પૃથ્વી વિગેરેના શરીરોને પણ આહાર કરે છે. અને તે આહારને પિતાના શરીર રૂપે પરિણુમાવી દે છે તે અનેક ત્રસ અને સ્થાવર નિવાળા અગ્નિકાયના જીવોના બીજા પણ અનેક વર્ષે ગંધ રસ અને સ્પર્શ વાળા શરીરો હોય છે. એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાને કહ્યું છે.
બાકીના ત્રણ આલાપક ઉદક-પાણીના જે પ્રમાણે સમજી લેવા. અર્થાત્ જેમ વાયુનિવાળા, અપૂકાય ઉદનિક ઉદકજી, ઉદનિક ત્રસ જીવે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #433

सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्रसमीवाः३, तथा वायुयोनिका अग्निकायाः१, अग्नियोनिका अग्निकायाः२, अग्नियोनिकास्त्रसजीवाः३, एवं क्रमेण शेवास्त्रय आलापका ज्ञातव्या इति । सम्पति वायुकायमाह -'अहावरं पुरकरवाय' अथाऽपरं पुराख्यातम् 'इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणियाणं जाव' इहै ऊतये सत्त्वा:-जोवाः नानाविधयोनिकाना यावत् 'कम्मणियाणेणं' कर्मनिदानेन 'तत्थ वुक्कमा' तत्र व्युत्कमा:- तत्रैव प्रवर्धमानाः, 'णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाण' नानाविधानां त्रसस्थावराणां प्राणानाम्, सरीरेसु सचित्तेमु वा अचित्तेमु वा वाउकायत्ताए' शरीरेषु सचित्तेषु वा अचित्तेषु वा वायुकायत या 'विउटति' विवर्तन्ते, इहलो के कियन्तो जीवाः पूर्वभवेऽनेकमकारकयोनिषु समुत्पद्य तत्र स्वकृतकर्मबलेन प्रसस्थावरजीवानां सचित्ताऽचित्तशरीरेषु वायुकायतया समुत्पद्यन्ते, 'जहा अगगीणं तहा भाणिया चत्तारि गमा' यथाऽग्नीनां तथाऽत्रापि चत्वार आलापका भणितम्या:-प्रकाश. नीयाः। वायुकायाः१, वायुयोनिकाऽप्कायाः२, वायुयोनिकाग्निकायाः३, वायुयोनिका स्त्रमाः४, एवं क्रमेण चत्वारः आलासका ज्ञातव्याः ।मु०१८-६०॥ जीव कहे हैं। उसी प्रकार वायुपोनिक अग्निकाय, अग्नियोनिक अग्निकाय और अग्नियोनिकत्रसकाय इस क्रम से तीन आलापक जानना चाहिए।
अब वायुकाय के विषय में कहते हैं-इस लोक में कितनेक जीव ऐसे हैं जो पूर्व भवों में अनेक प्रकार की योनि में उत्पन्न होकर अपने किये कर्म के बल से त्रस और स्थावर जीवों के सचित्त तथा अचित्त शरीरों में वायुकाय के रूप में उत्पन्न होते हैं। अग्नि जीवों के जैसे चार आलापक कहे गए हैं, उसी प्रकार यहां भी चार आलापक कहना चाहिए। वे यों हैं-(१) वायुकाय (२) वायुयोनिक अप्काय (३) वायुयोनिक अग्निकाय और (४) वायुघोनिक त्रस |सू० १८॥ કહેલા છે. એ જ પ્રમાણે વાયુયોનિ વાળા અગ્નિકાય, અગ્નિોનિક અગ્નિકાય, અને અગ્નિનિક ત્રસકાય આ કમથી ત્રણ આલાપ સમજી લેવા જોઈએ
વાયુકાયના સંબંધમાં હવે કથન કરે છે.–આ લેકમાં કેટલાક જીવે એવા હોય છે જે એ પૂર્વભવમાં અનેક પ્રકારની નિ માં ઉત્પન્ન થઈને પિતે કરેલા કર્મના બળથી ત્રસ અને સ્થાવર જીના સચિત્ત તથા અચિત્ત શરીરમાં વાયુકાય પણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. અગ્નિ છ પ્રમ ણે આના પણ ચાર આલાપકે કહ્યા છે. તે તે પ્રમાણે ચાર આલાપ સમજી લેવા. तभा प्रभाव छ.-(१) वायु४ाय (२) वायु योनि (3) वायु योनि भनि કાય અને (૪) વાયુનિવાળા ત્રસ સૂ૦ ૧૮
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #434

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु, अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम्
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं इहेगइया सत्ता णाणाविहजोणिया जाव कम्मणियाणेणं तत्थ वुकमा गाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सरीरेसु सचित्तेसु वा अचित्तेसु वा पुढवित्ताए सकरताए वालुयत्ताए इमाओ गाहाओ अणुगंतवाओ'पुढवी य सकरा वालुया य, उवले सिला य लोणू से। ___अयतउयतंबसीसग, रुप्पसुवण्णे य वइरे य ॥१॥ हरियाले हिंगुलए मणोसिला सासगंजणपवाले।
अभपडलब्भवालय बायरकाए मणिविहाणा ॥२॥ गोमेज्जए य रयए अंके फलिहे य लोहियक्खे य।
मरगयमसारगल्ले, भुयमोयगइंदणीले य ॥३॥ चंदणगेरुय हंसगब्भपुलए सोगंधिए य बोद्धव्वे । चंदप्पभवेरुलिए जलकंते सूरकते य ॥४॥ एयाओ एएसु भणियवाओ गाहाओ जाव सूरकंतताए विउटंति, ते जीवा तेसिं णाणाविहाणं तसथावराणं पाणाणं सिणेहमाहारांति, ते जीवा आहारेंति पुढविसरीरं जाव संतं, अवरेऽविय गं तेसिं तसथावरजोणियाणं पुढवीणं जाव सूरकंताणं सरीरा णाणावण्णा जाव मक्खायं, सेसा तिणि आलावगा जहा उदगाणं ॥सू० १९।६१॥
छाया-आयाऽपरं पुराख्यातम् इहैकतये सत्त्वाः नानाविधयोनिकाः यावत् कर्मनिदानेन तत्र व्युत्क्रमाः नानाविधानां त्रसस्थावरणां प्राणानां शरीरेषु सचि तेषु वा अचित्तेषु का पृथिवीतया शर्करतया बालकतया इमा गाथा अनुगन्तव्याः'पृथवी च शर्करा व लुका च, उपलः शिला च लवणम् । अयस्त्रपुताम्रशीशक, रुप्यसुवर्णानि च बज्राणि च ॥१॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #435

४२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे हरितालं हिङ्गुलकं मन शिला शशकाञ्जनमवालाः। अभ्रपदलाभ्रवालुका बादरकापो मणि विधानाः ॥२॥ गोमेद्यकं च रजतमकं स्फाटिकं च लोहिताख्यश्च । मरकतमसारगरलं, भुजमोचकमिन्द्रनीलश्च ॥३॥ चन्दनगेरुकहंसगर्मपुलाकं सौगन्धिकञ्च बोद्धव्यम् ।। चन्द्रपमवैडूर्य जलकान्तः सूर्यकान्तश्च ॥४॥
एता एतेषु भणितव्याः गाथा यावत् सूर्यकान्ततया विवर्तन्ते । ते जीना स्तेषां नानाविधानां त्रसस्थावराणां पाणानां स्नेहमाहारयन्ति, ते जीवा आहारयन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । अपराण्यपि च खलु तासां उसस्थावरयोनिकानां पृथिवीनां यावत् सूर्यकान्तानां शरीराणि नानावर्णानि यावदाख्यातानि शेषास्त्रयः आलापका यथोदकानाम् ।।०१९-६१॥
टीका-अनन्तरं तीर्थकताऽपि जीवप्रकारा दर्शिताः, तथाहि-'अहावरं पुरक्खायं' अथाऽपरं पुराख्यातम् 'इहेगइया सत्ता' इहैकतये सत्त्वाः इह लोकेऽनेकप्रकारका जीवाः ‘णाणाविहजोणिया' नानाविधयोनिका:-विविधमकारक योनि. समुत्पन्नाः सन्तः 'जाव कम्मणियाणेणं' यावत्कर्मनिदानेन-तत्र तत्र सम्पादित स्वकर्मप्रभावेण 'तत्थ वुकमा' तत्र व्युत्क्रमाः कर्मनिमित्तेन तत्रैव पृथिवीकाये समुत्पध स्थितिमवाप्य वर्धमानाः 'णाणाविहाणं' नानाविधानाम् 'तसथावराणं पाणाणं' सस्थावराणां पाणानाम्, 'सरीरेसु सचित्तेसु अचित्तेसुवा' सचित्तेषु अचित्तेषु वा शरीरेषु 'पुढविताए सक्करताए बाल्यत्ताए' पृथिवीतया शर्करतया बालुकतया विवर्तन्ते उत्पद्यन्ते, तत्र शर्करा लघुमस्तरखण्डः, वालुका-'रेती' तिप्रसिद्धा-अयं भावः कति जीवाः
'अहावरं पुरक्खायं' इत्यादि ।
टीकार्थ-तीर्थकर भगवान् ने जीवों के अन्य प्रकार भी कहे हैं। इस लोक में नाना प्रकार की योनिवाले नाना प्रकार के जीव हैं । वे अपने कर्मों के कारण उन योनियो में आते हैं, वहां रहते हैं और वहां ही बढते हैं । विविध प्रकार के त्रम और स्थावर प्राणियों के सचित्त और अचित्त शरीरों में पृथ्वी रूप में शर्करा (पाषाण के छोटे खएडों)
'अहावर पुरक्खायं' त्याह
ટીકા-તીર્થકર ભગવાને જીવેના બીજા પ્રકારો પણ કહ્યા છે. આ લેકમાં અનેક પ્રકારની પેનીવાળા અનેક જાતના જ છે, તેઓ પોતે કરેલા કમીને કારણે તે નિયામાં આવે છે. ત્યાં રહે છે. અને વધે છે. અનેક પ્રકારના ત્રસ તથા રથાવર પ્રાણિના સચિત્ત અને અચિત્ત શરીરમાં પૃથ્વીપણથી શર્કરા-પથરના કકડા નાના નાના કકડાના રૂપથી તથા વાલુકા (ત)ના શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #436

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् पूर्वकृतस्वकर्मोदयात् सस्थावरमाणिनां सचित्तेषु-अचित्तेषु वा शरीरेषु, तत्रसचित्तेषु पृथिवीरूपेण तथा-दन्तिमस्त केषु मुक्तारूपेण स्थावरवंशमभृतिषु मुक्ता फलरूपेण, एवमचित्तप्रस्तरादौ लवणरूपेण, तथा-नानापकारकपृथिवीषु शर्करा बालुकासितालवणादिरूपेण उत्पद्यन्ते इति । 'इमाओ गाहाओ अणुगंतवाओ' प्रकृ. तविषये इमा:-वक्ष्यमाणा गाथा अनुगन्तव्याः । शास्त्रवर्णिता गाथा अनुगमनीयाः 'पुढची य सक्करा' पृथिवी च शर्करा 'बालुया य उवले' वालुका च उपलः-पाषाणः 'सिलाय लोणूसे' शिला च लवणः, तत्र लवणो लोकपसिद्धा, 'अयतउयतंयसीस रुप्प. सुवणे य बहरे य' अयस्वपुताम्रशीशक रूप्यसुवर्णानि च वजाणि च, तत्र अयःलोहा, त्रपुः-गंगा। हरियाले हिंगुलए मणोसिला सासगंजणपवाले' हरितालं के रूप में तथा वालुका (रेत) के रूप में प्रसिद्ध है। कहने का भाव यह है कि कितनेक जीव पहले किये अपने कर्म के उदय से त्रस एवं स्थावर प्राणियों के सचित्त अथवा अचित्त शरीरों में अर्थात् सचित्त में पृथ्वी के रूप में तथा हाथी के मस्तक में मुक्ता के रूप से तथा स्थावर में वास आदि में मोती के रूप में एवं अचित्त में-पत्थर में लवण रूप से (सेंधव) नाना प्रकार की पृथ्वीयों में शर्करा, वालुका लवण आदि रूप से उत्पन्न होते हैं। तथा इसी प्रकार के अन्य रूपों में उत्पन्न होते हैं। उन रूपों को जानने के लिए इन गाथाओं का अनुसरण करना चाहिए। शास्त्र में वर्णित वह गाथाएँ इस प्रकार हैं
(१) पृथ्वी (२) शर्करा (३) वालुका (४) उपल (पाषाण) (५) शिला (६) लवण-ऊष (खारी) (७) लोहा (८) रांगा (९) तांबा (१०) शीशा રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે—કેટલાક જીવે પહેલાં કરેલા પિતાના કર્મના ઉદયથી ત્રય અને સ્થાવર પ્રાણિના સચિત્ત અથવા અચિત્ત શરીરમાં અર્થાત્ સચિત્તમાં પૃથ્વીના રૂપે તથા હાથીના માથામાં મોતીના રૂપે તથા સ્થાવરમાં વાંસ વિગેરેમાં મોતી રૂપે એવં અચિત્તમાં પત્થરમાં લવણ રૂપે (સીંધાલુણ) અનેક પ્રકારની પૃથ્વીમાં શર્કરા, વાલુકા, લવણ વિગેરે રૂપે ઉત્પન થાય છે. તથા આવા પ્રકારના બીજા રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે રૂપને જાણવા માટે આ ગાથાઓનું અનુસરણ કરવું જોઈએ
शामा १ वेस ते माथा॥ मा प्रभाएं छे.-(१) पृथ्वी (२) श४२(3) ४ (४) 648-पाषाए। (५) शिक्षा (6) any-(भार)
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #437

२१
at
४२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे हिगुलकं मनःशिला, शशकाअने इमौ रत्नविशेषौ, पवालो विद्रुमः, 'अब्भपडलब्भवालयबायरकाए, अभ्रपटलाभ्रवालुकाबादरकाय:, तत्र-अभ्रपटलं गगनस्य जलावसाय: अभ्रवालुका तु जलाक्साययुक्ता धूलि', बादरकायः पृथिवीभेदः, 'मणिविहाणा' मणिविधाना: 'गोमेज्जए य रयए अंके फलिहे य लोहिया
खेय' गोमेद्यकं च रजतमत स्फटिकश्च लोहिताख्यञ्च, 'मरगयमसारगल्ले भुयमोयगांदणीले य' मरकतो मसारगल्लो अनमोचकमिन्द्रनीलञ्च । 'चंदणगेरुयहंसगम्भपुलए सोगधिए य बोद्धव्वे' चन्दनगेरुकहंसगर्भपुलाकं सौगन्धिकं च बोद्धव्यम्। 'चंदप्पभ-वेरुलिए-जलकंते-सूरकते य' चन्द्रप्रभं-वैडूर्य-जलकान्तःसूर्यकान्तश्च । उपर्युक्तगाथासु ये ये-उक्तास्तेभ्य आरभ्य सूर्यकान्तपर्यन्तयोनिषु समुत्पन्नाः समुत्पत्स्यमानाश्च ते ते पृथिवीजीवाः । 'एयाओ एएसु (११) चांदी (१२) स्वर्ण (१३) वज्र (१४) हरताल (१५) हिंगुलक (१६) मैनसिल (१७) शासक (१८) अंजन (१९) प्रवाल (२०) अभ्रपटल (आकाश का जलावसाय) (२१) अभ्रवालुका जलावसाय से युक्त धूल (ये बादर पृथ्वीकाय के भेद हैं) अब मणियों के भेद कहते हैं (२२) गोमेद (२३) रजत (२४) अंक (२५) स्फटिक (२६) लोहिताक्ष (२७) मरकत (२८) मसारगल्ल (२९) भुजपरिमोचक (३०) इन्द्रनील (३१) चन्दन (३२) गेरुक (३३) हंसगर्भ (३४) पुलाक (३५) सौगंधिक (३६) चन्द्रप्रभ (३७) बैडूर्य (३८) जलकान्त और (३९) सूर्यकान्त, ये सब मणियों के प्रकार हैं। (७) वा (८) संY (८) diy (10) शासु (११) यांस (१२) २५Y (23) १०० (१४) हुरता (१५) ४ (१६) मनसित (१७) शास (१८) मन (१८) र (२०) अ५८ ( शन relaसाय) (२१) मा ren. વસાયથી યુક્ત ધૂળ (આ બાદર પૃથ્વીકાયના ભેદે છે. હવે મણિયાના ભેદ
वामां आवे छे. (२२)गामे (२३) २००त (२४) A3 (२५) २३४ (२६) allsताक्ष (२७) भ२४त (२८) मसार १८ (२८) भुग परिमाय: (30) छन्द्र नास (31) यन () ३४ (33) सम (३४) yaus (34) सोधि: (31) Aन्द्र (३७) पेय (३८) rasia अने (३८) सूर्य in wl vधा મણિયેના પ્રકાર છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #438

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ३ आहारपरिशानिरूपणम् ४२७ मणियव्याओ गाहामो जाच सुरकंतताए विउति' एतेषु भणितव्या एता गाथाः यावत्सूर्यकान्ततया विवर्तन्ते, तत्र गोमेद्य-रत्नविशेषः, रजतम्-'चान्दीति' लोकपसिद्धम्, अङ्को रत्नविशेषः, एवं सूर्यकान्ताः सर्वेऽपि रत्नविशेषा ज्ञातव्याः। ते जीवा स्तत्तदयोनिषु समुत्पद्यन्ते 'ते जीवा तेसिं णाणाविहाणं तसथावसणं पाणाणं सिणेहमाहारे ति' ते जीवा स्तेषां नानाविधानां त्रसस्थावराणां जीवाना स्नेहमाहारयन्ति । 'ते जीवा आहारेति पुढवीसरीरं जाव संत' ते जीवा आहार. यन्ति पृथिवीशरीरं यावत् स्यात् । 'वरे वि य णं ते सिं तसथावरजोणियाणं पुढवीणं जाव मूरकंताणं' अपराण्यपि खलु तेषां उसस्थावरयोनिकानां पृथिवीनाम् यावत्सूर्यकान्तानाम् । 'सरीरा' शरीराणि 'णाणावण्णा जाव मक्खायं' नानावर्णानि यावदाख्यातानि सेसा तिणि आलावगा जहा उदगा' शेषास्त्रय आलापकाः, यथोदकानाम्-पृथिवीकायाः१, पृथिवीयोनिकपृथिवीकाया:२, पृथिवीयोनिकासकायाः३, उदकरत् त्रय आलापकाः वेदितव्याः ॥१९-६१॥
मूलम्-अहावरं पुरक्खायं सम्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सवे सत्ता णाणाविहजोणिया णाणाविहसंभवा णाणाविह वुकमा सरीरजोणिया सरीरसंभवा सरीरवुक्कमा सरीराहारा कम्मोवगा कम्मनियाणा कम्मगइया कम्मठिइया कम्मणा चेव विप्परियासमवेति। से एवमायाणाहि से एवमायाणित्ता आहारगुत्ते सहिए समिए सया जए त्ति बेमि ॥सू०२०॥ ॥बियसुयक्खंधस्स आहारपरिणगा णाम तईयमज्झयणं समत्तं॥ ___ इन गाथाओं में जिनका उल्लेख किया गया है, इन सब सूर्य कान्त पर्यन्त योनियों में उत्पन्न होनेवाले जीव पृथ्वीकाय हैं । वे जीव नाना प्रकार के त्रस और स्थावर जीवों के स्नेह का आहार करते हैं। वे पृथ्वीकाय आदि का भी आहार करते हैं। उन त्रस स्थावरयोनिक पृथ्वी जीवों के अन्य भी नाना वर्ण रस गंघ स्पर्श वाले शरीर कहे गए हैं, उन्हीं के अनुसार जानना चाहिए ॥१९॥
આ ગાથાઓમાં જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. તે બધા સૂર્ય કાન્ત સુધીની પેનિયામાં ઉન્ન થવાવાળા પૃથ્વીકાય છે. તે જીવે અનેક પ્રકારના ત્રસ અને સ્થાવર જીવોના સનેહનો આહાર કરે છે તેઓ પૃથ્વીકાય વિગેરેને પણ આહાર કરે છે. તે ત્રણ સ્થાવર યોનિ વાળા પૃથ્વી કાય જીવના બીજા પણ અનેક વર્ણ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શવાળા શરીર કહા છે. તે પ્રમાણે સમજવા. સૂ૦ ૧૯
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #439

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
छाया - अथाऽपरं पुराख्यातम्, सर्वे प्राणाः सर्वाणि भूतानि सर्वे जीवाः सर्वे सच्चाः, नानाविधयोनिकाः नानाविधसम्भवाः नानाविधव्युत्क्रमाः, शरीरयोनिकाः शरीरसम्भवाः शरीरख्युः कपाः शरीराहाराः कर्मोपगाः कर्मनिदानाः कर्मगतिकाः कर्मस्थिनिकाः कर्मणा चैत्र विपर्यातमुपयन्ति । तदेवं जानीहि तदेवं ज्ञात्वा आहारगुप्तः सहितः समितः सदा यतः इतिब्रवीमि ॥०२० ||
॥ द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य आहारपरिज्ञानाम तृतीयमध्ययनं समाप्तम् ॥
४२८
टीका - अतः परं शास्त्रकारोऽध्ययनार्थमुपसंहारन् सामान्यरूपेण सर्वपाणिनामवस्थां दर्शयित्वा साधुभिः संयमपरिपालने मनोविचेपमिति दर्शयति- 'अहावर" पुरवखायं' अथाऽपरं पुराख्यातम् - तीर्थकरेणापरमपि वस्तु पुरा प्रतिपादितम् । 'सव्वे पाणा' सर्वे प्राणाः प्राणिनः, 'सवे भूपा' सर्वाणि भूतानि 'सव्वे जीवा' सर्वे जीवाः 'सवे सत्ता' सर्वे सवाः 'णाणाविहजोणिवा' नानाविधयोनिकाःअनेकप्रकारकयोनिसमुद्भवाः, 'णाणाविहसंभवा' नानाविधसम्भगः अनेकप्रकारकयोनिषु स्थिताः, वर्तमानाः 'णाणाविबुकमा' नानाविधव्युत्क्रमाः, इहलोके ये केचन जीवाः, अनेकप्रकारकयोनिषु समुम्पद्यन्ते - तिष्ठन्ति वर्द्धन्ते च । 'सरीरजोणिया' शरीरयोनिका :- शरीरमेव योनिः - उत्पत्तिस्थानं येषां ते तथा-शरीरोत्पन्नाः - लिक्षायूकादयः । तथा-'सरीरसंभवा' शरीरसम्भवाः- शरीर एवं स्थिताः
'अहावरं पुरखायं' इत्यादि ।
टीकार्थ - शास्त्रकार अब अध्ययन के अर्थ का उपसंहार करते हुए सामान्य रूप से सभी प्राणियों की दशा का वर्णन करवाकर यह कहते हैं कि साधुओं को संयम का पालन करने में मन लगाना चाहिए । तीर्थकर भगवान् ने पूर्वकाल में अन्य वस्तु भी कही है। संसार के सभी प्राणी, सर्व भूत, सर्व जीव और सर्व सत्व अनेक प्रकार की योनियों में उत्पन्न होते हैं, अनेक प्रकार की योनियों में स्थित हैं और अनेक प्रकार की योनियों में वृद्धि को प्राप्त होते हैं। इन में लीख ज्
'अहावरं पुरखायं' इत्याहि
ટીકા—શાસ્ત્રકાર હવે અધ્યયનના અર્થના ઉપસંહાર કરતાં સામાન્ય પણાથી પણ પ્રાણિયાની દશાનુ વર્ણન કરાવીને એ કહે છે કે—સાધુઓએ સંયમનું પાલન કરવામાં મન લગાવવુ જોઈ એ.
તીર્થંકર ભગવાને પૂર્વકાળમાં અન્ય વિષય સ''ધી પણુ કથન કરેલ છે. સ‘સારના સઘળા પ્રાણિયે, સઘળા ભૂતા સઘળા જીવા અને સઘળા સત્વ અનેક પ્રકારની ચૈાનિયામાં ઉત્પન્ન થાય છે. અનેક પ્રકારની યાનિ ચામાં સ્થિત રહે છે. અને અનેક પ્રકારની ચેનિયામાં વધે છે. તેમાં લીખ,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #440

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.३ आहारपरिक्षानिरूपणम् ४२९ शरीरादेव जायमानाः, 'सरीवुककमा' शरीरव्युत्क्रमाः-शरीरे एव परिवर्धमाना भवन्तो दृश्यन्ते। 'सरीराहारा' शरीराहारा:-मनुष्यादिशरीरस्यैवाऽऽहारं कुर्वन्ति । 'कम्मोवगा' कर्मोपगा- स्वस्त्रकर्मवशगाः 'कम्मणियाणा' कर्मनिदाना:-कमैव निदानमादिकारणं येषां ते तथा-कर्माऽत्महेतुमासाद्य तत्र तत्र जायन्ते, 'कम्मगइया' कर्मगतिका:-कर्माऽनुसारगतियुक्ताः, 'कम्मट्ठिइया' कर्मस्थितिका:कर्माऽनुसारस्थितिमन्तः 'कम्मणा चे विपरियासमुति' कर्मणा चैव विपर्यासम्-अनेकविधगतिमुपयन्ति । 'से एवमायाणाहि' तदेवं जानीहि जीवाः कर्मपराधीनाः कालाऽधीना भवन्ति । ‘से एवमायाणित्ता' तदेवं ज्ञात्वा 'आहारगुत्ते' आहारगुप्त:-सदोषाहारान्निवृतो भत्र, 'सहिए' सहितः-निरवद्याहारयुको भव 'समिर' समितः-पश्च समितिसमितो भव 'सया जए' सदा यता-संपमे यतनावान भव, 'त्ति बेमि' इति ब्रवीमि, मुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति-हे शिष्य ! एवमेव यथोक्तं मया जीवविषये आहारादिकं कर्मस्वरूपं त्वं जानीहि, ज्ञात्वा च
आदि शरीरयोनिक हैं अर्थात् शरीर में उत्पन्न होते हैं, शरीर में स्थित होते हैं और शरीर में ही बढते देखे जाते हैं। वे मनुष्य आदि के शरीर का ही आहार करते हैं। अपने अपने कर्म के वशीभूत हैं। कर्म ही उनका आदि कारण है। कर्म के अनुसार उनकी गति होती है, कर्म के अनुसार स्थिति होती है और कर्म से ही उनमें उलटफेर होता है । अतएव यह समझो कि संसार के समस्त प्राणी कर्म के अधीन हैं। ऐसा जानकर सदोष आहार से निवृत होओ, निर्दोष आहार से युक्त होमो, समितियों से समित तथा सदैव संयम में यातनावान बनो।
'त्ति बेमि' सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे शिष्य ! जीव के आहार आदि के विषय में तथा कर्म स्वरूप के विषय में मैंने जो कहा જ વિગેરે શરીર સંબંધી નિવાળા છે, અર્થાત્ શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે. શરીરમાં સ્થિત હોય છે, અને શરીરમાં જ વધતા દેખાય છે. તે મનુષ્ય વિગેરેના શરીરને જ આહાર કરે છે. પિત પિતાના કર્મને વશ થયેલા છે. કર્મજ તેઓનું આદિકારણ છે. કર્મ પ્રમાણે તેઓની ગતિ થાય છે. કર્મ પ્રમાણે જ સ્થિતિ હોય છે. અને કર્મથી તેઓમાં ઉલટ પાલટ થાય છે, તેથી જ એમ સમજવું કે જગના સઘળા પ્રાણિ કમને જ આધીન છે. આ પ્રમાણે સમજીને સદોષ–દોષવાળા આહારથી નિવૃત્ત થવું. નિર્દોષ આહારથી યુક્ત થવું. સમિતિથી સમિત તથા હંમેશાં સંયમમાં યતનાવાનું બને.
'त्ति बेमि' सुधर्मास्वामी स्वाभी२ ४१ -- शिष्य ! ना આહાર વિગેરેના સંબંધમાં તથા કર્મને સ્વરૂપના સંબંધમાં મેં જે કથન કર્યું
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #441

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
आहारसमितिमुप्त्वादिभिर्युक्ता सदा संयमपरिपालने प्रयत्नवान् भवेति कथयामि । सर्वेऽमी प्राणिनो द्धैः कर्मभिरायत्ताः मासाद्याऽऽसाद्य तत्तच्छशेरं तस्मिन् शरीरे भवन्ति तिष्ठन्ति वर्द्धन्ते च पौनःपुन्येन शरीरमाहरन्तः सावधकर्मणा पार्ष सञ्चित्य भ्रमन्ति संसारचक्रमितस्ततः । अतः सावद्यं कर्मानुष्ठानं जहीहि, संयमं पालय । एष उपदेशः शास्त्र ज्ञानुशासनं च तीर्थकृताम् । 'वियसुयक्खंधस्स' द्वितीय तस्कन्धस्य ' आहारपरिणाणाम' आहारपरिज्ञानाम ' तईयमज्ज्ञ रणं समचं ' तृतीयमध्ययनं समाप्तम् ॥ मु०२० ॥ इति श्री विश्वविख्यात जगद्वल्ल मादिपद भूषित बालब्रह्मचारि 'जैनाचार्य ' पूज्यश्री - घासीलालवतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या रूपया” व्याख्यया समलङ्कृतम् द्वितीयश्रुतस्कन्धीयाऽऽहारपरिज्ञानाम तृतीयोऽध्ययनं समाप्तम् ||
४३०
है, उसे जानो और जान कर आहार संबंधी समिति से युक्त तथा गुति आदि से सम्पन्न होकर सदा संयम पालन में प्रयत्नवान् बनो । यही मैं कहता हूं। सभी प्राणी कर्मों के अधीन हैं और विभिन्न शरीरों को प्राप्त करके उनमें उत्पन्न होते, स्थित रहते और बढते हैं। वे वारंवार शरीर धारण करके पापमय कृत्य करते हैं, पारों का संचय करते हैं और संसार अटवी में परिभ्रमण करते हैं। अतएव सावध कर्मों को तज दो और साधु दीक्षा को धारण करके, आहार शुद्धि से युक्त तथा शुद्ध और बुद्ध बनकर संयमपालन संबंधी अन्तराय को दूर करो। यही तीर्थ करो का उपदेश है, यही शास्त्राज्ञा हैं और यही अनुशासन हैं ॥२०॥
|| दूसरा श्रुतस्कन्ध का तीसरा अध्ययन समाप्त ॥
છે, તેને સમજો અને સમજીને આહાર સમિતિથી યુક્ત તથા ગુપ્તિ વિગેરેથી યુક્ત થઈને સદ્દા સયમ પાલન કરવામાં પ્રયત્નવાન બને, એજ હું કહું છું. સઘળા પ્રાણિયા કને જ અધીન છે. અને જૂદા જૂદા શરીરાને પ્રાપ્ત કરીને તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. સ્થિત રહે છે. અને વધે છે, તે વારવાર શરીરને ધારણ કરીને પાપ મય કૃત્યો કરે છે, પાપેાના સગ્રહ કરે છે. અને સસાર રૂપી જંગલમાં ભટકતા રહે છે તેથી જ સાવદ્ય કર્માંના ત્યાગ કરવા અને સાધુ દીક્ષાને ધારણ કરીને આહાર શુદ્ધિથી યુક્ત તથા શુદ્ધ અને બુદ્ધ મનીને સંયમ પાલન સંબંધી અંતરાયને દૂર કરો. એજ તીથ કરેના ઉપદેશ છે. એજ પ્રમાણે શાસ્રની આજ્ઞા છે. અને એજ અનુશાસન છે. સૂ૦૨ના 11 બીજા શ્રુતસ્કંધનું ત્રીજું અધ્યયન સમાપ્ત ાર-૩૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #442

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४३१
अथ चतुर्थ मध्ययनं प्रारभ्यतेतृतीयाऽध्ययनाऽन्ते-'आहारविशुद्धिः कर्त्तव्या' इत्युपदिष्टम् । आहारविशु. दया श्रेयःप्राप्तिः तदभावे चाऽनर्थप्राप्तिः, इति-अवयव्यतिरेकाभ्यां साधनभूताया आहारविशुद्धेः श्रेयः प्राप्तिकारणतां ज्ञात्वा श्रेयसोऽर्थिमिराहारगुप्तिः कर्ता व्या । परन्तु-माहारविशुद्धिर्न प्रत्याख्यानमन्तरेण सम्मवति, अत आहारविशुद्धः कारणभूतपत्याख्यानोपदेशाय चतुर्थाऽध्ययनस्य पारम्मो भवति ।
मूलम्-सुयं मे आउसं तेणे भगवया एवमक्खायं । इह खलु पच्चक्खाणकिरिया गामज्झयणे तस्स णं अयमटे पण्णत्ते। आया अपच्चक्खाणी यावि भवइ। आया अकिरिया कुसले यावि भवइ । आया मिच्छा संठिए यावि भवइ, आया एगंतदंडे यावि भवइ, आया एगंतबाले यावि भवइ, आया एगंत
चतुर्थं अध्ययन का प्रारंभ तीसरे अध्ययन के अन्त में आहार शुद्धि का उपदेश दिया गया है। आहार शुद्धि से कल्याण की प्राप्ति होती है और उसके अभाव में अनर्थ की प्राप्ति होती है। इस प्रकार अन्वय और व्यतिरेक के द्वारा आहार विशुद्धि श्रेयम् का कारण है। ऐसा जानकर श्रेयस (कल्याण) के अभिलाषी पुरुषों को आहार गुप्ति का सेवन करना चाहिए । परन्तु आहार की विशुद्धि प्रत्याख्यान के विना संभवित नहीं है, अतएव आहारशुद्धि के कारणभूत प्रत्याख्यान क्रिया का उपदेश देने के लिए चौथे अध्ययन का आरंभ किया जाता है-'सुयं मे आउ सं तेणं' इत्यादि।
यथा अध्ययन प्रारત્રીજા અધ્યયનના અંતમાં આહાર શુદ્ધિને ઉપદેશ આપેલ છે. આહાર શુદ્ધિથી કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થાય છે અને તેના અભાવમાં અનર્થ થાય છે. આ રીતે અન્વય અને વ્યતિરેક દ્વારા આહાર વિશુદ્ધિ કલ્યાણનું કારણ છે. એ પ્રમાણે જાણીને કલ્યાણની ઈચ્છા રાખવા વાળા પુરૂએ આહાર ગુપ્તિનું સેવન કરવું જોઈએ. પરંતુ આહારની વિશુદ્ધિ પ્રત્યાખ્યાન વિના સંભવતી નથી. તેથી જ આહારશુદ્ધિના કારણે ભૂત પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાને ઉપદેશ આપવા માટે આ ચેથા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.આ અધ્ય. यननु प सूत्र मा प्रमाण छे. 'सुयं मे आउसं तेणे' त्यादि. . .
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #443

४३२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
सुत्ते यावि भवइ, आया अवियारमणत्रयणकायवक्के यात्रि भवइ, आया अप्पाडहयअपञ्चकखाय पावकम्मे यावि भवइ, एस खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अप्पाडहयअपचचकखायपात्र कम्मे सकिरिए असंबुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुते से बाले अवियारमणत्रयणकायवक्के सुविणमविण परसइ पात्रे य से कम्मे कज्जइ ॥ सू० १- ६३ ॥
छाया -- श्रुतं मया - आयुष्मन् तेन भगवता एवमाख्यातम् । इह खलु प्रत्या ख्यानक्रियानामाऽध्ययनं तस्य च अयमर्थः मज्ञप्तः । आत्मा अप्रत्याख्यानी अपि भवति, आत्माऽक्रिया कुशलश्चापि भवति, आत्मा मिथ्यासंस्थितश्चाऽपि भवति, आत्मा एकान्तदण्डश्चापि भवति, आत्मा - एकान्तबालाऽपि भवति, आत्मा - एका न्त सुप्तचाऽपि भवति, आत्माड - विचारमनोवचनकायवाक्यथाऽपि भवति, आत्माऽप्रतिहताऽप्रत्याख्यातपापकर्माचाऽपि भवति । एव खलु भगवता आख्यातोऽसंयतोऽविरतोऽप्रतिहताऽप्रत्या रूपात पापकर्मा सक्रियोऽसंहृत एकान्तदण्ड एकान्तबाळ एकान्तसुप्तः । स बालोऽविचारमनोवचनकायवाक्यः स्वप्नमपि न पश्यति, पापं च स कर्म करोति ॥ ०१-६३ ॥
टीका - - 'मे' मया 'आउस' हे आयुष्मन् जम्बू ! 'तेगं भगवया' तेन भगवता तीर्थकरेण श्रीमहावीरस्वामिना एवमक्खायें' एवम् वक्ष्यमाणं वचः आख्यातम् - प्रतिपादितमिति 'सुर्य' श्रुतम् - श्रवणविषयीकृतम् तदेवाहं भवते कथयामि । तथाहि - 'इह खलु पञ्चकखाणकिरियाणामज्झणं' इह खलु - जिनशासने प्रत्याख्यानक्रियानामाऽध्ययनम् 'तस्स णं अयमट्ठे पण्णत्ते' तस्य क्रियानामाऽध्य
टीकार्थ - सुवर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं, हे आयुष्मन् जम्बू ! तीर्थकर भगवान् श्रीमहावीरस्वामी ने ऐसा प्रतिपादन किया है, मैंने सुना है । वही मैं तुम से कहता हूं । जिनशासन में प्रत्याख्यान क्रिया नामक अध्ययन कहा गया है। उस अध्ययन में यह अर्थ प्रति
c.
ટીંકા સુધર્માં સ્વામી જમ્મૂ સ્વામીને કહે છે—ડે જમ્મૂ તી કર ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ આ પ્રમાણેનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે મે સાંભળ્યુ છે, એજ હુ તમેને કહું છું. આ જીનશાસનમાં પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા નામનું અધ્યયન કહેલ છે. તે અધ્યયનમાં આ પ્રમાણેના અર્થ પ્રતિપાદન કરેલ છે. -આત્મા પ્રત્યાખ્યાની પણ હાય છે. અર્થાત્ આત્મા પાતાના અનાદિ વિકૃત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #444

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४३३ यनस्य 'णमिति वाक्यालङ्कारे' असमर्थः कथितः 'आया अपञ्चक्खाणी यावि भवई' आत्माऽपत्याख्यानी चापि भवति-आत्मा स्वभावत एवाऽपत्याख्यानी भवति अनादिस्वभावववाद् अपि शब्दात् प्रत्याख्यान्यपि माति उक्तहेतौ मूले जीव. बोधनाय जीव इति पदमप्रयुज्य-आत्मेति कथनं साभिमायम् । सोऽयमभिप्राय: माणधारणात् जीव इति कथयते, अतति-सततं भवानवान्तरं गच्छतीत्यात्मा, तथा चाऽऽत्मेति पदं प्रयुज्य अयमों दर्शितः। यत्सावधकर्माण्यपरित्यजन् कर्म. बलात् सदैव गमनशीलो न तु कथमपि महता कालेनाऽपि शान्ति प्राप्नोति । किन्तु-सर्वदैवेतस्ततः परिभ्रमति, 'आया अकिरिया कुसले यावि भवई आत्मा. पादित किया गया है-आत्मा अपत्याख्यानी भी होता है। अर्थात् आत्मा अपने अनादि विकृत स्वभाव से ही अप्रत्याख्यानी है । यहाँ मूल में 'भी' शब्द का प्रयोग यह सूचित करता है कि कोई कोई आत्मा प्रत्याख्यानी भी होता है।
मूलपाठ में 'जीव' का बोध कराने के लिए 'जीव' शब्द का प्रयोग न करके 'आत्मा' शब्द का जो प्रयोग किया गया है। उसका विशेष अभिप्राय इस प्रकार है-प्राणों को धारण करने के कारण जीव कहा जाता है और जो एक भव से दूसरे भव में गमन करता रहता है, वह अस्मा कहलाता है यहां 'आत्मा' शब्द का प्रयोग करके यह अर्थ प्रकट किया गया है कि सावद्य कृत्यों को न त्याग करके कर्म के वह वशवर्ती होकर जो सर्वदा गमनशील है, दीर्घकाल व्यतीत हो जाने पर भी जिसे शान्ति नहीं मिली है, जो सदा इधर उधर भटकता फिरता है, वह आत्मा अप्रत्याख्यानी होता है। સ્વભાવથી જ અપ્રત્યાખ્યાની છે. અહિયાં મૂળમાં “મી’ શબ્દને પ્રગ એ સૂચવે છે કે-કઈ કઈ આત્મા પ્રત્યાખ્યાની પણ હોય છે. તેમ સમજવું.
भूख ५४मा 'जीव' ना मोय ४२११॥ भाटे '१' शानो प्रयोग न કરતાં “આત્મા’ શબ્દને જે પ્રવેશ કરવામાં આવ્યું છે, તેને વિશેષ અભિ પ્રાય આ પ્રમાણે છે.–પ્રાણેને ધારણ કરવાના કારણે જીવ કહેવાય છે. અને જે એક ભવથી બીજા ભવમાં ગમન કરતા રહે છે, તે આત્મા કહેવાય છે. અહિયાં “આત્મા’ શબ્દને પ્રવેગ કરીને એ અર્થ પ્રગટ કરેલ છે કેસાવદ્ય કૃત્યને ત્યાગ ન કરતાં કમને વશવર્તે થઈને જે હંમેશાં ગમન શીલ છે, દીર્ઘકાળ વીતી જાય તે પણ જેને શાંતિ મળતી નથી જે હમેશાં આમ તેમ ભટકતા ફરે છે. તે આત્મા અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #445

सूत्रकृताङ्गसूत्रे Sक्रियाकुशलथाऽपि शुमकियां न करोति तादृशोऽपि भवति । कश्चन - अपि शब्दाच्छुभक्रियाकारी अपि मयति । 'आया मिच्छासंठिए यावि भवई' आत्मा मिथ्या संस्थितश्चापि भवति मिथ्यादृष्टिरपि भवति जीव इत्यर्थः, अपि शब्दात् सम्यग्दष्टिरणि, 'आया एगंतदंडे यावि भवई' आत्मा एकान्तदण्डवापि भवति, एकान्तदण्डको हिंसकः अपि शब्दादहिंसकः, ' आया एगंतवाले यावि भवई' आत्मा एकान्त वालवाऽपि भवति, एकान्तवोऽज्ञानी अपि शब्दात् ज्ञानी अपि भवति 'आया एतचे यात्रि मवई आत्मा - एकान्तसुप्तव, अवि शब्दात् पतिएगंतसुत्ते बुद्धोऽपि सुप्तत्रत् सुप्तः यथा द्रव्यसुप्तः पुरुषः शब्दादिविषयान् न जानाति तथैव भावसुप्त आत्मा हिताहितप्राप्तिपरिहारविकलथ । 'आया अवियारमण
४३४
आत्मा अक्रिया कुशल भी होता है अर्थात् कोई आत्मा ऐसा भी होता है जो शुभ क्रिया नहीं करता है । यहाँ पर भी 'भी' शब्द से यह सूचित किया है कि कोई आत्मा शुभ कियाकारी भी होता है ।
आत्मा मिथ्यादृष्टि भी होता है और 'भी' शब्द से सम्यग्दृष्टि भी होता है। इसी प्रकार आत्मा एकान्तदण्डहिंसक भी होता है और 'भी' शब्द से कोई कोई अहिंसक भी होता है। आत्मा एकान्त बाल (अज्ञानी) भी होता है और 'भी' शब्द से ज्ञानी भी होता है । आत्मा एकान्ततः सुप्त भी होता है और कोई कोई प्रतिबुद्ध भी होना है। यहां सुप्त के समान जो हो वह सुप्त कहा गया है । जैसे द्रव्यनिद्रा से सुप्त पुरुष शब्दादि विषयों को नहीं जानता है, उसी प्रकार भाव से सुप्त पुरुष को हित की प्राप्ति और अहित के
આત્મા અક્રિયા કુશળ પણ હેય છે. અર્થાત્ કેાઈ આત્મા એવા પણ હાય છે. કે જે શુક્રિયા કરતા નથી અહિયાં પણ 'મી' શબ્દથી એ બતાવ્યુ છે કે-કેાઈ આત્મા ક્રિયાકારી પણ હાય છે.
આત્મા મિથ્યા દૃષ્ટિ પણ હોય છે. અને ‘મી' શબ્દથી સમ્યગ્દષ્ટિ પણુ હાય છે. એજ પ્રમાણે આત્મા એકાન્ત દંડ હિંસક પશુ હોય છે. અને ભી’ શબ્દથી કાઈ કાઈ અહિંસક પણુ હાય છે. આત્મા એકાન્ત ખાલ (અજ્ઞાની)
होय छे भने 'भी' शब्दथी ज्ञानी पशु होय छे. आत्मा अन्ततः ! સુસ પણ હાય છે. અને કાઇ કાઇ પ્રતિબુદ્ધ પણ હૈાય છે. અહિયાં સુપ્ત સરખા જે હાય તેને સુપ્ત કહેલ છે. જેમ દ્રવ્ય નિદ્રાથી સુતેલા પુરૂષને શબ્દ વિગેરે વિષયાનુ જ્ઞાન હાતું નથી. એજ પ્રમાણે ભાવથી સૂતેલા પુરૂષને હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહાર-ત્યાગનું જ્ઞાન હાતુ નથી. આત્મા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #446

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४३५ वयणकायवक्के यावि भवई' आत्माऽविवारमनोवचनकाय वाक्यश्चाऽपि भवति, तत्र मनोऽन्तःकरणम् , वागवाणी, कायो देहः, अर्थपतिपादकं पदसमूहात्मकं वाक्यमेकं सुबन्तं तिङन्तं वा तत्र विचाररहितः सन् आत्मा अविचारितमनोवाक् कायवाक्यो भवति-सावधनिरबद्यविचाररहितो भवति, अपि शब्दाद् विचारितमनोवाक्कायवाक्यश्चेति । 'आया अप्पडिहयअपच्चक्खायपावकम्मे यावि भवई' आत्मा-अपतिहताऽप्रत्याख्यातपापकर्माऽपि भवति, प्रतिहत-वर्तमानकाले स्थित्यनुभागहासेन नाशित-प्रत्याख्यातं-पूर्वकृतातिवारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन निराकृतं पापं कर्म येन स प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा तद्भिन्नोऽप्रतिहताऽ. प्रत्याख्यातपापकर्मा, अपि शब्दात् प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्माऽपि भवतीति । परिहार का ज्ञान नहीं होता है । आत्मा अपने मन, वचन, काय और वाक्य का विना विचारे उपयोग करने वाला भी होता है। मन अर्थात् अन्तःकरण, वचन अर्थात् वाणी, काय अर्थात् देह । किप्ती अर्थ का पतिपादन करने वाला पदों का समूह वाक्य कहलाता है, कोई पद सुबन्त होता है, कोई तिङन्त होता है । तात्पर्य यह है कि प्रत्याख्यान से रहित आत्मा विचार हीन होता है। वह सावद्य एवं निरवद्य का विचार न करके मन, वचन, काय और वाक्य का प्रयोग करता है।
आत्मा अपने पापकर्मों को प्रतिहत और प्रत्याख्यात नहीं भी करता है। वर्तमान काल में कर्म की स्थिति और अनुभाग को कम करके नष्ट करना प्रतिहत करना कहलाता है। पूर्वकृत अतिचार की निन्दा करना और भविष्य में उस पापकर्म को न करने का संकल्प करना प्रत्याख्यात
પિતાના મન, વચન, કાય, અને વાકયને વગર વિચાર્યું ઉપયોગ કરવાવાળા પણ હોય છે. મન અર્થાત અંતઃકરણ, વચન અર્થાત્ વાણું કાય, અર્થાત દેહ કઈ પણ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાવાળા પદને સમૂહ વાક્ય કહેવાય છે. કોઈ સુબખ્ત પદ હોય છે. કેઈ તિન્ત પદ હોય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રત્યાખ્યાન વિનાને આત્મા વિચાર વગરને હેય છે. તે સાવદ્ય અને નિરવને વિચાર ન કરતાં મન, વચન થાય અને વાક્યને પ્રયોગ કરે છે. આત્મા પિતાના પાપકર્મોને પ્રતિહત અને પ્રત્યા
ખ્યાનથી પણ કરતા વર્તમાન કાળમાં કર્મની સ્થિતિ અને અનુભાગને કમ કરીને નાશ કરવું તે પ્રતિહત કરવું કહેવાય છે. પહેલાં કરેલા અતિચારની નિદા કરવી અને ભવિષ્યમાં તે પાપકર્મને ન કરવાનો સંકલ્પ કરે તે
શ્રી સૂત્ર કતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #447

सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'एप्स खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहय अपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए अवुडे एगंनदंडे एगंतबाले एगंतमुत्ते' एष खलु भगवता-आख्यातः असंपतोऽविरतो प्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा सक्रियोऽसंवृतः एकान्तदण्डः एकान्तबालः एकान्तसुतः, तत्र असंयतः-वर्तमानकालीनसावधानुष्ठानपत:अविरतः-अतीतागगतपापात् अनिवृत्तः, अप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा पाप. कर्मनिरतः सक्रियः सावधक्रियावान् असंवृतः-आम्रपाकर्मनिरोधकव्यापार रहितः। एकान्तदण्डकः-हिंसकः एकान्तवाल:-एकान्तऽज्ञानी एकान्तमुप्त:सुप्तवत् सुप्तः, एतादृशो जीवो यथोक्तविशेषणविशिष्ट:-एकान्तदण्ड इत्यादि करना कहलाता है। 'भी' शब्द से यह सूचित किया गया है कि कोई कोई आत्मा पापकर्म को प्रतिहत और प्रत्याख्यात करने वाला भी होता है ।
इस प्रकार जो आत्मा प्रत्याख्यानी नहीं है, उसे भगवान् ने असंयत, अविरत अप्रतिहत अप्रत्याख्यातपापकर्मा, सक्रिय, असंवृत, एका न्तदण्ड, एकान्तबाल तथा एकान्त सुप्त कहा है। वर्तमान काल में सावध कृत्यों में जो प्रवृत्ति कर रहा हो वह असंयत कहलाता है। अतीत
और अनागत कालीन पाप से जो निवृत्त न हो वह अविरत कहा जाता है जो पापकर्म में रत है वह अप्रतिहत अप्रत्याख्यातपापकर्मा कहलाता है । जो सावध क्रिया से युक्त हो, वह सक्रिय है। जो आते हुए कर्मों को रोकने वाले व्यापार से रहित हो वह असंकृत कहलाता है। एकान्तदण्ड का अर्थ है हिंसक। एकान्तबाल अर्थात अज्ञानी । एकान्त सुप्त की व्याख्या पहले की जा चुकी है। પ્રત્યાખ્યાન કરવું કહેવાય છે. “ભી” શબ્દથી એ સૂચિત કરેલ છે કેકોઈ આત્મા પાપકર્મને પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાત કરવાવાળા પણ હોય છે.
આ રીતે જે આત્મા પ્રત્યાખ્યાની નથી હોતા તેને ભગવાને અસં. યત, અવિરત, અપ્રતિહત, અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા, સક્રિય, અસંવૃત, એકાન્ત દંડ, એકાન્ત બાલ તથા એકાન્ત સુખ કહેલ છે વર્તમાન કાળમાં સાવદ્ય કૃત્યોમાં જે પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યા હોય તે અસંયત કહેવાય છે. અતીત અને અનાગત કાળના પાપથી જે નિવૃત્ત ન હોય તે અવિરત કહેવાય છે. જે પાપકર્મમાં રત છે, તે અપ્રતિહત અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મો કહેવાય છે, જે સાવધ ક્રિયાઓથી યુક્ત હોય તે સક્રિય છે. જે આવતા કર્મોને રોકવાવાળી પ્રવૃત્તિથી રહિત હોય તે અસંવૃત્ત કહેવાય છે. એકાન્તદંડને અર્થ હિંસક એ પ્રમાણે છે. એકાન્તાબાળને અર્થ અજ્ઞાની એ પ્રમાણે સમજ. અને એકાંતસુતની વ્યાખ્યા પહેલાં કરવામાં આવી ગઈ છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #448

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. ४ प्रत्याख्यान क्रियोपदेशः
४३७
.
शब्दैराख्यातस्तीर्थकृता । ' से बाले अवियारमणत्रयण कायवक्के' स वाकः अविचारमनोवचनकायवाक्यः - सोऽज्ञानी मनोवचनकार्याव वाररहितः - हिताऽहितप्राप्तिपरिहारविचाररहितः 'सुविणमत्रिण पस्स' स्वप्नमपि न पश्पति, पटुज्ञानरहितः
-
चारित्रलक्षणं धर्म स्वप्नेऽपि न पश्यति, 'पावे य से कम्मे कज्जइ' पापं च कर्म तेन क्रियते तत्र तेन बालेन पापं कर्म-प्राणातिपातादि क्रियते ।। मू०१ १६३ ॥ मूलम् - तत्थ चोयए पन्नवर्ग एवं वयासी- असंतपणं मणेर्ण पावणं असंतियाए वईए पावियाए असंतपणं कारणं पावएणं अहणंतस्त अमणक्खस्त अवियारमणत्रयगकायवक्कस्त सुविणमवि अपसओ पावकम्मे णो कज्जइ, कस्स णं तं हेउं ? चोयए एवं बीई - अन्नयरेणं मणेणं पात्रएणं मणवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ, अन्नयरीए वईए पावियाए वतिवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ, अन्नयरेणं कारणं पावएणं कायवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ, हणंतस्स समणक्खस्स सवियारमणवयणकायवक्स सुविणमवि पासओ एवं गुणजातीयस्स पावे कम्मे कज्जइ । पुणरवि चोयए एवं बत्रीइ तत्थ णं जे ते एवमाहंसुअसंतएणं मणेणं पावएणं असंतीयाए वईए पावियाए असं
ऐसा अज्ञानी जीव मन वचन काय और वाक्य का विना विचारे प्रयोग करता है, हित की प्राप्ति और अहित के परिहार के विचार से रहित होता है । वह यथार्थ ज्ञान से रहित पुरुष स्वप्न में भी श्रुतचारित्र धर्म को नहीं देखता । वह अज्ञानी पापकर्मों का संचय करता है और प्राणातिपात हिंसा आदि कृत्य करता है ॥ १ ॥
એવા અજ્ઞાની જીવા મન, વચન, કાય અને વાયને પ્રયાગ વગર વિચાર્યે કરે છે. હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના પરિહારના વિચારથી રહિત હાય છે. તે યથાર્થ જ્ઞાન વિનાના પુરૂષ સ્વમમાં પણ શ્રુત ચારિત્ર ધર્મને જોતા નથી. તે અજ્ઞાની પાપ કર્મોના સંચય કરે છે. અને પ્રાણાતિપાત–હિંસા વિગેરે કૃત્યા કરે છે. પ્રસૂ॰ ૧
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #449

४३८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
DED
तएणं कारणं पावएणं अहणंतस्त अमगक्खस्ट अवियारमणवयणकायवक्कस्त सुविणमवि अपस्तओ पावे कम्मे कज्जइ, तत्थ णं जे ते एवमासु मिच्छा ते एवमासु।
तत्थ पन्नवए चोयगं एवं वयासी-तं सम्मं जं मए पुवं वुत्तं, असंतएणं मणेणं पावएणं असंतियाए वईए पावियाए असंतएणं काएणं पावएणं अहणंतस्स अमणक्खस्स अवियारमणवयणकायवक्कस्प्त सुविणमवि अपस्तओ पावे कम्मे कजइ, तं सम्मं, कस्स णं हेउं ?। आयरिए आह-तत्थ खलु भगवया छज्जीवणिकायहेऊ पण्णत्ता, तं जहा-पुढवीकाइया जाव तसकाइया, इच्चेएहि छहिं जीवणिकाएहिं आया अप्पडिहयपञ्चक्खायपावकम्मे निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे, तं जहा-पाणाइवाए जाव परिग्गहे कोहे जाव मिच्छादसणसल्ले।
___ आयरिए आह-तत्थ खलु भगवया वहए दिटुंते पण्णत्ते, से जहा णामए वहए सिया गाहाइस्स वा गाहावइपुत्तस्स वा रणो वा रायपुरिसस्त वा खर्ग लद्भूर्ण पविसिस्सामि खणं लणं वहिस्लामि संपहारेमाणे से किं नुह नाम से वहए तस्स गाहावइस्स वा गाहावइपुत्तस्स वा रपणो वा रायपुरिसस्त वाखणं लघृणंपविस्तामि खणलणं वहिस्सामिपहारेमाणे दिया वा राओवा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए निच्चं पसहविउवायचित्तदंडे भवइ ?, एवं वियागरेमाणे समियाए वियागरे चोयए हंता भवइ । आयरिए आह-जहा से
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #450

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ४ प्रत्याख्यान क्रियोपदेशः
वहए तरस गाहावइस्स वा तस्स गाहावइपुत्तस्स वा रणो वा रायपुरिसस्स वा खणं लक्षूणं पविसिस्लामि खणं लक्षूणं वहिस्सामिति पहारेमाणे दिया वा राओ वा सुत्ने वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए निच्चं पसढविडवायचित्तदंडे, एवमेव बाले वि सव्वेसिं पाणाणं जाव सवेसिं सत्ताणं दिया वा राओ वा सुते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए णिच्चं पसढवि उवायवित्तदंडे, तं जहा - पाणाइत्राए जाव मिच्छादंसणसल्ले, एवं खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अप्पडिहयअपच्चक्रखाय पावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते यावि भवइ, से बाले अवियारमणवयणकायवक्के सुविणमवि ण पहलइ पावे य से कम्मे कज्जइ । जहा से वहए तस्स वा गाहावइस्स जाव तस्स वा रायपुरिसस्स पत्तेयं पत्तेयं चित्तसमादाए दिया वा राओ वा सुते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे भवइ, एवमेव बाले सव्वेसिं पाणाणं जाव सवेसि सत्ताणं पत्तेयं पत्तेयं चित्तसमादाए दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए निच्चं पसढविउवायचित्तदंडे भवइ ॥ सू० २ -- ६४॥
४३९
छाया - तत्र ने दकः प्रज्ञापकमेवमवादीत् असता मनसा पापकेन असल्या वाचा पापिकया असता कायेन पापकेन अघ्नतोऽमनस्कस्य अविचारमनोवचनकायवाक्यस्य स्वप्नमप्यपश्यतः पापं कर्म न क्रियते । कस्य खलु हेतोः, नोदक एवं ब्रवीति - अन्यतरेण मनसा पापकेन मनःप्रत्ययिकं पापं कर्म क्रियते, अन्यतरया वाचा पापिकया वाक्प्रत्ययिकं पापं कर्म क्रियते, अन्यतरेण कायेन पापकेन
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #451

४४०
सत्रकृताङ्गसूत्रे
कायप्रत्ययिक पापं कम क्रियते, घातः समनस्कस्य सविचारमनोवचनकायवाक्य. स्य स्वप्नमपि पश्यतः एवंगुणजातीयस्य पाप कर्म क्रियते । पुनरपि नोदक एवं ब्रवीति तत्र खलु ये ते एवमाहुः असता मनसा पापकेन असत्या वाग पापिकया असता कायेन पापकेम अध्नतोऽमनस्कस्य अविचारमनोवचन कारवाक्यस्य स्वप्न. मध्यपश्यतः पापं कर्म क्रियते । तत्र खलु ये ते एवमाहु मिथया ते एवमाहुः । तत्र प्रज्ञापको नोदकमेवमवादीत् तत्सम्यग यन्मया पूर्वमुक्तम्-असता मनसा पापकेन असत्या वाचा पापिक्रया असता कायेन पापकेन अघनतोऽमनस्कस्य अविचारमनो. वचनकायवाक्यस्य स्वप्नमयपश्यतः पापं कर्म क्रियते तत् सम्यक, कस्य खलु हेनोः? -आचार्य आह तत्र खलु भगवता षड्जीवनिकायहेतवः प्रज्ञमाः तयथा-पृथिवी कायिका यावत् त्रसकायिकाः, इत्येतैः षइभिर्जीवनिकारात्मा अपतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः तद्यया-प्राणातियाते यावत् परिग्रहे क्रोधे यावन्मिथ्यादर्शनशल्ये। आचार्य आह-तत्र भगवता वधकदृष्टान्तः प्रज्ञाप्तः, तद्यथा. नाम वधकः स्याद् गाथापतेर्वा गाथापतिपुत्रस्य वा राज्ञो वा राजपुरुषस्य वा, क्षणं लब्ध्वा पवेक्ष्यामि क्षणं लब्ध्वा हनिष्यामि इति सम्प्रधारयन् स किं नु नाम वधकः तस्य गाथापतेर्वा गायापतिपुत्रस्य वा राज्ञो वा राजपुरुषस्य वा क्षणं लब्ध्वा प्रवेक्ष्यामि क्षणं लब्ध्वा हनिष्यामीति संपधारयन् दिवा वा रात्रौ वा सुप्तो वा जाग्रद्वा अमित्र. भूतः मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो भवति ? एवं व्यागीर्यमाणः समेत्य व्यागृणन्नोदकः हन्त, ? भवति । आचार्य आह यथा स वधकः तस्य गाथापते व गाथापतिपुत्रस्य वा राज्ञो वा राजपुरुषस्य वा क्षण लब्धमा प्रवेक्ष्यामि क्षणं लब्ध्वा हनिष्यामीति सम्मधारयन् दिवा वा रात्रौ वा सुप्तो वा जाग्रत् वा अमित्र भूतः मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तइण्डः, एवमेव बालोऽपि सर्वेषां प्राणानां यावत् सर्वेषां सत्चानां दिवा वा रात्रौ वा मुमो वा जाग्रता अमित्रभूनः मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः। तद्यथा :माणातिपाते यावदमिथादर्शनशल्ये, एवं खलु भगवता आख्यातः असंयतः अविरतः अप्रतिहतापत्याख्या तपापकर्मा सक्रियः असंवृतः एकान्तदण्डः एकान्तबालः एकान्तमुप्तश्चापि भवति, स बालः अविचारमनोवचनकायवाक्यः स्वप्नमपि न पश्यति पापश्च कर्म क्रियते यथा स वधक स्तस्य वा गाथापतेर्यावत् तस्य वा राजपुरुषस्य प्रत्येकं प्रत्येकं चित्तं समादाय दिवा वा रात्रौ वा सुप्तो वा जाग्रता अमित्रभूतो मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो भवति, एवमेव बालः सर्वेषां प्राणानां यावत् सर्वेषां सवानां प्रत्येकं प्रत्येकं चित्तं समादाय दिवा वा रात्रौवा सुप्तो वा जाग्रा वा अमित्रभूतः मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो भवति ।।मू०२-६४॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #452

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४४१
टीका-'तत्थ तत्र 'चोयए' नोदकः-प्रश्नकर्ता पनाग प्रज्ञापकमाचार्यम् 'एवं क्यासी' एवमवादील-प्रश्नकर्ता आचार्य पृच्छति-किं तद्ब्रवीति-तदेवदर्शयति शास्त्रकार:-हे पूज्याचार्य ! 'असंतएणं' असता-अविद्यमानेनाऽपत्तेन अनेन 'मणेणं पावएणं' पापकेन मनसा 'असंतियार वईए पावियाए' असत्या -अविद्यमानया पापिकया बाचा 'असंवएणं कारणं पावएणं' असता-अविद्यमानेन पापकेन कायेन 'अहणतस्स अमणस्वस्स अवियारमणवयणकावयकस्स मुविणमवि अपस्सो पावकम्मे गो कन्नई' अध्नतोऽमनस्कस्य-हिंसामकुर्वतो हिंसाविषयक मनोव्यापाररहितस्य, अविचारमनोवचनकायवाक्यस्य-हिंसाविषयकमनीषचन. कायविचाररहितस्य स्वप्नमपि अपश्यतः स्वप्नावस्थायां कृतं कर्म नोपवयं याति तथैव स्पष्टविज्ञानवतः पाप कर्म न क्रियते पाप कर्म न बध्यते, पापसहितमनो. वचनकायरहितेन जीवादिहिंसामकुर्वता पुरुषेण पाप कर्म न बध्यते, पापसहित मनोवचनकायरहितेन जीवादिहिंसामकुर्वता पुरुषेण पापं कर्म कथमपि न सम्भवति,
'तत्थ चोयए' इत्यादि।
टीकार्थ-प्रश्नकर्ता प्रज्ञापक आचार्य से कहता है, हे पूज्य आचार्य, जिसका मन पाप से युक्त नहीं है, जिसकी वाणी पापमय नहीं है
और जिसकी काया पापयुक्त नहीं है, जो प्राणी का घात नहीं करता, जिस का मन वचन काय और वाक्य हिंसा के विचार से रहित है जो पापकरने का स्वप्न भी नहीं देखता अर्थात् जिसमें ज्ञान की थोड़ी-सी ही अव्यक्त मात्रा है, ऐसा प्राणी पापकर्म का बंध नहीं करता है। अर्थात् जिसका मन, वचन और काय पाप से रहित है और जो जीवहिंसा नहीं करता है, ऐसे पुरुष को किसी भी प्रकार पापकर्म का बन्ध नहीं होता है।
'तत्थ चोयए' ध्या
ટીકાર્થ–પ્રશ્ન કર્તા પ્રજ્ઞાપક આચાર્યને કહે છે કે– હે પૂજ્ય આચાર્ય ! જેઓનું મન પાપયુક્ત હેતું નથી. જેમની વાણ પાપમય નથી અને જેમની કાયા પાપયુક્ત નથી, જે પ્રાણીને ઘાત કરતા નથી. જેનું મન, વચન, અને કાય હિંસાના વિચાર વિનાનું છે, જે પાપ કરવાનું સ્વમ પણ દેખતા નથી. અર્થાત જેમાં જ્ઞાનની થેડી અવ્યક્ત માત્રા છે. એવા પ્રાણી પાપકર્મથી બંધાતા નથી. અર્થાત્ જેનું મન, વચન, અને કાયા પાપ વિનાના છે, અને જે જીવહિંસા કરતા નથી. એ પુરૂષ કોઇ પણ પ્રકારના પાપકર્મને બંધક થતું નથી.
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #453

४४२
सूत्रकृतात्सूत्रे
कस्मादेताश पुरुषः पापं कर्म न करोति, तत्राह - 'कस्स णं तं हेऊ" कस्य खलु सोः पापं न भवति, 'चोयए एवं बचीई' नोदकः- मश्नकर्त्ता एवं ब्रवीति-तस्प कथं न पापं कर्म भवति तस्पति दियति । 'अनयरेणं' अन्यतरेण 'मणेण' मनसा 'पाव' पापकेन पापयुक्तेन 'मणवत्तिए' मनः प्रत्ययिकं - मनः कारणकम् 'पावे कम्ये कजइ' पाप कर्म क्रियते कर्माश्रवद्वारभूतेन मनसा तस्प्रत्ययिकं पाप कर्म सभ्यादि भवतीति भावः तथा - 'अन्नयरीए' अन्यतरया 'बईए' वाचा 'पाविया' पापिकया 'यइवतिए' वाक्पत्यविक्रम् - वचनकारणकम् 'पावे कम्मे रुज्जद' पाप कर्म क्रियते कर्माश्रयद्वारभूतया वाचा-वचनेन वाककारणकं पाप भयति 'अन्नवरेण कारणं पावएणं कापवत्तिए पावे कम्मे कज्जइ' अन्यतरेण कायेन पापकेन पापविशिष्टेन शरीरेण कामप्रत्ययिकम् - कायः प्रत्ययः - कारण यस्य पापस्य तादृशं पापं कर्म क्रियते, कर्माश्रवद्वारभूतपापयुक्तैरेव मनोवचनकायैः तत्तप्रत्ययिकं पाप कर्म सम्भवति तदेव दर्शयति-'हगतस्स' नतो हिंसां सम्पादयतः 'समणक्वस्स' समनस्कस्य ममोव्यापारयुक्तस्य 'सवियार मणवयणकायवकस्स' सविचारमनोवचन- कायवाक्यस्य- मनोवचनकायवाक्यतः विचारयुक्तस्य 'सुविणमवि' स्वप्नमपि 'पासओ' पश्पतः - स्पष्ट विज्ञानयुक्तस्य किस हेतु से उसे पाप नहीं होता ? इस विषय में प्रश्नकर्त्ता ऐसा कहता है- जब मन पापमय होता है तभी उसके द्वारा पापकर्म सम्पादिन किया जाता है। जब वचन पापयुक्त होता है, तभी उसके द्वारा पाप का बन्ध होता है। जब पाप का कारणभूत काय हो तभी कायजनित पापकर्म का बन्धन हो सकता है। तात्पर्य यह है कि पापयुक्त मन वचन काय के द्वारा पापकर्म होना संभव है। इसी बात को स्पष्ट करके वह कहता है - जो प्राणी हिंसा करता है, हिंसायुक्त मनोव्यापार से युक्त जो समझ बूझ करके मन वचन और काय की प्रवृत्ति करता है કયા કારણથી તેને પાપ થતું નથી ? આ વિષયમાં પ્રશ્ન કરનાર એવું કહે છે કે—જ્યારે મન પાપમય થાય છે, ત્યારે જ તેના દ્વારા પાપકમ સપાદન કરાય છે. જ્યારે વચન પાપ યુક્ત હાય છે, ત્યારે તેના દ્વારા પાપને અંધ થાય છે. જ્યારે પાપના કારણ રૂપ કાય–શરીર ાય ત્યારે જ કાચાથી થનારા પાપકમના મધ થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે
કે-પાપયુક્ત મન,
વાત સ્પષ્ટ રીતે
વચન, અને ડાય દ્વારા પાપકમ થવાના સંભવ છે. એજ હવે કહે છે.-જે પ્રાણિ હિંંસા કરે છે, હિંસાવાળા મનના વ્યાપાર-પ્રવૃત્તિથી યુક્ત ડાય છે, જે જાણી મૂછને મન, વચન, અને કાયાની પ્રવૃત્તિ કરે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
-

Page #454

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
४४३ 'एवं गुणजातीयम्स' एवं यथोक्तगुणजातीयस्य-समनस्कत्यादिविशिष्टस्य 'पावे कम्मे कज्जई पाप कर्म क्रियते-पापकर्मबन्धो भाति, नान्यस्प। हिंसापापयुत मनोवचनकायवत एव पापकर्मसम्भवः, न तु तद्भिन्नकायवतः पापकर्मसम्भवः कार. णाभावे कार्याऽभावस्याऽन्यत्र निर्णीतत्वात् । 'पुगरवि चोयए एवं बबीई' पुनरपि नोदक:-प्रश्नकर्ता एवं ब्रवी ते । 'तत्थ णं जे ते एवमाहंमु' तत्र ये ते एवमाहुः 'असंतएणं मणेणं पावएणं' असता पापकेन मनसा, पापरहितेन मनसेत्यर्थः । 'असंतीयाए वईए पावियाए' असत्या पापिया वाचा-पापरहितवचनेनेति यावत् । 'असंतएणं कारणं पावएणं' असता पापकेन कायेन, पापरहितशरीरेणेत्यर्थः, 'अहणतस्स अध्नतः-हिंसामकुर्वतः 'अमणक्खस्स' अमनस्कस्य पापरहितमनोवतः 'अवियारमणवयणकायवक्करस' अविचारमनोवचनकायवाक्यस्य-मनोवचनकायः विचाररहितस्य 'सुविणमवि आस्सो' स्वप्नमपि अपश्यतः-अन्यक्तविज्ञानवतः,
और जो स्पष्ट ज्ञान से सम्पन्न है, वह ऐसी विशेषताओं वाला जीव ही पापकर्म करता है, जिसमें पाप के पूर्वोक्त कारण नहीं है, उसे पापकर्म का बंध नहीं हो सकता, क्योंकि यह पहले ही निर्णय किया जा चुका है, कि कारण के अभाव में कार्य नहीं होता है।
प्रश्नकर्ता पुनः कहता है-जो ऐसा कहते हैं कि पापरहित मन से, पापरहित वचन से, पापरहित काय से, हिंसा न करते हुए को, पापरहित मन चाले को विचार हीन मन वचन काय और वाक्य वाले को तथा अस्पष्ट ज्ञान वाले को भी पापकर्म होता है, वह ठोक नहीं हैं। प्रश्नकर्ता का आशय यह है कि जो समनस्क है, सोच समझ कर मनवचन काय की प्रवृत्ति करता है हिंसा करता है, उसी को पापकर्म અને જે સ્પષ્ટ જ્ઞાનથી યુક્ત છે, એવા વિશેષપણાવાળો જીવ જ પાપ કર્મ કરે છે. જેમાં પાપના ઉપર કહેલા કારણે નથી. તેને પાપકર્મને બંધ થઈ શકતું નથી. કેમકે એ પહેલાં જ નિર્ણય કરવામાં આવેલ છે. કે-કારણના અભાવમાં કાર્ય થતું નથી.
પ્રશ્ન કરનાર ફરીથી કહે છે કે-જેઓ એવું કહે છે કે-પાપ વિનાના મનથી પાપ વિનાના વચનથી પાપ વિનાના શરીરથી હિંસા ન કરનારાઓને પાપ રહિત મનવાળાને, વિચાર વિનાના મન વચન કાય અને વાકયવાળાને તથા અસ્પષ્ટ જ્ઞાનવાળાને પણ પાપકર્મ થાય છે. એ બરાબર નથી. પ્રશ્ન કરનારાને ભાવ એ છે કે-જે સમનસ્ક છે, એટલે કે સમજી વિચારીને મન, વચન અને કાયની પ્રવૃત્તિ કરે છે. હિંસા કરે છે, તેને જ પાપકર્મને બંધ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #455

४४४
सूत्रकृतास्त्र 'पावे कम्मे कज्जई पाप कर्म क्रियते, 'तत्थ णं जे ते एवमासु मिच्छा तें एवमाहंसु' तत्र ये ते एवमाहु मिथ्या ते एवमाहुः, यथोक्ताऽमनस्कत्वादिगुणविशिष्टोऽपि शिष्टः पापं कर्म करोतीति तन्मिथ्यैव । अयं भा-समनस्कत्वादिगुणविशिष्टमनोचाक्कायवाक्यवत एव एवं पापकर्मबन्धो भवति न तु अमनस्कत्वादिगुणविशिष्ट मनोवस्कायवत इति अभिप्रायः प्रश्नकतुरिति ।
शास्त्रकारः समाधत्ते- तत्थ पनवए चोयगं एवं वयासी' तत्र-समुत्थितवादे मनापका तीर्थकृतामभिपायवेता नोद-प्रश्नकर्तारं लक्षी कृत्यैवं वक्ष्यमाणं वचोsवादीत् । अवादीदित्यत्र भूतकालप्रयोगेण प्रज्ञापयति उत्तरवाक्यमतिपाद्यस्याऽनादि. त्वम् । पूर्वकाले हि एवं निर्णयोऽकारि तीर्थक तेति, 'तं. सम्म जे मए पुव्वं वुत्तं' तत् सम्यग् यन्मया पूर्वमुक्तम् । किमुक्तं पूर्व तदेव दर्शयति-'असंतएणं मणेणं का बन्ध होता है । जो इससे विपरीत है अर्थात् अमनस्क है तथा समझ बूझ कर पाप में मन वचन काय की प्रवृत्ति नहीं करता, वह पापकर्म का बन्ध नहीं करता है। ___ अब शास्त्रकार उसका समाधान करते हैं । इस प्रकार विवाद उपस्थित होने पर तीर्थकर के अभिप्राय के ज्ञाता आचार्य ने प्रश्नकर्ता को लक्ष्य करके निम्नोक्त प्रकार से उत्तर दिया । यहां 'अवादीत्' अर्थात् उत्तर दिया, इस भूतकालीन क्रिया के प्रयोग से यह सूचित किया गया है कि उत्तर रूप वाक्य के द्वारा प्रतिपाद्य अर्थ अनादि है। तीर्थकर ने पूर्वकाल में ऐसा ही निर्णय किया था।
आचार्य कहते है-मैंने पहले जो कहा है वह सम्यक् है। पहले क्या कहा है, वह दिखलाते हैं-पापयुक्त मन न होने पर पापयुक्त થાય છે. આનાથી જે ઓ ઉલ્ટા છે. અર્થાત અમનસ્ક છે, તથા સમજી વિચારીને પાપમાં મન, વચન અને કાયની પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તે પાપકર્મનો બંધ કરતા નથી.
હવે શાસ્ત્રકાર તેનું સમાધાન કરે છે.–આવી રીતે વિવાદ ઉપસ્થિત થાય ત્યારે તીર્થંકરના અભિપ્રાયને જાણવાવાળા આચાર્યો પ્રશ્ન કરવાવાળાને Gशान वे पछी अपामा भावना उत्तर माय. मडियां 'अवादीत्' અર્થાત્ ઉત્તર આપ્યો. આ ભૂતકાળ સંબંધી ક્રિયાના પ્રયોગથી એ સૂચવેલ છે કે ઉત્તર રૂપ વાકય દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ અર્થ અનાદિ છે. તીર્થકર ભગવાને પૂર્વકાળમાં એજ પ્રમાણેને નિર્ણય કરેલ છે.
આચાર્ય કહે છે મેં પહેલાં જે કહેલ છે. તે બરાબર છે. પહેલાં શું કહેલ છે? તે હવે બતાવે છે.-પાપયુક્ત મન ન હોવાથી તથા પાપ યુક્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #456

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः। पावएणं' असता मनसा पापकेन-पापरहितेनाऽपि मनसा पापं भातीति, 'असं. तियाए ईर पावियाए' असत्या वाचा पापिकया 'असंतएगं कारणं पावएणं' असता कायेन पापके न 'अहणंत स' अघ्नतो हिंसामकुर्वतः 'अणक वस्स' अमनस्कस्य 'अवियारमणवरणकायवक्कस्स' अविचारमनोवचनकायवाक्यस्य 'मुवि. णमवि अपस्स मो' स्वप्नमपि अपश्यतः-अव्यक्तविज्ञानवतः 'पावे कम्मे कन्नई' पापं कर्म क्रियते-हे नोदक विचाररहित ! यन्मया प्रतिज्ञातं यत्-यथोक्तगुणविशिछानां पाप कर्म भातीति-तत्सर्वमपि सत्यमेव नाऽसत्यम् -अपता मनसा असता. वचनेन असता कायेनाऽपि अविचारमनोवाकायव्यापारेणापि पापं भवत्येवेत्य. भिषायः, । पुनः नोदकः पृच्छति-'तं सम्मं कस्स णं तं हेऊ' तत्समीचीनं पापं भरत्येवेति कस्य हेतोः । भादु सम्यगेव तत्र को हेतुरित्यर्थः, आचार्यः सुधर्म स्वामी आह-तत्थ खलु भगवया छज्जीवणिकायहेऊ पपत्ता' तत्र खलु भगरता षड़नीवनिकायहेतवः प्रज्ञता:-कथिताः षट्पकारा जीवाः कर्मबन्धनहेतवो भव. वचन और काय न होनेपर प्राणी का घात न करने वाले, अमनस्क (मन से रहित) मन वचन और काय संबंधी विचार से रहित, और अस्पष्ट ज्ञान वाले जीव को भी पापकर्म होता है । आशय यह है कि-हे प्रश्नकर्ता ! मैंने पहले जो कहा है कि पूर्वोक्त प्रकार के जीवों को भी कर्मबन्ध होता है सो सत्य ही है, असत्य नहीं अर्थात् पापमय मन वचन और कोय न होने पर भी एवं मनवचन काय संबंधी विचार न होने पर भी पाप होता है।
प्रश्नकर्ता पुनः प्रश्न करता है-आपने जो कहा है, उसमें हेतु क्या है ?
आचार्य कहते हैं-भगवान ने छह जीवनिकायों को कर्मबन्धका कारण कहा है। वें जीवनिकाय इसप्रकार हैं-पृथ्वीकाय से लेकर सकाय વચન અને કાય ન હોવાથી પ્રાણીને ઘાત ન કરવાવાળા, અમનસ્ક, (મન વિનાના) મન, વચન, અને કાય સંબંધી વિચાર વિનાના અને અસ્પષ્ટ જ્ઞાનવાળા, જીવને પણ પાપકર્મ હોય છે કહેવાને આશય એ છે કે હે પ્રશ્ન કરવાવાળા ! મેં પહેલાં જે કહેલ છે, કે-પૂર્વોક્ત પ્રકારના જીને પણ કર્મબંધ થાય છે, તે સત્ય જ છે. અસત્ય નથી. અર્થાત્ પાપમય મન, વચન અને કાય ન હોવા છતાં પણ અને મન, વચન તથા કાય સંબંધી વિચાર ન હોવા છતાં પણ પાપ થાય છે. પ્રશ્ન કરનાર ફરીથી પ્રશ્ન કરે છે કે-આપે २ युछे, तभी तु शुछ ?
આચાર્ય કહે છે કે–ભગવાને છ જવનિકાને કર્મબંધનું કારણ કહેલ છે. તે જીવનિકા-પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાય સુધીની છે. આ છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #457

सूत्रकृतागसूत्रे न्तीति तीर्थकृद्भिरादिष्टम् । तत्र के जीवा कर्मबन्धन हेतवातत्राह-'तं जहा' तद्यथा -'पुढवीकाइया जान तसकाइया' पृथिवीकायादारभ्य त्रसकायपर्यन्ताः । 'इच्चे. एहिं छहिं जीवणिकाएहि' इत्येतेः षड्मिर्जीवनिकायैः 'आया' आत्मा 'अप्पडि. हयअपच्चक्खायपावकम्मा' अप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा-न प्रतिहतं-वर्तमान काले स्थित्यनुभागहासेन न नाशितं तथा न प्रत्याख्यातं पूर्वकृतातिवारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन न निराकृतं पापकर्म -पापाऽनुष्ठानं येन सोऽपतिइताऽपत्याख्यातपापकर्मा, यः पुरुष एषां जीवानां हिंमया समुत्पन्नपापस्य तपःप्रभृतिभिः सत्कर्मभिर्विगशं न करोति तथा-अनागतपापानां प्रत्याख्यानं वा न करोति, किन्तु-'णिच्च' नित्यम् 'पसढविउआयवित्तदंडे' प्रशठव्यतिपातचित्तदण्ड:-सर्वदैव माणिनां निष्ठुरदण्डदाने संलग्नचित्तः, सदा दण्डं प्रयच्छति 'तं जहा' तद्यथा'पाणाइवाए जाव परिग्ग हे कोहे जाव मिच्छादसणसल्ले' प्राणातिपाते यावत् परिग्रहे क्रोधे यावद् मिथ्यादर्शनशल्ये-प्राणातियतादारभ्य परिग्रहान्ते पाप कर्मणि, एवं क्रोधादारभ्य मिथ्यादर्शनान्ते शल्यकर्मणि अनिवृत्तो भवतीति प्रत्यक्षः पर्यन्त। इन छह जीवनिकाय के जीवों की हिंसा से उत्पन्न होने वाले पाप को जिस प्राणी ने प्रतिहत नहीं किया है अर्थात् वर्तमानकाल में स्थिति एवं अनुभाग का हास करके नष्ट नहीं किया है और प्रत्याख्यात नहीं किया है अर्थात् पूर्वकृत पाप की निन्दा करके एवं भविष्य में पुनःन करने का संकल्प न करके हटाया नहीं है-इन जीवों की हिंसा से उत्पन्न होने वाले पाप को तपस्या आदि के द्वारा नष्ट नहीं किया है और आगामी काल संबंधी पापों का प्रत्याख्यान नहीं किया है, किन्तु जो सदैव निष्ठुर. चित्त होकर माणियों को दंडदेने में लगा रहता है, जो प्रागातिपात से लेकर परिग्रह तक के और क्रोध से लेकर मिश्गादर्शन शल्य तक के
જવનિકાયના જીવોની હિંસાથી ઉત્પન્ન થવાવાળા પાપને જે પ્રણિયે રોકયા નથી, અર્થાત વર્તમાનકાળમાં સ્થિતિ અને અનુભાગને હાસ કરીને નાશ કરેલ નથી, તથા પ્રત્યાખ્યાન કરેલ નથી. અર્થાત પહેલાં કરેલા પાપની નિંદા કરીને તથા ભવિષ્યમાં ફરીથી તેવા પાપ ન કરવાનો સંકલ્પ ન કરીને પાપને તપસ્યા વિગેરે દ્વારા હટાવ્યા નથી, તથા ભવિષ્યકાળ સંબંધી પાપોનું પ્રત્યા ખ્યાન કર્યું નથી, પરંતુ જે હંમેશાં કઠેર ચિત્તવાળા થઈને પ્રાણિને મારવામાં લાગ્યા રહે છે. જે પ્રાણાતિપાતથી લઈને પરિગ્રહ સુધીના ક્રોધથી લઈને મિથ્યા દર્શન શલ્ય સુધીના પાપથી નિવૃત્ત થતા નથી. તેને જરૂર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #458

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
४४७ सिद्धमेवेदं सत्यं नाऽस्माभिरसत्यभाषणं क्रियते-इति सिद्धान्तिनां सिद्धान्तः । ततः परमाचार्यों वक्ति-भो भो:-अत्र विषये भगवता तीर्थकरेण वधकदृष्टान्तोऽपि दर्शितः, इत्येतदर्थ प्रतिपादयति, सुधर्मस्वामी माह-'तत्थ खलु भगवया' तत्र खलु-ति वाक्यालङ्कारे भगवता 'वहए दिटुंते पण्णत्ते' वधकष्टान्तः प्रज्ञप्त:-कथितः 'से जहाणामए वहए सिया' तद्यथानाम वध: स्यात् 'गाहाव. इस्स वा' गाथापते वा 'गाहमइपुत्तस्स वा' गाथापतिपुत्रस्य वा 'रपणो वा' राज्ञो वा 'रायपुरिसस्त वा राजपुहास्य वा 'खणं' क्षणम्-समयमासरं वा 'लधुर्ण लब्ध्वा-माप्य 'पविस्सामि' मवेक्ष्यामि-प्रवेशं करिष्यामि 'खणं लणं वहिस्सामि' क्षणं लब्ध्वा वधिम्यामि, 'संपहारेमाणे' सम्मधारयन्-तद्विषयकंविचार मनसि कुर्वन् ‘से किं नुहुनाम से वह र' स किं नु नाम वधः, 'से' तस्य चिन्ताविषयस्य 'गाहावइस्स' गाथापतेः 'गाहावइपुत्तरस वा' गाथापतिपुत्रस्य वा 'रणो वा' राज्ञो वा 'रायपुरिसस्स वा राजपुरुषस्य वा 'खणं लणं' क्षणं लब्ध्वा 'पविस्सामि' प्रयेक्ष्यामि 'खणं लक्ष्गं वहिस्सामि' क्षणं लब्ध्या वधिष्यामि । 'संपहारे माणे' संप्रधारयन्-विनिश्चिन्छन् 'दिया वा रायो वा सुत्ते वा पापों से निवृत्त नहीं होता है, उसे अवश्य ही पापकर्म का बन्ध होता है। यह सत्य प्रत्यक्षसिद्ध है । अतएव हमारा कथन असत्य नहीं है। यही सिद्धान्तवेत्ताओं का सिद्धान्त है।
आचार्य श्री पुनः कहते हैं-इस विषय में तीर्थकर भगवान ने वधक का दृष्टान्न कहा है, वह इस प्रकार है-कोई वधक किसी गाथापति का, गाथापति के पुत्र का, राजा का अथवा राजपुरुष का वध करना चाहता है और विचार करता है कि मौका पाकर मैं इसके घर में प्रवेश करूंगा, मौका पाकर इसका बध करूंगा, इस प्रकार मन में विचार करता हुआ वह पुरुष गाथापति. गाथापति पुत्र, राजा अथवा राज. પાપકર્મને બંધ થાય છે. આ સત્ય પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. તેથી જ અમારૂં કથન અસત્ય નથી. આજ સિદ્ધાન્તને જાણનારાઓને સિદ્ધાંત છે.
આચાર્ય શ્રી ફરીથી કહે છે– આ વિષયમાં તીર્થંકર ભગવાને વધકનું દુષ્ટાન્ત કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે છે કેઈ હિંસક પુરૂષ કેઈ ગાથા પતિને કે ગાથા૫તિના પુત્રને, રજાને અથવા રાજપુરૂષને વધ કરવાની ઈચ્છા કરે છે, અને તે વિચાર કરે છે કે-લાગ જોઈને હું આના ઘરમાં પ્રવેશ કરીશ અને લાગ જોઈને આનો વધ કરીશ. આ પ્રમાણે મનમાં વિચાર કરતે થકે તે પુરૂષ ગાથાપતિ, ગાથાપતિ પુત્ર, રાજા અથવા રાજપુરૂષના ઘરમાં અવસર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #459

છ૪૮
सुत्रकृताङ्गसूत्रे जागस्माणे वा अमित्त भूए मिन्छासंठिए दिवा वा रात्रौ वा सुमो वा जाग्रद् वा अमित्रभूतो पिथयासंस्थित:--प्रमदाविरतिकषाययुक्तः सस, 'णिचं नित्यम्प्रतिदिनम् 'पपढविउ गायचित्तदंडे भाई' प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो भवति, प्रकबैंण शठः प्रशठः तथा-व्यतिपाते-प्राणातिपाते चित्तं-मनो यस्य स व्यतिरातचिनः स्वपरदण्ड हेतुन्वात् दण्डः पशठश्चासौ व्यतिपातचित्तदण्डश्चेति प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः । एवं प्रतिदिनमनुचिन्तयन् स वधः तस्य गृपते मित्रं शत्रुर्वेति विचारय-इति सुधर्मस्वामी नोदकं प्रति कथयति-सुधर्पस्वामिन स्तादश. दृष्टान्तशब्दश्रणान्तरं स विचार्य निश्रित्य च वदति, यदयं स वधक स्तस्य हननाभिलाषी शत्रुरेव भवितुमर्हति । यद्यपि क्षणाऽभावान्न मारयति-उथायितद्वधचिन्तनात् स शत्रुरेव न मित्रमिति स नोदकः स्वीचकार । 'एवं वियागरेमाणे समियाए वियागरे चोयए हेता भवई' एवं व्यागीर्यमाण:-बोध्यमानः अनेन प्रकारेण आचार्येण प्रबोध्यमानः समेत्य-समभावं प्राप्य व्यायगात्-अवगतार्थत्वात् स्वीकारोति हन्त ? भवति-हे भगवन् ? स घातक एव स वधको न तु तस्य रक्षक इति । पुरुषके घरमें प्रवेशकरने के लिये विचारता है एवं दिन, रात, सोते
और जागते सदैव उनका अमित्र और उनके प्रतिकूल रहता है, वह उनका हिंसक कहा जा सकता है या नहीं? तात्पर्य यह है कि जो पुरुष दिन रात सोते जागते गाथापति आदि का घात में तत्पर रहता है, भले ही वह घात नहीं कर पाया है, उसे हिंसक कहना चाहिए या नहीं ?
आचार्य श्री के दृष्टान्त को श्रवण करके और वस्तुस्वरूप का निश्चय करके प्रश्नकर्ता कहता है-हां, ऐसा पुरुष उसका घातक ही है, शत्रु ही है। यद्यपि अवसर न मिलने के कारण वह घात करता नहीं है, फिर भी निरन्तर उनके घातका विचार करते रहने से वह उनका घातक ही है, मित्र नहीं है।
મેળવીને પ્રવેશ કરવા માટે વિચારે છે. અને રાત દિવસ, સૂતાં અને જાગતાં હંમેશાં તેને દમન બનીને તેનાથી પ્રતિકળ રહે છે. તે તેને હિંસક કહેવાય છે કે નહીં ? તાત્પર્ય એ છે કે-જે પુરૂષ રાતદિવસ સૂતાં અને જાગતાં ગાથાપતિ વિગેરેના ઘાતમાં તત્પર રહે છે, ભલે પછી તે ઘાત કરી ન શકે. હોય, તો પણ તેને હિંસક કહેવાય કે નહીં ?
આચાર્ય દષ્ટાન્તને સંભળાવીને અને વસ્તુ સ્વરૂપને નિશ્ચય કરીને પ્રશ્ન કરનારને કહે છે કે-હા એ પુરૂષ તેને ઘાતક જ છે. શત્રુ જ છે. જો કે લાગ ન મળવાથી તે ઘાત કરી શક નથી, તે પણ હંમેશા તેના વાતનો વિચાર કરતા રહેવાથી તે તેને ઘાતક જ છે. મિત્ર નહી !
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #460

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ४ प्रत्याख्यान क्रियोपदेशः
सुधर्मस्वामी प्राह - 'जहा से वहए तस्स गाहावइरस वा तस्स गाहावइपुचसवा' यथा स वधक स्तस्य, गाथापतेव तस्य गाथापतिपुत्रस्य वा 'रणो वा' राज्ञो वा 'रायपुरिसस्स वा' राजपुरुषस्य वा 'खणं लट्टणं' क्षणं लब्ध्वा 'पविस्सामि' प्रवेदयामि 'खयं लपूर्ण वहिस्सामि त्ति संपहा रेमाणे' क्षणं लच्वा वधिष्यामीति संप्रधारयन् इत्येवं हृदि निर्णयम् 'दिया वा राओ वा' दिपा वा राजौ वा 'सुत्तो वा जागरमाणे या' सुप्तो वा जाग्रद्रा 'अयितभूए वा' अमिवभूता शत्रुभायवुप मसो वा 'मिच्छासंठिए' मिध्यासंस्थितः 'णिच्चं पसढचिउवायचिदंडे' गित्वं मशठष्यतिपातचित्तदण्डः - प्रकर्षेण शठः मशठः व्यतिपाते चिसंयमनो गल्प स व्यतिपातचित्तः स्वपरदण्ड हेतुत्वाद्दण्डः प्रशठश्वासौ व्यतिपातचितदण्डश्रेति णशठव्यतिपातचिनदण्डः | 'एवमेव वाले विसदेति पाणाणं जाव सब्जेसि सत्ताणं' एवमेव वालोऽज्ञानी प्राणी अपि सर्वेषां प्राणिनां यावत् सर्वेषां सत्त्वानाम् 'दिवा वा राजोवा' दिवा वा राणौ वा 'सुते वा जागरमाणे वा' सुप्तो वा जाग्रद्रा 'अमितभ्रू वि' अमिश्रभूतोऽपि 'मिच्छासंविए' मिथ्यासंस्थितः -असत्ययुद्धियुक्तः 'णिच्चं पढविवायश्चित्तदंडे' नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः 'तं जहा' तपवा 'पाणाइयाए जाद मिच्छादंसणसल्ले' प्राणातिपाते यावग्मिथ्यादर्शनशल्ये, व्यव
४४९
प्रश्नकर्त्ता द्वारा यह स्वीकार कर लेने पर आचार्य कहते है जैस वधक सोचता है कि मैं गाथापति, गाथापति पुत्र, राजा या राजपुरुष के घर में अवसर पाकर प्रवेश करूंगा और अवसर पाकर उनका घात करूंगा, ऐसा मन में निश्चय करता हुआ वह दिन, रात, सोते और जागते उमका शत्रु बना रहता है, उनकी हिंसा में संलग्न चित्त रहता है अतऐव बधक ही हैं, इसी प्रकार अज्ञानी प्राणी भी सभी प्राणियों, मूतो, जीवो और सत्वों का दिनरात सोते और जागते अमित्र शत्रु ही बना रहता है, वह असत्य बुद्धि से युक्त है, उनके प्रति शतापूर्ण हिंसा का भाव रखता है । वह प्राणातिपात यावत् मिथ्यादर्शनशल्य में स्थित है, इसी
પ્રશ્ન કરનાર દ્વારા આ પ્રમાણે સ્વીકાર કરી લેવાથી આચાય કહે છે मे–भेम हिंसक विचार १२ छेउ-हु' गाथापति, गायापतिना पुत्र, रात અથવા રાજપુરૂષના ઘરમાં અવસર મળતાં પ્રવેશ કરીશ અને લાગ જોઈને તેના વધ કરીશ. આ પ્રમાણે મનમાં નિશ્ચય કરતા થકા તે રાત દિવસ સૂતાં અને જાગતાં તેના શત્રુ ખની રહે છે. અને તેની હિ'સા માટે સ'લગ્નચિત્ત રહે છે. તેથી તે તેના વધક જ છે. એજ પ્રમાણે અજ્ઞાની પ્રાણી પણ સઘળા પ્રાણીયા, ભૂત્તા જીવે સત્વેના રાતદિવસ ઋમિત્ર સત્રુ જ બન્યા રહે છે. તે અસત્ય બુદ્ધિથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #461

४५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
स्थित इति शेषः । एवं खलु भगवया अक्खाए' एवम् अतएव कारणाद् भगवता तीर्थकरेण एतादृशो बालः पुरुष आख्यातः कथितः, असंयता दिवैगुण्यविशिष्टतया- 'असंजए' असंयतः वर्त्तमानकालिकसाव चाऽनुष्ठानसहितः आख्यात इति क्रिया सर्वत्र प्रथमान्तेन योजनीया । 'अविर' अविरतः - विरतिभाववर्जितः 'अप्प डियअपच्चक्रखाय पावकम्मे ' अप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा न प्रतिहर्त वर्त्तमानकाले स्थित्यनुभागहासेन न नाशितं तथा न प्रत्याख्यातं पूर्वकृताऽतिचार निन्दया भविष्यत्यकरणेन न निराकृतं पापं कर्म पापानुष्ठानं येन स तथा । प्रायवित्तादिना पापविशोधनम् अनागतपापस्य प्रत्याख्यानेन संवरणं न कृतं येन स बाल इति भावः । ' सकिरिए' सक्रिय:- सावधक्रियायुक्तः 'असंबुडे' असंवृतः - संवरभाव रहितः 'एतदंडे' एकान्तदण्डः - जीवेषु सर्वदैव प्राणातिपातादिक्रियायुक्तः 'एगंतबाले' एकान्तवालः- अत्यन्ताऽज्ञानी 'एगंतसुते' एकान्त सुप्तः - मिध्याभावमुपगतः 'यावि भवई' चापि भवति । यथा सुप्तो न कमपि शुभं व्यापारयनि, तथाऽयमपि बालः शुभक्रियासु सुप्त इव सुप्त इति कथ्यते, 'अवियारमणत्रयणकायवके' अविकारण भगवान् तीर्थकर ने कहा है कि ऐसा बाल अर्थात् अज्ञानी पुरुष असंयत है अर्थात् वर्त्तमानकालीन पाप के अनुष्ठान से युक्त है, अविरत है अर्थात् विरति के भाव से रहित है, उसने अपने पाप को प्रतिहत और प्रत्याख्यात नहीं किया है, अर्थात् भूतकालीन पापों को प्रायश्चित्त के द्वारा नष्ट नहीं किया है और भविष्यकालीन पापों का प्रत्याख्यान नहीं किया है वह सादद्य क्रिया से युक्त है, संवरभावसे रहित है, और एकान्तदंड है अर्थात् निरन्तर हिंसादि कृत्यों से युक्त है । वह एकान्त अज्ञानी, एकान्तसुप्त अर्थात् मिथ्याभाव को प्राप्त होता है । जैसे सोया पुरुष कोई शुभव्यापार नहीं करता, उसी प्रकार यह યુક્ત છે. તેના પ્રત્યે શઠતાથી યુક્ત હિંસાના ભાવ રાખે છે, તે પ્રાણાતિપાત યાવત્ મિથ્યાદર્શન શલ્યમાં સ્થિત રહે છે. એજ કારણે ભગવાન્ તીથ કરે કહ્યું છે કેએવા ખાલ અર્થાત્ અજ્ઞાની પુરૂષ અસયત છે અર્થાત્ વતમાનકાળ સબ'ધી પાપના અનુષ્ઠાનથી યુક્ત છે, અવિરત્ત છે. અર્થાત્ વિરતિ ભાવથી રહિત છે. તેણે પાતાના પાપાને પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાત કર્યાં નથી. અર્થાત્ ભૂતકાળના પાપાના પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા નાશ કરેલ નથી. અને ભવિષ્યકાળ સ ંબંધી પાપેાનું પ્રત્યાખ્યાન કરેલ નથી તે સાવદ્ય ક્રિયાથી યુક્ત છે, સંવર ભાવ વિનાના છે. અને એકાન્ત દંડ છે, અર્થાત્ હમેશાં હિં'સા વિગેરે કૃત્યથી યુક્ત રહે છે. તે એકાન્ત અન્નાની એકાન્ત સુપ્ત અર્થાત્ મિથ્યાભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. જેમ સૂતેલે પુરૂષ કઈ શુભ વ્યાપાર કરતા નથી, એજ પ્રમાણે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #462

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४५१ चारमनोवचनकायवाक्यः-स बालः विचाररहितमनोवचनादियुक्तः 'मुविणमविण पस्सइ पावे य से कम्मे कज्जई' स्वप्नमपि न पश्यति-स्वप्नेऽपि धर्म न जानाति, अथ तस्य पाप कर्म क्रियते-पापकर्मबन्धो भवति, 'जहा से वहए' यथा स वधकः 'तस्स वा गाहावइस्स जाव तस्स वा रायपुरिसस्स पतेयं पत्तेयं तस्य वा गाथापते वित्तस्य राजपुरुषस्य वा प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकै कम्, अत्र यावत्पदेन गाथापतिपुत्रस्य राज्ञश्च ग्रहणं भवति, 'चित्तसमादाय दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागर. माणे वा' चित्तसमासाय-वधेषु स्वकीयां घातमनोवृत्तिनादाय दिवा वा रात्रौ वा सुप्तो चा जाग्रता, 'अमित्तभूए' अमित्रभृतः-शत्रुभावमुपपन्नः, 'मिच्छसिटिए' मिथ्यासंस्थिता-असत्यबुद्धियुक्तः, 'पिच्चं नित्यम् 'पसढविउवायचितदंडे भाई' प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डो भवति-प्रकर्षेण शठः प्रशठः व्यतिपाते-प्राणातिपाते चित्तंमनो यस्य स तथाभूत-धूर्ततायुक्तानोवृत्तिमान् ‘एवमेव बाले' एवमेव बालो यथा वधको न निवृत पापकर्मा-तथा बालोऽपि न नि तपापकर्मा 'सम्वेसि पाणाणं' सर्वेषां पाणिनाम् 'जाव सम्वेसि सताणं' यावत् सर्वेषां सत्वानाम् अत्र यावस्पदेन सर्वेषां भूतानां सर्वेषां जीवानां सर्वेषां सत्चानाम् इत्येषां पदानां ग्रहणं भवति 'पत्तेयं अज्ञानी जीव भी शुभ क्रियाओं में प्रवृत्ति नहीं करता, अत एव सुप्त के समान है। वह विचार रहित मन वचन काय एवं वाक्य वाला है। धर्म करने का स्वप्न भी नहीं देखता है। उसे पापकर्म का बन्ध होता है। ___जैसे वह घातक गाथापति, गाथापतिपुत्र, राजा या राजपुरुष के घात में चित्त लगाये रहता है और दिन, रात, सोते जागते उनके प्रति शत्रुता रखता है, उनको धोखा देता है और अत्यन्त पूर्तता के साथ उनके घात का विचार करता रहता है, उसी प्रकार पापकर्म से बिरत न होने वाला बाल जीव भी पापों से निवृत्त नहीं होता। वह આ અજ્ઞાની જીવ પણ શુભ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. એથી જ સુતેલાની જેમ જ છે. તે વિચાર વિનાને મન વચન, અને કાયવાળા છે. તેઓ ધર્મ કરવાનું સ્વપ્ર પણ દેખતા નથી. તેને પાપકર્મને બંધ થાય છે.
જેમ તે ઘાતક ગાથાપતિ, ગાથાપતિ પુત્ર, રાજા અથવા રાજપુરૂષને વાત કરવામાં ચિત્ત પરાવી રાખે છે, અને રાત દિવસ સૂતાં કે જાગતાં તેની પ્રત્યે શત્રુપણું રાખે છે, તેને દદે છે, અને અત્યંત ધૂર્ત પણાની સાથે તેના ઘાતને વિચાર કરે છે, એ જ પ્રમાણે પાપકર્મથી નિવૃત્ત ન થનાર બાલઅજ્ઞાની જીવ પણ પાપોથી નિવૃત્ત થતા નથી, તે દરેક પ્રાણું, ભૂત જીવ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #463

४५२
सूत्रकृताशने पत्तेयं प्रत्येकं प्रत्येकम्-एकैकम् 'वित्तसमादाय' चित्तं समादाय-वध्येषु घातकमनोवृत्तिमादाय 'दिवा वा राओ वा' दिवा वा रात्रौ वा 'मुत्ते वा जागरमाणे वा' सुप्तो वा जाग्रद्वा 'अमित्तभूए' अमित्रभृतः 'मिच्छासंठिए' मिथ्यासंस्थितः 'णिच्चं' नित्यम् 'पसढविउवायचित्तदंडे' प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः 'भवई' भवति, यथाबधकस्य समयाद्यभावेन वध्यस्य मारणाऽसम्मवेऽपि तद्विषयकाऽनिष्टचिन्तनरूपाऽप्रशस्तध्यानाद् हिंसकत्वं नातिवर्तते । तथा-संयमविरत्यायभाववतोऽज्ञानिनो. जीवसवातस्य साक्षात्माणातिपाताऽमावेऽपि चिन्ताद्वारा हिंसकत्वं नाऽति । अतो यदुक्तम्-अज्ञानिनां हिंसकत्वं भवत्येव तत्सम्यगेव व्यवस्थितमिति ।सू०२१६४। प्रत्येक प्राणी, भूत, जीव और सत्य के प्रति घातक मनोवृत्ति धारण करके दिन और रात, सोता हुआ और जागता हुआ उनका शत्रु बना रहता है, प्रतिकूल व्यवहार करता है और अत्यन्त शटनापूर्वक उनकी हिंसा की बात ही सोचता रहता है।
तात्पर्य यह है कि जैसे उक्त घातक पुरुष को घात करने का अवसर नहीं मिलता और इस कारण वह घात नहीं कर पाता, फिर भी घात की बात ही सोचते रहने से अपने अप्रशस्त चिन्तन के कारण वह हिंसक ही कहलाता है, उसी प्रकार संपम एवं बिरति आदि से रहित अज्ञानी जीव जीवनिकायों की साक्षात् हिंसा नहीं करता, फिर भी हिंसा का चिन्तन करते रहने के कारण हिंसक ही है। अतएव अज्ञानी जीव हिंसक होते ही हैं, यह कथन समीचीन ही हैं ॥२॥ અને સત્વ પ્રત્યે ઘાતકમનોવૃત્તિ ધારણ કરીને રાત દિવસ સૂતે થકો અથવા
ગત થકી તેને શત્રુ બને છે. અને પ્રતિકૂળ-ઉલ્ટ વ્યવહાર કરે છે. અને અત્યંત શઠ ભણાથી તેની હિંસાની વાતને જ વિચાર કરે છે.
તા એ છે કે–જેમ તે ઘાતક પુરૂષને ઘાત કરવાનો મોકો મળતો નથી. અને તે કારણથી તે ઘાત કરી શકતો નથી, તે પણ ઘાત કરવાનો જ વિચાર કરતા રહેવાથી પિતાના અપ્રશસ્ત ચિંતનના કારણે તે હિંસક જ કહપાથ છે. એજ પ્રમાણે સંયમ અને વિરતિ વિગેરે વિનાને અજ્ઞાની જીવ અવનિકાની સાક્ષાત હિંસા કરતા નથી. તે પણ હિંસાનું ચિંતન કરતા રવાપી હિંસક જ ગણાય છે. તેથી જ અજ્ઞાની જીવ હિંસક જ હોય છે. भर प्रयन योग्य छ ।सू० २॥
श्रीसूत्रतांगसूत्र : ४

Page #464

-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४५३
मूलम्-णो इणट्रे समहे इह खलु बहवे पाणा भूया जीवा सत्ता संति जे इमेणं सरीरसमुस्सएण णो दिट्टा वा णो सुया वा नाभिमया वा नो विन्नाया वा जेसिं णो पत्तेयं पत्तेयं चित्तसमायाए दिया वा राओ वा सुत्ते वा जागरमाणे वा अमित्तभूए मिच्छासंठिए णिचं पसढविउवायचित्तदंडे तं जहा पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले॥सु०३॥६५॥
छाया-नायमर्थः समर्थः इह खलु बहवः प्राणाः भूताः जीवाः सत्वाः सन्ति, ये अनेन शरीरसमुच्छ्येग न दृष्टा वा न श्रुता वा नाभिमता वा न विज्ञाता वा येषां नो प्रत्येकं चित्तं समादाय दिवा वा रात्रौ वा सुप्तो वा जाग्रता अमित्रमूतः मिथ्यासंस्थितः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः तद्यथा माणातिपाते यावद् मिथ्यादर्शनशल्ये ॥सू. ३३६५॥
टीका-पुनरप्याह नोदकः ‘णो इणढे समो' नायमर्थः समर्थः-यदुक्तं भगवता सर्वे जीवाः सर्वेषां हिंसका स्तन युक्त तत्राह-कथनायमों युक्तस्तत्राह-'इह खलु बहवे पाणा भूया जीवा सत्ता संति' इह संसारे खलु-निश्चयेन बहवः प्राणाः भूताः जीवाः सर्वे सचा त्रसाः स्थावरसूक्ष्मवादरभेद भिन्नाः सन्ति । 'जे इमेणं सरीरसमुस्सएणं' येऽनेन शरीरसमुच्छ्र येण-शरीपरिचयेन 'गो दिट्ठा वा नो सुगा वा नाभिमया वा नो विनाया वा' अस्माभिः न दृष्टा वा न श्रुता वा श्रवणेन्द्रियेण,
'णो इणढे समहे' इत्यादि।
टीकार्थ-प्रश्न को पुन: कहता है-यह अर्थ समर्थ महीं है, अर्थात् आपने जो कहा है कि अज्ञान और अविरत जीव सब प्राणियों के हिंसक हैं, यह कथम ठीक नहीं है। इस संसार में बहुत से ऐसे त्रस और स्थावर तथा सूक्ष्म और बादर प्राणी हैं जिनके शरीर का परिमाण इतना छोटा होता है कि वह न कभी देखा जाता है और न
'जो इगट्टे समढे' ५त्यादि
ટીકાર્થ–પ્રશ્ન કરનાર ફરીથી કહે છે. આ કથન બરાબર નથી. અર્થાત આપે જે કહ્યું છે, કે–અજ્ઞાની અને અવિરત જીવ સઘળા પ્રાણિયના હિંસક છે. આ કથન બરાબર નથી. આ સંસારમાં ઘણા એવા ત્રમ અને સ્થાવર તથા સૂકમ અને બાહર પ્રાણી છે, કે જેના શરીરનું પ્રમાણ એટલું નાનું હોય છે કે-તે કયારેય જોઈ શકાતું નથી, તેમ સાંભળી પણ શકાતું નથી.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #465

४५४
सूत्रकृतागसूत्र नामिमता वा-विशेषतः इष्टरूपेण न स्वीकृताः, न विज्ञाता वा-इमे शत्रवो मित्राणि वा इत्येव रूपेण न विज्ञाताः 'जेसि णो पत्तेयं पत्तेयं चित्तसमायाए' येषां नो प्रत्येकं प्रत्येकं चित्तं समादाय-न वध्येषु घातकमनोवृत्तिमादाय दिया वा राओ वा दिवा वा रात्रौ वा 'सुते वा जागरमाणे वा' सुप्तो वा जाग्रद्वा 'अमित्त. भूए' अमित्रभूतः 'मिच्छासंठिए' मिथ्यासंस्थिता-असत्यबुद्धियुक्तः 'निच्चं पसढ. विउवायचित्तदंडे' नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः प्रकर्षण शठः प्रशठः व्यतिपातेपाणातिपाते चित्तं-मनोवृत्तिर्यस्य स प्रशठव्यतिपातचित्तः स्परदण्डहेतुत्वाद् दण्डः -स चासौ दण्डश्चेति प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डः, 'तं जहा पाणाइवाए जाव मिच्छा. दसणसल्ले' तद्यथा प्राणातिपाते यावद् मिथ्यादर्शनशल्ये ॥मू०३-६५॥ सुना जाता है। हम यह भी नहीं जानते कि वे हमारे शत्रु हैं या मित्र हैं। अर्थात् हम उन्हें देखते भी नहीं हैं, सुनते भी नहीं हैं। ऐसे जीवों के विषय में, एक एक प्राणी को लेकर घातक मनोवृत्ति धारण की जाए, दिन रात सोते और जागते उनके प्रति शत्रुता धारण की जाए, असत्य बुद्धि रक्खी जाए, अत्यन्त शठतापूर्वक उनके प्राणातिपात में मन लगाया जाए और प्राणातिपात से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य तक पापों में प्रवृत्ति की जाए यह कैसे संभव हो सकता है ? तात्पर्य यह है कि इस जगत् में बहुत से ऐसे सूक्ष्म जीव हैं जो हमारे देखने सुनने में भी नहीं आते। उनके पति हिंसा की भावना उत्पन्न नहीं होती। ऐसी स्थिति में उनकी हिंसा का पाप कैसे लग सकता है ? ॥३॥ અમે એ પણ જાણતા નથી, કે-તેએ અમારા શત્રુ છે, કે મિત્ર છે ? અર્થાત્ અમે જ્યારે તેને દેખતા પણ નથી, એવા જીના સંબંધમાં એક એક પ્રાણુને લઈને ઘાતક મને વૃત્તિ ધારણ કરવામાં આવે. રાત દિવસ સૂતાં કે જાગતાં તેમના પ્રત્યે શત્રુ પણું ધારણ કરવામાં આવે. અસત્ય બુદ્ધિ રાખવામાં આવે. અત્યંત શઠપણા પૂર્વક તેઓને પ્રાણાતિપાતમાં મન લગાડી શકાય, અને પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શલ્ય સુધીના પાપમાં પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે. આ કેવી રીતે સંભવી શકે?
તાત્પર્ય એ છે કે–આ જગતમાં ઘણા એવા સૂક્ષ્મ જીવે છે કે જેઓ અમારા દેખવા કે સાંભળવામાં પણ આવતા નથી. તેના પ્રત્યે હિંસાની ભાવના ઉત્પન્ન થતી નથી. એવી સ્થિતિમાં તેઓની હિંસાનું પાપ કેવી રીતે લાગી શકે ? સૂ૦ ૩
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #466

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
मूलम्-आयरिए आह-तत्थ खलु भगवया दुवे दिटुंता पण्णत्ता, तं जहा-सनि दिलुते य असंनि दिटुंते य, से किं तं संनि दिट्रेते। जे इमे संनिपंचिंदिया पज्जत्तगा एएसिणं छ जीवनिकाए पडुच्च तं जहा-पुढवीकाय जाव तसकायं, से एगइओ पुढवीकारणं किच्चं करेइ वि कारवेइ वि, तस्स णं एवं भवइएवं खलु अहं पुढवीकारणं किच्चं करेमि वि कारवेमि वि, णो चेव णं से एवं भवइ इमेण वा इमेण वा, से एएणं पुढवीकारणं किच्चं करेइ वि कारवेइ वि से णं तओ पुढवीकायाओ असंजय अविरयअप्पडिहयअपच्चक्खायपावकम्मे यावि भवइ, एवं जाव तसकाए ति भाणियव्वं से एगइओ छ जीवनिकाएहिं किञ्चं करेइ वि कारवेइ वि, तस्स णं एवं भाइ-एवं खलु छ जीवनिकाएहि किच्छ करेमि वि कारवेमि वि, णो चेव णं से भवइ-इमेहिं वा इमेहिं वा, से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहिं जाव कारवेइ वि से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहिं असंजय अविरय अप्पडिहय अप.
चक्खायपावकम्मे, तं जहा-पाणाइवाए जाव मिच्छादसण. सल्ले, एस खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अप्पडि. हयअपच्चक्खायपावकम्मे सुविणमवि अपस्सओ पावे य से कम्मे कज्जइ से तं संनिदिटुंते । से किं तं असंनिदिटुंते ? जे इमे असनिणो पाणा, तं जहा-पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया छटा वेगइया तसा पाणा, जेसिं णो तक्काइ वा सन्नाइ वा पन्नाइ वा मणाइ वा वई वा सयं वा करणाए अन्नहिं वा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #467

४५६
सूत्रकृतामो कारावेत्तए करतं वां समणुजाणित्तए, तेऽवि णं बाला सम्वेसि पाणाणं जाच सन्वेसि सत्ताणं दिया वा राओ वा सुत्ता वा जागरमाणा वा अमिसभूया मिच्छासंठिया निच्चं पसढविउचायचित्तदंडा तं जहा-पाणाइवाए जाव मिच्छादंसणसल्ले इच्चेव जाव णो चेव मणो णो चेव वई पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए सोयणयाए जूरणयाए तिप्पणयाए पिणयाए परितप्पणयाए ते दुक्खणसोयण जाव परितप्पणवहबंधणपरिकिलेसाओ अप्पडिविरया भवंति । इइ खलु से असन्नि णो ऽवि सत्ता अहोनिसिं पाणाइवाए उवक्खाइज्जति जाव अहोनिसिं परिग्गहे उवक्खाइज्जंति जाव मिच्छादसणसल्ले उव. क्खाइज्जंति ‘एवं भूयवाई' सव्वजोणिया वि खलु सत्ता सनिणो हुच्चा असन्निणो होति असन्निणो हुच्चा सन्निको होति, होच्चा सन्नी अदुवा असन्नी, तत्थ से अविविचित्ता अविधूणित्ता असंमूच्छित्ता अणणुतावित्ता असन्नि कायाओवा सन्निकाए संकमंति सन्निकायाओ वा असन्निकायं संकमंति सन्निकायाओ वा सन्निकायं संकमंति, असन्निकायाओ वा असन्निकायं संकमंति, जे एए सन्नी वा असन्नी वा सव्वे ते मिच्छायारा निच्चं पसढविउवायचित्तदंडा, तं जहा-पाणाइवाए जाव मिच्छादसणसल्ले, एवं खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अप्पडिहयअपच्चक्खायपावकम्मे सकिरिए असंवुडे एगंतदंडे एगंतबाले एगंतसुत्ते से बाले अवियारमणवयण कायवक्के सुविणमविण पासइ पावे य से कम्मेकजइ ।सू०४॥६६॥
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #468

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
छाया-आचार्य आह-तत्र खलु भगाता द्वौ दृष्टान्तौ प्रज्ञप्तौ तद्यथा-संज्ञिदृष्टान्तवाऽसंशिष्टान्तश्च, स कः संज्ञिदृष्टान्तः। ये इमे संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः पर्याप्तका:, एतेषां खलु षडूजीवनिकायान् प्रतीत्य, तद्यथा-पृथिवीकार्य यावत् बस कायम् । स एकतयः पृथिवी कायेन कृत्यं करोति अपि कारयत्यपि, तस्य खल्वेवं भवति । एवं खल्वहं पृथिवीकायेन कृत्यं करोम्यपि कारयाम्यपि नो चैत्र खड तस्यैवं भाति, अनेन वाऽनेन वा, स एतेन पृथिवीकायेन कृत्यं करोत्सपि-कार यत्यपि-स खलु ततः पृथिवीकायादसयताऽविरताऽपविहताऽपत्याख्यातपाप कर्मा चापि भाति । एवं यावत् त्रसकायेष्षपि भणितव्यम् । स एक्तयः पह जीवनिकायः कृत्यं करोत्यपि कारयत्यपि तस्य खल्वेवं भवति । एवं खलु षडू जीवनिकायैः कृत्यं करोम्यपि कारयाम्यपि नो चैत्र खलु तस्यैवं भवति, एमिर्वाएभिवा, स च तैः षभिन वनिकयैः कृत्यं करोत्यपि कारयत्यपि । स च तेभ्यः षडू जीव निकायेभ्योऽसंयताऽविरताऽप्रतिहताऽप्रत्याख्यातपापकर्मा । तद्यथा प्राणा तिपाते यावदमिथ्यादर्शनशल्ये । एष खलु भगवता आख्यातोऽसंयतोऽविरतोऽ. प्रत्याख्यातपापकर्मा स्वप्नमयपश्यन् पापं च कर्म स करोति तदेवत् संज्ञिदृष्टान्तः। स कोऽसंशिष्टान्तः ? ये इमे असंज्ञिनः प्राणाः तद्यथा-पृथिवीकायिका याबद्वनस्पतिकायिकाः षष्ठा एकतये त्रसाः प्राणाः । येषां नो तर्क इति वा, संज्ञा इति वा, प्रज्ञा इति वा, मन इति वा, वाग्वा, सयं वा कर्तुमन्यै वा कारयितुं कुर्वन्तं वा समनुज्ञातुम्, तेऽपि खलु बालाः । सर्वेषां प्राणानां यारत्सर्वेषां सत्याना दिवा वा, रात्रौ वा, सुप्ता वा, जाग्रतो वा, अमित्रभूता मिथ्यासंस्थिताः, नित्यं. प्रशठव्यतिपातचित्त दण्डाः। तद्यथा-प्राणातिपाते यावद् मिथपादर्शनाल्ये । इत्येवं यावत्-नो चैव मनो नो चैव वाक् प्राणानां यावत् सत्चानां दुःखनतयाशोचनतया जूरणतया-तेपनतया-पिट्टनतया-परितापनतया ते दुःखनशोचन यावत्परितापनवबन्धनपरिक्लेशेभ्योऽपतिविरता भवन्ति । इति खलु तेऽसंज्ञि. नोऽपि सत्याः अहर्निशं प्राणातिपाते उपाख्यायन्ते यावदहर्निशं परिग्रहे-उपा ख्यायन्ते यावद मिथ्यादर्शनशल्ये-उपारुपायन्ते (एवं भूतो वादी) सर्वयोनिकाः बपि खल सत्याः संझिनो भूत्वाऽसंझिनो भवन्ति । असंझिनो भूत्वा संज्ञिनो भवन्ति । भूत्वा संझिनोऽथवाऽसंज्ञिनस्तत्र तेऽविविच्याऽविध्याऽसमुच्छियाऽननुता. प्याऽसंज्ञिकायात् वा संज्ञिकायं संकामन्ति । संज्ञिकायाद्वाऽसंज्ञिकायं संक्रामन्ति । संज्ञिकायाद्वा संज्ञिकार्य संक्रामनि। असंज्ञिकायाद्वाऽसंज्ञिकाय संक्रामन्ति । ये एते संज्ञिनो वाऽसंज्ञिनो वा, सर्वे ते मिथ्याचाराः नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्त.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #469

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दण्डाः। तद्यथा-प्राणातिपाते यावद मिथ्यादर्शनशल्ये। एवं खलु भगवताआख्यातोऽसंयते ऽविरतोऽतिहताऽमत्याख्यातपापकर्मा-तक्रियोऽसंवृत एकान्तदण्ड एकान्तबाल एकान्तमुप्तः। स बालोऽविचारमनोवचनकायवाक्यः स्वप्नमपि म पश्यति-पापं च कर्म क्रियते ॥०४-६६॥
टीका-अतएव न सर्वे हिंसका स्तत्र आचार्य: पाह-तत्थ' तत्र-हिंसका. ऽहिंसकविषये खल-इति वा वाक्ल ङ्कारे पूर्ववृत्तस्य प्रज्ञापको वा। 'भगवया' भगवता-अशेषगुणशालिना तीर्थकरेण 'दुवे दिटुंता पण्णत्ता' द्वौ-द्विमकारको दृष्टान्तौ प्रज्ञप्तौ-प्रदर्शितो, 'तं जहा'-तद्यथा 'संनिदिलुते य असंनिदिष्टुते य' संजि. दृष्टान्तश्चाऽसंज्ञिदृष्टान्तः। संज्ञा-कायिकवाचिकमानसिकचेष्टा सा विद्यते यस्य स संज्ञी, तरय दृष्टान्तः संशिष्टान्तः । तद्भिन्नोऽसंज्ञिदृष्टान्तः, 'से किं तं संनि दिटुंते' स कः संझिदृष्टान्तः 'जे इमे संनिपंचिदिया पज्जत्तमा एएसिणं छजीवनिकाए पडुच्च' ये इमें सज्ञिपञ्चन्द्रियाः पर्याप्तका जीवाः सन्ति एतेषां मध्ये पृथिवीकायादारभ्य त्रसकायपर्य-तान् पड्नीवनिकायान् प्रतीत्य-आश्रित्य षइजीव
'तस्य खलु भगवया' इत्यादि ।
टीकार्थ-आचार्य श्री उत्तर देते हुए कहते हैं-इस विषय में सर्वगुणसम्पन्न भगवान् श्री तीर्थंकर देव ने दो दृष्टान्त कहे हैं। वे इस प्रकार हैं-संजिदृष्टान्त और असंज्ञि दृष्टान्त। जिन जीवों में संज्ञा अर्थात् कायिक, वाचिक और मानसिक चेष्टा पाई जाती हैं, वे संज्ञी कहलाते हैं। उसका दृष्टान्त संज्ञि दृष्टान्त कहलाता है। इससे विपरीत असंज्ञि दृष्टान्त समझना चाहिए।
इनमें से संज्ञि दृष्टान्त क्या है ? यह जो संज्ञी पंचेन्द्रिय पर्याप्त जीव हैं, इनमें पृथ्वीकाय से लगा कर त्रसकाय पर्यन्त षटू जीवनिकायों
'तत्थ खलु भगवया' छत्यादि
ટીકાર્થ– આચાર્યશ્રી ઉત્તર આપતાં કહે છે કે આ વિષયમાં સર્વગુણ સંપન્ન ભગવાન શ્રી તીર્થંકર દેવે બે દષ્ટાને કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે.-સંન્નિદાન્ત અને અસંGિ દષ્ટાન્ત જે જેમાં સંજ્ઞા અર્થાત્ કાયિક, વાચિક, અને માન સિક ચેષ્ટા મેળવવામાં આવે છે. તેઓ સંસી કહેવાય છે. તેનું દૃષ્ટાન્ત સંજ્ઞિ દષ્ટાન્ત કહેવાય છે. તેનાથી વિપરીત અર્થાત્ ઉલટુ અસંજ્ઞિ દષ્ટાન્ત સમજવું.
આ પૈકી સંજ્ઞિ દષ્ટાન્ત શું છે? જે આ સંસી પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્ત છે છે, તેમાં પૃથ્વીકાયથી લઈને ત્રસકાય પર્યાના ષટ્રકોમાંથી કઈ કઈ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #470

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
४५९ निकायविषये इत्यर्थः 'तं जहा' तयथा 'पुढवीकार्य जाव तप्तकाय' पृथिवीकार्य यावत् त्रसकायम् , यावत्पदेन-अप्तेजोवायुक्नस्पतीनां संग्रहः। 'से एगइओ पुढवीकारणं किच्चं करेइ वि कारवेइ वि' स एकतयः पृथिवी कायेन जीवेन कृत्यंस्वीयं कार्यजातम्-आहारादिकं करोति कारयति च । 'तस्स णं एवं भवई' तस्य खलु कार्यकत्तः पुरुषस्य एवं भवति-स एवमेव वक्त्तुं शक्नोति ‘एवं खलु अहं पुढवीकारणं किच्चं करेमि वि कारवेमि वि' एवं खलु अहं पृथिवीकायेन कृत्यं काय करोम्यपि कारयाम्यपि अनुमोदयाम्पपि णो चेव णं से एवं भवइ इमेण वा इमेण वा' नो चैत्र खलु तस्य-कार्यकर्तः पुरुषस्यैवं भवति-तस्य विषये नैवं कथयितुमन्यैः शक्यते यद् अनेनाऽनेन चा--अमु काऽमुझपृथिवीकायेन स्वकृत्यं करोति कारयति वा, इति । ‘से एएणं पुढवीकारणं किच्चं करेइ वि कारवेइ विस एतेन-अमुकेन पृथिवी कायेन कृभ्यं-कार्य करोत्यपि, कारयत्यपि यदा स पृथिवीकायेन कार्य करोति कारयति तदा नैवं कथयितुं शक्यते यदयममुकेनैव पृथिवी. कायेन कार्य करोति कारयति अमुकेन व्यक्तिविशेष कार्य न करोति न वा कारयति में से कोई-कोई मनुष्य पृथ्वीकाय से अपना आहार आदि कृत्य करता है और करवाता है। उसके मन में ऐसा विचार होता है कि मैं पृथ्वी काय से अपना काम करता हूं या कराता हूं (या अनुमोदन करता हूं)। उसके सम्बन्ध में ऐसा नहीं कहा जा सकता कि वह अमुक पृथ्वी से ही कार्य करता या कराता है, सम्पूर्ण पृथ्वी से नहीं करता या नहीं कराता है। उसके संबंध में तो यही कहा जाता है कि वह पृथ्वीकाय से कार्य करता है और कराता है। अतएव वह सामान्य रूप से ही पृथ्वीकाय का विराधक कहलाता है। सामान्य में सभी विशेषों का समावेश हो जाता है, अतएव यह नहीं कहा जा सकता कि वह अमुक पृथ्वीकाय का विराधक है, अमुक का नहीं। इस कारण वह મનુષ્ય પૃથ્વીકાયથી પિતાને આહાર વિગેરે કાર્યો કરે છે, અને કરાવે છે. તેમના મનમાં એ વિચાર હોય છે કે-હું પૃથ્વીકાયથી પિતાનું કામ કરૂં છું. અથવા કરાવું છું (અથવા અનુદન કરૂં છું) તેઓના સંબંધમાં એવું કહી શકતું નથી કે તે અમુક પૃથ્વીકાયથી જ કાર્ય કરે છે. અથવા કરાવે છે, સંપૂર્ણ પૃથ્વીથી કરતા નથી કે કરાવતા નથી. તેના સંબંધમાં તે એજ કહી શકાય કે-તે પૃથ્વીકાયથી કાર્ય કરે છે. અને કરાવે છે. તેથી જ તે સામાન્ય પથાથી જ પ્રવિકાના વિરાધક કહેવાય છે. સામાન્યમાં સઘળા વિશેનો સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી જ એ કહી શકાતું નથી કે તે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #471

सुत्रकृताङ्गसूत्रे
अपि, किन्तु-समान्यत एव पृथिवीकायान् विराधयतीत्युच्यते। अतः स सामान्यतः सर्वावच्छिन्नं पृथिवीकायानां विराधक एवेति। ‘से णं तो पुढवीकायाओ असनय-अविरय-अपडिहयअपञ्चक धायपावकम्मे यावि भवई' स खलु एतामा पुरुषस्ततः पृथिवीकायजीवात्-असंयताऽविरताऽप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा चापि भवति तत्राऽसंयतः -वर्तमानकालिकसावधाऽनुष्ठानप्रवृत्तः, अविरत:-अती. ताऽनागतपापादनिवृत्तः, अपतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा-न प्रत्याख्यातं पूर्वकृतातिचारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन तश-न पतिहतं-न निराकृत-न नाशितं पापं. कर्म येन स तथा, ततः पदत्रयस्थ कर्मधारयः । एवं जाव तसकायेति भाणियब्छ' एवं यावत् त्रसकायेष्वपि भणितव्यम् । पकाये कार्य कुर्वन्-तत्रापि सामान्यतो विराधकत्वं नातिवर्तते। 'से एगो छजीवनिकाएहिं किच्चं करेइ विकारवेइ वि' सामान्यतः पृथ्वीकाय के जीवों का विराधक है। ऐसा जीच पृथ्वीकार के विषय में संयत नहीं होता अर्थात् वर्तमान काल में सावध अनुष्ठान में प्रवृत्त होता है, विरत नहीं होता अर्थात् अतीत और अना. गत संबंधी पापों से निवृत्त नहीं होता, पाप को प्रतिहत और प्रत्या. ख्यात नहीं करता, अर्थात् पूर्वकृत पाप की निन्दा नहीं करता और भविष्य में न करने का संकल्प नहीं करता।
जो पृथ्वीकाय के विषय में कहा गया है, वही सकाय तक सभी कायों के विषय में कहना चाहिए । बसकाय के द्वारा जो कार्य करता या कराता है, वह सामान्य रूप से त्रप्तकाय का विराधक कहलाता है। कोई छहों कायों से कार्य करता और करवाता है। उस पुरुष को ऐसा અમુક પૃથ્વીકાયના વિરાધક છે. અને અમુકના નથી. આ કારણે તે સામાન્યતઃ પૃથ્વીકાયના જીવન વિરાધક છે. એવા છે પૃથ્વીકાયના સંબંધમાં સંયત થતા નથી. અર્થાત્ વર્તમાનકાળમાં સાવદ્ય અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. વિરત થતા નથી. અર્થાત્ ભૂતકાળમાં કરેલા અને ભવિષ્યકાળમાં થનારા પાપોથી નિવૃત્ત થતા નથી. પાપને પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાત કરતા નથી, અર્થાત્ પહેલાં કરેલા પાપની નિંદા કરતા નથી. અને ભવિ. માં ન કરવાને સંકલમ કસ્તા નથી.
જે પૃથ્વીકાયના સંબંધમાં કહેવામાં આવેલ છે, એજ સકાય સુધી સઘળા કાના સંબંધમાં કહેવું જોઈએ, ત્રસકાય દ્વારા જે કાર્ય કરે છે કરાવે છે, તે સામાન્ય પણથી ત્રસકાયના વિરાધક કહેવાય છે. કેઈ છએ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #472

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
४६१
स एकतयः षङ्जीवनिकायैः कृत्यं करोत्यपि कारयत्यपि 'तस्त णं एवं मवई' तस्य पुरुषस्य खल्वेवं भवति, ‘एवं खलु छजी निकाएहि किच्चं करेमि वि कारवेमि वि' एवं खलु षड़जीवनिकायैः कृत्य-कार्य करोम्यपि कारयाम्यपि 'णो चेवणं से एवं भवई' नो चैव खलु तस्य-पुरुषस्यैवं भवति तस्य विषये एवं वक्तुं न शक्यते कैरपि यत् 'इमेहि वा इमेहिं वा एमिनो एभि-स एमिरेभिरेव सीय कार्य करोति कारयति वेति वक्त्तुं न शक्यते, किन्तु सामान्यतः 'से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहिं जाव कारवेइ वि स च तैः पइमिर्जीवनिकायै वित्करोति कारपत्यपि यावत्पदेन करोतीत्यस्य ग्रहणम्, 'से य तेहिं छहिं जीवनिकाएहि सच सामा. न्यतः कार्यकारी तेभ्यः षड्जीवनिकायेभ्य: 'असंजय अविरय-अप्पडिहय-अपञ्चक्खाय पावकम्मे' तं जहा-पाणाइवाए मात्र मिच्छ दंसगतल्ले' असंयताऽविरताऽ. पतिहताऽप्रत्याख्यातपापकर्मा तद्यया-माणातिपाते यावमिथ्यादर्शनशल्ये, स पुरुषः पूनोंदीरित षड्जीवनिकायेभ्यो विरतिसंयमादिभ्यो रहित, अकृतपायश्चित्तपत्याख्यानः प्रागातिपातादारभ्य मिथ्यादर्शनशल्यान्तः पापकर्मैव भवति । एस खलु भगवया अक्खाए असंजए अविरए अपडिहय अपच्चक्वायपावकम्मे' एप खलएतादृशः पुरुषोहि भगवता-तीर्थकरेग आख्यातः-कथितः असंयतः असंयतस्वरूपेण, तथा अविरतः तथा-अप्रतिहताऽपत्याख्यातपापकर्मा 'सुविणमति अपस्सओ' स्वप्नमपि अपश्यन्-संयमविरत्यादिरहितः 'पावे य से कम्मे कज्जह स विचार नहीं होता कि मैं अमुक अमुक काय से कार्य करूं और अमुक अमुक से न करू । वह तो सामान्य रूप से छहों जीवनिकायों से कार्य करता और करवाता है । अतएव वह छहों जीवनिकायों की हिंसा से असंयत है, अविरत है। अप्रतिहत और अप्रत्याख्यात पापकर्म वाला है। वह प्रागातिपात से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य तक अठारहों पापस्थानों का सेवन करने वाला है। तीर्थंकर भगवान ने ऐसे पुरुषको असंयत, अविरत, अप्रतिहत एवं अप्रत्याख्यात पापकर्म वाला और કાથી કાર્ય કરે છે, અને કરાવે છે. તે પુરૂષને એ વિચાર થતો નથી કે હું અમુક અમુક કાય–શરીરથી કાર્ય કરૂં. અને અને અમુક અમુકથી ન કરું એ તે સામાન્ય પણુથી છએ જીવનિકાથી કાર્ય કરે અને કરાવે છે. તેથી જ એ છ એ જીવનિકાની હિંસાથી અસંયત છે, અવિરત છે. અપ્રતિહત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મ વાળા છે. તે પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શ૯ સુધી અઢારે પાપસ્થાનેનું સેવન કરવાવાળા છે. તીર્થકર ભગવાને એવા પુરૂષને અસંયત, અવિરત, અપ્રતિહત અને અપ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મવાળે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #473

४६२
सूत्रकृताङ्गत्रे पाप कर्म करोत्येव, ‘से तं संनिदिहते' स सं ज्ञेदृष्टान्तः प्रदर्शितो भगवतेति शेषः, यथा कश्चिद्ग्रामघातादौ प्रवृत्तो यद्यपि न तेन विवक्षितकाले केचन पुरुषा दृष्टा स्तथाप्यसौ तत्पवृत्तिनिवृत्तेरभावात् तद्योग्यतया तद्घातक एव, प्रकृतेऽनीति'से किं तं असनिदिटुंते' स कोऽसंझिदृष्टान्तः ? 'जे इमे असन्निणो पाणा तं जहां ये इमेऽसंज्ञिनः प्राणा स्तद्यथा-'पुढवीकाइया जाव वणस्सइकाइया छटा वेगइया तसा पाणा' पृथिवीकायिका यावत स्पनिकायिकाः-पृथिवीकायादारभ्य वनस्पतिकायपर्यन्ता जीवाः षष्ठा एकाये त्रमाः प्राणा:-षष्ठा स्वपनामका असं झिनो ये जीवाः सन्ति 'जेसिं णो तकाइ वा संनाइ वा पन्नाइ वा मणाइ वा वई वा सयं वा करणाए अन्नेहि वा कारावेत्तए वा करत वा समणुजाणित्तए' येषां स्वप्न भी न देखने वाला अर्थात् संयम और विरति से सर्वथा रहित कहा है। वह पापकर्म करता ही है। यह संज्ञि दृष्टान्त कहा गया है।
आशय यह है कि जैसे कोई कोई पुरुष समग्र ग्राम के घात में प्रवृत्त हो और उस समय वह किसी विशिष्ट मनुष्य को न देखता हो, तो भी ग्रातघातक होने से उस ग्राम के अन्तर्गत उस मनुस्य का भी घातक कहलाता है, इसी प्रकार जो षट्काय के जीवों का घातक है वह चाहे किसी जीव को देखे या न देखे, उसका घातक ही कहलाएगा। ___ अब असंज्ञि दृष्टान्त क्या है ? ये जो असंज्ञी प्राणी हैं, जैसे पृथ्वी. कायिक यावत् वनस्पतिकायिक और कोई कोई त्रसकायिक, जिनको यह बोध नहीं होता कि कर्तव्य क्या है और अकर्तव्य क्या है, जो संज्ञा से हीन हैं अर्थात् पूर्व प्राप्त पदार्थ की उत्तरकाल में पर्यालो बना અને સ્વમ પણ ન દેખવાવાળ અર્થાત્ સંયમ અને વિરતિ વિગેરેથી સર્વથા રહિત કહ્યો છે. તે પાપકર્મ કરે જ છે. આ સંજ્ઞિ દષ્ટાન્ત કહેલ છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે—જેમ કે પુરૂષ સંપૂર્ણ ગામને ઘાત કર. વામાં પ્રવૃત્તિવાળો હોય અને તે વખતે કે વિશેષ માણસને ન દેખે, તે પણ ગ્રામઘાતક હેવાથી તે ગામના અંતર્ગત એ મનુષ્યને પણ ઘાતક કહેવાય છે. એ જ પ્રમાણે જે કાયના જીવનો ઘાત કરનાર છે, તે ચાહે કઈ જીવને દેખે અથવા ન દેખે પણ તેનો ઘાતક જ કહેવાય છે.
હવે અસંજ્ઞિનું દષ્ટાન્ત બતાવવામાં આવે છે, જે આ અસંગ્નિ પ્રાણું છે, જેમકે-વૃશ્ચિકાયિક યાવત વનસ્પતિકાયિક અને કઈ કઈ વસકાયિક, જેમને એ બંધ રહેતો નથી કે કર્તવ્ય શું છે? અને અકર્તવ્ય શું છે? જે સંજ્ઞા વિનાના છે, અર્થાત્ પહેલા પ્રાપ્ત કરેલા પદાર્થની ઉત્તર કાળમાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #474

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः नो तर्क इति वा संज्ञेति वा-प्रज्ञेति वा-मन इति वा-वाग्वा-स्वयं वा कर्तुम् अन्यै वा कारयितुं कुर्वन्तं वा समनुज्ञातुम्, तत्र-तर्क:-ऊहा-किमिदं कर्तव्यम कर्तव्यं वेत्येवमात्मकः, संज्ञानं संज्ञा-पूर्वोपलब्धार्थे उत्तरकाले पर्यालोचना, प्रज्ञा प्रज्ञा-रबुद्धयोत्पेक्षणम् , मननं मनो मति:-सा चावग्रहादिरूपा मना-अन्तःकरणम् , प्रशस्यवर्णा वाक्, एतानि न विद्यन्ते येषाम् , येषां जीवानां तकदियो न सन्ति 'ते विणे बाला सम्वेसि पाणाणं जाच सम्वेसि सत्ताण' तेऽपि वाला:अज्ञानिनो जीवाः येषां तकदियो न भवन्ति, सर्वेषां माणवतो भूतानां जीवानां सखानाम् 'दिया चा राओ वा सुत्ता वा जागरमाणा वा' दिवा वा रात्रौ वा सुप्ता वा जाग्रतो वा, 'अमित्त भूगा मिच्छासंठिया' अमित्रभूता मिथ्यासंस्थिता:-असत्यबुद्धियुक्ताः 'निच्चं पसढविउवायचित्त दंडा' नित्यं प्रशठव्यतिपातचित्तदण्डा:धूर्ततापूर्वकवधवृत्तिमन्तः। 'तं जहा' तद्यथा-'पाणाइवाए जाव मिच्छादसण. सल्ले' प्राणातिपाते-प्राणिनां हिंसा मणि यावद् मिथ्यादर्शनशल्ये. 'इच्चे जाव णो चेव मणो णो चे। वई पाणाणं जाव सत्ताणं दुक्खणयाए' इत्येवं यावत् नो चैव ममो नो चैव वाक् प्राणानां यावत्सत्वानां दु खनतया 'सोयणयाए' शोचनतया नहीं कर सकते, जिनमें प्रज्ञा नहीं है अर्थात् अपनी बुद्धि से सोचने की शक्ति नहीं है, जिनमें मनन करने का सामर्थ्य नहीं है, वाणी नहीं है, जो न स्वयं कुछ कर सकते हैं और न दूसरों से करवा सकते हैं और न करने वाले का अनुमोदन कर सकते हैं, ऐसे तर्क एवं संज्ञा आदि से रहित प्राणी भी समस्त प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्वों के दिन रात, सोते जागते सदैव शत्रु बने रहते हैं, उन्हें धोखा देते हैं और अत्यन्त शठता पूर्वक घात करने में संलग्न रहते हैं । वे प्राणातिपात से लेकर मिथ्यादर्शन शल्य पर्यन्त अठारहों पापों का सेवन करते रहते हैं। यद्यपि उनको मन तथा वाणी होते नहीं हैं, પર્યાચના કરી શકતા નથી. જેમનામાં પ્રજ્ઞા નથી. અર્થાત પિતાની બુદ્ધિથી વિચારવાની શક્તિ નથી, જેમનામાં મનન કરવાનું સામર્થ્ય નથી, વાણી નથી. જે સ્વયં કંઈ કરી શકતા નથી. તથા બીજાએ પાંસે કઈ કરાવી શકતા નથી. એવા તર્ક અને સંજ્ઞા વિગેરેથી રહિત પ્રાણી પણ સઘળા પ્રાણિયે, ભૂતો, છ અને સોના રાતદિવસ સૂતાં કે જાગતાં હમેશાં શત્રુ બન્યા રહે છે. તેને દગો દે છે. અને અત્યંત શઠતા પૂર્વક ઘાત કરવામાં લાગ્યા રહે છે તેઓ પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદર્શન શય સુધી અઢારે પાપોનું સેવન કરતા રહે છે. જો કે તેમને મન તથા વાણું હેતા નથી,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #475

४६४
सूत्रकृताङ्गस 'जूरणयाए तिप्पणयाए पिट्टण याए परितप्पणयाए' जूरणतया तेपनतया पिहनतया परितापनतया ने दुक वणसोयण जाव परितपण वहबधणपरिकिलेसाओ' ते दुःखना शौचन यावत्परितापनवधवन्धनपरिक्लेशेभ्यः तत्र-वधो मरणम्, बन्धनं रज्ज्वादिना 'अपडिविरया भवंति' अप्रतिविरता भवन्ति, दुःखतया मरण दुःखरूपेग शोचनंदैन्यमापणम्, जू'णं-शोकातिरेकाच्छरीस्जीर्णतामायणम्, तेपन-शोकातिरेकादश्रु लालादि क्षरणमापणम् . परितेपनं शरीरसन्तापः, यद्यपि असजिजीचेषु मनो न भवति तथापि-ते सर्वाने जीवान शोचयन्ति-परितापपन्ति । यद्वा-सहैव शोकपरितापपीडनवधबन्धनादिकं कुर्वन्तः पापकर्मभ्यो न निवृताः, अपि तु-पाप कर्मणि निरता एव भवन्तीति । 'इइ खल से असन्निणो वि सत्ता अहो नि पाणाइवाए उवक्वाइज्जति' इति-पूर्वोक्तमकारेण खलु तेऽसंझिनोऽपि-संज्ञाप्रज्ञा. दिरहिता अपि सत्त्वाः-प्राणिनः पृथिवीकायिकादयः, अहर्निशम्-राविन्दिवम् , प्राणातियाते-जीवहिंसाकर्मणि विद्यमानाः पाणातिपाते कर्तव्ये तयोग्यतया तदसंमाप्तावपि ग्रामघातकबदुपाख्यायन्ते । 'जाव अहोनिसिं परिग्गहे उपक्खाइ ज्जति' यावदहर्निशं परिग्रहे विद्यमानाः उपाख्यायन्ते यावद्मिथ्यादर्शनशल्ये उपाख्यायन्ते-कथयन्ते। संज्ञारहिता अपि दूरवर्तिनोऽपि सूक्ष्मतरा अपि पाणा. फिर भी वे प्राणियों, भूतों, जीवों और सत्त्वों को दुःख पहुंचाने, शोक उत्पन्न करने, झुराने, रुलाने, वधकरने, परिताप देने, या उन्हें एक ही साथ दःख, शोक संताप पीड़न वध, बंधन आदि करने के पापकर्म से विरत नहीं होते हैं, परन्तु पापकर्म में निरत (तत्पर) ही रहते हैं।
इस प्रकार वे असंज्ञी एवं संज्ञी प्रज्ञा आदि से रहित भी पृथ्वी. कायिक आदि प्राणी रातदिन प्राणातिमात में वर्तते हैं । वे चाहे दूसरे प्राणियों को न जानते हों तो भी ग्रामघातक के समान हिंसक कहलाते हैं। वे परिग्रह में यावत् मिथ्यादर्शन शल्य में अर्थात् सभी पापों में वर्तमान होते हैं। તો પણ તેઓ પ્રાણિયે, ભૂત, છ અને સને દુઃખ પડચાડવા માટે શેક ઉસન્ન કરવા, ઝુરાવવા, ૨ડાવવા, વધ કરવા, પરિતાપ પહોંચાડવા અથવા તેમને એકી સાથે જ દુઃખ શેક, સંતાપ, પીડન, બંધન વિગેરે કરવાના પાપકર્મથી વિરત થતા નથી. પરંતુ પાપકર્મમાં નિરત–તપર જ રહે છે.
આ રીતે તે અસંસી અને સંજ્ઞા પ્રજ્ઞા વિગેરેથી હિતપણ પૃથ્વીકાયિક વિગેરે પ્રાણ દિવસરાત પ્રાણાતિપાતમાં વર્તતા રહે છે. તે એ ચાહે બીજા પ્રાણિ
ને ન જાણતા હોય, તે પણ ગામઘાતક પ્રમાણે જ હિંસક કહેવાય છે. તેઓ પરિગ્રહમાં ચાવત મિથ્યાદર્શનશયમાં અર્થાત્ સઘળા પાપમાં વર્તમાન હોય છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #476

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४६५ तिपातादि परिग्रहमिथयादर्शनशल्यान्ते पापकर्मणि ओतमोता इत्येव कथ्यन्ते। (एवं भूतवादी) 'सव्वजोणिया वि' सर्वयोनिका अपि 'खल सत्ता संनिणो हुन्चा असंनिणो हुँति असंनिणो हुचा संनिगो होति' खलु-इति निश्वार्थकः सत्या:पाणिनः संज्ञिनो भूत्वाऽसंज्ञिनो भवन्ति । असंज्ञिनो भूत्वा संझिनो भवन्ति, कर्मपराधीना हि जीवाः। ते च जीवा यथार्म संज्ञिनोऽपि संज्ञामनुभवन्तोऽपि कर्म बलाद् असंझिनो भवन्ति ! असंझिनो जीवाः कर्मबलात् कालान्तरे संझिनो मवन्ति । 'होच्चा सनी अदुवा असन्नी' भूत्वा संज्ञिनः अथवाऽसंज्ञिनः 'तत्थ से अविविचित्ता अवि धुणिता असमुच्छिता अगणुताविता असंनिकायाओ वा संकर्मति संनिकायाओ वा असंनिकायं संकमंति' तत्र-तत्तयोनौ अविविश्य-वस्मात् पाप कर्म अपृथक्कृत्य, अविधूय पापम्-पापमपक्षालय, असमुच्छिय-पापमच्छित्वा, अननुता. ध्य-पश्चात्तापमकृत्वा, तदा-ताशकर्मबलात् असंज्ञिकायात् संज्ञिकाय संक्रामन्ति । गच्छन्ति तादृशस्य कर्मणः फलोपमोगाय । यद्वा-संज्ञिकायाद् असंशिकायं संक्रा मन्ति-संज्ञिशरीराद सज्ञिशरीरे आगच्छन्ति । असंज्ञिशरीरात् संज्ञिशरीरे समाग. च्छन्तीति । 'संनिकायाओ वा संनिकायं संकमंति असंनिकायाओ वा असंनिकायं संकमंति' अथवा-संज्ञिकायात संज्ञिकायमेव संक्रान्ति । असंज्ञिकायातु-असंज्ञि.
सभी योनियों के प्राणी निश्चय से संज्ञी होकर (भवान्तर में) असंज्ञी हो जाते हैं और असंज्ञी होकर संज्ञी हो जाते हैं क्योंकि संसारी जीव कर्म के अधीन हैं, अतएव कर्म के उदय के अनुसार विभिन्न पर्यायों को धारण करते रहते हैं । जो जीव विभिन्न (अनेक) योनियों में रहकर पापकर्म को दूर नहीं करते, पाप का प्रक्षालन नहीं करते, वे कर्मोदय के वशीभूत होकर असंज्ञी पर्याय से संज्ञी पर्याय में उत्पन्न हो जाते हैं, संज्ञीपर्याय से असंज्ञीपर्याय में जन्म लेते हैं । अथवा संज्ञी पर्याय से संज्ञोपर्याय में और असंज्ञीपर्याय से असंज्ञीपर्याय
સઘળી વેનિયેના પ્રાણ નિશ્ચયથી સંજ્ઞી થઈને (ભવાન્તરમાં) અસંજ્ઞા થઈ જાય છે. અને અસંજ્ઞી થઈને સંજ્ઞી થઈ જાય છે. કેમકે-સંસારી જીવ કમને આધીન છે, તેથી જ કર્મના ઉદય પ્રમાણે જુદા જુદા પર્યાયોને ધારણ કરે છે. જે જીવ જૂદી જૂદી અનેક ચેનિયામાં રહીને પાપકર્મને દૂર કરતા નથી પાપને ધોઈ નાખતા નથી, તેઓ કર્મના ઉદયને વશ થઈને અસંજ્ઞી પર્યાયથી સંજ્ઞી પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. સંજ્ઞી પર્યાયથી અસંશી પર્યા. યમાં જન્મ લે છે. અથવા સંશી પર્યાયથી સંજ્ઞી પર્યાયમાં અને અસંગી પર્યાયથી અણી પર્યાયમાં પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ કઈ નિયમ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #477

सूत्रकृताङ्गो कायमेव संकामन्ति । यथार्म यथाश्रुतम् । नायमस्ति नियमो यत् संज्ञी संज्ञी एव भवेत् । असंज्ञी च असंज्ञी एव भवेत्, कर्माऽधीनस्य हि वैचित्र्यम् , कर्मचाऽऽकेवलज्ञानं स्वाधिकार न त्यजति, अत्य जन् जीवान् उच्चावचान सहशतया विसहशतया उत वोभयतया परिभ्रामयति । 'जे एए संनी वा असंनी वा सम्वे ते मिच्छायारा निच्च पसहविश्वायचित्तदंडा, तं जहा पाणावाए जाय मिच्छादसणसरले ये पते संझिनो याऽसंज्ञिनो बा जीवा इनि शेषः, ते सर्वे मियाचारा:-अवि. मुदाचाराः, अपत्याख्यनित्वात् , नित्यं पशठव्यतिपातचित्तदण्डाः। इमे सर्वे जीवा: मिथ्याचारा स्तथैव सर्वदा शठतायुक्तधूर्ततायुक्तहिंसात्मकचित्तवृत्ते. धारणकर्तारः सन्ति । तथा-प्राणातिपाते यावद् मिथ्यादर्शनशल्ये, पाणाति. पातादारभ्य मिथ्यादर्शनशल्यान्तपापकर्मणि निरताः सन्तीति। 'एवं खजु भगवया अक्वाए असंजए अविरए अप्पडिहयअपच्चक वायपावकम्मे सकिरिए' एवं खलु-अस्मात् कारणादेव भगवता तीर्थकरेण अख्यातः, असंयतःमें भी उत्पन्न हो जाते हैं। ऐसा कोई निघर नहीं है कि संज्ञी जीव भवान्तर में संज्ञी के पर्याय में ही उत्पन्न हो और असंज्ञी जीव मरकर असंज्ञी ही हो। संज्ञो असंज्ञी आदि की विचित्रता कर्म के अधीन ही है,
और जब तक मुक्ति प्राप्त न हो जाय तब तक उसका प्रभाव नष्ट नहीं हो सकता और जबतक कर्म का प्रभाव नष्ट न हो जाय तब तक उन जीवों को उच्च, नीच सदश और विसदृश योनियों में घुमाता ही रहता है। __ ये संज्ञी और असंज्ञी जीव, सभी अशुद्ध आचार वाले हैं, सदा शठता से युक्त हैं और हिंसात्मक चित्तवृत्ति को धारण करने वाले हैं । वे प्राणातिपात से लगाकर मिथ्यादर्शनशल्य तक के भी पापों में निरत होते हैं, इस कारण श्री तीर्थकर भगवान् ने इन पाप में तत्पर નથી કે સંજ્ઞી જીવ ભવાન્તરમાં સંજ્ઞી પર્યાયમાં જ હેય. સંજ્ઞી, અસંશી વિગેરેનું વિચિત્ર પણ કર્મને આધીન છે. અને જ્યાં સુધી મુક્તિ પ્રાપ્ત ન થઈ જાથ, ત્યાં સુધી તેને પ્રભાવ નાશ પામતું નથી. અને જ્યાં સુધી કર્મને સદ્ પ્રભાવ નાશ ન પામે ત્યાં સુધી તે અને ઉંચ નીચ, કે સરખા અને વિસદૃશ ચેનિમાં ફેરવતા જ રહે છે.
આ સંસી અને અસંજ્ઞી જીવ, સઘળા અશુદ્ધ આચારવાળા છે. હંમેશાં ધૂર્તપણથી યુક્ત છે, અને હિંસાત્મક ચિત્તવૃત્તિને ધારણ કરવાવાળા છે. તેઓ પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિશ્યાદર્શન શલ્ય સુધીના સઘળા પાપમાં તત્પર રહે છે. તે કારણે તીર્થકર ભગવાને આ પાપમાં તત્પર રહેલા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #478

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यान क्रियोपदेशः ४६७ संयमरहितः, अविरत:-वैराग्यरहितः, अतिहाऽपत्याख्यात पापकर्मा-पापकर्महननप्रत्याख्याताकारको भवति, तथा-'सकिरिए' सक्रियः-सावधर्मयुक्तः 'असंवुडे' असंवृतः-संगररहितः ‘एगंतदंडे' एकान्तदण्ड:-प्राणिनां सदा दण्ड. कारकः 'एगंतवाले' एकान्तबालोऽज्ञानी 'एगंतसुत्ते' एकान्तमुप्तः-नियमतोऽ. ज्ञाननिद्रयाऽभिभूतः । 'स बाल:- एतादृशोऽज्ञानी भवति, तथा-'अवियारमण वयणकायवक्के' अविचारमनोववनकायवाक्य-मानसिकवाचनिककायिक विचाररहितः कर्तव्या मर्तव्यविवाररहितमनोवचनकायवाक्यवानित्यर्थः, 'मुविणमवि ण पासई' स्वप्नमपि न पश्यति, यत्पापं स्वप्नेऽपि न ज्ञायते तस्याऽपि कर्ता भात्ये. वाऽविरतिमत्वात् । किन-पावे य से कम्मे कज्जई' पापश्च कर्म स करोत्येव, अतो यदुक्तम्-असंतोऽविरतः पुरुषः संज्ञी वा-असंज्ञी वा पापं कर्म करोत्येवेति सत्यमेव प्रतिपादितमिति भावः ॥p०४॥६६॥
मूलम्-नोदए आह-से किं कुव्वं किं कारवं संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे भवइ ? आयरिए आह-तत्थ खल्लु जीवों को असंयत, अविरत, क्रियायुक्त और असंवृत कहा है । पापकों को प्रतिहत और प्रत्याख्यात न करने वाला भी कहा है। ऐसा जीव एकान्तदंड-हिंसक, एकान्तबाल अज्ञानी, एकान्तलुप्त-अज्ञाननिद्रा से अभिभूत होता है । वह विचाररहित मन वचन कायवाला है। उसको कर्तव्य और अकर्तव्य का विवेक नहीं होता। अविरतिमान होने के कारण वह स्वप्न में भी जिस पाप को नहीं जानता, उसका भी कर्ता होता है। वह पापकर्म करता है। तात्पर्य यह है कि असंयत एवं अविरत जीव, चाहे संज्ञो हो या असंज्ञी, अवश्य ही पापाकर्म करता है, यह जो कहा गया है सो समीचीन ही कहा गया है ॥४॥
ને અસંત, અવિરત, ક્રિયાયુક્ત અને અસંવૃત કહ્યા છે. પાપકને પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાત ન કરવાવાળા પણ કહી છે. એવા જ એકાન્ત દંડ-હિંસક એકાન્ત બાલ-અજ્ઞાની એકાન્તસુખ-અજ્ઞાન નિદ્રાથી પરાજીત થાય છે. તે વિચાર વિનાના મન, વચન અને કાયવાળા છે. તેને કર્તવ્ય અને અકર્તવ્યને વિવેક તે નથી. અવિરતિમાન હોવાના કારણે તે સ્વમમાં પણ જે પાપને જાણતા નથી, તેને પણ કરવાવાળા હોય છે. તેઓ પાપકર્મ જ કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–ચાહ સંસી હોય કે અસંશી હોય તેઓ પાપકર્મ આવશ્યજ કરે છે. જે આ કહ્યું તે બરાબર જ કહ્યું છે. સૂત્રકા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #479

४६८
सूत्रकृतामसूत्र भगवया छज्जीवणिकायहेऊ पण्णत्ता, तं जहा-पुढवीकाइया जाव तसकाइया, से जहाणामए मम असायं डंडेण वा अट्रीण वा मुट्रीण वा लेलूण वा कवालेण वा आतोडिज्जमाणस्स वा जाव उपदविज्जमाणस्स वा जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकडं दुक्खं भयं पडिसंवेदेमि, इच्चेवं जाण सव्वे पाणा जाव सवे सत्ता दंडेण वा जाव कवालेण वा आतोडिज्जमाणा वा हम्ममाणा वा तज्जिज्जमाणा वा तालिज्जमाणा वा जाव उवद्दविज्जमाणा वा जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकारं दुक्खं भयं पडिसंवेदेति, एवं गच्चा सत्वे पाणा जाव सम्वे सत्ता न हंतव्वा जाव ण उद्दवेयव्वा, एस धम्मे धुवे णिइए सासए समिच्च लोगं खेयन्नेहिं पवेदिए, एवं से भिक्खू विरए पाणाइवायाओ जाव मिच्छादसणसल्लाओ, से भिक्खू णो दंतपक्खालणेणं दंते पक्खालेज्जा, जो अंजणं णी वमणं णो धूवणिचे पि आइत्ते, से भिक्खू अकिरिए अलूसए अकोहे जाव अलोभे उवसंते परिनिव्वुडे, एस खलु भगवया अक्खाए संजयविरयपडिहयपच्चक्खायपावकम्मे अकिरिए संबुडे, एगंतपंडिए भवइ त्ति बेमि ॥सू० ५॥६७॥ इइ बीयसुयक्खंधस्स पच्चत्रखाणकिरियाणाम चउत्थ
मज्झयणं समत्तम् ॥२-४॥ छाया-नोदक:-स किं कुर्वन् किं कारयन् कथं संयतविरतपत्याख्यातपापकर्मा भवति ? आचार्य आह-तत्र खलु भगवता षडूजीवनिकाय हेतवा प्रज्ञप्ता, तपथा-पृथिवीकायिका यावत् त्रसकायिकाः। तद् यथानाम मम असातं दण्डेन वा, अस्थना व', मुष्टिना बा लेष्टुना वा कपालेन वा आतोधमानस्य वा यावद्
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #480

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यान क्रियोपदेशः
४६९
?
उपद्राव्यमाणस्य वा यावद् रोमोत्खननमात्रमपि हिंसाकृतं दुःखं भयं प्रतिसंवेदयामि इत्येवं जानीहि सर्वे प्राणा यावत् सर्वे सत्त्वाः दण्डेन वा यावत् कपालेत वातोद्यमाना वा इन्यमाना वा वर्ज्यमाना वा ताड्यमाना वा यावद् उपद्राव्यमाणा वा यावद रोमोत्खननमात्रमपि हिसाकरं दुःखं भयं प्रतिसंवेदयन्ति । एवं ज्ञात्वा सर्वे प्राणा यावत् सर्वे सच्चाः न हन्तव्याः यावन्नोपद्रावयितव्याः, एष धर्मः नित्यः शाश्वतः समित्य लेोकं खेदज्ञः प्रवेदितः । एवं स भिक्षु विरतः प्राणातिपाततो यावन्मिथ्यादर्शनशल्यतः । स भिक्षु न दन्तप्रक्षालनेन दन्तान् प्रक्षालयेत् नो अञ्जनं नो वमनं नो धूपनमपि आददीत समिक्षुरक्रियः अलूषकः अक्रोधो यावद् अलोभः उपशान्तः परिनिर्वृत्तः । एष खलु भगवता आख्यातः संयतविरत प्रतिहपत्याख्यातपापकर्मा अक्रियः संवृतः एकान्तपण्डितो भवतीति ब्रवीमि ॥ ०५६७ ॥
-
टीका - पुनरपि नोदकः प्रश्नकर्त्ता प्रश्नं करोति से किं कुब्छ कि कारव कहं संजयविश्यपडियवच्च स्वायपात्रकम्मे भवः सः - मनुष्यादि जीवः किम्कीदृशं कर्म कुर्वर किंवा कारयन् कथं केन प्रकारेण संयतविरतपतिहतप्रत्याख्यात पापकर्मा भवति, कथं संयतो भवति-कथं विरतो भवति - सर्वेभ्यः पापकर्मभ्यः कथं वा प्रतिपत्याख्यातपापकर्ता भवतीति, तंत्र-संवतस्वं वर्तमानकालिक सावधानुष्ठानरहितत्वम्, विरतत्वम्-अतीतानागतपापान्निवृत्तिमत्वम् । प्रतिहतं - वर्तमानकाले स्थित्यनु पागह ( सेन नाशितं तथा मत्याख्यातं - पूर्वकृतातिचारनिन्दया भविष्यस्यकरणेन निराकृतं पापं कर्म येन स प्रतिहत प्रत्याख्यात
'से किं कुब्वं' इत्यादि ।
टीकार्थ- प्रश्नकर्त्ता पुनः प्रश्न करता है-मनुष्य आदि प्राणी कौन सा कर्म करता हुआ और कौन सा कर्म कराता हुआ, किस प्रकार से संयत, विरत तथा पापकर्म का घान और प्रत्याख्यात करने वाला होता है ?
वर्त्तमानकालिक पापमय कृत्य से रहित होना संगत होना कहलाता है। भूत और भविष्यत् काल संबंधी पाप से निवृत्त होना विरत होना कहलाता है। कर्म के प्रतिहत होने का अभिप्राय है वर्त्तमान
'से किं कुब्ज' त्यिाहि
ટીંકાય --પ્રશ્ન કર્યાં ફરીથી પ્રશ્ન પૂછે છે કે-હે ભગવન મનુષ્ય વિગેરે પ્રાણી કયું' ક્રમ કરતા થકા કેવા પ્રકારથી સ યતવત તથા પાપકમના ઘાત અને પ્રત્યાખ્યાત કરવાવાળા હૈાય છે ?
વર્તમાનકાળ સંબધી પાપમય કૃત્યથી રહિત થવું તે સયત થવુ' કહે. વાય છે ભૂત અને ભવિષ્યકાળ સાધી પાપથી નિવૃત્ત થવુ તે વિરત થવુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #481

४१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
पापकर्मा, इति नोदकस्याशयः । आचार्य आह- 'तत्थ खलु भगवया छजीवनिकाय हेऊ पण्णत्ता' तत्र खलु भगवता षड्जीवनिकायाः कर्मबन्धहेतवः प्रज्ञप्ताः कथिता', 'तं जहा' तद्यथा - 'पुढवीकाइया जाव तसकाइया' पृथिवीकायिका यावत्
कायिका', 'से जहा णामए मम असायं दंडेण वा अट्ठीण वा मुट्ठीण वा लेण वा कवाले वा आतोडिज्जमागस्स वा जाव उवदविज्जमाणस्स वा' तद्यथा नाम मम असातम् - दुःखं भवति, दण्डेन वा ताडनादिना, अस्थमा वा, मुष्टिना वा लेण्डुना वा= लोष्टेन वा कपालेन वा घटावयवेन आवोयमानस्य वा वाड्यमा नस्य यावदुपद्राव्यमाणस्य वा 'जाव लोमुक्खणणमायमवि हिंसाकडं दुखं भयं पडिसंवेदेमि' यावद् रोमोखननमात्रमपि हिंसाकृतं दुःखं भयं पतिसंवेदयामि, काल में स्थिति और अनुभाग का ह्रास करके उसे नष्ट करना और प्रत्याख्यात का अर्थ है पूर्वकृत अतिचारों की निन्दा करके तथा भविष्य में न करने का संकल्प करके उसे दूर करना ।
भगवान् ने षट् जीवनकार्यों को कर्मबन्ध का कारण कहा है। वे षट् जीवनिकाय ये हैं- पृथ्वीकाय यावत् सकाय । जैसे डंडे से, हड्डी से, मुट्ठी से, ढेले से अथवा ठीकरे से ताड़न करने पर या उपद्रव करने पर यहां तक कि एक रोम उखाड़ने से भी मुझे हिंसाजनित दुःख एवं भय का अनुभव होता है, इसी प्रकार समस्त प्राणी यावत् सत्व भी डंडा मुष्टि आदि से आधान करने पर, तर्जन, ताडन करने पर उपद्रव करने पर यावत् रोम उखाड़ने पर भी हिंसाजन्य दुःख और भय का अनुभव करते हैं ।
કહેવાય કમથી પ્રતિહત થવાના અભિપ્રાય એવા છે કે-વર્તમાનકાળમાં સ્થિતિ અને અનુભાગના હ્રાસ કરીને તેના નાશ કરવા. અને પ્રત્યાખ્યાનના અથ એ છે કે-પહેલાં કરેલા અતિચારીની નિદા કરીને તથા ભવિષ્યમાં ન કરવાના સંકલ્પ કરીને તેને દૂર કરવા.
ભગવાને ષટ્વનિકાયાને કમ બધતુ કારણ કહેલ છે. તે ષટ્રજીવિનેક્રાય આ પ્રમાણે છે–પૃથ્વીકાય યાવત્ ત્ર×કાય જેમ ડંડાથી, હાડકાથી, મૂદ્ધિથી ઢખલાથી અથવા ડીકરાથી તાડન કરવામાં આવે તે અથવા ઉપદ્રવ કરવામાં આવે તે એટલા સુધી કે એક રેમ-રૂંવાડું ઉખાડવાથી પણ મને હિ'સાથી થવાવાળુ દુ:ખ અને ભયના અનુભવ થાય છે. એજ પ્રમાણે સઘળા પ્રાણિયા ચાવત્સત્વે પશુ ડંડા, મુઠિ વિગેરેથી આઘાત કરવાથી તન, તાડન, ક્રૂરવાથી, ઉપદ્રવ કરવાથી યાવત્ રામ ઉખાડવાથી પણ હિંસાથી થવાવાળા દુઃખ અને ભયના અનુભવ કરે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #482

-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः
४७१ आचार्यः कथयति-भो यथा मां कश्चिद्दण्डादिना ताडयति-उपद्रावति किं बहुना रोममात्रस्यापि उत्पाटनेन दुःखं भयं च जायते । 'इच्चेवं जाव सव्वे पाणा जार सम्वे सत्ता' इत्येवं जानीहि सर्वे पाणाः सर्वे भूताः सर्वे जीवा यावत्सर्वे सत्वाः, 'दंडेग वा जाव कपालेण आतोडिज्जमाणा वा हम्ममाणा वा तज्जिन माणा वा तालिज्जमाणा वा' दण्डेन वा यावत्कपालेन वा आतोद्यमाना वा हन्यमाना वा तज्यमाना वा ताडयमाना वा यावत्पदेन-अस्थमा वा मुष्टिना वा लेष्टुना वेति पदानां संग्रहः 'जाब उपदविज्जमाणा वा जाव लोसुक्खणणमायमवि हिंसाकडं दुक्खं भयं संवेदेति यावद् उपद्राव्यमाणा वा यावद्रोमोरखननमात्रमपि हिंसाकृतं दुःखं भयं संवेदयन्ति । अयमाशय -यथा मां कश्चिद् दण्डादिना ताडयति, किंबहुना रोमोत्पाटनमपि करोति, तदाऽतीव मनसि दुःखं जायते, अहमनुभवामि दुःखं भयश्च, तथै। सर्वे जीवा दण्डादिभिसाडय गनाः दुःखं भयश्चाऽनुभवन्ति । 'एवं गच्चा सम्वे पाणा जाव सने सत्ता न हंगा जाव ण उबद्दवेयवा' एवं ज्ञात्वा, यथा दण्डादि प्रहारो मां दु.खा करोति, तथाऽन्यानपि दुःखायते इति ज्ञात्वा सर्वे माणा:-माणिनो यावत्सवें सत्ता न हन्तव्या यावन्नोपद्रावयितव्याः, न आज्ञापयितव्याः न परिग्रहीतव्याः न परितापयितव्याः, यावत्पदेनतेषां ग्रहणम् , तत्र न हन्तव्याः-दण्डादिमिर्न ताडयितव्य :, नाऽऽज्ञापयितव्याः-अनभि
आशय यह है-जैसे डंडा आदि से मुझे कोई ताड़न करता है व्यथा पहुँचाता है, यहां तक कि कोई एक रोम उखाड़ता है, उस समय मन में दुःख उत्पन्न होता है । उस समय मैं दुःख और भय का अनुभव करता है, उसी प्रकार अन्य सब प्राणी भी दण्डा आदि से ताड़न करने पर दुःख और भय का अनुभव करते हैं।
तो जैसे दण्डपहार आदि मेरे लिए दुःखप्रद है, उसी प्रकार अन्य प्राणियों को भी दुःखदायी होता है। ऐसा जान कर किसी भी प्राणी यावत् किसी भी सत्त्व का न हनन करना चाहिए और न उपद्रव
કહેવાનો આશય એ છે કે--જેમ ડંડા વિગેરેથી મને કઈ તાડન કરે છે, વ્યથા દુઃખ પહોંચાડે છે. એટલે સુધી કે કોઈ એક રૂંવાડું પણ ઉખાડે તે વખતે મનમાં દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. તે વખતે હું દુઃખ અને ભયને અનુભવ કરું છું. એજ પ્રમાણે બીજા બધા પ્રાણિ પણ દંડા વિગેરેથી મારવામાં આવ્યેથી દુઃખ અને ભયને અનુભવ કરે છે.
જેમ દંડપ્રહાર વિગેરે મારા માટે દુઃખ દેનાર , એજ પ્રમાણે બીજા પ્રાણિઓને પણ તે દુઃખકારક જ હોય છે. આ પ્રમાણે સમજીને કઈ પણ પ્રાણીનું યાવત્ કોઈ પણ સત્વનું હનન કરવું ન જોઈ એ તેમજ ઉપદ્રવ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #483

૪૭૨
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मतकार्येषु न प्रवर्तयितव्याः, न परिग्रहीतव्याः - इमे भृत्यादयो मगेति कृत्वा प्ररिग्रहरूपेण स्वाधीनतया न स्वीकर्त्तव्याः, न परितापायितव्याः अन्नपाद्यवरोधेन ग्रीष्मातपादी स्थापनेन च न पोडनीयाः, नोपद्रावयितव्याः न विषशस्त्रादिना मारयितव्याः | 'एए घम्मे धुवे' एपः-अहिंसारूपो धर्मो निश्चितः णिइए' नित्यः- आद्यन्तरहितः 'सास' शाश्वतः - सनातन इत्यर्थः । 'समिच्चलोगे' समि. त्यलोकम् - लोकस्वरूपं ज्ञात्वा 'खे पन्ने हिं' खेदज्ञै:- खेदं परकीयदु ख जानन्तीति खेदज्ञाः - तीर्थकरास्तैः | 'पवेइए' प्रवेदिता - केवलज्ञानेन दृष्ट्वा कथितः अहिंसा धर्मः । एवं से भिक्खु विरए पाणाइवायाओ मिच्छादंसणसल्लाओ' एवं स मिक्षुः विरतः प्राणातिपाततो यावद् मिथ दिर्शन स्यात् । अहिंसैव परमो धर्म इति ज्ञात्वा प्राणातिपातादारम्य मिथ्यादर्शनसल्यान्तपापकर्मभि विरतो भवति । 'से भिक्खू' समिक्षुः-अहिंसाघमतत्त्वज्ञः 'णो दंतपकखालणेर्ण दंते पक्खालेज्जा' नो दन्तप्रक्षालनेन दन्तान् प्रक्षालयेत् । 'णो अंजण' नो अञ्जनम् - करना चाहिए न उन पर हुक्म चलाना चाहिए, न दास आदि बनाकर अपने अधीन बनाना चाहिये और न अन्न पानी आदि में रुकावट डालकर परिताप देना चाहिए और न विष शस्त्र आदि के द्वारा मारना चाहिए । यह अहिंसा धर्म ध्रुव-निश्चित है, नित्य आदि और अन्त से रहित है, शाश्वन सनातन है। लोक के स्वरूप को जानकर परपीड़ा को पहचानने वालों ने अर्थात् तीर्थंकरों ने यह धर्म कहा है। इस प्रकार भिक्षु अहिंसा को परमधर्म जानकर प्राणातिपात से लेकर मिथ्यादर्शनशल्य पर्यन्त सभी पापों से विरत होता है । अहिंसा धर्म तत्व का वेत्ता मुनि दन्तधावन ( दातौन) से दांतों का प्रक्षालन न करे। आंखों में अंजन न आजे । औषध का प्रयोग करके अथवा
1
પણ કરવા ન જોઇએ. તેના પર હુકમ ચલાવવે! ન જોઇએ. દાસ વિગેરે મનાવીને તેઓને પેાતાને આધીન મનાવવા ન જોઈએ. તથા આહાર પાણીમાં રાકાણ કરીને પરિતાપ પહોંચાડવા ન જોઇએ તથા વિષ શસ્ર વિગેરે દ્વારા મારવા ન જોઈએ . આ અહિંસા ધર્મ ધ્રુવ,- નિશ્ચિત છે. નિત્ય આદિ અને અન્ત રહિત-વિનાના છે. શાશ્વત સનાતન છે. લાકના સ્વરૂપને જાણીને પરપીડાને ઓળખવાવાળાઓએ અર્થાત્ તીકરાએ આ ધમ કહ્યો છે. આ પ્રમાણે ભિક્ષુ અહિંસાને પરમ ધર્મ સમજીને પ્રાણાતિપાતથી લઈને મિથ્યાદન શલ્ય સુધીના સઘળા પાપોથી વિત થાય છે. અહિંસા ધન જાણનારા મુનિ દન્તધાવન (દાતણુ) થી દાંતાને ન ધાવે આખામાં અંજન-કાજળ ન માટે, ઔષધના પ્રયાગ કરીને અથવા યૌગિક ક્રિયાદ્વારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #484

समयार्थचोधिनी टीका वि श्रु. अ.४ प्रत्याख्यानक्रियोपदेशः ४७३ अञ्जनेन नेत्रे नाञ्जयेत् । 'नो वमगं' औषधियोगेण यौगिकपक्रियया वा वमनं न कुर्यात् , 'जो धूवणितं आइत्ते' नो धूपनमपि आददीत-धूपादिसुगन्धितद्रव्येण शरीर वखं वा नो वासयेत् । ‘से भिवखू' स भिक्षुः-पूर्वोदीरितगुणविशिष्टः 'अकिरिए' अक्रिय:-सावधव्यापारविवर्जितः, 'अलूसए' अलूपका-हिंसादिकुत्सित. व्यापाररहितः । 'अकोहे' अक्रोधः 'जाव' यावत् 'अलोमे अलोमो-लोमरहितः 'उपसंते' उपशान्तः 'परिनिव्वुडे' परिनिवृत्त:-सर्वपापरहितो भवेत् । 'एम खलु भगवया अक्खाए' एष खलु भगवता आख्यातः 'संनयविरयपडिहयपच्च. क्खायपारकम्मे' संयतविरतपतिहतमत्याखातपापकर्मा, तत्र वर्तमानकालि. कपापरहितः संयतः, भूतकालिकपापरहितो विरतः, प्रतिहतमत्याख्यातपापकर्मा प्रतिहत-स्थित्यनुभागहासेन नाशितं तथा प्रत्याख्यातं पूर्वातिचारनिन्दया भविष्यत्यकरणेन निराकृत पापकर्म येन स तथा, 'अकिरिए' अक्रिया-सावधर्मरहितः 'संवुडे' संवृतः-आस्रवपरित्यागेन 'एगंतपंडिए' एकान्तपण्डितः-सर्वथा पण्डितः, 'भवई' भवति इति भगवता कथितः, 'तिवेमि' इत्यहं ब्रवीमि ॥मु०५॥६७।। इति श्री-विश्वविख्यात नगदुल्लमादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - ‘जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालबतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या ख्यया" व्याख्यया समलङ्कृतम् द्वितीयश्रुतस्कन्धीयाऽऽहारपरिज्ञानाम
चतुर्थाऽध्ययनं समाप्तम् ॥ यौगिक क्रिया के द्वारा वमन न करे। धूप आदि सुगंधित द्रव्यां से शरीर या वस्त्र को वासित न करे । ___ उल्लिखित गुणों से सम्पन्न भिक्षु सावध क्रियाओं से रहित, हिंसा असत्य आदि कुत्सित व्यापारों से रहित, क्रोधमान माया और लोभ से रहित, उपशान्त तथा परिनिवृत्त अर्थात् समस्त पापों से रहित होता है। ऐसे भिक्षु को भगवान् ने संयत, विस्त, प्रतिहत प्रत्याख्या. तपापकर्मा, अक्रिय, संवृत और एकान्तपण्डित कहा है ॥५॥
द्वितीयश्रुतस्कन्ध का चतुर्थ अध्ययन समाप्त ॥२-४॥ વમન (ઉલ્ટી) ન કરે. ધૂપ વિગેરે સુગંધિત દ્રવ્યથી શરીર અથવા વસ્ત્રને सुमधाणा न अरे.
ઉપર બતાવવામાં આવેલા ગુણોથી યુક્ત ભિક્ષુ સાવધ ક્રિયાઓથી રહિત હિંસા અસત્ય વિગેરે કુત્સિત વ્યાપારોથી રહિત ક્રોધ, માન, માયા. અને લેભથી રહિત ઉપશાન્ત તથા પરિનિવૃત્ત અર્થાત્ સઘળા પાપથી રહિત હોય છે. એવા ભિક્ષુને ભગવાને સંયત, વિરત, પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા, અક્રિય, સંવૃત અને એકાન્ત પંડિત કહેલ છે. સૂ૦ પા
॥ blon श्रुत२४ धनु या मध्ययन समाप्त ॥२-४॥
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #485

४७४
सूत्रकृताचे ___|| अध द्वितीयश्रुतस्कन्धस्य-पश्चममध्ययनं प्रारभ्यते । साम्प्रतं पञ्चममध्ययनं प्रारभ्यते, अस्य चायमभिसम्बन्धः, चतुर्थाध्ययने पस्याख्यानक्रियोक्ता, सा चाचारव्यवस्थितस्य सतो भवतीति अतस्तदनन्तर. माचारश्रुताऽध्ययनमभिधीयते । अथवाऽनाचारपरिवननेन सम्यकपस्याख्यानमस्खलितं भवत्यते आचारश्रुताऽध्ययनं भवति, अनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य प्रथमां गाथामाहमूलम्-आदाय बंभचेरं च आसुपन्ने इमं वई ।
अस्सि धम्मे अणायारं नायरेन कयाइ वि ॥१॥ छाया--आदाय ब्रह्मचर्य च-पाशुपज्ञ इदं वचः । । अस्मिन् धर्म अनाचार नाचरेच कदापि हि ॥१॥
पांचवे अध्ययन का प्रारंभ अब पांचवां अध्ययन प्रारंभ किया जाता है। इसका संबंध इस प्रकार है-चौथे अध्ययन में प्रत्याख्यात क्रिया का कथन किया गया है। प्रत्याख्यान क्रिया आचार में स्थित साधु में ही हो सकती है, अत एव प्रत्याख्यान क्रियाका कथन करके आचारश्रुत नामके अध्ययन कहा जा रहा है। अथवा अनाचार का त्याग करने से निर्दोष सम्यक् प्रत्याख्यान हो सकता है, अतएव यह अनाचार श्रुताध्ययन भी है। इस संबंध से प्राप्त इस अध्ययन का प्रथम सूत्र कहते हैं-'आदाय बंभ. चेरंच' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आस्सुपन्ने-आशुप्रज्ञः' कुशल प्रज्ञावान् पुरुष 'इमं वई -इदं वचः' इस अध्ययन में कहे जाने वाले वचनों को बंभचेरं-ब्रह्मचर्य'
पांयमा अध्ययनने। प्रारહવે આ પાંચમું અધ્યયન પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. આ સંબંધ આ પ્રમાણે છે.–ચેથા અધ્યયનમાં પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાનું કથન કરવામાં આવેલ છે. પ્રત્યાખ્યાનક્રિયા આચારમાં સ્થિત સાધુમાં જ થઈ શકે છે. તેથી જ પ્રત્યાખ્યાન ક્રિયાનું કથન કરીને આચારશ્રત નામનું આ પાંચમું અધ્યયન કહેવામાં આવી રહ્યું છે. અથવા અનાચારને ત્યાગ કરવાથી નિર્દોષ સમ્યક્ પ્રત્યાખ્યાન થઈ શકે છે. તેથી જ આ અનાચાર શ્રત અધ્યયન પણ કહેલ છે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલ આ અધ્યયનનું પહેલું સૂત્ર આ પ્રમાણે કહ્યું છે –
'आदाय बंभरं च' त्या
शहाथ-'आसुपाने- आशुप्रज्ञः' शत प्रज्ञापान ३३थे तथा 'इम-वई- इदंवचः' । अध्ययनमा अपामा भावना वयनान तथा 'बंभचेर-ब्रह्मचर्य'
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #486

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४७५ अन्वयार्थः- (आसुप ने) आशुपज्ञः- पटुपज्ञः (इमं बई) इदं वचः-इमां वाचम् (बंभवेरं) ब्रह्म पर्यम्-सत्यतपो भूतदयेन्द्रियनिरोधलक्षणं चादाय-परिगृह्य (अस्सि) अस्मिन् जैनेन्द्रे (धम्मे) धर्मे-सर्वज्ञप्रणीतधर्मे व्यवस्थितः (कयाइवि) कदापि हि (अणायारं) अनावारम्-सावयाऽनुष्ठानरूपम् (नायरेज्ज) नाचरेत्-न कुर्यात् इति ॥१॥ ____टीका-'आसुप ने' आशुपज्ञः पटुपज्ञा-शीघ्रबुद्धिः-संसारमार्गः असत्यः, मोक्षमार्गः सत्यः एवं रूपेण सदसद्वस्तुनोर्शाता पुरुषः 'इमं वई' इदं समस्ता ध्ययनेनापि अधीयानं वरः-वाक्यम् तथा-'बंभचेरं च आदाय' ब्रह्मचर्यश्च -सत्यतपोजीवदयेन्द्रियनिरोधलक्षणम् आदाय परिगृह्य 'अस्सि धम्म' अस्मिन् - जिनेन्द्रप्रति गदितब्रह्मवर्यात्मकधर्मे व्यवस्थितः । 'कयाइवि' कदापि हि-कथमपि तथा ब्रह्मचर्य को ग्रहण करके 'अस्सि-अस्मिन्' जिनेन्द्र प्रतिपादित इस 'धम्मे-धौ' धर्म में स्थित होकर 'कयाइवि-कदापि हि' 'अणायारं-अना. चारम्' मावद्य अनुष्ठान रूप अनाचार 'नायरेज्ज-नाचरेत्' न करे ॥१॥
अन्वयार्थ-कुशल प्रज्ञावान् पुरुष इस अध्ययन में कहे जाने वाले वचनों को तथा ब्रह्मचर्य को ग्रहण करके जिनेन्द्र प्रतिपादित धर्म में स्थित हो कदापि अनाचार का सेवन न करे ॥१॥ ___टीकार्थ-दुःखरूप संसार का मार्ग असत्य है और मोक्ष का मार्ग परम सत्य है, इस प्रकार सत्-असत् वस्तु को जानने वाला बुद्धिमान पुरुष इस अध्ययन में कहे जाने वाले वचनों को तथा सत्य, तप, जीवदया, इन्द्रियनिरोध रूप ब्रह्मचर्य को ग्रहण करके जिनेन्द्र भगवान के ब्रह्मययन प्रड ४२ अस्मि-अस्मिन्' नेन्द्र के प्रतिपादन ४२a 1 'धम्मे-धमें थम भां स्थित सीने 'कयाइवि-कदापि हि' ७५ समये 'अणायारअनाचारम्' अनाया२ सेट है सावध मनुन ३५ मनाया२नु 'नायरेज्जनाचरेत्' सेवन ४२j नहि ॥१॥
અન્વયા-કુશલ પ્રજ્ઞાવાન પુરૂષ આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવનાર વચનને તથા બ્રહ્મચર્યને ગ્રહણ કરીને જીનેન્દ્ર ભગવાને પ્રતિપાદન કરેલ धमा स्थित २डी. ४यारेय मनायारनु सेवन न ४रे. ॥१॥
ટીકાથુ–દુઃખરૂપ સંસારને માર્ગ અસત્ય છે. અને મોક્ષને માર્ગ પરમ સત્ય છે. આ રીતે સ-અસત્ વસ્તુને જાણવાવાળા બુદ્ધિમાન પુરૂષ, આ અધ્યયનમાં કહેવામાં આવવાવાળા વચનોને તથા સત્ય, તપ, જીવદયા, ઇન્દ્રિય નિરાધ રૂપ બહાચર્યને ગ્રહણ કરીને જીનેન્દ્ર ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપણું કરવામાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #487

४७६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'अणायार' अनाचारम्-आवारपतिकूलमाचरणम्-सावद्यानुष्ठानलक्षणम् 'नायरेज' नाचरेत् अनाचारसेवन कथमपि न कुर्यादिति |गा.-१॥ मूलम्-अणाइयं परिन्नाय अणवदग्गेइ वा पुणो ।
सासयमसासए वा, इइ दिदं न धारए ॥२॥ छाया-अनादिकं परिज्ञाय अनवदग्रेति वा पुनः ।
शाश्वतमशाश्वतं वा इति दृष्टि न धारयेत् ॥२॥ अन्वयार्थ:--(अणाइयं) अनादिकम्-आदिरहितम् (वा पुणो) वा पुनः (अणवदग्गेइ) अनवदग्रम्-अपर्यवप्तानम् -अनन्तम् इति (परिन्नाय) परिज्ञाय-सर्वलोकं प्रमाणद्वारा ज्ञात्वा (मासर) शाश्वतम्-अविनश्वरम् (भसासए) अशाश्वतम्विनश्वरम् (इइ दिदि) इति दृष्टिम्-एतादृशी-सर्व एकान्तनित्यः एकान्ताऽनित्यो वा, इति बुद्धिम् (न धारए) न धारयेत्-न कुर्यादिति ॥२॥ द्वारा प्ररूपित इस धर्म में स्थित होकर कदापि अनाचार अर्थात् कुस्मित निषिद्ध या सावध आचार का सेवन न करे ॥१॥ 'अणाइयं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'अणाहयं-अनादिकम्' आदि रहित वा पुणो-वा पुनः' अथवा 'अणवदग्गेइ-अनवग्रम्' अनवदग्र अनन्त-अन्तरहित ऐसा परिन्नायपरिज्ञाय' सर्वलोकको प्रमाण द्वारा जानकर 'सासए-शाश्वतम्' शाश्वत है अथवा 'असासए-अशाश्वतम्' अशाश्वन-विनश्वर है 'इइ दिदि-इति दृष्टिम्' ऐसी एकान्त दृष्टिको 'न धारए-न धारयेत्' धारण न करे ॥२॥ ___ अन्वयार्थ-सम्पूर्ण लोक को प्रमाण के द्वारा अनादि और अनन्त जान कर यह शाश्वन ही है या अशाश्वत ही है, ऐसी एकान्त बुद्धि को धारण न करे ॥२॥ આવેલા આ ધર્મ માં સ્થિત થઈને કઈ પણ વખતે અનાચાર અર્થાત્ કુત્રિત, નિષિદ્ધ અથવા સાવદ્ય આચારનું સેવન ન કરે.
'अणाइयं' त्यादि
शा---'अणाइयं-अनादिकम्' माहिति वा पुणो-वा पुनः' अथवा 'अणवदग्गेह-अनवदनम्' मनव-मनन्त २५५१सान परिन्नाय-परिज्ञाय' प्रभा द्वारा तीन 'सासए-शाश्वतः' शाश्वत । छे. अथवा 'असासएअशातः' भयावत छ. 'इइ दिढेि-इति दृष्टिम्' मेवी ष्ट 'न धारए-न धारयेत्' धारण न ४२. ॥२॥
અન્વયાર્થ–સંપૂર્ણ લોકને પ્રમાણ દ્વારા અનાદિ અને અનન્ત જાણીને આ શાશ્વત જ છે. અથવા અશાશ્વત જ છે. એવી એકાન્ત બુદ્ધિ ધારણ ન કરે સારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #488

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४७७
टोका - - ' अणाइयं' अनादिकम् - नादिः - प्रथमोत्पत्तिर्विद्यते यस्य तदनादिकम् - आदिरहितम् । 'पुणो' पुनः, तथा-'अणवदग्गेई' अनवदग्रम्-न विद्यते अवदग्रं पर्यन्तं यस्य सोऽनवदग्रं तदेव भूतम् 'परिन्नाय' परिज्ञाय - लोकोऽयं चतुर्द्दशरज्ज्वारको धर्मादिरूपो वा अनादिरन्तरहित वेति प्रमाणतः 'सास' शाश्व तमेव- शश्वद्भवतीति शाश्वतम् - निश्यं सांख्यमताभिपायेणानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावम् एकान्तनित्यमेवाकाशादिवस्तु 'असासर' अशाश्वतम् - एकान्तमनित्यम् - विनश्वरम् 'दिट्ठि' दृष्टिम् - अभिप्रायम् - इदन्तद् एकान्तनित्यम् इदन्तद् एकान्तमनित्यमिति दृष्टिमाग्रहं न धारयेत् । एतादृशं कदाग्रहं न कुर्यात्कथमपि । किन्तु सर्वमेव वस्तु द्रव्यरूपेण नित्यं पर्यायरूपेण अनित्यमित्येव जानीयादिति भावः ॥ २॥
-
टीकार्थ - जिसकी आदि प्रथम उत्पत्ति न हो, वह अनादि कहलाता है । जिसका अन्त न हो उसे अनन्त कहते हैं। यह चौदह रज्जु परिमाण वाला अथवा धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय मय लोक आदि और अन्त से रहित है, ऐसा प्रमाण से जानकर ऐसा अभिप्राय धारण न करे कि यह नित्य ही अथवा अनित्य ही है । इस प्रकार का कदाग्रह धारण करना योग्य नहीं है, क्योंकि प्रत्येक वस्तु द्रव्यं रूप से नित्य और पर्यायरूप से अनित्य है। सांख्य मत के अनुसार लोक कभी उत्पन्न नहीं होता और सदैव स्थिर एक स्वभाव में रहता है। बौद्धमत में यह एकान्त विनश्वर है अर्थात् क्षण क्षण में सर्वधा नष्ट होता रहता है, यह दोनों एकान्त अभिप्राय हैं, अतएव मिथ्या हैं ||२||
ટીકા જૈની આદિ અર્થાત્ ઉત્પત્તિ ન હાય, તે અનાદિ કહેવાય છે. અને જેને અન્ત અર્થાત્ નાશ ન હોય, તેને અનંત કહે છે. આ ચૌદ રાજુના પ્રમાણવાળા અથવા ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય વાળા લેાક-સસાર આદિ અને અંત વિનાને છે. એ રીતે પ્રમાણથી જાણીને એવા અભિપ્રાય ધારણ ન કરે ક્રુ-આ નિત્ય જ છે. અથવા અનિત્ય જ છે. આ પ્રમાણેના કદાગ્રહ-ખાટા આગ્રહ ધારણ કરવા યાગ્ય નથી. કેમકે-દરેક વસ્તુ દ્રવ્યપણાથી નિત્ય અને પાંચપણાથી અનિત્ય છે. સાંખ્ય મત પ્રમાણે લેાક કયારેય ઉત્પન્ન થતા નથી. અને હમેશાં સ્થિર એક સ્વભાવમાં રહે છે. બૌદ્ધ મત પ્રમાણે આ એકાન્ત વિનશ્વર-નાશ પામવાવાળા છે. અર્થાત્ ક્ષણે ક્ષણે સથા નાશ પામતે રહે છે.. આ બન્ને એકાન્ત અભિપ્રાય છે, તેથી જ તે મિથ્યા છે. સૂસા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #489

४७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-एएहिं दोहि टाणेहिं वैवहारो ण विजई। । एएहिं दोहिं ठाणेहिं अणायारं तु जाणए ॥३॥ छाया-एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते ।
एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्या मनाचारन्तु जानीयात् ॥३॥ अन्वयार्थ:--'एएहि' एनाभ्याम्-एकान्तनित्यमेकान्ताऽनित्यमित्यम्युपगमाभ्याम् 'दोहिं' द्वाभ्याम् 'ठाणेहि' स्थानाभ्याम्-पक्षाभ्याम् 'वहारो' व्यवहारः -शास्त्रीयो लौकिको वा 'ण विन्नई' न विद्यते-न भवति, तथा-'एरहि' एता. भ्यामेव 'दोहि' द्वाभ्याम्-एकान्तनित्यत्वस्वीकारैकान्तानित्यत्वस्वीकाराभ्याम्
'एएहिं दोहिं ठाणेहिं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'एएहिं-एताभ्यां' एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य 'दोहि-द्वाभ्यां' इन दोनों 'ठाणेहि स्थानाभ्याम्' स्थानों से अर्थात पक्षों से 'ववहारो-व्यवहारः' शास्त्रीय अधवा लौकिक व्यवहार ‘ण विज्जइ न विद्यते' नहीं होता। तथा 'एएहि-एताभ्याम्' इन दोहिं-द्वाभ्याम्' दोनों 'ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' स्थानों से 'अणायारं-अनाचारम्' अना. चार 'जाणए-जानीयात्' जानना चाहिर । अर्थात् एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य पक्ष में से किसी एक पक्षका स्वीकार करना अनाचार है यह सर्वज्ञ के आगम से बाहर है ॥३॥ ___अन्वयार्थ-एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य इन दोनों स्थानो अर्थात् पक्षों से शास्त्रीय अथवा लौकिक व्यवहार नहीं होता। तथा इन दोनों स्थानों से अनाचार जानना चाहिए । अर्थात् एकान्त नित्य
एएहिं दोहि ठाणेहि' या
शहाथ-एएहि-एताभ्याम्' मेन्त नित्य भने सन्त भनित्य 'दोहि द्वाभ्यां सामने 'ठाणेहिं-स्थानाभ्याम्' स्थानीथी अर्थात् पक्षाथी ववहारो-व्यवहार' शश्रीय अथवा सो व्यवहा२ ‘ण विज्जइ-न विद्यते' या नथी तथा 'एएहि-एताभ्याम् मा 'दोहि-द्वाभ्याम्' भन्ने ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' स्थानाथी 'अणायार-अनाचारम्' अनायार 'जाणए-जानीयात्' लयवा . अर्थात એકાન્ત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાંથી કોઈ એક પક્ષને સ્વીકાર કરે તે અનાચાર છે. આ સર્વજ્ઞના આગમથી બહાર છે તેમ સમજવું. ૩
અન્વયાર્થ –એકાત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય આ બને સ્થાને અર્થાત પક્ષેથી શાસ્ત્રીય અથવા લૌકિક વ્યવહાર થતું નથી. આ બને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #490

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४७९
'ठाणेहिं' स्थानाभ्याम्, 'अणायारं' अनाचारम् 'जाणए' जानीयादिति । अनयोरेकतरस्य स्वीकारे अनाचारो मौनोन्द्रागमबाह्यरूपो भवतीति ३ ।
टीका -- एकान्तनित्याऽनिश्यपक्षे व्यवहारो न भविष्यतीति सूत्रकारः स्वय. मेव दर्शयति- 'एएडिं' इत्यादि । 'एएहिं' एताभ्याम् ' दोहि' द्वाभ्याम् 'ठाणेर्हि' स्थानाभ्याम् - पक्षाभ्याम् सर्वं वस्तु एकान्ततो नित्यमेकान्ततोऽनित्यमित्या कारापामितियावत्, 'ववहारी' व्यवहारः-लौकिको लोकोत्तरो वा ऐहिकामुष्मिक रूपो यः प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः 'ण विजई' न विद्यते न भवति एकान्त नित्यपक्षाऽभ्युपगमे एकान्ताऽनित्यतापक्षाऽभ्युपगमे वा व्यवहारः शास्त्रीयो वा लौकिको वा न संभवेत्, 'एएहिं' एवाभ्याम् 'दोहिं' द्वाभ्याम् 'ठाणेहि' स्थाना भवम् - एकान्त नित्याऽनिश्याभ्याम् 'अगायारं तु जाणए' अनाचारं - मौनीन्द्रागमबाह्यरूपं जानीयात्, एकान्त नित्यपक्षाऽभ्युपगमे एकान्तानित्यपक्ष ऽभ्युपगमे च अनाचारी भवति । अत एताभ्यामेवाडनाचारं जानीयात् । किन्तु - एतदव्यतिरिक्त उमयात्मक एवं पक्षः स्त्रीकर्तव्य इति । सामान्यसमन्वयिनमंशं द्रव्याऔर एकान्त अनित्य पक्ष में से किसी एक पक्ष को स्वीकार करना अनाचार है । यह सर्वज्ञ के आगम से बाहर है || ३ ||
टीकार्थ- सूत्रकार स्वयं दिखलाते हैं कि एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य पक्ष में व्यवहार नहीं बन सकता । सब वस्तुएं एकान्ततः नित्य ही हैं अथवा अनित्य ही हैं, इन दोनों पक्षों में से किसी भी एक पक्ष से लौकिक या लोकोत्तर, इहलोक संबंधी या परलोक संबंधी प्रवृत्ति निवृत्ति रूप व्यवहार नहीं होता है । अतएव इन दोनों एकान्त पक्षों के द्वारा अनाचार जानना चाहिए अर्थात् यह दोनों एकान्त पक्ष जिनागम से बाह्य हैं। इन दोनों से भिन्न कथंचित् नित्य कथंचित्
સ્થાનાથી અનાચાર સમજવા જોઇએ. અર્થાત્ એકાન્ત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય એ બે પક્ષ પૈકી કાઈ એક પક્ષના સ્વીકાર કરવા તે અનાચાર છે. આ સÖજ્ઞના આગમથી અદ્ગાર છે નાણા ટીકા—સૂત્રકાર પોતે બતાવે છે કે—એકાન્ત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાં વ્યવહાર થઈ શકતા નથી સઘળી વસ્તુએ એકાન્તતઃ ! નિત્ય જ છે. અથવા અનિત્ય જ છે. આ મન્ને પક્ષેામાંથી કાઇ પણ પક્ષથી લૌકિક અથવા લેાકેાત્તર આલેક સબધી અથવા પરલેાક સંબંધી પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ રૂપ વ્યવહાર થતા નથી. તેથી જ આ બન્ને એકાન્ત પક્ષા દ્વારા અનાચાર સમજવા જોઈ એ, અર્થાત્ આ બન્ને એકાન્ત પક્ષ જીનાગમથી બહાર છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #491

४८.
सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्मकमाश्रित्य स्यान्नित्य इति भदति, तथा प्रतिक्षणं रूपपरिवर्तनकारिणं विशेषांशमाश्रित्य स्यादनित्य इति भवति, तदुक्तम् -
घटमौलिसुवर्णार्थी नाश पादस्थितिष्वयम् ।
शोकपमोदमाध्यस्थ्यं जनो याति सहेतुकम् ॥ अर्थात् कस्याश्रिद्वाजकन्यापाः सुवर्णकलश आसीत् , राजा च सुवर्णकारद्वारा वही नदीयं सुवर्णकलशं गलितं कारयित्वा स्वकीयराजकुमाराय ततः सुवर्णात शिरो. मुकुटं निर्यापितवान् , राजकन्या च तं विषयमवगत्य शोकातिशया जाता, राजअनित्य पक्ष ही स्वीकार करने योग्य है। प्रत्येक वस्तु सामान्य अर्थात् द्रव्य अंश से सदैव विद्यमान रहती है, अतएव नित्य है किन्तु उसका विशेष अर्थात् पर्याय अंश क्षण क्षण में बदलता रहता है, वह नई पुरानी होती रहती है, अतएव अनित्य भी है। कहा भी है--'घट मौलि सुवर्णार्थी' इत्यादि।
घट मुकुट और स्वर्ण का अभिलाषी नाश उत्पाद और ध्रुवता पर्यायों में क्रमशः शोक, प्रमोद और मध्यस्थभाव को प्राप्त होता है, अतएव सिद्ध होता है कि प्रत्येक वस्तु उत्पाद, विनाश और ध्रौव्य से युक्त है। तात्पर्य यह है कि कल्पना कीजिए-एक राजा को एक प्रिय लड़की है और एक गुणवान लड़का है। लड़की का स्वर्ण का बना घट है, राजाने उस स्वर्णमय घटको सुवर्णकार द्वारा गलवाकर राजकुमारके लिये मुकुट बनवाया है। ऐसी स्थिति में घटको मिटाकर मुकुट बनवाया जाने से लड़की को
આ બનેથી જૂદા કથંચિત્ નિત્ય કથંચિત અનિત્ય પક્ષ જ સ્વીકાર કરવાને યોગ્ય છે. દરેક વસ્તુ સામાન્ય અર્થાત્ દ્રવ્ય, અંશથી હંમેશાં વિદ્યમાન રહે છે. તેથી જ તે નિત્ય છે. પરંતુ તેના વિશેષ અર્થાત્ પર્યાય અંશ ક્ષણ ક્ષણમાં બદલાતા રહે છે. તે નવીન અને જૂના થતા રહે છે. તેથી જ અનિત્ય ५g छे. ४थु ५५ छ.-घटमौलि सुवर्णार्थी' त्यादि
ઘટ, મુગટ, અને સેનાની ઈચ્છાવાળા નાશ, ઉત્પાદ અને યુવાપણું પર્યાયમાં કમથી શેક, પ્રદ–આનંદ અને મધ્યસ્થ ભાવને પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી જ સિદ્ધ થાય છે. કે-દરેક વસ્તુ ઉત્પાદ, વિનાશ અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે—કલપના કરે કે એક રાજાને એક પ્રિય પુત્રી છે, અને એક ગુણિયલ પુત્ર છે, પુત્રીને સેનાને ઘડો છે, રાજાએ તે સોનાના ઘડાને સોની પાસે ગળાવીને કુમાર માટે તેને મુગુટ બનાવ્યું. આ સ્થિતિમાં ઘડાને ભાંગીને (ઘટ રૂપથી મટાડીને) મુકુટ બનાવવાથી તે છોકરીને દુઃખ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #492

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४८१ कुमारश्च सुवर्णमुकुटलाभात् प्रमोदातिशयं प्रलेभे, राजा च न शोकवान न वा प्रमोदवान् किन्तु शोकप्रमोदमाध्यस्थ्यं गतः घटस्य नाशेऽपि तदीयसुवर्णस्य तादवस्थ्यात् । तत्र यदि पदार्थ एकान्ततो नित्य स्तदा राजकन्यायाः कथं शोकः, यदि च एकान्ततोऽनित्य स्तदा राजकुमारस्य कथं हर्षातिशयः, राज्ञश्च शोकपमो. दावपि न जातो, इत्यपि कथम् , तस्मात् पदार्थः कथञ्चिनित्यः कथञ्चिदनित्यः, अयमेव पक्षः श्रेयान् , न तु एकान्ततो नित्यः, एकान्ततोऽनित्यश्चेति पक्षः, व्यवहारविरुद्धत्वादनाचारत्वाच्च तदेवं नित्याऽनित्यपक्षयो व्यवहारो न विद्यते अनयोरेव अनाचारं जानीयादिति ॥५० ३॥ मूलम्-समुच्छिहिति सस्थारो सम्वे पाणा अणेलिसा।
गंठिया वा भविस्संति सासयंतिव णो वैए ॥४॥ छाया-समुच्छेत्स्यन्ति शास्तारः सर्वे पाणा अनीदृशाः ।
___ग्रन्थिका वा भविष्यन्ति शाश्वता इति नो वदेत् ॥४। शोक होता है, क्योंकि उसकी अभीष्ट वस्तु नष्ट होती है, लड़के को प्रसन्नता होती है, क्योंकि उसकी इष्ट वस्तु प्राप्त होती है और स्वयं राजा मध्यस्थ रहता है, क्योंकि उसकी दृष्टि में सोना सोने के रूप में कायम ही है, न उसका विनाश हुआ है न उत्पत्ति हुई है। इस प्रकार प्रत्येक वस्तु विनाश उत्पाद और स्थितिशील ही है। यदि वस्तु त्रिरूप न होती तो इन तीनों व्यक्तियों के मन में तीन प्रकार की भावनाएं
और तज्जनित शोक, प्रमोद और माध्यस्थ्य क्यों होता है ? इससे स्पष्ट है कि प्रत्येक वस्तु कथंचित् नित्य और कथंचित् अनित्य है ॥३॥ થાય છે. કેમકે–તેની પ્રિય વસ્તુને નાશ થાય છે. અને છેક ખુશી થાય
भत प्रिय वरतुनी प्राप्ति थाय छे. तथा स्वय २१ मध्यस्थતટસ્થ રહે છે. કેમકે તેની દૃષ્ટિમાં સેનું સેનારૂપેથી કાયમ જ છે. તેને નાશ થયે નથી, તથા ઉત્પત્તિ પણ થઈ નથી. આ પ્રમાણે દરેક વસ્તુ વિનાશ ઉત્પત્તિ અને સ્થિતિના સ્વભાવ વાળી જ છે. જે વસ્તુ ત્રણે રૂપવાળી ન હોત, તે આ ત્રણે વ્યક્તિના મનમાં ત્રણ પ્રકારની ભાવના અને તેનાથી થવાવાળા શાક, આનંદ અને માધ્યસ્થ-તટસ્થ પણું કેમ થાત ? આથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દરેક વસ્તુ કથંચિત્ નિત્ય અને કથંચિત્ અનિત્ય છે. શાસૂ૦૩
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #493

४८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः - सत्यारो) शास्तार:-शासनस्य प्रवत्तयितारः-तीर्थकराः । सदनुयायिनश्र भव्य जीवाः (समुच्छिहिति) समुछेत्स्यन्ति क्षयं प्राप्स्यन्ति अथवा 'समुच्छिहिति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'सत्यारो-शास्तारः' शास्ता अर्थात् शासन के प्रवर्तक तीर्थकर तथा उनके अनुयायी भध्य जीव 'समुच्छिहिंति-समुच्छे. स्पन्ति' उच्छेदको प्राप्त होंगे अर्थात कालक्रमसे सभी मुक्ति प्राप्त कर लेंगे सबके मुक्त हो जाने पर जात् जीवों से शून्य अर्थात् भन्यजीवों से रहित हो जायगा, क्यों कि काल की आदि और अन्त नहीं है । अथवा 'सम्वे पाणा-सर्वे प्राणाः' सभी जीव 'अणेलिसा-अनीदृशाः परस्पर विसदृश हैं, सभी जीव 'गंठिया-अधिका' कर्मों से बद्ध ही 'भविस्मंति-भविष्यन्ति' रहेंगे अथवा 'सासयंति व णो वए-शाश्वता इति नो वदेत्' सर्वजीव शाश्वत ही है, ऐसा नहीं कहना चाहिए। यदि सब जीव मुक्त हो जाएं तो जगत् जीवशून्य होने से जगत् ही नहीं रहेगा अतएव ऐसा कहना उचित नहीं है, ऐसा भी नहीं कहना चाहिए की सभी जीव कर्मबद्ध ही रहेंगे अथवा तीर्थकर सर्वदा स्थित रहेंगे यह सब एकान्त वचन मिथ्या है ॥४॥
अन्वयार्थ--शास्ता अर्थात् शासन के प्रवर्तक तीर्थंकर तथा उनके
'समुच्छिहिति' त्या
शपथ - 'सत्यारो-शास्तारः शास्ता अर्थात् ॥सनना प्रताप तीर्थ २ तथा ताना मनुयायी म०य । 'समुच्छिहिति-प्रमुच्छेत्स्यन्ति' ઉદને પ્રાપ્ત કરશે. અર્થાત્ કાલક્રમથી સઘળા મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લેશે. બધા મુક્ત થઈ ગયા પછી જગત જીવથી શૂઢ અર્થાત્ ભવ્ય જી વગરનું मन -जनी माह मने मत हात नथी. मया 'सव्वे पाणा सवें प्राणाः' सघा वा 'अणेलिसा-अनीदृशाः' मन्यामन्य विसदृश छे. अधा 'गंठिया-ग्रन्थिकाः' थी म 'भविस्संति भविष्यन्ति' २९शे. मय। 'सासयंति व णो वए-शाश्वता इति नो वदेत्' सपा ७३ व ४ छे. તેમ કહેવું ન જોઈએ જે બધા જ જીવે મુક્ત થઈ જાય તે જગત્ જીવ વગરનું થવાથી જગત જ રહેશે નહીં તેથી જ તેમ કહેવું બરાબર નથી. એમ પણ કહેવું ન જોઈએ કે-સઘળા જ કર્મબદ્ધ જ રહેશે. અથવા તીર્થકર હમેશાં સ્થિત રહેશે. આ બધા એકાન્ત વચને મિથ્યા છે. જા
અન્યથાર્થ–-શાસ્તા અર્થાત્ શાસન પ્રવર્તાવનાર તીર્થકર તથા તેમના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #494

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.५ आचारचुतनिरूपणम्
४८३ सर्वे भव्यजीवाः सिद्धिं गमिष्यन्ति कालक्रमेण, तदा-सर्वेषु मुक्तेषु कालस्याऽ. नाधनन्तत्वात्ततो जगज्जीवविरहितं स्यात् । 'सव्वे पाणा' सर्वे प्राणाः प्राणिनः यावज्जीवाः (अणेलिसा) अनीदृशाः-विसदृशाः विभिन्ना इति यावत् । (गंठिया वा) ग्रन्थिका वा (भविरसंति) भविष्यन्ति-प्रन्थिकर्म तद्वन्तः सर्वे जीवा भविष्यन्ति । बद्धा एव स्थास्यन्ति इत्यर्थः । (सासयंति व णो वए) शाश्वता इति नो वदेत, सर्वे जोवा मुक्ता भविष्यन्ति तदा जगदुच्छिन्नं स्यात्, जीवरहितत्वात् । अथवा सर्वे बद्धा एन स्थास्यन्ति तीर्थकराः सर्वदा स्थास्थन्त्येव इत्येकान्तवचनं नो वक्तव्यमिति ॥१॥ ____टीका-'सत्यारो' शास्तारः भव्याश्च 'समुच्छिहिति' समुच्छेत्स्यन्तिउच्छेदं कर्मबन्धनराहित्य प्राप्स्यन्ति सर्वभव्यानां मुक्तिगमनेन भव्यशून्यो लोकः स्यादिति, एवम् 'सासयं तिव' शाश्वताः-नित्याः सर्वदा अवस्थायिन एव भदिप्यन्ति इत्यपि 'नो वए' नो वदेत् तथा-'सव्वे पाणा' सर्वे प्राणाः जीवाः 'अणे. अनुयायी भव्य जीव उच्छेद को प्राप्त होंगे अर्थात् कालाक्रम से सभी मुक्ति प्राप्त कर लेगे । सब के मुक्त हो जाने पर जगत् जीवों से अर्थात् भव्य जीवों से रहित हो जायगा, क्योंकि काल की आदि और अन्त नहीं है । अथवा सभी जीव परस्पर विसदृश हैं, सभी जीव कों से बद्ध ही रहेंगे, सब जीव शाश्वत ही हैं, ऐसा नहीं कहना चाहिए। यदि सब जीव मुक्त हो जाएं तो जगत् जीवशून्य होने से जगत् ही नहीं रहेगा अतएव ऐसा कहना उचित नहीं है। ऐसा भी नहीं कहना चाहिए कि सभी जीव कर्मबद्ध ही रहेगे अथवा तीर्थकर सदेव स्थित रहेंगे। यह सब एकान्त वचन मिथ्या हैं ॥४॥
टीकार्थ-तीर्थ कर और भव्य जीव उच्छेद को प्राप्त हो जाएंगे अर्थात् कर्मवन्धन से रहित होकर मोक्ष में चले जाएंगे, तब यह लोक भव्यजीवों से शन्ध हो जाएगा। अथवा तीर्थंकर और सब भव्य जीव सदैव અનયાયી ભવ્ય જીવ ઉછેદને પ્રાપ્ત થશે. અર્થાત્ કાલકમથી બધા જ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી લેશે બધા જ મુક્ત થયા પછી જગત્ જેથી અર્થાત ભવ્ય જીથી રહિત બની જશે. કેમકે કાળની આદિ અને અત નથી. બધા જ પરસ્પર વિસદેશ અથવા બધાજ જ કર્મોથી બદ્ધ જ રહેશે. બધા જ જીવે શાશ્વત જ છે તેમ કહેવું ન જોઈએ. જે બધા જ જી મુક્ત થઈ જાય તે જગત જીવ શુન્ય થવાથી જગત જ નહીં રહે તેથી જ તેમ કહેવું એગ્ય નથી. એમ પણ કહેવું ન જોઈએ કે બધા જ કર્મબદ્ધ જ રહેશે. અથવા તીર્થકર સદા કાયમ જ રહેશે. આ બધા એકાન્ત વચને મિથ્યા છે. જો
ટીકાર્ય–તીર્થકર અને ભવ્ય જીવે ઉછેદને પ્રાપ્ત થઈ જશે અર્થાત કર્મના બંધ વિનાના થઈને મેક્ષમાં જશે. ત્યારે આ લેક ભવ્ય છે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #495

४८४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे लिसा' अनीदृशाः-विसदृशाः-विलक्षणा एव न कश्चित् तेषां परस्पर सादृश्यमस्ति इत्यपि नो वदेत् , तथा-'गंठिया वा भविस्संति' ग्रन्थिका वा भविष्यन्ति कर्मग्रन्थयुका एव सर्वे जीवा भविष्यन्ति इत्यपि नो वदेत् ॥४॥ मूलम्-एएहिं दोहिं ठाणेहिं ववहारो ण विजइ ।
एएहिं दोहिं ठाणेहिं अणायारं तु जाणए ॥५॥ छाया-- एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाम्य व्यवहारो न विद्यते ।
एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्याम् अनाचारन्तु जानीयात् ॥५॥ स्थित ही रहेंगे-कोई मोक्ष नहीं प्राप्त करेगा, ऐसा नहीं कहना चाहिए। सभी प्राणी परस्पर विलक्षण ही हैं, उनमें किश्चित् भी समानता नहीं है, ऐसा भी नहीं कहना चाहिए ॥४॥ ___'एएहिं दोहि ठाणेहि' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'एएहि-एताभ्याम्' इन 'दोहि-द्वाभ्याम्' दोनों एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य 'ठाणेहिं-स्थानाभ्याम्' पक्षों से 'ववहारों: व्यवहारः' शास्त्रीय अथवा लौकिक व्यवहार 'ण विज्जइ-न विद्यते' संभवित नहीं है अतएव 'एएहि-एताभ्याम्' इन दोहिं-द्वाभ्याम्' दोनों 'ठाणेहिं-स्थानाभ्याम्' पक्षों के सेवनको 'अणायारं-अनाचारं' अनाचार 'जाणए-जानीयात्' जानना चाहिए, कल्याणकी अभिलाषा रखने वाले को किसी भी एकान्त पक्षका अवलम्बन नहीं करना चाहिए ५। વિનાને થઈ જશે. અથવા તીર્થકર અને સઘળા ભવ્ય જી હંમેશા સ્થિત જ રહેશે. કોઈ મેક્ષને પ્રાપ્ત કરશે નહીં તેમ કહેવું ન જોઈએ. સઘળા પ્રાણિ પરસ્પર વિલક્ષણ જ છે. તેમાં કિંચિત્ પણ સરખા પણું નથી. તેમ પણ કહેવું ન જોઈએ. સૂ૦૪
'एएहि दोहि ठाणेहि" त्यात
शहाथ-'एएहि-एताभ्याम्' या 'दोहि-द्वाभ्याम्' भन्न त नित्य सन यन्त मनित्य 'ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' पाथी 'ववहारो-ब्यवहार' शासीय अथानी व्यवहार 'ण विजइ-न विद्यते' समवित नयी तथा 'एएहिंएताभ्याम्' मा 'दोहि-द्वाभ्याम्' भन्ने "ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' ५साना सेवनने 'अणायारं-'अनाचारम्' मनाया२ 'जाणए-जानीयात्' युवा नये. त्यानी ઈચ્છા રાખવાવાળાએ કઈ એકાન્ત પક્ષનું અવલમ્બન કરવું ન જોઈએ. પાપ
અન્વયાર્થ–-આ બન્ને એકાત નિત્ય અને એકાન્ત અનિત્ય પક્ષેથી શાસ્ત્રીય અથવા લૌકિક વ્યવહાર સંભવિત નથી. તેથી જ બને એકાન્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #496

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् ___ अन्वयार्थ :--(एएहि) एताभ्याम् (दोहिं) द्वाभ्याम्-एकान्तनित्यानित्याभ्याम् 'ठाणेहि' स्थानाभ्याम्-पक्षाभ्याम् (नवहारो) व्यवहारः-शास्त्रीयो लौकिको वा (ण विज्नइ) न विद्यते-न संभवति, (एएहिं) एताभ्याम् 'दोहि' द्वाभ्याम् (ठाणेहि) स्थानाभ्याम् अवलम्बिताभ्याम् (अणायारं तु) अनानारन्तु-अक्रमम् (जाणए) जानीयात, अत एकान्तः पक्षो न सेव्यः श्रेयोऽथिमिः । एकान्ततपा-एकतरपक्षाऽवलम्बनाभिनिवेशो न श्रेयान् ॥५॥
टीका--'एएहिं दोहि ठाणेहि' एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां सर्वे शास्तारः क्षयं यास्यन्ति शाश्वता वा भविष्यन्ति, यद्वा-सर्वे प्राणिनोऽनीदृशाः विसदृशाः, तथा-सर्वे ग्रन्थिका एच भविष्यन्ति इत्याकाराभ्यां पक्षाभ्याम् 'ववहारो ण विज्नई' व्यवहारो न विद्यते, अपम्मावः-यदुक्तं सर्वे शास्तारः क्षयं यास्यन्ति तदयुक्त क्षयकारणभूतस्य कर्मणोऽभावात् न वा सर्वे शास्तारः शाश्वता एव, ___ अन्वयार्थ-इन दोनों एकान्त नित्य और एकान्त अनित्य पक्षों से शास्त्रीय अथवा लौकिक व्यवहार सं भवित् नहीं है। अतएव दोनों एकान्त पक्षों के सेवन को अनाचार जानना चाहिए। कल्याण की अभिलाषा रखने वाले को किसी भी एकान्त पक्ष का अवलम्बन नहीं करना चाहिए ५।
टीकार्थ-सभी तीर्थकर क्षय को प्राप्त हो जाएंगे या सिद्धि प्राप्त कर लेंगे अथवा सब शाश्वत ही हैं, सभी प्राणी सर्वथा विसदृश ही हैं, सब जीव सकर्मक ही रहेंगे, इस प्रकार के दोनों एकान्त पक्षों से व्यवहार नहीं हो सकता । भाव यह है-सभी शास्ता तीर्थकरों का क्षय हो जाएगा, यह कहना अयुक्त है, क्योंकि क्षय के कारणभूत कर्म का अभाव है। सब शास्ता शाश्वत ही हैं, यह कहना भी समीचीन नहीं है, क्यों कि भवस्थकेवली-अर्हन्त सिद्धिगमन करते हैं, अर्थात પના સેવનને અનાચાર સમજ જોઈએ કલ્યાણની અભિલાષા રાખવાવાળાએ કઈ પણ એકાન પક્ષનું અવલમ્બન કરવું ન જોઈએ. પા
ટીકાર્થ–સઘળા તીર્થકરો ક્ષયને પ્રાપ્ત થઈ જશે. અથવા સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરી લેશે. અથવા બધા શાશ્વત જ છે. સઘળા પ્રાણિ સર્વથા વિસદશ જ છે. સઘળા જી સકર્મક જ રહેશે આ પ્રમાણેના બને એકાન્ત પોથી વ્યવહાર થઈ શકતો નથી. કહેવાને ભાવ એ છે કે--સઘળા શાસન કરવાવાળા તીર્થકરને ક્ષય થઈ જશે. તેમ કહેવું તે અયોગ્ય છે. કેમકેક્ષય થવાના કારણે ભૂત કર્મને અભાવ છે સઘળા શાસન કરવાવાળા તીર્થ. કરે શાશ્વત જ છે. તેમ કહેવું તે પણ યોગ્ય ગણાય નહીં. કેમકે-ભવમાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #497

४८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मवस्थ के बलिनां शास्तृगां सिद्धिगमनसद्भावात् न शाश्वताः, अतः माहाऽपेक्षया शाश्वतत्वं व्यक्त्यपेक्षया अशाश्वतत्वं न 'एहिं दोहिं ठाणेहि अगायारं तु जागए' ताभ्यामेव द्वाभ्यां स्थानाभ्यामना वारं तु जानीयात् अयं भावः - सर्वे प्राणा अनीशा इत्यपि न वक्तव्यम् सर्वे जीवाः कर्मपराधीनतया विलक्षणा अपि समाना अपि एतदेव वक्तव्यं न तु एकान्वपक्ष: स्वीत्र्तव्यः । न वा ग्रन्थिका एव भवि व्यन्ति इत्यपि न वक्तव्यम् उल्लसितवीर्यतया केवन ग्रन्थिरहिताः केचन तथा विघपरिणामाभावाद् ग्रन्थियुक्ता एवेति ५ ।
मूलम् - जे केइ खुड्डगा पाणा अदुवा सति महालया । सरिसं तेर्सि "वेरंति असरिसंती य णो वए ॥ ६ ॥
१८
मोक्ष में चले जाते हैं, अतएव वे शाश्वत नहीं हैं हां प्रवाह की अपेक्षा भले शाश्वत कहा जाय किन्तु व्यक्ति की अपेक्षा अशाश्वन हैं । अतएव दोनों एकान्त पक्षों के सेवन से अनाचार जानना चाहिए ।
सब प्राणी विसदृश ही हैं, ऐसा भी नहीं कहना चाहिए । सब जीव कर्मों के अधीन होने के कारण विलक्षण होने पर भी स्वभावतः समान हैं । अतएव उनमें शुद्ध आत्मस्वरूप - चैतन्य की अपेक्षा से समानता भी है और कर्मोदय आदि की विसदृशता के कारण अस मानता भी है। सब जीव सकर्मक हो रहेंगे, यह कहना भी ठीक नहीं, क्योंकि वीर्य का उल्लास होने पर कोई जीव निष्कर्मदशा को भी प्राप्त करेंगे, किन्तु जो अभव्य हैं अथवा भव्य होने पर भी समुचित सामग्री नहीं प्राप्त करेगे, वे सकर्म रहेंगे ॥ ५ ॥
રહેવા વાળા કેવલી અડૂત સિદ્ધિ ગમન કરે છે. અર્થાત્ મેક્ષમાં જાય છે. તેથી જ તેઓ શાશ્વત નથી. હા, પ્રવાહની અપેક્ષાએ ભલે શાશ્વત કહેવામાં આવે. પરંતુ વ્યક્તિની અપેક્ષાથી અશાશ્વત છે. તેથી જ બન્ને એકાન્ત પક્ષના સેવનથી અનાચાર સમજવે જોઇએ સઘળા પ્રાણિ વિસર્દેશ જ છે. તેમ પણ કહેવું ન જોઈ એ. સઘળા જીવે! કમને આધીન હોવાના કારણે વિલક્ષણ હોત્રા છતાં પણુ સ્વભાવથી સરખા જ છે, તેથી જ તેમાં શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ ચૈતન્યની અપેક્ષાથી સમાનપણુ છે. અને કય વિગેરેના વિસશ પણાથી અસમાન પણુ' પણ છે. સઘળા જીવા સકમ ક જ રહેશે. તેમ કહેવું પણ ઠીક નથી. કેમકે વીયના ઉલ્લાસ થવાથી કાઈં જીવ નિષ્ક્રમ દશાને પણ પ્રાપ્ત કરશે. પરંતુ જે અભવ્ય છે, અથવા ભવ્ય હોવા છતાં પણ ચૈાગ્ય સામગ્રી પ્રાપ્ત નહી કરી શકે તેઓ સક્રમ રહેશે. પા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #498

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् ४४७ छाया--ये केचिरक्षुद्रका प्राणा अथवा सन्ति महालयाः।
सदृशं तेषां वैरमिति असदृशमिति च नो वदेत् ६। अन्वयार्थ:--(जे केह) ये केचित् (खुड्डगा) क्षुद्रकाः-एकेन्द्रियाः अल्पशरीरवन्तो वा, (पाणा) पाणाः-पाणिनो जीवाः, (अदुवा) अथवा-ये केचित् (महालया) महालया:-विशिष्टदेहवन्तः पञ्चेन्द्रिया अश्वगजादयः सति' सन्ति-विद्यन्ते (तेसिं) तेषाम्-क्षुद्राणां महालयानां चा (सरिसं) सहशम्-समानमें रूपकमेव
'जे केइ खुड्डगा पाणा' इत्यादि ।
शब्दार्थ -'जे केह-ये केचित्' जो एकेन्द्रिय आदि 'खुड्डगा-क्षुद्रकाः' क्षुद लघुकायवाले 'पाणा-प्राणा' प्राणी है 'अदुवा-अथवा' अथवा जो कोई 'महालया-महालया' घोडा हाथी आदि महाकाय 'संति-सन्ति' पश्चेन्द्रिय प्राणी है 'तेसिं-तेषाम्' उन दोनों की हिंसा से 'सरिसं-सहशम्' समान ही वैर होता है । अथवा 'असरिसं-असद शम्' असमान वेर-बैरम्' वैर होता है 'त्ति-इति' ऐसा 'जो बए-नो वदेत्' नहीं कहना चाहिए अर्थात् लघुकाय और महाकाय प्राणिका घात करनेसे समान ही हिंसा होती है, ऐसा एकान्त कथन नहीं करना चाहिए और उनका घात करने पर असमान ही हिंसा होती है, ऐसा एकान्त वचन भी नहीं बोलना चाहिए ॥गा०६॥ ___अन्वयार्थ--जो एकेन्द्रिय आदि क्षुद लघुकायवाले प्राणी हैं अथवा जो कोई अश्यहाथी आदि महाकाय पंचंद्रिय प्राणी हैं, उन दोनों की
'जे केइ खुड्गा पाणा' या
शहा–'जे केइ-ये केचित्' रे मन्द्रिय विगेरे 'खुड़गा-क्षुद्रकाः' क्षुद्र सघुया 'पाणा-प्राणाः' प्राणी छे, 'अदुवा-अथवा' अथपाने और 'महालया-महालया:' हाथी घडविणेरे महाय-मोटा शरीरवाणा 'संतिसन्ति' ५'यन्द्रिय प्राणी छे. 'तेसि-तेषाम्' त भन्नेनी हिंसाथी 'सरिसं-सह शम' समान १ ३२ थाय छ, अथवा 'असरिसं-असदृशम्' असमान वेरवेरम्' ३२ थाय छे 'त्ति-इति' से प्रमाणे 'णो वए-नो वदेत्' हे न જોઈએ. અર્થાત્ લઘુકાય અને મહાકાય (નાના મોટા) પ્રાણીને ઘાત કરવાથી સરખી જ હિંસા થાય છે. એ પ્રમાણે એકાન્ત કથન કરવું ન જોઈએ. અને તેને ઘાત કરવાથી અસમાન હિંસા જ થાય છે, એ પ્રમાણે એકાન્ત વચન પણ બેલવું ન જોઈએ. જગા ૦૬
અન્વયાર્થ-જે એકેન્દ્રિય વિગેરે ક્ષુદ્ર લઘુકાયવાળા પ્રાણી છે. અથવા જે ઘોડા હાથી વિગેરે મહાકાય પંચેન્દ્રિય પ્રાણી છે. એ બનેની હિંસાથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #499

૪૮૮
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (असरिस) असदृशं वा (वेत्ति) वैर हिंसनमिति (गो वए) इत्येवं नो वदेत अनयो लघुदीर्घ कायरतो र्जी वयोमारणे समाना हिंमा भवतीत्यपि एकान्तवचने म वदेव-न वक्तव्यं भवेत् । तथाऽनयोर्मारणे विभिन्नैव हिंसा जायते, इत्यपि एकान्तबचो न वाच्यम् किन्तु-हिंसे ति मत्वा अनेकान्तवचनमेव प्रयोक्तव्यमिति ६।
टीका--'जे केइ' ये केचित् 'खुड्डगा' क्षुद्रकाः-लघुकायाः ‘पाणा' पाणिनः एकेन्द्रियद्वीन्द्रीयादयोऽल्पकाया वा पञ्चन्द्रियजीवा म्षकादयः ‘अदुना' अथवा 'महालया' महालया:-दीर्घशरीरा:-हस्त्यादयः 'संति' सन्ति-विद्यन्ते 'तेर्सि' तेषाम्-क्षुद्रकायानां कुन्यादीनाम् महाकायानां हस्त्यादीनां च हनने 'सरिसं वे' सदशम्-तुल्यं समानमेव वैरं कर्मबन्धः वैरं वज्र कर्म विरोधलक्षणं वा तुल्यप्रदेश स्वात् सर्वजन्तूनाम् 'इति' इत्येवं रूपेण एकान्तेन 'णो वए' नो वदेत् अथवा 'अप्तरिसंती य' असदृशम्-असमानमेव तद् व्यापादने-मारणे 'वे' वैरं कर्मबन्धः हिंसा से समान ही वैर होता है, अथवा असमान ही वैर होता है, ऐसा नहीं कहना चाहिए । अर्थात् लघुकाय और महाकाय प्राणी का घात करने से समान हिंसा ही होती है, ऐसा एकान्त कथन नहीं करना चाहिए और उनका घात करने पर असमान ही हिंसा होती है, ऐसा एकान्त वचन भी नहीं बोलना चाहिए ॥६॥
टीकार्थ--जो एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय आदि अथवा चहा आदि पंचेन्द्रिय लघुकाय अर्थात् छोटे शरीर वाले प्राणी हैं अथवा जो हाथी आदि महाकाय प्राणी हैं, इन दोनों प्रकार के प्राणियों का हनन करने पर समान ही वैर अर्थात् कर्मबन्धन अथवा समान ही विरोध रूप वैर होता है, क्यों कि सभी प्राणी समान प्रदेशों वाले हैं, ऐसा एकान्त कहना उचित नहीं है । अथवा इन लघुकाय और महाकाय, दोनों સરખું જ વેર થાય છે. અથવા અસમાન વેર થાય છે. તેમ કહેવું ન જોઈએ, અર્થાત લઘુકાય અને મહાકાય પ્રાણીને ઘાત કરવાથી સરખી જ હિંસા થાય છે. એવું એકાન્ત કથન કહેવું ન જોઈએ અને તેઓને ઘાત કરવાથી અસમાન હિંસા થાય છે તેવું એકાન્ત વચન પણ બોલવું ન જોઈએ. દા
ટીકાર્થ-જે એકેન્દ્રિય દ્રન્દ્રિય વિગેરે અથવા ઉંદર વિગેરે પંચેન્દ્રિય લઘુકાયવાળા અર્થાત્ નાના શરીરવાળા પ્રાણિ છે. અથવા હાથી વિગેરે મહાકાય પ્રાણી છે. આ બન્ને પ્રકારના પ્રાણિયોની હિંસા કરવાથી સરખુંજ વેર અર્થાત્ કર્મબંધ અથવા સરખોજ વિરોધ રૂપ વેર થાય છે. કેમકેસઘળા પ્રાણી સરખા પ્રદેશેવાળા છે. તેમ એકાન્ત રૂપે કહેવું તે ગ્ય નથી. અથવા આ લઘુકાય અને મહાકાય બન્ને પ્રકારના જીનું હનન કર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #500

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् इन्द्रियविज्ञानकायानां विसदृशवात् सत्यपि प्रदेशतुल्यत्वेन सदृशं वैर मित्यपि नो ववेत् यदि वक्ष्यापेक्षः कर्मबन्धो भवेत् तदा तद्वशात् कर्मणोऽपि सादृश्यमसा. दृश्यं वा वक्तुं युज्यते न त्वेवं किन्तु अध्यवसायवशात् कर्मबन्धो भवति ततश्च तीवाऽध्यवसायिनोऽल्पसत्वव्यापादनेऽपि महरिम् अकामस्य त महाकायसव ग्यापादनेऽपि स्वल्पमेव वैरमिति ॥६॥ मूलम्-पएहि दोहि ठाणेहिं ववहारो ण विज्जइ ।
एएहिं दोहिं ठाणेहि अणायारं तु जीणए ॥७॥ छाया-एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते
___एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यामनाचारन्तु जानीयात् ॥७॥ प्रकार के जीवों का हनन करने पर एक-सा वैर नहीं होता है, क्यों कि उनकी इन्द्रियों में, ज्ञान में और काय के परिमाण में विसदृशता है । इस प्रकार जीवपदेशों की तुल्यता होने पर भी समान वैर नहीं होता है, ऐसा एकान्त कथन भी उचित नहीं है।
यदि हनन किये जाने वाले जीव शरीर की लघुता अथवा महत्ता के अनुसार ही कर्म का बन्ध होता तो कर्मबन्ध की समानता और असमानता कही भी जा सकती थी, किन्तु ऐसा नहीं है। कर्मबन्ध का प्रधान आधार अध्यवसाय है। अतएव तीव्र अध्यवसाय से छोटे जीव की हिंसा करने पर भी महान वैर हो सकता है और मन्द भाव से या विना इच्छा के बडे जीव का घात करने पर भी अल्प वैर होता है। अतएव वैर के विषय में अनेकान्त पक्ष ही युक्ति संगत है। दोनों प्रकार के एकान्तवचन ठीक नहीं हैं ॥६॥ વાથી એક સરખું જ વેર થતું નથી. કેમકે–તેઓની ઇન્દ્રિમાં, જ્ઞાનમાં અને કાયના પરિમાણમાં વિસદશ પણું છે. આ પ્રમાણે જીવ પ્રદેશોનું સરખાપણું થવા છતાં પણ સમાન વેર થતું નથી. તેમ એકાન્ત કથન પણ યોગ્ય નથી.
જે હનન કરવામાં આવનારા જીના શરીરનું લઘુપણું–નાનાપણું અથવા મોટાપણું પ્રમાણે કર્મનો બંધ થતે હેત તે કર્મબંધનું સરખાપણું અને અસમાનપણું કહી પણ શકાત, પરંતુ એવું નથી. કર્મબંધને મુખ્ય આધાર અધ્યવસાય છે. તેથી જ તીવ્ર અધ્યવસાયથી નાના છની હિંસા કરવા છતાં મહાન વેર થઈ શકે છે. અને મંદભાવથી અથવા ઈચ્છા વગર મટા જીને વાત કરવા છતાં અલ્પ વેર થાય છે. તેથી જ વેરના વિષયમાં અને. કાન્ત પક્ષજ યુક્તિ સંગત છે. બન્ને પ્રકારના એકાન્ત વચને ઠીક નથી. દા
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #501

सूत्रकृतास्त्र 'एएहिं दोहिं ठाणेहिं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'एएहि-एताभ्याम्' इन 'दोहि-दाभ्याम्' दोनों 'ठाणेहिंस्थानाभ्याम्' स्थानों से अर्थात् अल्पकाय और महाकाय वाले जीवों की हिंसा से सदृशही वैर उत्पन्न होता है, अथवा विसदृश ही वैर उत्पन्न होता है, इन दोनों एकान्त वचनों से 'ववहारो-व्यवहार:' व्यवहार 'म विज्जइ-न विद्यते' नहीं होता, वध्य जीव की अल्पकायता अथवा महाकायता ही एकमात्र कर्मबन्ध की तरतमता का कारण नहीं है किन्तु वधक का तीव्र भाव, मन्द भाव, ज्ञात भाव, अज्ञात भाव, अल्पवीयत्व, एवं महावीर्यत्व भी कर्मबन्ध के तारतम्य का कारण है, ऐसी स्थिति में वध्यजीव की अपेक्षा से ही बन्ध की सदृशता एवं विसदृशता अथवा न्यूनाधिकता मानना संगत नहीं है। अतएव 'एएहि-एताभ्याम्' उक्त 'दोहिं-द्वाभ्याम्' दोनों 'ठाणेहिं-स्थानाभ्याम्' एकान्त पक्षों से किसी भी एक पक्ष को स्वीकार करता है वह उमका 'अणायारं -अनाचारम्' अना. चार ही 'जाणए-जानीयात्' जानना चाहिए ॥७॥
अन्वयार्थ--इन दोनों पक्षों से अर्थात् अल्पकाय और महाकाय जीवों की हिंसा से सदृश ही वैर उत्पन्न होता है अथवा विसदृश ही
'एएहि दोहि ठाणेहि' त्या
शहाथ-'एएहि-एताभ्याम्' मा 'दोहि-द्वाभ्याम्' माने 'ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' पाथी अर्थात् १६५४य भने भय वानी साथी समान ३२ ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા વિસદશ વેર ઉત્પન્ન થાય છે. આ બન્ને એકાન્તक्यनाथी 'ववहारो-व्यवहारः' व्यवहार 'न विज्जइ-न विद्यते' यता नथी. अर्थात् આ બને એકાન્ત પક્ષ બરાબર નથી. વધ્ય-મારવાને ચગ્ય એવા જવનું અલ્પકાય પણું અથવા મહાકાય પણું જ એકમાત્ર કર્મબન્ધના તારતમ્ય તાનું કારણ નથી. પરંતુ મારનારાને તીવ્ર ભાવ, મન્દભાવ, જ્ઞાતભાવ, અજ્ઞાતભાવ, અલપ વીર્ય પણું અને મહા વીર્યપણું પણ કર્મ બંધના તા. તમ્મનું કારણ છે. આવી સ્થિતિમાં વધ્ય જીવની અપેક્ષાથી જ બન્ધનું સદશપણું અથવા વિસદૃશપણું અથવા ન્યૂનાધિકપણું માનવું સંગત નથી. તેથી જ 'एएहि-एताभ्याम्' 6 दोहि-द्वाभ्याम्' भन्ने 'ठाणेहि-स्थानाभ्याम्' सन्त પક્ષોમાંથી કઈ પણ એક પક્ષને સ્વીકાર કરીને જે પ્રવૃત્ત થાય છે. તે 'अणायारं-अनाचारम्' मनाया२ ०४ 'जाणए-जानीयात्' समन ॥७॥
અન્વયાર્થ–આ અને પોથી અર્થાત્ અલ્પકાય અને મહાકાય જીની હિંસાથી સરખું જ વેર પેદા થાય છે, અથવા વિસદશ વેર ઉત્પન્ન થાય
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #502

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४९१ टीका--अन्वयार्थः टीकागम्यः । 'एएहि' एताभ्याम्-अनन्तरोक्ताभ्याम् 'दोहिं' द्वाभ्याम् 'ठाणेहि स्थानाभ्याम् अनयो वा स्थानयोरल्पकायसवमहा कायसत्वव्यापादनापादितकर्मबन्धसदृशस्त्रविसशस्वयोः 'ववहारे।' व्यवहार:व्यवहरणम् ‘ण विजई' न विद्यते न-नैव युज्यते इत्यर्थः तथाहि-न वध्यस्य सदृशत्वमसहशत्वं चैकमेव कर्मबन्धस्य कारणं किन्तु वधकस्य तीव्रभावो मन्दभावो ज्ञानभावोऽज्ञान मावोऽल्पबीयत्वमहाबीयत्वादिकं तदेवं वध्यवधकयो. विशेषात् कर्मबन्धविशेष इत्येवं व्यवस्थिते वध्यमेशाश्रित्य सदृशत्वास दृशत्वव्यवहारो न विद्यते तथा 'एएहिं' एताभ्याम् 'दोहिं ठाणेहि' द्वाभ्यां स्थानाभ्यां प्रवृतस्य 'अणायार' अनाचारम् 'जाणए' जानीयात् 'तथाहि-जीवसाम्यात्कर्म बन्ध सदृशत्वमुच्यते तदयुक्त यतो न जीवव्यापादनेन हिंसा, तस्य नित्यत्वेन वैर उत्पन्न होता है, इन दोनों एकान्तों से व्यवहार नहीं होता अर्थात् ये दोनों ही एकान्त पक्ष ठीक नहीं हैं। वध्य जीव की अल्पकायता या महाकायता ही एक मात्र कर्मबन्ध की तरतमता का कारण नहीं है, किन्तु वधक का तीव्र भाव, मन्दभाव ज्ञातभाव, अज्ञातभाव, अल्पवीर्यत्व एवं महावीर्यत्व भी कर्मबन्ध के तारतम्य का कारण हैं। ऐसी स्थिति में वध्य जीव की अपेक्षा से ही बन्ध की सदृशता विसदृशता अथवा न्यूनाधिकता मानना संगत नहीं है। अतएव उक्त दोनों एकान्त पक्षों में से किसी भी एक पक्ष को स्वीकार करके जो प्रवृत्त होता है, वह उसका अनाचार ही समझना चाहिए ॥७॥
टीकार्थ--जीव की सदृशता के कारण कर्मबन्ध की सदृशता कही जाती है, सो उचित नहीं है । वस्तुतः जीव का मर जाना हिंसा नहीं है છે. આ બંને એકાન્ત વચનેથી વ્યવહાર થતું નથી. અર્થાત્ બનને એકાન્ત પક્ષ ઠીક નથી. વય જીવનું અલ્પકાયપણું અથવા મહાકાય પણું જ એક માત્ર કર્મ બંધની તરતમતાનું કારણ નથી. પરંતુ વધકને તીવ્ર ભાવ મંદભાવ જ્ઞાતભાવ અજ્ઞાતભાવ, અપવીય પણું તથા મહાવીર્યપણું પણ કર્મબંધના તારતમ્યનું કારણ છે. આ પરિસ્થિતિમાં વધ્યજીવની અપેક્ષાથી જ બંધની સદૃશતા વિસદશતા અથવા ન્યૂનાધિકપણું માનવું સંગત નથી. તેથી જ ઉક્તબને એકાન્ત પક્ષમાંથી કઈ પણ એક પક્ષને સ્વીકાર કરીને જે પ્રવૃત્ત થાય છે, તે તેને અનાચાર જ સમજવું જોઈએ. પાછા
ટીકાથ––જીવની સદશતાને કારણે કર્મબન્ધનું સદેશપણું કહેવામાં આવે છે, તે બરાબર નથી. વસ્તુતઃ જીવનું મરી જવું તે હિંસા નથી, પરંતુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #503

४९२
सूत्रकृताङ्गखत्रे व्यापादयितुमशक्यतात् अपि तु इन्द्रियादि व्यापादनेन हिंसा भवति किं च भावयुक्तस्यैव कर्मबन्धो भवति, न हि औषधं कुर्वतो वैद्यस्य आतुरविपत्ती हिंसा भवति वैद्यस्य मारणविषयकाध्यवसायामापात्, सर्पबुद्धया रज्जुनतोऽपि जमस्य भावदुष्टत्वद् हिंसा भवत्येवेति भावः ॥७॥ मूलम्-आहाकम्माणि भुजंति, अण्णमण्णे सकम्मुणा।
उवलित्ते त्ति णो जाणिजा, अणुवलित्तेत्ति वा पुणो ८॥ एएहिं दोहिं ठागोहि, ववहारो ण विज्जई। एएहिं दोहिं ठाणेहि, अणायारं तु जाणए ॥९॥ छाया--आधाकर्माणि भुञ्जते, अन्योऽन्यं स्वकर्मणा ।
उपलिप्तानिति जानीयादनुलिप्तानिति वा पुनः ॥८॥ आभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां, व्यवहारो न विद्यते ।
आभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यामनाचारं तु जानीयात् ॥९॥ किन्तु मारने वाले का हिंसारूप अध्यवसाय ही हिंसा का कारण है। वैद्य सदभावनापूर्वक रोगी का उपचार कर रहा हो और रोगी की मृत्यु हो जाय तो वैद्य को उसकी हिंसा का पाप नहीं लगता, क्योंकि वैद्य का अभिप्राय उसे मारने का नहीं होता। इसके विपरीत यदि कोई सर्प समझ कर रस्सी को मारता है तो भाव से दुष्ट होने के कारण वह हिंसा का भागी होता है ॥७॥ 'आहाकम्माणि भुजंति' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आहाकम्माणि भुजंति-आधाकर्माणि भुञ्जते' साधुके लिए षटकायका उपमर्दन करके तैयार किया गया आहार पानी आदि મારવાવાળાને હિંસારૂપ અધ્યવસાય-વ્યવહાર પ્રવૃત્તિ જ હિંસાનું કારણ છે. વૈધ સદ્ભાવના પૂર્વક રોગીને ઉપચાર કરી રહેલ હોય, અને રોગી મરી જાય, તે વૈદ્યને તેની હિંસાનું પાપ લાગતું નથી. કેમકે વૈદ્યને હિતુ તેને મારવાનો હેતું નથી તેજ પ્રમાણે જે કેઈસપ સમજીને દેરીને મારે છે, તે ભાવથી દુષ્ટ હેવાના કારણે તે હિંસાને ભાગી બને છે. ઘણા
आहाकम्माणि भुंजंति' त्यादि
शहा - 'आहाकम्माणि भुंजंति-आधाकर्माणि भुञ्जते' पदयतुं ७५. મર્દન (હિંસા) કરીને સાધુ માટે તૈયાર કરવામાં આવેલ આહાર પાણી વિગેરે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #504

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् ४९३
अन्वयार्थ:-साध्वर्थ षट्कायोपमर्दनपूर्वकनिष्पादितमन्नादिकमाधार्म कथ्यते तदुपभुञ्जानानां साधूनामाधाकर्मिको दोषो भवतीति सिद्धान्तः, तथापि कयश्चित् प्रमादतः (आहाकम्माणि भुजति) ये साधव आधाकर्माणि भुञ्जते, तान् (अण्णमण्णे सकम्मुणा) अन्योऽन्यं स्वकर्मणा (उवलित्ते ति वा) उपलिशानिति वा (पुणो) पुनः (अणुवलित्ते ति वा) अनुपलिप्तानिति वा (णो) नो (जाणिज्जा) जानीयात्-न वदेदिति । आधार्मिकाहारभोजने कृते सति साधवः चिकाकर्मणोपलिप्ता भवन्त्येवेत्यपि एकान्तं वचो न वक्तव्यम् । चिक्कणकर्मणोपलिप्ता न भवन्ति इत्यपि न वक्तव्यमिति । नवमगाथाया अर्थः स्पष्ट एवेति ॥ ८ ॥ ९ ॥ आधार्मिक कहलाता है जो साधु आधार्मिक आहार करता है वे 'अण्णमण्णे-अन्योऽयम्' अन्यो अन्य-परस्पर 'सकम्मुणा-स्वकर्मणा' अपने कर्मसे 'उलित्तेत्ति चा-उपलिप्सानितिवा' पापकर्मसे उपलिप्त होते हैं ऐसा 'पुणो-पुनः' अथवा 'अणुलित्तेत्ति वा-अनुपलिप्तानिति वा' अनुपलिप्त होते हैं ऐसा एकान्त वचन 'णो जाणिज्जा-न जानीयात्' नहीं कहना चाहिए। अतएव किसी भी एकान्त पक्षको स्वीकार करना अनाचार समझना चाहिए ॥गा. ८॥९॥ ___ अन्वयार्थ--साधु के लिए षट्काय का उपमर्दन करके तैयार किया गया आहार पानी आदि आधार्मिक कहलाता है । जो साधु आधा. कर्मिक आहार करते हैं, वे पापकर्म से लिप्त होते ही हैं अथवा लिप्त नहीं ही होते, ऐसे दोनों प्रकार के एकान्त वचन नहीं कहना चाहिए। इन दोनों एकान्त स्थानों से व्यवहार नहीं होता। अतएव किसी भी एकान्त पक्ष को स्वीकार करना अनाचार समझना चाहिए ॥८-९॥ भाधाम ४२वाय छ रे साधु मायामि ॥२ ४२ छ, तमा 'अण्ण मण्णे-अन्योऽन्यम्' ५२२५२ 'सकम्मुणा-स्वकर्मणा' पाताना भथी ‘उवलित्तेत्ति वानिनानिति वा' ५५भ थी पलित (यात) थाय छे. यम. 'पुणो-पनः' अथवा अणुवलित्तेत्ति वा-अनुलिप्तानिति वा' अनुपनि ५ छे. मे प्रमाण सात वयन णो जाणिज्जा-न जानीयात्' । न तेथी | એકાત પક્ષને સવીકાર કરશે તે અનાચાર સમજ. l૮-૯ો
અન્નયાર્થી--સાધુ માટે ષટકાયનું ઉપમર્દન કરીને તૈયાર કરવામાં આવેલ આહાર પાછું વિગેરે આધાકર્મિક કહેવાય છે. જે સાધુ આધાકનિક આહાર કરે છે. તેઓ પાપકર્મથી લિપ્ત થાય જ છે. અથવા લિપ્ત થતા નથી, એવા અને પ્રકારના એકાન્ત વચન કહેવા ન જોઈએ. આ બેઉ એકાન્ત સ્થાનેથી વ્યવહાર થતો નથી. તેથી જ કઈ પણ એકાત પક્ષને સ્વીકાર કરવો તે અનાચાર સમજવું જોઈએ. u૮-લા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #505

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका--कथञ्चित् प्रमादेन गृहीतमाधाकर्मिकमन्नादिकं सर्वथा प्रतिष्ठापनीयं नैवोपभोक्तव्यमिति सिद्धान्तः, तथापि कथञ्चित् प्रमादेन गृहीत्वा तदन्नमुपभुक्तवान् चेत् तदा एनं साधु चिकगकर्म बनातीति एकान्तेन नो वदेत् तथा चिकणकर्म एनं न बध्नातीत्यपि न वदेत् । नत्रमगाथार्थः स्पष्ट एवेति ॥ ८९ ॥ मूलम् - जमियं ओरालमाहारं, केम्मगं च तहेव यै ।
४१४
सन्त्रस्थ वीरिय अस्थि, णत्थि सव्वत्थ वीरियं ॥ १० ॥ छाया -- यदिदमौदारिकमाहारकं कर्मगञ्च तथैव च ।
सर्वत्र वीर्यमस्ति नास्ति सर्वत्र वीर्यम् ॥ १० ॥
,
टीकार्य - किसी प्रकार प्रमाद के कारण यदि आधाकर्मी आहार ग्रहण कर लिया हो तो वह सर्वथा परठ देना चाहिए, उसका उपभोग नहीं करना चाहिए। यह सिद्धान्त का आदेश हैं । तथापि प्रमाद से ग्रहण किये आधाकर्मी आहार को भोग लिया हो तो भोगने वाला चिकने कर्म बांधता ही है, ऐसा एकान्तवचन न कहे और चिकने कर्म नहीं बांधता है ऐसा एकान्तवचन भी न कहें ॥ ८-९ ॥
'जमियं ओरालमाहारं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जमियं - यदिदं ' यह जो दिखाई देने वाला 'ओरालंऔदारिकम्' औदारिक शरीर है 'आहारं - आहाकम्' आहारक शरीर है 'च' और 'कम्मगं - कार्मणं' कार्मण शरीर है 'तहेव य-तथैव च ' और 'च' शब्द से वैक्रिय एवं तैजस शरीर है ये पांचों शरीर एकान्ततः
ટીકા”—કાઈ પણ પ્રકારથી પ્રમાદના કારણે જે આધામિ દોષવાળા આહાર ગ્રહણ કરી લીધે! હાય તે તે સથાપરવી દેવા જોઇએ. તેના ઉલ્લેગ કરવા ન જોઇએ. આ પ્રમાણે સિદ્ધાંતના આદેશ છે. તે પણ પ્રમાદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ આધામિ આહારને ભગવી લીધા હાય તે ભગવવાવાળા ચિકણા કર્માં ખાંધે જ છે. એ પ્રમાણે એકાન્ત વચન કહેવુ ન જોઈએ તથા ચિકણા કર્મ માંધતા નથી, એ પ્રમાણેના એકાન્ત વચન પણ કહે નહી. નાગા૦ ૮–લા
मा
'जमिय ओरालमाहारं ' इत्याहि शब्दार्थ' – 'जमियं - यदिद' वामां आवतु' 'ओरालं- औदारि - कम्' मोहारि शरीर छे. 'आहार - आहारकम् ' आहार शरीर छे, 'च' भने 'कम्मगं - कार्मणम्' अभय शरीर छे, 'तहेव य-तथैव च ' तेभन' 'च' शहथी વૈક્રિય તથા તૈજસ શરીર છે, આ પાંચે શરીર એકાન્તત:
ભિન્ન પણ નથી,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #506

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. धु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४९५
अन्वयार्थः -- ( जमियं ) यदिदं - परिदश्यमानम् ( ओरालं) औदारिकं शरीरम् (आहार) आहारकं शरीरम् (च कम्मगं च पुनः कार्मणं शरीरम् (तहेव य) तथैव च च शब्दाद् वैक्रियतैजसशरीरयोः परिग्रहः, एतानि शरीराणि एकान्ततः नाभिन्नानि कारणभेदात् न वा एकान्ततो भिन्नानि कारणभेदात्, अत एकान्तवचनं न वक्तव्यम्, एवम् - (सम्वत्थ वीरियं अस्थि) सर्वत्र वीर्यमस्ति इत्यपि एकान्तवचनं न वक्तव्यम् (एवं सभ्वस्थ वीरिये नस्थि) सर्वत्र वीर्य नास्ति इत्यपि एकान्तवचनं न वक्तव्यम्, एकान्तवचनस्याऽनाचारत्वादिति ॥१०॥
भिन्न भी नहीं है, क्यों की एक ही देश और काल में उपलब्ध होते हैं और सभी पुल परमाणुओं से निर्मित हैं। अतएव इनके भेद और अभेदके सम्बन्ध में एकान्तवचन कहना नहीं चाहिए 'सन्त्रस्थ वीरियं अस्थि- सर्वत्र वीर्य अस्ति' सर्वत्र वीर्य है, अर्थात् सभी पदार्थों में प्रत्येक पदार्थ की शक्ति विद्यमान है, अथवा 'सव्वस्थ वीरियं नस्थि- सर्वत्र ata नास्ति' सर्वत्र वीर्य विद्यमान नहीं है, ऐसा एकान्त वचन भी नहीं कहना चाहिए || गा० १० ||
अन्वयार्थ - यह जो दिखाई देने वाला औदारिक शरीर है, आहा. रक शरीर है, कार्मण शरीर है और 'च' शब्द से वैक्रिय तथा तैजस शरीर हैं यह पांचों शरीर एकान्ततः भिन्न भी नहीं है, क्योकि एक ही देश और काल में उपलब्ध होते हैं और सभी पुद्गलपरमाणुओं से निर्मित हैं । अतएव इनके भेद और अभेद के संबंध में एकान्तवचन नहीं कहना चाहिए। सर्वत्र वीर्य हैं अर्थात् सभी पदार्थों में
કેમકે એક જ દેશ અને એક જ કાળમાં ઉપલબ્ધ-પ્રાપ્ત થાય છે. અને
બધા જ પુદ્ગલ પરમાણુઓથી બનાવેલ છે. તેથી જ આના ભેદ અને અભે हना संबंधां येान्त वयन उवा न लेहो, 'सव्वत्थ वीरियं अस्थिसर्वत्र वीर्यमस्ति' मधे वीर्य छे. अर्थात् सघणा पहार्थमां हरे पहार्थनी शक्ति रहेली छे, अथवा 'सव्वत्य वीरियं नत्थि - सर्वत्र वीर्य नास्ति' मधे શક્તિ વિધમનિ નથી. એ રીતથી એકાન્ત વચન પણુ કહેવા ન જોઇએ. ।।૧૦ના અન્વયાય—જે આ દેખવામાં આવનારૂ ઔદારિક શરીર છે, આહારક શરીર છે, કાણુ શરીર છે, અને ચ શબ્દથી વૈક્રિય અને તૈજસ્ર શરીર છે, આ પચિ શરીર એકાન્તતઃ જુદા નથી. કેમકે એક જ દેશ અને કાળમાં પ્રાપ્ત થાય છે. અને બધા જ પુદ્ગલ પરમાણુએથી નિમિ`ત છે. તેથી જ તેના લે અને અભેદના સમધમાં એકાન્ત વચન કહેવા ન જોઈએ.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #507

सूत्रकृतागसूत्रे ___टीका-'जमियं' यदिदम् 'पोरालं' औदारिकं शरीरम् 'आहार' आहारकञ्च शरीरम् 'तहे।' तथैव 'कम्मगं च' कर्मगश्च कार्मणं शरीरम्, तत्सर्व मे कमेव इत्येकान्तवचनं न वक्तव्यम् । न वा-परस्परं सर्वथा विभिन्नमे। इत्यप्ये कान्तवचनं न वक्तव्यम्, अष्टमगाथायाम् आहारसम्व-धेऽनाचारो वर्णितः अतः इह गाथायाम् आहारं गृह्णतः कर्तुः शरीरस्य सम्बन्धेऽनाचारो वर्ण्यते । शरीरं पश्चविधम्-औदारिकम् १, वैक्रियम्२, आहारकम् ३, तैजसम् ४, कार्मणम् ५, एतानि सर्वाणे शरीराणि एकरूपाण्येवेति-'एकान्तवचनं न वक्तव्यम्, कुन: -कारणभेदात् । औदारिकशरीरस्य कारणम्-उदारपुद्गलाः । वैक्रियशरीरस्य कारणं प्रत्येक पदार्थ की शक्ति विद्यमान है अथवा विद्यमान नहीं है, ऐसा एकान्तवचन भी नहीं कहना चाहिए ॥१०॥
टीकार्थ--यह जो औदारिक शरीर है, आहारक शरीर है, कार्मण शरीर है, यह सब एक ही हैं, ऐसा एकान्तवचन नहीं कहना चाहिए और यह परस्पर भिन्न ही हैं, ऐसा एकान्तवचन भी नहीं कहना चाहिए।
आठवी गाथा में आहार के संबंध में अनाचार का वर्णन किया गया था। इस गाथा में आहार ग्रहण करने वाले के शरीर के संबंध में अनाचार का वर्णन किया गया है।
शरीर पांच प्रकार के हैं-औदारिक शरीर १, वैक्रियशरीर २, आहारकशरीर ३, तैजसशरीर ४, कार्मणशरीर ५ ये पांचों शरीर एक रूप ही हैं, ऐसा एकान्तवचन नहीं बोलना चाहिए क्योंकि इनके कारणों में भेद होने से भिन्नता है । औदारिक शरीर उदार या स्थूल બધે જ વીર્ય છે. અથવા બધા જ પદાર્થોમાં દરેક પદાર્થની શક્તિ વિદ્યમાન છે. અથવા વિદ્યમાન નથી. એવું એકાન્ત વચન પણ કહેવું ન જોઈએ ૧૦
ટીકાર્થ– આ જે ઔદારિક શરીર છે, આહારક શરીર છે, કાર્મશરીર છે. આ બધા એક જ છે. એ પ્રમાણે એકાન્ત વચન કહેવું ન જોઈએ અને આ પરસ્પર ભિન્ન જ છે, એ પ્રમાણેના એકાન્ત વચન પણ કહેવા ન જોઈએ.
આઠમી ગાથામાં આહારના સંબંધમાં અનાચારનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું હતું, અને આ ગાથામાં આહાર ગ્રહણ કરવાવાળાના શરીરના સંબં. ધમા અનાચારનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે.
શરીર પીચ પ્રકારના હોય છે. જેમકે–ઔદારિક શરીર (1) ક્રિય शरीर (२) माहा२४ शरी२ (3) ते शरी२ (४) भने आम शरी२ (५) આ પાંચે શરીર એક રૂપ જ છે, એ પ્રમાણે એકાન્ત (નિશ્ચિત) વચન કહેવું આઇએ. કેમકે તેમના કારણોમાં ભેદ હેવાથી ભિન્ન પણ છે. દારિક
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #508

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४९७ विक्रिय पुद्गलाः, आहारकशरीरस्याहारवर्गणाः पुद्गला, तैजसशरीरस्य तेजापुद्गलाः, कार्मणशरीरस्य कर्मवर्गणाः कारणम् । एवं स्थिते कारणभेदान्न एतेषामेकत्व' गवाश्ववत् । नाऽपि सर्वथा भेद एव एतेषां शरीराणाम्, इत्यपि एकान्तवचनं न वक्तव्यम् । एकत्रैवोपलम्भात्, आत्यनिकभेदे-एतेषां स्थितौ देशकालादिभेदो भवेत्, गृहदारादिवत् । न तु भेदो दृश्यते-कारणस्य कालादेः। तस्मान्न सर्वथा भेदा किन्तु-कथञ्चिदेतेषां भेदः कथशिदभेदः, इत्येव सर्वत्राऽनुभवसिद्धो निष्कलङ्गो राजमार्गः अत एकान्तभित्र कान्तमभित्रमिति वचोऽनाचार सेवनमे । 'सम्बत्थ' सर्वत्र 'पीरिय' वीर्यम्-बलम् 'अस्थि अस्ति-विद्यते, 'सम्बत्थ' सर्वत्र पीरिय' वीर्यम्-बलम् ‘णस्थि' नास्ति-न विद्यते, सर्वस्मिन् वस्तुनि सर्वशक्तिविद्यते, पुद्गलों से बनता है, वैक्रिय शरीर वैक्रियवर्गणा के पुद्गलों से बनता है, आहारकशरीर का कारण आहारकवर्गणा के पुद्गल है, तैजसशरीर का कारण तेज और कार्मणशरीर का कारण कर्मवर्गणा है । इस पकार जैसे गौ और अश्व एक नहीं है, उसी प्रकार ये शरीर भी कारणों में भिन्नता होने से एक नहीं हैं।
पांचों शरीर सर्वथा भिन्न ही हैं, ऐसा एकान्त वचन भी नहीं कहना चहिए, क्योंकि गृह और दारा के जैसे एक ही जगह पाये जाते हैं। सर्वथा भेद होता तो इनके देश काल आदि में भेद होता। इस प्रकार इनमें सर्वथा भेद भी नहीं है, परन्तु कथंचित् भेद और कथंचिन् अभेद है। यही अनुभव सिद्ध और निर्दोष राजमार्ग है। ऐसी स्थिति में इन्हें एकान्तभिन्न या एकान्त अभिन्न कहना अनाचार का सेवन करना है। શરીર ઉદાર અથવા સ્કૂલ પુદ્ગલોથી બને છે. વૈક્રિય શરીર, વૈકિય વર્ગણાના પુદ્ગલથી બને છે. આહારક શરીરનું કારણ આહારક વર્ગણના પગલે છે. તૈજસ શરીરનું કારણ તેજ અને કામણ શરીરનું કારણ કર્મવગણે છે. આ પ્રમાણે જેમ ગાય અને ઘેડે એક નથી એજ પ્રમાણે આ શરીર પણ કારણોમાં જુદાપણું હોવાથી એક નથી.
- પાંચે શરીર સર્વથા ભિન્ન જ છે. આ પ્રમાણેનું એકાત વચન-નિશ્ચય વચન પણ કહેવું ન જોઈએ. કેમકે-આ ઘર અને સ્ત્રીની માફક એક જ સ્થળે જોવામાં આવે છે. સર્વથા ભેદ હેત તે તેઓના દેશ, કાળ વિગેરેમાં ભેદ આવત! આ રીતે તેઓમાં સર્વથા ભેદ પણ નથી. પરંતુ કથંચિત ભેદ અને કથંચિત અભેદ છે. આજ અનુભવ સિદ્ધ અને નિર્દોષ રાજમાર્ગ છે. આ સ્થિતિમાં અને એકાન્ત ભિન્ન અથવા એકાન્ત અભિન્ન કહેવું તે અનાચારનું સેવન કરવા જેવું છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #509

४९८
सूत्रकृतास्त्र सर्वत्र वस्तुनि सर्वशक्तिर्नास्तीत्यपि एकान्तवचनं नो वक्तव्यम्, तत्तद्वचनमपि वर्त्ततेऽनाचाराऽऽवरणे । अयमाशयः सांख्यनये-सर्वे पदार्थाः प्रकृतिस्थमूला: प्रकृतिश्योपादानं समानं सर्वेषामिति कारणगुणस्य सर्व त्रैव सद्भावात् सर्वे सर्वा. स्मकाः पदार्थाः । सर्वाऽपि शक्तिः सर्वत्र वर्तते । अन्ये च-देशकाल-स्वभावादि भेदात्सपें सर्वेभ्यो विभिन्ना इति एतेषां नये नैका शक्तिः सर्वत्र सिदा। तदुभयमपि-एकान्तवादवचनमेव, अयुक्तं चैतत्-अस्माकं नये नयविदाम् । तथादि -यदि सर्वस्य सर्वात्मकन्यं सिध्येत् न सिध्येद् जन्ममरणसुखित्वदुःखित्वबन्धमोक्षा. दीना लौकिकी शास्त्रीया चाऽनुपेक्षणीया व्यवस्था । अतः सर्वथाऽभेदैकान्तो न
सर्वत्र सामर्थ्य है, सर्वत्र वीर्य नहीं है, अर्थात् सब वस्तुओं में सर्व शक्तियां विद्यमान हैं अथवा सब में सब शक्तियां नहीं हैं, ऐसा कहने से भी अनाचार होता है।
तात्पर्य यह है कि सांख्यमत के अनुसार समस्त पदार्थों का कारण प्रकृति है। वह सब का उपादान कारण है । उपादान कारण के गुण सभी कार्यों में पाये जाते हैं, अतः सभी पदार्थ सर्वात्मक हैं, सब में सब शक्तियां विद्यमान हैं। दूसरों का कहना है कि देश, काल स्वभाव का भेद होने से भी पदार्थ सब से भिन्न हैं। इनके मन में एक शक्ति सर्वत्र सिद्ध नहीं है। यह दोनों एकान्त मान्यताएं समीचीन नहीं हैं। यदि सब सस्मिक हों तो जन्म, मरण, सुख, दुःख, बन्ध
और मोक्ष आदि की लौकिक और शास्त्रीय व्यवस्थाएं, जिनकी उपेक्षा नहीं की जा सकती, सिद्ध नहीं होती। इस कारण एकान्त अभेदपक्ष - બધે જ સામર્થ્ય છે. બધે વીર્ય નથી. અર્થાત સઘળી વસ્તુઓમાં બધી જ શક્તિ રહેલી છે. અથવા બધામાં બધી શક્તિ નથી. એ પ્રમાણે કહેવું ન જોઈએ. કેમકે એમ કહેવાથી પણ અનાચાર થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-સાંખ્યમત પ્રમાણે દરેક પદાર્થોનું કારણ પ્રકૃતિ છે. તે બધાનું ઉપાદાન કારણ છે ઉપાદાન કારણના ગુણ બધા જ કાર્યોમાં મળી આવે છે. તેથી બધા જ પદાર્થો સર્વાત્મક છે. બધામાં બધી જ શક્તિ રહેલી છે.
બીજાઓનું કહેવું છે કે–દેશ, કાળ, અને સ્વભાવને ભેદ હોવાથી બધા જ પદાર્થો બધાથી જુદા છે. તેઓના મત પ્રમાણે એક શક્તિ બધે જ સિદ્ધ નથી. આ બન્ને એકાન્ત માન્યતાઓ બરોબર નથી. જે બધાજ સર્વાત્મક હોય, તે જન્મ, મરણ, સુખ, દુઃખ, બન્ધ અને મોક્ષ વિગેરેની લૌકિક અને શાસ્ત્રીય વ્યવસ્થાઓ કે જેની ઉપેક્ષા કરી શકાય તેમ નથી. તે સિદ્ધ થતી નથી. તે કારણથી એકાન્ત અભેદ પક્ષ બરાબર નથી. એકાન્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #510

समयार्थबोधिनी टीका द्वि श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् युक्तियुक्तः। सर्वथा-भेदपक्षेऽपि-'अयमेव दुष्टो दोष आपद्येत । तस्मात्-प्रमेयत्वज्ञेयत्वादिना सर्वेषां सर्वात्मकत्वं कथश्चिदभेदः । तत्तद्रूपेण देशकालाद्यवस्थाभेदेन च कथश्चिभेद इत्येव मनोरमः पन्थाः ॥१०॥ मूलम्-एएहिं दोहिं ठाणेहि, ववहारो ण विज्जइ ।
एएहिं दोहिं ठाणेहिं, अणायारं तु जाणए ॥११॥ णस्थि लोए अलोए वा, नवं सन्नं निवेसए ।
अत्थिं लोए अलोए वा, एवं सन्नं निवेसए ॥१२॥ छाया-एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्यां व्यवहारो न विद्यते ।
एताभ्यां द्वाभ्यां स्थानाभ्या मनाचारन्तु जानीयात् ॥११॥ नास्ति लोकोऽलोको वा, नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति लोकोऽलोको वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१२॥ ठीक नहीं है । एकान्त भेदपक्ष में भी यही दुष्ट दोष आता है। अतः प्रमेयत्व, ज्ञेयत्व आदि सामान्य धर्मों की अपेक्षा सब में कथंचित् अभेद भी है । अवस्था भेद से कथश्चित् भेद भी है। इस प्रकार कथंचित् भेदाभेद पक्ष ही सत्य मार्ग है। दोनों एकान्तों का सेवन करना अनाचार है ॥१०॥ 'एएहिं दोहिं ठाणेहि' इत्यादि।
शब्दार्थ-'लोए-लोक' लोक 'नत्थि-नास्ति' नहीं है और 'अलोएअलोकः' अलोक नहीं हैं 'एवं-एवम्' ऐसी 'सन्न-संज्ञा' बुद्धि 'ण णिवेसिए-न निवेशयेत्' नहीं रखनी चाहिए, किन्तु 'लोए अलोए वा. अस्थि-लोको अलोको वा अस्ति' लोक अथवा अलोक विद्यमान है ભેદ પક્ષમાં પણ આજ પ્રમાણે દુષ્ટ દેષ આવે છે. તેથી પ્રમેય પણું, રાયપણ, વિગેરે સામાન્ય ધર્મોની અપેક્ષાએ બધામાં કથંચિત્ અભેદ પણ છે. અવસ્થા ભેદથી કથંચિત ભેદ પણ છે. આ રીતે કથંચિત ભેદભેદ પક્ષ જ સત્યમાર્ગ છે. અને એકાન્ત પક્ષોનું સેવન કરવું તે અનાચાર છે. ૧૦
'एएहिं दोहि ठाणेहि' त्या
शहाथ-'लोए-लोकः' at 'नथि-नास्ति' नथी मने 'अलोए-अलोकः' wat: ५५ 'नत्थि-नास्ति' विधमान नथा. 'एवं-एवम्' मेवी 'सन्न-संज्ञाम्' भुद्धि ‘ण णिवेसए-न निवेशयेत्' २१वीन न. ५२'तु 'लोए-लोकः' als 'अस्थि-अस्ति' विद्यमान छे. 'वा' #24t 'अलोए-अलोकः' was
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #511

-
५००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थ:-(लोए) लोकश्चतुर्दशरज्ज्वात्मकः (नत्थि) नास्ति, एवम् (अलोए) अलोको लोकभिन्ना नास्ति (एव) एवमीदृशीम् (सन्न) संज्ञां-बुद्धिम् (ण णिवेसए) ननिवेशयेत्-न कुर्यात् किन्तु (लोए अलोए वा) लोकोऽलोको वा (अत्थि) अस्तिविद्यते (एव) एवमीदृशीम (सन्नं) संज्ञा-बुद्धिम् (निवेसए) निवेशयेत्-कुर्यादिति।
टीका-भेदाऽभेदपक्षयोर्व्यवहारस्य समाधातुमशक्यत्वात् सर्वथा भेदाश्रय णिमप अनाचारसेवनम् । सर्वथाऽभेदपक्षोऽपि अनाचारसेवनमेव । शेषमतिरोहिताथै व्याख्यातश्च ॥११॥ ___'लोए' लोकश्चतुर्दशरजवात्मक:-जीवात जीवादीनामाधारस्थानम् 'अलोए वा' अलोको वा लोकातिरिक्तोऽलोकः, 'नत्थि' नास्ति ‘एवं' एवमीहशीम् 'सन्नं' सनाम् 'ण णिवेसए' न निवेशयेत्-नास्ति लोको नास्त्यलोको वा ईदृशी बुद्धि न कुर्यात् । किन्तु-'लोए अलोए वा' लोकोऽलोको वा 'अत्यि' अस्ति-विद्यते 'एवं' एवम्-ईशीम् 'सन्न' संज्ञा-बुद्धिम् 'निवेसर' निवेशयेत्-लोकाऽलोकाऽमाव. विषयकवौद्धवासनावासितां बुद्धिं परित्यज्य तयोर्भावविषयिणी बुद्धिमेंव कुर्यात् । 'एवं-एवम्' इस प्रकारकी ‘सन्नं-संज्ञाम्' बुद्धि 'निवेसए-निवेशयेत्' रखनी चाहिए ।११.१२॥ ____ अन्वयार्थ--लोक और अलोक नहीं है, ऐसी बुद्धि नहीं रखनी चाहिए, किन्तु लोक है और अलोक है इस प्रकार की बुद्धि रखनी चाहिए ॥११-१२॥
टीकार्थ-चौदह रज्जु परिमाणवाला तथा जीव अजीव आदि द्रव्यो का आधारस्थान लोक कहलाता है । लोक से अतिरिक्त जो आकाश है वह अलोक है । यह लोक और अलोक नहीं है, ऐसा नहीं समझना चाहिए, किन्तु लोक और अलोक है, ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए । लोक एवं अलोक के अभाव के विषय में बौद्धों की जो मान्यता है, उसका अस्थि-अस्ति' विद्यमान छ. 'एवं' मा प्रभानी 'सन्नं-संज्ञाम्' भुद्धि निवेसए -निवेशयेत्' रामवीन. ॥११-१२।।
અન્વયાર્થ–લેક અને અલેક નથી. એવી બુદ્ધિ રાખવી ન જોઈએ પરંતુ લેક છે અને અલક પણ છે, આ પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. ૧૧-૧૨
ટીકાર્થ ચૌદ રાજુ પરિમાણ-પ્રમાણવાળા તથા જીવ અજીવ વિગેરે દ્રવ્યનું આધાર સ્થાન લક કહેવાય છે. તેથી અતિરિક્ત જે આકાશ છે, તે અલક છે. આ લેક અને અલેક નથી. તેમ સમજવું ન જોઈએ. પરંતુ લેક અને અલેક છે, તેવી બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઈએ. લેક અને અલેકના અભાવના સંબંધમાં બૌદ્ધોની જે માન્યતાઓ છે, તેને ત્યાગ કરીને તેના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #512

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५०१
तन्म स्वीकारे सर्वलोकम सिद्ध सिद्धाऽबाधितव्यवस्थायाः समर्थयितुमशक्यत्वात् । अयमाशयः - 'सर्व' शुन्यतावादिविवादिमते यथा स्वप्ने परिदृश्यमानाः पदार्थाः न सत्याः, अपि तु - मिथ्याभूताः । तथा जाग्रदादि समयेऽपि उपलभ्यमाना मिथ्यैत्र । यतो हि कारणवलेन पदार्थाः प्रतिनावन्ति, कारणं परमाणवः तस्यैव सत्ता न सिद्ध्यति । अतीन्द्रियत्वात् विचार्यमाणे स्वरूपव्यवस्थित्यभावात् । अत एवोक्तम्
'यथा यथा च चिन्त्यन्ते विशीर्यन्ते तथा तथा । यदेतत्स्वयमर्थेभ्यो रोचते तत्र केवलम् ||१||
त्याग करके उनके सद्भाव को स्वीकार करना चाहिए। उनके मत को स्वीकार कर लेने पर समस्त लोक में प्रसिद्ध, प्रमाण से सिद्ध और व्यवहार से अबाधित जो व्यवस्था है, उसका समर्थन नहीं किया जा सकता ।
आशय यह है - जैसे स्वप्न में दिखाई देने वाले पदार्थ सत्य नहीं किन्तु मिथ्या होते हैं, उसी प्रकार जाग्रत् दशा में प्रतीत होने वाले पदार्थ भी मिश्रया ही है, ऐसा शून्यवादी का मत है। उनका कथन है कि कारण के होने पर ही पदार्थ की सत्ता हो सकती है । कारण परमाणु माने जाते हैं और उनकी सत्ता ही नहीं है, क्यों कि वे इन्द्रियों से अगोचर हैं और विचार करने पर उनका स्वरूप सिद्ध नहीं होता है। कहा भी है- 'यथायथा च चिन्तयन्ते' इत्यादि ।
'संसार के पदार्थों के विषय में ज्यों ज्यों विचार किया जाता है,
वह असिद्ध होते जाते हैं, उनका अभाव सिद्ध होता जाता સદ્ભાવના સ્વીકાર કરવા જોઇએ. તેમના મતનેા સ્વીકાર કરવાથી સઘળા લાકમાં પ્રસિદ્ધ પ્રમાણથી સિદ્ધ અને વ્યવહારથી અબાધિત જે વ્યવસ્થા છે, તેનું સમર્થન કરવામાં આવતુ નથી.
કહેવાના આશય એ છે કે—જેમ સ્વપ્નમાં દેખવામાં આવતા પદાથ સાચા નથી પરંતુ મિથ્યા હાય છે. એજ પ્રમાણે જાગ્રતવસ્થામાં દેખવામાં આવનાર પદાથ પશુ મિથ્યા જ છે. આ પ્રમાણેના શૂન્ય વાઢીયાના મત છે. તેઓનુ કહેવુ છે કે-કારણના અસ્તિત્વમાં જ પદાર્થની સત્તા હેાઈ શકે છે. કારણે પરમાણુ માનવામાં આવે છે. અને તેની સત્તા જ નથી. કેમકે-તે ઇન્દ્રિયાથી અગેક્ચર-ન દેખાય તેવા છે. અને વિચાર કરવાથી તેઓનું સ્વરૂપ सिद्ध तु नथी. धुं पशु छे है - 'यथा यथा च चिन्त्यन्ते' इत्याहि
સૉંસારના પદાર્થાંના સમધમાં જેમ જેમ વિચાર કરવામાં આવે, તેમ તેમ તે અસિદ્ધ થતા જાય છે. તેનેા અભાવ સિદ્ધ થતે જાય છે. જ્યારે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #513

५०२
सूत्रकृताङ्गस्त्रे अपिच-'बुद्धया विविध्यमानानां स्वभावो नाऽधार्यते ।
अतो निरभिलप्यास्ते निःस्वभावाश्च देशिताः ॥१॥ इति एवन्ते लोकात्मकाऽलोकात्मकायोरमा ब्यावर्णयन्ति। तदेतन्मतं न सम्यक् । सर्वाऽनुभवसिद्धार्थक्रियासमर्थाऽबाधितानां वाङ्मात्रेण निराकर्तुमशक्यस्वादिति ॥१२॥ मूलम्-पत्थि जीवा अजीवा वा णेवं सन्नं निवेसए ।
अस्थि जीवा अजीवा वा एवं संन्नं निवेसए ॥१३॥ छाया- न सन्ति जीवा अजीवा वा नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
___ सन्ति जीवा अजीवा वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१३॥ हैं । जब पदार्थों को स्वयं ही यह रुचता है तो हम क्या करे ?
और भी कहा है-'बुद्धया विविच्यमानानाम्' इत्यादि।
'जब पदार्थों का बुद्धि से विवेचन करते हैं तो उनका कोई स्वभाव निश्चित नहीं होता। इसी कारण हमने उन्हें अवक्तव्य और निस्वभाव कहा है।' ___ इस प्रकार शून्यवादी लोक और आलोकरूप पदार्थों का अभाव कहते हैं, किन्तु उनका यह मत ठीक नहीं है। पदार्थों से अर्थक्रिया होती है, यह सबके अनुभवसे सिद्ध है, अतएव अर्थक्रिया से सिद्ध अबाधित पदार्थों का वचन मात्र से निषेध नहीं किया जा सकता।११-१२। 'त्धि जीवा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जीवा-जीवा:' जीव अथवा 'अजीवा-अजीवाः' अजीव 'णस्थि-न सन्ति' नहीं है ‘एवं-एवम्' इस प्रकार की 'सन्न-संज्ञाम्' પદાર્થોને જ એ ગમે છે, તે અમે શું કરીએ? બીજું પણ કહ્યું છે કે'बुध्या विचिन्त्यमानानाम्' त्याह
જ્યારે પદાર્થોને વિચાર બુદ્ધિથી કરવામાં આવે તે તેને કોઈ પણ સ્વભાવ નિશ્ચિત થતો નથી. તેજ કારણથી અમે તેને અવક્તવ્ય અને નિઃ સ્વભાવ-સ્વભાવ વગરને કહેલ છે.
આ પ્રમાણે શૂન્યવાદી, લેક અને અલેક રૂપ પદાર્થોને અભાવ કહે છે, પરંતુ તેઓનું આ કથન બરાબર નથી. પદાર્થોથી અર્થ ક્રિયા થાય છે, આ બધાના અનુભવથી સિદ્ધ વાત છે. તેથી જ અર્થક્રિયાથી સિદ્ધ અબાષિત પદાર્થોને વચન માત્રથી નિષેધ કરવામાં આવી શકતો નથી. ૧૧-૧ર
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #514

समार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ५ आचारश्रुत निरूपणम्
अन्वयार्थ : - (जीव ) जीवा उपयोगलक्षगाः तथा-(अजीवा) अजीवा:-धर्माधर्माकाशपुलाः (णत्थि न सन्ति - न विद्यते ( एवं ) एवम् - ईदृशीम् (सन्नं) सज्ञां - बुद्धिम् (ण निवेसए) न निवेशयेत् न कुर्यात् किन्तु (अस्थि जीवा अजीवा बा) सन्ति जीवा अजीवा वा ( एवं ) एवम् - ईदृशीम् (मन्नं) संज्ञाम् - बुद्धिम् (निवेस प ) निवेशयेत् कुर्यात् ॥ १३॥
५०३
"
टीका- 'जीवा अजीवा वा परिथ' जीवा उपयोगलक्षणाः, अजीवा स्तद्भिन्ना धर्माधर्माकाशपुद्गला' 'णस्थि' न सन्ति एवं' एवम् ईदृशीम् 'सन्नं' संज्ञां बुद्धिम् (ण) नैव 'निवेसए' निवेशयेत् कुर्यात् नास्ति जीवादिपदार्थ एवं बुद्धिं नैव - कथमपि कुर्यात् । किन्तु 'जीवा अजीवा वा अस्थि' जीवा अजीवा वा सन्ति संज्ञा - बुद्धिको 'ण णिवेसए-न निवेशयेत्' धारण नहीं करना चाहिए किन्तु 'अस्थि जीवा अजीवा वा-सन्ति जीवा अजीवा वा' जीव हैं और अजीव हैं ' एवं - एवम्' ऐसी 'सन्नं-सज्ञां' बुद्धि को 'निवेस ए-निवेशयेत्' धारण करना चाहिए || गा०१३ ॥
अन्वयार्थ - - जीव नहीं हैं अथवा अजीव नहीं हैं, इस प्रकार की संज्ञा धारण नहीं करना चाहिए, किन्तु जीव हैं और अजीव हैं, ऐसी संज्ञा धारण करना चाहिए || १३ ||
अथवा 'अजीवा - अजीवाः'
टीकार्थ — उपयोग लक्षण वाले जीवों का अस्तित्व नहीं है अथवा जीव से भिन्न धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाश, पुद्गल और काल रूप अजीवों का अस्तित्व नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि नहीं ' णत्थि जीवा' इत्यादि शब्दार्थ - 'जीवा - जीवाः' व ' णत्थि - न सन्ति' नथी. 'एवं - एवम्' या प्रभागुनी 'सन्न' - संज्ञां' संज्ञा मुद्धिने 'ण णिवे सए-न निवेशयेत्' धारण उरखी न लेह मे. परंतु 'अस्थि जीवा अजीवा वा - सन्ति जीवा अजीवा-वा' व छे, अथवा सलव छे, 'एवं - एवम्' सेवी सन्न -संज्ञाम्' संज्ञा शुद्धिने 'निवेसए - निवेशयेत्' धारस्य ४२वी लेह मे ॥१३॥ अन्वयार्थ - व नथी. अथवा અજીવ નથી. આ પ્રકારની સ’જ્ઞા ધારણ કરવી ન જોઈએ. પરંતુ જીવ છે, અને અજીવ છે. એવી સંજ્ઞા ધારણ २वी मे ॥१३॥
ટીકા-ઉપચાત્ર લક્ષણવાળા જીવાનુ અસ્તિત્વ નથી. અથવા જીવથી ભિન્ન ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશ, પુદ્દગલ, અને કાળ રૂપ અજીવેનુ' અસ્તિત્ત્વ નથી. આવા પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી ન જોઇએ. પરંતુ જીવ छे, मने व छे. तेवु समभवु लेहो या भतना अनुयायी शरी
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #515

५०४
सूत्रकृताङ्गस्त्रे 'एवं सन्न' एवम्-ईदृशी संज्ञां बुद्धिम् 'निवेसए' निवेशयेत्-कुर्यादित्यर्थः । चावाकमताऽनुयायिनः अस्ति शरीरादि व्यतिरिक्तो जीव इति नानुमन्यन्ते। किन्तुशरीराकारपरिणतभूतसंघातस्वरूप एव जीव इति । एवं ब्रह्माऽद्वैतवादी वक्ति, यदयं समस्तोऽपि अपश्चः आत्मनो विवर्तरूपः । अतो न आत्मव्यतिरिक्तं किमपि यस्तु जातं विद्यते, आत्मैव एकः परमार्थः सन् । एतदुभयमतं न सम्यक-इति प्रकृतगाथया सूत्रकारो वक्ति-'णत्यि' इत्यादि । अयमाशपा-चैतन्यं न भूतमात्रस्य गुणः सम्मवति तथात्वे सति भूताऽऽरब्ध घटादावपि चैतन्यमुपलभ्येत । नत्त्वेवं भवति तस्माच्चैतन्यं न गुणभूतः, किन्तु-यस्य स गुणः स एव स्वतन्त्रोऽनादि रखना चाहिए, परन्तु जीव हैं और अजीव हैं, ऐसा समझना चाहिए। चार्वाक मत के अनुयायी शरीर से भिन्न जीव का अस्तित्व नहीं मानते। उनका कथन है कि शरीर की आकृति में परिणत हुए पृथ्वी आदि भूतों के समूह से ही चैतन्य की उत्पत्ति हो जाती है-जीव की पृथक कोई सत्ता नहीं है। इससे विपरीत ब्रह्माद्वैतवादी की मान्यता ऐसी है कि जगत् का यह सारा प्रपंच (फैलाब) आत्मा का ही स्वरूप है। आत्मा से भिन्न कोई अजीव पदार्थ नहीं है। एक मात्र आत्मा ही परमार्थ है।
सूत्रकार का कथन है कि यह दोनों मन्तव्य सत्य नहीं हैं ! आशय यह है-चैतन्य भूतों का धर्म होता तो भूतों से निर्मित घट आदि में भी चैतन्य की उपलब्धि होती। मगर ऐसा होता नहीं है, अतएव चैतन्य भूतों का गुण नहीं है । किन्तु जिसका वह गुण है वही जीव कहलाता है और वह भूतों से भिन्न तथा अनादि है। રથી ભિન્ન જીવનું અસ્તિત્વ માનતા નથી. તેઓનું કથન છે કે શરીરની આકૃતિમાં પરિણત થયેલા પૃથ્વી વિગેરે મહાભૂતોના સમૂહથી જ ચૈતન્યની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. જીવની જૂદી કોઈ પ્રકારની સત્તા નથી. તેનાથી ઉલટા બ્રહ્મા-દ્વૈતવાદીની માન્યતા એવી છે કે-જગતને આ સમગ્ર વ્યવહાર (ફેલાવ) આત્માનું જ સ્વરૂપ છે. આત્માથી જૂદે કઈ પણ અજીવ પદાર્થ નથી, કેવળ આમાં જ પરમાર્થ છે.
સૂત્રકારનું કથન છે કે આ બંને પ્રકારના મન્ત સત્ય નથી. કહે. વાનો આશય એ છે કે–ચૈતન્ય ભૂતન ધર્મ થઈ શકતું નથી જે તે ભતેનો ધર્મ હોત તો ભૂતોથી બનાવવામાં આવેલ ઘટ, વિગેરેમાં પણ ચેતન્યની પ્રાપ્તિ થાત જ પરંતુ તેવું થતું નથી, તેથી જ ચૈતન્યભૂતેને ગુણ નથી પરંતુ જેને તે ગુણ છે તે જીવ કહેવાય છે અને તે ભૂતથી ભિન તથા અનાદિ છે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #516

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ.५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५०५ जीव इति । तथा-वेदान्तिमतमपि न समीचीनम् - यतः-यतः सस्याऽऽत्मप्रभवस्वे जगतो विचित्रता न स्यात्, एवमेक एन यधाऽऽ मा भवेत्तदा कश्चिद्धदः कश्चिन्मुक्त:-कश्चित्सुखी-कश्चिदुःखी-इत्यादि व्यवस्था सर्वलोके सर्वाऽनुभवसिद्धा न व्यवस्थिता स्यात् । अतो जीना अजीवाश्च सन्तीति स्वीकर्तव्यमेव ॥१३॥ मूलम्-स्थि धम्म अधम्मे वा वं सन्नं णिवेसए ।
अत्थिं धम्मे अधम्मे वा एवं सन्नं णिवेसए ॥१४॥ छाया-नास्ति धर्मोऽधर्मों वा नै संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति धर्मोऽधर्मों वेत्येवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१४॥ इसी प्रकार वेदान्तियों का मत भी समीचीन नहीं है। क्यों कि समस्त पदार्थ यदि एक ही आत्मा से उत्पन्न हुए होते तो उनमें परस्पर विचित्रतान होती इसके सिवाय यदि आत्मा एक ही होता तो कोई बद्ध होता है, कोई मुक्त, कोई सुखी और कोई दुःखी, इत्यादि व्यवस्था, जा सभी के अनुभव से सिद्ध है, वह न होती। अतएव जीवा और अजीवोंदोनों का ही अस्तित्व स्वीकार करना चाहिए । यही युक्तिसंगत है ।।१३।। 'णस्थि धम्मे' इत्यादि।
शब्दार्थ-'थि धम्मे अधम्मे वा-नास्ति धर्मोऽधर्मो वा' धर्म नहीं है और अधर्म नहीं है ‘णेवं सन्नं निवेसर-नैव संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की संज्ञी-बुद्धि धारण न करे किन्तु 'अस्थि धम्मे अधम्मे वा-अस्ति धर्मोऽधर्मों वा' धर्म है और अधर्म भी है 'एवं सन्नं निवेसए'-एवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसी संज्ञा-बुद्धि धारण करे । ॥१४॥
આજ પ્રમાણે વેદન્તિયોને મત પણ બરાબર નથી. કેમકે–સઘળા પદાર્થો જે એક આત્માથી જ ઉત્પન થયેલા હતા તે તેઓમાં પરસ્પર વિચિત્રપારું ન થાત આ સિવાય જે આત્મા એક જ હોત તે કઈ બદ્ધ હોય છે, તેમ કઈ મુક્ત હોય છે. કેઈ સુખી હોય છે, તો કઈ દુઃખી હોય છે. વિગેરે વ્યવસ્થા કે જે દરેકના અનુભવથી સિદ્ધ છે, તે હેત નહીં. તેથી જ જીવે અને અજી-બનેનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું જોઈએ એજ યુક્તિ સંગત છે. ૧૩
'णस्थि धम्मे' त्यादि
शा--'णस्थि धम्मे अधम्मे वा-नास्ति धर्मोऽअधर्मो वा' म नथी, भने अपम पर नथी. 'णेवं सन्न निवसए-नै संज्ञां निवेशयेत्' भाव। - २नी संज्ञा (भुद्धि) धारण ४२वी नही ५२'तु 'अस्थि धम्मे अधम्मे वा-अस्ति धर्मोऽधर्मो वा' म भने अधम छ. 'एवं सन्न निवेसए-एवं संज्ञा निवे. शयेत्' से प्रभारनी सज्ञा (भुद्धि) थार ४२वी नये. ॥१४.।।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #517

५०६
खुत्रकृतास्त्र
-
-
____अन्वयार्थ :-(णस्थि धम्मे अधम्मे वा) नास्ति धर्मोऽधर्मों वा (णेव सन्न णिवेसए) नैवं संज्ञाम्-बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु (अस्थि धम्मे अधम्मे वा) अस्ति विद्यते धर्माऽधौं वा (एवं सन्नं णिवेसए) एक्मीदृशी संज्ञां बुद्धि निवेशयेतू-कुर्यादिति ॥१४॥
टीका-'धम्मे' धर्मः 'अधम्मे वा' अधर्मों वा 'णत्यि' नास्ति ‘एवं' अनेन प्रकारेण 'सन्नं' संज्ञाम्-मतिम् ‘ण णिवेसए' न निवेशयेत् । अर्थात् धर्माऽधमौं मस्तः। किन्तु-कालस्पभावनियतीश्वरादिकारणादेव जगतः सम्भव इति मत्वा धर्माऽधर्मयोः सत्वं वारयन्ति केचन वादिनः । तन्न सम्यक्, यतो धर्माऽधर्मयोरकारणत्वे जगतो वैचित्र्यं न सिध्येत् । दृश्यते हि लोके एकस्मिन्नेव काले जायमानानाथ ने केषां मध्ये केचन सुभगाः केचन दुर्भगा भवन्ति, केचन सुखिनः __ अन्वयार्थ-धर्म नहीं है अथवा अधर्म नहीं है, इस प्रकार की संज्ञा (बुद्धि) धारण न करे किन्तु धर्म और अधर्म है, ऐसी संज्ञा (बुद्धि) धारण करे ॥१४॥ ___टीकार्थ--धर्म का अस्तित्व नहीं है अथवा अधर्म का अस्तित्व नहीं है, ऐसी बुद्धि न करे, परन्तु ऐसी घुद्धि धारण करे कि धर्म और अधर्म दोनों का अस्तित्व है।
कोई कोई वादी काल, स्वभाव, नियति या ईश्वर आदि कारणों से ही जगत् की उत्पत्ति मानकर वे धर्म अधर्म के अस्तित्व का निषेध करते हैं, किन्तु यह सत्य नहीं है, क्योंकि धर्म और अधर्म को पदि कारण न माना जाय तो जगत् में जो विचित्रता दिखाई देती है, वह सिद्ध नहीं हो मकती । इस लोक में एक ही काल में उत्पन्न
અન્વયાર્થ–ધમ નથી અથવા અધમ પણ નથી. આ પ્રકારની સંજ્ઞા બુદ્ધિ ધારણ ન કરવી. પરંતુ ધર્મ અને અધર્મ છે તેવી સંજ્ઞા ધારણ કરે. ૧૪
साथ--धनु अस्तित्व नथी, अथवा अनु मस्तित्५ ५ नथी. આ પ્રમાણેની બુદ્ધિ રાખવી નહીં પરંતુ ધર્મ અને અધર્મ બને છે, તે પ્રમાણેની બુદ્ધિ ધારણ કરવી.
કઈ કઈ પરમતવાદી કાલ, સ્વભાવ, નિયતિ અથવા ઈશ્વર વિગેરે કારણથી જ જગની તેઓ ઉત્પત્તી માનીને ધર્મ અને અધર્મના અસ્તિત્વને નિષેધ કરે છે. પરંતુ આ સત્ય નથી. કેમકે-ધર્મ અને અધર્મને જો કારણ માનવામાં ન આવે તે જગતમાં જે વિચિત્રપણુ દેખવામાં આવે છે, તે સિદ્ધ થઈ શકત નહીં. આ લેકમાં એક જ કાળમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા મનુષ્યોમાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #518

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५०७
केचन दुःखिनो भवन्ति । एतादृशं वैचित्र्यं धर्माऽधर्मयोः सत्वे सत्येव समर्थयितुं शक्येत, नाऽन्यथा । यद्यपि कारणं कालादिरपि भवति, तथापि धर्माऽधर्म सहकृतानामेत्र कालादीनां कारणत्वस्वीकारात । तदुक्त शास्त्रे
'न हि कालादिहिंतो केवळएर्हितो जायए किंचि वि ।
इह मुग्गरंघणाइत्रिता सत्रे समुदिया हेऊ' ॥ इति ॥
अतो धर्माधर्मो न स्तः, इति कथमपि विवेकिभिः स्त्रीकर्त्तुं न शक्यते । अतः - 'धम्मे' धर्मः श्रुतचारित्राख्य आत्मपरिणामः । 'अचम्मे' अधर्मः मिथ्यात्वाऽविरतिमादकषाययोगाः आत्मपरिणामाः अधर्मपदवाच्याः 'अत्थि' सन्ति 'एवं सन्नं णिवेसए' इति संज्ञां निवेशयेत् कुर्यात् । अर्थात् कुशास्त्र परिशीलनजनितमति परि स्यज्य शास्त्रजनितमति धारयेत् 'धर्माधर्मौ स्तः' एतादृशीमिति ||१४|| होने वाले मनुष्यों में कोई भाग्यवान् या कोई बहुत सुन्दर होते हैं और कोई अभागे या कुरूप होते हैं, कोई सुखी और कोई दुःखी होते हैं । इस प्रकार की विसदृशता धर्म अधर्म के होने पर ही सिद्ध हो सकती है, अन्यथा नहीं यद्यपि काल आदि भी यथायोग्य कारण होते हैं, तथापि धर्म और अधर्म से सहकृत हो कर ही वे कारण हो सकते हैं। शास्त्र में कहा है- 'न हि कालादिहिंतो' इत्यादि ।
अकेले काल आदि से कोई भी कार्य उत्पन्न नहीं हो सकता। मूंग का पकना भी अकेले काल आदि को कारण मानने पर सिद्ध नहीं हो सकता । अतएव धर्म अधर्म काल आदि सब मिलकर ही कारण होते हैं ।
इस प्रकार विवेकी जन किसी भी प्रकार स्वीकार नहीं कर सकते कि धर्म और अधर्म का अस्तित्व नहीं है अतएव धर्म अर्थात् श्रुत
કાઈ ભાગ્યવાન્ અને સુંદર હોય છે. તથા કોઈ અભાગીયા અને કદરૂપા હાય છે. કાઇ સુખી અને કોઈ દુઃખી હાય છે. આવા પ્રકારનુ વિષમપણુ ધમ અને અધમ હાય તાજ સિદ્ધ થાય છે. અન્યથા નહી'. જોકે-કાલ વિગેરે પણ યથાયાગ્ય કારણ હાય છે. તે પણ ધર્મ અને અધથી સહેકૃત થઈને ४ तेथे। अर शडे थे. शास्त्रमां - - ' न हि कालादिहिंतो' छत्याहि એકલા કાલ વિગેરેથી કાઈ પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ શકતુ નથી. ‘મગ પકવવાનું પણ એકલા કાળ વિગેરે માનવાથી સિદ્ધ થતું નથી. તેથી જ ધમ અધમ કાલ વિગેરે બધા મળીને જ કારણુ અને છે.
આ રીતે વિવેકી મનુષ્ય કાઈ પણ એક પ્રકારના સ્વીક ૨ કરી શકતા નથી. કે–ધમ અને અધર્મનું અસ્તિત્વ નથી. તેથી જ ધમનું અસ્તિત્વ અર્થાત્
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #519

५०८
सूत्रकृतागसूत्रे मूलम्-पत्थि बंधे व मोक्खे का वं सन्नं णिसए ।
अस्थि बंधे व मोखे वा एवं सन्नं णिवेसए॥१५॥ छाया- नास्ति बन्धो वा मोक्षो वा नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
___ अस्ति बंधो वा मोक्षो वेत्येवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१५॥ अन्वयार्थ:-(गस्थि बंधे व) नास्ति बन्धो वा-कर्मपुद्गलानां जीवेन सहसम्बन्धः (ण मोक्खे पा) न मोक्षो वा-मोक्षो बन्धनविश्लेषरूपः (णेवं सन्नं निवेसए) एवं चारित्र रूप आत्मपरिणाम अवश्य है तथा मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग रूप अधर्म का अस्तित्व भी अवश्य है। ऐसा समझना चाहिए । अर्थात् कुशास्त्रों के परिशीलन से उत्पन्न हुई कुमति को त्याग कर धर्म और अधर्म हैं, ऐसो शास्त्र जनित सद्बुद्धि को ही धारण करना चाहिए ॥१४॥ __ 'णस्थि बंधे व मोक्खे वा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'मथि बंधे व-नास्ति बन्धो वा' बन्ध अर्थात् कर्मपुदलों का जीव के साथ सम्बन्ध नहीं है 'ण मोक्खो वा-न मोक्षो वा' और मोक्ष भी नहीं है 'णेवं सन्नं निवेस ए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि धारण न करे किन्तु 'अत्यि बंधे व मोक्खे वा-अस्ति बन्धो वा मोक्षो वा' बन्ध है और मोक्ष है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवे. शयेत्' ऐसी बुद्धि धारण करे ॥गा० १५॥ ____ अन्वयार्थ--बन्ध अर्थात् कर्मपुद्गलों का जीव के साथ सम्बन्ध नहीं है और मोक्ष भी नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि धारण न करे किन्तु बन्ध है और मोक्ष है ऐसी बुद्धि धारण करे ॥१५॥ શ્રત અને ચારિત્ર રૂપ આત્મપરિણામ અવશ્ય છે. તથા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય, અને ગરૂપ અધર્મનું અસ્તિત્વ પણ અવશ્ય છે જ તેમ સમજવું જોઈએ. અર્થાત્ કુશાસ્ત્રોના પરિશિયનથી, ઉપન્ન થયેલી કુમતિને છેડીને ધર્મ અને અધર્મ છે, એવી શાસ્ત્રથી ઉત્પન્ન થવાવાળી સદ્દબુદ્ધિને જ ધારણ કરવી જોઈએ. ૧૪
'णस्थि बंधे व मोक्खे वा' त्यात
शहाथ'--'णत्थि बंधे व-नास्ति बंधो वा' ५५ अर्थात् ४ पुगतान १ साथैन। समय नथी. 'ण मोक्खो वो-न मोक्षो वा' अने मोक्ष ५ नथी. 'णेवं सन्नं निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' मावा प्रा२नी मुद्धिने घा२६ न रे. परंतु 'अस्थि बंधे व मोखे वा-अस्ति बन्धो वा मोक्षो वा' म छ, भने भाक्ष ५६॥ छ, 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' के प्रभानी मुद्धिन पा२य ४२. ॥१५॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #520

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.५ आचारश्रुतनिरूपणम् नैत्रम् ईदृशीं संज्ञां बुद्धिं निवेशयेत्-न कुर्यात् । किन्तु (अस्थि बंधे व मोक्खो वा) अस्ति बन्धो वा मोक्षो वा (एवं सन्नं णिवेसए) एवमीहशीं संज्ञां-बुदि निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥१५॥ ___टोका-'बंधे व मोक्खे वा पत्थि' बन्धो वा मोक्षो वा नास्ति-तत्र बन्धचातुर्गतिकः संसारः, मोक्षश्वाशेषकर्मक्षयरूपः 'णेवं सन्नं णिवेसए' नै संज्ञा निवेशयेत्-ईदृशी बुद्धिं न कुर्यात् , किन्तु-'बंधे व मोक्खे वा अत्यि' बन्धो वा मोक्षो वा अस्ति ‘एवं सन्नं णिवेसए' एवम्-एतादृशीं संज्ञां-मति निवेशयेत्धारयेत् । बन्धमोक्षयोरश्रद्धा परित्यज्य तयोः श्रद्धा करणीया। अश्रद्धा खलु अनाचारमध्यपातिनी, सा च श्रेयोऽथिभिर्दूरत स्त्याज्य इति । केचन-बन्ध. मोक्षयोः सदावं नाङ्गी कुर्वन्ति प्रतिपादयन्ति च ते इत्थम् । तथाहि-'आत्मा नाम' अमृतः तस्य मूर्तेन कर्मपुद्गलेन सह सम्बन्धाभावात् कथं बन्धः स्यात् , नहि हिअमृतस्याऽऽकाशस्य मूर्त्तन लेपो दृष्टः श्रुतो वा सम्भवति ।
तदुक्तम्-'वर्षातपाभ्यां कि व्योम्नः इत्यादि
टीकार्थ--बन्ध नहीं है और समस्त कर्मों का क्षय रूप मोक्ष नहीं है, इस प्रकार समझना योग्य नहीं है। किन्तु ऐसा समझना चाहिए कि बन्ध है और मोक्ष है।
बन्ध और मोक्ष के विषय में अश्रद्धा का परित्याग करके उन पर श्रद्धा धारण करना चाहिए । अश्रद्धा अनाचार में गिराने वाली है, अतएव जो अपना कल्याण चाहते हैं, उन्हें दूर से ही उसका त्याग कर देना चाहिए।
कई लोग बन्ध और मोक्ष का सद्भाव स्वीकार नहीं करते और इस प्रकार कहते हैं-आत्मा अमूर्त है और कर्म पुद्गल मूर्त हैं। ऐसी
અન્વયાર્થ-બંધ અર્થાત્ કર્મપુદ્ગલેને જીવની સાથે સંબંધ નથી. અને મોક્ષ પણ નથી. આ રીતની બુદ્ધિ ધારણ ન કરે પરંતુ બંધ છે અને મેક્ષ પણ છે. એવી બુદ્ધિ ધારણ કરે. ૧૫
ટીકાર્થ—અન્ય નથી અને સઘળા કર્મોનો ક્ષય રૂપ મોક્ષ પણ નથી આ પ્રમાણે વિચારવું તે યંગ્ય નથી. પરંતુ બધા છે, અને મેક્ષ પણ છે. આ પ્રમાણેનો વિચાર કરવો જોઈએ.
બન્ડ અને સેક્ષના સંબંધમાં અશ્રદ્ધાને ત્યાગ કરીને તેના પર શ્રદ્ધા ધારણ કરવી જોઈએ. અશ્રદ્ધા અનાચારમાં પાડવાવાળી છે. તેથી જ જેઓ પિતાના કલ્યાણની ભાવના રાખે છે, તેઓએ દૂરથી જ તેને ત્યાગ કરવો જોઈએ.
કેટલાક લેકે બંધ અને મોક્ષના સદૂભાવને સ્વીકાર કરતા નથી, અને આ પ્રમાણે કહે છે કે--આત્મા અમૂર્ત છે, અને કર્મ પુદ્ગલ મૂર્ત છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #521

५१०
सूत्रकृतास्त्रे नहि वर्षयाऽऽप्लावितं भवति गगनमातपेन वा परिशुष्यति, तकस्य हेतोः? अमूर्तत्वादाकाशस्य । बन्धनाऽभावे च बन्धपरित्यागरूपो मोक्षोऽपि न सम्भावितः । मुञ्चत बन्धविश्लेषार्थत्वात् । अपसक्तप्रतिषेधस्य कर्तुमशक्यत्वात्, इति मतं तन सम्यक् । अमूर्तस्यापि विज्ञानस्य यथा-मूर्तेन मेध-ब्राह्मी-वनस्पत्यादिना सम्बन्धे सत्येत्र उपकारानुपकारयोः सम्भवो दृष्टा तथा-आत्मनोऽपि कर्मपुद्गलेन सह सम्बन्ध सम्भवे बाधकस्याऽपम्भवात् । अनादिकालादयमात्मा तैजसकामणस्थिति में अमूर्त आत्मा का मूर्त्त कर्मपुद्गलों के साथ कैसे बन्ध हो सकता है ? अमूर्त आकाश का किसी भी मूर्त पदार्थ के साथ लेप नहीं हो सकता । न ऐसा होना देखा है, न सुना है । कहा भी है'वर्षातपाभ्यां कि व्योम्नः' इत्यादि।
वर्षा होने से अकाश गीला नहीं हो जाता और न धूप पड़ने से वह तपता ही है। उस पर इनका कोई प्रभाव नहीं होता, क्यों कि वर्षा और धूप मूर्त है और आकाश अमूर्त है। हां, चमडे पर उनका प्रभाव अवश्य पड़ता है, क्यों कि चमड़ा स्वयं मूर्त है। ___ इस प्रकार जब अमूर्त होने के कारण आत्मा बद्ध ही नहीं होता तो मोक्ष की बात ही क्या है ? बन्धका नाश होना मोक्ष कहलाता है। बन्धन के अभाव में मोक्ष संभव नहीं है।
यह मत समीचीन नहीं है। यद्यपि ज्ञान अमूर्त है, फिर भी मदिरा तथा ब्राह्मी वनस्पति आदि के द्वारा उनका उपकार अनुपकार આવી સ્થિતિમાં અમૂર્ત આત્માને સંબંધ મૂર્ત એવા કમલેની સાથે કેવી રીતે થઈ શકે ? અમૂર્ત આકાશને લેપ કઈ પણ મૂર્ત પદાર્થની સાથે થઈ શકતા નથી. આ પ્રમાણે થતું જોવામાં આવ્યું નથી તેમજ સાંભળવામાં ५५ मा नयी. ४ ५५ ?-'वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नः' या
વસંદ થવાથી આકાશ ભીનું થતું નથી અને તડકે પડવાથી તે તપતું પણ નથી. તેના પર વસાદ કે તડકાને કંઈજ પ્રભાવ હેતું નથી. કેમકેવષાદ અને તડકે મૂર્ત છે. અને આકાશ અમૂર્ત છે. હા ચામડા પર તેને પ્રભાવ જરૂર પડે છે. કેમકે ચામડું સવયં મૂર્ત છે.
આ પ્રમાણે જ્યારે અમૂર્ત હોવાના કારણે આત્મ બદ્ધ જ થતું નથી, તે પછી મોક્ષની વાત જ કયાંથી થઈ શકે? બંધને નાશ થવો તે મોક્ષ કહેવાય છે. બધાના અભાવમાં મેક્ષિને સંભવ જ રહેતું નથી.
આ મત બરાબર નથી. જો કે જ્ઞાન અમૂર્ત છે, તે પણ મદિરા-મદ્યદાર તથા બ્રાહ્મી નામની વનસ્પતિ દ્વારા તેને ઉપકાર અથવા અપકાર થાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #522

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. भु. अ. ५ आचारतनिरूपणम्
५११
शरीराभ्यां सम्बद्ध एवाssवर्तते । अतः कथञ्चित्स मूर्खोऽपि । स्वरूपतः स्वभावतथ अमूर्वोऽपि 'ज्ञान-दर्शन- चारित्रयात्मकोऽपि तेजसकार्मणशरीरसम्बन्धान्यूतौऽपि भवति । अतस्तस्य कर्मपुद्गलसम्बन्धात्मक बन्धनस्य अभावप्रतिपादनस्याशक्यत्वात् । बन्धसम्भवे च तदभावात्मकमोक्षोऽपि सम्भवत्येव । अतः बन्धमोक्षौ न विद्येते इति मर्ति परित्यज्य बन्धमोक्षौ विद्येते इत्येतादृशों मतिमेव धारयेत् । न तु कुतर्केण आग्रहेण शास्त्रमतिरपने येति ॥ १५ ॥ मूलम् - नस्थिं पुण्णे व पावे वा णैवं सन्नं णिवेसँए ।
अस्थि पुण्णे व पावे वा एवं सन्नं निवेसेंए ॥१६॥ छाया - नास्ति पुण्यं वा पापं वा नैरं संज्ञां निवेशयेत् । अस्ति पुण्यं वा पापं वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥ १६ ॥
होता ही है। इसी प्रकार आत्मा का कर्मपुङ्गगल के साथ यदि सम्बन्ध हो तो इसमें कोई बाधक नहीं है। है। इसके अतिरिक्त संसारी आत्मा अनादि काल से तैजस और कार्मण शरीरों के साथ बद्ध होने के कारण कथंचित मूर्त्त ही है । अर्थात् अपने मूल भूत शुद्ध स्वभाव की अपेक्षा से आत्मा अमूर्त है ज्ञान-दर्शन चारित्र और तपमय है, फिर भी तैजस और कार्मण शरीर के साथ सम्बन्ध होने के कारण मूर्त भी है, । इस अपेक्षा से आत्मा का कर्मपुद्गलो के साथ बन्ध होना निर्वाध है और जब बन्ध होता है तो उसका अभाव भी संभव ही है ! अतएव बन्ध और मोक्ष नहीं हैं, इस प्रकार की बुद्धि को त्याग कर यही बुद्धि धारण करना चाहिए कि बन्ध भी है और मोक्ष भी है । कुतर्क और कदाग्रह करके शास्त्र संगत समझको त्याग देना उचित नहीं है ॥ १५ ॥ જ છે. એજ પ્રમાણે કર્મ પુદ્ગલેાની સાથે જો આત્માના સંબંધ હોય તે તેમાં કંઈ જ ખાધ નથી. આ સિવાય સ'સારી આત્મા અનાદિકાળથી તૈજસ અને કામ ણુ શરીરની સાથે બદ્ધ હાવાથી કથ ંચિત્ ભૂત જ છે અર્થાત્ પેાતાના મૂળભૂત શુદ્ધ સ્વભાવની અપેક્ષાથી આત્મા અમૂત છે. જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર અને તપમય છે. તે પણ તૈજસ અને કામણ શરીરની સાથે સબંધ હાવાથી ભૂત પણ છે. આ અપેક્ષાથી કર્મ પુદ્ગલેાની સાથે આત્માને બધ થવા નિર્માધ-ખાધ દોષ વગરના છે. અને જ્યારે મધ થાય છે, તે તેના અભાવ પણ સભવે છે. તેથી જ મધ અને માથુ નથી. આવા પ્રકારની બુદ્ધિના ત્યાગ કરીને એવી જ બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઇએ કે-મન્ય પણ અને મેક્ષ પણ છે. કુતર્ક અને દાગ્રહ કરીને શાસ્ત્ર સંગત સમજણુને છેડી દેવી તે ચેગ્ય નથી, ૧પા
९
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #523

सूत्रकृतासूचे ___ अन्वयार्थः- (गस्थि पुण्णे व पावे वा) नास्ति पुण्यम्-शुभप्रकृतिलक्षणं वा पाप-पुण्यविपर्ययलक्षणं वा 'णेवं सन्न णिवेसर' नैवम्-नेशी संज्ञां-बुद्धिं निवे. शयेत्-कुर्यात्, किन्तु-(अस्थि पुण्णे व पावे वा) अस्ति-विद्यते पुण्यं वा पापं वा (एवं सन्नं णिवेसए) एवम्-एतादृशीमेव संज्ञां बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥१६॥
टीका-'पुण्णे व पावे वा णत्थि' पुण्यं वा-शुभप्रकृतिलक्षणम् यमाश्रित्य पुण्यात्मा, इति व्यपदेशो भवति, पापं वा-अशुभक्रियाजनितमधोगतिकारणम्, येन नरकनिगोदादिकुगतिर्भवति, येन वा पापात्मेति व्यपदेशो जायते, इमे 'णस्थि पुण्णेव पावे वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'णस्थि पुण्णे व पावे वा-नास्ति पुण्यं वा पापं वा' पुण्य नहीं है, अथवा पाप नहीं है 'णेवं सन्न निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयत्' ऐसी बुद्धि धारण करना उचित नहीं हैं किन्तु 'अस्थि पुण्णे व पावे वा-अस्ति पुण्यं वा पापं वा' पुण्य और पाप है 'एवं सन्न निवेलए-एवं संज्ञा निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि धारण करना उचित है ॥१६॥ ___ अन्वयार्थ-पुण्य नहीं है अथवा पाप नहीं है, ऐसी बुद्धि धारण करना उचित नहीं है, किन्तु पुण्य और पाप है ऐसी बुद्धि धारण करना उचित है ॥१६॥ ___टीकार्थ--शुभ प्रकृतियों को कहते हैं-जिनके कारण यह पुण्यात्मा है, ऐसा व्यवहार होता है वह पुण्य है । जो अशुभ क्रिया से उत्पन्न हो और अधोगति का कारण सो वह पाप कहलाता है। इससे नरक
'णस्थि पुण्णेव पावे वा' त्या
शण्डार्थ-'णत्थि पुण्णे व पावे वा-नास्ति पुण्यं वा पाप वा' पुष्य नथी, अथवा पा५ ५ नथी 'णे सन्न निवेसए-नैव संज्ञां निवेशयेत्' । प्रभारी मुद्धिथी पियारपुं ते ५१२ नथी परंतु 'अस्थि पुण्णे व पावे वा-अस्ति पुण्य वा पापवा' ५९य भने ५५ छे. एवं सन्न निवेसए-एवं सज्ञां निवे. शयेत्' को प्रमाणे नी मुद्धि पा२७५ ४२वी योग्य छे. ॥१६॥
અન્વયાર્થ–પુણ્ય નથી. અને પાપ પણ નથી. એ રીતની બુદ્ધિ ધારણ કરવા ચગ્ય નથી. પરંતુ પુણ્ય છે અને પાપ પણ છે. એવી બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઈએ. ૧દા
ટીકાથ––શુભ પ્રકૃતિ બતાવવામાં આવે છે. –જેનાથી આ પુણ્યાત્મા છે. એ પ્રમાણેને વ્યવહાર થાય છે, તે પુણ્ય છે અને જે અશુભ ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય અને અધોગતિનું કારણ હોય તે પાપ કહેવાય છે. આનાથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #524

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् पुण्यपापे न स्तः। 'णेवं सन्नं णिवेसए' नै संज्ञां निवेशयेत् । किन्तु-'पुण्णेव पावे वा अत्थि' पुण्यं वा पापं वाऽस्ति । 'एवं सन्नं णिवेसर' एवं संज्ञां निवेशयेत्-धारयेत् इत्येवं बुद्धिं कुर्यादित्यर्थः, केचन -पुण्यस्याऽस्तित्वं न स्वीकुर्वन्ति, किन्तु-यदा पापस्थ न्यूनता तदोपद्यते सुखम् । यदा च पापाधिक्यन्तदा-वर्धते दुःखम् । केचन पापस्यैवाऽस्तिस्वं न मन्यन्ते, मन्यन्ते च पुण्योत्कर्ष मुखम्, न्यूनताया पुण्यस्य दुःखपादुर्भावम् । के धनोभयोरपि अस्तित्वमनाहत्याऽऽ. द्रियन्ते स्वभावतो जगतो व्यवस्थाम् । परन्तु-शास्त्र कारस्तेषां मतं निराकरोति. पुण्यं पाप वा नास्तीति बुद्धि न विधेया, अपि तु-अस्त्येवेति व्यवस्थिता बुद्धि निगोद आदि दुर्गति प्राप्त होती है। यह पुण्य और पाप है, ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए।
कोई कोई पुण्य का अस्तित्व स्वीकार नहीं करते । वे कहते हैं कि जब पाप की कमी होती है, तब सुख उत्पन्न होता है और जब पाप की अधिकता होती है तो दुःख उत्पन्न होता है । इस प्रकार एक पाप को स्वीकार करने से ही सुख और दुःख की व्यवस्था घटित हो जाती है। इससे विपरीत कोई पाप का अस्तित्व नहीं मानते हैं। उनका मन्तव्य यह है कि पुण्य की प्रबलता से सुख की और न्यूनता से दुःख की उत्पत्ति होती है।
कोई ऐसे भी हैं जो पुण्य और पाप दोनों का ही अस्तित्व अंगी. कार नहीं करते। वे स्वभाव से ही जगत् की सुखदु खसंबंधी व्यवस्था मानते हैं।
परन्तु शास्त्रकार इन सब भ्रान्त मतों का निराकरण करते हुए નરક નિગદ વિગેરે દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પુણ્ય અને પાપ નથી, આવા પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી ન જોઈએ. પરંતુ પુણ્ય છે, અને પાપ પણ છે, એ પ્રમાણે બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ
કઈ કઈ અન્ય મતવાળા પુણ્યનું અસ્તિત્વ સ્વીકારતા નથી, તેઓ કહે છે કે–જ્યારે પાપ ઓછું થાય છે ત્યારે સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. અને જ્યારે પાપ અધિક પ્રમાણમાં હોય ત્યારે દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે, આ રીતે એક પાપને જ સ્વીકાર કરવાથી સુખ અને દુઃખની વ્યવસ્થા બરોબર ઘટી જાય છે.
કોઈ કોઈ પુણ્ય અને પાપ બનેના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરતા નથી. તેઓ સ્વભાવથી જ જગતના સુખ દુઃખ સંબંધી વ્યવસ્થાને સ્વીકાર કરે છે.
પરંતુ શાસ્ત્રકાર આ સઘળા બ્રાન્ત–ભમાવવાવાળા મતનું નિરાકરણ કરતાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #525

५१५
सूत्रकृताजासत्रे रमिषेया। पुण्यपापयो विद्यते परस्परं सम्बन्धः एकस्याऽपि सद्भावे-उमयोः सद्धावस्याऽवश्यमङ्गीकर्तव्यत्वात् स्वभावमाश्रित्य जगतो व्यवस्थास्त्रीकारे सर्वासा कियाणां नैरर्थक्यं स्यात् । अत: पुण्यपापयोः स्थिति रावश्यकी। पुण्यपापयोरित्थं निर्दिष्टं स्वरूपं जिनशास्त्रे-तथाहि-यच्छुभं पुद्गलकर्म तत्पुण्यम् । यदशुभमथ तत्पापम्, सर्वज्ञनिर्देशात् । अतः पुण्यपापे स्तः, इत्येवं मति निश्चितां धारयेत् । न तु-तदभावविषयिणी मतिं कुर्यादिति ॥१६॥ मूलम्-गंत्थि आसवे संवरे वा णवं सन्नं णिवेसए ।
अत्थि आसवे संवरे वा एवं सन्नं णिवसेए ॥१७॥ छाया-नास्त्याश्रवः संवरो वा नै संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्त्याश्रयः संवरो वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१७॥ कहते हैं-पुण्य और पाप नहीं है ऐसो समझ नहीं रखनी चाहिए, किन्तु दोनों का अस्तित्व समझना चाहिए । पुण्य और पाप का परस्पर में संबंध है। एक के सद्भाव में दोनों का सद्भाव अवश्य स्वीकार करना पड़ता है, यदि जगत् की व्यवस्था स्वभाव के आधार पर स्वीकार की जाय तो सभी क्रियाएं निरर्थक हो जाएंगी। अतएव पुण्य और पाप की स्थिति आवश्यक है। जिनशास्त्र में पुण्य और पाप का स्वरूप इस प्रकार कहा है शुभ कर्म पुण्य कहलाता हैं और अशुभ कर्म पाप, ऐसा सर्वज्ञ भगवान का कथन है। अतएव यही निश्चित बुद्धि धारण करना चाहिए कि पुण्य और पाप है। ऐसा नहीं समझना चाहिए कि इनका अस्तित्व नहीं है ॥१६॥ કહે છે કે–પુણ્ય અને પાય નથી, એવી સમજણ રાખવી ન જોઈએ. પરંતુ બનેનું અસ્તિત્વ સમજવું જોઈએ પુણ્ય અને પાપને પરસ્પરમાં સંબંધ છે. એકના સદૂભાવમાં બન્નેના સદૂભાવને સ્વીકાર અવશ્ય કરવું જ પડે છે.
જે જગતની વ્યવસ્થા સ્વભાવના આધાર પર સ્વીકારવામાં આવે, તે સઘળી ક્રિયાઓ નિરર્થક બની જશે. તેથી જ પુણ્ય અને પાપની સ્થિતિ જરૂરી છે. જૈન શાસ્ત્રમાં પુણ્ય અને પાપનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે કહેલ છે, શુભ કર્મ પુણ્ય કહેવાય છે, અને અશુભ કર્મ પાપ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાનનું કથન છે. તેથી જ એજ નિશ્ચિત રૂપે બુદ્ધિથી વિચારવું જોઈએ કે-પુણ્ય અને પાપ છે, એવું સમજવું ન જોઈએ કે પુણ્ય અને પાપનું અસ્તિત્વ નથી. ૧૬
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #526

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् ___ अन्नयार्थः--(पत्थि आसवे संवरे बा) नास्ति आस्र:-माणातिपातादिरूपः कर्मबन्धकारणम् संवरः-आस्रतनिरोधलक्षणः, एतौ न स्तः (णेवं सन्नं णिवेसए) नैवं-नैवैतादृशी संज्ञां-बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु (अस्थि आसवे संवरे वा) अस्ति आस्त्रवः संवरो वा (एवं सन्नं णिवेसए) एवमीही संज्ञां-बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥१७॥ ___टीका--'आसवे संवरे वा णत्यि' आस्रव संवरो वा नास्ति, तत्रास्रवाआस्रवति-प्रविशति कर्म येन सः प्राणातिपातादिरूप आस्रवः-कर्मोपादानकारणम् तन्निरोधलक्षणः संवरः, एतौ न विद्यते, 'एवं' ईदृशीन 'सन्न' संज्ञा-बुद्धि 'ग' न 'णिवेसए' निवेशयेत्-धारयेत् । किन्तु-'आसवे संवरे वा अस्थि-आस्रवः
'णस्थि आसवे संवरे वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'णथि आसवे संवरे वा-नास्ति आस्रवः संवरो वा' प्राणातिपात आदि कर्मबन्धका कारण आस्रव नहीं है अथवा आस्रवके निरोध रूप संवर नहीं है 'णेवं सन्नं निवेसए-नैव संज्ञा निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि धारण करनी नहीं चाहिए ॥१७॥ ___ अन्वयार्थ--प्राणातिपात आदि कर्मबन्ध का कारण आस्रव नहीं है अथवा आत्र बनिरोध रूप संबर नहीं है, ऐसी बुद्धि नहीं धारण करना चाहिए, किन्तु आस्रव और संवर है, ऐसी बुद्धि धारण करना चाहिए।१७।
टीकार्थ--जिसके द्वारा कर्म आत्मा में प्रवेश करते हैं, वह प्राणा तिपात आदि आस्रव कहलाता है। आस्रव का निरोध संबर है। इन दोनों की सत्ता नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि रखना ठीक नहीं है, किन्तु आस्रव है और संवर है, ऐसी बुद्धि रखना ही उचित है।
'णत्थि आसवे संवरेवा' त्याह
शहाथ:--'णस्थि आसवे संवरे वा - नास्ति आस्रवः संवरो वा' प्राणाति. પાત વિગેરે કર્મ બંધનું કારણ આસ્રવ નથી. અથવા આસવના નિરાધ રૂપ
१२ नयी. 'णेवं सन्नं निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' के प्रमाणुनी भुद्धि ધારણ કરવી ન જોઈએ. ૧ળા
અન્વયાર્થ–પ્રાણાતિપાત વિગેરે કર્મબંધના કારણ રૂપ આસ્રવ નથી. અથવા આમ્રવના નિરોધ રૂપ સંવર નથી. એવી બુદ્ધિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. ૧ળા
ટીકાર્થ–-જેના દ્વારા કર્મ આત્મામાં પ્રવેશ કરે છે, તે પ્રાણાતિપાત વિગેરે આસ્ત્ર કહેવાય છે, આમ્રવને નિરોધ-રોકવું તે સંવર છે. આ બનેની સત્તા નથી. આ પ્રમાણેની બુદ્ધિ ધારણ કરવી ઠીક નથી, પરંતુ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #527

५१६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
संवरो वाऽस्ति ' एवं ' ईदृशीम् 'सन्नं' संज्ञाम् 'णिवेसए' निवेशयेत् - धारयेत् । यमाश्रिन्य कर्माssत्मनि आस्रवति - प्रविशति स आश्रमः - प्राणातिपातादिः । तादृशाश्रवस्य संवरणं - प्रतिबन्धनं संवरः - आस्रवनिरोधलक्षणः, इमौ - आस्रव संवरौ अवश्यमेव मन्तव्यौ, न स्तः, इमौ इति न मन्तव्याविति सूत्रार्थः ।
केचिदेवं प्रतिपादयन्ति - किमयमात्रवः आत्मनो भिन्नोऽभिन्नो वा ? यदि भिन्नस्तदा स नाऽऽस्रवः । नहि आत्मनोऽत्यन्तभिन्नेन तेनाऽऽस्रवेण आत्मनि कर्म प्रवेशयितुं शक्यते यथा घटादिना । तथा च यथा घटादिरात्मनि कर्मप्रवेशयितुं न शक्नोति तथाssवोऽपीति । नाप्यभिन्न इति पक्ष: । तथात्वे तस्याऽऽत्मस्वरूपत्वेन मुक्तात्मन्यपि तत्सम्भवप्रसङ्गाद - उपयोगवत् । तस्मात् - आस्रव इति परिभाषा मिथ्यैव । आवाऽभावे च तन्निरोधात्मकसंवरोऽपि नैव स्वीकर्तव्य
कोई-कोई कहते हैं- आस्रव आत्मा से भिन्न है या अभिन्न है ? यदि भिन्न है तो वह आस्रव हो ही नहीं सकता क्यों कि जो आत्मा
सर्वथा भिन्न है, वह घर आदि पदार्थों के समान आत्मा में कर्म को प्रविष्ट नहीं करा सकता । अर्थात् जैसे घट आत्मा से सर्वथा भिन्न होने के कारण आत्मा में कर्म के प्रवेश का कारण नहीं हो सकता, उसी प्रकार आपका माना हुआ आस्रव भी कर्मप्रवेश का कारण नहीं हो सकेगा, क्यों कि वह आत्मा से भिन्न है । कदाचित् आत्मा से अभिन्न मानो तो उसे आत्मा का ही स्वरूप मानना पडेगा । आत्मा का स्वरूप होने से मुक्तात्मा में भी उसकी सत्ता स्वीकार करनी पडेगी । जैसे उपयोग की सत्ता मानी जाती है। अतएव आस्रव की
આસ્રવ છે, અને સ`વર પશુ છે, એ પ્રમાણેની બુદ્ધિ રાખવી તેજ ચેાગ્ય છે, કાઈ કાઈ કહે છે, આસવ આત્માથી જુદા છે ? કે એક જ છે ? જો જાદી હોય, તે તે આસ્રવ જ થઇ શકતા નથી, કેમકે જે આત્માથી સથા ભિન્ન છે, તે ઘટ વિગેરે પદાર્થોની જેમ આત્મામાં કમ'ના પ્રવેશ કરાવી ન શકત, અર્થાત્ જેમ ઘટ-ઘડે આત્માથી સર્વથા જુદો હેવાના કારણે આત્મામાં કના પ્રવેશનુ કારણુ થઈ શકતું નથી, એજ પ્રમાણે આપે માનેલ આસ્રવ પણ પ્રવેશનુ કારણ થઇ શકશે નહીં કેમકે તે આત્માથી ભિન્ન છે. કદાચ આત્માથી અભિન્ન માના તે તેને આત્માનું જ સ્વરૂપ માનવું પડશે. આમાનું સ્વરૂપ હાવાથી મુક્તાત્મામાં પશુ તેની સત્તાને સ્વીકાર કરવા પડશે. જેમ ઉપયાગની સત્તા માનવામાં આવે છે. તેથી જ આસ્રવની
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #528

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५१७
1
इति तन्मतं निराकर्तुमाह भादुकं न सम्यक, आस्रधो वा-संवरोवा नास्तीति न स्वीकर्त्तव्यम् । किन्तु अस्त्येवेति मन्तव्यम् । योऽयमेकान्तभेदाभेदवादे दोषः प्रतिपादितः स तथैव । अ- एवैकान्तपक्षे दोषमालोच्य - अनेकान्तवादस्य प्ररूपणं कृतवता भगवता तोर्थ ऽङ्गीकृतोऽयमास्त्रवः आत्मनः सकाशात् कथञ्चिद् भिन्नः कथञ्चिदभिन्नव । तथात्वे न कोऽपि दोषः पदमादधाति अर्हद्दर्शने । इतरत्र दर्शनान्तरे तु तत्साम्राज्यमजय्यम् । अतएव आस्रवसंत्ररौ न स्त इति न, अपि तु आस्रवः संवर ऽस्त्येवेति सिद्धान्तसिद्धः ||१७|| मूलम् - णत्थि वेयंणा पिंजरा वा, जैवं सन्नं णिवेर्सए ।
अस्थि वेणा णिजरा वा, एवं सैन्नं णिवेसए ॥१८॥
कल्पना मिथ्या है | इस प्रकार जब आस्रव की ही सत्ता सिद्ध नहीं होती तो उसका निरोधस्वरूप संवर भी स्वीकार नहीं किया जा सकता।
इस अभिमत का निराकरण करते हुए कहा गया है आपका कथन सम्यक् नहीं है। आस्रव अथवा संवर नहीं है, ऐसा स्वीकार नहीं करना चाहिए, बल्कि उनका अस्तित्व मानना चाहिए । एकान्त भेदपक्ष और अभेदपक्ष में आपने जो दोष प्रदर्शित किए हैं, वे ठीक ही हैं, परन्तु हमारे मत में उनके लिए कोई अवकाश नहीं है, क्योंकि सर्वज्ञ तीर्थकर भगवान् ने एकान्तवाद को स्वीकार न करके अनेकान्तवाद की ही प्ररूपणा की है। आस्रव आत्मा से कथंचित् भिन्न और कथंचित् अभिन्न है । अतएव जैनदर्शन में कोई दोष नहीं आता। अतएव आस्रव और संचर का अस्तित्व सिद्ध है ॥ १७॥
કલ્પના મિથ્યા છે. આ પ્રમાણે જ્યારે આસ્રવની સત્તા જ સિદ્ધ થતી નથી, તા તેના નિવેધ સ્વરૂપ સવરને પણ સ્વીકાર કરવામાં આવશે નહી.
આ મતનું નિરાકરણ કરતાં કહે છે. કે-આપનું કથન ચેગ્ય નથી. માસવ અથવા સંવર નથી. એ પ્રમાણેના વિચાર કરવા ન જોઈએ ખલકે તેનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવુ' જોઇએ. એકાન્ત લેક પક્ષ અને અભેદ પક્ષમાં આપે જે દોષ બતાવ્યા છે, તે ઠીક જ છે. પરંતુ અમારા મત પ્રમાણે ભેદ અને અભેદ પક્ષ માટે કંઈજ અવકાશ નથી, કેમકે-સજ્ઞ તીર્થંકર ભગવાને એકાન્ત વાદને સ્વીકાર ન કરીને અનેકાન્તવાદની જ પ્રરૂપણા કરી છે. આસત્ર આત્માથી કથંચિત્ ભિન્ન અને કથંચિત્ અભિન્ન છે. તેથી જ જૈનદર્શનમાં કોઈ પશુ દોષ આવતા નથી. તેથી જ આસ્રવ અને સંવરનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. ૧ા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #529

-
सूत्रकृताङ्गसूत्र छाया-- नास्ति वेदना निर्जरा वा, नैवं संज्ञां निवेशयेत् । ___अस्ति वेदना निर्जरा वा, एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥१८॥
अन्वयार्थ:--(णस्थि वेयणा णिज्जरा वा) नास्ति वेदना-वा कर्मानुभवलक्षणा तथा-निर्जरा वा-कर्मपुद्गलशाटनलक्षणा न विद्यते (णेवं सन्नं णिवेसए) नैवम्-नैतादृशी संज्ञा- बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु-(अत्थि वेयणा निज्जरा वा) अस्ति-विद्यते एव वेदना तथा-निर्जरा (एवं सन्नं णिवेसए) एवम्-ईदृशी संज्ञां-बुद्धिं निवेशयेत् -कुर्यादिति ॥१८॥
टीका--'वेयणा णिज्जरा वा णत्थि' वेदना निर्जरा वा नास्ति 'णेवं सन्न णिवेसए' नै संज्ञा निवेशयेत्, वेदना नास्तीति वा-निर्जरा नास्तीति वा, एवं
'त्थि वेषणा णिज्जरा वा' इत्यादि।
शब्दार्थ-'णत्थि वेयणानिज्जरा वा-नास्ति वेदना निर्जरा वा वेदना (कर्मों का अनुभव) और निर्जरा (भुक्तकर्मपुद्गलोका) आत्मा से पृथक होना) नहीं है 'णेवं सन्नं निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि धारण न करे किन्तु 'अस्थि वेपणा निज्जरा वा-अस्ति वेदना निर्जरा वा' वेदना और निर्जरा है ऐसी बुद्धि धारण करे ॥१८॥ ___अन्वयार्थ--वेदना(कर्मों का अनुभव) और निजरा (भुक्त कर्म पुद्गलों का आत्मा से पृथक होना) नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि धारण न करे किन्तु वेदना और निर्जरा है, ऐसी बुद्धि धारण करे ॥१८॥
टीकार्थ -न तो कर्मपुद्गगलों का वेदन करना पड़ता है और न वेदन किए पुद्गल आत्मा से पृथक ही होते हैं, ऐसी धारणा रखनी
'णस्थि वेयणा णिज्जरा वा' त्याह
शहाथ --'णत्थि वेयणा णिज्जरा वा-नास्ति वेदना निर्जरा वा' वन (કમેને અનુભવી અને નિર્જરા (ભગવેલા કર્મ પુદ્ગલેનું આત્માથી અલગ ५) नथी. 'णेवं सन्नं निवेसए-नैव संज्ञां निवेशयेत्' मा Rनी मुद्धि धा२३ न ४२ परतु 'अत्थि वेयणा निज्जरा वा-अस्ति वेदना निर्जरा वा' વેદના અને નિર્જરા છે, એ પ્રમાણેની બુદ્ધિ ધારણ કરે. ૧૮
भन्याय--वेना (नि। अनुम१) भने नि (सुत भY६. ગલનું આમાથી પૃથક્ થવું) નથી આ રીતની બુદ્ધિ ધારણ કરવી નહીં પરંતુ વેદના અને નિર્જરા છે, એવી બુદ્ધિ ધારણ કરે ૧૮
1 ટીકાર્ય–કર્મ પુદ્ગલેનું વેદન કરવું પડતું નથી. અને વેદન કરવામાં આવેલ પુદ્ગલે આમાથી જુદા થતા નથી. એ પ્રમાણેની ધારણું રાખવી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #530

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् ५१९ पकारिकां मतिं नैव विभ्रियात् । किन्तु-'वेयणा' वेदना 'णिज्जरा वा निर्जरा वा 'अत्थि' अस्ति-विद्यते 'रवं' इत्येवम् 'सन्नं' संज्ञां-बुद्धिम् "णिवेसए' निवेशयेत्-निश्चिनुयात् । वेदनानिर्जरयोः स्थितिरावश्यकी इत्थं विवृणुयात् । कर्मणां फलोपभोगो वेदना। आत्मप्रदेशेभ्यः कर्मपुद्गलानां विश्लेषो निर्जरा। इमौ द्वावपि पदार्थो न विद्यते इति केषांश्चिन्मतं ते कथयन्ति-अनेकपल्योपमसागरोपमसमयेनापि क्षपणयोग्यं कर्म मुहूर्धनापि, क्षपयन्ति, अज्ञानिनो यानि कर्माणि वर्षशतैरपि न क्षपयन्ति तान्येवाहितानि कर्माणि पंचसमितिगुप्तित्रययुताः पुरुषधौरेयाः उच्छ्वासमात्रेणैव विनाशयन्ति, इति शास्त्रपदर्शितः सिद्धान्तः । ठीक नहीं है, किन्तु उपार्जित कर्मों का वेदन करना पडता है और बेदन करने के पश्चात् वे आत्मा से पृथक हो जाते हैं, ऐसा समझना चाहिए।
बद्ध कर्मों के रस का अनुभव करना वेदना है और आस्मप्रदेशों से कर्मपुद्गलों का संबंध छूट जाने को निर्जरा कहते हैं। किसी के मत के अनुसार इन दोनों का ही अस्तित्व नहीं है। उनका कहना है कि अनेक पल्योपम और सागरोपम जितने दीर्घकाल में क्षय होने योग्य कर्म अन्तर्मुहूर्त में क्षय किया जा सकता है। अज्ञानी जीव जिन कर्मों का सैकडों वर्षों में भी क्षय करने में समर्थ नहीं होते, उन्हीं कर्मों को पांच समिति और तीन गुप्तियों से युक्त उत्तम पुरुष एक उच्छ्वास जितने अल्प काल में ही क्षय कर डालते हैं, यह शास्त्रसिद्ध सिद्धान्त है। अतः बद्ध कर्मों का क्रम से अनुभव न होना वेदना का अभाव सिद्ध होता है । जब वेदना का अभाव है तो निर्जरा का अभाव तो स्वत: सिद्ध हो जाता है। તે બરાબર નથી, પરંતુ પ્રાપ્ત કરેલા કર્મોનુ વેદન કરવું પડે છે. અને વેદન કર્યા પછી તેઓ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે. તેમ સમજવું જોઈએ.
બદ્ધકમેના રસને અનુભવ કરે તે વેદના છે. અને આત્મપ્રદેશથી કર્મ પુદ્ગલેનો સંબંધ છૂટ જ તેને નિજરા કહે છે. કેઈના મત પ્રમાણે આ બનેનું અસ્તિત્વ જ નથી. તેઓનું કહેવું છે કે- અનેક પત્યે પમ અને સાગરોપમ જેટલા લાંબા કાળે નાશ થવાને યોગ્ય કર્મને અંતર્મુહર્તમાં ક્ષય કરી શકાય છે. અજ્ઞાની છ સેંકડો વર્ષ પણ જે કર્મોને ક્ષય કરી શકતા નથી, એજ કર્મોનો ક્ષય, પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિથી યુક્ત ઉત્તમ પુરૂષ એક ઉચ્છવાસ જેટલા ટૂંકા સમયમાં જ કરી નાખે છે. આ શાસ્ત્રસિદ્ધ સિદ્ધાંત છે. તેથી બદ્ધ કર્મોને ક્રમથી અનુભવ ન થવે તે વેદનાને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. જ્યારે વેદનાનો અભાવ છે, તે નિર્જરાને અભાવ તે સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ જાય છે,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #531

५२०
सूत्रकृताजसत्र अतो बद्धानां कर्मणां क्रमशोऽनुभवाभावाद् वेदना नास्तीति मन्यमानानां मते वेदनाया अभावे निर्जराया अपि स्वतोऽभाव एव सिद्धः । परन्तु तन्मतं न सम्यक, थत स्तषमा-प्रदेशाऽभावेन च कतिपयकर्मणामेव विनाशः सम्भवति, न तु सर्वे. षाम् । ततश्च-शेषाणामुदीरणोदयाभ्यामनुमवो भवेदेव । अतो वेदनासद्भावोऽ. सत्यमेवाङ्गीकार्यः। तदुक्तमागमे'पुब्धि दुञ्चिगाणं दुप्पडिक्कंताणं कम्माणं वेइत्ता मोक्खो णस्थि अवेऽत्ता'
छाया-पूर्व दुवीर्णानां दुष्पतिकान्तानां तेषां कर्मणां वेदयित्वा मोक्षा, नास्ति अबेदायित्वा । कर्मणां वेदनादेव मोक्षो भवति, न तु अवेदयित्वा मोक्षो भवतीति दृष्टान्तगाथाऽभिपायः । अनेन प्रकारेण वेदनाया यदा सिद्धिर्भवति तदा निरा सिद्धिस्तु-आर्थिक्येव भवति । अतो विवेकिभिर्वेदना-निर्जरे न स्त इति न स्वीकर्तव्ये । अपि तु-ते स्त इत्येव स्वीकत कृतिभियोग्ये इति ॥१८॥ ___ उनका यह मत समीचीन नहीं है। तपस्या के द्वारा प्रदेशाभाच होकर कुछ ही कर्मों का विनाश होता है, सब का नहीं। शेष कर्मों का विपाकोदय द्वारा नाश होता है। जिनका तपश्चर्या द्वारा विनाश होता है, उनका भी प्रदेशों से वेदन तो होता ही है। इस प्रकार चाहे प्रदेशों से वेदन हो, चाहे विपाक से, वेदन तो होता ही है,। अतएव वेदना का सद्भाव मानना आवश्यक है। आगम में कहा है-'पुट्वि दुचिण्णाणं' इत्यादि। __कदाचार के द्वारा उपार्जित और सम्यक् प्रतिक्रमण न किये हुए कर्मों को भोगने से ही मोक्ष प्राप्त होता है, न भोगने वाले को मोक्ष नहीं होता है। इस प्रकार से जब वेदना की सिद्धि होती है तो निर्जरा
તેઓને આ મત ગ્ય નથી. કારણ કે—તપસ્યા દ્વારા પ્રદેશાભાવ થઈને કંઈક જ કર્મોને વિનાશ થાય છે. બધાને નહીં. બાકીના કર્મોને વિપાકોદય દ્વારા નાશ થાય છે. તપશ્ચર્યા દ્વારા જેને નાશ થાય છે, તેનું પણ પ્રદેશથી વેદન તે થાય જ છે. આ રીતે ચાહે તે પ્રદેશથી વેદના હોય, ચાહે વિપાકથી વદન હોય, પણ વેદન તે થાય જ છે. તેથી જ વેદનાને समा मानव ३री छे. मागममा ४युं छे -'पुट्विं दुरिचण्णाणं' या
કદાચાર--દુરાચાર દ્વારા પ્રાપ્ત કરવામાં આવેલ અને સમ્યક રીતે પ્રતિકમણ કરવામાં ન આવેલા કર્મોને ભેગવવાથી જ મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. ન જોગવવા વાળાને મોક્ષ પ્રાપ્ત થતું નથી. આ રીતે જ્યારે વેદનાની સિદ્ધિ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #532

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
मूलम् - णत्थि किरियां अकिरिया वा णैवं सन्नं निवेर्सए । अस्थिं किरियाँ अकिरियां वा, एवं सन्नं णिवे
॥ १९ ॥
५२१
छाया - नास्ति क्रिया अक्रिया वा नैवं संज्ञां निवेशयेत् । अस्ति क्रिया अक्रिया वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥ १९ ॥ अन्वयार्थः -- (स्थि किरिया अकिरिया वा ) नास्ति क्रिया - परिस्पन्दलक्षणा, अक्रिया - तदभावरूपा वा इमे द्वेन विद्येते ( णेवं सन्नं निवेसर) नैव एतादृशीं संज्ञां-बुद्धिं निवेशयेत् कुर्यात् किन्तु - ( अस्थि) अस्ति - विद्यते एव
की सिद्धि तो अर्थ से हो ही जाती है। अतएव विवेकी जनों को वेदना और निर्जरा का अस्तित्व स्वीकार करना चाहिए ॥ १८ ॥
'णत्थि किरिया अकिरिया' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' णत्थि किरिया अकिरिया वा - नास्ति क्रिया अक्रिया वा, परिस्पन्दन रूप क्रिया नहीं है और अक्रिया भी नहीं है 'णेवं सन्नं निवेस - नैव संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि धारण नहीं करनी चाहिए किन्तु 'किरिया अकिरिया वा अस्थि-क्रिया अक्रिया था अस्ति' क्रिया है और अक्रिया भी है 'एवं सन्नं निवेसए एवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि धारण करनी चाहिए || १९||
अन्वयार्थ — परिस्पन्दन रूप क्रिया नहीं है और क्रिया का अभाव रूप अक्रिया भी नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि धारण नहीं करनी થાય છે, તેા નિરાની સિદ્ધિતા અથથી જ થઈ જાય છે. તેથી જ વિવેકી પુરૂષાએ વેદના અને નિજ રા બન્નેનાં અસ્તિત્વના સ્વીકાર કરવા જોઇએ. ૧૮ા
'णत्थि किरिया अकिरिया वा' त्याहि
शब्दार्थ - 'णत्थि किरिया अकिरिया वा-नास्ति क्रिया अक्रिया वा' परिस्पन्दन ३५ डिया नथी तेमन साडिया पशु नथी. 'व' सन्नं निवेसए - नैव संज्ञां निवेशयेत्' या प्रभाषेनी बुद्धि राजषी न लेई से. परंतु 'किरिया अकिरिया वा अस्थि-क्रिया अक्क्रिया वा अस्ति' डिया छे भने खडिया पशु छे, 'एव' सन्नं निवेसए - एव' संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभानी मुद्धि धारण કરવી જોઈએ, ૫૧૯ા
અન્વયા પરિશ્પન્દન રૂપ ક્રિયા નથી અને ક્રિયાના અભાવ રૂપ અક્રિયા પણ નથી. આ રીતની બુદ્ધિ ધારણ કરવી ન જોઈએ, પરંતુ કિયા છે, અને અક્રિયા પણ છે, એવી બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઇએ. ।।૧૯।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #533

၃၃
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (किरिया अकिरिया वा) क्रिया अक्रिया वा (एवं सन्नं जिंवेसए) एवमीदृशीं संज्ञां-बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥१९॥
टीका-'किरिया' क्रिया 'अकिरिया वा' अक्रिया वा-गमनागमनादिरूपा क्रिया-तदभावोऽक्रिया । 'णथि ' नास्ति-क्रिया अक्रिया वा नास्ति 'एवं सन्नं' एवं संज्ञाम्-बुद्धिवेशद्यम् 'ण' न 'णिवेसए' निवेशयेत्--निर्दिशेत् । किन्तु 'किरिया' क्रिया 'अकिरिया वा' अक्रिया वा-क्रियाया अभावः । अस्थि' अस्ति 'एवं' एवम्-इत्येवं रूपेण 'सन्नं संज्ञाम्-बुद्धिम् 'णिवेसर' निवेशयेत्-व्यापारपेत् । सांख्यो हि गगन वत्-व्यापकत्वं स्वीकृत्य तत्राऽऽत्मनि क्रियां न मन्यते । तथा-बौद्धः सर्वेषां क्षणिकत्वमङ्गीकृत्य-उत्पत्त्यतिरिक्त क्रियाया अभावं मन्यते । तदुभयमपि न सम्यक् । यत आत्मनो व्यापकत्वे जन्मादिव्यवस्था न स्यात्, अक्रियत्वादात्मनः । तथा-बौद्धमते उत्पत्स्यतिरिक्त क्रियाया अस्वीकारे परिदृश्य चाहिए किन्तु क्रिया है और अक्रिया भी है, ऐसी बुद्धि धारण करनी चाहिए ॥१९॥ __टीकार्थ-गमन आगमन आदि व्यापार को क्रिया कहते हैं और उसका अभाव अक्रिया है। इन दोनों का अस्तित्व नहीं है, ऐसा नहीं समझना चाहिए किन्तु यह समझना चाहिए कि दोनों का अस्तित्व है।
सांख्य मत वाले भात्मा को आकाश के समान व्यापक स्वीकार करके आत्मा में क्रिया का अस्तित्व नहीं मानते । बौद्ध लोग समस्त पदार्थों को क्षणिक मानकर उनमें उत्पत्ति के अतिरिक्त अन्य कोई क्रिया का स्वीकार नहीं करते । यह दोनों मत युक्तिसंगत नही है। आत्मा को सर्वव्यापी मान लिया जाय तो जन्म आदि की व्यवस्था नहीं बैठ सकती, क्योंकि सर्वव्यापक होने से आत्मा क्रिया नहीं कर सकेगा।
ટીકાથ–ગમન આગમન વિગેરે રૂપ પ્રવૃત્તિને ક્રિયા કહે છે. અને તેના અભાવને અક્રિયા કહે છે. આ બંનેનું અસ્તિત્વ નથી. એમ સમજવું ન જોઈએ. પરંતુ એમ સમજવું જોઈએ. કે-બનેનું અસ્તિત્વ છે.
સાંખ્ય મતવાદી આત્માને આકાશની જેમ વ્યાપક હોવાનું સ્વીકારીને આત્મામાં ક્રિયાનું અસ્તિત્વ માનતા નથી બૌદ્ધ બધા જ પદાર્થોને ક્ષણિક માનીને તેમાં ઉત્પત્તિ સિવાય બીજી કઈ પણ ક્રિયાને સ્વીકાર કરતા નથી. આ બનને મત યુક્તિ યુક્ત નથી. આત્માને સર્વવ્યાપી માની લેવામાં આવે, તે જન્મ વિગેરેની વ્યવસ્થા ઘટી શકતી નથી. કેમકે-તે સર્વવ્યાપક હોવાથી આત્મા ક્રિયા કરી શકશે નહીં !
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #534

५२३
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् मानक्रियान्तरस्य कर्ता कः स्यात् । तथात्मनि सर्वथा क्रियाया अमावे बन्धनौक्षादि व्यवस्थायामनास्था स्यात् । अतो विविच्य विवेकिभिः क्रियाऽक्रिपवोरुम योरपि सत्त्वमवश्यमभ्युपगन्तव्यम् ॥१९॥ मूलम्--णत्थि कोहे व माणे वा, णेवं सन्नं णिवेसए ।
_अत्थिं कोहे व माणे वा, एवं सन्नं णिवेसए ॥२०॥ ___ छाया-नास्ति क्रोधो वा मानो वा, नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति क्रोधो वा मानो वा, एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२०॥ बौद्धमत के अनुसार उत्पत्ति के अतिरिक्त अन्य क्रिया स्वीकार न की जाय तो प्रत्यक्ष दिखाई देने वाली इन विभिन्न क्रियाओं का कर्ता कौन है ? इसके अतिरिक्त आत्मा में यदि क्रिया का सर्वथा अभाव मान लिया जाय ता बन्ध और मोक्ष आदि की व्यवस्था नहीं बन सकेगी। अतएव विवेकी जनों को सम्यक् विचार करके क्रिया अक्रिया दोनों की ही सत्ता का अवश्य स्वीकार करना चाहिए ॥१९॥ 'णत्थि कोहे व माणे वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'गस्थि कोहे व माणे वा-नास्ति क्रोधो वा मानो वा' क्रोध नहीं है अथग मान नहीं है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि नहीं रखनी चाहिए, किन्तु 'अतिथ कोहे व माणे वा-अस्ति क्रोधो वा मानो वा' क्रोध और मान है 'एवं सन्नं निवेसएएवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि धारण करनी चाहिए ॥२०॥
બૌદ્ધ મત પ્રમાણે ઉત્પત્તિ સિવાય અન્ય ક્રિયાને સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તે પ્રત્યક્ષ દેખવામાં આવનારી આ જૂદી જૂદી ક્રિયાઓને કર્તા કેણ છે? આ શિવાય આત્મામાં જે ક્રિયાને સર્વથા અભાવ માનવામાં આવે, તે બન્યું અને મોક્ષ વિગેરેની વ્યવસ્થા બની શકશે નહી તેથી જ વિવેકી જનેએ સમ્યક વિચાર કરીને ક્રિયા અને અક્રિયા બનેની સત્તા અવશ્ય સ્વીકારવી જ જોઈએ. ૧ 'णत्थि कोहे व माणे वा' त्या
शा--'णस्थि कोहे व माणे वा-नास्ति क्रोधो वा मानो वा' ध नया अथवा भान नथी. 'णेवं सन्नं निवेसए-एव संज्ञा न निवेशयेत्' मा मारना भुद्धि धारा ४२वी न २४. ५२'तु 'अस्थि कोहे व माणे वा-अस्ति क्रोधो वा मानो वा' ओध भने भान छ, 'एवं सन्न निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' मावा પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. ૨૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #535

५२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____ अन्वयार्थ:--(पत्थि कोहे व माणे वा) नास्ति-न विद्यते क्रोधो वा-स्वपरा. मनोरमीतिलक्षणः, तथा-मानो गर्यो वा न विद्यते (णे सन्नं णिवेसए) नवमीदृशी संज्ञां-बुद्धि निवेशयेत्-कुर्याद किन्तु-(अस्थि कोहे व माणे वा) अस्तिवियते एव क्रोधो वा मानो वा (एवं सन्नं णिवेसए) एवमीशी संज्ञा-बुदि निवेशयेत् कुर्यादिति ॥२०॥
टीका-'कोहे व क्रोधो वा 'माणे वा' मानो वा 'णत्थि' नास्ति ‘एवं सन्नं' एवं संज्ञाम् ‘ण णि वेसए' न निवेशयेत्-नैवं संज्ञा विवृणुयात् । किन्तु-'कोहेव माणे वा अत्यि' क्रोधो वा मानो वाऽस्ति एवं सन्नं णिवेसए' एवमेव संज्ञां निवेशयेत्-धारयेत् । क्रोधो मानश्च न सत्पदार्थ इति कैश्चिदभिहितः तन सयुक्तिका प्रत्यक्षेणाऽनुमानादिनाऽपि सिद्धयोरनयो निराकर्तुमशक्यत्वात् । प्रमाणसिद्धस्याऽपि ____ अन्वयार्थ-क्रोध नहीं हैं अथवा मान नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि नहीं धारण करना चाहिए किन्तु क्रोध और मान है, इस प्रकार की बुद्धि धारण करना चाहिए ॥२०॥ ___टीकार्थ-स्व और पर के प्रति अप्रीति होना क्रोध का लक्षण है। मान का अर्थ गर्व या अभिमान है । यह क्रोध और मान नहीं हैं, इस प्रकार की बुद्धि रखना ठीक नहीं है, किन्तु क्रोध है और मान है, ऐसी ही बुद्धि रखना चाहिए ।
किसी का कहना है कि क्रोध और मान की सत्ता नहीं है। उनका यह कथन ठीक नहीं है। क्यों कि प्रत्यक्ष से और अनुमान आदि प्रमाणों से सिद्ध क्रोध और मान का निराकरण करना संभव नहीं है । प्रमाण से सिद्ध वस्तु का भी अभाव मानने से जगत् में कोई
અન્વયાર્થ—કાધ નથી, અથવા માન પણ નથી. આવા પ્રકારની બુદ્ધિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. પરંતુ ક્રોધ અને માન છે. આવા પ્રકારની બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઈએ. ૨૦
ટીકાર્થ–સ્વ અને પરના પ્રત્યે અપ્રીતિવાળા થવું તે ક્રોધનું લક્ષણ છે. માનને અર્થ ગર્વ અથવા અભિમાન છે, આ ક્રોધ અને માન નથી, આવા પ્રકારની બુદ્ધિ ધારણ કરવી એગ્ય નથી. પરંતુ કોધ છે. અને માન છે, એવી જ બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ.
કેઈનું કહેવું છે કે--ક્રોધ અને માનની સત્તા નથી, તેનું આ કથન ઠીક નથી. કેમકે-પ્રત્યક્ષથી અને અનુમાન વિગેરે પ્રમાણેથી સિદ્ધ એવા ક્રોધ અને માનનું નિરાકરણ કરવું સંભવિત થતું નથી, પ્રમાણુથી સિદ્ધ વસ્તુને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #536

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् वस्तुनोऽभावे जगतो व्यवस्थैवाऽनवस्थिता स्यात् । अतो विवृण्वद्भिस्तयोः क्रोधमानयोः सत्वं मान्यमिति संक्षेपः ॥२०॥ मूलम्-णत्थि माया व लोभे वा णेवं सन्नं णिवेसए ।
अतिथं माया व लोभे वा एवं सन्नं णिवेसए ॥२१॥ छाया--नास्ति माया वा लोभो वा, नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति माया वा लोभो वा, एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२१॥ अन्वयार्थ:--(णस्थि माया व लोभे वा) नास्ति-न विद्यते माया वा-परवनरूपा, लोभो वा, इमौ द्वौ न विद्यते इति (णेवं सन्नं णिवेसए) नैवम्-एता. दृशीं संज्ञां-बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु (अस्थि माया व लोभे वा) अस्ति-विद्यते एव माया वा लोभो वा (एवं सन्नं णिवेसए) एवम्-ईशी संज्ञा-बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यात्, इति ॥२१॥ व्यवस्था ही नही रहेगी अतएव क्रोध और मान का अस्तित्व अवश्य मान्य करना चाहिए ॥२०॥ 'णस्थि माया व लोभे वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'णस्थि माया व लोभे वा-नास्ति माया व लोभो वा' माया परवंचना' नहीं है, अथवा लोभ नहीं है 'णेवं सन्नं णिवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि नहीं रखनी चाहिए किन्तु 'अस्थि माया वा लोभे वा-अस्ति माया वा लोभो वा' माया और लोभ है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए॥२१॥ ____ अन्वयार्थ-माया (परवंचना) नहीं है अथवा लोभ नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि नहीं रखनी चाहिए किन्तु माया और लोभ है ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए ॥२१॥ અભાવ માનવાથી જગમાં કોઈ પણ વ્યવસ્થા જ રહી શકશે નહીં. તેથી જ ક્રોધ અને માનનું અસ્તિત્વ અવશ્ય માનવું જોઈએ. ૨૧ ___णत्थि माया व लोभे वा' त्या
शहाथ-'णस्थि माया व लोभे वा-नास्ति माया वा लोभो वा' भाय। (५२ चायनी-भीने छतरवाते) नथी मथवा सोस नथी. 'णेब सन्न निवेसए-नैव संज्ञां निवेशयेत्' भावा प्रानी मुद्धि शमवी नये. परंतु 'अस्थि माया वा लोभे वा-अस्ति माया वा लोभो वा' माया मनाम छ, “एव' सन्न निवेसए-एव' संज्ञां निवेशयेत्' सेवा गुद्धि धा२३ ४२वी . ॥२१॥
અન્વયાર્થ–માયા (પરવંચના) નથી અથવા લેભ નથી આ (પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી ન જોઈએ પરંતુ માયા અને લેભ છે. એવી બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ, ૨૧
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #537

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ____टीका--'माया व लोभे वा णत्थि' माया वा लोभी वा नास्ति, 'एवं सन्न' एवं संज्ञाम्-बुद्धिम् ‘ण णिवे सए' न निवेशयेत्-न कुर्यात्, किन्तु-'माया व लोभे वा अस्थि एवं सन्नं णिवेसए' माया वा लोमो वाऽस्तीत्येवं संज्ञाम्-एवमेव बुद्धिं निवेशयेत्-व्यवहरेत् । के वन-मायालोभयोः सत्त्वं नाऽभ्युपगच्छन्ति, तन्न सम्यक् । सर्वैः प्राणिभिरनुभूयमानयोरनयोः प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् । अनुभूयमान. स्याऽपि सद्वस्तुनोऽालापविलापे घटादीनामपि सत्त्वं न सेत्स्यति । अतो मायालोभयोः सद्भावमेव मन्येत, इत्यनुमोदन्ते जेना इति ॥२१॥ म्लम्-पत्थि पेजेव दोसे वा, णेवं सन्नं णिवेसए।
अस्थि पेज्जे व दोसे वा, एवं सन्नं णिवेसए ॥२२॥ छाया--नास्ति प्रेम च द्वेषो पा, नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
अरित प्रेम च द्वेषो वा, एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२२॥ टीकार्थ--माया नहीं है, लोभ नहीं है, इस प्रकार की बुद्धि धारण न करे । किन्तु माया और लोभ है, ऐसी बुद्धि धारणकरे। कोई माया
और लोभ की सत्ता स्वीकार नहीं करते, परन्तु यह ठीक नहीं है। प्रत्येक प्राणी के अनुभव में आने वाले माया एवं लोभ का निषेध नहीं किया जा सकता। अनुभव में आने वाली वस्तु का भी यदि अपलाप (छिपाना) किया जाएगा तो घट आदि की सत्ता भी सिद्ध नहीं होगी। अतः माया और लोभ का अस्तित्व स्वीकार करना चाहिए ।२१।
'णस्थि पेज्जे व दोसे वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'णस्थि पेज्जे व दोसे चा-नास्ति प्रेम च द्वेषो वा' प्रेम अर्थात् राग और द्वेष नहीं है 'णेवं सन्न निवेसए-नैव संज्ञां निवेशयेत्'
ટીકાથે--માયા નથી, અને લેભ પણ નથી, આવા પ્રકારની બુદ્ધિ ધારણ ન કરે. પરંતુ માયા અને લેભ છે. એવા પ્રકારની બુદ્ધિ ધારણ કરે, કે કોઈ મતવાળાએ માયા અને લેભની સત્તાને સ્વીકાર કરતા નથી. પરંતુ તે બરાબર નથી. દરેક પ્રાણિના અનુભવમાં આવવાવાળા માયા અને લેમને નિષેધ કરી શકાય તેમ નથી. અનુભવમાં આવનારી વસ્તુને પણ જે અ૫લાપ (છુપાવવું) કરવામાં આવશે તે ઘટ વિગેરેની સત્તા પણ સિદ્ધ થશે નહીં તેથી માયા અને લેભના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરવો જોઈએ. માસૂ૦૨૧
'णत्थि पेज्जेव दोसे वा' छत्याल
शाय-'णत्थि पेज्जे व दोसे वा-नास्ति प्रेम च द्वेषो वा' प्रेम अर्थात् २। भने द्वेष नथी. 'णेव सन्नं निवेसए-नैव सज्ञां निवेशयेत्' मे प्रमाणुनी समय
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #538

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५२७ ___ अन्वयार्थः-- (णत्थि पेज्जे व दोसे वा) नास्ति-न विद्य ते प्रेम-प्रीतिलक्षणं द्वेषो वा-प्रेमविपरीतः (णेवं सन्नं णिवेसए) नैवम्-नैवैतादृशी संज्ञा बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु (अस्थि पेज्जे व दोसे वा) अस्ति विद्यते एव प्रेम च द्वषो वा 'एवं सन्नं णिवेसए' एवमीहशीं संज्ञां बुद्धि निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥२२॥
टीका--'पेज्जे व प्रेम च तत्र प्रेम-पीतिलक्षणं पुत्रकलत्रादि रागः, तद्विपरीतः 'दोसे वा' द्वेषो वा 'णत्थि' नास्ति-एतौ द्वावपि न विद्यते इति केषां. चिन्मतम्, तथाहि-मायालोभौ एवावयवौ विद्यते न पुनस्तत्समुदायरूपोऽवयवी प्रेमरूपोऽस्ति तथा-क्रोधमानौ एव स्तः न तत्समुदायरूपोऽवयवी द्वेष इति । ऐसी समझ रखना ठीक नहीं है किन्तु 'अस्थि पेज्जे व दोसे वा-अस्ति प्रेम च द्वेषो वा' राग और द्वेष है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञा निवेशयेत्' ऐसी ही बुद्धि रखनी चाहिए ॥२२॥
अन्धयार्थ--प्रेम अर्थात् राग और द्वेष नहीं हैं ऐसी समझ रखना ठीक नहीं है किन्तु रोग है और द्वेष है, ऐसी बुद्धि ही रखनी चाहिए ॥२२॥
टीकार्थ-प्रीति अर्थात् पुत्र कलत्र आदि परिवार संबंधी राग प्रेम कहलाता है । वेष इस से विपरीत होता है । यह दोनों नहीं है, ऐसा किन्हीं २ का मत है । वे कहते हैं-माया और लोभ राग कहलाते हैं, अतएव इन दोनों अवयवों के अतिरिक्त दोनों का समूह रूप अवयवी राग, अलग नहीं है । इसी प्रकार क्रोध और मान इन दोनों अंशों से भिन्न द्वेष का कोई पृथक अस्तित्व नहीं है। इस प्रकार का विचार करना शमी त मरा२ नथी. ५२तु 'अस्थि पेज्जे व दोसे वा-अस्ति प्रेम च द्वेषो वा' २१॥ छे, अ द्वेष छे. 'एवं सन्न निवेसए-एव संज्ञां निवेशयेत्' से પ્રમાણે ની બુદ્ધી જ રાખવી જોઈએ. મારા
અન્વયાર્થ–-પ્રેમ અર્થાત્ રાગ અને દ્વેષ નથી એવી સમજણ રાખવી ઠીક નથી. પરંતુ રાગ છે, દ્વેષ છે એવી બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. મારા
ટીકાઈ–-પ્રીતિ અર્થાત પુત્ર, કલત્ર વિગેરે પરિવાર સંબંધી રાગ, પ્રેમ કહેવાય છે. છેષ તેનાથી જુદા પ્રકાર હોય છે. આ બને નથી. એ પ્રમાણે કેટલાકને મત છે. તેઓ કહે છે કે-માયા અને લેભ રાગ કહેવાય છે. તેથી જ આ બને અવય સિવાય બનેના સમૂહ રૂપ અવયવી રાગ, જ નથી. એજ પ્રમાણે કોલ અને માન, આ બને અંશોથી જુદા એવા શ્રેષનું કોઈ જ અસ્તિત્વ જ નથી. આવા પ્રકારને વિચાર કરે ગ્ય નથી. પ્રેમ છે, અને દ્વેષ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #539

५२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'एवं' एतादृशीम् ‘सन्न' संज्ञाम्-बुद्धिम् ‘ण निवेसए' न निवेशयेत्-न कुर्यात् । किन्तु-पेज्जे व' प्रेम वा 'दोसे वा' द्वेषो वा 'अस्थि' अस्ति ‘एवं सन्नं णिवेसए' एवं संज्ञां बुद्धिं निवेशयेत्-एवमेव विचारं कुर्यात् । इष्टेषु प्रेम भवति, अनिष्टेषु च द्वेषो भवति । इति सर्वेषामनुभरसिद्धः, इति अनुभूतयोरनयोः प्रेमद्वेषयोरपलापस्य कत्तुमशक्यत्वात् । अपितु-अनुमानस्य स्व स्वरूपस्य यथा न कोऽपि अपलापं करोति, अनुभूयमानत्वादेव । तथेमौ अपि नाऽपलपितुं योग्यौ, इति ॥२२॥ मूलम्-स्थि चाउरंते संसौरे, जेवं सन्नं णिवेसए ।
अस्थि चाउरंते संसारे, एवं सन्नं णिवेसए ॥२३॥ छाया-नास्ति चातुरन्तः संसारो, नैव संज्ञां निवेशयेत् ।
___ अस्ति चातुरन्तः संसार, एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२३॥ उचित नहीं है । प्रेम है और द्वेष है, ऐसा ही विचार करना चाहिए। क्योंकि इष्ट वस्तुओं पर प्रेम और अनिष्ट वस्तुओं पर द्वेष होता है, यह तथ्य सभी के अनुभव से सिद्ध है। अतएव अनुभवसिद्ध प्रेम और द्वेष का अपलाप (छिपाना) नहीं किया जा सकता। अनुमान का और अपने स्वरूप का कोई भी अपलाप नहीं करता, क्योंकि उनका अनुभव होता है। इसी प्रकार प्रेम और द्वेष भी अपलाप करने योग्य नहीं है ॥२२॥ 'णस्थि चाउरंते संसारे' इत्यादि ।
शाब्दार्थ-स्थि चाउरते संसारे-नास्ति चातुरन्तः संसारः' नरक, देव, मनुष्य और तिर्यंच इन चार गतियों वाला संसार नहीं है, किन्तु પણ છે, એ પ્રમાણેનો જ વિચાર કર જોઈએ, કેમકે-ઈટ વસ્તુઓ પર પ્રેમ અને અનિષ્ટ વસ્તુઓ પર દ્વેષ હોય છે. આ સત્ય બધાના જ અનુભવથી સિદ્ધ એવા પ્રેમ અને દ્વેષનો અપલાપ (છૂપાવવું) કરી શકાતો નથી. અનુમાનને અને પિતાના સ્વરૂપને અ૫લાપ કઈ પણ કરતું નથી. કેમકે તેઓને અનુભવ હોય છે, એજ પ્રમાણે પ્રેમ અને દ્વેષ પણ અપલોપ કરવાને યોગ્ય નથી. રરા
'णत्थि चाउरते संसारे' त्याल
शहाथ-'णत्थि चाउरते ससारे-नास्ति चातुरन्तः संसारः' ना२४, देव, मनुष्य भने तिय"५ ॥ प्रभाल्नी या२ तिवाणे संसार नथा, ‘णेव' सन्नं निवेसए-नैव संज्ञा निवेशयेत्' 20 प्रभारीनी सम रावी ॥२॥५२ नथी,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #540

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५२९ अन्वयार्थ:-(णत्थि चाउरंते संसारे) नास्ति-न विद्यते चतुरन्त:-चातुर्गतिकःनारकतिर्यडूमनुष्यदेवगतिलक्षणः संसारः (णे सन्नं णिवेसए) एवम्-ईदशी संज्ञां-बुद्धिं न निवेशयेत् न कुर्यात् किन्तु-(अस्थि चाउरते संसारे) अस्ति चातुरन्त:-चातुर्गतिकः संसारः (एवं सन्नं णिवे सए) एवम्-ईदृशी संज्ञां-बुद्धि निवेशत्-कुर्यादिति ॥२३॥ ___ टीका-'चाउरते' चातुरन्तश्चातुर्गतिकः 'संसारे णस्थि' संसारो नास्ति 'ए' एवम् ईदृशीम् 'सन्नं' संज्ञाम्-विचारणाम् ‘ण णिवसए' न निवेशयेत्-कथमपि न कुर्यात् । अपितु-'चाउरते' चातुरन्तश्चातुर्गतिकः 'संसारे' संसारः 'अत्थि' अस्ति एवं सन्नं णिवेसए' एवम्-ईदृशीं संज्ञां-बुद्धि विचारं निर्णय वा निवेशयेत्-कुर्यात् । अयमाशयः-परिदृश्यमानश्चातुर्गतिकः संसार, नारक गति-तिर्यग्गति-मनु नगति-देव. गतिभेदात् । यत्र दुःखस्याऽधर्मफल कस्याऽऽत्यन्ति की परोस्कृष्टता सा नारकगतिः । यत्र च सुखदुःखयोर्मध्यमाऽवस्था सा मनुष्यगतिः यत्र सुखत्य परोत्कृष्टता सा देव. 'अस्थि चाउरंते संसारे-अस्ति चातुरन्तः संसारः' चारगतिरूप संसार है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए ॥२३॥ ____अन्वयार्थ--नरक, देव, मनुष्य और तियेच इन चार गतियों वाला संसार नहीं है, ऐसी बुद्धि रखना योग्य नहीं है। किन्तु चार गति रूप संसार है, ऐसी बुद्धि रखनी चाहिए ॥२३॥ टीकार्थ-चातुर्गतिक संसार नहीं है, इस प्रकार विचार करना या रखना सत्य नहीं है, अपितु चातुर्गतिक संसार है, ऐसा ही विचार रखना चाहिए। __ आशय यह है-यह दिखलाई देने वाला संसार चातुर्गतिक है। इसमें चार गतियां हैं-नरकगति, तिर्यंचगति, देवगति और मनुष्यगति। परंतु 'अस्थि चाउरते ससारे-अस्ति चातुरन्तः संसारः' यार गति३५ संसार छ, 'एवं सज्ञां निवेशयेत्' । प्रभारी नी मुद्धि घा२३ ४२वी नेय. ॥२॥
અન્વયાર્થ–નારક દેવ, મનુષ્ય અને તિયચ આ ચાર ગતિવાળો સંસાર નથી. એવી બુદ્ધિ રાખવી એગ્ય નથી. પરંતુ ચાર ગતિ રૂપ સંસાર છે. તે પ્રમાણેની બુદ્ધિ રાખવી જોઈએ. પરવા
ટીકાર્ય ચાર ગતિવાળે સંસાર નથી, આ પ્રકારનો વિચાર કરો તે ગ્ય નથી. પરંતુ ચાર ગતિવાળે સંસાર છે, આ પ્રમાણેને જ વિચાર ધારણ કરવો જોઈએ.
કહેવાનો આશય એ છે કે-આ દેખવામાં આવતો સંસાર-જગત્ ચાર ગતિવાળે છે. તે ચાર ગતિ આ પ્રમાણે સમજવી. નરકગતિ તિર્યંચગતિ દેવગતિ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #541

-
५३०
सूत्र कृताङ्गसूत्रे गतिः । तत्र तिर्यङ्मनुष्यगत्योः प्रत्यक्षेणाऽनुभवान्नापलापाः। किन्तु-नारकदेवगत्योरदर्शनात्ते गती न स्तः, इति संसारो न चातुर्गतिकः। अपि तु-द्विगतिक एव संसार इति केचिदाहुस्तन्मतं निराकत्तुं सूत्रकारो वक्ति । चातुरन्तः संसारो नास्तीति न मन्तव्यं मन्तव्यन्तु तथाविध एव चतुरन्तः संसार इति । अत्राऽयमभिप्राय:यद्यपि-नारका देवाश्च प्रत्यक्षेणाऽस्मदादिवन्नाऽनुभवपथमधिरोहन्ति, तथापि-अनुमानाऽऽगमाभ्यां तज्जातीययोस्तयो स्तयोः सिद्धिः पुष्टिश्च सम्भवेदेव । भवन्ती जहां पुण्यकर्मनित सुख सर्वोत्कृष्ट है, वह देवगति कहलाती है। जहां अधर्म के फलरूप दुःख की सर्वोत्कृष्टता है, वह नरकगति कहलाती है। जहां सुख और दुःख की मध्यम अवस्था होती है, वह मनुष्यगति और त्तिर्यचगति है। इनमें से मनुष्य और तिर्यंच तो प्रत्यक्ष देखे जाते हैं, अतएव उनका निषेध नहीं किया जा सकता। किन्तु देव और नारक दिखाई नहीं देते, अतएव ये दोनों गतियां नहीं हैं। इस कारण संसार चातुर्गतिक नहीं वरन् द्विगतिक ही है, ऐसा कोई कोई कहते हैं। उनके मत का निराकरण करने के लिए सूत्रकार कहते हैं-संसार चार गति वाला नहीं है, ऐसा नहीं मानना चाहिए बल्कि यही मानना चाहिए कि वह चार गति वाला ही है । आशय यह है कि यद्यपि हमारे जैसे नारक और देव प्रत्यक्ष से प्रतीत नहीं होते हैं, तथापि अनुमान और आगम प्रमाण से उनकी सिद्धि और पुष्टि होती ही है। અને મનુષ્યગતિ, જ્યાં પુણ્ય કર્મથી થવાવાળું સુખ સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે, તે દેવગતિ કહેવાય છે. અને જ્યાં અધર્મના ફળરૂપ દુઃખનું સર્વોત્કૃષ્ટપણું છે, તે નરક ગતિ કહેવાય છે. જ્યાં સુખ અને દુઃખની મધ્યમ અવસ્થા હોય છે, તે મનુષ્યગતિ અને તિય"ચ ગતિ છે. આમાંથી મનુષ્ય અને તિર્યંચ તે પ્રત્યક્ષ દેખવામાં આવે છે. તેથી જ તેને નિષેધ કરવામાં આવતું નથી. પરંતુ દેવ અને નારકે દેખવામાં આવતા નથી. તેથી આ બંને ગતિ નથી, તેથી સંસાર ચાર ગતિવાળે નહીં પણ બે ગતિવાળે જ છે. આ પ્રમાણે કેટલાક કહે છે. તેઓના મતનું નિરાકરણ કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે સંસાર ચાર ગતિવાળે નથી. તેમ માનવું નહીં બલકે એમ જ માનવું જોઈએ કે સંસાર ચાર ગતિવાળે જ છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે–જે કે તિર્યંચ અને મનુષ્યની માફક નાક અને દેવે પ્રત્યક્ષ રૂપે દેખાતા નથી, તે પણ અનુમાન અને આગમના પ્રમાણુથી તેઓની સિદ્ધિ અને પુષ્ટિ થઈ જ જાય છે. ઉત્તમ પુણ્યના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #542

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आजार तनिरूपणम्
५३१
होष्ट फलभोक्ता दे। अपकृष्टफल माजो नारकाः । सर्वज्ञाऽऽगमोऽपि एतयो सत्वं वदति, अनुभूयन्ते च प्रत्यक्षेण तारागणाः । यद्यपि - अवान्तरमेदात्अनेकगतिकः संसार इति वक्तुं युक्तम्, तथापि - असामान्यरूपेण चातुर्गतिक एव अतश्वातुर्गतिकः संसारो नास्तीति वादी विवदतां वादिनां मोहविजृम्भित इव निस्सारः प्रतिभाति । यतो हि अनेकपदमपि न व्याहन्यते । चातुर्गतिकः ससारीSस्येव, इति विचारचतुरस्र इति । ||२३||
मूलम् - णत्थि देवो व देवी वा, शेवं सन्नं णिवेसँए ।
अस्थिं देवो व देवी वा, एवं सन्नं णिवेस ॥२४॥ छाया - नास्ति देवो वा देवी वा नैवं संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति देवो वा देवी वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥ २४॥
उत्कृष्ट पुण्य फल के भोक्ता देव और निकृष्ट पाप फल के भोक्ता नारक होते हैं। सर्वज्ञ प्रतिपादित आगम भो देवों और नारकों के अस्तित्व का विधान करता है । तारागण प्रत्यक्ष दिखाई देते हैं। यदि अवान्तर भेदों की गणना की जाय तो संसार में अनेक गतियां हैं, फिर भी सामान्य रूप से चार ही गतियां होती हैं । अतएव संसार चातुगतिक नहीं है, ऐसा कहना मूढतापूर्ण एवं निस्सार है। संसार चातुगतिक है, यही कथन समीचीन है ||२३||
' णत्थि देवो व देवी वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'देवो व देवी वा णत्थि देवो वा देवी वा नास्ति' देव नहीं है, देवी नहीं है, 'णेत्रं सम्नं निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसी बुद्धि रखना ठीक नहीं है किन्तु 'देवो व देवी वा अस्थि-देवो वा देवी वा
ફળને ભગવનાર દેવ, અને અધમ પાપના ફળને ભોગવનાર નારક હાય છે. સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ આગમ પણુ દેવે અને નારકોના
અસ્તિત્વનું વિધાન કરે છે. તારાગણુ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. જો અવાન્તર ભેઢાની ગણના કરવામાં આવે તે સંસારમાં અનેક ગતિયા છે. તા પણ સામાન્ય પણાથી ચાર જ ગતિયે। કહેલ છે. તેથી જ સંસાર ચાર ગતિવાળા નથી, તેમ કહેવુ' મૂર્ખતાથી પૂર્ણ અને નિસ્સાર છે. સસાર ચાર ગતિવાળા છે. આ પ્રમાણેનું કથન જ ચેાગ્ય છે. રા
' णत्थि देवो व देवी वा' इत्यादि
शब्दार्थ - - ' देवो व देवी वा णत्थि - देवो वा देवी वा नास्ति' हेव नथी, भने देवी पशु नथी, 'णेत्र' सन्न' निवेवर-नैत्र संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #543

५३२
सूत्रकृतास्त्रे ___ अन्वयार्थ:- (देवो व देवी वा पत्थि) देवो वा देवी वा नास्ति न विद्यते (अवं सन्नं णिवेसए) एवम्-ईदृशीं संज्ञां-मति न निवेशयेत्-न कुर्यात् किन्तु(देवो व देवी वा अत्थि) देवो वा-देवी वा अस्ति-विद्यते (एवं सन्न णिवेसए) एवमीशी संज्ञां मति बिचारं वा निवेशयेत्-कुशदिति ॥२४॥
टीका-'देवो व देवी वा देवो वा देवी का 'गस्थि' नास्ति ‘एवं सन्नं' एवं संज्ञाम् ‘ण णिवेसए' न निवेशयेत्-न कुर्यात्-देवा वा देव्यो वा न सन्तीति विचारो न करणीयः । अप्रत्यक्षा इमेऽतो न सन्तीति विचारं ये केचन कुर्वन्ति, तत्र विचार वनाऽवनौ जाग्रच्छास्त्रकारो वक्ति-देवादीनामसत्त्वविचारो हेय एवेति । तत्र तु देवा अस्ति' देव, और देवियां हैं 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि रखनी ही उत्तम है ॥२४॥ ___अन्वयार्थ-देव नहीं हैं, देवी नहीं हैं, ऐसी बुद्धि रखनी ठीक नहीं किन्तु देव और देवियां हैं, इस प्रकार की बुद्धि रखना ही सत्य है ॥२४॥
टीकार्य-देवों और, देवियां का अस्तित्व नहीं है, ऐसा विचार नहीं करना चाहिए। इनका प्रत्यक्ष देखना नहीं होता है, अतएव ये नहीं हैं, ऐसा जो सोचते हैं, उनके प्रति विचार रूपी वन की भूमि में जागृत् शास्त्रकार कहते हैं-देव आदि के नास्तित्व का विचार तज देने योग्य है। देव हैं, और देवियां भी हैं यही विचार श्रेयस्कर है। यही होनी मुद्धि धारण ४२वी नही ५२'तु 'अस्थि देवो व देवी वा-देवो वा देवी वा अस्ति' हे मन हेवाये। छ, ‘एवं सन्न निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' । પ્રમાણેની બુદ્ધી રાખવી તેજ સત્ય છે. પારકા
અન્વયાર્થ––દેવ નથી તેમ જ દેવી પણ નથી એવી બુદ્ધિ રાખવી ઠીક નથી પરંતુ દેવ અને દેવિ છે, એ પ્રકારની બુદ્ધિ રાખવી એજ સાચું છે. ૨૪
ટીકાઈ–દેવ અને દેવીનું અસ્તિત્વ નથી આ પ્રમાણેને વિચાર કરવું ન જોઈએ. દેવ અને દેવિયે પ્રત્યક્ષ દેખાતા નથી તે પરથી જ તેઓ નથી, તેમ કહેવું બરાબર નથી. દેવ અને દેવી નથી આમ કહેનારાઓના વિચાર રૂપી વનની ભૂમીમાં જાગૃત એવા શાસ્ત્રકાર કહે છે કે-દેવ વિગેરે નથી. એ પ્રમાણેને વિચાર ત્યાગ કરવા ગ્ય છે, દેવ છે, અને દેવિ પણ છે. આ પ્રમાણેને વિચાર જ કલ્યાણ કારક છે. તેથી એ જ વિચાર કરે યોગ્ય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #544

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५३३ वा देव्यो वा सन्त्येवाऽयमेव श्रेयान् विचारः सर्वदा करणीयः । अनुमानाऽऽगमाभ्यां प्रमाणभूताभ्यामेतेषामस्तित्वसद्भावात् । २४॥ मूलम् -णस्थि सिद्धी असिद्धी वा, णेवं सन्न णिवेसए ।
अथिं सिद्धी असिद्धी वा, एवं सन्नं णिवेसए ॥२५॥ छाया-नास्ति सिद्धिरसिद्धि , नैव संज्ञां निवेशयेत् ।
___अस्ति सिद्धिसिद्धिा , एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२५॥ विचार करना चाहिए। प्रमाणभूत अनुमान और आगम से उन का अस्ति स्व सिद्ध है। कोई कोई पुण्यशाली जीव उन्हें स्वप्न में देखते भी हैं॥२४॥
'णत्थि सिद्धी असिद्धी वा' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'सिद्धी णत्थि-नास्ति सिद्धिः सिद्धि-(समस्त कमों का क्षयरूप) नहीं है और 'असिद्धी चा-असिद्धी वा' असिद्धि भी महीं है 'णेवं सन्नं निवेसए-नैवं संज्ञां निवेशयेत्' ऐसा विचार करना योग्य नहीं है, किन्तु 'अस्थि सिद्धी असिद्धी वा-अस्ति सिद्धिरसिद्धि वी' सिद्धि है, और असिद्धि भी है 'एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत' ऐसा विचार करना चाहिए ॥२५॥
अन्वयार्थ-सिद्धि (समस्त कर्मों का क्षयस्वरूप) नहीं है और असिद्धि भी नहीं है, ऐसा विचार करना योग्य नहीं है, किन्तु सिद्धि है और अमिद्धि भी है, ऐसा विचार करना चाहिए ॥२५॥ છે, પ્રમાણભૂત અનુમાન અને આગમથી તેઓનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. કઈ કઈ પુણ્યશાળી જીવ તેને સ્વમમાં પણ દેખે છે. ૨૪
‘णत्थि सिद्धी असिद्धी वा' त्याह
शहाथ:--'सिद्धी णत्थि-नास्ति सिद्धिः' सिद्धी (सपणा ना क्षयना. ३५) नथी. भने 'असिद्धी -असिद्धि वा ममि प नथी. 'णेवं सन्न निवेसए-नैवं संज्ञां निवशयेत्' मा प्रभान विया२ ३२३॥ योग्य नथी. परंतु 'अस्थि सिद्धी असिद्धी वा-अस्ति सिद्धिरसिद्धि र्वा' सिद्धि छे. भने मसिद्धि पर छ, 'एवं सन्न निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' २॥ प्रमाणे विया२ ४२३। नये. ॥२५॥
અન્વયાર્થ–-સિદ્ધિ (સમસ્ત કર્મોના ક્ષય રૂ૫) નથી અને અસિદ્ધિ પણ નથી, એ વિચાર કર ગ્ય નથી. પરંતુ સિદ્ધિ છે. અને અસિદ્ધિ પણ છે એ વિચાર કરે જોઈએ. રપા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #545

सूत्रकृतागसूत्रे
__ अन्वयार्थः-(गस्थि) नास्ति-न विद्यते (सिद्धी) सिद्धि रशेषकर्मक्षयरूपा (असिद्धी वा) असिद्धिः-सिद्धि व्यतिरिक्ता (णेवं सन्नं णिवेसए) नैवम्-नेशों पूर्वोक्तां संज्ञां बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यात् किन्तु-(अस्थि सिद्धी असिद्धी वा) अस्ति -विद्यते एव सिद्धिरसिद्धिश्च (एवं सन्नं णिवेसए) एवमीदशी संज्ञां-बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥२५॥ ___टीका-सिद्धी' सिद्धिः-अशेषकर्मक्षयरूपा-मोक्षाऽपरपर्याया। 'असिद्धी' असिद्धिस्तद्विपरीता संसाररूपा सिद्धा प्रसिद्धा च । 'पस्थि' ते न स्तः-न विधेते ‘एवं सन्नं' एवम्-एतादृशी संज्ञां-विचारधाराम् 'ण णिवेसए' न निवेशयेत्नैव कुर्यात् । किन्तु-'सिद्धी' सिद्धिः 'असिद्धी वा' असिद्धिश्च 'अस्थि' अस्तिविद्यते 'एवं सन्नं णिवेसए' एवं संज्ञां निवेशयेत्-भस्ति सिद्धिरसिद्धिश्वेत्येवं निर्णयोनिर्णयः तयोः सत्वमवश्यमभ्युपेतव्यम् । असिद्धिः-संसार स्तद्रूपवर्णनं पूर्वत्र गाथायां गीतम् । अशेषकक्षयरूपा सिद्धिरपि सिद्धा विद्यते एव । कर्मचयसञ्चितोऽत्यन्तं
टीकार्थ-- सिद्धि का अर्थ है-समस्त कर्मों का क्षय हो जाने पर अनन्त ज्ञान, दर्शन और सुख रूप शुद्ध आत्मस्वरूप की उपलब्धि, उसे मोक्ष भी कहते हैं । सिद्धि से जो विपरीत हो, वह असिद्धि है, अर्थात् शुद्ध स्वरूपकी उपलब्धि न होना और संसार में भ्रमण करना यह दोनों ही नहीं है, ऐसा विचार नहीं करना चाहिए। किन्तु ऐसा विचार करना चाहिए कि सिद्धि भी है और असिद्धि भी है। असिद्धि अर्थात् संसार के स्वरूप का वर्णन पूर्वगाथा में किया गया है । समस्त कमों का क्षय रूप सिद्धि भी सिद्ध ही है। किसी पुरुष का, किसी समय, संचित किया हुमा कर्मसमुदाय क्षीण हो जाता है, क्योंकि वह समुदाय है । जो जो समुदाय होता है उसका कभी न कभी क्षय
ટીકાઈ-સિદ્ધિ એટલે સમસ્ત કમેને ક્ષય થયા પછી અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અને અનંત સુખ રૂપ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ, તેને મોક્ષ પણ કહે છે. સિદ્ધિથી જે ઉલટુ હોય તે અસિદ્ધિ છે અર્થાત શુધ્ધ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ ન થવી, અને સંસારમાં ભટકવું આ બને નથી. આ પ્રમાણેને વિચાર કર ન જોઈએ. પરંતુ એ વિચાર કર જોઈએ કે સિદ્ધિ પણ છે, અને અસિદિધ પણ છે.
અસિદ્ધિ અર્થાત્ સંસારના સ્વરૂપનું વર્ણન આના પહેલાની ગાથામાં કરવામાં આવેલ છે. સમસ્ત કર્મોના ક્ષય રૂપ સિદ્ધિ પણ સિદ્ધ જ છે. કોઈ પુરૂષ કઈ વખતે સંચિત કરેલ કર્મ સમુદાય ક્ષીણ થઈ જાય છે. કેમકે તે સમુદાય
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #546

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्नुतनिरूपणम् कस्यचित्कदाचित् क्षीयते । समुदायत्वात्, परिदृश्यमानघटादिसमुदायवत् । इत्याद्यनुमानेनाऽऽगमेनानेन-बृहत्या प्रवृत्या च महापुरुषाणां सिद्धिः सिद्धयति । अयं भावः-सम्यगूज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणस्य मोक्षमार्गस्य सर्वथा कर्मक्षयस्य पीडोपशमादिनाऽध्यक्षेण दर्शनादतः-कस्यचिदात्यन्तिककर्महानिसिद्धरस्ति सिद्धिरिति,। तथोक्तम्-'दोषावरणयोहानि निःशेषाऽस्त्यतिशायिनी ।
क्वचिद् यश स्वहेतुभ्यो बहिरन्तर्मलक्षयः ॥इत्यादि । असिद्धेः स्वरूपं तु सुनिरूपितमेवाऽस्माभिः सर्वैरनुभूतमनुभूयमानश्च । अत इमे न इति विचारणा सर्वयाऽरमणीया । इमे विशे ते इति ज्ञानं ज्ञानमतोऽन्यथाऽज्ञानम् ।२५। अवश्य होता है, जैसे घट समुदाय का । इत्यादि अनुमानों से आगम प्रमाण से और महापुरुषों द्वारा सिद्धि के लिए प्रवृत्ति करने से सिद्धि की सिद्धि होती है । भाव यह है कि सम्यग्दर्शन, ज्ञान एवं चारित्र रूप मोक्ष मार्ग की, सर्वथा कर्मक्षय की पीड़ा के उपशम से कर्म का क्षय प्रत्यक्ष देखा जाता है, अतः यह भी समझा जा सकता है कि किसी आत्मा के कर्मों का सर्वथा क्षय भी होता है। कहा भी है'दोषावरणयोर्हानि' इत्यादि।
जैसे मल को नष्ट करने के कारण मिलने पर बाह्य और आभ्यन्तर मल का नाश हो जाता है, इसी प्रकार रागादि दोषों का भी किसी आत्मा से सर्वथा क्षय हो जाता है।'
असिद्धि का स्वरूप तो स्पष्ट से सिद्ध ही है। उसका हम सब ने છે. જે જે સમુદાય હોય છે. તેને ક્ષય ક્યારેને કયારે પણ થાય છે જ જેમ ઘટ સમુદાયને ક્ષય, આ વિગેરે અનુમાનથી અને આગમના પ્રમાણેથી અને પુરૂષ દ્વારા સિદ્ધિને માટે પ્રવૃત્તિ કરવાથી સિદ્ધિની સિદ્ધિ થાય છે.
કહેવાનો ભાવ એ છે કે-- સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રૂપ સમ્યક્ તપ મેક્ષ માર્ગની સર્વથા કર્મક્ષયની પીડાના ઉપશમથી કર્મને ક્ષય પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. તેથી એ પણ સમજી શકાય તેમ છે કે-કેઈ मात्माना भनि सथा क्षय ५५ छ. दोषावरणयोर्हानि' त्याहि.
જેમ મળ-મેલને નાશ કરવાનું કારણ મળવાથી બાહ્ય-–બહારને અને આભ્યન્તર-અંદરને મેલ નાશ પામે છે, એજ પ્રમાણે રાગ વિગેરે દેને તથા આવરણને પણ કેઈ આત્મામાં સર્વથા ક્ષય થઈ જાય છે.
અસિદ્ધિનું સ્વરૂપને સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ જ છે. અમે બધાએ તેને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #547

५३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम्-स्थि सिद्धी नियं ठाणे णैवं सन्नं सिए । अस्थि सिद्धी नियं ठाणं एवं सैन्नं णिवेसए ॥ २६ ॥
छाया -- नास्ति सिद्धि र्निजं स्थानं नैवं संज्ञां निवेशयेत् । अस्ति सिद्धि निजं स्थान मेवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२६॥
अनुभव किया है और कर रहे हैं। अतएव सिद्धि और असिद्धि नहीं है, इस प्रकार की विचारणा रमणीय नहीं है। यदि किसी को रमणीय प्रतीत होती भी है, तो तब तक ही रमणीय है जब तक उन पर ठीक प्रकार से विचार नहीं किया है। दोनों का अस्तित्व है, ऐसा ज्ञान ही संम्यग्ज्ञान है। इससे विपरीत अज्ञान है || २५।।
' णत्थि सिद्धी नियं ठाणे' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'स्थि सिद्धि णियं ठाणं नास्ति सिद्धिर्निजं स्थानं' सिद्धि - जीवका कोई अपना निजीस्थान नहीं है, अर्थात् ईपत्वाग्भारा नामक पृथ्वी नहीं है, 'णेवं सन्नं निवेसए - नैवं संज्ञां निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि रखनी नहीं चाहिए। किन्तु 'अस्थि सिद्धी नियं ठाणं-अस्ति सिद्धि निजं स्थानं' सिद्धि, जीवका निजी स्थान है, 'एवं सन्नं निवेसए एवं संज्ञां निवेशयेत्' इसी प्रकार की बुद्धि धारण करनी चाहिए । २६॥
અનુભવ કરેલ છે. અને કરીએ છીએ તેથી જ સિદ્ધિ અને અસિદ્ધિ નથી. આવા પ્રકારના વિચાર કરવા ચેાગ્ય નથી જો કાઈને તે ચેગ્ય લાગે પણ ખરી તે તે ત્યાં સુધી જ રમણીય અને વૈગ્ય લાગે કે જ્યાં સુધી તેના પર સારી રીતે વિચાર કરવામાં ન આવે –બન્નેનુ' અસ્તિત્વ છે, એવું જ્ઞાન જ સમ્યજ્ઞાન છે તેનાથી જુદૃ હાય તે અજ્ઞાન છે. રા
'णत्थि सिद्धी नियं ठाणे' इत्याहि
शब्दार्थ - 'त्थि सिद्धी णियं ठाणे-नास्ति सिद्धिर्निजं स्थानं' भवतु अर्थ तानु स्थान नथी, अर्थात् षित्प्राग्भारा नाभनी पृथ्वी नथी, 'णेवं सन्नं निवेस - नैव' संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभाोनी मुद्धी राजवीन लेखे, परंतु 'अत्थि सिद्धी नियं ठाणं- अस्ति सिद्धि निजं स्थान" लवनुं निरस्थान छे. 'एवं सन्नं निवेस - एवं संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभाशेनी जुद्धी धार ४२वी लेह मे ॥२६॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #548

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५३७ अन्वयार्थः-(पत्थि सिद्धी णियं ठाणं) सिद्धिः-सकलकर्मक्षयरूपा जीवस्य निजं स्वकीयं स्थानम्-ईषत्माग्भारारूपं नास्ति-न विद्यते (णेवं सन्नं णिवेसए) पूर्वोक्तं स्थान नास्तीत्येवं रूपां संज्ञा-बुद्धिं न निवेशयेत्-न कुर्यात किन्तु-'अस्थि सिद्धी नियं ठाणं' अस्ति-विद्यते एव सिद्धि जीवस्य निजं स्थानम्-ईषत्माग् भारारूपम् (एवं सन्नं णिवेसए) एवम् ईशी संज्ञां निवेशयेत्-कुर्षादिति ॥२६॥
टीका-'सिद्धी णियं ठाणं णत्थि सिद्धि जीवस्य निजम्-स्वीयं स्थानं नास्ति । 'एवं सन्न ण णिवेसए' एवं संज्ञा-बुद्धि न निवेशयेत्-न कुर्यात् । अपितु-'सिद्धी णिय ठाणं अत्थि सिद्धिरेव जीवस्य नैज-स्वाभाविकं स्थानमस्ति । 'एवं सन्नं णिवेसए' एवम्-ईदृशीं संज्ञा-बुद्धिं निश्चयं निवेशयेत् । यथा-बद्धस्य जीवस्य किश्चित्स्थानं भवति, तथा मुक्तस्यापि जीवसङ्घस्य केनचित्स्थानेन भाव्यम्, तत्तु स्थानं लोकोप्रभाग एव । तदुक्तम्-'कर्मविषमुक्तस्योर्ध्वगतिः' इति । कर्मतन्त्रपरतन्त्रोऽस्वतन्त्रो जोवस्तरस्थानमनुभवति, कर्मरहितो जीवः स्वीयं लोकाग्रं स्थानमेति ॥२६॥ ___ अन्वयार्थ--सिद्धि-जीव का अपना कोई स्थान नहीं है अर्थात् ईषत्प्रारभारा नामक पृथ्वी नहीं है, इस प्रकार का विचार नहीं करना चाहिए। किन्तु सिद्धि-जीव का अपना स्थान है, इसी प्रकार का विचार करना चाहिए ॥२६॥ ___टीकार्थ--सिद्धि-जीव का निजी स्थान नहीं है, इस प्रकार की संज्ञा (समझ) धारण करना ठीक नहीं है, किन्तु सिद्धि ही जीव का अपना स्थान है, इस प्रकार की संज्ञा धारण करना चाहिए। जैसे बद्ध जीव का कोई स्थान होता है, उसी प्रकार मुक्त जीवराशि का भी कोई स्थान अवश्य होना चाहिए। वह स्थान लोक का अग्रभाग ही है । जो 'जीव कर्मों से पूर्णरूप से मुक्त हो जाता है, उसे ऊर्ध्वगति की प्राप्ति होती है।'
मन्वयार्थ -सिद्धि, पनु पातानुं । २थान नथी. अर्थात् पत्पाભારા નામની પૃથ્વી નથી. આ પ્રકારનો વિચાર કરવો ન જોઈએ. પરંતુ સિદ્ધિ એ જીવનું પિતાનું સ્થાન છે. એ પ્રકારનો વિચાર કર જોઈએ મારા
ટીકાર્થ-સિદ્ધિ જીવનું નિજસ્થાન નથી, આ પ્રમાણેની સમજણ ધારણ કરવી ઠીક નથી પરંતુ સિદ્ધી જ જીવનું નિજસ્થાન છે. આ પ્રમાણેની બુદ્ધી ધારણ કરવી જોઈએ. જેમ બદ્ધ જીવનું કેઈ સ્થાન હોય છે, એજ પ્રમાણે મુક્ત જીવરાશીનું પણ કોઈ સ્થાન અવશ્ય હોવું જ જોઈએ. તે સ્થાન લેકને અગ્રભાગ જ છે. “જે જીવ કર્મોથી પૂર્ણ રીતે મુક્ત થઈ જાય છે, તેને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #549

५३८
सूत्रकृतागसूत्रे मूलम्-णस्थि साह असाह वा, णेवं सन्नं णिवेसएं ।
अस्थि साहू असाहू वा, एवं सैनं णिवेसए ॥२७॥ छाया-नास्ति साधुरसाधुर्वा नै संज्ञा निवेशयेत् ।
अस्ति साधुरसाधुर्वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ॥२७॥ अन्वयार्थः-(गस्थि) नास्ति-न विद्यते (साहू) साधुः (असाहू वा) असा. पुर्वा नास्ति (णेवं सन्नं णिवेप्सए) एवम्-ईदृशी संज्ञा-बुद्धि न निवेशयेत्-न ऐसा कहा गया है । जो जीव कमों के अधीन हैं वे अनेक स्थानों का अपने कर्मों दय के अनुसार अनुभव करते हैं, किन्तु निष्कर्म जीव का स्थान तो लोक का अग्रभाग ही है ॥२६॥ 'णत्यि साहू असाहू वा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'त्यि साहू-नास्ति साधुः' न कोई साधु है, 'वा असाहू-वा असाधुः' अथवा न कोई असाधु है 'णे स नं निवेसएनैवं संज्ञा निवेशयेत्' इस प्रकार की बुद्धि धारण करनी उचित नहीं है, अर्थात् संपूर्ण चारित्र गुण का अभाव होने से कोई साधु नहीं है और जब कोई साधु ही नहीं है, तो उसके प्रतिपक्ष असाधु की भी सत्ता नही है ऐसा समझना भ्रम पूर्ण है किन्तु 'अस्थि साहू असाहू वा -अस्ति साधुरसाधु र्वा' साधु है और असाधु भी है एवं सन्नं निवे. सए-एवं संज्ञा निवेशयेत्' ऐसी ही समझ धारण करनी चाहिए ॥२७॥
अन्वयार्थ--न कोई साधु है, न असाधु है, इस प्रकार की बुद्धि ઉર્ધ્વ ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ કહેવામાં આવ્યું છે. જે જીવ કને આધીન છે, તેઓ અનેક સ્થાને પિતાના કર્મોદય પ્રમાણે અનુભવ કરે પરંતુ નિષ્કર્મ જીવનું સ્થાન તે લેકને અગ્રભાગ જ છે. ૨૬ાા
'णत्थि साहू असाहू वा' त्याह
शाहाय---'णत्थि साहू-नास्ति साधुः' / साधु नथी, 'वा असाहवा असाधुः' अथवा ई असाधु नथी. 'णेवं सन्नं निवेसए-नैव संज्ञां निवेश ત' આ પ્રમાણેની બુદ્ધિ ધારણ કરવી એગ્ય નથી. અર્થાત સંપૂર્ણ ચારિત્ર ગુણને અભાવ હોવાથી કોઈ સાધુ નથી, અને જ્યારે કોઈ સાધુ જ નથી તે તેના પ્રતિપક્ષરૂપ અસાધુની સત્તા પણ નથી. એમ સમજવું ભ્રમમૂલક छे. परंतु 'अस्थि साहू असाहू वा-अस्ति साधुरसाधुर्वा' साधु छ, भने असाधु पण छ, “एवं सन्नं निवेसए-एव संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभान सभજણ રાખવી જોઈએ. ર
અન્વયાર્થી--કોઈ સાધુ નથી તેમ કઈ અસાધુ નથી. આવા પ્રકારની
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #550

समयार्थबोधिनी टीका वि. श्रु. अ. ५ आवाग्श्रुतनि पणम्
५३९ कुर्यात्-सम्पूर्णचारित्रगुणाऽभागत न साधु विद्यते इत्यर्थः, किन्तु (अस्थि साहूअसाहू वा) अस्ति साधुरसाधुर्ग ( एवं सन्नं गिवेसए) एम्-ईदृशों संज्ञाम्बुद्धिं निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥२७॥
टीका-'साई' साधुः-स्वी मोक्षात्मकं परार्थ वा यः सघ्नोति पाणातिपातादिभ्यो विरक्तो ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकरत्नत्रयाऽऽराधको वा भवति स साधु रिति विवेकः । 'असाहू वा' असाधु-साधुत्वरहितोऽसाधुः । पूर्व प्रतिपादितः साधुरसाधु श्च नास्तीति 'णत्थि' पदेनाह-'एवं' एव मित्येवम् 'सन्न' संज्ञाम्विचारणाम्-'ण णिवेसए' न निवेशयेत्-न निर्णी यात् । अपितु-'साहू' साधुः 'असाहू वा' अपाधुर्वा 'अस्थि' अस्ति 'एवं सन्नं' एवं संज्ञा-विचारधाराम् 'णिवेसए' निवेशयेत्-अभावं व्यावर्त्य भावं परिशेषयेत् । अस्ति केषाश्चिदयं धारण करना उचित नहीं है । सम्पूर्ण चारित्र गुण का अभाव होने से कोई साधु नहीं है और जब साधु ही नहीं है तो उसके प्रतिपक्ष असाधु की भी सत्ता नहीं है, ऐसा ही समझना चाहिए ॥२७॥
टीकार्थ--जो अपने मोक्ष रूप अर्थ (हित) को तथा परहित को सिद्ध करता है, वही साधु कहलाता है । या प्राणातिपात आदि अढारे पापों से विरक्त एवं सम्यक् ज्ञान दर्शन, चारित्र और तप का जो साधक है, यही साधु है। जिसमें यह साधुता न पाई जाय वह असाधु है। यह साधु और असाधु नहीं है, ऐसी विचारणा नहीं करनी चाहिए, किन्तु साधु है और असाधु है, ऐसा विचार करना चाहिए । બુદ્ધિ રાખવી તે ગ્ય નથી. અર્થાત્ સંપૂર્ણ ચારિત્ર ગુણને અભાવ હોવાથી કોઈ સાધુ નથી. અને જ્યારે સાધુ જ નથી તે તેના પ્રતિપક્ષ રૂપ અસાધુની સત્તા પણ નથી જ એમ સમજવું તે ભ્રમપૂર્ણ છે. પરંતુ સાધુ છે. અને અસાધુ પણ છે, એમ જ સમજવું જોઈએ પરા
टाय--२ पोताना मोक्ष३५ मथ-डित तथा पतन सिरे છે, તેજ સાધુ કહેવાય છે, અથવા પ્રાણાતિપાત વિગેરે અઢાર પાપોથી વિરક્ત અને સમ્યક્ જ્ઞાન, સમ્યક દર્શન, સમ્યફ ચારિત્ર અને સમ્યફ તપના જેએ સાધક છે, તેજ સાધુ છે. આવું સાધુપણુ જેએમાં ન હોય, તેઓ અસાધુ છે, આ સાધુ અને અસાધુ નથી, એ પ્રમાણેને વિચાર કરે ન જોઈએ. પરંતુ સાધુ છે, અને અસાધુ પણ છે, એ વિચાર રાખવો જોઈએ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #551

५४०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे सिद्धान्तः-तथाहि-ज्ञानदर्शनचारित्रात्मकरत्नत्रयाणां पूर्णतया प्रतिपालनं न भवति यस्य कस्याऽपि । अतोऽनाराधितरत्नत्रयात्मकत्वात्साधुरेव नास्तीति । यदा -साधुरेव नास्ति, तदा तत्पतिपक्षीभूतोऽसाधुरपि नास्ति उभयोः परस्परं सापेक्ष. त्वात् । परन्तु-बिवेकिमिस्तन्त्रितं न मन्तव्यम् । यश्च पुरुषधौरेयः सदोपयोगवान् -रागद्वेषरहितो हितः सर्वेषां सत्संयमः शास्त्रोक्तपद्धत्या शुद्धाहारगवेषकः सम्यग्दृष्टिमान् स एव साधुः सिद्धः । यद्ययं कदाचिदजानतः प्रमादाद्वा अशुद्धमप्याहारं शुद्धमिति मत्वा सोपयोगं भुते तदाऽपि-भावशुद्धत्वात्सम्पूर्णरूपेण रत्नत्रयाराधक
किन्हीं किन्हीं लोगों का ऐसा अभिप्राय है कि ज्ञान, दर्शन चारित्र और तप रूप रत्न चतुष्टय का चाहे कोई पूर्ण रूप से पालन नहीं कर सकता । अतएव रस्न चतुष्टय की सम्पूर्ण रूपसे आराधना न करने के कारण कोई साधु ही नहीं है। जब कोई साधु ही नहीं है तो उसका प्रतिपक्ष असाधु भी नहीं हो सकता, क्योंकि साधु और असाधु परस्पर सापेक्ष हैं । किन्तु विवेकशील जनों को ऐसा नहीं मानना चाहिए । जो उत्तम पुरुष सदा यतनावान् रहता है, रागद्वेष से रहित होता है, सब का हितकर सुसंयमवान् , शास्त्रोक्त पद्धति से निर्दोष आहार की गवेषणा करने वाला तथा सम्यग्दृष्टि होता है, वही साधु है। कदाचित् अनजान में या प्रमाद के वशीभूत होकर अशुद्ध आहार को भी शुद्ध समझ कर उपयोग के साथ खाता है, तब भी भाव से शुद्ध होने के कारण वह सम्पूर्ण रूप से रत्नचतुष्टय का आराधक ही है।
કઈ કઈ લેકેને એ અભિપ્રાય છે કે--જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ રૂ૫ રન ચતુષ્ટયનું-ચારે રત્નનું કઈ પૂર્ણપણથી પાલન કરી શકતા નથી. તેથીજ રત્ન ચતુષ્ટયનું પૂરી રીતે આરાધન ન કરી શકવાથી કોઈ સાધુજ નથી. જ્યારે કેઈ સાધુ જ નથી, તે તેના પ્રતિપક્ષરૂપ અસાધુ પણ નથી જ કેમકે સાધુ અને અસાધુ બને પરસ્પર સાપેક્ષ–એક બીજાની અપેક્ષાવાળા છે. પરંતુ વિવેકવાળા પુરૂએ તેમ માનવું ન જોઈએ. જે ઉત્તમ પુરૂષ સદા થતનાવાન રહે છે, રાગદ્વેષ વિનાના હોય છે. બધાનું હિત કરવાવાળા સુસં. યમવાન શાસ્ત્રોક્ત પદ્ધતિથી નિર્દોષ આહારની ગવેષણ કરવાવાળા તથા સમ્યફ દષ્ટિ હોય છે, એજ સાધુ કહેવાય છે કદાચ અજાણતા અથવા પ્રમાદને વશ થઈને અશુદ્ધ આહારને પણ શુદ્ધ સમજીને ઉપયોગ સાથે આહાર કરે છે, તે પણ ભાવથી શુદ્ધ હોવાના કારણે તે સંપૂર્ણ પણુથી રતનચતુરયન આરાધકજ કહેવાય છે. આ રીતે સાધુની સિદ્ધિ થઈ જવાથી તેના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #552

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५४१ एव । इत्यं यदा साधुः सिध्यति-सेत्स्यति वाऽसाधुरपि तत्मतिपक्षभूतः । अतो. विवेकिमिः साधुरसाधु र्वा नास्तीति न मन्तव्यम् । अपितु-साधुरसाधुश्च. इत्युमा. वपि स्तः, इति मन्तव्यम् ॥२७॥ मूलम्-त्थि कल्लाणपावे वा णेवं सन्नं णिवेसए ।
अस्थि कल्लाणपावे वा एवं सन्नं णिवेसए ॥२८॥ छाया-नास्ति कल्याणं पापं वा, नैव संज्ञां निवेशयेत् ।
अस्ति कल्याणं पापं वा एवं संज्ञां निवेशयेत् ।।२८।। अन्वयार्थ:-(कल्लाण) कल्याणं-कल्याणात्मक वस्तु तथा (पावे का) पापं वा-दुःखकारणम् (गत्थि) नास्ति-न विद्यते (एवं) एवमीदृशीम् (सन्न) इस प्रकार साधु की सिद्धि हो जाने पर उसके प्रतिपक्ष असाधु की भी सिद्धि हो जाती है। अतएव विवेकी जनों को ऐसा नहीं मानना चाहिए कि साधु और असाधु नहीं है ॥२७॥ 'गस्थि कल्लाणपावे वा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'कल्लाण-कल्याणम्' कल्याण अथवाकल्याणम्कारी वस्तु तथा 'पावे वा-पापं वा' पाप दुःखका कारण 'पस्थि-नास्ति नहीं है 'एवं-एवम्' ऐसी 'सन्न-संज्ञा' बुद्धि ‘ण निवेसए-न निवेशयेत्' 'न धारयेत्' धारण न करे, किन्तु 'कल्लाणे पावे वा अस्थि-कल्याणं पापं वा अस्ति' कल्याण है और पाप भी है, ‘एवं सन्नं निवेसए-एवं संज्ञां निवेशयेत्' इसी प्रकार की बुद्धि धारण करनी चाहिए ॥२८॥ ___अन्वयार्थ--कल्याण या कल्याणकारी वस्तु तथा पाप दुःख का कारण नहीं है, विवेकी आत्मा को इस प्रकार की बुद्धि नहीं धारण પ્રતિપક્ષ અસાધુની પણ સિદ્ધિ થઈ જાય છે. તેથી જ વિવેકીજનેએ સાધુ અને અસાધુ નથી તેમ માનવું કે વિચારવું ન જોઈએ રહો
'णस्थि कल्लाणपावे वा' त्यादि
शहाय--'कल्लाण-कल्याणम्' या अथवा क्या ४२वावाणी परतु तथा 'पावे वा-पापं वा' ५।५-मनु २५ ‘णत्थि-नास्ति' नथी, ‘एवं-एवम्' मा प्रभाओंनी 'सन्न-संज्ञा' मुद्धि 'ण निवेसए-न निवेशयेत्' धारण ४२वी ने नये. परंतु 'कल्लाण पावे वा अस्थि-कल्याणं पाप वा अस्ति' ALLL भने ५५ है, 'एव सन्न निवेसए-वं संज्ञां निवेशयेत्' मा प्रभाशनी भुद्धि ધારણ કરવી જોઈએ. ૨૮
અન્વયાર્થી--કલ્યાણ અથવા કલ્યાણકારી વસ્તુ તથા પાપ અર્થાત્ દુઃખના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #553

५४२
सूत्रकृतास्त्रे संज्ञां बुद्धिम् (ण णिवेसए)-न निवेशयेत्-'न कुर्यात् किन्तु-कल्लाणपाचे वा अस्थि) कल्याणं पापं वाऽस्ति-विद्यते (एवं सन्नं णिवेसए) एवम्-ईदृशी संज्ञांबुद्धि निवेशयेत्-कुर्यादिति ॥२८॥
टीका--आत्मव्यतिरिक्तस्य सर्वस्याभावात् 'कल्लाण' कल्याणम् 'पावे वा' पापं वा 'णत्थि' नास्ति 'एवं सन् एवम्-ईशी संज्ञाम्-बुद्धिम्-'ण णिवेसए' न निवेशयेत्, किन्तु-'कल्लाण पावे वा अस्थि कल्याणं पापं वाऽस्ति, तत्र-कल्याणं वान्छितार्थमाप्तिः। पापं वा-प्राणातिपातादिलक्षणम् । 'एवं' एवमेव 'सन्न' संज्ञाम् -बुद्धिम् 'ण निवेसए न निवेशयेत् न कुर्यात् कल्याणकल्याणवतोः पापपापवतोश्च सत्वमवश्यमभ्युपेयम्, अद्वैतमते जगद्विचित्रता स्यादिति । बौद्धो हि सर्वस्यापि अशुचित्यम्-आत्मरहितत्वञ्च मन्यते। अतः कल्याणं तद्वान वा नास्तीति कथयति करनी चाहिए। किन्तु कल्याण है और पाप भी है, इसी प्रकार की बुद्धि धारण करनी चाहिए ॥२८॥
टीकार्थ--आत्मा से भिन्न सभी पदार्थों का अभाव होने के कारण कल्याण और पाप नहीं है, इस प्रकार की संज्ञा नहीं रखनी चाहिए, किन्तु कल्याण और पाप है, ऐसी संज्ञा ही धारण करनी चाहिए। अभीष्ट अर्थ की प्राप्ति को कल्याण कहते हैं, और हिंसा आदिको पाप कहते हैं। कल्याण का और कल्याणवान् का तथा पाप और पापवान् का अस्तित्व अवश्य स्वीकार करना चाहिए। अगर अद्वैत को स्वीकार किया जाय तो अबाधित अनुभव से सिद्ध यह जगत् की विचित्रता संगत नहीं हो सकती । बौद्धों की मान्यता है कि सब अशुचि और अनात्मक है, अतएव कल्याण और कल्याणवान् कोई नहीं है, उनका કારણ રૂપ પાપકર્મ નથી આ રીતની બુદ્ધિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. પરંતુ કલ્યાણ છે અને પાપ પણ છે. એ રીતની બુદ્ધિ ધારણ કરવી જોઈએ, પરંતુ
ટીકાર્થ–-આત્મા સિવાયના સઘળા પદાર્થોને અભાવ હેવાના કારણે કલ્યાણ અને પાપ નથી. આ પ્રમાણેની સંજ્ઞા-બુદ્ધિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. ઈટ વસ્તુની પ્રાપ્તિને કલ્યાણ કહે છે, અને હિંસા વિગેરેને પાપ કહે છે. કલ્યાણનું અને કલ્યાણવાનનું તથા પાપ અને પાપવાનનું અસ્તિત્વ (વિદ્યમાન પણ) અવય સ્વીકારવું જ જોઈએ. જે અદ્વૈતને સ્વીકારવામાં આવે, તે અબાધિત અનુભવથી સિદ્ધ આ જગતનું વિચિત્રપણું અંગત થઈ શકત નહીં. બૌતેની માન્યતા છે કે-બધું જ અશુચિ-અશુદ્ધ અને અનાત્મક જ-આત્મા વિનાનું છે. તેથી જ કલ્યાણ કે કલ્યાણવાન કેઈ પણ નથી. તેઓનું આ કથન સત્ય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #554

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५४३ तन्न सम्यक् प्रतिभाति । सर्वस्याऽशुचित्वे तदुपास्यदेवानपि अशुचिरतिवर्तेतइति गता दर्शनकथाः । अतः सर्वे पदार्था अशुचिरूपा इति न श्रद्दध्महे । स्वद्रव्य क्षेत्रकालादिरूपेण समोऽपि असन्तः परद्रव्यादिना स्युः । अतः सामान्यतः कल्याणस्य निराकरणं न सम्यक् । अतः सदेव कल्याणं पापं वेति।२८। म्लम्-केल्लाणे पावए वा, वि वैवहारो ण विज्जइ ।
जं वरं तं न जाणंति, समणा बालपंडिया ॥२९॥ छाया- कल्याणः पापको वापि व्यवहारो न विद्यते ।
यद्वैरं तन्न जानन्ति श्रमणा वालपण्डिताः ॥२९॥ यह कथन सत्य नहीं है । सब को अशुचि मानने पर उनके उपास्य देव को भी अशुचि मानना पडेगा। ऐसी स्थिति में उनका दर्शन (मत) ही लुप्त हो जाता है । अतः दृश्यमान सत्र पदार्थों को अशुचि नहीं मानना चाहिए। सब स्वकीय द्रव्य क्षेत्र वहल और भाव से सत् हैं और परद्रव्य क्षेत्र काल और भाव की अपेक्षा असत् हैं । इस प्रकार साधारणतया कल्याण का निराकरण करना ठीक नहीं है। कल्याण और पाप दोनों का अस्तित्व है ॥२८॥ 'कल्लाणे पावए वावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'कल्लाणे पावए वावि-कल्याणः पापको वापि कोई पुरुष एकान्ततः कल्याणवान है, अथवा पापवान् है ऐसा 'चवहारो-व्यवहार' व्यवहार 'ण-विज्जइ-न विद्यते' नहीं होता है तो भी 'बालपंडिया समणा-बालपण्डिताः श्रमणाः' जो शाक्य आदि श्रमण बालपंडित નથી. બધાને જ અશુચિ-અપવિત્ર માનવાથી તેમના આરાધ્ય દેવને પણ અશુચિ જ માનવા પડશે આ સ્થિતિમાં તેઓના દર્શન-મતનો લેપ થઈ જાય છે. તેથી જ બધા જ પદાર્થોને અશુચિ–અપવિત્ર માનવા ન જોઈએ. બધા જ પિતાના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી સત્ છે, અને પરના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાથી અસત્ છે. આ પ્રમાણે સાધારણ પણુથી કલ્યાણનું નિરાકરણ કરવું તે બરોબર નથી, કલ્યાણ અને પાપ ખનેનું અસ્તિત્વ છે તેમ માનવું જોઈએ. ૨૮
'कल्लाणे पावए वा वि' त्यात
शा--'कल्लाणे पावए वावि-कल्याणः पापको वापि' ४५३५ એકાન્તતઃ-નિશ્ચિત રૂપથી કલ્યાણવાનું છે અથવા પાપવાનું છે. એ પ્રમાણે 'ववहारो-व्यवहारः' ०५९।२ ‘ण विजइ-न विद्यते' थत नथी. तो पा 'बाल पडिया समणा-बालपण्डिताः श्रमणा:' २ ४य विशेरे श्रम माहित थे,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #555

५४४
सूत्रकृताङ्गसूत्र ___अन्वयार्थ:--(कल्लाणे पावर वावि) कल्याणः कल्याणवान् तत्र कल्याणं वाञ्छितार्थमाप्तिस्तद्वान् अथवा पापवान न हि कश्चिदेकान्ततः कल्याणवान् एका. ततः पापवान् वा इत्याकारकः (ववहारो) व्यवहारः (ण विज्जइ) न-नै विद्यते -भवति, यद्यपि एका स्थितिः तथापि (बालपंडिया समणा) बालपण्डिताः श्रमणा: वालाः सदसद्विवेकविकलाः सन्तः स्वात्मानं पण्डितं मन्यमानाः शाक्यादयः (जं वे तं ण जाणंति) यद् वैरमेकान्तपक्षाश्रयात् समुत्पद्यमानं वैरं कर्मबन्धरूप तद्वैरं कर्मबन्धलक्षणं न जानन्ति, इति ॥२९॥
टीका-'कल्लाणे' कल्याणम्-वाच्छिनार्थमाप्तिरूपम् तद्वान् 'पावए वावि' पापको वापि पापवान्-श्त्येतादृशः 'ववहारोण विज्जा' व्यवहारो लोके न विद्यते। है अर्थात् सत् असत् के विवेक से रहित होते हुए भी अपने आप को पण्डित मानते हैं वे एकान्त पक्षका अवलम्बन से उत्पन्न होने वाले 'ज वेरं तं ण जाणंति-यद्वैरं तन्न जानाति' जो वैर होता है उनको अर्थात् कर्म बन्धको नहीं जानते है ॥२९॥ ___अन्वयार्थ-कोई पुरुष एकान्ततः कल्याणवान् है या पापवान् है, ऐसा व्यवहार नहीं होता है, फिर भी जो शाक्य आदि श्रमण बाल. पंडित हैं अर्थात् सत् असत् के विवेक से रहित होते हुए भी अपने आपको पण्डित मानते हैं, वे एकान्त पक्ष का अवलंबन से उत्पन्न होने वाले वैर को अर्थात् कर्मबन्धन को नहीं जानते हैं ॥२९॥
टीकार्थ-अभीष्ट अर्थ की प्राप्ति कल्याण और उससे विपरीत पाप कहलाता है। यह पुरुष सर्वथा कल्याण का भाजन है, एकान्त पुण्यवान् અર્થાત્ સત્ અસતના વિવેક વિનાના હોવા છતાં પણ પિતાને પંડિત માને छतमा सात पक्षना स्वारथी थापाणु ज वेर तं ण जाणति-यद्वैर तन्न जानाति २ ३२ छे, तन मर्थात भगधने नाता नथी. ॥२६॥
અન્વયાર્થ—કઈ પુરૂષ એકાન્તતઃ કલ્યાણવાનું છે અથવા પાપવાન છે એવે વ્યવહાર થતા નથી છતાં પણ જે શાકય વિગેરે શ્રમણ બાલપંડિત છે અર્થાત્ સત્ અસતના વિવેકથી રહિત હોવા છતાં પણ પોતે પોતાને પંડિત માને છે. તે એકાન્ત પક્ષના અવલમ્બનથી ઉત્પન થવાવાળા વેરને અર્થાત્ કર્મબંધને જાણતા નથી. રિલા
ટીકાઈ–-ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ કલ્યાણ કહેવાય છે અને તેનાથી ભિન્ન પાપ કહેવાય છે. આ પુરૂષ સર્વથા કલ્યાણનું પાત્ર છે. એકાન્ત પુણ્યશાળી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #556

.... समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५४५ अयं सर्वथा कल्याणवान् अयं सर्वथा पापावान इत्येतावान व्यवहारो लोके नाऽऽ. लोक्यते । तथापि 'वालपंडिया' बालपण्डिता आत्मानं पण्डितं मन्य. माना इमे बौद्धादयो विवेकरहिताः 'समणा' श्रमणाः 'जं वेरं' यद्वैरम्-एका. न्तपक्षाऽवलम्बनजनितं बन्धनं यत् 'तण जाणंति' तन्नैव जानन्ति शाक्यादयः पण्डितमानिनः । कश्चिदेवं मन्यते-कश्चिदेकान्तरूपेण कल्याणवानेव, कश्चिदे. कान्तरूपेण पापवानेव । किन्तु-नाऽयं पक्षो युक्तियुक्तः। अपितु-न कोऽपि पदार्थ एकान्तेन विद्यते, सार्वत्रिको हि हितोऽने कान्तः पक्ष एव । कथश्चित्कल्याणवान, कथश्चिच पापशन इत्येव पक्षः सत्यः श्रेयांश्च । एवं विधेऽपि-एकान्तपक्षजनितं कर्मबन्धनं न जानन्ति परदर्शनशः। अतस्तेऽहिंसाधर्मस्य, तथाऽनेकान्तपक्षस्या श्रयणं नैव कुर्वन्तीति भावः ॥२९॥ है और यह एकान्ततः पापी है, ऐसा व्यवहार लोक में नहीं देखा जाता। फिर भी अपने आपको पण्डित मानने वाले अज्ञानी शाक्य आदि श्रमण एकान्त पक्ष क आश्रयण करते हैं। एकान्त पक्षों को ग्रहण करने से जो कर्मवन्ध होता है, उसे वे नहीं जानते। कोई कोई ऐसा समझता है-यह पुरुष एकान्त पुण्यवान है और अमुक एकान्त पापी ही है, किन्तु ऐसा समझना सत्य नहीं है। कोई भी पदार्थ एकान्तात्मक नहीं है। सर्वत्र अनेकान्तपक्ष ही हितकर है। अतएव कथंचित् कल्याणवान् और कथंचित् पापवान् ऐसा पक्ष ही श्रेयस्कर है। ऐसी स्थिति होने पर भी अन्यमतावलम्बी, एकान्त पक्ष का स्वीकार करने से जो कर्मबंध होता है, उससे अनभिज्ञ (अनजान) हैं। यही कारण है कि वे अनेकान्तवाद का-अहिंसा का आश्रय नहीं लेते ॥२९॥ છે. અને આ એકાતતઃ પાપી છે, આ પ્રમાણેનો વ્યવહાર લેકમાં–જગતમાં દેખવામાં આવતું નથી. તો પણ પિતાને પંડિત માનવાવાળા અજ્ઞાની શકય વિગેરે શ્રમણ એકાન્ત પક્ષને આશ્રય કરે છે. એકાત પક્ષને સ્વીકાર કરવાથી જે કર્મબંધ થાય છે, તેને તેઓ જાણતા નથી. કેઈ કઈ એવું સમજે છે કેઆ પુરૂષ એકાન્ત પુણ્યવાનું છે. અને અમુક વ્યક્તિ એકાન્ત પાપી જ છે, પરંતુ તેમ માનવું બરોબર નથી, કેઈ પણ પદાથે એકાંતાત્મક નથી. બધે જ અનેકાન્ત પક્ષ જ હિતકર છે. તેથી જ કથ ચિત્ કલ્યાણવાન અને કર્થ. ચિત પાપવાન એ પ્રમાણેને પક્ષ જ શ્રેયસ્કર છે. આ પ્રમાણેની સ્થિતિ હોવા છતાં અન્ય મતવાળાએ, એકાન્ત પક્ષને સ્વીકાર કરવાથી જે કર્મને બંધ થાય છે, તેનાથી અજાણ છે, એજ કારણ છે કે તેઓ અનેકાન્તવાદને એટલે કે અહિંસાને આશરે લેતા નથી. જરા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #557

५४६
-
-
सूत्रकृताङ्गसत्रे म्लम्-असेसमकैखयं वावि सन्दुक्खेइ वा पुणो ।
वैज्झा पाणा ण वज्झत्ति, इति वायं ने नीसरे॥३०॥ छाया-अशेषमक्षयं वापि सर्वदुःखमिति वा पुनः।
__वध्याः माणा न वध्याः इति, इति वाचं न निःसृजेत् ॥३०॥ अन्वयार्थ:-(असे सं) अशेष-सम्पूर्ण वा (अक्खयं) अक्षय-शाश्वतं नित्यम् (वा वि) पापि (वा) वा-अथवा (पुणो) पुनः (सन्दुक्खेइ वा) सर्व जगद् दुःख रूपमिति वा न स्वीकुर्यात् एकान्तनित्यस्य एकान्तदुःखरूपस्याऽभावात् (पाणा वज्झा न बज्झत्ति) प्राणा:-अपराधिनो जीवाः वध्याः-व्यापादयितुं योग्या: अथवा न वध्याः -अवध्या भवन्ति (इइ) इत्याकारकम् (वायं) वाचं-वचनम् (न नीसरे) न-नैव साधुः निःसृजेत्-वदेत् इति ॥३०॥ __'असेसमक्खयं वावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'असेसं-अशेषम्' समस्त पदार्थ 'अकखयं-अक्षयं' शाश्वत नित्य है 'वा-वा' अथवा एकान्ततः अनित्य ही है 'पुणो-पुन:' फिर 'सन्व दुक्खेइ-सर्व दुःखम्' संपूर्ण जगत् दुःखमय है ऐसा मानना नहीं चाहिए 'पाणा वज्झा न वझंत्ति-प्राणाः वध्याः न वध्या:' यह अपराधी प्राणी वध करने योग्य है, अथवा वध करने योग्य नहीं है 'इइइति' इस प्रकार का 'वायं-बाचं' वचन भी 'न नीसरेइ-न निःसृजेत्' साधु को बोलना नहीं चाहिए ॥३०॥ ___अन्वयार्थ-समस्त पदार्थ शाश्वत नित्य हैं, अथवा एकान्ततः अनित्य ही हैं, सम्पूर्ण जगत् दुःखमय है, ऐसा नहीं मानना चाहिए।
'असेसमक्खयं वावि' इत्यादि
शहा--'असे सं-अशेषम्' सधा पहा'अक्खयं-अक्षय' शाश्वत अर्थात नित्य छे. 'वा-वा' अथवा सन्तत: मनित्य छ. 'पुणो-पुनः' जी 'सव्वदुक्खेइ-सर्व दुःखम्' सपूत हुआभय छ, मेम भानपुनसे. 'पाणा वज्झा न वज्झति-प्राणाः वध्याः न वध्याः' । अ५॥धी प्राण भावाने योग्य छ , मारवा योग्य नथी ? 'इइ-इति' मा प्रमाणेनी 'वाय-वाचं' al ५५ 'न नीसरेइ-न निःसृजेत्' साधु मोरवी न ये . ॥३०॥
અન્વયાર્થ–સઘળા પદાર્થો શાશ્વત-નિત્ય છે. અથવા એકાન્તતઃ भनित्य छे. पू गत ममय छे. तम भान न नये. भा अ५
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #558

५४७
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.५ आचारश्रुतनिरूपणम् ___टीका-'असेसमक्खयं वावि' अशेष-सम्पूर्णम् अक्षय-शाश्वतं यथा तथा जगति विद्यमानः सर्वोऽपि पदार्थ एकान्तरूपेण नित्यः 'वावि' वापि-अथवा एकान्तरूपेणाऽनित्य एव इत्येवं न मन्तव्यम् । अपितु सर्व नित्याऽनित्यात्मक मित्ये विवेकिमिरादर्तव्यम् । तथा-'पुणो सम्बदुक्खेइ वा' पुनः सर्व दुःखमेवेत्यपि न मन्तव्यम् । चारित्रपरिणतेः सुखस्यापि दर्शनात् किन्तु-कथश्चिदुःखास्मकम्, कश्चित्सुखात्मकञ्च 'पाणा वज्झा न वन्झत्ति, इइ वायं न नीसरे' प्राणा वध्या न वध्या इति, एतादृशीम् 'वाय' वाचम्-वचो न निःसृजेत् । अपराधिन अपि पाणिन इमे वध्याः -घातयितुं योग्या इति । अथवा-न वध्या इति, नैवं कथमपि साधुर्वदेव , केवलं दयार्थ यतेत । न हि कोऽपि-एकान्तरूपेण वध्योऽवध्यो वा, सर्वत्रकान्तपक्षविरही अनेकान्त एव पक्षो मनोरमः ॥३०॥ यह अपराधी प्राणी वध करने योग्य है या वध करने योग्य नहीं है, इस प्रकार का वचन भी साधु को उच्चारण नहीं करना चाहिए ॥३०॥ ____टीकार्थ-जगत् में विद्यमान सभी पदार्थ सर्वथा नित्य हैं अथवा सर्वथा अनित्य हैं, ऐसा मानना युक्तिसंगत नहीं है। विवेकी जनों को सभी पदार्थ नित्यानित्य ही समझना चाहिए । इसके अतिरिक्त ऐसा भी नहीं कहना चाहिए कि यह सारा जगत् दुःखमय ही है। यहां चारित्रवानों की सुख परिणति रूप सुख भी देखा जाता है। अतएव जगत् दुःखमय भी है और सुखमय भी है।
अमुक अपराधी प्राणी वध करने योग्य है या वह वध करने योग्य नहीं है, साधु को ऐसे वचन का प्रयोग भी नहीं करना चाहिए। साधु तो केवल दया के लिए उद्यम करे । अपराधी को वध રાધી પ્રાણુ વધ કરવા યોગ્ય છે, અથવા વધ કરવા ગ્ય નથી. આ પ્રમાણેનું વચન પણ સાધુએ બાલવું ન જોઈએ ૩૧
ટકાથ–જગતમાં વિદ્યમાન સઘળા પદાર્થો સર્વથા નિત્ય છે, અથવા સર્વથા અનિત્ય છે, તેમ માનવું યુક્તિ યુક્ત નથી. વિવેકી પુરૂષોએ સઘળા પદાર્થો નિત્ય અને અનિય જ સમજવા જોઈએ. આના સિવાય એમ પણ ન કહેવું જોઈએ કે આ સમગ્ર જગત્ દુઃખમય જ છે, અહીંયાં ચારિત્રવાબાઓની સુખ પરિણુતિ સુખરૂપ પણ દેખવામાં આવે છે. તેથી જ જગત દુઃખરૂપ પણ છે અને સુખરૂપ પણ છે.
અમુક અપરાધી પ્રાણી વધ કરવાને ચગ્ય છે, અથવા તે વધ કરવાને યોગ્ય નથી, સાધુએ એવા વચનને પ્રયોગ પણ કરવો ન જોઈએ. સાધુએ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #559

૧૪૮
सूत्रकृतागसूत्रे मूलम्-दीसंति समियायारा भिक्खुणो साहजीविणो।
एए मिच्छोवजीवंति ईइ दिटिं न धारए ॥३१॥ छाया--दृश्यन्ते समिताचारा भिक्षवः साधुजीविनः ।
एते मिथ्योपजीवन्ति, इति दृष्टिं न धारयेत् __ अन्वयार्थः-(साहुजीविणो) साधुजीविनः (समियायाररा) समिताचारा:-संयमादिमन्तः (भिक्खु गो) भिक्षवा-निरवध भिक्षणशीलाः (दीसंति) दृश्यन्ते (एए. करने योग्य कहने से हिंसा का अनुमोदन होता है और अवध्य कहने से अपराध का अनुमोदन तथा राजकीय कानून का विरोध होता है। अतएव ऐसे प्रसंग पर साधु को मौन ही रहना चाहिए ॥३०॥
'दीसंति समियाया।' इत्यादि
शब्दार्थ-'साहुजीविणो-साधुजीविनः' निष्पाप जीवन व्यतीत करने वाले तथा 'समियायारा-समिताचाराः' यतना पूर्वक आचरण करनेवाले 'भिक्खुणो-भिक्षवः' निरवद्य भिक्षा ग्रहण करने वाले पुरुष 'दीसंति-दृश्यन्ते देखे जाते हैं 'एए मिच्छोवजीवंति-एते मिथ्योपजीवन्ति' वास्तव में ये मिथ्याचारी हैं अर्थात् कपट पूर्वक आजीविका करते हैं 'इइ दि िन धारए-इति दृष्टिं न धारयेत्' इस प्रकार की दृष्टि धारण करनी नहीं चाहिए ॥३१॥
अन्वयार्थ-निष्पाप जीवन व्यतीत करने वाले तथा यतनापूर्वक તે કેવળ દયાને માટે જ પ્રયત્ન કરતા રહેવું. અપરાધીને વધ કરવાને
ગ્ય કહેવાથી હિંસાનું અનુમોદન થાય છે, અને અવધ્ય કહેવાથી અપરાધનું અનુમોદન અને રાજકીય કાયદાને વિરોધ થાય છે. તેથી જ આવા પ્રસંગે સાધુએ મૌન જ ધારણ કરવું જોઈએ. એજ ઉત્તમમાગે છે. ૦૩મા
'दीसंति समियायारा' याति
शहाय-'साहुजीविणो-साधुजीविनः' निषि पा५ पर्नु न वाताव पास तथा 'समियायारा-समिताचाराः' यतना५४ आय ४२१॥ वाण. 'भिक्खुणो-भिक्षवः' निरक्ष वा पु३२. 'दीसंति-दृश्यन्ते'
मां आवे छे. 'एए मिच्छोवजीवंति-एते मिथ्योपजीवन्ति' पाdas na तशी भिथ्यायारी छ, अर्थात् ४५ट पूर्व माल४ि ४३ छ, 'इइ दिदि न धारए-इति दृष्टि न धारयेत्' । प्रमाणे नीट पा२९ ४२वी नन. ॥३१॥
અન્વયાર્થ-નિપાપ જીવન વીતાવવાવાળા તથા યતના પૂર્વક આચરણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #560

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम् मिच्छोवजीवति) एते साधवो मिथ्योपनीवन्ति-सकपटजीविका कुन्ति (इइ दिहि न धारए) इति-एतादृशी दृष्टिम् -दर्शनं ज्ञानम्, न-नैव धारयेत्-कुर्यादिति ॥३१।। ____टीका-'साहजोविणो' साधुजीविन -साधुना विधिना जीवन्ति 'समियायारा' समिताचारा-शास्त्रोक्तरीत्या आत्मसंयमान्तः तथा शास्त्रप्रतिपादिताऽऽवारवन्तः । 'भिक्खुणो' भिक्षा-निरवद्यभिक्षणशीला:-उत्तमरीत्या जीवनयात्रायायापयितारः 'दीसति' दृश्यन्ते-नैते किमपि दुःखयन्ति शान्ता दान्ता जितेन्द्रिया जितकषायाः स्तिमिता इत्थंभूता भुवि विचरन्तः साधवो दृश्यन्ते, 'एए' एते साधवः स्वदर्शनाऽनुयायिनः 'मिच्छोरजोवंति' मिथ्योपजीवन्ति-मिथ्योपजीविनः एते साधुलिङ्गवारिणो न साधको वीतरागाः' अपितु सरागा काटरीत्या परवश्व नादिना वा जेवन्ति । 'इइ दिदि न धारए-इति दृष्टिं न धारयेत्-नैवमभिषायं आचरण करने वाले, निरवद्य भिक्षा ग्रहण करने वाले पुरुष देखे जाते हैं, वास्तव में ये सर्व मिथ्याचारी हैं, कपटपूर्वक आजीविका करते हैं, इस प्रकार की दृष्टि धारण नहीं करनी चाहिए ॥३१॥
टीकार्थ-प्रशस्त विधि से जीवन यापन करने वाले, शास्त्रोक्त रीति से संयम का पालन करने वाले, शास्त्रप्रतिपादित आचार से सम्पन्न, निर्दोष भिक्षा ग्रहण करने वाले महात्यागी साधु देखे जाते हैं। वे किसी को पीड़ा नहीं पहुंचाते। शान्त, दान्त, जितेन्द्रिय और कषायविजेता होकर इस भूतल पर विचरते हैं। ऐसे परहितकारी साधुओं के विषय में ऐसा नहीं समझना चाहिए कि ये मिथ्याचारी हैंकपटी हैं, साधु का वेष धारण करके भी साधु नहीं हैं, वीतराग नहीं हैं। किन्तु ये सराग हैं, मायाचार करके दूसरों को ठगते हैं। કરવાવાળા નિરવ શિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા જે પુરૂષ દેખવામાં આવે છે. તેઓ વાસ્તવિક રીતે મિથ્યાચારી છે. કપટ પૂર્વક આજીવિકા કરે છે. આ રીતની દૃષ્ટિ ધારણ કરવી ન જોઈએ. ૩૧
ટીકાથ–પ્રશસ્ત વિધીથી જીવન વીતાવવા વાળા તથા શાસ્ત્રોક્ત રીતે સંયમનું પાલન કરવાવાળા, શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ આચારથી યુક્ત નિર્દોષ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાવાળા મહાત્યાગી વૈરાગ્યમૂર્તિ સાધુઓ જોવામાં આવે છે. તેઓ કેઈને પણ દુઃખ ઉપજાવતા નથી શાત, દાન્ત, જીતેન્દ્રિય અને કષાયને જીતવાવાળા બનીને આ પૃથ્વી પર વિચારે છે એવા પોપકારી સાધુઓના સંબંધમાં એવું ન માનવું જોઈએ કે આ મિથ્યાચારી છે, કપટી છે, સાધુને વેષ ધારણ કરવા છતાં પણ તે સાધુ નથી. વીતરાગ નથી, પરંતુ આ સરાગ છે. માયાચાર કરીને બીજાઓને ઠગે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #561

५५०
सूत्रकृताङ्गमा कुर्यात् । इमे न साधवः किन्तु वश्चका इत्येतादृशीं मतिं कथमपि न कुर्यात् । परेषां चेतसोवृत्तेश्चार्वाग्रह सा ज्ञातुमशक्यत्यादिति ॥३१॥ मूलम्-दक्षिणाए पंडिलंभो, अत्थिं वा णस्थि वा पुणो। _ण वियागरेज्ज मेहावी, संतिमगं च बृहए ॥३२॥ छाया-दक्षिणायाः प्रतिलम्भः, अस्ति वा नास्ति वा पुनः।
न व्यागृणीयाच्च मेधावी शान्तिमार्गश्च वर्धयेत् ॥३२॥ अन्वयार्थ:--(मेहावी) मेधावी-प्रज्ञावान् पण्डितः (दक्षिणाए) दक्षिणायाः
तात्पर्य यह है कि ये साधु नहीं हैं, ठग हैं, इस प्रकार की बुद्धि साधुओं के विषय में नहीं धारण करनी चाहिए, क्योंकि अल्पज्ञ जीव दूसरों की चित्तवृत्ति को जान नहीं सकता है ॥३१॥ 'दक्षिणाए पडिलं भो' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मेहावी-मेधावी' प्रज्ञावान् पुरुष 'दक्खिणाए-दक्षिजायाः' अन्नादि दान की 'पडिलंभो-प्रतिलम्भः' प्राप्ति अमुक व्यक्ति के घर में होती है अथवा 'पुणो णस्थि वा-पुनः नास्ति वा' अमुक के घर में नहीं होती है 'ण विधागयेज्जा-न व्यागृणीयात्' ऐसा कथन न करे किन्तु 'संतिमग्गं च बृहए-शान्तिमार्ग च वर्धयेत् शान्ति मार्ग को बढावे अर्थात् जिस वचन से मोक्षमार्ग की सम्यक् आराधना हो उसी वचन का प्रयोग करे ॥३२॥
अन्वयार्थ-प्रज्ञावान् पुरुष अन्नदान आदि की प्राप्ति अमुक के
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–આ સાધુ નથી. ઠગ છે, આવા પ્રકારનો વિચાર સાધુઓના સંબંધમાં રાખવું ન જોઈએ. કેમકે–અ૯પણ જીવ બીજાના ચિતના ભાવને સમજી શકતા નથી. ૩૧ાા
'दक्खिणाए पडिलंभो' छत्याह
At-'मेहावी-मेधावी' मुद्धिमान् ५३५ 'दक्षिणाए-दक्षिणायाः' भन्न विगैरे हाननी 'पडिलंभो-प्रतिलम्भः' प्राति समु तिना ५२मां थाय छ, गया. 'पुणो णत्थि वा-पुनः नास्ति वा' अमुना घरमा यती नथी, 'ण वियागरेजा-न व्यागृणीयात्' - प्रमाणे ४६ नही परंतु 'संतिमग च बूहएशान्तिमार्ग च वर्धयेत्' शांति भान धारे मात्रे पाथी भाक्ष भागना સારી રીતે આરાધના થાય, એવા જ વચને પ્રગ કર ૩રા
અન્વયાર્થ–પ્રજ્ઞાવાન પુરૂષ અન્નદાન વિગેરેની પ્રાપ્તિ અમુકને ઘેર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #562

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५५१ -अनादिदानस्य (पडिलं मो) प्रतिलम्भ:-प्राप्तिः (अस्थि वा) अमुकस्य गृहे समागत्य पाप्तिर्भवतीति वा (पुणो णत्थि वा) पुनः नास्ति वा-पुनरथवा अमुकस्य गृहे अन्नादिमातिन भवतीति वा (ण वियागरेज्जा) न-नैव व्यागृणीयातू-वदेत् किन्तु(संतिमग्गं च बृहए) शान्तिमार्गश्च वर्धयेन-किन्तु येन वचनेन मोक्षमार्ग: सम्यगाराधियो भवेत् तादृशमेव वचनं वदेदिति ॥३२॥
टीका--'मेहावी' मेधावी-सदसद्विवेचनशीला पुरुषः, 'दक्खिणाए' दक्षिणाया:-दानस्य 'पडिलंमो' प्रतिलम्मा प्रातिः 'अस्थि वा पुणो णस्थि वा' अस्ति वा पुनः नास्ति वा-अमुकगृहे सम्यग् दानं लभ्यते पुनः अमुकगृहे अन्नादिदान सम्यक् न लभ्यते-इति वचः 'ण वियागरेज्जा' न पागृणीयात् -एतादृशं वचः कथमपि साधुभिर्न वक्तव्यं कस्यापि पुरतः। च-किन्तु 'संतिमग्गं च बूहए' शान्तिमार्ग च वर्धयेत् । 'ज्ञान-दर्शन-चारित्ररूपो मोक्षमागों यथायथं वर्धते तादृशं शास्त्र निर्णीत वचनं वाच्यम् ।।३२॥ घर में होती हैं अथवा अमुक के घर में नहीं होती है, ऐसा न कहे। किन्तु शान्तिमार्ग को बढावे अर्थात् जिसवचन से मोक्षमार्ग की सम्यक् अराधना हो, उसी वचन का प्रयोग करे ॥३२॥
टीकार्थ-सत् असत् की विवेचना करने में निष्णात पुरुष ऐसे वचन न कहे कि अमुक के घर आहार दान आदि की सम्यक् प्राप्ति होती है और अमुक के घर प्राप्ति नहीं होती । साधु को किसी के सामने ऐसी यात नहीं कहनी चाहिए परंतु शांति मार्ग को बढावे कि जिनसे ज्ञान दर्शन चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग की वृद्धि हो ।।३२।। થાય છે, અથવા અમુકને ઘેર થતી નથી તેમ ન કહેવું. પરંતુ શાંતિમાર્ગને વધારે અર્થાત્ જે વચનથી મોક્ષ માર્ગની સમ્યક્ આરાધના થાય એવા વચનને પ્રયોગ કરે છે૩રા
ટીકાર્થ–સત્ અને અસતનું વિવેચન કરવામાં કુશળ પુરૂષ એવા વચન ન કહે કે–અમુકના ઘરમાં આહાર દાન આદિની સારી પ્રાપ્તિ થાય છે, અને અમુકના ઘરમાં પ્રાપ્તિ થતી નથી. સાધુએ કેઈન પણ તેમ કહેવું ન જોઈએ. તેમણે એવા જ વચનને પ્રગ કર જોઈએ કે જેનાથી જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ રૂપ મોક્ષમાર્ગને વધારે થાય, પુરા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #563

५५२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मूलम्-इच्चेएहिं ठाणेहिं जिंदिरोहिं संजए। धारयते ई अप्पाणं आमोंक य परिवएजासि
निवेमि ॥३३॥ छाया--इत्येतैः स्थानै जिनदृष्टः संय ॥
धारयंस्त्यानानम् श्रामोक्षाय विजेदिति ब्रवीसि ॥३३॥ अनायाः--(इच्वेएहि) इत्येतैः-पूर्वो कमर्शितैः (निणदिहि) जिनदृष्टैःतीर्यकर पदर्शितैः (ठाणेहि) स्थान: (संनए) संयतः- पुनः साधुः (अप्पाणं धारमंते उ) आत्मानं धारयन् तु (आमोक्खाय परिव्य एज्जासि) अमोक्षाय-मोक्षयाप्ति प्रयन्तं परिवजेत्-संयमपालनं कुर्यादिति सुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति इत्पेघमहं ब्रवीमि-कथयामीति ॥३३॥
'इच्चेएहि ठाणेहिं' इत्यादि ।
शाब्दार्थ-'इच्चे पहि-इत्येतेः' इस अध्ययन में पूर्वोक्त 'जिणदिटेहिजिनदृष्टैः' जिन भगवान द्वारा प्रदर्शित 'ठाणेहिं-स्थानः' स्थानों के द्वारा 'संजए-संयतः' साधु 'अप्पाणं धारयंते उ-आस्मानं धारयन् तु' अपनी आत्माको संयम में धारण करता हुआ 'आमोक्खाय परिव्यएज्जासिआमोक्षाय परिव्रजेत् तब तक संपम का पालन करता रहे कि जबतक मोक्ष प्राप्त न हो जाय 'त्तिवेमि-दति ब्रवीमि' ऐसा मैं कहता हूं ॥३३॥
अन्वयार्थ-'इस अध्यान में तिपादित पूर्वोक्त जिन भगवान के जारा दृष्ट स्थानों के द्वारा साधु अपनो आत्मा को सयम में धारण करता हुआ तब तक संयम का पालन करता रहे जप तक मोक्ष न प्राप्त हो जाय । ऐसा मैं कहता हूं ॥३३॥
'इच्चेएहिं ठाणेहिं' त्यादि
साथ-इच्चेएहि-इत्येतैः' मा अध्ययनमा पूति लन मावाने मतामा 'ठाणेहि-स्थान' स्थानीथी 'संजए-संयतः' साधु 'अप्पाणं धारए उआत्मानं धारयन् तु' मामाने सयममा धार ४२त! थ४, 'आमोक्खाय परिएक्जासि-आमोक्षाय परिब्रजेत्' ज्या सुधी मोक्ष प्राप्त न थाय त्यां सुधी સંયમનું પાલન કરતા રહેવું. એ પ્રમાણે હું કહું છું. ૩૩
અન્વયાર્થ–આ અધ્યયનમાં પ્રતિપાદન કરેલ પૂર્વોક્ત જીન ભગવાન દ્વારા બતાવેલ સ્થાને દ્વારા સાધુ પોતાના આત્માને સંયમમાં ધારણ કરતા થકી ત્યાં સુધી સંયમનું પાલન કરતા રહે કે જ્યાં સુધી મોક્ષ પ્રાપ્ત ન થાય, એ પ્રમાણે હું કહું છું. ૩૩
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #564

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
५५३ ___टीका--'इच्चे रहि' इत्येतेः 'जिणदिडेहिः-तीर्थकरोक्तैः-'ठाणेहि स्थानः 'संजए' संयत:-युक्तः साधुः 'अप्पाणं' आत्मानम् 'धारयंते उ' धारयंस्तु 'आमो. क्खाय' आमोक्षाय 'परिवएग्जासि' परिव्रजेत् मोक्षपर्याप्तिपर्यन्तं संयमं पालये. दित्यर्थः । एतदध्ययनोक्तं जिनवचनं श्रुत्वा तदनुष्ठानेन स्वात्मानं धारयन्-स्थिरी. कुर्वन् मोक्षार्थ प्रयत्नो विधेय इति । 'तिबेमि' इति ब्रवीमि, इति-सुधर्मस्वामी कथयति जम्बूस्वामिनं मति, इति भावः ॥३३॥ इति श्री-विश्वविख्यातनगद्वल्लभादिपदभूषितबालब्रह्मचारि - 'जैनाचार्य' पूज्यश्री-घासीलालप्रतिविरचितायां श्री सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य "समयार्थबोधिन्या ख्यया" व्याख्यया समलङ्कृतम् द्वितीयश्रुतस्कन्धे आचारश्रुतनामकम्
पञ्चममऽध्ययनं समाप्तम् ॥२-५॥ टीकार्थ-तीर्थकर भगवान के द्वारा दृष्ट एवं उपदिष्ट स्थानों में अपनी आत्मा को धारण करतो हुआ साधु मोक्षप्राप्ति पर्यन्त संयम का पालन करे। अर्थात् इस अध्ययन में प्ररूपित जिनवचनों को सुन कर, उनके अनुसार आचरण करता हुआ, उनमें अपने को स्थिर करता हुआ, साधु मोक्ष के लिए प्रयत्नशील रहे । अर्थात् जब तक मोक्ष प्राप्ति नहीं हो तब तक संयम का पालन करे । __ सुधर्मास्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू! जैसा मैंने भगवान से सुना है वैसा ही तुम्हें कहता हूं ॥३३॥ जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत " सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या के
द्वितीय श्रुतस्कन्ध का पंचम अध्ययन समाप्त ॥२-५॥
ટીકાર્થ-તીર્થકર ભગવાન દ્વારા બતાવેલ અને ઉપદેશેલ સ્થાનમાં પિતાના આત્માને ધારણ કરતા થકા સાધુ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતા સુધી સંય. મનું પાલન કરે. અર્થાત્ આ અધ્યયનમાં પ્રરૂપણ કરેલ જીતવચનોને સાંભળીને તે પ્રમાણે આચરણ કરતા થકા તેમાં પોતાને સ્થિર કરતા થકા સાધુ મોક્ષ માટે પ્રયત્નવાનું રહે અર્થાત્ જ્યાં સુધી મોક્ષની પ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી સંયમનું પાલન કરે.
સુધર્મા સ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે કે જમ્બુ ! મેં ભગવાન પાસેથી જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે, એ જ પ્રમાણે તમેને કહું છું ૩૩ જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાધિની વ્યાખ્યાનું બીજા ભૃતધનું પાંચમું અધ્યયન સમાસાર-પા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #565

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ।। अथ षष्ठमध्ययनमारभ्यते ॥
अथ श्री. आर्द्रककुमारकथाधनधान्यसमृद्धे मगधजनपदे आसीद्वसम्मपुरनामनगरम् । तत्र सदा सामा• यिकपालनतत्परः सामायिको नाम कुटुम्बी प्रतिवसति । तस्य सदोरकमुखवस्त्रिका प्रमाजिकाऽऽप्सनादिकसामायिकोपकरणानि अतीव पियाणि आसन् । स प्रतिदिन मुभयकालं सामायिक कुर्वन् आम्ते । तस्य सकलोऽपि कुटुम्ब: सामायिकमिय एव । स च संसारासारतां ज्ञात्वा संसाराद्विरक्तः सपत्नीका समन्तभद्राचार्यसमीपे प्रवजितः, स संयममाराधयन् साधुभिः सार्ध विहरति । सोऽन्यदा स्व. पत्नी साध्वी भिक्षामटतीं दृष्ट्वा तथाविधमोहोदयात् पूरतारनुस्मरणेन तस्या
छटे अध्ययन का प्रारंभ
आईक कुमार की कथा धन और धान्य से समृद्ध मगध प्रदेश में वसन्तपुर नामक नगर था। वहां सदा सामायिक व्रत का आचरण करने वाला सोमायिक नामक गृहस्थ निवास करता था। उसे डोरा युक्त मुखस्त्रिका, पूंजनी, आसन आदि सामायिक के उपकरण अत्यन्त प्रिय थे। वह प्रतिदिन दोनों समय सामायिक किया करता था। उसका सारा परिवार सामा. पिक का प्रेमी था। वह संसार की असारता को जान कर संसार से विरक्त होकर पत्नी सहित समन्तभद्राचार्य के समीप दीक्षित हो गया। संयम की साधना करता हुआ वह साधुओं के साथ विचरने लगा। उसकी पत्नी साध्वियों के साथ विचरने लगी। वह एक बार अपनी
છઠ્ઠા અધ્યયનને પ્રારંભ–
આદ્રક કુમારની કથાધન અને ધાન્યથી ભરેલા મગધ દેશમાં વસતપુર નામનું નગર હતું ત્યાં હંમેશાં સામાયિક વ્રતનું આચરણ કરવાવાળા, સામાયિક નામના ગૃહસ્થ રહેતા હતા, તેમને દેરા યુક્ત મુખવસ્ત્રિકા-મુહપત્ત-પૂજની, આસન, વિગેરે સામાયિકના ઉપકરણે ઘણા પ્રિય હતા, તેઓ દરરોજ બને સમયે સામાયિક કરતાં હતા, તેમને બધે પરિવાર સામાયિકમાં પ્રેમવાળો હતો. તે સંસારની અસારતાને સમજીને સંસારથી વિરક્ત થઈને પિતાની પત્નીની સાથે “સમન્ત ભદ્રાચાર્ય' નામના આચાર્યની પાસે દીક્ષિત થયા. સંયમની આરાધના કરતા થકા તે સાધુઓની સાથે વિહાર કરવા લાગ્યા, તેમની પત્ની સાથ્વીની સાથે વિહાર કરવા લાગી. તે એકવાર પોતાની સાથ્વી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #566

_
५५५
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रककुमारचरितम् मासक्तो जातः, ततस्तस्याऽभिमायः केनाऽपि साधुना प्रत्तिन्यै निवेदिता, सा च प्रवर्तिनी तां समाहूय कयितवती, ततः सा स्वपतिमनुरक्तं ज्ञात्वा भक्तप्रत्याख्यानं कृत्वा परित्यज्य ससदेहं दशमे देवलोके गता। ततो विदितवृत्तः स साधुरपि गुरुमापृच्छय भक्तं प्रत्याख्याय दशमे देवलोके देवत्वेन समुत्पन्नः । ततश्युत्वा आईकपुरे नगरे रिपुमर्दनभूपस्य आद्रवतीनाम्न्यां देव्याम् आई ककुमारनाम्ना पुत्रो जातः, तत्पत्नी अपि स्वर्गच्युता धनातिश्रेष्ठिनः पुत्रीरूपेण काममञ्जरी. नाम्ना समुत्पन्ना। अपूर्वरूपलावण्पसम्पन्ना तारुण्यमवाप्तवती । अथाऽन्यदा साध्वी पत्नी को भिक्षार्थ भ्रमण करती देख कर मोहकर्म के उदय से तथा पहले भोगे हुवे भोगों का स्मरण हो आने से उस पर आसक्त हो गया। किसी साधुने उसके अभिप्राय को जान कर प्रवत्तिनी से कह दिया। प्रवर्तिनी ने उस साध्वी को बुला कर समग्र वृत्तान्त कहा। साध्वी ने अपने पति को अपने प्रति अत्यंत अनुरक्त जान कर भक्तप्रत्याख्यान करके देह का त्याग कर दिया, वह दशम देवलोक में गई। तत्पश्चात् जब उस साधु को यह वृत्तान्त विदित हुआ तो उसने भी अपने गुरु से आज्ञा प्राप्त करके भक्तप्रत्याख्यान किया। वह भी दशम देवलोक में देव हुआ।
देवलोक की स्थिति पूर्ण करके वह देव आद्रकपुर नगर में रिपुमदन नामक राजा की आर्द्रवती नामक रानी की कुंख से पुत्र रूप में जन्मा, उसका आईक कुमार नाम हुआ। उसकी पत्नी भी स्वर्ग से પત્નીને ભિક્ષા માટે બ્રમણ કરતી દેબીને મહકર્મના ઉદયથી, તથા પહેલાં ભગવેલા ભેગેનું સ્મરણ થઈ આવવાથી તેના પર આસક્ત થઈ ગયા કઈ સાધુએ તેને હેતુ સમજીને પ્રવર્તિનીને કહી દીધું. પ્રવર્તિનીએ તે સાધ્વીને બોલાવીને બધે વૃત્તાંત કહ્યો. સાવિએ પિતાના પતિને પિતા પ્રત્યે અનુરગવાળે જાણીને ભક્તપ્રત્યાખ્યાન કરીને શરીરને ત્યાગ કર્યો. તે દશમાં દેવલોકમાં ગઈ તે પછી જ્યારે તે સાધુને આ વૃત્તાન્તની ખબર થઈ તે તેણે પણ પિતાના ગુરૂની આજ્ઞા લઈને ભકત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. અર્થાત્ આહાર પાણિને ત્યાગ કરીને શરીરને ત્યાગ કર્યો અને તે પણ દશમાં દેવલોકમાં દેવ થયે.
દેવકની સ્થિતિ પૂર્ણ કરીને તે દેવ આદ્રક નગરમાં રિમર્દન નામના રાજાની આદ્રકવતી નામની રાણીની કૂખથી પુત્ર રૂપે જન્મ ધારણ કર્યો અને તેનું નામ આદ્રકકુમાર એ પ્રમાણે રાખવામાં આવ્યું.
તેની પત્ની પણ સ્વર્ગથી ચવીને ધનપતી નામના શેઠિયાને ઘેર પુત્રી. પણાથી જન્મી. અને તેનું નામ કામમંજરી એ પ્રમાણે રાખવામાં આવ્યું તે કાળે કરીને અદૂભૂત રૂપ અને લાવણ્યથી યુક્ત થઈને તરૂણાવસ્થાને પ્રાપ્ત થઈ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #567

सूत्रकृताङ्गसूत्रे आईकपिता रिपुपर्द भूपाः राजगृहे श्रेणिकस्य राज्ञः स्नेहवर्द्धनार्थ माभृतं प्रेषितवान् तदवसरे आर्द्र केण पृष्ठं तस्य श्रेणिकस्य राज्ञः पुत्रोऽपि विद्यते न वेति, तत स्तत्पित्रा रिपुमर्दनेन कथितं सकलकलानिपुणो विलक्षणलक्षणपूर्णी विविधविद्या. निपुणो विनीतो विद्यतेऽभयकुमारनामा श्रेणिकस्य पुत्र इति, तदनन्तरम् आर्द्रको ऽपि अभयकुमाराय प्राभृतं प्रेषितवान् । भूपभृत्यो राजगृहे गत्वा श्रेणिकभूपायमाभृतं निवेदितवान् श्रेणकेग राज्ञा संभानितश्व, अझपहितं माभृतम् अभयकुमाराय दत्तवान् कथितस्नेहवचनम्, ततोऽभयकुमारेण चिन्तितं नूनमसौ भव्यः आसनसिद्धियोग्यो यो मया सह प्रीतिमिच्छति । ततोऽभयकुमारेण सविधि. चव कर धनपति श्रेष्ठी के घर पुत्री के रूप में जन्मी। उसका नाम काममंजरी रक्खा गया। वह अद्भुत रूप लावण्य से युक्त होकर तरुणावस्था को प्राप्त हुई।
एकवार आर्द्रक के पिता रिपुमर्दन राजाने राजगृह नगर में श्रेणिक राजा की प्रीतिवृद्धि के लिए कोई उपहार भेजा। उस समय आर्द्रक ने पूछा-श्रेणिक राजा का कोई पुत्र है या नहीं ? किसीने कहा कि समस्त कलाओं में कुशल अद्भुत लक्षणों से सपन्न, अनेक विद्याओं का वेत्ता मोर विनयवान अभयकुमार नामक श्रेणिक का पुत्र है। तब आईक कभी अभयकुमार को उपहार भेजा।
रिपुमर्दन के सेवक ने राजगृह जाकर श्रेणिक राजा को उपहार भेट) समर्पित किए। श्रेणिक ने उसका सम्मान किया। आद्रक के द्वारा षित उपहार अभयकुमार को दिया, स्नेहपूर्ण वचन भी कहे । अभय. कुमार ने विचार किया। वह (आद्रक) भव्य और शीघ्र मोक्षगामी होना
એકવાર આદ્રકકુમારના પિતા રિપુમન રાજાએ રાજગૃહનગરમાં શ્રેણિક રાજાની પ્રીતિ વધારવા માટે કેટલિક ભેટ મોકલી તે વખતે આદ્રકે પૂછ્યું કે-શ્રેણિકરાજાને કોઈ પુત્ર છે કે નહી ? કેઈએ કહ્યું કે-સઘળી કળાઆમાં કુશળ, અદ્ભૂત લક્ષણોથી યુક્ત, અનેક વિદ્યાઓને જાણનાર અને વિદાય યુક્ત અભયકુમાર નામને શ્રેણિક રાજાને પુત્ર છે. ત્યારે આદ્રકે પણ અભયકુમાર માટે ભેટ મેકલી.
રિપમદનના સેવકે રાજગૃહ નગરમાં જઈને શ્રેણિક રાજાને ભેટ અર્પણ કરી. શ્રેણિક રાજાએ તેનું સન્માન કર્યું. આદ્રક મોકલેલ ભેટ અભયકુમાવન આપી અને નેહયુક્ત વચન પણ કહ્યા. અભયકુમારે વિચાર કર્યો કે - આદ્રક ભવ્ય અને શીઘ મોક્ષગામી હોવા જોઈએ. કે જે મારી સાથે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #568

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आद्रेककुमारचरितम्
सामायिक पुस्तक सदरमुख वस्त्रिका ममार्जिकारजोहरणं सामायिकयोग्यमासनादिक ं च प्रेषितं कथितं च तस्राभृतिकम् एकान्ते द्रष्टकम् । स च मृत्य आर्द्रकपुर गत्वा यथोक्तं कथयित्वा अभयकुमारेण प्रेतमाभूतमर्पपदार्द्रककुमाराय आर्द्र क कुमारश्च तादृशप्राभृनकम् एकान्ते दृष्ट्वा सञ्जातजातिस्मरणः सन् धर्मे प्रतिबुद्धो जातः, ततः संपमजिज्ञासावन्तं पुत्रं ज्ञाखा तत्थिता चिन्तयति, ततः कचिदन्यत्रापि मत्पुत्रो गमिष्यतीति मनसि कृत्वा अन्यत्र मा गच्छतु इति भयात् पञ्च शतसुभटै तित्यं रक्षितः ततः आर्द्र कोऽश्वशालायां गत्वा प्रधानाश्वेन पलायित. बाहिए जो मेरे साथ प्रीति करने की अभिलाषा रखता है । यह सोच कर उसने आर्द्रक के लिए सविधि सामायिक की पुस्तक, ड्रोरा सहित मुखस्त्रिका, पूंजनी, रजोहरण तथा सामायिक के योग्य आसन आदि भेजे और उन्हें एकान्त में देखने के लिए कह दिया। सेवक आर्द्रकपुर पहुंचा। अभयकुमार का संदेश कह कर उसने आर्द्रक कुमार को वह उपहार दिये । आर्द्र कुमार ने वह उपहार एकान्त में देखे तो उसे जातिस्मरण उत्पन्न हो गया । वह धर्म में प्रतिबुद्ध हुआ ।
६५७
आर्द्रक को अब संयम ग्रहण करने की इच्छा हो गई। यह देख कर पिता विचार करने लगा - यह कहीं भाग जाएगा। कहीं भाग न जाय, इस भय से राजा ने उसकी देखभाल के लिए पांच सौ योद्धा नियुक्त कर दिए। फिर भी आर्द्रककुमार अश्वशाला में जाकर और वहाँ से एक बढ़िया घोड़ा लेकर भाग गया ।
સ્નેહ રાખવાની ઈચ્છા રાખે છે. આમ વિચારીને તેણે આદ્રકકુમાર માટે વિધિ સમાયિકનું પુસ્તક, દેરા સહિત મુખવસ્ત્રકા-મુહપત્તી, 'પૂજની અને રજોહરણ તથા સામાયિકને ચેગ્ય આસન વિગેરે મેકલ્યા, અને તેને એકા ન્તમાં જોવાનું' કહી મોકલાવ્યું સેવકે આર્દ્ર કપુર પહેાંચીને અભયકુમારના સ’દેશો કહીને તેણે આદ્રક કુમારને તે ભેટ આપી. આદ્ર કકુમારે તે ભેટ એકાન્તમાં જોઈ તે તેને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. અને તેથી ધમ'માં પ્રતિબુદ્ધ થયા. આર્દ્ર કુમારને હવે સયમ ધારણ કરવાની પ્રબળ ઈચ્છા થઈ ગઈ તે જોઈને તેના પિતા વિચાર કરવા લાગ્યા કે—આ કયાંક ભાગી જશે, તે ચઇ ભાગી ન જાય એટલા માટે રાજએ તેની દેખરેખ માટે પાંચસા ચોદ્ધાઓની નીમણુક કરી. અર્થાત્ તેના રક્ષણ માટે પાંચસા યેદ્ધા રાખ્યા તા પણ આદ્રકકુમાર અશ્વ શાળામાં જઈને અને ત્યાંથી એક ઉત્તમ ઘેાડા લઈને નાશી ગયા.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #569

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
वान् ततः प्रव्रज्यां गृह्णन् देवेन निषिद्धः, भो भो मित्र ! सम्पति-भोगावलीकर्म तवावशिष्टं विद्यतेऽजो दीक्षां मा गृहाण, तथापि-परमवैराग्यसम्पन्नः प्रवनितो वसन्तपुरे रम्यक धाने भिक्षुपतिमा प्रतिपन्नः सत कायोत्सर्गे स्थितः। प्रतिमास्थित माकमुनि दृष्ट्वा ततः सवयस्काभिः सहचरीभिः क्रीडन्त्या श्रेष्ठिदारिकया काम: मञ्जर्या अयं मम भर्ता इत्युक्ते सति सन्निहित देवेन सादद्वादशकोटिमिता सुवर्ण दृष्टिः कृता । राजा तत्सुवर्ण गृह्णन् देवेन निषिद्धः, इदं सुवर्णमस्या एवं बालि. कायाः, तत स्तत्पित्रा गृहीतं सुवर्णम् अनुकूलोपसर्ग ज्ञात्वा आईकमुनिरन्यत्र गतः। इतः पुत्रोवरणार्थ राज्ञा समाहूता कुमाराः स्वयम्बरे समायान्ति' पुया कथितं
जप वह दीक्षा ग्रहण करने लगा तो देवताने उसे रोका और कहा-हे मित्र ! तुम्हारा भोगावती कर्म अभी तक शेष है, इस कारण दीक्षा मत अंगीकार करो। परन्तु वैराग्य की उत्कृष्टता के कारण उसने दीक्षा ले ली। ___ एक वार आईक मुनि वसन्तपुर नगर के रम्यक उद्यान में भिक्षु की प्रतिमा अंगीकार करके कायोत्सर्ग में स्थित था। प्रतिमा स्थित मुनि को देख कर अपनी समवयस्क सहेलियों के साथ क्रीड़ा करती हुई सेठ की लड़की काममंजरी ने कहा-'यह मेरा पति है।' इस प्रकार कहते ही देवने साढे बारह करोड़ सोनैया की वर्षा की। उस स्वर्ण को राजा ग्रहण करने लगा। देवने उसे रोक कर कहा-यह स्वर्ण इस बालिका का ही है। तब बालिका के पिता ने वह स्वर्ण ले लिया। अनुकूल उप. सर्ग समझ कर आद्रक मुनि वहां से अन्यत्र चले गए।
જ્યારે તે દીક્ષા ધારણ કરવા લાગ્યા ત્યારે દેવોએ તેને દીક્ષા ન લેવા સૂચન કર્યું અર્થાત્ રોકવા પ્રયત્ન કર્યો અને કહ્યું કેહ મિત્ર! તમારે ભેગવવાનું કર્મ હજી બાકી છે, તેથી તમે દીક્ષા ન લે, પરંતુ વેરાગ્યના ઉત્કૃષ્ટપણાને લીધે તેણે દીક્ષા લઈ લીધી
એકવાર આદ્રકમુનિ વસન્તપુર નગરના રમ્યક ઉદ્યાનમાં ભિક્ષુની પ્રતિમાને સ્વીકાર કરીને કાર્યોત્સર્ગમાં સ્થિત હતા. પ્રતિમામાં સ્થિત રહેલા પ્રનિને જોઈને પિતાની સરખી ઉમ્મરવાળી સાહેલીની સાથે કીડા કરી રહેલી શેઠની પુત્રી કામમંજરીએ કહ્યું કે-આ તે મારે પતિ છે, આ પ્રમાણે કહેતાં જ દેવે સાડાબાર કરોડ સોના મહોરને વષદ વરસાવ્યું. તે સોનાને રાજા લેવા લાગ્યા, તેથી દેવે રાજાને રોકીને કહ્યું કે આ સેનું આ બલિકાનું જ છે. ત્યારે તે બાલિકાના પિતાએ તે સેનું લઈ લીધું. અનુકૂળ ઉપસર્ગ સમજીને આદ્રકમુનિ ત્યાંથી બીજે ચાલ્યા ગયા.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #570

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रककुमार रतम् हे तात! एते कुमाराः स्वस्वस्थानं यान्तु अहं तु आई काय दत्ता यत्सम्बन्धिधनं त्वया गृहीतम् पित्रोक्तं तवं कथं जानासि, तयोक्तं ज्ञानदर्शना-जानामि । ततो राज. पुज्या दानशाला प्रारब्धा, दानशालायां स्थिता सती मिक्षायिभ्योऽन्नदानं ददाति। ततो द्वादशवर्षेषु व्यतीतेषु सत्सु कदाचिद्भवितव्यशादसौ आर्द्रकमुनिस्तत्रैव विह रन गतः पादचिह्नदर्शनादुपलक्षितश्च तया, ततः सा बाला सपरिवारा तत्पृष्ठे गता, आर्द्र ककुमारोऽपि देवतावचनं स्मरन् तादृशकोदयात् प्रतिभग्नव्रतः सन् तया सार्ध भोगं भुनानो विहरति एक पुत्रोऽपि जातः, आईकेण कथितं तव पुत्रोउभूमि
इधर उस लड़की को वरण (स्वीकार) करने के लिए अनेक कुमार आने लगे। लड़की ने कहा-पिताजी। यह बर अपने अपने स्थान पर चले जाएं। मैं तो आईक को दी जा चुकी हूं, जिसका धन आपने ग्रहण किया है।
पिता-तुझे यह कैसे पता चला ? लड़की-ज्ञान दर्शन के बल से।
तत्पश्चात् सेठ की लड़की ने दानशाला प्रारंभ की । वह दानशाला में रह कर भिक्षुकों को दान दिया करती थी। चारह वर्ष व्यतीत हो जाने के बाद होनहार के अनुसार आद्रक मुनि विचरते-विचरते वहीं आ पहुंचे। उनके चरणों के चिह्न देख कर लड़की ने उन्हें पहचान लिया। वह अपने परिवार के साथ उनके पीछे पीछे गई। आईककुमार भी देवता के वचन का स्मरण करता हुआ कर्मोदय के वशीभूत होकर तथा व्रतों को भंग करके उसके साथ भोग भोगने लगा। समय बीतने पर एक
આ તરફ તે કન્યાને વરવા માટે અનેક કુમારો આવવા લાગ્યા. કન્યાએ Bछु-पिता! मी सधा पोत पाताने स्थाने याच्या तय. हुता આદ્રક કુમારને વરી ચૂકી છું. કે જેનું ધન આપે સ્વીકારેલ છે. અર્થાત્ अहए यु छ,
શેઠે કહ્યું–તને તે કેવી રીતે માલુમ પડયું? કન્યા-જ્ઞાન દર્શનના બળથી.
તે પછી શેઠની તે કન્યાએ દાનશાળા ખલી, તે દાનશાળામાં રહીને ભિક્ષુકને દાન આપ્યા કરતી હતી. બાર વર્ષ વીત્યા પછી હોનહાર (થવા કાળના બળથી) પ્રમાણે આકિ મુનિ વિચરતા વિચરતા ત્યાં જ આવી પહોંચ્યા. તેના ચરણેના ચિન્હને જોઈને તે કન્યાએ તેને ઓળખી લીધા. તે પિતાના કુટુંબની સાથે તેઓની પાછળ પાછળ ગઈ, આદ્રકકુમાર પણ દેના વચનને સ્મરણ કરતા કરતા કર્મોદયને વશ થઈને તથા વ્રતનો ભંગ કરીને તેની સાથે ભેગ ભેગવવા લાગ્યા, અને તેનાથી તેમને એક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #571

५६०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
>
after, अहं स्वकार्य संयमरूपमाचरामि तया सुतज्ञापनार्थे सूत्रकर्तनमारब्धं पृष्टं च पुत्रेण हे मातः ! किमिदमारब्धं त्वया तयोक्तं हे पुत्र ! तब पिता श्रत्रज्यां ग्रहीष्यति त्वं च शिशुः द्रव्याऽर्जनेऽसमर्थः कोऽस्माकं रक्षकः स्यात् । ततोSहमनया वृच्या जीवनमिच्छामीति, हे मातः ! अहं तातं बध्नामि क्व यास्यतीति । ततस्तेन वालेन तरकालोत्पल बुद्धया तत्कर्त्तितसूत्रेण मञ्चोपरि सुप्तः पिता बेष्टितः, पित्रा चिन्तितं यावन्तोऽमी वेष्टनसूत्रतन्तव स्तावद्वर्षाणि मयाऽत्र ग्रनस्वावस्थायां स्थातव्यं भवेत् । तन्तवश्व द्वादश, ततोऽसौ द्वादशवर्षाणि गृहे स्थितः ततः प्रत्रजितः सूत्रार्थनिपुण एकाकी विहरन् राजगृहं प्रति प्रस्थितः । तदन्तराले तद्रक्षणार्थं पुत्र भी उत्पन्न हो गया। तब आईक ने कहा तुम्हारा निर्वाह करने वाला यह पुत्र हो गया है, अब मैं अपना कार्य संयमपालन करूंगा । तब काममंजरी ने अपने लड़के को जताने के लिए सूत कांतना आरंभ किया । यह देखकर लड़के ने कहा- माता, तूने यह क्या शरु कर दिया है?
माता- तुम्हारे पिता दीक्षा अंगीकार करेंगे और तुम अभी बच्चे हो, द्रव्य उपार्जन नहीं कर सकते। मेरा रक्षक कौन है ? सूत कांत कर ही मैं अपनी आजीविका चलाऊंगी।
लड़का - माता, मैं पिताजी को बांध कर रक्खूंगा । आखिर जाएंगे कहां ? तपश्चात् उस बालक को उसी समय एक युक्ति (झ) पैदा हुई । उसने माता का कांता सूत लेकर मांचे पर सोये पिता को लपेट दिया । पिता ने विचार किया - जितने लपेटे यह लगाएगा उतने वर्षो तक मैं घर में रहूंगा।
પુત્ર પણ થયા. તે પછી આદ્રકે કહ્યું કે-તમારા નિર્વાહ કરવાવાળા આ પુત્ર થઇ ગયા છે, હવે હું મારૂ સયમ પાલનનું કાર્ય કરૂ'. ત્યારે કામમજરીએ પેાતાના પુત્રને સમજાવવા માટે સૂતર કાંતવાનેા આરભ કર્યાં. તે દેખીને તેના પુત્રે કહ્યું કે હે મા ! તેં આ શુ શરૂ કરેલ છે ?
માતા——તમારા પિતા દીક્ષાનેા અંગીકાર કરશે, અને તું હજી નાના છું, તેથી ધન કમાઈ શકીશ નહી. તે મારૂ પોષણ અને રક્ષણ કેણુ કરશે ? તેથી સૂતર કાંતીને જ મારી આજીવિકા ચલાવીશ.
કરો મા. હું મારા પિતાને બાંધીને અત્રે જ રાખીશ. સમયે જ એક યુક્તિ (સમજ) સુજી ખાટલા પર સૂતેલા પિતાને વીંટાળી
છેકરા જેટલા આંટા પીરાળશે.
તે પછી વિચાર કરતાં તે ખાલકને તે આવી તેણે માતાએ કાંતેલ સુતર લઇને દીધુ. તેના પિતાએ વિચાર કર્યાં કેએટલા વર્ષો સુધી હું ઘેર રહીશ.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #572

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ६ आर्द्रककुमारचरितम्
५६१
यानि पूर्वं तत्पित्रा पश्चसुभटशतानि नियुक्तानि तानि कुमारे पलायिते सति राजभयात् ततो निर्गत्य तत्राटव्यां चौरवृत्त्या जीवन्ति, तैराद्रकमुनि दृष्ट: उपलक्षितश्च तेन मुनिना पृष्टास्ते किमिदम् अनार्य कर्म आरब्धं युष्माभिः, तैश्व राजभयादिकं कथितम् आर्द्रकमुनिवचनात् प्रबुद्धास्ते प्रत्रजिताः । तथा राजगृहनगरप्रवेशे हस्तितापसत्रह्मणश्च वादे पराजिताः, आर्द्रकमुनेर्मार्गे कश्चिद् राजा कृतसैन्यनिवेशो विद्यते तस्य राज्ञो हस्ती आलानबद्धोऽस्ति, मुनिदर्शनेन
लड़के ने बारह लपेटे लगाए, अतएव वह बारह वर्षों तक फिर घर में रहा। फिर दीक्षित हो गया। सूत्र और अर्थ में निपुण होकर वह एकाकी विचरण करता हुआ राजगृह नगर की और चला ।
आर्द्रक के पिताने पहले जिन पांच सौ पुरुषों को उसकी रखवाली के लिए नियुक्त किया था, आर्द्र के के भाग जाने पर राजा के भय के कारण वे भी भाग गए थे और जंगल में चौर्यवृत्ति कर के अपना निर्वाह कर रहे थे । उन लोगों को आर्द्र के पर नजर पड़ गई। उन्होंने उसे पहचान लिया। वे जब उसे पकड़ने लगे तो मुनि ने पूछा अरे, यह क्या अनार्य कर्म कर रहे हो ? तब उन्होंने राजभय आदि का सब वृत्तान्त कह सुनाया। परन्तु आर्द्रक के वचनों से उनको भी वैराग्य उत्पन्न हुआ और वे दीक्षित हो गए। राजगृह नगर में प्रवेश करते समय हस्तितापसों तथा ब्राह्मणों को वाद में पराजित किया ।
છોકરાએ ખાર આંટા વીંટવાથી તેએ ત્યાર પછી બાર વર્ષ સુધી ઘેર રહ્યા. તે પછી દીક્ષા ધારણ કરી લીધી. સૂત્ર અને તેના અર્થાંમાં કુશળ થઈને તેઓ એકલા જ વિહાર કરતા કરતાં રાજગૃહ નગર તરફ ગયા. આર્દ્રકકુમારના પિતાએ પહેલાં જે પાંચસે પુરૂષોને તેમની રક્ષા કરવા માટે નીમેલા હતા તે આદ્રકકુમારના નાશી જવાના કારણે રાજાના ડરથી ભાગી છૂટચા હતા અને જંગલમાં રહી ચાયવૃત્તિ કરીને પોતાના નિર્વાહ કરતા હતા. તે લેાકાની આદ્રક મુનિ પર નજર પડી. તેઓએ તેમને આળખી લીધા. તે જ્યારે તેમને પકડલા લાગ્યા તે આર્દ્ર ક મુનિએ પૂછ્યું કે અરે! આ અનાર્ય કર્મ શા માટે કરા છે ? ત્યારે તેઓએ રાજભય વિગેરે સઘળું વૃત્તાંત તેમને કહી સંભળાવ્યું. તે પછી આ કના વચનાથી તેઓને પણ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઇ આવ્યે. અને તે બધા જ દીક્ષિત થઈ ગયા. રાજગૃહ નગરમાં પ્રવેશ કરતી વખતે હસ્તિતાપસે અને બ્રાહ્મણાને વાદ વિવાદમાં હરાવ્યા.
सू० ७१
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #573

सूत्रकृताइसूत्रे स बन्धनविमुक्तो जातः, नृपेणोक्तं हे आई कमुने ! कथं तव दर्शनेन हस्ती वन्धनमुक्तो जातः, मुनिराह
'ण दुक्खणं वारणपासमोयणं गयस्स मत्तस्य वर्णमि रायं ।
जहा हु तत्थावलिएण कम्मुणा सुदुक्रवणं मे परिहाइ मोयणं' ॥१॥ छाया-न दुष्करं वारणपाशमोचनं गजस्य मत्तस्य वने च राजन् ।
यथा तु तत्रावलिकेन तन्तुना सुदुष्कर मे प्रतिभाति मोचनम् ॥ हे राजन् ! द्रव्यवन्धनबद्धस्य गनस्य बन्धनमोचनं न दुष्करम् किन्तु कर्मावलितन्तुबद्धस्य मम बन्धनमोचनं सुदुष्कर मे प्रतिभाति तत्र यदा कर्मबन्धनं मम त्रुटितं तदा हस्तिनो बन्धनं त्रुटितं तत्र किमाश्चर्यमिति भावः ।
॥ इति आर्द्रककुमार कथा ॥ रास्ते में एक राजा ने सेना सहित पड़ाव डाल रक्खा था। उस राजा का हाथी खंभे से बंधा हुआ था। मुनि को देख कर वह बन्धन से मुक्त हो गया। तब राजा ने पूछा-हे आईक मुनि ! तुम्हें देखते ही यह हाथी बन्धन से कैसे छूट गया ? मुनिने उत्तर दिया-'न दुक्खरं वारणपासमोयण' इत्यादि ।
भौतिक बन्धन से बद्ध हाथी का बन्धन टूट जाना क्या बड़ी बात है ? कर्मावली के तन्तुओं से बंधे हुए मेरे बन्धनों का टूटना ही मुझे तो कठिन प्रतीत होता है। किन्तु जब मेरे बन्धन छिन्न भिन्न हो गए तो हाथी का बन्धन छिन्नभिन्न हो जाय, यह कौन से आश्चर्य की बात है ?
आर्द्रककुमार की कथा समाप्त રસ્તામાં એક રાજાએ સેના સહિત પડાવ નાખેલ હતું. તે રાજાને હાથી થાંભલા સાથે બાંધેલ હતે. મુનીને જોઈને તે બંધનથી છૂટિ ગયે. ત્યારે તે રાજાએ તેમને પૂછયું કે-હે આદ્રક મુનિ ! તમને દેખતાં જ આ હાથી બંધનથી કેવી રીતે છૂટિ ગયો? મુનીએ તેઓને ઉત્તર આપતાં કહ્યું है-'न दुक्खणं वारणपासमोयण । त्याह.
ભૌતિક બંધનથી બંધાયેલા હાથીનું બંધન તૂટી જવુ તેમાં શું મોટી વાત છે? કર્માવલીના તાંતણાઓથી બાંધેલા આ મારા બંધને તૂટવા એજ મને તે કઠણ જણાય છે. પરંતુ જ્યારે મારા બંધને છિન્ન ભિન્ન થઈ ગયા. તે પછી આ હાથીના બંધને છિન્નભિન્ન થઈ જાય તેમાં આશ્ચર્ય જેવું શું છે?
આદ્રકકુમારની કથા સમાપ્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #574

--
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ५६३
पञ्चशतपरिवारपरिवृत आर्द्रकमुनि महावीरवन्दनाथ प्रस्थितः तत्र मार्गे द्वादश शनिरिव मार्गे मिलितो गोशालकः, तेन गोशालकेन साद्धं तस्य यथा विवादो जात स्तथा षष्ठाध्ययने दर्शयति-तत्राह -
गतं पश्चममध्ययनं सम्पति-पष्ठमध्ययनमारभते तदनेन सह अयममिसम्बन्धः-१ञ्चमाऽध्ययने यदुक्तं पुरुषोत्तमेनाऽनाचारत्यागो विधेयस्तथा-आचारपरिपालनं कर्तुराकमुनेः प्रश्नोत्तरं प्रतिपादयिष्यते। अनेन सम्बन्धेनायातस्य षष्ठाध्ययनस्येदं प्रथमगाथासूत्रमाहमूलम्-पुराकडं अद्द ! इमं सुणेह, मेगंतयारी समणे पुराऽऽसी। "से भिक्खुणो उवणेत्ता अणेगे,
आइक्खई इण्हि पुंढो वित्थरेणं ॥१॥ पांच सौ शिष्यों से परिवृत्त आर्द्रक मुनि भगवान् महावीर को वन्दना करने के लिए रवाना हुए। मार्ग में बारहवें शनि के समान गोशालक मिल गया। उसके साथ उनका जो विवाद हुआ, उसका वर्णन छठे अध्ययन में किया गया है।
पांचवा अध्ययन समाप्त हुआ। अब छठा आरंभ करते हैं। पांचवे के साथ इसका संबंध इस प्रकार है-पांचवें अध्ययन में कहा गया है कि उत्तम पुरुष को अनाचार का त्याग करना चाहिए और आचार का पालन करना चाहिए। इस अध्ययन में अनाचार के त्यागी और आचार के पालक आईक मुनि के प्रश्नोत्तर कहे जाएंगे। इस सम्बन्ध से प्राप्त छठे अध्ययन का यह प्रथम सूत्र है-'पुरा कंडं अद्द ! इमं सुणेह' इत्यादि।
તે પછી પાંચસો શિષ્યોથી ઘેરાઈને તે આદ્રક મુનિ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વંદના કરવા માટે રવાના થયા. માર્ગમાં બારમાં શનિની માફક ગોશાલક મળી ગયા. તેમની સાથે તેઓને જે વિવાદ થયે. તેના વર્ણન આ છઠ્ઠા અધ્યયનમાં કરવામાં આવેલ છે.
પાંચમું અધ્યયન સમાપ્ત કરીને હવે આ છઠ્ઠા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. પાંચમાં અધ્યયનની સાથે આ અધ્યયનનો સંબંધ આ પ્રમાણે છે.—પાંચમાં અધ્યયનમાં કહેલ છે કે ઉત્તમ પુરૂષે અનાચારને ત્યાગ કરવો જોઈએ. અને આચારનું પાલન કરવું જોઈએ. આ અધ્યયનમાં અના ચારનો ત્યાગ કરવાવાળા, અને આચારનું પાલન કરનારા એવા આદ્રકમુનિના અને ગોશાલકના પ્રશ્નોત્તરે કહેવામાં આવશે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલ આ छ। अध्ययन- ५ सूत्र 'पुराकडं अद्द इमं सुणेह' त्या छे.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #575

५६४
सूत्रकृताङ्गसूत्र छाया-पुराकृतम् आई ! इदं शृणुत, एकन्तचारी श्रमणः पुराऽऽसीत् ।
स भिक्षुनुपनीयाऽनेकान् आख्यातीदानों पृथग्विस्तरेण ॥१॥ अन्वयार्थ:--भगवन्महावीरसमीपे गच्छन्तमाककुमार प्रति गोशालक आह-(अ६) हे आर्द्रक ! (पुराकडं) महावीरेण यत् पूरा-पूर्वकाले कृतम् (इमं सुणेह इदं शृणुत यूयम् (समणे) श्रमणो महावीरः (पुरा) पुरा पूर्वकाले (एगंतयारी आसी एकान्तचारी-एकाकीविहरणशील आसीत् किन्तु-'इण्हि से' इदानीं स महावीर (अणेगे भिक्खुणो उवणेत्ता) अनेकान् भिक्षून् शिष्यान् उपनीय (पुढो) पृथव पृथक् (वित्थरेणं) विस्तरेण-सविस्तरं यथा स्यात् तथा (आइक्खइ) आख्याति देशनां ददातीति ॥१॥ ___ शब्दार्थ-भगवान के समीप जाते हुए आईक कुमार को गोशा लकने कहा-'अद्द !-आईक' हे आर्द्र! 'पुराकडं-पुराकृतम्' महावीरने पहले जो आचरण किया 'इमं सुणेह-इदं श्रुणुत' 'उसे तुम सुनो 'समणेश्रमणः' श्रमण भगवान महावीर स्वामी 'पुरा-पुरा' पूर्वकाल में 'एगंतयारी आसी-एकान्तचारी आसीत्' एकाकी-अकेले ही विचरण किया करते थे, किन्तु 'इण्हि से-इदानीं सः' अब वह महावीर 'अणेगे भिक्खुणो उवणेत्ता-अनेकान् भिक्षुन उपनीय' अनेक भिक्षु शिष्यो को इकट्ठा करके 'पुढो-पृथकू' पृथक पृथकू वित्थरेण-विस्तरेण' विस्तार पूर्वक 'आइक्खइ-आख्याति' 'उपदेश दिया करते हैं ।गा० १॥ ___ अन्वयार्थ-भगवान् के समीप जाते हुए आईक कुमार को गोशा लक ने कहा-हे आईक ! महावीर ने पहले जो आचरण किया, उसे सुनो। श्रमण महावीर पूर्वकाल में एकाकी विचरण किया करते थे
શબ્દાર્થ ભગવાનની પાસે જતા એવા આદ્રક મુનિને ગોશાલકે કહ્યું'अ६!-आर्द्र' है माद्र 'पुराकडं-पुराकृतम्' महावीर स्वामी ५i रे माय२५ ४२८ छ, 'इम सुणेह-इम श्रुणुत' ते तमे समयो, 'समणे-श्रमणः' श्रम महावी२ 'पुरा-पुरा' पूपमा 'एगंतयारी आसी-एतान्तचारी आसीत्' मेडी विडा२ ४२ता ता. ५२'तु 'इण्हि से-इदानी सः' ते महावी२स्वामी 'अणेगे भिक्खुणो उवणेत्ता - अनेकान् भिक्षुन् उपनीय' मने भिक्षु शिष्याने ४४॥ ४शन 'पुढो-पृथक् हो । 'वित्थरेणं-विस्तरेण' विस्तार ५४ 'आइक्खइ-आख्याति' 64हेश मा छे. ०१॥
અન્વયાર્થ– ભગવાન સમીપેજતા એવા આદ્રક કુમારને ગોશાલકે કહ્યું- હે આદ્રક! મહાવીર સ્વામીએ પહેલાં જે આચરણ કર્યું તે તમે સાંભળે. શ્રમણ મહાવીર પહેલાં એકાકી–એકલા વિચરણ કરતા હતા પરંતુ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #576

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोंशालकस्य संवादनि० ५६५
टीका-अस्ति स्म मगधदेशे वसन्तपुरे राजकुमार आर्द्रकः । स च भगवतो महावीरतीर्थकरस्य देशनां श्रोतुकामो गतवान् । गच्छतश्च तस्य मार्गे गोशालकोमिलितः पृष्टावांश्च कुत्र गच्छसि ? आद्रक आह-देशनां श्रोतुं तीर्थकरस्य । गोशालकेन विहस्योक्तम्-न तस्य देशना श्रोतुं योग्या । यतो हि-स महावीरः पुरैकान्तचारी, इदानीन्तु बहून् उपनीय शिष्यान अतिसङ्घले सदसि देशनां ददाति । अतस्तस्य विपरीता मतिर्जाता, नेदानीकान्तचारी-नवाऽन्तप्रान्तभोजनाशीरित्यादिविषयप्रतिपादनार्थ मुत्तरप्रत्युत्तररूपेण अर्थप्रतिपादनाय स्त्रकारः सूत्रं प्रस्तौति । (अह) हे किन्तु अब वह अनेक भिक्षु शिष्यों को इकट्ठा करके पृथक पृथक् विस्तार पूर्वक उपदेश दिया करते हैं ॥१॥
टीकार्थ-मगध देश में वसन्तपुर नगर में आईक राजकुमार था। वह तीर्थंकर भगवान महावीर की धर्मदेशना श्रवण करने को चला। मार्ग में उसे गोशालक मिला। उसने पूछा-कहां जा रहे हो ? आर्द्रक ने उत्तर दिया तीर्थकर की देशना सुनने के लिए जा रहा हूं। तब गोशालक ने मुस्करा कर कहा-उनकी देशना सुनने योग्य नहीं है। क्योंकि महावीर पहले एकाकी विचरण करते थे, किन्तु अब बहुसंख्यक शिष्यों को एकत्र करके खचाखच भरी हुई सभा में उपदेश करते हैं। उनकी तो मति उलटी हो गई हैं। वह अब न एकान्त विहारी हैं और न अन्तप्रान्त आहारी हैं, इत्यादि विषय का प्रतिपादन करने के लिए उत्तर प्रत्युत्तर रूप में आगे के सूत्र हैं। प्रकृत सूत्र का अर्थ इस હવે તેઓ અનેક ભિક્ષુ શિને એકઠા કરીને અલગ અલગ વિસ્તારપૂર્વક ઉપદેશ આપે છે. તેના
ટીકાર્થ– મગધ દેશમાં વસંતપુર નગરમાં આદ્રક રાજકુમાર હતું તે તીર્થકર ભગવાન મહાવીર સ્વામીની પાસે ધર્મદેશના સાંભળવા માટે ચાલ્ય. માર્ગમાં તેને ગોશાલક મળે. તેણે તેઓને પૂછયું છે કે-તમે કયાં જાઓ છે ? આદ્રકે ઉત્તર આપે કે-તીર્થકર ભગવાનની દેશના સાંભળવા માટે હું જાઉં છું. ત્યારે શાલકે હસીને કહ્યું કે તેઓની દેશના સાંભળવા લાયક નથી કેમકે મહાવીર સ્વામી પહેલાં એકાકી વિચરણ કરતા હતા. પરંત હવે અનેક સંખ્યામાં શિષ્યોને એકઠા કરીને ખીચખીચ ભરેલી સભામાં ઉપદેશ આપે છે. તેઓની બુદ્ધિ વિપરીત થયેલી છે. તેઓ હવે એકાન્ત વિહારી રહ્યા નથી. તથા અન્ત પ્રાન્ત આહાર કરવા વાળા પણ રહ્યા નથી વિગેરે વિષયનું સમર્થન કરવા માટે ઉત્તર અને પ્રત્યુત્તરના રૂપે આગળના સૂત્રો કહ્યા છે. આ ચાલુ સૂત્રને અર્થ આ પ્રમાણે છે. –હે આદ્રક! મહાવીરે પહેલાં જે કરેલ છે, તે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #577

५६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
आर्द्रक ! 'पुराकडं इमं सुणेह' महावीरेण पूर्वं यत्कृतं तदिह शृणु । श्रुत्वा च विचारय, तदनन्तरं ते ईहाचेत् तदन्तिक ं गन्तव्यम् । 'समणे' श्रमणो भगवान् महावीर : 'पुरा एतयारी आसी' पुरा - पूर्वम् एकान्तचारी आसीत् - एकाकी विहरणशीलोऽभवत् तथा तपस्वी च । 'इव्हि से' इदानीं सः 'अणेगे' अनेकानू 'भिक्खुणो उवणेत्ता' मिक्षून् उपनीय अनेकान् शिष्यान् समीपे स्थापयित्वा 'पुढो' पृथक पृथक 'वित्यरेणं आइक्खड़' विस्तरेण आख्याति यः एकान्तवासम करोत् स इदानीं जनाकुले वसन् देशनां ददाति । इति पूर्वोक्तविरुद्धमाचरतीति कथं स उपगन्तव्य इति ॥ १ ॥
मूलम् -सा आजीविया पट्टवियाऽथिरेणं,
समागओ गणओ भिक्खुमज्झे ।
आइक्खमाणे बहुजन्नमत्थं, ने संधयाई अवरेण पुंवं ॥ २ ॥ छाया - साssजीविका प्रस्थापिताऽस्थिरेण समागतो गणशो भिक्षुमध्ये | आचक्षाणो बहुजन्यमर्थं न सन्दधात्यपरेण पूर्वम् ||२ |
प्रकार है- हे आर्द्रक ! महावीर ने पहले जो किया, उसे सुनो, समझो और फिर भी इच्छा हो तो उनके समीप जाओ । श्रमण भगवान् महावीर पहले अकेले ही विचरण किया करते थे और तपस्वी थे । किन्तु आज कल वह अनेक शिष्यों को अपने पास रखते हैं और उन्हें पृथक पृथक विस्तार से उपदेश देते हैं। उनका यह आचार पूर्वोत्तर विरुद्ध परस्पर विरोधी है। ऐसी स्थिति में उनके पास जाने से क्या लाभ ? ॥ १ ॥ 'सा आजीविया पट्टविद्या' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'अस्थिरेण- अस्थिरेण' अस्थिरचित्त महावीरने 'सा आजीविद्या-सा आजीविका' यह आजीविका 'पट्टविध प्रस्थापित ।' जीवन તમે। સાંભળે, સમજો અને તે પછી પણ તમારી ઇચ્છા હાય તે તેએની પાંસે જશે, શ્રમણ મહાવીર પહેલાં એકલા જ વિહાર કરતા હતા. અને તપસ્વી હતા. પરંતુ હાલમાં તેઓ અનેક શિષ્યને પે1તાની પાંસે રાખે છે. અને તેઓને અલગ અલગ વિસ્તાર પૂર્વક ઉપદેશ આપે છે, તેમને આ આચાર પૂર્વોત્તર વિરૂદ્ધ-પરસ્પર વિરોધી છે. આવી સ્થિતિમાં તેએની પાંસે જવાથી શું લાભ થવાના છે? "મા૰૧૫
'सा आजिविया पट्ठविया' इत्याहि
शहार्थ' – 'अत्थिरेणं-अस्थिरेण' अस्थिर चित्तवाना महावीरे 'सा आजीविद्या-सा आजीविका' या रीतनी सालुविद्या 'पट्टविया प्रस्थापिता' मनावी
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
-

Page #578

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ५६७
-
अन्वयार्थः – (अस्थिरेणं) अस्थिरेण - चञ्चलचित्तेन महावीरेण (सा आजीविया) सा आजीविका - जीवननिर्वाह: (पडविया) प्रस्थापिता कल्पिता - जीवननिर्वाहाय सर्वं दम्भमात्रं तेन कृतमित्यर्थः, (समागओ गणओ भिक्खुमज्झे) समागतः - सभामध्ये उपविष्टो गणशो मिक्षुमध्ये (बहुजन्नमत्थं ) बहुजन्यमर्थम् - अनेक लोकहितम् उपदेशम् (आइक्खमाणो ) आचक्षाण :- ददत् (अवरेण पुव्वं न संवयाई) अपरेण - एतत्कालिकेन व्यवहारेण पूर्व-पूर्वकालिको व्यवहारो न सन्द धाति - सर्वथा न मिलति - पूर्वापरविरुद्धमेव भवतीति ॥२॥
टीका- 'अस्थिरेण' अस्थिरेण चञ्चलेन तेन महावीरेण 'सा आजीविया निर्वाह के लिए दंभ अंगीकार कर लिया है 'समागओ गणओ भिक्खु. मज्झे- समागतः गणशः भिक्षुमध्ये' वह सभा में जाकर साधुओं के बीच 'बहुजन्न मत्थं - बहुजन्यमर्थम् ' बहुत लोगों के हित के लिए 'आइवखमाणो - आचक्षाणः' उपदेश देते हैं। 'अवरेण' पुण्यं न संघयाई - अपरेण पूर्व न सन्दधाति ' उनका वह वर्त्तमान व्यवहार पूर्वकालिक व्यवहार से मेल नहीं खाता, यह परस्पर विरुद्ध आचरण है ॥ गा०२ ॥
अन्वयार्थ - अस्थिरचित्त महावीर ने यह आजीविका बना ली है जीवननिर्वाह के लिए दंभ अंगीकार कर लिया है। वह सभा में जोकर साधुओं के बीच बहुत लोगों के हित के लिए उपदेश देते हैं । उनका यह वर्त्तमानकालिक व्यवहार पूर्वकालिक व्यवहार से मेल नहीं खाता । ग्रह परस्पर विरुद्ध आचरण है ॥२॥
टीकार्थ - चंचल महावीर ने अपनी आजीविका चलाने के लिए यह सीधी छे. अर्थात् भवन निर्वाह भाटे हलन। स्वीअर मेरी सीधे छे. 'समागओ गणओ भिक्खुमज्झे-समागतः गणशः भिक्षुमध्ये' ते सलामां ने साधुयोनी वयभां बहुजन्नमत्थं - बहुजन्यमर्थम्' हुन्नाना हित भाटे 'आइक्खमाणो-आचक्षाणः' ७५हेश न्याये छे. 'अवरेण पुव्वं न संघयाई - अपरेण पूर्व न सन्दधाति' तेभना या वर्तमान यासु व्यवहारनो भूत आजमां आयरेस व्यवहारनी સાથે મેળ ખાતા નથી. આ એક ખીજાથી વિરૂદ્ધ પ્રકારનું આચરણ છે. ગારા
અન્નયા —અસ્થિર ચિત્તવાળા મહાવીર સ્વામીએ દ.ભના રવીકાર કરી લીધેા છે. તેએ સભામાં જઈને સાધુએની વચમાં ઘણા લેાકેાના હિત માટે ઉપદેશ આપે છે. તેમના આ વત્તમાન કાળના વ્યવહાર પહેલાના વ્યવહાર સાથે મળતા આવતા નથી. આ આચરણ એકખીજાથી જૂદા પડે છે. રા ટીકા—ચંચલ સ્વભાવના મહાવીરે પાતાની આજીવિકા ચલાવવા માટે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #579

-
५६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे पट्टविया' सा आजीविका प्रस्थापिता-स्वजीवनयात्रानिहाय उपायः कृतः 'समागओ' समागत:-समामध्ये विद्यमानः । 'गणओं' गणश:-अनेकशः 'भिक्खु. मज्झे' भिक्षुमध्ये-अनेकेषां भिक्षणां मध्ये विद्यमानः 'बहुजन्नमत्थं' बहुजन्यमर्थम्-अनेकेषामुपकारदर्शनाय देशनावाचं ददाति । 'अवरेण पुव्वं न संधयाई' अपरेण पूर्व न सन्दधाति-पूर्वाचाराऽपराचारयोः समन्वयो न भवति । किन्तुविरोध उपस्थापितः ॥२॥ मूलम् एगंतमेवं अदुवा वि इंहि,
दो उ वण्णमन्नं न समेति जम्हा। पुट्विं च इहि च अणागयं वा एगंतमेवं पडिसंदेधाइ ॥३॥ छाया-एकान्तमेवमथवाऽपीदानी द्वावन्योऽयं न समितो यस्मात् !
पूर्वश्वेदानीश्चानागतं वा एकान्तमेवं प्रतिसन्दधाति ॥३॥ उपाय किया है। वह अनेक भिक्षुओं के मध्य में बैठकर बहुत जनों के उपकार के लिए देशना देते हैं । परन्तु उनका यह आचार पहले के आचार से संगत नहीं है ॥२॥ 'एगंतमेवं अदुवा वि' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'एवं-एवम्' इस प्रकार से 'एगतं एकान्तम्' 'महावीर का एकान्त विचरण ही सम्पक आचार हो सकता है 'अदुवा-अथवा' अथवा 'इण्हि-इदानीं' इस समयका बहुतों के बीच देशना देने का आचार ही सम्यक् हो सकता है 'दो उवण मण-द्वावप्यन्यो यं' परस्पर विरुद्ध दोनों आचार 'जम्हा न समेति-यस्मात् न समितः' समीचीन नहीं हो सकते। ___ आईक उत्तर देते हैं - 'पुटिव-पूर्व' पूर्व कालमें 'इण्हि-इदानी'
આ ઉપાય કરેલ છે. તે અનેક ભિક્ષુકોની વચમાં બેસીને ઘણુ મનુબેના ઉપકાર માટે દેશના–ધર્મોપદેશ આપે છે પરંતુ તેમનો આ આચાર–આચરણું પહેલાના આચારની સાથે સંગત થતો નથી. અર્થાત્ બંધ બેસતું નથી. મારા
'एगंतमेवं अदुवा वि' त्यादि शहाथ-एवं-एवम्' मारीत 'एगंत-एकान्तम्' महावीर स्वाभानु
त विय२२ २१ माया२ . अदवा-अथवा' अथवा 'इण्हि-इदानी' આ વર્તમાન સમયના અનેક જનેની વચમાં રહીને દેશના દેવારૂપ આચાર र योग्य श दो उ 'वण्णमण्णं-द्वावायन्योऽन्य' ५२२५२ (१३ ॥ २॥ भन्ने मायार 'जम्हा न समेइ-यस्मात न समितः सभीयान यो२५ ४डी शय नही.
गो मा ४थन मा उत्तर भापतi ४९ छ ?--'पुट्वि-पूर्व
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #580

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ५६९ ___ अन्वयार्थः - (एव) एवम्-अनेन प्रकारेण (एगंत) एकान्तमेव-एकान्तचारिस्वाविकं सम्यक् (अदुवा वि) अथवाऽपि (इण्हि) इदानीमेतत्कालिकं बहुजनसमक्ष भाषणादिकमेव सम्यक् (दो उ वगमन्न) द्वावपि अन्योऽन्यम्-परस्परम् (जम्हान समें ति) यस्मात्कारणात् न समितः-समी वीनतां न गच्छतः, आर्द्रकः कथयति(पुन्वि) पूर्वम् (इण्हि) इदानीं-वर्तमानकाले (अणागयं वा) अनागतं वा-भविष्य. कालेऽपि (एगंतमेव) एकान्तमेव-एकविधत्वमेव (पडिसंदधाइ) प्रतिसंदधातिन तु पूर्वापरयोविरोधः कथमपि संभरतीति ॥३॥
टीका- 'एवं' एवम्-अनेन प्रकारेण 'एगंत' एकान्तचारित्वम्-तपः संयमशीलत्वं किं युक्त धर्मों या 'अद्वा वि' अथवाऽपि 'इण्हि' इदानीम् अस्मिन्समये इस वर्तमान कालमें और 'अणागयं वा-अनागतं वा' भविष्य काल में 'एगंतमेव-एकान्तमेव भगवान् तो एकान्त का हो अनुभव करते हैं। अत एव 'पडिसंदधाइ-प्रतिसदधाति' उनका पहलेके और वर्तमान के आचरण में किसी भी प्रकार का विरोध आता नहीं हैं ॥गा०३॥ __अन्वयार्थ-या तो महावीर का एकान्त विचारण ही सम्यक् आचार हो सकता है या इस समय का बहुतों के बीच देशना देने का आचार ही सम्यक् हो सकता है। दोनों परस्पर विरुद्ध आचार समीचीन नहीं हो सकते।
आईक उत्तर देता है-पूर्वकाल में, वर्तमान काल में और भविष्य काल में भगवान तो एकान्त का ही अनुभव करते हैं। अतएव उनके पहले के और अब के आचरण में किसी भी प्रकार का विरोध नहीं है ॥३॥ भूतभा 'इण्हि-इदानी' मा वतमान अणमा भने 'अणागयं-वा अनागतं वा' लविष्यमा 'एगतमेव-एकान्तमेव' सपान तो सतना on अनुभव उरेछ. तेथी । 'पडिसंदधाइ-प्रतिसंदधाति' तमना पाना अने पत भानना આચારમાં કઈ પણ પ્રકારને વિરોધ આવતું નથી. તેમ સમજવું પડે
અન્વયાર્થ–મહાવીર સ્વામીનું ભૂતકાળનું એકાત વિચરણ જ સમ્યક હોઈ શકે છે. અથવા આ વર્તમાન કાલીન ઘણુઓની સાથે રહીને દેશના આપવા રૂપ આચારણ જ સમ્યફ થઈ શકે છે. પરસ્પર વિરૂદ્ધ એવા બને આચાર યોગ્ય હોઈ શકે નહીં શલિકના આ કથનને ઉત્તર આપતાં આદ્રક મુનિ કહે છે કે–પૂર્વકાળમાં અને ભવિષ્યકાળમાં ભગવાન તે એકાન્તને જ અનુભવ કરે છે. તેથી જ તેઆના પહેલાના અને હાલના આચરણમાં કઈ પણ પ્રકારનો વિરોધ આવતું નથી. આવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #581

५७०
सूत्रकृताङ्गस्त्रे
,
'दो उवण्णमन्नं' द्वौ अपि अन्योऽन्यम् ' जम्हा' यस्मात्कारणात् 'न समेति' व समितः अनेन प्रकारेण प्राथमिकैकान्तचारित्वव्यवहारः सम्यक् । अथवा - एतत्कालिक बहुजनाकुलवास एव सम्यक् स्यात् । न तु एतद् द्वयमपि समीचीनं सम्भवति । यतो द्वयोरपि परस्परविरोधात, अन्योऽन्ययोः पारस्परिक सम्मेलनं न संभवति । इदानीं जीविकां संपादयति,
तदुक्तम् ' छत्र छात्र- पात्रं वस्त्रं यष्टिं च चर्चयति भिक्षुः ।
वेषेण परिकरेण च कियताऽपि विना न भिक्षाऽपि ॥ इति ॥ अयं भावः - यद्येकान्त वारित्वं श्रेयः पूर्वमश्रितत्वात् ततः सर्वदा अन्यनिरपेक्षं तदेव कर्त्तव्यम्, अथ चेदं साम्यतं बहुपरिवारावृत्तं स्वात्मानं साधु मन्यसे ततः
टीकार्थ - इस प्रकार या तो पहले वाला उनका एकान्तचारित्व धर्म उचित हो सकता है अथवा इस समय का आचार सभा में धर्मदेशना देनेरूप आचार उचित हो सकता है। ये दोनों आपस में विरोधी व्यवहार उचित नहीं हो सकते । सत्य तो यह है कि आजकल महावीर आजीविका साधन कर रहे हैं । कहा है- 'छत्रं छात्र पात्र वस्त्रं' इत्यादि ।
'साधु अपने पास जो छत्र, छात्र (शिष्य) पात्र, वस्त्र और दंड रखता है, सो आजीविका के लिए ही रखता है । क्योंकि वेष और आडम्बर के विना भिक्षा भी नहीं मिलती ।'
तात्पर्य यह है-र्याद महावीर का पूर्वकालिक एकान्तचारित्र ही श्रेयस्कर था तो दूसरों की परवाह न करते हुए सदैव उसी का पालन करना चाहिए था । और यदि बहुसंख्यक परिवार से युक्त होना ही
टीडअर्थ - —આ રીતે અગર તેા પહેલાં ભૂતકાળમાં તેમણે આચરેલ એકાન્ત ચારિત્રરૂપ ધમ ચાગ્ય કહી શકાય, અથવા તે વમાન સમયમાં સભામાં ધ દેશના આપવા રૂપ આચાર ચેગ્ય કહી શકાય. પરસ્પરમાં વિરૂદ્ધ એવા આ બન્ને આચાર ચાગ્ય કહી શકાય નહીં. સાચુ તે એ છે કે—હાલમાં महावीर भानुविधानु उद्यान उरी रह्या छे उ छेउ - 'छत्रं, छात्र', पात्र, वस्त्र" इत्याहि
साधु चातानी पांसे थे छत्र, छात्र ( शिष्यो) पात्र, वस्त्र भने हौंड રાખે છે, તે આજીવિકા મેળવવા માટે જ રાખે છે. કેમકે વેષ અને આડમ્બર વિના ભિક્ષા પણ મળતી નથી.
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે—જો મહાવીર સ્વામીએ ભૂતકાળમાં આાચરેલ એકાન્ત ચારિત્ર જ કલ્યાણ કારક હતું. તે પછી ખીજાઓની પરવાહ કર્યાં વિના હમેશાં તેનુ' જ પાલન કરવુ. ચાગ્ય હતુ. અને જો બહુ સખ્યા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #582

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ५७१ तदेवाऽऽदावपि आचरणीयमासीत्, अपि च द्वे अप्येते छायाऽऽतपवदत्यन्तविरोधिनी वृत्तेनैकत्र समवायं गच्छतः तथा यदि मौनेन धर्मस्ततः किमियं महता प्रबन्धेन धर्मदेशना, अथाऽनयैव धर्मदेशनया धर्मस्ततः किमिति पूर्व मौनव्रतं दधौ, यस्मादेवं तस्मात् पूर्वोत्तरव्याघात इति भावः । इति गोशालकस्योक्तिः।
आईकः कथयति-'पुर्वि ' पूर्व-पाकाले 'इण्हि' इदानीश्च 'अणागयं वा" अनागतं वा-भविष्यरकालेऽपि, सर्वदाऽपि स भगवान् महावीरस्वामी 'एगंतमेव' एकान्त चारित्वमेव 'पडिसंदधाई' प्रतिसन्दधाति-एकान्तवासमेवाऽनुभवति । अयमाशय:-यथा भगवान पूर्वमेकान्तवासमनुभवन्नासीत्, तथेदानीमपि एकान्तवास. मेवाऽनुभवति, भविष्यत्कालेऽपि-अनुमविष्यति, अतस्तस्य तीर्थ करस्य चञ्चल. साधु का लक्षण है तो पहले से ही इसीका आचरण करना उचित था। ये दोनों आचार धूप और छाया की भांति परस्पर विरुद्ध हैं। दोनों सत्य नहीं हो सकते । परन्तु मौन रहना धर्म है तो विस्तार से धर्मदेशना देने की क्या आवश्यकता है ? यदि यह धर्मदेशना ही धर्म है तो पहले क्यों मौन धारण किया था ?
गोशालक के इस प्रकार कहने पर आर्द्रकने कहा भगवान महावीर स्वामी भूतकाल में, वर्तमान काल में तथा भविष्यकाल में भी अर्थात् सर्वदा ही एकान्तचारी हैं। वे सदैव एकान्तवास काही अनुभव करते हैं।
तात्पर्य यह है कि-भगवान् जैसे पूर्वकाल में एकान्तवास का अनु. भव करते थे उसी प्रकार इस समय भी करते हैं । भविष्यत् काल में भी વાળા પરિવારથી યુક્ત રહેવું સાધુને યે ગ્ય હોય તે પહેલેથી જ તે પ્રમાણે આચરણ કરવું ચોગ્ય કહી શકાત, તડકા અને છાયાની જેમ આ બને વ્યવહાર પરસ્પરમાં વિરોધી છે, તેથી એ બને વ્યવહાર સત્ય હોઈ શકે નહીં. જે મૌન રહેવું તે ધર્મને એગ્ય હોય તે વિસ્તાર પૂર્વક ધર્મદેશના આપવાની શી જરૂર છે? અને આ ધર્મદેશના આપવી તેજ ચગ્ય હોય તે પહેલાં મૌન ધારણ શા માટે કર્યું હતું ?
ગશાલકના આ પ્રમાણે કહેવાથી આકે તેમને ઉત્તર આપતાં કહ્યું કે ભગવાન મહાવીર સ્વામી ભૂતકાળમાં, વર્તમાન કાળમાં અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ અર્થાત્ ત્રણે કાળમાં સદા એકાન્તચારી જ છે. તેઓ કાયમ એકાન્ત વાસને જ અનુભવ કરે છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ભગવાન જેમ પૂર્વકાળમાં એકાન્ત વાસનો અનુભવ કરતા હતા. એ જ પ્રમાણે આ સમયે પણ એકાન્તવાસને જ અનુભવ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #583

વાહર
सूत्रकृताङ्गसूत्र खभावत्वकथनं पूर्वापरव्यवहारयोः पार्थक्यकथनं चाऽज्ञानविजृम्भितमेव । यद्यपि -इदानी जनसमूहे धर्ममुपदिशति, तथापि न तस्य विप्रिया मियो वा, रागद्वेषरहितत्वात् पूर्व चतुर्विधघातिकर्मक्षयार्थ वासंयत आसीत् इदानीन्तु-अघातिकर्मणां क्षया धर्मदुपदिशति जनसमूहे, न तु जीविकाथ न वा रागद्वेषादिति ॥३॥ मूलम्-समिञ्च लोगं तसथावराणं खेमंकरे समणे माहणे वा।।
आइक्खमाणो वि सहस्समझे एगंतयं साहयइ तेहच्चे॥४॥ छाया-समेत्य लोक सस्थावराणां क्षेमङ्करः श्रमणो माहनो वा।
___ आचक्षाणोऽपि सहस्रमध्ये एकान्तकं साधयति तथार्चः ॥४॥ एकान्तवास काही अनुभव करेंगे। अतएव भगवान महावीर प्रभु कोचं. चलचित्त कहनाअथवा उनके पूर्वकालीन एवं वर्तमानकालीन व्यवहार में असंगति बतलाना नितान्त अज्ञान का फल है। भगवान् यद्यपि इस समय जनसमूह में धर्मदेशना करते हुए विचरते हैं, तथापि उन्हें न कोई प्रिय है, एवं न कोई अप्रिय है। वे सर्वथा वीतराग हैं पहिले घातिकर्मों का क्षय करने के लिए वचनसंयम (मौन) रखते थे। इस समय अघातिकर्मों का क्षय करने के लिए धर्म का उपदेश करते हैं । वे न जीविका निर्वाह के लिए धर्मोपदेश करते हैं और न रागद्वेष से प्रेरित होकर ही ॥३॥
'समिच्च लोग' इत्यादि।
शब्दार्थ--'समणे-श्रणम:' श्रमण और 'माहणे-माहन:' माहन (मा-मत हन-मारो जीवों को ऐसा उपदेश देनेवाले) महावीर केवल કરે છે. અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ એકાન્તવાસને જ અનુભવ કરશે. તેથી જ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ચંચલ ચિત્તવાળ કહેવું અથવા તેઓના પૂર્વકાળના વ્યવહારમાં અને વર્તમાન વ્યવહારમાં અસંગતપણું બતાવવું તે કેવળ અજ્ઞાનનું જ ફળ છે. ભગવાન જે કે વર્તમાન કાળમાં જનસમુદાયને ધર્મદેશના આપતા થક વિચારે છે. તે પણ તેઓને કોઈ પ્રિય નથી તેમ કોઈ અપ્રિય પણ નથી. તેઓ સર્વથા વીતરાગ છે. પહેલાં ઘાતિકને ક્ષય કરવા માટે વચન સંયમ (મૌન) રાખતા હતા, અને વર્તમાનમાં અઘાતિ કર્મોને ક્ષય કરવા માટે ધર્મને ઉપદેશ આપે છે. તેઓ આજીવિકા મેળવવા માટે ધર્મને ઉપદેશ આપતા નથી, તેમ રાગદ્વેષને વશ થઈને પણ ધર્મદેશના આપતા નથી. ગા. ૩ ___'समिच्च लोग' त्यादि
शहाथ-'समणे-श्रमणः' श्रमण भने 'माहणे-माहनः' भान (भा-न -હન મારે જીવેને ન મારે એ પ્રમાણે ઉપદેશ આપવા વાળા) મહાવીર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #584

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ५७३ ___ अन्वयार्थ:-(समणे) श्रमण स्तपस्वी (माहणे वा) माहनो वा-माहन जीवानित्येवं प्रवृत्तिर्यस्य तादृशो महावीरः (लोग) लोकम्-चतुर्दशरज्ज्यात्मकम् (समिच्च) समेत्य-केवलज्ञानेन ज्ञात्वा (नसथावराणं) सस्थावरजीवनाम् (खेमं. करे) क्षेमकर:-कल्याणकारकः (सहस्समज्झे) सहस्रमध्ये अनेन देवाऽसुरादिमध्ये (आइक्खमाणे वि) आचक्षाणोऽपि-धर्ममुपदिशन्नपि (एगंतयं साहय३) एकान्तक साधयति-एकान्तवासमेवाऽनुभवति रागद्वेषरहितत्वात् 'तहच्चे' तथार्चः-तथैवपूर्ववदेव अर्चा-लेश्या यस्य तादृशः सर्वदा चित्त तेरेकरूपेणैव स्थितत्वादिति ॥४॥ ज्ञान के द्वारा 'लोग-लोकं' चौदह रज्जुपमाण लोकको 'समिच्च-समेत्य' जानकर 'तसथावराणं-त्रसस्थावराणों त्रस एवं स्थावर जीवों के 'खेमं. करे-क्षेमं कर' कल्याणकरने वाले हैं 'सहस्समज्झे-सहस्रमध्ये वे सुरों एवं असुरों के मध्य में 'आइक्खमाणोवि-आचक्षाणोऽपि' धर्मोपदेश करते हुवे भी 'एगंतयं साहयइ-एकान्तकं साधयति' एकान्तवासका ही अनुभव करते हैं 'तहच्चे-तथाः ' उनकी अर्चा लेश्या सदैव एकरूप रहती है ॥४॥
अन्वयार्थ-श्रमण और माहन (मा-मत, हन मारो जीवों को, ऐसा उपदेश देने वाले) महावीर केवलज्ञान के द्वारा चतुर्दशरज्जुपरिमाण लोक को जान कर त्रस और स्थावर जीवों के कल्याणकर हैं। वे सुरों और असुरों के मध्य में धर्मोपदेश करते भी एकान्त की ही साधना करते हैं अर्थात् रागद्वेषरहित होने से एकान्तवास का ही अनुभव करते हैं। उनकी अर्चा लेश्या सदैव एकरूप रहती है ॥४॥ स्वामी ज्ञान द्वारा 'लोग-लोकम्' यो। २४ प्रमाणु सोने 'समिच्च-समेत्य' तीन तसथावराण-त्रसथावराणाम्' स भने स्थावर
नु 'खेमं करे-क्षेमकरः' ४८या ४२वावा छे. 'सहस्समझे-सहस्रमध्ये' तसावे। म असुमारानी क्यमा 'आइकनमाणो वि-आचक्षाणोऽपि धमहेशन मा५। छतi ५५ 'एगंतयं साह्यइ-एकान्तकं साधयति' सन्त. पासना १ अनुभव ४२ छ. 'तहच्चे-तथार्चः' तमानी अर्या-सेश्या हमेशा એક રૂપ જ રહે છે. ગા૦૪
અન્વયાર્થ– શ્રમણ અને માહન (મા–ન હન–મારે જીવેને ન મારે એ ઉપદેશ આપવાવાળા) મહાવીરસ્વામી કેવળજ્ઞાન દ્વારા ચૌદ રાજુ પ્રમાણ વાળા લેકને જાણીને ત્રસ અને સ્થાવર શોના કલ્યાણ કરવાવાળા છે. તેઓ સુરે અને અસુરોની મધ્યમાં ઉપદેશ કરતા હોવા છતાં પણ એકાન્તની જ સાધના કરે છે. અર્થાત રાગદ્વેષ રહિત હોવાથી એકાન્તવાસને જ અનુભવ કરે છે. તેઓની અર્ચા લશ્યા સદા એકરૂપ જ રહે છે. ૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #585

५७४
। सूत्रकृताङ्गसने ___टीका-'समणे माहणे वा लोगं समिच्च' श्रमणः-कर्मनिर्जराहेतोः तपस्वी माहनो वा तीर्थकरो लोक समेत्य-द्वादशमकारकतपाप्रवृत्तो जीवान्मा हन, इति-प्रवृत्तिर्यस्य तादृशो भगवान् महावीरः केवलज्ञानेन चतुर्दशरज्ज्वात्मकं लोक जगत् ज्ञात्वा 'तसथावराणं खेमंकरे त्रसस्थावराणां जीवानां क्षेमङ्करः-कल्या. णकारकः 'सहस्समज्झे सहस्रमध्ये-द्वादश विधसुराऽसुरादिपरिषन्मध्ये स्थितः सन् 'आइक्खमाणो वि' आचक्षाणोऽपि-विस्तरेण धर्मकथामुपदिशन्नपि 'एगंतयं साहयई' एकान्तक, साधयति, एकान्तवासमेवाऽनुभवति रागद्वेषरहितत्वात् 'तहच्चे' तथा:-तथैव-प्राग्वदेव अा-लेश्या यस्य स तथाः , अधवा-अर्चा-शरीरं तत् प्राग्वद् यस्य स तथार्चः, तथाहि-अशोकायष्टमातिहार्योंपेतोऽपि नोत्सेके याति नाऽपि शरीरसंस्काराय यत्नं विदधाति, स हि भगवान् आत्यन्तिकरागद्वेषमहाणादेकाकी अपि जनपरिवृतोऽप्येकाकी न तस्य तयोरवस्थयोः कश्चिद्विशेषोऽस्ति ।
टीकार्थ-कर्मनिर्जरा के हेतु से अत्युप्र तप करने से तपस्वी तथा माहन अर्थात् द्वादश प्रकार के तप में प्रवृत तथा जीवों का घात न करने का उपदेश देने वाले भगवान् श्री महावीर केवलज्ञान के द्वारा सम्पूर्ण लोक को जान कर स एवं स्थावर प्राणियों के क्षेमंकर हैं। वारह प्रकार की समवसरणसभा में विराजमान होकर विस्तारपूर्वक धर्मदेशना करते हुए भी वे एकान्त का ही अनुभव किया करते हैं, क्योंकि उनके रागद्वेष का पूर्ण रूप से क्षय हो चुका है। उनकी लेश्या अर्चा या शरीर पूर्ववत् ही है। अशोकवृक्ष आदि आठ महाप्रातिहार्यों से सम्पन्न होने पर भी उन्हें अहंकार नहीं है । शरीरसंस्कार के लिए वे यत्न नहीं करते हैं । भगवान् वीतराग एवं आत्म
ટીકાર્થ –કર્મનિર્જરા માટે અન્યત્ર તપ કરવાવાળા હોવાથી તપસ્વી તથા માહન અર્થાત્ બાર પ્રકારના તાપમાં પ્રવૃત્ત તથા જીને ઘાત (હિંસા) ન કરવાનો ઉપદેશ આપવા વાળા ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી કેવળજ્ઞાન દ્વારા સપૂર્ણ લેકને જાણીને ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિના ક્ષેમકર છે. બાર પ્રકારની સમવસરણ સભામાં બિરાજમાન થઈને વિસ્તાર પૂર્વક ધર્મદેશના આપવા છતાં પણ તેઓ એકાન્તને જ અનુભવ કરે છે. કેમકે તેઓના રાગદ્વેષને પૂર્ણ રીતે ક્ષય-નાશ થઈ ચૂકેલ છે. તેઓની વેશ્યા, અર્ચા, અથવા શરીર પહેલા પ્રમાણે જ છે. અશોક વૃક્ષ વિગેરે આઠ પ્રકારના મહાપ્રાતિહાર્યોથી યુક્ત હોવા છતાં પણ તેઓને અહંકાર નથી. શરીરના સંસ્કાર માટે તેઓ પ્રયત્ન કરતા નથી. ભગવાન વીતરાગ અને આત્મનિષ્ઠ
श्री सूत्रांगसूत्र:४

Page #586

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ५७५ तदुक्तम्-रागद्वेषो विनिर्जित्य किमरण्ये करिष्यसि ।
अथ नो निर्जितावेतौ किमरण्ये करिष्यसीति ।गा० ४॥ मूलम्-धम्मं कहतस्स उत्थि दोसी,
खंतस्स दंतस्स जिइंदियस्स। भासा य दोसे य विवज्जगस्त,
गुंणे य भासा य णिसेवगस्स ॥५॥ छाया-धर्म कथयतस्तु नास्ति दोषः क्षान्तस्य दान्तस्य जितेन्द्रियस्य ।
भाषायाः दोषस्य विवर्जकस्य गुणश्च भाषाया निषेवकस्य ॥५॥ निष्ठ होने के कारण जनसमूह से घिरे होने पर भी एकाकी हैं। उनके लिए दोनों अवस्थाएँ समान हैं। कहा भी है-'रागद्वेषौ विनिर्जित्य' इत्यादि।
'यदि राग और द्वेष पर विजय प्रास करलिया है तो अरण्य में जाकर क्या करेगा? और यदि रागद्वेष नहीं जीते हैं तो भी जंगल में चले जाने से क्या लाभ ? ॥४॥ 'धम्मं कहंतस्स' इत्यादि।
शब्दार्थ-'धम्म-धर्म' श्रुत चारित्र धर्मका 'कहं तस्स-कथयतः' उपदेश देनेवाले को 'दोसो णस्थि-दोषो नास्ति' कोई दोष नहीं होता। क्यों कि-'खंतस्य-क्षान्तस्य' क्षान्त क्षमायुक्त 'दंतस्स दान्तस्य' दान्न 'जिइंदियस्स-जितेन्द्रियस्य' जितेन्द्रिय 'य-च' और 'भासाय दोसे विव. ज्जगस्स-भाषायाः दोषविवर्जकस्य' भाषा के दोषों को छोडकर 'भासाહવાથી જનસમૂહથી ઘેરાયેલા હોવા છતાં પણ એકલા જ છે. તેઓને બને अस्थाये। सभी छ. उयु ५ छ है- 'रागद्वेषौ विनिर्जित्य' त्या
જે રાગ અને દ્રષ પર વિજય પ્રાપ્ત કરી લીધું હોય તે જંગલમાં જઈને શું કરવાનું બાકી રહે છે ? અને જે રાગદ્વેષ જીતેલ નથી તો પછી જંગલમાં જઈને શું લાભ થવાને છે? પગાકા
'धम्म कहतस्स' या
शहाथ-'धम्म-धर्म' श्रुत यास्त्रि३५ यमन 'कहतस्स-कथयतः' पहेश आपापा दोसो णत्थि-दोषो नास्ति' रोड पर होष नथी. भ'खंतस्स-क्षान्तस्य' क्षान्त-क्षमा म 'दंतस्स-दान्तस्य' हान्त तथा 'जिई दियस्स-जितेद्रियस्य' तन्द्रिय ‘य च' मने 'भासा य दोसे विवज्जगस्स-भाषायाः
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #587

५७६
सुत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थः-(धम्म) धर्म-श्रुनचारित्रलक्षगम् (कहंतस्स) कथयतः-उपदिशतः (दोसो गस्थि) दोषो नास्ति कस्मात् (खंतस्त्र) क्षान्तियुक्तस्य (दंतस्स) दान्तस्यदमनेन विजितमनसः (जिइंदियस्स) जितेन्द्रियस्य (य) च-पुन (भासा य दोसे य विवज्जगस्स) भाषायाः दोपस्य विवर्जकस्य-भाषादोषरहितस्प (भासाय निसेव. गस्स) भाषाया निषेत्रकस्य-भाषासेवनम् (गुणे य) गुणश्व-गुणरूपं भवति न तु दोषायेति भावः ॥५॥
टीका- 'धम्म' धर्मम्-श्रुतचारित्रलक्षणम् 'कहतस्स उ' कथयतस्तु धर्मकथां कथयतस्तस्य 'दोसो' दोषः ‘णत्यि' नास्ति. धर्ममुपदिशतोऽपि कथं न दोषस्तपाह-'खं स्म' क्षान्तस्य-क्षश्या समस्तपरीषहसहनशीलस्य 'दंतस्म' दान्तस्यविवेकाङ्कुशदमनेन विजितमनसः 'निई दियस्स' जितेन्द्रियस्य-जितानि-स्ववि षयप्रवृत्तिनिषेधेन इन्द्रियाणि यस्य तादृशस्य 'भासाय दोसे य विवज्जगस्स' भाषाया दोषस्य विज कस्य-भाषादोषा:-असत्य सत्यामृपार्क शासभ्यशब्दोय णिसे वगस्मा' भाषाया निषेधकस्य-भाषामा प्रयोग करने वाले को तो वह 'गुणे य-गुण श्व' गुण ही होता है॥५॥ - अन्वयार्थ-श्रुनचारित्र धर्म का उपदेश करने वाले को कोई दोष नहीं होता , क्योंकि क्षान्त-क्षमायुक्त, दान्त, जितेन्द्रिय और भाषा संबंधी दोषों को त्याग कर भाषा का प्रयोग करने वाले को तो गुण ही होता है ॥५॥
टीकार्थ-श्रुत और चारित्र रूप धर्म का कथन करने वाले भगवान् महावीर को कोई दोष नहीं होता है। इसका कारण यह है कि भगवान् घोर परीषह और उपसर्ग को सहन करने में समर्थ हैं, मनोविजयी हैं, जितेन्द्रिय है अर्थात् इन्द्रियों के विषयों में रागद्वेष से रहित हैं तथा भाषा के समस्त दोषों से रहित है। असत्य होना, सत्यासत्य होना, दोषविवर्जकस्य' सापानाहापना त्यागरी 'भासा य णिसेवगस्स-भाषाया निषेवकस्य' पानी प्रयास ४२वावाणाने तोते 'गुणे य-गुणश्च' गुल हाय छे ।।०५।
અન્વયાર્થ–મૃતચારિત્ર ધર્મને ઉપદેશ કરવા વાળાને કંઈજ દોષ હોતે નથી. ક્ષાન્ત-ક્ષમાયુક્ત દાન્ત, જીતેન્દ્રિય અને ભાષાના દેને ત્યાગ કરીને ભાષાને પ્રયોગ કરવાવાળાને તે ગુણ જ હોય છે. પણ
ટીકાર્ય–શ્રત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મનો ઉપદેશ આપવા વાળા ભગવાન મહાવીરને કંઈ પણ દોષ લાગતું નથી. તેનું કારણ એ છે કે-ભગવાન ઘર પરીષહ અને ઉપસર્ગ સહન કરવામાં સમર્થ છે મને વિજયી છે. જીતેન્દ્રિય છે. અર્થાત ઇંદ્રિયોના વિષયમાં રાગદ્વેષ વિનાના છે. તથા ભાષાના સઘળા દેથી રહિત છે. અસત્ય હોવુ, સત્યાસત્ય હોવું, કર્કશપણાવાળું હતું. કઠોરપણું હોવું અને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #588

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ५७७ च्चारणादयस्तद्विवर्जकस्य 'भासाय गिसेवगस्स गुणे य' भाषाया निषेवकस्य गुणश्च, तथा भाषाया ये गुणा:-हितमितदेशकालानुरूपाऽसंदिग्धभाषणादय स्तन्निषेकस्य-ब्रुवतो नास्ति दोषः, छद्मस्थस्य बाहुल्येन मौनव्रतमेव श्रेयः, समुत्पन्न केवलज्ञानस्य भाषणमपि गुणायैवेति भावः ॥५॥ मूलम्-महत्वए पंच अणुव्वए य तहेव पंचासवसंवरे य । विरति इंह सामणियंमि पुन्ने लवावसकी समणे
तिबेमि ॥६॥ छाया--महावतान् पश्चाणुव्रतांश्च तथैव पश्चानवसंवरांश्च ।
विरतिमिह श्रामण्ये पूर्णे लवाववष्की श्रमण इति ब्रवीमि ॥६॥ कर्कशतो (कठोरपना) होना, असभ्य (अशीष्ट) शब्दों का उच्चारण करना इत्यादि, भाषा के दोष हैं। भगवान इन सब दोषों से रहित हैं। वे भाषा के गुणों का सेवन करते हैं अर्थात् हित, मित, देशकाल के अनुरूप, असंदिग्ध वाणी बोलते हैं। इस कारण उन्हें दोष कैसे हो सकता है ! छद्मस्थ अवस्था में मौन श्रेयस्कर है किन्तु केवलज्ञान उत्पन्न होने पर भाषण करना ही गुणकारी है ॥५॥ 'महब्वए पंच अणुव्धए य' इत्यादि।
शब्दार्थ--'आई कमुनि गोशालकसे कहते हैं-हे गोशालक । भग. वान् महावीर 'लवावसक्की-लवावष्वष्को' घातिक कर्म से दूर हा चुके हैं । 'समणे-श्रमणः' तपश्चरणशील संयम में वर्तमान साधुओं के लिए 'पंच महन्धए-पञ्चमहाव्रतान्' प्राणातिपात विरमण आदि पांच महाઅસભ્ય (અશીષ્ટ) શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરવું. વિગેરે ભાષાના દે છે. ભગવાન આ બધા દેશો વિનાના છે. તેઓ ભાષાના ગુણોનું સેવન કરે છે. અર્થાત્ હિત, મિત, અને દેશકાળને અનુરૂ૫, અસંદિગ્ધ વાણી બેલે છે. આ કારણે તેઓને દોષ કેવી રીતે હોઈ શકે છે? છદ્મસ્થ અવસ્થામાં મૌન ધારણ કરવું એજ શ્રેયસ્કર છે. પરંતુ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન થાય ત્યારે ભાષણ કરવું એજ ગુણ કારક છે. ગાપા ___'महव्वयं पंच अणुव्वए य' त्या
शा-3 as ! लगवान् महावीर 'लवावसको-लवावष्वष्की' पातियाभाथी छूटी गये। छे. 'समणे-श्रमणः' तपश्चरle साधुमान मारे 'पंचमहव्वए-पञ्चमहाव्रतान्' प्रातिपात विरमा विगेरे पांय महामतानु'
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #589

५७८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
___अन्वयार्थ:--आईकमुनिः कथयति-हे गोशालक! (लवावसकी) लवावष्व
की-घातिकर्मणो दूरवर्ती (समणे) श्रमण स्तपश्चरणशीलः भगवान् महावीरः साधनुद्दिश्य (पंचमहव्वए) पञ्चमहाव्रतान् प्राणातिपातविरमणादीन् (पंच अणुव्वए) पश्चानुव्रतान्-लघुमाणातिपातविरमणादीन् श्रावकोदेशेन (तहेव) तथैव (पंचासवसंवरे य) पश्चास्रवसंवरांश्च' पंश्चास्रवान् प्राणातिपातादीन कर्मणः प्रदेशद्वारभूतान संवरांश्च-सप्तदशपकारकसंयमांश्च (पुन्ने सामणियंमि) पूर्णे श्राणप्ये-संयमे सः (विरई) विरति-सावधकर्मणो निवृत्तिम्, च शब्दात् जीवाजीवपुण्यपापबन्धनिर्जरामोक्षाणं चोपदिशतीति (त्ति बेमि) इत्यहं ब्रवीमि-कथयामीति ॥६॥
टीका--आई कमुनिः कथयति-'लवावसकी समणे' लवावष्वष्की श्रमण:लवः-कर्म तस्माद्ववष्की-ब-दूरम् सपणशील इति लवावष्वष्की, श्राम्यतीतिव्रतों का तथा 'पंच अणुव्वए-पञ्च अणुव्रतान्' पांच अणुव्रत 'तहेवतथैव' तथा 'पंचासवे-पञ्चास्रका' पांच आस्रवों का 'संवरे य-संवरांश्च' सतरह प्रकारके संवरों का 'पुन्ने सामणियमि-पूर्णे श्रामण्ये' पूर्ण संयम में वर्तते हुए सावध कर्म की निवृत्ति का और पुण्य पाप बन्ध निर्जरा एवं मोक्ष का उपदेश करते हैं। 'त्तिवेमि-इति ब्रवीमि' ऐसा मैं कहता हूँ ॥६॥
अन्वयार्थ-आईक मुनि गोशालक से कह रहे हैं-हे गोशालक ! भगवान् महावीर घातिक कर्मों से दूर हो चुके हैं-हे तपश्चरणशील हैं वे पूर्ण श्रामण्य संयम में वर्तते हुए साधुओं के लिए प्राणातिपातविरमण आदि पांच महाव्रत्तों का, श्रावकों के लिए पांच अणुव्रतों का तथा पांच आस्रवों का, सत्तरह प्रकार के संयम का, विरति का अर्थात् सावद्य कर्मों की निवृत्ति का और पुण्य, पाप, बन्ध, निर्जरा एवं मोक्ष का उपदेश करते हैं। ऐसा मैं कहता हूँ॥६॥ तथा 'प'चअणुव्वए-पञ्च अणुवतान्' पांय माबत 'तहेव-तथैव' तथा 'पंचासवे फचासवः' ५iय मासवान संवरेय-संवरश्च' सत्त२ मारना सरीनु 'पुन्नेसामणियमि-पूणे श्रामण्ये' पू श्रीभएयभारहीन 'विरई-विरतिः' अर्थात् सावध કર્મની નિવૃત્તિનો અને પુણ્ય, પાપ, બન્ધ, નિર્જરા અને મોક્ષને ઉપદેશ मा छे. मे प्रमाणे दुई छ. ॥२॥१॥
અન્વયાર્થ–આદ્રકમુનિ શાલકને કહે છે કે–હે ગોશાલક ! ભગ વાન્ મહાવીર ઘાતિયા કર્મોથી દૂર થઈ ચૂક્યા છે. તપશ્ચરણ શીલ છે. તેઓ પૂર્ણ શ્રાપ્ય સંયમમાં વર્તતા થકા સાધુઓ માટે પ્રાણાતિપાત વિરમણ વિગેરે પાચ મહાવ્રતને અને શ્રાવકો માટે પાંચ અણુવ્રતને તથા પાંચ આને સત્તર પ્રકારના સંયમને વિરતિ અર્થાત્ સાવધ કર્મોની નિવૃત્તિને અને પુણ્ય, पा५ म नि मन मोक्षन। पहेश २ छे. सम हुई छु. ॥६॥
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #590

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ५७९ श्रमणः-द्वादशविधतपश्चरणशीलः, कर्मणो दूरवर्ती भगवान् महावीरः, 'महव्वए' पंच अणुव्वए य' महाव्रतान् पञ्चाऽणुव्रतांश्व उपदिशति पात्रसाधुमुद्दिश्य पञ्चमहाव्रतान्-माणातिपातादिविरमणलक्षणान् तथा-श्रावकाय पश्चाऽनुव्रतान्-स्थूल. प्राणातिपातादिविरमणलक्षणान् 'तहेव' तथैव 'पंचासवसंवरे य' पञ्चाश्रवसंवरांश्च -पञ्च आश्रवान् प्राणातिपातदीन मिथ्यात्वाविरत्यादीन् संवरांश्च सप्तदशपकारक संयमान 'पुन्ने सामणियमिप' पूर्णे श्रामण्ये संयमे 'विरति इह' विरतिम् उपदि. शतीति-सावद्यकर्मणो निवृत्तिम्, च शब्दात् जीवाजीवपुण्यपापनिर्जरामोक्षांच एतानुपदिशतीत्यर्थः, आई का गोशालक पति कथयति-'त्तिबेमि' इति-हे गोशालक! इत्यहमा कः कथयामीति । भगवान् तीर्थ करो महावीरः स्वयमाचरति एतान् ____टीकार्थ-लव का अर्थ है घातिक कर्म । उससे जो दूर हट जाता है वह 'लवावसक्की' कहलाता है । बारह प्रकार के तपश्चरण में जो सदा निरत रहता है वह 'श्रमण' कहा जाता है । भगवान् महावीर इन गुणों से विभूषित हैं। वे पात्र का विचार करके साधुओं के लिए पांच महाव्रतों का, श्रावकों के लिए पांच अणुव्रतों का प्राणातिपात आदि अथवा मिथ्यात्व आदि पांच आस्रवों का, सत्तरह प्रकार के संयम का, पूर्ण श्रामण्य में विरति अर्थात् पापमय कृत्यों से निवृत्ति का उपदेश देते हैं । 'च' शब्द से जीव, अजीव, पुण्य, निर्जरा और मोक्ष का भी उपदेश देते हैं।
आद्रक गोशालक से कहते हैं-ऐसा मैं आद्रक कहता हूँ।
आशय यह है की तीर्थकर भगवान् श्री महावीर स्वयं चारित्र का पालन करते हैं और जनसमूह में साधुओं के लिए पांच महाव्रतो का
ટીકાર્થ – લવને અર્થ ઘાતિયા કર્મ છે. તેનાથી જે દૂર ખસી જાય તે 'लवावसक्की' उपाय छे. मा२ रन। त५श्वरमा २ स. २त रहे थे. તે શ્રમણ કહેવાય છે. ભગવાન શ્રી મહાવીર આ ગુણેથી શેભાયમાન છે. તેઓ પાત્રને વિચાર કરીને સાધુઓને પાંચ મહાવ્રતો તથા શ્રાવકે માટે પાંચ અણુવ્રતને અને પ્રાણાતિપાત વિગેરે અથવા મિથ્યાત્વ વિગેરે પાંચ આસ. વેને સત્તર પ્રકારના સંયમને પૂર્ણ શ્રમણ્યમાં વિરતિ અર્થાત્ પાપમય કથી નિવૃત્તિને ઉપદેશ આપે છે. “' શબ્દથી જીવ, અજીવ, પુણ્ય નિર્જર, અને મેક્ષને પણ ઉપદેશ આપે છે.
આદ્રકમૂનિ વિશેષમાં ગોશાલકને કહે છે કે આ પ્રમાણે હું આદ્રક કહુ છું.
કહેવાને આશય એ છે કે તીર્થકર ભગવાન્ શ્રી મહાવીર સ્વયં ચારિ. ત્રનું પાલન કરે છે. અને જનસમૂહમાં સાધુઓ માટે પાંચ મહાવ્રતાનો તથા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #591

५८०
सूत्रकृताइस तथा जिनसम्हे साधुमुद्दिश्य पञ्चमहावतानां श्रावकोद्देशेन पञ्चाऽणुव्रतानामात्रवाणां संवराणां पूर्णे श्रामण्ये विरतेच निर्जरामोक्षाणां चोपदेशं ददातीति भावः ॥६॥ मूलम-सीओदगं सेवउँ बीयकायं आहाय कम्मं तह इत्थियाओ। एगंतचारिस्सिह अम्हधम्मे,
तवस्तिणो णाभिसमेइ पावं ॥७॥ छाया--शीतोदकं सेवतां बीजकायम् आधाकर्म तथा स्त्रियः ।
एकान्तचारिण इहाऽस्मद्धर्मे तपस्विनो नाभिसमेति पापम् ॥७॥ आन्वयार्थः--भो आईक ! (एगंत चारिस्सिह) एकान्तचारिण इह (तवस्सिणो) तपस्विन:-तपश्चरणशीलस्य (अम्ह धम्मे) अस्मद्धमें 'सीओदर्ग' शीतो. तथा श्रावकों के लिए पांच अणुब्रतों का और आश्रव, संवर विरति, निर्जरा एवं मोक्ष का उपदेश करते हैं ॥६॥
'सीओदगं सेवउ बीयकायं' इत्यादि ।
शब्दार्थ--गाशालक कहते हैं-हे आईक ! 'एगंतचारिस्सिहएकान्तचारिण इह' जो पुरुष एकान्त चारी और तवस्सिणो-तपस्विनः' तपस्वी है 'अम्हधम्मे-अस्मद्धर्मे' वह हमारे धर्म के अनुसार 'सीओदगं-शीतोदकं' शीतल जलका 'बीयकायं-बीजकायम् बीजकायका 'आहाय कम्म-आधार्मिकम् आर्धाकर्मी आहार का और 'इत्थियाओ -स्त्रियः' स्त्रियों को 'सेवउ-सेवता' सेवन करते तो भी 'पाव-पापम्' पाप 'नाभिसमेइ-नाभिसमेति' नहीं लगता है ॥गा०७॥ ____ अन्वयार्थ-गोशालक कहता है-हे आईक ! जो पुरुष एकान्त चारी और तपस्वी है, वह हमारे धर्म के अनुसार शीतजल का, बीजશ્રાવકે માટે પાંચ અણુવ્રતને અને આસ્રવ, સંવર, વિરતિ, નિર્જરા અને મોક્ષને ઉપદેશ આપે છે. ગાદા
'सीओदग सेवउ बीयकायं' त्यादि
शहाथ- as 3 छ.-- माद्र! 'एगंतचरिस्सिह-एकान्तचारिण इह' रे ५३५ येतयारी भने 'तवस्सिणो-तपस्विनः' त५५वी छ. 'अम्ह धम्मे-अस्मद्धमें' ममा२॥ धर्म प्रमाणे 'सीओदग-शीतोदकम्' । पाशीतुं वीयकायं-बीजकायम्' भी आयतुं 'अहाय कम्म-आधाकर्मिकम्' आधी
भी माहानु भने 'इत्थियाओ-स्त्रियः' लियोन 'सेवउ-सेवतां' सेवन रे छ, ते ५६ 'पाव- पापम्' ५।५ 'नाभिसमेइ-नाभिसमेति' दातु नथी ॥७॥
અન્વયાર્થ–-ગોશાલક આદ્રકમુનિને કહે છે કે--હે આદ્રક ! જે પુરૂષ એકાન્તચારી અને તપસ્વી છે. તેઓ આપણા ધર્મ પ્રમાણે ઠંડા પાણીનું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #592

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगशालकस्य संवादनि० ५८१
दकम् (सेवउ ) सेवताम् (बीपकार्य) बीजकायम् ( आहायकम्मं ) आधाकर्मिक' तथा - (इत्थियाओ ) स्त्रियः - स्त्री ः सेवमानस्यापि (पावं) पापम् (नामिसमेइ) नाभिसमेति - पापं न भवतीति ॥७॥
टीका - गोशालकः कथयति - त्वयेदमुक्तं यत्परार्थं प्रवृत्तस्याशोकादिप्रातिहार्यपरिग्रहः शिष्यादिपरिकरः धर्मदेशना न दोषाय यथा तथा मम मतेऽपि एतच्छीतोदकादिभोजनं न दोषायेति, 'सीओदग' शीतोदकम् 'बीयकार्य' बीजकायमपि 'आहायकम्मं' आधाकर्मिकं भोजनम्, तथा-' इत्थियाओ' स्त्रियः - स्त्री : 'सेव ' सेवताम् एतेषां निषेवणं कुर्वन्नपि 'एगंतचारिस्सिह' एकान्तचारिणः - एका कि विहारिणः, ' तपसिणो' तपस्विनः - परिवाजकस्य 'अम्हधम्मे' अस्मद्धर्मे 'पावं' पापम् 'णाभिसमेइ' नाऽभिसमेति न लगति । इत्थं गोशालकः स्वधर्मसिद्धान्तं काय का, आधाकर्मी 'आहार का और स्त्रियों का सेवन करे तो भी उसे पाप नहीं लगता ॥ ७ ॥
टीकार्थ- गोशालक बोला तुम्हारा कथन है कि जो वीतराग है एवं परहित के लिए प्रवृत्त है, उसके लिए अशोक वृक्ष आदि परिग्रह, शिष्यादि परिवार तथा धर्मोपदेश करना दोष का कारण नहीं है, इसी प्रकार हमारे मत में सचित्त जल का सेवन, बीजकाय का भक्षण, आधाकर्मिक आहार तथा स्त्रियों का सेवन करने वाला भी एकान्तचारी और तपस्वी पाप का भागी नहीं होता है ।
गोशालक आर्द्रक को अपना मत बतलाता हुआ कहता है- अहो आर्द्रक ! हमारा यह सिद्धान्त है कि जो तपस्वी है और एकान्त चारी
ખીજકાયનું આધાકર્મી આહારનું અને સ્ત્રિયાનું સેવન કરે તે પણ તને પાપ લાગતું નથી. નાણા
टीडार्थ — गोशाल उर्धु–तभाई अहेवु छे है-भेथेो वीतराग छे, અને પરહિત માટે સદા પ્રવૃત્ત છે; તેઓને માટે અશેાકવૃક્ષ વિગેરે પરિગ્રહ શિષ્ય વિગેરે પરિવાર તથા ધર્મના ઉપદેશ કરવા તે દોષનુ કારણ નથી, એજ પ્રમાણે અમારા મત પ્રમાણે સચિત્ત પાણીનું સેવન, ખીજકાયનુ ભક્ષણ, આધાકમિ ક આહાર તથા સિયાનું સેવન કરવાવાળા પણુ એકાન્તચારી અને તપસ્વી પાપના ભાગી થતા નથી.
ગે શાલક આદ્રકને પેાતાના મત બતાવતાં કહે છે કે—અહે આદ્રક ! અમારા આ સિદ્ધાંત છે કે-જે તપસ્વી હાય છે, અને એકાન્તચારી હોય છે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #593

सूत्रकृतास्त्र प्रदर्शयति-आई के प्रति, भोः ! मदीय एष सिद्धान्तः, यो हि तपस्वी एकान्तचारी स यदि शीतजलस्य बीजकन्दादीनां स्त्रीणामपि उपभोगं करोति, तदाऽपि तस्य पापकर्मबन्धो न जायते इति ॥७॥ मूलम्-सीओदयं वा तहबीयकायं आहायकम्मं तह इत्थियाओ।
एयाइं जाणं पडिसेवमाणा अंगारिणो अस्लमणा भवंतिा छाया--शीतोदकंवा तथा बीजकायम् आधाकर्म तथा स्त्रियः ।
___एतानि जानीहि प्रतिसेवमाना अगारिणो अश्रमणा भवन्ति ॥८॥ अन्वयार्थ:--(सीओदगं) शीतोदकम् (तह) तथा (बीयकायं) बीजकायम्सचित्तबीजयुक्तं वनस्पतिकायम् (तह) तथा (आहायकम्म) आधाकर्म (तह) तथा है वह यदि शीतल जल का बीज कन्द आदि का यहां तक कि त्रियों का भी भोग करे तो भी उसे पापकर्म नहीं बंधता ॥७॥
'सीयोदगं वा तह बीयकायं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'सीभोदगं-शीतोदकम्' जो शीतल जलका 'तहा-तथा' तथा 'बीयकायं-बीजकायम्' बीजकायका अर्थात् सचित्त बीजों वाली वनस्पतिकाय का 'तह-तथा' तथा 'इत्थियाओ-स्त्रिया' स्त्रियों का 'एयाई-एतानि' इन सबका 'पडिसेवमाणा-प्रतिसेवमानाः' सेवन करते हैं वे चाहे तप करते हो अथवा न करते हो किन्तु ये 'अगारिणो-अगारिणः' गृहस्थही है । 'अस्समणा-अश्रमणा:' वे श्रमण नहीं हो सकते। 'जाणं-जानीहि' इस बातको समझलो यह गोशालकके प्रति आर्द्रक का कथन है ॥८॥
अन्वयार्थ-जो शीतल जल का, बीजकाय का अर्थात् सचित्त તે જે ઠંડા પાણીનું બીજકાય આદિનું એટલા સુધી કે સ્ત્રિનું પણ સેવન કરે તે પણ તેને પાપકર્મને બંધ થતું નથી. ગા ૦૭
'सीओदग वा तह बीयकायं' त्यादि
Avatथ-'सीओदगं-शीतोदकम्' शीरre 'तहा-तथा' तथा 'बीय. काय-बीजकायम्' भीय अर्थात् सचित्त भी पाणी वनस्पति तह-तथा' 'इत्थियाओ-स्त्रियः खियो 'एयाइ-एतानि' ॥ मयानु “पडिसेवमाणा-प्रतिसे. वमानाः' सेवन ३२ छ. तसा यात त५ ४२ता हाय अथवा न ४२ता हाय, परंतु तेथे। 'अगारिणो-अगारिणः' १२५ ४ छे. 'अस्समणा-अश्रमणा' तमा श्रम थशत नथी. 'जाणं-जानीहि' मा पात सभा . मा ગશાલક પ્રત્યે આદ્રકનું કથન છે. ગા૦૮
અન્વયાર્થ–જેઓ શીતલ જલનુ બીજકાયનું અર્થાત્ સચિત્ત બીવાળી
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #594

समथार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ५८३ (इत्थियाओ) स्त्रियः-स्त्रीः (एयाई) एतानि (पडिसेवमाणा) प्रतिसेवमानाः-एतेषां सेवनकर्तार स्तपःकारिणोऽकारिणो वा भवन्तु किन्तु एते (अगारिणो) अगा. रिणो गृहस्था एव । (अस्समणा) अश्रमणा:-न श्रमणाः नैते साधवो भवन्तीति (जाणं) जानीहि-हे गोशालक ! इत्याकः कथयति ॥८॥ टीका-सुगमा ॥८॥ मूलम्-सिया य बीयोदगइत्थियाओ,
पडिसेवमाणा समणा भवंतु। अगारिणो वि समणां भवंतु,
सेवंति उ ते वि तहप्पगारं ॥९॥ छाया--स्याच बीजोदकस्त्रिया प्रतिसेवमानाः श्रमणा भवन्तु ।
अगारिणोऽपि श्रमणा भवन्तु सेवन्ते तु तेऽपि तथामकारम् ॥९॥ बीजों वाली वनस्पति का, आधार्मिक आहार का और स्त्रियों का सेवन करते हैं, वे चाहे तप करते हों या न करते हों, किन्तु गृहस्थ ही हैं। वे श्रमण नहीं हो सकते । इस बात को समझ लो यह गोशालक के प्रति आर्द्र क का कथन है ॥८॥ टीका सरल है ॥८॥ 'सिया य वीयोदगइत्थियाओ' इत्यादि।
शब्दार्थ-फिरसे आईक मुनि कहते हैं-बीज आदिका सेवन करने वालों की साधुता का निषेध करके अब उस मतमें बाधक युक्ति दिखलाते हैं-'सियाय-स्याच्च कदाचित् 'बीयोदगइत्थियाओ-बीजोदकस्त्रियः' सचित्त बीज सचित्त जल और स्त्रियों का 'पडिसेवमाणा-प्रतिसेवमाना" વનસ્પતિનું આધાકર્મિ આહારનું અને સ્ત્રિનું સેવન કરે છે. તેઓ તપ કરતા હોય અથવા ન કરતા હોય પરંતુ તેઓ ગૃહસ્થ જ છે. તેઓ શ્રમણ થઈ શકતા નથી. એ વાત સમજી લે. આ પ્રમાણે ગોશાલકને આદ્રકમુનિએ કહ્યું. ૮
આ ગાથાને ટીકાર્થ સરળ છે. 'सीया य बीओदगइत्थियाओ' त्याल
શબ્દાર્થ–ફરીથી આદ્રક મુનિ બીજ વિગેરેનું સેવન કરવાવાળાઓના साधुशान निषेध उशने त भतनी मा युति मताव छ. सियायस्याच्च' ४४ाय 'बीयोदगइत्थियाओ-बीजोदकस्त्रियः' सचित्त भी सथित्तपाणी, भने वियानु 'पडिसेवमाणा-प्रतिसेवमानाः' सेवन ७२वा ५५ 'समणा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #595

सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:--पुनराई को मुनिः पाह-वीजाधुपभोगकारिणां साधुत्वं पतिविध्याऽत्र साधकाऽभावान् दर्शयन् बाधकमपि ब्रूते । (सियाय) स्याच (बीयोदगइत्थियाओ) बीजोदकस्त्रियः बीजं शीतोदक तथा-स्त्रियः (पडिसेवमाणा) प्रतिसेवमानाः, एतेषां सेवनकर्तारोऽपि (समणः) श्रमणा:-साधवो भवन्तु तैः किमपराद्धम् । (ते वि) ते-गृहस्था अपि (तहप्पगारं) तथाप्रकार-शीतोदकादिकम् (सेवंति उ) सेवन्ते एव, यदि शीतोदकादिसेवनकर्तारः साधवो भवेयु स्तदा गृह. स्था अपि साधवः स्युः । यत उभयोरपि असेन्यसेवनस्य समानत्वात् । अतो भवसिद्धान्तसिद्धसाधुत्वपरिभाषा न समोचीना, गृहस्थेऽपि तस्याः सत्त्वात् ।९।
॥ टीका-सुगमा ।।९॥ सेवन करने वाला भी 'समणा-श्रमणाः' यदि साधु हो सकता है, तो गृहस्थों ने क्या अपराध किया है ? अर्थात् उन्हें भी साधु क्यों न मान लिया जाय ? 'ते वि-ते अपि' वे भी 'तहप्पगारं-तथाप्रकारम्' सचित्त जल आदि का सेवंति उ-सेवन्ते एव' सेवन करते हैं। जब सचित्त जल और स्त्रीका दोनों ही सेवन करते हैं, तो साधु आर गृहस्थ में अंतर ही क्यारहा ऐसा मानने पर तो सब गृहस्थ भी साधु ही कहलाएंगे क्योंकि वह युक्ति, गृहस्थ में भी घटित होती है ।९।
अन्वयार्थ-आईक मुनि बीज आदि का सेवन करने वालों की साधुता का निषेध करके अब उस मत में बाधकयुक्ति दिखलाते हैंसचित्त बीज, सचित्त जल और स्त्रियों का सेवन करने वाले भी यदि साधु हो सकते हो तो गृहस्थों ने क्या अपराध किया है ? उन्हें भी साधु क्यों न मान लिया जाय ? वे भी सचित्त जल आदि का सेवन श्रमणाः' ने साधु पनी शत। डाय, तो स्याये म५२५ ये छ ? अर्थात तमान ५५॥ साधु भ न मानवा ? 'तेवि-तेऽपि' ते ५ 'तहप्प. गार-तथाप्रकारम्' सथित्त पाणी विरेनु सेवंति उ-सेवन्ते एव' सेवन કરે જ છે. જ્યારે સચિત્ત પાણી અને સ્ત્રિયોનું સેવન આ બને કરે છે, તે પછી સાધુ અને ગૃહસ્થમાં શું ફરક છે? આમ માનવાથી તે બધા ગ્રહો પણ સાધુ જ કહેવાશે. તેથી જ આપે સાધુની જે વ્યાખ્યા કરી છે, તે બરે. બર નથી. કેમકે તે ગૃહસ્થામાં પણ ઘટે છે. ગાલા
અન્વયાર્થ–આદ્રક મુનિ બીજ વિગેરેનું સેવન કરવાવાળાના સાધુપણ નિષેધ કરીને હવે તે મતના ખંડનની યુક્તિ બતાવે છે.–સચિત્ત બીજ સચિત્તજલ અને સ્ત્રિનું સેવન કરવાવાળા પણ જે સાધુ થઈ શકતા હોય તે ગૃહસ્થોએ શું અપરાધ કર્યો છે? તેઓને પણ સાધુ કેમ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #596

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ५८५ मूलम् - जे यावि बीयोगभोइभिक्खू,
भिक्खं विहिं जायंति जीवियेट्ठी ।
'ते जाइसंजोगमवि पहाय कायोवगा णंतकरी भवंति |१०| छाया - ये चापि बीजोदकमोजिभिक्षवो, भिक्षाविधिं यान्ति जीवितार्थिनः । ते ज्ञातिसंयोगमपि ग्रहाय, कायोपगा नान्तकरा भवन्ति ॥ १० तो करते हैं । जब सचित्त जल और स्त्री का सेवन दोनों ही करते हैं तो साधु और गृहस्थ में अन्तर ही क्या रहा ? ऐसा मानने पर तो सब गृहस्थ भी साधु ही कहलाएँगे । अतएव आपने साधु की जो परिभाषा कही है, वह ठीक नहीं है, क्योंकि वह गृहस्थ में भी घटित होती है || ९ || टीका सरल ही है ||९||
'जे यावि बीयोद्गभोइ भिक्खू' इत्यादि ।
शब्दार्थ -- आर्द्रक मुनि पुनः कहते हैं- जे याचि ये चापि जो 'भिक्खू - भिक्षु ।' भिक्षु होकर भी 'बीयोद्गभोइ-बीजोदक भोजिनः ' सचित्त बीज एवं सचित्त जलका सेवन करते हैं, और 'जीविघट्टीजीवितार्थिनः' जीवननिर्वाह के लिए 'भिक्खं विहिं जायंति - भिक्षाविधियान्ति' भिक्षावृत्ति करते हैं 'ते णाइसंजोगमचि पहाय ते ज्ञाति संयोगमपि प्रहाय' वे अपने ज्ञाति जनों बन्धु बान्धवों के संपर्क को त्यागकर के भी 'कायोवगा - कायोपगाः' अपनी कायाका ही पोषण करने માની લેવામાં ન આવે ? તે પણ સચિત્ત જલ સ્ત્રી વિગેરેનુ સેવન કરે છે, જો સાધુ અને ગૃહસ્થ અને સચિત્ત જલ અને સ્ત્રિયેાનું સેવન કરતા હાય તે સાધુ અને ગૃહસ્થમાં શે ફેર છે? જો એમ જ માનવામાં આવે તે સઘળા ગૃહસ્થા પણ સાધુ જ કહેવાશે. તેથી જ આપે સાધુની જે પરિભાષા કહી છે તે ખરેખર નથી. કેમકે તે ગૃહસ્થામાં પણ ઘટિત થાય છે. ડાહ્યા ટીકા સરલ જ છે. તેથી અલગ મતાવેલ નથી.
'जे यावि बोयोद्गभोइभिक्खू' इत्याहि
-
शण्डार्थ – इरीथी भाई मुनि हे छे है - 'जे यावि-ये चापि' ने 'भिकवू भिक्षुः लिक्षु थर्धने पशु 'बीयोद्गभोई - बीजोदकभोजिनः' सथित्त श्री मने सचित्त पाशीनु सेवन १२ छे, भने 'जीवियट्ठी - जीवितार्थिनः' अपन निर्वाह ४२वा भाटे 'भिक्खं विह जायंति - भिक्षादिविं' लिक्षावृत्ति उरे छे, 'ते जाइ संजोगमवि पहाय - ते ज्ञातिसंयोगमपि प्राय' तेथे पोताना ज्ञातिन्ना, पंधु आंांधवाना सौंपना त्याग उरीने पण 'कायोवगा - कायोपगाः' पोताना शरीरनु
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #597

५८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ___ अन्वयार्थ:-पुनराईको मुनिः प्राह-(जे यावि) ये चापि, च शब्दस्त्वर्थे, तथा च ये तु (भिक्खू) भिक्षवः, ये साधुवेषं परिगृह्याऽपि (बीयोदगभोइ) बीजोदकभोजिनो भवन्ति, तथा-(जीवियट्ठी) जीवितार्थिनः-उदरम्भरयः (भिक्खं विहिजायंति) भिक्षाविधिं यान्ति, ये भूत्वाऽपि साधवः बीजकायान् शीतोदकादिकं सेवन्ते तथोदरपोषणाय भिक्षावृत्ति कुर्वन्ति । ते (णाइसंजोगमविप्पहाय) ते पूर्वोक्तकर्मनिरताः स्वकीयज्ञातिबन्धुबान्धवानां कर्मकराः संयोग प्रहायाऽपिपरित्यज्याऽपीति । (कायोवगा) कायोपगाः-स्वदेह वेषपीपणेषु व्यग्रमानसाः (णंतकरा भवंति) नान्तकारा भवन्ति-उदरम्मरयो लोके कर्मणां न विनाशका, भवन्ति अन्तकरा न भवन्तीति ॥१०॥टीका-सुगमा ॥१०॥ मूलम्-इमं वयं तु तुम पाउकुवं पावाइणो गरिहंसि सव्वएव।
पावाइणो पुढो किंट्टयंता सयं सयं दिहि करोत पाउं।११। वाले हैं ऐसे भिक्षाजीवी-पेटू अपने कर्मों का 'गंतकरा भवंति-नान्त करा भवन्ति' अन्त नहीं कर सकते हैं और न उनके जन्म मरणका ही अन्त आसकता है ॥१०॥ ___ अन्वयार्थ-आद्रक मुनि पुनः कहते हैं-जो भिक्षु होकर भी सचित्त बीज और सचित्त जल का सेवन करते हैं और जीवननिर्वाह के लिए भिक्षावृत्ति करते हैं, वे अपने ज्ञातिजनों, एवं आत्मीय बन्धु वान्धवों के संपर्क को त्याग करके भी अपने काय काही पोषण करने वाले हैं ऐसे भिक्षाजीवी-पेटू अपने कर्मों का अन्त नहीं कर सकते और न उनके जन्म-मरण का ही अन्त आ सकता है॥१०॥टीका सरल है॥१०॥
यष३॥ ४२वावा छे. भाव। लिक्षालवी-पेटम। पोताना भान तकरा भवति-नान्तकरा भवन्ति' मत 3री शतानथी. तथा तभनी म भान। અંત કરી શક્તા નથી. ગા૦૧૦
અન્વયાર્થ–આદ્રક મુનિ ફરીથી કહે છે કે-જે ભિક્ષુક થઈને સચિત્ત બીજ અને સચિત્ત જલનું સેવન કરે છે. અને જીવન નિર્વાહ માટે શિક્ષા વૃત્તિ કરે છે. તેઓ પિતાના જ્ઞાતિજને અને આત્મીય બંધુ બાંધવોના સંપર્કને છેડીને પણ પિતાના શરીરનું જ પિષણ કરવા વાળા છે. એવા ભિક્ષાજવી પેટાશ પોતાના કર્મોને અંત કરી શકતા નથી. તેમજ પિતાના જન્મમરબને પણ અંત કરી શકતા નથી. ૧૦
આ ગાથાને ટીકાર્થ અન્વયાર્થ પ્રમાણે છે. જેથી અલગ આપેલ નથી.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #598

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ५८७ छाया--इमां वाचं तु त्वं प्रादुष्कुर्वन् प्रवादिनो गर्ह से सर्वानेव ।
प्रवादिनः पृथक् कीर्तपन्तः स्वको स्वका दृष्टिं कुर्वन्ति प्रादुः ॥११॥ अन्वयार्थः-गोशालक:-आक्षिपन् कथयति-भोः आर्द्रकमुने ! वीजोदकादि सेवमाना न मुच्यन्ते अपितु बन्धनभाजः, इति विकत्थमानः सर्वानेव शास्त्रकृतो निन्दसि । (इमं वयंत) इमां वाचं तु (पाउकुर) प्रादुष्कुर्वन्-बहिष्पाकाश्यं नयन (तुम) त्वम् (सव्व एन) सर्वानेव (पावाइणो) प्रवादिनः-पावादुकान-शास्त्रकारान्
'इमं वयं तु तुम पाउकुव्वं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-गौशालक आक्षेप करता हुआ कहता है-हे आर्द्रक मुनि ! सचित्त जल और बीज आदिका सेवन करनेवाले मुक्ति प्राप्त नहीं करते, किन्तु कर्मबन्धके भागी होते हैं, 'इमं वयंतु-इमां वाचं तु' इस प्रकार कावचन पाउकुव्वं-प्रादुष्कुर्वन्' कहकर 'तुम-त्वम्' तुम 'सव्वएव-सर्वानेव' सभी 'पावाइणी-प्रावादिनः प्रवादुक अर्थात् विभिन्न शास्त्रों का वर्णन करनेवाले और ज्ञान के आकार जैसे की 'गरिहसि-गह से' निन्दा करते हो, ये शास्त्रकार 'पुढा-पृथक' वे भिन्न भिन्न प्रकार का कियंता-कीर्तयन्तः कथन करते हुए 'सयं सयं-स्वकीयां स्वकीयां' अपनी अपनी 'दिह्रि-दृष्टिम्' दृष्टि की 'पाउकरें ति-प्रादुकु. र्वन्ति' प्रकट करते हैं । किन्तु तुमारे इस कथनसे उन सभी पर आक्षेप होता है । इस प्रकार तुमने उच्छृखल होकर अनुचित आक्षेप किया है ।११॥ ___अन्वयार्थ-गोशालक आक्षेप करता हुआ कहता है-हे आद्रक मुनि ! बीज आदि का सेवन करने वाले मुक्ति प्राप्त नहीं करते, किन्तु
'इम वयं तु तुम पाउकुव्व' छत्याह
શબ્દાર્થ શાલક આક્ષેપ કરતાં કહે છે કે-હે આદ્રક મુનિ ! સચિત્ત અને જલ બીજ વિગેરેનું સેવન કરવાવાળા મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. परतु ना मी थायछे. 'इम वयतु-इम वाचं तु' मा अमानुपयन 'पाउकुव्व-प्रादुष्कुर्वन्' ४२ 'तुम-त्वम्' तमे 'सब्व एव सर्वानेव' wr 'पावाइणो' च्या प्रादुर अर्थात् ॥ ॥ शास्त्रानु पनि २वावा, मन ज्ञानना मा३५ छ, तमानी 'गरिहसि-गर्हसे' नि ४२। छ।. मा शाखा 'पुढो-पृथक् तसा पूY ‘कियंता-कीर्तयन्तः' थन त । 'सय सयंस्वकीयां स्वकीयां' पात पातानी 'दिर्टि-दृष्टिम्' टिन पाउकरें ति-प्रादुकुन्ति' प्रगट ४२ छ, ५२ तमा२१ मा थनथी a मा ५२ मा५ मा છે. આ રીતે તમે ઉછખલ પણાથી અાગ્ય આક્ષેપ કર્યો છે જેમાં ૧૧
અન્વયાર્થ-ગોશાલક આક્ષેપ પૂર્વક કહે છે–હે આદ્રક મુનિ બી વિગેરેનું સેવન કરવાવાળા મુક્તિ મેળવી શક્તા નથી. પરંતુ કર્મબંધના ભાગી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #599

५८
सूत्ररुताइसूत्र (गरिहसि) गर्हसे-निन्दसि-सर्वेषां निन्दावचनं वदसि, (पावाइणो) प्रवादिन:मावादुकास्तत्तत् तीर्थकरास्तत्तच्छास्त्रवर्णनमहिम्ना तत्तज्ज्ञानाकाराः (पुढो) पृथक्पृथक (किट्टयंता) कीर्तयन्त:-कथयन्तः (सयं संयं) स्वकीयां स्वकीयाम् (दिहि) मष्टिम् (पाउकरें ति) पादुष्कुर्वन्ति-स्वस्वसिद्धान्तान् दर्शयन्तः तेषां श्रेष्ठत्व वर्णवित्वाऽपि त्वदीय कथनेन ते सर्वे आक्षिप्ता भवन्ति ! इति-उच्छृङ्खलेन त्वयाऽ. सङ्गतं कृतमिति मष्टुराक्षेपः ॥११॥ मूलम्-ते अन्नमन्नस्से उ गैरहमाणा,
अक्खंति भो समणा भाहणा य । सतो य अत्थी असतो य णत्थी,
गरहामो "दिढि णे गरहामो"किंचि ॥१२॥ छाया-तेऽन्योऽन्यस्य तु गर्हमाणा आख्यान्ति भोः श्रमणा माहनाश्च ।
स्वतश्चाऽस्ति अस्वतश्च नास्ति, गर्हामहे दृष्टिं न गमिहे किश्चित् ।१२। कर्मवन्ध के भागी होते हैं, इस प्रकार कहकर तुम सभी शास्त्रकारों की निन्दा कर रहे हो । सभी प्रावादक अर्थात् जो विभिन्न शास्त्रों का वर्णन करने वाले और ज्ञान के आकर हैं वे भिन्न भिन्न प्रकार का कथन करते हुए अपनी दृष्टि प्रकट करते हैं। किन्तु तुम्हारे इस कथन से उन सभी पर आक्षेप होता है ! इस प्रकार तुमने उच्छृखल हो कर अनुचित आक्षेप किया है ॥११॥टीकार्थ अन्वयानुरूप है ॥११॥
'ते अन्नमन्नस्स' इत्यादि।
शब्दार्थ-'ते समणा माहणा य-ते श्रमणा ब्राह्मणोश्च' वे श्रमण और माहन 'अन्नमन्नस्स-अन्योऽन्यस्य' एक दूसरे की निन्दा और બને છે, આ પ્રમાણે કહીને તમે બધાજ શાસ્ત્રકારની નિંદા કરી રહ્યા છે બધાજ પ્રાવાદુક અર્થાત્ જે આ જૂદા જૂદા શાનું વર્ણન કરવાવાળા અને જ્ઞાનની ખાણ રૂપ છે. તેઓ જુદા જુદા પ્રકારનું કથન કરતા થકા તિપિતાનું દષ્ટિબિંદુ પ્રગટ કરે છે. પરંતુ તમારા આ કથનથી તેઓ બધા પર આક્ષેપ થાય છે. આ રીતે તમેએ ઉછુ ખેલ બની અગ્ય આક્ષેપ કરેલ છે. ૧૧
આ ગાથાને ટીકાથે સરળ છે. તેથી અલગ આપેલ નથી. 'ते अन्नमनस्स' त्यादि
शहाथ--'ते समणा माहणा य-ते श्रमणा ब्राह्मगाश्च' श्रभो। अन मानी 'अन्नमन्नस्स-अन्योऽन्यस्य' मे मीनिंही मने भ२४॥ ७३ छे.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #600

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ५८९
अन्वयार्थः - आर्द्र को गोशालकायोत्तरयति - हंहो गोशालक ! नाऽहं कमपि निन्दामि अपि तु माध्यस्थ्य मास्थाय निर्मलदृष्टचा वस्तुस्थिति निरूपयामि । ते दार्शनिकाः स्वमतं पुष्णन्त स्तुष्यन्तो निन्दन्ति परान् तदायशास्त्रान्तःपाति तत्कथनमेव दर्शयामि । तदुक्तम्
हँसी करते हैं 'उ-तु' किन्तु 'गरहमाणा - गर्हमाणा:' निन्दा करते हुए 'अक्खति - आख्यान्ति' वे कहते हैं कि 'सतो य अस्थि-स्वतश्चास्ति' मेरे दर्शन में प्रतिपादित अनुष्ठान से ही धर्म और मोक्ष होता है 'असतोय नत्थि - अस्वत व नास्ति' दूसरों के दर्शनों में कथित अतु ष्ठान से धर्म अथवा मोक्ष नहीं होता है । 'गरहामो दिट्ठि गर्हाम हे दृष्टिम्' हम उनकी उस एकान्तदृष्टि की गर्दा करते हैं पदार्थ सत् ही है या नित्य ही है, इत्यादि एकान्तवादकी निन्दा करते है । इसके सिवाय और क्या कहते है ? जो भी कोई एकान्त दृष्टि का अवलम्बन करके वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन करता है, उसका प्रतिपादन यथार्थ नहीं हैं । ऐसा हम कहते हैं । 'ण गरहामो किंचि-न गहमहे किञ्चित्' इसमें किसी की निन्दा नहीं है ||१२||
-
अन्वयार्थ - वे श्रमण और माहन एक दूसरे की निन्दा और हंसी करते हैं। वे कहते हैं कि मेरे दर्शन में प्रतिपादित अनुष्ठान से ही धर्म और मोक्ष होता है, दूसरों के दर्शनों में कथित अनुष्ठान से धर्म
'उ - तु' परंतु 'गरहमाणा - गर्हमाणाः' निहा उरता था 'अक्खंति - आख्यान्ति' तेथे हे छे - 'सतोय अस्थि- स्वतश्चास्ति' भारा दर्शनभां प्रतिपाहन रेल अनुष्ठानथी ४ धर्म भने भोक्ष थाय छे. ' असतो य णत्थि - अस्वतश्च नास्ति' ખીજાએના દનમાં કહેલા અનુષ્ઠાનથી ધર્મ અથવા મેાક્ષ મળતેા નથી. 'गरहामो दिट्ठी - गमो दृष्टिम्' अभे तेयोनी या मेअन्त दृष्टिनी निहा કરીએ છીએ. પદાથ સતજ છે, અથવા નિત્ય જ છે, વિગેરે એકાન્તવાદની નિંદા કરીએ છીએ. આ સિવાય બીજુ શું કહીએ છીએ ? જે કાઈ એકાન્ત દૃષ્ટિનું અવલમ્બન કરીને વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેનું પ્રતિपाहन यथार्थ नथी. से प्रभारी हु उहु छ 'ण गरहामो कि' चि' - न गर्हामहे किञ्चित् मामा अर्धनी पण विहानी लाव नथी. ॥ १२॥
અન્વયા —તે શ્રમણ અને બ્રાહ્મણ પરસ્પર એક બીજાની નિંદા અને મશ્કરી કરે છે. તેઓ કહે છેકે-મારા શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદિત કરેલ અનુષ્ઠાનથી જ ધર્મ અને માક્ષ થાય છે. ખીજાઓના શાસ્ત્રોમાં કહેલા અનુષ્ઠાનેથી ધર્મ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #601

५९०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे 'नेत्रै निरीक्ष्य बिलकण्टककीटकूटान, सम्यक्षथा व्रजति तान परिहत्य दूरात् ।
कुज्ञातकुत्सितकुमार्गकुदृष्टदोषांस्तांस्तान् विचारणपरस्य पराऽपवादः ॥१॥ या मोक्ष नहीं होता। हम उनकी इस एकान्त दृष्टि की गर्दा करते है। पदार्थ सत ही है ? अथवा नित्य ही है इत्यादि एकान्तवाद की निन्दा करते हैं, इसके सिवाय और हम क्या कहते हैं ? जो भी कोई एकान्त दृष्टि का अवलम्बन करके वस्तुस्वरूप का प्रतिपादन करता है, उसका प्रतिपादन यथार्थ नहीं है, ऐसा हम कहते हैं इसमें किसीकी निन्दा नहीं हैं ॥१२॥सुगम होने से टीकार्थ नहीं दिया हैं।
भावार्थ--आईक मुनि गोशालक को उत्तर देते हैं-हे गोशालक ! मैं किसी की निन्दा नहीं करता, किन्तु मध्यस्थभाव धारण करके, निर्दोष दृष्टि से सही वस्तुस्थिति को कहता हूं । वे प्रवादी ही अपने मत का पोषण करते हुए और उसी में संतोष मानते हुए दूसरों की निन्दा करते हैं। उनके शास्त्र का कथन दिखलाते हैं___ 'नेत्रों वाला पुरुष अपने नेत्रों से खड्ढा कांटा कीड़ा और कूट को देख कर और उनसे बच कर अच्छे मार्ग से चलता है। इसी प्रकार यदि कोई पुरुष मिथ्याज्ञान, मिथ्याशास्त्र, मिथ्यामार्ग और मिथ्यादृष्टि के दोषों को जान कर सन्मार्ग का आश्रय लेता है तो ऐसा करना किसी की निन्दा करना नहीं कहलाता।' કે મોક્ષ થતો નથી, હું તેઓની આ એક તરફી દષ્ટિની નિંદા કરૂં છું પદાર્થ સતજ છે. અથવા નિત્ય જ છે. વિગેરે પ્રકારના એકાન્તવાદની નીંદા કરું છું. આ સિવાય બીજું શું કહું છું? જે કંઈ એકાત્ત દષ્ટિનું અવલમ્બન કરીને વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. તેનું તે પ્રતિપાદન યથાર્થ નથી જ તેમ હું કહું છું. આ કથનમાં કોઈની પણ નિંદા નથી જ ૧ર
ભાવાર્થહવે આદ્રક મુનિ ગોશાલકને ઉત્તર આપતાં કહે છે કેગશાલક ! હું કેઈની પણ નિંદા કરતું નથી. પરંતુ મધ્યસ્થ ભાવ ધારણ કરીને નિર્દોષ દષ્ટિથી ખરી વસ્તુ સ્થિતિ જ કહું છું. તે પ્રવાદી જ પિતાના મતનું પિષણ કરતા થકા અને તેમાં જ સંતોષ માનતા થકા બીજા ઓની નિંદા કરે છે. તેઓના શાસ્ત્રનું કથન બતાવે છે
આંખો વાળે પુરૂષ પિતાની આંખોથી ખાડા, ટેકરા, કીડા અને કાંકરા વિગેરે જેઈને અને તેનાથી બચીને સારા માર્ગથી ચાલે છે. એ જ પ્રમાણે જે પુરૂષ મિથ્યાજ્ઞાન, મિથ્યા શાસ્ત્ર, મિથ્યામાર્ગ, અને મિથ્યા દષ્ટિના દેને જાણીને સન્માર્ગને આશ્રય લે છે. તે તેમ કરવું તે કોઈની પણ નિંદા કરવી કહી શકાય નહીં.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #602

-
समयार्थबोधिनी रीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ५९१
न हि वस्तुस्वरूपप्रतिपादनं निन्दा कस्याऽपि महापुरुषस्य । सति हि तथा-'शीतं जलमुष्णोऽग्निः' इति तत्वकथनमपि निन्दास्पृग्वचनं जायेत, एतत्सर्वमपि सूत्रेण अध्नाति सूत्रकृत् । 'ते समणा माहणा य ते साधवः श्रमणा माहनाश्च ब्राह्मणाश्च 'अन्नमन्नस्स' अन्योऽन्यस्य-परस्परस्य परस्परमन्यस्याऽन्यो निन्दा हास्यं च कुर्वन्ति। 'उ' तु 'गरहमाणा' गर्हमाणाः-निन्दन्तः 'अक्खति' आख्यान्ति-कथयन्ति । 'सतो य अत्थी' स्वतश्वास्ति-मदीयदर्शनोक्ताऽनुष्ठानेन धर्मों मोक्षो वा भवति । 'असतो य णत्थी' अस्वतश्च नास्ति, परकीयदर्शनरीत्या कर्माऽनुष्ठानेन धर्मादयो न भवन्ति, इति ते कथयन्ति । 'गरहामो दिहि' गर्दामहे दृष्टिम्, क्यन्तेषामेकान्तदृष्टिम् । 'सन्नेव पदार्थः-नित्य एव वा' इत्यायेकान्ता दृष्टि र्या तामेव केवलं निन्दामः । 'ण गरहामो किंचि' न गमिहे किश्चित् । एकान्तदृष्टे निन्दा कुर्मः, नत्वन्यत् किमपि ब्रूमः । वस्तुतस्तु-यस्य कस्याऽपि निरूपणम् एकान्तदृष्टिमुपगृह्येव सम्भवति । एकान्तदृष्टिमते पदार्थस्वरूपनिरूपणं न सम्भवति इति कथयामो नैतावता कस्यापि निन्दा भवति-इति आर्द्र कोक्तिः ॥१२॥
टीका-सुगमा ॥१२॥ मूलम्-ण किंचि रेवेणऽभिधारयामो सदिमिमग्गं तु करे, पांउं।
मैग्गे इमे किट्टिएँ आरिएंहि अणुत्तरे सप्पुरिसेहिं अंजू।१३। छाया-न कञ्चन रूपेणामिधारयामः स्वदृष्टिमार्गश्च कुर्मः पादुः ।
मार्गोऽयं कीर्तित आय्यरनुत्तरः सत्पुरुषैरञ्जः ॥१३॥ वस्तु के स्वरूप का प्रतिपादन करना किसी की निन्दा करना नहीं कहा जाता है। ऐसा न माना जाय तो जल शीतल है, अग्नि उष्ण है' इस प्रकार की वास्तविकता को प्रकट करना भी निन्दा करना कहलाएगा । यह सब सूत्रकारने सत्र के द्वारा ही दिखलाया हैं ॥१२॥
'ण किंचि रूवेणऽभिधारयामो' इत्यादि । शब्दार्थ--आर्द्रक मुनि कहते हैं-'किंचि-कमपि' हम किसी श्रमण
વસ્તુ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવું કેઈની પણ નિંદા કરવી કહેવાય નહીં. એમ માની ન લેવાય કે-“પાણી ઠંડુ છે, અગ્નિ ગરમ છે,” આ પ્રમાણેના વાસ્તવિક પણને બતાવવું તે પણ નિન્દા કરવી તેમ કહેવાશે આ બધું કથન સૂત્રકારે સૂત્ર દ્વારા જ બતાવ્યું છે. ૧૨ા
'णकिचि रूवेणऽभिधारयामो' त्याह Awer:--MI मुनि ४ छ--किंचि-कमपि' ई ५५ श्रमण
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #603

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-(किंचि) कञ्चन-कमपि श्रमणं माहनं वा (रूवेण) रूपेण स्वरूपेण -जुगुप्सिताऽवयवाङ्गाऽवयवोद्घाटनेन (ण अभिधारयामो) न-नैव अभिधारयामा-गर्हणाबुद्धया नोद्घाटयामः किन्तु-(सदिडिमग्गं तु) स्वदृष्टिमार्गतु-तदभ्यु. पगतं दर्शनं सिद्धान्तम् (पाउकरेमु) मादुष्कुर्म:-प्रकाशयामः। मोक्षमार्गस्तु-(आरि. एहिं) आर्यैः (सप्पुरिसे हिं) सत्पुरुषैः-सन्तश्च ते पुरुषास्तैः सर्वज्ञैः-अधर्मदूरवर्तिभिः (इमे भग्गे) अयं मार्गः-सम्यग्दर्शनादिरूपः (अणुत्तरे) अनुत्तरः-न विद्यते उत्तरः अथवा माहन के 'रूवेण-रूपेण' रूप अथवा वेषकी 'ण अभिधारयामो -नाभिधारयामः' निंदा नहीं करते हैं उसके अंग अथवा उपांग की बुराई नहीं करते' किन्तु 'सदिटिमग्गं तु-स्वदृष्टिमार्ग तु' केवल अपने दर्शनका मार्ग ही 'पाउंकरे-प्रादुष्कुर्मः' प्रकाशित कर रहे हैं 'इमे मग्गे-अयं मार्गः' यह सम्यक दर्शन आदिरूप मार्ग 'अणुत्तरे-अनुत्तरः' सर्वोत्तम है अर्थात् पूर्वापर विरुद्ध न होने के कारण तथा जीवाजीवादि पदार्थ-तत्वों की यथार्थ प्ररूपणा करने के कारण अनुत्तर है, क्योंकि -यह 'आरिएहि-आर्यः' आर्य 'सप्पुरिसेहि-सत्पुरुषैः' सत्पुरुषों-सर्वज्ञों के द्वारा 'अंजु किदिया-अञ्जुः कीर्तितः' सरल कहा गया है ॥१३॥ ___ अन्वयार्थ--आद्रक पुनः कहते हैं-हम किसी श्रमण या माहन के रूप या वेष की निन्दा नहीं करते । उसके अंग या उपांग की बुराई नहीं करते । केवल अपने दर्शन का मार्ग ही प्रकाशित कर रहे हैं। यह सम्यग्दर्शन आदि रूप मार्ग सर्वोत्तम है अर्थात् पूर्वापरविरुद्ध न मया मानना 'रूवेण-रूपेण' ३५ अथवा वेपनी 'ण अभिधारयामो-नाभि धारयामः' नि! ४२ नथी. तभनय र मय suiगानी मुराध मतात. नथी. परंतु 'सदिद्विमग्गंतु-स्वदृष्टिमार्गन्तु' १ पोताना शननी भाग १ 'पाउंकरे मु-प्रादुष्कुर्मः' प्रगट ४३ छु. 'इमे मग्गे-अयं मार्ग:' मा सभ्य
शन विगेरे ३५ मा 'अणुत्तरे-अनुत्तरः' सर्वोत्तम छे, अर्थात् पूर्वा५२ वि३८ ન હોવાથી તથા જીવ અજીવ વિગેરે તની યથાર્થ પ્રરૂપણા કરવાથી અનુત્તર -सर्वश्रेछ, म मा 'आरिएहि-आय:' माय 'सप्पुरिसेहि-सत्पुरुषैः सत्पु३५॥ -सज्ञो द्वा२'अंजू किट्टिया-अजुः कीर्तितः' १२० ४डेवामां आवे छे. १३॥
અન્વયાર્થ–-ફરીથી આદ્રક મુનિ કહે છે-હું કઈ પણ શ્રમણ અથવા માહનના રૂપ અથવા વેષની નિંદા કરતું નથી. હું કેવળ અમારા શાસ્ત્રનો માર્ગજ પ્રગટ કરું છું. આ સમ્યગૂ દર્શન રૂ૫ માર્ગ જ સર્વોત્તમ છે. અર્થાત્ તે પૂર્વાપર વિરૂદ્ધ ન હોવાના કારણે તથા જીવાદિ તત્વોનું પ્રરૂપણ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #604

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ५९३ -प्रधानो यस्मात् तथाविधोऽनुत्तरः पूर्वापराव्याहतत्वात् यथावस्थितजीवादिस्वरूपनिरूपणाचायं धर्मोऽनुत्तरः (अंजू किटिए) अञ्जुः कीर्तितः प्रोक्त इति ।।१३।।
॥टीका-सुगमा ॥१३॥ मूलम्-उर्दू अहेयं तिरिय दिसासु,
तसा य जे थावरा जे य पाणा। भूयाहि संकाभि दुगुंछमाणो,
जो गैरहई वुसिमं किंचि लोएं ॥१४॥ छाया-ऊर्ध्वमस्तियंग दिशासु, त्रसाश्च ये स्थावरा ये च प्राणाः ।
__भूताभिशङ्काभिर्जुगुप्समानो नो गर्ह ते संयमवान् किञ्चिल्लोके ।१४। होने के कारण तथा जीवादि तत्वों को यथार्थ प्ररूपणा करने के कारण अनुत्तर है, क्योकि यह आर्य सत्पुरुषों सर्वज्ञों के द्वारा कहा गया है ।१३।
टीका सुगम है ॥१३॥ 'उई अहेयं तिरियं दिसासु' इत्यादि।
शब्दार्थ-'उडूं-ऊर्ध्वम्' ऊर्ध्व दिशामें 'अहेयं-अधश्च' अधो दिशामें 'तिरिय दिसासु-तिर्यग् दिशासु' तिर्की दिशामें 'जे य तसा जे य थावरा पाणा-येच साः ये च स्थावराः प्राणाः' जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं 'भूयाहिसंकाभि-भूताभिशङ्काभिः' उन भूतोंकी हिंसा की शंका से 'दुगुंछमाणो-जुगुप्समानः धृणा करने वाला अर्थात् उनकी विराधना से पाप समझ कर बचने वाला 'बुसिम-संयमवान' मंयमवान पुरुष 'लोए-लोके' इस लोक में 'किंचि-कंचन' किसी की કરવાના કારણે અનુત્તર-સર્વશ્રેષ્ઠ છે. કેમકે આ માર્ગ આર્ય સત્પરૂષ એવા સર્વજ્ઞો દ્વારા નિર્દિષ્ટ છે. ૧૩
આ ગાથાને ટીકાથે સરળ હોવાથી જૂદે બતાવેલ નથી. 'उडूढ अहेयं तिरिय दिसास' इत्यादि
०७४ --उड्ढ-ऊर्ध्व' S हिशमां 'अहेयं-अधः' अघी शा॥ 'तिरिय दिसासु-तिर्यगूदिशासु'तिछी हिशोभा 'जे य तसा जे य थावरा पाणाये च त्रसाः' ये च स्थावराः प्राणाः' २ स भने स्था१२ प्रालियो छ, 'भूयाहि. संकाभि-भूताभिशङ्काभिः' (सानी थी 'दुगु छमाणो-जुगुप्समान' । ४२वावा मर्थात् तमना विराधनाथी ५।५ मानीने मायबापा 'बुसिम-संयमवान् ' सयभवान् ५३५ 'लोए-लोके' मा सोभा 'किंचि-कंचन' उनी ५४४
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #605

सूत्रकृताङ्गसने ___ अन्वयार्थ:-(उड्र) अर्ध्वदिशि (अहेयं) अधोदिशि (तिरियं दिसासु) तिर्यग्विशासु (जे य तसा पाणा) ये च त्रसाः प्राणा:-प्राणिना-द्वीन्द्रियादयोः जीवाः तथा-(जे यथावरा पाणा) ये च स्थावराः प्राणा:-पृथिव्यप्तेजो वायुवनस्पतिलक्षणा जीवाः सन्ति (भूयाहिसंकाभि) भूताभिशङ्काभिः-माणातिपातशङ्कया (दुगुंछ. माणो) जुगुप्समानः-घृणां कुर्वन् (बुसिम) संयमवान् पुरुषः (लोए) लोके-स्थावरजङ्गमात्मके (णो) नो (किंचि) कश्चन (गरिहई) गर्हते-निन्दतीति ॥१४॥ 'णो गरहई-नो गर्हते' निंदा नहीं करता। अर्थात् हे गोशालक! प्राणियों के वधसे घृणा करने वाला साधु किसी की निंदा नहीं करता है यह हमारा धर्म है,। इस कारण मुझ निरपराधी पर निंदा करने के अपराधका आरोप करना तुम्हारे लिए उचित नहीं है। मैं किसीकी निंदा न करके वस्तु स्वरूप का ही प्रतिपादन कर रहा हूं ॥गा०१४॥ ___ अन्वयार्थ-ऊर्ध्व दिशा में, अघोदिशा में और तिर्की दिशाओं में जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उनकी हिंसा से घृणा करने वाला अर्थात् उनकी चिराधना से पाप समझ कर बचने वाला संयमवान् पुरुष इस लोक में किसी की भी गर्दा नहीं करता। अर्थात् हे गोशालक! माणियों के वध से घृणा करने वाला साधु किसी की निन्दा नहीं करता है, यह हमारा धर्म है । इस कारपा मुझ निरपराधी पर निन्दा करने के अपराध का आरोप करना तुम्हारे लिए उचित नहीं है। मैं किसी की चिन्ता न करके वस्तुस्वरूप का ही प्रतिपादन कर रहा हूं ॥१४॥ 'जो गरहइ-तो गर्हते' नि! ४२ता नथी. अर्थात् ! प्राणियोन। વધથી ધૃણા કરવા વાળા સાધુ કોઈની પણ નિંદા કરતા નથી. આ અમારે ધર્મ છે. આ કારણે નિરપરાધી એવા મારા પર નિંદા કરવાને આરેપ કરે તે તમારા જેવાને ગ્ય નથી. હું કોઈની નિંદા કર્યા વિના વસ્તુ સ્વરૂપનું જ પ્રતિપાદન કરી રહેલ છે. ગા ૧૪
અન્વયાર્થ–ઉર્વ દિશામાં અધે દિશામાં અને તિછી દિશામાં જે વસ અને સ્થાવર પ્રાણું છે, તેની હિંસાથી ઘણું કરવાવાળા અર્થાત્ તેની વિરાધનાથી પાપ સમજીને બચવાવાળા સંયમવાન્ પુરૂષ આ લેકમાં કેઈની પણ નિંદા કરતા નથી. અર્થાત્ હે ગોશાલક પ્રાણિના વધથી ઘણું કરવાવાળા સાધુ કેઈની પણ નિંદા કરતા નથી. આ અમારે ધર્મ છે. તે નિરપરાધી એવા મારા પર નિંદા કરવાને આક્ષેપ મૂકવે તે આપના જેવાને એગ્ય નથી, હું તે કોઈની પણ નિંદા કર્યા વિના વસ્તુ સ્વરૂપનું જ પ્રતિપાદન કરૂં છું. ૧૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #606

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ५९५ __टोका-पुनः स्व सद्धर्मनिरूपणायाऽऽह-(उड्डूं) इत्यादि, (उड्ड) अर्ध्वम्ऊर्ध्वदिशि (अहेय) अधोदिशि (तिरियं दिसामु) तिर्यदिशासु-अधिस्तिर्यम् दिशासु (जेय तसा जे य थावरा पाणा) ये च त्रसाः द्वीन्द्रियादयः प्राणा: ये च स्थावराः पृथ्वीकायादयः प्राणा:-प्राणिनो विद्यन्ते, (भूमाहिसंकाभि) भूतामिश. काभिः-तेषां भूतानां विनाशशङ्काभिः 'दुगुंछमाणो' जुगुप्समानः-घृणां कुर्वन् एतेषा विराधनेन सावधक्रिया भवति तया 'बुसिमं' संयमवान् पुरुषः 'लोए लीके 'णी' नो 'किंचिं' कञ्चन 'गरहई' गर्हते, भूतानां वधशङ्कया घृणां कुर्वन् साधुः कमपि न निन्दतीति हे गोशालक ! एप मदीयो धर्मः । एवंविधे मयि-अनपराद्धेऽपराध्यति निन्दकत्ववाचो निष्फला युक्तिस्तव । नाऽहं निन्दामि-निन्दयामि वा किन्तु वस्तुस्वरूपं प्रतिपादयामि, इति ॥१४॥ मूलम्-आगंतगारे आरामगारे समेणे उभीते ण उवेति वासं। देक्खा हु 'संती बहवे अणुस्सा
ॐणातिरित्ता य लवा लेवा य ॥१५॥ छाया-आगन्त्रगारे आरामगारे श्रमणस्तु भीतो नोपैति वासम् ।
दक्षा हि सन्ति बहवो मनुष्या ऊनातिरिक्ताश्च लपालपाश्च ॥१५॥ टीकार्थ-आर्द्रक मुनि अपने धर्म की प्ररूपणा करने के लिए फिर कह रहे हैं-ऊँची, नीची और तिर्थी दिशाओं में जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, उन प्राणियों की हिंसा से घृणा करते हुए अर्थात् जीवों की हिंसा से सावद्य क्रिया होती है, ऐसा समझते हुए संयमी पुरुष लोक में किसी की भी गहीं नहीं करते हैं । हे गोशालक ! यह मेरा धर्म है। इस कारण मैं निरपराधी हूं, फिर भी तुम मुझे निन्दा करने का अपराधी कह रहे हो, तुम्हारा यह कहना अयुक्त है । मैं निन्दा नहीं करता कराना, केवल वस्तुस्वरूप का ही प्रतिपादन कर रहा हूं॥१४॥
ટીકાર્થ–આદ્ધક મુનિ પિતાના ધર્મની પ્રરૂપણ કરવા માટે ફરીથી કહે છે કે– ઉંચી, નીચી, અને તિછી દિશાઓમાં ત્રસ અને સ્થાવર જે પ્રાણિ છે, તે પ્રાણિયોની હિંસાથી ઘણા કરતા થકા અર્થાત્ જેની હિંસાથી સાવદ્ય કિયા થાય છે, તેમ સમઝતા થકા સંયમી પુરૂષ જગતમાં કેઈની પણ નિંદા કરતા નથી. હે ગોશાલક ! આ મારો ધર્મ છે. તેથી હું નિરપરાધી છું તે પણ તમે મને નિંદા કરવારૂપ અપરાધી કહી રહ્યા છે, તમારું આ કથન અયોગ્ય છે. હું નિંદા કરતા નથી. તેમ નિંદા કરાવત પણ નથી. પણ કેવળ વસ્તુ સ્વરૂપનું જ પ્રતિપાદન કરું છું. સગા-૧૪
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #607

सूत्रकृताङ्गसत्र अन्वयार्थः- गोशालक आर्द्रकमुनि प्रत्याह-(समणे उभीते) भीतस्तु श्रमणो अहाबीरस्वामी, भोः! तव तीर्थकरो भयभीतः सन् (आगंतगारे) आगन्त्रगारे आगन्तणामामारे-आगन्तुकावासे-धर्मशालायाम् (आरामगारे) आरामगारे -आरामः स्यादुपवनं तात्यगेहेऽपि, (वासं ण उवेइ) वास स्थिति नोपैति भीत: सन् किनामशर्म विन्दति जनाकुले न वसति । कथं नो पैति तत्राह-हेतुम् । (बहवे मणुस्सा ऊगातिरित्ता य लबालवा य दक्खा हु संती) बहवो मनुष्या ऊनातिरिक्ताश्च
'आगंतगारे आरामगारे' इत्यादि।
शब्दार्थ-समणे उभीते-श्रमणस्तु भीतः' श्रमण महावीर भिरु डरपोक है, क्योंकि 'आगंनगारे-आगन्तगारे' वे आगन्तुकावास-धर्म शाला में 'आरामगारे-आरामगारे' तथा उद्यानों में बने मकानों में वासं ण उवेइ-चासं न उपैति' ठहरते नहीं है, उनके वहां नहीं ठहरने का कारण यही है कि 'बहवे मणुस्सा ऊणातिरित्ता लवालवा य दक्खा हु संति-बहवे मनुष्याः ऊनातिरिक्ता लपालपाश्च सन्ति' वहां बहुत से न्यून, अधिक, वक्ता मौनी अथवा दक्ष पुरुष निवास करते हैं, ॥१५॥ ___ अन्वयार्थ-गोशालक आर्द्रक मुनि से कहता है-श्रमण महावीर भीरु डरपोक हैं, क्यों कि वे आगन्तुकावास धर्मशाला या सराय में तथा उद्यानों में बने मकान में नहीं ठहरते हैं। उनके वहां नहीं ठहरने का कारण यही है कि वहां बहुत से न्यून, अधिक, वक्ता, मानी या
'आगतगारे आराम गारे' ५त्यादि
२५ -भाद्र भुनान ४ .-'समणे उ भीते-श्रमणस्तु. भीतः' श्रमाणु मडावीर निरु ४९di 3२२।४ छ. 33-'आगंतगारे-आगन्तगारे' ते। गन्तुमास अर्थात् यशभा तथा 'आरामगारे-आरामगारे' Gधानामा मनावामां आवस भानामा 'वास ण उवेह-वासं न उपैति' निवास ४२त। नथी. यi तमार्नु न २७वातुं ४।२५ छे - 'बहवे मणुस्सा उणातिरित्ता. लवालवा य दक्खा हु संति-बहवे मनुष्याः ऊनातिरिक्ता लपालपाश्च सन्ति' त्यो ઘણા ખરા ન્યૂન અધિક, વક્તા, મૌની, અથવા દક્ષ પુરૂ નિવાસ કરે છે. ૧પો
અન્વયાર્થ---ગોશાલક આદ્રક મુનીને કહે છે કે–શ્રમણ મહાવીર ભીરૂ અર્થાત ડરપોક છે. કેમકે તેઓ આગન્તુકાવાસ-ધર્મશાલા વિગેરેમાં તથા ઉદ્યાને માં બનાવેલ મકાનમાં રહેતા નથી. તેઓ ત્યાં જ રહેવાનું કારણ એજ છે કે–ત્યાં ઘણું એવા ન્યૂન અથવા અધિક વક્તા વિગેરે પુરૂષે નિવાસ કરે છે. પિતાનાથી જે ઉતરતા હોય કે ન્યૂન કહેવાય છે. પિતાનાથી જે ઉત્તમ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #608

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ५९७ लपालपाश्च दक्षा हि सन्ति, तत्र-ऊनाः स्वापेक्षया हीना:-अतिरिक्ता जात्यादिना अधिकाः लपा वा-चक्तारः, अला:-मौनवतिकाः विद्यादियुक्ताः, दक्षाः-प्रखर. पण्डिताः सन्तीति, अस्मिन् प्रदेशेऽनेके दार्शनिका बुद्धिमन्तः शास्त्रे कृतपरिश्रमाः दत्ताऽवधाना वर्णनादिभिः श्रेष्ठा उन्मज्जन्ति, यदि प्रश्नं कुर्युस्ते तदा किमुत्तरं देयमिति विविन्य जनाकुलाबास दूरात्परिहरन् भीत इवैकान्ते वसति-गच्छति च तत्रैव, यत्रैषां सम्मावना न सम्भवेत् ॥१५॥ मूलम्-महाविणो सिवियबुद्धिमंता,
सुत्तेहि अत्थेहि य णिच्छयन्ना। पुंच्छिसु मा णो अणगारा अन्ने,
इति संकमाणो ण उवैति तत्थ ॥१६॥ दक्ष पुरुष निवास करते हैं। अपनी अपेक्षा जो हीन हों वे न्यून कहे जाते हैं और जात्यादि से अतिरिक्त को अधिक कहे गए हैं, अधिक या सुन्दर भाषण करने वाले वक्ता (लप) कहलाते हैं, मौन साधना करने वाले मौनी कहलाते हैं तथा विद्यासिद्ध आदि या प्रखर पण्डित दक्ष, कहलाते हैं । पूर्वोक्त सार्वजनिक स्थानों में अनेक दार्शनिक बुद्धिशाली शास्त्राध्ययन में परिश्रम करने वाले, सावधान तथा वर्णन करने आदि में श्रेष्ठ पुरुष आते जाते रहते हैं। महावीर सोचते हैं कि अगर बे प्रश्न कर बैठेंगे तो मैं क्या उत्तर दंगा! इस प्रकार भयभीत होकर वे मनुष्यों से व्याप्त स्थानों से बचते हैं और ऐसे स्थानों में ही ठहरते हैं जहाँ उनके आने की कोई संभावना न हो ॥१५॥
टीका सरल है ॥१५॥ કેટિના હોય તે અધિક કહેવાય છે. સુંદર પ્રવચન કરવાવાળા વક્તા (૧૫) કહેવાય છે. મૌન ધારણ કરવાવાળા મૌનિ કહેવાય છે. તથા વિદ્યા સિદ્ધ વિગેરે પ્રખર પંડિત દક્ષ કહેવાય છે પૂર્વોક્ત સાર્વજનિક સ્થાનમાં અનેક દાર્શનિક, બુદ્ધિશાળી શાસ્ત્રાધ્યયનમાં શ્રેમ કરવાવાળા સાવધાન તથા વર્ણન કરવામાં શ્રેષ્ઠ પુરૂષો આવતા જતા રહે છે, તેથી મહાવીરસ્વામી વિચારે છે કે-જે તેઓ કોઈ વિષયમાં પ્રશ્ન કરી બેસશે તો હું શું ઉત્તર આપીશ? આ રીતે ડરપોક થઈને તેઓ મનુષ્યથી વ્યાપ્ત સ્થાનોથી બચતા રહે છે. અને એવા સ્થાનમાં વસે છે કે જ્યાં તેવાએન આવવાને સંભવ જ ન હોય, ગાલપા,
આ ગાથાને ટીકાર્થ સરળ જ છે. જેથી આપેલ નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #609

सत्रकृताङ्गसूत्रे छाया-मेधाविनः शिक्षितबुद्धिमन्तः सूत्रेष्वर्थेषु च निश्चयज्ञाः।
मा माक्षुरनगारा अन्ये इति शङ्कमानो नो पैति तत्र ॥१६॥ अन्वयार्थी-(मेहाविणो) मेधाविनः-व्रतग्रहणधारणासम्पन्नाः (सिक्खिय) शिक्षिताः-यद्वा वयप्रमाणनिपुणाः (बुद्धिमंता) बुद्धिमन्तः-ौत्पत्तिक्यादिबुद्धियुक्ताः (सुत्तेहि) सूत्रेषु-व्याकरणादिसूत्रविषये (अत्थेहि) अर्थेषु-ततच्छास्त्रपतिपायेषु 'मेहाविणो सिक्खियबुद्धिमंता' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'मेहाविणो-मेधाविन' मेधाची अर्थात् व्रतो के ग्रहण और धारण करने की मतिवाले सिक्खियबुद्धिमंता-शिक्षित. बुद्धिमन्तः' प्रमाणों में निपुण, एवं बुद्धिमान् औत्पत्ति की आदि बुद्धियों से युक्त 'सुत्तेहि-सूत्रेषु' सूत्रों में अर्थात् शास्त्रके मूलपाठ में तथा अत्थेहि-अर्थेषु' उनके अर्थ में 'य-च' और 'णिच्छयन्ना-निश्च यज्ञाः' निश्चय को जानने वाले 'अन्ने-अन्ये' अन्य-परदर्शन वाले 'अण गारा-भनगाराः' अनगार 'मा णो पुच्छिसु-मा अस्माकं प्राक्षुः' मुझसे कोई प्रश्न न कर बैठे 'इति संकमाणो-इति शंकमान:' इस प्रकार की आशंका करते हुए महावीर 'तत्थ-तत्र' उन जनाकूल स्थानों में 'ण उवेति-नौपैति' नहीं जाते हैं ।गा०१६।।
अन्वयार्थ-मेधावी अर्थात् व्रतों के ग्रहण और धारण करने की मतिवाले, शिक्षित-प्रमाणों में निपुण, बुद्धिमान् औत्पत्तिकी आदि बुद्धियों से युक्त, सूत्रों में अर्थात् शास्त्र के मूलपाठ में तथा उनके
'मेहाविणो सिक्खियबुद्धिमता' त्याह
शाय-महाविणो-मेधाविनः' भेधावी अर्थात् प्रताने अडए माने धारण ४२वानी भतीयाणा 'सिक्खि पबुद्धिमंता-शिक्षितबुद्धिमन्तः' शिक्षित अर्थात् પ્રમાણમાં પ્રવીણ અને બુદ્ધિમાનું એટલે કે ઔત્પત્તિકી વિગેરે બુદ્ધિથી सात 'मुत्तेहि-सूत्रेषु' सूत्रोमा अर्थात शास्त्रना भूसभा तथा 'अत्यहिअर्थेषु' तना अभा 'य-च' भने 'णिच्छयन्ना-निश्चयज्ञाः' निश्चय नारी 'अन्ने-अन्ये' अन्य-५२४श नवाणा 'अणगारा-अनागाराः' साधु मा णो पुच्छिसु -मा अस्माकं प्राक्षुः' भने प्रशन पछि मेसे 'इति संकमाणे-इति शङ्कामानः' मा प्रभारीनी ४२ता ५१ महावीर 'तत्थ-तत्र' मे न व्यास स्थानामा 'ण उवेति-नोपैति' त नथी. ॥१६॥
અન્વયાર્થ–મેધાવી અર્થાત્ તેને ગ્રહણ અને ધારણ કરવાની મતિબુદ્ધિવાળા શિક્ષિત પ્રમાણમાં નિપુણ, બુદ્ધિમાન ઔત્પત્તિકી વિગેરે બુદ્ધિથી યુક્ત શાસ્ત્રના મૂળ પાઠમાં તથા તેના અર્થમાં નિપુણ એવા પરદર્શન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #610

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ५९९
(स) च (विच्छयन्ना) निश्रयज्ञाः (अन्ने) अन्ये (अणगारा) अनगाराः - साधवःवरदार्शनिकाः (माणो पुच्छिसु) मा अस्माकं प्राक्षुः (इति संकमाणो) इति शङ्कमानः- शङ्कां मनसि कुर्वन्नित्यर्थः । (तत्थ) तत्र - जनाकुले स्थाने (ण उवेति) नो पैतिन नच्छति महावीरस्वामी, यद्यहं जनाssकुले स्थाने गमिष्यामि तदा तत्र वसन्तः परसाधवो मां किमपि मध्यन्ति तदोत्तरं दातुमहमसक्तः किं करिष्यामि कथं वा तत्र स्थारयामि महती मेऽमतिष्ठा स्यादिति तव तीर्थकरो नोपैति ॥ १६ ॥ टीका - सुगमा ||१६||
मूलम् - णो काम किच्चा ण य बालकिच्चा,
रायाभिओगेणं कुओ भैएणं ।
विद्यावारेज्जा पसिणं न वा वि,
-
सकामकिच्चे हि आरियाणं ॥ १७ ॥
छाया - न कामकृत्यो न च बालकृत्यो राजाभियोगेन कुतो भयेन । व्याग्रणीयात्मनं न वापि स्वकामकृत्ये नेहार्याणाम् ॥ १७ ॥
अर्थ में निपुण परदर्शनी साधु मुझसे कोई प्रश्न न कर बैठे, इस प्रकार की आशंका करते हुए महावीर उन जनसंकुल स्थानों में नहीं जाते हैं ! वे सोचते हैं कि कदाचित् किसी ने कोई प्रश्न किया तो मैं उसका उत्तर नहीं दे सकूंगा ! उस समय मैं क्या करूंगा ! कैसे वहां रहूंगा ! मेरी बड़ी अप्रतिष्ठा होगी। यह कारण है कि तुम्हारे तीर्थकर ऐसे स्थानों में जाते ही नहीं हैं ||१६|| टीका सुगम है ॥ १६ ॥
'णो कामकिच्चा ण य बालकिच्चा' इत्यादि ।
शब्दार्थ- 'मुनि आर्द्रक उत्तर देते हैं- भगवान् महावीरस्वामी 'णो काम किच्चा न कामकृत्यः' निष्प्रयोजन कोई कार्य नहीं करते हैं और વાળા સાધુ મને કોઈ પ્રશ્ન ન પૂછે આવા પ્રકારની શકા કરીને મહાવીરસ્વામી તેવા પ્રકારના જન સકુલલ-ઘણા જનાથી યુક્ત એવા સ્થાનામાં જતા નથી. તેઓ વિચારે છે કે કદાચ કોઈ કઈ પ્રશ્ન પૂછી લેશે તે હું સમ્યક્ રીતે તેના ઉત્તર આપી શકીશ નહીં, તેવે વખતે હું શુ` કરીશ કેવી રીતે ત્યાં રહીશ ? તેવે વખતે મારી મેાટી અપ્રતિષ્ઠા થશે, એજ કારણથી તમારા તીથ કર એવા સ્થાનામાં જતા નથી. ૫૧૬ા ટીકા સુગમ છે.
શબ્દા—આદ્રક મુનિ ઉત્તર આપે છે—ભગવાન્ મહાવીરસ્વામી ‘નો काम किच्चा-न कामकृत्य' प्रयोजन विनानु अघ पशु अर्थ उरता नथी. अने 'य बालकिच्चा - न च बालकृत्यः' मासउनी प्रेम वगर विद्यार्यु अर्थ थए।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #611

६००
सूत्रकृताङ्गसत्रे ___ अन्वयार्थ:--आर्द्रको गोशालकं प्रत्याह-महावीरस्वामी (णो कामकिच्चा) नो कामकृत्यः-नो कामकृत्यं-निष्पयोजनं कार्य न करोति (ण य बालकिच्चा) न च बालकृत्या-न वा बालक वदविचारित कर्म करोति, न वा-(रायाभिओगेण) राजाभियोगेन-राज्ञ आज्ञयाऽपि न करोति (कुभो भएणं) कुतो भयेन-भयेन कथं वदेत् अर्थात् कस्मादपि भयान्न वदतीत्यर्थः किन्तु- सकामकिच्चेणिह आयरियाणं) स्वकामकृत्येनेहाऽऽचायणिाम्- स्वेच्छाकारितया स भगवान् इह जगति आर्याय तथा उपार्जित तीथकरनामकर्मणः क्षपणाय च धर्मोपदेशं करोति, (पसिणं 'ण य बालकिच्चा-न च बालकृत्यः' न बालक के समान विना विचारे ही कोई कार्य करते हैं। 'न वा रायाभिभोगेण-न वा राजाभियोगेन' वे राजा के भयसे भी धर्मका उपदेश नहीं करते हैं 'कुओ भएणं-भयेन कुतः' तो दूसरे के भय से तो उपदेश करेंगे ही कैसे ? 'सकामकिच्चे णिह आरियाणं-स्वकाम कृन्येनेहाऽर्याणां' भगवान् उपार्जित किये हुए तीर्थ कर नाम कर्मका क्षय करने के लिये आर्य जनों को उपदेश देते हैं, अथवा 'पसिणं वियागरेज्जा-प्रश्नं व्यागृणीयात्'-अथवा निरवद्य प्रश्नका उपदेश देते हैं, सावध प्रश्न का उत्तर नहीं देते हैं ॥गा०१७॥ __ अन्वयार्थ--मुनि आर्द्रक उत्तर देते हैं -भगवान महावीर न निष्प्र. योजन कोई कार्य करते हैं और न बालक के समान विना विचारे कोई कार्य करते हैं । वे राजा के भय से भी धर्म का उपदेश नहीं करते हैं तो दूसरे के भय से तो उपदेश करेंगे ही कैसे ? भगवान् उपार्जित ४२॥ नथी. 'ण वा रायाभिओगेण-न वा राजाभियोगेन' ते ना ७२था ५९ यमनपहेश ४२ता नथी. 'कुओ भएणं-भयेन कुतः' तो पछी मीनसाना ७२थी । पहेश ४२वानी बात ४ ४यां २ ? 'सकाम किच्चे णिह आरियाणं-स्वकामकृत्येनेहाऽर्याणाम्' मगवान् त ४२वामा मासा तीथ ४२ नाममना क्षय ४२१॥ माटे माय" ५३वाने उपहेश पाये छ. 'पसिणं वियागरेज्जा-प्रश्न व्यागृणीयात्' निरवध प्रश्नोनउत्तर पाये छ, सावध પ્રશ્નોને ઉત્તર આપતા નથી. ગા૦૧૭
અન્વયાર્થ–આદ્રકમુનિ ઉત્તર આપતા કહે છે કે–ભગવાન મહાવીર સ્વામી પ્રોજન વિના કે કાર્ય કરતા નથી. તેમજ બાલકની માફક વગર વિચાર્યું કંઈ જ કાર્ય કરતા નથી. તેઓ રાજાના ભયથી ધર્મનો ઉપદેશ કરતા નથી તે પછી બીજા કેઈને ભયથી તે ઉપદેશ કેમ કરે? ભગવાન ઉપ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #612

समयार्थबोधिनी टीका डि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोंश (लकस्य सवादनि० ६०१ वियागरेज्जा) प्रश्नं निरवद्यपश्नोत्तरं व्यागृणीयात् नवाऽपि व्यागृह्णीयात्सावयस्योत्तरं न ददातीति ॥१७॥
टीका- आर्द्रकमुनि गौशालकं प्रति कथयति-भो गोशालक ! भगवान् महावीरस्वामी 'णो काम किच्चा' नो कामकृत्य:- प्रयोजनमन्तरेण किमपि कार्ये न करोति । ' ण य बालकिच्चा' न च बालकृत्यः - बालकवदविचार्य न किमपि कुरुते कार्यम् । न वा 'रायाभियोगेण' राजाऽभियोगेन - राज्ञा आज्ञया राजभयेन च धर्मोपदेशे न करोति । 'भएण कुओ' भयेन कुतः- भयेन तु सर्वथा नैव करोति धर्मोपदेशं स देवाधिदेवः । 'पसिणं वियागरेज्ज न वावि' प्रश्नं व्यागृणीयान्नवा ऽवि - कदाचिभिद्यपश्नोत्तरं ददाति न वाऽपि ददाति सावयप्रश्नोत्तरं, 'सकाम किच्चेणिह आरियाणं' स्वकामकृत्ये नेहाऽऽयणाम् - स्वेच्छाकारितया-स भगवान इह - जगति - आर्याय धर्ममुपदिशति, तथा स्वकीयतीर्थंकर नामकर्मणः क्षयाय धर्मोपदेशं करोतीति भावः ॥ १७॥
किये हुए तीर्थकर नामकर्म का क्षय करने के लिए आर्यजनो को उपदेश देते हैं। किसी के प्रश्न का उत्तर देते है या नहीं भी देते है । अर्थात् निरवद्य प्रश्न का उत्तर देते है, सावद्य प्रश्न का उत्तर नहीं देते है | १७|
टीकार्थ- आद्रक मुनि ने गोशालक से कहा- हे गोशालक ! भगवान् महावीर स्वामी प्रयोजन के बिना कोई कार्य नहीं करते। बालक के समान विना विचारे भी कोई कार्य नहीं करते। वे देवाधिदेव राजा के भय से धर्मोपदेश नहीं देते, किसी के भी भय से उपदेश नहीं देते। कदाचित् निरवद्य प्रश्न का उत्तर देते हैं और सावय प्रश्न का उत्तर नहीं भी देते ! वे तीर्थंकर नामकर्म के क्षय के लिए आर्यजनों को धर्मदेशना देते हैं ||१७||
જીત કરેલ તી કર નામ કર્મના ક્ષય કરવા માટે આજનાને ઉપદેશ આપે છે. કોઇના પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે પણ છે અને નથી પણ આપતા અર્થાત્ નિરવદ્ય પ્રશ્નોના ઉત્તર આપે છે. સાવદ્ય પ્રશ્નોના ઉત્તર આપતા નથી. ૧૧છા
ટીકા—દ્રક મુનિ ગોશાલકને કહે છે—હે ગોશાલક ! ભગવાન્ મહાવીરસ્વામી પ્રત્યેાજન વિના કાઈ પણ કાર્યો કરતા નથી. તેમજ ખાલકની જેમ વગર વિચાર્યું. પણ કાઈ કાય કરતા નથી. તે દેવાધિદેવ એવા રાજાના ડરથી ધર્માંદેશ આપતા નથી. તેા પછી ખીજાના ભયની તા વાત જ શી કરવી ? અર્થાત્ કોઈના પશુ ડરથી તે ઉપદેશ આપતા નથી કદાચ નિરવદ્ય પ્રશ્નના ઉત્તર આપે છે, અને સાવદ્ય પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા નથી. તે તીર્થંકર નામકમના ક્ષય માટે આય જનને ધર્મદેશના આપે છે. ૧ળા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #613

सूत्रकृताङ्गसत्र
मूलम्-गंता च तत्थ अदुवा अगंता,
वियागरेज्जा समियासु पन्ने । अणारिया दंसणओ परित्ता,
इति संकमाणो उति तत्थ ॥१८॥ छाया--गत्वा च तत्राऽथवाऽगत्वा, च्यागृणीयात्समतयाऽऽशुप्रजः।
____ अनार्या दर्शनतः परीता इति शङ्कमानो नोपैति तत्र ॥१॥
अन्वयार्थ:--(आसुपन्ने) आशुमज्ञः (गंता) गत्वा (तत्थ) तत्र-प्रश्नकर्तुः संमीपम् (अदुवा) अथवा (अगंता) अगत्वैव मश्नकर्तुः समीपम् (वियागरेज्जा)
'गंता च तत्थ अदुवा अगंता' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'आस्तुपन्ने-अशुपज्ञः' सर्वज्ञ महावीर 'तस्थ-तत्र' प्रश्न करनेवाले के समीप 'गंता-गत्वा' जाकरके 'अदुवा-अथवा' अथवा 'अगंता-अगत्वा' न जाकर भी 'समिया-समतया समभावसे 'चियागरेज्जा-व्यागृणीयात्' धर्मका उपदेश अथवा प्रश्नों के उत्तर देते हैं। रागद्वेष से युक्त होकर कभी भी भाषण नहीं करते, 'अणारिया-अनार्याः' अनार्य जन 'दसणओ-दर्शनात्' सम्यक्त्वसे 'परित्ता-परीता' भ्रष्टरहित होते हैं 'इति संकमाणो-इति शङ्कमान:' ऐसी आशंका से 'तत्य -तत्र' उनके पास अनार्य देशमें 'न उवेति-नोपैति' नहीं जाते हैं। भय के कारण न जाते हों ऐसा कहना उचित नहीं है ॥गा०१८॥
अन्वयार्थ-सर्वज्ञ महावीर स्वामी श्रोताओं के समीप जाकर 'गंताव तत्थ अदुवा अगता' त्या
शा---'आसुपन्ने-आशुप्रज्ञः' सपन महावी२२१ामी 'तत्थ-तत्र' प्रश्र ४२वापानी पांसे 'ग'ता-गत्वा' ने 'अदुवा-अथवा' अथवा 'अगंता आगत्वा' या विना ५४ 'समिया-समतया' समभावथी 'वीयागरेज्जा-व्यागृ. णीयात्' धर्मनी यश अथवा प्रश्नोना उत्त३। मापे छे. राषथी युक्त थने तेसो साप ४२ नथी. 'अणारिया-अनार्याः' मनायो । 'दसणओ -दर्शनात्' सभ्यत्पथी परित्ता-परीता' भ्रष्ट मेले में सभ्यत्व विनाना हाय छ. 'तत्थ-तत्र' या तमानी पांसे मनाय देशमा 'न उति-नोपैति' लता નથી, ભયના કારણે તેઓની સમીપ જતા નથી તેમ નથી. ૧૮
અન્વયાર્થ–સર્વજ્ઞ મહાવીર સ્વામી શ્રોતાઓની પાસે જઈને અથવા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #614

समयार्थबोधिनी टीका द्वि श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६०३ व्यागृणीयात्-मश्नोत्तरं वदति (ममिया) समतया-समभावेन न तु रागद्वेषाकुलो वदति (अणारिया) अनार्याः (दसणओ) दर्शनात्-प्सम्यक्त्वात् (परित्ता) परीताः भ्रष्टाः (इति संकमाणो) इति शङ्कमान:-इति जानानः 'तत्थ' तत्र-अनार्यदेशे (न उति) नोति-न गच्छति न तु-भयान्न गच्छतीति ॥१८॥
टीका--'आसुपन्ने' आशुप्रज्ञोऽतीव बुद्धिमान् सर्वज्ञो भगवान् 'तत्थ' तत्रप्रश्नकर्तुः समीपे 'गंता च' गत्वा च 'अदुवा' अथवा 'अगंता' अगत्वा वा 'समिया' समतया-समभावेन न तु रागद्वेषाभ्यामाकृष्यमाणः 'वियागरेज्जा' व्या. गृणीयात्-यदि प्रश्नकर्तुं रुपकारं पश्यति-तदा तत्समीपे धर्ममुपदिशति । यदि कदाचित्-अमन्यत्वादिदोषदुष्टः प्रश्नकर्ता भवेत्तदा तत्र नोपदिशति । उपदेशमपि समभावतयैव ददाति न तु विषमां दृष्टिमाश्रित्य । विषमदृष्टिकारणयोः रागअथवा न जाकर भी समभाव से धर्म का उपदेश या प्रश्नों का उत्तर देते हैं। रागद्वेष से युक्त होकर भाषण नहीं करते । अनार्य जन सम्यक्त्व से भ्रष्ट-रहित होते हैं, ऐसी आशंका से उनके पास अनार्य देश में नहीं जाते हैं। भय के कारण न जाते हों, ऐसा नहीं है ॥१८॥
टीकार्थ-आशुप्रज्ञ अर्थात् सर्वज्ञ सर्वदर्शी भगवान श्रोताओं के समीप जाकरके अथवा विना गये समभाव से उपदेश करते हैं, राग द्वेष से युक्त होकर नहीं। अगर प्रश्नकर्ता का उपकार होना देखते हैं तो उपदेश देते हैं। अगर कोई अभव्यत्व आदि दोष से दूषित प्रश्नकर्ता हा तो उपदेश नहीं देते। उपदेश देते हैं तो समभाव से ही देते हैं विषम भाव से नहीं, क्योंकि विषम भाव के कारण रूप राग और द्वेष ગયા વિના પણ સમભાવથી ધર્મને ઉપદેશ અગર પ્રશ્નોને ઉત્તર આપે છે. રાગદ્વેષથી યુક્ત થઈને ભાષણ કરતા નથી. અનાર્ય જન સમ્યક્ત્વથી રહિત હોય છે. તેવી શંકાથી તેમની પાસે અર્થાત્ અનાર્ય દેશમાં જતા નથી. ભયને કારણે ન જતા હોય તેમ નથી. ૧૮
ટીકા–આશુપ્રજ્ઞ અર્થાત્ સર્વજ્ઞ સર્વદશી ભગવાન શ્રોતાઓની પાસે જઈને અથવા ગયા વિના જ સમભાવથી ઉપદેશ આપે છે. રાગવાળા બનીને ઉપદેશ કરતા નથી, જે પ્રશ્ન કર્તાનો ઉપકાર થાય તેમ જ એ છે તે તેને ઉપદેશ આપે છે અથવા કેઈ અભવ્ય વિગેરે દોષથી દૂષિત વ્યક્તિ પ્રશ્ન કરે છે, તો તેને ઉપદેશ આપતા નથી. જેને ઉપદેશ આપે છે, તે સમભાવથી જ ઉપદેશ આપે છે. વિષમ પણથી ઉપદેશ કરતા નથી. કેમકે-વિષમપણાથી ઉપદેશ આપતા નથી. કેમકે વિષમભાવના
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #615

६०४
सूत्रकृताङ्गसने
द्वेषयोरभावात् । 'अणारिया' अनार्याः 'दंसणओ' दर्शनतः 'परिता' परीताःविभ्रष्टा: ' इति संकमाणे' इति शङ्कमानः 'तत्थ' तत्र तत्समीपे 'ण उवेति' नोपैति इमे दर्शनतो विभ्रष्टा अनार्याः, इति शङ्कमानः तत्समीपं नोपगच्छति, अशुभभूमौ शुभवीजवपनस्यायुक्तत्वात् भवान्न गच्छतीति न, अपि तु अनार्यस्वात् फलाभावशङ्कया नांपैतीति जानीहि ॥ १८ ॥
मूलम् - पन्नं जहा वेणिए उदयही आयस्स हेउं पंगरेइ सँग । तवमे सर्मणे णायपुत्ते इच्चे मे होई मंई वियँक्का ॥१९॥ छाया -- पृण्यं यथा वणिगुदयार्थी, आयस्य हेतोः मकरोति सङ्गम् । तदुपमः श्रमणो ज्ञातपुत्रः इत्येव मे भवति मति विती ॥ १९ ॥
उनमें नहीं है । जो अनार्य हैं एवं सम्यग्दर्शन से भ्रष्ट हैं, उनके समीप वे नहीं जाते । ऊषर भूमि में बीज बोना उचित नहीं है, इसी प्रकार अनायों और दर्शन भ्रष्टों को उपदेश देना व्यर्थ है। किन्तु यह कहना मिथ्या है कि वे भय के कारण उनके समीप नहीं जाते । जाना निष्फल समझ कर ही वहां नहीं जाते ॥१८॥
'पन्नं जहा वणिए उदयडी' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'जहा - पथा' जैसे 'उदयही- उदद्यार्थी' लाभ का अभिकाषी 'वणिए-वणिक' वणिक जन 'आप हेडं - आयस्य हेतोः' लाभ की इच्छा से 'पन्नं पण्यं' क्रय विक्रय योग्य वस्तु का 'संगं पकरे इ - संगं प्रकरोति' संग्रहकरता है अर्थात् महाजन के पास संबंध रखने का કારણ રૂપ રાગ અને દ્વેષ તેઆમાં હાતા નથી. જે અનાય હાય છે, અને સમ્યક્ દનથી ભ્રષ્ટ થયેલા હાય છે, તેઓની સમીપે તે જતા નથી. ઉષર જમીનમાં ી વાવવા તે ચેગ્ય નથી, એજ પ્રમાણે અનાર્યાં અને ભ્રષ્ટ થયેલાઓને ઉપદેશ આપવા તે નકામું છે. પરંતુ એવુ' કહેવુ' કે~ તેઓ ડરના કારણે તેમની પાંસે જતા નથી તે ચેગ્ય નથી. કિંતુ તે કથન મિથ્યા જ છે, ત્યાં જવું નિષ્ફળ માનીને જ તેઓ ત્યાં જતા નથી. ૧૮૫ 'पन्नं जहा वणिए उदयट्ठी' इत्याहि
शहार्थं --- 'जहा - यथा' प्रेम 'उदद्यट्ठी - उदयार्थी सालने ४२छवावाजा 'वाणिए - बणिकू' वणि 'आय हेउ - आयस्य हेतोः' लालनी छाथी “पन्नं- पण्यं' हुथ विडय उश्वासाय वस्तुनो 'संग पकरेइ-सङ्ग प्रकरोति' सब अरे छे. अर्थात् महाभननी साथै संबंध राभवानी विचार पुरे छे. 'समणे वायपुत्ते
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #616

माथबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ६०५
अन्वयार्थः - (जहा) यथा (उदयट्ठी) उदयार्थी - लाभार्थी (वणिए) वणिक् (आयस उ ) आयस्य - लाभस्य हेतो: - कारणात् (पन्नं) पण्यम् - क्रयविक्रययोग्यं वस्तु गृहीत्वा (संग) सङ्गम् - सम्बन्धं महाजनस्योपैति - करोति (समणे नायपुत्ते) श्रमणो ज्ञातपुत्रः (तऊवमे) तदुपम: - तत्सदृश: ( इति मे होइ मई वियक्का) इति - इत्येवं मे - मम मतिः - ज्ञानम्, वितर्का भवतीति ॥ १९ ॥
टीका -- 'जहा' यथा - येन प्रकारेण 'उदयद्वी' उदयार्थी - लाभार्थी 'वणिए' वणिक् 'पन्नं' पण्यम् - क्रयविक्रययोग्यं वस्तु गृहीत्वा 'आयस्स हेउ' आयस्य हेतोः 'संगं पगरे३' सङ्ग मकरोति-यथा कश्चिद् वणिगू लाभाय महाजनैरतिधनैर्व्यवहारिभिः सह सङ्गं विधत्ते । 'तऊव मे - तदुषमः - तस्य-लाभकारिणो वाणजः उपमा विद्यते यस्मिन् सः तादृश एवाऽयं साजात्यात् । 'नायपुत्ते समणे' ज्ञातपुत्रः श्रमणो महावीरः तदुपम: - तत्सदृशः 'इच्चेव मे मई वियका होइ' इत्येवं मे मम मतिर्वितर्का - भवति । व्यवहार करता है 'समणे नायपुत्ते - श्रमणो ज्ञातपुत्रः' ज्ञातपुत्र श्रमण भी 'तवमे - तदुपम:' उसी के समान है ' इति मे मई होइ विपक्का - इति मे मतिः भवति वितर्का' ऐसी मेरी मति वितर्क वाली होती है ॥ १९ ॥
अन्वयार्थ - - जैसे लाभ का अभिलाषी वणिक् लाभ की इच्छा से क्रय विक्रय योग्य वस्तु का संग्रह करता है अर्थात् महाजन के पास जाता है, ज्ञानपुत्र श्रमण भी उसी के समान हैं। ऐसी मेरी मति और वितर्क है ॥ १९॥
टीकार्थ - जिस प्रकार लाभ का अर्थी वणिक् पण्य-क्रयविक्रय करने योग्य वस्तु को लेकर आय के लिए व्यापारियों का सम्पर्क साधता है, ऐसे ही ज्ञातपुत्र श्रमण हैं । अर्थात् वे जहां जाने से लाभ देखते हैं वहां जाते हैं। ऐसी मेरी मति है, और ऐसा ही मेरा वितर्क है।
- श्रमणो ज्ञातपुत्रः' ज्ञातपुत्र श्रम
'इसि मे मई होइ वियक्का - इति मे मतिः भवति वितर्का' વિતર્ક યુક્ત થાય છે. ૫૧૯ના
અન્નયા લાભની ઈચ્છાવાળા વાણિચા જેમ લાભની ઇચ્છાના કારણે ક્રય વિક્રય ચાગ્ય વસ્તુના સંગ્રહ કરે છે. અર્થાત્ મહાજન પાંસે જાય છે. જ્ઞાતપુત્ર શ્રમણ ભગવાન્ પણ તેની સમાન જ છે. તેમ મારી મતિ છે અને વિતર્ક છે. ૧૯૫ ટીકા –જે પ્રમાણે લાભની ઇચ્છા રાખવાવાળા વેપારી ક્રય વિક્રય-ખરીદ વેચાણ કરવા ચેગ્ય વસ્તુ ખરીદીને આવક માટે ખીજા વ્યાપારીયાના સબંધ રાખે છે. સાતપુત્ર શ્રમણ મહાવીર પણુ એ પ્રમાણે જ છે. અર્થાત્ તે જ્યાં જવાથી લાભ દેખે છે, ત્યાંજ જાય છે. આ પ્રમાણે મારી મતિ અને વિતક છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
'तव मे - तदुपम:' मेन प्रमाणे छे.
प्रमाणे भारी युद्धि

Page #617

६०६
सूत्रकृतागसूत्र गोशालक आईकमाक्षिपति भोः ! आईक ! त्वदीयो महावीरो यत्र लाभं पश्यति, तत्रैव धर्ममुपदिशति नाऽन्यत्र, यथाहि-वणिक स्वद्रव्यकोते रल्पैवस्तुभिरेका सम्पूर्ण नावं देशान्तरे नेतुमसमर्थः सन् महाजनैः सङ्ग विधाय आदाय तदीय. द्रव्यजातं ततो व्रजति तद्वन्महावीरोऽपीति मे तर्कः ॥१९॥ मूलम्-नवं न कुज्जा वितुणे पुराणं चिंञ्चाऽमइं ताइय साह एवं।
एतो क्या बंभवतित्ति वुत्तं तस्लो दयट्री सैमणे ति बमि ॥२०॥ छाया--नवं न कुर्या द्विधूनयति पुराणं त्यक्त्वाऽमति वायी स आह एवम् ।
___ एतावता ब्रह्मव्रतमित्युक्तं तस्योदयार्थी श्रमण इति ब्रवीमि ॥२०॥ आशय यह है--गोशालक आईक से कहता है कि तुम्हारे महावीर जहां लाभ देखते हैं, वहीं धर्मका उपदेश देते हैं। अतएव वह मुनाफाखोर व्यापारी लाभ कमाने के लिए दूसरों के पास अपना माल ले जाता है, उसी प्रकार वह भी दूसरों के पास जाते हैं ॥१९॥ __'नवं न कुज्जा विहुणे पुराणं' इत्यादि। __ शब्दार्थ-'नवं न कुज्जा-नवं न कुर्यात्' भगवान महावीर नवीन कर्मबन्ध नहीं करते हैं किन्तु 'पुराणं-पुराण पूर्व बद्ध कर्मों का 'विहणे -विधूनयति' क्षय करते हैं 'ताइ-त्रायी' षट् जीवनिकायों के रक्षक 'स-सः' वे भगवान् एवं आह-एवमाह' ऐसा कहते हैं कि-'अमइं-अमतिम्' कुमति को चिच्चा-त्यक्त्वा' त्यागकर 'एयोवया-एतावता' त्याग करना मात्र से 'चंभवतित्ति-बह्मव्रतमिति' मोक्ष प्राप्त करता है, कुमति
કહેવાને આશય એ છે કે– શાલક આદ્રકને કહે છે કે તમારા મહાવીરસ્વામી જ્યાં લાભ દેખે છે, ત્યાં જ ધર્મને ઉપદેશ આવે છે. બીજે નહીં. તેથી જ હું કહું છું કે તે નફાખેર વ્યાપારી જેવા છે. જેમાં વ્યાપારી લાભની ઈચ્છાથી બીજાઓની પાસે પિતાને માલ લઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે તેઓ પણ બીજાઓની પાસે જાય છે. તે લાભ હોય તે જ જાય છે. ૧લા __'नवं न कुज्जा विहुणे पुराण' त्या
शहाथ-'नवं न कुज्जा-नवं न कुर्यात्' भगवान् महावीर नवान - ५ ३२ता नथी. ५२'तु 'पुराण-पुराणम्' पूर्वमा भौना 'विहणे-विधूनयति' क्षय रे छ. 'ताइ-त्रायी' ५८ नियनुरक्षा १२वाणा 'ख-सः' ते मा. पान एवं आह-एवमाह' २१य से प्रमाणे ४६ छ -'अमइं-अमतिम्' उभतिनु चिच्चा-त्यक्त्वा' त्या रीने 'एयोवया-एतावता' त्या ४२१। मात्रा 'बभवत्तित्ति-ब्रह्मवतमिति' मोक्ष प्रा. ७२ छ. सुमतिना त्यागने १४ प्रहावत
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #618

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ६०७
अन्वयार्थ:--(नवं न कुज्जा) नव-नवीनं कर्म न कुर्यात्-न करोति (पुरापो) पुराणं पूर्वकालिकं बद्धकर्म (विहूणे) विधूनयति-अपनयति (अमई) अति-कुमा तिम् (चिच्चा) त्यक्त्वा-परित्यज्य (ताइ य) वायी-षड्जीवनिकायरक्षकः स भगवान् (एव) एवम् (आह) आह-कथयति (एयोवया) एतावता (बंभवत्ति त्ति) ब्रह्ममोक्षो भवतीति (वुन्त) उक्तम्-कथितम् (तस्स) तस्य -मोक्षस्य (उदयट्ठी) उद. यार्थी-लाभार्थी (समणे तिबेमि) श्रमणो महावीर इति ब्रवीमि-कथयामीति ॥२०॥
टीका-भगवान महावीरः, 'नवं न कुज्जा" नवं न कुर्यात्-नूतनं कर्म न करोति, 'पुराणं विहूणे' प्राक्तनं-समाराऽऽपादक कर्म विधूनयति-क्षपयति । के त्याग को ही ब्रह्मवत 'वुत्त-उक्तम्' कहागया है 'तस्स-तस्य' उन मोक्ष का 'उदयट्ठी-उदयार्थी लाभ की इच्छावाले 'समणेत्ति बेमि-श्रमण इति ब्रवीमि' श्रमण भगवान महावीर है, ऐसा मैं कहता हूं ॥२०॥
अन्वयार्थ--भगवान् महावीर नवीन कर्मबन्ध नहीं करते हैं, किन्तु पूर्वबद्ध कोका क्षय करते हैं । षट् जीवनिकायों के रक्षक भग. वान् ऐसा कहते हैं कि कुमति को त्याग कर ही कोई मोक्ष प्राप्त करता है। कुमति का त्याग करने से ही ब्रह्मव्रत कहा गया है। श्रमण भगवान् उसी मोक्षवत (ब्रह्मवत) के अभिलाषी हैं ॥२०॥
टीकार्थ-आईक मुनि गोशालक से कहते हैं- भगवान् के लिए तुमने व्यापारी का जो दृष्टान्त दिया है सो वह एकदेश से या सर्वदेश से ? एक देश से हो तो वह हमें भी इष्ट है, क्योंकि भगवान् जहां उपदेश की सफलता देखते हैं, वहीं धर्मोपदेश देते हैं। दूसरा पक्ष 'वुत्तं-उक्तम्' ४ छे. 'तस्स-तस्य' ते भाक्षना 'उदयढी-उदयार्थी' सामना
छावा 'समणेत्ति बेमि-श्रमण इति ब्रवीमि' श्रम लगवान् महावीर छे. એ પ્રમાણે હું કહું છું. રમા
અન્વયાર્થ-ભગવાન શ્રી મહાવીર નવીન કર્મબંધ કરતા નથી. પરંતુ પૂર્વ બદ્ધ કર્મોને ક્ષય કરે છે. ષટુ જીવનિકાના રક્ષક ભગવાન રવયં એવું કહે છે કે-કુમતિને ત્યાગ કરે તેને જ બ્રહ્મવત કહ્યું છે. શ્રમણ ભગવાન એજ મિક્ષ વ્રત (બ્રહ્મવ્રત) ના અભિલાષી છે. રા
ટીકાર્ય–આદ્રક મુનિ ગોશાલકને કહે છે કે – ભગવાન મહાવીર માટે તમેએ વ્યાપારીનું દૃષ્ટાંત આપ્યું તે તમેએ એકદેશથી આપેલ છે કે સર્વ દેશથી આપેલ છે? જે એક દેશથી એ દષ્ટાન્ત આપેલ હોય તે તે અમને પણ માન્ય છે, કેમકે-ભગવાન જ્યાં ઉપદેશની સફળતા જુવે છે, ત્યાંજ ધર્મો
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #619

६०८
सूत्रकृतास्त्रे 'स ताई एवं आहे' स महावीर स्वायो षड्जीवनिकायरक्षक सत्यमेव-'स आह एवं' स एवमाह-कथति । 'अमई चिच्चा' अमति त्यक्त्वा परित्यज्य मोक्ष प्राप्नोति पुरुषः । 'एयोवया' एतावता कुमतित्यागेनैव 'बंभवत्तित्ति' ब्रह्मवतमिति वुत्तं' उक्तम् 'तस्सोदयट्ठो' तस्य मोक्षारुपव्रतस्योदयार्थी-अभिलाषुकः 'समणे तिबेमि' श्रमण इति ब्रवीम्यहम् । आर्दकः कथयति-मो मो गोशालक ! भगवतो मरावीरस्य ज्या वणिग् दृष्टान्तः पदर्शितः स दृष्टान्त एकदेशेन सर्वात्मना वा ? नायः तस्ये. एत्वात् । यत्रोपदेशफलं पश्यति तत्रैवोपदिशति धर्म भगवान् । द्वितीयस्तु नैव सम्मवति, यतो हि भगवान् सर्वेषां रक्षकः । नवीनं कर्म न बध्नाति पुराणं चाऽपनयति कुबुद्धिमपहाय विहरति-सदुपदेशं च ददाति । स्वयमेव स ब्रवीति 'कुमतित्यागी मोक्षमाप्नोति' स स्वयं कुमतित्यागी । अत: स मोक्षोदयार्थी इत्यह ब्रवीमि । आट्रकस्योत्तरं गोशालक प्रतीति भावः ॥२०॥ मूलम्-समारभंते वणिया भूयगामं परिग्गहं चेव ममायमाणा।
तेणाइसंजोगमविप्पहाय आयस्स हेडं पैगरंति संग।२१॥ छाया-समारमन्ते वणिजो भूतग्रामं परिग्रहं चैव ममीकुर्वन्ति ।
ते ज्ञातिसंयोगमपि प्रहाय आयस्य हेतोः प्रकुर्वन्ति सङ्गम् ॥२१॥ ठीक नहीं है, क्योंकि भगवान् सभी प्राणियों के रक्षक हैं। वे नवीन कर्मों का बंध नहीं करते हैं और पुरातन (पूर्वके) कर्मों का क्षय करते हैं । कुमति का त्याग करके भ्रमण करते हैं और सदुपदेश देते हैं । वे स्वयं यही कहते हैं कि कुमति का त्यागी ही मुक्ति पाता है । इस कारण वे मोक्षोदय के अर्थी हैं, ऐसा मैं कहता हूँ ।
यह गोशालक के प्रति आईक मुनि का उत्तर है ॥२०॥ 'समारभते' इत्यादि ।
शब्दार्थ-आईक पुनः गोशालक से कहते हैं-हे गोशालक ! પદેશ આપે છે. બીજો પક્ષ બરાબર નથી. કેમકે ભગવાન સઘળા પ્રાણિઓનું રક્ષણ કરવા વાળા છે. તેઓ નવીન કર્મોને બંધ કરતા નથી. અને પૂર્વના કરેલા કર્મોનો ક્ષય કરે છે. તેઓ કુમતિને ત્યાગ કરીને વિચારે છે. અને સદુપદેશ આપે છે. તેઓ સ્વયં એજ કહે છે કે-કુમતિનો ત્યાગ કરનાર જ મુક્તિ પામે છે. તેથી તેઓ મોક્ષના ઉદયને ઈચ્છનારા છે. એ પ્રમાણે હું કહું છું.
આ પ્રમાણે ગોશાલકે આર્દકને ઉત્તર આપે છે. ગા૨ને 'समारभंते' त्यादि શબ્દાર્થ --આકમુનિ ફરીથી ગોશાલકને કહે છે. હે ગોશાલક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #620

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ६०१
अन्वयार्थः--आद्रको गोशालक प्रति कथयति-भोः ! (वणिया) वणिज:व्यापारकर्तारः (भूयगाम) भूतग्राम-माणिसमुदायम् (समारभंते) समारभन्तेआरम्भसमारम्भं कुर्वन्ति, तथा-(परिग्गह) परिग्रहम् (चेव) चैत्र (ममायमाणा) ममीकुर्वन्ति-अर्थात्-परिग्रहेऽपत्यदारधनादौ ममेत्यहंकारं व्रजन्ति-ममत्वबुद्धि दधतीत्यर्थः, (ते) ते वणिजः (गाइसंजोगमविप्पहाय) ज्ञातीनां परिवाराणां संयोगं यथायथं स्वस्वामिभावादिसम्बन्धम् अविपहाय-अत्यक्त्वा (आयस्स हे) आयस्य-मूलद्रव्यतो लब्धस्याः वृद्धे हैतौ (संग) सद्गम्-अयोग्यैरपि सह सम्बन्धम् (पगरंति) प्रकुर्वन्ति, वणिजस्तु यथायथ व्यापारं कुर्वन्तः घातयन्ति जीवान् 'वणिया-वणिजः' व्यापारी लोग 'भूयगाम-भूतग्राम' प्राणी समूहका 'समारभंते-समारभन्ते' आरंभ समारंम करते हैं तथा 'परिग्गहं चेव -परिग्रहं चैव' परिग्रह के ऊपर 'ममायमाणा-ममीकुर्वन्ति' ममता रखते हैं अर्थात् पुत्र, कलत्र, धन, आदि पर ममत्वभाव धारण करते हैं 'ते-ते' वे वणिक् जन 'णाइसंजोगमविप्पहाय-ज्ञातिसंयोगमविप्रहाय' पारिवारिक जनों के संयोगको अर्थात् स्वस्वामी संबन्धको त्याग न करते हुए 'आयस्थ हेउ-आयस्स हेतोः' लाभ के लिए 'संग-सङ्गम्' संबंध न करने योग्य लोगों के साथ भी संबंध 'पगरंतिप्रकुर्वन्ति' करते हैं ॥२१॥ ___ अन्वयार्थ--आर्द्रक पुनः गोशालक से कहते हैं-हे गोशालक ! व्यापारी लोग प्राणिसमूह का आरंभ समारंभ करते हैं तथा परिग्रह पर ममता रखते हैं अर्थात् पुत्र, कलत्र धन आदि पर ममत्व भाव धारण करते हैं। वे पारिवारिक जनों के संयोग को अर्थात् स्वस्वामी 'वणिया-वणिजः' वेपारीयो 'भूयगाम-भूतप्राम" प्राणी सभूउनी 'समारभतेसमारभन्ते' माल भने समा२ ७३ छ. तथा 'परिग्गह' चेव-परिग्रह चैव' परिवहनी ५२ 'ममायमाणा-ममीकुर्वन्ति' ममता रामेछ. अर्थात पुत्र, सत्र धन, विगेरे ७५२ ममत्वमा धारण ४२ छ. 'ते-ते' ते वेपारीयो ‘णाइसंजोगम विप्पहाय-ज्ञातिसंयोगमविप्रहाय' परिवारना माणुसोना सयागने अर्थातू २१२वामी सधनी त्या न ४२ai 'आयस्स हेउ-आयत्य हेतोः' साल भाटे 'संगसङ्गम' समधन ४२वाने योग्य सोडानी साथे ५ सय 'पगरंति-प्रक वन्ति' ४२ छे. ॥२१॥
અન્વયાર્થ––આદ્રક ફરીથી ગોશાલકને કહે છે. તે ગોશાલક વ્યાપારી લોકે પ્રાણિ સમૂહને આરંભ સમારંભ કરે છે. તથા પરિગ્રહ પર મમતા રાખે છે. અર્થાત્ પુત્ર કલત્ર ધન વિગેરેમાં મમત્વ બુદ્ધિ રાખે છે. તે પરિવા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #621

६१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे तथाऽपरित्यज्यैव परिवार परिग्रहे ममत्ववन्तो दिग्विदिक्षु धावन्ति । गत्वा चाऽन्यः सहाऽसंबद्धबद्धसौजन्या आयमन्विच्छन्ति । भगवांस्तु-निरीहोऽपरिग्रहो जीवरक्षका केवलं परोपकारमासाद्यैव धर्मोपदेशेन पराननुगृह्णाति । इत्युभयोमहदन्तरमाकाशपातालयोरिवेति ॥२१॥टीका-सुगमा ॥२१॥ मूलम्-वित्तेसिंणो मेहुणसंपगाढा ते भोयणट्ठा वर्णिया वयंति।
वयं तु कामेसु अज्झोववना अणारियों पेमरसेसु गिद्धा ॥२२॥ छाया-वितैषिणो मैथुनसंप्रगाढा स्ते भोजनार्थ वणिजो व्रजन्ति ।
___वयन्तु कामेष्वध्युपपन्ना अनायी प्रेमरसेषु गृद्धाः ॥२२॥ संबंधी को न त्यागते हुए लाभ के लिए संबंध न करने योग्य लोगों के साथ भी सम्बन्ध करते हैं ॥२१॥
तात्पर्य यह है कि व्यापारी यथायोग्य व्यापार करते हुए वे जीवों का घात करते हैं। वे परिवार संबंधी स्नेह के त्यागी नहीं होते हैं। परिग्रह संबंधी ममता के कारण दिशाओं और विदिशाओं में दौड़. धूप करते रहते हैं। दूसरों के साथ सौजन्य दिखला कर लाभ की इच्छा करते हैं । किन्तु भगवान् निष्काम हैं, अपरिग्रही हैं, जीवों के रक्षक हैं, केवल परोपकार भाव से ही धर्मोपदेश देकर दूसरों का अनुग्रह उपकार करते हैं । इस प्रकार दोनों में महान अन्तर है ॥२१॥
टीका सुगम है ॥२१॥ રના જનોના સંપર્કને સ્વ સ્વામિ સંબંધનો ત્યાગ કર્યા વિના લાભ માટે ન કરવા યોગ્ય લાકેની સાથે પણ સંબંધ કરે છે. મારા
ટીકાર્થ–-વ્યાપારિયો યથાયોગ્ય વેપાર કરતા થકા જવાનો ઘાત કરે છે. તેઓ પિતાના પારિવારિક સંબંધના સ્નેહનો ત્યાગ કરવાવાળા હતા નથી પરિગ્રહ સંબંધી મમતા દ્વારા દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં દેખાદેડ કરતા રહે છે. બીજાઓની સાથે સજજન પાણું બતાવીને પિતાના લાભની જ ઈચ્છા રાખે છે. પરંતુ ભગવાન્ નિષ્કામ છે. અપરિગ્રહ વાળા છે, જેનું રક્ષણ કરવા વાળા છે. કેવળ પરે૫કાર બુદ્ધિથી જ ધર્મોપદેશ આપીને બીજાઓ પર અનુગ્રહ અર્થાત ઉપકાર કરે છે. આ રીતે બન્નેમાં મહાનું અંતર છે. ૨૧
આ ગાથાની ટીકા સરળ હોવાથી જુદી આપી નથી.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #622

समयाधबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६११
अन्वयार्थः-पाकः पुनरपि गोशालक कथयति - (वणिया) वणिनः (वित्तसिणों) वित्तैषिणो धनाभिलाषिणो भवन्ति, तथा-(मेहुणसंपगाढा) मैथुनसंप्रगाढा:-मैथुनेऽत्यन्तासक्तमानसा भवन्ति । (ते भोयणट्ठा वयंति) ते भोजनार्थ व्रजन्ति-वणिजो भोजनोपलब्ध्यै इतस्ततो भ्रमन्ति, तु-अतोऽस्मादेव कारणात् (कामेसु) कामेषु (अज्झोववन्ना) अध्युपपन्नाः-कामाऽऽसक्ताः (प्रेमरसेसु) प्रेमरसेषु (गिद्धा) गृद्धाः (अणारिया) अनार्यास्ते इति (वयं) चयम्-कथयामः । तान् वणिवृत्तीनिति ध्वनिः । तस्मिन्ननेकवारं क्रयविक्रयपचनपाचनादिके तथा परिग्रहे धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिके नि-निश्चयेन श्रिताः बद्धाः नि:श्रिता वणिजो भवन्तीति ॥२२॥ टीका-सुगमा ॥२२॥
'वित्तसिणो मेहुणसंपगाढा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-फिर से आर्द्रक मुनि गोशालक से कहते हैं-'वणियावणिजः' व्यापारी जन 'वित्तसिणो-वित्तैषिणः' धन के अभिलाषी होते हैं। तथा 'मेहुणसंपगाढा-मैथुनसंप्रगाढाः' मैथुन में आसक्त होते हैं 'ते भोयणट्ठा वयंति-ते भोजनार्थ व्रजन्ति' वे भोजन के लिए इतस्ततः भ्रमण करते हैं 'कामेसु-कामेषु' जो कामभोगों में 'अज्झोच. वन्ना-अध्युपपन्ना' आसक्त होते हैं, तथा 'पेमरसेतु-प्रेमरसेषु' स्नेहरस में 'गिद्धा-गृद्धाः' आसक्त होते हैं, उनको 'अणारिया-अनार्याः' अनार्य है ऐसा 'वयंतु-वयन्तु हम कहते हैं ॥२२॥ ___ अन्वयार्थ-आईक गोशालक से फिर करते हैं-व्यापारी जन धन के अभिलाषी होते हैं, एवं मैथुन में भी आसक्त होते हैं, वे भोजन
'वित्तेसिणो मेहुणसंपगाढा' या
शहाथ-Nथा मा भुनि ४ छ,-'वणिया-वणिजः' व्यापारियो 'वित्तेसिणो-वित्तैषिणः धन भजावानी २१ प य छे. तथा 'मेहुणसंपगाढा-मैथुनसंप्रगाढाः' भैथुनमा मासहित पाय छे. 'ते भोयणटा वयंति. ते भोजनार्थ ब्रजन्ति' तमो लोन माटे माम तम बी 2. 'कामेसु कामेषु' नेमा मागोमा ‘अझोववन्ना-अध्युपपन्नाः' मासत डाय छ, तथा पमरसेसु -प्रेमरसेषु' स्नई २समा 'गिद्धा-गृद्धाः' भासहित हाय छे. तेमाने 'अणारिया-अनार्या,' मनाय तेम 'वयं तु-वयन्तु' अभे तो डीमे छीये. ॥२२॥
અન્યથાર્થ –આદ્રક ગોશાલકને ફરીથી કહે છે કે-વ્યાપારી લોક ધનની ઈચ્છા વાળા હોય છે. તથા મૈથુનમાં આસક્ત હોય છે. અને ભજન માટે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #623

सूत्रकृतागसत्रे मूलम्-आरंभगं चैव परिग्गहं च,
अविउस्सिया णिस्सिय आयदंडा। तेसिं च से उदए जं वयासी,
चउरतणंता य देहाय है ॥२३॥ छाया-आरम्भक चैव परिग्रहश्चाऽव्युत्सृज्य निःश्रिता आत्मदण्डाः ।
तेषां च स उदयो यमवादीश्चतुरन्तानन्ताय दुःखाय नेह ॥२३॥ के लिए इधर उधर भ्रमण करते हैं । किन्तु जो कामभोगों में आसक्त हैं तथा स्नेह रस में गृद्ध हैं, उनको हम अनार्य कहते हैं ।२२॥ __तात्पर्य इस कथन का यह है कि भगवान महावीर को व्यापारी की उपमा देना योग्य नहीं हैं । व्यापारी गृहस्थ होते हैं, अतः वे क्रय-विक्रय, पचन पाचन आदि सावद्य क्रियाएँ करते हैं तथा धन धान्य द्विपद चतुष्पद आदि परिग्रह में मूर्छित रहते हैं । मैथुन के त्यागी नहीं होते। किन्तु भगवान् ऐसे नहीं हैं। वे समस्त आरंभ समारंभ परिग्रह से अतीत हैं और पूर्ण ब्रह्मचर्य के धारक हैं ।।२२।। टीका सुगम है ॥२२॥ 'आरंभगं चैव परिग्गहं च' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आरंभगं-आरम्भकं' प्राणातिपातआदि आरंभ तथा 'परिग्गहं-परिग्रह' धन धान्य आदिपरिग्रहको ‘अविउस्सिय-अव्यु: त्सृज्य' न त्याग करके व्यापारी 'णिस्तिय-निश्रिताः' उसमें आसक्त આમ તેમ ભ્રમણ કરે છે. પરંતુ જેઓ કામગીમાં આસક્ત હોય છે અને નેહ રસમાં ગૃદ્ધ હોય છે તેઓને અમે અનાર્ય કહીએ છીએ. ૨૨
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–ભગવાન મહાવીરને વ્યાપારીની ઉપમા આપવી તે બરાબર નથી. વ્યાપારિ ગૃહસ્થ હોય છે. તેથી તેઓ કયવિકય ખરીદ વેચાણ, પચન, પાચન વિગેરે સાવદ્ય ક્રિયાઓ કરે છે. તથા ધન ધાન્ય દ્વિપદ, ચતુષ્પદ વિગેરે પરિગ્રહમાં મૂછિંત હોય છે. મૈથુનને ત્યાગ કરનારા હોતા નથી. પરંતુ ભગવાન એવા નથી. તેઓ બધા જ આરંભ અને પરિગ્રહથી પર છે. અને પૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાવાળા છે. મારા
આ ગાથાને ટીકાર્થ સરળ છે. જેથી જૂદ આપેલ નથી. 'आरं भग चेव परिग्गह च' त्यादि।
शहा--'आरंभग-आरम्भक' प्रातिपात विगेरे शाम तथा परिगह-परिग्रह" धन, धान्य, विगरे परिवहन। 'अविउस्सिय-अव्युत्सृज्य' त्याग नशन व्यापारी णिस्सिय-निश्रिताः' तेभा सासरत थाय छ. 'आयदंडा
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #624

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६१३ ___ अन्वयार्थः- (आरंभगं चेत्र) आरम्भकम्-प्राणातिपातादिलक्षणम् (परिग्गहं च) धनधान्यादिलक्षणम् (अविउस्सिय) अव्युत्सृज्यापरित्यज्य (गिस्सिय) नि:श्रिताः-बद्धाः (आयदंडा) आत्मदण्डा ये वणिजः (तेसिं च) तेषां च (से उदए) स उदयः-धनलाभादिरूपः (जं वयासी) यमबादीः (म चउरंतणंताय दुहाय) स चतुरन्तानन्ताय दुःखाय (णेह) नेह वणिजां लाभः संसारदुःखाय न तु सुखाय, तीर्थकरस्योदयश्च केवलज्ञानप्राप्तिलक्षणो न तथा किन्तु सुखायेति ॥२३॥ होते हैं 'आयदंडा-आत्मदंडाः' वे अपनी अत्माका दण्डित करने वाले हैं, तुमने 'तेसिं-तेषां' उनका 'जघयासी-यमवादीः' जो उदय कहा है, 'से उदए-स उद्यः' यह उदद्य 'चाउरंतणंताय दुहाय-चतुरन्तान. न्ताय दुःखाय' चतुर्गतिरूप और अनंत दुःखका कारण होता है, 'णेह -नेह' वह उदय कभी नहीं भी होता है, अर्थात् ऐकान्तिक नहीं है, तीर्थकर भगवान का उदय केवल ज्ञान प्राप्तिरूप है, वह व्यापारी के उदयके तुल्य न होकर केवल सुखका ही कारण होता है ॥२३॥ ____ अन्वयार्थ --प्रागातिपात आदि आरंभ तथा धन धान्य आदि परिग्रह को न त्याग कर के व्यापारी उस में आसक्त होते हैं। वे अपनी आत्मा को दण्डित करने वाले हैं। तुमने उनका जो उदय कहा है, वह चतुर्गतिक एवं अनन्त दुःख का कारण होता है । वह उदय कभी नहीं भी होता है अर्थात् एकान्तिक नहीं है । तीर्थंकर भगवान् का उदय केवलज्ञानप्राप्ति रूप है। वह व्यापारी के उदय के समान न होकर सुख का कारण ही होता है ॥२३॥
आत्मदण्डाः' तेसो पोताना मात्भाने वा छे. तमे 'तेसिं-तैषी' 'जं वयासी-यमवादीत्' यि ४ छे. 'से उदए-म उदयः' ते ५ 'चाउरतणंताय दुहाय-चतुरन्तानन्ताय दुःखाय' यतुगत ३५ अने मनमाना ॥२६॥ ३५य छे. 'णेह-नेह' ते 62 या२४ - ५५ थतेय अर्थात् ति ડાતા નથી. તીર્થકર ભગવાનને ઉદય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ રૂપ છે. તે વ્યાપારીના ઉદય પ્રમાણે ન થતાં કેવળ સુખના જ કારણ રૂપ હોય છે, કેરલા
અન્વયાર્થ–પ્રાણાતિપાત વિગેરે આરંભ તથા ધન ધાન્ય વિગેરે પરિ. ગ્રહ ત્યાગ ન કરવાથી વ્યાપારી લેક તેમાં આસક્ત રહે છે. તેઓ પોતાના આત્માને દંડિત કરવા વાળા હોય છે. તમે તેમને જે ઉદય કહ્યો છે. તે ચાતગતિક અને અનંત દુઃખના કારણ રૂપ હોય છે. તે ઉદય ક્યારેક ન પણ હોય અર્થાત કાયમ થાય જ તેમ એકાન્તિક નથી. તીર્થકર ભગવાનનો ઉદય કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ રૂપ છે. તે વ્યાપારીના ઉદય જે હેતે નથી પણ સુખના કારણ રૂપ જ હોય છે. ૨૩
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #625

६१४
-
-
सूत्रकृताङ्गसत्रे टीका-आईको गोशालक पाह-'आरंभग चे।' आरम्भश्चैत्र एवशब्दोऽप्यर्थक स्तस्य च परिग्रहेण सहाऽन्वयः, तत्रारम्भं प्राणातिपातादिलक्षणम् 'परिग्गहं च' परिग्रहम्-परिग्रहः-धनधान्यादिस्वीकारलक्षगस्तम् 'अविउस्सिया' अव्युत्सृज्यअपरित्यज्य 'णिस्सिय' निःश्रिताः बद्धाः 'आयदंडा' आत्मदण्डाः-आत्मानमेव दण्डयन्ति-विनाशयन्ति पाणातिपातादिककरणेनेति आत्मदण्डाः 'तेसिं' तेषाम् -आरम्भपरिग्रहवताम् ‘से उदए' स उदया-धनादीनां लाभस्वरूपः । 'ज वयासी' यमुदयम्-त्वमपि उदयमवादीः, स उदयः 'चउरंतणंताय दुहाय' चतुरन्ताऽनन्ताय दुःखाय भवति भविष्यति चेति ज्ञेयः, चतुरन्तश्चतुर्गतिकः संसारः अनन्तः पर्यवसान रहितस्तदर्थम् उदयोभवतीत्यर्थः, वस्तुतो धनादीनामायात्मक उदयो नाऽऽत्यन्तिकसु वाय । अपि तु-चातुर्गतिक संसारस्य मापको दुःखजनकश्च भवति (णेह) नेह धनधान्यादीनां लाभोदयोऽपि एकान्तेन न भवति किन्तु यावत्पुण्योदय स्तावदेव भवति । अयं भावः-हे गोशालक ! वणिनां यो लामः स संसारदुःखायैव
टोकार्थ--आईक गोशालक से कहते हैं-हिंसादि रूप आरंभ को तथा धन धान्य आदि रूप परिग्रह को त्यागन करके जो उसमें आसक्त होते हैं, वे अपनी आत्मा को दुःखी बनाते हैं। उनका वह धनलाभ आदि रूप उदय, जिसको तुमने भी उदय कहा है, चतुर्गतिक तथा अनन्त संसार का कारण होता है । वह वास्तव में न तो आत्यन्तिक सुख के लिए होता है और न ऐकान्तिक सुख के लिए ही होता है। जब तक पुण्य का उदय है तब तक ही रहता है।
आशय यह है-हे गोशालक ! व्यापारियों का लाभ संसार के
ટીકાર્થ-આદ્રક મુનિ ગોશાલકને કહે છે કે–હિંસા વિગેરે આરંભનો તથા ધન, ધાન્ય વિગેરે રૂપ પરિગ્રહને ત્યાગ ન કરીને તેમાં જે આસક્ત હોય છે, તે પિતાના આત્માને દુઃખી બનાવે છે. તેઓને તે ધન લાભ વિગેરે પ્રકારને ઉદય, કે જેને તમોએ પણ ઉદય કહેલ છે, તે ચતુર્ગતિક તથા અનંત સંસારનું કારણ હોય છે. તે વાસ્તવિક રીતે ન તો આત્યંતિક સુખ માટે હોય છે. અને એકાતિક સુખ માટે પણ હા નથી. જ્યાં સુધી પુણ્યને ઉદય હોય છે, ત્યાં સુધી જ તે સુખ રહે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે ગોશાલક! વ્યાપારિયેનો લાભ સંસારના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #626

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ६१५ भवति सोऽपि च लाभो न स्वेच्छामात्रेण यथेष्टं भवति किन्तु यावत्पुण्योदय स्तावदेव भवतीति ॥ २३॥
मूलम् - गंत णच्चंतिय उदए एवं वैयंति ते दो विगुणोदयंमि ।
,
से उदय साईमतपत्ते तमुदयं साहयेंइ ताई फाई | २४| छाया - नैकान्तिको नात्यन्तिक उदय एवं वदन्ति द्वौ विगुणोदयौ । स उदयः सायन्तप्राप्त स्तमुदयं साधयति त्रायी ज्ञायी ||२४|| दुःखों का ही कारण होता है। वह लाभ जब तक पुण्योदय है तभी तक रहता है और स्वेच्छा मात्र से यथेष्ट नहीं होता ||२३||
'तणकचंतिय' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ' एवं उदए - एवं उदयः' धनलाभ आदि रूप पूर्वोक्त उदय 'गंत णच्वंति य-नैकान्तिको नात्यंतिका' न ऐकान्तिक हैं और ज आत्यन्तिक है ऐसा ज्ञानी जन कहते हैं । 'ते दो विगुणोदयंमि-तौ द्वौ विगुणोदयौ' उदय में वह दोनों गुण रहित है, वह वास्तव में उदय नहीं है वह उदय गुणरहित है, किन्तु 'से उदए-स उदयः' तीर्थकर भगवान् का वह उदय 'सामर्णतपत्ते- साद्यनन्तप्राप्तः' सादि और अनंत है 'ताई णाई - त्रायी ज्ञापी' जीवों के त्राता और सर्वज्ञ भगवान् 'तमुदयंतमुदयं' वह केवलज्ञान लक्षण उदय का 'साहयइ - साधयति' दूसरों को भी उपदेश करते हैं || गा. २४ ॥
દુઃખાનું જ કારણ હાય છે. તે લાભ, જ્યાં સુધી પુણ્યના ઉદય હાય છે, ત્યાં સુધી જ રહે છે, અને સ્વેચ્છા માત્રથી યથેચ્છ પ્રકારના તે લાભ હાતા નથી. રા 'गत णच्चंतिय' इत्याहि
शब्दार्थ - - ' एवं उदए - एवम् उदय' धन साल विगेरे प्रहारनो पहेसां आहेस हय 'गंत णच्चंतिय- नैकान्तिको नात्यंतिकश्च येान्ति नथी तेभ आत्यंति! पणु नथी. या प्रमाणे ज्ञानी ना हे छे. 'ते दो विगुणोदयमितौ द्वौ विगुणोदयौ' थे यमांमा भन्ने शो होता नथी. वास्तवि रीते ते ह हेवात नथी. ते उदय गुण वगरनो छे, परंतु 'से उदए - स उदयः' तीर्थ ५२ भगवानने। ते हय 'साइमणंत पत्ते- साद्यनन्तप्राप्तः' साहि भने अनंत छे. 'तमुदयं - तमुदय' ते जेवण ज्ञान ३५ उयना 'ताई णाई - त्रायी ज्ञायी' लवोनुं त्राण-रक्षण ४२वावाजा मने सर्वज्ञ लगवानू 'साहयइ - साधयति' ખીજાને પણ ઉપદેશ આપે છે, ારકા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #627

सूत्रकृताङ्गमदे अन्वयार्थः-(एवं उदए) एवम् पूर्वोक्तः-उदयः-धनलाभादिरूपः (णेगंतणचंतिय) नैकान्तिको नात्यन्तिकश्च, (ते दो विगुणोदयंमि) तौ द्वौ विगुणोदयौगुणवजितौ (से) सः (उदए। तीर्थकरस्योदयः लामा (साइमणंतपत्ते) साधनन्त. माप्त:-सादिमनन्तं च माप्तः 'तमुदयं' तं-केवलज्ञानलक्षणमुदयम् 'ताई णाई' वायी-जीवरक्षका, ज्ञायी-सर्वज्ञः 'साहयई अन्यानपि साधयति उपदेशद्वारा पापयतीति 'वयंति' वदन्ति विद्वांसः॥२४॥
टीका-पुनरपि आईक आह-है गोशालक ! वणिजां धनादिः कदाचिह्न पति-न वा भवति, कहिचिल्लाभमपेक्षमाणस्य महती हानिरेव, अतो विदितत्त्वज्ञ विद्वद्भिः वणिजां लाभे नास्ति स्थायीगुण इति कथ्यते । भगवता तीर्थकरेण कर्मनिराद्वारेण लब्धो लामो लामः कथ्यते । येन च भवति दिव्य ____ अन्वयार्थ--धन लाभादि रूप पूर्वोक्त उदय न ऐकान्तिक है और न आत्यन्तिक है, ऐसा ज्ञानी जन कहते हैं। जिस उदय में यह दोनों गुण नहीं है, वह वास्तव में उदय नहीं है-वह उदय गुणरहित है। किन्तु तीर्थकर भगवान् का उदय सादि और अनन्त है। जीवों के त्राता और सर्वज्ञ भगवान् उस उदय का दूसरों को भी उपदेशकरते हैं ॥२४॥
टीकार्थ--आद्रक फिर कहते हैं-हे गोशालक ! व्यापारियों को धन आदि की प्राप्ति कभी होती है. कभी नहीं भी होती । कभी लाभ की अपेक्षा रखते हुए बहुत बड़ी हानि हो जाती है। अतएव तत्त्वज्ञानियों का कथन है कि वणिको के लाभ में स्थायी गुण नहीं है।
અન્વયાર્થ––ધન લાભ વિગેરે પ્રકારને પહેલાં કહેલ ઉદય એકાતિક નથી. તેમ આત્યંતિક પણ નથી. તેમ જ્ઞાનીજને કહે છે. જે ઉદયમાં આ અને ગુણ નથી તે વાસ્તવિક રીતે ઉદય જ નથી. અર્થાત્ તે ઉદય ગુણહીન છે. પરંતુ તીર્થકર ભગવાનને ઉદય સાદિ અને અનંત છે. જેનું ત્રાણ કરવાવાળા સર્વજ્ઞ ભગવાન એ ઉદયને બીજાઓને પણ ઉપદેશ આપે છે. ર૪
ટીકાઈ-ફરીથી આદ્રક મુની કહે છે કે-હે ગોશાલક! વ્યાપારીયોને ધન વિગેરેની પ્રાપ્તિ કયારેક થાય છે, અને કયારેક નથી પણ થતિ, ક્યારેક લાભની આશા રાખવા છતાં પણ બહુ મોટી નુકશાની પણ આવી જાય છે. તેથી જ તત્વ જ્ઞાનીનું કથન છે કે- વ્યાપારીયાના લાભમાં સ્થાયી–ગુણ હોતું નથી.
श्री सूत्रकृतांग सूत्र:४

Page #628

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६१७ ज्ञानप्राप्तिः। स लाभोऽनन्त केवलज्ञानमाप्तिलक्षणः परमो लाभः स च सादि. रनन्तः। एतादृशं दिव्यज्ञानपाप्तिलक्षणमपूर्वलाभं लब्ध्वाऽन्यानपि-उपदेशाद्वारा तं लाभं दिव्यज्ञानलक्षणं पापयति । तीर्थकरो महावीरो ज्ञातपुत्रः स्वयं सर्वपदार्थज्ञाता भव्यान् संसारादुत्तारयति । अतो न स वणिग्यविदग्ध इति मत्रेण प्रकाशयति । 'एवं' एवं-पूर्वोक्तः उदयः-वगिजां सावधकर्माऽनुष्ठानजनित. धनादिलामरूपः। 'णेगंत गच्चंति य' नैकान्तिको नात्यन्तिकश्च, लाभार्थ प्रवृत्तस्य लाभो भविष्यत्येवेति न नियमः कदाचिद् हानिरपि संभवति स न सर्वकालभाची तत्क्षयदर्शनात् तथा न आत्यन्तिक इति 'वयंति' वदन्ति विद्वांसः 'ते दो' नौ द्वौ तीर्थकर भगवान् कर्मों का क्षय कर के जो लाभ प्राप्त करते हैं वही वास्तविक लाभ है । वह लाभ है केवलज्ञान की प्राप्ति । वह परम लाम है और सादि अनन्त है । भगवान् दिव्यज्ञान के अपूर्वलाभ को प्राप्त करके उपदेश के द्वारा दूसरों को भी वह लाभ प्राप्त कराते हैं। तीर्थ. कर भगवान महावीर स्वयं सब पदार्थों को जानकर भव्य जीवों को संसार से तारते हैं। अतएव वह वणिक के समान नहीं है, यह बात सूत्र के द्वारा प्रकाशित करते हैं। सावद्य क्रियाओं के अनुष्ठान से होने चाला धनादि का लाभ रूप उद्य न ऐकान्तिक है और न आत्यन्तिक है। लाभ के लिए प्रवृत्ति करने वाले को लाभ होगा ही, ऐसी बात नहीं है, कभी कभी हानि भी हो जाती है। तथा यदि लाभ हो भी जाता है तो वह मदा के लिए नहीं होता, क्योंकि उसका क्षय होना देखा जाता है । अतएव जो उदय ऐकान्तिक और आत्यन्तिक नहीं है,
તીર્થકર ભગવાન કમેને ક્ષય કરીને જે લાભ મેળવે છે, તે જ ખરેખર વાસ્તવિક લાભ છે. તે લાભ કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિને છે. તે પરમ શ્રેષ્ઠ લાભ છે. અને સાદિ અનંત લાભ છે. ભગવાન શ્રી મહાવીરસ્વામી દિવ્ય જ્ઞાનનો અપૂર્વ લાભ મેળવીને ઉપદેશ દ્વારા બીજાઓને પણ એ લાભ પ્રાપ્ત કરાવે છે. તીર્થંકર ભગવાન મહાવીર સ્વયં સઘળા પદાર્થોને જાણીને ભવ્ય જીવોને સંસારથી તારે છે. તેથી જ તેઓ વ્યાપારી જેવા નથી. આ વાત સૂત્ર દ્વારા બતાવતાં કહે છે–સાવદ્ય ક્રિયાઓના અનુષ્ઠાનથી થવાવાળો ધન વિગેરેના લાભ રૂ૫ ઉદય એકાન્તિક નથી, તેમ આત્યંતિક પણ નથી, લાભને માટે પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા સર્વ વ્યાપારને લાભ થશે જ એમ હોતું નથી, ક્યારેક ક્યારેક નુકશાન પણ થઈ જાય છે. તથા જે લાભ થઈ પણ જાય છે તે કાયમ માટે હેતે નથી. કેમકે તેને નાશ થતે જોવામાં આવે છે. તેથી જ જે ઉદય એકાતિક અને
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #629

६१८
सूत्रकृतास्त्र 'विगुणोदयंमि' विगुणोदयौ यौ उदयौ नैकान्तिको नात्यतिकौ तौ द्वावपि उदयौ गुणजितो, किं तेन लामरूपेण यो न आत्यन्तिको नैकान्तिकश्च, 'से उदए' स उदयः यमुदय भगवानाप्तवान् । 'सादिमणंतपत्ते' साद्यनन्तमासः, भगवता लब्ध उदयः सादिरनन्तश्च । तमुदयं तादशं सादिमनन्तात्मक केवलाऽपरनामानमुदयं भगवानन्यान् ‘साहयइ' साधयति उपदेशहारेण प्रापयति । भगवान् 'ताई. णाई त्रायी-षड्जीवनिकायरक्षका, ज्ञायी-सर्वज्ञश्चेति तदेवं भगवता सह तेषां वणिजां निर्विवकिनां कथं सर्वसाधर्म्यमिति ॥२४॥
साम्पतं कृत देवसमवसरणसिंहासनाधुपभोगं कुर्वन्नपि आधाकर्म कृत वसतिनिषेवकसाधुवत् कथं तदर्थकृतेन कर्मणा भगवान् न लिप्यते इत्येतद् गोशालकमतमाशङ्कय पाह-'अहिंसयं' इत्यादि, वह गुणरहित है। उस लाभ से क्या लाभ की जो ऐकान्तिक और स्थापी न हो। किन्तु भगवान् ने तो ऐसा उदय प्राप्त किया है जो सादि और अनन्त है अर्थात् जो एकवार प्राप्त होकर सदा के लिए स्थायी है। भगवान् उसी उदय की दूसरों के लिए प्ररूपणा करते हैं । वे जीवमात्र के त्राता (पक्षक) और सर्वज्ञ हैं। इस प्रकार भगवान् को व्यापारियों के साथ तुलना करना उचित नहीं है। उनमें कोई ममानना नहीं है ॥२४॥
देवों द्वारा निर्मित समवसरण सिंहासन आदि का उपभोग करते हुए भी भगवान् आधार्मिक उपाय का सेवन करने वाले साधु के समान कर्म से लिप्त क्यों नहीं होते ? गोशालक के इस मत की आ. शंका करते हुए मूत्रकार कहते हैं-'अहिंसयं सव्वपयाणुकंपि' इत्यादि । આત્યંતિક નથી, તે ગુણ રહિત છે. તેવા લાભથી શું લાભ કે જે એકાતિક અને સ્થાયી ન હોય પરંતુ ભગવાને તે એ ઉદય પ્રાપ્ત કરેલ છે કે-જે સાદિ અને અનંત છે અર્થાત્ જે એક વાર પ્રાપ્ત થઈને સદાને માટે સ્થાયી હોય છે. ભગવાન એજ ઉદયની પ્રરૂપણ બીજાને માટે કરે છે. ભગવાન જીવ માત્રના ત્રાતા=રક્ષણ કરવાવાળા અને સર્વજ્ઞ છે. આવા ભગવાનની તુલના વ્યાપારિયેની સાથે કરવી તે ચગ્ય નથી. તેમાં કંઈ જ સરખા પણું રહેલ નથી. ૨૪
દેએ રચેલ સમવસરણ સિંહાસન વિગેરેનો ઉપભેગ–સેવન કરવા છતાં પણ ભગવાન આધાર્મિક ઉપાશ્રયનું સેવન કરવાવાળા સાધુની જેમ કર્મથી કેમ લિપ્ત થતા નથી ? ગોશાલકના આ અભિપ્રાયને આશ્રય કરીને सूत्रा२ ४ छे-अहिंसयं सव्वपयाणुकरि' त्यादि
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #630

समयाबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने! शालकस्य संवादनि० ६१९ मूलम्-अहिंसयं सवपयाणुकंपि, धम्मठियं कम्मविवेगहेडं।
तमायदंडेहिं समायरंता अबोहिये ते पडिरूवमेयं ॥२५॥ छाया-अहिंसकं सर्वप्रजानुकम्पिनं, धर्मे स्थितं कर्मविवेकहेतुम् ।
तमात्मदण्डैः समाचरन्तः, अवोधेस्ते प्रतिरूपमेतत् ॥२५॥ __ अन्वयार्थः--(अहिंसयं) अहिंसकम् (मध्यपयाणुक पि) सर्वमजानुकम्पिनम् -सर्वजीवेषु दयाशीलम् (धम्मेट्ठियं) धर्म स्थितम् (कम्मविवेगहेउ) कर्मविवेकहेतुम् -कर्मनिराकारणम्, इत्थं भूतं तीर्थकरं देवम् (तमायदंडेहिं समायरंता) तमास्मदण्डैः समाचरन्ता-आत्मदण्डा भवन्तः ये पुरुषाः भवत्सदृशाः सन्ति ते भगवति वणिक्रतुल्यतां समाचरन्ति नाऽन्ये विद्वांसः, (ते) ते-तव (अवाहिए) अबोधे. रज्ञानस्य (पडिरूवमेय) प्रतिरूपमेतत् तुल्यमेवेति ॥२५॥
शब्दार्थ –'अहिंसयं-अहिंसकं' अहिंसक 'सव्वपयाणुकंपि-सर्व प्रजानुकम्पिन' प्राणी मात्र की अनुकंपा करनेवाले 'धम्मेठियं-धर्म स्थितम्' धर्म में स्थित 'कम्मविवेगहेउं-कर्मविवेकहेतुम्' निर्जरा के हेतु देवाधिदेव को 'आयदंडेहिं समायरंता-आत्मदण्डैः समाचरन्तः' आप अपनी आत्मा को दण्डित करने वाले व्यापारियों के समान कहते हैं यह 'ते-ते' आप का 'अबोहिए-अबोधेः' अज्ञान के पडिरूवमेव-प्रतिरूपमेव' अनुरूप ही है ॥गा २५॥ ___अन्वयार्थ-अहिंसक, प्राणी मात्र पर अनुकम्पा करने वाले, धर्म में स्थित, निर्जरा के हेतु देवाधिदेव को आप अपनी आत्मा को दण्डित करने वाले व्यापारियों के समान कहते हैं, यह आपके अज्ञान के अनुरूप ही है ॥२५॥
साथ-'अहिंसयं-अहिंसकं' मा 'सव्वपयःणुकंपि-सर्वप्रजानु कम्पिन' प्राणी भात्री अनु४२११! 'धम्मे ठियं-धर्मे स्थितं' धर्ममा स्थित, 'कम्मविवेगहेउ-कर्मविवेकहेतुम्' मिशन हेतु पापिहने 'आय. दंडेहिं समायरता-आत्मदण्डैः समाचरन्तः' पाताना मामाने पावणा वाशियानी भरोस२ ४३॥ छ।. 20 ४थन 'ते-ते' तमा२। 'अबोहिए-अबोधेः' भज्ञानना 'पडीरूवमेव-प्रतिरूपमेव' अनु३५ ४ छे. ॥२५॥
अन्वयाथ-मसि -प्राणी मात्र ५२ अनु: ५। ४२वावा, भास्थित નિર્જરાના હેતુ એવા દેવાધિદેવને આપ પોતાના આત્માને દંડિત કરવાવાળા વ્યાપારિની સાથે સરખાવો છે તે આપના અજ્ઞાન પણાને યોગ્ય જ છે. ૨પા
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #631

६२०
सूत्रकृताङ्गसत्र टीका--भो गोशालक ! 'अहिंसयं' अहिंसकम्-नास्ति हिंसा-प्राणातिपातादिरूपा यस्य तम् 'सधपयाणुकंपि' सर्व मजाऽनुकम्पिनम् -सर्वप्रजासु-सकलमाणिषु अनुकम्पाशालिनम् 'धम्मे ट्ठियं धर्म-अहिंसादौ स्थितम्-सदा विद्यमानम् 'कम्मविवेगहेउ' कर्मविवेकहेतुम्-कर्मनिर्जराकारणम् एतादृशमपि तीर्थकर भग वन्तं महावीरम् 'तमायदंडेहिं समायरंता' तमात्मदण्डैः समाचरन्त:-आत्मानं दण्ड यन्ति ये पुरुषा:-भवत्सदृशास्ते एवं वणिकतुल्यं जल्पन्ति । नाऽपरे विद्वांसः, 'एय' एतद् भगवतो निन्दारूपं वणिक्तुल्यकथनम् 'ते' ते-तव 'अबोहिए' अबोधेरज्ञानस्य 'पडिरूवं' प्रतिरूपमेव, अज्ञानफलम् । अशोकवृक्षादि प्रातिहार्यादिकं भगवतोऽतिशयेन स्वयमेव भवति देवकृता पुष्पवृष्टिरपि अचित्तैव जायते, देवाद्यर्थमेव अचित्तपुष्पवृष्टिभवति न तु भगवदर्थम्, तत्र भगवतोऽनुमोदनाभावाद् रागद्वेषरहितत्वाच एतदेव सूत्रकारेण दर्शितमिति भावः ॥२५। ___टीकार्थ-हे गोशालक ! जो भगवान् हिंसा से सर्वथा रहित हैं,
जो प्राणीमात्र पर अनुकम्पा रखते हैं, जो सदैव अहिंमा आदि धर्म में स्थित रहते हैं और जो कर्मनिर्जरा के कारण हैं, ऐसे तीर्थकर भगवान् महावीर को अपनी आत्मा को दंडित करने वाले आप जैसे लोग ही व्यापारी के समान कहते हैं । ज्ञानवान पुरुष ऐसा नहीं कह सकते। भगवान् की निन्दा करने के लिए उन के समान कहना तुम्हारे अज्ञान के अनुरूप ही है ! यह तुम्हारे अज्ञान का ही परिणाम है !
आशय यह है कि अशोकवृक्ष आदि भगवान के प्रातिहार्य स्वयमेव होते हैं, देवों के द्वारा अचित्त पुरुषों की ही वर्षा की जाती है। देवों के लिए अचित्त पुष्पवृष्टि होती हैं भगवान के लिए नहीं, क्योंकि
ટીકાર્થ-હે ગોશાલક! જે ભગવાન હિંસાથી સર્વથા રહિત છે. જે પ્રાણી માત્ર પર અનુકંપા-દયા રાખે છે. જે કાયમ અહિંસા વિગેરે ધર્મમાં સ્થિત રહે છે. અને જે કર્મ નિજેરાના કારણ રૂપ હોય છે. એવા તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરને પિતાના આત્માને છેતરવાવાળા તમારા જેવા પુરૂષો વ્યાપારી જેવા કહે છે. જ્ઞાની પુરૂષો તેમ કહી શકતા નથી. ભગવાનની નિંદા કરવા માટે વ્યાપારી જેવા કહેવા તમારા અજ્ઞાનને અનુરૂપ–ગ્ય જ છે. આ તમારા અજ્ઞાનનું જ કારણ છે.
કહેવાને આશય એ છે કે–અશેક વૃક્ષ વિગેરે ભગવાનના પ્રાતિહાર્ય સ્વયમેવ થાય છે. દેવ દ્વારા અચિત્ત પુપની જ વર્ષા કરવામાં આવે છે. દેવા માટે અચિત્ત પુષ્પ વૃષ્ટી જ થાય છે. ભગવાનને માટે નહીં કેમ કે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #632

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ६२१ मूलम्-पिन्नागपिंडीमवि विद्धसूले केइ पएज्जा पुरिसे इमे त्ति।
अलाउयं वावि कुमारएत्ति सलिप्पई पाणिवहेण अम्हं ।२६। छाया--पिण्याकपिण्डीमपि विद्ध्वा शूले कोऽपि पचेत्पुरुषोऽयमिति । ___अलावुकं वाऽपि कुमार इति स लिप्यते प्राणिवधेनाऽस्माकम् ।।२६॥
अन्वयार्थः- (केइपुरिसे) कश्चित्पुरुषः (पिन्नागपिंडीमवि) पिण्याकपिण्डमपि-खलपिण्डमपि (मूले) शूले (विद्ध) विद्ध्वा -आरोप्य (पुरिसे इमेत्ति) पुरुषो. ऽयमिति कृत्वा (पएज्जा) पचेत् पाचयेद्वाऽग्नौ, (वावि) वाऽपि-अथवाऽपि भगवान् उनका अनुमोदन नहीं करते और रागद्वेष से रहित होते हैं। यही बात सूत्रकार ने यहां दिखलाई है ॥२५॥
'पिन्नागपिंडोमवि विद्ध सूले' इत्यादि ।।
शब्दार्थ--'केइ पुरिसे-कश्चित्पुरुषः' कोई पुरुष पिन्नागपिंडीमविपिण्याकपिंडमपि' खल के पिंड को 'सूले-शूले' शूली से 'विद्ध-विद्ध्वा' वेधकर (छेदकर) 'पुरिसे इमेत्ति-पुरुषोयमिति' यह पुरुष है, ऐसा सोच कर 'पएजा-पचेत्' पकावे 'वावि-अथवापि' अथवा 'अलावुर्ग-अलावुकं' तंबे को 'कुमारएत्ति-कुमारोऽयमिति' कुमार (चालक) समझ कर पकावे तो हमारे मत के अनुसार 'स पाणिवहेण-सः प्राणिवधेन' वह पुरुष जीव वध से 'लिप्पइ-लिप्यते' लिप्त होता है 'अम्हं-अस्माकम्' ऐसा हमारा शाक्यों का मत है ॥गा० २६॥
अन्वयार्थ-कोई पुरुष खल के पिण्ड को शूली से वेध कर 'यह ભગવાન તેનું સમર્થન કરતા નથી. અને ભગવાન રાગદ્વેષ રહિત હોય છે. એજ વાત સૂત્રકારે અહિં બતાવેલ છે. પરપા
'पिन्नागपिंडीमवि विद्धसूले' त्यादि
शहाथ-'केइ पुरिसे-कश्चित्पुरुषः' / ५३५ 'पिनागपिंडीमवि-पिण्याक पिंडमपि' मा पिउने सूले-शूले शूजी ५२ 'विद्ध-विधा' पी धाने 'पुरिसे इमेत्ति'-पुरुषोऽयमिति' मा ५३५ छे, तेम मानीने 'पएज्जा-पचेत्' राधे 'वावि अथवापि' या तो 'अलावुग-अलावुक' तुमाने 'कुमारएत्ति-कुमारोऽयमिति' मा भार थेटस है पाप छ, तेम समझने राधे तो अभामत प्रमाणे 'स पाणिवहेण-नः प्राणिवधेन' ते ३५ ७१ थी 'लिप्पइ-लिप्येत' લિપ્ત થાય છે. પારદા
અન્વયાર્થ–કોઈ પુરૂષ ખેલપિંડને શૂળીથી વીંધીને આ પુરૂષ છે એમ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #633

६२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे (अलाउग) अलावुकम् (कुरारएत्ति) कुमारोऽयमिति मत्मा पचेत् (स पाणिव हेण) स पुरुषः माणिवधेन (लिप्पइ) लिप्यते इति (अम्हं) अस्माकं मतमिति ॥२६॥ _____टीका-गोशालकं निराकृत्य भगवन्तं वन्दितुं गच्छतस्तस्य आर्द्रकस्य मार्गे शाक्येन साकं वार्तालापो जातः, शाक्य एवमवादीत्-भोः ! सत्यं भवता गोशालकमंतं खण्डितम् तत्सर्व श्रुतम् न भवति किमपि बाह्याऽनुष्ठानेन, किन्तु अन्तरेण अनु ठानमेव कर्मबन्धकारणमिति स्वसिद्धान्तं श्रावयति, शाक्य आईक तदेव दर्शयति-'केइ' कश्चित् 'पुरिसे' पुरुषः पिन्नागपिंडीमवि' पिण्याकपिण्डमपि -पिण्याकः-खल स्तस्य सकलमचेतनमपि कदाचित् कश्चिद् म्लेच्छ देशं गतः स तत्र म्लेच्छभयात् संभ्रमेण पलायमानः स्वसमीपस्थ खलपिण्डं वस्त्रेण वेष्टयित्वा तत्र परित्यक्तवान् पश्चात्तत्र समागतेन म्लेच्छेन वस्त्रवेष्टितखलपिण्डकं दृष्ट्वा गृहीपुरुष है' ऐसा सोच कर पकावे अथवा तूं वे को कुमार (बालक) समझकर पकावे तो हमारे मत के अनुसार वह जीववध से लिप्त होता है ।२६॥
टीकार्थ-गोशालक को परास्त करके आईक मुनि भगवान को वन्दना करने के लिए आगे चले तो शाक्य के साथ उनका वार्तालाप (संवाद) हुआ। शाक्य इस प्रकार कहने लगा-आपने गोशालक के मत का निराकरण किया है, वह सब मैंने सुना है । आपने यह अच्छा ही किया। वास्तव में बाह्य अनुष्ठान (क्रियाकाण्ड) से कुछ भी नहीं होता, आन्तरिक क्रिया ही कर्मबन्ध का कारण है। शाक्य अपने इस सिद्धान्त का आर्द्रक के सामने प्रतिपादन करता है कोई आदमी म्ले. च्छदेश में गया। वहां म्लेच्छों के भय से जल्दी जल्दी दौडना हुआ अपने पास में स्थित अचेतन खलपिण्ड को वस्त्र से आच्छादित करके વિચારીને રાંધે અથવા તુંબડાને (બાલક) સમજીને રાધ તે અમારા મત પ્રમાણે તે જીવ વધથી લિપ્ત થાય છે. ૨૬
ટીકાથુ–ગોશાલકને પરાજીત કરીને આદ્રક મુનિ ભગવાનને વંદના કરવા માટે આગળ ચાલ્યા તે શાકની સાથે તેઓને વાર્તાલાપ (સંવાદ) થયો. શા આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. આપે ગોશાલકના મતનું ખંડન કરેલ છે, તે સઘળું કથન અમે સાંભળેલ છે. આપે આ સારૂં જ કરેલ છે. વાસ્તવમાં બાહ્ય અનુષ્ઠાન (ક્રિયાકાંડ) થી કંઈ પણ લાભ થતો નથી. આંતરિક ક્રિયા જ કર્મબંધનું કારણ છે. શાક્ય પિતાના સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન આદ્રક મુનિની સામે કરતાં કહે છે કે-કઈ પુરૂષ પ્લેચ્છ દેશમાં ગયેલ હોય, ત્યાં પ્લે છાના ડરથી જલદી જલદી દેહતા દોડતા પોતાની પાસે રહેલ અચેતન ખલપિંડને વસ્ત્રથી ઢાંકીને ત્યાં મૂકી ગયા, તે પછી પ્લેચ્છ ત્યાં પહોંચ્યા તેણે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #634

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आई कमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६२३ तम् 'इमे पुरिसेत्ति' अयं पुरुषइति मत्वा 'मूले विद्ध' शूले विद्ध्वाऽग्नौ 'पएज्जा' पचेत्, तथा-'अलाउयं' अलावुकम् 'वावि' वाऽपि-अथवा 'कुमारएत्ति' कुमार इति मत्त्वा शूले-आरोप्य पचेत् । सः-पुरुषः अन्यमपि-अन्यबुद्धया पचन पाचयन् वा 'पाणिवहेण' माणिवधेन-प्राणिपाणातिपातजनितदोषेण कर्मणा 'लिप्पई लिप्यते इति 'अम्हं' अस्माकं-शाक्यानां मतम् । द्रव्यरूपेण पापाऽसमुपार्जनेऽपि भावतः पापोदयात, तत्र तत्र कलुषितायां मनोवृत्तौ तत्कालुष्यमेव पापकारणं जायते ।
'मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः' ॥२६॥ मूलम्-अहवा वि विभृग मिलक्खू सूले,
पिन्नागबुद्धीइ नरं पएज्जा। कुमारं वावि अलावुयं, न लिप्पड पाणिवहेण अम्हं ।२७। छाया --अथवापि विद्ध्वा म्लेच्छः शूले पिण्याकबुद्धया नरं पचेत् ।
कुमारं वापि अलावुकमिति न लिप्यते माणिवधेनाऽस्माकम् ॥२७॥ छोड़ गया। बाद में म्लेच्छ वहां पहुंचा। उसने वस्त्र से आच्छादित खलपिण्ड को देखा और 'यही वह पुरुष है' ऐसा समझ कर शूल में वेध दिया और अग्नि में पकाया। अथवा कोई पुरुष तुबे को 'यह कुमार है' ऐसा मान कर शूल में वेध कर पकावे, तो वह पुरुष अन्य को अन्य समझ कर पचन पाचन करता हुआ प्राणातिपात के पाप से लिप्त होता है । यह हमारा मत है, क्योकि वहां द्रव्यप्राणातिपात न होने पर भी भाव माणातिपात होता है। हिंसा करने वाले की कलुषित मनोवृत्ति ही इस पाप का कारण है। कहा भी है-'मन एव मनुष्याणाम्' इत्यादि। ___'मन ही मनुष्यों के बन्ध और मोक्ष का प्रधान कारण हैं ॥२६॥ વસ્ત્રથી ઢાંકેલ ખલપિંડને જોયું તે જોઈને આજ પુરૂષ છે, તેમ માનીને શૂળીમાં તેને વીધી દીધું. અને તેને અગ્નિમાં રાંધ્યો. અથવા કઈ પુરૂષ તું બાને આ કુમાર છે, તેમ માનીને શૂળમાં વીંધીને પકાવે છે તે પુરૂષ અન્યને અન્ય સમજીને પચન પાચન કરતા થકા પ્રાણાતિપાતના પાપથી લિપ્ત થાય છે, આ અમારે મત છે. કેમકે અહિયાં દ્રવ્ય પ્રાણાતિપાત ન હોવા છતાં પણ ભાવ પ્રાણાતિપાત થાય છે. હિંસા કરવાવાળાની મલીને મનવૃત્તિ જ આ પાપનું કારણ छ. ह्यु ५ छे. 'मन एब मनुष्याणाम्' हत्याहि मन से मनुष्याना १५ भने भानु भुज्य ॥२॥ छ. ॥२६॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #635

६२४
सूत्रकृतागसत्रे अन्वयार्थ - (अहवा वि) अथवाऽपि (मिलक्खू) म्लेच्छः (नरं) नरम्-पुरुषम् (पिण्णागबुद्धीए) अयं पिण्याक इति बुद्धया (सूले विधूण) शूले विवा-आरोग्य अग्नौ पचेत् (वावि) वापि-अथवापि (कुमारगं) कुमारम् (अलावुयंति) अलावुकमिति मत्वा शूले आरोप्य पचेत् (पाणिवहेण न लिप्पइ) प्राणिवधेन न लिप्यते इति (अम्ह) अस्माकं मतम् ॥२७॥
टीका-'अहवा वि' अथवाऽपि 'मिलक्खू' म्लेच्छ पिनागबुद्धीए' पिण्याकबुद्धया 'नर' नरम्-पुरुषम् 'सूले' शूले 'विधूण' विद्ध्वा 'पएज्जा' पचेत् 'चावि'
'अहवा वि विभ्रूण' इत्यादि।
शब्दार्थ-शाक्य फिर कहते हैं- अहवावि-अथवापि' पूर्वोक्त से विपरीत 'मिलक्खू-म्लेच्छ' यदि कोई म्लेच्छ 'नरं-नरं' किसी मनु. व्य को पिण्णागवुद्धीए-पिण्याकबुद्धया' खलपिंड समझ कर 'सूले. विधूण-शूले व्हिावा' शूल में वैध कर 'पएज्जा-पचेत्' अग्नि में पकाता है 'चावि-वापि' अथवा कुमारगं-कुमार' किसी कुमार को 'अलाचुयंति-अलावुकम् इति' तुंबा समझकर शूल में वेध कर पकाता है वह 'पाणिवहेण न लिप्पइ-प्राणिवधेन न लिप्यते' हिंसा के पाप से लिप्त नहीं होता यह हमारा मन है । गा० २७॥ ____ अन्वयार्थ--शाक्य फिर कहता है-पूर्वोक्त से विपरीत यदि कोई म्लेच्छ किसी मनुष्य को खलपिण्ड समझ कर, शूल में वेध कर आग में पकाता है अथवा किसी कुमार को तूंबा समझ कर शुल में वैध कर पकाता है तो वह हिंसा के पाप से लिप्त नहीं होता। यह हमारा मत है ॥२७॥
अहवा वि विद्रूण' त्याह
Avel-ते ४य शथी भाद्र भुनिने ४९ छे -'अह्वावि-अथवाविर पडसा यन यथी टा 'मिलक्खू-म्लेच्छः' ने सोछ 'नरंनरम्' | भासने 'पिण्णागबुद्धीए-पिन्नाकबुध्या' सपि समलने 'सूले विळूण-शूले विध्वा' शुगमा पीधीन 'पएज्जा-पचेत्' मभिभाराधे 'वावि-वापि' अथवा तो 'कुमारगं-कुमारकम् डे मारने 'अलावुरत्ति-अलावुकम् इति' तपाई भानाने शुथी पी धान ५वे तो ते 'पाणिवहेण न लिप्पइ-प्राणिवधेन नलिप्यतेसाथी थवावा ५५थी सीपाते। नथा. मा सभा। मत छे. ॥२७॥
અન્વયાર્થ_ફરીથી શાક્ય મતવાદી કહે છે કે પહેલાં કહ્યાથી જુદી રીતે જે કઈચ્છ કેઈમનુષ્યને ખલપિંડ સમજીને શૂરથી વધીને અગ્નિમાં રાંધે અથવા કેઈ કુમારને તુંબડું સમજીને શૂળથી વીંધીને પકાવે તો તે હિંસા જન્ય પાપથી લીપાતા નથી. એ અમારો મત છે. પારા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #636

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६२५ वापि 'आलावुयंति' आलावुकोऽयमिति मत्वा 'कुमारगं वा' कुमारं वा शूले विद्धवा यदि पचेत् । तदा स म्लेच्छः 'पाणिवहेण पाणिवधेन-जीवघातकर्मणा 'न लिप्पई' न लिप्यते । इति 'अम्हे' इत्यस्माकं सिद्धान्तः। यतो हि पाच्यमानेऽऽपि पुरुषे तत्र पुरुषबुद्धेरभावात्-अलावुकमिति बुद्धेरेव सन्निधानात् पाचयितुः पाणिवध कुर्वतोऽपि तज्जनितो दोषो न जायते, इति मदीयः सिद्धान्त इति ॥२७॥ मूलम्-पुरिसं च विभ्रूण कुमारगं वा सूलंमि केइ पैए जायतेए।
पिनायपिंडमतिमारुहेत्ता बुंद्धाण तं कैप्पड पारणाए।२८॥ छाया-पुरुषं विद्ध्वा कुमारक वा शूले कोऽपि पचेज्जाततेजसि।
पिण्याकपिण्डमतिमारुह्य बुद्धानां तत्कल्पते पारणायै ॥२८॥ ___टीकार्थ--अथवा कोई म्लेच्छ खलपिण्ड समझ कर पुरुष को शूल से वैध कर पकाता है या 'यह तूंचा है' ऐसा समझ कर किसी कुमार को शूल में वैध कर पकाता है, तो ऐसा करने वाला म्लेच्छ जीवहिंसा के पाप से लिप्त नहीं होता है। ऐसा हमारा सिद्धान्त है । तात्पर्य यह है कि यद्यपि वह म्लेच्छ पुरुष को पकाता है, फिर भी उसे पुरुष समझ कर नहीं पकाता। इसी प्रकार कुमार को कुमार मान कर नहीं पकाता। इस कारण उसे जीववध करने पर भी वधजनित पाप नहीं होता है, यह हमारा मत है ॥२७॥
'पुरिसं च विभ्रूण कुमारगं वा' इत्यादि । शब्दार्थ-'केइ-कश्चित्' कोई पुरुष 'पुरिसं कुमारगं वा-पुरुषं कुमार
ટીકાર્થ–-અથવા કોઈ મ્યુચ્છ ખલપિંડ સમજીને પુરૂષને શૂળથી વીધીને અગ્નિમાં પકાવે અથવા તો આ તુંબડું છે, તેમ માનીને કઈ કુમાર. અર્થાત્ બાળકને શૂળમાં વીંધીને અગ્નિમાં પકાવે તે આમ કરવાવાળા પ્લેચ્છ જીવહિંસાના પાપથી લીપાતો નથી. આ પ્રમાણેને અમારો સિદ્ધાંત છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--જે કે તે શ્લેષ્ઠ પુરૂષને પકાવે છે, તે પણ તેને પુરૂષ માનીને પકાવતા નથી. એ જ પ્રમાણે કુમારને કુમાર માનીને પકાવતા નથી. આથી તેઓને જીવહિંસા કરવા છતાં પણ વધથી થવાવાળું પાપ લાગતું નથી. આ અમારે મત છે. ૨૭
पुरिसं च विधूण कुमारगं वा' त्यात
शहाथ – 'केइ-कश्चित्' । ५३५ 'पुरिसं कुमारग वा-पुरुष कुमारकं वा' ६ ५३५ मा उमारने 'पिन्नायपिंहमतिमारहेता-पिण्याकपिण्डमतिमारुह्य'
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #637

૬૬
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अन्वयार्थः - ( ३ ) कश्चित्पुरुषः (पुरिसं कुमारगं वा ) पुरुषं कुमारकं वा (मूलंमि विण) शूले विद्ध्वा (जायतेए) जाततेजसि - वहाँ (पए) पचेत्, कि कृत्न (पिन्नायविडमतिमा रुहेत्ता) पिण्याकपिण्डमतिमारुह्य-पिण्याकपिण्डमिति मत्वा पचेत्, तदा (तं) तदन्नम् (बुद्धाण) बुद्धनाम् (पारणाए) पारणायैभोजना (कप्पर) कल्पते योग्यं भवतीति ॥ २८ ॥
टीका- 'के' कोऽपि पुरुषः (पुरिसं कुमारगं बा) पुरुषं कुमारं वापिण्याकमलाबुकं वा मत्वा 'मूले विधूण' शूले विधवा, यदि 'जायते' जाततेजसि जातवेदसि - अग्नौ 'पए' पचेत् 'पिन्नायपिंड मतिमारुता' पिण्याकपिण्डमतिमारुहा पचेदिति शेषः । तदा तस्य पाचयितुः प्राणिवधजनितं पापं न जायते । यतोहि 'तं बुद्धाण पारणाए कप्पर' तत् अन्नं निर्दुष्टमिति कृत्वा बुद्धानाम् बुद्धभगवतामपि पारणायै - भोजनाय कल्पते निर्दोषाद योग्यं भवति । तदा का कं वा' किसी पुरुष अथवा कुमारको 'पिन्नाथपिंडमतिमारुहेत्ता -पिण्याकपिण्डमतिमारुहच' खल का पिंड समझ कर 'सूलंमि - शले' शूल में वेध कर 'जायतेए-जाततेजसि' अग्नि में 'पए पचेत्' पकावे तो वह अन्न 'बुद्धाणं - बुद्धानां' बुद्ध भगवान् के 'पारणाए - पारणाय' भोजन के लिए 'कप्पड़-कल्पते' योग्य होता है ॥ गा० २८ ||
अन्वयार्थ -- कोई पुरुष किसी पुरुष को अथवा कुमार को खल का पिण्ड समझ कर शूल में वेध कर अग्नि में पकावे तो वह पवित्र है और बुद्ध के भोजन के योग्य होता है ॥२८॥
टीकार्थ-- कोई मनुष्य किसी दूसरे मनुष्य को अथवा कुमार को खलपिण्ड या तूं बा समझ कर शूल से वेध कर आग में पकाता है तो पकाने वाले को जीववधजनित पाप नहीं होता है । वह भोजन निर्दोष होने के कारण बुद्ध भगवान् के पारणे के लिए भी योग्य है, औरों के
पिंड समने 'सूलमि- शूले' शूणमां वाधीने 'जायतेए - जाततेजसि' अभिभां 'पए - पचेत्' पावेतो ते अन्न 'बुद्धाणं - बुद्धानां ' युद्ध भगवानना 'पारणाएपारणाय' लोन भाटे 'कप्पइ-कल्पते' योग्य थाय छे. ॥२८॥
અન્વયા--કાઇ પુરૂષ કેાઈ અન્ય પુરૂષને અથવા બાળકને ખલિપે’ડ સમજીને શૂળીમાં વીંધીને અગ્નિમાં રાંધે તે તે પવિત્ર છે. અને યુદ્ધના ભાજનને ચાગ્ય થાય છે. ર૮ા
ટીકા”—કાઈ મનુષ્ય કેઈ ખીજા માણસને અથવા કુમારને ખલપ’ડ સમજીને અથવા તુંબડુ સમજીને શૂળથી વીંધીને પકાવે તે પકાવવાવાળાને જીવ હિ’સાથી થતું પાપ લાગતુ નથી. તે ભેજન નિર્દોષ હાવાથી બુદ્ધ ભગવાનના પારણાને માટે પણ ચગ્ય છે. તે પછી બીજાને માટે યાગ્ય ગણાય તેમાં તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #638

समयाबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६२७ कथा अन्येषाम्, एवं सर्वासु अवस्थामु अचिन्तितं-मनसाऽसंकल्पितं कर्मचयं नागच्छतीति-अस्मत् सिद्धान्तः ॥२८॥ मूलम्-सिंणायगाणं तु दुवे संहस्ते,
जे भोयए णियए भिक्खुयाण। ते पुन्नखधं सुमहं जिणित्ता
भवंति आरोप्पं महंतसत्ता ॥२९॥ छाया-स्नातकानां तु द्वे सहस्रे, ये भोजयेयुर्नित्यं भिक्षुकाणाम् ।
ते पुण्यस्कन्धं सुमहज्जनयित्वा भवन्त्यारोप्या महासत्त्वाः ॥२९॥ अन्वयार्थः--(सिणाय गाणं तु भिक्खुयाणं) स्नातकानाम्-गृहीतदीक्षाणाम्, भिक्षुकाणाम्-शाक्यमुनीनाम् (दुवे सहस्से) द्वे सहस्र (जे) ये पुरुषाः (णियए) लिए तो कहना ही क्या है । इस प्रकार सभी अवस्थाओं में विना समझे मन के संकल्प के विना किया हुआ कर्मबन्ध का कारण नहीं होता है ॥२८॥ 'सिणायगाणं तु दुवे' इत्यादि
शब्दार्थ-'जे सिणायगाणं भिक्खुयाणं-ये स्नातकानां भिक्षुका. नाम्' जो पुरुष स्नातक शाक्य भिक्षुओं के 'दुवे सहस्से-ढे सहस्रे' दो हज्जार अर्थात् दो हजार शाकय मत के साधुओं को 'भोजए-भोज. येयुः नित्य भोजन कराते हैं ते-ते' वे पुरुष 'सुमहं पुण्णखधं-सुमहत् पुण्यस्कन्धम्' अत्यन्त विपुल पुण्य स्कन्ध 'जणित्ता-जनयित्वा' उपार्जन करके 'आरोप महंतसत्ता भवंति-आरोप्याः महासत्वाः भवन्ति' आरोप्य नामक देव होते हैं-अर्थात् स्वर्ग पाता है ।गा. २९। સંદેહજ શું છે? આ પ્રમાણે બધી જ અવસ્થાઓમાં વગર સમજે મનના સંકલ્પ વિના કરવામાં આવેલ કર્મબંધના કારણ રૂપ હેતું નથી. ૨૮
'सियाणगाणं तु दुवे' rule
शा--'जे सिणायगाणं भिक्खुयाणं-ये स्नातकानां भिक्षुकानां' रे ४३५ २ids शय भिक्षु माना 'दुवे सहस्से-द्वे सहस्रे' मे M२ अर्थात् ॥4 भतना साधुभाने 'भोजए-भोजयेयुः' नित्य लोशन छे. 'ते-ते' ते १३५ 'सुमह पुण्णखधं-सुमहत्पुण्यस्कन्धम्' मत्यात विY पुय२४५ 'जिणित्ताजनयित्वा' न शने 'आरोपमहतसत्ता भवति-आरोप्याः महासत्वाः भवन्ति' मारेय नामना १ थाय छे. अर्थात् २१ भेगवे छे. ॥२६॥
श्री सूत्रकृin सूत्र : ४

Page #639

६२८
सूत्रकृताङ्गलो नित्यम्-प्रतिदिनम् (भोजए) भोजयेयुः (ते) ते पुरुषाः (सुमहं पुन्नबंध) सुमहत् अतिविपुलं पुण्यस्कन्धम्-पुण्योपचयम् (जिणित्ता) जनयित्वा (अरोपमहतसता भवंति) अरोप्यनामका महासत्वा देवविशेषाः स्वर्गे भवन्तीति ॥२९॥
टीका---'जे दुवे सहस्से' ये-पुरुषविशेषाः व सहस्र 'सिणायगाणं भिक्खु. याण' स्नातकानाम्-दीक्षितानां भिक्षूणां शाक्यमुनीनाम्, 'णियए' नित्यम्-अन्व. हम् 'भोयए' भोजयेयुः-अन्नादिना तर्पयेयुः । 'ते' ते पुरुषाः 'सुमहं पुनखधं' सुमहत्पुण्यस्कन्धम्-पुण्योपचयम् 'जिणित्ता' जनयित्वा-समुपाय 'आरोप' आरोप्यनामकाः 'महंतसत्ता' महासत्त्वा:-देवविशेषाः स्वर्गे भवन्तीति ॥२९॥ मूलम्-अजोगरूवं इह संजयाणं पावं तु पाणाण पसज्झकाउं। अबोहिए दोण्ह वि तं असाहू
वयंति जे यावि पडिस्सुणंति ॥३०॥ छाया--अयोग्यरूपमिह संयतानां पापं तु माणानां प्रसह्य कृत्वा ।
अबोध्यै द्वयोरपि तदसाधु वदन्ति ये चापि प्रतिशृण्वन्ति ॥३०॥ अन्वयार्थ -जो पुरुष दो हजार स्नातक भिक्षुओं को अर्थात् शाक्यमत के साधुओं को प्रतिदिन भोजन कराता है वह अत्यन्त विपुल पुण्यस्कंध उपार्जन करके स्वर्ग में महान् सत्त्वशाली आरोप्य नामक देव होता है ॥२९॥
टीकार्थ-जो पुरुष दो हजार दीक्षाधारी स्नातक शाक्य भिक्षुओं को प्रतिदिन भोजन कराता है, वह महान् पुण्यस्कंध (पुण्यप्रचय) उपार्जित करके अत्यन्त पराक्रमी आरोप्य नामक देव होता हैअर्थात् स्वर्ग पाता है ॥२९॥ 'अजोगरूवं' इत्यादि। शब्दार्थ-आईक मुनि उत्तर देते हैं-'इह-इह' इस समय आपका
અન્વયાર્થ-જે પુરૂષ બે હજાર દીક્ષા ધારી સ્નાતક-શાકય ભિક્ષુઓને દરરોજ ભેજન કરાવે છે તે પુરૂષ મહાન પુણ્યસ્ક ધ પ્રાપ્ત કરીને તે અત્યંત પરાક્રમી આરોગ્ય નામના દેવ બને છે. અર્થાત્ સ્વર્ગ પ્રાપ્ત કરે છે. રક્ષા
ટીકાઈ–જે પુરૂષ બે હજાર દીક્ષા ધારી-નાતક શાકય ભિક્ષુઓને દરરોજ ભોજન કરાવે છે. તે મહાન પુણ્યસ્કંધ-(પુણ્ય પ્રચય) પ્રાપ્ત કરીને અત્યંત પરાક્રમી આય નામના દેવ થાય છે. પર
'अजागरूव' त्यादि શબ્દાર્થ—શાક્યનું કથન સાંભળીને આદ્રક મુનિ તેને ઉત્તર આપતાં
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #640

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुनगोशालकस्य संपादनिः ६२९
अन्वयार्थः--(इह) इह-अस्मिन् काले-भवदीयसिद्धान्तरूपममिमतम् (संज. याणं अजोगवं) संयतानां साधूनामयोग्यरूपम् (पाणाण) प्राणानां च (पसज्झ काउं) पसा -बलात् कृत्वा मारणप्रिति शेषः (पावं) पापं-पापजन कमेव (दोण्ह वि) द्वयोरपि-एतादृशसिद्धान्तोपदेष्टकृतकर्णगोवरयोरपि (अयोहिए) अबोध्यै-अबोधिलाभाय भवति (जे य) ये च (वयंति) वदन्ति एतादृशं सिद्धान्त तथा-(पडि. मुणंति) प्रतिशृण्वन्ति, इति ॥३०॥ ____टीका--'सम्पति-आर्द्रकः शाक्य भिक्षुकमुत्तरयति-हे बौद्ध भिक्षो! 'इहसंजयाणं' इह-संयतानां पुरुषाणां कृते भवदभिमत-सिद्धान्तरूपम् अयोग्यरूपमित्र सिद्धांत 'संजयागं अजोगवं-संयनानाम् अयोग्यरूयम्' संयमी पुरुष के लिए अयोग्य है 'पाणग-प्राणानां प्राणियों का 'पसज्जकाउं-प्रसय कृत्वा' जबर्दस्ती हिंसा करना 'पाव-पापं' पाप जनक ही है, आपका सिद्वांत 'जे य-ये च' जो कोई 'वयंति-वदन्ति' कहते है तथा 'पडि. सुगंति-प्रतिशृग्वन्ति' यह सिद्धांत सुनते है 'दोरहवि-द्वयोरपि' कहने
और सुनने दोनों के लिए ही 'अवोही-अयोध्यै' अबोधिजनक है ।३०। ___अन्वयार्थ-आईक मुनि उत्तर देते हैं-आप का सिद्धान्त संयमी पुरुषों के लिए अयोग्य है, प्रागियों को जबर्दस्ती हिंसा करना पापजनक ही है, आप का सिद्धान्त कहने और सुनने वाले दोनों के लिए ही अपोधिजनक है।३०॥
टीकार्थ-अब आर्द्रक शाक्य भिक्षु को उत्तर देते हैं-आपका डे -'इह-इह' मा समये मापन सिद्धांत 'संजयागं अजागरूव-संयतानाम् अयोग्यरूपम्' सयभी धुषाने भाटे अयोग्य छ. 'पाणाण-प्राणानां' प्राणियोनी 'पसन्जकाउ-प्रसह्य कृत्वा' RAIPथी Eिस ४२वी ते 'पाव-पापम्' ५५
४ ॥ छ, मापना सिridwi 'जे य-ये च' २ 'वयंति-वदन्ति' सिद्धांतनु ४थन ४२ छ, तथा 'पडिसुणति-प्रतिश्रृण्वन्ति' सिद्धान्तनु वा शवे छे. 'दोह वि-द्वयोरपि' ४ा मने सांस भन्ने भाट 'अबोही-अबोध्ये' અબાધિ કારક જ છે. ૩
અન્વયાર્થ—-આદ્રક મુનિ ઉત્તર આપતાં કહે છે–તમારે સિદ્ધાંત સંયમી પુરૂષે માટે અગ્ય છે પ્રાણિઓની બલાત્કારથી હિંસા કરવી પાપજનક જ છે. આપને સિદ્ધાંત કહેવાવાળા અને સાંભળવાવાળા બન્નેને માટે અબાધિ જનક છે. ૩૦
ટીકાથે—હવે આદ્રક મુનિ શાય ભિક્ષુને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #641

६३०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
D
प्रतिभाति । यतः ' वाणाणं' माणानाम् - एकेन्द्रियषड्जीवनिकायानाम् ' पसज्झ' प्रसहा - बलात्कारम् 'काउ' कृत्वा मारणम् 'पावंतु' पापमेव येन केनापि प्रकारेण कृतः कारितो वा प्राणातिपातः पापायैव न धम्यों भवति । 'दोह त्रि' द्वयो रपि - उक्त सिद्धान्तोपदेष्टु श्रोत्रोरपि 'अवोहिए' अबोध्यै 'तं असाहु' तदसाधुः द्वयोरपि अज्ञानवर्द्धनाय दुःखाय च प्राणातिपातः । कयोर्द्वयोस्तत्राह - एतादर्श सिद्धान्तं ये उपदिशन्ति ये च गृण्वन्ति तौ उभावपि निन्दितौ इत्याह- 'जे वयंति' ये वदन्ति - एतादृशस्य कर्मणो धर्मोत्पादकत्वम् 'जे या वि' ये चापि 'पडिसुगंति' प्रतिशृण्वन्ति, वदतां शृण्वतां चोभयोरपि दोषायैव भवति ॥ ३०॥ मूलम् - उडूं अहेयं तिरियं दिसासु,
विन्नाय लिंग तसथावराणं ।
भूयाभिसंकाइ दुर्गुछंमाणे,
वंदे करेज्जा व कुंओवि हत्थी ॥३१ ॥
छाया - ऊर्ध्वमधस्तिर्यगूदिशासु विज्ञाय लिङ्गं सस्थावराणाम् । भूताभिशङ्कया जुगुप्समानो वदेत्कुर्याद्वा कुतोऽप्यस्ति ॥ ३१ ॥ अभिमत सिद्धान्त संयमवान् पुरुषों को अयोग्य प्रतीत होता है । क्योंकि बलात्कार करके प्राणियों को हिंसा करना पाप ही है । चाहे वह हिंसा स्वयं की गई हो, अथवा दूसरे के द्वारा कराई गई हो या उसकी अनुमोदना की गई हो, वह धर्मयुक्त नहीं हो सकती । आपके इस अयुक्त मत को जो कहते हैं और जो सुनते हैं, उन दोनों के लिए ही वह अज्ञानवर्द्धक और दुःख का कारण है ॥ ३० ॥
'उ अहेयं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - - ' उडूं - ऊर्ध्वम्' ऊर्ध्व दिशा में 'अहेयं - अधः' अधो दिशा में આપના મત-સિદ્ધાંત સથમવાન્ પુરૂષને અયેાગ્ય કારક જણાય છે. કેમકે બલાત્કાર કરીને પ્રાણિયાની હિંસા કરવી તે પાપ જ છે. ચાહે તે હિં’સા પોતે કરી હાય અગર ખીજા પાસે કરાવી હાય અથવા તેનુ અનુમાદન કર્યુ હાય. તે ધર્મ યુક્ત થઈ શકતી નથી આપના આ અગ્ય મતનું જે કોઈ કથન કરે છે, અથવા જે તેને સાંભળે છે, તે બન્ને માટે તે અજ્ઞાનને વધારનારૂ અને દુઃખનું કારણ છે. ૩ભા
'उडूढ' अहेय' त्याहि
शण्डाथ-‘उड्ढ ं-ऊर्ध्वम्' ध्व' हिशामां 'अहेय' - अधः' अधोदिशाभां ‘तिरियं
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #642

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ६३१ ___ अन्वयार्थ:-(उड़) ऊर्ध्वदिशि (अहेय) अधोदिशि (तिरियं दिसासु) तिर्यगदिशासु (तसथावराणं) त्रसस्थावराणां जीवानाम् (लिंग) लिङ्गम्-जीवत्वचिहम्चलनस्पन्दनाङ्कुरोद्भवादिकम् (विन्नाय) विज्ञाय-ज्ञात्वा (भूयाभिसंकाइ दुगुछमाणा) भूताभिशङ्कया जुगुप्समानः-घृगां कुर्वन (वदे) वदेत् निरवधभाषामुच्चारयेत् (करेजा च) कुर्याद्वा, एतादृशस्य (कुभोविहऽत्थी) कुतोऽप्यस्ति जीवनभयम्कथमपि जीवनभयं नास्तीति ॥३१॥ 'तिरिय दिसासु-तिर्यग दिशासु' तिर्की दिशामों में 'तसथावराणं-स. स्थावराणां प्रस' और स्थावर जीवों के 'लिंगं-लिङ्ग' लिंगको अर्थात् जीवत्व के चिल चलन स्पन्दन आदिको 'विन्नाप-विज्ञाय' जानकर 'भूयाभिसंकाइ दुगुंछमाणा-भूताभिशङ्कया जुगुप्तप्समान:' जीव हिंसा की आशंका से ज्ञानी पुरुष हिंसा से घृणा करता हुवा 'वदे वदेत्' यदि निदोष भाषा का उच्चारण 'करेज्जा व-कुर्यात् वा' करे और निरवद्य प्रवृत्ति करे तो 'कुओ विहत्थी-कुतोप्यस्ति' जीव हिंसाकाभय कैसे हो सकता है ? कदापि नहीं हो सकता ॥३१॥ ___अन्वयार्थ-ऊर्ध्वदिशा में अधोदिशा में और तिर्थी दिशात्रों में प्रस और स्थावर जीवों के लिंग को अर्थात् जीवत्व के चिहून चलन स्पन्दन आदि को जान कर भूतों के हिंसा की आशंका से ज्ञानी पुरुष हिंसा से घृणा करता हुआ यदि निर्दोष भाषा का उच्चारण करे और निरवद्य प्रवृत्ति करे तो जीवहिंसा का भय कैसे हो सकता है ? कदापि नहीं हो सकता ॥३१॥ दिसास-तिर्यग् दिशासु' तिछी हशामा 'तसथावराण-त्रसथावराणां' से भने स्था१२ वानी 'लिंग-लिङ्ग' सिने अथवा त्वना बिल यसन २५-४न विगैरेने 'विन्नाय-विज्ञाय' Myीन 'भूयाभिसंकाइ दुगुछमाणा-भृताभिशङ्कया जुगुप्समानः' भूतानी डिसानी माथी ज्ञानी ५३५ साथी
। ४२ता य:। 'वदे-वदेत्' न निषि साषानु उभ्या२६१ 'करेज्जा व-कु. र्यात वा' ४२ अने निरवध प्रवृत्ति ४२ ती 'कुओ विहत्थी-कुतोप्यस्ति' हिंसानो ભય કેવી રીતે થઈ શકે છે? અર્થાત્ કદાપિ થઈ શકતું નથી. ૩૧
અન્વયાર્થ–ઉર્વદિશામાં, અધેદિશામાં અને તીઈિ દિશાઓમાં ત્રણ અને સ્થાવર જીના ચિહ્નને અર્થાત્ જીવપણાના ચિહ્ન ચલન સ્પન્દન વિગેરેને સમજીને પ્રાણિયેની હિંસાની શંકાથી જ્ઞાની પુરૂ હિંસાની ઘણા કરતા થકા જે નિર્દોષ ભાષાને ઉચ્ચાર કરે અને નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરે તે જીવહિંસાને ભય કેવી રીતે થાય છે? કદાપિ તેમ થતું નથી. ૩૧
श्री सूत्रकृतांग सूत्र:४

Page #643

६३२
सूत्रकृतागसूत्र टीका-आर्द्रको मुनिः बौद्धपक्षं निराकृत्य स्वमतं कथयति-'उडूं' ऊर्ध्वम् 'अहे' अधः 'तिरियं दिसामु' तिर्यदिशासु 'तसथावराणं' असस्थावराणां प्राणिनाम् 'लिंग' लिङ्ग' जीवस्यचिह्नम्-चलनस्पन्दनाङ्कुरोद्भवादिकम् 'वित्राय' विज्ञाय-प्रत्यक्षानुमानार्थापत्यागमपमाणे ज्ञात्वा भूयाभिसंकाई' भूताभि शङ्कया जीवानां विनाशमयेन 'दुगुंछमाणा' जुगुप्समाना-पाणातिपातादिना अशुभकर्मबन्धो भवतीति मत्वा हिंसायां घृणां कुर्वन् 'वदे' वदेत-निरवद्या भाषां भाषेत । तादृशी भाषा प्रयोज्या यावत्या जीवानां विराधनं न भवेत् । 'करेज्जा' कुर्यात-विचार्यति शेषः, विचार्य निरवचं कार्य कुर्यादित्यर्थः । एतादृशोत्तमविचारशीलानां पुरुषाणाम् 'कुओ विऽहत्थी' कुतोऽपि इहास्ति-नास्ति जीवनभयमिति ध्वनिः । कुतोऽस्तीहास्मिन् एवं भूतेऽनुष्ठाने क्रियमाणे प्रोच्यमाने वा जीवनमय. मस्माकम्, युष्मदापादितो दोष एव समुल्लप्ततीति ॥३१॥ मूलम्-पुरिसे ति विन्नत्ति न एवमस्थि,
अणारिए से पुरिसे तहा हु। टीकार्थ-आद्रक मुनि बौद्ध मत का निराकरण करके अपने मत का प्रतिपादन करते हैं-ऊंची नीची और तिर्की दिशाओं में बस और स्थावर प्राणियों के चलना हिलना, अंकुर फूटना आदि जीवत्व के चिहनों को प्रत्यक्ष अनुमान आदि प्रमाणों से जान कर जीवों की हिंसा के भय से प्राणातिपात आदि से कर्मबन्ध होता है, ऐसा मान कर हिंसा से घृणा करता हुआ ऐसी निरवद्य भाषा का प्रयोग करे जिमसे जीवों की विराधना न हो । तथा भलीभांति विचार कर निरवद्य कार्य करे। ऐसे उत्तम विचारशील पुरुषों को कोई दोष पाप कैसे हो सकता है ? अर्थात् जो हिंसाकोरी वचन और कर्य से दूर रहते हैं उन्हें कोई दोष नहीं लगता ॥३१॥
ટીકાર્થ––આદ્રક મુનિ બૌદ્ધ મતનું ખંડન કરીને પિતાના મતનું પ્રતિ પાદન કરે છે–ઉ ચી નીચી, અને તિછ દિશાઓમાં ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણિના ચાલવા, હરવા, ફરવા અંકુર ફૂટવા વિગેરે જીવપણાના ચિહ્નોને અનમાન વિગેરે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેથી જાણીને જીવોની હિંસાના ભયથી, પ્રાણાતિપાત વિગેરેથી કર્મબંધ થાય છે. તેમ માનીને હિંસાથી ઘણુ કરતા થકા એવી નિરવદ્ય ભાષાને પ્રગ કરે કે જેનાથી જીની વિરાધના (હિંસા) ન થાય તથા સારી રીતે વિચાર કરીને નિરવદ્ય કાર્ય કરે. એવા ઉત્તમ અને વિચારશીલ પુરૂષને કેઈ પણ દેષ અર્થાત્ પાપ કેવી રીતે લાગી શકે ? અર્થાત જે હિંસા કારક વચન અને કાર્યથી દૂર રહે છે. તેમને કઈ પણ દોષ લાગતો નથી, ૩૧૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #644

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोंशालकस्य संवादनि० ६३३ को संभवो पिन्नागपिडियाए,
वाया वि एसा बुइया असच्चा ॥३२॥ छाया-पुरुष इति विज्ञसिनैव मस्ति, अनार्यः स पुरुषस्तथाहि ।
का संभवः पिण्याकपिण्ड्यां, वागप्येषोक्ताऽसत्या ॥३२॥ अन्वयार्थ:-(पुरिसैत्ति) पुरुष इति (विनत्ति) विज्ञति:-पिण्याकपिण्डे पुरुष इत्याकारिका बुद्धिः (न एवमस्थि) नैवं कथमपि पामराणामपि अस्ति (तहा से पुरिसे अणारिए) तथाहि स पुरुषोऽनार्यः, यः पिण्याकपिण्डे पुरुषबुद्धि करोति, (पिन्नागपिडियाए) पिण्याकपिण्ड्याम् (को संभवौ) पुरुषबुद्धेः कः सम्भव:- नास्ति सम्भावनेत्यर्थः (एसा वाया वि बुझ्या असच्या) एषा वागपि उक्ता असत्यैवेति ।
'पुरुसे त्ति चिन्नत्ति' इत्यादि ।।
शब्दार्थ--'पुरिसे त्ति-पुरुष इति' खलके पिंडमें पुरुष की 'चिन्नत्ति -विज्ञप्तिः' बुद्धि 'न एवमस्थि-नवमस्ति' मूों को भी नहीं हो सकती 'तहा से पुरिसे अणारिए-तथा स पुरुषः अनार्यः' अगर कोई पुरुष खलके पिण्डको पुरुष समझता है तो वह अनार्य है 'पिन्नाय पिण्डियाए-पिण्याकपिण्डे' खल के पिण्ड में पुरुषकी बुद्धि की संभावना ही को संभवो-कः संभवः' कैसे की जा सकती है, 'एसा वाया विबुइया असच्चा-एषा वागपि उक्ताऽसत्या' तुमारी कही हुई यह वाणी भी असत्य ही है ॥३२॥ ___ अन्वयार्थ खल के पिण्ड में पुरुष की बुद्धि तो मूखों को भी नहीं हो सकती है। अगर कोई पुरुष खल के पिण्ड को पुरुष समझता है या पुरुष को खलपिण्ड समझता है तो वह अनार्य है । भला खल
'पुरिसे त्ति विन्नत्ति' या
Avail:-'पुरिसे त्ति-पुरुष इति' पोजना 43i y३५५नी 'विन्नत्ति विज्ञप्तिः' मुद्धि तो 'न एवमत्थि-नैवमस्ति' भूमिाने ५५५ थ शती नथी. 'तहा से पुरिसे अणारिए-तथा सः पुरुषः अनार्यः' मथा भास पोजना
ने ५३५ सभो तो ते मनाय . 'पिनागपिडियाए-पिण्याकपिण्डे' मोनाभि ५३५५६॥ ना भुद्धिनी सलाना 'को संभवो-कः संभवः' वी शते शशाय 'एसा वायावि बुइया असच्चा-एषा वागपि उक्ताऽसत्या' તમેએ કહેલ આ વાણી પણ અસત્ય જ છે. ૩રા
અન્વયાર્થ–ળના પિંડમાં પુરૂષપણાની બુદ્ધિ તે મને પણ થઈ શકતી નથી. અથવા કોઈ પુરૂષ ખેળના પિંડને પુરૂષ સમજે અથવા પુરૂષને ખેળ પિંડ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #645

सत्रकृताङ्गसूत्र टीका--तदर्शनाऽसारतां द्योतयन्नाकः पुनराह शाक्यभिक्षुम्-'पुरिसत्ति' पुरुष इति 'विन्नति' विज्ञप्तिानम् 'न एवमस्थि' नैवमस्ति-पिण्याकपिण्डे पुरुषोऽयमित्याकारिका बुद्धि न भवति पामराणामपि । 'तहा हि से पुरिसे अणारिए' तथाहि स पुरुषोऽनार्यः, अतो यस्य पिण्याकपिण्डे पुरुषबुद्धिर्भवति पुरुषे वा विण्याकबुद्धि रुदेति, एतादृशोऽनार्यः। 'पन्नागपिडियाए' पिण्याकपिण्ड्याम् 'को संभवो' को नाम सम्भवः-ताशपिण्डे पुरुष बुद्धिः कथमपि न सम्भवति । अतः 'एसा वाया वि बुइया असचा' एषोक्ता वागपि असत्या कथिता तस्मात्पिण्याककाष्ठादावपि पवर्तमानेन जीवोपमर्दभीरुणा सा शङ्कव नैव प्रवर्तनीयेति।३२। मूलम्-वायाभिजोगेण जमावहेज्जी,
णो तारिसं वाया उदाहरिज्जा। अंटाणमेयं वयणं गुणाणं,
जो दिखिए व्रय मुंरालमेयं ॥३३॥ के पिण्ड में पुरुष की बुद्धि की संभावना ही कैसे की जा सकती है ? तुम्हारी कही हुई यह वाणी असत्य ही है ॥३२॥
टीकार्थ-शाक्यदर्शन की निस्सारता को प्रकट करते हुए आर्द्रक पुनः कहते हैं-खल के पिण्ड में यह पुरुष है ऐसी बुद्धि पामर पुरुषों को भी नहीं हो सकती' जिस पुरुष को खलपिण्ड में पुरुष की और पुरुष में खलपिण्ड की बुद्धि उत्पन्न होती है, वह पुरुष अनार्य है अर्थात् अज्ञानी है । आखिर खल के पिण्ड में पुरुष की बुद्धि कैसे संभवित हो सकती है ? अतएव तुम्हारा कहा हुआ वचन असत्य है । जो जीवहिंसा से भयभीत हो उसे खलपिण्ड या काष्ठ आदि में प्रवृत्ति करते समय भी सावधान रहकरके ही प्रवृत्ति करना चाहिए ॥३२॥ સમજે તો તે અનાર્ય છે. અરે ઓળના પિંડમાં પુરૂષપણાની બુદ્ધિની સંભાવના જ કેવી રીતે કરી શકાય ? તમેએ કહેલ આ વાણી અસત્ય જ છે. ૩રા
ટીકાÉ–-શાક્ય દર્શનના નિસ્સાર પણાને બતાવતાં આદ્રક મુનિ ફરીથી કહે છે કે-ળના પિંડમાં આ પુરૂષ છે, એવી બુદ્ધિ પામર પુરૂષને પણ થઈ શકતી નથી. જે વ્યક્તિને ળના પિંડમાં પુરૂષની અને પુરૂષમાં ખેળના પિંડની બુદ્ધિ થાય છે, તે પુરૂષ અનાર્ય જ છે. અર્થાત્ અજ્ઞાની કેમકે ખેાળનાપિંડમાં પુરૂષપણાની બુદ્ધિ જ કેવી રીતે સંભવી શકે ? તેથી જ તમેએ કહેલ વચન અસત્ય જ છે. જે જીવહિંસાથી ભયભીત હોય તેને ઓળના પિંડ અથવા કાષ્ઠ વિગેરેમાં પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે પણ સાવધાન રહીને જ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. ૩રા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #646

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६३५ छाया-वागमियोगेन यदावहेनो तादृशीं वाचमुदाहरेत् ।
अस्थानमेतद्वचनं गुणानां, नो दीक्षितो ब्रूयादुदारमैतत् ॥३३॥ अन्वयार्थः--(वायाभिजोगेण) वागभियोगेन (जमायहेज्जा) यदावहेत् । (तारिसं वाय नो उदाहरिजा) तादृशीं वाचं नोदाहरेत्-यया वाचा प्राणातियातो भवेत् सा वाक् न वक्तव्या, (एयं वयणं गुणाणं अट्टाणं) एतद् वचनम्-भवदुक्तं वचनं गुणानामस्थानम् (एयं उरालं) एतदुदारम् (दिक्खिए नो बूया) दीक्षितो नो वदेदिति ॥३३॥
'वायाभिजोगेण' इत्यादि।
शब्दार्थ-'वायाभिजोगेण-वागभियोगेन' जिस प्रकार के वचन का प्रयोग करने से 'जमावहेज्जा-यदावहेत्' पाप की उत्पत्ति हो 'तारिस वायं नो उदाहरिज्जा-तादृशं वाचं नोदाहरेत्' ऐसा वचन मेधावी पुरुषको संकटके समय भी नहीं बोलना चाहिए 'एयं वयणं गुणाणं अट्ठाणं-एतद्वचनं गुगानामस्थानम्' क्योंकी मावद्य भाषा भी कर्मबन्धका कारण होती है 'एयं उरालं-एतत् उदारम्' इस प्रकार का वचन गुणों का स्थान नहीं है, अतएव 'दिक्खिए नो बूया-दीक्षितो नो वदेत्' दीक्षित पुरुष ऐसा सारहीन वचन न बोले ॥३३॥ ____ अन्वयार्थ--जिस प्रकार के वचन का प्रयोग करने से पाप की उत्पत्ति हो ऐसा वचन मेधावी पुरुष को संकट के समय भी नहीं बोलना चाहिए। क्योंकि सवद्य भाषा भी कर्मबन्ध का कारण होती है । खल
'वायाभिजोगेण' या
शहा--'वायाभिजोगेण-वागभियोगेन' । वयनानी प्रयोग ४२ पाथी 'जमावहेज्जा-यदावहेत्' पानी उत्पत्ती थाय 'तारिस वायं न उदाहरिज्जा -ताशं वाचं नोदाहरेत्' मा क्यनी मुद्धिशाली ५३षा सटन समये ५५५ लासवानलमे. 'एयं वयणं गुणाणं अट्ठाणं-एतद्वचनं गुणानामस्थानम्'
भी सावध भाषा ५५॥ म ना २९५ ३५ हाय छे. 'एयं उरालं-एतत् उदार' माया मारना क्यनी शुशानुं स्थान नथी. तेथी। 'दिक्खिए नो बूया दीक्षितो नो वदेत्' alक्षत ५३ मा सार विनाना क्यना न मावा ॥33॥
અન્વયાર્થ-જે પ્રકારના વચનને પ્રયોગ કરવાથી પાપની ઉત્પત્તી થાય બુદ્ધિમાન પુરૂષે તેવા વચને મુશ્કેલીના સમયમાં પણ બેલવા ન જોઈએ. કેમકે સાવદ્ય ભાષા પણ કમબંધના કારણ રૂપ હોય છે. ખલપિંડ પુરૂષ છે,
श्री सूत्रतin सूत्र : ४

Page #647

६३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका- 'वायाभिजोगेण' वागभियोगेन 'जमाव हेज्जा' यदावहेत् 'णो तारिस' नो तादृशम् 'वाय' वाचम् - वचनं व्याख्यानम् 'उदाहरिज्जा' उदाहरेत्, यथाविधाया वाचः प्रयोगेण पापोत्पत्तिर्भवेत् तथाविधा वाक् विदुषा सङ्कटकालेऽपि न वाच्या, सावचा भाषाऽपि कर्मानुबन्धिनी कर्मकारणं भवति । एवं वयणं' गुणाणं अट्ठाणं' एवम् - ईदृशं वचनम् - पिण्याकं पुरुषः पुरुषः पिण्याकमित्याकारकम् गुगानास्थानम् । अतः - 'दिक्खए' दीक्षितः पुरुषः 'एयमुराल' एतद् उदारं वचनम् ' णो वूया' नो ब्रूयात् । यतो हि सावद्यवचनमयोगेणाऽपि पापो स्पत्तिर्भवत्येव तस्मात् - पिण्याकं पुरुषतया पुरुषं विण्याकतया विवेकी पुमान्न वदेत् । एतादृशस्य भ्रममुद्वहतो वाग्जालस्य सावधमूलकत्वादिति ॥ ३३ ॥ मूलम् -लद्वे अट्ठे अहो एव तुब्भे,
जीवाणुभागे सुविचिति एव ।
पिण्ड पुरुष है या पुरुष खलपिण्ड हैं, इस प्रकार का वचन गुणों का स्थान नहीं है । अतएव दीक्षित पुरुष ऐसा सारहीन बचन न बोले ॥ ३३॥
टीकार्थ -- जिस वचन के प्रयोग से पाप उत्पन्न होता है, ऐसा वचन संकट के अवसर पर भी ज्ञानी पुरुष को नहीं बोलना चाहिए । सावद्य भाषा भी कर्मानुबन्धिनी होती है । पुरुष खल का पिण्ड है या खल का पिण्ड़ पुरुष है, इस प्रकार की भाषा गुणों का अस्थान है, गुणकारी नहीं है । अतएव जिसने दीक्षा अंगीकार की है, ऐसे पुरुष को इस प्रकार की सारशून्य भाषा का प्रयोग नहीं करना चाहिए, क्यों कि सावध भाषा से भी पाप उत्पन्न होता है, अतएव विवेकवान् पुरुष खलपिण्ड को पुरुष और पुरुष को खलपिण्ड न कहे । इस प्रकार
का भ्रमजनक वाग्जाल पापमूलक है ॥३३॥
અથવા પુરૂષ ખલિપેડ છે, આવા વચના ગુણાના સ્થાન રૂપ નથી જ તેથીજ દીક્ષિત પુરૂષે તેવા નિઃસાર વચન ખેલવા ન જોઈએ. ॥૩૩॥
ટીકા—જે વચનના પ્રયાગથી પાપ ઉત્પન્ન થાય છે, એવા વચન સ'કટના સમયે પણ જ્ઞાની પુરૂષ ખેલવા ન જોઈએ. સાવદ્ય ભાષા પણ ક્રમાંનુ'ધિની હેાય છે. આવા પ્રકારની ભાષા ગુણાના સ્થાન રૂપ નથી. ગુણુકારક નથી. તેથી જ જેણે દીક્ષા ધારણ કરેલ છે, એવા પુરૂષે આવા પ્રકારની સાર વિનાની ભાષાના પ્રયાગ કરવા ન જોઈએ. કેમકે-સાવધ ભાષાથી પણ પાપ થાય છે. તેથી જ વિવેકી પુરૂષ ખલિપ'ને પુરૂષ અને પુરૂષને ખલિપેડ કહેવા નહીં માવા પ્રકારની ભ્રમ જનક વાજાળ પાપાપાદક જ છે. તેમ સમજવું. I॥૩૩॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #648

समवार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६३७ पुव्वं समुदं अवरं च पुढे,
उलोइए पाणितले ठिए वा ॥३४॥ छाया-लब्धोऽर्थः अहो एव युष्माभिन वानुभागः सुविचिन्तितश्च ।
पूर्वश्च समुद्रमपरञ्च स्पृष्ट मवलोकितः पाणितले स्थितो वा ॥३४॥ अन्वयार्थ:-सोपहासमादकः शाक्यभिक्षुक प्रति कथयति-(अहो तुम्मे एव अढे लद्धे) अहो-इति निपात आर्थर्यबोधकः। यु मामिरेवाऽर्थों लब्धः (त्वयैव 'लद्धे अहे' इत्यादि।
शब्दार्थ--आर्द्रक मुनि शाक्य भिक्षुक का उपहास करते हुए कहते हैं, 'अहो तुम्भे एव अट्टे लद्रे-अहो युष्माभिरेवार्थो लब्ध' आश्चर्य है कि आपने यह अर्थलाभ किया है, अर्थात् आपने अद्भुत ज्ञान प्राप्त किया है। 'जीवाणुभागे सुविचिंतिए व-जीवानुभागः सुचितित एव' आपने जीवों के कर्मफलका बडा सुंदर विचार किया है । आपका यह यश 'पुव्वं समुदं अपरंच पुढे-पूर्व समुद्रम् अपरञ्च स्पृष्टम् पूर्व और पश्चिमका समुद्रपर्यन्त व्याप्तरहा है। 'पाणितले ठिए वा-पाणितले स्थितो वा' अथवा जान पडता है कि जगत् के सब पदार्थ आपकी ही हथेलीपर मौजूद है-आप सर्वज्ञ से कम नहीं जान पडते इस काकुचाक्य का तात्पर्य यह है कि-आपने जानने योग्य वस्तुको जाना नहीं है, आप अज्ञानी है, अन्यथा स्थित वस्तुको अन्यथा कहरहे हैं, और पुण्य एवं पापको व्यवस्था उल्टी करते है ॥३४॥
'लद्धे अट्टे' त्या
શબ્દાર્થ–આદ્રક મુનિ શાક્ય ભિક્ષુકની મશ્કરી કરતાં કહે છે કે – 'अहो तुम्भे एव अट्टे लद्धे-अहो युष्माभिरेवार्थों लब्धः' माश्चय छ-माये આ અર્થને લાભ મેળવેલ છે. અર્થાત્ આપે અદ્ભૂત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલ છે. 'जीवाणुभागे सुविचिति एव-जीवानुभागः सुचिन्तित एव' मापे सवाना म. ३जना भत्यात सुंदर वियर ४२८ छ. आपने। मा यश 'पुत्वं समुदं अपरंच पुढे-पूर्व समुद्रम् अपरश्च स्पृष्टम्' पू भने पश्चिमना समुद्र पर्यन्त प्रसरी रडत छ म 'पाणितले ठिए वा-पाणितले स्थितो वा'
मे य छ हैજગતના સઘળા પદાર્થો આપની હથેલીમાં જ રહેલા છે. આપ સર્વજ્ઞથી કમ જણાતા નથી. આ વક્રોક્તિનું તાત્પર્ય એ છે કે-આપ જાણવા યોગ્ય વસ્તુને જાણોલ નથી. આપ અજ્ઞાની છે અન્યથા રહેલ વસ્તુને અન્યથા કહી રહ્યા છે તથા પુણ્ય અને પાપની વ્યવસ્થા ઉલ્ટી કરો છે. ૩૪
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #649

६३८
सूत्रकृताइसत्र विलक्षणं ज्ञानं प्राप्तमेतादृशम्) इति काकुः। (जीवाणु मागे सुविचिंतिए व) जीवा ऽनुभागः सुविचिन्तितश्च । तथा-स्वयैव जीवानां कर्मफलस्यापि विचारः कृतः । (पुव्वं समुदं अवरं च पुढे) पूर्व समुद्रमपरश्च स्पृष्टम्-भवदीययशः पूर्वाऽपरसमु द्रान्तव्यापि । (वाणितले ठिए वा उलोइए) पाणितले स्थितो वा-सर्वोऽपि पदार्थः पाणितले प्रत्यक्षेण स्थित इव अवलोकितः। त्वयैव सकलपदार्थसाक्षाकारिज्ञानं प्राप्तम्, जीवानां कर्मफलमपि लब्धम्, इह सर्वत्र तवैव यशो विस्तृतम् । आश्चर्यमेव भवतः कार्यजातम्, एतावता ज्ञातव्यं पदार्थ न ज्ञातवानसि मूल्ऽसि । येनाऽन्यथास्थितं स्थिरमपि पदार्थ मन्यथा प्रतिपादयितुमीहमानः पुण्यपापयोव्यवस्था करोषि । इति काक्या व्यज्यते ॥३४॥ टीका-सुगमा ॥३४॥ मूलम्-जीवाणुभागं सुविचिंतयंता,
आहारिया अन्नविही य सोहि । अन्वयार्थ:-आद्रक मुनि शाक्य भिक्षु का उपहास करते हुए कहते हैं-विस्मय है कि आपने यह अर्थलाभ किया है। अर्थात् आपने अद्भुत ज्ञान प्राप्त किया है । आपने जीवों के कर्मफल का बड़ा सुन्दर विचार किया है ! आपका यश पूर्वापर समुद्र तक व्याप्त रहा है । जान पड़ता है जगत् के सब पदार्थ अपकी ही हथेली पर मौजूद हैं-आप सर्वज्ञ से कम नहीं जान पड़ते। काकुध्वनि से तात्पर्य यह निकला कि आपने जानने योग्य वस्तु को जाना नहीं है, आप अज्ञानी हैं। अन्यथास्थित वस्तु को अन्यथा कह रहे हैं। पुण्य पाप की उल्टी व्यवस्था करते हैं ॥३४॥टोका सुगम है ॥३४।
અન્વયાર્થ–આદ્રક મુનિ શાકય ભિક્ષુની મશ્કરી કરતાં કહે છે કે-- આશ્ચર્ય થાય છે કે આપે આ દિવ્ય અર્થ લાભ મેળવેલ છે. અર્થાત આપે અદ્ભૂત જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલ છે, આપે જેના કર્મફળને ઘણું જ સુંદર વિચાર કર્યો છે. આપને યશ પૂર્વાપર સમુદ્ર પર્યત વ્યાપ્ત થયેલ છે. સમજાય છે કે જગત્ના સઘળા પદાર્થો આપની હથેલીમાં જ મેજૂદ છે. આપ સર્વસથી ઓછા જણાતા નથી. આ કાકુ વયનથી ભાવ એ સમજાય છે કે-આપ સમજવા લાયક વસ્તુ સમજ્યા નથી. એટલે કે આપ અજ્ઞાની છે. અન્યથા રહેલ વસ્તુને આપ બીજી રીતે સમજાવી રહ્યા છો આપ પુણ્ય પાપની ઉધી વ્યવસ્થા કરતા હો તેમ મને જણાય છે. ૩૪
આ ગાથાને ટીકાર્થ સરળ હોવાથી આપેલ નથી.
श्री सूत्रांग सूत्र : ४

Page #650

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आद्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ६३९ न वियागरे छन्नपओपजीवी,
एसोऽणुधम्मो इह संजयाणं ॥३५॥ छाया--जीवाऽनुभागं सुविचिन्त्य, आहार्यान्नविधेश्व शुद्धिम् ।
____न व्यागृणीयाच्छन्नपदोपजीवी, एषोनुधर्म इह संयतानाम् ॥३५॥
अन्वयार्थः-(जीवाणुभागं सुविचिंतयंता) जीवानुभागं मुविचिन्त्य अहंद् मताऽनुरागी सन् जीवपीडां सम्यगनुविचिन्त्य (अन्नविही य सोहिं आहारिया) अन्नविधेश्च शुद्धिमाहार्य-शुद्धमन्नं द्वाचत्वारिंशद्दोषरहितमाहारं स्वीकृत्य (छन्नपभोपजीवी न वियागरे) छन्नपदोपजीवी न व्यागृणीयात्-कपटजीविको भूत्वा 'जीवानुभाग' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जीवाणु मागं सुविचिंतयंता-जीचानुभागं सुविचिन्त्य' आहेत मत के अनुयायी जीवों के होने वाली पीडा को भली भांति विचार करके 'अन्नविहीय सोहिं आहारिया-अन्नविधेश्च शुद्धिम् आहार्य' शुद्ध क्यालीस प्रकार के दोषों से रहित आहार का ग्रहण करते हैं वे 'छन्नपभोपजीवी न वियागरे-छन्नपदोपजीवी न व्यागृणीयात्' माया चारसे आजीविका नहीं करते और न कपटमय वचनों का उच्चारण करते हैं। इह संजयाणं एसोऽणुधम्मो-इह संयतानाम् एषोऽनुधर्म:' जिनशासन में संयमी पुरुषोंका यही धर्म है ॥३५॥ ___ अन्वयार्थ--आईतमत के अनुयायी जीवों को होने वाली पीड़ा का भली भांति विचार करके शुद्ध-बयालीस प्रकार के दोषों से रहित आहार
'जोवानुभाग' त्या
शार्थ -जीवाणुभागं सुविचिंतयंता-जीवानुभाग सुविचिन्त्य' माईत મતના અનુયાયિઓ ને થનારી પીડાનો સારી રીતે વિચાર કરીને “ગન્ન विही य सोहि आहारिया-अन्नविधेश्च शुद्धिम् आहार्य' शुद्ध ४२ ताणीस प्रना होषो विनाना माहारते अहए। ४२ छ. तसे। 'छन्नपओपजीवी व वियागरे-छन्नपदोपजीवी न व्या गृणीयात्' भायायाथी माqि४॥ भगवता नथी. भने ४५८युत वयनानु उश्या२६४२ता नथी. 'इह संजयाण एसोणुधम्मो-इह संयतानाम् एषोऽनुधर्मः' शासनमा सयभी ५३षानो मा ५ छ. ॥3॥
અન્વયાર્થ–આહંત મતના અનુયાયી અને થવાવાળી પીડાને સારી રીતે વિચાર કરીને શુદ્ધ-રે બેંતાલીસ પ્રકારના દોષ વિનાના આહારને
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #651

६४०
सत्रकृतागसत्र भायावचनं न प्रयोक्तव्यम्, न वा-कपटेन जीविका कार्या विशुद्धमेवाऽन्नादिकमाहारत्वेन आहार्यम् । न तु-वौद्धवत् पात्रे पातितं पतितं वा सर्वविधमपि अन्नं शुद्धमेवेति मत्वाऽभक्ष्यमपि भैक्षं भक्ष्य स्वीकर्तव्यमिति । यद्यपि जीवनिकायाचित्तविकारत्वादभक्ष्यमायमेव सर्व तथापि लौकिकरीत्या व्यवस्थापयितन्या व्यवस्था ॥३५॥टीका-सुगमा ॥३५॥ मूलम्-सियाणगाणं तु दुवे सहस्से,
जे भोयए नियए भिक्खुयाणं। पानी को ग्रहण करते हैं। वे मायाचार से आजीविका नहीं करते और न कपट मय वचनों का उच्चारण ही करते हैं जिनशासन में संयमी पुरुषों का यही धर्म है ॥३५॥ ___ तात्पर्य यह है कि कपटपूर्ण वचनों का प्रयोग नहीं करना चाहिए, कपट से आजीविका नहीं करनी चाहिए तथा निर्दोष अन्न आदि का आहार करना चाहिए । बौद्धों के जैसा ऐसा नहीं कि पात्र में जो डाल दिया या गिर गया वह सब प्रकार से शुद्ध ही है, ऐसा समझ कर अभक्ष्य और अशुद्ध भिक्षा का भी भक्षण कर लिया जाय ! यद्यपि अन्न आदि भी जीव का शरीर हैं तथापि लोक प्रचलित भक्ष्य या अभक्ष्य व्यवस्था का भी विचार करना चाहिए । अन्न और मांस को एक ही श्रेणी में गिन कर भक्ष्य अभक्ष्यव्यवस्था का विलोप नहीं करना चाहिए |३५|
टीका सुगम है ॥३५॥ ગ્રહણ કરે છે. તેઓ માયાચારથી આજીવિકા કરતા નથી. તેમજ કપટ મય. વચને બોલતા નથી. જીન શાસનમાં સંયમી પુરૂષને આજ ધર્મ છે. ૩૫
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે--કપટ યુક્ત વચનને પ્રવેશ કરે ન જોઈએ. કપટથી આજીવિકા ચલાવવી ન જોઈએ. તથા નિર્દોષ અન્ન વિગેરેને જ આહાર કરવો જોઈએ. બૌદ્ધોની જેમ એવું ન માનવું કે પાત્રમાં જે નાખવામાં આવ્યું અથવા પડયું તે બધી રીતે શુદ્ધ જ છે. તેમ સમજીને અભક્ષ્ય અને અશુદ્ધ ભિક્ષાનું પણ ભક્ષણ કરી લેવામાં આવે.
જો કે અન્ન વિગેરે પણ જીવનું શરીર જ છે. તે પણ લેક પ્રચલિત ભક્ષ્ય અને અભક્ષ્યની વ્યવસ્થાને પણ વિચાર કરવું જોઈએ. અન અને માંસને એક જ શ્રેણીમાં માનીને ભર્યો અને અભક્ષ્યની વ્યવસ્થાને લેપ કરે તે કઈ રીતે એગ્ય કહી શકાય નહીં. પગા૨ ૩૫ આ ગાથાને ટીકાર્ય સુગમ છે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #652

-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आईकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६४१ असंजए लोहियपाणि से उ,
णियच्छइ गरिहमिहेव लोए ॥३६॥ छाया-स्नातकानां तु द्वे सहस्र, यो भोजयेन्नित्य भिक्षुकाणाम् ।
___ असंयतो लोहितपाणिः स तु, निगच्छति गर्हामिहैव लोके ॥३६॥ अन्वयार्थ:-प्रतिदिनं सहस्रद्वयभिक्षुभोजक: आरोग्य नामकदेवो भवति इति यदुक्तं तन्मतं निराकरोति-इदानी साधुभोजने ये गुणाः पूर्वमुक्तास्तान्
'सियाणगाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'जे सियाणगाणंभिक्खुधाणं-ये स्नातकानां भिक्षुकाणाम् जो पुरुष स्नातक भिक्षु भोंका 'दुवे सहस्से-द्वे सहस्रे' दो हजार भिक्षु. ओंको 'णियए-नित्यम्' प्रतिदिन 'भोयए-भोजयेत्' भोजन कराता है 'से उ-सतु' वह पुरुष असंजए-असंयतः' नियमसे असंयमी है 'लोहिय पाणी-लोहितपाणिः' उसके हाथ रक्त से रंगे हुए हैं, क्योंकि वह षट्कायके जीवों का विराधक है 'इहेव लोए-इहैव लोके' वह इसी लोक में 'गरिहं णियच्छति-गर्हाम् निगच्छति' निंदाका पात्र बनता है। यह हिंसक है षट्काय की विराधना करके साधुओं को भोजन कराने वाले की साधुजन प्रशंसा नहीं करते किन्तु वारंवार उसकी निन्दा ही करते हैं ॥३६। ___ अन्वयार्थ-प्रतिदिन दो हजार भिक्षुओं को भोजन करानेवाला आरोप्य नामक देव होता है, इस पूर्वोक्त मत का निराकरण करते
'सियाणगाणं' त्या
Awt-'जे सियाणगणां भिक्खुयाणं-ये स्नातकानां भिक्षुकाणाम्' ५३५ स्नात भिक्षु साना 'दुवे सहस्से-द्वे सहस्रे' मे १२ लिओन 'णियए-नित्यम्' १२।०१ 'भोयए-भोजयेतू' ला सवे छे. 'से उ-स तु ते ५३५ 'असंजएअसंयतः' नियमयी मसयभी छ. 'लोहियपाणी-लोहितपाणिः' तमना हाथ होडीथी भरायेा छ. भ-ते पट्यना वाना विराध छे. 'इहेव लोएइहैव लोके' ते मा सभा 'गरिहणियच्छइ-गर्हाम् निगच्छति' निहाने पात्र બને છે. તે હિંસક છે. ષકાયની હિંસા કરીને સાધુઓને ભેજન કરાવે છે. આવા પ્રકારની લોકનિંદા તેને પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાધ્યતિપાત કરીને સાધુઓને અથવા બીજા કોઈને ભેજન કરાવવાવાળાની સાધુજને પ્રશંસા કરતા નથી, પરંતુ વારંવાર તેની નિદા જ કરે છે. ૩૬
અન્વયાર્થ-દરરોજ બે હજાર ભિક્ષુકોને ભોજન કરાવવાવાળો પુરૂષ આપ્ય નામને દેવ થાય છે. આ પ્રમાણેના શાકયના મતનું ખંડન કરતાં
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #653

६४२
सूत्रकृताङ्गसर्व खण्डयितुमाकः कथयति भिक्षुकमुद्दिश्य । (जे सियाणगाणं भिक्खुयाणं) यः स्नातकानां भिक्षुकाणाम्, (दुवे सहस्सै) द्वे सहस्र (णियए) नित्यम् (भोयए) भोजयेत् , अनेन (से उ) स तु-पुरुषविशेषः (असंजए) असंयतः-संयमरहितः, (लोहियपाणि) लोहितपाणि:-रुधिरादहस्तः षड्जीवनिकायविराधकत्वात्, (इहेवलोए) इहैव-अस्मिन्नेव लोके-जगति (गरिहं णियच्छइ) गम्-िहिंसकोऽयं जीवान् व्यापाद्य साधून् भोजयतीत्येवं रूपां लोकनिन्दा निगच्छति-माप्नोति । न हि पाणातिपातं कृत्वा साधून अन्यान यान् कान् तर्पयन्तमसंयमिनं प्रशंसन्ति सन्तः, अपितु भूयो भूयोहि निन्दन्त्येव। पूर्वमुक्तं ये द्विसहस्रमितान् साधून नित्यं तर्पयन्ति भोजनेन ते सद्गतिं लभन्ते इति मतम् आर्द्रकः खण्डयति । भोज्यान्ने संस्क्रियमाणे ज्ञायमानाऽज्ञायमानाऽनेकजीवहिंसा समुत्पद्यते । तद्धिसासंवलित. तदन्नदातुः कथमपि सद्गति न सम्भाव्यते, अपि तु-तादृशदातुर्विपरीताऽधोनेत्री हैं । अर्थात् साधुओं को भोजन कराने में जो गुण पहले कहे हैं उनका अब खंडन करने के लिए आर्द्रक मुनि बौद्ध भिक्षु से कहते हैं
जो पुरुष प्रतिदिन दो हजार स्नातक भिक्षुओं को भोजन कराता है, वह नियम से असंयमी है। उसके हाथ रक्त से रंगे हुएहैं, क्योंकि वह षटकाय के जीवों का विराधक है । वह इसी लोक में निन्दा का पात्र बनता है यह हिंसक है, षट्कायकी विराधना करके साधुओं को भोजन कराता है इस प्रकार की लोक निन्दा उसे प्राप्त होती है । प्राणातिपात करके साधुओं को अथवा अन्य किसी को भोजन करानेवाले की साधुजन प्रशंसा नहीं करते । किन्तु वारंवार उसकी निन्दा ही करते हैं ॥३६॥ કહે છે. અર્થાત્ હવે સાધુઓને ભેજન કરાવવામાં જે ગુણ પહેલાં કહ્યા છે, તેનું ખંડન કરાવવા માટે આદ્રક મુનિ બૌદ્ધ ભિક્ષુકને કહે છે.–જે પુરૂષ દરરોજ મહાન આરંભ કરીને બે હજાર રનાતક ભિક્ષુકોને ભોજન કરાવે છે, તે નિશ્ચય અસંયમી જ છે. તેના હાથ લેહીથી રંગાયેલા જ હોય છે. કેમકે તે પકાયના જીવોના વિરાધક છે. તે આ લોકમાં જ નિદાપાત્ર બને છે, તે હિંસક છે. ષકાયની વિરાધના કરીને સાધુઓને ભેજન કરાવે છે. આવા પ્રકારની લેકનિંદા તેને પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રાણાતિપાત કરીને સાધુઓને અથવા અન્ય કેઈને ભેજન કરાવવાવાળાની સાધુ જન પ્રશંસા કરતા નથી, પરંતુ વારંવાર તેની નિંદા જ કરે છે. ૩૬
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #654

समयाथबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६४३ संभाव्या गतिर्भवति हियाऽनार्याणाम् परलोके नरकपातः, इह हि अशेषा लोकनि न्दा, अतो दुष्ट भोजनदानेन सद्गतिरिति मतम् अपहसितमिति गूढो विवेकः ॥३६॥
टीका-सुगमा ॥३६॥ मूलम्-थूलं उरब्भं इह मारियाणं उद्दिभत्तं च पगप्पएत्ता।
तंलोणतेल्लेण उवाखडेत्ता सपिप्पलीयं पगरंति मंसं॥३७॥ छाया-स्थूलमुरभ्रमिह मारयित्वोद्दिष्टभक्तं च प्रकल्प्य ।
तं लवणतैलाभ्यामुपस्कृत्य सपिप्पलीकं प्रकुर्वन्ति मांसम् ॥३७॥ तात्पर्य यह है-शाक्य भिक्षु ने जो दो हजारभिक्षुओं को जिमाने से स्वर्ग की प्राप्ति कही थी, आईककुमार मुनि उसका खण्डन करते हैंभोज्य पदार्थ तैयार करने में अनेक ज्ञात और अज्ञात त्रस स्थावर जीवों की हिसा होती है । उस हिंसा से युक्त भोजन से दाता को सद्गति की प्राप्ति हो, ऐसी संभावना नहीं की जा सकती। इससे विपरीत ऐसे दाता की विपरीत अधोगति में ले जाने वाली गति ही हो सकती है । वह परलोक में नरक में गिरता है और इस लोक में पूरी निन्दा का पात्र होता है। इसका गूढ रहस्य यह है कि हिंसा करके भोजनदान देने से सद्गति होती है, यह मत खंडित हो गया ॥३६॥
टीका सुगम है ॥३६॥ 'थूलं उरभं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'आईक मुनि बौद्ध भिक्षुसे कहते हैं-'इह थूलं उरभंइह स्थूलभुरभ्रम्' इस जगत् में स्थूलकाय मेष (मेढे) को 'मारियाणं
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે શાક્ય ભિક્ષુકે જે બે હજાર ભિક્ષકોને જમાડવાથી સ્વર્ગની પ્રાપ્તિ કહેલ છે. તેનું ખંડન કરતાં આદ્રક સુનિએ કહ્યું છે કે-જન કરવા માટેના પદાર્થો તૈયાર કરવામાં જાણતાં કે અજાણતાં અનેક ત્રસ અને સ્થાવર જીવોની હિંસા થાય છે તે હિંસાથી યુક્ત ભોજનથી દાતાને સદ્ગતિની પ્રાપ્તિ થાય, તેમ માની શકાય તેમ નથી. તેનાથી ઉલટા દાતાની અધોગતિમાં લઈ જવાવાળી જ ગતિ થાય છે. તે પરલેકમાં નરકમાં પડે છે. અને આલોકમાં પૂરેપૂરી નિંદાને પાત્ર બને છે. આ કથનનું ગૂઢ રહસ્ય એ છે કે-હિંસા કરીને ભજનનું દાન કરવાથી સદગતિ મળે છે. આ મતનું ખંડન થયું છે. iગા૦ ૩૬ આ ગાથાને ટીકાથે સરળ છે.
'थूलं उरभं' पत्यादि
साथ-सा मुनि मौद्ध भिक्षु ने उड़े छ -'इह स्थूलं उरम-इह स्थूलमुरभ्रम्' तमा २०४ाय भेष-घेटाने 'मारियाणं-मारयित्वा' भारीने
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #655

६४४
सूत्रकृताङ्गसौ ___ अन्वयार्थः -आर्द्रकमुनि बौद्ध भिक्षुक प्रत्याह-(इह थूल उरम्भं) इह स्थूलबृहत्कायम् उर, मेषम् (मारियाण) मारयित्वा-हत्वा (उद्दिट्ठभत्तं च पगप्पएना) उद्दिष्टभक्तं च प्रकल्प्य, बुद्धमताऽनुयायिनो गृहस्थाः भिक्षूणामथें मेघ मारयित्वा तदुद्देशेन भक्तादिक सम्पाद्य (तं लोणतेल्लेण उवक्खडेता) तं मांस लवणतेलघृतादिभिरूपस्कृत्य पाचयित्वा (सपिप्पलीय मंसं पगरंति) सपिप्पलीकं मांसं प्रकुर्वन्ति पिप्पलीनामौषधिविशेषेण प्रकर्षेण भक्षणयोग्यं कुर्वन्ति । आर्द्रको मुनि बौद्धमताऽनुधावतां व्यवस्था ब्रूते-अहह ? बौद्धाऽनुयायिनो वौद्ध भिक्षवे घृततैल. कटुलवणमरिचादि मादकद्रव्यस्पृकूसोमांस निर्माय भक्तादि तदनुगुणाऽन्नं परिकल्प्य साधुमोज्ययोग्यं कुर्वन्ति ॥३७॥ टीका-सुगमा । -मारयित्वा' मारकर 'उद्दिट्ट भत्तं च पगप्पएत्ता-उद्दिष्ट भक्तं च प्रकल्प्य' बौद्धमतके अनुयायी गृहस्थ अपने भिक्षुओं के लिए भोजन बनाता है 'त लोणतेल्लेण उवक्खडेता-तं लवणतैलाभ्यामुपस्कृत्य' उसे मांस नमक, तेल, घी आदि के साथ पकाकर 'सपिप्पलीक मंसं पगरंतिसपिप्पलीकं मांसं प्रकुर्वन्ति' पिप्पली आदि द्रव्यों से छोक लगाते हैं, अर्थात् स्वादिष्ट बनाते हैं ॥३७॥ ___अन्वयार्थ--आर्द्रकमुनि बौद्धभिक्षु से कहते हैं-स्थूलकाय मेष (मेढ़ें) को मार कर बौद्धमत के अनुयायी गृहस्थ अपने भिक्षुओं के लिए भोजन बनाते हैं । उसे मांस, नमक तेल, घी आदि के साथ पका कर पिप्पली आदि द्रव्यों से छोंक लगाते हैं, एवं स्वादिष्ट बनाते हैं ॥३७॥
तात्पर्य यह है की आर्द्रकमुनि बौद्धमत के पीछे दौड़ने वालों की व्यवस्था दिखलाते हुए कहते हैं-अहह ! बौद्धमत के अनुयायी गृहस्थ 'उद्धिमत्तं च पगप्पएत्ता-उद्दिष्टभक्त च प्रकल्प्य' मोद्धमतना अनुयायी स्थ पोताना लिक्षुमान माटे मारन मानावे छे. 'त लोणतेल्लेण अक्खडेता-त लवणतैलाभ्यामुपस्कृत्य' तेने मांस, मीठ, तेद, धी वगेरेनी साये राधीन सपिपलिय मंसं पगरंति-सपिप्पलीक मांसं प्रकुर्वन्ति' पिसी विगेरे भसामाथी વઘારીને સ્વાદિષ્ટ બનાવે છે. ૩છા
અન્વયાર્થ-આદ્રક મુનિ બૌદ્ધ ભિક્ષુકને કહે છે-સ્થૂલકાય મેષ-(ઘેટાને મારીને બૌદ્ધમતના અનુયાયી ગૃહસ્થ પિતાના ભિક્ષુકોના ભેજન માટે તૈયાર કરે છે. તે માંસને, મીઠું, તેલ, ઘી વિગેરેની સાથે રાંધીને પિપલી વિગેરે દ્રવ્યથી વઘારીને તેને સ્વાદિષ્ટ બનાવે છે. આવા
આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-આદ્રક મુનિ બૌદ્ધ મતની પાછળ દોડવાવાળાઓની વ્યવસ્થા બતાવતાં કહે છે કે-અહહ બૌદ્ધ મતના અનુયાયીઓ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #656

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ६४५
एतादृशं मासं निर्माय किं कुर्वन्ति तत्राहमूलम्-तं भुंजमाणा पिसितं पभूयं,
__णो उवलिप्पामो वयं रएणं। इच्चेव महिंसु अणजधम्मा,
___ अणारिया बाला रैसेसु गिद्धा ॥३८॥ छाया--तं भुञ्जानाः पिशितं प्रभूतं नोपलिप्यामो वयं रजसा।
इत्येवमाहुरनाय धर्माण अनार्या वाला रसेषु गृद्धाः । ३८॥ लोग बौद्ध भिक्षु के निमित्त घो, तेल कटु लवण मिर्च आदि से संयुक्त ताजा मांस तैयार करके उसे भिक्षुओं के खाने योग्य बनाते हैं ॥३७॥
टीका सुगम है ॥३७॥ 'तं भुंजमाणा' इत्यादि ।
शब्दार्थ-इस प्रकार के मांसको तैघारकरके क्या करते हैं ? सो कहते हैं-'अणारिया-अनार्याः' अनार्य 'चाला-बालाः' सत् असत् के विवेकसे रहित 'अणज्जधम्मा-अनार्यधर्माणः' अनार्यधर्मी 'रसेसुगिद्धा-रसेषु गृद्धाः' रसों में आसक्त बौद्ध भिक्षु 'तं पभूयं पिसितं तं प्रभूतं पिशितं' उस शुक शोणितसे उत्पन्न प्रभूत मांसको 'भुजमाणाभुञ्जाना खाते हुवे भी कहते हैं 'रएणं-रजसा' पापसे 'वयं ण उव. लिप्पामो-वयं नोपलिप्यामो' हमलोग लिप्त नहीं होते ॥३८॥ ગૃહસ્થ લોકે બૌદ્ધ ભિક્ષુકે માટે ઘી, તેલ, મીઠું, મરચું, વિગેરેથી યુક્ત તાજ માંસ તૈયાર કરીને તેને ભિક્ષુકને ખાવાલાયક બનાવે છે. ગા૦ ૩છા
આ ગાથાને ટીકાર્થ સરળ છે. 'त भुजमाणा' त्या
શબ્દાર્થ—આ પ્રમાણે માંસને તૈયાર કરીને શું કરે છે? તે બતાवामां आवे छे. 'अणारिया-अनार्याः' अनाय 'बाला-बाला.' मार-मज्ञानी सत् असतना विवे बिनाना 'अणज्जधम्मा-अनार्यधर्माण.' सनाय मी 'रसेस गिद्धा-रसेषु गृद्धाः' रसमा आसत मौद्ध भिक्षुडे। 'तं पभूयं पिसित-त प्रभूतं पिशितं ते शु शालितथी उत्पन्न थयेस अधिः मेवा भासने 'भूजमाणाभुञ्जाना' मावा छतi ५५ ४९ छे -'रएणं-रजसा' पापथी 'वयण उबलिपामो-वयं नोपलिप्यामो' सभी खिH यता नथी. 1100 3८॥
श्रीसूत्रतांग सूत्र : ४

Page #657

सूत्रकृताङ्गसत्र अन्वयार्थ:--(अणारिया) अनार्याः (बाला) बाला:-सदसद्विवेकविकलाः (अणजधम्मा) अनार्यधर्माणः, (रसेसु गिद्धा) रसेषु गृद्धाः-अध्युपपन्नाः (तं) तम् (पभूयं पिसितं) प्रभूतम्-अत्यधिक पिशितं शुक्रशोणितपभवं मांसम् (भुजमाणा) भुञ्जानाः (रएणं) रजसा-पापेन (वयं ण उवलिप्पामो) वयं नोपलिप्याम: (इच्चे माहंसु) इत्येवमाहु:-कथयन्ति ॥३८॥ ____टीका--'तं पभूयं पिसितं' तं प्रभूतमत्यधिक मांसं-शुक्रशोणितसंभूतं मांसम् 'भुजमाणा' भुञ्जाना:-भोजनं कुर्वन्तः 'वयं रएणं ण उवलिप्पामो वयं मांसभोजनजनितपापेन नोपलिप्याम:- कर्मवन्धो न भवतीति मन्यामहे, एवम् 'अणज्जधम्मा' अनार्यधर्माण:-आराज्जातसर्वहेयधर्मेभ्यः माणातिपातादिभ्यो हिंसाधर्मेभ्यो निवृतास्ते आर्याः-दयाधर्मपालका:-पड्जीवनिकायरक्षकास्तेषां धर्म:-आर्यधर्मः न आर्यधर्मोऽनार्यधर्मः तादृशधर्मः अस्ति येषां ते अनार्य धर्माणः ___ अन्वयार्थ इस प्रकार के मांस को तैयार करके क्या करते हैं ? सो कहते हैं-अनार्य, सत्-असत् के विवेक से रहित अनार्यधर्मी और रसों में आसक्त बौद्धभिक्षु उस शुकशोणित से उत्पन्न प्रभूत मांस को खाते हुए भी कहते हैं हम पाप से लिप्त नहीं होते ॥३८॥
टीकार्थ-उस शुक्र शोणित से उत्पन्न ढेर सारे मांस का भोजन करते हुए भी हम रज से अर्थात् मांस के भोजन से उत्पन्न होने वाले पाप से लिप्त नहीं होते-हमें कर्मबन्ध नहीं होता' ऐसा मानते हैं । वे अनार्य धर्मी हैं अर्थात् हिंसा आदि हेय कार्यों से दूर रहने वाले, धर्म का पालन करने वाले षट्काय के जीवों के रक्षक आर्य पुरुषों से
અન્વયાર્થ–આ રીતથી માંસને તૈયાર કરીને તેઓ શું કરે છે? તે બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે-અનાર્ય–સત્ અસના વિવેક વિનાના અનાર્ય ધમ અને રસમાં આસક્ત એવા બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ એ શુક્ર શોણિતથી મિશ્રિત પુષ્કળ માંસને ખાતાં ખાતા કહે છે કે અમે પાપથી લિપ્ત થતા નથી. ૩૮
ટીકાર્થ–તે શુક શેણિતથી ઉત્પન્ન થયેલ સઘળા જ માંસનું ભજન કરવા છતાં પણ અમે રજથી અર્થાત્ માંસના ભેજનથી ઉત્પન્ન થવાવાળા પાપથી લિપ્ત થતા નથી. અમને કમબંધ થતું નથી. તેમ માને છે, તેઓ અનાર્ય ધમિ છે. અર્થાત્ માંસના ભજનથી ઉત્પન્ન થનારા પાપથી અમો પાતા નથી. અમને કર્મને બંધ થતું નથી. તેમ માને છે, તેઓ અનાર્ય ધમી છે. અર્થાત હિંસા વિગેરે ત્યાગ કરવા યોગ્ય કાર્યોથી દૂર રહેવાવાળા, ધર્મનું પાલન કરવાવાળા, ષકાયના છાનું રક્ષણ કરવાવાળા આર્યપુરૂથી વિપરીત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #658

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ६४७
- प्राणातिपातादिकारकाः दुष्टस्वभावाः 'अणारिया' अनार्याः-असदनुष्ठायिनःधर्मसंज्ञारहिताः 'बाला' बालाः- सदसद्विवेक विकलाः 'रसेसु' रसेषु मांसादिषु 'गिद्धा ' गृद्धाः - आसक्ताः - अध्युपपन्नाः । हे भिक्षो : तत्र मतानुयायिनोनार्या इति भावः ॥ ३८ ॥
पुनरपि आर्द्रकमुनि बौद्धभिक्षुकं प्रत्याह
मूलम् - जे यावि भुंजंति तहप्पगारं,
संवंति ते पावमैजाणमाणा ।
मण ने ऐयं कुंसला करेंति,
वाया वि ऐसा बुझ्यों उ मिच्छा ॥ ३९ ॥
छाया - ये चापि भुञ्जते तथाप्रकारं सेवन्ते ते पापमजानानाः । मनो नैतत्कुशलाः कुर्वन्ति वामप्येषोक्ता तु मिथ्या ॥ ३९ ॥
विपरीत अनार्य पुरुषों के धर्म का आचरण करते हैं अर्थात् प्राणातिपात आदि कुकृत्य करने वाले एवं स्वभाव से दुष्ट हैं । वे स्वयं भी अनार्य हैं और सत् असत् के विवेक से शून्य हैं । मांसादि रसों में आसक्त हैं । तात्पर्य यह है कि मांस भोजन करने वाले तुम्हारे मत के अनुयायी आनार्य हैं || ३८ |
आर्द्रक मुनि पुनः बौद्धभिक्षु से कहते हैं- 'जे यावि मुंजंति तहगारं' इत्यादि ।
-
शब्दार्थ - 'जे यावि-ये चापि' जो लोग 'तहपगारं भुजति तथा प्रकारं भुञ्जते' पूर्वोक्त मांसका भक्षण करते हैं ते-ते' वे 'अजाणमाणाअजानानाः' अज्ञानी 'पावं सेवंति - पापं सेवन्ते' पापका ही सेवन करते અનાય પુરૂષોના ધનુ' આžણ કરે છે. અર્થાત્ જેઓ પ્રાણાતિપાત વિગેરે કુકૃત્ય કરવાવાળા અને સ્વભાવથી દુષ્ટ છે તે પાતે પણ અનાય જ છે. અને સત્ અસના વિવેકથી રહિત છે. માંસ વિગેરે રસેામાં આસક્ત છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-માંસનુ લેાજન કરવાવાળા તમારા મતના અનુ યાયી અનાય છે. ાગા૦ ૩૮૫
आर्द्र भुनि इरीथी बौद्ध साधुने हे छे है- 'जे यावि भुंजंति तहप्पगार' ४०
शब्दार्थ - 'जे यावि-ये चापि' ने बोडो 'तहपगार' भुंजंति - तथाप्रकार भुञ्जते' पूर्वोक्त मांस लक्षाणु उरे छे, 'ते-ते' तेथे 'अजाणमाणा-अजानानाः ' ज्ञानी 'पाव' सेवंति - पाप सेवन्ते' पातु व सेवन १२ छे, 'कुसला - कुशलाः'
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #659

૪૮
सूत्रकृताङ्गसत्र अन्वयार्थ:-(जे यावि) ये चापि (तहप्पगारं भुजति) तथापकारं मांस भुनते (ते) ते (अजाणमाणा) अजानानाः (पावं सेवंति) पापमेव सेवन्ते (कुसला) कुशलास्तु (एय मणं न करेंति) एतद् ईदृशं मनोऽपि न कुर्वन्ति (एसा वाया वि) एषा वागपि-मांसभक्षणं कर्तव्यमित्येवं रूपा (बुड्या) उक्ता (मिच्छा) मिथ्या-मिथ्येवेति।३९।
टीका-'जे यावि' ये चापि 'तहप्पगारं' तथापकार-पूर्वगाथोक्तं मांसम् । 'भुति' भुञ्जते-भक्षणं कुर्वन्तीत्यर्थः 'ते अजाणमाणा पावं सेवंति' तेऽजानानाः -अज्ञानिनः पापमेव सेवन्ते, पापाचरणमेव हठेन कुर्वन्ति । 'कुसला एवं मणं न करेंति' कुशलाः-विवेकिनो नैतन्मनः कुर्वन्ति । ये तु-कुशलास्ते मांसभक्षणहैं, 'कुसला-कुशलाः' जो पुरुष कुशल हैं 'एयं मणं न करेंति-एतन्म
नः न कुर्वन्ति' वे तो मांसभक्षण करने की इच्छा भी करते नहीं। 'एसा वायावि-एषा वागपि' मांस भक्षण करना चाहिए अथवा मांस भक्षण में दोष नहीं हैं, इस प्रकार 'वुझ्या-उक्ता' कहा हुआ-बचन भी 'मिच्छा-मिथ्या मिथ्या है ॥३९॥ ___ अन्वयार्थ-जो लोग पूर्वोक्त मांस का भक्षण करते हैं, वे अज्ञानी पाप का ही सेवन करते हैं। जो पुरुष कुशल हैं, वे तो मांसभक्षण करने की इच्छा तक नहीं करते । मांस भक्षण करना चाहिए या मांस भक्षण करने में दोष नहीं है, इस प्रकार का वचन भी मिथ्या है ॥३९।।
टीकार्थ-पूर्वगाथा में कथित मांस का जो भक्षण करते हैं, वे अज्ञानी जन पाप का ही सेवन करते हैं हठपूर्वक पाप का आचरण करते हैं। विवेकवान् पुरुष हैं वे तो मांसभक्षण की इच्छा भी नहीं २५३५ १ छ, 'एय मणं न करें ति-एतत् मनः न कुर्वन्ति' ते तो भांस भक्षा ४२वानी छ। ५ ४२ता नथी, 'एसा वाया वि-एषा वागपि' भांसनु लक्षण ४२वु नये से अमायनी 'बुइया-उक्ता' हे पाशी ५१ 'मिच्छा-मिथ्या' मिथ्या छ. 1100 3८॥
અન્વયાર્થ—અજ્ઞાની એવા જે લોકે આ પહેલાં કહેવામાં આવેલ માંસનું ભક્ષણ કરે છે. તેઓ પાપનું જ સેવન કરે છે. જે પુરૂષ કુશળ છે, તેઓ તે માંસ ભક્ષણ કરવાની ઈચ્છા પણ કરતાં નથી. માંસ ભક્ષણ કરવું જોઈએ અથવા માંસ ભક્ષણ કરવામાં દેષ નથી. આવી રીતે કહેવામાં આવેલ વચન પણ પાપકારક જ છે. ૩૯
ટીકાર્થ–પહેલી ગાથામાં કહેવામાં આવેલ માંસનું જે ભક્ષણ કરે છે, તેઓ અજ્ઞાન અર્થાત પાપનું જ સેવન કરે છે, વિવેકી પુરૂષ તે માંસ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #660

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६४९ विषयिणीमिच्छामपि न कुर्वन्ति, किमु ? पुनर्भक्षणम् 'आमासु चापकासु विपच्य मानासु मांसपेशीषु' सततमुत्पद्यन्तेऽनन्तजीवाः इत्यादिशास्त्र-प्रत्यक्षाभ्यां निषे. घस्य दर्शनात्-न शिष्टा मांसभक्षणेच्छामपि कुर्वन्ति । अन्यदर्शने-वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः। मांसान्यपि न खादेद् यस्तयोः पुण्यं समं स्मृतमिति । तनिषेधेन फलाऽऽधिक्यस्य प्रतिपादनात् । 'एसा वायावि मिच्छा वुइया' एषा वागपि मिथ्योक्ता 'मांसभक्षणे नास्ति दोषः' इति प्रलापपवादवचनमपि मिथ्यैवेति भावः ॥३९॥ मूलम्--सव्वेसिं जीवाणं दयट्याए, सावज्जदोसं परिवेज्जयंता।
तस्संकिणो इंसिणो नायपुत्ता उद्दि भत्तं परिवजयंति।४। छाया--- सर्वेषां भूतानां दयार्थीय, सावद्यदोषं परिवर्जयन्तः ।
तच्छङ्किन ऋषयो ज्ञातपुत्रा, उद्दिष्टभक्तं परिवर्जयन्ति ॥४०॥ करते हैं, भक्षण करने की तो बात ही दूर रही! उनके यहां तो ऐसा कहा गया है कि मांसपेशी चाहे कच्ची हो, चाहे पक्की हो, चाहे पक रही हो, उसमें प्रतिक्षण असंख्यात जीवों की उत्पत्ति होती रहती है। इस कारण शिष्ट पुरुष मांस खाने की इच्छा तक नहीं करते हैं । अन्य दर्शनों में भी मांसभक्षण के त्याग का महत्त्व बतलाया गया है, यथा -'कोई मनुष्य वर्षों तक प्रतिवर्ष अश्वमेध यज्ञ करता है और दूसरा यज्ञ तो नहीं करता किन्तु मांसभक्षण का त्याग कर देता है। उन दोनों को समान फल की प्राप्ति होती है। अतएव मांसभक्षण करने में कोई दोष नहीं है, इस प्रकार का वचन भी मिथ्या है ॥३९॥ ભક્ષણની ઈચ્છા જ કરતા નથી, માંસ ખાવાની તો વાત જ દૂર રહી પણ તેઓના મતથી તે એવું કહેવામાં આવેલ છે કે-માંસની પિશી ચાહે કાચી હોય કે પાકી હોય ચાહે પાક માટે તૈયાર થઈ હી હોય તેમાં પ્રત્યેક સમયે અસ ખ્યાત જીવોની ઉત્પત્તિ થતી રહે છે. તે કારણે શિષ્ટ પુરૂષો માંસ ખાવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી. અન્ય દર્શનમાં પણ માંસ ખાવાના ત્યાગને જ મહત્વ આપેલ છે, જેમકે કોઈ એક મનુષ્ય વર્ષો સુધી દર વર્ષે અશ્વમેધ યજ્ઞ કરે અને બીજે માણસ યજ્ઞ કરતા નથી પરંતુ માંસ ભક્ષણને ત્યાગ કરે છે, તે બનેને સરખા ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી જ માંસ ભક્ષણ કરવામાં કોઈપણ દોષ નથી, આવા પ્રકારના વચને પણ મિથ્યા છે, પગા૨ ૩૯
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #661

६५०
सूत्रकृताङ्गसत्र अन्वयार्थः-(सव्वेसि) सर्वेषाम् (जीवाणं) जीवानां त्रसस्थावराणाम् (दययाए) दयार्थाय-दयां कर्तुम् (सावज्जदोस) सावद्यदोषम् सावद्यारम्भम् (परिवजयंता) परिवर्जयन्तः-त्यजन्तः (नरसंकिणो) तच्छकिनः (इसिणो) ऋषयः (नायपुत्ता) ज्ञातपुत्राः (उद्दिदुभत्त) उद्दिष्टभत्ताम्-ओदेशिकाहारम् (परिवज्जयंति) परिवर्जयन्ति-परित्यजन्तीति ॥४०॥
टीका-आर्द्रको मुनिः पुनरप्याह-हे भिक्षो ! आर्हतमतसर्वस्वं श्रूयताम्मोक्षार्थिना मांसभक्षणं तु कदापि न कर्तव्यम् । किंबहुना उद्देशकाहारोऽपि हातव्य 'सव्वेसि जीवाणं' इत्यादि !
शब्दार्थ-'सव्वेसिं-सर्वेषां' समस्त 'जीवाणं-जीवानां त्रस और स्थावर जीवों के ऊपर 'दयट्टयाए-दयार्थाय' दया करने के लिए 'साव. जदोसं-सावद्यदोषं' सावद्य दोष का 'परिवजयंता-परिवर्जयन्तः' त्याग करने वाले 'तस्संकिणो-तत् शकिनः' तथा सावद्य दोष की आशंका करनेवाले 'उसिगो-ऋषयः' 'नायपुत्ता-ज्ञातपुत्राः' ज्ञातपुत्रके अनुयायी 'उद्दिमत्तं-उद्दिष्ट भक्तम्' औद्देशिक आहार का 'परिवज यति-परिवर्जयन्ति' परित्याग करते हैं ॥४०॥
अन्वयार्थ-जगत् में निवास करने वाले समस्त बस और स्थावर जीवों की दया के लिए सावद्य दोष का परित्याग करने वाले तथा सावद्य की अशंका करने वाले ज्ञातपुत्र के अनुयायी संयमी मुनि औदेशिक आहार का परित्याग करते हैं ॥४०॥ ___टीकार्थ-आईक मुनि फिर कहते हैं-भाईतमत के सर्वस्व को सुनो-मोक्षार्थी को मांस का भक्षण कदापि नहीं करना चाहिए। अधिक
'सव्वेसिं जीवाण' त्या शहाथ-'सव्वेसि-सर्वेषां' सघणा 'जीवाणं-जीवाना' समन स्था१२
५२ 'दयटयाए- दयार्थाय' या ४२वा माटे 'सावज्जदोसं-सावद्यदोष' साप घोषने। 'परिवज्जयंता-परिवर्जयन्त:' त्याग ४२११ 'तस्संकिणा-तत शकिनः' तथा सा होषनी । ४२वावा 'उसिणो-ऋषयः' पि मेया 'नायणुत्ता ज्ञातपुत्राः' ज्ञातपुत्रना अनुयायी 'उहिदभत्त-उद्दिष्टभक्तम्' मौदेशि माहारना 'परिवज्जयति-परिवर्जयन्ति' त्याग ३ छे. ॥१॥०४०॥
અન્વયાર્થ-જગમાં વસતા સઘળા ત્રસ અને સ્થાવર જીની દયા માટે સાવદ્ય દોષનો ત્યાગ કરવાવાળા તથા સાવધની શંકા કરવાવાળા જ્ઞાતપુત્રના અનુયાયી સંયમી મુનિ ઔદેશિક આહારને પરિત્યાગ કરે છે. ૧૪૦
ટીકાર્ય–આદ્રક મુનિ ફરીથી કહે છે કે–આહત મતના સિદ્ધાંતને સાંભળો–મોક્ષની ઈચ્છાવાળા આત્માઓએ કદાપિ માંસનું ભક્ષણ કરવું ન જોઈએ,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #662

समथार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गोशालकस्य संवादनि० ६५१ एव-इत्येतद्दर्शयितुं सूत्रमुपक्रमते-'सव्वेसिं' सर्वेषाम्-समीपदूर-दरतरवर्तिनां त्रसस्थावरपर्याप्तापर्याप्तनिगोदस्थानां सकलानामपि 'जीवाणं' जीवानाम्-माणिनाम् 'दयट्ठयार' दयार्थाय दयां कर्तुम्-रक्षणार्थमित्यर्थः, 'सावज्जदोसं परिवज्जयंता' सावद्यदोष परिवर्जयन्तः-पजीवनिकायारम्भं त्यजन्तः 'तस्संकिणो इसिणो नाय पुत्ता' तच्छङ्किना-सावद्यकर्म I शङ्कमाना:-तत्र घृणां कुर्वन्तः ज्ञातपुत्राः भगवती महावीरस्याऽऽज्ञावशवर्तिनः ऋषयः-मुनयो गृहीतदीक्षाः परित्यक्तारम्भसमारम्भाः। 'उदिमत्तं परिवज्जयति उद्दिष्टभक्तं साध्वर्थ पाचितमन्नमपि कर्मबन्धशङ्कया परिवर्जयन्ति-यजन्तीति । मांसभक्षणं तु मनसाऽपि न प्रार्थयन्ते इति।४॥ मूलम्-भूयाभिसंकाए दुगुंछमाणा संवेसिं पाणाण निहाय दंडें।
तम्हाणभुजंतितहप्पगारं एसोऽणुधम्मो इह संजयाण।४१। छाया-भूताऽभिया जुगुप्समानाः सर्वेषां प्राणानां निहाय दण्डम् ।
तस्मान्न भुञ्जते तथाप्रकारम् एषोऽनुधर्म इह संयतानाम् ॥४१॥ क्या, उद्दिष्ट आहार भी त्यागना चाहिए । इन बात को दिखलाने के लिए सूत्र का उपक्रम (प्रारम्भ) करते हैं-समीपवर्ती, दूरवत्ती, दूरतरवर्ती, पर्याप्त तथा अपर्याप्त त्रस और स्थावर सभी जीवों की रक्षा करने के लिए षट्जीवनिकाय के आरंभ समारंभ का त्याग करने वाले तथा सावद्य कर्म में शंका रखने वाले अर्थात् सावधक्रिया से घृणा करते हुए ज्ञातपुत्र भगवान् महावीर के आज्ञानुवर्ती संयमी मुनि कर्मबन्ध की आशंका से औद्देशिक आहार का भी त्याग करते हैं-अमुक साधु के उद्देश्य से बनाया हुआ आहार ग्रहण नहीं करते हैं। मांसभक्षण की तो इच्छा भी नहीं करते ॥४०॥ વિશેષ શું કહેવાય છે ઉદિષ્ટ આહારને પણ ત્યાગ કરવો જોઈએ. આ વાત બતાવવા માટે સૂત્રકાર કહે છે.-સમીપમાં રહેનારા દૂર રહેવાવાળા, અત્યંત દૂર રહેવાવાળા, પર્યાપ્ત, તથા અપર્યાપ્ત ત્રસ અને સ્થાવર બધા જ જીવોની રક્ષા કરવા માટે જીવનિકાયના આરંભ સમારંભનો ત્યાગ કરવાવાળા, તથા સાવધ કર્મોમાં શંકા કરવાવાળા, અર્થાત્ સાવદ્ય ક્રિયાથી ઘણા કરવાવાળા જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞામાં રહેનારા, સંયમી મુનિ કર્મબંધની આશંકાથી ઓશિક આહારને ત્યાગ કરે છે. અર્થાત્ અમુક સાધુને નિમિત્ત બનાવવામાં આવેલ આહાર ગ્રહણ કરતા નથી. તે પછી માંસ ભક્ષણની તો વાત જ શી કરવી? અર્થાત્ માંસ ભક્ષણની તે ઈચ્છા પણ કરતા નથી. ૪૦
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #663

६५२
सूत्रकृताङ्गसूत्र अन्वयार्थ-(भूयाभिसंकाए) भूताभिशङ्कपा-माणातिपातभयेन (दुगुंछमाणा) जुगुप्समानाः-घृणां कुर्वन्तः (सव्वेसिं पाणाण दंडं निहाय) सर्वेषां प्राणानां जीवानां दण्डम्-वधं निहाय-परित्यज्य (तम्ह।) तस्मात् कारणात् (तहप्पगारं) तथामकारं तादृशमाहारम् (ण भुंजंति) न भुञ्जते (इह) इह-अत्र जैनशासने (संजयाणं) संयतानां साधूनाम् (एसोऽणुधम्मो) एषोऽनुधर्मः तीर्थकरपरम्परया प्राप्तः श्रुतचारित्रलक्षण इति ॥४१॥
'भूयाभिसंकाए दुगुंछमाणा' इत्यादि ।
शब्बदार्थ-'भूयाभिसंकाए-भूताभिशङ्कया' प्राणियों की हिंसा के भय से 'दुगुंछमाणा-जुगुप्समाना' सावधक्रिया से घृणा करने वाले उत्तम पुरुष 'सम्वेसिं पाणाण दंडं निहाय-सर्वेषां प्राणानां दण्डं निहाय' समस्त जीवों को दंड देने का त्याग करके 'तम्हा तहप्पगारं-तस्मात् तथाप्रकारं' दूषित आहार ‘ण भुंजंति-न भुञ्जते' ग्रहण नहीं करते है। 'इह-इह' इस जैन शासन में 'संजयाणं-संयताना' साधुओं का 'एसो-एषः' इस प्रकार का 'अणुधम्मो-अनुधर्म:' परम्परा से प्राप्त श्रुतचारित्ररूप धर्म हैं ॥४१॥ ___ अन्वयार्थ-प्राणियों की हिंसा के भय से सावद्य क्रिया से घृणा करने वाले उत्तम पुरुष समस्त जीवों को दंड (मारनेका) देने का त्याग करके दूषित आहार ग्रहण नहीं करते हैं। जैनशासन में साधुओं का यह परम्परागत-तीर्थंकरों की परम्परा से प्राप्त श्रुतचारित्ररूप धर्म है ॥४१॥
'भूयाभिसंकाए दुगुंछमाणा' त्या
शाय-भूयाभिसंकाए-भूताभिशङ्कया' प्राणियोनी डिसान सयथा 'दुगु: उमाणा-जुगुप्समानाः' साय याथी ॥ ४२१।। त्तम ५३५ 'सव्वेसि पाणाण दडं निहाय-सर्वेषां प्राणानां दंडं निहाय' ५५ वाने '3 (भा२पान) दे॒वाना विद्यारने त्यास ४शने 'तम्हा तहप्पगार-तस्मात् तथाप्रकार' तेवा
रना इषित माहा२ 'ण भुजंति-न भुजते' घड ४२ता नथी. 'इह-इह' मा * शासनमा ‘संजयाण-संयतानां' साधुभाना 'एसो-एषः' २0 ४.२ने। 'अणुधम्मो-अणुधर्मः' ५२-५२२थी प्राप्त श्रुत यात्रि३५ ५ छ. ॥४१॥
અન્વયાર્થ–પ્રાણિની હિંસાના ભયથી સાવદ્ય ક્રિયાની ઘણા કરવાવાળા ઉત્તમ પુરૂષ સઘળા ને દંડિત કરવાને (મારવાને) ત્યાગ કરીને દૂષિત આહાર ગ્રહણ કરતા નથી. જૈન શાસનમાં સાધુઓને આ પરમ્પરાગતતીર્થકરોની પરંપરાથી પ્રાપ્ત શ્રત ચારિત્ર રૂપ ધર્મ છે. ૪
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #664

समयाधबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६५३
टीका-आर्द्रकः पुनरप्याह-भो भिक्षो! 'भूयाभिसंकाए' भूताभिशङ्कया-- भूतानां जीवानां विराधनभयेन 'दुगुंछमाणा' जुगुप्समानाः-सावद्याऽनुष्ठानेन कर्मबन्धो भवतीति तत्र धृणां कुर्वन्तः साधवः 'सव्वेसि पाणाणं दंडं निहाय' सर्वेषामे केन्द्रियादि प्राणानां दण्डं निहाय-सर्वप्राणिनां वधं परित्यज्य तह पगारं' तथामकारम्-आधाकर्मादिदोषदुष्टमाहारम् । 'तम्हा' तस्मात् कारणात् 'ण भुति' न भुञ्जते । इह-आहेतशासने संजयाण' संयताना-साधूनाम् एसोऽणुधम्मो' एषोऽनुधर्म:-अयमेवाऽनुधर्म:-सत्पुरुषाणां धर्मों मोक्षमापकश्च, सर्वज्ञमत मनुवर्तमानाः जीववधं परित्यज्याऽशुद्धमाहारमपि न गृह्णन्ति मांसं तु सर्वदैव न सेवन्ते । अयं धर्मः पूर्व तीर्थकरेण प्रवर्तितः स्वयमनुष्ठितश्च, तदनन्तरं तदनुया. यिभिर्गणधरादिभिरनुष्ठितः । अतोऽस्य अनुधर्म इति नाम संवृत्तम् । अयमेव धर्मों मोक्षपदो मार्ग इति ॥४१॥ _____टीकार्थ--आईककुमार पुनः कहते हैं-हे शाक्यभिक्षो ! भगवान् श्री महावीर स्वामी के साधु प्राणियों की विराधना न हो जाय इस आशंका से, सावद्य कर्म से घृणा करते हैं, क्योंकि सावध कर्म, कर्मबन्ध का कारण है। वे एकेन्द्रिय आदि सभी प्राणियों की हिंसा का त्याग करते हैं। इसी कारण आधाकर्म तथा उद्देशिक आदि दोषों से दृषित आहार का उपभोग नहीं करते हैं। आहत शासन में साधुओं का यही अनुधर्म है और यही मोक्ष प्राप्त कराने वाला है। ____तात्पर्य यह है कि ज्ञातपुत्र भगवान् श्री महावीर स्वामी के मत का अनुसरण करने वाले साधुजन जीव हिंसा का त्याग करके अशद्ध आहार भी ग्रहण नहीं करते। मांस का तो कभी सेवन ही नहीं करते। इस धर्म की पहले तीर्थकर ने प्रवृत्ति की, स्वयं इसका आचरण किया। अतएव यह 'अनुधर्म' कहा गया है । यही धर्म मोक्ष का मार्ग है ॥४१॥
ટીકાર્યું–આદ્રકકુમાર ફરીથી કહે છે કે-હે શાક્ય ભિક્ષુક ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુના સાધુ પ્રાણિયાની વિરાધના ન થઈ જાય આ શંકાથી સાવધ કર્મની ઘણાં કરે છે. તેઓ એકેન્દ્રિય વિગેરે બધાજ પ્રાણિયેની હિંસાને ત્યાગ કરે છે. તેથી જ આધાકર્મ તથા શિક વિગેરે દેથી દોષવાળા આહારને ઉપભોગ કરતા નથી. આ જૈનશાસનમાં સાધુઓને આજ અનુપમ છે. અને આજ ધર્મ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળે છે,
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-જ્ઞાતપુત્ર ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના મતને અનુસરવાવાળા સાધુઓ જીવહિંસાને ત્યાગ કરીને અશુદ્ધ આહાર પણ ગ્રહણ કરતા નથી. માંસનું સેવન તે કયારેય કરતા નથી આ ધર્મની પ્રવૃત્તિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #665

६५४
मूलम् - निग्गंथधम्मंमि इमं समाहिं,
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
अस्सि सुठिच्चा अणीहे चरेज्जा ।
बुद्धे मुणी सीलगुणोववेए,
अच्चत्थं
तं पाउणई सिंलोगं ॥४२॥ छाया - निर्ग्रन्थध में इमं समाधि मस्मिन् सुस्थागानीहश्वरेत् । बुद्ध मुनिः शीलगुणोपेतोऽत्यर्थतया प्राप्नोति श्लोकम् ||४२ ॥ अन्वयार्थ :- (अस्सि नियधम्मंमि) अस्मिन् निर्ग्रन्थधर्मे मौनीन्द्रपवचने ( इमं समाहिं ) इमं समाधिम् - आहारपरिशुद्धिरूपं समाधिम् (सुठिच्चा) सुस्थाय - सुविधाय स्थितः सन् (अणी हे चरेज्जा) अनीह :- मायारहितः सन् चरेत् (बुद्धे
निग्गंथ धम्मंमि' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'निग्गंथधम्मंमि-निर्ग्रन्थधर्मे' इस निर्ग्रन्थ धर्म में 'इमं समाहिं इमं समावि' आहार विशुद्धिरूप इस समाधि में 'सुठिच्चासुस्थाय' स्थित होकर 'अणि हे नरेजा - अनीश्वरेत् माया से रहित होकर चिचरण करे । 'बुद्धे मुगी-बुद्धो मुनिः' ज्ञानवान् मुनि 'सीलगुणोववेएशीलगुणोपेतः' शीलगुण से युक्त होता है और 'अच्चत्थं - अत्यर्थतया ' अधिक रूप से 'सिलोगं पाउणइ श्लोकं प्राप्नोति' सर्वदा कीर्ति - प्रशंसा प्राप्त करता है ||४२||
अन्वयार्थ - - निर्ग्रन्थधर्म में आहारविशुद्धि रूप इस समाधि में भली भांति स्थित होकर माधारहित विचरण करे। ऐसा मुनि शील गुण से પહેલાં તીર્થંકરે કરીહતી, પાતે તેનું આચરણ કર્યું... તેથી જ આ અનુધર્મ” કહેલ છે. આ ધમ જ મેક્ષ પ્રાપ્ત કરાવવાવાળા છે. ૫૪૧૫
'निथधम्मंमि' त्याहि
शण्डार्थ' – 'निग्ग ंथधम्म मि-निर्ग्रन्थध में' मा निर्यान्ध धर्मभां 'इम' समाहिं - इद समाधि' आहार विशुद्धि ३५ मा समाधिभां 'सुठिच्चा - सुस्थाय ' स्थित थाने 'अणि चरेज्जा - अनीश्वरेत्' मायाथी रहित थर्धने वियर ४२. 'बुद्धे मुणी - बुद्धो मुनिः' ज्ञानवान् भुनि 'सीलगुणोव वेए- शीलगुणोपपेतः' सेवा भुनि शीत गुणुथी युक्त थाय छे भने 'अच्चत्थं - अत्यर्थतया' अधि३५थी 'सिलोग' पाउणइ - श्लोकं प्राप्नोति' सर्वहा डीर्ति-प्रशंसा आप्त मेरे छे. ॥४२॥ અન્વયા —નિગ્રન્થ ધર્મોમાં આહાર વિશુદ્ધિરૂપ આ સમાધિમાં સારી રીતે સ્થિત રહીને મળ્યા રહિત વિચરણ કરવાવાળા મુનિ શીલ ગુણથી યુક્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #666

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ६ आद्रकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६५५ मुणी) बुद्धो मुनिः (सीलगुणोववेए) शीलगुणोपपेतः (अच्चत्य) अत्यर्थतया-अतिशयेन ( सिलोग) तत् श्लोकम्-सर्वदा प्रशंसाम् (पाउणइ) प्राप्नोति । ४२।।
टीका--'अस्सि निगंथधम्ममि' अस्मिन् निग्रन्थधर्मे-श्रीमहावीरमतिपादितधर्मे स्थितः पुरुषः-तन्मतमनुवर्तमान इत्यर्थः । इमं समाहि' इम-पूर्वोक्तं समाधिम्-आहारपरिशुद्धिरूपाम् 'मुठिच्चा' सुस्थाय सम्यग् रूपेण स्थित्वा-सम्यक स्थितः सन् 'अणी हे चरेज्जा' अनीहश्चरेत्-मायारहितो भवन् संयमाऽनुष्ठानं कुर्यात् बुद्धे मुणी' बुद्धो मुनिः-सर्वज्ञपतिपादितधर्माचरणात् सम्माप्तसकलविषयकज्ञानवान् ‘सीलगुणोववेए' शीलेन-गुणादिना चोपेतः-युक्तः 'अच्चय' अत्यर्थतया -अतिशयेन 'तं सिलोग पाउगई' तत् श्लोक प्राप्नोति-सर्वदा प्रशंसा लमते ॥४२॥
बौद्ध भिक्षु निराकृत्य अग्रे चलितः तनो मार्गे वेदवादिनो ब्राह्मणा मिलितास्तैः कथितम्, भोः सम्यक त्वया कृतं यदिमे बौद्धाः निराकृताः, मम मतं शृणुतबाह-'सिणायगाणं' इत्यादि । मूलम्-सिंणायगाणं तु दुवे 'सहस्ते,
जे भोजए णियए माहणाणं । ते पुन्नखधं सुमहं जैणित्ता
भवंति देवी इति वेयवाओ॥४३॥ युक्त होता है और अत्यन्त कीर्ति-प्रशंसा प्राप्त करता है ॥४२॥
टीकार्थ--निर्ग्रन्थधर्म अर्थात् भगवान् महावीर द्वारा प्रतिपादित धर्म में स्थित पुरुष इस पूर्वोक्त समाधि को प्राप्त करके इस धर्म में सम्यक् प्रकार से स्थित होकर माया रहित विचरण करे, संयम का अनुष्ठान करे । सर्वज्ञ प्रतिपादित धर्म का आचरण करके सब विषयों का ज्ञान प्राप्त करने वाला मुनि शील और गुणों से युक्त होकर प्रशंसा प्राप्त करता है ॥४२॥ થાય છે. અને અત્યંત કીર્તિ અને પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે. સંકરા
- ટીકર્થ-નિગ્રંથ ધર્મ અર્થાત્ ભગવાન મહાવીરે પ્રતિપાદન કરેલ ધમમાં સ્થિત રહેલ પુરૂષ આ પૂર્વોક્ત સમાધિને પ્રાપ્ત કરીને આ ધર્મમાં સારી રીતે સ્થિત થઈને માયા રહિત વિચરણ કરે, સંયમનું અનુષ્ઠાન કરે. સર્વ પ્રતિપાદન કરેલ ધર્મનું આચરણ કરીને બધા વિષયોનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાવાળા મુનિ શીલ અને ગુણોથી યુક્ત થઈને પ્રશંસા પ્રાપ્ત કરે છે. જરા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #667

६५६
छाया - स्नातकानां तु द्वे सहस्रे ये भोजयेयु नित्यं ब्राह्मणानाम् ।
ते पुण्यस्कन्धं सुमहज्जनित्वा भवन्ति देवा इति वेदवादः ||४३|| अन्वयार्थः - ( जे दुवे सहस्से ) ये पुरुषाः द्वे सहस्रे (सिणाय गाणं) स्नातकानाम - वेदाध्ययन शौचाचारस्नानब्रह्मचर्यादिपरायणानाम् (माहणाणं) ब्राह्मणानाम् ( गियर भोयए) नित्यं - प्रतिदिनं भोजयेयुः - भोजनं कारयेयुः (ते) ते ( सुमहं) सुमहान्तम् (पुन्नखंधं ) पुण्यस्कन्धम् - पुण्यानां राशिम् (जणित्ता) जनित्वा समुत्पाद्य (देव भवंति ) देवा भवन्ति (इति वेयवाओ ) इति - वेदवादः, वेदे इत्थं
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
इस प्रकार बौद्ध भिक्षु का निराकरण करके मुनि आर्द्रककुमार आगे चले तो मार्ग में वेदवादी ब्राह्मण मिल गए। वे बोले आपने बौद्धों के मत का निराकरण किया सो ठीक किया । हमारा मत सुनिए । यही कहते हैं- 'सिणायगाणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ - ब्राह्मण कहते हैं- 'जे सिणायगाणं-ये स्नानकानां' जो वेद के अध्ययन शौचाचार, स्नान, एवं ब्रह्मवर्य में परायण 'दुवे सहस्से - द्वे सहस्रे' दो हजार 'माहणाणं ब्राह्मणानां' ब्राह्मणों को 'णियए भोषएनित्यं भोजयेत्' प्रतिदिन भोजन कराता है 'ते-ते' वे 'सुमहं सुमहत्' महान् 'पुन्नखंधं पुण्यस्कन्धं' पुण्यस्कंध 'जणित्ता-जनित्वा' उपार्जन कर के देव होते हैं 'इति वेयवाओ - इतिवेदवादः' ऐसा वेद में कथन है ॥ ४३ ॥ अन्वयार्थ - ब्राह्मण कहते हैं जो पुरुष प्रतिदिन वेद के अध्ययन, शौचाचार स्नान एवं ब्रह्मचर्य में परायण दो हजार ब्राह्मणों को भोजन
-
આ પ્રમાણે બૌદ્ધ ભિક્ષુનું નિરાકરણ કરીને મુનિ ક કુમાર આગળ ચાલ્યા તા માર્ગોમાં તેમને વેદુ ધર્મનું આચરણ કરનાર બ્રાહ્મણ મળ્યા તેમણે કહ્યુ કે–ભાપે બૌદ્ધોના મતનું ખંડન કર્યું" તે ચાગ્ય જ કરેલ છે. અમારે भत सांलो हे छे - 'सिणायगाणं' इत्यादि
शब्दार्थ - श्राह्मा ४ छे - 'जे सिणायगाणं-ये स्नातकानां' वेहना अध्ययन, शौयायार, स्नान, भने ब्रह्मयर्य मां परायण 'दुवे सहस्से - द्वे सहस्रे ' मे इतर 'माहणाणं - ब्राह्मणानां ब्राह्मखेने 'णियए भोयर - नित्यं भोजयेत' ६२. शेन लोभन उरावे छे. 'ते-ते' ते 'सुमह' - सुमहत्' महान 'पुण्णखंध- पुण्यस्कन्ध" एयस्ध 'जणित्ता - जनित्वा' आस उरीने देव थाय छे 'इति वयबाओ - इति वेदवादः' याप्रमाणे वेदमां उथन उरेल . ॥४३॥
અન્વયા બ્રાહ્મણા કહે છે—જે પુરૂષ દરરાજ વેદાધ્યયન કરવામાં, શૌચાચારમાં, સ્નાન અને બ્રહ્મચ માં તત્પર રહેવાવાળા બે હજાર બ્રાહ્મણાને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #668

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६५७ प्रतिपादितः, बौद्धमतखण्डनाऽनन्तरं ब्राह्मणाः समेत्याऽऽकमवोचन्-सम्यकृतं भवता, यदिमौ वेदबाह्यौ गोशालकबौद्धौ पराकृतौ। किन्तु सुहृद्भूत्वा वयं भवन्तं कथयामः-वेदबाह्यं जैनमतं भवता न सेव्यम् । त्वं क्षत्रियोऽसि-ब्राह्मणान् पूजय, यागाऽनुष्ठानं कुरु, षडङ्गवेदविदुषां शौचाचारब्रह्मचर्यस्नानपरायणानां द्वे सहस्र यो भोजयति नित्यं सः महत्पुण्यं समुपायं स्वर्ग गच्छतीति वैदिकी प्रक्रियातदाज्ञा चेति ॥४३॥ टीका-सुगमा ॥४३॥ मूलम्-सिंणायगाणं तुर्दुवे सहस्से,जे भोयए णियए कुलालयाणं।
से गच्छइ लोलुव संपगाढे तिवाभितापी गैरगाभिसेवी।४४॥ छाया-स्नातका तु द्वे सहस्रे यो भोजयेन्नित्यं कुलालयानाम् ।
स गच्छति लोलुपसंमगाढे तीवाभितापी नरकाभिसेवी ॥४४॥ कराते हैं, वे महान् पुण्यस्कंध उपार्जन करके देव होते हैं । ऐसा वेद में कथन किया गया है।
आशय यह है की-बौद्धमत के खंडन के अनन्तर ब्राह्मण आकर आईक से कहने लगे आपने अच्छा किया जो वेदवाह्य अर्थात् वेद को प्रमाण न मानने वाले गोशालक और बौद्ध को पराजित किया। लेकिन हम सब आपको कहते हैं कि आप वेदबाह्य जैनमत का सेवन न करें। आप क्षत्रिय हैं अतः ब्राह्मणों की पूजा कीजिए, यज्ञानुष्ठान कीजिए । जो षडंगवेद के विद्वान् हैं, शौचाचार आदि में तत्पर रहते हैं ऐसे दो हजार ब्राह्मणों को जो प्रतिदिन भोजन कराता है, वह महान् पुण्यराशि उपार्जन करके स्वर्ग प्राप्त करता है । यह वेद की आज्ञा है।४३।
टीका सुगम है ॥४३॥ ભોજન કરાવે છે, તેઓ મહાન પુણ્યકંધ પ્રાપ્ત કરીને દેવ થાય છે. એમ વેદમાં કથન કરેલ છે. ૪૩ ટીકાર્થ સુગમ છે, તેથી અલગ આપેલ નથી.
ભાવાર્થ-બૌદ્ધમતનું ખંડન કર્યા પછી જતા એવા આદ્રક મુનિને બ્રાહ્મણ આવીને કહે છે. તમે એ ઘણું જ ઉત્તમ કર્યું કે વેદ બાહ્ય અર્થાત્ વેદને પ્રમાણ ન માનવાવાળા ગોશાલક અને બૌદ્ધોને પરાજીત કર્યા, પરંતુ અમે બધા તમને કહીએ છીએ કે- આપ વેદબાહ્ય એવા જૈન મતનું અવલમ્બન ન કરે. मा५ क्षत्रीय छ।. मत: प्रासानी सेवा ४२।. यज्ञानुन ४२, रेया पग વેદના વિદ્વાન હોય. અને શૌચાચાર વિગેરેમાં તત્પર રહેવાળા એવા બે હજાર બ્રાહ્મણને દરરોજ ભોજન કરાવે છે, તેઓ મહાનું પુણ્યરાશિ પ્રાપ્ત કરીને સ્વર્ગ મેળવે છે. આ વેદ વચન છે. ૪૩
स० ८३
श्रीसूत्रतांग सूत्र : ४

Page #669

६५८
सूत्रकृतास्त्र ___ अन्वयार्थ:--(जे) यः-पुरुषः (सिणायगाणं) स्नातकानाम्-वेदविदुषाम् (दुवे सहस्से) द्वे सहस्रे-सहस्रद्वयम् (णियए) नित्यम् (भोयए) भोजयेत् कथं भूतानां स्नातकानां तत्राह-(कुलालयाणं) कुलालयानाम्-कुलं-क्षत्रियादि कुलं तत्राऽटन्ति यस्मात् तस्मात् तदाऽऽलयो वेषां तथाविधानाम् (से) स पुरुषः (लोलुवसंपगाढे) लोलुपसंप्रगाढे-लोलुपैरामिपद्धैः-पक्षिभिः संप्रगाढे-व्याते नरके गच्छति तथा (तिव्वाभितावी) तीवाभितापी-तीव्रः अभितापा-दुःखं यस्य स तथा भूतः (गरगाभिसेवी) नरकाभिसेवी एवं भूतः सन् नरकं प्राप्नोतीति॥४४॥
टीका-आर्द्र क:-ब्राह्मणवचः श्रुत्वा वैदिकमतं निराकरोति-'कुलालयाणं' कुलालयानाम् कुलं-क्षत्रियादिकुलं तत्राटनात् तदेव आलयो-निवासभूमियेषां ते
'सिणायगाणं' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-यः' जो 'कुलालयाण-कुलालयानाम्' क्षत्रिय आदि के कुलो-घरों में भटकने वाले 'सिणायगाणं-स्नातकानां वेदपाठी 'दुवे सहस्से-ढे सहस्रे' दो हजार को 'णियए नित्यं नित्य 'भोजए-भोजयेत् भोजनकराता है, 'से-स' वह पुरुष 'लोलुवसंपगाढे-लोलुपसंप्रगाढे' मांसगृद्ध पक्षियों से व्याप्त तथा 'तिव्वाभितावी-तीवाभितापी' भयानक संतापके जनक 'णरगाभिसेवी-नरकाभिसेवी' नरक में उत्पन्न होता है।४४। ____ अन्वार्थ--क्षत्रियों आदि के कुलों में भिक्षा के लिए भटकने चाले दो हजार वेदपाठी ब्राह्मणों को जो प्रतिदिन भोजन करवाता है, वह पुरुष मांस गृद्ध पक्षियों से व्याप्त तथा भयानक संताप के जनक नरक में उत्पन्न होता है ॥४४॥ ___ टीकार्थ-ब्राह्मणों के वचन सुनकर आर्द्रकुमार मुनि उनका
सिणायगाणं' त्या
शाय-जे-य' से 'कुलालयाण-कुलालयानां' क्षत्रिय विरेना हु। -रोमins 'सिणायगाण-स्नातकानाम्' वहाडी-वसना। 'दुवेसहसे-द्वे सहने' में इजरने 'णियए-नित्यं' हरो 'भोयए-भोजयेत्' लोसन छ. 'से-सः' ते ५३१ 'लोलुयसंपगाढे-लोलुपसंप्रगाढे' मांस साली पक्षियोथी व्यात तथा तिव्वाभितावी-तीन भितापी' लय'२ सतापन 'गरगाभिसेवी -नरकाभिसेवी' न२४मा उत्पन्न थाय छे. ॥४४॥
અન્વયાર્થ-ક્ષત્રિય વિગેરેના ઘરોમાં ભિક્ષા માટે અટન કરવાવાળા બે હજાર વેદપાઠી બ્રાહ્મણને દરરોજ જે ભેજન કરાવે છે, તે પુરૂષ માંસ લેભી પક્ષિયેથી વ્યાપ્ત તથા ભયંકર સંતાપ કારક એવા નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. જો
ટીકાઈ–બ્રાહ્મણના વચને સાંભળીને આદ્રક કુમારમુની તેઓને કહે છે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #670

-
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुनेगौशालकस्य संवादनि० ६५९ तथा, ते केवलं भोजनाद्यर्थ तत्रैव तिष्ठतः अत एव कुलालयाः राजान्नभक्षका: राजसद्मनिकेतनाः ब्राह्मणास्तेषाम् 'सिणायगाणं' स्नातकानां ब्राह्मणानाम् 'जे दुवै सहस्से' यो द्वे सहस्र 'णिय ए भोयए' नित्यं भोजयेत् ‘से लोलुवसंपगादे' स पुरुषो लोलुपसंमगाढे-मांसभक्षिपराकीर्णे नरके गच्छति। 'तिब्वाभितावी' तीवाभितापी 'णरगाभिसेवी' नरकाभिसेवी, तत्र-नरके भयङ्करं दुःखं सहमानो वसति । आरम्म समारम्भजनितदानदोषाहातुनरकपात इति वक्तुराशयः ॥४४॥ मूलम्-दयावरं धम्म दुगुंछमाणो, वहावहं धम्म पसंसमाणो।
एगंपि जे भोययई असीलं,णिवोणिसंजाइ कुओ सुरोहि।४५॥ छाया-दयापरं धर्म जुगुप्यमानो, वधावह धर्म प्रशंसन् ।
___ एकमप्यशीलं यो भोज यति, नृपो निशां याति कुतः सुरेषु ॥४५॥ निराकरण करते हैं-कुल का अर्थ है, क्षत्रियों आदि का घर, जो भोजन के लिए उनके घरों में निवास करते हैं उन्हें 'कुलालय' कहते हैं । अर्थात् भोजन के निमित्त जो दूसरों के घर में रहते हैं ऐसे दो हजार स्नातक ब्राह्मणों को जो प्रतिदिन भोजन कराता है, वह पुरुष मांस भक्षी वनचंचु पक्षियों से युक्त नरक में उत्पन्न होता है। वह वहां भयानक दुःख सहन करता रहता है । आशय यह है कि आरम्भसमारंभ जनित दान के दोष के कारण दाना को नरक मे जाना पड़ता है ॥४४॥
'दयावर धम्मं दुगुंछमाणा' इत्यादि।
शब्दार्थ--'जे-य:' जो राजा 'दयावरं धम्मं दुगुंछमाणा-दयापरं' धर्म जूगुप्समान:' दयामय धर्म की निन्दा करता है, और 'चहाच धम्म-वधावहं धर्म' हिंसा प्रधान धर्म की 'पसंसमाणो-प्रशंसन्' प्रशंसा करता है, ऐसे 'असीलं-मशील' शीलरहित अर्थात् व्रत रहित કે-કુલ એટલે ક્ષત્રિય વિગેરેના ઘર, જેઓ ભોજન માટે તેમના ઘરમાં निवास रे छे. तेने 'कुलालय' उपाय छे. अर्थात् लोन माटे ने माना ઘરમાં અવરજવર કરનારા એવા બે હજાર રનાતક બ્રાહ્મણોને દરરોજ ભોજન કરાવે છે, તે પુરૂષ માંસ ખાનારા વ્રજ ચાંચવાળા પક્ષિવાળા નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ત્યાં ભયંકર દુઃખ ભોગવે છે. કહેવાનો આશય એ છે કે- આરંભ સમારંભથી થવાવાળા દાનના દોષથી દાતાને નરકમાં જવું પડે છે. જો
'दयावर धम्म दुगुछमाणा' या
शहाथ-- 'जे-य' २० 'दयावर धम्मं दुगुछमाणा-दयापर धर्म जुगुसमानः' या युद्धत धमनी निहा रे छे. भने 'वहावहं धम्म-वहावह धर्म'
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #671

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
____ अन्वयार्थः--(जे) यः पुरुषो राजा वा (दयावरं धामं दुगुछमाणो) दयापरं धर्म जुगुप्समानो दयामधानं धर्म-श्रुनचारित्ररूपं निन्दन् (वहावहं धम्म) वधावहंहिंसाकारकं धर्मम् (पसंसमाणो) प्रशंसन्-अनुमोदयन् एतादृशम् (असील) अशीलं नितम् (एगमपि भोयए) एकपपि ब्राह्मणं भोजयेत् सः (णिवी) नृपो राजा (निसं जाइ) निशां नित्यान्धकारत्वात् निशेव निशा-जरकभूमिः तां याति-प्राप्नोति, (कुओ सुरेहिं) कुत्तः सुरेषु-देवलोकेषु, कथमपि देवलोकन गच्छतीत्यर्थः ॥४५॥
टीका-'जे' यो राजा-तदन्यो वा पुरुषः 'दयावरं धम्मं दुगुंछमाणो' दयापरं -दयामधानं श्रेष्ठं-जैनधर्मम् अथवा दयामधानमिति दयापरम्, 'बहावह' वहावहं हिसावादसम्बलितम् 'धम्म' धर्मम् 'पसंसमाणो प्रशंसन् , राजा वा-तदितरो वा 'एगमवि भोजए-एकमपि भोजयेत्' एक ब्राह्मण को भी भोजन कराता है, वह 'णिवो-नृपः' राजा 'निसा जाति-निशां याति' अन्धकारमय नरकभूमिको प्राप्त करता है 'कुओ सुरेहि-कुतः सुरेषु' वह देवगति में कैसे जा सकता है ? ॥४५॥ ___ अन्वयार्थ--जो राजा दयामय धर्म की निन्दा करता है और हिंसा प्रधान धर्म की प्रशंसा करता है, ऐसे शील रहित अर्थात् व्रतविहीन एक भी ब्राह्मण को भोजन कराता है, वह घोर अन्धकारमय नरक भूमि को प्राप्त होता है । वह देवगति में कैसे जा सकता है ? ॥४५॥ ___टीकार्थ-जो राजा या कोई भी अन्य पुरुष दयाप्रधानश्रेष्ठ धर्म की या दयामय धर्म की निन्दा करता हुआ हिंसाप्रधान धर्म की प्रशंसा हिंसा प्रधान धना 'पसंसमाणा-प्रशंसन्' प्रशसा ४२ छ. सेवा 'असीलंअशीलं' शीर विनाना अर्थात प्रतविनानी 'एगमवि भोजए-एकमपि भोजयेतू' से प्रासाने ५ सपन ते 'णिवो-नृपः' । 'निसां जाइ-निशां याति' २५४२ युत २४ भूभिने प्राप्त रे छ. 'कुओ सुरेहि-कुतः सुरेषु' તે દેવગતિને કેવી રીતે પામી શકે ? કપા
અન્વયાર્થ-જે રાજા દયામય ધર્મની નિંદા કરે છે, અને હિંસા પ્રધાન ધર્મની પ્રશંસા કરે છે, એવા શીલ રહિત અર્થાત વ્રત હીન એક પણ બ્રાહ્ય યુને ભેજન કરાવે છે, તે ઘર અન્ધકારમય નરકભૂમિને પ્રાપ્ત કરે છે. તે દેવ ગતિમાં કેવી રીતે જઈ શકે? કપા
ટીકાર્થ-જે રાજા અથવા અન્ય પુરૂષ દયાપ્રધાન શ્રેષ્ઠ ધર્મની અથવા દયા યુક્ત ધર્મની નિંદા કરતા થકા હિંસા યુક્ત ધર્મની પ્રશંસા કરે છે, તે રાજા અથવા અન્ય પુરૂષ શીલ-ગુણ વિનાના એક પણ બ્રાહ્મણને જે પક
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #672

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु.अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ६६१ कश्चित्पुरुषः 'एगपि' एकमपि 'असील' अशीलं शीलहीनं ब्राह्मणम् 'भोययई भोजयति षट्कायजीवानुपर्मदयन् भोजयति सः 'णियो' नृपो राजा 'णिसं' निशामन्ध. कारावृतां नरकभूमिम् 'जाई' याति-गच्छति। 'सुरेहिं कुओ' सुरेषु कुतो-देवलोकेषु कथमपि न गच्छति, 'एतेन शीलरहितमन्यमेकमपि ब्राह्मणं यो भोजयति स तज्ज नितपापेनाऽवश्यमन्धतमनरकगन्ता भवति किम्पुनः सहस्रद्वय ब्राह्मणभोजनात् । ततश्च तत्पुण्यबलात्स्वर्गगमनाशावेदविषयिणी सुतरामधःपातिनीति भावः॥४५॥ मूलम्-दुहओ वि धम्ममि समुट्रिया,
अस्सेि सुठिच्चा तह एसकाले। आयारसीले बुंइएह नाणी,
णे संपरायमि विसेसमत्थि ॥४६॥ छाया-द्विधाऽपि धर्म समुत्थितौ अस्मिन् सुस्थितौ तथैष्यकाले ।
आचारशीलइहोक्तो ज्ञानी न संपराये विशेषोऽस्ति । ४६।। करता है, वह राजा या अन्य पुरुष एक भी शीलरहित ब्राह्मण को यदि षट्काय की विराधना करता हुआ भोजन कराता है तो नरक में जाता है। उसकी देवगति में उत्पत्ति तो हो ही कैसे सकती है ?
जब एक भी शीलरहिर ब्राह्मण को भोजन कराने से नरक की प्राप्ति होती है तो दो हजार ब्राह्मणों को भोजन कराने से नरकप्राप्ति होना तो स्वतः सिद्ध है । उसे कहने की आवश्यकता ही नहीं रहती। अत एच इस प्रकार से स्वर्गपाने की अभिलाषा स्वतःनीचे गिराने वाली है।४५।
'दुहवो वि धम्मंमि' इत्यादि ।
शब्दार्थ--'दुहओवि-द्विधा अपि' दोनों सांख्य और जैन 'धम्म मि -धर्म धर्म में 'समुटिया-समुत्थितो' 'सम्यक् प्रकारसे स्थित है 'तह યની વિરાધના કરતા થકા ભજન કરાવે છે તે નરકમાં જાય છે. તેની દેવ ગતિમાં ઉત્પત્તિ તે કેવી રીતે થઈ શકે ?
જે એક પણ શિલ વિનાના બ્રાહ્મણને ભોજન કરાવવાથી નરકની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે બે હજાર બ્રાહ્મણોને ભોજન કરાવવાથી નરક પ્રાપ્તિ થાય તે તે સ્વતઃ સિદ્ધ છે. તે કહેવાની જરૂર જ નથી. તેથી જ આવા પ્રકારથી સ્વર્ગ પામવાની ઈચ્છા આપોઆપ નીચે પાડવા વાળી જ છે. ૪પા
'दुहवो वि धम्ममि' त्या
शा-दुहवों वि-द्विधा अपि' सभ्य मने बैन भन्ने 'धम्ममि-धमे' 'समुद्रिया-समुस्थितौ' सारी ते प्रवृत्त छ. 'तह-तथा'.तथा 'एस काले-एमत्काले'
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #673

सूत्रकृताङ्गसत्र
अन्वयार्थ:--(दुहओ वि) द्विधा अपि-द्वावपि आवां सांख्यजैनौ (धम्ममि) धर्मे (समुढिया समुत्थिती (तह) तथा (अस्ति) अस्मिन् धर्मे (मुट्ठिया) सुस्थितौ (तह एसकाले) तथा एयत्काले वर्तमानभूतभविष्यदात्मककालत्रयेऽपि (आयारसीले) आचारशील?-आचारयुक्त एव पुरुषः आवयोर्दशने (नाणी बुइए) ज्ञानी उक्ता-कथितः तथा (संपरायमि ण विसेसमस्थि) संपराये-परलोके विशेषो भेदो नास्ति ॥४६॥ ____टीका-आर्द्रकोऽग्रे गच्छति मार्गे पुनरपि एको दण्डी समागत्य आद्रकमुनि कथयति-भोः आर्द्रकमुने ! 'दुहओ वि' द्वावपि आवाम् 'धम्ममि' धर्मे 'समुट्टिया' एसकाले-तथा एष्यत्काले भूत वर्तमान काल में 'एवं-एवं' एवं भविष्य काल में 'आयारसीले-आचारशील' आचारशील पुरुष ही हम दोनों के दर्शन में 'नाणी बुहए ज्ञानी उक्तः' ज्ञानी कहा गया है तुम्हारे
और हमारे मत में 'संपरायमि-संपराये परलोक के संबंध में भी 'ण विसेसमत्थि-न विशेषोऽस्ति' विशेष भेद नहीं है ।।४६॥ ___अन्वयार्थ-हम दोनों (सांख्य और जैन) के धर्म में प्रवृत्त हैं तथा धर्म में सम्यक् प्रकार से स्थित हैं, भूत वर्तमान एवं भविष्यकाल में आवारशील पुरुष ही हम दोनों के दर्शन में ज्ञानी कहा गया है। तुम्हारे और हमारे मत में पर लोक के संबंध में भी विशेष भेद नहीं है ॥४६॥ ___टीकार्थ-पाई ककुमार जव ब्राह्मणों को पराजित करके आगे बढे तो मार्ग में एकदण्डी मिल गये। उन्होंने आकर मुनि से कहा-हे आक! तुम और हम दोनों धर्म में समान रूप से वर्तते भूत, वतमान भने भविष्य tiwi ‘आयारसोले- आचारशीलः' मायावान् ५३५ ४ मा५९। मन्नेना शनमा 'नाणी बुइए-ज्ञानी उक्तः' ज्ञानी वाय छ. तमा॥ भने समा२। मतमा 'संपरायम्मि-सपराये' परसोना समां ५ ‘ण विसेसमत्थि-न विशेषोऽस्ति' पयारे भतले नथी. ॥४॥
અન્વયાર્થ—આપણે બને એટલે કે સાંખ્ય અને જૈન ધર્મમાં પ્રવૃત્ત છિએ તથા ધર્મમાં સમ્યફ પ્રકારથી સ્થિત છિએ, ભૂતવર્તમાન તેમજ ભવિષ્યકાળમાં આચાર શીલ પુરૂષ જ અમારા બનેના દર્શનમાં જ્ઞાની કહેલ છે. તમારા અને અમારા મતમાં પરલેક સંબંધમાં પણ વિશેષ ભેદ નથી. ૪૬
ટીકાર્થ-આદ્રકકુમાર જ્યારે બ્રાહ્મણને પરાજય કરીને આગળ વધ્યા તે માર્ગમાં એક દંડી મળી ગયા. તેણે આવીને આદ્રક મુનિને કહ્યું કેઆક! તમે અને અમે બને ધર્મમાં સરખી રીતે વર્તવાવાળા છીએ. અને
श्री सूत्रतin सूत्र : ४

Page #674

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६६३ समुत्थितौ वर्तावहे यद्यपि आवां द्वौ इहलोके शास्त्ररीत्या मिन्नधर्माणावपि परलोके तुल्यधर्माणौ तथा 'अस्सि' अस्मिन् धर्मे-स्वस्वधर्मे 'सुट्टिया' सुस्थिती -सुदृढी 'तह एसकाले' तथा एष्यकाले-वर्तमानभूतभविष्यदात्मककालत्रयेऽपि धर्म एव वर्तमानौ आवां स्वः 'आयारसीले नाणी बुइए' आवयो योरपि सिद्धान्त आचारशील एव पुरुषो ज्ञानी उक्तः-कथितः, न तु-आचारहीनो ज्ञानी । 'संपरा यंमि ण विसेसमत्थि' सम्पराये-परलोके न कशिद्विशेषोऽस्ति-आवयोमते । अतोऽहं भवत्तुल्य एव, मन्मतं शृणु-सत्वरजस्तमसः साम्यावस्था प्रकृति:-ततो महत्तत्वं जायते-ततोऽहङ्कारस्ततः पञ्चतन्मात्राणि, एकादशेन्द्रियाणि च जायन्ते । पुरुषश्च नित्यः स्वतन्त्रश्च । अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मवर्यापरिग्रहाः पञ्च यमेऽतर्गता, हैं और दोनों धर्म में स्थित हैं ये ब्राह्मण तो हिंसक हैं, मगर दोनों (अपन दोनों) समान धर्म वाले हैं । हम वर्तमान, भूत और भविष्यत् तीनों कालों में धर्म में ही स्थित हैं । हम दोनों (अपनदोनो) के ही सिद्धान्त में आचारशील पुरुष ही ज्ञानी कहा गया है। जो आचार से हीन है, वह ज्ञानी नहीं माना जाता । हमारे और तुम्हारे मत में संसार और परलोक के संबंध में भी कोई विशेष मतभेद नहीं हैं। इस प्रकार मैं आपके सदृश ही हूं। मेरे मत को सुनो । वह इस प्रकार है-सत्वगुण, रजोगुण और तमोगुण की समान अवस्था प्रकृति कहलाती है। प्रकृति से महत्तच्च (बुद्धि) उत्पन्न होती है। बुद्धि से अहंकार और अहंकार से पांच तन्मात्रा उत्पन्न होते हैं और ग्यारह इन्द्रियां भी उत्पन्न होती हैं। रूप रस, गंध, स्पर्श और शब्द ये पांच આપણે બને ધર્મમાં સ્થિત છીએ. આ બ્રાહ્મણ તે હિંસક છે. પણ આપણે બને સમાન ધર્મવાળા છીએ. અમે ભૂત, વર્તમાન, અને ભવિષ્ય આ ત્રણે કાળમાં ધર્મમાં જ વર્તાવા વાળા છીએ આપણા બનેના સિદ્ધાંતમાં આચાર વાળ પુરૂષ જ જ્ઞાની કહેવાય છે. જે આચાર વિનાને છે, તે જ્ઞાની થઈ શકતા નથી. અમારા અને તમારા મતમાં સંસાર અને પરાકના સ બંધમાં પણ કાઈ વધારે મત ભેદ નથી. આ રીતે હું તમારા સમાન જ છું. મારા મતને સાંભળો. તે આ પ્રમાણે છે. સત્વ ગુણ, રજો ગુણ, અને તમોગુણની સમાન અવસ્થા પ્રકૃતિ કહેવાય છે. પ્રકૃતિથી મહત્ તત્વ (બુદ્ધિ) ઉત્પન્ન થાય છે. બુદ્ધિથી અહંકાર અને અહંકારથી પાંચ તન્માત્રા ઉત્પન્ન થાય છે. અને અગિયાર ઈન્દ્રિયે પણ ઉત્પન્ન થાય છે. રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #675

६६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भवन्मते-पञ्चमहाव्रतानि नासत उत्पत्तिः । अपि तु-सर्वेषामाविर्भावतिरोभावी । कारणात्मना सर्वेऽपि नित्याः, यथा-भवन्मते द्रव्यरूपेण, संसारस्वरूपं मन्मतेऽपि तथैव । भवद्भिः संसारस्योत्पत्तिविनाशौ न स्वीक्रियेते, अस्माभिस्तथा मन्येते। अस्मामिरपि संसारस्याऽऽविर्भावतिरोभावयोरभ्युपगतत्वात् । अत आवयोर्मतं तुल्यमेवेति मन्मतमेव भवद्भिरपि स्वीकर्तव्पम् । अलं महावीरोपगमनेन, उक्तश्च-'पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसेत् ।
जटी मुण्डी शिखीशऽपि मुच्यते नात्र संशयः ॥१॥ तम्मादादत्तव्यं मन्मतं भवद्भिरिति ॥४६॥ तन्मात्रा हैं । इनसे पांच महाभूतों की उत्पत्ति होती है। पुरुषतत्व एक, नित्य और स्वतंत्र हैं । अहिंसा, सत्य अस्तेय, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह ये पांच यम हैं।
यही आप के मन में पांच महाव्रत कहलाते हैं। हमारे मत के अनुसार असत् कार्य की उत्पत्ति नहीं होती और सत् का कभी विनाश नहीं होता, जिसे दूसरे लोग उत्पत्ति और विनाश समझते हैं, वे वास्तव में आविर्भाव और तिरोभाव ही है। कारण रूप से सभी पदार्थ नित्य हैं जैसे आपले मत में द्रव्य रूप से नित्य हैं। संसार का स्वरूप जैसा आप के मन में है वैसा ही हमारे मत में भी है। आप जगत् का उत्पाद और विनाश स्वीकार नहीं करते, हम भी नहीं मानते। जगत् का आविर्भाव और तिरोभाव ही हमने स्वीकार किया है । हम प्रकार जब अपका और हमारा मत ममान है तो आपको શબદ આ પાંચ તન્માત્રા છે. આનાથી પાંચ મહાભૂતની ઉત્પત્તી થાય છે. ૫૩ષતત્વ એક નિત્ય અને સ્વતંત્ર છે. અહિંસા, સત્ય, આસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ આ પાંચ યમ છે.
તમારા મતમાં આનેજ પાંચ મહાવ્રત કહે છે. અમારા મત પ્રમાણે અસત કાર્યની ઉત્પત્તી થતી નથી. અને સત્ કાર્યને કોઈ કાળે વિનાશ થતું નથી. જેને બીજા લેક ઉત્પત્તી અને વિનાશ સમજે છે. તે વાસ્તવમાં આવિર્ભાવ અને તિભાવ જ છે કારણ કે રૂપમાં બધાજ પદાર્થો નિત્ય છે. જેમ આપના મતમાં દ્રવ્ય પણાથી નિત્ય છે, સંસારનું રવરૂપ જેમ તમારા મતમાં છે. એ જ પ્રમાણે અમારા મતમાં છે આપ જગતને ઉત્પાદ અને વિનાશ સ્વીકારતા નથી. અમે પણ તે માનતા નથી જગતનો આવિભવ અને તિભાવ જ અમે સ્વીકાર્યો છે. આ પ્રમાણે જ્યારે આપનો અને અમારો મત સરખે જ છે. તે આપે અમારા મતને જ સ્વીકાર કરી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #676

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने!शालकस्य संवादनि० ६६५ मूलम्-अवत्तरूवं पुरिसं महंतं, सणातणं अक्खयमवयं च ।
सवेसु भूएसु वि सबओ से, चंदो व ताराहिं समत्तरूवे।४७॥ छाया-अव्यक्तरूपं पुरुष महान्तं, सनातनमक्षयमव्ययश्च ।
सर्वेषु भूतेष्वपि सर्वतोऽसौ, चन्द्र इव तारासु समस्तरूपः ॥४७॥ अन्वयार्थ:-(पुरिसं) पुरुषम् (अन्यत्तरूव) अव्यक्तरूपं वाङ्मनसाऽतीतत्वात् (महंत) महान्तं व्यापकम् (सणातणं) सनातनम्-नित्यम् (अक्खयमव्ययं च) अक्षयमव्यये च आह, (से) सः-जीवः (सव्वेसु भूयेसु वि) सर्वेषु भूतेषु (सन्चो ताराहिं चंदो ब) सर्वतः तारासु मध्ये चन्द्र इव (समत्तरूवे) समस्तरूपः-परिपूर्ण, इति ।१७) हमारा ही मत स्वीकार करलेना चाहिए। महावीर के पास जाने से क्या फायदा? हमारे यहां कहा है-'पंचविंशतितत्वज्ञो' इत्यादि। ___ 'चाहे कोई जटा रखता हो, मस्तक मुंडाता हो या चोटी रखता हो और वह किसी भी आश्रम में क्यों न रहता हो, यदि उसने पच्चीस तत्वों के स्वरूप को जान लिया है तो मुक्ति प्राप्त कर लेता है । इसमें तनिक भी संदेह नहीं है । अतएव हमारा मत अंगीकार करलो ॥४६॥
'अश्वत्तरूवं' इत्यादि। __शब्दार्थ-'पुरिसं-पुरुषं' पुरुष 'अव्वत्तरूवं-अव्यक्तरूपं' अव्यक्त रूप है क्यो की वह वाणी एवं मन से अगोचर है 'महंत-महान्तम्' वह व्यापक है और 'सणातणं-सनातनम्' नित्य है 'अक्खयमवयं च' अक्षय और अव्यय है 'से-सः' वह पुरुष 'सव्वेसु भूएसुवि-सर्वेषु भूते. स्वपि' ममस्त भूतों में भी व्याप्त है जैसे 'सव्व भो ताराहि-सर्वतः तारासु' લેવા જોઈએ. મહાવીરની પાસે જવાથી શું લાભ થવાનો છે? અમારામાં
छ - 'पंचविंशतितत्वज्ञो' त्यादि
ચાહે કઈ જટારાખતા હાય, માથું મુંડાવતા હોય, અથવા એટલી રાખતા હોય, અને તે કઈ પણ આશ્રમમાં કેમ ન હોય, પણ જો તેણે પચીસ ને જાણેલ હોય તે તે મુક્તિને પ્રાપ્ત કરી લે છે. તેમાં જરા પણ સંદેહ નથી. તેથી જ આપ અમારા મતને સ્વીકાર કરી લે. કદા ___'अव्वत्तरूव' त्या
हाथ-'पुरिस-पुरुष' पु३५ 'अव्वत्तरूवं-अव्यक्तरूपम्' ५०यत ३५ छ. म पाणी मने भनथी मगोय२ छ. 'महंत-महान्तम्' ते व्या५४ छ 'मणातणं' नित्य छे. 'अक्खयमवय च' म.क्षय भने भव्यय 'से-सः' ते ५३५: 'सव्वेसु भूएसु वि-सर्वेषु भूतेष्वपि' सघातीमा ५४ व्याप्त छ.सी
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #677

६६६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
टीका - वेदान्तमतं मन्यमाना आर्द्रकमेत्योक्तवन्तः- भोः ! अस्मदीयं मतमेव त्वयोपासनीयम् अस्मद्दर्शनाद् युष्मद्दर्शने नास्ति पार्थक्यम्, सदपि - अल्पीय: माय समत्वमुपेयात् - तदेव दर्शयति- 'पुरिसं' पुरुषम् - पुरि-शरीरे शेते - विद्यते इति पुरुषस्तम् | 'अन्वत्तरूवं' अव्यक्तरूपम्, अयमात्मा जीवो वाङ्मनसातीतत्वाद् अव्यक्तरूपस्तम् । 'महंतं महान्तम्- सर्वव्यापक' गगनवत् । 'सणातणं' सनातनम् सर्वदाऽवस्थायिनम् । 'अवखयं' अक्षयं-क्षयवृद्धिहासादिरहितम् । 'अव्ययं च'
चंदो व चन्द्र इव' 'समस्त तारामंडल में चन्द्रमा 'समत्तरुवे- समस्तरूपः " पूर्णरूप से सम्बन्ध करता है ॥४७॥
अन्वयार्थ -- पुरुष अव्यक्त रूप है क्योंकि वह वाणी और मन से अगोचर है । वह व्यापक है, नित्य है, अक्षय और अव्यय है । वह पुरुष समस्त भूतों में भी व्यास है जैसे चन्द्रमा सब ताराओं के साथ पूर्ण रूप से सम्बन्ध करता है ॥४७॥
टीकार्थ- - वेदान्त मत को मानने वाले आर्द्रक के समीप आकर बोले- हमारे मत की ही तुम्हें उपासना करनी चाहिए। हमारे दर्शन से तुम्हारे दर्शन में भिन्नता नहीं है। अगर कुछ है भी तो बहुत थोड़ी सी है। प्रायः समानता ही है। यह आत्मा वाणी और मन से अगोचर होने के कारण अव्यक्त है, आकाश के समान सर्वव्यापक है, सनातन अर्थात् सदैव अवस्थित रहने वाला है अक्षय अर्थात् हानि और वृद्धि
रीते 'सबओ ताराहिं चंदो व सर्वतः तारासु चन्द्र इव' सघणा तारा भउजभां थन्द्रभां 'समत्तरूवे - समस्तरूपः' पूर्ण ३ये प्राशे छे. ॥४७॥
અન્વયા—પુરૂષ અવ્યક્ત રૂપ છે કેમકે તે વાણી અને મનથી અગેાચર છે. તે વ્યાપક છે. નિત્ય છે. અક્ષય અને અવ્યય છે. તે પુરૂષ સઘળા ભૂતામાં–પ્રાણિયામાં પણ વ્યાપ્ત છે, જેમકે ચંદ્રમા બધા તારાઓની સાથે પૂર્ણપણે સંબંધ કરે છે. જા
ટીકા વેદાન્ત મતને માનવા વાળાએ આદ્રક મુનિ પાંસે આવીને કહ્યુ` કે-તમારે અમારા મતના જ સ્વીકાર કરવા જોઇએ, અમારા અને તમારા દન શાસ્ત્રમાં ભિન્ન પણું નથી. જો કેઇ જુદાપણુ` હોય તેા તે ઘેાડા પ્રમાણમાં જ જુદા પણું છે. પ્રાયઃ સરખાપણુ જ છે. આ આત્મા વાણી અને મનથી આગાચર હાવાથી અવ્યક્ત છે. આકાશની જેમ સવ વ્યાપક છે. સનાતન અર્થાત્ હમેશાં અવસ્થિત રહેવાવાળા છે. અક્ષય અર્થાત્ ક્ષય વિનાના હાનિ અને વૃદ્ધિ તથા હાસ વિનાના છે તેના કાઇ પણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #678

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आद्रकमुनर्गोशालकस्य संवादनि० ६६७ अव्ययं च-व्ययो विनाशस्तद्रहितं सर्वदा नित्यमाह इति शेषः । 'से' स आत्मा जीवः 'सम्वेसु भूएसु वि' सर्वेषु भूतेष्वपि 'सचओ' सर्वत:-सबाह्याभ्यन्तर रूपेण सर्वभूतेषु तिष्ठति सामस्त्येन। 'ताराहिं' तारासु-नक्षत्रमध्ये 'चन्दो व' चन्द्र इव 'समत्तरूवे' समस्तरूपः-परिपूर्णः, यथा-चन्द्रः सर्वासु तारासु सम्बद्ध एव, तथा-जीवोऽपि प्रकाशमानत्वाद् व्यापकत्वाच सर्वत्र सर्वदा विद्यमान एव । आवयोर्मत सदसदूपमेव तथाऽपि अस्मन्मते जीवस्य स्वरूपं विविच्य प्रदर्शितं न तथा आहेतदर्शने तस्माद् अस्मन्मतमेव अनुवर्तस्वेति भावः ॥४७॥ मूलम्-एवंण मिज्जंति ण संसरती, ण माहणा खत्तियवेसपेसा।
कीटा य पक्खीय सरीसिवाय, नराय सव्वे तह देवलोगा।४८ छाया-एवं न मीयन्ते न संसरन्ति न बाह्मणक्षत्रियवैश्यप्रेष्याः ।
कीटाश्च पक्षिणश्च सरीसृपाश्च नराश्च सर्वे तथा देवलोकाः॥४८॥ तथा हास से रहित है। उसका कभी व्यय (विनाश) नहीं होता। वह आत्मा सभी भूतों में बाह्य और आभ्यन्तररूप से व्याप्त है जैसे चन्द्रमा समस्त ताराओं से सम्बद्ध है, उसी प्रकार आत्मा भी प्रकाशमान और व्यापक होने से सर्वत्र और सर्वदा विद्यमान ही रहता है। ____ आपका और हमारा मत सत्-असत् रूप है, तथापि हमारे मत में जीव का स्वरूप जैसा विवेचन करके दिखलाया गया है, वैसा आहतदर्शन में नहीं बतलाया गया। अतः आप हमारे मत को स्वीकार करलो ॥४७॥
'एवं ण मिति' इत्यादि ।
शब्दार्थ-एवं-एवम्' इस प्रकार आपके मतको स्वीकर करलेने से વખતે વ્યય (વિનાશ) થતું નથી. તે આત્મા બધાજ ભૂતેમાં બાહ્ય અને આવ્યંતર પણાથી વ્યાપ્ત છે. જેમ ચંદ્રમા સઘળા તારાઓમાં પૂર્ણ રૂપથી પ્રકાશે છે તે જ રીતે આત્મા પણ પ્રકાશમાન અને વ્યાપક હોવાથી સર્વ અને સર્વદા વિદ્યમાન જ રહે છે.
તમારે અને અમારે મત સત્ અસત્ રૂપ છે. તે પણ અમારા મતમાં જીવનું સ્વરૂપ જે પ્રમાણે વિવેચન કરીને બતાવવામાં આવેલ છે. એજ પ્રમાણે અહંતના દર્શનમાં કહેલ નથી. તેથી આપ અમારા મતનો જ સ્વીકાર કરી તેજ ઉત્તમ છે.
'एवण मिज्जति' त्या शा-एवं-एवम्' मा प्रमाणे मापना भतनो स्वी२ ४री दोवामा
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #679

६६८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे अन्वयार्थः-(एवं) एबम्-भवन्मते (ण मिज्जति) न मीयन्ते-जीवानां मुखित्व-दुःखित्व व्यवस्थाया अपि उपपादनं कर्तुं न शक्यते, जीवानां कूटस्थनित्य त्वात् व्यापकत्वाच्च । (ण संसरंती) न संसरन्ति ते-तथा स्वकर्मप्रेरितजीवानां नाना'न मिज्जति-न मीयन्ते' सुखी एवं दुःखी की जो व्यवस्था देखी जाती है, उसकी संगती नहीं हो सकती क्योंकी आपका माना हुआ आत्मा कूटस्थ नित्य, और व्यापक है। 'ण संसरंति-न संसरन्ति' अपने अपने कर्म प्रेरित जीवों का नाना गतियों में गमन और आगमन भी नहीं हो सकता क्यों की वे निष्क्रिय है 'न माहणा खत्तियवेसपेसा-न ब्राह्मणाः क्षत्रियवैश्यप्रेष्याः' ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, और शूद्रका भी भेद नहीं हो सकता क्यों कि 'असंगोह्ययं पुरुषः' इस श्रुति से आत्मा एकान्त रूप से असंग कहा गया है 'कीटा य पक्खी यसरीसिवा यकीटाश्च पक्षिणश्च सरीसृपाश्च' कीट, पतंग, और सरीसृप (रेंगकर चलने वाला प्राणी) का भेद भी नहीं बन सकता क्यों की जीव एक और क्रियाहीन है 'नराय सत्वे तह देव लोगा-नराश्च सर्वे तथा देवलोकाः' मानव और देव आदि की व्यवस्था भी संगत नहीं हो सकती, क्योंकि जीव को एक क्रिया शुन्य व्यापक और निःसंग मानते हो, अतएव एकान्तवाद रमणीय नहीं है। आखिर में सभी को अनेकान्तवाद का ही शरण लेनी पडती है ॥४८॥ भावे तो 'न मिज्जंति-न मीयन्ते' सुभी भी विरेनी रे व्य१२था हेभવામાં આવે છે. તેની સંગતી થતી નથી. કેમકે આપે માનેલ પુરૂષ (આત્મા) २४थ नित्य भने व्य1५४ छे. 'ण संसरंति-न संसरन्ति' पात पाताना भथा પ્રેરિત જીવોનું અનેક ગતિમાં ગમન અને આગમન પણ થઈ શકતું नथी. म ते निय छे. 'न माहणा खत्तियवेसपेसा-न ब्राह्मणाः क्षत्रियवैश्यप्रेष्याः' ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य भने शूद्रनो ले ५ नथी. उभ'असंगोह्यय-पुरुषः' मा श्रुति क्यनथी मात्मा त ३५थी अस ४ामा मावस छे. कीटा य पक्खी य सरीसिवा य'-कीटाश्च पक्षिणश्च सरीसृपाश्च' हीट પતંગ અને સરીસૃપ (ઠેકીને ચાલવાવાળા પ્રાણી) ને ભેદ પણ થતો નથી. કેમકે
मेमन या विनाना छे. 'नरा य सव्वे तह देवलोगा-नराश्च सर्वे तथा देवलाकाः' भास भने हे विगेरेनी व्यवस्था ५ सगत यती नथी. उभी જીવને એક કિયા શૂન્ય વ્યાપક અને નિઃસંગમાને છે તેથીજ એકાન્તવાદ રમણીય નથી. આખરે બધાને અનેકાન્તવાદનું જ શરણ ગ્રહણ કરવું પડે છે. ૪૮
श्री सूत्रता
सूत्र : ४

Page #680

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६६९ गतिषु गमनागमनमपि न संभवति, निष्क्रियत्नात् (ण माहणा खत्तियवेसपेसा) न ब्राह्मणाः क्षत्रियवैश्यप्रेष्याः-ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रविभागोऽपि न संभवति । (असङ्गोह्ययं पुरुषः) इत्यादि श्रुत्या जीवस्यैकान्ताऽसङ्गत्वप्रतिपादनात् । (कीटा य. पक्खी य सरीसिवा य) कीटाश्च पक्षिणश्च सरीसृपाश्च-कीटपतङ्गगतिरपि न समा. हिता भवेत् जीवस्यैकत्वात् निष्क्रियत्वाच्च । (नरा य सम्वे तह देवलोगा) नराश्व सर्वे तथा देवलोकाः । नराऽमरादिव्यवस्थाऽपि न संभवेत् , जीवस्यैकान्तत्वान्निक्रियत्वाद् व्यापकत्वाद् असङ्गत्वस्वीकरणाच्च । अतो न एकान्तवादो रमणीयः। ___ अन्वयार्थ-इस प्रकार आप के मत को स्वीकार कर लेने पर सुखी दुःखी आदि की जो व्यवस्था देखी जाती है, उसकी संगति नहीं हो सकती, क्यों कि आपका माना हुआ पुरुष (आत्मा) कूटस्थ नित्य
और व्यापक है । अपने अपने कर्म से प्रेरित जीवों का नाना गतियों में गमन और आगमन भी नहीं हो सकता, क्यों कि वे निस्क्रिय हैं । ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य और शूद्र का भी भेद नहीं हो सकता। क्यों कि 'असंगोह्ययं पुरुषः' इस श्रुति में एकान्त रूप से असंग कहा गया है। कीट, पतंग और सरीसृप (रेंगकर चलने वाले प्राणी) विगेरे का भेद भी नहीं बन सकता, क्योंकि जीव एक और क्रियाहीन है। मानव और देव आदि की व्यवस्था भी संगत नहीं हो सकती, क्यों कि और जीव को एक क्रियाशून्य व्यापक और निस्संग मानते हो अतएव यह एकान्तवाद रमणीय नहीं है। आखिर सभी को अनेकान्त. वाद की शरण लेनी ही पड़ती है । ॥४८॥
અન્વયાર્થ—આ રીતે આપના મતને સ્વીકારવાથી સુખી દુઃખી વિગે. રેની જે વ્યવસ્થા જોવામાં આવે છે તેની સંગતિ થઈ શકતી નથી. કેમકેઆપે માનેલ પુરૂષ (આત્મા) ફૂટસ્થ, નિત્ય અને વ્યાપક છે. પિતાપિતાના કર્મથી પ્રેરાયેલ જીવોનું અનેક પ્રકારની ગતિમાં ગમનાગમન પણ થઈ શકશે નહીં કેમકે-તે નિષ્ક્રિય છે. તેમજ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શુદ્રા. हिना लेह ५ थ री नहीं भरे-'असंगोह्यय पुरुषः' मा श्रतियां એકાન્તપણાથી અસંગ કહેલ છે. કીટ, પતંગ અને સરીસૃપ (દેડીને ચાલ. વાવાળા) વિગેરે પ્રાણીને ભેદ પણ થઈ શકશે નહીં કેમકે–જીવ એક અને ક્રિયાશૂન્ય છે. માનવ અને દેવ વિગેરેની વ્યવસ્થા પણ સંગત થઈ શકતી નથી. કેમકે આપ જીવને એક ક્રિયાશૂન્ય વ્યાપક અને નિઃસંગ માનો છે, તેથી જ આ એકાન્તવાદ રમણીય નથી, આખર બધાને અનેકાન્તવાદનું જ શરાણે શોધવું પડે છે. ૪૮
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #681

६७०
9
अन्ततोगत्वा सर्वेषामनेकान्तवादः शरणम् । सांख्यवेदान्तमताऽनुयायिनमुत्तरयति आर्द्रको मुनिः- नावयोर्मतं तुल्यं महदन्तरं विद्यते भवन्त एकान्तवादिनो नाहन्तथा । भवन्मते जीवो व्यापको नास्मन्मते तथा भवन्मते कार्यकारणयोरेकान्तोमेदो नास्मन्मते तथा । अपि च आत्मनो व्यापकत्वे कूटस्थनित्यत्वे च जन्ममरणस्वर्ग नरकवृद्धयादिव्यवस्थाऽपि न घटते, अतोऽनेकान्तपक्ष एवं आदर्तव्य इति ||४८ || टीका-सुगमा ॥४८॥
मूलम् - लोगं अजाणित्ता इहे केवलेणं,
सूत्रकृतागसूत्रे
कहति जे धम्मजाणमाणा ।
पसंति अप्पाणं 'पैरं च णट्ठा,
संसारैघोरंमि अणोरपारे ॥ ४९ ॥
छाया - लोकमज्ञात्वा इह केवलेन कथयन्ति ये धर्ममजानानाः । नाशयन्त्यात्नानं परञ्च नष्टाः संसारधोरेऽणोरपारे ||४९ ॥
तात्पर्य - - साख्य और वेदान्त मत के अनुयायियों को आर्द्रक मुनि उत्तर दे रहे हैं । वे कहते हैं-हमारा और तुम्हारा मत समान नहीं है । दोनों में बहुत अन्तर है । जैसे आप नित्य एकान्तवादी हैं, वैसे हम नहीं । आपके मत में आत्मा व्यापक है हमारे मतमें नहीं । आप कार्य और कारण में एकान्त अभेद मानते हैं, हम ऐसा एकान्तवाद नहीं मानते। इसके अतिरिक्त आत्मा को व्यापक और कूटस्थ नित्य मानने पर जन्म, मरण, स्वर्ग, नरक, वृद्धि आदि की व्यवस्था भी घट नहीं सकती । अतएव अनेकान्तवाद का ही आदर करना चाहिए ||४८ टीका सुगम है ||४८ ||
તાપ` આ કથનનુ` એ છે કે એ વેદાન્ત મતના અનુયાયિઓને આદ્રકમુનિ ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-અમારા અને તમારો મત સરખા નથી. આપણા બન્નેના મતમાં ઘણા માટેા તફાવત છે. જેમ આપ સદા એકાન્તવાદી છે, તેવા અમે એકાન્તવાદી નથી. આપ કાય અને કારણમાં એકાન્ત રીતે ભેદ માનતા નથી પણ અભેદ માના છે. અમે તેમ એકાન્તવાદને માનતા નથી. આ સિવાય આત્માને વ્યાપક અને કૂટસ્ય નિત્ય માનવાથી જન્મ, મરણ, સ્વર્ગ, નરક, વધવા ઘટવા વિગેરેની વ્યવસ્થા ઘટી શકતી નથી. તેથી જ અનેકાન્તને જ આદર કરવા જોઇએ. ૫૪૮ાા ટીકા સરળ છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #682

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. शु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगशालकस्य संवादनि० ६७१
अन्वयार्थः - ( इह लोगं केवलेणं अजाणिता) इह लोक केवलेनाज्ञात्वा अमुं सर्वतः परिदृश्यमानं सूक्ष्मस्थूलस्थावरजङ्गमादिलोक' चतुर्दशरज्ज्वात्मक' केवलज्ञानेन अज्ञात्वा (जे अजाणमाणा) ये पुरुषा अजानानाः (धम्मं कहंति) धर्म कथयन्ति - उपदिशन्ति । ते अज्ञानिनः (ना) स्वयं नष्टाः (अप्पाणं) स्वात्मानम् (परं च) परञ्च (अणोरपारे घोरंमि संसारे) अणोरपारे - आद्यन्तरहिते धोरे संसारे भयङ्करेऽतिदुस्तीर्णे ( णासंति) नाशयन्ति - स्वयं नष्टाः परानपि नाशयन्ति । न यो ज्ञानी स वस्तुस्वरूपं न जानाति, केवली भगवांस्तीर्थकरएव । स च केवली 'लोगं अजाणित्ता' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'इह लोग केवलेणं अजाणित्ता-इह लोकं केवलेन अज्ञात्वा' इस स्थावर जंगम चौदह राजू परिमित लोकको केवल ज्ञान के द्वाराविना जाने 'जे अजाणमाणा-ये अजानानाः' बिना जाने जो अज्ञानी पुरुष 'धम्मं कहंति-धर्मं कथयन्नि' धर्म का उपदेश करते हैं वे 'अणोरपारे घोरंमि संसारे - अणोरपारे घोरे संसारे' इस आदि और अंतरहित अपार एवं धोर संसार में 'अप्पाणं- नासंति-आत्मानं नाशयन्ति' स्वयं नष्ट होते हैं और 'परंच परच' दूसरों को भी 'णासंति - नाशयन्ति' नष्ट करते हैं ॥४९॥
अन्वयार्थ - इस स्थावर और जंगम-त्रम या चौदह राजू परिमित लोक को केवलज्ञान के द्वारा चिना जाने जो अज्ञानी पुरुष धर्म का उपदेश करते हैं, वे इस घोर संसार में स्वयं नष्ट होते हैं और दूसरे को भी नष्ट करते हैं ॥ ४९ ॥
भावार्थ - जो ज्ञानी नहीं है वह वस्तुस्वरूप को सम्यक प्रकार
'लोग' अजाणित्ता' त्याहि
शब्दार्थ - 'इह लोग केवलेण अजाणित्ता-इह लोकं वेवलेन अज्ञात्वा' સ્થાવર અને જ’ગમ-ત્રસ વિગેરે ચૌદ રાજુ પ્રમાણવાળા લાકને કેવળજ્ઞાન દ્વારા भएया विना जे अजाणमाणा-ये अनानानाः' लक्ष्या विना ने अज्ञानी यु३ष 'धम्मं कह ति-धर्म कथयन्ति' धर्मना उपदेश आये छे. तेथे 'अणोरपारे घोरंभि संसारे - अणोरपारे घोरे संसारे' या साहियतरहित व्यापार धोर मेवा संसारमा 'अप्पाणं नासति-आत्मानं नाशयन्ति' पोते नाश पामे छे. अने 'पर'च - परञ्च' जीलमोनो पशु 'नासति - नाशयन्ति' नाश रे छे. अन्वयार्थ - —આ સ્થાવર અને જંગમ-ત્રસ અથવા ચૌદ રાજુ પ્રમાણવાળા લેાકને કેવળજ્ઞાન દ્વારા જાણ્યા વિના જે અજ્ઞાની પુરૂષ ધર્મના ઉપદેશ કરે છે. તે આ ધાર સ'સારમાં પોતે નષ્ટ થાય છે અને બીજાને પણ નષ્ટ કરે છે. ૫૪૯૫ ભાવા-જે જ્ઞાની હાતા નથી, તે વસ્તુ સ્વરૂપને સારી રીતે સમજી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #683

દહર
सूत्रकृताङ्गसूत्र तदुपदिष्ट एव धर्मः संसारपारायणसमर्थः । तदन्यो मार्गोऽनर्थाय एव केवलम् । अतो यो न केवली-न वा तदुपदिष्टं धर्म श्रद्दधाति, सन धर्मोपदेशयोग्यः । स तु. स्वयं नष्टोऽन्यानपि पातयितुं यतते ॥४९॥
पुनरप्याह आक:-'लोयं विजाणंति' इत्यादि। मूलम्-लोयं विजाणतीह केवलेणं, पुन्नण नाणेण समाहिजुत्ता।
धम्मं समत्त च हतिजे उ, तारति अप्पाणंपरं च तिनी॥५०॥ छाया-लोक विजानन्तीह केवलेन पूर्णेन ज्ञानेन समाधियुक्ताः ।
धर्म समरतं कथयन्ति ये तु, तारयन्त्यात्मानं परश्च तीर्णाः ॥५०॥ से नहीं जानता। केवली भगवान् ही वस्तुस्वरूप के ज्ञाता होते हैं, अतएव उनके द्वारा उपदिष्ट धर्म ही संसार से पार उतारने में समर्थ है। उससे भिन्न जो मार्ग है वह अनर्थ काही कारण है। अतएव जो स्वयं केवली नहीं है या केवली के द्वारा उपदिष्ट धर्म पर श्रद्धा नहीं रखता है, वह धर्मोपदेश के योग्य नहीं है । वह तो स्वयं नष्ट है और दूसरों को भी नष्ट करने का प्रयत्न करता है ॥४९॥ टीका सुगम है ॥४९॥
आईक पुनः कहते हैं-'लोयं विजाणतीह केवलेणं' इत्यादि ।
शब्दार्थ-'जे उ-ये तु' जो पुरुष 'समाहिजुत्ता-समाधियुक्ता समाधि से युक्त है तथा केवलेणं-केवलेन' केवलज्ञान के द्वारा 'लोयं-- लोक' समस्त लोकको 'विजाणंति-विजानन्ति' जानते हैं और जान. कर 'पुन्नेण नाणेण' पूर्णेन ज्ञानेन' पूर्णज्ञान से 'इह समत्-इह समस्तं શકતા નથી. પ્રભુશ્રી કેવલી ભગવાન જ વસ્તુ સ્વરૂપને જાણનારા હોય છે. તેથી જ તેઓએ ઉપદેશેલ ધર્મજ સંસારથી પાર ઉતારવામાં સમર્થ છે. તેનાથી બીજે જે માગે છે, તે અનર્થનું જ કારણ છે. તેથી જ જે પિતે કેવળજ્ઞાની નથી. અથવા કેવળ જ્ઞાન દ્વારા ઉપદેશ કરવામાં આવેલ ધર્મ પર શ્રદ્ધા રાખતા નથી. તે ધર્મોપદેશને ગ્ય નથી. તે તે પિતે નાશ પામેલ જ છે. અને બીજાઓને નાશ કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. ૪૯
આ ગાથાને ટીકાર્યું સરળ હોવાથી અલગ આપેલ નથી. કા. सा मुनि शथी ४९ छे 'लोयं विजाणतीह केवलेणं' त्या
शा- 'जे उ-ये तुरे ५३५ ‘समाहिजुत्ता-समाधियुक्ताः' समाधिया युत छ, तथा 'केवलेण-केवलेन' उqण ज्ञान द्वा२। 'लोयं लोक' समस्त सोने 'विजाणंति-विजानन्ति' on 2. मने ngीने 'पुन्नेण णाणेण-पूर्णेन ज्ञानेन' ५९ सानथी 'इह समत्तं-इह समस्तं' मा सभा सपू 'धम्म कहति-धर्म कथयन्ति
श्री सूत्रतांग सूत्र:४

Page #684

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ६७३ __ अन्वयार्थ:-(जे उ) ये तु पुरुषाः (समाहिजुत्ता) समाधियुक्ताः (केवलेणं) केवलेन ज्ञानेन (लोयं) लोकम्-चतुर्दशरज्ज्वात्मकम् (विजाणतीह) इह विजानन्ति तथा-(पुन्नेण नाणेग) पूर्णेन ज्ञानेन (समत्तं) समस्तम्-सम्पूर्णम् (धम्म) धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् (कहंति) कथयन्ति, ते (तिन्ना) संसारातीर्णाः (अप्पाणं परं च तारंति) आत्मानम्-स्वात्मानं परश्च तारयन्ति संसारादिति ॥५०॥
टीका-मुनिराईकोऽनया गाथया प्रतिपादयतीदम्-यः केवलज्ञानी स एवं वस्तुतस्त्वं वस्तुतो जानाति । अतः स एव जगतो हिताय धर्ममुपदेष्टुमर्हः। उपदिश्य चात्मानं परश्च संसारात्तारयति, नान्य इति । अक्षरार्थस्त्वेवमाह-तथाहि - जे समहिजुत्ता' ये समाधियुक्ताः 'इह पुन्नेण' पूर्णेन 'केवलेण नाणेण' केवलेन इस लोक में सम्पूर्ण 'धम्म कहंति-धर्म कथयन्ति' श्रुतचारित्र रूप धर्म का उपदेश करते हैं 'ते तिना-ते तीर्णाः' वे तिरे हुवे हैं अर्थात् संसार से स्वयं तरते हैं तथा 'अप्पाणं परंच तारंति-आत्मानं परश्चापि तारयन्ति' अपने स्वयं तिरते हैं और दूसरो को भी तारते हैं ॥५०॥
अन्वयार्थ-जो पुरुष समाधि से युक्त हैं तथा पूर्ण केवलज्ञान के द्वारा समस्त लोक को जानते हैं और जानकर धर्मोपदेश करते हैं, वे संसार से तिरे हुए हैं अर्थात् वे संसार से स्वयं तैरते हैं तथा दूसरों को भी तारते हैं ॥५०॥ ____टीकार्थ- आर्द्रक मुनि इस गाथा के द्वारा यह प्रतिपादन करते हैंजो केवलज्ञानी है वही वास्तव में वस्तुस्वरूप को जानता है। अतएव वही जगत् के हित के लिए धर्म का उपदेश करने के योग्य है। वह धर्मोपदेश करके स्वपर को संसार से तारता है, अन्य नहीं। इस कथन
श्रतयारित ३५नी वृति धर्मना उपहेश मापे छे. 'ते तिन्ना-ते तीर्णाः' तेम। तरा छ. अर्थात् तमो पोते ससारथी तरे छे. 'अप्पाणं परं च तार'ति-आत्मान' तथा परञ्चापि तारयन्ति' पाताने तथा भीमेन ५५ तारे 2. ॥५०॥
અન્વયાર્થ-જે પુરૂષ સમાધિથી યુક્ત છે, તથા પૂર્ણ કેવળ જ્ઞાન દ્વારા સંપૂર્ણ લેકને જાણે છે, અને જાણીને ધર્મોપદેશ કરે છે. તેઓ પિતે સંસારથી તરેલા છે, અર્થાત્ સંસારથી સ્વયં તરે છે અને બીજાઓને પણ તારે છે. પ૦
ટીકાઈ_આર્દિક મુનિ આ ગાથા દ્વારા એ પ્રતિપાદન કરે છે કે જેઓ કેવળ જ્ઞાની છે, તેઓજ વાસ્તવિક રીતે વસ્તુ સ્વરૂપને જાણે છે. તેથી જ તેઓ જગતના પરમ કલ્યાણને માટે શ્રતચારિત્રરૂપ ધર્મને ઉપદેશ કરવાને યોગ્ય છે. તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #685

-
৬৪
सूत्रकृताङ्गसूत्रे ज्ञानेन 'लोयं विजाणंति' लोक चतुर्दशरज्ज्वात्मक विजानन्ति । तथा-'समत्तं धम्मं कहंति' समरत-सम्पूर्ण वास्तविक धर्म कथयन्ति, ते 'तिन्ना' संसारसागरात्तीर्णाः 'अप्पाणं परं च तारंति' आत्मानं परश्च तारयन्ति, नैतद्व्यतिरिक्ता अकेवलिन स्तथाकत शक्नुवन्तीति सारः ॥५०॥ मूलम्-जे गरहियं ठाणमिहावसंति,
जे यावि लोए चरणोववेया। उदाहडं तंतु समं मईए,
अहाउसो ! विप्परियासमेव ॥५१॥ छाया-ये गहित स्थ नमिहावसन्ति, ये चापि लोके चरणोपपेताः।
___ उदाहृतं तत्तु समं स्वमत्या, अथायुष्मन् ! विपर्यासमेव ॥५१॥ का तात्पर्यार्थ इस प्रकार है जो पुरुष समाधि से युक्त हैं, केवलज्ञान के द्वारा चौदह राजूपरिमाण वाले लोक को जानते हैं, वे समस्त एवं सत्य धर्म का प्ररूपण कर सकते हैं, वे संसार सागर से तिरे हुए हैं। अपने को और दूसरों को भी तारते हैं । जो उनसे भिन्न हैं, केवल ज्ञानी महीं हैं, बे स्व-परतारक धर्म का उपदेश नहीं कर सकते हैं ॥२०॥ _ 'जे गरहियं' इत्यादि।
शब्दार्थ-'इह-इह' इस लोक में 'जे-ये' जो पुरुष 'गरहियं ठाणं वसंति-गहितं स्थानं वसन्ति' गर्हित स्थानमें वसते हैं अर्थात् अविवेकी जनों के द्वारा आचरित स्थानका आश्रय करते हैं और 'जे यावि -ये चापि' जो पुरुष 'चरणोववेचा-चरणोपपेताः' सदाचार में रत हैं ધર્મોપદેશ કરીને પિતાને તથા અન્યને સંસારથી તારે છે. બીજાઓ તેમ તારી શકતા નથી. કહેવાનો ભાવ એ છે કે જે પુરૂષ સમાધિથી યુક્ત છે, કેવળજ્ઞાન દ્વારા ચૌદ રાજ પ્રમાણુવાળા લેકને જાણે છે. તેઓ સઘળા અને સત્ય ધર્મને ઉપદેશ આપી શકે છે. તેઓ પોતે સંસાર સાગરથી તરેલા છે. અને ધર્મના ઉપદેશદ્વારા બીજાઓને પણ સંસારથી તારે છે. આનાથી જેઓ ભિન્ન છે, કેવળજ્ઞાની નથી તેઓ પોતાના તથા અન્યના તારક ધર્મનો ઉપદેશ કરી શકતા નથી. ભાગ ૫
'जे गरहियं' त्यहि
शहाथ-इह-इह' मा समा जे-ये' २ १३५ गरहियं ठाणं वसंति गर्हितं स्थान वसन्ति' गति-तस्थानमा वसे छे अर्थात् मविही पु३षा द्वारा पायरेस स्थानने। माश्रय ४२ छे. सन जे या वि-ये चापि रे १३५ 'चरणोववेया-चरणोपपेताः' सहायारमा २त छ, ते भन्नेनी 'मईए-मत्या' रे
श्री सूत्रकृतin सूत्र : ४

Page #686

समयाथबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुने!शालकस्य संवादनि० ६७५
अन्वयार्थः-(जे) ये पुरुषाः इहलोके (गरहियं ठणं आवसंति) गर्हितमशुभं स्थानम् आवसन्ति-गर्हितं-निविवे किजनाचरितं स्थानमाश्रयन्ति (जे यावि) ये चापि (चरणोववेया) चरणोपपेताः-सदाचाररताः अनयो यः (मईए) स्वमत्याऽज्ञानेन (समं उदाहउं) समं तुल्यमुदाहृतं कथितम् (तंतु) तत्तु-समत्वकथनं तु (अहाउसो) अथायुष्मन् ! (विप्परियासमेव) विपर्यासः-विपरीतबुद्धिरेव केवलमिति ॥५१॥
टीका-'इह लोए ज गरहियं ठाणं आवसंति' इह लोके ये गर्हितमशुभं स्थानमाचरणमावसन्ति-आचरन्ति 'जे यावि' ये चापि 'चरणोववेया' चरणोप पेता:-सदाचारे रताः-तयो यः 'मईए समं उदाहउ' स्वकीयमत्या सम-तुल्पमुदाहृतम् । आर्द्रको मुनिः कथयति-इह हि लोके यो निन्दनीयाचारमाचरतिउन दोनों को 'मईए-मत्या' जो अपनी कल्पना मति से 'सम उदाहउ' -समं उदाहृतं' ममान कहता है 'तंतु-तत्तु वह 'अहाउसो-अथायुष्मन्' 'विप्परियासमेव-विपर्यासमेव उसकी विपरीत बुद्धिका ही फल है ।५१॥ ___ अन्वयार्थ-इस लोक में जो पुरुष गर्हित स्थान में वसते हैं अर्थात् अविवेकी जनों द्वारा आचरित स्थान का आश्रय लेते हैं या अशुभ आचरण करते हैं और जो सदाचार में रत हैं उन दोनों को जो अपनी कल्पना मति से समान कहता है, वह हे आयुष्मन् ! उसकी विपरीत बुद्धि का ही फल है ॥५१॥ ____टीकार्थ-इस संसार में जो लोग अशुभ आचरण करने वाले है
और जो शुभ आचरण में प्रवृत्त हैं, उनको अपनी बुद्धि से समान कहना विपरीत मति का फल है। आईक मुनि कहते हैं इस जगत् में जो अज्ञानी पुरुष निन्दनीय आचरण करते हैं और जो उत्तम आचरण करते पोतानी ना मुद्धिथी 'समं उदाहउ'-समं उदाहृतं' स२मा ४ छे. 'त'तु-ततु' ते तो 'अहाउसों-अथायुष्मन्' आयुष्मन् ‘विपरियासमेव-विपर्यासमेव' तेनी વિપરીત બુદ્ધિનું ફલ છે. ગા૦૫૧
અન્વયાર્થ-આ લેકમાં જે પુરૂષ નિદિત સ્થાનમાં વસે છે, અર્થાત અવિવેકી જનો દ્વારા આચરિત સ્થાનને આશ્રય લે છે અથવા અશુભ આચરણ કરે છે. અને સદાચારમાં રત રહે છે. આ બન્નેને જે પિતાની કલ્પના મતિથી સરખા કહે છે તે તે હે આયુષ્યન્ તેની વિપરીત બુદ્ધિનું જ ફળ છે. ૫૧
ટકાથું—આ સંસારમાં જે લોકો અશુભ આચરણ કરવાવાળા છે. અને જે અશુભ આચરણમાં પ્રવૃત્તિ વાળા છે. તેઓને પિતાની બુદ્ધિથી સમાન કહેવા તે વિપરીત બુદ્ધિનું જ ફળ છે, આદ્રકમુની કહે છે-આ જગતમાં જે અજ્ઞાની પુરૂષ નિંદનીય આચરણ કરે છે. અને જે ઉત્તમ પુરૂષ ધર્મયુક્ત
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #687

६७६
सूत्रकृतागसत्र यश्चोत्तममाचार पालयति द्वयोरेतयो रनुष्ठीयमानयोरनुष्ठानयोः समत्वं स्वेच्छ. याऽप्तर्वज्ञो जनो ब्रवीति । 'तं तु तस्य समत्वकथनं तु 'अहाउसो ! वियरियास मेव' अथाऽऽयुष्मन् ! विपर्यास:-मत्तोन्मत्तप्रलापवद भवतीति ॥५१॥ मूलम्-संवच्छरेणावि य एगमेगं, बाणेण मारेउ महागयं तु। सेसाण जीवाण दयट्रयाए,
वासं वयं वित्तिं पकप्पयामो॥५२॥ छाया-संवत्सरेणापि चैकैकं, बाणेन मारयित्वा महागजे तु ।
शेषाणां जीवानां दयार्थाय वर्ष वयं वृत्ति प्रकल्पयामः ॥५२॥ हैं, उन दोनों को या उनके द्वारा किये जाने वाले आचरण को असर्वज्ञ जन स्वेच्छा से समान कहता है । हे आयुष्मन् ! सांख्यादि का कथन उन्मत्तप्रलाप के समान है ॥५१॥ 'संवच्छ रेणावि' इत्यादि।
शब्दार्थ- 'वयं-वयं' हम, हस्तितापस 'सेसाणं जीवाणं दयटयाए-शेषाणां जीवानां दयार्थाय' शेष जीवों की दयापालने के लिए 'संवच्छरेण वि य-संवत्सरेणापि च' एक वर्ष में 'एगमेगं महागयंएकैकं महागजम्' एक स्थूलकाय, हाथी को 'बाणेण-बाणेन' बाणसे 'मारेउ-मारयित्वा' मारकर 'वासं-वयं' वित्ति-वर्षमयं वृत्तिम्' एकवर्ष तक उसीसे जीवन निर्वाह कप्पयामो-कल्पयाम:' करते है ५२। આચરણ કરે છે. તે બનેને અથવા તેના દ્વારા કરવામાં આવનારા આચરણને અસર્વજ્ઞ જન સ્વેચ્છાથી સમાન કહે છે. તે આયુષ્ણન્ સાંખ્ય વિગેરેનું કથન ઉન્મત્ત-ગાંડાના પ્રલા૫ના સરખું છે. ગા૦૫૧
'संवच्छरेणावि' त्यादि
शहाथ-'वयं-वयम्' सभी हस्तिता५से'सेसाण जीवाण' दयट्याएशेषाणां जीवानां दयार्थाय' भी ७ ५२ हया ५३॥ माटे. 'संवच्छरेणावि. य-संवत्सरेणापि च' मे४ वर्षमा ‘एगमेगं महागयं-एकैकं महागज' को महा. हाय हाथीन 'बाणेण-बाणेन' माथी 'मारेउ-मारयित्वा' भारी२ 'वासं वयं वित्ति-वर्षमयं वृत्ति” ४ वर्ष ५- तनाथी न नि 'कप्पयामोकल्पयामः' शये छीमे ॥॥०५२॥
અન્વયાર્થ–અમે હસ્તિતાપસ શેષ ની દયા માટે એક વર્ષમાં એક સ્થૂલકાય હાથીને બાણથી મારીને એક વર્ષ પર્યન્ત તેનાથી જ જીવન નિર્વાહ કરીએ છીએ. પરા
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #688

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६७१
अन्वयार्थ:-(वय) वयं हस्तितापसाः (सेसाण जीवाणं दयट्ठयाए) शेषाणां जीवानां दयार्थाय-दयां कर्तुम् (संवच्छ रेणावि य) संवत्सरेणापि च वर्षमात्रेण (बाणेण) बाणेन (एगमेगं महागयं मारेउ) एकमेक महागजे मारयित्वाव्यापाद्य (वयं वासं वित्ति) वर्ष-वर्षपर्यन्तं वृत्तिमाजीविकाम् (पकप्पयामो) प्रकल्पयामः-कुम इति ॥५२॥
टीया-एक दण्डिनं व्युदस्याऽऽर्द्र को मुनिमहावीरस्वामिनम् अनुगन्तुं यदा. ऽचलत् तदा-हस्तितापसनामानो बहवः समेंत्योक्तवन्तः । हे आर्द्राक ! वयं शेषजीवानां रक्षणार्थ भक्षणार्थम् एकमेव महान्तमुन्नतं गजं मारयित्वा वर्षमेक जीवनयात्रां परिकल्पयामः । एकस्य हनने बहवो रक्षिता भवन्तीति-अल्पीयान मे दोषः । अन्येषां तु पुनः अनेकजीववधजनितं पापबाहुल्यं भवतीति मन्मतमेव त्वयाऽप्युपासनीयम्' अलमलं तत्र गमनेनेति, अर्थ दर्शयति 'वयं सेसाणं जीवाणं ___ अन्वयार्थ-हम हस्तितापस शेष जीवों की दया पालने के लिए एक वर्ष में एक स्थूलकाय हाथी को बाण से मार कर एक वर्ष तक उसी से जीवन निर्वाह करते हैं ॥५२॥ ___टीकार्थ-एकदण्डी को पराजित करके आर्द्रककुमार मुनि महावीर स्वामी के समीप जाने लगे तो बहुत से हस्तितापस आकर कहने लगे -हे आर्द्र क ! यदि हम शेष जीवों की रक्षा करने के लिए सिर्फ एक बड़ा और ऊंचा हाथी मारते हैं और उसी से एक वर्ष तक अपना उदरनिर्वाह करते हैं एक जीव का घात करने से बहुत से जीवों की रक्षा हो जाती है। अतः हम सब से कम हिंसा के भागी हैं। दूसरे लोग अपने स्वार्थ के लिए अनेक जीवों का वध करते हैं उन्हें बहुत पाप लगता है । अतएव तुम भी हमारा मत का स्वीकार करलो। महावीर के पास जाने से क्या लाभ?
ટકાથએકદંડીને પરાજય કરીને આદ્રકકુમાર મુનિ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસે જવા લાગ્યા તે ઘણુ હસ્તિતાપસે આવીને તેને કહેવા લાગ્યા કેહે આદ્રક ! અમે બાકિના છની રક્ષા કરવા માટે કેવળ એક મહાકાય હાથીને જ મારીયે છીએ. અને તેનાથી એક વર્ષ સુધી પોતાની આજીવિકા ચલાવીએ છીએ. એક જીવની હિંસા કરવાથી ઘણું જીવોની રક્ષા થઈ જાય છે. તેથી અમે સૌથી ઓછી હિંસા કરવાવાળા છીએ. બીજા લેકે પિતાના સ્વાર્થ માટે અનેક જીને વધ કરે છે તેઓને ઘણું મોટું પાપ લાગે છે. તેથી જ તમે પણ અમારે મત સ્વીકારી લે. મહાવીરસ્વામી પાસે જવાથી શું વિશેષ લાભ થવાને છે?
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #689

सूत्रकृताङ्गसूत्रे
दयट्टयाए' हस्तिनापसाः कथयन्ति यद्वयं शेषाणां जीवसङ्घानां दयार्थाय 'संवच्छरेणावि य बाणेण एणमेगं महागयं तु मारेउ' संवत्सरेणापि बाणेन-एकैक महा. गजं तु मारयित्वा 'वासं' वर्ष यावत् 'वित्ति' वृत्ति-जीवनयात्रासम्पादयित्री जीविकाम् । यदि-'पकप्पयामो' प्रकल्पयामः, अन्यजीवरक्षणार्थ मेकमेव हस्तिनं यदि व्यापाद्य तन्मांसमज्जाऽसग्भिर्वर्षमे हि यावज्जीवामः, न दोषभाजो भवतां मतेऽपीति ध्वनिः ॥५२॥ मूलम्-संवच्छरेणावि य एगमेगं, पाणं हणंता अणियत्तदोसा। सेसाण जीवाण वहे ण लग्गा,
सिया य थोभं गिहिणोऽवि तम्हा ॥५३॥ छाया-संवत्सरेणापि चैकैक प्राणं घ्नन्तोऽनिवृत्तदोषाः।
शेषाणां जीवानां वधे न लग्नाः स्यु श्वस्तोक गृहिणोऽपि तस्मात् ५३। इस बात को दिखलामे के लिए सूत्रकार कहते हैं-हम शेष जीवों की रक्षा करने के लिए एक वर्ष में सिर्फ एक स्थूलकाय हाथी को बाण से मार कर वर्ष पर्यन्त उससे अपना निर्वाह करते हैं । तात्पर्य इम कथन का यह है कि अन्य जीवों की रक्षा के लिए ही, सिर्फ एक ही हाथी को मारकर यदि उसके मांस, मज्जा रुधिर आदि से वर्ष पर्यन्त जीवनयापन करते हैं तो आपके मत के अनुसार भी हम दोष के पात्र नहीं हो सकते ॥५२॥
'संवच्छरेणावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ-संसच्च्छरेणावि य संवत्सरेणापि च' -एकवर्ष में 'एग. मेगं पाणं हणंता-इकैकं प्राणं नन्तः' एक ही प्राणी की हिंसा करने वाले
આ વાત બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે–અમે બાકીના જીનું રક્ષણ કરવા માટે એક વર્ષમાં કેવળ એક મહાકાય હાથીને બાણથી મારીને એક વર્ષ સુધી તેનાથી પિતાને નિર્વાહ કરીએ છીએ.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–બીજા જીની રક્ષા કરવા માટે જ કેવળ એકજ હાથીને મારીને જે તેના માંસ, મજજા, લેહી, વિગેરેથી આખા વર્ષ સુધી જીવનનિર્વાહ કરીએ છીએ, તો તમારા મત પ્રમાણે પણ આ દોષપાત્ર કહેવાય નહીં પરા
'सवच्छरेणावि' छत्यादि
शा---संवच्छरेणावि य-संवत्सरेणापि च' में भी 'एगमेगं पाण हणता-एकैकं प्राण घ्नन्तः' मे पनी सि. २१वा ५५ 'अणियंतदोसा
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #690

समथार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आईकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६७१
अन्वयार्थः- (संवच्छरेणावि य) संवत्सरेणापि-एकस्मिन् वर्षेऽपि (एगमेगं पाणं हणंता' एकैकमपि एकमपि यं कश्चनप्राणं प्राणिनं नन्तो व्यापादयन्तः (अणियत्तदोसा) अनिवृत्तदोषा एव ते स्युः (सेसाण जीवाण वहे ण लग्गा) शेषाणां जीवानां वधे-व्यापादने न लग्नाः (गिहिणोवि) गृहिण:-गृहस्था अपि (तम्हा) तस्मात् (थोमं सिया य) स्तोकम् अल्प यथा भवेत् तथा स्युः-भवेयुरिति ॥५३॥ ____टीका-मुनिराईको हस्तितापसान् प्रत्याह-एकस्मिन्नपि हायने यः कश्चित् एकमपि यं कश्चन प्राणिनं हिनस्ति सोऽपि मन्ये दोषभाक् स्यात्, किम्पुना पञ्चेन्द्रियं महाकाय गज यो हिनस्तीति । एतेषामर्थ प्रकाशयति-'संवच्छरेणावि य' पुरुष भी 'अणियंतदोसा-अनिवृत्तदोषाः' 'निर्दोष-निष्पाप नहीं कहे जा सकते' ऐसा हो तो जिन जीवों की गृहस्थ हिंसा करते हैं उनके सिवाय 'सेसाणं जीवाणं वहे ण लग्गा-शेषानां जीवानां वधे न लग्राः शेष जीवों की हिंसा न करने के कारण 'गिहिणो वि-गृहिणोऽपि' गृहस्थ भी थोभं सिया-स्तोकं स्युः' निर्दोष कहलाने लगेंगे।५३॥ ___ अन्वयार्थ--एक वर्ष में एक प्राणी की हिंसा करने वाले पुरुष भी निर्दोष-निष्पाप नहीं कहे जा सकते ऐसा हो तो 'जिन जीवों की गृहस्थ हिंसा करते हैं, उनके सिवाय' शेष जीवों की हिंसा न करने के कारण गृहस्थ भी निर्दोष कहलाने लगेंगे ॥५३॥
टीकार्थ--अकि मुनि हस्तितापस को उत्तर देते हैं-एक वर्ष में जो किसी एक प्राणी की हिंसा करता है, वह भी पाप का भागी होता है। फिर पंचेन्द्रिय और स्थूलकाय हाथी को मारने की बात ही क्याहै ? -अनिवृत्तदोषा' नि-निपा५ ४ी शय नहीं. मेम हेत। (स्था रे
वोनी सा ४२ छे) 'सेसाण जीवाण वहे ण लग्गा-शेषानां जीवानां वधे न लग्ना' तना सिपाय माझीन वानी हसा न ४२वाथी 'गिहिणो वि-गृहिणोऽपि गृहस्थ पण 'थोभं सिया-स्तोकं स्युः' निषि ४१. मति तसे। ५५ નિર્દોષ જ કહેવાશે. પવા
અન્વયાર્થ_એક વર્ષમાં એક પ્રાણીની હિંસા કરવાવાળા પુરૂષ પણ નિર્દોષ-નિષ્પાપ કહી શકાય નહી જે તેને નિષ્પાપ માનવામાં આવે છે (જે
ની ગ્રહ હિંસા કરે છે, તેના શિવાય) શેષ જીવેની હિંસા ન કર. વાના કારણે ગૃહસ્થ પણ નિર્દોષ કહેવડાવશે. આપણા
ટીકાથ–આદ્રક મુનિ હસ્તિતાપસોને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે-એક વર્ષમાં જે કોઈ એક પ્રાણીની હિંસા કરે છે, તે તે પણ પાપના ભાગી જ કહેવાય છે. તો પછી પંચેન્દ્રિય અને સ્થૂલકાય હાથીને મારવાની તે વાત જ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #691

६८०
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे संवत्सरेणाऽपि च ये 'पगमेगं पाणं हणंता' एकैकं प्राणं प्राणिनं निघ्नन्तः 'अणियत्तदोसा' अनिवृत्तदोषा एव, एकस्मिन् वर्षे यश्च एक प्राणिनं घातयतिसोऽपि दोषान्न प्रमुच्यते । यद्येवं तदा- 'सेसाण जीवाण वहे ण लग्गा ' शेषाणां जीवानां बधे मारणे न संलग्ना ये ते एव शेषजीवमारणव्यापारान्निवृत्ता ज्ञायेरन् 'गिहिणो वि' गृहिणी गृहस्था अपि 'तम्हा' तस्मात् 'थोमं' स्तोकं यथास्यात् तथा ' सिया य' स्युश्च । शेषप्राणिवधव्यापारान्निवृत्ताः गृहस्था अपि दूषणरहिताः कथं न स्युरिति । अत एकजीववधेऽपि दोषो भवन् भवत्यक्षं दूषयत्येवेति भावः ॥ ५३॥ मूलम् - संवच्छरणावि य एगमेगं, पाणं हेणंता समणव्वसु । आाहिए से पुरिसे अणज्जे,
तारिसे केवलिणो भवति ॥ ५४ ॥
छाया - संवत्सरेणापि चैकैक ं प्राणं घ्नन् श्रमणव्रतेषु ।
इस
आख्यातः स पुरुषोsनाय्य न तादृशाः केवलिनो भवन्ति ॥ ५४ ॥
अर्थ को सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं -
वर्ष भर में जो एक प्राणी की हिंसा करते हैं, वे भी पाप से मुक्त नहीं हो सकते। यदि उन्हें निष्पाप कहा जाय तो शेष प्राणियों की हिंसा न करने वाले गृहस्थ भी निष्पाप क्यों न कहे जाएं ? तात्पर्य यह है कि गृहस्थ भी जितने जीवों की हिंसा करते हैं, उनके अतिरिक्त शेष जीवों की हिंसा नहीं करते । अतएव उन्हें भी निर्दोष कहना चाहिए । अतएव एक जीव की हिंसा करने से भी पाप होता है और वह कथन आपके पक्ष को दूषित करता है ।। ५३ ।
કેમ કહી શકાય ? આ વાત સૂત્રકાર ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરે છે.
એક વર્ષીમાં જેએ એક જ પ્રાણીની હિંસા કરે છે, તેઓ પણ પાપથી છૂટિ શકતા નથી. જે તેઓને નિષ્પાપ કહેવામાં આવે તે બાકીના પ્રાણીચાની હિંસા ન કરવાવાળા ગૃહસ્થાને પણ નિષ્પાપ કેમ ન કહેવા ?
કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે ગૃહસ્થ પણ જેટલા જીવાની હિંસા કરે છે, તે સિવાયના ખીજા જીવેાની હિંસા કરતા નથી. તેથી તેમને પણ નિર્દેfષજ કહેવા જોઈએ. તેથી જ એક જીવની હિંસા કરવાથી પણ પાપ થાય જ છે, અને તે ફ્ળન તમારા પક્ષને દૂષિત બનાવે છે. પા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #692

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुने गौशालकस्य संवादनि० ६८१
अन्वयार्थः - (समणव्वसु ) श्रमणवतेषु - यतिव्रतेषु विद्यमानः संयतः (संवच्छरेणावि य) संवत्सरेणापि च ( एगमेगं ) एकैकम् (पाणं) माणं जीवम् (हणंता) घनन - मारयन् ( से पुरिसे) स पुरुषः (अणज्जे आयाहिए ) अनार्यः आख्यातःकथितः (तारिसे) ताशाः पुरुषाः (केवलिणो ण भवंति ) केवलिनः - केवल ज्ञानवन्तो न भवन्ति कथमपीति ॥५१॥
टीका - पुनरार्द्धको मुनिः पूर्वोक्तवादिनं प्राह- 'समणव्वएसु' श्रमणव्रतेषु - यः पुरुषः श्रमणानां साधूनां व्रतेषु विद्यमानोऽपि, 'संबच्छरेणावि य' संवत्सरे
-
'संवछरेणावि' इत्यादि ।
शब्दार्थ - 'समणव्व एसु श्रमणव्रतेषु' जो पुरुष श्रमणों के व्रतों में रहकर 'संवच्छ रेणावि-संवत्सरेणापि एकवर्ष में 'एग मेगं एकैकमपि ' एक एक भी 'पाण- प्राणं' प्राणी का 'हणता-मन' घात करते हैं 'से पुरिसे - स पुरुष ' वह पुरुष 'अणज्जे आघाहिए -अनार्यः आख्यातः ' अनार्य है, ऐसा कहा गया है 'तारिसे - तादृशाः' 'ऐसे पुरुष 'केवलिणो न भवंति - केवलिनः न भवन्ति' केवलज्ञान नहीं पा सकते हैं ॥ ५४ ॥
अन्वयार्थ -- जो पुरुष श्रमण के व्रतो में रहकर एक वर्ष में एक एक प्राणी का घात करते हैं, वे अनार्य हैं । ऐसे पुरुष केवलज्ञान नहीं पा सकते ॥ ५४ ॥
टीकार्थ-- आर्द्रक मुनि पुनः हस्तितापस से कहते हैं जो पुरुष श्रमण के व्रतों से स्थित होते हुए भी एक वर्ष में एक एक प्राणी 'संच्छरेणावि' त्याहि
शब्दार्थ - 'समणव्वसु- श्रमणव्रतेषु' के ५३ष श्रमशोना प्रतीभां रहने 'सवच्छरेणावि-संवत्सरेणापि' मे वर्ष भां 'एग मे गं - एकैकं ! ड प 'पाणं प्राण' आणीने 'हणता - धनन्' वध २ छे. 'से पुरिसे - सः पुरुषः' ते ५३ष 'अज्जे आयाहिए - अनार्यः आख्यातः' अनार्य छे ते अहेवामां आवे छे. 'तारिसे - तादृशाः' सेवा पु३ष 'केवलिणो न भवंति - केवलिनः न भवन्ति' देवणજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. ૫૫૪૫
p
અન્યયા--જે પુરૂષ શ્રમણ વ્રતામાં રહીને એક વર્ષમાં એક પ્રાણીના વધુ કરે છે તે અનાય જ છે. એવા પુરૂષ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી
શકતા નથી. પા
ટીકા---ફરીથી હસ્તિતાપસાને આંક મુની કહે છે કે--જે પુરૂષ શ્રમણના વ્રતમાં સ્થિત રહીને પણ એક વર્ષમાં એક એક પ્રાણીની હિંસા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #693

सूत्रकृताङ्गसौ णापि च 'एगमेगं' एकैकमपि 'पाणं' पाण-पाणिनम् ‘हणंता' नन्-मारयन् तिष्ठति ‘से पुरिसे' सः पुरुषः 'अणज्जे आहिए' अनार्य आख्यातः-कथितःएकमपि पाणिनं वर्ष यावद् जीविकाथै यो मारयति सोऽनार्य आख्यायते 'तारिसे केवलिणो ण भवंति' तादृशाः केवलिनो न भवन्ति एतादृशपुरुषाणां केवलज्ञानप्राप्तिनं भवति । साधुव्रते सर्व सहमानानां मध्यतो य एकमपि पाणिनं हन्ति स केवलज्ञानाऽनधिकारीति दूरे तावत्, प्रत्युताऽनार्यभाक् स्यादिति ॥५४॥ मूलम्-बुद्धस्स आणाए इमं समाहि,
अस्सि सुठिच्चा तिविहेण ताई। तरिउं समुदं व महाभवोघं,
आयाणवं धम्ममुदाहरेज्जा ॥५५॥त्तिवेमि॥ छाया-बुद्धस्याज्ञयेमं समाधिमस्मिन् सुस्थाय त्रिविधेन वायी।
तरितुं समुद्रमिव महाभवौघमादानवान् धर्ममुदाहरेत् इति ब्रवीमि॥५५॥ का हनन करते हैं, वे अनार्य कहे गए हैं । ऐसे पुरुष केवलज्ञान प्राप्त नहीं कर सकते। तात्पर्य यह है कि साधुव्रत अंगीकार करने पर समस्त प्राणियों की पूर्णरूप से हिंसा का त्याग किया जाता है। ऐसी स्थिति में जो एक भी प्राणी का वध करता है, वह केवलज्ञान तो क्या प्राप्त कर सकेगा, आर्य भी नहीं है, अनार्य है ॥५४॥
'बुद्धस्स आणाए' इत्यादि।
शब्दाथै-'बुद्धस्त-बुद्धस्य' परिज्ञाततत्व भगवान् महावीर की 'आणाए-आज्ञया' आज्ञामें 'इमं समाहि-इमं समाधि' इस समाधिको प्राप्त करके जो 'अस्सि-अस्मिन्' इस समाधि में 'सुठिच्चा-सुस्थित्वा' કરે છે, તેઓ અનાર્ય કહેવાય છે. એ પુરૂષ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે–સાધુવ્રત સ્વીકારીને સઘળા પ્રાણિની હિંસાને પૂર્ણ રીતે ત્યાગ કરવામાં આવે છે. આ સ્થિતિમાં જે એક પણ પ્રાણિનો વધ કરે છે, તે કેવળજ્ઞાન તે શું પ્રાપ્ત કરી શકે તે આર્યજ નથી પણ અનાર્ય જ છે. મા૫૪
'बुद्धस्स आणाए' त्यादि
शहाथ---बुद्धस्स-बुद्धरय' तपने सारी शa na छे, मेवा मावान महावीरनी 'आणाए-आज्ञया' माथी 'इमं समाहि-इमं समाधिम्' 21 सभावित प्रत अरीन रे 'अस्सि-अस्मिन्' मा समाविमा 'सुठिच्चा
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #694

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेगोशालकस्य संवादनि० ६८३ ___ अन्वयार्थ:--(बुद्धस्स) बुद्धस्य-ज्ञाततत्त्वस्य (आणाए) आज्ञया (इमं समाहि) इमं समाधिम्-सद्धर्ममाप्तिलक्षणम् (अस्सि) अस्मिन् समाधौ (मुठिच्चा) मुस्थाय -सुष्ठु स्थित्वा मनोवाकायैः तथा (तिविहेण ताई) त्रिविधेन करणेन करणकारणानुमोदनात्मकैः त्रिभिः करणैश्च त्रायी-षड्जीवनिकायरक्षको भवति (महाभवोघं) महाभवौघम्-दुस्तरसंसारसमुद्रम् (समुदं व) समुदमिव (तरिउं) तरितुम् (आयाणवं) आदानवान-ज्ञानादिमान् मुनिः (धम्म) धर्म सम्यक्श्रुतचारित्ररूपम् (उदाहरेज्जा) उदाहरेत-तादृशधर्ममुपदिशेदिति ।५५। ।
टीका-'बुद्धस्स' बुद्धस्य-केवलज्ञानात्मकबोधि प्राप्तवतो महावीरस्य, 'आणाए' आज्ञया 'इमं समाहि' इमं समाधिम्-अहिंसासम्बलितं ज्ञानदर्शचारित्रामन वचन, एवं काया से स्थित होता है, वह 'तिविहेण ताई-त्रिविधेन बायी' तीनों करणों से शेष षटू जीवनिकाय की रक्षा करता है 'आयाणवं-आदानवान्' सम्यक्रज्ञान आदि से सम्पन्नमुनि 'महाभवोघं --महाभवौघं' अत्यत दुस्तर 'समुदं व-समुद्रमिव' समुद्र के समान संसार को 'तरि-तरितुं' तिरने के लिए 'धम्म-धर्म' श्रुतचारित्र धर्म का 'उदाहरेज्जा-उदाहरेत्' उपदेशकरें ॥५५॥ ___ अन्वयार्थ-परिज्ञाततत्त्व भगवान श्री महावीर स्वामी की आज्ञा से इस समाधि को प्राप्त करके जो इस समाधि में स्थित होता है वह मन वचन काय से तथा तीनों करणों से षट्जीवनिकाय की रक्षा करता है । सम्यग्ज्ञान आदि से सम्पन्न मुनि अत्यन्त दुस्तर समुद्र के समान संसार को तिरने के लिए श्रुतचारित्र रूप धर्म का उपदेश करें ॥५५॥ सुस्थित्वा' भन, क्यन, मन यथा स्थित २३ छ, 'तिविहेण ताई-त्रिविधेन રાથી ત્રણે કરણોથી બાકીના ષટ્ર જવનિકા વાળા ની રક્ષા કરે છે. 'आयाणव-आदानवान्' सभ्यज्ञान, विश्थी युद्धत मुनि 'महाभवोष-महाभवौघ' अत्यात हुत२ 'समुदं व-समुद्रमिव' समुद्र | A संसारने 'तरि-तरितु' त२१। भाटे 'धम्म-धर्म' श्रुत यात्रि मना 'उदाहरेज्जाउदाहरेत्' उपहेश ४२. ॥५॥
- અવયાર્થ–પરિજ્ઞાતતવ ભગવાન મહાવીર સ્વામીની આજ્ઞાથી આ સમાધિને પ્રાપ્ત કરીને જે આ સમાધિમાં સિથત હોય છે. તે મન વચન અને કાયાથી તથા ત્રણે કરણેથી જીવનિમયની રક્ષા કરે અને સમ્યફ જ્ઞાન વિગેરેથી યુક્ત મુનિ અત્યંત દુસ્તાર એવા આ સંસાર સમુદ્રને તરવા માટે શ્રુત ચારિત્ર રૂપ ધર્મને ઉપદેશ કરે પપા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #695

६८४
-
सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्मक मार्गम् अङ्गीकृत्य 'अस्सि मुठिच्चा' अस्मिन् सुस्थाय-अस्मिन् धर्मे सम्यगव स्थितिं कृत्वा मनोवाकायै मिथ्यात्वं निन्दयन् 'तिविहेण' त्रिविधेन-करणकारणानु: मोदनात्मकः-करणेन योगेन च त्रिकरणत्रियोगैश्च 'ताई' त्रायो-पजिवनिकायरक्षको भवति स्वात्मानं परश्च संसारात् त्रातुं समर्थों भवति । महावीरपतिपादिताऽहिंसाधर्म स्वीकृत्य मनोवचनकायैमिथ्यात्वं निन्दयन् संरक्षणे समर्थों भवति। महाभवोध' महाभवौघं-दुस्तीर्ण संसारसमुद्रम् 'समुदं व' समुद्रमिव 'तरिउ' तरीतुम्-दुस्तरसमुद्रमिव संसारसमुद्रसंतरणाय 'आयाणवं धम्म' आदानवान् -सम्यग्दर्शनादिमान् मुनिः धर्मम् अहिंसाप्रधान हित प्राणातिपातादिविरमणलक्ष. णम् 'उदाहरेज्जा' उदाहरेत्-उपदिशेत् एतद्धर्मवर्णनं ग्रहणं च विवेकिमिः कर्त्तव्यम् ।
टीकार्थ-केवलज्ञानरूप बोधिको प्राप्त भगवान् श्री महावीर की आज्ञा से इस समाधि को अर्थात् सम्यग्दर्शन ज्ञान चारित्र और तप रूप मोक्षमार्ग को अंगीकार करके और इसमें सम्यक प्रकार से स्थित होकर मन वचन काय से मिथ्यात्व आदि पापों की निन्दा करता हुआ षट्काय के जीवों का रक्षक होता है । वह अपने को तथा दूसरों को संसार से त्राण करने में समर्थ होता है । अर्थात् महावीर द्वारा प्रतिपादित अहिंसा धर्म को स्वीकार करके मन वचन काय से मिथ्यात्व की निन्दा करता हुआ स्व पर के संरक्षण में समर्थ होता है। वह दुस्तर सागर के समान संसार से तिरने के लिए सम्यग्दर्शन
आदि से युक्त होकर अहिंसा प्रदान तथा हिंसा विरमण आदि लक्षण वाले मुनिधर्म का उपदेशकरे । विवेकी जनों को इस धर्म का निरूपण और ग्रहण करना चाहिए ।
ટકાર્થ–-કેવળ જ્ઞાન રૂ૫ બોધિને પ્રાપ્ત કરેલ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞાથી આ સમાધિને અર્થાત્ સમ્મદર્શન સમ્યફજ્ઞાન સમ્યક ચારિત્ર અને તપ રૂપ મોક્ષમાર્ગને સ્વીકાર કરીને અને તેમાં સમ્યક્ પ્રકારથી સ્થિત રહીને મન, વચન અને કાયાથી મિથ્યાત્વ વિગેરે પાપોની નિંદા કરતા થકા ષકા. યના જીવોના રક્ષક થાય છે. તે પિતાનું તથા બીજાનું સંસારથી રક્ષણ કર. વામાં સમર્થ થાય છે. અર્થાત્ મહાવીર દ્વારા પ્રતિપાદન કરેલ અહિંસા ધર્મને સ્વીકારીને મન, વચન અને કાયથી મિથ્યાત્વની નિંદા કરતા થકા Sતાના તથા બીજાના સંરક્ષણમાં સમર્થ બને છે. તે દસ્તર એવા સંસારથી અને તરવા માટે સમ્યક્દર્શન વિગેરે લક્ષણવાળા મુનિ ધર્મને ઉપદેશ કરે. વિવેકી જનેએ આ ધર્મનું નિરૂપણ અને ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #696

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ६ आर्द्रकमुनेर्गोशालकस्य संवादनि० ६८५
यः पुरुषः केवलज्ञनिवतो महावीरस्वामिन आज्ञयाऽमुमुत्तमं धर्म स्वीकृत्य मनोवाकायस्त्रिकरणत्रियोगश्च इमं धर्म पालयति, तथा-मनोवचनकायैमिथ्याद. शनस्य निन्दा करोति स घोरसंसारसमुद्र तरति तारयति च परानुपदिश्य ग्राह यित्वा । एतस्याऽसारपारावारस्य सन्तरणे ज्ञानादय एवोपायभूताः नाऽन्ये । एतन्मतं धारयित्वा-एव सत्संज्ञां लभमानः साधुः साधुभवति नाऽन्यः । एतादृशः पुरुषः सम्यग्दर्शनप्रभावादेवाऽ येषां महिमानं दृष्ट्वाऽपि आहेतदर्शनान विभ्रष्टो भवति । तथा-सम्यग्दर्शनप्रभावेण परान् निराकृत्य तानपि एतन्मतमुपदिश्य सत्यं धर्म ग्राहयति । तथा-सम्यक् चारित्रप्रभावतः सर्वनीवहितैषी भवन् आस्रवद्वार
आशय यह है कि जो पुरुष केवलज्ञानी भगवान् श्रीमहावीर स्वामी की आज्ञा से इस उत्तम श्रुतचारित्ररूप धर्म को स्वीकार करके तीन करण
औरतीन योग से इस धर्म का पालन करता है तथा मन वचन काय से मिथ्यात्व की निन्दा करता है, वह इस घोर संसार समुद्र से पार हो जाता है, साथ ही दूसरों को सन्मार्गका उपदेशदेकर तथा धर्म में स्थित करके उन्हें भी तार देता है । इस असार संसार सागर से पार उतरने के लिए सम्यग्ज्ञान आदि ही एक मात्र उपाय हैं, अन्य कोई उपाय नहीं है। इस मत को धारण करके समीचीन संज्ञा प्राप्त करता हुआ मुनि ही साधु कहलाता है । ऐसा साधु पुरुष सम्यग्दर्शन के प्रभाव से दूसरों के महिमो देख कर भी आहत दर्शन से चलायमान नहीं होता। वह सम्यक्त्व के प्रभाव से दूसरों का निराकरण करके तथा उन्हें इस मत का उपदेश देकर सत्य धर्म ग्रहण करवाता है । तथा सम्यक्चारित्र
કહેવાનો આશય એ છે કે-જે પુરૂષ કેવળ જ્ઞાની ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની આજ્ઞાથી આ ઉત્તમ છતચારિત્રરૂપ ધર્મને સ્વીકારીને ત્રણ કરણ અને ત્રણ
ગથી આ ધર્મનું પાલન કરે છે. તથા મન, વચન અને કાયાથી મિથ્યાત્વની નિંદા કરે છે. તે આ ઘર એવા સંસાર સમુદ્રથી પાર થઈ જાય છે. તેમજ સાથે બીજાઓને સન્માગને ઉપદેશ આપીને તથા ધર્મમાં સ્થિત કરીને તેઓને પણ તારે છે. આ અસાર સંસાર સાગરથી પાર ઉતરવા માટે સમ્યજ્ઞાન વિગેરે જ એક માત્ર ઉપાય છે. બીજે કઈ પણ ઉપાય નથી. આ મતને સ્વીકાર કરીને યોગ્ય સંજ્ઞા પ્રાપ્ત કરેલ મુની જ સાધુ કહેવાય છે. એવા સાધુ પુરૂષ સમ્યક્દર્શનના પ્રભાવથી બીજાઓનું માહામ્ય દેખીને પણ આહંત દર્શનથી ચલાયમાન થતા નથી. તે સમ્યફત્વના પ્રભાવથી બીજાઓનું નિરાકરણ કરીને તથા તેઓને આ મતને ઉપદેશ આપીને સત્ય ધર્મને સ્વીકાર કરાવે છે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #697

HD
६८६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मवरुणद्धि। विशिष्टशिष्टतपोभिरनेकजन्मोपार्जित कर्म क्षपयति । अतएवैता. दृग्विशिष्टधर्मस्यैव विवेकिभिग्रहणं कर्त्तव्यं तथाऽन्येभ्योऽपि उपदेष्टव्यम् इति भावः । इत्यहं ब्रवीमि-इति सुधर्मस्वामिनो वचनम् ॥५५॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितालतकलापालापकप्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहच्छत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्या. ख्यायां व्याख्यायां द्वितीयश्रुतस्कन्धे
॥ षष्ठमध्ययनं समाप्तम् ॥ के प्रभाव से समस्त प्राणियों का हितैषी होता हुआ आश्रव द्वारों का निरोध कर देता है । आश्रवद्वारों के निरोध से नवीन कर्मों का बन्ध रोक देता है और पूर्वबद्ध अनेक जन्मों में उपार्जित कर्मों को नाना प्रकार की तपश्चर्या द्वारा क्षय करदेता है । अतएव ऐसे विशिष्ट धर्म का अवलम्बन ही विवेकी जनों को करना चाहिए। और इसी का दूसरों को उपदेश करना चाहिए।
इम प्रकार में सुधर्मा स्वामी के वचन कहता हूं ॥५५॥ । जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजीमहाराजकृत " सूत्रकृतागसूत्र" की समयार्थबोधिनी व्याख्या के
द्वितीय श्रुतस्कंध का छट्टा अध्ययन समाप्त ॥२-६॥ તથા સમ્યક્ ચારિત્રના પ્રભાવથી સઘળા પ્રાણિના હિતેચ્છુ થતા થકા આસવદ્વાને નિરોધ કરે છે. આ સવદ્વાને નિરોધ કરવાથી નવા કર્મોને બંધ શેકાઈ જાય છે. તથા પૂર્વ બદ્ધ અનેક જન્મમાં પ્રાપ્ત કરેલા કર્મોને અનેક પ્રકારની તપશ્ચર્યા દ્વારા ક્ષય કરી દે છે. તેથી જ એવા વિશેષ પ્રકારના ધર્મને જ વિવેકી પુરૂએ ગ્રહણ કરે જોઈએ અને બીજાઓને પણ આ ધર્મને જ ઉપદેશ આપવો જોઈએ.
આ પ્રમાણે હું સુધમાં સ્વામીના વચને કહું છું ગા. પપા જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થ બેધિની વ્યાખ્યાનું બીજા ભૃતક ધનું છઠું અધ્યયન સમાપ્ત ર-૬
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #698

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ सप्तमाध्ययनावतरणिका
६८७
-
-
%3
सम्
॥ अथ सप्तममध्ययनमारभ्यते ।। गतं षष्ठ मध्ययनं साम्प्रतं सप्तममध्ययनमारभ्यते । षष्ठाऽध्ययने विस्तरशः साधूनामाचार प्रदर्शितः परन्तु श्रावकाणामाचारो न दर्शित इति श्रावकाणामाचार दर्शयितुं सप्तममध्ययनमारभ्यते । एतस्य नालन्दीयाऽध्ययनमिति नाम सम्पद्यते । राजगृहान बहिर्नालन्दा नामकं पाटकं विद्यते तत्र यद् जातं तद् व्यपदिश्यते अतो मालन्दीयमिति अध्ययनस्य व्यपदेशः । न-अलं याचकेभ्यो निषेधवचनं ददातीति मालन्दा, अत्र न अलं शब्दौ उभावपि निषेधार्थको, प्रकृतार्थबोधको एव भवतः। अतो ज्ञायते तत्र याचकानां समस्तार्थप्राप्तिर्भवतीति, अनेन सम्बन्धेनाऽयातस्या
सतवां अध्ययन का प्रारंभ छठा अध्ययन समाप्त हुआ, अब सातवां आरंभ करते हैं। छटे अध्ययन में विस्तार पूर्वक साधु का आवार प्रदर्शित किया गया है किन्तु श्रावकों के आचार का प्रतिपादन करने के लिए सातवें अध्ययन का आरंभ किया जाता है । इस अध्ययन का नाम 'नालन्दीय है । राजगृह नगर के बाहर नालन्दा नामक पाटक (पाडा) उपनगर-है । उससे संबंध रखने वाला विषय 'नालन्दीय' कहलाता है । यही कारण है कि इस अध्ययन का 'नालन्दीय-अध्ययन' नाम पड़ा है । 'नालन्दा' शब्द के तीन अवयव हैं-न+अलम् + दा याचकान् प्रति इति नालन्दा यहाँ न और अलम् यह दो निषेध द्योतक शब्द हैं जो एक विधि को प्रकट करते हैं। इससे प्रतीति होती है कि वहां याचकों को पदार्थों का लाभ होता था। इस सम्बन्ध से प्राप्त इस अध्ययन का यह आदि सूत्र है
सातमा अध्ययन प्रारमછડું અધ્યયન સમાપ્ત કરીને હવે આ સાતમા અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે. છઠ્ઠા અધ્યયનમાં વિસ્તારપૂર્વક સાધુને આચાર બતાવવામાં આવેલ છે. પરંતુ શ્રાવકોને આચાર કહેલ નથી. તેથી શ્રાવકના આચારનું પ્રતિપાદન કરવા માટે આ સાતમા અધ્યયનને આરંભ કરવામાં આવે છે. આ અધ્યયનનું નામ “નાલન્દીય” છે. રાજગૃહ નગરની બહાર નાલન્દા નામનું પાટક (પાડા) ઉપનગર છે. તેની સાથે સંબંધ રાખવાવાળા વિષય “નાલન્દીય કહેવાય છે. આ કારણથી જ આ અધ્યયનનું નામ “નાલદીય' રાખવામાં भाव छ. 'नासो' शहना ऋण सवयव छ. नमसभू+ 'न अलम् याचकान् प्रति इति नालन्दा' महीयांन भने ससम् । सन्न निषेध मताવનારા શબ્દો છે. જે એક વિધિને પ્રગટ કરે છે. તેનાથી નિશ્ચય થાય છે કેત્યાં યાચકોને સઘળા પદાર્થોને લાભ થતું હતું આ સમ્બન્ધથી આવેલ આ
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #699

૬૮૮
सूत्रकृताङ्गसत्रे स्याऽध्ययनस्येदमादिमं सूत्रम्-'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि । ___मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे णामं नयरे होत्था, रिद्धस्थिमियसमिद्धे वण्णओ जाव पडिरूवे, तस्स णं रायगिहस्स नयरस्स बाहिरिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभागे एस्थ णं नालंदा नाम बाहिरिया होत्था, अणेगभवणसयसन्निविट्ठा जाव पडिरूवा ॥सू०१॥६८॥ ___ छाया--तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरमासीत्, ऋद्वस्तिमितसमृद्धं वर्णको यावत्मतिरूपम् । तस्य राजगृहस्य नगरस्य बहिः उत्तरपौरस्त्ये दिगविभागे, अत्र खलु नालन्दानामवाहिरका आसीत् , अनेनकभवनशतसन्निविष्टा यावत् प्रतिरूपा ॥१-६८॥
टीका-'तेणं कालेणं' तस्मिन् काले-उपदेष्टुमहावीरस्य य उपदेशकालस्त. स्मिन् काले 'तेणं समएणं' तस्मिन् समये-कालस्यैव विभागविशेषः समयस्तस्मिन् 'रायगिहे नामं नयरे होत्था' राजगृहं नाम नगरमासीत्-राज्ञो नगरं राजनगरम्, गृहाणां राजेच गृहं यत्र तद्राजगृहम्, तदाख्य नगरमासीत् । अस्य कथा ग्रन्थान्तरादवसेया। ननु-तन्नगरस्येदानीमपि सत्वात् कथमासीदिति भूतकालिकपयोग 'तेणं कालेणं' इत्यादि । ___टोकार्थ-उस काल में अर्थात् उपदेष्टा भगवान् महावीर के उपदेश के काल में तथा उस समय में अर्थात उसकाल के उस विभाग विशेष में उस अवसर पर, राजगृह नामक नगर था। जिस नगर में गृहों के राजा के समान अर्थात् अति उत्तम गृह हों वह राजगृह कह. लाता है । परन्तु यहां तो इस नामके नगर से ही अभिप्राय है।
शंका-राजगृह नगर तो इस समय भी विद्पमान है, फिर 'होत्था-आसीत्-था' इस भूतकाल का प्रयोग क्यों किया गया ? मध्ययननु मा ५३ सूत्र छ. ‘तेणं कालेणे' त्यादि
ટીકાર્થ–તે કાળે અર્થાત્ ઉપદેશ આપવાવાળા ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશ કાળમાં તથા તે સમયમાં અર્થાત્ તે કાળના તે વિભાગ વિશેષમાં, તે અવસરે રાજગૃહ નામનું નગર હતું. જે નગરમાં ગૃહોના રાજા જેવા અર્થાત્ અત્યંત શ્રેષ્ઠ ગૃહે છે. તે રાજગૃહ કહેવાય છે. પરંતુ અહીંયાં તો રાજગૃહ નામના નગરની સાથે જ સંબંધ છે.
શંકા–રાજગૃહ નગર તે આ વખતે પણ વિદ્યમાન છે. તે પછી 'होत्था' 'आसीत्' इतुमा प्रमाणे भूतान प्रयोग भ ४२वामा मावेस छ ?
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #700

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ राजगृहनगरवर्णनम् इति चेत्-‘मतिक्षणपरिणामिनो हि भावाः' इति नियमात यादृशविशेषणविशिष्टं तदानीं तीर्थकरस्य वर्तमानतायामासीत , तादृशं सुधर्मस्वामिन उपदेशक्षणेनाभवत् । विशेषणीभूतस्य वैलक्षण्यस्य परिवर्तनाद्विशेषस्य नगरस्याऽपि रूपवैरूप्य. मभवदिति भूतकालिकः प्रयोगः सूत्रकृतः सम्भाव्यते । नगरं कीदृशं तबाह'रिद्धस्थिमियसमिद्धे' कस्तिमितसमृद्धम् । तत्र-ऋद्धम्-विभवभवनादिभिवृद्धि मुपगतम् , स्तिमितम्-स्वपरचक्रभयरहितं स्थिरमिति यावत् , समृद्धम्-धनधान्यैः परिपूर्ण चासीत् । 'वण्णओ' वर्णकः 'जाव पडिरूवे' यावत्मतिरूपम्-चम्पापुरी. चद् वर्णनं ज्ञातव्यम्-तचौपपातिकसूत्रे पीयूवर्षिणी टीकायामवलोकनीयम् । 'तस्स णं रायगिहस्स' णमिति वाक्यालङ्कारे तस्य राजगृहनाम्नो नगरमणेः 'बाहिरिया'
समाधान-सभी पदार्थ क्षण-क्षण परिवर्तनशील हैं, इस नियम के अनुसार राजगृह नगर जिसप्रकार की विशेषताओं वाला भगवान् महावीर की विद्यमानता के समय था, वैसा सुधर्मा स्वामी के इस उपदेश के समय में नहीं रहा। अर्थात् महावीर स्वामी के समय उसकी जो वर्ण, गंध, रस, स्पर्श की पर्याये थी, वह सुधर्मा स्वामी के इस कथन के समय नहीं रही। जब वह पर्यायें नहीं रही तो उस पर्यायों से विशिष्ट राजगृह भी नहीं रहा। इस प्रकार इसके स्वरूप में विरूपता आजाने के कारण सूत्रकार ने भूतकालीन प्रयोग किया है, ऐसा संभव है। वह राजगृह नगर, ऋद्धम्-भवनों से युक्त तथा स्तिमित-स्वचकपरचक्र के भय से रहित अर्थात् स्थिर तथा समृद्ध-अर्थात् धन धान्य से परिपूर्ण था, एवं मनोरम था । उसका वर्णन औपपातिक, सूत्र के पीयूषवर्षिणी टीका में आए चम्पानगरी के वर्णन के समान समझ
| સમાધાન-સઘળા પદાર્થો ક્ષણ પરિવર્તન શીલ છે. આ નિયમ પ્રમાણે રાજગૃહ નગર જે પ્રકારના વિશેષપણુવાળું ભગવાન મહાવીર સ્વામીના અસ્તિત્વના સમયે હતું એ પ્રમાણે સુધર્મા સ્વામીએ આ ઉપદેશ કર્યો તે સમયે રહ્યું ન હતું. અર્થાત મહાવીર સ્વામીના સમયે તેના જે વર્ણગંધ, રસ, સ્પર્શની પર્યા હતાં તે સુધર્મા સ્વામીના આ કથનના સમયે રહ્યા નથી. જ્યારે તે પર્યાયે રહેલ નથી, તો પછી તે પર્યાથી વિશેષ પ્રકારનું રાજગૃહ પણ રહ્યું નથી. આ રીતે આના સ્વરૂપમાં વિરૂપણું આવી જવાથી સત્રકારે ભૂતકાળનો પ્રયોગ કરેલ છે, તેમ સંભવે છે. તે રાજગૃહનગર ત્રાદ્ધમભવનોથી યુક્ત તથા તિમિત-સ્વચક્ર પરચક્રના ભયથી રહિત અર્થાત્ નિર્ભય હોવાથી સ્થિર તથા સમૃદ્ધ એટલે કે ધનધાન્યથી પરિપૂર્ણ ધન ધાન્ય વિગેરે સમૃદ્ધિથી યુક્ત અને મનહર હતું. તેનું વર્ણન ઔપપાતિક સૂત્રમાં આવેલ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #701

सूत्रकृताङ्गसूत्रे वहिः प्रदेशे 'उत्तरपुरस्थिमे' उत्तरपूर्वस्या दिशोरन्तराले ईशानकोणे इति यावत् 'दिसीमाए' दिग्विभागे 'एत्थ ' अत्र खलु एतस्य राजगृहस्य 'बाहिरिया' बालभूमौ 'नालंदा नाम' नालन्दानाम्नी 'बाहिरया' बाहिरका-पाटकः-लघुग्राम: होत्या' आसीत् , साकीदृशी तत्राह-'अणेगभवण' इत्यादि । 'अणेगमवणसयसंनि: विट्ठ जाव पडिरूवा' अनेकभवनशतसन्निविष्टा-अनेकैः-बहुभिः भवनशतैः सन्त्रिविष्टा-युक्ता यावत्मतिरूपा आसीत्-अभूदिति । यावत्पदेन प्रासादीया दर्शनीया अभिरूपा इति ग्राह्यम् ॥ ०१-६८॥
मूलम्-तत्थ णं नालंदाए बाहिरियाए लेवे नाम गाहावई होत्था, अड़े दित्ते वित्ते विच्छिण्णविपुलभवणसयणासण. जाणवाहणाइण्णे बहुधणबहुजायरूवरजए आओगपओगसंपउत्ते विच्छड्डियपउरभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए बहुजणस्त अपरिभूए या वि होत्था । से णं लेवे नामं गाहावई समणोवासए या वि होत्था, अभिगयजीवाजीवे जाव लेना चाहिए, यावत् वह इतना सुन्दर था कि प्रत्येक दर्शक को उसका नया-नया ही रूप दृष्टिगोचर होता था। ___णं शब्द वाक्य के अलंकार के लिए है अर्थात् वाक्य की शोभा बढाने के लिए प्रयुक्त किया गया है । उस राजगृह के बाह्य प्रदेश में, उत्तर-पूर्व दिशा में अर्थात् ईशान कोण में नालन्दा नामक पाटक (पाडा) मुहल्ला या उपनगर था। उसमें सैकड़ों भवन थे यावत् वह प्रासादीय था, दर्शनीय था, अभिरूप एवं प्रतिरूपथा अर्थात् वह अतीव सुन्दर था ॥१॥ ચમ્પાનગરીને વર્ણનની જેમ સમજી લેવું. યાવત્ તે એટલું બધું સુંદર હતું કે- દરેક જેનારાને તેનું નવું જ સ્વરૂપ જોવામાં આવતું હતું.
બં’ શબ્દ વાક્યના અલંકાર માટે છે. અર્થાત્ વાક્યની શોભા વધારવા માટે તેને પ્રગ કરવામાં આવેલ છે. તે રાજગૃહના બહારના પ્રદેશમાં– ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં અર્થાત્ ઈશાન ખૂણામાં “નાલન્દા” નામનું પાટક (પાડા) મોહલ્લે અથવા ઉપનગર હતું. તેમાં સેંકડો ભવ હતા યાવત્ તે પ્રાસાદીય હતું, દર્શનીય હતું અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હતું અર્થાત્ તે અત્યંત સુંદર હતું, સૂ
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४ ।

Page #702

समयार्धबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ लेपगाथापतिवर्णनम्
विहरइ, निग्गंथे पावयणे निस्संकिए निक्कखिए निवितिमिच्छे लट्ठे गहियट्ठे पुच्छियट्टे विणिच्छियट्ठे अभिगहियट्टे अट्ठिमिंजा पेमाणुरागरत्ते, अयमाउसो ! निग्गंथे पावयणे अयं अट्ठे अयं परम सेसे अणट्टे, उस्सिय फलिहे अप्पावयदुवारे चियन्तंते उपवेसे चउदसमुद्दिट्टपुष्णमासिणीसु पडिपुन्नं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणे समणे निग्गंथे तहाविद्देणं एसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिलाभेमाणे बहूहिं सीलव्वयगुणविरमणपच्चक्खाणपोसहोववासेहिं अप्पाणं भावेमाणे एवं च णं विहरइ ॥ सू० २॥६९॥
छाया - तस्यां खलु नालन्दायां बाह्यायां लेपो नाम गाथापतिरासीत् । आढ्यो दीप्तो वित्तो विस्तीर्ण विपुलभवनशयनासनयानवाहनाकीर्णः, बहुधनबहुजातरूपरजतः, आयोगप्रयोगसम्प्रयुक्तः, विक्षिप्तपचुर भक्तपानो बहुदासीदासगोमहिषगवेलकमभूतः बहुजनस्य अपरिभूतश्वाऽप्यासीत् । स खलु लेपो नाम गाथा - पतिः श्रमणोपासक श्वाऽप्यासीत्, अभिगतजीवाऽजोवो यावद् विहरति । निग्रन्थे प्रवचने निःशङ्कितः निष्काङ्क्षितः निर्विचिकित्सः - लब्धार्थ :- गृहीतार्थः - पृष्टार्थ:विनिश्चितार्थः - अभिगृहीतार्थः - अस्थिमज्ज | प्रेमानुरागरक्तः, इदमायुष्मन् ! नैर्ग्रन्थं प्रबचनम्, अयमर्थः - अयं परमार्थः शेषोऽनर्थः - उच्छ्रितफलका अपावृतद्वारः - अत्यक्तान्तःपुरप्रवेशः चतुर्दश्यष्टम्युददृष्टा पूर्णिमासु प्रतिपूर्ण पौषधं सम्यगनुपालयन् श्रमणान् निर्ग्रन्थान् तथाविधेन एषणीयेन अशनपानखाद्यस्वाद्येन प्रतिलाभयन, बहुभिः शीलत्रत गुणविरमणपत्याख्यानपौषधोपवासै रात्मानं भावयन एवं च खलु विहरति ।। ०२-६९॥
६९१
टीका- 'तस्थ ' तस्यां यस्या वर्णनमनुपदमेव कृतं तस्याम् 'नालंदाए बाहिरिया' नालन्दायां बाह्यायाम् 'लेवे नामं गाहावाई होत्था' लेपो नामा गाया
'तत्थ णं नालंदाए' इत्यादि ।
टीकार्थ - उस नालन्दा नामक बाह्य प्रदेश में लेप नामक गाथापति ( गृहपति ) रहता था। उस गाथापति में आगे कहे जाने वाली विशेषताएं थीं-
'तत्थ णं नालंदाए' हत्याहि
ટીકા”—તે નાલન્દા નામના બાહ્યપ્રદેશમાં લેપ નામના ગાથાપતિ (ગૃહપતિ) રહેતા હતા તે ગાથાતિમાં આગળ કહેવામાં આવનારી વિશેષતાઓ હતી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #703

६९२
सूत्रकृताङ्गसूत्र पतिः-कश्चिद्गृहपति रासीत् । तस्य गृहपतेविशेषणानि वक्ति-'अडे' आढयःधनवान् 'दित्ते' दीप्त:-तेजस्वी 'वित्ते' वित्तः-जगति प्रसिद्धि प्राप्तः । 'विच्छिण्णविपुलभवणसयणासणजाणवाहणाइण्णे' विस्तीर्णविपुलभवनशयनाऽऽसनयानवाहनाकीर्णः । बहुलगेहाऽऽसनशय्यावाहनादिभिः सर्वदैव परिपूर्णः । 'बहुधणबहुजायरूव. रजए' बहुधनबहुजातरूपरजतः-धनधान्य हिरण्यरजतादिभिः समृद्धः 'आओगप
ओगसंपउत्ते' आयोगमयोगसंप्रयुक्तः-धनोपार्जनोपायज्ञाता-तथोपार्जनेऽतिकुशलः । 'विच्छड्डियपउरमत्तपाणे' विक्षिप्तपचुरभक्तपान:-भुक्तावशिष्टौदनादिना अन्धपंग्वा. दिभ्यो दायकः 'बहुदासीदासगोमहिसगवेलगप्पभूए' अनेकदासीदासगोमहिषगवेलकमभूतः-अनेकविधदासादीनां स्वामी 'बहुजणस्स अपरिभूए यावि होत्था' बहुजनस्थाऽपरिभूतश्चापि आसीत् । अनेकै सम्भूयाऽपि पराभवितुमयोग्यः, 'इद्धे जाव' पर्यन्तस्य विस्तरव्याख्या उपासकदशाङ्गे प्रथमाध्ययने विलोकनीया । एतादृशः स उक्तविशेषणविशिष्टगृहपतिरासीदिति । 'सेणं लेवे नाम गाहावई समणो.
लेप गाथापति धनाढय था, तेजस्वी था और जगत् में प्रख्यात था। विस्तीर्ण-विशाल भवनों, शय्या, आसन, यान ओर वाहन आदि सामग्री से सम्पन्न था। उसके पास बहुत धन-धान्य, चांदी-सोना था। वह धन के उपार्जन के उपायों का ज्ञाता था उनके उपार्जन में बहुत कुशल था। उसके यहां खाने से जो प्रचुर भोजन आदि बच जाता था वह अंधो ललो-लंगडों को बांट दिया जाता था। वह अनेक प्रकार के दासों -दासियों का स्वामी था। बहुत से लोग मिलकर भी उसका पराभव नहीं कर सकते थे । इसकी विस्तृत विवेचना उपासकदशांग सूत्र के प्रथम अध्ययन में की गई है। उसे देख लेना चाहिए।
લેપ ગાથા પતિ ધનવાન હતા, તેજસ્વી હતું, અને જગત્માં પ્રખ્યાત હતે. વિસ્તીર્ણ વિશાળ ભવને, શય્યા, આસન, યાન અને વાહન વિગેરે साभश्रीथी १२५२ हतो, तेनी पांसे धा धन, धान्य, यांही, सोनु तु, તે ધન કમાવાના ઉપાયને જાણનાર હતા, અને તેમાં ઘણે જ કુશળ હતે. તેને ત્યાં જમ્યા પછી ઘણું એવું ભોજન માટે તૈયાર કરેલ અન બચી જતું હતું કે જે લુલા, લંગડા, આંધળા અને અપગને વહેંચી દેવામાં આવતું હતું. તે અનેક પ્રકારના દાસ, દાસીઓને સ્વામી હતે ઘણા લેકે મળીને પણ તેને પરાજય કરી ન શકે તે હતે. તેનું સવિસ્તર વિવેચન ઉપાસક દશાંગસૂત્રના પહેલા અધ્યયનમાં કરવામાં આવેલ છે. તે જોઈ લેવું.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #704

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ लेपगाथापतिवर्णनम्
६९३ वासए याविहोत्था' स लेपो नाम गाथापतिः श्रमणोपासकश्चाप्यासीत् । उपदेशश्रवण धर्मरागभक्तादिदानेन साधूनामुपासकोऽभवत् । 'अभिगयजीवाजीवे जाव विहरई' अभिगतजीवाऽजीवो यावद्विहरति जीवाऽजीवानां ज्ञाताऽभवत् । 'निग्गंथे पावणे णिस्संकिए निक्कंखिए निवितिगिन्छे लद्धढे गहिय?' निर्ग्रन्थे प्रवचने-आहेत प्रवचनोपदेशे निश्शङ्कितः-सन्देहरहितः, निष्कासितः-दर्शनाऽन्तरीयेच्छारहित', निर्विचिकित्स:-गुणवतःपुरुषस्याऽनिन्दकः, लब्धार्थः-वस्तुस्वरूपज्ञाता, गृही. तार्थ:-मोक्षमार्गस्वीकर्ता 'पुच्छियढे विणिच्छियटे अभिगहिय?' पृष्टार्थः विनिश्चितार्थ:-विद्वांसं पृष्ट्वा विशेषरूपेण पदार्थनिश्वेता, अमिगृहीतार्थः-प्रश्नोत्तरद्वारा सर्वाशेन ज्ञाता, 'अद्विमिजापेमाणुरागरते' अस्थिमज्जाप्रेमानुरागरक्त -तस्या-- स्थिमज्जास्वपि जिनधर्मानुराग आसीत्-मनसा जिनधर्माऽनुरागवान् इत्यर्थः 'अयमाउसो' इदमायुष्मन् ! 'निग्गंथे पावयणे अयं अटे अयं परमटे सेसे अणट्टे' नैर्गन्धं प्रवचनम् अयमर्थः, अयं परमार्थ:-शेषोऽनर्थः । जिनोपदेश एव सारः,
वह लेप गाथापति श्रमणोपासक था, अर्थात् श्रमणों (साधुओं) के उपदेश को श्रवण करता था, उनके कर्म का अनुरागी था, उन्हें आहार आदि का दान देता था, अतः उनका उपासक था। वह जीव-अजीव आदि का ज्ञाता था। निर्ग्रन्थ प्रवचन में अर्थात् वीतराग के उपदेश में उसे तनिक भी शंका नहीं थी। किसी अन्य दर्शन को ग्रहण करने की इसकी अभिलाषा नहीं थी। धर्म क्रिया के फल में उसे सन्देह नहीं था। उसने निग्रन्थप्रवचन के अर्थ को प्राप्त किया था, ग्रहण किया था, जिज्ञासा होने पर पूछा था, पूछ कर निश्चय किया था और उसे अपने चित्त में जमा लिया था। जिनधर्म का अनुराग उसके नस-नस में भरा था उसकी ऐसी श्रद्धा थी कि निर्ग्रन्थप्रवचन ही अर्थ है, यही परमार्थ है
તે લેપ નામને ગાથાપતિ શ્રમણે પાસક હતા. અર્થાત પ્રમાણે (સાધુ) ના ઉપદેશને સાંભળતું હતું, તેના કર્મમાં અનુરાગ-પ્રીતિવાળો હતો, તેઓને આહાર વિગેરેનું દાન આપતો હતો. તેથી તેને ઉપાસક હતો. તે જીવઅજીવ વિગેરે પદાર્થોને જાણવાવાળો હતે. નિર્ચન્જ પ્રવચનમાં અર્થાત વીતરાગના ઉપદેશમાં તેને જરા પણ શંકા ન હતી. કેઈ બીજા દર્શનને આશ્રય લેવાની તેની ઈચ્છા ન હતી. ધર્મ કિયાના ફળમાં તેને સંદેહ ન હતું. તેણે નિગ્રંથ પ્રવચનના અર્થને પ્રાપ્ત કરેલ હતું. ગ્રહણ કરેલ હતું. અને તેને પિતાના ચિત્તમાં ભરી લીધેલ હતો. જૈન ધર્મ પ્રત્યે અનુરાગ તેની નસે. નસમાં ભરેલ હતો, તેને એવી શ્રદ્ધા હતી કે–
નિન્ય પ્રવચન જ અર્થ છે, એજ પરમાર્થ છે, આ સિવાય બીજુ બધું અનર્થ છે. તેને યશ બધે જ
श्री सूत्रकृतांगसूत्र:४

Page #705

६९४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
एतद्व्यतिरिक्तं सर्वमेवाऽसारम्, 'उस्सियफ लिहे अध्यावयदुवारे चियचं ते उरप्यवे से' उच्छ्रितफलकः - विस्तृतयज्ञाः, तस्य यशः सर्वत्र प्रसृतमभूत् अपावृतद्वारो याचकाय, अनिषिद्धान्तःपुरप्रवेशः- राज्ञामन्तःपुरेऽपि तस्य प्रवेशोऽनिवारितोऽमवत्, निःशङ्ककार्यकारिवात् । 'चाउदसमुद्विषुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मंअणुपालेमाणे' चतुर्दश्यष्टम्युददृष्टापूर्णिमासु तत्र - उददृष्टा - अमावास्या, मतिपूर्ण पोषधं सम्यगनुपालयन्, एतासु प्रशस्तासु तिथिषु कृतपौषधः । 'समणे निग्गंधे तहाविद्देणं एसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेणं पडिला मेमाणे' श्रमणान् निर्ग्रन्थान तथाविधेन एषणीयेण द्विचत्वारिंशदोषरहितेन अशनपानखाद्यस्वाद्येन प्रतिलाभयन् - दापयन् 'बहूहिं सीलब्बयगुणचिरमणपचक्खाणपोस होववा से हिंअप्पा भावेमाणे एवं चणं बिहर' बहुभिः शीलवत गुण वेरमणमत्याख्यानपौषघोपवासैरात्मानं भावयन् एवं च खलु विहरति, शीलव्रतोपवासान्तैः कर्मभिः स्वात्मानं पवित्रयन् धर्माचरणं कुर्बन् आसीदितिअभिगतजीवाजीव इत्यारभ्य यावद् विहरति इत्यन्तस्य व्याख्यामत्कृतोपासकदशाङ्ग सूत्रस्यागारधर्म सञ्जीवनीटीकातो द्रष्टव्या ॥ सू० २-६९॥
इसके अतिरिक्त अन्य सब अनर्थ हैं । उसका यश सर्वत्र फैला हुआ था । याचकों के लिए सदैव उसके द्वार खुला रहता था । राजाओं के अन्तः पुर में भी उसका प्रवेश निषिद्ध नहीं था । वह चतुर्दशी, अष्टमी अमावास्या और पूर्णिमा के दिन प्रति पूर्ण पौषधव्रत का सम्यक् प्रकार से पालन करता था । निर्ग्रन्थ श्रमणों को एषणीय-बयालीस दोषों से रहित, अशन पान खादिम और स्वादिम आहार आदि बहराता था । तथा बहुत से शीलवत, गुण, विरमण, प्रत्याख्यान तथा पोषधोपवास आदि से अपनी आत्मा को भावित करता हुआ विचरता था ।
ફેલાયલા હતા. યાચકા માટે હંમેશાં તેના દ્વારા ખુલ્લા રહેતા હતા. રાજાએ ના 'તઃપુરમાં-રવાસમાં પણ તે પ્રવેશ કરી શકતા હતા. અર્થાત્ રાણીવાસમાં श्वासां पशु तेने अर्ध शम्टो न हती. ते यतुर्हशी, -यौहस, आाहम, अभास અને પુનમના દિવસે પ્રતિપૂર્ણ પૌષધત્રત સારી રીતે પાલન કરતા હતા. નિગ્રન્થ શ્રમણેાને એષણીય–બેંતાલીસ પ્રકારના દેાષા વિનાના અશન, પાન, ખાદિમ અને સ્વાદિમ આહાર વગેરે વહેારાવતા હતા, તે ઘણા શીલવ્રત, ગુણ, વિરમણ, પ્રત્યાખ્યાન, તથા પૌષધેાપવાસ વિગેરેથી પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા થકા વિચરતા હતા.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #706

समथार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ लेपगाथापतिवर्णनम्
मूलम्-तस्स णं लेवस्स गाहावइस्स नालंदाए बाहिरियाए उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए एत्थ णं सेसदविया नामं उदगसाला होत्था। अणेगखंभसयसन्निविटा पासादीया जाव पडिरूवा, तीसे गं सेसदवियाए उदगसालाए उत्तरपुरस्थिमे दिसीमाए, एत्थ णं हथिजामे नामं वणसंडे होत्था, किण्हे वपणओ वणसंडस्त ॥सू० ३॥७०॥
छाया-तस्य खलु लेपस्य गाथापतेर्नालन्दाया बाह्याया उत्तरपौरस्त्ये दिशिभागे अत्र खलु शेषद्रव्या नामोदकशाला आसीत् अनेकस्तम्भशतसत्रिविष्टा मासादिका यावत् प्रतिरूपा। तस्याः, खलु शेषद्रव्याया उदकशालाया उत्तरपौरस्त्ये दिग्मागे अत्र खलु हस्तियामनामा वनखण्ड आसीत्। कृष्णो वर्णको वनषण्डस्य ॥मू०३-७०॥ ___टीका-'तस्स णं लेवस्स' तस्य-पूर्वोक्तसमृद्धयादिगुणगणग्रामविशिष्टस्य खलु लेपस्य 'गाहावइस्स' गाथापतेः 'नालंदाए बाहिरियाए' तादृशगाथापतिस्वामिकाया नालन्दाया बाह्याया नगर्याः, 'उत्तरपुरत्थिमे दिसीमाए' उत्तरपूर्वदिशोरन्तराल विभागे-ईशानकोणे इत्यर्थः। 'एत्थ णं सेसदविया नाम उदगसाला होत्था' अत्र खलु शेषदव्या नाम उदकशाला (मपा) आसीत् । कीरशी सा उदकशाला तामेव विशिनष्टि 'अणेगखभसयसनिविट्ठा' अनेकस्तम्भशतसन्निविष्टा-बहुशतस्तम्भवतीत्यर्थः । 'पासाईया' पासादिका अतिशयिता मनो.
'अभिगत-जीवाजीव के स्वरूपके जानकार था और बाकी अगेकी विस्तृत व्याख्या उपासकदशांग सूत्र की 'अगार धर्म संजीवनी' टीका मे देखनी चाहिए ॥२॥
'तस्सणं लेवस्स' इत्यादि ।
टोकार्थ--पूर्वोक्त गुणों से सम्पन्न लेप गाथापति की नालंदा के उत्तर पूर्व दिशा में-ईशान कोण में 'शेषद्रव्या' नाम की उदकशाला अर्थात् प्याऊ थी। वह उदकशाला सैकड़ों स्तंभों (खं भो) वाली थी, बड़ी ही मनोहर, प्रासादिक और रमणीक थी । उस शेषद्रव्या नामक
અભિગત-જીવ અને અજીવના સ્વરૂપને જાણવાવાળે હતો. આના સિવાય વિશેષ વિવેચન ઉપાસકદશાંગસૂત્રની અગાશસંજીવની ટીકામાં જોઈ લેવું. જાસૂ રા
'तस्स णे लेवस्स' छत्यादि
ટીકાર્થ–પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત લેપ ગાથાપતીની નાલંદાની ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં અર્થાત્ ઈશાન કોણમાં “શેષદ્રવ્યા” નામની ઉદકશાળા–અર્થાત “પરબ હતી તે પરબ સેંકડો થાંભલાવાળું હતું. મોટું હતું, અત્યંત મહર હતું,
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #707

सूत्रकृताङ्गसूत्रे हारिणी च प्रसादयुक्ता वा 'जाव पडिरूवा' यावत्मतिरूपा-सुमनोहरा, यावत्पदेन -दर्शनीया अभिरूपेति ग्राह्यम् । 'तीसेणं सेसदवियाए' तस्याः खलु शेषद्रव्या मामवत्याः 'उद्गसालाए' उदकशालायाः-प्रपायाः 'उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए' उत्तरपूर्वस्यां दिशि एत्थ ' अत्र खलु 'हत्थिनामे णाम वणसंडे होत्था' हस्तियाम. मामा वनषपड आसीत् । 'किण्हे वण्णओ वण्णसंडस्स' कृष्णो वर्णको वन. पण्डस्य-तद्धनं कृष्णरूपं बहुविधपुष्पपुष्करिणीपक्षिमृगादिभिरावृत्तमासीत् एतस्य व्याख्या औपपातिक सूत्रे पीयूषवर्षिणी टीकायां विलोकनीया ॥५०३-७०॥
मूलम्-तस्सि च णं गिहपदेसंमि भगवं गोयमे विहरइ, भगवं च णं अहे आरामंसि । अहे णं उदए पेढालपुत्ते भगवं पासावच्चिज्जे नियंठे मेयज्जे गोत्तेणं जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता भगवं गोयमं एवं वयासी-आउसंतो! गोयमा ! अस्थि खलु मे केइ पदेसे पुच्छियव्वे तं च आउसो! अहासुयं अहा दरिसियं मे वियागरेहि सवायं, भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्ते एवं वयासी अवियाइ आउसो! सोच्चा णिसम्म जाणिस्सामो सवायं उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमे एवं वयासी ॥सू०४॥७॥
छाया-तस्मिंश्च गृहप्रदेशे भगवान् गौतमो विहरति, भगवांश्चाध आरामे । अथ खलु उद्कः पेढालपुत्रः भगवत्पापित्यीयः निम्रन्थः मेदार्यो गोत्रेण यत्रैव भगवान् गौतमस्तत्रैव उपागच्छति, उपागम्य भगवन्तं गौतममेवमवादीत् आयुष्मन् गौतम ! अस्ति खलु मे कोऽपि प्रदेशः प्रष्टव्यः, तच्चाऽऽयुष्पन् ! यथा उदकशाला के उत्तर पूर्व दिशा में हस्तियाम नामक वनखण्ड था। वह कृष्ण वर्ण था, इत्यादि वर्णन यहां औपपातिक सूत्र के अनुसार कर लेना चाहिए। अर्थात् वह विविध प्रकार के पुष्पों पुष्करिणियों पक्षियों, मृगों आदि से युक्त था। इनकी व्याख्या औपपातिकसूत्र की पीयूषवर्षिणी टीका में देखलेनी चाहिए ॥३॥ પ્રાસાદીય અને રમણીય હતું. તે શેષદ્રષ્ય' નામની ઉદકશાળા-પરબની ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં હસ્તિયામ નામનું વનખંડ હતું. આ વનખંડ કૃષ્ણવર્ણ વાળું હતું વિગેરે વર્ણન અહીંયાં ઔપપાતિક સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું અર્થાત્ તે જૂદા જૂદા પ્રકારના પુપ, પુષ્કરિણી, પક્ષિ, વિગેરેથી યુક્ત હતું આની વ્યાખ્યા પપાતિક સૂત્રની પીયૂષવષિણી ટીકામાં જોઈ લેવી. સૂ૦ ૩
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #708

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ उदकपेढालपुत्रस्य शङ्काप्रदर्शनम् १९७ श्रुतं यथादर्शनं मे व्यागृणीहि सवादं भगवान् गौतमः उदकं पेढालपुत्रमेवमवादीत, अपि चेदायुष्मन् ! श्रुत्वा निशम्य ज्ञास्यामः सवादमुदकः पेढालपुत्रो भगवन्त गौतममेवमवादीत् ॥सू०४-७१॥
टीका-तस्सिं च णं गिहपदेसंमि भगवं गोयमे विहरइ तस्मिंश्च खलु गृहमदेशे भगवान् गौतमो विहरति । वनषण्डीयगृहसमीपे गौतमः कदाचित् सम. क्मृतः। 'मवयं च णं अहे आरामंसि' भगवांश्वाधः आरामें, स च गौतमः पूर्वानु. पूर्ध्या विहरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् वनषण्डे समवसृत इत्यर्थः, 'अहे णं उदए पेढाल पुत्ते भगवं पासावचिज्जे नियंठे मेयज्जे गोत्तेण जेणेव भगवं गोयमे तेणेव उवा. गच्छइ' अथ खलु उदकः पेढालपुत्रो भगवत्पार्थापत्यीयः-भगवत्पालस्वामिनः परम्पराशिष्याऽपत्यम्, निर्ग्रन्यो गोत्रेण मेदार्य:-मेदार्यगोत्रेण निर्ग्रन्थः-मेदार्यगोत्रो निर्ग्रन्थ इत्यर्थः, यत्र गौतमस्तत्रोपागच्छति भगवतः श्री पार्श्वनाथस्य परम्पराऽपत्यं मेदार्यगोत्रो भगवतो गौतमस्य समीपमागत्योपविशति । 'उवाग. च्छित्ता' उपागत्य 'भगवं गोयमं एवं वयासी' भगवन्तं गौतममेवमादीत् , 'आउसो गोयमा! आयुष्मन् गौतम ! 'अस्थि मे केइपदेसे पुच्छियन्वे' अस्ति खलु मे कश्चित्पदेशः प्रष्टव्यः-आगमोक्तं प्रष्टव्यं मे किञ्चिद्विद्यते । 'तं च आउसो ! अहासुयं
'तस्सि च णं' इत्यादि।
टीकार्थ-एक वार गौतम स्वामी उस वनखण्ड में बने गृह के समीप पधारे । अर्थात् अनुक्रम से विहार करते हुए और एक ग्राम से दूसरे ग्राम पहुंचते हुए उस वनखण्ड में पधारे । उस समय उदकपेढाल पुत्र नामक निर्ग्रन्थ, जो भगवान पार्श्वनाथ की परम्परा के शिष्य थे, तथा मेदार्य गोत्रीय थे, भगवान् गौतम के समीप आकर बैठे । समीप आकर उन्होंने गौतम से कहा-हे आयुष्मन् गौतम! मुझे आप से कुछ
'तस्सि च णं' त्या
ટીકાર્થ_એકવાર ગૌતમ સ્વામી તે વનખંડમાં બનેલા ગૃહની નજીક પધાર્યા અર્થાત અનુક્રમથી વિહાર કરતાં કરતાં અને એક ગામથી બીજે ગામ પહોંચતા થકા તે વનખંડમાં પધાર્યા. તે વખતે ઉદકપેઢાલપુત્ર નામના નિગ્રંથ કે જે ભગવાન પાર્શ્વનાથની પરંપરાના શિષ્ય હતા તથા મેદાયે ગોત્રના હતા. તેઓ ભગવાન ગૌતમસ્વામીની પાસે આવીને બેઠા અને તે પછી ગૌતમસ્વામીને કહ્યું કે-હે આયુષ્યન ગૌતમ! મારે આપને કંઈકે પૂછવું છે. તેને ઉત્તર
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #709

सूत्रकृताङ्गसूत्रे अहादरिसियं मे वियागरे ह सवाय' हे आयुष्मन् ! तं प्रश्नं यथा श्रुतं यथादर्शनं में व्यागृणीहि-कथय सवाद-वादेन सहितम्, यथा भगवतो महावीरस्य समीपे भगवता श्रुतं निश्चितञ्च तथा सवादं मे कथयेत्यर्थः, ततः भगवं गोयमे उदयं पेढाल. पुतं एवं क्यासी' भगवान गौतम उदकनामानं पेढालपुत्रमेवम्-वक्ष्यमाणपकारं वच मवादीत् । 'अवियाइ आउसो! सोचा निसम्म जाणिस्सामो सवायं' अपि चेत्-आयुष्मन् ! श्रुत्वा निशम्य वयं ज्ञास्यामः सवादम्, गौतमोऽवोचत् भगवत्पश्नं श्रुत्वा यद्यहं ज्ञास्यामि-तदा-सवादं तदुत्तरं दास्यामि । 'उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी' पेढावपुत्रो भगवन्तं गौतममेवमवादीदिति ॥४-७१॥ ___मूलम्-आउसो! गोयमा ! अस्थि खलु कुमारपुत्तिया नाम समणा निग्गंथा तुम्हाणं पवयणं पवयमाणा गाहावई समणोवासगं उवसन्नं एवं पच्चक्खावेति-णपणस्थ अभिओएणं गाहावइ चोरग्गहणविमोक्खणयाए तसेहिं पाणेहिं णिहाय दंडं, एवं णं पच्चक्खंताणं दुप्पच्चक्खायं भवइ, एवं ण्हं पच्चक्खावे. माणाणं दुपच्चक्खावियवं भवइ, एवं ते परं पच्चक्खावेमाणा अतियति सयं पतिण्णं, कस्स णं तं हेउं ? संसारिया खल पाणा थावरा वि पाणा तसत्ताए पञ्चायंति, तसा वि पाणा पूछना है। उसका उत्तर भगवान महावीर से आपने जैसा सुना है और विचार किया है, वह मुझसे वाद सहिन अर्थात् युक्तिपूर्वक कहिए ।
गौतम स्वामी ने उदकपेढालपुत्र से इस प्रकार कहा-आयुष्मन् ! आपके प्रश्न को सुनकर यदि मुझे ज्ञात होगा तो वाद के साथ उसका उत्तरदंगा। तब उदक पेढालपुत्र भगवान गौतम से इस प्रकार कहने लगे-॥४॥ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસેથી તમે જે પ્રમાણે સાંભળેલ હોય અને વિચારેલ હોય તે પ્રમાણે મને વાદ સહિત અર્થાત્ યુક્તિયુક્ત રીતે કહે.
ગૌતમસ્વામીએ ઉદકપેઢાલ પુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું છે આયુષ્યનું આપના પ્રશ્નને સાંભળીને જે મારા જાણવામાં હશે તે વાદ સહિત એટલે કે સયુક્તિક રીતે તેને ઉત્તર આપીશ. તે પછી ઉદપેઢાલપુત્ર ભગવાન ગૌતમને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા. સૂ૦ ૪
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #710

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ उ0 प्रत्याख्यानविषयकशङ्काप्रदर्शनम् ६९९ थावरत्ताए पञ्चायंति, थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा तसकायंसि उववंजीत, तसकायाओविप्पमुच्चमाणा थावरकायंसि उववजति, तेसिं च णं थावरकायंसि उववण्णाणं ठाणमेयं धत्तं ॥सु०५॥७२॥
छाया-आयुष्मन् ! गौतम ! सन्ति खलु कुमारपुत्राः नाम श्रमणाः निग्रं न्थाः युष्माकं प्रवचनं प्रवदन्तः गाथापति श्रमणोपासकमुपसन्नमेवं प्रत्याख्यापयन्ति नान्यत्राभियोगेन गाथापतिचोरग्रहणविमोक्षणेन त्रसेषु माणेषु निहाय दण्डम् एवं प्रत्यारूपायतां दुष्प्रत्याख्यानं भवति, एवं--प्रत्याख्यापयतां दुष्पत्याख्यापयितव्यं भवति, एवं ते प्रत्याख्यापयन्तोऽति-चरन्ति स्वां प्रतिज्ञाम् । 'कस्य हेतोः संसारिणः खलु पाणाः-स्थावरा अपि प्राणाः सत्वाय प्रत्यायान्ति वसा अपि माणाः स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति स्थावरकायाद् विपमुच्यमानाः त्रसकायेत्पद्यन्ते, त्रसकायाद् विप्रमुच्यमानाः स्थावरकायेत्पद्यन्ते तेषां च खलु स्थावर कायेषूत्पन्नानां स्थानमेतद् घात्यम् ॥५ ७२॥
टीका-'आउसो गोयमा !' आयुष्मन् गौतम ! उदको वदति भगवन्तं गौतमम्, हे गौतम ! 'अस्थि खलु कुमारपुत्तिया नाम समणा निग्गंथा' सन्ति खलु कुमारपुत्राः श्रमणा निन्या:-कुमारपुत्रा नामानो जैनाः साधकः सन्ति । 'तुम्हाणं पवयणं पवयमाणा गाहावई समणोगासगं उबसन्नं एवं पञ्चकखाति' युष्माकं भव. चनं प्रवदन्तो गाथापति श्रमणोपासकम् उपसन्नमें प्रत्याख्यापयन्ति, ते च कुमारपुत्राः साधवो भगवतः प्रवचनमनुवर्तमानाः श्रावकानेवं प्रत्याख्यापयन्ति । 'णण्णत्थ अभिओएणं गाहावइचोरग्गहणविमोकखणयाए' नाऽन्यत्राऽभियोगेन गाथापतिचोर
'आउसो ! गोयमा' इत्यादि ।
टीकार्थ--उदक पेढालपुत्र ने भगवान् गौतम से कहा-आयुष्मन् गौतम ! कुमार पुत्र नामक श्रमण निन्ध हैं जो आपके प्रवचन का उपदेश करते हैं। जब कोई श्रमणोपासक प्रत्याख्यान करने के लिए उनके पास पहुंचता है तो वे उसे यों प्रत्याख्यान करवाते हैं-'राजा आदि के अभियोग (बलात्कार) के सिवाय, गाथापति चोर विमोक्षण
'आउसो गोयमा' या
ટીકાઈ–ઉદકપેઢાલપુત્રે ભગવાન ગૌતમને કહ્યું- હે આયુશ્મન ગૌતમ! કુમાર પુત્રક નામના શ્રમણ નિગ્રંથ છે, જે આપના પ્રવચનને ઉપદેશ કરે છે.
જ્યારે કઈ શ્રમણોપાસક પ્રત્યાખ્યાન કરવા માટે તેમની પાસે જાય છે, તો તેઓ તેને આ પ્રમાણે પ્રત્યાખ્યાન કરાવે છે. “રાજા વિગેરેના અભિગ બલાત્કાર)
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #711

७००
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
ग्रहणविमोक्षणेन, अन्तरेण राजाद्यमियोग तत्राऽभियोगः-अपराधः गाथापतिचोर. ग्रहणविमोक्षणदृष्टान्तेन प्रत्याख्यानं कारयन्ति तद्यथा 'तसेहिं पाणेहि णिहाय दंड' असमाणिषु दण्डं-हिंसां निहाय-त्यक्त्वा समाणिषु दण्डस्य पत्याख्यानं भवति । 'एवं हं पचक्खंताणं दुप्पचक्खायं भवइ' एवं प्रत्याख्यानवतां दुष्प्रत्याख्यानं भवति, स्थलकायहिंसात्यक्त्वा सूक्ष्मेषु प्रत्याख्यानं करोति तदेतत्प्रत्याख्यानं न समीचीनम्। अनयारीत्या क्रियमाणं प्रत्याख्यानं न युक्तम् । एवं हे पञ्चक्खावेमाणाणं दुपञ्चक्खावियध्वं भवई' एवं प्रत्याख्यापयतां दुष्पत्याख्यापयितव्यं भवति । परन्तु-वक्ष्यमाणरीत्या प्रत्याख्यानं कर्तव्यमिति में प्रतिभाति । कुतो दुष्पत्याख्यानमिदं तत्राह'एवं ते परं पञ्चक्खावेमाणा अतियरंति सयं पतिणं' एवं प्रत्याख्यापयन्तोऽति चरन्ति स्वां प्रतिज्ञाम्, एवं कुर्वाणाः स्वकीयां प्रतिज्ञामेव हापयन्ति । 'कस्स णं तं हेउं' तत् कस्य हेतोः प्रतिज्ञाभङ्गा, 'संसारिया खलु पाणा थावरा वि पाणा तसत्ताए पञ्चायति' संसारिणः खलु प्राणाः सर्वे जीवाः कर्मपराधीनाः स्थावरा अपि प्राणाः सत्वाय प्रत्यायान्ति । इदानीं ये स्थावराः ते एव कालान्तरे कर्मबलात् त्रसयोनिमापद्यन्ते 'तसा वि पाणा थावरत्ताए पञ्चायंति' असा अपि स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति, 'थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा तस. कार्यसि उववनंति' स्थावरकायाद् विप्रमुच्यमाना वसकायेत्पद्यन्ते । 'तसकायाओ के न्याय से त्रस जीवों की हिंसा का त्याग है। किन्तु इस प्रकार का प्रत्याख्यान खोटा प्रत्याख्यान है। ऐसा प्रत्याख्यान करने वाले अपनी की हुई प्रतिज्ञा का उल्लंघन करते हैं, किस प्रकार वे अपनी प्रतिज्ञा का उल्लंघन करते हैं, वह मैं कहता हूं । संसार के सभी. प्राणी कर्मों के अधीन हैं। स्थावर पाणी कमी जसपर्याय धारण कर लेते हैं और इस समय जो प्राणी स हैं वे कर्मोदय से स्थावर के रूप में आजाते हैं। अनेक जीव त्रसकाय से छूटकर स्थावरकाय સિવાય ગાથાપતિ ચારવિમેક્ષણના ન્યાયથી ત્રસ જીવોની હિંસાને ત્યાગ છે. પરંતુ આવા પ્રકારનું પ્રત્યાખ્યાન ખાટું પ્રત્યાખ્યાન છે. આવું પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળા પોતે કરેલી પ્રતિજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. કઈ રીતે તેઓ પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે. તે કહું છું. સંસારના સઘળા પ્રાણિયે કર્મોને અધીન છે. સ્થાવર પ્રાણું પણ કયારેક ત્રસપર્યાય ધારણ કરી લે છે. અને વર્તમાન સમયે જે ત્રસ પ્રાણી છે, તેઓ કર્મના ઉદયથી સ્થાવરપણામાં આવી જાય છે. અનેક જી ત્રસકાયથી છૂટિને સ્થાવરપણામાં ઉત્પન્ન થાય છે, અને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #712

समार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गा. चारग्रहणविमोचनन्यायस्वरूपम् ७०१ विमुच्चमाणा थावर कार्यसि उववज्जंति' त्रसकायाद्विप्रमुच्यमानाः स्थावरकाये वृत्पद्यन्ते । ' तेर्सि च णं थावरकायंसि उववण्णाण ठाणमेयं घत्तं तेषां च स्थावरकायेषूत्पन्नानां स्थानमेतद् घात्यम् कदाचित् त्रसाः स्थावरतामापद्यन्ते कर्मवला पूर्वशरीरं परित्यजन्तः, तथा स्थावरा अपि पूर्व स्थावरशरीरं परित्यजन्तो विलक्षणकर्मबलात् सशरीरम् आप्नुवन्ति । प्रतिज्ञा कृता सजीवविषया, त्रसश्च स्थावरतां गतः । स्थावरे विहन्यमाने प्रतिज्ञा कथमुपपादिता स्यादिति भावः । अतः प्रत्याख्याने किञ्चिद्विशेषणीयं येन प्रतिज्ञा संपादिता स्यादिति मे मतिः ।
गाथा रतिचोरग्रहणविमोचनन्यायस्वरूप मित्थम् - तथाहि - कुत्रचिदेशे - एकोराजा आसीत् तेन कदाचिदेवं विज्ञापितम् - अहो लोकाः ! अद्य नगराद् बहिरुद्याने कौमुदी महोत्सवो मन्तव्यो वर्तते । अतोऽस्यां रात्रौ नगरे केनापि न वस्तव्यम्किन्तु ततो वहिरुद्याने गन्तव्यम् । अन्यथा - प्राणदण्डो भविष्यति, तच्छुवा
में उत्पन्न हो जाते हैं और स्थावर काय से छूटकर त्रस कार्यमें उत्पन्न हो जाते हैं । ऐसी स्थिति में प्रतिज्ञा करने वाले ने त्रस जीवों की हिंसा का त्याग किया और त्रस जीव स्थावर के रूप में उत्पन्न हो गया तो उस समय वह उसका घात करने लगेगा। इस प्रकार स्थावर जीव का घात करने पर उसकी प्रतिज्ञा खंडित हो जाती है । अतएव प्रतिज्ञा लेते समय ऐसा कुछ विशेषण जोड़ना चाहिए जिससे प्रतिज्ञा खण्डित न हो । ऐसा मेरा अभिप्राय है ।
ऊपर गाथापति चोर विमोक्षण नामक जिसन्याय (उदाहरण) का उल्लेख किया गया है, उसका स्वरूप इस प्रकार है-किसी जगह एक राजा था। एक बार उसने घोषणा करवाई हे लोको ! आज नगर के बाहर उद्यान में कौमुदी महोत्सव मनाना है, अतएव इस रात्रि के
સ્થાવરપણામાંથી છૂટીને ત્રસકાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એવી સ્થિતિમાં પ્રતિજ્ઞા કરવાવાળાએ ત્રસ જીવેાની હિંસાના ત્યાગ કર્યાં અને ત્રસ તથા સ્થાવરપણાથી ઉત્પન્ન થયા. તા તે સમયે તેને ઘાત કરવા લાગશે. આ રીતે સ્થાવર જીવના ઘાત કરવાથી તેની પ્રતિજ્ઞા ખંડિત થઇ જાય છે. તેથીજ પ્રતિજ્ઞા લેતી વખતે એવુ' કઈક વિશેષણ ચેાજવુ જોઇએ કે જેનાથી પ્રતિજ્ઞા ખ'ડિત ન થાય. આ પ્રમાણે મારા અભિપ્રાય છે
ઉપર ગાથાપિત ચારિવમેક્ષણ નામના જે ન્યાયનું ઉદાહરણ આપીને તેના ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે ન્યાય આ પ્રમાણે છે.-કેઇ સ્થળે એક રાજા હતા તેણે જાહેરાત કરાવી કે-હે લેકે ! આજે નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં કૌમુદી નામને ઉત્સવ મનાવવા છે. તેથી રાત્રીના સમયે કેઇએ શહેરની અંદર રહેવું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #713

७०२
सूत्रकृताङ्गसूत्र सायङ्कालात्मागेव सर्वे नगराद् बहिरुद्यानं गतवन्तः, किन्तु-तत्रकस्य वैश्यस्य पञ्चपुत्राः कार्यासक्तानसः यथाकालं नगराद् बहिर्गन्तुं न पारितवन्तः, पश्चात् कियद्रात्रिव्यतीतानन्तरं स्मरणे जातेऽपि कपाटबन्दीभूतान्नगरद्वाराद् बहिर्गन्तु. मसक्ताः सन्तस्तत्रैव स्थितवन्तः। ततः प्रभाते राजपुरुषेण राज्ञोऽपमानमिति कृत्वा ते गृहीता आनीताश्च राजान्तिकम् । राज्ञा जातामर्षेण पश्चानामपि तत्पु. त्राणां वधे आज्ञप्ते तत्पिता वैश्यः तेषां विमोक्षणाय बहुमुद्योगं चकार । विफलीभूते तदुद्योगे चतुर्णा त्रयाणां द्वयोरेकस्स च क्रमगत्या विमोचनाय राजानमनु. समय कोई नगर के अन्दर न रहे। सब बाहर उद्यान में जाएं। जो इस आदेश का उल्लंघन करेगा उसे प्राणदण्ड दिया जाएगा। ___ यह घोषणा सुनकर सब नगर निवासी संध्या होने से पहले ही बाहर उद्यान में चले गये। किन्तु एक वणिक के पांच पुत्र कार्य में अत्यन्त व्यस्त होने के कारण उक्त आदेश को भूल गये और जब स्मरण हुवा उस समय नगर के द्वार बन्ध होने से बाहर न जा सकने के कारण अपने पांचों नगर में ही रह गये प्रमात होने पर राजपुरुष उनका नगर में रहना सहन न कर सके। उन्होंने इसे राजा का अपमान समझकर उन्हें पकड लिया और राजा के समक्ष उपस्थित किया। राजा ने क्रुद्ध होकर पांचों पुत्रों के प्राण वध की आज्ञा दे दी । तप वणिक ने उन्हे छुडाने का उद्योग किया। जब उसका यह उद्योग सफल नहीं हुआ तो चार पुत्रों को बचाने का प्रयत्न किया। वह भी असफल रहा तो तीन को, दो को और अन्त में विवश होकर નહીં બધાએ બહાર ઉદ્યાનમાં જવું. જે આ હુકમનું ઉલ્લ ઘન કરશે, તેને પ્રાણાન્તની શિક્ષા કરવામાં આવશે. આ જાહેરાત સાંભળીને બધા જ નગરજનો સાંજ થતાં પહેલાં જ નગરની બહાર બગીચામાં ચાલ્યા ગયા. પરંતુ એક વાણિયાના પાંચ પુત્રો કામમાં અત્યંત મશગુલ હોવાથી રાજાના તે હકમને ભૂલી ગયા અને જ્યારે યાદ આવ્યું ત્યારે નગરના દરવાજા બંધ હેવાથી બહાર જઈ શક્યા નહીં તેથી તેઓ પાંચે જણા શહેરમાં રહી ગયા. રાજપુરૂષ તેઓનું નગરમાં રહેવાનું સહન કરી શક્યા નહીં તેઓએ તેને રાજાનું અપમાન સમજીને તે પાંચ જણને પકડી લીધા અને રાજાની પાસે હાજર કર્યા રાજાએ કોંધયુક્ત થઈને પાંચ જણાને ફાંસીએ ચડાવવાનો હુકમ કર્યો. તે વખતે વાણીયાએ તેઓને છોડાવવા ઘણે પ્રયત્ન કર્યો પરંતુ જ્યારે તે પ્રયનમાં સફળ ન થયો ત્યારે ચાર પુત્રોને બચાવવા પ્રયત્ન કર્યો તેમાં પણ તે નિષ્ફળ થયો. જેથી ત્રણને પછી એને અને છેવટે વ્યાકુળ થઈને એક પુત્રને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #714

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ उ० प्रत्याख्यानविषये उदकस्यामिप्रायः ७०३ नीतवान् । अनुनीतेन राज्ञा च केवलमेकपुत्रवधत्यागमात्रेण अनुगृहीतः स वैश्यः । तद्वत् साधुः सर्वेषामपि वधं निवारयन् कालगत्या दुरत्ययैकस्यापि बधं निवारयेदिति सोऽयं गाथापति चोरग्रहणविमोचनन्यायः ॥५-७२॥
मूलम् - एवं पहं पच्चक्खंताणं सुपच्चक्खायं भवइ, एवं हं पच्चक्खावेमाणाणं सुपच्चक्खावियं भवइ, एवं ते परं पच्चवखावेमाणा णाइयरंति सयं पइण्णं, णण्णत्थ आभिओगेणं गाहावइ चोरग्गहणविमोक्खणयाए तसभूपहिं पाणेहिं णिहाय दंड, एवमेव सइभासाए परकमे विज्जमाणे जे ते कोहा वा लोहा वा परं पञ्चकखावेंति अयं पिणो उवएसे णो णेयाउए भवइ, अवियाई आउसो ! गोयमा ! तुब्भं पि एवं रोयइ ॥ सू० ६ ॥ ७३ ॥
छाया - एवं खलु प्रत्याख्यायतां सुप्रत्याख्यातं भवति । एवं खलु मत्याख्यापयतां सुप्रत्याख्यापितं भवति । एवं ते परं प्रत्याख्यापयन्तो नातिवरन्ति स्वीयां प्रतिज्ञाम्, नान्यत्राऽभियोगेन गाथापतिचोरग्रहणविमोक्षणतः सभूतेषु प्राणेषु निहाय दण्डम् । एवमेव सति भाषायाः पराक्रमे विद्यमाने ये ते क्रोधाद्वा लोभाद्वा परं प्रत्याख्यापयन्ति तेषां मृषावादो भवति) अयमपि न उपदेशो, न नैयायिको भवति । अपि च आयुष्मन् ! गौतम ! तुभ्यमपि एवं रोचते ॥६-७३॥
एक पुत्र को बचानेका अत्यंत विनय के साथ प्रयत्न किया वणिक के अनुनय-विनय को स्वीकार करके राजाने एक पुत्र को बचाने को प्राणवध से मुक्त किया। इसी प्रकार साधु तो सभी प्राणियों के प्राणातिपात का त्याग करना चाहता है किन्तु जब यह संभव नहीं होता और कोई सब प्राणियों के प्राणातिपात का त्याग करने में समर्थ नहीं होता तो जितना त्याग कर सके उतनाही करवाता है। यही गाथापति चोर विमोक्षणन्याय का अभिप्राय है ॥५॥
ખચાવવા માટે ઘણા જ વિનયપૂર્ણાંક પ્રયત્ન કર્યાં તે વાણિયાના વિનયને સ્વીકારીને રાજાએ તેના એક પુત્રને ફ્રાંસીથી મુક્ત કર્યાં. આ પ્રમાણે સાધુ તા બધા જ પ્રાણિયાના પ્રાણાતિપાતને! ત્યાગ કરવાની ઈચ્છા રાખે છે. પર`તુ જ્યારે તેના સભવ હાતે। નથી. અને કાઈ બધા જ પ્રાણિયાના પ્રાણાતિપાત (હિંસા)ના ત્યાગ કરવામાં સમથ થતા નથી તેા જેટલાના ત્યાગ કરી શકાય એટલાના જ ત્યાગ કરાવે છે. આજ ગાથાપિત ચારવિમાક્ષણ ન્યાયના અભિપ્રાય છે. સૂ૦ પા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #715

७०॥
सूचकृतासूचे टीका - उदका पेदालपुत्रः स्वाभिमतं सुपत्यास्यानस्वरूपं दर्शयति पराकृत्य पराभिमतं शास्त्रसिद्धं च स्वपत्याख्यानम् । 'एवं गई पच्चरखताणं सुपच्चरखार्य भवई' एवं खलु प्रत्यारयायता समस्याख्यासं भवति । परन्तु-य एवं प्रत्याख्यान करोति तस्य सुमन्याड्यानं भवतीति । 'एवं ई, पच्चक्खायमाणं सुपचकावावियं भवई' एवं खज पत्याख्यान कारयति-तदीयं प्रत्याख्यान मुपत्याख्यापितमिति । 'एवं ते पर पच्चरखारेमाणा णातियति सय पइण्णं एवं प्रकारेण पर प्रत्याख्या. पयन्तो नातिचरन्ति-नातिकामन्ति स्वकीयां पतितामिति । स्वाभिमत प्रत्या. ध्यानाकारं दर्शयति । 'णण्णत्व आमिओगेपण गाहावइचोरगहणविमोक्खणयाए' नान्यत्राभियोगेन गाथापतिशोरग्रहणविमोक्षणतः 'तसभूपर्हि पाणेहि णिहाय दई'
सभूतेषु माणेषु निहाय दउम्, तत्र अभूत् भवत्ति भविष्यतीति भूतः जीव इत्यर्थः, प्रसपदोत्तरं भूतपदं निवेश्यम्-तथा च-'एवमेव सइ भासाए परकमे विज्जमाणे
'एवं पहं पच्चक्खताण' इत्यादि।
टीका--उदक पेढाल पुत्र अपने अभीष्ट प्रत्याख्यान के स्वरूप को कहते हैं। इस प्रकार से प्रत्याख्यान करने वालों का प्रत्यास्थान सुपत्याख्यान होना है और इस प्रकार से प्रत्याख्यान करने वालों का सुप्रत्याख्यान कराना कहलाता है। जो इस प्रकार प्रत्याख्यान कराते हैं. वे अपनी प्रतिज्ञा का उल्लंघन नहीं करते अच प्रत्याख्यान की वह विधि विस्खलाते हैं-राजाभियोग को छोड़कर मायापति चोर विमो. क्षणा न्याय से समूत अर्थात वर्तमान काल में जो जीव अस पर्याध में है, उनकी हिंसा का त्याग है। अभिप्राय यह कि 'स' इस शब्द के आगे एक 'भून' शब्द और लगा देना चाहिए । 'भूत' शब्द जोड _ 'एक' ण्ड पच्चपख ताण' या
ટીકાઈ–ઉક ઢાલપુત્ર પિતાને ઈષ્ટ પ્રત્યાખ્યાનના સ્વરૂપને બતાવે છે. તે આ પ્રમાણે છે-પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળાઓનું પ્રત્યાખ્યાન સુપત્યાખ્યાન કહેવાય છે, અને આવા પ્રકારથી પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળાઓને સુપ્રત્યાખ્યાન કરાવવું તેમ કહેવાય છે. જેઓ આવી રીતે પ્રત્યાખ્યાન કરાવે છે, તેઓ પિતાની પ્રતિજ્ઞાનું ઉલંઘન કરતા નથી. હવે તે પ્રત્યાખ્યાનની વિધિ બતાવતાં કહે છે –રાજબિગ-રાજા દ્વારા થયેલ વિદતને છોડીને ગાથાપતિ રક્ષિણ ન્યાયથી ત્રસત અર્થાત્ વર્તમાન કાળમાં જે જીવે વસ પર્યાયમાં રહેલા છે. તેની હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે ત્રાસ આ શબ્દની આગળ એક “ભૂત” શબ્દ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #716

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ प्रत्याख्यानविषये उदकस्याभिप्रायः ७०५ एवमेव सति भाषायाः पराक्रमे विद्यमाने । भूतपददानेन शक्तिबलात् क्रियमाणं प्रत्याख्यानं सुपत्याख्यानं भवति अनतिचरितं भवति प्रतिज्ञा भङ्गोऽपि न भवति । एवंविधस्थितौ 'जे ते कोहा वा लोहा वा परं पञ्चक्खावेंति' ये ते पुरुषाः क्रोधाता लोभाद्वा स्वाग्रहाद्वा भूतपदमन्तरेण परं प्रत्याख्यापयन्ति ते स्वकीयां प्रतिज्ञामति. कामन्ति । 'अयं पिणो उवएसे णो णेयाउए भवई' अयमपि उपदेशो न नैयायिकोनन्यायसिद्धो भवतीति, मन्मतानुसारेण तु-भूतपदधटितमत्याख्यानं न्यायसिद्ध मेव । 'अवियाई आउसो गोयमा ! तुम्भपि एवं रोयई' अपि च आयुष्मन् हे गौतम ! तुभ्यपप्येवं रोचते मदुक्तं किं भवते वान रोचते-युक्तियुक्तमहं कथयामि भवद्भिपि स्वीकर्तव्यम् । एवं सति प्रतिज्ञाभङ्गो न भवति प्राणिरक्षणं सुव्यवस्थितमिति ॥स०६-७३।।
मूलम्-सायं भगवं गोयमे! उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी. आउसंतो! उदगा! नो खलु अम्हे एयं रोयइ, जे ते समणा वा माहणा वा एवमाइक्खंति जाव परूवेंति णो खलु ते समणा देने से किया अथवा कराया हुआ प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है। ऐसा करने से प्रतिज्ञा भंग का दोष भी नहीं होता है।
ऐसी स्थिति में जो पुरुष क्रोध से, लोभ से अथवा अपने आग्रह से 'भूत' शब्द का प्रयोग किये विना दूसरे का प्रत्याख्यान कराते हैं, वे अपनी प्रतिज्ञा को भंग करते हैं । ऐसा उपदेश न्याय युक्त नहीं है बल्कि 'भूत' पद जोडकर कराया हुआ प्रत्याख्यान ही न्याययुक्त है। हे आयुष्मन् गौतम ! क्या आपको यह रुचिकर नहीं है ? अर्थात् में युक्ति-युक्त कह रहा हूं अतः आपको भी स्वीकार कर लेना चाहिए। ऐसा करने से प्राणियों की रक्षा के साथ प्रतिज्ञा की भी रक्षा होती है।६। લગાવી દેવું જોઈએ. “ભૂત” શબ્દ લગાવવાથી કરેલ અથવા કરાવેલ પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન થાય છે. એમ કરવાથી પ્રતિજ્ઞા ભંગ દેષ પણ લાગતું નથી.
આવી સ્થિતિમાં જે પુરૂષ ક્રોધથી, લેભથી, અથવા પિતાના આગ્રહથી ભૂત” શબ્દને આગ્રહ કર્યા વિના બીજાને પ્રત્યાખ્યાન કરાવે છે. તેઓ પિતાની પ્રતિજ્ઞાન ભંગ કરે છે. આ પ્રમાણેને ઉપદેશ ન્યાયયુક્ત નથી, બલકે “ભૂત શબ્દને જોડીને કરવામાં આવેલ પ્રત્યાખ્યાન જ ન્યાયયુક્ત છે. હે આયુશ્મન ૌતમશું આપને તે ગ્ય લાગતું નથી ? અર્થાત્ હું યુક્તિયુક્ત કહી રહ્યો છે. તેથી આ કથન આપે પણ સ્વીકારવું જોઈએ. આમ કરવાથી પ્રાણિ.
ની રક્ષાની સાથે પ્રતિજ્ઞાની રક્ષા પણ થાય છે. સૂ૦ દા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #717

७०६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
वाणिग्गंथा वा भासं भासंति, अणुतावियं खलु ते भासं भासंति, अभाइक्खति खलु ते समणे वा समणोवासए वा, जेहिं वि अन्नेहिं जीवेहि पाणेहिं भूएहिं सत्तेहिं संजमयंति ताण वि ते अभाइक्खति, कस्तु णं ते हेउं ? संसारिया खलु पाणा तसा वि पाणा थावरत्ताए पञ्चायंति भावरा विपाणा तसताए पञ्चायंति, तसकायाओ विष्वमुच्चमाणा थावरकायंसि उववज्जति थावरकायाओ विष्पमुच्चमाणा तसकायंसि उववजंति, तेसिं चणं तसकायंसि उववन्नाणं ठाणमेयं अधत्तं ॥ सू०७॥७४॥
छाया - सादं भगवान् गौतमः उदकं पेढावपुत्रमेवमवादीत् | आयुष्मन् उदक! नो खलु अस्मभ्यम् एवं रोचते । ये ते श्रमणा वा माहना वा एवमाख्यान्ति यावत् प्ररूपयन्ति नो खलु ते श्रमणा वा निर्ग्रन्था वा भाषां भाषन्ते तेऽनुतापिनीं खलु भाषां भाषन्ते । अभ्याख्यान्ति खलु ते श्रमणान् वा श्रमणोपासकान् वा येष्वपि अन्येषु जीवेषु प्राणेषु भूतेषु सर्वेषु संयमयन्ति तानपि ते अभ्याख्यान्ति । कस्य हेतोः ? सांसारिकाः खलु प्राणाः सा अपि प्राणाः स्थावर - वाय प्रत्यायान्ति स्थावरा अपि प्राणाः सत्याय प्रात्यायान्ति त्रसकायतो विप्रमुच्यमानाः स्थावर का ये प्रत्पद्यन्ते स्थावर काय तो विप्रमुच्यमानाः सकाये पृत्पद्यन्ते, तेषां च खलु श्रमकायेषूत्पन्नानां स्थानमेतदद्यात्यम् ॥ ७४ ॥
टीका - 'सवायं भगवं गोयमे' सवादं भगवान गौतमः 'उदयं पेढालपुतं एवं वयासी' उदकं पेढालपुत्रमेवमवादीत उदकस्य प्रत्याख्याने भूतपदसन्निविष्टवचनं श्रुत्वा वादपुरस्सरं वक्ष्यमाणवचनमुक्तवान् 'आउसंतो उदगा नो
"
'सवायं भगवं गोयमे' इत्यादि ।
टीकार्थ - भगवान् गौतम ने प्रत्याख्यान में 'भूत' पद को जोडने की उदक पेढालपुत्र की बात सुनकर वाद के साथ इस प्रकार कहाआयुष्मन् उदक ! आपका कथन हमें नहीं रुचता है कि श्रमण और
'सवायं भगव' गोयमे' त्यिाहि
ટીકા—ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ પ્રત્યાખ્યાનમાં ‘ભૂત’ પદને ચેાજવાની પેઢાલપુત્રની વાત સાંભળીને યુક્તિપૂર્વક આ પ્રમાણે કહ્યું-હે આયુષ્મનું ઉદક
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #718

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ उदक प्रति गौतमस्योत्तरः
७०७
-
खलु अम्हे एवं रोयइ आयुष्मन्-उदक ! भवता संशोधितं वचनम् अस्मभ्यं-गौत मेभ्यो न रोचते, 'जे ते समणा वा माहणा वा एव माइक्वंति जाव पवेति' ये ते श्रमणा वा-माहना वा एवम्-भवत्कथनाऽनुसारेणाऽऽख्याति यावत् परेभ्यः प्ररूपयन्ति च । 'णो खलु ते समणा वा णिग्गंथा बा भासं भासंति' नो खलु ते श्रमणा वा निम्रन्था वा समीचीनां भाषां भाषन्ते 'अणुतावियं खलु भासं भासंति' अपितु-अनुतापिनी भाषां भाषन्ते ।
अयमाशयः-त्रसपदोत्तरं भूतपदसन्निवेशेनाऽपि न किमपि फलाधिक्यमवाप्यते । यतोहि-योऽर्थस्त्रमपदेन ज्ञायते स एवार्थों भूतपदोपादानेनापि ज्ञायते, उभयोरेकार्थकत्वात् । प्रत्युत-अनर्थायैव हि भूतपदप्रयोगः। अपि च सादृश्यबोधकोऽपि भूतशब्दो दृश्यते-देवलोकभूतं नगरमित्यादौ देवलोकसादृश्यस्य नगरेऽनु भवात् । तथा च-तथासति त्रस सहशमाणिनो वधाऽभावः प्रत्याख्यानेन प्रतीयेत न तु सजीवस्येति सजीवानां विराधनादनथ एव स्यात् । यदि सादृश्यार्थको न भूतशब्दस्तदा तत्प्रयोगो निरर्थक एव भवेत् । यथा शीतभूतमुदकम् इत्यत्र शीत. माहन ऐसा जो कहते या उपदेश देते हैं, वे समीचीन भाषा नहीं बोलते, परन्तु अनुतापिनी (जिनपरंपरानुसारिणी) भाषा बोलते हैं। ___आशय यह है-'त्रस' पद के बाद 'भूत' शब्द को जोड देने का भी कोई विशेष फल नहीं है । जो अर्थ त्रस शब्द के प्रयोग से प्रतीत होता है, वही त्रसभूत शब्द से भी प्रतीत होता है। दोनों का अर्थ एक ही है, परन्तु उससे अनर्थ भी हो सकता है। यथा-'भूत' शब्द सदृशता का वाचक भी देखा जाता है, जैसे 'देवलोकभूतनगर' का अर्थ है देवलोक के समान नगर । ऐसी स्थिति में यदि 'स' के साथ 'भूत' शब्द जोड़ दिया जाय तो उसका 'वस के समान प्राणी' ऐसा આપનું કથન અમને રૂચિકર લાગતું નથી શ્રમણ અને માહન એવું કહે છે. અથવા ઉપદેશ આપે છે કે-તેઓ સમીચીન ભાષા બોલતા નથી. પરંતુ અનુતાપિની ભાષા બોલે છે.
કહેવાનો આશય એ છે કે-ત્રસ પદની પછી “ભૂત” શબ્દને જોડવાથી પણ કઈ વિશેષ ફળને લાભ થવાનો નથી. જે અર્થ ત્રસ શબ્દના પ્રયોગથી પ્રતીત થાય છે. એજ વ્યસભૂત શબ્દથી પણ પ્રતીત થાય છે. બંનેને અર્થ એક જ છે. પરંતુ તેનાથી અનર્થ પણ થઈ જાય છે. જેમકે-“ભૂત” શબ્દ સદશપણને વાચક ५५ हेमामा भाव छ. म -'देवलोकभूतनगर'नो अथ देवयानी सरभु નગર એ પ્રમાણે થાય છે. આ સ્થિતિમાં “ત્રસ’ શબ્દની સાથે “ભૂત” શબ્દને મગ કરવામાં આવે તે તેને અર્થ ત્રસ સરખા પ્રાણી તેમ કઈ સમજી લેશે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #719

७०८
सूत्रकृताङ्गसूत्र पदोत्तरं भूतपदं शैत्यमेवार्थ गमयति न ततो न्यूनमधिकं वा । तच्च शीतपदेनैव लब्धम्-इति भूतपदं नैरर्थक्यमवलम्बते सिद्धान्तविदाम् । एवं स्थितो यो माहनो भवन्तमनुवर्तमानस्तथा प्रयुते स प्रयोगः श्रमणसङ्घकलङ्कदायक एव भवति । तथा भूतादिषु ये संयमिनस्तानपि कलङ्कयति । 'अब्भाइक्खंति खलु ते समणे वा समणोवासए वा' अभ्याख्यान्ति-कलङ्कयन्ति खलु ते श्रमणान्-वा श्रमणोपास: कान् वा । 'जेहिं वि अन्नेहिं जीवेहिं पाणेहिं भूएहि सत्तेहिं संयमयंति ताण वि ते अन्भाइक्वंति' येष्वपि अन्येषु जीवेषु प्राणेषु भूतेषु सत्त्वेषु संयमयन्ति तानपि तेऽभ्याख्यान्ति। कलङ्कमारोपयन्ति । कस्स णं तं हेउँ' तत्कस्य हेतोः ? 'संसारिया खलु पाणा' सांसारिका:-कर्मपरतन्त्राः खलु प्राणाः-जीवाः 'तसा वि पाणा अर्थ कोई समझ लेगा और उसी की हिंसा का प्रत्याख्यान करेगा, बस जीव की हिंसा का प्रत्याख्यान नहीं करेगा। फिर तो बस जीवों की विराधना करने से अनर्थ ही हो जाएगा । यदि 'भूत' शब्द सदृशता का वाचक नहीं है तो उसका प्रयोग करना ही निरर्थक है-उसका कोई अर्थ ही नहीं । जैसे शीतभूत जल' यहां शीत शब्द के पश्चात् भूत शब्द का प्रयोग किया गया है किन्तु वह शीत अर्थ का ही बोधक है। कोई न्यून या अधिक अर्थ प्रकट नहीं करता है । अतएव वह निरर्थक ही है। ऐसी स्थिति में जो श्रमण-माहन आपका अनुसरण करके 'उस भूत' शब्द का प्रयाग करता है, वह श्रमण-संघ के लिए दोषास्पद है । वह श्रमणों और श्रमणोपासकों को कलंक लगाता है । वह अन्य भूतों जीवों सत्वों और प्राणियों का जो संयम पालते हैं, उन पर भी दोषारोपण करता है। मैं ऐसा क्यों कह रहा हूं? सुनिए અને તેની જ હિંસાનું પ્રત્યાખ્યાન કરશે. ત્રસ જીવની હિંસાનું પ્રત્યાખ્યાન કરશે નહીં. પછી તે ત્રસ જીવેની વિરાધના (હિંસા) કરવાથી અનર્થ જ થઈ જશે. અને જે “ભૂત” શબ્દ સમાન અર્થને બતાવવાવાળ ન હોય, તે તે શબ્દનો પ્રયોગ જ નિરર્થક છે. અર્થાત્ તેને કઈ અર્થ જ નથી. જેમ શીતભતજલ અહીયાં શીત શબ્દની પછી “ભૂત” શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. પરંતુ તે શીત અર્થને જ બધ કરાવે છે. તેથી કોઈ ધૂન અથવા અધિક અર્થ બતાવતું નથી. તેથી જ તે નિરર્થક છે. આ પરિસ્થિતિમાં જે શ્રમણ-સાહન આપનું અનુસરણ કરીને “વ્યસભૂત” શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે. તે શ્રમણ સંઘને દેષાસ્પદ છે. તે પ્રમાણે અને શ્રમ પાસકોને કલંક સમાન છે. તે અન્ય ભૂતે, છ, સ અને પ્રાણિને જે સંયમ પાળે છે, તેના પર પણ દેષારોપણ કરે છે. હું એમ શા માટે કહું છું ? તે સાંભળ–સંસારના
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #720

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ उदक प्रति गौतमस्योत्तरः ७०९ थावर तार पञ्चायति' असा अपि पागा:-जीवाः कर्मबलात् स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति -सा अपि कदाचित् स्थावरा भवन्ति । 'थावर। वि पाणा तसनाए पञ्चायति' स्थावरा अपि प्राणाः कमवलात् त्रसत्वाय प्रत्यायान्ति । 'तसकायाओ विप्प. मुच्चमाणा थावरकायंसि उववज्जति' त्रसकायाद्विप्रमुच्यमानाः स्थावरकायेषूत्पद्यन्ते, आयुषः क्षये त्रसीयशरोरं विमुच्य नामकर्मोदयात्स्थावरकायं प्राप्नुः वन्तः स्थावरतां लभन्ते । 'थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा तसकायंसि उववज्जंति' स्थावरकायाद्विपमुच्यमानास्त्रसकाये-पद्यन्ते । तेसिं च णं तसकार्यसि उववन्नाणं ठाणमेयं अघत्तं' तेषां च खलु सकायेत्पन्नानां स्थानमेतद् अघात्यम् । यदा जीवाः ते त्रसकाये समुत्पद्यन्ते तदा ते-जीवाः प्रत्याख्यानवता पुरुषेण हन्तुमयोग्या भवन्ति । इति भो-उदक ! त्वया त्रसपदानन्तरं निवेश्यमानं भूतपदं प्रत्याख्यानाक्षरराशौ नितरान शोभते एव, किन्तु-शिष्टैर्यादृशं स्वरूपमुपवर्णितं तत्तथाऽस्मभ्यं रोचते॥ मू०७-७४।। -संसार के कर्माधीन प्राणी त्रस होकर स्थावर भी हो जाते हैं
और स्थावर से प्रप्त भी हो जाते हैं । त्रसकाय को त्याग कर स्थावर काय में उत्पन्न हो जाते हैं अर्थात् आयुपूर्ण होने पर सशरीर को त्याग कर कर्मोदय से स्थावर काय को प्राप्त करते हैं, इसी प्रकार अनेक जीव स्थावर काय का त्याग करके त्रसकाय में उत्पन्न हो जाते हैं। जब स्थावर काय के जीव स काय में जन्म ले लेते है तो प्रत्याख्यान करने वाले पुरुष के लिए वे घात करने योग्य नहीं रहते हैं। अतएव हे आयुष्मन् उदक ! आप प्रत्याख्यान के पाठ में 'भूत' शब्द को जोड देने की जो बात कहते हैं, वह ठीक नहीं है। शिष्ट पुरुषों ने जैसे प्रत्या. ख्यान के स्वरूप का वर्णन किया है, वही हमें भी रुचता है ॥७॥ કમાધાન પ્રાણ ત્રસ થઈને સ્થાવર પણ થઈ જાય છે, અને સ્થાવરથી ત્રસ પણ થઈ જાય છે. ત્રસકાયનો ત્યાગ કરીને સ્થાવર કાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અર્થાત્ આયુષ્ય પૂર્ણ થયા પછી ત્રસ શરીરને ત્યાગ કરીને સ્થાવરકાયને પ્રાપ્ત કરે છે, એજ પ્રમાણે અનેક જ સ્થાવરકાયને ત્યાગ કરીને ત્રણ કાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, જ્યારે સ્થાવર કાયના જીવે ત્રસકાયમાં જન્મ લઈ લે છે, તો પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળા પુરૂષના માટે તેઓ ઘાત કરવા ગ્ય રહેતા નથી તેથી જ તે આયુશ્મન ઉદક! આપ પ્રત્યાખ્યાનના પાઠમાં “ભૂત” શબ્દને જોડવાની જે વાત કહે છે તે બરાબર નથી. શિષ્ટ પુરૂષોએ પ્રત્યાખ્યાનની પ્રરૂપણાનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરેલ છે, એ જ પ્રમાણે અમને પણ ચોગ્ય અને રૂચિકર જણાય છે. શા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #721

७१०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
मूलम्-सवायं उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासीकयरे खलु ते आउसंतो गोयमा ! तुब्भे वयह तसा पाणा तसा आउ अन्नहा ? सवायं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी-आउसंतो उदगा ! जे तुब्भे वयह तसभूया पाणा तसा ते वयं वयामो तसा पाणा जे वयं वयामो तसा पाणा ते तुम्भे वयह तसभूया पाणा, एए संति दुवे ठाणा तुल्ला एगट्ठा, किमाउसो! इमे भे सुप्पणीयतराए भवइ तसभृया पाणा तला, इमे भे दुप्पणीयतराए भवइ-तसा पाणा तसा, तओ एगमाउसो! पडिकोसह एकं अभिणंदह, अयं पि भेदो से णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाहु संतेगइया मणुस्सा भवंति, तेसिं च णं एवं वृत्तपुत्वं भवइ-णो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइत्तए, सा वयं ण्हं आणुपुवेण गुत्तस्स लिसिस्सामो, ते एवं संखवेंति ते एवं संखं ठवयंति ते एवं संखं ठावयंति नन्नत्थ अभिओएणं गाहावइचोरग्गहण विमोक्खणयाए तसेहिं पाणोहिं निहाय दंडं, तं पि तेसिं कुसलमेव भवइ ॥सू०८॥७५॥
छाया-सवादमुदकः पेढालपुत्रो भगवन्तं गौतममेवमवादीत् । कतरे खलु ते आयुष्मन् गौतम ! यूयं वदथ साः पाणाः प्रसाः, उतान्यथा ? सवादं भगवान् गौतमः उदकं पेढालपुत्रमेवमवादीत् आयुष्मन् उदक ! यान् यूयं वदथ त्रसभूताः प्राणास्त्रसास्तान् वयं वदामः त्रसाः प्राणाः। यान् वयं वदाम स्त्रसाः प्राणाः, तान् यूयं वदथ त्रसभूताः प्राणाः। एते द्वे स्थाने तुल्ये एकार्थे । किमायुष्मन् ! अयं युष्माकं सुपणीततरो भवति त्रसभूताः प्राणाः त्रसाः, अयं युष्माकं दुष्पणीततरो भवति त्रसाः प्राणा स्त्रप्साःतत एकमायुष्मन् ! प्रतिक्रोशथ एकमभिनन्दथ, अपमपि भेदः स नो नैयायिको भवति ? भगवांश्च उताह-सन्त्येक के मनुष्या भवन्ति, तैश्चे दमुक्तपूर्व भवति-न खलु वयं शक्नुमो मुण्डाः भूत्वा अगारादनगारितां प्रतिपतु,
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #722

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमं प्रति पुनरुदकस्य प्रश्नः ७११ तद्वयं खलु आनुपू- गोत्रमुपश्लेषयिष्यामः । एवं ते संख्यापयन्ति एवं ते संख्या स्थापयन्ति नान्यत्राभियोगेन गाथापतिचोरग्रहणविमोक्षणतया सेषु प्राणेषु निहाय दण्डं तदपि तेषां कुशलमेव भवति ॥८-७५॥
टीका-पुनरुदको भगवन्तं गौतमं पृच्छति-'सवायं उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं क्यासी' सवादम्-सवादम्बादपूर्वकं पेढालपुत्र उदको भगवन्तं गौतमम्-एवम्-वक्षयमाणं प्रश्नं पृष्टवान्-'कयरे खलु आउसंतो गोयमा ! तुम्भे वयह तया पाणा-तसा आउ अन्नहा' कतरे खलु ते जीवाः यान्-आयुष्मन्गौतम ! यूयं वदथ किं वसाः प्राणा स्वसार, उत अन्यथा वा। किं त्रसजीव एवं सशब्देन कथ्यते अन्यो वा कश्चिन् त्रस इति । एवं श्रुत्वा भगवान गौतम:-'सवाय भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं क्यासी' सवादं भगवान् गौतमः उदकं पेढालपुत्रमेवमवादीत् कथितवानित्यर्थः । 'माउसंतो उदगा! जे तुब्भे वयह तसभूया पाणा तसा' आयुष्मन्-उदक! यान् यूयं वदथ त्रसभूताः पाणाखसाः, इति । यं प्राणिविशेषं त्रसभूतखम इति त्वं कथयसि, तमहं त्रसं कथयामि । 'जे वयं वयामो तसा पाणा ते तुब्भे वयह तसभूया पाणा तसा' यान् वयं
'सवायं उदए पेढालपुत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ-उरक पेढालपुत्र ने वाद के साथ भगवान् श्री गौतम स्वामी से प्रश्न किया-आयुष्मन् गौतम! आप किन जीवों को बस कहते हैं ? क्या उस प्राणी को त्रस कहते हैं अथवा अन्य किसी प्राणी को त्रस कहते हैं ? ___ इस प्रश्न को सुनकर भगवान् श्री गौतम स्वामी ने वाद के साथ उदक पेढालपुत्र से इस प्रकार कहा-हे आयुष्मन्-उदक! जिन प्राणियों को आप 'त्रसभूत' कहते हो, उनको हम 'रस' कहते हैं। जिनको हम त्रस प्राणी कहते हैं, उन्हें आप त्रसभूत प्राणी कहते हो। ये दोनों
'सवाय उदए पेढालपुत्ते' त्यादि
ટીકાર્ય–ઉદક પઢાલપુત્ર શ્રી ગૌતમ સ્વામીને ઉત્તર સાંભળીને ફરીથી શ્રી ગૌતમ સ્વામીને પૂછયું કે–હે આયુશ્મન્ ગૌતમ! આપ કયા જીવને ત્રસ કહે છે? શું ત્રસ પ્રાણીને ત્રસ કહો છે? કે બીજા કેઈ પ્રાણીને ત્રસ કહે છે ?
આ પ્રશ્ન સાંભળીને ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ યુક્તિપૂર્વક ઉદક પઢાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે આ યુમન ઉદક! જે પ્રાણિને આપ “ત્રભૂત કહે છે તેને જ અમે “ત્રીસ” પ્રાણી કહીએ છીએ. જેને અમે ત્રસ પ્રાણી કહીએ છીએ તેને તમો ત્રણભૂત પ્રાણી કહે છે. આ બન્ને શબ્દો એક અર્થવાળા છે,
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #723

७१२
सूत्रकृताङ्गसत्रे बदाम स्त्रमाः पाणा इति, तान् यूयं वदथ त्रसभूताः प्राणा इति । 'एए संति दवे ठाणा तुल्ला एगट्ठा' एते द्वे स्थाने तुल्यार्थे-एकार्ये । इमे द्वे अपि पदे त्रस इति भूत इति समानार्थके एव । एकार्थतया-एकस्यैव द्वयोरपि मध्ये कस्याऽपि प्रयोगे पुन स्तत्र पर्यायरूपस्य प्रयोगः पौनः पुनिकं निरर्थकतां च याति । 'किमा. उसो ?' हे आयुष्मन् किम् 'इमे भे सुप्पणीयतराए भवई' अयं युष्माकं पक्षः सुप. णीततरो भवति । 'तसभूया पाणा तसा इइ' सभूताः माणास्त्रसा इति । 'इमे भे दुप्पणीयतराए भवइ तसा पाणा तसा' अपि तु-अयं युष्माकं दुष्मणीततरो भवति, प्रसाः प्राणास्त्रसाः, यदोभयोरपि समानार्थता तदा, “एगमाउसो ! पडि. कोसह एगं अभिणंदह' एकमायुष्मन् ! प्रतिक्रोशथ-एकं पक्षं निन्दथ, एकम परं च पक्षम् अभिनन्दथ-प्रशंसथ। 'अयंपि भेदो से णो णेआउए भवइ' हे आयुः ध्यन् ! अयमपि भेदः समानार्थकत्वेऽपि एकपक्षस्य निन्दा-अपरपक्षस्य प्रशंसन मिति भेदो न नैयायिकः-न्याययुक्तो न भवति । 'भगवं च णं उदाह' भगवांश्च गौतमः पुनराह-संतेगइया मणुस्सा भवंति' सन्ति एकके मनुष्या, भवन्ति 'तेसिं च णं वृत्तपुव्वं भवई' तैश्वेदमुक्तपूर्व भवति-बहवो मनुष्या एतादृशाः स्थान एकार्थक हैं अर्थात् त्रस और सभूत, इन दोनों शब्दों का अर्थ एक ही है । जब दोनों शब्दों का अर्थ एक ही है तो दोनों में से किसी भी एक शब्द का प्रयोग करने पर पुनः वही उसके पर्यायवाचक शब्द का प्रयोग करना पुनरुक्ति है और निरर्थक भी है । हे आयुष्मन् ! ऐसी स्थिति में क्या 'त्रसभूत प्राणी त्रस' ऐसा आपका कहना ठीक है ? नहीं, यह ठीक नहीं है । जब दोनों शब्द समानार्थक हैं तो आप एक की प्रशंसा और दूसरे की निन्दा क्यों करते हैं ? हे आयुष्मन् यह न्याय संगत नहीं है।
भगवान् श्री गौतम स्वामी पुन: बोले-बहुत से मनुष्य ऐसे होते અર્થાત્ ત્રસ અને ત્રણભૂત આ બને શબ્દોને અર્થ એક જ પ્રકારનો છે, જ્યારે અને શબ્દનો અર્થ એક જ પ્રકારનો છે. તે બન્નેમાંથી કોઈપણ એક શબ્દ પ્રયોગ કરવાથી ફરીથી એજ તેના પર્યાયવાચક શબ્દોનો પ્રયોગ કરે તે પુનરૂક્તિ દોષ કહેવાશે. અને તે નિરર્થક પણ છે. જે આયુમન આ પરિસ્થિતિમાં શું ત્રસભૂત પ્રાણ ત્રસ’ એ પ્રમાણેનું આપનું કથન બરાબર છે? ના તે બરાબર નથી. જ્યારે બન્ને શબ્દ સમાન અર્થવાળા છે, તો આપ એકની પ્રશંસા અને બીજાની નિંદા કેમ કરો છો ? હે આયુષ્યનું આ કથન ન્યાય પુર:સર નથી.
ભગવાન શ્રી ગૌતમ ૨વામી ફરીથી કહે છે કે ઘણા મનુષ્ય એવા હોય
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #724

समयार्धबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमं प्रति पुनरुदकस्य प्रश्नः
७१३
सन्ति ये साधुसमीपं समेत्य एवं वदन्ति 'णो खलु वयं संचारमो मुंडा भविता अगाराओ अणगारियं पव्वइत्तए' नो खलु वयं शक्नुमो मुण्डा भूत्वा अगाराद् अनगारितां प्रव्रजितम् । इदानी मेतादृशी शक्तिर्नास्ति येन सर्वम् ' सा वयं पह तद वयं खलु 'आणुपुवेण गुत्तस्स लिसिस्सामो' आनुपूर्व्येण - क्रमशः गोत्रं-साधुभावमुप श्लेषयिष्यामः, प्रथमं स्थूलपाणातिपातं त्यक्ष्यामः ततः सूक्ष्मप्राणातिपातं परित्यक्ष्यामः । किन्तु इदानीम् -'ते एवं संखवेति' ते एवं संख्यापयन्ति-व्यव स्थापयन्ति संख्यां - व्यवस्थां श्रावयन्ति प्रत्याख्यानं कुर्वन्तः प्रकाशयन्ति 'ते एवं संखं ठावयति' एवं ते संख्यां विचारं स्थापयन्ति-संख्यां-विचार गुरुसमीपे प्रकटयन्ति 'नन्नथ अभियोगेण गाहाबइचोररगहण विमोक्खणयाए' नान्यत्राऽभि योगेन गाथापतिचोरग्रहणविमोक्षणेन 'तसेहिं पाणेहिं निहाय दंडं' त्रसेषु प्राणिषु दण्डं - प्राणातिपातं निहाय - त्यक्त्वा करोति 'तं पि तेसि कुसलमेव भवइ' तदपि लेशतः प्राणातिपातादिविरमणमपि तेषां कुशलमेव भवति, यावन्मात्रमेव हैं जो साधु के समीप आकर कहते हैं-हम मुंडित होकर और गृहत्याग करके अनगार वृत्ति को धारण करने में समर्थ नहीं हैं । हम अनुक्रम से धीरे-धीरे साधुता अंगीकार करेंगे। हम प्रथम स्थूलप्राणातिपात का त्याग करेंगे। तत्पश्चात् सूक्ष्म प्राणातिपात का स्याग करेंगे। वे प्रत्याख्यान करते हुए इस प्रकार की व्यवस्था प्रकाशित करते हैं। वे ऐसा विचार प्रकट करते हैं । तदनन्तर वे राजाभियोग का आगार रखकर गाथापति चोरविमोक्षण न्याय से त्रस प्राणियों की हिंसा का त्याग करते हैं। उनका इस प्रकार का थोड़ा-सा हिंसा का त्याग भी अच्छा ही है । वह जितना त्याग करते हैं, उतना ही उनके लिए कल्याणकारी है । कहा भी है- ' स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य ' इत्यादि । धर्म का थोड़ा सा अंश भी महान् भय से रक्षा करता है ||८||
છે કે-અમે સુડિત થઈને અને ગૃહના ત્યાગ કરીને અનગાર વૃત્તિ ધારણ કરવાને સમર્થ નથી. અમે અનુક્રમથી ધીરેધીરે સાધુપણાના સ્વીકાર કરીશુ અમે પહેલાં સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતના ત્યાગ કરીશું, તે પછી સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાતના ત્યાગ કરીશું. તે પ્રત્યાખ્યાન કરતા થકા આ પ્રમાણેની વ્યવસ્થા પ્રગટ કરે છે. તે એવા વિચાર કરે છે. તે પછી તેઓ રાજાભિાગના આગાર રાખીને ગાથાપતિચારવિમે ક્ષણ' ન્યાયથી ત્રસ પ્રાણિચેની હિંસાના ત્યાગ કરે છે. આ પ્રમાણેના તેમના થાડા એવા હિંસાના ત્યાગ પણ સારા જ છે. તે જેટલે ત્યાગ કરે છે. એટલા જ તેને માટે કલ્યાણકારક છે. अह्यु | छे - स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य' त्याहि धर्मनी थोडी अंश या महान ભયથી રક્ષા કરે છે. ૮૫
श्री सूत्र तांग सूत्र : ४

Page #725

-
-
-
७१४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे त्यजति तावदेव तस्प कल्याणायेति । उक्तश्च-'स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयादिति ॥सू०८-७५॥
मूलम्-तसा वि वुच्चंति तसा तससंभारकडेणं कम्मुणा णामं च णं अब्भुवगयं भवइ, तसाउयं च णं पलिक्खीणं भवइ, तसकायष्टिइया ते तओ आउयं विष्पजहंति ते तओ आउय विपजहित्ता थावरत्ताए पञ्चायति। थावरा वि वुच्चंति थावरा थावरसंभारकडेणं कम्मुणा गामं च णं अब्भुवगयं भवइ, थावराउयं च णं पलिक्खीणं भवइ, थावरकायट्टिइया ते तओ आउयं विप्पजहंति, तओ आउयं विष्पजहिता भुज्जो परलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुचंति, ते तसा वि वुचंति, ते महाकाया ते चिरट्रिइया ।सू० ९॥७६॥
छाया-सा अप्युच्यन्ते त्रसास्वससम्भारकृतेन कर्मणा नाम च खल्वभ्यु. पगतं भवति । सायुष्कं च खलु परिक्षीणं भवति त्रसकायस्थितिकास्ते तदायुकं विप्रजहति । ते तदायुष्क विप्रहाय स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति स्थावरा अप्युच्यन्ते स्थावरा स्थावरसम्भारकृतेन कर्मणा नाम च खल्वभ्युपगतं भवति, स्थावरायुष्क च खलु परिक्षीणं भवति स्थवरकायस्थितिकास्ते तदायुष्क विप्रजहति, तदायुष्कं विग्रहाय भूयः पारलौकिकत्वेन प्रत्यायान्ति, ते प्राणा अप्युच्यन्ते ते असा अप्युच्यन्ते ते महाकायास्ते चिरस्थितिकाः ॥सू०९-७६।। ____टीका-पूर्वमुद केन गौतमस्वामी पृष्टः यः श्रावकः प्रसानां हिंसनं न करिष्यामीति प्रतिज्ञां कृतवान् किन्तु-सा एवं स्थावरकाये समुत्पद्यन्ते, तत्र स्थावरकायान् यदि हन्ति-तदा तस्य प्रतिज्ञाभगदोषः कुतो न भवति यथा
'तसा वि वुच्चंति' इत्यादि ।
टीकार्थ-पहले उदक पेढालपुत्र ने श्री गौतम स्वामी से पूछा थाकिसी श्रावक ने स जीवों की हिंसा नहीं करूँगा, इस प्रकार से हिंसा का त्याग किया किन्तु त्रस जीव मर कर स्थावर काय में उत्पन्न
'तसा वि वुच्चंति' या
ટીકાર્થ–પહેલા ઉદક પેઢાલપુત્ર શ્રી ગૌતમ સ્વામીને પૂછ્યું હતું કેકઈ શ્રાવકે ત્રસ જીવોની હિંસા નહીં કરું એવી પ્રતિજ્ઞા કરી હિંસાને ત્યાગ કર્યો હોય, પરંતુ ત્રસ જીવ મરીને સ્થાવરકાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #726

समयाबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ प्रतिज्ञाभङ्गविषये गौतमस्योत्तरम् ७१५ नागरिकाणां जनानां हननं करिष्यामीति प्रतिज्ञां कृतवान् कश्चित् तत्र नगरतो बहिर्गतस्य तन्नगरीयस्य हनने प्रतिज्ञाकर्तुः प्रतिज्ञामनदोषो भवत्येव । इत्युदक कृतप्रश्नं गौतम उत्तरयति-'तसावि' मा अपि-त्रसजीवा हि वसनामकर्मोदयेन फलानुभवाय त्रस इति शब्देन 'बुच्चंति' उच्यन्ते व्यवहियन्ते 'तसा तससंभार कडेण कम्मुणा णामं च णं अब्भुवयं भवई' त्रसास्त्रससंमारकृतेन कर्मणा नामचाभ्युपगतं भवति, सम्मारो नामकर्मणोऽवश्यं विपाकाऽनुमवेन वेदनम् त्रस इति कर्मोदयेन त्रस इति नाम धारयन्ति । 'तसाउयं च णं पलिकरवीणं भवइ, तसकायट्ठिया ते तओ आउय विप्पजहंति' सायुष्क च खलु परिक्षीणं भवति, सकायस्थितिका:-त्रसकाये स्थितिर्येषां ते तथा, त्रसकाये तदीय स्थितिहेतुभूते कर्मणि नष्टे सति ते-त्रसाः तदायुष्क विप्रजहति । तदा सायुः परिक्षीयते-एव, सशरी. रकारणभूतं कम चाऽपगतम्-तदा ते त्रमाः तादृशमायुस्त्यजन्ति । 'ते तो आउयं विप्पजहिता थावरत्ताए पञ्चायति' ते-साः सायुष्क विप्रहाय स्थावरस्वाय प्रत्यायान्ति । 'थावरा वि वुच्चंति-थावरा थावरसंभारकडेगं कम्मुणा णामं च णं अभुवयं भवई' स्थावरा अपि उच्यन्ते स्थावराः स्थावरसम्भारकृतेन कर्मणा नाम च खलु अभ्युपगतं भवति । स्थावरजन्तवोऽपि स्थावरनामहो जाते हैं । वह श्रावक उन स्थावर जीवों का जो पहले त्रस थे, घात करता है। तब उसको त्याग भंग का पाप क्यों नहीं लगता? इस प्रश्न का यहां उत्तर दिया जाता है--
त्रस जीव अवश्य भोगने योग्य त्रस नामकर्म के उदय से अर्थात् बस नामकर्म का फल भोगने के कारण त्रस कहलाते हैं। इसी कारण वे 'स' इस नाम को धारण करते हैं । जब उनकी त्रस आयु का क्षय हो जाता है और उसकाय में स्थिति का कारण भूत कर्म भी क्षीण हो जाता है, तब वे त्रस आयु को त्याग देते हैं और स्थावर पर्याय को પછી તે શ્રાવક તે સ્થાવર જીવોને, કે જે પહેલાં ત્રસ હતા, તેમને ઘાત કરે છે, ત્યારે તેમને પ્રતિજ્ઞાભંગનું પાપ કેમ લાગતું નથી ? આ પ્રશ્નને ઉત્તર અહીંયાં આપવામાં આવે છે.
ત્રસ જીવ અવશ્ય જોગવવાને યોગ્ય ત્રસ નામકર્મના ઉદયથી અર્થાત ત્રસ નામકર્મનું ફળ ભોગવવાના કારણે ત્રસ કહેવાય છે. એજ કારણે તેઓ “બસ” આ નામને ધારણ કરે છે. જ્યારે તેઓના ત્રાસપણાના આયુષ્યને ક્ષય થઈ જાય છે, અને ત્રસકાયમાં સ્થિતિના કારણભૂત કમ પણ ક્ષીણ થઈ જાય છે. ત્યારે તેઓ વસાણાના આયુષ્યનો ત્યાગ કરી દે છે. અને સ્થાવર પર્યાયને ધારણ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #727

७१६
सूत्रकृताङ्गमा कर्मगोः फलमनुमवन्तः स्थावरा इति कथ्यन्ते । अतस्ते स्थावर इति संज्ञामपि प्राप्नुवन्ति । 'थावराउयं च णं पलिक्वीणं भवइ थावरकायटिइया ते तओ आउयं विप्पजहंति' स्थावरायुष्कं च खलु परिक्षीणं भवति, स्थावरकायस्थितिका:-स्थावरकाये स्थितियेषां ते तथा, स्थावरकायस्थिति हेतुभूते कर्मणि नष्टे सति तेस्थावराः तदायुष्कं विषजहति-स्थावरायुः परित्यजन्ति । 'तो आउयं विष्पजहिता भुज्जो परलोइयत्ताए पञ्चायति' ते स्थावराः तदायुष्क विमहाय-त्यक्त्वा भूयः-पुनरपि पारलौकिकतया प्रत्यायान्ति । 'ते पाणा वि बुच्चंति ते तसा वि बुच्चंति-ते महाकाया-ते चिरहिइया' ते-त्रसस्थावरजीवा, माणधारणात् पाणा अप्युच्यन्ते-ते त्रसनामकर्मोदयात् सा अप्युच्यन्ते, ते महाकाया अपि भवन्ति, योजनलक्षपमाणशीरविकुर्वणात, ते चिरस्थितिका अपि भवन्ति-त्रय. स्त्रिंशत्सागरायुकभावादिति ॥५०९-७६॥ धारण करते हैं। इसी प्रकार स्थारवर जीव भी अवश्य भोगने योग्य स्थावर नाम कर्म के उदय से, स्थावर कहलाते हैं और इसी कारण 'स्थावर' नाम को धारण करते हैं। जब उनकी स्थावर की आयु क्षीण हो जाती है और स्थावरकाय की स्थिति के कारणभूत कर्म भी क्षीण हो जाता है तब वे जीव स्थावर-आयु का त्याग कर देते हैं। स्थावरआयुष को त्याग कर वे सपर्याय को धारण कर लेते हैं। वे प्राणी भी कहे जाते हैं, बस भी कहलाते हैं और महान शरीर वाले एवं चिरकालीन स्थिति वाले भी कहलाते हैं, अर्थात् उनमें कोई-कोई एक लाख योजन प्रमाण शरीर की विक्रिया भी करते हैं और तेतीस सागरोपम की भी स्थिति पाते हैं ॥९॥
કરે છે. આ જ પ્રમાણે સ્થાવર જીવ પણ અવશ્ય જોગવવા ગ્ય સ્થાવર નામ કર્મના ઉદયથી સ્થાવર કહેવાય છે. અને એજ કારણે “થાવર' નામને ધારણ કરે છે. જ્યારે તેમના સ્થાવરપણાના આયુષ્યને ક્ષય થઈ જાય છે, અને સ્થાવરકાયની સ્થિતિના કારણભૂત કર્મને પણ ક્ષય થઈ જાય છે. ત્યારે તે જીવે સ્થાવર આયુષ્યને ત્યાગ કરી દે છે. સ્થાવર આયુષ્યને ત્યાગ કરીને તેઓ ત્રસ પર્યાયને ધારણ કરી લે છે. તેઓ પ્રાણું પણ કહેવાય છે. રસ પણ કહેવાય છે. અને મોટા શરીરવાળા અને લાંબા કાળની સ્થિતિવાળા પણ કહેવાય છે. અર્થાત્ તેઓમાં કોઈકેઈ એક લાખ જન પ્રમાણવાળા શરીરની વિકિયા પણ કરે છે. અને તેત્રીસ સાગરોપમની સ્થિતિ પણ પામે છે. છેલ્લા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #728

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ हिंसात्यागविषयक प्रश्नोत्तरंच ७१७
मूलम्-सवायं उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासीआउसंतो गोयमा! णत्थि णं से केइ परियाए जण्णं समणोवासगस्स एगपाणाइवायविरए वि दंडे निक्खित्ते, कस्स णं तं हेउं ? संसारिया खलु पागा, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायंति, थावरकायाओ विप्पमुच्चमाणा सव्वे तसकायंसि उववति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा सव्वे थावरकायांस उववज्जति, तेसिं च णं थावरकायंसि उववन्नाणं ठाणमेयं घतं । सवायं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी-णो खलु आउसो! उदगा अस्माकं वत्तब्बएणं तुभं चेव अणुप्पवादेणं, अत्थि णं से परियाए जेणं समणोवासगस्त सव्वपाणेहिं सव्वभूएहिं सबजीवेहिं सव्यसत्तेहिं दंडे निक्खित्ते भवइ, कस्स णं तं हेउं ? संसारिया खलु पाणा, तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायंति, थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायंति, तसकायाओ विप्पमुच्चमाणा सव्वे थावरकायंसि उववज्जंति, थावरकायाओ विष्पमुच्चमाणा सव्वे तसकायंसि उववज्जंति, तेसिं च णं तसकायंसि उववन्नाणं ठाणमेयं अघतं, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि वुच्चति, ते महाकाया ते चिरहिइया, ते बहुयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवति, ते अप्पयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अप्पच्चक्खायं भवइ, से महया तसकायाओ उवसंतस्स उवट्रियस्स पडिविरयस्स जन्नं तुन्भे
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #729

% 3D
७१८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वा अन्नोवा एवं वदह-णत्थि णं से केई परियाए जंसि समणो. वासगस्त एगपाणाइवायविरए वि दंडे णिक्खित्ते, अयंपि भेदे से णो णेयाउए भवइ ॥सू० १०॥७७॥
छाया-सवादमुदकः पेढालपुत्रो भगवन्तं गौतममेवमवादीत्-आयुष्मन् गौतम ! नास्ति खलु स कोऽपि पर्यायो यस्मिन् श्रमणोपासकस्य-एक प्राणातिपातविरतेरपि दण्डो निक्षिप्तः । तत्कस्य हेतोः ? सांसारिकाः खलु प्राणाः स्थावरा अपि प्राणाः असत्वाय प्रत्यायान्ति । वसा अपि प्राणाः स्थावरत्वाय मत्यायान्ति । स्थावरकायतो विप्रमुच्यमानाः सर्वे त्रसकायेत्पद्यन्ते उसकायतो विप्रमुच्यमानाः सर्वे स्थावरकायेपूत्पद्यन्ते । तेषां च खलु स्थावरकायेणूत्पन्नानां स्थानमेतद् घात्यम् । सवादं भगवान् गोतमः उदकं पेढलपुत्रमेवमवादीत् । नो खलु
आयुष्मन्-उदक ! अस्माक वक्तव्यत्वेन युष्माकं चैवाऽनुभवादेन, अस्ति खलु स पर्यायः यस्मिन् श्रमणोपासकस्य सर्वप्राणेषु सर्वभूतेषु सर्वनीवेषु सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तो भवति । तत् कस्य हेतोः ? सांसारिकाः खलु पाणाः सा अपि प्राणाः स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति । स्थावरा अपि प्राणाः सत्वाय प्रत्यायान्ति । त्रसकायतो विप्रमुच्यमानाः सर्वे स्थावरकायेधूत्पद्यन्ते, स्थावरकायतो विप्रमुच्यमानाः सर्वे उसकायेत्पद्यन्ते । तेषां च खलु त्रसकायेत्पन्नानां स्थानमेतद् अधात्यम् । ते पाणा अप्युच्यन्ते ते सा अप्युच्यन्ते ते महाकायास्ते चिरस्थितिकाः। ते वहु. तरकाःमाणाः येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यातं भवति । तेऽल्पतरकाः पाणाः येषु श्रयणोपासकस्याऽप्रत्याख्यातं भवति । तस्य महतस्त्रसकायादुपशान्तस्योपस्थितस्य पतिविरतस्य यद् यूयं वा अन्यो वा एवं वदथ, नास्ति खलु स कोऽपि पर्यायः -यस्मिन्-श्रमणोपासकस्य-एक प्राणातिपातविरतेरपि दण्डो निक्षिप्तो भवति । अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति ।।मू०१०॥ ____टीका-पुनरपि-उदकः पेढालपुत्रो भगवन्तं पृच्छति-'सवायं' उदए पेढाल. पुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी' सवादम-वादसहितं पेढालपुत्र उदको भगवन्तं गौतमस्वामिनं पुनरपि एवमवादीत्-वक्ष्यमाणं प्रश्नं पृष्टवान् 'आउसंतो
'सवायं उदए पेढालपुत्ते' इत्यादि ।
टीकार्थ--उदक पेढालपुत्र ने वाद के साथ भगवान् श्री गौतम से इस प्रकार कहा-आयुष्मन् गौतम! जीव का ऐसा एक भी कोई पर्याय
'सवाय उदए पेढालपुत्ते' त्या
ટીકાર્થ-ઉદક પિઢાલપુત્રે વાદસહિત ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યું–હે આયુષ્માન્ ગૌતમ! જીવને એ એક પણ પર્યાય નથી કે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #730

--
---
-
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ हिंसात्यागविषयक प्रश्नोत्तरच ७१९ गोयमा!' आयुष्मन् हे गौतम ! 'णस्थि णं से केइ परियाए' तादृशः-तावान् कोऽपि पर्यायो नास्ति । 'जण्णं समणोवासगस्स' यस्मिन प्रयोक्ष्यमाणपर्याये श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य, 'एगपाणाइवायविरए वि दंडे निक्खित्ते' एकमाणा. ऽतिपातविरतेरपि दण्डो निक्षिप्तः । नास्ति कोऽपि पर्यायो यम् अमारयन श्रावकः स्वीयां प्राणातिपातपत्याख्यानपतिज्ञां सफलयेत् । 'कस्स णं तं हेउ' तत्कस्य हेतोः? 'संसारिया खलु पाणा' सांसारिकाः खलु प्राणाः, परिवर्तनशीला हि प्राणिनो भवन्ति । 'थावरा वि पाणा तसत्ताए पच्चायति' स्थावरा अपि माणाः सत्त्वाय प्रत्यायान्ति-कदाचित् स्थावरा अपि प्राणा वसा भवन्ति तसावि पाणा थावरत्ताए पञ्चायति' वसा अपि प्राणाः स्थावरत्वाय प्रत्यायान्ति । कदाचित् सा अपि माणाः स्थावरा भवन्ति । 'थावरकायाओ विषमुच्चमाणा सम्वे तसकायंसि उववज्जति' स्थावरकायतो विप्रमुच्यमानाः सर्वे जीवाः त्रसकायेत्पद्यन्ते । तथा-'तसकायाो विष्पमुच्चमाणा सव्वे थावरकायंसि उववज्जति' सकायतो विषमुच्यमानाः सर्वे स्थावरकायेषु समुत्पद्यन्ते । 'तेसिं च णं थावकायंसि उववनाणं ठाणमेयं घत्तं तेषां च खलु स्थावरकायेत्पन्नानां स्थानमेतद् घात्यम् । यदा ते सर्वे त्रसाः स्थावरकायेषु समुत्पद्यन्ते-तदा ते त्रसाः श्रावकस्य घातयोग्या नहीं है, जिसकी हिंसा का श्रमणोपासक त्याग कर सकता हो । इसका कारण क्या है ? संसार के प्राणियों के पर्याय परिवर्तनशील हैं। स्थावर प्राणी भी त्रस रूप में आजाते हैं और उस प्राणी भी स्थावर हो जाते हैं । स्थावरकाय से छूटकर सभी जीव त्रसकाय में उत्पन्न हो जाते हैं तथा उसकाय से छूटकर सभी स्थावर कायों में उत्पन्न हो जाते है । जब वे सब स्थावरकाय में उत्पन्न हो जाते हैं तो श्रमणोपासकों के घात के योग्य हो जाते हैं। ऐसी स्थिति में वह प्रतिज्ञा प्रयोजन हीन हो जाती है। मान लीजिए किसी ने ऐसी प्रतिज्ञा की कि मैं इस नगरनिवासियों का घात नहीं करूँगा। तत्पश्चात् वह नगर उजड गया જેની હિંસાને શ્રમણોપાસક ત્યાગ કરી શકતા હોય, તેનું શું કારણ છે? સંસારના પ્રાણિના પર્યાયે પરિવર્તન સ્વભાવવાળા છે. સ્થાવર પ્રાણી પણ ત્રસ પણામાં આવી જાય છે. અને ત્રણ પ્રાણી પણ સ્થાવર પણામાં આવી જાય છે સ્થાવર કાયથી છૂટીને બધા જ જીવે ત્રસકાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તથા ત્રસકાયથી છૂટિને બધા જ જીવે સ્થાવરકામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે જ્યારે તે બધા સ્થાવરકામાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે શ્રમણોપાસકોને ઘાતને યોગ્ય થઈ જાય છે. આ સ્થિતિમાં તે પ્રતિજ્ઞા પ્રોજન વિનાની બની જાય છે. માની લે કે કોઈએ એવી પ્રતિજ્ઞા કરી હોય કે-આ નગરમાં રહેનારાઓની હિંસા કરીશ નહીં તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #731

७२०
सत्रकृतास्त्रे भवन्ति । इति निविषया प्रयोजनशून्या प्रतिज्ञा भवति, यथा-केनचित् प्रतिज्ञातं नगरवासी मया न हन्तव्य इति तच्चोसितं नगरं ततो निर्विषयं प्रत्याख्यानमिति । भगवान् गौतमः-उदकं कथयति भो-उदक ! मम सिद्धान्तमनुसरतो जनस्य मन एव नोपतिष्ठति । यतः सर्वे असा एकदैव स्थावरा भवन्तीति नायं पक्षा, एवन्तु नाभून भवति न वा भविष्यति । किन्दु-तव मतेऽपि श्रावकवतं निविषयं न भवति । तव मतेऽपि सर्वे स्थावरा अपि त्रसाः कदाचिद्भवन्ति, तदा-श्रावकस्य त्यागविषयोऽतीवाऽधिक उपजायते । तत्समये श्रावकस्य प्रत्याख्यानं सर्व पाणिविषयक भवति । अतः श्रावकस्य प्रत्याख्यानं निर्विषयकं भवतीति. कथन न न्यायसिद्धमिव प्रतिभातीति । अक्षरार्थस्त्वेवम्-तथाहि-सवायं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं वयासी' सवाद-वादपूर्वक भगवान् गौतमः उदक तो उसका प्रत्याख्यान निर्विषय निरर्थक हो जाता है। क्योंकि उस स्थिति में वहां घात करने योग्य कोई प्राणी उसके लिए नहीं रहता। । भगवान् श्री गौतम स्वामी उदक से कहते हैं-हे उदक! मेरे सिद्धान्त का अनुसरण किया जाय तो यह प्रश्न ही उपस्थित नहीं होता। क्योंकि सभी त्रस जीव एक ही काल में स्थावरकाय हो जाते हैं और उस समय कोई त्रस जीवत्व से रहता ही नहीं है, ऐसा हमारा पक्ष नहीं है । न कभी ऐसा हुआ है, न कभी ऐसा होता है और न कभी ऐसा ही होगा। किन्तु तुम्हारे मत के अनुसार भी श्रावक का व्रत निर्विषय नहीं हो सकता, क्यों कि तुम्हारे मत के अनुसार किप्ती समय सभी स्थावर जीव भी त्रस हो जाते हैं, उस समय श्रावक के त्याग का विषय बहुत अधिक बढ़ जाता है । उस अवस्था में श्रावक का प्रत्याख्यान सर्व प्राणी विष. પછી તે નગર ઉજજડ થઈ ગયું હોય તો તેનું પ્રત્યાખ્યાન નિરર્થક બની જાય છે, કેમકે-એ સ્થિતિમાં ઘાત ન કરવા યોગ્ય કઈ પ્રાણી ત્યાં હોતું જ નથી.
- ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામી ઉદક પઢાલપુત્રને કહે છે – હે ઉદક! મારા સિદ્ધાંત પ્રમાણે વિચારવામાં આવે તો આ પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતું નથી. કેમકેબધા જ ત્રસ જીવે એક જ સમયે સ્થાવર જ બની જાય છે, અને એ વખતે કોઈ ત્રસ જ રહેતા જ નથી, એ અમારે પક્ષ નથી કેઈ કાળે તેમ થયું નથી. કોઈ કાળે તેમ થતું નથી, અને ક્યારેય પણ તેમ થશે નહીં. પરંતુ તમારા મત પ્રમાણે પણ શ્રાવકનું વ્રત નિર્વિષય અર્થાત નિરર્થક થઈ શકતું નથી. કેમકે- તમારા મત પ્રમાણે કંઈ સમયે સ્થાવર છે પણ ત્રસ બની જાય છે. તે વખતે શ્રાવકને ત્યાગ કરવાનો વિષય ઘણે અધિક વધી જાય છે. તે અવસ્થામાં
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #732

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ हिंसात्यागविषयक प्रश्नोत्तरंच ७२१ पेढालपुत्रमेवमवादीत् 'आउसो' आयुष्मन् उदक ! 'णो खलु अम्हाणं वत्तव्वएणं' नो खलु अस्माकं वक्तव्यत्वेन,-अस्मतसिद्धान्ताऽनुसारेण एषः प्रश्न एव न भवति, 'तुम्भं चेव अणुप्पवादेणं अस्थि णं से परियाए' युष्माकं चैवाऽनुमवादेन खलु स पर्यायाऽस्ति भवसिद्धान्तानुसारेणाऽपि 'जे णं समणोवासगस्स सन्द पाणेहि सम्वभूएहि सधजीवेहिं सबसत्तेहिं दंडे निक्खिते भवई' यस्मिन् श्रमणो. पासकस्य सर्वमाणेषु सर्वभूतेषु सर्वचीवेषु सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्त परित्यक्ती भवति । त्वदीयमताऽनुसारेगाऽपि तादृशः पर्यायोऽस्ति, यस्मिन् सर्वजीवादिषु श्रावकस्य हिंसात्यगः संभवतीति । 'कस्स णं तं हेउ' तत्कस्य हेतोः ? 'तसा वि पाणा थावरत्ताए पच्चायति' सा अपि प्राणा:-जीवाः स्थावरारीरग्रहणाय प्रत्यायान्ति 'थावरा वि पाणा तसत्ताए पञ्चायति' स्थावरा अपि पाणाः सत्वाय प्रत्यायान्ति 'तसकायाभो विप्पमुच्चमाणा सन्चे थावरकायंसि उववज्जति सकायतो विप. यक बन जाता है । अतएव श्रावक का प्रत्याख्यान निविषय है। यह कहना न्याय संगत प्रतीत नहीं होता। शब्दार्थ इस प्रकार है
भगवान् श्री गौतम स्वामी ने वादपूर्वक उदक पेढालपुत्र से कहाहे आयुष्मन् उदक ! हमें कहने की आवश्यकता ही नहीं है। हमारे सिद्धान्त के अनुसार यह प्रश्न ही उपस्थित नहीं होता। आपके सिद्धान्त के अनुसार भी वैसा पर्याय है जिसमें सर्वभूत प्राण जीव और सत्त्व के विषय में श्रावक का हिंसा त्याग संभव है । किस कारण से मैं ऐसा कहता हूं ? क्यों कि त्रस प्राणी भी स्थावररूप से उत्पन्न हो जाते हैं
और स्थावर जीव भी त्रस रूप में उत्पन्न हो जाते हैं। उसकाय से छूट कर सभी जीव स्थावरकायों में उत्पन्न हो जाते है और स्थावर काय को त्यागकर सभी जीव त्रस काय में उत्पन्न हो जाते हैं। जब सभी जीव શ્રાવકન પ્રત્યાખ્યાન સર્વ પ્રાણી વિષયક બની જાય છે. શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિવિષય છે. આમ કહેવું તે ન્યાયયુક્ત લાગતું નથી. શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે છે
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ઉદક પેઢાલપુત્રને વાદ સાથે આ પ્રમાણે કહ્યુંહે આયુષ્પન ઉદક ! અમારે કહેવાની જરૂર જ રહેતી નથી. મારા સિદ્ધાંત પ્રમાણે આ પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતું નથી. આપના સિદ્ધાંત પ્રમાણે પણ એમ જ પર્યાય પરિવર્તન છે. જેમાં સર્વભૂત, પ્રાણી, જીવ, અને સત્વના વિષયમાં શ્રાવકના હિંસાના ત્યાગનો સંભવ છે હું કયા કારણથી આ પ્રમાણે કહું છું? કેમકે વસ પ્રાણી પણ સ્થાવરપણાથી ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને સ્થાવર જીવ પણ ત્રપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. ત્રસકાયથી છૂટિને બધા જ જી સ્થાવરકાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. અને સ્થાવરકાયને ત્યાગ કરીને બધા જ જી ત્રસ
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #733

-
७२२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मुच्यमानाः सर्वे जीवाः स्थावरकायेत्पद्यन्ते-ते सशरीरं परित्यज्य स्थावरकार्य गृह्णन्ति । तथा-'थावरकायाओ विष्पमुच्चमाणा सम्वे तसकायंसि उववज्जति' स्थावरकायतो विषमुच्यमानाः सर्वे जीवा स्वमकायेत्यद्यन्ते, परित्यज्य स्थावरताम् -उपाददते सशरोराणि, 'तेसिं च णं तसकार्यसि उववणाणं ठाणमेयं अघत्तं तेषां व खलु त्रसकायेवत्पन्नानां स्थानमेतद् अघात्यम् । यदा च ते सर्वे जीवा स्वसकाये समुत्पद्यन्ते तदा तत्र स्थानं श्रावकस्याहिंसायोग्यं भवति । तदा-'ते पाणावि. दुचंति ते तसावि बुच्चंति ते महाकाया-चिरहिइया' ते प्राणधारणात् प्राणा अप्युच्यन्ते ते जसनाकर्मोदयात् सा अप्युच्यन्ते ते महाकाया स्ते चिरस्थि. तिकाःमाणादि शब्दैव्यवहियन्ते-महाकायवन्तो भवन्ति-योजनलक्षप्रमाणशरीरवि. कुर्वणात् , बहुकालस्थायिनोऽपि भवन्ति, त्रयस्त्रिंशत्सागरायुष्कमानात् , 'ते बहुय. रंगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुप वक्खायं भवई' ते बहुतरकाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति । ते प्राणिनो बहवः सन्ति येषु श्रावकस्य प्रत्याख्यान सफलं भवति । 'ते अप्पयरगा पाणा जेसि समणोवासगस अपञ्च. क्खायं भवई' तेऽल्पतरकाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य अपत्याख्यातं भवति । तथा -तत्समये ते प्राणिनो भवन्त्येव न हि, येषु श्रावकस्य प्रत्याख्यानं न भवतीति ।
सकाय में उत्पन्न हो जाते है तब वह स्थान श्रावक के लिए अहिंसा के योग्य हो जाता है। वे त्रस जीव प्राण धारण करने के कारण प्राण कहलाते हैं त्रस नाम कर्म का उदय होने से बस भी कहलाते हैं, वे महाकाय और चिरस्थितिक आदि भी कहे जाते हैं । एक लाख योजन जितने बडे शरीर की विक्रिया करने से उन्हें महाकाय कहते हैं। तेतीस सागरोपम तक की आयु होने से महास्थितिक कहलाते हैं ।
इस प्रकार ऐसे प्राणी बहुत हैं। जिनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सफल होता है । उस समय वे प्राणी होते ही नहीं हैं કાયમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. જ્યારે બધા જ જીવે ત્રસકાયમાં ઉત્પનન થઈ જાય છે, ત્યારે તે સ્થાન શ્રાવકને માટે અહિંસા એગ્ય થઈ જાય છે, તે ત્રસ જી પ્રાણ ધારણ કરવાથી પ્રાણ કહેવાય છે, ત્રસ નામકર્મને ઉદય થવાથી ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેઓ મહાકાય અને ચિરસ્થિતિક વિગેરે પણ કહેવાય છે. એક લાખ જન જેટલા મોટા શરીરની વિક્રિયા કરવાથી તેઓને મહાકાય કહેવામાં આવે છે. તેત્રીસ સાગરોપમ સુધીનું આયુષ્ય હોવાથી મહાસ્થિતિક કહેવાય છે. આ રીતે આવા પ્રાણી ઘણા જ છે. જેના સંબંધમાં શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સફળ થાય છે. તે સમયે તેઓ પ્રાણી જ હોતા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #734

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ हिंसात्यागविषयक प्रश्नोत्तर'च ७२३ 'से महया तसकायाओ उवसंतस्स उवट्ठियस्स पडिविरयस्स जत्तं तुब्भे वा अन्नो वा एवं वदह' तस्य महतस्त्रसकायादुपशान्तस्योपस्थितस्य प्रतिविरतस्य यद् यूयं वा अन्यो वा एवं वदथ । अनेन प्रकारेण स श्रावको महतस्वसकायादुपशान्तो हिंसया प्रतिविरतो भवति, अस्यां स्थितौ यूयमन्यो वा-एवं वदथ । 'णत्थि ण से केइ परियाए जंसि समणोवासगस्स एगपाणाइवायविरए वि दंडे णिक्खित्ते' नास्ति स कोऽपि पर्यायो यस्मिन् श्रमणोपासकस्य एकप्राणातिपातविरतेरपि दण्डो निक्षिप्तः -परित्यक्तः । तदा यद् यूयं कथयथ, नास्ति तादृशः पर्यायो यदर्थं श्रावकस्य प्रत्याख्यानं संभवेत् । 'अयंपि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदो स न नैयायिको भवति-तदिदं भवतां कथनं न न्यायसिद्ध भवति, ततः स उदकः पेढालपुत्रः सवादं गौतमस्योत्तरं श्रुत्वा अस्मिन् विषये प्रतिबुद्धो जात इति ॥१०-७७॥
मूलम्-भगवं च णं उदाहु णियंठा खलु पुच्छियव्वा-आउसंतो! नियंठा इह खलु संतेगइया मणुस्सा भवंति, तेसिं व एवं वृत्तपुव्वं भवइ जे इमे मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पठवइए, एसिं च णं आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते, जे इमे अगारमावसंति एएसिणं आमरणंताए दंडे णो णिक्खित्ते, केइ चणं समणा जाव वासाइं चउपंचमाइं वा छट्टदसमाइं वा अप्पयरो वा जिनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान नहीं होता है । इस प्रकार वह श्रमणोपासक महान त्रसकाय जीव की हिंसा से उपशान्त एवं निवृत्त होता है । अतएव आप या दूसरों का यह कहना न्याय संगत नहीं है कि ऐसा एक भी पर्याय नहीं जिसके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सफल हो सके।
श्री गौतमस्वामी का वाद पूर्वक यह उत्तर सुन कर उदक पेढालपुत्र इस विषय में प्रतिबुद्ध हो गए ॥१०॥ નથી, કે જેના સંબંધમાં શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન થતું નથી. આ રીતે તે શ્રમણોપાસક મહાન ત્રસકાયની હિંસાથી ઉપશાંત અને નિવૃત્ત થાય છે. તેથી જ આપનું કે બીજાઓનું આ કથન ન્યાયયુક્ત નથી કે એ એક પણ પર્યાય નથી, કે જેના સંબંધમાં શ્રમણે પાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સફળ બની શકે.
શ્રી ગૌતમ સ્વામીનો વાદ પૂર્વક આ ઉત્તર સાંભળીને ઉદક પઢાલપુત્ર આ વિષયમાં પ્રતિબંધવાળા થઈ ગયા. ૧૦
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #735

७२४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भुज्जयरो वा देसं दुईज्जित्ता अगारमावसेज्जा?, हंता वसेज्जा, तस्त गं तं गारत्थं वहमाणस्स से पच्चक्खाणे भंगे भवइ ?, णो इणटे समटे, एवमेव समणोवासगस्त वि तसेहिं पाणेहिं दंडे णिक्खित्ते, थावरेहिं दंडे णो णिक्खित्ते, तस्स णं तं थावरकायं वहमाणस्स से पच्चक्खाणे णो भंगे भवइ, से एवमायागह ? णियंठा!, एवमायाणियव्वं । भगवं च णं उदाहु णियंठा खलु पुच्छियव्वा-आउसंतो नियंठा ! इह खलु गाहावइ वा गाहावइपुत्तो वा तहप्पगारेहिं कुलहिं आगम्म धम्मं सवणवत्तियं उवसंकमज्जा ? हंता उवसंकमज्जा, तेसिं च णं तहप्पगाराणं धम्मं आइक्खियवे?,हंता आइक्खियत्वे, किं ते तहप्पगारं धम्म सोच्चा णिसम्म एवं वएज्जा-इणमेव निग्गंथं पावयणं सच्चं अणुत्तरं केवलियं पडिपुण्णं संसुद्धं णेयाउयं सल्लकत्तणं सिद्धिमग्गं मुत्तिमग्गं निज्जाणमग्गं निव्वाणमग्गं अवितहमसंदिद्धं सबदुक्खप्पहीणमग्गं, एस्थठिया जीवा सिझंति बुज्झति मुचंति परिणिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति, तमाणाए तहा गच्छामो तहा चिट्ठामो तहा णिसियामो तहा तुयट्ठामो तहा मुंजामो तहा भासामो तहा अब्भुट्ठामो तहा उढाए उट्ठामो त्ति पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं संजमेणं संजमामोत्ति वएज्जा ? हंता वएज्जा, किं ते तहप्पगारा कप्पंति पव्वावित्तए ?, हंता कप्पंति, किं ते तहप्पगारा कप्पंति मुंडावित्तए ?, हंता कप्पंति, किं ते तहप्पगारा कप्पंति सिक्खावित्तए ?, हंता कप्पंति, किं ते तहप्पगारा कप्पंति उवठ्ठावित्तए ?, हंता कप्पंति, तेसिं च णं तहप्पगाराणं सव्वपाणहिं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे णिक्खित्ते ?, हंता णिक्खित्ते?, से णं एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा जाव वासाइं
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #736

समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७२५ चउपंचमाइं छट्दसमाई वा अप्पयरो वा भुज्जयरो वा देसं दूइज्जेत्ता अगारं वएज्जा, हंता वएज्जा, तस्स णं जाव सव्वसत्तेहिं दंडे णिक्खित्ते ?, जो इणट्रे समटे, से जे से जीवे जस्स परेणं सव्वपाणेहिं जाव सबसत्तेहिं दंडे णो णिक्खित्ते, से जे से जीवे जस्त आरेणं सव्वपाणेहिं जाव सत्तेहिं दंडे णिक्खित्ते, से जे से जीवे जस्त इयाणि सव्वपाणेहिं जाव सत्तेहिं दंडे णो णिक्खित्ते भवइ, परेण असंजए आरेणं संजए, इयाणिं असंजए, असंजयस्त णं सत्वपाणेहिं जाव सत्तेहिं दंडे णो णिक्खित्ते भवइ, से एवमायाणह ?, णियंठा! से एवमायाणियव्वं । भगवं च णं उदाहु णियंठा खलु पुच्छियव्वा-आउसंतो! नियंठा इह खलु परिवाइया वा परिवाइयाओ वा अन्नयरोहितो तित्थायय. हितो आगम्म धम्मं सवणवत्तियं उवसंकमज्जा, हता उवसंकमज्जा, कि तेसिं तहप्पगारेणं धम्मे आइक्खियब्वे !, हंता आइक्खियत्वे, तं चेव उवटावित्तए जाव कप्पंति, हंता कप्पंति किं ते तहप्पगारा कप्पंति संभुंजित्तए । हंता कप्पंति, तेणं एयारवेणं विहारेणं विहरमाणा तं चेव जाव अगारं वएज्जा ? हंता वएज्जा, ते णं तहप्पगारा कप्पंति संभुंजित्तए ! जो इणढे समटे से जे से जीवे परेणं नो कप्पंति संभुजित्तए, से जे से जीवे आरेणं कप्पंति संभुजित्तए, से जे से जीवे जे इयाणिं णो कप्पंति संभुजित्तए, परेणं अस्लमणे आरेणं समणे, इयाणिं अस्प्तमणे असमणेणं सद्धि णो कप्पति समणाणं निग्गंथाणं संभुजित्तए, से एवमायाणह, णियंठा, से एव. मायाणियव्वं ॥सू० ११॥७८॥
छाया-भगवांश्च खलु उदाह निग्रन्थाः खलु प्रष्टव्याः आयुष्मन्तो निर्गन्धाः इह खलु सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति, तेषां चैवमुक्तपूर्व भवति ये इमे मुण्डा
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #737

७२६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे भूत्वा अगारादनगारित्वं प्रव्रजन्ति एषां च आमरणान्तो दण्डो निक्षिप्तः, ये इमे अगारमावसन्ति एतेषां खलु आमरणान्तो दण्डो नो निक्षिप्तः केचिच्च खलु श्रमणा: यावद् वर्षाणि चतुःपञ्चषइदशानि वा अल्पतरं वा भूयस्तरं वा विहत्य देशम गारमावसेयुः ? । इन्त क्सेयुः । तस्य तं गृहस्थं घ्नतः तत्पत्याख्यानं भग्नं भवति ? नायमर्थः समर्थः, एवमेव श्रमणोपासकस्याऽपि त्रसेषु प्राणेषु दण्डो निक्षिप्तः स्थावरेषु दण्डो न निक्षिप्तः तस्य खलु तं स्थावरकायं नतः तत् प्रत्या. ख्यानं नो भग्न भवति तदेवं जानीत निर्ग्रन्थाः , एवं ज्ञातव्यम् । भगवांश्च उदाह -निर्ग्रन्याः खलु प्रष्टव्या आयुष्मन्तो निर्ग्रन्थाः, इह खलु गाथापतिवा गाथापति पुत्रो-वा तथामकारेषु कुलेषु आगत्य धर्मश्रवणार्थ मुपसंक्रमेयुः ? हन्त ! उपसंक्रमेयुः, तेषां च खलु यथापकाराणां धर्म आख्यातव्यः ? हन्त आख्यातव्यः। किं ते तथाप्रकारं धर्म श्रुत्वा निशम्य एवं वदेयुः-इदमेव नम्रन्थ प्रवचनं सत्य मनुत्तरं कैवलिकं परिपूर्ण संशुद्धं नैयायिक शल्यकर्तनं सिद्धिमार्ग मुक्तिमार्गः निर्माणमार्ग निर्वाणमार्गः अवितथमसंदिग्धं सर्वदुःखपहीणमार्गम्: अत्र स्थित्वा जीवाः सिध्यन्ति बुध्यन्ते मुश्चन्ति परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति, तदाज्ञया तथा गच्छाम स्तथा तिष्ठामस्तथा निषीदाम स्तथा त्वचं वर्तयाम स्तथा भुञ्जामहे तथा भाषामहे तथा अभ्युत्तिष्ठामस्तथा उत्थाय उत्तिष्ठाम इति प्राणानां भूतानां जीवानां सत्त्वानां संयमेन संयच्छाम इति वदेयुः? हन्त वदेयुः। कि ते तथापकाराः कल्प्यन्ते प्रवाजयितुम् ? हन्त कल्प्यन्ते। किं ते तथापकराः कल्प्यन्ते मुण्डयितुं हन्त कल्प्यन्ते । किं ते तथामकाराः कल्प्यन्ते शिक्षयितुं? हन्त कल्प्यन्ते । किं ते तथाप्रकाराः कल्प्यन्ते उपस्थापयितुम् ? हन्त कल्प्यन्ते । तैश्च खलु, तथाप्रकारैः सर्वपाणिषु यावत् सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तः ? हन्त निक्षिप्तः। ते खल्लु एतद्रूपेण विहारेण विहरतो यावद् वर्षाणि चतुः पञ्चानि षड्दशानि वा अल्पतरं वा भूयस्तरं वा देशं विहृत्य अगारं व्रजेयुः ? हन्त व्रजेयुः । तैश्च खलु सर्वप्राणेषु यावत्सर्वसत्त्वेषु दण्डो निक्षिप्त: ! नायमर्थः समर्थः तस्य यः स जीवः येन परतः सर्वप्राणेषु यावत्सर्वसत्त्वेषु दन्डो नो निक्षिप्तः तस्य यः स जीवः येन आरात् सर्वप्राणेषु यावत् सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तः, तस्य स जीवः येन इदानीं सर्वमाणेषु यावत् सर्वसत्वेषु दण्डो न निक्षिप्तो भवति परतोऽसंयतः आरात् संयतः इदानीमसंयतः, असंपतस्य खलु सर्वप्राणेषु यावत् सर्वसत्वेषु दण्डो नो निक्षिप्तो भवति तदेवं जानीत निर्ग्रन्थाः । तदेवं ज्ञातव्यम् । भगवांश्च उदाह-निर्ग्रन्थाः खलु पष्टव्या आयुष्मन्तो निर्ग्रन्थाः। इह खलु परिव्राजका वा परिव्राजिका वा अन्यतरेभ्य स्तीर्थायतनेभ्य आगत्य
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #738

समयार्थबोधिनी रोका द्वि. श्र. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७२७ धर्मश्रवणप्रत्यय मुपसंक्रमेंयुः ? हन्त उपसंक्रमेयुः। किं तेषां तथामकाराणां धर्म: आख्यातव्यः ? हन्त आख्यातव्यः। ते चैवमुपस्थापयितुं यावत् कल्प्यन्ते ? हन्त कल्प्यन्ते। किं ते तथापकाराः कल्प्यन्ते संभोजयितुम् ? हन्त कल्प्यन्ते । ते खलु एतद्रूपेण विहारेण विहरन्तः तथैव यावदागारं व्रजेयुः १ हन्त व्रजेयुः । ते च तथापकाराः कल्प्यन्ते संभोजयितुम् ? नायमर्थः समर्थः ते ये ते जीवाः ये परतः नो कल्प्यन्ते संभोजयितुम्, ते ये ते जीवाः आरात् कल्प्यन्ते संभौजयितुम्, ते ये ते जीवा ये इदानीं नो कल्प्यन्ते संमोजयितुम्, परतोऽश्रमणः पारात् श्रमणः इदानीमश्रमणः । अश्रमणेन सार्धं नो कलप्पन्ते श्रमणानां निर्यन्थानां संभोक्तुं तदेव जानीत निर्ग्रन्थाः । तदेवं ज्ञातव्यम् ॥सू०११-७८॥
टीका-'भगवं च णं उदाहु' उदकं पेढालपुत्रं प्रति भगवान् श्रीगौतमस्वामी उदाह-पोवाच. 'णियंठा खलु पुच्छियन्या' निम्रन्थाः खलु प्रष्टच्या: निन्थान् वयं पृच्छेम इति यावत् । 'आउसंतो' हे आयुष्मन्त उदकपमुखाः साधवः १ इह खलु 'संतेगइया मणुस्सा भवंति' इह सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति । इह लोकेऽपि मनुजा एतादृशा भवन्ति, 'तेसिं च एवं वुत्तपुव्वं भवइ' तेषां चएवमुक्तपूर्व भवति । ये एतादृशीं प्रतिज्ञां कुर्वन्ति 'जे इमे मुंडा भवित्ता आगाराओ अणगारियं पव्वइए' ये इमे मुण्डा भूत्वा अगारादनगारित्वं प्रव्रजन्ति, ये दीक्षा. मादाय गृहमुत्सृज्य साधवो भवन्ति । 'एसिं च णं आमरणताए दंडे णिक्खित्ते' एषां चाऽऽमरणान्तो दण्डो निक्षिप्तः-परित्यक्तः । एतेषां सधूनां मरणं यावत्मया हननं न कर्त्तव्यमिति प्रत्याख्यानं कृतमस्ति। 'जे इमे अगारमावसंति एएसिं णं आमरणंताए दडे णो णिक्खित्ते' ये इमे आगारमावसन्ति, एतेषामामर
'भगवं च णं उदाहु' इत्यादि ।
टीकार्थ-भगवान श्रीगौतमस्वामी ने उदक पेढाल पुत्र से कहा-हम निर्ग्रन्थों से पूछते हैं कि हे आयुष्मन उदक आदि निर्ग्रन्थो ! इस लोक में ऐसे भी मनुष्य होते हैं जो इस प्रकार का त्याग करते हैं कि ये जो मुण्डित होकर गृह को त्याग कर अनगार हो गए हैं, उनकी मैं जीवन पर्यन्त हिंसा नहीं करूंगा। और जो गृह में निवास करते है अर्थात्
'भगव च णं उदाहु' त्या
ટીકાર્થ–ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ ઉદક પેઢાલપુત્રને કહ્યું કે હું નિગ્રંથને પૂછું છું કે-હે આયુષ્મન ઉદક વિગેરે નિગ્રંથ અણગારો ! આ લેકમાં એવા પણ મનુષ્યો હોય છે, જેઓ એ ત્યાગ કરે છે કે-જે આ સુંડિત થઈને ગૃહ ત્યાગ કરીને અનગારદશાને પ્રાપ્ત થઈ ગયા છે. તેમની હું જીવતા સુધી હિંસા કરીશ નહીં અને જે ઘરમાં નિવાસ કરે છે, અર્થાત ગૃહસ્થ છે,
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #739

७२८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
नान्तो दण्डो नो निक्षिप्तः । परन्तु ये गृहे वसन्ति तेषां वधस्य मरणपर्यन्तं प्रत्याख्यानं न करोति 'केइ चणं समणा जाव वासाईं चउपंचमाई छद्दसमाई अप्पयरो वा भुज्जयरो वा दे दुईज्जिता आगारमा बसेज्जा' केचिच्च खल श्रमणा यावद् वर्षाणि चतुःपञ्चषइदशानि वा अल्पतरं वा भूयस्तरं वा देशं विहृत्य - साध्ववस्थायां विहारं कृत्वा अगारमावसेयुः, गौतमो वदति- हे उदक पेढाल पुत्र ! अत्राऽहं पृच्छामि तेषु साधुषु कश्चित् साधुः चतुः पञ्चत आरभ्य दशवर्षाणि यावत् इतस्ततो देशं विहृत्य कि पुन गृहस्थ इति । 'तस्स णं तं गारत्थं
माणस्स से पच्चक्खाणे भंगे भवइ ?' तस्य तं गृहस्थं घ्नतः तत्प्रत्याख्यानं भग्नं भवति, भगवान् गौतमः कथयति - तादृशं साधुतः परावृत्यागतं साधुगृहस्थं हन्यमानस्य साधुवत्याख्यानधारिणः तादृशमत्याख्यातं किं भग्नं भवति न कथमपि व्रतभङ्गो भवतीति ध्वनिः, उदकादयो भगवन्तमाहुः 'जो इणट्ठे समड़े' नायमर्थः समर्थः - श्रमणाः कथयन्ति - साधुभावं परित्यज्य पुनर्गृहवासं वसतः पूर्वगृहस्थ हैं उनकी हिंसा का मैं जीवनपर्यन्त त्याग नहीं करता हूं। ऐसी स्थिति में कोई साधु चार पांच छह या दश वर्ष तक या न्यूनाधिक समय तक साधु अवस्था में देशों में विचरकर हे उदक पेढालपुत्र । मैं पूछता हूं कि गृहस्थ बन जाते हैं या नहीं ?
निर्ग्रन्थ कहते हैं-हां कई पुनः गृहस्थ हो जाते हैं। श्रीगौतमस्वामी कहते हैं - तो जो साधुवना छोड़कर गृहस्थ हो गए हैं, उन गृहस्थों की हिंसा करने वाले उस पूर्वोक्त प्रत्याख्यानकर्त्ता का प्रत्याख्यान भंग हो जाता है क्या ?
निर्ग्रन्थ कहते हैं - नहीं । जिसने गृहस्थ को मारने का प्रत्याख्यान नहीं किया वह पुरुष यदि साधुपन छोडकर गृहस्थ बने हुए पुरुष को તેમની હિંસાના હું જીવતા સુધી ત્યાગ કરતેા નથી, આ પરિસ્થિતિમાં કોઇ સાધુ ચાર, પાંચ, છ, અથવા દશ વર્ષ સુધી અથવા તેથી એછાવત્તા સમય સુધી સાધુ અવસ્થામાં દેશેામાં વિચરણ કરીને હે ઉદક પેઢાલપુત્ર! હું પૂછું छ - गृहस्थ मनी लय छे ! नहीं ?
નિગ્રન્થ કહે છે- હા કેટલાક ફરીથી ગૃહસ્થ ખની જાય છે. શ્રી ગૌતમ સ્વામી કહે છે કે–તા જેઓ સાધુપણાના ત્યાગ કરીને ગૃહસ્થ બની ગયા છે તે ગૃહસ્થાની હિંસા કરવાવાળા તે પૂર્વોક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળાના પ્રત્યાખ્યાનના ભુંગ થઈ જાય છે શુ?
નિગ્રન્થ અણુગાર કહે છે કે-ના જેણે ગૃહસ્થને મારવાનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું નથી, તે પુરૂષ જો સાધુપણુ છેડીને ગૃહસ્થ બનેલા પુરૂષને મારે છે, તા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #740

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः
७२९
साधोः मारणेन प्रत्याख्यानिनः प्रत्याख्यानस्य भङ्गो न भवति कथमपि, यतः साधुन मया हन्तव्य एतादृशं प्रत्याख्यानं कृतम् । अयन्तु नेदानीं साधुः - अपितु गृहस्थः । अतस्तादृशगृहस्थस्य मारणे साधुमारणप्रत्याख्यानस्य भङ्गो नैव भवतीति । पुनगौतमस्वाभ्याह- 'एवमेव समणोवासगस्स वि तसेहि पाणेहि दंडे णिक्खित्ते' एवमेव श्रमणोपासकस्याऽपि त्रसेषु प्राणेषु दण्डो निक्षिप्तः । 'थावरेहिं दंडे णो णिविखत्ते' स्थावरेषु दण्डो नो निक्षिप्तः 'तस्स णं थावरकार्यं वहमाणस्स से पच्चक्खाणे णो भंगे भवइ' तस्य स्थावरकायं घ्नतस्तत्मत्याख्यानं नो भग्नं भवति । गौतमः कथयति-यथा तस्य व्रतभङ्गो न भवति, एवं त्रसकायं प्रत्याख्यातुः स्थावरशरीर नाशनेऽपि प्रत्याख्यानभङ्गो न भवति, यतस्तदानीं स्थावरावच्छिन जीवे सशरीरावच्छिन्नत्वाभावात् । 'से एवमायाणह ? नियंठा ! एवमायाणियां ' साधवः ! तदेवं जानीत - एवमेव ज्ञातव्यमिति । पुन गौतमोऽमुमर्थ बोधयितुमुदाहरणान्तरमाह - 'भगवं च णं उदाहु नियंठा खलु पुच्छियन्ना' भगवांश्च खल उदाह-निर्ग्रन्थाः खलु प्रष्टव्याः गौतमः कथयति - अहं श्रमणान् पृच्छामि - 'आउसंतो णियंठा आयुष्मन्तो निर्ग्रन्थाः ? 'इह खलु गाहावई वा मारता है तो उसका प्रत्याख्यान भंग नहीं होता । उसने तो साधु को ह्रीं न मारने का प्रत्याख्यान किया है, परन्तु यह पुरुष अब साधु नहीं है, परन्तु गृहस्थ है। अतएव उस गृहस्थ को मारने से साधु को न मारने की प्रतिज्ञाका भंग नहीं होता |
श्री गौतमस्वामी बोले- इसी प्रकार श्रमणोपासकने त्रसजीवों की हिंसा का त्याग किया स्थावर जीवों की हिंसा का त्याग नहीं किया । अतः वह यदि स्थावर जीवों की हिंसा करता है तो उसका प्रत्याख्यान भंग नहीं होता। क्यों कि वह जीव इस समय त्रसशरीर में नहीं किन्तु स्थावर शरीर में है। हे निर्ग्रन्थ साधुओ ! ऐसा ही समझना चाहिए । તેના પ્રત્યાખ્યાનને ભગ થતા નથી. તેણે તે! સાધુને જ ન મારવાનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું છે. પરંતુ આ પુરૂષ હવે સાધુ રહેલ નથી, પરંતુ ગૃહસ્થ છે, તેથી જ તે ગૃહસ્થને મારવાથી સાધુને ન મારવાની પ્રતિજ્ઞાનેા ભંગ થતા નથી. ગૌતમસ્વામીએ કહ્યુ-આ જ પ્રમાણે શ્રમણાપાસકે ત્રસ જીવેાની હિંસાને ત્યાગ કર્યાં છે, અને સ્થાવર જીવાની હિ ́સાને! ત્યાગ કર્યાં નથી, તેથી તે જો સ્થાવર જીવેાની હિંસા કરે છે, તેા તેના પ્રત્યાખ્યાનનેા ભંગ થતા નથી કેમકે તે જીવ આ વખતે ત્રસ શરીરમાં નથી, પશુ સ્થાવર શરીરમાં રહેલ છે, હું નિગ્રન્થ સાધુએ ! એમ જ સમજવુ જોઇએ.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #741

७३०
सूत्रकृतास्त्रे गाहावइ पुत्तो वा तहप्पगारेहिं कुलेहिं आगम्म' इह खलु गाथापतिर्वा गाथा: पतिपुत्रो वा तथामकारेषु कुलेष्वागत्य 'धम्मं सवणवत्तियं उवसंकमेज्जा' धर्मश्रवणार्थमुपसंक्रमेयुः-आगच्छेयुरित्यर्थः । इह हि जगति उत्तमकुलोत्पनो गाथापति स्तत्पुत्रो वा धर्मश्रवणार्थ साधुसमीपं गन्तुं शक्नोति किम् ? 'हता उवसंकमेज्जा' हन्त-उपसंकमेयुः साधुभिः कथितं हन्त भोः गन्तुं शक्नोति श्रोतुम् 'तेसिं च णं तहप्पगाराणं धम्म आइक्खियन्' तेषां च गाथापत्यादीनां तथापकाराणां धर्म आख्यातव्या-वक्तव्यः किम्, 'हंत आइक्खियवे' हन्त ! आख्यातन्यः साधवो बदन्ति मुनिभिः तेभ्यो धर्म उपदेष्ठज्य इति । 'कि ते तहप्पगारं धम्मं सोचा णिसम्म एवं वएज्जा' किं ते तथामकारं धर्म श्रु वा-निशम्य एवं वदेयुः, ते तादृशं धमै श्रूत्वाऽवगत्य च-एवं कथयेयुः, 'इणमेव णिग्गंथं पावयणं सच्चं अणु त्तरं केवलियं पडिपुग्णं संसुद्धं णेयाउयं सल्लकत्तणं सिद्धिमग्ग-मुत्तिमग्गं निज्जाणमगं निव्याणमग्गं-अवितहमसंसिद्धं-सव्वदुक्खप्पहीणमग्गं - एत्थं ठिया जीवा सिझति-बुज्झति-मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करें ति' इदमेव ___ गौतम स्वामी इसी अर्थ को समझाने के लिए दूसरा उदाहरणदेते हैं-हे आयुष्मन् निर्ग्रन्थो! कोई गाथापति या गाथापति का पुत्र तथाप्रकारके उत्तम कुलों में जन्म लेकर क्या धर्म श्रवण करने के लिए साधु के समीप आ सकते हैं ?
निर्ग्रन्थों ने कहा-हां आसकते हैं । गौतमस्वामी-उन गाथापति आदि को क्या धर्म का उपदेश करना चाहिए निर्ग्रन्थ-हां, साधुओं को धर्मोपदेश करना चाहिए।
गौतम स्वामी-क्या धर्म के उपदेश को सूनकर और समझकर वे ऐसा कह सकते हैं कि-यह निर्ग्रन्थ प्रवचन ही सत्य है, अनुत्तर
શ્રી ગૌતમસ્વામી આજ વાત સમજાવવા માટે બીજું ઉદાહરણ આપે છેહે આયુશ્મન નિર્ગથે ! કોઈ ગાથા પતિ અથવા ગાથા પતિનો પુત્ર તેવા પ્રકારના ઉત્તમ કુળમાં જન્મ લઈને શું ધર્મ શ્રવણ કરવા માટે સાધુઓની સમીપે આવી શકે છે?
नि-यामे घु-ही मावी श छे. ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું-તે ગાથાપતિ વિગેરેને શું ઉપદેશ કરવે જોઈએ. નિર્ચાએ કહ્યું-હા સાધુઓએ ધર્મોપદેશ કરવો જોઈએ.
ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું –શું ધર્મના ઉપદેશને સાંભળીને અને સમજીને તેઓ એવું કહી શકે છે કે આ નિગ્રંથ પ્રવચન જ સત્ય છે. અનુત્તર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #742

समार्थबोधिनी टीका द्वि. अ. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७३१ निर्ग्रन्थं प्रवचनं सत्यं - सत्यमर्थ बोधयति तत् अनुत्तरं कैवलिक परिपूर्ण संशुद्धं नैयायिकं शल्यकर्त्तनं सिद्धिमार्गः मुक्तिमार्गः निर्याणमार्गः निर्वाणमार्गः अवितथम् - मिथ्यात्वरहितम्, असंदिग्धं सर्वदुःखप्रहीणमार्गः, अनुत्तरमनन्यसदृशम्, केवलिना प्रोक्तं कैवलिकमद्वितीयम् - परिपूर्णम् अपवर्गप्रापककृत्स्नगुणसंयुक्तम् - कषायादिमलरहितम् संशुद्ध नैयायिकं न्यायेन चरतीति मोक्षगमकं वा शल्यंमायादि पापं वा कृन्तति - छिनत्तीति शल्यकर्त्तनम् सिद्धिमार्गः - सिद्धिः अविचल - सुखमाप्तिः तस्या, मार्गः मुक्तिमार्गः- मुक्ति:- अहितार्थकर्मप्रहाणं तस्या मार्गः, निर्याणम् - सकलकर्मभ्य आत्मनो निःसरणं तस्य मार्गः निर्याणमार्गः, निर्वाणनिर्वृतिः - निखिलकर्मक्षयजन्यं परमसुखं तस्य मार्गः निर्वाणमार्गः, अवितथंतथ्यम्, असंदिग्धम् - सन्देहरहितम्, सर्वदुःखमही मार्ग :- सर्व दुःखमहीणंनिःश्रेयसं तस्य मार्गः, अत्र स्थिता जीवा सिध्यन्ति - सिद्धिगति प्राप्नुवन्ति, बुध्यन्ते - केवलिनो भवन्ति, मुञ्चन्ति - कर्मबन्धात् पृथग् भवन्ति, परिनिर्वान्तिसर्वथा सुखिनो भवन्ति, सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति - सर्वदुःखानि - शरीरवाङ्मानसानि तेषामन्तो नारा स्तं कुर्वन्ति । अत्र स्थिता जीवाः सिध्यन्ति - बुध्यन्ते - मुञ्चन्ति - परिनिर्वान्ति - सर्व - दुःखानामन्तं कुर्वन्ति । आर्हदू धर्मं श्रुत्वा ते कथयिष्यन्ति - अयमेव धर्मः सत्यः - सन्देहरहितः । अमुं धर्ममासाद्य मोक्षमपि प्रास्यसर्वोत्तम है, परिपूर्ण है, संशुद्ध हैं, न्याययुक्त है, शल्य अर्थात् माया आदि पापों को नष्ट करने वाला है, अविचल सुख रूप सिद्धि का मार्ग है, मुक्ति का मार्ग है, समस्त कर्मों से आत्मा को पृथक करने का मार्ग है, निर्वाण अर्थात् समस्त कर्मों के क्षय से उत्पन्न होने वाले परमसुख का मार्ग है, तथ्य है, संशयातीत है, समस्त दुःखों के विनाश करने का मार्ग है । इस धर्म में स्थित जीव सिद्ध होते हैं बुद्ध होते हैं, मुक्त होते हैं, परिनिर्वाण प्राप्त करते हैं और सब प्रकारका अर्थात् शारीरिक और मानसिक दुःखों का अन्त करते हैं । अतः हम तीर्थंकर
सर्वोत्तम छे. परिपू छे. संशुद्ध छे, न्याययुक्त छे. शहयो अर्थात् भाया વિગેરે પાપાને નાશ કરવાવાળું છે. અવિચલ સુખરૂપ સિદ્ધિના માર્ગ છે, સમસ્ત કમ થી આત્માને જૂદા કરવાના માર્ગ છે નિર્વાણ અર્થાત્ સમસ્ત કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થવાવાળા પરમસુખના માર્ગો છે. તથ્ય-સત્ય છે. સ'શય વગરના છે. સમસ્ત દુ:ખાના વિનાશ કરવાના માર્ગ છે. આ ધર્મીમાં રહેલ જીવ સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત થાય છે, પરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે છે, અને ખધાજ અર્થાત્ શારીરિક-શરીર સંબંધી અને માનસિક દુઃખના
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #743

७३२
सूत्रकृताङ्गसने न्तीत्यादि। 'तमाणाए तहा गच्छामो तहा चिट्ठामो तहा णिसियामो तहा तुयट्टामो तहा मुंजामो तहा भासानो तहा अभुटामो तहा उठाए उहिमोति पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं संजमेणं संजमामोत्ति वएज्जा?' तदाज्ञया-एतत्तीर्थकरोदिरित. धर्मस्याज्ञया तथा गच्छामः-यतनया विहरामः, यतनया तथा तिष्ठामः-कर चरणादिकमविक्षिपन्तः समाहिता भवामः, तथा निषीदामः-यतनया उपविशामः, तथा त्वग्वर्त्तयामः-यतनया पार्श्वपरिवर्तनं कुर्मः, तथा भुञ्जामहे यथा कल्याणाहारं माग्नुमः, तथा भाषामहे, तथाऽभ्युत्तिष्ठामः, तथा-उत्थाय उत्तिष्ठामः, इति प्राणानां द्रीन्द्रियाणं भूतानां-सत्वानां जीवानां-पञ्चेन्द्रियाणां सच्चानाम्एकेन्द्रियपृथिव्यादीनां संयमेन-सप्तदशविधेन संयम संयच्छामः-परिपालयाम इति वदेयुः-गाथापत्यादयः किम् ? 'हंता वएज्जा' हन्त भोः? वदेयुः इति साधुभिः कथितम् । 'किं ते तहप्पगारा कप्पंति पञ्चावित्तए' किं ते तथाप्रकारा:ताशा गाथापत्यादयः-प्रवाजयितुं कल्प्यन्ते, एते पुरुषा दीक्षायोग्याः किम्, द्वारा उपदिष्ट इस धर्म की आज्ञा के अनुसार ही हम यतना से गमन करेंगे-यतना से विहार करेंगे यतनासे ठहरेंगे, हाथ-पैर आदि को नहीं पटकते हुए समाहित होंगे, यतना से बैठेंगे, यतना से पसवाड़ा पलटेंगे, यतना से आहार प्राप्त करेंगे, बोलेंगे और उठेंगे। इस धर्म में कही हुई विधि के अनुसार ही उठकर प्राणियों-द्वीन्द्रिय आदि, भूतों-वनस्पति, जीवों-पंचेन्द्रियों तथा सत्त्वों-पृथ्वीकाय आदि की रक्षा के लिए संयम पालन करेंगे क्या वे गाथापति आदि ऐसा कह सकते हैं ?
निर्ग्रन्थ-हां वे ऐसा कह सकते हैं।
गौतम स्वामी-क्या वे ऐसा विचार रखते वाले पुरुष दीक्षा અંત કરે છે. તેથી તીર્થંકરદ્વાર ઉપદેશ કરવામાં આવેલ આ ધર્મની આજ્ઞા પ્રમાણે જ અમે યતના પૂર્વક ગમન કરીશું. યતનાથી વિહાર કરીશું યતનાથી ઉભા રહીશું-હાથ, પગ વિગેરેને તર છેડયા વિના સમાધિવાળા થઈશું. યતનાથી બેસીશું, યતનાથી પડખા બદલીશું. યતનાથી આહાર પ્રાપ્ત કરીશું, યતનાથી બોલીશું અને યતનાથી ઉઠીશું.
આ ધર્મમાં કહેવામાં આવેલ વિધિ પ્રમાણે જ ઉઠીને હીન્દ્રિય વિગેરે प्रालियो, भूत-वनस्पति, 1-५ येन्द्रियो, तथा सहवा-पृथ्वीय विगैरेनी રક્ષા કરવા માટે સંયમનું પાલન કરીશું ? આ પ્રમાણે તે ગાથાપતિ વિગેરે આમ કહી શકશે ?
નિગ્રંથ કહે-હા તેઓ તેમ કહી શકે છે. ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું-શું તેઓ આ વિચાર રાખવવાળા પુરૂ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #744

1
समयार्धबाधिनी टीका द्वि. थु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७३३ 'हंता कप्पंति' हन्त कल्प्यन्ते - सन्ति दीक्षायोग्यास्ते । 'किं ते तहप्पगारा कप्पंति' मुंडावत' किं ते तथाप्रकारा स्तादृशाः मुण्डनयोग्याः सन्ति ? हंता कप्पति' हन्त कल्प्यन्ते । ' किं ते तहप्पगारा कप्पंति सिक्खावित्तए' किं ते तथाप्रकाराः कल्प्यन्ते शिक्षयितुम्, ग्रहणा सेवनया शिक्षादानयोग्या किम् इमे, 'हंता कप्पंति' हन्त कल्पन्ते । 'किं ते तहष्पगारा कप्पंति उबट्टा वित्तए' किं ते तथाप्रकारा साधुत्वाय उपस्थापयितुं कल्प्यन्ते । 'हंता कप्पंति' हन्त कल्प्यन्ते 'तेसिं च णं तपगाराणं सव्वपाणेहिं जाव सव्वसतेहि दंडे णिक्खित्ते' तैश्व सर्वप्राणिषु यावत्सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तः । तैः सर्वप्राणिषु दण्डप्रत्याख्यानं कर्त्तुं शक्यते किम् | 'हंता निक्खिते' हन्त निक्षिप्तः प्रत्याख्यानं कर्तुं शक्यते । 'से णं एयाग्रहण कर सकते हैं ?
निर्ग्रन्थ- हां, वे दीक्षा ले सकते हैं। वे दीक्षा देने के योग्य हैं। गौतम स्वामी - क्या इस प्रकार के विचार वाले वे पुरुष मुण्डिन करने योग्य हैं ?
निर्ग्रन्थ- हां, वे मुण्डित करने योग्य हैं ।
गौतम स्वामी -- क्या वे ग्रहण और आसेवन शिक्षा देने के योग्य हैं ? निर्ग्रन्थ-- हां योग्य हैं ।
गौतम स्वामी -- क्या वे साधुत्व में स्थापित करने योग्य हैं ? निर्ग्रन्थ- हां, योग्य हैं ।
गौतम स्वामी -- क्या वे समस्त प्राणियों यावत् सत्वों के संबंध में दण्ड देने का त्याग कर सकते हैं ?
निर्ग्रन्थ-- हां वे त्याग कर सकते हैं ।
દીક્ષાના સ્વીકાર કરી શકે છે ?
નિગ્રન્થાએ કહ્યું-હા તે દીક્ષા ધારણ કરી શકે છે. તેને દીક્ષા આપવા ચેાગ્ય છે.
ગૌતમસ્વામી—શું આવા પ્રકારના વિચારવાળા તે પુરૂષા, સુ'ડિત કર. વાને ચાગ્ય છે ?
निर्ग्रन्थ- हा योग्य छे.
ગૌતમસ્વામીશુ તેમે સાધુપણામાં સ્થાપવાને ચેગ્ય છે?
निर्मन्थ- हा योग्य छे.
ગૌતમસ્વામી—શું તેએ સઘળા પ્રાણિયા યાવત્ સર્વેાના સંબંધમાં દંડ આપવાના ત્યાગ કરી શકે છે ?
નિગ્રન્થ——હા તેમે તે પ્રમાણે દડ દેવાના ત્યાગ કરીશકે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #745

७३४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे रूवेणं विहारेणं विहरमाणा जाव वासाई चउपंचमाई छट्टद्दसमाई वा अप्पयरो वा भुज्जयरो वा देसं दुइज्जेत्ता अगारं वएज्जा' ते एतद्रूपेण विहारेण विहरन्तो यावद्वर्षाणि चतुः-पश्चानि षड्दशानि वा अल्पतरं वा भूयस्तरं वा देशं-साधु. विहारं कृत्वा विहृत्य-अगारं व्रजेयुः । 'हता वएज्जा' हन्त ! बजेयुः 'तस्स गं जाव सव्वसत्तेहि दंडे णिक्खित्ते' तैश्च खलु सर्वपाणेषु दण्डो निक्षिप्तः, ते गृहस्था भूत्वा किं सर्वजन्तुषु दण्डं परित्यजन्ति किम् ? अर्थात् ते गृहस्थाः सर्वजीवेषु दण्डं न परित्यजन्ति । किन्तु -कुर्वन्त्येव दण्डं तदेवाह ते उदकसंयतादयो निर्ग्रन्थाः कथ. यन्ति हे गौतम ! 'णो इणहे सपढ़ें' नायमर्थः समर्थः ‘से जे से जीवे जस्स परेणं सव्वपाणेहिं सव्वसत्तेहि दंडे णो णिक्खित्ते' तस्य यः स जीवः येन परतः सर्वप्राणेषु यावत् सर्वसत्त्वेषु दण्डो नो निक्षिप्तः, स जीवो यो दीक्षातः पूर्व गृह. स्थावस्थायां सर्वमाणिषु दण्डं न परित्यक्तवानासीत् । 'से जे से जीवे जस्स
गौतम स्वामी--वे दीक्षा पर्याय में विचरते हुए चार, पांच, छह या दस वर्ष तक थोडे या बहुत देशों में विहार करके पुनः गृहस्थ हो सकते हैं ? निर्घन्ध- हां, फिर गृहस्थ हो सकते हैं।
गौतम स्वामी-वे गृहस्थ होकर क्या समस्त प्राणियों को दण्ड देने का त्याग करते हैं ?
निग्रन्थ --नहीं यह अर्थ समर्थ नहीं है अर्थात् पुनः गृहस्थ हो कर वे समस्त प्राणियों की हिंसा के त्यागी नहीं हो सकते।
गौतम स्वामी--वह यही पुरुष है जिसने दीक्षा अंगीकार करने से पूर्व सम्पूर्ण प्राणियों को दंड देने का त्याग नहीं किया था वह वही पुरुष
ગૌતમસ્વામી–તેઓ દીક્ષા પર્યાયમાં વિચરતા થકા ચાર, પાંચ, છ અથવા દસ વર્ષ સુધી થડા કે ઘણા દેશોમાં વિહાર કરીને ફરીથી ગૃહસ્થ થઈ શકે છે? નિ9–હા ફરીથી ગૃહસ્થ થઈ શકે છે.
ગૌતમસ્વામી–તેઓ ગૃહસ્થ થઈને બધા પ્રાણિયેને દંડ આપવાને ત્યાગ કરે છે ?
નિ –ના, આ અર્થ બરાબર નથી, અથાત ફરીથી ગૃહસ્થ થઈને તેઓ સઘળા પ્રાણિયાની હિંસાને ત્યાગ કરવાવાળા થઈ શકતા નથી.
ગૌતમસ્વામી––તે એજ પુરૂષ છે. કે જેણે દીક્ષાને સ્વીકાર કર્યા પહેલાં બધા જ પ્રાણિયોને દંડ દેવાને ત્યાગ કર્યો ન હતો. તે એજ પુરૂષ છે કે,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #746

समयार्थबोधिनी टोका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७३५ आरेणं सवपाणेहि जाव सत्तेहिं दंडे णिक्खित्ते' तस्य यो जीवः स येन आरात् -मुनिसामीप्यात् सर्वमाणिषु यावत्सर्वसत्त्वेषु दण्डो निक्षिप्तः । स एव जीवः पत्राद् दीक्षाधारणानन्तरं सर्वपाणिषु दण्डं परित्यक्तवान् । 'से जे से जीने जस्स इयाणिं सधपाणेहि जाच सव्वसत्तेहि दंडे णो णिक्खित्ते भवई' तस्य यः स जीवो येन इदानीं सर्वपाणिषु यावत्सत्त्वेषु दण्डो न निक्षिप्तो भवति। एवं स एव जीवो विद्यते-यो गृहस्थभावमाददानः सर्वजीवेषु प्रत्याख्यानं न कृत. वान्, 'परेणं असंजए आरेण संजए' परतोऽसंयतः-आरासंयता-साध्यवस्थात: पाक-गृहस्थावस्थायाम् असंयत आसीत्, आरात्-साव्यवस्थायां संयतः। 'इयाणिं असंजए' इदानीम्-पुनः साधुलिङ्गत्यागात्परं गृहस्थभावमापन्नः पुनरसंयतो जातः । 'असंजयरस सव्वपाणेहिं जाव सम्वसत्तेहिं दंडो णो णिक्खित्ते भवई' असंयतस्य सर्वपाणिषु यावत् सर्वसत्त्वेषु दण्डो नो निक्षिप्तो भवति, असंयमी जीवः सर्वव्यापारेण सर्वप्राणिषु दण्डत्यागी न भवति । ‘से एव मायाणह' तदेवं जानीत, "णियंठा' निग्रन्थाः ‘से एवमायाणियव्वं तदेवं ज्ञातव्यम् । अयं भावः यद्यपि त्रसजीववधस्य पूर्व प्रत्याख्यानं कृतम्, स एव कालान्तरे स्थाहै । जिसने दीक्षा धारण करने के पश्चात् समस्त प्राणियों को दण्ड देने का त्याग कर दिया था और यह वही पुरुष है जो दीक्षा त्याग कर और गृहस्थ अवस्था में आकर समस्त प्राणियों को दंड देने का त्यागी नहीं है । वह सबके पहले असंयमी हो गया और फिर साधु लिंग त्याग कर असंयमी हो गया । जो असंयमी है वह समस्त प्राणियों यावत् समस्त सत्त्वों को दंड देने का त्यागी नहीं हो सकता । हे निर्ग्रन्थो ! ऐसा ही जानो और ऐसा ही जानना चाहिए ।
भावार्थ यह है-यदयपि त्रस जीव के हिंसा का प्रत्याख्यान पहले किया है, किन्तु वह त्रस जीव कालान्तर में स्थावर हो जाता है । त्रप्स જેણે દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી બધા જ પ્રાણિને દંડ દેવાને ત્યાગ કર્યો હતો. અને તે એક પુરૂષ છે કે જે દીક્ષાનો ત્યાગ કરીને અને ગૃહસ્થ અવસ્થામાં આવીને બધા જ પ્રાણિને દંડ દેવાનો ત્યાગ કરનાર નથી. તે સૌથી પહેલાં અસંયમી હતો. તે પછી સંયમી થઈ ગયો. અને તે પછી પાછો સાધુના વેષને ત્યાગ કરીને અસંયમી થઈ ગયે. જે અસંયમી છે. તે સઘળા પ્રાણિ યાવત્ સઘળા સોને દંડ આપવાનો ત્યાગ કરવાવાળા હતા નથી. હે નિગ્રંથ ! તો એવું જાણે અને એ જ પ્રમાણે જાણવું જોઈએ.
ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જે કે ત્રસ જીવની હિંસાનું પ્રત્યાખ્યાન પહેલાં કર્યું હતું. પરંતુ તે ત્રસ જીવ કાલા-તરમાં સ્થાવર બની જાય છે. ત્રસ જીવનું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર: ૪

Page #747

७३६
सूत्रकृताङ्गसूत्रे वरता मासादयति त्रसजीवे प्रत्याख्यानकर्तुः स्थावरजीवविनाशनेन प्रत्याख्यान न भज्येत, तत्काले तस्मिंस्त्रसावच्छिन्न जीवत्वाऽभावात, पर्यायेण सहैव प्रत्या. ख्यानस्य सम्बन्धः, न तु द्रव्यतयाऽवस्थितजोवेन सह, पर्यायस्य च प्रतिक्षण भिद्यमानत्वात् । यथा कश्चित् गृहस्थः साधुर्भवति-तस्यां च गृहस्थावस्थायां जीवं विराधयति, तावता साध्ववच्छिन्नपत्याख्यानस्य भङ्गो न भवति-तत्कस्य हेतो? साधुपर्यायगृहस्थपर्याययोर्मेदात् । प्रत्याख्यानस्य साधुपर्यायेण सम्ब. धात् । गृहस्थावस्थायां तेनैव जीवेन कृतेऽपि वधे प्रत्याख्यानं न दुष्टं भवति, तद्वदिहाऽपि त्रसजीवविषये गौतमेन पतियोषितः स इति भावः।
गौतमस्वामी कथितमेवा) दृष्टान्तान्तरेण पुनः उदकपेढालपुत्र श्रमणेभ्यः प्रदर्शयति- भगवं च णं उदाहु' भगवान पुनः खलु उदाह-णियंठा खलु पुच्छियन्या' जीव का प्रत्याख्यान करने वाले का प्रत्याख्यान स्थावर जीवों की हिंसा करने से भंग नहीं होता। क्यों कि उस समय वह बस जीव नहीं हैं। प्रत्याख्यान का सम्बन्ध पर्याय के साथ है, द्रव्य रूप से स्थित रहने वाले जीव के साथ सम्बन्ध नहीं है। किन्तु पर्याय पलटती रहती है। जैसे कोई गृहस्थ है, साधु नहीं है और उस अवस्था में जीवों की विराधना करता है तो साधु संबंधी प्रत्याख्यान का भंग नहीं होता है। इसका क्या कारण है ? कारण यही है कि साधुपर्याय और गृहस्थ पर्याय में भेद है। प्रत्याख्यान का संबंध साधु पर्याय के साथ है। गृहस्थावस्था में जीव की हिंसा करने पर भी गृहस्थ प्रत्याख्यान के भंग का दोषी नहीं होता। इसी प्रकार प्रकृत त्रस के विषय में भी समझ लेना चाहिए । इस प्रकार गौतम स्वामी ने उन निर्ग्रन्थों को प्रतिबोध दिया। પ્રત્યાખ્યાન કરવાવાળાના પ્રત્યાખ્યાનને સ્થાવર ઓની હિંસા કરવાથી ભંગ થતું નથી. કેમકે–તે વખતે તે ત્રસ જીવ રહેલ નથી. પ્રત્યાખ્યાનને સંબંધ પર્યાયની સાથે છે. દ્રવ્યપણાથી સ્થિત રહેવાવાળા જીવની સાથે સંબંધ નથી પરંતુ પર્યાય ફર્યા કરે છે. જેમકે--કેઈ ગૃહસ્થ છે, તે સાધુ નથી અને તે એ અવસ્થામાં જેની વિરાધના–હિંસા કરતે હોય તે સાધુ સંબંધી પ્રત્યાખ્યાનને ભંગ થતું નથી, તેનું કારણ શું છે? કારણ એ જ છે કેસાધુ પર્યાય અને ગૃહસ્થ પર્યાયમાં ભેદ છે. પ્રત્યાખ્યાનને સંબંધ સાધુપર્યાય સાથે છે. ગૃહસ્થ અવસ્થામાં જીવની હિંસા કરવાથી પણ ગૃહસ્થ પ્રત્યાખ્યાનના ભંગરૂપી દેજવાળ થતા નથી. એ જ પ્રમાણે ચાલુ ત્રસના સંબંધમાં પણ સમજી લેવું જોઈએ. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ તે નિર્ચન્થોને પ્રતિબંધ આપે.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #748

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेपोपदेशः ७३७ निर्ग्रन्थाः खलु प्रष्टव्याः-निर्ग्रन्थानहं पृच्छामि, 'आउसंतो नियंठा' आयुष्मन्तो निर्ग्रन्थाः इह लोके 'परिब्वाइया वा' पारिवाजका वा 'परिव्वाइयाओ वा' परिवाजिका वा 'अन्नयरेहिंतो' अन्यतरेभ्यः 'तित्थायय जेहिंतो आगम्म धम्मं सवणवत्तिय उपसंक मेज्जा' तीर्थायतनेभ्य आगत्य धर्मे श्रवणप्रत्ययमुपसंक्रमेयुः । तीर्थायतनेभ्यः स्वतीर्थभ्यः साधुभ्यः साध्वीभ्यो वा किं धर्मश्रवणार्थमागन्तुं शक्यते ? 'हंता उवसंकमेज्जा' हन्त - उपसंक्रमेयुः - आगन्तुं शक्यते, 'किं तेसि तहपगारेण धम्मे आइक्खियन्चे' तथाप्रकाराणां तेषां किं धर्म आख्यातव्यःकथनीयः ? 'हंता आइक्खियन्वे' हन्त आख्यातव्यः - श्रावयितव्य इत्यर्थः 'तं चैव उवट्ठावित्तए जान कप्पंति' ते चैव मुपस्थापयितुं यावत्कल्प्यन्ते यावत्पदेन तैश्व खलु सर्वप्राणिषु यावत्सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तः हन्त निक्षिप्तः इत्यन्तस्य ग्रहणम्, सम्यग् धर्म श्रावणानन्तरं यदि तेषां वैराग्यं भवेत् - तथा साधुर्भविष्या
गौतम स्वामी दूसरा दृष्टान्त देकर उदक पेढालपुत्र को और निर्ग्रन्थों को समझाते हैं । भगवान् श्रीगौतमस्वामी ने कहा- मैं निर्ग्रन्थों से पूछता हूं कि हे आयुष्मन् निर्ग्रन्थों ! क्या कोई परिव्राजक या परिब्राजिका किसी दूसरे तीर्थ के स्थान में। (आश्रम या मठ आदि में) रहते हुए साधु के समीप धर्म श्रवण करने के लिए आसकते हैं ? निर्ग्रन्थ--हां आसकते हैं ।
गौतमस्वामी -- तथाप्रकार के उन व्यक्तियों को धर्म का उपदेश देना चाहिए ?
निर्ग्रन्थ- हां, उन्हें धर्म सुनाना चाहिए ।
गौतम स्वामी -- धर्म श्रमण करने के पश्चात् पूर्वोक्त प्रकार से
ગૌતમસ્વામી ખીજું દૃષ્ટાન્ત આપીને ઉદક પેઢાલપુત્રને અને તેના निर्ग्रन्थाने समन्यवे छे.
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીએ કહ્યું કે હુ' નિગ્રન્થાને પૂછું' છું' કે હે આયુષ્મન નિગ્રન્થા ! શુ' કોઈ પરિવ્રાજક અથવા પત્રિાજીકા કેાઈ ખીજા તીર્થંકરના સ્થાનમાં (આશ્રમ અથવા મઢ વિગેરેમાં) રહેવાવાળા સાધુની પાસે ધર્મ શ્રવણ કરવા માટે આવી શકે છે ?
निर्ग्रन्थ- हा भावी शडे छे ?
ગૌતમસ્વામી-તેવા પ્રકારની તે વ્યક્તિઓને ધમ ના ઉપદેશ આપવા જોઇએ? નિગ્રન્થ—હા તેઓને ધર્મનું શ્રવણ કરાવવું જોઈએ. ગૌતમસ્વામી-ધમનું શ્રવણ કર્યાં પછી પૂર્વોક્ત પ્રકારથી યાવત્ દીક્ષા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #749

७३८
सूत्रकृताङ्गसने मीतीच्छा भवेत्-तदा कि ते दीक्षयितव्याः ? 'हता कप्पंति' हन्त कल्प्यन्तेअर्थादीक्षादानयोग्यास्ते स्युः । 'किं ते तहप्पगारा कप्पंति संभुंजित्तए' कि ते तथा प्रकाराः करप्यन्ते संभोजयितुम् ? अर्थादीक्षाघारणानन्तरं कि ते संमोज्या भवितुमर्हन्ति ? हंता कप्पंति' हन्त कल्प्यन्ते, साधुः साधुभिः सह साध्वी साध्वीभिः सह समानसामाचारिणां सह भोजनादिकं संभोगा, तमवश्यं कुर्यादिति साधनामुत्तरम् । 'ते एयारूवेणं विहारेणं विहरमाणा त चेव जाव आमारं वएज्जा' ते-एतद्रपेण विहारेण विहरन्त स्तथैव यावदगारं व्रजेयुः किम् ? ते दीक्षां पालयन्तः संयतावस्थायां विहारं कृत्वा पुनरेव गृहस्था भविष्यन्ति किम् ? 'हंता वएज्जा' हन्त बजेयुः-अशुभकर्मोदयाद् गृहं गन्तुं शक्नुवन्ति । यावत् वे दीक्षा लेना चाहें तो उन्हें दीक्षा देकर धर्म में उपस्थापित करना चाहिए?
निर्ग्रन्थ--हां, करना चाहिए। ___ गौतमस्वामी--यदि वे विरक्त होकर दीक्षा लेले तो क्या संभोग के योग्य हैं ?
निर्ग्रन्थ--हां, वे संभोग के योग्य हैं । साधुओं का सामान समाचारी वाले साधुओं के साथ और साध्वियों को साध्वीयों के साथ भोजनादि व्यवहार करना संभोग कहाजाता है वे दीक्षित होने के पश्चात् अवश्य संभोग के योग्य हैं।
गौतम स्वामी--वे इस प्रकार के विहार ले विचरते हुए अर्थात् साधुपन पालते हुए यावत् पुनः गृहस्थी में जा सकते हैं ?
निर्ग्रन्थ--हाँ अशुभ कर्म के उदय से गृहस्थी में पुनः जा सकते हैं લેવાની ઈચ્છા કરે તે તેઓને દીક્ષા આપીને ધર્મમાં સ્થાપિત કરવા જોઈએ?
नियन्थी-- २ .
ગૌતમસ્વામી–જે તેઓ વિરક્ત થઈને દીક્ષા ધારણ કરી લે તે શું તેઓ સંભોગ કરવાને ચગ્ય છે?
નિર્ચથે–હા, તેઓ સંગ કરવાને ચગ્ય છે. સાધુઓના સરખા સામાચારીવાળા સાધુઓની સાથે અને સાધ્વીજીઓને સાધ્વીઓની સાથે ભોજન વિગેરે વ્યવહાર કરે તે સંજોગ કહેવાય છે. તેઓ દીક્ષિત થયા પછી અવશ્ય સંગ કરવાને યોગ્ય બને છે.
ૌતમસ્વામી તેઓ આ પ્રકારના વિહારથી વિચરતા થકા અર્થાત સાધુ પણનું પાલન કરતા થકા યાવત્ ફરીથી ગૃહસ્થ અવસ્થામાં જઈ શકે છે ?
નિર્ચ – હા અશુભ કર્મના ઉદયથી ગૃહસ્થપણમાં જઈ શકે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #750

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य सदृष्टान्तो विशेषोपदेशः ७३९
'ते णं तहप्पगारा कप्पंति संभु जित्तए' ते खलु तथामकाराः कल्प्यन्ते संभोज यितुम् ? परित्यक्तसाधुलिङ्गास्ते गृहस्थाः साधुभिः सह संभोक्तुं शक्नुवन्ति किम् ? 'णो इणहे समढे' नायमर्थः समर्थः, गृहस्थभावमापन्नाः साधुभिः सह मोक्तुं शक्ष्यन्ति ? नहीत्युत्तरम्, अथवा गृहस्थभावमागताः साध्व्यः साध्वीभिः सह भोक्तुं न शक्नुवन्ति, 'से जे से जीवे परेणं नो कप्पंति संभुजित्तए' ते ये-ते जीवा:-ये परतो नो कल्प्यन्ते संभोजयितुम् । ते एव जीवाः यैः सह साधनां संमोजने दीक्षातः पूर्व नाऽभवत्, ‘से जे से जीवे आरेणं कप्पति संभंजित्तए' ते ये-ते जीवाः आरास्कल्प्यन्ते संभोजयितुम्, दीक्षाधारणानन्तरं दीक्षितैस्सह साधूनां चिरकालपर्यन्तं संभोजनादिकं भवति । ‘से जे से जीवे जे इयाणि नो कप्पंति संभुंजित्तए' ते ये-ते जीवाः ये-इदानीं नो कल्प्यन्ते संभोजयितुम्, पूर्व साधुसमये संभोजनादियोग्याः ये जीवा स्ते एव-इदानी परित्यक्तसाधु. भावाः परिकल्पितगृहस्थभावाः संभोजनादियोग्या न भवन्ति । 'परेण अस्समणे आरेणं समणे इयाणि अस्समणे' परतोऽश्रमण: आरात् श्रमणः इदानीमश्रमणः ।
गौतम स्वामी--जब वे साधु का वेष त्याग दें और गृहस्थ हो जाएं तब साधुओं के साथ संभोग के योग्य होते हैं ?
निर्ग्रन्थ--नहीं यह अर्थ समर्थ नहीं है, अर्थात् गृहस्थ हो जाने के पश्चात् वे संभोग के योग्य नहीं रहते।
गौतम स्वामी-ये वही जीव हैं, जो दीक्षा लेने से पहले संभोग के योग्य नहीं थे। ये वही जीव हैं जो दीक्षा लेने के पश्चात् संभोग के योग्य थे और ये वही जीव हैं जो अब दीक्षा त्याग देने के पश्चात् संभोग के योग्य नहीं रहे हैं। ये वही हैं जो पहले श्रमण नहीं थे, फिर श्रमण हो गए थे और अब श्रमण नहीं रहे हैं। श्रमणों को
ગૌતમસ્વામી– જ્યારે તેઓ સાધુના વેષને ત્યાગ કરી દે અને ગૃહસ્થ બની જાય, તે પછી સાધુઓની સાથે સંભોગ કરવાને યોગ્ય ગણાય છે?
નિર્ગળ્યું–ના, આ અર્થ બરાબર નથી. અર્થાત્ ગૃહસ્થ થયા પછી તેઓ સંગને યોગ્ય રહેતા નથી.
ગૌતમવામી–આ તેજ જીવ છે, જે દીક્ષા લીધા પહેલાં સંગને યોગ્ય ન હતું. આ એજ જીવ છે કે જે દીક્ષા લીધા પછી સંગને યોગ્ય હતા. અને આ એજ જીવ છે કે જે-હવે દીક્ષાને ત્યાગ કર્યા પછી સંભેગને યોગ્ય રહેલ નથી. આ એજ જીવ છે જે પહેલાં શ્રમણ ન હતો. તે પછી શ્રમણ બન્યું અને હવે પાછે શ્રમણ રહ્યો નથી. શ્રમણોને અશ્રમણોની સાથે
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #751

७४०
सूत्रकृतागसूत्रे संयमग्रहणात् पूर्व गृहस्थः-न साधुः, दीक्षाधारणानन्तरं साधुः जातः न गृहस्था, दीक्षापरित्यागानन्तरं पुनरपि गृहस्थ एव जातः न तु साधुः। 'अस्समणेणं सद्धि णो कप्पंति समगाणं निग्गंयाणं संभुंजित्तए' अश्रमणेन साध नो कल्पन्ते श्रमणानां निर्ग्रन्थानां संभोक्तुम् । साधवो नाऽभ्यवहरन्ति-अश्रमणेन सह। तादृशा चाराऽभावात् । ‘से एव मायाणह णियंठा से एव मायाणियन्वं तदेवं जानीतनिर्ग्रन्थाः तदेवं ज्ञातव्यम्, एवमेव प्रसादि प्रत्याख्यानस्थलेऽपि उसपर्याय माश्रित्यैव प्रत्याख्यानं न तु द्रव्यमाश्रित्येति बोद्धव्यमिति गौतमोऽकथयत्साधून प्रतीति ॥सू०११-७८॥
मूलम्-भगवं च णं उदाहु संतेगइया समणोवासगा भवंति, तेसिं च णं एवं वृत्तपुव्वं भवइ-णो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवइत्तए, वयं णं चाउद्दसटमुहिट्पुण्णिमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्मं अणुपालेमाणा विहरिस्सामो, थूलगं पाणाइवायं पच्चक्खाइस्सामो, एवं थूलगं अश्रमणों के साथ संभोग करना नहीं कल्पता है, क्योंकि उनका आचार श्रमणों जैसा नहीं होता है। अतएव हे श्रमण निर्ग्रन्थों ! आप ऐसा समझिए आपको ऐसाही समझना चाहिए।
इसी प्रकार जिस श्रमणोपासक ने त्रस जीव की हिंसा का त्याग किया है, उसके लिए त्रस जीव हिंसा का विषय नहीं रहता। किन्तु जब वही जीव त्रस पर्याय त्याग कर स्थावर हो जाता है तो वह उसके त्याग का विषय नहीं रहता है। इस प्रकार प्रत्याख्यान पर्याय की अपेक्षा से होता है, द्रव्य की अपेक्षा से नहीं होता। ऐसा गौतम स्वामी ने उन निर्ग्रन्थों को समझाया ॥११॥ સંગ કરવાનું કલ્પતું નથી. કેમકેતેઓને આચાર પ્રમાણે જે તે તેથી જ હે શ્રમણ નિ ! આપ એવું સમજે આપે એવું જ સમજવું જોઈએ.
આજ પ્રમાણે જે શ્રમણોપાસકે ત્રસજીવની હિંસાને ત્યાગ કરેલ હોય, તેને માટે ત્રસ જીવ, હિંસાને વિષય બનતા નથી. પરંતુ જ્યારે એજ જીવ ત્રસ પર્યાયને ત્યાગ કરીને સ્થાવર બની જાય છે. તે પછી તે તેઓના ત્યાગને વિષય રહેતું નથી. આ રીતે પ્રત્યાખ્યાન પર્યાયની અપેક્ષાથી થાય છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ થતું નથી. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામીએ તે નિગ્રન્થને, સમજાવેલ છે. ૧૧૫
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #752

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७४१
मुसावायं थूलगं अदिन्नादाणं थूलगं मेहुणं धूलगं परिग्गहं पच्चक्खा इस्लामो, इच्छापरिमाणं करिस्सामो, दुविहं तिविहेणं, मा खलु ममहाए किंचि करेह वा करावेह वा तत्थ वि पच्चक्वाइस्सामो, ते णं अभोच्चा अपिच्चा असिणाइत्ता आसंदी पेढीयाओ पच्चोरुहिता, ते तहा कालगया किं वक्तव्वयं सिया ? सम्मं कालयति वत्तवं सिया, ते पाणा वि बुच्चति ते तसा वि वुच्चति ते महाकाया ते चिरट्टिइया, ते बहुतरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते अप्पयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्त अपच्चवखायं भवइ, इति से महयाओ जण्णं तुब्भे वयह तं चैव जाव अयं पि भेदे से णो
याउए भवइ । भगवं च णं उदाहु संतेगइया समणोवासगा भवंति तेसिं च णं एवं वृत्तपुत्रं भवइ, णो खलु वयं संचाए मो मुंडा भविता आगाराओ जाव पवइत्तए, णो खलु वयं संचाएमो चाउदसट्टमुद्दिट्ट पुण्णमासिणीसु जाव अणुपालेमाणा विहरितए, वयं णं अपच्छिममारणंतियसंलेहणा जूसणा जूसिया भत्तपाणं पडिया इक्खिया जाव कालं अणवकंखमाणा विहारेसामो, सव्वं पाणाइवायं पञ्चक्खा इस्लामो जाव सवं परिग्गहं पञ्चकखाइस्लामो तिविहं तिविहेणं, मा खलु ममट्टाए किंचि वि जाव आसंदी पेढियाओ पच्चोरुहित्ता एए तहा कालगया, किं तवं सिया ?, सम्मं कालगय त्ति वत्तवं सिया, ते पाणा वि वुच्चति जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ । भगवं चणं उदाहु संतेगइया मनुस्सा भवंति, तं जहा - मह इच्छा महारंभा महापरिग्गहा अहम्मिया जाव दुप्पडियाणंदा जाव सङ्घाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया जावजीवाए, जेहिं समणोवासगस्स
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #753

७४२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते भवइ, ते तओ आउगं विप्पजहंति, तओ भुज्जो सग्गमादाए दुग्गइगामिणो भवंति ते पाणा वि वुच्चति ते तसा वि वुच्चंति ते महाकाया ते चिरहिइया ते बहुयरगा आयाणसो, इति से महयाओ णं जण्णं तुब्भे वदह तं चैव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाहु संतगइया मणुस्सा भवंति, तं जहा-अणारंभा अपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुया जाव सव्वाओ परिग्गहाओ पडिविरया जावज्जीवाए, जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते तओ आउगं विप्पजहंति ते तओ भुज्जो सग्गमादाए सग्गइगामिणो भवंति, ते पाणा वि वुच्चंति ते तसा वि वुच्चंति जाव णो णेयाउए भवइ। भगवं च णं उदाहु संतेगइया मणुस्सा भवंति, तं जहा-अपच्छा अप्पारंभा अप्पपरिग्गहा धम्मिया धम्माणुया जाव एगच्चाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया, जहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते, भवइ ते तओ आउगं विप्पजहंति, तओ भुज्जो सग्गमादाए सग्गइगामिणो भवंति, ते पाणा वि वुच्चंति तसा वि जाव णोणेयाउए भवइ। भगवं च णं उदाहु संतेगइया मणुस्सा भवंति, तं जहा-आरणिया आवसहिया गामणियंतिया कण्हुईरहस्सिया, जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमणंताए दंडे णिक्खित्ते भवइ, णो बहुपडिविरया पाणभूयजीव सत्तेहि, अपणा सच्चामोसाइं एवं विप्पडिवेदेति-अहं ण हंतव्वो अन्ने हंत. व्वा, जाव कालमासे कालं किच्चा अन्नयराइं आसुरियाई किबिसियाइं जाव उववत्तारो भवंति, तओ विप्पमुच्चमाणा भुज्जो एलमुयत्ताए तमोरूवत्ताए पच्चायंति। ते पाणा वि
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #754

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७४३ बुच्चंति तसा वि वुच्चंति जाव णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाहु-संतेगइया पाणा समाउया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए जाव दंडे पिंक्खित्ते भवइ, ते पुव्वामेव कालं करेंति करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति, ते तसा वि बुच्चंति ते महाकाया ते चिरदिइया ते दीहाउया ते बहुयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स सुपच्च. क्खायं भवइ जाव णो णेयाउए भवइ। भगवं च णं उदाह संतेगइया पाणा समाउया जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए जाव दंडे णिक्खित्ते भवइ ते सयमेव कालं करोति, करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायति, ते पाणा वि वुच्चंति ते तसा वि वुच्चंति ते महाकाया ते समाउया ते बहुयरगा जेहिं समणोवासगस्स सुप्पच्चक्खायं भवइ जाव णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाह संतगइया पाणा अप्पाउया, जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए जाव दंडे णिक्खित्ते भवइ, ते पुवामेव कालं करेंति, करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायंति, ते पाणा वि वुच्चंति ते तसा वि वुच्चति ते महाकाया ते अप्पाउया ते बहुयरगा पाणा, जेहिं समणोवासगस्त सुपच्चक्खायं भवइ, जाव णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाहु संतेगइया समणोवासगा भवंति, तेसिं च णं एवं वृत्तपुव्वं भवइ-णो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता जाव पवइत्तए, णो खलु वयं संचाएमो चाउद्दसमुदिपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं अणुपालित्तए, जो खलु वयं संचाएमो अपच्छिमं जाव विहरित्तए, वयं च णं सामाइयं देसावगासियं पुरत्था पाईणं वा पडिणं वा दाहिणं वा उदीणं वा एतावताजाव सव्वपाणहिं जाव सव्वसत्तेहि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #755

७४
सूत्रकृताङ्गसूत्र दंडे णिक्खित्ते सवपाणभूयजीवसत्तेहिं खेमंकरे, अहमंसि, तत्थ आरेणं जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते तओ आउयं विप्पजहंति, विप्पजहिता तत्थ आरेणं चेव जे तसा पाणा जेहि समणोवासगस्स आयाणसो जाव ते सु पच्चायति जेहि समणोवासगस्स सुपच्चखायं भवइते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ ॥सू०१२॥७९॥
छाया-भगवांश्च खलु उदाह-सन्स्येकतये श्रमणोपासका भवन्ति, तैश्च. खल्वेवमुक्तपूर्व भवति-नो खलु वयं शक्नुमो मुण्डा भूत्वाऽगारादनगारित्वं पत्र. जितुम् । वयं खलु चतुर्दश्यष्टम्युद्दिष्टपूर्णिमासु प्रतिपूर्ण पौषधं सम्यग्अनुपालयन्तो विहरिष्यामः । स्थूलं प्राणातिपातं प्रत्याख्यास्यामः, एवं स्थूलं मृषावादं स्थूल मदत्तादानं स्थूलं मैथुनं स्थूलं परिग्रहं प्रत्याख्यास्यामः । इच्छापरिमाणं करिष्यामो द्विविधं त्रिविधेन मा खलु मदर्थ किश्चित्कुरुत वा कारयत वा तत्राऽपि प्रत्याख्या. स्यामः। ते खलु अभुक्त्वा अपीत्वा अस्नात्वा आसन्दी पीठिकातः पर्यारुह्य ते तथा कालगताः, किं वक्तव्यं स्यात् ? सम्यकालगता इति वक्तव्यं स्यात् । ते पाणाअप्युच्यन्ते ते त्रसा अपि उच्यन्ते ते महाकायास्ते चिरस्थितिकाः, ते बहुतरकाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य सुप्रत्याख्यानं भवति, ते अल्पतरकाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य अप्रत्याख्यातं भवति । इति स महतः यथा यूयं वदथ तथैव यावद् अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येके श्रमणोपासका भवन्ति, तैश्च-खलु एवमुक्तपूर्व भवति-न खलु वयं शक्नुमो मुण्डाः भूत्वा अगाराद् यावत्मवजितुम् । न खलु वयं शक्नुमश्चतुर्दश्पष्टम्युद्दिष्टपूर्णिमासु यावदनुपालयन्तो विहर्तुम् । वयं खलु अपश्चिममरणान्तिक संलेखना जोपणाजुष्टाः भक्तपानं प्रत्याख्याय यावत्काळमनवकाङ्क्षमाणाः विहरिष्यामः सर्व प्राणातिपातं प्रत्याख्यास्यामः यावत्सर्व परिग्रह पत्याख्यास्यामः त्रिविधं त्रिविधेन मा खलु किश्चिन्मदर्थं यावद् आसन्दीपीठिकातः प्रत्यारुह्य एते तथा कालगताः किं वक्तव्यं स्यात् ? सम्यक् कालगता इति वक्तव्यं स्यात्, ते प्राणा अप्युच्यन्ते यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा महेच्छाः महारम्भाः महापरिग्रहाः अधार्मिकाः यावद् दुष्प्रत्यानन्दा याव. सर्वेभ्यः परिग्रहेभ्योऽपतिविरताः यावज्जीवम् येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्तं दण्डो निक्षिप्तो भवति । ते ततः आयुः विमजहति ततो भूयः स्वकमादाय दुर्गतिगामिनो भवन्ति । ते माणा अप्युच्यन्ते ते असा अप्युच्यन्ते ते
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #756

समयार्थचोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७४५ महाकायास्ते चिरस्थितिकास्ते बहुतरकाः आदानशः इति, तस्य महतो येषु यूर्य वदथ तच्चैव अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाहसन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा अनारम्भाः अपरिग्रहाः धार्मिकाः धर्मानुगाः यावत् सर्वेभ्य परिग्रहेभ्यः पतिविरताः यावज्जीवनं येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्तं दण्डो निक्षितः, ते तत! आयुर्विप्रजहति ते ततो भूयः स्वकमादाय सद्भतिगामिनो भवन्ति ते पाणा अप्युच्यन्ते ते सा अप्युच्यन्ते यावनो नैया. यिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा-अल्पे च्छाः अल्पारम्भाः अल्पपरिग्रहाः धार्मिकाः धर्मानुगाः यावदेकतः परिग्रहाद् अप्रतिविरता येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्तं दण्डो निक्षिप्तः ते ततः आयुर्विप्रजहति ततो भूयः स्वकमादाय स्वर्गगतिगामिनो भवन्ति । ते पाणा अप्युच्यन्ते वसा अपि यावनो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति तद्यथा-आरण्यकाः आवसथिकाः ग्रामनियन्त्रिकाः क्वचिः द्राहसिकाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तो भवति नो बहुसंयताः नो बहुप्रतिविरताः, प्राणभूतजीवसत्त्वेभ्यः आत्मना सत्यानि मृषा एवं विप्रतिवेदयन्ति अहं न हन्तव्योऽन्ये हन्तव्याः यावत् कालमासे कालं कृत्वा अन्यतरेषु आसुरिकेषु किल्विषिकेषु यावद् उपपत्तारो भवन्ति । ततो विप्रमुच्य. मानाः भूयः एलमूकत्वाय तमोरूपत्वाय प्रत्यायान्ति । ते माणा अप्युच्यन्ते असा अप्युच्यन्ते यावन्नो नैयायिको भवति ! भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये प्राणिनो दीर्घायुषः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमणान्ताय यावद् दण्डो निक्षिप्तो भवति । ते पूर्वमेव कालं कुर्वन्ति, कृत्वा पारलौकिकत्वाय प्रत्यायान्ति । ते माणा अप्युच्यन्ते ते असा अप्युच्यन्ते ते महाकायास्ते चिरस्थितिका स्ते दीर्घा युषः ते बहुतरकाः प्राणाः, येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यातं भवति । यावत्रो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये प्राणाः समायुषः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय यावद् दण्डो निक्षिप्तो भवति । ते स्वयमेव कालं कुर्वन्ति कृत्वा पारलौकिकत्वाय प्रत्यायान्ति ते प्राणा अप्युच्यन्ते ते त्रसा अप्युच्यन्ते ते महाकायास्ते समायुषः ते बहुतरकाः येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यातं भवति यावन्नो नैयायिको भवति। भगवांश्च खलु उदाह सन्तेकतये माणा अल्पायुषो येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय यावद् दण्डो निक्षिप्तो भवति ते पूर्वमेव कालं कुर्वन्ति कृत्वा पारलौकिकत्वाय प्रत्यायान्ति ते प्राणा अप्युच्यन्ते ते त्रसा अप्युच्यन्ते ते महाकायास्ते अल्पायुषः ते बहुतरकाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य सुप्रत्याख्यातं भवति । यावन्नो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-सन्त्येकतये श्रमणोपासका भवन्ति तैश्च खलु एवमुक्तपूर्व
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #757

-
७४६
सूत्रकृताइसने भवति नो खलु वयं शक्नुमो मुण्डा भूत्वा यावत् प्रवजितुं, नो खलु वयं शक्नुमचतुर्दश्यष्टम्युइदृष्टा पूर्णिमासु परिपूर्ण पौषधमनुपालयितुम्, नो खलु वयं शक्नुमो. ऽपश्चिमं यावद् विहर्तुम् वयश्च सामायिकं देशावकाशिकं प्रातरेव पाच्यां वा प्रती. व्यां वा दक्षिणस्यां चा उदीच्यां बा एतावत् सर्वपाणेषु यावत्सर्वसत्वेषु दण्डो निक्षिप्तः, सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वानां क्षेमकरोऽहमस्मि । तत्र आराद् ये त्रसाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः, ततः आयुर्विप्रजहति, विग्रहाय तत्र आरादेव ये असा माणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः यावत्तेषु प्रत्यायान्ति येषु श्रमगोपासकस्य सुपत्याख्यातं भवति ते प्राणा अपि यावद् अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति ।।मू०१२-७९॥ ___टीका-- पुनरपि गौतमस्वामी प्रकारान्तरेणोदकादिपश्नस्योत्तरं ददाति हे उदक ! नाऽयं संसारः कदाचिदपि सैरिक्तो भवति, यतोऽनेकप्रकारेण संसारे त्रसजीवानाम् उत्पत्तिर्भवति-तदहं संक्षिप्य तुभ्यं प्रतिपादयामि-सावधानमनाः शृणु । 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु-गौतमश्च पुन:-‘णं खलु'-'ण' इति वाक्यालङ्कारे-पाय: सर्वत्र, उदाह-उदाहरति पुनः - संतेगइया समणोवासगा भवंति' सन्त्येकतये-कतिपये श्रमणोपासका भवन्ति । बहवो हि शान्ताः श्रावका भुवि भवन्ति । 'तेसिं च णं एवं वुत्तपुव्वं भवइ' तै चैवमुक्तपूर्व भवति, इत्थं कथयन्ति साधोरन्तिकमुपेत्य । 'णो खलु वयं संचाएमो मुंडा भवित्ता अगाराओ अगगारियं पवइत्तए' नो खलु वयं शक्नुमो मुण्डा भूवाऽगारादनगारित्वं पव.
'भगवं च णं उदाहु' इत्यादि।
टीकार्थ--गौतम स्वामी फिर प्रकारान्तर से उदक पेढालपुत्र आदि के प्रश्न का उत्तर देते हैं-हे उदक ! यह संसार कभी भी त्रसजीवों से रहित नहीं होता। अनेक प्रकार के संसार में त्रस जीव उत्पन होते रहते हैं। यह बात संक्षेप से मैं आपके समक्ष प्रतिपादन करता हूं। आप ध्यान पूर्वक सुनिए--
भगवान् गौतम बोले-बहुत से श्रमणोपासक ऐसे होते हैं जो साधु के समीप आकर कहते हैं-'हम मुण्डित होकर एवं गृह त्यागकर
'भगव च ण उदाहु' त्याहि
ટીકાર્થ-શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી પ્રકારાન્તરથી ઉદક પેઢાલપત્ર વિગેરેના પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે છે –હે ઉદક! આ સંસાર કયારેય પણ ત્રસ જી વિનાને થતો નથી. અનેક પ્રકારથી સંસારમાં ત્રસ જીવ ઉત્પન્ન થતા રહે છે. આ વાત સંક્ષેપથી હું આપની પાસે પ્રતિપાદન કરૂં તે આપ ધ્યાન દઈને સાંભળો.
ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામી કહે છે–આ લોકમાં ઘણા શ્રમણોપાસકો એવા હોય છે કે-જેઓ સાધુની પાસે આવીને કહે છે–અમે મુંડિત થઈને અને
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #758

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७४७ जितुम्, प्रव्रज्यां ग्रहोतुं वयं न शक्नुम इति । 'वयं च णं चाउद्दसट्टमुद्दिट्ठ पुणिमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं सम्म अणुपालेमाणा विहरिस्सामो' वयं चतुर्दश्यष्ट म्युद्दिष्टपूर्णिमासु तिथिषु प्रतिपूर्ण समग्रविधिपूर्वकं पौषधं-तन्नामकं व्रतं सम्यक्पालयन्तो विहरिष्यामः, संसारयात्रा मनुवामः । 'थूलगं पाणाइवायं पच्च क्खाइस्सामो' स्थूलं प्राणातिपातं प्रत्याख्यास्यामः । 'एवं थूलगं मुसावायं अदि. बादाणं थूलगं मेहुणं थूलग परिग्गहं पञ्चक्खाइस्सामो' एवं स्थूलं मृपावाद, स्थूलम् अदत्तादानम्, स्थूलं मैथुनम्, स्थूलं परिग्रहं प्रत्याख्यास्यामः ! 'इच्छापरिमाणं करिस्सामो' इच्छापरिमाणं करिष्यामः-अर्थात् सीमितं करिष्यामः, 'दुविहं तिवि. हेणं' द्विविधं त्रिविधेन-द्विकरणाभ्यां त्रियोगेश्च प्रत्याख्यानं करिष्यामः, 'मा खलु महाए किंचि करेह वा करावेह वा' पौषधावस्थायाम् अस्मदर्थ मा किञ्चित् कुरुत वा कारयत वा। 'तत्थ वि पच्चक्खाइस्सामो' तत्रापि प्रत्याख्यास्यामः 'ते णं अभो च्चा अपिचा असिणाइत्ता आसंदीपेढियाओ पच्चोरुहिता' तेऽभुक्त्वाऽपीत्वाऽस्ना. स्वा आसन्दीपीठिकातः पारुह्य-अवतीर्य सम्यक् पौषधं कृत्वा 'तहा कालगया अनगार वृत्ति को अंगीकार करने में समर्थ नहीं हैं। हम चतुर्दशी अष्टमी, अमावास्था और पूर्णिमा के दिन प्रतिपूर्णपोषध नामक श्रावक के व्रत को पालन करते हुए विचरेंगे। हम स्थूल प्राणातिपात का प्रत्याख्यान करेंगे, स्थूल मृषावाद, स्थूल अदत्तादान, स्थूल मैथुन और स्थूल परिग्रह का प्रत्याख्यान करेंगे, हम इच्छा का परिमाण करेंगे-दो करण तीन योग से प्रत्याख्यान करेंगे, हमारे लिए कुछ भी मत करो और कुछ भी मत कराओ, ऐसा प्रत्याख्यान भी करेंगे।
वेश्रमणोपासक विना खाये, विना पिये, विना स्नान किये, आसन से नीचे उतर कर, सम्यक प्रकार से पौषध का पालन कर के यदि मृत्यु को વૈભવથી ભરેલા ઘરને ત્યાગ કરીને અનગારવૃત્તિને સ્વીકાર કરવાને સમર્થ નથી. અમે ચૌદસ આઠમ, અમાસ, અને પુનમને દિવસે પ્રતિપૂર્ણ પૌષધ નામના શ્રાવકના અગીયારમા વ્રતનું પાલન કરતા થકા વિચરીશું. અમે રશૂલ પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરીશું. સ્થૂલ મૃષાવાદ, સ્થૂલ અદત્તાદાન, પૂલમૈથુન, અને સ્થૂલ પરિગ્રહનું પ્રત્યાખ્યાન કરીશું અમે ઈચ્છાનું પરિમાણ કરીશું. બે કરણ અને ત્રણ વેગથી પ્રત્યાખ્યાન કરીશું. અમારા માટે કંઈ પણ ન કરે. અને કંઈપણ ન કરાવે એવું પ્રત્યાખ્યાન પણ કરીશું.
શ્રમણોપાસક સુશ્રાવક ખાધા વિના, પાણી પીધા વિના, નાહ્યા વિના, આસનની નીચે ઉતરીને સમ્યક્ પ્રકારથી પૌષધનું પાલન કરીને જે મૃત્યુને પ્રાપ્ત થાય, તે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #759

७४८
सूत्रकृताङ्गसूत्रे कि वत्तव्यं सिया' तथा-कालगताः किं वक्तव्यं स्यात-एतादृश व्रतनियमाधारकः श्रावको मृत्यु यदि प्राप्नुयात् तदा तद्विषये किं वक्तव्यं भवेत् । 'सम्मं कालगतेत्ति वत्तव्वं सिया' सम्यक् कालगता इति वक्तव्यं स्यात् । देवलोके गतास्ते 'ते पाणा वि वुच्चंति ते तसावि वुच्चंति ते महाकाया ते चिरहिइया' ते प्राणा अप्युच्यन्ते प्राणधारणात्-ते सा अप्युच्यन्ते संचरणात्-ते महाकायाः-लक्षसहस्रयोजन. प्रमाण देहविकुर्वणात् ते चिरस्थितिका अपि कथ्यन्ते-द्वाविंशतिसागरोपमस्थितिकत्वात्, 'ते बहूतरगा पाणा जेसि समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ' ते प्राणिनो बहुतरका अनेके सन्ति-तेषु श्रमणोपासकस्य प्रत्याख्यानं सुप्रत्या. ख्यातं भवति, 'ते अप्पयरगा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अपच्चक्खायं भवइ' ते प्राणा अल्पतराः सन्ति येषु श्रमणोपासकस्य श्रावकस्य अप्रत्याख्यातं भवति, 'इति-से महयाओ जणं तुम्भे वयह तं चेव जाव अयंपि भेदे से णो णेयाउए भवई' इति स महतः यथा यूयं वदथ तथैव यावद् अयमपि भेदो नो नैयायिको प्राप्त हो जाएं तो उनके विषय में क्या कहना चाहिये ? उनके विषय में यही कहना चाहिए कि उन्होंने सम्यक् प्रकार से काल किया है, वे देव. लोक को प्राप्त हुए हैं। वे प्राणों को धारण करने के कारण प्राणी भी कहलाते हैं, उस नाम कर्म का उदय होने से वे त्रस भी कहलाते है एक लाख योजन के शरीर की विक्रिया कर सकने के कारण वे महाकाय भी कहलाते हैं और बावीस सागरोपम की उत्कृष्ट स्थिति होने से चिरस्थितिक भी कहलाते हैं।
एसे प्राणी बहुत हैं जिनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान कहलाता है । वे प्राणी थोडे हैं जिनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान नहीं होता है। इस प्रकार वह महान् त्रसकाय તેના સંબંધમાં શું કહેવાનું હોય? તેના વિષયમાં એમજ કહેવું જોઈએ કે તેઓએ સમ્યક્ પ્રકારથી સમાધિપૂર્વક કાળ કરેલ છે, તેઓએ દેવલોક પ્રાપ્ત કર્યો છે. તેઓ પ્રાણાને ધારણ કરવાના કારણે પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રણ નામકર્મને ઉદય હોવાથી, તેઓ ત્રસ પણ કહેવાય છે. એક લાખ જન જેટલા વિશાળ શરીરની વિકિયા કરી શકવાથી તેઓ મહાકાય પણ કહેવાય છે. અને બાવીસ સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ હોવાથી ચિરસ્થિતિક પણ કહેવાય છે.
એવા ઘણા પ્રાણિ છે કે જેએના વિષયમાં શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. જેના સંબંધમાં શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન થતું નથી તેવા પ્રાણિયે થડા છે. આ રીતે મહાન ત્રસકાયની હિંસાથી
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #760

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७४९
भवति, अतः स श्रावको महतः
सकायान्निवृत्तः तथापि तादृशस्य तस्य प्रत्याख्यानं निर्विषयमिति भवन्तः कथयन्ति - तन्न्यायसिद्धं विद्धि । 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु गौतम उदाह- 'संवेगइया समणोवासमा भवंति' सन्त्येक के श्रमणोपासका भवन्ति । 'तेसिं च णं एवं बुतपुब्वं भवई' तैश्चैत्र मुक्तपूर्व' भवति, 'णो खलु वयं संचारमो मुंडा भवित्ता आगाराओ जाव पव्वइत्तए' भुवि भवन्ति अनेके श्रावकास्तेषु केचन साधुसमीपमागत्य कथयन्ति न खलु वयं शक्नुमो मुण्डा:reat भूत्वा अगाराद् यावत् पव्रजितुम् । 'णो खलु वयं संचाएमो चाउदसमुद्दिट्ठ पुण्णमासिणीसु जाव अणुपालेमाणा विहरित्तए' नो खलु वयं शक्नुमो चतुर्दश्यष्ट म्युद्दिष्ट पूर्णिमासु तत्र उद्दिष्टा- अमावास्या, आराध्य तिथिषु पौषधं सम्पूर्णरूपेण यावत् पालयन्तो विहरिष्यामः यावत्पदेन परिपूर्ण पोषधं सम्यग् इत्यन्तस्य ग्रहणं न वयं समर्था एतादृशं व्रतं कर्तुं किन्तु 'वयं च णं अपच्छिममारणंतियं संलेहणाजू मणाजूसिया भतपाणं पडियाइक्खिया' वयमपश्चिममारणान्तिकं संलेखणा जोषणाजुष्टाः भक्तपानं प्रत्याख्याय 'जाव सव्वं परिग्गहं पञ्चकखाइस्सामो' याव सर्व परिग्रहं प्रत्याख्यास्यामः 'तिविहं तिविहेणं' त्रिविधं त्रिविधेन-मरणसमये कारणत्रयेण योगैश्च समस्तप्राणातिपातं सर्वं परिग्रहं च परित्यक्ष्यामः । 'मा खलु की हिंसा से निवृत्त है । ऐसी स्थिति में आप श्रमणोपासक के प्रत्याख्यान को निर्विषय कहते हैं। आपका यह कथन न्याय संगत नहीं है ।
भगवान् गौतमने पुनः कहा- कोई-कोई श्रमणोपासक होते हैं जो इस प्रकार कहते हैं-हम मुंडिन होकर, गृहत्याग करके साधु होने में समर्थ नहीं है । हम चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्या और पूर्णिमा तिथियां में प्रतिपूर्ण पौषध व्रत का पालन करने में भी समर्थ नहीं हैं। हम तो अन्त समय में मरण का अवसर आने पर संलेखना का सेवन कर के, आहार- पानी का त्याग करके यावत् जीवन की इच्छा न करते हुए, मृत्यु से भय नहीं करते हुए विचरेंगे। उसी समय हम तीन करण और નિવૃત્ત છે. આવી સ્થિતિમાં આપ શ્રમણેાપાસકના પ્રત્યાખ્યાનને નિવિષય કહા છે, તેા આપતું આ કથન ન્યાયયુક્ત નથી.
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ફરીથી કહ્યુ` કે-કેાઈ કાઈ શ્રમણેાપાસકે આ પ્રમાણે કહે છે.-મા મુક્તિ થઇને ઘરના ત્યાગ કરીને સાધુ થવાને સમથ नथी. अभे थौदृश, मास, समास, अने चुनभनी तिथियामां प्रतिपूर्ण પૌષધનું પાલન કરવામાં પણ સમર્થ નથી. અમે તે અંત સમયે મરણને અવસર પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સલેખનાનુ સેવન કરીને આહાર પાણીના ત્યાગ કરીને જીવવાની ઇચ્છા ન કરતા થકા મૃત્યુથી ભય ન પામતાં વિચરીશું, આ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪
-

Page #761

७५०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे मदहाए किंचि वि जाव' मा किश्चन मदर्थं यावत् पचनपावनादिकमारम्भसमारम्भम् अस्मदर्थ मा किञ्चित् कुरु-मा कारय एवं रूपेण सर्वाने प्रत्याख्यास्यामः । 'आसंदीपेढियाओ पच्चोरुहित्ता ते तहा कालगया' आसन्दीपीठिकातः प्रत्यवरुह्य एते कालगता:-मरणमनुप्राप्ताः 'कि वत्तव्वं सिया' किं वक्तव्यं स्यात्-एतद्विषये कि वक्तव्यं तदानीम्, निन्था उत्तरयन्ति-'सम्मं कालगयत्ति' सम्यकालगता इति । 'वत्तवं सिया' वक्तव्यं स्यात्-सम्यक्तदीयं मरणमिति । 'ते पाणावि वुच्चंति जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' ते माणा अप्युच्य. न्ते यावदयमपि भेदो नो स नैयायिको भवति ते पाणा अपि कथ्यन्ते-सा अपि, महाकाया अपि, चिरस्थितिका अप्युच्यन्ते, तथा-त्रसानां हिंसायाः श्रावकेण प्रत्याख्यानं कृतम् अत: श्रावकस्य व्रत निविषयमिति कथन न न्यायसिद्धम इति 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु पुन रुदाह 'सतेगइया मणुस्सा भवंति' सन्त्येकतये भुवि मनुष्या भवन्ति, 'तं जहाँ तद्यथा 'महइच्छा' महेच्छा:-महती तीन योग से सम्पूर्ण प्राणातिपात और सम्पूर्ण परिग्रह का त्याग करेंगे। हमारे लिए न कुछ करो और न कराओ, ऐसा भी प्रत्याख्यान करेंगे। इस प्रकार कहकर वे श्रावकपणा पालता हुआ अन्त समय में संथारा करके मृत्यु को प्राप्त होते हैं तो उनके विषय में क्या कहना चाहिए?
निर्ग्रन्थों ने उत्तर दिया उन्होंने सम्यक् प्रकार से काल किया, ऐसा कहना चाहिए। वे प्राणी भी कहलाते हैं, बस भी कहलाते हैं, महाकाय और चिरस्थितिक भी कहलाते हैं । इनकी हिंसा से श्रमणोपासक निवृत्त है अतएव श्रमणोपासक के व्रत को निर्विषयक कहना न्याय संगत नहीं है। __ भगवान् गौतम पुनः बोले-इस संसार में ऐसे भी मनुष्य होते है जो राज्य वैभव परिवार आदि का अत्यधिक इच्छा वाले होते हैं, વખતે અમે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ભેગથી સંપૂર્ણ પ્રાણાતિપાત અને સંપૂર્ણ પરિગ્રહનો ત્યાગ કરીશું. અમારે માટે કંઈ કરવું નહીં અને કંઈ કરાવવું નહીં. એવું પણ પ્રત્યાખ્યાન કરીશું આ પ્રમાણે કહીને તેઓ શ્રાવકપણાનું પાલન કરતા થકા અંતસમયે સંથારો કરીને મૃત્યુને પ્રાપ્ત કરે છે તે તેમના સંબંધમાં શું કહેવાનું છે ?
નિર્ચન્થાએ ઉત્તર આપતાં કહ્યું કે-તમોએ સારી રીતે કાળ કર્યો તેમ કહેવું જોઈએ. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહેવાય છે. મહાકાય અને ચિરસ્થિતિક પણ કહેવાય છે. તેમની હિંસાથી શ્રમણોપાસક નિવૃત્ત રહે છે. તેથી જ શ્રમ પાસકના વ્રતને નિર્વિષયક કહેવું તે ન્યાય સંગત નથી.
ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ ફરીથી કહ્યું-આ સંસારમાં એવા પણ મનુષ્ય હોય છે કે જેમાં રાજ્યવૈભવ પરિવાર વિગેરેની અત્યંત અધિક ઈચ્છાવાળા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #762

समयार्थबोधिनो टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७५१ -राज्यविभवपरिवारादिका सर्वातिशायिनी इच्छा-अन्तः कमणवृत्ति येषां ते तथा विशाललालसा, 'महारंभा' महान् आरम्भः-पश्चेन्द्रियान्तोपमर्दनलक्षणो येषां ते तथा, 'महापरिगहा' महापरिग्रहा:-परिमाणातिरेकेण धनधान्यद्विपदचतुष्पदवास्तु क्षेत्रादिरूपाः येषां ते तथा 'अहम्मिया' अधार्मिका:-धर्म श्रुतचारित्रलक्षणं चरन्तीति धार्मिकाः, न धार्मिका अधार्मिकाः 'जाव दुपडियाणंदा' यावद् दुष्पत्या. नन्दा-दुःखेन प्रत्यानन्दते ये ते तथा, अतिकष्टेन प्रसन्नयोग्याः, यावत्पदेन अधर्मानुगा:-अधर्मसेविनः अधर्मिष्ठाः अधर्माख्यायिनः अधर्मरागिणः अधर्मलोकिनः अधर्मजीविनः अधमरजनाः अधर्मशीलसमुदाचाराः अधर्मे चैत्र जीविका कल्पयन्तः इत्यन्नपदानां ग्रहणम्, तदेतेषामर्थाः-धर्म श्रुतचारित्रलक्षणम् अनु. गच्छन्ति ये ते धर्मानुगा स्तद्विपरीता:-अधर्मानुगाः, अधर्म सेविन:-कलवादि. निमित्तषड्जीवकायोपमर्दकाः, अधर्मिष्ठा:-अतिशयितो धर्मों येषां ते धर्मिष्ठा. स्तद्विपरीताः अधर्ममाख्यातुं शीलं येषां ते अधर्माख्यायिनः, अधर्मरागिणः-न धर्मोऽधर्मः तत्र रागः-रक्तुं शीलं येषां ते तथा, अधर्मपलोकिनः-न धर्मोऽधर्म: पंचेन्द्रिय के वध आदि का महान् आरंभ करते हैं, महापरिग्रहवाले अर्थात् अपरिमित धन, धान्य, द्विपद, चतुष्पद, मकान, खेत आदि परिग्रहवाले होते हैं, अधार्मिक अर्थात् श्रुतचारित्र धर्म से वर्जिन होते हैं, यावत् बहुत कठिनाई से प्रसन्न होनेवाले होते हैं। यहां यावत्' शब्द से ये विशेषण और समझ लेने चाहिए, अधर्मानुग श्रुतचारित्र धर्म का अनुसरण न करने वाले, अधर्मसेवी पत्नी आदि के निमित्त षटू जीवनिकाय की हिंसा करनेवाले अधर्मिष्ठ अत्यन्त अधर्मी, अधर्म की बात कहने वाले और अधर्म को ही देखनेवाले, अधर्मजीवी-पाप से जीवन यापन करने वाले, अधर्मरंजन-पाप करके ही प्रसन्न होनेवाले, अधर्मशील समुदानार-पापमय आचरण करनेवाले तथा पाप से ही હોય છે. પંચેન્દ્રિયના વધુ વિગેરેને મહાન આરંભ કરે છે, મહાપરિગ્રહવાળા, અપરિમિત ધન, ધાન્ય, દ્વિપદ મકાને, ખેતરે વિગેરે પરિગ્રહવાળા હોય છે. અધાર્મિક અર્થાત્ શતચારિત્ર ધર્યાથી રહિત હોય છે. યાવત્ ઘણીજ કઠણાઈથી પ્રસન્ન થવાવાળા હોય છે. અહીંયાં યાવત્ શબ્દથી આ પ્રમાણેના બીજા વિશેષણે પણ સમજી લેવા. અધર્માનુગ-યુતચારિત્ર ધર્મનું અનુસરણ ન કરવાવાળા અધર્મસેવી–સ્ત્રી વિગેરે માટે ષજીવનિકાયની હિંસા કરવાવાળા, અધમિઠ–અત્યંત અધમ અધર્મની વાત કહેવાવાળા, અને અધર્મને જ દેખવાવાળા, અધર્મજીવી-પાપથી જીવનનું યાપન કરવાવાળા, અધર્મરંજન પાપ કરીને જ પ્રસન્ન થવાવાળા, અધમ શીલ સમુદાચાર–પાપમય આચરણ કરીને
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #763

७५२
सूत्रकताजसो -पापम् तं प्रकर्षेण लोकितुं-द्रष्टुं शीलं येषां ते तथा, अधर्मजीविना-अधर्मेण पापेन जीवितुं शीलं येषां ते तथा, अधर्मरञ्जनाः अधर्मः पापं तत्र प्रकर्षणरज्यन्ते पे ते तथा, अधर्मसमुदाचारा:-अधर्मशीला-सावधकार्यशीलः समुदाचारः यत किश्चनअनुष्ठानं येषां ते तथा, अधर्मेण-केवलमधर्मेणेव वृत्ति-जीविका करा. यन्ता-कुर्वन्तो विहरन्तीति। ____ 'जाव सम्बो परिग्गहाओ अपडिविरिया जावज्जीवाए' यावत्सर्वस्मात् परिग्रहाद् अपतिविरताः यावज्जीवनम्-अत्र यावत्पदेन-माणातिपातमृपावाद. दत्तादानमैथुनानां ग्रहणं भवति, सर्वस्मात् प्राणातिपातात् सर्वस्माद् मृपावादात् सर्वस्माद् अदत्तादानात् सर्वस्माद् मैथुनाद् अप्रतिविरता अनिवृत्ता इत्यर्थः 'जेहिं सपणोवासगस्स आयाणसो आमरणताए दंडे णिक्खित्ते' येषु श्रमणो. पासकस्य आदानशः व्रतग्रहणकालादारभ्य आमरणान्तं मरणपर्यन्तं-दण्डो निक्षिप्ता-त्यक्तो भवति। केनाऽपि सामान्यश्रावकेण महारम्भादिषु प्रत्या. ख्यानं कृतम । ते ततः 'आउगं विप्पजहंति' ते तथाभूताः पुरुषाः मरणसमये आयुर्विप्रजहन्ति-परित्यजन्ति । 'ततो भुज्जो सगमादाय' ततो भूयः स्वक मादाय स्वकं स्त्रीय कर्मादाय 'दुग्गइगामिणो भवंति' दुर्गतिगामिनो भवन्ति । तेऽधार्मिकाः, 'ते पाणा वि वुच्चंति' ते पाणा अप्युच्यन्ते माणधारणात् 'ते आजीविका करनेवाले। यावत् समस्त परिग्रह से जीवनपर्यन्त निवृत्त न होनेवाले, यहां यावत् शब्द से प्राणातिपात, मृषावाद, अदत्तादान, और मैथुन का ग्रहण करना चाहिए अर्थात् समस्त हिंसा झूठ, चोरी और मैथुन से जीवनपर्यन्त निवृत्त न होनेवाले होते हैं। श्रमणोपासक ऐसे प्राणियों की हिंसा करने का व्रत ग्रहण से लेकर मरणपर्यन्त त्याग करता है। ऐसे पूर्वोक्त पुरुष मरण के समय आयु का त्याग करते हैं
और अपने-अपने कर्म के अनुसार दुर्गति (नरक) में जाते हैं। वे अधार्मिक पुरुष प्राणी भी कहलाते हैं, बस भी कहलाते है और महाપ્રસન્ન થવાવાળા, તથા પાપથી જ આજીવિકા કરવાવાળા, યાવત્ સમસ્ત પરિ. ગ્રહથી જીવનપર્યત નિવૃત્ત ન થવાવાળા, અહીંયાં યાવત્ શબ્દથી પ્રાણાતિપાત મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, અને મૈથુનનું ગ્રહણ કરેલ છે. અર્થાત્ બધા જ પ્રકારની હિંસા, અસત્ય, ચેરી અને મિથુનથી જીવનપર્યત નિવૃત્ત ન થવાવાળા હોય છે.
શ્રમણોપાસકે એવા પ્રાણિની હિંસા કરવાના વ્રત ગ્રહણથી લઈને મરણુપર્યત ત્યાગ કરે છે. એ પૂર્વોક્ત પુરૂષ મરણ સમયે આયુને ત્યાગ કરે છે અને પોતપોતાના કર્મ પ્રમાણે દુર્ગતિ (નરક)માં જાય છે. તે અધા. ર્મિક પુરૂ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહેવાય છે. તથા મહાકાય
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #764

समयार्थवाधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७५३ तसा वि बुच्चति' ते सा अप्युच्यन्ते सश्चरणशीलखातू, 'ते महाकाया - ते चिरडिया ते बहुयरगा आयाणसो' ते महाकायास्ते चिरस्थितिकास्ते बहुतरकाः संख्या अनेके भवन्ति । आदानशः व्रतग्रहणादारभ्य आजीवनम् एतेषां जीवानां वधमत्यादयान विषयकमविज्ञा व्रतग्रहणादारभ्याssवरणं श्रावकेण कृता । 'इइ से महयाओ' इति स महतः तस्मादयं श्रावको बहूनां जीवानां प्राणातिपातविरतः 'जहं तुग्भे वदह' येषु यूयं वदथ, श्रावकत्रतं निर्विषयं कथयथ 'तं चेत्र अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' तच्चैव अयमपि भेदः स नो - नैव नैयायिको भवतीति ।
पुनरपि भगवान् गौतमः कथयति- 'भगवं च णं उदाहु' मगवांश्च खलु उदाह'संवेगइया मणुस्सा भवेति' सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति । 'तं जहा ' तद्यथा'अणारंभा' अनारम्मा', 'जावज्जीवाए' यावज्जीवनम् - जीवनत आरभ्य मरणपर्यन्तम् - आरम्भ रहिता भवन्ति 'अपरिग्गदा' अपरिग्रहाः - परिग्रहरहिता भवन्ति । 'धम्मिया' धार्मिकाः- धर्माचरणशीलाः । 'धम्माणुया' धर्माऽनुगाः परानपि धर्माचरणानुज्ञया प्रतिबोधयन्ति । 'जाव' यावत् 'सच्चाओ परिग्गदाओ पडिविरया' सर्वेभ्यः परिग्रहेभ्यः प्रतिविरताः- निवृत्ता भवन्तीति । एतादृशा अपि केचन कवकाय तथा चिरस्थितिक भी कहलाते हैं । अतः ऐसे जीव बहुत होते हैं, जिन की हिंसा का श्रावक व्रत ग्रहण करने के समय से लगाकर मरणपर्यन्त त्याग करता है। इस प्रकार वह श्रावक बहुत जीवों की हिंसा का त्यागी होता है। ऐसी स्थिति में आपका यह कहना न्यायसंगत नहीं है कि श्रावक का प्रत्याख्यान निर्विषय है ।
भगवान श्री गौतम स्वामी पुनः कहते हैं - इस संसार में कोई २ ऐसे मनुष्य होते हैं जो व्रत ग्रहण से लेकर मरण पर्यन्त आरंभ के त्यागी होते है, परिग्रह से रहित होते हैं। धार्मिक धर्मानुगामी यावत् समस्त परिग्रह से निवृत्त होते हैं । श्रावक व्रत ग्रहण करने के समय से તથા ચિરસ્થિતિક પણ કહેવાય છે. તેથી એવા જીવા ઘણુા હાય છે, કે જેની હિં’સાનું શ્રાવક વ્રતગ્રતુણુ કરવાના સમયથી લઈને મરણુ પન્ત ત્યાગ કરે છે. આ રીતે તે શ્રાવક ઘણા જીવાની હિંસાના ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે. આવી સ્થિતિમાં આપનું આ કથન ન્યાય સંગત નથી કે શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિવિષય છે. ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામી ફરીથી કહે છે-આ સ’સારમાં કઈ કઈ એવા મનુષ્યા હૈાય છે. કે જેઓ વ્રત ગ્રહણથી લઇને મરણ પન્ત આર`ભને ત્યાગ કરવાવાળા હોય છે. પરિગ્રહથી રહિત હાય છે. ધાર્મિક ધર્મોનુગામી, ચાવત્ સઘળા પરિગ્રહથી નિવૃત્ત હાય છે, શ્રાવક વ્રત ગ્રહણ કરવાના સમયથી
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #765

७५४
सूत्रहतामसूत्रे चन पुरुषाः लोके भवन्तीति, 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खि' श्रमणोपासकस्य येषु आदानशः आमरणान्तं दण्डो निक्षिप्तः। एता. दृशेषु जीवे वृ श्रावका: ब्रतग्रहणादारभ्य मरणान्तं दण्डं त्यजन्ति, केचन सामान्यश्रावकाः । 'ते तओ आउगं विपजहंति' ते-पूर्वोक्ता धार्मिकाः मरणसमये घुपस्थिते-आयुः परित्यजन्ति। 'ते तो भुज्जो सगमादाए सग्गइगामिणो भवति' ते पूर्वोक्ता मृता धार्मिकाः श्रावकाः भूयः-पुनरपि स्वकं-स्वसंपादित पुण्यकर्म मादाय सदनिगामिनो भवन्ति, 'ते पाणा वि वुचंति' ते प्राणा अप्युच्यन्ते -माणधारणात् , असा अपि कथयन्ते-संचरणशीलत्वात् , विकुणाकरणाद् महाकायाः 'जाब णो णेयाउए भवई' यावन्नो नैयायिको भवति, ते जीवाश्चिरकालं स्वर्गे वसन्ति, एतेषु दण्डो न दीयते श्रावकेण । अस्मादेव कारणात् त्रसाऽभावात् भावकपतिज्ञा निर्विषयिणीति कथनं न न्यायसिद्धम् इति गौतमस्वामिन उत्तर मिति । 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु उदाह-संतेगइया मणुस्सा भवंति' सन्त्येकतये मनुष्या भवन्ति, 'तं जह।' तद्यथा-'अप्पेच्छा' अल्पेच्छा:-अल्याभरण पर्यन्त ऐसे जीवों की हिंसा करने का त्याग करते हैं। वे पूर्वोक्त धार्मिक पुरुष मरण का समय उपस्थित होने पर अपने आय का त्याग करते है और अपने द्वारा पहले उपार्जित पुण्य कर्म के फल से सदगति में जाते हैं। वे प्राण धारण करने के कारण प्राणी भी कहलाते हैं, उस भी कहलाते हैं विक्रिया करने के कारण महाकाय भी कहलाते हैं और चिरस्थितिवाले भी कहलाते हैं, अर्थात् वे चिरकाल तक देवलोक में निवास करते हैं और श्रावक उन्हें दंड नहीं देता है। ऐसी स्थिति में यह कहना न्याय संगत नहीं है कि त्रस जीवों का अभाव हो जाने से श्रावक-की प्रतिज्ञा निर्विषय है। यह श्री गौतमस्वामी का उत्तर है। મરણ પર્યત એવા ઓની હિંસા કરવાને ત્યાગ કરે છે. તે પૂર્વોક્ત ધાર્મિક પુરૂષ મરણ સમય પ્રાપ્ત થાય ત્યારે અ યુનો ત્યાગ કરે છે. અને પિતે પ્રાપ્ત કરેલ પુણ્ય કર્મના ફળથી સદ્ગતિમાં જાય છે. તેઓ પ્રાણ ધારણ કરવાથી પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહેવાય છે. વિક્રિયા કરવાને કારણે મહાકાય પણ કહેવાય છે. અને ચિર સ્થિતિ વાળા પણ કહેવાય છે. અર્થાત તેઓ લાંબા સમય સુધી દેવલોક માં નિવાસ કરે છે. અને શ્રાવક તેઓને દંડ દેતા નથી. આવી સ્થિતિમાં આ કહેવું ન્યાય સંગત નથી, કે ત્રસ જીવે નો અભાવ થઈ જવાથી શ્રાવકની પ્રતિજ્ઞા નિર્વિષય છે. આ પ્રમાણે ગૌતમસ્વામી એ ઉત્તર કહ્યો છે.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #766

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७५५ राज्यविभवपरिवारादिका इच्छा-अन्तःकरणवृत्ति वा ते तथा, 'अप्पारंभा' असा रम्भाः-अल्पा-आरम्भः-कृष्यादिना पृथिव्यादिजीशेपमर्दो येषां ते तथा, 'अप्पपरिग्गहा' अल्पपरिग्रहा:-अल्पः परिग्रहो धनधान्यादिस्वीकाररूपो येषां ते तथा, 'धम्मिया' धार्मिकाः-धर्मेण-प्राणातिपातादि विरमणेन चरन्ति ये ते तथा 'धम्माणुया' धर्मानुगा:-धर्ममनुगच्छन्ति ये ते धर्मानुगाः 'जाव' यावत्-धर्मिष्ठा:-धर्मएच इष्टो वल्लभो येषां ते तथा ६, धर्मख्यातयः-धर्मात् ख्यातिः प्रसिद्धि र्येषां ते तथा७, धर्मपलोकिनः-धर्ममेव प्रलोकन्ते-पश्यन्ति स्वेष्टतया ये ते तथा ८, धर्मपरञ्जना:-धर्मे परज्यन्ति-परायणा भवन्ति ये ते तथा ९, धर्मसमु. दाचारः-सदाचारो येषां ते तथा १०, धर्मेणैत्र वृत्तिं जीविकां कल्पयन्तः-धार्मिकजीविकया निर्वहन्तः ११, सुशीला:-शोभनाचारवन्तः१२, सुत्रताः-शोभनात. वन्त: १३, सुपत्यानन्दाः-मुष्टु प्रत्यानन्दः-चित्ताह्लादो येषां ते तथा १४, साधुभ्यः साध्वन्तिके प्रत्याख्याय एकस्मात् स्थूलात् प्राणातिपातात् प्रतिविरताः
भगवान्श्री गौतम स्वामी ने फिर कहा-इस संसार में कोई-कोई ऐसे मनुष्य भी होते हैं जो अल्प इच्छा वाले अर्थात् परिमित राज्य वैभव, परिवार आदि की इच्छा करते हैं, अल्प आरंभ करनेवाले अर्थात् कृषि आदि कर्म करके पृथ्वीकाय आदि के जीवों का उपमर्दन करने वाले होते हैं, अल्पपरिग्रही-परिमित धन-धान्य आदि को स्वीकार करने वाले, धर्मपूर्वक आचरण करने वाले, धर्म के अनुगामी, धर्म के प्रेमी तथा धार्मिक के रूप में प्रख्यात होते हैं। वे धर्म को ही अपना इष्ट समझते हैं, धर्म करके प्रसन्न होते हैं, धर्म का ही आचरण करते हैं, धर्म से ही आजीविका करते हैं। सुशील, सुन्दर व्रतों वाले, सरलता से प्रसन्न होने योग्य होते हैं। वे साधु के समीप स्थूल प्राणातिपात. का त्याग करते हैं परन्तु-सूक्ष्म प्राणातिपात से निवृत्त नहीं होते। इसी
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામી એ ફરીથી કહ્યું કે-આ સંસારમાં કોઈ કોઈ એવા મનુષ્યો પણ હોય છે, કે જેઓ અલ્પ ઈચ્છાવાળા અર્થાત્ પરિમિત રાજ્ય વૈભવ, ધન ધાન્ય પરિવાર દ્વિપદ ચતુષ્પદ વિગેરેની ઈચ્છા કરે છે. અલ૫ આરંભ સમારંભ કરવાવાળા અર્થાત્ કૃષિ-ખેતી વિગેરે કર્મ કરીને પૃથ્વીકાય વિગેરે જીવોનું ઉપમર્દન કરવાવાળા હોય છે. અ૯૫ પરિગ્રહી–પરિમિત ધન ધાન્ય વિગેરેને સ્વીકાર કરવાવાળા, ધર્મપૂર્વક આચરણ કરવાવાળા, ધર્મના અનુગામી, ધર્મના પ્રેમી, તથા ધાર્મિકપણાથી પ્રખ્યાત હોય છે. તેઓ ધર્મનેજ પિતાનું ઈષ્ટ સમજે છે. ધર્મ કરીને પ્રસન્ન થાય છે. યોગ્ય બને છે. તેઓ સાધુ સમીપે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરે છે. પરંતુ સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #767

७५६
-
सूत्रकृतानसूत्रे -निवृत्ताः १५, एकस्मात् सूक्ष्मजीवाद् अपतिविरता:-अनिवृत्ताः १६। 'जाव एगयाओ परिग्गहाओ अप्पडिविरया' यावदेकतः परिग्रहाद अपतिविरता भव. न्तीति । तादृशाः श्रावकाः कस्माच्चिदपि माणातिपातादपतिविरताः कस्माच्च विरता भवन्तीति । एवमेव परिग्रहपर्यन्ताऽऽश्रवद्वारेभ्योऽविरताः विरताश्च भवन्ति । 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते' येषु श्रमणोपास. कस्याऽऽदानतः आमरणान्तं दण्डो निक्षिप्तः, एषु जीवेषु व्रतग्रहणादारभ्य आमरणं श्रावकेण दण्डत्यागः कृतः, 'ते तो आउगं विप्पजहंति' ते तत आयुर्विभजहति-ते तादृशमायुस्त्यजन्ति । 'तो भुज्जो सगमादाय सग्गइगामिणो भवंति' ततः स्वायुषः क्षये मरणान्तरं भूयः पुनरपि स्त्रकमादाय-स्वकीयं कर्माऽऽदाय स्वर्गतिगामिनो भवन्ति, 'ते पाणा वि वुच्चंति जाव णो णेयाउए भवइ' ते पाणा अप्युच्यन्ते-सा अपि उच्यन्ते, यारन्नो नैयायिको भवति, प्राणशब्देन कथ्यन्ते सशब्देनाऽपि कथयन्ते, अतः श्रावकस्य व्रतं निर्विषयमिति न न्यायसङ्गसमिति । प्रकार स्थूल मृषावाद, स्थूल अदत्तादान, स्थूलमैथुन और स्थूल परिग्रह से निवृत्त होते हैं किन्तु सूक्ष्म मृषावाद अदत्तादान मैथुन आदि से निवृत्त नहीं होते हैं । अर्थात् हिंसा आदि आश्रवद्वारों का एक देश से त्याग कर देते हैं और एकदेश से त्याग नहीं करते हैं । ऐसे जीवों की हिंसा से श्रावक व्रत ग्रहण करने के समय से जीवन पर्यन्त निवृत्त होता है । वे मनुष्य अपनी आयु का त्याग करते हैं और अपने उपार्जित कर्म के अनुसार सद्गति (स्वर्ग) प्राप्त करते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं, बस भी कहलाते हैं, महाकाय और चिरस्थितिक भी कहा लाते हैं । श्रावक उनकी हिंसा का त्यागी होता है, अतएव श्रावक का प्रत्याख्यान निर्विषय है, ऐसा कहना न्याय संगत नहीं है। થતા નથી, એજ કારણે સ્થૂલ મૃષાવાદ, સ્થૂલ અદત્તાદાન રશૂલ મિથુન અને સ્થૂલ પરિગ્રહથી નિવૃત્ત થાય છે. પરંતુ સૂમમૃષાવાદ સૂક્ષ્મ અદત્તાદાન સૂફમ મૈથુન અને સૂક્ષમ પરિગ્રહથી નિવૃત્ત થતા નથી, અર્થાત્ હિંસા વિગેરે આસવદ્વારને એક દેશથી ત્યાગ કરી દે છે. અને એકદેશથી ત્યાગ કરતા નથી. એવા જેની હિંસાથી શ્રાવક, વ્રત ગ્રહણ કરવાના સમયથી જીવતાં સુધી નિવૃત્ત રહે છે. તે મનુ પિતાના આયુષ્યને ત્યાગ કરે છે, અને પોતે પ્રાપ્ત કરેલા કર્મ પ્રમાણે સદ્ગતિ (સ્વર્ગ) પ્રાપ્ત કરે છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે, ત્રસ પણ કહેવાય છે. મહાકાય અને ચિરસ્થિતિક પણ કહેવાય છે. શ્રાવકનું પ્રત્યાખાન નિર્વિષય છે. તેમ કહેવું ન્યાયસંગત નથી.
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #768

समयार्थबाधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७५७ 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु उदाह-संतेगड्या मणुस्सा भवति' सन्त्ये. कतये मनुष्या भवन्ति । 'तं जहा' तद्यथा-'आरणिया' आरण्यकाः-अरण्ये कृतनिलयाः कन्दमूलाशिनः अरण्यनिवासिन स्तापमा इत्यर्थः, 'आवसहिया' आवसथका:-कुटीरवासिनः, 'गामणियंतिया' ग्रामनिमन्त्रिका:-ग्रामे निमन्त्रिता जीवन्तः 'कण्हुइरहस्सिया' क्वचिद्रहसिका:-ग्रहनक्षत्रादिरहो विद्यया जीवन्त:ज्योतिर्विद्याभिराजीविका कुर्वाणाः 'जेहिं' येषु ‘समणोवासगस्स' श्रमणोपासकस्य 'आयाणसो' आदानश:-व्रतग्रहणादारभ्य 'आमरणंताए' आमरणान्ताय-मरणं यावत्तावदित्यर्थः 'दंडे णिक्खित्ते' दण्डो निक्षिप्तः-त्यक्तो मुक्तदण्डः श्रावको भवति ‘णो बहुसंजया' नो एते जीवाः बहुसंयताः, 'जो बहुपडिविरया' नो बहुपतिविरताः प्राणातिपातविषयेभ्यः 'पाणभूय जीवसत्तेहि' प्राणभूतजीवसत्वेभ्यो नात्यन्तं विरताः 'अप्पणा सच्चामोसाई एवं विप्पडिवेदेति' आत्मना सत्यानि मृषा च एवं विप्रतिवेदयन्ति सत्यमनृतं च कथयन्ति-इत्यर्थः, तदेवाह-'अहं ण तमो अन्ने तया' अहं न हन्तव्योऽपि तु-अन्ये हन्तव्याः इत्यं सत्यं
भगवान् श्रीगौतम स्वामी ने पुनः कहा-इस जगत् में ऐसे भी बहुत मनुष्य होते हैं, जिन में कोई अरण्य निवासी-जंगल में रहेनेवाले अर्थात् तापस होते हैं, कोई आवसथक-कुटी आदि स्थानों में निवास करते है। ग्राम में निमंत्रित होकर अपनी जीविका चलाते हैं। कोई ग्रह नक्षत्र आदि रहस्य विद्या के द्वारा जीवन यापन करते हैं। श्रावक व्रतग्रहण करने के समय से मरण पर्यन्त उनकी हिंसा का त्याग करता है। वे मनुष्य बहुत संयमी नहीं है, प्राणी भूत जीव और सत्त्व की हिंसा से निवृत्त नहीं हैं। वे अपने मन के अनुसार कल्पना करके सच-झूठ बोलते हैं,
ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ ફરીથી કહયું કે-આ જગતમાં એવા પણ ઘણું મનુષ્ય હોય છે, જેમાં કેઈ અરણ્ય એટલે કે જંગલમાં નિવાસ કરનારા અર્થાત તાપસ હોય છે. કેઈ આવસથક-કુટિર વિગેરે સ્થાનમાં નિવાસકરે છે. તેઓ ગ્રામમાં–ગામમાં નિમંત્રિત થઈ ને પિતાની આજીવિકા ચલાવે છે. કેઈ ગ્રહ, નક્ષત્ર વિગેરે રહસ્ય વિદ્યાઓ દ્વારા જીવન નિર્ગમન કરે છે. શ્રાવક, વ્રત ગ્રહણ કરવાના સમયથી મરણપર્યન્ત તેઓની હિંસાને ત્યાગ કરે છે. તે મનુષ્ય અધિક સંયમી હોતા નથી. પ્રાણી ભૂત જીવ અને સત્વની હિંસા થી નિવૃત્ત થતા નથી. તેઓ પોતાના મત પ્રમાણે કલ્પના કરીને સાચું ખોટું બોલે છે. જેમ કે-હું મારવાને યોગ્ય નથી પરંતુ બીજા છ મારવાને એગ્ય છે. આવા પ્રકારના છ આયુષ્ય સમાપ્ત થાય ત્યારે મૃત્યુને પ્રાપ્ત
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #769

सूत्रकृताजस्त्रे मृषा च तेषां वचनानि, इत्थंभूना विविधाः पाणिन:-'जाव कालमासे कालं किच्चा' याव-कालमासे कालं-कृत्वा-आयुषोऽवसाने मरणमुपलभ्य, 'अन्नयर।ई' आसुरियाई अन्यतरेषु आसुरिकेषु 'किनिसियाई जाव' किल्विषयोनौ 'उवव. तारो भवंति उत्पत्तारो भवन्ति-असुरसंज्ञकाः पापदेवाः 'तओ विषमुच्चमाणा' ततो विप्रमुच्यमानाः ‘भुज्नो एलमुगताए तमोरूवत्ताए पञ्चायति' भूयः-एलम्कसाय तमोरूपत्वाय प्रत्यायान्ति-परत्राऽमुरत्वमुपभुज्य निपात्यमानाः हीनयोनौ समुत्पद्यन्ते, 'ते पाणा वि वुच्चंति जाव णो णेयाउए भवइ' ते पाणा अप्युच्यन्ते असा अपि कथ्यन्ते, : श्रावकस्य प्रत्याख्यानं निर्विषयमितिकथनं न नैयायिक नाऽसङ्गतं प्रत्याख्यानं भवतीति । 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु उदाह-'संते. गइयापाणादीहाउया' सन्त्येकतये प्राणाः दीर्घायुषः 'जेहिं समणोवासगस्त' येषु श्रमणोपासकस्य 'आयाणसो' आदानशः व्रतग्रहणादारभ्य 'आमरणंताए' जाव दंडेणिक्खत्ते भवई' आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तो भवति, 'ते पुवामेव कालं करेंति' ते पूर्वमेव कालं कुर्वन्ति 'करित्ता' कृत्वा च कालम् 'परलोइयत्ताए पञ्चायति' पारलौकिकत्वाय प्रत्यायान्ति, 'ते पाणावि वुच्चंति ते तपा वि वुच्चंति' ते माणा अपि उच्यन्ते असा अप्युच्यन्ते 'ते महाकाया ते चिरहित्या' ते महाकाया रते चिरस्थितिका भवन्ति, 'ते दीहाउया ते बहुयरगा पाणा' ते दीर्घायुष स्ते जैसे मैं तो मारने योग्य नहीं हूं किन्तु दूसरे जीव मारने योग्य है। इस प्रकार के जीव आयु के अन्त में मृत्यु को प्राप्त होकर किसी असुरनिकाय में किल्विषक देव के रूप में उत्पन्न होते हैं । पुनः वहां से चवकर बकरे के समान गूगे एवं तामसी होते हैं अर्थात् असुरनिकाय की आयु भोगने के पश्चात् हीन योनि में उत्पन्न होते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं, उस भी कहलाते हैं । अतएव त्रस जीव को न मारने का श्रावक का प्रत्याख्यान निविषय नहीं है, । भगवान् श्रीगौतम स्वामी ने पुनः कहा-इस लोक में कोई-कोई प्राणी दीर्घायु होते हैं, जिनके विषय में श्रमणोपासक व्रत ग्रहण से लेकर કરીને કેઈ અસુર નિકાયમાં કિબિષિક દેવપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. ફરીથી ત્યાંથી આવીને બકરાની જેમ ગુંગા અને તામસી થાય છે. અર્થાત્ અસુરનિકાયનું આયુષ્ય ભોગવ્યા પછી અધમનિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે, ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેથી જ ત્રસ જીવને ન મારવાનું શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિર્વિષય નથી.
ભગવાન શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ ફરીથી કહયું કે-આલેકમાં કઈ કઈ પ્રાણ લાંબા આયુષ્યવાળા હોય છે. જેના સંબંધમાં શ્રમણોપાસક વ્રત
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #770

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७५९ बहुतरकाः अनेके माणिनः सन्ति इत्थं भूताः । 'जेहिं समणोवास गस्स' येषु जीवेषु श्रमणोपासकस्य-व्रतधारिणः श्रावकस्य, 'सुपचवायं भवई' प्रत्याख्यानं सुप. त्याख्यातं भवति' 'जाव णो णेयाउए भवई' यावत्रो नैयायिको भवति । 'भगवं. चणं उदाहु' भगवांश खलु उदाह-पुनरुवाच 'संतेगइया पाणा समाउया' सन्स्ये कतये प्राणिनः समायुषो भवन्ति, 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणासो आमरण: ताए जाच दंडे णिक्खित्ते भवई' येषु समायुष्षु जीवेषु श्रमणोपासकस्याऽऽदान: आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तो भवति 'ते सयमेव कालं करेंसि' ते स्वयमेव कालं कुर्वन्ति, आत्मनोऽवसानं कुर्वन्ति, न तेषां मारणेऽन्ये प्रमव इति धनिः, 'करिता पारलोइयत्ताए' कृत्वा पारलौकिकवाय प्रत्यायान्ति । 'ते पाणा वि बुच्चंति तसा वि वुचंति' ते पाणा अप्युच्यन्ते-नसा अप्युच्यन्ते । 'ते महाकाया ते समाउया ते बहुयरगा' ते महाकायास्ते समायुषस्ते बहुतरकाः 'जेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवई' येषु श्रमणोपासकस्य सुप्रत्याख्यातं भवति । 'जाव मृत्युपर्यन्त दण्ड का त्याग करता है । वे प्राणी पहले ही काल करते हैं और काल करके परलोक में जाते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं, बस भी कहलाते हैं, महाकाय और दीर्घकालीन स्थितिवाले भी कहलाते हैं । ऐसे दीर्घायु प्राणी बहुत-से होते हैं । उनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है । अतएव आपका यह कहना न्याय संगत नहीं है कि श्रावक का प्रत्याख्यान निर्विषय है।
भगवान श्री गौतम स्वामी फिर बोले-जगत में कोई-कोई प्राणी समान आयुवाले होते हैं, जिनको श्रमणोपासक व्रत ग्रहण के समय से लेकर जीवन पर्यन्त दंड देने का त्याग करता है। वे जीव स्वयं ही काल करते हैं, उन्हें मारने में दूसरे कोई समर्थ नहीं हैं। वे काल ગ્રહણથી લઈને મરણ પર્યન્ત દંડને ત્યાગ કરે છે તે પ્રાણિ પહેલાં જ કાળકરે છે. અને કાળ કરીને પરલેક માં જાય છે તેઓ પ્રાપણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેઓ મહાકાય અને દીર્ઘકાલની સ્થિતિવાળા પણ કહેવાય છે. એવા દીર્ધાયુ પ્રાણી ઘણા હોય છે, તેઓના સંબંધમાં શ્રમણપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે તેથી જ આપનું આ કથન ન્યાયયુક્ત નથી કે-શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિર્વિષય છે.
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી કહે છે કે–આ જગતમાં કઈ કઈ પ્રાણી સમાન આયુવાળા હોય છે. જેને શ્રમણોપાસક વ્રતગ્રહણના સમયથી લઈને જીવનપર્યત દંડ દેવાને ત્યાગ કરે છે. એવા જ પિતાની મેળે જ કાળ કરે છે. તેને મારવા અન્ય કોઈ સમર્થ નથી, તેઓ કાળ કરીને પરલે
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #771

-
७६०
स्त्रकृतानसूत्रे गो णेयाउर भवई' यावन्नो नैयायिको भवति अर्थात् न भवति श्रावकमा प्रत्या. ख्यानं न्यायसिद्धमिति भावः । 'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु उदाह-संतेगइया पाणा अप्पाउया' सन्त्येकतये पाणिनोऽल्पायुषः 'जेहि समणोवासगस्स' येषु श्रमणोपासकस्य 'आयाणसो आमरणताए जाव दंडे णिविखत्ते भवई' आदानश आमरणान्ताय यावत् दण्डो निक्षितो भवति। 'ते पुवमेव कालं करें'ति' ते पूर्वमेव कालं कुर्वन्ति, 'करित्ता पारलोइयत्ताए पच्चायति' कृत्वा कालं पारलौकिकत्वाय मत्यायान्ति मृत्वा परलोकं गच्छन्ति, 'ते पाणा वि बुचंति तसा वि कुष्यति' ते प्राणा अपि उच्यन्ते-प्रसाअप्युच्यन्ते । ते महाकाया ते अप्पाउया ते बहुयरगा पाणा' ते महाकायास्ते अल्पायुषास्ते बहुतरकाः प्राणाः 'जेहि समणोबासगस्स' येषु श्र. मणोपासकस्य 'सुपचक्खायं भवई' सुपत्याख्यातं भवति । 'जावणो णेशाउए भवई' यावलो नैयायिको भवति, अर्थान भवति श्रावकस्य प्रत्याख्यानं निविषयमिति । करके परलोक में जाते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं, उस भी कहलाते हैं महाकाय भी कहे जाते हैं । ऐसे सम आयु वाले बहुत-से जीव होते है। उनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सुप्रत्यारूपान होता है। अतएव यह कहना न्याय संगत नहीं है कि श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान निर्विषय है।
भगवान् श्रीगौतम स्वामी फिर बोले-जगत् में कोई-कोई प्राणी अल्पायु होते हैं । श्रमणोपासक व्रत ग्रहण करने से लेकर मरण पर्यन्त उनकी हिंसा का त्याग करता है । वे पहले ही काल कर जाते हैं और काल करके परलोक चले जाते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं और उस भी कहलाते हैं। वे महाकाय और अल्पायु भी कहे जाते हैं। ऐसे प्राणी बहत होते हैं। उनके विषय में श्रावक का प्रत्याख्यान सुपत्याख्यान કમાં જાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે, ત્રસ પણ કહેવાય છે. મહાકાય પણ કહેવામાં આવે છે. આવા સમ આયુષ્યવાળા ઘણા જ હોય છે, તેના સંબંધમાં શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે. તેથીજ શ્રમપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન ન્યાયસંગત નથી તેમ કહેવું તે નિદ્વિષય છે.
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામી ફરીથી કહે છે-જગતમાં કઈ કઈ પ્રાણી અલપ આયુષ્યવાળા હોય છે. શ્રમપાસક વ્રત કરવાથી લઈને મરણપર્યન્ત તેની હિંસાનો ત્યાગ કરે છે. તેઓ પહેલાં જ કાળ કરી જાય છે. અને કાળ કરીને પરલેકમાં જાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. અને ત્રણ પણ કહેવાય છે. તેઓ મહાકાય અને અપાયું પણ કહેવાય છે. એવા પ્રાણિયે
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #772

-
समयार्थबोधिनी टीका दि.श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७६१
'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु पुनरप्युवाच 'संतेगइया समणोवासगा भवति' सन्त्येकतये श्रमणोपासका भवन्ति, 'तेसिं च णे एवं वृत्तपुर्व मवई' ते:-श्रावकैश्च खलु एवमुक्तपूर्व भवति, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण वदन्ति कुर्वन्ति च । 'वयं मुंडा भवित्ता जाव पब्वइत्तए णो खलु संचाएमो' वयं मुण्डा भूत्वा याक्न खलु शक्नुमः प्रबजितुम्-सर्वथा गृहं परित्यज्य न खलु शक्नुमः प्रत्रज्यामादा. तुम् । तथा-'वयं चाउद्दसामुदिपुण्णमासिणीसु पडिपुण्णं पोसहं अणुपालित्तए णो खलु संचाएमो' वयं चतुर्दश्यष्टम्युददृष्टापूर्णिमासु परिपूर्ण सम्पूर्णरूपेण पौषधं तदाख्यं व्रतमपि अनुपालयितुं नो खलु शक्नुमः । 'नो खलु संचाएमो अपच्छिमं जाव विहरितए' वयमपश्चिमं यावत्-विहर्तुमपि न शक्नुमः । मरण समये संस्तर ग्रहणमपि कर्तुं न प्रभवामः । किन्तु-'वयं च णं सामाइयं देसाव. गासियं पुरत्या पाईणं वा पडीणं वा दाहिणं वा उदीणं वा एयावया जाच सबपाणेहिं जाव सम्वसत्तेहिं दंडे णिक्खित्ते' वयं च खलु सामायिक देशावकाशिक व्रतविशेष करिष्यामः अर्थात् सावधव्यापारस्यागं कुर्मः अनेन प्रकारेण प्रति दिनं प्रातः काले एव प्राच्या प्रतीच्या दक्षिणस्यामुदीच्यां वा एतावद् देशमर्यादा कृत्वा तेनैव प्रकारेण सर्वमाणेषु यावत्सर्वसत्त्वेषु दण्डो निक्षिप्तः पाणातिपाताख्यं दण्डं न करिष्यामि । 'सव्वपाणभूयजीवसत्तेहिं खेमंकरे अहमंसि' सर्वमाणभूतजीवहोता है । अतएव यह कहना न्यायसंगत नहीं है कि श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान निर्विषय है।
भगवान् श्रीगौतम स्वामी ने पुनः कहा-इस जगत् में कोई-कोई श्रमणोपासक होते हैं जो इस प्रकार कहते हैं-हम मुण्डित होकर और गृह का त्याग करके साधुता अंगीकार करने में समर्थ नहीं हैं। हम चतुर्दशी, अष्टमी, अमावस्या और पूर्णिमा के दिन प्रतिपूर्ण पौषधव्रत को करने में भी समर्थ नहीं हैं। हम तो सामायिक, देशावकाशिक व्रत-सावद्य व्यापार का त्याग को ग्रहण करेंगे। प्रतिदिन प्रातःकाल ही पूर्व, पश्चिम, दक्षिण, ઘણું હોય છે. તેઓના સંબંધમાં શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે. તેથીજ શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન નિવિષય છે તેમ કહેવું તે ન્યાય સંગત નથી.
ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીએ ફરીથી કહ્યું કે-આ જગતમાં કઈ કઈ શ્રમણોપાસક હોય છે જે આ પ્રમાણે કહે છે–અમે મુંડિત થઈને અને ગૃહને ત્યાગ કરીને સાધુપણાનો સ્વીકાર કરવામાં સમર્થ નથી. અમે ચૌદશ, આઠમ. અમાસ, અને પુનમના દિવસે પ્રતિપૂર્ણ પૌષધવ્રત કરવામાં પણ સમર્થ નથી. અમે તે સામાયિક દેશાવકાશિક વ્રત-સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગને ગ્રહણ કરીશું. દરરોજ સવારે પૂર્વ અને પશ્ચિમ દક્ષિણ અને ઉતરદિશામાં જવા આવવાની
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #773

सूत्रकृतानसूत्र सत्चाना क्षेमङ्कर:-कल्याणकर्ताऽऽहमस्मि-अई भवामीत्यर्थः। 'तत्थ आरेण जे तसा पाणा' तत्र-आराद्रे ये त्रसाः प्राणाः, 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो बामरणंताए दंडे णिक्खित्ते' येषु-दूरस्थितपाणिषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय-व्रतग्रहणकालादारभ्य मरणपर्यन्त दण्डो निक्षिप्तः, पाणातिपाताद विरतोऽभवत् । 'तमो आउयं विष्पज हति' ततस्ते सा आयुर्विमनहति 'विप्पजहिता विहाय तस्य' तत्र 'आरेणं' आरात् 'चे' एवं 'जे तसा पाणा जेहि समणोवासगस्स आयागसो जाय तेसु पच्चायति' ये प्रताः प्राणाः येषु श्रमणो. पासकरय आदानशो यावत्तेषु प्रत्यायान्ति, ये जीवा यदा श्रावकत्यक्तदेशेषु जसरूपेण प्रादुर्भवन्ति । 'जेहिं समणोवासगस्स मुपचाखायं भवई' येषु जीवेषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति, 'ते पाणा विजाव' ते प्राणा अप्युच्यन्ते असा अपि कथयन्ते । 'अयं पि भेदे से' अपमपि भेदः स नो नैयायिको भवति, अत: श्रावस्वतस्य निविषयत्वप्रतिपादनम् उदकस्य न न्यायसातमिति ॥मू०१२॥७९॥
मूलम्-तत्थ आरेणं जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्त आयाणसो आमरणंताए दंडे णिक्खित्ते ते तओ आउं विप. उत्तर दिशा में जाने-आने की मर्यादा का स्वीकार करके उस मर्यादा से बाहर के प्राणियों की हिंसा का त्याग करेंगे। हम समस्त प्राणियां, भूतों, जीवों और सत्चों के लिए क्षेमंकर (कल्याणकर्ता) बनेंगे । इस प्रकार वे श्रमणोपासक की हुई मर्यादा से बाहर स्थित प्राणीयों की, व्रतग्रहण से लेकर जीवन पर्यन्त के लिए हिंसा का त्याग कर देता है। तत्पश्चात् वह आय का त्याग करता है। वे प्राणी जब आयु को त्याग कर श्रावक के द्वारा ग्रहण की हुई मर्यादा से बाहर के प्रदेश में त्रस रूप से उत्पन्न होते हैं तब उनके विषय में श्रावक का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है। वे प्राणी भी कहलाते हैं, अस भी कहलाते हैं। अतएव श्रमणोपासक के प्रत्याख्यान को निर्विषय कहनान्यायसंगत नहीं है।१२। મર્યાદાનો સ્વીકાર કરીને તે મર્યાદાથી બહારના પ્રાણિ. ભૂત છે અને સર્વે માટે ક્ષેમકર (કલ્યાણ કરનાર) બનીશું, આ પ્રમાણે શ્રમણે પાસકે કરેલી મર્યાદા બહાર રહેલા પ્રાણિની વ્રત ગ્રહણથી લઈને જીવન પર્યંતને માટે હિંસાને ત્યાગ કરે છે. તે પછી તે આયુને ત્યાગ કરે છે. તે પ્રાણિ જ્યારે આયુષ્યને ત્યાગ કરીને શ્રાવક દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ મર્યાદાથી બહારના પ્રદેશમાં સપણથી ઉત્પન થાય છે. ત્યારે તેના સંબંધમાં શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેથી જ શ્રમણોપાસકના પ્રત્યાખ્યાનને નિવિષય કહેવું તે ન્યાયયુકત લાગતું નથી, તેરા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #774

समार्थबोधिनी टीका द्वि. थु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७६३ जहंति विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं वेव जान थावरा पाष्ण जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्टाए दंडे णिक्खित्ते तेसु पञ्चायति । तेहिं समणोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खिते अणत्थाए दंडे णिक्खित्ते, ते पाणा वि वुच्चति ते तसा वि वच्चंति ते चिरइया जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ । तत्थ जे आरेणं तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० ते तओ आउं विप्पजहांत विप्पजहित्ता तत्थ परेणं जे से तसा थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्त सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ । तत्थ जे आरेणं थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्टाए दंडे निक्खिते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता तत्थ आरेणं चेव जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए तेसु पच्चायंति तेसु समणोवासगस्त सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो नेयाउए भवइ । तत्थ जे ते आरेणं जे थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खिते अट्ठाए णिक्खित्ते, ते तओ आउं विप्पजहंति, विप्पजहित्ता ते तत्थ आरेणं चैव जे थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खिते अणट्टाए दंडे णिक्खिते तेसु पञ्चायंति, तेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खिते अणडाए णिक्खिते । ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउप भव । तत्थ जे ते आरेणं थावरा पाणा जेहि समणोवासगहल अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्टाए णिक्खिते तओ आउं विप्पजहंति विप्पजहित्ता तत्थ परेणं जे तस्थावरा पाणा जेहिं
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #775

७६४
सूत्रकृताङ्गसूत्रे समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए. तेसु पच्चायति। तेहिं समणोवासगस्स सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ। तत्थ जे ते परेणं तसथावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए ते तओ आउं विप्पजहंति विप्पजहित्ता तस्थ आरेणं जे तसा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० तेसु पच्चायंति, तेहिं समणोवासगस्त सुपच्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ। तत्थ जे ते परेणं तसथावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० ते तओ आउं विप्पजहंति विप्पजहिता तत्थ आरेणं जे थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्राए णिक्खित्ते तेसु पञ्चायति, जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अणट्राए णिक्खित्ते जाव ते पाणा विजाव अयंपि भेदे से णो णेयाउए भवइ । तत्थ जे ते परेणं तसथावरा पाणा जेहि समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० ते तओ आउं विप्पजहति, विप्पजहिता ते तत्थ परेणं चेव जे तसथावरा पाणा जेहि समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए० तेसु पञ्चायंति, जेहिं समणोवासगस्त सुपञ्चक्खायं भवइ, ते पाणा वि जाव अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवइ । भगवं च णं उदाहुण एवं भूयं ण एयं भव्वं ण एवं भविस्संति जपणं तसा पाणा वोच्छिजिति थावरा पाणा भविस्संति, थावरा पाणा वि वोच्छिजिहिति तसा पाणा भविस्संति, अवोच्छिन्नेहिं तसथावरेहिं पाणेहिं जपणं तुभे वा अन्नो वा एवं वदह पत्थि णं से केइ परियाए जाव णो णेयाउए भवइ ।सू० १३॥८॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #776

--
समयार्थबोधिनी टीका द्वि.श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७६५
छाया-तत्र आराद् ये त्रसाः प्राणाः, येषु श्ररणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः ते तत आयुर्विपजहति, विप्रहाय तत्र आराच्चैव यावस्थावराः प्राणा येषु श्रमणोपासकस्यार्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः, अनर्थाय दण्डोनिक्षिसस्तेषु प्रत्यायान्ति । तेषु श्रमणोपासकस्यार्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तोऽनर्थाय दण्डो निक्षिप्तः। ते माणाः अप्युच्यन्ते ते त्रसा अप्युच्यन्ते ते चिरस्थितिकाः, यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र ये आरात् त्रसाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः तत आयुर्विषजहति, विपहाय तत्र परेण ये ते त्रसाः स्थावराश्च प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तस्तेषु प्रत्यायान्ति, तेषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति । ते माणा अपि यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र आराद् ये स्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः अनर्थाय दण्डो निक्षिप्तः, ते तदायुविप्रजहति, विपहाय तत्र भाराच्चैव ये प्रसाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्त स्तेषु प्रत्यायान्ति तेषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति । ते प्राणा अपि यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तब ये ते आराद ये स्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तोऽनय निक्षिप्तः ते तदायुर्विमनहति विपहाय ते तत्र आराच्चैव ये स्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः अनर्थाय दण्डो निक्षिप्तः तेषु प्रत्यायान्ति । तेषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः अनर्थाय निक्षिप्तःाते पाणा अप्युच्यन्ते ते यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र ये ते आरात स्थावराः प्राणा येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः अनर्थाय निक्षिप्तः तत आयुः विपजहति, विवहाय तत्र परेण ये त्रसस्थावराः प्राणा येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तस्तेषु प्रत्यायान्ति तेषु श्रमगोपासकस्य सुप्रत्याख्यानं भवति । ते प्राणा अपि यावद् अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र ये ते परेण अप्सस्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्त स्ते तत आयुर्विप्रजहति विप्रहाय तत्र आराद् ये त्रसा प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः तेषु प्रत्या. यान्ति तेषु श्रमणोपासकस्य सुप्रत्याख्यानं भवति । ते पाणा अपि यावद् अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र ये ते परेण सस्थावराः पाणा येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमणान्ताय दण्डो निक्षिप्त स्ते तत आयुः विपजाति, विप्रहाय तत्र आराद् ये स्थावराः माणा येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः अनर्थाय निक्षिप्तः तेषु प्रत्यायान्ति, येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय दण्डोऽनि
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #777

७६६
सूत्रकृतामसूत्रे क्षिप्तः अनर्थाय निक्षिप्तः यावत् ते भाणा अपि यावदयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्र ये ते परेण त्रसस्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः, ते तत आयुर्विप्रजहति, विप्रहाय ते तत्र परेण चैव ये सस्थावराः प्राणा येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तस्तेषु प्रत्यायान्ति । येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति ते प्राणा अपि यावद् अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । भगवांश्च खलु उदाह-नैतद् भूतं नैतद् भाव्यं नैतद् भविष्यन्ति, यत् खलु प्रसाः प्राणाः व्युच्छेत्स्यन्ति स्थावराः प्राणाः भविष्यन्ति, स्थावराः प्राणा अपि व्युच्छेत्स्यन्ति प्रसाः प्राणा भविष्यन्ति । अव्युच्छिन्नेषु त्रसस्थावरेषु प्राणेषु यत् खलु यूयं वा अन्यो वा एवं वदय नास्ति स कोऽपि पर्यायः यावनो नैयायिको भवति ॥०१३-८०॥ _____टीका-'तत्थ' तत्र 'आरेण' आरात्-तत्र समीपस्थदेशे विद्यमानाः-निवसन्तः 'जे तसा पाणा' ये प्रसाः प्राणाः 'जेहि' येषु 'समणोवासगस्स' श्रमणोपासकस्य 'आयाणसो आमरणंताए' आदानश आमरणान्ताय-व्रतधारणसमयादारभ्य मरणपर्यन्तम् । 'दंडे णिक्खित्ते' दण्डो निक्षिप्तः-दण्डः परित्यक्तः, 'ते तओ आउं विप्पजहंति' ते त्रसा जीवाः तत आयु विप्रजाति, असायुष्कं त्यजन्ति । 'विपजहित्ता तत्थ आरेणं चेव जाव थावरा पाणा' विमहाय-परित्यज्य तत्र आरात्समीपदेशे ये स्थावराः प्राणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अगवाए दंडे णिक्खित्ते' येषु-स्थावरजीवेषु श्रमणोपासकस्याऽर्थाय दण्डोऽनिक्षिपोऽनर्थाय च दण्डो निक्षिप्तः । 'तेसु पञ्चायति' तेषु कायेषु प्रत्यायान्तिसमुत्पधन्ते । 'जेहि समणोवासगस्स सुपञ्चक्खायं भवई' येषु श्रमणोपासकस्य
'तत्थ आरेणं' इत्यादि।
टीकार्थ-वहां समीपवर्ती देश में विद्यमान जो उस प्राणी हैं, उनकी हिंसा श्रमणोपासकने व्रत ग्रहण के दिन से लेकर जीवन पर्यन्त के लिए त्याग दी है। वे प्राणी उस आयु का परित्याग कर देते हैं और वहां के समीप देश में स्थावर रूप से उत्पन्न होते हैं जिनको श्रावक ने अनर्थ (निष्प्रयोजन) दण्ड देना त्याग दिया है, किन्तु अर्थ दंड देना
'तत्थ आरेणं' त्या
ટીકાથે–ત્યાં સમીપવર્તી દેશમાં જે ત્રસ પ્રાણીયો રહેલા છે, તેની હિંસા કરવાને શ્રમણોપાસકે વત ગ્રહણ કરવાના દિવસથી લઈને જીવન પર્યંત માટે ત્યાગ કરેલ છે. તે પ્રાણી તે ત્રસ આયુષ્યને ત્યાગ કરી દે છે. અને ત્યાંના સમીપના દેશમાં સ્થાવરપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. જેને શ્રાવકે અનર્થ
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #778

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७६७ माणातिपातप्रत्याख्यान सुपत्याख्यातम्-सफलं गण्यते । 'ते पाणा वि जाव' ते पाणा अपि कथयन्ते-त्रसा-अपि कश्यन्ते । 'ते चिरहिया जा' ते चिरस्थि. तिका महाकायाः अनेके च सन्ति 'अयं पि भेए से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तत्थ जे आरेणं तसा पाणा जेहिं समणोवास. गस्स आयाणसो आमरणंताए' तत्र ये आरात् प्रसाः प्राणाः येषु श्रमणोपासरस्य पादानशः व्रतधारणादारम्य आमरणान्ताय दण्डो निक्षितः 'ते तो आउं विप. जहति' ते-समीपवर्तिनो जीवा खसाः ततः स्वायुषं विमजहति, 'विप्पजहिता' विग्रहाय 'तत्थ परेणं जे तसा यावरा पागा जेहि समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए' तत्र ये परेण प्रसाः स्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्यादानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः 'तेसु पञ्चायति' तेषु प्रत्यायान्ति 'तेहि समणो. वासगस्स सुपञ्चक्खायं भवई' तेषु श्रमणोपासकस्य सुमत्याख्यानं भवति । 'ते पाणा विजाव' ते माणा अप्युच्यन्ते ते वसा अपि ते महाकाया अपि 'अपि भेदे नहीं त्यागा है। उन प्राणियों में उत्पन्न होते हैं। वे प्राणी भी कहलाते हैं त्रस भी कहलाते हैं वे चिरकाल तक स्थित रहते हैं। उन्हें श्रमजोपासक दण्ड नहीं देता है। अतः उसके प्रत्याख्यान को निर्विषय कहना न्याय संगत नहीं है।
वहां समीप देश में रहने वाले जो त्रस प्राणी हैं, श्रमणोपासक ने वन ग्रहण के समय से लेकर मरणपर्यन्त जिनकी हिंसा का त्याग कर उस देश से दूरवर्ती किसी प्रदेश में रहने वाले जो प्रस और स्थावर प्राणी हैं, जिनको व्रत ग्रहण के समय से मृत्युपर्यन्त दण्ड देना श्रावक ने त्याग दिया है, उनमें उत्पन्न होते हैं, उन प्राणियों के विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सफल होता है। वे प्राणी भी कहलाते हैं और त्रस भी कहलाते हैं। श्रमणोपासक उनकी हिंसा (વિનાપ્રોજન) દંડદેવાનો ત્યાગ કરેલ છે. પરંતું અર્થદંડ દેવાનો ત્યાગ કરેલ નથી. તેઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહે. વાય છે. તેઓ લાંબા કાળ સુધી સ્થિત રહે છે તેને શ્રમણોપાસકદંડદેતા નથી. તેથી તેના પ્રત્યાખ્યાનને નિર્વિષય કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
ત્યાં સમીપના દેશમાં રહેવાવાળા જે ત્રસપ્રાણી છે. શ્રમણોપાસકે વ્રત ગ્રહણ કરવાના સમય થી લઈ ને મરણ પર્યન્ત જેની હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે. તેઓ પોતાના આયુષ્ય નો ત્યાગ કરીને તે દેશથી દૂર રહેલા કઈ પ્રદેશમાં રહેવાવાળા જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણું છે. જેને વ્રત ગ્રહણ કરવાના સમય થી લઈ ને મરણ પર્યન્ત દંડ દેવાને શ્રાવકે ત્યાગ કરેલ છે. તેઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે પ્રાણિયાના સંબંધમાં શ્રમણે પાસકનું પ્રત્યાખ્યાન
श्री सूत्रकृतांग सूत्र : ४

Page #779

७६८
सूबकृतापसूत्र से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति, अर्थात् श्रावकप्रत्याख्यानस्य निर्विषयत्वपतिपादनं न युक्तियुक्तमिति । 'तत्थ जे आरेणं थावरा पाणा जेहिं समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते अगट्ठाए णिक्खित्ते तत्र ये आरात स्थावराःमाणाः जीवाः समीपदेशवर्तिनः सन्ति येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय -प्रयोजनमुद्दिश्य दण्ड:-अनिक्षिप्तः-प्राणिप्राणव्यपरोपणं न त्यक्तः। अनर्थाय प्रयोजनमन्तरेण दण्डो निक्षिप्त:-हिंसातो-पाणव्यपरोपणात् निवृत्तो जातः । ते तो आउं विपजहंति' ते तदायु पिजहति विपनहिता' विपहाय 'तत्य पारेणं चेव जे तसा पाणा जेहि समणोासगस्स आयाणसो आमरणत्ताए' तत्राराच्चैव पे बसाः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्याऽऽदानशः आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः । तेसु पच्चायति' तेषु प्रत्यायान्ति-प्रत्यागच्छन्ति 'जेहि समणोवासनहीं करता है। अतएव श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान निर्विषय है, ऐसा कहना न्याय संगत नहीं है।
वहां समीप देश में जो स्थावर प्राणी हैं, जिनके विषय में श्रावक ने अर्थदण्ड का त्याग नहीं किया है और अनर्थ दण्ड का त्याग कर दिया है, वे जब अपनी आयु समाप्त करके, समीप देश वर्ती त्रस प्राणी के रूप में, जिनको दंड देना श्रावक ने व्रत ग्रहण के समय से लेकर जीवन पर्यन्त त्याग दिया है, उत्पन्न होते हैं तो उनके विषय में श्रमणोपासक का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है। वे प्राणी भी कहे जाते हैं और त्रस भी कहे जाते हैं। अतएव यह कहना न्याययुक्त नहीं है कि श्रावक का प्रत्याख्यान त्रसजीवों के अभाव के कारण निर्विषय है। સફળ થાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. અને ત્રસ પણ કહેવાય છે. શ્રમણોપાસક તેઓની હિંસા કરતા નથી. તેથી જ શ્રમણોપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન નિર્વિષય છે, તેમ કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
ત્યાં સમીપના દેશમાં જે સ્થાવર પ્રાણી છે. જેના સંબંધમાં શ્રાવકે પિતાના જીવનમાં અર્થદંડને ત્યાગ કરેલ નથી. અને અનર્થદંડને ત્યાગ કરેલ છે. તેઓ જ્યારે પિતાનું આયુષ્ય સમાપ્ત કરીને સમીપના દેશમાં રહેલ ત્રસ પ્રાણિ પણાથી કે જેને દંડ દેવાનું શ્રાવકે વતગ્રહણ ના સમયથી લઈને જીવન પર્યન્ત ત્યાગ કરેલ છે. તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે તેમના સંબંધમાં શ્રમણપાસકનું પ્રત્યાખ્યાન સુ પ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. અને ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેથી શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન ત્રસજીના અભાવના કારણે નિર્વિષય છે, તેમ કહેવું તે ન્યાય યુક્ત નથી.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #780

-
समयार्थबोधिनी टीका दि. शु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७६९ गस्स सुपच्चक्खायं भवई येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति । ते पाणा वि जाव' ते पाणा अप्युच्यन्ते असा अपि यावत् । 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति इति । 'तस्य' तत्र 'जे ते आरेणं' ये ते आरात्-समीपे स्थिताः, 'जे थावरा पाणा' ये स्थावराः पाणाः 'जेहिं समगोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खित्ते' येषु श्रमणोपासकस्य अर्थाय-प्रयोजनं समु. दिश्य दण्डो न निक्षिप्तः । 'अणड्डाए णिविखत्ते' अनर्थाय-योजनं विनैव तु दण्डः परित्यक्तः। 'ते तो आउं विष्पजहंति' ते-स्थावरा जीवाः तदायु मिनहतिपरित्यजन्ति । 'विष्पजहिता ते' चिपहाय ते 'तस्थ आरेणं जे थावरा पाणा जेहि समणोवासगस्स' तत्राऽऽराद् ये स्थावराः प्राणाः येषु श्रमणोपासकस्य 'अट्ठाए' अर्थाय-प्रयोजनमुद्दिश्य 'दंडे अणिक्खित्ते' दण्डोनिक्षिप्तः 'अणद्वार णिक्खित्ते' अनर्थाय दण्डो निक्षिप्तः 'तेसु पञ्चायति' तेषु प्रत्यायान्ति 'तेहि समणोवासगस्स अट्ठाए दंडे अणिक्खित्ते' तेषु श्रमणोपासकस्याऽर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः-न परित्यक्तः, अनर्याय च परित्यक्तः। 'ते पाणा वि जाव' ते प्राणा अप्युच्यन्ते, ते असा अपि । 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको
वहां समीप देश में जो स्थावर प्राणी हैं, जिनकी श्रमणोपासक ने प्रयोजनवश हिंसा का त्याग नहीं किया है, किन्तु निष्प्रयोजन हिंसा का त्याग कर दिया है, वे जीव जब अपनी आयु को त्याग कर वहां जो समीपवर्ती स्थावर प्राणियों में, जिनको प्रयोजनवश हिंसा करना श्रावक ने नहीं त्यागा है किन्तु निष्प्रयोजन हिंसा का त्याग कर दिया है, उनमें उत्पन्न होते हैं उनको श्रावक प्रयोजनवश दण्ड देता है, विना प्रयोजन दण्ड नहीं देता है, अतः श्रावक का प्रत्याख्यान निर्विषय है, ऐसा कहना न्याय संगत नहीं है।
वहां जो समीप प्रदेश में स्थावर प्राणी हैं, जिन्हें श्रावक ने अर्थને ત્યાં સમીપના દેશમાં જે સ્થાવર પ્રાણી છે, કે જેની હિંસાને શ્રમણોપાસકે પ્રોજનવશ ત્યાગ કરેલ નથી પરંતુ નિપ્રયેાજન હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે તે છે જ્યારે પિતાના આયુષ્યનો ત્યાગ કરીને ત્યાં જે નજીકમાં રહેલા સ્થાવર પાળિયો છે. કે જેની પ્રયજન વશ હિંસા કરવાને શ્રાવકે ત્યાગ કરેલ નથી. પરંતુ પ્રયજન વિનાની હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે. તેઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેને શ્રાવક પ્રયજન વશ દંડ આપે છે. પ્રયજન વિના દંડદેતા નથી તેથી શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિવિષય છે, તેમ કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
ત્યાં જે નજીકના પ્રદેશમાં સ્થાવર પ્રાણી છે કે જેને શ્રાવકે અર્થ :
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #781

७७०
सबकृतानसूने भवति श्रावकस्य पतिज्ञा न निर्विषयेति भावः। 'तत्थ' तत्र 'जे ते आरेणं थावरा पाणा' ये ते आरा-समीपे स्थापराः प्राणा: 'जेहिं समणोवास गस्स' येषु श्रम णोपासकस्य 'अट्ठाए दंडे अणि क्खित्ते अगट्ठाए गिक्वित्ते' अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः न त्यक्तः अनर्थाय निक्षिप्तः-त्यक्तः 'ते तओ आउ विपजहंति' ते ततः आयु मिजहति 'विपजहित्ता' विप्रहाय 'तत्य' तत्र 'परेणं' परेण 'जे तसथावरा पाणा' ये जसस्थावराः प्राणा: 'जेहि समणोबासगस्स आयाणसो आमरणंताए' येषु श्रमणोपासकस्यादानश भामरणतान्ता य दण्डोनिक्षित, 'तेसु पच्चायति' तेषु प्रत्यायान्ति । 'तेहिं समणोबासगस्स सुपच्चकखायं भवई' तेषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति। ते पाणा वि जाव' ते प्राणा अपि यावत् 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तथा च श्रावकस्थ सुपत्याख्यान न निर्विषयकमिति ।
'तत्थ जे ते परेणं तसथावरा पाणा' तत्र ये ते परेण सस्थावराः प्राणा: जीवाः, 'जेहिं समणोबासगस्स आयाणसो आमरणंताए' येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः, श्रावकद्वारा गृहीत देशातिरिक्तदेशे दंड देना नहीं त्यागा है, किन्तु अनर्थदंड देना त्यागा है, वे जब अपनी आयु को त्याग कर दूर देश में जो त्रस स्थावर प्राणी हैं, श्रावक ने व्रत ग्रहण के समय से जीवन पर्यन्त जिनकी हिंसा का त्याग कर दिया है, उनमें उत्पन्न होते हैं तो श्रावक का प्रत्याख्यान सुपत्याख्यान होता है। वे प्राणी भी कहलाते हैं, त्रस भी कहलाते हैं अतएव श्रावक के प्रत्याख्यान को निर्विषय कहना न्याययुक्त नहीं है।
वहां दूर देश में अर्थात् श्रावक के द्वारा नियत किये हुए देश परिमाण से बाहर जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, व्रत ग्रहण से लेकर जीवनपर्यन्त श्रावक ने जिनकी हिंसा त्याग दी है, वे प्राणी जय દેવાને ત્યાગ કરેલ નથી. પરંતુ અનર્થ દંડ દેવાને ત્યાગ કરેલ છે. તેઓ જ્યારે પિતાના આયુષ્યને ત્યાગકરીને દરદેશમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી છે, અને શ્રાવકે વ્રત ગ્રહણના સમયથી જીવન પર્યન્ત જેની હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે, તેઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે શ્રાવકનું સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે. તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેથી જ શ્રાવકના પ્રત્યાખાન ને નિર્વિષય કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
ત્યાં દૂર દેશમાં અર્થાત્ શ્રાવક દ્વારા નિયત કરવામાં આવેલ દેશપરિમાણુથી બહાર જે ત્રસ અને સ્થાવરપ્રાણી છે. વ્રતગ્રહણથી લઈને જીવન પર્યંત શ્રાવકે જેઓની હિંસાને ત્યાગ કરેલ છે. તે પ્રાણી જ્યારે પોતાના આયુષ્યને
श्री सूत्रain सूत्र : ४

Page #782

समयार्थयोधिनी टीका वि. श्रु. अ. ७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७७१ समुत्पना जावा:-यद्विषये श्रावकेण दण्डदानं न गृहीतम् । 'ते तो आउ विप्प. जहंति' ते जीवा स्तत आयु विपनहति 'विपनहिता' विषहाय-परित्यज्य 'तत्थ आरेणं जे तसा पाणा' तत्र आरात्-ये त्रसाः प्राणाः 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए०' येषु श्रमणोपासकस्य आदानशः व्रतग्रहणकालादारभ्य मरणपर्यन्तं दण्डः परित्यक्तः । 'तेहिं पच्चायति' तेषु प्रत्यायाति 'तेहिं समणो. वासगस्स' तेषु श्रमणोपासकस्य 'सुपञ्चश्वायं भवई' सुपत्याख्यानं भवति, 'ते पाणा वि जाव' ते प्राणा अपि ऋता अप्युच्यन्ते 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । तद्विषये कृतं प्रत्याख्यानं श्रावकस्य नाऽसङ्गतं भवति, किन्तु-न्यायसङ्गतमेवेति भावः । 'तत्य जे ते परेणं तस थावरा पाणा' तत्र ये ते परेण सस्थावराः प्राणाः श्रावकवतगृहीतदेशपरिणामतोऽन्यदेशे विद्यमानाः 'जेहि समणोवासगस्स आमरणंताए' येषु श्रमणोपासकस्य आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्त:-स्यक्तः 'ते तो आउं विप्पजहंति' ते जीवा स्तत आयुर्विमजहति-त्यजन्ति, 'विप्पनहित्ता तत्थ आरेणं जे थावरा अपनी आयु का त्याग करके श्रावक छारा ग्रहण किये हुए देश परि. णाम के अन्दर स्थित ब्रस प्राणी के रूप में उत्पन्न होते हैं, जिनको श्रावक दंड देना त्याग दिया है, तब उन जीवों के विषय में श्रावक का प्रत्याख्यान सुप्रत्यागन होता है। वे प्राणी भी कहलाते है और प्रस भी कहलाते हैं अतएव श्रावक के प्रत्याख्यान को निर्विषय कहना न्याय युक्त नहीं है।
वहां जो त्रस और स्थावर प्राणी श्रमणोपासक के द्वारा ग्रहण किये हुए देश परिमाण से भिन्न देश में विद्यमान हैं, जिनको श्रमणोपासक ने व्रतारंभ से लेकर मृत्युपर्यन्त दंड देना त्याग दिया है, वे उस आयु का परित्याग कर देते हैं और समीपवर्ती स्थावर प्राणी के ત્યાગ કરીને શ્રાવક દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ દેશ પરિમાણની અંદર રહેલ ત્રસ પ્રાણીપણાથી ઉત્પન્ન થાય છે. જેને શ્રાવકે દંડ દેવાને ત્યાગ કરેલ છે. ત્યારે તે જીવાના સંબંધમાં શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન હોય છે તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે. અને ત્રસ પણ કહેવાય છે. તેથી જ શ્રાવકના પ્રત્યાખ્યાનને નિવિષય કહેવું તે ન્યાય યુક્ત નથી.
ત્યાં જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી શ્રમણોપાસક દ્વારા ગ્રહણકરેલ દેશ પરિણામથી જુદા દેશમાં રહેલા છે, જેમને શ્રમ પાસકે વ્રતારંભથી લઈને મૃત્યુ પર્યન્ત દંડ દેવાનો ત્યાગ કરેલ છે, તેઓ એ આયુષ્યને ત્યાગ કરી દે છે, અને સમીપમાં રહેલા સ્થાવર પ્રાણપણામાં કે જેને શ્રાવકે અર્થદંડ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #783

७७२
सूत्रकृतागसूत्रे पाणा' विग्रहाय तत्र आराद् ये स्थावराः प्राणाः 'जेहिं समणोवासगस्त' येषु श्रमणोपासकस्य 'अट्ठाए दंडे अणिक्वित्ते' अर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तः 'अणट्टाए णि. क्खित्ते' अनर्थाय दण्डो निक्षिप्तः 'तेसु पञ्चायति' तेषु प्रत्यायान्ति-आगच्छन्ति ते जीवास्त्रमा भूतपूर्वाः 'जेहिं समणोवासगस्स अट्टाए दंडे अणिक्खित्ते अगट्टाए णिक्खित्ते' येषु श्रमणोपासकस्याऽर्थाय दण्डोऽनिक्षिप्तोऽनीय दण्डो निक्षिप्ता, 'जाव ते पाणा वि जाव' याव ते माणा अपि उच्यन्ते तसा अपि यावत् 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए मवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति, अत: श्रावकस्य प्रत्याख्यानं नाऽसङ्गतमिति । 'तत्थ जे ते परेणं तस थावरा पाणा' तत्र ये ते परेण सस्थावराः प्राणाः 'जेहिं समणोवासगस्स आयाणसो आमरणंताए' येषु श्रमणोपासकस्यादानश आमरणान्ताय दीक्षाग्रहणमवधीकृत्य स्याद् यावन्मरणं देशावकाशिषु जीवकायेषु दण्डः परिहतः । 'ते तो आउं विषजति' ते तत आयुर्विमजहति त्यजन्ति, 'विपजहित्ता ते' विप्रहाय ते 'तत्थ परेणं चेव तसा थावरा पाणा' तत्र परेण चैव ये साः स्थावराश्च प्राणिनः 'जेहिं समणोवासगस्स' रूप में, जिनको श्रावक ने दंड देना नहीं छोड़ा है किन्तु अनर्थ दंड देना छोड दिया है, उनमें वे जन्म लेते हैं, श्रावक उनको निरर्थक दंड नहीं देता है। वे प्राणी भी कहलाते हैं और त्रस भी कहलाते हैं अतएव श्रावक के व्रत को निर्विषय कहना ठीक नहीं है।
जो उस और स्थावर प्राणी श्रावक के द्वारा ग्रहण किये हुए देश परिमाण से भिन्न देशवर्ती हैं जिनको श्रावक ने व्रतग्रहण से लेकर मरणपर्यन्त दण्ड देना त्याग दिया है, वे उस आयु को त्याग कर श्रावक के द्वारा ग्रहण किये हुए देशपरिमाण से बाहर अन्य देश में जो त्रस और स्थावर प्राणी हैं, जिनको श्रावक ने व्रतग्रहण से लेकर मरणपर्यन्त दंड देना त्याग दिया है, उनमें उत्पन्न होते हैं उनमें દેવાને ત્યાગ કરેલ નથી. પરંતુ અનર્થ દંડ દેવાને ત્યાગ કરેલ છે, તેમાં તે જન્મ ધારણ કરે છે, શ્રાવક તેને નિરર્થક દંડ દેતા નથી, તેઓ પ્રાણી પણ કહેવાય છે અને ત્રસ પણ કહેવાય છે, તેથી જ શ્રાવકના વ્રતને નિર્વિષય કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
જે ત્રસ અને સ્થાવર પ્રાણી શ્રાવકદ્વારા ગ્રહણ કરેલ દેશપરિણામથી જુદા દેશમાં રહેલા છે, જેને શ્રાવકે ગત ગ્રહણથી લઈને મરણપર્યત દંડ દેવાને ત્યાગ કરેલ છે. તેઓ એ આયુષ્યને ત્યાગ કરીને શ્રાવક દ્વારા ગ્રહણ કરવામાં આવેલ દેશ પરિણામથી બહારના બીજા દેશમાં જે ત્રસ અને સ્થાવર
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #784

समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ गौतमस्य देशविरति धर्मादिसमर्थनम् ७७३
येषु श्रमणोपाप्तकस्य 'आयाणतो आमरणंताए' आदानश आमरणान्ताय दण्डो निक्षिप्तः, 'तेमु पच्चायंति' तेषु प्रत्यायान्ति, 'जेहि समणोवासगस्स सुपच क्खायं भवई' येषु श्रमणोपासकस्य सुपत्याख्यानं भवति, 'ते पाणा वि जाव' ते पाणा अप्युच्यन्ते साथ, 'अयं पि भेदे से णो णेयाउए भवई' अयमपि भेदः स नो नैयायिको भवति । 'भगवं च णं उदाहु' भगवान् गौतमस्वामी च खलु पुनरप्याह-'ण एवं भूयं नतद्भूतम् , यद्भवता कथ्यते । 'ण एयं भव्वं' नैवं भाव्यम् 'ण एवं भविस्संदि' नैवं भविष्यन्ति भवन्ति च 'जणं तसा पाणा वोच्छिज्जिहिंति' यत् त्रप्ताः प्राणाः व्युच्छेत्स्यन्ति प्रसाः प्राणा व्युच्छिन्ना भविष्यन्ति, 'थारा पाणा भविरसंति' स्थावराः पाणाः भविष्यन्ति 'यावरा पाणा वि वोच्छि. ज्निहिति तसा पाणा भविस्संति' स्थावरा अपि प्राणाः व्युच्छेत्स्यन्ति सा भविध्यन्ति, 'अवोच्छिन्नेहि तसथावरेहिं पाणेहि' अव्युच्छिन्नेषु त्रसस्थावरेषु प्राणेषु 'जण्णं तुम्मे वा अन्नो वा' यत् खलु यूयं वा अन्यो वा 'एवं वदह' एवं वदय 'णस्थि णं से केह परियाए' नास्ति खलु स कोऽपि पर्यायः यत्र श्रावकमत्याख्यानं सफलं श्रावक का प्रत्याख्यान सुप्रत्याख्यान होता है । अतएव श्रावक का प्रत्याख्यान निविषय है, ऐसा कहना न्याय संगत नहीं हैं। ___ भगवान् गौतम ने कहा-ऐसा कभी हुआ नहीं है ऐसा कभी होगा नहीं और वर्तमान में होता भी नहीं है कि इस संसार में त्रप्स जीवों का विच्छेद हो जाय अर्थात् कोई त्रस प्राणी ही नहीं रहे और संसार के समस्त प्राणी स्थावर ही हो जाएं ! अथवा स्थावर जीवों का विच्छेद हो जाय और सब के सब त्रस प्राणी ही रह जाएं ! जब त्रस
और स्थावर दोनों का ही सर्वथा विच्छेद नहीं होता तो यह कथन युक्तिसंगत नहीं है कि ऐसा कोई पर्याय ही नहीं है जहां श्रावक का પ્રાણી છે, જેને શ્રાવકે વ્રત ગ્રહણથી લઈને મરણપયન્ત દંડદેવાનો ત્યાગ કરેલ છે. તેમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જ શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન સુપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. તેથી જ શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિર્વિષય છે, તેમ કહેવું તે ન્યાયયુક્ત નથી.
ભગવાન ગૌતમ સ્વામી એ કહયું-આમ કયારે ય થયું નથી આમ કયારેય થશે નહીં અને વર્તમાનમાં થતું પણ નથી કે-આ સંસારમાં ત્રસ છે ને વિચ્છેદ થઈ જાય અર્થાત્ કેઈન્ટસ પ્રાણી જ ન રહે, અને સંસાર ના બધાજ પ્રણ સ્થાવર જ હોય, અથવા થાવર જેને વિચછેદ થાય, અને બધા ત્રસ પ્રાણિજ રહી જાય. જ્યારે ત્રસ અને સ્થાવર બને ને જ સર્વથા વિચછેદ થતા નથી, તે આપનું આ કથન યુક્તિયુક્ત નથી, કે
श्रीसूत्रतांगसूत्र:४

Page #785

७७४
सूत्रकृतानसूत्रे भवेदिति । ‘से णो णेयाउए भवई' स नो नैयायिको भवति, सत्सु सस्थावरजीवेषु कथं न श्रावकस्य प्रत्यारुपानं सफलम् अपि तु सफलमेव ॥५० १३॥८०॥
अथोपसहारमाह
मूलम्-भगवं च णं उदाहु आउसंतो! उदगा! जे खलु समणं वा माहणं वा परिभासेइ मित्तिं मन्नइ, आगमित्ता गाणं आगमित्ता दसणं आगमित्ता चरित्तं पावाणं कम्माणं अकरणयाए से खलु परलोगपलिमंथत्ताए चिटइ, जे खलु सम वा माहणं वा णो परिभासइ मित्तिं मन्नइ आगमित्ता गाणं आगमित्ता दसणं आगमित्ता चरित्तं पावाणं कम्माणं अकरणयाए से खलु परलोगविसुद्धीए चिटइ, तए णं से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं अणाढायमाणे जामेव दिसि पाउब्भूए तामेव दिसिं पहारेत्थ गमगाए । भगवं च णं उदाह आउ. संतो उदगा! जे खलु तहाभूयस्स समणस्त वा माहणस्त वा अंतिए एगमवि आरियं धम्मियं सुवयणं सोचा निसम्म अप्पणो चेव सुहुमाए पडिलेहाए अणुत्तरं जोगखेमपयं लंभिए समाणो सो वि ताव तं आढाइ परिजाणेइ वंदइ नमसइ सकारेइ संमाणेइ जाव कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुवासइ । तए र्ण से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी-एएसिं गं भंते ! पयाणं पुचिं अन्नाणयाए असवणयाए अबोहिए अणभिगमणं प्रत्याख्यान सफल हो! जय त्रस और स्थावर दोनों जीवराशियां सदैव रहती हैं तो श्रावक का प्रत्याख्यान निष्फल नहीं हो सकता अर्थात् सफल होता है ॥१३॥ એવાકેઈ પર્યાય જ નથી. કે જ્યાં શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન સફળ થાય, જ્યારે રાસ અને સ્થાવર અને જીવરાશી હંમેશાં રહે છે. તે શ્રાવકનું પ્રત્યાખ્યાન નિષ્ફળ થઈ શકતું નથી. અર્થાત્ સફળ થાય છે. તેમ સમજવું ૨૩
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #786

m
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ ग्रन्थोपसंहारः
७७५ अदिवाणं असुयाणं अमुयाणं अविन्नायाणं अबोगडाणं अणिगूढाणं अविच्छिन्नाणं अणिसिट्ठाणं अणिबूढाणं अणुवहारियाणं एयम, णो सदहियं णो पत्तियं णो रोइयं, एएसिंणे भंते । पयाणं एहि जाणयाए सवणयाए बोहिए जाव उवहारणयाए एयम, सदहामि पत्तियामि रोएमि एवमेव से जहेयं तुम्भ वदह । तए णं भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं एवं क्यासी सदहाहि णं अज्जो ! पत्तियाहि णं अज्जो ! रोएहि णं अजो! एवमेयं जहा गं अम्हे वयामो, तए णं से उदए पेढालपुत्ते भगवं गोयमं एवं वयासी-इच्छामि णं भंते ! तुम्भं अंतिए चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहत्वइयं सपडिक्कमणं धम्मं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए । तए णं से भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्तं गहाय जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छड, उवागच्छित्ता तए णं से उदए पेढालपुत्ते समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करित्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासीइच्छामि णं भंते! तुब्भं अंतिये चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सपडिकमणं धम्मं उपसंपज्जित्ता णं विहरित्तए, तए णं समणे भगवं महावीरं उदयं एवं वयासी-अहा सुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंधं करेहि, तए णं से उदए पेढालपुत्ते समणस्त भगवो महावीरस्स अंतिए चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहबइयं सपडिकमणं धम्म उवसंपजित्ता णं विहरइ तिबेमि॥सू.१४१८१॥
॥ इति नालंदइज्ज सत्तमं अज्झयणं समत्तं ॥
॥सूयगडांग वीयसुयक्खंधो समत्तो।
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #787

७७६
सूबकृताचे ___ छाया- भगवांश्च खलु उदाह आयुष्मन् उदक ! यः खलु श्रमणं वा मानं वा परिभाषते मैत्री मन्यते, आगम्य ज्ञानम् आगम्य दर्शनम् आगम्य चारित्रं पापानां कर्मणामकरणाय स खलु परलोकमन्थनाय तिष्ठति । यः खलु श्रमणे वा माहनं वा न परिभाषते मैत्री मन्यते आगम्प ज्ञानम् आगम्य दर्शनम् आगम्य चारित्रं पापानां कर्मणामकरणाय स खल परलोकविशुदया तिष्ठति, ततः खलु स उदक: पेढालपुत्रो भगवन्तं गौतममनादियमाणः यस्या एव दिशः प्रदुर्भूतः तामेव दिशं प्रधारितवान् गमनाय । भगांव खल्लु उदाह-आयुष्मन् उदक ! यः खलु तथाभूतस्य श्रमणस्य वा माहन स्य वा अन्तिके एकमपि आर्य धार्मिकं सुवचनं श्रुत्वा निशम्य आत्मनश्चैव सूक्ष्मया प्रत्युपेक्ष्य अनुत्तरं योगक्षेमपदं लम्भितः सन् सोऽपि तावत् तमाद्रियते परिजानाति, वन्दते नमस्यति सत्कारयति समानयति यावत् कल्याणं मङ्गले देवतं चैत्यं पर्युपास्ते । ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रः भगवन्तं गौतममेवमवादीत् । एतेषां खलु भदन्त ! पदानां पूर्वमज्ञानाद् अश्रणतयाऽबोध्याऽनभिगमेन अदृष्टाना. मश्रुतानामस्मृतानामविज्ञातानामव्युत्कृतानामनिगूढानामविच्छिन्नानामनिसृष्टाना - मनियूढानामनुपधारितानामेवोऽर्थो न श्रद्धितः न प्रतीतः न रोचितः एतेषां खलु भदन्त ? पदानामिदानी ज्ञाततया श्रवणतया बोध्या यावदुपधारणतया एतमर्थ श्रद्दधामि प्रत्येमि रोचयामि एवमेव तद्यथा यूयं वदथ । ततः खलु भगवान् गौतम उदकं पेठाळपुत्रमेवमवादीत्-श्रद्दधत्स्व खलु अर्य ! प्रतीहि खलु आर्य ! रोचय खलु आर्य ! एवमेतद् यथा खलु वयं वदामः । ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रः भगवन्तं गौतममेवमवादीत्, इच्छामि खलु भदन्त ! युष्माकमन्तिके चातुर्यामाद्धर्मात् पश्चमहावतिकं सप्रतिक्रमणं धर्ममुपसम्पद्य खलु विहर्तुम् । ततः खल भगवान् गौतम उदकं पेढालपुत्रं गृहीत्वा यत्रैव श्रमणो भगवान महावीर स्तत्रैव उपागच्छति । उपागत्य ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रः श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वः आदक्षिणां प्रदक्षिणां कृत्वा वन्दते नपस्यति, वन्दित्वा नमः स्थित्वा एवमवादीत्, इच्छामि खलु भदन्त ! तबान्ति के चतुर्यामाद्धर्मात् पञ्च. महाव्रतिकं समतिक्रमणं धर्ममुपसंपच खलु विहर्तुम् ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर उदकमेवमवादीत् यथासुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिबन्धं कुरु, ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य अन्तिके चतुर्यामाद्धर्मात् पञ्च. महाव्रतिकं सप्रतिक्रमणं धर्ममुपसंपद्य खलु विहरतीति ब्रवीमि ॥मू०१४-८१॥
॥ इति नालन्दाख्यं सप्तमम् अध्ययनं समाप्तम् ।। सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य द्वितीय श्रुतस्कन्धः समाप्तः ॥२-७॥
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #788

समयार्थबोधिनी टीका दि. शु. अ.७ ग्रन्थोपसंहारः
७७७ टीका--'भगवं च णं उदाहु' भगवांश्च खलु उदाह-'आउसंतो उदगा!' आयु. मन् उदक ! 'जे खलु समणं वा माहणं वा परिभासेइ' यः कुबुद्धिः पुरुषः श्रमण वा माहनं वा श्रुतचारित्रादिनियमधरं साधुं परिभाषते-निन्दति, स मन्दमतिः 'मित्ति मन्नई' साधुभिः सह मैत्री मन्यते 'आगमित्ता णाणं' आगम्य पाप्य ज्ञानम्ज्ञानवानपीत्यर्थः, 'आगमित्ता दसणं' आगम्य-माध्यापि दर्शनम् 'आगमित्ता चरित्तं' आगम्य चारित्रम् 'पावाणं कम्माणं अकरणगए' पापानां कर्मणामकरणायपापकर्मणां विनाशाय प्रवृत्तोऽपि, किन्तु-से खलु परलोगपलिमंथत्ताए चिटई' स खलु परलोकपरिमन्थनाय तिष्ठति, स परलोक सम्बन्धिनी सुगति विनाशयतीति यावत् । 'जे खलु समणं वा माहणं वाणो परिभासेई' या खलु पुरुषविशेष: श्रमणं वा माहनं वा न परिभाषते-न निन्दति । अपि तु-'मित्तिं मन्नइ' मैत्री मन्यते-साधुना सह मैत्रीभावनां करोति । स खलु पुरुषः, तथा-'णाणं आग. मित्ता' ज्ञानमागम्य-लब्ध्वा 'दसणं आगमित्ता' दर्शनमागम्य 'चरित्तमागमित्ता' चामित्रमागम्य-प्राप्य 'पावाणं कम्माण' पापानां कुत्सितानां कर्मणाम् 'अकरणयाए। अकरणतायै-विनाशाय प्रवृत्तः सन् 'परलोगविमुद्धीए' परलोकविशुद्धया तिष्ठति ।
"भगवंच णं उदाहु' इत्यादि ।।
टीकार्थ-भगवान् गौतम स्वामीने कहा-हे आयुष्मन् उदक ! जो पुरुष श्रुत और चारित्र के धारक श्रमण या माहन की निन्दा करता है, वह साधुओं के प्रति मैत्री रखता हुआ भी, एवं ज्ञानदर्शन
और चारित्र को प्राप्त करके भी तथा पाप कर्मों को न करने के लिए यत्नशील होने पर भी अपने परलोक का विनाश करता है-पारलौकिक सुगति को नष्ट करता है। किन्तु जो पुरुष श्रमण या माहन की निन्दा नहीं करता है, किन्तु मैत्रीभावना करता हैं, वह ज्ञान दर्शन और चारित्र को प्राप्त करके तथा पापकर्मों को न करने के 'भगवं च णं उदाहु' त्यादि
ટીકાર્થ–ભગવાન ગૌતમ સ્વામી એ કહયું- હે આયુષ્મન ઉદક! જે પુરૂષ શ્રતચારિત્રને ધારણ કરવાવાળા શ્રમણ અથવા માહનની નિંદા કરે છે. તે સાધુઓની સાથે મૈત્રી રાખવા છતાં પણ જ્ઞાનદર્શન અને ચારિત્રને પ્રામ કરીને પણ તથા પાપકર્મને ન કરવા માટે યત્નશીલ હોવા છતાં પણ પોતાના -પૂરલેક ને વિનાશ કરે છે પરલોક સંબંધી સુગતિ નો નાશ કરે છે. પરંત જે પુરૂષ શ્રમણ અથવા માહનની નીદા કરતા નથી. પરંતુ મૈત્રીભાવ રાખે છે. તે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર ને પ્રાપ્ત કરીને તથા પાપકર્મ ને ન કરવા.
श्री सूत्रता सूत्र : ४

Page #789

७७८
सूत्रकृतानसूत्रे साधोः समर्थकः पुरुषः परलोकद्वारमुद्घाटयतीत्यर्थः, 'तए णं से उदए पेढाल. पुत्ते' ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रः 'भगवं गोयम' भगवन्तं गौतमम् 'अणाढायमाणे' अनाद्रियमाण:-'जामेव दिसं पाउन्भूए' यस्या एवं दिशः सकाशात् पार्भूतः 'तामेव दिसि पहारेत्य गमणाए' तामेव दिशं प्रधारितवान् गमनायतत्रैव गन्तुमुद्यतो जातः । 'भगवं च णं उदाहु' भगवान पुनरपि प्रोवाचोदकम् । 'आउसंतो उदगा' आयुष्मन् उदक ! जे खलु तहाभूयस्स समणस्स वा माहण. स्स चा अंतिए एगमबि आरिये धम्मियं सुधयणं सोचा' यः खल तथाभूतस्य श्रमणस्य वा माहनस्य वा अन्तिके-समीपे--एकमपि-आर्य संसारात तारक धार्मिक सुवचनम्-परिणामहितं शृणोति श्रुत्वा च निशम्य-हृदि विचार्य 'अप्पणो चेत्र सुहुमाए पडिलेहाए' आत्मनश्चैव सूक्ष्मया बुदया प्रत्युपेक्ष्य सम्यगनुविचिन्त्य 'अणुत्तरं जोगखेमपय लंभिए' अनुत्तरं सर्वातिशायि योगक्षेमपदं कल्याणकरं पदं लम्भितः प्राप्तवान् ‘सो विताव तं आढाइ परिजाणेई' सोऽपि तावत् तम् आद्रियते-विशेषत आदरं करोति परिजानाति, स तस्योपदेष्टुरादरं करोति, लिए उद्यत होकर परलोक की विशुद्धि करता है, अर्थात् साधु का समर्थक पुरुष परलोक संबंधी हित का द्वार उघाड़ता है।
गौतम स्वामी का यह कथन सुनने के पश्चात् उदक पेढालपुत्र भगवान् श्री गौतम स्वामी का आदर न करता हुआ जिस ओर से आया था, उसी ओर जाने को उद्यत हुआ। उस समय गौतमस्वामी ने उदक से कहा-आयुष्मन् उदक ! जो पुरुष तथाभूत श्रमण या माहन के समीप संसार से तारने वाला एक भी परिणाम में हितकर सुध. चन सुनकर और उसे हृदय में धारण करके तथा अपनी सूक्ष्म बुद्धि से चिन्तन करके सर्वोत्तम कल्याणकारी मार्ग को प्राप्त होता है वह भी उस श्रमण-माहन का आदर करता है, विशेष रूप से आदर માટે ઉદ્યત થઈ ને પરલકની વિશુદ્ધિ કરે છે. અર્થાત્ સાધુના સમર્થક પુરૂષ પરલેક સંબંધી હિતનું દ્વાર ઉઘાડે છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામીનું સવાદ નય નિક્ષેપ પુરઃસરનું આ કથન સાંભળીને ઉદક પિઢાલપુત્ર ભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામીને આદર કર્યા વિના જે દિશાએથી આવ્યા હતા તે તરફ જવા લાગ્યા, તે સમયે ભગવાન્ શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ ઉદક ઢિાલપુત્રને કહયું કે-હે આયુષ્મન ઉદક! જે પુરૂષ તેવા પ્રકારના શ્રમણ અથવા મહનની સમીપે સંસારથી તારવાવાળા એક પણ પરિણામે હિતકર સુવચન સાંભળીને અને હૃદયમાં તેને ધારણ કરીને તથા પિતાની સૂમ બુદ્ધિથી સમ્યક્ પ્રકારે વિચારીને સર્વોત્તમ કલ્યાણકારી માગને પ્રાપ્ત કરે છે. તે પણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #790

समयार्थबाधिनी टीका द्वि. श्रु. अ.७ ग्रन्थोपसंहारः 'वंदइ नमसई' वन्दते नमस्करोति 'सकारेइ' सत्करोति 'संमाणे' संपन्यते 'कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं पज्जुधासई' कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं पर्युपास्ते, वन्दते-वाचा स्तौति, नमस्पति कायेन नम्री भवति, सत्करोति अभ्युत्थानादिना, संमानयति-वस्त्रभक्तादिना, वन्दित्वा नमस्यित्वा सत्कृत्य संमान्य कल्याणं, कल्यो मोक्षः कर्मजनितसकलोपाधिरहितत्वात् तम् आनयति प्रापयति इति कल्याणं, मङ्गलम्-मं-मसम्बन्धि बन्धनं गालपति-नाशयति इति मङ्गलम्, दैवतं धर्मदेवमित्यर्थः, चैत्यं चितिः-सम्यग्ज्ञानं तदेव चैत्यम् । उपदेशकं सम्यक्सेशं करोति 'तए णं से उदए पेढालपुत्ते' तत स्तदनन्तरं गौतमस्वामिनः प्रवचना. नन्तरम्-खलु स उदकः-पेढालपुत्रो मुनि: 'भगवं गोयम एवं वयासी' भगवन्तं गौतममेव-वक्ष्यमाणं वचनमवादीत् । 'भंते' भदन्त ! एएसि पयाण' एतेषां भव. दुक्तपदानां वचनानाम् 'पुधि अन्नाणयाए' पूर्वमज्ञानतया 'असवणयाए' अश्रवणतया करता है। वह उसकी वन्दना (स्तुति) करता है, नमस्कार करता है, सत्कार करता है, सम्मान करता है, उसको कल्याण, मंगल, देव स्वरूप और (चे यं) ज्ञानरूप मानकर उसकी उपासना करता है। कर्म जानित समस्त उपाधियों से रहित होने के कारण मोक्ष को कल्य कहते हैं। उस कल्य अर्थात् मोक्ष को जो प्राप्त करता है, वह 'कल्याण' कहलाता है। मं अर्थात् संसार संबंधी बन्धन, उसे जो गला दे-नष्ट करदे वह मंगल कहा जाता है। दैवत का अर्थ है धर्म देव । चिति या चैत्य सम्यग्ज्ञान को कहते हैं । __ श्रीगौतमस्वामी के इस प्रवचन को सुनकर उदक पेढाल पुत्र ने भगवान् श्रीगौतम से इस प्रकार कहा-भगवन् ! आपके कहे हुए इन એ શ્રમણ-માહનને આદર કરે છે. વિશેષરૂપે આદર કરે છે. તે તેમની बहना (स्तुति) ४रे छे. नमः४२ ४३ छ. सर७१२ ४२ छ. सन्मान २ छ. तमन याय, भ , हे ११३५ भने 'चेइयं' ज्ञान३५ भानी भनी ઉપાસનાકરે છે. કર્મબંધથી થવાવાળી સઘળી આધી વ્યાધી અને ઉપાધીથી રહિત હોવાથી મોક્ષને કહ્યું કહે છે. કલ્ય અર્થાત મોક્ષને જે પ્રાપ્ત કરે છે. તે કલ્યાણ કહેવાય છે. હું અર્થાત્ સંસાર સંબંધી બંધનને ગાળી દે. અર્થાત મારા પણાને નાશ કરે તે મંગળ કહેવાય છે. દૈવતને અર્થ ધર્મ એ પ્રમાણે છે. ચિતિ અથવા ચેય સમ્યક્ જ્ઞાનને કહે છે,
ગૌતમસ્વામીના આ પ્રવચનને સાંભળીને ઉદક પેઢાલપુત્રે ભગવાન ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહયું- હે ભગવન આપે કહેલ આ પદો વચને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #791

७८०
सूत्रकृताङ्गसूत्रे एतेषां पदानामियानों मया पूर्व न ज्ञातः न श्रुत आसीत्। 'अमोहिए अणभिगमेण अबोध्याऽनभिगमेन न वा पूर्व हृदयङ्गमं कृतमेतत् 'अदिवाणं असुयाणं अभु. याणं' अदृष्टानामश्रुताना मरमानाम् 'अविन्नायाणं' अविज्ञातानाम् अव्वोगडाणं' अव्युत्कृवानाम्, 'अणिगूढाणं' अनिगूढानाम् 'अविच्छिमाणं' अविच्छिन्नानाम्, -असंशयज्ञानरहितानाम् 'अणिसिट्ठाणं' अनिसृष्टानाम्, अदृष्टानां साक्षात्स्त्रयमनु पलब्धानाम्, अश्रुतानामन्यद्वारा अनाकर्णितानाम्, अस्मृतानाम्-अनुभवजन्यसंस्काराभावात्, अविज्ञातानां विशिष्टबोधाविषयीकृतानाम्, अव्युत्कृतानां गुरुमुखा. दपाप्तानाम् अनिगूढानाम् अपकटानां-प्रकटरूपेण अज्ञातानाम्, अविच्छिन्नानां विपक्षादव्यावृत्तानाम्-अनभिमतादाद् व्यावृत्तिरहितानाम् संशयराहित्येन अज्ञा. तानामित्यर्थः, अनिढानां सुखावबोधाय महतो ग्रन्थात् कृपया अत्यन्तसंक्षेपेण गुरुभिरनुधुतानाम्, अनिसृष्टानाम्-अननुज्ञातानाम् एतानि पदानि गुरुमुखान्न श्रुतपूर्वाणि एतानि न प्रकटानि संशयेतरज्ञानविषयाणि न, एतेषां निर्वाहो न मया कृतः एतानि हृदयेन न निश्चितानि 'अणिवुढा' अनि! ढानाम् 'अणु. वहारियाण' अनुपधारितानाम्-धारणाविषयीकृताऽभावानाम् 'एयम' अयमर्थः 'णो सदहियं' न अद्धितः-अयमेव संसारतारकः, इति मतम् ‘णो पत्तियं' नो पदों-वचनों का यह अर्थ पहले मैंने नहीं जाना था और न सुना था। अबोधि एवं अनभिगम के कारण मैं इन्हें हृदयंगम नहीं कर सका था। न तो मैंने इन्हें स्वयं साक्षात् जाना था, न दूमरों से सुना था, अनुभव जनित संस्कार (धारणा) न होने से स्मरण नहीं किया था। वे मेरे लिए अविज्ञात थे, अप्रकट थे, संशय आदि से रहित नहीं थे, नियंढ नहीं थे अर्थात् सरलता से समझने के लिए विशाल शास्त्र में से संक्षेप करके गुरु ने कृपा पूर्वक उद्धृत नहीं किये थे। इनको मैंने हृदय में निश्चित रूप से धारण नहीं किया था। इस कारण इन पर मैंने श्रद्धा नही की अर्थात् इन पदों को मैंने संसारतारक नहीं माना, ને આ અર્થ પહેલા મેં જાણ્યું ન હતું, અને સાંભળેલ ન હતે. અધિ અથવા અનભિગમનના કારણે હું તેને હૃદયંગમ કરી શકેલ ન હતું. મેં તેને સ્વયં સાક્ષાત્ જાણેલ ન હતું. બીજાઓ પાસેથી સાંભળેલ ન હતે. અનુભવ જનિત સરકાર (ધારણ) ન હોવાથી સ્મરણ કરેલ ન હતું. તે મારામાટે અવિજ્ઞાત હતે. અપ્રગટ હતે. સંશય વિગેરેથી રહિત ન હતે. નિ ન હતે. અર્થાત્ સરલતા થી સમજવા માટે વિશાળ શાસ્ત્રમાંથી સંક્ષેપ કરીને ગુરૂ એ કૃપા પૂર્વક ઉપૂત કરેલ ન હતો. તેથી તેના પર મેં વિશ્વાસ કરેલ ન હતો. અર્થાત્ આ પદને મેં સંસાર તારક માન્યા ન હતા. તેને
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #792

७८१
समयार्थबाधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ७ ग्रन्थोपसंहारः प्रतीत:-नो विश्वसितः 'णो रोइयं' नो रोचितः-उत्साहातिरेकेणासेवनाभिमुखो न जातः 'भंते' हे भदन्त ! 'एएसि णं पयाणं' एतेषां खलु पदानाम् 'एण्हि' इदानीम्-भवन्मुखात् सच्छास्त्राणां शासनानन्तरम् 'जाणयाए' ज्ञानतया 'सवणाए' श्रवणतया 'बोहिए' बोधितया 'जाव उवहारणयाए' यावद् उपधारणतया-यावत्पदेन अभिगमाभिस्थानादीना मत्रैव पूर्वोक्तानां सङ्ग्रहः, उपधारणतया एतानि पदानि ज्ञातानि त्वत्प्रसादेन श्रुतानीदानीम्-इदानों सम्यगवगतानि-यावदिदानी निश्चित तानि, 'एयमद्वं सदहामि' एतमर्थ श्रद्दवामि-संसारोत्तारकं जानामि, 'पत्तियामि' प्रत्येमि पीत्या पाप्नोमि, 'रोएमि' रोचयामि-उत्साहेनासे वनाभिमुखो भवामि, 'एवमेव से जहेयं तुम्भे वदह' एवमेतद् यथा यूयं वदथ । ।
_ 'तएणं भगवं गोयमे उदगं पेढाळपुत्तं एवं वयासी' ततः-तदनन्तरं खलु भगवान् गौतम उदक पेढालपुत्र मेवमवादीत्-'सदहाहि णं अज्जो' हे आर्य उदक ! श्रद्दधत्स्त्र खलु आगमवाक्ये। 'पत्तियाहि णं अज्जो' प्रतीहि खलु आर्य ! 'रोएहि इन पर प्रतीति नहीं की, इन पर रुचि नहीं की अर्थात् अत्यन्त बढते हुए उत्साह के साथ इनके सेवन के लिए अभिमुख नहीं हुआ। भगवन् ! अब आपके श्रीमुख से इन पदों को अब जाना है, अब सुना है, समझा है यावत् धारण किया है। अतएव इन पदों पर मैं अब श्रद्धा करता हूं प्रतीति करता हूं रुचि करता हूं अर्थात् इन्हें संसार से तारने वाला समझता हूं, प्रेम पूर्वक प्राप्त करता हूँ। उत्साह पूर्वक सेवन के लिए उद्यत होता हूं। आपने जो कहा है, वही सत्य है
तत्पश्चात् भगवान गौतम ने उदक पेढालपुत्र से इस प्रकार कहा-हे आर्य! आगम वाक्य पर अर्थात् मेरे कथन पर श्रद्धा करो, हे आर्य! प्रतीति करो, हे आर्य ! रुचि करो । जैसा हमने कहा है, वही सत्य है। પર પ્રતીતિ કરેલ ન હતી. તેના પર રૂચિ કરેલ ન હતી. અર્થાત અત્યંત વધતા એવા ઉત્સાહની સાથે તેના સેવન માટે અભિમુખ થયેલ નથી કે ભગવન હવે આપના શ્રીમુખથી આ પદને હવે જાણેલ છે. હવે સાંભળેલા છે. હવે સમજેલ છે. યાવત્ ધારણ કરેલ છે. તેથી જ આ પદ પર હું હવે શ્રદ્ધા કરું છું, પ્રતીતિ કરું છું. રૂચિ કરૂં છું. અર્થાત્ આને સંસારથી તારવાવાળા સમજું છું. તેને પ્રેમપૂર્વક ગ્રહણ કરું છું. ઉત્સાહપૂર્વક તેના સેવન માટે ઉદ્યમવાળે બનું છું. આપે જે કહેલ છે, એજ સત્ય છે.
તે પછી ભગવાન ગૌતમસ્વામીએ ઉદકપેઢાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું છે આર્ય ! આગમના વાકય પર અર્થાત્ મારા કથન પર શ્રદ્ધા કરો. હે આર્યા
श्री सूत्रतांग सूत्र : ४

Page #793

७८२
सूत्रकृताङ्गसूत्रे
jaat' रोचय खलु आर्य ! 'एवमेयं जहणं अम्हे वगामी' एवमेतद् यथा खलु वयं वदामः, सत्यमेव सर्वं प्रतिपादयामो नाऽन्यथा कर्तव्यो वा 'तर णं से उदएपेढालते भगनं गोयमं एवं व्यासी' ततः खलु स उदकः पेढालपुत्रो भगवन्तं गौतममेत्रवादीत 'इच्छामि णं भंते' हे भदन्त । इच्छामि तुभं अंतिए' युष्माकमन्तिके - भवतां समीपे 'चाउज्जामाओ धम्माओ पंचमहव्वइयं सप्पाडिकम धम्मं उपजित्ताणं विहरित' चातुर्यामाद्धर्मातू चातुर्यामिश्रतुर्महाव्रतलक्षणो धर्मस्तस्मात् पञ्चमहावतिकं साधुधर्मम् उपसंपद्य प्राप्य खलु विहर्तुम्,
समतिक्रमणं धर्ममुपसंपद्य प्राप्य विहर्तुम् भवत्समीपे पञ्चमहाव्रतं ग्रहीतुमिच्छामीत्यर्थः इति श्रुत्वा गौतमो भगवत्समीपं नयति- 'तर से भगवं गोयमे उदयं पेढालपुत्रं गहाय' ततः खलु स भगवान् गौतमः उदकं पेढालपुत्रं गृहीत्वा 'जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छई' यत्र श्रमणो भगवान् महावीर स्तत्रोपागच्छति 'उवागच्छिता' उपागस्य-भगवत्समीपं गत्वा 'तए से उदर पेढलपुत्ते' श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिःकृत्वः 'आयाहिणं पयादिणं करिता' आदक्षिणां प्रदक्षिणां कृत्वा 'वंदइ नमसर' वन्दते नमस्यति 'वंदित्ता नमसित्ता' वन्दित्वा नमस्यित्वा 'एवं वयासी' एवमवादीत 'इच्छामि गं भंते! तुमं अंतिए' इच्छामि खलु भदन्त । तत्रान्ति के 'चाउज्जामाओ धम्माओ' हमने यथार्थ कहा है । आप इससे विपरीत न करें और न माने ।
तब उदक पेढालपुत्र ने भगवान् गौतम से इस प्रकार कहा- भगवन् मैं चातुर्याम धर्म के बदले च पांमहाव्रत रूप धर्म को प्राप्त करके विवरना चाहता हूं, तथा सप्रतिक्रमण धर्म को अंगीकार करना चाहता हूँ । उदकपेढालपुत्र की इच्छा जानकर गौतमस्वामी उन्हें जहां भगवान श्री महावीर थे, वहां लेगए । भगवान् के समीप पहुंच कर उदकपेालपुत्र ने श्रमण भगवान् महावीर को तीनवार आदक्षिण प्रद
મારા કથન પર પ્રતીતિ કર. હું આય! મારા કથનની રૂચિ કરશે. અમે જે રીતે કહેલ છે, એજ સત્ય છે. મે' યથા કહેલ છે. આપ તેને ઉલ્ટુ ન સમજો કે ન કરા
ઉદક પેઢાલપુત્રે તે પછી ભગવાન ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યુ` ભગવાન્ હું ચાતુર્યામ ધર્મીને બદલે પાંચ મહાવ્રત રૂપ ધર્મને પ્રાપ્ત કરીને વિચરવા ચાહુ છું. તથા પ્રતિક્રમણ સહિત ધ'ના અગીકાર કરવા ચાહું છું. ઉદક પેઢાલપુત્રની આ પ્રમાણેની ઇચ્છા જાણીને ગૌતમસ્વામી તેને જ્યાં મહાવીરસ્વામી હતા ત્યાં લઇ ગયા. ભગવાનની પાંસે પહેાંચીને ઉદક પેઢાલપુત્રે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ત્રણ વાર આદક્ષિણા પ્રદક્ષિણા
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૪

Page #794

७८३
समयार्थबोधिनी टीका दि. श्रु. अ: ७ ग्रन्थोपसंहारः चातुर्यामाद् धर्मात् 'पंचमहत्वइयं सपडिक्कमणं धम्मं उवसंपज्जित्ता णं विहरित्तए' पञ्चमहाबतिक संपतिक्रमणं धर्ममुपसंपद्य-प्राप्य खलु विहर्तुम् । 'तए णं से समणे भगवं महावीरे उदयं एवं बयासी' ततः खलु स श्रमणो भगवान् महावीरः-उदकमेवमवादीत् । 'अहामुहं देवाणुप्पिया' यथासुखं देवानुमिय ! 'मा पडिबंध करेह' मा प्रतिबन्धं कार्षीः-विलम्ब मा कुरु । 'तए णं से उदए पेढालपुत्ते' ततः खलु स उदकः पेढाल पुत्रः 'समणस्स भगवओ महावीरस्स अतिए' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्ति के सविधे 'चाउज्जामाओ धम्माओ' चातुर्यामाद् धर्मात् 'पंच महत्वयं' पञ्चमहाबतिकम् 'सपडिक्करण धम्म' सपतिक्रमणं धर्मम् 'उपसंप. ज्जित्ता' उपसंपद्य 'विहरई' विहरति तिबेमि' इति शब्दः समाप्त्यर्थकः, सुधर्मस्वामी कथयति-इत्यह कथयामीति । सू०१४।। ॥ इति श्री विश्वरिख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापकाविशुद्धगधपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक, वादिमानमर्दक-श्रीशाहूच्छत्रपति कोल्हापुरराजमदत्त'जैनाचार्य' पदभूषित - कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मीदवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचितायां श्री "सूत्रकृताङ्गसूत्रस्य" समयार्थबोधिन्या. ख्यायां व्याख्यायां द्वितीयश्रुतस्कन्धे
॥ सप्तममध्ययनं समाप्तम् ॥२-७॥ क्षिण पूर्वक अर्थान विधि पूर्वक चन्दना की। उनकी स्तुतिकी। नमस्कार किया। स्तुति और नमस्कार करने के पश्चात् इस प्रकार कहा-हे भगवन् ! मैं आपके समीप चातुर्याम धर्म के बदले प्रतिक्रमण महित पांच महाव्रतों वाले धर्म को अंगीकार करके विचरना चाहता हूं।
तब श्रमण भगवान महावीर ने उदक पेढाल पुत्र मे कहा-देवानु प्रिय ! जिसमें सुख उपजे, उसे करने में विलम्ब न करो। પૂર્વક અર્થાત વિધિપૂર્વક વંદના કરી. તેઓની સ્તુતિ કરી. તેમને નમસ્કાર કર્યા. સ્તુતિ અને નમસ્કાર કર્યા પછી આ પ્રમાણે કહ્યું –હે ભગવન્ હું આપની પાસે ચાતુર્યામ ધર્મને બદલે પ્રતિક્રમણ સહિત પાંચ મહાવ્રતવાળા ધર્મને સ્વીકાર કરીને વિચરવા ચાહું છું.
આ સાંભળીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ઉદક પઢાલપુત્રને આ પ્રમાણે કહ્યું- હે દેવાનુપ્રિય ! જે પ્રમાણે તમને સુખ ઉપજે તે પ્રમાણે કરવામાં વિલમ્બ ન કરે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪

Page #795
784 सूत्रकृताङ्गो तष उदकपेहालपुत्र श्रमण भगवान महावीर के समीप चातुर्याम धर्म के बदले पांच महाव्रतों वाले प्रतिक्रमण सहित धर्म को अंगीकार करके विचरने लगे। 'इति' शब्द समाप्ति का सूचक है। सुधर्मा स्वामी ने जम्बूस्वामी से कहा-हे जम्बू ! जैसा मैंने भगवान के मुख से सुना है वैसा ही तुम्हें कहता हूँ // 14 // जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्य श्री घासीलालजीमहाराजकृत " सूत्रकृताङ्गसूत्र" की समयार्थयोधिनी व्याख्या के द्वित्तीय श्रुतस्कंध का सातवां अध्ययन समाप्त // 2-7 // તે પછી ઉદક પેઢાલપુત્ર શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે ચાતુર્યામ ધર્મને બદલે પાંચ મહાવવાળા પ્રતિક્રમણ સહિત ધર્મને સ્વીકાર કરીને वियर खाया. 'इति' 254 समातिनो सूय छे. सुधमारवाभाये સ્વામીને કહ્યું–હે જ ન્યૂ ! મેં જે પ્રમાણે ભગવાનના મુખેથી સાંભળેલ છે, એજ પ્રમાણે તમને કહું છું. 14 જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત “સૂત્રકૃતાંગસૂત્રની સમયાર્થ બેધિની વ્યાખ્યાના બીજા શ્રુતસ્કંધનું સાતમું અધ્યયન સમાપ્ત ાર-છા श्री सूत्रता सूत्र : 4