________________
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. ५ आचारश्रुतनिरूपणम्
४९१ टीका--अन्वयार्थः टीकागम्यः । 'एएहि' एताभ्याम्-अनन्तरोक्ताभ्याम् 'दोहिं' द्वाभ्याम् 'ठाणेहि स्थानाभ्याम् अनयो वा स्थानयोरल्पकायसवमहा कायसत्वव्यापादनापादितकर्मबन्धसदृशस्त्रविसशस्वयोः 'ववहारे।' व्यवहार:व्यवहरणम् ‘ण विजई' न विद्यते न-नैव युज्यते इत्यर्थः तथाहि-न वध्यस्य सदृशत्वमसहशत्वं चैकमेव कर्मबन्धस्य कारणं किन्तु वधकस्य तीव्रभावो मन्दभावो ज्ञानभावोऽज्ञान मावोऽल्पबीयत्वमहाबीयत्वादिकं तदेवं वध्यवधकयो. विशेषात् कर्मबन्धविशेष इत्येवं व्यवस्थिते वध्यमेशाश्रित्य सदृशत्वास दृशत्वव्यवहारो न विद्यते तथा 'एएहिं' एताभ्याम् 'दोहिं ठाणेहि' द्वाभ्यां स्थानाभ्यां प्रवृतस्य 'अणायार' अनाचारम् 'जाणए' जानीयात् 'तथाहि-जीवसाम्यात्कर्म बन्ध सदृशत्वमुच्यते तदयुक्त यतो न जीवव्यापादनेन हिंसा, तस्य नित्यत्वेन वैर उत्पन्न होता है, इन दोनों एकान्तों से व्यवहार नहीं होता अर्थात् ये दोनों ही एकान्त पक्ष ठीक नहीं हैं। वध्य जीव की अल्पकायता या महाकायता ही एक मात्र कर्मबन्ध की तरतमता का कारण नहीं है, किन्तु वधक का तीव्र भाव, मन्दभाव ज्ञातभाव, अज्ञातभाव, अल्पवीर्यत्व एवं महावीर्यत्व भी कर्मबन्ध के तारतम्य का कारण हैं। ऐसी स्थिति में वध्य जीव की अपेक्षा से ही बन्ध की सदृशता विसदृशता अथवा न्यूनाधिकता मानना संगत नहीं है। अतएव उक्त दोनों एकान्त पक्षों में से किसी भी एक पक्ष को स्वीकार करके जो प्रवृत्त होता है, वह उसका अनाचार ही समझना चाहिए ॥७॥
टीकार्थ--जीव की सदृशता के कारण कर्मबन्ध की सदृशता कही जाती है, सो उचित नहीं है । वस्तुतः जीव का मर जाना हिंसा नहीं है છે. આ બંને એકાન્ત વચનેથી વ્યવહાર થતું નથી. અર્થાત્ બનને એકાન્ત પક્ષ ઠીક નથી. વય જીવનું અલ્પકાયપણું અથવા મહાકાય પણું જ એક માત્ર કર્મ બંધની તરતમતાનું કારણ નથી. પરંતુ વધકને તીવ્ર ભાવ મંદભાવ જ્ઞાતભાવ અજ્ઞાતભાવ, અપવીય પણું તથા મહાવીર્યપણું પણ કર્મબંધના તારતમ્યનું કારણ છે. આ પરિસ્થિતિમાં વધ્યજીવની અપેક્ષાથી જ બંધની સદૃશતા વિસદશતા અથવા ન્યૂનાધિકપણું માનવું સંગત નથી. તેથી જ ઉક્તબને એકાન્ત પક્ષમાંથી કઈ પણ એક પક્ષને સ્વીકાર કરીને જે પ્રવૃત્ત થાય છે, તે તેને અનાચાર જ સમજવું જોઈએ. પાછા
ટીકાથ––જીવની સદશતાને કારણે કર્મબન્ધનું સદેશપણું કહેવામાં આવે છે, તે બરાબર નથી. વસ્તુતઃ જીવનું મરી જવું તે હિંસા નથી, પરંતુ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪
