________________
२२१
समयार्थबोधिनी टीका द्वि. श्रु. अ. २ क्रियास्थाननिरूपणम् मेघादीनां ज्ञान यतो जायते-तदान्तरिक्षं शास्त्रम् आकाश सम्बन्धि वस्तुसूचकम् 'अंग' आङ्गम् अङ्ग सम्बन्धिशास्त्रम्, येन नेत्रस्फुरणादीनां शुमाऽशुभं ज्ञायते, नेत्रबाहुभ्रकुटिपादादीनां स्फुरणं तत्फलश्चेत्यादिः । 'सरं' स्वरम्-शब्दः काकशृगालादीनां शब्दं श्रुत्वा तत्फलमापकं शास्त्रम् । 'लक्ख' लक्षणम्-हस्तपादादौ यव. तिलशंखचक्रादीनां फलबोधकं लक्षणशास्त्रम् 'वंजगं' व्यञ्जतम् -पुरुषादिशरीरे मसतिलादि प्रख्यापकं शास्त्रम् । 'इत्थिलकवणं' स्त्रीलक्षणम् -पमिनी-शङ्खिनीचिविणी-हस्तिनीत्यादिमभेदमख्यापकं तत्फलबोधकं शास्त्रं स्त्रीलक्षणम् 'पुरिसलक्खणं' पुरुषलक्षणम्-पुरुषागामजाऽश्वषभशशकभेदानां फलवोधकं शास्त्रम् । 'हयलक्खणं' हयलक्षणम्-अश्वानां स्वरूपबोधकम् शास्त्रम् 'गयलक्खणं' गज. लणम्-इमे समीचीना असमीचीनाश्च त्यादि बोधकम् । 'गोलक्वर्ण' गोलक्षणम्ज्ञान जिप्स से होता है ऐसा आकाश संबंधी कथन करने वाला शास्त्र। (५) आंग-अंग संबंधी शास्त्र, जिससे नेत्र आदि के फड़कने का ज्ञान होता है, अर्थात् नेत्र, बाहु, भृकुटि तथा पैर आदि के फरकना तथा उसका फल जाना जाता है। (६) स्वर-काक, शृगाल आदि के शब्दों को सुनकर उसका फल कहने वाला शास्त्र। (७) लक्षण-हाथों पैरों आदि में जौ तिल शंख चक्र आदि के फल को बताने वाला शास्त्र । (८) व्यंजन-शरीर के मस तिल आदि का फल कहने वाला शास्त्र । (९) पद्मिनी शंखिनी चित्रिणी हस्तिनी आदि भेद कहने वाला तथा उनके लक्षण आदि कहने वाला शास्त्र । (१०) पुरुष लक्षणपुरुषों के अज, अश्व, वृष, शशक आदि भेद और उनके लक्षण થાય છે, એવું આકાશ સંબંધી કથન કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૫) આંગ-અંગ સંબંધી શાસ્ત્ર, કે જેનાથી નેત્ર ફરકવા વિગેરેનું જ્ઞાન થાય છે, અર્થાત આંખ, બાહુ-હાથ, ભ્રકુટિ ભમરે; તથા પગ, વિગેરેના ફરકવાનું જ્ઞાન થાય છે, તથા તેના ફળનું જ્ઞાન થાય છે, (૬) સ્વર-કાગડા, શિયાળ વિગેરેના શબ્દોને સાંભળીને તેનું ફળ બતાવવા વાળું શાસ્ત્ર. (૭) લક્ષણ-હાથે પગે વિગેરેમાં જે તલ, શંખ, ચક વિગેરેના લક્ષણે હોય છે તેના ફળનું નિરૂપણ ४२पावाणु श (८) ०५० -१२२भस, da, विगेरेनु ३५ मतावा पाणु शस्त्र, (6) स्त्री समय-५मिनी, मिनी, यित्रिणी स्तिनी विगैरे ભેદે બતાવનારું તથા તેના લક્ષણે વિગેરેનું નિરૂપણ કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૧૦) પુરૂષલક્ષણ-પુરૂષના અજ-બકરા અધ, ઘોડે. વૃષ સસલે, વિગેરેના ભેદો અને તેના લક્ષણો વિગેરેનું નિરૂપણ કરવાવાળું શાસ્ત્ર (૧૧) હય લક્ષણ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪
