________________
सूत्रकृताङ्गसूत्र रिक्तमात्मानम्, न तु कोऽपि एतादृशः पुरुषो विद्यते, यो मुनादिषिकामिव आत्मानं शरीरान्निष्कास्य प्रदर्शयेत् तस्मान्नास्ति शरीरातिरिक्त आत्मेति । अथ तृतीयं दृष्टान्तमाह-'से जहा णामए' तद्यथा नामकः 'केह पुरिसे' कोऽपि पुरुषः 'मंसानो अढि अभिनिगट्टित्ताणं मांसादस्थि-अभिनिर्वयं खलु 'उदंसेज्जा' उपदर्शयेत् 'अयमाउसो ! मंसे अयं अट्ठी' अपमायुग्मन् ! मांसः, इदमस्थि । एवमेव -'नस्थि केइपुरिसे' नास्ति कोऽपि पुरुषः 'उपदर्शयिता 'अयमाउसो ! आयाइयं सरीरं" अयमायुष्मन् ! आत्मा इदं शरीरम्, यथा-मांसेम्यो निष्कृष्याऽस्थि दर्शयितुं शक्नोति तथा-यदि कोऽपि शरीरान्निष्कास्याऽऽस्मानं प्रदर्शयेत्, तदा -शरीराऽतिरिक्ता सता आत्मनः स्वीक्रियेत अपि, नत्वे कश्चित्-एतादृशो जातः यो हि शरीरादात्मानं निष्कास्य प्रदर्शयेदिति । समर्थ हो, तो मान भी लें कि आत्मा शरीर से भिन्न है। परन्तु ऐसा कोई पुरुष है नहीं जो मूंज से ईषिका की भांति शरीर से निकाल कर आत्मा को दिखला सके। इस कारण आत्मा शरीर से भिन्न नहीं है।
जैसे कोई पुरुष मांस से हडूही अलग करके दिखलाता है कि-हे आयुष्मन् ! यह मांस है और यह हड्डी है, उस प्रकार ऐसा कोई दिखलाने वाला पुरुष नहीं है कि-हे आयुष्मन् ! यह आत्मा है और यह शरीर है, इस प्रकार दोनों को पृथक पृथक दिखला सके । अगर कोई दोनों को पृथक् पृथक् करके दिखलाने में समर्थ होता तो शरीर से अतिरिक्त आत्मा का अस्तित्व स्वीकार किया भी जाता। परन्तु ऐसा कोई पुरुष जन्मा ही नहीं है जो शरीर से अलग आत्मा को दिखला सके। આત્માને અલગ બતાવી શકે છે તે માની પણ લેવાય કે આત્મા શરીરથી મિન છે. પરંતુ એ કઈ પુરૂષ નથી કે જેમ મુંજમાંથી ઈષિકા (પુષ્પો બહાર કઢાડીને બતાવે છે, તેમ શરીરથી બહાર કહાડીને આત્મા બતાવી શકે. તે કારણથી આત્મા શરીરથી જૂદે નથી - જેમ કે પુરૂષ માંસમાંથી હાડકું અલગ કરીને બતાવે છે, કે હે આયુશ્મન આ માંસ છે, અને આ હાડકું છે, એ પ્રમાણે એ કઈ પુરૂષ નથી કે આ આત્મા છે, અને આ શરીર છે તેમ કહીને બનેને અલગ અલગ બતાવી શકે. જો કે બન્નેને જૂદા જૂદા કરીને બતાવવાને સમર્થ કાત તે શરીરથી જુદા આત્માનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી પણ લેત પરંતુ એ કોઈ પુરૂષ જ જ નથી કે જે શરીરથી અલગ આત્માને બતાવી શકે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૪
