Book Title: Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Author(s): Sudarshanacharya
Publisher: Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003297/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ o3m pANinIya aSTAdhyAyI pravacanam (aSTAdhya kA sarala saMskRtabhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI TIkA) dvitIyo bhAgaH (tRtIyAdhyAyAtmakaH) sudarzanadeva AcAryaH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - o3m tasmai pANinaye namaH pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (aSTAdhyAyI kA sarala saMskRtabhASya evaM 'AryabhASA' nAmaka hindI ttiikaa)| dvitIyo bhAgaH (tRtIyAdhyAyAtmakaH) - pravacanakAraH - DaoN0 sudarzanadeva AcArya : ema.e. pI-eca.DI. (eca.I.esa.) saMskRta sevA saMsthAna 776/34, harisiMha kAlonI, rohataka-124001 (harayANA) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka : brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa gurukula jhajjara, jilA jhajjara (harayANA) dUrabhASa : 01251-52044 53332 mUlya : 100 rupaye prathama vAra : 2000 zraddhAnanda balidAna divasa ( 23 disambara 1997 ) mudraka : vedavrata zAstrI AcArya priMTiMga presa, gohAnAmArga, rohataka - 124001 dUrabhASa : 01262-46874, 56874 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammati aura dhanyavAda gurukula jhajjara ke suyogya snAtaka paM0 sudarzanadeva AcArya na "pANanAyaaSTAdhyAyI-pravacanam" nAma se pANinIya vyAkaraNa "anTAdhyAyI" kI saMskRta aura rASTrabhASA hindI meM vyAkhyA kI hai| saMskRta bhASA meM pratyeka sUtra kA padaccheda, vibhakti, samAsa, anuvRtti, anvaya, artha aura udAharaNa likhakara sUtroM kI subodha vyAkhyA kI hai| "AryabhASA" nAmaka hindI TIkA meM padollekhapUrvaka artha, udAharaNa tathA udAharaNoM kA hindI bhASA meM artha aura sUtranirdezapUrvaka kaccI evaM pakkI siddhi bhI sAtha-sAtha dI gaI hai| aneka sthaloM ko spaSTa karane ke lie vizeSa" nAmaka TippaNI bhI dI gaI hai| aSTAdhyAyI (prathamAvRtti) para saMskRta aura hindI bhASA meM abhI taka isase uttama aura subodha vRtti prakAzita nahIM huI hai| yaha grantha vyAkaraNazAstra adhyetA chAtra-chAtrAoM tathA vyAkaraNa jijJAsu svayaMpAThI svAdhyAyazIla sajjanoM ke lie bhI atyanta upayogI hai| isa grantha ko pAMca bhAgoM meM prakAzita kiyA jArahA hai| prathama bhAga (1-2 adhyAya) aura dvitIya bhAga (tIsarA adhyAya) chapakara taiyAra hogaye haiN| tRtIya bhAga (4-5 adhyAya) presa meM chapa rahA hai| caturtha bhAga (6 adhyAya) aura paJcama bhAga (7-8 adhyAya) bhI zIghra hI prakAzita karane kI yojanA hai| aSTAdhyAyI ke 3989 sUtroM kI vyAkhyA 5 bhAgoM meM pUrI hogii| pratyeka bhAga meM 23436/16 AkAra ke lagabhaga 600 pRSTha haiN| 60045=3000 pRSThoM ke sajilda 5 bhAgoM kA mUlya 500 rupaye hai| agrima grAhakoM ko 400 rupaye meM sulabha hoNge| isakA prakAzana zraddheya svAmI omAnanda sarasvatI AcArya gurukula jhajjara ke AdezAnusAra "brahmarSi svAmI virajAnanda ArSa dharmArtha nyAsa gurukula jhajjara" kI ora se lagabhaga 5 lAkha rupaye kI lAgata se kiyA jArahA hai| isa vizAla aura zreSTha prakAzana ke lie lekhaka aura prakAzaka sabhI dhanyavAda ke pAtra haiN| AcArya priMTiMga presa, dayAnandamaTha, rohataka dUrabhASa : 01262-46874 vedavrata zAstrI mantrI Arya pratinidhi sabhA harayANA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram saM0 viSayAH pRSThAkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 19. yaG (kauTilyArthe) pratyayasaMjJAprakaraNam 20. yaG (dhAtvarthanindAyAm) 1. pratyayAdhikAraH 1 | 21. Nic (arthavizeSe svArthe ca) 22 2. parAdhikAra: | 22. Nic (prayojakavyApAre) pratyayasvaraparibhASA | 23. yak (svArthe) 1. AdhudAtta: 224. Aya: (svArthe) 2. anudAtta: | 25. IyaD (svArthe) sanAdipratyayaprakaraNam | 26. NiD (svArthe) 1. san (arthavizeSe) | 27. sanAdyantAnAM dhAtusaMjJA 2. san (avizeSe) vikaraNapratyayaprakaraNam 3. san (icchArthe) 5 1. lRTTuluTlakArA: (syatAsI) 4 kyac (icchArthe) | 2. loTlakAra: (sip) 5. kAmyac (icchArthe) 7 3. liTlakAra: 6kyac (AcAre) / 1. Am-pratyaya: 7. kyaG (AcAre) 8 2. kRJ-anuprayoga: 8. kyaG (bhavatyarthe) / 3. Am (nipAtanam) 9. kyaS (bhavatyarthe) 10 | 4. luGlakAra: 10. kyaG (kramaNe) 1. cila: 11. kyaG (Avartane caraNe ca) 2. sic 12. kyaG (udvamane) 3 ksa: 13. kyaG (karaNe) 4. ksa-pratiSedhaH 14. kyaG (vadanAyAm) 5. caG 15. kyac (karaNavizeSe) 6. caG-vikalpa: 16. NiD (karaNavizeSe) 7. caG-pratiSedhaH 17. Nic (karaNavizeSe) 8. aD 18. yaG (pauna:punye bhRzArthe ca) 19 / 9. aG-vikalpa: x 5 w gouvar r r & a a a a a Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 87 87 62/4. yat+kyap 4 W0 94 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAkAH saM0 viSayAH pRSThAGkAH 10. aG dhAtu-adhikAraH 11. aG-vikalpa: 53 1. upapadasaMjJA 12. aG (chandasi) 55 2. kRt-saMjJA 13. ciN 56 3. asarUpapratyayavidhi: 14. ciN-vikalpa: kRtpratyayaprakaraNam 15. ciNa-pratiSedhaH 601. tavyadAdaya: 16. ciNa (bhAve karmaNi ca) 61 /2. yat sArvadhAtukam (bhAve karmaNi ca) / 1. yak 5. kyap sArvadhAtukam (kartari) 6. nipAtanam (kyap) 98 7. nipAtanam (Nyat) 105 2. zyan 8. Nyat 108 3. zyan-vikalpa: 9. nipAtanam (Nyat) 110 10. nipAtanam (ya:) 5. znu-vikalpa: kRtpratyayaprakaraNam 1. Nvul+tRc (kari) 2. lyu:+Nini:+ac (ka0) 8. u: ka: (ka0) 118 4. za: (ka0) 120 10. znA+znuH Na: (ka0) 123 11. zAnac 6. ka: (ka0) 127 12. zAnac-zAyacau 7. vun (ka0) 127 13. zabAdInAM vyatyayaH 8. thakan (ka0) 128 14. aDa (AzIliGi) 9. NyuTa (ka0) 129 karmavadbhAvaprakaraNam 10. vun (ka0). 1. karmavadbhAva: 79 | tRtIyAdhyAyasya dvitIya: pAda: 2. yakaciNa-pratiSedhaH 81 kRtpratyayaprakaraNam 3. zyan 83 1. aN (kartari) 132 4. znuH 114 j w za: 117 s voi a 130 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 2. kaH ( ka0 ) 3. Tak (ka0 ) 4. ac (ka0 ) viSayAH dvitIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram 5. Ta: (ka0 ) 6. Ta - pratiSedha: ( ka0 ) 7. in (ka0 ) 8. in (mipAtanam ) 9. in (chandasi ) 10. khaz (ka0 ) 11. khaz (nipAtanam ) 12. khac (ka0 ) 13. khac + aN (ka0 ) 14. khac (ka0 ) 15. DaH (ka0) 16. Nini: (ka0 ) 17. Tak (ka0) 18. Tak (nipAtanam) 19. khyun (ka0 ) 20. khiSNuc+khukaJ (ka0) 21. kvin (ka0 ) 22. kvin nipAtanaM ca 23. kvin + kaJ (ka0 ) 24. kvip (ka0) 25. NviH (ka0 ) 26. jyuT (ka0) 27. viT (ka0 ) 28. kap (ka0) 29. Nvin (ka0 ) 30. vic (ka0 chandasi ) pRSThAGkAH saM0 viSayAH 133 | 31. manin+kvanip+vanip+ 138 vic (ka0) 139 32. kvip (ka0) 143 | 33. ka: +kvip (ka0) 150 34. Nini: (ka0 ) 151 | 35. khaz+ NiniH (ka0 ) 152 bhUtakAlapratyayaprakaraNam 153 | 1. NiniH (ka0 ) 154 2. kvip (ka0) 162 3. ini: (ka0 ) 163 4. kvanip (ka0 ) 1675. uH (ka0) 168 6. 170 172 173 7. 175 8. 176 | 9. 177 10. vA kAnac (liDAdeza: ) 179 11. vA kvasuH (liDAdeza: ) 179 | 12. kvasuH+kAnac ( nipAtanam ) 181 13. luG (sAmAnyabhUte) pRSThAGkAH niSThA (ktaH + ktavatuH ) ( ktaH = bhAve, karmaNi, kartari, ktavatuH=kartIra) vanip (ka0 ) atRn (ka0 ) liT (chandasi ) 3 194 196 197 198 201 214 214 215 216 216 217 220 221 222 183 | 14. laG (anadyatane bhUte ) 185 15. lRT (abhijJAvacane'nadyatane bhUte) 223 187 16. lRT-pratiSedha: (yadi ) 223 189 17. lRT-vikalpa: ( sAkAGkSe ) 224 226 191 | 18. liT (parokSe'nadyatane bhUte) 192 19. laG + liT ( parokSe'nadyatane bhUte ) 227 193 | 20. laT (sme) 228 202 204 208 208 210 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 280 2Xo 282 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH pRSThAkAH 21. laT (aparokSe sme) 229 |18. kvarap (nipAtanam) (ta0ka0) 272 22. laT-vikalpa: 230 19. Uka: (ta0ka0) 273 23. luG+laT (anadyatane 20. ra: (ta0ka0) . 274 bhUte'sme puri) __ 231 | 21. u: (ta0ka0) 275 ___ vartamAnakAlapratyayaprakaraNam | 22. u: (nipAtanam, ta0ka0) 276 1. laT (kari, karmaNi, bhAve ca) 233 | 23. u: (ta0ka0, chandasi) 2. zatR+zAnac (laDAdeza:) 233 | 24. ki:+kin (ta0ka0, chandasi) 277 3. sat-saMjJA 237 | 25. najiG (ta0ka0) 279 4. zAnan (katari, karmaNi ca) 238 | 26. Aru: (ta0ka0) 279 5. cAnaz (katIra, karmaNi ca) 239 / 27. kruk+ktukan (ta0ka0) 6. zatR (kartari) | 28. varac (ta0ka0) 281 tacchIlAdi kartRprakaraNam (vartamAnakAle) | 29. kvip (ta0ka0) 1. tRn (tacchIlAdiSu kartRSu) 244 | 30. Du: (ka0 vartamAnakAle) 284 2. iSNuc (ta0ka0 245 31. STran (katIra, karaNe, 3. ksnuH (gsnuH) (ta0ka0) 248 vartamAnakAle) 4. knu: (ta0ka0) 249 | 32. itra: (karaNe, vartamAnakAle) 288 5. ghinuNa (ta0ka0) 250 | 33. kta: (katIra, vartamAnakAle) 291 6. vuJ (ta0ka0) 256 / tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 7. yuc (ta0ka0) vartamAnakAlapratyayaprakaraNam 8. yuc-pratiSedhaH 262 | 1. uNAdaya: pratyayAH 9. ukaJ (ta0ka0) 263 /2. bhUte'pi darzanam 294 10. SAkan (ta0ka0) 265 | bhaviSyatkAlapratyayaprakaraNam 11. ini: (ta0ka0) 265 1. gamI-Adaya: 295 12. Aluc (ta0ka0) 267 / 2. laT (yAvatpurAnipAtayoH) 296 13. ru: (ta0ka0) 268 | 3. laT+luT+luT (kadAkoH ) 297 14 kmarac (ta0ka0) 269 4. laT+luT+luTa 15. ghurac (ta0ka0) 270 / (kiMvRtte lipsAyAm) 298 16. kurac (ta0ka0) . 270 5. laT+tRT+luT 17. kvarap (ta0ka0) 271 | (lipsyamAnasiddhau) 285 293 299 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 305 359 362 362 364 dvitIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram ___ saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH 6. laT+luT+luT (loDarthalakSaNe) 300 | 16. ap 349 7. liGa+laTa 301 17. ap (nipAtanam) 351 8. tumun+Nvul 302 18. ap 352 9. ghaJAdaya: (bhAvavacanA:) 303 19. ap (nipAtanam) 354 10. aN 304 20. ap 356 11. lRT (zeSe bhaviSyati) | 21. ka:+apa 357 12. saMt-Adeza: (zatR-zAnac) | 22. ap 358 13. lRT (zeSe bhaviSyati) . 305 / 23. ap (nipAtanam) 14. luT (anadyatane bhaviSyati) 306 | 24. vitraH trikAlapratyayaprakaraNam 25: athuna 1. ghaJ (padAdibhyaH) __ 307 | 26. naGa 2. ghaJ (bhAve) 309 27. nan 364 akartRkArakabhAvaprakaraNam 28. ki: (akartari kArake bhAve ca) strIliGgapratyayaprakaraNam 1. ghaJ 310 (akartari, kArake, bhAve ca) 2. ghaJ (parimANAkhyAyAm) . 311 1. ktin 365 ___312 | 2. ktin (bhAve) 327 3. ktin (mantre) 367 5. inuN 328 4. ktin (nipAtanam) 6. ghaJ 329 5. kyap (bhAve) 370 7. ac 6. za+kyap 372 8. ap 7. za: (nipAtanam) 373 9. Na:+apa 8. a: 10. ap 341 9. aGa 11. ap+ghaJ 342 | 10. yuc 12. ap 345 11. Nvul 13. ap (nipAtanam) 347 12. iJ+Nvul 14. ap 347 |13. Nvuc 383 15. ap (nipAtanam) 348/14. aniH 384 366 ir mix j w 368 374 '376 W Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saM0 viSayA: viSayAH vividhArthapratyayaprakaraNam 22. lRT (kAlatraye) 1. kRtyA lyuT ca (bahulArthakAH ) 385 23. liG (bhaviSyati ) 2. ktaH ( bhAve, napuMsake) 3. lyuT (bhAve, napuMsake) 4. lyuT (karaNe'dhikaraNe ca ) 5. ghaH (karaNe'dhikaraNe, puMsi ) 6. gha: ( nipAtanam, puMsi ) 7. ghaJ (puMsi) 8. ghaJ (nipAtanam, puMsi ) pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam pRSThAGkAH saM0 1. lRT (bhaviSyati ) 2. liG (bhaviSyati ) 17. laT (kAlatraye ) 18. liG + laT (kAlatraye ) 19. liG+lRT (kAlatraye ) 9. gha+ghaJ (puMsi) 10. khal (bhAve karmaNi ca ) 11. yuc ( bhAve karmaNi ca 12. vartamAnavatpratyayavidhiH (bhUte bhaviSyati ca ) 13. bhUtavad vartamAnavacca pratyayavidhiH (bhaviSyati ) 20. lRT (kAlatraye ) 21. liG (kAlatraye) 386 | 24. liG-vikalpa: (bhaviSyati ) 387 | 25. liG+lRT (bhaviSyati) 26. liG+loT (bhaviSyati ) 389 390 27. tumun (bhaviSyati ) 391 | 28. liG (bhaviSyati ) 392 394 |1. 396 2. 397 3. 398 liG+laT 432 liG (vidhyAdiSu) 433 loT (vidhyAdiSu) 435 4. kRtyAH + loT ( praiSAdiSu) 436 5. liG+kRtyAH+loT (praiSAdiSu) 437 loT ( praiSAdiSu) 438 7. loT (adhISTe) 439 403 440 404 440 405 | 10. kRtyAH+tRc+liG (aharthi) 441 444 3. anadyatanavat pratyayavidhiH 405 11. Nini: (Avazyake, AdhamarNye ca) 442 4. anadyatanavat pratyayapratiSedha: 406 | 12. kRtyAH (Avazyake, Adhamarthye ca) 442 5. anadyatanavat pratyayavikalpa : 409 | 13. liG + kRtyA: ( zaknotyarthe) 410 | 14. liG + loT (AziSi) 411 | 15. ktic + kta (AziSi) 16. luG (mAGi ) 444 (bhaviSyati ) 14. lRG 15. lRG (bhUte) 445 446 16. lRGpratyayavikalpAdhikAra : ( bhUte ) 412 401 6. vartamAnakAlapratyayaprakaraNam pRSThAGkAH 425 425 428 429 430 8. tumun (kAlasamayavelAsu) 9. liG (kAlasamayavelAsu) 2. loT (kriyAsamabhihAre) 431 431 447 413 | 17. laG+luG ( mAGi smottare ) 414 | tRtIyAdhyAyasya caturtha: pAda: 416 dhAtvarthapratyayaprakaraNam 419 1. dhAtvarthasambandhaH 420 448 449 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 479 480 481 483 492 dvitIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM sUcIpatram saM0 viSayAH pRSThAGkAH | saM0 viSayAH pRSThAGkAH 3. loT (samuccaye) 452 4. Namul (sAkalye) 4. anuprayogavidhi: 454 5. Namul (yAvati) vaidikapratyayArthaprakaraNam 6. Namul 1. luD+laD+liT (chandasi, 7. Namul (varSapramANe) 481 kAlasAmAnye) 455 | 8. Namul 2. leT (liGarthe) 456 |9. anuprayogavidhiH (kaSAdiSu) 491 3. leT (upasaMvAde AzaGkAyAM ca) 457 | 10. Namul 4. se-Adaya: (tumarthe) 458 | 11. Namul (samAsattau) 495 5. tumarthe (nipAtanam) 461 12. Namul (parIpsAyAm) 496 6. Namul+kamul (tumarthe) 463 13. Namul 498 7. tosun+kasun (tumarthe) 463 | ktvANamulpratyayaprakaraNam 8. tavai-AdayaH (kRtyArthe) 464 | 1. ktvA+Namul (ayathAbhipretAkhyAne) 503 9. kRtyArthe (nipAtanam) 466 2. ktvA+Namul (apavarge) 504 10. tosun (bhAvalakSaNe) 466 | 3. ktvA+Namul (taspratyayAnte 11. kasun (bhAvalakSaNe) 468 svAGge) kvApratyayaprakaraNam 4. ktvA+Namul (cci-arthe) 506 1. ktvA (prAcAM mate) ktvA+Namul (tUSNImi) 508 2. ktvA (vyatIhAre) 470 6. ktvA+Namul (anvaci) 509 3. ktvA (parAvarayoge) 471 | tumunpratyayavidhi: 4. ktvA (pUrvakAle) pratyayArthaprakaraNam ktvANamulpratyayaprakaraNam 1. kRt (kari) 511 1. ktvA+Namul (AbhIkSNye) 472 2. bhavyAdayaH (vA kartari) 512 2. ktvA (NamulpratiSedhaH) 473 3. lakArA: (kartari, karmaNi, 3. ktvANamulvikalpa: 474 bhAve ca) 513 4. khamuJ-pratyayavidhiH (Akroze) 475 4. kRtya+kta+khalA: NamulpratyayaprakaraNam (bhAve, kaNi ca) 515 1. Namul (pUrvakAle) 476 | 5. AdikarmaNi kta: (kartari, karmaNi, 2. Namul (siddhAprayoge) 477 | bhAve ca) 3. Namul (asUyAprativacane) 478 | 6. kta: (kartari, karmaNi, bhAve ca) 518 505 469 509 471 3 517 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 544 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saM0 viSayAH pRSThAGkAH saM0 viSayAH pRSThAGkAH 7. nipAtanam (sampradAne) 521 |9. ai-Adeza: 542 8. nipAtanam (apAdAne) 522 leT-AdezAgamaprakaraNam 9. uNAdInAmarthaH 523 1. aT-ATAvAgamau 542 10. kta: (adhikaraNe, kartari, 2. ai-Adeza: karmaNi, bhAve ca) 524 3. ai-Adezavikalpa: 545 - lakArAdezaprakaraNam | 4. ikAra-lopaH 546 1. tiG-Adeza: 524 |5. sakAra-lopaH 2. ekArAdeza: (Ta:) 528 | uit-lakArAdezAgamaprakaraNam 3. se-Adeza: 529 1. sakAra-lopaH (Giti) 547 liT-AdezaprakaraNam 2. ikAra-lopaH (Diti) 548 1. ez-Iric-Adezau 529 | 3. tAm-AdyAdezA: 549 2. NalAdi-Adeza: 4. sIyuT-Agama: (liDi) 550 laT-AdezaprakaraNam 5. yAsuT-Agama: (liGi) 1. vA NalAdaya AdezA: 531 6. yAsuT-Agama: (AzIliGi) 552 2. . paJca NalAdaya AhAdezazca 533 /7. ran-Adeza: (liGi) 553 loT-AdezaprakaraNam 8. at-Adeza: (liGi) 553 1. lavad-AdezA: 9. suT-Adeza: (liDi) 2. u-Adeza: 536 | 10. jus-Adeza: (liDi) 3. hi-Adeza: 537 11. jus-Adeza: (Diti) 555 4. hi-apitvavikalpa: (chandasi) 537 12. jus-Adeza: (luGi) 557 5. ni-Adeza: 538 13. jus-Adeza: (zAkaTAyanamatam) 558 6. Am-Adeza: 539 /14. sArvadhAtukasaMjJA . 559 7. va-amAvAdezau 540 15. ArdhadhAtukasaMjJA 8. AT-Agama: 541 /16. ubhayasaMjJA (chandasi) 563 534 555 iti dvitIyabhAgasya pratipAditaviSayANAM suuciiptrm| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH pratyayasaMjJAprakaraNam pratyayAdhikAraH prtyyH|1| vi0-pratyaya: 1 / 1 / artha:-pratyaya ityadhikAro'yam, A paJcamAdhyAyaparisamApteH / pratyayazabda: sNjnyaatvenaadhikriyte| yad ita UrdhvaM vakSyAma: pratyayasaMjJAste veditavyAH, prakRti-upapada-upAdhi-vikArAgamAn vrjyitvaa| udaa0-krtvym| krnniiym| AryabhASA-artha-(pratyayaH) paJcama adhyAya kI samApti paryanta pratyaya' kA adhikAra hai| pratyaya zabda kA saMjJArUpa meM adhikAra kiyA gayA hai| jo isase Age kaheMge unakI pratyaya saMjJA jAnanI cAhiye; prakRti, upapada, upAdhi, vikAra aura Agama ko chodd'kr| udA0-kartavyam / karaNIyam / karanA caahiye| siddhi-(1) kartavyam / kR+tvy| kr+tvy| krtvy+su| krtvym| yahAM DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se tavyattavyAnIyara:' (3 / 1 / 96) se vihita tavyat' kI isa sUtra se pratyaya saMjJA hotI hai| (2) karaNIyam / kR' dhAtu se pUrvavat 'anIyar' pratyaya hai| parAdhikAraH parazca / 2 / pa0vi0-para: 11 ca avyypdm| anu0-pratyaya itynuvrtte| anvaya:-pratyayazca prH|| artha:-yazca pratyayasaMjJaka: sa dhAto: prAtipadikAd vA paro bhavati, ityadhikAro'yam, A paJcamAdhyAyaparisamApteH / udaa0-krtvym| krnniiym| AryabhASA-artha-(ca) aura (pratyaya:) jisakI pratyaya saMjJA hai, vaha (para:) dhAtu athavA prAtipadika se pare hotA hai, isakA bhI paJcama adhyAya kI samApti taka adhikAra hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - kartavyam / karaNIyam / karanA cAhiye / siddhi- kartavyam / karaNIyam / yahAM 'DukRJ karaNe' ( tanA0 u0 ) dhAtu se 'tavya' aura 'anIyar' pratyaya isa sUtra se pare kiye gaye haiM,; pUrva nahIM / pratyayasvaraparibhASA 2 AdyudAttaH (1) AdyudAttazca | 3 | pa0vi0 AdyudAttaH 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-AdirudAtto yasya sa AdyudAtta: (bahuvrIhi: ) / anu0 - pratyaya ityanuvartate / anvayaH -pratyayazcAdyudAttaH / artha:- yazca pratyayasaMjJakaH sa AdyudAtto bhavati ityadhikAro'yam, A paJcamAdhyAyaparisamApteH / yasya pratyayasyAnyasvaro na vihitaH sa AdyudAtto veditavyaH / udA0 - ka'rtavyam / taittarIya'm / AryabhASA - artha - (ca) aura (pratyayaH) jisakI pratyaya saMjJA hai, vaha (AdyudAttaH) AdyudAtta hotA hai| isakA paMcama adhyAya kI samApti paryanta adhikAra hai / jisa pratyaya kA koI anya svara vidhAna nahIM kiyA gayA hai, usakA AdyudAtta svara hotA hai / udA0D- kartavyam / karanA cAhiye / taittirIyam / tittiri RSi ke dvArA prokta grantha / 1 siddha-(1) k'rtvy'm| kR+tavya / kar+tavya / kartavya+su / kartavyam / yahAM isa sUtra se tavya' pratyaya AdyudAtta hai / jaba eka svara nizcita ho jAtA hai taba 'anudAttaM padamekavarjam' ( 6 | 1 | 152 ) se anya ac anudAtta ho jAte haiN| 'udAttAdanudAttasya svarita:' ( 4/8/65 ) se udAtta se pare anudAtta ko svarita ho jAtA hai| (2) ta'tti'rIya'm // tittiri + chaN / tittiri + iiy| taittir + Iya / taittirIya+su / taittirIyam / yahAM tittiri' prAtipadika se 'tittirivaratantukhaNDikokhAcchaN' (4 | 3 |102) se 'chaN' pratyaya hai| yaha 'chaN' pratyaya isa sUtra se AdyudAtta hai| zeSa svaravidhi pUrvavat hai / 'Ayaneya0' (7 / 1 / 2) se cha' ko Iya- Adeza aura 'taddhiteSvacAmAde:' (7 121117) se AdivRddhi hotI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anudAttaH tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) anudAttau suppitau / 4 / pa0vi0 - anudAttau 12 sup- pitau 1 / 2 / sa0-pa it yasya sa pit / sup ca picca tau- suppitau ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - pratyaya ityanuvartate / anvayaH - suppitau pratyayAvanudAttau / artha:- supaH pitazca pratyayA anudAttA bhavanti / pUrvasUtrasyAyamapavAdaH / udA0-sup-dRSadau' / dRSadaH' / pit-paca'ti / paThati / AryabhASA-artha-(sup-pitau) sup aura pit pratyaya (anudAttau) anudAtta hote haiN| yaha pUrva sUtra kA apavAda hai| / 1 udaa0-sup-dussdau| do ptthr| dRSada: / bahuta patthara / pit-paca'ti / vaha pakAtA hai| paThati / vaha par3hatA hai| siddhi-(1) dRSadau / dRSad+au / dRSadau / yahAM isa sUtra se au (sup) pratyaya anudAtta hai| ise 'udAttAdanudAttasya svarita:' (8 / 4 / 66) se svarita ho jAtA hai| aise hI dRSadaH / (2) pacati / pac+laT / pac+zap+tip / pac+a+ti / pacati / yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT' (3/2/123) se laT pratyaya hai| 'kartari zarpA' (3/1/68 ) se 'zap' pratyaya hai| yaha pit hone se isa sUtra se anudAtta hai| isase pUrvavat svarita ho jAtA hai| aise hI-paThati / sanAdipratyayaprakaraNam san (arthavizeSe) : 3 (1) guptijkidbhyaH san / 5 / pa0vi0- gup-tij- kidabhyaH 5 / 3 san 1 / 1 / sa0-gup ca tij ca kicca te guptitiH, tebhyo guptijkidbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - pratyayaH para iti cAnuvartate / arthaH-guptijkidbhyo dhAtubhyaH paraH san pratyayo bhavati / udA0- gup-jugupsati / tij- titikSate / kit- cikitsati / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha- (guptikidbhyaH ) gup, tij, kit ina dhAtuoM se ( paraH ) pare (san) san (pratyayaH) pratyaya hotA hai| 1 4 udA0- gup-jugupsate / nindA karatA hai / tij - titikSate / kSamA karatA hai / kit- cikitsati / cikitsA ( ilAja ) karatA hai| siddhi - (1) jugupste| gup+sn| gup+gup+s| ju+gup+s| jugupsa+laT / jugups+shp+t| jugupsa+a+te / jugupsate / yahAM 'gupa gopane' (bhvA0A0) dhAtu se 'san' pratyaya hai / 'sanyaGo:' ( 6 |1 |9) se dhAtu ko dvitva hotA hai| 'kuhozcuH' (7/4/62 ) se abhyAsa ke g ko j hotA hai| 'jugupsa' kI 'sanAdyantA dhAtava:' ( 3 / 1 / 32 ) dhAtu sajJA hai| isase vartamAnakAla meM 'vartamAne laT ' ( 3 | 2 | 123) se 'laT' pratyaya hotA hai| 1 (2) titikSate / 'tij nizAne (bhvA0 A0 ) / (3) cikitsati / 'kita nivAse rogApanayane ca ( bhvA0pa0 ) / arthavizeSa:- guptijkidbhyo nindAkSamAvyAdhipratIkAreSu snnissyte| gup, tij, kit ina dhAtuoM se yathAsaMkhya nindA, kSamA aura vyAdhipratIkAra artha meM 'san' pratyaya hotA hai| san (arthavizeSe ) - (2) mAnbadhadAnzAnbhyo dIrghazcAbhyAsasya | 6 | vi0-mAn-badha-dAn-zAnbhya: 5 / 3 dIrghaH 1 / 1 ca avyayapadam, AbhyAsasya 6 / 1 / sa0-mAn ca badhazca dAn ca zAn ca te - mAnbadhadAnzAnaH, tebhya:- mAnbadhadAnzAnbhyaH (itaretarayogadvandva : ) / abhyAsasya vikAra: AbhyAsaH, tasya-AbhyAsasya ( taddhitavRtti: ) / anu0-pratyayaH, paraH, san iti cAnuvartate / anvayaH-mAnbadhadAnzAnbhyaH san pratyaya AbhyAsasya ca dIrghaH / artha:- mAnbadhadAnzAnbhyo dhAtubhyaH paraH san pratyayo bhavati, AbhyAsasya=abhyAsavikArasya ca dIrgho bhavati / udaa0-maan-miimaaNste| badh- bIbhatsate / dAn-dIdAMsate / zAn zIzAMsate / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA-artha- (mAnbadhadAnzAnubhyaH ) mAn, badha, dAn aura zAn dhAtuoM se (paraH) pare ( san) san (pratyayaH) pratyaya hotA hai (ca) aura (AbhyAsasya ) abhyAsa ke vikAra ko (dIrgha) dIrgha hotA hai| udaa0-maan-miimaaNste| vaha jAnanA cAhatA hai / badh- bIbhatsate / vaha virUpa hotA hai| daan-diidaaNste| vaha sarala hotA hai| zAn-zIzAMsate / teja (tIkSNa) karatA hai| siddhi - (1) mImAMsate / maan+sn| maan+maan+s| m+maan+s| mi+maan+s| mI+mAM+sa | mImAMsa | mImAMsa+laT / miimaaNs+shp+t| mImAMsa+a+te / mImAMsate / yahAM 'mAna pUjAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se san pratyaya hai / 'sanyaGoH ' ( 6 1119 ) se dhAtu ko dvitva hotA hai / 'hasva:' (7/4/59) se abhyAsa ko hrasva, 'sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ke akAra ko itva aura isa sUtra se i ko dIrgha (I) hotA hai| 'mImAMsa' kI 'sanAdyantA dhAtava:' ( 3 / 1 / 32 ) se dhAtu saMjJA hai| isase vartamAnakAla meM 'vartamAne laT' (3 1 2 1 123) se laT pratyaya hotA hai| (2) bIbhatsate / badh+san / badh+vadh+sa / ba+badh+sa / bi+bdh+s| bI+bhat+sa / bIbhatsa / bIbhatsa+laT / biibhts+shp+t| biibhts+a+te| bIbhatsate / yahAM 'badha bandhane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se san pratyaya hai / 'sanyaGoH ' ( 6 1119 ) se dhAtu ko dvitva hotA hai / pUrvavat abhyAsa ko itva aura isa sUtra se iko dIrgha (I) hotA hai| 'ekAco bazo bhaS jhaSantasya sdhvo:' ( 8 / 2 / 37 ) se badhU ke b ko bha aura 'khari ca' (CI4 /54) se dha ko t hotA hai| 'bIbhatsa' dhAtu se pUrvavat laT pratyaya hai| (3) dIdAMsate / 'dAna avakhaNDane ( bhvA0 u0 ) 1 (4) zIzAMsate / 'zAna avatejane' (bhvA0 u0 ) 1 arthavizeSa- mAnbadhadAnzAnbhyo jijJAsAvairUpyArjavanizAneSu sanniSyate / mAn badh, dAn aura zAn dhAtuoM se yathAsaMkhya jijJAsA, vairUpya, Arjava aura nizAna arthoM meM san pratyaya hotA hai| san (icchArthe) - (3) dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAdicchAyAM vA / 7 / pa0vi0 - dhAtoH 5 / 1 karmaNa: 5 / 1 samAnakartRkAt 5 / 1 icchAyAm 7 / 9 vA avyayapadam / sa0-samAnaH kartA yasya sa samAnakartRkaH, tasmAt - samAnakartRkAt (bahuvrIhiH) / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-pratyayaH, paraH, san iti cAnuvartate / anvayaH - icchatikarmaNaH samAnakartRkAd dhAtoricchAyAM vA san pratyayaH / artha:- icchati-karmabhUtAt samAnakartRkAd dhAtoricchAyAmarthe vikalpena san pratyayo bhvti| vA- vacanAt pakSe vAkyamapi bhavati / udA0-kartumicchati-cikIrSati / hartumicchati - jihIrSati : AryabhASA-artha- (karmaNaH) icchati dhAtu kA karma banI huI (samAnakartRkAt) eka kartAvAlI (dhAtoH) dhAtu se (icchAyAm) icchA artha meM (vA) vikalpa se (san) san pratyaya hotA hai| vikalpa-vidhAna se pakSa meM vAkya bhI hotA hai| udA0- -kartumicchati - cikIrSati / vaha karanA cAhatA hai| hartumicchati-jihIrSati / vaha haranA cAhatA hai| siddhi- (1) cikIrSati / kR+san / kR+kR+s| kR+kR+s| kR+kir+s| kR+kI+sa / ka+kI+sa | ci+kIr+Sa / cikIrSa / cikIrSa+laT / cikIrSa+zap+tip / cikIrSa+a+ti / cikIrSati / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se san pratyaya hai / 'sanyaGoH ' ( 6 1119 ) se 'kR' dhAtu ko dvitva hotA hai| 'iko jhala' ( 1 1219 ) se 'san' pratyaya ke kita hone se 'kGiti ca ' (111 14 ) se prApta guNa kA niSedha hotA hai| 'ajjhanagamAM sani ( 6 |4|16 ) se kR ko dIrgha (kR), Rta id dhAto:' (7 / 1 / 100) se RR ko itva 'uraN raparaH' (111 / 50) se raparatva (kir) aura 'hali ca' (8/2/77) se dIrgha (kIra) hotA hai / 'AdezapratyayayoH' ( 813159 ) se 'san' ke sa ko Satva hotA hai| 'urat' (7/4/66) abhyAsa ke R ko akAra, 'sanyata : ' ( 7/4 /79) se abhyAsa ke a ko i aura 'kuhozcu:' ( 7/4/62 ) se abhyAsa ke k ko c hotA hai| (2) jihIrSati / hRJ haraNeM' (bhvA0 u0 ) pUrvavat / kyac (icchArthe) - (4) supa AtmanaH kyac ! 8 / pa0vi0- supaH 5 / 1 Atmana: 6 / 1 kyac 1 / 1 / anu0-pratyayaH, paraH, karmaNa:, icchAyAM vA iti cAnuvartate / anvayaH - icchati-karmaNa AtmanaH supa icchAyAM vA kyac / artha:-icchatikarmabhUtAd AtmasambandhinaH subantAt para icchAyAmarthe kyac pratyayo bhavati / vA-grahaNAt pakSe vAkyamapi bhavati / vikalpena Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-AtmanaH putramicchati putrIyati / AryabhASA - artha - (karmaNaH) icchati dhAtu kA karma bane huye (AtmanaH) AtmasambandhI (supaH) subanta se (paraH) pare (icchAyAm) icchA artha meM (kyac ) kyac pratyaya hotA hai / vikalpa vidhAna se pakSa meM vAkya bhI hotA hai| udA0-AtmanaH putramicchati - putrIyati / apane putra kI icchA karatA hai| siddhi-putriiyti| putra+am+kyac / putr+y| putrI+ya / putrIya / putrIya+laT / putrIya+zap+ tip / putrIya+a+ti / putrIyati / yahAM icchati dhAtu ke karmabhUta putra' subanta se isa sUtra se kyac pratyaya hai| 'kyaci ca' (7 / 4 / 33) se Itva hotA hai / kAmyac (icchArthe) (5) kAmyac ca / 6 / pa0vi0 - kAmyac 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - pratyayaH paraH, karmaNa:, AtmanaH supa icchAyAM vA iti cAnuvartate / anvayaH - icchati-karmaNa AtmanaH sup icchAyAM vA kAmyac c| artha:- icchati - karmabhUtAd AtmasambandhinaH subantAt para icchAyAmarthe vikalpena kAmyac pratyayo'pi bhavati / vA-grahaNAt pakSe vAkyamapi bhavati / udA0-AtmanaH putramicchati-putrakAmyati / AryabhASA-artha- (karmaNaH) icchati dhAtu ke karma bane huye (AtmanaH ) AtmasambandhI (supaH) subanta se (paraH) pare (icchAyAm) icchA artha meM (vA) vikalpa se (kAmyac) kAmyac (pratyayaH) pratyaya (ca) bhI hotA hai| vikalpa vidhAna se pakSa meM vAkya bhI hotA hai| udA0 - AtmanaH putramicchati-putrakAmyati / 7 siddhi - putrakAmyati / putra+am+kAmyac / putr+kaamy| putrkaamy| putrakAmya+laT / putrkaamy+shp+tip| putrkaamy+a+ti| putrkaamyti| yahAM icchati dhAtu ke karmabhUta 'putra' subanta se isa sUtra se kAmyac pratyaya hai| kyac (AcAre) - (6) upamAnAdAcAre | 10 | pa0vi0-upamAnAt 5 / 1 AcAre 7 / 1 / anu0 - pratyaya:, paraH, karmaNaH, supaH vA kyac iti cAnuvartate / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-upamAnAt karmaNa: supa AcAre vA kyac / artha:-upamAnavAcina: karmaNa: subantAt para AcAre'rthe vikalpena kyac pratyayo bhavati / vA-grahaNAt pakSe vAkyamapi bhavati / udA0-putramivAcarati-putrIyati chaatrm| prAvAramivAcaratiprAvArIyati kmblm| AryabhASA-artha-(upamAnAt) upamAnavAcI (karmaNa:) karmabhUta (supa:) subanta se (para:) pare (AcAre) AcaraNa karane artha meM (vA) vikalpa se (kyac) kyac (pratyaya:) pratyaya hotA hai| vikalpa-vidhAna se pakSa meM vAkya bhI hotA hai| udA0-putramivAcarati-putrIyati chAtram / chAtra se putra ke samAna AcaraNa karatA hai| prAvAramivAcarati-prAvArIyati kambalam / kambala ko caddara ke samAna baratatA hai| siddhi-putrIyati / isakI siddhi (3 / 18) meM dekha leveN| vizeSa-isase Age pratyayaH' aura 'para:' kI anuvRtti nahIM dikhAI jAyegI, ina donoM kA paJcama adhyAya kI samApti paryanta adhikAra hai| kyaG (AcAre) ___ (7) kartuH kyaG slopshc|11| pa0vi0-kartuH 61 kyaG 11 salopa: 1 / 1 ca avyayapadam / sa0-sasya lopa iti salopa: (sssstthiittpurussH)| anu0-vA, supa:, upamAnAd, AcAre iti caanuvrtte| anvaya:-upamAnAt kartu: supa AcAre vA kyaG salopazca / artha:-upamAnavAcina: kartuH subantAt para AcAre'rthe vikalpena kyaG pratyayo bhavati, sakArasya ca vA lopo bhvti| anvAcayaziSTa: salopaH, tadabhAve'pi kyaG pratyayo bhavatyeva / yadi kvacit sakAro bhavati sa lupyte| udA0-zyena ivAcarati kAka:-zyenAyate / puSkaramivAcarati kumudm-pusskraayte| paya ivAcarati takram-payAyate, payasyate vaa| AryabhASA-artha-(upamAnAt) upamAnavAcI (kartuH) kartRbhUta (supa:) subanta se pare (AcAre) AcaraNa artha meM (vA) vikalpa se (kyaG) kyaG pratyaya hotA hai (ca) aura vikalpa se (salopa:) sakAra kA lopa hotA hai| yahAM sakAra kA lopa anvAcayaziSTa hai, yadi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH zabda meM sakAra ho to lopa ho jAtA hai, yadi na ho taba bhI zabda se kyaG pratyaya hotA hI hai| sakAra kA lopa bhI vikalpa se hotA hai| udA0-zyena ivAcarati kaak:-shyenaayte| kauvA bAja ke samAna AcaraNa karatA hai| puSkaramivAcarati kumudam-puSkarAyate / nIlA kamala sapheda kamala ke samAna AcaraNa kara rahA hai| paya ivAcarati takram-payAyate, payasyate vaa| maTThA dUdha ke samAna laga rahA hai| siddhi-pyaayte| pys+su+kydd| pys+y| py+y| pyaay| payAya+laT / pyaay+shp+t| pyaay+a+te| payAyate / sa lopa ke vikalpa meM-payasyate / ___ yahAM upamAnavAcI 'payas' zabda se isa sUtra se kyaG' pratyaya aura antya sakAra kA lopa hotA hai| akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se dIrgha ho jAtA hai| kyaG' pratyaya ke Dit hone se 'anudAttaGita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepada hotA hai| aise hI-zyenAyate, pusskraayte| kyaG (bhavatyarthe) (8) bhRzAdibhyo bhuvyacverlopazca hlH|12| pa0vi0-bhRza-Adibhya: 5 13 bhuvi 7 / 1 acve: 51 lopa: 11 ca avyayapadam, hala: 6 / 1 / sa0-bhRza AdiryeSAM te bhRzAdaya:, tebhya:-bhRzAdibhyaH (bhuvriihi:)| na cviriti acci:, tasmAt-acve: (naJtatpuruSa:) anu0-vA, kyaG iti cAnuvartate / anvaya:-acvibhyo bhRzAdibhyo bhuvi vA kyaG halazca lopH| artha:-acci-antebhyo bhRzAdibhya: prAtipadikebhya: paro bhuvi bhavatyarthe vikalpena kyaG pratyayo bhavati, antyasya halazca lopo bhavati / acveriti vacanAd abhUtatadbhAve viSaye kyaG pratyayo vidhIyate / njivyuktmnyttsdRshaadhikrnne| udA0-abhRzo bhRzo bhavati-bhRzAyate / azIghra: zIghro bhavati-zIghrAyate / asumanA: sumanA bhvti-sumnaayte| bhRsh| zIghra / mnd| cpl| pnnddit| utsuka / unmanas / abhimanas / sumns| durmanas / rhs| rehs| zazvat / bRhat / vehat / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam nRSat / zudhi / adhara / ojas / varcas / vimanas / rbhn| hn| roht| shucis| ajaras / iti bhRzAdayaH / AryabhASA - artha - (acce:) cci pratyaya se rahita (bhRzAdibhyaH) bhRza Adi prAtipadikoM se pare (bhuvi) bhavati=hone artha meM (vA) vikalpa se ( kyaGa) kyaG pratyaya hotA hai (ca) aura (hala: ) antya hal kA (lopaH) lopa ho jAtA hai| hal kA lopa anvAcayaziSTa hai| yadi prAtipadika ke anta meM hala ho to lopa ho jAtA hai| 'acvi' ke vacana se abhUtatadbhAva viSaya meM kyaG pratyaya hotA hai kyoMki 'abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge sampadyakartari cci: ' (5/4/50) se cvi' pratyaya abhUtatadbhAva viSaya meM hotA hai| naJayukta kA tatsadRza dravya artha meM kathana hotA hai| udA0 0 - abhRzo bhRzo bhavati-bhRzAyate / jo sabala nahIM hai vaha sabala hotA hai| azIghraH zIghro bhavati-zIghrAyate / jo zIghrakArI nahIM hai vaha zIghrakArI hotA hai| asumanAH sumanA bhvti-sumnaayte| jo uttama manavAlA nahIM hai, vaha uttama manavAlA hotA hai / siddhi - sumanAyate / sumanas + su + kyaG / sumns+y| sumn+y| sumanAya / sumnaay+ltt| sumnaay+shp+t| sumanAya+a+te / sumnaayte| yahAM saba kArya payAyate ke samAna haiN| aise hI - bhRzAyate, zIghrAyate / kyaS (bhavatyarthe) - (6) lohitAdiDAjbhyaH kyaS | 13 | pa0vi0 - lohitAdi-u -DAjbhyaH 5 / 3 kyaS 1 / 1 / sa0 - lohita AdiryeSAM te lohitAdaya:, lohitAdayazca DAcU ca te - lohitAdiDAca, tebhya: - lohitAdiDAjbhyaH (bahuvrIhigarbhitetaretarayogadvandvaH) / anu0-vA, bhuvi, acveriti cAnuvartate / anvayaH - acvibhyo lohitAdiDAjbhyo bhuvi vA kyaS / artha:- acci - antebhyo lohitAdibhyo DAjantebhyazca prAtipadikebhyaH paro bhuvi=bhavatyarthe vikalpena kyaS pratyayo bhavati / pUrvasmin sUtre'bhUtatadbhAve'rthe kyaG pratyayo vihitaH, lohitAdibhyo DAjantebhyazca kyaSeva syAditi niyamArthaM vacanam / 'vA kyaSa : ' ( 1 / 3 / 90 ) iti parasmaipadamAtmanepadaM ca bhavati / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-lohitAdi:-alohito -- lohito bhavati-lohitAyati, lohitAyate vaa| DAjanta:-apaTapaTA paTapaTA bhavati-paTapaTAyati, paTapaTAyate vaa| ___ lohita / nIla / hrit| pIta / madra / phena / manda / iti lohitAdiH / AkRtigaNatvAt-varman, nidrA, karuNA, kRpA ityAdayo lohitAdiSu gnnynte| AryabhASA-artha-(acve:) cvi-pratyaya se rahita (lohitAdiDAjbhyaH) lohita Adi aura DAc pratyayAnta prAtipadikoM se (bhuvi) hone artha meM (vA) vikalpa se (kyaS) kyaS pratyaya hotA hai| pUrva sUtra meM abhUtatadbhAva artha meM kyaG pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, lohita Adi tathA DAc-pratyayAnta prAtipadikoM se ukta artha meM kyaS pratyaya hI ho, isa niyama ke lie yaha kathana kiyA gayA hai| isase vA kyaSaH' (1 / 3 / 90) se parasmaipada aura Atmanepada hotA hai| udA0-lohitAdi-alohito lohito bhvti-lohitaayte| jo lAla nahIM hai vaha lAla ho rahA hai| DAjanta-apaTapaTA paTapaTA bhvti-pttpttaayte| jo paTapaTa zabda vAlA nahIM hai vaha paTapaTa zabdavAlA ho rahA hai| lohita Adi zabda dharmavAcI haiM, inase zabdazakti ke svabhAva se taddharmI dravyoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| siddhi-(1) lohitAyati / lohita+su+kyaN / lohit+y| lohitAya / lohitAya+laT / lohitAya+zap+tip / lohitaay+ati| lohitaayti| ___ yahAM vA kyaSa:' (1 / 3 / 90) se vikalpa se parasmaipada hotA hai, pakSa meM Atmanepada bhI hotA hai-lohitaayte| (2) paTapaTAyate / paTat+DAc / pttt+pttt+aa| pttt+pttk+aa| ptt+ptt+aa| pttpttaa| paTapaTA+kyaN / pttpttaa+y| pttpttaay| paTapaTAya+laT / paTapaTAya+zap+tip / pttpttaay+a+ti| pttpttaayti| yahAM 'paTat' zabda se 'avyaktAnukaraNAt0' (5 / 4 / 57) se 'DAc' pratyaya hai| 'DAci bahulaM dve bhavataH' se 'paTat' zabda ko dvirvacana hotA hai| DityabhasyApi Terlopa:' (vA0 6 / 4 / 143) se paTat ke TibhAga (at) kA lopa hotA hai| nityamAmeDite DAci' (vA0 6 / 1 / 96) se pUrva paTat ke takAra ko pararUpa pakAra hotA hai| zeSa kArya lohitAyati' ke samAna hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kyaG (kramaNe) - pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (10) kaSTAya kramaNe | 14 | pa0vi0 - kaSTAya 4 / 1 kramaNe 7 / 1 / anu0 - vA, kyaG ityanuvartate, na kyaS / anvayaH - caturthI samarthAt kaSTAt kramaNe vA kyaG / artha:- caturthI samarthAt kaSTazabdAt paraH kramaNe = anArjave'rthe vikalpena kyaG pratyayo bhavati / udA0 - kaSTAya karmaNe krAmati-kaSTAyate / AryabhASA- artha - (kaSTAya ) caturthI - samartha kaSTa zabda se pare (kramaNe) kuTilatA artha meM (vA) vikalpa se (kyaG ) kyaG pratyaya hotA hai / udA0-kaSTAya karmaNe krAmati-kaSTAyate / kaSTa ke hetu pApa karma karane liye utsAha karatA hai| siddhi-kaSTAyate / kaSTa+ Ge+kyaG / ksstt+y| kaSTAya / kaSTAya laT/ kssttaay+shp+t| kaSTAya + a+te / kssttaayte| yahAM saba kArya pUrvavat haiN| vizeSa- sUtra meM kaSTa zabda caturthyanta par3hA hai ata: caturthI samartha 'kaSTa' zabda kA grahaNa kiyA jAtA hai / kyaG ( Avartane caraNe ca) (11) karmaNo romanthatapobhyAM varticaroH | 15 | pa0vi0 - karmaNaH 5 / 1 romantha - tapobhyAm 5 | 2 varticaroH 7 / 2 / sao - romanthazca tapazca te romanthatapasI, tAbhyAm - romanthatapobhyAm (itaretarayogadvandvaH) / vartizca car ca tau varticarau, tayo:-varticaro: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-vA, kyaG iti cAnuvartate / anvayaH-karmabhyAM romanthatapobhyAM varticarorvA kyaG / artha :- karmabhUtAbhyAM romantha - tapobhyAM zabdAbhyAM paro yathAsaMkhyaM varticarorarthayorvikalpena kyaG pratyayo bhavati / udA0 - romantha:- romanthaM vartayati - romanthAyate / gauH / tapa:tapazcarati tapasyati brahmacArI / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA-artha-(karmaNa:) karmabhUta (romantha-tapobhyAm) romantha aura tapa zabdoM se pare yathAsaMkhya (varti-caro:) AvRtti aura AcaraNa artha meM (vA) vikalpa se (kyaG) kyaG pratyaya hotA hai| udA0-romantha-romanthaM vartayati-romanthAyate gauH / gAya khAye huye ghAsa ke carvaNa kI AvRtti kara rahI hai| romantha khAye huye ghAsa ko phira cabAnA (jugAlI krnaa)| vartiH=AvRttiH / tapa:-tapazcarati-tapasyati brhmcaarii| brahmacArI tapa kara rahA hai| siddhi-(1) tapasyati / tps+am+kyng| tps+y| tpsy| tapasya+laT / tpsy+shp+tip| tpsy+a+ti| tapasyati / yahAM kyaG pratyaya ke Dit hone se 'anudAttaDita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepada prApta thA kintu tapasa: parasmaipadaM ca' (vA0 3 / 1 / 15) se yahAM parasmaipada hotA hai| (2) romanthAyate / kaSTAyate ke samAna siddha kreN| kyaG (udvamane) (12) vaasspossmbhyaamudvmne|16| pa0vi0-vASpa-uSmabhyAm 5 / 2 udvamane 7 / 1 / sa0-vASpazca USmA ca tau vASpoSmANau, tAbhyAm-vASpoSmabhyAm (itretryogdvndv:)| anu0-vA, kyaG, karmaNa iti caanuvrtte| anvaya:-karmabhyAM voSpoSmabhyAmudvamane vA kyaG / artha:-karmabhUtAbhyAM vASpoSmabhyAM zabdAbhyAM para udvamane'rthe vikalpena kyaG pratyayo bhvti| udaa0-vaassp:-vaasspmudvmti-vaasspaayte| uussmaa-uussmaannmudvmtiuussmaayte| AryabhASA-artha-(karmaNa:) karmabhUta (vASpoSmabhyAm) vASpa aura USmA zabda se pare (udvamane) ugalane artha meM (vA) vikalpa se (kyaG) kyaG pratyaya hotA hai| udA0-vASpa:-vASpamudvamati-vASpAyate sthaalii| patIlI bhAMpa ko ugalatI hai| USmA-uSmANamudvamati-USmAyate sUryaH / USmA sUrya garmI ko ugalatA hai| siddhi-vaasspaayte| vaassp+am+kyng| vaassp+y| vaasspaay| vASpAya+laT / vaasspaay+shp+t| vaasspaay+a+te| vaasspaayte| saba kArya pUrvavat hai| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kyaG (karaNe) (13) zabdavairakalahAbhrakaNvameghebhyaH krnne|17| pa0vi0-zabda-vaira-kalaha-abhra-kaNva-meghebhya: 5 / 1 karaNe 71 / sa0-zabdazca vairaJca kalahazca abhrazca kaNvaM ca meghazca te zabda.meghAH, tebhya:-zabda0meghebhyaH (itretryogdvndvH)| anu0-vA, kyaG karmaNa iti caanuvrtte| anvaya:-karmabhya: zabda0meghebhya: karaNe vA kyaG / artha:-karmabhUtebhya: zabdavairakalahAbhrakaNvameghebhya: zabdebhya: para: karaNe karotyarthe vikalpena kyaG pratyayo bhavati / udA0-zabda:-zabdaM karoti-zabdAyate / vairam-vairaM kroti-vairaayte| kalaha:-kalahaM kroti-klhaayte| abhra:-abhaM karoti-abhrAyate / kaNvam-kaNvaM kroti-knnvaayte| megha:-meghaM kroti-meghaayte| AryabhASA-artha:-(zabda.meghebhya:) zabda, vaira, kalaha, abhra, kaNva, megha zabdoM se pare (karaNe) karane artha meM (vA) vikalpa se (kyaG) kyaG pratyaya hotA hai| udA0-zabda-zabdaM karoti-zabdAyate / zabda karatA hai| vaira-vairaM kroti-vairaayte| vaira karatA hai| kalaha-kalahaM kroti-klhaayte| jhagar3A karatA hai| abhra-abhraM kroti-abhraayte| bAdala banAtA hai| kaNva-kaNvaM kroti-knnvaayte| pApa karatA hai| megha-meghaM karoti-meghAyate / barasAtI bAdala banAtA hai| siddhi-zabdAyate / puurvvt| kyaG (vedanAyAma) (14) sukhAdibhyaH kartR vedanAyAm / 18 / pa0vi0-sukha-Adibhya: 5 / 3 kartR 6 / 1 (luptaSaSThI) vedanAyAm 71 / sa0-sukham AdiryeSAM te sukhAdayaH, tebhya:-sukhAdibhya: (bhuvriihiH)| anu0-vA, kyaG, karmaNa iti cAnuvartate / anvaya:-kartuH karmabhya: sukhAdibhyo vA kyaG vednaayaam| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-kartuH sambandhibhyaH karmabhUtebhyaH sukhAdibhyaH zabdebhyaH paro vedanAyAm=anubhavatyarthe vikalpena kyaG pratyayo bhavati / 1 " na kartRgrahaNena vedanA'bhisambadhyate / kiM tarhi ? sukhaadiinybhismbdhynte| kartuyAni sukhAdIni " ( mahAbhASyam) / " udA0-sukhaM vedayate-sukhAyate devadattaH / duHkhaM vedayate-duHkhAyate yajJadattaH / sukh| du:kh| tRpt| gahana / kRcchra / asra / alIka / pratIpa / krunn| kRpnn| soddh| iti sukhAdayaH / AryabhASA - artha - (kartuH) kartA ke sambandhI (karmaNaH) karmabhUta (sukhAdibhyaH) sukha Adi zabdoM se pare (vidanAyAm) anubhava karanA artha meM (vA) vikalpena (kyaGa) kyaG pratyaya hotA hai / udA0-sukhaM vedayate-sukhAyate devadattaH / devadatta sukha anubhava karatA hai| duHkhaM vedayate-du:khAyate yajJadattaH / yajJadatta duHkha anubhava karatA hai| siddhi-sukhAyate / pUrvavat / - kyac (karaNavizeSe ) - (15) namovarivazcitraGaH kyac / 16 / pa0vi0-namas-varivas- citraGa: 5 / 1 kyac 1 / 1 / sao - namazca varivazca citraG ca eteSAM samAhAro namovarivazcitraGa, tasmAt - namovarivazcitraGa : ( samAhAradvandva : ) / anu0 - vA, karmaNaH karaNe iti cAnuvartate / anvayaH - karmaNo namovarivazcitraGaH karaNe vA kyac / arthaH- karmabhUtebhyo namovarizcitrabhyaH zabdebhyaH paraH karaNe =karoti vizeSe'rthe vikalpena kyac pratyayo bhavati / 1 udA0-namasa: pUjAyAm / namaH karoti-namasyati / namasyati devAn / varivasaH paricaryAyAm / varivaH karoti - varivasyati / varivasyati gurUn / citraGa Azcarye / citraM karoti - citrIyate / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(karmaNaH) karmabhUta (namovarivazcitraDa:) namasa, varivas aura citraG zabdoM se pare (karaNe) karoti vizeSa artha meM (vA) vikalpa se (kyac) kyac pratyaya hotA hai| udA0-namas (pUjA karanA) / namaH karoti-namasyati / namasyati devAn / devatAoM kI pUjA karatA hai| varivas (sevA krnaa)| varivaH karoti-varivasyati / varivasyati gurUn / gurujanoM kI sevA karatA hai| citraG (Azcarya karanA) citraM karoti-citrIyate devdttH| devadatta Azcarya karatA hai| siddhi-citrIyate / citra+am+kyac / citr+y| citrI+ya / citriiy| citrIya+laT / citriiy+shp+t| citriiy+a+te| citriiyte| ___yahAM citra zabda se Azcarya artha meM isa sUtra se kyac pratyaya hai| kyaci ca (7 / 4 / 33) se aGga ko I-Adeza hotA hai| 'citra' zabda se Dit hone se 'anudAttaDita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepada hotA hai| anyatra parasmaipada hI hotA hai| aise hI-namasyati, vrivsyti| vizeSa-kyac, kyaG aura kyaS ye tIna pratyaya haiN| inameM kakAra anubandha na: kye (1 / 4 / 15) meM samAnarUpa se tInoM ke grahaNa karane ke lie hai| kyaca meM cakAra anubandha 'kyaci ca' (7 / 4 / 33) se Itva vidhAna ke lie hai, cita:' (6 / 1 / 163) ke liye nahIM, kyoMki 'dhAto:' (6 / 1 / 156) se dhAtu antodAtta hotA hI hai| kyaG meM DakAra anubandha 'anudAttaDita Atmanepadam (1 / 3 / 12) se Atmanepadavidhi ke liye hai| kyaSa meM SakAra anubandha vA kyaSa:' (1 / 3 / 90) se vikalpa se parasmaipadavidhi ke liye hai| NiG (karaNavizeSe) (16) pucchbhaannddciivraannnning|20| pa0vi0-puccha-bhANDa-cIvarAt 5 / 1 NiG 1 / 1 / sa0-pucchaM ca bhANDaM ca cIvaraM ca eteSAM samAhAra: puccha-bhANDacIvaram, tasmAt-pucchabhANDacIvarAt (smaahaardvndv:)| anu0-vA, karmaNaH, karaNe iti cAnuvartate / anvaya:-karmaNa: pucchabhANDacIvarAt karaNe vA NiG / artha:-karmabhUtebhya: pucchabhANDacIvarebhya: zabdebhya: karaNe karoti vizeSe'rthe vikalpena NiG pratyayo bhvti| udA0-pucchAdudasane paryasane vaa| pucchamudasyati paryasyati Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 17 vA-utpucchayate, paripucchayate vA / bhANDAt smaacyne| bhANDAni samAcinoti-saMbhANDayate / cIvarArdajane paridhAne vA / cIvarANi samarjayati, paridadhAti vA - saMcIvarayate / udA0 AryabhASA-artha- (karmaNaH) karmabhUta (pucchabhANDacIvarAt) puccha, bhANDa aura cIvara zabdoM se (karaNe) karoti vizeSa artha meM (vA) vikalpa se ( NiGa) NiG pratyaya hotA hai / To - puccha (utkSepaNa vA parikSepaNa karanA) / pucchamudasyati paryasyati vA- utpucchayate paripucchayate vA gau: / gAya pUcha ko Upara athavA saba ora pheMkatI hai| bhANDa (ThIka rakhanA) / bhANDAni samAcinoti - saMbhANDayate kumbhakAraH / kumhAra ghaTa Adi bhANDoM ko ThIka-ThIka rakhatA hai| cIvara ( saMgraha karanA vA dhAraNa karanA) / cIvarANi samarjayati paridadhAti vA - saMcIvarayate bhikSuH / bhikSu kapar3oM ko ikaTThA karatA hai athavA dhAraNa karatA hai / siddhi-utpucchayate / ut+puccha+am+ NiG / ut+pucch+i| utpucchi / utpucchi+laT / utpucchi+shp+t| utpucche+a+te| utpucchyte| yahAM karmabhUta puccha zabda se karoti vizeSa artha meM NiG pratyaya hai| NiG ke Git hone se 'anudAttaGti Atmanepadam ' (1 / 3 / 12) se Atmanepada hotA hai| NiG meM NakAra anubandha 'NeraniTiM' (6/4/51) meM 'NiG' aura 'Nic' pratyaya kA samAnarUpa se grahaNa karane ke liye hai / Nic (karaNavizeSe ) - (17) muNDamizrazlakSaNalavaNavratavastrahalakalakRtatUstebhyo Nic / 21 / pa0vi0-muNDa - mizra - zlakSaNa- lavaNa - vrata-vastra- hala-kalakRta- tUstebhya: 5 / 3 Nic 1 / 1 / sa0-muNDazca mizrazca zlakSaNazca lavaNaM ca vrataM ca vastraM ca halazca kalazca kRtaM ca tUstaM ca tAni - muNDa0tUstAni, tebhya:- muNDa0 tUstebhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - vA, karmaNaH, karaNe iti cAnuvartate / anvayaH-karmabhyo muNDa0tUstebhyaH karaNe vA Nic / arthaH-karmabhUtebhyo muNDamizrazlakSaNalavaNavratavastrahalakalakRtatUstebhyaH zabdebhyaH paraH karaNe=karoti vizeSe'rthe vikalpena Nic pratyayo bhavati / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - muNDa: - muNDaM karoti - muNDayati / mizraH - mizraM karotimizrayati / zlakSaNa: - zlakSaNaM karoti zlakSaNayati / lavaNam-lavaNaM karoti-lavaNayati / vratam (vratAdbhojane tannivRttau ca ) vrataM karoti-vratayati / payo vratayati braahmnnH| vRSalAnnaM vratayati brAhmaNaH / vastram (vastrAt samAcchAdane) / vastraM karoti - saMvastrayati / hali : haliM gRhNAti halayati / kali:- kaliM gRhNAti-kalayati / kRtam-kRtaM gRhNAti-kRtayati / tUstam- tUstAni vihanti - vistUstayati kezAn bhikSuH / - AryabhASA-artha- (karmaNaH) karmabhUta (muNDa0tUstebhyaH) muNDa, mizra, zlakSaNa, lavaNa, vrata, vastra, hala, kala, kRta, tUsta zabdoM se pare (karaNe) karotivizeSa (karanA vizeSa } artha meM (vA) vikalpa se ( Nic) Nic pratyaya hotA hai / 18 udA0-muNDa-muNDaM karoti - muNDayati / muNDana karatA hai| mizra - mizraM karoti-mizrayati / mizraNa karatA hai| zlakSaNa- zlakSaNaM karoti - zlakSaNayati / nirmala karatA hai| lavaNa-lavaNaM karoti- lavaNayati / namakIna banAtA hai| vrata (bhojana karanA athavA usase nivRtta honA) vrataM karoti - vratayati / payo vratayati brAhmaNaH / brAhmaNa dugdhapAna kA vrata karatA hai| vRSalAnnaM vratayati brAhmaNa: / brAhmaNa nIca ke anna kA varjana (tyAga) karatA hai| vastra ( samAcchAdana) vastraM karoti-saMvastrayati / vastra dhAraNa karatA hai athavA vastra se DhakatA hai / hali-haliM gRhNAti - halayati / bar3e hala ko pakar3atA hai| mahadhalam = [=haliH / kali- kaliM gRhNAti - kalayati / kali nAmaka pAse ko grahaNa karatA hai / kRta-kRtaM gRhNAti - kRtayati / kRta nAmaka pAse ko grahaNa karatA hai / tUsta - tUstAni vihanti - vitastayati kezAn bhikSuH / bhikSu jaTIbhUta kezoM ko alaga-alaga karatA hai| siddhi - (1) muNDayati / muNDa + am + Nic / muNDa + i / muNDi / muNDi+laT / muNDi + zap + tip / muNDe + a+ti / muNDayati / yahAM karmabhUta 'muNDa' zabda se karoti - vizeSa artha meM isa sUtra se Nic pratyaya hai / Nijanta muNDa dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se vartamAnakAla meM laT pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa hotA hai| aise hI mizrayati Adi pada siddha kareM / vizeSa-halayati / kalayati / isI sUtra meM nipAtana se hali aura kali zabda akArAnta haiN| gannA bote samaya hala ke mukha ke donoM ora gaNDIrI bAMdhane para jo hala bar3A ho jAtA hai use 'hali' kahate haiM / hala do prakAra ke haiN| bar3A hala jutAI meM aura choTA hala buvAI ke kAma AtA hai| dyUtakrIDA meM pAMca pAsoM kA prayoga kiyA jAtA hai unake nAma ye haiM- akSarAja, kRta, tretA, dvApara, kali / yahAM kali aura kRta pAse kA ullekha kiyA gayA hai / ye akSa aura zalAkA ke AkAra ke hote haiN| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH yaG (paunaHpunye bhRzArthe vA)(18) dhAtorekAco halAdeH kriyAsamabhihAre yaG / 22 / ___ pa0vi0-dhAto: 5 / 1 ekAca: 5 / 1 halAde: 5 / 1 kriyAsamabhihAre 7 / 1 yaG 1 / 1 / sa0-eko'c yasmin sa ekAca, tasmAt-ekAca: (bhuvriihiH)| hal Adiryasya sa halAdi:, tasmAt-halAde: (bhuvriihi:)| kriyAyA: samabhihAra iti kriyAsamabhihAra:, tasmin-kriyAsamabhihAre (sssstthiittpuruss:)| pauna:punyaM bhRzArtho vA kriyaasmbhihaarH| anvaya:-halAderekAco dhAto: kriyAsamabhihAre yaG / artha:-halAderekAco dhAto: para: kriyAsamabhihAre'rthe yaG pratyayo bhvti| udA0-pauna:punye-puna: puna: pacati-pApacyate devdttH| puna: punaryajati-yAyajyate yajJadatta: / bhRzArthe-bhRzaM jvalati-jAjvalyate vhniH| bhRzaM dIpyate-dedIpyate suuryH| / AryabhASA-artha-(halAde:) jisake Adi meM hala hai aura (ekAca:) jisameM eka hI ac hai usa (dhAto:) dhAtu se pare (kriyAsamabhihAre) bAra-bAra honA athavA adhika honA artha meM (yaG) yaG pratyaya hotA hai| udA0- (puna: puna: honA) puna: puna: pacati-pApacyate devadattaH / devadatta bAra-bAra pakAtA hai| puna: punaryajati-yAyajyate yajJadattaH / yajJadatta bAra-bAra yajJa karatA hai (bhRza=adhika honaa)| bhRzaM jvalati-jAjvalyate vahniH / agni khUba jalatI hai| bhRzaM dIpyate-dedIpyate sUryaH / sUrya khUba camakatA hai| siddhi-(1) pApacyate / pc+ydd| pc+pc+y| paa+pc+y| paapcy| pApacya+laT / paapcy+shp+t| paapcy+a+te| paapcyte| yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se kriyAsamabhihAra artha meM yaG pratyaya hai| sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se dhAtu ko dvitva hotA hai| dIrgho'kita:' (7 / 4 / 83) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| yaGanta 'pApacya' dhAtu se vartamAnakAla meM vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT pratyaya hai| (2) yaayjyte| 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0)| (3) jaajvlyte| 'jvala dIptau' (bhvaa030)| (4) dediipyte| dIpI dIptau (divaa0aa0)| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 yaG (kauTilyArthe) (16) nityaM kauTilye gatau | 23 | pa0vi0-nityam 1 / 1 kauTilye 7 / 1 gatau 7 / 1 kuTilasya bhAvaH kauTilyam, tasmin-kauTilye ( taddhitavRtti: ) / anu0 - dhAto:, yaG iti cAnuvartate / anvayaH - gatau=gatyarthebhya: kauTilye nityaM yaG / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- gatyarthe vartamAnebhyo dhAtubhyaH paraH kauTilye'rthe nityaM yaG pratyayo bhavati I udA0 - kuTilaM krAmati caGkramyate / kuTilaM dramati - dandramyate / "yo'lpIyasyadhvani gatAgatAni karoti sa kuTilAM gatiM sampAdayannevamucyate" iti padamaJjaryAM haradattamizraH / AryabhASA-artha- (gatau) gati artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtuoM se pare (kauTilye) kuTilatA artha meM (nityam ) sadA ( yaG ) pratyaya hotA hai / udA0- -kuTilaM krAmati- caGkramyate / kuTilaM dramati - dndrmyte| taMga rAste meM Ter3hA-mer3hA calatA hai| - siddhi - (1) caGkramyate / kram+yaG / krm+krm+y| ka+nuk+kram+ya / ka+n+kram+ya / ka+ +krm+y| ca+G+kram+ya / caGkramya / caGkramya+laT / cngkrmy+shp+t| cngkrmy+a+te| caGkramyate / yahAM 'kramu pAdavikSepe' (vA0pa0) dhAtu se kuTilagati artha meM isa sUtra se yaG pratyaya hai| 'sanyaGoH' (6 1119 ) se dhAtu ko dvitva hotA hai / 'nugato'nunAsikAntasya' (7/4/85) se abhyAsa ko nuk Agama, 'nazcApadAntasya jhali (8 / 3 / 24) se n' ko anusvAra, 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 /57 ) se anusvAra ko parasavarNa GakAra hotA hai| yaGanta 'caGakramya' dhAtu se pUrvavat laT pratyaya hai / (2) dandramyate / 'drama gatauM (bhvA0pa0) pUrvavat / yaG (dhAtvarthanindAyAm) - (20) lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyo bhAvagarhAyAm / 24 / pa0vi0-lupa-sada-cara-japa-jabha-daha-daza-gRbhyaH 5 / 3 bhAva garhAyAm 7 / 1 / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 21 sa0-lupazca sadazca carazca japazca jabhazca dahazca dazazca gRzca te lupasadacarajapajabhadahadazagraH, tebhyaH - lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyaH ( itaretarayogadvandvaH) / dhAtvartho bhAvaH / bhAvasya garhA iti bhAvagarhA, tasyAm-bhAvagarhAyAm (SaSThItatpuruSaH) / anu0-dhAtoH, nityam, yaG iti cAnuvartate / anvayaH - lupa0gRbhyo bhAvagarhAyAM nityaM yaG / arthaH-lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyo dhAtubhyo bhAvagarhAyAm = dhAtvarthInindAyAmarthe nityaM yaG pratyayo bhavati / nityam = eva / udA0- (lupa ) garhitaM lumpati - lolupyate / (sada) garhitaM sIdati - sAsadyate / (cara) garhitaM carati caJcUryate / (japa) garhitaM pati- jaJjapyate / (jabha ) garhitaM jabhate / jaJjabhyate / (daha) garhitaM dahati - dandahyate / (daza) garhita daMzayati dandazyate / ( gu) garhitaM girati-nijegilyate / AryabhASA-artha-(lupa0gRbhyaH) lupa, sada, cara, japa, jabha, daha, daza, gR ( dhAtoH ) dhAtuoM se pare (bhAvagarhAyAm ) dhAtvartha kI nindA artha meM (nityam) hI (yaGa) yaG pratyaya hotA hai| udA0 - (lupa) garhitaM lumpati - lolupyate / kharAba DhaMga se kATatA hai / (sada ) garhitaM sIdati - sAsadyate / kharAba DhaMga se baiThatA hai / (cara) garhitaM carati caJcUryate / kharAba DhaMga se calatA hai athavA khAtA hai| (japa) garhitaM japati- jaJjapyate / azuddha japa karatA hai / (jabha ) garhitaM jabhate - jaJjabhyate / burI taraha jaMbhAI letA hai / (daha) garhitaM daMzayate - dandazyate / burI taraha DasatA hai / (gR) garhitaM girati-nijegilyate / burI taraha nigalatA hai| siddhi - (1) lolupyate / lupa+yaG / lup+lup+ya / lo+lup+ya / lolupya / lolupya+laT / lolupy+shp+t| lolupya+a+te / lolupyate / yahAM 'luplR chedane' (tu0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se bhAvagarhA artha meM 'yaG' pratyaya hai / 'sanyaGo:' (6 1119) se dhAtu ko dvitva hotA hai| 'guNo yaGluko:' (7 / 4 / 82) se abhyAsa ko guNa hotA hai / yaGanta 'lolupya' dhAtu se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| (2) sAsadyate / SaTTa vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) / 'dIrgho'kita: ' (7/4/83) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (3) caJcUryate / 'cara gatibhakSaNayo:' (bhvA0pa0 ) / 'caraphalozca' (7 / 4 / 87) se abhyAsa ko 'nuk' Agama, 'nazcApadAntasya jhali' (8/3/24) se n ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8/4/57) se anusvAra ko parasavarNa (Ja) hotA hai| 'utparasyAta:' (7 / 4 / 88) se abhyAsa se paravartI car ke a ko ukAra Adeza hai aura 'hali ca' (8/2/77) se use dIrgha hotA hai| 22 (4) jaJjapyate / 'japa vyaktAyAM vAci, mAnase ca' (bhvA0pa0 ) / 'japajabhadahadazabhaJjapazAM ca' (7/4/86 ) se abhyAsa ko 'nuk' Agama hotA hai| 'n' ko pUrvavat anusvAra aura use parasavarNa hotA hai| (5) jaJjabhyate / 'jabhI gAtravinAme' (bhvA0A0) / yahAM pUrvavat 'nuk' Agama, anusvAra aura use parasavarNa hotA hai| (6) dndhyte| 'daha bhasmIkaraNe' (bhvaa0p0)| yahAM pUrvavat nuk Agama, anusvAra aura use parasavarNa hotA hai| (7) dandazyate / 'dazi daMzanadarzanayo:' ( cu0A0 ) / yahAM pUrvavat 'nuk' Agama, anusvAra aura use parasavarNa hotA hai| (8) nijegilyate / gR+yaG / ni+gir + gir+ya / ni+ji+gir +ya / ni+je+gil+y| nijegilya / nijegilya+laT / nijegily+shp+t| nijegilya+a+te / nijegilyate / yahAM 'mRR nigaraNeM' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'yaG' pratyaya hai| 'Rta iddhAto:' (7 111100) se dhAtu ko ikAra - Adeza, 'uraN raparaH ' (111150) raparatva hotA hai / 'sanyaGo:' (6 / 1 / 9) se gir ko dvitva hotA hai / 'kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke g ko j hotA hai| 'guNo yaGluko:' (7 / 4 / 82 ) se abhyAsa ko guNa hotA hai 'pro yaGi' (8 12 120 ) se gir ke repha ko latva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Nica (arthavizeSe svArthe ca ) - 1 (21) satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNacurAdibhyo Nic / 25 / pa0vi0-satyApa-pAza-rUpa- vINA - tUla zloka - senA-loma-tvacavarma- cUrNa- curAdibhya: 5 / 3 Nic 1 / 1 / sa0-cura AdiryeSAM te curAdayaH / satyApazca pAzazca rUpaM ca vINA ca tUlazca zlokazca senA ca loma ca tvacaM ca varma ca varNaM ca cUrNaM ca curAdayazca te satyApa0curAdayaH, tebhya-satyApa0curAdibhyaH (bahuvrIhigarbhitataretarayogadvandvaH) / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yasya prathamaH pAdaH anu0-dhaatoritynuvrtte| '' : . anvaya:-satyApa0cUrNebhya: zabdebhyazcurAdibhyazca dhAtubhyo Nic / . artha:-satyApapAzarUpavINAtUlazlokasenAlomatvacavarmavarNacUrNebhya: zabdebhyo'rthavizeSe curAdibhyazca dhAtubhya: para: svArthe Nic pratyayo bhavati / udA0-(satyApa) satyAt tadAcaSTe tatkaroti vaa| satyamAcaSTe satyaM karoti vaa-styaapyti| (pAza) pAzAd vimocne| pAzaM vimunycti-vipaashyti| (rUpa) rUpAd drshne| rUpaM pazyati-nirUpayati / (vINA) vINayA upgaayti-upviinnyti| (tUla) tUlena anukussnnaatianutuulyti| (zloka) zlokairupastauti-upazlokayati / (senA) senayA abhiyaati-abhissennyti| (loma) lomAni anumATi-anulomayati / (tvaca) tvacaM gRhnnaati-tvcyti| (varma) varmaNA sNnaati-sNvrmyti| (varNa) varNaM gRhNAti-varNayati / (cUrNa) cUrNairavadhvaMsayati-avacUrNayati / curAdibhya: svArthe / corayati / cintayati / AryabhASA-artha-(satyApa0 cUrNebhyaH) satyApa, pAza, rUpa, vINA, tUla, zloka, senA, loma, tvaca, varma, varNa, cUrNa zabdoM se arthavizeSa meM aura (curAdibhyaH) cura Adi (dhAto:) dhAtuoM se svArtha meM (Nic) Nic pratyaya hotA hai| udA0-(satyApa) satyamAcaSTe satyaM karoti vA-satyApayati / satya kahatA hai athavA satya banAtA hai (pramANita karatA hai)| (pAza) pAzaM vimuJcati-vipAzayati / bandhana ko chor3atA hai| (rUpa) rUpaM pazyati-nirUpayati / rUpa ko dekhatA hai| (vINA) vINayA upagAyati-upavINayati / vINA se pArzvagAyana karatA hai| (tUla) tUlena anukuSNAti-anutUlayati / tRNa ke agrabhAga ko tUla (rUI) ke sahAya se ThIka calAtA hai| (zloka) shlokairupstauti-upshlokyti| stotroM se upasthAnapUrvaka devatA kI stuti karatA hai| (senA) senayA abhiyAti-abhiSeNayati / senA se caDhAI karatA hai| (loma) lomAni anumaartti-anulomti| romoM kA anuzodhana karatA hai| (tvaca) tvacaM gRhnnaati-tvcyti| tvaca mRgacarma ko grahaNa karatA hai| (varma) varmaNA saMnahyati-savarmayati / kavaca pahanakara taiyAra hotA hai| (varNa) varNaM gRhNAti-varNayati / brAhmaNa Adi varNa ko grahaNa karatA hai| (cUrNa) cUrNairavadhvaMsayati-avacUrNayati / cUna-cUna karake bakheratA hai| corayati / corI karatA hai| cintayati / socatA hai| siddhi-(1) satyApayati / satya+Nic / sty+aapuk+i| sty+aap+i| styaapi| satyApi+laT / satyApi+zap+tim / satyApe+a+ti / satyApayati / isa sUtra se satya zabda Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam se kahanA vA karanA artha meM Nic pratyaya hai| vA0-arthavedasatyAnAmApugavaktavya: (3 / 1 / 25) se Apuk Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI vipAzayati' Adi pada siddha kreN| (2) curAdigaNa kI dhAtu pANinIya dhAtupATha meM dekha leveN| Nic (prayojakavyApAre) (22) hetumati c|26 / ___ pa0vi0-hetumati 71 ca avyypdm| atra pAribhASikasya hetuzabdasya grahaNaM karttavyam, tatprayojako hetuzca (1 / 4 / 55) iti| kriyAyAH svatantrasya karturyaH prayojaka:-preraka: sa heturityucyate / heturyasyAstIti hetumaan| nityayoge matup pratyayaH / hetorya: preSaNAdi vyApAra:=kriyAvizeSa: sa hetumAn, tasmin-hetumati (tddhitvRttiH)| anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-hetumati ca dhaatornnic| artha:-hetumati prayojakavyApAre vAcye'pi dhAtoNic pratyayo bhvti| udA0-kaTaM kArayati devadatta: / odanaM pAcayati yajJadattaH / AryabhASA-artha-(hatumati) hetumAn artha meM (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se (Nic) Nic pratyaya hotA hai| yahAM pAribhASika hetu zabda kA grahaNa hai, laukika hetu zabda kA nhiiN| kriyA ke svatantra kartA ke prayojaka-preraka kI hetu saMjJA hai| usa devadatta Adi prayojaka kA jo preSaNa Adi vyApAra=kriyAvizeSa hai, use hetumAn kahate haiN| udA0-kaTaM kArayati devadattaH / devadatta caTAI banavAtA hai| odanaM pAcayati yajJadattaH / yajJadatta bhAta pakavAtA hai| siddhi-(1) kArayati / kR+Nic / kaar+i| kaari| kAri+laT / kAri+zap+tim / kaare+a+ti| kaaryti| yahAM DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se hetumAn preSaNa (AjJA denA) artha meM Nic pratyaya hai| 'aco miti' (7 / 2 / 125) se kR ko vRddhi (kAr) hotI hai| Nijanta kAri' dhAtu se vartamAnakAla meM laT pratyaya hai| . (2) paacyti| DupacaS pAke' (bhvA0pa0) 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 126) se upadhAvRddhi hotI hai| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yak (svArthe) tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (23) kaNDvAdibhyo yak // 27 // pa0vi0 - kaNDU - AdibhyaH 5 / 3 yak 1 / 1 / sa0-kaNDU AdiryeSAM te kaNDvAdaya:, tebhya:- kaNDvAdibhyaH (bahuvrIhi: ) anu0-dhAtorityanuvartate / anvayaH - kaNDvAdibhyo dhAtubhyo yak / artha:- kaNDvAdibhyo dhAtubhyaH svArthe yak pratyayo bhavati / kaNDvAdayaH zabdA, dhAtavaH prAtipadikAni ca santi / tebhyo dhAtuvivakSAyAmeva yak pratyayo vidhIyate, na praatipdikvivkssaayaam| udA0-kaNDUJ-gAtravigharSaNe / kaNDUyati, kaNDUyate vA / mantu aparAdhe - mantUyati, ityAdikam / AryabhASA - artha - (kaNDvAdibhyaH) kaNDU Adi (dhAto: ) dhAtuoM se svArtha meM (yak) yak pratyaya hotA hai| kaNDvAdi vibhASita dhAtu haiM arthAt ve dhAtu aura prAtipadika donoM haiN| yahAM dhAtu kA adhikAra hone se unase dhAtu - vivakSA meM hI 'yak' pratyaya hotA hai; prAtipadika vivakSA meM nahIM / 25 udA0 - kaNDUJ gAtravigharSaNe (khAja karanA) / kaNDUyati, kaNDUyate vA / khAja karatA hai | mantu aparAdhe ( aparAdha karanA) / mantUyati / aparAdha karatA hai| siddhi - (1) kaNDUyati / kaNDUJ +yak / kaNDU+ya / kaNDUya / kaNDUya+laT / kaNDUya+zap + tip / kaNDUya+a+ti / kaNDUyati / yahAM 'kaNDUJa gAtravigharSaNeM (ka030) dhAtu se isa sUtra se svArtha meM yak' pratyaya hai| 'yak' pratyaya ke kit hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA 'kGiti ca' (11814 ) se niSedha ho jAtA hai| 'yak' pratyaya ke kit hone se pratIta hotA hai ki kaNDUJa Adi zabda dhAtu haiN| kaNDUJ meM dIrgha UkAra par3hA hai| 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7 / 4 / 25) se dIrgha ho hI jAtA, isase vidita hotA hai ki 'kaNDUJ' Adi zabda prAtipadika bhI haiN| dhAtuprakaraNAd dhAtuH kasya cAsaJjanAdapi / Aha cemaM dIrghaM manye dhAturvibhASitaH / / (2) kaNDUyate / kaNDUJ ke Jit hone se 'svaritaJitaH kartrabhiprAye kriyAphale' (1 / 3 / 71) se Atmanepada bhI hotA hai| (3) kaNDUJ Adi zabda pANinIya dhAtupATha ke kaNDvAdigaNa meM dekha leveM / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 AyaH (svArthe) - (24) gupUdhUpavicchipaNipanibhya AyaH // 28 pa0vi0- gupU - dhUpa- vicchi - paNi- panibhyaH 5 / 3 Aya: 1 / 1 / sa0-gupUzca dhUpazca vicchizca paNizca panizca te - gUpU0panaya:, tebhyaH - gupu0panibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - dhAtorityanuvartate / anvayaH -gupU0panibhyo dhAtubhya Aya: / arthaH-gupUdhUpavicchipaNipanibhyo dhAtubhyaH svArthe AyaH pratyayo bhvti| udA0-gupU rakSaNe-gopAyati / dhUpa santApe - dhUpAyati / viccha gatauvicchAyati / paNa vyavahAre stutau ca - paNAyati / pana stutau - panAyati / AryabhASA - artha - (gupU0 panibhyaH ) gupU, dhUpa, viccha, paNi, pani ( dhAtoH) dhAtuoM se svArtha meM (Aya:) Aya pratyaya hotA hai / pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0- 'gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) gopAyati / rakSA karatA hai| 'dhUpa santApe' (bhvA0pa0) dhUpAyati / pIr3A detA hai| viccha gatauM' (tu0pa0) vicchAyati / gati karatA hai / 'paNa vyavahAre stutau ca' (bhvA0A0) paNAyati / stuti karatA hai / stuti- arthaka pana-dhAtu ke sAhacarya se paNa dhAtu se stuti artha meM Aya pratyaya hotA hai, vyavahAra artha meM nhiiN| zuddha 'paNa aura pana' dhAtu se Atmanepada hotA hai; Aya - pratyayAnta se nahIM / 'pana - stutauM' (bhvA0A0) panAyati / stuti karatA hai / siddhi - gopAyati / gup+Aya / gopAya / gopAya + laT / gopAya + zap+tip / gopAya + a+ti / gopAyati / yahAM 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se gup dhAtu kI upadhA ko guNa hotA hai| aise hI-- 'dhUpAyati' Adi pada siddha kareM / IyaG (svArthe) - (25) RterIyaG / 26 / pa0vi0-RteH 5 / 1 IyaG 1 / 1 / anu0-dhAtorityanuvartate / anvayaH - RterdhAtorIyaGa / artha :- RterdhAto: svArthe IyaG pratyayo bhavati / udA0- (Rti) RtIyate / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA-artha-(Rte:) Rta (dhAto:) dhAtu se pare svArtha meM (IyaG) IyaG pratyaya hotA hai| udA0- (Rti) RtIyate / ghRNA karatA hai| siddhi-(1) Rtiiyte| Rt+iiyng| Rt+iiy| Rtiiy| RtIya+laT / Rtiiy+shp+t| Rtiiy+a+te| Rtiiyte| (2) Rta' yaha ghRNArthaka sautra dhAtu hai| jo dhAtu pANinIya dhAtupATha meM paThita na ho aura aSTAdhyAyI-sUtrapATha meM upalabdha ho, use sautra dhAtu kahate haiN| (3) IyaG pratyaya meM DakAra anubandha 'anudAttaDita Atmanepadam' (1 / 3 / 12) se Atmanepada ke lie hai| NiG (svArthe) (26) kamerNiG / 30 / pa0vi0-kame: 5 / 1 NiG 1 / 1 / anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-kamerdhAtorNiG / artha:-karmardhAto: svArthe NiG pratyayo bhvti| udA0-kamu kaantau-kaamyte| AryabhASA-artha-(kame:) kam (dhAto:) dhAtu se pare svArtha meM (NiG) NiG pratyaya hotA hai| udA0-kamu kAntau (bhvA0A0) kaamyte| kAmanA (icchA) karatA hai| siddhi-(1) kAmayate / kam+NiG / kAm+i / kAmi / kAmi+laT / kaami+shp+t| kaame+a+te| kaamyte| yahAM kamu kAntau (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se svArtha meM NiG pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 3 / 156) se kam dhAtu kI upadhA ko vRddhi hotI hai| (2) NiD pratyaya meM NakAra anubandha 'ata upadhAyA:' (7 / 3 / 156) se vRddhi ke liye hai aura DakAra anubandha anudAttaGita Atmanepadam' (1 / 2 / 12) se Atmanepada ke liye hai| (27) AyAdaya ArdhadhAtuke vaa|31| pa0vi0-Aya-Adaya: 1 / 3 ArdhadhAtuke 7 / 1 vA avyayapadam / sa0-Aya AdiryeSAM te AyAdayaH (bahuvrIhiH) / anu0-dhaatoritynuvrtte| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-AyAdayo dhAtubhya ArdhadhAtuke vaa| artha:-ete AyAdaya: pratyayA yathoktadhAtubhya: pare ArdhadhAtuke viSaye vikalpena bhavanti / udA0-gupU rakSaNe-goptA, gopaayitaa| RtighRNAyAm-artitA, Rtiiyitaa| kamu kAntau-kamitA, kaamyitaa| AryabhASA-artha-(AyAdayaH) ye 'Aya' Adi pratyaya (dhAto:) yathokta dhAtuoM se (ArdhadhAtuke) ArdhadhAtuka viSaya meM (vA) vikalpa se hote haiN| udA0-'gupU rakSaNe (bhvA0pa0) goptA, gopAyitA / rakSA krnevaalaa| RtighRNAyAm (sautra dhAtu) artitA, Rtiiyitaa| ghRNA krnevaalaa| kamu kAntau (bhvA0A0) kamitA, kaamyitaa| kAmanA krnevaalaa| siddhi-(1) goptA / gup+tRc / gop+tu / goptR+su / goptaa| yahAM gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se ArdhadhAtuka tRc' pratyaya hai| yahAM vikalpa pakSa meM gupUdhUpa0' (3 / 1 / 28) se 'Aya' pratyaya nahIM hotA hai| (2) gopAyitA / gup+tRc / gup+Aya+iT+tu / gopAyitR+su / gopaayitaa| yahAM gupU rakSaNe (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat tRc pratyaya hai| yahAM gupUdhUpa0' (3 / 1 / 28) se 'Aya' pratyaya hotA hai| (3) aise hI zeSa artitA' Adi pada siddha kreN| sanAdyantAnAM dhAtusaMjJA (28) sanAdyantAdyantA dhAtavaH / 32 / pa0vi0-sanAdi-antA: 1 / 3 dhAtava: 1 / 3 / sa0-san AdiryeSAM te sanAdayaH, sanAdayo'nte yeSAM te-sanAdyantA: (bhuvriihi:)| artha:-ete sanAdyantA: samudAyA dhAtusaMjJakA bhavanti / udA0-cikIrSati / putrIyati / putrakAmyati / AryabhASA-artha-(sanAdyantA:) ye pUrvokta san Adi pratyaya jinake anta meM haiM, una samudAyoM kI (dhAtava:) dhAtu saMjJA hotI hai| udA0-cikIrSati / karanA cAhatA hai| putriiyti| putrakAmyati / apane putra kI kAmanA karatA hai| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 26 siddhi - (1) cikiirssti| isakI siddhi (113 17) meM dI gaI hai| isa sUtra se dhAtu saMjJA hotI hai| dhAtu saMjJA hone se 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) 'cikIrSa' samudAya kI Adi se laT Adi pratyayoM kI utpatti hotI hai / dekha leveM (2) putrIyati Adi padoM kI siddhi pahale kI jA cukI hai, use yathAsthAna iti sanAdipratyayaprakaraNam / / syatAsI vikaraNapratyayaprakaraNam lRTlRGluTlakArA: (1) syatAsIlRluToH / 33 / pa0vi0-sya - tAsI 1 / 2 lRluToH 7 / 2 / sa0- syazca tAsizca tau syatAsI (itaretarayogadvandvaH ) / lRzca luT ca tau lRluTau tayo:-lRluToH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - dhAtorityanuvartate / anvayaH-dhAtoH parau syatAsI pratyayau lRluToH / arthaH-dhAto parau yathAsaMkhyaM syatAsI pratyayau bhavataH, lRluToH pratyayayoH parataH / lR ityanena lRT-lRGoH sAmAnyena grahaNaM kriyate / tena luTi luGi ca syaH pratyayo luTi ca tAsi: pratyaya iti yathAsaMkhyaM saMgacchate / udA0-lRT (syaH) kariSyati / lRG (syaH) akariSyat / luT ( tAsi: ) zvaH kartA / AryabhASA - artha - (dhAtoH) dhAtu se pare yathAsaMkhya (syAtAsI) sya aura tAsi pratyaya hote haiM (lRluToH) lR aura luT pratyaya pare hone para / 'lR' isase sAmAnya rUpa se lRT aura lRG pratyaya kA grahaNa kiyA jAtA hai| ataH lRT aura lRG meM sya pratyaya aura luT meM tAsi pratyaya kI yathAsaMkhya saMgati hotI hai| udA0- 0- lRT (sya) kariSyati / vaha karegA / lRG (sya) akariSyat / yadi vaha karatA / luT (tAsi ) zvaH kartA / vaha kala karegA / siddhi - (1) kariSyati / kR+lRT / kR+sya+l / kR+sya+tip / kR+iT+sya+ti / kar+i+Sya+ti / kariSyati / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'kana karaNe (tanAu0) dhAtu se bhaviSyatkAla meM laT zeSe ca' (1 / 3 / 13) se lRT pratyaya hai| isa sUtra se vikaraNa sya pratyaya hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iT' Agama aura 'Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva' hotA hai| (2) akariSyat / kR+lung| att+kR+sy+l| a+kR+sya+tip / a+kR+iT+sya+t / a+kr+i+ssy+t| akariSyat / yahAM DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se kriyAtipatti meM linimitte luG kriyAtipattauM' (3 / 3 / 139) se laG' pratyaya hai| laGluGlavaDudAttaH' 6 / 4 / 71) se 'aT' Agama hotA hai| isa sUtra se vikaraNa sya' pratyaya hotA hai| itazca' (3 / 4 / 100) se 'tim' ke ikAra kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| (3) kartA / kR+luT / kR+taasi+l| kR+tAs+ti / kR+taas+ddaa| kR+to+aa| kr+t+aa| krtaa| yahAM DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se anadyatana bhaviSyatkAla meM 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se 'luTa' pratyaya hai| isa sUtra se vikaraNa tAsi' pratyaya hotA hai| 'luTa: prathamasya DArorasa:' (2 / 4 / 85) se 'tip' ke sthAna meM DA-Adeza hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (vA 6 / 4 / 143) se 'tAs' ke TibhAga (As) kA lopa ho jAtA hai| leTlakAraH sip (1) sib bahulaM letti|34| pa0vi0-sip 1 / 1 bahulam 11 leTi 71 / anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-dhAtorbahulaM sip letti| artha:-dhAto: paro bahulaM sip pratyayo bhavati leTi pratyaye parata: / udA0-(sip) jossisst| taarisst| mndisst| na ca sib bhavati-patAti vidyut / (R0 7 125 / 51) udadhiM cyAvayAti (atharva0 10 / 1 / 13) tulnaa| ___AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (bahulam) bahulatA se (sipa) sip pratyaya hotA hai (leTi) leT pratyaya pare hone pr| udA0-(sip) jossisst| vaha prIti/sevana kre| tAriSat / vaha pAra kre| mandiSat / vaha stuti Adi kre| sip pratyaya nahIM-patAti vidyut / bijalI pdd'e| udadhiM cyAvayAti / samudra ko vicalita kre| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH siddhi-(1) joSiSat / juS+leT / juss+sip+l| juS+iT+s+aT+tip / juS+i+s+a+t / joS+i+Sa+a+t / joSiSat / yahAM 'juSI prItisevanayoH' (tu0A0) dhAtu se lirthe leT' (3 / 4 / 7) se leT' pratyaya hai| isa sUtra se sip' pratyaya hotA hai| leTo'DATauM' (3 / 4 / 94) se leT' ko 'aT' Agama hotA hai| itazca lopa: parasmaipadeSu' (3 / 4 / 79) se 'tim' ke ikAra kA lopa hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (8 / 3 / 59) se 'iT' Agama hai| pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se juS kI upadhA ko guNa hotA hai| 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| (2) tAriSat / ta plavanasantaraNayoH' (bhvA0pa0) 'siba bahulaM Nid vaktavyaH' (vA0 3 / 1 / 34) se sip' pratyaya ko Nit mAnakara 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se tR dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) mandiSat / 'madi stutimodamadasvapnakAntigatiSu' (bhvA0A0) 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num Agama hotA hai| (4) ptaati| pat+leT / pat+AT+t / pat+A+tip / pt+aa+ti| ptaati| yahAM patlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat laT' pratyaya hai| yahAM bahula-vacana se isa sUtra se 'sipa' pratyaya nahIM hotA hai| leTo'DATau' (3 / 4 / 94) se 'leT' ko 'AT' Agama hotA hai| vizeSa-leTlakAra kA prayoga saba kAloM meM vaidikabhASA meM hotA hai, laukika saMskRtabhASA meM nhiiN| liTlakAraH Am (1) kAspratyayAdAmamantre litti|35| pa0vi0-kAs-pratyayAt 5 / 1 Am 1 / 1 amantre 7 / 1 liTi 71 / sa0-kAs ca pratyayazca etayo: samAhAra: kAspratyayam, tasmAt-kAspratyayAt (smaahaardvndv:)| na mantra iti amantraH, tasmin-amantre (nnyttpuruss:)| anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-amantre kAspratyayAd dhAtorAm litti| artha:-amantre viSaye kAsa: pratyayAntAcca dhAto: para Am pratyayo bhavati, liTi pratyaye parataH / - Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0- (kAs) kAsAJcakre / ( pratyayAntaH ) lolUyAJcakre / AryabhASA-artha-(amantre) mantra viSaya ko chor3akara (kAsa) kAs dhAtu aura ( pratyayAt) pratyayAnta dhAtu se pare (Am) Am pratyaya hotA hai (liTi) liT pratyaya pare hone para / 32 udA0 - (kAsa) kAsAJcakre | usane nindita zabda kiyA = khAMsA | ( pratyayAnta) lolUyAJcakre / usane bAra-bAra - lavana kriyA = lAvaNI kii| siddhi-(1) kAsAJcakre / kAs+liT / kaas+aam+li| kAs+Am+0 / kAsAm+su / kaasaam+0| kAsAm / kAsAm +kR+liT / kAsAm +kR+kR+ta / kAsAm+ka+kR+ez / kaasaam+c+kR+e| kAsAJcakre / yahAM 'kAsR zabdakutsAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se 'liT' pratyaya hai / 'liT' pare hone para isa sUtra se 'Am' pratyaya hotA hai| 'Am' pratyaya ke kRt hone se kRttaddhitasamAsAzca' ( 1/2 / 46 ) se prAtipadika saMjJA hokara 'su' utpatti hotI hai| 'kRnmejantazca' ( 1 | 1 | 38 ) se avyaya saMjJA hone se 'avyayAdApsupaH ' (2 / 4 / 82) se su' kA 'luk' aura 'Ama:' (2 / 4 / 81) se li (liT) kA luk hotA hai / kRJ cAnuprayujyate liTi' (311140) se kRJ' kA anuprayoga hotA hai / liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se 'kR' dhAtu ko dvitva, 'urata' (7/4/66 ) se abhyAsa ke R ko akAra aura 'kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke k ko cakAra Adeza hotA hai| (2) lolUyAJcakre / 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya aura yaGanta 'lolUya' dhAtu se isa sUtra se liTlakAra meM 'Am' pratyaya hotA hai| vizeSa-amantra kahane se yahAM brAhmaNagrantha aura laukika saMskRtabhASA meM Am-pratyaya kA vidhAna hai, veda meM 'Am' pratyaya nahIM hotA hai| Am (2) ijAdezca gurumato'nRcchaH / 36 / pa0vi0-ijAde: 5 / 1 ca avyayapadam, gurumata: 5 / 1 anRccha: 5 / 1 / sao - ic Adiryasya sa ijAdi:, tasmAt - ijAde: ( bahuvrIhi: ) / guru asminnastIti gurumAn, tasmAt - gurumata: ( taddhito matuppratyayaH) / na Rcch iti anRccha tasmAt - anRccha: ( naJtatpuruSaH ) / anu0-dhAtoH, amantre, Am, liTi iti cAnuvartate / anvayaH - amantre ijAdergurumatazca dhAtorAm, liTi anRcchaH / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 33 artha:-amantre viSaye ijAdergurumatazca dhAto: para Am pratyayo bhavati, liTi pratyaye parata:, RcchatiM varjayitvA / udaa0-iihaanyckre| uuhaanyckre| anRccha iti kim ? aanrch| AryabhASA-artha-(amantre) mantra viSaya ko chor3akara (ijAde:) ic pratyAhAra kA akSara jisake Adi meM hai aura (gurumata:) guru akSaravAle (dhAto:) dhAtu se pare (Am) Am pratyaya hotA hai, (liTi) liT pratyaya pare hone para parantu (anRccha:) Rccha dhAtu ko chodd'kr| udA0-IhAJcakre / usane ceSTA (prayatna) kii| UhAJcakre / usane vitarka kiyaa| Rccha dhAtu ke ijAdi aura gurumAn hone para bhI Am pratyaya nahIM hotA hai-aanrch| usane gati kii| siddhi-(1) IhAJcakre / 'Iha ceSTAyAm' (bhvaa0aao)| (2) uuhaanyckre| Uha vitarke' (bhvaa0aa0)| Iha aura Uha dhAtu ke ijAdi aura gurumAn hone se liTlakAra meM isa sUtra se Am pratyaya hotA hai| siddhi kAsAJcakre' (3 / 1 / 35) ke samAna hai| Am (3) dayAyAsazca / 37 / pa0vi0-daya-aya-Asa: 5 / 1 ca avyypdm| sa0-dayazca ayazca As ca eteSAM samAhAro dayAyAsa, tasmAt-dayAyAsa: (samAhAradvandva:) / anu0-dhAto:, amantre, Am, liTi iti caanuvrtte| anvaya:-amantre dayAyAsazca dhAtorAm liTi / artha:-amantre viSaye daya-aya-Asbhyazca dhAtubhya: para Am pratyayo bhavati liTi pratyaye prt:|| udA0-(daya) dayAJcakre / (aya) plaayaanyckre| (As) AsAJcakre / AryabhASA-artha- (amantre) mantra viSaya ko chor3akara (dayAyAsa:) daya, aya, Asa, (dhAto:) dhAtuoM se (ca) bhI pare (Am) Am pratyaya hotA hai (liTi) liT pratyaya pare hone pr| udA0-(daya) dayAJcakre / usane dAna Adi kiyaa| (aya) palAyAJcakre / usane palAyana kiyaa| (As) AsAJcakre / vaha baiTha gyaa| siddhi-(1) dayAJcakre / 'daya dAnagatirakSaNahiMsAdAneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'liT' lakAra meM Am pratyaya hai| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) palAyAJcakre / praa+ay+aam| plaayaam| 'aya gatau' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se liTlakAra meM Am pratyaya hai| upasargasyAyatau' (8 / 2 / 19) se parA upasarga ke repha ko latva hotA hai| (3) AsAJcakre / 'As upavezane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se liTlakAra meM Am pratyaya hai| (4) ina padoM kI siddhi kAsAJcakre' (1 / 3 / 35) ke samAna hai| Am (4) uSavidajAgRbhyo'nyatarasyAm / 38 / pa0vi0-uSa-vida-jAgRbhya: 5 / 3 anyatarasyAm, avyayapadam / sa0-uSazca vidazca jAgRzca te upavidajAgra:, tebhya:-uSavidagRbhyaH (itretryogdvndvH)| anu0-dhAto:, amantre, Am, liTi iti caanuvrtte| anvaya:-amantre uSavidajAgRbhyo dhAtubhyo'nyatarasyAm Am liTi / artha:-amantre viSaye uSavidajAgRbhyo dhAtubhya: paro vikalpena Am pratyayo bhavati, liTi pratyaye prt:| udA0-(uSa) oSAJcakAra, uvoSa vaa| (vida) vidAJcakAra, viveda vaa| (jAgR) jAgarAJcakAra, jajAgAra vaa| AryabhASA-artha-(amantre) mantra viSaya ko chor3akara (uSavidajAgRbhyaH) uSa, vida, jAgR (dhAto:) dhAtuoM se (anyatarasyAm) vikalpa se (Am) Am pratyaya hotA hai (liTi) liT pratyaya pare hone pr| udA0-(uSa) oSAJcakAra, uvoSa vaa| usane jlaayaa| (vida) vidAJcakAra, viveda vA / usane jaanaa| siddhi-(1) ossaanyckaar| uS+liT / uss+aam+li| oS+Am+0 / ossaam+su| oSAm+0 / oSAm+kR+liT / ossaam+kR+tim| ossaam+kR+kR+nnl| ossaam+k+kaa+a| ossaam+c+kaa+a| oSAJcakAra / yahAM uSa dAhe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'liT lakAra meM isa sUtra se Am pratyaya hotA hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se uS kI upadhA ko guNa hotA hai| uS dhAtu ke parasmaipada hone se 'Ampratyayavat kuJo'nuprayogasya' (1 / 3 / 63) se anuprayukta kR' dhAtu se bhI parasmaipada hotA hai| Nal pratyaya ke Nit hone se 'kR' dhAtu ko 'aco Niti (7 / 2 / 115 ) se vRddhi hotI hai| zeSa kArya 'kAsAJcakre' (1 / 335) ke samAna hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 35 (2) vidAJcakAra / vida jJAne (adaa0p0)| 'Am' pratyaya ke pare vida' dhAtu adanta pratijJAta hai| ata: 'vida' dhAtu ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta upadhA ko guNa nahIM hotA hai| (3) jaagraanyckaar| jAgR nidrAkSaye (adA0pa0) pUrvavat / (4) uvoSa' Adi padoM kI siddhi cakAra' ke samAna kreN| Am (5) bhIhIbhRhuvAM zluvacca / 36 / pa0vi0-bhI-hrI-bhR-huvAm 6 / 3 zluvat avyayapadam, ca avyypdm| sa0-bhIzca hrIzca bhRzca huzca te-bhIhrIbhRhuva:, teSAm-bhIhIbhRhuvAm (itretryogdvndv:)| zloriva zluvat (tddhitvRtti:)| anu0-dhAto:, amantre, Am, liTi anyatarasyAm iti cAnuvartate / anvaya:-amantre bhIhrIbhRhubhyo dhAtubhyo'nyatarasyAm Am, teSAM ca shluvllitti| ___ artha:-amantre viSaye bhIhrIbhRhubhyo dhAtubhya: paro vikalpena Am pratyayo bhavati, teSAM ca zluvat kAryaM bhavati, liTi pratyaye parata: / udA0-(bhI) bibhAJcakAra, bibhAya vaa| (hI) jihvayAJcakAra, jihvAya vaa| (bhR) bibharAJcakAra, babhAra vaa| (hu) juhavAJcakAra, juhAva vaa| AryabhASA-artha-(amantre) mantra viSaya ko chor3akara (bhIhIbhahavAm) bhI, hrI, bha, hu (dhAto:) dhAtuoM se pare (anyatarasyAm) vikalpa se (Am) 'Am' pratyaya hotA hai (ca) aura unheM (zluvat) 'zulu' pratyaya ke samAna dvitva kArya hotA hai (liTi) liT' pratyaya pare hone pr| udA0-(bhI) bibhayAJcakAra, bibhAya vA / vaha Dara gyaa| (hI) jihayAJcakAra, jihAya vA / vaha lajjita hogyaa| (bhR) bibharAJcakAra, babhAra vA / usane dhAraNa-poSaNa kiyaa| (hu) juhvAJcakAra, juhAva vaa| usane Ahuti dI (yajJa kiyaa)| siddhi-(1) bibhayAJcakAra / bhii+aam| bhii+bhii+aam| bhi+bhii+aam| bi+bhe+aam| bibhayAm+cakAra / bibhyaanyckaar| yahAM nibhI bhaye' (ju0pa0) dhAtu se liTlakAra meM Am pratyaya hotA hai| zluvat kArya-atideza hone se zlau' (6 / 1 / 10) se dhAtu ko dvitva, hrasva:' (7 / 4 / 59) se Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam abhyAsa ko hrasva, 'abhyAse carca' (84156) se abhyAsa ke bhU ko jaza bakAra hotA hai| 'cakAra' kI siddhi pUrvavat (3 / 1 / 38) hai| (2) jihayAJcakAra / hI lajjayAm' (ju0p0)| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke hakAra ko jhakAra aura use 'abhyAse carca' (8 / 4 / 53) se jaz jakAra hotA hai| (3) bibharAJcakAra / DubhRna dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0)| 'bhRJAmit' (7 / 4 176) se abhyAsa ko ikAra Adeza hotA hai| (4) juhvaanyckaar| 'hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke (ju0p0)| kuhozcuH' (7/4/62) se abhyAsa ke hakAra ko jhakAra aura 'abhyAse carca' (8 / 4 / 53) se jaz jakAra hotA hai| (5) vikalpa pakSa meM bibhAya Adi padoM meM Am pratyaya nahIM hai| cakAra' pada ke samAna inakI siddhi kreN| kRJ-anuprayogaH (6) kRJ cAnuprayujyate litti|40| pa0vi0-kRJ 1 / 1 ca avyayapadam, anu 1 / 1 (luptaprathamA) prayujyate kriyApadam liTi 71 / anvaya:-Am pratyayasyAnu kRJ ca prayujyate liTi / artha:-Am-pratyayasya anu=pazcAt kRJ ca prayujyate, liTi pratyaye prt:| kRJ iti prtyaahaargrhnnm| 'kRbhvastiyoge sampadyakartari cvi:' (5 / 4 / 50) iti kR-prabhRti 'kRJo dvitIyatRtIyazambabIjAt kRSau' (5 / 4 / 58) ityasya akaarpryntm| etena kR-bhU-astayo gRhyante, te caanupryujynte| udA0-(kR) paacyaanyckaar| (bhU) paacyaambbhuuv| (as) pAcayAmAsa / AryabhASA-artha-(anu) pUrvokta Am-pratyaya ke pazcAt (kRJ) kRJ kA (ca) bhI (prayujyate) prayoga kiyA jAtA hai (liTi) liT pratyaya pare hone pr| .yahAM kRJ' eka pratyAhAra hai| yaha kRbhvastiyoge sampadyakartari cvi:' (5 / 4 / 50) ke 'kR' se lekara kRJo dvitIyatRtIyazambabIjAta kRSau (5 / 4 / 58) ke akAra taka grahaNa kiyA jAtA hai| isa pratyAhAra se kR, bhU, asti dhAtuoM kA grahaNa hotA hai| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 37 udA0-(kR) pAcayAJcakAra / usane pkvaayaa| (bhU) pAcayAmbabhUva / (as) pAcayAmAsa / artha pUrvavat hai| siddhi-pAcayAJcakAra Adi padoM kI siddhi bibhayAJcakAra' (3 / 1 / 38) ke samAna hai| Am (nipAtanam) (7) vidaakurvntvitynytrsyaam|41| vi0-vidAkurvantu kriyApadam, iti avyayapadam, anyatarasyAm avyypdm| artha:-'vidAGkurvantu' iti padaM vikalpena nipaatyte| udA0-atra bhavanto vidAkurvantu, vidantu vaa| AryabhASA-artha-(vidAkurvantu) vidAkurvantu (iti) yaha pada (anyatarasyAm) vikalpa se nipAtita kiyA jAtA hai| udA0-atrabhavanto vidAkurvantu, vidantu vA / Apa loga jaaneN| siddhi-vidaakurvnt| vida+loT / vid+aam+lo| vid+aam+0| vidaam| vidAm+kR+loT / vidaam+kR++u+jhi| vidaam+kr+u+anti| vidaam+kur+v+antu| vidaakurvntu| yahAM vida jJAne (adA0pa0) dhAtu se nipAtana se loTlakAra meM Am pratyaya hai| Am pratyaya se pare nipAtana se loT kA luk hotA hai| Am pratyaya ke pazcAt loT meM kR kA anuprayoga nipAtana se hotA hai| kurvantu meM bahuvacana meM la ke sthAna meM jhi Adeza hai, jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se jh ko anta Adeza aura 'eraH' (3 / 4 / 86) se i ko ukAra Adeza hotA hai| tanAdikRJbhya u:' (3 / 1179) se 'u' vikaraNa pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (8 / 3 / 84) se kR ko guNa (kar), 'ata ut sArvadhAtuke se a ko ukAra (kur) hotA hai| 'iko yaNaciM' (6 / 1 / 74) se u' ko yaNa (v) Adeza hotA hai| (2) vidntu| vid jJAne' (adaa0p0)| kurvantu ke sahAya se isa pada ko siddha kreN| vizeSa-paNDita jayAditya ne kAzikAvRtti meM isa satra se iti pada ke Azraya se loTlakAra sambandhI vidAkarotu' Adi sabhI rUpa nipAtita svIkAra kiye haiN| yaha mahAbhASyakAra pataJjali muni ke mata se pratikUla hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Am (nipAtanam)(8) abhyutsAdayAM prajanayAM cikayAM ramayAmaka: pAvayAM kriyAd vidAmakranniti cchndsi|42| vi0-abhyutsAyAm 11 prajanayAm 11 cikayAm 1 / 1 ramayAm 11 aka: kriyApadam, pAvayAMkriyAt kriyApadam, vidAmakran kriyApadam, iti avyayapadam, chandasi 7 / 1 / anu0-anyatarasyAm itynuvrtte| ___ anvaya:-chandasi abhyutsAdayAM prajanayAM ramayAmiti nipAtyante, aka iti cAnuprayujyate, pAvayAMkriyAd vidAmakranniti cAnyatarasyAm nipaatyete| artha:-chandasi viSaye'bhyutsAdayAm, prajanayAm, cikayAm, ramayAm iti catvAri padAni vikalpena nipAtyante, eteSAm Am-pratyayasya ca pazcAt 'akaH' iti pryujyte| pAvayAMkriyAd vidAmakranniti padadvayamapi vikalpena nipaatyte| udaa0-abhyutsaadyaamkH| abhyudasISadat iti bhaassaayaam| prajanayAmaka: / prAjIjanat iti bhASAyAm / cikyaamkH| acaiSIt iti bhASAyAm / ramayAmaka: / arIramat iti bhASAyAm / pAvayAMkriyAt / pAvyAt iti bhaassaayaam| vidAmakran / avidan iti bhaassaayaam| AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (abhyutsAyAm0) abhyutsAdayAm, prajanayAm, cikayAm, ramayAm ye cAra pada (anyatarasyAm) vikalpa se nipAtana kiye jAte haiN| inake 'Am' pratyaya ke pazcAt (aka:) 'aka:' pada kA prayoga kiyA jAtA hai| (pAvayAMkriyAt0) pAvayAMkriyAt aura vidAmakran ye do bhI (anyatarasyAm) vikalpa se nipAtita haiN| udA0-abhyutsAdayAmakaH / abhyudasISadat / usane ukhar3avA diyaa| prajanayAmakaH / prAjIjanat / usane utpanna kraayaa| cikyaamkH| acaiSIt / usane cayana kraayaa| ramayAmakaH / arIramat / usane ramaNa kraayaa| pAvayAMkriyAt / paavyaat| vaha pavitra kraave| vidAmakran / avidan / unhoMne jAna liyaa| siddhi-(1) abhyutsAdAya': / abhi+ut+sad+Nic / abhyut+saad+i| abhyutsaadi| abhyutsaadi+lung| aeNDa aam+lu| abhyutsaadyaam+a+kr+o+t| abhyutsAdayAm++kara+0 / abhyutsAdayAmakaH / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH se yahAM abhi, ut upasargapUrvaka 'Sadala vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) dhAtu hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se Nic' pratyaya, 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116 ) se dhAtu ko upadhAvRddhi hai| Nijanta 'abhyutsAdi' dhAtu se nipAtana se 'luG' pare hone para 'Am' pratyaya, 'Am' pratyaya ke pazcAt 'luG' pare hone para nipAtana se 'kR' dhAtu kA anuprayoga, 'cli luGi' (3 / 1 / 43) se cila' kA luka, 'itazca' ( 3 | 4 | 100 ) se 'tip' ke ikAra kA lopa, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se 'kR' ko guNa (kar) aura 'kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 | 3 |15) se repha ko visarjanIya hotA hai| yahAM liT lakAra viSayaka kArya luG lakAra meM nipAtana se hotA hai| 36 (2) prjnyaamk:| yahAM pra upasargapUrvaka janI prAdurbhAvi (di0A0) dhAtu se pUrvavat 'Nic' pratyaya aura upadhAvRddhi hotI hai kintu use 'mitAM hasva:' ( 6 / 4 / 92) se hrasva jAtA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) cikayAmaka: / yahAM 'ciJ cayaneM' (svA030) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya hai| yahAM ca ko kakAra Adeza nipAtana se hotA hai / zeSa kArya pUrvavat hai / (4) rmyaamk:| yahAM 'ramu krIDAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya aura ram dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| kintu use 'mitAM hasva:' ( 6 / 4 / 92) se hrasva ho jAtA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) pAvayAMkriyAt / pU+ Nic / pau+ i / pAvi / pAvi+liG / pAvi+Am+li / paave+aam+0| pAvayAm / pAvayAm +kR+liG / pAvayAm +kR+yAsuT+tip / paavyaam+kR+yaas+t| pAvayAm+kriG yA0+t / pAvayAMkriyAt / yahAM 'pUG pavaneM' (bhvA0A0 ) pUJa pavaneM' (krayA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya 'aco JNitiM' (7 / 21115) se dhAtu ko vRddhi hotI hai| Nijanta 'pAvi' dhAtu se 'AziSi liGlo' ( 3 / 3 / 173) se AzIrvAda artha meM 'liG' pratyaya / liG pare hone para nipAtana se 'Am' pratyaya, 'Ama:' (2 / 4 / 81) se 'liG' kA luk / 'itazca'' (3 | 4 / 100) se tip' ke ikAra kA lopa, 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se 'yAsuT' Agama, 'riG zayagliGkSu' (7 / 4 / 28) se dhAtu ko 'riG' Adeza, 'sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 3 / 29 ) se 'yAs' ke sakAra kA lopa hotA hai| (6) vidAmakran / vid+luG / vid+Am+lu / vid+aam+0| vidaam| vidAm+kR+luG / vidAm+aT +kR+cila+jhi / vidAm +a+kR+0+anti / vidAm+a+kR+ant / vidaamkrnt| vidaamkrn| yahAM 'vid jJAne' (a0pa0) dhAtu se 'luG' pare hone para nipAtana se 'Am' pratyaya, 'pugantalaghUpadhasya caM' (7/3/86) se prApta laghUpadha guNa kA abhAva hai| 'Am' pratyaya ke pazcAt nipAtana se 'luG' meM kRJ kA prayoga, 'cli luGi' (3 / 1 / 43) se 'cli' pratyaya, Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'mantre ghasaharaNaza0' (2 / 4 / 80) se cila' kA luka, jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'jha' ko anta-Adeza, itazca' (3 / 4 / 100) 'anti' ke ikAra kA lopa, saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se saMyogAnta takAra kA lopa aura 'iko yaNaci (6 / 1 / 74) se 'kR' ko yaNa (ra) Adeza hotA hai| (7) abhyudasISadat / abhi+ut+saadi+lung| abhyut+att+saadi+cli+l| abhyut+a+saadi+c+tim| abhyut+a+saadi+a+t| abhyut+a+sd+sd+a+t| abhyut+a+si+sd+a+t| abhyut+a+sI+Sad+a+t / abhyudsiissdt| yahAM padla vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) se pUrvavat Nic' pratyaya, Nijanta 'sAdi' dhAtu se bhUtakAla meM luG (3 / 2 / 110) se luG pratyaya, cli luGi' (3 / 1 / 40) se cila' pratyaya, Nizridrusrubhya: kartari caG (3 / 1 / 48) se cila' ke sthAna meM 'caG' Adeza, 'Nau caGyupadhAyA hasva:' (7 / 4 / 1) se 'sAdi' dhAtu kA upadhA-hrasva (sadi), 'jeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa, 'itazca' (3 / 4 / 100) se 'tip' ke ikAra kA lopa, 'caGi' (6 / 1 / 11) se dhAtu ko dvitva, sanvallaghuni0' (7 / 4 / 93) se sanvadbhAva, 'sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ke akAra ko itva, dIrgho lagho:' (7 / 4 / 94) se i ko dIrgha aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| ___(8) prAjIjanat / pra upasargapUrvaka janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se pUrvavat siddha kreN| (9) arIramat / 'ramu krIDAyAm (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat siddha kreN| (10) acaiSIt / ciJ cayane (svA030) dhAtu se luG, 'astisico'pRkte (7 / 3 / 96) se IT Agama, sici vRddhi: parasmaipadeSu' (7 / 2 / 1) se vRddhi aura 'Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| luG-lakAraH cila: (1) cli lungi|43| pa0vi0-cli 1 / 1 (luptaprathamA) luGi 71 / anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-dhAtozcli: pratyayo lungi| artha:-dhAto: para: cila: pratyayo bhavati, luGi pratyaye prt:| udA0-cli-sthAne sijAdInAdezAn vakSyati, ato'gre udaahrissyte| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (cli) cila pratyaya hotA hai (luGi) luG pratyaya pare hone pr| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 41 udA0 - 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adi Adeza ho jAte haiM, ata: isake udAharaNa Age diye jAyeMge / sic (2) cleH sic / 44 / vi0-cle: 6 / 1 sic 1 / 1 / anu0-dhAtorityanuvartate / anvayaH - dhAtoH parasya cleH sic luGi / artha:-dhAtoH parasya cle: sthAne sic - Adezo bhavati luGi parataH / udA0 - akArSIt / ahArSIt / AryabhASA-artha- (dhAtoH) dhAtu se pare (cle:) cli pratyaya ke sthAna meM (sic) sic Adeza hotA hai (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0 - akArSIt / usane kiyA / ahArSIt / usane haraNa kiyA / siddhi - (1) akArSIt / kR+luG / aT+kR+cila+l / a+kR+sic+ tip / a+kR+s+iitt+t| a+kaar+ss+ii+t| akArSIt / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se sAmAnya bhUtakAla meM 'luG' (3121110 ) se 'luG' pratyaya, 'laGluGlRGkSvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se 'aT' Agama, 'cli luGi (3/1/43) se cila' pratyaya aura isa sUtra se 'cila' ke sthAna meM 'sic' Adeza hotA hai| 'itazca' (3 / 4 / 100) se tip' ke ikAra kA lopa, 'astisico'pRkte' (7/3/96 ) se 'IT' Agama, 'sici vRddhiH parasmaipadeSu (7 / 211) se 'kR' dhAtu ko vRddhi (kAra) aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59 ) se sic ko Satva hotA hai| (2) ahArSIt / 'hRJ haraNe' ( vA0 u0 ) se pUrvavat siddha kareM / vizeSa- anuvRtti- 'dhAto: ' pada kI anuvRtti 'kuSirajo: prAcAM zyan parasmaipadaM ca' (3 / 1 / 90) taka hai| 'cle:' aura 'luGi' ina donoM kI anuvRtti 'ciN bhAvakarmaNoH ' ( 3 / 1 / 65) taka hai, ata: ina tIna padoM kI anuvRtti puna: puna: nahIM dikhAI jAyegI / ksa: (3) zala igupadhAdaniTaH ksaH / 45 / pa0vi0 - zala: 5 / 1 igupadhAt 5 / 1 aniTa: 6 / 1 ksaH 1 / 1 / sa0-ik upadhA yasya sa igupadha:, tasmAt - igupadhAt (bahuvrIhi: ) / na vidyate iT yasya so'niTa, tasmAt aniTa ( bahuvrIhi: ) / anvayaH-zala igupadhAd dhAtoraniTazcle: kso luGi / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-zalantAd igupadhAd dhAto: parasyAniTazclipratyayasya sthAne ksa Adezo bhavati, luGi prt:| udA0-(duh) adhukSat / (lih) aliksst| AryabhASA-artha-(zala:) zal pratyAhArI varNa jisake anta meM hai, (ugupadhAt) ika pratyAhArI varNa jisakI upadhA meM hai, aisI (dhAto:) dhAtu se pare (aniTa:) iT Agama se rahita (cle:) cli pratyaya ke sthAna meM (ksa:) ksa-Adeza hotA hai, (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(duh) adhukSat / usane dUdha nikaalaa| (liG) alikSat / usane AsvAdana kiyA, ckhaa| siddhi-(1) adhukSat / duh+lung| att+duh+cli+l| a+duh+ksa+tip / a+dugh+sa+t / a+dhugh+sa+t / a+dhuk+Sa+t / adhukSat / yahAM 'duha prapUraNe' (adA0pa0) isa zalanta, igupadha, dhAtu se pare isa sUtra se aniT cli pratyaya ke sthAna meM ksa Adeza hotA hai| dAderdhAtorghaH' (8 / 2 / 32) se duha ke ha ko gh, 'ekAco bazo bhaS0' (8 / 2 / 37) se duha ke d ko dh, 'sari ca' (8 / 4 / 54) se gh ko k aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se ksa ke s ko Satva hotA hai| (2) alikSat / 'liha AsvAdane (a0p0)| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se liha ke ha ko Dh, 'paDho: ka: si' (8 / 2 / 41) se Dh ko k aura 'Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se ksa ke s ko Satva hotA hai| ksa: (4) zliSa aalinggne|46| pa0vi0-zliSa: 5 / 1 AliGgane 7 / 1 / anu0-ksa itynuvrtte| anvaya:-AliGgane zliSo dhAtozcle: kso luGi / artha:-AliGgane'rthe vartamAnAt zliSo dhAto: parasya cli-pratyayasya sthAne ksa Adezo bhavati, luGi prt:| udA0-(zliS) azlikSat patnI devdtt:| AryabhASA-artha-(AliGgane) AliGgana artha meM vidyamAna (zliSa:) zliS (dhAto:) dhAtu se pare (ple:) cila pratyaya ke sthAna meM (ksa:) ksa Adeza hotA hai (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(zliS) azlikSat patnI devadattaH / devadatta ne patnI kA AliGgana kiyaa| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 43 siddhi-azlikSat / yahAM zliS AliGgane (di0pa0) dhAtu se pare isa sUtra se cli pratyaya ke sthAna meM ksa Adeza hotA hai| SaDho: ka: si' (8 / 2 / 41) se zliS ke S ko k aura Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se ksa ke s ko Satva hotA hai| ksapratiSedhaH (5) na dRshH|47| pa0vi0-na avyayapadam, dRza: 5 / 1 / anu0-ksa itynuvrtte| anvaya:-dRzo dhAtozcle: kso na lungi| artha:-dRzo dhAto: parasya clipratyayasya sthAne ksa Adezo na bhavati, luGi prtH| udA0-(dRz) adarzat / adrAkSIt / AryabhASA-artha-(dRza:) dRz (dhAto:) dhAtu se pare (ple:) cli pratyaya ke sthAna meM (ksa:) ksa Adeza (na) nahIM hotA hai (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(dRz) adarzat / adrAkSIt / usane dekhaa| siddhi-(1) adarzat / dRz+luG / att+dRsh+cli+l| a+dRz+aD+tim / a+darza+a+t / adrsht| yahAM 'dazir prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pare isa sUtra se cila' pratyaya ke sthAna meM 'ksa' Adeza kA niSedha ho jAne se 'irito vA' (3 / 1157) se 'aG' odaza hotA hai| 'RdRzo'Gi guNaH' (7 / 4 / 16) se dRz' ko guNa ho jAtA hai| (2) adrAkSIt / dRsh+lung| att+dRsh+cli+l| a+dRsh+sic+tim| a+dR am z+s+iT+t / and r a sh+s+ii+t| a+dar A ss+s+ii+t| adraak+ss+ii+t| adraakssiit| yahAM dRzir prekSaNe (bhvA0pa0) dhAtu se pare isa sUtra se cila' pratyaya ke sthAna meM ksa' Adeza kA niSedha ho jAne se irito vA' (3 / 1157) se vikalpa pakSa meM cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'sic' Adeza hotA hai| sRjidRzojhalyamakiti' (6 / 1 / 57) se 'dRza' ko 'am' Agama hotA hai| astisico'pakte' (7 / 3 / 96) se IT' Agama hotA hai| vadavrajahalantasyAca:' (7 / 2 / 3) se vRddhi hotI hai| vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se dRz ke z ko p, 'paDho: ka: si' (8 / 2 / 41) se S ko k aura 'Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se sica ke s ko Satva hotA hai| dRz dhAtu ke zalanta aura igupadha hone se 'zala igupadhAdaniTa: ksaH' (1 / 3 / 45) se aniT cli' pratyaya ke sthAna meM ksa' Adeza prApta thA, isa sUtra se usakA pratiSedha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kiyA gayA hai| dRzir dhAtu ke irit hone se 'irito vA' (3 / 1 / 57) se 'aG' aura pakSa meM sic' Adeza hotA hai| caG (6) NizridrusrubhyaH kartari cng|48| pa0vi0-Ni-zri-dru-zubhya: 5 / 3 kartari 71 caG 1 / 1 / sa0-Nizca zrizca druzca sruzca te Nizridrusuva:, tebhya:-Nizridruzubhya: (itretryogdvndv:)| anvaya:-Nizridrusrubhyo dhAtubhya: zclezcaG kartari lungi| artha:-Nyantebhya: zridrusrubhyazca dhAtubhya: parasya clipratyayasya sthAne caG Adezo bhavati, kartRvAcini luGi prt:| udA0-Nyanta (kR) acIkarat / (ha) ajiihrt| (zri) azizriyat (cha) adudruvt| (sru) asunuvt| ___ AryabhASA-artha-(NizridusrubhyaH) Ni-anta dhAtu aura zri, du, tru (dhAto:) dhAtuoM se pare (cle:) cila pratyaya ke sthAna meM (caG) caG Adeza hotA hai (katAra) kartRvAcI (luDi) luG pratyaya pare hone pr|| udA0-Nyanta (kR) acIkarat / usane karavAyA (bnvaayaa)| (ha) ajIharat / usane haraNa krvaayaa| (zri) azizriyat / usane sevA kii| (i) adudravat / usane daur3a lgaaii| (kha) asunuvat / vaha baha gyaa| siddhi-acIkarat / kR+Nic / kaar+i| kaari| kAri+luG / att+kaari+li+l| a+kaari+cdd+tip| a+kri+a+t| a+kr+kr+a+t| a+ca+kara+a+t / a+ci+kara+a+t / a+cii+kr+a+t| acIkarat / yahAM 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se hetumAn artha meM hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic pratyaya hai| Nijanta kAri' dhAtu se isa sUtra se cila' pratyaya ke sthAna meM 'caG' Adeza hotA hai| Nau caGyupadhAyA hasvaH' (7 / 4 / 1) se dhAtu kI upadhA ko hrasva (kari) hotA hai| NeraniTi' (6 / 4 / 51) se 'Ni' kA lopa aura itazca' (3 / 4 / 100) se tip' ke i kA lopa hotA hai| 'caDi' (6 / 1 / 11) se dhAtu ko dvitva, 'kuhozcaH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke k ko ca hotA hai| sanvallaghuni0' (7 / 4 / 93) se sanvadbhAva, sanyata:' (7 / 4 / 79) se abhyAsa ke a ko i (ci) aura dI| lagho:' (7 / 4 / 94) se use dIrgha (cI) hotA hai| acIkarat / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 45 (2) ajIharat / hRJ haraNe' (bhvA0 u0) 'kuhozcuH' (7/4/62 ) se abhyAsa kehko jh (hakAreNa caturthA:) aura 'abhyAse carca' (8 / 453) se jhu ko jaz j hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) azizriyat / zriJ sevAyAm' (bhvA030 ) / yahAM 'caG' pratyaya ke Git hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA 'kGiti ca' (11114) se pratiSedha ho jAtA hai| ataH 'aci znudhAtubhruvAM yvoriyaGuvaGauM (6 / 4 / 77) se 'iyaG' Adeza hotA hai| (4) adudruvat / Tru gatau~ (bhvA0pa0) / pUrvavat 'uvaG ' Adeza hotA hai| (5) asusruvat / 'sru savaNe' (bhvA0pa0) / pUrvavat 'uvaG' Adeza hotA hai| vizeSa- kartRvAcya - 'la: karmaNi ca bhAve cAkarmakebhya:' ( 3 / 4 / 69) se lakAra kartRvAcya, karmavAcya aura bhAvavAcya artha meM hote haiN| yahAM 'caG' pratyaya kartRvAcI luGlakAra meM kiyA gayA hai| karmavAcI aura bhAvavAcI luG meM 'sic' pratyaya hotA hai / car3a - vikalpa: (7) vibhASA dheTzvyoH / 46 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 dheT - zvyoH 6 / 2 / sa0- dheT ca zvizca tau dheTzvI, tayo: - dheTzvyoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kartari, caG iti cAnuvartate / anvayaH - dhezvibhyAM dhAtubhyAM clervibhASA caG kartari luGi / artha:- dhezvibhyAM dhAtubhyAM parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena caG Adezo bhavati, kartRvAcini luGi parataH / pakSe yathAprAptaM pratyayo bhavati / udA0-(dheT) adadhat (caGa) / adhAt (sic- luk) / adhAsIt (sic) / (ziva) azizvayat (caGa) / azvat ( aGa) / azvayIt (sic) / AryabhASA - artha - (dheTzvyoH) dheT aura zvi ( dhAtoH) dhAtu se pare (cle:) cila pratyaya ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (caG) caG Adeza hotA hai (kartIre) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone para / usane udA0- ( dheT) - adadhat / ( caG ) / adhAt ( sic luk ) / adhAsIt ( sic) / dugdha Adi pIyA / (ziva) azizviyat ( caG ) / azvat (aG ) / azvayIt (sic)| usane gati athavA vRddhi kI / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - (1) adadhat / 'dheT pAne' (bhvA0pa0) / yahAM Adeca upadeze'ziti (6/1/44) se dhAtu ko A-Adeza (dhA) hotA hai| 'abhyAse carca' (8|4|53) se abhyAsa ke dha ko jaz (d) hotA hai| 46 (2) adhAt / yahAM vibhASA 'prAdheTzAcchAsaH' (2 / 4 / 78) se sic' pratyaya kA luk hogayA hai ! 1 (3) adhAsIt / yahAM vikalpa pakSa meM 'sic' pratyaya kA luk nahIM hai| 'astisico'pRkte' (7/3/96) se ITU Agama hai| (4) azizviyat / 'Tuozvi gativRddhayo:' (bhvA0pa0 ) / yahAM 'caG' meM 'kGiti ca ' (11114 ) se prApta guNa kA niSedha ho jAne para 'aciznu0' (6 / 4 / 77) se 'zvi' ko 'iyaG' Adeza hotA hai| (5) ashvt| yahAM 'jRstambhu0' (3 11158) se vikalpa pakSa meM 'cli' ke sthAna meM 'a' Adeza hotA hai / aG pare hone para 'zvayatera:' (7 / 4 / 18) se zvi ko akAra antAdeza hotA hai| use 'ato guNe' (6 11195 ) se pararUpa ho jAtA hai| (6) ashvyiit| yahAM vikalpa pakSa meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'sic' Adeza hai| 'hmayantakSaNazvasa0' (7 / 214 ) se 'sic' meM vRddhi kA pratiSedha hone para 'ziva' ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai / caG-vikalpaH (8) gupezchandasi / 50 / pa0vi0-gupeH 5 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - kartari caG, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi guperdhAtozclervibhASA caG kartari luGi / arthaH-chandasi viSaye guperdhAtoH parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena caG Adezo bhavati, kartRvAcini luGi parataH / udA0- - (gup) imAn no mitrAvaruNau gRhAn ajuuguptm| bhASAyAmagauptam, agopiSTam, agopAyiSTam iti rUpatrayaM bhavati / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (gupe:) gup (dhAtoH) dhAtu se pare (cle:) cli pratyaya ke sthAna meM (vibhASA) vikalpa se (caGa) caG Adeza hotA hai ( kartari ) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0- - (gup) imAn no mitrAvaruNau gRhAn ajUgupatam / he mitra aura varuNa tuma donoM ne hamAre ina gRhajanoM kI rakSA kii| bhASA meM ye tIna rUpa hote haiM - agauptam / agopiSTam / agopAyiSTam / tuma donoM ne rakSA kii| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 47 siddhi - (1) ajUgupatam / gup+luG / att+gup+cli+l| a+gup+caG+thas / a+gup+gup+a+tm| a+ju+gup+a+tam / ajuguptam / yahAM chanda meM 'gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se cila' pratyaya ke sthAna meM 'caG' Adeza, 'caGi' (6 / 1 / 11 ) se dhAtu ko dvitva aura 'kuhozcuH ' ( 7 / 4 / 62 ) se abhyAsa ke ko kAra Adeza hotA hai| (2) agauptam / yahAM bhASA meM 'cila' ke sthAna meM 'sic' Adeza, 'jhalo jhali (8/2/26) se sic' kA lopa, use asiddha mAnakara 'vedavrajahalantasyAcaH ' (7/2/3) se gup ko vRddhi hotI hai| (3) agopiSTam / yahAM bhASA meM 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adeza, gupU dhAtu ke Udit hone se iDAgama ke vikalpa pakSa meM 'svaratisUti0' (7 / 2 / 44) se 'sic' ko 'iT' Agama, 'neTiM' (7/2/4 ) se prApta vRddhi kA niSedha, pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86 ) se gup ko laghUpadha guNa hotA hai| 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se sic s ko Satvam aura 'STunA STu:' (8/4/40) se tam pratyaya ke t ko T hotA hai| (4) agopAyiSTam / yahAM gup dhAtu se 'gupUdhUpa 0 ' ( 3 | 1/28) se Ay pratyaya, 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adeza, 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' ( 7/2/35 ) se iT Agama, pUrvavat Satva aura STutva hotA hai| caG-pratiSedhaH ---- (6) nonayatidhvanayatyelayatyardayatibhyaH / 51 / Unayati dhvanayati- elayati pa0vi0-na avyayapadam, ardayatibhya: 5 / 3 / sao - Unayatizca dhvanayatizca elayatizca ardayatizca te - Unayati0ardayatayaH, tebhyaH - Unayati0 ardayatibhyaH ( itaretarayogadvandvaH) / anu0-caG, kartari, chandasi iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi Unayati0ardayatibhyo dhAtubhyazclezcaG na kartari luGi / artha:- chandasi viSaye Unayatidhvanayatyelayatyardayatibhyo dhAtubhyaH parasya cli-pratyayasya sthAne caG Adezo na bhavati, kartRvAcini luGi parataH / udA0- ( Unayati) kAmamUnI: (01 / 53 / 3 ) / auninat iti bhASAyAm / (dhvanayati) mA tvAgnirdhvanayIt (R01 / 162 / 15 ) / adidhvanat Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam 48 iti bhaassaayaam| (elayati) kAmamailayIt / aililat iti bhASAyAm / (ardayati) mainmrdyiit| Ardidat iti bhaassaayaam| AryabhASA-artha- (Unayati0 ardayatibhyaH) Unayati, dhvanayati, elayati, ardayati (dhAto:) dhAtuoM se pare (cle:) cila pratyaya ke sthAna meM (caGa) caG Adeza (na) nahIM hotA hai| (kartIra) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone para / udA0 - (Unayati) kAmamUnayIH / tUne kAma (eSaNA) kA parityAga kiyaa| auninat / usane parityAga kiyaa| (dhvanayati ) mA tvaagnirdhvnyiit| agni ne tujhe zabdAyita nahIM kiyaa| adidhvnt| usane zabda karAyA / (elayati) kaammailyiit| usane kAma ko prerita kiyaa| ailIlat / usane prerita kiyA / (ardayati ) mainmrdyiit| usane isase yAcanA nahIM karAI / Ardidat / usane yAcanA karAI / siddhi-(1) UnayIt / Un+Nic / uun+i+| Uni / Uni+luG / Uni+cli+l / Un+sic+tip / uuni+itt+s+iitt+t| Une+i+0+I +t / UnayIt / yahAM 'Una parihANe' (cu0 u0 ) dhAtu se 'satyApapAza0 ' (1 / 3 / 25 ) se svArtha meM 'Nic' pratyaya, Nijanta ''Uni' dhAtu se luG pratyaya, 'bahulaM chandasyamAGyoge'piM ( 6 / 4/75) se 'AT' Agama kA abhAva hai| isa sUtra se 'NizridunubhyaH kartari caG (3 / 1 / 48) se 'cli' ke sthAna meM prApta 'caG' Adeza kA niSedha hone se usake sthAna meM utsarga 'sic' Adeza hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7/2/35 ) se 'sic' ko 'iT' Agama, 'astisico'pRkte' (7/3 / 96 ) se 't' ko 'IT' Agama aura 'iTa ITiM' (7/2:28) se 'sic' kA lopa hotA hai / (2) auninat / 'Una parihANe' (cu030) dhAtu se pUrvavat Nic pratyaya, Nijanta Uni dhAtu se luG, 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 62) se 'AT' Agama, NizridrusrubhyaH kartari caG' (3/1/48) se bhASA meM 'cli' ke sthAna meM 'caG' Adeza, 'ajAderdvitIyasya' (6 / 1 / 2) se ajAdi dhAtu ko dvitIya ac ke dvitva ke niyama se 'caGi' (6 11111) se 'Uni' ke dvitIya ac 'ni' ko dvitva aura 'ATazca' (6 11187 ) se vRddhi hotI hai| (3) dhvanayIt / adidhvanat / dhvana zabde (bhvA0pa0) se hetumati ca' (3 | 1 | 26 ) se Nic' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) ailayIt / aililat / 'Ila preraNe' (cu0pa0) dhAtu se 'satyApapAza 0 ' (1 / 3 / 25) se curAdi 'Nic' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) ArdayIt / Ardidat / 'arda gatau yAcane ca' (bhvA0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26 ) se Nic pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAyasya prathamaH pAdaH 46 aG (10) asytivktikhyaatibhyo'ng52| pa0vi0-asyati-vakti-khyAtibhya: 5 / 3 aG 1 / 1 / sa0-asyatizca vaktizca khyAtizca te-asyativaktikhyAtayaH, tebhya:-asyativaktikhyAtibhyaH (itretryogdvndv:)| anu0-kartari itynuvrtte| anvaya:-asyativaktikhyAtibhyo dhAtubhyazcleraG kartari lungi| artha:-asyativaktikhyAtibhya: parasya cila-pratyayasya sthAne'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi prt:| udA0-(asyati) paryAsthata (vakti) avocat / (khyAti) Akhyat / AryabhASA-artha-(asyativaktikhyAtibhyaH) asyati, vakti, khyAti (dhAto:) dhAtuoM se pare (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM (a) aG Adeza hotA hai (kIra) kartRvAcI (luDi) luG pratyaya pare hone pr| . . udA0-(asyati) paryAsthat / usane phaiNkaa| (vakti) avocat / usane khaa| (khyAti) Akhyat / usane khaa| .. siddhi-(1) pryaastht| pri+as+lung| pri+aatt+as+cli+| pri+aa+as+add+t| pri+aas+thuk+a+t| pri+aas+th+a+t| pryaastht| yahAM 'asa kSepaNe' (di0pa0) dhAtu se luG, 'ADajAdInAm (6 / 4 / 72) se 'AT' Agama hotA hai| isa sUtra se cila' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hotA hai| 'vA0-upasargAdastyUyorvAvacanam (1 / 3 / 30) se Atmanepada hotA hai| 'asyatesthuk (7 / 4 / 17) se dhAtu ko 'thuk' Agama hotA hai| (2) avocat / 'vaca paribhASaNe (adaa0p0)| 'vaca um' (7 / 4 / 20) se dhAtu ko um' Agama hotA hai| (3) Akhyat / 'khyA prakathane (adA0pa0) 'Alo lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'khyA' ke A kA lopa hotA hai| yahAM AG upasarga hai| aG (11) lipisicihnazca / 53 / pa0vi0-lipi-sici-hR: 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-lipizca sicizca hAzca te lipisicihvAH, tasmAt-lipisiciha: (itretryogdvndvH)| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-kartari, aG iti caanuvrtte| anvaya:-lipisicihazca dhAtozcleraG kartari lungi| artha:-lipisicihabhyo dhAtubhyo'pi parasya cila-pratyayasya sthAne'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi parata: / udA0-(lipi) alipt| (sici) asicat / (hA) AhRt / AryabhASA-artha-(lipisicihaH) lipi, sici, hA (dhAto:) dhAtuoM se pare (ca) bhI (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM (aG) aG Adeza hotA hai (katIra) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(lipi) alipat / usane lipAI kii| (sici) asicat / usane siMcAI kii| (hA) Ahat / usane AhvAna kiyA (bulaayaa)| siddhi-(1) alipat / yahAM lip upadehe' (tu0u0) dhAtu se 'cli' pratyaya ke sthAna meM aG Adeza hotA hai| (2) asicat / Sica kSaraNe' (tu0a0) pUrvavat aG Adeza hai| (3) Ahat / he spardhAyAm' (bhvaa0u0)| yahAM 'AG' upasarga hai| Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'hA' ke 'A' kA lopa hotA hai| aG-vikalpaH (12) aatmnepdessvnytrsyaam|54| pa0vi0-AtmanepadeSu 713 / anyatarasyAm avyayapadam / anu0-kartari, aG, lipisicihna iti caanuvrtte| anvaya:-lipisicihazca dhAtozcleranyatarasyAmaG kartari luGi aatmnepdessu| ___ artha:-lipisicihAbhyo'pi dhAtubhya: parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena aG Adezo bhavati, kartRvAcini luGi AtmanepadeSu prt:| udA0-(lipi) alipata (ang)| alipta (sic) / (sici) asicata (a)| asikta (sic) / (hA) aht| (a)| ahAsta (sic)| AryabhASA-artha-(lipisicihaH) lipi, sici, hA (dhAto:) dhAtuoM se pare (ca) bhI (ple:) cila-pratyaya ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (aG) aG Adeza hotA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH hai (katari) kartRvAcI (luGi) luG lakAra meM (AtmanepadeSu) Atmanepada pratyayoM ke pare hone pr| udA0-(lipi) alipata (aG) / alipta (sic)| usane lipAI kii| (sici) asicata (aG) / asikta (sic) / usane siMcAI kii| (hA) ahata (aG) / ahAsta (sic)| usane AhvAna kiyA (bulaayaa)| siddhi-(1) alipata / 'lipa upadehe' (tu0u0) yahAM Atmanepada meM phila-pratyaya ke sthAna meM aG-Adeza hai| (2) asikt| yahAM ukta lip dhAtu se Atmanepada meM vikalpa pakSa meM cila-pratyaya ke sthAna meM sic-Adeza hai| 'jhalo jhali (8 / 2 / 26) se sic' kA lopa ho jAtA hai| (3) asict| 'sica kSaraNe (tu0u0) pUrvavat aG Adeza hai| . (4) asikta / ukta sic dhAtu se pUrvavat sic Adeza hai| (5) ahata / he spardhAyAm' (bhvaa0u0)| pUrvavat aG Adeza hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se hA ke A kA lopa hotA hai| (6) ahaast| ukta heJ dhAtu se pUrvavat sic Adeza hai| aG (13) puSAdidyutAluditaH prsmaipdessu|55 / pa0vi0-puSAdi-dhutAdi-ludita: 5 / 1 parasmaipadeSu 7 / 3 / sa0-puSa AdiryeSAM te puSAdayaH, dyuta AdiryeSAM te dyutAdayaH, lud it yasya sa ludit / puSAdayazca dyutAdayazca ludicca eteSAM samAhAra: puSAdidyutAylRdit, tasmAt-puSAdidyutAludita: (bhuvriihigrbhitsmaahaardvndvH)| anu0-kartari aG iti caanuvrtte| anvaya:-puSAdidyutAludito dhAtozcleraG katari luGi parasmaipadeSu / artha:-puSAdibhyo dyutAdibhya tRdibhyazca dhAtubhya: parasya clipratyayasya sthAne'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi parasmaipadeSu prt:| udA0- (puSAdi:) puS-apuSat / shuss-ashusst| (dhutAdi:) dyut-adyutat / zvitA-azvitat / (ladit) gamla-agamat / shkl-ashkt| AryabhASA-artha-(puSAdidyutAylUdita:) puSAdi, dyutAdi aura lUdit (dhAto:) dhAtuoM se pare (ple:) cilapratyaya ke sthAna meM (aG) aD Adeza hotA hai, (katari) kartRvAcI (luGi) luGlakAra meM (parasmaipadeSu) parasmaipada pratyayoM ke pare hone pr| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(puSAdi) puS-apuSat / vaha puSTa hogyaa| zuSa-azuSat / vaha sUkha gyaa| (dhutAdi) dyuta-adyutat / vaha cmkaa| zvitA-azvitat / vaha sapheda hogyaa| (ludit) gamlu-agamat / vaha gyaa| shkl-ashkt| vaha kara skaa|| siddhi-(1) apuSat / 'puS puSTauM' (di0pa0) dhAtu se cila' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| (2) azuSat / zuSa zoSaNe' (di0pa0) pUrvavat / (3) adyutt| 'dyuta dIptau' (bhvA0A0) dyuta Adi gaNa kI dhAtu Atmanepada hai yuTyo luGi' (1 / 3 / 91) se luG meM parasmaipada hotA hai| (4) azvitat / zvitA varNe' (bhvaa0aa0)| pUrvavat parasmaipada hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se zivatA ke A kA lopa hotA hai| (5) agamat / 'gamla gatau' (bhvA0pa0) upadeze'janunAsika ita' (1 / 3 / 2) se lu' kI it saMjJA hotI hai| ludit hone se cila' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hotA hai| (6) ashkt| zakla zaktauM' (svA0pa0) pUrvavat / vizeSa-puSAdigaNa pANinIya dhAtupATha ke divAdigaNa ke aura dyutAdigaNa bhvAdigaNa ke antargata haiN| vahAM dekha leveN| aG (14) srtishaastyrtibhyshc|56 / pa0vi0-sarti-zAsti-artibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-sartizca zAstizca artizca te-sartizAstyartayaH, tebhya:sartizAstyartibhyaH (itretryogdvndv:)| anu0-kartari, aG iti caanuvrtte| anvaya:-sartizAstyartibhyazca dhAtubhyazcleraG kartari lungi| artha:-sartizAstyartibhyo dhAtubhyazca parasya clipratyayasya sthAne'G * Adezo bhavati, kartRvAcini luGi prt:| udA0-(sarti:) sR-asarat / (zAsti:) zAs-aziSat / (arti:) R-aart| ___ AryabhASA-artha-(sartizAstyartibhyaH) sarti, zAsti, arti (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ca) bhI (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM (aG) aG Adeza hotA hai (katIra) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(sarti) sR-asarat / vaha phaila gyaa| (zAsti) zAs-aziSat / usane zikSA kii| (arti:) R-Arat / usane gati kI athavA phuNcaayaa| siddhi-(1) asarat / sa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA Diti ca (1 / 1 / 5) se niSedha ho jAtA hai kintu aG' pare hone para 'RdRzo'Gi guNaH' (7 / 4 / 16) se sR ko guNa (sar) hotA hai| (2) aziSat / zAsu anuziSTau' (adA0pa0) se 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| aG pare hone para zAsa idahalo:' (6 / 4 / 34) se 'zAs' ko i Adeza (zis) aura 'zAsivasighasInAM ca' (8 / 3 / 60) se Satva (ziS) hotA hai| (3) Arat / 'R gatiprApaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'cli' ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA 'kDiti ca (1 / 15) se niSedha ho jAtA hai kintu aG pare hone para RdRzo'Di guNaH' (7 / 4 / 16) se R dhAtu ko guNa (ar) hotA hai| 'ADajAdInAm' (6 / 4 / 72) se R dhAtu ko AT Agama hotA hai| aG-vikalpaH (15) irito vA / 57 / pa0vi0-irita: 5 / 1 vA avyayapadam / sa0-ir it yasya sa irit, tasmAt-irita: (bhuvriihi:)| anu0-kartari, aG iti caanuvrtte| anvaya:-irito dhAtozclervA'G kartari lungi| artha:-irito dhAto: parasya clipratyayasya sthAne vikalpenA'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi prt:| udA0-(bhidir) bhid abhidata, abhaitsIt vaa| (chidir) chid-acchidat, acchatsIt vaa| AryabhASA-artha-(iritaH) jisakA 'ir' it hai usa (dhAto:) dhAtu se pare (ple:) cli' pratyaya ke sthAna meM (vA) vikalpa se (aG) aD Adeza hotA hai (katari) kartavAcI (luGi) luG pratyaya hone pr| udA0-(bhidira) bhida-abhidata, abhaitsIta vA / usane vidAraNa kiyA (phaadd'aa)| (chidir) chid-acchidat, acchetsIt vaa| usane chedana kiyA (kaattaa)| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) abhidat / bhidira vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se pare cli' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| aG pratyaya ke Git hone se bhid' dhAtu ko 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA viGati ca' (1 / 1 / 5) se niSedha ho jAtA hai| (2) abhaitsIt / yahAM pUrvokta bhid' dhAtu se cila' pratyaya ke sthAna meM vikalpa pakSa meM cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'sic' Adeza hai| vadavrajahalantasyAcaH' (7 / 2 / 3) se bhid' ke ac ko vRddhi (bhait) aura 'astisico'pRkte (7 / 3 / 96) se t pratyaya ko IT Agama hotA hai| (3) acchidat / acchetsIt / chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) pUrvavat / aG-vikalpaH(16) jRstambhumracumlucugrucuglucugluJcuzvibhyazca / 58 / pa0vi0-~-stambhu-mucu-mlucu-grucu-glucu-gluJcu-zvibhya: 5 / 3 ca avyypdm| sa0-juzca stambhuzca mucuzca mlucuzca grucuzca glucuzca gluJcuzca zvizca te-jR0zvayaH, tebhya:-jR0zvibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kartari, aG vA iti caanuvrtte| anvayaH-0zvibhyazca dhAtubhyazclervA'G kartari lungi| artha:-justambhumucumlucucuglucugluJcuzvibhyo dhAtubhyo'pi parasya cilapratyayasya sthAne vikalpenA'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi parataH / pakSe sic-Adezo bhvti| udA0-(M) ajarat, ajArIt vA / (stambhu) astabhat, astambhIt vaa| (mucu) aZcat, amrocIt vaa| (mlucu) amlucat, amlocIt vaa| (grucu) agrucat, agrocIt vaa| (glucu) aglucat, aglocIt vaa| (gluJcu) aglucat, agluJcIt vaa| (ziva) azvat, azvayIt, azizviyat vaa| ____ AryabhASA-artha- (0zvibhya:) jU, stambhu, mucu, mlucu, grucu, glucu, gluJcu, zvi (dhAto:) dhAtuoM se (ca) bhI pare (cle:) 'cli' pratyaya ke sthAna meM (vA) vikalpa se (aG) aG Adeza hotA hai (katIra) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(ja) ajarat, ajArIta vaa| vaha bUr3hA hogyaa| (stambhu) astabhat, astambhIta vaa| vaha ruka gyaa| (mucu) amracat, amrocIt vaa| usane gati kii| (mlucu) amlucat, amlocIta vA / usane gati kii| (gucu) agrucat, aprocIt vaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH usane corI kii| (glucu) aglucat, aglocIt vaa| usane corI kii| (gluJcu) Alucata, agluJcIt vA / usane gati kii| (ziva) azvat, azvayIt, azvizviyat / usane gati athavA vRddhi kii| siddhi-(1) ajarat / na vayohAnauM' (bhvA0pa0) yahAM cila' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| Rdazo'Gi guNaH' (7 / 4 / 16) se 'jR' ko guNa (jar) hotA hai| (2) ajArIt / yahAM pUrvokta dhAtu se vikalpa pakSa meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'sic' Adeza hotA hai| sici vRddhiH parasmaipadeSu' (7 / 2 / 28) se tR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) astabhat / stambhu stambhe' {rukanA} (sautrdhaatu)| yahAM 'cli' ke sthAna meM 'a' Adeza hai| 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti' (6 / 4 / 24) se stambha ke anunAsika kA lopa hotA hai| (4) astambhIt / yahAM pUrvokta dhAtu se cli' pratyaya ke sthAna meM pUrvavat 'sic' Adeza hai| (5) anucat / 'mucu gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat aG' pratyaya hai| (6) aprociit| 'mucu gatau (bhvA0pa0) pUrvavat sic pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se mucu ko laghUpadha guNa hotA hai| (7) amlucat / 'mlucu gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat ang| (8) amlocIt / myucu gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat sic / (9) agucat / gucu steyakaraNe' (bhvA0pa0) pUrvavat ang| (10) aprocIt / 'lucu steyakaraNe' (bhvA0pa0) pUrvavat sic / (11) aglucat / 'lucu steyakaraNe' (bhvA0pa0) pUrvavat ang| (12) aglociit| ''lucu steyakaraNe' (bhvA0pa0) pUrvavat sic / (13) Alucat / 'gluJcu gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat ang| jo 'aniditAM hala upadhAyA: kDiti' (6 / 4 / 24) se anunAsika lopa nahIM mAnate haiM-AluJcat / (14) agluJcIt / 'gluJcu gatauM' (bhvA0pa0) pUrvavat sic| (15) azvat / (16) azvayIt / (17) azizviyat / tIna padoM kI siddhi vibhASA dheTzvyo :' (1 / 3 / 49) ke pravacana meM dekha leveN| aG (17) kRmRdRruhibhyshchndsi|56 / pa0vi0-kR-mR-dR-ruhibhya: 5 / 3 chandasi 7 / 1 / sa0-kRzca mRzca dRzca ruhizca te kRmRdRruhaya:, tebhya:-kRmRdRruhibhya: (itretryogdvndv:)| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-kartari, aG iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi kRmRdRruhibhyo dhAtubhyazcleraG kartari lungi| artha:-chandasi viSaye kRmRdRruhibhyo dhAtubhya: parasya clipratyayasya sthAne'G Adezo bhavati, kartRvAcini luGi pratyaye prt:| udA0-(kR) akrt| (mR) amrt| (dR) adrt| (ruhi) aruht| AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kRmRdRruhibhyaH) kR, mU, dR, ruh (dhAto:) dhAtuoM se pare (ple:) cli pratyaya ke sthAna meM (a) aG Adeza hotA hai (kIre) kartRvAcI (luGi) luG pratyaya pare hone pr| udA0-(kR) akarat / usane kiyaa| (ma) amarat / vaha mara gyaa| (da) adarat / usane Adara kiyaa| (ruha) aruhat / vaha aMkurita huA athavA prakaTa huaa| vaidika prayoga-(kR) zakalAguSThako'karat / (ma) atho'marat / (da) adaradarthAn / (ruha) sAnumAruhat / antarikSAd divamAruham / siddhi-(1) akarat / DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se cli' pratyaya ke sthAna meM 'aG' Adeza hai| 'RdRzo'Di guNaH' (7 / 4 / 16) se kR ko guNa kar hotA hai| yahAM 'cle: sic (1 / 3 / 44) se sic Adeza prApta thaa| (2) amarat / mRG prANatyAge (tu0A0) pUrvavat aG Adeza hai| yahAM chanda meM vyatyaya se parasmaipada hotA hai| (3) adrt| 'dRG Adare' (tu0A0) pUrvavat aG Adeza hai| yahAM chanda meM vyatyaya se parasmaipada hotA hai| (4) aruht| 'ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' (bhvA0pa0) yahAM pUrvavat aG Adeza hai| 'zala igupadhAdaniTa; ksaH' (1 / 3 / 45) se 'ksa' Adeza prApta thaa| ciN (18) ciNa te padaH / 60 pa0vi0-ciN 11 te 7 / 1 pada: 5 / 1 / anu0-kartari itynuvrtte| anvaya:-pado dhAtozclezciN kartari luGi te| artha:-pado dhAto: parasya cila-pratyayasya sthAne ciN Adezo bhavati kartRvAcini luGi te pratyaye prt:| udA0-(pada) udapAdi sasyam / samapAdi bhaikSam / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH AryabhASA-artha-(pada:) pada (dhAto:) dhAtu se pare (ple:) cli' pratyaya ke sthAna meM (ciN) ciNa Adeza hotA hai (katIra) kartRvAcI (luG) luGlakAra meM (te) 'ta' pratyaya pare hone pr| udA0-(pada) udapAdi sasyam / usane khetI ko utpanna kiyaa| samapAdi bhaikSam / usane bhikSA-anna ko siddha kiyaa| siddhi-(1) udpaadi| ut +pad+luG / ut+aT +pad+cli+l / ut+a+pd+cinn+t| ut+a+paad+i+0| udpaadi| yahAM pada gatau' (divA0A0) dhAtu se cila' ke sthAna meM ciN' Adeza hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'pad' dhAtu ko upadhAvRddhi (pAda) hotI hai| ciNo luk' (6 / 4 / 104) se ta' pratyaya kA luk (lopa) ho jAtA hai| ciN-vikalpa:(16) diipjnbudhpuuritaayipyaayibhyo'nytrsyaam|61| pa0vi0-dIpa-jana-budha-pUri-tAyi-pyAyibhya: 5 / 3 anyatarasyAm avyypdm| sa0-dIpazca janazca budhazca pUrizca tAyizca pyAyizca tedIpa0pyAyaya:, tebhya:-dIpa0pyAyibhya: (itretryogdvndv:)| anu0-kartari, ciNa, te iti cAnuvartate / anvaya:-dIpa0pyAyibhyo dhAtubhyazcleranyatarasyAM ciN kartari luDi te| artha:-dIpajanabudhapUritAyipyAyibhyo dhAtubhya: parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena ciNa Adezo bhavati kartRvAcini luDi te pratyaye parata: / pakSe sic-Adezo bhvti| udA0-(dIpa) adIpi, adIpiSTa vaa| (jana) ajani, ajaniSTa vaa| (budha) abodhi, abuddha vaa| (pUri) apUri, apUriSTa vA / (tAyi) atAyi, atAyiSTa vA / (pyAyi) apyAyi, apyAyiSTa vaa| AryabhASA-artha-(dIpa0pyAyibhya:) dIpa, jana, budha, pUri, tAyi, pyAyi (dhAto:) dhAtuoM se pare (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (ciN) ciN Adeza hotA hai (katIre) kartRvAcI (luGi) luG meM (te) ta pratyaya pare hone pr| udA0-(dIpa) adIpi, adIpiSTa vaa| vaha dIpta (prakAzita) huaa| (jana) ajani, ajaniSTa vaa| vaha utpanna huaa| (budha) abodhi, abuddha vaa| usane jAnA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (smjhaa)| (pUri) pUr-apUri, apUriSTa vA / usane pUrNa kiyA (bhraa)| (tAyi) tAya-atAyi, atAyiSTa vA / usane phailAyA athavA pAlana kiyaa| (pyAyi) pyAy-apyAyi, apyAyiSTa vaa| vaha bddh'aa| siddhi-(1) adIpi / 'dIpI dIptau' (di0A0) dhAtu se cila' ke sthAna meM ciN' Adeza hai| 'ciNo luk' (6 / 4 / 104) se 'ta' pratyaya kA luk (lopa) ho jAtA hai| (2) adIpiSTa / yahAM pUrvokta dhAtu se 'cli' pratyaya ke sthAna meM vikalpa pakSa meM cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'sic' Adeza hai| Adezapratyayayo:' (813159) se 'sic' ke s ko Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se 'ta' pratyaya ko STutva (Ta) hotA hai| (3) janI prAdurbhAva (di0aa0)| budha avagamane (di0aa0)| pUrI ApyAyane (diaa0)| 'tAya santAnapAlanayo:' (bhvaa0aa0)| 'opyAyI vRddhau' (bhvA0A0) ina dhAtuoM se pUrvokta dIpa' dhAtu ke samAna rUpa siddha kreN| ciN-vikalpaH (20) acaH krmkrtri|62| pa0vi0-aca: 5 / 1 karmakartari 7 / 1 / sa0-karma cAsau kartA iti karmakartA, tasmin-karmakartari (krmdhaaryttpurussH)| anu0-ciN te, anyatarasyAm iti caanuvrtte| anvaya:-aco dhAtozcleranyatarasyAM ciN karmakartari luGi te| artha:-ajantAd dhAto: parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena ciN Adezo bhavati karmakartRvAcini luGi te pratyaye parata: / pakSe sic Adezo bhvti| udA0-(kR) akAri kaTa: svayameva (ciN) / akRta kaTa: svayameva (sic) / (lU) alAvi kedAra: svayameva (cinn)| alaviSTa kedAra: svayameva (sic)| AryabhASA-artha-(aca:) ac jisake anta meM hai usa (dhAto:) dhAtu se pare (cle:) cli pratyaya ke sthAna meM (anyatarasyAm) vikalpa se (ciN) ciNa Adeza hotA hai (karmakatari) karmakartAvAcI (luGi) luGlakAra meM (ta) 'ta' pratyaya pare hone para / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 56 udA0 - (kR) akAri kaTa: svayameva (ciN ) / akRta kaTa: svayameva ( sic) / caTAI svayaM hI bana gii| (lU) alAvi kedAraH svayameva ( ciN ) / alaviSTa kedAra: svayameva / kheta svayaM hI kaTa gyaa| siddhi-(1) akaari| yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) isa ajanta dhAtu se 'cila' pratyaya ke sthAna meM 'ciN' Adeza hai| 'aco JNiti' (7/2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi (kAra) hotI hai| 'ciNo luk' (6|4|104) se 'ta' pratyaya kA luk ho jAtA hai. 1 (2) akRta | yahAM ajanta 'kR' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'cle: sic' (3 / 1 / 44) se sic' Adeza hotA hai| 'hrasvAdaGgAt' (8/2/27) se 'sic' kA lopa ho jAtA hai| (3) alAvi / alaviSTa / 'lUJ chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat siddha kareM / ciN- vikalpa: (21) duhazca / 63 / pa0vi0 duhaH 5 / 1 ca avyayapadam / anu0 - ciN, te, karmakartari anyatarasyAm iti cAnuvartate / anvayaH-duhazca dhAtozcleranyatarasyAm ciN karmakartari luGi te / artha:- ho dhAtoH parasya cilapratyayasya sthAne vikalpena ciNa Adezo bhavati, karmakartRvAcini luGi te pratyaye parataH / pakSe ksa - Adezo bhavati / udA0- ( duh) adohi gau: svayameva (ciN) / adugdha gau: svayameva (ksa) / AryabhASA - artha - (duhaH) duh (dhAto: ) dhAtu se pare (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM ( anyatarasyAm) vikalpa se ( ciN ) ciN Adeza hotA (karmakartIra) karmakartAvAcI (luGi) luGlakAra meM (ta) 'ta' pratyaya pare hone para / udA0- -(duh) adohi gau: svayameva ( ciN) / gau svayaM hI duhI gaI / adugdha gau: svayameva ( ksa)| artha pUrvavat / siddhi-(1) adohi | 'duha prapUraNe' (adA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se cila' pratyaya ke sthAna meM 'ciN' Adeza hotA hai / puMgantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se 'duh' kI upadhA ko guNa hotA hai / 'ciNo luk' (6 / 4 / 104) se 'ta' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) adugdha / yahAM pUrvokta 'duha' dhAtu se vikalpa pakSa meM isa sUtra se 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'zala igupadhAdaniTa: ksa:' ( 3 / 1 / 45) se 'ksa' Adeza hotA hai| 'ksasyAci' (7/3/72 ) kI anuvRtti meM 'lug vA duhUdihalihAmAtmanepade dantye (7 / 3 /73) se Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ksa' Adeza kA luka hotA hai| 'jhaSastathoo'dha:' (8 / 2 / 40) se ta' ko 'dha' aura jhalAM jaz jhaSi (8 / 4 / 52) se gh ko jaz (ga) hotA hai| ciNa-pratiSedhaH (22) na rudhH|64| pa0vi0-na avyayapadam, rudha: 5 / 1 / sa0-ciNa, te, karmakartari iti cAnuvartate / anvaya:-rudho dhAtozclezciNa na karmakartari luGi te| artha:-rudho dhAto: parasya clipratyayasya sthAne ciNa Adezo na bhavati, karmakartRvAcini luGi te pratyaye parataH / udA0-avAruddha gau: svymev| AryabhASA-artha- (rudhaH) rudh (dhAto.) dhAtu se pare (ple:) cila-pratyaya ke sthAna meM (ciNa) ciNa Adeza (na) nahIM hotA hai (karmakIra) karmakartAvAcI (luGi) luGlakAra meM (te) ta' pratyaya pare hone pr| udA0-(rudh) avAruddha gauH svayameva / gau goSTha meM svayaM hI banda hogii| siddhi-avAruddha / 'rudhir AvaraNe' (rudhA0u0) isa dhAtu se pare 'cli' pratyaya ke sthAna meM ciN' Adeza nahIM hotA hai, apitu cle: sic' (3 / 1 / 44) se sic' Adeza hotA hai| 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se sic kA lopa ho jAtA hai| jhaSastathoo'dha:' (8 / 2 / 40) se 'ta' ko 'dha' aura 'jhalAM jaz jhaSi (8 / 4 / 52) se rudh' ke dhU ko jaz (d) hotA hai| vizeSa- 'karmavat karmaNA tulyakriyaH' (3 / 1 / 8) se kartA ko karmavadbhAva kA vidhAna kiyA gayA hai| usase karmavadbhAva hokara ciNa bhAvakarmaNo:' (3 / 1 / 66) se karmakartA meM 'rudh' dhAtu se pare cli' pratyaya ke sthAna meM ciN' Adeza prApta hotA hai| isa sUtra se usakA pUrvavipratiSedha kiyA gayA hai| ciNa-pratiSedhaH __ (23) tapo'nutApe c|65 / pa0vi0-tapa: 5 / 1 anutApe 71 ca avyypdm| anutApa:= pazcAttApa:, tsmin-anutaape| anu0-ciNa, te, karmakIra na iti cAnuvartate / anvaya:-tapo dhAtozclezciN na, karmakartari anutApe ca luGi te| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-tapo dhAto: parasya clipratyayasya sthAne ciNa Adezo na bhavati, karmakartari anutApe cArthe luDi te pratyaye parata: / anena ciNAdeze pratiSiddhe utsarga: sic-Adezo bhavati / udA0-(karmakartari) tapa-atapta tapastApasa: / (pazcAttApe) rAvaNenA'nvAtapta pApena krmnnaa| ____ AryabhASA-artha-(tapaH) tapa (dhAto:) dhAtu se pare (cle:) cila-pratyaya ke sthAna meM (ciN) ciNa Adeza (na) nahIM hotA hai (karmakatari) karmakartA (ca) aura (anutApe) pazcAttApa artha meM (luGi) luGlakAra meM (te) ta-pratyaya pare hone pr| udA0-(karmakartA) tap-atapta tapastApasaH / tapasvI ne svarga Adi kI prApti ke liye tapa-jJAnavizeSa kA arjana kiyaa| (pazcAttApa) tap-rAvaNenA'nvAtapta pApena krmnnaa| rAvaNa ke dvArA pApa karma ke kAraNa pazcAttApa kiyA gyaa| siddhi-(1) atpt| 'tapa santApe' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se karmakartRvAcya meM cila' pratyaya ke sthAna meM ciN' Adeza kA pratiSedha hai, ata: cle: sic' (3 / 1 / 40) ' se sic' Adeza hotA hai| 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se 'sic' kA lopa ho jAtA hai| vizeSa-(1) yahAM tapastapakarmakasyaiva' (3 / 1 / 88) se tapa dhAtu ke kartA kA karmavadbhAva hotA hai| karmavadbhAva hone se ciNa bhAvakarmaNoH' (3 / 1 / 66) se cila' pratyaya ke sthAna meM ciNa' Adeza prApta thA, isa sUtra se usakA pUrva pratiSedha kiyA gayA hai| (2) tapAMsi taapsmtpnt| yahAM tApasa karma hai vaha 'atapta tapastApasa:' meM kartA bana gayA hai| ata: yaha karmakartA hai| (3) rAvaNenA'nvAtapta pApena karmaNA / yahAM tapa' dhAtu se bhAvavAcya meM luG lakAra hai| ciNa bhAvakarmaNo:' (3 / 1166) se bhAvavAcya meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM ciN' Adeza prApta thA, usakA isa sUtra se pUrvapratiSedha kiyA gayA hai| ciN (24) ciNa bhAvakarmaNoH / 66 / pa0vi0-ciN 1 / 1 bhAva-karmaNo: 7 / 2 / sa0-bhAvazca karma ca te bhAvakarmaNI, tayoH bhAvakarmaNo: (itretryogdvndvH)| anu0-te itynuvrtte| anvaya:-dhAtozclezciNa bhAvakarmaNoluMGi te| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-dhAto: parasya cilapratyayasya sthAne ciNa Adezo bhavati, bhAvakarmavAcini luGi te pratyaye prt:| udA0-(bhAve) azAyi bhvtaa| (karmaNi) akAri kaTo devadattena / ahAri bhAro yjnydtten| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (cle:) cli pratyaya ke sthAna meM (ciN) ciNa Adeza hotA hai (bhAvakarmaNoH) bhAvavAcI aura karmavAcI (luGi) luGlakAra meM (te) ta' pratyaya pare hone pr| udA0-(bhAva) azAyi bhavaMtA / Apake dvArA zayana kiyA gyaa| (karma) akAri kaTo devadattena / devadattena ke dvArA caTAI banAI gii| ahAri bhAro yajJadattena / yajJadatta ke dvArA bhAra haraNa kiyA gyaa| siddhi-(1) azAyi / 'zIG svapne (adA0A0) dhAtu se bhAvavAcya meM bli' pratyaya ke sthAna meM ciNa' Adeza hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'zI' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ciNo lak' (6 / 4 / 104) se 'ta' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) akAri / DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se karmavAcya meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM ciN' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) ahaari| hRJ haraNe' (bhvA0u0) pUrvavat / vizeSa-la: karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH' (3 / 4 / 69) se sakarmaka dhAtuoM se kartA aura karma artha meM lakAra hote haiM aura akarmaka dhAtuoM se kartA aura bhAva artha meM lakAra hote haiN| yahAM akarmaka 'zIG' dhAtu se bhAva artha meM aura sakarmaka kR' tathA 'ha' dhAtu se karma artha meM luG lakAra hai| sArvadhAtukam (bhAve karmaNi ca) yak (1) sArvadhAtuke yk|67| pa0vi0-sArvadhAtuke 7 / 1 yak 1 / 1 / anu0-bhAvakarmaNo: itynuvrtte| anvaya:-dhAtoryak bhAvakarmaNo: saarvdhaatuke| artha:-dhAto: paro yak pratyayo bhavati, bhAvakarmavAcini sArvadhAtuke pratyaye prt:| udA0-(bhAve) Asyate bhvtaa| zayyate bhvtaa| (karmaNi) kriyate kaTo devadattena / gamyate grAmo yajJadattena / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 63 AryabhASA - artha - (dhAtoH) dhAtu se pare (yak) yak pratyaya hotA hai (bhAvakarmaNoH ) bhAvavAcI aura karmavAcI (sArvadhAtuke ) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0- (bhAva) Asyate bhavatA / Apake dvArA baiThA jAtA hai| zayyate bhavatA / Apake dvArA soyA jAtA hai| (karma) kriyate kaTo devadattena / devadatta ke dvArA caTAI banAI jAtI hai| gamyate grAmo yajJadattena / yajJadatta ke dvArA gAMva jAyA jAtA hai| siddhi-(1) Asyate / 'As upavezane' (adA0A0) dhAtu se bhAvavAcya meM 'yak' pratyaya hai| (2) zayyate / 'zIG svapne' (adA0A0) dhAtu se bhAvavAcya meM 'yak' pratyaya hai| 'ayaG yi kGiti' (7/4/22) se 'zI' dhAtu ko 'ayaG' Adeza hotA hai| (3) kriyate / 'DukRJ karaNe (tanA0A0) dhAtu se karmavAcya meM 'yak' pratyaya hai| 'riG zayagliSu' (7 / 4 / 28) se 'kR' ko 'riG' Adeza hotA hai| (4) hiyate / 'hRJ haraNeM (bhvA0 u0 ) pUrvavat / vizeSa- 'tizit sArvadhAtukam ' ( 3 | 4 | 113 ) se 'tiG' aura 'zit' pratyayoM kI sArvadhAtukasaMjJA hai| sArvadhAtukam (kartari ) zap (1) kartari zap / 68 / pa0vi0 - kartari 7 / 1 zap 1 / 1 / anu0 - sArvadhAtuke ityanuvartate / anvayaH - dhAtoH zap kartari sArvadhAtuke / artha:-dhAtoH paraH zap pratyayo bhavati kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / udA0- (bhU) bhavati / ( pac) pacati / AryabhASA-artha-(dhAtoH) dhAtu se pare (zap) 'zap' pratyaya hotA hai ( kartari ) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para / udA0-( -(bhU) bhavati / vaha hai| (pac) pacati / vaha pakAtA hai| siddhi-(1) bhavati / bhU+laT / bhU+zap+tip / bho+a+ti / bhavati / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se vartamAnakAla meM 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se vikaraNa zap' Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam pratyaya hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se bhU ko guNa (bho) ho jAtA hai / 'eco'yavAyAva:' ( 811178) se av- Adeza hotA hai| (2) pacati / 'DupacaS pArka (bhvA030 ) pUrvavat / zyan (2) divAdibhyaH zyan / 66 / pa0vi0-divAdibhyaH 5 / 3 zyan 1 / 1 / sa0-div AdiryeSAM te divAdaya:, tebhya:- divAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - sArvadhAtuke kartari iti cAnuvartate / anvayaH - divAdibhyo dhAtubhyaH zyan kartari sArvadhAtuke / artha:-divAdibhyo dhAtubhyaH paraH zyan pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / udA0- (div) dIvyati / (siv) sIvyati / udA0 AryabhASA-artha- (divAdibhyaH) div Adi ( dhAto: ) dhAtuoM se pare (zyan ) zyan pratyaya hotA hai (kartIra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para / -(div) dIvyati / vaha khelatA hai / (siv) sIvyati / vaha sImatA hai| siddhi-(1) dIvyati / divu krIDAvijIgISAvyavahAradyutistutimodmasvapnakAntigatiSu' (di0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'zyan' pratyaya hotA hai| 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) 'zyan' pratyaya ke Git' hone se 'kGiti ca ' (11114) se ghugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se prApta laghUpadha guNa kA niSedha ho jAtA hai| 'hali ca' (8/2/77) se 'div' kI upadhA ko dIrgha hotA hai| (2) sIvyati / 'sivu tantusantAne ( di0pa0) pUrvavat / vizeSa - divAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke divAdigaNa meM dekha leveM / zyan-vikalpaH (3) vA bhrAzabhlAzabhramukramuklamutrasitruTilaSaH / 70 | pa0vi0-vA avyayapadam, bhrAza- bhlAza-bhramu-kramu-klamu trasitruTi - laSa: 5 / 1 / sa0-bhrAzazca bhlAzazca bhramuzca kramuzca klamuzca trasizca truTizca laS ca eteSAM samAhAro bhrAza0laS, tasmAt bhrAza0 laSa: ( samAhAradvandvaH) / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-sArvadhAtuke katari zyan iti cAnuvartate / anvaya:-bhrAzalaSo dhAtorvA zyan kartari saarvdhaatuke| artha:-bhrAzabhlAza_mukramuklamutrasitruTilaSbhyo dhAtubhya: paro vikalpena zyan pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prt:| udA0-(bhrAza) bhrAzyate, bhrAzate vA / (bhlAza) bhlAzyate, bhlAzate vaa| (bhramu) bhrAmyati, bhramati vaa| (krama) krAmyati, kAmati vA / (klamu) klAmyati, klAmati vA / (trasi) trasyati, vasati vaa| (truTi) truTyati, truTati vaa| (lae) laSyati, laSati vaa| ___AryabhASA-artha-(bhrAzalaSa:) bhrAza, bhlAza, bhranu, krama, klamu, trasi, truTi, laSa (dhAto:) dhAtuoM se pare (vA) vikalpa se (zyan) zyan pratyaya hotA hai (kIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(bhrAza) bhrAzyate, bhrAzate vaa| vaha camakatA hai| (bhlAza) bhlAzyate, bhlAzate vA / vaha camakatA hai| (bhramu) bhrAmyati, bhramati vA / vaha ghUmatA hai| (krama) krAmyati, kAmati vA / vaha calatA hai| (klama) klAmyati, klAmati vA / vaha glAni karatA hai| (trasi) trasyati, trasati vaa| vaha udvigna (vyAkula) hotA hai| (truTi) truTyati, truTati vA / vaha TUTatA hai| liS) laSyati, laSati vA / vaha kAmanA karatA hai| siddhi-(1) bhraashyte| TubhrAtR dIptau' (bhvA0A0) dhAtu se sArvadhAtuka 'ta' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'zyan' pratyaya hai| (2) prAzate / pUrvokta 'bhrAz' dhAtu se vikalpa pakSa meM sArvadhAtuka 'ta' pratyaya pare hone para kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya hai| (3) bhlAzyate, bhlaashte| 'bhlAza dIptau' (bhvaa0aa0)| (4) bhrAmyati, bhrmti| 'bhramu anavasthAne' (bhvaa0p0)| 'bhramu calane (di0pa0) / 'zamAmaSTAnAM dIrgha: zyani' (7 / 3 / 74) se dIrgha hotA hai| (5) krAmyati, krAmati / kramu vikSepe' (bhvA0pa0) krama: parasmaipadeSu' (7 / 3 176) se dIrgha hotA hai| (6) klAmyati. klaamti| klamu glAnau' (di0pa0) 'zamAmaSTAnAM dIrghaH zyani' (7 / 3 / 74) tathA SThivuklamucamAM ziti (7 / 3 / 75) se dIrgha hotA hai| (7) trasyati, vsti| trasI udvegeM (di0p0)| (8) truTyati, truttti| truTI chedane (t0p0)| vikalpa pakSa meM tudAdibhya: za:' (3 / 1177) se 'za' pratyaya hotA hai| (9) laSyati, laSati / laSa kAntau (bhvaa0p0)| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zyan-vikalpa: (4) yaso'nupasargAt 71 / pa0vi0-yasa: 5 / 1 anupargAt 5 / 1 / sa0-na vidyate upasargo yasya sa:-anupasargaH, tasmAt-anupasargAt (bhuvriihi:)| anu0-sArvadhAtuke, kartari, zyan, vA iti caanuvrtte| anvaya:-anupasargAd yaso dhAtorvA zyan katari sArvadhAtuke / artha:-anupasargAt-upasargarahitAd yaso dhAto: paro vikalpena zyan pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parata: / udA0-(yas) yasyati, yasati vaa| AryabhASA-artha-(anupasargAt) upasarga se rahita (yasaH) yas (dhAto:) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (zyan) zyan pratyaya hotA hai (katAra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(yas) yasyati, yasati vA / vaha prayatna karatA hai| siddhi-yasyati, yasati vA / 'yasu prayatne' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat 'zyan' aura zap' pratyaya hai| zyan-vikalpaH (5) saMyasazca / 72 / pa0vi0-saMyasa: 5 / 1 ca avyypdm| anu0-sArvadhAtuke, kartari, zyan vA iti caanuvrtte| artha:-sam-upasargapUrvAd yaso dhAtozca paro vikalpena zyan pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prt:| udA0-(saMyas) saMyasyati, saMyasati vaa| AryabhASA-artha- (saMyasa:) sam upasargapUrvaka yas (dhAto:) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (zyan) zyan pratyaya hotA hai (katIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(saMyas) saMyasyati, saMyasati vaa| vaha milakara prayatna karatA hai| sam ityekIbhAve (nirukt)| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 67 siddhi-saMyasyati, saMyasati / 'yasu prayatne' (di0pa0) dhAtu se pUrvavat zyan aura zap pratyaya hai| znu: (6) svAdibhyaH znuH / 73 / pa0vi0-su-Adibhya: 5 / 3 anu: 1 / 1 / sa0-su AdiryeSAM te svAdaya:, tebhya:-svAdibhyaH (bhuvriihiH)| anu0-sArvadhAtuke kartari iti cAnuvartate / anvaya:-svAdibhyo dhAtubhya: znu: kartari saarvdhaatuke| artha:-su-Adibhyo dhAtubhya: para: znu: pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prtH| udA0-(su) sunoti / (si) sinoti| AryabhASA-artha-(svAdibhyaH) su Adi (dhAto:) dhAtuoM se pare (znuH) nu pratyaya hotA hai (katIra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(su) sunoti| vaha rasa nicor3atA hai| (si) sinoti / vaha bAMdhatA hai| siddhi-(1) sunoti| putra abhiSave' (svA0u0) dhAtu se sArvadhAtuka tip pratyaya pare hone para isa sUtra se 'zunu' pratyaya hotA hai| sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'anu' pratyaya ke Dit hone se, sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA viDati ca' (1 / 15) se niSedha ho jAtA hai| tip' pratyaya pare hone para 'anu' ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| (2) sinoti| 'siJ bandhane' (divA0u0) pUrvavat / vizeSa-su-Adi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke svAdigaNa meM dekha leveM / znuH (7) zruvaH zR ca 74 / pa0vi0-zruva: 5 / 1 (6 / 1) 11 / 1 (luptaprathamA) ca avyayapadam / anu0-sArvadhAtuke, kartari, anuH iti caanuvrtte| anvaya:-zruvo dhAto: anustasya ca zR: kartari saarvdhaatuke| artha:-zruvo dhAto: para: anuH pratyayo bhavati, zruva: sthAne ca zR-Adezo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prt:| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (3) zRNoti / AryabhASA - artha - (zruvaH) zru dhAtu se pare (dhanuH) znu pratyaya hotA hai (ca) aura (zruvaH) zru ke sthAna meM (2) zR Adeza hotA hai (kartIra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para / udA0- - (zru) zRNoti / vaha sunatA hai| siddhi-zRNoti / zru+laT / zru+znu+tip / zR+no+ti / zRNoti / yahAM 'zru zravaNe' ( vA0pa0) dhAtu ke bhvAdigaNa meM paThita hone se 'kartari zap (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya prApta thaa| isa sUtra se 'znu' pratyaya aura 'zru' ke sthAna meM 'zrR' Adeza hotA hai| 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'znu' pratyaya ke Git hone se 'kGiti ca' (111 / 5) se 'zR' dhAtu ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA niSedha ho jAtA hai| 'tip' pratyaya pare hone para 'znu' pratyaya ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| 'vA0- RvarNAcceti vaktavyam' (8/4 11) se Natva hotA hai| znu-vikalpaH (8) akSo'nyatarasyAm / 75 / pa0vi0 - akSa: 5 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0 - sArvadhAtuke, kartari, znuH iti cAnuvartate / anvayaH-akSo dhAtoranyatarasyAM znuH kartari sArvadhAtuke / arthaH-akSo dhAtoH paro vikalpena znuH pratyayo bhavati, kartRvAca sArvadhAtuke pratyaye parataH / pakSe zap pratyayo bhavati / udA0- (akSa) akSNoti, akSati vA / AryabhASA - artha - (akSaH) akSU (dhAtoH) dhAtu se pare (anyatarasyAm ) vikalpa se ( znuH) znu pratyaya hotA hai ( katIra) kartRvAcI (sArvadhAtuke ) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| vikalpa pakSa meM 'zap' pratyaya hotA hai| udA00- (akSa) akSNoti, akSati vA / vaha vyApta hotA hai / siddhi-akSNoti, akSati | 'akSU vyAptau~' (bhvA0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka 'tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'znu' pratyaya hotA hai| raSAbhyAM no NaH samAnapade (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| 'akSati' yahAM vikalpa pakSa meM 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya hai| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ znu-vikalpa: tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (6) tanUkaraNe takSaH 76 / pa0vi0-tanUkaraNe 7 / 1 takSa: 5 / 1 / anu0 - sArvadhAtuke, kartari, znuH, anyatarasyAm iti cAnuvartate / anvayaH - tanUkaraNe takSo dhAtoranyatarasyAM znuH kartari sArvadhAtuke / arthaH- tanUkaraNe'rthe vartamAnAt takSo dhAtoH paro vikalpena znuH pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / pakSe zap pratyayo bhavati / udA0- (takS) takSNoti, takSati vA kASTham / AryabhASA - artha - (tanUkaraNe ) chIlane artha meM vidyamAna (takSaH ) takSu (dhAtoH ) dhAtu se pare (anyatarasyAm) vikalpa se (znuH) pratyaya hotA hai (kartIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para / vikalpa pakSa meM zap pratyaya hotA hai| udA0 - (takS) takSNoti, takSati vA kASTham / vaha lakar3I ko chIlatA hai| siddhi - (1) takSNoti, takSati / 'takSU tanUkaraNe' (bhvA0pa0) se 'kartari zap (3 / 1 / 68) se 'zap' prApta thA, isa sUtra se 'znu' pratyaya kA bhI vidhAna kiyA gayA hai| saba kArya akSNoti/akSati ke samAna haiM / za: 66 vizeSa- pANinIya dhAtupATha meM 'takSU' dhAtu 'tanUkaraNe' artha meM paThita hai, phira yahAM tanUkaraNa artha ke kathana se vidita hotA hai ki 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' arthAt dhAtu anekArthaka hotI haiN| dhAtupATha meM pradarzita dhAtu artha kevala udAharaNa mAtra haiN| bahulametannidarzanam - dhAtupAThe ) / (10) tudAdibhyaH zaH // 77 // pa0vi0 - tudAdibhyaH 5 / 3 zaH 1 / 1 / sa0-tud AdiryeSAM te tudAdayaH, tebhyaH - tudAdibhyaH (bahuvrIhi: ) / anu0-sArvadhAtuke kartari iti cAnuvartate / anvayaH-tudAdibhyo dhAtubhyaH za: kartari sArvadhAtuke / arthaH-tudAdibhyo dhAtubhyaH paraH zaH pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / udA0- (tud) tudati / (nud) nudati / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(tudAdibhyaH) tud Adi (dhAto:) dhAtuoM se pare (za:) za-pratyaya hotA hai (katAra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(tud) tudati / vaha pIr3A detA hai| (nud) nudati / vaha preraNA karatA hai| siddhi-(1) tudti| tad vyathane (tu0pa0) dhAtu se isa sArvadhAtuka tip' pratyaya ke pare hone para 'za' pratyaya hotA hai| sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'za' pratyaya ke Dit hone se pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA viDati ca (1115) se niSedha ho jAtA hai| (2) nudti| 'Nud preraNe' (tu0pa0) pUrvavat / vizeSa-tudAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke tudAdigaNa meM dekha leveN| znam (11) rudhAdibhyaH znam / 78 / pa0vi0-rudhAdibhya: 5 / 3 znam 1 / 1 / sa0-rudh AdiryeSAM te rudhAdaya:, tebhya:-rudhAdibhya: (bhuvriihi:)| anu0-sArvadhAtuke kartari iti caanuvrtte| anvaya:-rudhAdibhyo dhAtubhya: znam kartari saarvdhaatuke| artha:-rudhAdibhyo dhAtubhya: para: znam pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prtH| udA0- (rudh) ruNaddhi / (bhid) bhinatti / AryabhASA-artha-(rudhAdibhyaH) rudh Adi (dhAto:) dhAtuoM se pare (znam) znam pratyaya hotA hai (katIra) kartavAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(rudh) ruNaddhi / vaha rokatA hai| (bhid) bhinatti / vaha phAr3atA hai| siddhi-(1) ruNaddhi / rudh+laT / ru znam dh+ti / rundh+dhi| ruNad+dhi / ruNaddhi / yahAM 'rudhir AvaraNe (rudhA0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka 'tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se znam pratyaya hotA hai| znam' ke mit hone se vaha 'midaco'ntyAt paraH' (1 / 1 / 46) se 'rudh' dhAtu ke antya ac se pare rakhA jAtA hai| use 'aTkupvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| jhaSastathoo'dhaH' (8 / 2 / 40) se 'rudh' ke 'dh' ko jaz (da) hotA hai| (2) bhintti| 'bhidir vidAraNe' (rudhaa0p0)| isa dhAtu se pUrvavat 'znam' pratyaya aura khari ca' (8 / 4 / 54) se bhid dhAtu ke d ko car (t) hotA hai| vizeSa-rudhAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke rudhAdigaNa meM dekha leveN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 71 ___ (12) tanAdikRJbhya uH 76 | pa0vi0-tanAdi-kRJbhya: 5 / 3 u: 1 / 1 / sa0-tan AdiryeSAM te tanAdaya:, tanAdayazca kRJ ca te-tanAdikRJaH, tebhya:-tanAdikRJbhya: (bhuvriihigbhittretryogdvndvH)| anu0-sArvadhAtuke kartari iti caanuvrtte| anvaya:-tanAdikRJbhyo dhAtubhya u: katari saarvdhaatuke| artha:-tanAdibhyo dhAtubhya: kRJ-dhAtozca para u: pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prtH|| udA0-(tanAdiH) tan-tanoti / sn-snoti| (kRJ ) kroti| AryabhASA-artha-(tanAdikRJbhya:) tanAdi aura kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare (u:) u-pratyaya hotA hai (katIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(tanAdi) tn-tnoti| vaha phailAtA hai| san-sanoti / vaha detA hai| (kRJ) karoti / vaha karatA hai| ___ siddhi-(1) tanoti / 'tanu vistAre' (tanA0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka 'tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'u' pratyaya hotA hai aura use sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3184) se guNa ho jAtA hai| (2) snoti| SaNu dAne (tanA0u0) puurvvt| (3) karoti / DukRJ karaNe' (tanA0 u0) pUrvavat / kRJ dhAtu kA tanAdigaNa meM pATha hai, phira sUtra meM kRJ' kA pRthak grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki kRJ' dhAtu se u' pratyaya hI ho, anya tanAdi kA kArya na ho| jaise tanAdibhyastathAso:' (2 / 4 / 79) se kR' dhAtu se vikalpa se sic kA luk nahIM hotA hai-akRta, akRthaaH| vizeSa-tanAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke tanAdigaNa meM dekha leveN| u: (13) dhinvikRNvyora c|80| pa0vi0-dhinvi-kRNvyo: 6 / 2 a 11 (luptaprathamA) ca avyypdm| sa0-dhinvizca kRNvizca tau dhinvikRNvI, tayo:-dhinvikRNvyo: (itretryogdvndvH)| anu0-sArvadhAtuke, katIra, u: iti cAnuvartate / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anvayaH-dhinvikRNvibhyAM dhAtubhyAm u:, tayorakArazca kartari sArvadhAtuke / artha:-dhinvikRNvibhyAM dhAtubhyAM para uH pratyayo bhavati, tayorantyasya vakArasya sthAne'kArAdezo'pi bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / udA0- ( dhinvi ) dhinoti / ( kRNvi) kRNoti / AryabhASA-artha- (dhinvikRNvyoH) dhinvi aura kRNvi (dhAtoH) dhAtu' se pare (uH) u-pratyaya hotA hai aura unake antya vakAra ke sthAna meM (a) akAra Adeza (ca) bhI hotA hai (kartIra) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone para / udA0- - (dhinvi) dhinoti / vaha tRpta karatA hai| (kRNvi) kRNoti / vaha hiMsA karatA hai/ vaha karatA hai/ vaha gati karatA hai| siddhi-(1) dhinoti / dhinva+laT / dhin a+u+ tip / dhin0+o+ti / dhinoti / yahAM 'dhivi prINanArtha:' ( bhvA0pa0) dhAtu ke idita hone se 'idito num dhAto:' (711158) se num' Agama hotA hai| sUtra meM donoM dhAtu 'num' Agama sahita par3hI gaI hai| isa sUtra se sArvadhAtuka 'tip' pratyaya pare hone para 'u' pratyaya hotA hai aura dhAtu ke antya vakAra ke sthAna meM akAra Adeza bhI hotA hai| 'ato lopa:' ( 6 |4/48) se akAra kA lopa ho jAtA hai / 'dhin' ko 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se guNa karane meM vaha akAra - lopa 'acaH parasmin pUrvavidhau (1 / 1 / 56 ) se sthAnivat ho jAtA hai, ata: ukta laghUpadha guNa nahIM hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'u' ko guNa (o) ho jAtA hai| (2) kRNoti / kRvi hiMsA - karaNayozca cakArAd gatyartho'pi (bhvA0pa0) pUrvavat / znA 75 (14) krayAdibhyaH znA / 81 / pa0vi0-krI-AdibhyaH 5 / 3 znA 1 / 1 ( luptaprathamA) / sa0-krI AdiryeSAM te krayAdayaH, tebhya:- krayAdibhyaH ( bahuvrIhi: ) / anu0 - sArvadhAtuke kartari iti cAnuvartate / anvayaH - krayAdibhyo dhAtubhyaH znA kartari sArvadhAtuke / artha:- krayAdibhyo dhAtubhyaH paraH znA pratyayo bhavati kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parataH / udA0- (krI) krINAti / (prI) prINAti / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 73 AryabhASA-artha-(krayAdibhyaH) krI-Adi dhAtuoM se pare (znA) znA-pratyaya hotA hai (katari) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(krI) krINAti / vaha kharIdatA hai| (prI) prINAti / vaha tRpta karatA hai| siddhi-(1) krINAti / DukrIna dravyavinimaye (krayA0u0) dhAtu se sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'znA' pratyaya hotA hai| sArvadhAtukamapita (1 / 2 / 4) se 'znA' pratyaya ke 'Dit' hone se sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA Diti ca' (1 / 15) se niSedha ho jAtA hai| aTkupvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se 'znA' ke n ko Natva hotA hai| (2) priinnaati| prIJ tarpaNe kAntau ca (krayAdi0u0) pUrvavat / vizeSa-krayAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha ke krayAdigaNa meM dekha leveN| znAH+znuH(15) stambhustumbhuskambhuskumbhuskuJbhyaH shnushc|82| pa0vi0-stambhu-stumbhu-skambhu-skumbhu-skuJbhya: 5 / 3 znu: 11 ca avyypdm| sa0-stambhuzca stumbhuzca skambhuzca skumbhuzca skuJ ca te-stambhu0skuJaH, tebhya:-stambhu0skuJbhyaH (itaretarayogadvandva:) / anu0-sArvadhAtuke, kartari, znA iti caanuvrtte| anvaya:-stambhu0skuJbhyo dhAtubhya: znA: anuzca kartari saarvdhaatuke| artha:-stambhustumbhuskambhuskumbhuskuJbhyo dhAtubhya: para: znA: anuzca pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye prt:| udA0-(stambhu) stabhnAti, stabhnoti c| (stumbhu) stubhnAti, stubhnoti c| (skambhu) skabhnAti, skabhnoti c| (skumbhu) skubhnAti, skubhnoti ca / (skuJ) skunAti, skunoti ca / ___AryabhASA-artha-(stambhu0skuJbhya:) stambhu, stumbhu, skambhu, skumbhu, skuJ (dhAto:) dhAtu se pare (znA) znA (ca) aura (znuH) anu pratyaya hotA hai (kartari) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| ___ udA0-(stambhu) stabhnAti, stabhnoti ca / vaha rokatA hai| (stumbhu) stubhnAti, stubhnoti ca / vaha khAja karatA hai| (skambhu) skabhnAti, skabhnoti ca / vaha rokatA hai| www.jairfelibrary.org Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (skumbhu) skubhnAti, skubhnoti ca / vaha dhAraNa karatA hai| (skuJa) skunAti, skunoti c| vaha kUdatA hai| siddhi-(1) stabhnAti / stambhu stambhe' (sautradhAtu) se sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'znA' pratyaya hotA hai| sArvadhAtukAmapit' (1 / 2 / 4) se 'znA' pratyaya ke 'Dit' hone se 'aniditAM hala upadhAyA: viDati' (6 / 4 / 24) se anunAsika kA lopa ho jAtA hai| (2) stbhnoti| yahAM pUrvokta dhAtu se pUrvavat anu' pratyaya hai| (3) 'stumbhu niSkoSaNe' (sautrdhaatu)| skambhu stambhe' (sautrdhaatu)| skumbhu dhAraNe' (sautrdhaatu)| skuJa ApravaNe' (kUdanA} (krayA0u0) dhAtu se zeSa pada siddha kreN| vizeSa-yahAM sautra dhAtuoM ke likhe artha 'mAdhavIyadhAtuvRtti' para Azrita haiN| zAnaca (16) halaH znaH zAnajjhau / 83 / pa0vi0-hala: 5 / 1 zna: 6 / 1 zAnac 11 hau 71 / anu0-sArvadhAtuke, kartari iti caanuvrtte|| anvaya:-halo dhAtoH zna: zAnac kartari sArvadhAtuke hau| artha:-halantAd dhAto: parasya znA-pratyayasya sthAne zAnac-Adezo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke hi-pratyaye prt:| udA0-(muS) tvaM muSANa / (puS) tvaM puSANa / AryabhASA-artha-(hala:) hal jisake anta meM hai usa (dhAto:) dhAtu se pare (zna:) znA pratyaya ke sthAna meM (zAnac) zAnac-Adeza hotA hai (katIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka (hau) hi pratyaya pare hone pr| udA0- (muS) tvaM muSANa / tU corI kr| (puS) tvaM puSANa / tU puSTa ho| siddhi-(1) muSANa / muS+loT / muss+shnaa+tip| muS+zAnac+hi / muS+Ana+0 / mussaann| yahAM 'muS steye' (krayAdi0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka sip' pratyaya pare hone para isa sUtra se znA' pratyaya ke sthAna meM zAnac Adeza hai| seoNpicca (3 / 4 / 87) se 'sipa' ke sthAna meM 'hi' Adeza hotA hai| ato he:' (6 / 4 / 12) se hi' pratyaya kA luk ho jAtA hai| aTkupvAnumvyavAye'pi' (8 / 2 / 4) se 'zAnac' ke n ko N hotA hai| (2) puSANa / puS puSTau (krayAdi0pa0) pUrvavat / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH zAnac-zAyacau (17) chandasi shaayjpi|84| pa0vi0-chandasi 71 zAyac 11 api avyypdm| anu0-sArvadhAtuke, kartari, hala:, zna:, zAnac, hau iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi halo dhAtoH zna: zAnac zAyajapi kartari sArvadhAtuke hau| ____ artha:-chandasi viSaye halantAd dhAto: parasya znA-pratyayasya sthAne zAnac zAyajapi cA''dezo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke hi-pratyaye prt:| udA0-(badh) zAnac-badhAna deva savitaH / (graha) gRbhAya jiyA madhu / AryabhASA-artha- (chandasi) vedaviSaya meM (hala:) halanta (dhAtoH) dhAtu se pare (zna:) inA-pratyaya ke sthAna meM (zAnac) zAnac Adeza aura (zAyac) zAyac Adeza (api) bhI hotA hai| (katIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka (hau) hi pratyaya pare hone pr| udA0-(badh) zAnac-badhAna deva savita: / he savitA deva ! tU baaNdh| (graha) gRbhAya jihayA madhu / tU jihA se madhu grahaNa kr| siddhi-(1) badhAna / ba+loT / badh+znA+sip / badh+zAnac+hi / badh+Ana+0 / bdhaan| yahAM badha bandhane (krayA0pa0) se sArvadhAtuka sip' pratyaya pare hone para isa sUtra se znA' pratyaya ke sthAna meM 'zAnac' Adeza hai| seTapicca' (3 / 4 / 87) sipa' ke sthAna meM 'hi' Adeza hotA hai aura 'ato he:' (6 / 4 / 105) se 'hi' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (2) gRbhAya / graha+loT / grh+shnaa+sip| gr+shaayc+hi| graha+Aya+0 gR bh+aay| gRbhaay| yahAM 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se sArvadhAtuka tip' pratyaya pare hone para isa sUtra se 'znA' pratyaya ke sthAna meM 'zAyac' Adeza hotA hai| se picca' (3 / 4 / 87) se 'sipa' ke sthAna meM hi' Adeza aura 'ato he:' (6 / 4 / 105) se 'hi' kA luk hotA hai| ahijyA0' (6 / 1 / 16) se 'graha' ko samprasAraNa (gRha) aura vA0-hamahorbhazchandasi hasyeti vaktavyam' (8 / 2 / 35) se 'gRha' ke ha ko bh Adeza hotA hai| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zabAdInAM vyatyayaH (18) vyatyayo bhulm|85| pa0vi0-vyatyaya: 1 / 1 bahulam 1 / 1 / anu0-sArvadhAtuke katari chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi dhAto: zabAdInAM bahulaM vyatyaya: / artha:-chandasi viSaye dhAtoH pareSAM zabAdInAM vikaraNa-pratyayAnAM bahulaM vyatyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke pratyaye parata: / vyatigamanaM vyatyaya:, vyatihAra:, viSayAntare vidhAnamityarthaH / kvacid dvivikaraNatA, kvacit trivikaraNatA'pi bhvti| udA0-(bhid) vikaraNavyatyaya:-aNDA zuSmasya bhedati / bhinattIti praapte| (mRDa) tAzcinnu na maranti / niyante iti praapte| dvivikaraNatAindro vastena neSatu / nayatu iti prApte / trivikaraNatA-indreNa yujA taruSema vRtrm| tarema iti praapte| AryabhASA-artha-chindasi) vedaviSaya meM (dhAto:) dhAtu se pare pUrvokta zapa Adi pratyayoM kA (bahulam) bahulatA se (vyatyaya:) vyatyaya-viSayAntara vidhAna hotA hai (katIre) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka pratyaya pare hone pr| udA0-(bhida) vikaraNavyatyaya-aNDA zuSmasya bhedti| bhinattIti praapte| vaha zuSma ke aNDoM kA bhedana karatA hai| yahAM 'bhedati' ke sthAna meM bhinatti' prayoga prApta thaa| (maD) tAzcinnu na maranti / mriyate iti praapte| kyA ve maratI nahIM hai ? yahAM 'maranti' ke sthAna meM mriyante' prayoga prApta thaa| do vikaraNa pratyaya-indro vastena nesstu| indra tumheM na le jaave| yahAM neSatu' ke sthAna para nayatu' prayoga prApta thaa| tIna vikaraNa pratyaya-indreNa yujA taruSema vRtram / indra ke sahayoga se hama vRtra ko pAra kareM, jiiteN| yahAM 'taruSema' ke sthAna meM tarema' prayoga prApta thaa| siddhi-(1) bhedati / bhid+laT / bhid+shp+tim| bhed+a+ti / bhedati / yahAM bhidir vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se vikaraNa vyatyaya mAnakara kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| rudhAdibhyaH znam (3 / 1 / 78) se 'znam' vikaraNa pratyaya honA cAhiye thA-bhinatti / (2) maranti / mRD+laT / mR+shp+jhi| mR+a+anti| mrnti| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 77 yahAM 'mRG prANatyAge' (tudA0A0) dhAtu se isa sUtra se vikaraNa vyatyaya mAnakara 'kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'tudAdibhyaH za:' ( 3 / 1 / 77) se 'za' vikaraNa pratyaya honA cAhiye thaa| yahAM Atmanepada ke sthAna meM parasmaipada bhI vyatyaya se hotA hai - mriyante / (3) neSatu / nI+loT / nI+tip / nii+sip+shp+tu| ne+s+a+tu| neSatu / yahAM 'NIJ prApaNe' (bhvA0 u0) dhAtu se 'loT' lakAra meM 'siba bahulaM leTi (3 / 1 / 34 ) se sip' pratyaya aura 'kartari zapa' ( 3 | 1/68 ) se dUsarA 'zap' vikaraNa pratyaya bhI hotA hai / 'Adezapratyayayo:' ( 813159) se Satva ho jAtA hai| (4) taruSma / tR+liG / tR+ms| tR+yaasutt+ms| tR+u+yAs+ma / tR+u+sip+yaas+m| tR+u+s+aG+yAs+ma / tar+u+S+a+iy+ma / taruSema / yahAM 'tR plavanasantaraNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se 'AziSi liGloToM' (3 / 3 / 173) se AzI: (icchA) artha meM 'liG' pratyaya, 'nityaM GitaH' (3/4/99 ) se 'mas' ke s kA lopa, 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103 ) se 'yAsuT' Agama, 'chandasyubhayathA' ( 3 / 4 / 117) se AzIrliG kI sArvadhAtuka saMjJA, 'tanAdikRJbhyaH u:' ( 3 11179) se 'u' vikaraNa pratyaya, 'sibbahulaM leTi' (3 / 1 / 34 ) se dUsarA 'sip' vikaraNa pratyaya, 'liGayAziSyaG' (3 | 1/86 ) se tIsarA 'aG' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se tR ko guNa (tar) 'AdezapratyayayoH' (8 13159) se 'sip' ke s ko Satva, 'ato yeya:' (7/2/80) se 'yAsuT' ke yA ko iy Adeza, 'liGaH salopo 'nantyasya' (7/2/79 ) se 'yAsuT' ke s kA lopa aura 'lopo vyorvali' (6 11/64) se 'iy' ke y kA lopa hotA hai| yahAM vyatyaya se tIna vikaraNa pratyaya hai| aG (16) liDyAziSyaG / 86 / pa0vi0 - liGi 7 / 1 AziSi 7 / 1 aG 1 / 1 / anu0- sArvadhAtuke, kartari chandasi iti caanuvrtte| anvayaH-chandasi dhAtoraG kartari sArvadhAtuke AziSi liGi / artha:-chandasi viSaye dhAtoH paro'G pratyayo bhavati, kartRvAcini sArvadhAtuke AziSi liGi pratyaye parata: / zapo'pavAdaH / 'chandasyubhayathA' Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3 / 4 / 117) iti AzIrliGa: sArvadhAtukasaMjJA vrtte| sthAgAgamivacividizakiruhidhAtava: pryojynti| udA0-(sthA) upastheyaM vRSabhaM tugriyaannaam| (gA) satyamupageyam / (gami) gRhaM gamema / (vaci) mantraM vocemaagnye| (vidi) vidememAM manasi praviSTAm / (zaki) vrataM cariSyAmi tacchakeyam / (ruhi) svarga lokmaaruheym| ___AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (dhAtoH) dhAtu se pare (aD) aG pratyaya hotA hai, (katari) kartRvAcI (sArvadhAtuke) sArvadhAtuka viSaya meM (AziSi) icchArthaka (liDi) liG-pratyaya pare hone para / yaha zap vikaraNa pratyaya kA apavAda hai| 'chandasyubhayathA' (3 / 4 / 117) se 'AzIrliG' kI sArvadhAtuka saMjJA hotI hai| yahAM sthA, gA, gam, vac, vid, zak, ruha dhAtuoM se hI aG vikaraNa pratyaya kA vidhAna karanA prayojana hai| ___ udA0-(sthA) upastheyaM vRSabhaM tupriyANAm / maiM tugriyajanoM ke vRSabha ko prApta karUM, aisI icchA hai| (gA) satyamupageyam / maiM satya kA gAna karUM, aisI icchA hai| (gami) grahaM gmem| hama ghara caleM, aisI icchA hai| (vaci) mantraM vocemAgnaye / hama agni devatA ke liye mantra uccAraNa kareM, aisI icchA hai| (vidi) vidememAM manasi praviSTAm / hama isa mana meM praviSTa huI vAsanA ko jAneM, aisI icchA hai| (zaki) vrataM cariSyAmi, tacchakeyam / maiM vrata kA AcaraNa karUMgA, maiM use kara sakU~ aisI icchA hai| (ruhi) svarNa lokmaaruheym| maiM svargaloka meM ArohaNa karUM aisI icchA hai| siddhi-(1) upastheyam / up+sthaa+ling| up+sthaa+mim| upa+sthA+aD+ yaasutt+am| up+sthaa+a+yaas+am| up+sth+a+iy+am| upstheym| yahAM upa-upasargapUrvaka chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat AzIrliG, 'tasthasthamipAM tAntantAma:' (3 / 4 / 101) se mip' ko am-Adeza aura isa sUtra se 'aG' vikaraNa pratyaya hotA hai| yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se yAsuT' Agama, liGa: salopo'nantyasya' (7 / 2 / 79) se yAsuTa' ke 's' kA lopa, 'ato yeyaH' (7 / 2 / 80) se 'yAsuTa' ke yA ko iy-Adeza aura 'Ato lopa iTi ca (6 / 4 / 64) se 'sthA' ke A kA lopa hotA hai| . (2) gai zabda (bhvA0pa0) 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) vac paribhASaNe (adA0pa0) vid jJAne' (adA0pa0) 'zakla zaktau' (rudhA0pa0) ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' (bhvA0pa0) dhAtu se zeSa padoM kI siddhi kreN| iti vikaraNapratyayaprakaraNam / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH karmavadbhAvaprakaraNam (1) karmavat karmaNA tulykriyH|87| pa0vi0-karmavat avyayapadam, karmaNA 31 tulyakriya: 11 / karmaNA tulyamiti karmavat (tddhitvRtti:)| karmasthA kriyA iti karma, tasmin krmnni| yathA maJcA: krozantItyatra maJcasthA: puruSA maJcA ityucyante tathA'tra karmasthA kriyA 'karma' ityucyte| sa0-tulyA kriyA yasya sa tulyakriya: {kartA) (bhuvriihiH)| anu0-'kartari zap' ityata: 'kartari' iti padaM maNDUkaplutyA'nuvartate, tacca saptamyantam, arthavazAd prathamAyAM viprinnmyte| 'liGyAziSya (3 / 1 / 86) ityatra dvilakArako nirdeza iti matvA la ityanuvartanIyam / anvaya:-karmaNA tulyakriya: kartA karmavallakAryeSu / artha:-karmaNA karmasthayA kriyayA tulyakriya: kartA karmavad bhavati, la-kAryeSu / yasmin karmaNi kartRbhUte'pi tattulyA kriyA lakSyate yathA karmANa, sa kartA karmavad bhavati, karmAzrayANi kAryANi prtipdyte| yagAtmanepadaciciNvadbhAvA: prayojayanti / udA0-(yak) bhidyate kASThaM svymev| (ciN) abhedi kASThaM svymev| (ciNvadbhAva:) kAriSyate kaTa: svayameva / AryabhASA-artha-(karmaNA) jo karmastha kriyA ke (tulyakriya:) tulyakriyAvAlA (kIre) kartA hai vaha (karmavat) karma ke tulya sadaza ho jAtA hai (la:) lakArasambandhI kArya karane meM, arthAt-jisa karma ke kartA ho jAne para jaisI karma meM kriyA thI vaha vaisI hI rahatI hai, taba vaha kartA karmavat ho jAtA hai, karmAzrita kAryoM ko prApta kara letA hai| isake yaka, Atmanepada, ciNa aura ciNvadbhAva prayojana haiN| __ udA0-(yak) bhidyate kASThaM svayameva / lakar3I svayaM hI phaTa rahI hai| (ciN) abhedi kASThaM svayameva / lakar3I svayaM hI phaTa gii| (ciNvadbhAva) kAriSyate kaTa: svayameva / caTAI svayaM hI bana jaayegii| - siddhi-(1) bhidyte| yahAM bhidira vidAraNe (rudhA0pa0) karmastha kriya dhAtu se isa sUtra se karma (kASTham) ke kartA ho jAne se sArvadhAtuke yak' (3 / 1 / 67) se Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam karmakartRvAcya meM yak' pratyaya hai aura 'bhAvakarmaNo:' (1 / 3 / 13) se Atmanepada hotA hai| (2) abhedi| yahAM pUrvokta karmasthakriya dhAtu se isa sUtra se karma (kASTham) ke kartA ho jAne se ciNa bhAvakarmaNoH' (3 / 1 / 66) se ciN' pratyaya hotA hai| ciNo luk' (6 / 4 / 104) se Atmanepada ta-pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) kAriSyate / kR+lRT / kR+sy+t| kaa+itt+sy+t| kaa+i+py+te| kaarissyte| yahAM DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) lRT pratyaya, syatAsI laluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' vikaraNa pratyaya, syasicsIyuTtAsiSu0' (6 / 4 / 62) se ciNvadbhAva hone se 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'kR' ko vRddhi aura sya' pratyaya ko 'iTa' Agama hotA hai| vizeSa-dhAtu ke bheda-(1) jina dhAtuoM kA bhAva (artha) kartA meM sthita rahatA hai unheM kartRsthabhAvaka dhAtu kahate haiN| jaise-devadatto grAmaM gcchti| yahAM gamanakriyA kartA devadatta meM hotI hai, grAma meM nahIM, ata: gam' dhAtu kartasthabhAvaka hai| jina dhAtuoM kA bhAva (artha) karma meM sthita rahatA hai unheM karmasthabhAvaka dhAtu kahate haiN| jaise-devadatta: kASThaM bhinatti / yahAM bhedana kriyA karma kASTha meM hotI hai, kartA devadatta meM nahIM, ata: bhid' dhAtu karmasthabhAvaka hai| isa sUtra se karmasthabhAvaka (karmasthakriya) dhAtuoM kA hI kartA karmavat hotA hai, kartRsthabhAvaka (kartRsthakriya) dhAtuoM kA nhiiN| (2) kaI vaiyAkaraNa bhAva aura kriyA meM bheda mAnakara dhAtuoM ke kartasthavAcaka, kartasthakriya aura karmasthabhAvaka aura karmasthakriya ye cAra bheda mAnate haiN| unakA kahanA hai ki jo ceSTArahita hai vaha bhAva hai, jaise-Aste aura jo ceSTAsahita hai vaha kriyA' kahAtI hai| yaha mantavya pANinimuni ke mantavya ke viruddha hai kyoMki unhoMne yasya ca bhAvena bhAvalakSaNam' (2 / 3 / 37) Adi meM ceSTAsahita dhAtvartha ko bhAva kahA hai| (2) tapastapaHkarmakasyaivA88| pa0vi0-tapa: 6 / 1 tapa:karmakasya 61 eva avyayapadam / sa0-tapa: karma yasya sa tapa:karmakaH, tasya tapa:karmakasya (bhuvriihi:)| anu0-kartari, la:, karmavad iti caanuvrtte| anvaya:-tapa:karmakasyaiva tapo dhAto: kartA krmvllkaaryessu| artha:-tapa:karmakasyaiva tapo dhAto: kartA karmavad bhavati, la-kAryeSu / udA0-brahmacaryAdIni tapAMsi tApasaM tapanti / du:khayantItyarthaH / sa tApaso vrataikamanA: svargAya tpstpyte| tapo'rjayatItyarthaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 8 1 AryabhASA - artha - (tapaHkarmakasya) 'tapaH' karmavAlI (eva) hI (tapaH) tapa (dhAtoH) dhAtu kA (kartIra) kartA (karmavad ) karmavat hotA hai (laH) lakArasambandhI kAryoM ke karane meM / udA00- (tap) brahmacaryAdIni tapAMsi tApasaM tapanti / brahmacarya Adi tapa tapasvI brahmacArI ko kaSTa dete haiM / sa tApaso vrataikamanAstapastapyate / vaha tapasvI brahmacArI apane vrata meM dattacitta hokara svarga = sukhavizeSa kI prApti ke liye tapa ko arjita karatA hai| siddhi - (1) brahmacaryAdIni tapAMsi tApasaM tapanti / yahAM 'tapa santApe' (bhvA0pa0) dhAtu kA karma tApasa (brahmacArI) haiM / sa tApaso vrataikamanAH svargAya tapastapyate / vaha yahAM kartA bana gayA hai| isa prakAra karma ke kartA bana jAne para karmakartRvAcya meM 'tapyate' pada meM 'sArvadhAtuke yak' (3|1/67 ) se yak pratyaya aura 'bhAvakarmaNoH ' (1 / 3 /13) se Atmanepada hotA hai| vizeSa- 'karmavat karmaNA tulyakriya:' (113187) se karmastha kriyA ke samAna kriyAvAle kartA ko karmavadbhAva kahA gayA hai| tapa dhAtu karmasthakriya nahIM apitu kartRsthakriya hai / ata: pUrvokta sUtra se karmavadbhAva prApta nahIM thA, ata: isa sUtra se vidhAna kiyA gayA hai| yak-ciNpratiSedhaH (3) na dahasnunamAM yakciNau / 86 / pa0vi0-na avyayapadam, duha - snu- namAm 6 / 3 yak-ciNau 1 / 2 / sa0-duhazca snuzca nam ca te - duhasnunama:, teSAm-duhasnunamAm (itaretarayogadvandvaH) / yak ca ciN ca tau yakciNau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kartari, karmavad, la iti cAnuvartate / anvayaH-duhasnunamAM dhAtUnAM kartA karmavallakAryeSu paraM yakciNau na / artha:-duhasnunamAM dhAtUnAM kartA karmavad bhavati, la-kAryeSu, kintu tatra karmavadbhAvavyapadiSTau yak ciNau pratyayau na bhavataH / udA0- (duh) dugdhe gau: svayameva / adugdha gau: svayameva / adohi gau: svayameva / (stu) prasnute gau: svayameva / prAsnoSTa gau: svayameva / (nam ) namate daNDa: svayameva / anaMsta daNDaH svayameva / AryabhASA-artha- (duhasnunamAm ) jo duha, snu aura nam (dhAtoH) dhAtuoM kA (kartIra) kartA hai vaha (karmavat) karma ke tulya ho jAtA hai kintu vahAM karmavadbhAva meM kahe ( yak-ciNI) yak aura ciN pratyaya (na) nahIM hote haiN| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (duh) dugdhe gau: svayameva / gAya svayaM hI duhI jArahI hai / adugdha gau: svayameva / gAya svayaM hI duha gaI / adohi gau: svayameva / pUrvavat / (stu) prastute gau: svayameva / gAya svayaM hI pAvasa rahI hai| prAsnoSTa gauH svayameva / gAya svayaM hI pAvasa gii| (nam) namate daNDaH svayameva / daNDa svayaM hI jhukatA hai / anaMsta daNDaH svayameva / daNDa svayaM hI jhuka gyaa| siddhi - (1) dugdhe / duh+laT / duh+shp+t| duh+0+t| dugh+dha / dug+dhe / 82 dugdhe / yahAM 'duha prapUraNe' (adA0pa0) dhAtu se laT-pratyaya, 'kartari zab' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya, 'adiprabhRdibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se zap' kA luk hotA hai| 'dAderdhAtorghaH' (8 / 2 / 32 ) se duh ke hU ko gh, 'jhaSastathordho'dhaH' (8 / 2 / 47) se 'ta' pratyaya ko dha, 'jhalAM jaz jhaSi' (8/4/52 ) se gh ko jaz (g) hotA hai| yahAM karmakartarivAcya meM 'sArvadhAtuke yak' ( 3 |1| 67 ) se 'yak' pratyaya nahIM huA / 'bhAvakarmaNo:' ( 1 / 3 / 13) se Atmanepada hogayA hai / (2) adugdha / duh+luG / aT+duh+cli+t / a+duh+ks+t| a+duh+0+t| a+dugh+dh| a+dug+dha / adugdha / yahAM pUrvokta 'duha' dhAtu se luGa, isa sUtra se 'ciN' kA pratiSedha hone se 'zala igupadhAdaniTa: ksa:' (3 / 1 / 45 ) se karmakartRvAcya meM 'ksa' pratyaya hotA hai| lugvA duhadihalihAmAtmanepade intyeM' (7/3/73) se 'ksa' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (3) adohi / duh+luG / aT+duh+cli+l / a+duh+cinn+t| a+doh+i+0 / adohi / yahAM pUrvokta 'duh' dhAtu se 'luG' pratyaya aura 'duhazca' ( 3 | 1 | 63 ) vikalpa pakSa meM 'cli' pratyaya ke sthAna meM 'ciN' Adeza ho jAtA hai| 'ciNo luk' (6 1 4 1104) se 'ta' pratyaya kA luk hotA hai| (4) prastute / pra-upasarga 'snu prasravaNe' (adA0pa0) dhAtu se pada siddha kreN| (5) prAsnoSTa / yahAM pUrvokta dhAtu se isa sUtra se karmakartRvAcya meM ciN' pratyaya kA pratiSedha hone se luGlakAra meM cila' pratyaya ke sthAna meM 'cle: sic' (3 / 1/44) se sic Adeza hotA hai| (6) nmte| 'Nama prahRtve zabde (bhvA0pa0) karmavadbhAva se 'bhAvakarmaNoH' (1 / 3 / 13) se Atmanepada hotA hai| (7) anaMsta / pUrvokta 'nama' dhAtu se isa sUtra se 'ciN' pratyaya kA pratiSedha hone se pUrvavat sic' pratyaya hotA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zyan ca avyypdm| | (4) kuSirajoH prAcAM zyan parasmaipadaM ca / 60 / pa0vi0-kuSi-rajo: 6 / 2 prAcAm 6 / 3 zyan 1 / 1 parasmaipadam 1 / 1 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH prAcAm / 83 anu0 - kartari, karmavat, la iti cAnuvartate / anvayaH-kuSirajordhAtvoH kartA karmavallakAryeSu, zyan parasmaipadaM ca artha:-kuSirajordhAtvoH kartA karmavad bhavati, la-kAryeSu, tAbhyAM ca paraH zyan pratyayaH parasmaipadaM ca bhavati, prAcAmAcAryANAM matena / prAcAm-grahaNaM vikalpArtham, na pUjArtham, pUjArthe vikalpAbhAvaH syAt / udA0- ( kuS) kuSyati pAdaH svayameva / kuSyate pAdaH svayameva / (raj) rajyati vastraM svayameva / rajyate vastraM svayameva / AryabhASA - artha - (kuSirajo: ) jo kuS aura raj dhAtu kA (kartIra) kartA hai vaha (karmavad ) karmavat hotA hai aura unase pare (zyan ) zyan pratyaya (ca) aura ( parasmaipadam ) parasmaipada hotA hai (prAcAm ) prAcI deza ke AcAryoM ke mata meM / yahAM 'prAcAm' kA grahaNa vikalpa ke liye hai, pUjA ke liye nhiiN| jahAM pUjA ke liye grahaNa kiyA jAtA hai, vahAM vikalpa nahIM hotA hai| udA0- (kuS) kuSyati pAdaH svayameva / kuSyate pAdaH svayameva / pAMva svayaM hI khujalA rahA hai| (raj) rajyati vastraM svayameva / rajyate vastraM svayameva / vastra svayaM hI raMgA jArahA hai| siddhi- (1) kuSyati / kussyte| yahAM 'kuSa niSkarSe (krayA0pa0) dhAtu se karmakartRvAcya meM isa sUtra se prAgdezIya AcAryoM ke mata meM zyan pratyaya aura parasmaipada hotA hai| pANinimuni ke mata meM pUrvavat yak aura Atmanepada hotA hai| (2) rajyati/rajyate / 'raJja rAge' ( di030) pUrvavat / (3) prAgdezIya AcAryoM ke mata meM 'zyan' pratyaya 'yak' pratyaya kA apavAda hai aura parasmaipada honA Atmanepada kA apavAda hai / iti karmavadbhAvaprakaraNam / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam atha dhAtu-adhikAraH (1) dhAtoH / 11 / pa0vi0-dhAto: 5 / 1 / artha:-dhAtorityadhikAro'yam, A tRtiiyaadhyaayprismaapteH| yadita UrdhvaM vakSyAmastad dhAtoriti veditvym| vakSyati-tavyattavyAnIyara: (3 / 1 / 96) iti| dhAtoste bhavanti-karttavyam, karaNIyam iti|| AryabhASA-artha-(dhAto:) tRtIya adhyAya kI samApti taka 'dhAtoH' kA adhikAra hai| isase Age jo kaheMge use 'dhAtu se' jAnanA caahiye| kahegA-tavyattavyAnIyara; (3 / 1 / 96) / ye tavyat, tavya, anIyar pratyaya dhAtu se hote haiN| jaise-karttavyam, karaNIyam / siddhi-karttavyam, karaNIyam / inakI siddhi yathAsthAna (3 / 1 / 96) kI jaayegii| upapadasaMjJA (2) tatropapadaM saptamIstham / 12 / pa0vi0-tatra avyayapadam, upapadam 1 / 1 saptamIstham 1 / 1 / sa0-saptamyAM tiSThatIti saptamIstham (upapadasamAsa:) / anvaya:-tatra sptmiisthmuppdm| artha:-tatra-tasmin dhAtvadhikAre saptamIsthaM padam upapadasaMjJakaM bhvti| udA0-'karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) iti vkssyti| kumbhaM karotIti kumbhakAra: / nagaraM karotIti nagarakAraH / ityaadi| AryabhASA-artha-(tatra) usa dhAtu-adhikAra meM jo (saptamIstham) saptamI vibhakti se nirdiSTa pada hai usakI (upapadam) upapada saMjJA hotI hai| udA0-karmaNyaNa (3 / 2 / 1) / karma upapada ho to dhAtu se 'aN' pratyaya hotA hai| kumbhaM karotIti kumbhakAraH / jo kumbha (ghar3A) banAtA hai vaha kumbhakAra hotA hai| nagaraM karotIti ngrkaarH| jo nagara banAtA hai vaha nagarakAra hotA hai| siddhi-kumbhakAraH / kumbh+am+kR+ann| kumbh+kR+a| kumbh+kaa+a| kumbhkaar+su| kumbhakAraH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH yahAM karmaNyaN' (3 / 2 / 1) se 'kumbha' karma upapada hone para 'DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se aN-pratyaya hotA hai| upapadamatiG (2 / 2 / 19) se nitya upapada-samAsa hotA hai| 'karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) meM karmaNi' pada saptamI vibhakti se nirdiSTa hai, ata: usakI upapada saMjJA hai| kRt-saMjJA (3) kRdting|63| pa0vi0-kRt 1 / 1 atiG 1 / 1 / sa0-na tiG iti atiG (nnyttpurussH)|. anu0-tatra itynuvrtte| anvaya:-tatrAtiG kRt| artha:-tatra-tasmin dhAtvadhikAre tibhinnaH pratyaya: kRt-saMjJako bhvti| udA0-kartavyam / krnniiym| AryabhASA-artha-(tatra) usa dhAtu-adhikAra meM (atiG) tiG se bhinna pratyaya kI (kRt) kRt saMjJA hotI hai| udA0-kartavyam / karaNIyam / karanA caahiye| siddhi-kartavyam / kR+tavyat / kR+tvy| kr+tvy| krtvy+su| krtvym| yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA030) dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se kRt-saMjJaka tavyat pratyaya hotA hai| kRtpratyayAnta kartavya' zabda kI kuttaddhitasamAsAzca (1 / 2 / 46) se prAtipadika saMjJA hokara svaujas0' (4 / 1 / 2) se 'su' Adi pratyayoM kI utpatti hotI hai| asarUpapratyayavidhiH (4) vA'sarUpo'striyAm / 64 / pa0vi0-vA avyayapadam, asarUpa: 11 astriyAm 7 / 1 / sa0-samAnaM rUpaM yasya sa sarUpaH, na sarUpa iti asarUpa: (bhuvriihigrbhitnnyttpurussH)| na strI iti astrI, tasyAm-astriyAm (nnyttpurussH)| anu0-tatra itynuvrtte| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-tatrAsarUpaH pratyayo vA'striyAm / arthaH- tatra = tasmin dhAtvadhikAre'sarUpo'pavAdapratyayo vikalpena bAdhako bhavati, strI-adhikAravihitaM pratyayaM varjayitvA / te 1 'NvultRcau' (3 / 1 / 133) iti Nvul - tRcau pratyayAvutsargau vartete 'igupadhajJAprIkiraH kaH' (3 / 1 / 135 ) iti kaH pratyayastayorapavAdaH / so'sarUpatvAd vikalpena bAdhako bhavati / vikalpena so'pi bhavatItyarthaH / udA0- (Nvul ) vikSepakaH / ( tac) vikSeptA / (ka) vikSipaH / AryabhASA - artha - (tatra) usa dhAtu - adhikAra meM (asarUpaH) asamAnarUpavAlA apavAdarUpa pratyaya (vA) vikalpa se bAdhaka hotA hai (astriyAm) strI-adhikAra meM vihita pratyaya ko chor3akara / 'vultRcau' (3 / 1 / 133) se dhAtumAtra se Nvul aura tRc pratyaya kA utsarga rUpa meM vidhAna kiyA gayA hai| 'igupadhajJAprIkiraH kaH' ( 3 / 1 / 135 ) se igupadha dhAtu se una donoM kA apavAda 'ka' pratyaya hai / vaha asarUpa hone se una donoM kA vikalpa se bAdhaka hotA hai arthAt vikalpa se vaha bhI ho jAtA hai| udA0-vikSepakaH / yahAM Nvul pratyaya hai| viksseptaa| yahAM tRc pratyaya hai| vikSipaH / yahAM 'ka' pratyaya hai / siddhi - inakI siddhi yathAsthAna darzAyI jaayegii| atha kRtyapratyayaprakaraNam (1) kRtyAH / 65 / pa0vi0 - kRtyA: 1 / 3 / anu0 - tatra ityanuvartate / arthaH-tatra=tasmin dhAtvadhikAre 'prAG Nvula:' ( 3 / 1 / 133) ye pratyayAste kRtyasaMjJakA bhavanti, itydhikaaro'ym| udA0-yathAsthAnamudAhariSyate / AryabhASA-artha- (tatra) usa dhAtu-adhikAra meM 'vultRcauM (3 / 1 / 133) se pahale jo pratyaya kahe gaye haiM unakI (kRtyAH) kRtya saMjJA hotI hai, yaha kRtya saMjJA kA adhikAra hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 87 udA0-udAharaNa yathAsthAna dekha lenaa| kRtyasaMjJaka pratyaya tayoreva kRtyaktakhalAH ' (3 / 4 / 70) se bhAvavAcya aura karmavAcya artha meM hote haiM, kartRvAcya artha meM nhiiN| devadattena kartavyam / yajJadattena karaNIyam / tavyadAdayaH (1) tavyattavyAnIyaraH / 66 / pa0vi0-tavyat-tavya-anIyara: 1 / 3 / sa0-tavyacca tavyazca anIyar ca te-tavyattavyAnIyara: (itretryogdvndvH)| artha:-dhAto: pare tavyattavyAnIyara: pratyayA bhavanti / udA0-(tavyat) krtvym| (tavya) krtvym| (anIyara) krnniiym| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (tavyattavyAnIyara:) tavyat, tavya, anIyar pratyaya hote haiN| udA0- (tavyat) kartavyam / (tavya) krtvym| (anIyara) karaNIyam / karanA caahiye| siddhi-(1) kartavyam / kR+tavyat / kara+tavya / kartavya+su / kartavyam / __yahAM DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se tavyat pratyaya hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 13184) se kR ko guNa (kar) ho jAtA hai| tavyat pratyaya ke tit hone se tit svaritam' (6 / 1 / 179) se svarita svara hotA hai| - (2) kartavya m| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se tavya pratyaya hai| tavya pratyaya kA 'AyudAttazca' (3 / 1 / 3) se AdhudAtta svara hotA hai| (3) karaNIyam / yahAM pUrvokta 'kR' dhAtu se 'anIyar' pratyaya hai| kR' dhAtu ko pUrvavat guNa hotA hai| 'aTkuTavAnumvyavAye'pi' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| anIyar pratyaya ke 'rit' hone se 'upottamaM riti' (6 / 1 / 211) se antima svara se pUrva svara udAtta hotA hai| yat (1) aco yt|67| pa0vi0-aca: 5 / 1 yat 11 artha:-ajantAd dhAto: parau yat pratyayo bhavati / aca ityucyamAne 'yena vidhistadantasya' (1 / 1 / 71) ityanenAjantasya grahaNaM kriyte| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(gA) geyam / (pA) peyam / (ci) ceyam / (ji) jeym| AryabhASA-artha- (aca:) ac jisake anta meM hai usa (dhAto:) dhAtu se (yat) yat pratyaya hotA hai| ac kahane para yena vidhistadantasya' (1 / 1 / 71) se ajanta kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(gA) geyam / gAne yogy| (pA) peyam / pIne yogy| (ci) ceyam / cayana karane yogy| (ji) jeyam / jItane yogy| siddhi-(1) geyam / gaa+yt| gii+y| ge+y| gey+s| geym| yahAM gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se yat' pratyaya hotA hai| Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se gai ko Attva, 'Id yati' (6 / 4 / 65) se Ittva aura 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| (2) 'pA pAne' (bhvaa0p0)| ciJ cayane (svaa0u0)| 'ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se zeSa pada siddha kreN| vizeSa-yat pratyaya meM takAra-anubandha yato'nAva:' (6 / 1 / 200) se AdhudAtta svara ke liye hai| (2) pordupdhaat|68 pa0vi0-po: 5 / 1 ad-upadhAt 5 / 1 / sa0-ad upadhA yasya so'dupadhaH, tasmAt-adupadhAt (bhuvriihiH)| anu0-yat itynuvrtte| anvaya:-poradupadhAd dhAtoryat / artha:-pavargAntAd adupadhAd dhAto: paro yat pratyayo bhavati / 'puH' ityucyamAne yena vidhistadantasya' (1 / 1 / 71) ityanena pavargAntasya grahaNaM kriyte| udA0- (zap) zapyam / (labh) labhyam / AryabhASA-artha- (po:) pavarga jisake anta meM hai aura (adupadhAt) akAra jisakI upadhA meM hai usa (dhAto:) dhAtu se (yat) yat pratyaya hotA hai| 'pu' kahane para yena vidhistadantasya' (11171) se pavargAnta kA grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(zap) zapyam / zApa ke yogy| (labh) labhyam / prApta karane yogy| siddhi-(1) zapyam / shp+yt| shp+y| shpy+su| shpym| yahAM 'zapa Akroze' (bhvA0 u0) dhAtu se isa sUtra se yat' pratyaya hotA hai| yahAM RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat pratyaya prApta thaa| (2) labhyam / 'DulabhaS prAptau' (bhvA0A0) pUrvavat / Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (3) shkishoshc|66 / pa0vi0-zaki-saho: 6 / 2 (paJcamyarthe) ca avyayapadam / sa0-zakizca saha ca tau zakisahau, tayo:-zakisaho: (itretryogdvndv:)| anu0-yat itynuvrtte| anvaya:-zakisahibhyAM ca dhAtubhyAM yt| artha:-zakisahibhyAM dhAtubhyAM paro yat pratyayo bhavati / udA0- (zak) shkym| (sah) sahyam / AryabhASA-artha-(zakisaho:) zak aura saha (dhAto:) dhAtu se pare (yat) pratyaya hotA hai| udA0- (zak) zakyam / ho sakane yogy| (sah) sahyam / sahana karane yogya / siddhi-(1) zakyam / 'zakla zaktau' (svA0pa0) dhAtu se isa sUtra se yat' pratyaya hai| yahAM RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thaa| yahAM 'zaka vibhASito marSaNe (di0pa0) dhAtu kA bhI grahaNa kiyA jAtA hai| (2) sahyam / Saha marSaNe' (bhvaa0aa0)| 'Saha zakyArthe' (di0p0)| (4) gadamadacarayamazcAnupasarge |100 / pa0vi0-gada-mada-cara-yama: 5 / 1 ca avyayapadam, anupasarge 7 / 1 / sa0-gadazca madazca carazca yam ca eteSAM samAhAro gadamadacarayam, tasmAd-gadamadacarayamaH (smaahaardvndvH)| na vidyate upasargo yasya so'nupasargaH, tasmin-anupasarge (bhuvriihi:)| anu0-yat itynuvrtte| anvaya:-anupasarge gadamadacarayamazca dhAtoryat / artha:-anupasargebhya: upasargarahitebhyo gadamadacarayamibhyo dhAtubhya: paro yat pratyayo bhvti| udA0-(gad) gdym| (mad) mdym| (car) crym| (yam). ymym| AryabhASA-artha- (anupasargebhya:) upasarga se rahita (gadamadacarayama:) gad, mad, car, yam (dhAto:) dhAtuoM se pare (yat) yat pratyaya hotA hai| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(gad) gadyam / bolane yogy| (mad) madyam / harSa ke yogy| (car) caryam / gati aura bhakSaNa ke yogy| (yam) yamyam / uparAma ke yogya / siddhi-(1) gadyam / 'gada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se yat' pratyaya hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat pratyaya prApta thaa| (2) 'madI harSe' (di0p0)| 'cara gatibhakSaNayoH' (bhvA0pa0) yamu uparame (bhvA0pa0) dhAtu se zeSa pada siddha kreN| nipAtanam (yat) (5) avadhapaNyavaryA g_pnnitvyaanirodhessu|101| pa0vi0-avadya-paNya-varyA: 1 / 3 gadya-paNitavya-anirodheSu 7 / 3 / sa0-avadyaM ca paNyaM ca varyA ca tA:-avadyapaNyavaryAH (itaretarayogadvandvaH) / gau~ ca paNitavyaM ca anirodhazca te-gapaNitavyAnirodhA:, teSu-gIpaNitavyAnirodheSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-yat itynuvrtte| artha:-avadhapaNyavaryAH zabdA yathAsaMkhyaM gIpaNitavyAnirodheSvartheSu yat-pratyayAntA nipaatynte| udA0-avadyam=gadyam / pApamityarthaH / paNyam=paNitavyam / paNya: kambala: kretavya ityarthaH / paNyA gauH, kretavyA ityarthaH / varyA iti striyAM nipAtyate, anirodhazced bhvti| zatena varyA / sahasreNa varyA / AryabhASA-artha-(avadyapaNyavaryAH) avadya, paNya, varyA zabda yathAsaMkhya (gadyapaNitavyAnirodheSu) gardA, paNitavya anirodha artha meM (yat) yat-pratyayAnta nipAtita kiye jAte haiN| udA0-avadyama gaham / nindA ke yogya paapaacrnn| paNyama paNitavyam / paNya: kambalaH / kharIdane yogya kmbl| paNyA gauH| kharIdane yogya gaay| varyA, yaha zabda strIliGga meM nipAtita hai, yadi anirodha artha ho| anirodh-prtibndhrhit| (binA roka-Toka) zatena varyA / sahasreNa varyA / bahuta janoM se sevana karane yogya nArI (veshyaa)| siddhi-(1) avadyam / na+va+yat / a+vd+y| avdy+su| avdym| yahAM napUrvaka vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se gardA artha meM 'yat' pratyaya nipAtita hai| 'vada: supi kyap ca (3 / 1 / 106) se kyap pratyaya prApta thaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 61 (2) paNyam / paNa vyavahAre' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra paNitavya (kretavya) artha meM 'yat' pratyaya nipAtita hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat prApta thA / (3) varyA | 'vRG sambhaktau (svA0A0) dhAtu se isa sUtra se anirodha (apratibandha) artha meM 'yat' pratyaya nipAtita hai / 'etistuzAsvRdRjuSaH kyap ( 3 111109) se kyap pratyaya prApta thaa| nipAtanam (yat) - (6) vahyaM karaNam / 102 / pa0vi0 - vahyam 1 / 1 karaNam 1 / 1 anu0-'yat' ityanuvartate / artha:- karaNe kArake vahyamiti yat-pratyayAntaM nipAtyate / udA0-vahatyanena iti vahyam, zakaTamityarthaH / AryabhASA-artha- (karaNam) karaNa kAraka artha meM (vahyam) vahya zabda yat-pratyayAnta nipAtita hai / udA0-vahatyanena iti vahyam, zakaTamityarthaH / dezAntara meM pahuMcane kA sAdhana zakaTa (gAr3I) Adi / siddhi-vhym| 'vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM yat pratyaya nipAtita hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thA / nipAtanam (yat) - (7) aryaH svAmivaizyayoH / 103 | pa0vi0 - arya: 1 / 1 svAmi- vaizyayoH 7 / 2 / sao - svAmI ca vaizyazca tau svAmivaizyau, tayoH - svAmivaizyayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-yat ityanuvartate / arthaH- svAmivaizyayorarthayorarya iti yat-pratyayAnto nipAtyate / udA0-aryaH svaamii| aryo vaizyaH / AryabhASA-artha- (svAmivaizyayoH) svAmI aura vaizya artha meM (arya:) arya zabda (yat) yat-pratyayAnta nipAtita hai| udA0 - arya: svAmI / mAlika / aryo vaizyaH / vyApArI / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-aryaH / R+yat / ar+y| arya+su / aryaH / R gatau' (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se svAmI aura vaizya artha meM yat-pratyaya nipAtita hai| RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat pratyaya prApta thaa| svAmI aura vaizya artha se anyatra Nyat' pratyaya hotA hai-Aryo brAhmaNaH / nipAtanam (yat) (8) upasaryA kAlyA prjne|104| pa0vi0-upasaryA 11 kAlyA 11 prajane 71 / prAptakAlA= kaalyaa| tadasya prAptam' (5 / 1 / 103) ityanuvartamAne 'kAlAd yat' (5 / 3 / 106) iti kAlazabdAd yat pratyayaH / prathamagarbhagrahaNam prajanam, tsmin-prjne| artha:-prajane prathamagarbhagrahaNe'rthe upasaryA iti yat-pratyayAnto nipAtyate, prathamagarbhagrahaNe kAlyA prAptakAlA cet sA bhvti| udA0-upasaryA gauH / upasaryA vaDavA / garbhAdhAnArthaM vRSabheNa, azvena vA upagantuM yogyA, ityarthaH / AryabhASA-artha-(prajane) prathama garbhagrahaNa artha meM (upasaryA) upasaryA pada (yat) yat pratyayAnta nipAtita hai, (kAlyA) yadi usakA prathama garbhagrahaNa karane kA samaya AgayA ho| udA0-upasaryA gauH / vaha gAya jisakA prathama garbhagrahaNa karane kA samaya AgayA hai| upasaryA vaDavA / vaha ghor3I jisakA prathama garbhagrahaNa karane kA samaya AgayA hai| siddhi-upasaryA / up+sR+yt| up+sr+y| upsry+ttaam| upasaryA+su / upsryaa| yahAM upa' upasargapUrvaka sR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama garbhagrahaNa kAla meM isa sUtra se yat-pratyaya nipAtita hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thaa| nipAtanam (yat) (6) ajaryaM saGgatam / 105 / pa0vi0-ajaryam 1 / 1 saGgatam 1 / 1 / anu0-yat itynuvrtte| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH artha:-saMgate-saMgamane kartari kArake'rthe 'ajaryam' iti yat-pratyayAntaM nipaatyte| udA0-na jIryatIti-arjayam / ajaryamAryasaGgatam / ajayaM no'stu snggtm| AryabhASA-artha-(saGgatam) saMgamanasaMgati artha meM (ajaryam) ajarya zabda (yat) yat-pratayayAnta nipAtita hai| udA0-na jIryatIti-ajaryam / jo jIrNa nahIM hotA hai, vaha 'ajarya' kahAtA hai| ajaryamAryasaGtam / purAnI na honevAlI AryoM kI sNgti| ajaya no'stu saGgatam / hamArI saMgati purAnI na honevAlI ho, sadA nayI rhe| siddhi-(1) ajaryam / na++yat / a+jr+y| ajry+su| ajaryam / yahAM napUrvaka vayohAnau' (divA0pa0) dhAtu se saMgata artha meM isa sUtra se 'yat' pratyaya nipAtita hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat pratyaya prApta thaa| (2) saGgatam / yahAM napuMsake bhAve kta:' (3 / 3 / 114) se bhAva artha meM 'kta' pratyaya hai| saGgatam snggmnm| yat+kyap (10) vadaH supi kyap c|106| pa0vi0-vada: 5 / 1 supi 71 kyap 11 ca avyayapadam / anu0-yat, nipAtanapaJcakamullaGghya 'anupasarge (3 / 1 / 100) iti caanuvrtte| agrimasUtrAcca 'bhAve' itynukrssnniiym| anvaya:-anupasarge supi vado dhAtobhavi yat kyap ca / artha:-anupasarge upasargavarjite subante upapade vado dhAto: paro bhAve'rthe yat kyap ca pratyayo bhvti| udA0-(yat) brhmvdym| styvdym| (kyap) brahmodyam / styodym| ___AryabhASA-artha- (anupasarge) upasarga ko chor3akara (supi) subanta upapada hone para (vada:) vad dhAtu se pare (bhAve) bhAva artha meM (yat) yat (ca) aura (kyap) kyap pratyaya hotA hai| udA0-(yat) brahmavadyam / brahma (veda) kA kathana / satyavadyam / satya kA kathana / (kyap) brahmodyam / satyodyam / artha pUrvavat hai| For Priva Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) brhmvdym| brahman+Das+vad+yat / brhm+vd+y| brahmavadya+su / brhmvdym| yahAM brahma' subanta upapada hone para vada vaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhAva artha meM yat' pratyaya hai| aise hI-satyavadyam / (2) brahmodyam / brhmn+dds+vd+kym| brhmvid+y| brahma+u a d+y| brhm+ud+y| brahmodya+su / brhmodym| yahAM brahma subanta upapada hone para pUrvokta vad' dhAtu se isa sUtra se bhAva artha meM kyap pratyaya hai| kyap ke kit hone se vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se vad' dhAtu ko samprasAraNa, samprasAraNAcca' (6 / 1 / 104) se 'a' ko pUrvarUpa aura 'AdguNaH' (6 / 184) se guNa rUpa ekAdeza hotA hai| vizeSa-kyam pratyaya meM p' anubandha 'anudAttau supatipau' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara ke liye hai| kyap (1) bhuvo bhaave|107| pa0vi0-bhuva: 5 / 1 bhAve 7 / 1 / anu0-anupasarge, supi iti caanuvrtte| anvaya:-anupasarge supi bhuvo dhAtobhavi kyp| artha:-anupasarge upasargavarjite subante upapade bhuvo dhAto: paro bhAve'rthe kyap-pratyayo bhvti| udA0 (bhU) brahmabhUyaM gataH / devabhUyaM gataH / brahmabhAvaM devabhAvaM vA prApta ityarthaH / AryabhASA-artha- (anupasarge) upasarga ko chor3akara (supi) subanta upapada hone para (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se pare (bhAve) bhAva artha meM (kyap) kyap pratyaya hotA hai| udA0-(bhU) brahmabhUyaM gataH / brahmatva ko prApta huaa| devabhUyaM gataH / devatva ko prApta huaa| siddhi-(1) brhmbhuuym| brahman+Das+bhU+kyam / brhm+bhuu+y| brahmabhUya+su / brhmbhuuym| yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se brahma' subanta upapada hone para isa sUtra se bhAva artha meM kyap' pratyaya hai| kyap ke kit hone se sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA viGati ca' (11115) se niSedha ho jAtA hai| aise hii-devbhuuym| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) hanasta c|108| pa0vi0-hana: 5 / 1 ta 1 / 1 (luptaprathamA) ca avyypdm| anu0-anupasarge supi kyap bhAve iti caanuvrtte| anvaya:-anupasarge supi hano dhAtobhavi kyap, tazca / artha:-anupasarge=upasargavarjite subante upapade hano dhAto: paro bhAve'rthe kyap pratyayo bhavati, takArazcAntAdezo bhvti| udA0-brahmaNo hananamiti brahmahatyA / vRtrasya hananamiti vRtrhtyaa| AryabhASA-artha-(anupasarge) upasarga ko chor3akara (supi) subanta upapada hone para (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (bhAve) bhAva artha meM (kyap) kyap pratyaya hotA hai (ca) aura han ko (ta) takAra antAdeza hotA hai| udA0-brahmaNo hananamiti brhmhtyaa| brahma kA hnn| vedAjJA kA ullaMghana / vRtrasya hananamiti vRtrahatyA / vRtra rAkSasa kA hanana (vdh)| avidyA-andhakAra nAza / siddhi-brahmahatyA / brahman+Das+han+kyap / brhm+hn+y| brhm+ht+y| brahmahatya+TAp / brahmahatyA+su / brhmhtyaa| yahAM brahma subanta upapada hone para han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kyA' pratyaya aura 'alo'ntyasya' (1 / 1151) se han' ke antya n' ko t' Adeza hotA hai| strItva vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| kyap (3) etistuzAsvRdRjuSaH kyap / 106 / pa0vi0-eti-stu-zAs-vR-dR-juSa: 5 / 14 kyap 1 / 1 / sa0-etizca stuzca zAs ca vRzca dRzca juS ca eteSAM samAhAra etistuzAsvRdRjuS, tasmAt-etistuzAsvRdRjuSa: (samAhAradvandvaH) / anvaya:-etistuzAsvRdRjuSo dhAto: kyp| artha:-etistuzAsvRdRjuSibhyo dhAtubhya: para: kyap pratyayo bhavati / udA0-(eti-iN) ityH| (stu) stuty:| (zAs) ziSyaH / (vR) vRtyaH / (dR) AdRtya: / (juS) juSyaH / AryabhASA-artha-(etistuzAsvRdajuSaH) eti=iN, stu. zAs, va, dU, juS (dhAto:) dhAtuoM se (kyam) kyap pratyaya hotA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (eti = iN ) ityaH / prApti ke yogya / (stu) stutyaH / stuti ke yogya / (zAs) ziSyaH / zikSA karane yogya / (vR) vRtya: / svIkAra karane yogya / (dR) AdRtyaH / Adara karane yogy| (juS) juSyaH / prIti aura sevA karane yogy| 66 siddhi - (1) ityaH / yahAM 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai| kyap pratyaya ke pit kRt hone se 'hasvasya piti kRti tuk' (6 | 1 | 69) se 'iN' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| (2) 'STuJ stutauM' (adA0pa0) / 'zAsu anuziSTauM' (adA0A0) / 'vRJ varaNeM' (svA0 u0 ) / dRG AdareM (tu0A0 ) / juSI pratisevanayo:' (tu0A0) dhAtuoM se zeSa pada siddha kareM / (3) kyap pratyaya kI anuvRtti hone para bhI phira kyap' pratyaya kA grahaNa bAdhaka pratyaya ke bAdhana ke liye hai / ata: 'orAvazyake' (3 / 1 / 125 ) se prApta 'Nyat' pratyaya ko bAdhakara 'stu' dhAtu se 'kyap' pratyaya hI hotA hai- avazyastutyaH / (4) RdupadhAccAklRpicRteH / 110 / pa0vi0 - RdupadhAt 5 / 1 ca avyayapadam aklRpi - cRteH 5 / 1 / sa0-Rt upadhA yasya sa Rdupadha:, tasmAt RdupadhAt ( bahuvrIhi: ) / klRpizca cRtizca etayoH samAhAraH klRpicRti:, na klapicRtiriti aklRpicRtiH, tasmAt-aklRpicRteH (samAhAradvandvagarbhitanaJtatpuruSaH ) / anu0-kyap itynuvrtte| anvayaH-RdupadhAcca dhAtoH kyap, aklRpicRteH / artha:- RkAropadhAd dhAtorapi paraH kyap pratyayo bhavati, klRpicRtI dhAtU varjayitvA / udA0 - ( vRt) vRtyam / (vRdh) vRdhyam / AryabhASA - artha - (RdupadhAt) RkAra upadhAvAlI (dhAto:) dhAtu se (ca) bhI pare ( kyap) kyap pratyaya hotA hai (aklRpicRteH) klRp aura cRt dhAtu ko chor3akara / udA0- (vRt) vRtyam / baratane yogy| (vRdh) vRdhyam / bar3hane yogya / siddhi - (1) vRtyam / 'vRtu vartane' (bhvA0A0) isa RkAra upadhAvAlI dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai| 'kyap' pratyaya ke kit hone se ghugantalaghUpadhasya ca (7/3/86 ) se prApta laghUpadhaguNa kA 'kGiti ca ' (11114 ) se pratiSedha ho jAtA hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thaa| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) vRdhyam / vRdhu vRddhau' (bhvA0A0) puurvvt| vizeSa-kRpU sAmarthye (bhvA0u0) dhAtu ke 'R' ke rephAMza ko kRpo ro laH' (8 / 2 / 18) se 'ra' Adeza hone para kRp' dhAtu klup' bana jAtI hai| pUrvatrAsiddham (8 / 2 / 1) se use asiddha mAnane para yaha klup' dhAtu RkAropadha samajhI jAtI hai-kRpa / (5) I ca khnH| 111 / pa0vi0-I 11 ca avyayapadam, khana: 5 / 1 / anu0-kyap itynuvrtte| anvaya:-khano dhAto: kyap I c| artha:-khano dhAto: para: kyap pratyayo bhavati, IkArazcAntAdezo bhvti| udA0-(khan) kheym| AryabhASA-artha-(khana:) khan (dhAto:) dhAtu se pare (kyap) kyap pratyaya hotA hai (ca) aura khan ko (I) IkAra antAdeza hotA hai| udA0-(khan) kheyam / khodane yogy| siddhi-kheyam / khan+kyam / kha ii+y| khe+ya / khey+su| kheym| yahAM 'khanu avadAraNe (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya aura 'alo'ntyasya' (1 / 1 / 51) se khan' ke antya n ko 'IkAra' Adeza hotA hai| AdguNaH' (6 / 1 / 84) se guNarUpa ekAdeza (e) ho jAtA hai| (6) bhRJo'saMjJAyAm / 112 / pa0vi0-bhRJa: 5 / 1 asaMjJAyAm 7 / 1 / sa0-na saMjJA iti asaMjJA, tasyAm-asaMjJAyAm (naJtatpuruSaH) / anu0-kyap itynuvrtte| anvaya:-bhRJo dhAto: kyap asNjnyaayaam| artha:-bhRJo dhAto: para: kyap pratyayo bhavati, asaMjJAyAM vissye| udA0-(bhRJa) bhRtya: karmakaraH / AryabhASA-artha-(bhRjaH) bhRJ (dhAto:) dhAtu se pare (kyap) kyap pratyaya hotA hai (asaMjJAyAm) saMjJA viSaya ko chodd'kr| udA0-(bhRjJa) bhRtya: karmakaraH / naukr| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-bhRtyaH / bhR+kyap / bhR+tuk+y| bhR+t+y| bhRty+su| bhRtyaH / yahAM 'bhRJ bharaNe' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se asaMjJA viSaya meM 'kyap' pratyaya hai| kyap' pratyaya ke pit hone se 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se 'bhR' ko tuk' Agama hotA hai| (7) mRjervibhaassaa|113| pa0vi0-mRje: 5 / 1 vibhASA 11 / anu0-kyap itynuvrtte| anvaya:-mRjerdhAtorvibhASA kyap / artha:-mRjerdhAto: paro vikalpena kyap pratyayo bhavati / udA0-(mRj) parimRjya: (kyap) / parimAryaH (nnyt)| AryabhASA-artha-(mRje:) mRj (dhAto:) dhAtu se (vibhASA) vikalpa se (kyap) kyap pratyaya hotA hai| pakSa meM Nyat ho jAtA hai| udA0-(mRj) parimRjya: (kyp)| parimArya: (nnyt)| parizodhana karane yogya / siddhi-(1) parimRjya: / yahAM pari upasargapUrvaka 'mRjUSa zuddhau' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya hai| kyA pratyaya ke kit hone se mRjervRddhiH' (7 / 2 / 114) se prApta vRddhi kA Giti ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha ho jAtA hai| (2) parimArya: / pari+mRj+Nyat / pri+mRg+y| pri+maa+y| parimArya+su / parimAryaH / ___ yahAM pari upasargapUrvaka pUrvokta mRj' dhAtu se isa sUtra vikalpa pakSa meM RhalorNyat (3 / 1 / 124) se Nyat' pratyaya hotA hai| 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se kutva aura mRjervRddhiH' (7 / 2 / 114) se 'mRj' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) mRj dhAtu ke Rdupadha hone se 'RdupadhAccAklRpighRteH' (3 / 1 / 110) se nitya kyap' pratyaya prApta thA, isa sUtra se vikalpa vidhAna kiyA gayA hai| nipAtanam (kyap)(8) rAjasUyasUryamRSodyarucyakupyakRSTapacyAvyathyAH / 114 / pa0vi0-rAjasUya-sUrya-mRSodya-rucya-kupya-kRSTapacya-avyathyA: 1 / 3 / sa0-rAjasUyazca sUryazca mRSodyaM ca rucyazca kupyaM ca kRSTapacyAzca avyathyazca te-rAjasUya0avyathyA: (itretryogdvndvH)| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EE tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-kyap itynuvrtte| artha:-rAjasUya-sUrya-mRSodya-rucya-kupya-kRSTapacya-avyathyA: zabdA: kyap-pratyayAntA nipaatynte| udA0-rAjA sUyate yatra sa kratu: rAjasUyaH / sarati, suvati vA sUrya: / mRSodyam / rocate'sau rucya: / kupyam / kRSTe pacyate iti kRSTapacyA: / na vyathate iti avythy:| AryabhASA-artha-(rAjasUya0avyathyAH) rAjasUya, sUrya, mRSodya, rucya, kupya, kRSTapacya, avyathya zabda (kyam) kyap pratyayAnta nipAtita haiN| udaa0-raajsuuyH| vaha yajJa jisameM kisI ko rAjA banAyA jAtA hai| suuryH| suurj| mRSodyam / mithyA vcn| rucyaH / sundr| kupyam / sonA aura cAMdI se bhinna dhana kA nAma / kRSTapacyA: / hala calAI huI bhUmi meM svayaM pakanevAlI oSadhiyAM / avyathyaH / vyathita na honevaalaa| siddhi-(1) raajsuuy| raajn+su+suny+kyp| raajn+su+y| raaj+suu+y| raajsuuy+su| raajsuuyH| yahAM rAjan subanta upapada hone para SuJ abhiSaveM' (svA0u0) dhAtu se isa sUtra se kyap-pratyaya, hrasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se prApta tuk' Agama kA abhAva aura su ko dIrghatva nipAtana se hotA hai| (1) (ka) sUryaH / sR+kyap / sR+y| sur+y| suur+y| sUrya+su / sUryaH / yahAM sR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya nipAtita hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat' pratyaya prApta thaa| 'sa' ke 'R' ko nipAtana se utva' hotA hai| (kha) sUryaH / sU+kyam / sU+ruT+ya / sU+ra+ya / suury+su| sUryaH / yahAM 'ghU preraNe' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya nipAtita hai| aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| sU' dhAtu ko 'ruT' Agama nipAtana se hotA hai| (3) mRssodym| mRssaa+su+vd+kym| mRssaa+vd+y| mRSA+u a d+y| mRSA+u d+y| mRSodya+su / mRssodym| yahAM mRSA subanta upapada hone para vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se nitya kyA' pratyaya hotA hai| 'vada: supi kyA ca' (3 / 1 / 106) se vikalpa se kyap pratyaya prApta thaa| vacisvapiyajAdInAM kiti (6 / 1 / 15) se 'vad' ko samprasAraNa aura samprasAraNAcca' (6 / 1 / 104) se 'a' ko pUrvarUpa hotA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) rucya: / ruca+kyap / ruc+y| rucya+su / rucyaH / yahAM ruca dIptau (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM kyap' pratyaya hai| 'khultRcauM' (3 / 1 / 133) se 'vul' athavA tRc' pratyaya prApta thaa| (5) kupyam / gup+kyap / gup+ya / kup+ya / kupya+su / kupym| yahAM 'gup gopane (bhvA0pa0) 'gupU rakSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya hai aura nipAtana se dhAtu ke 'g' ko 'ka' hotA hai| (6) kRSTapacyA: / kRSTa+Di+pac+kyap / kRsstt+pc+y| kRssttpcy+js| kRssttpcyaaH| yahAM kRSTa subanta upapada hone para DupacaS pAke (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karmakartA artha meM kyapa' pratyaya hai| (7) avyathyaH / na+vyath+kyam / a+vyth+y| avyathya+su / avyathyaH / yahAM vyatha bhayasaMcalanayoH' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM kyap' pratyaya hai| 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se 'vul' athavA tRc' pratyaya prApta thaa| nipAtanam (kyap) (6) bhidyoddhyau nde|115 / pa0vi0-bhidya-uddhyau 12 nade 7 / 1 / sa0-bhidyazca uddhyazca tau-bhidyodhyau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kyap itynuvrtte| artha:-bhidya-uddhyau zabdau kyap-pratyayAntau nipAtyete, nde'bhidheye| udA0-bhinatti kUlamiti bhidya: (ndii)| ujjhatyudakamiti uddhyaH (ndii)| AryabhASA-artha-(bhidyoddhyau) bhidya aura uddhya zabda (kyap) kyap-pratyayAnta nipAtita haiM (nade) nadI artha meN| udA0-bhinatti kUlamiti bhidyaH / vaha nadI jo kinAre ko tor3atI hai| ujjhatyudakamiti uddhyaH / vaha nadI jo jala ko chor3atI hai| siddhi-(1) bhidya: / bhid+kyam / bhid+y| bhidy+su| bhidyaH / yahAM bhidira vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM kyA' pratyaya hai| 'NvultRcauM (3 / 1 / 133) se 'vul' athavA tRc' pratyaya prApta thaa| (2) uddhyaH / ujjh+kyap / uj+y| uddh+y| uddhy+su| uddhyaH / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 101 yahAM ujjha utsarge' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM kyap' pratyaya hai| pUrvavat 'Nvula' athavA tRc' pratyaya prApta thaa| nipAtana se ujjh ke jh ko dh Adeza hotA hai| jhalAM jaz jhaSi' (8 / 4 / 53) se j ko jaz (d) ho jAtA hai| nadI-uddhya kA vartamAna nAma 'ujha' hai| yaha jammU ilAke ke jasaroTA jile meM hotI huI, kucha dUra paMjAba meM bahakara guradAsapura jile meM rAvI ke dAhinI kinAre para mila gaI hai| ujha ke lagabhaga 15 mIla pacchima jammU pradeza se hI baI nAma kI dUsarI nadI guradAsapura jile meM hI rAvI meM milI hai| yahI prAcIna bhidya jJAta hotI hai (pANinikAlIna bhAratavarSa pR0 52-53) / kavi kAlidAsa ne rAma aura lakSmaNa kI jor3I kI upamA bhidya aura uddhya nadI se raghuvaMza meM dI haivIcilolabhujayostayorgataM, zaizavAccApalamapyazobhata / toyadAgama ivoddhyabhidyayo rnAmasadRzaM viceSTitam / / (11 / 8) nipAtanam (kyap) (10) puSyasidhyau nksstre|116 / pa0vi0-puSya-sidhyau 1 / 2 nakSatre 7 / 1 / sa0-puSyazca sidhyazca tau puSyasidhyau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kyap itynuvrtte| artha:-puSyasidhyau zabdau kyap-pratyayAntau nipAtyete, nksstre'bhidheye| udA0-puSyantyarthA asminniti-puSyaH / sidhyantyarthA asminnitisidhyaH / AryabhASA-artha-(puSyasidhyau) puSya aura sidhya zabda (kyap) kyap-pratyayAnta nipAtita haiM (nakSatre) nakSatra artha meN| udA0-puSyantyarthA asminniti-pussyH| vaha nakSatra jisameM padArtha puSTa hote haiN| sidhyantyarthA asminniti-sidhyaH / vaha nakSatra jisameM artha siddha hote haiN| siddhi-puSya:, sidhyaH / yahAM 'puSa puSTau' (di0pa0) tathA sidhu saMrAddhau' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM kyap pratyaya hai| karaNAdhikaraNayozca (3 / 3 / 117) se lyuT pratyaya prApta thaa| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-nakSatra-azvinI Adi 27 nakSatroM meM eka nakSatra kA nAma pRSya hai| sidhya zabda puSya nakSatra kA paryAyavAcI hai| puSya aura sidhya nakSatra ko tiSya bhI kahate haiN| puSya nAma adhika prasiddha hai| nipAtanam (kyap) (11) vipUyavinIyajityA munyjklkhlissu|117| pa0vi0-vipUya-vinIya-jityA: 13 muJja-kalka-haliSu 7 / 3 / sa0-vipUyazca vinIyazca jityazca te-vipUyavinIyajityA: (itretryogdvndvH)| muJjazca kalkazca halizca te-muJjakalkahalaya: teSu-muJjakalkahaliSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kyap itynuvrtte| artha:-vipUya-vinIya-jityA: zabdA yathAsaMkhyaM muja-kalka-haliSvartheSu kyap-pratyayAntA nipaatynte| udA0-vipUya: muJja: / vinIya: kalkaH / jitya:-hali: / bRhad halaM haliH, iti nyaaskaarH| kRSTasamIkaraNArthaM sthUlaM kASThaM hlirityucyte| iti padamaJjaryA haradattamizraH / AryabhASA-artha-(vipUyavinIyajityAH) vipUya, vinIya, jitya zabda yathAsaMkhya (muJjakalkahaliSu) muJja, kalka, hali arthoM meM (kyap) kyap-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-vipUya: mujaH / kuzA (muuNj)| vinIya: kalka: / auSadha Adi kI gAdha / jitya: hali: / bar3A hl| yaha bala se vaza meM karane yogya hone se jitya kahAtA hai| Ikha bone ke liye hala ke mukha ke donoM ora gaMDIrI bAMdhakara jo bar3A hala banAyA jAtA hai, use hali' kahate haiN| siddhi-(1) vipUya:- yahAM vi-upasargapUrvaka pUG pavane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se kyA' pratyaya hai| 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| (2) vinIya: / yahAM vi-upasargapUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA0 u0) dhAtu se isa sUtra se kyap pratyaya hai| pUrvavat yat' pratyaya prApta thaa| (3) jityaH / yahAM ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyap' pratyaya hai| kyap' pratyaya ke pit hone se hrasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se ji' dhAtu ko tuk' Agama hotA hai| 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (12) pratyapibhyAM grahezchandasi / 118 | pa0vi0-prati-apibhyAm 5 | 2 graheH 5 / 1 chandasi 7 / 1 / - sa0 pratizca apizca tau pratyapI, tAbhyAm pratyapibhyAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - kyap ityanuvartate / anvayaH - chandasi pratyapibhyAM graherdhAtoH kyap / arthaH-chandasi viSaye prati-apipUrvAd grahidhAtoH paraH kyap pratyayo bhavati / udA0- ( prati) mattasya na pratigRhyam ( tai0brA0 1 / 3 / 2 / 7 ) / (api) tasmAnnApigRhyam (kA0saM0 3 / 1 / 118 ) / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (pratyapibhyAm) prati aura api upasargapUrvaka (grahe :) graha (dhAto: ) dhAtu se pare (kyap ) kyap pratyaya hotA hai| udA0- ( prati) mattasya na pratigRhyam / pAgala kI bAta nahIM mAnanI caahiye| tsmaannaapigRhym| usa kAraNa se svIkAra nahIM karanA caahiye| siddhi-prtigRhym| yahAM prati upasargapUrvaka 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai| 'kyap' pratyaya ke 'kit' hone se 'prahijyAvayi0' ( 6 11116 ) se samprasAraNa hotA hai| 'kugatiprAdaya:' ( 2/2/18) se prAdi samAsa hotA hai| aise hI - apigRhyam / (13) padAsvairibAhyApakSyeSu ca / 116 | pa0vi0-pada-asvairi-bAhyA pakSyeSu 7 / 3 ca avyayapadam / sa0-padaM ca asvairI ca bAhyA ca pakSyazca te - padAsvairibAhyApakSyAH, teSu - padAsvairibAhyApakSyeSu ( itaretarayogadvandva : ) / anu0-kyap, graheH iti cAnuvartate / anvayaH - padAsvairibAhyApakSyeSu ca graherdhAtoH kyap / arthaH- padAsvairibAhyApakSyeSu cArtheSu grahi dhAtoH paraH kyap pratyayo bhavati / 103 udA0-(padam ) pragRhyaM padam / yasya pragRhyasaMjJA vihitA tat / avagRhyaM pdm| yasyAvagrahaH kriyate tat / (asvairI ) asvairI = paratantra: / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam gRhyakA ime| gRhItakA ityrthH| (bAhyA) grAmagRhyA senaa| grAmAd bahirbhUtA ityarthaH / nagaragRhyA senaa| nagarAd bahirbhUtA ityarthaH / (pakSya:) vaasudevgRhyaaH| kRSNapakSAzritA ityarthaH / arjungRhyaaH| arjunapakSAzritA ityrthH| AryabhASA-artha-(padAsvairibAhyApakSyeSu) pada, asvairI-paratantra, bAhyA, pakSya arthoM meM (grahe:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (kyap) kyap pratyaya hotA hai| udA0- (padam) pragRhyaM padam / vaha pada jisakI pragRhya saMjJA aSTA0 (1 / 1 / 11-18) kI gaI hai| avagRhya pdm| vaha pada jisakA avagraha (viccheda) kiyA gayA hai| jaise samAsa vAkya meM rAjJaH puruSaH' meM padoM kA avagraha hai| (asvairI) gRhyakA ime zukAH / ye paJjara Adi ke bandhana se parAdhIna banAye huye zuka Adi haiN| yahAM 'anukampAyAm (5 13 176) se kan-pratyaya hai| (bAhyA) grAmagRhyA senaa| vaha senA jo gAMva se bAhara hogaI hai| nagaragRhyA senA / vaha senA jo zahara se bAhara hogaI hai| (pakSya) vAsudevagRhyAH / vAsudeva (kRSNa) ke pakSa ke log| arjunagRhyA: / arjuna ke pakSa ke log| siddhi-pragRhyam / yahAM pra-upasargapUrvaka 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kyam pratyaya hotA hai| pUrvavat samprasAraNa aura samAsa hotA hai| yahAM graha dhAtu kA artha asannikarSa hai| pragRhya saMjJA meM svaroM kA sannikarSa nahIM hotA hai| isake sahAya se zeSa padoM kI siddhi samajha leveN| (14) vibhASA kRvRSoH / 120 / pa0vi0-vibhASA 11 kR-vRSo: 6 / 2 (paJcamyarthe) / sa0-kRzca vRS ca tau kRvRSau, tayo:-kRvRSo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-kyap itynuvrtte| anvaya:-kRvRSibhyAM dhAtubhyAM vibhASA kyap / artha:-kRvRSibhyAM dhAtubhyAM paro vikalpena kyap pratyayo bhavati / udA0-(kR) kRtyam (kyp)| kAryam (nnyt)| (vRS) vRSyam (kyap) / varNyam (nnyt)| AryabhASA-artha-(kRvRSoH) kR aura vRS (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (kyap) kyap pratyaya hotA hai| udA0-(kR) kRtyam / kAryam / karane yogy| (vRS) vRSyam / varNyam / vIrya secana karane ke yogya / bala-vIrya vardhaka / barasane yogya / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 105 siddhi-(1) kRtyam / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai| 'kyap' pratyaya ke pit hone se 'hasvasya piti kRti tuk' (6 |1 |69 ) se 'kR' ko 'tuk' Agama hotA hai| yahAM 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se nitya 'Nyat' pratyaya prApta thA, isase vikalpa vidhAna kiyA gayA hai| (2) kAryam / yahAM pUrvokta 'kR' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 21115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) vRSyam | yahAM 'vRSu secane' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai / 'kyap' pratyaya ke kit hone se prApta laghUpadha guNa kA 'kGiti ca ' (11114) se pratiSedha hotA hai| 'RdupadhAccAklRpicRte:' (3 / 1 / 110) se nitya 'kyap' pratyaya prApta thaa| isase vikalpa vidhAna kiyA gayA hai| (4) varSyam / yahAM pUrvokta vRS dhAtu se 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se vikalpa pakSa meM 'Nyat' pratyaya hai / 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se laghUpadha guNa hotA hai| nipAtanam (kyap ) - (15) yugyaM ca patre | 121 | pa0vi0- - yugyam 1 / 1 ca avyayapadam, patre 7 / 1 / patati=gacchatyanena iti patram, tasmin patre / patram = vAhanamityarthaH / anu0-kyap ityanuvartate / artha:- patre'rthe yugyamiti padaM kyap pratyayAntaM nipAtyate / udA0 - yugyo gauH / yugyo'zvaH / AryabhASA - artha - (patre) vAhana artha meM (yugyam) yugya pada (kyap ) kyap pratyayAnta nipAtita hai / udA0-yugyo gau: / gAr3I meM jor3ane yogya bail| yugyo'zvaH / tAMge Adi meM jor3ane yogya ghor3A / siddhi - yugya: / yahAM yujir yoge' (rudhA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai aura nipAtana se kutva hotA hai| 'RhalorNyat' (3 | 1|124) se 'Nyat' pratyaya prApta thaa| nipAtanam ( Nyat) - (15) amAvasyadanyatarasyAm / 122 / pa0vi0-amAvasyat 1 / 1 anyatarasyAm avyayapadam / anu0-atra takArAnubandhAd Nyat-pratyayo'bhisambadhyate, na kyap / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __ artha:-amAvasyaditi Nyat-pratyayAntaM nipAtyate, tasmin sati vikalpena vRddhirbhvti| udA0-amA=saha vasato yasmin kAle sUryAcandramasAviti sA-amAvasyA, amAvAsyA vA (tithi:)| AryabhASA-artha- (amAvasyat) amAvasyat yaha Nyat-pratyayAnta nipAtita hai, 'Nyat' pratyaya hone para (anyatarasyAm) vikalpa se vRddhi hotI hai| amAvasyat yahAM takAra anubandha ke saMketa se Nyat' pratyaya kA grahaNa kiyA jAtA hai, kyA' pratyaya kA nhiiN| / udA0-amAvasyA, amaavaasyaa| jisa kAla meM sUrya aura candramA amA sAtha vas-rahate haiM usa tithi ko amAvasyA tathA amAvAsyA kahate haiN| siddhi-(1) amaavsyaa| yahAM amA upapada hone para vas nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai aura 'ata upadhAyA:' ((7 / 2 / 116) se prApta vRddhi nahIM hotI hai| (2)amaavaasyaa| yahAM amA upapada hone para pUrvokta vas' dhAtu se 'Nyat' pratyaya' hai aura vikalpa se 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se vRddhi ho jAtI hai| vizeSa-sUtra meM t' anubandha ke saMketa se yahAM Nyat' pratyaya hotA hai aura tit svaritam (6 / 1 / 179) se yahAM svarita svara hai| (16) chandasi niSTaryadevahUyapraNIyonnIyocchiSyamaryastaryAdhvaryakhanyakhAnyadevayajyApRcchayapratiSIvyabrahmavAdya bhaavystaavyopcaayypRddaani|123| pa0vi0-chandasi 7 / 1 niSTarya-devahUya-praNIya-unnIya-ucchiSyamarya-staryA-dhvarya-khanya-khAnya-devayajyA-Apacchya-pratiSIvya-brahmavAdyabhAvya-stAvya-upacAyyapRDAni 1 / 3 / sa0-niSTaryazca devahUyazca praNIyazca unnIyazca ucchiSyazca maryazca staryA ca dhvaryazca khanyazca khAnyazca devayajyA ca ApRcchyazca pratiSIvyazca brahmavAdyaM ca bhAvyaM ca stAvyazca upacAyyapRDaM ca tAniniSTaLa0upacAyyapRDAni (itretryogdvndv:)| artha:-chandasi viSaye niSTAdaya: zabdA nipaatynte| udA0-(niSTarya:) niSTakryaM cinvIta pazukAmaH / devahUyaH / praNIyaH / unnIyaH / ucchiSyam / marya: / staryA / dhvaryaH / khanya: / khAnyaH / devyjyaa| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 107 ApRcchyaH / pratISavyaH / brhmvaadym| bhAvyam / stAvya: / upacAyyapRDam / (suvarNam) / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (niSTarksa0 upacAyyapaDAni) niSTarksa, devahUya, praNIya, unnIya, ucchiSya, marya, staryA, dhvarya, khanya, khAnya, devayajyA, ApRcchya, pratiNIvya, brahmavAdya, bhAvya, stAvya, upacAyyapUDa zabda nipAtita haiN| jo yahAM sUtra se siddha na ho use nipAtana se siddha samajheM / udA0- Upara saMskRta-bhAga meM dekha leveM / siddhi- (1) niSTarksa: / yahAM nis upasargapUrvaka kRtI chedane' (tu0pa0) dhAtu se 'Nyat' pratyaya hai| 'RdupadhAccAklRpicRteH' (3|1 | 110 ) se 'kyap' pratyaya prApta thA / 'ka' kA Adyantaviparyaya (tarka) hotA hai| 'nis' ke 's' ko Satva aura 'STunA STuH' (8/4/41) se Tutva hotA hai| (2) devahUya: / yahAM deva subanta upapada hone para 'hu dAnAdanayo:' (ju0pa0) dhAtu se 'kyap' pratyaya hai, 'hrasvasya piti kRti tuk' (6 |1| 69 ) se prApta 'tuk' Agama kA abhAva hai aura 'hu' ko dIrgha ho jAtA hai| (3) praNIyaH / pra- upasargapUrvaka 'NIJ prApaNe' (bhvA0 u0) dhAtu se 'kyap' pratyaya hai / 'aco yat' (3 11197 ) se 'yat' pratyaya prApta thaa| (4) unnIyaH / ut-upasargapUrvaka pUrvokta 'nI' dhAtu se pUrvavat / (5) ucchiSyam / ut-upasargapUrvaka 'ziSTa vizeSaNe' (ru0pa0) dhAtu se 'kyap' pratyaya hai / 'RhalorNyata' (3 |1| 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thA / 'zazchoTi (8/4/66) se 'z' ko 'ch' aura 'sto: zcunA zcuH' (8/4/39) se 't' ko 'c' hotA hai| (6) marya: / mRG prANatyAgeM' (tu0A0) dhAtu se yat' pratyaya hai / 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya prApta thaa| (7) staryA / stRJ AcchAdane' (svA0 u0 ) se 'yat' pratyaya hai / pUrvavat 'Nyat' pratyaya prApta thaa| yaha nipAtana strIliGga meM hI hai| ata: 'ajAdyataSTAp' (41114) se 'TAp' pratyaya hotA hai / (8) dhvarya: / 'dhvR hUrcchaneM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'yat' pratyaya hai / pUrvavat 'Nyat' pratyaya prApta thA / (9) khanyaH / khanu avadAraNeM (bhvA0 u0) dhAtu se 'yat' pratyaya hai / pUrvavat 'Nyat' pratyaya prApta thA / (10) khAnyaH / pUrvokta 'khan' dhAtu se 'Nyat' pratyaya hai| (11) devayajyA | deva subanta upapada hone para yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0 ) dhAtu se 'yat' pratyaya hai| pUrvavat 'Nyat' pratyaya prApta thA / yaha strIliGga meM hI nipAtana hai| pUrvavat 'TAp' pratyaya hotA hai| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (12) ApRcchya: / yahAM AGpUrvaka pracch jJIpsAyAm' (tu0pa0) dhAtu se 'kyam' pratyaya hai / 'prahijyA0' (6 | 1|16 ) se samprasAraNa hotA hai| 108 (13) pratiSIvya: / yahAM prati-upasargapUrvaka 'SIvu tantusantAne' ( di0pa0) dhAtu se 'kyap' pratyaya hai| 'RhalorNyat' (3 / 1 / 124 ) se 'Nyat' pratyaya prApta thA / nipAtana se dhAtu ko Satva hotA hai / (14) brahmavAdyam / brahman' upapada hone para 'vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se 'Nyat' pratyaya hai / (15) bhaavym| yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'Nyat' pratyaya aura 'Av' Adeza hai| 'aco yat' (3 11197 ) se 'yat' pratyaya prApta thaa| (16) stAvya: / yahAM 'STuJ stutauM' (adA0 u0) dhAtu se 'Nyat' pratyaya aura 'Av' Adeza hai| pUrvavat 'yat' pratyaya prApta thaa| (17) upacAyyapRDam | yahAM upa-upasargapUrvaka 'ciJ cayane' (svA030) dhAtu se 'Nyat' pratyaya aura 'Ay' Adeza hai| yaha 'pRDa' uttarapada hone para hI nipAtana hai / Nyat (1) RhalorNyat / 124 / pa0vi0 R - halo: 6 / 2 ( paJcamyarthe ) Nyat 1 / 1 / sa0-Rzca hal ca tau Rhalau, tayo:- Rhalo: (itaretarayogadvandvaH) / vyatyayena paJcamyarthe SaSThI vibhaktireSA, "chandovat sUtrANi bhavanti / " anvayaH-RhalbhyAM dhAtubhyAM Nyat / arthaH-RkArAntAd halantAcca dhAtoH paro Nyat pratyayo bhavati / udA0- (R) kAryam / hAryam / dhAryam / (hal ) vAkyam / pAkyam / AryabhASA - artha - (Rhalo: ) RkArAnta aura halanta (dhAto: ) dhAtu se pare ( Nyat) 'Nyat' pratyaya hotA hai| udA0 - (R) kAryam / karane yogy| hAryam / haraNa karane yogy| dhAryam / dhAraNa karane yogy| (hal ) vAkyam / kahane yogya / pAkyam / pakAne yogy| siddhi - (1) kAryam / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 2 / 115) se 'kR' ko vRddhi (kAra) hotI hai| 'hRJ haraNe' ( bhvA0 u0 ) se - hAryam / 'dhRJ dhAraNe' (bhvA0 u0 ) se - dhAryam / (2) vAkyam / vac + Nyat / vc+y| vaak+y| vAkya+su / vAkyam / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 106 yahAM vaca paribhASaNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se vRddhi aura 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 2 / 52) se 'c' ko 'k' hotA hai| 'DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se-pAkyam / _ vizeSa-anubandha- Nyat-pratyaya meM prakAra anubandha 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se Adi vRddhi ke liye tathA takAra anubandha 'tit svaritam (6 / 1 / 179) se svarita svara ke liye hai| (2) oraavshyke|125 / pa0vi0-o: 5 / 1 Avazyake 7 / 1 / sa0-avazyaM bhAva Avazyakam / dvandvamanojJAdibhyazca' (5 / 1 / 132) iti vuJ prtyyH| anu0-Nyat itynuvrtte| anvy:-ordhaatornnydaa''vshyke| artha:-ukArAntAd dhAto: paro Nyat-pratyayo bhavati, Avazyake'rthe gamyamAne / yato'pavAda: / udA0-(lU) laavym| (pU) pAvyam / AryabhASA-artha-(o:) ukArAnta (dhAto:) dhAtu se pare (Nyat) Nyat-pratyaya hotA hai (Avazyake) Avazyaka artha meN| udA0-(lU) lAvyam / avazya kATane yogya / (pU) pAvyam / avazya zuddha-pavitra karane yogy| siddhi-lAvyam / yahAM tU chedane' (krayA u0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| 'aco miti (7 / 2 / 115) se vRddhi aura 'vAnto yi pratyaye' (6 / 1 / 76) se Av-Adeza hotA hai| pUJa pavane (krayA0u0) dhAtu se-pAvyam / yahAM 'aco yat (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya prApta thA, usakA yaha apavAda hai| (3) Asuyuvapirapilapitrapicamazca / 126 / pa0vi0-Asu-yu-vapi-rapi-lapi-trapi cama: 5 / 1 ca avyayapadam / sao-Asuzca yuzca vapizca rapizca lapizca trapizca cam ca eteSAM samAhAra Asu0cam, tasmAd-Asu0cama: (samAhAradvandvaH) / anu0- Nyat itynuvrtte| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - Asu0camazca dhAtorNyat / artha:-Asuyuvapirapilapitrapicamibhyo dhAtubhyo'pi paro yatpratyayo bhavati / yato'pavAdaH / udA0- (Asu ) AsAvyam / (yu) yAvyam / (vapi ) vApyam / (rapi ) rApyam / (lapi) lApyam / (trapi ) trApyam / (cami) AcAmyam / AryabhASA-artha-(Asu0camaH ) Asu, yu, vap, rap, lap, trapU, cam (dhAtoH ) dhAtuoM se (ca) bhI pare (Nyat) Nyat-pratyaya hotA hai| 110 udA0-(Asu) AsAvyam / nicor3ane yogya / (yu) yAvyam / mizraNa - amizraNa karane yogya / (vapi ) vApyam / bone vA kATane yogya / (rapi ) rApyam / kahane yogya / (lapi) lApyam / kahane yogya / (trapi) trApyam / lajjA ke yogy| (cami) AcAmyam / Acamana karane yogya / siddhi-(1) AsAvyam / yahAM AGpUrvaka 'SuJ abhiSaveM (svA030) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 2 / 115 ) se vRddhi aura 'vAnto yi pratyaye (6 / 1 / 76) se Av-Adeza hai| yahAM 'aco yat' (3 / 1 / 97 ) se 'yat' pratyaya prApta thaa| 'yu mizraNe'mizraNe ca' (a0pa0) dhAtu se-yAvyam / (2) vaapym| yahAM 'Duvapa bIjasantAne chedane ca' (bhvA0pa0) se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7/2/117) se vRddhi hotI hai| yahAM 'poradupadhAt ' (3 11198) se 'yat' pratyaya prApta thaa| (3) ' rapa-lapa vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0), 'trapUS lajjAyAm' (bhvA0A0), 'camu adane' (bhvA0pa0) dhAtu se zeSa pada siddha kareM / nipAtanam (vyat) - (4) AnAyyo'nitye / 127 / pa0vi0 - AnAyya: 1 / 1 anitye 7 / 1 / sa0-na nityamiti anityam, tasmin anitye ( naJtatpuruSaH ) / anu0-Nyat ityanuvartate / arthaH- AnAyyaH zabdo Nyat-pratyayAnto nipAtyate'nitye'rthe gamyamAne / udA0 - AnAyyo dakSiNAgniH / AryabhASA - artha - (AnAyya) zabda ( Nyat) 'Nyat' pratyayAnta nipAtita hai (anitye) anitya artha prakaTa hone para / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-AnAyyo dakSiNAgniH / sadA surakSita na rahanevAlI dkssinnaagni| siddhi-AnAyya: / AG+nI+Nyat / aa+nai+y| aa+naay+y| AnAyya+su / aanaayyH| yahAM AGpUrvaka 'NIJa prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nyat' pratyaya hai| aco Niti (7 / 2 / 115) se vRddhi hotI hai| nipAtana se Ay-Adeza hotA hai| yahAM 'aco yat' (3 / 1 / 97) se se yat' pratyaya prApta thaa| vishess-dkssinnaagni| (1) AnAyya zabda dakSiNAgni ke liye rUDha hai| zrauta-yajJa kI agni araNI manthana se utpanna kI jAtI hai| use yajamAna gArhapatya nAmaka vedI meM gArhapatyAgni ke rUpa meM surakSita rakhatA hai| vahAM AhavanIya aura dakSiNAgni nAmaka do vediyAM aura hotI haiN| yajamAna gArhapatya nAmaka vedI meM se agni lekara una donoM vediyoM meM agni kA AdhAna karatA hai| jaise hI AhutiyAM samApta hotI haiM, ve donoM agniyAM bhI samApta ho jAtI haiM, ye anitya haiN| kintu gArhapatyagni sadA surakSita rakhI jAtI hai| (2) eka aisI bhI prathA hai ki gArhapatyAgni meM se dakSiNAgni na lekara vaizyakula se athavA cUlhe se yaha agni lAI jAtI hai| ata: ise AnAyya kahate haiN| nipAtanam (Nyat) (5) prnnaayyo'smmtau|128 / pa0vi0-praNAyya: 1 / 1 asammatau 7 / 1 / / sa0-na vidyate sammatiryasmin so'sammati:, tasmin-asammatau (bhuvriihi:)| smmti:-puujaa| asammati:=pUjA'bhAvaH / anu0-Nyat itynuvrtte| artha:-asammatAvarthe praNAyya: zabdo Nyat-pratyayAnto nipaatyte| udA0-praNAyyazcora: / asammAnita ityarthaH / AryabhASA-artha-(asammatau) asammAna artha meM (praNAyya:) praNAyya zabda (Nyat) Nyat-pratyayAnta nipAtita hai| udA0-praNAyyazcoraH / asammAnita cora puruss| siddhi-praNAyya: / pra+NI+Nyat / pr+nai+y| pr+naay+y| praNAyya+su / praNAyyaH / yahAM pra-upasargapUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| aco Niti' (7 / 2 / 115) se vRddhi aura Ay-Adeza nipAtita hai| 'aco yat (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nipAtanam (Nyat)(6) pAyyasAnnAyyanikAyyadhAyA mAnahavirnivAsa sAmidhenISu / 126 / pa0vi0-pAyya-sAnnAyya-nikAyya-dhAyyAH 1 / 3 / mAnahavi:nivAsa-sAmidhenISu 7 / 3 / sa0-pAyyaM ca sAnnAyyaM ca nikAyyazca dhAyyA ca tA:-pAyyasAnnAyanikAyyadhAyyA: (itretryogdvndv:)| mAnaM ca havizca nivAsazca sAmidhenI ca tA:-mAnahavirnivAsasAmidhenyaH, tAsu-mAnahavirnivAsasAmidhenISu (itretryogdvndv:)| anu0-Nyat itynuvrtte| artha:-pAyyasAnnAyanikAyyadhAyyA: zabdA yathAsaMkhyaM mAnahavirnivAsasAmidhenISu Nyat-pratyayAntA nipAtyante / udaa0-paayym=maanm| sAnnAyyam hvirvishessH| nikAyya:nivAsa: / dhAyyA sAmidhenI, RgvizeSaH / __ AryabhASA-artha-(pAyya0dhAyyAH) pAyya, sAnnAya, nikAyya, dhAyyA zabda yathAsaMkhya (mAnasAmidhenISu) mAna, haviH, nivAsa, sAmidhenI arthoM meM (Nyat) Nyat-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-pAyyam-mAnam / anna mAMpane kA pAtra mAMpa Adi / sAnnAyyam haviH / eka havi vishess| nikAyya:=nivAsa: / AvAsa / dhAyyA sAmidhenI, RcA vizeSa / siddhi-(1) pAyyam / mA+Nyat / paa+y| paa+yuk+y| paayy+su| paayym| yahAM mAGmAne (ju0A0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| dhAtu ke 'm' ko 'pU' aura 'yuk' Agama nipAtita hai| yahAM 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| (2) sAnnAyyam / yahAM sam-pUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se Nyat' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se nI' ko vRddhi aura Ay-Adeza nipAtita hai| nipAtana se sam' upasarga ko dIrgha hotA hai| (3) nikAyya: / yahAM nI-pUrvaka ciJ cayane (svA030) dhAtu se isa sUtra se Nyat' pratyaya, pUrvavat vRddhi aura Ay-Adeza nipAtita hai| ci' dhAtu ke 'c' ko 'k' nipAtana se hotA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 113 (4) dhAyyA | yahAM DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya aura yuk Agama nipAtita hai| strItva vivakSA meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| vizeSa- (1) sAnnAya-darzeSTi nAmaka yajJa meM tIna AhutiyAM hotI haiM, pahalI agnidevatA ke liye puroDAza kI, dUsarI indra ke liye dadhi kI, tIsarI indra ke liye dUdha kii| dUsarI aura tIsarI Ahuti ko sAtha milAne se sAnnAya Ahuti banatI hai| pahale camasa meM dahI bharakara, usake Upara dUdha chor3ane se 'sAnnAya' havi banatI hai| sam + nI sAnanA (milAnA) / (2) dhAyyA - Rgveda kI nimnalikhita 11 RcAyeM sAmidhenI kahAtI haiM(1) pra vo vAjA abhidyavo haviSmanto ghRtAcyA / devAJjagAti sumnayuH / / (2) ILe agniM vipazcitaM girA yajJasya sAdhanam / zruSTIvAnaM dhitAvAnam / / (3) agne zakema te vayaM yamaM devasya vAjinaH / ati dveSAMsi tarema / / (4) samidhyamAno'dhvare 3'gniH pAvaka IDyaH / zociSkezastamImahe / / (5) pRthupAjA amartyo ghRtanirNik svAhuta: / agniryajJasya havyavAT / / (6) taM sabAdho satanuca itthA dhiyA yajJavantaH / A cakruragnimUtaye / / (7) hotA devo amartyaH purastAdeti mAyayA / vidathAni pracodayan / / (8) vAjI vAjeSu dhIyate'dhvareSu pra NIyate / vipro yajJasya sAdhanaH / / (9) dhiyA cakre vareNyo bhUtAnAM garbhamA dadhe / dakSasya pitaraM tanA / / (10) ni tvA dadhe vareNyaM dakSasyeLA sahaskRta / agne sudItimuzijam / / (11) agne yanturamapturamRtasya yoge vanuSaH / viprA vAjaiH samindhate / / (R0 3 / 27 // 1-11) / ina 11 RcAoM meM se pahalI aura gyArahavIM RcA ko tIna-tIna bAra par3hane se kula 15 sAmidhenI RcAyeM ho jAtI haiN| inameM se cauthI RcA aura gyArahavIM RcA ke bIca kI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 6 RcAyeM 'dhAyyA' nAmaka sAmidhenI kahAtI haiM jinheM puSpacihna ke dvArA darzAyA gayA hai| ina RcAoM se yajJa meM samidhAoM kA AdhAna kiyA jAtA hai isaliye inheM dhAyyA kahA jAtA hai| dhIyate yayA smiditi-dhaayyaa| nipAtanam (Nyat) (7) kratau kunnddpaayysNcaayyau|130| pa0vi0-kratau 71 kuNDapAyya-saMcAyyau 1 / 2 / sa0-kuNDapAyyazca saMcAyyazca tau-kuNDapAyyasaMcAyyau (itretryogdvndv:)| anu0-Nyat itynuvrtte| artha:-kratAvarthe kuNDapAyya-saMcAyyau zabdau Nyat-pratyayAntau nipaatyete| udA0-kuNDena pIyate yasmin soma iti kuNDapAyya: kratuH (yjny:)| saMcIyate yasmin soma iti saMcAyya: kratuH / ___ AryabhASA-artha- (kratau) yajJa artha meM (kuNDapAyyasaMcAyyau) kuNDapAyya aura saMcAyya zabda (Nyat) Nyat-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-kuNDena pIyate yasmin soma iti kuNDapAyya: kratuH (yjny:)| jisa somayAga meM kuNDa se somapAna kiyA jAtA hai, use kuNDapAyya' kahate haiN| saMcIyate yasmin soma iti saMcAyya: kratuH / jisa somayAga meM soma kA saMcaya kiyA jAtA hai use saMcAyya' kahate haiN| siddhi-(1) kuNDapAyya: / kuNDa+TA+pA+Nyat / kuNDa+pA+yuk+ya / kunnddpaayy+su| kuNDapAyyaH / yahAM tRtIyAnta kuNDa upapada hone para 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai aura nipAtana se yuk' Agama hotA hai| (2) sNcaayyH| yahAM sam-pUrvaka ciJ cayane (svA030) dhAtu se isa sUtra se 'Nyat' pratyaya hai| aco giti' (7 / 2 / 115) se vRddhi aura Ay-Adeza nipAtita hai| yahAM donoM sthAnoM para aco yat (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya thaa| nipAtanam (Nyat) (8) agnau pricaayyopcaayysmuuhyaaH|131| pa0vi0-agnau 71 paricAyya-upacAyya-samUhyA: 1 / 3 / sa0-paricAyyazca upacAyyazca samUhyazca te-paricAyya-upacAyyasamUhyAH (itretryogdvndv:)| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH anu0-Nyat itynuvrtte| artha:-agnAvarthe paricAyyopacAyyasamUhyA: zabdA Nyat-pratyayAntA nipaatynte| udA0-paricAyyo'gniH / upacAyyo'gniH / samUhyo'gniH / AryabhASA-artha-(agnau) agni artha meM (paricAyyopacAyyasamUhyAH) paricAyya, upacApya, samUhya zabda (Nyat) Nyat-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-paricAyyo'gniH / paricAyya nAmaka yjnyaagni| upAcAyyo'gniH / upacAyya nAmaka yajJAgni / samUhyo'gniH / samUhya nAmaka yjnyaagni| ___ siddhi-(1) paricAyyaH / yahAM pari-pUrvaka ciJ cayane (svA030) dhAtu se isa sUtra se Nyat' pratyaya hai| 'aco Niti (3 / 2 / 115) se vRddhi aura nipAtana se Ay-Adeza hotA hai| yahAM 'aco yat' (3 / 1 / 97) se yat' pratyaya prApta thaa| (2) upcaayyH| yahAM upa-pUrvaka pUrvokta ci' dhAtu se isa sUtra se Nyat' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) samUhyaH / yajJa ke anta meM idhara-udhara bikharI huI agni ko baTorakara rAkha Adi kA Dhera lagA denA samUhya agni hai| samUha ddher| nipAtanam (yaH) (6) cityAgnicitye c|132|| pa0vi0-citya-agnicitye 1 / 2 ca avyypdm| sa0-cityazca agnicityA ca te-cityAgnicitye (itaretarayogadvandvaH) / artha:-citya-agnicitye zabdau ya-pratyayAntau nipaatyete| udA0-cIyate'sau cityo'gniH / agnicynmev-agnicityaa| AryabhASA-artha-(cityAgnicitye) citya aura agnicityA zabda ya-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-cIyate'sau cityo'gniH / jisakA cayana kiyA jAtA hai use citya' agni kahate haiN| agnicynmev-agnicityaa| agni ke cayana ko 'agnicityA' kahate haiN| siddhi-cityH| yahAM ciJ cayane (svA0u0) dhAtu se nipAtana se 'ya' pratyaya aura tuk Agama hotA hai| aise hI agni zabda upapada hone pr-agnicityaa| vizeSa-(1) cityAgni-zrauta yajJoM ke liye upayukta agni ko cityAgni kahate haiN| yaha gArhapatya agni, dakSiNAgni aura AhavanIya agnibheda se tIna prakAra kI hotI hai| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) agnicityA-yajJavedI kI bhUmi para zyenacita aura kaMkacita Adi bheda se aneka prakAra ke yajJakuNDa banAye jAte haiN| unameM jo viziSTa prakAra kA agnicayana hotA hai use agnicityA (agnicayana) kahate haiN| iti kRtyprtyyprkrnnm| atha kRtpratyayaprakaraNam Nvul+tRc (1) nnvultRcau|133| pa0vi0-Nvul-tRcau 1 / 2 / sa0-Nvula ca tRc ca tau-Nvul-tRcau (itaretarayogadvandvaH) / artha:-sarvebhyo dhAtubhya: parau kartari kArake NvultRcau pratyayau bhavata: / udA0-(Nvul) kAraka: / hArakaH / (tRc) kartA / hrtaa| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtumAtra se pare kartA kAraka meM (NvultRcau) Nvul aura tRc pratyaya hote haiN| udA0-(Nvul) kArakaH / krnevaalaa| hArakaH / hrnevaalaa| (tRc) krtaa| krnevaalaa| hrtaa| hrnevaalaa| siddhi-(1) kArakaH / kR+nnvul| kR+vu| kaar+ak| kaark+su| kArakaH / yahAM DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM 'evul' pratyaya hai| 'Nvul' pratyaya ke Nit' hone se kR' ko 'aco miti' (7 / 2 / 116) vRddhi hotI hai| yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM 'aka-Adeza hotA hai| 'hRJ haraNe (bhvA0u0) dhAtu se-hArakaH / (2) kartA / kR+tRc / kR+tR| kr+tR| krtR+su| krtaa| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se isa sUtra se kartA artha meM tRc' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' ko guNa hotA hai| pUrvokta 'ha' dhAtu se-hrtaa| vizeSa-(1) anubandha / 'ela' pratyaya meM 'Na' anubandha 'aco Niti (7 / 2 / 115) Adi se aGga kI vRddhi ke liye hai| la' anubandha liti' (6 / 1 / 187) se pratyaya se pUrva ac ke udAtta-svara ke liye hai| tRc' meM c' anubandha cita:' (6 / 1 / 157) se antodAtta svara ke liye hai| . (2) kRta-yula aura tRpa pratyaya kI kRdatiG' (3 / 1 / 93) se kRt' saMjJA hai| kartari kRta (3 / 497) se kRta-saMjJaka pratyaya kartA kAraka meM hote haiN| aise hI sarvatra smjheN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH lyuH+ NiniH+ac (1) nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH | 134 / pa0vi0-nandi-grahi-pacAdibhyaH 5 / 3 lyu- Nini-acaH 1 / 3 / sa0-nandizca grahizca pac ca te - nandigrahipaca: / Adizca Adizca Adizca te AdayaH / nandigrahipacAdayo yeSAM te nandigrahipacAdayaH tebhyaH nandigrahipacAdibhyaH (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH) / lyuzca Ninizca ac ca te lyuNinyaca: ( itaretarayogadvandva : ) / artha:-nandayAdibhyo grahyAdibhyaH pacAdibhyazca dhAtubhyaH pare yathAsaMkhyaM lyu- Nini-aca: pratyayA bhavanti udA0 - nandayAdibhyo lyuH - nandayatIti nandanaH / vAzayatIti vAzanaH / grahyAdibhyo NiniH- gRhNAtIti grAhI / utsahate iti utsAhI / pacAdibhyo'c - pacatIti pacaH / vadatIti vadaH / 117 " (1) nandayAdaya: - vA0 nandivAzimadidUSisAdhivarddhizobhirocibhyo NyantebhyaH sNjnyaayaam| nandanaH / vAzana: / madanaH / dUSaNaH / sAdhanaH / vardhanaH / zobhana: / rocana: / vA0 - sahitapidame: saMjJAyAm / sahanaH / tapanaH / damanaH / jlpnH| rmnnH| darpaNa: / saMkrandanaH / saMkarSaNaH / saMharSaNaH / janArdanaH / yavanaH / madhusUdanaH / vibhISaNaH / lavaNaH / nipaatnaannnntvm| vittavinAzanaH / kuladamana: / zatrudamanaH / iti nandyAdiH / 1 I (2) grahmAdayaH / graha / utsaha / udvasa / udbhaas| sthaa| mntr| sammarda / / grAhI / utsAhI / udvAsI / udbhAsI / sthAyI / mantrI | sammardI / vA0 - rakSazravasavapazAM nau nirakSI / nizrAvI / nivAsI / nivAyI / nizAyI / yAcivyAhRsaMvyAhavrajavadavasAM pratiSiddhAnAm / ayAcI avyAhArI / asNvyaahaarii| avraajii| avAdI / avAsI / vA0 - acaamcittkrtRkaannaam| pratiSiddhAnAmityeva / akArI / ahArI / avinaayii| vA0-vizayI viSayI deze / vizayI | viSayI deza: / vA0 - abhibhAvI bhUte / abhibhaavii| aparAdhI / uprodhii| pribhaavii| paribhavI / iti gRhyAdiH / 1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 3. pacAdayaH / paca / vaca / vapa / vada / cala / zala / tapa / pata / nadaT / bhaSaT / vasa / garaT / plavaT / caraT / taraT / coraT / grAhaT / jr| mr| kssr| kSama / sUdaT / devaT / modaT / seva / meSa / kopa / medhA / narta / vraNa / drsh| daMza / dambha / jArabharA / zvapaca / pacAdirAkRtigaNaH / AryabhASA- artha - ( nandigrahipacAdibhyaH ) nandyAdi, grahyAdi, pacAdi dhAtuoM se pare yathAsaMkhya (lyuNinyacaH) lyu, Nini, ac pratyaya hote haiN| 118 udA0 - nandyAdi se lyu- nandayatIti nandanaH / Anandita karanevAlA / vAzayatIti vAzana: / cAhanevAlA / gRhyAdi se Nini- gRhNAtIti grAhI / grahaNa karanevAlA / utsahate iti utsAhI / utsAha karanevAlA / pacAdi se ac- pacatIti pacaH / pakAnevAlA / vadatIti vadaH | bolanevAlA / siddhi - (1) nandana: / nanda + Nic+lyu / nanda+ana / nndn+su| nandanaH / yahAM Nijanta 'Tunadi samRddhoM (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'lyu' pratyaya hai| 'NeraniTiM' (6/4/51) se 'Nic' kA lopa hotA hai| 'yuvoranAka' (7 / 1 / 19 se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hai| Nijanta 'vaMza kAntau ( adA0pa0) dhAtu se - vAzana: / (2) grAhI / graha+ Nini / grAha+in / gAhin+su / grAhI / yahAM 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Nini' pratyaya hai / 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| utpUrvaka 'Saha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se- utsAhI / (3) paca: / pac+ac / pac+a / paca++su / pacaH / yahAM 'DupacaS pAkeM' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai| 'vada vyaktAvyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se - vadaH / vizeSa - gaNa - nandyAdi, grahmAdi aura pacAdi dhAtu pANinIya dhAtupATha meM gaNarUpa meM paThita nahIM haiN| inheM pratyayavidhi ke liye saMkalita kiyA gayA hai| ka: (1) igupadhajJAprIkiraH kaH / 135 / pa0vi0 - igupadha-jJA-prI - kira: 5 | 1 ka: 1 / 1 / sa0-ik upadhA sa igupadha: / igupadhazca jJAzca prIzca kRzca eteSAM samAhAra igupadhajJAprIkR, tasmAt - igupadhajJAprIkiraH (bahuvrIhigarbhitetaretarayogadvandvaH) / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 116 artha:-igupadhebhyo jJAprIkRbhyazca dhAtubhya: para: ka: pratyayo bhavati / udA0-igupadha: (kSip)-vikSipatIti vikSipa: / (likh) vilikhatIti vilikha: / (budh) bodhatIti budhaH / (jJA) jAnAtIti jJa: / (prI) prINAtIti priy:| (kR) kiratIti kirH| ___ AryabhASA-artha-(igupadhajJAprIkira:) ik upadhAvAlI aura jJA, prI, kR (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ka:) 'ka' pratyaya hotA hai| udA0-igupadha: (kSip)-vikSipatIti vikSipa: / phaiknevaalaa| (likha) vilikhatIti vilikhaH / likhnevaalaa| (budha) bodhatIti budhaH / smjhnevaalaa| (jJA) jAnAtIti jnyH| jaannevaalaa| (prI) prINAtIti priyaH / tRpta karanevAlA athavA caahnevaalaa| (kR) kiratIti kiraH / phaiNknevaalaa| siddhi-(1) vikSipaH / yahAM vi-pUrvaka kSip preraNe' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se ka' pratyaya hai| 'ka' pratyaya ke kit' hone se 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA viGati ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha ho jAtA hai| (2) vilikha: / likha akSaravinyAse' (bhvA0pa0) pUrvavat / (3) budhaH / budha avagamane' (bhvA0pa0) pUrvavat / (4) jnyH| 'jJA avabodhane (krayA0pa0) se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'ka' pratyaya ke kit' hone se Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'jJA' ke 'A' kA lopa ho jAtA hai| (5) priya: / yahAM prI tarpaNe kAntau ca' (krayA u0) dhAtu se isa sUtra se ka' pratyaya hai| 'aci anudhAtubhuvA0' (6 / 4 177) se 'iyaG' Adeza hotA hai| (6) kiraH / kR vikSepe (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se ka' pratyaya hai| 'Rta id dhAto:' (7 / 1 / 100) se ikAra Adeza hotA hai| (2) aatshcopsrge|136 / pa0vi0-Ata: 5 1 ca avyayapadam, upasarge 7 / 1 / anu0-ka itynuvrtte| anvaya:-upasarge Atazca dhAtoH kaH / artha:-upasarge upapade AkArAntebhyo dhAtubhya: para: ka: pratyayo bhvti| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(sthA) pratiSThate iti prastha: / (glA ) suSThu glAyatIti suglaH / (mlA) suSThu mlAyatIti sumlaH / AryabhASA - artha - (upasarge) upasarga upapada hone para ( Ata:) AkArAnta ( dhAto: ) dhAtuoM se pare (ka) ka pratyaya hotA hai / 120 udA0- - (sthA) pratiSThate iti prastha: / prasthAna krnevaalaa| (glA) suSThu glAyatIti suglaH | adhika glAnivAlA / (mlA) suSThu mlAyatIti sumla: / artha pUrvavat hai / siddhi- (1) prastha: / yahAM pra-upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai / 'ka' pratyaya ke kit hone se 'Ato lopa iTi ca (6 / 4 / 68) se 'sthA' ke 'A' kA lopa ho jAtA hai| (2) suglH| suml:| yahAM su-upasargapUrvaka 'glai mlai harSakSayeM' ( vA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'Adeca upadeze'ziti' ( 6 | 1/44 ) se glai, mlai ko Ava hotA hai| zeSa pUrvavat / za: ---- (1) pAghrAdhmAdheT dRzaH zaH | 137 / pa0vi0-pA-ghrAdhmA-dheT dRza: 5 | 1 za: 1 / 1 / sa0-pAzca ghrAzca dhmAzca dheT ca dRz ca eteSAM samAhAraH pAghrAdhmAdheTdRz, tasmAt-pAghrAdhmAdheTadRza: (samAhAradvandvaH) / anu0-upasarge ityanuvartate / anvayaH - upasarge pA0dRzo dhAto: za: / artha:- upasarge upapade pAghrAdhmAdhedRzibhyo dhAtubhyaH paraH zaH pratyayo bhavati / udA0-(pA) utpibH| vipiba: / (ghrA ) ujjighraH / vijighraH / ( dhmA) uddhama: / vidhamaH / ( dheT ) uddhayaH / vidhaya: / (dRz) utpazya: vipazyaH / kecit upasarge iti nAnuvartayanti teSAM mate - piba: / jighraH / dhayaH / pazya: / AryabhASA - artha - (upasarge) upasarga upapada hone para ( pAghrAdhmAdheTadRzaH ) pA, ghrA, dhmA, dheT, dRz (dhAtoH) dhAtuoM se pare (kaH) ka pratyaya hotA hai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 121 udA0- -(pA) utpiba: / utkRSTa pAna karanevAlA / vipiba: / viziSTa pAna karanevAlA / (ghrA ) ujjighraH / utkRSTa gandha grahaNa karanevAlA / vijighraH / viziSTa gandha grahaNa krnevaalaa| (dhmA) uddhamaH / utkRSTa zabda / agnisaMyoga krnevaalaa| (dheT) uddhayaH / utkRSTa pAna karanevAlA / vidhayaH / viziSTa pAna krnevaalaa| (dRz) utpazyaH / utkRSTa dekhanevAlA / vipazyaH / viziSTa dekhanevAlA / kaI AcArya yahAM 'upasarge' kI anuvRtti nahIM karate haiM / unake mata meM - piba: / jighraH / dhamaH / dhayaH / pazya: / pada banate haiM / siddhi - (1) utpiba: / ut+paa+sh| ut+paa+shp+a| ut+piba+a+a / ut + piba +a / utpiba+ su / utpiba: / yahAM ut-upasargapUrvaka 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'za' prtyy| 'za' pratyaya ke 'zit' hone se 'tiG zita sArvadhAtukam ' ( 3 | 4 | 113) se isakI sArvadhAtuka saMjJA hai| sArvadhAtuka pare hone para 'kartari zap' (3|1|68) se 'zap' pratyaya hotA hai / 'zap' pare hone para 'pAghrAdhmA0' (7 / 3 / 78) se 'pA' ke sthAna meM 'piba' Adeza hotA hai| vi-upasargapUrvaka 'pA' dhAtu se - vipiba: / (2) ujjighraH / uddhamaH / ut-upasargapUrvaka ghrA gandhopAdAneM' (bhvA0pa0) aura 'dhamA zabdAgnisaMyogayo:' (bhvA0pa0) se pUrvavat pada siddha kreN| (3) uddhayaH / ut-upasargapUrvaka 'dheT pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (4) utpazya: / ut-upasargapUrvaka 'dRzir prekSaNe' ( vA0pa0) dhAtu se pUrvavat kArya hai / 'pAghrAdhmA0' (7/3 / 78) se 'dRz' ke sthAna meM 'pazya' Adeza hotA hai| (2) anupasargAllimpavindadhAripArivedyudejicetisAtisAhibhyazca / 138 / pa0vi0 - anupasargAt 5 | 1 limpa -vinda - dhAri - pAri-vedi-udejiceti-sAti-sAhibhya: 5 / 3 / ca avyayapadam / sa0-na vidyate upasargo yasya so'nupasargaH tasmAt anusargAt ( bahuvrIhi: ) / limpazca vindazca dhArizca pArizca vedizca udejizca cetizca sAtizca sAhizca te - limpa0 sAhayaH, tebhyaH - limpa0 sAhibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-za ityanuvartate / anvayaH - anupasargebhyo limpa0sAhibhyazca dhAtubhyaH zaH / " Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam artha:-anupasargAt=upasargarahitebhyo limpAdibhyazca dhAtubhyaH paraH zaH pratyayo bhvti| udA0- (limpa ) limpatIti limpa: / (vinda ) vindatIti vinda: / ( dhAri ) dhArayatIti dhAraya: / (pAri) pArayatIti pAraya: / (vidi) vedayatIti vedaya: / ( udeji) udejayatIti udejaya: / (ceti ) cetayatIti cetayaH / (sAti) sAtayatIti sAtaya: / (sAhi) sAhayatIti sAhaya: / AryabhASA-artha- (anupasargAt ) upasarga se rahita (limpa0 sAhayaH ) limpa, vinda, dhAri, pAri, vedi, udeji, ceti, sAti, sahi (dhAto: ) dhAtuoM se pare (ca) bhI (zaH) za-pratyaya hotA hai| 122 udA0 -(lamya) limpatIti limpaH / lipAI karanevAlA / (vinda ) vindatIti vindaH | lAbha = prApta karanevAlA / ( dhAri ) dhArayatIti dhAraya: / dhAraNa karanevAlA / ( pAri) pArayatIti pArayaH / pAra karanevAlA / (vidi) vedayatIti vedayaH / jnaanevaalaa| (udeji) udejayatIti udejayaH / utkampita krnevaalaa| (ceti) cetayatIti cetayaH / saceta karanevAlA / (sAti) sAtayatIti sAtaya: / sukha denevAlA / (sAhi ) sAhayatIti sAhaya: / sahana karanevAlA / siddhi - (1) limpa: / lip+za / linump+shp+a| li n p+a+a / li N p+a / limp+a / limpa+su | limpaH / yahAM 'lipa upadehe' dhAtu se isa sUtra se 'za' pratyaya hai / 'kartari zapa' (3 | 1/68) 'zap' pratyaya, 'ze mucAdInAm' (711159) se num Agama, nazcApadAntasya jhaliM (8/3/24) n ko anusvAra, 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8/4/57 ) se parasavarNa aura 'ato guNe' (6 / 1/97) se pararUpa akArAdeza hotA hai| (2) vinda: / 'vidlR lAbhe ( tu030) se pUrvavat / (3) 'dhRJ dhAraNe' (bhvA0 u0 ) / ghR pAlanapUraNayo:' ( ju0pa0) / 'vida jJAne' (adA0pa0), utpUrvaka / ena kampane' (bhvA0A0) / citI saMjJAneM' (bhvA0pa0) / 'sAti sukhe' (sautradhAtu) / 'vaha marSaNe' ( vA0pa0) / ina Nijanta dhAtuoM se sambandhita pada siddha kareM / (3) dadAtidadhAtyorvibhASA / 136 / / pa0vi0 - dadAti-dadhAtyoH 6 2 ( paJcamyarthe ) / vibhASA 1 / 1 / sa0 - dadAtizca dadhAtizca tau dadAtidadhAtI / tayo: - dadAtidadhAtyoH (itaretarayogadvandvaH) / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH 123 anu0-za itynuvrtte| anvaya:-dadAtidadhAtibhyAM dhAtubhyAM vibhASA za: / artha:-dadAtidadhAtibhyAM dhAtubhyAM paro vikalpena za:-pratyayo bhvti| nnsyaapvaad:| udA0-(dA) dadAtIti dada:, dAyo vaa| (dhA) dadhAtIti dadhaH, dhAyo vaa| AryabhASA-artha-(dadAtidadhAtyoH) dA aura dhA (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (za:) za-pratyaya hotA hai| yaha Na-pratyaya kA apavAda hai| udA0-(dA) dadAtIti dada:, dAyo vA / denevaalaa| (dhA) dadhAtIti dadha:, dhAyo vaa| dhAraNa-poSaNa krnevaalaa| siddhi-(1) dada: / daa+sh| daa+shp+a| daa+o+a| dA daa+a| da d+a| dada+su / ddH| ___ yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'za' pratyaya, kartari zapa (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya, juhotyAdibhyaH zluH' (2 / 4 / 72) se 'zap' ko 'zlu', zlau' (6 / 1 / 10) se 'dA' dhAtu ko dvitva, hasva:' (7 / 4 / 59) se abhyAsa ko hrasva, znAbhyastayorAta:' (6 / 4 / 112) se 'dA' ke 'A' kA lopa hotA hai| (2) dAya: / daa+nn| daa+yuk+a| daa+y+a| daay+su| dAyaH / yahAM pUrvokta 'dA' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'zyAdrAvyadhA0' (3 / 1141) se 'Na' pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| (3) dadhaH, dhaayH| DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) dhAtu se puurvvt| Na: (1) jvalitikasantebhyo nnH|140| pa0vi0-jvaliti-kasantebhya: 11 NaH 11 / sa0-jvala iti: (Adi:) yeSAM te jvalitaya: / kas ante yeSAM te kasantAH / jvalitayazca te kasantA iti jvalitikasantAH, tebhya:jvalitikasantebhya: (bahuvrIhigarbhitakarmadhArayaH) itizabdo'trAdiparyAya: / anu0-vibhASA itynuvrtte| anvaya:-jvalitikasantebhyo dhAtubhyo vibhASA nnH| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-jvalAdibhya: kasantebhyo dhAtubhya: paro vikalpena Na: pratyayo bhavati / aco'pvaad:| udA0-(jval) jvAla:, jvl:| (cala) cAla:, calaH / AryabhASA-artha-(jvalitikasantebhyaH) jval jinake Adi meM hai aura kas jinake anta meM hai una (dhAto:) dhAtuoM se (vibhASA) vikalpa se (Na:) Na-pratyaya hotA hai| yaha ac pratyaya kA apavAda hai| udA0-(jvala) jvAla:, jvala: / jalanevAlA / (cal) cAla., cala: / clnevaalaa| siddhi-(1) jvAla: / jvl+nn| jvaal+a| jvaal+a| jvaal+su| jvAla: / yahAM jval dIptau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhA-vRddhi hotI hai| (2) jvala: / yahAM pUrvokta jvala dhAtu se vikalpa pakSa meM nandigrahi0' (3 / 1 / 134) se 'ac' pratyaya hai| (3) cAla: / cala: / 'cala gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / vishess-jvlaadi| jvala dIptauM' se lekara 'kasa gatau' paryanta dhAtu pANinIya dhAtupATha ke bhvAdigaNa meM dekha leveN| (2) zyA''dvyadhAzusaMsravatINavasAvahalihazliSa zvasazca / 141 / pa0vi0- zyA-Ad-vyadha-Atru-saMtu-atINa-avasA-avasA-avahaliha-zliSa-zvasa: 5 / 1 ca avyypdm|| sa0-zyAzca Acca vyadhazca Ayuzca saMyuzca atINa ca avasAzca avahRzca lihazca zliSazca zvas ca eteSAM samAhAra: zyA0zvas, tasmAt-zyA0zvasa: (samAhAradvandvaH) / anu0-Na itynuvrtte| anvaya:-zyA''da0zvasazca dhAtorNaH / artha:-zyA''dvyadhAJasaMsvatINavasAvahalihazliSazvasibhyo dhAtubhya: paro'pi Na: pratyayo bhavati / udA0-(zyA) avazyAya: / pratizyAya: / (At) dAya: / dhAya: / (vyadh) vyAdhaH / (Anu) AsAva: / (saMyu) saMsrAva: / (atINa) atyAyaH / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (avasA:) avsaay:| (avahR) avhaarH| (lih) lehH| (zliSa) shless:| (zvas) shvaas:| ___AryabhASA-artha-(zyA''dzva sa:) zyA, AkArAnta dhAtu, vyadha, Anu, saMkhu, atINa, avasA, avahR, liha, zliSa, zvas (dhAto:) dhAtuoM se pare (ca) bhI (Na:) Na-pratyaya hotA hai| udA0-(zyA) avshyaayH| nIce kI ora gativAlA (os)| pratizyAyaH / pratikUla gativAlA (jukaam)| (At) dA-dAya: / denevaalaa| (dhA) dhAya: / dhAraNa-poSaNa krnevaalaa| (vyadha) vyAdhaH / tADanA karanevAlA (shikaarii)| (Anu) AsrAvaH / saba ora bhnevaalaa| mUtrAtisAra, prameha, saMgrahaNI rog| (saMyu) saMsrAva: / milakara bhnevaalaa| atyAya: / atikramaNa karanevAlA / (avasA) avasAya: / avasAna krnevaalaa| (avaha) avhaarH| avaharaNa karanevAlA cor| (liha) lehaH / caattnevaalaa| (zliS) zleSaH / AliGgana krnevaalaa| (zvas) zvAsa: / prANa lenevAlA, praannii| siddhi-(1) avazyAya: / yahAM avapUrvaka zyaG gatau' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se Na-pratyaya hai| 'Ato yuk ciN kRto:' (7 // 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| yahAM 'Atazcopasarge (3 / 1 / 136) se 'ka' pratyaya prApta thaa| use haTAne ke liye 'Na' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| prati-pUrvaka zyA dhAtu se-pratizyAya: / (2) dAya: / dhAya: / inakI siddhi 3 / 1 / 139 meM dekha leveN| (3) vyAdhaH / 'vyadha tADane (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhA vRddhi hotI hai| (4) AsrAvaH / yahAM ApUrvaka tru gatau (bhvA0pa0) se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se vRddhi hotI hai| sampUrvaka tru gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se-sNtraavH| (5) atyAya: / atipUrvaka 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura pUrvavat vRddhi hotI hai| (6) avasAya: / avapUrvaka So'ntakarmaNi' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya, Adeca upadeze'ziti (6 / 1 / 44) se At' Adeza aura 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| (7) avhaarH| avapUrvaka hRJ haraNe (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura pUrvavat vRddhi hotI hai| (8) lehH| liha AsvAdane (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se guNa hotA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (9) zleSaH / zliSa AliGgane (di0pa0) dhAtu se pUrvavat / (10) zvAsa: / zvasa prANane (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| (3) dunyornupsrge|142| pa0vi0-dunyo: 6 / 2 (paJcamyarthe) anupasarge 7 / 1 / sa0-duzca nIzca tau dunyau, tayo:-dunyo: (itaretarayogadvandva:) / na vidyate upasargo yasya so'nupasargaH, tasmin-anupasarge (bhuvriihi:)| anu0-Na itynuvrtte| anvaya:-anupasarge dunIbhyAM dhAtubhyAM NaH / artha:-anupasarge upapade dunIbhyAM dhAtubhyAM paro Na: pratyayo bhavati / udA0-(du) dunotIti dAva: / (nI) nayatIti nAyaH / AryabhASA-artha-(anupasarge) upasarga upapada na hone para (dunyo:) du' aura 'nI' (dhAto:) dhAtu se pare (Na:) Na-pratyaya hotA hai| udA0-(du) dunotIti dAvaH / jnggl| dAvAnala nAmaka agni| (nI) nayatIti nAya: / dezAntara meM le jAnevAlA naayk| siddhi-dAvaH / nAvaH / Tud upatA (svA0pa0) aura 'pIna prApaNe ((bhvA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya aura 'aco miti' (7 / 2 / 115) se vRddhi hotI hai| ___ (4) vibhASA grhH|143| pa0vi0-vibhASA 11 graha: 5 / 1 / anu0-Na itynuvrtte| anvaya:-graho dhAtorvibhASA Na: / artha:-graho dhAto: paro vikalpena Na:-pratyayo bhvti| pakSe'c pratyaye bhvti| udA0-(graha) grAha: / grahaH / AryabhASA-artha- (graha:) graha dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (Na:) pratyaya hotA hai| vikalpa pakSa meM ac-pratyaya hotA hai| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH udA0-(graha) grAha: / pakar3anevAlA jalacara (mgrmcch)| grahaH / nakSatra / nau grh| siddhi-grAhaH, grhH| graha upAdAne (krayAu0) dhAtu se isa sUtra se jalacara (magaramaccha) artha meM Na-pratyaya hotA hai-graahH| pUrvokta graha dhAtu se nakSatra artha meM nandrigrahipacAdibhyaH' (3 / 1 / 134) se nakSatra artha meM ac-pratyaya hotA hai-grhH| ___ vizeSa-(1) navagraha-soma, maGgala, budha, zukra, zani, ravi, rAhu, ketu ye nau graha haiN| (2) vyavasthita vibhASA-yaha vyavasthita vibhASA hai| isase jalacara artha meM 'Na' pratyaya aura nakSatra artha meM 'ac' pratyaya hotA hai| ka: (1) gehe kH|144| pa0vi0-gehe 71 kaH 11 anu0-graha itynuvrtte| anvaya:-graho dhAto: ko gehe| artha:-graho dhAto: para: ka: pratyayo bhavati, gehe krtri| udA0-(gah) gRhNAtIti gRhaM vezma / tatrAvasthAnAt-grahNantIti gRhA dArA ityrthH| ___ AryabhASA-artha-(graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (ka:) ka-pratyaya hotA hai (gehe) yadi usa graha dhAtu kA kartA geha-ghara ho| udA0-(graha) grahNAtIti graham / jo vyakti ko grahaNa karatA hai-pakar3a letA hai use gRham' kahate haiN| geha=ghara meM rahane se dArA bhI 'gRham' kahAtI haiN| ye bhI vyakti ko pakar3a letI haiM, jAne nahIM detii| siddhi-gRham / grh+k| gR aha+a / gRh+a| gRha+su / gRhm| 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'ahijyAvayi0' (6 / 1116) se 'graha' ko samprasAraNa (R), 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 104) se 'a' ko pUrvarUpa hotA hai| vun (1) zilpini vun|145| pa0vi0-zilpini 71 Svun 1 / 1 / sa0-zilpamasyAstIti zilpI, tasmin-zilpini (tddhitvRttiH)| anu0-graha itynuvrtte| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-graho dhAto: Svun shilpini| artha:-graho dhAto: para: Svun pratyayo bhavati, zilpini kartari sti| udA-(nRt) nRtyatIti nartakaH / (khan) khanatIti khanaka: / (rajja) rajyatIti rajaka: / striyaam-nrtkii| khnkii| rjkii| AryabhASA-artha- (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (pvun) Svuna pratyaya hotA hai (zilpini) yadi sambandhita dhAtu kA kartA zilpI ho| udA0-(nat) nRtyatIti nartakaH / naacnevaalaa-ntt| (khan) khanatIti khanakaH / zarIra ke aMga para nAma Adi khinnevaalaa| (ra) rajyatIti rajakaH / kapar3e raMganevAlA rNgrej| strIliGga meN-nrtkii| khnkii| rjkii| siddhi-(1) nartakaH / nRtI gAtravikSepeM (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se vun' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 11) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se laghUpadha guNa hotA hai| (2) khanakaH / 'khanu avadAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) rajakaH / raja rAge (di0pa0) dhAtu se puurvvt| vA0-rajeranunAsikalopazca (3 / 1 / 145) se 'rajja' ke anunAsika kA lopa hotA hai| (4) nrtkii| vun pratyaya ke Sit hone se strIliGga meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DI' pratyaya hotA hai| aise hI-khanakI, rjkii| thakan (1) gsthkn|146| pa0vi0-ga: 5 1 thakan 11 / anu0-zilpini itynuvrtte| anvaya:-go dhAtosthakan shilpini| artha:-gA-dhAto: parasthakan pratyayo bhavati, zilpini kartari sati / udA0-(gA) gAyatIti gAthakaH / AryabhASA-artha-(gaH) gA (dhAto:) dhAtu se pare (thakan) thakan pratyaya hotA hai (zilpini) yadi 'gA' dhAtu kA kartA zilpI ho| udA0-(gA) gAyatIti gAthakaH / gAnevAlA, gvaiyyaa|| siddhi-gAthakaH / 'gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'thakan' pratyaya hai| 'thakan' pratyaya meM n' anubandha nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara ke liye hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH NyuTa (1) NyuT c|147| pa0vi0-NyuTa 1 / 1 ca avyypdm| anu0-zilpini, ga iti caanuvrtte| anvaya:-go dhAtoryuTa ca shilpini| artha:-gA-dhAto: paro NyuT-pratyayo'pi bhavati, zilpini katari sti| udA0-(gA) gAyatIti gAyana: / striyaam-gaaynii| AryabhASA-artha- (gaH) gA (dhAto:) dhAtu se pare (NyuTa) NyuT pratyaya (ca) bhI hotA hai (zilpini) yadi 'gA' dhAtu kA kartA zilpI ho| udA0-(gA) gAyatIti gAyana: / gaanevaalaa| strI ho to-gaaynii| gaanevaalii| siddhi-(1) gAyana: / gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'NyuT' pratyaya hai| 'Adeca upadeze'ziti (6 / 1 / 45) se 'gai' dhAtu ko Attva, 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| yuvoranAko' (7 / 11) se 'NyuT' ke 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hai| (2) gaaynii| 'NyuT' pratyaya ke Tit hone se 'TiDDhANa' (4 / 1 / 15) se strIliGga meM 'DIp' pratyaya hotA hai| (2) hazca vrIhikAlayoH / 148 / pa0vi0-ha: 5 / 1 ca avyayapadam, vrIhi-kAlayo: 7 / 2 / sa0-vrIhizca kAlazca tau vrIhikAlau, tayo:-vrIhikAlayo: (itretryogdvndvH)| anu0-yuT itynuvrtte| anvaya:-hazca dhAtoryuT vrIhikAlayoH / artha:-hA-dhAto: paro'pi NyuTpratyayo bhavati, vrIhau kAle ca kartari sti| udA0-(hA) jahatyudakam iti haaynaa:| hAyanA nAma vrIhayaH / jAGgaladezodbhavAH / jihIte-gacchati padArthAniti-hAyana: saMvatsaraH / AryabhASA-artha-(ha:) hA (dhAto:) dhAtu se pare (ca) bhI (NyuTa) NyuT pratyaya hotA hai| (vrIhikAlayoH) yadi hA' dhAtu kA kartA vrIhi-cAvala aura kAla ho| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(hA) jahatyudakamiti haaynaaH| jo jala ko chor3a dete haiM ve jaMgalI cAvala / jihIte gacchati padArthAniti hAyana: saMvatsaraH / jo saba padArthoM ko parimApaka bhAva se vyApta karatA hai vaha saMvatsara (vrss)| yaha padArtha itane varSa kA hogayA hai| siddhi-hAyana: / 'ohAk tyAge (ju0pa0) 'ohAG gatau' (ju0A0) Atmanepada dhAtu se isa sUtra se 'NyuT' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'NyuT' ke 'yu' ko 'ana' Adeza hotA hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| vun (1) pusRlvaH samabhihAre vun|146 / pa0vi0-gu-sR-lva: 5 / 1 samabhihAre 71 vun 11 / anvaya:-gusRlvo dhAtortun smbhihaare| artha:-putrulUbhyo dhAtubhya: paro vun pratyayo bhavati, samabhihAre kartari sti| udA0-(gha) pravate iti pravakaH / () saratIti sarakaH / (lU) lunAtIti lvkH| ___AryabhASA-artha-(ghusRlva:) pu, sU, lU (dhAto:) dhAtuoM se pare (vun) vun pratyaya hotA hai (samabhihAre) yadi gru' Adi dhAtuoM kA kartA samabhihAra sAdhukArI ho| una kriyAoM ko ThIka-ThIka karanevAlA ho| udA0-(pU) pravate iti prvkH| acche prakAra kuudnevaalaa| (sa) saratIti sarakaH / acche prakAra sarakanevAlA sarpa aadi| (lU) lunAtIti lavakaH / acche prakAra kaattnevaalaa| siddhi-(1) pravakaH / pruG gatauM' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'vun' pratyaya hai| 'yuvoranAkau' (7 / 11) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se gru' dhAto ko guNa ho jAtA hai| vun' meM n' anubandha nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara ke liye hai| (2) sarakaH / sR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) lavakaH / lUjha chedane (krayA0u0) dhAtu se puurvvt| vizeSa-samabhihAra-samabhihAra zabda kA artha kisI kriyA ko bAra-bAra karanA hotA hai kintu yahAM samabhihAra kA artha kriyA ko ThIka-ThIka karanA hai| yadi kartA sambandhita kriyA ko eka bAra bhI acche prakAra karatA hai to vun' pratyaya hotA hai, yadi kartA bAra-bAra bhI kriyA ko acche prakAra nahIM karatA hai to vun' pratyaya nahIM hotA hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH (2) AziSi ca / 150 / pa0vi0 - AziSi 7 / 1 ca avyayapadam / sao - aprAptasyAbhilaSitasya vastunaH prArthanA = AzI: / tasyAm AziSiH / anu0 - vun ityanuvartate / anvayaH-AziSi ca dhAtorbun / arthaH- AziSi gamyAmAnAyAmapi dhAtumAtrAd vun pratyayo bhavati / udA0 - jIvatAdayamiti jIvakaH / nandatAdayamiti-nandakaH / AryabhASA - artha - (AziSi) aprApta abhISTa vastu kI icchA artha prakaTa karane para (ca) bhI ( dhAtoH) dhAtumAtra se (vun ) vun-pratyaya hotA hai| 131 udA0 - jIvAtAdayamiti jIvakaH / yaha jIvita rahe aisI Izvara se prArthanA hai| nandatAdayamiti nandakaH / Anandita rahe aisI Izvara se prArthanA hai| siddhi - (1) jIvaka: / 'jIva prANadhAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se AzIrvAda artha meM 'vun' pratyaya hai| pUrvavat 'vun' ke 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| (2) nandakaH / Tunadi samRddhoM (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane tRtIyAdhyAyasya prathamaH pAdaH samAptaH / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aN- tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH pa0vi0 - karmaNi 7 / 1 aN 1 / 1 / anvayaH - karmaNyupapade dhAtoraN / artha :- karmaNi kArake upapade dhAto: paro'N pratyayo bhavati / nirvartya-vikArya-prApya-bhedAt trividhaM karma bhavati / udA0-(nirvartyam) kumbhaM karotIti kumbhakAraH / nagaraM karotIti nagarakAra: / (vikAryam ) kANDaM lunAtIti kANDalAva: / zaraM lunAtIti zaralAva: / (prApyam) vedamadhIte iti vedAdhyAyaH / carcA pArayatIti carcApAraH / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (dhAto: ) dhAtu se pare (aNu) aN pratyaya hotA hai| nirvartya, vikArya aura prApya bheda se karma tIna prakAra kA hai| udA0- - (nirvartya) kumbhaM karotIti kumbhakAraH / kumbha (ghar3A) ko banAnevAlA kumhAra / nagaraM karotIti nagarakAra: / nagara ko bnaanevaalaa| (vikArya) kANDaM lunAtIti kANDalAva: / zAkhA ko kATanevAlA / zaraM lunAtIti zaralAva: / sarakaMDA ko kATanevAlA / ( prApya) vedamadhIte iti vedAdhyAyaH / veda ko par3hanevAlA / carcA pArayatIti carcApAraH / carcA - adhyayana ko pUrA karanevAlA / pUrvavat / kRtpratyayaprakaraNam (1) karmaNyaN |1| siddhi - (1) kumbhakAraH / kumbha+Gas +kR+aN / kumbha+kAr+a / kumbhakAraH / yahAM kumbha karma upapada hone para 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 21115 ) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) kANDalAva: / kANDa karma upapada 'lUJ chedane (krayA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat / (3) vedAdhyAyaH / veda karma upapada adhipUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se (4) carcApAra: / carcA karma upapada Nijanta ' pAlanapUraNayo:' (krayA0pa0) dhAtu pUrvavat / (5) yahAM sarvatra 'upapadamatiG' (2 / 2119 ) se upapada samAsa hotA hai| 'kartRkarmaNoH kRti' (2 / 3 /65 ) se karma meM SaSThI vibhakti hotI hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) hAvAmazca / 2 / pa0vi0-hA-vA-ma: 51 ca avyayapadam / sa0-hAzca vAzca mAzca eteSAM samAhAro hAvAm, tasmAt-hAvAma: (smaahaardvndvH)| anu0--karmaNi, aN iti caanuvrtte| anvaya:-karmaNyupapade hAvAmazca dhAtoraN / artha:-karmaNi kArake upapaDhe hAvAmAbhyo dhAtubhya: paro'pi aN pratyayo bhavati / ka-pratyayasyApavAda: / udA0-(hA) svarga hRyate iti svargahrAyaH / (vA) tantuM vayate iti tntuvaayH| (mA) dhAnyaM mimIte iti dhaanymaayH| AryabhASA-artha-(karmINa) karma kAraka upapada hone para (hAvAma:) hA, vA, mA (dhAto:) dhAtuoM se pare (ca) bhI (aNa) aN pratyaya hotA hai| udA0-(hA) svarga hayate iti svargahAyaH / svarga kI spardhA krnevaalaa| (vA) tantuM vayate iti tantuvAya: / tantu ko phailnevaalaa-julaahaa| (mA) dhAnyaM mimIte iti dhAnyamAya: / dhAnya (anna) ko maapnevaalaa| siddhi-(1) svrghaayH| yahAM svarga karma upapada haJa spardhAyAm (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'aN' pratyaya hotA hai| Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se Attva, 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| (2) tntuvaay:| yahAM tantu karma upapada vaJ tantusantAne' (bhvA0 u0) dhAtu se puurvvt| (3) dhAnyamAya: / yahAM dhAnya karma upapada 'mAG mAne (ju0A0) dhAtu se puurvvt| vizeSa-yahAM Ato'nupasarge kaH' (3 / 2 / 3) se ka-pratyaya prApta thaa| usakA yaha purastAd apavAda hai| ka: (1) Ato'nupasarge kH|3| pa0vi0-Ata: 5 61 anupasarge 71 kaH 1 / 1 / sa0-na vidyate upasargo yasya so'nupasargaH, tasmin-anupasarge (bhuvriihiH)| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-karmaNi itynuvrtte| anvaya:-karmaNyupapade'nupasarge Ato dhAto: kH| artha:-karmaNi kArake upapade anupasarge-upasargarahitebhya AkArAntebhyo dhAtubhya: ka: pratyayo bhavati / aN-pratyayasyApavAda: / udA0-(dA) gAM dadAtIti goda: / kambalaM dadAtIti kambaladaH / (trA) pANiM trAyate iti pArNitram / aGgulIstrAyate iti anggulitrm| AryabhASA-artha-(kamaNi) karma kAraka upapada hone para (anupasarge) upasargarahita (Ata:) AkArAnta (dhAto:) dhAtuoM se pare (ka:) ka-pratyaya hotA hai| udA0-(dA) gAM dadAtIti godaH / gau kA dAna krnevaalaa-yjmaan| kambalaM dadAtIti kambaladaH / kambala kA dAna krnevaalaa-dhnvaan| (trA) pANiM trAyate iti pArNitram / pAdatala kI rakSA krnevaalaa-juutaa| aGgulIstrAyate iti anggulitrm| aguliyoM kI rakSA krnevaalaa-dstaanaa| siddhi-(1) goda: / yahAM gau karma upapada hone para dAja dAne (ju030) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'ka' pratyaya ke kit' hone se 'Ato lopa iTi ca (6 / 4 / 64) se 'dA' ke A kA lopa hotA hai| aise hI kambala karma upapada hone pr-kmbldH| (2) pANitram / yahAM pANi karma upapada hone para traiG pAlane' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat kArya hai| aise hI-aGgulitram / ka: (2) supi sthaH / 4 / sUcanA-atra yogavibhAgaH kartavyaH (ka) supi| pa0vi0-supi 7 / 1 / anu0-Ata:, ka iti caanuvrtte| anvaya:-supyupapade Ato dhAto: ka: / artha:-subante upapade AkArAntebhyo dhAtubhya: para: ka: pratyayo bhvti| udA0-(pA) dvAbhyAM pibatIti dvipH| pAdai: pibatIti pAdapaH / kacchena pibatIti kacchapaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 135 AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (Ata:) AkArAnta (dhAto:) dhAtuoM se pare (ka:) 'ka' pratyaya hotA hai| udA0-(pA) dvAbhyAM pibatIti dvipaH / sUMDa aura mukha donoM se pAnI piinevaalaa-haathii| pAdai: pibatIti pAdapa: / pAMvoM se pAnI piinevaalaa-vRkss| kacchena pibatIti kacchapaH / kaccha nAmaka aGgavizeSa se pAnI piinevaalaa-kchuaa| siddhi-dvipa: / yahAM dvi subanta upapada hone para 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ka' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'pA' ke A kA lopa ho jAtA hai| aise hI pAda aura kaccha subanta upapada hone para 'pA' dhAtu se-pAdapa: aura kcchpH| (kha) sthaH / pa0vi0-stha: 5 / 1 / / anu0-supi, ka iti caanuvrtte| anvaya:-supyupapade stho dhAto: ka: / artha:-subante upapade sthA-dhAto: para: ka: pratyayo bhavati / udA0-(sthA) same tiSThatIti-samasthaH / viSame tiSThatIti viSamasthaH / yogavibhAga: kimartha: ? kartari kArake pUrvayoga: / anena bhAve'rthe'pi ka: pratyayo yathA syAt-AkhUnAm utthAnamiti-AkhUtthaH / shlbhaanaamutthaanmiti-shlbhotthH| __ AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (stha:) sthA (dhAto:) dhAtu se (ka:) 'ka' pratyaya hotA hai| udA0-(sthA) same tiSThatIti samasthaH / sama avasthA meM rhnevaalaa-yogii| viSame tiSThatIti viSamasthaH / viSama avasthA meM rahanevAlA-sAdhAraNa jn| yoga vibhAga kisaliye kiyA hai ? pahalA sUtra 'kartari kRt (3 / 4 / 67) se 'kartA' artha meM hotA hai| isa sUtra se sthA' dhAtu se 'bhAva' artha meM bhI ka' pratyaya ho jAye isalie yaha yogavibhAga kiyA gayA hai| jaise-AkhUnAm utthAnam AsUtthaH / cUhoM kA uThAva / zalabhAnAmutthAnam-zalabhotthaH / zalabha (TiDDI) nAmaka pataMgoM kA utthaav| siddhi-(1) samastha: / adhikaraNa sama upapada hone para chA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se sthA' ke A kA lopa ho jAtA hai| viSama upapada hone para-viSamasthaH / (2) AsUtthaH / yahAM uda: sthAstambho: pUrvasya se sthA' ke s ko pUrvasavarNa t hotA hai| zeSa pUrvavat hai| zalabha upapada hone para-zalabhotthaH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam vizeSa- anuvRtti- isase Age karmaNi aura supi ina donoM padoM kI anuvRtti hai kintu sakarmaka dhAtuvAle sUtroM meM kamINa kI aura zeSa sUtroM meM supi kI anuvRtti kI jAtI hai| ka: 136 (3) tundazokayoH parimRjApanudoH / 5 / , pa0vi0 - tunda - zokayoH 7 / 2 parimRja- apanudo: 6 2 ( paJcamyarthe) / sa0-tundazca zokazca tau tundazokau tayo: - tundazokayoH ( itaretarayogadvandvaH) / parimRjazca apanud ca tau parimRjApanudau, tayo:-parimRjApanudo: (itaretarayogadvandvaH) / kaH / anu0 - karmaNi ka iti cAnuvartate / anvayaH - tundazokayoH karmaNorupapadayoH parimRjApanudibhyAM dhAtubhyAM artha:-tundazokayoH karmaNorupapadayoryathAsaMkhyaM parimRjApanudibhyAM dhAtubhyAM paraH kaH pratyayo bhavati / udA0-(tundaH) tundaM parimArSTi iti tundaparimRja Aste / (zoka: ) zokamapanudatIti-zokApanudaH putraH / AryabhASA-artha- (tundazokayoH) tunda aura zoka (karmaNi) karma upapada hone para yathAsaMkhya (parimRjApanudoH) parimRja aura apanud (dhAto: ) dhAtuoM se pare (kaH) ka - pratyaya hotA hai / udA0- (tunda) tundaM parimASTati - tundaparimRjaH / tunda - mahodara kA parimArjana karanevAlA-AlasI / (zoka) zokamapanudatIti-zokApanudaH / zoka ko bhagAnevAlA dUra putra / siddhi - (1) tundprimRjH| yahAM tunda karma upapada hone para 'mRSa zuddha' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai / 'ka' pratyaya ke kit' hone se 'mRjervRddhi:' (7/21114) se prApta vRddhi kA 'kGiti ca ' (11115) se pratiSedha ho jAtA hai / (2) zokApanudaH | yahAM zoka karma upapada hone para 'guda preraNeM' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai / 'ka' pratyaya ke kit' hone se 'ghugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se prApta laghUpadha guNa kA kGiti ca ' (11114 ) se pratiSedha ho jAtA hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 137 ka: (4) pre daajnyH|6! pa0vi0-pre 7 / 1 dA-jJa: 5 / 1 / sa0-dAzca jJAzca etayo: samAhAro dAjJam, tasmAt-dAjJa: (smaahaardvndv:)| anu0-karmaNi, ka iti caanuvrtte| anvaya:-kaNi pre-copapade dAjJAbhyAM dhAtubhyAM para: ka: pratyayo bhvti| udA0-(dA) sarvaM pradadAtIti sarvaprada: / (jJA) panthAnaM prajAnAtIti pthiprjnyH| AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka aura (pre) pra-upasarga upapada hone para (dA-jJa:) dA aura jJA dhAtu se pare (ka:) 'ka' pratyaya hotA hai| udA0-(hA) sarvaM pradadAtIti sarvapradaH / sarvasva pradAna krnevaalaa| (jJA) panthAnaM prajAnAtIti pathiprajJaH / mArga ko yathAvat jaannevaalaa| siddhi-sarvapradaH / yahAM 'sarva' karma aura 'pra' upasarga upapada hone para dAne dAne' (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'dA' ke A kA lopa hotA hai| (2) pthiprjnyH| yahAM pathin' karma aura pra' upasarga upapada hone para jA avabodhane' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ka' pratyaya hai| ka: (5) sami khyaH / pa0vi0-sami 7 / 1 khya: 5 / 1 / anu0-karmaNi, ka iti cAnuvartate / anvaya:-karmaNi sami copapade khyo dhAto: kaH / artha:-kaNi kArake sam-upasarge copapade khyA-dhAto: para: ka: pratyayo bhvti| udA0- (khyA) gA: saMcaSTe iti gosaMkhyaH / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(kamaNi) karma kAraka aura (sami) sam-upasarga upapada hone para (khyaH) khyA (dhAto:) dhAtu se pare (ka:) 'ka' pratyaya hotA hai| udA0-(khyA) gA: saMcaSTe iti gosaMkhyaH / gauoM kI saMkhyA krnevaalaa| siddhi-gosaMkhyaH / yahAM gau karma aura sam upasarga upapada hone para 'cakSiG vyaktAyAM vAci' (adA0A0) dhAtu se ka' pratyaya hai| cakSiGa: khyA' (2 / 4 / 54) se cakSiG' ke sthAna meM khyAJ-Adeza hotA hai| Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'khyA' ke A kA lopa hotA hai| vizeSa-khyA-yahAM cakSiGaH khyAja' (2 / 4 / 54) se jo cakSiDa' ke sthAna meM khyA' Adeza hotA hai usI kA yahAM grahaNa kiyA jAtA hai, 'khyA prakathane (adA0pa0) dhAtu kA nahIM hai, kyoMki usakA sam-upasargapUrvaka prayoga nahIM hotA hai| Tak (1) gApoSTak / / pa0vi0-gApo: 6 / 2 paJcamyarthe / Tak 1 / 1 / sa0-gAzca pAzca tau gApau, tayo:-gApoH (itaretarayogadvandva:) / anu0-karmaNi, anupasarge iti cAnuvartate / anvaya:-karmaNyanupasarge copapade gApAbhyAM dhAtubhyAM ttk| artha:-karmANa kArake'nupasarge copapade gApAbhyAM dhAtubhyAM paraSTak pratyayo bhvti| udA0-(gA) zakraM gAyatIti shkrg:| sAma gAyatIti sAmagaH / striyaam-shkrgii| saamgii| (pA) surAM pibatIti surApaH / zIdhuM pibatIti zIdhupa: / striyaam-suraapii| shiidhupii| AryabhASA-artha-(karmaNi) karma kAraka aura (anupasarge) upasargarahita upapada hone para (gApo) 'gA' aura 'pA' (dhAto:) dhAtu se pare (Tak) 'Tak' pratyaya hotA hai| udA0-(gA) zakraM gAyatIti zakragaH / indra devatA kI stuti krnevaalaa| sAma gAyatIti gAyatIti sAmagaH / sAma-veda kA gAna krnevaalaa| strIliGga meN-shkrgii| indra devatA kI stuti karanevAlI naarii| saamgii| sAmaveda kA gAna karanevAlI naarii| (pA) surAM pibatIti suraapH| surA kA pAna krnevaalaa| zIdhaM pibatIti zIdhapaH / aMgrarI zarAba kA pAna krnevaalaa| strIliGga meN-suraapii| surA kA pAna karanevAlI naarii| shiidhupii| aMgUrI zarAba kA pAna karanevAlI naarii| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 136 siddhi-(1) shkrgH| yahAM zakra karma upapada tathA anupasarga gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Tak' pratyaya hai| Tak' pratyaya ke kit hone se Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'gA' ke A kA lopa hotA hai| Tak' pratyaya ke 'Tit' hone se strIliGga meM 'TiDDhANaJ0' (4 / 1 / 15) se 'DI' pratyaya hotA hai-shkrgii| aise hI-sAmaga: aura saamgii| (2) surApaH / yahAM surA karma upapada tathA anupasarga 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Taka' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ac (1) harateranudhamane'c / 6 / pa0vi0-harate: 5 / 1 anudyamane 7 / 1 ac 1 / 1 / sa0-udyamanam utkSepaNam, na udyamanamiti anudyamanam, tasminanudyamane (nnyttpurussH)| anu0-karmaNi itynuvrtte| anvaya:-karmaNyanudyamane haraterdhAtorac / artha:-karmaNi kArake upapade'nudyamane'rthe vartamAnAd hRJ-dhAto: paro'c pratyayo bhavati / aN-pratyayasyApavAda: / udA0-(ha) aMzaM haratIti-aMzahara: / rikthaM haratIti-rikthaharaH / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (anudyamane) Upara uThAnA artha ko chor3akara (harate:) hRJ (dhAto:) dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai| yaha aN pratyaya kA apavAda hai| udA0-(ha) aMzaM haratIti aMzaharaH / aMza-bhAga ko grahaNa krnevaalaa-raajaa| rikthaM haratIti-rikthaharaH / dAyabhAga ke dhana ko grahaNa krnevaalaa-daaybhaagii| siddhi-aNshhrH| yahAM aMza karma upapada hone para 'anudyamana' artha meM hRJ haraNe' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 184) se 'ha' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hii-rikthhrH| ac (2) vayasi c|10| pa0vi0-vayasi 7 / 1 ca avyayapadam / vaya: AyuH, tasmin vysi| anu0-karmaNi, harate:, ac ityanuvartate / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI - pravacanam anvayaH - karmaNyupapade haraterdhAtorvayasi cA'c / artha:- karmaNi kArake upapade hRJdhAtoH paro vayasi gamyamAne'pi pratyayo bhavati / ac 140 kAlakRtA zarIrAvasthA yauvanAdikaM vayaH / yad udyamanam (utkSepaNam) kriyamANaM sambhAvyamAnaM vA vayo gamayati tatrAyaM pratyayavidhirbhavati / udA0- (hR) asthi haratIti - asthiharaH zvA / kavacaM haratItikavacaharaH kSatriyakumAraH / AryabhASA- artha - (karmaNa) karma kAraka upapada hone para (harate :) hRJ (dhAtoH ) dhAtu se pare ( vayasi ) Ayu prakaTa hone para (ca) bhI (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0- (ha) asthi haratIti- asthiharaH zvA / haDDI ko uThAnevAlA kuttA / kayacaM haratIti kavacahara: kSatriyakumAraH / kavaca ko dhAraNa kara sakanevAlA rAjakumAra / siddhi-asthihara: / yahAM asthi karma upapada hone para 'hRJ haraNe' ( vA030) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai / pUrvavat hR' dhAtu ko guNa hotA hai - kavacahara: / yahAM donoM sthAnoM para zvA aura rAjakumAra kI vaya = yuvAvasthA prakaTa ho rahI hai| ac (3) AGi tAcchIlye |11| pa0vi0 - AGi 7 / 1 tAcchIlye 7 / 1 / sa0 tasya zIlamiti tacchIlam, tacchIlasya bhAvastAcchIlyam, tasmin tAcchIlye (SaSThItatpuruSastato taddhitavRttiH ) / anu0-karmaNi, harate:, ac iti cAnuvartate / anvayaH - karmaNyAGi copapade haraterdhAtorac tAcchIlye / artha:-karmaNi kArake AG - upasarge copapade hRJ dhAtoH paro'c pratyayo bhavati, tAcchIlye gamyamAne / - udA0-puSpANyAharatIti-puSpAharaH / phalAnyAharatIti- phalAharaH / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka aura (AGi) AG upasarga upapada hone para (harate:) haJ (dhAtoH) dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai ( tAcchIlye) yadi AharaNa kriyA meM usakA svabhAva prakaTa ho / udA0- -(hR) puSpANyAharatIti- puSpAharaH / phUloM ko niSkAmabhAva se lAnevAlA / phalAnyAharatIti- phalAharaH / phaloM ko niSkAmabhAva se lAnevAlA / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 141 siddhi - puSpAhara: / yahAM puSpa karma aura AG upasarga upapada hone para hRJ haraNeM' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai / pUrvavat 'hR' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI - phalAharaH / ac (4) arhaH / 12 / pa0vi0 - arhaH 5 / 1 / anu0 - karmaNi, ac iti cAnuvartate / anvayaH-karmaNyupapade'rho dhAtorac / artha:-karmaNi kArake upapade arha - dhAto: paro'c pratyayo bhavati / udA0- (a) pUjAmarhatIti - pUjArhA brAhmaNI / gandhamarhatIti-gandhA nArI / mAlAmarhatIti mAlArhA nArI / AryabhASA- artha - (karmaNa) karma kAraka upapada hone para (arha: ) arha (dhAtoH) dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0- - (ahaM) pUjAmarhatIti- pUjArhA brAhmaNI / pUjA ke yogya viduSI nArI / gndhmrhti-gndhaarhaa| sugandha lagAnevAlI nArI / mAlAmarhati - mAlArhA / mAlA dhAraNa karanevAlI nArI / siddhi-puujaa| yahAM pUjA karma upapada hone para 'arha pUjAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai| strIliGga meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI gandhArhA Adi / ac (5) stambakarNayo rami japo H | 13 | pa0vi0-stamba-karNayoH 7 / 2 rami japo 6 2 (paJcamyarthe) / sao - stambazca karNazca tau stambakarNau tayoH stambakarNayoH / ramizca jap ca tau ramijapau, tayo: ramijapo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - supi ityanuvartate na karmaNi / anvayaH - stambakaraNayoH suporupapadayoH ramijapibhyAM dhAtubhyAmac / arthaH-stambakarNayoH subantayorupapadayoryathAsaMkhyaM ramijapibhyAM dhAtubhyAM paro'c pratyayo bhavati / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- (stambaH ) stambe ramate iti stamberama: hastI | ( karNa: ) karNe japatIti karNejapa: sUcaka : (pizuna: ) / 142 AryabhASA-artha-(stambakarNayoH) stamba aura karNa (supi) subanta upapada hone para yathAsaMkhya (ramijapoH) rama, jap dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0- (stamba) stambe ramate iti stamberama:- hastI / stamba= vRkSoM kI zAkhA athavA ghAsa ke samUha meM ramaNa karanevAlA- hAthI / (karNa) karNe japatIti karNejapa: - sUcakaH / kAna meM kucha kahanevAlA - jugalakhora / siddhi - (1) stamberama: / yahAM saptamyanta subanta stamba upapada hone para 'ramu krIDAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai / halantAd saptamyAH saMjJAyAm' (6 / 3 / 7) se samAsa meM saptamI vibhakti kA aluk hotA hai| (2) karNejapa: / yahAM saptamyanta subanta karNa upapada hone para 'japa vyaktAyAM vAci mAnase ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai| zeSa pUrvavat / ac (6) zami dhAtoH saMjJAyAm | 14 | pa0vi0 - zami 7 / 1 dhAto: 5 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-ac ityanuvartate / anvayaH-zamyupapade dhAtorac saMjJAyAm / artha:-zami upapade dhAtumAtrAt paro'c pratyayo bhavati saMjJAyAM viSaye / udA0-(zam) zaM karotIti - zaGkaraH / zaM bhavatIti zaMbhava: / zaM vadatIti zaMvadaH / AryabhASA - artha - (zami) zam upapada hone para ( dhAto: ) dhAtumAtra se pare (ac) ac pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) saMjJA viSaya meM / udA0- ( zam) zaM karotIti zaGkaraH / zam = sukha denevAlA - bhagavAn / zaM bhvtiiti-shNbhvH| sukhasvarUpa Izvara / zaM vadatIti zaMvadaH / sukha kA upadeza karanevAlA - RSi / siddhi- (1) zaGkaraH | yahAM zam upapada hone para DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH (7 / 3 / 84) se 'kR' ko guNa hotA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) zambhava: / 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) se pUrvavat / (3) zaMvadaH / veda vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) se pUrvavat / vizeSa - dhAtu- dhAtu kI anuvRtti hone para bhI phira 'dhAto:' pada kA grahaNa isaliye kiyA hai zam upapada hone para dhAtu se saMjJA viSaya meM 'ac' pratyaya hI ho, 'kRJo hetutAcchIlyAnulomyeSu' (3 1 2 1 209 se 'Ta' pratyaya na ho| jaise- zaGkarA nAma parivrAjikA / zaGkarA nAma zakunikA, tacchIlA ca / ac (7) adhikaraNe zeteH / 15 / pa0vi0-adhikaraNe 7 11 zete: 5 / 1 / anu0-supi, ac iti cAnuvartate / anvayaH - adhikaraNe supyupapade zeterdhAtorac / 143 arthaH-adhikaraNe subante upapade zI - dhAtoH paro'c pratyayo bhavati / udA0- ( zIG ) khe zete iti khazaya: / garte zete iti - gartazaya: / AryabhASA-artha- (adhikaraNe) adhikaraNa (supi) subanta upapada hone para (zete: ) zIG (dhAtoH) dhAtu se pare (ac) ac-pratyaya hotA hai| udA0- - ( zIG) khe zete iti khazayaH / AkAza meM rahanevAlA / vRkSa kI zAkhA / garte zete iti-gartazaya: / gaDDhe meM rahanevAlA, khambhA / siddhi - (1) khazaya: / yahAM adhikaraNa subanta 'kha' upapada hone para 'zIG svapne' ( adA0 A0) dhAtu se isa sUtra se 'ac' pratyaya hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'zI' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI - gartazayaH / vizeSa- zIG dhAtu kA artha sonA hai, kintu yahAM prakaraNavaza rahanA artha liyA jAtA hai 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' ( mahAbhASyam) / Ta: (1) careSTaH / 16 / pa0vi0-care: 5 / 1 TaH 1 / 1 / anu0- supi, ac, adhikaraNe iti cAnuvartate / anvayaH - adhikaraNe supyupapade carerdhAtorac / artha:-adhikaraNe subante upapade cara- dhAtoH paro'c pratyayo bhavati / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ udA0-(car) kuruSu caratIti-kurucara: / striyaam-kurucrii| madreSu caratIti-madracara: / striyaam-mdrcrii| AryabhASA-artha-(adhikaraNe) adhikaraNa (supi) subanta upapada hone para (care:) car (dhAto:) dhAtu se pare (ac) ac-pratyaya hotA hai| udA0-(car) kuruSu caratIti-kurucaraH / kuru deza meM vicaraNa karanevAlA / strIliGga meN-kurucrii| madreSu crtiiti-mdrcrH| madra deza meM vicaraNa krnevaalaa| strIliGga meN-mdrcrii| siddhi-kurucrH| yahAM kuru adhikaraNa subanta upapada hone para cara gatibhakSaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| 'Ta' pratyaya ke Tit hone se strIliGga meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se DIpa' pratyaya hotA hai-kurucrii| aise hI-madracaraH / mdrcrii| vizeSa-dillI aura meraTha pradeza kA prAcIna nAma kuru' hai| rAvI aura canAba nadI ke bIca kA pradeza 'madra' kahAtA hai| Ta: (2) bhikSAsenA''dAyeSu c|17| pa0vi0-bhikSA-senA-AdAyeSu 7 / 3 ca avyypdm| sa0-bhikSA ca senA ca AdAyazca te bhikSAsenA''dAyAH, teSubhikSAsenA''dAyeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-supi, care:, Ta iti caanuvrtte| anvaya:-bhikSAsenA''dAyeSu ca supsUpapadeSu carerdhAtoSTaH / artha:-bhikSAsenA''dAyeSu subanteSu upapadeSu cara-dhAto: paraSTa: pratyayo bhvti| udA0-(bhikSA) bhikSAM caratIti bhikSAcara: / (senA) senAM caratIti senaacr:| (AdAya) AdAya caratIti aadaaycrH| AryabhASA-artha-(bhikSAsenA''dAyeSu) bhikSA, senA, AdAya (supi) subanta upapada hone para (care:) car (dhAto:) dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0-(bhikSA) bhikSAM caratIti bhikssaacrH| bhikSA ko ghUma-ghUmakara arjita krnevaalaa| yahAM car' dhAtu ghUmakara arjana karane artha meM hai| (senA) senAM caratIti senaacrH| senA meM bhartI (praviSTa) honevaalaa| yahAM car' dhAtu praveza artha meM haiN| (AdAya) AdAya caratIti AdAyacara: / lekara khAnevAlA, vApisa na denevaalaa| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 145 siddhi-bhikssaacrH| yahAM bhikSA subanta upapada hone para cara gatibhakSaNayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| aise hI-senAcara: aura aadaaycrH| vizeSa-dhAtu artha-pANinIya dhAtupATha meM jo dhAtuoM ke artha batalAye gaye haiM ve kevala udAharaNamAtra haiM "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| Ta: (3) puro'grato'greSu srteH|18| pa0vi0-pura:-agrata:-agreSu 7 / 3 sarte: 5 / 1 / sa-purazca agratazca agre ca te-puro'grato'graya:, teSu puro'grato'greSu (itretryogdvndvH)| anu0-supi, Ta iti caanuvrtte| anvayaH-puro'grato'greSu supsUpapadeSu sarterdhAtoSTaH / artha:-puro'grato'greSu subanteSu upapadeSu sR-dhAto: paraSTa: pratyayo bhvti| udA0-(puraH) pura: saratIti purssrH| (agrata:) agrata: saratIti agratassaraH / (agre) agre saratIti agresaraH / AryabhASA-artha-(puro'grato'greSu) puraH, agrata:, agre (supi) subanta upapada hone para (sarte:) sR (dhAtoH) dhAtu se pare (Ta:). 'Ta' pratyaya hotA hai| udA0-(pura:) pura: saratIti purassaraH / pahale clnevaalaa| (agrata:) agrata: saratIti agratassaraH / Age se clnevaalaa| (agre) agre saratIti agresaraH / Age clnevaalaa| yahAM 'agre' zabda ekArAnta nipAtita hai| siddhi-purassaraH / yahAM 'pura:' upapada hone para 'sR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se sR' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI-agratassara: aura agresaraH / Ta: (4) pUrve krtri|16| pa0vi0-pUrve 71 kartari 7 / 1 / anu0-supi, TaH, sarte: iti caanuvrtte| anvaya:-kartari pUrve supyupapade sarterdhAtoSTaH / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam / artha:-kartRvAcini pUrve subante upapade sR-dhAto: paraSTa: pratyayo bhvti| udA0-(pUrva:) pUrva: saratIti puurvsrH| AryabhASA-artha-(katari) kartAvAcI (pUrve) pUrva (supi) subanta upapada hone para (sarte) sR (dhAto ) dhAtu se pare (Ta:) 'Ta' pratyaya hotA hai| udA0-(pUrva:) pUrvaH saratIti pUrvasaraH / prathama clnevaalaa| siddhi-pUrvasaraH / yahAM kartAvAcI pUrva subanta upapada hone para 'sR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| pUrvavat sR' dhAtu ko guNa hotA hai| Ta:-- (5) kRJo hetutaacchiilyaanulomyessu|20| pa0vi0-kRJa: 5 / 1 hetu-tAcchIlya-AnulomyeSu 7 / 3 / sa0-tasya zIlamiti tacchIlam, tacchIlasya bhaavH-taacchiilym| anulomasya bhAva aanulomym| hetuzca tAcchIlyaM ca AnulomyaM ca tAni-hetutAcchIlyAnulomyAni, teSu-hetutAcchIlyAnulomyeSu (itretryogdvndv:)| hetu:-aikAntikaM kAraNam / taacchiilym=ttsvbhaavtaa| Anulomyam anukuultaa| anu0-karmaNi, Ta iti caanuvrtte| anvaya:-karmaNyupapade kRJo dhAtoSTo hetutAcchIlyAnulAmyeSu / artha:-karmANa kArake upapade kRJ-dhAto: paraSTa: pratyayo bhavati, hetutAcchIlyAnulomyeSu gmymaanessu| udA0-hituH) zokaM karotIti zokakarI knyaa| yaza: karoti yazaskarI vidyA / kulaM karotIti kulakaraM dhnm| (tAcchIlyam) zrAddhaM karotIti zrAddhakara: putra: / (Anulomyam) praiSaM karotIti preSakara: ziSyaH / vacanaM karotIti vacanakara: ziSyaH / AryabhASA-artha-(karmANa) karma kAraka upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (Ta:) 'Ta' pratyaya hotA hai (hatutAcchIlyAnulomyeSu) hetu-kAraNa, tAcchIlya, usakA svabhAva honA aura Anulomya anukUlatA artha prakaTa hone pr| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-hita) zokaM karotIti zokakarI knyaa| zoka utpatti kA kAraNa knyaa| yaza: karotIti yazaskarI vidyaa| yaza kI utpatti kA kAraNa vidyaa| kulaM karotIti kulakaraM dhanam / kula ke nirmANa kA kAraNa dhn| (tAcchIlya) zrAddhaM karotIti zrAddhakaraH putrH| zraddhA se sevA-zuzrUSA karanevAlA putr| (Anulomya) praiSaM karotIti preSakara: ziSyaH / AjJA ke anukUla AcaraNa karanevAlA ziSya / vacanaM karotIti vacanakara: ziSyaH / guruvacana ke anukUla kArya karanevAlA shissy| siddhi-shokkrii| yahAM zoka karma upapada hone para 'DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa hotA hai| 'Ta' pratyaya ke Tit hone se strIliGga meM TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai| aise hI-yazaskarI Adi pada siddha kreN| Ta:(6) divAvibhAnizAprabhAbhAskArAntAnantAdibahunAndIkiMlipilibibalibhaktikartRcitrakSetrasaMkhyAjaGghA bAhvaharyattaddhanuraruSSu / 21 / pa0vi0-divA-vibhA-nizA-prabhA-bhAs-kAra-anta-ananta-Adibahu-nAndI-kim-lipi-libi-bali-bhakti-kartR-citra-kSetra-saMkhyA-jaGghAbAhu-ahar-yat-tat-dhanur-aruSSu 7 / 3 / / sa0-divA ca vibhA ca nizA ca prabhA ca bhAs ca kArazca antazca anantazca Adizca bahuzca nAndI ca kiM ca lipizca balizca bhaktizca kartA ca citraM ca kSetraM ca saMkhyA ca jaGghA ca bAhuzca ahazca yacca tacca dhanuzca aruzca tAni-divA0arUMSi, teSu-divA0aruSu (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, supi, kRJaH, Ta iti cAnuvartate / anvaya:-divA0aruSu karmasu supi copapade kRtro dhAtoSTa: / artha:-divAdiSu karmasu subante copapade kRJ-dhAto: paraSTa: pratyayo bhavati / atra divAzabdo'dhikaraNavAcI, tena 'supi' iti sambadhyate, zeSaizca 'karmaNi' iti| udA0-(divA) divA (prANinazceSTAyuktAn) karotIti-divAkaraH / (vibhA) vibhAM karotIti vibhaakrH| (nizA) nizAM karotIti nizAkaraH / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 148 ( prabhA) prabhAM karotIti prabhAkara: / ( bhAs ) bhAsaM karotIti bhAskaraH / (kAra: ) kAraM karotIti kArakara: / (antaH) antaM karotIti antakaraH / ( anantaH ) anantaM karotIti anantakaraH / ( Adi :) AdiM karotIti AdikaraH / (bahu) bahuM karotIti bahukara: / ( nAndI ) nAndIM karotIti nAndIkara: / (kim) kiM karotIti kiGkaraH / ( lipi: ) lipiM karotIti lipikara: / (libi: ) libiM karotIti libikaraH / (baliH) baliM karotIti balikara: / (bhakti:) bhakti karotIti bhaktikaraH / (kartR) kartAraM karotIti kartRkara: / (citram) citraM karotIti citrakara: / (kSetram) kSetraM karotIti kSetrakaraH / saMkhyA- (eka) ekaM karotIti ekakara: / (dvi) dve karotIti dvikara: / (tri) trINi karotIti trikara: / ( jaGghA) jaGghAM karotIti jaGghAkara: / (bAhuH) bAhuM karotIti bAhukara: / (aha:) ahaH karotIti ahaskara: / (yat) yat karotIti yatkara: / (tat) tat karotIti tatkaraH / (dhanuH ) dhanuH karotIti dhanuSkaraH / ( aru: ) aruH karotIti aruSkaraH / AryabhASA - artha - (divA0 aruSSu) divA, vibhA, nizA, prabhA, bhAs, kAra, anta, ananta, Adi, bahu, nAndI, kim, lipi, libi, bali, bhakti, kartR, citra, kSetra, saMkhyAvAcI zabda, jaMghA, bAhu, ahaH, yat, tat, dhanu: aru: (karmaNi) karma kAraka aura (supi) subanta upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (Ta) 'Ta' pratyaya hotA hai| yahAM divA zabda adhikaraNa kArakavAcI hai ata: usakA supi= subanta upapada ke sAtha sambandha hai aura zeSa kA karmaNi= karma upapada se sambandha hai / udA0-1 - (divA) divA (prANinaceSTAyuktAn ) karotIti divAkaraH / divA = dina meM prANiyoM ko ceSTAyukta karanevAlA (sUrya) / (vibhA) vibhAM karotIti vibhAkaraH / viziSTa dIpti karanevAlA (sUrya) / (nizA) nizAM karotIti nizAkaraH / nizA ko banAnevAlA ( candramA) / ( prabhA) prabhAM karotIti prabhAkara: / prakRSTa dIpti karanevAlA (suury)| (bhAs) bhAsaM karotIti bhAskaraH / bhA:= dIpti karanevAlA (sUrya) / (anta) antaM karotIti antakaraH / anta karanevAlA (mRtyu) / (ananta) anantaM karotIti anantakaraH / ananta jagat ko banAnevAlA (Izvara) / (Adi) AdiM karotIti AdikaraH / Arambha karanevAlA / (bahu) bahuM karotIti bahukaraH / bar3A kArya karanevAlA / ( nAndI) nAndIM karotIti nAndIkara: / nATaka ke prArambha meM nAndIpATha krnevaalaa| (kim ) kiM karotIti kiGkaH / kucha karanevAlA (naukara) / (lipi) lipiM karotIti lipikara: / lipi=pustaka Adi kI nakala karanevAlA / (libi) libiM karotIti libikaraH / liba zabda lipi kA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 146 paryAyavAcI hai| (bali) baliM karotIti balikaraH / balidAna krnevaalaa| (bhakti) bhakti karotIti bhktikrH| Izvara kI bhakti karanevAlA bhkt| (kartR) kartAraM karotIti kartakaraH / kartA ko utsAhita krnevaalaa| (citra) citraM karotIti citrakaraH / citra bnaanevaalaa| (kSetra) kSetraM karotIti kssetrkrH| kheta ko uttama banAnevAlA kisaan| saMkhyA-(eka) ekaM karotIti ekkrH| eka bnaanevaalaa| (dvi) dve karotIti dvikaraH / do bnaanevaalaa| (tri) trINi karotIti trikrH| tIna bnaanevaalaa| (jaGghA) jaGghAM karotIti javAkaraH / daudd'nevaalaa| (bAhu) bAhuM karotIti bAhukaraH / bAhu se kArya karanevAlA purussaarthii| (yat) karotIti ytkrH| jisa kisI kArya ko krnevaalaa| (tat) tat karotIti ttkrH| usI (nirdhArita) kArya ko krnevaalaa| (dhanuH) dhanuH karotIti dhnusskrH| dhanuSa bnaanevaalaa| (aru:) aru: karotIti aruSkaraH / ghAva krnevaalaa| siddhi-(1) divAkaraH / adhikaraNavAcI divA' upapada hone para DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se 'Ta' pratyaya hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' ko guNa hotA hai| (2) bhAskaraH / yahAM bhAs ke sakAra ko 'kupvoka pau ca' (8 / 3 / 48) se jihvAmUlIya athavA visarjanIya nahIM hotA kyoMki sUtra meM sakAra kA uccAraNa kiyA gayA hai athavA 'kaskAdiSu ca' (8 / 3 / 48) se satva hotA hai| (3) kArakaraH / kara eva kaarH| yahAM prajJAdibhyazca' (5 / 4 / 38) se svArtha meM 'aN' pratyaya hai-kaarH| (4) bhukrH| yahAM saMkhyA kA pRthak grahaNa karane se saMkhyAvAcI bahu zabda kA grahaNa nahIM kiyA jAtA apitu vipula artha kA grahaNa kiyA jAtA hai| (5) ahskrH| yahAM 'ahan' zabda ke n ko ro'supi (8 / 2 / 69) se repha aura kharavasAnayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se repha ko visarjanIya tathA ata: kRkami0' (8 / 3 / 46) se visarjanIya ko satva hotA hai| (6) arusskrH| yahAM 'arus' zabda ke s ko 'nityaM samAse'nuttarapadasthasya' (8 / 3 / 45) se Satva hotA hai| Ta: (7) karmaNi bhRtau|22| pa0vi0-karmaNi 7 / 1 bhRtau 7 / 1 / bhUti: vetanam, karmamUlyamityarthaH / anu0-karmaNi, kRJaH, Ta itynuvrtte| anvaya:-karmaNi karmaNyupapade kRJo dhAtoSTo bhRtau| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-karmakArake karmazabde upapade kRJ-dhAto: paraSTa: pratyayo bhavati, bhRtau gmymaanaaym| udA0-(kR) karma karotIti karmakara:-bhRtakaH / AryabhASA-artha-(kamaNi) karma kAraka meM (karmANa) karma zabda ke upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (Ta:) 'Ta' pratyaya hotA ho (bhRtau) yadi vahAM vetana artha prakaTa ho| udA0-(kR) karma karotIti karmakaraH / karma kA mUlya prApta karanevAlA naukr| jo bhUti nahIM letA vh-krmkaarH| siddhi-krmkrH| yahAM karma kAraka meM karma' zabda upapada hone para 'ikana karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya hai| pUrvavat kR' ko guNa hotA hai| Ta-pratiSedhaH(8) na shbdshlokklhgaathaavaircaattusuutrmntrpdessu|23| pa0vi0-na avyayapadam, zabda-zloka-kalaha-gAthA-vaira-cATusUtra-mantra-padeSu 7 / 3 / sao-zabdazca zlokazca kalahazca gAthA ca vairaM ca cATuzca sUtraM ca mantrazca padaM ca tAni zabda0padAni, teSu-zabda0padeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-karmaNi, Ta:, kRJa iti cAnuvartate / anvaya:-zabda0padeSu karmasUpapadeSu kRJo dhAtoSTo n| artha:-zabdazlokakalahagAthAvairacATusUtramantrapadeSu karmasu upapadeSu kRJ-dhAto: paraSTa: pratyayo na bhavati / anena pratiSaddhe 'karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) ityutsargo'N pratyayo vidhiiyte| udA0-(zabda:) zabdaM karotIti shbdkaarH| (zloka:) zlokaM karotIti zlokakAraH / (kalaha:) kalahaM karotIti kalahakAraH / (gAthA) gAthAM karotIti gaathaakaarH| (vairam) vairaM karotIti vairakAra: / (cATuH) cATuM karotIti caattukaarH| (sUtram) sUtraM karotIti suutrkaarH| (mantra:) mantraM karotIti mntrkaarH| (padam) padaM karotIti padakAra: / AryabhASA-artha-(zabda0padeSu) zabda, zloka, kalaha, gAthA, vaira, cATu, sUtra, mantra, pada (karmaNi) ina karmoM ke upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (Ta:) 'Ta' Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 151 pratyaya (na) nahIM hotA hai| isa sUtra se pratiSedha hone para 'karmaNyaN' (31211 ) se utsarga aN pratyaya hotA hai| udA0 0- (zabda) zabdaM karotIti zabdakAraH / zabda ko banAnevAlA - vaiyAkaraNa / (zloka) zlokaM karotIti zlokakAraH / zloka ko banAnevAlA-kavi / ( kalaha ) kalahaM karotIti kalahakAraH / kalaha karanevAlA - mUrkha / (gAthA) gAthAM karotIti gAthAkAraH / gAthA banAnevAlA-pracAraka / (vaira) vairaM karotIti vairakAraH / vaira karanevAlA zatru / (cATu) cATuM karotIti cATukAraH / cATu= mIThI-mIThI bAta karanevAlA - cApalUsa / ( sUtra ) sUtraM karotIti sUtrakAraH / sUtra banAnevAlA- pANinimuni / (mantra) mantraM karotIti mantrakAraH / vedamantra banAnevAlA Izvara athavA mantrArtha kA darzana karanevAlA - RSi / (pada) padaM karotIti padakAraH / vedamantroM kA pada vibhAga karanevAlA - Rssi| siddhi - (1) zabdakAraH / yahAM 'zabda' karma upapada hone para 'DukRJ karaNe ( tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'Ta' pratyaya kA pratiSedha ho jAne para 'karmaNyaN' (31211 ) se utsarga 'aN' pratyaya hotA hai / aN pratyaya ke Nit hone se 'aco JNiti' (7 121115) se 'kR' ko vRddhi hotI hai| (2) aise hI 'zlokakAra: ' Adi padoM kI siddhi kareM / in (1) stambazakRtorin / 24 / pa0vi0-stamba-zakRtoH 7 / 2 in 1 / 1 / sa0-stambazca zakRcca tau stambazakRtau tayoH stambazakRto: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - karmaNi, kRJa iti cAnuvartate / anvayaH-stambazakRtoH karmaNorupapadayoH kRJa in| artha:-stambazakRtoH karmaNorupapadayoH kRJdhAtoH para in pratyayo bhavati / udA0-(stambaH) stambaM karotIti stambakari : ( vrIhi: ) / ( zakRt ) zakRt karotIti zakRtkariH (vtsH)| AryabhASA - artha - (stambazakRto: ) stamba aura zakRt (karmaNi) karma upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare (in) in pratyaya hotA hai| udA0- - (stamba) stambaM karotIti stambakari: / atisAra ko thAmanevAlA - cAvala / (zakRtkariH) zakRt karotIti zakRtkariH / zakRt = gobara karanevAlA bachar3A (choTA dUdha pItA baccA, ghAsa na khAnevAlA) / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-stambakariH / yahAM 'stamba' karma upapada hone para 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'in' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' ( 7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa hotA hai| 'in' pratyaya meM n anubandha 'nityAdirnityam' ( 6 / 1 / 191 ) se kRdanta pada ke AdyudAtta svara ke liye hai| aise hI zakRtkariH / in 152 (2) haratervRtinAthayoH pazau / 25 / pa0vi0 - harate: 5 | 1 dRti - nAthayoH 7 / 2 pazau 7 / 1 / sao - dRtizca nAthazca tau tau dRtinAthau, dRtinAthau, tayo:- dRtinAthayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - karmaNi, in, iti cAnuvartate / anvayaH-dRtinAthayoH karmaNorupapadayorharaterin pazau / arthaH-dRtinAthayoH karmaNorupapadayorhRJ- dhAtoH para in-pratyayo bhavati, zaukatara sati / udA0- ( dRti:) dRtiM haratIti dRtihariH pazuH / ( nAthaH ) nAthaM haratIti nAthahariH pazuH / AryabhASA-artha- (dRtinAthayoH) dRti aura nAtha (karmaNi) karma upapada hone para (harate:) haJ (dhAtoH) dhAtu se pare (in ) in pratyaya hotA hai (pazau) yadi hRJ dhAtukA kartA pazu ho / udA0- -(dRti) dRtiM haratIti dRtiharaH pazuH / dRti-mazaka ko DhonevAlA pazu (bhaiMsA Adi) / (nAtha) nAthaM haratIti nAthahari: / nAka meM nAtha ko dhAraNa karanevAlA pazu ( baila Adi ) / siddhi - dRtihari: / yahAM dRti karma upapada hone para 'hRJ haraNeM' (bhvA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'in' pratyaya hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'hRJ' dhAtu ko hotA hai| aise hI-nAthahariH / guNa in (nipAtanam) - (3) phalegrahirAtmambharizca // 26 // pa0vi0- phalegrahiH 1 / 1 AtmambhariH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-in itynuvrtte| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 153 artha:-phalegrahirAtmambharizca zabdau in-pratyayAntau nipaatyete|| udA0-phalAni gRhNAtIti phlegrhivRkssH| AtmAnaM bibhartIti aatmmbhriH| AryabhASA-artha-(phalegrahiH) phalegrahi (ca) aura (AtmambhariH) Atmambhari zabda (in) in-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-phalAni gRhNAtIti phlegrhivRkssH| phaloM ko grahaNa karanevAlA arthAt phaladAra vRkSa / AtmAnaM bibhartIti AtmambhariH / kevala apanA hI dhAraNa-poSaNa karanevAlA aparopakArI mnussy| siddhi-(1) phalegrahi: / yahAM phala' karma upapada hone para graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'in' pratyaya hai| phala' zabda meM ekAra nipAtita hai| (2) AtmambhariH / yahAM AtmA karma upapada hone para bhRna dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'in' pratyaya hai| 'AtmA' zabda ko mum' Agama nipAtita hai| in (4) chandasi vnsnrkssimthaam|27| pa0vi0-chandasi 7 / 1 vana-sana-rakSi-mathAm 6 / 3 (pnycmyrthe)| sa0-vanazca sanazca rakSizca math ca te vanasanarakSimathaH, teSAm-vanasanarakSimathAm (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, in iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi karmaNyupapade vanasanarakSimathibhyo dhAtubhya in| artha:-chandasi viSaye karmaNi kArake upapade vanasanarakSimathibhyo dhAtubhya: para in pratyayo bhvti| udA0-(vana) brahma vanatIti brahmavaniH / kSatraM vanatIti kSatravaniH / 'brahmavani tvA kSatravani' (yaju0 117) / (sana) gAM sanatIti gosaniH / gosaniH' (yaju0 8 12) / (rakSi) panthAnaM rakSatIti pthirkssiH| 'yau pathirakSI zvAnau' (atharva0 8 / 1 / 9) / (math) havirmathatIti havimathiH / 'havirmathInAm' (R0 7 104 / 21) / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (karmaNi) karma upapada hone para (vanasanarakSimathAm) van, san, rakSa, matha (dhAtoH) dhAtuoM se pare (in) in pratyaya hotA hai| udA0-(vana) brahma vanatIti brahmavaniH / brAhmaNa vedajJa vidvAn kI sevA krnevaalaa| kSatraM vanatIti kSatravaniH / rAjA kI sevA krnevaalaa| brahmavani tvA kSatravani' (yaju0 117) / (sana) gAM sanatIti gosaniH / gAya kI sevA krnevaalaa| gosani:' (yaju0 8 / 12) / (rakSi) panthAnaM rakSatIti pthirkssiH| mArga kA pAlana krnevaalaa| yo pathirakSI zvAnauM' (atharva 8149) / (math) havirmathatIti havirmathi: / havi kA viloDana krnevaalaa| havirmathInAm' (R0 7 / 104 / 21) / siddhi-(1) brahmavaniH / yahAM brahma' karma upapada hone para vana sambhaktoM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra 'in' pratyaya hai| (2) gosaniH / yahAM gau' karma upapada hone para 'SaNa sambhaktau' (bhvA0pa0) dhAtu se puurvvt| (3) pathirakSi: / yahAM pathin' karma upapada hone para rakSa pAlane' (bhvA0pa0) dhAtu se puurvvt| (4) havirmathi: / havi:' karma upapada hone para mathe viloDane' (bhvA0pa0) dhAtu se puurvvt| khaz (1) ejeH khsh|28| pa0vi0-eje: 5 / 1 khaz 11 / anu0-karmaNi itynuvrtte| anvaya:-karmaNyupapade ejerdhAto: khaz / artha:-karmaNi kArake upapade NijantAd eji-dhAto: para: khaz pratyayo bhavati / 'eje:' iti 'ez2a kampane ityasya NijantanirdezaH / udA0-(eji) aGgam ejayatIti aGgamejayaH / janAn ejayatIti jnmejyH| ___ AryabhASA-artha-(kamaNi) karma kAraka upapada hone para (eje:) Nijanta etR (dhAto:) dhAtu se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0-(eji) aGgam ejayatIti aGgamejayaH / aGga ko kaMpAnevAlA (vaatrog)| janAn ejayatIti janamejayaH / duSTajanoM ko kaMpAnevAlA (dhArmika raajaa)| hastinApura kA eka prasiddha raajaa| Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 155 siddhi - aGgamejaya: / yahAM 'aGga' karma upapada hone para Nijanta 'ez2a kampaneM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khaz pratyaya / khaz pratyaya ke 'zit' hone se 'tizi sArvadhAtukam (3 / 4 / 113 ) se sArvadhAtuka saMjJA, 'kartari zarpA' (3 / 1 / 62) se zap-pratyaya hotA hai / 'khaz' pratyaya ke 'khit' hone se 'arurdviSadajantasya mum (6 |3 | 67 ) se 'aGga' zabda ko 'mum' Agama hotA hai| aise hI janamejayaH / khaz (2) nAsikAstanayormAdheToH / 26 / pa0vi0-nAsikA-stanayoH 7 / 2 dhmA - dheTo : 6 / 2 ( paJcamyarthe) / sao - nAsikA ca stanaM ca te nAsikAstane, tayo:-nAsikAstanayoH ( itaretarayogadvandvaH) / pANinimunivacanAt stanazabdasya 'alpActaram' (2 / 2 / 34 ) iti na pUrvanipAtaH / dhmAzca dheT ca tau dhmAdheTau tayo:-dhmAdheTo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-karmaNi, khaz iti cAnuvartate / anvayaH-nAsikAstanayoH karmaNorupapadayo dharmAdheTibhyAM dhAtubhyAM khaz / artha:-nAsikAstanayoH karmaNorupapadayormAdheTibhyAM dhAtubhyAM para: khaz pratyayo bhavati / yathAsaMkhyamatra neSyate nAsikAstanasamAse lakSaNavyabhicArAt / nAsikAyAM dhmAdheTibhyAM stane ca dheTa: khaz pratyayo vidhIyate / 1 udA0-(nAsikA) nAsikAM dhamatIti nAsikandhamaH / nAsikAM dhayatIti nAsikandhayaH / striyAm-nAsikandhayI / (stanam ) stanaM dhayatIti stanandhayaH / striyAm - stanandhayI / AryabhASA-artha- (nAsikAstanayoH) nAsikA aura stana (karmaNi) karma upapada hone para (dhmAdheTo :) dhmA aura dheT (dhAtoH) dhAtuoM se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| yahAM 'nAsikAstanayo:' pada ke samAsa meM lakSaNa vyabhicAra hone se yathAsaMkhya pratyayavidhi nahIM hotI hai| nAsikA upapada hone para dhmA aura dheT dhAtu se aura stana upapada hone para dheT dhAtu se khaz pratyaya kiyA jAtA hai| udA0 - ( nAsikA) nAsikAM dhamatIti nAsikandhamaH / nAsikA ko dhamanevAlA (bajAnevAlA) / nAsikAM dhayatIti nAsikandhayaH / nAsikA se dugdha Adi pInevAlA / strIliGga meM - naasikndhyii| (stana) stanaM dhayatIti stanandhayaH / stana pInevAlA (bAlaka) / strIliGga meM - stnndhyii| stana pInevAlI (bAlikA) / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 __pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) naasikndhmH| yahAM nAsikA karma upapada hone para 'mA zabdAgnisaMyogayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se khaz' pratyaya hai| khaz' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se kartari zap (3 / 1 / 62) se 'zap' pratyaya hotA hai| 'khaz' pratyaya ke khit' hone se khityanavyayasya' (6 / 3 / 66) se 'nAsikA' ko hasva tathA 'aruSidajantarasya mum' (6 / 3 / 67) se nAsikA ko 'mum' Agama hotA hai| 'pAghrAdhmA0' (7 / 3 / 78) se 'mA' ke sthAna meM 'dhama' Adeza hotA hai| (2) nAsikandhayaH / yahAM nAsikA' karma upapada hone para 'dheT pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khaz' pratyaya hai| 'dheT' dhAtu ke 'Tit' hone se strIliGga meM 'TiDDhANaJ' (4 / 1 / 15) se 'DIp' pratyaya hotA hai-naasikndhyii| zeSa pUrvavat / (3) stanandhayaH / stnndhyii| yahAM stana' karma upapada hone para pUrvokta 'dheTa' dhAtu se pUrvavat / khaz (3) nADImuSTyozca / 30 / pa0vi0-nADI-muSTyo : 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-nADI ca muSTizca te nADImuSTI, tayoH nADImuSTyoH (itretryogdvndv:)| pANinimunivacanAd muSTizabdasya 'dvandve ghi' (2 / 2 / 32) iti na puurvnipaatH| anu0-karmaNi khaz, dhmAdheToriti caanuvrtte| anvayaH-nADImuSTyozca karmaNorupapadayodheiTibhyAM dhAtubhyAM khaz / artha:-nADImuSTayorapi karmaNo rupapadayomAdheTibhyAM dhAtubhyAM para: khazpratyayo bhavati / yathAsaMkhyamatra neSyate nADImuSTisamAse lakSaNavyabhicArAt / ubhayorupapadayorubhAbhyAM dhAtubhyAM khazpratyayo vidhiiyte| udA0-(nADI) nADI dhamatIti nADindhama: / nADI dhamatIti nADindhayaH (muSTi:) muSTiM dhamatIti muSTindhama: / muSTiM dhayatIti muSTindhayaH / AryabhASA-artha-(nADImuSTyoH ) nADI aura muSTi (karmINa) karma upapada hone para (ca) bhI (dhmAdheTo:) dhmA aura dheT (dhAto:) dhAtuoM se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| yahAM nADImuSTyoH ' pada ke samAsa meM lakSaNavyabhicAra hone se yathAsaMkhya pratyayavidhi nahIM hotI hai, donoM upapada hone para donoM dhAtuoM se khaz pratyaya kiyA jAtA hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(nADI) nADI dhamatIti nADindhamaH / nADI (nAlI) bAMsurI bjaanevaalaa| nADI dhayatIti nADindhayaH / nAlI pInevAlA (suvrnnkaar)| (muSTi) muSTiM dhamatIti muSTindhamaH / apanI muTThI ko bajAnevAlA (klaakaar)| muSTiM dhayatIti muSTindhayaH / apanI muTThI ko cUmanevAlA (baalk)| siddhi-nADindhamaH, nADindhaya: padoM ko nAsikandhama:' Adi ke samAna siddha kreN| khaz (4) udi kUle rujivahoH / 31 / pa0vi0-udi 7 / 1 kUle 71 ruji-vaho: 6 / 2 (pnycmyrthe)|| sa0-rujizca vah ca tau rujivahau, tayo:-rujivaho: (itretryogdvndvH)| anu0-karmaNi, khaz iti cAnuvartate / anvaya:-kUle karmaNi udi copapade rujivahibhyAM dhAtubhyAM khaz / artha:-kUle karmANa kArake ut-upasarge copapade rujivahibhyAM dhAtubhyAM para: khaz pratyayo bhvti| udA0-(ruji) kUlam udrujatIti kUlamudrujaH (rthH)| kUlam udvahatIti kUlamudvaha: (jlprvaah:)| AryabhASA-artha-(kUle) kUla karma kAraka aura (udi) ut upasarga upapada hone para (rujivaho:) ruj aura vaha (dhAto:) dhAtu se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0-(ruj) kUlam udrujatIti kUlamugujaH (rth:)| kinAre ko tor3anevAlA (rth)| kUlam udvahatIti kUlamudvahaH (jlprvaah.)| kinAre ko bahA le jAnevAlA (jlprvaah)| siddhi-kUlamudrujaH / yahAM kUla' karma aura ut upasarga upapada hone para rujo bhane (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| 'khaz' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se tudAdibhya: zaH' (3 / 1 / 177) se 'za' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'za' pratyaya ke sArvadhAtukamapita' (1 / 2 / 4) se 'Dit' hone se pUgantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'ruj' ko prApta laghUpadha guNa kA 'kDiti ca' (1 / 15) se pratiSedha ho jAtA hai| 'khaz' pratyaya ke khit' hone se 'aruSidajantasya mum' (6 / 3 / 67) se kUla upapada ko 'mum' Agama hotA hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) kUlamudvahaH / yahAM kUla karma aura ut upasarga upapada hone para vaha prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'khaz' pratyaya hai| kartari za' (3 / 1 / 62) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| zeSa puurvvt| khaz (5) vahAbhre lihaH / 32 / pa0vi0-vahAbhre 71 liha: 5 / 1 / sa0-vahazca abhrazca etayo: samAhAro vahAbhram, tasmin-vahAbhre (smaahaardvndvH)| anu0-karmaNi, khaz iti caanuvrtte| anvaya:-vahAbhre karmaNyupapade liho dhAto: khaz / artha:-vahe'bhre ca karmaNi kArake upapade lih-dhAto: para: khaz pratyayo bhvti| udA0-(vaha:) vahaM leDhIti vahaliha: (gauH)| (abhraH) abhraM leDhIti abhraMliha: (vaayu:)| AryabhASA-artha- (vahAbhre) vaha aura abhra (kamaNi) karma upapada hone para (liha:) liha dhAtu se (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0-(vaha) vahaM leDhIti vahaliha: (gau:)| vaha kaMdhe ko cATanevAlA (bail)| (abhra) abhaM leDhIti abhraMliha: (vaayu:)| bAdala ko chUnevAlA (vaayu)| siddhi-vahalihaH / yahAM vaha' karma upapada hone para liha AsvAdane (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khaz' pratyaya hai| khaz' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se kartari zapa (3 / 1 / 62) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 62) se 'zap' kA 'luk' ho jAtA hai| 'khaz' pratyaya ke 'khit' hone se 'aruSidajantasya mum (6 / 3 / 67) se 'vaha' upapada ko mum' Agama hotA hai| aise hI-abhraMlihaH / khaz (6) parimANe pcH|33| pa0vi0-parimANe 71 paca: 5 / 1 / anu0-karmaNi, khaz iti caanuvrtte| anvaya:-parimANe karmaNyupapade paco dhAto: khaz / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 156 artha:- parimANavAcini karmaNi kArake upapade paca-dhAtoH paraH khaz pratyayo bhavati / udA0-prasthaM pacatIti prasthampacA sthAlI / droNaM pacatIti droNampaca: kaTAhaH / khArIM pacatIti khArimpaca: kaTAhaH / AryabhASA-artha- (parimANe) parimANavAcI (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (pacaH) pac (dhAtoH) dhAtu se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0- prasthaM pacatIti prasthampacA sthAlI / prastha=eka sera pakAnevAlI patIlI / droNaM pacatIti droNampaca: kaTAha: / eka droNa (dhauNa 20 sera) pakAnevAlA kaDhAhA / khArIM pacatIti khArimpaca: kaTAha: / eka khArI (maNa) pakAnevAlA kaDhAhA / siddhi-prsthmpcH| pUrvavat / khaz (7) mitanakhe ca / 34 / pa0vi0 - mitanakhe 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-mitaM ca nakhaM ca etayoH samAcAro mitanakham, tasmin-mitanakhe (samAhAradvandvaH) / anu0 - karmaNi, khaz, paca iti cAnuvartate / anvayaH-mitanakhe ca karmaNyupapade paco dhAtoH khaz / artha:-mite nakhe ca karmaNi kArake upapade paca-dhAto: para: khaz pratyayo bhavati / udA0- (mitam ) mitaM pacatIti mitampacA brAhmaNI / (nakham ) nakhaM pacatIti nakhampacA yavAgUH / AryabhASA - artha - (mitanakhe ) mita aura nakha (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (pacaH) pac (dhAtoH) dhAtu se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai / udA0 - (mita) mitaM pacatIti mitampacA brAhmaNI / mAtrA meM pakAnevAlI brAhmaNI / (nakha) nakhaM pacatIti nakhampacA yavAgUH / nAkhUna ko jalAnevAlI garma lApasI / siddhi-mitmpcaa| yahAM 'mita' karma upapada hone para 'DupacaS pAke' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| pUrvavat 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'mita' ko 'mum' Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Agama hotA hai| strIliGga meM 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se TAp' pratyaya hotA hai| aise hii-nkhmpcaa| khaz (7) vidhvaruSostudaH / 35 / pa0vi0-vidhu-aruSo: 7 / 2 tuda: 5 / 1 / sa0-vidhuzca aruzca te vidhvaruSI, tayo:-vidhvaruSoH (itretryogdvndvH)| anu0-karmaNi khaz iti caanuvrtte| anvaya:-vidhvaruSo: karmaNorupapadayostudo dhAto: khaz / artha:-vidhAvaruSi ca kaNi kArake upapade tuda-dhAto: para: khaz pratyayo bhvti| udA0-(vidhuH) vidhuM tudatIti vidhuntudaH / (aru:) aruSaM tudatIti aruntudH| AryabhASA-artha-(vidhvaruSoH) vidhu aura aru: (karmANa) karma kAraka upapada hone para (tuda:) tud (dhAtoH) dhAtu se (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0-(vidhu) vidhutudatIti vidhuntudaH / vidhu-candramA ko AcchAdita karanevAlA (raahuH)| yahAM tud dhAtu AcchAdana artha meM hai vyathA artha sambhava na hone se "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| (aru:) aruSaM tudatIti aruntudaH / marmasthala ko pIr3ita krnevaalaa-rog| siddhi-(1) vidhuntudaH / yahAM vidhu karma upapada hone para tuda vyathane (tudA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| 'khaz' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se tudAdibhyaH za:' (3 / 1177) se 'za' vikaraNa-pratyaya hotA hai| 'za' pratyaya ke sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'Dit' hone se 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA viDati ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| pUrvavat mum' Agama hotA hai| (2) aruntudaH / yahAM 'aruS' karma upapada hone para pUrvokta tuda' dhAtu se isa sUtra se khaz pratyaya hai| 'aruSidajantasya mum' (6 / 3 / 65) se 'mum' Agama, 'midaco'ntyAta paraH' (1 / 1 / 46) se aruS ke u se pare hotA hai| saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se 's' kA lopa, 'mo'nusvAraH' (8 / 3 / 23) se 'm' ko anusvAra aura anusvArasya yayi parasavarNaH' (8 / 4 / 57) se anusvAra ko parasavarNa (n) hotA hai| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaz tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (8) asUryalalATayordRzitapoH / 36 / pa0vi0-asUrya-lalATayoH 7 / 2 dRzi - tapo: 6 / 2 (paJcamyarthe) / sao - asUryazca lalATaM ca te asUryalalATe, tayo:-asUryalalATayoH (itaretarayogadvandvaH) / dRzizca tap ca tau dRzitapau, tayo: - dRzitapoH (itaretarayogadvandvaH) / 161 anu0 - karmaNi khaz iti cAnuvartate / anvayaH-asUryalalATayoH karmaNorupapadayordRzitapibhyAM dhAtubhyAM khaz / artha:-asUrye lalATe ca karmaNi kArake upapade yathAsaMkhyaM dRzitapibhyAM dhAtubhyAM paraH khaz pratyayo bhavati / udA0 - ( asUrya:) sUryaM na pazyantIti asUryampazyA rAjadArAH / ( lalATam) lalATaM tapatIti lalATantapa AdityaH / AryabhASA - artha - (asUryalalATayo: ) asUrya aura lalATa (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (dRzitapoH) dRzi aura tap (dhAtoH) dhAtu se pare (khaz) khaz pratyaya hotA hai| udA0- - ( asUrya:) sUryaM na pazyantIti asUryapazyA rAjadArA: / sUrya ko na dekhanevAlI rAjA kI patniyAM / yaha vacana guptiparaka hai ki ve aise guptarUpa se rahatI haiM ki anivArya darzanavAle sUrya ko bhI nahIM dekhatI haiM / ( lalATaM ) lalATaM tapatIti lalATantapa AdityaH lalATa (mastaka) ko tapAnevAlA teja sUrya / siddhi - (1) asUryapazyA: / yahAM asUrya karma upapada hone para dRzir prekSaNe (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| 'khaz' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se 'kartari zap' (3 11/62) se 'zap' vikaraNa-pratyaya hotA hai| 'pAghrAdhmA0' (7 / 3 / 78) se 'dRz' ke sthAna meM 'pazya' Adeza hotA hai| pUrvavat 'mum' Agama hai| sUrya na pazyantIti asUryampazyA: / yahAM 'naJ' kA sambandha pazyati kriyA ke sAtha hone se asamarthasamAsa hai / (2) lalATantapa: / yahAM lalATa karma upapada hone para 'tapa santApe' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 khaz (nipAtanam) - (6) ugrampazyerammadapANindhamAzca / 37 / pa0vi0-ugrampazya-irammada - pANindhamA : 1 | 3 ca avyayapadam / sao - ugrampazyazca irammadazca pANindhamazca te - ugrampazyerammadapANindhamAH / (itaretarayogadvandvaH ) anu0-khaz ityanuvartate / artha:- ugrampazya- irammada - pANindhamAH zabdA api khaz - pratyayantA nipAtyante / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0 - ugraM pazyatIti ugrampazyaH / irayA mAdyatIti irammadaH / pANayo dhmAyante yeSu te pANindhamAH pnthaanH| AryabhASA - artha - ( ugrampazya 0 ) ugrampazya, irammada, pANindhama zabda (ca) bhI (kha) khaz-pratyayAnta nipAtita haiN| udA0 - ugraM pazyatIti ugrampazya: / krUra dRSTivAlA / irayA mAdyatIti irammadaH / irA=jala se samRddha honevAlA vddvaanl| yahAM 'mada' dhAtu kA artha bar3hanA hai, harSa sambhava na hone se " anekArthA hi dhAtavo bhavanti" ( mahAbhASyam) / pANayo dhmAyante yeSu te pANindhamAH panthAna: / ve andhakArapUrNa mArga jinameM jAnevAle loga kucha bhI dikhAI na dene ke kAraNa hathelI bajAkara calate haiM, dhvani ko sunate huye / siddhi - (1) ugrampazya: / yahAM 'ugra' karma upapada hone para 'dRzir prekSaNeM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai / pUrvavat 'zap' vikaraNa- pratyaya hai| 'pAghrAdhmA0' (7 / 3 / 78) se 'dRz' ke sthAna meM 'pazya' Adeza hotA hai| 'karmaNyaN' (31211 ) se aN pratyaya prApta thA, nipAtana se 'khaz' pratyaya hotA hai| (2) irmmd:| yahAM irA karma upapada hone para 'madI harSe' (di0pa0) se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| 'divAdibhyaH zyan' (3 / 1 / 69 ) se 'zyan ' vikaraNa- pratyaya thA, nipAtana se 'kartari zap' (3 | 1 | 68 ) se 'zap vikaraNa-pratyaya hotA hai| (3) pANindhama: / yahAM pANi karma upapada hone para 'dhamA zabdAgnisaMyogayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai / pUrvavat ' zap' vikaraNa- pratyaya aura 'pAghrAdhmA0' (3 / 3 / 78) se 'dhmA' ke sthAna meM 'dhamaH' Adeza hotA hai| yahAM adhikaraNa kAraka meM 'karaNAdhikaraNayozca' ( 3. / 3 / 117 ) se 'lyuT' pratyaya prApta thA, nipAtana se 'khaz' pratyaya hotA hai / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 163 khac (1) priyavaze vadaH khac / 38 / pa0vi0-priya-vaze 71 vada: 5 1 khac 1 / 1 / sa0-priyazca vazazca etayo: samAhAra: priyavazam, tasmin-priyavaze (smaahaardvndv:)| anu0-karmaNi itynuvrtte| anvaya:-priyavaze karmaNyupapade vado dhAto: khac / artha:-priye vaze ca karmANa kArake upapade vad-dhAto: para: khac pratyayo bhvti| udA0-(priya:) priyaM vadatIti priyNvdH| (vaza:) vazaM vadatIti vshNvd:| AryabhASA-artha-(priyavaze) priya aura vaza (karmaNi) karma upapada hone para (vadaH) vad (dhAto:) dhAtu se pare (khac) khac pratyaya hotA hai| udA0-(priya) priyaM vadatIti priyaMvadaH / priya vacana bolanevAlA (mdhurbhaassii)| vazaM vadatIti vazaMvadaH / anukUla vacana bolanevAlA (aajnyaakaarii)| siddhi-priyaMvadaH / yahAM priya karma upapada hone para 'vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| khac' pratyaya ke khit' hone se 'aruSijantasya mum (6 / 3 / 65) se 'priya' ko 'mum' Agama hotA hai| aise hI-vazaMvadaH / khac (2) dviSatparayostApeH / 36 / pa0vi0-dviSat-parayo: 7 / 2 tApe: 5 / 1 / sa0-dviSan ca parazca to dviSatparau, tayo:-dviSatparayo: (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, khac iti cAnuvartate / anvaya:-dviSatparayo: karmaNorupapadayostAperdhAto: khac / artha:-dviSati pare ca karmaNi kArake upapade tApi-dhAto: para: khac pratyayo bhvti| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(dviSat) dviSantaM tApayatIti dviSantapa: / (paraH) paraM tApayatIti prntpH| ___AryabhASA-artha-(dviSatparayoH) dviSat aura para (kamaNi) karma kAraka upapada hone para (tApe:) tApi (dhAto:) dhAtu se pare (khac) khac pratyaya hotA hai| udA0-(dviSat) dviSantaM tApayatIti dviSantapa: / dveSa karanevAle (zatru) ko santApa denevaalaa| (para) paraM santApayatIti parantapaH / para zatru ko santApa denevaalaa| siddhi-(1) dviSantapaH / yahAM dviSat karma upapada hone para Nijanta tapa santApe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khaz' pratyaya hai| 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa aura khaci hasva:' (6 / 4 / 94) se tAp' ko hrasva (tapa) hotA hai| 'khac' pratyaya ke khit' hone se 'arurdiSadajantasya mum' (6 / 3 / 65) se 'dviSat' upapada ko 'mum' Agama hotA hai aura vaha mit' hone se 'midaco'ntyAta paraH' (1 / 1 / 46) se antya 'ac' se pare (dviSa mum t) hotA hai| saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se 't' kA lopa, mo'nusvAraH' (8 / 3 / 23) se 'm' ko anusvAra aura anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 / 57) se anusvAra ko parasavarNa (n) hotA hai| (2) parantapaH / para karma upapada hone para pUrvokta tapa dhAtu se pUrvavat / khac (3) vAci yamo vrte|40| pa0vi0-vAci 71 yama: 51 vrate 71 / anu0-karmaNi khac iti caanuvrtte| anvaya:-vAci karmaNyupapade yamo dhAto: khac vrte| artha:-vAci karmaNi kArake upapade yam-dhAto: para: khac pratyayo bhavati vrate gmymaane| udA0-vAcaM yacchatIti vAcaMyama: (vrtii)| AryabhASA-artha-(vAci) vAk zabda (karmANa) karma kAraka meM upapada hone para (yamaH) yam (dhAto:) dhAtu se (khac) khac pratyaya hotA hai (vrate) yadi vahAM zAstrAnusAra vrata rakhanA artha prakaTa ho| udA0-(vAk) vAcaM yacchatIti vAcaMyamaH / vANI ko zAstravidhi se niyama meM rakhanevAlA (vrtii)| siddhi-vAcaMyamaH / yahAM vAk karma upapada hone para yama uparameM' (zvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| 'vAcaMyamapurandarau ca' (6 / 3 / 67) se 'mum' Agama kA abhAva aura vAk' zabda am-pratyayAnta (vAcam) nipAtita hai| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH khaca (4) puu:srvyordaarishoH|41| pa0vi0-pU: sarvayoH 7 / 2 dAri-saho: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-pUzca sarvazca tau pU:sarvo, tayo:-pU:sarvayoH (itretryogdvndvH)| dArizca sah ca tau dArisahau, tayo:-dArisaho: (itaretarayogadvandva:) / anu0-karmaNi, khac iti cAnuvartate / anvayaH-pU:sarvayoH karmaNorupapadayorisahibhyAM dhAtubhyAM khac / artha:-pU:sarvayo: karmakArakayorupapadayoryathAsaMkhyaM dArisahibhyAM dhAtubhyAM para: khac pratyayo bhvti| udA0-(pU:) puraM dArayatIti purandara: (indraH) / (sarva:) sarvaM sahate iti sarvaMsaha: (raajaa)| AryabhASA-artha-(pU:sarvayoH) pur aura sarva (kaNi) karma kAraka upapada hone para yathAsaMkhya (dArisaho:) Nijanta dAri aura saha (dhAtoH) dhAtuoM se pare (khac) khac-pratyaya hotA hai| udA0 (pura) puraM dArayatIti purandaraH / kile ko tor3anevAlA (indr)| (saha) sarva sahate iti sarvasahaH / saba kArya siddha karanevAlA (raajaa)| siddhi-(1) purandaraH / yahAM 'pura' karma upapada hone para Nijanta dR vidAraNe (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khac' pratyaya hai| 'NeraniTiM' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa aura khaci hasva:' (6 / 4 / 94) se 'dAra' ko hrasva (dara) hotA hai| vAcaMyamapurandarauM (6 / 3 / 67) se mum' Agama kA abhAva aura pur' zabda am-pratyayAnta (puram) nipAtita hai| (2) sarvaMsahaH / yahAM sarva karma upapada hone para vaha marSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| 'khac' pratyaya ke khit hone se 'aruSidajantasya mum' (6 / 3 / 65) se 'sarva' upapada ko 'mum' Agama hotA hai| yahAM 'saha' dhAtu kA artha siddha karanA hai, sahana karanA nahIM-"anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| khac (5) sarvakUlAbhakarISeSu kaSaH / 42 / pa0vi0-sarva-kUla-abhra-karISeSu 7 / 3 kaSa: 5 / 1 / sa0-sarvazca kUlaM ca abhrazca karISazca te-sarvakUlAbhrakarISA:, teSu sarvakUlAbhrakarISeSu (itaretarayogadvandvaH) / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-karmaNi, khaz iti cAnuvartate / artha:-sarvakUlAbhrakarISeSu karmakArakeSu upapadeSu kaS-dhAto: para: khac pratyayo bhvti| udA0-(sarva:) sarvaM kaSatIti sarvakaSa: (khl:)| (kUlam) kUlaM kaSatIti kUlaGkaSA (ndii)| (abhraH) abhraM kaSatIti abhrakaSo giriH| (karISa:) karISaM kaSatIti karISakaSA (vaatyaa)| - AryabhASA-artha-(sarvakUlAbhrakarISeSu) sarva, kUla, abhra, karISa (kamaNi) karmakAraka upapada hone para (kaSa:) kaS (dhAto:) dhAtu se pare khac-pratyaya hotA hai| udA0- (sarva) sarvaM kaSatIti sarvakaSaH / sabako pIr3A denevAlA (dusstt)| (kUla) kUlaM kaSatIti kUlaGkaSA / kUla-taTa ko tor3anevAlI (ndii)| kaS' dhAtu hiMsArthaka hai| yahAM vaha tor3ane artha meM hai, hiMsA artha sambhava na hone se "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| (abha) abhaM kaSatIti abhaMkaSa: / bAdala ko chUnevAlA (prvt)| yahAM pUrvavat kaS' dhAtu kA artha chUnA hai| (karISa) karISaM kaSatIti kriisskssaa| karISa-sUkhe gobara (karasa) ko ur3A le jAnevAlI (vaatyaa-aaNdhii)| yahAM pUrvavat kaS' dhAtu kA artha ur3A le jAnA hai| siddhi-(1) srvkssH| yahAM 'sarva' karma upapada hone para kaSa' hiMsArthaH' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| pUrvavat mum' Agama hotA hai| aise hI-kUlakaSA aadi| vizeSa-pANinIya dhAtupATha meM kaSa' dhAtu hiMsArthaka paDhI hai| "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mahAbhASyam) ke pramANa se yahAM kaSa' dhAtu ke hiMsA artha se bhinna artha bhI prasaGgavaza hote haiN| pANinIya dhAtupATha meM dazayi gaye artha kevala udAharaNamAtra haiN| (bahulametannidarzanam, curaadi:)| khac (6) meghartibhayeSu kRnyH|43| pa0vi0-megha-Rti-bhayeSu 7 / 3 kRtra: 5 / 1 / sa0-meghazca Rtizca bhayaM ca tAni-meghartibhayAni, teSu-meghartibhayeSu (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, khac iti caanuvrtte| anvaya:-meghartibhayeSu karmasUpapadeSu kRJo dhAto: khac / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 167 artha:-meghartibhayeSu karmakArakeSu upapadeSu kRJ-dhAto: para: khac pratyayo bhvti| udA0-(megha:) meghaM karotIti meghaGkaraH / (Rti:) RtiM karotIti RtingkrH| (bhayam) bhayaM karotIti bhyngkrH|| AryabhASA-artha- (meghartibhayeSu) megha, Rti, bhaya (kamaNi) karma kAraka meM upapada hone para (kRjaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se (khac) khac pratyaya hotA hai| udA0-(megha) meghaM karotIti meghaGkaraH / megha ko utpanna karanevAlA (yjny)| (Rti) RtiM karotIti RtiGkaraH / ghRNA krnevaalaa| (bhaya) bhayaM karotIti bhayaGkaraH / bhaya utpanna krnevaalaa| siddhi-meghngkrH| yahAM megha karma upapada hone para 'DukA karaNe (tanA010) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| 'khac' pratyaya ke khit' hone se 'aruSidajantasya mum (6 / 3 / 67) se megha upapada ko mum' Agama hotA hai| aise hI-Rtikara: aura bhyngkrH| khac+aN (7) kSemapriyamadre'N c|44| pa0vi0-kSema-priya-madre 711 aN 1 / 1 ca avyypdm| sa0-kSemaM ca priyaM ca madraM ca eteSAM samAhAra: kSemapriyamadram, tasmin-kSemapriyamadre (smaahaardvndv:)| anu0-karmaNi, khac, kRJ iti caanuvrtte| anvaya:-kSemapriyamadre karmaNyupapade kRJo dhAto: khac aN c|| artha:-kSemapriyamadreSu karmakArakeSu upapadeSu kRJ-dhAto: para: khac aN ca pratyayo bhvti| udA0-(kSemam) kSemaM karotIti kSemakaraH, kSemakArazca / (priyam) priyaM karotIti priyaGkaraH, priyakArazca / (madram) madraM karotIti madrakaraH, mdrkaarshc| AryabhASA-artha-(kSemapriyamadveSu) kSema, priya, madra (kaNi) ina karma kArakoM ke upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (khac) khac (ca) aura (aNa) aN pratyaya hotA hai| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kSema) kSemaM karotIti kSemakaraH, kSemakArazca / nIroga/sukha krnevaalaa| (priya) priyaM karotIti priyaGkaraH, priyakArazca / priya kArya krnevaalaa| (madra) madraM karotIti madrakaraH, madrakArazca / madra rAjya kI sthApanA karanevAle sainik| (pA0kA0 bhAratavarSa 72) siddhi-(1) kSemakaraH / yahAM kSema karma upapada hone para 'DukRta karaNe (tanA030) dhAtu se isa sUtra se 'khac' pratyaya hai| kSema upapada ko pUrvavat mum' Agama hotA hai| (2) kssemkaarH| yahAM kSema upapada hone para pUrvokta 'kR' dhAtu se 'aN' pratyaya hai| 'aN' pratyaya ke Nit hone se 'aco miti (7 / 2 / 115) se kR' ko vRddhi (kAra) hotI hai| khac (8) Azite bhuvaH karaNabhAvayoH / 45 / pa0vi0-Azite 71 bhuva: 51 karaNa-bhAvayo: 7 / 2 / sa0-karaNaM ca bhAvazca tau karaNabhAvau, tayoH-karaNabhAvayoH (itretryogdvndv:)| anu0-arthavazAt supi ityanuvartate, na karmaNi / khac iti cAnuvartate / anvayaH-Azite supyupapade bhuvo dhAto: khac karaNabhAvayoH / artha:-Azite subante upapade bhU-dhAto: para: khac pratyayo bhavati, karaNe kArake bhAve cArthe / udA0-(karaNam) Azita: tRpto bhavati yena sa:-Azitambhava odana: / (bhAva:) Azitasya bhavanamiti AzitambhavaM vrtte| AryabhASA-artha-(Azite) Azita (supi) subanta upapada hone para (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se (khac) khac pratyaya hotA hai (karaNabhAvayoH) karaNa kAraka aura bhAva artha meN| ___ udA0-(karaNa) Azita: tRpto bhavati yena sa:-Azitambhava odanaH / vaha odana (bhAta) jisase bhoktA tapta ho jAtA hai| (bhAva) Azitasya bhavanamiti AzitambhavaM vartate / aba tRpta hone kI kriyA cala rahI hai (bhojana cala rahA hai)| siddhi-AzitambhavaH / yahAM 'Azita' karma upapada hone para bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hai| 'Azita' upapada ko pUrvavat mum' Agama hotA hai| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH khac (6) saMjJAyAM bhRtRvRjidhArisahitapidamaH / 46 / . pa0vi0-saMjJAyAm 71 bhR-tR-vR-ji-dhAri-sahi-tapi-dama: 5 / 1 / sa0-bhRzca tRzca vRzca jizca dhArizca sahizca tapizca dam ca eteSAM samAhAro bhR0dam, tasmAt-bhR0dama: (samAhAradvandvaH) / anu0-karmaNi, supi cetyubhymnuvrtte| saMjJAvazAcca yathAsambhavaM smbdhyte| khac iti caanuvrtte|| anvaya:-karmaNi, supi copapade bhR0damibhyo dhAtubhya: khac sNjnyaayaam| artha:-karmaNi subante copapade bhRtRvRjidhArisahitapidamibhyo dhAtubhya: para: khac pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-(bhR) vizvaM bibhartIti vizvambharA (vsundhraa)| (tR) rathena taratIti rathantaram (sAmagAnam) / (va) patiM vRNute iti patimvarA (knyaa)| (ji) zatru jayatIti zatruJjaya: (hstii)| (dhAri) yugaM dhArayatIti yugandharaH (prvt:)| (sahi) zatru sahate iti zasaha: (viir:)| (tapi) zatru tapatIti zatruntapa: (viirH)| (dam) ariM dAmyatIti arindama: (yoddhaa)| AryabhASA-artha-(karmANa) karma aura (supi) subanta upapada hone para (bhR0dama:) bhR, tR, vR, ji, dhAri, sahi, tapi, dam ina (dhAto:) dhAtuoM se pare (khac) khac pratyaya hotA hai (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha prakaTa ho| udA0-(bha) vizvaM bibhartIti vizvambharA (vsundhraa)| sabakA dhAraNa-poSaNa karanevAlI vsundhraa-pRthivii| (4) rathena taratIti rathantaram (saam)| ratha se santaraNa karanevAlA sAmagAna vishess| (va) patiM vaNute iti patimvarA knyaa| pati kA varaNa (cunAva) karanevAlI knyaa| (ji) zatru jayatIti zatruJjaya: (hstii)| zatru ko jItanevAlA haathii| (dhAri) yugaM dhArayatIti yugandharaH (prvt)| yuga-kAlavizeSa ko dhAraNa karanevAlA prvt| (sahi) zatru sahate iti zatrusahaH / zatru kA marSaNa (vinAza) karanevAlA viir| (tapi) zatru tapatIti zatruntapa: (viirH)| zatru ko santapta karanevAlA viir| (dam) ariM dAmyatIti arindamaH (yoddhaa)| ari-zatru kA damana karanevAlA yoddhaa| siddhi-vishvmbhraa| yahAM 'vizva' karma upapada hone para 'DubhRJ dhAraNapoSaNayo:' (ju070) dhAtu se isa sUtra se khac' pratyaya hotA hai| khac' pratyaya ke khit hone se pUrvavat 'mum' Agama hotA hai| aise hI-rathantaram aadi| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 khac pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pa0vi0 - gamaH 5 / 1 ca avyayapadam / anu0 - karmaNi, khac, saMjJAyAm iti cAnuvartate / artha:-karmaNi kArake upapade gam- dhAto: para: khac pratyayo bhavati, saMjJAyAM viSaye / (10) gamazca // 47 // udA0 - sutaM gacchatIti sutaGgamaH puruSavizeSaH / sutaGmasyApatyamsautaGgamiH / AryabhASA- artha - (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (gamaH) gam (dhAtoH ) dhAtu se pare (khac) khac pratyaya hotA hai (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya meM / Da: udA0- - sutaM gacchatIti sutaGgamaH puruSavizeSaH / sutaGgamasyApatyaM sautaGgami: / suta ko prApta karanevAlA- sutaGgama nAmaka puruSa / sutagama kA putra - sautaGgami / siddhi- dra- sutaGgamaH / yahAM suta' karma upapada hone para 'gamlR gatau~' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'khac' pratyaya hai / pUrvavat suta upapada ko 'mum' Agama hotA hai| sautaGgami:-yahAM 'ata iJM' (4/1/95) se apatya artha meM 'iJ' pratyaya hai| (1) antAtyantAdhvadUrapArasarvAnanteSu DaH / 48 / pa0vi0-anta-atyanta-adhva - dUra-pAra-sarva-ananteSu 7 / 3 DaH 1 / 1 / sa0-antaM ca atyantaM ca adhvA ca dUraM ca pAraM ca sarvaM ca anantaM ca tAni anta0anantAni, teSu - anta0 ananteSu (itaretarayogadvandvaH) / - anu0 - karmaNi, gama iti cAnuvartate / anvayaH-anta0ananteSu karmasUpapadeSu gamo dhAtorDaH 1 arthaH-antAtyantAdhvadUrapArasarvAnanteSu karmakArakeSu upapadeSu gam-dhAtoH paro DaH pratyayo bhavati / udA0- (antam) antaM gacchatIti antagaH / (atyantam) atyantaM gacchatIti atyntgH| (adhvA) adhvAnaM gacchatIti adhvaga: / ( dUram ) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 171 dUraM gacchatIti dUraga: / (pAram ) pAraM gacchatIti pAraga: / ( sarvam ) sarvaM gacchatIti sarvagaH / (anantam ) anantaM gacchatIti anantagaH / AryabhASA-artha- (anta0ananteSu ) anta, atyanta, adhvA, dUra, pAra, sarva, ananta (karmaNi) ina karma kArakoM ke upapada hone para (gamaH) gam (dhAtoH) dhAtu se pare (Ga) Da- pratyaya hotA hai| udA0- - (anta) antaM gacchatIti antagaH / anta (sImA) taka jAnevAlA / (atyanta ) atyantaM gacchatIti atyantagaH / anta (sImA) kA atikramaNa karake jaanevaalaa| (adhvA ) adhvAnaM gacchatIti adhvaga: / mArga calanevAlA (pathika) / (dUra) dUraM gacchatIti dUraga: / dUra taka jAnevAlA / (pAra) pAraM gacchatIti pAragaH / pAra jAnevAlA / (sarva) sarva gacchatIti sarvagaH / sarvatra jaanevaalaa| (ananta) anantaM gacchatIti anantagaH / anta taka na jAnevAlA / siddhi-antgH| yahAM 'anta' karma upapada hone para 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Da' pratyaya hai / 'Da' pratyaya ke Dit hone se 'vA0 - DityabhasyApi TerlopaH ' (6 / 4 / 143) se gam ke TibhAga (am) kA lopa ho jAtA hai| aise hI 'atyantagaH' Adi / Da: (2) AziSi hanaH / 46 / pa0vi0 - AziSi 7 / 1 hana: 5 / 1 / anu0 - karmaNi, Da iti cAnuvartate / anvayaH - karmaNyupapade hano dhAtorDa AziSi / artha:- karmaNi kArake upapade dhAtoH paro DaH pratyayo bhavati, AziSi gamyamAnAyAm / udA0- (n) timiM vadhyAt iti timihaH / zatruM vadhyAditi zatruhaH / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka upapada hone para ( hana: ) han (dhAto: ) dhAtu se pare (DaH) Ga-pratyaya hotA hai (AziSi) yadi vahAM AzI: = icchAvizeSa (AzIrvAda) artha praka ho / - udA0- - ( han) timiM vadhyAditi - timiha: / vaha timi= hvela machalI ko mAranevAlA ho, aisI icchA hai| zatru vadhyAditi zatruhaH / vaha zatru ko mAranevAlA ho, aisI icchA hai| siddhi-timihH| yahAM 'timi' karma upapada hone para 'han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Da' pratyaya hai| 'Da' pratyaya ke Dit hone se pUrvavat han' dhAtu ke Ti-bhAga (an) kA lopa ho jAtA hai| aise hI - zatruhaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) ape kleshtmsoH|50| pa0vi0-ape 71 kleza-tamaso: 7 / 2 / sa0-klezazca tamazca te klezatamasI, tayo:-klezatamo: (itretryogdvndvH)| anu0-karmaNi, Da:, hana iti caanuvrtte| anvaya:-klezatamaso: karmaNorupapadayorhano dhAtorDaH / artha:-kleze tamasi ca karmaNi kArake apa-upasarge copapade han-dhAto: paro Da: pratyayo bhvti| udA0-(kleza:) klezam apahantIti-klezApaha: (putrH)| (tama:) tamo'pahantIti tamo'paha: (sUryaH) / AryabhASA-artha-(klezatamaso:) kleza aura tamas (karmANa) karma kAraka aura (ape) apa upasarga upapada hone para (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (Da:) Da-pratyaya hotA hai| udA0-(kleza:) klezamapahantIti-klezApahaH (putrH)| kleza-duHkha ko naSTa karanevAlA putra / (tamasa) tamo'pahantIti tamo'paha: (sUrya:) / andhakAra ko naSTa karanevAlA suury| siddhi-kleshaaphH| yahAM kleza karma aura apa upasarga upapada hone para han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se pare isa sUtra se 'Da' pratyaya hai| 'Da' pratyaya ke Dit' hone se pUrvavat han' dhAtu ke Ti-bhAga' (an) kA lopa hotA hai| aise hI-tamo'pahaH / NiniH (1) kumArazIrSayorNiniH / 51 / pa0vi0-kumAra-zIrSayo: 7 / 2 Nini: 11 / sa0-kumArazca zirazca te kumArazIrSe tayo:-kumArazIrSayo: (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, hana iti caanuvrtte| anvaya:-kumArazIrSayoH karmaNorupapadayorhano dhAtoNiniH / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 173 artha :- kumAre zirasi ca karmaNi kArake upapade han- dhAtoH paro NiniH pratyayo bhavati / udA0 (kumAra) kumAraM hantIti kumAraghAtI / (zira) ziro hantIti zIrSaghAtI / AryabhASA-artha- (kumArazIrSayoH) kumAra aura ziras (karmaNi) karma kAraka upapada hone para ( hana: ) han (dhAto:) dhAtu se ( NiniH) Nini - pratyaya hotA hai| udA0-1 - (kumAra) kumAraM hantIti kumAraghAtI / kumAra ko maarnevaalaa| (ziras ) ziro hantIti zIrSaghAtI / zira ko kATanevAlA / siddhi - (1) kumAraghAtI / kumAra karma upapada hone para hana hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai / 'Nini' pratyaya ke pare hone para 'ho hanteNinneSu' (7/3/54) se 'han' dhAtu ke 'ha' ko kutva (gha) hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 3 / 116) se upadhA-akAra ko vRddhi hotI hai| kumAraghAtin + su / 'su' pratyaya pare hone para 'sau ca' (7 / 4 / 13) se nakArAnta- upadhA 'i' ko dIrgha, 'halGanyAbbhyo0 ' ( 6 / 1 / 16 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8 12 17) se 'n' kA lopa hotA hai- kumAraghAtI / (2) shiirssghaatii| yahAM 'ziras' karma upapada hone para pUrvokta 'han' dhAtu se isa sUtra se Nini pratyaya hai| sUtrokta nipAtana se ziras' ke sthAna meM 'zIrSa' Adeza hotA hai| zeSa pUrvavat / Tak (1) lakSaNe jAyApatyoSTak / 52 / pa0vi0 - lakSaNe 7 / 1 jAyA patyoH 7 / 2 Tak 1 / 1 / sa0 - jAyA ca patizca tau jAyApatI, tayo:-jAyApatyoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - karmaNi hana iti cAnuvartate / anvayaH -jAyApatyoH karmaNorupapadayorhano dhAtoSTak lakSaNe / artha:- jAyAyAM patyau ca karmaNi kArake upapade han- dhAto: paraSTak pratyayo bhavati, lakSaNavati kartIre sati / udA0- ( jAyA) jAyAM hantIti jAyAghno brAhmaNaH / (patiH) patiM hantIti patighnI vRSalI / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (jAyApatyoH) jAyA aura pati (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (hana: ) han (dhAtoH) dhAtu se pare (Tak) Tak pratyaya hotA hai (lakSaNe) yadi han dhAtu kAkartA hatyA ke lakSaNavAlA hai| 174 udA0- (jAyA) jAyAM hantIti jAyAghno brAhmaNa: / apanI jAyA=patnI ko mAranevAlA durAcArI brAhmaNa / (pati) patiM hantIti patighnI vRsslii| pati ko mAranevAlI vyabhicAriNI nIca nArI / siddhi-(1) jaayaaghnH| yahAM jAyA karma upapada hone para 'hana hiMsAgatyoH' ( adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Tak' pratyaya hai / 'Tak' pratyaya ke ki hone se 'gamahanajana0' (5 / 4 / 58 ) se han' dhAtu kI upadhA kA lopa aura 'ho hanteNinneSu' (7 13154) se 'han' ke 'ha' ko kutva (gh) hotA hai / se (2) ptighnii| yahAM pati karma upapada hone para pUrvokta 'han' dhAtu se isa sUtra 'Tak' pratyaya hai| 'Tak' pratyaya ke Tit hone se 'TiDDhANaJ0' (4|1|15 ) se strIliGga meM 'GIp ' pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / Tak (2) amanuSyakartRke ca / 53 / pa0vi0-amanuSyakartRke 7 / 1 ca avyypdm| sa0-na manuSyo'manuSyaH / amanuSyaH kartA masya so'manuSyakartRkaH, tasmin-amanuSyakartRke (naJtatpuruSagarbhitabahuvrIhi: ) / anu0 - karmaNi, hana:, Tak iti cAnuvartate / anvayaH - karmaNyupapade hano dhAtoSTa, amanuSyakartRke ca / artha :- karmaNi kArake upapade han- dhAtoH paraSTak pratyayo bhavati, amanuSyakartRke ca sti| udA0- ( han) jAyAM hantIti jAyAghnastilakAlakaH / patiM hantIti patighnI pANirekhA / zleSmANaM hantIti zleSmaghnaM madhu / pittaM hantIti pittaghnaM ghRtam / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (hana: ) han (dhAto: ) dhAtu se pare (Tak) Tak pratyaya hotA hai (amanuSyakartRke ca) yadi usa han dhAtu kA kartA manuSya na (ca) bhI ho / udA0 - (han) jAyAM hantIti jAyAghnastilakAlakaH / jAyA ko mAranevAlA kAlA tila / patiM hantIti patighnI paannirekhaa| pati ko mAranevAlI hstrekhaa| zleSmANaM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 175 hantIti zleSmaghnaM madhu / kapha ko naSTa karanevAlA zahada / pittaM hantIti pittanaM ghRtm| pitta vikAra ko naSTa karanevAlA ghii| yahAM han' dhAtu kA hiMsA artha nahIM apitu naSTa karanA artha hai "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| 'jAyAghnaH' Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| vizeSa- jAyAghnastilakAlakaH' aura 'patighnI pANirekhA' udAharaNa phalita jyotiSa para AdhArita haiN| Taka (3) zaktau hastikapATayoH / 54 / pa0vi0-zaktau 7 / 1 hasti-kapATayo: 7 / 2 / sa0-hastI ca kapATaM ca te hastikapATe, tayoH-hastikapATayo: (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, hana:, Tak caanuvrtte| anvaya:-hastikapATayo: karmaNorupapadayorhano dhAtoSTak zaktau / artha:-hastini kapATe ca karmaNi kArake upapade han-dhAto: paraSTak pratyayo bhavati, zaktau gmymaanaayaam| udA0-(hastI) hastinaM hantuM zakta iti hastina: zUraH / (kapATam) kapATaM hantuM zakta iti kapATanazcauraH / AryabhASA-artha-(hastikapATayo:) hastI aura kapATa (karmANa) karma kAraka upapada hone para (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (Tak) Tak pratyaya hotA hai (zaktau) yadi han dhAtu ke kartA meM vaha zakti lakSita ho| udA0-(hastI) hastinaM hantuM zakta iti hastina: shrH| hAthI ko mArane kI zakti rakhanevAlA zUra vIra / (kapATa) kapATaM hantuM zakta iti kapATanazcauraH / kivAr3a ko tor3ane kI zakti rakhanevAlA caur| yahAM han' dhAtu kA artha hiMsA nahIM apitu tor3anA artha hai "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| siddhi-pUrvavat (3 / 2 / 52) / Tak (nipAtanam) (4) pANighatADaghau shilpini|55 / pa0vi0-pANigha-tADaghau 1 / 2 zilpini 7 / 1 / sa0-pANighazca tADaghazca tau pANighatADaghau (itretryogdvndvH)| Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam artha :- pANighatADaghau zabdau nipAtyete zilpini katara sati / udA0 - pANiM hantIti pANigha: zilpI | tADaM hantIti tADagha: zilpI / AryabhASA - artha - (pANighatADaghau) pANigha aura tADagha zabda nipAtita haiM (zilpini) yadi vahAM 'han' dhAtu kA kartA zilpI ho / zilpI=kalAkAra / udA0 0 - pANiM hantIti pANidha: zilpI / hAtha se mRdaGga= Dholaka bajAnevAlA kalAkAra | tADaM hantIti tADagha: zilpI / tAlI bajAnevAlA kalAkAra / 176 siddhi- pANigha: / yahAM pANi karma upapada hone para 'han' dhAtu se 'Tak' pratyaya aura 'Tak' pratyaya ke pare hone para han' ke Ti-bhAga (an) kA lopa aura 'han' ke 'ha' ko 'gh' Adeza nipAtita haiN| aise hI tADagha: / yahAM han dhAtu kA hiMsA artha nahIM apitu bajAnA artha hai "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mahAbhASyam) / khyun (1) ADhyasubhagasthUlapalitanagnAndhapriyeSu vyartheSvaccau kRJaH karaNe khyun / 56 / pa0vi0 - ADhya - subhaga-sthUla- palita-nagna-andha-priyeSu 7 / 3 cvi- artheSu 7 / 3 acvau 7 / 1 kRJaH 5 / 1 karaNe 7 / 1 khyun 1 / 1 / sa0-ADhyazca subhagazca sthUlazca palitazca nagnazca andhazca priyazca te ADhya0priyAH, teSu-ADhya0 priyeSu (itaretarayogadvandvaH ) / anu0 - karmaNi ityanuvartate / anvayaH - acviSu cvyartheSu ADhya0 priyeSUpapadeSu kRJo dhAto: karaNe khyun / arthaH-cvi-pratyayAntavarjiteSu cci - artheSu ADhyasubhagasthUlapalitanagnAndhapriyeSu karmakArakeSu upapadeSu karaNe kArake kRJ-dhAtoH paraH khyun pratyayo bhavati / udA0-(ADhyaH) anADhyamADhyaM kurvanti yena tat - ADhyaGkaraNam / (subhaga: ) asubhagaM subhagaM kurvanti yena tat - subhagaGkaraNam / ( sthUlaH ) asthUlaM sthUlaM kurvanti yena tat-sthUlaGkaraNam / (palitaH) apalitaM palitaM kurvanti yena tat-palitaGkaraNam / (nagnaH ) anagnaM nagnaM kurvanti yena Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH tat-nagnaGkaraNam / (andha:) anandhamandhaM kurvanti yena tt-andhkrnnm| (priya:) apriyaM priyaM kurvanti yena tat-priyakaraNam / AryabhASA-artha- (accau) cci' pratyaya se rahita kintu (cci-artheSu) 'cci' pratyaya ke abhUtatadbhAva artha meM vartamAna (ADhaya0priyeSu) ADhya, subhaga, sthUla, palita, nagna, andha, priya (karmaNi) ina karma-kArakoM ke upapada hone para (karaNe) karaNa kAraka meM (kRjaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se (khyun) khyun pratyaya hotA hai| udA0- (ADhya) anADhyamADhyaM kurvanti yena tt-aaddhyngkrnnm| vaha karaNa sAdhana jisase nirdhana ko dhanavAn banAte haiN| (subhaga) asubhagaM subhagaM kurvanti yena tat-subhagakaraNam / vaha sAdhana jisase asundara ko sundara banAte haiN| (sthUla) asthUlaM sthUlaM kurvanti yena tt-sthuulngkrnnm| vaha sAdhana jisase kRza ko sthUla banAte haiN| (palita) apalitaM palitaM kurvanti yena tat-palitakaraNam / vaha sAdhana jisase apalita ko palita banAte haiN| plit-shvetkeshii| (nagna) anagnaM nagnaM kurvanti yena tat-nagnakaraNam / vaha sAdhana jisase anagna ko nagna banAte haiN| ngn-nNgaa| (andha) anandhamandhaM kurvanti yena tat-andhakaraNam / vaha sAdhana jisase sulakSa ko andhA banAte haiM (azru gais)| (priya) apriyaM priyaM kurvanti yena tat-priyakaraNam / vaha sAdhana jisase apriya ko priya banAte haiM, madhura bhASaNa / siddhi-aaddhykrnnm| yahAM ADhya' karma upapada hone para 'ikana karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'khyun' pratyaya hai| 'arurdiSadajantasya mum' (6 / 3 / 65) se mum'. Agama, 'yuvoranAko' (7 / 11) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza, sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' ko guNa aura akupvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| aise hI-subhagakaraNam, ityaadi| vizeSa-cci-artha- 'abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge sampadyakartari cvi:' (5 / 4 / 50) se abhUta tadbhAva artha meM ci' pratyaya hotA hai| yahAM cvi-artha' mAtra kA grahaNa kiyA gayA aura 'acvau' kahakara cci-pratyaya kA pratiSedha kiyA gayA hai| khiSNuc+khukam (1) kartari bhuvaH khiSNuc-khukau / 57 / pa0vi0-kartari 71 bhuva: 5 / 1 khiSNuc-khukajau 1 / 2 / sa0-khiSNuc ca khukaJ ca tau khiSNuckhukau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-supi, ADhya0priyeSu, acvi-artheSu, acvau iti caanuvrtte| anvaya:-acviSu cvyartheSu ADhya0priyeSu supsUpapadeSu bhuva: katari khissnnuckhuko| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam arthaH-cvi-pratyayavarjiteSu cvi- artheSu ADhyasubhagasthUlapalitanagnAndhapriyeSu subanteSu upapadeSu bhU-dhAtoH paraH kartari kArake khiSNuc-khukaJa pratyayau bhavataH / 178 udA0-(ADhyaH) anADhya ADhyo bhavatIti ADhyambhaviSNuH, ADhyambhAvukaH / ( subhagaH ) asubhagaH subhago bhavatIti subhagambhaviSNuH, subhagambhAvukaH / (sthUlaH) asthUlaH sthUlo bhavatIti sthUlambhaviSNuH, sthUlambhAvukaH / (palitaH ) apalito palito bhavatIti palitambhaviSNuH, palitambhAvukaH / ( nagnaH ) anagno nagno bhavatIti nagnambhaviSNuH, nagnambhAvukaH / (andhaH ) anandho'ndho bhavatIti andhambhaviSNuH, andhambhAvukaH / (priyaH) apriyo priyo bhavatIti priyambhaviSNuH, priyambhAvukaH / AryabhASA - artha - (accI) cvi-pratyaya se rahita kintu (cci - artheSu) cvi-pratyaya ke artha meM vartamAna (ADhya0priyeSu) ADhya, subhaga, sthUla, palita, nagna, andha, priya (supi ) ina subantoM ke upapada hone para (bhuva:) bhU (dhAtoH) dhAtu se pare (kartIra) kartA kAraka meM (khiSNukhukaJI) khiSNuc aura khukaJ pratyaya hote haiN| udA0 - ( ADhya ) anADhya ADhyo bhavatIti ADhayambhaviSNuH, ADhyambhAvukaH / jo dhanavAn nahIM hai vaha dhanavAn hotA hai / ( subhaga) asubhagaH subhago bhavatIti subhagambhaviSNuH, subhagambhAvukaH / jo sundara nahIM hai vaha sundara hotA hai / (sthUla) asthUla: sthUlo bhavatIti sthUlambhaviSNuH, sthUlambhAvukaH / jo sthUla nahIM hai vaha sthUla hotA hai| (palita) apalita: palito bhavatIti palitambhaviSNuH, palitambhAvukaH / jo palita nahIM hai vaha palita hotA hai / palita = zvetakezI / (nagna) anagno nagno bhavatIti nagnambhaviSNuH, nagnambhAvukaH / jo naMgA nahIM hai vaha naMgA hotA hai / (priya) apriyaH priyo bhavatIti priyambhaviSNuH, priyambhAvukaH / jo priya nahIM hai vaha priya hotA hai / siddhi-(1) ADhyambhaviSNuH / yahAM 'ADhya' subanta upapada hone para 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se khiSNuc' pratyaya hai| pratyaya ke khit hone se 'arurdviSadajantasya mum (6 / 3 / 65) se ADhya upapada ko 'mum' Agama hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 13194) se 'bhU' dhAtu ko guNa ho jAtA hai| (2) ADhyambhAvukaH / yahAM 'ADhya' subanta upapada hone para pUrvokta 'bhU' dhAtu se isa sUtra se 'khukaJ' pratyaya hai| pratyaya ke 'khit' hone se pUrvavat 'mum' Agama hotA hai| pratyaya ke 'Jit' hone se 'aco JNiti' (7 / 2 / 115 ) se 'bhU' dhAtu ko vRddhi hotI hai / . aise hI-subhagambhaviSNuH, subhagambhAvukaH Adi / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 176 vizeSa-kartA- kartari kRta (3 / 4 / 67) se samasta kRt' pratyaya 'kartA' artha meM hote haiM, phira yahAM kIra' pada kA grahaNa isaliye kiyA gayA hai ki pUrva sUtra se 'karaNe' pada kI anuvRtti na ho ske| kvin (1) spRzo'nudake kvin|58| pa0vi0-spRza: 5 / 1 anudake 71 kvin 1 / 1 / sa0-na udakamiti anudakam, tasmin-anudake (nnyttpuruss:)| anu0-supi itynuvrtte| anvaya:-anudake supyupapade spRzo dhAto: kvin| artha:-udakavarjite subante upapade spRz-dhAto: para: kvinpratyayo bhvti| udA0-(spRz) ghRtaM spRzatIti ghRtaspRk / mantreNa spRzatIti mantraspRk / jalena spRzatIti jalaspRk / AryabhASA-artha-(anudake) udaka zabda ko chor3akara (supi) subanta upapada hone para (spRza:) spRz (dhAto:) dhAtu se pare (kvin) kvin pratyaya hotA hai| udA0-(spRz) ghRtaM spRzatIti ghRtaspRk / ghRta kA sparzamAtra karanevAlA (alpamAtrA meM sevana krnevaalaa)| mantreNa spRzatIti mantraspRk / mantrapUrvaka agasparza karanevAlA-upAsaka / jalena spRzatIti jalaspRk / jala se agasparza karanevAlA-upAsaka / siddhi-ghRtaspRk / yahAM ghRta' karma upapada hone para 'spRza saMsparzane (tudA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvin' pratyaya hai| vin' pratyaya ke kit hone se 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA viDati ca (1 / 15) se pratiSedha ho jAtA hai| kvin pratyayasya ku:' (8 / 2 / 62) se 'spRz' ke 'z' ko kutva 'kha', 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se 'kha' ko 'ga' aura 'vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'g' ko 'k' hotA hai| varapRktasya' (6 / 1 / 65) se 'vi' kA lopa ho jAtA hai| aise hI-mantraspRk aura jalaspRk / nipAtanaM kvin ca(2) RtvigdadhRdiguSNigaJcuyujikruJcAM c|56 / pa0vi0-Rtvika-dadhRk-srak-dik-uSNik-aJcu-yuji-kruJcAm 6 / 3 (paJcamyarthe) ca avyypdm| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-Rtvik ca dadhRk ca srak ca dik ca uSNik ca aJcuzca yujizca kruJc ca te Rtvik0kruJca:, teSAm Rtvig0 kruJcAm (itaretarayogadvandvaH) / 180 anu0-supi, kvin iti cAnuvartate / arthaH-RtvigdadhRksragdiguSNijaH zabdAH kvin-pratyayAntA nipAtyante, aJcuyujikuJcibhyazca dhAtubhyaH paraH kvin pratyayo bhavati / udA0- (Rtvik) Rtau Rtau yajatIti Rtvik / (dadhRk ) dhRSNotIti dadhRk / (srak) sRjanti yAmiti srak / (dik) dizanti yAmiti dik| (uSNik ) utsnihyatIti uSNik / ( aJcuH) prAJcatIti prAG / pratyaJcatIti pratyaG / udaJcatIti udaG / (yuji ) yunaktIti yuG / yuG, yuJjau, yuJjaH / ( kruJc ) kruJcatIti kruG / kruG kraJcau kruJcaH / AryabhASA-artha- (Rtvik0kruJcAm) Rtvika, dadhRka, straka, dika, uSNik ye zabda (kvin) kvin-pratyayAnta nipAtita haiM (ca) aura aJcu, yuji, kruJca dhAtuoM se (kvin ) kvin pratyaya hotA hai / udA0- - (Rtvik) Rtau Rtau yajatIti Rtvik / Rtu-Rtu meM yajJa karanevAlA (vidvAn / Izvara) / (dadhRk ) dhRSNotIti dadhRk / vidyAdi guNoM meM pragalbhatA (cAturya) prApta karanevAlA (adhyApaka) / zatru kA dharSaNa karanevAlA (vIra yoddhA) / (srak) sRjanti yAmiti / jise mAlAkAra viziSTa prakAra se banAte haiM (mAlA) / (diz ) dizanti yAmiti dik / jisakA atisarjana (dAna) kiyA jAtA hai vaha dishaa| (uSNik) utsnihyatIti uSNik / utkRSTa kAmanA krnevaalaa| (28 akSaravAlA eka vaidika chanda) / ( aJcu ) prAJcatIti prAG / pUrva dizA / pratyaJcatIti pratyaG / pazcima dizA / udaJcatIti udaG / uttara dizA / (yuji) yunaktIti yuG | jodd'nevaalaa| (kruJca) kruJcatIti kruG / pakSivizeSa (krauMca ) / siddhi - (1) Rtvik / yahAM 'Rtu' subanta upapada hone para 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se kvin' pratyaya hai ! 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 11115) se samprasAraNa hotA hai / kvinpratyayasya ku:' ( 6 | 2 / 62 ) se 'j' ko kutva 'gu' aura 'vA'vasAne' ( 814 155) se 'g' ko cartva 'k' hotA hai| (2) dadhRk / yahAM JidhRSA prAgalbhye (svA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvin' pratyaya hai| 'dhRS' dhAtu ko dvirvacana, 'urata' (7/4/66 ) se abhyAsa ko attva, 'abhyAse carca Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 18. 1 (8/4/53) se abhyAsa ko jaztva (d) hotA haiM 'kvinpratyayasya ku:' ( 6 / 2 / 62) se 'S' ko kutva 'kh', 'jhalAM jazo'nte' ( 8 12 139 ) se 'kh' ko 'g' aura 'vA'vasAne ((14 144 ) se 'g' ko k' hotA hai| nipAtana se antodAtta svara hotA hai| (3) srak / yahAM 'sRj visarge ( tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se karma meM kvin' pratyaya hai| nipAtana se am Agama hotA hai / pUrvavat kutva 'j' ko 'g' aura cartva 'gu' ko 'kU' hotA hai| (4) dik | yahAM diza atisarjane' (tu0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'kvin' pratyaya hai / pUrvavat 'z' ko kutva 'kh', 'kh' ko jaztva 'g', 'g' ko cartva 'k' hotA hai| (5) uSNik / yahAM ut upasargapUrvaka 'SNiha prIto' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra sekvin' pratyaya hai| ut upasarga ke 't' kA lopa aura sniha ke 's' ko Satva nipAtita hai / pUrvavat 'ha' ko kutva gh, gh ko jaztva gu, gu ko cartvA k hotA hai| (6) prAG / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'aJcu gatipUjanayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvin' pratyaya hai| verapRktasya' (6 / 1 / 65 ) se 'vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| 'aniditAM hala upadhAyAH kGiti (6 / 4 / 24) se 'aJcu' dhAtu ke 'n' kA lopa ( pra ac) / 'ugidacAM sarvanAmasthAne cAdhAto:' ( 7 11170 ) se 'num' Agama (pra a num c+su) halDayAbbhyo0' (6 / 1 / 66 ) se 'su' kA lopa, ( pra a n c+0) 'saMyogAntasya lopa:' ( 812 123) se 'c' kA lopa ( pra an) 'kvinpratyayasya ku: ' (8/2/62) se n' ko kutva (Ga) hokara prAG rUpa siddha hotA hai| aise hI- prati aura ut upasargapUrvaka aJcu dhAtu se - pratyaG aura udaG / (7) yuG / yahAM yujir yogeM' (rudhA030) dhAtu se isa sUtra se 'kvin' aura pUrvavat usakA sarvahArI lopa hotA hai| 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se 'num' Agama (yu nu m j+su) / pUrvavat 'su' aura 'j' kA lopa hotA hai| (yun) kvinpratayayasya kuH ' (8/2/62 ) se 'n' ko kutva (Ga) hotA hai - yuG / (8) kruG / yahAM 'kruJca gatikauTilyAlpIbhavayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvin' pratyaya hai / 'aniditAM hala upadhAyA: kGiti (6 / 4 / 24) se prApta upadhA- nakAra kA lopa isa nipAtana ko sAhacarya se nahIM hotA hai ( krun c + su ) / pUrvavat 'su' aura 'c' kA lopa hokara 'kvinpratyayasya ku:' (8 12 162) se 'n' ko kutva (G) hotA hai- kruG / kvin+kaJ (3) tyadAdiSu dRzo'nAlocane kaJ ca / 60 / pa0vi0-tyadAdiSu 7 / 3 dRza: 5 | 1 anAlocane 7 / 1 kaJ 1 / 1 ca avyayapadam / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-tyad AdiryeSAM te tyadAdayaH, teSu-tyadAdiSu (bhuvriihi:)| na Alocanamiti anAlocanam, tasmin-anAlocane (nnyttpuruss:)| anu0-supi, kvin iti caanuvrtte| anvaya:-tyadAdiSu supsUpapadeSu, anAlocane dRzo dhAto: kvin kaJ ca / artha:-tyadAdiSu subanteSu upapadeSu anAlocane'rthe vartamAnAd dRz-dhAto: para: kvin kaJ ca pratyayo bhvti| udA0-(tyad) tyat pazyatIti tyAdRk, tyAdRzazca / (tad) tat pazyatIti tAdRk, tAdRzazca / (yad) yat pazyatIti yAdRk yAdRzazca / atra dRzadhAtustulyabhAve'rthe vartate nAlocane "anekArthA hi dhAtavo bhavanti" (mhaabhaassym)| tyad / tad / yad / etad / idam / ads| ek| dvi| yuSmad / asmad / bhvtu| kim iti sarvAdiSu tyadAdayaH / AryabhASA-artha-(tyadAdiSu) tyad Adi (supi) subanta upapada hone para (anAlocane) darzana artha se rahita (dRzaH) dRz (dhAtoH) dhAtu se pare (kvin) kvin (ca) aura (kaJ) kaJ pratyaya hotA hai| udA0-(tyad) tyat pazyatIti tyAdRk, tyAdRzazca / usake tuly| (tad) tat pazyatIti tAdRk, tAdRzazca / usake tuly| (yad) yat pazyatIti yAdRk yAdRzazca / jisake tuly| siddhi-(1) tyAdRk / yahAM tyad' upapada hone para dRzir prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvin' pratyaya hai| A sarvanAmnaH' (6 / 3189) se tyad' ko Atva, kvinpratyayasya ku:' (8 / 2 / 62) se 'dRz' ke 'z' ko kutva 'kha', 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se 'kh' ko jaztva 'g' aura 'vA'vasAne' (8 / 4 / 55) se 'g' ko carva 'k' hotA hai| (2) tyAdRzaH / yahAM tyad' upapada hone para dRz' dhAtu se isa sUtra se 'kaJ' pratyaya hai| 'A sarvanAmnaH' (6 / 3 / 89) se tyad ko Atva hotA hai| aise hI-tAdRk tAdRza: aadi| vizeSa-ye tyAdRk Adi rUDhi zabda haiM, prakRti pratyaya se vyutpanna hone para apane avayavArtha ko grahaNa nahIM karate haiM, jaise-vyAjighratIti vyAghraH / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH kvip (1) satsUdviSadruhaduhayujavidabhidacchidajinIrAjAmupasarge'pi kvip / 61| pa0vi0 - sat-sU - dviSa- druha - duha - yuja - vida - bhida - chida-ji-nI- rAjAm 6 / 3 (paJcamyarthe), upasarge 7 / 1, api avyayapadam, kvip 1 / 1 / 183 sa0-sacca sUzca dviSazca druhazca duhazca yujazca vidazca bhidazca chidazca jizca nIzca rAj ca te - sat0rAjaH, teSAm-sat.rAjAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-supi ityanuvartate / anvayaH -supyupapade upasarge'pi sat0rAjibhyo dhAtubhyaH kvip / artha:-subanta upapade sopasargebhyo nirupasargebhyazcA'pi satsUdviSadruhaduhayujavidabhidacchidajinIrAjibhyo dhAtubhyaH kvip pratyayo bhavati / udA0- ( sat) zucau sIdatIti zuciSat / antarikSe sIdatIti antarikSa st| upasIdatIti upasat / (sU) aNDAni sUte iti aNDasU: / zataM sUte iti zatasU: / prasUte iti prasUH / (dviS) mitraM dveSTIti mitradviT / pradveSTIti prdvitt| (druh) mitraM druhyatIti mitradhruk / pradruhyatIti prdhruk| (duh) gAM dogdhIti godhuk / pradogdhIti pradhuk / (yuj) azvaM yunaktIti azvayuk / prayunaktIti prayuk / (vid) vedaM vettIti vedavit / pravettIti pravit / brahma vettIti brahmavit / (bhid) kASThaM bhinattIti kASThabhit / prabhinattIti prbhit| (chid) rajjuM chinattIti rjjuchit| pracchinattIti prcchit| (ji) zatruM jayatIti zatrujit / prajayatIti prajit / (nI) senAM nayatIti senAnIH / praNayatIti praNIH / grAmaM nayatIti grAmaNIH / agraM nayatIti agraNIH / ( rAj) rAjate iti rAT / virAjate iti virAT / samrAjate iti samrAT / AryabhASA - artha - (supi) subanta upapada hone para ( upasarge'pi ) sopasarga aura nirupasarga (sat0rAjAm) sat, sU, dviS, druha, duha, yuja, vida, bhida, chida, ji, nI, rAj (dhAto:) dhAtuoM se pare (kvip) kvip pratyaya hotA hai| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- ( sat) zucau sIdatIti zuciSat / zuddha deza meM rahanevAlA / antarikSe sIdatIti antarikSasat / antarikSa meM rhnevaalaa| upasIdatIti upst| pAsa baiThanevAlA / (sU) aNDAni sUte iti aNDasUH / aNDe paidA karanevAlA prANI / zataM sUte iti zatasU: / sau santAna utpanna karanevAlA / prasUte iti prasUH / prasava karanevAlA / (dviS) mitraM dveSTIti mitradviT / mitra se dveSa karanevAlA / pradveSTIti pradviT / adhika dveSa karanevAlA / (i) mitraM druhyatIti mitradhruk / mitra se droha karanevAlA / pradruhyatIti pratak / ati droha krnevaalaa| (duh) gAM dogdhIti godhuk / gau ko duhanevAlA / pradogdhIti pradhuk / uttama dogdhA / (yuj ) azvaM yunaktIti azvayuk / ghor3e ko jodd'nevaalaa| prayunaktIti prayuk / prayoga karanevAlA / (vid) vedaM vettIti vedavit / veda ko jaannevaalaa| pravettIti pravit / prAjJa / brahma vettIti brahmavit / brahma ko jAnanevAlA / (bhid) kASThaM bhinattIti kASThabhid / lakar3I phAr3anevAlA / prabhinattIti prabhit / prabheda karanevAlA / (chid) rajjuM chinattIti rajjucchit / rassI ko kATanevAlA / prachinattIti pracchit / praccheda karanevAlA / (ji) zatruM jayatIti zatrujit / zatru ko jiitnevaalaa| prajayatIti prajit / prakarSa se jItanevAlA / (nI) senAM nayatIti senAnIH / senA kA netA / praNayatIti praNIH / uttama netA / grAmaM nayatIti grAmaNIH / grAma kA netA / apraM nayatIti agraNIH / Age le jaanevaalaa| (rAj) rAjate iti / rAjA / virAjate iti virAT / bar3A / samrAjate iti samrAT / bar3A rAjA / 184 siddhi - (1) zuciSat | yahAM 'zuci' subanta upapada hone para 'SadlR vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| vairapRktasya' (6 / 1/65 ) se 'kvip' kA sarvahArI lopa ho jAtA hai| 'pUrvapadAt saMjJAyAmagaH' (8/4 /3) se sad ko Satva hotA hai| aise hI-antarikSasat aura upasat / (2) aNDasUH | yahAM 'aNDa' subanta upapada hone para 'SuJ prANigarbhavimocane (adA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai / pUrvavat 'kvip' pratyaya kA sarvahArI lopa hotA hai| aise hI - zatasU: aura prasUH / (3) mitradviT / yahAM 'mitra' subanta upapada hone para 'dviSa aprItauM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| pUrvavat 'kvip' pratyaya kA lopa hotA hai / 'jhalAM jazo'nte (8 / 2 /39) se dviS ke 'S ' ko jaz D aura 'vA'vasAne' (814 144 ) se 'D' ko car T hotA hai| aise hI pradviT / (4) mitradhruk / yahAM mitra' subanta upapada hone para druha abhijighAMsAyAm' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra 'se 'kvip' pratyaya hai| 'vA druhaduha0' (8 | 3 | 33) se druh' ke ha ko 'ghu, jhalAM jazo'nte' (8/2/39 ) se gh ko jaz g, 'vA'vasAne' (8/4/55) se g ko car k hotA hai| 'ekAco vazo bhaS0 (8 / 2 / 37 ) se 'druha' ke d ko bhaS dh hotA hai| aise hI - pradhuk / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 185 (5) godhk| yahAM 'go' subanta upapada hone para 'duha prapUraNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai| zeSa kArya mitradhuk' ke samAna hai| (6) azvayuk / yahAM 'azva' subanta upapada hone para 'yujir yoge' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai| co: kuH' (8 / 2 / 30) se 'yuj' ke j' ko kutva 'g' aura 'vA'vasAne (8 / 4 / 55) se ko car k hotA hai| aise hI-prayuk / (7) vedavit / yahAM veda' subanta upapada hone para vida jJAne' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'vid' ke d ko car t hotA hai| aise hI-pravit / (8) kaasstthbhit| yahAM kASTha' subanta upapada hone para bhidir vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya vedavit' ke samAna hai| (9) rajjacchit / yahAM 'rajju' subanta upapada hone para chidir dvaidhIkaraNe (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai| zeSa kArya vedavit' ke samAna hai| (10) zatrajita / yahAM zatru subanta upapada hone para ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se kvip' pratyaya hai| 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se 'ji' dhAtu ko tuk' Agama hotA hai| aise hI-prajit / (11) senaanii:| yahAM senA' subanta upapada hone para bhI prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| aise hI-praNI:, ityaadi| (12) rAT / yahAM rAja dIptau' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| vazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'rAja' ke ja ko Satva, 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se e ko jaz D aura vA'vasAne (814155) se Dko car da hotA hai| vi upasarga hone para-virAT / sam upasarga hone para-samrAT / yahAM mo rAji sama: kvau' (8 / 3 / 25) se sam ke 'm' ko m hI Adeza hotA hai| mo'nusvAraH' (8 / 4 / 23) se anusvAra Adeza nahIM hotA hai| NviH (1) bhajo NviH / 62 / pa0vi0-bhaja: 5 / 1 Nvi: 11 / anu0-supi, upasarge'pi iti caanuvrtte| anvaya:-supyupasarge'pi bhajo dhAtoviH / artha:-subante upapade sopasargAnnirupasargAdapi bhaj-dhAto: paro Nvi: pratyayo bhvti| Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __udA0-ardhaM bhajate iti ardhabhAk / prabhajate iti prabhAk / AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (upasarge'pi) sopasarga aura nirupasarga (bhaja:) bhaj (dhAto:) dhAtu se pare (Nvi:) Nvi-pratyaya hotA hai| udA0-ardhaM bhajate iti ardhabhAk / AdhA bhAga prApta krnevaalaa| prabhajate iti prabhAk / adhika bhAga prApta krnevaalaa| siddhi-ardhabhAk / yahAM ardha subanta upapada hone para 'bhaja sevAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se Nvi' pratyaya hotA hai| varapRktasya' (6 / 1165) se vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'bhaj' ko upadhAvRddhi hotI hai| co: ku:' (8 / 2 / 30) se 'bhAj' ke j ko kutva g aura vA'vasAne (8 / 4 / 55) se g ko carva k hotA hai| aise hI-pra upasarga hone para-prabhAk / NviH (2) chandasi sahaH / 63 / pa0vi0-chandasi 7 / 1 saha: 5 / 1 / anu0-supi, Nviriti caanuvrtte| anvaya:-chandasi supyupapade saho dhAtopivaH / artha:-chandasi viSaye subanta upapade sah-dhAto: paro NviH pratyayo bhvti| udA0-jalaM sahate iti jalASAT / turAn sahate iti turAbATa (Rk0 3 / 48 / 4) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (supi) subanta upapada hone para (sahaH) sah (dhAto:) dhAtu se pare (Nvi:) Nvi-pratyaya hotA hai| udA0-jalaM sahate iti jalASAT / jala-sukha-zAnti kA anubhava krnevaalaa| turAn sahate iti turApAT / tura-zIghrakArI zatruoM kA vinAza krnevaalaa-indr| siddhi-jalASAT / yahAM jala' subanta upapada hone para saha marSaNe' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'Nvi' pratyaya hai| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se saha ke ha ko Dhatva, jhalAM jazo'nte (8 / 2 / 39) se jaz i, aura vA'vasAne (8 / 4 / 55) se D ko carva T hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se saha' ko upadhAvRddhi hotI hai| 'sahe: sADa: sa:' (8 / 3 / 56) se sAT' s ko Satva hotA hai| anyeSAmapi dRzyate (6 / 3 / 135) se dIrgha hotA hai| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NviH tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (3) vahazca / 64 / pa0vi0 - vaha: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0 - supi, NviH, chandasi iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi supyupapade vo dhAtozca NviH / artha:-chandasi viSaye subanta upapade vaha dhAtoH paro NviH pratyayo bhavati / udA0-praSThaM vahatIti praSThavAT / dityaM vahatIti dityavAT / (yaju0 14 / 10) / ditibhiH-khaNDanainirvRttAn yavAdIn vahati sa dityavAT (dayAnandayajurvedabhASyam) / 187 AryabhASA - artha - (chandasi ) vedaviSaya meM (supi ) subanta upapada hone para ( vaha: ) vaha (dhAto: ) dhAtu se pare ( NviH) Nvipratyaya hotA hai / udA0 - praSThaM vahatIti praSThavAT / praSTha-agragAmI puruSa ko vahana karanevAlA gaja Adi / dityaM vahatIti dityavAT / (yaju0 14 / 10) TUTe huye yava Adi anna ko prApta karanevAlA / siddhi-praSThavAT / yahAM 'praSTha' subanta upapada hone para 'vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra 'vi' pratyaya hai| jalASAT ke samAna 'vaha' ke 'ha' ko Dhatva, jaztva aura cava aura upadhAvRddhi hotI hai| JyuT (1) kavyapurISapurISyeSu JyuT / 65 / pa0vi0-kavya-purISa-purISyeSu 7 / 3 JyuT 1 / 1 / sao - kavyaM ca purISaM ca purISyaM ca tAni kavyapurISapurISyANi teSu kavyapurISapurISyeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0- supi, chandasi, vaha iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi kavyapurISapurISyeSUpapadeSu vaho dhAtoryyuT / artha:-chandasi viSaye kavyapurISapurISyeSUpapadeSu vaha dhAtoH paro yuT pratyayo bhavati / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0- (kavyam) kavyaM vahatIti kavyavAhanaH (yaju0 19 / 64 ) | ( purISam ) purISaM vahatIti purISavAhanaH / ( purISyam) purISyaM vahatIti purISyavAhanaH / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM ( kavyapurISapuruSyeSu) kavya, purISa aura purISya (sumi) subanta upapada hone para (vahaH) vaha (dhAtoH) dhAtu se pare (JyuTa) JyuT pratyaya hotA hai| 188 udA0- (kavya) kavyaM vahatIti kavyavAhanaH / kavijanoM ke prazasta karmoM ko prApta karAnevAlA, vidvAn (yaju0 19 / 64 ) ( purISa) purISaM vahatIti purISavAhanaH / purISa= pAlana Adi karmoM ko prApta karanevAlA putra (yaju0 11 / 44) / purISa= udaka ( nighaNTu 1 / 12) udaka ko prApta kraanevaalaa| (purISya) purISyaM vahatIti purISyavAhanaH / purISya = pAlana kAryoM meM sAdhu vidyut-vidyA ko prApta karAnevAlA vidvAn (yaju0 11 / 46) purISya iti vai tamAhurya: zriyaM gacchati ( zata0 2111117 ) / siddhii-kavyavAhanaH / yahAM 'kavya' subanta upapada hone para 'vaha prApaNe' ( vA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'byuT' pratyaya hai / 'yuvoranAka (7 1111) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| 'ata upadhAyA:' ( 7 / 2 / 116 ) se 'vaha' ko upadhAvRddhi hotI hai| aise hI purISa aura purISya upapada hone para purISavAhanaH purISyavAhanaH / JyuT (2) havye'nantaH pAdam / 66 / pa0vi0 - havye 7 / 1 anantaHpAdam 1 / 1 / sa0 - anta: (madhye ) pAdasyeti anta: pAdam, na anta: pAdamiti ananta:pAdam (avyayIbhAvagarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0 - supi, chandasi vahaH, JyuT iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi supyupapade'nantaHpAdaM vaho dhAtormyuT / artha:-chandasi viSaye havye subantaM upapade'nanta: pAdaM vartamAnAd vaha-dhAtoH paro JyuT pratyayo bhavati / udA0-havyaM vahatIti havyavAhanaH / agnizca havyavAhanaH / dUtazca havyavAhanaH (R0 6 / 16 / 23) / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (havye) havya (supi ) subanta upapada hone para (ananta: pAdam ) pAda ke madhya meM avidyamAna ( vaha: ) vaha (dhAto: ) dhAtu se pare (jyuT) pratyaya hotA hai| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(havya) havyaM vahatIti havyavAdanaH / havya-huta dravyoM ko vahana karanevAlA agni| agnizca havyavAhana: / dUtazca havyavAhana: (R0 6 / 16 / 23) / viT (1) janasanakhanakramagamo viT / 67 / pa0vi0-jana-sana-khana-krama-gama: 5 / 1 viT 1 / 1 / sa0-janazca sanazca khanazca kramazca gam ca eteSAM samAhAro janasanakhanakramagam, tasmAt-janasanakhanakramagama: (samAhAradvandvaH) / anu0-supi, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi supyupapade janagamo dhaatorvitt| artha:-chandasi viSaye subante upapade jana-sana-khana-krama-gamibhyo dhAtubhya: paro viT pratyayo bhavati / udA0-(jana:) apsu jAyate iti abjA: / goSu jAyate iti gojAH / (sana:) gAM sanotIti gossaaH| nRn sanotIti nRpAH / indro nRSA asi| (khana:) visaM khanatIti visakhA: / kUpaM khanatIti kuupkhaa:| (kramaH) dadhi krAmatIti dadhikrA: (R0 4 / 38 / 9) / (gam) agre gacchatIti agregA: (yaju0 27 / 31) / __ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (supi) subanta upapada hone para (janagama:) jana, sana, khana, krama, gam (dhAto:) dhAtuoM se pare (viT) viT pratyaya hai| udA0- (jana) apsu jAyate iti abjA: / jala meM utpanna honevAlA kamala / goSu jAyate iti gojaaH| gauoM meM paidA honevaalaa| (sana) gAM sanotIti gossaaH| godAna krnevaalaa| nan sanotIti naSAH / naroM ko dAna krnevaalaa| indro nRSA asi| (khana) visaM khanatIti visakhAH / visa-kamalanAla ko khodnevaalaa| kUpaM khanatIti kuupkhaaH| kaA khodnevaalaa| (krama) dadhi krAmatIti dadhikrA: (R0 4 / 38 / 9) / dadhi-dhAraNa karanevAle ko vahana karanevAlA ashv| dadhikrA:-azva: (nighaNTu 1 / 14) / (gam) agre gacchatIti agregA: (yaju0 27 31) Age clnevaalaa| ___ siddhi-(1) abjA: / yahAM 'ap' subanta upapada hone para 'janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se isa sUtra se viT' pratyaya hai| varapaktasya' (6 / 1 / 65) se 'viT' ke vi' kA lopa aura viDvanoranunAsikasyAt (6 / 1 / 41) se jan' ke n ko Attva hotA hai| aise hii-gojaa:| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) gossaaH| yahAM 'go' subanta upapada hone para ghaNu dAne (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se viT' pratyaya hotA hai| sanoterana:' (8 / 3 / 108) se san' ko Satva hotA hai| zeSa pUrvavat hai| aise hii-nRssaa| (3) visakhA: / yahAM visa' subanta upapada hone para khanu avadAraNe (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra viT' pratyaya hai| aise hI-kUpakhAH / (4) dadhikrA: / yahAM dadhi' subanta hone para kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se viT' pratyaya hai| (5) agregA: / yahAM 'agre' subanta upapada hone para 'gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se viT' pratyaya hai| tatpuruSe kRti bahulam' (6 / 3 / 12) se saptamI vibhakti kA aluk hotA hai| viT (2) ado'nnne|68| pa0vi0-ada: 5 / 1 ananne 71 / sa0-na annamiti anannam, tasmin-ananne (nnyttpuurussH)| anu0-chandasi iti nivRttam, supi itynuvrtte| anvaya:-ananne supyupapade'do dhAtorviT / artha:-annavarjita subante upapade'd-dhAto: paro viT pratyayo bhvti| udA0-AmamattIti AmAt / sasyamattIti ssyaat| AryabhASA-artha-(ananne) anna zabda ko chor3akara (supi) koI subanta upapada hone para (ada:) ad (dhAto:) dhAtu se pare (viT) viT pratyaya hotA hai| udA0-AmamattIti AmAt / kacce padArtha khaanevaalaa| sasyamattIti sasyAt / khetI ko khAnevAlA hariNa aadi| siddhi-AmAta / yahAM 'Ama' subanta upapada hone para 'ada bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'viT' pratyaya hai| varapRktasya' (6 / 1 / 65) se 'viT' ke vi kA lopa ho jAtA hai| vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'ad' ke d ko car t hotA hai| aise hI-sasya upapada hone para-sasyAt / viT (3) kravye c|66| pa0vi0-kravye 71 ca avyayapadam / anu0-supi, viT, ada iti caanuvrtte| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvayaH - kravye supyupapade'do dhAtorviT / artha:-kravye subante upapade'pi ad- dhAtoH paro viT pratyayo bhavati / udA0 - kravyamattIti kravyAt / AryabhASA - artha - (kravye) kravya (supi ) subanta upapada hone para (ca) bhI (adaH) ad (dhAtoH) dhAtu se pare (viT) viTpratyaya hotA hai| udA0 - kravyamattIti kravyAt / kaccA mAMsa khAnevAlA pizAca / siddhi-krvyaat| yahAM 'kravya' subanta upapada hone para 'ada bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se viT' pratyaya hai / pUrvavat vi' kA lopa aura ad ke d ko cartva hotA hai. 7 kap 161 (1) duhaH kap ghazca / 70 / pa0vi0 - duhaH 5 / 1 kap 1 / 1 ghaH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - supi ityanuvartate / anvayaH - supyupapade duho dhAtoH kap ghazca / artha:- subante upapade duha dhAtoH paraH kap pratyayo bhavati, ghakArazcAntAdezo bhavati / udA0-kAmaM dogdhIti kAmadughA dhenuH / arghaM dogdhIti ardhadudhA / arghaH=madhuparkaH / AryabhASA-artha- (supi) subanta upapada hone para (duhaH) duha (dhAto:) dhAtu se pare ( kapa) kap pratyaya hotA hai (ca) aura (gha) dhAtu ke antya hakAra ko ghakAra Adeza hotA hai| udA0 - kAmaM dogdhIti kAmadudhA dhenuH / dUdha, ghI Adi kI kAmanA ko pUrA karanevAlI dudhAru gau / arghaM dogdhIti ardhadughA / argha pradAna karanevAlI naarii| argha=madhuparka | madhu + dadhi= madhuparka | siddhi-kAmadughA / yahAM kAma subanta upapada hone para 'duha prapUraNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kap' pratyaya hai| isa sUtra se duha dhAtu ke h ko gh Adeza hotA hai| kaamdugh+ttaap| kaamdughaa| strIliGga meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 Nvin pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam (1) mantre zvetavahokthazaspuroDAzo Nvin // 71 / pa0vi0-mantre 7 / 1 zvetavaha- ukthazas - puroDAza: 5 | 1 Nvin 1 / 1 / sa0-zvetavahazca ukthazazca puroDAzazca eteSAM samAhAraHzvetavahokthazaspuroDAz, tasmAt - zvetavahokthazaspuroDAza: ( samAhAradvandvaH) / anu0- supi ityanuvartate / artha:-mantre viSaye zvetavahokthazaspuroDAzbhyo dhAtubhyo Nvin pratyayo bhavati / atra upapadaiH saha dhAtusamudAyA nipAtyante I udA0 - zvetA enaM vahantIti zvetavA : ( indra: ) / ukthAni zaMsati, ukthairvA zaMsatIti ukthazAH (yajamAnaH ) (R0 7 / 19 / 6) / purA dAzanta enamiti puroDA (R0 3 / 2 / 71) / AryabhASA-artha- (mantre) mantra viSaya meM (zvetavahokthazasapuroDAzaH) zvetavaha, ukthazas, puroDAz (dhAtoH) dhAtuoM se (Nvin ) Nvin pratyaya hotA hai| yahAM upapada sahita dhAtu samudAya nipAtita haiN| udA0 - zvetA enaM vahantIti zvetavA : ( indra: ) / zveta ghor3e jisake vAhana haiM, vaha indra = rAjA / ukthAni zaMsati, ukthairvA zaMsatIti ukthazA yajamAnaH / uktha = prazaMsanIya mantroM ke arthoM kA upadeza karanevAlA vidvAn athavA prazaMsanIya mantroM se paramezvara kI stuti karanevAlA yajamAna / pura enaM dAzanta iti puroDA: / vidhipUrvaka saMskRta annavizeSa jisakI pahale agni meM Ahuti dI jAtI hai pazcAt usakA bhakSaNa (sevana) kiyA jAtA hai| siddhi - (1) zvetavA: / yahAM 'zveta' kartA subanta upapada hone para vaha prApaNeM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Nvin' pratyaya hai| 'zvetavahAdInAM Das padasya ca ( bhA0vA0 3/2/71 ) se 'Nvin' pratyaya ke sthAna meM Das Adeza hotA hai / 'Das' Adeza ke Dit hone se 'vA0-DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se vaha ke Ti-bhAga kA lopa hotA hai| zveta+v+as= zvetavas + su / 'atvasantasya cAdhAto:' ( 6 / 4 / 14) se dIrgha aura 'halyAbbhyo dIrghAt 0 ' ( 6 |1/66 ) se 'su' kA lopa hotA hai| (2) ukthazAH | yahAM 'uktha' karma vA karaNa subanta upapada hone para 'zaMsu stutauM' ( bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nvin' pratyaya hai| nipAtana se 'zaMs' ke n kA lopa ho jAtA hai / 'Nvin' pratyaya ke sthAna meM pUrvavat Das Adeza Adi kArya hote haiM / (3) puroDA: / yahAM 'puras' avyaya upapada hone para 'dAzR dAne' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'Nvin' pratyaya hai| dhAtu ke dakAra ko nipAtana se DakarAdeza hotA hai| 'Nvin' pratyaya ke sthAna meM pUrvavat Das Adeza Adi kArya hote haiN| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH Nvin (2) ave yajaH 72 / pa0vi0-ave 7 1 yaja: 5 / 1 / anu0-mantre, Nvin iti caanuvrtte| anvaya:-mantre've upapade yajo dhaatovin| artha:-mantre viSaye've upapade yaja-dhAto: paro Nvin pratyayo bhavati / udA0-avayajatIti avayA: (prmeshvrH)| yo'vayajati viruddhaM karma na saMgacchate sa paramezvara: (dayAnandavedabhASyam 1 / 173 / 2) / AryabhASA-artha-(mantre) mantra viSaya meM (ave) ava upasarga upapada hone para (yajaH) yaj (dhAto:) dhAtu se pare (Nvin) Nvin pratyaya hotA hai| udA0-avayajatIti avayA: / viruddha karma na karanevAlA paramezvara / siddhi-avayAH / yahAM ava upasarga pUrvaka yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSa' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se Nvin pratyaya hai| zeSa siddhi zvetavAH' (3 / 2 / 71) ke samAna hai| vic (1) vijupe cchandasi 73 / pa0vi0-vic 1 / 1 upe 71 chandasi 7 / 1 / anu0-yaja itynuvrtte| artha:-chandasi viSaye upa-upapade yaj-dhAto: paro vicpratyayo bhvti| udA0-upayajatIti upytt| upayabhirUcaM vahanti / atra mantra ityanuvartamAne chando grahaNaM brAhmaNArtham / upayaDbhya: (zata0 3 / 8 / 3 / 18) / AryabhASA-artha-(chandasi) brAhmaNagrantha viSaya meM (upe) upa upasarga upapada hone para (yajaH) yaj (dhAto:) dhAtu se (vic) vic pratyaya hotA hai| udA0-upayajatIti upayaT / upAsanA krnevaalaa| upayabhirUcaM vhnti| yahAM 'mantre' kI anuvRtti hone para 'chandasi' pada kA grahaNa brAhmaNagrantha ke liye kiyA gayA hai| siddhi-upayaT / yahAM upa-upasargapUrvaka yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se vic' pratyaya hai| vairapraktasya (6 / 1155) se vica' pratyaya ke vi' Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kA sarvahArI lopa ho jAtA hai / 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se 'yaj' ke j ko S aura 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 / 39) se S ko jaz D aura 'vA'vasAne' (8/4/55) se D TU hotA hai| manin+kvanip+vanip+vic (2) Ato maninkvanibvanipazca // 74 | pa0vi0-Ata: 5 / 1 manin - kvanip - vanipaH 1 / 3 ca avyypdm| sao - manin ca kvanip ca vanip ca te maninkvanibvanipaH (itaretarayogadvandvaH) / - anu0-supi, chandasi, vic iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi supyupapade Ato dhAtormaninkvanibvanipo vicca / artha :- chandasi viSaye subante upapade AkArAntebhyo dhAtubhyo manin- kvanip-vanipo vicca pratyayA bhavanti / udA0- (manin) zobhanaM dadAtIti sudAmA / azva iva tiSThatIti ashvtthaamaa| (kvanip) zobhanaM dadhAtIti sudhIvA / zobhanaM pibatIti supIvA / ( vanip ) bhUri dadAtIti bhUridAvA / ghRtaM pibatIti ghRtapAvA / (vic) kIlAlaM pibatIti kIlAlapA: / zubhaM yAtIti zubhaMyA: / AryabhASA-artha- (chandasi) vedaviSaya meM (supi ) subanta upapada hone para (Ata:) AkArAnta (dhAtoH) dhAtuoM se pare ( manin- kvanip - vanipaH ) manin, kvanip, vanip (ca) aura (vic) vicpratyaya hote haiN| udA0- - (manin) zobhanaM dadAtIti sudAmA / sundara dAna karanevAlA / azva iva tiSThatIti azvatthAmA / azva ke samAna khar3A rahanevAlA / (kvanip ) zobhanaM dadhAtIti sudhIvA | sundara dhAraNa-poSaNa krnevaalaa| zobhanaM pibatIti supiivaa| sundara pAna karanevAlA / ( vanip ) bhUri dadAtIti bhUridAvA / bahuta dAna karanevAlA / ghRtaM pibatIti ghRtapAvA / ghRta kA pAna krnevaalaa| (vic) kIlAlaM pibantIti kIlalapA: / kIlAla-uttama rasa kA pAna karanevAlA (yaju0 2 / 49 ) / zubhaM yAtIti zubhaMyA: / zubha = kalyANa ko prApta karanevAlA / siddhi - (1) sudAmA / yahAM 'su' upapada hone para 'DudAJ dAneM' (ju030) dhAtu se isa sUtra se 'manin' pratyaya hai| su+daa+mnin| sudAman+su / 'sarvanAmasthAne cA'sambuddhau (6/4/8) se aGga ko dIrgha, 'halDyAbbhyo0 ' ( 6 | 1/66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' ( 812 17) se 'nU' kA lopa hotA hai| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH / (2) ashvtthaamaa| yahAM 'azva' upapada hone para chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'manin' pratyaya hai| pRSodarAdIni yathopadiSTam (6 / 3 / 107) se sthA' ke s' ko t' Adeza hotA hai| zeSa kArya sudAmA' ke samAna hai| (3) sudhiivaa| yahAM 'su' upapada hone para DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se kvanip' pratyaya hai| su+dhaa+kvnim| ghumAsthA0' (6 / 4 / 66) se 'dhA' ko Itva hotA hai| zeSa kArya sudAmA ke samAna hai| aise hI- 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se-supiivaa| (4) bhUridAvA / yahAM 'bhUri' upapada hone para DudAna dAne (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se vanip' pratyaya hai| zeSa kArya sudAmA' ke samAna hai| aise hI 'pA' dhAtu se-ghRtpaavaa| (5) kIlAlapA: / yahAM kIlAla' upapada hone para pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'vic' pratyaya hai| varapaktasya (6 / 1 / 55) se vic' pratyaya ke vi' kA sarvahArI lopa ho jAtA hai| (6) shubhNyaaH| yahAM 'zubha' karma upapada hone para yA prApaNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se vic' pratyaya hai| 'vA cchandasi sarve vidhayo bhavanti' se dvitIyA-vibhakti kA aluk hai| manin+kvanip+vanip+vic (3) anyebhyo'pi dRshynte|75| pa0vi0-anyebhya: 5 / 3 api avyayapadam, dRzyante kriyApadam / anu0-vic, maninkvanibvanipa iti cAnuvartate / anvaya:-anyebhyo'pi dhAtubhyo maninkvanibvanipo vicca dRshynte| artha:-anyebhya:=AkArAntabhinnebhyo'pi dhAtubhyo manin-kvanipvanipo vicca pratyayA dRshynte| udA0-(manin) zobhanaM zRNAtIti sushrmaa| (vanip) prAtaretIti praatritvaa| (vanip) vijAyate iti vijaavaa| agre gacchatIti agregaavaa| (vic) reSatIti reT / reDasi parNaM nyeH| ___AryabhASA-artha-(anyebhyaH) AkArAnta se bhinna (dhAto:) dhAtuoM se (api) bhI (maninkvanibvanipa:) manin, kvanipa, vanip aura (vic) vic-pratyaya (dRzyante) dikhAI dete haiN| Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0- ( manin) zobhanaM zRNAtIti suzarmA / bhalIbhAMti avidyA kA nAza karanevAlA / ( vanip ) prAtaretIti prAtaritvA / prAtaHkAla prApta honevAlA sUrya / ( vanip ) vijAyate iti vijAvA / vividha prakAra kI sRSTi racanA karanevAlA Izvara / agre gacchatIti agregaavaa| Age clnevaalaa| (vic) reSatIti reT / hiMsA karanevAlA / 166 siddhi-(1) sushrmaa| yahAM 'su' upapada hone para 'zR hiMsAyAm' (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'manin' pratyaya hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'zrR' dhAtu ko guNa hotA hai| zeSa kArya 'sudAmA' ke samAna hai| (2) prAtaritvA / yahAM prAta: upapada hone para 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvanip' pratyaya hai| hrasvasya piti kRti tuk' (6 |1 |69) se 'tuk' Agama hotA hai / prAtar+i+tuk+kvanip / zeSa kArya 'sudAmA' ke samAna hai| (3) vijAvA / yahAM 'vi' upapada hone para 'janI prAdurbhAva (di0A0) dhAtu isa sUtra se 'vanip' pratyaya hai / 'viDvanoranunAsikasyAt' (6 / 4 / 41) se 'jan' ke 'n' ko AkAra Adeza hotA hai| zeSa kArya 'sudAmA' ke samAna hai| (4) reT / yahAM riSa hiMsAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'vic' pratyaya hai / 'vairapRktasya' (6 11/65 ) se 'vic' ke 'vi' kA sarvahArI lopa hotA hai / 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se riS' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai / 'jhalAM jazo'nte (8 12 139) se 'S ' ko jaz D aura 'vA'vasAne' (8/4/55) se D ko car T hotA hai| kvip (1) kvip ca / 76 / pa0vi0-kvip pa0vi0 - kvip 1 / 1 ca avyayapadam 1 / 1 / anvayaH - dhAtoH kvip ca / artha:-sopapadebhyo nirupapadebhyazca sarvebhyo dhAtubhyazchandasi bhASAyAM ca kvip pratyayo bhavati / udA0-ukhAyA sraMsate iti ukhAsrat / parNAni dhvaMsate iti parNadhvat / vAhAd bhrazyatIti vAhAbhraT / AryabhASA - artha - (dhAtoH) somapada aura nirupapada saba dhAtuoM se chanda aura bhASA meM (kvip) kvip pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-ukhAyA: sraMsate iti ukhAsrat / ukhA (haNDiyA) se giranevAlA padArtha / parNAni dhvaMsate iti parNadhvat / pattoM ko naSTa karanevAlA / vAhAd bhrazyatIti vAhAbhraT / vAha = azva Adi se giranevAlA / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 167 siddhi - (1) ukhAsrat / yahAM 'ukhA' upapada hone para 'stra avasraMsane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se kvip pratyaya hai / 'aniditAM hala upadhAyA: kGiti' (6/4/24) se anunAsika kA lopa aura 'vasusraMsrudhvaMsvanaDuhAM daH' (8 / 2 / 72) se sras' ke s' ko 'd' Adeza hotA hai| 'vA'vasAne' (8/4/55) se 'd' ko car t hotA hai| (2) parNadhvat / yahAM parNa upapada hone para 'dhvaMsu avasraMsane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) vAhAbhraT / yahAM 'vAha' upapada hone para 'bhraMzu adha: patane' ( di0pa0) dhAtu isa sUtra se kvip' pratyaya hai / 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36 ) se 'bhraMz' ke z ko S, 'jhalAM jazo'nte (8/2/39) se S ko jaz D aura 'vA'vasAne' (8/4/55 ) se D ko car TU hotA hai| 'anyeSAmapi dRzyate' (6 | 3 |135 ) se vAha ko dIrgha hotA hai| kaH + kvip (2) sthaH ka ca / 77 / pa0vi0-sthaH 5 / 1 ka 1 / 1 ( luptavibhaktiko nirdeza:) ca avyayapadam / anu0 - supi, kvip iti cAnuvartate / anvayaH - stho dhAtoH kaH kvip ca / artha:-subante upapade sopasargAd nirupasargAcca sthA- dhAtoH paraH kaH kvip ca pratyayo bhavati / udA0- (ka: ) zaM tiSThatIti zaMstha: / (kvip) zaM tiSThatIti zaMsthA: / AryabhASA - artha - (supi ) subanta upapada hone para sopasarga aura nirupasarga (sthaH) sthA ( dhAtoH) dhAtu se pare (ka) ka-pratyaya (ca) aura (kvip) kvip pratyaya hotA hai / udA0- (ka) zaM tiSThatIti zaMstha: / (kvip) zaM tiSThatIti zaMsthA: / zAnta rahanevAlA / siddhi- (1) zaMstha: / yahAM 'zam' avyaya upapada hone para 'SThA gatinivRttau (zvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4/64) se 'sthA' ke A kA lopa ho jAtA hai| (2) shNsthaa:| yahAM 'zam' avyaya upapada hone para pUrvokta 'sthA' dhAtu se isa sUtra sekvip' pratyaya hai / vairapRktasya' (6 11 165) 'kvip' pratyaya ke 'vi' kA sarvahArI lopa ho jAtA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam NiniH (1) supyajAtau NinistAcchIlye 78 / pa0vi0-supi 7 / 1 ajAtau 71 Nini: 1 / 1 tAcchIlye 7 / 1 / sa0-na jAtiriti ajAti:, tasyAm-ajAtau (nnyttpurussH)| tasya zIlamiti tacchIlam, (sssstthiittpurussH)| tacchIlasya bhAvastAcchIlyam, tasmin-tAcchIlye (tddhitvRttiH)| artha:-ajAtivAcini subante upapade dhAtoNini: pratyayo bhavati, tAcchIlye gmymaane| udA0-uSNaM bhoktuM zIlaM yasya s:-ussnnbhojii| zItaM bhoktuM zIlaM yasya s:-shiitbhojii| AryabhASA-artha-(ajAtau) jAtivAcI se bhinna (supi) subanta upapada hone para (dhAto:) dhAtu se (Nini:) Nini pratyaya hotA hai, (tAcchIlye) yadi vahAM vaha usakA zIla svabhAva ho| udA0-uSNaM bhoktuM zIlaM yasya sH-ussnnbhojii| uSNa=garma khAne ke svbhaavvaalaa| zItaM bhoktuM zIlaM yasya sa:-zItabhojI / zIta-ThaNDA khAne ke svbhaavvaalaa|| siddhi-ussnnbhojii| yahAM guNavAcI 'uSNa' subanta upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'Nini' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| ussnnbhojin+su| sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta kI upadhA ko dIrgha, 'halDyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| aise hii-shiitbhojii| NiniH (2) kartaryupamAne 76 / pa0vi0-kartari 7 / 1 upamAne 7 / 1 / anu0-supi, Niniriti caanuvrtte| anvaya:-upamAne kartari supyupapade dhAtoNiniH / artha:-upamAnavAcini kartari subante upapade dhAtoNini: pratyayo bhvti| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 166 udA0-uSTra iva krozatIti ussttrkoshii| dhvAGa iva rautIti dhvaangkraavii| AryabhASA-artha-(upamAne) upamAnavAcI (kIre) kartA (supi) subanta upapada hone para (dhAto:) dhAtu se (Nini:) Nini-pratyaya hotA hai| udA0-uSTra iva krozatIti ussttrkoshii| uSTra ke samAna ronevaalaa| dhvAGkSa iva rautIti dhvaakssraavii| dhvAkSa-kauve ke samAna zabda krnevaalaa| siddhi-(1) ussttrkoshii| yahAM upamAnavAcI kartA uSTra' zabda upapada hone para kruza AhAne rodane ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nini' prtyy| pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se kruz' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| (2) dhvaakssraavii| yahAM upamAnavAcI kartA 'dhvAGkSa' zabda upapada hone para he zabde' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'ha' dhAtu ko vRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| NiniH (3) vrte|| pa0vi0-vrate 7 / 1 / anu0-supi, Niniriti cAnuvartate / anvaya:-supyupapade dhaatonninivrte| artha:-subante upapade dhAtorNini: pratyayo bhavati, vrate gmymaane| udA0-sthaNDile zayituM vrataM yasya s:-sthnnddilshaayii| azrAddhaM bhoktuM vrataM yasya sa:-azrAddhabhojI / brahmaNi carituM vrataM yasya s:-brhmcaarii| AryabhASA-artha- (supi) subanta upapada hone para (dhAto:) dhAtu se (NiniH) Nini-pratyaya hotA hai, yadi vahAM (vrate) vrata artha prakaTa hotA ho| udA0-sthaNDile zayituM vrataM yasya sH-sthnnddilshaayii| sthaNDila-cabUtare para zayana kA vrata karanevAlA (tpsvii)| azrAddhaM bhoktuM vrataM yasya s:-ashraaddhbhojii| zrAddha kA bhojana na krnevaalaa| brahmaNi carituM vrataM yasya sa:-brahmacArI / brahma-veda meM vicaraNa kA vrata karanevAlA, brhmcaarii| siddhi-(1) sthnnddilshaayii| yahAM sthaNDila' subanta upapada hone para zIG svapne (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se 'zIG' dhAtu ko vRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| ___ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) ashraaddhbhojii| yahAM 'azrAddha' subanta upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| (3) brhmcaarii| yahAM 'brahma' subanta upapada hone para 'cara gatibhakSaNayo:' (bhvA0pa0) se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se car' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| NiniH (4) bhulmaabhiikssnnye|81| pa0vi0-bahulam 11 AbhIkSNye 7 / 1 / anu0-supi, Niniriti caanuvrtte| anvaya:-supyupapade dhAtorbahulaM nniniraabhiikssnnye| artha:-subante upapade dhAtorbahulaM NiniH pratyayo bhavati, AbhIkSNye gmymaane| AbhIkSNyam, pauna:punyam, tatparatA, AsevA iti paryAyAH / / udA0-kaSAyaM pibatIti kssaaypaayii| kaSAyapAyiNo gaandhaaraa:| kSIraM pibatIti kssiirpaayii| kSIrapAyiNa ushiinraa:| sauvIraM pibatIti sauviirpaayii| sauvIrapAyiNo baaliikaa:|| ___ AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (dhAto:) dhAtu se (bahulam) prAya: (Nini:) Ninipratyaya hotA hai, yadi vahAM (AbhIkSNye) kriyA kA bAra-bAra honA prakaTa ho| udA0-kaSAyaM pibatIti kssaaypaayii| kaSAya rasa kA pAna krnevaalaa| kaSAyapAyiNo gAndhArA: / gAndhAra deza ke loga kaSAya rasa ke zaukIna haiN| kSIraM pibatIti kssiirpaayii| dUdha piinevaalaa| kSIrapAyiNa ushiinraaH| uzInara pradeza ke loga dugdhapAna ke zaukIna haiN| sauvIraM pibatIti sauviirpaayii| sauvIra-kAMjI piinevaalaa| sauvIrapAyiNo bAlIkA: / bAlIka pradeza ke loga sauvIra (kAMjI vizeSa) pInevAle haiN| siddhi-kssaaypaayii| yahAM kaSAya' subanta upapada hone para pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| zeSa kArya 'uSNabhojI' ke samAna hai| aise hI-kSIrapAyI aura sauviirpaayii| vizeSa-(1) gandhAra / gandhAra mahAjanapada kunar3a (kAzkara) nadI se takSazilA taka phailA huA thaa| isakI rAjadhAnI puSkalAvatI thii| (2) uzInara / rAvI aura canAba ke bIca kA nicalA bhUbhAga uzInara pradeza kahalAtA thA jisakI rAjadhAnI zivipura-zorakoTa (jhaMga jile kI eka tahasIla) thii| (3) bAlIka / kaMboja ke pazcima, vaMkSu ke dakSiNa aura hindUkuza ke uttara-pazcima kA pradeza bAlIka mahAjanapada thaa| (pA0kA0 bhAratavarSa pR0 62, 67) ___ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH NiniH (5) mnH|82| pa0vi0-mana: 5 / 1 / anu0-supi Niniriti caanuvrtte| anvayaH-supyupapade mano dhAtoNiniH / artha:-subante upapade man-dhAto: paro NiniH pratyayo bhavati / udA0-darzanIyaM manyate iti drshniiymaanii| zobhanaM manyate iti shobhnmaanii| AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (mana:) man (dhAto:) dhAtu se pare (Nini:) Ninipratyaya hotA hai| udA0-darzanIyaM manyate iti drshniiymaanii| kisI padArtha ko darzanIya maannevaalaa| zobhanaM manyate iti shobhnmaanii| kisI padArtha ko zobhana (sundara) maannevaalaa| siddhi-drshniiymaanii| yahAM darzanIya' subanta upapada hone para 'mana jJAne (di0A0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se 'man' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| khaz+NiniH (6) AtmamAne khaz c|83| pa0vi0-AtmamAne 7 / 1 khaz 11 ca avyayapadam / sa0-Atmano mAna: (mananam) iti AtmamAna:, tasmin-AtmamAne (sssstthiittpuruss:)| anu0-supi, Niniriti caanuvrtte| anvaya:-supyupapade AtmamAne mano dhAto: khaz, Ninizca / artha:-subante upapade AtmamAne'rthe vartamAnAd man-dhAto: para: khaz Ninizca pratyayo bhvti| udA0-darzanIyamAtmAnaM manyate iti darzanIyammanyaH (khaz) darzanIyamAnI vA (nnini:)| paNDitamAtmAnaM manyate iti paNDitammanya: (khaz) paNDitamAnI vA (nnini:)| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(supi) subanta upapada hone para (AtmamAne) svayaM ko mAnane artha meM vidyamAna (manaH) man (dhAtoH) dhAtu se pare (khaz) khaz (ca) aura (NiniH) Nini pratyaya hotA hai| udA0-(khaz) darzanIyamAtmAnaM manyate iti darzanIyammanya: (Nini) darzanIyamAnI vaa| svayaM ko darzanIya maannevaalaa| (khaz) paNDitamAtmAnaM manyate iti darzanIyammanya: (Nini) paNDitamAnI vA / svayaM ko paNDita maannevaalaa| siddhi-(1) darzanIyammanyaH / yahAM darzanIya' subanta upapada hone para 'mana jJAne (di0A0) dhAtu se isa sUtra se khaz pratyaya hai| khaz pratyaya ke khit hone se darzanIya' zabda ko 'arurdiSadajantasya mum' (6 / 3 / 35) se mum' Agama hotA hai| 'khaz' pratyaya ke zit' hone se 'tizita sArvadhAtukam' (3 / 4 / 113) se sArvadhAtuka saMjJA hotI hai aura sArvadhAtuka pratyaya pare hone para divAdibhyaH zyan' (3 / 1 / 69) se 'zyan' pratyaya hotA hai| darzanIya+mum+man+zyan+khaz / darzanIyammanyaH / (2) drshniiymaanii| yahAM darzanIya' subanta upapada hone para 'mana jJAne' (di0A0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'man' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya 'uSNabhojI' ke samAna hai| (3) aise hI paNDitammanya: aura paNDitamAnI pada siddha kreN| bhUtakAlapratyayaprakaraNam bhuute|84| pa0vi0-bhUte 71 / artha:- 'bhUte' ityadhikAro'yam, 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) iti yaavt| yadita UrdhvaM vakSyAmo bhUte kAle tad veditavyam / udA0-agre drssttvym| AryabhASA-artha-(bhUte) 'vartamAne laT' (2 / 3 / 123) taka 'bhUte' kA adhikAra hai| jo isase Age kaheMge use bhUtakAla meM samajhanA caahiye| udA0-Age dekheN| NiniH (1) karaNe yjH|85| pa0vi0-karaNe 71 yaja: 5 / 1 / anu0-supi, Nini:, bhUte iti cAnuvartate / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-karaNe supyupapade yajo dhAtoNinibhUte / artha:-karaNe subante upapade yaj-dhAto: paro Nini: pratyayo bhavati bhuutkaale| udA0-agniSTomena iSTavAniti agnissttomyaajii| AryabhASA-artha:-(karaNe) karaNa (supi) subanta upapada hone para (yaja:) yaj (dhAto:) dhAtu se pare (NiniH) Nini pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-agniSTomena iSTavAniti agniSTomayAjI / agniSToma se yajJa krnevaalaa| siddhi-agnissttomyaajii| yahAM 'agniSToma' karaNa subanta upapada hone para 'yaja devapUjAsaGgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se yaj dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| NiniH (2) karmaNi hnH|86| pa0vi0-karmaNi 71 hana: 5 / 1 / anu0-Nini:, bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-karmaNyupapade hano dhaatornninibhuute| artha:-karmaNi kArake upapade han-dhAto: paro Nini: pratyayo bhavati bhUte kaale| udA0-pitRvyaM hatavAniti pitRvyghaatii| mAtulaM hatavAniti maatulghaatii| AryabhASA-artha-(brahmabhrUNavRtreSu) brahma, bhrUNa, vRtra (kamaNi) karma upapada hone para (hana:) han (dhAtoH) dhAtu se (kvip) kvip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-pitRvyaM hatavAniti pitRvyghaatii| pitRvya=cAcA kA htyaaraa| mAtulaM hatavAniti maatulghaatii| mAtula mAmA kA htyaaraa| siddhi-pitRvyghaatii| yahAM pitRvya' karma upapada hone para han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Nini' pratyaya hai| 'hanasto'ciNNalo:' (7 / 3 / 32) se han' ke n' ko t' aura ho ho hanteNinneSu' (7 / 3 / 54) se han' ke 'ha' ko kutva gh' hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 166) se han' ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya uSNabhojI' ke samAna hai| mAtula' upapada hone pr-maatulghaatii| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 kvip pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (1) brahmabhrUNavRtreSu kvip / 87 / pa0vi0 - brahma-bhrUNa- vRtreSu 7 / 3 kvip 1 / 1 / sao-brahma ca bhrUNazca vRtrazca te brahmabhrUNavRtrA:, teSu brahmabhrUNavRtreSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-karmaNi, hana:, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-brahmabhrUNavRtreSu karmasUpapadeSu hano dhAto: kvip bhuute| artha:-brahmabhrUNavRtreSu karmasu upapadeSu han- dhAtoH paraH kvip pratyayo bhavati bhUte kAle / udA0- (brahma) brahma hatavAniti brahmahA / ( bhrUNa:) bhrUNaM hatavAniti bhrUNahA / ( vRtra: ) vRtraM hatavAniti vRtrahA / AryabhASA-artha:- (brahmabhrUNavRtreSu) brahma, bhrUNa, vRtra ( karmaNi) karma upapada hone para ( hana: ) han (dhAtoH ) dhAtu se (kvip ) kvippratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / - (brahma) brahma hatavAniti brahmA / brAhmaNa kA hatyArA / (bhrUNa) bhrUNaM hatavAniti bhrUNahA / bhrUNa garbha kA hatyArA / (vRtra) vRtraM hatavAniti vRtrahA / vRtra (rAkSasa) kA hatyArA = indra | udA0 siddhi-brahmahA / yahAM 'brahma' karma upapada hone para 'han hiMsAgatyo:' ( adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai / vairapRktasya' (6 | 1 | 65 ) se 'kyap' pratyaya ke 'vi' kA sarvahArI lopa hotA hai| vRtrahan+su / 'sau ca' (6 /4 (13) se han kI upadhA ko dIrgha, 'halGyAbbhyo0' (6 / 1 / 66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (81217) sen kA lopa hotA hai| aise hI- bhrUNahA aura vRtrahA / kvip (2) bahulaM chandasi / 88 / pa0vi0 - bahulam 1 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0 - karmaNi, hana:, kvip, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi karmaNyupapade hano dhAtorbahulaM kvip bhUte / artha:-chandasi viSaye karmaNi kArake upapade han- dhAtoH paro bahulaM kvip-pratyayo bhavati bhUte kAle / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 205 udA0-mAtaraM hatavAniti maatRhaa| mAtRhA saptamaM narakaM pravizet / pitaraM hatavAniti pitRhaa| na ca bhavati-mAtaraM hatavAniti maatRghaat:| pitaraM hatavAniti pitRghaat:| ___ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kamaNi) karma kAraka upapada hone para (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (bahulam) prAya: (kvip) kvip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udAo-mAtaraM hatavAniti maatRhaa| mAtA kA htyaaraa| mAtRhA saptamaM narakaM pravizeta / mAtA kA hatyArA saptama naraka meM jAtA hai| pitaraM hatavAniti pithaa| pitA kA htyaaraa| jahAM kvip' pratyaya nahIM hotA vahAM-mAtaraM hatavAniti mAtaghAta: / mAtA kA htyaaraa| pitaraM hatavAniti pitRghAta: / pitA kA htyaaraa| siddhi-(1) maatRhaa| yahAM 'mAtA' karma upapada hone para han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya 'brahmahA' ke samAna hai| aise hii-pitRhaa| (2) mAtRghAtaH / yahAM 'mAtA' karma upapada hone para vikalpa pakSa meM karmaNyaNa' (3 / 2 / 1) se 'aN' pratyaya hotA hai| hanasto'ciNNalo:' (7 / 3 / 32) se han' ke n' ko t' aura ho hanteginneSu' (7 / 2 / 54) se han' ke ha' ko kutva gh' hotA hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 166) se han' ko upadhAvRddhi hotI hai| aise hii-pitRghaat:| kvip (3) sukarmapApamantrapuNyeSu kRnyH|86 / pa0vi0-su-karma-pApa-mantra-puNyeSu 7 / 3 kRJa: 5 / 1 / sa0-suzca karma ca pApaM ca mantrazca puNyaM ca tAni-sukarmapApamantrapuNyAni, teSu-sukarmapApamantrapuNyeSu (itretryogdvndv:)| anu0-karmaNi, kvip, bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-sukarmapApamantrapuNyeSu karmasUpapadeSu kRJo dhAto: kvip bhuute| artha:-sukarmapApamantrapuNyeSu karmasu upapadeSu kRJ-dhAto: para: kvip pratyayo bhavati, bhUte kaale| ___ udA0-(su) suSThu kRtavAniti sukRt| (karma) karma kRtavAniti karmakRt / (pApam) pApaM kRtavAniti pApakRt / (mantra:) mantraM kRtavAniti mantrakRt / (puNyam) puNyaM kRtavAniti puNyakRt / annapuNyAla maNi, piNyeSu upapadeSu ? Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(sukarmapApamantrapuNyeSu) su, karma, pApa, mantra, puNya (karmaNi) karma upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto: ) dhAtu se pare (kvip) kvip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / 206 udA0- -(su) suSThu kRtavAniti sukRt| acchA bnaanevaalaa| (karma) karma kRtavAniti karmakRt / karma krnevaalaa| (pApa) pApaM kRtavAniti pApakRt / pApa krnevaalaa| (mantra) mantraM kRtavAniti mantrakRt / mantra banAnevAlA iishvr| (puNya) puNyaM kRtavAniti puNyakRt / zubhakarma karanevAlA / siddhi-(1) sukRt| yahAM ''su' avyaya upa hone para 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai / kvip' pratyaya ke 'vi' kA 'verapRktasya' ( 6 11/65 ) se sarvahArI lopa ho jAtA hai| 'hrasvasya piti kRti tuk' (6 |1 |69) se 'kR' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| su+kR+tuk+0 | sukRt+su / 'halGyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa ho jAtA hai| aise hI - karmakRt, pApakRt, mantrakRt, puNyakRt zabda siddha kreN| kvip (4) some sutraH / 60 / pa0vi0-some 7 / 1 suJaH 5 / 1 / anu0-karmaNi, kvip, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-some karmaNyupapade suJo dhAto: kvip bhuute| artha:-some karmaNyupapade suJ- dhAtoH paraH kvip pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0 - somaM sutavAniti somasut / AryabhASA - artha - (some) soma (karmaNi) karma upapada hone para (suJaH) suJ (dhAtoH) dhAtu se pare (kvip) kvip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / udA0-somaM sutavAniti somasut / soma oSadhi kA rasa nicor3anevAlA / siddhi-somsut| yahAM 'soma' karma upapada hone para 'SuJ abhiSaveM' (rudhA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya 'sukRta' (3 / 2 / 89 ) ke samAna hai| kvip (5) agnau ceH / 61 / pa0vi0 - agnau 7 / 1 ceH 5 / 1 / anu0-karmaNi, kvip, bhUte iti cAnuvartate / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-agnau karmaNyupapade cerdhAto: kvip bhuute| artha:-agnau karmaNyupapade ciJ-dhAto: para: kvippratyayo bhavati, bhuutkaale| udA0-agni citavAniti agnicit| AryabhASA-artha-(agnau) agni (kamaNi) karma upapada hone para (ce:) ciJ (dhAto:) dhAtu se pare (kvip) kvip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN|| udA0-agni citavAniti agnicit / agni kA AdhAna karanevAlA, agnihotrii| siddhi-agnicit / yahAM 'agni' karma upapada hone para ciJ cayane (svA0u0) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai| zeSa kArya 'sukRt' (3 / 2 / 89) ke samAna hai| kvip (6) karmaNyagnyAkhyAyAm / 12 / pa0vi0-karmaNi 7 / 1 agni-AkhyAyAm 71 / sa0-agnerAkhyA iti agnyAkhyA, tasyAm-agnyAkhyAyAm (sssstthiittpurussH)| anu0-karmaNi, kvim, ce:, iti cAnuvartate / anvaya:-karmaNyupapade cerdhAto: kvip anyAkhyAyAM bhuute| artha:-karmaNyupapade ciJ-dhAto: para: karmaNyeva kArake kvip pratyayo bhavati, agni-AkhyAyAM gamyamAnAyAM bhUte kaale| udA0-zyena ivAcIyata iti shyencit| kaka ivAcIyata iti kaGkacit / AryabhASA-artha-(karmaNi) karma kAraka upapada hone para (ce:) ciJ (dhAto:) dhAtu se pare (karmaNi) karmavAcya meM hI (kvip) kvip pratyaya hotA hai yadi vahAM (nyAkhyAyAm) agni kA prakathana ho (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-zyena ivAcIyata iti zyenacit (agni:)| vaha agni jisakA zyena bAja pakSI kI AkRti meM yajJakuNDa meM AdhAna kiyA gayA hai| kaka ivAcIyata iti kaGkacit (agniH)| vaha agni jisakA kaka-cimaTe kI AkRti meM yajJakuNDa meM AdhAna kiyA gayA hai| yajJavizeSa meM zyenAkRti Adi ke yajJakuNDa banAye jAte haiN| unameM agnicayana bhI tadAkAra kA hotA hai| siddhi-zyenacit / yahAM 'zyena' karma upapada hone para ciJ cayane' (svA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya hai| zeSa kArya 'sukRta' (3 / 2 / 89) ke samAna hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ini: pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (1) karmaNIni vikriyaH / 63 / pa0vi0-karmaNi 7 / 1 / ini 1 / 1 ( luptavibhaktiko nirdeza: ) vikriya: 5 / 1 / anu0 - bhUte ityanuvartate / anvayaH-karmaNyupapade vikriyo dhAtorinibhUte / arthaH-karmaNi kArake upapade vi-pUrvAt krIJ - dhAtoH para ini: pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0 - somaM vikrItavAniti somavikrayI / rasaM vikrItavAniti rasavikrayI / AryabhASA-artha- (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (vikriya:) vi-upasargapUrvaka krIJ (dhAtoH) dhAtu se pare (ini:) ini pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / udA0- somaM vikrItavAniti somavikrayI / soma becnevaalaa| rasaM vikrItavAniti rasavikrayI / rasa- dUdha becanevAlA / siddhi-somvikryii| yahAM 'soma' karma upapada hone para vi-upasargapUrvaka DukrIJ dravyavinimaye' (krayA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'ini' pratyaya hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se 'krI' dhAtu ko guNa hotA hai| soma+vikre+in / somavikrayin+su / 'sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta aGga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| 'halDayAbbhyo0 ' (6 /1/66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8/2/7 ) se 'nU' kA lopa hotA hai| aise hI - rasavikrayI / vizeSa - anuvRtti - karma kI anuvRtti hone para phira 'karmaNi' pada kA grahaNa nindA artha ke liye kiyA gayA hai| soma aura rasa becanA zAstra meM niSiddha hai| jo zAstraviruddha AcaraNa karatA hai use nindA meM somavikrayI Adi kahA jAtA hai. / kvanip (1) dRzeH kvanip / 64 / pa0vi0 - dRze: 5 / 1 kvanip 1 / 1 / anu0 - karmaNi, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH - karmaNyupapade dRzerdhAtoH kvanip bhuute| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH artha:-karmaNi kArake upapade dRzidhAto: para: kvanip pratyayo bhavati, bhUte kaale| udA0-meruM dRSTavAniti merudRshvaa| paralokaM dRSTavAniti prlokdRshvaa| AryabhASA-artha-(kamaNi) karma kAraka upapada hone para (daze:) dRz (dhAto:) dhAtu se pare (kvanip) kvanip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-meruM dRSTavAniti merudRzvA / meru parvata ko dekhanevAlA / paralokaM dRSTvAniti paralokadRzvA / paraloka ko jaannevaalaa| ___ siddhi-merudRzvA / yahAM meru' karma upapada hone para dRzira prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvanip' pratyaya hai| meru+dRz+kvanip / merudRshvn+su| sarvanAmasthAne cAsambuddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta ama kI upadhA ko dIrgha hotA hai| halDyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| aise hI-paralokadRzvA / kvanip __(2) rAjani yudhikRnyH|65| pa0vi0-rAjani 7 / 1 yudhi-kRtra: 5 / 1 / sa0-yudhizca kRJ ca etayo: samAhAro yudhikRJ, tasmAt-yudhikRJaH (smaahaardvndvH)| anu0-karmaNi, kvanip, bhUte iti cAnuvartate / anvaya:-rAjani karmaNyupapade yudhikRJo dhAto: kvanip bhuute| artha:-rAjani karmaNyupapade yudhikRJbhyAM dhAtubhyAM para: kvanip pratyayo bhavati, bhUte kaale| udA0- (yudhi) rAjAnaM yodhitavAniti rAjayudhvA / (kRJ) rAjAnaM kRtavAniti raajkRtvaa| AryabhASA-artha-(rAjani) rAjan (kamaNi) karma upapada hone para (yudhikRJaH) yudh aura kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (kvanip) kvanip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-rAjAnaM yodhitavAniti rAjayudhvA / rAjA ko ldd'aanevaalaa| rAjAnaM kRtavAniti rAjakRtvA / rAjA ko bnaanevaalaa| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - (1) rAjayudhvA / yahAM 'rAjan' karma upapada hone para 'yudha samprahAre (di0A0) dhAtu se isa sUtra se 'kvanip' pratyaya hai| zeSa kArya 'mairudRzvA' (3/2/94 ) ke samAna hai| yahAM Nic pratyaya kA artha antabhAvita hai| 210 (2) rAjakRtvA / yahAM 'rAjana' karma upapada hone para DukRJ karaNe' ( tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'kvanip' pratyaya hai / 'hasvasya piti kRti tuk' (6 /1/69 ) se 'kR' ko tuk Agama hotA hai| rAjan+kR+tuk+kvanip / rAjakRtvan + su / zeSa kArya merudRzvA' ( 3/2/94) ke samAna hai| kvanip (3) sahe ca / 66 / pa0vi0 - sahe 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - kvanipU, yudhikRJaH, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH - sahe upapade yudhikRJo dhAtoH kvanip bhUte / artha:-saha-zabde upapade yudhikRJbhyAM dhAtubhyAM paraH kvanip pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0- ( yudhi ) saha yuddhavAniti sahayudhvA / (kRJ) saha kRtavAniti sahakRtvA / AryabhASA - artha - (sahe) saha zabda upapada hone para ( yudhikRJaH ) yudh aura kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare (kvanip ) kvanip pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / udA0- - (yudhi ) saha yuddhavAniti sahakRtvA / sAtha lar3anevAlA / (kRJ) saha kRtavAniti sahakRtvA / sAtha kArya karanevAlA / isa siddhi-shyudhvaa| yahAM 'saha' zabda upapada hone para pUrvokta yudh' dhAtu se sUtra se 'kvanip' pratyaya hai| zeSa kArya 'merudRzvA' (3 / 2 / 94) ke samAna hai| aise hI - sahakRtvA / Da: (1) saptamyAM janerDaH / 67 / pa0vi0-saptamyAm 7 / 1 janeH 5 / 1 Da: 1 / 1 / anu- bhUte ityanuvartate / anvayaH-saptamyAmupapade janerdhAtorDo bhUte / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 211 artha:- saptamyante upapade jani - dhAtorDaH pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0-upasare jAta iti upasaraja: / mandurAyAM jAta iti manduraja: / AryabhASA-artha:- (saptamyAm ) saptamI - anta upapada hone para (jane:) jan (dhAtoH) dhAtu se (Da.) Da-pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / udA0 - upasare jAta iti upasaraja: / prathama bAra garbha grahaNa hone para utpanna honevAlA / mandurAyAM jAta iti manduraja: / mandurA = ghur3azAlA meM utpanna honevAlA / siddhi-(1) upasaraja: / yahAM saptamyanta 'upasara' upapada hone para 'janI prAdurbhAve' (di0A0) dhAtu se isa sUtra se 'Da' pratyaya hai / upsr+jn+dd| 'Da' pratyaya ke Dit hone se 'vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'jan' ke Ti-bhAga (an) kA lopa ho jAtA hai| (2) mndurj:| yahAM saptamyanta 'mandurA' upapada hone para pUrvokta 'jan' dhAtu se isa sUtra se 'Da' pratyaya hai| 'DanyApo: saMjJAcchandasorbahulam ' ( 6 | 3 |61 ) se mandurA' ko hrasva ho jAtA hai| zeSa kArya 'upasaraja:' ke samAna hai| Da: (2) paJcamyAmajAtau / 68 / pa0vi0-paJcamyAm 7 / 1 ajAtau 7 / 1 / sa0-na jAtiriti ajAtiH, tasyAm-ajAtau ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - jane:, Da:, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-AjAtau paJcAmyAmupapade janerdhAtorDo bhuute| artha :- jAtivarjite paJcamyante subante upapade jani - dhAtorDaH pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0 - buddherjAta iti buddhijaH / saMskArAjjAta iti saMskArajaH / duHkhAjjAta iti duHkhajaH / AryabhASA - artha - (ajAtau ) jAtivAcI se rahita (paJcamyAm) paJcamyanta subanta upapada hone para (jane:) jan (dhAto: ) dhAtu se pare (Ga) Ga-pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / udA0 - buddherjAta iti buddhijaH / buddhi se utpanna honevAlA / saMskArAjjAta iti sNskaarjH| saMskAra se utpanna honevAlA / duHkhAjjAta iti duHkhajaH / duHkha se utpanna honevAlA / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-buddhijH| yahAM guNavAcI paJcamyanta 'buddhi' zabda upapada hone para pUrvokta 'jan' dhAtu isa sUtra se 'Da' pratyaya hai| zeSa kArya 'upasaraja:' (3/2/97 ) ke samAna hai| aise hI - saMskAraja:, duHkhajaH / 212 # (3) upasarge ca saMjJAyAm / 66 / pa0vi0 - upasarge 7 / 1 ca avyayapadam saMjJAyAm 7 / 1 / anu0 - jane:, DaH, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-upasarge upapade janerdhAtorDaH saMjJAyAM bhUte / artha:-upasarge copapade jani - dhAtoH paro Da :- pratyayo bhavati, saMjJAyAM viSaye, bhUte kAle / udA0-prakarSeNa jAtA iti prajA / athemA mAnavI: prajA: / meM / AryabhASA - artha - (upasarge) upasarga upapada hone para (ca) bhI ( jane:) jan (dhAtoH) se pare (Da) Da-pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya meM (bhUte) bhUtakAla udA0 - prakarSeNa jAtA iti prajA / pradhAnatA se utpanna honevAlI / athemA mAnavI: prajA: / yaha mAnavI prajA hai| dhAtu siddhi-prajA / yahAM 'pra' upasarga upapada hone para pUrvokta 'jan' dhAtu se isa sUtra se 'Da' pratyaya hai / strIliGga meM 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| praja+TAp + su =prajA / zeSa kArya 'upasaraja:' ( 3/2/97) ke samAna hai| Da: (4) anau karmaNi / 100 / pa0vi0 - anau 7 / 1 karmaNi 7 / 1 / anu0 - jane:, DaH, bhUte iti cAnuvartate / anvayaH-karmaNyupapade'nau janerdhAtorDo bhUte / artha:-karmaNi kArake upapade'nupUrvAjjanidhAtoH paro Da-pratyayo bhavati, bhUte kAle / udA0-pumAMsamanujAta iti pumanujaH / striyamanujAta iti stryanujaH / AryabhASA - artha - (kamINa) karma kAraka upapada hone para (anau) anu upasargapUrvaka (jane:) jan (dhAtoH) dhAtu se pare (Ga) Da-pratyaya hotA hai (bhUte) bhUtakAla meM / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 213 udA0-pumAMsamanujAta iti pumanujaH / pumAn (putra) ke pazcAt utpanna honevaalaa| striyamanujAta iti stryanujaH / strI (kanyA) ke pazcAt utpanna honevaalaa| siddhi-pumanujaH / yahAM pumAn karma upapada hone para anupUrvaka pUrvokta jan dhAtu se isa sUtra se Da-pratyaya hai| pum+anu+jn+dd| pumanujaH / zeSa kArya upasarajaH' (3 / 2 / 97) ke samAna hai| aise hI-stryanujaH / Da: (5) anyeSvapi dRshyte|101| pa0vi0-anyeSu 7 / 3 api avyayapadam, dRzyate kriyApadam / anu0-jane: Da, bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-anyeSvapyupapadeSu janerdhAto? dRshyte| artha:-anyeSvapi kArakeSu upapadeSu jani-dhAtorDa: pratyayo dRshyte| udA0-'saptamyAM janerDa:' (3 / 2 / 97) ityuktam, asaptamyAmapi dRzyate-na jAyata iti ajH| dvirjAta iti dvijH| 'paJcamyAmajAtau' (3 / 2 / 98) ityuktam, jAtAvapi dRzyate-brAhmaNAjjAta iti brAhmaNajaH / iti brAhmaNajo dharma: / kSatriyAjjAtamiti kSatriyajaM yuddhm| 'upasarge ca saMjJAyAm' (3 / 2 / 99) ityuktam, asaMjJAyAmapi dRzyate-abhito jAtA iti abhijA:, parito jAtA iti parijA: keshaaH| 'anau karmaNi' (3 / 2 / 100) ityuktam, akarmaNyapi dRzyate-anujAta iti anujaH / AryabhASA-artha- (anyeSu) pUrvokta se bhinna kAraka upapada hone para (api) bhI (jane:) jan (dhAto:) dhAtu se pare (Da:) Da-pratyaya (dRzyate) dekhA jAtA hai| udA0-saptamyAM janerDa:' (3 / 2 / 97) kahA hai| asaptamI meM bhI dekhA jAtA hai-na jAyata iti ajaH / na utpanna honevAlA (iishvr)| dviti iti dvijaH / do bAra janma lenevAlA (brAhmaNa aadi)| 'paJcamyAmajAtauM' (3 / 2 / 98) kahA hai| jAti meM bhI dekhA jAtA hai-brAhmaNAjjAta iti brAhmaNajo dharmaH / brAhmaNa se utpanna dharma / kSatriyAjjAtamiti kSatriyajaM yuddham / kSatriya se utpanna yuddh| upasarge ca saMjJAyAm (3 / 2 / 99) kahA hai| asaMjJA meM bhI dekhA jAtA hai-abhito jAtA iti abhijA: / sAmane utpanna honevAle (kesh)| parito jAtA iti parijAH / saba ora utpanna honevAle (kesh)| 'anau karmaNi' (3 / 2 / 100) kahA hai| akarma meM bhI dekhA jAtA hai-anujAta ityanujaH / pazcAt utpanna honevAlA (choTA bhaaii)| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa- yadi 'jan' dhAtu se 'Da' pratyaya kA koI ziSTa prayoga dikhAI detA hai use 'anyeSvapi dRzyate' (3 / 2 / 101) se siddha kreN| niSThA (ktaH + ktavatuH ) - (1) niSThA / 102 / 214 pa0vi0 - niSThA 1 / 1 / anu0 - bhUte ityanuvartate / anvayaH - dhAtorniSThA bhUte / arthaH-dhAtoH parau niSThAsaMjJakau kta-ktavatU pratyayau bhUte kAle bhavataH / udA0- ( ktaH ) kRtam, bhuktam / ( ktavatuH ) kRtavAn bhuktavAn / AryabhASA - artha - (dhAtoH) dhAtu se pare (niSThA) niSThAsaMjJaka kta aura ktavatu pratyaya ( bhUte) bhUtakAla meM hote haiN| udA0- - (kta) kRtam, bhuktam / ( ktavatu ) kRtavAn, bhuktavAn | usane kiyA, usane khAyA / siddhi-(1) kRtam / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM 'niSThA' (kta ) pratyaya hai / kR+kta / kR+ta+su / kRtm| aise hI 'bhuj' dhAtu se bhuktam / yahAM 'coH kuH' (8 / 2 / 30) se 'bhuj' dhAtu ke 'j' ko kutva g aura 'khari ca' (8/4/54) se g ko car k hotA hai / (2) kRtavAn / yahAM pUrvokta 'kR' dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM 'ktavatu' pratyaya hai| pratyaya ke ugit hone se 'ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 10) se 'num' Agama hotA hai| kR+ ktavatu / kR+ktvnumRt+su| kR+ktavAn t+su / kRtvaan| 'atvasantasya cAdhAto:' (6 / 4 / 14) se dIrgha, 'halGyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) 'su' kA lopa aura 'saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se 'tU' kA lopa hotA hai| Gvanip-- (1) suyajoMGghanip / 103 / pa0vi0-su-yajo: 6 / 2 (paJcamyarthe) Gvanip 1 / 1 / sa0-suzca yaj ca tau suyujau, tayoH suyajo: (itretryogdvndvH)| anu0-bhUte ityanuvartate / anvayaH - suyajibhyAM dhAtubhyAM vanip bhUte Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 215 artha:-suyajibhyAM dhAtubhyAM paro bhUte kAle Dvanip pratyayo bhavati / udA0-(su) sutavAniti sutvaa| sutvAnau / sutvAnaH / iSTavAniti yjvaa| yajvAnau / yjvaanH| AryabhASA-artha-(suyajo:) su aura yaj (dhAto:) dhAtu se pare (bhUte) bhUtakAla meM (vanip) Dvanip pratyaya hotA hai| udA0-(su) sutavAniti sutvA / oSadhi kA rasa nicodd'nevaalaa| (yaj) iSTavAniti yajvA / yajJa krnevaalaa| siddhi-(1) sutvA / yahAM ghuJ abhiSave' (svA0 u0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM 'vanip' pratyaya hai| su+ddvnip| su+tuk+van / sutvan+su / sutvaan+s| sutvA / hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se su' dhAtu ko tuk' Agama, sarvanAmasthAne cA'sambaddhau' (6 / 4 / 8) se nakArAnta kI upadhA ko dIrgha, 'halDayAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| (2) yajvA / yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM Dvanim' pratyaya hai| zeSa kArya 'sutvA' ke samAna hai| atRn (1) jIryateratRRn / 104 / pa0vi0-jIryata: 6 / 1 atRn 11 / anu0-bhUte itynuvrtte| anvaya:-jIryaterdhAtoratRn bhuute| artha:-jIryatardhAto: paro bhUte kAle'tRn pratyayo bhavati / udA0-jIrNa iti jrn| jarantau / jarantaH / AryabhASA-artha-(jIyata:) jU (dhAtoH) dhAtu se pare (bhUte) bhUtakAla meM (atRn) atRn pratyaya hotA hai| udA0-jIrNa iti jaran / vaha jo vRddha ho cukA hai| siddhi-jaran / yahAM vRS vayohAnauM (di0u0) dhAtu se isa sUtra se 'atRn' pratyaya hai| tR+atRn| tR+a num t+su| jar+an t+s / jaran / pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 1 170) se num' Agama, halDyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura saMyogAntasya lopaH' (8 / 2 / 23) se t' kA lopa hotA hai| ___ Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam liT (1) chandasi liT / 105 / pa0vi0-chandasi 71 liT 1 / 1 / anu0-bhUte itynuvrtte| anvaya:-chandasi dhAtoliT bhuute| artha:-chandasi viSaye dhAto: paro bhUte kAle liT pratyayo bhavati / udA0-ahaM sUryamubhayato dadarza / (yaju0 8 / 9) ahaM dyAvApRthivI aattaan| (R0 10 / 88 / 3) / ___ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (dhAto:) dhAtu se pare (bhUte) bhUtakAla meM (liT) liT pratyaya hotA hai| udA0-ahaM sUryamabhayato ddrsh| maiMne sUrya ko donoM ora se dekhA hai| ahaM dyAvApRthivI AtatAna / maiMne dhuloka aura pRthivIpa loka ko saba ora vistRta kiyA hai| siddhi-(1) ddrsh| yahAM dRzira prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM liT' pratyaya hai| dRz+liT / dRsh+mip| dRsh+nnl| dsh+dRsh+a| dR+drsh+a| d+drsh+a| ddrsh| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se liT' ke sthAna meM mip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nala' (3 / 4 / 82) se mip' ke sthAna meM 'Nala' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) dRz' dhAtu ko dvitva, urat' (6 / 4 / 66) se abhyAsa ke 'R' ko 'a' Adeza aura pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 186) se 'dRz' ko laghUpadha hotA hai| (2) AtatAna / yahAM AG upasargapUrvaka 'tanu vistAre' (tanA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM liT' pratyaya hai| ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se tan' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya dadarza ke samAna hai| vA kAnac (liDAdezaH) (2) liTa: kAnaj vaa|106 / pa0vi0-liTa: 6 1 kAnac 11 vA avyayapadam / anu0-chandasi bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi liTo vA kAnac bhuute| artha:-chandasi viSaye liTa: sthAne vikalpena kAnac-Adezo bhavati bhUte kaale| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 217 udA0-'agni cikyAna:' (tai0saM0 5 / 2 / 3 / 6) / 'somaM suSuvANa:' (mai0saM0 3 / 4 / 3) na ca bhavati-ahaM sUryamubhayato dadarza' (yaju0 8 / 9) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (liTa:) liT ke sthAna meM (vA) vikalpa se (kAnac) kAnac Adeza hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-agni cikyAna: / agni kA cayana AdhAna krnevaalaa| somaM suSuvANaH / soma kA savana (nicor3anA) krnevaalaa| siddhi-(1) cikyAnaH / yahAM ciJ cayane (svA030) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kAnac' Adeza hai| ci+liT / ci+kAnac / ci+ci+aan| cikyAna+su / cikyAnaH / liTi dhAtoranabhyAsasya' (6/118) se ci' dhAtu ko dvitva hotA hai| abhyAsa se uttara 'ci' dhAtu ke cakAra ko vibhASA ce:' (7 / 2 / 58) se kutva aura (eranekAco'saMyogapUrvasya' (6 / 4 / 82) se 'yaNa' Adeza hotA hai| (2) suSuvANaH / yahAM putra abhiSave' (svA0u0) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kAnac' Adeza hotA hai| su+liT / su+kAnac / su+su+aan| su+s uvdd+aan| s+ssuv+aann| suSuvANa+su / suSuvANaH / pUrvavat 'su' dhAtu ko dvitva, 'aci anudhAtubhruvAM0' (6 / 4 / 77) se 'su' ko uvaG' Adeza aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| (3) dadarza / siddhi pUrvavat (3 / 2 / 105) hai| yahAM 'liT' ke sthAna meM kAnac' Adeza nahIM hai| vA kvasuH (liDAdezaH) (3) kvasuzca / 107 / pa0vi0-kvasuH 11 ca avyayapadam / anu0-chandasi, liTa:, vA, bhUte iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi liTo vA kvasuzca bhuute| artha:-chandasi viSaye liTa: sthAne vikalpena kvasu-Adezo'pi bhavati, bhUte kaale| udA0-jakSivAn / papivAn (R0 1 161 17) / na ca bhavati-'ahaM sUryamubhayato dadarza' (yaju0 8 / 9) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (liTa:) liT ke sthAna meM (vA) vikalpa se (kvasuH) kvasu Adeza (ca) bhI hotA hai (bhUte) bhUtakAla meN| udA0-jakSivAn / khaanevaalaa| papivAn (1 / 61 17) piinevaalaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) jakSivAn / ad+liT / ad+kvsu| ghstR+vs| ghas+ghas+vas / gha+ghas+iT+vas / gha+ks+i+vas / gha+ +i+vas / jha++i+vas / ja++i+vas / jkssivs+su| jkssivaan| yahAM 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| 'liTyanyatarasyAm' (2 / 4 / 40) se 'ad' ke sthAna meM 'ghastR' Adeza, 'vasvekAjAdghasAm' (7 / 2 / 67) se 'iT' Agama, 'ghasibhasorhali ca' (6 / 4 / 100) se ghas' kA upadhA-lopa, khari ca' (8 / 4 / 54) se gh ko k, zAsivasighasInAM ca (8 / 3 / 60) se Satva hotA hai| kuhozcuH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ko gh ko cutva jh, aura 'abhyAse carca' (8 / 4 / 53) se jh ko j hotA hai| zeSa num Adi kArya kRtavAn (3 / 2 / 102) ke samAna hai| (2) papivAn / yahAM 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| zeSa kArya jakSivAn' ke samAna hai| (3) dadarza / siddhi pUrvavat (3 / 2 / 105) hai| yahAM liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza nahIM hai| vA kvasuH (liDAdezaH) bhASAyAM sadavasazruvaH / 108 / pa0vi0-bhASAyAm 711 sada-vasa-zruva: 5 / 1 / sa0-sadazca vasazca zruzca eteSAM samAhAra: sadavasazru, tasmAtsadavasazruva: (smaahaardvndvH)| anu0-liTa:, vA, kvasuH, bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-bhASAyAM sadavasazruvo dhAtorvA kvsubhuute| artha:-bhASAyAM viSaye sadavasazrubhyo dhAtubhya: paro vikalpena kvasurAdezo bhavati bhUte kaale| udA0-(sada) upasedivAn (kvsuH)| upasedivAn kautsa: paanninim| upasasAda (litt)| (vasa) anUSivAn (kvsuH)| anUSivAn kautsa: paanninim| anUvAsa (litt)| (zru) upazuzruvAn (kvsuH)| upazuzruvAn kautsa: paanninim| upazuzrAva (litt)| ___ AryabhASA-artha-(bhASAyAm) laukika bhASA meM (sadavasazruva:) sada, vasa, zru (dhAto:) dhAtuoM se pare (vA) vikalpa se (kvasuH) kvasu Adeza hotA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-(sada) upasedivAn (kvsu)| upasedivAn kautsa: pANinim / kautsa pANinimuni ke pAsa gyaa| upasasAda (liT) / (vas) anUSivAn / anUSivAn kautsa: pANinim / kautsa pANinimuni ke anuzAsana meM rhaa| anUvAsa (litt)| (ca) upazuzruvAn / upazuzruvAn kautsa: pANinim / kautsa ne pANinimuni ke sAmIpya meM vyAkaraNazAstra kA zravaNa kiyaa| upazuzrAva (litt)| _siddhi-(1) upasedivAn / upa+sad+liT / upa+sad+kvasu / sad+sad+iT+vas / up+o+se+i+vs| upsedivs+su| upasediva nums+s| upasedivAn s+s / upsedivaan| yahAM upa-upasargapUrvaka padlu vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) se sad' ke 'a' ko 'e' Adeza aura abhyAsa kA lopa, vasvekAjAdghasAm' (7 / 2 / 67) se 'iTa' Agama, ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1170) se num Agama, 'sAntamahata: saMyogasya' (6 / 4 / 10) se dIrgha, halDayAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su-lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se saMyogAnta s' kA lopa hotA hai| (2) upasasAda / yahAM upa-upasargapUrvaka pUrvokta sad' dhAtu se isa sUtra se vikalpa pakSa meM liT' pratyaya hai| tip' ke sthAna meM parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se 'Nal' Adeza, liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 118) se sad' dhAtu ko dvitva aura 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 166) se upadhAvRddhi hotI hai| (3) anUSivAn / yahAM anu upasargapUrvaka vasa nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| kvasu' pratyaya ke kit' hone se vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se vas' dhAtu ko samprasAraNa, 'liTyabhyAsasyobhayeSAm' (6 / 1 / 17) se 'vas' dhAtu ke abhyAsa ko bhI samprasAraNa hotA hai| zAsivasighasInAM ca' (8 / 3 / 60) se Satva hotA hai| (4) anUvAsa / yahAM anu upasargapUrvaka pUrvokta 'vas' dhAtu se isa sUtra se 'liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se 'vas' ko dvitva, pUrvavat samprasAraNa aura 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 166) se vas' ko upadhAvRddhi hotI hai| (5) upazuzruvAn / yahAM upasargapUrvaka zru zravaNe' (svA0pa0) dhAtu se isa sUtra se liT' pratyaya ke sthAna meM kvasu' Adeza hotA hai| zeSa kArya upasedivAna' ke samAna hai| (6) upazuzrAva / yahAM upa-upasargapUrvaka pUrvokta 'zru' dhAtu se 'liT' pratyaya hai| liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se 'zru' dhAtu ko dvitva aura 'aco miti (7 / 2 / 115) se 'zru' dhAtu ko vRddhi hotI hai| zeSa kArya upasasAda' ke samAna hai| Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kvasu+kAnac (nipAtanam) (5) upeyivAnanAzvAnanUcAnazca / 106 / pa0vi0-upeyivAn 1 / 1 anAzvAn 1 / 1 anUcAna: 11 ca avyypdm| anu0-vA, bhUte iti caanuvrtte| artha:-upeyivAn, anAzvAn, anUcAna ityete zabdA api vikalpena bhUte kAle nipaatynte| udA0-upeyivAn, upeyAya vaa| anAzvAn, nAza vaa| anUcAna:, anUvAca vaa| AryabhASA-artha- (upeyivAn0) upeyivAn, anAzvAn, anUcAna zabda (ca) bhI (vA) vikalpa se (bhUte) bhUtakAla meM nipAtita hai| udA0-upeyivAna, upeyAya vA / vaha samIpa gyaa| anAzvAn, nAza vA / usane bhojana nahIM kiyaa| anUcAna:, anUvAca vaa| usane anukUla khaa| siddhi-(1) upeyivAn / upa+iN+liT / up+i+kvsu| upa+i+i+vas / apa+I+i+iT+vas / upa+I+y+i+vas / upeyivas+su / upeyivanum+s+s / upeyivan s+s| upeyivAns+0 / upeyivAn / yahAM upa-upasargapUrvaka 'iN gatau' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se liT' ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se 'iN' dhAtu ko dvitva, dIrgha iNa: kiti (7/4/69) se abhyAsa ko dIrgha, abhyAsadIrgha vidhAna ke sAmarthya se 'aka. savarNe dIrghaH' (6 / 197) se savarNadIrgha' kA pratiSedha hotA hai| savarNadIrgha kA pratiSedha hone para dhAtu ke anekAc hone se vasvekAjAdghasAm' (7 / 2 / 67) se 'iT' Agama prApta nahIM hotA hai, vaha nipAtana se kiyA jAtA hai| abhyAsa kA zravaNa aura dhAtu rUpa 'i' ko nipAtana se 'iNo yaN (4 / 1 / 81) se 'yaNa' Adeza hotA hai| zeSa kArya upasedivAn (3 / 2 / 108) ke samAna hai| (2) upeyAya / up+inn+litt| up+i+tim| up+i+nnl| up+ai+a| up+aay+a| up+i+5+a| up+iydd+aay+a| up+iy+aay+a| upeyaay| yahAM upa-upasargapUrvaka iN gatauM (adA0pa0) dhAtu se liT' pratyaya hai| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se liT' ke sthAna meM tip' Adeza, parasmaipadAnAM Nalatus0' (3 / 4 / 82) se 'tim' ke sthAna meM Nal' Adeza hotA hai| 'Nal' pratyaya ke Nit' hone se 'aco giti' (7 / 2 / 155) se 'iN' dhAtu ko vRddhi aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se For Prii Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 221 'Aya' Adeza hotA hai| dvivacane'ciM' (1 / 1 / 58) se 'Aya' Adeza ko sthAnivat mAnakara liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se 'iN' ko hI dvivacana hotA hai| 'abhyAsasyAsavarNe (6 / 4 176) se abhyAsa ke 'i' ko 'iyaG' Adeza hotA hai| (3) anAzvAn / az+liT / ash+kvsu| ash+ash+vs| aa+ash+vs| Azvas+su / Azvanum s+s / Azvans+s / aashvaans+0| aashvaan| yahAM az bhojane (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'liT' pratyaya ke sthAna meM kvasu' Adeza hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se 'az' dhAtu ko dvitva, ata AdeH' (7 / 4 / 70) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| 'vasvekAjAdghasAm' (7 / 2 / 67) se prApta 'iTa' Agama nipAtana se nahIM hotA hai| na AzvAniti anAzvAn / yahAM na (2 / 2 / 6) se naJtatpuruSa samAsa hai| nalopo naJaH' (6 / 3 171) se 'naJ' ke n' kA lopa aura tasmAnnuDaci' (6 / 3 172) se 'nuT' Agama hotA hai| na+AzvAn / a+nutt+aashvaan| a+n+AzvAn / anAzvAn / (4) nAza / yahAM pUrvokta 'az' dhAtu se liT' pratyaya hai| pUrvavat tip' aura usake sthAna meM 'Nala' Adeza tathA 'az' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| ata Ade:' (7 / 4 / 70) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| n+aash=naash| (5) anUcAnaH / anu+va+liT / anu+va+kAnac / anu+v+vc+aan| anu+v+uc+aan| anu+u+uc+aan| anu+uuc+aan| anuucaan+su| anUcAnaH / ___ yahAM anu upasargapUrvaka vac paribhASaNe (adA0pa0) dhAtu se athavA bU vyaktAyAM vAci' (adA0u0) dhAtu ke sthAna meM 'bruvo vaci:' (2 / 4 / 53) se prApta vac' dhAtu se kartRvAcya meM 'liT' ke sthAna meM Atmanepada kAnac Adeza prApta nahIM hotA hai, vaha isa nipAtana se kiyA jAtA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 18) se 'vac' dhAtu ko dvitva, 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se 'vac' dhAtu ko samprasAraNa, liTyabhyAsasyobhayeSAm (6 / 1 / 17) se abhyAsa ko bhI samprasAraNa aura 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 1 / 97) se savarNa dIrgha hotA hai| (6) anUvAca / yahAM anu upasargapUrvaka pUrvokta vac' dhAtu se 'liT' pratyaya hai| liT' ke sthAna meM pUrvavat tip' aura usake sthAna meM 'gal' Adeza tathA dhAtu ko dvivacana hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 166) se 'vac' ko upadhAvRddhi hotI hai| pUrvavat abhyAsa ko samprasAraNa tathA savarNadIrgha hotA hai| luG (1) luG / 110 / pa0vi0-luG 1 / 1 / anu0-bhUte itynuvrtte| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-bhUte dhAtorluG / artha:- bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH paro luG pratyayo bhavati / udA0 - so'kArSIt / so'hArSIt / AryabhASA-artha- (bhUte) bhUtakAla meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (luG) luGpratyaya hotA hai| udA0 - so'kArSIt / usane kiyaa| so'hArSIt / usane haraNa (corI) kiyaa| siddhi - akArSIt, ahArSIt kI siddhi 'cle: sic' ( 3 / 1 / 44 ) kI vyAkhyA meM dekha leveM / aise hI - ahArSIt / laG (1) anadyatane laG // 111 / pa0vi0-anadyatane 7 / 1 laG 1 / 1 / sao - na vidyate'dyatano yasmin saH - anadyatana:, tasmin - anadyatane ( bahuvrIhi: ) / anu0-bhUte ityanuvartate / anvayaH -anadyatane bhUte dhAtorlaG / arthaH-anadyatane=avidyamAnA'dyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAtoH laG pratyayo bhavati / paro udA0 - so'karot / so'harat / AryabhASA-artha- (anadyatane) anadyatana = Aja ke bhUtakAla artha se rahita zeSa (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtu se pare (laG) laG pratyaya hotA hai| - so'karot / usane kiyA ( Aja ko chor3akara) / so'hrt| usane haraNa (corI) kiyA ( Aja ko chor3akara) / udA0 siddhi-akarot / kR+laG / aT+kR+tip / a+kR+u+t| a+kr+o+t| akarot / yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA. u0) dhAtu se isa sUtra se anadyatana bhUtakAla artha meM ''laT' pratyaya hai| 'laGluGlRkSvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se 'aT' Agama, 'laG' ke sthAna meM 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se tip' Adeza, 'tanAdikRJbhya u:' ( 3 / 1 / 79) se 'u' vikaraNa pratyaya hai| 'itazca' (3 | 4 | 100) se 'tip' ke 'i' kA lopa hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu aura 'u' vikaraNa pratyaya ko guNa hotA hai| aise hI 'hRJ haraNe' (dhvA0 u0 ) dhAtu se - aharat / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lRT tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH vatsyAmaH / (1) abhijJAvacane lRT / 112 / pa0vi0 - abhijJAvacane 7 / 1 lRT 1 / 1 / sa0 - abhijJA=smRtiH / abhijJAyA vacanamiti abhijJAvacanam, tasmin-abhijJAvacane (SaSThItatpuruSaH ) / anu0 - bhUte'nadyatane iti cAnuvartate / anvayaH-abhijJAvacane upapade'nadyatane bhUte dhAtorlaT / artha:-abhijJAvacane upapade'nadyatane bhUte kAle'rthe dhAtoH paro lRT pratyayo bhavati / udA0-yajJadattaH prAha-abhijAnAsi ( smarasi ) devadatta ! vayaM kazmIreSu 223 AryabhASA-artha-(abhijJAvacane) pUrva smRti-kathana upapada hone para (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM (dhAtoH) dhAtu se pare (lRT) lRT pratyaya hotA hai| udA0-yajJadattaH prAha-abhijAnAsi ( smarasi ) devadatta ! vayaM kazmIreSu vatsyAmaH / yajJadatta kahatA hai - he devadatta ! yAda hai, hama kazmIra meM rahe the / se siddhi-vatsyAmaH / vas+lRT / vas+sya+mas / vt+syaa+ms| vatsyAmaH / yahAM abhijJAvacana upapada hone para 'vasa nivAseM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra anadyatana bhUtakAla meM 'lRT' pratyaya hai / 'syatAsI lRluToH' (3 / 1 / 33) se 'sya' pratyaya hotA hai / 'sa: syArdhadhAtukeM' (7 / 4 / 49) se 'vas' dhAtu ke 's' ko 't' Adeza aura 'ato dIrgho yatra' (7/3 | 101 ) se 'sya' ko dIrgha hotA hai| lRT-pratiSedha: (2) na yadi / 113 | pa0vi0-na avyayapadam, yadi 7 / 1 / anu0 - bhUte, anadyatane, abhijJAvacane, lRT iti cAnuvartate / anvayaH - yadi zabde'bhijJAvacane upapade'nadyatane bhUte dhAtorlaT na / arthaH-yat-zabdasahite'bhijJAvacane upapade'nadyatane bhUte kAle'rthe dhAto: paro lRT pratyayo na bhavati 'anadyatane laG-' ( 3 / 2 / 111) iti laG pratyayo bhavati / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0-yajJadattaH prAha-abhijAnAsi ( smarasi ) devadatta ! yat kazmIreSu avasAma / AryabhASA- artha - (yadi) 'yat' zabda sahita (abhijJAvacane) pUrva smRti kathana upapada hone para (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM (dhAtoH) dhAtu se pare (lRT) lRT pratyaya (na) nahIM hotA hai (anadyatane laG 3 / 2 / 111) se laG pratyaya hotA hai / udA0 - abhijAnAsi ( smarasi) devadatta ! yad vayaM kazmIreSu avasAma / yajJadatta kahatA hai- he devadatta ! yAda hai ki hama kazmIra meM rahate the| yahAM kevala nivAsamAtra kI smRti hai, anya kucha yAda nahIM hai| siddhi-avasAma / vas+laG / aT+vas+zap+mas / a+vas+a+mas / a+vs+aa+ms| avasAma / yahAM yat zabda sahita abhijJAna vacana upapada hone para pUrvokta vas dhAtu se isa sUtra se 'lRT' pratyaya kA pratiSedha hone para 'anadyatane laG' (3 12 1111) se laG pratyaya hai| 'laGluGlRGkSvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se aT Agama, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'laG' ke sthAna meM 'mas' Adeza, 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'za' vikaraNa- pratyaya aura 'ato dIrghA yatri' (7 / 3 / 101) se 'a' ko dIrgha hotA hai| lRT-vikalpaH (3) vibhASA sAkAGkSe |114 | pa0vi0-vibhASA 1 / 1 sAkAGkSe 7 / 1 / sa0-AkAGkSA=sambandhajJAnam / AkAGkSayA saha vartate iti sAkAGkSa:, tasmin sAkAGkSe ( bahuvrIhi: ) / anu0-bhUte, anadyatane, abhijJAvacane, laT iti cAnuvartate / anvayaH-abhijJAvacane upapade'nadyatane bhUte dhAtorvibhASA lRT sAkAGkSe / artha:-yat-zabdarahite, yatzabdasahite vA'bhijJAnavacane upapade 'nadyatane bhUte. kAle'rthe dhAtoH paro vikalpena lRT pratyayo bhavati, sAkAGkSazcet tatra prayoktA bhavati / udA0- (yat-zabdarahite ) - yajJadattaH prAha- abhijAnAsi devadatta ! kazmIreSu vatsyAmaH, tatraudanaM bhokSyAmahe (lRT) / (yat-zabdasahite) - yazadattaH Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 225 prAha-abhijAnAsi devadatta ! yat kazmIreSu vatsyAmaH, tatraudanaM bhokSyAmahe (tRtt)| yat-zabdarahite yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta ! kazmIreSu avasAma, tatraudanamabhuJjamahi (pakSe lng)| yat-zabdasahite-yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta ! yat kazmIreSu avasAmaH, tatraudanamabhumahi (pakSe lng)| ___AryabhASA-artha-yat-zabda se rahita athavA yat-zabda sahita (abhijJAvacane) pUrva smRti-kathana upapada hone para (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (luT) lRT-pratyaya hotA hai| pakSa meM laG hotA hai (sAkAkSe) yadi prayoktA sAkAGkSa ho| udA0-(yat-zabdarahita)-yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta: ! vayaM kazmIreSu vatsyAmaH, tatraudanaM bhokSyAmahe (luT) / yajJadatta kahatA hai-yAda hai devadatta ! hama kazmIra meM rahate the aura vahAM odana (bhAta) khAte the| yat-zabda shit| yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta! yad vayaM kazmIreSu vatsyAmaH, tatraudanaM bhodhyAmahe (lng)| yajJadatta kahatA hai-yAda hai devadatta ! ki hama kazmIra meM rahate the aura vahAM odana (bhAta) khAte the| yt-shbdrhit| yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta ! vayaM kazmIreSu avasAma, tatraudanamabhumahi (lng)| yajJadatta kahatA hai ki yAda hai devadatta ! hama kazmIra meM rahate the aura vahAM odana khAte the| yat-zabdasahita-yajJadatta: prAha-abhijAnAsi devadatta ! yad vayaM kazmIreSu avasAma, tatraudanam abhumahi (lng)| yajJadatta kahatA hai-yAda hai devadatta ! ki hama kazmIra meM rahate the aura vahAM odana khAte the|| siddhi-(1) bhokSyAmahe / bhuja+lRT / bhuj+sy+mhing| bhoj+sy+mhe| bhog+sy+mhe| bhok+ssyaa+mhe| bhokssyaamhe| yahAM abhijJAvacana upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se anadyatana bhUtakAla meM lRT pratyaya hai| tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se luT' ke sthAna meM mahiG' Adeza, 'syatAsI laluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' pratyaya, 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se mahiG' ke Ti-bhAga ko etva, co: kuH' (8 / 2 / 30) se 'bhuj' ke j' ko kutva g, 'khari ca' (8 / 4 / 54) se g ko k, 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva aura 'ato dIrgho yani' (7 / 3 / 101) se 'sya' ko dIrgha hotA hai| (2) abhuGgmahi / bhuj+lng| aT+bhuja+mahiG / a+bhu znam j+mahi / a+bhu na j+mhi| a+bhu+mhi| a+bhuja+mahi / a+bhu+mhi| abhunggmhi| yahAM abhijJAvacana upapada hone para pUrvokta bhuj dhAtu se isa sUtra se vikalpa pakSa meM anadyatana bhUtakAla meM laD' pratyaya hai| laGluGluGvaDudAttaH' (6 / 4 171) se 'aT' Agama, tiptajhi0' (3 / 4 / 78) se laG' ke sthAna meM mahie' Adeza, mAvimaH Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam znam' (3 / 1 / 78) se 'znam' vikaraNa- pratyaya, 'inasorallopa:' (6 / 4 / 111) se 'znam' ke 'a' kA lopa, 'nazcApadAntasya jhali ( 8 | 3 |24 ) se 'n' ko ' anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' ( 8|4|57) se anusvAra ko parasavarNa 'j' hotA hai| vizeSa-sAkAGkSa / lakSya aura lakSaNa kA sambandha hone para prayoktA kI AkAGkSA hotI hai| yahAM bhojana lakSya aura vAsa lakSaNa hai| do kriyAoM kA lakSya-lakSaNabhAva sambandha hone para prayoktA sAkAGkSa hotA hai| use kevala kazmIra meM vAsamAtra smaraNa karAnA hI abhipreta nahIM hai kintu vahAM ke odana- bhojana ke smaraNa karAne kI bhI AkAGkSa (icchA) hai| liT pa0vi0-parokSe 7 / 1 liT 1 / 1 / anu0-bhUte'nadyatane iti cAnuvartate / anvayaH - parokSe'nadyatane bhUte dhAtorliT / arthaH-parokSe'nadyatane bhUte'rthe vartamAnAd dhAtoH paro liT pratyayo bhavati / (1) parokSe liT / 115 / udA0 - sa cakAra / sa jahAra / rAvaNaH sItAM jahAra / AryabhASA-artha:-(parokSe) indriyoM ke viSaya se dUra (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (liT) liT-pratyaya hotA hai| udA0 - sa cakAra / usane kiyaa| sa jahAra / usane haraNa kiyaa| rAvaNaH sItAM jahAra / rAvaNa ne sItA kA apaharaNa kiyA / siddhi - cakAra / kR+liT / kR+tip / kR+nnl| kaar+a| kR+kA+a / ka+kA+a / ca+kAr +a / cakAra / yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se parokSa, anadyatana, bhUtakAla meM 'liT' pratyaya hai| 'liT' ke sthAna meM 'tiptasjhi0 ' ( 3/4 /70) se tip' Adeza, 'parasmaipadAnAM Nala0' (3 / 4 / 82) se tip' ke sthAna meM 'Nal' Adeza hotA hai| 'aco JNiti' (7 / 21115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'dvivarcane'ciM ' (111158) se, sthAnivadbhAva se 'kR' ko liTi dhAtoranabhyAsasya' ( 6 1118 ) se dvirvacana hotA hai| 'urata' (714/66) se abhyAsa ke 'R' ko 'a' Adeza hotA hai| 'kuhozcuH' (7/4/62) se abhyAsa ke 'k' ko cavarga 'c' hotA hai| aise hI 'hRJ haraNeM' (bhvA0u0) dhAtu se-jahAra / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 227 la+liT (2) hshshvtorl|116 / pa0vi0-ha-zazvato: 7 / 2 laG 11 ca avyypdm| sa0-hazca zazvacca tau-hazazvatau, tayo:-hazazvato: (itretryogdvndv:)| anu0-bhUte'nadyatane, parokSe iti caanuvrtte| anvaya:-hazazcatorupapadayo: parokSe'nadyatane bhUte dhAtorlaG liT ca / artha:-ha-zazvatorupapadayo: parokSe'nadyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro laG liT ca pratyayo bhavati / udA0-(ha) sa iti ha akarot (lng)| sa iti ha cakAra (liT) / (zazvat) sa zazvad akarot (lng)| sa zazvaccakAra (litt)| AryabhASA-artha-(ha-zazvato:) ha aura zazvat zabda upapada hone para (parokSe) indriyoM ke viSaya se dUra (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laG) laD (ca) aura (liT) liT pratyaya hotA hai| ____ udA0-(ha) sa iti ha akarot (lng)| sa iti ha cakAra (litt)| usane aisA nizcaya se kiyaa| (zazvat) sa zazvad akarot (laG) / sa zazvaccakAra / usane sadA kiyaa| siddhi-akarot kI siddhi 3 / 2 / 111 meM aura cakAra kI siddhi 3 / 2 / 115 meM dekha leveN| la+liT (3) prazne caasnnkaale|117| pa0vi0-prazne 71 ca avyayapadam, AsannakAle 71 / sa0-Asanna: smiipm| Asanna: kAlo yasya sa AsannakAla:, tasmin-AsannakAle (bhuvriihi:)| anu0:-bhUte'nadyatane, parokSe liT laG cetynuvrtte| anvaya:-AsannakAle prazne parokSe'nadyatane bhUte dhAtorlaG liT ca / artha:-AsannakAle prazne pRcchyamAne parokSe'nadyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro laG liT ca pratyayo bhavati / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam udA0 - kazcit kaJcit pRcchati - kim agacchad devadatta: (laG ) ? kiM jagAma devadattaH (liT) ? kim ayajad devadatta: (laG ) ? kim iyAja devadatta: (liT ) ? 228 AryabhASA - artha - (AsannakAle) samIpa-kAla viSayaka ( prazne) pUchane para (parokSe) indriyoM ke viSaya se dUra (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (laG) laG (ca) aura (liT) liT pratyaya hotA hai| udA0 - koI kisI se pUchatA hai - kim agacchad devadattaH (laG ) ? kiM jagAma devadatta: ( liT ) ? kyA devadatta calA gayA ? kim ayajad devadattaH (laG ) ? kim iyAja devadattaH (liT ) ? kyA devadatta ne yajJa kiyA ? siddhi - (1) agacchat / gam+laG / aT+ gam + tip / aT+gam+zap+ti / a+gacch+a+t / agacchat / yahAM AsannakAla viSayaka prazna karane para parokSa anadyatana bhUtakAla artha meM 'gamlR gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'laG' pratyaya hai / 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya aura 'ISugamiyamAM cha: ' ( 7 / 3 / 77) se 'gam' ke m ko ch Adeza hotA hai| zeSa kArya 'akarot' (3 / 2 / 111) ke samAna hai| (2) jagAma / yahAM pUrvokta artha meM pUrvokta 'gam' dhAtu se isa sUtra se 'liT' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 166 ) se 'gam' ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya 'cakAra' (3 / 2 / 115 ) ke samAna hai| laT (1) laT sme / 118 pa0vi0 - laT 1 / 1 sme 7 / 1 / anu0- bhUte, anadyatane, parokSe iti cAnuvartate / anvayaH - sme upapade parokSe'nadyatane bhUte dhAtorlaT / arthaH- sma - zabde upapade parokSe'nadyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAtoH paro laT pratyayo bhavati / liTo'pavAdaH / udA0-naDena sma purA adhiiyte| UrNayA sma purA adhIyate I AryabhASA - artha - (sme) sma zabda upapada hone para (parokSe ) indriyoM ke viSaya se dUra ( anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtu se pare (laT) laTpratyaya hotA hai| yaha 'parokSe liT' (3 / 21115) kA apavAda hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH udA0-naDena sma purA adhIyate / prAcInakAla meM naDa RSi ne adhyayana kiyaa| UrNayA sma purA adhIyate / prAcInakAla meM UrNA RSikA ne adhyayana kiyaa| siddhi-adhIyate / adhi+iD+laT / adhi+i+t| adhi+i+yk+t| adhiiyte| yahAM 'sma' zabda upapada hone para parokSa anadyatana bhUtakAla artha meM adhi-upasargapUrvaka iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se karmavAcya meM isa sUtra se laT' pratyaya hai| sArvadhAtuke yak (3 / 1 / 67) se karmavAcya meM yak' vikaraNa-pratyaya aura Tita AtmanepadAnAM Tere (3 / 4 / 79) se ta' ke Ti-bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| laT (2) aparokSe c|116| pa0vi0-aparokSe 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-na parokSamiti aparokSam, tasmin-aparokSe (nnyttpurussH)| anu0-bhUte, anadyatane, laT sme iti cAnuvartate / anvaya:-sme upapade'parokSe'nadyatane bhUte dhAtorlaG / artha:-sma-zabde upapade'parokSe cAnadyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro laT pratyayo bhvti| udA0-evaM sma pitA bravIti / iti smopAdhyAya: kthyti|| AryabhASA-artha-(sme) sma zabda upapada hone para (aparokSe) pratyakSa viSaya hone para (ca) bhI (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laT) laT pratyaya hotA hai| udA0-evaM sma pitA brviiti| pitAjI aisA kahate the| iti smopAdhyAya: kathayati / upAdhyAya jI aisA kahate the| siddhi-(1) bravIti / brU+laT / bruu+tip| bruu+shp+itt+ti| bruu+o+ii+ti| bro+ii+ti| br+ii+ti| bravIti / yahAM sma' zabda upapada hone para pratyakSa viSaya meM, anadyatana bhUtakAla artha meM bUjha vyaktAyAM vAci' (adA0u0) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya hai| adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luka, 'bruva IT' (7 / 2 / 93) se 'IT' Agama, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se brU' ko guNa aura 'eco'yavAyAvaH' (6 / 1175) se av Adeza hotA hai| (2) kthyti| katha vAkyaprabandhe' (cu0p0)| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) nanau pRssttprtivcne| 120 / pa0vi0-nanau 71 pRSTa-prativacane 71 / sa0-pRSTasya prativacanamiti pRSTaprativacanam, tasmin-pRSTaprativacane (sssstthiittpurussH)| anu0-bhUte, laT iti cAnuvartate / anvaya:-nanAvupapade pRSTaprativacane bhUte dhAtorlaT / artha:-nanu-zabde upapade pRSTaprativacane sati bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro laT pratyayo bhavati / luDo'pavAdaH / udA0-yajJadatto devadattamaprAkSIt-akArSI: kaTaM devadatta ? nanu karomi bhoH| avocastatra kiJcid devadatta ? nanu bravImi bhoH| ___ AryabhASA-artha-(nanau) nanu zabda upapada hone para tathA (pRSTaprativacane) prazna kA uttara dene meM (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laT) laT-pratyaya hotA hai| yaha luD lakAra kA apavAda hai| udA0-yajJadatta ne devadatta se pUchA-akArSI: kaTaM devadatta ? he devadatta ! kyA tUne caTAI banA lI hai ? devadatta ne uttara diyA-nanu karomi bhoH ! hAM bhAI ! maiMne caTAI banA lI hai| avocastatra kiJcid devadatta ! he devadatta ! kyA tUne vahAM kucha kahA thA? devadatta ne uttara diyA-nanu bravImi bhoH / hAM bhAI ! kahA thaa| siddhi-(1) kromi| yahAM nanu' zabda upapada hone para prazna kA uttara dene meM bhUtakAla artha meM vidyamAna DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya hai| laT' pratyaya ke sthAna meM mip' Adeza hai| tanAdikRJabhya u:' (3 / 1179) se vikaraNa 'u' pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa hotA hai| (2) bravImi / yahAM nanu' zabda upapada hone para pUrvokta artha meM brUja vyaktAyAM vAci' (adA0u0) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya hai| laT' ke sthAna meM mip' Adeza hai| zeSa kArya bravIti (3 / 2 / 119) ke samAna hai| laT-vikalpaH (4) nnvorvibhaassaa|121| pa0vi0-na-nvoH 7 / 2 vibhASA 11 / sa0-nazca nuzca tau-nanU, tayo:-nanvo: (itretryogdvndv:)| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0- bhUte, laT, pRSTaprativacane iti cAnuvartate / anvayaH-nanvorupapadayoH pRSTaprativacane bhUte dhAtorvibhASA laT / arthaH-na-nuzabdayorupapadayoH pRSTaprativacane sati bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAtoH paro vikalpena laT pratyayo bhavati / pakSe luG bhavati / / udA0-yajJadatto devadattamaprAkSIt - akArSIH kaTaM devadatta ? (na) na karomi bhoH / na akArSaM bhoH / (nu) nu karomi bhoH / nu akArSaM bhoH / AryabhASA - artha - (na-nvoH ) na aura nu zabda upapada hone para ( pRSTaprativacane) prazna kA uttara dene meM (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se laT pratyaya hotA hai| pakSa meM luG hotA hai| udA0-yajJadatta ne devadatta se pUchA- akArSIH kaTaM devadatta ? he devadatta ! kyA tUne caTAI banA lI hai / devadatta ne uttara diyA- (na) na karomi bhoH / na akArSaM bhoH / bhAI nahIM banAI hai| (nu) nu karomi bhoH, nu akArSaM bho: / hAM bhAI ! banA lI hai| 231 siddhi- (1) kromi| yahAM na/nu zabda upapada hone para pRSTaprativacana meM bhUtakAla artha meM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se laT pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat (3 / 2 / 120 ) hai / (2) akArSam / kR+luG / aT+kR+cli+luG / a+kR+sic+mip / a+kaar+s+am| a+kAr+S+am / akArSam / yahAM na/nu zabda upapada hone para pRSTaprativacana meM bhUtakAla artha meM pUrvokta 'kRJ' dhAtu se isa sUtra se vikalpa pakSa meM luG pratyaya hai / 'cle: sic' (3 / 1 / 44) se 'cli' ke sthAna meM 'sic' Adeza, 'tasthasthamipAM0' (3 | 4 | 101 ) se 'mip' ke sthAna meM 'am' Adeza, 'sici vRddhi: parasmaipadeSu' (7 / 211) se 'kR' ko vRddhi aura 'AdezapratyayayoH' ( 813159) se Satva hotA hai| luG-laT (3) puri luG cAsme / 122 / pa0vi0-puri 7 / 1 luG 1 / 1 ca avyayapadam asme 7 / 1 / sao - na sma iti asma:, tasmin - asme ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - bhUte, anadyatane (maNDUkaplutyA) iti cAnuvartate / anvayaH - asme puri- upapade'nadyatane bhUte dhAtorvibhASA luG laT ca / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-sma-zabdarahite purA-zabde upapade'nadyatane bhUte kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro vikalpena luG laT ca pratyayo bhavati / udA0-vasantIha purA chAtrA: (ltt)| avAtsuriha purA chAtrA: (lung)| etAbhyAM mukte yathAviSayamanye'pi pratyayA bhavanti-avasanniha purA chAtrAH (lng)| USurihapurA chAtrA: (litt)| AryabhASA-artha-(asme) sma-zabda se rahita (puri) purA zabda upapada hone para (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhUte) bhUtakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (luG) luG (ca) aura (laT) laT pratyaya hotA hai| udA0-vasantIha purA chAtrA: (laT) avAtsuriha purA chAtrA: (lung)| pahale yahAM chAtra rahate the| luG aura laT se mukta hone para dhAtu se yathAviSaya pratyaya hote haiM-avasanniha purA chAtrA: (laG) / USuriha purA chAtrA: (litt)| pahale yahAM chAtra rahate the| siddhi-(1) vsnti| yahAM 'purA' zabda upapada hone para anadyatana bhUtakAla artha meM vasa nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya hai| laT' ke sthAna meM 'jhi' Adeza jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'jh' ke sthAna meM 'anta' Adeza aura kartari zapa (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya hotA hai| (2) avaatsuH| vs+ludd| att+vs+cli+lung| a+vs+sic+jhi| a+vas+s+jus / a+vAs+sa+us / a+vAt+s+us / avAtsuH / yahAM 'purA' zabda upapada hone para pUrvokta artha meM pUrvokta vas' dhAtu se isa sUtra se luG' pratyaya hai| le: sic (3 / 1 / 44) se cila' ke sthAna meM 'sica' Adeza, 'sijabhyastavidibhyazca' (3 / 4 / 109) se 'jhi' ke sthAna meM 'jus' Adeza, vidavrajahalantasyAcaH' (7 / 2 / 3) se vas' dhAtu ke ac' ko vRddhi aura sasyArdhadhAtuke (7 / 4 / 49) se vas' ke 's' ko 'd' aura 'khari ca' (814154) se 'd' ko t' Adeza hotA hai| (3) avasan / vs+ldd| att+vs+jhi| a+ vas+zap+anti / a+vas+a+ant / avsn| yahAM purA' zabda upapada hone para pUrvokta artha meM pUrvokta vas' dhAtu se yathAviSaya laG' pratyaya hai| laG' ke sthAna meM jhi' Adeza jho'ntaH' (7 / 13) se 'jh' ke sthAna meM anta' Adeza, kartari zap (3 / 1 / 68) se zapa' vikaraNa-pratyaya, itazca (3 / 4 / 100) ke anti' ke 'i' kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8233) se 't' kA lopa hotA hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (4) USuH / vs+litt| vs+jhi| vas+us / vas+vas+us / v+vs+us| u+us+us / uus+us| uussuH| yahAM purA' zabda upapada hone para pUrvokta artha meM pUrvokta vas' dhAtu se yathAviSaya liT' pratyaya hai| liT' ke sthAna meM jhi' Adeza, parasmaipadAnAM Nalatusus' (3 / 4 / 82) se jhi' ke sthAna meM us' Adeza, liTi dhAtoranabhyAsasya (6 / 18) se vas' ko dvitva, 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se 'vas' ko samprasAraNa, liTyabhyAsasyobhayeSAm' (6 / 1 / 17) se abhyAsa ko bhI samprasAraNa aura zAsivasighasInAM ca' (8 / 3 / 60) se Satva hotA hai| iti bhUtakAlapratyayaprakaraNam / vartamAnakAlapratyayaprakaraNam laT (1) vartamAne laT / 123 / pa0vi0-vartamAne 71 laT 1 / 1 prArabdho'parisamAptazca vartamAna: kAla:, tsmin-vrtmaane| anvaya:-vartamAne dhaatorltt| artha:-vartamAne kAle'rthe vidyamAnAd dhAto: paro laT pratyayo bhvti| udA0-sa pacati / sa ptthti| AryabhASA-artha-(vartamAne) vartamAnakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laT) laT pratyaya hotA hai| udA0-sa pacati / vaha pakAtA hai| sa paThati / vaha par3hatA hai| siddhi-pacati / yahAM vartamAnakAla artha meM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya hai| 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 7) se laT' ke sthAna meM tip' Adeza aura kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa-pratyaya hotA hai| aise hI- piTha vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se ptthti| zatR+zAnac (laDAdezaH)(2) laTaH shtRshaancaavprthmaasmaanaadhikrnne|124| pa0vi0-laTa: 6 / 1 zatR-zAnacau 1 / 2 aprathamAsamAnAdhikaraNe 71 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sao-zatRzca zAnac ca tau-zatRzAnacau (itretryogdvndv:)| na prathamA iti aprathamA, samAnamadhikaraNaM yasya tat samAnAdhikaraNam / aprathamayA samAnAdhikaraNamiti aprathamAsamAnAdhikaraNam, tasmin-aprathamAsamAnAdhikaraNe (nnybhuvriihigrbhittRtiiyaattpurussH)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-vartamAne dhAtoH parasya laTa: shtRshaanaacaavprthmaasmaanaadhikrnne| artha:-vartamAne kAle'rthe vidyamAnasya dhAto: parasya laTa: sthAne zatR-zAnacAvAdezau bhavataH, aprathamAntena cet tasya samAnAdhikaraNaM bhvti| udA0-(zatR) pacantaM devadattaM pshy| pacatA kRtm| (zAnac) pacamAnaM devadattaM pazya / pacamAnena kRtm|| AryabhASA-artha-(vartamAne) vartamAnakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laTa:) laT pratyaya ke sthAna meM (zatazAnacau) zata aura zAnac Adeza hote haiM, yadi usa laT pratyaya kA (aprathamAsamAnAdhikaraNe) prathamA vibhakti ke sAtha samAnAdhikaraNa na ho| udA0-(zatR) pacantaM devadattaM pazya / tU pakAte huye devadatta ko dekh| pacatA kRtam / pakAte huye ke dvArA kiyA gyaa| (zAnac) pacamAnaM devadattaM pazya / tU pakAte huye devadatta ko dekha / pacamAnena kRtam / pakAte huye ke dvArA kiyA gyaa| siddhi-(1) pacantam / pac+laT / pc+shtR| pc+shp+at| pc+a+at| pct+am| paca num t+am| pcnt+am| pcntm| yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya ke sthAna meM ' dvitIyA vibhakti ke samAnAdhikaraNa meM 'zatR' Adeza hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya hotA hai| 'zatR' pratyaya ke 'ugit' hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 70) se num' Agama hotA hai| TA-vibhakti meN-pctaa| (2) pacamAnam / pac+laT / pac+zAnac / pc+shp+aan| pc+a+muk+aan| pc+a+m+aan| pcmaan+am| pcmaanm| yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya ke sthAna meM dvitIyA vibhakti ke samAnAdhikaraNa zAnac' Adeza hai| pUrvavat 'zap' pratyaya aura Ane muk (7 / 2 / 82) se 'muk' Agama hotA hai| TA-vibhakti meM-pacamAnena / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH zatR+zAnac (laDAdezaH) (3) sambodhane c|125| pa0vi0-sambodhane 71 ca avyayapadam / anu0-vartamAne laTa: zatRzAnacAviti caanuvrtte| anvaya:-sambodhane ca vartamAne dhAto: parasya laTa: shtRshaancau| artha:-sambodhane ca viSaye vartamAne kAle'rthe vidyamAnAd dhAto: parasya laTa: sthAne zatRzAnacAvAdezau bhavata: / udA0-(zatR) he pacan ! (zAnac) he pacamAna ! AryabhASA-artha-(sambodhane) sambodhana viSaya meM (ca) bhI (vartamAne) vartamAnakAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (laTa:) laT ke sthAna meM (zatRzAnacau) zatR aura zAnac Adeza hote haiN| udA0-(zatR) he pacan ! he pakAte huye divadatta) ! (zAnac) he pacamAna ! he pakAte huye (devdtt)| siddhi-(1) pacan / pac+laT / pc+shtR| pc+shp+at| pc+a+at| pacat+su / pcnumt+su| pcnt+su| pcn| yahAM sambodhana viSaya meM pUrvokta pac' dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya ke sthAna meM 'zatR' Adeza hai| yahAM pUrvavat (3 / 2 / 124) zap' vikaraNa-pratyaya aura num Agama hai| haljyAbsyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se saMyogAnta t' kA lopa hotA hai| (2) pacamAna / yahAM sambodhana viSaya meM pUrvokta 'pac' dhAtu se isa sUtra se laT' pratyaya ke sthAna meM zAnac Adeza hai| 'ehasvAt sambuddheH' (6 / 1 / 67) se sambuddhi 'su' pratyaya kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat (3 / 2 / 124) hai| zatR+zAnac (laDAdezaH) (4) lakSaNahetvoH kriyaayaaH|126 / pa0vi0-lakSaNa-hetvo: 7 / 2 kriyAyA: 6 / 1 / sa0-lakSaNaM ca hetuzca tau-lakSaNahetU, tayoH-lakSaNahetvo: itretryogdvndv:)| anu0-vartamAne, laTa: zatRzAnacAviti cAnuvartate / anvaya:-kriyAyAlakSaNahetvorvartamAne dhAto: parasya laTa: shtRshaancau| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- kriyAyA lakSaNe hetau ca viSaye vartamAne kAle'rthe vidyamAnAd dhAtoH parasya laTa: sthAne zatRzAnacAvAdezau bhavataH / udA0- ( lakSaNe ) tiSThanto'nuzAsati gaNakA : ( zatR) / zayAnA bhuJjate yavanAH (zAnac) / (hetau ) arjayan vasati ( zatR ) / adhIyAno vasati (zAnac) / 236 AryabhASA - artha - (kriyAyAH) kriyA ke (lakSaNahetvoH ) lakSaNa aura hetu viSaya meM (vartamAne) vartamAnakAla artha meM vidyamAna (dhAtoH ) dhAtu se pare (laTa: ) laT ke sthAna meM (zatRzAnacau) zatR aura zAnac Adeza hote haiN| udA0- (lakSaNa) tiSThanto'nuzAsati gaNakA : (zata) / gaNaka loga khar3e-khar3e zikSA karate haiN| khar3e-khar3e zikSA karanA gaNaka logoM kA lakSaNa (cihna) hai| zayAnA bhuJjate yavanAH (zAnac ) / yavana loga leTe-leTe khAte haiN| leTe-leTe khAnA yavana logoM kA lakSaNa hai| (hetu) arjayan vasati ( shtR)| vaha yahAM arjana (kamAI ) ke hetu se rahatA hai| adhIyAno vasati / vaha yahAM adhyayana ke hetu se rahatA hai| siddhi - (1) tiSThantaH / sthA+zatR / sthA+zap+at / tiSTha+a+at / tiSThat+jas / tiSTha num t+as / tiSTha+n t+as / tiSThantaH / yahAM lakSaNaviSaya meM 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'zatR' pratyaya hai| yahAM 'kartari zap' ( 3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya, pAghrAdhmA0' (7/3 / 78) se 'sthA' ke sthAna meM 'tiSTha' Adeza hai| 'zatR' pratyaya ke ugit hone se 'sarvanAmasthAne'dhAto:' (711170) se 'num' Agama hotA hai| (2) zayAnA: / zIG + zAnac / zI+zap+Ana / shii+aan| she+aan| zayAna+jas / zayAnAH / yahAM lakSaNaviSaya meM 'zIG svapne' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se zAnac pratyaya hai| yahAM 'kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa- pratyaya aura usakA 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se luk hotA hai| 'zIGaH sArvadhAtuke guNa:' (7 / 4 / 21) se 'zIG' dhAtu ko guNa 'aura 'eco'yavAyAva:' ( 6 / 1 / 75 ) se 'am' Adeza hotA hai| (3) arjayan / arju+Nic / arj+i| arji+zatR / arji+shp+at| arji+a+at / arje+a+at| arjayat+su / arjynumRt+su| arjynt+su| arjayant+0 / arjayan / / 1 yahAM hetu viSaya meM 'arja pratiyatneM (cu030) dhAtu se isa sUtra se 'zatR' pratyaya hai yahAM caurAdika 'arj' dhAtu se 'satyApapAza0' (3 / 1 / 25 ) se Nic' pratyaya hotA hai| Nijanta 'arji' dhAtu se 'zatR' pratyaya pare hone para 'kartari zarpA' (3 (1/68 ) se 'zap' vikaraNa-pratyaya aura 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se aGga ko guNa hotA hai| zeSa kArya 'pacan' (312 / 125 ) ke samAna hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (4) adhIyAna: / adhi+idd+shaanc| adhi+i+shp+aan| adhi+i+o+aan| adhi+iydd+aan| adhi+iy+aan| adhiiyaan+su| adhiiyaanH| yahAM hetu viSaya meM nitya adhi upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se zAnac pratyaya hai| yahAM kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luk hotA hai| 'aci zunudhAtubhruvAM' (6 / 4 / 77) se iG' dhAtu ko 'iyaG' Adeza hotA hai| sat-saMjJA (5) tau st|127| pa0vi0-tau 1 / 2 sat 1 / 1 / anvaya:-tau zatRzAnacau st| artha:-tau vartamAne bhaviSyati ca kAle vihitau zata-zAnacau pratyayau sat-saMjJakau bhvt:| udA0-(vartamAne) brAhmaNasya kurvan (shtR)| brAhmaNasya kurvANa: (shaanc)| (bhaviSyati) brAhmaNasya kariSyan (shtR)| brAhmaNasya kariSyAmANa: (shaanc)| __ AryabhASA-artha-(tau) una vartamAna aura bhaviSyatkAla meM vihita (zatRzAnacau) zatR aura zAnac pratyayoM kI (sat) sat-saMjJA hotI hai| udA0-(vartamAna) brAhmaNasya kurvan (zata) brAhmaNasya kurvANa: (shaanc)| brAhmaNa kA karma karatA huaa| (bhaviSyata) brAhmaNasya kariSyat (sht)| brAhmaNasya kariSyamANaH / bhaviSya meM brAhmaNa kA karma karatA huaa| siddhi-(1) kurvan / kR+laT / kR+zatR / kR+u+at| kara+u+at / kur+u+at / kurvat+su / kurvnumt+su| kurvant+su / kurvn| yahAM vartamAna kAla meM laT' ke sthAna meM vihita 'zata' pratyaya kI isa sUtra se sat saMjJA hone se pUraNaguNasuhitArtha.' (2 / 2 / 11) se SaSThI-samAsa kA pratiSedha hotA hai| yahAM 'DukRJ karaNe (tu u0) dhAtu se laTa: zatRzAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT' ke sthAna meM 'zatR' Adeza, tanAdikRmbhya u:' (3 / 1 / 79) se u' vikaraNa-pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| ata ut sArvadhAtuke (6 / 4 / 100) se kar ke a ko u-Adeza hotA hai| zeSa kArya 'pacan' (3 / 2 / 125) ke samAna hai| (2) brAhmaNasya kurvANaH / kR+laT / kR+zAnac / kR+u+aan| kr+u+aan| kur++aan| kurvaann+su| kurvANaH / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam yahAM vartamAnakAla meM vihita 'laT' pratyaya ke sthAna meM vihita zAnac pratyaya kI isa sUtra se sat-saMjJA hone se pUrvavat SaSThIsamAsa kA pratiSedha hai / 'iko yaNaci' (61/74) se 'u' ke sthAna meM 'v' Adeza aura 'aTkupvAGnumvyavAye'piM (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 238 (3) brAhmaNasya kariSyan / kR+lRT / kR+zatR / kR+sya+at / kR+iT+sya+at / kr+i+ssy+at| kariSyat+su / kariSyanumt+su / kariSyant+su / kariSyan / yahAM bhaviSyatkAla meM 'lRTaH sad vA' (3 / 3 / 14 ) se lRT ke sthAna meM vihita 'zatR' pratyaya kI sat - saMjJA hone se pUrvavat SaSThIsamAsa kA pratiSedha hotA hai / 'syatAsI lRluToH' (3 11133) se 'sya' vikaraNa-pratyaya, 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' ( 7 / 2 / 35 ) se 'sya' ko 'iT' Agama, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' ko guNa aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59 ) se Satva hotA hai| zeSa kArya 'pacanaM' (3 / 2 / 125 ) ke samAna hai| ( 4 ) brAhmaNasya kariSyamANaH / kR+lRT / kR+ zAnac / kR+sya+Ana ! kR+iT+sya+Ana / kar+i+Sya+muk+Ana / kariSyamANa+su / kariSyamANaH / yahAM bhaviSyatkAla meM 'lRTaH sad vA' (3 / 3 / 14 ) se 'lRT' ke sthAna meM vihita zAnac pratyaya kI sat - saMjJA hone se pUrvavat SaSThIsamAsa kA pratiSedha hotA hai| yahAM 'Ane muk' (7 / 2 / 82) se muk' Agama aura 'aTkupvAGnumvyavAye'pi' (8/4/2) se Natva hotA hai| zeSa kArya 'kariSyan' ke samAna hai| zAnan (1) pUGyajo: zAnan / 128 / pa0vi0 - pUG - yajo: 6 | 2 ( paJcamyarthe ) zAnanU 1 / 1 / sa0-pUG ca yaj ca tau pUDyajau, tayo:-pUDyajo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - vartamAne ityanuvartate / anvayaH-pUGyajibhyAM dhAtubhyAM vartamAne zAnan / arthaH-pUG-yajibhyAM dhAtubhyAM paro vartamAne kAle zAnan pratyayo bhavati / udA0- (pUG ) pavamAnaH / (yaj) yajamAnaH / AryabhASA-artha-(pUGyajoH) pUG aura yaj (dhAtoH ) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (zAnan) zAnan pratyaya hotA hai| udA0 - (pUG) pavamAnaH / pavitra krnevaalaa| (yaj) yajamAnaH / yajJa karanevAlA / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 236 siddhi-(1) pvmaanH| puudd+shaann| puu+shp+aan| pU+a+muk aan| po+a+m aan| pv+a+maan| pvmaan+su| pavamAnaH / yahAM pUJ pavane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM zAnan pratyaya hai| kartari za' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa-pratyaya aura 'Ane muk' (7 / 2 / 82) se 'muk' Agama hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'pU' dhAtu ko guNa aura eco'yavAyAva:' (6 / 175) se ava' Adeza hotA hai| (2) yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM 'zAnan' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| cAnaz (1) tAcchIlyavayovacanazaktiSu cAnaz / 126 / pa0vi0-tAcchIlya-vayovacana-zaktiSu 7 / 3 cAnaz 11 / sa0-tasya zIlamiti tacchIlam, tacchIlasya bhaav:-taacchiilym| tAcchIlyaM ca vayovacanaM ca zaktizca tA:-tAcchIlyavayovacanazaktayaH, tAsu-tAcchIlyavayovacanazaktiSu (itretryogdvndv:)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-tAcchIlyavayovacanazaktiSu dhAtorvartamAne cAnaz / artha:-tAcchIlyavayovacanazaktiSvartheSu dhAto: paro vartamAne kAle cAnaz pratyayo bhvti| udA0-(tAcchIlyam) kati iha muNDayamAnA: / kati iha bhuussymaannaaH| (vayovayanam) kati iha kavacaM paryasyamAnAH / kati iha zikhaNDaM vahamAnA: / (zakti:) kati iha nijAnA: / kati iha pacamAnAH / AryabhASA-artha-(tAcchIlyavayovacanazaktiSu) tAcchIlya-tatsvabhAvatA, vayovacana Ayu kA kathana aura zakti sAmarthya artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (cAnaz) cAnaz pratyaya hotA hai| udA0-(tAcchIlya) kati iha munnddymaanaaH| yahAM kitane maNDana karane ke svabhAvavAle haiN| kati iha bhuussymaannaaH| yahAM kitane zRMgAra karane ke svabhAvavAle haiN| viyovacana) kati iha kavacaM prysymaanaaH| yahAM kitane kavaca ko dhAraNa karanevAle yuvA haiN| kati iha zikhaNDaM vahamAnA: / yahAM kitane zikhaNDa-zikhA ko dhAraNa karane kI AyuvAle haiN| (zakti) kati iha nijAnA: / yahAM kitane hanana zaktivAle haiN| kati iha pacamAnAH / yahAM kitane pakAne kI yogyatAvAle haiN| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-muNDayamAnAH / mu num D / muND+ Nic / muND + i / muNDi+cAnaz / muNDi + zap + Ana / muNDi+a+muk+Ana / muNDe + a + m +Ana / muNDayamAna+jas / maNDayamAnAH / 240 yahAM tAcchIlya artha meM vartamAnakAla meM muDi mArjane' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'cAnaz' pratyaya hai| yahAM prathama 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se 'num' Agama aura 'satyApapAza0' (3 / 1 / 25 ) se Nic' pratyaya hotA hai| Nijanta 'muNDi' dhAtu se 'cAnaz' pratyaya karane para 'kartari zap' (3 11/68) se 'zap' vikaraNa- pratyaya aura 'Ane muk' (7 / 2 / 82) se 'muk' Agama hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'muNDa' dhAtu ko guNa aura 'eco'yavAyAva:' ( 6 | 1/75) se 'ay' Adeza hotA hai| (2) bhUSayamANA: / 'bhUSa alaGkAre' (cu0pa0) dhAtu se pUrvavat / (3) prysymaanaaH| yahAM pari upasargapUrvaka 'asu kSepaNe' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se cAnaz pratyaya hai / 'divAdibhyaH zyan' (3 / 1 / 69) se 'zyan' vikaraNa-pratyaya hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) vahamAnAH | yahAM 'vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'cAnaz' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) nighnaanaa:| yahAM ni-upasargapUrvaka han hiMsAgatyo:' (a0pa0) se isa sUtra se cAnaz pratyaya hai| 'gamahanajana0 ' ( 6 / 4 / 98) se han dhAtu kI upadhA kA lopa aura 'ho hantegineSu' (7/3/57 ) se h ko kutva gh hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (6) pacamAnAH | yahAM DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se 'cAnaz' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / zatR (1) iGghAryoH zatrakRcchriNi // 130 // pa0vi0-iG-dhAryoH 6 / 2 ( paJcamyarthe ) zatR 1 / 1 ( luptavibhaktikaM padam) akRcchriNi 7 / 1 / sao - iG ca dhArizca tau - iGghArI, tayo:- iGghAryoH (itaretarayogadvandvaH) / kRcchram= duHkham / na kRcchramiti akRcchram, akRcchraM vidyate yasya sa:-akRcchrI / 'ata iniThanau' (5 / 2 / 115) iti taddhita iniH pratyayaH / anu0 - vartamAne ityanuvartate / anvayaH-iGGghAribhyAM dhAtubhyAM vartamAne zatR, akRcchriNi kartari / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 241 artha:-idhAribhyAM dhAtubhyAM paro vartamAne kAle zatR pratyayo bhavati, yadi tayoH kartA'kRcchrI (sukhI) bhavati / udA0-(iG) adhIyan paaraaynnm| (dhAri) dhArayan upaniSadam / ___ AryabhASA-artha-(idhAryoH) iG aura dhAri (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (zatR) zatR pratyaya hotA hai, yadi una dhAtuoM kA kartA (akRcchrI) sukhI ho, sukhapUrvaka ukta kriyAoM kA karanevAlA ho| udA0-(iG) adhIyan pArAyaNam / pArAyaNa nAmaka grantha kA sukhapUrvaka adhyayana krnevaalaa| (dhAri) dhArayan upaniSadam / upaniSad (rahasya) kA sukhapUrvaka dhAraNa-avasthita rkhnevaalaa| siddhi-(1) adhIyan / adhi+idd+shtR| adhi+i+at| adhi+i+o+at / adhi+iyng+at| adhiiyt+su| adhIya num t+su| adhiiynt+su| adhiiyn| yahAM nitya 'adhi' upasarga pUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'zata' pratyaya hai| yahAM zata' pratyaya pare hone para kartari zap (3 / 1162) se 'za' vikaraNa-pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luk hotA hai| 'aci anudhAtubhravAM0' (6 / 4 / 77) se 'iG' ko 'iyaG' Adeza hotA hai| 'zata' pratyaya ke 'ugit' hone se ugidacAM sarvanAmasthAne'dhAto:' (7 / 1 / 70) se num' Agama, halDanyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su' kA lopa aura saMyogAntasya lopa:' (8 / 2 / 23) se 'saMyogAnta' t kA lopa hotA hai| (2) dhArayan / yahAM 'dhRG avasthAne (tu0A0) dhAtu se prathama svArtha meM Nic' pratyaya aura pazcAt Nijanta 'dhAri' dhAtu se isa sUtra se zatR' pratyaya hai| zeSa kArya 'adhIyan ke samAna hai| zatR (2) dviSo'mitre|131 pa0vi0-dviSa: 5 / 1 amitre 7 / 1 / sa0-na mitramiti amitram, tasmin-amitre (nnyttpurussH)| anu0-vartamAne, zatR iti caanuvrtte| anvaya:-dviSo dhAtorvartamAne zata, amitre katari / artha:-dviSo dhAto: paro vartamAne kAle zatR pratyayo bhavati, yadi tasyAmitraM kartA bhvti| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udaa0-dvissn| dviSantau / dviSantaH / AryabhASA - artha - (dviSaH) dviS (dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (zatR) zatR pratyaya hotA hai, yadi dviSa dhAtu kA kartA (amitre) amitra=zatru ho / udA0- dveSTIti dviSan / dveSa karanevAlA zatru / siddhi - dviSan / yahAM 'dviSa aprItau' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'zatR' pratyaya hai| zeSa kArya 'adhIyan' (3 / 2 / 130) ke samAna hai| zatR (3) sutro yajJasaMyoge / 132 / pa0vi0 sutra: 5 | 1 yajJa - saMyoge 7 / 1 / sao - yajJena (tRtIyAtatpuruSaH) / anu0 - vartamAne, zatR iti cAnuvartate / anvayaH-yajJasaMyoge suJo dhAtorvartamAne zatR / arthaH-yajJasaMyoge=yajJasaMyukte'bhiSave'rthe vidyamAnAt suJ-dhAtoH paro saMyoga iti yajJasaMyoga:, tasmin yajJasaMyoge vartamAne kAle zatR pratyayo bhavati / udA0-sunvanto yajamAnAH / AryabhASA-artha- (yajJasaMyoge ) yajJa se saMyukta abhiSava ( rasa nicor3anA) artha meM vidyamAna (suJaH) suJ (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (zatR) zatR pratyaya hotA hai / udA0- sunvanto yajamAnA: / soma kA savana karanevAle mukhya yajamAna loga / siddhi-sunvantaH / yahAM 'suJ abhiSaveM' (svA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'zatR' pratyaya hai| 'zatR' pratyaya pare hone para 'svAdibhyaH znu:' ( 3 | 1/73) se 'znu' vikaraNa- pratyaya hotA hai| zeSa kArya 'adhIyan ' ( 3 1 2 1 130) ke samAna hai| zatR (4) arhaH prazaMsAyAm / 133 / pa0vi0 - arhaH 5 | 1 prazaMsAyAm 7 / 1 / anu0 - vartamAne, zatR iti cAnuvartate / anvayaH - arho dhAtorvartamAne zatR prazaMsAyAm / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 243 artha:-arha-dhAto: paro vartamAne kAle zatR pratyayo bhavati, prazaMsAyAM gmymaanaayaam| udA0-arhan bhavAn vidyAm / arhan bhavAn pUjAm / AryabhASA-artha-(arhaH) arha (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (zatR) zatR pratyaya hotA hai, yadi vahAM (prazaMsAyAm) prazaMsA artha prakaTa ho| udA0-arhan bhavAn vidyAm / Apa vidyA prApta karane yogya ho| arhan bhavAn pUjAm / Apa pUjA ke yogya ho| siddhi-arhan / yahAM 'arha pUjAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se prazaMsA kI abhivyakti meM zatR' pratyaya hai| zeSa kArya 'adhIyan (3 / 2 / 130) ke samAna hai| tacchIlAdikartRprakaraNam A kvestcchiiltddhrmttsaadhukaarissu|134 / pa0vi0-A avyayapadam, kve: 5 / 1 tacchIla-taddharma-tatsAdhukAriSu 7 / 3 / sa0-sa: (dhAtvartha:) zIlaM yasya sa tacchIla: / sa: (dhAtvarthaH) dharmo yasya sa taddharmA, sAdhu karotIti sAdhukArI / tasya (dhAtvarthasya) sAdhukArIti tatsAdhukArI / tacchIlazca taddharmA ca tatsAdhukArI ca te-tacchIlataddharmatatsAdhukAriNaH, teSu-tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu (bhuvriihyaadigbhittretryogdvndv:)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-A kverdhAtostacchIlAdiSu vartamAne pratyayAH / artha:-'bhrAjabhAsa0' (3 / 2 / 177) iti kvip-paryantaM ye pratyayAste dhAtostacchIlataddharmatatsAdhukAriSvartheSu vartamAne kAle bhvntiitydhikaaro'ym| udA0-agre yathAsthAnamudAhariSyAmaH / AryabhASA-artha- (kve:) 'bhrAjabhAsa0' (3 / 2 / 177) se isa sUtra ke kvim' pratyaya (A) taka (dhAto:) dhAtu se (tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI arthoM meM (vartamAne) vartamAnakAla meM hote haiN| yaha adhikAra sUtra hai| udA0-Age yathAsthAna udAharaNa diye jaayeNge| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-(1) tcchiil| phala kI anapekSA se svabhAva se usa kriyA meM pravRtta honevaalaa| (2) tddhrmaa| jo svabhAva ke vinA bhI merA yaha dharma hai isa bhAvanA se kriyA meM pravRtta honevaalaa| (3) ttsaadhukaarii| usa-usa kriyA ko kuzalatA se krnevaalaa| tRn (1) tRn|135 pa0vi0-tRn 1 / 1 / anu0-vartamAne, tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorvartamAne tRn tcchiilaadissu| artha:-sarvebhyo dhAtubhyo vartamAne kAle tRn pratyayo bhavati, tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu krtRssu| udA0-(tacchIla:) kartA kaTAn devdttH| vaditA janApavAdAn yjnydttH| (taddharmA) muNDayitAra: zrAviSThAyanA bhavanti vadhUmUDhAm / annamapahartAra AharakA bhavanti zrAddhe siddhe| (tatsAdhukArI) kartA kaTaM devadatta: / gantA kheTam yajJadattaH / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtumAtra se (vartamAne) vartamAnakAla meM (hRn) tRn pratyaya hotA hai, yadi usa dhAtu kA kartA (tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu) tacchIla-usa svabhAvavAlA, taddharmA=use dharma mAnanevAlA aura tatsAdhukArI-use kuzalatApUrvaka karanevAlA ho| udA0-(tacchIla) kartA kaTAn devdttH| devadatta svabhAva se caTAI banAnevAlA hai| vaditA janApavAdAn yajJadattaH / yajJadatta svabhAva se logoM kI nindA karanevAlA hai| (taddharmA) muNDayitAra: zrAviSThAyanA bhavanti vadhUmUDhAm / zrAviSThAyana gotra ke loga vivAhita vadhU kA muNDana karanA apanA kuladharma mAnate haiN| annamapahartAra AharakA bhavanti zrAddhe siddhe / Aharaka deza ke loga zrAddha taiyAra hone para anna-apaharaNa karanA apanA dharma samajhate haiN| (tatsAdhukArI) kartA kaTaM devadattaH / devadatta caTAI ko kuzalatApUrvaka banAnevAlA hai / gantA kheTaM yajJadattaH / yajJadatta zikAra ko kuzalatApUrvaka prApta karanevAlA hai| siddhi-(1) kartA / kR+tRn| kr+tR| krtR+su| ka anaG+su / kartan+su / krtaan+su| kartAn+0 / kartA+0 / krtaa| yahAM tacchIla ke kartRtva meM, vartamAnakAla meM, 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se tRn pratyaya hai| yahAM sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 13 184) se kR' ko guNa, Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 245 'Rduzanas 0' (7 / 1 / 94) se kartR ke 'R' ko 'anaG' Adeza, 'apatRntRc0' (6 / 4 111) se tRnnanta nakArAnta aGga kI upadhA ko dIrgha, 'halGyAbbhyo0 ' ( 6 |1| 66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8 12 17 ) se 'n' kA lopa hotA hai| (2) vditaa| yahAM 'vada vyaktAyAM vAciM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'tRn' pratyaya hai| 'ArdhadhAtukasyevalAde:' ( 7/2/35 ) se 'iT' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) muNDayitAraH / muNDi+tRn / muNDi+iT+tR / muNDe+i+tR / muNDayitR+jas / muNDayitAr + as / muNDayitAraH / yahAM prathama 'muNDa' zabda se 'muNDamizrazlakSaNa0' (3 / 1 / 21) se Nic pratyaya hotA hai / Nijanta 'muNDi' dhAtu se isa sUtra se 'tRn' pratyaya hai| yahAM 'Rto GisarvanAmasthAnayo:' (7 13 1110) se guNa aura 'aptantRc0' (6 / 4 / 11) se upadhA ko dIrgha hotA hai| (4) apahartAraH / yahAM 'apa' upasargapUrvaka 'hRJ haraNe' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se 'tRn' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (5) gantA / yahAM 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'tRn' pratyaya hai / zeSa kArya pUrvavat hai / 'kartA kaTAn devadattaH' ityAdi prayogoM meM 'kartRkarmaNoH kRti ' (2 / 3 / 65) se karma meM SaSThIvibhakti prApta hotI hai usakA 'na lokAvyaya0 ' (2 / 3 / 69 ) se pratiSedha hokara 'karmaNi dvitIyA' (2/3/2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| 1 vizeSa - anuvRtti- 'vartamAneM' pada kI anuvRtti 'uNAdayo bahulam' (3 / 3 11) taka hai| aura 'tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu' pada kI anuvRtti 'bhrAjabhrAsa0' (3121177) taka hai| ata: anuvRtti sandarbha meM inakI anuvRtti puna: puna: nahIM dikhAI jaayegii| iSNuc - (1) alaGkRnirAkRJprajanotpacotpatonmadarucyapatrapavRtuvRdhusahacara iSNuc / 136 / pa0vi0-alaGkRJ-nirAkRJ - prajana - utpaca- utpata- unmada-ruciapatrapa - vRtu- vRdhu-saha-caraH 5 / 1 iSNuc 1 / 1 / sa0-alaGkRJ ca nirAkRJ ca prajanazca utpacazca utpatazca unmadazca rucizca apatrapazca vRtuzca vRdhuzca sahazca car ca eteSAM samAhAraH-alaGkRJ.cara, tasmAt - alaGkRJcaraH ( samAhAradvandvaH ) | anvayaH - alaGkRJAdibhyo dhAtubhyo vartamAne iSNuc tacchIlAdiSu / Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-alaGkRtrAdibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle iSNuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu|| udA0-(alaGkRJ) alaGkariSNuH / (nirAkRJ) nirAkariSNuH / (prajana:) prjnissnnuH| (utpaca:) utpcissnnuH| (utpata:) utpatiSNuH / (unmada:) unmdissnnuH| (ruci:) rocissnnuH| (apatrapa:) apatrapiSNuH / (vRtuH) vartiSNuH / (vRdhuH) vrdhissnnu| (saha:) sahiSNuH / (car) cariSNuH / ___ AryabhASA-artha-(alakRJca ra:) alakRJ, nirAkRJ, prajana, utpaca, utpata, unmada, ruci, apatrapa, vRtu, vRdhu, saha, car (dhAto:) dhAtuoM se pare (iSNuc) iSNuc pratyaya hotA hai yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(alaGkRJ) alaGkariSNuH / maNDana krnevaalaa| (nirAkR) nirAkariSNuH / nirAkaraNa krnevaalaa| (prajana) prjnissnnuH| prAdurbhAva prakaTa honevaalaa| (utpaca) utpaciSNuH / utkRSTa pkaanevaalaa| (utpata) utpatiSNuH / udd'nevaalaa| (unmada) unmadiSNuH / harSita honevaalaa| (ruci) rociSNuH / pradIpta honevaalaa| (apatrapa) apatrapiSNuH / lajjA krnevaalaa| (vRtu) vartiSNuH / vartAva krnevaalaa| (vRdhu) vardhiSNuH / bddh'nevaalaa| (saha) sahiSNuH / sahana krnevaalaa| (car) crissnnuH| vicaraNa krnevaalaa| siddhi-(1) alaGkariSNuH / yahAM alam' zabda pUrvaka DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se 'iSNuc' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 184) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) nirAkariSNuH / yahAM nir' aura 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta kRJ' dhAtu se isa sUtra se 'iSNuc' pratyaya hai| (3) prajaniSNuH / 'pra' upasargapUrvaka janI prAdurbhAva (di0aa0)| (4) utpaciSNuH / ut' upasargapUrvaka 'DupacaS pAke' (bhvaa0u0)| (5) utpatiSNuH / ut' upasargapUrvaka patalu gatauM' (bhvA0pa0) / (6) unmadiSNuH / ut' upasargapUrvaka 'madI harSe' (bhvaa0p0)| (7) rociSNuH / ruca dIptau' (bhvaa0aa0)| (8) aptrpissnnuH| 'apa' upasargapUrvaka pUS lajjAyAm (bhvaa0aa0)| (9) vartiSNuH / vRtu vartane' (bhvA0A0) / (10) vardhiSNuH / vRdhu vRddhau(bhvaa0aa0)| (11) sahiSNuH / Saha marSaNe' (bhvaa0aa0)| (12) cariSNuH / 'cara gatau' (bhvA0pa0) / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH iSNuc (2) nneshchndsi|137| pa0vi0-Ne: 5 / 1 chandasi 7 / 1 / anu0-iSNuc itynuvrtte| anvaya:-chandasi NerdhAtorvartamAne iSNuc tacchIlAdiSu / artha:-chandasi viSaye Ni-antAd dhAto: paro vartamAne kAle iSNuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-dRSadaM dhArayiSNava: / vIrudha: pArayiSNavaH / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (Ne:) Nijanta (dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (iSNuc) iSNuc pratyaya hotA hai, yadi usa dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-dRSadaM dhArayiSNavaH / pASANa ko dhAraNa avasthita kraanevaale| vIrudha: pArayiSNavaH / jhAr3iyoM ko pAra kraanevaale| siddhi-(1) dhArayiSNavaH / dhRD+Nic / dhaar+i| dhAri+iSNuc / dhaar+ay+issnnu| dhaaryissnnu+js| dhaaryissnnvH| yahAM 'dhRG avasthAne' (tu0A0) dhAtu se prathama hetumati ca (3 / 1 / 26) se hetumAn artha meM Nic pratyaya aura Nijanta 'dhAri' dhAtu se isa sUtra se 'iSNuc' pratyaya hai| ayAmanta0' (6 / 4 / 55) se Nic' ko 'ay' Adeza hotA hai| (2) pArayiSNavaH / yahAM pR pAlanapUraNayoH' (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat Nic' pratyaya aura Nijanta 'pAri' dhAtu se isa sUtra se 'iSNuc' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| iSNuca (3) bhuvazca / 138 / pa0vi0-bhuva: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-iSNuc, chandasi iti caanuvrtte| anvayaH-chandasi bhuvo dhAtozca vartamAne iSNuc tacchIlAdiSu / artha:-chandasi viSaye bhuvo dhAtorapi paro vartamAne kAle iSNuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udaa0-bhvissnnuH| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se pare (ca) bhI (vartamAne) vartamAnakAla meM (iSNuc) iSNuc pratyaya hotA hai, yadi bhU dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-bhaviSNuH / sttaavaalaa| siddhi-bhaviSNuH / yahAM bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'iSNuc' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'bhU' ko guNa aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'av Adeza hotA hai| ksnuH (gsnuH) (1) glAjisthazca snuH|136 / pa0vi0-glA-ji-stha: 5 / 1 ca avyayapadam, snu: 11 / sa0-glAzca jizca sthAzca eteSAM samAhAro glAjistham, tasmAt-glAjistha: (smaahaardvndv:)| anu0-chandasi iti nivRttam / bhuva ityanuvartate / anvaya:-glAjistho bhuvazca dhAtorvartamAne ksnu:, tcchiilaadissu| artha:-glAjisthAbhyo bhuvazca dhAto: paro vartamAne kAle ksnu: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0- (glA:) glAsnuH / (ji:) jiSNuH / (sthA) sthAsnuH / (bhU:) bhUSNuH / AryabhASA-artha-(glAjistha:) glA, ji, sthA (ca) aura (bhuva:) bhU (dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ksnuH) ksnu-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(glA) glAstuH / glAni karanevAlA / (ji) jiSNuH / jiitnevaalaa| (sthA) sthAsnuH / tthhrnevaalaa| (bhU) bhUSNuH / sttaavaalaa| siddhi-(1) glAstuH / yahAM glai harSakSaye' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'rasnu' pratyaya hai| 'Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se 'glai' dhAtu ko 'Attva' hotA hai| (2) sthAsnuH / yahAM chA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ksnu' pratyaya hai| yaha pratyaya vastuta: rastu' hai| kharica' (813154) se ga ko car ka hogayA hai, ata: ga kA zravaNa nahIM hotA hai| 'rastu' pratyaya ke git' hone se yahAM ghumAsthAgApAjahAtisAM hali' (6 / 4 / 66) se sthA dhAtu ko Itva nahIM hotA hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 246 (3) jiSNuH / yahAM ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se snu' pratyaya hai| kDiti ca' (1 / 15) meM ga kA catvaMbhUta nirdeza mAnakara git pratyaya pare hone para guNa-vRddhi kA pratiSedha mAnane se yahAM 'ji' dhAtu ko sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA pratiSedha hotA hai| (4) bhUSNuH / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pasnu' pratyaya hai| pUrvavat prApta guNa kA pratiSedha hotA hai| knu: (2) trasigRdhidhRSikSipeH knuH|140| pa0vi0-trasi-gRdhi-dhRSi-kSipe: 5 / 1 knu: 11 / sa0-trasizca gRdhizca dhRSizca kSipizca eteSAM samAhAra:trasigRdhidhRSikSipi, tasmAt-trasigRdhidhRSikSipe: (samAhAradvandvaH) / anvaya:-sigRdhidhRSikSiperdhAtorvartamAne knuH, tcchiilaadissu| artha:-sigRdhidhRSikSipibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle knu: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(trasi:) trasnuH / (gRdhi:) gRnuH / (dhRSi) dhRSNuH / (kSipi:) kSipnuH / AryabhASA-artha-(sikSipe:) trasi, gRdhi, dhRSi, kSipi (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (knuH) knu pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(trasi) trasnuH / udvigna (vyAkula) rhnevaalaa| (gRdhi) gRdhnuH / lAlaca karanevAlA (laalcii)| (dhRSi) dhRssnnuH| dhRSTatA karanevAlA (ddhiitth)| (kSipi) kSipnuH / preraNA krnevaalaa| siddhi-(1) trstuH| yahAM trasI udvege' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'knu' pratyaya hai| neDvazi kRti' (7 / 2 / 8) se iT Agama kA pratiSedha hotA hai| (2) gRnuH / yahAM gadhu abhikAkSAyAm' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'knu' pratyaya hai| 'knu' pratyaya ke kit hone se 'pugantalaghUpadhasya ca' (713 186) se prApta laghUpadha guNa kA viDati ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| (3) dhRSNuH / yahAM nidhRSA prAgalbhye' (svA0pa0) dhAtu se isa sUtra se knu' pratyaya hai| pUrvavat prApta guNa kA pratiSedha hotA hai| raSAbhyAM no Na: samAnapadeM' (7 / 4 / 1) Natva hotA hai| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) kSipnuH / yahAM kSipa preraNe (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'knu' pratyaya hai| pUrvavat laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| ghinuNa (1) zamityaSTAbhyo ghinunn|141| pa0vi0-zamiti avyayapadam, aSTAbhya: 5 / 3 ghinuNa 1 / 1 / atra nipAtAnAdatanekArthatvAd itizabda Adyarthe vrtte| zam iti yeSAmiti shmiti| iti zabdasyAvyayatvAd 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82). iti supo lug bhvti| anvaya:-zamiti-aSTAbhyo dhAtubhyo vartamAne ghinuNa, tcchiilaadissu| artha:-zamiti zamAdibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle ghinuN pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(zam) shmii| (tam) tmii| (dam) dmii| (zram) shrmii| (bhrama) bhrmii| (kSam) kssmii| (klam) klmii| (mad) pramAdI, unmaadii| ___ AryabhASA-artha-(zamiti) zam Adi (aSTAbhya:) ATha (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ghinuNa) ghinuN pratyaya hotA hai, yadi inakA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(zam) shmii| zAnta rhnevaalaa| (tam) tmii| caahnevaalaa| (dam) dmii| uparata rhnevaalaa| (zram) shrmii| tapa krnevaalaa| (bhram) bhrmii| ghuumnevaalaa| (kSap) kssmii| sahana krnevaalaa| (klam) klamI / glAni krnevaalaa| (mad) prmaadii| pramAda krnevaalaa| unmaadii| unmAdavAlA (paagl)| siddhi-(1) shmii| shm+ghinunn| zam+in / zamin+su / shmiin+su| shmii| yahAM 'zamu upazameM (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se ghinuN' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se prApta upadhAvRddhi kA nodAttopadeza' (7 / 3 / 34) se pratiSedha hotA hai| sau ca' (6 / 4 / 13) se 'zamin' kI upadhA ko dIrgha, halDayAbbhyo ' (6 / 1 / 66) se su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| (2) tmii| tamu kAGkSAyAm' (di0p0)| (3) dmii| damu upazameM' (di0p0)| (4) shrmii| 'zramu tapasi khede ca' (di0p0)| (5) bhrmii| 'bhrama anavasthAne (di0p0)| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 251 (6) kssmii| 'kSamu sahane' (di0p0)| (7) klmii| klamu glAnau' (di0p0)| (8) prmaadii| pra-upasargapUrvaka 'madI harSe' dhAtu se isa sUtra se ghinuN pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| aise hii-unmaadii| vizeSa-ye zam Adi ATha dhAtu pANinIya dhAtupATha ke divAdigaNa meM paThita haiN| ghinuNa(2) sampRcAnurudhAGyamAGyasaparisRsaMsRjaparidevisaMjvaraparikSipapariraTaparivadaparidahaparimuhaduSadviSadruhaduhayujAkrIDavivicatyajarajabhajAticarApacarAmuSAbhyAhanazca / 142 / pa0vi0- sampRca-anurudha-AGyama-AGyasa-parisR-saMsRja-paridevisaMjvara-parikSipa-pariraTa-parivada-paridaha-parimuha-duSa-dviSa-druha-duha-yujaAkrIDa-vivica-tyaja-raja-bhaja-aticara-apacara-AmuSa-abhyAhana: 5 / 1 ca avyypdm| sa0-sampRcazca anuradhazca AGyamazca AGyasazca parisRzca saMsRjazca paridevizca saMjvarazca parikSipazca pariraTazca parivadazca paridahazca parimuhazca duSazca dviSazca druhazca duhazca yujazca AkrIDazca vivicazca tyajazca rajazca bhajazca aticarazca apacarazca AmuSazca abhyAhana ca eteSAM samAhAra:-sampRca0 abhyAhan, tasmAt-sampRca0abhyAhana: (smaahaardvndvH)| anu0-ghinuN itynuvrtte| anvaya:-sampRca0abhyAhanazca dhAtorvartamAne ghinuN tcchiidissu| artha:-sampRcAdibhyo dhAtubhyo'pi paro vartamAne kAle ghinuNa pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(sampRca:) smprkii| (anurudhaH) anurodhii| (ADyama:) aayaamii| (AGyasa:) aayaasii| (parisR:) prisaarii| (saMsRja:) saMsargI / (paridevi:) pridevii| (saMjvaraH) sNjvaarii| (parikSipa:) prikssepii| (pariraTa:) priraattii| (paridaha:) pridaahii| (parimuha:) primohii| (duSa:) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 252 doSI / (dviSaH) dveSI / (druhaH ) drohI / (duhaH ) dohI / (yuja: ) yogI / ( AkrIDa: ) AkrIDI / (vivicaH ) vivekI / ( tyajaH ) tyAgI / ( rajaH ) rAgI / (bhajaH) bhAgI / ( aticara: ) aticArI / ( apacara: ) apacArI / ( AmuSaH) AmoSI / (abhyAhan) abhyAghAtI / AryabhASA-artha-(sampRca0 abhyAhanaH) sampRca Adi (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ca) bhI ( ghinuN ) ghinuN pratyaya hotA hai yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho / udA0- - (sampRca) samparkI / smprkshiil| (anurudha) anurodhI / anurodha karane meM kushl| (AGgyama) AyAmI / vistaarshiil| (AGgyasa) AyAsI / prayatnazIla / (saMsR) sNsaarii| sNsrnnshiil| (saMsRja) saMsargI / saMsarga karane meM kushl| (paridevi ) paridevI / vyAkuladharmA / (saMjvara) saMjvArI | rugNadharmA / (parikSipa ) parikSepI | preraNA meM kuzala / (pariraTa) parirATI / raTane meM kushl| (parivada ) parivAdI / bolane meM kuzala / (paridaha ) paridAhI / jvalanazIla / (parimuha ) parimohI / mohanadharmA / (duSa) doSI | vikRtadharmA / (dviSa) dveSI | aprItidharmA / (duha ) drohI | drohadharmA / (duha ) dohI / dohana meM kuzala / (yuja) yogI / samAdhidharmA / (AkrIDa) AkrIDI / khela meM kuzala / (vivica ) vivekI / vivekazIla / (tyaja) tyAgI / tyaagshiil| (raja) rAgI / raagshiil| (bhaja) bhAgI / sevA meM kushl| (aticara) aticArI / atigatizIla / ( apacara ) apacArI | durgatidharmA / (AmuSa) AmoSI / corI meM kuzala / (abhyAhan) abhyAghAtI / AghAta = coTa karane meM kuzala / siddhi- (1) samparkI / yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'pRcI samparcane' (adA0A0) dhAtu se ghinuN' pratyaya hai / ghinuN' pratyaya ke ghit hone se 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 13152) se kutva aura ghugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se 'pRc' ko laghUpadha guNa hotA hai| (2) anurodhI / anu upasargapUrvaka 'rudhir AvaraNeM (rudhA0pa0 ) / (3) aayaamii| AG upasargapUrvaka 'yama uparameM' (svaa0p0)| (4) AyAsI / AG upasargapUrvaka 'yasu prayatne' (di0pa0) / (5) prisaarii| pari upasargapUrvaka 'sR gatauM' (bhvA0pa0) / (6) saMsargI / sam upasargapUrvaka 'sRja visarge' (tu0pa0 ) / (7) paridevI / pari upasargapUrvaka devR devane' (bhvA0A0) / (8) saMjvArI / sam upasargapUrvaka 'jvara rogeM' (bhvA0pa0) / (9) prikssepii| pari upasargapUrvaka kSipa preraNe' (di0pa0) / (10) parirATI / pari upasargapUrvaka 'raTa paribhASaNeM (bhvA0pa0) / (11) paridAhI / pari upasargapUrvaka 'daha bhasmIkaraNe (bhvA0pa0) : Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 253 (12) parivAdI / pari upasargapUrvaka vada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) / (13) primohii| pari upasargapUrvaka 'muha vaicitye' (di0p0)| (14) dossii| duSa vaikRtye' (di0p0)| (15) dvessii| dviSa aprItau' (adA0pa0) / (16) drohii| druha abhijighAMsAyAm' (di0p0)| (17) dohii| duha prapUraNe (adaa0p0)| (18) yogii| 'yuja samAdhau' (di0aa0)| (19) AkrIDI / AG upasargapUrvaka krIDa vihAre' (bhvaa0p0)| (20) vivekii| vi upasargapUrvaka victR pRthagbhAve' (rudhaa0p0)| (21) tyaagii| tyaja hAnau' (bhvaa0p0)| (22) raagii| raja rAge' (bhvaa0u0)| (23) bhaagii| 'bhaja sevAyAm' (bhvaa0u0)| (24) aticaarii| ati upasargapUrvaka 'cara gatau' (bhvaa0p0)| (25) apcaarii| apa upasargapUrvaka cara gatau' (bhvaa0p0)| (26) aamossii| AG upasargapUrvaka 'muSa steye (kryaa0p0)| (27) abhyaaghaatii| abhi aura AG upasargapUrvaka 'han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) se ghinuN pratyaya karane para ho hanteNinneSu' (7 / 3 / 54) se han' ke 'ha' ko kutva gh aura hanasto'ciNNalo:' (7 / 3 / 32) se han' ke n' ko t' Adeza hotA hai| ghinuNa (3) vau ksslsktthrmbhH|143| pa0vi0-vau 71 kaSa-lasa-kattha-srambha: 5 / 1 / sa0-kaSazca laSazca katthazca srambha ca eteSAM samAhAra:kaSalaSakatthasrambha, tasmAt-kaSalasakatthasrambhaH (smaahaardvndvH)| anu0-ghinuN itynuvrtte| anvaya:-vau kaSalasakatthasrambho dhAtorvartamAne ghinuN tacchIlAdiSu / artha:-vi-upasarge upapade kaSalasakatthasrambhibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle ghinuNa pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| __udA0-(kaSa) vikaassii| (lasa) vilaasii| (kattha) viktthii| (srambha) visrmbhii| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (vau) vi-upasarga upapada hone para (kaSa0 srambhaH) kaSa, lasa, kattha, srambha (dhAtoH) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM ( ghinuN ) ghinuN pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho / 254 udA0- -(kaSa) vikASI / hiMsA ko dharma mAnanevAlA (kasAI) / (lasa) vilAsI / kAmakrIDA meM kuzala / ( kattha) vikatthI / zlAghA = prazaMsA karane meM kuzala / (strambha) visrambhI / vizvAsazIla / siddhi-(1) vikaassii| yahAM vi-upasargapUrvaka 'kaSa hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ghinuN pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7/2 / 116 ) se kaS dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) vilAsI / 'lasa zleSaNakrIDanayo:' (bhvA0pa0 ) / (3) vikatthI / 'katya zlAghAyAm ' ( bhvA0A0 ) / (4) visrambhI / mbhu vizvAse ( bhvA0A0 ) / ghinuN (4) ape ca laSaH / 144 / pa0vi0-ape 7 / 1 ca avyayapadam, laSa: 5 / 1 / anu0 - ghinuN vau iti cAnuvartate / anvayaH - ape vau ca laSo dhAtorvartamAne ghinuN tacchIlAdiSu / artha:-apa-upasarge vi-upasarge copapade laS - dhAtoH paro vartamAne kAle ghinuN pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0- (apa) apalASI / (vi) vilASI / AryabhASA-artha-(ape) apa-upasarga pUrvaka (ca) aura (vau) vi-upasarga upapada hone para (laSaH) laS (dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ghinuN ) pratyaya hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn taddharmA aura tatsAdhukArI ho / udA0-1 -(apa) apalASI / duricchaashiil| (vi) vilASI / sadicchAzIla / siddhi - (1) apalASI / yahAM apa-upasargapUrvaka 'laSa kAntau (bhvA0pa0) dhAtu isa sUtra se 'ghinuN' pratyaya hai / 'ata upadhAyA:' (7 / 21116) se 'lagh' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) vilASI / vi-upasargapUrvaka 'laSa kAntauM' (bhvA0pa0) / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 255 255 ghinuNa (5) pre lapasRdrumathavadavasaH / 145 / pa0vi0-pre 71 lapa-sR-dru-matha-vada-vasa: 5 / 1 / sa0-lapazca sRzca druzca mathazca vadazca vas ca eteSAM samAhAra:lapasUdrumathavadavasa, tasmAt-lapasUdrumathavadavasa: (samAhAradvandvaH) / anu0-ghinuN itynuvrtte| anvaya:-pre lapasudrumathavadavaso dhAtorvartamAne ghinuNa, tacchIlAdiSu / artha:-pra-upasarge upapade lapasUdrumathavadavasibhyo dhAtubhyaH paro vartamAne kAle ghinuN pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(lapa:) prlaapii| (saH) prsaarii| (druH) prdaavii| (matha:) prmaathii| (vada:) prvaadii| (vasa:) prvaasii| AryabhASA-artha-(pra) pra-upasarga upapada hone para (lapa0vasa:) lapa, sR. dru, matha, vada, vasa (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ghinuNa) ghinuN pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| ___ udA0-(lapa) prlaapii| pralApazIla (baiNddnevaalaa)| (sa) prsaarii| prasaraNazIla (phailnevaalaa)| (i) prdaavii| dravaNazIla (pighlnevaalaa)| (matha) prmaathii| manthana meM kushl| (vada) prvaadii| nindaashiil| (vasa) prvaasii| prvaasdhrmaa| siddhi-(1) prlaapii| yahAM pra' upasargapUrvaka lapa vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ghinuN' pratyaya hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'lap' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) prsaarii| pra' upasargapUrvaka 'sR gatau' (bhvA0pa0) / 'aco miti (7 / 2 / 115) se vRddhi hotI hai| (3) prdraavii| pra' upasargapUrvaka 'dru gatau' (bhvaa0p0)| pUrvavat vRddhi hotI hai| (4) prmaathii| pra' upasargapUrvaka 'matha viloDane (bhvA0pa0) / (5) prvaadii| pra' upasargapUrvaka vada vyaktAyAM vAci' (bhvaa0p0)| (6) prvaasii| pra' upasargapUrvaka vasa nivAse' (bhvA0pa0) / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vuJ(1) nindahiMsaklizakhAdavinAzaparikSipapariraTa parivAdivyAbhASAsUyo vuny|146| pa0vi0- ninda-hiMsa-kliza-khAda-vinAza-parikSipa-pariraTaparivAdi-vyAbhASa-asUya: 1 / 1 (paJcamyarthe) vuJ 11 / ___ sa0-nindazca hiMsazca klizazca khAdazca vinAzazca parikSipazca pariraTazca parivAdizca vyAbhASazca asUya ca eteSAM samAhAra:-ninda0asUya: (smaahaardvndv:)| anvaya:-nindAdibhyo dhAtubhyo vartamAne vuJ tacchIlAdiSu / artha:-nindAdibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle vuJ pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(ninda:) nindakaH / (hiMsa:) hiMsakaH / (kliza:) klezakaH / (khAda:) khaadk:| (vinAza:) vinAzaka: / (parikSipa:) parikSepakaH / (pariraTa:) parirATaka: / (parivAdi) parivAdakaH / (vyAbhASa:) vyAbhASaka: / (asuya:) asuuykH| AryabhASA-artha-(ninda0asUyaH) ninda, hiMsa, kliza, khAda, vinAza, parikSipa, pariraTa, parivAdi, vyAbhASa, asUya (dhAtoH) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (J) duJ pratyaya hotA hai, yadi inakA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(ninda) nindakaH / nindaashiil| (hiMsa) hiMsakaH / hiNsaashiil| (kliza) klezakaH / bAdhA DAlane meM kushl| (khAda) khAdakaH / bhkssnnshiil| (vinAza) vinAzakaH / vinaashdhrmaa| (parikSipa) parikSepakaH / preraNA meM kushl| (pariraTa) parirATakaH / raTane meM kushl| (parivAdi) parivAdakaH / nindA meM kushl| (vyAbhASa) vyAbhASakaH / vividha bhASaNa meM kuzala / (asu) asUyakaH / nindA meM kushl|| siddhi-(1) nindakaH / yahAM Nidi kutsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'vuJ' pratyaya hai| 'No naH' (6 / 1 / 63) se dhAtu ke 'Na' ko n' aura 'idito num dhAto:' (7 / 1158) se dhAtu ko num' Agama hotA hai| yuvoranAkauM (7 / 1 / 1) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) hiMsakaH / 'hisi hiMsAyAm' (rudhA0pa0 ) / (3) klezaka: / 'kliza upatApe' (di0A0 ) / 'klizU vibAdhane' (krayA0pa0 ) / (4) khAdaka: / khAdR bhakSaNe' (zvA0pa0) / (5) vinAzaka: / vi upasargapUrvaka Nijanta 'Naza adarzane' (di0pa0) / (6) parikSepakaH / pari upasargapUrvaka 'kSipa preraNe' (tu0pa0) / (7) priraattk:| pari upasargapUrvaka 'reTa paribhASaNe' (svA0pa0) / (8) parivAdaka: / pari upasargapUrvaka Nijanta 'vada vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) / (9) vyAbhASakaH / vi aura AG upasargapUrvaka 'bhASa vyaktAyAM vAci' ( vA0pa0) / (10) asUyakaH / 'asu upatApeM' (kavaNDvAdi) / 'kaNDvAdibhyo yak' (3 / 1 / 27 ) se yak pratyaya aura 'akRtsArvadhAtukayordIrghaH' (7/4/25 ) se asu dhAtu ko dIrgha hotA hai| vuJ - 257 (2) devizozcopasarge / 147 / pa0vi0-devi- kruzo: 6 / 2 (paJcamyarthe ca avyayapadam upasarge 7 / 1 / sa0-devizca kruz ca tau devikruzau, tayo: - devikruzo: (itaretara yogadvandvaH) / anu0-vuJ ityanuvartate / anvayaH - upasarge devikuzibhyAM dhAtubhyAM vartamAne vuJ tacchIlAdiSu / artha:-upasarga upapade devi - kruzibhyAM dhAtubhyAM paro vartamAne kAle vRJ pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0-(deviH) AdevakaH / paridevakaH / ( kruziH ) AkrozakaH / parikrozakaH / AryabhASA - artha - (upasarge) upasarga upapada hone para (davikruzo: ) devi aura kruz (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (vuJ) vuJ pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn taddharmA aura tatsAdhukArI ho / udA0 - (davi) AdevakaH / paridevakaH / krIDA Adi karAne meM kuzala / (kruz) AkrozakaH / parikrozaka: / AhvAna meM kuzala / siddhi - (1) Adevaka: / yahAM AG upasarga upapada hone para Nijanta divu krIDAvigISAvyavahAradyutistutimodamadasvapnakAntigatiSu' ( di0pa0) dhAtu se isa sUtra se Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vuJ' pratyaya hotA hai| jeraniTiM' (6 / 1151) se Nic kA lopa ho jAtA hai| aise hii-pridevkH| (2) AkrozakaH / AG upasargapUrvaka 'kruza AhAne, rodane ca' (bhvaa0p0)| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se kuz' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| aise hii-prikroshkH| yuca (1) calanazabdArthAdakarmakAd yuc|148| pa0vi0-calana-zabdArthAt 5 / 1 akarmakAt 5 / 1 yuc 1 / 1 / sa0-calanaM ca zabdazca tau calanazabdau, arthazca arthazca tau arthI, calanazabdAvA~ yasya sa:-calanazabdArtha:, tasmAt-calanazabdArthAt (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| na vidyate karma yasya sa:-akarmaka:, tasmAt-akarmakAt (bhuvriihi:)| anvaya:-akarmakAccalanazabdArthAd dhAtorvartamAne yuc tacchIlAdiSu / artha:-akarmakebhyazcalanArthebhya: zabdArthebhyazca dhAtubhya: paro vartamAne kAle yuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(calanArtha:) calana: / copana: / (zabdArtha:) zabdanaH / ravaNaH / AryabhASA-artha-(akarmakAt) akarmaka (calanazabdArthAt) calanArthaka aura zabdArthaka (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (yuc) yuc pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(calanArtha) calanaH / gtishiil| copanaH / mnd-gtishiil| (zabdArtha:) zabdanaH / shbdshiil| ravaNaH / shbdshiil| siddhi-(1) calanaH / yahAM akarmaka cala gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya hai| yuvoranAko' (7 / 1 / 1) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| (2) copanaH / 'cupa mandAyAM gatau' (bhvaa0p0)| (3) zabdanaH / zabda zabdane (cu0p0)| raniTi' (6/4/51) se curAdi Nic pratyaya kA lopa hotA hai| (4) ravaNaH / ru zabda' (adaa0aa0)| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'ru' dhAtu ko guNa aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 256 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH yuc (2) anudAttetazca halAdeH / 146 | pa0vi0-anudAtteta: 5 1 ca avyayapadam, halAde: 5 / 1 / sa0-anudAtta it yasya sa:-anudAttet, tasmAt-anudAtteta: (bhuvriihi:)| hal Adiryasya sa:-halAdi:, tasmAt-halAde: (bhuvriihi:)| anu0-akarmakAt yuc iti caanuvrtte| anvaya:-akarmakAd halAderanudAttetazca dhAtorvartamAne yuc tcchiilaadissu| __artha:-akarmakAd halAderanudAttetazca dhAto: paro vartamAne kAle yuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0-vartana: / vrdhnH| AryabhASA-artha-(akarmakAt) akarmaka (halAde:) halAdi (anudAttet) Atmanepada (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (yuc) yuc pratyaya hotA hai, yadi usa dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-vartana: / vyvhaarkushl| vardhana: / vRddhishiil| siddhi-(1) vartanaH / yahAM akarmaka, halAdi, anudAttet vRtu vartane (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se yuc' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'vRtu' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (2) vardhana: / vRdhu vardhane' (bhvaa0aa0)| yuc(3) juckrmydndrmysRgRdhijvlshuclssptpdH|150| pa0vi0- ju-cakramya-dandramya-sR-gRdhi-jvala-zuca-laSa-patapada: 5 / 1 / sa0-juzca caGkramyazca dandramyazca sRzca gRdhizca jvalazca zucazca laSazca patazca pad ca eteSAM samAhAra:-ju0pad, tasmAt-ju0pada: (smaahaardvndv:)| anu0-yuc itynuvrtte| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-ju0pado dhAtorvartamAne yuc tcchiilaadissu| artha:-ju-prabhRtibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle yuc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(juH) jvnH| (cakramya:) cngkrmnnH| (dandramya:) dandramaNaH / (sR:) saraNa: / (gRdhi) gardhana: / (jvala:) jvalanaH / (zuca:) zocana: / (laSa:) lssnnH| (pata:) patana: / (pada:) pdnH| AryabhASA-artha-(ju0pada:) ju, cakramya, dandramya, sR, gRdhi, jvala, zuca, laSa, pata, pada (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (yuc) yuc pratyaya hotA hai, yadi inakA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(ju) javana: / vegshiil| (cakramya) caGkramaNaH / kuTila clnshiil| (dandramya) dandramaNaH / kuTila gtishiil| (sa) saraNaH / sNsrnnshiil| (jvala) jvalanaH / diiptidhrmaa| (zuca) zocanaH / shokdhrmaa| (laSa) laSaNa: / kaantidhrmaa| (pata) patanaH / ptnshiil| (pada) padanaH / gtishiil| siddhi-(1) jvnH| yahAM ju vege' isa sautra dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya hotA hai| 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza aura sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 2 / 84) se ju' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) cakramaNa: / krm+yng| krm+krm+y| k+krm+y| ka nuk+krm+y| ca n+krm+y| ckrm+y| cdd+krm+y| cakramya+yuc / cakramy+ana / ckrm+ann| cngkrmnn+su| cngkrmnnH| yahAM prathama kramu pAdavikSepe' (di0pa0) dhAtu se nityaM kauTilye gatau' (3 / 1 / 23) se yaG pratyaya hotA hai| yaGanta 'caGkramya' dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya hai| yaG' pratyaya pare hone para sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se kram' dhAtu ko dvitva, nugato'nunAsikAntasya' (7 / 4 / 75) se abhyAsa ko nuk' Agama, nazcApadAntasya jhali' (8 / 3 / 24) se n' ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 / 57) se anusvAra ko parasavarNa D hotA hai| kuhozcaH' (7 / 4 / 62) se abhyAsa ke 'k' ko 'ca' Adeza hotA hai| cakramya' se 'yuc' pratyaya karane para ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'a' kA lopa aura yasya halaH' (6 / 4 / 49) se 'ya' kA lopa hotA hai| 'aTkupvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se Natva' ho jAtA hai| (3) dandramaNaH / 'drama gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat / (4) saraNaH / sR gatau (bhvaa0p0)| (5) gardhanaH / gRdhu abhikAGkSAyAm' (di0p0)| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yuc tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (6) jvalana: / 'jvala dIptoM (bhvA0pa0) / (7) zocana: / 'zuca zokeM (bhvA0pa0) / (8) laSaNa: / laSa kAntau (bhvA0pa0 ) / (9) patana: / patlR gatauM (bhvA0pa0) / (10) padana: / 'pada gatau (di0A0) / (4) krudhamaNDArthebhyazca / 151 / pa0vi0- krudha-maNDArthebhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-krudhazca maNDazca tau krudhamaNDau, arthazca arthazca tau arthI, krudhamaNDAvarthau, yeSAM te krudhamaNDArthAH, tebhyaH -- krudhamaNDArthebhya: (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhi: ) / 261 anu0-yuc ityanuvartate / / anvayaH - krudhamaNDArthebhyo dhAtubhyazca vartamAne yuc tacchIlAdiSu / arthaH- krudhArthebhyo maNDArthebhyazca dhAtubhyaH paro vartamAne kAle c pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0 - (krudhArthaH) krodhana: / roSaNa: / ( maNDArthaH) maNDanaH / bhUSaNaH / AryabhASA - artha - (krudhamaNDArthebhyaH) krudhArthaka aura maNDArthaka ( dhAtoH ) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAna kAla meM (yuc) yuc pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho / udA0- -(krudhArthaka) krodhana: / roSaNa: / krodhazIla (krodhI) / ( maNDArthaka ) maNDanaH / bhUSaNa: / maNDanazIla (zRGgArI) / siddhi-(1) krodhnH| yahAM 'krudha krodheM ' ( di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya hotA hai| ghugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se krudh' dhAtu ko laghUpadhaguNa hotA hai| (2) roSaNa: / 'ruSa roSeM' (cu0pa0) / 'NeraniTiM' (6 / 4 / 51) se Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| (3) maNDana: / 'maDi bhUSAyAm' (bhvA0pa0) 'Idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) dhAtu se 'num' Agama aura use pUrvavat anusvAra tathA parasavarNa hotA hai / (4) bhUSaNa: / 'bhUSa alaGkAre' (bhvA0pa0) 'aTkupvAGnumvyavAye'piM' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yuc-pratiSedhaH (5) na yaH / 152 / pa0vi0-na avyayapadam, ya: 5 / 1 / anu0-yuc itynuvrtte| anvaya:-yo dhAtorvartamAne yuc na tacchIlAdiSu / artha:-yakArAntAd dhAto: paro vartamAne kAle yuc pratyayo na bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udaa0-knuuyitaa| kssmaayitaa| AryabhASA-artha-(ya:) yakArAnta (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (yuc) yuc-pratyaya (na) nahIM hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-knUyitA / shbdshiil/klednshiil| kSmAyitA / kmpnshiil| siddhi-(1) nUyitA / yahAM yakArAnta knUyI zabda unde ca' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya kA pratiSedha hai| 'anudAttetazca halAde:' (3 / 2 / 149) se yuc' pratyaya prApta thA, ata: tRn' (3 / 2 / 135) se utsarga tRn' pratyaya hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se 'iTa' Agama hotA hai| zeSa kArya 'kartA' (3 / 2 / 135) ke samAna hai| (2) kssmaayitaa| 'kSmAyI vidhUnane' (bhvaa0aa0)| yuc-pratiSedhaH (6) sUdadIpadIkSazca / 153 / pa0vi0-sUda-dIpa-dIkSa: 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-sUdazca dIpazca dIkS ca eteSAM samAhAra:-sUdadIpadIkS, tasmAt-sadadIpadIkSa: (samAhAradvandvaH) / anu0-yuc, na iti caanuvrtte| anvayaH-sUdadIpadIkSo dhAtozca vartamAne yuc na tacchIlAdiSu / artha:-sUdadIpadIkSibhyo dhAtubhyo'pi paro vartamAne kAle yuc pratyayo na bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(sUda:) suuditaa| (dIpa:) diipitaa| (dIkS) dIkSitA / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 263 AryabhASA-artha-(sUdadIpadIkSa:) sUda, dIpa, dIkS (dhAto:) dhAtuoM se (ca) bhI pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (yuc) yuc pratyaya (na) nahIM hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(sUda) suuditaa| kSaraNazIla (vinaashii)| (dIpa) diipitaa| dIptizIla (cmkiilaa)| (dIkSa) dIkSitA / muNDanadharmA, yajJadharmA, upanayanadharmA, niyamadharmA, vratadharmA, aadeshdhrmaa| siddhi-(1) suuditaa| yahAM SUda kSaraNe' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'yuc' pratyaya kA pratiSedha hai| 'anudAttetazca halAde:' (3 / 2 / 149) se 'yuc' pratyaya prApta thaa| ata: tRn' (3 / 2 / 135) se utsarga tRn' pratyaya hotA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se tRn' ko 'iT' Agama hotA hai| zeSa kArya 'kartA' (3 / 2 / 135) ke samAna hai| (2) dIpitA / dIpI dIptau' (di0aa0)| (3) diikssitaa| dIkSa mauNDya-ijyA-upanayana-niyama-vratA dezeSu' (bhvaa0aa0)| ukaJ(1) laSapatapadasthAbhUvRSahanakamagamazRbhya ukny|154| pa0vi0- laSa-pata-pada-sthA-bhU-vRSa-hana-kama-gama-zRbhya: 5 / 3 ukaJ 1 / 1 / sa0-laSazca patazca padazca sthAzca bhUzca vRSazca hanazca kamazca gamazca zRzca te-laSa0zaraH, tebhya:-laSa0zRbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anvaya:-laSazRbhyo dhAtubhyo vartamAne ukaJ tcchiilaadissu| artha:-laSAdibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle ukaJ pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(laSa:) apalASukaM vRsslsnggtm| (pata:) prapAtukA garbhA bhvnti| (pada:) upapAdukaM sttvm| (sthA) upasthAyukA pazavo bhavanti / (bhUH) prabhAvukamannaM bhavati / (vRSaH) pravarSakA: parjanyA: / (hana:) AghAtukaM pAkalikasya muutrm| (kama:) kAmukA enaM striyo bhvnti| (gama:) AgAmukaM vArANasI rakSa AhuH / (zR) kiMzArukaM tIkSNamAhuH / AryabhASA-artha-(laSa0zubhyaH) laSa, pata, pada, sthA, bhU, vRSa, hana, kama, gama, zU (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ukaJ) Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ukaJ pratyaya hotA hai, yadi inakA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(laSa) apalASukaM vRSalasaGgatam / vRSala-nIca kI saMgati kAmanA ke yogya nahIM hotI hai| (pata) prapAtukA garbhA bhavanti / garbha patanazIla hote haiN| (pada) upapAdakaM sattvam / dravya upapattizIla hotA hai| (sthA) upasthAyukA enaM pazavo bhvnti| pazu isake prati upasthitizIla haiN| (bhU) prabhAvukamannaM bhavati / anna sAmarthyazIla hotA hai| (vRSa) pravaryukA: parjanyA: / bAdala varSaNazIla haiN| (hana:) AghAtukaM pAkalikasya mUtram / jvara roga se pIDita hAthI kA mUtra ghAtaka hotA hai| pAkala: hAthI kA jvara (aapttekosh)| (kama) kAmukA enaM striyo bhavanti / striyAM isake prati kAmanAzIla haiN| (gama) AgAmukaM vArANasI rakSa AhuH / vArANasI ke prati AgamanazIla ko rAkSasa kahate haiN| (pApI loga pApa se mukti ke liye vArANasI jAte haiM, ve pApI hone se rAkSasa ke tulya haiN)| (zR) kiMzArukaM tIkSNamAhuH / kiMzAru-yava dhAna Adi kI bAla kA agrabhAga tIkSNa hotA hai| kiMzAru: sasyazUkaM syaa'ditymrH| siddhi-(1) apalASukaH / yahAM apa upasargapUrvaka laSa kAntau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ukaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se laS' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) prapAtukaH / 'pra' upasargapUrvaka patlu gatau' (bhvA0pa0), (3) upapAdukaH / 'upa' upasargapUrvaka pada gatau' (di0aa0)| (4) upasthAyukaH / upa' upasargapUrvaka chA gatinivRttau (bhvaa0p0)| 'Ato yuk ciN kRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| (5) prabhAvukaH / 'pra' upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvaa0p0)| 'aco miti' (7 / 2 / 116) se 'bhU' ko vRddhi aura 'eco'yavAyAva:' (6 / 1175) se 'Av' Adeza hotA hai| (6) pravarSukaH / 'pra' upasargapUrvaka vRSa secane' (bhvaa0p0)| 'pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se vRS' ko laghUpadha guNa hotA hai| (7) AghAtuka: / AG upasargapUrvaka han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) ho hanteginneSu (7 / 3 / 54) se han' dhAtu ke ha' ko kutva 'gha' aura 'hanasto'ciNNalo:' (7 / 3 / 32) se han' dhAtu ke n' ko t' Adeza hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| (8) AgAmukaH / AG upasargapUrvaka 'gamtR gatauM' (bhvaa0p0)| (9) kiMzArukaH / kim upapada hone para zR hiMsAyAm (kryaa0p0)| 'aco miti (7 / 2 / 115) se 'zR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 265 SAkan (1) jalpabhikSakuTTaluNTavRGaH SAkan / 155 / pa0vi0-jalpa-bhikSa-kuTTa-luNTa-vRGa: 5 / 1 SAkan 11 / sa0-jalpazca bhikSazca kuTTazca luNTazca vRG ca eteSAM samAhAra:-jalpavRG, tasmAt-jalpavRGa: (smaahaardvndvH)| anvaya:-jalpavRGo dhAtorvartamAne SAkan tacchIlAdiSu / artha:-jalpAdibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle SAkan pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(jalpa:) jalpAka: / jlpaakii| (bhikSa:) bhikSAkaH / bhikssaakii| (kuTTa:) kuTTAka: / kuttttaakii| (luNTa:) luNTAka: / lunnttaakii| (vRG) varAka: / vraakii| AryabhASA-artha-(jalpa0vRGa:) jalpa, bhikSa, kuTTa, luNTa, vRG (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (pAkan) SAkan pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| __ udA0-(jalpa) jlpaakH| jalpanazIla bkvaadii| jalpAkI (strii)| (bhikSa) bhikSAkaH / bhikSAdharmA / bhikSAkI (strii)| (kuTTa) kuTTAkaH / chedana meM kuzala / kuTTAkI (strii| (luNTa) luNTAkaH / corI karane meM kuzala (lutteraa)| luNTAkI (strii)| (vRG) varAkaH / sambhaktizIla (bcaaraa)| varAkI (strii)| siddhi-(1) jalpAka: / yahAM jalpa vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pAkan' pratyaya hai| pAkan' pratyaya ke pit' hone se strIliGga meM SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se 'DIp' pratyaya hotA hai-jlpaakii|| (2) bhikSAka: / bhikSa bhikSAyAmalAbhe lAbhe ca' (bhvaa0aa0)| (3) kuTTAkaH / 'kuTTa chedanabhartsanayo:' (cu0p0)|| (4) luNTAkaH / 'luTi steye' (bhvaa0p0)| 'idito num dhAto:' (7 / 1158) se dhAtu ko num' Agama hotA hai| (5) varAka: / vRG sambhaktau' (jayA0pa0) / iniH -- (1) prjoriniH|156| pa0vi0-prajo: 51 ini: 1 / 1 / anvaya:-prajordhAtorvartamAne ini:, tacchIlAdiSu / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-pra-upasargapUrvAd ju-dhAtoH paro vartamAne kAle iniH pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0 prajavI / prajavinau / prajavina: / 266 AryabhASA - artha - (prajo ) pra-upasargapUrvaka ju (dhAto: ) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ini:) ini - pratyaya hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho / udA0- - (pra+ju) prajavI / prakRSTa vegazIla (takAjA karanevAlA) / siddhi-prajavI / pr+ju+ini| pra+jo in| prajavin+su / prajavIn+su / prajavI / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'ju vege' isa sautra dhAtu se isa sUtra se 'ini' pratyaya hotA hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'ju' dhAtu ko guNa, 'sau ca' (6 / 4 / 13) se dIrgha, 'halDayAbbhyo0 ' ( 6 |1|66 ) se 'su' kA lopa aura 'nalopaH prAtipadikAntasya' (8/2/7 ) se 'n' kA lopa hotA hai| ini:(2) jidRkSivizrINvamAvyathAbhyamaparibhUprasUbhyazca // 157 // pa0vi0 - ji-dR-kSi- vizri- iN vama- avyatha-abhyama - paribhUprasUbhya: 5 | 3 ca avyayapadam / sao - jizca dRzca vinizca iN ca vamazca avyathazca abhyamazca paribhUzca prasUzca te ji0prasuvaH, tebhya:- ji0 prasUbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - inirityanuvartate / anvayaH - ji0 prasUbhyo dhAtubhyazca vartamAne ini:, tacchIlAdiSu / artha:-ji-prabhRtibhyo dhAtubhyo'pi paro vartamAne kAle iniH pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0- (ji) jayI / (dR) darI / ( kSiH) kSayI (vi + zri ) vizrayI / (iN) avyayI (vamaH ) vmii| (avyathaH) avythii| (abhyamaH ) abhyamI / (paribhUH) paribhavI / (prasUH) prasavI / 1 AryabhASA-artha- (ji0prasUbhyaH) ji, dR, kSi, vi+zri, iNU, vama, avyatha, abhyama, paribhU, prasU (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ca) bhI (iniH ) ini-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 267 udA0-(ji) jyii| jyshiil| (da) drii| Adara karane meM kushl| (kSi) kssyii| kSayazIla (vinaashii)| (vi-dhi) vizrayI / vizeSa sevA meM kushl| (iN) atyyii| atikrmnndhrmaa| (vama) vmii| vmnshiil| (avyatha) avythii| bhayazIla se rahita (nirbhy)| (abhyam) abhyamI / pratyakSa rogdhrmaa| (paribhU) pribhvii| saba ora sattAzIla (iishvr)| (prasU) prsvii| prakRSTa preraNA meM kuzala / siddhi-(1) jyii| yahAM ji jaye' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ini' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se ji' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) drii| daG Adare' (di0aa0)| (3) vishryii| vi-upasargapUrvaka zriyaM sevAyAm' (bhvaa0u0)| (4) atyyii| ati upasargapUrvaka 'iN gatau' (adaa0p0)| (5) vmii| Tuvam ugiraNe' (bhvaa0p0)|| (6) avythii| napUrvaka vyatha bhayasaMcalanayoH' (bhvaa0aa0)| (7) abhymii| abhi upasargapUrvaka 'ama roge (bhvaa0p0)| (8) abhymii| pari upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) / (9) prsvii| pra upasargapUrvaka 'ghU preraNe' (tu0p0)| Aluc(1) spRhigRhipatidayinidrAtandrAzraddhAbhya Aluc / 158 / pa0vi0-spRhi-gRhi-pati-dayi-nidrA-tandrA-zraddhAbhya: 5 / 3 Aluc 1 / 1 / sa0-spRhizca gRhizca patizca dayizca nidrAzca tandrAzca zraddhAzca te spRhi0zraddhAH, tebhya:-spRhi0zraddhAbhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anvaya:-spRhi0zraddhAbhyo dhAtubhyo vartamAne Aluc, tacchIlAdiSu / artha:-spRhiprabhRtibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle Aluc pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(spRhi:) spRhayAluH / (gRhi:) gRhayAluH / (pati:) patayAluH / (dayi:) dyaaluH| (ni-drA) nidraaluH| (tan-drA) tandrAluH / (zrad-dhA) zraddhAluH / AryabhASA-artha-(spRhizraddhAbhyaH) spRhi, gRhi, pati, dayi, ni-drA, tan-drA, zrad-dhA (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (Aluc) Aluc pratyaya hotA hai, yadi inakA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- - ( spRhi ) spRhayAluH / iipsaashiil| (gRhi) gRhayAluH / grhnnshiil| (pati) patayAluH / gatizIla / (dayi) dayAluH / dAnazIla / (ni-drA) nidrAluH / zayanazIla / (tan- drA) tandrAluH / tandrAzIla (AlasI) / (zraddhA) zraddhAluH / zraddhAzIla / 268 siddhi-(1) spRhayAluH / spRhi+Aluc / spRh ay+aalu| spRhyaalu+su| spRhayAluH / yahAM 'spRha IpsAyAm' (cu030) dhAtu se isa sUtra se 'Aluc' pratyaya hai| 'spRha' dhAtu curAdigaNa meM adanta paThita hai| prathama 'spRha' dhAtu se curAdi Nic' pratyaya karane para 'ato lopa:' ( 6 |4 |48) se 'spRha' ke 'a' kA lopa hotA hai, 'acaH parasmin pUrvavidhau (1 / 1 / 56 ) se a-lopa ko sthAnivat mAnakara spRha' dhAtu ko pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se prApta guNa nahIM hotA hai| 'spRha' dhAtu se Aluc pratyaya pare hone para 'NeraniTiM' (6 14151) se Nic kA lopa na hokara use 'ayAmantA0 ' ( 6 |4/55) se 'ay' Adeza hotA hai| (2) gRhayAluH / 'gRha grahaNeM (cu0A0 ) / (3) patayAluH / pata gatauM ( cu030 ) / (4) dayAluH / 'daya dAnagatirakSaNahiMsA''dAneSu' (bhvaa0aa0)| yahAM 'dayi' meM ikAra dhAtunirdezArtha hai, Nic nahIM hai| (5) nidrAluH / ni-upasargapUrvaka 'drA kutsAyAm'' ( adA0pa0) / (6) tandrAluH / tat upapada hone para pUrvokta 'drA' dhAtu, 'tat' ke 't' ko nipAtana se 'n' Adeza hotA hai| (7) zraddhAluH / zrat upapada hone para 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' ( ju0 u0 ) / ru: (1) dAdheTsizadasado ruH / 156 / pa0vi0-dA-dheT-si-zada - sada: 5 / 1 ru 1 / 1 / sa0-dAzca dheT ca sizca zadazca sad ca eteSAM samAhAraHdAdhe sizadasad, tasmAt - dAMdhesizadasada: ( samAhAradvandvaH) / " anvayaH - dAdheTsizadasado vartamAne ruH tacchIlAdiSu / arthaH-dAdheTsizadasadbhyo dhAtubhyaH paro vartamAne kAle ru: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0- ( dA: ) dAru: / ( dheT ) dhAru: / (si: ) seru: / (zada: ) zatruH / (sad) sadruH / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 266 AryabhASA-artha-(dA0sada:) dA, dheTa, si, zada, sad (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ru:) ru-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| __udA0-(dA) dAruH / daandhrmaa| (dheTa) dhAruH / paanshiil| (si) seruH bandhanazIla/bandhana meM kushl| (zada) zaguH / tIkSNa karane meM kushl| (sad) sadruH / avasAdazIla, avasAda zoka / siddhi-(1) daaruH| yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'ha' pratyaya hai| (2) dhAruH / 'dheTa pAne' (bhvaa0p0)| Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se dhAtu ko Attva hotA hai| (3) seruH / piJ bandhane' (svaa0u0)| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'si' dhAtu ko guNa hotA hai| (4) zaguH / zalu zAtane (bhvA0pa0) {tIkSNa krnaa)| (5) sadbhuH / SadlU vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvaa0p0)| kmarac (1) sRghasyadaH kmarac / 160 / pa0vi0-sR-ghasi-ada: 5 / 1 kmarac 1 / 1 / sa0-sRzca ghasizca ad ca eteSAM samAhAra:-sRghasyad, tasmAtsRghasyada: (smaahaardvndvH)| anvaya:-sRghasyado dhAtorvartamAne kmarac, tacchIlAdiSu / artha:-sRghasyadbhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle kmarac pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(sa:) sRmaraH / (ghasi:) ghsmrH| (ad) amaraH / AryabhASA-artha-(sRghasyadaH) sU, ghasi, ad (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kmarac) kmarac pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(sa) sRmaraH / gatizIla (mRgvishess)| (ghasi) ghasmaraH / bhakSaNazIla (khaauu)| (ad) agaraH / bhakSaNazIla (khaauu)| siddhi-(1) sRmaraH / yahAM sR gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kmarac' pratyaya hai| kmarac' pratyaya ke kit' hone se sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 85) se prApta guNa kA viDati ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) ghasmaraH / 'ghaslu adane (bhvaa0p0)| (3) admaraH / 'ad bhakSaNe' (adaa0p0)| ghuraca (1) bhaJjabhAsamido ghurac / 161 / pa0vi0-bhaJja-bhAsa-mida: 5 / 1 ghurac 1 / 1 / sa0-bhaJjazca bhAsazca mid ca eteSAM samAhAra:-bhaJjabhAsamid, tasmAt-bhaJjabhAsamida: (smaahaardvndv:)| anvaya:-bhaJjabhAsamido dhAtorvartamAne ghurac, tacchIlAdiSu / artha:-bhaJjabhAsamidbhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle ghurac pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(bhaja:) bhaguraM kASTham / (bhAsa:) bhAsuraM jyoti: / mid) medura: pshuH| ___AryabhASA-artha-(bhaJjabhAsamidaH) bhaJja, bhAsa, mid (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ghurac) purac pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(bhaJja) bhaguraM kASTham / bhAgnazIla lkdd'ii| (bhAsa) bhAsuraM jyotiH / dIptizIla jyoti| (mid) meduraH pazuH / medazIla pshu| meda-carbI / siddhi-(1) bhaguram / yahAM 'bhaJjo Amardane (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ghurac' pratyaya hai| 'ghurac' pratyaya ke ghit hone se 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se 'bhaJj' dhAtu ke j' ko kutva g' hotA hai| 'anusvArasya yayi parasavarNaH' (8/4/57) se anusvAra ko parasavarNa 'i' ho jAtA hai| (2) bhAsvaram / 'bhAsU dIptauM' (bhvaa0aa0)| (3) meduraH / 'nimidA snehane' (bhvaa0aa0)| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'mid' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| kura (1) vidibhidicchideH kurac / 162 / pa0vi0-vidi-bhidi-cchide: 5 / 1 kurac 1 / 1 / sa0-vidizca bhidizca chidizca eteSAM samAhAra:-vidibhidicchidi, tasmAt-vidibhidicchide: (smaahaardvndvH)| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anvaya:-vidibhidicchiderdhAtorvartamAne kurac tcchiilaadissu| artha:-vidibhidicchidibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle kurac pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(vidi:) vidura: pnndditH| (bhidi:) bhiduraM kASTham / (chidi:) chidurA rjjuH| ___AryabhASA-artha-(vidibhidicchide:) vidi, bhidi, chidi (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kurac) kurac pratyaya hotA hai, yadi dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| __udA0-(vidi) vidura: paNDita: / jJAnazIla pnnddit| (bhidi) bhiduraM kASTham / bhedanazIla (phaTanevAlA) kaatth| (chidi) chidurA rajjuH / chedanazIla (TUTanevAlI) rssii| siddhi-(1) vidurH| yahAM vida jJAne (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kurac' pratyaya hai| kurac' pratyaya ke kit hone se pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA 'kDiti ca' (1 / 115) se pratiSedha hotA hai| (2) bhiduram / bhidir vidAraNe (rudhaa0p0)| (3) chidurA / 'chidir dvaidhIkaraNe (rudhA0pa0) / strItva vivakSA meM 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se 'TAp' pratyaya hotA hai| kvarap (1) iNanazjisartibhyaH kcarap / 163 / pa0vi0-iN-naz-ji-sartibhya: 5 / 3 kvarap 1 / 1 / sa0-iN ca naz ca jizca sartizca te-iNnajisartaya:, tebhya:inazjisartibhyaH (itretryogdvndv:)| anvaya:-iNnazjisartibhyo dhAtubhyo vartamAne kvarap, tcchiilaadissu| artha:-iNnazjisartibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle kvarap pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(iN) itvaraH / itvarI (strii)| (naz) nazvaraH / nazvarI (strii)| (ji) jitvaraH / jitvarI (strii)| (sartiH) sRtvaraH / sRtvarI (strii)| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - ( iNnazjisartibhyaH ) iN, naz, ji, sarti (dhAtoH) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kvaram ) kvarap pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / 272 udA0- - (iN) itvaraH / gamanazIla / itvarI (strI) / (naz) nazvaraH / vinAzazIla / nazvarI (strI) / (ji.) jitvaraH / jItane meM kuzala / jitvarI (strI) / (sarti) sRtvaraH / gtishiil| sRtvarI (strI) / siddhi-(1) itvaraH / yahAM 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvarap' pratyaya hai / 'kvarap pratyaya ke kit hone se 'kGiti ca' (11114 ) se prApta guNa kA pratiSedha hotA hai aura pratyaya ke pit hone se 'hrasvasya piti kRti tuk' (6 |1/69) se 'iN' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| yahAM sarvatra strIliGga meM 'TiDDhANaJ0' (4 11115) se 'GIp ' pratyaya hotA hai- itvarI / (2) nazvara: / Naza adarzane' (di0pa0) / (3) jitvaraH / 'ji jayeM (bhvA0pa0) pUrvavat tuk Agama hotA hai| (4) satvaraH / sR gatau (bhvA0pa0) parvavat tuk Agama hotA hai| kvarap (nipAtanam ) - (2) gatvarazca // 164 // pa0vi0 - gatvaraH 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-kvarap ityanuvartate / artha :- gatvara iti ca kvarap-pratyayAnto vartamAne kAle nipAtyate, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0 - gatvaraH / AryabhASA - artha - (gatvara: ) gatvara zabda (ca) bhI (kvaram ) kvarap pratyayAnta (vartamAne) vartamAnakAla meM nipAtita kiyA hai, yadi isa kI dhAtu kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / udA0 - gatvaraH / gamanazIla / siddhi-gatvaraH / yahAM 'gamlR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kvarap' pratyaya hai / 'anunAsikasya kvijhalo: kGiti ( 6 / 4 / 15) se aprApta anunAsika - lopa, isa nipAtana se kiyA jAtA hai anunAsika - lopa ke pazcAt 'hasvasya piti kRti tuk' ( 6 11/69 ) se dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Uka: tacchIlAdiSu kartRSu / tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (1) jAgurUkaH / 165 / pa0vi0 - jAgu: 5 / 1 UkaH 1 / 1 / anvayaH - jAgurdhAtorvartamAne UkaH, tacchIlAdiSu / artha:-jAgR-dhatAoH paro vartamAne kAle UkaH pratyayo bhavati, 273 udA0 - jAgarUkaH AryabhASA - artha - (jAguH) jAgR ( dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (UkaH) Uka pratyaya hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA ( tacdIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / udA0-jAgarUkaH / jAgaraNazIla (jaaguu)| siddhi-jAgarUka: / yahAM 'jAgR nidrAkSaye' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Uka' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'jAgR' dhAtu ko guNa hotA hai / UkaH tacchIlAdiSu / (2) yajajapadazAM yaGaH / 166 / pa0vi0-yaja-japa-dazAm 6 / 3 ( paJcamyarthe ) yaGaH 5 / 1 / sa0-yajazca japazca daz ca te - yajajapadaza:, teSAm-yajajapadazAm (itaretarayogadvandvaH) / anu0-Uka ityanuvartate / anvayaH - yaGbhyo yajajapadazibhyo dhAtubhyo vartamAne UkaH, arthaH-yaGpratyayAntebhyo yajajapadazibhyo dhAtubhyaH paro vartamAne kAle UkaH pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0- (yajaH ) yAyajUka: / (japa) jaJjapUkaH / (daz ) dandazUkaH / AryabhASA-artha- (yaGa:) yaG pratyayAnta ( yajajapadazAm ) yaja, japa, daz (dhAto: ) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (UkaH) Uka-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(yaja) yAyajUkaH / ati yjnydhrmaa| (apa) jaJjapUkaH / garhita jpdhrmaa| (daz) dandazUkaH / garhita dazanazIla (ddsnevaalaa)| siddhi-(1) yAyajUkaH / yaj+yaG / yj+yj+y| y+yj+y| yaayjy+uuk| yAyajy+Uka / yAyA+Uka / yAyajUka+su / yAyajUkaH / yahAM prathama yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu (bhvA0u0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se yaG' pratyaya hotA hai| yaG' pratyaya hone para sanyaDo:' (6 / 1 / 9) se yaj' dhAtu ko dvitva aura dIrgho'kita:' (7 / 4 / 83) se abhyAsa ko dIrgha hotA hai| yaDanta yAyajya' dhAtu se isa sUtra se Uka' pratyaya karane para 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'a' kA lopa aura 'yasya halaH' (6 / 4 / 49) se 'ya' kA lopa hotA hai| (2) jaJjapUkaH / japa vyaktAyAM vAci, mAnase ca' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama lupasadacarajapajabhadahadazagRbhyo bhAvagarhAyAm' (3 / 1 / 24) se yaG' pratyaya hotA hai| japajabhadahadazabhaJjapazAM ca' (7 / 4 / 86) se japa' ke abhyAsa ko nuk' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) dandazUkaH / yahAM 'dazi daMzanadarzanayoH' (cu0A0) dhAtu se prathama lupasadacara0' (3 / 1 / 24) se 'yaD' pratyaya hotA hai| japajabha0' (7 / 4 / 86) se daza' ke abhyAsa ko nuk Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ra: (1) namikampismyajasakamahiMsadIpo rH|167| pa0vi0-nami-kampi-smi-ajasa-kama-hiMsa-dIpa: 5 / 1 ra: 1 / 1 / sa0-namizca kampizca smizca ajasazca kamazca hiMsazca dIp ca eteSAM samAhAra:-namindIpa, tasmAt-nami0dIpa: (smaahaardvndv:)| anvaya:-nami0dIpo dhAtorvartamAne ra:, tcchiilaadissu| artha:-namiprabhRtibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle ra: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(nami:) nanaM kaasstthm| (kampi:) kamprA shaakhaa| (smi:) smeraM mukham / (ajasa:) ajasraM juhoti yajJadattaH / (kama:) kamrA yuvatiH / (hiMsa:) hiMsraM rakSaH / (dIp) dIpaM kASTham / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH AryabhASA-artha-(nami0dIpa:) nami, kampi, smi, ajasa, kama, hiMsa, dIp (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (ra:) ra-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(nami) nanaM kASTham / namanazIla kaatth| (kampi) kamprA zAkhA / kampanazIla shaakhaa| (smi) smeraM mukham / ISad-hasanazIla mukh| (ajasa) ajasraM juhoti yjnydtt:| yajJadatta nirantara yajJa karatA hai| (kama) kamrA yuvatiH / kAmanAzIla yuvti| (hiMsa) hiMsraM rakSa: / hiMsAzIla raaksss| (dIp) dIpraM kASTham / jvalanazIla kaatth| siddhi-(1) namaH / yahAM Nama prahvatve zabde ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ra' pratyaya hai| (2) kampraH / 'kapi calane' (bhvA0A0) 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num Agama hotA hai| (3) smeraH / miG ISadhasane (bhvA0A0) sArvadhAtukArdhadhAtukayo: (7 / 3 / 84) se dhAtu ko guNa hotA hai| (4) ajasraH / napUrvaka jasu mokSaNe' (di0pa0) / (5) kamaH / 'kamu kAntau' (bhvaa0aa0)| 'kameNiG' (3 / 1 / 30) se 'NiG' aura usakA NeraniTi' (6 / 4 / 51) se lopa hotA hai| (6) hiMsraH / 'hisi hiMsAyAm (rudhA0pa0) 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num' Agama hotA hai| (7) dIpraH / dIpI dIptau' (di0aa0)| u: (1) sanAzaMsabhikSa uH / 168 / pa0vi0-san-AzaMsa-bhikSa: 5 / 1 u: 1 / 1 / sa0-san ca AzaMsazca bhikS ca eteSAM samAhAra:-sanAzaMsabhikS tasmAt-sanAzaMsabhikSa: (samAhAradvandvaH) / anvaya:-sanAzaMsabhikSo dhAtorvartamAne u:, tcchiilaadissu| artha:-sannantebhyo AzaMsa-bhikSibhyAM ca dhAtubhyAM paro vartamAne kAle u:-pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(sannanta:) cikIrSuH / jihIrSuH / (AzaMsa:) AzaMsuH / (bhikSa) bhikssuH| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(sanAzaMsabhikSa:) sannata dhAtu aura AzaMsa tathA bhikS (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (u:) u-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(sannanta:) cikiirssH| karane kA icchuka / jihiirssH| harane kA icchuka / (AzaMsa) AzaMsuH / icchuka / (bhikS) bhikSuH / bhikssaadhrmaa| siddhi-(1) cikIrSuH / yahAM prathama DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se 'dhAto: karmaNa: samAnakartakAdicchAyAM vA' (3 / 1 / 7) se san' pratyaya hotA hai| sannanta cikIrSa' dhAtu se isa sUtra se 'u' pratyaya hotA hai| cikIrSa' kI siddhi 'dhAtoH karmaNa:0' (3 / 1 / 7) meM dekha leveN| (2) jihIrSuH / hRJ haraNe' (bhvA0u0) pUrvavat / (3) aashNsuH| 'AGaH zasi icchAyAm' (bhvaa0aa0)| 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se num' Agama hotA hai| (4) bhikSuH / bhikSa bhikSAyAmalAbhe lAbhe ca' (bhvA0A0)! uH (nipAtanam) (2) vinduricchuH|166 / pa0vi0-vindu: 1 / 1 icchu: 1 / 1 / anu0-uritynuvrtte| artha:-vinduH, icchu:-ityetau zabdau u-pratyayAntau vartamAne kAle nipAtyete, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-vinduH, vedanazIlaH / icchu:, eSaNazIla: / AryabhASA-artha-(vinduricchu:) vindu aura icchu zabda (u:) u-pratyayAnta (vartamAne) vartamAnakAla meM nipAtita kiye haiM, yadi inakI dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-vinduH / jnyaanshiil| icchu: / icchaashiil| siddhi-(1) vinduH / yahAM vida jJAne' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'u' pratyaya hai aura 'idito num dhAto:' (7 / 1 / 58) se aprApta num' Agama isa nipAtana se kiyA jAtA hai| (2) icchuH / yahAM 'iSu icchAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'u' pratyaya hai| 'iSugamiyamAM cha:' (7/377) se aprApta cha' Adeza isa nipAtana se kiyA jAtA hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 277 u: (3) kyaacchndsi|170| pa0vi0-kyAt 5 / 1 chandasi 71 / anu0-uritynuvrtte| anvaya:-chandasi kyAd dhAtorvartamAne u:, tacchIlAdiSu / artha:-chandasi viSaye kya-pratyayAntAd dhAto: paro vartamAne kAle u: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| 'kyAt' ityatra-kyaca-kyaSkyaGpratyayAnAM sAmAnyena grahaNaM kriyte| udA0-(kyac) mitryuH| devayu: (R0 4 / 1 / 7) / (kyaS) sNsvedyuH| (kyaG) sumnayu: (R0 7 / 1 / 10) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kyAt) kya-pratyayAnta (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (u:) u-pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| yahAM kyAt' se kyac, kya, kpaG pratyayo kA samAnatA se grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-- (kyac) mitrayuH / apane mitra kA icchuk| devayuH' (R0 4 / 1 / 7) apane devatA kA icchuk| (kyA) sNsvedyuH| saMsvedanazIla (psiijnevaalaa)| (kyaG) sumnayuH (R0 7 / 1 / 10) / sumna-uttama abhyAsI ke samAna aacrnndhrmaa| siddhi-(1) mitryH| yahAM prathama 'mitra' zabda se 'supa Atmana: kyac (3 / 18) se kyac' pratyaya hotA hai| kyac' pratyaya pare hone para kyaci ca' (7 / 4 / 33) se prApta Itva kA na cchandasyaputrasya (7 / 4 / 35) se pratiSedha hotA hai| kyajanta mitraya' dhAtu se isa sUtra se 'u' pratyaya hai| mitry+u| mitrayu+su / mitrayuH / ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'a' lopa hotA hai| deva zabda se-devayuH / (2) saMsvedayaH / yahAM prathama saMsveda' zabda se lohitAdiDAjabhya: kyaSa' (3 / 113) se kyaS pratyaya hotA hai| kyaSanta saMsvedaya' dhAtu se isa sUtra se 'u' pratyaya hai| (3) sumnyuH| yahAM prathama sumna' zabda se kartuH kyaG salopazca' (3 / 1 / 11) se 'kyaG' pratyaya hotA hai| kyaGanta sumnaya' dhAtu se isa sUtra se u' pratyaya hai| kiH+kin (1) AdRgamahanajanaH kikinau liT c|171| pa0vi0-At-R-gama-hana-jana: 5 61 ki-kinau 1 / 2 liT 11 ca avyypdm| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-Acca Rzca gamazca hanazca jan ca eteSAM samAhAra:AdRgamahanajan tasmAt-AdRgamahanajana: (smaahaardvndv:)| __ anvaya:-chandasi AdRgamahanajano dhAtorvartamAne kikinau liT ca tcchiilaadissu| artha:-chandasi viSaye AkArAntebhya RkArAntebhyo gamahanajanibhyazca dhAtubhya: paro vartamAne kAle ki-kinau pratyayau bhavata:, liDvacca kArya bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| ___udA0-(At) papi: somam, dadirgA: (R0 6 / 23 / 24) / (RkArAntaH) mitrAvaruNau taturiH / dUre hyadhvA jaguri: (R0 10 1108 / 1) / (gama:) jagmiyuvA (R0 7 / 20 / 1) / (hana:) jjirvRtrm| (jana:) jajJirbIjam / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (Adjana:) AkArAnta, RkArAnta aura gama, hana, jan (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kikinau) ki aura kin pratyaya hote haiM (ca) aura inako (liTa) liT lakAra ke samAna dvivacana rUpa kArya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA aura tatsAdhukArI ho| udA0-(AkArAnta) papi: somam, dadirgAH (R0 6 / 23 / 24) / sompaanshiil| godaandhrmaa| (RkArAnta) mitrAvaruNau taturiH / tturi-trnnshiil| (gama) dUre hyadhvA jaguriH / jguri=nigrnnshiil| (gama) jagmiyurvA (R0 7 / 20 / 1) / gamanazIla yuvk| (hana) janirvatram / vRtra ke hanana meM kuzala / (jan) jajJirbIjam / bIja ke utpAdana meM sAdhu / siddhi-(1) ppiH| yahAM 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ki' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'pA' dhAtu ke A kA lopa hotA hai| dvirvacane'ci (11158) se A-lopa ko sthAnivat mAnakara 'pA' dhAtu ko dvitva hotA hai| (2) dadiH / DudAna dAne (ju0u0) pUrvavat / (3) tturiH| tR plavanasantaraNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra ki pratyaya hai| bahulaM chandasi' (7 / 1 / 103) se utva aura uraNa raparaH' (1 / 150) se raparatva hotA hai| dvivacane'ci' (1 / 1 / 58) se pUrvavat sthAnivadbhAva mAnakara tR' zabda ko dvitva hotA hai| urat' (7 / 4 / 66) se abhyAsa ke R ko 'a' Adeza hotA hai| (4) jaguriH / nigaraNe (tu0p0)| (5) jagmi: / gamlu gatau (bhvA0pa0) 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se 'gam' dhAtu kA upadhA-lopa hotA hai| Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (6) jajJiH / janI prAdurbhAve' (di0A0) 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se 'jana' dhAtu kA upadhA-lopa tathA sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se jan' ke n' ko cavarga J hotA hai| vizeSa-ki' aura kin' pratyaya ke zabdarUpa samAna hote haiN| 'AdhudAttazca' (3 / 1 / 3) se ki' pratyaya AdhudAtta hai aura nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se kin-pratyayAnta zabda AdhudAtta hotA hai| yaha svaravidhAna meM bhinnatA hai| najiG-- svpitRssornjidd'|172| pa0vi0-svapitRSo: 6 / 2 (paJcamyarthe) najiG 1 / 1 / sa0-svapizca taNa ca tau svapitRSau, tayoH-svapitRNo: (itretryogdvndv:)| anu0-chandasIti nivRttm| anvaya:-svapitRSibhyAM dhAtubhyAM vartamAne najiG, tacchIlAdiSu / artha:-svapitRSibhyAM dhAtubhyAM paro vartamAne kAle najiG pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0- (svapi:) svapnak / (tRS) tRSNak / AryabhASA-artha-(svapitRSoH) svapi aura tRS (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (najiG) najiG pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0- (svapi) svapnak / shynshiil| (tRS) tRSNak / pipaasu| siddhi-(1) svapnak / svap+naj / svpn+su| svapnaga, svapnak / yahAM 'jiSvapa zaye' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se najiG' pratyaya hai| svap+naji su' kA lopa, co: ku:' (8 / 2 / 30) se j' ko kavarga 'g' aura 'vA'vasAne (8 / 4 / 55) se 'g' ko car k hotA hai| (2) tRSNak / 'tritRSa pipAsAyAm (di0pa0) 'vAo-RvarNAcceti vaktavyam' (7 / 4 / 1) se Natva hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Aru: (1) zRvandyorAruH / 173 / pa0vi0-zR-vandyo: 6 / 2 (paJcamyarthe) Aru: 11 / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra60 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-zRzca vandizca tau zRvandI tayo:-zRvandyo: (itretryogdvndvH)| anvaya:-zRvandibhyAM dhAtubhyAM vartamAne Aru:, tacchIlAdiSu krtRssu| artha:-zRvandibhyAM dhAtubhyAM paro vartamAne kAle Aru: pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(za:) zarAru: / (vandi:) vandAru: / AryabhASA-artha-(zRvandyo:) zR aura vandi (dhAto:) dhAtuoM se para (vartamAne) vartamAnakAla meM (Aru:) Aru pratyaya hotA hai, yadi na dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(zR) zarAru: / hiNsaashiil| (vandi) vandAru: / abhivAdana/stuti dhrmaa| siddhi-(1) zarAruH / yahAM zR hiMsAyAm (yA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Aru' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se zR' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) vandAru: / yahAM vadi abhivAdanastutyoH' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se Aru' pratyaya hai| 'idito num dhAtoH' (7 / 1158) se num' Agama hotA hai| kruk+klukan (1) bhiyaH krukklu knau|174| pa0vi0-bhiya: 5 / 1 kruk-klukanau 1 / 2 / sa0-kruzca klukan ca tau-krukkla kanau, (itaretarayogadvandvaH) / anvaya:-bhiyordhAtorvartamAne kruk-klukanau, tcchiilaadissu| artha:-bhI-dhAto: paro vartamAne kAle kruklukanau pratyayau bhavataH, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0- (krak) bhIru: (klukan) bhIlukaH / AryabhASA-artha:-(bhiyaH) bhI (dhAtoH) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kruklukanau) kru aura klukan pratyaya hote hai, yadi isa dhAtu kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(kruk) bhIru: / (klukan) bhIluka: / bhayazIla (ddrpok)| siddhi-bhIru: / yahAM nibhI bhaye' (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ka' pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA viDati ca' (1 / 15) se pratiSedha hotA hai| aise hI-bhIlukaH / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH varac (1) sthezabhAsapisakaso varac / 175 / pa0vi0-sthA-Iza-bhAsa-pisa-kasa: 5 / 1 varac 1 / 1 / sa0-sthAzca Izazca bhAsazca pisazca kas ca eteSAM samAhAra:sthezabhAsapisakas, tasmAt-sthezabhAsapisakasa: (smaahaardvndv:)| anvaya:-sthezabhAsapisakaso dhAtorvartamAne varac tacchIlAdiSu / artha:-sthezabhAsapisakasibhyo dhAtubhyaH paro vartamAne kAle varac pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0- (sthA:) sthaavrH| (Iza:) iishvr:| (bhAs) bhAsvaraH / (pisa:) peshvrH| (kas) vikasvaraH / AryabhASA-artha-(sthezabhAsapisakasa:) sthA, Iza, bhAsa, pisa, kas (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (varac) varac pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA (tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho| udA0-(sthA) sthAvaraH / sthitishiil| (Iza) IzvaraH / aishvryshiil| (bhAsa) bhAsvara: / diiptishiil| (pisa) pesvaraH / gtishiil| (kas) vikasvaraH / vikaasshiil| siddhi-(1) sthAvara: / yahAM chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se varac' pratyaya hai| (2) IzvaraH / 'Iza aizvarye' (adaa0aa0)| (3) bhAsvaraH / 'bhAsU dIptau' (bhvA0A0) / (4) pesvrH| pisa gatau' (bhvaa0p0)| (5) vikasvaraH / vi upasargapUrvaka 'kasa gatau' (bhvaa0p0)| varac (2) yazca yaGaH / 176 / pa0vi0-ya: 5 / 1 ca avyayapadam, yaGa: 5 / 1 / anu0-varac itynuvrtte| anvaya:-yaGo yazca dhAtorvartamAne varac tcchiilaadissu| artha:-yaGantAd yA-dhAtorapi paro vartamAne kAle varac pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu krtRssu| udaa0-yaayaavrH| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA - artha - (yaGa: ) - yaG pratyayAnta (ya: ) yA dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (varac) varac pratyaya hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / 282 udaa0-yaayaavr:| ati prAptizIla ( ghumakkar3a) 1 siddhi - yAyAvara: / yahAM prathama 'yA prApaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG ' ( 3 / 1 / 22 ) se 'yaG' pratyaya hotA hai / yaGanta 'yAyAya' dhAtu se isa sUtra se 'varac' pratyaya hai| 'ato lopa:' (6 / 4 / 48) se 'a' kA lopa aura 'lopo vyorvaliM' (6 / 1 / 64) se 'y' kA lopa hotA hai| kvip (1) bhrAjabhAsadhurvidyutorjipRjugrAvastuvaH kvip / 177 / pa0vi0- bhrAja-bhAsa-dhurvidyuta Urji-pR-ju-grAvastuva: 5 / 1 kvip 1 / 1 / sa0-bhrAjazca bhAsazca dhurvizca dyutazca Urjizca pRzca juzca grAvastuzca eteSAM samAhAraH-bhrAja0grAvastu, tasmAt bhrAja0 grAvastuvaH ( samAhAradvandvaH) / anvayaH - bhrAjastuvo dhAtorvartamAne kvip, tacchIlAdiSu / artha :- bhrAjAdibhyo dhAtubhyaH paro vartamAne kAle kvip pratyayo bhavati, tacchIlAdiSu kartRSu / udA0 - (bhrAjaH ) vibhrAT / ( bhAsa: ) bhA: / ( dhurvi ) dhU: / (dyuta: ) vidyut| (Urji:) Urk / (pR:) pUH / (juH) jUH / (grAvastuH ) grAvastut / AryabhASA-artha-(bhrAja0grAvastut) bhrAja, bhAsa, dhurvi dyuta, Urji, pR, ju, grAvastu (dhAtoH) dhAtuoM se pare (vartamAne ) vartamAnakAla meM (kvip) kvip pratyaya hotA hai, yadi ina dhAtuoM kA kartA ( tacchIla0) tacchIlavAn, taddharmA vA tatsAdhukArI ho / udA0 1- (bhrAja) vibhrAT / diiptishiil| (bhAsa) bhA: / diiptishiil| (dhurvi ) dhUH / hiMsAzIla / (Urji) Urk / bala evaM praannshiil| (pU) pU: / pAlana- puurnnshiil| (ju) jU: / vegazIla / (grAvastu ) grAvastut / pASANa stutidharmA ( mUrtipUjaka ) / siddhi-(1) vibhrAT / yahAM 'bhrAjU dIptoM' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'kvip' pratyaya / vairapRktasya' (6 / 1/65 ) se kvip' pratyaya kA sarvahArI lopa hotA hai| 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36 ) se 'bhrAj' ke 'j' ko 'S' aura 'jhalAM jazo'nte' (8 / 2 /39 ) se 'S ' ko jaz D tathA 'vA'vasAneM (8/4/55) se D ko car T hotA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH (2) bhaa:| 'bhAsU dIptau' 'kvip' pratyaya kA pUrvavat sarvahArI lopa hokara 'bhAs' ke 'sa' ko sajaSo ru' (8 / 2 / 66) se rutva aura ru ko kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 / 3 / 15) se visarjanIya Adeza hotA hai| (3) dhUH / 'dhurvI hiMsArtha:' (bhvA0pa0) yahAM rAllopa:' (6 / 4 / 21) se dhAta ke va kA lopa aura 'rvorupadhAyA: dIrgha ika:' (8 / 276) se ik (u) ko dIrgha hotA hai| (4) vidyut / vi-upasargapUrvaka dyuta dIptauM' (bhvaa0aa0)| (5) uurch| Urja balaprANanayo:' (cu0pa0) co: kuH' (8 / 2 / 30) se j ko kutva ga aura vA'vasAne (8 / 4 / 55) se g ko car k hotA hai| (6) puu:| pR pAlanapUraNayoH' (krayA0pa0) udoSThyapUrvasya' se R ke sthAna meM u-Adeza, uraNa raparaH' (1 / 1 / 50) se raparatva aura rvorupadhAyA dIrgha ikaH' (8 / 276) se dIrgha hotA hai| (7) jU: / ju vege' sautra dhAtu ko nipAtana se dIrgha hotA hai| (8) prAvastut / yahAM 'grAva' zabda upapada hone para 'STuJa stutau' (adA0u0) dhAtu se kvip' pratyaya hai| 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se tuk' Agama hotA hai| kvip (2) anyebhyo'pi dRshyte|178 / pa0vi0-anyebhya: 5 / 3 api avyayapadam, dRzyate kriyApadam / anu0-kvip itynuvrtte| anvaya:-anyebhyo'pi dhAtubhyo vartamAne kvip dRzyate tcchiilaadissu| artha:-anyebhyo'pi dhAtubhya: paro vartamAne kAle kvip pratyayo dRzyate, tacchIlAdiSu krtRssu| udA0-(bhid) bhit| (chid) chit| (yuj) yuk ityaadikm| AryabhASA-artha-(anyebhyaH) anya-pUrvokta se bhinna (dhAtoH) dhAtuoM se (api) bhI pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kvip) kvip pratyaya (dRzyate) dekhA jAtA hai| udA0-(bhid) bhit / bhedana meM kushl| (chid) chit / chedana meM kushl| (yuj) yuk / yogdhrmaa| siddhi-(1) bhit| yahAM bhidir vidAraNe (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kvip' pratyaya hai| 'vip' kA varapraktasya' (6 / 1 / 65) se sarvahArI lopa hotA hai| bhid+su| 'halDyAblyo0' (6 / 1 / 66) se su' kA lopa hotA hai| vA'vAsane' (8 / 4 / 55) se 'bhid' ke 'd' ko car 't' hotA hai| (2) chit / chidir dvaidhIkaraNe' (rudhA0pa0) pUrvavat / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) yuk| 'yuja samAdhau' (di0aa0)| co: kuH' (8 / 2 / 30) se yuj ke j ko kutva ga aura 'vA'vasAne (8 / 4 / 55) se g ko car k hotA hai| iti tacchIlAdikartRprakaraNam / kvip (1) bhuvaH saMjJAntarayoH / 176 | pa0vi0-bhuva: 5 / 1 saMjJA-antarayo: 7 / 2 / sala-saMjJA ca antarazca tau saMjJAntarau, tayo:-saMjJA'ntarayo: (itretryogdvndv:)| anu0-kvip ityanuvartate / tacchIlataddharmatatsAdhukAriSu iti nivRttam / anvaya:-bhuvo dhAtorvartamAne kvip saMjJAntarayoH / artha:-bhU-dhAto: paro vartamAne kAle kvip pratyayo bhavati, saMjJAyAm antare ca gmymaane| udA0-(saMjJA) vibhUrnAma kshcit| (antara:) pratibhUH / dhanikaadharmaNayorantare yastiSThati sa prtibhuurityucyte| AryabhASA-artha-(bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kvip) kvip pratyaya hotA hai, yadi vahAM (saMjJAntarayoH) saMjJA aura antara-madhyastha artha prakaTa ho| udA0-(saMjJA) vibhUrnAma kazcit / vibhU nAmaka koI puruSa / (antara) pratibhUH / dhanika aura karjadAra kA madhyastha puruSa (jaamin/gaarNttr)| siddhi-(1) vibhUH / yahAM vi-upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra kvip-pratyaya hai| varapRktasya' (6 / 1 / 65) se 'kvip' pratyaya kA sarvahArI lopa hotA hai| (2) pratibhUH / prati upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvaa0p0)| Du: (1) viprasaMbhyo ddvsNjnyaayaam|180| ___pa0vi0-vi-pra-saMbhya: 5 / 3 Du 11 (luptaprathamAnirdeza:) asaMjJAyAm 71 / sa0-vizca prazca sam ca te-viprasama:, tebhya:-viprasaMbhyaH (itretryogdvndvH)| na saMjJA iti asaMjJA, tasyAm-asaMjJAyAm, (nnyttpurussH)| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 285 anu0-bhuva itynuvrtte| anvaya:-viprasambhyo bhuvo dhAtorvartamAne Du:, asNjnyaayaam| artha-vi-pra-sam-upasargapUrvAd bhU-dhAto: paro vartamAne kAle Du: pratyayo bhavati, asaMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-(vi) vibhuH| (pra) prbhuH| (sam) sambhuH / AryabhASA-artha-(viprasaMbhya:) vi, pra, sam upasargapUrvaka (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (Du) Du pratyaya hotA hai, (asaMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha prakaTa na ho| udA0-(vi) vibhuH / srvvyaapk| (pra) prabhuH / svaamii| (sam) sambhuH / jnk| siddhi-(1) vibhuH / vi+bhuu+ddu| vi+bh+u| vibhu+su| vibhuH / yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Du' pratyaya hai| 'DityabhyAsasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143) se 'bhU' dhAtu ke Ti-bhAga (U) kA lopa hotA hai| (2) prabhuH / 'pra' upasargapUrvaka 'bhU' dhAtu se pUrvavat / (3) sambhuH / 'sam' upasargapUrvaka 'bhU' dhAtu se pUrvavat / (1) dhaH karmaNi ssttrn|181| pa0vi0-dha: 5 1 karmaNi 7 / 1 STran 1 / 1 / / anvaya:-karmaNi dho dhAtorvartamAne STran / artha:-karmaNi kArake vidyamAnAd dhA-dhAto: paro vartamAne kAle STran pratyayo bhavati / atra 'dhA' ityanena 'dheTa pAne' (bhvA0pa0) 'DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) iti dvayorapi grahaNaM kriyte| udA0-(dheTa) dhayanti tAmiti dhAtrI stanadAyinI / (DudhAJ) dadhati tAM bhaiSajyAmiti dhAtrI, aamlkii| AryabhASA-artha-(karmaNi) karma kAraka meM vidyamAna (dha:) dhA (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (STran) STran pratyaya hotA hai| yahAM 'dhA' kahane se 'dheTa pAne (bhvA0pa0) aura DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) donoM dhAtuoM kA samAnatA se grahaNa kiyA jAtA hai| udA0-(dheTa) dhayanti tAmiti dhaatrii| stanadAyinI (dhaaii)| (DudhAJ) dadhati tAmiti dhaatrii| AmalakI (aaNvlaa)| Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) dhaatrii| dhaa+ssttrn| dhA+tra / dhAtra+DIe / dhaatr+ii| dhAtrI+su / dhaatrii| ___ yahAM 'dheTa pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'STran' pratyaya hai| pratyaya ke S kA lopa hone para pratyaya kA Tutva bhI nahIM rahatA hai| pratyaya ke Sita hone se SidgaurAdibhyazca (4 / 1 / 41) se strIliGga meM DIS pratyaya hotA hai| (2) dhaatrii| 'DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) pUrvavat / STran(2) dAmnIzasayuyujastutudasisicamihapatadazanahaH krnne|182| pa0vi0- dAp-nI-zasa-yu-yuja-stu-tuda-si-sica-miha-pata-dazanaha: 5 / 1 karaNe 71 / sa0-dAp ca nIzca zasazca yuzca yujazca stuzca tudazca sizca sicazca mihazca patazca dazazca naha ca eteSAM samAhAra:-dAmna tasmAt-dAmnaha: (smaahaardvndvH)| anu0-STran itynuvrtte| anvaya:-dAmnaho dhAtorvartamAne ssttrn| artha:-karaNe kArake vidyamAnebhyo dAbAdibhyo dhAtubhyo paro vartamAne kAle STran pratyayo bhvti| udA0-(dAp) dAti yeneti daatrm| (nI) nayati yeneti netram / (zasa) zasati yeneti zastram / (yu) yauti yeneti yotrm| (yuja) yunakti yeneti yoktrm| (stu) stauti yeneti stotrm| (tuda) tudati yeneti totrm| (si) sinAti yeneti setrm| (sica) siJcati yeneti sektram / (miha) mehati yeneti meddh'm| (pata) patati yeneti ptrm| (daza) daMzati yayeti dNssttraa| (naha) nAti yayeti nddhii| __ AryabhASA-artha- (karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (dAmnaha:) dApa, nI, zasa. yu, yuja, stu, tuda, si, sica, miha, pata, daza, nah (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (STran) STran pratyaya hotA hai| udA0-(dAp) dAti yeneti dAtram / kATane kA sAdhana (daatii)| (nI) nayati yeneti netram / dezAntara meM le jAne kA sAdhana (ckssu)| (zasa) zasati yeneti zastram / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH zatru kI hiMsA kA sAdhana (shstr)| (yu) yauti yeneti yotram / dravya ko mizrita karane kA sAdhana (palaTA aadi)| (yuja) yunakti yeneti yoktram / baila Adi ko jor3ane kA sAdhana (jot)| 'Abandho yotraM yoktramityamaraH / (stu) stauti yeneti stotram / devatA Adi kI stuti kA sAdhana (zivastotra aadi)| (tuda) tudati yeneti totram / vyathA kA sAdhana (baila Adi ke tADanAdi kA sAdhana sAMTA painI aadi)| 'prAjanaM todanaM totr'mitymrH| (si) sinAti yeneti setram / bandhana kA sAdhana (rassI aadi)| (sica) siJcati yeneti sektram / bhUmi Adi ko sIMcane kA sAdhana (mazaka aadi)| (miha) mehati yeneti medram / garbha meM vIrya-secana kA sAdhana (puruSa kA lingg)| (pata) patati yeneti patram / dezAntara meM gamana kA sAdhana (vaahnmaatr)| (daza) daMzati yayeti daMSTrA / khAdyapadArtha ko kATane kA sAdhana (daaddh)| (naha) nahyati yayeti naddhI / bandhana kA sAdhana (camar3e kI rssii)| janabhASA meM 'bAdI' athavA 'jota' kahate haiN| trINi carmarajjo:'nadhI vadhI varatrA syA'dityamaraH / siddhi-(1) dAtram / yahAM 'dApa lavane (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'STran' pratyaya hai| (2) netram / NIJ prApaNe' (bhvA0u0) / sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 184) se nI' dhAtu ko guNa hotA hai| (3) 'zasa hiMsAyAm' (bhvaa0p0)| (4) yotram / yu mizraNe' (adA0pa0) pUrvavat guNa hotA hai| (5) yoktrm| 'yujir yoge' (rudhA0pa0) pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 85) se 'yuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'co: kuH' (8 / 2 / 30) se yuj ke 'j' ko kutva g aura 'khari ca' (8 / 4 / 54) se ga ko car k hotA hai| (6) stotrm| 'STuJa stutau' (adA030) pUrvavat guNa hotA hai| (7) totram / tuda vyathane (tu0pa0) pUrvavat guNa hotA hai| (8) setram / SiJ bandhane (jyaa0u0)| (9) sektram / picir kSaraNe' (rudhA0u0) / (10) medram / 'miha secane' (bhvaa0p0)| miha+STran / miha+tra / meddh+dr| me0+dr| meddh'+su| meddh'm| ho DhaH' (8 / 2 / 31) se dhAtu ke ha ko da Adeza, 'jhaSastathortho'dha:' (8 / 2 / 40) se tra' ke t ko dh Adeza, 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) pratyaya ke dh ko Tutva da hotA hai| do Dhe lopa:' (8 / 3 / 13) se pUrva d kA lopa hotA hai| (11) patram / 'patlu gatau' (bhvaa0p0)| (12) daMSTrA / daza dazane' (bhvaa0p0)| 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se daMz ke z ko S aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se 'tra' pratyaya ke t ko T hotA hai| 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp pratyaya hotA hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (13) nddhii| 'Naha bandhane (di0u0) 'naho dha:' (8 / 2 / 34) 'nah' dhAtu ke ha ko dh Adeza, jhaSastathortho'dha:' (8 / 2 / 40) se 'tra' pratyaya ke t ko 'dh' Adeza aura 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 52) se pUrva dh ko jaz d Adeza hotA hai| strIliGga meM 'SidgaurAdibhyazca' (4 / 1 / 41) se DIS pratyaya hai| STran (3) halasUkarayoH puvaH / 183 / pa0vi0-hala-sUkarayo: 7 / 2 puva: 5 / 1 / sa0-halazca sUkarazca tau-halasUkarau, tayo:-halasUkarayo: (itretryogdvndvH)| anu0-STran, karaNe iti caanuvrtte| anvaya:-karaNe puvo dhAtorvartamAne STran halasUkarayoH / artha:-karaNe kArake vidyamAnAt pU-dhAto: paro vartamAne kAle STran pratyayo bhavati, tacca karaNaM halasUkarayoravayavo bhavati / udA0-pavate/punAti vA yena tat-potram / halasya potram / sUkarasya potram / mukhmityrthH| AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (puva:) pU (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (STran) STran pratyaya hotA hai, yadi vaha karaNa (halasUkarayo:) hala aura sUara kA aGga ho| udA0-pavate punAti vA yena tat potram / halasya potram / bhUmi ko zuddha karane kA sAdhana, hala kA mukha phaal| sUkarasya potram / mala ko zuddha karane kA sAdhana sUara ke mukha kA agrbhaag| 'mukhAgre kroDahalayo: potra'mityamaraH / / siddhi-potram / yahAM pUG pavane (bhvA0A0) aura pUJ pavane (yA u0) dhAtu se isa sUtra se 'STran' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 13 184) se 'pU' dhAtu ko guNa hotA hai| yahAM pU' kahane se uparyukta donoM dhAtuoM kA samAnatA se grahaNa kiyA jAtA hai| itra: (1) artilUdhUsUkhanasahacara itraH / 184 / pa0vi0-arti-lU-dhU-sU-khana-saha-cara: 5 / 1 itra: 1 / 1 / / sa0-artizca lUzca dhUzca sUzca khanazca sahazca car ca eteSAM samAhAra:-arti0car, tasmAt-articara: (smaahaardvndvH)| jAma Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH anu0-karaNa itynuvrtte| anvaya:-karaNe'rticaro dhAtorvartamAne itrH| artha:-karaNe kArake vidyamAnebhyo'rtiprabhRtibhyo dhAtubhya: paro vartamAne kAle itra: pratyayo bhvti| udA0-(artiH) aritrm| (lU:) lavitram / (dhU:) dhvitrm| (sU:) svitrm| (khana:) khnitrm| (saha:) shitrm| (car) critrm| AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (articara:) arti R, la, dhU, sU, khana, saha, car (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (itra:) itra pratyaya hotA hai| udA0-(arti-R) iyarti yeneti aritram / dezAntara prApti kA sAdhana, naukA kA cppuu| (lU) lunAti yeneti lavitram / kATane kA sAdhana, caakuu| (dhU) dhuvati yeneti dhavitram / vikampana kA sAdhana, pNkhaa| (sU) suvati yeneti savitram / pragati kA sAdhana, vAhana aadi| (khana) khanati yeneti khanitram / khodane kA sAdhana, kudAla aadi| khanitramavadAraNe' ityamaraH / (saha) sahate yena tat sahitram / loSTha Adi ke marSaNa kA sAdhana, suhAgA aadi| (car) carati yeneti caritram / calane kA sAdhana, crnn| siddhi-(1) aritram / yahAM R gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'itra' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'R' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) lavitram / laja chedane (kryaau0)| (3) dhvitrm| 'dhU vidhUnane (tu0p0)| (4) savitram / SU preraNe' (tu0p0)| (5) khnitrm| 'khanu avadAraNe' (bhvaa0p0)| (6) sahitram / Saha marSaNe (bhvaa0aa0)| (7) critrm| 'cara gatau (bhvaa0p0)| itraH (2) puvaH sNjnyaayaam|185| pa0vi0-puva: 5 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-karaNe, itra iti caanuvrtte| anvaya:-puvo dhAtorvartamAne itra: saMjJAyAm / artha:-karaNe kArake vidyamAnAt pU-dhAto: paro vartamAne kAle itra: pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-pavitraM darbha: / pavitraM barhiH / AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (puva:) pU (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (itra:) itra pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha prakaTa ho| ___udA0-pavitraM darbhaH / yajJIya vizeSa darbha (kuzA) jo aMgUThe meM pahanA jAtA hai| pavitraM barhiH / yajJIya kushaasn| siddhi-pavitram / yahAM pUG pavane' (bhvA0A0) aura 'pUJa pavane (krayAu0) dhAtu se isa sUtra se saMjJAvizeSa meM 'itra' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 184) se 'pU' dhAtu ko guNa hotA hai| itra: (3) kartari crssidevtyoH|186| pa0vi0-kIra 71 ca avyayapadam, RSi-devatayo: 7 / 2 / sa0-RSizca devatA ca te-RSidevate, tayo:-RSidevatayo: (itretryogdvndv:)| anu0-karaNe, itra:, puva iti caanuvrtte| anvaya:-karaNe kartari ca puvo dhAtorvartamAne itra:, RSidevatayoH / artha:-karaNe kartari ca kArake vidyamAnAt pU-dhAto: paro vartamAne kAle itra: pratyayo bhavati, yathAsaMkhyamRSau devatAyAM caabhidheyaayaam| RSau karaNe devatAyAM ca kartari pratyayo vidhiiyte| udA0-(RSi:) pUyate yeneti pavitra: / pavitro'yamRSiH / (davatA) punAtIti pavitraH / agni: pavitraM sa mA punAtu / __AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa (ca) aura (katIre) kartA kAraka meM vidyamAna (puva:) pU (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (itra:) itra pratyaya hotA hai, (RSidevatayo:) yadi yathAsaMkhya RSi aura devatA artha vAcya ho| RSi artha meM karaNa meM aura devatA artha meM kartA meM pratyaya kiyA jAtA hai| udA0-(RSi) pUyate yeneti pavitraH / pavitro'yamRSiH / yaha RSi mantra citta ko pavitra karane kA sAdhana hai| divatA) punAtIti pavitraH / agni: pavitraM sa mA punAtu / agni devatA pavitra hai, vaha mujhe pavitra kre| agni=sarvapUjya paramezvara / siddhi-pavitraH / puurvvt| Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH 261 kta : (1) jItaH ktaH / 187 / pa0vi0-jIta: 5 / 1 kta: 11 / sa0-ji id yasya sa:-jIt, tasmAt-jIta: (bhuvriihiH)| anvaya:-jIto dhAtorvartamAne kt:| artha:-ji-ito dhAto: paro vartamAne kAle kta: pratyayo bhavati / udA0-(jimidA) minnH| (nikSvidA) kssvinnnnH| (nidhRSA) dhRSTaH / AryabhASA-artha- (jIta:) ji it vAle (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kta:) kta pratyaya hotA hai| udA0-(jimidA) minna: / sneha krnevaalaa| (nikSvidA) viNNa: / sneha athavA mukta krnevaalaa| (jidhRSTa:) dhRSTa: / pragalbha ctur| siddhi-(1) minna: / mid+kta / mid+t| min+n| minn+su| minnaH / yahAM jimidA snehane (bhvA0A0) isa jIt' dhAtu se 'radAbhyAM niSThAto na: pUrvasya ca daH' (8 / 2 / 42) se 'kta' ke t' ko n' Adeza aura pUrvavartI mid' dhAtu ke 'd' ko bhI n' Adeza hotA hai| (2) viNNaH / nikSvidA snehanamocanayoH' (bhvaa0aa0)| pUrvavat 't' aura 'd' ko 'd' Adeza tathA 'aTkupvAnumvyavAye'pi (8 / 4 / 2) se Natva' hotA hai| (3) dhRSTaH / nidhRSA prAgalbhye (svaa0p0)| 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se 'kta' pratyaya ko Tutva hotA hai| kta: (2) matibuddhipUjArthebhyazca / 188 / pa0vi0-mati-buddhi-pUjArthebhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sao-matizca buddhizca pUjA ca tA:-matibuddhipUjAH, arthazca arthazca arthazca te-arthAH, matibuddhipUjA arthA yeSAM te-matibuddhipUjArthAH, tebhya:matibuddhipUjArthebhyaH (itaretarayogadvandvagarbhitabahuvrIhiH / anu0-kta itynuvrtte| Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra6ra pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-matibuddhipUjArthebhyo dhAtubhyazca vartamAne kt:| artha:-matyarthebhyo buddhyarthebhya: pUjArthebhyazca dhAtubhya: paro vartamAne kAle kta: pratyayo bhvti| _udA0-(mati: icchA) rAjJAM mato devadatta: / rAjJAmiSTo devadattaH / (buddhiH=jJAnam) rAjJAM buddho yjnydttH| rAjJAM jJAto yajJadatta: / (pUjA-satkAra:) rAjJAM pUjito brahmadattaH / rAjJAmarcito brahmadattaH / AryabhASA-artha-(matibuddhipUjArthebhya:) mati icchA, buddhi=jJAna aura pUjA-satkAra arthavAlI (dhAto:) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kta:) kta pratyaya hotA hai| udA0-(mati) rAjJAM mato devadatta: / rAjJAmiSTo devadattaH / devadatta rAjAoM ke dvArA abhimata/abhISTa hai| (buddhi) rAjJAM buddho yjnydttH| rAjJAM jJAto yajJadattaH / rAjA yajJadatta ko jAnate haiN| (pUjA) rAjJAM pUjito brhmdttH| rAjJAmarcito brhmdttH| brahmadatta rAjAoM ke dvArA pUjita hai| siddhi-(1) mt:| yahAM manu avabodhane (tu0A0) dhAtu se isa sUtra se kta pratyaya hai| 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se 'anunAsika' kA lopa hotA hai| (2) iSTaH / iSu icchAyAm' (bhvaa0p0)| 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se 'kta' pratyaya ko Tutva hotA hai| (3) buddhaH / budha avagamane' (bhvaa0p0)| 'jhaSastatho?'dha:' (8 / 2 / 40) se kta' pratyaya ko 'dha' Adeza aura 'jhalAM jaz jhazi' (8 / 4 / 52) se budh ke dh jaz d hotA hai| (4) jJAta: / jJA avabodhane (krayA0pa0) / (5) pUjitaH / pUja pUjAyAm' (cu0p0)| (6) arcitH| 'arca pUjAyAm (bhvaa0p0)| vizeSa-(1) rAjJAM mataH' ityAdi prayogoM meM ktasya ca vartamAne (2 / 3 / 67) se kartA meM SaSThI vibhakti hotI hai| ktena ca pUjAyAm' (2 / 2 / 12) se SaSThI samAsa kA pratiSedha hotA hai| (2) vartamAne' pada kI anuvRtti uNAdayo bahulam' (3 / 3 / 1) taka hai| iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane tRtIyAdhyAyasya dvitIyaH pAdaH smaaptH| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vartamAnakAlapratyayaprakaraNam uNAdayaH pratyayAH (1) uNAdayo bahulam | 1 | pa0vi0 - uNAdaya: 1 / 3 bahulam 1 / 1 / sa0- uN AdiryeSAM te uNAdayaH ( bahuvrIhi: ) / anu0- puvaH saMjJAyAm (3 / 2 / 185 ) ityataH saMjJAyAmiti maNDUkotplutyA'nuvartate / 'vartamAne' iti cAnuvartate / anvayaH - dhAtorvartamAne bahulam uNAdayaH saMjJAyAm / artha:- dhAtubhyo vartamAne kAle uNAdayaH pratyayA bahulaM bhavanti, saMjJAyAM gamyamAnAyAm 1 udaa0-kaaruH| vAyuH / pAyuH / jAyuH / mAyuH svAduH / sAdhuH / AzuH / AryabhASA-artha- (dhAtoH) dhAtuoM se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (uNAdayaH) uN Adi pratyaya (bahulam ) adhikAMza hote haiM (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya meM / udA0-kAruH / kartA vA zilpI / vAyuH / pavana / pAyuH / gudA / jAyuH / zUra / mAyuH / pitta / svAduH / bhojya anna / sAdhuH / sajjana / AzuH / azva / siddhi-(1) kAruH / kR+uN / kAr+u / kAru+su / kAruH / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se kRvApAjimisvadisAdhyazUbhya uN' (uNAdi0 1 / 1) se 'uN' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 21115 ) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) vAyuH / vaa+unn| vaa+yuk+u| vaayu+su| vAyuH / yahAM 'vA gatigandhanayo:' (adA0pa0) / 'Ato yuk ciN kRto:' (7 / 3 / 33) se 'yuk' Agama hotA hai| (3) pAyu: / 'pA rakSaNe' (adA0pa0) pUrvavat / (4) jAyu: / ji+uN / jai+u| jAyu+su / jAyuH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM ji jaye' (bhvA0pa0) pUrvavat vRddhi hotI hai| (5) mAyuH / DumiJ prakSepaNe (svA030) pUrvavat vRddhi hotI hai| (6) svAduH / svada AsvAdane (bhvA0A0) 'ata upadhAyA:' se svad dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (7) sAdhuH / sAdha saMsiddhau' (svaa0p0)| (8) AzuH / 'azUG vyAptau' (svA0A0) / vizeSa-uNAdi-uNAdi pratyayoM kI vistRta vyAkhyA ke liye pANinIya uNAdikoSa' kA adhyayana kreN| bhUte'pi darzanam (2) bhUte'pi dRshynte|| pa0vi0-bhUte 71 api avyayapadam, dRzyante kriyaapdm| anu0-uNAdaya itynuvrtte| anvaya:-uNAdayo bhUte'pi dRshynte| artha:-uNAdaya: pratyayA bhUte kAle'pi dRshynte| udA0-vRttamiti vrtm| caritaM taditi carma / bhasitaM taditi bhasma / AryabhASA-artha-(uNAdaya:) uNa Adi pratyaya (bhUte) bhUtakAla meM (api) bhI (dRzyante) dekhe jAte haiN| udA0-vRttamiti vrm| jise banAyA gayA hai, maarg| caritaM taditi carma / jise pazu Adi ke zarIra se utArA gayA hai, cmdd'aa| bhasitaM taditi bhasma / jise jalAyA gayA hai, raakh| siddhi- (1) vrtm| vRt+manin / varta+man / vaman+su / vrtm| _. yahAM vatu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se bhUtakAla meM anyebhyo'pi dRzyante (3 / 2 / 75) se uNAdi manin' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se vRt' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'halyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2 / 7) se n' kA lopa hotA hai| (2) carma / 'cara gatibhakSaNayo:' (bhvA0pa0) pUrvavat / (3) bhasma / 'bhasa bhartsanadIptyoH ' (ju0pa0) pUrvavat / iti vartamAnakAlapratyayaprakaraNam / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH bhaviSyatkAlapratyayaprakaraNam gamI-AdayaH (1) bhaviSyati gmyaadyH|3| pa0vi0-bhaviSyati 7 / 1 gamI-Adaya: 1 / 3 / sa0-gamI AdiryeSAM te gamyAdayaH (bhuvriihiH)| anvaya:-gamyAdaya: zabdA bhaviSyati kaale| artha:-gamyAdaya: zabdA bhaviSyati kAle sAdhavo bhavanti / udA0-grAmaM gmii| aagaamii| prsthaayii| prtirodhii| prtibodhii| prtiyodhii| prtiyogii| prtiyaayii| aayaayii| bhaavii| AryabhASA-artha-(gamyAdayaH) gamI Adi zabdoM ko (bhaviSyati) bhaviSyatkAla artha meM sAdhu-ThIka samajhanA caahiye| udA0-grAmaM gmii| gAMva jaanevaalaa| aayaamii| aanevaalaa| prsthaayii| prasthAna krnevaalaa| prtirodhii| roknevaalaa| prtibodhii| smjhnevaalaa| prtiyodhii| mukAbale meM ldd'nevaalaa| prtiyogii| mukAbalA krnevaalaa| prtiyaayii| vApisa jaanevaalaa| aayaayii| aanevaalaa| bhaavii| bhaviSyat meM honevaalaa| siddhi-(1) gmii| gm+ini| gam+in / gmin+su| gamIn+su / gamIn+0 / gmii| yahAM 'gamla gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se bhaviSyatkAla meM gamerini:' (u0 416) se ini pratyaya hai| sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta aga kI upadhA ko dIrgha hotA hai| 'halyAbbhyo0' (6 / 1 / 66) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 27) se n' kA lopa hotA hai| (2) aagaamii| yahAM AG upasargapUrvaka 'gamla gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'ini' pratyaya hai| 'AGi Nit' (u0 417) se 'ini' pratyaya Nidvat hotA hai| ata: 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se gam dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (3) prsthaayii| yahAM pra upasargapUrvaka chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se supyajAtau NinisticchIlye' (3 / 2 / 78) se Nini pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| (4) prtirodhii| prati upasargapUrvaka rudhir AvaraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat / (5) prtibodhii| prati upasargapUrvaka budha avagamane' (bhvaa0p0)| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) prtiyodhii| prati upasargapUrvaka 'yudha samprahAre' (di0aa0)| (7) prtiyogii| prati upasargapUrvaka 'yujir yoge (rudhaa0p0)| (8) prtiyaamii| prati upasargapUrvaka yA prApaNe' (adaa0p0)| (9) aayaamii| AG upasargapUrvaka pUrvokta yA' dhAtu / (10) bhAvI / 'bhU sattAyAm' dhAtu se 'bhuvazca' (u0 4 / 8) ini' pratyaya aura 'ini' pratyaya ke Nidvat hone se 'aco Niti (7 / 2 / 115) se 'bhU' dhAtu ko vRddhi hotI hai| laT (2) yAvatpurAnipAtayorlaT / 4 / pa0vi0-yAvat-purAnipAtayo: 7 / 2 laT 1 / 1 / sa0-yAvacca purA ca tau yAvatpurau, yAvatpurau ca tau nipAtAvitiyAvatpurAnipAtau, tayoH-yAvatpurAnipAtayoH (itretryogdvndvgrbhitkrmdhaaryH)| anu0-bhaviSyati itynuvrtte| anvaya:-yAvatpurAnipAtayordhAtorbhaviSyati laT / artha:-yAvatpurAnipAtayorupapadayordhAtoH paro bhaviSyati kAle laTa pratyayo bhvti| udA0-(yAvat) yAvad bhuGkte devdttH| (purA) purA bhuGkteM yjnydttH| AryabhASA-artha-(yAvatpurAnipAtayoH) yAvat aura purA nipAta zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (laT) laT pratyaya hotA hai| udA0-(yAvat) yAvad bhuGkte devadattaH / devadatta jaba taka khaayegaa| (purA) purA bhuGkte yajJadattaH / yajJadatta pahale khaayegaa| siddhi-(1) bhuGkte / bhuja+laT / bhu+t| bhu znam j+te| bhuj+te| bhuj+te| bh-g+te| bhuk+te| bhungk+te| bhungkte| yahAM bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM laT pratyaya hai| 'bhujo'navane (11166) se 'bhuj' dhAtu se khAne artha meM Atmanepada hotA hai| rudhAdibhyaH znam' (3 / 1 / 78) se znam' vikaraNa pratyaya, nazcApadAntasya jhali Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 267 (813124) se n' ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' ( 816157) se anusvAra ko parasavarNa 'G' hotA hai / 'coH kuH' (8 12 130) se 'bhuj' ke 'j' ko kutva 'g' aura 'khari ca' (8/4/54) se 'g' ko car 'k' hotA hai| laT+lRT+luT - (3) vibhASA kadAkartyoH / 5 / pa0vi0 - vibhASA 1 / 1 kadA-kartyoH 7 / 2 / sa0-kadAzca karhizca tau kadAkarhI, tayo:- kadAkaryo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-bhaviSyati, laT iti cAnuvartate / anvayaH-kadAkarhyArdhAtorbhaviSyati vibhASA laT / artha :- kadA- karhizabdayorupapadayordhAtorbhaviSyati kAle vikalapena laT pratyayo bhavati, pakSe ca lRT-luTau pratyayau bhavataH / udA0- (kadA) kadA bhuGkte devadatta: (laT) / kadA bhokSyate devadatta: (lRT) / kadA bhoktA devadatta: ( luT) / (karhi ) karhi bhuGkte yajJadatta: (laT) / karhi bhokSyate yajJadattaH (lRT) / karhi bhoktA yajJadatta: (luT) / AryabhASA-artha- (kadAkahyaH) kadA aura karhi zabda upapada hone para ( dhAtoH) dhAtu se (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (vibhASA) vikalpa se (laT) laT pratyaya hotA hai, vikalpa pakSa meM lRT aura luT pratyaya hote haiN| udA0- (kadA) kadA bhuGkte devadatta: (laT) / devadatta kaba bhojana karegA / kadA bhokSyate devadatta: (lRT) / kadA bhoktA devadattaH (luT) / artha pUrvavat hai| (karhi) karhi bhuGkte yajJadatta: ( laT) / yajJadatta kaba bhojana kregaa| karhi bhuGkte yajJadatta: ( lRT) / karhi bhoktA yajJadatta: (luT ) / artha pUrvavat hai / siddhi-(1) bhuGkte / siddhi pUrvavat ( 3/3/4 ) hai / (2) bhokSyate / bhuj+lRT / bhuj+sy+t| bhoj+sy+te| bhog+sya+te / bhokSya+te / bhokSyate / yahAM pUrvokta 'bhuja' dhAtu se bhaviSyatkAla meM 'lRT zeSe ca' (3/3/13) se 'lRT' pratyaya hai| 'syatAsI lRluToH' (3 11133) se 'sya' vikaraNa-pratyaya hotA hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'coH kuH' Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (8 / 2 / 30) se 'bhuj' dhAtu ko kutva 'g' aura khari ca' (8 / 4 / 54) se g' ko 'k' hotA hai| Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| (3) bhoktaa| bhuja+luT / bhuj+taas+t| bhuj+taas+ddaa| bhu+t+aa| bhoj+t+aa| bhog+t+aa| bhok+t+aa| bhoktaa| yahAM pUrvokta 'bhuj' dhAtu se bhaviSyatkAla meM 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se 'luT' pratyaya hotA hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se tAs' vikaraNa-pratyaya hai| luTa: prathamasya DAraurasaH' (2 / 4 / 85) se ta-pratyaya ke sthAna meM DA Adeza hotA hai| vA0-DityabhasyApi Terlopa:' (6 / 4 / 143)) se tAs' ke Ti-bhAga (As) kA lopa hotA hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| laT,lRT+luT (4) kiMvRtte lipsaayaam|6| pa0vi0-kiMvRtte 7 1 lipsAyAm 7 / 1 / sa0-kimo vRttamiti kiMvRttam, tasmin-kiMvRtte (sssstthiittpurussH)| labdhumicchA lipsA, tsyaam-lipsaayaam| anu0-bhaviSyati, laT, vibhASA iti cAnuvartate / anvaya:-kiMvRtte dhAtorbhaviSyati vibhASA laT lipsaayaam| artha:-kiMvRtte kiMvRtte zabde upapade dhAtoH paro bhaviSyati kAle vikalpena laT pratyayo bhavati, lipsAyAM gamyamAnAyAm, pakSe luTluTau pratyayau bhvtH| udA0-kaM bhavanto bhojayanti (ltt)| kaM bhavanto bhojayiSyanti (luTa) / kaM bhavanto bhojayitAraH (luT) / labdhukAma: kazcit pRcchAti-kataro bhikSAM dadAti (ltt)| kataro bhikSAM dAsyati (luT) / kataro bhikSAM dAtA (lutt)| katamo bhikSAM dadAti (ltt)| katamo bhikSAM dAsyati (luT) / katamo bhikSAM dAtA (lutt)| AryabhASA-artha-(kivRtte) kim se banA huA koI zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (vibhASA) vikalpa se (laT) laT) pratyaya hotA hai, yadi vahAM (lipsAyAm) lipsA artha prakaTa ho| lipsA-prApti kI icchaa| udA0-kaM bhavanto bhojayanti (ltt)| kaM bhavanto bhojayiSyanti (ltt)| kaM bhavanto bhojayitAra: (lutt)| Apa kise bhojana kraayeNge| koI bhojanaprApti kA icchuka Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra66 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH pUchatA hai-kataro bhikSAM dadAti (ltt)| kataro bhikSAM dAsyati (lutt)| kataro bhikSA dAtA (ltt)| tuma donoM meM se kauna bhikSA degA? katamo bhikSAM dadAti (ltt)| katamo bhikSAM dAsyati (lutt)| katamo bhikSAM daataa| tuma saba meM se kauna bhikSA degaa| siddhi-(1) bhojayanti / yahAM Nijanta 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (ru0dhA0) dhAtu se isa sUtra se 'laT' pratyaya hai| (2) bhojayiSyanti / pUrvokta 'bhuj' dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) vikalpa pakSa meM 'luTa' pratyaya hai| (3) bhojayitAraH / pUrvokta 'bhuj' dhAtu se anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se vikalpa pakSa meM 'luTa' pratyaya hai| (4) DudAJ dAne (ju0pa0) dhAtu se dadAti, dAsyati, dAtA rUpa siddha kreN| vizeSa-kiMvatta-kiM se bane huye athavA kiM zabda jisameM vartamAna rahatA hai use kiMvRtta kahate haiN| 'kataraH' yahAM kiM zabda se kiM yattadornirdhAraNe dvayorekasya Dataraca (5 / 3 / 92) se 'Datarac' pratyaya hai| katamaH' yahAM kiM zabda se vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac' (2 / 3 / 93) se 'Datamac' pratyaya hai| laT,lRT+luT (5) lipsyamAnasiddhau c|7| pa0vi0-lipsyamAna-siddhau 71 ca avyayapadam / sa0-lipsyate prAptumiSyate tat-lipsyamAnam bhaktAdikam (karmaNi zAnac prtyyH)| lipsyamAnAt siddhiriti lipyamAnasiddhiH, tasyAmlipsyamAnasiddhau (pnycmiittpurussH)| anu0-bhaviSyati, laT, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-lipsyamAnasiddhau dhAtorbhaviSyati vibhASA laT / artha:-lipsyamAnAt=abhIpsitAd bhaktAdipadArthAt siddhau= svargAdisiddhau gamyamAnAyAM dhAto: paro bhaviSyati kAle vikalpena laT pratyayo bhavati, pakSe luTaluTau pratyayau bhavata: / udA0-(laTa) yo bhaktaM dadAti sa svargaM gcchti| (luTa) yo bhaktaM dAsyati sa svargaM gamiSyati / (luTa) yo bhaktaM dAtA sa svarga gantA / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(lipsyamAnasiddhau) abhISTa bhakta (bhAta) Adi padArtha kI prApti se svarga Adi siddhi artha prakaTa karane para (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla. meM (vibhASA) vikalpa se (laT) laT pratyaya hotA hai, vikalpa pakSa meM lRT aura luT pratyaya hote haiN| udA0-(laT) yo bhaktaM dadAti sa svargaM gcchti| (luT) yo bhaktaM dAsyati sa svargaM gamiSyati / (luT) yo bhaktaM dAtA sa svarga gantA / jo bhakta-bhAta (cAvala) degA vaha svarga meM jaayegaa| yahAM yAcaka apane lipsyamAna bhAta se svarga-siddhi kA kathana karatA huA hai dAtA jana ko protsAhita karatA hai| siddhi-(1) dadAti/gacchati / yahAM DudAJ dAne' (juu0) tathA 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM laT' pratyaya hai| (2) dAsyati/gamiSyati / yahAM pUrvokta dhAtuoM se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se vikalpa pakSa meM laT' pratyaya hai| (3) dAtA/gantA / yahAM pUrvokta dhAtuoM se 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se vikalapa pakSa meM 'luTa' pratyaya hai| laT,lRT+luT (6) loDarthalakSaNe c|8| pa0vi0-loTa-arthalakSaNe 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-loTo'rtha iti loDartha: / loDarthasya lakSaNamiti loDarthalakSaNam, tasmin-loDarthalakSaNe (sssstthiittpurussH)| anu0-bhaviSyati, laT, vibhASA iti caanuvrtte| anvaya:-loDarthalakSaNe ca dhAtorbhaviSyati vibhASA laT / artha:-loDarthasya praiSAdikasya lakSaNe'rthe'pi dhAto: paro bhaviSyati kAle vikalpena laT pratyayo bhavati, pakSe-luTluTau pratyayau bhvtH| udA0-(laTa) upAdhyAyazcedAgacchati-atha tvaM vyAkaraNamadhISva / (luTa) upAdhyAyazcedAgamiSyati-atha tvaM vyaakrnnmdhiissv| (luT) upAdhyAyazcedAgantA-atha tvaM vyAkaraNamadhISva / AryabhASA-artha-(loDarthalakSaNe) loT lakAra ke praiSa AjJA Adi artha ko lakSita karane artha meM (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (vibhASA) vikalpa se (laT) laT pratyaya hotA hai, vikalpa pakSa meM lRT aura luT pratyaya hote haiN| Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 301 udA0 - (laT) upAdhyAyazcedAgacchati - atha tvaM vyAkaraNamadhISva / (lRT) upAdhyAyazcedAgamiSyati- atha tvaM vyAkaraNamadhISva / (luT) upAdhyAyazcedAgantA - atha tvaM vyAkaraNamadhISva / yadi upAdhyAya jI A jAyeM to tU unase vyAkaraNazAstra kA adhyayana karanA / siddhi-(1) aagcchti| yahAM AG upasargapUrvaka 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM 'laT' pratyaya hai| (2) aagmissyti| yahAM pUrvokta 'gam' dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya hai| (3) aagntaa| yahAM pUrvokta 'gam' dhAtu se pUrvavat luT pratyaya hai| liG+laT (7) liG cordhvamauhUrtike / 6 / pa0vi0-liG 1 / 1 ca avyayapadam UrdhvamauhUrtike 7 / 1 / sa0-UrdhvaM muhUrtAditi-UrdhvamuhUrtam (asmAdeva nipAtanAtpaJcamItatpuruSaH ) / UrdhvamuhUrte bhavam UrdhvamauhUrtikam 'bahvaco'ntodAttATThaJ' (4 / 3 / 67) iti ThaJ pratyaya: / asmAdeva nipAtanAd uttarapadavRddhiH / anu0 - bhaviSyati, laT, vibhASA, loDarthalakSaNe iti cAnuvartate / anvayaH-loDarthalakSaNe dhAtorUrdhvamauhUrtike bhaviSyati vibhASA liG laT ca / artha:-loDarthasya = praiSAdikasya lakSaNe'rthe vidyamAnAd dhAtoH para UrdhvamauhUrtike bhaviSyati kAle vikalpena liG laT ca pratyayo bhavati, pakSe lRTluTau pratyayau bhavataH / udA0- (liG ) UrdhvaM muhUrtAd = upari muhUrtasya upAdhyAyazced Agacchet-atha tvaM vyAkaraNadhISva / (laT) UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazcedAgacchati-atha tvaM vyAkaraNamadhISva / (lRT) UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazcedAgamiSyati-atha tvaM vyAkaraNamadhISva / (luT ) UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazcedAgantA - atha tvaM vyAkaraNamadhISva / AryabhASA-artha- (loDarthalakSaNe) loT lakAra ke praiSa = AjJAdi artha ko lakSa karane artha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (UrdhvamauhUrtike) eka muhUrta se Upara ke Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (liG) liG (ca) aura (laT) laT pratyaya hotA hai, vikalpa pakSa meM luT aura luT pratyaya hote haiN| udA0-UrdhvaM muhUrtAd upAdhyAyazced Agacchet (liG) Agacchati (laT) AgamiSyati (luT) AgantA (luT)-atha tvaM vyAkaraNamadhISva / eka muhUrta ke pazcAt yadi upAdhyAya jI A jAyeM to tU unase vyAkaraNazAstra kA adhyayana krnaa| siddhi-(1) Agacchet / yahAM AG upasargapUrvaka 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM liG' pratyaya hai| (2) Agacchati / pUrvokta dhAtu se 'laT' pratyaya hai| (3) AgamiSyati / pUrvokta dhAtu se lRT' pratyaya hai| (4) AgantA / pUrvokta dhAtu se 'luT' pratyaya hai| vizeSa-muhUrta kAla kA eka parimANa hai jo ki 48 minaTa kA hotA hai| yaha dina-rAta kA 30 tIsavAM bhAga hotA hai| tumun+Nvul (8) tumunNvulau kriyAyAM kriyaarthaayaam|10| pa0vi0-tumun-Nvulau 1 / 2 kriyAyAm 71 kriyArthAyAm 7 / 1 / sa0-tumun ca Nvul ca tau tumunNvulau (itaretarayogadvandvaH) / kriyAyai iyamiti kriyArthA, tasyAm-kriyArthAyAm (cturthiittpurussH)| anu0-bhaviSyati itynuvrtte| anvaya:-kriyArthAyAM kriyAyAM dhAtorbhavati tumunnnvulau| artha:-kriyArthAyAM kriyAyAmupapade dhAto: paro bhaviSyati kAle tumun-Nvulau pratyayau bhvt:| udA0-(tumun) bhoktuM vrajati devadatta: / (Nvul) bhojako vrajati yjnydttH| AryabhASA-artha-(kriyArthAyAm) kisI kriyA ke liye (kriyAyAm) koI kriyA upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (tumun-Nvulau) tumun aura Nvul pratyaya hote haiN| udA0-(tumun) bhoktuM vrajati devdttH| devadatta bhojana ke liye jAtA hai| (Nvul) bhojako vrajati yajJadattaH / yajJadatta bhojana ke liye jAtA hai| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 303 siddhi - (1) bhoktum | yahAM bhuji kriyA ke liye vraji kriyA upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'tumun' pratyaya hai| 'coH kuH' (8/2/30) se 'bhuj' dhAtu ke 'j' ko kutva 'g' aura 'khari ca' (8/4/54) se 'g' ko car 'k' hotA hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 13 / 86) se laghUpadha guNa hai| (2) bhojaka: / yahAM pUrvokta 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se 'Nvul' pratyaya hai| pratyaya ke 'vu' ke sthAna meM 'yuvoranAka' (7 1111) se 'aka' Adeza hotA hai / pUrvavat laghUpadha guNa hai| ghaJAdaya: (6) bhAvavacanAzca | 11 | pa0vi0 - bhAvavacanA: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0- bruvantIti vacanA: 'kRtyalyuTo bahulam' (3 / 3 / 113 ) iti bahulavacanAt kartari 'lyuT' pratyayaH / bhAvasya vacanA iti bhAvavacanAH (SaSThItatpuruSaH) / anu0 - bhaviSyati kriyAyAM kriyArthAyAmiti cAnuvartate / anvayaH - kriyArthAyAM kriyAyAM dhAtorbhaviSyati bhAvavacanAzca pratyayAH / artha:- kriyArthAyAM kriyAyAmupapade dhAtoH pare bhaviSyati kAle'gre vakSyamANA bhAvavacanA ghaJAdayo pratyayA api bhavanti / udA0- (ghaJ) pAkAya vrajati devadattaH / ( ktin) bhUtaye vrajati brahmadattaH / puSTaye vrajati yajJadattaH / AryabhASA-artha- (kriyArthAyAm ) kisI kriyA ke liye (kriyAyAm ) koI kriyA upapada hone para ( dhAtoH) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM Age kahe jAnevAle (bhAvavacanAH) bhAvavAcI ghaJ Adi pratyaya (ca) bhI hote haiN| udA0- - ( ghaJ) pAkAya vrajati devadattaH / devadatta pakAne ke liye jAtA hai / (ktin) bhUtaye vrajati brahmadattaH / brahmadatta bhUti-aizvarya ke liye jAtA hai / puSTaye vrajati yajJadattaH / yajJadatta puSTi ke liye jAtA hai| siddhi - (1) pAka: / pac+ghaJ / pac+a / pak+a / pAk+a / pAka+su / pAkaH / yahAM 'paci' kriyA ke liye 'vraji' kriyA upapada hone para 'DupacaS pAke' (bhvA0 u0 ) dhAtu se 'bhAva' (3 | 3 | 18) se bhAva artha meM 'ghaJ' pratyaya hai / 'cajo: ku ghiNyato : ' (7/3/52) se pac ke 'c' ko kutva 'ka' hotA hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 21116) se Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 'pac' ko upadhAvRddhi hotI hai| isa sUtra se bhAvavacana ghaJ pratyaya bhaviSyatkAla meM vidhAna kiyA gayA hai| (2) bhUti: / bhU+ktin / bhuu+ti| bhUti+su / bhUtiH / 'bhU sattAyAm (bhvaa0p0)| striyAM ktin (3 / 3 / 94) se bhAva artha meM ktin' pratyaya hai| (3) puSTi: / puS+ktin / puss+tti| pusstti+su| puSTiH / puSa puSTauM (krayA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktin pratyaya hai| 'TunA STuH' (8 / 4 / 42) se STutva hotA hai| aN (10) aN karmaNi c|12| pa0vi0-aN 11 karmaNi 71 ca avyayapadam / anu0-bhaviSyati, kriyAyAM kriyArthAyAmiti caanuvrtte| anvaya:-kriyArthAyAM kriyAyAM karmaNi ca dhAtorbhaviSyati aN / artha:-kriyArthAyAM kriyAyAM karmaNi copapade dhAto: paro bhaviSyati kAle'N pratyayo bhvti| udA0-kANDalAvo vrajati / godAyo vrjti| azvadAyo vrjti| kambaladAyo vrjti| AryabhASA-artha-(kriyArthAyAm) kisI kriyA ke liye (kriyAyAm) koI kriyA (ca) aura (karmaNi) karma upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (aN) aN pratyaya hotA hai| udA0-kANDalAvo vrjti| kANDa (par3a) ko kATanevAlA jAtA hai| godAyo vrajati / gau denevAlA jAtA hai| azvadAyo vrajati / ghor3A denevAlA jAtA hai| kambaladAyo vrajati / kambala denevAlA jAtA hai| siddhi-(1) kANDalAva: / yahAM lavi' kriyA ke liye vraji' kriyA upapada hone para kANDa karma upapadavAle lUna chedane' (krayAu0) dhAtu se isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'aco'JNiti' (7 / 2 / 115) se lU' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) godaayH| yahAM dadAti kriyA ke liye vraji kriyA upapada hone para 'gau' karma upapadavAle DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'aN' pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se dA dhAtu ko 'yuk' Agama hotA hai| aise hI- 'ashvdaay:'| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH lRT (zeSe bhaviSyati) (11) lRT zeSe c|13| pa0vi0-luTa 11 zeSe 71 ca avyayapadam / anu0-bhaviSyati, kriyAyAM kriyArthAyAmiti cAnuvartate / anvaya:-kriyArthAyAM kriyAyAM zeSe ca bhaviSyati dhAtolRT / artha:-kriyArthAyAM kriyAyAmupapade zeSe zuddhe ca bhaviSyati kAle dhAto: paro lRT pratyayo bhvti| udA0-(kriyArthAyAM kriyAyAm) kariSyAmIti vrajati devadattaH / hariSyAmIti vrajati brhmdttH| (zeSe) kariSyati devdttH| hariSyati brhmdttH| AryabhASA-artha-(kriyArthAyAM kriyAyAm) kriyA ke liye kriyA upapada hone para (ca) aura (zeSe) zuddha bhaviSyatkAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (luT) lRT pratyaya hotA hai| udA0-(kriyArtha kriyA) kariSyAmIti vrajati devadatta: / maiM amuka kArya karUMgA isaliye devadatta jAtA hai| hariSyAmIti vrajati brahmadattaH / maiM kaSTa haraNa karUMgA isaliye brahmadatta jAtA hai| (zeSa) kariSyati devadatta: / devadatta kregaa| hariSyati brhmdttH| brahmadatta haraNa kregaa| siddhi-(1) krissyaami| kR+lutt| kR+sy+mip| kR+itt+sy+mi| kr+issy+mi| krissyaami| ___ yahAM karoti kriyA ke liye vraji kriyA upapada hone para DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se isa sUtra se luT' pratyaya hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' vikaraNa-pratyaya aura use 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se iT Agama hotA hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) krissyti| yahAM zuddha bhaviSyatkAla meM pUrvokta 'kR' dhAtu se isa sUtra se luT' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| sat-AdezaH (zatR+zAnac) (12) lRTaH sad vA / 14 / pa0vi0-luTa: 6 / 1 sat 11 vA avyypdm| anvaya:-luTa: sthAne bhaviSyati vA st| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ___ artha:-lUTa: sthAne bhaviSyatikAle vikalpena sat-saMjJakau zatRzAnacau pratyayau bhavata:, pakSe luDapi bhavati / udA0-(zata) kariSyantaM devadattaM pshy| (zAnac) kariSyamANaM devadattaM pshy| (luT) kariSyati devdttH| AryabhASA-artha-(lUTa:) lRT pratyaya ke sthAna meM (bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (vA) vikalpa se (sat) sat-saMjJaka zatR aura zAnac pratyaya hote haiN| udA0-(zatR) kariSyantaM devadattaM pazya / tU kArya karanevAle devadatta ko dekh| (zAnac) kariSyantaM devadattaM pazya / artha pUrvavat hai| (luT) kariSyati devadattaH / devadatta kArya kregaa| siddhi-(1) kariSyan / kR+lutt| kR+shtR| kR+sya+at / kR+iT+sya+at / kara+iSya+anumat / kariSya+ant / kariSyan+su / kariSyan+0 / krissyn| yahAM 'DukRJ karaNe' (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se lRT' pratyaya ke sthAna meM 'zatR' Adeza hai| 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' vikaraNa-pratyaya, ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se 'iT' Agama aura Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa hotA hai| 'zata' pratyaya ke ugit hone se ugidacAM sarvanAsthAne'dhAtoH' (7 / 1 / 70) se num Agama hotA hai| (2) kariSyamANaH / kR+laT / kR+zAnac / kR+sya+Ana / kR+itt+sy+muk+aan| kr+issy+m+aann| krissymaann+su| kariSyamANaH / yahAM pUrvokta kR' dhAtu se isa sUtra se lUT' pratyaya ke sthAna meM 'zAnac' Adeza hai| Ane muk (7 / 3 / 82) se muk Agama aura Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva tathA 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| (3) krissyti| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se vikalpa pakSa meM lUTa ke sthAna meM sat-zata, zAnac Adeza nahIM hai, apitu lRT' pratyaya hI hai| siddhi pUrvavat hai| luT (anadyatane) (13) anadyatane lutt| 15 / pa0vi0-adyatane 71 luT 1 / 1 / sa0-na vidyate'dyatano yasmin sa:-anadyatana:, tasmin-anadyatane (bhuvriihiH)| ) Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0 - bhaviSyati ityanuvartate / anvayaH - dhAtoranadyatane bhaviSyati luT / artha:-dhAtoH paro'nadyatane bhaviSyati kAle luT pratyayo bhavati / udA0 - zvaH kartA devadattaH / zvo bhoktA brahmadattaH / AryabhASA - artha - (dhAtoH) dhAtu se (anadyatane) Aja ko chor3akara (bhaviSyati ) zeSa bhaviSyatkAla meM (luT) luT pratyaya hotA hai / udA0 - zvaH kartA devadattaH / devadatta kala kArya kregaa| zvo bhoktA brahmadattaH / brahmadatta kala bhojana kregaa| siddhi - (1) kartA / kR+luT / kR+tAs+ tip / kR+taas+ddaa| kR+t+A / kar+t+A / kartA / 307 yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'lRT' pratyaya hai| 'syatAsI lRluToH' (3 / 1 / 33) se 'tAsa' vikaraNa- pratyaya, 'luTaH prathamasya DAraurasaH' (2/4/85) se tip' ke sthAna meM DA- Adeza 'vA0-DityabhasyApi TerlopaH' (6 / 4 / 143) se 'tAsa' ke Ti-bhAga (As) kA lopa hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) bhoktA / bhuj+luT / bhuj+taas+t| bhuj+taas+ddaa| bhuj+t+aa| bhug+taa| bhuk+taa| bhok+taa| bhoktA / yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (rudhA0A0) dhAtu se pUrvavat 'luT' pratyaya hai| 'co: ku:' (8 / 2 / 30) se bhuj ke j ko kutva g aura 'khari ca' (8/4 154) se g ko car k hotA hai / pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| ghaJ iti bhaviSyatkAlapratyayaprakaraNam / trikAlapratyayaprakaraNam (1) padarujavizaspRzo ghaJ | 16 | pa0vi0-pada-ruja-viza-spRzaH 5 / 1 ghaJ 1 / 1 / sa0- padazca rujazca vizazca spRz ca eteSAM samAhAraHpadarujavizaspRz, tasmAt padarujavizaspRza: (samAhAradvandvaH ) / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-bhaviSyati iti nivRttm| ita uttaraM triSu kAleSu pratyayA bhavanti / anvaya:-padaspazo dhaatorghny| artha:-padAdibhyo dhAtubhya: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(pada:) padyate'sau pAda: / (rujaH) rujatyasau roga: / (viza:) vizatyasau vesh:| (spRz) spRzatyasau sparza: / AryabhASA-artha- (padaspRza:) pada, ruja, viza, spRz (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(pada) padyate'sau pAda: / calanevAlA caraNa (paaNv)| (ruja) rujatyasau rogH| zarIra ko bhagna karanevAlA rog| (viza) vizatyasau vesh:| zarIra meM praviSTa honevAlA vesh| (spRz) spRzatyasau sparza: / zarIra ko sparza karanevAlA upatApa (piidd'aa)| siddhi-(1) pAda: / pd+ghny| paad+a| paad+su| pAda: / yahAM pada gatau' (di0A0) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se pad dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) roga: / ruj+ghaJ / rug+a| rog+a| rog+su| rogaH / rujo bhaGge (tu0p0)| 'ruj' dhAtu ke j' ko 'cajo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se kutva 'g' aura pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se laghUpadha guNa hotA hai| (3) vesh:| viza pravezane (tu0p0)| pUrvavat laghUpadha guNa hai| (4) sprshH| 'spRza saMsparzane (tu0p0)| pUrvavat laghUpadha guNa hotA hai| yahAM 'vA0-spRza upatApa iti vaktavyam' (3 / 3 / 16) se 'spRza' dhAtu upatApa artha meM hai, saMsparzana artha meM nhiiN| ghaJ (2) sR sthire / 17 / pa0vi0-sR 5 / 1 (luptapaJcamIkaM padam) sthire 7 / 1 / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-sR dhAtorghaJ sthire| artha:-sR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati sthire kAlAntarasthAyini kartari sti| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 306 udA0-saratIti saarH| kaalaantrsthaayiityrthH| candanasya sAra iti candanasAra: / khadirasya sAra iti khdirsaarH| AryabhASA-artha-(sa) sR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi isa dhAtu kA kartA (sthire) kAlAntara sthAyI ho| udA0-saratIti saarH| kAlAntara meM avasthita rahanevAlA-sAra / candanasya sAra iti candanasAraH / candana kA sAra / khadirasya sAra iti khadirasAraH / khaira kA saar| siddhi-sAraH / sR+ghaJ / saar+a| sAra+su / sAraH / yahAM sa gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se sR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ (bhAve) (3) bhAve|18| pa0vi0-bhAve 7 / 1 / / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-bhAve dhaatorghny| artha:-bhAve dhAtvarthamAtre vAcye dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-pacanaM pAka: / tyajanaM tyAga: / raJjanaM rAgaH / AryabhASA-artha-(bhAve) dhAtvarthamAtra ke kathana meM (dhAto:) dhAtumAtra se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-pacanaM pAka: / pkaanaa| tyajanaM tyaagH| chodd'naa| raJjanaM raagH| rajjana karanA (rNgnaa)| siddhi-(1) pAka: / pac+ghaJ / pk+a| paak+a| paak+su| pAkaH / yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| jo: ku ghiNNyato:' (7 / 3 / 52) se pac ke 'c' ke kutva ka' hotA hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'pac' ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) tyAgaH / 'tyaja hAnau' (bhvA0pa0) pUrvavat / (3) rAga: / rj+ghny| rj+a| rg+a| raag+a| raag+su| rAgaH / yahAM raja rAge' (bhvaa030)| ghani ca bhAvakaraNayoH' (6 / 4 / 27) se 'rajj' ke anunAsika lopa aura 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam akartRkArakabhAvaprakaraNam ghaJ (1) akartari ca kArake sNjnyaayaam|16| pa0vi0-akartari 71 ca avyayapadam, kArake 71 sNjnyaayaam| sa0-na kartA iti akartA, tasmin-akartari (naJtatpuruSaH) / anu0-bhAve itynuvrtte| anvaya:-akIra ca kArake dhAtorghaJ sNjnyaayaam| - artha:-akari=kartRbhinne kArake'pi vartamAnAd dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati, saMjJAyAM vissye| udA0-prAsyanti yamiti prAsa: / prasIvyanti yamiti praseva: / Aharanti yasmAd rasamiti aahaarH| AryabhASA-artha-(akIre) kartA ke bhinna (kArake) kAraka meM (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA viSaya ho| udA0-prAsyanti yamiti prAsa: / jisako phaikate haiM (bhaalaa)| prasivyanti yamiti prasevaH / jisako sImate haiM (thailaa)| Aharanti yasmAd rasamiti AhAraH / jisase rasa grahaNa karate haiM (bhojn)| siddhi-(1) praasH| pr+as+ghny| pr+aas+a| prAsa+su / praasH| yahAM 'asu kSepaNe (di0pa0) dhAtu se karma kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'as' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) prasevaH / pra+siv+ghaJ / pr+sek+a| prsev+su| prasevaH / yahAM pra' upasargapUrvaka Sivu tantusantAne (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se karma kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'siv' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (3) AhAraH / AG+ha+ghaJ / aa+haar+a| aahaar+su| AhAraH / yahAM AG upasargapUrvaka 'hara haraNe' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se apAdAna kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se 'ha' dhAtu ko vRddhi hotI hai| vizeSa-anuvRtti:-yahAM se Age 'bhAve' aura 'akartari ca kArake' kI anuvRtti 'Akroze najyaniH' (3 / 3 / 112) taka hai| pratyeka anuvRtti sandarbha meM inakI anuvRtti nahIM likhI jaayegii| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaJ (parimANAkhyAyAm ) tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (2) parimANAkhyAyAM sarvebhyaH | 20 | pa0vi0-parimANa-AkhyAyAm 7 / 1 sarvebhya: 5 / 3 / sa0- parimANasya AkhyA iti parimANAkhyA, tasyAm - parimANAkhyAyAm (SaSThItatpuruSaH) / kArA: / 311 anu0-ghaJ ityanuvartate / artha:- akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyaH sarvebhyo dhAtubhyaH paro ghaJ pratyayo bhavati, parimANAkhyAyAM gamyamAnAyAm / udA0-ekastaNDulanizcAya: / dvau zUrpaniSpAvau / dvau kArau / trayaH AryabhASA-artha- (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (sarvebhyaH) saba dhAtuoM se pare (ghaJ ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi vahAM ( parimANAkhyAyAm ) parimANa = saMkhyA kA kathana ho / udA0- - ekastaNDulanizcAya: / eka taNDula - rAzi / dvau zUrpaniSpAvau / do chAja zuddha kiye huye taNDula / dvau kArau / dhAnya Adi ke do vikSepa (barasAnA) / trayaH kArA: / dhAnya Adi ke tIna vikSepa ( barasAnA) / siddhi - (1) nizcAya: / nis+ci+ghaJ / nis+cai+a / nizcAya+su / nizcAya: / yahAM 'nis' upasargapUrvaka 'ciJ cayaneM' (svA030) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai / 'prahavRdRnizcigamazca' (313158) se 'ap' pratyaya prApta thaa| 'aco Niti' (7 121115) se ci' dhAtu ko vRddhi hotI hai| nizcIyate = rAzIkriyate iti nishcaayH=raashiH| yahAM karmakAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai / (2) niSpAvaH / nis+pU+ghaJ / nis+pau+a| niH+pAv+a / niS+pAva / niSpAva+su / niSpAvaH / yahAM 'nis' upasargapUrvaka 'pUJa pavane' (krayA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' prtyy| 'Rdorap' (3 / 3 / 57) se 'ap' pratyaya prApta thA / 'aco JNiti' (7121115) se 'pU' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'idupadupadhasya cApratyayasya' (8 | 3 | 41 ) se visarjanIya ko Satva hotA hai / niSyate yaH saH - niSpAvaH = taNDulAdi: / yahAM karma kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| (3) kAra: // yahAM 'kR vikSepe (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'Rdorap' (3 / 3 / 57) se 'ap' pratyaya prApta thA / 'aco JNiti' (7 / 2 / 115 ) se 'kR' Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dhAtu ko vRddhi hotI hai| kIryate vividhaM kSipyate ya: sa:-kAraH taNDulAdiH / yahAM karma kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| vizeSa-parimANa-yahAM parimANa se saMkhyA kA grahaNa kiyA jAtA hai, prastha (sera) Adi kA nhiiN| saMkhyA bhI eka parimANa hai| ghaJ __ (3) iGazca / 21 / pa0vi0-iGa: 5 1 ca avyypdm| sa0-ghaJ itynuvrtte| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd iG-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-adhIyate ya: sa:-adhyAya: / upetyAdhIte yasmAt sa:-upAdhyAyaH / AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (iGa:) iG dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-adhIyate ya: sa:-adhyAya: / jo par3hA jAtA hai vh-adhyaay| upetyAdhIte yasmAt sa:-upAdhyAya: / ziSya jisake samIpa jAkara par3hatA hai vh-upaadhyaay| siddhi-(1) adhyAya: / adhi+iD+ghaJ / adhi+ai+a| adhi+Ay+a / adhy+aay| adhyaay+su| adhyaay:| yahAM nitya adhi upasargapUrvaka 'iG adhyayane (a0dA0) dhAtu se isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'erac' (3 / 3 / 56) se 'ac' pratyaya prApta thaa| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'i' dhAtu ko vRddhi hotI hai| eco'yavAyAvaH' (6 / 1 / 75) se 'Aya' Adeza hotA hai| 'iko yaNaci (6 1/74) se 'yaNa' Adeza hotA hai| (2) upAdhyAya: / upa aura adhi upasargapUrvaka pUrvokta iG' dhAtu se pUrvavat / upa+adhyAya: upaadhyaay:| ghaJ (4) upasarge ruvH|22| pa0vi0-upasarge 71 ruva: 5 / 1 / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca upasarge ruvo dhAtorghaJ / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 313 artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt sopasargAd ru-dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0 - saMrAvaH / uparAvaH / AryabhASA- artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (upasarge) sopasarga (ruva:) ru-dhAtu se pare (ghaJ ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0 - saMrUyate ya: sa:- saMrAvaH / milakara kiyA jAnevAlA zabda (zora) / uparUyate yaH sH-upraav:| pAsa meM Akara kiyA jAnevAlA zabda ( kalaha ) / siddhi- (1) saMrAvaH / sam + ru+ghaJ / sag+rau +a / sam+rAv+a / saMrAva+su / saMrAvaH / 1 yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'ru zabde' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ghaJ pratyaya hai 'Rdorap' (3 / 3 / 27) se 'ap' pratyaya prApta thA / 'ru' dhAtu ko pUrvavat vRddhi aura 'Av' Adeza hotA hai| (2) uparAvaH / upa upasargapUrvaka pUrvokta 'ru' dhAtu se pUrvavat / ghaJ (5) sami yudruduvaH // 23 // pa0vi0-sami 7 / 1 yu-du-druvaH 5 / 1 / sao - yuzca duzca druzca eteSAM samAhAraH - yududru tasmAt - yududruvaH (samAhAradvandvaH) / anu0 - ghaJ ityanuvartate / anvayaH - akartari kArake bhAve ca sami yududruvo dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: sam- pUrvebhyo yududrubhyo dhAtubhyaH paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0 - (yuH) saMyUyate = mizrIkriyate yaH saH saMyAvaH / (duH) saMdAvaH / (duH ) saMdrAvaH / AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna ( kArake) kAraka meM (ca) aura bhAva artha meM vidyamAna (sami) sam upasargapUrvaka (yududruva:) yu, du, dru (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai / udA0 -(yu) saMyUyate = mizrIkriyate yaH sa saMyAvaH / halavA / (du) saMdAvaH / milakara daur3anA / ( ) saMdrAva: / milakara daur3anA / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) saMyAvaH / sam+yu+ghaJ / sm+yo+a| sm+yaa+a| saMyAva+su / sNyaavH| yahAM sam' upasargapUrvaka 'yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco miti (7 / 2 / 115) se 'yu' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) saMdAvaH / 'du gatau (bhvA0pa0) pUrvavat / (3) saMdrAva: / dru gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat / ghaJ (6) shrinniibhuvo'nupsrge|24| pa0vi0-zri-NI-bhuva: 5 / 1 anupasarge 71 / sa0-khrizca NIzca bhUzca eteSAM samAhAra:-zriNIbhu, tasmAt-zriNIbhuva: (samAhAradvandvaH) / na vidyate upasargo yasya sa:-anupasargaH, tasmin anupasarge (bhuvriihiH)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akIra kArake bhAve cAnupasarge zriNIbhuvo dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyo'nupasargebhya: zriNIbhUbhyo dhAtubhya: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(zri:) shraayH| (nI:) naayH| (bhUH) bhAvaH / AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve bhAva artha meM vidyamAna (anupasarge) upasarga se rahita (zriNIbhuva:) zri, NI, bhU (dhAto:) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(zri) zrAya: / sevA krnaa| (nI) nAya: / dezAntara meM phuNcnaa| (bhU) bhAvaH / sattA honaa| siddhi-(1) zrAya: / zri+ghaJ / shre+a| shraay+a| shraay+su| zrAyaH / yahAM upasargarahita zriyaM sevAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se zi' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) nAya: / 'NI prApaNe (bhvA0u0) pUrvavat / (3) bhAva: / 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) pUrvavat / Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH gha (7) vau kssushruvH|25| pa0vi0-vau 71 kSuzruva: 5 / 1 / sa0-kSuzca zruzca etayo: samAhAra:-kSuzru, tasmAt-kSuzruvaH (smaahaardvndv:)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca vi-pUrvAbhyAM kSuzrubhyAM dhAtubhyAM gham / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAbhyAM vi-pUrvAbhyAM kSuzrubhyAM dhAtubhyAM paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(kSuH) vikSAva: / (zruH) vizrAvaH / AryabhASA-artha-(akatari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (vau) vi upasargapUrvaka (kSuzruva:) kSu, zru (dhAto:) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(kSu) vikSAva: / khaaNsnaa| (zru) vizrAva: / prasiddha honaa| siddhi-(1) vikSAvaH / vi+kssu+ghny| vi+kssau+a| vi+kssaav+a| vikssaav+su| vikssaav:| yahAM vi upasargapUrvaka TukSu zabde' (adA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| aco Niti' (7 / 2 / 115) / 'kSu' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) vizrAvaH / zru zravaNe (bhvA0pa0) pUrvavat / ghaJ (8) avodorniyH|26| pa0vi0-ava-udo: 7 / 2 niya: 5 / 1 / sa0-avazca ucca tau-avodau, tayo:-avodo: (itretryogdvndvH)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca avodorniyo dhaatorghny|| artha:-akIra kArake bhAve cArthe vartamAnAd ava-utpUrvAd nI-dhAto: paro ghaJ bhvti| udA0-(ava:) avanAyaH / (ut) unnAyaH / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(akatari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura bhAva artha meM vidyamAna (avodo:) ava aura ut upasargapUrvaka (niya:) nI (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(ava) avnaayH| avanati krnaa| (ut) unnAya: / unnati krnaa| siddhi-(1) avanAyaH / ava+nI+ghaJ / av+nai+a| av+vaay+a| avnaay+su| avnaayH| yahAM ava upasargapUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se nI' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) unnAya: / ut upasargapUrvaka 'nI' dhAtu se pUrvavat / ghaJ (6) pre drustusruvaH / 27 / pa0vi0-pre 7 / 1 dru-stu-sruva: 5 / 1 / sa0-druzca stuzca sruzca eteSAM samAhAra:-drastutru, tasmAt-drastusruva: (smaahaardvndvH)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca pre drustusruvo dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: pra-pUrvebhyo drustutrubhyo dhAtubhya: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(duH) pradrAva: / (stu:) prastAva: / (sruH) prasrAva: / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (H) pra-upasargapUrvaka (dustunuva:) du, stu, tru (dhAto:) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(hu) pradrAva: / pighlnaa| (stu) prastAvaH / peza krnaa| (khu) prasrAvaH / jhrnaa| siddhi-(1) pradrAva: / pra+du+ghaJ / pra+drau+a / pra+drAv+a / pradrAva+su / pradrAva: / yahAM 'pra' upasargapUrvaka du gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se dru' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) prastAva: / 'STuJa stutau' (adA0u0) pUrvavat / (3) pratrAva: / tru gatau' (bhvA0pa0) puurvvt| Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 317 ghaJ (10) nirabhyoH puulvoH|28| pa0vi0-nir-abhyo: 7 / 2 / pU-lvo: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-nis ca abhizca tau-nirabhI, tayo:-nirabhyoH (itretryogdvndv:)| pUzca lUzca tau-pUlvau, tayo:-pUlvo: (itretryogdvndv:)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akIra kArake bhAve ca nirabhyo: pUlUbhyAM dhAtubhyAM ghny| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAbhyAM yathAsaMkhyaM nir-abhi pUrvAbhyAM pU-lUbhyAM dhAtubhyAM paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-(nis+pU:) niSpUyate zUrpAdibhiriti niSpAva: kozI dhAnyavizeSaH / (abhi+lU:) abhilAvaH / AryabhASA-artha-(akatari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna yathAsaMkhya (nirabhyo:) nis aura abhi upasargapUrvaka (pUlvo:) pU. lU (dhAto:) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(nis+pU) niSpUyate zUrpAdibhiriti niSpAva: kozI dhAnyavizeSaH / jo zUrpa-chAja Adi se nizcitata: zuddha kiyA jAtA hai vaha niSpAva-kozI nAmaka dhAnyavizeSa / (abhi+lU) abhilAva: / abhimukha kATA jAnevAlA sasya aadi| siddhi-(1) niSpAvaH / nis+puu+ghny| nis+pau+a| ni:+paav| niSpAva+su / nisspaavH| yahAM 'nis' upasargapUrvaka pUG pavane' (bhvA0A0) tathA pUJ pavane (krayA u0) dhAtu se isa sUtra se karma kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| 'aco miti (7 / 2 / 115) se 'pU' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'Idudupadhasya cApratyayasya' (8 / 3 / 41) se Satva hotA hai| (2) abhilAva: / abhi upasargapUrvaka lUJ chedane' (krayAu0) pUrvavat / ghaJ (11) unnyomraH / 26 / pa0vi0-ut-nyo: 7 / 2 gra: 5 / 1 / sa.-ucca nizca tau-unnI, tayo:-unnayo: (itretryogdvndvH)| anu0-ghaJ itynuvrtte| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-akartari kArake bhAve ca unnyo? dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ut-nI pUrvAd gR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-(ut) udgAra: smudrsy| (ni) nigAro devadattasya / AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (unnyo :) 'ut' aura 'ni' upasargapUrvaka (graH) gR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(ut) udgAra: samudrasya / samudra kA ati pravRddha shbd| (ni) nigAro devadattasya / devadatta kA bhakSaNa karanA (niglnaa)| siddhi-(1) udgAraH / ut+gR+ghaJ / ut+gaar+a| udgaar+su| udgAraH / yahAM ut' upasargapUrvaka ra zabde' (krayA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'gR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) nigAraH / ni' upasargapUrvaka nigaraNe (tu0pa0) pUrvavat / ghaJ (12) kR dhAnye / 30 / pa0vi0-kR 5 / 1 (luptapaJcamInirdeza:) dhAnye 7 / 1 / anu0-ghaJ, unnyoriti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca dhAnye unnyo: kR-dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe dhAnye ca viSaye vartamAnAd ut-nIpUrvAt kR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(ut) utkAro dhaanysy| (ni) nikAro dhAnyasya / AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (dhAnye) dhAnya viSaya meM vidyamAna (unnyoH ) ut aura ni upasargapUrvaka (kR) kR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(ut) utkAro dhAnyasya / dhAnya kA Upara ko phaiNknaa| (ni) nikAro dhAnyasya / dhAnya kA nIce phaikanA (brsaanaa)|| siddhi-(1) utkAraH / ut+kR+ghaJ / ut+kaa+a| utkaar+su| utkaarH| yahAM ut' upasargapUrvaka kR vikSepe' (tu0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) nikAraH / ni' upasargapUrvaka 'kR' dhAtu se pUrvavat / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (13) yajJe sami stuvaH | 31 | pa0vi0 - yajJe 7 / 1 sami 7 / 1 stuva: 5 / 1 / anu0-ghaJ ityanuvartate / anvayaH-akartari kArake bhAve ca yajJe sami stuvo dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe yajJe ca viSaye sam-pUrvAt stu-dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhavati / ghaJ 316 udA0-saMstAvazchandogAnAm / sametya stuvanti yasmin deze chandogA: sa dezaH saMstAva ityucyate / AryabhASA- artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (yajJe) yajJaviSaya meM vidyamAna ( sami) sam upasargapUrvaka (stuva:) stu (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-saMstAvazchandogAnAm / jahAM sAmagAna karanevAle Rtvig loga milakara stutigAna karate haiM vaha sthAna 'saMstAva' kahAtA hai| siddhi - (1) saMstAva: / sam+stu+ghaJ / sam+stau +a / saMstAva+su / saMstAvaH / yahAM sam upasargapUrvaka STuJ stutauM' (adA0 u0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai / 'aco JNiti' (7 / 2 / 115 ) se 'stu' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ (14) pre stro'yajJe / 32 | pa0vi0 - pre 7 / 1 stra: 5 / 1 ayajJe 7 |1 | sa0-na yajJa iti ayajJaH tasmin ayajJe ( naJtatpuruSaH ) / anu0- ghaJ ityanuvartate anvayaH - akartari kArake bhAve cAyajJe pre stro dhAtorghaJ / artha:- akartari kArake bhAve cArthe yajJavarjita viSaye vartamAnAt pra-pUrvAt stR-dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-zaGkhaprastAraH / AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (ayajJe ) yajJa viSaya se rahita (pra) 'pra' upasargapUrvaka (straH) stR (dhAtoH) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-zaGkhaprastAraH / zaGkhadhvani kA vistaar| siddhi-(1) prastAraH / pra+stR+ghaJ / prastA +a| prstaar+su| prstaarH| yahAM pra' upasargapUrvaka 'stRJa AcchAdane (krayAu0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'stR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ (15) prathane vAvazabde / 33 / pa0vi0-prathane 71 vau 7 / 1 azabde 7 / 1 / sa0-na zabda iti azabda:, tasmin azabde (naJtatpuruSaH) / anu0-ghaJ, stra iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cAzabde prathane vau stro dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe zabdavarjite prathane ca viSaye vi-pUrvAt stR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-paTasya vistaarH| AryabhASA-artha- (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (azabde) zabda ko chor3akara (prathane) vistAra viSaya meM (vau) vi-upasargapUrvaka (stra:) stR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-paTasya vistAraH / kapar3e kA phailaav| siddhi-(1) vistAraH / vi+stR+ghny| vistaar+a| vistaar+su| vistAraH / yahAM vi' upasargapUrvaka 'stRJ AcchAdane (krayA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'stR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ (16) chandonAmni c|34| pa0vi0-chandonAmni 7 / 1 ca avyayapadam / sa0-chandaso nAma iti chandonAma, tasmin-chandonAmni (sssstthiittpuruss:)| anu0-ghaJ, stra:, vau iti caanuvrtte| anvaya:-akIra kArake bhAve ca chandonAmni vau stro dhAtorghaJ / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 321 artha:-akartari ca kArake bhAve cArthe chandonAmni ca viSaye vartamAnAd vi-pUrvAt stR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-viSTArapaGktizchandaH / viSTArabRhatI chandaH / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM (ca) tathA (chandonAmni) chandonAma viSaya meM vidyamAna (vau) vi-upasargapUrvaka (stra:) stR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) paJ pratyaya hotA hai| ___ udA0-viSTArapaGktizchandaH / viSTArapaGkti nAmaka eka vaidika chanda hai| viSTArabahatI chandaH / viSTArabahatI nAmaka eka vaidika chanda hai| siddhi-vissttaarH| vistR+ghaJ / vi+staar+a| vi+ssttaa+a| vissttaar+su| vissttaarH| yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'stRJ AcchAdane (krayAu0) dhAtu se chandonAma viSaya meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| aco Niti (7 / 2 / 115) se stu' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'chandonAmni ca' (8 / 3 / 94) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se Tutva hotA hai| vizeSa-chanda-viSTArapaGktiranta:' (chandazAstra 3 / 42) ke pramANa se jisa chanda ke madhya meM do pAda jagatI chanda ke aura Adi tathA anta ke do pAda gAyatrI chanda ke hote haiM, use viSTArapakti chanda kahate haiN| jaise : Ane tava zravo yavo, mahi bhrAjante arcayo vibhaavso| bRhad bhAno zavasA vAjamukthyaM, dadhAsi dAzuSe kve|| (R0 10 1140 / 1) viSTArabRhatI chanda kA piMgalacchandazAstra meM ullekha nahIM hai| ghaJ (17) udi grahaH / 35 / pa0vi0-udi 7 1 graha: 5 / 1 / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca udi graho dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd utpUrvAd graha-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhvti| udaa0-udgraah:| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (udi) ut upasargapUrvaka (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-udgrAhaH / utkRSTa vidyAdi guNa grahaNa krnaa| siddhi-ugrAhaH / ut+graha+ghaJ / ut+graah+a| udgraah+su| udgrAhaH / yahAM ut' upasargapUrvaka 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se grah dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| gha __ (18) sami mussttau|36| pa0vi0-sami 7 / 1 muSTau 7 / 1 / anu0-ghaJ, graha iti caanuvrtte| artha:-akartari kArake bhAve cArthe muSTau ca viSaye sam-pUrvAd grah-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-aho mallasya saMgrAha: / aho muSTikasya saMgrAhaH / AryabhASA-artha- (akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve bhAva artha meM vidyamAna tathA (muSTau) muTThI viSaya meM (sami) sam upasargapUrvaka (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-aho mallasya saMgrAhaH / pahalavAna kI muTThI kI pakar3a kamAla kI hai| aho muSTikasya saMgrAha: / mukkebAja kI pakar3a Azcaryajanaka hai| siddhi-saMgrAhaH / sam+graha+ghaJ / sm+graah+a| saMgrAha+su / saMgrAhaH / yahAM 'samupasargapUrvaka pUrvokta 'graha' dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| pUrvavat upadhAvRddhi hotI hai| ghaJ (16) parinyornINo tAbhreSayoH / 37 / pa0vi0-pari-nyoH 712 nI-iNoH 6 / 2 (paJcamyarthe) dyUtaabhreSayo: 7 / 2 / sa0-parizca nizca tau parinI, tayo:-parinyo: (itretryogdvndv)| nIzca iN ca tau nINau, tayo:-nINo: (itaretarayogadvandvaH) / dyUtaM cAbhreSazca tau dyUtAbheSau, tayo:-chUtAbhreSayoH (itaretarayogadvandvaH) / ___anu0-ghaJ itynuvrtte| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaJ / tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 323 anvayaH-akartari kArake bhAve ca dyUtAbhreSayoH parinyornINbhyAM dhAtubhyAM artha:-akartari kArake bhAve cArthe yathAsaMkhyaM dyUtAbhreSayoviSayayoryathAsaMkhyaM ca pari-nipUrvAbhyAM nI-iNbhyAM dhAtubhyAM paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0- ( dyUtam ) pariNAyena zArAn hanti zakuni: / (abhreSaH ) eSo'tra nyAyaH / AryabhASA - artha - (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna, yathAsaMkhya (dyUtAbhreSayoH) dyUta aura abhreSa= yathAprApta karane viSaya meM yathAsaMkhya (parinyoH) 'pari' aura 'nI' upasargapUrvaka (nINoH) 'nI' aura 'iN' dhAtu se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-1 (dyUta) pariNAyena zArAn hanti zakuni: / zakuni saba ora prApti se dyUta-krIDA ke pAsoM ko rokatA hai| (abhreSa) eSo'tra nyAya: / yahAM yaha yathAprApta (ThIka) hai / abhreNa = prazasta AcaraNa, yathAprAptakaraNa / siddhi- (1) pariNAyaH / pari+nI+ghaJ / pri+nai+a| pari+nAy+a / pariNAya + su / pariNAyaH / yahAM pari' upasargapUrvaka 'NI prApaNe' dhAtu se dyUtakrIDA viSaya meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 21115) se nI' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'upasargAdasamAse'pi Nopadezasya' (8/4/14) se Natva hotA hai| (2) nyAya: / ni+iN+ghaJ / ni+ai+a / ni+Ay +a / nyAya+su / nyAyaH / yahAM 'ni' upasargapUrvaka 'iN gatau' (adA0pa0) dhAtu se abhreSa = ucita AcaraNa viSaya meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco JNiti' (7/2 1115 ) se 'i' dhAtu ko vRddhi hotI hai ! ghaJ- (20) parAvanupAtyaya iNaH | 38 / pa0vi0- parau 7 / 1 anupAtyaye anupAtyaye 7 / 1 iNaH 511 1 kramaprAptasyAnatipAto'nupAtyaya:, tasmin anupAtyaye / paripATItyarthaH / anu0- ghaJ ityanuvartate / anvayaH-akartari kArake bhAve cAnupAtyaye parAviNo dhAtorghaJ / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha :- akartari kArake bhAve cArthe anupAtyaye ca viSaye vartamAnAt pari-pUrvAdiN-dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-tava paryAya: / mama paryAya: 1 AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna tathA ( anupAtyaye ) paripATI viSaya meM (parau ) pari-upasargapUrvaka (iNa:) iN dhAtu se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0 - tava paryAya: / terI paripATI bArI hai| mama paryAya: | merI paripATI= bArI hai| siddhi-pryaayH| pari+iN+ghaJ / pri+ai+a| pari+Ay +a / paryAya+su / paryAyaH / yahAM 'pari' upasargapUrvaka 'iN gatauM' ( adA0pa0) dhAtu se anupAtyaya = pa = paripATI viSaya meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 2 / 995) se 'i' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ (21) vyupayoH zeteH paryAye / 36 / pa0vi0-vi-upayoH 7 / 2 zete: 5 / 1 paryAya 7 / 1 / sa0- vizca upazca tau - vyupau tayo: - vyupayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ghaJ ityanuvartate / anvayaH-akartari kArake bhAve ca paryAya vyupayoH zeterdhAtorghaJ / artha:- akatIra kArake bhAve cArthe paryAya ca viSaye vartamAnAd vi-upapUrvAt zIG - dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0- (vi.) tava vizAya: / mama vizAya: / (upa) tava rAjopazAya: / AryabhASA-artha- (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (payayi) paryAya = paripATI viSaya meM vidyamAna (vyupayoH) 'vi' aura 'upa' upasargapUrvaka (zete:) zIG (dhAtoH) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0- - (vi) tava vizAya: / terA zayana kA paryAya hai| mama vizAya: / merA zayana kA paryAya hai / (upa) tava rAjopazAya: / terA rAjA ke samIpa zayana kA paryAya hai| paryAya =bArI / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 325 ghaJ (22) hastAdAne cersteye|40| pa0vi0-hasta-AdAne 71 ce: 5 / 1 asteye 7 / 1 / sa0-hastenA''dAnamiti hastAdAnam, tasmin-hastAdAne (tRtIyAtatpuruSa:) / na steyamiti asteyam, tasmin-asteye (nnyttpuruss:)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cAsteye hastAdAne cerdhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe steyavarjite hastAdAne ca viSaye vartamAnAt ci-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-puSpapracAya: / phalapracAyaH / AryabhASA-artha-(katIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (asteye) corI ko chor3akara (hastAdAne) hAtha se grahaNa karanA viSaya meM (ce:) ci (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-puSpapracAya: / hAtha se phUla grahaNa krnaa| phlprcaay:| hAtha se phala grahaNa krnaa| siddhi-pracAya: / pra+ci+ghaJ / pr+cai+a| pr+caay+a| pracAya+su / pracAyaH / yahAM pra' upasargapUrvaka citra cayane (svA0u0) dhAtu se pare hastAdAna viSaya meM ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'ci' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaJ(23) nivAsacitizarIropasamAdhAneSvAdezca kaH / 41 / pa0vi0-nivAsa-citi-zarIra-upasamAdhAneSu 7 / 3 Ade: 6 / 1 ca avyayapadam, ka: 1 / 1 / sa0-nivAsazca citizca zarIraM ca upasamAdhAnaM ca tAninivAsa upasamAdhAnAni, teSu-nivAsa0upasamAdhAneSu (itretryogdvndv:)| anu0-ghaJ, ceH, iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca nivAsacitizarIropasamAdhAneSu cerdhaatorghny| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-akIra kArake bhAve cArthe nivAsacitizarIropasamAdhAneSu cArtheSu vartamAnAt ci-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati, cidhAtorAdezcakArasya sthAne ca kakArAdezo bhvti| udA0- (nivAsa:) cikhllinikaay:| (citi:)AkAyamagni cinvIta / (zarIram) anityakAya: / (upasamAdhAnam) mahAgomayanikAya: / citi: cayanam / upasamAdhAnam=rAzIkaraNam / ___ AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (nivAsa upasamAdhAneSu) nivAsa, citi, zarIra, upasamAdhAna arthoM meM vidyamAna (ce.) ci (dhAto.) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai (ca)aura (Ade:) 'ci' dhAtu ke Adi cakAra ke sthAna meM (ka:) kakAra Adeza hotA hai| udA0-(nivAsa) cikhllinikaayH| yaha cikhalli janapada kA nivAsa grAma hai| (citi) AkAyamagniM cinviit| jisameM agni kA cayana kiyA jAtA hai, usa yajJakuNDa meM agni kA AdhAna kre| (zarIra) anityakAya: / kAya: zarIra anitya hai| (upasamAdhAna) mahAgomayanikAya: / bikhare huye gomayoM (gobara) kA ekatra raashiikrnn| siddhi-(1) nikAya: / ni+ci+ghaJ / ni+cai+a| ni+kaay+a| nikaay+su| nikaayH| yahAM ni' upasargapUrvaka 'ciJ cayane (svA0u0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA artha meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'aco miti' (7 / 2 / 115) se ci' dhAtu ko vRddhi hotI hai| isI sUtra se ci' dhAtu ke 'ca' ke sthAna meM 'ka' Adeza hotA hai| (2) AkAya: / yahAM 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta ci' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA citi=iSTakA-cayana artha meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| AcIyante iSTakA yasmin sa:-AkAya: (yajJakuNDam) / iSTakA iiNtt| (3) kAya: / yahAM pUrvokta ci' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA zarIra artha meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| cIyante'sthyAdIni yasmin sa:-kAya: (shriirm)| (4) nikaay:| yahAM 'ni' upasargapUrvaka pUrvokta 'ci' dhAtu se bhAva meM upasamAdhAna-rAzIkaraNa artha meM ghaJ' pratyaya hai| nikAya:=rAzIkaraNam / ghaJ (24) saMghe cAnauttarAdharye / 42 / pa0vi0-saMghe 71 ca avyayapadam, anauttarAdharye 71 / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH sa0-uttare ca adhare ca te uttarAdharA:, uttarAdharANAM bhAva auttarAdharyam, na auttarAdharyamiti anauttarAdharyam, tasmin-anauttarAdharye (itretryogdvndvgrbhitnnyttpurussH)| anu0-ghaJ, ce:, Adezca ka iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cAnauttarAdharye saMghe cerdhAtorghan, Adezca kH| artha:-akartari kArake bhAve cArthe, auttarAdharyavarjite saMghe ca vAcye vartamAnAt ci-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati, cidhAtorAdezcakArasya sthAne ca kakArAdezo bhvti| udA0-bhikSukanikAya: / brAhmaNanikAya: / vaiyAkaraNanikAya: / prANinAM samudAya: saGgha ityucyate / sa ca dvAbhyAM prakArAbhyAM bhavati / samAnadharmanivezena, auttarAdharyeNa ca / atrauttarArdhayaniSedhAt samAnadharmanivezena niSpanna: saGgho gRhyte| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA auttarAdharya se rahita saMgha vAcyArtha meM vidyamAna (ce:) ci (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA (ca) aura (Ade:) ci' dhAtu ke Adi cakAra ke sthAna meM (ka:) kakAra Adeza hotA hai| udA0-bhikSukanikAya: / bhikSukoM kA sNgh| brAhmaNanikAya: / brAhmaNoM kA sNgh| vaiyAkaraNanikAya: / vaiyAkaraNoM ke saMgha / siddhi-nikAya: / yahAM ni' upasargapUrvaka pUrvokta 'ci' dhAtu se auttarAdharya se rahita saMgha artha meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| vizeSa-saMgha-prANiyoM kA samudAya saMgha kahAtA hai| vaha do prakAra se banatA hai| pahalA samAnadharma meM praveza karane se tathA dUsarA sUara Adi ke samAna Upara nIce par3ane se| ise auttarAdharya kahate haiN| yahAM auttarAdharya se saMgha kA niSedha kiyA gayA hai tathA samAnadharma meM praveza se niSpanna saMgha kA grahaNa kiyA gayA hai| Nac (25) karmavyatihAre Nac striyAm / 43 / pa0vi0-karma-vyatihAre 7 / 1 Nac 1 / 1 striyAm 7 / 1 / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-karma=kriyA / vyatihAra:=parasparaM karaNam / karmaNo vyatihAra iti karmavyatihAraH, tasmin-karmavyatihAre (sssstthiittpuruss:)| __ anvaya:-akartari ca kArake bhAve ca karmavyatihAre dhAtorNaca striyAm / artha:-akartari kArake bhAve cArthe karmavyatihAre vartamAnAd dhAto: paro Nac pratyayo bhavati, striyaambhidheyaayaam| udA0-vyAvakrozI vartate / vyAvalekhI vartate / vyAvahAsI vrtte| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (karmavyatihAre) kriyA ke paraspara karane meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (Nac) Nac pratyaya hotA hai (striyAm) strIliGga meN| udA0-vyAvakrozI vrtte| paraspara AhAna ho rahA hai| vyAvalekhI vartate / paraspara lekhana-kArya cala rahA hai| vyAvahAsI vrtte| paraspara hAsya cala rahA hai| siddhi-(1) vyaavkroshii| vi+ava+kuz+Nac / vi+ava+koz+a / vyvkrosh+any| vyAvakroza+DIp / vyAvakrozI+su / vyaavkroshii| yahAM vi-ava upasargapUrvaka 'kruza AhAne' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA karmavyatihAra meM isa sUtra se 'Nac' pratyaya hai| tatpazcAt 'Naca: striyAmaJ (5 / 4 / 14) se svArtha meM 'aj' pratyaya hotA hai| strIliGga meM 'TiDDhANaJ0 (4 / 1 / 15) se DIp' pratyaya hotA hai| (2) vyaavlekhii| likha akSaravinyAse' (bhvA0pa0) puurvvt|| (3) vyaavhaasii| hase hasane (bhvaa0p0)| pUrvavat / na karmavyatihAre (8 / 3 / 6) se aic' Adeza kA niSedha hone se taddhitaSvacamAdeH' (8 / 2 / 117) se AdivRddhi hotI hai| inuNa (26) abhividhau bhAva inunn|44| pa0vi0-abhividhau 7 / 1 bhAve 7 / 1 inuNa 1 / 1 / sa0-abhividhi:-abhivyApti:, tsmin-abhividhau| anvaya:-bhAve dhAtorinuNa abhividhau / artha:-bhAve'rthe vartamAnAd dhAto: paro inuN pratyayo bhavati, abhividhau gmymaane| udA0-sAMkUTinaM vartate / sAMrAviNaM vrtte| sAMdrAviNaM vartate / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 326 AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (inuNa) inuNa pratyaya hotA hai, yadi vahAM (abhividhau) abhivyApti artha prakaTa ho| udA0-sAMkUTinaM vrtte| saba ora dahana ho rahA hai (Aga lagI huI hai)| sAMrAviNaM vartate / saba ora zora ho rahA hai| sAMdrAviNaM vartate / saba ora bhagadar3a maca rahI hai| ___ siddhi-(1) sAMkUTinam / sam+kUTa+inuNa / sm+kuutt+in| sAMkUTin+aN / saaNkuttin+a| sAMkaTin+su / saaNkuuttinm| yahAM sam' upasargapUrvaka kUTa paritApe, paridAha ityeke' (cu0A0) dhAtu se bhAva meM tathA abhividhi-abhivyApti kI pratIti meM isa sUtra se 'inuNa' pratyaya hai| tatpazcAt 'aNinuNaH' (5 / 4 / 15) se svArtha meM aN' pratyaya hotA hai| inaNyanapatye' (6 / 4 / 164) se prakRtibhAva hone se nastaddhite' (6 / 4 / 144) se Ti-lopa kA abhAva hai| yahAM sam' upasarga abhividhi-abhivyApti kA dyotaka hai| (2) sAMrAviNam / sam' upasargapUrvaka 'ru zabde' (adA0pa0) / (3) sAMdrAviNam / 'sam' upasargapUrvaka dru gatau' (bhvaa0p0)| ghaJ (27) aakroshe'vnyorgrhH|45| pa0vi0-Akroze 7 / 1 ava-nyo: 7 / 2 graha: 5 / 1 / sa0-avazca nizca tau-avanI, tayo:-avanyoH (itretryogdvndv:)| anu0-atra dRSTAnuvRttisAmarthyAd ghaJ ityanuvartate, nA'nantara inuN pratyayaH / anvaya:-akartari kArake bhAve ca avanyorgraho dhAtorghaJ aakroshe| artha:-akartari kArake bhAve cArthe, ava-nipUrvAd graha-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati, Akroze gamyamAne / Akroza:=zapanam, anissttaashNsnmityrthH| udA0-(ava:) avagrAho hanta te vRSala ! bhUyAt / (ni:) nigrAho hanta te vRSala ! bhuuyaat| __ AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (ava-nyoH) ava aura ni upasargapUrvaka (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi vahAM (Akroze) aniSTa kI icchA prakaTa ho| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-1 (ava) avagrAho hanta te vRSala ! bhUyAt / koI vRSala (nIca) ko kopa meM kahatA hai- he nIca ! terA avagrAha-abhibhava (avamAna) ho| (ni) nigrAho hanta te bhUyAt / he nIca ! tujhe nigrAha = bAdha ( duHkha) ho / yahAM hanta zabda kopa kA dyotaka hai| vRSala ! 330 siddhi - (1) avagrAhaH / ava+graha+ghaJ / ava+grAh+a / avgraah+su| avagrAhaH / yahAM 'ava' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA Akroza kI pratIti meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai / 'ata upadhAyA:' (7/2/116 ) se 'graha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) nigrAhaH / ni' upasargapUrvaka pUrvokta 'graha' dhAtu se pUrvavat / ghaJ (28) pre lipsAyAm / 46 / pa0vi0 - pre 7 / 1 lipsAyAm 7 / 1 / labdhumicchA=lipsA, tasyAm-lipsAyAm / anu0- ghaJ, graha iti cAnuvartate / artha :- kartari kArake bhAve cArthe pra-pUrvAd graha- dhAtoH paro ghaJ pratyayo bhavati, lipsAyAM gmymaanaayaam| udA0-pAtrapragrAheNa carati bhikSuH piNDArthI / sruvapragrAheNa carati dvijo dakSiNArthI AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (pra) pra-upasargapUrvaka (grahaH ) graha (dhAto: ) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai / , yadi vahAM (lipsAyAm) kisI padArtha ko prApta karane kI icchA prakaTa ho / udA0-pAtrapragrAheNa carati bhikSuH piNDArthI / piNDa cUrmA Adi anna kA icchuka bhikSu bhikSApAtra lekara ghUma rahA hai / sruvapragrAheNa carati dvijo dakSiNArthI / dakSiNA kA icchuka brAhmaNa sruva (camasa) lekara ghUma rahA hai ki koI yajJa karA le aura use dakSiNA mila jAye / siddhi - pAtrapragrAham / pra+grah+ghaJ / pra+grAha + a / pragrAha+ su / pragrAham / pAtra + pragrAham = pAtrapragrAham / yahAM pAtra upapada tathA 'pra' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (krayA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA lipsA kI pratIti meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' ( 7 / 2 / 116 ) se 'graha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| aise hI - sruvapragrAham / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH ghaJ (26) parau yjnye|47| pa0vi0-parau 7 / 1 yajJe 7 / 1 / anu0-ghaJ, graha iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca yajJe parau graho dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe yajJaviSaye ca vartamAnAt pari-pUrvAd graha-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhvti| udA0-yajJavedyA uttara: parigrAha: / yajJavedyA adhara: parigrAha: / AryabhASA-artha-(akari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (yajJe) yajJaviSaya meM vidyamAna (parau) pari upasargapUrvaka (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (ghara) ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-yajJavedyA uttaraH parigrAhaH / spaya (talavAra ke AkAra kA yajJIyapAtra) se yajJavedI ke uttara bhAga ko grahaNa krnaa| yajJavedyA adhara: parigrAhaH / sphya se yajJavedI ke adhobhAga ko grahaNa krnaa| siddhi-parigrAha: / yahAM pari' upasargapUrvaka 'graha upAdAne (yA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA yajJa viSaya meM isa sUtra se 'gha' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se graha dhAtu kI upadhAvaddhi hotI hai| ghaJ (30) nau vR dhAnye / 48 / pa0vi0-nau 71 vR 5 / 1 (luptapaJcamInirdeza:) dhAnye 7 / 1 / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca nau vR-dhAtorghaJ, dhaanye| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ni-pUrvAd vR-dhAto: paro ghaJ pratyayo bhavati, dhaanyvishesse'bhidheye| udA0-nIvArA nAma vrIhayo bhavanti / nidriyanta iti nIvArA: / AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nau) ni-upasargapUrvaka (vR) vR (dhAto:) dhAtu se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi vahAM (dhAnye) dhAnyavizeSa kA kathana ho| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-nIvArA nAma vrIhayo bhavanti / nIvAra taNDula ko kahate haiN| siddhi-nIvAraH / ni+va+ghaJ / ni+vaar+a| nIvAra+su / nIvAraH / yahAM 'ni' upasargapUrvaka vA varaNe' (svA030) vaG sambhaktau' (krayA A0) dhAtu se karma kAraka meM dhAnyavizeSa artha meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco Niti (7 / 2 / 115) se vR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'upasargasya ghaJyamanuSye bahulam' (6 // 3 / 122) se ni' upasarga ko dIrgha hotA hai| ghaJ (31) udi zrayatiyautipUdruvaH / 46 / pa0vi0-udi 71 zrayati-yauti-pU-druva: 5 / 1 / sa0-zrayatizca yautizca pUzca druzca eteSAM samAhAra:-zrayatiyautipUdru, tasyAt-zrayatiyautipUdruvaH (samAhAradvandvaH) / anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca udi zrayatiyautipUdruvo dhAtorghaJ / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: ut-pUrvebhya: zrayatiyautipUdrubhyo dhAtubhya: paro ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(zrayati:) ucchrAya: / (yauti:) udyAva: / (pU:) utpAvaH / (druH) udmaavH| AryabhASA-artha- (akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (udi) ut upasargapUrvaka (zrayati duva:) zri, yu. pU. dru (dhAto:) dhAtuoM se pare (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| __ udA0-(zrayati) ucchrAya: / UMcAI (yauti)| udyAva: / mizraNa krnaa| (pU) utpAvaH / yajJIya pAtroM ko pavitra krnaa| (du) udmAva: / ucchlnaa| siddhi-(1) ucchrAya: / ut+shri+ghny| ut+trai+a| ut+shraay| ut+chaay| ucchraay+su| ucchraayH| yahAM ut' upasargapUrvaka zriyaM sevAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se zi' dhAtu ko vRddhi hotI hai| 'zazcho'Ti' (8 / 4 / 63) se 'z' ko 'cha' aura 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se t' ko 'ca' Adeza hotA hai| (2) udyAvaH / ut' upasargapUrvaka yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) pUrvavat / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (3) utpAvaH / ut' upasargapUrvaka pUG pavane (bhvA0A0) tathA pUJ pavane (krayA u0) puurvvt| (4) udmAvaH / ut' upasargapUrvaka dru gatau' (bhvA0pa0) pUrvavat / ghaJ (32) vibhASA''Di rupluvoH / 50 / pa0vi0-vibhASA 11 AGi 71 ru-pluvo: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-ruzca pluzca tau-rupluvau, tayo:-rupluvoH (itretryogdvndvH)| anu0-ghaJ itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cA''Gi ruplubhyAM dhAtubhyAM vibhASA ghny| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAbhyAm AG-pUrvAbhyAM ru-plubhyAM dhAtubhyAM paro vikalpena ghaJ pratyayo bhvti| pakSe'p pratyayo bhvti| udA0-(ru:) ArAva: (ghny)| Arava: (ap) / (plu:) AplAva: (ghaJ) / Aplava: (ap)| . AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (ADi) AG upasargapUrvaka (rupluvoH) ru, plu (dhAto:) dhAtuoM se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| vikalpa pakSa meM 'apa' pratyaya hotA hai| udA0-(ru) ArAva: (gha) / Arava: (ap)| AvAja / (plu) AplAva: (gh)| Aplava: / ucchlnaa-kuudnaa| DubakI lgaanaa| siddhi-(1) ArAva: / AG+ru+ghaJ / aa+rau+a| aa+aav+a| ArAva+su / aaraavH| yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'ru zabde' (adA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'aco miti' (7 / 2 / 115) se 'ru' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) Arava: / aang+ru+ap| aa+ro+a| aa+rv+a| Arava+su / AravaH / yahAM 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta 'ru' dhAtu se vikalpa pakSa meM Rdoram (3 / 3 / 57) se 'ap' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (8 / 3 / 84) se 'ru' dhAtu ko guNa hotA hai| (3) AplAva: / 'AG' upasargapUrvaka 'pluG gatau (bhvA0 A0) dhAtu se pUrvavat ghaJ' pratyaya hai| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) Aplava: / 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta 'plu' dhAtu se vikalpa pakSa meM pUrvavat 'ap' pratyaya hai| ghaJ (33) ave graho varSapratibandhe 151 / pa0vi0-ave 7 / 1 graha: 51 varSa-pratibandhe 7 / 1 / sa0-varSasya pratibandha iti varSapratibandhaH, tasmin-varSapratibandhe (sssstthiittpurussH)| anu0-ghaJ, vibhASA iti cAnuvartate / anvayaH-akartari kArake bhAve cArthe graho dhAtorvibhASA ghaJ, vrssprtibndhe| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ava-pUrvAd grah-dhAto: paro vikalpena ghaJ pratyayo bhavati, vrssprtibndhe'bhidheye| pakSe'p pratyayo bhvti| prAptakAlasya varSasya kutazcinnimittAdabhAvo varSapratibandha ityucyte| udA0-avagrAho devasya (ghaJ) / avagraho devasya (ap) / AryabhASA-artha-(akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (ave) ava-upasargapUrvaka (graha:) graha (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai| (varSapratibandhe) yadi vahAM varSA ke abhAva kA kathana ho| vikalpa pakSa meM 'apa' pratyaya hotA hai| varSAkAla meM kisI kAraNa se varSA kA abhAva honA varSapratibandha kahAtA hai| udA0-avagrAho devasya (ghny)| avagraho devasya (apa) ! parjanya devatA kA na brsnaa| siddhi-(1) avagrAha: / ava+graha+ghaJ / ava+grAha+a / avagrAha-su / avagrAha: / yahAM 'apa' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (RtyA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA varSapratibandha artha meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| ata upadhAyA:' (712 / 116) se graha dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) avagraha: / ava+graha+ap / ana+graha+a / avagraha+su / avagrahaH / yahAM ava' upasargapUrvaka pUrvokta 'graha' dhAtu se 'grahavRdanizcigamazca' (3 / 3 / 58) se 'apa' pratyaya hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaJ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (34) pre vaNijAm / 52 / pa0vi0- 7 / 1 vaNijAm 6 / 3 / anu0 - ghaJ, vibhASA, graha iti cAnuvartate / anvayaH-akartIre kArake bhAve ca pre graho dhAtorvibhASA ghaJ, vaNijAm / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt pra-pUrvAd grah-dhAtoH paro vikalpena ghaJ pratyayo bhavati, yadi pratyayAntaM padaM vaNijAM sambandhi bhavet / pakSe'p pratyayo bhavati / atra vaNijA sambandhena tulAsUtraM lakSyate / udA0 - tulApragrAheNa carati vaNik ( ghaJ) / tulApragraheNa carati vaNik (ap) / AryabhASA- artha - (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura ( bhAve ) bhAva artha meM vidyamAna, (pre) pra-upasargapUrvaka (grahaH ) graha (dhAtoH ) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai / yadi pratyayAnta pada (vaNijAm) baNiyoM se sambandhita ho| yahAM vaNik sambandha se tulA sUtra kA grahaNa kiyA jAtA hai / 335 udA0To - tulApraprAheNa carati vaNik ( ghaJ) / baNiyA tulA sUtra ko grahaNa karake ghUmatA hai| tulApragraheNa carati vaNik (ap) / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) pragrAha: / pra+grah+ghaJ / pra+grAh+a / pragrAha+su / pragrAhaH / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'graha upAdAne' (kracA050) dhAtu se vaNik-sambandhI tulA- sUtra vAcya meM isa sUtra se ghaJ pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116 ) se graha dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) pragrahaH / pra + grah+ap / pra+grah +a / pragraha+su / pragrahaH / pra- upasargapUrvaka pUrvokta 'graha' dhAtu se 'prahavRdRnizvigamazca' ( 313152 ) se 'ap' pratyaya hai| ghaJ (35) razmau ca / 53 / pa0vi0 - razmau 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - ghaJ, vibhASA, grahaH, pra iti cAnuvartate / anvayaH - akartari kArake bhAve ca pre graho dhAtorvibhASA ghaJ razmau ca / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt pra-pUrvAd graha- dhAtoH paro vikalpena ghaJ pratyayo bhavati, yadi pratyayAntaM padaM razmivAcakaM bhvet| pakSe'p pratyayo bhavati / atra rathAdiyuktAnAmazvAdInAM saMyamanArthA yA rajjuH sA razmiriti gRhyate / udA0 - pragrAho'zvasya ( ghaJ) / pragraho'zvasya ( ap) / AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (pre) pra-upasargapUrvaka (grahaH ) graha (dhAtoH ) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, (ca) yadi pratyayAnta pada ( razmau) razmi-vAcaka ho / yahAM ratha Adi meM jur3e huye ghor3e Adika ko niyantrita karane ke liye jo rassI hotI hai usakA razmi pada se grahaNa kiyA jAtA hai, kiraNavAcI razmi pada kA nahIM / udA0 - pragrAho'zvasya / (ghaJ) / pragraho'zvasya (ap) / ghor3e kI lagAma / siddhi-pragrAhaH/pragrahaH / pUrvavat / 336 ghaJ (36) vRNoterAcchAdane / 54 / pa0vi0 - vRNoteH 5 / 1 AcchAdane 7 / 1 / anu0 - ghaJ, vibhASA, pra iti cAnuvartate / anvayaH - akartari kArake bhAve ca pre vRNotervibhASA ghaJ, AcchAdane / artha:- akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt pra-pUrvAd vR-dhAtoH paro vikalpena ghaJ pratyayo bhavati, yadi pratyayAntaM padamAcchAdanavizeSavAcakaM bhvet| pakSe'p pratyayo bhavati / udA0 - pravAro devadattasya (ghaJ) / pravaro devadattasya ( ap) / AryabhASA - artha - (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (tre) pra-upasargapUrvaka (vRNoteH) vR (dhAtoH) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi pratyayAnta pada (AcchAdane) AcchAdanavizeSa = cAdara kA vAcaka ho / vikalpa pakSa meM ap pratyaya hotA hai / udA0 - pravAro devadattasya ( ghaJ) / pravaro devadattasya ( ap) / devadatta kI cAdara / siddhi - (1) pravAra: / pra+vR+ghaJ / pra+vAr+a / prAvAra+su / prAvAraH / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'vRJ varaNeM' (svA030) dhAtu se AcchAdana vizeSa artha meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 12 1115 ) se vRddhi hotI hai| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (2) pravaraH / pra+vR+am / pr+v+a| prvr+su| pravaraH / yahAM 'pra' upasargapUrvaka pUrvokta vR' dhAtu se pUrvokta artha meM vikalpa pakSa meM 'grahavRdRnizcigamazca' (3 / 3 / 58) se 'ap' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se vR' dhAtu ko guNa hotA hai| ghaJ (37) parau bhuvo'vjnyaane|55 / pa0vi0-parau 71 bhuva: 5 / 1 avajJAne 7 / 1 / anu0-vibhASA ityevaanuvrtte| anvayaH-akartari kArake bhAve ca parau bhuvo dhAtorvibhASA ghaJ avjnyaane| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt pari-pUrvAd bhU-dhAto: paro vikalpena ghaJ pratyayo bhavati, avajJAne gmymaane| pakSe'p pratyayo bhavati / avajJAnam asatkAraH / udA0-paribhAvo devadattasya (ghaJ) / paribhavo devadattasya (ap) / __ AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (parau) pari-upasargapUrvaka (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, yadi vahAM (avajJAne) asatkAra artha prakaTa ho| vikalpa pakSa meM ap pratyaya hotA hai| udA0-paribhAvo devadattasya (ghaJ) / devadatta kA asatkAra (apmaan)| paribhavo devadattasya (ap) / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) paribhAva: / pari+bhU+ghaJ / pri+bhau+a| pari+bhAv+a / pribhaav+su| pribhaavH| yahAM pra' upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se avajJAna artha kI pratIti meM isa sUtra se ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se bhU-dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) paribhavaH / pari+bhU+ap / pri+bho+a| pari+bhav+a / pribhv+su| paribhavaH / yahAM pra' upasargapUrvaka pUrvokta 'bhU' dhAtu se pUrvokta artha meM vikalpa pakSa meM Rdoram' (3 / 3 / 56) se 'ap' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'bhU' dhAtu ko guNa hotA hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ac (38) erac / 56 / pa0vi0-e: 5 / 1 ac 1 / 1 / / anvaya:-akartari kArake bhAve ca erdhAtorac / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ikArAntAd dhAto: paro'c pratyayo bhvti| udA0-cayaH / jyH| aya: / kSayaH / AryabhASA-artha-(akara) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (e:) ikArAnta (dhAto:) dhAtu se pare (ac) ac pratyaya hotA hai| udA0-cayaH / cunnaa| jaya: / jiitnaa| aya: / clnaa| kSaya: / naSTa honaa| siddhi-(1) cyH| ci+ac / ce+a| cy+a| cy+su| cayaH / yahAM ikArAnta ciJ cayane (svA0 u0) dhAtu se pare isa sUtra se bhAva meM 'ac' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'ci' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) jayaH / ji jaye' (bhvaa0p0)| (3) aya: / iN gatau' (adaa0p0)| (4) kSaya: / 'kSi kSaye' (bhvA0pa0) pUrvavat / apa (36) Rdorp|57| pa0vi0-Rd-o: 5 / 1 ap 1 / 1 / atra dakAro mukhasukhArthaH / anvaya:-akartari kArake bhAve ca RdordhAtorap / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya RkArAntebhya ukArAntebhyazca dhAtubhya: paro'p pratyayo bhavati / udA0-(R:) kara: / garaH / shrH| (u:) yavaH / stavaH / lavaH / pvH| AryabhASA-artha-(akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (Rdo:) RkArAnta aura ukArAnta (dhAto:) dhAtuoM se pare (ap) ap pratyaya hotA hai| udA0-(R) karaH / krnaa| jisase kArya kiyA jAtA hai vaha-kara (haath)| grH| niglnaa| jo nigalA jAtA hai vaha-gara (viss)| zaraH / hiMsA krnaa| jisase hiMsA kI ___ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 336 jAtI hai vaha zara (bANa) / (u) yava: / mizraNa vA amizraNa krnaa| jisase TUTA huA aMga jor3A jAtA hai vaha-yava (jau) / stavaH / stuti karanA / lava: / kATanA / pavaH / pavitra karanA / siddhi - (1) karaH / kR+ap / kar+a / kara+su / karaH / yahAM RkArAnta DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se jAne meM tathA karaNa kAraka meM isa sUtra se 'ghaJ' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) se 'kR' dhAtu ko guNa hotA hai| ap (2) garaH / 'gR nigaraNe' (tu0pa0) / (3) zara: / zR hiMsAyAm' (krayA0pa0 ) / (4) yava: / yu mizraNe mizraNe ca' ( adA0pa0 ) / (5) stava: / 'STuJ stutauM' (adA0 u0 ) / (6) lava: / 'lUJ chedaneM' (svA0 u0 ) / (7) pava: / pUG pavane' (bhvA0A0) pUJa pavane (krayA0 u0 ) / 1 (40) grahavRdRnizcigamazca / 58 | pa0vi0-graha-vR-dR- nizci gamaH 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-grahazca vRzca dRzca nizcizca gam ca eteSAM samAhAraH -graha0gam, tasmAt-graha0gama: (samAhAradvandvaH) / anvayaH-akartari kArake bhAve ca grahavRdRnizcigamazca dhAtorap / artha:- akartIra kArake bhAve cArthe vartamAnebhyo grahAdibhyo dhAtubhyazca paro'p pratyayo bhavati / udA0 - ( graha ) grahaH / ( vRH ) vara: / (duH ) dara: / (nizci: ) nizcaya: 1 ( gam ) rAmaH / AryabhASA-artha-(akartIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (graha0gama: ) graha, vR, dR, nizci, gam (dhAtoH ) dhAtuoM se pare (ca) bhI (ap) ap pratyaya hotA hai| udA0-(graha) grhH| grahaNa karanA / (vR) vara: / varaNa karanA/jo varaNa kiyA jAtA hai vaha vara (zreSTha) / (dR) daraH / vidAraNa karanA/jo vidIrNa kiyA jAtA hai vaha dara ( gaDDhA ) | ( nizci) nizcayaH / nizcaya karanA / ( gam) gamaH / gati karanA / jisa para calate haiM vaha - gama (mArga) / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) grahaH / yahAM 'graha upadAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'apa' pratyaya hai| (2) vara: / vRja varaNe (svaa0u0)| (3) drH| dR vidAraNe (kryaa0p0)| (4) nizcayaH / nis' upasargapUrvaka ciJ cayane (svaa0u0)| ap (41) upasarge'daH / 56 / pa0vi0-upasarge 7 1 ada: 5 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca upasarge'do dhaatorp| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt sopasargAd ado dhAto: paro'p pratyayo bhvti| udA0-vighasa: / prghs:| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (upasarge) upasargasahita (ada:) ad (dhAtoH) dhAtu se pare (ap) ap pratyaya hotA hai| udA0-vighasa: / vizeSa bhojn| praghasa: / uttama bhojn| siddhi-(1) vighasa: / vi+ad+ap| vi+ghstR+a| vi+ghs+a| vighs+su| vighsH| yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'ad bhakSaNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| 'ghaJapozca' (2 / 4 / 38) se 'ad' dhAtu ke sthAna meM 'ghaslu' Adeza hotA hai| (2) 'pra' upasargapUrvaka pUrvokta 'ad' dhAtu se pUrvavat / Na:+ap (42) nau Na ca / 60 / pa0vi0-nau 71 Na 11 (luptaprathamAnirdeza:) ca avyypdm| anu0-apa, ada iti caanuvrtte| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt ni-pUrvAd ad-dhAto: paro'No'p ca pratyayo bhavati / udA0-(Na:) nyAda: / (apa) nighasaH / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA-artha-(akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nau) 'ni' upasargapUrvaka (ada:) ad (dhAto:) dhAtu se pare (Na:) Na (ca) aura (apa) ap pratyaya hotA hai| udA0-(Na) nyAdaH / nikRSTa bhojn| (apa) nighasa: / ghaTiyA bhojn| siddhi-(1) nyAda: / ni+ad+nn| ni+aad+a| nyAda+su / nyAdaH / yahAM ni' upasargapUrvaka 'ad bhakSaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Na' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'ad' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) nighasa: / ni+ad+ap / ni+ghstR+a| ni+ghs+a| nighasa+su / nighasaH / yahAM 'ni' upasargapUrvaka pUrvokta 'ad' dhAtu se isa sUtra se 'apa' pratyaya hai| ghajapozca' (2 / 4 / 38) se 'ad' dhAtu ke sthAna meM 'ghastR' Adeza hotA hai| ap (43) vydhjpornupsrge|61| pa0vi0-vyadha-japo: 6 / 2 (paJcamyarthe) anupasarge 71 / sa0-vyadhazca jap ca tau vyadhajapau, tayo:-vyadhajapo: (itretryogdvndv:)| na vidyate upasargo yasya so'nupasargaH, tasminanupasarge (bhuvriihiH)| anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cAnupasarge vyadhajapibhyAM dhAtubhyAm ap / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAbhyAm anupasargAbhyAM vyadhajapibhyAM dhAtubhyAM paro'p pratyayo bhavati / udA0-(vyadha:) vyadha: / (jap) jpH| AryabhASA-artha-(akatari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anupasarge) upasarga se rahita, (vyadhajapo:) vyadha, japa (dhAto:) dhAtuoM se pare (ap) ap pratyaya hotA hai| udA0-(vyadha) vyadhaH / zikAra krnaa| (japa) japaH / praNava o3m kA japa krnaa| siddhi-(1) vyadhaH / vydh+ap| vyadha+su / vyadhaH / yahAM upasargarahita vyadha tADane (di0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| (2) jpH| japa mAnase ca' (bhvA0pa0) pUrvavat / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ap+ghaJ (44) svanahasorvA / 62 / pa0vi0-svana-haso: 6 / 2 (paJcamyarthe) vA avyypdm| sa0-svanazca has ca tau svanahasau, tayo:-svanahaso: (itretryogdvndvH)| anu0-ap, anupasarge iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve cAnupasarge svanahasibhyAM dhAtubhyAm ap| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAbhyAm anupasargAbhyAM svanahasibhyAM dhAtubhyAM paro'p pratyayo bhavati / pakSe ghaJ pratyayo bhavati / udA0-(svana:) svana: (apa) / svAna: (ghaJ) / (has) hasa: (ap) / hAsa: (ghny)| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anupasarge) upasarga se rahita (svanahasoH) svana, has (dhAto:) dhAtuoM se pare (vA) vikalpa se (ap) pratyaya hotA hai| vikalpa pakSa meM ghaJ pratyaya hotA hai| udA0- (svanaH) svana: (ap)| svAna: (gh)| alaGkRta krnaa| (has) hasa: (ap)| hAsa: (gh)| hNsnaa| siddhi-(1) svanaH / yahAM upasargarahita svana avataMsane (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| (2) svAnaH / pUrvokta svana' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'bhAve' (3 / 3 / 18) se 'ghaJ' pratayaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'svan' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (3) hasa: / hase hasane' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvokta 'ap' pratyaya hai| (4) hAsa: / pUrvokta has' dhAtu se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| ap+ghaJ ___ (45) yamaH samupaniviSu ca / 63 / pa0vi0-yama: 5 / 1 sam-upa-ni-viSu 7 / 3 ca avyayapadam / sa0-sam ca upazca nizca vizca te samupanivaya:, teSu-samupaniviSu (itretryogdvndvH)| __ anu0-ap, anupasarge vA iti caanuvrtte| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-akartari kArake bhAve ca samupaniviSu anupasarge ca yamo dhAtorvA'p / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt sam-upa-ni-pUrvAd anupasargAcca yam-dhAto: paro vikalpena ap-pratyayo bhavati, pakSe ca ghaJ pratyayo bhvti| udA0-(sam) saMyama: (ap) / saMyAma: (ghny)| (upa:) upayama: (ap)| upayAma: (ghny)| (ni:) niyama: (ap)| niyAma: (ghaJ) / (vi:) viyama: (ap) / viyAma: (ghaJ) / (anupasarga:) yama: / yAmaH / ___AryabhASA-artha-(akatIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (samupaniviSu) sam, upa, ni, vi upasargapUrvaka aura (anupasarge) upasarga se rahita (yama:) yam (dhAto:) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (apa) ap pratyaya hotA hai aura vikalpa pakSa meM ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(sam) saMyama: (ap)| saMyAma: (gh)| saMyama karanA/dhAraNA-dhyAna-samAdhi kA ekatra bhaav| (upa) upayama: (ap)| upayAma: (gh)| vivAha krnaa| (ni) niyama: (ap)| niyAma: (gha) / niyantraNa krnaa| zauca, santoSa, tapa, svAdhyAya, iishvrprnnidhaan| (vi) viyamaH (ap)| viyAma: (gh)| vistAra krnaa| (anupasarga) yamaH / yAma: / uparAma honaa| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya, aprigrh| siddhi-(1) saMyamaH / samyam+ap / sm+ym+a| sNym+su| sNymH| yahAM sam' upasargapUrvaka yama uparame' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ap' pratayaya hai| (2) saMyAma: / sam+yam+ghaJ / sm+yaam+a| saMyAma+su / saMyAmaH / yahAM sam' upasargapUrvaka pUrvokta 'yam' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'bhAveM' (3 / 3 / 18) se 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) yam dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (3) aise hI zeSa prayoga siddha kreN| ap+ghaJ (46) nau gadanadapaThasvanaH / 64 / pa0vi0-nau 7 / 1 gada-nada-paTha-svana: 5 / 1 / sa0-gadazca nadazca paThazca svan ca eteSAM samAhAra:-gadanadapaThasvan, tasmAt-gadanadapaThasvanaH (samAhAradvandvaH) / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-ap, vA iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca nau gadanadapaThasvano dhAtorvA'na artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyo ni-pUrvebhyo gadanadapaThasvanibhyo dhAtubhya: paro vikalpena ap pratyayo bhavati, pakSe ca ghaJ pratyayo bhvti| udA0-(gada:) nigada: (apa) / nigAda: (ghaJ) / (nadaH) nindH| ninAda: / (paThaH) nipaThaH / nipaatthH| (svan) nisvanaH / nisvAnaH / ____ AryabhASA-artha- (akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nau) ni-upasargapUrvaka (gadanadapaThasvanaH) gada, nada, paTha, svana (dhAto:) dhAtuoM se pare (vA) vikalpa se (ap) ap pratyaya hotA hai aura vikalpa pakSa meM ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(gada) nigada: (apa) / nigAda: (gh)| nIce svara meM bolnaa| (nada) ninadaH / ninaadH| nIce svara meM avyakta dhvni| (paTha) nipaThaH nipaatthH| nIce svara meM pddh'naa| (svana) nisvanaH / nisvAnaH / manda zabda / siddhi-(1) nigadaH / ni+gd+ap| ni+gd+a| nigada+su / nigdH| yahAM ni' upasargapUrvaka 'gada vyaktAyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'apa' pratyaya hai| (2) nigAda: / ni+gad+ghaJ / ni+gAd+a / nigAda+su / nigaadH| yahAM 'ni' upasargapUrvaka pUrvokta 'gad' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'bhAve' (3 / 3 / 18) se 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se gad' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (3) ninada:/ninAda: / 'Nada avyakte zabde' (bhvaa0p0)| (4) nipaThaH/nipAThaH / 'paTha vyaktAyAM vAci' (bhvaa0p0)| (5) nisvanaH/nisvAna: / 'svana zabde' (bhvA0pa0) pUrvavat / ap+ghaJ (47) kvaNo vINAyAM c|65 / pa0vi0-kvaNa: 5 / 1 vINAyAm 71 ca avyayapadam / anu0-ap, anupasarge, vA iti caanuvrtte| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 345 anvaya:-akartari kArake bhAve ca nau anupasarge ca vINAyAM kvaNo dhaatorvaa'p| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ni-pUrvAd anupasargAd vINAyAM ca viSaye kvaN-dhAto: paro vikalpena ap-pratyayo bhavati, pakSe ca ghaJ pratyayo bhvti| udA0-(ni:) nikvaNa: (ap)| nikvANa: (ghny)| (anupasarga:) kvaNa: / kvaannH| (vINAyAm) kalyANaprakvaNA viinnaa| __ AryabhASA-artha- (akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nau) ni-upasargapUrvaka aura (anupasarge) upasarga se rahita aura (vINAyAm) vINaviSaya meM (ca) bhI (kvaNaH) kvaN (dhAto:) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (ap) ap pratyaya hotA hai, vikalpa pakSa meM ghaJ pratyaya hotA hai| udA0-(ni) nikvaNa: (ap)| nikvANa: (ghny)| nupuur-dhvni| (anupasarga:) kvnnH| kvANaH / zabda krnaa| (vINA) kalyANaprakvaNA viinnaa| uttama svaravAlI viinnaa| siddhi-(1) nikvaNaH / ni+kvaN+ap / ni+kvaN+a / nikvaNa+su / nikvaNaH / yahAM ni' upasargapUrvaka 'kvaNa zabdArtha:' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| (2) nikvANaH / ni+kvaNa+ghaJ / ni+kvaann+a| nikvaann+su| nikvANaH / . yahAM ni' upasargapUrvaka pUrvokta kvaN' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'bhAve (3 / 3 / 18) se 'ghaJ' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se 'kvaN' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (3) kalyANaprakvaNA / kalyANa: prakvaNo yasyA: sA kalyANaprakvaNA (bhuvriihiH)| yahAM 'ap' pratyaya hai| ap (48) nityaM paNaH primaanne|66 / pa0vi0-nityam 11 paNa: 5 / 1 parimANe 7 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca paNo dhAtornityam ap primaanne| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-akartari kArake bhAve cArSe vartamAnAt paN-dhAtoH paro nityam ap pratyayo bhavati, parimANe gmymaane| nityagrahaNaM viklpnivRttyrthm| udA0-mUlakapaNa: / zAkapaNa: / saMvyavahArAya mUlakAdInAM ya: parimito muSTirbadhyate tsyedmbhidhaanm| . AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (paNa:) paN (dhAto:) dhAtu se pare (nityam) sadA (ap) ap pratyaya hotA hai, (parimANe) yadi vahAM parimANa artha prakaTa ho| _udA0-malakapaNa: / becane ke liye bAMdhakara rakhA gayA mUliyoM kA gtttthaa| zAkapaNaH / becane ke liye bAMdhakara rakhA gayA pAlaka Adi zAka kI muSTi (juttttii)| siddhi-mUlakapaNaH / pnn+ap| pnn+a| pnn+su| paNaH / mUlaka+paNa:=mUlakapaNaH / yahAM mUlaka upapada paNa vyavahAre stutau ca' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| aise hI-zAkapaNaH / ap (46) mdo'nupsrge|67| pa0vi0-mada: 5 / 1 anupasarge 7 / 1 / sa0-na vidyate upasargo yasya sa:-anupasargaH, tasmin-anupasarge (bhuvriihi:)| anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca anupasarge mado dhaatorp| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd anupasargAd mad-dhAto: paro'p pratyayo bhvti| udA0-vidyAmada: / kulamada: / dhanamadaH / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anupasarge) upasarga se rahita (mada:) mad (dhAto:) dhAtu se pare (apa) ap pratyaya hotA hai| udA0-vidyAmadaH / vidyA ke kAraNa abhimaan| kulamadaH / ucca kula ke kAraNa abhimaan| dhanamadaH / dhana ke kAraNa abhimaan| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-(1) vidyAmadaH / md+ap| md+a| md+su| madaH / vidyA+madaH= vidyaamdH| yahAM upasarga rahita 'madI harSaglepanayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'apa' pratyaya hai| vidyayA mada iti vidyAmadaH / kartakaraNe kRtA bahulam' (2 / 1 / 31) se tRtIyA tatpuruSa samAsa hotA hai| aise hI-kulamadaH / dhanamadaH / ap (nipAtanam) (50) pramadasammadau harSe / 71 / pa0vi0-pramada-sammadau 1 / 2 harSe 7 / 1 / sa0-pramadazca sammadazca tau pramadasammadau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca pramadasammadAvap harSe / artha:-akartari kArake bhave cArthe harSe'bhidheye pramadasammadau zabdau ap-pratyayAntau nipaatyete| udA0-kanyAnAM pramadaH / kokilAnAM sammadaH / AryabhASA-artha-(akari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna aura (harSe) harSa vAcya hone para (pramada-sammadau) pramada aura sammada zabda (apa) ap pratyayAnta nipAtita haiN| udA0-kanyAnAM pramadaH / kanyAoM kI khushii| kokilAnAM sammadaH / koyaloM kI khushii| pramada zabda kanyAoM ke harSa meM aura sammada zabda koyaloM ke harSa artha meM rUr3ha haiN| __siddhi-(1) pramadaH / yahAM pra' upasargapUrvaka 'madI harSalepanayoH' (bhvA0pa0) dhAtu se harSavizeSa artha meM isa sUtra se ap pratyaya nipAtita hai| 'mado'nupasarge (3 / 3 / 67) se upasargarahita mad' dhAtu se 'ap' pratyaya prApta thA, kintu yahAM harSa artha meM sopasarga mad' dhAtu se 'ap' pratyaya kA nipAtana kiyA gayA hai| aise hI-sammadaH / ap (51) samudorajaH pshussu|66| pa0vi0-sam-udo: 7 / 2 aja: 5 / 1 pazuSu 7 / 3 / sa0-sam ca ucca tau-samudau, tayoH-samudo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ap itynuvrtte| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam anvayaH-akartari kArake bhAve ca pazuSu samudorajo dhAtorap / artha:- akartari kArake bhAve cArthe pazuviSaye ca vartamAnAt sam-utpUrvAd aja:-dhAtoH paro'p pratyayo bhavati / 348. udA0-(sam) samaja: pazUnAm / (ut) udajaH pazUnAm / AryabhASA- artha - (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (pazuSu) pazu-viSaya meM vidyamAna (samudo: ) sam aura ut upasargapUrvaka (aja: ) aj (dhAtoH) dhAtu se pare (apa) pratyaya hotA hai| udA0- ( sam ) samaja: pazUnAm / pazuoM kA smuuh| ( ut) udajaH pazUnAm / pazuoM ko prerita karane kA sAdhana kor3A (sAMTA) Adi / siddhi - (1) samaja: / sm+aj+ap| sam+aj+a / samaja+su / samajaH / yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'aja gatikSepaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| (2) udaja: / 'ut' upasargapUrvaka pUrvokta 'aj' dhAtu se kSepaNa artha meM karaNa kAraka meM 'ap' pratyaya hai / ap (nipAtanam ) - pa0vi0 - akSeSu 7 / 3 glahaH 1 / 1 / anu0-ap ityanuvartate / artha:- akartari kArake bhAve cArthe akSe ca viSaye vartamAno glaha: zabdo'p pratyayAnto nipAtyate / (52) akSeSu glahaH / 70 / udA0 - akSasya glahaH / "akSazabdenAtra tatsAdhanaM devanaM (krIDA) lakSyate / akSakarmaNi devanaviSaye yat paNarUpeNa grAhyaM tad glahazabdenocyate" iti padamaJjaryaM haradattaH / AryabhASA- artha - (akartIra) kartA se bhinna ( kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (akSeSu ) akSa- viSaya meM vidyamAna ( glaha :) glaha zabda (ap) ap pratyayAnta nipAtita hai| udA0-akSasya glaha: / dyUtakrIDA meM lagAI gaI zarta ko jItakara dhana Adi grahaNa karanA / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-glahaH / grh+ap| glh+a| glaha+su / glhH| yahAM graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se bhAva meM tathA akSakrIDA viSaya meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| nipAtana se graha dhAtu ke 'ra' ko 'la' Adeza ho jAtA hai| ap' pratyaya to 'grahavadanizcigamazca' (3 / 3 / 58) se siddha thaa| yaha latva ke liye nipAtana kiyA gayA hai| ap (53) prajane sarteH / 71 / pa0vi0-prajane 71 sarte: 5 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca prajane sarterdhAtorap / artha:-akartari kArake bhAve cArthe prajane ca viSaye vartamAnAt sarti-dhAto: paro'p pratyayo bhvti| prajanam prathamaM garbhagrahaNam / udA0-gavAmupasara: / strIgavISu puMgavAnAM garbhAdhAnAya prathamamupasaraNam, upasara ityucyte| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM tathA (prajane) prathama garbha-grahaNa viSaya meM vidyamAna (sarte:) sa (dhAto:) dhAtu se pare (ap) ap pratyaya hotA hai| udA0-gavAmupasaraH / sANDoM kA garbhAdhAna ke liye gauoM meM prathama bAra upasaraNa honA upasara' kahAtA hai| siddhi-upasaraH / upa+sR+ap / upa+sar+a / upsr+su| upasaraH / yahAM 'upa' upasargapUrvaka sR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se prajana viSaya meM isa sUtra se 'apa' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se sR' dhAtu ko guNa hotA hai| ap (54) haH samprasAraNaM ca nybhyupvissu|72| pa0vi0-ha: 5 / 1 samprasAraNam 1 / 1 ca avyayapadam ni-abhi-upa-viSu 7 / 3 / ____ sa0-nizca abhizca upazca vizca te-nyabhyupavayaH, teSu-nyabhyupaviSu (itretryogdvndvH)| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca nyabhyupaviSu ho dhAtorap samprasAraNaM c| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd ni-abhi-upa-vipUrvAd hA-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, dhAtozca samprasAraNaM bhvti| udA0-(ni:) nihvH| (abhi:) abhihvH| (upa:) upahavaH / (vi:) vihvH| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nyabhyupaviSu) ni, abhi, upa, vi upasargapUrvaka (ha:) hA (dhAto:) dhAtu se pare (apa) ap pratyaya hotA hai (ca) aura hA dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| ___ udA0-(ni) nihavaH / nimantraNa denaa| (abhi) abhihavaH / abhimukha bulaanaa| (upa) upahavaH / pAsa bulAnA / (vi) vihavaH / vizeSa rUpa se bulaanaa| siddhi-(1) nihavaH / ni+haa+ap| ni+hu aa+a| ni+hu+a| ni+ho+a| nihv+su| nihvH| yahAM ni' upasargapUrvaka he spardhAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se ap pratyaya hai aura 'hA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| 'hA' dhAtu ke v' ko u' samprasAraNa, 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 104) se A ko pUrva rUpa hokara 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'hu' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI-abhihavaH, upahava:, vihavaH / ap (55) AGi yuddhe / 73 / pa0vi0-AGi 71 yuddhe 7 / 1 / anu0-apa, hR:, samprasAraNam iti cAnuvartate / anvaya:-akartari kArake bhAve ca AGi ho dhAtorap samprasAraNaM c| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd AG-pUrvAd hA-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, dhAtozca samprasAraNaM bhavati, yuddhe'bhidheye| udA0-AhUyante yasmin yoddhAra iti Ahava: yuddham / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 351 AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (ADi) AG upasargapUrvaka (ha:) hA (dhAto:) dhAtu se pare (apa) ap pratyaya hotA hai aura hA dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai, (yuddhe) yadi vahAM yuddha vAcyArtha ho| udA0-AhUyante yasmin yoddhAra iti Ahava:=yuddham / jisameM yoddhA janoM kA AhvAna kiyA jAtA hai vaha 'Ahava' yuddha kahAtA hai| siddhi-AhavaH / AD+hA+ap / A+hu aa+a| aa+hu+a| aa+ho+a| aahv+su| AhavaH / yahAM 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta hA' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM isa sUtra se 'ap' pratyaya aura 'hA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ap (nipAtanam) (56) nipaanmaahaavH|74| pa0vi0-nipAnam 1 / 1 AhAva: 1 / 1 / anu0-ap, hR:, samprasAraNam, AG iti cAnuvartate / anvaya:-akatari kArake bhAve ca AhAvo'p, nipaanm| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAna AhvAva-zabdo'p pratyayAnto nipAtyate, yadi nipAnamabhidheyaM bhavati / nipibanti yasmiMstat nipAnamudakAdhAra ucyte| udA0-AhAva: pazUnAm / kUpopasareSu ya udakAdhArastatra jalapAnAya pazava AhUyante, sa AhAva iti kthyte| AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (AhAva:) AhAva zabda (apa) ap-pratyayAnta nipAtita hai, yadi vahAM (nipAnam) nipAna vAcyArtha ho| jisameM pazu jhukakara jala pIte haiM usa jalAdhAra (kheLa) ko nipAna kahate haiN| udA0-AhAva: pazUnAm / kUpa ke sasamIra jo pazuoM ke jalapAna ke liye jalAdhAra (kheLa) Adi hote haiM, vahAM cheka-cheka zabda se pazu jalapAna ke liye bulAye jAte haiM, ata: ve 'AhAva' kahAte haiN| siddhi-AhAvaH / aang+haa+ap| A+hu aa+a| aa+hu+a| aa+ho+a| aahaav+su| aahaavH| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'AG' upasargapUrvaka pUrvokta 'hA' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA nipAna vAcyArtha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai, 'hA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| 'ap' pratyaya pare hone para samprasArita 'hA' (hu) dhAtu ko nipAtana se vRddhi hotI hai| ap (57) bhAve'nupasargasya 75 / pa0vi0-bhAve 71 anupasargasya 6 / 1 / sa0-na vidyate upasargo yasya sa:-anupasargaH, tasmin-anupasarge (bhuvriihiH)| anu0-apa, hR:, samprasAraNamiti caanuvrtte| anvaya:-bhAve'nupasargAd ho dhAtorap samprasAraNaM ca / artha:-bhAve'rthe vartamAnAd anupasargAd hA-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, dhAtozca samprasAraNaM bhvti|| udaa0-hv:| have have suhavaM zUramindram / AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anupasargasya) upasarga se rahita (ha:) hA (dhAto:) dhAtu se pare (apa) ap pratyaya hotA hai aura hA dhAtu ko (samprasAraNam) samprasAraNa hotA hai| udA0-havaH / spardhA karanA (bulaanaa)| siddhi-havaH / hA+ap / hu aa+a| hu+a| ho+a| hv+su| hvH| yahAM upasarga se rahita pUrvokta 'hA' dhAtu se kevala bhAva artha meM hI isa sUtra se 'ap' pratyaya aura 'hA' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| samprasArita 'hA' dhAtu (hu) ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| apa (58) hanazca vadhaH / 76 pa0vi0-hana: 5 / 1 (61) ca avyayapadam, vadha: 11 / anu0-ap, bhAve, anupasargasya iti caanuvrtte| anvaya:-bhAve'nupasargAd hano dhAtorap hanazca vadhaH / artha:-bhAve'rthe vartamAnAd anupasargAd han-dhAtoH paro'p pratyayo bhavati, hana: sthAne ca vadha-Adezo bhavati / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-vadhazcorANAm / vadho dasyUnAm / AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anupasargasya) upasarga se rahita (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (apa) ap pratyaya hotA hai (ca) aura (hana:) han dhAtu ke sthAna meM (vadha:) vadha-Adeza hotA hai| udA0-vadhazcorANAm / coroM kA hanana (vdh)| vadho dasyUnAm / dasyu Aryetara janoM kA hanana (vdh)| siddhi-vadhaH / han+ap / vdh+a| vadha+su / vadhaH / yahAM upasarga se rahita 'hana hiMsAgatyoH ' (adA0pa0) dhAta se kevala bhAva artha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai aura han' ke sthAna meM vadh Adeza hai| ap (56) mUrtI ghanaH 77 / pa0vi0-mUrtI 7 / 1 ghana: 1 / 1 / anu0-ap, hana iti caanuvrtte| anvaya:-akari kArake bhAve ca hano dhAtoraNa, hanazca ghano mUrtI / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd han-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, hana sthAne ca ghana-Adezo bhavati, mUrtAvabhidheyAyAm / mUrti: kAThinyamityarthaH / udA0-abhraghana: / ddhidhnH| AryabhASA-artha-(akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (apa) pratyaya hotA hai aura (hana:) han ke sthAna meM (ghana:) ghana-Adeza hotA hai, (mUrtI) yadi vahAM mUrti vAcyArtha ho| mUrtiH ktthortaa| udaa0-abhrghnH| bAdala kI kaThoratA sghntaa| dadhighanaH / dahI kI ktthortaa-kdd'aapn| siddhi-abhraghana: / han+ap / ghn+a| ghan+su / ghanaH / yahAM hana hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM tathA mUrti-bhAva vAcyArtha meM isa sUtra se 'apa' pratyaya aura han' ke sthAna meM 'ghana' Adeza hai| abhrasya ghana iti abhraghana: (sssstthiittpurussH)| aise hI-dadhidhanaH / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ap (60) antarghano deshe|78| pa0vi0-anta: avyayapadam, ghana: 1 / 1 deze 7 / 1 / anu0-apa, hana iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca anta:pUrvAd hano dhAtorap, hanazca ghano deshe| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd han-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, hana: sthAne ca ghana-Adezo bhavati, deshe'bhidheye| udA0-antarghano nAma deza: / saMjJIbhUto vAhIkeSu dezavizeSa ucyte| AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (anta:) anta: zabdapUrvaka (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (ap) ap pratyaya hotA hai aura han ke sthAna meM (ghana:) ghana-Adeza hotA hai, dize) yadi vahAM deza-vizeSa kA kathana ho| udA0-antarghano nAma desh:| vAhIka janapada meM eka deza vizeSa kA nAma 'antarghana: hai| siddhi-antarghana: / anta+han+ap / anta+ghan+a / antardhana+su / antarghana: / yahAM anta: zabdapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA deza vizeSa ke vAcyArtha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya aura 'han' ke sthAna meM 'ghana' Adeza hai| antarhaNyante prANino yatra sa:-antarghano deza: / jisake andara prANI mAre jAte haiM, usa deza vizeSa kA nAma 'antarghana:' hai| vizeSa-kahIM-kahIM 'antarghaNaH' pATha milatA hai| use bhI pANini ke ziSya sAdhu mAnate haiN| pANini muni ne apane ziSyoM ko donoM prakAra kA pATha par3hAyA hai| ap (nipAtanam) (61) agAraikadeze praghaNaH praghANazca / 76 / pa0vi0-agAra-ekadeze 71 praghaNaH 1 / 1 praghANa: 11 ca avyypdm| sa0-agArasya ekadeza iti agAraikadezaH, tasmin-agAraikadeze (sssstthiittpurussH)| agaar:-gRhm| anu0-ap itynuvrtte| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 355 anvaya:-akartari kArake bhAve ca praghaNa: praghANazca ap, agaaraikdeshe| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAna: praghaNa: praghANazca zabdo'p-pratyayAnto nipAtyate, agaaraikdeshe'bhidheye| udaa0-prghnn:| praghANaH / pravizadbhirjanaiH pAdai: prakarSaNa hanyata iti praghaNa:, praghANo vaa| "dvArapradeze dvau prakoSThAvalindau Abhyantara:, bAhyazca / tatra bAhyaprakoSThe nipAtanam, nAgAraikadezamAtre", iti padamaJjaryAM hrdttH| __ AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (praghaNa:) praghaNa (ca) aura (praghANa:) praghANa zabda (apa) ap-pratyayAnta nipAtita haiM, (agAraikadeze) yadi vahAM ghara kA eka deza vAcyArtha ho| udA0-praghaNa: prghaannH| "ghara ke dvAra-praveza para do prakoSTha (kamare) hote haiN| unameM eka andara aura eka bAhara hotA hai| bAhya prakoSTha ko praghaNa athavA praghANa kahate haiM, agAra ke eka dezamAtra ko nahIM" (paM0 haradattamizrakRta pdmnyjrii)| siddhi-(1) praghaNa: / pra+han+ap / pr+ghn+a| pr+ghnn+a| praghaNa+su / praghaNaH / yahAM pra' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karma karaNa kAraka meM tathA agAra eka deza ke vAcyArtha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya nipAtita hai| nipAtana se han' ke sthAna meM 'ghana' Adeza hotA hai| pUrvapadAt saMjJAyAmaga:' (8 / 4 / 3) se Natva' hotA hai|| (2) praghANa: / yahAM nipAtana se han' dhAtu ke ghan' Adeza ko upadhAvRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ap (nipAtanam) (62) udghno'tyaadhaanm|80| pa0vi0-udghana: 11 atyAdhAnam 1 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca udghano'p, atyAdhAnam / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAna udghana: zabdo'p-pratyayAnto nipAtyate, yadi tad atyAdhAnaM bhavati / yasmin kASThe sthApayitvA'nyAni kASThAni takSyante tdtyaadhaanmityucyte| udA0-udghana: / ud hanyante yasmin kASThAni sa udghanaH / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (udghana:) udghana zabda (apa) ap-pratyayAnta nipAtita hai, yadi usakA artha (atyAdhAnam) atyAdhAna ho| jisa kASTha para rakhakara dUsare kASTha chIle jAte haiM, use atyAdhAna kahate haiN| udA0-udghanaH / atyadhAna (neha iti bhaassaa)| siddhi-udghanaH / ut+han+ap / ud+ghn+a| udghn+su| udghanaH / yahAM ut' upasargapUrvaka pUrvokta 'han' dhAtu se adhikaraNa kAraka meM tathA atyAdhAna artha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya nipAtita hai| nipAtana se han' ke sthAna meM 'ghan' Adeza hotA hai| ap (nipAtanam) . (63) apghno'nggm|81| pa0vi0-apaghana: 11 aGgam 1 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAno'paghanazabdo'p pratyayAnto nipAtyate, yadi taccharIrAGgaM bhavati / udA0-apaghana: pANi: / apaghana: pAda: / apahanyate yena sa:-apaghana: / atrAGgazabdena zarIrasya pANipAdameva gRhyate nAGgamAtram / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (apaghana:) apaghana zabda (apa) ap-pratyayAnta nipAtita hai, yadi usakA artha (aGgam) zarIra kA aGga ho| udA0-apaghana: pANi: / haath| apaghana: pAda: / crnn| yahAM aGga se zarIra ke pANi aura pAda kA grahaNa kiyA jAtA hai, aGgamAtra kA nhiiN| siddhi-apaghana: / ap+hn+ap| ap+ghn+a| apghn+su| apaghanaH / yahAM 'ap' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karaNa kAraka meM tathA zarIrAga-vizeSa artha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| nipAtana se han' ke sthAna meM 'ghan' Adeza hotA hai| apa (64) krnne'yovidrussu|82| pa0vi0-karaNe 71 aya:-vi-druSu 7 / 3 / sa0-ayazca vizca druzca te-ayovidravaH, teSu-ayovidruSu (itretryogdvndv:)| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0 - ap, hana, ghana iti cAnuvartate / anvayaH - karaNe'yovidruSu hano dhAtorap hanazca ghanaH / artha:- karaNe kArake vartamAnAd ayovidrupUrvAd han- dhAtoH paro'p pratyayo bhavati, hana: sthAne ca ghana - Adezo bhavati / udA0- (aya:) ayo hanyate yena saH - ayodhana: / (vi) vihanyate yena saH - vighanaH / (duH) druvo hanyante yena saH drughanaH / AryabhASA-artha- (karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (ayovidruSu ) aya:, vi, dru pUrvaka (hana: ) han (dhAto: ) dhAtu se pare (ap) ap pratyaya hotA hai aura 'han' ke sthAna meM (ghana: ) ghana - Adeza hotA hai| 357, udA0- ( aya: ) ayo hanyate yena saH - ayoghana: / jisase aya: = lohA pITA jAtA hai, vaha ayoghana = hthaudd'aa| (vi) vihanyate yena saH - vighana: / jisase vividha prakAra se lohA Adi pITA jAtA hai, vaha vighana = hthaudd'ii| (dru) druvo hanyante yena saH - drughana: / jise dru=vRkSa kI zAkhAyeM kATI jAtI hai, vaha drughana = kulhAr3I / siddhi - (1) ayoghanaH / ayas+han+ap / ayas+ghan+a / ayaru+chan+a / ayr+ghn+a| ayau+ghan+a / ayoghana+su / ayoghanaH / yahAM ayaH upapada pUrvokta 'han' dhAtu se karaNa kAraka meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| han' ke sthAna meM 'ghan' Adeza hai| 'sasajuSo ru:' ( 8/2/66 ) se 'ayas' ke s' ko rutva aura 'hazi ca' (6 |1| 110) se 'r' ko utva hotA hai| (2) vighanaH / 'vi' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se pUrvavat / (3) drughana: / dru' upapada pUrvokta han' dhAtu se pUrvavat / kaH+ap (65) stambe ka ca / 83 / pa0vi0-stambe 7 / 1 ka 1 / 1 ( luptaprathamAnirdezaH ) ca avyayapadam / anu0 - ap, hana, ghanaH karaNe iti cAnuvartate / " anvayaH - karaNe stambe hano dhAtoH ko'p ca hanazca ghanaH / artha :- karaNe kArake vartamAnAt stambopapadAd han- dhAtoH paraH ko'p ca pratyayo bhavati, hana: sthAne ca ghana - Adezo bhavati / udA0-stambo hanyate yena saH - stambaghna : (ka: ) / stambaghana: ( ap) / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka meM vidyamAna (stambe) stamba-upapadavAle (hanaH) han (dhAto:) dhAtu se pare (ka:) ka pratyaya (ca) aura (apa) ap pratyaya hotA hai| udA0-stambo hanyate yena sa:-stambana: (k:)| stambaghana: (ap)| jisase stamba ghAsa Adi kATA jAtA hai vaha stambaghna/stambaghana khurapA aadi| siddhi-(1) stambaghnaH / stmb+hn+k| stmb+hn+a| stmb+ghn+a| stmbghn+su| stmbghnH| yahAM stamba upapada pUrvokta han' dhAtu se karaNa kAraka meM isa sUtra se ka' pratyaya hai| 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se han' dhAtu ko upadhA lopa aura ho hantez2inneSa' (7 / 3 / 54) se han' dhAtu ke ha' ko kutva 'gha' hotA hai| (2) stambaghana: / yahAM stamba upapada pUrvokta han' dhAtu se pUrvavat 'ap' pratyaya aura han' ke sthAna meM 'ghan' Adeza hai| ap (66) parau ghH|84| pa0vi0-parau 71 gha: 11 / anu0-apa, hana:, karaNe iti cAnuvartate / anvaya:-karaNe parau hano dhAtorap, hanazca ghH| artha:-karaNe kArake vartamAnAt pari-pUrvAd han-dhAto: paro'p pratyayo bhavati, hana: sthAne ca gha-Adezo bhvti| udA0-parito hanyate yena sa:-parigha: / palighaH / AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa (kArake) kAraka meM vidyamAna (parau) pari-upasargapUrvaka (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (ap) ap pratyaya hotA hai aura han' ke sthAna meM 'gha' savadiza hotA hai| ___ udA0-parito hanyate yena sa:-parighaH / paligha: / saba ora mAra karanevAlA zastra (loha kA mudgr)| siddhi-(1) paridhaH / pari+han+ap / pri+gh+a| prigh+su| parighaH / yahAM pari' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karaNa kAraka meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai aura 'han' ke sthAna meM 'gha' savadiza hotA hai| (2) palighaH / yahAM parezca ghAGkayoH' (8 / 2 / 22) se pari' upasarga ke 'ra' ko vikalpa se la' Adeza hotA hai| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 356 ap-(nipAtanam) (67) upaghna aashrye|85| pa0vi0-upaghna: 11 Azraye 7 / 1 / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca upajo'p, Azraye / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAna upana: zabdo'p-pratyayAnto nipAtyate, aashrye'bhidheye| AzrayaH saamiipym| udA0-parvatopaghna: / grAmopana: / parvatana upahanyate sAmIpyena gamyate iti prvtopnnH| __ AryabhASA-artha-(akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (upaghnaH) upana zabda (apa) ap pratyayAnta nipAtita hai, yadi vahAM (upAzraye) Azraya-samIpatA vAcyArtha ho| udA0-parvatopanaH / parvata ke samIpastha-pahAr3a ke shaare| grAmopanaH / grAma kI samIpastha gAMva ke shaare| siddhi-parvatopanaH / up+hn+ap| up+hn+a| up+n+a| upn+su| upaghnaH / parvata+upanaH / parvatopaghnaH / yahAM upa' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karma kAraka meM tathA Azraya artha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| nipAtana se 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se han' kA upadhA-lopa hotA hai| ho hanteNinneSa' (7 / 3 / 54) se han' ke ha' ko kutva 'gha' hotA hai| parvatasya upaja iti parvatopana: (sssstthiittpurussH)| aise hI-grAmopanaH / ap (nipAtanam) (68) saMghodghau gnnprshNsyoH|86| pa0vi0-saMgha-udghau 12 gaNa-prazaMsayo: 7 / 2 / sa0-saMghazca udghazca tau-saMghodghau (itretryogdvndvH)| gaNazca prazaMsA ca te-gaNaprazaMse, tayo:-gaNaprazaMsayoH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ap itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca saMghodghAvap gnnprshNsyoH| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:- akartari kArake bhAve cArthe vartamAnau saMghodhau zabdau ap-pratyayAntau nipAtyete, yathAsaMkhyaM gaNe'bhidheye prazaMsAyAM ca gamyamAnAyAm / udA0- (gaNa:) saMgha: pazUnAm / (prazaMsA) udgho manuSyANAm / AryabhASA-artha- (akartari ) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna ( saMghodhau) saMgha aura udgha zabda (ap) ap-pratyayAnta nipAtita haiM (gaNaprazaMsayoH) yadi vahAM yathAsaMkhya gaNa vAcyArtha aura prazaMsA artha prakaTa ho / 360 udA0- ( gaNa ) saMgha: pazUnAm / pazuoM kA gaNa (samudAya ) | ( prazaMsA) udgho manuSyANAm / manuSyoM meM prazaMsanIya / siddhi - (1) saMgha: / sm+hn+ap| sm+h+a| sam+gh+a / saMgha+su / saMghaH / yahAM 'sam' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se bhAva meM tathA gaNa artha meM isa sUtra se ap pratyaya hai| nipAtana se 'han' dhAtu kA Ti-lopa (an) aura 'h' ko 'gh' Adeza hotA hai| saMhananam = saMgha: / (2) uddha: / ut+han+ap / ud+h+a / ud+gh+a / udgha+su / udghaH / yahAM 'ut' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karma kAraka meM tathA prazaMsA artha meM isa sUtra se ap pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / udhanyate = utkRSTo jJAyata iti udgha: / yahAM 'han' dhAtu jJAnArthaka hai| ap (nipAtanam) (66) nigho nimitam / 87 / pa0vi0 nighaH 1 / 1 nimitam 1 / 1 / anu0 - ap ityanuvartate / anvayaH-akartari kArake bhAve ca nigho'p nimittam / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAno nighaH zabdo'ppratyayAnto nipAtyate, nimitaM ced abhidheyaM bhavati / samantAd mitamiti nimitam, samAnArohapariNAham / udA0-nighA vRkSAH / nighAH zAlayaH / tulyArohapariNAhavanta ityarthaH / AryabhASA-artha- (akatIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (nighaH) nigha zabda (apa) ap pratyayAnta nipAtita hai, yadi usakA vAcyArtha (nimitam ) samAna Aroha pariNAha ho / Aroha=UMcAI / pariNAha = phailAva / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 361 udA00- nighA vRkSAH / samAna Aroha- pariNAhavAle vRkSa / nighAH zAlayaH / samAna Aroha-pariNAhavAle dhAna / siddhi-(1) nighaH / ni+hn+ap| ni+h+a / ni+gh+a / nigha+su | nighaH / yahAM 'ni' upasargapUrvaka pUrvokta han' dhAtu se karma kAraka tathA 'nimita' artha meM isa sUtra se 'ap' pratyaya hai| nipAtana se 'han' dhAtu kA Ti- lopa (an) aura 'ha' ko 'gh' Adeza hotA hai| nirvizeSaM hanyate = jJAyata iti nighaH, karmaNyap pratyayaH / citra: ( 70 ) pa0vi0 - Du - itaH 5 / 1 ktriH 1 / 1 / sa0 - Du id yasya saH - vit tasmAt - dvita: (bahuvrIhi: ) / anvayaH - akartari kArake bhAve ca dvito dhAto: ktriH / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd Du-ito dhAtoH paraH pratyayo bhavati / vitaH ktriH / / udA0- (DupacaS) paktrimam / (Duvap) uptrimm| (DukRJ) kRtrimm| AryabhASA - artha - (akatIra) kartA se bhinna ( kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (vita: ) Du it vAle ( dhAtoH) dhAtu se pare (ktriH ) ktri pratyaya hotA hai| udA0- - (DupacaS ) pavitramam / pAka se banA huaa| (Duvap) uptrimam / bone se banA huaa| (DukRJ) kRtrimam / banAne se banA huA (banAvaTI) / siddhi-(1) paktrimam / pac+vitra / pac+tri / paktri+map / pktri+m| paktrima+su / paktrimam / yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA030) dhAtu ke Du kI 'AdirJiTuDava: ' (1 / 3 / 5 ) se itsaMjJA hotI hai / 'pac' dhAtu ke Du-itvAlA hone se bhAva meM isa sUtra 'se 'ktri' pratyaya hai| ktri pratyayAnta 'pavitra' zabda se 'katrermanityam' ( 4/4/20) se nitya 'map' pratyaya hotA hai| kevala ktri- pratyayAnta zabda kA prayoga nahIM hotA hai| (2) uptrimam / vap + vitra / vap+tri / u ap+tri / upap+tri / uptri+map / uptri+m| uptrim+su| uptrimam / yahAM 'Duvap bIjasantAne chedane ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ktri pratyaya hai| 'vacisvapiyajAdInAM kiti' ( 6 |1|15 ) se 'vap' ko samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) kRtrimam / DukRJ karaNe ( tanA0 u0 ) pUrvavat / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam athuca (71) ttvito'thuc|86| pa0vi0-Tu-ita: 5 / 1 athuc 1 / 1 / sa0-Tu id yasya sa:-Tvit, tasmAt-Tvita: (bhuvriihi:)| anvaya:-akari kArake bhAve ca Tvito dhAtorathuc / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAT Tu-ito dhAto: paro'thuc pratyayo bhvti| udA0-(TuvepR) vepathuH / (Tuozvi) zvayathuH / (TukSu) kSavathuH / AryabhASA-artha-(akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dvita:) Tu it vAle (dhAtoH) dhAtu se pare (athuc) athuc pratyaya hotA hai| ___ udA0-(Tuvepa) vepathuH / kmpn| (Tuozvi) zvayathuH / suujn| (TukSu) kSavathuH / khaaNsii| siddhi-(1) vepathuH / vap+athuc / vp+athu| vepthu+su| vepathuH / yahAM TuvepR kampane' (bhvA0A0) dhAtu ke Tu' kI 'AdirbiTuDavaH' (1 / 3 / 5) se it-saMjJA hotI hai| vep' dhAtu ke Tu-it vAlA hone se bhAva artha meM isa sUtra se 'athuc' pratyaya hai| (2) zvayathuH / zvi+athuc / shve+athu| zvayathu+su / zvayathuH / yahAM Tuozvi gativRddhyoH ' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se 'athuc' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'zvi' dhAtu ko guNa hotA hai| (3) kSavathuH / 'TukSu zabde' (adA0pa0) pUrvavat / naG (72) yajayAcayatavicchapraccharakSo naG / 60 / pa0vi0-yaja-yAca-yata-viccha-praccha-rakSa: 5 / 1 naG 11 / sa0-yajazca yAcazca yatazca vicchazca pracchazca rakS ca eteSAM samAhAra:-yaja0rakSa, tasmAt-yaja0rakSa: (smaahaardvndvH)| anvaya:-akartari kArake bhAve ca yaja0rakSo dhaatornng| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyo yajAdibhyo dhAtubhya: paro naG pratyayo bhvti| udA0-(yaja:) yajJa: / (yAca:) yaacnaa| (yata:) yatnaH / (viccha:) vizna: / (praccha:) prazna: / (rakS) rakSNaH / AryabhASA-artha- (akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (yaja0rakSa:) yaja, yAca, yata, viccha, praccha, rakS (dhAto:) dhAtuoM se pare (naG) naG pratyaya hotA hai| udA0-(yaja) yajJaH / devapUjA, saMgatikaraNa aura dAna krnaa| (yAca) yaatraa| maaNgnaa| (yata) yatnaH / prayatna krnaa| (viccha) viznaH / gati krnaa| (praccha) praznaH / puuchnaa| (rakS) rakSNaH / rakSA krnaa| rkhnaa| siddhi-(1) yajJaH / yaj+naG / yj+n| yaj+ja / yajJa+su / yajJaH / yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se naD' pratyaya hai| sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se naD' pratyaya ke n' ko '' Adeza hotA hai| (2) yaatraa| yAc+na / yaac+n| yaac+j| yAcca+TAp / yAcyA+su / yaatraa| yahAM TuyAcU yAJAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se naG' pratyaya hai| pUrvavat naG' pratyaya ke n' ko 'J' Adeza hotA hai| yaatr+ttaap| 'ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| yAcyA zabda yAcyA striyAm (liGgAnuzAsana 2 / 6 / ) se strIliGga meM hotA hai, zeSa naG' pratyayAnta zabda "naDantaH' (li0 2 / 5) se puMliGga hote haiN| (3) ytnH| yatI prayatne' (bhvaa0aa0)| (4) viznaH / vicch+naG / vish+n| vishn+su| viznaH / yahAM 'viccha gatau (tu0p0)| 'chvoH zUDanunAsike ca' (6 / 4 / 19) se 'ch' ke sthAna meM 'z' Adeza hotA hai| prApta laghUpadha guNa kA kDiti ca (1 / 15) se pratiSedha hotA hai| (5) prazna: / praccha jIpsAyAm' (tu0p0)| pUrvavat 'ch' ke sthAna meM 'z' Adeza hotA hai| prazne cAsannakAle' (3 / 2 / 117) jJApaka se 'ahijyAvayi0' (6 / 1 / 16) se prApta samprasAraNa nahIM hotA hai| (6) rakSNaH / rakSa+naG / rkss+n| rkss+nn| rkssnn+su| rakSNaH / yahAM rakSa rakSaNe (bhvA0pa0) 'raSAbhyAM no Na: samAnapadeM (8 / 4 / 1) se Natva hotA hai| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam nan (73) svapo nn|61| pa0vi0-svapa: 5 1 nan 11 / anvaya:-akartari kArake bhAve ca svapo dhaatornn| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAt-svap-dhAto: paro nan pratyayo bhvti| udaa0-svpnH| AryabhASA-artha- (akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (svapaH) svap (dhAto:) dhAtu se pare (nan) nan pratyaya hotA hai| udA0-svapnaH / zayana krnaa| siddhi-svapnaH / svap+nan / svp+n| svapna+su / svapnaH / yahAM triSvap zaye (adA0pa0) dhAtu se bhAva meM isa sUtra se nan' pratyaya hai| nan' pratyaya ke nit' hone se nityAdinityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara hotA hai| ki: (74) upasarge ghoH kiH / 12 / pa0vi0-upasarge 7 / 1 gho: 5 / 1 ki: 1 / 1 / / anvaya:-akartari kArake bhAve ca upasarge gho: kiH / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: sopasargebhyo ghu-saMjJakebhyo dhAtubhya: para: ki: pratyayo bhavati / udA0-(dA) prdi:| (dhA) pradhi: / antardhi: / AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (upasarge) upasargapUrvaka (gho:) ghu-saMjJaka (dhAto:) dhAtuoM se pare (ki:) ki pratyaya hotA hai| udA0-(dA) pradiH / pradAna krnaa| (dhA) pradhiH / dhAraNa-poSaNa krnaa| antardhiH / antardhAna honA (chupnaa)| siddhi-(1) pradiH / yahAM pra' upasargapUrvaka 'DudAJ dAne' (ju0u0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se ki' pratyaya hai| ki' pratyaya ke kit' hone se 'Ato lopa iTi ca (6 / 4 / 64) se dA' ke A kA lopa ho jAtA hai| Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 365 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (2) pradhiH / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) pUrvavat / (3) antardhi: / anta:pUrvaka pUrvokta 'dhA' dhAtu se pUrvavat / vizeSa-ghu- 'dAdhA dhvadAp' (1 / 1 / 19) se DudAJ dAne, dAN dAne, do avakhaNDane, de rakSaNe, DudhAJ dhAraNapoSaNayoH, dheTa pAne ina cha: dhAtuoM kI ghu-saMjJA hai| kyanto ghuH' (li0 2 / 7) se ki-pratyayAnta zabda puMliGga hote haiN| (75) karmaNyadhikaraNe c|63 / pa0vi0-karmaNi 7 / 1 adhikaraNe 71 ca avyypdm| anu0-gho:, kiriti caanuvrtte| anvaya:-adhikaraNe karmaNi ca ghordhAto: kiH / artha:-adhikaraNe kArake vartamAnebhya: karmopapadebhyo ghu-saMjJakebhyo dhAtubhya: ki: pratyayo bhvti| udA0-(dhA) jalaM dhIyate yasmin s:-jldhiH| zarA dhIyante yasmin s:-shrdhiH| AryabhASA-artha-(adhikaraNe) adhikaraNa (kArake) kAraka meM vidyamAna (kamaNi) karma-upapadavAle (gho:) ghu-saMjJaka (dhAto:) dhAtuoM se pare (ki:) ki pratyaya hotA hai| udA0-(dhA) jalaM dhIyate yasmin sa:-jaladhiH / jisameM jala rakhA jAtA hai vaha jaladhi-samudra aadi| zarA dhIyante yasmin sa:-zaradhiH / jisameM zara-bANoM ko rakhA jAtA hai vaha zaradhi tuunniir| siddhi-jaladhiH / jl+am+dhaa+ki| jl+dh+i| jaladhi+su / jaladhiH / yahAM jala karma upapada hone para ghusaMjJaka DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM isa sUtra se ki' pratyaya hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'dhA' ke A kA lopa hotA hai| aise hI-zaradhiH / strIliGgapratyayaprakaraNam ktin (1) striyAM ktin|64| pa0vi0-striyAm 7 / 1 ktin 1 / 1 / anvaya:0-akartari kArake bhAve ca dhAto: striyAM ktin / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: sarvebhyo dhAtubhya: para: striyAM ktin pratyayo bhvti| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 __pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(kR) kRtiH| (ci) citiH| (mana) matiH / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) saba dhAtuoM se (striyAm) strIliGga meM (ktin) ktin pratyaya hotA hai| udA0-(kR) kRtiH / krnaa/rcnaa| (ci) citiH| cayana krnaa/cinnaa| (mana) matiH / jaannaa| siddhi-kRti: / kR+ktin / kR+ti / kRti+su| kRtiH|| yahAM 'DukRJa karaNe (tanAu0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se ktin pratyaya hai| ktin' pratyaya ke kit' hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA kDiti ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| (2) citi: / ciJ cayane (svA0u0) pUrvavat / (3) mati: / man+ktin / mn+ti| m+ti| mati+su / matiH / yahAM 'mana jJAne' (di0aa0)| 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se 'man' dhAtu ke anunAsika n' kA lopa hotA hai| ktin (bhAve) (2) sthAgApApaco bhaave|65| pa0vi0-sthA-gA-pA-paca: 5 / 1 bhAve 7 / 1 / sa0-sthAzca gAzca pAzca pac ca eteSAM samAhAra:-sthAgApApac, tasmAt-sthAgApApaca: (smaahaardvndv:)| anu0-striyAM, ktin iti caanuvrtte|| anvaya:-bhAve sthAgApApaco dhAto: striyAM ktin / artha:-bhAve'rthe vartamAnebhya: sthAgApApacibhyo dhAtubhya: striyAM ktin pratyayo bhvti| udA0-(sthA) prsthitiH| (gA) udgiitiH| sNgiiti:| (pA) prapIti: / saMpItiH / (pac) pNkti:| AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (sthA0pacaH) sthA, gA, pA, pac (dhAto:) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (ktin) ktin pratyaya hotA hai| udA0-(sthA) prasthitiH / prasthAna krnaa| (gA) udgIti: / ucca svara se gAna krnaa| saMgItiH / milakara gaanaa| (pA) prpiitiH| khUba piinaa| smpiitiH| milakara piinaa| (pac) paktiH / pkaanaa| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 367 siddhi-(1) prasthiti: / pra+sthA+ktin / pr+sthaa+ti| pra+sthi+ti / prsthiti+su| prsthitiH| yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'ThA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM tathA strIliGga meM isa sUtra se ktin' pratyaya hai| yatisyatimA0' (7 / 4 / 40) se sthA' ke A' ko 'ittva' hotA hai| (2) udgItiH / ut+gaa+ktin| ud+gaa+ti| ud+gii+ti| udgiiti+su| udgiitiH| yahAM ut' upasargapUrvaka gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktin' pratyaya hai| ghumAsthA0' (6 / 4 / 66) se 'gA' ke 'A' ko 'Ittva' hotA hai| aise hI-saMgItiH / (3) prpiiti:| yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat ktin' pratyaya tathA pUrvavat 'Ittva' hotA hai| aise hI-sampItiH / (4) pakti: / yahAM DupacaS pAke' (bhvA0u0) dhAtu se pUrvavat ktin' pratyaya hai| co: ku:' (8 / 2 / 30) se pac' ke 'c' ko kutva 'k' hotA hai| ktin (3) mantre vRSeSapacamanavidabhUvIrA udaattH|66| pa0vi0-mantre 71 vRSa-iSa-paca-mana-vida-bhU-vI-rA: 1 / 3 (paJcamyarthe) udAtta: 1 / 1 / sa0-vRSazca iSazca pacazca manazca vidazca bhUzca vIzca rAzca te-vRSa0rA: (itretryogdvndv:)| anu0-striyAM bhAve iti caanuvrtte| anvaya:-mantre bhAve vRSAdibhyo dhAtubhya: striyAM ktin udAtta: / artha:-mantre viSaye bhAve'rthe vartamAnebhyo vRSAdibhyo dhAtubhya: para: striyAM ktin pratyayo bhavati, sa codAtto bhvti| udA0-(vRSa) vRSTi: (R0 1138 / 2) / (iSa) iSTi: (R0 4 / 4 / 7) / (paca) pakti: (R0 4 / 24 / 5) / (mana) mati: (R0 4 / 14 / 1) / (vida) vittiH| (bhU) bhuutiH| (vI) vIti: / yanti vItaye (atharva0 20 / 69 // 3) / (rA) rAti: (R0 1 / 34 / 1) / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(mantre) vedaviSaya meM aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (vRSarA:) vRSa, iSa, paca, mana, vida, bhU, vI, rA (dhAtoH) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (ktin) ktin pratyaya hotA hai| udA0-(vRSa) vRSTi: (R0 1 / 38 / 2) siiNcnaa| (iSa) iSTi: (R0 4 / 4 / 7) icchA krnaa| (paca) pakti: (R0 4 / 2415) pkaanaa| (mana) mati: (4 / 14 / 1) smjhnaa/jaannaa| (vida) vitti: / jaannaa| (bhU) bhUti: / sattA honaa| (vI) vItiH / gati Adi krnaa| yanti vItaye (atharva0 20 / 693) / (rA) rAti: (R0 1 / 34 / 1) dAna krnaa| siddhi-(1) vRssttiH| yahAM mantraviSaya meM vRSa secane' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM tathA strIliGga meM 'ktin' pratyaya hai| 'TunA TuH' (8 / 4 / 4) se 'ktin' pratyaya ke t' ko T' Adeza hotA hai| ktin' pratyaya ke kit' hone se prApta guNa kA kDiti ca (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| ktin' pratyaya ke nit' hone se jityAdinityam (6 / 1 / 191) se ktin' pratyayAnta zabda ko nitya AdhudAtta svara prApta thA, kintu isa sUtra se kevala ktin' pratyaya ko udAtta svara vidhAna kiyA gayA hai| 'anudAttaM padamekavarjam (6 / 1 / 158) se zeSa svara anudAtta hotA hai| (2) iSTiH / iSu icchAyAm' (bhvA0pa0) pUrvavat / (3) pakti: / DupacaS pAke' (bhvA0u0) co: ku:' (8 / 4 / 30) se 'pac' ke 'c' ko kutva k' hotA hai| (4) matiH / 'mana jJAne (di0A0) 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se man' ke anunAsika n' kA lopa hotA hai| (5) vittiH / vida jJAne' (adA0pa0) khari ca' (8 / 4 / 54) se vid' ke 'd' ko car t' hotA hai| (6) bhUti: / 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) pUrvavat / (7) vIti: / vI gativyAptiprajanakAntyasanakhAdaneSu' (adA0pa0) pUrvavat / (8) rAti: / 'rA dAne (adaa0p0)| ktin (nipAtanam) (4) UtiyUtijUtisAtihetikIrtayazca / 67 / pa0vi0-Uti-yUti-jUti-sAti-heti-kIrttaya: 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-Utizca yUtizca jUtizca sAtizca hetizca kIrtizca tA:-Uti0kIrtaya: (itretyogdvndvH)| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-striyAM, ktin, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH - akartari kArake bhAve ca Uti0 kIrttayazca striyAM ktin udAttaH / 366 artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnA Uti - AdayaH zabdA api striyAM ktin-pratyayAntA nipAtyante, atra ca ktin pratyaya udAtto bhavati / udaa0-uutiH| yuutiH| jUtiH / sAtiH / he'tiH / kIrtiH / 1 AryabhASA-artha- (akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (Uti0 kIrttaya: ) Uti, yUti, jUti, sAti, heti, kIrti zabda ( ktin) ktin pratyayAnta nipAtita haiM aura yahAM ktin' pratyaya ( udAttaH) udAtta hotA hai| isase ye zabda antodAtta svaravAle hote haiN| udaa0-kutiH| rakSA Adi karanA / yUtiH / mizraNa - amizraNa krnaa| jUtiH / bhaagnaa| saatiH| anta honaa| hetiH / mAranA / gati karanA / kIrtiH / stuti karanA / siddhi- (1) Uti: / av+ktin / av+ti / UTh+ti / U+ti / Uti+su / UtiH / yahAM 'ava rakSaNAdiSu' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se 'ktin' pratyaya hai aura antodAtta nipAtita kiyA gayA hai| ktin' pratyaya ke 'nit' hone se 'jnityAdirnityam' (6 111191) se nitya AdyudAtta svara prApta thA / 'jvaratvara0' (6 |4 | 20 ) se av dhAtu kI upadhA (a) tathA 'v' ke sthAna meM 'UTh' Adeza hotA hai| (2) yUti: / yu+ktin / yuu+ti| yuuti+su| yuutiH| yahAM yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) dhAtu se 'ktin' pratyaya, 'yu' dhAtuko dIrghatva aura antodAtta svara nipAtita hai / (3) jUti: / 'ju vegeM' (sautradhAtu ) dhAtu ko dIrghatva aura antodAtta svara nipAtita hai / (4) sAtiH / So'ntakarmaNi' (di0pa0) dhAtu se 'ktin' pratyaya karane para 'dyatisyati0' (7/4/40) se prApta ittva nipAtana se nahIM hotA hai| athavA 'SaNu dA (ta0 u0 ) dhAtu se ktin' pratyaya karane para 'janasana0 ' (6 / 4 / 42) se 'Atva' hotA hai| nipAtana se antodAtta svara hotA hai| (5) he'tiH / han hiMsAgatyo:' ( adA0pa0) se 'ktin' pratyaya karane para 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se 'han' ke anunAsika (n) kA lopa hotA hai / nipAtana se 'han' ke 'a' ko 'e' Adeza hotA hai athavA 'hi gatauM' (svA0pa0) dhAtu se 'ktin ' pratyaya karane para 'kGiti ca ' (11114) se prApta guNa-pratiSedha nipAtana se nahIM hotA hai| Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (6) kIrtiH / kRt+Nic / kRt+i+ktin| kRt+o+ti| ki r t+ti / kI ra t+ti| kiirti+su| kIrtiH / yahAM kRta saMzabdane (cu0pa0) dhAtu se curAdi Nic pratyaya karane para 'NyAsazrantho yuca (3 / 3 / 107) se 'yuc' pratyaya prApta thA, nipAtana se 'ktin' pratyaya hotA hai| 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic kA lopa, 'upadhAyAzca' (7 / 1 / 101) se kRt kI upadhA (R) ko ittva, uraNa raparaH' (1 / 1 / 51) se 'i' ko raparatva (ir) aura hali ca' (8 / 2 / 78) se dIrgha hotA hai| kyap (bhAve) (5) vrajayajo ve kyp|68| pa0vi0-vraja-yajo: 6 / 2 (paJcamyarthe) bhAve 71 kyap 1 / 1 / sa0-vrajazca yaj ca tau-vrajayajau, tayo:-vrajayajoH (itretryogdvndvH)| anu0-striyAm, udAtta iti cAnuvartate / anvaya:-bhAve vrajayajibhyAM dhAtubhyAM striyAM kyap, udAtta: / artha:-bhAve'rthe vartamAnAbhyAM vrajayajibhyAM dhAtubhyAM para: striyAM kyap pratyayo bhavati, sa codAtto bhvti| udA0- (vraja) vrjyaa| (yaj) ijyaa| AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (vrajayajo:) vraja, yaj (dhAto:) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (kyap) kyap pratyaya hotA hai aura vaha (udAtta:) udAtta hotA hai| udA0- (vraja) vrjyaa| gati krnaa| (yaj) ijyaa| devapUjA, saMgatikaraNa aura dAna krnaa| siddhi-(1) vrajyA / vraj+kyam / vrj+y| vrajya+TAp / vrjy+aa| vrjyaa+su| vrajyA / yahAM vraja gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se kyap pratyaya hai| 'ajAdyataSTApa' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TApa' pratyaya hotA hai| kyap pratyaya ke pit hone se 'anudAttau supitau' (3 / 1 / 4) se anudAtta svara prApta thA, isa sUtra se udAtta svara hotA hai| (2) ijyaa| yaj+kyam / yaj+ya / i aj+ya / ij+ya / ijya+TAp / ijy+aa| ijyaa+su| ijyaa| Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA030) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se kyap' pratyaya karane para yaj' dhAtu ko vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se samprasAraNa hotA hai| 'samprasAraNAcca' (6 / 1 / 44) se 'a' ko pUrvarUpa ekAdeza hotA hai, pUrvavat TAp pratyaya hai| kyap (bhAve)(6) saMjJAyAM samajaniSadanipatamanavidaSuJzIbhRJiNaH / 66 / pa0vi0-saMjJAyAm 7 / 1 samaja-niSada-nipata-mana-vida-ghuJzIG-bhRJ-iNa: 5 / 1 / sa0-samajazca niSadazca nipatazca manazca vidazca SuJ ca zIG ca bhRJ ca iN eteSAM samAhAra:-samaja0iNa, tasmAt-samaja0iNa: (smaahaardvndvH)| anu0-striyAm, udAtta:, bhAve, kyap iti caanuvrtte| anvaya:-bhAve samaja0iNo dhAto: striyAM kyap udAtta: sNjnyaayaam| artha:-bhAve'rthe vartamAnebhA: samajAdibhyo dhAtubhya: para: striyAM kyap pratyayo bhavati, sa codAtto bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0- (samaja) smjyaa| (niSada) nissdyaa| (nipata) niptyaa| (mana) mnyaa| (vida) vidyA / (SuJ) sutyaa| (zIG) shyyaa| (bhRJ) bhRtyaa| (iN) ityaa| AryabhASA-artha-(bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (samajAiNa:) samaja, niSada, nipata, mana, vida, puJ, zIG, bhRJ, iN (dhAto:) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (kyap) kyap pratyaya hotA hai aura vaha (udAtta:) udAtta hotA hai, yadi vahAM (saMjJAyAm) saMjJA artha prakaTa ho| ___ udA0-(samaja) samajanti saMgacchante yasyAM sA samajyA sbhaa| jisameM loga kArya ke lie saMgata hote haiN| (niSad) niSIdanti yasyAM sA niSadyA-ApaNa: / dukaan| jisameM loga vyavahAra ke liye baiThate haiN| (nipata) nipatanti yasyAM sA nipatyA=picchilA bhUmiH / cikaNI jamIna jisa para loga phisalana se girate haiN| (mana) manyante yayA sA manyA galapArzvazirA, tayA hi kruddho jJAyate / gala ke pArzva kI eka nAr3I jisase kruddha vyakti jAnA jAtA hai| (vida) vidyate gRhyate yayA'rthaH sA vidyaa| jisase yathArtha meM padArtha grahaNa kiyA jAtA hai| (SuJ) sUyate abhiSUyate somo yasyAM sA Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sutyA=abhiSavadivasa: / vaha dina jisameM soma kA savana kiyA jAtA hai| (zIG) zayyate yasyAM sA zayyA / jisa para zayana kiyA jAtA hai vaha khaTvA Adi / (bhRJ) bharaNaM bhRtyA, jIvikA / AjIvikA (naukarI Adi) / (iN) Iyate = gamyate yayA sA ityA= dIpikA / jisase rAtri meM ayana=gamana kiyA jAtA hai, vaha dIpikA (lAlaTena Adi) / 372 siddhi - (1) samajyA / sam+aj+kyap / sm+aj+y| samajya+TAp / samajya+A / samajyA+su | samajyA / yahAM 'sam' upasargapUrvaka 'aja gatikSepaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM saMjJA viSaya meM tathA strIliGga meM isa sUtra se 'kyap' pratyaya hai| saMjJA kI pratIti na hone se 'ajervyaghaJapo:' ( 2/4/56 ) se 'aja' dhAtu ke sthAna meM 'vI' Adeza nahIM hotA hai| 'ajAdyataSTAp' (4 1114 ) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| (2) niSadyA / ni' upasargapUrvaka SaTTa vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) dhAtu isa sUtra se pUrvavat kyap' pratyaya hai| (3) nipatyA | 'ni' upasargapUrvaka patlR gatauM' ( vA0pa0) / (4) manyA | 'mana jJAne' (di0A0 ) / (5) sutyA / SuJ abhiSave' (svA0 u0 ) se 'kyap' pratyaya pare hone para 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se 'su' dhAtu ko 'tuk' Agama hotA hai| (6) zayyA | zIG +kyap / z ayng+y| z ay+y| zayya+TAp / zayya+A / zayyA+su / zayyA | yahAM 'zIG svapne' (adA0A0) dhAtu se 'kyap' pratyaya karane para 'ayaG yi kGiti (7/4/22 ) se 'zI' dhAtu ko 'ayaG' Adeza hotA hai| (7) bhRtyA | 'DubhRJ dhAraNapoSaNayo:' (ju030) dhAtu se 'kyap' pratyaya karane para 'bhR' dhAtu ko 'hrasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69 ) se 'tuk' Agama hotA hai| (8) ityA | 'iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se 'kyap' pratyaya karane para pUrvavat tuk' Agama hotA hai / zaH+kyap (7) kRJaH za ca / 100 / pa0vi0-kRJaH 5 / 1 za 1 / 1 ( luptaprathamAnirdezaH ) ca avyypdm| anu0-striyAM, kyap, udAtta iti cAnuvartate / anvayaH - akartari kArake bhAve ca kRJo dhAtoH striyAM zaH kyap ca udAttaH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH artha:-akIra kArake bhAve cArthe vartamAnAt kRJ-dhAto: para: striyAM za: kyap ca pratyayo bhavati, sa codAtto bhavati / udA0- (kRJ) kriyA (sh:)| kRtyA (kyp)| yogavibhAgAt ktin pratyayo'pi vidhIyate-kRti: (ktin) / AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (striyAm) / strIliGga meM (za:) za pratyaya (ca) aura (kyap) kyap pratyaya hotA hai| __udA0-(ka) kriyA (za) kRtyA (kyp)| yoga vibhAga se ktin pratyaya bhI hotA hai-kRti: / krnaa| vA vacanaM kartavyaM ktinnartham' (mhaabhaassy)| siddhi-(1) kriyaa| kR+sh| k ridd+a| k ri+a| k ra iyaG+a / k r iy+a| kriya+TAp / kriy+aa| kriyA+su / kriyaa| yahAM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se 'za' pratyaya hai| riG zayagliGkSu' (7 / 4 / 28) se kR' dhAtu ko riG' Adeza aura use aci anudhAtu0' (6 / 4 / 77) se iyaG' Adeza hotA hai| 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| (2) kRtyA / kR+kyap / kR+y| kR+tuk+ya / kRtya+TAp / kRty+aa| kRtyaa+su| kRtyaa| yahAM pUrvokta kRJ' dhAtu se kyap' pratyaya karane para kR' dhAtu ko hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 69) se tuk' Agama hotA hai aura pUrvavat TAp pratyaya hotA hai| (3) kRti: / pUrvokta kR' dhAtu se kitan' pratyaya hai| zaH (nipAtanam) (8) icchA / 101 / pa0vi0-icchA 1 / 1 / anu0-striyAM, za iti caanuvrtte| anvayaH-akIra kArake bhAve ca icchA striyAM zaH / artha:-akari kArake bhAve cArthe vartamAna icchAzabda: striyAM za-pratyayAnto nipaatyte| udaa0-icchaa| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(akatari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (icchA) icchA zabda (striyAm) strIliGga meM (za:) za-pratyayAnta nipAtita hai| udaa0-icchaa| caahnaa| siddhi-icchaa| iss+sh| iss+a| ich+a| ituk ch+a| icch+a| iccha+TAp / icch+aa| icchaa+su| icchaa| yahAM 'iSu icchAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se bhAva artha meM isa sUtra se 'za' pratyaya hai| 'za' pratyaya ke zit' hone se 'iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 177) se 'iS' ke 'e' ko 'cha' Adeza hotA hai| che ca' (6 / 1 / 71) se 'i' ko tuk' Agama tathA 'sto: zcunA zcuH' (8 / 4 / 39) se t' ko 'ca' Adeza hotA hai| 'za' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se bhAvavAcya meM sArvadhAtuke yak' (3 / 1 / 67) se prApta yak' vikaraNa-pratyaya nipAtana se nahIM hotA hai| ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp' pratyaya hotA hai| a: (6) a pratyayAt / 102 / pa0vi0-a 1 / 1 (luptaprathamAnirdeza:) pratyayAt 5 / 1 / anu0-striyaamitynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca pratyayAntAddhAto: striyAm aH| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: pratyayAntebhyo dhAtubhyaH para: striyAm a-pratyayo bhvti| ktino'pvaadH| udA0-cikIrSA / jihIrSA / putriiyaa| putrkaamyaa| loluuyaa| knndduuyaa| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (pratyayAt) pratyayAnta (dhAto:) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (a:) 'a' pratyaya hotA hai| yaha ktin pratyaya kA apavAda hai| udA0-cikIrSA / karane kI icchaa| jihIrSA / harane kI icchaa| putrIyA / apane putra kI icchaa| putrkaamyaa| apane putra kI icchaa| loluuyaa| puna:-puna: kaattnaa| knndduuyaa| khAja krnaa| siddhi-(1) cikIrSA / cikiirss+a| cikiirss+a| cikIrSa+TAp / cikiirss+aa| cikiirssaa+su| cikiirssaa| yahAM 'ikana karaNe (tanAu0) dhAtu se 'dhAtoH karmaNa: samAnakartakAdicchAyAM vA (3 / 1 / 7) se prathama san pratyaya aura tatpazcAt sannanta cikIrSa dhAtu se isa sUtra se Lonal Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 375 strIliGga meM 'a' pratyaya hai| ato lopa:' (6 / 4 / 48) se aGga ke 'a' kA lopa aura 'ajAdyataSTA' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp' pratyaya hotA hai| (2) jihIrSA / hRJ haraNe' (bhvA0u0) pUrvavat / (3) putriiyaa| yahAM prathama putra' subanta se 'supa Atmana: kyac' (3 / 118) se kyac pratyaya aura tatpazcAt kyac-pratyayAnta 'putrIya' dhAtu se isa dhAtu se strIliGga meM 'a' pratyaya hai| (4) putrkaamyaa| yahAM prathama putra' zabda se kAmyacca' (3 / 1 / 9) se kAmyac' pratyaya aura tatpazcAt kAmyac pratyayAnta 'putrakAmya' dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'a' pratyaya hai| (5) loluuyaa| yahAM lU chedane (krayA u0) dhAtu se prathama 'dhAtorekAco halAde: kriyAsamabhihAre yaG (3 / 1 / 22) se 'yaG' pratyaya, tatpazcAt yaG' pratyayAnta 'lolUya' dhAtu se isa sUtra se 'a' pratyaya hai| (6) knndduuyaa| yahAM 'kaNDU gAtravigharSaNe' (kaNDU0u0) dhAtu se prathama kaNDvAdibhyo yak' (3 / 1 / 27) se yak' pratyaya aura tatpazcAt 'yak' pratyayAnta kaNDUya' dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'a' pratyaya hai| a: (10) gurozca halaH / 103 / pa0vi0-guroH 51 ca avyayapadam, hala: 5 / 1 / anu0-striyAm, a iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca halo gurozca dhAto: striyAm a: / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd halantAd gurumatazca dhAto: para: striyAm a-pratyayo bhavati / udaa0-kunnddaa| hunnddaa| iihaa| uuhaa| shikssaa| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (hala:) halanta (guroH) gurumAn (dhAto:) dhAtu se pare (ca) bhI striyAm) strIliGga meM (a:) a-pratyaya hotA hai| udA0-kuNDA / dAha (jlnaa)| huNDA / saMghAta (samUha honaa)| iihaa| cessttaa| UhA / vitrk| zikSA / vidyA grahaNa krnaa| siddhi-(1) kuNDA / kuddi+a| ku num +a / kuND+a / kuNDa+TAp / kunndd+aa| kuNDA+su / kunnddaa| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yaha 'kuDi dAhe' (bhvA0A0 ) isa halanta, gurumAn dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'a' pratyaya hai| 'idito num dhAto:' (7/1/58) se 'num' Agama hotA hai| 'ajAdyataSTAp' (4/1/4 ) se strIliGga meM TAp' pratyaya hotA hai| 376 aG (2) huNDA / 'huDi saMghAteM' (bhvA0A0) / (3) IhA / Iha ceSTAyAm' (bhvA0A0) / (4) UhA / Uha vitarke (bhvA0 A0) / (5) zikSA | 'zikSa vidyopAdAne' (bhvA0A0 ) / (11) SidbhidAdibhyo'G // 104 / pa0vi0 - Sid - bhidAdibhyaH 5 / 3 aG 1 / 1 / sa0-Sa id yeSAM te Sita:, bhid AdiryeSAM te bhidAdayaH / Sitazca bhidAdayazca te SidbhidAdaya:, tebhyaH SidbhidAdibhyaH (bahuvrIhigarbhitaitaretarayogadvandvaH) / anu0 - striyAmityanuvartate / artha:-akartIre kArake bhAve cArthe vartamAnebhyaH Sidbhyo bhidAdibhyazca dhAtubhyaH paraH striyAm aG pratyayo bhavati / udA0-(SitaH) jRS-jarA / trapUS- trapA / (bhidAdaya:) bhidA / chidA / bhidAdayaH-bhidA / chidA / vidA / kSipA / guhA giri - oSadhyoH / zraddhA / medhA / godhA / ArA / hArA / kArA / kSiyA / tArA / dhArA / lekhA / rekhA / cUDA / pIDA / vapA / vasA / sRjA / krapeH samprasAraNaM ca- kRpA iti bhidAdayaH / AryabhASA - artha - (akartIra) kartA se bhinna ( kArake) kAraka (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (SidbhidAdibhyaH ) Sit aura bhid Adi (dhAtoH ) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM ( a ) aG pratyaya hotA hai| udA0- (Sit) jRS- jraa| bur3hApA / trapUS- trapA / lajjA / (bhidAdi) bhidA / phAr3anA / chidA | kATanA / ityAdi / siddhi-(1) jraa| yahAM 'nRS vayohAnauM' (di0u0 ) isa Sit' dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'aG' pratyaya hai / 'aG' pratyaya ke Git' hone se 'kGiti ca' (111/5) Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH se guNa-pratiSedha prApta thA kintu RdRzo'Di guNaH' (7 / 4 / 16) se aGga (jU) ko guNa hotA hai| (2) trpaa| pUS lajjAyAm (bhvaa0aa0)| (3) bhidA / bhidir vidAraNe / (rudhaa0p0)| (4) chidaa| 'chidir dvaidhIkaraNe / (rudhaa0p0)| aG __ (12) cintipuujikthikumbicrcshc|105| pa0vi0-cinti-pUji-kathi-kumbi-carca: 5 / 1 ca avyayapadam / sa0-cintizca pUjizca kathizca kumbizca carc ca eteSAM samAhAra:-cinti0carc, tasmAt cinti0carca: (samAhAradvandva:) / anu0-striyAm, aG caanuvrtte| anvayaH-akartari kArake bhAve ca cinti0ca! dhAto: striyAm ang| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyazcintipUjikathikumbicarcibhyo dhAtubhya: para: striyAm aG-pratyayo bhavati / udA0-(cinti:) cintaa| (pUji:) pUjA / (kathi:) kthaa| (kumbi:) kumbaa| (carca:) crcaa| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (cinti0carca:) cinti, pUji, kathi, kumbi, carca (dhAto:) dhAtuoM se pare (striyAm) strIliGga meM (aG) aG pratyaya hotA hai| udA0-(cinti) cintA / smaraNa krnaa| (pUji) puujaa| pUjA krnaa| (kathi) kthaa| khnaa| (kumbi) kumbA / saghana baadd'| 'kumbA sugahanA vRtti:'ityamaraH / (carca) carcA / adhyayana krnaa| siddhi-(1) cintA / citi+Nic+aG / citi+a| ci num t+a| cint+a| cinta+TAp / cint+aa| cintaa+su| cintaa| yahAM citi smRtyAm (curAdi0) dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'aD' pratyaya hai| 'idito num dhAto:' (7 / 1158) se dhAtu ko num' Agama hotA hai| yaha NyAsazrantho yuc' (3 / 3 / 107) se 'yuc' pratyaya kA pUrvApavAda hai| jeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic' kA lopa hotA hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) puujaa| pUja pUjAyAm' (curaadi0)| (3) kthaa| katha vAkyaprabandhe (curaadi0)| (4) kumbaa| kubi AcchAdane (curaadi0)| (5) carcA / carca adhyayane (curaadi0)| aG (13) Atazcopasarge / 106 / pa0vi0-Ata: 5 / 1 ca avyayapadam, upasarge 7 / 1 / anu0-striyAm, aG iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca upasarge Ato dhAto: striyAm ang| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhya: sopasargebhya AkArAntebhyo'pi dhAtubhya: para: striyAm aG pratyayo bhavati / ktino'pavAda: / udaa0-prdaa| updaa| prdhaa| updhaa| AryabhASA-artha- (akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (upasarge) upasargapUrvaka (Ata:) AkArAnta (dhAto:) dhAtuoM se (ca) bhI pare (aG) aG pratyaya hotA hai| udaa0-prdaa| pradAna karanA (bheNtt)| upadA / upadAna karanA (rishvt)| prdhaa| pradhAraNa karanA (phnnaa)| updhaa| upadhAraNa karanA (oddhnaa)| siddhi-(1) prdaa| yahAM pra' upasargapUrvaka DudAna dAne (ju0u0) isa AkArAnta dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'aG' pratyaya hai| yaha ktin' pratyaya kA apavAda hai| 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se aGga' ke AkAra kA lopa aura tatpazcAt 'ajAdyataSTApa (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp' pratyaya hotA hai| (2) upadA / 'upa' upasargapUrvaka pUrvavat 'dA' dhaatu| (3) prdhaa| pra' upasargapUrvaka 'DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0)| (4) updhaa| 'upa' upasargapUrvaka pUrvavat 'dhA' dhaatu| yuc (14) NyAsazrantho yuc / 107 / pa0vi0-Ni-Asa-zrantha: 5 / 1 yuc 1 / 1 / sa0-Nizca Asazca zranth ca eteSAM samAhAra:-NyAsazranth, tasmAt-NyAsazranthaH (smaahaardvndvH)| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anu0-striyaamitynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca NyAsazrantho dhAto: striyAM yuc / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnebhyo Nijantebhyo dhAtubhya: Asa-zranthibhyAM ca dhAtubhyAM para: striyAM yuc pratyayo bhvti| udA0-(Ni:) kaarnnaa| haarnnaa| (Asa:) aasnaa| (zrantha:) shrnthnaa| AryabhASA-artha- (akIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (NyAsazranthaH) Nijanta dhAtu, Asa tathA zrantha (dhAto:) dhAtu se (striyAm) strIliGga meM (yuc) yuc pratyaya hotA hai| udA0-(Ni) kAraNA / kArya kraanaa| hAraNA / corI kraanaa| (Asa) aasnaa| baitthnaa| (zrantha) zranthanA / zithila honA (ddhiilaapn)| siddhi-(1) kaarnnaa| kR+nnic+yuc| kaari+yu| kaar+an| kAraNa+TAp / kaarnn+aa| kAraNA+su / kaarnnaa| yahAM 'DukRJ karaNe (tanA030) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya aura tatpazcAt Nijanta kAri' dhAtu se isa sUtra se strIliGga meM 'yuc' pratyaya hotA hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se kR' dhAtu ko vRddhi, NeraniTi' (6 / 4 / 51) se 'Ni' kA lopa, 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza aura 'aTkuTvAnumvyavAye'pi (8 / 1 / 2) se Natva hotA hai| 'ajAdyataSTAp' (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TAp pratyaya hotA hai| yaha 'a' pratyaya kA apavAda hai| (2) haarnnaa| hRJ haraNe' (bhvA0 u0)| (3) aasnaa| 'Asa upavezane (adaa0aa0)| (4) shrnthnaa| 'zrathi zaithilye' (bhvaa0aa0)| Nvul (15) rogAkhyAyAM Nvul bahulam / 108 | pa0vi0-roga-AkhyAyAm 7 / 1 Nvul 11 bahulam 1 / 1 / sa0-rogasya AkhyA iti rogAkhyA, tasyAm-rogAkhyAyAm (sssstthiittpurussH)| anu0-striyaamitynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca dhAto: striyAM bahulaM Nvula, rogaakhyaayaam| Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd dhAtoH paraH striyAM bahulaM Nvul pratyayo bhavati, rogAkhyAyAM gamyamAnAyAm / udA0 - pracchardikA / pravAhikA / vicrcikaa| bahulagrahaNaM vyabhicArArthaM teneha na bhavati - ziro'rti: / 380 AryabhASA - artha - ( akatIra) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtu se pare (striyAm) strIliGga meM (bahulam ) prAyazaH (Nvul ) Nvul pratyaya hotA hai ( rogAkhyAyAm ) yadi vahAM kisI rogavizeSa kA kathana ho / udA0 - pracchardikA / vamana (ulaTI) / pravAhikA / peciza / vicarcikA / dAda / yahAM bahula-grahaNa vidhi ke vyabhicAra ke liye hai ataH yahAM Nvul pratyaya nahIM hotA hai- ziro'rtiH / siradarda / siddhi - (1) pracchardikA / pra+cha+Nvul / pr+ch+ak| prcchrdk| pracchardaka+TAp / pracchardika+A / pracchardikA + su / pracchardikA / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'charda udvamaneM' (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se rogavizeSa artha meM strIliGga meM kula pratyaya hai| 'yuvoranAka' (7 1111) se 'vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza hotA hai| 'ajAdyataSTAp' (4 1114 ) se strIliGga meM TAp' pratyaya aura 'pratyayasthAt kAt pUrvasyAta idApyasupaH' (7/3/44) se ittva hotA hai| (2) pravAhikA / 'pra' upasargapUrvaka 'vaha prApaNe' (svA0pa0) / (3) vicarcikA / 'vi' upasargapUrvaka 'carca adhyayane ( curAdi0) / (4) ziro'rtiH / ardU+ktin / ardU+ti / art+ti / arti+su| arti: / ziras+artiH / ziraru+artiH / zir r +artiH / zira u+artiH / zirortiH / yahAM 'arda hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'striyAM ktin' ( 3/3/44 ) se 'ktin' pratyaya, 'khari ca' (8/4/54) se 'd' ko cartva 't' hotA hai / ziras zabda ke sAtha SaSThIsamAsa - 'ziraso'rtiriti ziro'rtiH / sasajuSo ru:' ( 8 / 2 /66 ) se rutva, 'ato roraplutAdaplu' (6 / 1 / 109 ) se utva, 'AdguNa:' ( 6 |1| 84) se guNa rUpa ekAdeza aura 'eGa: padAntAdati ( 6 111105 ) se 'a' ko pUrvarUpa hotA hai| yahAM bahulavacana se 'Nvul' pratyaya nahIM hotA hai| Nvul (16) saMjJAyAm / 106 / pa0vi0 - saMjJAyAm 7 / 1 / anu0 - striyAM, Nvul iti cAnuvartate / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 381 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH anvaya:-akartari kArake bhAve ca dhAto: striyAM Nvula sNjnyaayaam| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd dhAto: para: striyAM Nvul pratyayo bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-uddAlakapuSpabhaJjikA / varaNapuSpapracAyikA / abhyuusskhaadikaa| aacosskhaadikaa| shaalbhnyjikaa| taalbhjikaa| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (striyAm) strIliGga meM (Nvul) Nvul pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJAviSaya kI pratIti ho| udaa0-uddaalkpusspbhnyjikaa| uddAlaka vRkSa ke phUla tor3ane kI kriiddaa| vrnnpusspprcaayikaa| varaNa vRkSa ke phUla cunane kI kriiddaa| abhyuusskhaadikaa| abhyUSa apUpavizeSa khAne kI kriiddaa| AcoSakhAdikA / AcoSa khAdyavizeSa khAne kI kriiddaa| zAlabhajikA / zAla tor3ane kI kriiddaa| tAlabhaJjikA / tAla tor3ane kI kriiddaa| siddhi-(1) uddAlakapuSpabhaJjikA / bhnyj+nnvul| bhnyj+ak| bhaJjaka+TAp / bhnyjk+aa| bhnyjikaa+su| bhnyjikaa| uddAlakapuSpa+bhaJjikA uddaalkpusspbhnyjikaa| yahAM uddAlakapuSpa upapada bhajjo Amardane (ru0pa0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM, saMjJA viSaya meM aura strIliGga meM isa sUtra se 'ela' pratyaya hai| nityaM krIDAjIvikayo:' (2 / 2 / 16) se krIDA artha meM nitya SaSThIsamAsa hotA hai| zeSa kArya 'pracchardikA' ke samAna hai| (2) vrnnpusspprcaayikaa| varaNapuSpa upapada, pra upasarga pUrvaka ciJ cayane (svaa0u0)| (3) abhyUSakhAdikA / abhyUSa upapada 'khAda bhakSaNe' (bhvaa0p0)| (4) AcoSakhAdikA / AcoSa upapada khAda bhakSaNe' (bhvaa0p0)| (5) shaalbhnyjikaa| zAla upapada bhajo Amardane (ru0p0)| (6) tAlabhaJjikA / tAla upapada 'bhajo Amardane' (ru0p0)| iJ+Nvul (17) vibhASA''khyAnaparipraznayoriJ c|110| pa0vi0-vibhASA 11 AkhyAna-paripraznayo: 7 / 2 / iJ 11 ca avyypdm| sa0-AkhyAnaM ca paripraznazca tau-AkhyAnaparipraznau, tayo:AkhyAnaparipraznayoH (itretryogdvndvH)| pUrvaM pariprazna: pazcAccAkhyAnaM Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bhvti| 'alpAtaram' (2 / 2 / 34) iti niyamAdA''khyAnazabdasya pUrvanipAta: kRt:| anu0-striyAM Nvul iti caanuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca dhAto: striyAM vibhASA iJ Nvul caa''khyaan-priprshnyoH| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd dhAto: para: striyAM vikalpena iJ Nvul ca pratyayo bhavati, pariprazne AkhyAne ca karttavye / atra vibhASA-vacanAd yathAprAptaM sarve pratyayA bhvnti| udA0-pariprazne (iJ) kAM kArimakArSIH ? (Nvula) kAM kArikAmakArSI: ? (za:) kAM kriyAmakArSIH ? (kyap) kAM kRtyAmakArSI: ? (ktin) kAM kRtimakArSI: ? AkhyAne-(iJ) sarvAM kArimakArSam / (Nvul) sarvAM kaarikaamkaarssm| (za:) sarvAM kriyAmakArSam / (kyap) sarvAM kRtyAmakArSam / (ktin) sarvAM kRtimakArSam / ___ AryabhASA-artha- (akartari) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (striyAm) strIliGga meM (vibhASA) vikalpa se (iJ) iJ (ca) aura (Nvul) Nvul pratyaya hotA hai| (AkhyAnaparipraznayo:) yadi vahAM prazna aura uttara ho| yahAM vibhASA-vacana se yathAprApta saba pratyaya hote haiN| udA0-prazna-(iJa) kAM kArimakArSI: ? (Nvul) kA kArikAmakArSIH ? (za) kAM kriyAmakArSI ? (kyap) kAM kRtyAmakArSI: ? (ktin) kAM kRtimakArSI: ? tUne kyA kArya kiyA ? uttara-(iJa) sarvAM kArimakArSam / (Nvula) sarvAM kArikAmakArSam / (za) sarvAM kriyAmakArSam / (kyap) sarvAM kRtyAmakArSam / (ktin) sarga kRtimakArSam / maiMne saba kArya kara liyaa| siddhi-(1) kAri: / kR+iJ / kaar+i| kaari+su| kaariH| yahAM DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se pariprazna aura AkhyAna artha meM 'iJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) kArikA / kR+nnvul| kR+ak| kaar+ak| kAraka+TAp / kaark+aa| kaarikaa+su| kaarikaa| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'vul' pratyaya hai| yuvoranAkau' (7 / 11) se vu' ke sthAna meM 'aka' Adeza aura pratyayasthAt0' (7 / 3 / 44) se 'ittva' hotA hai| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 383 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (3) kriyaa| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se kRtra: za ca' (3 / 3 / 100) se za' pratyaya hai| zeSa kArya vahIM dekheN| (4) kRtyaa| yahAM pUrvokta kR' dhAtu se kRJaH za ca (3 / 3 / 100) se kyap' pratyaya hai| zeSa kArya vahIM dekheN| (5) kRti: / yahAM pUrvokta kR' dhAtu se 'striyAM ktin' (3 / 3 / 94) se 'ktin' pratyaya hai| Nvuc (18) paryAyAharNotpattiSu Nvuc / 111 / pa0vi0-paryAya-arha-RNa-utpattiSu 7 / 3 Nvuc 1 / 1 / sa0-paryAyazca arhazca RNaM ca utpattizca tA:-paryAyArhotpattaya:, tAsu-paryAyAhotpattiSu (itaretarayogadvandva:) / anu0-striyAM vibhASA iti caanuvrtte| artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd dhAto: para: striyAM vikalpena Nvuc pratyayo bhavati, paryAya-arha-RNa-utpattiSvartheSu dyotyeSu / paryAya: paripATIkrama: / arhaH tdyogytaa| RNam yat parasya dhArayate tat / utpatti: jnm| udA0- (paryAya:) bhavata: shaayikaa| bhvto'grgraasikaa| (arha:) arhati bhavAn ikssubhkssikaam| (RNam) ikSubhakSikAM me dhArayasi / odanabhojikAM me dhArayasi / paya:pAyikAM meM dhArayasi / (utpatti:) ikSubhakSikA me udapAdi bhvtaa| odanabhojikA me udapAdi bhavatA / paya:pAyikA me udapAdi bhvtaa| AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (striyAm) strIliGga meM (vibhASA) vikalpa se (Nvuc) Nvuc pratyaya hotA hai (paryAyAharNotpattiSu) yadi vahAM paryAya, arha, RNa aura utpatti artha prakAzita ho| udA0-(paryAya) bhavata: shaayikaa| ApakI sone kI paryAya (bArI) hai| bhvto'grgraasikaa| ApakI pahale bhojana karane kI bArI hai| (arha) arhati bhavAn ikSubhakSikAm / Apa gannA cUsa sakate ho| (RNa) ikSubhakSikAM me dhArayasi / tU merI ikSubhakSikA (gannA cusAI) kA RNI hai| odanabhojikAM me dhArayasi / tU merI eka odanabhojikA (bhAta khilAI) kA RNI hai| paya:pAyikAM me dhArayasi / tu merI eka Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam paya:pAyikA (dUdha pilAI) kA RNI hai| (utpatti) ikSubhakSikA me udapAdi bhavatA / Apane mere lie ikSubhakSikA utpanna kii| odanabhojikA me udapAdi bhavatA / Apane mere liye odanabhojikA utpanna kI (bhAta khAne kA avasara diyaa)| paya:pAcikA me udapAdi bhvtaa| Apane mere liye paya:pAyikA utpanna kii| dugdhapAna kA avasara diyaa| siddhi-(1) zAyikA / zID+Nvuc / shii+vu| zI+aka / zai+aka / zAyaka+TAp / shaayk+aa| shaayikaa+su| shaayikaa| ___ yahAM 'zIG svapne (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se paryAya artha meM strIliGga meM 'guvuc' pratyaya hai| 'yuvoranAkau' (7 / 1 / 1) se 'aka' Adeza aura 'aco miti (7 / 2 / 115) se vRddhi hotA hai| pUrvavat TAp aura ittva hotA hai| (2) agragrAsikA / 'agra' upapada 'grasu adane' (bhvaa0aa0)| (3) ikSubhakSikA / 'ikSu' upapada 'bhakSa adane' (bhvaa0p0)| (4) paya:pAyikA / paya:' upapada 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se Nvuc' isa sUtra se RNa artha meM 'euc' pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'pA' ko 'yuk' Agama hotA hai| aniH ___ (16) Akroze nazyaniH / 112 / pa0vi0-Akroze 7 / 1 naJi 7 / 1 ani: 1 / 1 / anu0-striyAm itynuvrtte| anvaya:-akartari kArake bhAve ca naJi dhAto: striyAm aniH / artha:-akartari kArake bhAve cArthe vartamAnAd naJ-upapadAt dhAto: para: striyAm ani: pratyayo bhavati, Akroze gmymaane| Akroza: zapanam / __udA0-akaraNiste vRSala ! bhUyAt / AryabhASA-artha-(akIre) kartA se bhinna (kArake) kAraka meM (ca) aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (naji) naJ upapadavAle (dhAto:) dhAtu se pare (striyAm) strIliGga meM (ani:) ani pratyaya hotA hai, (Akroze) yadi vahAM Akroza (zApa denA) artha prakaTa ho| udA0-akaraNiste vRSala ! bhUyAt / he nIca ! terI karaNI kA nAza ho| siddhi-akaraNi: / nny+kR+ani| a+kr+ani| akrnni+su| akaraNiH / yahAM naJ' upapada 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se Akroza artha meM strIliGga meM ani' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / / 84) se kR' ko guNa aura 'aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva hotA hai| iti akartRkArakabhAvaprakaraNaM strIliGgapratyayaprakaraNaM ca / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH vividhArthapratyayaprakaraNam kRtyA lyuT ca (bahulArthakAH ) - (1) kRtyalyuTo bahulam | 113 | pa0vi0 - kRtya - lyuTa : 1 / 3 bahulam 1 / 1 / sa0-kRtyAzca lyuT ca te - kRtyalyuTa : (itaretarayogandvaH) / anu0 - 'akartari kArake bhAve ca' iti nivRttam / arthaH-kRtyasaMjJakAH pratyayA lyuT ca pratyayo dhAtoH paro bahulamartheSu bhavanti / yasminnarthe vihitAstato'nyatrApi bhavanti / kRtyasaMjJakAH pratyayA bhAve karmaNi cArthe vihitAste kArakAntare'pi bhavanti / udA0- ( kRtyAH ) snAti yeneti snAnIyaM cUrNam / dIyate yasmai sa dAnIyo brAhmaNaH / ( lyuT ) karaNAdhikaraNayobhavi cArthe lyuD vihitaH so'nyatrApi bhavati / apasicyate yaditi apasecanam / avasrAvyate yaditi avsraavnnm| bhujyanta iti bhojanAH, rAjJo bhojanA iti rAjabhojanAH zAlayaH / AcchAdyante iti AcchAdanAni rAjJa AcchAdanAnIti rAjAcchAdanAni vAsAMsi / praskandati yasmAditi prskndnm| prapatIti yasmAditi prptnm| 385 AryabhASA-artha- (kRtyalyuTa :) kRtyasaMjJaka pratyaya aura lyuT pratyaya ( dhAtoH ) dhAtu se pare (bahulam ) bahula arthoM meM hote haiN| jisa artha meM vihita haiM usase anyatra bhI hote haiM / kRtyasaMjJaka pratyaya bhAva aura karma artha meM vihita haiM ve anya kAraka meM bhI hote haiM / udA0- - (kRtya) snAti yeneti snAnIyaM cUrNam / snAna karane yogya ATA (ubaTana) / dIyate yasmai sa dAnIyo brAhmaNaH / dAna dene yogya braahmnn| (lyuT ) karaNa aura adhikaraNa tathA bhAva artha meM lyuT pratyaya vihita hai, vaha anya artha meM bhI hotA hai| apasicyate yaditi apsecnm| jo bhalIbhAMti nahIM sIMcA jAtA hai| avasrAvyata yaditi avasrAvaNam / jo burI taraha bahAyA jAtA hai| bhujyanta iti bhojanAH, rAjJo bhojanA iti rAjabhojanAH zAlayaH / rAjA ke bhojana karane yogya cAvala / AcchAdyanta iti AcchAdanAni rAjJa AcchAdanAnIti rAjAcchAdanAni vAsAMsi / rAjA ke oDhane yogya vastra / praskandati yasmAditi praskandanam / jisase phisalatA hai, vaha sthAna / prapatati yasmAditi prapatanam / jisase jalAdi giratA hai, vaha jharanA Adi / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - (1) snAnIyam / snA+anIyar / snaa+aniiy| snaaniiy+su| snAnIyam / yahAM 'SNA zauceM' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se anIyar pratyaya hai| 386 (2) dAnIyaH / dA+anIyar / daa+aniiy| dAnIya+su / dAnIyaH / yahAM DudAJ dAne (ju0u0 ) dhAtu se isa sUtra se sampradAna kAraka meM tavyattavyAnIyaraH ' (3 /1/94) se anIyar pratyaya hai / (3) apasecanam / ap+sic+lyuT / apa+sec+ana / apsecn+su| apsecnm| yahAM 'apa' upasargapUrvaka 'victR secane' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karma kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/85) se 'sic' dhAtu ko laghUpadhaguNa hotA hai| (4) avasrAvaNam / ava+su+Nic / avasrAvi+lyuT / avasrAv+ana / avasrAvaNa+su / avasrAvaNam / yahAM 'ava' upasargapUrvaka 'tru gatauM' (bhvA0pa0) isa Nijanta dhAtu se isa sUtra se karma kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / 'jeraniTiM' (6/4/51) se 'Nic' kA lopa hotA hai| (5) rAjabhojanAH / bhuj + lyuT / bhoj+ana / bhojana+jas / bhojanAH / yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (rudhA0A0) dhAtu se isa dhAtu se karma kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / 'yuvoranAkau~ (7 1111 ) se yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai / tatpazcAt rAjan aura bhojana padoM kA SaSThIsamAsa hotA hai| (6) rAjAcchAdanAni / yahAM AGpUrvaka 'chada' (cu030) dhAtu se isa sUtra se karma kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / tatpazcAt rAjan aura AcchAdana padoM kA SaSThIsamAsa hotA hai| (7) praskandanam / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'skandir gatizoSaNayo:' (bhvA0pa0) se isa sUtra apAdAna kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / dhAtu (8) prapatanam | yahAM 'pra' upasargapUrvaka patlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra apAdAna kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai| ktaH (bhAve, napuMsake ) - pa0vi0 - napuMsake 7 / 1 bhAve 7 / 1 ktaH 1 / 1 / anvayaH ' - napuMsake bhAve ca dhAtoH ktaH / artha:- napuMsakaliGge bhAve cArthe vartamAnAd dhAtoH paraH ktaH pratyayo bhavati / (2) napuMsake bhAve ktaH / 114 | Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-hasitam / sahitam / jlpitm| AryabhASA-artha-(napuMsake) napuMsakaliGga meM (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (kta:) kta pratyaya hotA hai| udA0-hasitam / hNsnaa| sahitam / sahana krnaa| jalpitam / bknaa| siddhi-(1) hasitam / has+ktta / hs+itt+t| hs+i+t| hasita+su / hasitam / yahAM hasa hasane (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se napuMsakaliGga meM aura bhAva artha meM kta' pratyaya hai| ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iTa' Agama hotA hai| (2) sahitam / Saha marSaNe' (bhvaa0aa0)| (3) jlpitm| jalpa vyaktAyAM vAci' (bhvaa0p0)| lyuT (bhAve, napuMsake) (3) lyuT c|115| . pa0vi0-lyuTa 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-napuMsake bhAve iti caanuvrtte| anvaya:-napuMsake bhAve ca dhAtolyuTa c| artha:-napuMsakaliGge bhAve cArthe vartamAnAd dhAto: paro lyuT pratyayo'pi bhvti| udA0-hasanaM chAtrasya zobhanam / jlpnm| shynm| Asanam / AryabhASA-artha-(napuMsake) napuMsakaliGga meM aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (lyuT) lyuT pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-hasanaM chAtrasya zobhanam / chAtra kA haMsanA sohaNA hai| jalpanam / bknaa| zayanam / sonaa| Asanam / baitthnaa| siddhi-(1) hasanam / hs+lyutt| has+ana / hasana+su / hasanam / yahAM hasa hasane' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhAva artha meM lyuT' pratyaya hai| yuvoranAkauM' (7 / 1 / 1) se yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| (2) jalpanam / jalpa vyaktAyAM vAci' (bhvaa0p0)|| (3) zayanam / zIG svapne' (adA0A0) 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'zIG' dhAtu ko guNa hotA hai| (4) Asanam / 'Asa upavezane (adaa0aa0)| Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam lyuT (bhAve, napuMsake)(4) karmaNi ca yena saMsparzAt kartuH zarIrasukham / 116 | pa0vi0-karmaNi 71 ca avyayapadam, yena 31 saMsparzAt 5 / 1 kartuH 6 / 1 zarIrasukham 1 / 1 / / sa0-zarIrasya sukhamiti zarIrasukham (sssstthiittpuruss:)| anu0-napuMsake bhAve iti cAnuvartate / anvaya:-yena karmaNA saMsparzAt kartuH zarIrasukhaM tasmin karmaNi ca napuMsake bhAve dhaatoyutt| artha:-yena karmaNA saMspRzyamAnasya kartuH zarIrasukhamutpadyate tasmin karmaNyupapade'pi napuMsakaliGge bhAve cArthe vartamAnAd dhAto: paro lyuT pratyayo bhvti| pUrveNaiva lyuT-pratyaye siddhe nityasamAsArthamidaM vacanam, upapadasamAso hi nityasamAsaH / udA0-paya:pAnaM sukhaM devadattasya / odanabhojanaM sukhaM yajJadattasya / AryabhasASA-artha-(yana) jisa karma se (saMsparzAt) saMsparza karanevAle (kartuH) kartA ko (zarIrasukham) zArIrika sukha hotA hai, usa (kamaNi) karma ke upapada hone para (ca) bhI (napuMsake) napuMsakaliGga meM aura (bhAve) bhAva artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (lyuTa) lyuT pratyaya hotA hai| pUrva sUtra se bhI lyuT pratyaya siddha thA yaha nitya samAsa ke liye kathana kiyA gayA hai kyoMki upapada samAsa nitya samAsa hai| udA0-paya:pAnaM sukhaM devadattasya / dugdha kA pAna devadatta ko sukhakArI hai| odanabhojanaM sukhaM yjnydttsy| cAvala kA bhojana yajJadatta ko sukhakArI hai| siddhi-(1) payaHpAnam / pA+lyuT / paa+an| paan+su| paanm| paya:+pAnam = pyHpaanm| yahAM payas karma upapada hone para napuMsakaliGga meM aura bhAva artha meM 'pA pAne (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'lyuT' pratyaya hai| payas aura pAna padoM kA upapadamatiG (2 / 2 / 19) se nityasamAsa hotA hai| paya: ke sevana se pA dhAtu ke kartA devadatta Adi ko zarIrasukha hotA hai| (2) odanabhojanam / yahAM odana karma upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se pUrvavat lyuT' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 386 lyuT (karaNe'dhikaraNe ca) (5) krnnaadhikrnnyoshc|117| pa0vi0-karaNa-adhikaraNayoH 712 ca avyypdm| sa0-karaNaM ca adhikaraNaM ca te karaNAdhikaraNe, tayo:karaNAdhikaraNayo: (itretryogdvndvH)| anu0-lyuD itynuvrtte| anvaya:-karaNAdhikaraNayozca dhAtoyuT / artha:-karaNe'dhikaraNe ca kArake'pi dhAto: paro lyuTa pratayayo bhvti| udA0-(karaNe) pravRzcanti yena sa pravrazcanaH, idhmAnAM pravrazcana iti idhmapravrazcana:, kuThArAdikam / zAtayanti yena sa zAtana:, palAzAnAM zAtana iti palAzazAtanaH / yena daNDena vRkSasya parNAni pAtyante sa: / (adhikaraNe) gAM duhanti yasyAM sA godohnii| saktUn dadhati yasyAM sA sktudhaanii| AryabhASA-artha-(karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa (kArake) kAraka meM (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (lyuT) lyuT pratyaya hotA hai| udA0-(karaNa) iSTamapravacanaH / indhana kATane kA karaNa, kulhAr3I aadi| palAzapAtanaH / patte tor3ane kA karaNa dnnddaa| (adhikaraNa) godohnii| gau duhane kA adhikaraNa (AdhAra) baTaloI aadi| saktudhAnI / sattu rakhane kA adhikaraNa paatrvishess| siddhi-(1) idhmapravacanaH / 'pra+vrazc+ lyuT / pr+vrshc+an| pravrazcana+su / pravrazcanaH / idhma+pravrazcana: idhmapravrazcanaH / ____ yahAM pra' upasargapUrvaka 'ovrazcU chedane (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM lyuT' pratyaya hai| tatpazcAt idhma aura pravrazcana padoM meM SaSThIsamAsa hai| (2) palAzazAtanaH / zad+Nic / shaad+i| zAti+lyuT / zAt+ana / shaatn+su| zAtana / palAza:+zAtanaH / palAzazAtanaH / yahAM 'zadala zAtane' (bhvA0pa0) dhAtu se prathama hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya hone para 'zaderagatau taH' (7 / 3 / 42) se 'zad' ke 'd' ko t' Adeza hai| tatpazcAt zAti' dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM lyuT' pratyaya hai| palAza aura zAtana padoM kA SaSThIsamAsa hai| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) godohanI / duh + lyuT / doha+ana / dohana+GIp / dohn+ii| dohanI+su / dohanI / go+dohanI - godohanI / 360 yahAM 'duh prapUraNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM 'lyuT' pratyaya hai / 'lyuT' pratyaya ke 'Tit' hone se strIliGga meM 'TiTThANaJ0' (411115) se 'GIp' pratyaya hotA hai| tatpazcAt 'gau' aura 'dohanI' padoM meM SaSThIsamAsa hotA hai / (4) sktudhaanii| yahAM 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' ( ju030) dhAtu se pUrvavat 'lyuT' pratyaya hai| ghaH ( karaNe'dhikaraNe puMsi ) - (6) puMsi saMjJAyAM ghaH prAyeNa / 118 | pa0vi0-puMsi 7 / 1 saMjJAyAm 7 / 1 ghaH 1 / 1 prAyeNa 3 / 1 / anu0 - karaNAdhikaraNayoH ityanuvartate / anvayaH - karaNAdhikaraNayordhAtoH puMsi prAyeNa ghaH saMjJAyAm / artha:- karaNe'dhikaraNe ca kArake dhAtoH paraH puMliGge prAyeNa ghaH pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0- (karaNe) dantAn chAdayanti yena sH-dntcchdH| urazchAdayanti yena sa:-urazchadaH / (adhikaraNe) etya kurvanti yasmin s:-aakrH| utpattisthAnam / AlIyante yasmin sa:-Alayo gRham / AryabhASA-artha- (karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa (kArake) kAraka meM (dhAtoH) dhAtu se pare (puMsi) puMliGga meM (prAyeNa) adhikazaH (ghaH) gha pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kA pratIti ho / udA0- (karaNa) dantAn chAdayanti yena saH - dantacchadaH / dAMtoM ko Dhakane kA karaNa (osstth)| urazchAdayanti yena saH - urazchadaH / ura: chAtI ko Dhakane kA karaNa, baNDI (Sweater) aadi| (adhikaraNa) etya kurvanti yasmin saH-Akara, utpattisthAnam / loga jahAM Akara koI kArya vizeSa karate haiM vaha Akara, utpattisthAna ( khAna Adi ) / AlIyante yasmin sa Alaya:, gRham / jisameM loga chupe rahate haiM, vaha ghara / siddhi - (1) dantacchadaH / chad+Nic / chAdi+gha / chadi+a / chad+a / chadaH / danta+chadaH = dantacchadaH / yahAM 'chada AvaraNe' (curAdi0) dhAtu se prathama 'satyApapAza 0 ' ( 3 | 1/25) se 'Nic' pratyaya aura 'chAderghe'dvyupasargasya' (6 / 4 / 96 ) se chAdi dhAtu ko ko hrasva hotA Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 361 hai / tatpazcAt 'chadi' dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| 'NeraniTi' (6/4/51) se Nic' kA lopa hotA hai| danta aura chada padoM meM SaSThIsamAsa hai / (2) urazchadaH / pUrvavat / se isa (3) AkaraH | yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'DukRJ karaNeM (tanA0 u0 ) dhAtu sUtra se se adhikaraNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| (4) aalyH| 'AG' upasargapUrvaka 'lIG zleSaNe' (di0aa0)| ghaH (nipAtanam ) - (7) gocarasaMcaravahavrajavyajApaNanigamAzca / 116 | pa0vi0- gocara-saMcara - vaha vraja - vyaja- ApaNa nigamAH 1 / 3 ca avyayapadam / sa0-gocarazca saMcarazca vahazca vrajazca vyajazca ApaNazca nigamazca te gocara0nigamA: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-karaNAdhikaraNayo:, puMsi saMjJAyAm, ghaH, prAyeNa iti cAnuvartate / 'prAyeNa' iti nipAtanasAmarthyAdarthe na sambadhyate / arthaH-karaNe'dhikaraNe ca kArake gocarAdayaH zabdA api puMliGge gha-pratyayAntA nipAtyante, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0 - (gocara: ) gAvazcaranti yasmin saH - gocaraH, cakSurAdInAM viSaya: / (saJcaraH) saMcarante yena sa saMcara:, mArga: / ( vaha: ) vahanti yena sa vaha:, skandha: / (vrajaH ) vrajanti yasmin sa vraja:, goSTham / ( vyajaH ) vyajanti yena sa vyaja:, tAlavRntam (vyajanam) / (ApaNa:) etyA''paNante yasmin sa ApaNaH, paNyasthAnam / (nigamaH ) nigacchanti yasmin sa nigama, chanda: ( veda: ) / AryabhASA-artha- (karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa (kArake) kAraka meM (gocara0nigamA:) gocara, saMcara, vaha, vraja, vyaja, ApaNa, nigama zabda (ca) bhI (puMsi) puMliGga meM (ghaH ) gha pratyayAnta nipAtita haiM, (saMjJAyAm) saMjJAviSaya meN| udA0-gocaraH jahAM indriyAM vicaraNa karatI haiM, vaha cakSu Adi kA viSaya / vahaH / jisase bhAra Adi vahana karate haiM, vaha kandhA / vraja: / jahAM gau Adi pazu vizrAma ke liye jAte haiM, vaha goSTha (gozAlA ) / vyajaH / jisase havA karate haiM, vaha tAlavRkSa kA pattA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (paMkhA ) / ApaNa: / loga jahAM Akara lena-dena kA vyavahAra karate haiM, vaha dukAna / nigamaH / jisameM vidvAn loga nizcita jJAna prApta karate haiM, vaha veda / siddhi - (1) gocaraH / car+gha / car+a / cara+su / caraH / go+cara: = gocaraH / yahAM 'cara gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| tatpazcAt gau aura cara padoM meM SaSThIsamAsa hotA hai| (2) saMcara: / yahAM 'sam' upasargapUrvaka pUrvokta 'cara' dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai / 'samastRtIyAyuktAt' (113154 ) se dhAtu meM Atmanepada hotA hai| (3) vaha: / 'vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se karaNa karaka meM 'gha' pratyaya hai| (4) vraja: / 'vraja gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| (5) vyaja: / 'vi' upasargapUrvaka 'aja gatikSepaNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se karaNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| nipAtana se 'ajervyaghaJapo:' ( 2/4/56 ) se 'aja' ke sthAna meM 'vI' Adeza nahIM hotA hai| (6) ApaNa: / 'AG' upasargapUrvaka 'paNa vyavahAre stutau ca' (bhvA0A0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| (7) nigama: / ni' upasargapUrvaka 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se adhikaraNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| ghaJ (puMsi) - (8) ave tRstrorghaJ / 120 / pa0vi0-ave 7 / 1 tR-stro: 6 | 2 ( paJcamyarthe) ghaJ 1 / 1 / sa0-tRzca stRzca tau-tRstrau tayo:-tRstroH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-karaNAdhikaraNayoH, puMsi, saMjJAyAm, prAyeNa iti cAnuvartate / anvayaH-karaNAdhikaraNayorave tRstRbhyAM dhAtubhyAM puMsi prAyeNa ghaJ saMjJAyAm / arthaH-karaNe'dhikaraNe ca kArake ave upapade tR-stRbhyAM dhAtubhyAM paraH puMliGge prAyeNa ghaJ pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-(tRH) avataranti yasmin snAnArthaM saH - avatAra: / (staH) avastRNanti yena saH - avastAra : ( javanikA ) | AryabhASA - artha - (karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa kAraka meM (ave) ava upasarga upapada hone para (tR-stro:) tR aura stR (dhAto:) dhAtu se pare (puMsi) puMliGga meM Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (prAyeNa) adhikazaH (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm ) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / udA0- - (tR) avataranti yasmin snAnArthaM saH - avatAra: / jisameM snAna ke liye utarate haiM, vaha avatAra (ghATa) / (stu) avastRNanti yena saH - avastAra: / jisase maMcastha pAtroM ko tirohita karate haiM, vaha avastAra = javanikA (pardA) / siddhi - (1) avatAra: / ava+tR+ghaJ / ava+tAr+a / avatAra+su / avatAraH / yahAM 'ava' upasargapUrvaka 'tU plavanasantaraNayo:' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| 'aco JNiti' (7 / 21115) se 'tR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (2) avastAra: / 'ava' upasargapUrvaka stRJ AcchAdane (rudhA0 u0 ) / ghaJ (6) halazca / 121 / pa0vi0 - hala: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-karaNAdhikaraNayo:, puMsi, saMjJAyAm, prAyeNa, ghaJ iti cAnuvartate / anvayaH-karaNAdhikaraNayorhalazca dhAtoH puMsi prAyeNa ghaJ saMjJAyAm / artha:-karaNe'dhikaraNe ca kArake halantAd dhAtoH paro'pi puMliGge prAyeNa ghaJ pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0 - likhanti yena saH - lekhaH / vidanti yena dharmAdharmau saH - vedaH / apamRjyate yena vyAdhi sa:-apAmArga: / vimRjyate yena gRhAdikaM saH - vImArgaH / AryabhASA-artha- (karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa kAraka meM (hala: ) halanta (dhAtoH) dhAtu se pare (ca) bhI (puMsi) puMliGga meM (prAyeNa) adhikaza: (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm ) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / udA0 - likhanti yena saH - lekha: / jisase likhate haiM vaha lekha (lekhanI) / vidanti yena dharmAdharmau sa:- - veda: / jisase dharma-adharma ko jAnate haiM, vaha veda ( cAra veda ) / apamRjyate yena vyAdhiH saH - apAmArga: / jisase vyAdhi ko haTAyA jAtA hai vaha apAmArga (ciracaTA ) / vimRjyate yena gRhakAdikaM sa::- vImArga: / jisase ghara Adi ko zuddha kiyA jAtA hai, vaha vImArga (jhaadduu)| siddhi - (1) lekha: | likha+ghaJ / lekh+a / lekha+su / lekhaH / yahAM 'likha akSaravinyAse' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai / 'pugantalaghUpadhasya ca' (7/3/86 ) se 'likh' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 pANinIya aSTAdhyAyI-pravacanam (2) vedaH / 'vida jJAne' (adaa0p0)| (3) veSTa: / vaSTa veSTane (bhvaa0aa0)| (4) apAmArgaH / apa+mR+ghaJ / ap+mRg+a| ap+maarg+a| apAmArga+su / apaamaargH| yahAM 'apa' upasargapUrvaka mRjUSa zuddhau' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'ghaJ' pratyaya hai| 'cajo: ku ciNNyato:' (7 / 3 / 52) se kutva, mRjervRddhi:' (7 / 2 / 114) se vRddhi aura upasargasya ghaniH' (6 / 3 / 120) se upasarga ko dIrgha hotA hai| (5) vImArgaH / 'vi' upasargapUrvaka mRjUS zuddhauM' (adA0pa0) se pUrvavat / ghaJ (nipAtanam) (10) adhyaaynyaayodyaavsNhaaraashc|122 / pa0vi0-adhyAya-nyAya-udyAva-saMhArA: 13 ca avyayapadam / sa0-adhyAyazca nyAyazca udyAvazca saMhArazca te-adhyAyanyAyodyAvasaMhArA: (itretryogdvndvH)| anu0-karaNAdhikaraNayoH, puMsi, saMjJAyAm, ghaJ iti caanuvrtte| anvaya:-karaNAdhikaraNayoradhyAya0saMhArAzca puMsi, ghaJ saMjJAyAm / artha:-karaNe'dhikaraNe ca kArake'dhyAyanyAyodyAvasaMhArA: zabdA api puMliGge ghaJ-pratyayAntA nipAtyante, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0-adhIyate yasmin sa:-adhyAya: / niyanti yena satyaM sa:-nyAya: / uyuvanti yasmin sa:-udyAvaH / saMhriyante yena s:-sNhaarH| AryabhASA-artha-(karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa kAraka meM (adhyAya0saMhArA:) adhyAya, nyAya, udyAva, saMhAra zabda (ca) bhI (puMsi) puliGga meM (ghaJ) ghaJ pratyayAnta nipAtita haiM, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-adhIyate yasmin sa:-adhyAya: / jisameM viSaya-vizeSa ko par3hate haiM, vaha adhyaay| niyanti yena satyaM sa:-nyAyaH / jisase satya ko prApta karate haiM, nyaay| uyuvanti yasmin sa:-udyAva: / jahAM loga ekatra hote haiM, vaha sthAnavizeSa / saMhiyante yena sa:-saMhAraH / jisase padArthoM kA nAza kiyA jAtA hai vaha saMhAra (prly)| siddhi-(1) adhyAya: / adhi+idd+ghny| adhi+ai+a| adhi+aay+a| adhyaay+su| adhyaayH| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 365 yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM 'paJ' pratyaya hai| 'aco miti (7 / 2 / 114) se dhAtu ko vRddhi aura 'iko yaNaci (6 / 1174) se yaNa' Adeza hotA hai| (2) nyAyaH / ni' upasargapUrvaka 'iN gatau (adA0pa0) pUrvavat / (3) udyAva: / ut' upasargapUrvaka yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) pUrvavat / (4) sNhaarH| sam' upasargapUrvaka 'hRJ haraNe' (bhvA0 u0) pUrvavat / vizeSa-ina dhAtuoM ke ajanta hone se halazca' (3 / 3 / 121) se ghaJ' pratyaya prApta nahIM thA, ata: yahAM ghaJ pratyaya kA nipAtana kiyA gayA hai| ghaJ (nipAtanam) (11) udngko'nudke|123| pa0vi0-udaGka: 1 / 1 anudake 7 / 1 / sa0-na udakamiti anudakam, tasmin-anudake (nnyttpurussH)| anu0-adhikaraNe, puMsi, saMjJAyAm, ghaJ iti cAnuvartate / anvaya:-adhikaraNe'nudake udaGka: puMsi ghaJ, saMjJAyAm / artha:-adhikaraNe kArake'nudake viSaye udaka iti zabda: puMliGge ghaJ-pratyayAnto nipAtyate, saMjJAyAM gmymaanaayaam|| udA0-tailamudacyate-udhriyate yasmin s:-tailodkH| carmamayaM paatrm| AryabhASA-artha-(adhikaraNe) adhikaraNa kAraka meM (anudake) udaka jalaviSaya ko chor3akara (udaGka:) udaka zabda (puMsi) puMliGga meM (ghaJ) ghaJ pratyayAnta nipAtita hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-tailamudacyate uddhiyate yasmin sa:-tailodaGka: / taila kA kuppaa| siddhi-(1) tailodakaH / ut+anc+ghaJ / ut+a +a| ut+ak+a| udk:+su| udakaH / taila+udaka: tailodakaH / yahAM 'ut' upasargapUrvaka 'aJcu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| 'cajo: ku ghiNNyatoH' (7 / 3 / 52) se kutva, nazcApadAntasya jhaliM' (8 / 3 / 24) se n' ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 / 57) se parasavarNa DakAra hotA hai| tailasya udaka iti tailodakaH / taila aura udaka padoM meM SaSThIsamAsa hai| yahAM halazca' (3 / 3 / 121) se ghaJ' pratyaya siddha thA, anudaka artha ke liye nipAtana kiyA gayA hai| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam ghaJ (nipAtanam) (12) jAlamAnAyaH / 124 / pa0vi0-jAlam 1 / 1 AnAya: 1 / 1 / anu0-karaNe puMsi, saMjJAyAm, ghaJ iti cAnuvartate / anvaya:-karaNe AnAya: puMsi ghaJ, jAlam, sNjnyaayaam| artha:-karaNe kArake AnAya: zabda: puMliGge ghaJ-pratyayAnto nipAtyate, jAlaM cettad bhavati, saMjJAyAM gmymaanaayaam|| udA0-Anayanti yena sa:-AnAya: / AnAyo matsyAnAm / AnAyo mRgaannaam| ___ AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka meM (AnAya:) AnAya zabda (puMsi) puMliGga meM (gha) pratyayAnta nipAtita hai, yadi vaha (jAlam) jAla ho aura (saMjJAyAm) vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| udA0-Anayanti yena s:-aanaay:| AnAyo matsyAnAm / machalI pakar3ane kA jAla / AnAyo mRgANAm / mRga pakar3ane kA jAla / siddhi-(1) AnAya: / AD+nI+ghaJ / aa+nai+a| aanaay+su| AnAyaH / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'NI prApaNe (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM ghaJ' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se nI' dhAtu ko vRddhi hotI hai| ghaH+ghaJ (puMsi) (13) khano gha ca / 125 / pa0vi0-khana: 5 / 1 gha 11 (luptaprathamAnideza:) ca avyayapadam / anu0-karaNAdhikaraNayoH, puMsi, saMjJAyAm ghaJ iti caanuvrtte| anvaya:-karaNAdhikaraNayo:, khano dhAto: puMsi gho ghaJ ca sNjnyaayaam| artha:-karaNe'dhikaraNe ca kArake khan-dhAto: para: puMliGge gho ghaJ ca pratyayo bhavati, saMjJAyAM gamyamAnAyAm / udA0- (gha:) Akhanati yena s:-aakhnH| (ghaJ) AkhAna: / khnitrm| AryabhASA-artha-(karaNAdhikaraNayoH) karaNa aura adhikaraNa kAraka meM (khana:) khan (dhAtoH) dhAtu se pare (puMsi) puMliGga meM (gha) gha pratyaya (ca) aura (ghaJ) ghaJ pratyaya hotA hai, (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 367 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH udA0-(gha) Akhananti yena sa:-AkhanaH / (gha) AkhAna: / bhUmi khodane kA sAdhana kudAla aadi| siddhi-(1) AkhanaH / AG+khan+gha / aa+khn+a| Akhana+su / AkhanaH / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'khanu avadAraNe (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se karaNa kAraka meM 'gha' pratyaya hai| (2) AkhAna: / pUrvokta khan' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'ghaJ' pratyaya hai| ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'khan' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| khal (bhAve karmaNi ca) (14) ISaduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khl|126 / pa0vi0-ISat-du:-suSu 7 / 3 kRcchra-akRcchArtheSu 7 / 3 khal 1 / 1 / sa0-ISacca duzca suzca te-ISaduHsava:, teSu ISadu:suSu (itaretarayogadvandva:) / kRcchram=du:kham / na kRcchramiti akRcchram=sukham / kRcchre ca akRcchre ca te-kRcchrAkRcchre / kRcchrAkRcchre ardhA yeSAM tekRcchrAkRcchrArthAH, teSu-kRcchrAkRcchrArtheSu (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| anvaya:-kRcchrAkRcchrArtheSu ISadu:suSu dhAto: khal / artha:-kRcchrAkRcchrArtheSu ISadu:suSu upapadeSu dhAto: para: khal pratyayo bhavati / kRcchre duso vizeSaNam / akRcchaM ca ISatsvorvizeSaNam arthasambhavAt / udA0-(ISat) ISatkara: kaTo bhvtaa| (dus) duSkara: kaTo bhvtaa| (suH) sukara: kaTo bhvtaa| ____ AryabhASA-artha-(kRcchrAkRcchrArtheSu) duHkha aura sukha artha meM (ISaduHsuSu) ISat, dus, su upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (khal) khal pratyaya hotA hai| kRcchra dus kA vizeSaNa hai aura akRcchra ISat aura su kA vizeSaNa hai, artha kI sambhavatA se| udA0-(ISat) ISatkara: kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA sugama hai| (dus) duSkara: kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA kaThina hai| (su) sukara: kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA sugama hai| siddhi-(1) ISatkaraH / iisst+kR+khl| iisst+kr+a| ISatkara+su / ISatkaraH / yahAM akRcchra artha meM 'ISat' zabda upapada hone para 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se 'khal' pratyaya hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| tayoreva kRtyaktakhalA:' (3 / 4 / 70) se khal' pratyaya karmavAcya artha Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) duSkaraH / 'dus' upapada kR' dhAtu se pUrvavat khal pratyaya hai| (3) sukaraH / 'su' upapada kR' dhAtu se pUrvavat khal pratyaya hai| __ (15) kartRkarmaNozca bhUkRJoH / 127 / pa0vi0-kartR-karmaNoH 7 / 2 ca avyayapadam, bhU-kRJoH 6 / 2 (pnycmyrthe)| ___ sa0-kartA ca karma ca te-kartRkarmaNI, tayo:-kartRkarmaNo: (itretryogdvndv:)| bhUzca kRJ ca tau-bhUkRJau tayo:-bhUkRJo: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-ISaduHsuSu kRcchrAkRcchArtheSu, khal iti caanuvrtte| anvaya:-kRcchrAkRcchArtheSu ISaduHsuSu kartRkarmaNozca bhUkRJbhyAM dhAtubhyAM khl| artha:-kRcchrAkRcchArtheSu ISadu:suSu upapadeSu kartari karmaNi copapade yathAsaMkhyaM bhUkRJbhyAM dhAtubhyAM khal pratyayo bhavati / udA0-(ISat+kA+bhU:) ISadADhyambhavaM bhavatA / anADhayena bhavatA sukhenA''Dhyena bhUyate ityrthH| (dus+kartA+bhU:) durADhayambhavaM bhvtaa| anADhyena bhavatA du:khenA''Dhayena bhuuyte| (ISat+karma+kR:) ISadADhyaGkaro devadatto bhvtaa| bhavatA'nADhyo devadattaH sukhenADhyaH kriyate ityarthaH / (su+karma+kR:) svADhyaGkaro devadatto bhvtaa| bhavatA'nADhyo devadatta: sukhenADhya: kriyate ityarthaH / ___ AryabhASA-artha- (kRcchrAkRcchrArtheSu) sukha aura duHkha artha meM (ISaduHsuSu) ISad, dus. su tathA (kartRkarmaNoH) kartA aura karma upapada hone para yathAsaMkhya (bhUkRJoH) bhU aura kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (khal) khal pratyaya hotA hai| udA0-(ISat+kA+bhU) ISadADhyambhavaM bhavatA / anADhya Apa, sukhapUrvaka ADhya ho rahe ho| aaddhy-dhnvaan| (dus+kartA+bhU) durADhyambhavaM bhavatA / anADhya Apa duHkhapUrvaka ADhya ho rahe ho| (ISat+karma+kR) ISadADhyakaro devadatto bhavatA / Apake dvArA anADhya devadatta, sukhapUrvaka ADhya banAyA jArahA hai| (su+kama+kR) svATyakaro devadatto bhavatA / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) ISadADhyambhavam / ISat+ADhya+bhU+khal / iisst+aaddhy+mum+bhuu+a| iisst+aany+m+bho+a| iissdaaddhymbhv+su| ISadADhyambhavam / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 366 yahAM 'ISat ' tathA 'ADhya' kartA upapada hone para 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra 'khal' pratyaya hai| 'khal' pratyaya ke 'khit' hone se 'arurdviSadajantasya mum (6 / 3 /66 ) se 'ADhya' zabda ko 'mum' Agama hotA hai| (2) durADhyambhavam / yahAM 'dus' upapada tathA 'ADhya' kartA upapada hone para 'bhU' dhAtu se pUrvavat 'khal' pratyaya hai| (3) ISadADhyaGkaraH / 'ISad' upapada tathA 'ADhya' karma upapada hone para 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat 'khal' pratyaya hai| (4) svADhyaGkaraH / 'su' upapada tathA 'ADhya' karma upapada hone para 'kR' dhAtu se 'khal' pratyaya hai| vizeSa- yahAM cvi-artha = abhUtatadbhAva artha meM 'khal' pratyaya abhISTa hai| yuc (bhAve karmaNi ca ) - (16) Ato yuk / 128 / pa0vi0-Ata: 5 / 1 yuc 1 / 1 / anu0-ISaduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu iti cAnuvartate / anvayaH - kRcchrAkRcchrArtheSu ISaduH suSu Ato dhAtoryuc / artha:-kRcchrAkRcchrArtheSu ISad - du: - suSu upapadeSu AkArAntebhyo dhAtubhyo yuc pratyayo bhavati / udA0-(ISat) ISatpAnaH somo bhavatA / (dus) duSpAnaH somo bhavatA / (suH) supAnaH somo bhavatA / ( ISat ) ISaddAnA gaurbhavatA / ( dus) durdAnA gaurbhavatA / (su) sudAnA gaurbhavatA / AryabhASA-artha- (kRcchrAkRcchrArtheSu) sukha aura duHkha artha meM ( ISaduH suSu) ISad, dus, su upapada hone para (Ata:) AkArAnta dhAtuoM se pare (yuc) yuc pratyaya hotA hai| udA0- - ( ISat ) ISatpAna: somo bhavatA / Apake dvArA soma kA pAna karanA sugama hai / (dus) duSpAnaH somo bhavatA / Apake dvArA soma kA pAna karanA kaThina hai| (su) supAna: somo bhavatA / Apake dvArA soma kA pAna karanA sugama hai| ( ISat ) ISad dAnA gaurbhvtaa| Apake dvArA gau kA dAna karanA sugama hai / (dus) durdAnA gaurbhavatA / Apake dvArA gau kA dAna karanA kaThina hai| (su) sudAnA gaurbhavatA / Apake dvArA gau kA dAna karanA sugama hai / siddhi - (1) ISatpAnaH / ISat+pA+yuc / ISat+pA+ana / ISatpAna+su / ISatpAnaH / yahAM 'ISat' upapada 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se yuc' pratyaya hai| 'yuvoranAka' (7 1111) se 'yu' ke sthAna meM 'ana' Adeza hotA hai| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) 'dus' upapada 'pA' dhAtu se 'yuc' pratyaya hai| (3) supAna: / 'su' upapada 'pA' dhAtu se yuc' pratyaya hai| (4) ISaddAnA | 'ISad' upapada hone para 'DudAJ dAne' (ju0u0) dhAtu se 'yuc' pratyaya hai| 'ajAdyataSTAp' (4/1/4) se strIliGga meM 'TAp' pratyaya hotA hai| aise hI-durdAnA aura sudAnA / yuc (bhAve karmaNi ca ) - 400 yuc| ( 17 ) chandasi gatyarthebhyaH / 126 / pa0vi0 - chandasi 7 / 1 gati - arthebhya: 5 / 3 / sa0- gatirartho yeSAM te gatyarthA:, tebhyaH - gatyarthebhya: ( bahuvrIhi: ) / anu0-ISaduHsuSu, kRcchrAkRcchrArtheSu yuc iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi kRcchrAkRcchrArtheSu ISaduHsuSu gatyarthebhyo dhAtubhyo artha:-chandasi viSaye kRcchrAkRcchrArtheSu ISaduH suSu upapadeSu gatyarthebhyo dhAtubhyo yuc pratyayo bhavati / udA0- (su + upasad) sUpasadano'gniH / sUpasadanamantarikSam / AryabhASA-artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (kRcchrAkRcchrArtheSu) du:kha aura sukha artha meM ( ISadaduH suSu) ISat, dus, su upapada hone para (gatyarthebhyaH) gati - arthaka (dhAtoH ) dhAtuoM se pare (yuc) yuc pratyaya hotA hai / udA0-(su+upasad) sUpasadano'gniH / agni kA upagama sugama hai / sUpasadanamantarikSam / antarikSa kA upagama sugama hotA hai| siddhi- - sUpasadanaH / su+up+sd+yuc| su+upa+sad+ana / sUpasadana+su / sUpasadanaH / yahAM 'su' upapada, upa-upasargapUrvaka 'SaTTa vizaraNagatyavasAdaneSu' (bhvA0pa0) isa dhAtu 'se isa sUtra se 'yuc' pratyaya hai / gatyarthaka yuc (bhAve karmaNi ca ) - (18) anyebhyo'pi dRzyate / 130 | pa0vi0 - anyebhya: 5 / 3 api avyayapadam dRzyate kriyApadam / anu0-ISaduHsuSu, kRcchrAkRcchrArtheSu, yuc, chandasi iti cAnuvartate / Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 401 anvaya:-chandasi kRcchrAkRcchrArtheSu ISadu:suSu anyebhyo'pi dhAtubhyo yuc dRshyte| __ artha:-chandasi viSaye kRcchrAkRcchrArtheSu ISadu:suSu upapadeSu anyebhyo'pi dhAtubhyo yuc pratyayo dRshyte| udA0-(su+duh) sudohanAmakRNod brahmaNe gAm / suvedanAmakRNod brahmaNe gaam| AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kRcchrAkRcchrArtheSu) duHkha aura sukha artha meM (ISaduHsuSu) ISat, dus, su upapada hone para (anyebhya:) anya (dhAto:) dhAtuoM se bhI (yuc) yuc pratyaya (dRzyate) dekhA jAtA hai| udA0-(su+duha) sudohanAmakRNod brahmaNe gAm / brAhmaNa ke liye gau ko sukhapUrvaka dohana ke yogya banA diyaa| (su+vid) suvedanAmakRNod brahmaNe gAm / brAhmaNa ke liye gau ko sulabha banA diyaa| siddhi-(1) sudohanA / su+duhyu c / su+doha+ana / sudohana+TAp / sudohnaa+su| sudohnaa| yahAM 'su' upapada 'duh prapUraNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se yuc' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'duh' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| ajAdyataSTA (4 / 1 / 4) se strIliGga meM TApa' pratyaya hotA hai| (2) suvedanAm / 'su' upapada vidlu lAbhe' (rudhA0pa0) dhAtu se pUrvavat / vartamAnavatpratyayavidhiH (bhUte bhaviSyati ca) (16) vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA / 131 / pa0vi0-vartamAna-sAmIpye 71 vartamAnavat avyayapadam, vA avyypdm| sa0-samIpameva sAmIpyam, 'cAturvarNAdInAmupasaMkhyAnam' (vA0 5 / 1 / 124) iti svArthe SyaJ pratyayaH / vartamAnasya sAmIpyamiti vartamAnasAmIpyam, tasmin vartamAnasAmIpye (sssstthiittpurussH)| vartamAne iva iti vartamAnavat tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti vati: pratyayaH / anvaya:-vartamAnasAmIpye dhAtorvA vartamAnavat pratyayaH / artha:-vartamAnasAmIpye bhUte bhaviSyati ca kAle'rthe vartamAnAd dhAto: paro vikalpena vartamAnavat pratyayA bhvnti| Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vartamAne laT (3 / 2 / 123) ityArabhya 'uNAdayo bahulam' (3 / 3 / 1) iti yAvad vartamAne kAle ye pratyayA vihitAste bhUte bhaviSyati kAle ca vidhiiynte| udA0-(bhUte) kadA devadatta ! Agato'si ? ayamAgacchAmi, Agacchantameva mAM viddhi, ayamAgamam, esso'smyaagtH| (bhaviSyati) kadA devadatta ! gamiSyasi ? eSa gacchAmi, gacchantameva mAM viddhi, eSa gamiSyAmi, gntaa'smi| AryabhASA-artha-(vartamAnasAmIpye) vartamAnakAla ke samIpa arthAt bhUta aura bhaviSyatkAla artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (vartamAnavat) vartamAnakAla ke samAna pratyaya hote haiN| 'vartamAne laT (3 / 2 / 123) se lekara uNAdayo bahulam' (313 / 1) taka vartamAnakAla meM jo pratyaya vidhAna kiye haiM ve bhUta aura bhaviSyatkAla meM bhI hote haiN| udA0-(bhUta) kadA devadatta ! Agato'si ? he devadatta ! tU kaba AyA hai ? ayamAgacchAmi, yaha maiM abhI AyA thaa| Agacchantameva mAM viddhi / mujhe AyA huA hI smjh| vikalpa pakSa meM-ayamAgamam / yaha maiM abhI AyA thaa| esso'smyaagt:| yaha maiM aagyaa| (bhaviSyat) kadA devadatta ! gamiSyasi ? he devadatta ! tU kaba jAyegA? eSa gcchaami| yaha maiM abhI jaauuNgaa| gacchantameva mAM viddhi / tU mujhe jAnevAlA hI smjh| vikalpa pakSa meM-eSa gamiSyAmi / yaha meM abhI jaauuNgaa| eSa gantAsmi / yaha maiM abhI jaauuNgaa| siddhi-(1) ayamAgacchAmi / yahAM AgacchAmi' pada meM isa sUtra se bhUtakAla artha meM laT' pratyaya hai| (2) Agacchantameva mAM viddhi / yahAM 'Agacchantam' pada meM isa sUtra se bhUtakAla artha meM laTa: zatazAnacAvaprathamAsamAnAdhikaraNe (3 / 2 / 124) se laT' ke sthAna meM isa sUtra se bhUtakAla meM 'zatR' Adeza hai| (3) ayamAgam / yahAM 'Agamam' pada meM vikalpa pakSa meM bhUtakAla meM luG (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya hai| (4) eSo'smyAgata: / yahAM Agata:' pada meM vikalpa pakSa meM bhUtakAla meM niSThA' (3 / 2 / 102) se 'kta' pratyaya hai| (5) eSa gcchaami| yahAM 'gacchAmi' pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM vartamAne laT' (3 / 2 / 124) se laT pratyaya hai| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (6) gacchantameva mAM viddhi / yahAM gacchantam' pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM laTa: zatRzAnacA0' (3 / 2 / 124) se laT' pratyaya ke sthAna meM 'zatR' Adeza hai| (7) eSa gamiSyAmi / yahAM 'gamiSyAmi' pada meM vikalpa pakSa meM lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM luT' pratyaya hai| (8) gantA'smi / yahAM gantA' pada meM vikalpa pakSa meM 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se bhaviSyatkAla meM luT' pratyaya hai| bhUtavadvartamAnavacca pratyayavidhiH (bhaviSyati) (20) AzaMsAyAM bhUtavacca / 132 / pa0vi0-AzaMsAyAm 7 / 1 bhUtavat avyayapadam, ca avyypdm| bhUte iva bhUtavat tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti vati: pratyayaH / aprAptasya priyapadArthasya prAptumicchA=AzaMsA, tasyAzca bhaviSyatkAlo viSayaH / anu0-vartamAnavad vA iti caanuvrtte| anvaya:-(bhaviSyati) AzaMsAyAM dhAtorvA bhUtavad vartamAnavacca prtyyaaH| artha:-bhaviSyati kAle AzaMsAyAmarthe vartamAnAd dhAto: paro vikalpena bhUtavad vartamAnavacca pratyayA bhvnti| udA0-upAdhyAyazced Agamat, Agata:, Agacchati, AgamiSyati vA, ete vayaM vyAkaraNamadhyagISmahi, adhItavanta:, adhImahe, adhyeSyAmahe / AryabhASA-artha-bhaviSyatkAla meM (AzaMsAyAm) aprApta priya padArtha kI prApti kI icchA artha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare (vA) vikalpa se (bhUtavat) bhUtakAla ke samAna (ca) aura (vartamAnavat) vartamAnakAla ke samAna pratyaya hote haiN| udA0-upAdhyAyazced Agamata, AgataH, Agacchati, AgamiSyati vA, ete vayaM vyAkaraNamadhyagISmahi, adhIvanta:, adhImahe, adhyeSyAmahe / yadi upAdhyAya jI A gaye to ye hama loga vyAkaraNa pddh'eNge| siddhi-(1) Agamat / isa pada se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM 'luG (3 / 2 / 110) se luGa' pratyaya hai| (2) Agata: / isa pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM niSThA' (3 / 2 / 102) se kta' pratyaya hai| (3) aagcchti| isa pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM vartamAne laT (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya hai| Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) AgamiSyati / isa pada meM vikalpa pakSa meM bhaviSyatkAla meM 'lRT zeSe ca' (3 | 3 |13) se 'lRT' pratyaya hai| (5) adhyagISmahi / isa pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM 'luG' (3 / 2 / 110) se 'luG' pratyaya hai| (6) adhItavantaH / isa pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM 'niSThA' (3 / 21102 ) se 'kta' pratyaya hai| 404 (7) adhImahe / isa pada meM isa sUtra se bhaviSyatkAla meM 'vartamAne laT (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| (8) adhyeSyAmahe / isa pada meM vikalpa pakSa meM bhaviSyatkAla meM 'lRT zeSe ca' (3 | 3 |113) se 'lRT' pratyaya hai| vizeSa- yahAM AzaMsA artha meM bhUtakAla aura vartamAnakAla meM vihita pratyaya bhI bhaviSyatkAla artha meM hote haiN| lRT (bhaviSyati) pa0vi0 - kSipravacane 7 / 1 lRT 1 / 1 / sa0 - kSiprasya vacanamiti kSipravacanam, tasmin kSipravacane (SaSThItatpuruSaH) / (21) kSipravacane lRT / 133 / anu0-AzaMsAyAm ityanuvartate / anvayaH-kSipravacane AzaMsAyAM dhAtorlaT / artha :- kSipravacane upapade AzaMsAyAM gamyamAnAyAM dhAtoH paro lRT pratyayo bhavati / udA0-upAdhyAyazcet kSipramAgamiSyati, vayaM kSipraM vyAkaraNa madhyeSyAmahe / AryabhASA - artha - (kSipravacane) 'kSipra' zabda upapada hone para (AzaMsAyAm) aprApta priya padArtha kI prApti kI icchA meM (dhAtoH) dhAtu se pare (lRT) lRT pratyaya hotA hai| udA0-upAdhyAyazcet kSipramAgamiSyati vayaM kSipraM vyAkaraNamadhyeSyAmahe / yadi upAdhyAya jI zIghra A jAyeMge to hama zIghra vyAkaraNa pddh'eNge| siddhi - (1) aagmissyti| yahAM kSipra' zabda upapada hone para AzaMsA artha meM isa sUtra se lRT' pratyaya hai / se (2) adhyessyaamhe| yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu isa sUtra se 'lRT' pratyaya hai| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 Apa tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 405 liG (bhaviSyati) (22) AzaMsAvacane ling|134 / pa0vi0-AzaMsAvacane 7 / 1 liG 1 / 1 / sa0-AzaMsA ucyate yena sa:-AzaMsAvacana:, tsmin-aashNsaavcne| anvaya:-AzaMsAvacane dhAtorliG / artha:-AzaMsAvacane upapade dhAto: paro liG pratyayo bhavati / udA0-upAdhyAyazced Agacchet AzaMse yukto'dhIyIya, AzaMse kssiprmdhiiyiiy| AryabhASA-artha-(AzaMsAvacane) AzaMsAvAcI zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai| udA0-upAdhyAyazced Agacchet AzaMse yukto'dhIyIya, AzaMse kSipramadhIyIya / yadi upAdhyAya jI A jAyeMge to maiM icchA rakhatA hUM ki lagakara paDhUMgA, icchA rakhatA hUM ki zIghra pddhuuNgaa| siddhi-(1) Agacchet / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM liG' pratyaya hai| (2) adhiiyiiy| yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iGa adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla meM liG' pratyaya hai| yahAM uttama puruSa kA iT' pratyaya, liGa: sIyuT' (3 / 4 / 102) se sIyuT Agama, 'iTo't' (3 / 4 / 102) se 'iTa' ke sthAna meM at Adeza, 'liGaH salopo'nantyasya' (3 / 4 / 106) se s' kA lopa, 'aci znudhAtubhvA0' (6 / 477) se 'iyaD' Adeza tathA 'aka: savarNe dIrghaH' (6 / 17) se dIrgha hotA hai| anadyatanavat pratyayapratiSedhaH(23) nAnadyatanavat kriyAprabandhasAmIpyayoH / 135 / pa0vi0-na avyayapadam, anadyatanavat avyayapadam, kriyAprabandhasAmIpyayo: 7 / 2 / anadyatane iva anadyatanavat tatra tasyeva' (5 / 1 / 115) iti vati: prtyyH| sa0-kriyAyAH prabandha iti kriyAprabandha:, kriyAprabandhazca sAmIpyaM ca te-kriyAprabandhasAmIpye tayo:-kriyAprabandhasAmIpyayoH (sssstthiittpurussgrbhititretryogdvndvH)| Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvaya:-kriyAprabandhasAmIpyayordhAtoranadyatanavat pratyayo n| artha:-kriyAprabandhe sAmIpye ca gamyamAne dhAto: paro'nadyatanavat pratyayavidhirna bhvti| 'anadyatane laG (3 / 2 / 111) 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) iti bhUtAnadyatane bhaviSyadanadyatane ca laGluTau pratyayau vihitau, tayorayaM pratiSedhaH / kriyAprabandha: kriyAyA: sAtatyenAnuSThAnam / udA0-(kriyAprabandha:) devadatto yAvajjIvaM bhRzamannamadAt (luGa) bhRzamannaM dAsyati (lutt)| yajJadatto yAvajjIvaM putramadhyApipat (luGa) yAvajjIvaM putramadhyApayiSyati (luT) / (sAmIpyam) yeyaM paurNamAsyatikrAntA, etasyAmupAdhyAyo'gnInAdhita, somenA'yaSTa, gAmadita (lung)| yeyamamAvasyA''gAminI, etasyAmupAdhyAyo'gnInAdhAsyate, somena yakSyate, gAM dAsyate (lutt)| AryabhASA-artha-(kriyAprabandhasAmIpyayo:) kriyA kI nirantaratA aura kAla kI samIpatA kI pratIti meM (dhAto:) dhAtu se pare (anadyatanavat) anadyatana bhUtakAla aura anadyatana bhaviSyatkAla meM vihita laG aura luT pratyaya (na) nahIM hote haiN| udA0-(kriyAprabandha) devadatto yAvajjIvamannamadAt (luG) / devadatta ne AjIvana bahuta anna kA dAna kiyaa| (bhUtakAla) bhRzamannaM dAsyati (ltt)| bahuta anna kA dAna karegA (bhvissytkaal)| (sAmIpya) yeyaM paurNamAsyatikrAntA, etasyAmupAdhyAyo'gnInAdhita, somenAyaSTa, gAmadita (lung)| jo yaha paurNamAsI gayI hai isameM upAdhyAya jI ne aneka agniyoM kA AdhAna kiyA (aneka yajJa kiye), soma se yajJa kiyA, godAna kiyA (bhuutkaal)| yeyamamAvasyAgAminI, etasyAmupAdhyAyo'gnInAdhAsyate, somena yakSyate, gAM dAsyate (lutt)| jo yaha AnevAlI amAvasyA hai, isameM upAdhyAya jI aneka agniyoM kA AdhAna kareMge, soma se yajJa kareMge, godAna kareMge (bhvissytkaal)| siddhi-(1) adAt / daa+lung| att+daa+cli+lung| a+dA+sic+tim / a+dA+t / adaat| yahAM DudAJ dAne (juu0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM 'luG' pratyaya hai| 'gAtisthAghu0' (2 / 4/70) se sic' kA luk hotA hai| (2) daasyti| yahAM pUrvokta 'dA' dhAtu se laT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM lRT' pratyaya hai, 'syatAsI luluTo:' (3 / 1 / 33) se 'sya' vikaraNa-pratyaya hotA hai| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (3) adhyApipat / yahAM adhi' upasargapUrvaka Nijanta iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM 'luG' pratyaya hai| isakI pUrNa siddhi Nau ca saMzcaGoH' (2 / 4 / 51) kI vyAkhyA meM dekha leveN| (4) adhyaapyissyti| yahAM adhi' upasargapUrvaka pUrvokta Nijanta iG' dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM lRT pratyaya hai|| (5) Adhita / aang+dhaa+lung| aT+A+dhA+cli+luG / aa+dhaa+sic+t| aa+dhi+o+t| aadhit| yahAM AGpUrvaka DudAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju030) dhAtu se 'luG (3 / 2 / 110) se bhUtakAla meM 'luG' pratyaya hai| 'sthAdhvoricca' (1 / 2 / 17) se ittva aura 'hasvAdaGgAt' (8 / 2 / 27) se 'sic' kA lopa hotA hai| (6) ayaSTa / yj+lung| att+yj+nti+lung| a+yj+sic+t| a+yss+s+t| a+yss+o+tt| aysstt| yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u) dhAtu se pUrvavat 'luG' pratyaya, vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se Satva aura 'jhalo jhali' (8 / 2 / 26) se sic' kA lopa hotA hai| (7) adita / yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se 'Adhita' ke samAna kArya hai| (8) AdhAsyate / yahAM AG pUrvaka DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) dhAtu se pUrvavat 'luTa' pratyaya hai| (9) yakSyate / yaj+lRT / yaj+sya+ta / yss+sy+t| yk+ssy+te| ykssyte| yahAM pUrvokta yaj' dhAtu se pUrvavat luT' pratyaya hai| 'vrazcabhrasja0' (8 / 2 / 36) se Satva aura SaDho: ka: si' (8 / 2 / 41) se katva hotA hai| (10) daasyte| yahAM pUrvokta 'dA' dhAtu se pUrvavat luT' pratyaya hai| vizeSa-yahAM kriyAprabandha aura sAmIpya artha meM anadyatanavat arthAt anadyatana artha meM vihita laG (bhUta) aura luT (bhaviSyat) pratyaya kA pratiSedha hone se bhUtakAla meM luG aura bhaviSyatkAla meM luT pratyaya hotA hai| (24) bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin / 136 / pa0vi0-bhaviSyati 7 / 1 maryAdAvacane 7 / 1 avarasmin 7 / 1 / sa0-maryAdA ucyate yena sa:-maryAdAvacanaH, tasmin maryAdAvacane (sssstthiittpurussH)| anu0-na, anadyatanavat iti cAnuvartate / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin (vibhAge) dhAtoranadyatavat pratyayo n| artha:-bhaviSyati kAle maryAdAvacane'varasmin pravibhAge dhAto: paro'nadyatanavat pratyayavidhirna bhavati / udA0-yo'yamadhvAgantavya A pATaliputrAt, tasya yadavaraM kauzAmbyA:, tatra dvirodanaM bhokSyAmahe, tatra saktUn pAsyAmaH / AryabhASA-artha-(bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (maryAdAvacane) maryAdA ke kathana meM (avasmin) avara-idhara ke pravibhAga meM (dhAto:) dhAtu se pare (anadyatanavat) anadyatana artha meM vihita luT pratyaya (na) nahIM hotA hai, apitu lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se 'luT' pratyaya hotA hai| udA0-yo'yamadhvA gantavya A pATaliputrAta, tasya yad avaraM kauzAmbyA: tatra dvirodanaM bhokSyAmahe, satra saktUn pAsyAmaH / hamane jo yaha paTanA taka mArga taya karanA hai, usa mArga meM kauzAmbI nagarI kA jo avara bhAga hai vahAM hama do bAra odana (bhAta) khAyeMge, vahAM sattu piiyeNge| siddhi-(1) bhokSyAmahe / bhuja+lRT / bhuj+sy+mhing| bhok+sya+mahi / bhok+SyA+mahe / bhokssyaamhe| yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (ru0pa0) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se 'lUTa' pratyaya hai| co: kuH' (8 / 2 / 30) se kutva aura 'ato dI? yaji (7 / 3 / 101) se dIrghatva hotA hai| (2) pAsyAmaH / yahAM pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat tRT' pratyaya hai| (25) kAlavibhAge cAnahorAtrANAm / 137 / pa0vi0-kAlavibhAge 71 ca avyayapadam, anahorAtrANAm 6 / 3 / sa0-kAlasya vibhAga iti kAlavibhAgaH, tasmin-kAlavibhAge (SaSThItatpuruSaH) / ahAni ca rAtrayazca tAni-ahorAtrANi, na ahorAtrANIti anahorAtrANi, teSAm-anahorAtrANAm (itaretarayogadvandvagarbhitanaJtatpuruSaH) / anu0-na, anadyatanavat, bhaviSyati, maryAdAvacane, avarasmin iti caanuvrtte| anvayaH-bhaviSyati maryAdAvacane'varasmin (kAlavibhAge) dhAtoranadyatanavat pratyayo na, anahorAtrANAm / Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 406 artha:- bhaviSyati kAle maryAdAvacane'varasmin kAlavibhAge sati dhAtoH paro'nadyatanavat pratyayavidhirna bhavati, na cedahorAtrasambandhI kAlavibhAgo bhavati / tatra yuktA AryabhASA-artha- (bhaviSyati ) bhaviSyatkAla meM (maryAdAvacane) maryAdA ke kathana meM (avarasmin) idhara ke (kAlavibhAge) kAlavibhAga meM (dhAtoH) dhAtu se pare (anadyatanavat) anadyatanakAla meM vihita pratyaya vidhi (na) nahIM hotI hai, apitu 'lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13 ) se 'lRT' pratyaya hotA hai| yadi vaha kAlavibhAga (anahorAtrANAm) ahorAtrasambandhI na ho / udA0 - yo'yaM saMvatsara AgAmI, tatra yadavaramAgrahAyaNyAH, tatra yuktA adhyeSyAmahe, tatraudanaM bhokssyaamhe| jo yaha saMvatsara (varSa) AnevAlA hai, usameM jo AgrahAyaNI (mArgazIrSI paurNamAsI) kA idhara kA bhAga hai, usameM hama lagakara par3heMge, usameM cAvala khAyeMge / udA0-yo'yaM saMvatsara AgAmI, tatra yadavaramAgrahAyaNyAH, adhyeSyAmahe, tatraudanaM bhokSyAmahe / dhAtu siddhi - (1) adhyessyaamhe| yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (adA0 A0) 'se isa sUtra se anadyatanavat pratyayavidhi arthAt 'lRT' pratyaya kA pratiSedha hone para lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM 'lRT' pratyaya hai| (2) bhokssyaamhe| 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (bhvA0A0) dhAtu se pUrvavat 'lRT' pratyaya hai| anadyatanavat pratyayavikalpaH (26) parasmin vibhASA / 138 / pa0vi0-parasmin 7 / 1 vibhASA 1 / 1 / anu0-anadyatanavat, bhaviSyati, maryAdAvacane, kAlavibhAge, anahorAtrANAm iti cAnuvartate / anvayaH-bhaviSyati maryAdAvacane parasmin kAlavibhAge dhAtorvibhASA'nadyatanavat pratyaya, anahorAtrANAm / artha:- bhaviSyati kAle maryAdAvacane parasmin kAlavibhAge sati dhAto: paro vikalpenAnadyatanavat pratyayavidhirbhavati na cedahorAtrasambandhI kAlavibhAgo bhavati / udA0 - yo'yaM saMvatsara AgAmI, tatra yat paramAgrahAyaNyAH, tatra yuktA adhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vA, tatra saktUn pAsyAmaH, pAtAsmo vaa| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __ AryabhASA-artha-(bhaviSyati) bhaviSyatkAla meM (maryAdAvacane) maryAdA ke kathana meM (parasmin) udhara ke (kAlavibhAge) kAlavibhAga meM (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (anadyatanavat) anadyatanakAla meM vihita pratyayavidhi hotI hai, yadi vaha kAlavibhAga (anahorAtrANAm) ahorAtrasambandhI na ho| udA0-yo'yaM saMvatsara AgAmI, tatra yat paramAgrahAyaNyAH, tatra yuktA adhyeSyAmahe, adhyetAsmahe vA, tatra saktan pAsyAmaH, pAtAsmo vaa| jo yaha saMvatsara AnevAlA hai, usameM jo AgrahAyaNI (mArgazIrSI paurNamAsI) kA udhara kA bhAga hai, usameM hama lagakara par3heMge, usameM sattU piiyeNge| siddhi-(1) adhyeSyAmahe / yahAM adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se pUrvavat luT' pratyaya hai| (2) adhyetAsmahe / yahAM pUvokta iG' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'anadyatane luT (3 / 3 / 15) se 'luT' pratyaya hai| (3) pAsyAmaH / yahAM 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se 'laT' pratyaya hai| (4) paataasmH| yahAM pUrvokta 'pA' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'anadyatane luT (3 / 3 / 15) se luT' pratyaya hai| luG (bhaviSyati).. (27) linimitte luG kriyAtipattau / 136 / pa0vi0-linimitte 71 luG 1 / 1 kriyAtipattau 7 / 1 / sa0-liGo nimittamiti linimittam, tasmin-linimitte (sssstthiittpuruss:)| kriyAyA atipattiriti kriyAtipattiH, tasyAm-kriyAtipattau (sssstthiittpurussH)| anu0-'bhaviSyati' itynuvrtte| anvaya:-bhaviSyati linimitte kriyAtipattau dhAtorluGa / artha:-bhaviSyati kAle linimitte kriyAtipattau ca satyAM dhAto: paro luG pratyayo bhvti| udA0-bhavAn dakSiNena cedA''yAsyat, na zakaTaM paryAbhaviSyat / abhokSyata bhavAn ghRtena yadi mtsmiipmaagmissyt| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 411 AryabhASA - artha - (bhaviSyati ) bhaviSyatkAla meM (linimitte) liGlakAra ke nimitta (kriyAtipattau) kriyA kI atipatti = asiddhi hone para (dhAtoH) dhAtu se pare (lRG) lRG pratyaya hotA hai| udA0 - bhavAn dakSiNena cedAyAsyata na zakaTaM paryAbhaviSyat / Apa yadi dakSiNa mArga se Aoge to ApakI gAr3I nahIM ttuuttegii| abhokSyata bhavAn ghRtena yadi matsamIpamAgamiSyat / Apa yadi mere pAsa Aoge to ghRta se bhojana kroge| siddhi-(1) aayaasyt| yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'yA prApaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhaviSyatkAla linimitta hetu aura hetumAn artha meM tathA kriyA kI asiddhi ke kathana meM 'lRG' pratyaya hai| yahAM dakSiNa mArga se AnA hetu aura gAr3I kA na TUTanA hetumAn hai / kriyA kI atipatti isa arthApatti se prakaTa hotI hai ki yadi Apa dakSiNa mArga se Aoge to gAr3I TUTa jAyegI / se (2) paryAbhaviSyat / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu isa sUtra se 'lRG' pratyaya hai| (3) abhokSyata / yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (rudhA0A0) dhAtu se 'lRG' pratyaya hai| (4) AgamiSyat / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'gamlR gatauM (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'lRG' pratyaya hai| lRG (bhUte) (28) bhUte ca / 140 / isa sUtra pa0vi0 - bhUte 7 / 1 ca avyayapadam / anu0 - linimitte lRG kriyAtipattau iti cAnuvartate / anvayaH-bhUte ca liGnimitte kriyAtipattau dhAtolRG / artha:- bhUte kAle'pi liGnimitte kriyAtipattau ca satyAM dhAtoH paro lRG pratyayo bhvti| udA0-dRSTo mayA bhavatputro'nnArthI caGkramyamANaH, aparazca dvijo brAhmaNArthI, yadi sa tena dRSTo'bhaviSyat tarhi abhokSyata, na tu sa bhuktavAn, anyena pathA sa gataH / AryabhASA - artha - (bhUte) bhUtakAla meM (ca) bhI (linimitte ) liGlakAra ke nimitta meM (kriyAtipattau ) kriyA kI asiddhi hone para (dhAto: ) dhAtu se pare (lRG ) lRG pratyaya hotA hai| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-dRSTo mayA bhavatputro'nnArthI cakramyamANa:, aparazca dvijo brAhmaNArthI, yadi sa tena dRSTo'bhaviSyat tarhi abhokSyata, na tu sa bhuktavAn, anyena pathA sa gataH / maiMne ApakA annArthI patra ghUmatA huA dekhA thA aura eka dvija brAhmaNArthI bhI dekhA thA, yadi ApakA putra usane dekhA hotA to vaha bhojana kara letA, kintu usane bhojana nahIM kiyA kyoMki vaha dvija kisI anya mArga se calA gyaa| siddhi-(1) abhaviSyat / yahAM 'bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla artha meM luG' pratyaya hai| (2) abhokSyata / yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se bhUtakAla meM tRG' pratyaya hai| luGpratyayavikalpAdhikAraH (bhUte) (26) votApyoH / 141 // pa0vi0-vA avyayapadam, A avyayapadam, utApyo: 7 / 2 / sa0-utazca apizca tau-utApI, tayo:-utApyoH (itretryogdvndv:)| anu0-linimitte, luG, kriyAtipattau, bhUte iti caanuvrtte| anvaya:-bhUte A utApyorlinimitte kriyAtipattau vA luG / artha:-bhUte kAle 'utApyo: samarthayorliG (3 / 3 / 151) iti sUtraparyantaM linimitte kriyAtipattau satyAM vikalpena luG pratyayo bhavatItyadhikAro'yam / vakSyati 'vibhASA kathami liGca' (3 / 3 / 143) kathaM nAma tatra bhavAn zUdraM na yAjayiSyat (luGa) yathAprAptaM ca na yAjayet (ling)| ___AryabhASA-artha-(bhUte) bhUtakAla meM (A+utApyo:) utApyoH samarthayorliG (3 / 3 / 151) isa sUtra taka (liGtimitte) liG kA nimitta hone para tathA (kriyAtipattau) kriyA kI asiddhi hone para (vA) vikalpa se (luG) luG pratyaya hotA hai, yaha adhikAra sUtra hai| jaise kahegA-vibhASA kathami liG ca (3 / 3 / 143) / yahAM liG kA nimitta hone se kriyA kI asiddhi meM bhUtakAla meM luG pratyaya bhI hotA hai-kathaM nAma tatra bhavAn zUdra nAyAjayiSyat / kaise Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA aura yathAprApta liG bhI hotA hai-na yAjayet / yajJa nahIM kraayaa| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-(1) ayAjayiSyat / yahAM Nijanta yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu (bhvA0u0) dhAtu se vibhASA kathami liG ca (3 / 3 / 151) se bhUtakAla meM liG kA nimitta aura kriyA kI asiddhi hone para 'laG' pratyaya hai| (2) yAjayet / yahAM pUrvokta yaja' dhAtu se pUrvokta artha meM vikalpa pakSa meM liG' pratyaya hai| vizeSa-vaidikakAla meM sabako yajJa karAyA jAtA thaa| madhyakAla meM vaidikarIti kA hrAsa hone se zUdra ko yajJa karAnA banda kara diyA gyaa| aba puna: maharSi dayAnanda kI dayA se vaidikadharma ke pracAra se zUdra ko yajJa na karAnA acchA nahIM mAnA jAtA hai| ata: ye udAharaNa vartamAnakAla kI dRSTi se diye haiM, madhyakAla kI dRSTi se nhiiN| kAzikAvRtti Adi meM madhyakAlIna udAharaNa diye gaye haiN| laT (kAlatraye) (30) garhAyAM laDapi jAtvoH / 142 / pa0vi0-garhAyAm 71 laT 1 / 1 api-jAtvo: 7 / 2 / sa0-apizca jAtuzca tau-apijAtU, tayo:-apijAtvoH (itretryogdvndv:)| artha:-apijAtvorupapadayordhAtoH paro laT pratyayo bhavati, garhAyAM gmymaanaayaam| 'vartamAne laT' (3 / 2 / 113) iti vartamAne kAle laD vihita: sa kAlasAmAnye na prApnoti, iti kAlatraye laD vidhiiyte| udA0-(api:) api tatra bhavAn zUdraM na yAjayati, (jAtuH) jAtu tatra bhavAn vRSataM na yAjayati, garhAmahe, anyAyyametat / AryabhASA-artha-(apijAtvo:) api aura jAtu zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (laT) laT pratyaya hai (garhAyAm) yadi vahAM nindA artha kI pratIti ho| 'vartamAne laT' (3 / 2 / 113) se vartamAnakAla meM laT' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, vaha kAla sAmAnya meM prApta nahIM hotA hai, ata: isa sUtra se tInoM kAloM meM laTa' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai| udA0-(api) api nAma tatra bhavAn zUdraM na yAjayati, Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA, karAte ho, kraaoge| (jAtu) jAtu nAma tatrabhavAn vRSalaM na yAjayati, garhAmahe, anyAyyematat / kabhI Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA, karAte ho, karAoge, hama isakI nindA karate haiM, yaha anyAya hai| kyoMki yajJa kA mAnavamAtra ko adhikAra hai| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yathemAM vAcaM kalyANImAvadAni janebhyaH / brahmarAjanyAbhyAM zUdrAya cAryAya ca svAya cAraNAya / / (yaju0 26 / 2 ) artha-Izvara AjJA detA hai ki he manuSyo ! jisa prakAra maiM tumako cAroM vedoM kA upadeza karatA hUM, usI prakAra se tuma bhI unako par3hake manuSyoM ko par3hAyA aura sunAyA kro| kyoMki yaha cAroM vedarUpa vANI sabakA kalyANa karanevAlI hai| vedAdhikAra jaise brAhmaNa ke liye hai, vaisA hI kSatriya, vaizya, zUdra, putra, bhRtya aura atizUdra ke liye bhI barAbara hai| (maharSi dayAnanda-: -RgvedAdibhASyabhUmikA) siddhi-(1) yaajyti| yahAM Nijanta 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se artha meM laT pratyaya hai| 414 liG + laT ( kAlatraye ) - (31) vibhASA kathami liG ca / 143 | pa0vi0-vibhASA 1 / 1 kathami 7 / 1 liG 1 / 1 ca avyayapadam / anu0 - garhAyAM, laT iti cAnuvartate / anvayaH - kathami dhAtorliG laT ca garhAyAm / artha :- kathaM- zabde upapade dhAtoH paro vikalpena liG laT ca pratyayo gayAM gamyamAnAyAm / bhavati, atra yathAsvaM kAlaviSaye vihitAnAM pratyayAnAmabAdhanArthaM vibhASA grahaNaM kriyate, tena yathAprAptaM pratyayA bhavanti / udA0- (liG) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / (laT) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayati / yathAprAptam- (lRT) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yaajyissyti| (luT ) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayitA / (luG) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyIyajat / (laG) kathaM gama tatrabhavAn zUdraM nAyAjayat / ( liT ) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayAJcakAra / atra linimittamastIti bhUte kAle kriyAtipattau vA lRG pratyayo bhavati-kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat, na yAjayed vA / bhaviSyati kAle tu nityaM lRG eva bhavati kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 415 AryabhASA-artha-(kathami) katham zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (liG) liG (ca) aura (laT) laT pratyaya hotA hai (garhAyAm) yadi vahAM nindA artha kI pratIti ho|| yahAM apane-apane viSaya meM vihita pratyayoM ke abAdhana ke liye 'vibhASA' grahaNa kiyA gayA hai| isase yathAprApta pratyaya bhI hote haiN| udA0-(liG) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / (laT) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayati / kaise Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA, karAte haiM, kraayeNge| yathAprApta-(luT) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yaajyissyti| kaise Apa zUdra ko yajJa nahIM kraayeNge| (luTa) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yaajyitaa| artha pUrvavat hai| (laG) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyIyajat / kaise Apane zUdra ko yajJa nahIM kraayaa| (laG) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyAjayat / artha pUrvavat hai| (liT) kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayAJcakAra / artha pUrvavat hai| yahAM linimitta bhI hai ata: bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se luG pratyaya hotA hai| kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyata, na yAjayed vaa| kaise Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA ? bhaviSyatkAla meM to nitya laG hI hotA hai-kathaM nAma tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / kaise Apa zUdra ko yajJa nahIM karAyeMge ? siddhi-(1) yAjayet / yahAM Nijanta yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0) dhAtu se katham zabda upapada hone para garhA artha meM liG' pratyaya hai| (2) yAjayati / pUrvokta yaj' dhAtu se pUrvavat 'laT' pratyaya hai| (3) yaajyissyti| pUrvokta 'yaj' dhAtu se vikalpa pakSa meM lRT zeSe ca (3 / 3 / 13) se 'luTa' pratyaya hai| (4) yaajyitaa| pUrvokta yaj' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se luT' pratyaya hai| (5) apIyajat / pUrvokta yaj' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'luG' (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya hai| (6) ayAjayat / pUrvokta yaj' dhAtu se 'anadyatane laG' (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya hai| (7) yAjayAJcakAra / pUrvokta yaj' dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT' pratyaya hai| (8) ayAjayiSyat / pUrvokta yaj' dhAtu se 'liG' ke nimitta meM kriyAtipatti hone para linimitte luG kriyAtipattauH' (3 / 3 / 139) se votApyo:' (3 / 3 / 141) ke adhikAra meM bhUtakAla meM laG' pratyaya hai| Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (9) ayAjayiSyat / pUrvokta yaj' dhAtu se linimitte luG kriyAtipattau (3 / 3 / 139) se bhaviSyatkAla meM nitya luG' pratyaya hotA hai| liGlR T (kAlatraye) (32) kiMvRtte linglaittau|144 / pa0vi0-kiMvRtte 7 / 1 liG-luTau 1 / 2 / sa0-kimo vRttamiti kiMvRttam, tasmin-kiMvRtte (sssstthiittpuruss:)| liG ca lRT ca tau-liGluTau (itretryogdvndv:)| anu0-grhaayaamitynuvrtte| anvaya:-kiMvRtte dhAtorliGluTau grdaayaam|| artha:-kiMvRtte zabde upapade dhAto: parau liGluTau pratyayau bhavataH, garhAyAM gmymaanaayaam| udA0-(liG) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet / kataro nAma/katamo nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet / (luT) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yaajyissyti| kataro nAma/katamo nAma vRSalo yaM tatra bhavAn na yaajyissyti| ___bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn nAyAjayiSyat, yAjayed vA / bhaviSyati kAle kriyAtipattau satyAM tu nityaM luG pratyayo bhavati-ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn naayaajyissyt| ___AryabhASA-artha-(kiMvRtte) vibhaktyanta tathA Datara-Datama pratyayAnta kiM zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liGluTau) liG aura lRT pratyaya hote haiM (garhAyAm) yadi vahAM nindA artha kI pratIti ho|| udA0-(liG) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet / vaha kauna zUdra ho, jisako Apa yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| kataro nAma/katamo nAma vRSalo yaM tatrabhavAn zUdraM na yaajyet| vaha kaunasA zUdra hai jise Apa yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| (luT) ko nAma zUdraM yaM tatrabhavAn na yAjayiSyati / artha pUrvavat hai| kataro nAma/katamo nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayiSyati / artha pUrvavat hai| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se luG' pratyaya hotA hai| (luG) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn nAyAjayiSyata, yAjayed vA / vaha kauna zUdra kauna zUdra hai jise Apane yajJa nahIM kraayaa| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi meM nitya 'luG' pratyaya hotA hai| ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn nAyAjayiSyat / vaha kauna zUdra hai jise Apa yajJa nahIM kraayeNge| kiMvRtte zabda kI vyAkhyA kiMvRtte lipsAyAm' (3 / 3 / 6) meM dekha leveN| siddhi-(1) yAjayet / yahAM Nijanta yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA070) dhAtu se kAla sAmAnya meM aura gare artha meM kiMvRtta zabda upapada hone para isa sUtra se liG' pratyaya hai| (2) yAjayiSyati / pUrvokta yaja' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat luTa' pratyaya hai| (3) ayAjayiSyat / pUrvokta yaja' dhAtu se liG' ke nimitta meM bhUtakAla meM kriyAtipatti hone para votApyo:' (3 / 3 / 141) ke adhikAra se vikalpa se 'laG' pratyaya hai| (4) yAjayed / yahAM pUrvavat vikalpa pakSa meM liG' pratyaya hai| (5) ayAjayiSyat / pUrvokta yaj' dhAtu se liG' ke nimitta meM bhaviSyatkAla meM kriyAtipatti hone para 'linimitte luG kriyAtipattau (3 / 3 / 139) se nitya luG' pratyaya hotA hai| (33) anvkluptymrssyorkiNvRtte'pi|145| pa0vi0-anavaktRpti-amarSayoH 7 / 2 akiMvRtte 711 api avyypdm| sa0-avaktRptiH smbhaavnaa| na avaktRptiriti anavaktRpti:= asambhavanetyarthaH (nnyttpuruss:)| na marSa ityamarSa: akSametyarthaH (nnyttpurussH)| anavaktRptizcAmarSazca tau anavaklRptyamarSI, tayo:anavaklRptyamarSayoH (itretryogdvndv:)| kimo vRttamiti kiMvRttam, na kiMvRttamiti akiMvRttam, tasmin-akiMvRtte (sssstthiittpurussgrbhitnnyttpurussH)| anu0-lingluttaavitynuvrtte| anvaya:-akiMvRtte'pi dhAtorliGlRTau, anavaklRptyarmaSayoH / artha:-kiMvRtte'kiMvRtte ca zabde upapade dhAto: parau liGluTau pratyayau bhavataH, anavaktRpti-amarSayorgamyamAnayoH / Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-{1} (anavaktRpti:) nAvakalpayAmi na sambhAvayAmi, na zraddadhe tatrabhavAn nAma zUdraM na yAjayet (liG) / tatrabhavAn nAma zUdraM na yAjayiSyati (lutt)| {2} (kiMvRttam) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet (liG) / ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayiSyati (luutt)|| {3} (amarSa:) na marSayAmi tatrabhavAn zUdraM na yAjayet (liG) / tatrabhavAn zUdraM na yaajyissyti| (kiMvRttam) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet (ling)| ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayiSyati (luTa) / {4} bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAma zUdraM nAyAjayiSyat, na yAjayed vA / bhaviSyati kAle kriyAtipattau tu nityaM luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAma zUdraM nAyAjayiSyat / AryabhASA-artha-(akiMvatte'pi) kiMvatta aura akiMvatta zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liGluTau) liG aura lRT pratyaya hote haiM (anavaklRptyamarSayoH) yadi vahAM anavaktRpti asambhAvanA aura amarSa=akSamA artha kI pratIti ho| udA0-1) (anavaklapti) nAvakalpayAmina sambhAvayAmi, na zraddadhe tatra bhavAn nAma zUdraM na yAjayet (ling)| maiM sambhAvanA nahIM karatA hUM ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte haiN/kraayaa/kraayeNge| tatrabhavAn nAma zUdraM na yAjayiSyati (lutt)| artha pUrvavat hai| (2) (kiMvatta) ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet (ling)| vaha kauna zUdra hai jise Apa yajJa nahIM karAte haiN/kraayaa/kraayeNge| ko nAma vRSalo yaM tatrabhavAn na yAjayiSyati (luT) / artha pUrvavat hai| (3) (amarSa) na marSayAmi tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sahana nahIM karatA hUM ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| ko nAma zUdro yaM tatrabhavAn na yAjayet (ling)| vaha kauna zUdra hai jise Apa yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| ko nAma zUdro tatrabhavAn na yAjayiSyati (lutt)| artha pUrvavat hai| {4} bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se luG' pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAma zUdraM nAyAjayiSyata, yAjayed vA / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM ki Apane zUdra ko yajJa nahIM kraayaa| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 416 nitya luG' pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi tatrabhavAn nAma zUdraM nAyAjayiSyat / maiM sambhAvanA nahIM karatA hUM ki Apa zUdra ko yajJa nahIM kraayeNge| siddhi-(1) yAjayet / yahAM Nijanta yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0) dhAtu se isa sUtra se anavaktRpti tathA amarSa artha meM kiMvRtta aura akiMvRtta zabda upapada hone para liG' pratyaya hai| (2) yaajyissyti| yahAM pUrvokta yaj' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat luT' pratyaya hai| (3) ayAjayiSyat / yahAM pUrvokta Nijanta yaj' dhAtu se bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para votApyoH' (3 / 3 / 141) ke adhikAra se laG' pratyaya hai| vikalpa pakSa meM 'liG' pratyaya bhI hotA hai| bhaviSyatkAla meM 'linimitte luG kriyAtipattau' (3 / 3 / 139) se luG' pratyaya hI hotA hai| lRT (kAlatraye) (34) kiMkilAstyartheSu lRT / 146 / pa0vi0-kiMkila-asti-artheSu 7 / 3 lRT 1 / 1 / sa0-astirartho yeSAM te'styarthAH, kiMkilazca astyarthAzca tekiMkilAstyAH , teSu-kiMkilAstyartheSu (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndv:)| anu0-anavaklRptyamarSayorityanuvartate / artha:-kiMkila-astyartheSu copapadeSu dhAto: paro lRT pratyayo bhavati, anvktRtymrssyorgmymaanyoH| udA0-{1} (anavaktRpti:) nAvakalpayAmi na sambhAvayAmi kiMkila nAma tatrabhavAn zUdraM na yaajyissyti| asti/bhavati/vidyate nAma tatra bhavAn zUdraM na yaajyissyti| {2} (amarSaH) na marSayAmi kiMkila nAma tatrabhavAn zUdraM na yAjayiSyati / asti/bhavati/vidyate nAma tatrabhavAn zUdraM na yaajyissyti| AryabhASA-artha-(kiMkilAstyartheSu) kiMkila aura asti arthaka zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (luT) lRT pratyaya hotA hai (anavaktRpti-amarSayo:) yadi vahAM asambhavanA aura akSamA artha kI pratIti ho| udA0-(1) (anavaktRpti) nAvakalpayAmina sambhAvayAmi kiMkila nAma tatra bhavAn zUdraM na yaajyissyti| maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA ki Apa zUdra ko yajJa nahIM Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam karAte ho/kraayaa/kraaoge| asti/bhavati/vidyate nAma tatra zUdraM na yAjayiSyati / kyA aisA hai ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| (2) (amarSa) na marSayAmi kiMkila nAma tatra bhavAn zUdraM na yaajyissyti| maiM yaha sahana nahIM karatA hUM ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| asti/bhavati/vidyate nAma tatra bhavAn zUdraM na yAjayiSyati / kyA aisA hai ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| siddhi-yAjayiSyati / yahAM Nijanta yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA030) dhAtu se isa sUtra se anavaklapti tathA amarSa artha kI pratIti meM kiMkila aura astyarthaka zabda upapada hone para kAlasAmAnya meM laT' pratyaya hai| vizeSa- 'kiMkila' zabda aprasannatA kA dyotaka avyaya hai aura 'asti' sattA (sthiti) kA dyotaka avyaya hai, tiGanta pada nahIM hai| liG (kAlatraye) (35) jAtuyadorliG / 147 / pa0vi0-jAtu-yadoH 7 / 2 liG 1 / 1 / / sa0-jAtuzca yacca tau-jAtuyadau, tayo:-jAtuyadoH (itretryogdvndv:)| anu0-anaklRptyamarSayorityanuvartate / anvayaH-jAtuyadordhAtorliG, anavaklRptyamarSayoH / artha:-jAtuyado: zabdayorupapadayo: dhAto: paro liG pratyayo bhavati, anavaklRptyamarSayorgamyamAnayoH / udA0-(anavaktRpti:) nAvakalpayAmi=na sambhavayAmi jAtu tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / yat tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / (amarSaH) na marSayAmi jAtu tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / yat tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / ___ bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi jAtu yat tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat, na yAjayed vaa| bhaviSyati kAle kriyAtipattau satyAM tu nityaM luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi jAtu yat tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 421 AryabhASA-artha- (jAtuyado:) jAtu aura yad zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai (anavaklatyamarSayoH) yadi vahAM asambhavanA aura akSamA artha kI pratIti ho| udA0- (anavaktRpti) nAvakalpayAmi na sambhAvayAmi jAtu tatra bhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM ki kaba Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| yat tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM ki jo Apa zUdra ko yajJa karate ho/kraayaa/kraaoge| (amarSa) na marSayAmi jAtu tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sahana nahIM karatA hUM ki kaba Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| na marSayAmi yat tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sahana nahIM karatA hUM ki jo Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se liG pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi jAtu/yat tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyata, yAjayed vA / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM ki Apane kaba/jo zUdra ko yajJa nahIM kraayaa| ___ bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to nitya luG' pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi/na marSayAmi, jAtu/yat tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM/na sahana karatA hUM ki kaba/jo Apa zUdra ko yajJa nahIM kraaoge| siddhi-(1) yAjayet / yahAM pUrvokta Nijanta yaj' dhAtu se isa sUtra se anavaktRpti aura amarSa artha meM jAtu aura yad zabda upapada hone para liG' pratyaya hai| (2) ayAjayiSyat / yahAM pUrvokta 'Nijanta yaj' dhAtu se bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para votApyo:' (3 / 3 / 141) ke adhikAra meM vikalpa se luG' pratyaya hai, pakSa meM liG pratyaya hotA hai-yAjayet / bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to linimitte laG kriyAtipattau' (3 / 3 / 139) se nitya luG' pratyaya hai| liG (kAlatraye) (36) yaccayatrayoH 1148 pa0vi0-yacca-yatrayoH 7 / 2 / sa0-yaccazca yatrazca tau-yaccayatrau, tayo:-yaccayatrayo: (itretryogdvndv:)| anu0-anavaklRptyamarSayorliG iti cAnuvartate / anvaya:-yaccayatrayordhAtorliG, anavaklRptyamarSayoH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-yaccayatrayo: zabdayorupapadayordhAto: paro liG pratyayo bhavati, anavaklRptyamarSayorgamyamAnayoH / udA0-(anavaktRpti:) nAvakalpayAmi na sambhAvayAmi yacca tatra bhavAn zUdraM na yAjayet / yatra tatrabhavAn zUdraM na yaajyet| (amarSa:) na marSayAmi yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / yatra tatrabhavAn zUdraM na yaajyet| bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat, na yAjayed vaa| bhaviSyati kAle kriyAtipattau satyAM tu nityaM luG pratyayo bhavati / nAvakalpayAmi yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / ___AryabhASA-artha-(yaccayatrayoH) yacca aura yatra zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai (anavaklRptyamarSayoH) yadi vahAM asambhAvanA aura akSamA artha kI pratIti ho| udA0-(anavaktRpti) nAvakalpayAmi na sambhAvayAmi yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hUM ki aura jo Apa zUdra ko yajJa nahIM karate ho/kraayaa/kraaoge| yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaoge| (amarSa:) na marpayAmi yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / maiM yaha sahana nahIM karatA hUM ki aura jo Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa/kraaaage| yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayet / jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/kraayaa| kraaoge| bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se laG pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi/na marSayAmi/yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat, na yAjayed vA / maiM sambhAvanA nahIM karatA hUM/na sahana karatA hUM ki aura jo/jahAM Apane zUdra ko yajJa nahIM kraayaa| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to nitya liG pratyaya hotA hai| nAvakalpayAmi/na marSayAmi/yacca/yatra bhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / maiM yaha sambhAvanA nahIM karatA hU~/na sahana karatA hUM ki aura jo/jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM kraaoge| siddhi-(1) yAjayet / yahAM pUrvokta Nijanta yaj' dhAtu se isa sUtra se anavaktRpti aura amarSa artha meM yacca aura yatra zabda upapada hone para liG' pratyaya hai| (2) ayAjayiSyat / yahAM pUrvokta luG' pratyaya hai| Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH liG (kAlatraye) (37) garhAyAM c|146| pa0vi0-garhAyAm 71 ca avyypdm| anu0-anaklRptyarmaSayoriti nivRttm| liG yaccayatrayoriti caanuvrtte| anvaya:-yaccayatrayordhAtorliG gardAyAM ca / artha:-yaccayatrayo: zabdayorupapadayordhAto: paro liG pratyayo bhavati, garhAyAM ca gamyamAnAyAm / gardA nindaa| udA0- (yacca) yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayed garhAmahe, anyaayymett| (yatra) yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayed garhAmahe, anyaayymett| bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / yacca/yatra tatra bhavAn zUdraM nAyajayiSyad, yAjayed vaa| bhaviSyati kAle kriyAtipattau satyAM tu nityaM luG pratyayo bhavati / yacca/yatra tatra bhavAn zUdraM nAyAjayiSyat / AryabhASA-artha-(yaccayatrayo:) yacca aura yatra zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai (gAyAm) yadi vahAM nindA artha kI (ca) bhI pratIti ho| udA0-(yacca) yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayed garhAmahe, anyAyametat / aura jo ki Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/karAyA/karAoge, hama ApakI nindA karate haiM. yaha anyAya hai| (yatra) yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayed garhAmahe, anyAyyametat / jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/karAyA/karAoge, hama ApakI nindA karate haiM, yaha anyAya hai| bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se laD pratyaya hotA hai| yacca/tatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyad, na yAjayed vA/garhAmahe anyaayymett| aura jo/jahAM Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA hama ApakI nindA karate haiM, yaha anyAya hai| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to laG pratyaya hotA hai| yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyata, garhAmahe, anyAyyametat / aura jo/jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAoge, hama ApakI nindA karate haiM, yaha anyAya hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) yAjayet / pUrvavat (3 / 3 / 148) / (2) ayAjayiSyat / pUrvavat / liG (kAlatraye) (37) citrIkaraNe c|150| pa0vi0-citrIkaraNe 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-liG yaccayatrayoriti caanuvrtte| anvayaH-yaccayatrayordhAtorliG citrIkaraNe c| artha:-yaccayatrayo: zabdayorupapadayordhAto: paro liG pratyayo bhavati, citrIkaraNe ca gmymaane| udA0- (yacca) yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayed Azcaryametat / (yatra) yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayed Azcaryametad / bhUte kAle kriyAtipattau satyAM vA luG pratyayo bhavati / yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyad, yAjayed vA Azcaryametat / / bhaviSyati kAle kriyAtipattau satyAM tu nityaM luG pratyayo bhavati / yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat, Azcaryametat / AryabhASA-artha-(yaccayatrayoH) yacca aura yatra zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) pratyaya hotA hai (citrIkaraNe) yadi vahAM Azcarya artha kI (ca) bhI pratIti ho| udA0- (yacca) yacca tatrabhavAn zUdraM na yAjayed Azcaryametat / aura jo Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/karAyA/karAoge, yaha Azcarya kI bAta hai| (yatra) yatra tatrabhavAn zUdraM na yAjayed Azcaryametat / jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAte ho/karAyA/karAoge, yaha Azcarya kI bAta hai| bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para vikalpa se lar3a pratyaya hotA hai| yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyad na yAjayed vA, Azcaryametat / jo ki/aura jo/jahAM Apane zUdra ko yajJa nahIM karAyA, yaha Azcarya kI bAta hai| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to nitya lar3a pratyaya hotA hai| yacca/yatra tatrabhavAn zUdraM nAyAjayiSyat Azcaryametat / aura jo/jahAM Apa zUdra ko yajJa nahIM karAoge yaha Azcarya kI bAta hai| siddhi-yAjayet/ayAjayiSyat / pUrvavat / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lRT ( kAlatraye ) - tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH (36) zeSe lRDayadau / 151 / pa0vi0-zeSe 7 / 1 lRT 1 / 1 ayadau 7 / 1 / sa0-na yadiriti ayadi:, tasmin - ayadau ( naJtatpuruSaH ) / anu0 - citrIkaraNe ityanuvartate / anvayaH - ayadau zeSe dhAtorlaT citrIkaraNe / artha:-yadizabdavarjite zeSe upapade dhAtoH paro lRT pratyayo bhavati citrIkaraNe gamyamAne / yaccayatrAbhyAmanyaH zabdaH zeSa: I udA0-andho nAma parvatamArokSyati, Azcaryametat / badhiro nAma vyAkaraNamadhyeSyate, citrametat / 425 AryabhASA-artha- (ayadau) yadi zabda se bhinna ( zeSe ) zeSa upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (lRT) lRT pratyaya hotA hai (citrIkaraNe ) yadi vahAM Azcarya artha kI pratIti ho| yacca aura yatra se bhinna zabda zeSa hai| udA0 - andho nAma parvatamArokSyati, Azcaryametat / eka andhA pahAr3a para car3hatA hai/ car3hA / car3hegA yaha Azcarya kI bAta hai / badhiro nAma vyAkaraNamadhyeSyate, citrametat / eka baharA vyAkaraNazAstra par3hatA hai/par3hA/par3hegA, yaha vicitra bAta hai| siddhi - (1) ArokSyati / AG+ruh+lRT / A+ruh+sya+tip / A+rud+sya+ti / A+ruk + Sya+ti / A+rok+Sya+ti / ArokSyati / sUtra yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa se andha zabda upapada hone para Azcarya artha kI pratIti meM kAlasAmAnya meM lRT pratyaya hai / 'ho Dha: ' (8 12 131) se 'rUha' dhAtu ke 'ha' ko 'd' 'SaDho: ka: siM' (8/2/41) se 'da' ko 'k' aura 'AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai / (2) adhyeSyate / adhi+iG+lRT / adhi+i+sya+ta / adhi+e+ssy+te| adhyessyte| yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'lRT' pratyaya hai / 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'iG' dhAtu ko guNa aura pUrvavat Satva hotA hai| liG (bhaviSyati) - (40) utApyoH samarthayorliG / 152 / pa0vi0-uta- apyoH 7 / 2 samarthayoH 7 / 2 liG 1 / 1 / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-utazca apizca tau - utApI, tayo:- utApyoH (itaretarayogadvandvaH) / samAno'rtho yayostau samarthoM, tayoH samarthayoH (bahuvrIhi: ) / anvayaH - samarthayorutApyordhAtorliG / 426 arthaH- samarthayo: samAnArthayo rutApyoH zabdayorupapadayordhAtoH paro liG pratyayo bhavati / bADhamityasminnarthe'nayoH samAnArthatvaM vartate / udA0-(uta:) uta kuryAt / uta adhIyIta / (api) api kuryAt / api adhIyIta / 'votApyoH' (3 / 3 / 141) iti vikalpAdhikAro nivRttaH / itaH prabhRti bhUte kAle'pi linimitte kriyAtipattau satyAM nityaM lRG pratyayo bhavati, bhaviSyati kAle tu nityaM lRG pratyayo bhavatyeva / AryabhASA - artha - (samarthayoH) samAna arthavAle ( utApyoH) uta aura api zabda upapada hone para (dhAtoH) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai / uta aura api zabda bADham =hAM artha meM samAnArthaka haiN| udA0 ( uta) uta kuryAt | hAM ! vaha kre| uta adhIyIta / hAM ! vaha pddh'e| (api) api kuryAt | hAM ! vaha kre| api adhIyIta / hAM ! vaha pddh'e| siddhi - (1) kuryAt / kR+liG / kR+yAsuT+tip / kR+u+yAs+t / kur+0+yA+t / kuryAt / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se uta/ api upapada hone para 'liG' pratyaya hai| 'ata ut sArvadhAtukeM (6 |4 |100) se utva, raparatva aura ye ca' ( 6 14 1109) se ukAra kA lopa hotA hai / (2) adhIyIta / yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat liG' pratyaya hai| vizeSa- yahAM se 'votApyoH' (3 | 3 | 141) se vihita vikalpa kA adhikAra nivRtta hogyaa| yahAM se Age bhUtakAla meM kriyA kI asiddhi hone para linimitta meM nitya lRG pratyaya hotA hai| bhaviSyatkAla meM kriyA kI asiddhi hone para to nitya lRG pratyaya hotA hI hai| liG (bhaviSyati ) - (41) kAmapravedane'kacciti / 153 / | pa0vi0 - kAma-pravedane 7 / 1 akacciti 7 / 1 / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 427 sa0-kAmasya pravedanamiti kAmapravedanam, tasmin-kAmapravedane (sssstthiittpurussH)| kAma:=icchA, prvednm=prkaashnm| svecchAyA: prkaashnmityrthH| na kacciditi akaccit, tasmin-akacciti (nnyttpurussH)| anu0-liG itynuvrtte| anvaya:-akacciti dhAtorliG kaamprvedne| artha:-kaccidvarjite zabde upapade dhAto: paro liG pratyayo bhavati, kAmapravedane svecchAprakAzane gmymaane| udA0-kAmo me bhuJjIta bhvaan| abhilASo me bhuJjIta bhvaan| AryabhASA-artha-(akacciti) kaccit ko chor3akara koI zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai (kAmapravedane) yadi vahAM apanI icchA prakaTa karane artha kI pratIti ho| udA0-kAmo me bhuJjIta bhavAn / merI kAmanA hai ki Apa bhojana kreN| abhilASo me bhuJjIta bhavAn / merI icchA hai ki Apa bhojana kreN| siddhi-bhuJjIta / bhuj+ling| bhuj+siiyutt+ling| bhu znam j+iiy+sutt+t| bhun j+ii+t| bhuj+ii+t| bhunyjiit| yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se kAmapravedana artha meM liG' pratyaya hai| liGa: sIyuT' (3 / 4 / 102) se sIyuT' Agama, 'rudhAdibhyaH znam (3 / 1 / 78) se znam' vikaraNa-pratyaya, liGa: sa lopo'nantasya' (7 / 2179) se 'sIyuTa' aura suT' ke s' kA lopa, lopo vyorvali' (6 / 1 / 64) se 'ya' kA lopa hotA hai| 'znasorallopa:' (6 / 4 / 111) se 'znam' ke 'a' kA lopa, 'nazcApadAntasya jhali (8 / 3 / 24) se n' ko anusvAra - aura anusvArasya yayi parasavarNaH' (8 / 4 / 57) se anusvAra ko parasavarNa j' hotA hai| liG (bhaviSyati) (42) sambhAvane'lamiti cet siddhaapryoge|154| pa0vi0-sambhAvane 71 alam avyayapadam, iti avyayapadam, cet avyayapadam, siddhAprayoge 7 / 1 / sa0-na prayoga iti aprayoga:, siddho'prayogo yasya sa siddhAprayogaH, tasmin-siddhAprayoge (ngrbhitbhuvriihiH)| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-liG itynuvrtte| anvaya:-sambhAvane dhAtorliG, alamiti cet, siddhaapryoge| artha:-sambhAvane'rthe vartamAnAd dhAto: paro liG pratyayo bhavati, taccet sambhAvanamalamAtmakaM bhavati, siddhazcedalamo'prayogo bhavati / kva cAsau siddha: ? yatra gamyate'rtho na tu zabdaH pryujyte| udA0-api parvataM zirasA bhindyAt / api droNapAkaM bhunyjiit| AryabhASA-artha-(sambhAvane) sambhAvanA artha meM vidyamAna (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya hotA hai, (cet) yadi vaha sambhAvanA (alam) alamAtmaka-paryApti arthaka ho (siddhAprayoge) aura vahAM 'alam' zabda kA aprayoga siddha ho| jahAM artha kI pratIti hotI hai kintu zabda kA prayoga nahIM kiyA jAtA hai, use siddhAprayoga' kahate haiN| udA0-api parvataM zirasA bhindyAt / yaha to zira se pahAr3a ko tor3a sakatA hai, yaha aisA balavAn hai| api droNapAkaM bhujIta / yaha to droNa=20 sera pakavAna khA sakatA hai, yaha aisA khAU hai| siddhi-bhindyAt / bhid+ling| bhid+yAsuT+tip / bhid+yAs+suT+t / bhi znam d+yA+t / bhind+yA+t / bhindyAt / yahAM 'bhidir vidAraNe' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se sambhAvanA artha meM 'liG' pratyaya hai| 'rudhAdibhyaH znam' (3 / 1 / 78) se 'znam' vikaraNa pratyaya hai| zeSa kArya 'bhujIta' ke samAna haiM (3 / 3 / 153) / livikalpaH (bhaviSyati) (43) vibhASA dhAtau smbhaavnvcne'ydi|155 / pa0vi0-vibhASA 11 dhAtau 71 sambhAvanavacane 71 ayadi 71 / sa0-sambhAvanamucyate yena sa:-sambhAvanavacana:, tasmin-sambhAvanavacane (upapadasamAsa:) / na yaditi ayad, tasmin ayadi (nnyttpurussH)| anu0-liG, sambhAvane'lamiti cet siddhAprayoge iti caanuvrtte| anvaya:-ayadi sambhAvanavacane dhAtau sambhAvane ca dhAtorvibhASA liG, alamiti cet, siddhaapryoge| artha:-yad-varjite sambhAvanavacane dhAtAvupapade sambhAvane'rthe ca vartamAnAd dhAtoH paro vikalpena liG pratyayo bhavati, taccet sambhAvanamalamAtmakaM bhavati, siddhazcedalamo'prayogo bhavati / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 426 udA0-sambhAvayAmi bhuJjIta bhavAn / avakalpayAmi bhuJjIta bhavAn (liG) / sambhAvayAmi bhokSyate bhavAn avakalpayAmi bhokSyate bhavAn (lRT) / AryabhASA - artha - (ayadi) yad zabda ko chor3akara ( sambhAvanavacane) sambhAvanavAcI (dhAtau) kriyA upapada hone para ( sambhAvane) sambhAvanA artha meM vidyamAna (dhAtoH ) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se liG ) liG pratyaya hotA hai ( cat) cet yadi vaha sambhAvanA (alam) alamAtmaka=paryApti arthaka ho, (siddhAprayoge) aura vahAM 'alam' zabda kA aprayoga siddha ho| udA0-sambhAvayAmi bhuJjIta bhavAn / avakalpayAmi bhuJjIta bhavAn (liG) / maiM sambhAvanA karatA hUM ki Apa bhojana kara sakeMge / sambhAvayAmi bhokSyate bhavAn / avakalpayAmi bhokSyate bhavAn (lRT) / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) bhuJjIta / pUrvavat / (2) bhokssyte| yahAM pUrvokta 'bhuj' dhAtu se 'lRT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM vikalpa pakSa meM 'lRT' pratyaya hai. / liG+lRT (bhaviSyati) (44) hetuhetumatorliG / 156 / pa0vi0 - hetu - hetumatoH 7 / 2 liG 1 / 1 / sao - hetuzca hetumA~zca tau - hetuhetumantau tayo: - hetuhetumato: (itaretarayogadvandvaH) / hetu: kAraNam / hetumat=phalam / anu0 - vibhASA ityanuvartate / anvayaH - hetuhetumatordhAtorvibhASArliG / 7 artha :- hetau hetumati cArthe vartamAnAd dhAtoH paro vikalpena liG pratyayo bhavati / udA0 - dakSiNena ced yAyAnna zakaTaM paryAbhavet (liG) / dakSiNena ced yAsyati na zAkaTaM paryAbhaviSyati (lRT) / atra dakSiNena yAnaM hetu:, aparyAbhavanaM ca hetumat (phalam ) vartate / AryabhASA-artha- (hetuhetumato :) hetu aura hetumAn artha meM vidyamAna (dhAtoH ) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (liG) liG pratyaya hotA hai| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-dakSiNena ced yAyAnna zakaTaM paryAbhavet (ling)| yadi vaha dakSiNa ke mArga se jAyegA to gAr3I nahIM ttuuttegii| dakSiNena ced yAsyati na zakaTaM paryAbhaviSyati (luT) / artha pUrvavat hai| yahAM dakSiNa-mArga se jAnA hetu aura gAr3I na TUTanA hetumAn (phala) hai| siddhi-(1) yAyAt / yahAM yA prApaNe (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se hetu artha meM liG' pratyaya hai| (2) paryAbhavet / yahAM pari-AG upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se hetumat' (phala) artha meM liG' pratyaya hai| (3) yaasyti| yahAM pUrvokta 'yA' dhAtu se vikalpa pakSa meM luT zeSe ca' (3 / 3 / 13) se bhaviSyatkAla meM hetu artha meM luT' pratyaya hai| (4) pryaabhvissyti| yahAM pari-AG upasargapUrvaka 'bhU sattAyAm (bhvA0pa0) dhAtu se vikalpa pakSa meM pUrvavat hetumAn artha meM luT' pratyaya hai| liG+loT (bhaviSyati) (45) icchArtheSu linglottau|157 / pa0vi0-icchArtheSu 7 / 3 liG-loTau 1 / 2 / sa0-icchA artho yeSAM te-icchArthAH, teSu-icchArtheSu (bahuvrIhiH) / liG ca loT ca tau-liGloTau (itaretarayogadvandva:) / artha:-icchArtheSu dhAtuSu upapadeSu dhAto: parau liGloTau pratyayau bhvt:| udA0-(liG) icchAmi bhuJjIta bhavAn / kAmaye bhuJjIta bhavAn / (loTa) icchAmi bhuktAM bhavAn / kAmaye bhuktAM bhavAn / AryabhASA-artha-(icchArtheSu) icchA arthaka dhAtu upapada hote para (dhAtoH) dhAtu se pare (liGloTau) liG aura loT pratyaya hote haiN| udA0-(liG) icchAmi bhuJjIta bhavAn / kAmaye bhujIta bhavAn / maiM cAhatA hUM ki Apa bhojana kreN| (loT) icchAmi bhuGktAM bhavAn / kAmaye bhuGktAM bhavAn / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) bhuJjIta / pUrvavat / (2) bhuGktAm / bhu+loT / bhu znam +t| bhun+te| bhu k+tAm / bhuktaam| Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 431 yahAM pUrvokta 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se loT' pratyaya hai / 'Tita AtmanepadAnAM TereM (3 / 4 / 79) se etva aura use 'Ameta:' ( 3 | 4 /90) se 'Am' Adeza hotA hai| zeSa kArya 'bhuJjIta' (3 / 3 / 153) ke samAna hai| tumun (bhaviSyati ) - (46) samAnakartRkeSu tumun / 158 / pa0vi0-samAna-kartRkeSu 7 / 3 tumun 1 / 1 / sa0-samAnaH kartA yeSAM te samAnakartRkA:, teSu - samAnakartRkeSu ( bahuvrIhi: ) / anu0 - icchArtheSu ityanuvartate / anvayaH-samAnakartRkeSu icchArtheSu dhAtostumun / arthaH-samAnakartRkeSu icchArtheSu dhAtuSu upapadeSu dhAtoH parastumun pratyayo bhavati / udA0-icchati bhoktuM devadattaH / kAmayate bhoktuM yajJadattaH / AryabhASA - artha - (samAnakartRkeSu) samAna kartAvAle (icchArtheSu) icchArthaka dhAtuoM ke upapada hone para ( dhAto:) dhAtu se pare (tumun ) tumun pratyaya hotA hai / udA0 - icchati bhoktuM devadattaH / devadatta bhojana karanA cAhatA hai| kAmayate bhoktuM yajJadattaH / yajJadatta bhojana kI kAmanA karatA hai / siddhi - bhoktum / bhuj + tumun / bhuj+tum| bhoj+tum / bhog+tum / bhok+tum / bhoktum+ su / bhoktum / 1 yahAM 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se tumun pratyaya hai| icchati dhAtu aura 'bhuj' dhAtu kA devadatta kartA samAna hai| 'pugantalaghUpadhasya ca (7/3/86 ) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'coH kuH' (8/2/30) se 'bhuj' dhAtu 'ke 'j' ko 'g' aura 'khari ca' (8/4/54) se 'g' ko car 'k' hotA hai / liG (bhaviSyati ) - (47) liG ca / 156 / pa0vi0 - liG 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-icchArtheSu, samAnakartRkeSu iti cAnuvartate / anvayaH-samAnakartRkeSu icchArtheSu dhAtorliG ca / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-samAnakartRkeSu icchArtheSu dhAtuSu upapadeSu dhAto: paro liG pratyayo'pi bhvti| udA0-bhujIya itIcchati devadatta: / adhIyIya iti kAmayate yajJadatta: / AryabhASA-artha- (samAnakartRkeSu) samAna kartAvAle (icchArtheSu) icchArthaka dhAtuoM ke upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-bhujIya itIcchati devadattaH / devadatta yaha cAhatA hai ki maiM bhojana kruuN| adhIyIya iti kAmayate yajJadattaH / yajJadatta yaha kAmanA karatA hai ki maiM bhojana kruuN| siddhi-(1) bhuJjIya / yahAM icchati' dhAtu upapada hone para 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'liG' pratyaya hai| icchati' dhAtu aura 'bhuj' dhAtu kA devadatta kartA samAna hai| yahAM 'iTa' pratyaya ke sthAna meM 'iTo't' (3 / 4 / 106) se 'at' Adeza hotA hai| zeSa kArya 'bhujIta' (3 / 3 / 15 3) ke samAna hai|| (2) adhIyIya / yahAM 'icchati' dhAtu upapada hone para adhi upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se liG' pratyaya hai| 'icchati' aura 'adhIG' dhAtu kA yajJadatta kartA samAna hai| zeSa kArya 'bhujIya' ke samAna hai| vartamAnakAlapratyayaprakaraNam li+laT (1) icchArthebhyo vibhASA vrtmaane|160| pa0vi0-icchArtheya: 5 / 3 vibhASA 11 vartamAne 7 / 1 / sao-icchA artho yeSAM te-icchArthAH, tebhya:-icchArthebhya: (bhuvriihiH)| anu0-liG itynuvrtte| anvaya:-vartamAne icchArthebhyo dhAtubhyo vibhASA ling| artha:-vartamAne kAle icchArthebhyo dhAtubhyo vikalpena liG pratyayo bhvti| udA0-(liG) icchet devadatta: / (laT) icchati devadatta: / (liG) kAmayeta yajJadatta: / (laTa) kAmayate yajJadatta: / AryabhASA-artha-(vartamAne) vartamAnakAla meM (icchArthebhya:) icchArthaka (dhAto:) dhAtuoM se pare (vibhASA) vikalpa se (liG) liG pratyaya hotA hai| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 433 udA0-(liG) icchet devadattaH / devadatta cAhatA hai| (laT) icchati devdttH| devadatta cAhatA hai| (liG) kAmayet yajJadattaH / yajJadatta kAmanA karatA hai| kAmayate yajJadattaH / yajJadatta kAmanA karatA hai| siddhi-(1) icchet / iss+ling| iss+yaasutt+tim| iss+yaas+sud+t| iS+zap+yA+s+t / iS+a+yA+o+t / iS+a+iy+t / icch+a+i+t| icchet / yahAM iSu icchAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM 'liG' pratyaya hai| yahAM 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3 / 4 / 103) se yAsuT' Agama, sutiyo:' (3 / 4 / 107) se 'suTa' Agama, kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa pratyaya, liGa: salopo'nantyasya' (7 / 2 / 79) se yAsuT' aura suT' ke s' kA lopa, ato yeya:' (7/2 / 3) se yA' ko 'iy' Adeza, lopo vyorvali (6 / 1164) se ya' kA lopa hotA hai| iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se 'iS' ke 'e' ko 'cha' Adeza hotA hai| (2) icchti| yahAM pUrvokta iS' dhAtu se vikalpa pakSa meM vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laTa' pratyaya hai| (3) kaamyet| yahAM 'kam kAntau' (bhvA0A0) dhAta se prathama 'kamerNidi (3 / 1 / 30) se NiG' pratyaya aura Nijanta kAmi' dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM liG' pratyaya hai| zeSa kArya icchet' ke samAna hai| (4) kAmayate / pUrvokta kAmi, dhAtu se vikalpa pakSa meM vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| liG (vidhyAdiSu)(2) vidhinimantraNAmantraNAdhISTasampraznaprArthaneSu ling|161| pa0vi0-vidhi-nimantraNa-AmantraNa-adhISTa-samprazna-prArthaneSu 7 / 3 liG 1 / 1 / sa0-vidhizca nimantraNaM ca AmantraNaM ca adhISTaM ca sampraznazca prArthanaM ca tAni-vidhi0prArthanAni, teSu-vidhiprArthaneSu (itretryogdvndvH)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-vidhi0prArthanaSu vartamAne dhAtorliG / artha:-vidhyAdiSvartheSu dhAto: paro vartamAne kAle liG pratyayo bhvti| udA0-(1) vidhi:=preraNam (AjJApanam) kaTaM kuryAd devadattaH / grAmaM bhavAn aagcchet| (2) nimntrnnm=niyogkrnnm| iha bhavAn Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam bhujiit| iha bhavAn aasiit| (3) AmantraNam=kAmacArakaraNam / iha bhavAn bhunyjiit| iha bhavAn aasiit| (4) adhISTam=satkArapUrvako vyvhaarH| adhIcchAmo bhavantam-mANavakaM bhavAn upnyet| (5) samprazna:=sampradhAraNam (kartavyavicAraNA) kiM nu khalu bho ahaM. vyAkaraNamadhIyIya / (6) prArthanam yaacnyaa| bhavati me prArthanA'haM vyaakrnnmdhiiyiiy| AryabhASA-artha-(vidhi0prArthanaSu) vidhi, nimantraNa, AmantraNa, adhISTa, samprazna, prArthana arthoM meM (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (liG) liG pratyaya hotA hai| udA0-(1) vidhi-AjJA denaa| kaTaM kuryAd devadattaH / devadatta caTAI bnaaye| grAma bhavAnAgacchet / Apa gAMva aao| (2) nimantraNa=avazya nimantrita krnaa| iha bhavAn bhuJjIta / Apa yahAM avazya bhojana kreN| iha bhavAn AsIta / Apa yahAM avazya tthhreN| (3) AmantraNam-icchApUrvaka Amantrita krnaa| iha bhavAn bhujiit| yadi Apa cAheM to yahAM bhojana kreN| iha bhavAn AsIta / yadi Apa cAheM to yahAM tthhreN| (4) adhISTa-gurujana Adi ke prati satkArapUrvaka vyavahAra / adhIcchAmo bhavantam-mANavakaM bhavAn upanayet / hama cAhate haiM ki Apa hamAre bAlaka kA upanayana-saMskAra kraayeN| (5) samprazna-kartavya kA vicAra krnaa| kiM nu khalu bho ahaM vyAkaraNamadhIyIya / bhAI ! kyA maiM vyAkaraNazAstra kA adhyayana karUM? (6) praarthn-maaNg| bhavati meM prArthanA'haM vyAkaraNamadhIyIya / merI yaha mAMga hai ki maiM vyAkaraNazAstra kA adhyayana kruuN| siddhi-(1) kuryAt / yahAM 'DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se vidhi artha meM vartamAnakAla meM liG' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (2) Agacchet / yahAM AG' upasargapUrvaka 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se vidhi artha meM liG' pratyaya hai| 'iSugamiyamAM chaH' (7 / 3 / 77) se 'gam' ke 'm' ko chu' Adeza hotA hai| (3) bhuJjIta / pUrvavat / (4) AsIta / 'Asa upavezane (adA0A0) zeSa kArya 'bhuJjIta' ke samAna hai| (5) upanayet / yahAM upa' upasargapUrvaka 'NI prApaNe' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se adhISTa artha meM 'liD' pratyaya hai| (6) adhIyIya / yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se samprazna/prArthana artha meM liG' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH loT (vidhyAdiSu) (3) loT ca / 162 / pa0vi0-loTa 1 1 ca avyypdm| anu0-vartamAne vidhi0prArthaneSu iti caanuvrtte| anvaya:-vidhi0prArthaneSu dhAtorvartamAne loT c| artha:-vidhyAdiSvartheSu dhAto: paro vartamAne kAle loT pratyayo'pi bhvti| udA0-(vidhi) kaTaM tAvad bhavAn karotu / grAmaM bhavAnAgacchatu / (nimantraNam) amutra bhavAn bhuGktAm / amutra bhavAn AstAm / (AmantraNam) ihaM bhavAn bhuGktAm / (adhISTam) adhIcchAmo bhavantaM mANavakaM bhvaanupnytu| (samprazna:) kiM nu khalu bho ahaM vyAkaraNamadhyayai / (prArthanam) bhavati me prArthanA'haM vyAkaraNamadhyayai / ____ AryabhASA-artha-(vidhi0prArthaneSu) vidhi, nimantraNa, AmantraNa, adhISTa, samprazna, prArthana arthoM meM (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (loT) loT pratyaya (ca) bhI hotA hai| udA0-(vidhi) kaTaM tAvad bhavAn karotu / Apa caTAI bnaaveN| grAmaM bhavAn Agacchatu / Apa gAMva aaveN| (nimantraNam) amutra bhavAn bhuktAm / Apa vahAM avazya bhojana kreN| amutra bhavAn AstAm / Apa vahAM avazya tthhreN| (AmantraNa) iha bhavAn bhuGktAm / yadi Apa cAheM to yahAM bhojana kreN| (adhISTa) adhIcchamo bhavantaM mANavakaM bhavAn upanayatu / hama cAhate haiM ki Apa hamAre bAlaka kA upanayana-saMskAra kreN| (samprazna) kiM na khalu bho ahaM vyaakrnnmdhyyai| bhAI ! kyA maiM vyAkaraNazAstra kA adhyayana kruuN| (prArthana) bhavati me prArthanA'haM vyAkaraNamadhyau / merI yaha prArthanA hai ki maiM vyAkaraNazAstra kA adhyayana kruuN| siddhi-(1) krotu| kR+loT / kR+u+tim| kr+u+ti| kr+o+tu| krotu| yahAM DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se vidhi artha meM vartamAnakAla meM loT pratyaya hai| tanAdikRJbhya u:' (3 / 1179) se 'u' vikaraNa pratyaya aura eru:' (3 / 4 / 86) se ti' ke i' ko u' Adeza hotA hai| (2) aagcchtu| AG+gam+loT / aa+gm+shp+tim| aa+gcch+a+tu| aagcchtu| Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'gamlu gatau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se vidhi artha meM loT' pratyaya hai| 'iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se 'gam' ke 'm' ko chu' Adeza hotA hai| (3) bhuktAm / yahAM bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se nimantraNa/AmantraNa artha meM loT' pratyaya hai| Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'ta' pratyaya ke Ti' bhAga (a) ko 'e' Adeza aura 'Ameta:' (3 / 4 / 90) se 'e' ko 'Am' Adeza hotA hai| zeSa puurvvt| (4) upanayatu / yahAM upa' upasargapUrvaka 'NI prApaNe (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se adhISTa artha meM loT' pratyaya hai| zeSa kArya karotu' ke samAna hai| (5) adhyyai| adhi+iD+loT / adhi+i+iT / adhi+i+aa+i| adhi+i+aa+e| adhi+e+ai| adhi+ay+ai| adhy+ay+ai| adhyyai| yahAM 'adhi' upasargapUrvaka iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se samprazna/prArthana artha meM 'loT' pratyaya hai| ADuttamasya picca' (3 / 4 / 92) se 'AT' Agama, 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se etva, ATazca' (6 / 1 / 87) se vRddhi, dhAtu ko guNa aura 'ay' Adeza hotA hai| 'iko yaNaciM' (6 / 1 / 74) se 'yaNa' Adeza hotA hai| kRtyAH +loT (praiSAdiSu) (4) praiSAtisargaprAptakAleSu kRtyAzca / 163 / pa0vi0- praiSa-atisarga-prAptakAleSu 7 / 3 kRtyAH 1 / 3 ca avyypdm| sa0-preSazca atisargazca prAptakAlazca te-praiSAtisargaprAptakAlA:, teSu-praiSAtisargaprAptakAleSu (itretryogdvndv:)| anu0-vartamAne, loT iti caanuvrtte| anvaya:-praiSAtisargaprAptakAleSu dhAtorvartamAne kRtyA loT ca / artha:-praiSAtisargaprAptakAleSvartheSu dhAto: pare vartamAne kAle kRtyasaMjJakA: pratyayA loT ca pratyayo bhavati / udaa0-press:=prernnaa| atisarga: kAmacArapUrvakamAjJApradAnam / prAptakAla: samaya: samAgataH / (kRtyAH) bhavatA kaTa: karaNIya:, kartavyaH, Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH kRtya:, kAryo vaa| (loTa) preSito bhavAn gacchatu graamm| atisRSTo bhavAn gacchatu grAmam / prAptakAlo bhavAn gacchatu graamm| AryabhASA-artha-(praiSAtisargaprAptakAleSu) praiSa-preraNA karanA, atisarga-kAmacArapUrvaka AjJA denA, prAptakAla-samaya AnA artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (vartamAne) vartamAnakAla meM (kRtyAH) kRtyasaMjJaka pratyaya (ca) aura (loT) loT pratyaya hotA hai| udA0-(kRtya) bhavatA kaTa: karaNIyaH, kartavyaH, kRtya:, kAryo vA / praiSa-Apa caTAI bnaaveN| atisarga=ApakI icchA hai, Apa caTAI bnaaveN| prAptakAla ApakA samaya AgayA hai, Apa caTAI bnaaveN| (loT) preSito bhavAn gacchatu grAmam / bheje huye Apa gAMva jAveM / atisRSTo bhavAn gacchatu grAmam / ApakI icchA hai, Apa gAMva jAveM / prAptakAlo bhavAn gacchatu grAmam / ApakA samaya AgayA hai, Apa gAMva jaaveN| siddhi-(1) karaNIya: / yaha 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se praiSa Adi artho meM vartamAnakAla meM 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se kRtyasaMjJaka 'anIyar' pratyaya hai| (2) kartavyaH / pUrvavat kRtyasaMjJaka tavya' pratyaya hai| (3) kRtya: / yahAM pUrvokta 'kR' dhAtu se 'vibhASA kRvRSoH' (3 / 1 / 120) se kRtyasaMjJaka kyap' pratyaya hai| (4) kArya: / yahAM pUrvokta kR' dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se kRtyasaMjJaka Nyat' pratyaya hai| (5) gacchatu / yahAM 'gamtR gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se praiSa Adi artho meM vartamAnakAla meM 'loT' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| liG+kRtyAH+loT (praiSAdiSu) (5) liG cordhvamauhUrtike / 164 / pa0vi0-liG 11 ca avyayapadam, UrdhvamauhUrtike 71 / sa0-Urdhva muhUrtAditi-UrdhvamuhUrttam (asmAdeva nipAtanAtpaJcamItatpuruSaH) / UrdhvamuhUrte bhavamiti UrdhvamauhUrtikam 'bahaco'ntodAttA (4 / 3 / 87) iti ThaJ pratyaya: (asmAdeva nipaatnaaduttrpdvRddhi:)| anu0-vartamAne, loTa, praiSAtisargaprAptakAleSu, kRtyA iti cAnuvartate / anvaya:-praiSAtisargaprAptakAleSu dhAtorUrdhvamauhUrtike vartamAne loTa, kRtyA liT c| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-praiSAtisargaprAptakAleSvartheSu dhAto: pare UrdhvamauhUrtike vartamAne kAle loT kRtyasaMjJakA liG ca pratyayA bhavanti / udA0-(loTa) preSita:, atisRSTa:, prAptakAlo vA UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM krotu| (kRtyA:) preSitena, atisRSTena, prAptakAlena vA UrdhvaM muhUrtAd bhavatA kaTa: karaNIyaH, kartavyaH, kRtya:, kAryo taa| (liG) preSita:, atisRSTa: prAptakAlo vA UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM kuryAt / AryabhASA-artha- (preSAtisargaprAptakAleSu) preraNA karanA, kAmacArapUrvaka AjJA denA aura samaya AnA artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (Urdhvamauhartike) eka muhUrta ke pazcAt (vartamAne) vartamAnakAla meM (loT) loT (kRtyAH) kRtyasaMjJaka (ca) aura (liG) liG pratyaya hote haiN| udA0-(loT) preSitaH, atisRSTaH, prAptakAlo vA UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM karotu / prerita, svecchApUrvaka vA samaya Ane para Apa eka muhUrta ke pazcAt caTAI bnaao| (kRtya) preSitena, atisRSTena, prAptakAlena vA UrdhvaM muhUrtAd bhavatA kaTa: karaNIya:, kartavyaH kRtya:, kAryo vA / prerita, svecchApUrvaka vA samaya Ane para eka muhUrta ke pazcAt Apako caTAI banAnI caahiye| (liG) preSitaH, atisRSTaH, prAptakAlo vA UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM kuryAt / prerita, svecchApUrvaka vA samaya Ane para Apa eka muhUte ke pazcAt caTAI bnaaveN| muhUrta=48 mintt| siddhi-(1) karotu, (2) karaNIyaH, (3) kuryAt Adi siddhiyAM pUrvavat haiN| loT (praiSAdiSu) (6) sme loT / 165 / pa0vi0-sme 71 loT 1 / 1 / anu0-vartamAne, praiSAtisargaprAptakAleSu, UdhvamauhUrtike iti caanuvrtte| anvayaH-praiSAtisargaprAptakAleSu sme, UrdhvamauhUrtike vartamAne dhAtorloT / artha:-praiSAtisargaprAptakAleSvartheSu sma-zabde upapade UrdhvamauhUrtike vartamAne kAle dhAto: paro loT pratyayo bhavati / udA0-preSita:, atisRSTaH, prAptakAlo vA UrdhvamuhUrtAd bhavAn kaTaM karotu sma, grAmaM gacchatu sma, mANavakamadhyApayatu sm| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH AryabhASA-artha-(praiSAtisargaprAptakAleSu) preraNA karanA, kAmacArapUrvaka AjJA denA aura samaya AnA artha meM (sme) sma zabda upapada hone para (UrdhvamauhUrtike) eka muhUrta pazcAt ke (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (loT) pratyaya hotA hai| udA0-preSitaH, atisRSTaH, prAptakAlo vA UrdhvaM muhUrtAd bhavAn kaTaM karotu sma, grAmaM gacchatu sma, mANavakamadhyApayatu sma / prerita, svecchApUrvaka vA samaya Ane para Apa eka muhUrta ke pazcAt caTAI banAveM, gAMva jAveM, bAlaka ko pddh'aaveN| siddhi-(1) karotu, (2) gacchatu, (3) adhyApayatu kI siddhiyAM pUrvavat haiN| loT (adhISTe) (7) adhISTe c|166 / pa0vi0-adhISTe 711 ca avyayapadam / anu0-sme loT iti caanuvrtte| artha:-sma-zabde upapade dhAto: paro loT pratyayo bhavati, adhISTe gmymaane| udA0-aGga sma AcArya ! mANavakamadhyApaya / aGga sma rAjan ! agnihotraM juhudhi| AryabhASA-artha-(sme) sma zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (loTa) loT pratyaya hotA hai (adhISTe) yadi vahAM satkArapUrvaka vyavahAra karanA artha prakaTa ho|. udA0-aGga sma AcArya ! mANavakamadhyApaya / he AcAryapravara ! Apase anunaya hai ki Apa mere bAlaka ko pddh'aaveN| aGga sma rAjan ! agnihotraM juhudhi / he rAjan ! Apase vinaya hai ki Apa agnihotra kA anuSThAna kreN| siddhi-(1) adhyApaya / adhyApi+loT / adhyaapi+sip| adhyaapi+shp+si| adhyaapi+a+ti| adhyApe+a+0 / adhyApaya / yahAM Nijanta 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se sma zabda upapada hone para satkArapUrNa vyavahAra kI abhivyakti meM 'loT' pratyaya hai| yahAM 'sipa' pratyaya ke sthAna meM sepicca' 3 / 4 / 87) se 'hi' Adeza aura 'ato he:' (6 / 4 / 105) se 'hi' kA luk hotA hai| (2) juhudhi / hu+loT / hu+sip / hu+hu+zap+si / jhu+hu+a+si| ju+hu+o+hi| ju+hu+dhi| juhudhi| yahAM 'hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke' (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'loT' pratyaya hai| sip' pratyaya ke sthAna meM pUrvavat hi' Adeza aura hujhalabhyo herdhi:' (6 / 4 / 101) se 'hi' ke sthAna meM 'dhi' Adeza hotA hai| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-yahAM 'aga' zabda anunaya-vinaya kA dyotaka hai aura sma' zabda adhikAra kA vAcaka hai| tumun (kAlasamayavelAsu) (8) kAlasamayavelAsu tumun|167 / pa0vi0-kAla-samaya-velAsu 7 / 3 tumun 11 / sa0-kAlazca samayazca velA ca tA:-kAlasamayavelAH, tAsukAlasamayavelAsu (itretryogdvndv:)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-kAlasamayavelAsu vartamAne dhAtostumun / artha:-kAlasamayavelAsu upapadeSu vartamAne kAle dhAto: parastumun pratyayo bhvti| udA0-(kAla:) kAlo bhoktum| (samaya:) samayo bhoktum| (valA) velA bhoktum / AryabhASA-artha-(kAlasamayavelAsa) kAla, samaya, velA zabda upapada hone para (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAtoH) dhAtu se pare (tumun) tumun pratyaya hotA hai| / udA0-(kAla) kAlo bhoktum / yaha bhojana kA kAla hai| (samaya:) samayo bhoktum / yaha bhojana kA samaya hai| vilA) velA bhoktum / yaha bhojana kI velA hai| velA smy| siddhi-(1) bhoktum / bhuj+tumun / bhuj+tum / bhuk+tum| bhoka+tum / bhoktum / __ yahAM pUrvokta 'bhuja' dhAtu se isa sUtra se kAla Adi zabda upapada hone para vartamAnakAla meM tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| liG (kAlasamayavelAsu) (6) liG ydi|168| pa0vi0-liG 1 / 1 yadi 7 / 1 / anu0-vartamAne, kAlasamayavelAsu iti caanuvrtte| anvaya:-kAlasamayavelAsu yadi vartamAne dhAtorliG / artha:-kAlasamayavelAsu yat-sahiteSu upapadeSu vartamAne kAle dhAto: paro liG pratyayo bhvti| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH 441 udA0-(kAlaH) kAlo yad bhuJjIta bhavAn / ( samayaH ) samayo yad bhuJjIta bhavAn / (vilA) velA yad bhuJjIta bhavAn / AryabhASA - artha - (yadi) yad zabda sahita (kAlasamayavelAsu) kAla, samaya, velA zabda upapada hone para (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (liG) liG pratya hotA hai| udA0- (kAla) kAlo yad bhuJjIta bhavAn / kAla hai ki Apa bhojana kareM / (samaya) samayo yad bhuJjIta bhavAn / samaya hai ki Apa bhojana kreN| (valA) velA ya bhuJjIta bhavAn / velA hai ki Apa bhojana kreN| velA= samaya | siddhi - (1) bhuJjIta / pUrvavat / kRtyAH+tRc+liG (arhArthe) - (10) arha kRtyatRcazca / 166 / pa0vi0 - arha 7 / 1 kRtya - tRcaH 1 / 3 ca avyayapadam / sa0- kRtyAzca tRc ca te kRtyatRca: ( itaretarayogadvandvaH) / anu0-vartamAne liG iti cAnuvartate / anvayaH - arhe vartamAne dhAtoH kRtyatRco liG ca / artha:- arhe kartari vAcye vartamAne kAle dhAtoH pare kRtyasaMjJakAH, tRc, liG ca pratyayA bhavanti / udA0- (kRtyAH) bhavatA khalu kanyA voDhavyA, vahanIyA, vAhyA vA / (tRc) bhavAn khalu kanyAyA voDhA / (liG) bhavAn khalu kanyAM vahet / AryabhASA-artha- (arhe) yogya kartA vAcya hone para (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAtoH) dhAtu se pare (kRtyatRcaH) kRtyasaMjJaka, tRc (ca) aura (liG) liG pratyaya hote haiM / udA0- - ( kRtya) bhavatA khalu kanyA voDhavyA, vahanIyA, vAhyA vA / Apa kanyA se vivAha karane ke yogya haiN| (tRc) bhavAn khalu kanyAyA voDhA / Apa kanyA se vivAha karane kI yogyatAvAle haiN| (liG) bhavAn khalu kanyAM vahet / Apa kanyA se vivAha kara sakate haiN| siddhi- (1) vhniiyaa| yahAM 'vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ahaM' (yogya) artha meM 'tavyattavyAnIyara:' ( 3 | 1|96 ) se kRtyasaMjJaka anIyar pratyaya hai| (2) voDhavyA / vaDh+tavya / vaDh+tavya / vad+dhavya / vaDh+Dhavya +1 va0+Dhavya / vo+Dhavya / voDhavya+TAp / voddhvy+aa| voDhavyA+su / voDhavyA / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM pUrvavat kRtyasaMjJaka tavya' pratyaya hai| yahAM ho DhaH' (8 / 2 / 31) se vaha' ke ha' ko da' Adeza, 'jhaSastatho?'dha:' (8 / 2 / 40) se tavya' ke t' ko 'dh' Adeza, 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se 'dh' ko da' Adeza, 'Dho Dhe lopa:' (8 / 3 / 13) se pUrva DhakAra kA lopa, 'sahivahorodavarNasya' (6 / 3 / 111) se 'vaha' ke akAra ko okAra Adeza hotA hai| (3) vaahyaa| yahAM pUrvokta vaha' dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se Nyat' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se vaha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (4) voddhaa| yahAM pUrvokta 'vaha' dhAtu se 'NvultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| zeSa kArya voDhavyA ke samAna haiN| (5) vahet / yahAM pUrvokta vaha' dhAtu se isa sUtra se ukta artha meM 'liG' pratyaya hai| NiniH (Avazyake, Adhamaye ca) (11) aavshykaadhmryyornniniH|170| pa0vi0-Avazyaka-AdhamarNyayo: 7 / 2 Nini: 11 / sa0-avazyaM bhAva Avazyakam 'dvandvamanojJAdibhyazca' (5 / 1 / 232) iti vuJ pratyaya: / adhamamRNaM yasya sa:-adhamarNaH, adhamarNasya bhAva AdhamarNyam / AvazyakaM ca AdhamayaM ca te-AvazyakAdhamarthe, tayo:-AvazyakAdhamaryayo: (itretryogdvndv:)| anu0-vartamAne itynuvrtte| anvaya:-AvazyakAdhamarmyuyorvartamAne dhaatornniniH| artha:-Avazyake Adhamarthe ca kartari vAcye vartamAne kAle dhAto: paro NiniH pratyayo bhvti| udA0-(Avazyakam) avazyaGkArI devdtt:| (AdhamarNyam) zataMdAyI devadattaH / sahasradAyI brahmadatta: / niSkaMdAyI yajJadatta: / __ AryabhASA-artha-(AvazyakAdhamaryayo:) AvazyaMbhAva se yukta aura adhamarNatA se yukta kartA vAcya hone para (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (Nini:) Nini pratyaya hotA hai| udA0-(Avazyaka) avazyaGkArI devadattaH / devadatta kArya ko avazya karanevAlA hai| (AdhamaW) zataMdAyI devadattaH / devadatta sau rupaye kA denadAra (RNI) hai| sahasradAyI Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 443 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH brahmadattaH / brahmadatta hajAra rupaye kA denadAra (RNI) hai| niSkaMdAyI yajJadattaH / yajJadatta eka niSka kA denadAra (RNI) hai| niSka=16 mAze kA sone kA sikkaa| siddhi-(1) avshyngkaarii| avazyam -kR+nnini| avazyam+kA+in / avshyNkaarin+su| avazyaMkArIn+0 / avshykaarii| avazyam upapada DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se avazyaMbhAva kartA vAcya hone para Nini' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| sau ca' (6 / 4 / 13) se nakArAnta kI upadhA i' ko dIrgha, halGyAbbhyo0' (6 / 1166) se 'su' kA lopa aura nalopa: prAtipadikAntasya' (8 / 2/7) se n' kA lopa hotA hai| yahAM mayUravyaMsakAdayazca' (2 / 1 / 7) se karmadhAraya samAsa hai| (2) zataM daayii| dA+Nini / dA+yuk+in / dA+y+in / dAyin+su / dAyIn+0 / daayii| yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se AdhamagraMyukta kartA vAcya hone para Nini' pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' se 'dA' dhAtu ko 'yuk' Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| yahAM 'akenorbhaviSyadAdhamaryayo:' (2 13 170) se SaSThIvibhakti kA pratiSedha hone para karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se 'zata' karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai| aise hI-sahasraM dAyI aadi| kRtyAH (Avazyake Adhamaye ca) (12) kRtyAzca / 171 / pa0vi0-kRtyA: 1 / 3 ca avyypdm| anu0-vartamAne, AvazyakAdhamaryayoriti caanuvrtte| anvaya:-AvazyakAdhamarmyuyorvartamAne dhAto: kRtyAzca / artha:-Avazyake Adhama] cArthe vartamAne kAle dhAto: pare kRtyasaMjJakA: pratyayA api bhvnti| udA0-(Avazyakam) bhavatA khalu avazyaM kaTa: karaNIya:, kartavyaH, kRtya:, kAryo vaa| (AdhamarNyam) bhavatA zataM dAtavyam / bhavatA sahasraM deyam / AryabhASA-artha-(AvazyakAdhamarNyayoH) Avazyaka aura AdhamarNya artha meM (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se pare (kRtyAH) kRtyasaMjJaka pratyaya (ca) bhI hote haiN| udA0-(Avazyaka) bhavatA khalu avazyaM kaTa: karaNIyaH, kartavyaH, kRtya:, kAryo vaa| Apako caTAI avazya banAnI hai| (adhamarNyam) bhavatA zataM dAtavyam / Apako sau rupaye dene haiN| bhavatA sahasraM deyam / Apako hajAra rupaye dene haiN| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) karaNIya Adi padoM kI siddhi pUrvavat hai| (2) deyam / dA+yat / dii+y| de+y| deya+su / deym| yahAM DudAJ dAne (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se AdhamarNya artha meM 'aco yat' (3 / 1 / 96) se yat' pratyaya hai| 'Id yati' (6 / 4 / 65) se 'dA' ke 'A' ko Itva aura use sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se guNa hotA hai| liG+kRtyAH (zaknotyarthe) (13) zaki liG c|172| pa0vi0-zaki 7 / 1 liG 11 ca avyayapadam / anu0-vartamAne, kRtyA iti caanuvrtte| anvaya:-zaki vartamAne dhAtorliG kRtyAzca / artha:-zaknoti-viziSTe'rthe vartamAne kAle dhAto: pare liG, kRtyasaMjJakAzca pratyayA bhavanti / udA0-(liG) bhavAn khalu bhAraM vhet| (kRtyaH) bhavatA khalu bhAro voDhavya:, vahanIya:, vAhyo vaa| AryabhASA-artha-(zaki) zaknoti artha se viziSTa (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se (liG) liG (ca) aura (kRtyAH) kRtyasaMjJaka pratyaya hote haiN| udA0-(liG) bhavAn khalu bhAraM vahet / Apa bhAra vahana kara sakate ho| (kRtya) bhavatA khalu bhAro voDhavyaH, vahanIya:, vAhyo vaa| Apake dvArA bhAra vahana kiyA jA sakatA hai| siddhi-(1) vahet / yahAM vaha prApaNe (bhvA0pa0) isa zaknoti artha se viziSTa dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM liG pratyaya hai| (2) voDhavya' Adi padoM kI siddhi' pUrvavat hai| liG+loT (AziSi): (14) AziSi linglottau|173| pa0vi0-AziSi 7 / 1 liG-loTau 1 / 2 / sa0-liG ca loT ca tau-liGloTau (itretryogdvndvH)| anu0-vartamAne itynuvrtte| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH arthaH- AzIrviziSTe'rthe vartamAne kAle dhAto: parau liGloTau pratyayau bhvtH| AzaMsanamAzIH= aprAptasyAbhISTasya padArthasya prAptumicchA / udA0-(liG) ciraM jIvyAd bhavAn / (loT) ciraM jIvatu bhavAn / AryabhASA - artha - (AziSi) aprApta abhISTa padArtha kI prApti kI icchA meM (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAtoH) dhAtu se pare (liGloTau) liG aura loT pratyaya hote haiN| udA0- - (liG) ciraM jIvyAd bhavAn / Apa cirakAla taka jIvita raheM, aisI merI icchA hai| (loT) ciraM jIvatu bhavAn / artha pUrvavat hai / siddhi - (1) jIvyAt / jIv+liG / jIv +yAsuT+tip / jIva+yAs+suT+t / jiiv+yaas+s+t| jIv+yA+t / jIvyAt / yahAM 'jIva prANadhAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se AzIrvAda artha meM, vartamAnakAla meM 'liG' pratyaya hai / 'yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca' (3/4 /103) se 'yAsuT' Agama aura 'suT titho:' ( 3 | 4 | 107) se 'suT' Agama hotA hai| 'sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se 'yAs' ke 's' aura 'suT' ke 's' kA lopa ho jAtA hai / (2) jIvatu / yahAM pUrvokta 'jIva' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'loT' pratyaya hai / 'eru:' (2 / 4 / 86) se tip' ke 'i' ko 'u' Adeza hotA hai| ktic+ktaH (AziSi) - (15) kticktau ca saMjJAyAm / 174 | pa0vi0 - ktic ktau 12 ca avyayapadam saMjJAyAm 7 / 1 / anu0 - vartamAne, AziSi iti cAnuvartate / anvayaH - AziSi vartamAne dhAto: kticktau ca saMjJAyAm / artha:-AzIrviziSTe'rthe vartamAne kAle dhAtoH parau kticktau ca pratyayau bhavataH, saMjJAyAM gmymaanaayaam| udA0-(ktic) tanutAditi tantiH / sanutAditi sAtiH / bhavatAditi bhUti: / ( ktaH ) devA enaM deyAsuriti devadattaH / AryabhASA - artha - (AziSi) AzIrvAda artha meM (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto: ) dhAtu se pare (ktic- ktau) ktic aura kta pratyaya (ca) bhI hote haiM (saMjJAyAm) yadi vahAM saMjJA artha kI pratIti ho / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA00- (ktic) tanutAditi tantiH / jise koI vistRta karanA cAhatA hai - rekhA, gau, DorI, paMkti / sanutAditi sAti: / jise koI denA cAhatA hai- bheMTa, dAna, sahAya Adi / bhavatAditi bhUti: / jise koI rakhanA cAhatA hai- astitva, janma, vaibhava Adi / (kta ) devA enaM deyAsuriti devadattaH / devatAoM ne jise AzIrvAdapUrvaka pradAna kiyA hai, vaha devadatta puruSavizeSa / 446 siddhi - (1) tantiH / tan+ktic / tan+ti / tanti+su / tantiH / yahAM 'tanu vistAre' (tanA0 u0 ) dhAtu se isa sUtra se AzIrvAda artha meM 'ktic' pratyaya hai| yahAM 'anudAttopadeza0' (6 / 4 / 37) se anunAsika kA lopa aura 'anunAsikasya kvijhalo: kGiti' (6 / 4 / 15) se dIrghatva prApta hai kintu 'na ktici dIrghazca' (6 / 4 / 39 ) se donoM kA pratiSedha hotA hai| (2) sAti: / yahAM 'SaNu dAne' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'janasanakhanAM saJjhalo:' (6 / 4 / 42) se 'san' ko Attva hotA hai| (3) bhUti: / 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0 ) / (4) devadattaH / deva+dA+kta / devaM+dad+ta / deva+dat+ta / devadatta+su / devadattaH / yahAM deva' upapada 'DudAJ dAneM' (ju030) dhAtu se isa sUtra se AzIrvAda artha meM 'kta' pratyaya hai| 'do dad gho:' (7/4/46 ) se 'dA' ke sthAna meM 'dad' Adeza aura 'khari ca' (7/4/54) se cartva 'd' ko 't' Adeza hotA hai| luG (mAGi) - pa0vi0 - mAGi 7 / 1 luG 1 / 1 / anu0 - vartamAne ityanuvartate / anvayaH-mAGi vartamAne dhAtorluG / artha:- mAGzabde upapade vartamAne kAle dhAtoH paro luG pratyayo bhavati / (16) mAGi luG / 175 / udA0-mA kArSId devadattaH / mA hArSId yajJadattaH / AryabhASA - artha - (mAGi) mAG zabda upapada hone para (vartamAne ) vartamAnakAla meM (dhAtoH) dhAtu se (luG) luG pratyaya hotA hai| udA0 mA kArSId devadattaH / devadatta na kare / mA hArSId yajJadattaH / yajJadatta haraNa na kare / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH siddhi-(1) mA kArSIt / yahAM 'mAG' upapada hone para 'DukRJa karaNe' (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM luG' pratyaya hai| na mAGyoge (6 / 4 / 74) se yahAM 'aT' Agama nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai (draSTavya 3 / 1 / 44) / (2) mA hArSIt / pUrvavat (3 / 1 / 44) / la+luG (mAGi smottare) (17) smottare laG c|186| pa0vi0-smottare 7 / 1 laG 11 ca avyypdm| sa0-sma uttaraM yasya sa:-smottaraH, tasmin-smottare (bahuvrIhi:) / anu0-vartamAne, luG iti caanuvrtte| anvaya:-smottare mAGi vartamAne dhAtorlaG luG c| artha:-smottare mAzabde upapade vartamAne kAle dhAtorlaG luG ca pratyayo bhvti| udA0-(laG) mA sma karod devdtt:| mA sma harad yajJadatta: / (luG) mA sma kArSId devadatta: / mA sma hArSId yajJadattaH / AryabhASA-artha-(smottare) sma zabda jisake uttara meM hai aisA (mAGi) mAG zabda upapada hone para (vartamAne) vartamAnakAla meM (dhAto:) dhAtu se (laG) laG (ca) aura (luG) luG pratyaya hotA hai| udA0-(laG) mA sma karod devadattaH / devadatta na kre| mA sma harad yajJadattaH / yajJadatta haraNa na kre| (luG) mA sma kArSIda devadatta: / mA sma hArSIda yjnydttH| artha pUrvavat hai| siddhi-(1) mA sma karot / yahAM smottara mAG zabda upapada hone para DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM 'laG' pratyaya hai| 'na mAyoge' (6 / 4 / 74) se 'mAG' ke yoga meM 'aT' Agama nahIM hotA hai| (2) mA sma harat / hRJ haraNe' (bhvA0u0) puurvvt| (3) mA sma kArSIt / yahAM smottara mAG zabda upapada hone para kR' dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM luG' pratyaya hai| 'na mAGyoge (6 / 4 / 74) se 'mAG' ke yoga meM 'aT' Agama nahIM hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai (draSTavya 3 / 1 / 44) / (4) mA sma hArSIt / hRJ haraNe' (bhvA0 u0) pUrvavat / iti paNDitasudarzanadevAcAryaviracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane tRtIyAdhyAyasya tRtIyaH pAdaH samAptaH / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH dhAtvarthasambandhapratyayaprakaraNam dhAtvarthasambandhaH (1) dhAtusambandhe prtyyaaH|1| pa0vi0-dhAtu-sambandhe 71 pratyayA: 1 / 3 / sa0-atra dhAtvarthe dhAtuzabdo vrtte| dhAtvarthAnAM sambandha iti dhAtusambandhaH, tasmin-dhAtusambandhe (sssstthiittpurussH)| dhAtvarthasambandhaH= parasparaM vishessyvishessnnbhaavH|| - artha:-dhAtvarthAnAM sambandhe sati, ayathAkAloktA api pratyayA: sAdhavo bhvnti| udA0-agniSTomayAjI putro'sya janitA / kRta: kaTa: zvo bhavitA / bhAvi kRtymaasiit| AryabhASA-artha-(dhAtusambandhe) dhAtu ke arthoM kA paraspara sambandha vizeSya-vizeSaNa bhAva hone para (pratyayAH) ayathAkAla meM vihita bhI pratyaya sAdhu hote haiN| udA0-agniSTomayAjI putro'sya jnitaa| isake yahAM agniSToma yajJa karanevAlA putra utpanna hogaa| kRta: kaTa: zvo bhvitaa| banAI jAnevAlI caTAI kala bnegii| bhAvi kRtyamAsIt / honevAlA kArya thaa| gomAnAsIt / gomAn thaa| siddhi-(1) agniSTomayAjI putro'sya janitA / yahAM 'agniSTomayAjI' pada meM karaNe yajaH' (3 / 2 / 85) se yaj' dhAtu se bhUtakAla meM 'Nini' pratyaya hai aura janitA pada meM 'janI' dhAtu se 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se bhaviSyatkAla meM luT' pratyaya hai| isa sUtra se yaj' dhAtu ke artha kA janI' dhAtu ke artha ke sAtha vizeSaNa-vizeSyabhAva rUpa sambandha hone para isa sUtre se bhUtakAla meM vihita Nini' pratyaya kA bhaviSyatkAla meM vihita luT' pratyaya ke sAtha sAdhutva vidhAna kiyA hai| yahAM subanta pada vizeSaNa aura tiDanta pada vizeSya hai| subanta pada gauNa aura tiGanta pada pradhAna hotA hai| gauNa pada apane artha ko chor3akara pradhAna pada ke mukhyArtha ke sAtha sambandhita ho jAtA hai| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) kRta: kaTa: zvo bhvitaa| yahAM kRtaH' pada meM 'kR' dhAtu se kta pratyaya niSThA' (3 / 2 / 102) se bhUtakAla meM hai aura 'bhavitA' pada meM 'bhU' dhAtu se 'luTa' pratyaya, 'anadyatane luT' (3 / 3 / 15) se bhaviSyatkAla meM hai| isa sUtra se dhAtvarthoM kA sambandha hone para ina bhinnakAla meM vihita pratyayoM kA sAdhutva hai| (3) bhAvi kRtyamAsIt / yahAM 'bhAvi' pada meM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'bhuvazca' (3 / 2 / 138) se 'ini' pratyaya hai jo 'bhaviSyati gamyAdayaH' (3 / 3 / 3) se bhaviSyatkAla meM hotA hai aura 'AsIt' pada meM 'as bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se 'anadyatane laG (3 / 2 / 111) se laG' pratyaya bhUtakAla meM hai| isa sUtra se dhAtvarthoM kA sambandha hone para ina bhinnakAla meM vihita pratyayoM kA sAdhutva hai| (4) gomAnAsIt / yahAM 'gomAn' pada meM tadasyAsminnasti matup' (5 / 2 / 94) se matup' pratyaya vartamAnakAla meM hai aura 'AsIt' pada meM pUrvavat 'laG' pratyaya bhUtakAla meM hai| isa sUtra se dhAtvarthoM kA sambandha hone para ina bhinna kAla meM vihita pratyayoM kA sAdhutva hai| loT (kriyAsamabhihAre)(2) kriyAsamabhihAre loT loTo hiravau vA ca tdhvmoH|2| pa0vi0-kriyA-samabhihAre 7 / 1 loT 11 loTa: 6 / 1 hisvau 1 / 2 vA avyayapadam, ca avyayapadam, ta-dhvamo: 6 / 2 / / sa0-kriyAyAH samabhihAra iti kriyAsamabhihAraH, tasminkriyAsamabhihAre (sssstthiittpurussH)| samabhihAra:=pauna:punyaM bhRzArtho vaa| hizca svazca tau-hisvau (itaretarayogadvandvaH) / tazca dhvam ca tau-tadhvamau, tayo:-tadhvamo: (itretryogdvndvH)| anu0-dhAtusambandhe itynuvrtte| anvaya:-dhAtusambandhe kriyAsamabhihAre dhAtorloTa, loTo hisvau, tadhvamozca vaa| artha:-dhAtvarthAnAM sambandhe sati kriyAsamabhihAre'rthe dhAto: paro loTa pratyayo bhavati, tasya ca loTa: sthAne hisvAvAdezau bhavataH, ta-dhvamozca sthAne vikalpena bhavata: / udAharaNAni yathA Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vartamAnakAlaH (hi-AdezaH) salunAti / tau lunItaH / telunanti / tvaM lunAsi / 1. sa bhavAn lunIhi lunIti iti 2. tau bhavantau lunIhi lunIhi iti 3. te bhavantau lunIhi lunIhi iti 4. tvaM bhavAn lunIhi lunIhi iti 5. yuvAM bhavantau lunIhi lunIhi iti 6. yUyaM bhavanto lunIhi lunIhi iti ( yUyaM bhavanto lunIta lunIta iti ) 7. ahaM lunIhi lunIhi iti 8. AvAM lunIhi lunIhi iti 9. vayaM lunIhi lunIhi iti 1. sa bhavAn lunIhi lunIhi iti 2. tau bhavantau lunIhi lunIhi iti 3. te bhavanto lunIhi lunIhi iti 4. tvaM bhavAn lunIhi lunIhi iti 5. yuvAM bhavantau lunIhi lunIhi iti 6. yuyaM bhavanto lunIhi lunIhi iti ( yUyaM bhavanto lunIta lunIta iti ) 7. ahaM lunIhi lunIhi iti 8. AvAM lunIhi lunIhi iti 9. vayaM lunIhi lunIhi iti bhUtakAlaH yuvAM lunIthaH / 1. sa bhavAn lunIhi lunIhi iti 2. tau bhavantau lunIhi lunIhi iti 3. te bhavanto lunIhi lunIhi iti 4. tvaM bhavAn lunIhi lunIha 5. yuvAM bhavantau lunIhi lunIhi iti 6. yUyaM bhavanto lunIhi lunIhi iti ( yUyaM bhavanto lunIta lunIta iti ) 7. ahaM lunIhi lunIhi iti 8. AvAM lunIhi lunIhi iti 9. vayaM lunIhi lunIhi iti vaha kATo kATo aise kATatA hai| ve donoM kATate haiM / ve saba kATate haiN| yUyaM lunItha / yUyaM lunItha / ahaM lunAmi / AvAM lunIvaH / vayaM lunImaH / (hi-Adeza:) tU kATatA hai| tuma donoM kATate ho / tuma saba kATate ho / bhaviSyatkAlaH tuma saba kATate ho / maiM kATatA hUM / hama donoM kATate haiN| hama saba kATate haiM / so'lAvIt / usane kATo kATo aise kATA / tAvalAviSTAm / una donoM ne kATA / una sabane kATA / tUne kATA / te'lAviSuH / tvamalAvIH / yuvAmalAviSTam / tuma donoM ne kATA / yUyamalAviSTa / tuma sabane kATA / yUyamalAviSTa / tuma sabane kATA / ahmlaavissm| maiMne kaattaa| AvAmalAviSva / hama donoM ne kaattaa| vayamalAviSma / hama sabane kATA / (hi-AdezaH ) sa laviSyati / vaha kATo kATo aise kATegA / tau laviSyataH / ve donoM kATeMge 1 telaviSyanti / ve saba kATeMge / tvaM laviSyasi / tU kaattegaa| yuvAM laviSyathaH / tuma donoM kAToge | yUyaM viSyatha / tuma saba kAToge / yUyaM viSyatha / tuma saba kAToge / ahaM laviSyAmi / maiM kATUMgA / AvAM laviSyAva: hama donoM kATeMge / vayaM viSyAmaH / hama saba kATeMge / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH vartamAnakAlaH (svAdezaH ) 1. sa bhavAn adhISva adhISva iti 2. tau bhavantau adhISva adhISva iti 3. te bhavanto'dhISva adhISva iti 4. tvaM bhavAn adhISva adhISva iti 5. yuvAM bhavantau adhISva adhISva iti 6. yUyaM bhavanto'dhISva adhISva iti yUyaM bhavanto'dhISvam adhISvam iti) 7. aham adhISva adhISva iti 8. AvAm adhISva adhISva iti 9. vayam adhISva adhISva iti bhUtakAlaH 1. sa bhavAn adhISva adhISva iti 2. tau bhavantau adhISva adhISva iti 3. te bhavanto'dhISva adhISva iti 4. tvaM bhavAn adhISva adhISva iti 5. yuvAM bhavantau adhISva adhISva iti 6. yUyaM bhavanto adhISva adhISva iti ( yUyaM bhavanto'dhIdhvam adhIdhvam iti) 7. aham adhISva adhISva iti 8. AvAm adhISva adhISva iti 9. vayam adhISva adhISva iti so'dhIte / tAvadhIyAte / te'dhIyate / tvamadhISe / 1. sa bhavAn adhISva adhISva iti 2. tau bhavantau adhISva adhISva iti 3. te bhavanto'dhISva adhISva iti 4. tvaM bhavAn adhISva adhISva iti 5. yuvAM bhavantau adhISva adhISva iti 6. yUyaM bhavanto'dhISva adhISva iti yUyaM bhavanto'dhIdhvam adhIdhvam iti) 7. aham adhISva adhISva iti 8. AvAm adhISva adhISva iti 9. vayam adhISva adhISva iti yuvAmadhIyAthe / yUyamadhIdhve / yUyamadhIdhve / ahamadhIye / AvAmadhIvahe / vayamadhImahe / vaha par3ho - par3ho aise par3hatA hai / ve donoM par3hate haiM / saba par3hate haiN| tU par3hatA hai 1 tuma donoM par3hate ho| tuma saba par3hate ho 1 bhaviSyatkAlaH tuma saba par3hate ho / maiM par3hatA hUM / hama donoM par3hate haiM hama saba par3hate haiM / (sva-AdezaH) so'dhyagISTa / tAvadhyagISAtAm / te'dhyagISata / tvamadhyagISThAH / yuvAmadhyagISAthAm / yUyamadhyagIDhvam / yUyamadhyagIDhvam / ahamadhyagISi / AvAmadhyagISvahi / vayamadhyagISmahi / usane par3ho - par3ho aisA pddh'aa| una donoM ne pddh'aa| una sabane par3hA / tUne par3hA / (svAdezaH ) 451 donoM ne pddh'aa| tuma tuma sabane pddh'aa| tuma sabane pddh'aa| maiMne pddh'aa| hama donoM ne par3hA / hama sabane kATA / so'dhyeSyate / tAvadhyeSyete / te'dhyeSyante / tvamadhyeSyase / yuvAmadhyeSyethe / yUyamadhyeSyadhve / yUyamadhyeSyadhve / tuma saba par3hoge | maiM paDhUMgA / ahamadhyeSye / avAmadhyeSyAvahe | hama donoM pddh'eNge| vayamadhyeSyAmahe / hama saba par3heMge / vaha par3ho - par3ho aise par3hegA / ve donoM pddh'eNge| ve saba pddh'eNge| tU par3hegA / tuma donoM par3hoge | tuma saba par3hoge / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(dhAtusambandhe) dhAtvarthoM kA paraspara sambandha hone para (kriyAsamabhihAre) kriyA ke bAra-bAra hone athavA adhika hone meM (dhAto:) dhAtu se pare (loTa) loT pratyaya hotA hai aura (loTa:) usa loT pratyaya ke sthAna meM (hi-svau) hi aura sva Adeza hote haiM (ca) aura (tadhvamo:) ta aura dhvam pratyaya ke sthAna meM hi aura sva Adeza (vA) vikalpa se hote haiN| udA0-saMskRta bhAga meM saba udAharaNa aura unake artha likha diye haiM, vahAM dekha leveN| siddhi-(1) lniihi-lniihi| yahAM lA chedane (rudhA030) dhAtu se isa sUtra se dhAtu artha sambandha meM tathA kriyAsamabhihAra artha meM 'loT' pratyaya hai aura usake sthAna meM hi' Adeza hotA hai| 'ta' pratyaya ke sthAna meM vikalpa se hi' Adeza hotA hai-lunIta / yaha hi' Adeza tInoM kAloM meM hotA hai, jaisA ki Upara udAharaNoM meM spaSTa kiyA gayA hai| (2) adhISva / yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'loT' pratyaya hai aura usake sthAna meM 'sva' Adeza hai| 'dhvam' pratyaya ke sthAna meM vikalpa se sva' Adeza hotA hai-lunIdhvam / yaha sva' Adeza tInoM kAloM meM hotA hai, jaisA ki Upara udAharaNoM meM spaSTa kiyA gayA hai|| loT (samuccaye) (3) samuccaye'nyatarasyAm / 3 / pa0vi0-samuccaye 7 / 1 anyatarasyAm avyypdm| anu0-dhAtusambandhe loT loTo hisvau vA ca tadhvamoriti caanuvrtte| anvaya:-dhAtusambandhe samuccaye dhAtoranyatarasyAM loTa, loTo hisvau, tadhvamozca vaa| ___ artha:-dhAtvarthAnAM sambandhe sati samuccaye'rthe vartamAnAd dhAto: paro vikalpena loT pratyayo bhavati, loTa: sthAne ca hisvAvAdezau bhavata:, tadhvamozca sthAne vikalpena bhvt:| udA0-(hi:) bhrASTramaTa, maThamaTa, khadUramaTa, sthAlyapidhAnamaTa ityevAyam-aTati, itImAvaTata:, itImeSTanti, iti tvamaTasi, iti yuvAmaTatha:, iti yUyamaTatha (athavA bhrASTramaTata, maThamaTata, khadUramaTata, sthAlyapidhAnamaTata ityevaM yUyamaTatha) ityamahaTAmi, ityAvAmaTAva:, iti vayamaTAmaH / athavA-bhrASTramaTati, maThamaTati, khadUramaTati, sthAlyapidhAnamaTati, ityayamaTati ityAdikam / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 453 ( sva:) chando'dhISva, vyAkaraNamadhISva, niruktamadhISva ityayamadhIte, itImAvadhIyAte, itIme'dhIyate iti tvamadhISe iti yuvAmadhIyAthe, iti yUyamadhIdhve athavA-chando'dhIdhvam, vyAkaraNamadhIdhvam, niruktamadhIdhvamiti yUyamadhIdhve ) ityahamadhIye, AvAmadhIvahe, vayamadhImahe / athavA chando'dhIte, vyAkaraNamadhIte, niruktamadhIte ityayamadhIte ityAdikam / AryabhASA - artha - (dhAtusambandhe ) dhAtvarthoM kA paraspara sambandha hone para (samuccaye) kriyA - samuccaya artha meM vidyamAna (dhAto: ) dhAtu se pare (anyatarasyAm) vikalpa se (loT) loT pratyaya hotA hai aura (loTa :) loT ke sthAna meM (hisvau ) hi aura sva Adeza hote haiM aura (tadhvamoH) 'ta' aura 'dhvam' pratyaya ke sthAna meM (vA) vikalpa se 'hi' aura 'sva' Adeza hote haiM / udA0-samasta udAharaNa saMskRtabhASA meM dekha leveN| unakA yahAM bhASArthamAtra likhA 2 , jAtA hai (hi) - bhAr3a para jA, maTha meM jA, kamare meM jA, sthAlI ke Dhakkana taka jA isa prakAra yaha aTana karatA hai| ye donoM aTana karate haiN| ye saba aTana karate haiM / tU aTana karatA hai, tuma saba aTana karate ho| maiM aTana karatA huuN| hama donoM aTana karate haiM, hama saba aTana karate haiN| athavA bhAr3a para jAtA hai, maTha meM jAtA hai, kamare meM jAtA hai. sthAlI ke Dhakkana taka jAtA hai, aise yaha aTana karatA hai, ityAdi / (sva) - chanda par3ha. vyAkaraNa par3ha, nirukta par3ha, aise yaha par3hatA hai, ye donoM par3hate haiM. ye saba par3hate haiM, tU par3hatA hai. tuma donoM par3hate ho, tuma saba par3hate ho, maiM par3hatA hUM, hama donoM par3hate haiM, hama saba par3hate haiN| athavA-chanda par3hatA hai, vyAkaraNa par3hatA hai, nirukta par3hatA hai. aise yaha par3hatA hai, ityAdi / siddhi-(1) aTa | yahAM 'aTa gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kriyA - samuccaya artha meM 'loT' pratyaya hai| 'loT' ke sthAna meM hi' Adeza aura 'ato he:' ( 6 |4|105) se 'ha' kA luk hotA hai| (2) attt| yahAM pUrvokta 'aT' dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya aura usake 'ta' pratyaya ke sthAna meM vikalpa pakSa meM 'hi' Adeza nahIM hotA hai| (3) aTati / yahAM pUrvokta 'aT' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'loT' pratyaya nahIM hai, apitu 'vartamAne laT' (3 1 2 1 123) se 'laT' pratyaya hai / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) adhISva / yahAM 'adhi' upasargapUrvaka 'iG adhyayane (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'loT' pratyaya aura usake sthAna meM Atmanepada meM 'sva' Adeza hai| (5) adhISvam / yahAM 'adhi' upasargapUrvaka pUrvokta 'iG' dhAtu se pUrvavat 'loTa' pratyaya hai aura usake 'dhvam' pratyaya ke sthAna meM vikalpa pakSa meM sva' Adeza nahIM hotA hai| (6) adhIte / yahAM pUrvokta iG' dhAtu se vikalpa pakSa meM 'loT' pratyA, nahIM hai, apitu 'vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya hai| anuprayogavidhiH (4) yathAvidhyanuprayogaH puurvsmin|4| pa0vi0-yathAvidhi avyayapadam, anuprayoga: 11 pUrvasmin 7 / 1 / sa0-vidhimanatikramya iti yathAvidhi (avyyiibhaav:)| artha:-pUrvasmin loDvidhAne (3 / 4 / 2) yathAvidhi-yasmAd dhAtorloT pratyayo vidhIyate tasyaiva dhAtoranuprayoga: kartavyaH / / udA0-sa bhavAn lunIhi lunIhi iti sa lunAti / atra lunAtItyeva prayujyate na paryAyavAcI chinattIti / evaM sarvatra veditvym| AryabhASA-artha-(pUrvasmin) prathama loT vidhAna (3 / 4 / 2) meM (yathAvidhi) jisa dhAtu se loT pratyaya kA vidhAna kiyA jAtA hai, usI dhAtu kA (anuprayoga:) pazcAt prayoga karanA caahiye| udA0-sa bhavAn lunIhi-lunIhi iti sa lunaati| kATo kATo aise vaha kATatA hai| yahAM lunAti' kA paryAyavAcI chinatti' dhAtu kA anuprayoga nahIM kiyA jAtA hai| aisA hI sarvatra smjheN| (5) samuccaye sAmAnyavacanasyA5 / pa0vi0-samuccaye 71 sAmAnyavacanasya 6 / 1 / anekakriyAdhyAhAra:=samuccayaH, tasmin smuccye| sa0-ucyate yena sa vacana:, sAmAnyasya vacana iti sAmAnyavacana:, tasmin-sAmAnyavacane (SaSThItatpuruSaH) / anu0-anuprayoga itynuvrtte| anvaya:-dvitIye loDvidhAne samuccaye sAmAnyavacanasya dhaatornupryogH| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 455 artha:-dvitIye loDvidhAne samuccaye = anekakriyAdhyAhAre (3 | 4 | 3 ) sAmAnyavacanasyaiva dhAtoranuprayoga: kartavyaH, na sarveSAM dhAtUnAm / udA0-odanaM bhuGkSva, saktUn piba, dhAnA: khAda ityayamabhyavaharati / AryabhASA-artha- (samuccaye) aneka kriyA- adhyAhAraviSayaka dvitIya loT pratyaya ke vidhAna meM (3 / 4 / 3) (sAmAnyavacanasya) sAmAnyavAcI dhAtu kA hI (anuprayoga:) pazcAt prayoga karanA cAhiye. saba dhAtuoM kA nahIM / udA0 - odanaM bhuGkSva, saktUn piba, dhAnAH khAda ityayam - abhyavaharati / cAvala khAo, sattU pIo, dhAna khAo aise yaha khAtA-pItA hai| yahAM sAmAnyavAcI 'abhyavaharati' dhAtu kA prayoga hai, bhuGkte Adi saba dhAtuoM kA nahIM / vaidikapratyayArthaprakaraNam luG+laG+liT (1) chandasi luGlaGlaTaH / 6 / pa0vi0 - chandasi 7 / 1 luG - laG - liTaH 1 / 3 / sa0-luG ca laG ca liT ca te - luGlaGlaTa : (itaretarayogadvandvaH) / anu0 - atra dhAtusambandhe 'anyatarasyAm' (3 | 4 | 3) iti ca maNDUkotpalutyA'nuvartate / anvayaH-chandasi dhAtusambandhe dhAtoranyatarasyAM lulaliTaH / artha:-chandasi viSaye dhAtvarthAnAM sambandhe sati kAlasAmAnye dhAto: pare vikalpena lulaliTaH pratyayA bhavanti / atra 'anyatarasyAm' iti vacanAdanye'pi lakArA yathAyathaM bhavanti / udA0- (luG) zakalA'GguSThako'karat / ahaM tebhyo'karaM namaH (yaju0 16 / 8) (laG) agnimadya hotAramavRNItAyaM yajamAnaH / (liT) adyA mamAra sa hyaH samAna: (R0 10 / 5515) / AryabhASA-artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (dhAtusambandhe ) dhAtvartha kA sambandha hone para kAlasAmAnya meM (dhAtoH) dhAtu se pare (anyatarasyAm) vikalpa se (lulaliTaH ) luG laG, liT pratyaya hote haiN| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(luG) zakalA'GguSThako'karat / ahaM tebhyo'karaM nama: (yaju0 16 / 8) maiM unheM namaskAra karatA huuN| (laG) agnimadya hotAramavRNItAyaM yajamAnaH / isa yajamAna ne Aja hotA' agni (Rtvik) kA varaNa kiyA hai| (liT) adyA mamAra sa hyaH samAnaH (R0 10 155/5) jo Aja maratA hai / siddhi-(1) akarat / kR+lung| att+kR+cli+l| a+kR+a+tim / a+kara+a+t / akrt| yahAM DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se veda meM vartamAnakAla meM 'luG' pratyaya hai| kRmadahibhyazchandasi' (3 / 1159) se 'cila' ke sthAna meM 'a' Adeza aura 'RdRzo'Gi guNaH' (7 / 4 / 16) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| aise hI-akaram / (2) avRNIta / vR+lng| att+v+shnaa+t| a+vR+naa+t| a+vR+nnii+t| avRnniit| ____ yahAM vRJ varaNe (krayA0u0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM laG' pratyaya hai| krayAdibhyaH znA' (3 / 1481) se inA' vikaraNa-pratyaya aura znAbhyastayorAta:' (6 / 4 / 112) se Itva hotA hai| (3) mamAra / mR+liT / mR+tim / mR+Nal / mR+a| mR+mR+a| m+maar+a| mmaar| __yahAM 'maha prANatyAge' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se vartamAnakAla meM 'liT' pratyaya hai| 'mriyatenuMliGozca' (1 / 3 / 61) ke niyama se parasmaipada hotA hai| 'parasmaipadAnAM Nalatusus' (3 / 4 / 83) se 'tip' ke sthAna meM Nala' Adeza, 'aco Niti (712 / 115) se mR' dhAtu ko vRddhi, dvirvacane'ciM' (1 / 1 / 58) se sthAnivadbhAva hone se mR' ko dvitva, urat' (7 / 4 / 66) se abhyAsa ke 'RkAra' ko 'akAra' Adeza hotA hai| leT (liGarthe) (2) liGarthe leT 7 / pa0vi0-liGarthe 71 leTa 1 / 1 / sa0-liGo'rtha iti liGarthaH, tasmin-liDarthe (SaSThItatpuruSaH) / anu0-anyatarasyAm, chandasi iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi liGarthe dhAtoranyatarasyAM leT / artha:-chandasi viSaye liGarthe dhAto: paro vikalpena leT pratyayo bhavati / hetuhetumadbhAvo vidhyAdayazca liGA: santi (3 / 3 / 156, 161) / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 457 udA0-joSiSat (R0 2 / 35 / 1) / tAriSat (R0 1 / 25 / 12) / mndisst| patAti didyut (R0 7 / 25 / 1) / dhiyo yo na: pracodayAt (R0 3 / 62 / 10) / ___ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (liGarthe) liG lakAra ke artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (anyatarasyAm) vikalpa se (leT) leT pratyaya hotA hai| hetu-hetumadbhAva aura vidhi Adi (3 / 3 / 156, 161) liG lakAra ke artha haiN| udA0-joSiSat / vaha prIti/sevA kre| tAriSat / vaha santaraNa kre| mndisst| vaha stuti kre| patAti didyut / bijalI gire| dhiyo yo na: pracodayAt / savitA deva hamArI buddhiyoM ko zubha guNa, karma, svabhAva meM prerita kre| siddhi-(1) joSiSat / Adi kI siddhi sib bahulaM leTi' (3 / 1 / 34) ke pravacana meM dekha leveN| (2) pracodayAt / yahAM 'pra' upasargapUrvaka Nijanta cuda preraNe' (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se liG' ke sthAna meM leT' pratyaya hai| leTo'DATau' (3 / 4 / 94) se 'AT' Agama hotA hai| leT (upasaMvAde AzaMkAyAM ca) __ (3) upasaMvAdAzaGkayozca / 8 / pa0vi0-upasaMvAda-AzaMkayo: 7 / 2 ca avyayapadam / sa0-upasaMvAdazca AzaGkA ca te-upavAdAzake, tayo:upavAdAzaGkayoH (itretryogdvndv:)|| anu0-chandasi, leT iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi dhAtorleTa upasaMvAdAzaGkayozca / artha:-chandasi viSaye dhAto: paro leT pratyayo bhavati, upasaMvAde AzaGkAyAM ca gmymaanaayaam| upasaMvAda: paribhASaNam, kartavye paNabandha:-'yadi me bhavAnidaM kuryAd ahamapi bhavate idaM dAsyAmi' iti / AzaGkA kAryata: kAryAnusaraNaM, tarka utprekSA ityarthaH / udA0-(upasaMvAda:) ahameva pazUnAmIzai (kA0saM0 25 / 1) / madanA eva vo grahA gRhyAntai (mai0saM0 4 / 58) iti / maddevatyAnyeva pAtrANyucyAntai Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 458 ( tai0saM0 6 / 4 / 7 / 2) / ( AzaGkA ) nejjihmAyantyo narakaM patAma (R010 | 106 / 1) | jihmAcaraNena narake pAta AzaGkyate / AryabhASA - artha - (chandasi ) vedaviSaya meM (dhAtoH) dhAtu se (leT) leT pratyaya hota hai (upavAdAzaGkayoH) yadi vahAM upasaMvAda = zarta aura AzaGkA = utprekSA artha (eka kArya se dUsare kArya kA anumAna) kI pratIti ho / udA0- - saMskRta bhAga meM dekha leveM / siddhi - (1) iishai| iish+lett| iish+att+l| Iz+a+iT / Iz+a+e / iish+a+ai| Ize / yahAM 'Iza aizvarye' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se upasaMvAda artha meM leT pratyaya hai / 'leTo'DATa' (3/4/4) se 'leT' ko 'aT' Agama, uttama puruSa eka vacana meM 'iT' pratyaya, 'Tita AtmanepadAnAM TereM (3 / 4 / 79) se etva aura 'eta ai' (3/4/93) se 'ai' Adeza hotA hai| (2) gRhyAntai / graha+leT / graha+AT+l / graha+yak+A+jha / gRha+ya+A+ante / gRha+ya+A+antai / gRhyAntai / yahAM 'graha upAdAne' (kryA0pa0) dhAtu se upasaMvAda artha meM 'leT' pratyaya 'leToDATa (3/4/94) se 'leT' ko 'AT' AgaMma, prathama bahuvacana meM 'jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'jha' ke sthAna meM anta - Adeza, karmavAcya meM 'sArvadhAtuke yak' (3/1/67) se 'yak' vikaraNa- pratyaya, 'prahijyA0 ' ( 6 |1 |16 ) se samprasAraNa hotA hai| etva aura ai' Adeza pUrvavat haiN| (3) ucyAntai / yahAM 'vaca paribhASaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'vacisvapi0' (6 11115) se 'vac' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| zeSa kArya 'gRhyAntai' ke samAna hai| (4) patA / yahAM patlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se AzaMkA artha meM 'leT' pratyaya, uttama puruSa bahuvacana meM 'mas' pratyaya aura 'leTo'DATa' (3/4/94) se 'AT' Agama hotA hai / se-AdayaH (tumarthe) - (4) tumarthe sesenaseasenkseksenadhyai adhyainkadhyaikadhyainzadhyaizadhyaintavaitaveGtavenaH / 6 / pa0vi0-tumarthe 7 / 1 se-sen-ase-asenM-kse-ksen-adhyai-adhyainkadhyai-kadhyain -zadhyai-zadhyain - tavai - taveG- tavenaH 1 / 3 / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 456 sao - tumuno'rtha iti tumartha:, tasmin - tumarthe (SaSThItatpuruSa: ) / sezca sen ca asezca asen ca ksezca ksen ca adhyaizca adhyain ca kadhyaizca kadhyain ca zadhyaizca zadhyen ca tavaizca taveG ca taven ca te - se0tavena: ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - chandasi ityanuvartate / anvayaH-chandasi tumarthe dhAtoH se0tavena: prtyyaaH| artha:-chandasi viSaye tumarthe dhAtoH pare se- AdayaH paJcadaza pratyaya bhvnti| tumurthH=bhaavH| udA0 (se) vakSe rAyaH / (sen) tA vAmeSe rathAnAm (R0 5 / 66 / 3) / (ase) kratve dakSAya jIvase (atharva0 6 / 19 / 2) | ( asen) jIvase svare vizeSaH / ( kse ) preSe bhagAya ( yaju0 5/7 ) | ( kasen) gavAmiva zriyase (R0 5 / 59 / 3) / (adhyai ) karmaNyupAcaradhyai / (adhyain ) upAcaradhyai - svare vizeSaH / (kadhyai ) indrAgnI Ahuvadhyai (yaju0 3 | 13) / (kadhyain ) zriyadhyai / (zadhyai) pibadhyai (R0 7 / 92 / 2) / (zadhyain ) saha mAdayadhyai (yaju0 3 / 13) / (tavai) somamindrAya pAtavai / (taveG) dazame mAsi sUtave (R010 | 184 / 3) / (taven) svardeveSu gantave (yaju0 15 / 55) | kartave (01 / 86 / 20 ) / hartave | - AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke (bhAva) artha meM (dhAtoH) dhAtu se pare (seotavena: ) se- Adi 15 pratyaya hote haiN| - saMskRtabhAga meM dekha leveM / siddhi - (1) vakSe | vac+se / vak+Se / vakSe+su / vakSe / yahAM 'vaca paribhASaNe' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se tumun artha (bhAva) meM 'se' pratyaya hai / 'co: ku:' (8/2 130) se 'vac' ke 'c' ko kutva 'k' aura 'AdezapratyayayoH' (513159) se Satva hotA hai| vakSe= kahane ke liye / udA0 (2) eSe / i+se / e+Se / eSe+su / eSe / yahAM 'iN gatauM' (adA0pa0) se 'sena' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' ( 7/3/84 ) se guNa aura pUrvavat Satva hotA hai / eSe=jAne ke liye / Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) jIvase / yahAM jIva prANadhAraNe' (bhvA0pa0) dhAtu se 'ase' pratyaya hai| 'asen' pratyaya karane para jityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara vizeSa hotA hai-jIvase / jIvase jIne ke liye| (4) presse| 'pra' upasargapUrvaka iN gatauM' (adA0pa0) dhAtu se kse' pratyaya hai| pratyaya ke 'kit' hone se viDati ca' (1 / 1 / 5) se iN' dhAtu ko guNa kA pratiSedha aura Ad guNaH' (6 / 1 / 84) se guNa rUpa ekAdeza hotA hai| preSe=pragati ke liye| (5) zriyase / zri+kasen / zri+ase / zrU iyaD+ase / shriy+ase| zriyase+su / shriyse| ___ yahAM zrijJa sevAyAm' (bhvA030) dhAtu se kasen' pratyaya hai| pratyaya ke kit' hone se pUrvavat guNa kA pratiSedha hotA hai| 'aci anudhAtu0' (6 / 4 177) se 'zri' dhAtu ko 'iyaG' Adeza hotA hai| zriyase sevA ke liye| (6) upAcaradhyai / upa, AG upasargapUrvaka 'cara gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'adhyai' pratyaya hai| 'adhyain' karane para 'jityAdirnityam' (6 / 1 / 191) se AdhudAtta svara vizeSa hotA hai-upAcaradhyai / upAcaradhyai upacAra ke liye| . (7) Ahuvadhyai / aadd+hu+kdhyai| A+ha uv+adhyai| A+huv+adhyai / Ahuvadhyai+su / aahuvdhyai| yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'hu dAnAdanayo:, AdAne cetyeke' (juho0pa0) dhAtu se kadhyai' pratyaya hai| pratyaya ke kit' hone se pUrvavat guNa kA pratiSedha hotA hai| 'aci anudhAtu0' (6 / 4 / 77) se hu' dhAtu ko uvaG' Adeza hotA hai| Ahuvadhyai=Ahuti ke liye| (8) zriyadhyai / yahAM zriGga sevAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se kadhyain' pratyaya hai| zeSa kArya zriyase' (5) ke samAna hai| zriyadhyai sevA ke liye| (9) pibadhyai / paa+shdhyai| pib+adhyai| pibdhyai+su| pibdhyai| yahAM pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se zadhyai' pratyaya hai| 'pAghrAdhmA0' (7/3 / 78) se 'pA' ke sthAna meM piba' Adeza hotA hai| pibadhyai-pIne ke liye| (10) mAdayadhyai / md+nnic| maadi+shdhyain| maade+adhyai| mAdayadhyai+su / maadydhyai| yahAM 'madI harSe' (bhvA0pa0) dhAtu se hetumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya aura Nijanta mAdi dhAtu se zadhyain' pratyaya hai, tatpazcAt pUrvavat guNa aura 'ay' Adeza hotA hai| mAdayadhyai harSita karane ke liye| (11) pAtavai / 'pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se tavai' pratyaya hai| pAtavai-pIne ke liye| (12) suutve| SUG prANigarbhavimocane (adA0A0) dhAtu se taveG' pratyaya hai| pratyaya ke 'Dit' hone se pUrvavat guNa kA pratiSedha hotA hai| sUtave janma ke liye| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 461 (13) gantave / 'gamlR gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se 'taven' pratyaya hai / gantave =jAne ke liye| (14) kartave / 'DukRJ karaNe' ( tanA0 u0 ) dhAtu se 'taven' pratyaya hai| pUrvavat 'kR' dhAtuko guNa hotA hai / kartava=karane ke liye| (15) hartave / 'hRJ haraNeM' (bhvA030) dhAtu se 'taven' pratyaya hai / pUrvavat 'hR' ko guNa hotA hai / hartave-harane ke liye / dhAtu vizeSa- 'vakSe' Adi kI 'kRnmejantaH' (1/3/38 ) se avyayasaMjJA hai / ataH 'avyayAdApsupaH' (2 / 4 / 82 ) se 'sup' kA luk hotA hai / tumarthe (nipAtanam ) - (5) prayai rohiSyai avyathivyai | 10 | pa0vi0 - prayai avyayapadam rohiSyai avyayapadam avyathiSyai avyayapadam / 'kRnmejantaH' (1 / 1 / 38) ityanenAvyayatvam / anu0- chandasi tumarthe iti cAnuvartate / anvayaH - chandasi tumarthe prayai rohiSyai avyathiSyai / artha:- chandasi viSaye tumarthe prayai, rohiSyai, avyathiSyai ityete zabdA nipAtyante / udA0- ( prayai) prayai devebhyaH (R0 1 | 142 / 6) / (rohiSyai) apAmoSadhInAM rohiSyai ( tai0saM0 1 / 3 / 10 / 2) / ( avyathiSyai) avyathiSyai (kA0saM0 3 / 7 ) / AryabhASA-artha-(chandasi ) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke (bhAve) bhAva artha meM (prayai0) prayai, rohiSyai, avyathiSyai ye zabda nipAtita haiN| udA0- (prayai) prayai devebhya: / devoM ko prApta karane ke liye / (rohiSyai) apAmoSadhInAM rohissyai| jala evaM oSadhiyoM kI utpatti ke liye / (avyathiSyai) avyathiSyai / kaSTa na pAne ke liye / siddhi- (1) prayai / pra+yA+kai / pr+y+ai| prayai+su / prayai / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'pA prApaNe' (adA0A0) dhAtu se kai' pratyaya nipAtita hai / pratyaya ke kit' hone se 'Ato lopa iTi ca' (6/4/64) se 'yA' dhAtu ke 'A' kA lopa hotA hai| (2) rohiSyai / ruha+iSyai / roh+iSyai / rohiSyai+su / rohiSyai / Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' (bhvA0pa0) dhAtu se 'iSyai' pratyaya nipAtita hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 13 186) se rah' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (3) avythissyai| yahAM naJpUrvaka vyatha bhayasaMcalanayo:' (bhvA0A0) dhAtu se 'iSya' pratyaya nipAtita hai| vizeSa-yahAM sarvatra kRnmejanta:' (1 / 1 / 38) se avyayasaMjJA aura 'avyayadA supa:' (2 / 4 / 82) se sup kA luk hotA hai| tumarthe (nipAtanam) (6) dRze vikhye c|11| pa0vi0-dRze avyayapadam, vikhye avyayapadam, ca avyypdm| anu0-chandasi, tumarthe iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tumarthe dRze vikhye ca / artha:-chandasi viSaye tumarthe dRze vikhye ca zabdau nipaatyete| udA0-(dRze) 'dRze vizvAya sUryam' (yaju0 7 / 41) / (vikhye) vikhye tvA hraami| AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke bhAva artha meM (dRze vikhye) dRze aura vikhye zabda (ca) bhI nipAtita haiN| udA0-(dRze) dRze vizvAya sUryam' (yaju0 7 141) kiraNeM saba padArthoM ko dekhane ke liye sUrya ko prApta karAtI haiN| (vikhye) vikhye tvA harAmi / vikhyAti ke liye tujhe haraNa karatA huuN| siddhi-(1) dRze / dRsh+ke| dRsh+e| dRze+su / dRshe| yahAM dRzira prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se ke' pratyaya nipAtita hai| pratyaya ke 'kit' hone se kDiti ca' (1 / 1 / 5) se 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| (2) vikhye| vi+khyaa+ke| vi+khy+e| vikhye+su| vikhye| yahAM vi' upasargapUrvaka 'khyA prakathane (adA0pa0) dhAtu se 'ke' pratyaya nipAtita hai| pratyaya ke kit' hone se 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se 'khyA' ke 'A' kA lopa hotA hai| vizeSa-yahAM ubhayatra kRnmejanta:' (1 / 1 / 38) se avyayasaMjJA aura pUrvavat sup' kA luk hotA hai| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 463 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH Namul+kamul (tumarthe) (7) zaki nnmulkmulau|12| pa0vi0-zaki 71 Namul-kamulau 1 / 2 / sa0-Namul ca kamul ca tau-Namulkamulau (itaretarayogadvandvaH) / anu0-chandasi, tumarthe iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tumarthe zaki dhaatornnmulkmulau| artha:-chandasi viSaye tumarthe zaki-dhAtAvupapade dhAto: parau Namulkamulau pratyayau bhvt:| udA0-(Namul) agni vai devA vibhAjaM nAzaknuvan (mai0saM0 1 / 6 / 4) / vibhktumityrthH| (kamul) apalupam nAzaknot (mai0saM0 1 / 6 / 5) / apaloptumityarthaH / / ___ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tumurthe) tumun pratyaya ke bhAva artha meM (zaki) zak dhAtu ke upapada hone para (dhAto:) dhAtu se (Namulkamulau) Namula aura kamul pratyaya hote haiN| udA0- (Namul) agniM vai devA vibhAjaM nAzaknuvan / deva loga agni ko vibhakta nahIM kara ske| (kamul) apalupaM nAzaknot / vaha vinaSTa nahIM kara skaa| siddhi-(1) vibhAjam / vi+bhaj+Namul / vi+bhAj+am / vibhaajm+su| vibhAjam / yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'bhaja sevAyAm' (bhvA0u0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit' hone se 'bhaj' dhAtu ko 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se upadhAvRddhi hotI hai| (2) apalupam / apa+lup+kamul / ap+lup+am| apalupam+su / apalupam / yahAM 'apa' upasargapUrvaka 'luplu chedane' (tu0u0) dhAtu se isa sUtra se pugantalaghUpadhasya ca' (7 13 186) se prApta laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| vizeSa-yahAM kRnmejanta:' (1 / 1 / 38) se avyayasaMjJA aura pUrvavat 'sup' kA luka hotA hai| tosun+kasun (tumarthe) (8) Izvare tosunksunau|13| pa0vi0-Izvare 7 1 tosun-kasunau 1 / 2 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam sao - tosun ca kasun ca tau-tosunkasunau ( itaretarayogadvandvaH) / anu0 - chandasi tumarthe iti cAnuvartate / anvayaH-chandasi tumarthe Izvare dhAtostosunkasunau / artha:- chandasi viSaye tumarthe Izvara - zabde upapade dhAtoH parau tosunkasunau pratyayau bhavataH / 464 udA0-(tosun) Izvaro'bhicaritoH / abhicaritumityartha: / (kasun) Izvaro vilikhaH / vilikhitumityarthaH / Izvaro vitRdaH / vitarditumityarthaH / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke bhAva artha meM ( Izvare ) Izvara zabda upapada hone para ( dhAtoH ) dhAtu se pare (tosunkasunau ) tosun aura kasun pratyaya hote haiM / udA0- (tosun) Izvaro'bhicaritoH / abhicaraNa ke liye Izvara (samartha) / (kasun) Izvaro vilikha: / vilekhana ke liye Izvara (samartha) / Izvaro vitRdaH / hiMsA, anAdara ke liye Izvara (samartha) | siddhi- (1) abhicaritoH / abhi+car+tosun / abhi+car+iT+tos / abhicaritos+su | abhicaritoH / yahAM 'abhi' upasargapUrvaka 'cara gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'tosun' pratyaya hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35) se pratyaya ko 'iT' Agama hotA hai| (2) vilikha: / vi + likh+kasun / vi+likh+as / vilikhis + su / vilikhaH / yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'likha akSaravinyAse' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'kasun' pratyaya hai| pratyaya ke kit hone se pUrvavat guNa kA pratiSedha hotA hai| (3) vitRdaH / vi+tRd+kasun / vi+tRd+as| vitRdas+su / vitRdaH / yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'utRdir hiMsAnAdarayo:' (rudhA030) dhAtu se pUrvavat 'kasun' pratyaya hai| vizeSa- yahAM sarvatra 'ktvAtosunkasunaH' (111139 ) se avyayasaMjJA aura pUrvavat 'sup' kA luk hotA hai| tavai-AdayaH (kRtyArthe) - (6) kRtyArthe tavaikenkenyatvanaH | 14 | pa0vi0-kRtyArthe 7 / 1 tavai-ken-kenya-tvanaH 1 / 3 / sa0-kRtyAnAm artha iti kRtyArtha:, tasmin -kRtyArthe (SaSThItatpuruSaH) / tavaizca ken ca kenyazca tvan ca te tavaikenkenyatvanaH (itaretarayogadvandvaH) / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-chandasi itynuvrtte| anvayaH-chandasi kRtyArthe dhAtostavaikenkenyatvanaH / artha:-chandasi viSaye kRtyapratyayAnAmarthe dhAto: pare tadai-kenakenya-tvana: pratyayA bhvti| udA0-(tavai:) anvetavai (R0 7 / 44 15) anvetavyam / paridhAtavai (atharva0 2 / 13 // 3) / paridhAtavyam / paristaritavai (kA0saM0 32 / 7) / pristritvym| (ken) naavgaahe-naavgaahitvym| didRkSeNyaH (R0 1 / 146 / 5) / didRkssitvym| zuzrUSeNyaH (tai0A0 4 / 1 / 1) / shushruussitvym| (tvan) karvaM havi: (atharva0 1 / 4 / 3) / kartavyam / __AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kRtyArthe) kRtyasaMjJaka pratyayoM ke bhAva, karma tathA arha artha meM (tavaitvana:) tavai, ken. kenya, tvan, pratyaya hote haiN| udA0-(tavai) anvetvai| anvaya karanA caahiye| pridhaatvai| paridhAna ke yogy| pristritvai| AcchAdana ke yogy| (ken) naavgaahe| snAna karane ke yogya nhiiN| (kenya) didakSeNyaH / didRkSA ke yogya / didRkSA-dekhane kI icchaa| zuzrUSeNyaH / zuzrUSA ke yogy| zuzrUSA-guru sevaa| (tvan) karvaM haviH / karane yogya hvi| siddhi-(1) anvetvai| anu+i+tvai| anu+e+tvai| anvetavai+su / anvetavai / yahAM 'anu' upasargapUrvaka 'iN gatau (adA0pa0) dhAtu se tavai' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 13 184) se 'iN' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) paridhAtavai / yahAM 'pari' upasargapUrvaka DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju070) dhAtu se tavai' pratyaya hai| (3) pristritvai| 'pari' upasargapUrvaka 'stRJ AcchAdane (krayAu0) dhAtu se tavai' pratyaya hai| pUrvavat iT' Agama aura guNa hotA hai| (4) avagAhe / 'ava' upasargapUrvaka 'gAhU viloDane' (bhvA0A0) dhAtu se ken' pratyaya hai| (5) didRkSeNyaH / 'didRkSa' (sannanta) dhAtu se kenya' pratyaya hai| (6) zuzrUSeNya: / 'zuzrUSa' (sannanta) dhAtu se kenya' pratyaya hai| (7) karvam / kR' dhAtu se tvan' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtuyoH (7 / 3 / 84) se kR' dhAtu ko guNa hotA hai| kRtyArtha- 'tayoreva kRtyaktakhalA:' (3 14 170) se kRtyasaMjJaka pratyaya bhAva aura karma artha meM tathA 'ahe kRtyatRvazca (3 / 3 / 169) se ahaM artha meM hote hai| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam kRtyArthe (nipAtanam) (10) avacakSe c|15| pa0vi0-avacakSe avyayapadam, ca avyayapadam / anu0-chandasi kRtyArthe iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi kRtyArthe'vacakSe c| artha:-chandasi viSaye kRtyapratyayAnAmarthe'vacakSe iti ca nipAtyate / udA0-ripuNA nAvacakSe (yaju0 17 / 93) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (kRtyArthe) kRtyasaMjJaka pratyayoM ke artha meM (avacakSe) avacakSe zabda (ca) bhI nipAtita haiN| udA0-ripuNA nAvacakSe / zatru ke dvArA na dekhane yogy| siddhi-avcksse| yahAM 'ava' upasargapUrvaka cakSiG vyaktAvyAM vAci, ayaM darzane'pi (a0A0) dhAtu se 'zen' pratyaya nipAtita hai| 'zen' pratyaya ke zit' hone se tizit sArvadhAtukam' (3 / 4 / 113) se sArvadhAtu saMjJA hone se cakSiGa: khyA' (2 / 4 / 54) se 'cakSiG' ke sthAna meM 'khyAJ' Adeza nahIM hotA hai, kyoMki khyAJ Adeza ArdhadhAtuka viSaya meM hotA hai| vizeSa- 'avacakSe yahAM kRnmejantaH' (1 / 1 / 38) se avyayasaMjJA aura pUrvavat sup' kA luk hotA hai| tosun (bhAvalakSaNe)(11) bhAvalakSaNe sthennkRnyvdicrihutmijnibhystosun|16 / pa0vi0-bhAvalakSaNe 7 / 1 sthA-iNa-kRJ-vadi-cari-hu-tamijanibhya: 5 / 3 tosun 1 / 1 / s0-bhaav:=kriyaa| bhAvasya lakSaNamiti bhAvalakSaNam, tasmin-bhAvalakSaNe (sssstthiittpurussH)| sthAzca iN ca kRJ ca vadizca carizca huzca tamizca janizca te sthA0janayaH, tebhya:-sthA0janibhyaH (itretryogdvndv:)| anu0-chandasi, tumarthe iti caanuvrtte| anvayaH-chandasi tumarthe bhAvalakSaNe stheNjanibhyo dhaatubhystosun| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH artha:-chandasi viSaye tumarthe bhAvalakSaNe cArthe vartamAnebhya: sthA''dibhyo dhAtubhya: parastosun pratyayo bhavati / udA0-(sthA:) A saMsthAtorvedyAM zerate (kA0saM0 11 / 16) / A samApte: sIdantItyarthaH / (iN) purA sUryasyodetorAdheya: (kA0saM0 8 / 3) / (kR) purA vatsAnAmapAkartA: (kA0saM0 31 / 15) / (vadiH) purA vaditoragnau prahotavyam / (cariH) purA pracaritognIdhrIye hotavyam (gobrA0 2 / 2 / 10) / (hu:) A hotorprmttstisstthti| (tami:) A tamitorAsIta (taibrA0 1 / 4 / 4 / 5) / (jani:) A vijanitoH sambhavAmeti (tai0saM0 2 / 5 / 1 / 5) / AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke artha meM (bhAvalakSaNe) kriyA ke lakSaNa meM vartamAna (sthAjanibhyaH) sthA, iNa, kRj, vadi, cari, hu, tami, jani (dhAtoH) dhAtuoM se pare (tosun) tosun pratyaya hotA hai| udA0-saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) sNsthaatoH| sm+sthaa+tosun| sam+sthA+tos / saMsthAtos+su / sNsthaatoH| yahAM sam' upasargapUrvaka chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se tumun pratyaya ke bhAva artha meM tathA kriyA ke lakSaNa meM tosun' pratyaya hai| A saMsthAto:=samApti tk| samApta honA kriyAlakSaNa hai| (2) udetoH / yahAM ut' upasargapUrvaka 'iN gatau' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat tosun' pratyaya hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'iN' dhAtu ko guNa hotA hai| udeto: udaya honaa| (3) apAkarto: / yahAM 'apa' aura 'AG' upasargapUrvaka kR' dhAtu se isa sUtra se pUrvavat tosun' pratyaya hai| kR' dhAtu ko pUrvavat guNa hotA hai| apAko dUra krnaa| (4) vditoH| yahAM vada vyaktAvyAM vAci' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'tosuna' pratyaya hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (8 / 2 / 35) se tosun' pratyaya ko 'iT' Agama hotA hai| vdito:=bolnaa| (5) pracarito: / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'cara gatau (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat tosun' pratyaya aura pUrvavat iT' Agama hotA hai| pracarito:=pracaraNa krnaa| (6) hotoH / yahAM hu dAnAdanayoH, AdAne cetyeke (ju0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'tosun' pratyaya aura hu' dhAtu ko pUrvavat guNa hotA hai| hoto: havana krnaa| Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (7) tamitoH / yahAM 'tamu kAGkSAyAm' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat tosun' pratyaya aura pUrvavat 'iT' Agama hotA hai| tamito:-AkAGkSA krnaa| (8) vijnitoH| yahAM 'vi' upasargapUrvaka janI prAdubhAveM (di0A0) dhAtu se isa sUtra se tosun' pratyaya aura pUrvavat 'iT' Agama hotA hai| vijanito:-utpanna honaa| vizeSa-(1) bhAvalakSaNam-A saMsthAto vedyAM sherte| yajJa kI samApti taka vedI para baiThate haiN| yahAM vedI para baiThanA, yajJa kI samApti kriyA se lakSita kiyA jArahA hai, ata: bhAvalakSaNa (kriyAlakSaNa) artha meM sam+sthA dhAtu se tosun' pratyaya hai| aise hI sarvatra kriyAlakSaNa ko samajha leveN| (2) yahAM saMsthAto:' Adi zabdoM kI ktvA tosunkasuna:' (1 / 1 / 39) se avyayasaMjJA aura pUrvavat sup' kA luk hotA hai| kasun (bhAvalakSaNe) (12) sRpitRdoH ksun|17| pa0vi0-sRpi-tRdo: 6 / 2 (paJcamyarthe) kasun 1 / 1 / sa0-sRpizca tad ca tau-sRpitRdau, tayo:-sRpitRdo: (itretryogdvndvH)| anu0-chandasi, tumarthe bhAvalakSaNe iti caanuvrtte| anvaya:-chandasi tumarthe bhAvalakSaNe sRpitRdibhyAM dhAtubhyAM ksun| artha:-chandasi viSaye tumarthe bhAvalakSaNe cArthe vartamAnAbhyAM sRpitRdibhyAM dhAtubhyAM para: kasun pratyayo bhavati / udA0-(sRpi:) purA krUrasya visRpo virapzin (yaju0 1 / 28) / (tRd) purA jartRbhya AtRda: (R0 8 / 1 / 12) / __ AryabhASA-artha-(chandasi) vedaviSaya meM (tumarthe) tumun pratyaya ke bhAva artha meM aura (bhAvalakSaNe) kriyA ke lakSaNa meM vidyamAna (sRpitRdoH) sRpi aura tRd (dhAto:) dhAtuoM se pare (kasun) kasun pratyaya hotA hai| udA0-saMskRtabhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) visRpaH / vi+sRp+ksun| vi+sRp+as| visRpas+su / visRpaH / yahAM 'vi' upasargapUrvaka (bhvA0pa0) dhAtu se tumun pratyaya ke artha meM tathA kriyA ke lakSaNa meM 'kasun' pratyaya hai| pratyaya ke kit' hone se Diti ca' (1 / 15) se Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 466 pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se prApta laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| visRpaH-visarpaNa krnaa| (2) vitRdaH / yahAM vi' upasargapUrvaka utRdir hiMsAnAdarayo:' (rudhA0u0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat kasun' pratyaya hai| vitRda: hiMsA/anAdara krnaa| vizeSa-yahAM visRpaH' aura vitRdaH' padoM kI ktvAtosunkasunaH' (1 / 1 / 39) se avyayasaMjJA aura pUrvavat 'sup' kA luka hotA hai| ktvApratyayaprakaraNam ktvA (prAcAM mate) (1) alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA / 18 / / pa0vi0-alaMkhalvoH 7 / 2 pratiSedhayo: 7 / 2 prAcAm 6 / 3 ktvA 11 (luptprthmaa)| __sa0-alaM ca khalu zca tau-alaM khalU, tayo:-alaMkhalvo: (itretryogdvndv:)| anu0-chandasi, tumarthe, bhAvalakSaNe iti ca sarvaM nivRttam / anvayaH-pratiSedhayoralaMkhalvordhAto: ktvA prAcAm / artha:-pratiSedhArthayoralavalvo: zabdAyorupapadayordhAto: para: ktvA pratyayo bhavati, prAcAmAcAryANAM mten| udA0- (alam) alaM kRtvA / alaM bAle ruditvA / (khaluH) khalu kRtvaa| AryabhASA-artha-(pratiSedhArthayo:) niSedha arthaka (alaMkhalvoH) alam aura khalu zabda upapada hone para (dhAtoH) dhAtu se (ktvA) ktvA pratyaya hotA hai (prAcAm) prAgdezIya AcAryoM ke mata meN| udA0-(alam) alaM kRtvA / mata krnaa| alaM bAle ruditvA / he bAle ! mata ronaa| (khalu) khalu kRtvA / mata krnaa| siddhi-(1) kRtvA / kR+ktvaa| kR+tvaa| kRtvA+su / kRtvaa| yahAM kR' dhAtu se isa sUtra se ktvA' pratyaya hai| pratyaya ke kit' hone se kR' dhAtu ko pUrvavat guNa nahIM hotA hai| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) ruditvA / yahAM rudir azruvimocane' (a0pa0) dhAtu se isa sUtra se ktvA' pratyaya aura ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se ktvA' pratyaya ko 'iT' Agama hotA hai| vizeSa-kRtvA' Adi zabdoM kI ktvAtosunkasunaH' (1 / 1 / 39) se avyayasaMjJA aura pUrvavat sup' kA luk hotA hai| ktvA (vyatIhAre) (2) udIcAM mAGo vytiihaare|16| pa0vi0-udIcAm 6 13 mAGa: 5 / 1 vyatIhAre 7 / 1 / anu0-ktvA itynuvrtte| anvaya:-vyatIhAre mAGo dhAto: ktvA udIcAm / artha:-vyatIhAre'rthe vartamAnAd mAGdhAto: para: ktvA pratyayo bhavati, udIcAmAcAryANAM matena / vyatIhAra: vinimyH| 'mAGaH' iti meG dhAto: kRtAttvasya nirdeshH| udA0-apamitya yaacte| apamitya harati / paanninimteyaacitvaa'pmyte| hRtvaa'pmyte| AryabhASA-artha-(vyatIhAre) vinimaya artha meM vidyamAna (mAGa:) mAG (dhAto:) dhAtu se pare (ktvA) ktvA pratyaya hotA hai (udIcAm) uttaradezIya AcAryo ke mata meN| udA0-apamitya yaacte| vinimaya karake mAMgatA hai| apamitya harati / vinimaya karake haraNa karatA hai| pANinimata meN-yaacitvaa'pmyte| mAMga kara vinimaya karatA hai| hRtvA'pamayate / apaharaNa karake vinimaya karatA hai| siddhi-(1) apamitya / yahAM 'apa' upasargapUrvaka 'meG pratidAne (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se vyatIhAra artha meM ktvA' pratyaya ho| 'Adeca upadeze'ziti' (6 / 1 / 44) se meG' dhAtu ko Attva, kugatiprAdayaH' (2 / 2 / 18) se prAdisamAsa, 'samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 3 / 37) se ktvA' ko lyap' Adeza aura mayateridanyatarasyAm (6 / 4 / 70) se 'mAG' ke 'A' ko ittva aura 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se tuk Agama hotA hai| (2) yaacitvaa| yahAM 'TuyAca yAJAyAm' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se 'ktvA' pratyaya aura 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iTa' Agama hotA hai| (3) hRtvA / hRJ haraNe' (bhvA0u0) pUrvavat / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 471 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 471 ktvA (parAvarayoge) (3) parAvarayoge c|20| pa0vi0-parAvarayoge 71 ca avyypdm| sa0-parazca avarazca tau-parAvarau, tAbhyAm-parAvarAbhyAm, parAvarAbhyAM yoga iti parAvarayogaH, tasmin-parAvarayoge (itretryogdvndvgrbhittRtiiyaattpurussH)| anu0-ktvA itynuvrtte| anvaya:-parAvarayoge ca dhAto: ktvA / artha:-pareNA'varasya, avareNa ca parasya yoge'pi dhAto: para: ktvA pratyayo bhvti| udA0-(parasyAvareNa yoga:) aprApya nadI parvata: sthita: / parayA nadyA sahAvarasya parvatasya yogo'sti / (avarasya pareNa yoga:) anatikramya tu parvataM nadI sthitaa| avaraya, nadyA saha parasya parvatasya yogo'sti| AryabhASA-artha-(parAvarayoge) para ke sAtha avara kA aura avara ke sAtha para kA yoga hone para (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (ktvA) ktvA pratyaya hotA hai| udA0-(para kA avara ke sAtha yoga) aprApya nadI parvata: sthitaH / paravartinI nadI ke sAtha avaravartI parvata kA yoga hai| (avara kA para ke sAtha yoga) anatikramya parvataM nadI sthitA / avaravartinI nadI ke sAtha paravartI parvata kA yoga hai| siddhi-(1) aprApya / pr+aap+ktvaa| pra+Apa+lyap / praapty| prApya+su / prApya / naJ+prApya aprApya / yahAM 'pra' upasargapUrvaka 'AplU vyAptau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ktvA' pratyaya hai| kugatiprAdaya:' (2 / 2 / 18) se prAdisamAsa, 'samAse'napUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA' ko 'lyapa' Adeza hai aura tatpazcAt prApya zabda ke sAtha 'naJ' samAsa hai| (2) anatikramya / yahAM 'ati' upasargapUrvaka kramu pAdavikSepe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se ktvA' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ktvA (pUrvakAle) (4) samAnakartRkayoH puurvkaale|21| pa0vi0-samAnakartRkayo: 7 / 2 pUrvakAle 7 / 1 / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0- samAnaH kartA yayordhAtvarthayostau - samAnakartRkau, tayo:samAnakartRkayoH (bahuvrIhiH) / pUrvazcAsau kAla iti pUrvakAla:, tasmin - pUrvakAle ( karmadhArayaH) / anu0 - ktvA ityanuvartate / anvayaH-samAnakartRkayordhAtvoH pUrvakAle dhAtoH ktvA / arthaH-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe vartamAnAd dhAtoH 472 paraH ktvA pratyayo bhavati / udA0 - bhuktvA vrajati devadattaH / pItvA vrajati yajJadattaH / AryabhASA-artha- (samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtu- arthoM meM se (pUrvakAle) pUrvakAlaviSayaka dhAtvartha meM vidyamAna (dhAtoH) dhAtu se pare ( ktvA) ktvA pratyaya hotA hai| udA0 - bhuktvA vrajati devadattaH / devadatta khAkara jAtA hai / pItvA vrajati yajJadattaH / yajJadatta pIkara jAtA hai 1 siddhi - (1) bhuktvA / bhuj + ktvA / bhuk+tvA / bhuktvA+su / bhuktvA / yahAM 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se 'ktvA' pratyaya hai| pratyaya ke kit' hone se pUrvavat prApta laghUpadhaguNa kA pratiSedha hotA hai| 'coH kuH' (8/2/30) se 'bhuj' dhAtu ke 'j' ko kutva 'g' aura 'khari ca' (8/4/54) se 'g' ko car 'k' hotA hai| (2) pItvA / pA+ktvA / pI+tvA / piitvaa+su| pItvA / yahAM 'pApAne (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'ktvA' pratyaya aura 'ghumAsthA0' (6/4/66 ) se 'pA' ke 'A' ko Itva hotA hai / vizeSa- yahAM 'bhuj' aura 'vraj' dhAtvarthoM kA kartA eka (samAna) devadatta hai| ina donoM dhAtvarthoM meM se 'bhuj' kA dhAtvartha pUrvakAla meM hai aura 'vraja' kA dhAtvartha uttarakAla meM hai, ata: 'bhuj' dhAtu se ktvA pratyaya hotA hai| ktvANamulpratyayaprakaraNam ktvA + Namul (AbhIkSNye) - (5) AbhIkSNye Namul ca / 22 / / pa0vi0-AbhIkSNye 7 / 1 Namul 1 / 1 ca avyayapadam / kriyAyAH paunaHpunyam=AbhIkSNyam, tasmin-AbhIkSNye / anu0 - samAnakartRkayoH pUrvakAle ktvA iti cAnuvartate / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-samAnakartRkayo: pUrvakAle abhIkSNye ca dhAto: Namula ktvA c| artha:-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe AbhIkSNye cArthe vartamAnAd dhAto: paro Namul ktvA ca pratyayo bhvti| dvirvacanasahitau ktvANamulAvAbhIkSNyaM dyotayata:, na kevlau| udA0- (Namul) bhojaM bhojaM vrajati devdttH| pAyaM pAyaM vrajati yajJadattaH / (ktvA) bhuktvA bhuktvA vrajati devadatta: / pItvA pItvA vrajati yjnydttH| AryabhASA-artha- (samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtu arthoM meM se (pUrvakAle) pUrvakAlaviSayaka dhAtvartha meM tathA (AbhIkSNye) kriyA ke puna: puna: hone artha meM (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul (ca) aura (ktvA) ktvA pratyaya hotA hai| dvivacana sahita ktvA aura Namul pratyaya AbhIkSNya artha ko prakAzita karate haiM, kevala nhiiN| udA0-(Namul) bhojaM bhojaM vrajati devadattaH / devadatta puna: puna: khAkara jAtA hai| pAyaM pAyaM vrajati yajJadattaH / yajJadatta puna: puna: pIkara jAtA hai| (ktvA) bhuktvA bhuktvA vrajati devadattaH / pItvA pItvA vrajati yajJadattaH / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) bhojam / bhuj+nnmul| bhoj+am| bhojam+su / bhojm| yahAM 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se AbhIkSNya viziSTa artha meM Namul pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'AbhIkSNye dve bhavata:' isa vArtika vacana se dvitva hotA hai-bhojaM bhojam / (2) pAyam / pA+Namul / pA+yuk |+am| paa+y+-am| paaym+su| paaym| yahAM pA pAne' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat Namul pratyaya hai| 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se 'pA' dhAtu ko 'yuk' Agama hotA hai| zeSa pUrvavat hai| (3) bhuktvA / 'bhuj' dhAtu se pUrvavat (3 / 4 / 21) / (4) pItvA / 'pA' dhAtu se pUrvavat (3 / 4 / 21) / vizeSa- 'bhojam' Adi zabdoM kI kRnmejantaH' (1 / 1 / 38) se avyayasaMjJA hai aura pUrvavat sup' kA luk hotA hai| ktvA-Namul-pratiSedhaH (6) na yadyanAkAkSe / 23 / pa0vi0-na avyayapadam, yadi 7 / 1 anAkAkSe 71 / Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-na vidyate AkAGkSA (apekSA) yasya saH anAkAGkSaH tasmin-anAkAGkSa (bhuvriihiH)| anu0-samAnakartRkayo: pUrvakAle, ktvA, Namul iti cAnuvartate / anvaya:-samAnakartRkayo: pUrvakAle yadi dhAto: ktvANamulau na anaakaangkss| artha:-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe vartamAnAd yad-zabde upapade dhAto: parau ktvANamulau pratyayau na bhavataH, anAkAGkSa vaacye| yasmin vAkye pUrvottare kriye sta:, tacced vAkyaM na paraM kinycidaakaangksste=apeksste| udA0-yadayaM bhuGkte tata: pacati / yadayamadhIte tata: shete| anAkAkSe iti kim ? yadayaM bhuktvA vrajati, adhIte eva tataH param / AryabhASA-artha- (samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtu-arthoM meM se (pUrvakAle) pUrvakAlaviSayaka dhAtvartha meM vidyamAna (yadi) yad zabda upapada hone para (dhAtoH) dhAtu se pare (ktvA-Namul) ktvA aura Namul pratyaya (na) nahIM hote haiM (anAkAGkSa) yadi vahAM anAkAGkSA-upekSA artha vAcya ho| jisa vAcya meM pUrva-uttara kriyAyeM hoM aura vaha vAkya kisI anya vAkya kI AkAGkSA apekSA na rakhatA ho| udA0-yadayaM bhuGkte tata: pacati / jo yaha pahale khAtA hai tatpazcAt pakAtA hai| yadayamadhIte tata: shete| jo yaha pahale par3hatA hai tatpazcAt sotA hai| anAkAGkSa kA kathana isaliye kiyA hai ki yahAM pratiSedha na ho-yadayaM bhuktvA vrajati adhIte eva tataH param / siddhi-yahAM bhuGkte, adhIte padoM meM pUrvakAla viSayaka dhAtvartha meM isa sUtra se ktvA aura Namul pratyaya kA pratiSedha hai| ktvA-Namulvikalpa: (7) vibhASA'greprathamapUrveSu / 24 / pa0vi0-vibhASA 1 / 1 agre-prathama-pUrveSu 7 / 3 / sa0-agrezca prathamaM ca pUrvaM ca tAni-agreprathamapUrvANi, teSu-agreprathamapUrveSu (itretryogdvndv:)| anu0-samAnakartRkayo: pUrvakAle ktvA Namul iti caanuvrtte| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 475 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-samAnakartRkayoH pUrvakAle'greprathamapUrveSu dhAto: ktvA Namul c| artha:-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe vartamAnAd agreprathamapUrveSu upapadeSu dhAto: parau vikalpena ktvANamulau pratyayau bhavata: / atra vibhASAgrahaNAt ktvANamulbhyAM mukte laDAdayo'pi bhavanti / udA0-(agre) agre bhojaM vrajati (nnmul)| agre bhuktvA vrajati (ktvaa)| agre bhuGkte tato vrajati (laT) / (prathamam) prathamaM bhojaM vrajati (nnmul)| prathamaM bhuktvA vrajati (ktvaa)| prathamaM bhuGkte tato vrajati (laTa) / (pUrvam) pUrva bhojaM vrajati (Namul) / pUrvaM bhuktvA vrajati (ktvaa)| pUrvaM bhuGkte tato vrajati (laT) / AryabhASA-artha-(samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtvartho meM se (pUrvakAle) pUrvakAla viSayaka dhAtvartha meM vidyamAna tathA (agreprathamapUrveSu) agre, prathama, pUrva zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (vibhASA) vikalpa se (ktvA-Namul) ktvA aura Namul pratyaya hote haiN| yahAM vibhASAgrahaNa se ktvA aura Namula se mukta hone para dhAtu se laT' Adi pratyaya bhI hote haiN| udA0-(agre) agre bhojaM vrajati (nnmul)| agre bhuktvA vrajati (ktvaa)| pahale khAkara jAtA hai| agre bhuGkte tato vrajati / pahale khAtA hai tatpazcAt jAtA hai| (prathama) prathamaM bhojaM vrajati (Namul) / prathamaM bhuktvA vrajati (ktvaa)| prathama khAkara jAtA hai| prathamaM bhuGkte tato vrajati / prathama khAtA hai, tatpazcAt jAtA hai| (pUrva) pUrva bhojaM vrajati (nnmul)| pUrvaM bhuktvA vrajati (ktvaa)| pUrva khAkara jAtA hai| pUrvaM bhuGkte tato vrjti| pUrva khAtA hai, tatpazcAt jAtA hai| siddhi-bhojam, bhuktvA, bhuGkte padoM kI siddhi pUrvavat hai| khamuJ-pratyayavidhiH khamuJ (Akroze) (8) karmaNyAkroze kRJaH khmuny|25 / pa0vi0-karmaNi 7 / 1 Akroze 7 1 kRJa: 5 / 1 khamuJ 1 / 1 / anu0-samAnakartRkayo:, pUrvakAle iti cAnuvartate / anvaya:-samAnakartRkayo: pUrvakAle karmaNi kRJo dhAto: khamuJ aakroshe| Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 artha:-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe vartamAnAt karmaNyupapade kRJdhAtoH paraH khamuJ pratyayo bhavati, Akroze gamyamAne / udA0-coraGkAramAkrozati / coro'si dasyurasi, ityAkrozati / AryabhASA-artha- (samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtu arthoM meM se (pUrvakAle) pUrvakAla viSayaka dhAtvartha meM vidyamAna tathA (karmaNi) karma upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare (khamuJ) khamuJ pratyaya hotA hai (Akroze ) yadi vahAM Akroza (nindA) artha kI pratIti ho / pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0- -coraGkAramAkrozati / tU cora hai aisA kahakara nindA karatA hai| siddhi-coraGkAram / cora+am+kR+khamuJ / cor+kaar+a| cora+mum+kAra+a / cora + + kAr+a / coraGkAra+su / coraGkAram / yahAM cora karma upapada hone para 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se isa sUtra se 'khamuJ' pratyaya hai| pratyaya ke Jit hone se 'aco Niti' (7/2 / 115 ) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| pratyaya ke khit' hone se 'arurdviSadajantasya mum' (6 / 3 / 66 ) se 'cora' zabda ko 'mum' Agama hotA hai| 'mo'nusvAraH' (8 | 3 | 33) se 'm' ko anusvAra aura 'anusvArasya yayi parasavarNa:' (8 / 4 / 57) se anusvAra - ko parasavarNa GakAra hotA hai| vizeSa- kRJ- yahAM 'anekArthA hi dhAtavo bhavanti' (mahAbhASya) ke pramANa se kRJ dhAtu uccAraNArthaka hai, karaNArthaka nahIM / NamulpratyayaprakaraNam Namul (pUrvakAle) (1) svAdumi Namul / 26 / pa0vi0 - svAdumi 7 / 1 Namul 1 / 1 / anu0-samAnakartRkayoH pUrvakAle, kRJ iti cAnuvartate / atra 'svAdumi' ityarthagrahaNaM kriyate / anvayaH - samAnakartRkayoH pUrvakAle svAdumi kRJo dhAtorNamul / arthaH-samAnakartRkayordhAtvarthayostatra pUrvakAle dhAtvarthe vartamAnAt, svAdu- artheSu upapadeSu kRJdhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / udA0 - svAduGkAraM bhuGkte / sampannaGkAraM bhuGkte / lavaNaGkAraM bhuGkte / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 477 AryabhASA- artha - (samAnakartRkayoH) samAna kartAvAle do dhAtu arthoM meM se (pUrvakAle) pUrvakAla viSayaka dhAtvartha meM vidyamAna (svAdumi) svAdu- arthaka zabda upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai| udA0-svAduGkAraM bhuGkte / svAda banAkara khAtA hai / sampannaGkAraM bhuGkte / dUdha, dahI, ghRta Adi se sampanna banAkara khAtA hai| lavaNaGkAraM bhuGkte / namaka DAlakara khAtA hai| siddhi - (1) svAduGkAram / svAdum +kR+Namul / svAdum+kAr+am / +kAr+am / svAduGkAram+ su / svAduGkAram / svAdu+ yahAM 'svAdum' zabda upapada hone para pUrvokta 'kRJ' dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| 'Namul' pratyaya ke 'Nit' hone se 'aco JNiti' (7 / 21115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| yahAM svAdum' zabda makArAnta nipAtita hai| isase cvi-artha meM strIliGga meM 'voto guNavacanAt' (4 / 1 / 44) se 'GIp ' pratyaya nahIM hotA hai-asvAdva svAdvIM kRtvA bhuGkte iti svAduGkAraM bhuGkte / 'm' ko pUrvavat anusvAra aura parasavarNa hotA hai / 'kRnmejantaH' (1 / 1 / 38) se svAduGkAra kI avyaya saMjJA hai aura pUrvavat 'sup' kA luk hotA hai| (2) smpnnngkaarm| yahAM sampannam zabda upapada hone para pUrvavat 'Namul' pratyaya hai| (3) lavaNaGkAram / yahAM 'lavaNam' zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se pUrvavat 'Namul' pratyaya hai| jAtA hai vizeSa-sa - svAdum - yahAM svAdu zabda tathA isake paryAyavAcI zabdoM kA grahaNa kiyA / svAdu zabda yahAM makArAnta nipAtita hai, usakA phala Upara batalAyA gayA hai| svAdum zabda ke makArAnta nipAtana se sampannam Adi zabda bhI makArAnta grahaNa kiye jAte haiN| Namul (siddhAprayoge) (2) anyathaivaMkathamitthaMsu siddhAprayogazcet / 27 / pa0vi0 - anyathA evam katham itthaMsu 7 / 3 siddhAprayogaH 1 / 1 cet avyayapadam / sao - anyathA ca evaM ca kathaM ca itthaM ca te - anyathA0 itthamaH, teSu-anyathA0itthaMsu (itaretarayogadvandvaH ) / na prayoga iti aprayogaH, siddho'prayogo yasya sa:-siddhAprayogaH (nagarbhitabahuvrIhi: ) / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH-anyathaivaMkathamitthaMsu kRJo dhAtorNamul, siddhAprayogazcet / anu0 - kRJaH, Namul iti cAnuvartate / artha:-anyathA=evaM katham itthaMsu upapadeSu kRJdhAtoH paro Namul pratyayo bhavati, siddhAprayogazcet karoterbhavati / kathaM punarasau siddhAprayogaH ? nirarthakatvAnna prayogamarhatIti evameva prayujyate / 'anyathA bhuGkte' iti yAvAnarthastAvAnevAnyathAkAraM bhuGkte ityasya vijJAyate / 478 udA0-(anyathA) anyathAkAraM bhuGkte / (evam) evaGkAraM bhuGkte / ( katham ) kathaGkAre bhuGkte / (ittham ) itthaGkAraM bhuGkte / AryabhASA - artha:- (anyathA0 itthaMsu ) anyathA, evam, katham, ittham zabda upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai (siddhAprayogaH, cet) yadi vahAM kRJ dhAtu kA aprayoga siddha ho| jahAM nirarthaka hone se prayoga kI AvazyakatA na ho aura vahAM usakA prayoga kiyA jAye use siddhAprayoga kahate haiM / jo artha 'anyathA bhuGkte' kA hai vahI artha 'anyathAkAraM bhuGkte' kA hai| ata: yahAM 'kRJ' dhAtu siddhAprayoga hai| udA0- - ( anyathA ) anyathAkAraM bhuGkte / anya prakAra se khAtA hai| (evam) evaGkAraM bhungkte| isa prakAra se khAtA hai / (katham ) kathaGkAraM bhuGkte / kisa prakAra se khAtA hai / (ittham ) itthaGkAraM bhuGkte / isa prakAra se khAtA hai / siddhi - (1) anyathAkAram / anyathA+kR+Namul / anyathA + kAr+am / anythaa+krm+su| anyathAkAram / yahAM anyathA upapadra hone para 'kR' dhAtu se Namul pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai / 'evaGkAram' Adi meM koI vizeSa nahIM hai| Namul (asUyAprativacane) - (3) yathAtathayorasUyAprativacane / 28 / pa0vi0-yathA-tathayoH 7 / 2 asUyA - prativacane 7 / 1 / sao - yathAzca tathAzca tau yathAtathau, tayoH - yathAtathayo: (itaretarayogadvandvaH) / asUyA=nindA, prativacanam = uttrm| asUyAyAH prativacanamiti asUyAprativacanam, tasmin - asUyAprativacane (SaSThItatpuruSaH ) / anu0- Namul, kRJaH siddhAprayogazced iti cAnuvartate / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 476 anvaya:-yathAtathayo: kRJo dhAtorNamul, siddhAprayogazcet, asuuryaaprtivcne| artha:-yathAtathayorupapadayo: kRJ-dhAto: paro Namul pratyayo bhavati, siddhAprayogazcet karoterbhavati, asUyAprativacane gmymaane| ___udA0-kasmi~zcit pRcchati sati kazcidasUyan prativakti-yathAkAraM karomi, tathAkAraM karomi kiM tavAnena / __ AryabhASA-artha- (yathAtathayoH) yathA aura tathA zabda upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai (siddhAprayogazcet) yadi vahAM kRJ dhAtu kA aprayoga siddha ho aura (asUyAprativacane) nindAtmaka pratyuttara kI pratIti ho| udA0-kisI ke pUchane para koI asUyA karatA huA pratyuttara detA hai-yathAkAraM karomi, tathAkAraM karomi kiM tavAnena / maiM jaise karatA hUM vaise karatA hUM, tujhe isase kyA ? siddhi-(1) yathAkAram / yahAM yathA' upapada hone para kR' dhAtu se Namul pratyaya hai| 'kR' dhAtu ko pUrvavat vRddhi hotI hai| (2) tathAkAram / pUrvavat / Namul (sAkalye) (4) karmaNi dRzividoH saaklye|26 / pa0vi0-karmaNi 7 / 1 dRzi-vido: 6 / 2 (paJcamyarthe) sAkalye 7 / 1 / sa0-dRzizca vid ca tau-dRzividau, tayo:-dRzivido: (itretryogdvndvH)| anu0-Namul itynuvrtte| anvaya:-sAkalye karmaNi dRzividibhyAM dhAtubhyAM Namul / artha:-sAkalye viziSTe karmaNyupapade dRzividibhyAM dhAtubhyAM paro Namul pratyayo bhvti| udA0-(dRzi:) brAhmaNadarza bhojyti| yaM yaM brAhmaNaM pazyati taM taM bhojayatItyartha: / (vid) brAhmaNavedaM bhojyti| yaM yaM brAhmaNaM jAnAti/ labhate/vicArayati vA taM taM bhojayatItyarthaH / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha- (sAkalye) sampUrNatA artha se yukta (karmANa) karma upapada hone para (dRzivido:) dRz aura vid (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(dRzi) brAhmaNadarza bhojayati / jisa jisa brAhmaNa vedajJa vidvAn ko dekhatA hai usa usa ko bhojana karAtA hai| (vida) brAhmaNavedaM bhojayati / jisa jisa brAhmaNa vedajJa vidvAn ko jAnatA hai/prApta karatA hai/socatA hai usa usa ko bhojana karAtA hai| siddhi-(1) brAhmaNadarzam / yahAM sAkalya artha se viziSTa brAhmaNa' karma upapada hone para dRzira prekSaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca (7 / 3 / 86) se dRz' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (2) brAhmaNavedam / yahAM vida jJAne' (adA0pa0) vidlu lAbhe (rudhA0A0) 'vida vicAraNe' (tu030) dhAtu se pUrvavat / Namul (5) yAvati vindajIvoH / 30 / pa0vi0-yAvati 71 vinda-jIvo: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-vindazca jIv ca tau-vindajIvau, tayo:-vindajIvo: (itretryogdvndv:)| anu0-Namul itynuvrtte| anvaya:-yAvati vindajIvibhyAM dhAtubhyAM Namul / artha:-yAvat-zabde upapade vindajIvibhyAM dhAtubhyAM paro Namul pratyayo bhvti| udA0-(vinda:) yAvadvedaM bhukte| (jIva) yAvajjIvam adhiite| AryabhASA-artha-(yAvati) yAvat zabda upapada hone para (vindajIvo:) vinda aura jIv (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(vinda) yAvadvedaM bhuGkte / jitanA milatA hai utanA khAtA hai| (jIva) yAvajjIvam adhIte / jaba taka jItA hai, taba taka par3hatA hai| siddhi-(1) yAvadvedam / yahAM yAvat zabda upapada hone para vidlu lAbhe (rudhA0A0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'vid' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (2) yAvajjIvam / jIva prANarakSaNe (bhvA0pa0) pUrvavat / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 481 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 481 Namul (6) carmodarayoH pUreH / 31 / pa0vi0-carma-udarayo: 7 / 2 pUre: 5 / 1 / sa0-carma ca udaraM ca te-carmodare, tayo:-carmodarayoH (itretryogdvndvH)| anu0-Namul, karmaNi iti cAnuvartate / anvaya:-carmodarayo: karmaNoH puurerdhaatornnmul| artha:-carmodarayo: karmaNorupapadayo: pUri-dhAto: paro Namul pratyayo bhavati / pUririti NijantasyedaM grahaNam / udA0-(carma) carmapUraM stRnnaati| (udaram) udarapUraM bhungkte| AryabhASA-artha-(carmodarayoH) carma aura udara zabda (karmaNi) karma upapada hone para (pUre:) Nijanta pUri (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(carma) carmapUraM stRNAti / carma ko phailA karake DhakatA hai| (udaram) udarapUraM bhungkte| udara ko pUrNa karake khAtA hai (peTabhara khAtA hai)| siddhi-(1) carmapUram / yahAM carma karma upapada hone para pUrI ApyAyane (di0A0) isa Nijanta dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| Namul' pratyaya ke pare hone para 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se 'Nic' pratyaya kA luk ho jAtA hai| (1) udarapUram / puurvvt| Namul (varSapramANe) (6) varSapramANa UlopazcAsyAnyatarasyAm / 32 / pa0vi0-varSapramANe 7 / 1 Ulopa: 11 asya 6 / 1 anyatarasyAm avyypdm| sa0-varSasya pramANamiti varSapramANam, tasmin-varSapramANe (sssstthiittpurussH)| UkArasya lopa iti Ulopa: (sssstthiittpurussH)| anu0-Namul, karmaNi pUre: iti caanuvrtte| anvaya:-karmaNi pUrerdhAtorNamul, UlopazcAsyAnyatarasyAm / artha:-karmaNi kArake upapade pUridhAto: paro Namul pratyayo bhavati, dhAtorUkArasya ca vikalpena lopo bhavati, varSasya pramANe gmymaane| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0 - goSpadapUraM vRSTo devaH / goSpadapraM vRSTo devaH / sItApUra vRSTo devaH / sItApraM vRSTo devaH / AryabhASA - artha - (karmaNi) karma kAraka upapada hone para (pUre:) pUri (dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai (ca) aura (asya) isa dhAtu ke (UlopaH) UkAra kA lopa (anyatarasyAm) vikalpa se hotA hai (varSApramANe ) yadi vahAM varSA kA pramANa pratIta ho / 482 udA0- -goSpadapUraM vRSTo devaH / goSpadapraM vRSTo devaH / parjanya deva ne gau ke pada= caraNacihna ko bharakara varSA kii| sItApUraM vRSTo devaH, sItApraM viSTo devaH / parjanya deva ne sItA= khUDa ko bharakara varSA kii| gau ke caraNacihna kA bharanA tathA khUDa kA bharanA varSA kA pramANa (mApa ) hai / siddhi- (1) goSpadapUram | yahAM goSpada karma upapada hone para pUrvokta 'pUri' dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| (2) goSpadapram | yahAM vikalpa pakSa meM 'pUri' dhAtu ke UkAra kA lopa hogayA hai / zeSa pUrvavat / (3) sItApUram / sItApram / pUrvavat / Namul (varSapramANe) - (7) cele knopeH // 33 // pa0vi0 - cele 7 / 1 knope: 5 / 1 / anu0 - Namul karmaNi, varSapramANe iti cAnuvartate / 'cele' ityatrArthagrahaNaM kriyate / celam = vastram / anvayaH - cele karmaNi knoperdhAtorNamul varSapramANe / arthaH- celArtheSu karmasu upapadeSu knopi dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati, varSapramANe gamyamAne / udA0-celaknopaM vRSTo devaH / vastraknopaM vRSTo devaH / vasanaknopaM vRSTo devaH / AryabhASA-artha- (cele) cela= vastrArthaka zabda ( karmaNi) karma upapada hone para (knope:) knopi (dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai (varSapramANe ) yadi vahAM varSA ke pramANa (mApa) kI pratIti ho / udA0 - celaknopaM vRSTo devaH / vastraknopaM vRSTo devaH / vasanaknopaM vRSTo devaH / parjanya deva ne vastra gIlA karanevAlI varSA kii| Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 tRtIyAdhyAyasya dhaturthaH pAdaH siddhi-(1) celaknopam / cel+am+knuuy+nnic+nnmut| cela+knUya+puk+ i+aam| cel+knuup+am| cel+knop+am| celknopm+su| celknopm| yahAM 'cela' karma upapada hone para Nijanta 'knUyI zabda unde ca' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| knUyI' dhAtu se hatumati ca' (3 / 1 / 26) se Nic' pratyaya, 'artiI0' (7 / 3 // 36) se dhAtu ko puk' Agama, lopo vyorvali' (6 / 1 / 65) se dhAtu ke 'ya' kA lopa aura 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se puganta 'knUp' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) vastraknopam/vasanaknopam / pUrvavat / Namul (8) nimUlasamUlayoH kaSaH / 34 / pa0vi0-nimUla-samUlayoH 7 / 2 kaSa: 5 / 1 / sa0-nimUlaM ca samUlaM ca te-nimUlasamUle, tayo:-nimUlasamUlayo: (itretryogdvndvH)| anu0-Namul karmaNi iti cAnuvartate / anvaya:-nimUlasamUlayo: karmaNo kaSo dhAtorNamul / artha:-nimUlasamUlayo: karmaNorupapadayo: kaS-dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| udA0-(nimUlam) nimUlakASaM kssti| (samUlam) samUlakASaM kaSati / nigataM mUlaM yasya tt-nimuulm| mUlena saheti samUlam / AryabhASA-artha-(nimUlasamUlayoH) nimUla aura samUla zabda (karmANa) karma upapada hone para (kaSaH) kaS (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(nimUla) nimUlakASaM kaSati / vRkSa Adi ko nIce jar3a chor3akara kATatA hai| (samUla) samUlakASaM kaSati / vRkSa Adi ko jar3a sahita kATatA hai| siddhi-(1) nimUlakASam / yahAM nimUla karma upapada hone para 'kaSa hiMsAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se kaS dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) samUlakASam / pUrvavat / vizeSa-pANinIya dhAtupATha meM 'kaSa' dhAtu hiMsArthaka paThita hai kintu anekArthA hi dhAtavo bhavanti' (mahAbhASya) ke pramANa se yahAM kaSa' dhAtu chedanArthaka hai| Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Namul ___ (6) zuSkacUrNarUkSeSu piSaH / 35 / pa0vi0-zuSka-cUrNa-rUkSeSu 7 / 3 piSa: 5 / 1 / sa0-zuSkaM ca cUrNaM ca rUkSaM ca tAni-zuSkacUrNarUkSANi, teSu-zuSkacUrNarUkSeSu (itaretarayogadvandvaH) / anu0-Namul karmaNi iti cAnuvartate / anvaya:-zuSkacUrNarUkSeSu karmasu piSo dhAtorNamul / artha:-zuSkacUrNarUkSeSu karmasu upapadeSu piS-dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| udA0-(zuSkam) zuSkapeSaM pinsstti| zuSkaM pinaSTItyartha: / (cUrNam) cUrNapaSaM pinaSTi / cUrNaM pinaSTItyartha: / (rUkSam) rUkSapeSaM pinaSTi / rUkSaM pinaSTItyarthaH / AryabhASA-artha-(zuSkacUrNarUkSeSu) zuSka, cUrNa, rUkSa zabda (kamaNi) karma upapada hone para (piSa:) piS (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(zuSka) zuSkapeSaM pinaSTi / zuSka dravya ko pIsatA hai| (cUrNa) cUrNapaSaM pinaSTi / cUna pIsatA hai| (rUkSa) rUkSapeSaM pinaSTi / rUkSa dravya ko pIsatA hai| siddhi-(1) shusskpessm| yahAM zuSka karma upapada hone para piSla saMcUrNane (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'piS' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| kaSAdiSu yathAvidhyanuprayoga:' (3 / 4 / 46) se piS' dhAtu se Namul' pratyaya kiyA gayA hai, ata: piS' dhAtu kA hI anuprayoga kiyA jAtA hai-pinaSTi, anya dhAtu kA nhiiN| (2) cUrNapaSam/rUkSapeSam / pUrvavat / Namul (10) samUlAkRtajIveSu hankRJgrahaH / 36 / pa0vi0-samUla-akRta-jIveSu 7 / 3 han-kRJ-graha: 5 / 1 / sa0-samUlaM ca akRtaM ca jIvazca te-samUlAkRtajIvA:, teSusamUlAkRtajIveSu (itretryogdvndv:)| han ca kRJ ca grah ca eteSAM samAhAra:-hankRJgraha, tasmAt-hanukRJgraha: (smaahaardvndvH)| Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anu0-Namul, karmaNi iti caanuvrtte|| anvaya:-samUlAkRtajIveSu karmasu hankRJgraho dhAtorNamul / artha:-samUlAkRtajIveSu karmasu upapadeSu yathAsaMkhyaM hankRJgrahibhyo dhAtubhyo Namul pratyayo bhvti| udA0-(samUlam) samUlaghAtaM hanti / samUlaM hantItyarthaH / (akRtam) akRtakAraM kroti| akRtaM krotiityrthH| (jIva:) jIvagrAhaM gRhNAti / jIvaM gRhnnaatiityrthH| AryabhASA-artha- (samUlAkRtajIveSu) samUla, akRta, jIva zabda (kamaNi) karma upapada hone para yathAsaMkhya (hankRJgraha:) han, kRJ. graha (dhAto:) dhAtuoM se (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(samUla) samUlaghAtaM hanti / samUla naSTa karatA hai| (akRta) akRtakAraM karoti / akRta kArya ko karatA hai| (jIva) jIvagrAhaM gRhNAti / jIva ko pakar3atA hai| siddhi-(1) samUlaghAtam / samUla+am+han+Namul / smuul+hn+am| samUla+ghan+am / samUla+ghat+am / smuul+ghaat+am| smuulghaatm+su| samUlaghAtam / yahAM samUla karma upapada hone para hana hiMsAgatyoH ' (adA0pa0) dhAtu se Namul' pratyaya hai| ho hanteNinneSu' (7 / 3 / 54) se han' dhAtu ke ha' ko kutva gh', hanasto'ciNNalo:' (7 / 3 / 32) se han' dhAtu ke n' ko t' hotA hai| pratyaya ke Nit hone se 'ata upadhAyAH' (8 / 2 / 116) se han' dhAtu ko upadhAvaddhi hotI hai| (2) akRtakAram / akRta karma upapada hone para 'DukRJ karaNe (tanA0u0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) jIvagrAham / jIva karma upapada hone para 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pUrvavat upadhAvRddhi hotI hai| Namul __(11) karaNe hanaH / 37 / pa0vi0-karaNe 71 hana: 5 / 1 / anu0-Namul itynuvrtte| anvaya:-karaNe hano dhAtorNamul / Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-karaNe kArake upapade han-dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| udA0-pANighAtaM vediM hnti| pAdaghAtaM bhUmiM hanti / AryabhASA-artha-(karaNe) karaNa kAraka upapada hone para (hana:) han (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-pANighAtaM vediM hanti / hAtha se vedi ko kUTatA hai| pAdaghAtaM bhUmi hanti / paira se bhUmi ko kUTatA hai| siddhi-(1) pANighAtam / yahAM pANikaraNa upapada hone para han hiMsAgatyoH' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| zeSa kArya samUlaghAtam' (3 / 4 / 36) ke samAna hai| (2) pAdaghAtam / yahAM pAdakaraNa upapada hone para pUrvokta han' dhAtu se 'Namul' pratyaya hai| zeSa pUrvavat hai| Namul (12) snehane piSaH / 38 / pa0vi0-snehane 7 / 1 piSa: 5 / 1 / anu0-Namula, karaNe iti cAnuvartate / anvaya:-snehane pibo dhaatornnmul| artha:-snehanavAcini karaNe kArake upapade piS-dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| snehane' ityatrArthagrahaNaM kriyte| ... udA0-udapeSaM pinaSTi / udakena pinaSTItyarthaH / tailapeSaM pinaSTi / tailena pinssttiityrthH| AryabhASA-artha-(snehane) snehana dravavAcI (karaNe) karaNa kAraka upapada hone para (piSa:) piN (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| ___ udA0-udapeSaM pinsstti| kisI dravya ko jala se pIsatA hai| tailapeSaM pinaSTi / kisI dravya ko taila se pIsatA hai| siddhi-(1) udapeSam / yahAM udaka karaNa upapada hone para piSlU saMcUrNane' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se pUrvavat upadhAvRddhi hotI hai| pipaMvAsavAhanadhiSu ca (6 / 3 / 58) se udaka ke sthAna meM uda-Adeza hotA hai| (2) tailapeSam / pUrvavat / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 487 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH Namul (13) haste vartigrahoH / 36 / pa0vikte 71 vartigraho: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-vAca grah ca tau-vartigrahau, tayo:-vartigraho: (itretryogv)| anu0-n karaNe iti caanuvrtte| anvayAte karaNe vartigrahibhyAM dhAtubhyAM nnmul| artha:-glAcini karaNe kArake upapade vartigrahibhyAM dhAtubhyAM paro Namul prtyyoti| udA0ti:) hastavartaM vrtyti| karavartaM vrtyti| pANivarta vartayati / hastertayatItyartha / (graha) hastagrAhaM gRhNAti / karagrAhaM gRhNAti / pANigrAhaM gRhA / hastena gRhNAtItyarthaH / AryabhASardha-(haste) hastavAcI (karaNe) karaNa kAraka upapada hone para (vartigraho:) varti aura graha (1) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-1) hastavartaM vrtyti| karavartaM vartayati / pANivarta vrtyti| hAtha se bartAva karatA ha) hastagrAhaM gRhNAti / karagrAhaM gRhNAti / pANigrAhaM gRhNAti / hAtha se pkdd'taa| ___ siddhi-stavartam / hasta+TA+varti+ Namul / hasta+va+am / hastavartam+su / hstvrtm| yahAM hastaNa upapada hone para Nijanta vatu vartane' (bhvA0A0) dhAtu se isa sUtra se Namul' prtdai| 'NeraniTi' (6 / 4 / 51) se Nic kA luk hotA hai| aise hI-karavartam, pArtam / (2) haham / yahAM hasta karaNa upapada hone para 'graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sU iNamul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| aise hI-karagrAham, pANigrAham / Namul (14) sve puSaH / 40 / pa0virva 71 puSa: 5 / 1 / anu0-l. karaNe iti caanuvrtte| 'sve' ityatrArthagrahaNaM kriyate / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - sve karaNe puSo dhAtorNamul / artha:-svavAcini karaNe upapade puS- dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / | udA0-svapoSaM pussyti| AtmapoSaM puSyati / gopoSaM puSyati / pitRpoSaM puSyati / dhanapoSaM puSyati / raipoSaM puSyati / AryabhASA-artha-(sve) svavAcI (karaNe) karaNa kAraka upapada hone para (puSaH) puS (dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai / udA0 - svapoSaM pussyti| AtmapoSaM puSyati / AtmA se puSTa hotA hai / gopoSaM puSyati / gau se puSTa hotA hai| pitRpoSaM puSyati / pitRjanoM se puSTa hotA hai / dhanapoSaM puSyati / raipoSaM puSyati / dhana se puSTa hotA hai| siddhi - (1) svapoSam / sva+TA+puS+Namul / sva+poS+am / svapoSam+su / svapoSam / yahAM 'sva' karaNa upapada hone para 'puSa puSTauM' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86 ) se 'puS' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| aise hI - AtmapoSam Adi / Namul - (15) adhikaraNe bandhaH / 41 / pa0vi0- adhikaraNe 7 / 1 bandha: 5 / 1 / anu0 - Namul ityanuvartate / anvayaH-adhikaraNe bandho dhAtorNamul / artha:-adhikaraNe kArake upapade bandhU- dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / udA0-cakrabandhaM badhnAti / kUTabandhaM badhnAti / muSTibandhaM badhnAti / corakabandhaM badhnAti I AryabhASA-artha- (adhikaraNe) adhikaraNa kAraka upapada hone para (bandhaH ) bandha ( dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai| udA0-cakrabandhaM badhnAti / cakra meM bAMdhatA hai| kUTabandhaM badhnAti / kapaTa chala meM bAMdhatA hai| muSTibandhaM badhnAti / muTThI meM bAMdhatA hai| corakabandhaM badhnAti / cora karma meM bAMdhatA hai| Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 486 siddhi-(1) cakrabandham / cakra+Gi+bandha+Namul / ckr+bndh+am| cakrabandhm+su / cakrabandham / se yahAM 'cakra' adhikaraNa kAraka upapada hone para 'bandha bandhane' (krayA0pa0) dhAtu isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| aise hI - kUTabandham Adi / Namul (saMjJAyAm) pa0vi0 saMjJAyAm 7 / 1 / anu0-Namul bandha iti cAnuvartate / anvayaH - saMjJAyAM bandho dhAtorNamul / artha:-saMjJAyAM viSaye bandhu- dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / udA0-krauJcabandhaM badhnAti / mayUrikAbandhaM badhnAti / aTTAlikAbandhaM badhnAti / AryabhASA-artha- (saMjJAyAm ) saMjJA viSaya meM (bandhaH ) bandha ( dhAtoH ) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai| udA0 - krauJcabandhaM badhnAti / mayUrikAbandhaM badhnAti / krauJcabandha Adi bandhavizeSoM ke nAma haiN| siddhi - (1) krauJcabandham / pUrvavat / Namul - (16) saMjJAyAm / 42 / paro (17) katrorjIvapuruSayornazivahoH / 43 / pa0vi0-kartrIH 7 / 2 jIva - puruSayoH 7 / 2 nazi - vaho : 6 / 2 (paJcamyarthe) / sa0 - jIvazca puruSazca tau - jIvapuruSau tayo:- jIvapuruSayoH / nazizca vaha ca tau nazivahau, tayoH nazivaho: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-Namul ityanuvartate / anvayaH - katrorjIvapuruSayornazivahibhyAM dhAtubhyAM Namul / artha:-kartRvAcinorjIvapuruSayorupapadayoryathAsaMkhyaM nazivahibhyAM dhAtubhyAM Namul pratyayo bhavati / udA0- (jIva ) jIvanAzaM nazyati / ( puruSaH ) puruSavAhaM vahati / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(katroM:) kartAvAcI (jIva-puruSayoH) jIva aura puruSa zabda upapada hone para yathAsaMkhya (nazivaho:) naz aura vaha (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0- (jIva) jIvanAzaM nazyati / jIva (prANI) naSTa hotA hai| (puruSa) puruSavAhaM vahati / puruSa sevaka banakara bhAra vahana karatA hai| siddhi-(1) jIvanAzam / jiiv+su| naz+Namul / jIva+nAz+am / jiivnaashm+su| jiivnaashm| / yahAM jIva' kartA upapada hone para Naza adarzane' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se naz' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) puruSavAham / yahAM 'puruSa' kartA upapada hone para vaha prApaNe' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pUrvavat upadhAvRddhi hotI hai| Namul (18) UrdhvaM zuSipUroH / 44 / pa0vi0-Urce 71 zuSi-pUro: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-zuSizca pUr ca tau-zuSipUrau, tayo:-zuSipUro: (itretryogdvndvH)| anu0-Namul, koM: iti caanuvrtte| artha:-kartRvAcini Urdhva-zabde upapade zuSipUribhyAM dhAtubhyAM paro Namul pratyayo bhvti| udA0- (zuSi:) UrdhvazoSaM shussyti| (pUr) UrdhvapUraM puuryte| AryabhASA-artha-(koM:) kartAvAcI (Uye) Urdhva zabda upapada hone para (zuSipUro:) zuSa aura pUr (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(zuSi) UrdhvazoSaM zuSyati / UparavAlA bhAga sUkhatA hai| (pUra) UrdhvapUraM puuryte| UparavAlA bhAga bharatA hai| siddhi-(1) UrdhvazoSam / Urdhva+su+zuS+Namul / Urdhva+zoN+am / uurdhvshossm+su| uurdhvshossm|| yahAM Urdhva' kartA upapada hone para 'zuSi zoSaNe' (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'zuS' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| (2) UrdhvapUram / 'pUrI ApyAyane (di0A0) dhAtu se pUrvavat / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namul - tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (16) upamAne karmaNi ca / 45 / pa0vi0 - upamAne 7 / 1 karmaNi 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-Namul, kartreriti cAnuvartate / anvayaH-upamAne karmaNi kartari ca dhAtorNamul / artha:-upamAnavAcini karmaNi kartari copapade dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / udA0- ( karmaNi) ghRtanidhAyaM nihitaH / ghRtamiva nihita ityarthaH / suvarNanidhAyaM nihitaH / suvarNamiva nihita ityartha: / (kartari ) ajakanAzaM naSTaH | ajaka iva naSTa ityarthaH / cUDakanAzaM naSTaH / cUDaka iva naSTa ityarthaH / 461 AryabhASA - artha - (upamAne) upamAnavAcI (karmaNi) karma (ca) aura (kartIra) kartA upapada hone para (dhAtoH) dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai| udA0- (karma) ghRtanidhAyaM nihitaH / ghRta ke samAna rakhA huA / suvarNanidhAyaM nihita: / sone ke samAna rakhA huaa| (kartA) ajakanAzaM naSTa: / bakare ke samAna naSTa hogyaa| cUDakanAzaM naSTa: / murge ke samAna naSTa hogayA / siddhi- (1) ghRtanidhAyam / ghRta+am+ni+dhA+Namul / ghRta+nidhA+yuk+am / ghRtanidhAyam+su / ghRtanidhAyam / yahAM ghRta karma upapadaM hone 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se isa sUtra se 'mul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'Ato yuk ciNkRto:' (7/3/33) se 'dhA' dhAtu ko 'yuk' Agama hotA hai| aise hI suvarNanidhAyam / (2) ajakanAzam / ajaka+su+naz+Namul / ajk+naash+am| ajakanAzam+su / ajakanAzam / yahAM ajaka kartA upapada hone para 'Naza adarzane (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'ata upadhAyAH' (7/2/116 ) se 'naz' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| aise hI-cUDakanAzam / anuprayogavidhiH (20) kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH / 46 / pa0vi0-kaSAdiSu 7 / 3 yathAvidhi 1 / 1 anuprayoga : 1 / 1 / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-kaSa AdiryeSAM te kaSAdaya:, teSu - kaSAdiSu ( bahuvrIhi: ) / vidhimanatikramya iti yathAvidhi (avyayIbhAvaH) / 462 artha:- kaSAdiSu = 'nimUlasamUlayoH kaSa:' ( 3 | 3 | 34 ) ityAdiSu sUtreSu yathAvidhi anuprayogo bhavati, yasmAd dhAtorNamul pratyayo vihitaH sa evAnuprayoktavyaH / udA0 - nimUlakASaM kaSati / samUlakASaM kaSati ityAdikamudAhRtam / AryabhASA-artha- (kaSAdiSu) 'nimUlasamUlayoH kaSa:' ( 3 | 3 | 34) ityAdi sUtroM meM (yathAvidhi ) jisa dhAtu se Namul kA vidhAna kiyA gayA hai usa dhAtu kA hI ( anuprayogaH ) anuprayoga karanA cAhiye, anya kA nahIM / - nimUlakASaM kaSati / samUlakASaM kaSati / ardha pUrvavat hai / siddhi - (1) nimUlakASaM kaSati / yahAM nimUla upapada 'kaS' dhAtu se 'Namul' pratyaya kA vidhAna kiyA gayA hai, ataH 'kaSati' kA hI anuprayoga hotA hai, 'chinatti' Adi kA nahIM / Namul - udA0 (21) upadaMzastRtIyAyAm / 47 / pa0vi0-upadaMza: 5 / 1 tRtIyAyAm 7 / 1 / anu0-Namul ityanuvartate / anvayaH-tRtIyAyAm upadaMzo dhAtorNamul / arthaH-tRtIyAnte upapade upapUrvAd daMz-dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati / udA0-mUlakopadaMzaM bhuGkte / mUlakenopadaMzaM bhuGkte / ArdrakopadezaM bhuGkte / ArdrakeNopadaMzaM bhuGkte / AryabhASA - artha - (tRtIyAyAm ) tRtIyAnta zabda upapada hone para (upadaMzaH) upa-upasargapUrvaka daMz dhAtu se pare ( Namul ) Namul pratyaya hotA hai| udA0- - mUlakopadaMzaM bhuGkte / mUlakenopadaMzaM bhuGkte / mUlI se kATa-kATakara roTI khAtA hai| ArdrakopadaMzaM bhuGkte / ArdrakeNopadaMzaM bhuGkte / adaraka se kATa-kATakara roTI khAtA hai| siddhi - (1) mUlakopadaMzam / mUlaka+TA+upadaMz + Namul / mUlaka+upadaMz+am / muulkopdeshm+su| mUlakopadaMzam / Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 463 yahAM tRtIyAnta mUlaka zabda upapada hone para 'dazi darzanadaMzanayoH' (cu0A0) dhAtu se isa sUtra se Namul pratyaya hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se mUlaka aura upadaMza subantoM kA vikalpa se samAsa hotA hai-mUlakenopadaMzaM bhuGkte / aise hI-ArdrakopadaMza bhuGkte, ityaadi| Namul (22) hiMsArthAnAM ca samAnakarmakANAm / 48 / pa0vi0-hiMsArthAnAm 6 / 3 (paJcamyarthe ) ca avyayapadam, samAnakarmakANAm 6 / 3 (pnycmyrthe)| sa0-hiMsA'rtho yeSAM te hiMsAH , teSAm- hiMsAnAm / samAnaM karma yeSAM te-samAnakarmakAH, teSAm-samAnakarmakANAm (bhuvriihi:)| ___ anu0-Namul, tRtIyAyAmiti caanuvrtte| anvaya:-tRtIyAyAM samAnakarmakebhyo hiMsArthebhyazca dhAtubhyo Namul / artha:-tRtIyAnte zabde upapade'nuprayogadhAtunA saha samAnakarmakebhyo hiMsArthebhyo dhAtubhya: paro Namul pratyayo bhvti| udA0-daNDopaghAtaM gA: kaalyti| daNDenopaghAtaM gA: kAlayati / daNDopatADaM gA: kAlayati / daNDenopatADaM gA: kaalyti| AryabhASA-artha-(tRtIyAyAm) tRtIyAnta zabda upapada hone para anuprayogavAle dhAtu ke sAtha (samAnakarmakANAm) tulya karmavAle (hiMsArthebhyaH) hiMsArthaka (dhAto:) dhAtuoM se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-daNDopaghAtaM gA: kAlayati / daNDenopadhAtaM gA: kAlayati / daNDopatADaM gA: kAlayati / daNDenopatADaM gA: kAlayati / daNDa se mArakara gauoM ko nikAlatA hai| siddhi-(1) daNDopaghAtam / daNDa+TA+upahan+Namul / daNDa-sAdhan + am / dnndd+upght+am| daNDa+upaghAt+am / dnnddopghaatm+su| daNDopayAtam / ___ yahAM tRtIyAnta daNDa zabda upapada hone para upa' upasargapUrvaka han hiMsAgatyo:' (30pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hai| zeSa kArya samUlaghAtam' (3 / 4 / 26) ke samAna hai| yahAM 'daNDopaghAtam' aura 'kAlayati' dhAtu kA 'gA:' samAna karma hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-daNDenopaghAtam / (2) kaalyti| 'kala vikSepe' (curaadi0)| (3) daNDopatADam / 'taDa AghAte (curaadi0)| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyA 464 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Namul (23) saptamyAM coppiiddrudhkrssH|46| pa0vi0-saptamyAm 71 ca avyayapadam, upapIDa-rudha-karSa: 5 / 1 / sa0-pIDazca rudhazca karSa ca eteSAM samAhAra:-pIDarudhakarSa, upapUrva ca tat pIDarudhakarSa iti upapIDarudhakarSa, tasmAt-upapIDarudhakarSaH (samAhAradvandvagarbhitottarapadalopI ttpurussH)| anu0-Namul, tRtIyAyAmiti caanuvrtte| anvaya:-saptamyAM tRtIyAyAM ca upapIDarudhakarSo dhaatornnmul| artha:-saptamyante tRtIyAnte ca zabde upapade upa-upasargapUrvebhya: pIDarudhakarSibhyo dhAtubhya: paro Namul pratyayo bhavati / udAharaNam dhAtuH saptamI (upa+pIDa:) (ka) pAUpapIDaM zete pAopapIDaM zete (kha) pArzvayorupapIDaM zete pArvAbhyAmupapIDaM zete (upa+rudhaH) (ka) vrajoparodhaM gA: sthApayati vrajoparodhaM gAH sthApayati (kha) vraje uparodhaM gA: sthApayati vrajenoparodhaM gA: sthApayati (upa+karSa) (ka) pANyupakarSa dhAnA: saMgRhNAti pANyupakarSa dhAnA: saMgRhNAti (kha) pANAvupakarSa dhAnA: saMgRhNAti pANinopakarSa dhAnA: saMgRhNAti AryabhASA-artha-(saptamyAm) saptamyanta (ca) aura (tRtIyAm) tRtIyAnta zabda upapada hone para (upapIDarudhakarSaH) upa-upasargapUrvaka pIDa, rudha, karSa (dhAto:) dhAtuoM se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-saMskRtabhASA meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(pIDa) pAryoM se pIDita hokara sotA hai| (rudha) vraja meM rokakara gauoM ko rakhatA hai| (karSa) hAthoM se baiMcakara dhAnoM ko ikaTThA karatA hai| siddhi-(1) pArvopapIDam / pArzva+os/bhyAm+upapID+Namul / pArzva+upapID+ am / paashrvoppiiddm+su| paashrvoppiiddm| yahAM saptamyanta/tRtIyAnta pArzva zabda upapada hone para upa-upasargapUrvaka pIDa avagAhane (cu0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| tatIyAprabhatInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-pArzvayorupapIDam (saptamI) pArzvabhyAmupapIDam (tRtiiyaa)| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 465 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) vrajoparodham / 'rudha AvaraNe (di0A0) pUrvavat / (3) paannyupkrssm| kRSa vilekhane' (bhvA0pa0) pUrvavat / Namul (samAsattau) (24) smaasttau|50| pa0vi0-samAsattau 71 / anu0-Namul, tRtIyAyAM, saptamyAmiti caanuvrtte| anvaya:-tRtIyAyAM saptamyAM ca dhAtorNamula samAsattau / artha:-tRtIyAnte saptamyante ca zabde upapade dhAtoH paro Namul pratyayo bhavati, samAsattau gmymaanaayaam| samAsatti: smiiptaa| udAharaNamdhAtuH tRtIyA saptamI (graha:)(ka) kezagrAhaM yudhynte| kezagrAhaM yudhynte| (kha) kezaihiM yudhynte| kezeSu grAhaM yudhynte| (ka) hastagrAhaM yudhynte| hastagrAhaM yudhynte| (kha) hastaihiM yudhynte| hasteSu grAhaM yudhynte| AryabhASA-artha- (tRtIyAyAm) tRtIyAnta aura (saptamyAm) saptamyanta zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai (samAsattau) yadi vahAM samIpatA artha kI pratIti ho| udA0-saMskRtabhAga meM dekha leveM / artha isa prakAra hai-keza pakar3akara lar3ate haiN| hasta pakar3akara lar3ate haiN| siddhi-(1) kezagrAham / kesh+bhis/sup+grh+nnmul| keza+grAha+am / kezagrAham+su / keshgraahm| yahAM tRtIyAnta/saptamyanta keza zabda upapada hone para graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit hone se 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'graha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-kezaiAham (tRtIyA) kezeSu prAham (saptamI) aise hI-hastagrAham, ityaadi| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam Namul (pramANe) (25) pramANe caa51| pa0vi0-pramANe 7 / 1 ca avyayapadam / anu0-Namul tRtIyAyAm, saptamyAmiti caanuvrtte| anvaya:-tRtIyAyAM saptamyAM ca dhAtorNamul, pramANe ca / artha:-tRtIyAnte saptamyante ca zabde upapade dhAto: paro Namul pratyayo bhavati, pramANe'pi gmymaane| udA0-(tRtIyA) vyaGgulotkarSa khaNDikAM chinatti / vyaGgulenotkarSa khaNDikAM chintti| (saptamI) vyaGgulotkarSa khaNDikAM chinatti / dvayaGgule utkarSaM khaNDikAM chintti| AryabhASA-artha-(tRtIyAyAm) tRtIyAnta aura (saptamyAm) saptamyanta zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai (pramANe) yadi vahAM pramANa artha kI (ca) bhI pratIti ho| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-do aGgula chor3akara lakar3I ko kATatA hai| siddhi-(1) vyaGgulotkarSam / vyaGgula+TA/Di+ut+kRS+Namul / dvayaGgula+ ut+karSa+am / dvayaGgulotkarSam+su / dvynggulotkrssm| yahAM pramANavAcI tRtIyAnta/saptamyanta dvayaGgula zabda upapada hone para ut-upasargapUrvaka 'kRSa vilekhane' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-vyaGgulenotkarSam, vyaGgule utkarSam / Namul (parIpsAyAm) (26) apAdAne priipsaayaam|52| pa0vi0-apAdAne 7 / 1 parIpsAyAm 71 / anu0-Namul itynuvrtte| anvaya:-apAdAne, dhAtorNamul, parIpsAyAm / artha:-apAdAne kArake upapade dhAto: paro Namul pratyayo bhavati, parIpsAyAM gmymaanaayaam| parIpsA tvraa| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 467 udA0-zayyotthAyaM dhaavti| zayyAyA utthAyaM dhAvati / evaM nAma tvarate yadavazyakartavyamapi nApekSate, kevalaM shyyotthaanmaatrmaadriyte| AryabhASA-artha-(apAdAne) apAdAna kAraka upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai (parIpsAyAm) yadi vahAM zIghratA artha kI pratIti ho| udA0-zayyotthAyaM dhaavti| zayyAyA utthAyaM dhaavti| zayyA se uThakara bhAgatA hai| itanI zIghratA karatA hai ki muMha dhonA Adi Avazyaka kartavya kI bhI apekSA nahIM karatA hai, zayyA se uThate hI bhAga letA hai| siddhi-(1) zayyotthAyam / shyyaa+ngsi+ut+sthaa+nnmul| zayyA+ut+sthA+ yuk+am| zayyA+utthAya+am / zayyotthAyam+su / shyyotthaaym| yahAM apAdAna kAraka meM zayyA zabda upapada hone para ut' upasargapUrvaka ThA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se 'Namul' pratyaya hotA hai| uda: sthAstambhoH pUrvasya' (8 / 4 / 60) se 'sthA' dhAtu ko pUrva savarNa Adeza aura 'Ato yuk ciNkRto:' (7 / 3 / 33) se yuk' Agama hotA hai| tRtIyAprabhatInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-zayyAyA utthAyam / Namul (parIpsAyAm) __ (27) dvitIyAyAM ca / 53 / pa0vi0-dvitIyAyAm 71 ca avyypdm| anu0-Namul parIpsAyAmiti cAnuvartate / anvaya:-dvitIyAyAM ca dhAtorNamul parIpsAyAm / artha:-dvitIyAnte zabde copapade dhAto: paro Namul pratyayo bhavati, parIpsAyAM gmymaanaayaam| udA0-yaSTigrAhaM yudhynte| yaSTiM grAhaM yudhyante / loSTagrAhaM yudhynte| loSTaM grAhaM yudhyante / evaM nAma tvarante yadAyudhagrahaNamapi nApekSante, loSTAdikaM yat kiJcadAsannaM bhavati tad gRhNanti, tato yudhynte| AryabhASA-artha-(dvitIyAyAm) dvitIyAnta zabda upapada hone para (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai (parIpsAyAm) yadi vahAM zIghratA artha kI pratIti ho| udA0-yaSTigrAhaM yudhynte| yaSTiM grAhaM yudhyante / lAThI ko lekara lar3ate haiN| loSTagrAhaM yudhynte| loSTaM grAhaM yudhyante / Dhele ko lekara lar3ate haiN| aisI zIghratA karate Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam haiM ki zastra Adi kI apekSA nahIM karate, apitu DhelA Adi jo kucha samIpaM ho use lekara yuddha karate haiN| siddhi-(1) yaSTigrAham / ysstti+am+grh+nnmul| yaSTi+grAha+am / yssttigraahm+su| yssttigraahm|| yahAM dvitIyAnta yaSTi' zabda upapada hone para graha upAdAne (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' ((7 / 2 / 116) se 'graha' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-yaSTiM grAham / aise hI-loSTagrAham, ityaadi| Namul (28) svaangge'dhuve|54| pa0vi0-svAGge 7 / 1 adhruve 7 / 1 / sa0-na dhruvamiti adhruvam, tasmin-adhruve (naJtatpuruSaH) / yasminnaGge chinne'pi prANI na mriyate tadadhruvamaGgamucyate, pANipAdAdikam / anu0-Namul, dvitIyAyAmiti caanuvrtte| anvaya:-adhruve svAGge dhaatornnmul| artha:-adhruve svAGgavAcini dvitIyAnte zabde upapade dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| udA0-akSinikANaM jlpti| akSi nikANaM jalpati / bhrUvikSepa kthyti| bhruvaM vikSepaM kathayati / __ AryabhASA-artha-(adhruve) jisake kaTane para prANI nahIM karatA hai usa (svAGge) svAGgavAcI (dvitIyAyAm) dvitIyAnta zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-akSinikANaM jalpati / akSi nikANaM jalpati / AMkha banda karake bakatA hai| bhUvikSepaM kathayati / dhruvaM vikSepaM kathayati / bhauMha ko Ter3hI karake kahatA hai| siddhi-(1) akSinikANam / akSi+am+ni+kaN+Namul / akssi+ni+kaann+am| akssinikaannm+su| akSinikANam / yahAM svAGgavAcI dvitIyAnta 'akSi' zabda upapada hone para ni' upasargapUrvaka 'kaNa nimIlane' (curAdi0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| 'ata upadhAyAH' (7 / 2 / 116) se kaN' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (2) bhUvikSepam / bhrU+am+vi+kSip+Namul / bhrU+vi+kSep+am / bhruuvikssep+am| bhuuvikssepm+su| bhruuvikssepm| yahAM svAgavAcI dvitIyAnta 'bhrU' zabda upapada hone para vi' upasargapUrvaka kSipa preraNe (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se kSip' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-bhuvaM vikSepam / Namul (26) pariklizyamAne c|55 / pa0vi0-pariklizyamAne 71 ca avyypdm| anu0-Namul, dvitIyAyAM svAGge iti cAnuvartate / anvaya:-pariklizyamAne svAGge dvitIyAyAM dhAtorNamul / artha:-pariklizyamAne sarvata: klizyamAne svAGvAcini dvitIyAnte zabde upapade'pi dhAto: paro Namul pratyayo bhvti| parikleza: sarvato vibAdhanam, du:khnm| udA0-ura: peSaM yudhyante / ura: peSaM yudhynte| zira:peSaM yudhynte| zira: pezaM yudhynte| AryabhASA-artha-(pariklizyamAne) saba ora se kleza ko prApta honevAle (svAGge) svAGgavAcI (dvitIyAyAm) dvitIyAnta zabda upapada hone para (ca) bhI (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-ura:peSaM yudhyante / ura: peSaM yudhyante / saba ora se chAtI ko kaSTa dete huye yuddha karate haiN| zira:peSaM yudhynte| zira: pezaM yudhyante / saba ora se zira ko kaSTa dete huye yuddha karate haiN| siddhi-(1) ur:pessm| yahAM pariklizyamAna svAGgavAcI dvitIyAnta uras' zabda upapada hone para piSla peSaNe' (rudhA0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-ura:peSam / (2) zira:peSam / pUrvavat / Namul(30) vizipatipadiskandAM vyApyamAnAsevyamAnayoH / 56 / pa0vi0-vizi-pati-padi-skandAm 6 / 3 (paJcamyarthe) vyApyamAnAsevyamAnayo: 7 / 2 / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-vizizca patizca padizca skand ca te-vizipatipadiskandaH, teSAm-vizipatipadiskandAm (itretryogdvndv:)| anu0-Namul, dvitIyAyAmiti caanuvrtte| anvaya:-dvitIyAyAM vyApyamAnAsevyamAnayorvizi0skandibhyo dhAtubhyo nnmul| ___ artha:-dvitIyAnte zabde upapade vyApyamAna-AsevyamAnayorarthayovartamAnebhyo vizipatipadiskandibhyo dhAtubhya: paro Namul pratyayo bhavati / vizi-AdibhiH kriyAbhiH saha sAkalyena padArthAnAM sambandho vyAptirityucyate / tAtparya cA''sevA bhavati / dravye vyAptirbhavati kriyAyAM cA''sevA bhvti| samAsena vyApti-AsevayoruktvAt 'nityavIpsayo:' (8 / 1 / 4) iti dvivacanaM na bhavati, 'uktArthAnAmaprayogaH' iti vacanAt / asamAsapakSe tu vyApyamAnatAyAM dravyasya dvirvacanaM bhavati / AsevyamAnatAyAM ca kriyAvacanasya dvirvacanaM bhavati / tathA coktam-supsu vIpsA tikSu ca nityatA bhavati / udAharaNamdhAtuH vyApyamAnatA AsevyamAnatA vizi: (ka) gehaanuprveshmaaste| gehaanuprveshmaaste| (kha) gehaM gehamanupravezamAste gehmnuprveshmnuprveshmaaste| pati: (ka) gehaanuprpaatmaaste| gehaanuprpaatmaaste| (kha) gehaM gehmnuprpaatmaaste| gehmnuprpaatmnuprpaatmaaste| padi: (ka) gehaanuprpaadmaaste| gehaanuprpaadmaaste| (kha) gehaM gehmnuprpaadmaaste| gehmnuprpaadmnuprpaadmaaste| skandi: (ka) gehaavskndmaaste| gehaavskndmaaste| (kha) gehaM gehmvskndmaaste| gehmvskndmvskndmaaste| AryabhASA-artha-(dvitIyAyAm) dvitIyAnta zabda upapada hone para (vyApyamAnAsevyamAnayoH) vyApyamAna aura AsevyamAna artha meM vidyamAna (vizi0skandAm) vizi, pati, padi, skand (dhAto:) dhAtuoM se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 501 viza-Adi kriyAoM ke ..Atha sampUrNatA se padArthoM kA sambandha honA vyApti kahAtI hai| tatparatA evaM kriyA kA bAra-bAra honA AsevA kahAtI hai| dravya meM vyApti aura kriyA meM AsevA rahA karatI hai| samAsa ke dvArA vyApti aura AsevA kA kathana hone se nityavIpsayoH' (811 / 4) se dvitva nahIM hotA hai, isameM uktArthAnAmaprayogaH' yaha mahAbhASya vacana pramANa hai| ___ asamAsa pakSa meM vyApyamAnatA artha meM dravyavAcI zabda ko dvitva hotA hai aura AsevyamAnatA artha meM kriyAvAcI zabda ko dvitva hotA hai| jaisA ki kahA gayA hai-subantoM meM vIpsA (vyApakatA) aura tiGantoM meM nityatA (AsevyatA) rahatI hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra haidhAtu vyApyamAnatA AsevyamAnatA (1) vizi ghara-ghara meM praveza karatA hai| ghara meM bAra-bAra praveza karatA hai| (2) pati ghara-ghara meM jAtA hai| ghara meM bAra-bAra jAtA hai| (3) padi ghara-ghara meM jAtA hai| ghara meM bAra-bAra jAtA hai| (4) skanda ghara-ghara meM kUdatA hai| ghara meM bAra-bAra kUdatA hai| ___ siddhi-(1) gehaanuprveshm| yahAM dvitIyAnta geha zabda upapada hone para anu-pra upasargapUrvaka 'viza pravezane' (tu0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul pratyaya hai| 'pugantataghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'viz' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se upapada samAsa hotA hai| samAsa pakSa meM vyApyamAnatA aura AsevyamAnatA kA samAsa ke dvArA hI kathana hone se dvitva nahIM hotA hai| asamAsa pakSa meM vyApti artha meM dravyavAcI geha zabda ko aura AsevA (nityatA) artha meM kriyAvAcI zabda ko nityavIpsayoH' (8 / 1 / 4) se dvitva hotA hai| jaisA ki udAharaNoM meM darzAyA gayA hai| (2) gehAnuprapAtam / anu-pra upasargapUrvaka 'patlu gatau' (bhvA0pa0) / (3) gehAnuprapAdam / anu-pra upasargapUrvaka pada gatau' (di0A0) / (4) gehAvaskandam / ava-upasargapUrvaka skandir gatizoSaNayo:' (bhvaa0p0)| Namul (31) asyatitRSoH kriyAntare kAleSu / 57 / pa0vi0-asyati-tRSoH 6 / 2 (paJcamyarthe) kriyAntare 7 / 1 kAleSu 7 / 3 / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-asyatizca tRS ca tau-asyatitRSau, tayo:-asyatitRSoH (itretryogdvndvH)| kriyAmantarayatIti kriyAntaraH, tasmin-kriyAntare (uppdttpurussH)| anu0-Namul, dvitIyAyAmiti caanuvrtte|| anvaya:-kAleSu dvitIyAyAM kriyAntare'syatitRSibhyAM nnml| artha:-kAlavAciSu dvitIyAnteSu zabdeSu upapadeSu kriyAntare'rthe vartamAnAbhyAmasyatitRSibhyAM dhAtubhyAM paro Namul pratyayo bhavati / udA0-(asyati:) dvyahAtyAsaM gA: paayyti| dvayahamatyAsaM gAH paayyti| (tRS) vyahatarSaM gAH pAyayati / vyahaM tarSaM gA: pAyayati / ____ AryabhASA-artha-(kAleSu) kAlavAcI (dvitIyAyAm) dvitIyAnta zabda upapada hone para (kriyAntare) kriyA ke vyavadhAna artha meM vidyamAna (asyatitRSoH) asyati, tRS (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(asyati:) vyahAtyAsaM gA: paayyti| vyahamatyAsaM gA: pAyayati / do dina ko lAMghakara gauoM ko jala pilAtA hai| (taS) vyahatarSa gA: pAyayati / vyahaM tarSa gA: pAyayati / do dina pyAsI rakhakara gauoM ko jala pilAtA hai| siddhi-(1) vyahAtyAsam / vyaha+am+ati+as+Namul / dvyh+ati+aas+am| dvayahAtyAsam+su / dvyhaatysm| - yahAM kAlavAcI dvitIyAnta dvayaha zabda upapada hone para ati-upasargapUrvaka 'asu kSepaNe (di0pa0) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke 'Nit' hone se ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'as' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa se samAsa hotA hai-vyaham atyAsam / (2) vyahatarSam / tRS pipAsAyAm' (di0pa0) pUrvavat / Namul (32) nAmnyAdizigrahoH / 58 / pa0vi0-nAmni 7 / 1 Adizi-graho: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-Adizizca graha ca tau-Adizigrahau, tayo:-Adizigraho: (itretryogdvndv:)| anu0-Namul, dvitIyAyAmiti caanuvrtte| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-dvitIyAyAm AdizigrahibhyAM dhAtubhyAM Namul / artha:-dvitIyAnte nAma-zabde upapade AdizigrahibhyAM dhAtubhyAM paro Namul pratyayo bhvti| udA0-(Adizi) nAmAdezamAcaSTe / nAma aadeshmaacsstte| (graha) nAmagrAhamAcaSTe / nAma graahmaacsstte| AryabhASA-artha-(dvitIyAyAm) dvitIyAnta (nAmni) nAma zabda upapada hone para (Adizigraho:) Adizi, graha (dhAto:) dhAtu se pare (Namul) Namul pratyaya hotA hai| udA0-(Adizi) nAmAdezamAcaSTe / nAma AdezamAcaSTe / nAma uccAraNa karake kahatA hai| (graha) nAmagrAhamAcaSTe / nAma grAhamAcaSTe / nAma lekara kahatA hai| siddhi-(1) nAmAdezam / nAma+am+A+diz+Namul / naam+aa+desh+am| naamdeshm+su| naamaadeshm| yahAM dvitIyAnta nAma zabda upapada hone para 'AG' upasargapUrvaka 'diza atisarjane (tu030) dhAtu se isa sUtra se Namul' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se diz' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm' (2 / 2 / 21) se vikalpa se upapada samAsa hotA hai-nAma Adezam / (2) nAmagrAham / 'graha upadAne (krayA0pa0) pUrvavat / ktvANamulpratyayaprakaraNam ktvA+Namul (anyathAbhipretAkhyAne)(1) avyaye'yathAbhipretAkhyAne kRJaH ktvaannmulau|56| ___ pa0vi0-avyaye 71 ayathAbhipretAkhyAne 71 kRJa: 5 / 1 ktvA-Namulau 1 / 2 / sa0-abhipretamanatikramya iti yathAbhipretam, na yathAbhipretamiti ayathAbhipretam, ayathAbhipretasyAkhyAnamiti ayathAbhipretakhyAnam, tasminayathAbhipretAkhyAne (avyayIbhAvanagarbhitaSaSThItatpuruSaH) / ktvAzca Namul ca tau-ktvANamulau (itretryogdvndv:)| anvaya:-avyaye kRJaH ktvaannmulaavythaabhipretaakhyaane| artha:-avyaya-zabde upapade kRJ-dhAto: parau ktvANamulau pratyayau bhavata:, abhitAbhipretAkhyAne gmymaane| Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(ktvA) brAhmaNa ! putraste jAta:, kiM tarhi vRSala ! nIcaiH kRtyAcaSTe, nIcaiH kRtvA''caSTe (Namul) nIcaikAramAcaSTe, nIcaiH kaarmaacsstte| uccai ma priymaakhyeym| (ktvA) brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI, kiM tarhi vRSala ! uccaiHkRtyAcaSTe, uccaiH kRtvAcaSTe, (Namul) uccai:kaarmaacsstte| uccaiH kaarmaacsstte| nIcairnAmApriyamAkhyeyam / AryabhASA-artha-(avyaye) avyaya zabda upapada hone para (kRjaH) kRJ (dhAtoH) dhAtu se pare (ktvANamulau) ktvA aura Namul pratyaya hote haiM (ayathAbhipretAkhyAne) yadi vahAM ayathAbhipreta bAta kA kathana ho| udA0-(ktvA) brAhmaNa ! putraste jAta:, kiM tarhi vRSala ! nIcaiHkRtyAcaSTe / nIcaiH kRtvAcaSTe / (Namula) nIcaiH kAramAcaSTe / nIcaiH kAramAcaSTe / he brAhmaNa ! tere ghara eka putra utpanna huA hai, to he nIca ! tU isa bAta ko nIce svara meM kyoM kahatA hai| priya bAta to UMce svara meM kahanI caahiye| (ktvA) brAhmaNa ! kanyA te garbhiNI, kiM tarhi vRSala ! uccaiHkRtyAcaSTe, uccaiH kRtvAcaSTe, uccai:kAramAcaSTe, uccaiH kAramAcaSTe / he brAhmaNa ! terI kanyA garbhiNI hai, he nIca ! tU isa bAta ko UMce svara meM kyoM kahatA hai ? apriya bAta to nIce svara meM kahanI caahiye| siddhi-(1) nIcaiHkRtya / niicaiH+kR+tvaa| nIcaiH+kR+lyap / nIcaiH+kR+tuk+ya / nIcaiHkRtya+su / niicaiHkRty| yahAM avyaya nIcaiH zabda upapada hone para ayathAbhipreta ke kathana meM 'DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se isa sUtra se ktvA' pratyaya hai| tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm (2 / 2 / 21) se vikalpa upapada samAsa hotA hai| samAsa pakSa meM 'samAse'najhapUrve ktvo lyap (7 / 1 / 37) se ktvA pratyaya ko 'lyap' Adeza aura 'hasvasya piti kRti tuk' (6 / 1 / 71) se 'tuk' Agama hotA hai| asamAsa pakSa meM-nIcaiH kRtvA / (2) nIcai:kAram / pUrvokta kaJ' dhAtu se Namul' pratyaya hai| pratyaya ke Nit' hone se aco Niti (7 / 2 / 115) se 'kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| samAsapakSa meM eka pada aura eka svara hotA hai| asamAsa pakSa meM pRthak pada aura pRthak svara hotA hai-nIcaiH kAram / aise hI-uccaiHkRtya ityaadi| ktvA+Namul (apavarge) (2) tirycypvrge|60| pa0vi0-tiryaci 71 apavarge 71 / anu0-kRJaH ktvANamulau iti caanuvrtte| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 505 artha:-apavarge'rthe tiryak-zabde upapade kRJ-dhAto: parau ktvANamulau pratyayau bhavata: / apavarga:=samApti: / udA0-(ktvA) tiryakkRtya gata:, tiryak kRtvA gtH| (Namul) tiryakkAraMgataH, tiryakkAraM gtH| samApya gata ityrthH|| AryabhASA-artha-(apavarge) samApti-arthaka (tiyIMca) tiryak zabda upapada hone para (kRJaH) kRJ (dhAto:) dhAtu se pare (ktvANamulau) ktvA aura Namul pratyaya hote haiN| udA0- (ktvA) tiryakRtya gataH, tiryak kRtvA gataH / (Namul) tiryakkAraM gataH, tiryakkAraM gtH| samApta karake calA gyaa| siddhi-tiryakRtya' Adi zabdoM kI siddhi nIcaiHkRtya' Adi zabdoM ke samAna hai| ktvA+Namul (3) svAGge taspratyaye kRbhvoH / 61 / pa0vi0-svAGge 71 tas-pratyaye 71 kRbhvo: 6 / 2 (pnycmyrthe)| sa0-svasyAGgamiti svAGgam, tasmin-svAGge (SaSThItatpuruSaH) / tas cAsau pratyaya iti tas-pratyayaH, tasmin-taspratyaye (karmadhArayaH) / kRzca bhUzca tau kRbhvau, tayo:-kRbhvoH (itretryogdvndv:)| anu0-ktvaannmulaavitynuvrtte| anvaya:-taspratyaye svAGge kRbhUbhyAM ktvaannmulau| artha:-taspratyayAnte svAGgavAcini zabde upapade kRbhUbhyAM dhAtubhyAM parau ktvANamulau pratyayau bhavataH / yathAsaMkhyamatra nessyte| udAharaNamdhAtu: ktvA Namul (1) kR: mukhata:kRtya gtH| mukhata:kAraM gtH| mukhata: kRtvA gtH| mukhata: kAraM gtH| pRSThata:kRtya gt:| pRSThata:kAraM gtH| pRSThata: kRtvA gt:| pRSThata: kAraM gtH| (2) bhUH mukhatobhUya gtH| mukhatobhAvaM gtH| mukhato bhUtvA gtH| mukhato bhAvaM gtH| pRSThatobhUya gtH| pRSThatobhAvaM gtH| pRSThato bhUtvA gtH| pRSThato bhAvaM gtH| Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam AryabhASA-artha-(taspratyaye) tas-pratyayAnta (svAge) svAGgavAcI zabda upapada hone para (kRbhvoH) kR, bhU (dhAto:) dhAtuoM se pare (ktvANamulau) ktvA aura Namul pratyaya hote haiN| yahAM yathAsaMkhya pratyayavidhi abhISTa nahIM hai| udA0-saMskRtabhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(ka) Age se karake calA gyaa| pIche se karake calA gyaa| (bhU) Age se hokara calA gyaa| pIche se hokara calA gyaa| siddhi-(1) mukhataHkRtya / mukha+tas / mukhataH / mukht:+kR+ktvaa| mukhata:+kR+lyap / mukht:+kR+tuk+y| mukht:+kRty| mukhata:kRtya+su / mukhtHkRty| yahAM prathama svAGgavAcI mukha zabda se 'apAdAne cAhIyaruho:' (5 / 4 / 45) se tas pratyaya hai| tas-pratyayAnta svAGgavAcI mukhata:' zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se isa sUtra se ktvA pratyaya hai| zeSa kArya nIcaiHkRtya' (3 / 3 / 59) ke samAna hai| asamAsa pakSa meM-mukhata: kRtvaa| (2) mukhata:kAram / pUrvokta mukhata: zabda upapada hone para kR' dhAtu se Namul' pratyaya hai| aco miti' (7 / 2 / 115) se kR' dhAtu ko vRddhi hotI hai| (3) mukhatobhUya / bhU sattAyAm (bhvA0pa0) puurvvt|| (4) mukhatobhAvam / bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) pUrvavat asamAsa pakSa meM-'mukhato bhAvam pRthak-pRthak pada aura pRthak-pRthak svara hotA hai| ktvA-Namul (cci-arthe) (4) nAdhArthapratyaye ccyarthe / 62 / pa0vi0-nAdhArtha-pratyaye 71 cvi-arthe 7 / 1 / sa0-nAzca dhAzca tau nAdhau, tayorartha ivArtho yeSAM te nAdhArthAH / nAdhArthAH pratyayA yasmAt sa:-nAdhArthapratyayaH, tasmin-nAdhArthapratyaye (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihi:)| cverartha iti cvyarthaH, tasmin-cvyarthe (sssstthiittpurussH)| anu0-ktvANamulau, kRbhvoriti caanuvrtte|| anvaya:-cci-arthe nAdhArthapratyaye kRbhUbhyAM dhAtubhyAM ktvANamulau / artha:-cvi-arthe abhUtatadbhAve'rthe nAdhArthapratyayAnte zabde upapade kRbhUbhyAM dhAtubhyAM parau ktvANamulau pratyayau bhavataH / udA0-(1) (nArthe-kR+ktvA) anAnA nAnA kRtvA gata iti nAnAkRtya gt:| nAnA kRtvA gtH| avinA vinA kRtvA gata iti Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 507 vinAkRtya gataH / vinA kRtvA gataH / (Namul) anAnA nAnAkAraM gata iti nAnAkAraM gataH / nAnA kAraM gataH / avinA vinA kAraM gata iti vinAkAraM gtH| vinA kAraM gtH| (2) (nArthe-bhU+ktvA) anAnA nAnA bhUtvA gata iti nAnAbhUya gata: / nAnA bhUtvA gataH / avinA vinA bhUtvA gata iti vinAbhUya gataH / vinA bhUtvA gtH| (Namul) anAnA nAnA bhAvaM gata iti nAnAbhAvaM gata: / nAnA bhAvaM gataH / avinA vinA bhAvaM gata iti vinAbhAvaM gataH / vinA bhAvaM gtH| (3) (dhArthe-kR+ktvA) advidhA dvidhA kRtvA gata iti dvidhAkRtya gata: / dvidhA kRtvA gata: / advaidhaM dvaidhaM kRtvA gata iti dvaidhaMkRtya gata: / dvaidhaM kRtvA gataH / (Namul) advidhA dvidhAkAraM gata iti dvidhAkAraM gtH| dvidhA kAraM gtH| advaidhaM dvaidhaM kAraM gata iti dvaidhaMkAraM gataH / dvaidhaM kAraM gataH / (4) (dhArthe-bhU+ktvA) advidhA dvidhA bhUtvA gata iti dvidhAbhUya gata: / dvidhA bhUtvA gataH / advaidhaM dvaidhaM bhUtvA gata iti dvaidhaMbhUya gata: / dvaidhaM bhUtvA gata: / (Namul) advidhA dvidhA bhAvaM gata iti dvidhAbhAvaM gtH| dvidhA bhAvaM gtH| advaidhaM dvaidhaM bhAvaM gata iti dvaidhaMbhAvaM gataH / dvaidhaM bhAvaM gtH| AryabhASA-artha-(cvi-arthe) abhUtatadbhAva artha meM (nAdhArthapratyaye) nArtha-pratyayAnta aura dhArtha-pratyayAnta zabda upapada hone para (kRbhvoH) kR. bhU (dhAto:) dhAtuoM se pare (ktvANamulau) ktvA aura Namul pratyaya hote haiN| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai (1) (nArtha-ka+ktvA/Namula) jo nAnA aneka nahIM thA, use aneka banAkara calA gyaa| jo binA (rahita) nahIM thA use binA banAkara calA gyaa| (2) (nArtha-bhU+ktvA/Namula) jo nAnA aneka nahIM thA, vaha aneka hokara calA gyaa| jo binA (rahita) nahIM thA, vaha binA hokara calA gyaa| (3) (dhArtha-kR+ktvA/Namul) jo do prakAra kA nahIM thA, use do prakAra kA banAkara calA gyaa| (4) (dhArtha-bhU+ktvA+Namula) jo do prakAra kA nahIM thA, vaha do prakAra kA hokara calA gyaa| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi - (1) nAnAkRtya / yahAM nAnA zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se ktvA pratyaya hai| zeSa kArya 'nIcaiH kRtya' (313159) ke samAna hai| asamAsa pakSa meM nAnA kRtvA / 508 (2) nAnAkAram / yahAM nAnA zabda upapada hone para 'kR' dhAtu se 'Namul' pratyaya hai| zeSa kArya 'nIcaiHkAram' ( 3 / 3 / 59 ) ke samAna hai| asamAsa pakSa meM- 'nAnA kAram' pRthak-pRthak pada aura pRthak-pRthak svara hotA hai| aise hI anya prayogoM kI bhI siddhi samajha leveM / (3) naanaa| yahAM 'vinaJbhyAM nAnAJa na saha' (5 12/27 ) se naJ zabda se nAJ pratyaya hai| (4) vinA / yahAM pUrvokta sUtra se vi' zabda se 'nA' pratyaya hai / (5) dvidhA / yahAM dvi' zabda se 'saMkhyAyA vidhArthe dhA' (5 / 3 / 42 ) se 'dhA' pratyaya hai| (6) dvaidham | yahAM dvi' zabda se dvitryozca dhamuJ' (5/3/45 ) se 'dhamuJ' pratyaya hai| cvi-artha- 'abhUtatadbhAve kRbhvastiyoge sampadyakartari cci: ' (5/4/50) se cvi-pratyaya abhUtatadbhAva artha meM hotA hai| ktvA+Namul - pa0vi0 - tUSNImi 7 / 1 bhuva: 5 / 1 / anu0- ktvANamulAvityanuvartate / anvayaH - tUSNImi bhuvo dhAtorNamul / artha:- tUSNIm-zabde upapade bhU-dhAto: parau ktvANamulau pratyayau bhavataH / (5) tUSNImi bhuvaH / 63 / udA0- ( ktvA) tUSNIMbhUya gataH / tUSNIM bhUtvA gataH / ( Namul ) tUSNIMbhAvaM gataH / tUSNIM bhAvaM gataH / AryabhASA-artha- (tUSNImi) tUSNIm zabda upapada hone para (bhuvaH) bhU (dhAtoH) dhAtu se pare ( ktvANamulau ) ktvA aura Namul pratyaya hote haiM / udA0 - ( ktvA) tUSNIMbhUya gataH / tUSNIM bhUtvA gataH / ( Namul ) tUSNIMbhAvaM gata: / tUSNIM bhAvaM gataH / cupa hokara calA gyaa| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 506 siddhi-(1) tUSNIbhUya / yahAM tUSNIm' zabda upapada hone para 'bhU' dhAtu se ktvA pratyaya hai| zeSa kArya nIcaiHkRtya' (3 / 3 / 59) ke samAna hai| asamAsa pakSa meM-tUSNIM bhUtvA / (2) tuussnniiNbhaavm| yahAM tUSNIm zabda upapada hone para 'bhU' dhAtu se Namul pratyaya hai| 'aco miti' (7 / 2 / 115) se 'bhU' dhAtu ko vRddhi hotI hai| asamAsa pakSa meM pRthak pada aura pRthak svara hotA hai-tUSNIM bhAvam / ktvA-Namul . (6) anvcyaanulomye|64| pa0vi0-anvaci 7 / 1 Anulomye 7 / 1 / anulomaM bhAva Anulomyam, tasmin-Anulomye 'guNavacanabrAhmaNAdibhya: karmaNi ca' (5 / 1 / 123) iti bhAve'rthe SyaJ pratyaya: / aanulomym=anukuultaa| anu0-ktvANamulau, bhuva iti caanuvrtte| anvaya:-Anulomye'nvaci bhuvo dhAto: ktvaannmulau| artha:-Anulomye'rthe'nvakzabde upapade bhU-dhAtoH parau ktvANamulau pratyayau bhvtH| udA0- (ktvA) anvaabhuuyaaste| anvam bhuutvaaste| (Namul) anvgbhaavmaaste| anvag bhaavmaaste| AryabhASA-artha-(Anulomye) anukUlatA artha meM (anvaci) anvak zabda upapada hone para (bhuva:) bhU (dhAto:) dhAtu se pare (ktvANamulau) ktvA aura Namul pratyaya hote haiN| udA0-(kvA) anvbhuuyaaste| anvag bhUtvAste / (Namul) anvgbhaavmaaste| anvag bhaavmaaste| anukUla hokara rahatA hai| siddhi- 'anvagbhUya' Adi padoM kI siddhiyAM pUrvavat haiN| tumunpratyayavidhiH tumun(1) zakaSajJAglAghaTarabhalabhakramasahArestyartheSu tumun|65| pa0vi0- zaka-dhRSa-jJA-glA-ghaTa-rabha-labha-krama-saha-arhaastyartheSu 7 / 3 tumun 1 / 1 / Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-astirartho yeSAM te'styarthAH / zakazca dhRSazca jJAzca glAzca ghaTazca rabhazca labhazca kramazca sahazca arhazca astyarthAzca tezaka0astyAH , teSu-zaka0astyartheSu (bahuvrIhigarbhita itaretarayogadvandvaH) / __ artha:-zakAdiSu dhAtuSu upapadeSu dhAtumAtrAt tumun pratyayo bhvti| udA0- (zaka:) zaknoti bhoktum / (dhRSa:) dhRSNoti bhoktum / (jJA:) jAnAti bhoktum| (glA:) glAyati bhoktum| (ghaTa:) ghaTate bhoktum / (rabha:) Arabhate bhoktum / (labha:) labhate bhoktum / (krama:) prakramate bhoktum / (saha:) sahate bhoktum| (arha:) arhati bhoktum / (astyarthAH) asti bhoktum / bhavati bhoktum / vidyate bhoktum| AryabhASA-artha-(zaka0astya rtheSu) zaka, dhRSa, jJA, glA, ghaTa, rabha, labha, krama, saha, arha aura astyarthaka dhAtu upapada hone para (dhAto:) dhAtumAtra se (tumun) tumun pratyaya hotA hai| udA0-(zaka) zaknoti bhoktum / vaha khA sakatA hai| (vRSa) dhRSNoti bhoktum / vaha khAne meM kuzala hai| (jJA) jAnAti bhoktum / vaha khAnA jAnatA hai| (glA) glAyati bhoktum / vaha khAne se glAni karatA hai| (ghaTa) ghaTate bhoktum / vaha khAne kI ceSTA karatA hai| (rabha) Arabhate bhoktum / vaha khAnA Arambha karatA hai| (labha) labhate bhoktam / vaha khAnA prApta karatA hai| (krama) prakramate bhoktum / vaha khAnA prArambha karatA hai| (saha) sahate bhoktum / vaha khAne ko sahana karatA hai| (arha) arhati bhoktum / vaha khAnA khAne ke yogya hai| (astyarthaka) asti bhoktum / bhavati bhoktum / vidyate bhoktum / khAnA hai| siddhi-(1) bhoktum / bhuj+tumun / bhog+tum / bhok+tum / bhoktam+su / bhoktum / yahAM zaka Adi dhAtu upapada hone para 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se tumun' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| 'co: ku:' (8 / 2 / 30) se 'bhuj' dhAtu ke ja' ko 'g' aura 'khari ca' (814/54) se 'g' ko car k' hotA hai| (2) zaka Adi dhAtuoM ke mUla artha pANinIya dhAtupATha meM dekha leveN| tumun (2) paryAptivacaneSvalamartheSu / 66 / pa0vi0-paryAptivacaneSu 7 / 3 alamartheSu 7 / 3 / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 511 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH sa0-paryAptirucyate yaiste-paryAptivacanAH, teSu-paryAptivacaneSu (uppdsmaas:)| paryApti:=anyUnatA, paripUrNatatyarthaH / alam artho yeSAM te'lamAH , teSu-alamartheSu (bhuvriihiH)| anu0-tumun itynuvrtte| anvaya:-alamartheSu paryAptivacaneSu dhaatostumun| artha:-alamartheSu paryAptivacaneSu zabdeSu upapadeSu dhAto: parastumun pratyayo bhvti| udA0-paryApto bhoktuM devadattaH / alaM bhoktuM yajJadattaH / AryabhASA-artha-(alamartheSu) alam arthavAle (paryAptivacaneSu) paripUrNatAvAcI zabda upapada hone para (dhAto:) dhAtu se pare (tumun) tumun pratyaya hotA hai| udA0-paryApto bhoktuM devadatta: / devadatta khAne meM samartha hai| alaM bhoktuM yajJadattaH / yajJadatta khAne meM samartha hai| 'alam' zabda kA artha paripUrNatA hai| paripUrNatA do prakAra se ho sakatI hai, bhojana kI anyUnatA tathA bhoktA ke sAmarthya se| yahAM bhoktA ke sAmarthya kA grahaNa kiyA jAtA hai| siddhi-(1) bhoktm| yahAM 'bhuj' dhAtu se isa sUtra se tumun' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se 'bhuj' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| co: ku:' (8 / 2 / 30) se 'bhuj' ke j' ko 'g' aura 'khari ca' (8 / 4 / 54) se 'g' ko car k' hotA hai| pratyayArthaprakaraNam kRt (kartari) (1) kartari kRt|67| pa0vi0-kartari 7 11 kRt 1 / 1 / artha:-atra dhAtorvihitA: kRt-saMjJakA: pratyayA: kartari kArake bhavanti / yatrArthanirdezo nAsti tatrAyaM vidhirupatiSThate, arthAkAGkSatvAt / udA0-kArakaH / kartA / nandana: / graahii| paca:, ityaadikm| AryabhASA-artha-(dhAtoH) yahAM dhAtu se vidhAna kiye gaye (kRt) kRt-saMjJaka pratyaya (kari) kartA kAraka meM hote haiN| jahAM kisI arthavizeSa kA nirdeza nahIM kiyA gayA hai, vahAM yaha vidhAna upasthita hotA hai, kyoMki vahAM artha kI AkAGkSA hotI hai| Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-kArakaH / krnevaalaa| krtaa| krnevaalaa| nandanaH / Anandita krnevaalaa| graahii| grahaNa krnevaalaa| paca: / pkaanevaalaa| siddhi-kAraka' Adi zabdoM kI siddhi 'NvultRcau' (3 / 1 / 133) tathA 'nandigrahipacAdibhyo0' (3 / 1 / 134) meM kI jA cukI hai, vahAM dekha leveN| vizeSa-kRdatiG' (3 / 1 / 93) se dhAtu se vihita tiG-bhinna pratyayoM kI kRt-saMjJA hai| bhavyAdayaH (vA kartari)(2) bhavyageyapravacanIyopasthAnIyajanyAplAvyApAtyA vaa|68| pa0vi0- bhavya-geya-pravacanIya-upasthAnIya-janya-AplAvyaApAtyA: 13 vA avyayapadam / anu0-kartari itynuvrtte| artha:-kRtyapratyayAntA bhavyAdaya: zabdA: kartari kArake vikalpena nipaatynte| tayoreva kRtyaktakhalA:' (3 / 4 / 70) iti bhAve karmaNi ca prApte vikalpena kIra vidhiiynte| udAharaNamzabda: kartari bhAve/karmaNi (1) bhavyaH bhavatyasau bhavya: bhavyamanena (bhA0) (2) geya: geyo mANavaka: sAmnAm geyAni mANavakena sAmAni (3) pravacanIyaH pravacanIyo guruH pravacanIyo guruNA svaadhyaaysy| svAdhyAya: (k0)| (4) upasthAnIya: upasthAnIyo'ntevAsI upasthAnIyo'ntevAsinA guroH| guru: (k0)| (5) janya: jAyate'sau janya: janyamanena (bhA0) / (6) AplAvya: aaplaavte'saavaaplaavyH| AplAvyamanena (bhA0) / (7) ApAtya: aapttysaavaapaatyH| ApAtyamanena (bhA0) / AryabhASA-artha-(bhavya ApAtyA:) kRtya-pratyayAnta bhavya, geya, pravacanIya, upasthAnIya janya, AplAvya, ApAtya zabda (kari) kartA kAraka artha meM (vA) vikalpa se nipAtita haiN| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(bhavya) vrtmaan| isake dvArA honA caahiye| giya) yaha bAlaka sAma-mantroM kA gAna karanevAlA hai| isa bAlaka ke dvArA sAma-mantroM kA gAna karanA caahiye| (pravacanIya) guru svAdhyAya kA pravacana karanevAlA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 513 hai| guru ke dvArA svAdhyAya kA pravacana karanA caahiye| (upasthAnIya) yaha antevAsI guru kA upasthAna karanevAlA hai| ziSya ke dvArA guru kA upasthAna karanA caahiye| (janya) utpanna honevaalaa| usake dvArA utpanna honA caahiye| (AplAvya) snAna krnevaalaa| isake dvArA snAna karanA caahiye| (ApAtya) AkramaNa krnevaalaa| isake dvArA AkramaNa karanA caahie| siddhi-(1) bhavyaH / bhU+yat / bho+y| bhvy+su| bhavyaH / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se 'aco yat' (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya kartA artha meM nipAtita hai| tayoreva kRtyaktakhalAH ' (3 / 4 170) se kevala bhAva artha meM yat' pratyaya thaa| vA-vacana se bhAva artha meM bhI hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 86) se 'bhU' dhAtu ko guNa aura 'dhAtostannimittasyaiva' (6 / 4 / 77) se 'an' Adeza hotA hai| (2) geya: / yahAM gai zabde' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat yat' pratyaya hai| 'Idyati' (6 / 4 / 65) se 'gA' dhAtu ko Itva aura pUrvavat guNa hotA hai| isa dhAtu se 'yat' pratyaya kartA aura karma artha meM hotA hai| (3) prvcniiyH| yahAM pra' upasargapUrvaka vica paribhASaNe' (adA0pa0) dhAtu se 'tavyattavyAnIyaraH' (3 / 1 / 96) se 'anIyar' pratyaya hai| isa sUtra se 'anIyara' pratyaya kartA aura karma artha meM hotA hai| (4) upasthAnIya: / yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'ThA gatinivRttau' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat anIyar' pratyaya hai| isa sUtra se vaha kartA aura karma artha meM hotA hai| (5) janyaH / yahAM janI prAdurbhAve (divA0A0) dhAtu se 'vA0-takizasiyaticatijanInAmupasaMkhyAnam' (3 / 1 / 97) se 'yat' pratyaya hai| isa sUtra se vaha kartA aura bhAva artha meM hotA hai| (6) AplAvya: / yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'pluG gatau' (bhvA0A0) dhAtu se 'orAvazyake' (3 / 1 / 125) se 'Nyat' pratyaya hai| 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se plu' dhAtu ko vRddhi aura 'dhAtostannimittasyaiva' (6 / 1 / 77) se 'Av' Adeza hotA hai| (7) aapaatyH| yahAM 'AG' upasargapUrvaka 'patlU gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se RhalorNyat' (3 / 1 / 124) se 'Nyat' pratyaya hai| 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se 'pat' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| lakArAH (kartari karmaNi bhAve ca) (3) laH karmaNi ca bhAve cAkarmakebhyaH / 66 / pa0vi0-la: 1 / 3 karmaNi 71 ca avyayapadam, bhAve 71 ca avyayapadam, akarmakebhya: 5 / 3 / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-na vidyate karma yeSAM te'karmakAH, tebhya:-akarmakebhya: ( bahuvrIhi: ) / arthaH-lakArAH sakarmakebhyo dhAtubhyaH karmavAcye kartRvAcye ca bhavanti, akarmakebhyazca dhAtubhyo lakArA bhAvavAcye kartRvAcye ca bhavanti / 1 udA0-(1) sakarmakebhyaH karmaNi - devadattena grAmo gamyate / kartaridevadatto grAmaM gacchati / (2) akarmakebhyo bhAve - devadattenA''syate / kartaridevadatta Aste / sakarmakebhyo bhAve, akarmakebhyazca dhAtubhyaH karmaNi lakArA na bhavanti / 514 sakarmaka akarmakaparIkSAvidhiH kriyApadaM kartRpadena yuktaM, vyapekSate yatra kimityapekSAm / sakarmakaM taM sudhiyo jadanti zeSastato dhAturakarmakaH syAt / / artha:-yatra kartRvAcakapadena saha prayuktaM kriyApadaM 'kim' ityapekSate tatra sa dhAtuH sakarmakaH / yathA rAmo bhakSayati, gacchati, adhIte, ityAdiSu sarvatra 'kim' ityapekSA jAyate'taH sakarmakA ete dhAtava: / yatra tu kriyApadaM 'kim' ityasyApekSAM na kurute te'karmakA dhAtavaH, yathA - bhavati, Aste, edhate, lajjate, zete, ityAdayaH / tathA ca parigaNyate lajjA-sattA-sthiti-jAgaraNaM vRddhi-kSaya-bhaya-jIvana-maraNam / zayana -krIDA-ruci - dIptyarthaM dhAtugaNaM tamakarmakamAhuH / / AryabhASA - artha - (la.) laT Adi daza lakAra sakarmaka (dhAtoH) dhAtuoM se (karmaNi) karmavAcya meM (ca) aura kartRvAcya artha meM hote haiM aura (akarmakebhyaH) akarmaka (dhAtoH) dhAtuoM se pare (bhAve) bhAvavAcya artha meM (ca) aura kartRvAcya artha meM hote haiM / sakarmaka dhAtuoM se bhAvavAcya meM aura sakarmaka dhAtuoM se karmavAcya artha meM lakAra nahIM hote haiN| udA0- (1) sakarmaka se karma meM - devadattena grAmo gamyate / devadatta ke dvArA gAMva jAyA jAtA hai / kartA meM devadatto grAmaM gacchati / devadatta gAMva jAtA hai| (2) akarmaka Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 515 se bhAva meM-devadattenAsyate / devadatta ke dvArA baiThA jAtA hai| kartA meM-devadatta aaste| devadatta baiThatA hai| siddhi-(1) devadattena grAmo gamyate / yahAM 'gamlu gatau' (bhvA0pa0) isa sakarmaka dhAtu se isa sUtra se karmavAcya meM laT lakAra hai| 'bhAvakarmaNo:' (1 / 3 / 13) se karmavAcya meM Atmanepada aura sArvadhAtuke yak' (3 / 1 / 67) se yak' vikaraNa pratyaya hotA hai| ___ karmavAcya meM karma abhihita (kathita) aura kartA anabhihita (akathita) hotA hai| ata: anabhihita kartA devadatta' meM kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se tRtIyA vibhakti hotI hai aura kathita karma meM prAtipadikArthaH' (2 / 3 / 46) se 'grAma' meM prathamA vibhakti hotI hai| (2) devadatto grAmaM gcchti| yahAM pUrvokta gam' dhAtu se kartRvAcya meM laT' lakAra hai| 'kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'iSugamiyamAM cha:' (7 / 3 / 77) se 'gam' ke 'm' ko 'cha' Adeza hotA hai| ___ kathita kartA devadatta meM pUrvavat prathamA aura akathita karma 'grAma' meM karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se dvitIyA vibhakti hotI hai| (3) devdttenaasyte| As upavezane (adA0A0) akarmaka dhAtu se isa sUtra se bhAvavAcya artha meM laT lakAra hai| zeSa kArya 'gamyate' ke samAna hai| (4) devadatta aaste| yahAM pUrvokta 'As' dhAtu se isa sUtra se kartRvAcya meM laT lakAra hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zap vikaraNa pratyaya aura 'adiprabhatibhyaH zapa:' (2 / 4 / 62) se 'zam' pratyaya kA luk hotA hai| vizeSa-lakAra-laT / liT / luT / luT / leT / loT / laG / liG / luG / laG ye daza lakAra haiN| inameM leT lakAra vaidikabhASA meM hI prayukta hotA hai| kRtya+kta+khalAH (bhAve karmaNi ca) __(4) tayoreva kRtyaktakhalAH 170 / pa0vi0-tayo: 7 / 2 eva avyayapadam, kRtya-kta-khalAH 1 / 3 / sa0-khal iva artho yeSAM te khalAH / kRtyAzca ktazca khalAzca te-kRtyaktakhalaH (bhuvriihiH)| anu0-karmaNi bhAve cAkarmakebhya iti caanuvrtte| artha:-dhAtorvihitAH kRtyasaMjJakA: kta: khalAzca pratyayA tayorbhAvakarmaNorarthayoreva bhavanti / sakarmakebhyo dhAtubhyaste karmaNi, akarmakebhyo dhAtubhyazca te bhAve'rthe bhavanti / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI pravacanam udA0-(1) kRtyasaMjJakAH karmaNi - kartavyaH kaTo bhavatA / bhoktavya odano bhavatA / bhAve - AsitavyaM bhavatA / zayitavyaM bhavatA / ( 2 ) ktaH karmaNi- -kRta: kaTo bhavatA / bhukta odano bhavatA / bhAve - AsitaM bhavatA / zayitaM bhvtaa| (3) khalarthAH karmaNi - ISatkaraH kaTo bhavatA / sukaraH kaTo bhavatA / duSkaraH kaTo bhavatA / bhAve - ISadADhyaMbhavaM bhavatA / svADhyaMbhavaM bhavatA / 516 AryabhASA-artha-(dhAtoH) dhAtu se vihita (kRtyaktakhalarthA:) kRtyasaMjJaka, kta aura khalarthaka pratyaya ( tayoH) una bhAvavAcya aura karmavAcya artha meM (eva) hI hote haiM / ve sakarmaka dhAtuoM se karmavAcya artha meM aura akarmaka dhAtuoM se bhAvavAcya artha meM hote haiN| udA0- - (1) kRtyasaMjJaka karma meM- kartavyaH kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnI cAhiye / bhoktavya odano bhavatA / Apake dvArA cAvala khAnA caahiye| bhAva meM- AsitavyaM bhavatA / Apake dvArA baiThanA cAhiye / zayitavyaM bhavatA / Apake dvArA sonA cAhiye / (2) kta pratyaya karma meM- kRtaH kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAI gaI / bhukta odano bhavatA / Apake dvArA cAvala khAyA gyaa| bhAva meM- AsitaM bhavatA / Apake dvArA baiThA gyaa| zayitaM bhavatA / Apake dvArA soyA gayA / (3) khalarthaka karma meM - ISatkaraH kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA sugama hai| sukaraH kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA sarala hai| duSkaraH kaTo bhavatA / Apake dvArA caTAI banAnA kaThina hai| bhAva meM - ISadADhyaMbhavaM bhavatA / Apake dvArA ADhya ( dhanavAn ) honA sugama hai| svADhyaMbhavaM bhavatA / Apake dvArA ADhya honA sarala hai / siddhi - (1) kartavyaH kaTo bhavatA / yahAM sakarmaka 'DukRJ karaNe' (tanA0 u0) dhAtu se 'tavyattavyAnIyara:' ( 3 | 1/96 ) se vihita kRtyasaMjJaka 'tavya' pratyaya isa sUtra se karmavAcya artha meM hai / tavya pratyaya ke karmavAcya meM hone se karma abhihita (kathita) aura kartA anabhihita ( akathita ) hai / ata: kathita karma meM prAtipadikArtha0 ' (2 / 3 / 46 ) se prathamA vibhakti aura akathita kartA meM 'kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18 ) se tRtIyA vibhakti hotI hai| (2) bhoktavya odano bhavatA / 'bhuja pAlanAbhyavahArayo:' (rudhA0A0) dhAtu se pUrvavat / se (3) AsitavyaM bhavatA / yahAM akarmaka 'As upavezane ( adA0 A0) dhAtu pUrvokta sUtra se vihita 'tavya' pratyaya isa sUtra se bhAva artha meM hai| (4) zayitavyaM bhavatA / 'zIG svapne' (adA0A0) pUrvavat / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 517 (5) kRta: kaTo bhavatA / yahAM pUrvokta sakarmaka kR' dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se karmavAcya artha meM hotA hai| (6) bhukta odano bhavatA / 'bhuj' dhAtu se pUrvavat / (7) ISatkara: kaTo bhavatA / yahAM 'ISad' upapada, pUrvokta sakarmaka kR' dhAtu se 'ISaduHsuSu kRcchrAkRcchrArtheSu khal' (3 / 3 / 126) se vihita khal' pratyaya isa sUtra se karmavAcya artha meM hai| (8) duSkara: kaTo bhavatA / pUrvavat / (9) ISadADhyaM bhavaM bhavatA / yahAM ISad' upapada, akarmaka 'bhU' dhAtu se ISadudu:suSu0' (3 / 3 / 126) se vihita khal' pratyaya isa sUtra se bhAvavAcya artha meM hai| (10) svADhyaM bhavaM bhavatA / pUrvavat / AdikarmaNi ktaH (kartari karmaNi bhAve ca) (5) AdikarmaNi ktaH kartari c71| pa0vi0-AdikarmaNi 7 / 1 kta: 1 / 1 kartari 71 ca avyayapadam / sa0-Adi ca tat karmeti Adikarma, tasmin-AdikarmaNi (krmdhaaryH)| anu0-karmaNi bhAve cAkarmakebhya iti caanuvrtte| anvaya:-AdikaNi kta: katari karmaNi bhAve ca / artha:-AdikarmaNi ya: kta: pratyayo vihita: sa kartari karmaNi bhAve cArthe bhavati / AdibhUta: kriyAkSaNa aadikrmetyucyte| udA0- (kartari) prakRta: kaTaM devdttH| (karmaNi) prakRto kaTo devdtten| (bhAve) prakRtaM devdtten| (kartari) prabhukta odanaM devdttH| (karmaNi) prabhukta odano devdtten| (bhAve) prabhuktaM devdtten| AryabhASA-artha-(AdikarmaNi) kriyA ke prArambhika kSaNa artha meM vihita (kta:) kta-pratyaya (katIra) kartRvAcya (kamaNi) karmavAcya (ca) aura (bhAve) bhAvavAcya artha meM hotA hai| udA0-(kartA) prakRta: kaTaM devadattaH / devadatta ne caTAI banAnA prArambha kiyaa| (karma) prakRta: kaTo devadattena / devadatta ke dvArA caTAI banAnA prArambha kiyA gyaa| (bhAva) prakRtaM devadattena / devadatta ke dvArA prArambha kiyA gyaa| (kartari) prabhukta odanaM Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam devadattaH / devadatta ne cAvala khAnA prArambha kiyaa| prabhukto odano devadattena / devadatta ke dvArA cAvala khAnA prArambha kiyA gyaa| prabhuktaM devadattena / devadatta ke dvArA khAnA prArambha kiyA gyaa| siddhi-(1) prakRta: kaTaM devdtt:| yahAM pra' upasargapUrvaka kR' dhAtu se niSThA' (3 / 2 / 102) se Adi karma aura bhUtakAla meM vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se kartA artha meM hotA hai| ata: karma ke akathita hone se 'karmaNi dvitIyA' (2 / 3 / 2) se 'kaTa' karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai| (2) prakRto kaTo devdtten| yahAM pUrvokta ka' dhAtu se pUrvavat vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se karma artha meN| ata: kartA ke akathita hone se kartakaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se devadatta kartA meM tRtIyA vibhakti hotI hai| (3) prakRtaM devadattena / yahAM pUrvokta 'kR' dhAtu se pUrvavat vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se karma kI avivakSA hone se bhAva artha meM hai| ata: kartA ke akathita hone se usameM pUrvavat tRtIyA vibhakti hotI hai| aise hI-prabhukta odanaM devadatta ityAdi / ktaH (kartari karmaNi bhAve ca)(3) gatyarthAkarmakazliSazIthAsavasajanaruha jIryatibhyazca / 72 / pa0vi0-gatyartha-akarmaka-zliSa-zIG-sthA-Asa-vasa-jana-ruhajIryatibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-gatirartho yeSAM te gatyarthAH / na vidyate karma yeSAM te'karmakAH / gatyarthAzca akarmakAzca zliSazca zIG ca sthAzca Asazca vasazca janazca ruhazca jIryatizca te-gatyarthaHjIryatayaH, tebhya:-gatyartha0jIryatibhyaH (bahuvrIhigarbhita itretryogdvndvH)| anu0-karmaNi, bhAve, katari, kta iti caanuvrtte| anvaya:-gatyarthajIryatibhyazca dhAtubhya: ktaH kartari karmaNi bhAve c| artha:-gatyarthebhyo'karmakebhya: zliSAdibhyazca dhAtubhya: para: kta: pratyaya: kartari karmaNi bhAve cArthe bhavati / udAharaNam Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAtu: gatyarthakaH zliSa: zIG sthA: akarmakaH (ka) glAno bhavAn (kha) Asito bhavAn Asa: vasa: jana: ruhaH jIryatiH tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH karmaNi gato devadattena grAmaH kartari gato devadatto grAmam kriyate / upazliSTo guruM bhavAn upazliSTo gururbhavatA upazayito gururbhavatA upazayito guruM bhavAn upasthito guruM bhavAn upasthito gururbhavatA upAsito guruM bhavAn anUSito guruM bhavAn anujAto mANavako mANavikAm ArUDho vRkSaM bhavAn anujIrNo vRSalIM devadattaH upAsito gururbhavatA anUSito gururbhavatA anujAtA mANavakena mANavikA bhAve gataM devadattena glAnaM bhavatA AsitaM bhavatA upazliSTaM bhavatA upazayitaM bhavatA upasthitaM bhavatA ArUDho vRkSo bhavatA anujIrNA vRSalI devadattena zliSAdayo dhAtava: sopasargAH sakarmakA bhavantItyatasteSAmatra grahaNaM upAsitaM bhavatA anUSitaM bhavatA anujAtaM mANavakena 516 ArUDhaM bhavatA anujIrNaM devadattena AryabhASA- artha - (gatyartha0 jIryatibhyaH) gatyarthaka, akarmaka aura zliSa, zIG, sthA, Asa, vasa, jana, ruha, jIryati (dhAtoH) dhAtuoM se pare (ktaH) kta pratyaya ( katIre) kartRvAcya (karmaNi) karmavAcya (bhAve) bhAvavAcya artha meM hotA hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai- (gatyarthaka) devadatta gAMva gayA / devadatta ke dvArA gAMva jAyA gayA / devadatta ke dvArA jAyA gyaa| (akarmaka) Apane glAni kii| Apake dvArA glAni kI gii| Apa baitthe| Apake dvArA baiThA gyaa| ( zliSa) upazliSTo guruM bhavAn / Apane guru kA saGga kiyaa| Apake dvArA guru kA saMga kiyA gyaa| Apake dvArA saMga kiyA gyaa| (zIG) Apane guru ke pAsa zayana kiyaa| Apake dvArA guru ke pAsa zayana kiyA gyaa| Apake dvArA zayana kiyA gyaa| (sthA) Apane guru kA upasthAna kiyaa| Apake dvArA guru kA upasthAna kiyA gyaa| Apake dvArA upasthAna kiyA gyaa| (Asa) Apane guru kI upAsanA kii| Apake dvArA guru kI upAsanA kI gii| Apake dvArA upAsanA kI gii| ( vasa) Apane guru kA anuvAsa kiyaa| Apake dvArA guru kA anuvAsa kiyA gyaa| Apake dvArA anuvAsa kiyA gyaa| (jana) bAlikA ke pazcAt bAlaka utpanna huaa| bAlaka ke dvArA bAlikA ke pazcAt utpanna huA gyaa| bAlaka ke dvArA Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam 520 pazcAt utpanna huA gyaa| (ruha) Apane vRkSa para ArohaNa kiyaa| Apake dvArA vRkSa para ArohaNa kiyA gyaa| Apake dvArA ArohaNa kiyA gyaa| ( jIryati) devadatta vRSalI ke pazcAt jIrNa (vRddha) huaa| devadatta ke dvArA vRSalI ke pazcAt jIrNa huA gayA / devadatta se jIrNa huA gayA / ye zliSa Adi dhAtu akarmaka haiM kintu sa-upasarga hone para ye sakarmaka ho jAtI haiM / ataH inakA yahAM grahaNa kiyA gayA hai| siddhi - (1) gato devadatto grAmam / yahAM gatyarthaka 'gam' dhAtu se 'niSThA' ( 3 / 2 /102 ) se vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se kartA artha meM hai / ata: karma ke akathita hone se 'karmaNi dvitIyA' (2 1312 ) se 'grAma' karma meM dvitIyA vibhakti hotI hai| 'anudAttopadeza0' (6 / 4 /37 ) se 'gam' ke anunAsika 'n' kA lopa hotA hai / (2) gato devadattena grAmaH / yahAM pUrvokta 'gam' dhAtu se pUrvavat kta pratyaya isa sUtra se karma artha meM hai / ata: kartA ke akathita hone se 'kartRkaraNayostRtIyA' (2 / 3 / 18) se akathita kartA devadatta meM tRtIyA vibhakti hai| (3) gataM devadattena / yahAM pUrvokta 'gam' dhAtu se pUrvavat vihita 'kta' pratyaya isa sUtra se karma kI avivakSA hone se bhAva artha meM hai| zeSa kArya pUrvavat hai / isI vidhi se zeSa udAharaNoM meM bhI kartA, karma aura bhAva artha kI yojanA samajha leveM / (4) glAna: / 'glai harSakSaye' ( vA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kartA aura bhAva artha meM 'kta' pratyaya tathA 'saMyogAderAto dhAtoryaNvata:' ( 8 / 2 / 34 ) se 'kta' ke 'ta' ko 'na' Adeza hotA hai / " (5) upazliSTa: / yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'zliSa AliGganeM' ( 3 | 1/46) dhAtu se isa sUtra se kartA, karma aura bhAva artha meM 'kta' pratyaya tathA 'STunA STuH' (8/4 /40) se 'kta' pratyaya ke 'ta' ko 'Ta' Adeza hotA hai| (6) upshyit:| yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'zIG svapne' (adA0A0) dhAtu se isa sUtra se kartA, karma aura bhAva artha meM 'kta' pratyaya aura 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35 ) se 'iT' Agama hotA hai| (7) upasthita: / yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se kartA, karma aura bhAva artha meM 'kta' pratyaya hai / dyatisyatimAsthAmitti kiti' (7/4/40) se ittva hotA hai| 1 (8) upAsitaH | yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'Asa upavezane' (adA0A0) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya aura 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 /35 ) se 'iT' Agama hotA hai (9) anUSita: / yahAM 'anu' upasargapUrvaka 'vasa nivAse' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'kta' pratyaya, 'vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 | 1|15 ) se samprasAraNa 'vasatikSudhoriT' (7/2/52) se 'iT' Agama aura 'zAsivasighasInAM ca' (8 | 3 |60) se Satva hotA hai| Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 521 se (10) anujAta: / yahAM 'anu' upasargapUrvaka 'janI prAdurbhAveM (di0A0) dhAtu pUrvavat 'kta' pratyaya aura 'janasanakhanAM saJjhalo:' ( 6 / 4 / 42 ) se Atva hotA hai| (11) ArUDhaH | yahAM 'AG' upasargapUrvaka ruha bIjajanmani prAdurbhAve ca' (bhvA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'kta' pratyaya, 'ho Dha:' (8 12 / 31 ) se 'ha' ko 'd' Adeza, 'jhaSastathordho'dhaH' (8 / 2 / 40) se 'tU' ko 'dh' Adeza, 'STunA STuH' (8/4 /40) se 'dh' ko STutva d. 'Dho Dhe lopa:' (8 | 3 | 13) se pUrvavartI d' kA lopa 'lope pUrvasya dIrgho'Na:' ( 6 13 1109) se dIrghatva hotA hai| (12) anujIrNa: / yahAM 'anu' upasargapUrvaka 'DR vayohAnau' (krayA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'kta' pratyaya, 'Rta id dhAto:' ( 7 111100) se ittva, 'hali ca' (8/2/77) se dIrghatva, 'radAbhyAM niSThAto naH pUrvasya ca da:' ( 8 / 2 / 42 ) se 'kta' ke 't' ko 'n' Adeza aura 'raSAbhyAM no NaH samAnapade' ( 81111) se Natva hotA hai / nipAtanam (sampradAne) - (6) dAzagoghnau sampradAne / 73 | pa0vi0 - dAza - goghnau 1 / 2 sampradAne 7 / 1 / sa0-dAzca goghnazca tau dAzagoghnau (itaretarayogadvandvaH) / arthaH- dAzagoghnau zabdau sampradAne'rthe nipAtyete / udA0- ( dAza:) dAzanti yasmai sa dAza: / (goghnaH ) gaurhanyate = prApyate yasmai sa goghnaH / AryabhASA-artha- (dAzagoghnau) dAza, goghna zabda (sampradAne) sampradAna kAraka artha meM nipAtita haiN| udA0- ( dAza) dAzanti yasmai sa dAza: / jisake liye dAne dete haiM vaha 'dAza' arthAt vidvAn aura brahmacArI Adi / (goghna) gaurhanyate = prApyate yasmai sa goghnaH / jisake liye gau prApta kI jAtI hai vaha vidvAn atithi Adi / siddhi - (1) dAza: / yahAM 'dAzU dAne' (bhvA0pa0) dhAtu se 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' (3 / 1 / 134) se 'ac' pratyaya kartA kAraka artha meM prApta hai kintu isa sUtra se nipAtana se sampradAna kAraka artha meM 'ac' pratyaya hotA hai / (2) goghna: / yahAM 'gau' zabda upapada hone para 'han hiMsAgatyo:' (adA0pa0) dhAtu se isa sUtra se pUrvavat 'ac' pratyaya athavA 'Tak' pratyaya nipAtita hai| 'gamahanajana0' (6 / 4 / 98) se han' dhAtu kA upadhAlopa aura ho hanteNinneSu' (7/3/54) se kutva 'gh' hotA hai| Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vizeSa-veda meM 'gAMmA hiMsI:' tathA gau ko 'aghnyA' (yaju0 11) kahA gayA hai| ata: gau kI hatyA karanA vedaviruddha hai aura upakArI pazu ko mAranA pApa bhI hai| ata: yahAM han' dhAtu kA artha hiMsA nahIM apitu prApta karanA hai| jisako dAna karane ke liye gau prApta kI jAtI hai vaha Rtvika vidvAn goghna kahAtA hai| lakSaNA zakti se 'gau' zabda kA artha dUdha, ghRta, dahI Adi bhI hotA hai| jisakI sevA ke lie gau kA dugdha Adi prApta kiyA jAtA hai vaha Rtvik vidvAn 'goghna kahAtA hai| kAzikAkAra paM0 jayAditya ne yahAM han' dhAtu kA hiMsA artha grahaNa kiyA hai jo vedaviruddha hone se apramANa hai| nipAtanam (apAdAne) (7) bhiimaadyo'paadaane|74| pa0vi0-bhIma-Adaya: 5 / 3 apAdAne 7 / 1 / sa0-bhIma AdiryeSAM te bhImAdaya: (bhuvriihiH)| artha:-bhImAdaya: zabdA apAdAne'rthe nipaatynte| udA0-bibheti yasmAt sa bhImaH, bhISmaH, bhayAnako vaa| bhIma: / bhISmaH / bhayAnaka: / varu: / caru: / bhUmi: / raja: / sNskaarH| saMkrandanaH / prapatana: / samudraH / sruca: / suk / khalati: / iti bhImAdayaH / AryabhASA-artha-(bhImAdaya:) bhIma Adi zabda (apAdAne) apAdAna kAraka artha meM nipAtata haiN| udA0-bibheti yasmAt sa bhImaH, bhISmaH, bhayAnakaH / jisase Dara lagatA hai use bhIma, bhISma, bhayAnaka kahate haiN| siddhi-(1) bhImaH / bhI+mak / bhii+m| bhiim+su| bhiimH| yahAM jibhI bhaye' (ju0pa0) dhAtu se bhiya: Sug vA' (uNA0 1 / 148) se mak' pratyaya hai| kartari kRt (3 / 4 / 60) se uNAdi kA 'mak' pratyaya kartA artha meM prApta thaa| isa sUtra se apAdAna artha meM nipAtita kiyA gayA hai| vikalpa pakSa meM 'puk' Agama hone pr-bhiissmH| (2) bhayAnakaH / bhii+aank| bhe+Anaka / bhyaank+su| bhayAnakaH / yahAM pUrvokta 'bhI' dhAtu se 'Anaka: zIbhiyaH' (uNA0 3 / 82) se uNAdi kA 'Anaka' pratyaya pUrvavat apAdAna artha meM nipAtita hai| sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'bhI' dhAtu ko guNa aura eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'ay' Adeza hotA hai| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 523 vizeSa-bhIma Adi zabda uNAdi pratyayAnta haiN| tAbhyAmanyatroNAdayaH' (3 / 4 / 75) se apAdAna kAraka meM uNAdi pratyayAnta zabdoM kA pratiSedha hone se isa sUtra se unakA apAdAna artha meM vidhAna kiyA gayA hai| uNAdInAmartha: (8) tAbhyAmanyatroNAdayaH 75 / pa0vi0-tAbhyAm 5 / 2 anyatra avyayapadam, uNAdaya: 1 / 3 / sa0-uN AdiryeSAM te-uNAdaya: (bhuvriihiH)| artha:-uNAdaya: pratyayAstAbhyAm-sampradAnApAdAnAbhyAmanyatra kArake bhvnti| 'kartari kRt' (3 / 4 160) iti kartari kArake eva prApte'nyeSu karmAdiSu kArakeSvapi vidhiiynte| udA0-kRSito'sau kRssiH| tanita iti tantu: / vRttamiti vrtm| caritamiti crm| ___ AryabhASA-artha-(uNAdayaH) uNa-Adi pratyaya (tAbhyAm) una sampradAna aura apAdAna kAraka se (anyatra) anya kAraka meM hote haiN| uN-Adi pratyaya kartari kRta (3 / 4 / 60) se kartA kAraka meM hI prApta the isa sUtra se anya karma Adi kArakoM meM bhI vihita kiye gaye haiN| udA0-kRSito'sau kRSiH / jise kRSita-vilikhita kiyA gayA hai vaha kRSi khetii| tanita iti tntuH| jise vistRta kiyA gayA hai vaha tantu suutr| vRttamiti vrm| jise calane ke lie bartA gayA hai vaha vrm=maarg| caritamiti carma / jise kisI prANI ke zarIra se uccarita (ukhAr3anA) kiyA gayA hai vaha carma caam| siddhi-(1) kRSiH / kRS+in / kRss+i| kRSi+su / kRSiH / yahAM kRSa vilekhane' (bhvA0pa0) dhAtu se igupadhAt kita (uNA0 4 / 120) se karma kAraka meM 'in' pratyaya hai| pratyaya ke kidvadbhAva se Diti ca' (1 / 115) se prApta laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| (2) tantuH / tn+tun| tn+tu| tntu+su| tntuH| yahAM tanu vistAre' dhAtu se sitamigami0' (uNA0 1 / 69) se karma kAraka meM tan' pratyaya hai| (3) vrtm| vRt+mnin| varta+man / vmn+su| vrtm| yahAM vRtu vartane (bhvA0A0) dhAtu se sarvadhAtubhyo manin (uNA0 4 / 145) se karma kAraka meM manin' pratyaya hai| pugantalaghUpadhasya ca' (7 / 3 / 86) se vRt dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai| Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (4) crm| cr+mnin| cr+mn| crmn+su| crm| yahAM 'cara gatauM' (bhvA0pa0) dhAtu se pUrvavat manin' pratyaya hai| ktaH (adhikaraNe kartari karmaNi bhAve ca)(6) kto'dhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH / 76 / pa0vi0-kta: 1 / 2 adhikaraNe 71 ca avyayapadam, dhrauvya-gatipratyavasAnArthebhya: 5 / 3 / sa0-dhrauvyaM ca gatizca pratyavasAnaM ca tAni-dhrauvyagatipratyavasAnAni, etAni arthA yeSAM te dhrauvyagatipratyavasAnArthAH, tebhya:-dhrauvyagatipratyavasAnArthebhya: (itretryogdvndvgrbhitbhuvriihiH)| artha:-dhrauvyArthebhya: akarmakebhyo gatyarthebhya: pratyavasAnArthebhya:= abhyavahArArthebhyo dhAtubhya: para: kta: pratyayo'dhikaraNe'rthe cakArAdbhAve karmaNi kartari cArthe bhavati / udAharaNamdhAtuH adhikaraNe kartari - karmaNi bhAve dhrauvyArthaH idameSAmAsitam Asito - - devadatta: devadattena gatyarthaH idameSAM yAtam yAto yAto. devadatto grAmam devadattena grAma: pratyavasA- idameSAM - - bhukta odano bhuktaM nArtha: bhuktam devadattena dhrauvyArthA: akarmakA:, pratyavasAnArthA abhyavahArArthA dhAtavo bhavantIti vaiyAkaraNasampradAyaprasiddhiH / AryabhASA-artha-(dhrauvyagatipratyavasAnArthebhya:) akarmaka, gatyarthaka aura abhyavahArArthaka (khAnA-pInA) (dhAto:) dhAtuoM se pare (ktaH) kta pratyaya (adhikaraNe) adhikaraNa kAraka meM (ca) aura yathAprApta kartA, karma aura bhAva artha meM hotA hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| artha isa prakAra hai-(dhauvyArthaka) yaha inake baiThane kA sthAna hai| devadatta baiTha gyaa| devadatta ke dvArA baiThA gyaa| (gatyarthaka) yaha inake jAne kA sthAna hai| devadatta gAMva calA gyaa| devadatta ke dvArA gAMva jAyA gyaa| (pratyavasAnArthaka) yaha inake bhojana kA sthAna hai| devadatta ke dvArA cAvala khAyA gyaa| devadatta ke dvArA khAyA gyaa| AsitaM Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 525 siddhi-(1) Asitam / yahAM 'As upavezane (adA0A0) dhauvyArthaka dhAtu se isa sUtra se adhikaraNa kAraka meM 'kta' pratyaya hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'kta' pratyaya ko 'iT' Agama hotA hai| aise hI kartA aura bhAva artha meM 'kta' pratyaya ko samajha leveN| (2) yAtam / gatyarthaka yA prApaNe' (adA0pa0) pUrvavat / (3) bhuktam / pratyavasAnArthaka 'bhuja pAlanAbhyavahArayoH' (rudhA0A0) dhAtu se puurvvt| vizeSa-vaiyAkaraNa sampradAya meM akarmaka dhAtuoM ko dhauvyArthaka aura abhyavahArArthaka (khAnA-pInA) dhAtuoM ko pratyavasAnArthaka bhI kahA jAtA hai| lakArAdezaprakaraNam (1) lasya 77 / pa0vi0-lasya 6 / 1 / artha:-'lasya' ityadhikAro'yam / yadita UrdhvaM vakSyAmo 'lasya' ityevaM tad veditvym| kiM cedaM 'lasya' iti ? daza lakArA anubandhaviziSTA vihitaaH| teSAM SaT TitazcatvArazca Dita: santi / te'kSarasamAmnAyakrameNa kathyante-laT / liT / luTa / luTa / leT / loT / lng| ling| luG / lung| udA0-agre drssttvym| AryabhASA-artha- (lasya) lasya' yaha adhikAra hai| isase Age jo kaheMge vaha la' ke sthAna meM hotA hai, aisA jaaneN| 'lasya' yaha kyA hai ? anubandha se yukta daza lakAra haiN| unameM se cha: Tit aura cAra Dita haiN| ve yahAM varNAnukrama se likhe jAte haiM-laT / liT / luT / luT / leT / loT / lng| liG / luG / lung| udA0-Age dekha leveN|| tiG-AdezaH(2) tiptasjhisipthasthamipvasmastAtAMjhathAsAthAM dhvamiDvahimahiG / 78 / pa0vi0-tip-tas-jhi-sip-thas-tha-mip-vas-mas-ta-AtAmjha-thAs- AthAm-dhvam-iT-vahi-mahiG 1 / 1 / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sa0-tip ca tas ca jhizca sip ca thas ca thazca mip ca vas ca mas ca tazca AtAm ca jhazca thAs ca AthAm ca dhvam ca iT ca vahizca mahiG ca eteSAM samAhAra:-tip0mahiG (samAhAradvandvaH) / anu0-lasya itynuvrtte| anvaya:-dhAtorlasya tip0mahiG / artha:-dhAto: parasya lasya sthAne tibAdayo'STAdazAdezA bhavanti / udAharaNamlAdezA: parasmaipadasaMjJakA: dUsare ke lie pakAtA hai| tip sa pacati / vaha pakAtA hai| (2) tas tau pctH| ve donoM pakAte haiN| (3) jhi: te pacanti / ve saba pakAte haiN| tvaM pcsi| tU pakAtA hai| yuvAM pcthH| tuma donoM pakAte ho| yUyaM pcthH| tuma saba pakAte ho| ahaM pcaami| maiM pakAtA huuN| (8) vas AvAM pcaav:| hama donoM pakAte haiN| (9) mas vayaM pcaamH| hama saba pakAte haiN| lAdezAH AtmanepadasaMjJakA: apane liye pakAtA hai| sa pcte| vaha pakAtA hai| (2) AtAm tau pcete| ve donoM pakAte haiN| te pcnte| ve saba pakAte haiN| (4) thAs tvaM pcse| tU pakAtA hai| (5) AthAm yuvAM pcethe| tuma donoM pakAte ho| (6) dhvam yUyaM pcve| tuma saba pakAte ho| (7) iTa ahaM pce| maiM pakAtA huuN| (8) vahi AvAM pcaavhe| hama donoM pakAte haiN| (9) mahiG vayaM pcaamhe| hama saba pakAte haiN| (7) mip Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 527 AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (lasya) lakAra ke sthAna meM (tip0mahiG) tip Adi 18 Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) pacati / pac+laT / pc+shp+tim| pc+a+ti| pacati / yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya aura isa sUtra se 'la' ke sthAna meM tip' Adeza hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zapa vikaraNa pratyaya hotA hai| (2) pacataH / yahAM isa sUtra se 'la' ke sthAna meM tas' Adeza hai| 'sasajuSo ruH' (8 / 2 / 66) se tas' ke 's' ko 'ha' aura 'kharavasAnayorvisarjanIyaH' (8 / 3 / 15) se 'ha' ke repha ko visarjanIya Adeza hotA hai| (3) pcnti| yahAM isa dhAtu se 'la' ke sthAna meM jha' Adeza hai| jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se jh' ke sthAna meM 'ant' Adeza hotA hai| (4) pacasi / yahAM isa sUtra se 'la' ke sthAna meM sip' Adeza hai| (5) pacathaH / 'la' ke sthAna meM 'thas' Adeza hai| pUrvavat rutva aura visarjanIya Adeza hotA hai| (6) pacatha / 'la' ke sthAna meM 'tha' Adeza hai| (7) pcaami| la' ke sthAna meM mip' Adeza hai| 'ato dI? yatri (7 / 3 / 101) se dIrghatva hotA hai| (8) pacAva: / 'la' ke sthAna meM vas' Adeza hai| pUrvavat rutva aura visarjanIya Adeza hotA hai| (9) pacAmaH / 'la' ke sthAna meM 'mas' Adeza hai| pUrvavat rutva aura visarjanIya Adeza hotA hai| (10) pcte| yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se Atmanepada kI vivakSA meM 'la' ke sthAna meM ta' Adeza hai| 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se ta' pratyaya ke Ti' bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| (11) pcete| 'la' ke sthAna meM 'AtAm' Adeza hai| Ato DitaH' (7 / 2 / 81) se 'AtAm' ke 'A' ke sthAna meM 'iy' Adeza hotA hai| pUrvavat 'Ti' bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| lopo vyorvali' (6 / 1 / 64) se 'iy' ke 'ya' kA lopa aura 'AdguNa:' (6 / 1 / 84) se guNa rUpa ekAdeza (a+i+e) hotA hai| (12) pcnte| 'la' ke sthAna meM 'jha' Adeza, pUrvavat 'jha' ke sthAna meM 'anta' Adeza aura Ti' bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (13) pacase / 'la' ke sthAna meM 'thAs' Adeza aura 'thAsa: se' (3 / 4 / 80) se 'thAs' ke sthAna meM se' Adeza hai| (14) pcethe| 'la' ke sthAna meM 'AthAm' Adeza aura zeSa kArya pacete' ke samAna hai| (15) pacadhve / 'la' ke sthAna meM 'dhvam' Adeza aura pUrvavat 'Ti' bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| (16) pce| 'la' ke sthAna meM 'iTa' Adeza hai| (17) pcaavhe| la' ke sthAna meM vahi' Adeza hai| pUrvavat 'Ti' bhAga ko 'e' Adeza hotA hai| ato dI? yaji' (7 / 3 / 101) se dIrghatva hotA hai| (18) pacAmahe / 'la' ke sthAna meM mahiG' Adeza hai| pUrvavat dIrghatva hotA hai| 'mahiG' meM 'G' anubandha tiG' pratyAhAra kI racanA ke liye hai| ekArAdezaH (3) Tita AtmanepadAnAM ttere|76 / pa0vi0-Tita: 61 AtmanepadAnAm 6 / 3 Te: 6 / 1 e 11 (luptprthmaanirdesh:)| anu0-lasya itynuvrtte| anvaya:-dhAtoSTito lasyAtmanepadAnAM TereH / artha:-dhAto: parasya Tito lakArasyAtmanepadasaMjJakAnAM lAdezAnAM Ti-bhAgasya sthAne ekArAdezo bhavati / udA0-sa pcte| tau pcete| te pcnte| ityAdikam / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (Tita:) Tit lakAra ke (AtmanepadAnAm) AtmanepadasaMjJaka (lasya) lakArAdezoM ke (Te:) Ti-bhAga ke sthAna meM (e) ekAra Adeza hotA hai| udA0-sa pacate / vaha pakAtA hai| tau pcete| ve donoM pakAte haiN| te pacante / ve saba pakAte haiM, ityaadi| siddhi-pcte| pac+laT / pc+shp+t| paca+a+t e| pcte| ___ yahAM 'DrapacaSa pAke' (bhvA0u0) dhAtu se 'tipatasajhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM ta' Adeza aura isa sUtra se ta' pratyaya ke Ti' bhAga 'a' ke sthAna meM 'ekArAdeza' hotA hai| zeSa rUpa tathA unakI siddhi 'tipatajhi0' (3 / 4 / 78) kI vyAkhyA meM likha dI hai| Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 56 se-AdezaH (4) thAsaH se|80 pa0vi0-thAsa: 61 se 11 (luptprthmaanirdesh:)| anu0-lasya Tita AtmanepadAnAmiti cAnuvartate / anvaya:-dhAtoSTito Atmanepadasya lasya thAsa: se: / artha:-dhAto: parasya Tito lakArasyAtmanepadasaMjJakasya lAdezasya thAsa: sthAne se-Adezo bhvti| udA0-tvaM pcse| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (Tita:) Tit lakAra ke (AtmanepadAnAm) AtmanepadasaMjJaka (lasya) lAdeza (thAsa:) thAs pratyaya ke sthAna meM (se) se Adeza hotA hai| udA0-tvaM pacase / tU pakAtA hai| siddhi-pacase / paca+laT / pc+shp+thaas| pc+a+se| pcse| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'la' ke sthAna meM 'thAs' Adeza aura isa sUtra se 'thAs' pratyaya ke sthAna meM se' Adeza hotA hai| liT-AdezaprakaraNam ez+irec-Adezau (1) liTastajhayorezirec / 81 / pa0vi0-liTa: 6 / 1 ta-jhayo: 6 / 2 ez-irec 1 / 1 / sa0-tazca jhazca tau tajhau, tayo:-tajhayoH (itretryogdvndv:)| ez ca irec ca etayo: samAhAra ezirec (samAhAradvandvaH) / anu0-lasya AtmanepadAnAmiti caanuvrtte| anvaya:-dhAtoliTo lasyAtmanepadayostajhayorezirec / artha:-dhAtoH parasya liTlakArasyAtmanepadasaMjJakayostajhayo: sthAne yathAsaMkhyamezirecAvAdezau bhavataH / udA0-(ta:) sa pece| (jha:) te pecire| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (liTa:) liTsambandhI (lasya) lakAra ke (AtmanepadAnAm) AtmanepadasaMjJaka (tajhayo:) ta aura jha ke sthAna meM yathAsaMkhya (ezirec) ez aura irec Adeza hotA hai| Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-(ta) sa pece| usane pkaayaa| (jha) te pecire| una sabane pkaayaa| siddhi-(1) pece / pac+liT / pc+t| pac+ez / pc+pc+e| 0+pec+e| pece| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liTa' pratyaya, tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'la' ke sthAna meM ta' Adeza aura isa sUtra se 'ta' ke sthAna meM 'ez' Adeza hotA hai| liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 118) se 'pac' dhAtu ko dvitva aura 'ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) se abhyAsa kA lopa aura dhAtu ke 'a' ko 'e' Adeza hotA hai| (2) pecire| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se pUrvavat 'liT' pratyaya aura 'la' ke sthAna meM jha' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'jha' ke sthAna meM irec' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| NalAdi-AdezA:(2) parasmaipadAnAM nnltususthlthusnnlvmaaH|82| pa0vi0-parasmaipadAnAm 6 / 3 Nal-atus-us-thal-athus-aNal-va-mA: 1 / 3 / sa0-Nal ca atus ca us ca thal ca athus ca azca Nal ca vazca mazca te-NalmA : (itaretarayogadvandvaH) / anu0-lasya liTa iti caanuvrtte| artha:-dhAto: parasya liTo lakArasya parasmaipadasaMjJakAnAM tibAdInAM sthAne yathAsaMkhyaM NalAdaya AdezA bhavanti / udAharaNam lAdezA: NalAdaya: zabdarUpam bhASArthaH (1) tip Nalsa pacAca / usane pkaayaa| (2) tas atus tau pectuH| una donoM ne pkaayaa| (3) jhi: us te pecuH| una sabane pkaayaa| thal tvaM pecith| tUne pkaayaa| (5) thas athus yuvAM pecthuH| tuma donoM ne pkaayaa| (6) tha: a: yUyaM pec| tuma sabane pkaayaa| ahaM ppaac/ppc| maiMne pkaayaa| (8) vas AvAM peciv| hama donoM ne pkaayaa| vayaM pecim| hama sabane pkaayaa| Nal (9) mas Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 531 AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (liTa:) liT sambandhI (lasya) lakAra ke (parasmaipadAnAm) parasmaipada saMjJaka tip-Adi AdezoM ke sthAna meM yathAsaMkhya (Nala0mA:) Nal. atus, us, thal, athus, a, Nal, va, ma Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) papAca / pac+liT / pac+tim / pac+Nal / pac+pac+a / p+paac+a| ppaac| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se parokSe liT' (3 / 2 / 115) se liT' pratyaya, 'tipatajhi0' (3 / 4 / 78) se 'la' ke sthAna meM tip' Adeza aura isa sUtra se tip' ke sthAna meM 'Nal' Adeza hotA hai| pUrvavat 'pac' dhAtu ko dvitva, abhyAsakArya aura 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se pac' dhAtu ko upadhAvRddhi hotI hai| (2) pectuH| yahAM tas' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se atus' Adeza hai| 'ata ekahalamadhye0' (6 / 4 / 120) se abhyAsa kA lopa aura 'pac' ke 'a' ke sthAna meM 'e' Adeza hotA hai| 'atus' ke 's' ko pUrvavat rutva aura visarjanIya Adeza hotA hai| (3) pecuH / yahAM 'jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se us' Adeza hai| (4) pecith| yahAM 'sipa' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se 'thal' Adeza hai| 'Rto bhAradvAjasya' (7 / 2 / 63) ke niyama se 'thala' ko 'iTa' Agama hotA hai| (5) pecathuH / yahAM 'thas' pratyaya ke sthAna meM 'athus' Adeza hai| (6) peca / yahAM 'tha' pratyaya ke sthAna meM 'a' Adeza hai| ato guNe' (6 / 1 / 97) se 'a' ko pararUpa ekAdeza hotA hai| (7) papAca / pUrvavat / papaca / yahAM Naluttamo vA' (7 / 1 / 91) se Nala' pratyaya ke vikalpa se Nidvad hone se 'ata upadhAyA:' (7 / 2 / 116) se prApta upadhAvRddhi nahIM hotI hai| (8) peciva / yahAM vas' pratyaya ke sthAna meM 'va' Adeza hai| kR' Adi niyama se 'iT' Agama hotA hai| (9) pecima / yahAM mas' pratyaya ke sthAna meM 'ma' Adeza hai| pUrvavat 'iT' Agama hotA hai| laT-AdezaprakaraNam vA NalAdaya AdezAH (1) vido laTo vaa|83| pa0vi0-vida: 5 1 laTa: 61 vA avyayapadam / anu0-lasya parasmaipadAnAm, Nala0mAH iti caanuvrtte| Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anvayaH - vido dhAtorlaTo lasya parasmaipadAnAM vA Nala0mAH / artha:-vida- dhAtoH parasya laTo lasya parasmaipadasaMjJakAnAM tibAdInAM sthAne vikalpena lAdaya AdezA bhavanti / udAharaNam 532 lAdezAH tibAdaya: (1) tip (2) tas (3) jhi (4) sip (5) thas (6) tha (7) mip (8) vas (9) mas sa vetti / tau vittaH / ve vidanti / tvaM vetsi / yuvAM vitthaH / yUyaM vittha / ahaM vedmi / tU jAnatA hai / tuma donoM jAnate ho / tuma saba jAnate ho / maiM jAnatA hUM / hama donoM jAnate haiM / hama saba jAnate haiN| AryabhASA - artha - (vidaH) vid (dhAto: ) dhAtu se pare (laTa: ) laT sambandhI (lakSya) lakAra ke (parasmaipadAnAm ) parasmaipada saMjJaka tip' Adi AdezoM ke sthAna meM (vA) vikalpa se yathAsaMkhya (Nala0mAH) Nal, atus, us, thal, athus, a, Nal, va, ma Adeza hote haiN| udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta bhAga meM dekha leveM / NalAdaya: sa veda / tau vidatuH / te viduH / tvaM vettha hotA hai| vayaM vidmaH / yuvAM vidathuH / yUyaM vida / ahaM veda / AvAM viva: / AvAM vidva / I bhASArtha: vaha jAnatA hai / ve donoM jAnate haiN| ve saba jAnate haiN| vayaM viddma / siddhi-(1) vetti| yahAM 'vid jJAneM' (adA0pa0) dhAtu se 'vartamAne laT (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya aura 'lU' ke sthAna meM 'tiptasjhi0 ' ( 3 | 4 / 78) se 'tip' Adeza hai| 'kartari zap' (3/1/68 ) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' pratyaya kA luk hotA hai| 'pugantalaghUpadhasya ca' (7/2 / 86) se 'vid' dhAtu ko laghUpadha guNa hotA hai / 'khari ca' (8/4/54) se 'vid' ke 'd' ko car 't' hotA hai| (2) vitta: / yahAM 'la' ke sthAna meM 'tas' Adeza hai| 'tas' pratyaya ke 'sArvadhAtukamapita' (1 / 2 / 4) se Git' hone se pUrvavat prApta laghUpadha guNa kA 'kGiti ca' (11114) se pratiSedha hotA hai| (3) vidnti| yahAM 'lU' ke sthAna meM 'jhi' Adeza aura 'jho'ntaH' (7 1113) se 'jhU' ke sthAna meM 'anta' Adeza hotA hai| (4) vetsi / yahAM 'lU' ke sthAna meM 'sip' Adeza aura pUrvavat laghUpadha guNa Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 533 (5) vityaH | yahAM 'lU' ke sthAna meM 'thas' Adeza aura pUrvavat prApta laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| (6) vitth| yahAM l' ke sthAna meM 'tha' Adeza aura pUrvavat prApta laghUpadhaguNa kA pratiSedha hotA hai| (7) vedmi / yahAM 'lU' ke sthAna meM 'mip' Adeza aura pUrvavat prApta laghUpadha guNa hotA hai| (8) vidva: / yahAM 'l' ke sthAna meM 'vas' Adeza aura pUrvavat laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| (9) vidma: / yahAM 'lU' ke sthAna meM 'mas' Adeza aura pUrvavat laghUpadha guNa kA pratiSedha hotA hai| (10) ved| yahAM 'tip' ke sthAna meM 'Nal' Adeza aura pUrvavat laghUpadha guNa hotA hai| (11) vidatuH | yahAM 'tas' ke sthAna meM 'atus' Adeza hai| (12) viduH | yahAM 'jhi' ke sthAna meM 'us' Adeza hai / (13) vettha | yahAM 'sip' ke sthAna meM 'thal' Adeza hai| (14) vidathuH | yahAM 'thas' ke sthAna meM 'athus' Adeza hai| (15) vida / yahAM 'tha' ke sthAna meM 'a' Adeza hai| (16) ved| yahAM 'mip' ke sthAna meM 'Nal' Adeza hai| (17) vidva | yahAM 'vas' ke sthAna meM 'va' Adeza hai (18) vidma / yahAM 'mas' ke sthAna meM 'ma' Adeza hai| laghUpadhaM guNa tathA usake pratiSedha kA kArya pUrvavat hai / vizeSa- pANinIya dhAtupATha meM 'vida jJAne' (adA0pa0), 'vida sattAyAm' (di0A0), 'vida vicAraNe' (rudhA0 A0), vida cetanAkhyAnanivAseSu' (cu0A0) vidlR lAbhe (rudhA0A0) paThita haiM / 'vid jJAne' (a0pa0) dhAtu parasmaipada hai| zeSa dhAtu Atmanepada haiN| ataH parasmaipada viSaya hone se parasmaipada vid jJAne' dhAtu kA hI yahAM grahaNa kiyA jAtA hai; Atmanepada kA nahIM / paJca NalAdaya AhAdezazca (2) bruvaH paJcAnAmAdita Aho bruvaH / 84 / pa0vi0 - bruvaH 5 / 1 paJcAnAm 6 / 3 AditaH avyayapadam Aha: 1 / 1 bruvaH 6 / 1 / anu0- lasya, parasmaipadAnAm, Nal0mA, laTaH, vA iti cAnuvartate / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-bruJdhAto: parasya laTo lasya paJcAnAmAdibhUtAnAM parasmaipadasaMjJakAnAM tibAdInAM sthAne vikalpena yathAsaMkhyaM paJcaiva NalAdaya AdezA bhavanti, tatra bruva: sthAne cA''ha-Adezo bhvti| udAharaNam lAdezA: tibAdaya: NalAdaya: paJca bhASArtha: (1) tip sa brviiti| sa aah| vaha bolatA hai| (2) tas tau bruut:| tau aahtuH| ve donoM bolate haiN| (3) jhi te bruvnti| te aahuH| ve saba bolate haiN| (4) sip tvaM brviissi| tvaM Attha tU bolatA hai| (5) thas yuvAM bruuthH| yuvAM aahthuH| tuma donoM bolate ho| (6) tha: yUyaM bruuth| yUyaM bruuth| tuma saba bolate ho| (7) mip ahaM brviimi| ahaM brviimi| maiM bolatA huuN| (8) vas AvAM bruuvH| AvAM bruuvH| hama donoM bolate haiN| (9) mas vayaM bruumH| vayaM bruumH| hama saba bolate haiN| AryabhASA-artha-(bruva:) brUJ (dhAto:) dhAtu se pare (laTa:) laT sambandhI (lasya) lakAra ke (paJcAnAm) pAMca (Adita:) Arambhika (parasmaipadAnAm) parasmaipada saMjJaka tip-Adi AdezoM ke sthAna meM (vA) vikalpa se yathAsaMkhya (Nala0athus) Nal, atus, us, thal. athus ye pAMca hI Adeza hote haiM aura vahAM (bruva:) brUj dhAtu ke sthAna meM (Aha:) Aha Adeza hotA hai| udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhASA meM dekha leveN| siddhi-(1) bravIti / ba+laT / brU+zap+tim / bruu+o+ti| bruu+iitt+ti| bro+ii+ti| brviiti| yahAM 'brUna vyaktAyAM vAciM' (adA0A0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se 'laT' pratyaya, 'la' ke sthAna meM 'tipatasjhi0' (3 / 4 / 78) se 'tip' Adeza, 'kartari zapa' (3 / 1 / 68) se zap' kA luk hotA hai| bruva IT' (7 / 3 / 93) se tip' pratyaya ko 'IT' Agama, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'brU' dhAtu ko guNa aura 'eco'yavAyAva:' (6 / 1165) se 'av' Adeza hotA hai| aise hI-bravISi, bravImi / (2) brUta: / yahAM la' ke sthAna meM tas' Adeza, sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se tas' pratyaya ke Dit' hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se prApta guNa kA Diti ca' (1 / 1 / 5) se pratiSedha hotA hai| aise hI-bruvanti, brUtha:, brUtha, brUva:, bruumH| Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 535 (3) Aha / yahAM tip' ke sthAna meM 'Nal' Adeza aura brUj' ke sthAna meM 'Aha' Adeza hotA hai| aise hI-AhatuH, AhuH, AhathuH / (4) Attha / yahAM 'sipa' ke sthAna meM 'thal' Adeza aura brUJ ke sthAna meM 'Ah' Adeza hai| 'AhasthaH' (8 / 2 / 35) se 'Aha' ke 'ha' ko 'th' Adeza aura 'khari ca (8 / 4 / 54) se 'th' ko car t' hotA hai| loT-AdezaprakaraNam laGvad-AdezAH (1) loTo lngvt|85| pa0vi0-loTa: 6 1 laGvat avyayapadam / laGa iva laGvat / tatra tasyeva (5 / 1 / 115) iti SaSThyarthe vati: pratyayaH / anu0-lasya itynuvrtte| artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lasya sthAne lavadAdezA bhvnti| udAharaNam lAdezA: laDanadezA: pac+loT bhASArtha: (1) tip - - - (2) tas tau pctaam| ve donoM pkaaveN| (3) jhi - - - - - - (4) sip - - - - - - (5) thas tam yuvAM pctm| tuma donoM pkaao| (6) tha: . ta: yUyaM pct| tuma saba pkaao| (7) mip am - - - (8) vas vaH AvAM pcaav| hama donoM pkaaveN| (9) mas maH vayaM pcaam| hama saba pakAveM / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loT sambandhI (lasya) 'la' ke sthAna meM (lavat) 'laG' ke samAna Adeza hote haiN| .. udA0-udAharaNa aura unakA artha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) pacatAm / pac+loT / pc+ts| pc+shp+taam| pac+a+tAm / pctaam| - - - Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam yahAM 'DupacaS pArke' (bhvA030) dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162) se 'loT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se loT' ke 'la' ke sthAna meM 'tas' Adeza aura isa sUtra se 'tas' ke sthAna meM 'tasthasthamiyAM tAntantAma:' ( 3 | 4 | 101 ) se laGkRt 'tAm' Adeza hai| 'kartari zap' (3 | 1|68 ) se 'zam' vikaraNa pratyaya hotA hai / (2) pacatam / yahAM 'thas' pratyaya ke sthAna meM 'tam' Adeza hai| 536 (3) pct| yahAM 'tha' pratyaya ke sthAna meM 'ta' Adeza hai| (4) pacAva | yahAM nityaM GitaH' (3 / 4 / 99 ) se 'vas' pratyaya ke 's' kA lopa hotA hai| (5) pacAma / yahAM pUrvavat 'mas' pratyaya ke s' kA lopa hotA hai| vizeSa - laGavat - yahAM 'tatra tasyeva' (4181915 ) se SaSThI vibhakti ke artha meM 'ti' pratyaya hai laGa iva laGavat, saptamI vibhakti ke artha meM nahIM- laGi iva laGavat / isase laGavad bhAva se 'laG' ke sthAna meM honevAle 'tAm' Adi Adeza hI hote haiM / 'laGa' pare hone para jo dhAtu ko aT-AT Agama hote haiM, ve loT lakAra meM nahIM hote haiN| u Adeza: (2) eruH / 86 / pa0vi0 - e: 6 / 1 u: 1 / 1 / anu0-lasya, loTa iti cAnuvartate / anvayaH - dhAtorloTo lasya eruH / artha:-dhAtoH parasya loT-sambandhino lAdezasya ikArasya sthAne u - Adezo bhavati / udA0 - sa pacatu / te pacantu / 1 AryabhASA - artha - (dhAtoH) dhAtu se pare (loTaH ) loT-sambandhI ( lasya) la Adeza ke (e) ikAra ke sthAna meM (uH) u-Adeza hotA hai| udA0 - sa pacatu / vaha pakAve / te pacantu / siddhi - (1) pacatu | pac+loT / pac+zap+tip / pac+a+ti / pac+a+tu / ve saba pakAveM / pacatu / yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya aura usake 'la' ke sthAna meM 'tip' Adeza hai| isa sUtra se tip' ke ikAra ke sthAna meM 'u' Adeza hotA hai| aise hI - pacantu / Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 537 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 537 hi-AdezaH (3) seypicc|87| pa0vi0-se: 6 / 1 hi 1 / 1 (luptaprathamAnirdeza:) apit 11 ca avyypdm| anu0-lasya, loT iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorloTo lasya serhiH, sa cApit / artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya si-pratyayasya sthAne hi-Adezo bhavati, sa cApid bhvti| sthAnivadbhAvAt prAptaM pittvaM prtissidhyte| udA0-tvaM lunIhi / tvaM punIhi / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loT sambandhI (lasya) la-Adeza (se:) si-pratyaya ke sthAna meM (hi) hi-Adeza hotA hai (ca) aura vaha (apit) apit hotA hai| yahAM sthAnivadbhAva se prApta pittva kA pratiSedha kiyA gayA hai| udA0-tvaM lunIhi / tU kaatt| tvaM punIhi / tU pavitra kr| / / siddhi-(1) lunIhi / lU+loT / luu+shnaa+sip| lU+nA+hi / lu+nI+hi / lunIhi / yahA~ 'lU chedane (svA0u0) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya aura usake 'la' ke sthAna meM sip' Adeza hai| 'hi' Adeza ke 'apit' vidhAna se 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se vaha 'Dit' ho jAtA hai| Dit' hone se 'I halyagho:' (6 / 4 / 113) se znA' vikaraNa pratyaya ke 'A' ko 'I' Adeza hotA hai| 'pvAdInAM hasva:' (7 / 3 / 80) se lU' dhAtu ko hasva hotA hai| (2) punIhi / pUJa pavane (RyAu0) pUrvavat / hi-apittvavikalpaH (4) vA cchndsi|88 pa0vi0-vA avyayapadam, chandasi 7 / 1 / anu0-lasya, loTa:, se:, hi, apicca iti cAnuvartate / anvaya:-chandasi dhAtorloTo lasya serhi, sa ca vA'pit / artha:-chandasi viSaye dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya si-pratyayasya sthAne hi-Adezo bhavati, sa ca vikalpenApid bhavati / Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam . udA0-yuyodhyasmajjuhArANamena: (yaju0 4 / 16) / prINAhi / prINIhi (kA0saM0 40 / 12) / AryabhASA-artha- (chandasi) vedaviSaya meM (dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loT sambandhI (lasya) lAdeza (se:) si-pratyaya ke sthAna meM (hi) hi-Adeza hotA hai aura vaha (vA) vikalpa se (apit) apit hotA hai| udA0-yuyodhyasmajjuhArANamena: (yaju0 4 / 16) / hamase kuTilatA rUpa pApa ko dUra kiijiye| prINAhi / prINIhi / tU tRpta kr| siddhi-(1) yuyodhi / yahAM 'yu mizraNe'mizraNe ca' (adA0pa0) dhAtu se loT ca' (3 / 3 / 162) se 'loTa' pratyaya aura tipatasajhi0' (3 / 4 / 78) se loTa' ke 'la' ke sthAna meM sip' Adeza aura isa sUtra se 'si' ke sthAna meM 'pit' hi-Adeza hotA hai| 'aDitazca' (6 / 4 / 103) se hi' ko 'dhi' Adeza hotA hai| 'hi' Adeza ke 'pit' hone se vaha 'sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'Dit' nahIM hotA hai| ata: 'yu' dhAtu ko 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se guNa ho jAtA hai| yahAM 'bahulaM chandasi (2 / 4 / 76) se zap' ke sthAna meM zlu' Adeza aura 'zlau' (6 / 1 / 10) se 'yu' dhAtu ko dvivacana hotA hai| (2) prINAhi / yahAM prI tarpaNe kAntau ca' (krayA u0) dhAtu se pUrvavat 'sipa' pratyaya ke sthAna meM pit 'hi' Adeza hai| hi' Adeza ke pit hone se vaha pUrvavat 'Dit' nahIM hotA hai, ata: I halyagho:' (6 / 4 / 113) se 'znA' pratyaya ke 'A' ko 'I Adeza nahIM hotA hai| (3) priinniihi| yahAM pUrvokta prIj' dhAtu se pUrvavat 'sipa' pratyaya ke sthAna meM apit hi' Adeza hai| 'hi' Adeza ke apit hone se vaha sArvadhAtukamapit' (1 / 2 / 4) se 'Dit' hotA hai| 'Dit' hone se I halyagho:' (6 / 4 / 113) se 'znA' pratyaya ke 'A' ko 'I' Adeza hotA hai| vizeSa-jo sArvadhAtuka pratyaya pit hotA hai vaha Dit nahIM hotA aura jo pit nahIM hotA hai vaha Dit hotA hai-picca Ginna, Dicca pinn| isa viSaya meM yaha vaiyAkaraNoM kA sAra vacana hai| ni-Adeza: (5) meniH / 86 / pa0vi0-me: 6 / 1 ni: 1 / 1 / anu0-lasya, loTa iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtorloTo lasya meniH| Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 536 artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya mi-pratyayasya sthAne ni-Adezo bhvti| udA0-ahaM pcaani| ahaM ptthaani| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loT sambandhI (lasya) la-Adeza (me:) mip pratyaya ke sthAna meM (ni:) ni-Adeza hotA hai| udA0-ahaM pacAni / maiM pkaauuN| ahaM paThAni / maiM pddhuuN| siddhi-(1) pacAni / pac+loT / pac+zap+mip / pc+a+ni| pc+aa+ni| pcaani| ___ yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se pUrvavat loT' pratyaya aura usake la-Adeza 'mip' pratyaya ke sthAna meM isa satra se 'ni' Adeza hotA hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'ato dIrgho yatri' (7 / 3 / 101) se dIrghatva hotA hai| (2) paThAni / 'paTha vyaktAyAM vAciM' (bhvA0pa0) pUrvavat / Am-AdezaH (6) AmetaH / 60 / pa0vi0-Am 11 eta: 6 / 1 / anu0-lasya, loTa iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtorloTo lasya eta Am / artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya ekArasya sthAne Am-Adezo bhvti| udA0-sa pctaam| tau pacetAm / te pacantAm, ityAdikam / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loTsambandhI (lasya) lAdeza ke (eta:) ekAra ke sthAna meM (Am) Am Adeza hotA hai| udA0-sa pacatAm / vaha pkaave| tau pacetAm / ve donoM pakAveM / te pacantAm / ve saba pkaaveN| siddhi-(1) pacatAm / pac+loT / pc+shp+t| pc+a+te| pc+a+taam| pctaam| yahAM pac' dhAtu se pare pUrvavat 'loT' pratyaya hai aura usake lAdeza ta' pratyaya ke Ti' bhAga ko 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'e' Adeza hotA hai| usa 'e' Adeza ko isa sUtra se 'Am' Adeza hotA hai| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) pacetAm / pac+loT / pac+zap+AtAm / pac+a+A te| pac+a+AtAm / paca+a+iy taam| paca+a+i taam| pacetAm / yahAM loT' pratyaya ke lAdeza 'AtAm' pratyaya ke 'Ti' bhAga ko pUrvavat 'e' Adeza aura use isa sUtra se 'Am' Adeza hotA hai| 'Ato Dita: (7 / 2 / 8) AtAm' pratyaya ke 'A' ko 'iy' Adeza, lopo vyoli' (6 / 1 / 64) se 'ya' kA lopa aura 'AdguNaH' (6 / 1 / 84) se guNa rUpa (a+i=e) ekAdeza hotA hai| (3) pacantAm / yahAM 'loT' pratyaya ke lAdeza 'jha' pratyaya ke sthAna meM prathama jho'ntaH' (7 / 1 / 2) se 'anta' Adeza aura usake 'Ti' bhAga ko pUrvavat 'e' Adeza hotA hai| isa sUtra se usa 'e' ko 'Am' Adeza hotA hai| va-amAvAdezau . (7) savAbhyAM vAmau / 61 / pa0vi0-savAbhyAm 5 / 2 va-amau 1 / 2 / sa0-sazca vazca tau-savau, tAbhyAm-savAbhyAm (itretryogdvndv:)| vazca mazca tau-vAmau (itretryogdvndv:)| anu0-lasya, loTa, eta iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorloTo lasya savAbhyAm eto vaamau| artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya sakAravakArAbhyAmuttarasya ekArasya sthAne yathAsaMkhyaM va-amAvAdezau bhavata: / udA0-(va:) tvaM pacasva / (am) yUyaM pacadhvam / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loTsambandhI (lasya) lAdeza ke (savAbhyAm) sakAra aura vakAra se pare (eta:) ekAra ke sthAna meM yathAsaMkhya (va-amau) va aura am Adeza hotA hai| udA0-(va) tvaM pacasva / tU pkaa| (am) yUyaM pacadhvam / tuma saba pkaao| siddhi-(1) pacasva / pac+loT / pac+zap+thAs / pc+a+se| pac+a+sva / pcsv| yahAM loT' pratyaya ke lAdeza 'thAs' pratyaya ke sthAna meM prathama 'thAsa: se (3 / 4 / 80) se se' Adeza hotA hai| usa se' Adeza ke sakAra se paravartI ekAra ke sthAna meM isa sUtra se 'va' Adeza hotA hai| Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 541 (2) pacadhvam / pac+loT / pc+shp+dhvm| pac+a+dhve / pac+a+dhv am| pcdhvm| yahAM 'loT' pratyaya ke lAdeza 'dhvam' pratyaya ke Ti' bhAga ko pUrvavat 'e' Adeza hotA hai| usa dhve' Adeza ke vakAra se paravartI ekAra ke sthAna meM isa sUtra se 'am' Adeza hotA hai| AT-AgamaH (7) ADuttamasya picca / 62 / pa0vi0-ATa 11 uttamasya 61 pit 1 / 1 ca avyayapadam / anu0-lasya, loTa iti caanuvrtte| anvayaH-dhAtorloTo lasyottamasyA''T picc| artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasyottamapuruSasyA''DAgamo bhavati, sa cottamapuruSa: pid bhvti| udA0-(parasmaipadam) ahaM krvaanni| AvAM karavAva / vayaM karavAma / (Atmanepadam) ahaM krvai| AvAM krvaavhai| vayaM krvaamhai| AryabhASA-artha--(dhAtoH) dhAtu se pare (loTa:) loTsambandhI (lasya) lAdeza ke (uttamasya) uttama puruSa ko (AT) AT Agama hotA hai (picca) aura vaha uttama puruSa pit hotA hai| udA0-(parasmaipada) ahaM karavANi / maiM kruuN| AvAM karavAva / hama donoM kreN| vayaM karavAma / hama saba kreN| (Atmanepada) ahaM krvai| maiM kruuN| AvAM karavAvahai / hama donoM kreN| vayaM krvaamhai| hama saba kreN| siddhi-(1) karavANi / kR+loT / kR+u+mip / kR+u+ni| kR+u+aatt+ni| kr+o+aa+ni| krvaanni| yahAM 'ikana karaNe' (tanA030) dhAtu se pUrvavat 'loT' pratyaya ke uttama puruSa ekavacana ke lAdeza 'mip' pratyaya hai, use meni:' (3 / 4 / 89) se ni' Adeza hotA hai| isa sUtra se use 'AT' Agama hotA hai| tanAdikRRbhya u:' (3 / 1 / 79) se 'u' vikaraNa pratyaya hotA hai| uttama puruSa ke pit' hone se sArvadhAtukamapita' (1 / 2 / 4) se 'Dita' nahIM hotA hai, ata: sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7 / 3 / 84) se 'u' pratyaya ko guNa hotaa| kR' dhAtu ko bhI pUrvavat guNa hotA hai| aTkupvAG' (8 / 4 / 2) se Natva' hotA hai| Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (2) krvaav| yahAM loTo laGvat' (3 / 4 / 85) se laGvadbhAva hone se sa uttamasya (3 / 4 / 98) se 'vas' pratyaya ke 's' kA lopa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hii-krvaam| (3) krvai| kR+loT / kR+u+iT / kR+u+aatt+i| kR+u+aa+e| kr+o+aa+ai| kr+o+ai| krvai| yahAM pUrvokta ka' dhAtu se pUrvavat loT' pratyaya kA lAdeza uttama puruSa eka vacana kA 'iT' pratyaya hai| isa sUtra se use 'AT' Agama hotA hai| 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'iT' ke 'Ti' bhAga ko 'e' Adeza aura use 'eta aiM' (3 / 4 / 93) se e' Adeza aura 'ATazca' (6 / 1187) se vRddhi rUpa ekAdeza (aa+aiai| hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| aise hI-karavAvahai, karavAmahai / ai-AdezaH (6) eta ai|63| pa0vi0-eta: 61 ai 11 (luptaprathamAnirdeza:) / anu0-lasya loTa iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorloTo lasya eta aiH| artha:-dhAto: parasya loTsambandhino lAdezasya ekArasya sthAne aikAra Adezo bhvti| udA0-ahaM krvai| AvAM krvaavhai| vayaM krvaamhai| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (loTa:) loT sambandhI (lasya) lAdeza ke (eta:) ekAra ke sthAna meM (e) ai-Adeza hotA hai| udA0-ahaM karavai / maiM kruuN| AvAM karavAvahai / hama donoM kreN| vayaM krvaamhai| hama saba kreN| siddhi-karavai / pUrvavat (3 / 4 / 92) / leT-AdezAgamaprakaraNam aT-ATAvAgamau (1) letto'ddaattau|64| pa0vi0-leTa: 6 / 1 aT-ATau 1 / 2 / sa0-aT ca AT ca tau-aDATau (itaretarayogadvandvaH) / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 543 anu0-lasya itynuvrtte| anvaya:-dhAtorleTo lsyaaddaattau| artha:-dhAto: parasya leTsambandhino lAdezasya payayiNa aT-ATAvAgamau bhvtH| udA0-(aTa) joSiSat (R0 2 / 35 / 1) / tAriSat (R0 1 / 25 / 12) / mndisst| (ATa) patAti didyut (R0 7 / 25 / 1) / udadhiM cyAvayAti (tai0saM0 3 / 5 / 5 / 2) / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (leTa:) leT sambandhI (lasya) lAdeza ko paryAya se (aDATau) aT-AT Agama hote haiN| udA0- (aT) joSiSat / vaha prIti/sevana kare / tAriSat / vaha tare / mandiSat / vaha stuti Adi kre| (AT) patAti didyut / vidyut gire| udadhiM cyaavyaati| vaha samudra meM giraave| _ siddhi-(1) joSiSat / juss+lett| juss+sh+tim| juS+a+aT+ti / juss+sip+a+a+t| joss+itt+s+a+t| joS+i+S+a+t / joSiSat / yahAM 'juSI prItisevanayoH' (tu0A0) dhAtu se liGarthe leT' (3 / 4 / 7) se 'leT' pratyaya hai aura usake sthAna meM lAdeza tim' pratyaya ko isa sUtra se 'aT' Agama hotA hai| 'itazca lopa: parasmaipadeSu' (3 / 4 / 97) se 'tip' ke ikAra kA lopa hotA hai| siba bahulaM leTi' (3 / 1 / 34) se 'sipa' pratyaya hotA hai aura use 'ArdhadhAtukasyeDvalAde:' (7 / 2 / 35) se 'iTa' Agama aura AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva' hotA hai| tudAdibhya: za:' (3 / 1 / 77) se 'za' vikaraNa pratyaya bhI hotA hai| (2) tAriSat / tR plavanasantaraNayoH' (bhvA0pa0) / yahAM 'vA0-sibbahulaM chandasi NidvaktavyaH' (3 / 1 / 34) se 'sipa' ke Nidvad hone se tR' dhAtu ko 'aco Niti' (7 / 2 / 115) se vRddhi hotI hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) mandiSat / 'madi stutimodamadasvapnakAntivAtiSu' (bhvA0A0) se yahAM itidato num dhAto:' (7 / 1 / 58) se dhAtu ko num Agama hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (4) patAti / yahAM patnu gatau' (bhvA0pa0) dhAtu se 'leT' ke lAdeza 'tim' pratyaya ko isa sUtra se 'ATa' Agama hotA hai| kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya bhI hotA hai| Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 ___ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (5) cyAvayAti / yahAM-Nijanta 'cyuG gatau' (bhvA0A0) dhAtu se 'leT' ke lAdeza 'tip' pratyaya ko 'AT' Agama hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya bhI hotA hai| vizeSa-jo yahAM ukta dhAtu pANinIya dhAtupATha meM AtmanepadI par3hI gaI haiM kintu unheM yahAM parasmaipadI dikhAyA gayA hai| leT lakAra kA vaidikabhASA meM hI prayoga hotA hai| isakA samAdhAna vA cchandasi sarve vidhayo bhavanti' hai| ai-AdezaH (2) Ata ai|15| pa0vi0-Ata: 61 ai 1 / 1 (luptprthmaanirdesh:)| anu0-lasya, leTa iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtorleTo lasyA''ta ai| artha:-dhAto: parasya leTsambandhino lAdezasyA''kArasya sthAne aikAra Adezo bhvti| udA0-tau mntryaite| yuvAM mntryaithe| tau krvaite| yuvAM krvaithe| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (leTa:) leT sambandhI (lasya) lAdeza ke . (Ata:) AkAra ke sthAna meM (ai) aikAra Adeza hotA hai| udA0-tau mantrayaite / ve donoM mantraNA kreN| yuvAM mantrayaithe / tuma donoM mantraNA kro| tau karavaite / ve donoM kreN| yuvAM krvaithe| tuma donoM kro| siddhi-(1) mantrayaite / mantri leT / mantri+AtAm / mntri+shp+att+aataam| mntri+a+a+aate| mantri+a+aite / mantre+a+aite / mntryaite| yahAM mantri guptabhASaNe (cu0A0) isa Nijanta dhAtu se leT' pratyaya ke lAdeza 'AtAm' pratyaya ke 'A' ke sthAna meM isa sUtra se 'ai' Adeza hotA hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya, sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'mantri' dhAtu ko guNa aura 'ay' Adeza hotA hai| (2) mntryaithe| yahAM 'AthAm' pratyaya ke 'A' ke sthAna meM ai' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) karavaite / yahAM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se 'AtAm' pratyaya ke 'A' ko ai' Adeza hai| tanAdikRabhya u:' (3 / 1179) se 'u' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo: (7 / 3 / 84) se kR' dhAtu ko tathA u' pratyaya ko bhI guNa ho Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 545 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH jAtA hai| tatpazcAt 'av' Adeza hotA hai| yahAM 'chandasyubhayathA' (3 / 4 / 117) se 'AtAm' pratyaya ko sArvadhAtuka mAnakara tanAdikAbhya: u:' (3 / 179) se u' vikaraNa pratyaya hotA hai aura 'AtAm' pratyaya ko ArdhadhAtuka mAnakara DittvAbhAva se vikaraNa pratyaya ko guNa ho jAtA hai aura kR' dhAtu ko utva nahIM hotA hai| aise hii-krvaithe| ai-Adezavikalpa: (3) vaito'nytr|66| pa0vi0-vA avyayapadam, eta: 6 / 1 anyatra avyayapadam / anu0-lasya, leTa:, ai iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorleTo lasya eto vA ai, anyatra / artha:-dhAto: parasya leTsambandhino lAdezasya ekArasya sthAne vikalpena aikAra Adezo bhavati, paraM sa 'Ata ai (3 / 4 / 95) ityuktaviSayAdanyatra veditvyH| udA0-(e-Adeza:) saptAhAni shaasai| ahameva pazUnAmIzai (kA0saM0 25 / 1) / madagrA eva vo grahA gRhyAntai (tai0saM0 6 / 4 / 7 / 1) / maddevatAnyeva va: pAtrANyucyAntai (tai0saM0 6 / 4 / 7 / 2) / na ca bhavati-yatra kva ca te mano dakSaM dadhasa uttaram (R0 6 / 16 / 17) / ___ AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (leTa:) leT sambandhI (lasya) lAdeza ke (eta:) ekAra ke sthAna meM (e) aikAra Adeza hotA hai, parantu vaha 'Ata ai' (3 / 4 / 95) ke ukta viSaya se (anyatra) anya sthAna para hotA hai| udA0-saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) zAsai / zAs+leT / zAs+zap+aT+ iT / shaas+0+a+e| shaas+a+ai| shaasai| yahAM 'zAsu anuziSTau' (adA0pa0) dhAtu se 'leT' pratyaya aura usake 'la' ke sthAna meM uttama puruSa ekavacana 'iT' Adeza hai| use 'Tita AtmanepadAnAM Tere' (3 / 4 / 79) se 'etva' hotA hai| isa sUtra se usa ekAra ke sthAna meM 'aikAra' Adeza hotA hai| (2) iishai| Iza aizvarye (adA0Ao) pUrvavat / gRhyAntai, ucyAntai padoM kI siddhi upasaMvAdAzaGkayozca' (3 / 4 / 8) ke pravacana meM dekha leveN| Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam (3) dadhase / dhA+leT / dhA+zap+aT+thAs / dhA+dhA+0+a+se / dha+dhA+a+se / da+dh+a+se / dadhase / 546 yahAM 'DudhAJ dhAraNapoSaNayo:' (ju0u0) dhAtu se 'leT' pratyaya aura usake 'lU' ke sthAna meM 'thAs' Adeza hai / 'thAsa: se' (3/4/80) se 'thAs' ke sthAna meM 'se' Adeza hotA hai| isa sUtra se vikalpa 'se' ke ekAra ko aikAra Adeza nahIM hotA hai| 'kartari zapa' (3 | 1/68) se 'zay' pratyaya, 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75) se 'zap' ko zlu, 'zlauM' (6 11110) se 'dhA' dhAtu ko dvirvacana 'leTosDATau~' 3 / 4 / 94) se 'aT' Agama aura 'ghorlopo leTi vA' (7/3/70) se AkAra kA lopa hotA hai| ikAra- lopa: (4) itazca lopaH parasmaipadeSu / 67 / pa0vi0-itaH 6 / 1 ca avyayapadam, lopa: 1 / 1 parasmaipadeSu 7 / 3 / anu0 - lasya, leTa:, vA iti cAnuvartate / anvayaH - dhAtorleTo lasya parasmaipadeSu itazca vA lopaH / artha:-dhAtoH parasya leTsambandhino lasya parasmaipadasaMjJakeSu AdezeSu vartamAnasya ca ikArasya vikalpena lopo bhavati / udA0-ikAralopaH-joSiSat (R0 2 / 35 / 1) / tAriSat (R0 1 / 25 / 12 ) / mandiSat / na ca bhavati- patAti didyut (R0 7 / 2511) / udadhiM cyAvayAti ( tai0saM0 3 / 5 / 5 / 2) / AryabhASA-artha- (dhAtoH) dhAtu se pare (leTa:) leTsambandhI (parasmaipadeSu ) parasmaipada saMjJaka (lasya) lAdezoM meM vidyamAna ( itaH ) ikAra kA (ca) bhI (vA) vikalpa se (lopaH ) hotA hai| udA0- - saMskRta bhAga meM dekha leveM / siddhi-joSiSat Adi padoM kI siddhi 'leTo'DATauM ( 3 | 4 |94) ke pravacana meM dekha leveM / sakAra-lopaH (5) sa uttamasya / 68 / - pa0vi0 sa: 6 / 1 uttamasya 6 / 1 / anu0 - lasya, leTa:, vA, lopa iti cAnuvartate / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 547 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH anvaya:-dhAtorleTo lasya uttamasya so vA lopH| artha:-dhAto parasya leTsambandhino lAdezasya uttamapuruSasya sakArasya vikalpena lopo bhvti| udA0-sakArasya lopa:-AvAM krvaav| vayaM krvaam| na ca bhavati-AvAM karavAvaH / vayaM karavAmaH / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (leTa:) leT sambandhI (lasya) lAdeza ke (uttamasya) uttama puruSa ke (sa:) sakAra kA (vA) vikalpa se (lopa:) lopa hotA hai| udA0-sakAra kA lopa-AvAM karavAva / vayaM karavAma / sakAra kA lopa nahIM-AvAM karavAvaH / vayaM karavAma: / hama donoM kreN| hama saba kreN| siddhi-(1) karavAva / kR+leT / kR+u+AT+vas / kara+o+A+va / karavAva / yahAM 'DukRJ karaNe' (tanA0u0) dhAtu se 'leT' pratyaya aura usake sthAna meM lAdeza uttama puruSa kA dvivacana vas' pratyaya hai| isa sUtra se 'vas' ke sakAra kA lopa hotA hai| yahAM leTo'DATau' (3 / 4 / 94) se 'ATa' Agama, tanAdikRbhya: u:' (3 / 1179) se 'u' vikaraNa pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'kR' dhAtu aura 'u' pratyaya ko guNa hotA hai| 'eco'yavAyAva:' (6 / 1 / 75) se 'av' Adeza hotA hai| aise hii-krvaam| (2) karavAvaH / kR+leT / kR+u+AT+vas / kara+o+A+vas / karavAvaru / karavAvar / karavAvaH / yahAM isa sUtra se vikalpa pakSa meM vas' pratyaya ke sakAra kA lopa nahIM hotA hai| use 'sasajuSo ru:' (8 / 2 / 66) rutva aura 'kharavAsanayorvisarjanIya:' (8 / 3 / 15) se repha ko 'visarjanIya' Adeza hotA hai| aise hI-karavAmaH / Dit-lakArAdezAgamaprakaraNam sakAra-lopaH (Diti) (1) nityaM dditH|66 / pa0vi0-nityam 11 Dita: 6 / 1 / anu0-lasya, lopa:, sa:, uttamasya iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorDito lasya uttamasya so nityaM lopa: / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam artha:-dhAto: parasya Dito lakArasya lAdezasya uttamapuruSasya sakArasya nityaM lopo bhvti| udA0-AvAm apacAva / vayam apacAma / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (Dita:) Dit lakAra sambandhI (lasya) lAdeza ke (uttamasya) uttamapuruSa ke (sa.) sakAra kA (nityam) sadA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-AvAm apcaav| hama donoM ne pkaayaa| vayam apcaam| hama sabane pkaayaa| siddhi-(1) apcaav| pc+lng| aT+paca+zap+vas / a+paca+a+va0 / a+pc+aa+v| apcaav| yahAM DupacaS pAke (bhvA0u0) dhAtu se 'anadyatane laG' (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya aura usake lAdeza uttama puruSa dvivacana vas' pratyaya ke sakAra kA isa sUtra se nitya lopa hotA hai| yahAM 'laGluGluGvaDudAtta:' (6 / 4 / 71) se 'aT' Agama, kartari zapa (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura 'ato dI| yatri (7 / 3 / 101) se dIrghatva hotA hai| aise hii-apcaam| ikAra-lopaH (Diti) (2) itshc|100| pa0vi0-ita: 61 ca avyayapadam / anu0-lasya, Dita:, lopa:, nityam iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtorDito lasya itazca nityaM lopH| artha:-dhAto: parasya Dito lakArasya lAdezasya ikArasya ca nityaM lopo bhavati / udA0-apacat / apAkSIt ityAdikam / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (Dita:) Dit lakAra ke (lasya) lAdeza ke (ita:) ikAra kA (ca) bhI (nityam) sadA (lopa:) lopa hotA hai| udA0-apacat / usane pkaayaa| apAkSIt / usane pkaayaa| siddhi-(1) apacat / pac+laG / laT+pac+zap+tim / a+pac+a+ti / a+pac+a+t / apct| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 546 yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se 'anadyatane laG (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya aura usake lAdeza 'tip' pratyaya ke ikAra kA isa sUtra se lopa hotA hai| pUrvavat 'aT' Agama aura 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| (2) apAkSIt / pac+luG / att+pc+cli+l| a+pac+sic+tim / a+pac+s+t / a+pac+s+IT+t / a+pAc+s+I+t / a+pAkS +I+t / apaakssiit| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se luG (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya aura usake lAdeza tip' pratyaya ke ikAra kA isa sUtra se lopa hotA hai| pUrvavat 'aT' Agama, li luDi' (3 / 1143) se 'cli' pratyaya, cle: sica' (3 / 1 / 44) se cila' ke sthAna meM sic' Adeza, 'astisico'pRkte' (7 / 3 / 96) se t' pratyaya ko IT' Agama hotA hai| vadavrajahalasyAca:' (7 / 2 / 3) se pac' dhAtu ko vRddhi, 'co: kuH' (8 / 2 / 30) se kutva aura AdezapratyayayoH' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| tAm-AdyAdezAH (Diti) (3) tasthasthamipAM tAntantAmaH / 101 / pa0vi0-tas-thas-tha-mipAm 6 / 3 tAm-tam-ta-Ama: 1 / 3 / sa0-tas ca thas ca thazca mip ca te-tasthasthamipaH, teSAm-tasthasthamipAm (itaretarayogadvandvaH) / tAm ca tam ca tazca am ca te-tAntantAma: (itaretarayogadvandvaH) / anu0-lasya, Gita iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorDito lasya tasthasthamipAM tAntantAma: / artha:-dhAto: parasya Dito lakArasya lAdezAnAM tas-thas-tha-mipAM sthAne yathAsaMkhyaM tAm-tam-ta-ama AdezA bhvnti| udAharaNam lAdezA: tAmAdaya: pac+laG bhASArtha: (1) tas tAm tau apctaam| una donoM ne pkaayaa| (2) thas tam yuvAm apacatam / tuma donoM ne pkaayaa| yUyam apct| tuma saba ne pakAyA / (4) mip am aham apcm| maiMne pakAyA / AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (Dita:) Dit lakAra sambandhI (lasya) lAdeza ke (tasthasthamipAm) tas, thas, tha, mip ke sthAna meM yathAsaMkhya (tAntantAma:) tAm, tam, ta, am Adeza hote haiN| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam __udA0-udAharaNa aura unakA bhASArtha saMskRta bhAga meM dekha leveN| siddhi-(1) apacatAm / pac+laG / att+pc+shp+ts| a+pac+a+tAm / apctaam| yahAM pUrvokta pac' dhAtu se pare 'anadyatane laG' (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya aura usake lAdeza 'tas' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se tAm' Adeza hai| 'pac' dhAtu ko pUrvavat 'aT' Agama aura zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| aise hI-apacatam, apacata, apcm| sIyuT+AgamaH (liGi) (4) liGa: sIyuT / 102 / pa0vi0-liGa: 6 / 1 sIyuTa 11 / anu0-lasya itynuvrtte| anvaya:-dhAtorliGo lasya sIyuT / artha:-dhAto: parasya liG-sambandhino lAdezasya sIyuD Agamo bhvti| udA0-sa paceta / tau paceyAtAm / te pcern| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (liGa:) liG sambandhI (lasya) lAdeza ko (sIyuTa) Agama hotA hai| udA0-sa paceta / vaha pkaave| tau paceyAtAm / ve donoM pkaaveN| te paceran / ve saba pkaaveN| siddhi-(1) paceta / pc+ling| pc+shp+siiyutt+t| pc+a+iiy+sutt+t| pac+a+I 0+s+t| pc+a+ii+0+t| pcet| yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se 'vidhinimantraNa0' (3 / 3 / 161) se liG' pratyaya aura usake lAdeza ta' pratyaya ko isa sUtra se 'sIyuTa' Agama hai| 'suTa titho:' (3 / 4 / 107) se 'suTa' Agama bhI hotA hai| kartari zap' (3 / 1 / 68) se zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| liGa: salopo'nantyasya' (7 / 2179) se sIyuT' ke 's' kA lopa aura lopo vyorvali' (6 / 1 / 64) se 'ya' kA lopa hotA hai| 'AdguNaH' (6 / 1 / 84) se guNa rUpa ekAdeza (a+i=e) hotA hai| (2) paceyAtAm / yahAM 'AtAm' pratyaya hai| (3) paceran / yahAM 'jha' pratyaya aura usake sthAna meM jhasya ran' (3 / 4 / 105) se ran' Adeza hai| Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAsuT-AgamaH (liGi) - tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH avyayapadam / (5) yAsuT parasmaipadeSUdAtto Gicca / 103 | pa0vi0-yAsuT 1 / 1 parasmaipadeSu 7 / 3 udAtta: 1 / 1 Git 1 / 1 ca 551 sa0-G id yasya sa Git (bahuvrIhi: ) anu0 - lasya iti cAnuvartate / artha:- dhAtoH parasya liGsambandhino lasya parasmaipadasaMjJakeSu AdezeSu yAsuT Agamo bhavati, sa udAtto Gicca bhavati / udA0-sa kuryaat| tau kuryAtAm / te kuryuH / AryabhASA-artha- (dhAtoH) dhAtu se pare (liGaH) liG sambandhI ( lasya ) lAdeza ke ( parasmaipadeSu ) parasmaipada saMjJaka AdezoM meM (yAsuT ) yAsuT Agama hotA hai aura vaha ( udAtta:) udAtta aura (Git ) Git hotA hai / udA0-sa kuryaat| vaha kare / tau kuryAtAm / ve donoM kareM / te kuryuH / ve saba kareM / siddhi - (1) kuryAt / kR+liG / kR+yAsuT + tip / kR+u+yAs+suT+t / kar+u+yA+0+t / kur+0+yA+t / kuryAt / yahAM 'DukRJ karaNeM' (tanA0 u0 ) dhAtu se 'vidhinimantraNa0 ' ( 3 | 3 | 161 ) se 'liG' pratyaya aura usake lAdeza 'tip' pratyaya ko isa sUtra se yAsuT Agama hai / 'liGaH salopo 'nantyasya' (7/2/79 ) se yAsuT ke 's' kA lopa aura 'itazca' (3 / 4 / 100) se 'tip' ke ikAra kA lopa hotA hai| tanAdikRJbhya u:' (3 11179) se 'u' vikaraNa pratyaya, 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7/3/84) se 'kR' dhAtu ko guNa (kar) 'ata ut sArvadhAtuke ( 6 / 4 / 110) se 'kar' ke 'a' ko 'ukAra' Adeza aura ye ca' (6 / 4 / 109) se 'u' pratyaya kA lopa hotA hai| (2) kuryAtAm / yahAM 'tas' pratyaya ke sthAna meM 'tasthas 0 ' ( 3 | 4 | 101) se 'AtAm' Adeza hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (3) kuryuH | yahAM 'jhi' pratyaya ke sthAna meM 'jherjus' (3|4|108) se 'jus' Adeza hai| 'usyapadAntAt' (6 /1/93 ) se 'A' ko pararUpa ekAdeza (yA + us=yuH) hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / vizeSa- yahAM 'yAsuT' Agama ke udAtta kathana se jJApita hotA hai ki 'AgamA anudAttA bhavanti arthAt Agama anudAtta hote haiN| yahAM yAsuT' Agama kA Git kahanA Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam tim, sipa, misa ina pit pratyayoM ke liye haiN| zeSa apit pratyaya sArvadhAtukamapit (1 / 2 / 4) se 'Dit' hote haiN| yAsuT-AgamaH (AzIrliGi) (6) kidaashissi|104| pa0vi0-kit 11 AziSi 7 / 1 / sa0-k id yasya sa kit (bhuvriihi:)| anu0-lasya, liGa:, yAsuTa parasmaipadeSu, udAtta, ca iti caanuvrtte| anvaya:-dhAtorAziSi liGo lasya parasmaipadeSu yAsuTa, udAtta: kicc| artha:-dhAto: parasyA''ziSi arthe vihitasya liGlakArasya lasya parasmaipadasaMjJakeSu AdezeSu yAsuT-Agamo bhavati, sa udAtta: kicca bhavati / udA0-sa ijyAt / tau ijyAstAm / te ijyAsuH / sa jArgayAt / tau jAgaryAstAm / te jaagryaasuH| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (AziSi) AzIrvAda artha meM vihita (liGa:) liG lakAra ke (parasmaipadeSu) parasmaipadasaMjJaka pratyayoM meM (yAsuT) yAsuT Agama hotA hai (sa:) vaha (udAtta:) udAtta aura (kit) kit (ca) bhI hotA hai| udA0-sa ijyAt / vaha yajJa kre| tau ijyAstAm / ve donoM yajJa kreN| te ijyAsuH / ve saba yajJa kreN| sa jArgayAt / vaha jAgaraNa kre| tau jAgaryAstAm / ve donoM jAgaraNa kreN| te jaagryaasH| ve saba jAgaraNa kreN| siddhi-(1) ijyAt / yj+ling| yj+yaasutt+tip| yaj+yAs+suT+t / i a j+yA o+s+te| ijyA+0 t / ijyAt / yahAM yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0u0) dhAtu se 'AziSi liGloTau (3 / 3 / 173) se AzIrvAda meM liG' pratyaya aura usake lAdeza tip' pratyaya ko isa sUtra se yAsuTa' Agama hai aura 'sada titho:' (4 / 3 / 107) se 'suTa' Agama hotA hai| sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se yAsuT' aura suT' ke s' kA lopa hotA hai| 'yAsuT' Agama ke 'kit' hone se vacisvapiyajAdInAM kiti' (6 / 1 / 15) se yaj' dhAtu ko samprasAraNa hotA hai| 'liDAziSi' (3 / 4 / 116) se AzIrliG ke ArdhadhAtuka hone se kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya nahIM hotA hai| (2) ijyAstAm / yahAM tas' ke sthAna meM tasthas0' (3 / 4 / 101) se tAm' Adeza aura suT titho:' (3 / 4 / 107) se suT' Agama hotA hai| yAsuT' ke sakAra kA sko: saMyogAdyorante ca' (8 / 2 / 29) se lopa ho jAtA hai| . Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH (3) ijyAsuH / yahAM 'jhi' ke sthAna meM 'jherjus' (3 / 4 / 108) se 'jus' Adeza hai| (4) jAgaryAt / yahAM jAgR nidrAkSaye' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat liG' aura usake lAdeza tip' ko 'yAsuT' Agama hai| usake 'kit' hone se jAgro'viciNaNaGitsu (7 / 2 / 85) se jAgR' dhAtu ko guNa hotA hai| zeSa kArya pUrvavat haiN| aise hI-jAgaryAstAm, jAgaryAsuH / ran-AdezaH (liGi) (7) jhasya ran / 105 / pa0vi0-jhasya 61 ran 1 / 1 / anu0-lasya itynuvrtte| artha:-dhAto: parasya liGsambandhino lAdezasya jha-pratyayasya sthAne ran-Adezo bhvti| udA0-te paceran / te yjern| AryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (liGa:) liG sambandhI (lasya) lAdeza (jhasya) jha-pratyaya ke sthAna meM (ran) ran Adeza hotA hai| udA0-te paceran / ve saba pakAveM / te yajeran / ve saba yajJa kreN| siddhi-(1) paceran / pac+liG / pc+shp+siiyutt+t| pc+a+siiy+sutt+t| pac+a+sIya+s+ta / pc+a+iiy+o+t| pc+a+ii+o+t| pcet| yahAM 'DupacaS pAke' (bhvA0 u0) dhAtu se vidhinimantraNa' (3 / 3 / 161) se 'liG' pratyaya aura usake lAdeza 'jha' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se ran' Adeza hai| liGa: sIyuT' (3 / 4 / 102) se sIyuT' Agama, 'suT titho:' (6 / 4 / 107) se suT' Agama aura 'liGa: salopo'nantyasya' (7/279) se sIyuT' aura 'suTa' ke 's' kA lopa aura lopo vyorvali' (6 / 1 / 64) se 'ya' kA lopa hotA hai| kartari zapa (3 / 1 / 68) se 'za' vikaraNa pratyaya aura 'AdguNaH' (6 / 1184) se guNa rUpa ekAdeza (a+I=e) hotA hai| (2) yajeran / 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA0 u0) pUrvavat / at-AdezaH (liGi) (8) itto't|106 / pa0vi0-iTa: 6 / 1 at 1 / 1 / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-lasya, liGa iti cAnuvartate / anvayaH-dhAtorliGo lasya iTo't / artha:-dhAto: parasya liGsambandhino lAdezasya iTa: sthAne't-Adezo bhvti| udA0-ahaM pcey| ahaM yajeya / AryabhASA-artha- (dhAto:) dhAtu se pare (liGa:) liGsambandhI (lasya) lAdeza ke (iTa:) 'iT' pratyaya ke sthAna meM (at) at Adeza hotA hai| udA0-ahaM pcey| maiM pkaauuN| ahaM yajeya / maiM yajJa kruuN| siddhi-(1) pcey| pc+ling| pac+zap+sIyuT+iT / pac+a+sIy+at / pac+a+o+I y+a| pcey| yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se pare vidhinimantraNa0' (3 / 1 / 161) se 'liG' pratyaya aura usake lAdeza 'iT' pratyaya ke sthAna meM 'at' Adeza hai| zeSa kArya pUrvavata hai (3 / 4 / 105) / (2) yajeya / pUrvokta 'yaj' dhAtu se pUrvavat / suT-AgamaH (liGi) (6) suT tithoH / 107 / pa0vi0-suT 1 / 1 tithoH 7 / 2 / / sa0-tizca thazca tau-tithau, tayo:-tithoH (itretryogdvndvH)| takAre ikAra uccAraNArthaH / anu0-lasya, liGa: iti caanuvrtte| anvaya:-liGo lasya titho: sutt| artha:-dhAto: parasya liGsambandhino lAdezayos takAra-thakArayoH suT-Agamo bhvti| udA0-(ta:) sa kRSISTa / tau kRSIyAstAm / (tha:) tvaM kRSISThAH / yuvAM kRssiiyaasthaam| ___ jAryabhASA-artha-(dhAto:) dhAtu se pare (liGa:) liGsambandhI (lasya) lAdeza ke (tatho:) ta aura tha ko (suT) suT Agama hotA hai| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 555 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH udA0-(ta) sa kRSISTa / vaha zubha karma kre| tau kRSIyAstAm / ve donoM zubha karma kreN| (tha) tvaM kRSISThA: / tU zubha karma kr| yuvAM kRSIyAsthAm / tuma donoM zubha karma kro| siddhi- (1) kRSISTa / kR+ling| kR+siiyutt+t| kR+sIya+suT+ta / kRsii0+s+t| kR+ssii+s+tt| kRssiisstt| yahAM DukRJ karaNe (tanAu0) dhAtu se 'AziSi liGloTau' (3 / 3 / 173) se AzIrliG artha meM liG' pratyaya hai aura usake lAdeza ta' pratyaya ko isa sUtra se 'suTa' Agama hotA hai| liGa: sIyuT' (3 / 3 / 102) se sIyuT' Agama hai| 'Adezapratyayayo:' (8 / 2 / 59) se Satva aura 'STunA STuH' (8 / 4 / 40) se Tutva hotA hai| (2) kRSIyAstAm / yahAM 'AtAm' pratyaya ke ta' ko suT' Agama hai| (3) kRSISThA: / yahAM thAs' pratyaya ke 'tha' ko suT Agama aura pUrvavat Satva aura STutva hotA hai| (4) kRSIyAsthAm / yahAM 'AthAm' pratyaya ke 'tha' ko 'suTa' Agama hai| jus-AdezaH (liGi) (10) jherjus / 108 / / pa0vi0-jhe: 6 / 1 jus 1 / 1 / anu0-lasya, liGa iti cAnuvartate / anvaya:-dhAtorliGo lasya jherjus / artha:-dhAto:' pa liDsambandhino lAdezasya jhi-sthAne jus-Adezo bhvti| udA0-te paceyuH / te yajeyuH / AryabhASA-artha-(dhAtoH) dhAtu se pare (liGaH) liGa sambandhI (lasya) lAdeza ke (jhe:) jhi-pratyaya ke sthAna meM (jus) jus Adeza hotA hai| udA0-te paceyuH / ve saba pakAveM / te yajeyuH / ve saba yajJa kreN| siddhi-(1) pceyuH| pc+ling| pc+shp+yaasutt+jhi| pac+a+yAs+jus / pac+a+yAo+us / pc+a+iy+us| pc+a+io+us| paceyuH / ___ yahAM pUrvokta 'pac' dhAtu se vidhinimantraNa0' (3 / 3 / 161) se 'liG' pratyaya aura usake lAdeza 'jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se jus' Adeza hai| 'yAsuT parasmaipadeSu0' (3 / 4 / 103) se 'yAsuT' Agama hotA hai| kartari zapa' (3 / 1168) se Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam zap' vikaraNa pratyaya hai| liGa: salopo'nantyasya' (7 / 2179) se yAsuTa' ke 's' kA lopa hotA hai| ato yeya:' (7 / 2 / 80) se 'yA' ko 'iy' Adeza, lopo vyorvali' (6 / 1 / 64) se 'y' kA lopa aura AdguNaH' (6 / 1 / 84) se guNa rUpa ekAdeza (a+i=e) hotA hai| (2) yajeyuH / 'yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA030) pUrvavat / jus-AdezaH (11) sijabhyastavidibhyazca / 106 / pa0vi0-sic-abhyasta-vidibhya: 5 / 3 ca avyayapadam / sa0-sic ca abhyastazca vidizca te-sijabhyastavidayaH, tebhya:-sijabhyastavidibhyaH (itaretarayogadvandvaH) / anu0-lasya, Dit, jhe:, jus iti caanuvrtte| anvaya:-sijabhyastavidibhyazca dhAtubhyo Gito lasya jherjus / artha:-sico'bhyastAd videzca dhAto: parasya api Dit-sambandhino lAdezasya jhi-pratyayasya sthAne jus-Adezo bhvti| udA0-(sica:) te akArSuH / te ahArSuH / (abhyastAt) te abibhayuH / te ajihvayuH / (vide:) te aviduH / AryabhASA-artha-(sijabhyaratavidibhya:) sic pratyaya, abhyasta aura vid (dhAto:) dhAtu se pare (ca) bhI (Dita:) Dit lakAra sambandhI (lasya) lAdeza ke (jhe:) jhi-pratyaya ke sthAna meM (jus) jus Adeza hotA hai| udA0-(sica) te akaarssH| unhoMne kiyaa| te ahaarssH| unhoMne haraNa kiyaa| (abhyasta) te abibhayuH / ve bhayabhIta huye| te ajihyuH| ve lajjita huye| (vid) te aviduH / unhoMne jaanaa| siddhi- (1) akaarssH| kR+lung| att+kR+cli+l| a+kR+sic+jhi / a+kA+S+us / a+kR+s+jus / akArSuH / yahAM kR' dhAtu se pare 'luG (3 / 2 / 110) se luG' pratyaya pUrvavat 'aT' Agama, cli luGi' (3 / 1 / 43) se cli' pratyaya aura cle: sic' (3 / 1144) se cli' ke sthAna meM sic' Adeza hai| sic' se pare 'luG' pratyaya ke lAdeza 'jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se 'jus' Adeza hotA hai| sicivRddhi: parasmaipadeSu (7 / 2 / 1) se 'kR' dhAtu ko vRddhi aura 'Adezapratyayayo:' (8 / 3 / 59) se Satva hotA hai| aise hI hR' dhAtu se-ahaaryuH| Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 557 (2) abibhayuH / bhI+luG / aT+bhI+zap+jhi| a+bhI+0+jhi / a+bhI+bhI+jus / a+bi+bhe+us / abibhayuH / yahAM 'JibhI bhayeM' (ju0pa0) dhAtu se 'anadyatane laG' (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya, pUrvavat 'aT' Agama, 'laG' ke sthAna meM lAdeza 'jhi' pratyaya hotA hai / 'kartari zap (3|1|68) se 'zap' pratyaya, 'juhotyAdibhyaH zluH' (2/4/75 ) se 'zap' ko 'zlu' aura 'zlauM' (6 18190) se 'bhI' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| 'ubhe abhyastam' (61115) se dvirukta dhAtu kI abhyasta saMjJA aura isa sUtra se abhyasta dhAtu se 'jhi' pratyaya ke sthAna meM 'jus' hotA hai / 'hasva:' ( 7/4/59 ) se abhyAsa ko hrasva aura 'abhyAse carca (8/4/53) se abhyAsa ke 'bh' ko jaz 'b' hotA hai / 'jusi ca' (7 / 3 / 83) se dhAtu ko guNa, 'eco'yavAyAva:' ( 6 |1/75) se 'ay' Adeza hotA hai| (3) ajihayuH / 'hI lajjAyAm' (ju0pa0) / abhyAsa ke 'ha' ko 'kuhozcuH' (7/4/62) se cavarga 'jha' aura 'abhyAse carca' (8/4/53) se 'jhU' ko jaz 'j' hotA hai| zeSa kArya pUrvavat hai / (4) aviduH / vid+laG / aT+vid+zap+jhi | a+vid+0+jus / a+vid+usa / aviduH / yahAM 'vid jJAne' (adA0pa0) dhAtu se pUrvavat 'laG' pratyaya aura usake lAdeza 'jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se 'jus' Adeza hotA hai. 1 jus-AdezaH (12) AtaH / 110 / pa0vi0 - Ata: 5 / 1 / anu0-lasya, GitaH, jhe:, jus, sic iti caanuvrtte| anvayaH - sico luki sati Ato dhAtorDiMto lasya jherjus / artha :- sico luki sati zrutyA''kArAntAd dhAtoH parasya Git sambandhino lAdezasya jhi pratyayasya sthAne jus Adezo bhavati / t udA0-te aduH / / te adhu: / asthuH / AryabhASA-artha- (sic) sic pratyaya kA luk ho jAne para zruti se (Ata:) AkArAnta (dhAtoH) dhAtu se pare (GitaH ) Git lakAra sambandhI ( lasya ) lAdeza (jhe:) jhi-pratyaya ke sthAna meM (jus) jus Adeza hotA hai| udA0 - te aduH / unhoMne dAna kiyaa| te adhuH / unhoMne dhAraNa-poSaNa kiyA / te asthuH / unhoMne avasthAna kiyA / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam siddhi-(1) daa+lung| att+daa+cli+l| a+daa+sic+jhi| a+dA+o+jus / a+dA+us / a+da+us / aduH| yahAM 'DudAJa dAne (ju0u0) dhAtu se 'luG' (3 / 2 / 110) se 'luG' pratyaya, pUrvavat 'aT' Agama, 'cli luGi' (3 / 1 / 43) se cila' pratyaya aura cle sic' (3 / 1 / 44) se 'cli' ke sthAna meM sic' Adeza hotA hai| 'gAtisthAghu0' (2 / 4 / 77) se sic kA luk hone para isa sUtra se AkArAnta 'dA' dhAtu se lAdeza jhi' pratyaya ke sthAna meM 'jus' Adeza hotA hai| 'usyapadAntAt' (6 / 1 / 96) se 'dA' dhAtu ke 'A' ko pararUpa ekAdeza (u) hotA hai| (2) adhuH / DudhAJ dhAraNapoSaNayoH' (ju0u0) pUrvavat / (3) asthuH / chA gatinivRttau' (bhvA0pa0) pUrvavat / zAkaTAyanamatam (13) laGa: shaakttaaynsyaiv|111| pa0vi0-laGa: 6 / 1 zAkaTAyanasya 61 eva avyayapadam / anu0-lasya, jhe:, jus, At iti caanuvrtte| anvaya:-Ato dhAtorlaGo lasya jherjus, shaakttaaynsyaiv| artha:-AkArAntAd dhAtoH parasya laGsambandhino lAdezasya jhi-pratyayasya sthAne jus Adezo bhavati, zAkaTAyanasyaivAcAryasya matena / udA0-te ayuH / te avuH / paanninimte-ayaan| avaan| AryabhASA-artha-(Ata:) AkArAnta (dhAto:) dhAtu se pare (laGaH) laDsambandhI (lasya) lAdeza (jhe:) jhi-pratyaya ke sthAna meM (jus) jus Adeza hotA hai (zAkaTAyanasya) zAkaTAyana AcArya ke (eva) hI mata meN| .. udA0-te ayuH / ve gye/phuNce| te avuH / ve pavana se bujha gye| pANini ke mata meM-ayAn / avAn / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) ayuH / yA+laG / att+yaa+shp+jhi| a+yA+o+jus / a+yaa+us| ayuH / yahAM 'yA prApaNe' (adA0pa0) dhAtu se anadyate laG' (3 / 2 / 111) se 'laG' pratyaya, pUrvavat aT' Agama, kartari zapa' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya, 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luka hai| laG' pratyaya ke lAdeza 'jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se zAkaTAyana AcArya ke mata meM 'jus' Adeza hotA hai| Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 556 (2) avuH| 'vA gatigandhanayo:' (adA0pa0) puurvvt| (3) ayAn / yaa+lng| att+yaa+shp+jhi| a+yaa+o+anti| a+yA+ant / a+yAn / ayaan| yahAM laG' pratyaya ke Adeza 'jhi' pratyaya ke sthAna meM pANinimuni ke mata meM jho'ntaH' (7 / 1 / 3) se 'anta' Adeza hotA hai| itazca' (3 / 4 / 100) se 'ikAra' kA lopa aura saMyogantasya lopaH' (8 / 2 / 23) se 'takAra' kA lopa hotA hai| zAkaTAyanamatam (14) dvissshc|112| pa0vi0-dviSa: 5 / 1 ca avyayapadam / anu0-lasya, jhe:, jus, laGaH, zAkaTAyanasya, eva iti cAnuvartate / artha:-dviSazca dhAto: parasya laGsambandhino lAdezasya jhi-pratyayasya sthAne jus Adezo bhavati, zAkaTAyanasyaivAcAryasya matena / udA0-te adviSuH / paanninimte-advissn| AryabhASA-artha- (dviSaH) dviS (dhAto:) dhAtu se pare (ca) bhI (laDa:) laG sambandhI (lasya) lAdeza (jhe:) jhi-pratyaya ke sthAna meM (jus) jus Adeza hotA hai, (zAkaTAyanasya) zAkaTAyana AcArya ke (eva) hI mata meN| udA0-te adviSuH / unhoMne dveSa kiyaa| pANinimate-adviSan / artha pUrvavat hai| siddhi-(1) adviSuH / yahAM dviSa aprItau' (adA0pa0) dhAtu se pare pUrvavat laG' pratyaya aura usake lAdeza jhi' pratyaya ke sthAna meM isa sUtra se zAkaTAyana AcArya ke mata meM 'jus' Adeza hotA hai| (2) adviSan / yahAM pANinimuni ke mata meM 'jhi' pratyaya ke sthAna meM 'jus' Adeza nahIM hai| zeSa kArya pUrvavat hai| iti lakArAdezaprakaraNam / sArvadhAtukasaMjJA (1) tiGzit sArvadhAtukam / 113 / pa0vi0-tizit 1 / 1 sArvadhAtukam 1 / 1 / sa0-za it yasya sa zit, tiG ca zicca etayo: samAhAra:-tizit (bahuvrIhigarbhita: samAhAradvandvaH) / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam anu0-dhaatoritynuvrtte| anvaya:-dhAtostizit sArvadhAtukam / artha:-dhAtorvihitA stiGa: zitazca pratyayA: sArvadhAtukasaMjJakA bhavati / udA0-sa bhavati / sa nayati / sa svapiti / sa roditi / pavamAnaH / yjmaan:| AryabhASA-artha-(dhAtoH) dhAtu se vihita (tizit) tiG aura zit pratyaya (sArvadhAtukam) sArvadhAtuka saMjJaka hote haiN| udA0-sa bhavati / vaha hotA hai| sa nayati / vaha le jAtA hai| sa svapiti / vaha sotA hai| sa roditi / vaha rotA hai| pavamAnaH / pavitra karatA huaa| yajamAnaH / yajJa karatA huaa| siddhi-(1) bhavati / bhU+laT / bhuu+shp+tim| bh+a+ti / bho+a+ti| bhavati / yahAM 'bhU sattAyAm' (bhvA0pa0) dhAtu se vartamAne laT' (3 / 2 / 123) se laT' pratyaya, 'tiptasjhi0' (3 / 4 / 78) se la' ke sthAna meM tip' Adeza hotA hai| isa sUtra se 'tip' kI sArvadhAtuka saMjJA hone se kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya hotA hai| 'zap' pratyaya ke 'zit' hone se isI sUtra se usakI bhI sArvadhAtuka saMjJA hotI hai| ata: sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se 'bhU' dhAtu ko guNa hotA hai| (2) nyti| 'NI prApaNe' (bhvA030) puurvvt|| (3) svapiti / svap+laT / svp+shp+tim| svp+o+ti| svp+itt+ti| svp+i+ti| svpiti| yahAM 'jiSvap zaye' (adaa0p0)| yahAM tip' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se kartari zap' (3 / 1 / 68) se 'zap' pratyaya aura 'adiprabhRtibhyaH zapa:' (2 / 4 / 72) se 'zap' kA luka hotA hai| rudAdibhya: sArvadhAtuke' (712 176) se sArvadhAtuka ko 'iTa' Agama hotA hai| (4) roditi| 'rudir azruvimocane' (adA0pa0) pUrvavat / (5) pavamAnaH / pU+zAnan / puu+shp+aan| po+a+muk+aan| po+a+m+aan| pvmaan+su| pavamAnaH / yahAM pUG pavane (bhvA0A0) dhAtu se pUDyajo: zAnan' (3 / 2 / 128) se zAnan pratyaya hai| pratyaya ke 'zit' hone se isa sUtra se usakI sArvadhAtuka saMjJA hai| 'kartari za' (3 / 1 / 68) se 'zap' vikaraNa pratyaya aura sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (7 / 3 / 84) se pU' dhAtu ko guNa hotA hai| (6) yajamAnaH / yaja devapUjAsaMgatikaraNadAneSu' (bhvA030) pUrvavat / piti| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 661 tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 561 ArdhadhAtukasaMjJA (1) ArdhadhAtukaM zeSaH / 114 / pa0vi0-ArdhadhAtukam 1 / 1 zeSa: 1 / 1 / uktAdanya: zeSaH / anu0-dhaatoritynuvrtte| artha:-dhAtorvihitA: zeSA: tizidbhinnA: pratyayA ArdhadhAtukasaMjJakA bhvnti| udaa0-lvitaa| lavitum / lvitvym| AryabhASA-artha-(dhAtoH) dhAtu se vihita (zeSa:) tiG aura zit se bhinna pratyayoM kI (ArdhadhAtukam) ArdhadhAtuka saMjJA hotI hai| udA0-lavitA / kaattnevaalaa| lavitum / kATane ke liye| lavitavyam / kATanA caahiye| siddhi-(1) lavitA / lU+tRc / lU+iT+tRc / lo+i+tR / lavitR+su / lvitaa| yahAM tU chedane (RyAu0) dhAtu se 'vultRcauM' (3 / 1 / 133) se tRc' pratyaya hai| yaha pratyaya tiG' aura zit' se bhinna hai| ata: isa sUtra se isakI sArvadhAtuka saMjJA hai| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7 / 2 / 35) se ise 'iTa' Agama hotA hai| 'sArvadhAtukArdhadhAtukayo:' (37 / 3 / 84) se lU' dhAtu ko guNa hotA hai| zeSa siddhi-kArya 'evultRcauM' (3 / 1 / 133) ke pravacana meM dekha leveN| (2) lavitum / yahAM pUrvokta 'lU' dhAtu se tumunNvulau kriyAyAM kriyArthAyAm' (3 3 / 10) se ArdhadhAtuka tumun' pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| (3) lavitavyam / yahAM tavyattavyAnIyara:' (3 / 1 / 96) se ArdhadhAtuka tavyat/tavya pratyaya hai| zeSa kArya pUrvavat hai| ArdhadhAtukasaMjJA (2) liT c|115| pa0vi0-liT (luptaSaSThInirdeza:) ca avyayapadam / anu0-ArdhadhAtukam itynuvrtte| artha:-liTa: sthAne yastiG Adeza: so'pi ArdhadhAtukasaMjJako bhavati / udA0-tvaM pecitha / tvaM shekith| sa jagle / sa mmle| AryabhASA-artha-(liTa) liT ke sthAna meM jo tiG Adeza hai usakI (ca) bhI (ArdhadhAtukam) ArdhadhAtuka saMjJA hotI hai| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam udA0-tvaM pecith| tUne pakAyA / tvaM zekitha / tU samartha huaa| sa jagle | sa mamle | usane glAni kI / 562 siddhi-(1) pecitha / pac+liT / pac+sip / pac+thal / pac+pac+tha / pa+pac+tha / 0+pc+itt+th| pec+i+tha / pecitha / yahAM 'pac' dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115 ) se liT' pratyaya aura 'tiptasajhi0' (3 / 4 / 78) se usake sthAna meM 'sip' Adeza hai| isa sUtra se usakI ArdhadhAtukasaMjJA hai / 'parasmaipadAnAM Nala0' (3/4/82 ) se 'sipa' ke sthAna meM 'thal' Adeza hotA hai| 'liTi dhAtoranabhyAsasya' (6 / 1 / 8) se pac' dhAtu ko dvirvacana hotA hai| 'Rto bhAradvAjasya (7/2/63) ke niyama se 'thal' ko 'iT' Agama aura 'thali ca seTi' (6|4|121) se 'pac' dhAtu ko etva aura abhyAsa kA lopa hotA hai| (2) zekitha / 'zaklR zaktoM' (svA0pa0) pUrvavat / (3) jagle / glA+liT / glaa+t| glaa+aish| glaa+glaa+e| gaa+glaa+e| g+gl+e| ja+gl+e / jagle | yahAM 'glai harSakSaye' (bhvA0 u0 ) dhAtu se pUrvavat liT' pratyaya aura usake sthAna meM 'ta' Adeza hai| isa sUtra se usakI ArdhadhAtuka saMjJA hai / 'liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se 'ta' ke sthAna meM 'ez' hotA hai / pUrvavat 'glA' dhAtu ko dvitva aura 'kuhozcuH' (7/4/62) se 'g' ko cavarga 'j' hotA hai| ta ( ez ) pratyaya ke ArdhadhAtuka hone se 'Ato lopa iTi ca' (6 / 4 / 64) se dhAtu ke 'A' kA lopa ho jAtA hai| (4) mamle | 'mlai harSakSaye' (bhvA0pa0) pUrvavat / ArdhadhAtukasaMjJA (3) liGAziSi / 116 | pa0vi0 - liG 6 / 1 (luptaSaSThInirdeza:) AziSi 7 / 1 / anu0 - ArdhadhAtukam ityanuvartate / anvayaH-AziSi liGo lasyAdeza ArdhadhAtukam / artha:- AziSi vartamAnasya liGo lakArasyAdezA ArdhadhAtukasaMjJakA bhavanti / udA0 - sa laviSISTa / sa paviSISTa / AryabhASA - artha - (AziSi) AzIrvAda artha meM vidyamAna (liG) liG sambandhI lakAra ke tip Adi Adeza (ArdhadhAtukam ) ArdhadhAtuka saMjJaka hote haiN| Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH 563 udA0-sa laviSISTa / vaha kaTAI kre| sa paviSISTa / vaha pavitra kare / siddhi - (1) laviSISTa / lU+liG / lU+sIyuT +ta / lU+sIy+suT+ta / luu+itt+sii0+s+t| lo+i+ssii+ss+tt| laviSISTa / yahAM 'lUJa chedane' (krayA0 u0 ) dhAtu se 'AziSi liGloTa (3 / 3 / 173) se AzIrvAda meM 'liG' pratyaya hai| usake sthAna meM 'ta' Adeza kI isa sUtra se ArdhadhAtuka saMjJA hai / 'liGaH sIyuT ' ( 3 / 4 / 102 ) se 'sIyuT ' aura 'suT titho:' ( 3 | 4 | 107 ) se 'suT' Agama hotA hai| 'ta' pratyaya ke ArdhadhAtuka hone se 'sArvadhAtukArdhadhAtukayoH' (7/3/84) 'lU' dhAtuko guNa hotA hai| yadi yahAM 'ta' pratyaya sArvadhAtuka ho to vaha 'sArvadhAtukamapita' ( 1/2/4 ) se Git ' hokara kGiti ca ' (11114 ) se guNa kA bAdhaka ho jaaye| 'ArdhadhAtukasyeDvalAdeH' (7/2/35 ) se 'iT' Agama, 'Adezapratyayayo: ' ( 813159) se Satva aura 'TunA STuH' (8/4/40) se Tutva hotA hai / (2) paviSISTa / 'pUG pavaneM' (bhvA0A0) pUrvavat / ubhayasaMjJA (4) chandasyubhayathA / 117 / pa0vi0 - chandasi 7 / 1 ubhayathA avyayapadam / artha :- chandasi viSaye tiGazit-AdayaH pratyayA ubhayathA= sArvadhAtukasaMjJakA ArdhadhAtukasaMjJakAzca bhavanti / udA0 - vardhantu tvA suSTutayaH (R0 7 / 99 / 7) / svastaye nAvamivA ruhema (R0 10 178 / 2 ) / sasRvAMsa vizRNvire ( R0 4 | 8 | 6 ) | somamindrAya sunvire (R0 7 / 32 / 4 ) / upastheyAma zaraNA bRhantA (R0 6 / 47 / 8) / AryabhASA-artha- (chandasi ) vedaviSaya meM tiG- zit Adi pratyaya (ubhayathA ) sArvadhAtuka aura ArdhadhAtukasaMjJaka hote haiN| - saMskRta bhAga meM dekha leveM / siddhi - (1) vardhantu / vardhi+loT / vrdhi+shp+jhi| vardhi+a+anti / vardha+a+antu / vardhantu / udA0 yahAM Nijanta 'vRdhu vRddhauM' (bhvA0A0) dhAtu se 'loT ca' (3 / 3 / 162 ) se 'loT' pratyaya aura usake sthAna meM 'jhi' Adeza hai| 'jho'ntaH' (7 1113) se 'jhU' ko 'anta' Adeza aura 'eru:' (3 / 4 / 76 ) se 'utva' hotA hai| 'kartari zap' (3 | 1 | 68 ) se 'zap' Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam vikaraNa pratyaya hai| use 'ArdhadhAtuka' mAnakara 'NeraniTi' (6/4/51) se Nic' pratyaya kA lopa hotA hai| (2) svastaye / su+as+ktin / su+as+ti / svasti+su / svastiH / yahAM 'su' upasargapUrvaka 'asa bhuvi' (adA0pa0) dhAtu se 'striyAM ktin' (313194) se 'ktin' pratyaya hai| isa sUtra se ktin' pratyaya ke sArvadhAtuka hone se 'asterbhU:' (2/4/52) se 'as' ke sthAna meM 'bhU' Adeza nahIM hotA hai| (3) vizRNvire / vi+zru+liT / vi+zru+jha | vi+zru+znu+irec / vi+shR+nu+ire| vizRNvire / yahAM 'vi' upasargapUrvaka 'zru zravaNe' (svA0pa0) dhAtu se 'parokSe liT' (3 / 2 / 115 ) se 'liT' pratyaya aura usake sthAna meM 'jha' pratyaya aura 'liTastajhayorezirec' (3 / 4 / 81) se usake sthAna meM 'irec' Adeza hotA hai| isa sUtra se usakI sArvadhAtuka saMjJA hai / ata: 'zruvaH zR ca' (3 11174) se 'zru' ke sthAna meM 'zrR' Adeza aura 'znu' vikaraNa pratyaya hotA hai| (4) sunvire / su+liT / su+jha su+znu+irec / su+nu+ire| sunvire / yahAM 'SuJ abhiSave' (svA030 ) pUrvavat 'liT' pratyaya aura usake sArvadhAtuka hone se 'svAdibhyaH panu:' ( 3 | 1/73) se 'znu' vikaraNa pratyaya hotA hai| (5) upastheyAma | upa+sthA+liG / up+sthaa+yaasutt+ms| upa+sthA+yAs+ma / upa+sthe+yA+ma / upastheyAma / yahAM 'upa' upasargapUrvaka 'SThA gatinivRttau (bhvA0pa0) dhAtu se 'vidhinimantraNa0' (3 / 3 / 161) se 'liG' pratyaya aura usake sthAna meM 'mas' Adeza hai| 'yAsuT parasmaipadeSu0' (3 / 4 / 103) se 'yAsuT' Agama hai| yahAM 'liG' ko sArvadhAtuka mAnakara liGaH salopo 'nantyasya (7/2/79 ) se 'yAsuT ke 's' kA lopa ho jAtA hai aura use ArdhadhAtuka mAnakara 'erliGi' (6/4/67) se 'sthA' dhAtu ko 'e' Adeza hotA hai| vizeSa- 'chandasyubhayathA' yaha sUtra vastutaH 'vyatyayo bahulam' (3 / 1 / 85) kA hI prapaJca hai| iti zrIyuta parivrAjakAcAryANAm omAnandasarasvatI - svAminAM mahAviduSAM paNDitavizvapriyazAstriNAM ca ziSyeNa paNDitasudarzanadevAcAryeNa viracite pANinIyASTAdhyAyIpravacane tRtIyAdhyAyasya caturthaH pAdaH samAptaH / samAptazcAyaM tRtIyo'dhyAyaH / iti dvitIyo bhAgaH / Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 400 anyebhyo'pi dRzyate 3 / 3 / 130 310 akartari ca kArake0 3 / 3 / 19 / 195 anyebhyo'pi dRzyante 3 / 275 348 akSeSu glahaH 3 / 370 213 anyeSvapi dRzyate 3 / 2 / 101 68 akSo'ntarasyAm 3 / 175 509 anvacyAnulomye 3 / 4 / 64 354 agAraikadeze praghaNa0 3 / 3 / 79 356 apaghano'gam 3381 206 agnau ce: 31291 229 aparokSe ca 3 / 2 / 119 114 agnau paricAyyopacAyya0 3 / 1 / 131 | 496 apAdAne parIpsAyAm 3 / 4 / 52 58 aca: karmakartAra 3162 172 ape klezatamaso: 3 / 2 / 50 87 aco yat 3197 254 ape ca laSa: 3 / 2 / 144 92 ajayaM saMgatam 3 / 1 / 105 374 a pratyayAt 3 / 3 / 102 304 aN karmaNi ca 3 / 3 / 12 223 abhijJAvacane laT 3 / 2 / 112 190 ado'nanne 3 / 2 / 68 328 abhividhau bhAva inuN 3 / 3 / 44 488 adhikaraNe bandhaH 3 / 4 / 41 ___38 abhyutsAdayAMprajanayAM0 31 / 42 143 adhikaraNe zete: 312 / 15 174 amanuSyakartRke ca 3 / 2 / 53 439 adhISTe ca 3 / 3 / 166 / 105 amAvasyadanyatarasyAm 3 / 1 / 122 394 adhyAyanyAya0 3 / 3 / 122 288 artilUdhUkhanasahacara itra: 3 / 2 / 184 222 anadyatane laG 3 / 21111 ___ 91 arya: svAmivaizyayoH 3 / 1 / 103 306 anadyatane luTa 3 / 3 / 15 141 arha: 3 / 2 / 12 317 anavaktRtyamarSayo0 3 / 3 / 145 / 242 arhaH prazaMsAyAm 3 / 2 / 133 259 anudAttetazca halAde: 3 / 2 / 149 | 441 arhe kRtyatRcazca 3 / 3 / 169 3 anudAttau suppitau 31 / 4 245 alaMkRnirAkaJ0 3 / 2 / 136 121 anupasargAllimpa0 31138 / 469 alaMkhalvoH pratiSedhayo:0 3 / 4 / 18 212 anau karmaNi 3 / 2 / 100 | 466 avacakSe ca 3 / 4 / 15 354 antarghano deze 3 / 3 / 78 / 90 avadhapaNyavaryA 3 / 1 / 101 170 antAtyantAdhva0 3 / 2 / 48 | 334 ave graho varSapratibandhe 3 / 351 477 anyathaivaMkathamitthaMsu0 3 / 4 / 47, 392 avestRstrorghaJ 3 / 3 / 120 283 anyebhyo'pi dRzyate 3 / 2 / 178 193 ave yajaH 3 / 272 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (A) 566 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 315 avodorniyaH 3 / 3 / 26 / 403 AzaMsAyAM bhUtavacca 3 / 3 / 132 503 avyaye'yathAbhipretA0 3 / 4 / 59/ 405 AzaMsAvacane liG 313134 161 asUryalalATayo0 3 / 2 / 36 168 Azite bhuva: karaNabhAvayo: 3 / 2 / 45 501 asyatitRSo:0 3 / 4 / 57 131 AziSi ca 31150 49 asyativaktikhyAti0 3152 444 AziSi liGloTau 3 / 3 / 173 171 AziSi hanaH 3 / 2 / 49 384 Akroze najyani: 3 / 3 / 112 / 109 Asuyuvapirapilapi0 3 / 1 / 126 329 Akroze'vanyoha: 3 / 3 / 45 243 AkvestacchIla0 3 / 2 / 134 118 igupadhajJAprIkira: ka: 3 / 1 / 135 140 AGi tAcchIlye 3 / 2 / 11 312 iGazca 3 / 3 / 21 350 AGi yuddhe 3 / 3 / 73 / 240 idhAryo: zatrakRcchriNi 3 / 2 / 130 541 ADuttamasya picca 3 / 4 / 92 373 icchA 3 / 3 / 101 176 ADhyasubhagasthUla0 3 / 2 / 56 432 icchArthebhyo vibhASA0 3 / 3 / 160 544 Ata ai 3 / 4 / 95 430 icchArtheSu liGloTau 3 / 3 / 157 557 Ata: 3 / 4 / 110 ___32 ijAdezca gurumato'nRccha: 3 / 1 / 36 378 Atazcopasarge 3 / 1 / 136 553 iTo't 3 / 4 / 106 119 Atazcopasarge 3 / 3 / 106 | 271 iNnazajisartibhya: 0 3 / 2 / 163 133 Ato'nupasarge ka: 3 / 2 / 3 | 548 itazca 3 / 4 / 100 194 Ato maninakvaniba0 3 / 2 / 74 / 546 itazca lopaH parasmaipadeSu 3 / 4 / 97 399 Ato yuc 3 / 3 / 128 ___ 53 irito vA 3157 50 AtmanepadeSvanyatarasyAm 3 / 1 / 54 201 AtmamAne khazca 3 / 283 97 I ca khanaH 3 / 1 / 111 518 AdikarmaNi kta: kartari ca 3 / 4 / 71 / 463 Izvare tosunkasunau 3 / 4 / 13 277 AdRgamahanajana0 3 / 2 / 171 / 397 ISaduHsuSu kRcchrA0 3 / 3 / 126 2 AdhudAttazca 3 / 1 / 3 110 AnAyyo'nitye 31127 / 162 ugrampazyeraMmada0 3 / 2 / 37 472 AbhIkSNye Namula ca 3 / 4 / 22, 293 uNAdayo bahulam 331 539 Ameta: 3 / 4 / 90 425 utApyoH samarthayorliGa 3 / 3 / 152 27 AyAdaya ArdhadhAtuke vA 31 / 31 / 395 udako'nudake 3 / 3 / 123 561 ArdhadhAtukaM zeSaH 3 / 4 / 114, 157 udikUle rujivaho: 3 / 2 / 31 442 AvazyakAdhamarthya 3 / 3 / 170 / 321 udi graha: 3 / 3 / 35 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 567 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 332 udi zrayatiyauti0 3 / 3 / 49 / 95 etistuzAsvRdR0 3 / 1109 470 udIcAM mAGo vyatIhAre 3 / 4 / 19 | 338 erac 33.56 355 udghano'tyAdhAnam 3 / 3 / 80 536 eru: 3 / 4 / 86 317 unnyoH: 3 / 3 / 29 (o). 359 upaghna Azraye 3 / 3 / 85 109 orAvazyake 3 / 1 / 125 492 upadaMzastRtIyAyAm 3 / 4 / 47 | 7 upamAnAdAcAre 3110 25 kaNDvAdibhyo yak 3 / 1 / 27 491 upamAne karmaNi ca 3 / 4 / 45 27 kamerNika 3 / 1 / 30 457 upasaMvAdAzaMkayozca 3 / 4 / 8 389 karaNAdhikaraNayozca 3 / 3 / 117 364 upasarge gho: ki: 3 / 3 / 92 202 karaNe yaja: 3 / 2 / 85 212 upasarge ca saMjJAyAm 3 / 3 / 99 / 356 karaNe'yovidruSu 3 / 3 / 82 340 upasarge'da: 3 / 3 / 59 485 karaNe hanaH 3 / 4 / 37 312 upasarge ruva: 3 / 3 / 22 511 kartari kRt 3 / 4 / 67 92 upasaryA kAlyA prajane 31104290 kartari carSidevatayoH 3 / 2 / 186 220 upeyivAnanAzvAna0 3 / 2 / 109 / 177 kartari bhuva: khiSNuc0 3 / 2 / 109 3 / 2 / 57 34 uSavidajAgRbhyo 3 / 1 / 38 / 63 kartari zap 31 // 68 198 kartaryupamAne 3 / 2179 368 UtiyUtijUtisAti0 3 / 3 / 97 8 kartuH kyaG salopazca 3 / 1 / 11 490 Urve zuSipUroH 3 / 4 / 44 | 398 kartRkarmaNozca bhUkRJoH 3 / 3 / 127 (R) 489 katrorjIvapuruSayo0 3 / 4 / 43 26 RterIyaG 3 / 1 / 29 | 388 karmaNi ca yena0 3 / 3 / 116 179 RtvigdadhRk0 3 / 2 / 59 479 karmaNi dRzivido:0 3 / 4 / 29 96 RdupadhAccAklUpi vRteH 3 / 1 / 110 149 karmaNi bhRtau 3 / 2 / 22 108 RhalorNyat 3 / 1 / 124 | 203 karmaNi hanaH 3 / 286 338 Rdorap 3 / 3 / 57 208 karmaNInivikriya: 3 / 2 / 93 12 karmaNo romanthatapobhyAM0 3 / 1 / 15 305 lRT zeSe ca 3 / 3 / 13 207 karmaNyagnyAkhyAyAm 3 / 2 / 92 305 lUTa: sad vA 3 / 3 / 14 132 karmaNyaNa 3 / 21 365 karmaNyadhikaraNe ca 3 / 3 / 93 154 eje: khaz 3 / 2 / 28, 475 karmaNyAkroze0 3 / 4 / 25 542 eta ai 3 / 4 / 93, 79 karmavat karmaNA tulyakriya: 3 / 1 / 87 (e) Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasaMkhyA 3 / 2 / 151 3181 3 / 3 / 65 3 / 2 / 107 3 / 276 3 / 3133 3 / 2 / 44 3 / 3 / 125 568 pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 327 karmavyatIhAre Nac0 33 / 43 | 261 krudhamaNDArthebhyazca 187 kavyapurISapurISyeSu0 3 / 2 / 65 / 72 krayAdibhyaH znA 491 kaSAdiSu yathAvidhya0 3 / 4 / 46 | 344 kvaNo vINAyAM ca 12 kaSTAya kramaNe 31 / 14 | 217 kvasuzca 426 kAmapravedane'kacciti 3 / 3 / 153 | 196 kvip ca 7 kAmyacca 319 | 404 kSipravacane lUTa 408 kAlavibhAge cAnaho0 3 / 3 / 137 / 167 kSemapriyamadre'N ca 440 kAlasamayavelAsu0 3 / 3 / 167 (kha) 31 kAspratyayAdAma0 .3 / 1 / 35 / 396 khano gha ca 416 kiMvRtte liGluTau 3 / 3 / 144 298 kiMvRtte lipsAyAm 3 / 3 / 6 518 gatyarthAkarmakazliSa0 319 kiMkilAstyartheSu lRT 3 / 3 / 146 / 272 gatvarazca 552 kidAziSi 3 / 4 / 104 89 gadamadacarayama0 172 kumArazIrSayoNiniH 3 / 251, 170 gamazca 83 kuSirajo: prAcAM0 3 / 1 / 90 413 gardAyAM laDapijAtvoH 372 kRJaH za ca 3 / 3 / 100 423 gardAyAM ca 146 o hetutAcchIlyA0 3 / 2 / 20 128 gasthakan 36 kRJ cAnuprayujyate liTi 3 / 1 / 40 138 gApoSTak 385 kRtyalyuTo bahulam 3 / 3 / 113 / 26 gupUghUpavicchipaNi0 86 kRtyAH ___31 / 95 __ 46 gupezchandasi 464 kRtyArthe tavaikenkenya0 3 / 4 / 14 __3 guptikidbhyaH san 443 kRtyAzca 3 / 3 / 171 375 gurozca hala: 85 kRdatiG 3 / 1 / 93127 gehe ka: 55 kRmRdRruhibhya0 3 / 1 / 59 | 391 gocarasaMcaravaha0 318 kR dhAnye 3 / 3 / 30 | 339 grahavRdRnizcigamazca 445 . kticktau ca saMjJAyAm 3 / 3 / 174/ 248 glAjisthazca pasnuH 524 kto'dhikaraNe ca0 3 / 4 / 76 277 kyAcchandasi 3 / 2 / 170 143 careSTa: 114 kratau kuNDapAyya0 3 / 1130, 481 carmodarayoH pUre: 190 kravye ca 312 / 69 / 258 calanazabdArthAda0 449 kriyAsamabhihAre loTa0 3 / 4 / 2 56 ciN te pada: 3 / 4 / 72 3 / 2 / 164 3 / 1100 3 / 2 / 47 3 / 3 / 142 3 / 3 / 149 3 / 1146 3128 31128 3 / 1150 315 3 / 3 / 103 3 / 1 / 144 3 / 3 / 119 3 / 3 / 58 3 / 2 / 139 3 / 2 / 16 3 / 4 / 21 3 / 2 / 148 3 / 1 / 60 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 sUtrasaMkhyA 3 / 2 / 187 dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram 61 ciNa bhAvakarmaNoH 3166 (Ja) 115 cityAgnicitye ca 3 / 1 / 132 | 291 jItaH ktaH 424 citrIkaraNe ca 3 / 3 / 150 377 cintipUjikathi0 3 / 3 / 105 | 528 Tita AtmanepadAnAM0 482 cele knope: 3 / 4 / 33 362 Tvito'thuc 40 cli luGi 3 / 1 / 43 41 cle: sic 3 / 1 / 44 261 Dvita: vitraH 3 / 4 / 79 3 / 3 / 89 3 / 3 / 88 400 chandasi gatyarthebhyaH 3 / 3 / 129 | 44 Nizridrutrubhya:0 3 / 1 / 48 106 chandasi niSTaya'0 3 / 1 / 123 247 Nezchandasi 3 / 2 / 137 216 chandasi liTa 3 / 2 / 105 / 378 NyAsazrantho yuc 3 / 3 / 107 455 chandasi luGlaGliTa: 3 / 4 / 6/ 129 NyuTa ca 31147 153 chandasi vanasanarakSi0 3 / 2 / 27 116 NvultRcau 3 / 1 / 133 75 chandasi zAyajapi 3184 186 chandasi saha: 3 / 2 / 63 84 tatropapadaM saptamIstham 3 / 1 / 92 563 chandasyubhayathA 3 / 4 / 117 71 tanAdikRJbhya u: 3179 320 chandonAmni ca 3 / 3 / 34 69 tanUkaraNe takSa: 3176 80 tapastapaHkarmakasyaiva 3 / 1 / 88 189 janasanakhanakrama 3 / 2 / 67 / 60 tapo'nutApe ca 31 / 65 265 jalpabhikSakuTTaluNTa0 3 / 2 / 155 | 515 tayoreva kRtyaktakhalAH 3 / 4 / 70 273 jAgurUka: 3 / 2 / 165 / 87 tavyattavyAnIyaraH 31 / 96 420 jAtuyadorliG 3 / 3 / 147 / 549 tasthasthamipAM0 3 / 4 / 101 396 jAlamAnAya: 3 / 3 / 124 239 tAcchIlyavayovacana0 3 / 2 / 129 268 jidRkSivizrI0 3 / 2 / 157 523 tAbhyAmanyatroNAdayaH 3 / 4 / 75 215 jIryateratRn 3 / 2 / 104 / 559 tizit sArvadhAtukam 3 / 4 / 113 259 jucakramyadandramya0 3 / 2 / 150 | 525 tiptasjhisipthastha0 3 / 4 / 78 54 justambhumucumlucu0 3158 | 504 tiryacyapavarge 3 / 4 / 60 123 jvalitikasantebhyo NaH 31140 69 tudAdibhyaH za: 3177 136 tundazokayo: parimajA0 3 / 2 / 5 553 jhasya ran 3 / 4 / 105 / 458 tumarthe sesenase0 3 / 4 / 9 555 jhernus 3 / 4 / 108, 302 tumunNvulau kriyAyAM0 3 / 3 / 10 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 pRSThAGkAH sUtram 508 tUSNImi bhuvaH 244 tRn 237 tau sat 181 tyadAdiSu dRzo0 249 trasigRdhighRNi0 (tha) 529 thAsa: se (da) 122 dadAtidadhAtyo0 33 dayAyAsazca 268 dAdheTsizada0 286 dAmnIzasayuyuja0 521 dAzagoghnau sampradAne 64 divAdibhyaH zyan 147 divAvibhAnizA0 57 dIpajanabudha 0 126 dunyoranupasarge 191 duhaH kabdhazca 59 duhazca 208 dRze kvanip 462 dRze vikhye ca 257 devikruzozcopasarge 497 dvitIyAyAM ca 163 dviSatparayostApe: 559 dviSazca 241 dviSo'mitre pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sUtrasaMkhyA | pRSThAGkAH sUtram (dha) 285 dhaH karmaNi STran 448 dhAtusambandhe pratyayAH 84 dhAtoH 5 dhAtoH karmaNaH samAna0 3 / 4 / 63 3 / 2 / 135 3 / 2 / 127 - 3 / 2 / 60 3 / 2 / 140 3 / 4 / 80 3 / 1 / 139 3 / 1 / 37 3 / 2 / 159 19 dhAtorekAco halAde: 0 71 dhinvikRNvyora ca (na) 3 / 2 / 181 3 / 4 / 1 3 / 1 / 91 3 / 1 / 7 81 na duhasnunamAM yakciNau 43 na dRza: 230 nanau pRSTaprativacane 117 nandigrahipacAdi0 230 nanvorvibhASA 386 napuMsake bhAve ktaH 274 namikampismyajasa0 15 namovarivazcitraGa: 0 3 / 2 / 182 3 / 4 / 73 3 / 1 / 69 3 / 2 / 21 3 / 1 / 61 3 / 1 / 142 312170 3 / 1 / 63 405 nAnadyatanavat0 3 / 2 / 94 402 nAmnyAdizigraho: 155 3 / 4 / 11 nAsikAstanayo0 3 / 2 / 147 360 nigho nimitam 3 / 4 / 53 20 nityaM kauTilye gatau 3 / 2 / 39 | 547 nityaM GitaH 3 / 4 / 112 345 nityaM paNa: parimANe 3 / 2 / 132 262 na yaH 223 na yadi 473 na yadyanAkAGkSe 60 na rudhaH 150 na zabdazlokakalaha0 156 nADImuSTyozca 506 nAdhArthapratyaye cvyarthe 256 nindahiMsakliza0 351 nipAnamAhAva: 483 nimUlasamUlayoH kaSaH 317 nirabhyoH pUlvoH 325 nivAsacitizarIra0 214 niSThA sUtrasaMkhyA 3 / 1 / 22 3 / 1 180 3 / 1 / 89 3 / 1 / 47 3 / 2 / 120 3 / 1 / 134 3 / 2 / 121 3 / 3 / 114 3 / 2 // 167 3 / 1 / 19 3 / 2 / 152 3 / 2 / 113 3 / 4 / 23 3 / 1 / 164 3 / 2 / 23 3 / 2 / 30 3 / 4 / 62 3 / 3 / 135 3 / 4 / 58 3 / 2 / 29 3 / 3 187 3 / 1 / 23 3 / 4 / 99 3 / 3 / 66 3 / 2 / 146 3 / 3 / 74 3 / 4 / 34 3 / 3 / 28 3 / 3 / 41 3 / 2 / 102 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 571 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 47 nonayatidhvanayatyela0 3151 51 puSAdidyutAludita: 0 3 / 155 343 nau gadamadapaThasvanaH 3 / 3 / 64 101 puSyasidhyau nakSatre 3 / 1 / 116 340 nau Na ca 3 / 3 / 60 165 pU:sarvayordArisaho: 32141 331 nau vR dhAnye 3 / 3 / 48, 238 pUDyajoH zAnan 3 / 2 / 128 145 pUrve katari 3 / 2 / 99 211 paJcamyAmajAtau 3 / 2 / 98 88 poradupadhAt 3 / 1 / 98 307 padarujavizaspRzo ghaJ 3 / 3 / 19 / 349 prajane sarte: 3 / 3 / 71 103 padAsvairibADA0 31 / 119 / 265 prajorini: 3 / 2 / 156 2 parazca 3 / 1 / 2 111 praNAyyo'sammatau 3 / 11128 409 parasmin vibhASA 3 / / 138 103 pratyapibhyAM grahe:0 3 / 1 / 118 530 parasmaipadAnAM Nalatusus0 3 / 4 / 82 1 pratyaya: 3 / 11 323 parAvanupAtyaya iNaH 3 / 3 / 38 ___320 prathane vAvazabde 3 / 3 / 33 471 parAvarayoge ca 3 / 4 / 20 347 pramadasammadau harSe 3 / 3 / 68 499 pariklizyamAne ca 3 / 4 / 55 496 pramANe ca 3 / 4 / 51 322 parinyornINo0 3 / 3 / 37 461 prayai rohiSyai avyathiSyai 3 / 4 / 10 311 parimANAkhyAM sarvebhyaH 3 / 3 / 20 227 prazne cAsannakAle 3 / 2 / 117 158 parimANe paca: 3 / 2 / 32 163 priyavaze vada: khac 3 / 2 / 38 226 parokSe liTa 3 / 2 / 115 130 pusRlvaH samabhihAre vun 3 / 1 / 149 358 parau ghaH 3 / 3 / 84 137 pre dAjJa: 3 / 26 337 parau bhuvo'vajJAne 3 / 3 / 55. 316 pre drustunuva: 3 / 3 / 27 331 parau yajJe 3 / 3 / 47 335 pre vaNijAm 3 / 3152 510 paryAptivacaneSvalamartheSu 3 / 4 / 66 | 255 pre lapadrumathavadavasa: 3 / 2 / 145 383 paryAyAhaNotpattiSu 3 / 3 / 111 / 330 pre lipsAyAm 3 / 3 / 46 120 pAghrAmAdhedRza: zaH 31137, 319 pre stro'yajJe 3 / 3 / 32 175 pANighatADaghau zilpini 3 / 2 / 55 | 436 praiSAtisargaprAptakAleSu0 3 / 3 / 163 112 pAyyasAnnAyyanikAyya0 31129 390 puMsi saMjJAyAM gha: 0 3 / 3 / 118 152 phalegrahirAtmambharizca 3 / 2 / 26 16 pucchabhANDacIvarANNiG 3 / 1 / 20 231 puri luG cAsme 3 / 2 / 122 / 204 bahulaM chandasi 3 / 2 / 88 145 puro'grato'greSu sarteH 3 / 2 / 18 / 200 bahulamAbhIkSNye 3 / 2 / 81 289 puvaH saMjJAyAm 3 / 2 / 185, 204 brahmabhrUNavRtreSu kvip 3 / 287 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 pRSThAGkAH sUtram 533 bruvaH paJcAnAmAdita0 (bha) 185 bhajo NviH 270 bhaJjabhAsamido ghurac 295 bhaviSyati gamyAdayaH 407 bhaviSyati maryAdAvacane0 512 bhavyageyapravacanIyo0 466 bhAvalakSaNe stheNukRJ0 303 bhAvavacanAzca 309 bhAve 352 bhAve'nupasargasya 218 bhASAyAM sadavasazruvaH 144 bhikSAsenAdAyeSu ca 100 bhidyoddhyau nade 280 bhiya: krukkluknau 522 bhImAdayo'pAdAne 35 bhIhIbhRhuvAM zluvacca 284 bhuvaH saMjJAntarayoH 247 bhuvazca 94 bhuvo bhAve 202 bhUte 411 bhUte ca 294 bhUte'pi dRzyante 97 bhRJo'saMjJAyAm 9 bhRzAdibhyo bhuvyacce0 282 bhrAjabhrAsadhurvidyuto0 (ma) 291 matibuddhipUjArthebhyazca 346 mado'nupasarge 201 manaH 367 mantre vRSeSapacamana0 pANinIya-aSTAdhyAyI- pravacanam sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 3 / 4 184 3 / 2 / 62 3 / 2 / 161 3 / 3 / 3 3 / 3 / 137 3 / 4 / 68 3 / 4 / 16 3 / 3 / 11 3 / 3 / 18 313175 3 / 2 / 108 3 / 2 / 17 3 / 1 / 115 3 / 2 / 174 3 / 4 / 74 3 / 1 / 39 3 / 2 / 179 3 / 2 / 138 3 / 1 / 107 3 / 2184 3 / 3 / 140 3 / 3 / 2 3 / 1 / 112 3 / 1 / 12 3 / 2 / 177 192 mantre zvetavahokthazasa0 446 mAGi luG 4 mAnbadhadAnzAnbhyo0 159 mitanakhe ca 17 muNDamizrazlakSaNa0 353 mUrtI ghanaH 98 mRjervibhASA 166 meghartibhayeSu kRJaH 538 merniH (ya) 421 yaccayatrayoH 273 yajajapadazAM yaGa: 362 yajayAjayataviccha0 319 yajJe sami stuvaH 478 yathAtathayorasUyA0 454 yathAvidhyanuprayogaH 0 342 yamaH samupaniviSu ca 281 yazca yaGa: 66 yaso'nupasargAt 480 yAvati vindajIvo: 296 yAvatpurAnipAtayorlaT 551 yAsuT parasmaipadeSU0 105 yugyaM ca patre (ra) 335 razmau ca 209 98 70 rudhAdibhyaH znam 379 rogAkhyAyAM Nvul bahulam rAjani yudhikRJaH rAjasUyasUryamRSodya0 3 / 2 / 188 3 / 3 / 67 3 / 2182 (la) 3 / 3 / 96 513 laH karmaNi ca bhAve0 sUtrasaMkhyA 3 / 2 / 71 3 / 3 / 175 3 / 1 / 6 3 12 134 3 / 1 / 21 3 / 3 / 77 3 / 1 / 113 3 / 2 / 43 3 / 4 / 89 3 / 3 / 148 3 / 2 / 166 3 / 3 / 90 3 / 3 / 31 3 / 4 / 28 3 / 4 / 4 3 / 3 / 63 3 / 2 / 176 3 / 1 171 3 / 4 / 30 3 / 3 / 4 3 / 4 1103 3 / 1 / 121 3 / 3 / 53 3 / 2 / 95 3 / 1 / 114 3 / 1 / 78 3 / 3 / 108 3 / 4 / 69 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThAGkAH sUtram 235 lakSaNahetvoH kriyAyA: 173 lakSaNe jAyApatyoSTak 558 laGaH zAkaTAyanasyaiva dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 233 laTaH zatRzAnacAva0 228 laT sme 263 laSapatapadasthAbhUvRSa0 525 lasya 550 liGaH sIyuT 456 liGarthe leT 562 liGAziSi 431 liG ca 301 liG cordhvamauhUrtike 437 liG cordhvamauhUrtike 410 liGnimitte lRG 440 liG yadi 77 liGyAziSyaG 216 liTaH kAnajvA 529 liTastajhayorezirec 561 liT ca 49 lipisicihnazca 299 lipsyamAnasiddhau ca 221 luG 20 lupasadacarajapajabha0 305 lRTaH sad vA 305 lRT zeSe ca 542 leTo'DATau 535 loTo lavat 435 loT ca 300 loDarthalakSaNe ca 10 lohitAdiDAjbhya: 0 387 lyuT ca sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 3 / 2 / 126 (va) 3 / 2 / 52 93 vadaH supi kyap ca 3 / 4 / 111 139 vayasi ca 3 / 2 / 124 3 / 2 / 118 3 / 2 / 154 3 / 4 177 3 / 4 1102 3 / 4 17 3 / 4 / 116 3 / 3 / 159 3 / 3 / 9 3 / 3 / 164 3 / 3 / 139 3 / 3 / 168 3 / 1 / 86 3 / 2 / 106 3 / 4 / 81 3 / 4 / 115 3 / 1 / 53 3 / 3 / 7 3 / 2 / 110 3 / 1 / 34 3 / 3 / 14 3 / 3 / 13 / 4 / 94 3 / 4 / 85 3 / 3 / 163 3 / 318 3 / 1 / 13 3 / 3 / 115 401 233 vartamAne laT 489 187 158 91 vartamAnasAmIpye0 varSapramANa Ulopa0 vahazca vadAbhre lihaH vahyaM karaNam vAci yamo vrate 164 537 vA cchandasi 64 vA bhrAzubhlAzubhramu 85 vA'sarUpo'striyAm 13 vASpoSmabhyAmudavane vijupe chandasi 193 37 vidAMkurvantvitya0 270 vidibhidichideH kurac 531 vido laTo vA 433 vidhinimantraNAmantraNA0 160 vidhvaruSostudaH 276 vinduricchuH 102 vipUyavinIyajityA0 284 viprasaMbhyo va saMjJAyAm vibhASA kathami liG ca vibhASA kadAkahyaH 573 sUtrasaMkhyA 414 297 104 vibhASA kRvRSoH 381 vibhASAkhyAnaparipraznaH 126 vibhASA grahaH 474 vibhASA'greprathamapUrveSu 333 vibhASA''Gi rupluvoH 3 / 3150 428 vibhASA dhAtau sambhAvana0 3 / 3 / 155 3 / 1 / 106 3 / 2 / 10 3 / 3 / 131 3 / 2 / 123 3 | 4 | 32 3 / 2 / 64 3 / 2 / 32 3 / 1 / 102 3 / 2 / 40 3 / 4 / 88 3 // 1 // 70 3 / 1 / 94 3 / 1 / 16 3 / 2 / 73 3 / 1 / 41 3 / 2 / 162 3 / 4 / 83 3 / 3 / 161 3 / 2 / 35 3 / 2 / 169 3 / 1 / 117 3 / 2 / 180 3 / 3 / 143 3 / 315 3 / 1 / 120 3 / 3 / 110 3 / 1 / 143 3 / 4 / 24 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 pRSThAGkAH sUtram 45 vibhASA dheTzvyoH 224 vibhASA sAkAGkSe 499 vizipatipadiskandAM0 336 vRNoterAcchAdane 412 votApyoH 545 vaito'nyatra 253 vau kaSalasakattha0 315 vau kSuzruvaH 76 vyatyayo bahulam 341 vyadhajaporanupasarge 324 vyupayoH zete: paryAya 370 vrajayajobhavi kyap 199 vrate (za) 509 zakadhRSajJAglAghaTa0 463 zaki Namulkamulau 444 zaki liG ca 89 zakisahozca 175 zaktau hastikapATayoH 14 zabdavairakalahAbhra0 250 zamityaSTAbhyo ghinuN 142 zami dhAtoH saMjJAyAm 41 zala igupadhAdaniTa: ksaH 127 zilpini pun 484 zuSkacUrNarUkSeSu piNaH 279 zRvandyorAruH 425 zeSe lRDayadau 124 zyAdvyadhAtu 314 zriNIbhuvo'nupasarge 67 zruvaH zR ca 42 zliSa AliGgane pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram 3 / 1 / 49 (Sa) 3 / 2 / 114 376 SidbhidAdibhyo'G 3 / 4 / 56 (sa) 3 / 3 / 54 3 / 3 / 141 3 / 4 / 96 3 / 2 / 143 3 / 3 / 25 3 / 1 / 85 3 / 3 / 61 3 / 3 / 39 3 / 3 198 3 / 2180 3 14 165 3 / 4 / 12 / 3 / 3 / 172 3 / 1 99 312154 3 / 1 / 17 3 / 2 / 141 3 / 2 / 14 3 / 1 145 3 / 1 / 145 3 14 135 3 / 2 1173 3 / 3 / 151 3 / 1 / 141 3 / 3 / 24 3 // 1 // 74 3 / 1 / 46 546 sa uttamasya 66 saMyaMsazca 326 saMghe cAnauttarAdharye 359 saMghodghau gaNaprazaMsayoH 380 saMjJAyAm 489 saMjJAyAm 371 saMjJAyAM samajaniSada0 169 saMjJAyAM bhRtRvRji0 22 satyApapAzarUpa0 183 satsUdviSadruhaduha 28 sanAdyantA dhAtavaH sanAzaMsabhikSa u: saptamyAM copapIDa0 saptamyAM janerDa: 275 494 452 samuccaye'nyatarasyAm 454 samuccaye sAmAnya0 347 samudorajaH pazuSu 484 samUlAkRtajIveSu0 251 sampRcAnurudhA0 - 235 sambodhane ca 427 sambhAvane'lamiti0 52 sartizAstyartibhyazca sUtrasaMkhyA 210 3 / 2 / 97 471 samAnakartRkayoH pUrvakAle 3 / 4 / 21 431 samAnakartRkeSu tumun 3 / 3 / 158 495 samAsattau 3/4 150 137 sami khyaH 322 sami muSTau 313 sami yudruduvaH 3 / 3 / 904 3 / 4 198 3 / 1 / 72 3 / 3 / 42 3 / 3 186 3 / 3 / 109 3 / 4 / 42 3 / 3 / 99 3 / 2 / 46 3 / 1 / 25 3 / 2 / 61 3 11 32 3 / 2 / 168 3 / 4 / 49 3 / 2 / 7 . 3 / 3 / 36 3 / 3 / 23 3 14 13 3 / 415 3 / 3 / 69 3 | 4 | 36 3 / 2 / 142 3 / 2 / 125 3 / 3 / 154 3 / 1 56 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyabhAgasya sUtravarNAnukramaNikA 575 pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA pRSThAGkAH sUtram sUtrasaMkhyA 165 sarvakUlAbhrakarIpeSu kaSaH 3 / 2 / 42) 267 spRhigRhipatidayi0 3 / 2 / 158 540 savAbhyAM vAmI 3 / 4 / 91 / 438 sme loTa 3 / 3 / 165 210 sahe ca 3 / 2 / 16 447 smottare laG ca / 3 / 3 / 176 62 sArvadhAtuke yak 3 / 167 | 29 syatAsI luluToH 3 / 1 / 33 556 sijabhyastavidibhyazca 3 / 4 / 109 / 342 svanahasorvA 3 // 3 // 62 30 sibbahulaM leTi 31 // 34 279 svapitRpornajiG 3 / 2 / 175 205 sukarmapApamantra0 3 / 289/ 364 svapo nan 3 / 3 / 91 14 sukhAdibhyaH kartRvedanAyAm 3118 505 svAGge taspratyaye0 3 / 4 / 61 242 sujo yajJasaMyoge 3 / 2 / 132 498 svAGge'dhruve 3 / 4 / 54 545 suT tithoH 3 / 4 / 107 67 svAdibhya: anuH 31173 6 supa Atmana: kyac 318, 476 svAdumi Namul 3 / 4 / 26 134 supi stha: 3 / 2 / 4 | 487 sve puSaH 3 / 4 / 40 198 supyajAtau Nini0 3 / 278 214 suyajovanip 3 / 2 / 103, 352 hanazca vadha: 3 / 3 / 76 262 sUdadIpadIkSazca 3 / 2 / 153 95 hanasta ca 3 / 1 / 108 269 sRghasyada: smarac 3 / 2 / 160 139 harateranudyamane'c 3 / 29 468 sRpitRdo: kasun 3 / 4 / 17 152 haratetinAthayo:0 312 / 25 308 sR sthire 33317 74 hala: zna: zAnajjhau 3 / 1 / 83 537 sepicca 3 / 4 / 87 393 halazca 3 / 3 / 121 206 some suJaH 3 / 2 / 90 288 halasUkarayo: puva: 3 / 2 / 183 73 stambhustumbhuskambhu0 3182) 188 havye'nanta:pAdam 3 / 2 / 66 141 stambakaraNayoramijapoH 3 / 2 / 13 | | 227 hazazvatorlaG ca 3 / 2 / 116 151 stambazakRtorin 3 / 2 / 24 129 hazca vrIhikAlayoH 31148 357 stambe ke ca 3383 / 325 hastAdAne cerasteye 3 / 3 / 40 .. 365 striyAM ktin 3 / 3 / 94 487 haste vartigrahoH 3 / 4 / 39 197 stha: ka ca 3 / 277 493 hiMsArthAnAM ca samAna0 3 / 4 / 48 366 sthAgApApaco bhAve 3295 24 hetumati ca 3 / 1 / 26 281 sthezabhAsapisa0 . 3 / 2 / 175, 429 hetuhetumatorliG .. 3 / 3 / 156 486 snehane piSaH . . 3 / 4 / 38 | 349 ha: samprasAraNaM0 .3 / 3172 179 spRzo'nudake kvin 3 / 2 / 58 133 hAvAmazca 3 / 2 / 2 iti dvitIyabhAgasya suutrvrnnaanukrmnnikaa| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANinIya-aSTAdhyAyI-pravacanam saMkSiptapadAnAM vivaraNapatrama (1) atharva0 athrvvdH| (2) u0 unnaadikossH| (3) R0 RgvedH| (4) kAM0saM0 kaatthk-sNhitaa| (5) gobrA0 gopthbraahmnnm| tai0brA0 taittiriiybraahmnnm| pA0kA0bhA0 pANini kAlIna bhAratavarSa / (8) yaju0 yjurvedH| (9) vA0 - vaartiksuutrm| (10) zata0 - zatapathabrAhmaNam / zeSasaMkSiptapadAnAM vivaraNaM prathamadvitIyAdhyAyAtmakasya prathamabhAgasyAntime pRSThe drssttvym| iti saMkSiptapadAnAM vivaraNapatram / Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ittiyaa