________________
तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः
७७
यहां 'मृङ् प्राणत्यागे' (तुदा०आ०) धातु से इस सूत्र से विकरण व्यत्यय मानकर 'कर्तरि शप' (३ । १ । ६८) से 'शप्' विकरण प्रत्यय होता है। 'तुदादिभ्यः श:' ( ३।१।७७) से 'श' विकरण प्रत्यय होना चाहिये था। यहां आत्मनेपद के स्थान में परस्मैपद भी व्यत्यय से होता है - म्रियन्ते ।
(३) नेषतु । नी+लोट् । नी+तिप् । नी+सिप्+शप्+तु। ने+स्+अ+तु। नेषतु ।
यहां 'णीञ् प्रापणे' (भ्वा० उ०) धातु से 'लोट्' लकार में 'सिब बहुलं लेटि (३ । १ । ३४ ) से सिप्' प्रत्यय और 'कर्तरि शप' ( ३ | १/६८ ) से दूसरा 'शप्' विकरण प्रत्यय भी होता है । 'आदेशप्रत्यययो:' ( ८1३1५९) से षत्व हो जाता है।
(४) तरुष्म । तृ+लिङ् । तृ+मस्। तृ+यासुट्+मस्। तृ+उ+यास्+म । तृ+उ+सिप्+यास्+म। तृ+उ+स्+अङ्+यास्+म । तर्+उ+ष्+अ+इय्+म । तरुषेम ।
यहां 'तृ प्लवनसन्तरणयो:' (भ्वा०प०) धातु से 'आशिषि लिङ्लोटों' (३ । ३ । १७३) से आशी: (इच्छा) अर्थ में 'लिङ्' प्रत्यय, 'नित्यं ङितः' (३/४/९९ ) से 'मस्' के स् का लोप, 'यासुट् परस्मैपदेषूदात्तो ङिच्च' (३ । ४ । १०३ ) से 'यासुट्' आगम, 'छन्दस्युभयथा' ( ३।४।११७) से आशीर्लिङ् की सार्वधातुक संज्ञा, 'तनादिकृञ्भ्यः उ:' ( ३ 1१1७९) से 'उ' विकरण प्रत्यय, 'सिब्बहुलं लेटि' (३ । १ । ३४ ) से दूसरा 'सिप्' विकरण प्रत्यय, 'लिङयाशिष्यङ्' (३ | १/८६ ) से तीसरा 'अङ्' विकरण प्रत्यय होता है। 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः' (७।३।८४) से तृ को गुण (तर्) 'आदेशप्रत्यययोः' (८ 1३1५९) से 'सिप्' के स् को षत्व, 'अतो येय:' (७/२/८०) से 'यासुट्' के या को इय् आदेश, 'लिङः सलोपो ऽनन्त्यस्य' (७/२/७९ ) से 'यासुट्' के स् का लोप और 'लोपो व्योर्वलि' (६ 1१/६४) से 'इय्' के य् का लोप होता है। यहां व्यत्यय से तीन विकरण प्रत्यय है।
अङ्
(१६) लिड्याशिष्यङ् । ८६ ।
प०वि० - लिङि ७ । १ आशिषि ७ । १ अङ् १ ।१ । अनु०- सार्वधातुके, कर्तरि छन्दसि इति चानुवर्तते। अन्वयः-छन्दसि धातोरङ् कर्तरि सार्वधातुके आशिषि लिङि । अर्थ:-छन्दसि विषये धातोः परोऽङ् प्रत्ययो भवति, कर्तृवाचिनि सार्वधातुके आशिषि लिङि प्रत्यये परत: । शपोऽपवादः । 'छन्दस्युभयथा'
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org