SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 487
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ४७४ पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् स०-न विद्यते आकाङ्क्षा (अपेक्षा) यस्य सः अनाकाङ्क्षः तस्मिन्-अनाकाङ्क्ष (बहुव्रीहिः)। अनु०-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले, क्त्वा, णमुल् इति चानुवर्तते । अन्वय:-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले यदि धातो: क्त्वाणमुलौ न अनाकाङ्क्ष। अर्थ:-समानकर्तृकयोर्धात्वर्थयोस्तत्र पूर्वकाले धात्वर्थे वर्तमानाद् यद्-शब्दे उपपदे धातो: परौ क्त्वाणमुलौ प्रत्ययौ न भवतः, अनाकाङ्क्ष वाच्ये। यस्मिन् वाक्ये पूर्वोत्तरे क्रिये स्त:, तच्चेद् वाक्यं न परं किञ्चिदाकाङ्क्षते=अपेक्षते। उदा०-यदयं भुङ्क्ते तत: पचति । यदयमधीते तत: शेते। अनाकाक्षे इति किम् ? यदयं भुक्त्वा व्रजति, अधीते एव ततः परम् । आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकयोः) समान कर्तावाले दो धातु-अर्थों में से (पूर्वकाले) पूर्वकालविषयक धात्वर्थ में विद्यमान (यदि) यद् शब्द उपपद होने पर (धातोः) धातु से परे (क्त्वा-णमुल्) क्त्वा और णमुल् प्रत्यय (न) नहीं होते हैं (अनाकाङ्क्ष) यदि वहां अनाकाङ्क्षा-उपेक्षा अर्थ वाच्य हो। जिस वाच्य में पूर्व-उत्तर क्रियायें हों और वह वाक्य किसी अन्य वाक्य की आकाङ्क्षा अपेक्षा न रखता हो। उदा०-यदयं भुङ्क्ते तत: पचति । जो यह पहले खाता है तत्पश्चात् पकाता है। यदयमधीते तत: शेते। जो यह पहले पढ़ता है तत्पश्चात् सोता है। अनाकाङ्क्ष का कथन इसलिये किया है कि यहां प्रतिषेध न हो-यदयं भुक्त्वा व्रजति अधीते एव ततः परम् । सिद्धि-यहां भुङ्क्ते, अधीते पदों में पूर्वकाल विषयक धात्वर्थ में इस सूत्र से क्त्वा और णमुल् प्रत्यय का प्रतिषेध है। क्त्वा-णमुल्विकल्प: (७) विभाषाऽग्रेप्रथमपूर्वेषु ।२४। प०वि०-विभाषा १।१ अग्रे-प्रथम-पूर्वेषु ७ ।३ । स०-अग्रेश्च प्रथमं च पूर्वं च तानि-अग्रेप्रथमपूर्वाणि, तेषु-अग्रेप्रथमपूर्वेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्व:)। अनु०-समानकर्तृकयो: पूर्वकाले क्त्वा णमुल् इति चानुवर्तते। Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.003297
Book TitlePaniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSudarshanacharya
PublisherBramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar
Publication Year1997
Total Pages590
LanguageHindi, Sanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size22 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy