________________
घञ् (परिमाणाख्यायाम् )
तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः
(२) परिमाणाख्यायां सर्वेभ्यः | २० |
प०वि०-परिमाण-आख्यायाम् ७ । १ सर्वेभ्य: ५।३।
स०- परिमाणस्य आख्या इति परिमाणाख्या, तस्याम् - परिमाणाख्यायाम्
(षष्ठीतत्पुरुषः) ।
कारा: ।
३११
अनु०-घञ् इत्यनुवर्तते ।
अर्थ:- अकर्तरि कारके भावे चार्थे वर्तमानेभ्यः सर्वेभ्यो धातुभ्यः परो घञ् प्रत्ययो भवति, परिमाणाख्यायां गम्यमानायाम् । उदा०-एकस्तण्डुलनिश्चाय: । द्वौ शूर्पनिष्पावौ । द्वौ कारौ । त्रयः
आर्यभाषा-अर्थ- (अकतीर) कर्ता से भिन्न (कारके) कारक में (च) और (भावे) भाव अर्थ में विद्यमान (सर्वेभ्यः) सब धातुओं से परे (घञ् ) घञ् प्रत्यय होता है, यदि वहां ( परिमाणाख्यायाम् ) परिमाण = संख्या का कथन हो ।
उदा०- - एकस्तण्डुलनिश्चाय: । एक तण्डुल - राशि । द्वौ शूर्पनिष्पावौ । दो छाज शुद्ध किये हुये तण्डुल । द्वौ कारौ । धान्य आदि के दो विक्षेप (बरसाना) । त्रयः कारा: । धान्य आदि के तीन विक्षेप ( बरसाना) ।
सिद्धि - (१) निश्चाय: । निस्+चि+घञ् । निस्+चै+अ । निश्चाय+सु । निश्चाय: ।
यहां 'निस्' उपसर्गपूर्वक 'चिञ् चयनें' (स्वा०3०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है । 'प्रहवृदृनिश्चिगमश्च' (३1३1५८) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था। 'अचो णिति' (७ 1२1११५) से चि' धातु को वृद्धि होती है। निश्चीयते = राशीक्रियते इति निश्चायः=राशिः। यहां कर्मकारक में 'घञ्' प्रत्यय है ।
(२) निष्पावः । निस्+पू+घञ् । निस्+पौ+अ। निः+पाव्+अ । निष्+पाव । निष्पाव+सु । निष्पावः ।
यहां 'निस्' उपसर्गपूर्वक 'पूञ पवने' (क्रया० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय। 'ऋदोरप्' (३।३।५७) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'अचो ञ्णिति' (७1२1११५) से 'पू' धातु को वृद्धि होती है। 'इदुपदुपधस्य चाप्रत्ययस्य' (८ | ३ | ४१ ) से विसर्जनीय को षत्व होता है । निष्यते यः सः - निष्पावः = तण्डुलादि: । यहां कर्म कारक में 'घञ्' प्रत्यय है।
Jain Education International
(३) कार: ॥ यहां 'कृ विक्षेपे (तु०प०) धातु से इस सूत्र से 'घञ्' प्रत्यय है। 'ऋदोरप्' (३।३।५७) से 'अप्' प्रत्यय प्राप्त था । 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५ ) से 'कृ'
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
