________________
६०
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् उदा०-(गद्) गद्यम् । बोलने योग्य। (मद्) मद्यम् । हर्ष के योग्य। (चर्) चर्यम् । गति और भक्षण के योग्य। (यम्) यम्यम् । उपराम के योग्य ।
सिद्धि-(१) गद्यम् । 'गद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से यत्' प्रत्यय है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३।१।१२४) से ण्यत् प्रत्यय प्राप्त था।
(२) 'मदी हर्षे' (दि०प०)। 'चर गतिभक्षणयोः' (भ्वा०प०) यमु उपरमे (भ्वा०प०) धातु से शेष पद सिद्ध करें। निपातनम् (यत्)
(५) अवधपण्यवर्या ग_पणितव्यानिरोधेषु।१०१। प०वि०-अवद्य-पण्य-वर्या: १।३ गद्य-पणितव्य-अनिरोधेषु ७।३।
स०-अवद्यं च पण्यं च वर्या च ता:-अवद्यपण्यवर्याः (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । गौँ च पणितव्यं च अनिरोधश्च ते-गपणितव्यानिरोधा:, तेषु-गीपणितव्यानिरोधेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु०-यत् इत्यनुवर्तते।
अर्थ:-अवधपण्यवर्याः शब्दा यथासंख्यं गीपणितव्यानिरोधेष्वर्थेषु यत्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते।
उदा०-अवद्यम्=गद्यम् । पापमित्यर्थः । पण्यम्=पणितव्यम् । पण्य: कम्बल: क्रेतव्य इत्यर्थः । पण्या गौः, क्रेतव्या इत्यर्थः । वर्या इति स्त्रियां निपात्यते, अनिरोधश्चेद् भवति। शतेन वर्या । सहस्रेण वर्या ।
आर्यभाषा-अर्थ-(अवद्यपण्यवर्याः) अवद्य, पण्य, वर्या शब्द यथासंख्य (गद्यपणितव्यानिरोधेषु) गर्दा, पणितव्य अनिरोध अर्थ में (यत्) यत्-प्रत्ययान्त निपातित किये जाते हैं।
उदा०-अवद्यम गहम् । निन्दा के योग्य पापाचरण। पण्यम पणितव्यम् । पण्य: कम्बलः । खरीदने योग्य कम्बल। पण्या गौः। खरीदने योग्य गाय। वर्या, यह शब्द स्त्रीलिङ्ग में निपातित है, यदि अनिरोध अर्थ हो। अनिरोध-प्रतिबन्धरहित। (बिना रोक-टोक) शतेन वर्या । सहस्रेण वर्या । बहुत जनों से सेवन करने योग्य नारी (वेश्या)।
सिद्धि-(१) अवद्यम् । न+व+यत् । अ+वद्+य। अवद्य+सु। अवद्यम्।
यहां नपूर्वक वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से गर्दा अर्थ में 'यत्' प्रत्यय निपातित है। 'वद: सुपि क्यप् च (३।१।१०६) से क्यप् प्रत्यय प्राप्त था।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
