________________
४३२
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् अर्थ:-समानकर्तृकेषु इच्छार्थेषु धातुषु उपपदेषु धातो: परो लिङ् प्रत्ययोऽपि भवति।
उदा०-भुजीय इतीच्छति देवदत्त: । अधीयीय इति कामयते यज्ञदत्त: ।
आर्यभाषा-अर्थ- (समानकर्तृकेषु) समान कर्तावाले (इच्छार्थेषु) इच्छार्थक धातुओं के उपपद होने पर (धातो:) धातु से परे (लिङ्) लिङ् प्रत्यय (च) भी होता है।
उदा०-भुजीय इतीच्छति देवदत्तः । देवदत्त यह चाहता है कि मैं भोजन करूं। अधीयीय इति कामयते यज्ञदत्तः । यज्ञदत्त यह कामना करता है कि मैं भोजन करूं।
सिद्धि-(१) भुञ्जीय । यहां इच्छति' धातु उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'लिङ्' प्रत्यय है। इच्छति' धातु और 'भुज्' धातु का देवदत्त कर्ता समान है। यहां 'इट' प्रत्यय के स्थान में 'इटोऽत्' (३।४।१०६) से 'अत्' आदेश होता है। शेष कार्य 'भुजीत' (३।३।१५ ३) के समान है।।
(२) अधीयीय । यहां 'इच्छति' धातु उपपद होने पर अधि उपसर्गपूर्वक 'इङ् अध्ययने (अदा०आ०) धातु से इस सूत्र से लिङ्' प्रत्यय है। 'इच्छति' और 'अधीङ्' धातु का यज्ञदत्त कर्ता समान है। शेष कार्य 'भुजीय' के समान है।
वर्तमानकालप्रत्ययप्रकरणम् लि+लट्
(१) इच्छार्थेभ्यो विभाषा वर्तमाने।१६०। प०वि०-इच्छार्थेय: ५ ।३ विभाषा ११ वर्तमाने ७।१। सo-इच्छा अर्थो येषां ते-इच्छार्थाः, तेभ्य:-इच्छार्थेभ्य: (बहुव्रीहिः)। अनु०-लिङ् इत्यनुवर्तते। अन्वय:-वर्तमाने इच्छार्थेभ्यो धातुभ्यो विभाषा लिङ्।
अर्थ:-वर्तमाने काले इच्छार्थेभ्यो धातुभ्यो विकल्पेन लिङ् प्रत्ययो भवति।
उदा०-(लिङ्) इच्छेत् देवदत्त: । (लट्) इच्छति देवदत्त: । (लिङ्) कामयेत यज्ञदत्त: । (लट) कामयते यज्ञदत्त: ।
आर्यभाषा-अर्थ-(वर्तमाने) वर्तमानकाल में (इच्छार्थेभ्य:) इच्छार्थक (धातो:) धातुओं से परे (विभाषा) विकल्प से (लिङ्) लिङ् प्रत्यय होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org