Page Text
________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
स०-ऋत्विक् च दधृक् च स्रक् च दिक् च उष्णिक् च अञ्चुश्च युजिश्च क्रुञ्च् च ते ऋत्विक्०क्रुञ्च:, तेषाम् ऋत्विग्० क्रुञ्चाम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
१८०
अनु०-सुपि, क्विन् इति चानुवर्तते ।
अर्थः-ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिजः शब्दाः क्विन्-प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते, अञ्चुयुजिकुञ्चिभ्यश्च धातुभ्यः परः क्विन् प्रत्ययो भवति ।
उदा०- (ऋत्विक्) ऋतौ ऋतौ यजतीति ऋत्विक् । (दधृक् ) धृष्णोतीति दधृक् । (स्रक्) सृजन्ति यामिति स्रक् । (दिक्) दिशन्ति यामिति दिक्। (उष्णिक् ) उत्स्निह्यतीति उष्णिक् । ( अञ्चुः) प्राञ्चतीति प्राङ् । प्रत्यञ्चतीति प्रत्यङ् । उदञ्चतीति उदङ् । (युजि ) युनक्तीति युङ् । युङ्, युञ्जौ, युञ्जः । ( क्रुञ्च् ) क्रुञ्चतीति क्रुङ् । क्रुङ् क्रञ्चौ क्रुञ्चः ।
आर्यभाषा-अर्थ- (ऋत्विक्०क्रुञ्चाम्) ऋत्विक, दधृक, स्त्रक, दिक, उष्णिक् ये शब्द (क्विन्) क्विन्-प्रत्ययान्त निपातित हैं (च) और अञ्चु, युजि, क्रुञ्च धातुओं से (क्विन् ) क्विन् प्रत्यय होता है ।
उदा०- - (ऋत्विक्) ऋतौ ऋतौ यजतीति ऋत्विक् । ऋतु-ऋतु में यज्ञ करनेवाला (विद्वान् / ईश्वर) । (दधृक् ) धृष्णोतीति दधृक् । विद्यादि गुणों में प्रगल्भता (चातुर्य) प्राप्त करनेवाला (अध्यापक) । शत्रु का धर्षण करनेवाला (वीर योद्धा) । (स्रक्) सृजन्ति यामिति । जिसे मालाकार विशिष्ट प्रकार से बनाते हैं (माला) । (दिश् ) दिशन्ति यामिति दिक् । जिसका अतिसर्जन (दान) किया जाता है वह दिशा। (उष्णिक्) उत्स्निह्यतीति उष्णिक् । उत्कृष्ट कामना करनेवाला। (२८ अक्षरवाला एक वैदिक छन्द) । ( अञ्चु ) प्राञ्चतीति प्राङ् । पूर्व दिशा । प्रत्यञ्चतीति प्रत्यङ् । पश्चिम दिशा । उदञ्चतीति उदङ् । उत्तर दिशा । (युजि) युनक्तीति युङ् | जोड़नेवाला। (क्रुञ्च) क्रुञ्चतीति क्रुङ् । पक्षिविशेष (क्रौंच ) ।
सिद्धि - (१) ऋत्विक् । यहां 'ऋतु' सुबन्त उपपद होने पर 'यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु' (भ्वा०3०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है ! 'वचिस्वपियजादीनां किति' (६ 1१1१५) से सम्प्रसारण होता है । क्विन्प्रत्ययस्य कु:' ( ६ | २ / ६२ ) से 'ज्' को कुत्व 'गु' और 'वाऽवसाने' ( ८1४ 1५५) से 'ग्' को चर्त्व 'क्' होता है।
(२) दधृक् । यहां ञिधृषा प्रागल्भ्ये (स्वा०प०) धातु से इस सूत्र से क्विन्' प्रत्यय है। 'धृष्' धातु को द्विर्वचन, 'उरत' (७/४/६६ ) से अभ्यास को अत्त्व, 'अभ्यासे चर्च
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
Jain Education International
| SR No. | 003297 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 22 MB |