________________
२०
यङ् (कौटिल्यार्थे)
(१६) नित्यं कौटिल्ये गतौ | २३ |
प०वि०-नित्यम् १।१ कौटिल्ये ७ । १ गतौ ७ । १ कुटिलस्य भावः कौटिल्यम्, तस्मिन्-कौटिल्ये ( तद्धितवृत्ति: ) । अनु० - धातो:, यङ् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - गतौ=गत्यर्थेभ्य: कौटिल्ये नित्यं यङ् ।
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
अर्थ:- गत्यर्थे वर्तमानेभ्यो धातुभ्यः परः कौटिल्येऽर्थे नित्यं यङ् प्रत्ययो भवति
Į
उदा० - कुटिलं क्रामति चङ्क्रम्यते । कुटिलं द्रमति - दन्द्रम्यते । “योऽल्पीयस्यध्वनि गतागतानि करोति स कुटिलां गतिं सम्पादयन्नेवमुच्यते” इति पदमञ्जर्यां हरदत्तमिश्रः ।
आर्यभाषा-अर्थ- (गतौ) गति अर्थ में विद्यमान (धातो: ) धातुओं से परे (कौटिल्ये) कुटिलता अर्थ में (नित्यम् ) सदा ( यङ् ) प्रत्यय होता है ।
उदा०- -कुटिलं क्रामति- चङ्क्रम्यते । कुटिलं द्रमति - दन्द्रम्यते। तंग रास्ते में टेढ़ा-मेढ़ा चलता है।
-
सिद्धि - (१) चङ्क्रम्यते । क्रम्+यङ् । क्रम्+क्रम्+य। क+नुक्+क्रम्+य । क+न्+क्रम्+य । क+ +क्रम्+य। च+ङ्+क्रम्+य । चङ्क्रम्य । चङ्क्रम्य+लट् । चङ्क्रम्य+शप्+त। चङ्क्रम्य+अ+ते। चङ्क्रम्यते ।
यहां 'क्रमु पादविक्षेपे' (वा०प०) धातु से कुटिलगति अर्थ में इस सूत्र से यङ् प्रत्यय है। 'सन्यङोः' (६ 1१1९ ) से धातु को द्वित्व होता है । 'नुगतोऽनुनासिकान्तस्य' (७/४/८५) से अभ्यास को नुक् आगम, 'नश्चापदान्तस्य झलि (८ । ३ । २४) से न्' को अनुस्वार, 'अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:' (८ ।४ /५७ ) से अनुस्वार को परसवर्ण ङकार होता है। यङन्त 'चङक्रम्य' धातु से पूर्ववत् लट् प्रत्यय है ।
(२) दन्द्रम्यते । 'द्रम गतौं (भ्वा०प०) पूर्ववत् ।
यङ् (धात्वर्थनिन्दायाम्) -
(२०) लुपसदचरजपजभदहदशगृभ्यो भावगर्हायाम् । २४ । प०वि०-लुप-सद-चर-जप-जभ-दह-दश-गृभ्यः ५। ३ भाव
गर्हायाम् ७।१।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
