Page Text
________________
३६३
तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः (प्रायेण) अधिकशः (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम् ) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो ।
उदा०- - (तृ) अवतरन्ति यस्मिन् स्नानार्थं सः - अवतार: । जिसमें स्नान के लिये उतरते हैं, वह अवतार (घाट) । (स्तु) अवस्तृणन्ति येन सः - अवस्तार: । जिससे मंचस्थ पात्रों को तिरोहित करते हैं, वह अवस्तार = जवनिका (पर्दा) ।
सिद्धि - (१) अवतार: । अव+तृ+घञ् । अव+तार्+अ । अवतार+सु । अवतारः । यहां 'अव' उपसर्गपूर्वक 'तू प्लवनसन्तरणयो:' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घञ्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७।२1११५) से 'तृ' धातु को वृद्धि होती है।
(२) अवस्तार: । 'अव' उपसर्गपूर्वक स्तृञ् आच्छादने (रुधा० उ० ) ।
घञ्
(६) हलश्च । १२१ ।
प०वि० - हल: ५।१ च अव्ययपदम् ।
अनु०-करणाधिकरणयो:, पुंसि, संज्ञायाम्, प्रायेण, घञ् इति चानुवर्तते । अन्वयः-करणाधिकरणयोर्हलश्च धातोः पुंसि प्रायेण घञ् संज्ञायाम् । अर्थ:-करणेऽधिकरणे च कारके हलन्ताद् धातोः परोऽपि पुंलिङ्गे प्रायेण घञ् प्रत्ययो भवति, संज्ञायां गम्यमानायाम् ।
उदा० - लिखन्ति येन सः - लेखः । विदन्ति येन धर्माधर्मौ सः - वेदः । अपमृज्यते येन व्याधि स:-अपामार्ग: । विमृज्यते येन गृहादिकं सः - वीमार्गः । आर्यभाषा-अर्थ- (करणाधिकरणयोः) करण और अधिकरण कारक में (हल: ) हलन्त (धातोः) धातु से परे (च) भी (पुंसि) पुंलिङ्ग में (प्रायेण) अधिकश: (घञ्) घञ् प्रत्यय होता है, (संज्ञायाम् ) यदि वहां संज्ञा अर्थ की प्रतीति हो ।
उदा० - लिखन्ति येन सः - लेख: । जिससे लिखते हैं वह लेख (लेखनी) । विदन्ति येन धर्माधर्मौ स:- - वेद: । जिससे धर्म-अधर्म को जानते हैं, वह वेद ( चार वेद ) । अपमृज्यते येन व्याधिः सः - अपामार्ग: । जिससे व्याधि को हटाया जाता है वह अपामार्ग (चिरचटा ) । विमृज्यते येन गृहकादिकं स::- वीमार्ग: । जिससे घर आदि को शुद्ध किया जाता है, वह वीमार्ग (झाडू)।
सिद्धि - (१) लेख: | लिख+घञ् । लेख्+अ । लेख+सु । लेखः ।
यहां 'लिख अक्षरविन्यासे' (भ्वा०प०) धातु से इस सूत्र से करण कारक में 'घञ्' प्रत्यय है । 'पुगन्तलघूपधस्य च' (७/३/८६ ) से 'लिख्' धातु को लघूपध गुण होता है।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 003297 |
| Book Title | Paniniya Ashtadhyayi Pravachanam Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sudarshanacharya |
| Publisher | Bramharshi Swami Virjanand Arsh Dharmarth Nyas Zajjar |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 590 |
| Language | Hindi, Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 22 MB |