________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी- प्रवचनम्
अर्थ :- पाणिघताडघौ शब्दौ निपात्येते शिल्पिनि कतर सति । उदा० - पाणिं हन्तीति पाणिघ: शिल्पी | ताडं हन्तीति ताडघ: शिल्पी । आर्यभाषा - अर्थ - (पाणिघताडघौ) पाणिघ और ताडघ शब्द निपातित हैं (शिल्पिनि) यदि वहां 'हन्' धातु का कर्ता शिल्पी हो । शिल्पी=कलाकार ।
उदा०
० - पाणिं हन्तीति पाणिध: शिल्पी । हाथ से मृदङ्ग= ढोलक बजानेवाला कलाकार | ताडं हन्तीति ताडघ: शिल्पी । ताली बजानेवाला कलाकार ।
१७६
सिद्धि- पाणिघ: । यहां पाणि कर्म उपपद होने पर 'हन्' धातु से 'टक्' प्रत्यय और 'टक्' प्रत्यय के परे होने पर हन्' के टि-भाग (अन्) का लोप और 'हन्' के 'ह' को 'घ्' आदेश निपातित हैं। ऐसे ही ताडघ: । यहां हन् धातु का हिंसा अर्थ नहीं अपितु बजाना अर्थ है “अनेकार्था हि धातवो भवन्ति” (महाभाष्यम्) ।
ख्युन्
(१) आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु व्यर्थेष्वच्चौ कृञः करणे ख्युन् । ५६ ।
प०वि० - आढ्य - सुभग-स्थूल- पलित-नग्न-अन्ध-प्रियेषु ७ । ३ च्वि- अर्थेषु ७।३ अच्वौ ७ । १ कृञः ५ ।१ करणे ७ । १ ख्युन् १ । १ । स०-आढ्यश्च सुभगश्च स्थूलश्च पलितश्च नग्नश्च अन्धश्च प्रियश्च ते आढ्य०प्रियाः, तेषु-आढ्य० प्रियेषु (इतरेतरयोगद्वन्द्वः ) । अनु० - कर्मणि इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - अच्विषु च्व्यर्थेषु आढ्य० प्रियेषूपपदेषु कृञो धातो: करणे
ख्युन् ।
अर्थः-च्वि-प्रत्ययान्तवर्जितेषु च्चि - अर्थेषु आढ्यसुभगस्थूलपलितनग्नान्धप्रियेषु कर्मकारकेषु उपपदेषु करणे कारके कृञ्-धातोः परः ख्युन् प्रत्ययो भवति ।
उदा०-(आढ्यः) अनाढ्यमाढ्यं कुर्वन्ति येन तत् - आढ्यङ्करणम् । (सुभग: ) असुभगं सुभगं कुर्वन्ति येन तत् - सुभगङ्करणम् । ( स्थूलः ) अस्थूलं स्थूलं कुर्वन्ति येन तत्-स्थूलङ्करणम् । (पलितः) अपलितं पलितं कुर्वन्ति येन तत्-पलितङ्करणम् । (नग्नः ) अनग्नं नग्नं कुर्वन्ति येन
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
Jain Education International
