________________
१६८
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम् णिनिः
(१) सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये ७८। प०वि०-सुपि ७।१ अजातौ ७१ णिनि: १।१ ताच्छील्ये ७।१।
स०-न जातिरिति अजाति:, तस्याम्-अजातौ (नञ्तत्पुरुषः)। तस्य शीलमिति तच्छीलम्, (षष्ठीतत्पुरुषः)। तच्छीलस्य भावस्ताच्छील्यम्, तस्मिन्-ताच्छील्ये (तद्धितवृत्तिः)।
अर्थ:-अजातिवाचिनि सुबन्ते उपपदे धातोणिनि: प्रत्ययो भवति, ताच्छील्ये गम्यमाने।
उदा०-उष्णं भोक्तुं शीलं यस्य स:-उष्णभोजी। शीतं भोक्तुं शीलं यस्य स:-शीतभोजी।
आर्यभाषा-अर्थ-(अजातौ) जातिवाची से भिन्न (सुपि) सुबन्त उपपद होने पर (धातो:) धातु से (णिनि:) णिनि प्रत्यय होता है, (ताच्छील्ये) यदि वहां वह उसका शील स्वभाव हो।
उदा०-उष्णं भोक्तुं शीलं यस्य सः-उष्णभोजी। उष्ण=गर्म खाने के स्वभाववाला। शीतं भोक्तुं शीलं यस्य स:-शीतभोजी । शीत-ठण्डा खाने के स्वभाववाला।।
सिद्धि-उष्णभोजी। यहां गुणवाची 'उष्ण' सुबन्त उपपद होने पर 'भुज पालनाभ्यवहारयोः' (रुधा०आ०) धातु से इस सूत्र से 'णिनि' प्रत्यय है। पुगन्तलघूपधस्य च' (७।३।८६) से 'भुज्' धातु को लघूपध गुण होता है। उष्णभोजिन्+सु। सौ च' (६।४।१३) से नकारान्त की उपधा को दीर्घ, 'हल्ड्याब्भ्यो०' (६।१।६६) से सु' का लोप और नलोप: प्रातिपदिकान्तस्य' (८।२७) से न्' का लोप होता है। ऐसे ही-शीतभोजी। णिनिः
(२) कर्तर्युपमाने ७६। प०वि०-कर्तरि ७।१ उपमाने ७।१ । अनु०-सुपि, णिनिरिति चानुवर्तते। अन्वय:-उपमाने कर्तरि सुप्युपपदे धातोणिनिः ।
अर्थ:-उपमानवाचिनि कर्तरि सुबन्ते उपपदे धातोणिनि: प्रत्ययो भवति।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org