________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी-प्रवचनम्
(१२) आपृच्छ्य: । यहां आङ्पूर्वक प्रच्छ् ज्ञीप्सायाम्' (तु०प०) धातु से 'क्यम्' प्रत्यय है । 'प्रहिज्या०' (६ | १|१६ ) से सम्प्रसारण होता है।
१०८
(१३) प्रतिषीव्य: । यहां प्रति-उपसर्गपूर्वक 'षीवु तन्तुसन्ताने' ( दि०प०) धातु से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'ऋहलोर्ण्यत्' (३ । १ । १२४ ) से 'ण्यत्' प्रत्यय प्राप्त था । निपातन से धातु को षत्व होता है ।
(१४) ब्रह्मवाद्यम् । ब्रह्मन्' उपपद होने पर 'वद व्यक्तायां वाचि' (भ्वा०प०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय है ।
(१५) भाव्यम्। यहां ‘भू सत्तायाम्' (भ्वा०प०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और 'आव्' आदेश है। 'अचो यत्' (३ 1१1९७ ) से 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था।
(१६) स्ताव्य: । यहां 'ष्टुञ् स्तुतौं' (अदा० उ०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और 'आव्' आदेश है। पूर्ववत् 'यत्' प्रत्यय प्राप्त था।
(१७) उपचाय्यपृडम् | यहां उप-उपसर्गपूर्वक 'चिञ् चयने' (स्वा०3०) धातु से 'ण्यत्' प्रत्यय और ‘आय्' आदेश है। यह 'पृड' उत्तरपद होने पर ही निपातन है ।
ण्यत्
(१) ऋहलोर्ण्यत् । १२४ ।
प०वि० ऋ - हलो: ६ । २ ( पञ्चम्यर्थे ) ण्यत् १ । १ ।
स०-ऋश्च हल् च तौ ऋहलौ, तयो:- ऋहलो: (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) । व्यत्ययेन पञ्चम्यर्थे षष्ठी विभक्तिरेषा, “छन्दोवत् सूत्राणि भवन्ति । ”
अन्वयः-ऋहल्भ्यां धातुभ्यां ण्यत् ।
अर्थः-ऋकारान्ताद् हलन्ताच्च धातोः परो ण्यत् प्रत्ययो भवति । उदा०- (ऋ) कार्यम् । हार्यम् । धार्यम् । (हल् ) वाक्यम् । पाक्यम् । आर्यभाषा - अर्थ - (ऋहलो: ) ऋकारान्त और हलन्त (धातो: ) धातु से परे ( ण्यत्) 'ण्यत्' प्रत्यय होता है।
उदा०
- (ऋ) कार्यम् । करने योग्य। हार्यम् । हरण करने योग्य। धार्यम् । धारण करने योग्य। (हल् ) वाक्यम् । कहने योग्य । पाक्यम् । पकाने योग्य।
सिद्धि - (१) कार्यम् । यहां 'डुकृञ् करणे' (तना० उ० ) धातु से इस सूत्र से 'ण्यत्' प्रत्यय है। 'अचो ञ्णिति' (७ । २ । ११५) से 'कृ' को वृद्धि (कार) होती है। 'हृञ् हरणे' ( भ्वा० उ० ) से - हार्यम् । 'धृञ् धारणे' (भ्वा० उ० ) से - धार्यम् ।
(२) वाक्यम् । वच् + ण्यत् । वच्+य। वाक्+य। वाक्य+सु । वाक्यम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
