________________
पाणिनीय-अष्टाध्यायी - प्रवचनम्
अन्वयः - कर्मण्युपपदे हरतेर्धातोर्वयसि चाऽच् ।
अर्थ:- कर्मणि कारके उपपदे हृञ्धातोः परो वयसि गम्यमानेऽपि प्रत्ययो भवति ।
अच्
१४०
कालकृता शरीरावस्था यौवनादिकं वयः । यद् उद्यमनम् (उत्क्षेपणम्) क्रियमाणं सम्भाव्यमानं वा वयो गमयति तत्रायं प्रत्ययविधिर्भवति । उदा०- (हृ) अस्थि हरतीति - अस्थिहरः श्वा । कवचं हरतीतिकवचहरः क्षत्रियकुमारः ।
आर्यभाषा- अर्थ - (कर्मण) कर्म कारक उपपद होने पर (हरते :) हृञ् (धातोः ) धातु से परे ( वयसि ) आयु प्रकट होने पर (च) भी (अच्) अच् प्रत्यय होता है।
उदा०- (ह) अस्थि हरतीति- अस्थिहरः श्वा । हड्डी को उठानेवाला कुत्ता । कयचं हरतीति कवचहर: क्षत्रियकुमारः । कवच को धारण कर सकनेवाला राजकुमार । सिद्धि-अस्थिहर: । यहां अस्थि कर्म उपपद होने पर 'हृञ् हरणे' ( वा०3०) धातु से इस सूत्र से ‘अच्' प्रत्यय है । पूर्ववत् हृ' धातु को गुण होता है - कवचहर: । यहां दोनों स्थानों पर श्वा और राजकुमार की वय = युवावस्था प्रकट हो रही है।
अच्
(३) आङि ताच्छील्ये |११|
प०वि० - आङि ७ । १ ताच्छील्ये ७ । १ ।
स० तस्य शीलमिति तच्छीलम्, तच्छीलस्य भावस्ताच्छील्यम्, तस्मिन् ताच्छील्ये (षष्ठीतत्पुरुषस्ततो तद्धितवृत्तिः ) ।
अनु०-कर्मणि, हरते:, अच् इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - कर्मण्याङि चोपपदे हरतेर्धातोरच् ताच्छील्ये । अर्थ:-कर्मणि कारके आङ् - उपसर्गे चोपपदे हृञ् धातोः परोऽच् प्रत्ययो भवति, ताच्छील्ये गम्यमाने । -
उदा०-पुष्पाण्याहरतीति-पुष्पाहरः । फलान्याहरतीति- फलाहरः । आर्यभाषा-अर्थ- (कर्मणि) कर्म कारक और (आङि) आङ् उपसर्ग उपपद होने पर (हरते:) हञ् (धातोः) धातु से परे (अच्) अच् प्रत्यय होता है ( ताच्छील्ये) यदि आहरण क्रिया में उसका स्वभाव प्रकट हो ।
उदा०- -(हृ) पुष्पाण्याहरतीति- पुष्पाहरः । फूलों को निष्कामभाव से लानेवाला । फलान्याहरतीति- फलाहरः । फलों को निष्कामभाव से लानेवाला ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
