________________
तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः
(१२) प्रत्यपिभ्यां ग्रहेश्छन्दसि । ११८ | प०वि०-प्रति-अपिभ्याम् ५ | २ ग्रहेः ५ ।१ छन्दसि ७ । १ ।
-
स० प्रतिश्च अपिश्च तौ प्रत्यपी, ताभ्याम् प्रत्यपिभ्याम् (इतरेतरयोगद्वन्द्वः) ।
अनु० - क्यप् इत्यनुवर्तते ।
अन्वयः - छन्दसि प्रत्यपिभ्यां ग्रहेर्धातोः क्यप् ।
अर्थः-छन्दसि विषये प्रति-अपिपूर्वाद् ग्रहिधातोः परः क्यप् प्रत्ययो भवति ।
उदा०- ( प्रति) मत्तस्य न प्रतिगृह्यम् ( तै०ब्रा० १।३।२।७ ) । (अपि) तस्मान्नापिगृह्यम् (का०सं० ३ । १ । ११८ ) ।
आर्यभाषा-अर्थ- (छन्दसि ) वेदविषय में (प्रत्यपिभ्याम्) प्रति और अपि उपसर्गपूर्वक (ग्रहे :) ग्रह (धातो: ) धातु से परे (क्यप् ) क्यप् प्रत्यय होता है।
उदा०- ( प्रति) मत्तस्य न प्रतिगृह्यम् । पागल की बात नहीं माननी चाहिये। तस्मान्नापिगृह्यम्। उस कारण से स्वीकार नहीं करना चाहिये।
सिद्धि-प्रतिगृह्यम्। यहां प्रति उपसर्गपूर्वक 'ग्रह उपादाने (क्रया०प०) धातु से इस सूत्र से 'क्यप्' प्रत्यय है। 'क्यप्' प्रत्यय के 'कित्' होने से 'प्रहिज्यावयि०' ( ६ 1१1१६ ) से सम्प्रसारण होता है। 'कुगतिप्रादय:' ( २/२/१८) से प्रादि समास होता है। ऐसे ही - अपिगृह्यम् ।
(१३) पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु च । ११६ | प०वि०-पद-अस्वैरि-बाह्या पक्ष्येषु ७ । ३ च अव्ययपदम् । स०-पदं च अस्वैरी च बाह्या च पक्ष्यश्च ते - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्याः, तेषु - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु ( इतरेतरयोगद्वन्द्व : ) ।
अनु०-क्यप्, ग्रहेः इति चानुवर्तते ।
अन्वयः - पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु च ग्रहेर्धातोः क्यप् ।
अर्थः- पदास्वैरिबाह्यापक्ष्येषु चार्थेषु ग्रहि धातोः परः क्यप् प्रत्ययो
भवति ।
१०३
उदा०-(पदम् ) प्रगृह्यं पदम् । यस्य प्रगृह्यसंज्ञा विहिता तत् । अवगृह्यं पदम्। यस्यावग्रहः क्रियते तत् । (अस्वैरी ) अस्वैरी = परतन्त्र: ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
